ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Η ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ ΩΣ ΗΘΙΚΗ ΒΑΣΗ

ΤΟΥ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ ΗΘΙΚΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΥ:

ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΒΙΟΗΘΙΚΗΣ

1. Η ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗ ΒΙΟΗΘΙΚΗ

Ἡ προβολή τῆς αὐτονομίας στήν ἠθική ἀπό τόν Κάντ καί τούς

συνεχιστές του ὑπῆρξε καταλυτική γιά τήν περαιτέρω διαμόρφωση τοῦ

ἠθικοῦ προβληματισμοῦ στίς κοινωνίες τοῦ δυτικοῦ πολιτισμοῦ. Ἡ

θεμελίωση καί ἡ νομιμοποίηση τῆς δυνατότητας τοῦ ἀνθρώπου νά

καθορίζει ἀπό μόνος του τίς ἠθικές ἀρχές ἄλλαξε ριζικά τόν τρόπο

σκέψης στά ἠθικά ζητήματα. Τό ἔργο καί ἡ σκέψη τοῦ Κάντ ἀποτέλεσαν

καί ἀποτελοῦν σημεῖο ἀναφορᾶς. Ἐκτιμᾶται ὅτι δέν ὑπάρχει ἠθικός

προβληματισμός πιά πού νά μήν περιέχει στοιχεῖα τῆς καντιανῆς σκέψης,

ἀνεξάρτητα ἄν συμφωνεῖ μέ αὐτήν ἤ τῆς ἀσκεῖ κριτική. Μέσῳ τῆς

προβολῆς τῆς αὐτονομίας συντελέστηκε ἡ βαθμιαία

ἀποθρησκευτικοποίηση τῆς ἠθικῆς ὡς ἑτερόνομης. Ἡ ἠθική ἀπέκτησε

ἐντελῶς κοσμικό περιεχόμενο. Κάτω ἀπό αὐτήν τήν προϋπόθεση ἡ

αὐτονομία θεωρήθηκε ὡς ἠθικό κριτήριο, πού μπορεῖ νά λειτουργήσει μέ

καθολική ἰσχύ, ἀφοῦ παραμερίζει ὅλες τίς ἐπιμέρους θρησκευτικές

ἀντιλήψεις1.

Ὁ παραμερισμός τῶν ἐπιμέρους θρησκευτικῶν ἀντιλήψεων κατά τήν

ἀντιμετώπιση σύγχρονων ἠθικῶν προβλημάτων, θεωρήθηκε ἰδιαίτερα

ἀπαραίτητος στίς κοινωνίες πού παρουσιάζουν θρησκευτική

ἀνομοιογένεια. Τό ἴδιο ἀπαραίτητος θεωρήθηκε καί γιά τίς κοινωνίες οἱ

ὁποῖες στό μεγαλύτερο μέρος τους ἐπηρεάζονται στήν καθημερινή τους

ζωή ἀπό τίς θρησκευτικές πεποιθήσεις ἀπό λίγο ἕως καθόλου. Τέτοιες

κοινωνίες εἶναι κυρίως αὐτές πού ἀνήκουν στόν δυτικοευρωπαϊκό

πολιτισμό ἑκατέρωθεν τοῦ Ἀτλαντικοῦ.

Ἕνα πεδίο σύγχρονου ἠθικοῦ προβληματισμοῦ, στό ὁποῖο ἔγινε

ἰδιαίτερα ἀντιληπτή αὐτή ἡ δυναμική τῆς αὐτονομίας στήν ἠθική, εἶναι ἡ

1
Colas Duflo, «Ἡ δημόσια κληρονομιά τοῦ φιλοσόφου», Τό Βῆμα, 25 Ἀπρ. 2004, σ. Α42.
βιοηθική. Ἡ βιοηθική ὁρίζεται ὡς ὁ κλάδος ὁ ὁποῖος ἐξετάζει τά ἠθικά

ζητήματα πού ἀνακύπτουν ἀπό τίς ἐφαρμογές τῆς σύγχρονης ἰατρικῆς

καί βιοϊατρικῆς τεχνολογίας. Τέτοια προβλήματα εἶναι ἡ εὐθανασία, οἱ

μεταμοσχεύσεις ὀργάνων, ἡ ὑποβοηθούμενη ἀναπαραγωγή, οἱ

ἀμβλώσεις, ἡ χρήση τῆς γενετικῆς τεχνολογίας, ἡ κλωνοποίηση καί ἄλλα.

Ὅλες αὐτές οἱ ἐφαρμογές, κατά τό μᾶλλον καί ἧττον, ἀφοροῦν στούς

κατοίκους ὁλόκληρου τοῦ πλανήτη. Αὐτό σημαίνει ὅτι ὁ βιοηθικός

προβληματισμός ξεπερνᾶ κατά πολύ τά σύνορα μίας συγκεκριμένης

χώρας ἤ κοινωνίας, λαμβάνοντας ἔτσι παγκόσμιο χαρακτήρα. Ὡστόσο ἡ

βιοηθική ὡς ξεχωριστός κλάδος γεννήθηκε στίς Η.Π.Α., χώρα πρωτοπόρο

στήν ἔρευνα καί τίς ἐφαρμογές τῆς ἰατρικῆς τεχνολογίας, τή δεκαετία τοῦ

1960 2.

Μέ δεδομένο ὅτι στήν κοινωνία τῶν Η.Π.Α. ὑπάρχει μεγάλη

θρησκευτική ἀνομοιογένεια, τά βιοηθικά ζητήματα δέν μποροῦσαν νά

ἀντιμετωπιστοῦν μέ βάση κάποια συγκεκριμένη ἠθική ἀντίληψη. Αὐτό

εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα τήν ἀναζήτηση ἑνός κοινοῦ σημείου ἀναφορᾶς, ὥστε

νά μπορέσει ἡ βιοηθική νά ἐξάγει τά ἠθικά της συμπεράσματα. Στήν

προσπάθειά τους λοιπόν νά ἀποκτήσουν οἱ βιοηθικολόγοι κάποια

συμφωνία καί κάποιο σημεῖο κοινῆς ἀναφορᾶς, θέσπισαν ὁρισμένες

ἠθικές ἀρχές. Αὐτό εἶχε ὡς ἀρχικό σκοπό νά περιορίζονται κατά τό

δυνατόν οἱ αὐθαιρεσίες σχετικά μέ τήν ἀποδοχή ἤ μή μίας ἐφαρμογῆς τῆς

σύγχρονης ἰατρικῆς τεχνολογίας ὡς ἠθικά ἐπιτρεπτῆς. Ἐξάλλου οἱ ἀρχές

αὐτές θά χρησιμοποιοῦνταν ὡς ἕνας, ἔστω ὑποτυπώδης, θεωρητικός

ὁδηγός βιοηθικῆς.

2
Γιά περισσότερα σχετικά μέ τήν ἱστορία, τό περιεχόμενο καί τήν ἐπιστημολογία τῆς Βιοηθικῆς
βλ. Νικολάου Κόϊου, Ἠθική θεώρηση τῶν τεχνικῶν παρεμβάσεων στό ἀνθρώπινο
γονιδίωμα, Ἀθήνα 2003, σ. 107-112.
 Πρώτη καί βασική, ἀπό τίς τέσσερις συνολικά ἀρχές, προβλήθηκε ἡ

ἀρχή τῆς αὐτονομίας3. Ἡ ἀρχή τῆς αὐτονομίας πληροῖ ὅλες τίς

προϋποθέσεις γιά τήν θεμελίωση μιᾶς ἠθικῆς, τῆς βιοηθικῆς ἐν

προκειμένῳ, μέ καθολική ἀναφορά. Τό γεγονός ὅτι τά βιοηθικά ζητήματα

ἀφοροῦν ὄχι μόνον στίς Η.Π.Α. ὅπου γεννήθηκε ἡ βιοηθική, ἀλλά

ὁλόκληρη τήν παγκόσμια κοινότητα δίνει πρόσθετη ἀξία καί κῦρος στήν

ἀρχή τῆς αὐτονομίας.

Παράλληλα μέ τήν ἀρχή τῆς αὐτονομίας, προβλήθηκε καί ἡ ἀρχή τῆς

ἀξιοπρέπειας. Τήν ἀξιοπρέπεια ὁ Κάντ τή θεμελιώνει ἐπάνω στήν

αὐτονομία4. Ἡ βιοηθική στήν πρώτη βλέπει τή δυνατότητα τοῦ ἀνθρώπου

νά παίρνει ἀπό μόνος του τίς ἠθικές του ἀποφάσεις. Ἡ δεύτερη

θεμελιώνεται στό ἀξίωμα ὅτι ὁ ἄνθρωπος πρέπει νά ἀντιμετωπίζεται

μόνον ὡς αὐτοσκοπός καί ποτέ ὡς μέσο. Ἔτσι χρησιμοποιεῖται ὡς βάση

γιά τήν διαφύλαξη τῶν δικαιωμάτων τοῦ ἀτόμου, τῆς ἀκεραιότητας τῆς

προσωπικότητάς του καί τῆς ἐλευθερίας τῶν ἐπιλογῶν του. Συνήθως οἱ

δυό αὐτές ἀρχές σπάνια διαχωρίζονται καί ἀπαντοῦν περισσότερο ὡς

ἀρχή τῆς αὐτονομίας. Ὡστόσο σέ ὁρισμένες περιπτώσεις, εἰδικά ὅταν ὁ

προβληματισμός κινεῖται στήν βάση τῶν δικαιωμάτων, προβάλλεται καί ἡ

ἀξιοπρέπεια ὡς διακριτή ἀρχή.

Ὡστόσο ἀπό τή μελέτη τῆς ἐξέλιξης τοῦ βιοηθικοῦ προβληματισμοῦ

ἀνακύπτει τό ἀκόλουθο βασικό ἐρώτημα: Κατά πόσον οἱ ἀρχές αὐτές

κινοῦνται μέσα στό πνεῦμα τῆς πρώτης διατύπωσής τους ἀπό τόν Κάντ

3
Οἱ ἀρχές αὐτές, γνωστές ὡς Κείμενο τοῦ Belmont, ὅπως διαμορφώθηκαν μετά ἀπό πολλές
συζητήσεις, εἶναι:
Α) Ἡ ἀρχή τῆς αὐτονομίας (autonomy)
Β) Ἡ ἀρχή τῆς ἀγαθοεργίας–εὐεργεσίας (beneficence)
Γ) Ἡ ἀρχή τῆς μή-πρόκλησης βλάβης καί πόνου (nonmaleficence)
Δ) Ἡ ἀρχή τῆς δικαιοσύνης (justice)
Γιά περισσότερα βλ. Tom L. Beauchamp, “The Principles Approach”, Special Supplement,
Hasting Center Report, τ. 6, 1993.
4
Immanuel Kant, Τά θεμέλια τῆς μεταφυσικῆς τῶν ἠθῶν, σ. 91.
καί τῆς περαιτέρω ἀνάπτυξής τους ἀπό τούς ὑπόλοιπους ἐκπροσώπους

τοῦ ἀνθρωπισμοῦ; Ἡ αὐτονομία, ὅπως τήν θεμελίωσε ὁ Κάντ, ἔχει σκοπό

νά ἐνεργήσει ὡς καθολικό ἠθικό κριτήριο. Καί ὁ καθολικός της

χαρακτήρας δέν εἶναι ἀπροϋπόθετος, ἀλλά βασίζεται στό ἀξίωμα «πράττε

ἔτσι ὥστε κάθε ἠθική σου ἐπιλογῆ νά μπορεῖ νά ἀποτελεῖ καθολικό ἠθικό

νόμο»5. Τό ἴδιο ἰσχύει καί μέ τήν ἀξιοπρέπεια σύμφωνα μέ τήν ὁποία:

«κάθε ἔλλογο ὄν, ὅπως ὁ ἄνθρωπος, ἔχει ἀπόλυτη καί ἀναντικατάστατη

ἀξία»6. Μέ τά δεδομένα αὐτά ἡ βιοηθική καί οἱ θεράποντές της ὀφείλουν

νά κινοῦνται στά παραπάνω πλαίσια, ἐφόσον θέλουν νά εἶναι συνεπεῖς

πρός τίς ἀρχές πού διακήρυξαν. Γιά νά ὑπάρξει ἡ ἀπαιτούμενη συνέπεια,

πρέπει τά παραπάνω ἀξιώματα νά τίθενται ὡς ἐρωτήματα σέ κάθε

ἐπιμέρους ἠθικό πρόβλημα.

Καταρχήν πρέπει νά καταστεῖ σαφές ὅτι ἴσως οἱ περισσότερες ἀπό τίς

μελέτες πού ἐρευνοῦν τή θέση καί τήν ἐξέλιξη τῆς ἀρχῆς τῆς αὐτονομίας

στή βιοηθική, τό κάνουν ἀναγνωρίζοντας ἄμεσα ἤ ἔμμεσα τήν Καντιανή

της προέλευση καί παραπέμποντας σέ αὐτήν7. Ἡ ἐμπειρία ὅμως τῆς

βιοηθικῆς στήν καθημερινή ἰατρική πράξη ἀποδεικνύει ἀποκλίσεις, ἀλλά

καί ἀντιφάσεις, ὡς πρός τήν τήρηση τῆς ἀρχῆς τῆς αὐτονομίας. Κατ’

ἀρχήν ἡ αὐτονομία μπορεῖ νά ἔλθει σέ σύγκρουση κατά τήν πράξη μέ τίς

ἄλλες δυό ἀρχές: τῆς ἀγαθοεργίας καί τῆς μή-πρόκλησης βλάβης ἤ πόνου,

οἱ ὁποῖες ἔχουν τήν προέλευσή τους στόν ὠφελιμισμό, τόν ὁποῖον ὁ Κάντ

5
Βλ. ὅ.π., σ. 71.
6
Βλ. ὅ.π., σ. 89 ὑποσ. 119.
7
Ἐνδεικτικά βλ. D. Callahan, “Autonomy: A Moral Good, Not a Moral Obsession.”, Hasting
Center Report τόμ. 14, τεῦχ. 5 1984, σ. 40-42. J. Childress, “The Place of Autonomy in
Bioethics”, Hasting Center Report τόμ. 20, τεῦχ. 1 1990, σ. 12-17. Κ. Davis, “The Concept of
Precedent Autonomy.”, Bioethics, τόμ. 16, τεῦχ. 2 2000, σ. 114-133. A. Donchin,
“Understanding Autonomy Relationally: Toward a Reconfiguration of Bioethical Principles.”
Journal of Medicine and Philosophy, τόμ. 26, τεῦχ. 4 2001, σ. 365-386. G. Dworkin, The
Theory and Practice of Autonomy, Cambridge 1988. H. T. Engelhardt, Jr., The foundation of
Christian Bioethics, Lisse 2000. W. Gaylin, “Worshiping Autonomy”, Hasting Center Report,
τόμ. 26, τεῦχ. 6, σ. 43-45.
ἀπέρριπτε ἔντονα8. Π.χ. ἡ ἀρχή τῆς αὐτονομίας ὑποστηρίζει τό δικαίωμα

τῶν ἀσθενῶν νά κάνουν τίς ἐπιλογές τους σχετικά μέ τό εἶδος τῆς

θεραπείας πού θά ἀκολουθήσουν. Τό δικαίωμά τους μπορεῖ νά φθάσει ὡς

τήν πλήρη ἄρνηση θεραπείας. Ἔτσι ὅμως μπορεῖ ἡ ἀρχή τῆς αὐτονομίας

νά βρεθεῖ ἀντιμέτωπη μέ τήν ἀρχή τῆς εὐεργεσίας, ἡ ὁποία ὑπαγορεύει

τήν ἀποτελεσματικότερη θεραπεία τοῦ ἀσθενοῦς καί τήν ὁποία ἴσως νά

σέβεται καί νά θέλει νά τηρήσει ὁ θεράπων ἰατρός. Κάτι ἀνάλογο μπορεῖ

νά συμβεῖ ἀνάμεσα στίς ἀρχές τῆς αὐτονομίας καί τῆς δικαιοσύνης, ὅταν

ἡ τελευταία ἔχοντας ὡς σκοπό τήν ἴση μεταχείριση τῶν ἀσθενῶν

περιορίζει τίς ἀτομικές ἐπιλογές καί τά δικαιώματα τους9. Τά

παραδείγματα αὐτά ὁδηγοῦν στό συμπέρασμα ὅτι ἡ ἀρχή τῆς αὐτονομίας

σχετικοποιεῖται ἀπό τά πρακτικά δεδομένα πού δημιουργοῦν τά βιοηθικά

ζητήματα.

Ὑφίσταται ὅμως καί σκόπιμη ἀπόκλιση ἀπό τήν ἐν λόγῳ ἀρχή. Τό

γεγονός αὐτό δημιουργεῖ πολύ μεγαλύτερα ἐρωτηματικά ἀπό ὅ,τι ἡ ἐκ

τῶν πραγμάτων ἀπόκλιση, ἡ ὁποία ἴσως εἶναι ἀναπόφευκτη σέ ὁρισμένες

περιπτώσεις. Παρατηρεῖται πολλές φορές ὅτι ἡ ἀρχή τῆς αὐτονομίας

χρησιμοποιεῖται μέ σκοπό νά δικαιολογήσει τήν ὁποιαδήποτε ἠθική

ἐπιλογή στόν βιοηθικό προβληματισμό. Προβάλλεται, παραδείγματος

χάρη, ὡς βάση τοῦ δικαιώματος τῶν γονέων νά προσφύγουν στήν λύση

τῆς ἄμβλωσης, ὅταν λαμβάνουν τό θετικό ἀποτέλεσμα μιᾶς

προγεννητικῆς διάγνωσης. Σύμφωνα μέ τήν συνεπή τήρηση τῆς ἀρχῆς

τῆς αὐτονομίας, ὅπως τήν θέτει ὁ Κάντ, θά ἔπρεπε νά πράξουν μέ τή

συνείδηση ὅτι ἡ ἐπιλογή τους θά μποροῦσε νά ἀποτελέσει καθολικό ἠθικό

νόμο. Ἐάν οἱ ἴδιο δέν τό γνωρίζουν αὐτό, θά ἔπρεπε τουλάχιστον νά

ἐνημερωθοῦν ἀπό κάποιον βιοηθικολόγο. Ἄλλωστε ἡ ἐνημέρωση καί ἡ

8
“Can the Moral Commons Survive Autonomy?”, Hastings Center Report, τόμ.26, τεῦχ. 6, 1996, σ.
41.
9
Daniel Callahan, Special Supplement, Hasting Center Report, τ. 6, 1993.
ἀνάπτυξη τοῦ ἠθικοῦ αἰσθητηρίου καί προβληματισμοῦ ἀποτελοῦν

βασικά καθήκοντα τῆς βιοηθικῆς.

Ἐάν ἀκόμη θά ἤθελε κάποιος νά κινηθεῖ στό πνεῦμα τοῦ Φρόμμ καί

ἴσως ὄχι τοῦ Κάντ, θά ἔπρεπε νά προβληματιστεῖ καί νά πράξει σύμφωνα

μέ τό τί εἶναι συμφέρον γιά τήν ἀνθρώπινη φύση. Στήν πραγματικότητα

ὅμως ὁ προβληματισμός αὐτός εἶναι ἀτροφικός ἕως ἀνύπαρκτος. Τίς

περισσότερες φορές μάλιστα οἱ ἀποφάσεις εἶναι ἐντελῶς ἀντίθετες μέ τό

πνεῦμα του. Ἡ αὐτονομία προβάλλεται ὡς θεμέλιο ὅλων τῶν ἀτομικῶν

ἐπιλογῶν μέ βάση τό ὑποκειμενικό συμφέρον. Ἔτσι δέν ὁδηγεῖ οὔτε στήν

καθολική ἠθική συνείδηση, οὔτε στήν ἀναζήτηση τοῦ συμφέροντος τῆς

ἀνθρώπινης φύσης, ἀλλά στή θεωρητική τεκμηρίωση τῆς ἀτομικῆς

αὐθαιρεσίας10.

Ὑπ' αὐτήν τήν ἔννοια ἡ αὐτονομία ἐκλαμβάνεται ὡς «νομιμοποίηση»

ὅλων τῶν ἐπιθυμιῶν καί ἐνεργειῶν τοῦ ἀτόμου, στό βαθμό βέβαια πού

διαφυλάττεται ἡ στοιχειώδης κοινωνική συμβίωση. Τό ἄτομο οὐσιαστικά

ἀποθεώνεται καί μπροστά του ὑποτάσσονται τά πάντα, ἀκόμη καί οἱ

ἠθικές ἀξίες. Ἀκόμη καί οἱ θρησκευτικές πεποιθήσεις, ἡ πίστη στή μετά

θάνατον ζωή καί ὁποιεσδήποτε μεταφυσικές ἀνησυχίες ἔχουν ἀξία

ἐφόσον ἐγκρίνονται καί γίνονται ἀποδεκτές στό ἀτομικό ἐπίπεδο. Οἱ

ἀτομικές ἐπιλογές προκρίνονται πιό πάνω ἀκόμη καί ἀπό τίς

πολιτισμικές ἀξίες τῆς κοινότητας μέσα στήν ὁποία ζεῖ τό ἄτομο. Εἶναι

ἀδιανόητη γιά τή σύγχρονη δυτική σκέψη καί βιοηθική κάθε ἐξωτερικός

περιορισμός τῆς αὐτονομίας τοῦ ἀτόμου. Αὐτό ὅμως συνιστᾶ ἐκφυλισμό

τῆς ἔννοιας τῆς αὐτονομίας σέ σχέση μέ τήν ἀρχική της διατύπωση. Ἡ

προβολή μάλιστα τῆς βιοηθικῆς ὡς ἠθικῆς τῆς παγκοσμιοποίησης,

συντελεῖ στόν ἐκφυλισμό τῆς ἔννοιας τῆς αὐτονομίας σέ ἠθική

αὐθαιρεσία σέ παγκόσμιο ἐπίπεδο.

10
Πρβλ. Johannes Gründel, Normen im Wandel: Eine Orientierungshilfe für christliches Leben
heute, σ. 49-50.
 Τό ἴδιο ἰσχύει καί μέ τήν ἀρχή τῆς ἀξιοπρέπειας, ἡ ὁποία προβάλλεται

ὅταν ἡ ἀρχή τῆς αὐτονομίας κρίνεται ὅτι δέ θά μποροῦσε νά ἀνταποκριθεῖ

καί νά δώσει λύσεις σέ βιοηθικά προβλήματα. Παρατηροῦνται καί στήν

προκειμένη περίπτωση μεγάλες διαφορές καί ἀποκλίσεις στήν ἑρμηνεία

καί αὐτῆς τῆς ἀρχῆς ἀνάμεσα στούς βιοηθικολόγους. Τό φαινόμενο αὐτῶν

τῶν ἀποκλίσεων ἐπισημαίνεται ἔντονα ὄχι τόσο σέ θεωρητικές

συζητήσεις, ἀλλά στό ἐπίπεδο τῶν ἐφαρμογῶν τῆς βιοτεχνολογίας. Ἡ

φιλοσοφική συζήτηση γιά τήν ἠθική νομιμοποίηση τῆς κλωνοποίησης

ἀποδεικνύει τό ἀληθές τοῦ λόγου. Ἡ προβληματική ἐπικεντρώνεται στό

κατά πόσο παραβιάζεται ἡ ἀνθρώπινη ἀξιοπρέπεια, ὅταν τά

κλωνοποιημένα ἔμβρυα χρησιμοποιηθοῦν γιά τήν παραγωγή ἱστῶν ἤ

ὀργάνων. Ὅταν δηλαδή ἡ ἀνθρώπινη ζωή ἀντιμετωπίζεται ὡς μέσο καί

ὄχι ὡς σκοπός11.

Οἱ ὑποστηρικτές τῆς κλωνοποίησης ἀντιτάσσουν ὅτι καί σ' αὐτήν τήν

περίπτωση ἡ ἀρχή τοῦ Κάντ ἐκλαμβάνεται μέ λάθος τρόπο. Διευκρινίζουν

ὅτι, ἄν ἡ ἐν λόγῳ ἀρχή δέν ἑρμηνευθεῖ καί δέν ἀξιολογηθεῖ κάτω ἀπό τίς

σωστές προϋποθέσεις, πολύ σπάνια βοηθᾶ στήν ἀντιμετώπιση τῶν

βιοηθικῶν διλημμάτων. Ἄν ληφθεῖ ὑπόψη κατά γράμμα, τότε δέν θά

ἔπρεπε νά ἐπιτρέπονται οὔτε οἱ μεταγγίσεις αἵματος, οὔτε ἡ δωρεά

ὀργάνων. Τό αἷμα, ἄν καί ἀνθρώπινο συστατικό, χρησιμοποιεῖται χωρίς

ἐνδοιασμούς ὡς μέσο γιά τήν ἐκπλήρωση τῶν ἀνθρώπινων στόχων. Κάτω

ἀπό τό ἴδιο σκεπτικό θεωρεῖται καί ἡ χρήση ἐμβρυϊκῶν κυττάρων γιά τήν

παραγωγή θεραπευτικοῦ ὑλικοῦ. Ἡ δημιουργία ἀνθρώπινων κυττάρων

μέσῳ κλωνοποίησης, μέ σκοπό τήν ἀπόκτηση θεραπευτικοῦ ὑλικοῦ, δέ

σημαίνει ὅτι ὑπάρχει ὑποκείμενο ἄτομο στήν ἀρχή τῆς ἀξιοπρέπειας,

ἀφοῦ εὐθύς ἐξαρχῆς δημιουργεῖται ὄχι μέ σκοπό νά ἐξελιχθεῖ σέ πλήρες

ἄτομο ἀλλά τή λήψη γενετικοῦ ὑλικοῦ. Συνεπῶς δέν παραβιάζεται ἡ

11
Βλ. J. Harris, “Clones, Genes and Reproductive Autonomy”, στό Medical Ethics at the Dawn of
the 21st Century, ἔκδ. R. Cohen-Almagor: New York 2000, σ. 211-214.
ἀξιοπρέπεια τοῦ ἀτόμου, τό ὁποῖο ἄτομο οὐσιαστικά δέν ὑπάρχει.

Ὑπάρχουν μόνο δημιουργημένα κύτταρα μέ σκοπό νά χρησιμεύσουν ὡς

θεραπευτική «πρώτη ὕλη». Μέ τά παραπάνω δεδομένα προτείνουν τήν

«βελτιωμένη» ἐπαναδιατύπωση τῆς ἀρχῆς τῆς ἀξιοπρέπειας ὡς ἑξῆς: «Ἡ

ἀνθρώπινη ὕπαρξη ποτέ δέν θά χρησιμοποιεῖται ἀποκλειστικά ὡς μέσο γιά

τήν ἐπίτευξη σκοπῶν. Ἄν ἐκληφθεῖ ὑπό τήν ἀπόλυτη ἔννοια καί ἰσχύ της,

ὅπως διατυπώθηκε ἀπό τόν Κάντ, τότε θά δημιουργήσει, ὅπως

παρατηρήθηκε, μεγάλα προβλήματα στήν ἐφαρμογή σέ ὅλο τό φάσμα τῆς

βιοϊατρικῆς τεχνολογίας»12.

Ἀποδεικνύονται κατ’ αὐτόν τόν τρόπο δυό πράγματα: 1. Ἡ τραγικά

ἀντιφατική κατάσταση μέσα στήν ὁποία προσπαθεῖ νά λειτουργήσει ἡ

σύγχρονη κοσμική βιοηθική. Ἡ τεχνητή συμφωνία, τήν ὁποία

προσπάθησε νά δημιουργήσει καί γιά τήν ὁποία βιάστηκε νά

θριαμβολογήσει, ἀποδεικνύεται ὅτι ἀποτυγχάνει σέ μεγάλο βαθμό νά

δημιουργήσει ἕνα καθολικά ἀποδεκτό ἠθικό κριτήριο.

2. Ἡ ἀρχή τῆς αὐτονομίας καί ἡ συναφής τῆς ἀξιοπρέπειας

χρησιμοποιοῦνται κατά βούληση καί ἀλλοιωμένες ὡς πρός τήν ἀρχική

τους σημασία. Τό γεγονός αὐτό ἀποδεικνύει ὅτι τό πνεῦμα τῶν

σύγχρονων δυτικῶν κοινωνιῶν ἀδυνατεῖ νά ἀφομοιώσει, καί πολύ

περισσότερο νά ἐφαρμόσει, τήν αὐτόνομη ἀνθρωπιστική ἠθική, ὅπως τή

διατύπωσαν ὁ Κάντ καί οἱ συνεχιστές του.

Ἀκόμη μεγαλύτερο προβληματισμό δημιουργεῖ τό φαινόμενο τῆς

ἑκούσιας ἤ ἀκούσιας ἀλλοίωσης τοῦ περιεχομένου τους. Τό μονομερές

ἐνδιαφέρον πού ἑστιάζεται στήν ἐπιτυχία τῶν ἐφαρμογῶν τῆς σύγχρονης

ἰατρικῆς τεχνολογίας, ὁδηγεῖ στή συρρίκνωση τοῦ ἠθικοῦ

προβληματισμοῦ. Μέσα σ' αὐτό τό πλαίσιο προβάλλονται ὁρισμένες μόνο

πτυχές τῆς αὐτονομίας καί ἀποκρύπτονται ἄλλες ἐξίσου σημαντικές.

12
Axel Kahn, “Clone mammals… Clone Man”, Nature, τ.386 13 Μάρτ. 1997, σ. 119.
Συνήθως προβάλλονται ὅσες πτυχές θεμελιώνουν τήν ἐλευθερία στίς

ἠθικές ἐπιλογές καί τά δικαιώματα καί παραμερίζονται ἐκεῖνες πού

δημιουργοῦν ἠθικές ὑποχρεώσεις.

Εἶναι πολύ χαρακτηριστικό τό γεγονός ὅτι οἱ ὑποστηρικτές τῆς

κλωνοποίησης ἀνακαλύπτουν, στήν «βελτιωμένη» ἀπό τούς ἴδιους

διατύπωση τῆς ἀρχῆς τῆς ἀξιοπρέπειας, τό ὀρθολογικό κριτήριο ἠθικῆς.

Συγχρόνως ὅμως τό χρησιμοποιοῦν σέ ἀντιστάθμισμα κάθε

συναισθηματικῆς, ἀνθρωπιστικῆς καί θρησκευτικῆς θεώρησης. Ἰδιαίτερη

ἐπισήμανση γίνεται γιά τήν ἐπιρροή τῶν θρησκευτικῶν πεποιθήσεων σέ

κοινωνίες, στίς ὁποῖες ὑπάρχει πλήρης διαχωρισμός Ἐκκλησίας καί

Κράτους13. Σύμφωνα ὅμως μέ αὐτήν τήν ἀντίληψη ἀπαξιώνεται κάθε

ἠθική ἀρχή μέ διαχρονική ἀξία, εἴτε προέρχεται ἀπό τόν χῶρο τῆς

φιλοσοφίας εἴτε ἀπό τόν χῶρο τῶν θρησκειῶν. Ἔτσι ὅμως ὁ ἄνθρωπος

ἀντιμετωπίζεται ἀποκλειστικά ὡς βιολογική μονάδα χωρίς νά τοῦ

ἀναγνωρίζεται κάποια ἀξία, ἡ ὁποία ὑπέρκειται τῆς ἁπλῆς βιολογικῆς του

ὕπαρξης.

2. Η ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΒΙΟΗΘΙΚΗ

Στό δεύτερο μέρος τῆς παρούσας μελέτης ἐντοπίστηκαν τά σημεῖα

σύγκλισης καί ἀπόκλισης τῆς αὐτονομίας τοῦ ἀνθρωπισμοῦ μέ τήν

αὐτονομία τοῦ ὀρθόδοξου ἤθους. Ἄν οἱ διαφορές μεταξύ τῶν ἀρχικῶν καί

γνήσιων ἐκφραστῶν τῆς αὐτονομίας μέ τήν ὀρθόδοξη διδασκαλία ἦταν

πολλές καί μεγάλες, τότε πολύ περισσότερο ἡ τελευταία δέν μπορεῖ νά

εἶναι σύμφωνη μέ τήν παραχάραξη καί τῶν ἐκφυλισμό τῶν πρώτων. Ἡ

13
URL: “Government and Human Cloning - Should Human Cloning Be Banned?,” Should Human
Cloning Be Banned.html.
ἀντίθεση αὐτή πηγάζει ἀπό τό βασικό κίνητρο τῆς παραχάραξης, τό ὁποῖο

εἶναι ἡ δυνατότητα γιά ἐντελῶς ἐλεύθερη ἕως αὐθαίρετη ἠθική

συμπεριφορά, εἰδικά στά θέματα τῆς βιοηθικῆς. Μ' αὐτόν τόν τρόπο ὅμως

αἴρονται τά σημεῖα ἐπαφῆς καί διαλόγου ἀνάμεσα στίς δυό θεωρήσεις,

ὅπως αὐτά ἕως ἐδῶ ἐπισημάνθηκαν.

Πρέπει νά γίνει βέβαια κατανοητό ὅτι χωρίς τόν ὑπερτονισμό τῆς

αὐτονομίας τοῦ ἀτόμου δέ μπορεῖ νά σταθεῖ ὄρθιο τό οἰκοδόμημα τῆς

σύγχρονης βιοηθικῆς. Ἡ τελευταία, ὅπως ἤδη εἰπώθηκε, τείνει νά

καταλύσει κάθε ἄλλη ἠθική. Προβάλλει ὡς μία ἐκκοσμικευμένη θρησκεία

καί οἱ βιοηθικολόγοι, οἱ θεράποντές της, ὡς κοσμικοί ἱερεῖς. Ἡ ποιμαντική

διακονία καί ἡ πνευματική συμβουλή ἀντικαθίστανται ἀπό τή βιοηθική

συμβουλευτική, ἡ ὁποία θέλει νά δώσει στούς ἀνθρώπους τό δικαίωμα νά

σχηματίσουν καί νά καθορίσουν ἀπό μόνοι τή ζωή τους, ἐνῶ ἀδυνατεῖ νά

φανερώσει τό βαθύτερο νόημα τῆς ζωῆς14. Δέν θά μποροῦσε νά βρεθεῖ

λοιπόν γι’ αὐτό καλύτερο θεωρητικό ὑπόβαθρο ἀπό τήν ἀρχή τῆς

αὐτονομίας.

Στό θεμέλιο ὁλόκληρης τῆς ὀρθόδοξης Θεολογίας βρίσκεται ἡ ἀρχή

τοῦ Προσώπου ἤ Ὑποστατικῆ Ἀρχή. Ἄρα θά μποροῦσε νά ὑποθέσει

κανείς, ἐκ πρώτης ὄψεως, ὅτι ὑπάρχει ἕνα βασικό κοινό σημεῖο μέ τή

«θύραθεν» βιοηθική, ἐφόσον καί ἐκείνη φαινομενικά τουλάχιστον δίνει

προτεραιότητα στό σεβασμό τοῦ προσώπου, ὅπως διακηρύττει

προβάλλοντας τήν ἀρχή τῆς αὐτονομίας. Ὅπως ἤδη ἔχει διατυπωθεῖ, ἡ

ὀρθόδοξη ἠθική δέχεται τήν αὐτονομία τοῦ ἀνθρώπου, ἄν καί μέ

περιεχόμενο ἐντελῶς διαφορετικό ἀπό ἐκεῖνο τῆς δυτικῆς ἠθικῆς. Ἡ

αὐτονομία γιά τήν ὀρθόδοξη θεολογία δέ σημαίνει ἀποδοχή τῆς

ἐκπεσμένης κατάστασης τοῦ ἀνθρώπου. Πολύ περισσότερο δέ σημαίνει

ὅτι ὁ ἄνθρωπος πρέπει νά συμφιλιώνεται καί νά ἐναρμονίζεται μέ αὐτήν

14
H. Tristram Engelhardt, Jr., The foundation of Christian Bioethics, Lisse 2000, σ. 43.
τήν κατάσταση, σέ σημεῖο μάλιστα πού νά τήν ἐξιδανικεύει. Ἀντίθετα

ἔργο τῆς ὀρθόδοξης θεολογίας εἶναι νά ἐπισημαίνει τίς καταστάσεις τῆς

πτώσεως, οἱ ὁποῖες βρίσκονται σέ ἀντίθεση μέ τόν πραγματικό προορισμό

τοῦ ἀνθρώπου, τή θέωση καί τήν αἰώνια ζωή. Ἔτσι τόν ὁδηγεῖ στήν

ἀληθινή αὐτονομία.

Στή θέση τῆς ἀρχῆς τῆς αὐτονομίας στήν βιοηθική, ἡ ὀρθόδοξη

θεολογία προτείνει τήν ἀρχή τοῦ Προσώπου ἤ Ὑποστατικῆ Ἀρχή. Στήν

ἀρχή τοῦ Προσώπου μποροῦν νά βροῦν τό ἀληθινό τους νόημα καί νά μήν

ἐκφυλισθοῦν καί ἡ ἀρχή τῆς αὐτονομίας καί ἐκείνη τῆς ἀξιοπρέπειας. Ἡ

ἀρχή τοῦ Προσώπου δέν καταργεῖ, ἀλλά συμπληρώνει τήν ἀρχή τῆς

αὐτονομίας προσδίδοντάς της ὀντολογικό περιεχόμενο15. Ὁ κατ’ εἰκόνα

τοῦ Θεανθρώπου Χριστοῦ ἄνθρωπος θεωρεῖται ὡς μέτρο πάντων. Κατ’

αὐτόν τόν τρόπο οἱ ἐνέργειές του μποροῦν νά ἔχουν τήν ἰσχύ καθολικοῦ

ἠθικοῦ νόμου. Ἡ ἀξιοπρέπειά του, ἐννοούμενη ὡς ἀδιατίμητη ἀξία τῆς

ὑπάρξεώς του, σέ καμιά περίπτωση δέν μπορεῖ νά σχετικοποιηθεῖ. Ὁ

ἄνθρωπος εἶναι ἀπόλυτος, γιατί εἶναι πλασμένος κατ’ εἰκόνα τοῦ

Ἀπολύτου καί εἶναι προικισμένος μέ τήν δυνατότητα νά προσλάβει τήν

ζωή τοῦ Ἀπολύτου ὡς δική του.

Χαρακτηριστικό γνώρισμα τῆς Ὑποστατικῆς Ἀρχῆς στόν Θεό καί τόν

ἄνθρωπο εἶναι ἡ ἐλευθερία τοῦ αὐτοπροσδιορισμοῦ. Ἀπ' αὐτήν τήν

ἀπόλυτη ἐλευθερία ἀπορρέει γιά τόν ἄνθρωπο καί ἡ ἐλευθερία στίς

ἠθικές του ἐπιλογές, καθώς καί ἡ εὐθύνη, ἡ ὁποία βαρύνει κάθε ἐπιλογή

του. Ἀνάλογα μέ τά ἔργα του ὁ ἄνθρωπος ἀφήνει ἤ ἐμποδίζει τήν

Ὑποστατική Ἀρχή νά προβάλλει μέσα του. Γίνεται λιγότερο ἤ

περισσότερο Πρόσωπο καθ’ ὁμοίωση τοῦ Δημιουργοῦ του. Ὁτιδήποτε

ἐμποδίζει τή μόρφωση τῆς Ὑποστατικῆς Ἀρχῆς στόν ἄνθρωπο, ἄρα καί

15
Βλ. Γεωργίου Μαντζαρίδη, Χριστιανική Ἠθική ΙΙ, σ. 500.
τήν πρός τόν Θεό ὁμοίωσή του, δέ μπορεῖ νά γίνει ἀποδεκτό ἀπό τήν

Ὀρθόδοξη Ἠθική.

Ὁ τρόπος, ἐξάλλου, μέ τόν ὁποῖον προβάλλει τά ἀνθρώπινα

δικαιώματα ἡ βιοηθική, ἀλλά καί οἱ κοινωνίες τῆς Δύσης γενικότερα, τά

περιορίζουν στό ἐπίπεδο τῆς νομικῆς ἐκδοχῆς. Ἀποκλείουν ὅμως ἔτσι

κάθε δυνατότητα γιά ὀντολογική ἀναζήτηση τοῦ νοήματος τῶν

δικαιωμάτων. Ὁ ἀποκλεισμός αὐτός βέβαια δέν ἐπιβάλλεται μέσα ἀπό

νομικές καί θεσμοθετημένες διαδικασίες. Εἶναι ἀποτέλεσμα τοῦ τρόπου

ζωῆς καί σκέψης, ὅπως αὐτός διαμορφώθηκε στήν Δύση, μέσα ἀπό τήν

μακραίωνη πολιτισμική της παράδοση. Γιά τό λόγο αὐτό στίς σύγχρονες

δυτικές κοινωνίες δέ γίνεται ἀποδεκτή ὁποιαδήποτε ἄλλη πολιτισμική

παράδοση, πού ἀναζητᾶ στό κοινωνικό γεγονός βαθύτερο νόημα καί

ἀπαντήσεις στά ὀντολογικά ἐρωτήματα16.

Ἡ νοηματοδότηση τῆς προσωπικῆς ἐλευθερίας καί ἡ ἀναγωγή τῆς

ἀρχῆς τῆς αὐτονομίας ἀποκλειστικά στό χῶρο τῶν νομικά

κατοχυρωμένων ἀτομικῶν δικαιωμάτων συντελεῖ στόν

ἀποπροσανατολισμό τοῦ σύγχρονου ἀνθρώπου ἀναφορικά μέ τό

πραγματικό περιεχόμενο τῆς ἐλευθερίας. Στίς ἐφαρμογές τῆς σύγχρονης

ἰατρικῆς τεχνολογίας, οἱ ὁποῖες γεννοῦν καί τά ἠθικά προβλήματα,

ἐντοπίζονται καθημερινά ἐνέργειες ἀνθρώπινες, οἱ ὁποῖες εἴτε ἀποτελοῦν

παράχρηση τῆς ἐλευθερίας ἀπό ὅσους τίς ἀσκοῦν, εἴτε ἀποσκοποῦν στή

στέρηση τῆς ἐλευθερίας τῶν ἄλλων σέ ὅσους ἐφαρμόζονται. Καί στίς δυό

περιπτώσεις, τήν παράχρηση καί τή στέρηση τῆς ἐλευθερίας, πλήττεται τό

στοιχεῖο ἐκεῖνο, ἡ «ἀξιοποίηση» τοῦ ὁποίου ἀποτελεῖ θεμέλιο γιά τήν

ἐπίτευξη τοῦ ἔσχατου σκοποῦ τῆς ἀνθρώπινης ὕπαρξης. Ὁ σκοπός αὐτός

εἶναι νά ἀποβεῖ Πρόσωπο – Ὑπόσταση, νά ἀποκτήσει δηλαδή τήν ἀληθινή

αὐτονομία.

16
Βλ. Χρήστου Γιανναρᾶ, Ἡ ἀπανθρωπία τοῦ δικαιώματος, σ. 238.