ÀÂÈÒÎÕÎË

ÀÂÈ-ÒÎÕÎË
Èñòîðè÷åñêè ñáîðíèê
òîì I
ÍÎÂÈßÒ ÏÐÎ×ÈÒ ÍÀ ÁÚËÃÀÐÑÊÀÒÀ ÄÐÅÂÍÎÑÒ

1
 ÀÂÈÒÎÕÎË

ÀÂÈÒÎÕÎË ®
©Ñúñòàâèòåëñòâî ä-ð Âëàäèìèð Õðèñòîâ
Ðåäàêòîð Äèìèòúð Äèìèòðîâ
© Èçäàâà ñäðóæåíèå “ÀÂÈÒÎÕÎ˔
âñè÷êè ïðàâà çàïàçåíè
âòîðî, äîïúëíåíî èçäàíèå
Ñîôèÿ _2005
ïå÷àò ÈÊ “Âèäåëèí­”
ISBN 954-8925-32-X

2
 ÀÂÈÒÎÕÎË

ÍÎÂÈßÒ ÏÐÎ×ÈÒ ÍÀ ÁÚËÃÀÐÑÊÀÒÀ ÄÐÅÂÍÎÑÒ

Èñòîðè÷åñêè ñáîðíèê
òîì I

ÀÂÈ-ÒÎÕÎË
Ñúñòàâèòåëñòâî ä-ð Âëàäèìèð Õðèñòîâ

Ðåäàêòîð Äèìèòúð Äèìèòðîâ

Ñäðóæåíèå “ÀÂÈ-ÒÎÕÎ˔
Ñîôèÿ 2005 ã.
3
 ÀÂÈÒÎÕÎË

4
 ÀÂÈÒÎÕÎË

ÄÅÊÀÄÀ ÀÂÈ-ÒÎÕÎË

Ïðåäè äåñåò ãîäèíè â Áúëãàðñêîòî ÷èòàëèùå â Ëîíäîí Äèìèòúð Òàáàêîâ, Äèìèòúð Èë. Äèìèòðîâ, Åêàòåðèíà
Äèìèòðîâà è Þðèé Ñòîÿíîâ ðåøèõà äà çàïî÷íàò èçäàâàíåòî íà èñòîðè÷åñêî ñïèñàíèå, íà êîåòî äàäîõà èìåòî
“Àâè-Òîõîë”. Ìàëêî áå òîâà ðîæäåíèå, ñâúðçàíî ñ âúíøíè ôàêòîðè, òî ñòàíà ïëîä íà äúëáîêàòà èì ëè÷íà
ïîñâåòåíîñò íà òåìàòà. Ïðè òîçè ñúçèäàòåëåí ïåðèîä ñïèñàíèåòî ôîðìèðà ñâîÿ èíòåëåêòóàëåí îáëèê, ñâîÿòà
àêàäåìè÷íà âèçèÿ è ñâîÿ ñåðèîçíà àóäèòîðèÿ.  äèíàìèêàòà íà èñòîðè÷åñêèÿ ìîìåíò ëè÷íîñòíè ïðèñòðàñòèÿ
ñà íàäâèñâàëè íàä ïúòÿ ìó, íî êàêòî å íîðìàëíî ñ àâòåíòè÷íèòå ôåíîìåíè, òîçè ïúò ñòîè è ñåãà ñèíêðåòè÷íî
êîìïàêòåí â ñâîÿòà íåïðåõîäíà ñúùíîñò.
Ïðåä âàñ å ïúðâèÿò òîì îò èçáðàíè ñòàòèè, êîèòî ïðåç òåçè ãîäèíè áÿõà ïóáëèêóâàíè â òîâà ñïèñàíèå.
Þáèëåÿò å ïîäõîäÿù ñëó÷àé íå ñàìî äà ñè ïðèïîìíèì ïðèíîñà íà àâòîðèòå, íî è òîçè íà íåêîëöèíàòà
äàðèòåëè, áëàãîäàðåíèå íà ÷èèòî ñðåäñòâà è óñèëèÿ “Àâè-Òîõîë” óñïÿ äà èçâúðâè òîçè íå ìàëúê ïúò. Òîçè
ìîìåíò å ïîäõîäÿù ïîâîä äà èì ñå çàñâèäåòåëñòâà çàñëóæåíà âèñîêà îöåíêà.
Òîé å è ïîâîä äà ñè ïðèïîìíèì è îñíîâîïîëàãàùèòå ïðèíöèïè, çàä êîèòî çàñòàíà ñïèñàíèåòî è êîèòî òî
íàñëåäè îò ñâîèòå èíòåëåêòóàëíè è äóõîâíè ïðåäöè è ó÷èòåëè – Äèìèòúð Ñúñúëîâ, Íèêîëàé Ñòàíèøåâ è Ôàíè
Ïîïîâà-Ìóòàôîâà. À èìåííî – Âÿðíîñò êúì Áúëãàðñêàòà èäåÿ è öèâèëèçàöèÿ, æèâà è äî äíåñ, âúïðåêè âñè÷êèòå
îïèòè äà áúäå ïîäìåíÿíà ïî åäèí èëè äðóã íà÷èí îò ðîäåíè èçâúí íåÿ äîêòðèíè, èäåîëîãèè è òåîðèè. Áîðáàòà
ñ íàó÷íè ñðåäñòâà ñðåùó òåçè äîêòðèíè äàäå è öåííîñòíèÿ îáëèê íà “Àâè-Òîõîë”, êîåòî ãî ïðåâúðíà â òúðñåíî
èçäàíèå çà íåïîõàáåíèòå îò òÿõ ÷èòàòåëè è èçñëåäîâàòåëè íà áúëãàðñêàòà äðåâíîñò.
Ìú÷èòåëíî áàâíî, íî íåîòñòúïíî ÷ðåç ñïèñàíèåòî ñå íàëîæè íîâ, îòâîðåí ïîäõîä êúì èçñëåäâàíå íà òàçè
äðåâíîñò, êîéòî, ìèñëÿ, ìîæå äà ñå îáîáùè, äà äàäå è äàâà ñâîèòå ïëîäîâå. Áåøå ïîäëîæåíà íà êðèòèêà
îñíîâíàòà ÷óæäà äîêòðèíà çà ïðîèçõîäà íà áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò, ñëàâÿíîöåíòðèçìúò áåøå îáåêòèâíî è
àðãóìåíòèðàíî îïðîâåðãàí. Áÿõà ïîêàçàíè âðúçêèòå íà äðåâíàòà áúëãàðñêà öèâèëèçàöèÿ ñ íàé-äðåâíèòå èçâåñòíè
öèâèëèçàöèè – øóìåðñêàòà è èíäèéñêàòà. Äíåñ óâàæàâàíè çàïàäíè ó÷åíè ïèøàò, ÷å ïðåäïîòîïíàòà ÷îâåøêà
öèâèëèçàöèÿ âîäè íà÷àëîòî ñè îò Áàëêàíèòå – íàé-ñòàðàòà ïèñìåíîñò, íàé-ñòàðàòà ìåòàëóðãèÿ, íàé-ñòàðèòå
ãðàäîâå è ò.í., íî êàêòî ÷èòàòåëÿò íà òîçè ñáîðíèê ùå ñå óâåðè, ìíîãî îò òåçè íàïîñëåäúê ïðèåòè çà íàó÷íè
ôàêòè õèïîòåçè äîñòà îòäàâíà áÿõà íàìåðèëè ìÿñòî íà ñòðàíèöèòå íà “Àâè-Òîõîë”. Êîãàòî òå áÿõà
ïóáëèêóâàíè, íå áÿõà ñïåñòåíè íèêàêúâ âèä íàïàäêè ñðåùó òåõíèòå àâòîðè è ñðåùó ðåäàêòîðà íà ñïèñàíèåòî,
íî òå èçäúðæàõà ïðîâåðêàòà íà âðåìåòî è íåñúìíåíî î÷åðòàõà âåðíèÿ ïúò êúì èçñëåäîâàòåëñêàòà åòèêà –
íåïðåäóáåäåíî àíàëèçèðàíå íà ôàêòèòå.
Ñïèñàíèå “Àâè-Òîõîë” ïîñëåäîâàòåëíî íàëàãàøå è èíòåðäèñöèïëèíàðíèÿ ïîäõîä ïðè òúðñåíåòî íà
äîñòîâåðíîñòòà íà èñòîðè÷åñêè õèïîòåçè è òåîðèè. Ñëåäåøå íàé-èíòåðåñíèòå îòêðèòèÿ íå ñàìî â êëàñè÷åñêèòå
íàïðàâëåíèÿ íà èñòîðèÿòà êàòî àíàëèçà íà àâòåíòè÷íè ïèñìåíè ñâèäåòåëñòâà, äðåâíè õðîíèêè, ñúâðåìåííà
èñòîðèîãðàôèÿ, íî è â îáëàñòè êàòî ïàëåîãðàôèÿòà, òåîëîãèÿòà, êëèìàòîëîãèÿòà, çîîáîòàíèêàòà, ìåäèöèíàòà,
òîêñèêîëîãèÿòà, ãåíåòèêàòà. Ïîäëàãàøå íà çàäúëáî÷åí àíàëèç è îñíîâíèòå åïîñè è ìèòîëîãè÷íè êîìïëåêñè íà
äðåâíèÿ ñâÿò – Ïóðàíèòå, Ìàõàáõàðàòà, Øóìåðñêèòå öàðñêè ëèñòè, Åãèïåòñêàòà “Êíèãà íà Ìúðòâèòå”, çà
äà ñå ïîñòèãíå íàèñòèíà åäèí ãëîáàëåí ïîäõîä êúì îïðåäåëÿíåòî íà ìÿñòîòî è çíà÷åíèåòî íà äðåâíàòà
áúëãàðñêà öèâèëèçàöèÿ.
Íå ìàëêî óñïåõè äîéäîõà ïî òîçè ïúò è ñ òîçè ïîäõîä. “Àâè-Òîõîë” áåøå âòîðîòî ñïèñàíèå â ñâåòà ñëåä
“National Geographic”, êîåòî ïèñà çà îòêðèòèÿòà â Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà è ãè ïîäëîæè íà ñåðèîçåí àíàëèç ñ
öåë äà ãè ñâúðæå ñ îïðåäåëåí èñòîðè÷åñêè åòíîñ. Òàêà ïðåäëîæåíàòà îò Äèìèòúð Ñúñúëîâ òåîðèÿ çà âðúçêèòå
íà äðåâíèòå áúëãàðè ñ Òàðèì áåøå àêòóàëèçèðàíà è íàìåðè íîâà äîêàçàòåëñòâåíîñò. Ïîñëåäíèòå ãåíåòè÷åñêè
èçñëåäâàíèÿ íà áàçà ìàòåðèàë îò ìóìèèòå îò òàðèìñêàòà ïóñòèíÿ ïîòâúðäèõà òàçè òåîðèÿ.
Ìíîãî ïðåäè ñúâðåìåííèòå ó÷åíè äà ïîñî÷àò Áàëêàíèòå êàòî ìÿñòî íà íàé-äðåâíàòà ïðåäøóìåðñêà
ïèñìåíîñò íàøè àâòîðè áÿõà çàùèòèëè ⠓Àâè-Òîõîë” òàçè òåçà íà áàçàòà íà òåõíè òúðñåíèÿ è îòêðèòèÿ â
îáëàñòòà íà ñðàâíèòåëíàòà ïàëåîãðàôèÿ. Òå äîêàçàõà îáùèÿ ïðîèçõîä íà ãëàãîëèöàòà è äðåâíàòà èíäèéñêà
ïèñìåíîñò Áðàõìè îò åçîòåðè÷íàòà ñèìâîëèõà íà îñíîâíèòå ãåîìåòðè÷íè çíàöè, ôîðìèðàëè è ïðåäøóìåðñêàòà
ïèñìåíîñò. ×ðåç ïîðåäèöà îò ëåêöèè òàçè òåîðèÿ áå íàïðàâåíà äîñòîÿíèå è ïðåä àêàäåìè÷íèòå îáùíîñòè íà
óíèâåðñèòåòè â Äåëõè, Ñîôèÿ, Ëîíäîí, Îêñôîðä è Êåéìáðèäæ.
Íîâ áåøå è ïîäõîäúò íà “Àâè-Òîõîë” êúì åíèãìàòè÷íàòà ëè÷íîñò íà Çèåçè, “îò êîéòî ñà áúëãàðèòå”,
êîÿòî äîñåãà â áúëãàðñêàòà èñòîðèîãðàôèÿ ñå òðåòèðàøå åäèíñòâåíî êàòî ìèòîëîãè÷åí ïåðñîíàæ. Íàïðàâåí
áåøå îïèò çà èäåíòèôèöèðàíå íà Çèåçè â êîíòåêñòà íà øóìåðñêàòà äðåâíîñò íà áàçà ïóáëèêóâàíè è àíàëèçèðàíè
øóìåðñêè äèíàñòè÷åñêè ëèñòîâå. Áåøå íàïðàâåíà è êîðåëàöèÿ íà òåçè äèíàñòè÷åñêè ëèñòîâå ñ ïî-ìàëêî
ïîçíàòèòå íà íàó÷íàòà îáùåñòâåíîñò äðåâíîèíäèéñêè äèíàñòè÷åñêè ñïèñúöè, êîåòî îòêðè è íîâà ïåðñïåêòèâà
ïðåä èçñëåäîâàòåëèòå íà Ïúòÿ íà áúëãàðèòå â íåãîâàòà âòîðà ÷àñò – Ìåñîïîòàìèÿ-Èíäèÿ-Öåíòðàëíà Àçèÿ.
Íàñêîðî òåçè èçñëåäâàíèÿ äîáèõà è ñâîÿ ñàìîñòîÿòåëíà òðàêòîâêà â ðàáîòàòà íà ìëàäèÿ èçñëåäîâàòåë
Ïåòúð Ãîëèéñêè.

5
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Àâòîðèòå íà “Àâè-Òîõîë” ïîäõîäèõà ìàêñèìàëíî îòâîðåíî è êúì äðóã ïðîòèâîðå÷èâ âúïðîñ – òåìàòà çà
“ïðàðîäèíàòà” íà áúëãàðèòå. Òå íå ñå îãðàíè÷èõà â àáñîëþòèçèðàíå íà êîÿòî è äà å îò ñúùåñòâóâàùèòå
òåîðèè – ìîíãîëñêà, òàðèìñêà èëè ïàìèðñêà, à ãè àíàëèçèðàõà ñ ðàçáèðàíåòî, ÷å âñÿêà îò òÿõ ìîæå äà
ïðåäñòàâëÿâà ñàìî åäèí åòàï îò èñòîðè÷åñêèÿ è öèâèëèçàöèîíåí Ïúò íà áúëãàðèòå.  ðåçóëòàò áÿõà íàìåðåíè
äîêàçàòåëñòâà çà çàñåëâàíåòî íà äðåâíèòå áúëãàðè â ðàçëè÷íè öåíòðîâå íà ÷îâåøêàòà öèâèëèçàöèÿ, ïðè òîâà
ñ ìîäåë çà õðîíîëîãè÷åñêà ïîñëåäîâàòåëíîñò – Áàëêàíèòå, Ìàëà Àçèÿ, Ìåñîïîòàìèÿ, Åãèïåò, Èíäèÿ, Òàðèì è
Öåíòðàëíà Àçèÿ. Áåøå àêòóàëèçèðàíà è õóíîðñêàòà òåîðèÿ – çàñåëâàíåòî íà áúëãàðèòå â ñúñåäñòâî ñ äðåâåí
Êèòàé, òåõíèÿ ïðèíîñ çà ðàçâèòèåòî è ïîñòèæåíèÿòà íà êèòàéñêàòà öèâèëèçàöèÿ, êàêòî è òÿõíîòî èçñåëâàíå
îò òàì êúì Öåíòðàëíà Àçèÿ è ñúçäàâàíåòî íà Êóøàíñêàòà èìïåðèÿ è â êðàéíà ñìåòêà óñòàíîâÿâàíåòî èì â
Åâðîïà.
Ïðàêòè÷åñêèòå èçìåðâàíèÿ íà îòêðèòèÿòà íà àâòîðèòå îò “Àâè-Òîõîë” âêëþ÷âàò íå ñàìî ñòðèêòíî
îðòîäîêñàëíè è íàó÷íè ìåòîäè, êàòî ãåíåòè÷íè ïðîáè è äåäóêòèâíè àíàëèçè, íî è åêñïåðèìåíòàëíè
íåñòàíäàðòíè òåñòîâå. Åäèí îò òÿõ áåøå èäåíòèôèöèðàíåòî íà ñâîÿ ãðàôè÷åí ìîäåë ïðè öåëåâà àíàëèòè÷íà
âèçóàëèçàöèÿ íà äâà íåíàèìåíóâàíè – Áðàõìè è Ãëàãîëèöà, êàòî àêàäåìè÷íè íîñèòåëè íà ïúðâèÿ, ïðè êîåòî
ïðèïîçíàâàíåòî îò òÿõ íà ãëàãîëèöàòà êàòî Áðàõìè àêòóàëèçèðà òåîðåòè÷íèòå äîêàçàòåëñòâà çà
àíàëîãè÷íîñò. Îòíîñèòåëíî ïî-íåñòàíäàðòíîòî, íî íå ïî-ìàëêî ôóíêöèîíàëíî å èçïîëçâàíåòî íà ÷îâåøêèÿ
ôàêòîð, ïðè êîéòî ñúâðåìåííè íîñèòåëè íà èçñëåäâàíàòà äðåâíîñò (Êàëàø, äîëèíàòà ×èòðàë â Õèíäîêóø)
èçðàçÿâàò íåïîäðàæàåì àôèíèòåò è êóëòóðíà îáùíîñò ñ áúëãàðñêè ïðåäñòàâèòåëè ïðè íåïîñðåäñòâåí êîíòàêò
ñ òÿõ. Ïîäõîä, ïîäîáåí íà òîçè, áåøå äåìîíñòðèðàí â ïîñëåäíèÿ ôèëì-åêñïåäèöèÿ íà ÁÁÑ, 2004, çà òîçè àðåàë.
Îò÷èòàíåòî íà ÷îâåøêèÿ ôàêòîð è ñêúñÿâàíåòî íà äèñòàíöèÿòà íàóêà-÷îâåê âñúùíîñò ñà åäíè îò ãëàâíèòå
ïðèíöèïè íà “Àâè-Òîõîë” è â íàâå÷åðèåòî íà ñâîÿòà âòîðà äåêàäà àâòîðñêèÿò êîëåêòèâ ïðèçîâàâà ñâîèòå
÷èòàòåëè è ñúòðóäíèöè çà ïîäêðåïà íà òåçè ïðèíöèïè è öåëè.
 íàñòîÿùèÿ ïúðâè òîì íà þáèëåéíèÿ ñáîðíèê ðåäàêòîðèòå ñà ñå ïîñòàðàëè äà îòäåëÿò ïî-çíà÷èòåëíèòå
òåìè, èçñëåäâàíè îò íàøèòå àâòîðè ïðåç ïúðâèÿ ïåðèîä îò ñúùåñòâóâàíåòî íà “Àâè-Òîõîë” è äà ãè óïëúòíÿò
ñ íàé-äîáðîòî ïèñàíî îò òÿõ. Îòäàäåíî å âíèìàíèå è íà íàøèòå ïðåäõîäíèöè è ó÷èòåëè, íà êîèòî äúëæèì íå
ñàìî ÷àñò îò çíàíèÿòà ñè, íî è îáùåñòâåíàòà ñè ïîçèöèÿ.
Äèìèòúð Èë. Äèìèòðîâ

6
 ÀÂÈÒÎÕÎË

A DECADE AVI -TOHOL

Ten years ago in the Bulgarian Cultural Centre in London, a group of enthusiastic Bulgarians - Dimitar Tabakov,
Dimitar Dimitrov, Ekaterina Dimitrova and Jury Stoyanov, decided to initiate the publication of a historical journal, named
Avi-Tohol. Little was this initiative related to external factors, it was rather a result of their profound commitment to the
subject of the Bulgarian Antiquity. It was a formative period when the journal established its intellectual image, academic
vision and serious audience. There have been some clouds over its Path, but its authentic spirit proved phenomenal for
syntesising its unchanging essence.
Out now is a collection of selected articles, published in the journal over the period of ten years. Such anniversary is a
good occasion not only to remind of the many remarkable contributions of researchers and authors, but also to thank of the
few sponsors, the help of whom was crucial for the survival of Avi-Tohol.
It is also an occasion to ponder upon the founding principles of the Journal, inherited from its intellectual ancestors and
teachers, such as Dimitar Sussulov, Nikolai Stanishev and Fani Popova - Mutafova. The core of it, to be faithful to the
Bulgarian ideal and civilisation, remains vital up to this day, despite the numerous attempts to be substituted and falsified
with unrelated doctrine and ideologies. The task of Avi-Tohol to fight them with scientific means, made it a focal point for the
like-minded researchers and readers.
The Journal had successfully established an open attitude for research and analyses of the Bulgarian Antiquity. The
critical approach to foreign doctrines for the foundation of the Bulgarian identity proved decisive for their objective refutation.
Parallel, the links between the Bulgarian civilisation with the other known ancient civilisations were argumentatively established.
The current idea for the Balkans being the home of the civilisation from the period before the Great Flood, had been
successfully argued in Avi-Tohol previously and despite some arrogant conventional opposition. Nevertheless, this attitude not
only survived, but became the core of the objective research ethics.
Avi-Tohol was instrumental in establishing an inter-disciplinary method of research for verification of novel hypotheses
and theories. The latest discoveries in the classical fields, such as palaeographic records and chronicles, were put together
with evidences, coming from theological, climatological, zoobotanical, genetic and other sources. Close analysis of the
classical mythological sources of the ancient world were also used in order to formulate a global approach to the matter.
Avi-Tohol became the second source after The National Geographic to publish about the discoveries in the Tarim Valley,
making definitive point for the related ethnos, which reinforced Sussulov’ s theory with new evidences. Later, the genetic
samples taken from the Tarim mummies, endorsed that theory.
Avi-Tohol was one of the first sources to launch the idea of the Balkans as a home of the earliest script. A comparative
palaeographic research for the formation of Glagolitsa and Brahmi, looking at the esoteric symbolism of their geometric
framework, proved their common origin.
The enigmatic personality of Ziezi, treated in the conventional Bulgarian historiography as a mythological image, was
another focal point for a true identification. By looking at the Shumer dynastic sources as well as some less known ancient
Indian dynastic lists, a new realistic perspective was open, recently reinforced in the work of the young researcher Peter
Goliisky.
Another controversial question - that of the homeland of the Bulgarians, received a new answer, by looking at the existing
theories in a chronological rather than exclusive perspective. The historical route of the Bulgarians was thus outlined as a
cycle in the space-time context where the ancient dynamics in continuity was linked to the modern identity status quo.
The experimental spirit of Avi-Tohot is rooted not only in the attitude to the subjects treated, but also in the methods used,
for testing the probability of the results. The principle of identifying unnamed simitar objects was used in recognising the
Brahmi, when viewed together with the Gtagolitsa by native academic audience. The 50%”confusion” in naming Glagotitsa as
Brahmi established an actuality for the theoretical conclusions for similarity. The human factor was explored when modern
representatives of the studied antiquity (Kalash, Hindukush) identified unique affinity to Bulgarian representatives at first
cultural contact. Similar method of self-identity was used in M. Palings BBC film-expedition in the area.
Observing the human factor and limiting the distance science-human being will remain the main objective of Avi-Tohol
and in the eve of its decade the editorial team appeals to researchers and readers for their support to this principle.
Dimitar Dimitrov

7
 ÀÂÈÒÎÕÎË

8

ÁÚËÃÀÐÈÒÅ È ÑÂÅÒÚÒ
(ôðàãìåíò îò ëåêöèÿ íà Ôàííà ÃÐÈÍÁÅÐÃ ïî âúïðîñà çà ñúçäàâàíå íà áúëãàðñêà äîêòðèíà)
 êðàÿ íà 80-òå è íà÷àëîòî íà 90-òå ãîäèíè íà XX â.
âúâ âðúçêà ñ ðàçïàäàíåòî íà ÑÑÑÐ ñå ïîÿâÿâàò âàæíè äîê-
òðèíåðñêè äâèæåíèÿ. Ðÿçúê òëàñúê êúì îæèâëåíèå è ðàç-
âèòèå ïîëó÷èõà äîêòðèíèòå íà ïàíòþðêèçìà è ïàíèñëÿ-
ìèçìà, çàäúëáî÷è ñå êðèçàòà íà ïàíñëàâÿíñêàòà äîêòðè-
íà, â Ðóñèÿ ñå âúçðîäè è, ïîñðåäñòâîì èçäàíèÿòà íà òðó-
äîâåòå íà Ë.Í. Ãóìèëüîâ â ìàñîâîòî ñúçíàíèå, ñå âíåäðè
åâðàçèéñòâîòî.
Òàêà èëè èíà÷å, íà âñè÷êè òåçè äîêòðèíè ñà áèëè ïîä-
âëàñòíè äâå îñíîâíè ãðóïè áúëãàðè, êîèòî äíåñ óñëîâíî
ùå íàðå÷åì „âîëæêè“ è „äóíàâñêè. Âñè÷êè ñïîìåíàòè äîê-
òðèíè èì îòðåæäàò ïîä÷èíåíî ìÿñòî, ëèøàâàò ãè îò èñ-
òîðè÷åñêè êîðåíè, ðàçäåëÿò ãè åäíè îò äðóãè. È ðàáîòàòà
íå å â òîâà, ÷å òåçè äîêòðèíè ñà ëîøè, ÷å òå ïúðâîíà÷àë-
íî íå ñà áèëè ïðåäíàçíà÷åíè è íå ñà ïðåäíàçíà÷åíè çà
áúëãàðèòå. Ïàíñëàâèçìúò è ïàíòþðêèçìúò ñà ïðåäè âñè÷-
êî éåðàðõè÷åñêè äîêòðèíè, êîèòî ïðåäâèæäàò îáåäèíå-
íèå ïî åçèêîâ ïðèíöèï îêîëî äâå êîíêðåòíè íàöèîíàë-
íîñòè ­ ðóñêàòà è òóðñêàòà. Çà òóðñêàòà ùå ãîâîðèì â ïîñ-
ëåäñòâèå, íî ùî ñå îòíàñÿ äî ðóñêàòà íàöèîíàëíîñò, åñ-
òåñòâåíî áåç Ðóñèÿ â ðîëÿòà íà àãðåñèâåí îáåäèíèòåëåí
öåíòúð, ïàíñëàâèçìúò ãóáè âñÿêàêúâ ñìèñúë. Âñè÷êè îïè-
òè íà áúëãàðèòå (äóíàâñêèòå) äà èçëÿçàò íàïðåä â ðàìêèòå
íà ïàíñëàâÿíñêàòà äîêòðèíà ñà îáðå÷åíè íà íåóñïåõ è ìî-
ãàò äà ñå âúçïðèåìàò ïî-ñêîðî êàòî òðàãèêîìè÷íè (àáñóð-
äíàòà âåðñèÿ çà „ñëàâÿíîáúëãàðñêèÿ“ ïðîèçõîä íà ñâ. Êè-
ðèë è ñâ. Ìåòîäèé, ïîñëàíèåòî êúì „âñè÷êè ñëàâÿíè“ íà
Ïåòúð Äúíîâ ­ ò.å. îïèòúò çà „ñëàâÿíèçèðàíå“ íà äîêòðè-
íèòå íà Ð. Ùàéíåð). Åâðàçèéñòâîòî, ïðîêëàìèðàùî òþð-
êî-ñëàâÿíñêàòà îáùíîñò, ñå ñúçäàâàøå è ñå ñúçäàâà ñúùî
çàðàäè Ðóñèÿ, çà äà ìîæå ïðè ñìÿíàòà íà çàïàäàùèÿ îáðàç
„Ðóñèÿ ­ îáåäèíèòåëêàòà íà ñëàâÿíèòå“ äà ñå ïîÿâè íîâè-
ÿò îáðàç íà ðóñêàòà „ñàìîáèòíîñò“ è âåëè÷èå. Âîëæêèòå
áúëãàðè ñúùî íàïðàâèõà ìíîãî çà ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà
èñëÿìà, íî ïðèîðèòåò â òàçè ñôåðà âèíàãè ùå èìàò àðàáè-
òå, òî÷íî òàêà, êàêòî â ïðàâîñëàâèåòî ïúðâåíñòâîòî íàä
äóíàâñêèòå áúëãàðè èìàò ãúðöèòå è ðóñèòå.
Íî àêî íà áúëãàðèòå ÿâíî íå äîïàäàò ñúùåñòâóâàùèòå
äîêòðèíè, âúçìîæíî ëè å ïîñòðîÿâàíåòî íà ïðàáúëãàðñ-
êàòà ­ áúëãàðñêà ñóïåðåòè÷åñêà äîêòðèíà? Êàòî ÷å ëè çà
òîâà èìà îñíîâàíèÿ: ñòàáèëíî ñúõðàíÿâàíå íà åòíîíèìà â
åäíàòà îò äâåòå îñíîâíè ãðóïè áúëãàðè è â ïî-ìàëêà ñòå-
ïåí ­ â äðóãàòà, êàêòî è ìíîæåñòâîòî åëåìåíòè íà åäíà
êóëòóðíà è áèòîâà îáùíîñò.  ñúùîòî âðåìå îáà÷å ïàíñ-
ëàâèçìúò îòðåäè íà äóíàâñêèòå áúëãàðè ðîëÿòà íà ïîêîð-
íè ñàòåëèòè íà Ðóñèÿ, à íà âîëæêèòå ­ ðîëÿòà íà „çàâîå-
âàòåëè òàòàðè“. Âñëåäñòâèå íà òîâà èçêóñòâåíî ðàçäåëå-
íèå äíåñ è åäíèòå, è äðóãèòå ñà ñêëîííè äà ïîä÷åðòàâàò,
÷å èìåííî òå ñà „èñòèíñêèòå“ áúëãàðè.  òîçè ñìèñúë ñèì-
ïòîìàòè÷íî å íàïðèìåð ìíåíèåòî ía Èâ. Áîãäàíîâ: „Ìåæ-
äó äóíàâñêèòå è âîëæêî-êàìñêèòå ïðàáúëãàðè âå÷å íÿìà
ïðÿêà âðúçêà“. Òàêúâ èçâîä, êîéòî Èâ. Áîãäàíîâ ïðàâè îò
àíàëèçà íà „Èçìåííèêà“, ïî-ñêîðî ïîêàçâà íàëè÷èåòî íà
òàêàâà âðúçêà, íî òóê õàðàêòåðåí å ñòðåìåæúò íà èçñëåäî-
âàòåëÿ äà îòäåëè äóíàâñêèòå áúëãàðè îò òåõíèòå âîëæêè
ñúáðàòÿ. Èçêóñòâåíîòî ðàçäåëåíèå äîâåæäà äî óïîòðåáà
ÀÂÈÒÎÕÎË
íà íåñúñòîÿòåëíèòå òåðìèíè „ïðàáúëãàðè“ è „ïðîòîáúë-
ãàðè“. Ïî òîçè íà÷èí áúëãàðèòå ñà ïðåâúðíàòè â íåùî ðàç-
ïîêúñàíî è íåóñòîé÷èâî. Èíòåðåñíî å, ÷å â êðàÿ íà ïúð-
âîòî õèëÿäîëåòèå ñë. Õð. àðàáñêèòå ïèñàòåëè (Ìàñóäè,
Èáí-Ôàäëàí è äð.) çàïî÷âàò àêòèâíî äà óïîòðåáÿâàò åò-
íîíèìà „ðóñè“. Íèòî åäèí ðóñêè èñòîðèê íå óïîòðåáÿâà
òåðìèíè êàòî „ïðàðóñè“ èëè „ïðîòîðóñè“. Íàïðîòèâ ­ âñÿ-
÷åñêè ñå ïîä÷åðòàâà, ÷å ñðåäíîâåêîâíèòå „ðóñè“ ñà ïðåêè
ïðåäöè íà äíåøíèòå ðóñíàöè. Íèòî àðàáñêèòå, íèòî àð-
ìåíñêèòå, íèòî çàïàäíîåâðîïåéñêèòå èëè âèçàíòèéñêèòå
ñðåäíîâåêîâíè èçòî÷íèöè íå ïîçíàâàò íèêàêâè „ïðà“ èëè
„ïðîòîáúëãàðè“, íåùî ïîâå÷å ­ âîëæêèòå, äóíàâñêèòå,
àçîâñêèòå áúëãàðè íå ñå äèôåðåíöèðàò, à ñå ðàçãëåæäàò
êàòî öÿëîñòåí åòíîñ. Íî ïî ñèëàòà íà îïðåäåëåíè äîêò-
ðèíåðñêè ïðèíöèïè è ïðåäèìíî îò ðóñêèòå ó÷åíè òàçè öÿ-
ëîñòíîñò âñÿ÷åñêè ñå îïðîâåðãàâà.
Ïðè÷èíàòà å êðàéíî åëåìåíòàðíà: àêî ñå ïðèçíàå, ÷å
áúëãàðèòå ñà áúëãàðè, òîãàâà òå íèêîãà ïîâå÷å íå ìîãàò
äà áúäàò ïðåäñòàâåíè êàòî „ñëàâÿíè“. Äà äîïóñíåì, ÷å
äóíàâñêèòå áúëãàðè ñà ñòàíàëè „ñëàâÿíè“. Òîãàâà êàêâî å
ñòàíàëî ñ âîëæêèòå? Îùå Àâãóñò Øëüîöåð, åäèí îò îñíî-
âîïîëîæíèöèòå íà íàó÷íîòî èçó÷àâàíå íà ðóñêàòà èñòî-
ðèÿ, å çíàåë, ÷å òå ñúùåñòâóâàò1. Èâàí Ãðîçíè îòëè÷íî å
çíàåë, ÷å çàâîþâà Áúëãàðñêî öàðñòâî. Íî Í. ß. Äàíèëåâ-
ñêè ⠄Ðîññèÿ è Åâðîïà“ è Äîñòîåâñêè ⠄Äíåâíèê ïèñà-
òåëÿ“ âå÷å íå ïîçíàâàò íèêàêâè áúëãàðè è ñà óâåðåíè â
òîâà, ÷å âèíàãè å ñúùåñòâóâàëî „Äèâî ïîëå“ (Äèêîå ïî-
ëå), êúäåòî ñà âîäèëè íîìàäñêè æèâîò àãðåñèâíè äèâàöè.
Ìíîãî÷èñëåíèòå âîéñêè ïðåç âòîðàòà ïîëîâèíà íà ÕIÕ è
ïúðâàòà ïîëîâèíà íà ÕÕ â., ñáëúñúêúò ìåæäó ðóñêèòå è
îñìàíñêèòå (ïîñëå òóðñêè) èíòåðåñè íà Áàëêàíñêèÿ ïîëó-
îñòðîâ ðÿçêî ðàçïàëèõà „áúëãàðñêèÿ ïðîáëåì“. Íå áåøå
ïðîáëåì äà ñå îïðîâåðãàå óðàëîàëòàéñêàòà âåðñèÿ çà ïðî-
èçõîäà íà áúëãàðèòå. Ìàëêî ïî-ìàëêî ìîæà äà ïîëó÷è øè-
ðîêà èçâåñòíîñò è èñòèíàòà çà òîâà, ÷å Ðóñèÿ ­ „çàùèòíè-
öàòà“ íà äóíàâñêèòå áúëãàðè å îòíåëà åòíîíèìà íà ñâîèòå
„ñîáñòâåíè“ âîëæêè áúëãàðè, âñÿ÷åñêè ãè ïðèòåñíÿâà è
óíèùîæàâà òÿõíàòà êóëòóðà. È òóê íàáèðà ñèëè ñïàñèòåë-
íàòà „÷óâàøêà âåðñèÿ“. ×óâàøèòå ñà ñêðîìåí ìàëúê åò-
íîñ, êîéòî íå å èìàë ïèñìåíîñò è ãðàäñêà êóëòóðà. Íà-
âÿðíî èìåííî çàðàäè òîâà òå ñà îáÿâåíè çà „çàñëóæèëè
áèâøè áúëãàðè íà Ðóñèÿ è ÑÑÑГ. Âñå ïàê, îñòàâàò îùå
âúïðîñè: àêî ÷óâàøèòå ñà áèâøè áúëãàðè, òî â êîé ìî-
ìåíò îò ñâîÿòà èñòîðèÿ òå ñà ñå íàó÷èëè äà ÷åòàò è äà
ñòðîÿò ãðàäîâå ñ âîäîïðîâîäè è êàíàëèçàöèÿ? Çàùî òå íå
íàðè÷àò ñåáå ñè áúëãàðè? Çàùî òàêà íàðå÷åíèòå „êàçàíñ-
êè òàòàðè“ íàðè÷àò ñåáå ñè áúëãàðè? Àêî ñúùåñòâóâàøå
áúëãàðèñòèêà, èçó÷àâàùà èçöÿëî áúëãàðèòå, òåçè âúïðîñè
ùÿõà äà èìàò ñìèñúë. Íî òúé êàòî òàêàâà áúëãàðèñòèêà
íå ñúùåñòâóâà, èçñëåäîâàòåëè íà íàé-ðàçëè÷íî íèâî ­ îò
Éîðäàí Âúë÷åâ äî Ïåòåð Þõàñ ­ ïðîäúëæàâàò äà ïðîÿ-
âÿâàò èíòåðåñ èçêëþ÷èòåëíî êúì ðå÷íèêà íà Àøìàðèí,
êàòî ÷å ëè ÷óâàøêèÿò åçèê å åäèíñòâåíèÿò òþðêñêè åçèê.
Çàùîòî îñâåí âñè÷êî äðóãî áúëãàðèòå ñúùî ñà è òþðêè.
Äîðè â ñåìåéñòâîòî íà çàïàäíîõóíñêèòå åçèöè áåøå îò-
äåëåíà îïðåäåëåíà áúëãàðñêà ãðóïà2. Íî òîâà îòäåëÿíå
9
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ñúùî ñå îêàçà ïðèçâàíî íå äà îáåäèíè, à äà ðàçåäèíè áúë-
ãàðèòå. Ïîÿâè ñå âúïðîñúò ­ „î“ èëè „ó“? „Áóëãàðû“ èëè
áîëãàðû“? Èçâåäíúæ òîâà ïðèäîáèâà íåîáè÷àéíî çíà÷å-
íèå (îòíîâî êàòî ðàçåäèíèòåëåí ôàêòîð), ò.å. „áîëãàðû“
è „áóëãàðû“ ­ òîâà çíà÷è ðàçëè÷íè áúëãàðè. Òóê ñòàíà äó-
ìà ïðåäè âñè÷êî çà åëåìåíòàðíî ðåäóâàíå íà ãëàñíèòå â
ðóñêèÿ åçèê. Èòàëèàíöèòå íàðè÷àò áúëãàðèòå ñ „ó“, à ñà-
ìèòå áúëãàðè è ïî Âîëãà è ïî Äóíàâ íå ïðîèçíàñÿò íèòî
„î“, íèòî „ó“, à êðàòúê òâúðä çâóê („ú“). Âñå ïàê ­ âñè÷êè
áúëãàðè ñà òþðêè. Òîâà êàòî ÷å ëè íå ïðåäèçâèêâà âúçðà-
æåíèÿ (íàïðèìåð Ñ. Ìëàäåíîâ3 èëè Ä. Àíãåëîâ4). Ñëåä
âñè÷êî òîâà íàìåðè óòâúðæäåíèå ñëåäíîòî ïàðàäîêñàëíî
òâúðäåíèå: „Îòíà÷àëî âñè÷êè áúëãàðè áèëè òþðêè. Òîãà-
âà òå ñå íàðè÷àëè „ïðà“ èëè „ïðîòîáúëãàðè“. Ñëåä òîâà
âîëæêèòå áúëãàðè îñòàíàëè òþðêè, à äóíàâñêèòå ñòàíàëè
ñëàâÿíè, íî â ñúùîòî âðåìå ñè îñòàíàëè ìàëêî òþðêè“.
Àêî ñå âãëåäàìå â íåíàó÷íèòå, ïñåâäîíàó÷íèòå è îêîëî
íàó÷íèòå èçñëåäâàíèÿ èìåííî òàêàâà íåëåïîñò ìîæåì äà
îòêðèåì.
Òîâà íå ìîæå îò ñàìîòî íà÷àëî äà íå äîâåäå äî ïàðà-
äîêñè. Îòâàðÿìå íàïðèìåð „Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêèÿ åçèê“
íà Áåíüî Öîíåâ, êîéòî îò åäíà ñòðàíà ñå ïðåäñòàâÿ êàòî
÷åñòåí ïðèâúðæåíèê íà ïàíñëàâèçìà, à îò äðóãà ­ êàòî
÷åñòåí èçñëåäîâàòåë.
Ñòàíà ÿñíî, ÷å òåçè äâå íåùà ñà íåñúâìåñòèìè. Íàï-
ðèìåð: „Òîâà, êîåòî çà íàñ å âàæíî äà çíàåì å, ÷å èìåòî
áúëãàðèí å íàòðàïåíî è ÷óæäî çà îòñàì-äóíàâñêèòå ñëî-
âåíöè è ÷å îíîâà íåñëàâÿíñêî ïëåìå, íà êîåòî áèëî ñúäå-
íî äà ñúåäèíè òèÿ ñëîâåñíè â áúëãàðñêàòà äúðæàâà, èç-
÷åçâà ñ âðåìåòî, òúé ÷å äíåñ îñâåí èìåòî ìó è íÿêîëêî
äóìè îò åçèêà ìó, íèêàêâè äèðè íÿìà â ñëîâåíîáúëãàðñ-
êèÿ ñòàð è íîâ åçèê“5. Ïðîáëåìúò „çàùî áúëãàðèòå ñà âñå
ïàê áúëãàðè“ ìú÷åøå ñúâåòñêèòå ó÷åíè îùå îò 40-òå ãî-
äèíè íà íàøåòî ñòîëåòèå, êîãàòî òå, ïî ñèëàòà íà ïîëèòè-
÷åñêàòà íåîáõîäèìîñò òðÿáâàøå äà äîêàæàò, ÷å áúëãàðè-
òå íå ñà äîðè ñëàâÿíè, à ïðîñòî ­ ðóñíàöè. Á. Öîíåâ òâúð-
äè, ÷å „äíåøíèÿò áúëãàðñêè åçèê å íåïîðî÷åí ñëàâÿíñêè
åçèê“6. Íî ïî-íàòàòúê ÷åñòî ïðèçíàâà, ÷å â áúëãàðñêèÿ åçèê
èìà íå ñàìî îãðîìåí ïëàñò îò òþðêñêà ëåêñèêà, íî è ðåä
ôîíåòè÷íè, ìîðôîëîãè÷íè è ôðàçåîëîãè÷íè îñîáåíîñòè.
Îòêúäå å âñè÷êî òîâà? Çàèìñòâàíî îò òóðöèòå... Ñúâúð-
øåíî íåâåðîÿòíî å, ÷å ìîæå äà ñúùåñòâóâà ïîäîáíî çàè-
ìñòâàíå, íî èìåííî òîâà ñå òâúðäè. „Íàøèÿò óñåò ùå íè
ïîìîãíå çà äà èç÷åçíàò ñúâúðøåíî òóðñêèòå äóìè îò íà-
øèÿ åçèê“, íàèâíî çàÿâÿâà Á. Öîíåâ7. Íåêà çàïèòàìå ­ ñ
êàêâî äà ñå çàìåíÿò òå? Ìîæå áè ñúùåñòâóâàò „÷èñòî áúë-
ãàðñêè“ çàìåñòèòåëè? Íå, îêàçâà ñå, ÷å òå ìîãàò äà ñå çà-
ìåíÿò ñàìî ñ äóìè îò åâðîïåéñêèòå åçèöè è òî ïðåäèìíî
­ ñ ðóñêè, îò òèïà íà „ìóçèêà“, „íåçàâèñèìîñò“, „îðóæèå“...
Âúïðåêè âñè÷êî, àêî áúëãàðèòå ñà òþðêè, òå èìà ñ êàê-
âî äà ñå ãîðäåÿò. Òîâà îçíà÷àâà, ÷å òå ñà ïúðâèòå òþðêè,
êîèòî ñà ñúóìåëè äà ñå óñòàíîâÿò â Åâðîïà. Òîâà îçíà÷à-
âà, ÷å òåõíèÿò åçèê å ïúðâèÿò òþðñêè åçèê, ÷óò è çàïèñàí
îò àðàáè, âèçàíòèéöè, èòàëèàíöè, à òåõíèòå èìåíà ñà ïúð-
âèòå òþðñêè èìåíà, ïðåäàäåíè ÷ðåç ãðúöêàòà àçáóêà, ÷ðåç
ëàòèíèöà è êèðèëèöà. Áúëãàðèòå ­ òîâà çíà÷è ñà ïúðâèòå
òþðêè íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, ïúðâèòå ìþñþëìàíè
íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ. Çíà÷è ïðèøúëöèòå ­ åìèãðàí-
òè îò Àçèÿ, íà êîèòî ïðåäñòîÿëî ñúçäàâàíåòî íà Îñìàíñ-
êàòà èìïåðèÿ, ñà ìîãëè äà íàìåðÿò îïîðà â áúëãàðèòå, êî-
èòî âå÷å ñà ñå íàìèðàëè ïî÷òè ñåäåì âåêà íà Áàëêàíèòå è
ñà áèëè ìíîãî ïî ðàçâèòè â áèòîâî è êóëòóðíî îòíîøå-
10
íèå. Ïî ñèëàòà íà ëîãèêàòà òå ñà áèëè òåçè, êîèòî ñà çàè-
ìñòâàëè îò áúëãàðèòå, à íå îáðàòíîòî. Íî íèêàêâà îñîáå-
íà ãîðäîñò íå çàáåëÿçâàìå ó áúëãàðèòå ïî íàïúëíî îáÿñ-
íèìè ïðè÷èíè. Ïàíñëàâèçìúò ãè ëèøè îò ïðàâîòî íà èì-
ïåðèÿ, äà ñå îáÿâÿò çà íåéíè íàñëåäíèöè òå íå ìîãàò. Îñ-
òàâåíà èì áåøå ñàìî íåçàâèäíàòà ðîëÿ íà „áîðöè ïðîòèâ
èãîòî“. Íàñàæäàéêè ÿðîñòíà òóðêîôîáèÿ, ïàíñëàâèçìúò ïî
ïàðàäîêñàëåí íà÷èí ñïîñîáñòâàøå íà ôîðìèðàíåòî íà îá-
ðàçà íà ìèñòè÷åñêè ìîãúùèòå òóðöè. Çàòîâà ñåãà îïðåäå-
ëåíèåòî „òþðêè“ ñå âúçïðèåìà êàòî íåùî „ïðèëè÷àùî íà
òóðöèòå“, „âëèçàùî â îðáèòàòà íà òóðñêîòî âëèÿíèå“. Ïî-
ðàäè òîâà â Áúëãàðèÿ îñòàíàõà ìàëêî íàñåëåíè ìåñòà, êî-
èòî äà íå ñà ïðåèìåíóâàíè ïî òðè-÷åòèðè ïúòè. Òàêà èç-
÷åçíàõà òàêèâà âàæíè çà èçÿñíÿâàíåòî íà ãåíåçèñà íà áúë-
ãàðèòå íàçâàíèÿ êàòî Áàîèöà, Áåëóðòàã, Áàðèâî, Àéäåìèð.
 ñúùîòî âðåìå äîêàòî ëèïñâàò ñïåöèôè÷íèòå áúëãàðñêè
íàçâàíèÿ, íà êàðòàòà ñå ïîÿâèõà ðóñèçìèòå çàâúðøâàùè
íà -îâî èëè -èíî.
Çàùî áúëãàðèòå íå ìîãàò äà ñå âúçïîëçâàò îò ïðèîðè-
òåòíèòå ìîìåíòè îò ñâîÿòà èñòîðèÿ è ñà ïðèíóäåíè äà ñå
ñàìîóíèùîæàâàò? Òóê íèå ñå èçïðàâÿìå ïðåä ïðîáëåìà
çà ïðàâîìåðíîñòòà íà óïîòðåáàòà íà òåðìèíà „òþðê“, îò-
÷èòàéêè ïî-ãîðå ñïîìåíàòàòà ðåïóòàöèÿ íà òóðöèòå. Ôàñ-
ìåð ïèøå çà „äèíàñòèÿ, êîÿòî êèòàéöèòå íàðè÷àëè „Òó-
Êþ“ (äà ñðàâíèì ñ Òîêòó îò „Èìåííèêà íà áúëãàðñêèòå
õàíîâå“) è çà ïîäâëàñòíèÿ £ íàðîä8. Íî êúäå òóê âèæäàìå
íàöèîíàëíîñòòà „òóðöè“? Ïî âñè÷êî èçãëåæäà íà áúëãà-
ðèòå å îòíåò çàêîííèÿò ïðèîðèòåò!... Âúâ âñåêè ñëó÷àé,
äíåñ òåðìèíèòå „òþðêñêè“ è „òþðêîëîãèÿ“ îáñëóæâàò éå-
ðàðõè÷åñêàòà äîêòðèíà íà ïàíòþðêèçìà, ïðåäîïðåäåëÿ-
ùà äîìèíèðàíåòî íà òóðöèòå è Òóðöèÿ. Êàòî ñå îáúðíåì
êúì îùå åäèí äî íåîòäàâíà íàïúëíî àâòîðèòåòåí ñïðà-
âî÷íèê ùå âèäèì: „Òåðìèí „òþðêîëîãèÿ“ âîñõîäèò ê ñëîâó
„òþðê“, êîòîðîå íà÷èíàÿ ñî âòîðîé ïîëîâèíû ÕIÕ â. ïðè-
ìåíÿëîñü â íàó÷íîé ëèòåðàòóðå äëÿ îáîçíà÷åíèÿ ïðåäñ-
òàâèòåëåé òþðêîÿçû÷íûõ íàðîäîâ, åäíîâðåìåííî ñ
„òþðê“ èçïîëçîâàëîñü ñëîâî „òóðîê“, óïîòðåáëÿâøååñÿ
êàê â ýòîì æå çíà÷åíèè, òàê è â îòíîøåíèè ïîääàííûõ
Òóðåöêîé (Îñìàíñêîé) èìïåðèè. Ñîâêóïíîñòü ÿçûêîâ, íà
êîòîðûõ ãîâîðèëè òþðêè-òóðêè, ðàííå îáîçíà÷àëàñü òåð-
ìèíîì „òþðêî-òàòàðñêèå“ èëè „òóðåöêî-òàòàðñêèå“ ÿçû-
êè“. Îò òîâà îáúðêàíî îïðåäåëåíèå ìîæå äà ñå èçâëå÷å
ñàìî åäíî: òóðöèòå ñà òþðêè è îáðàòíî. Òàçè „íàó÷íà“
òåðìèíîëîãèÿ ïðåäñòàâëÿâà çíà÷èòåëíî ïðåïÿòñòâèå íà
ïúòÿ êúì îïðåäåëÿíåòî íà áúëãàðèòå êàòî áúëãàðè. Çàòî-
âà ùå ñå îïèòàìå íà ñîáñòâåíà îòãîâîðíîñò äà èçáåãíåì
òåðìèíà „òþðêñêè“. Áè ìîãëî äà ñå ïðåäëîæè åäèí ïîâå-
÷å èëè ïî-ìàëêî íåóòðàëåí òåðìèí, íàïðèìåð „òóðêþñ-
êè“ åçèöè. Âúâ âñåêè ñëó÷àé íåîáõîäèì å òàêúâ òåðìèí,
êîéòî äà íå äàâà íåçàñëóæåíè ïðåèìóùåñòâà íà òóðöèòå.
Òîâà ñúâñåì íå ñà åäèíñòâåíèòå ïðåïÿòñòâèÿ íà ïúòÿ
êúì âúçìîæíîòî ñúçäàâàíå íà „áúëãàðñêà äîêòðèíà“. Èìà
è äðóãè. Åäíî îò òÿõ å âúçðàæäàùàòà ñå íåïðåñòèæíîñò íà
åòîíèìà „áúëãàðè“ íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ. Ìàëêî ïî-
ðàçëè÷íî ñòîÿò íåùàòà íà Âîëãà, êúäåòî òîçè åòíîíèì òîë-
êîâà äúëãî áåøå „çàáðàíåí ïëîä“, êîéòî è ñåãà òðÿáâà äà
ñå îòñòîÿâà ñ áîé. Íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ åòíîíèìúò
èçïàäíà â çàäúíåíà óëèöà. Òàêà è òðÿáâàøå äà ñòàíå, ñëåä
êàòî òîëêîâà äúëãî åòíîíèìúò „áúëãàðè“ ãðàâèòèðàøå êúì
„ñëàâÿíñêàòà íàðîäíîñò“. Åäíîâðåìåííî ñ òîâà ìîæå äà
ñå ñïîìåíå ðàñòÿùàòà ïîïóëÿðíîñò íà åòíîíèìà „ìàêå-
äîíöè“. Âúâ âñåêè ñëó÷àé ­ òîçè åòíîíèì å ïîäîçðèòåëåí
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ïðîäóêò íà ïîëèòè÷åñêè ñïåêóëàöèè îò íà÷àëîòî íà âåêà
è òîé óñòàíîâÿâà íÿêàêâà ñàìîçâàíà âðúçêà ñ èçòúêíàòèÿ
ïúëêîâîäåö îò Àíòè÷íîñòòà è ñ íåãîâàòà èìïåðèÿ.
Ïî ïðàâèëà, äà ñå èçÿñíè ñìèñúëà íà òîçè èëè íà îíçè
åòíîíèì å òðóäíà çàäà÷à. Îùå ïî-òðóäíà çàäà÷à å äà ñå
íàìåðè ïðåñòèæíèÿò ñìèñúë íà òîâà, êîåòî îïðåäåëÿìå ñ
íåãî. Íåêà ñè ñïîìíèì êàê À. Âåëüòìàí, ðàçâèâàéêè èäåè-
òå íà ïàíñëàâèçìà, èçâåäå ïîíÿòèÿòà „ðóññêèé“ è „Ðîññèÿ“
íàïðàâî îò èíäèéñêèòå „ðàäæà“ è „Ðàäæàñòàí“10. Êîé áè
ìîãúë äà ïîìèñëè, ÷å îò òîçè êðàñèâ èíäîåâðîïåèçúì â
äàëå÷íà ïåðñïåêòèâà ùå ñå ïîëó÷è îáèêíîâåí ôàøèçúì!
Ìîæåì äà ñå íàäÿâàìå, ÷å îò áúëãàðèòå íèå ùå ïîëó÷èì
íåùî ìíîãî ïî-äîáðî. È íåêà íå çàáðàâÿìå, ÷å íàøàòà
ïðåñòèæíîñò ùå èçðàñíå îò ëîãèêàòà.

Áåë. íà ðåäàêöèÿòà:
Îòíîñíî çàìåíÿíåòî íà áúëãàðñêîòî èìå ñ èìåòî „òà-
òàðè“, Ôàèíà Ãðèíáåðã ñïîìåíàâà, ÷å „Èâàí Ãðîçíè îò-
ëè÷íî å çíàåë, ÷å çàâîþâà Áúëãàðñêî öàðñòâî“. Òóê èìàìå
âúçìîæíîñò äà ïóáëèêóâàìå öàðñêèÿ ïå÷àò íà Öàð Ìèõà-
èë Ðîìàíîâ (1613-1645 ã.), ïúðâèÿ âëàäåòåë íà Ðîìàíîâà-
òà äèíàñòèÿ, êîéòî å åäíî ïîòâúðæäåíèå íà íåéíîòî òâúð-
äåíèå. Öåëè 93 ãîäèíè ñëåä ïàäàíåòî íà Êàçàí (1552 ã.)
Ìèõàèë Ðîìàíîâ ñå òèòóëîâà îñâåí öàð, ãîñïîäàð è âåëèê
êíÿç ­ Âñåðóñêèé, Âëàäèìèðîâñêèé, Ìîñêîâñêèé, Íîâãî-
ðîäñêèé, Êàçàíñêèé, Àñòðàõàíñêèé... è Áîëãàðñêèé (âæ.
ïå÷àòà â ïîçèöèÿ „2 ÷àñà“). Îáðàòíîòî, âúðõó ïå÷àòà íÿ-
ìà íèêàêâî ñïîìåíàâàíå íà òàòàðè, èëè ìîíãîëè. Î÷åâèä-
íî, àêî â Êàçàíñêîòî õàíñòâî òå ñà ïðèñúñòâàëè êàòî åò-
íè÷åñêè åëåìåíò, òî ÿâíî ñëåä ïàäàíåòî íà Êàçàí òå ñà ñå
èçòåãëèëè íà èçòîê êúì Óðàë, êúäåòî ñ òÿõ âîäè ñðàæåíèÿ
ïðî÷óòèÿ Åðìàê è êúäåòî ïðåç ñëåäâàùîòî ñòîëåòèå òå ñà
ãëàâíàòà ïðå÷êà çà êîëîíèçàöèÿ íà Ñèáèð. Íàñåëåíèåòî,
êîåòî îñòàâà ïî ñòàðèòå çåìè íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ, êàêòî
ñå âèæäà îò ïå÷àòà, å áèëî ñ÷èòàíî îò ñàìèòå ðóñíàöè çà
áúëãàðñêî. Ñëåä îùå ñòî ãîäèíè ïî ïîëèòè÷åñêè ïðè÷è-
íè (çàðàæäàíåòî íà ïàíñëàâèçìà) çàïî÷âà âíåäðÿâàíåòî
íà èìåòî òàòàðè çà íàñåëåíèåòî ïî Âîëãà è Êàìà ­ åäíà
òâúðäå ïðîçðà÷íà ôàëøèôèêàöèÿ.
1
À. Øëüîöåð. Ïðåäñòàâëåíèå âñåîáùåé èñòîðèè ­ ÑÁÏ, 1809.
2
Í. À. Áàñêàêîâ. Ââåäåíèå â èçó÷åíèå òîðêñêèõ ÿçûêîâ. Ì., 1969.
3
Ñ. Ìëàäåíîâ. Ïîëîæåíèåòî íà Àñïàðóõîâèòå áúëãàðè â ñåìåéñ-
òâîòî íà àðèéñêî-àëòàéñêèòå íàðîäè. Ñ., 1928.
4
Ä. Àíãåëîâ. Ôîðìèðàíå íà áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò. Ñ., 1978.
5
Á. Öîíåâ. Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò. Ñ., 1978.
6
Á. Öîíåâ. Öèò. ñú÷., ñ. 10
7
Á. Öîíåâ. Öèò. ñú÷., Ò, 2, ñ. 338
8
Ì. Ôàñìåð. Ýòèìîëîãè÷åñêèé ñëîâàðü ðóññêîãî ÿçûêà. Ò. 3, Ì.,
1987, ñ. 126
9
Ñîâåòñêàÿ èñòîðè÷åñêàÿ ýíöèêëîïåäèÿ. Ò. 14, Ì., 1973, ñ. 626.
10
À. Âåëüòìàí. Èíäî-ãåðìàíöû èëè ñàéâàíå. Ì., 1866.

11
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Ê-ÀÂÈ (ÊÀÂÀ-ÊÀÍÀ) ÒÓÎÕÎË (ÀÂÈÒÎÕÎË)
ÄÈÌÈÒÚÐ ÒÀÁÀÊÎÂ
Öåëòà íà íàñòîÿùèÿ òðóä å äà ïîâäèãíå ðåäèöà âúïðî-
ñè, îòíàñÿùè ñå êúì èñòîðèÿòà íà äðåâíèòå áúëãàðè. Òóê
äàâàìå „ïúòíèòå óêàçàòåëè“ çà òúðñåíå íà îòãîâîðèòå èì.
Ïúòÿò å äúëúã è ñâúðçàí ñ òðóäíîñòè, îñîáåíî ïðè íàìè-
ðàíåòî íà íóæíèòå äàííè. Îò äðóãà ñòðàíà îáà÷å, òîé å
èçâúíðåäíî èíòåðåñåí è óäîâëåòâîðèòåëåí çà òåçè, êîèòî
ñå ñòðåìÿò äà ñå çàïîçíàÿò ñ áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà íàñ-
ëåäñòâåíîñò.
ÃÅÎÃÐÀÔÑÊÈ ÄÀÍÍÈ
Ñëåä IV â., êèòàéñêè áóäèñòêè êíèãè, êàêòî è õðîíè-
êèòå íà íÿêîè êèòàéñêè äèíàñòèè, ñïîìåíàâàò Òóî-Õó-
Ëî êàòî èìå íà ñòðàíà è íàðîä. Èçâåñòíèÿò êèòàéñêè áó-
äèñòêè ìèñèîíåð Õñþàí-Öàíã îïèñâà „Òó-Õóî-Ëî“ êàòî
ñòðàíà, ãðàíè÷åùà íà èçòîê ñ ïëàíèíàòà Ïàìèð, íà çà-
ïàä ñ Èðàíñêàòà èìïåðèÿ, íà þã ñ Õèíäî-Êóø è íà ñåâåð
ñ Æåëÿçíàòà Âðàòà (Äæóíãàðèÿ). Ðåêàòà Îêñóñ (Àìó Äà-
ðÿ), òâúðäè òîé, òå÷å ïðåç ñðåäàòà íà òàçè ñòðàíà1. Íÿìà
ñúìíåíèå, ÷å òåçè äàííè ñå îòíàñÿò çà ñòðàíàòà, êúäåòî
â III â. ïð.í.å., ñå å íàìèðàëî äðåâíîòî Áàêòðèéñêî öàð-
ñòâî, íà ñåâåð îò Õèíäî-Êóø2. Íÿêîè ïî-êúñíè êèòàéñêè
èçòî÷íèöè (ò.íàð. Áó-Øè, 97-16 á), êîãàòî ñïîìåíàâàò
äðåâíà Áàêòðèÿ, ÿ íàðè÷àò Äó-Õî-Ëî, ìíîãî áëèçêî ïðî-
èçíîøåíèå äà òîâà íà Òóî-Õó-Ëî èëè Òó-Õóî-Ëî3. Àðàá-
ñêèÿò ãåîãðàô Àë-Áèðóíè (ð. 973 ­ ï. 1048) ñ÷èòà, ÷å òàçè
ñòðàíà å áèëà íàñëåäåíà îò äúðæàâàòà, êîÿòî òîé ïîçíà-
âà ïîä èìåòî Òîõàðèñòàí.
ÅÒÍÈ×ÅÑÊÈ È ÈÑÒÎÐÈ×ÅÑÊÈ ÄÀÍÍÈ
Çàïàäíè àíòè÷íè èñòîðèöè êàòî Ñòðàáîí (ð. 63 ã.
ïð.í.å.­ ï. 24 ã. îò í.å.), êîéòî ñå å ïîëçâàë îò äàííèòå íà
èñòîðèêà Àïîëèäîð (ïèñàë ïðèáë. 100 ã. ïð.í.å.), âêëþ÷âà
„Òîõàðîé“ â ÷èñëîòî íà íàé-äîáðå ïîçíàòèòå íîìàäñêè íà-
ðîäè, êîèòî çàåäíî ñ àçè, ïàñèàíè è ñàêàðàóëè ïðåâçåìàò
îò ìàêåäîíöèòå, òðàêèòå è ãúðöèòå ñòðàíàòà íà Áàêòðèÿ,
ñúçäàäåíà îò íàñëåäíèöèòå íà Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè â
Ñðåäíà Àçèÿ. Ïî òîçè íà÷èí ñå óñòàíîâÿâà, ÷å ïðèñúñòâèå-
òî íà òîõàðè â ïðîñòðàíñòâàòà â ïîðå÷èåòî íà ðåêàòà Îê-
ñóñ (Àìó-Äàðÿ) å äîêàçàíî çà ïåðèîäà îùå ïðåäè II â. ïð.í.å.
Èñòîðèêúò Ïòîëîìåé (ïèñàë âúâ II â.) ñïîìåíàâà Òà-
ãóðîé â Êàíñó, Òàêîðàèîé ñåâåðíî îò ïëàíèíñêàòà âåðèãà
Èìàóñ (Èìåîí)4, Òàãóîóðîé áëèçî äî åçåðîòî Èøèê-Êþë,
Òàõîðîé â Ñîãäèàíà è Òîõàðîé â Áàêòðèÿ. Òåçè èìåíà ñî-
÷àò îäèñåÿòà íà ïðåäâèæâàíåòî íà åäèí è ñúù íàðîä îò
ñåâåðîçàïàäíèòå ãðàíèöè íà Êèòàéñêàòà èìïåðèÿ êúì
ïðîñòðàíñòâàòà íà ïëàíèíñêèòå âåðèãè Ïàìèð è Õèíäî-
Êóø â Ñðåäíà Àçèÿ.  èíäèéñêàòà êëàñè÷åñêà ëèòåðàòóðà
ïðåäè è ñëåä IV â., äóìàòà òóçæàðà/òóöàðà å áèëà óïîòðå-
áÿâàíà çà íàðîä, êîéòî òå íàðè÷àò „÷óæäåíöè“5.
12
Èñòîðèÿòà íà òîõàðèòå å èçÿñíåíà îò êèòàéñêèòå èç-
òî÷íèöè6, êîèòî ãè ñâúðçâàò ñ íàðîäà íàðè÷àí îò òÿõ Þåõ-
×èõ. Òîçè íàðîä å áèë èçòëàñêàí îò äðåâíèòå õóíè, ñïîìå-
íàâàíè â òåçè èçòî÷íèöè ñ èìåòî Õñèþíã-Íó. Þåõ-×èõ
íàïóñêàò ñòðàíàòà ñè, êîÿòî å áèëà ðàçïîëîæåíà ìåæäó
ïëàíèíàòà גèëèåí è Òóí-Õóàíã7 è âïîñëåäñòâèå ñòèãàò
äî ïîðå÷èåòî íà ðåêà Îêñóñ (Àìó-Äàðÿ), ñúáèòèå ñòàíàëî
ïðèáëèçèòåëíî âúâ II â. ïð.í.å. Ñúâðåìåííèòå èçñëåäâà-
íèÿ ñâúðçâàò íàðîäà Þåõ-×èõ ñ òîõàðèòå. Ó÷åíèòå â îá-
ùè ÷åðòè ïðèåìàò, ÷å íàðîäúò Þåõ-×èõ ­ ñïîìåíàâàí â
êèòàéñêèòå õðîíèêè, ôàêòè÷åñêè å åäèí è ñúù ñ íàðîäà,
íà êîéòî çàïàäíèòå õðîíèêè äàâàò èìåòî òîõàðè. Ïðèåìà
ñå çà âúçìîæíî äðóãè íàðîäíîñòè äà ñà ñå ñëåëè ñ íàðîäà
Þåõ-×èõ, íî çà óòî÷íÿâàíå íà òàçè õèïîòåçà ñà íóæíè ïî-
âå÷å èçñëåäâàíèÿ. Ñ÷èòà ñå, îáà÷å, ÷å íàðîäíîñòòà Þåõ-
×èõ (òîõàðè) èìà èíäîåâðîïåéñêè åòíè÷åñêè ïðîèçõîä è
òîâà ñòàíîâèùå ñå çàùèòàâà îò ìíîãî ó÷åíè.
ÄÀÍÍÈ ÇÀ ÅÇÈÊÀ ÍÀ ÞÅÕ-×ÈÕ = ÒÎÕÀÐÈ
Õñþàí-Öàíã, ñïîìåíàò ïî-ãîðå, ñúîáùàâà, ÷å â ñòðà-
íàòà „Òó-Õóî-Ëî“ ñå ãîâîðè çà åäèí „îñîáåí åçèê“, à àçáó-
êàòà, ñ êîÿòî ñè ñëóæàò òàì, å ñúñòàâåíà îò 25 çíàöè (áóê-
âè) è ñå ïèøå ïî õîðèçîíòàëåí ðåä îòëÿâî íàäÿñíî. Ñú-
ùåñòâóâà âúçìîæíîñòòà òîõàðèéñêèÿò åçèê äà å áèë âúçï-
ðèåò îò íàðîäè, êîèòî íå ñà ïðèíàäëåæàëè íà èíäîåâðî-
ïåéñêîòî åçèêîâî ñåìåéñòâî, êúì êîåòî ïðèíàäëåæè åçè-
êà íà òîõàðèòå.
Ïðîó÷âàíèÿòà ïîêàçâàò, ÷å òîõàðèéñêèÿò åçèê å äîñòà
ïî-ðàçëè÷åí îò äðóãèòå èíäîåâðîïåéñêè åçèöè. Íàé-âå÷å
òàçè ðàçëèêà ñå çàáåëÿçâà ïðè èíôëåêöèÿòà, íàðè÷àíà àã-
ëóòèíàöèÿ è òîâà ñå îòäàâà íà âëèÿíèåòî íà åçèöè, êîèòî
ïðèíàäëåæàò êúì àëòàéñêî-óðàëñêàòà è ôèíî-óãîðñêàòà
åçèêîâè ãðóïè.  ðå÷íèêà íà òîõàðèéñêèÿ åçèê ñå ñðåùàò
çàåìêè îò èðàíñêè, àëòàéñêî-óðàëñêè è ñàíñêðèòñêè äó-
ìè. Ôîíîëîãè÷íîòî ðàçâèòèå áè ïîñòàâèëî òîõàðèéñêèÿ
åçèê â áëèçîñò ïîâå÷å äî þãîèçòî÷íèòå êëîíîâå íà èíäî-
åâðîïåéñêàòà ãðóïà êàòî åçèöèòå íà òðàêèòå, ôðèãèòå, à
äîðè è íà ãúðöèòå è àðìåíöèòå. Èìà ñúùî ÷åðòè, êîèòî
ñà îáùè ñ áàëòèéñêèòå è ñëàâÿíñêèòå åçèöè, íàïðèìåð íÿ-
êîè ïðåòåðèòíè è íàñòîÿùè ôîðìèðîâêè ìîãàò äà ñå ñ÷è-
òàò êàòî ðåçóëòàò îò ïî-êúñíè êîíòàêòè ïðè ôîðìèðàíåòî
íà áàëòèéñêèòå è ñëàâÿíñêèòå åçèöè è å ìíîãî âúçìîæíî
òîâà äà å ñòàíàëî ïîä âëèÿíèåòî íà íàñåëåíèå, ãîâîðåùî
òîõàðèéñêè8.
Òîõàðèéñêèÿò åçèê èìà èçâåñòíà áëèçîñò ñ êåëòñêèÿ è
èòàëèéñêèÿ (åòðóñêè)9. Çà äà ñå îáÿñíè åçèêîâàòà ïðèëèêà
íà òîõàðèéñêèÿò ñ åçèöèòå îò èíäîåâðîïåéñêàòà ãðóïà å
ïðåäëîæåíà õèïîòåçàòà, ÷å òîõàðèòå ñà íàñåëÿâàëè çåìè
äîñòà ïî íà çàïàä îò ãðàíèöèòå íà êèòàéñêàòà èìïåðèÿ êúì
êîèòî ïî-êúñíî ñà åìèãðèðàëè. Ñëåä II â. ïð.í.å., òå çàïî÷-
âàò äà ñå çàâðúùàò êúì ïðåäåëèòå íà ïúðâîíà÷àëíîòî ñè
ìåñòîæèòåëñòâî. Òàçè õèïîòåçà ïîñòàâÿ íàðîäà Þåõ-×èõ

(Òîõàðè) â ãðóïàòà íà ñêèòî-ñàðìàòèòå. Òàçè è ïîäîáíè íà
íåÿ õèïîòåçè ÷àêàò ïîäðîáíè èçñëåäâàíèÿ, çà äà ìîãàò äà
áúäàò ïðèåòè èëè îòõâúðëåíè9À. Èìà óêàçàíèÿ, îáà÷å, êîè-
òî òðóäíî áèõà áèëè îòõâúðëåíè, òúé êàòî ñà äîáðå óñòà-
íîâåíè è òå ïîêàçâàò, ÷å Þåõ-×èõ (Òîõàðè) ñà ãîâîðèëè
åäèí àðõàè÷åí èíäîåâðîïåéñêè åçèê, æèâåëè ñà âúâ Âúò-
ðåøíà Àçèÿ, áèëè ñà ãîëÿì è ñèëåí íàðîä ñ øèðîêè ïîçíà-
íèÿ è òåõíèêà è ñà ïðåâúçõîæäàëè ñúñåäèòå ñè îùå îò âðå-
ìåòî ïðåäè êèòàéñêèòå õðîíèêè äà ãè âêëþ÷àò â ñâîÿ îá-
ñåã. Òîçè „àðõàè÷åí“ èíäîåâðîïåéñêè åçèê Þåõ-×èõ (Òîõà-
ðè) ñà çàïàçèëè ñëåä ìèãðàöèÿòà ñè â çåìèòå, ãðàíè÷åùè ñ
Êèòàéñêàòà èìïåðèÿ, çà ðàçëèêà îò äðóãè íàðîäè îò èíäîå-
âðîïåéñêàòà åçèêîâà ãðóïà, êîèòî ñ òå÷åíèå íà âðåìåòî ñà
ïðåòúðïåëè ñúùåñòâåíè ïðîìåíè â ðàçâèòèåòî íà ñâîèòå
åçèöè. Òîçè ôåíîìåí ñå ñðåùà ÷åñòî ïðè íàðîäè, êîèòî ñà
ñå îòêúñíàëè îò ïúðâîíà÷àëíîòî ñè ìåñòîæèòåëñòâî. Òå
çàïàçâàò ïðåç äúëãè èíòåðâàëè îò âðåìå ïúðâîíà÷àëíèÿ ñè
åçèê ñúñ ñðàâíèòåëíî ìàëêè ïðîìåíè, äîêàòî íàñåëåíèå,
êîåòî íå å âçåëî ó÷àñòèå ïðè ìèãðàöèÿ, òúðïè îñåçàòåëíè
ïðîìåíè ïðè ðàçâèòèåòî íà îáùèÿ èì åçèê â ñúùèÿ èíòåð-
âàë îò âðåìå10. Â íàøå âðåìå ïðèìåð çà ïîäîáåí ôåíîìåí
íàìèðàìå â àðõàè÷íè ôîðìè íà ôðåíñêèÿò åçèê, ãîâîðèì â
êàíàäñêàòà ïðîâèíöèÿ Êâåáåê; â àðõàè÷íè ôîðìè íà ïîð-
òóãàëñêèÿ åçèê, ãîâîðèì â Áðàçèëèÿ. Â äíåøíà Áúëãàðèÿ è
Ìàêåäîíèÿ ñå ñðåùàò ãîëÿì áðîé äðåâíè áúëãàðñêè èìåíà
îò àëòàéñêî-óðàëñêè è äàæå ñàíñêðèòñêè ïðîèçõîä, êîèòî
íå ñå ñðåùàò âå÷å â çåìèòå îòêúäåòî òåçè åçèöè ïðîèçõîæ-
äàò è êîèòî áúëãàðèòå ñà íàñåëÿâàëè â äàäåí ïåðèîä îò
ñâîÿòà èñòîðèÿ.
ÕÑÈÞÍÃ-ÍÓ È ÞÅÕ-×ÈÕ (ÒÎÕÀÐÈ)
Êèòàéñêèòå õðîíèêè ðàçêàçâàò êàê îêîëî III â. ïð.í.å.,
ñèíúò íà Òóìåí, Øàíèþ (Êàãàí) íà äðåâíèòå õóíè ­ Õñè-
þíã-Íó, êîéòî å íîñèë èìåòî Ìàî-Òóí (Ìîòóí), å áèë ïðà-
òåí îò áàùà ñè êàòî çàëîæíèê â äâîðåöà íà ìîíàðõà Þåõ-
×èõ. Ïîñðåäñòâîì èíòðèãè ìëàäàòà ñúïðóãà íà Øàíèþ
Òóìåí å æåëàëà äà îòñòðàíè Ìàî-Òóí (Ìîòóí) îò ïîëàãà-
ùîòî ìó ñå ïðåñòîëîíàñëåäñòâî â ïîëçà íà íåéíèÿ ñèí è
óñïÿâà äà âíóøè íà ñúïðóãà ñè Òóìåí äà íàïàäíå Þåõ-
×èõ, êàòî ïî òîçè íà÷èí ïðåäèçâèêà èíäèðåêòíî óìúðòâÿ-
âàíå íà çàëîæíèêà Ìàî-Òóí (Ìîòóí). Òîé îáà÷å óñïÿâà äà
èçáÿãà è ñå çàâðúùà ïðè áàùà ñè, ñòàâà çíàìåíèò ïúëêî-
âîäåö, ïðèäîáèâà ãîëÿìî âëèÿíèå è â åäèí ìîìåíò óáèâà
áàùà ñè, êàêòî è âñè÷êè íåãîâè ïîääðúæíèöè (208 ã.
ïð.í.å.).
Ìàî-Òóí (Ìîòóí) ñòàâà íàé-ìîãúùèÿò Øàíèþ íà
Õñèþíã-Íó (êàãàí íà äðåâíèòå õóíè îò 209 äî 174 ã. ïð.í.å.).
Òîé ïîáåæäàâà Þåõ-×èõ è ôàêòè÷åñêè ñòàâà ïðè÷èíà çà
íà÷àëîòî íà òÿõíîòî ïðåñåëâàíå. Íåãîâèÿò ñèí Ãèþ, ïîç-
íàò ñ êèòàéñêàòà òðàíñêðèïöèÿ Ëàî-Øàíã, ãî íàñëåäÿâà
íà ïðåñòîëà è ïðîäúëæàâà âîéíèòå ñðåùó ñúñåäèòå íà
Õñèþíã-Íó íàðîäè, êàòî â 162 ã. ïð.í.å. íàíàñÿ íîâî ïî-
ðàæåíèå íà îòòåãëÿùèòå ñå Þåõ-×èõ, óáèâà òåõíèÿ ìî-
íàðõ, îò ÷èéòî ÷åðåï å èçêîâàíà ÷àøà, îò êîÿòî òîé ïèå çà
îòïðàçíóâàíåòî íà ïîáåäàòà.
Ñëåä òàçè äàòà Þåõ-×èõ ñå îòòåãëÿ îêîí÷àòåëíî îò
òåðèòîðèèòå, ãðàíè÷åùè ñúñ ñåâåðîçàïàäåí Êèòàé. Îì-
ðàçàòà, êîÿòî çàïî÷âàò äà õðàíÿò êúì äðåâíèòå õóíè ­
ÀÂÈÒÎÕÎË
Õñèþíã-Íó, ñå îòðàçÿâà ïðè áúäåùè ñðåùè íà òåçè äâà,
ñðîäíè ïî åòíè÷åñêè ïðîèçõîä íàðîäè, êàêòî â Ñðåäíà
Àçèÿ, òàêà è â Åâðîïà, êúäåòî îêîëî ñåäåìñòîòèí ãîäèíè
ïî-êúñíî òåõíè ïîòîìöè îòíîâî ñà â äîïèð.
Çà ïðåñåëâàíåòî íà Þåõ-×èõ â íîâèòå èì ïðåäåëè ñëåä
209 ã. ïð.í.å., ïðèáëèçèòåëíî äî 160 ã. ïð.í.å. ñâåäåíèÿòà
ñà äàäåíè îò êèòàéñêèòå õðîíèêè. Ìíîãî èçñëåäîâàòåëè
ñà ñå çàíèìàâàëè ñ èíòåðïðåòàöèÿòà íà òåçè äàííè è âúï-
ðîñè è âúïðåêè ÷å ñúùåñòâóâàùèòå ñïîðîâå âñå îùå íå ñà
ðåøåíè, ïðåäñòàâàòà, êîÿòî èìàìå àç òÿõíîòî èñòîðè÷åñ-
êî ðàçâèòèå, çàïî÷âà äà ñå èçáèñòðÿ12.
ÕÑÈÍÞÍÃ-ÍÓ, ÞÅÕ-×ÈÕ È ÄÈÍÀÑÒÈßÒÀ ÍÀ ÁÚËÃÀ-
ÐÈÒÅ ­ ÄÓÎËÎ
Îò ãëåäíà òî÷êà íà èñòîðèÿòà íà áúëãàðèòå, ñâúðçàíà
ñ Þåõ-×èí è Õñèþíã-Íó, âñå îùå ìíîãî âúïðîñè ÷àêàò
ñâîèòå îòãîâîðè. Åäèí îò òÿõ ñå îòíàñÿ çà ïðîèçõîäà íà
äèíàñòèÿòà íà áúëãàðèòå, Äóîëî, íà êîÿòî ñà ïðèíàäëå-
æàëè áúëãàðñêèòå ìîíàñè îò Ê-Àâè (Êàâà-Êàíà) Òóîõîë
(Àâèòîõîë) äî Êõàí Ñåâàð (îò 153 ã. äî 737 ã.) è îò Êõàí
Êðóì äî öàð Áîðèñ Âòîðè (îò 802 ã. äî 973 ã.). „Èìåíèêúò
íà áúëãàðñêèòå êõàíîâå“, åäèí îò ãëàâíèòå è äîñòîâåðíè
äîêóìåíòè çà èñòîðèÿòà íà áúëãàðèòå, íè äîêàçâà, ÷å íà
òàçè äèíàñòèÿ ïðèíàäëåæàëè ìîíàðñèòå Ê-Àâè (Êàâà-Êà-
íà) Òóîõîë, Èðíàê (Åðíàê), Êóðò (Êóáà’àò/Êóáðàò), Áåçìåð
(Áóæìèõð-Áàòáàéàí), Èñïåðèõ (Àñïàðóõ), Òåðâåë, Òîâèðåì
(Òèáåðèé?) è Ñåâàð. „Èìåííèêúò“ ïðîïóñêà äà äàäå èìå-
íà, êàêòî è ñðîêà íà óïðàâëåíèå íà ìíîãî ìîíàðñè îò òàçè
äèíàñòèÿ è ñà íóæíè íîâè èçòî÷íèöè çà òÿõíîòî óñòàíîâÿ-
âàíå. Äî òîâà çàêëþ÷åíèå äîñòèãàìå, ñëåä êàòî àíàëèçè-
ðàìå äúëãîòî âðåìåòðàåíå íà òàçè äèíàñòèÿ ­ 153 ã. äî
737 ã., çà êîåòî âðåìå ñà äàäåíè ñàìî îñåì èìåíà íà ìî-
íàðñè.
Eïîõàòà íà Ê-Àâè (Êàâà-Êàíà) Òóîõîë (Àâèòîõîë) å äà-
äåíà ñ íà÷àëíàòà 152 ã.13 Äî òàçè ãîäèíà äîñòèãàìå îò ñâå-
äåíèåòî ⠄Èìåíèêà“, ÷å 515 ãîäèíè ïðåäè íàâëèçàíåòî
íà Àñïàðóõîâèòå áúëãàðè íà þã îò ðåêàòà Äóíàâ, Ê-Àâè
(Êàâà-Êàíà) Òóîõîë å áèë ïúðâèÿò ìîíàðõ îò äèíàñòèÿòà
Äóîëî. Òúé êàòî òîâà å åäèíñòâåíîòî ñâåäåíèå, îòêðèòî
äîñåãà çà îñíîâàòåëÿ íà òàçè äèíàñòèÿ, ñà íóæíè åòèìî-
ëîãè÷åñêè àíàëèç, ñúïîñòàâÿíå íà äàííè îò íåãîâàòà åïî-
õà, êàêòî è âñè÷êè ìîäåðíè ìåòîäè íà èçñëåäâàíå çà óñòà-
íîâÿâàíå íà èñòîðè÷åñêàòà èñòèíà, ñâúðçàíà ñ èìåòî, åïî-
õàòà è òîçè êëîí îò áúëãàðñêèÿ åòíîñ, êîéòî å ïðåäâîæ-
äàë. Äî èçâåñòíà ñòåïåí ïîäîáíî èçñëåäâàíå ìîæåì äà
îïðèëè÷èì ñ íàó÷íî-äåòåêòèâñêà äåéíîñò. Îò äðóãà ñòðà-
íà òðÿáâà äà èìàìå ïðåäâèä äóìèòå íà Äæîðäæ Îðóåë „èñ-
òîðèöèòå îáèêíîâåíî ïðåíåáðåãâàò òîâà, êîåòî å íàé-ÿâ-
íî“, çà äà íå ñå îòíàñÿò òå è çà íàøàòà ðàáîòà.
ßâíî å çâóêîâîòî ñõîäñòâî ìåæäó êèòàéñêàòà òðàíñê-
ðèïöèÿ íà èìåòî Òó-Õóî-Ëî è Òóîõîë ­ ïðîèçíîøåíèåòî,
êîåòî íè å äàäåíî ⠄Èìåííèêà“. „Èìåííèêúò“ å áèë ïðå-
âåäåí íà ñëàâÿíñêîòî íàðå÷èå, êîåòî å áèëî âêëþ÷åíî â
áúëãàðñêèÿ åçèê. Äîêîëêî äâåòå òðàíñêðèïöèè îòðàçÿâàò
äåéñòâèòåëíîòî áúëãàðñêî ïðîèçíîøåíèå å âúïðîñ, ñ êîé-
òî ìíîãî åçèêîâåäè òåïúðâà ùå òðÿáâà äà ñå çàíèìàâàò.
Îòíîñíî „Àâè“ ­ òàêà, êàêòî å äàäåíà ïúðâàòà ÷àñò íà
„Àâèòîõîë“ â „Èìåííèêà“ ­ àíàëèçúò íè ïîêàçâà, ÷å „Àâè“
13
 ÀÂÈÒÎÕÎË
íå å èìå, à å òèòëà. (Òîçè âúïðîñ ðàçãëåæäàìå ïî-ïîäðîá-
íî íà ñ. 18). Òàêàâà òèòëà èìà ñâîåòî ñúîòâåòñòâèå ñ èðàí-
ñêàòà òèòëà Ê.Àâè-Êàâà14 è ñ àëòàéñêàòà òèòëà Èëâè15. Íå
å òðóäíî äà ñòèãíåì äî çàêëþ÷åíèåòî, ÷å ïðè ñëàâÿíñêèÿ
ïðåâîä íà „Èìåííèêà“ çâóêúò „ê“ ⠄Ê-Àâè“ å îòïàäíàë,
íî â ñêàëíèòå íàäïèñè ïðè Ìàäàðà è Ïëèñêà, êúäåòî òðàí-
ñêðèïöèÿòà å ñ ãðúöêè áóêâè, áóêâàòà „ê“ å çàïàçåíà â òèò-
ëàòà Êàíà. „Êàâà“, áåçñïîðíî å òðàíñêèïöèÿòà íà „Êàâà“,
êàòî çâóêúò „â“ å çàìåñòåí ñ „í“. Çâóêúò „ê“ â íà÷àëîòî íà
òèòëà ñðåùàìå ñúùî â Êàâõàí (Êàâ-Õàí). „Êàâ-Õàí“ ìî-
æåì äà ðåêîíñòðóèðàìå ñ äðåâíîòî ïðîèçíîøåíèå „Êà-
âà-Êõàíà“ èëè „Ê-Àâè-Êõàíà“15À.
Çàñåãà íå ñìå â ñúñòîÿíèå äà äàäåì òî÷åí îòãîâîð íà
âúïðîñà äàëè ïúðâîíà÷àëíî „Èìåííèêúò íà áúëãàðñêèòå
êõàíîâå“ å áèë ïðåâåäåí íà ãðúöêè îò áúëãàðñêè åçèê íà
Àñïàðóõîâèòå áúëãàðè è âïîñëåäñòâèå îòíîâî ïðåâåäåí,
òîçè ïúò íà ñëàâÿíñêîòî íàðå÷èå, êîåòî å áèëî âêëþ÷åíî
â áúëãàðñêèÿ åçèê ñëåä ïîêðúñòâàíåòî íà áúëãàðèòå. Ìíî-
ãî âåðîÿòíî å „Èìåííèêúò“ äà å áèë èçñå÷åí êàòî êàìåíåí
íàäïèñ âúðõó êîëîíà, êîÿòî ñå å íàìèðàëà â åäèí îò äâîð-
öèòå íà áúëãàðñêèòå êõàíîâå. Ïîäîáåí å ñëó÷àÿò ñ èçñå-
÷åíèòå âúðõó êîëîíà êàìåííè íàäïèñè îò âðåìåòî íà êõàí
Îìóðòàã (814-831 ò.). Ñ÷èòà ñå, ÷å òåêñòúò íà „Èìåííèêà“
å áèë çàïèñàí ñ áúëãàðñêàòà ðóíè÷åñêà ïèñìåíîñò. Òîâà
çàêëþ÷åíèå èäâà îò ôàêòà, ÷å èìàìå îùå çàïàçåíè êàìåí-
íè íàäïèñè ñ áúëãàðñêà ðóíè÷åñêà ïèñìåíîñò (íàé-âå÷å â
Ñåâåðíà è Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ).  ñòàòèÿòà „Çà ÷èñ-
ëåíîñòòà íà äóíàâñêèòå ïðàáúëãàðè“, Äèìèòúð Èë. Äè-
14
ìèòðîâ ñúîáùàâà: „... çà óêðåïâàíåòî ïðè Âàðíà, èçâåñò-
íî ïîä èìåòî Àñïàðóõîâ âàë. Ïðè èçêîïíè ðàáîòè ïî òðà-
ñåòî ìó ñà îòêðèòè äâå êîëîíè ñ âäúëáàíè ïðàáúëãàðñêè
ðóíè÷åñêè çíàöè...“16. Òàçè ïèñìåíîñò å áèëà óïîòðåáÿâà-
íà â òðèòå áúëãàðñêè äúðæàâè, ïðîñòèðàùè ñå îò ðåêà Óðàë
äî ðåêàòà Òèñà ­ Âîëæêà Áúëãàðèÿ, Áîñïîðñêà (×åðíà) Áúë-
ãàðèÿ è Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ17. Ñëåä ïîêðúñòâàíåòî íà áúë-
ãàðèòå â Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ ðóíè÷åñêàòà ïèñìåíîñò å áè-
ëà çàáðàíåíà è êëåéìîñàíà êàòî „åçè÷åñêà“. Òîâà å çàñâè-
äåòåëñòâàíî â äóìèòå íà ×åðíîðèçåö Õðàáúð: „...òúé êà-
òî áÿõà òîãàâà åçè÷íèöè (è) ïèøåõà ñ ÷åðòè è ðåçêè...“.
Áúäåùèòå èçñëåäâàíèÿ áåç ñúìíåíèå ùå ñå íàñî÷àò êúì
íîâè àðõåîëîãè÷åñêè è ïèñìåíè äàííè, êîèòî äîñåãà èëè ñà
áèëè ïðåíåáðåãâàíè, èëè âñå îùå ÷àêàò ñâîåòî îòêðèòèå.
Îòíîñíî „Òóîõîë“ íè å èçâåñòíî, ÷å êèòàéñêàòà òðàíñ-
êðèïöèÿ „Òóî-Õóî-Ëî“ èìà ñâîåòî ñúîòâåòñòâèå â çàïàä-
íî-êëàñè÷åñêàòà è èðàíñêàòà, à âïîñëåäñòèâå è â àðàáñêà-
òà òðàíñêðèïöèÿ „Òîõàð“. Îò òàçè ïîñëåäíàòà å ïðîèçëÿç-
ëî èìåòî íà ñòðàíàòà Òîõàðèñòàí, êîÿòî äíåñ å îáëàñò â
Àôãàíèñòàí è íîñè èìåòî Áàäàõøàí. Ïî ìåñòîïîëîæåíè-
åòî ñè òÿ ñúâïàäà ïî÷òè íàïúëíî ñ ïðåäåëèòå íà ñòðàíàòà
Òó-Õóî-Ëî, â êîÿòî Þåõ-×èõ ñå çàñåëâàò è îò êîÿòî ïîëó-
÷àâàò íîâîòî ñè (çàïàäíî) íàèìåíîâàíèå òîõàðè.
Èìà ðåä ïðèìåðè, êîèòî ïîêàçâàò, ÷å èìå íà ñòðàíàòà
å áèëî äàâàíî îò èìåòî íà íåéíèÿ ìîíàðõ îñíîâàòåë. Ñú-
ùî èìà ïðèìåðè çà ìîíàðñè, êîèòî ïîëó÷àâàò èìåòî ñè
îò òîâà íà ñòðàíàòà, êîÿòî óïðàâëÿâàò èëè îò íàðîäà, êîé-
òî ïðåäâîæäàò (åïîíèìè). Òîçè ïîñëåäíèÿò å ñëó÷àÿ ñ Ê-

Àâè (Êàâà-Êàíà) Òóîõîë (Àâèòîõîë). Ðàçáèðàìå, ÷å òîâà
íå å ñîáñòâåíî èìå, à å èìå åïîíèì íà ñòðàíàòà è íàðîäà,
êîéòî òîé å óïðàâëÿâàë è òîâà èìå å ñâúðçàíî ñ èñòîðè-
÷åñêàòà òðàäèöèÿ íà åïîõàòà, êîÿòî òîé ñúçäàâà. Òîâà òâúð-
äåíèå ìîæå äà äîâåäå ÷èòàòåëÿ äî ìèñúëòà, ÷å áúëãàðèòå
âúâ II â. ñà íîñèëè èìåòî òîõàðè. Âñúùíîñò èìåòî òîõàð
è òîõàðè å áèëî óïîòðåáÿâàíî êàòî ãåîãðàôñêî (íèçáà), à
íå åòíè÷åñêî îïðåäåëåíèå, â ñìèñúë „âëàäåòåëÿò íà Òî-
õàðèÿ“ è „æèòåëèòå íà Òîõàðèÿ“. Ïîíàñòîÿùåì ïîäîáåí å
ñëó÷àÿò ñ èìåòî „ìàêåäîíöè“, êîåòî å ãåîãðàôñêî îïðå-
äåëåíèå (íèçáà) çà æèòåëèòå íà Ìàêåäîíèÿ, à îùå â äðåâ-
íîñòòà Àëåêñàíäúð Âåëèêè ­ ìîíàðõà íà Ìàêåäîíèÿ ­ å
áèë íàðè÷àí „Ìàêåäîíñêè“ èëè „Ìàêåäîíåöà“.
„Èìåííèêúò“ íè äàâà âðåìåòðàåíåòî íà åïîõàòà íà Ê-
Àâè (Êàâà-Êàíà) Òóîõîë è ñòàâà ÿñíî, ÷å òÿ å ïðîäúëæèëà
òðèñòà ãîäèíè, ñëåä êîèòî èäâà åïîõàòà íà âòîðèÿ ìîíàðõ
îò „Èìåííèêà“ ­ Èðíàê/Åðíàê, çà êîãîòî ùå îòäåëèì ñïå-
öèàëíî ìÿñòî â îòäåëíî èçñëåäâàíå.
ÊÎÅ Å ÑÎÁÑÒÂÅÍÎÒÎ ÈÌÅ ÍÀ Ê-ÀÂÈ (ÊÀÂÀ-ÊÀÍÀ)
ÒÓÎÕÎË (ÀÂÈÒÎÕÎË)?
Ïðåäëàãàìå ñëåäíàòà õèïîòåçà:  íà÷àëîòî íà íåãîâà-
òà åïîõà â ñòðàíàòà Òó-Õóî-Ëî (Òîõàðèÿ) ëè÷íè èìåíà íà
âëàäåòåëè ñà Êàíèøêà, Õóâèøêà è Âàñóäåâà. Íà êîé îò
òÿõ áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà òðàäèöèÿ å äàëà òèòëàòà Ê-
Àâè (Êàâà-Êàíà) è íàèìåíîâàíèåòî íà ñòðàíàòà Òó-Õóî-
Ëî (Òîõàðèÿ), å âúïðîñ, êîéòî îñòàâà îòêðèò...
Òúé êàòî Êàíèøêà å ñ÷èòàí çà âëàäåòåë, êîéòî äåéñò-
âèòåëíî ñúçäàâà åïîõà íà âúçõîä è ìîãúùåñòâî íà Þåõ-
×èõ (òîõàðè) è ïðèáëèçèòåëíîòî íà÷àëî íà íåãîâàòà åïî-
õà å êúì ñðåäàòà íà II â., êîåòî ñúâïàäà ñ íà÷àëîòî íà
åïîõàòà íà Ê-Àâè (Êàâà-Êàíà) Òóõîë, íàøåòî ïðåäïî÷è-
òàíèå, êàêòî è ñú÷åòàíèåòî íà äàííèòå ïàäàò âúðõó Êà-
íèøêà. Íå áåç çíà÷åíèå å è ôàêòúò, ÷å ñëåäâàùèòå ìîíàð-
ñè ñà íîñèëè ñúùîòî èìå êàêòî íåãîâîòî, êàòî åäèíñòâå-
íî íàñëåäñòâåíî èìå, íà êîåòî Êàíèøêà å ïúðâèÿò. Òàêà,
èìåòî Êàíèøêà ñòàâà èìå íà öÿëà åïîõà, êîåòî áèõìå ñðàâ-
íèëè ñ ôàêòà, ÷å èìåòî íà Ê-Àâè Òóîõîë å áèëî ñúùî ñ÷è-
òàíî åïîõàëíî çà áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà òðàäèöèÿ è ïî-
ðàäè òîâà íåãîâèòå íàñëåäíèöè ñúùî ñà ãî íîñèëè. Ñ òîâà
ìîæåì ÷àñòè÷íî äà ñè îáÿñíèì ëèïñàòà íà èìåíàòà íà íå-
ãîâèòå íàñëåäíèöè, íåùî íàïúëíî ïîäîáíî ñúñ ñëó÷àÿ Êà-
íèøêà. Ñ äðóãè äóìè, èìåíàòà íà íàñëåäíèöèòå è âðåìåò-
ðàåíåòî íà òÿõíîòî óïðàâëåíèå ñà ñëåòè â èìåòî è åïîõàòà
íà ñúçäàòåëÿ íà äèíàñòèÿòà Äóîëî, èìåííî Ê-Àâè (Êàâà-
Êàíà) Òóîõîë17À.
ÅÏÎÕÀÒÀ ÍÀ ÊÀÍÈØÊÀ
Ñïîðåä èñòîðèêà Ê. Íàðàèí, ñ Êàíèøêà çàïî÷âà ÷åò-
âúðòàòà èñòîðè÷åñêà åïîõà íà Þåõ-×èõ (Òîõàðè), êîÿòî
ìîæå äà ñå ñ÷èòà êàòî åäíà îò âåëèêèòå åïîõè â ñâåòîâíà-
òà èñòîðèÿ18. Öèòèðàìå íåãîâèòå äóìè: „... Ñ ëèáåðàëíà-
òà ïîëèòèêà (á.à.: ïî îòíîøåíèå íà ðåëèãèÿòà è òúðãîâèÿ-
òà) íà Êàíèøêà è íåãîâèòå íàñëåäíèöè ñå óñòàíîâÿâà õî-
äúò íà íàïðåäúê íà åäíà ñèíêðåòè÷íà êóëòóðà â ñòðàíàòà
ÀÂÈÒÎÕÎË
ìó. Ïîâå÷å îò êîÿòî è äà å åïîõà ïðåäè è ñëåä íåãî òÿ
ïîêàçâà ãîëÿìî ðàçíîîáðàçèå â ñâîèòå õàðàêòåðèñòèêè è
ïðè âñå òîâà å õàðìîíè÷íî ñú÷åòàíà äî ñòåïåí äà å íåïîâ-
òîðèìà â èñòîðèÿòà íà ÷îâå÷åñòâîòî. Òîâà ÿñíî ëè÷è îò
ïðåäìåòèòå íà èçêóñòâîòî. Øèðîêè êîíòàêòè ñ ðàçëè÷íè
êóëòóðè (íîìàäñêèÿò êàòàëèçàòîðñêè ïðèíîñ, á.à.) ñå ïîò-
âúðæäàâàò ñ îòêðèòèòå ïðè àðõåîëîãè÷åñêè ðàçêîïêè,
ïëàñòè÷íè ïðîôèëè, èçîáðàçåíè íà ïëî÷è, ïðè êîåòî ëè-
÷è åëèíñêî ïëàñòè÷íî âëèÿíèå; êèòàéñêè ëàêèðàíè ïðåä-
ìåòè (ñúçäàäåíà øêîëà â Êèòàé çà àðòèñòè÷íî ëàêèðàíå
íà ïðåäìåòè, á.à.); èíäèéñêè ãðàâþðè îò ñëîíîâà êîñò; åãè-
ïåòñêè âàçè, ÷àøè è äðóãè ñúäîâå îò èçÿùíî ñòúêëî...“19.
Äóìèòå íà À.Ê. Íàðàèí ñå äîïúëâàò îò îïèñàíèåòî íà
îòêðèòîòî ñúêðîâèùå ïðè Øèáàðãàí, Ñåâåðåí Àôãàíèñ-
òàí (â ïðåäåëèòå íà äðåâåí Òîõàðèñòàí) â 1977 ã. Ñïîðåä
ðúêîâîäèòåëÿ íà àðõåîëîãè÷åñèêÿ åêèï Âèêòîð È. Ñàðèà-
íèäè áîãàòñòâîòî íà òîâà ñúêðîâèùå ñ îñíîâàíèå ìîæå
äà ñå ñðàâíè ñ òîâà íà ãðîáíèöàòà íà Òóòàíêàìîí â Åãè-
ïåò. Â ñòàòèÿòà, ïîñâåòåíà íà òîâà îòêðèòèå è ïóáëèêóâà-
íà â ñïèñàíèå Òime íà 2 þëè 1979 ã., ÷åòåì: „...Ðàçïîëî-
æåíà íà êðúñòîïúòÿ íà òúðãîâñêèòå ïúòèùà íà êîïðèíàòà
è ïîäïðàâêèòå, òàçè ñòðàíà, ïîçíàòà â äðåâíîñòòà ñ èìåòî
Áàêòðèÿ, å ïîïàäíàëà ïîä âëèÿíèåòî íà ìíîãî êóëòóðè:
èíäèéñêà, ìîíãîëñêà, íà ïàðòèòå (íàðîä îò ïåðñèéñêàòà
åçèêîâà ãðóïà), íîìàäñêè íàðîäè îò åâðîïåéñêèòå ñòåïè è
äàæå îò Ðèìñêàòà èìïåðèÿ. Âñè÷êè òåçè êóëòóðè ñå ñáëúñ-
êâàò ïðè åëèíî-ãðúöêîòî çàâëàäÿâàíå íà Áàêòðèÿ â 331 ã.
ïð.í.å. îò Àëåêñàíäúð Âåëèêè è ïðè îñíîâàíàòà ñëåä íåãî
äúðæàâà íà Ñåëåâêèäèòå. Äâà âåêà ïî-êúñíî áàêòðèéñêî-
òî öàðñòâî å áèëî çàâëàäÿíî îò íîìàäñêè ãðóïè, ìåæäó
êîèòî ñà òåçè íà ïàðòèòå, íà ñàêèòå îò ñòåïèòå è îò ïåò
àçèàòñêè ãðóïè, íàèìåíóâàíè Þåõ-×èõ. Îò òîçè ìîìåíò
íàòàòúê èñòîðèÿòà íà Áàêòðèÿ å îáâèòà â ìèñòåðèÿ...
...Ñúêðîâèùåòî îò Øèáàðãàí å èçöÿëî áàêòðèéñêî: òî å
ïëîä íà ìåñòíè ìàéñòîðè, êîèòî óïîòðåáÿâàò òåõíèêà è
ñòèë, ïðèñúù íà ñòåïíèòå íîìàäè, â ïî-ãîëÿìàòà ñè ÷àñò
îò ñêèòî-ñàðìàòñêè ïðîèçõîä. Òå ñà ìàéñòîðè íà èçêóñò-
âîòî, òâîðèëè â îãðîìíèòå ïðîñòðàíñòâà íà Åâðàçèÿ. È
âñå ïàê àðòèñòè÷íî èçðàáîòåíèòå ïðåäìåòè ñèëíî îòðà-
çÿâàò êóëòóðíèÿ êðúñòîïúò íà òîçè ðàéîí, êîéòî äàâà åäèí
ñèíêðåòèçúì íà òåìèòå è èçîáðàæåíèÿòà, íåïîçíàò ïðåäè
òàçè åïîõà. Ôèãóðè è ñèìâîëè îò êëàñè÷åñêàòà ãðúöêà ìè-
òîëîãèÿ ñå ñëèâàò ñ êèòàéñêè, èíäóñêè, ïàðòñêè ìîòèâè,
âñè÷êè òå èçðàçåíè âúâ ôîðìèòå íà ñòåïíîòî èçêóñòâî. Êå-
ðúë Äæîíñúí êàçâà, ÷å òîâà å åäíî íîâî è âúëíóâàùî îòê-
ðèòèå, êúäåòî ñå âèæäà ãðúöêè* äðåâåí ìèò, ïðåîáðàçåí
îò èçêóñòâîòî íà íîìàäèòå îò ñòåïèòå...“20
Îò ãîðåñïîìåíàòèòå öèòàòè ìîæåì äà ñè îáÿñíèì çà-
ùî áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà òðàäèöèÿ ïîñòàâÿ êàòî ðî-
äîíà÷àëíèê íà ñâîÿòà äúðæàâà è äèíàñòèÿ òèòëàòà è ãåîã-
ðàôñêîòî îïðåäåëåíèå Ê-Àâè (Êàâà-Êàíà) Òóîõîë.
ÑÀÊÐÀËÍÀÒÀ ÒÈÒËÀ Ê-ÀÂÈ-ÊÀÂÀ-ÊÀÍÀ
Èçñëåäîâàòåëèòå, çàïîçíàòè ñ èñòîðèÿòà íà èçêóñòâî-
òî â Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ, íàìèðàò ñèíêðåòè÷åí õàðàêòåð â
òîâà èçêóñòâî, ïðåíåñåíî òàì îêîëî 500 ãîäèíè ñëåä Ê-
Àâè (êàâà-Êàíà) Òóîõîë. Åòî êàêâî ïèøå ó÷åíàòà Åëåíà
Ê. Øâàðö: „...Åäèí ïðèìåð îò ñàñàíèäñêîòî âëèÿíèå (èðàí-
15
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ñêà äèíàñòèÿ îò 226 ã. äî 651 ã.) å Ìàäàðñêèÿò êîííèê ­
åäèíñòâåí ïî ðîäà ñè ñàêðàëåí ðåëåô â Åâðîïà. Èçîáðà-
æåíèåòî íà êîííèê ñ êó÷å â ãàëîï çàä íåãî è òÿëîòî íà
óìúðòâåí ëúâ ïîä íåãî, çàîáèêîëåíî îò íÿêîëêî ñàêðàëíè
íàäïèñè... Ñúâðåìåííè ïðîó÷âàíèÿ äàòèðàò òîçè ïàìåò-
íèê îò VII â. èëè ðàííèÿ IÕ â. Ðåëåôúò, ïúðâîíà÷àëíî èçîá-
ðàçÿâàù êõàí Òåðâåë (701-718), å áèë îòíîâî ïðåäñòàâåí
êàòî ñèìâîë íà ñàêðàëíàòà äèíàñòè÷åñêà âëàñò, îëèöåò-
âîðåíà îò êõàí Îìóðòàã (814-831). Ìàäàðñêèÿò ðåëåô ñå
îñíîâàâà íà ïðîòîòèïà îò ñàñàíèäñêèÿ ïðîèçõîä, ñìåñåí
ñ îáðàçà íà Òðàêèéñêèÿ êîííèê è íåãîâîòî îòðàæåíèå â
èçêóñòâîòî íà Ðèì è Âèçàíòèÿ. Ïîäîáåí ñèíêðåòèçúì ñå
ñðåùà â áúëãàðñêèòå ìåòàëíè ïðåäìåòè îò ñúêðîâèùåòî
íà Íàãè-Ñåíò-Ìèêëîø îò âòîðàòà ïîëîâèíà íà IÕ â.“21
Ðåëåôúò íà Ìàäàðñêèÿ êîííèê äåéñòâèòåëíî å èçïîëç-
âàí, çà äà âúçâåëè÷àå êõàíîâåòå Òåðâåë è Îìóðòàã. Îáðà-
çúò íà êîííèêà îáà÷å å ñàêðàëíî ñâúðçàí ñ Ê-Àâè (Êàâà-
Êàíà) Òóîõîë, îñíîâàòåëÿ íà äèíàñòèÿòà Äóîëî. Òîâà òâúð-
äåíèå ìîæå äà ñå ñ÷èòà çà ïðèáúðçàíî, àêî íå âçåìåì ïîä
âíèìàíèå ñëåäíèòå äîâîäè: Íà ïúðâî ìÿñòî ïðîèçõîäúò è
ñìèñúëúò íà òèòëàòà Ê-Àâè-Êàâà14,22. Òàçè òèòëà å áèëà äà-
äåíà íà ðîäîíà÷àëíèêà íà èðàíñêàòà äèíàñòèÿ, íà êîÿòî
ïî-êúñíî å ïðèäàäåí ëåãåíäàðåí õàðàêòåð â åïîñà „Øàõ-
Íàìà“, ïðåñúçäàäåí îò Ôèðäàóçè23.
Åòèìîëîãèÿòà íà Ê-Àâè-Êàâà ïîêàçâà, ÷å ñìèñúëúò íà
òàçè òèòëà å ñâúðçàí ñ äúðæàâíî ðîäîíà÷àëèå îò ñàêðà-
ëåí ïðîèçõîä. Â òåñåí ñìèñúë Ê-Àâè-Êàâà å ðàâíîñòîéíî
íà „ìúäðåö“, „ÿñíîâèäåö“, „æðåö“, „ïðîðîê“24. Ñàêðàëíî
äúðæàâíî ðîäîíà÷àëèå ñðåùàìå è ó äðóãè íàðîäè. Òàêà
íàïðèìåð, â åâðåéñêàòà ðåëèãèÿ Ìîéñåé å äúðæàâíèê è
ïðîðîê; â èñëÿìñêàòà ðåëèãèîçíî-èñòîðè÷åñêà òðàäèöèÿ
Ìîõàìåä ñúùî å äúðæàâíèê è ïðîðîê è, ðàçáèðà ñå, Õðèñ-
òîñ å ñàêðàëåí ñèìâîë íà òîçè, êîéòî îòâàðÿ äâåðèòå íà
Öàðñòâîòî Íåáåñíî çà ïîñëåäîâàòåëèòå íà õðèñòèÿíñêàòà
ðåëèãèÿ, ñúçäàäåíà îò Íåãî. Â òîçè ñìèñúë ìîæåì äà ðàç-
áåðåì ñúùî ñúêðàëíàòà òèòëà Ê-Àâè-Êàâà, êîÿòî ñòàâà ñèì-
âîë è íà äúðæàâíî ðîäîíà÷àëèå íà äèíàñòèÿòà Äóîëî íà
áúëãàðèòå.
Êàêâî íè äàâà ïðàâî äà òúðñèì îëèöåòâîðÿâàíåòî íà
òîçè ñàêðàëåí ñèìâîë â ðåëåôà íà Ìàäàðñêèÿ êîííèê?
×ÀØÀÒÀ!
×àøàòà, êîÿòî Ìàäàðñêèÿò êîííèê äúðæè â ðúêàòà ñè!
Ïàê â èðàíñêàòà åè÷åñêà òðàäèöèÿ, îò êîÿòî áúëãàðñêèÿò
êëîí â Òîõàðèÿ å çàåë ìíîãî çà ñúçäàâàíåòî íà ñâîÿ ìèðîã-
ëåä, íàìèðàìå îáÿñíåíèåòî çà ñèìâîëèçìà íà ñàêðàëíàòà
÷àøà.
Ðåëèãèèòå íà Òàíãðà, Çîðîàñòúð è Áóäà ñà ñâúðçàíè â
åäèí ðåëèãèîçåí ñèíêðåòèçúì, çà êîéòî å íóæíî îáñòîéíî
è ïðîäúëæèòåëíî èçñëåäâàíå. Ñåãà, ñàìî áåãëî, ùå ñïî-
ìåíåì çà Äæàìøèä, ïúðâèÿ ìúæ è ïúðâèÿ ìîíàðõ â ëå-
ãåíäàðíàòà èñòîðèÿ íà Èðàí. Íåãîâîòî ñúîòâåòñòâèå å
âëÿçëî â èíäèéñêàòà òðàäèöèÿ â ëèöåòî íà ãåðîÿ Éàìà,
ñèí íà Âèâàñâàíò, ïðåäñòàâåí êàòî áåçñìúðòåí ÷îâåê, êîéòî
ñòàâà Áîã, à ñúùî êàòî ïúðâèÿ ÷îâåê, êîéòî â ñìúðòòà ñè
íàìèðà ñâîÿòà Áîæåñòâåíîñò. Òóê å íàìåðèë ñâîÿ ïúðâîî-
* Êàêòî âå÷å å èçâåñòíî, „ãðúöêàòà“ ìèòîëîãèÿ å ñàìî ïðèåìíèê íà ïåëàñãèéñêî-òðàêèéñêàòà ìèòîëîãèÿ è å îáÿâåíà
ïî-êúñíî çà “ãðúöêà”. — Áåë. ðåä.
16
áðàç ïî-êúñíèÿò õðèñòèÿíñêè ìîòèâ25.
Äæàìøèä å ñâúðçàí ñ ìàãè÷åñêàòà ñàêðàëíà ÷àøà, â
êîÿòî å îòðàçåíà âñåëåíàòà (Òàíãðà) è â òàçè ÷àøà ñàêðàë-
íèÿò âëàäåòåë èìà ÷óäîòâîðíèÿ äàð äà ÿ ñúçåðöàâà. Ïî
òîçè íà÷èí èðàíñêèÿò ñàêðàëåí ðîäîíà÷àëíèê íè å ïðåäñ-
òàâåí êàòî „ìúäðåö“, „ÿñíîâèäåö“, „æðåö“, ïðîðîê“26.
Çà ñàêðàëíàòà ÷àøà ùå äàäåì ãîëÿì áðîé öèòàòè îò
èñòîðè÷åñêàòà çàïàäíà è èçòî÷íà ìèòîëîãèÿ è ùå ðàçãëå-
äàìå íåéíèÿ ïðèíîñ â ñèìâîëèêàòà íà äúðæàâíàòà âëàñò â
åäíî îò ñëåäâàùèòå èçñëåäâàíèÿ. Íå å èçíåíàäâàùî, ÷å
òîçè ñèìâîë å íàìåðèë ìÿñòî è â íàðîäíîòî òâîð÷åñòâî â
Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ. Åòî êàê íàðîäíèÿò òâîðåö ÿ ïðåñúç-
äàâà, ñâúðçâàéêè ÿ ñ êîíÿ è ãåðîÿ åçäà÷:
...
Òà èçäóõàë ìåäíî ãóáíî;
íà ãóìíîòî ­ ìåäåí ñòîæåð,
íà ñòîæåðà ­ âðàíÿ êîíÿ,
à íà êîíÿ ­ ñèíüî ñåäëî;
þçäàòà ìó ­ çëàòíà çâåçäà
äî äâå çìèè ­ äâå çåíãèè,
à ñåäëîòî øèêîñàíî,
íàøàðåíî, èçïèñàíî
è íà íåãî ­ ìúæêî äåòå;
â ðúêàòà ìó çëàòíà ÷àøà...27
Òóê ìîæåì äà ñïîìåíåì äóìèòå íà àðõåîëîãà Ðàøî Ðà-
øåâ (â ñòàòèÿòà „Çà òèáåòñêèòå óñïîðåäíèöè íà Ìàäàðñ-
êèÿ êîííèê“. ­ Àðõåîëîãèÿ, ÕÕ, 1978, 3): „... Ñåãà ïî íà-
ëè÷èåòî íà äèàäåìè îò ÷åðåïè îêîëî ãëàâèòå íà íÿêîè Ëà-
ìàèñêè Áîæåñòâà (ò. íàð. Äàêèíè, Äõàðìàïàëà, Äîêøè-
òè), Ñë. Äîí÷åâ èíäåíòèôèöèðà òîçè ïðåäìåò (÷àøà â ðú-
êàòà íà Êîííèêà) ñ ÷àøà-÷åðåï...“
ÌÀÄÀÐ-ÌÀÄÀÐÀ
 Òîõàðèñòàí (äðåâåí Òóî-Õóî-Ëî), íà þã îò ðåêàòà
Àìó-Äàðÿ (Îêñóñ) ñå íàìèðà ãðàäúò Áàëõ (â äíåøåí Ñåâå-
ðåí Àôãàíèñòàí). Òîçè ãðàä å áèë ãëàâåí òúðãîâñêè öåí-
òúð, ñâúðçâàù êåðâàíñêèòå ïúòèùà çà Èíäèÿ, Êèòàé, Ñîã-
äèÿíà (Õâàðåçúì), Èðàí, à íà ñåâåð è ñåâåðîçàïàä ñ íàðî-
äèòå íà ñòåïèòå28. Åäèí îò òåçè ïúòèùà, êîéòî ìèíàâà ïîê-
ðàé òå÷åíèåòî íà ðåêà Õóëì, âîäè äî ãðàäà Áàìèÿí. Îêî-
ëî 150 êì îò Áàëõ ïî ïîñîêà íà Áàìèÿí ñå ñòèãà äî ñåëè-
ùåòî Ìàäàð è ñëåä íåãî íàîêîëî 80 êì ïî­ íà þã ñå ñòèãà
äî Áàìèÿí. Áëèçî äî äíåøíèÿ Ìàäàð ñå íàìèðàò ðàçâàëè-
íèòå íà äðåâíèÿ Ìàäàð29. Ñêàëíè ðåëåôè ñà èçäúëáàíè
âúðõó ñêàëèòå â îêîëíîñòòà íà Ìàäàð. Òå âñå îùå ÷àêàò
èçñëåäâàíèÿòà íà ó÷åíèòå... Ìàäàð â Òîõàðèñòàí (Òîó-Õîó-
Ëî) è Ìàäàðà â Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ; ñêàëíè ðåëåôè è òàé-
íèòå íà åäíî èìå, äîíåñåíî íà Áàëêàíèòå îò ïîòîìöèòå
íà Ê-Àâè (êàâà-Êàíà) Òóîõîë. Òàçè òåìà âñå îùå å çàêðèòà
çà íàøèÿ ïîãëåä. Åäèí äåí çàâåòúò íà áúëãàðñêàòà èñòî-
ðè÷åñêà òðàäèöèÿ ùå íàìåðè ñâîÿ îòãëàñ â ìèñúëòà è ñúð-
öåòî íà áúëãàðèòå íà áàëêàíèòå è íà Âîëãà. Çàâåñàòà ùå
ñå âäèãíå, áúëãàðèòå ùå ñå âúçðîäÿò!

Áåëåæêè
1
A. K. Narain. Indo-Europeans in Inner Asia. The Cambridge History
of Inner Asia, p. 150-176; W. M. McGovern. The Early Empires of
Central Asia. p. 48-/1; E. H. Parker. A Thousand Years of the
Tartars, p. 165, 174/5 — Ïàðêúð äàâà òðàíñêðèïöèÿòà êàòî Òóî-
Õó-Ëî; E. G. Pulleyblank. Chinese and Indo-Europeans. Journal
of the Royal Asiatic Society (parts 1 and 2, 1966, p. 18, note 4); Ï.
Äîáðåâ. Ïðåîòêðèâàíåòî íà ïðàáúëãàðñêèÿ êàëåíäàð. Ñ., 1994,
ñ. 206.
2
Encyclopaedia Britannica. Bactria, p. 779.
3
W. m. McGovern. Op. cit., p. 479/480.
4
The Gothic History of Jordanes, translation and commentary by
Charless Christopher Mierow, p. 152.
5
A. K. Narain. Indo-Europeans in Inner Asia. Op. cit., p. 1521; Rene
Grousset. The Empire of the Steppes — a History of Central Asia. p.
28/8; J. de Morgan. Manuel de Numismatique Orientale, I. Paris,
1923-1936, p. 418: “The invasion of the Yueh-Chih seem to have
lasted over an extended period of time. According to Tarn. Op.
cit., p. 276/7, they left their home in Kansu province, West China,
near Lake Issyk Kul, while in 128 B. C. they were on the Oxys...”
6
A. K. Narain. Indo-Europeans in Inner Asia. Op. cit., p. 489-492, see
also map on p. 16.
7
E. G. Pulleyblank. The Wu-Sun and Sake and the Yueh-Chih
Migration. Bulletin of the School of Oriental Studies. University of
London, vol. XXXII, 1970, p. 158; E. G. Pulleyblank. Chinese and
indo-Europeans. Op. cit., p. 20.
8
Encyclopaedia Britannica. Language of the World — Tochari — an
Language. p. 684/5; E. G. Pulleyblank. Chinese and Indo-Europeans.
Op. cit., p. 19; O. Pritsak. The Origin of Rus., p. 50: “...The script
system (runic) consisted originally of twenty four signs (runes)...”;
M. Aurel Stein. White Huns and Kindred TYribes in the History of
the Indian North-West Frontier. Indian Antiquary, 1905, p. 84; W.
M. McGovern. The Early Empires of Central Assia, p. 110/1; P. S.
Tzcetkov. A History of the Balkans — A Reginal Overview from a
Bulgarian Perspective, vol. 1. Mellen Research University Press,
1992, p. 10-56.
9
Encyclopaedia Britannica. Languages of the World..., p. 685; Tocharian
Language, p. 814.
9a
R. Grousset. The Empire of the Steppes — A History of Central Asia,
p. 27: “...Tokhari and Indo-Scythians were names applied to a single
ÀÂÈÒÎÕÎË
people at two periods of their existence, this people being regarded
as having Scythian affinities, or of Indo-European stock...”
10
A. K. Narain. Indo-Europeans in Inner Asia, p. 154: “...It is a
commonly noticeable phenomenon of dialect geography that a
language tends to show greater variaty closer to home in its essential
linguistic features than in its country of migration...” Ó. Áàó÷óðà,
Ê. Ã. Ìåíãåñ. Âîñòî÷íûå ýëåìåíòû â Ñëîâå î Ïîëêó Èçãðåâå.
Central Asiatic Journal, vol. 30, n. 3-4, 1986, p. 187: “...ïðè íàëè÷èè
äàæå îòíîñèòåëüíîé èçîëÿöèè ÿçûêè è äèàëåêòû èìåþò
òåíäåíöèþ ñîõðàíèòü â êîíñåðâèðîâàííîì âèäå àðõàè÷åñêèå
÷åðòû...”; E. G. Pulleyblank. Chinese and Indo-Europeans..., p. 9-
39.
11
Èìåíà êàòî Àøà (Àíà), Êóí÷î, Êóí÷’åâ, Íàæàê’îâ è ñòîòèöè
äðóãè. Âæ. ñúùî Ï. Äîáðåâ. Ïðàáúëãàðèòå. Ïðîèçõîä, Åçèêè
êóëòóðà. Ñ., 1991, 142-149.
12
W. M. McGovern. Op. cit. p. 116-186; R. Grousset. The Empire of the
Steppes. A History of Central Asia. Rutgers University Press, 1970,
26-28.
13
Ì. Ìîñêîâ. Èìåííèê íà áúëãàðñêèòå õàíîâå — íîâî òúëêóâàíå.
Ñ., ñ. 362.
14
M. Eliade. The Forge and the Crucible, p. 85/6: “...In the Iranian
tradicion the Kavi smith was the ancestor of the Kavya dynasty...”;
Encyclopaedia of Islam. Kayanids, p. 809: “...Kayanids, Iranian
dynasty, for the most part mythical, which owes its names to the
title Kavi...”; same page, article “Kay Kubad”, Kavi Kavata, the
Founder; also Bishtasb (Kavi Vishtaspa...); “In memory of V.
Minorsky”. Iran and Islam, p. 544: “...Drafsh-I Kawiyan originally
meant “imperial banner” (derived form Kawi, later Kay = King)”;
R. Vasmer (C. E. Bosworth). Mazandaran. ENcyclopaedia of Islam,
p. 938.
15
E. H. Parker. A Thousand Years of the Tartars, p. 173: “...Ilvi
Shaporo, forth Jabgy Khakhan”; also page 175: “...Ilvi Shifkwi”;
The Chronography of Gregory Abu’l-Faraj Bar Hebraeys, 1225-
1286, edited by Ernest A. Vallis Budge and printed in London in
1876, p. 464, also 508, for “Awirataye”.
15a
An Abridged Translation of the History of Tabaristan, by Edward
Browne, p. 181: “...incited there into by Kawkaban, one of the chief
men of the place, and Ya’qub (f. 116 d) was forced to retire... (e.n.:
It is obvious tha tthe title Kawkaban (Kaw-Kaban) is an Arab
transcription of the Bulgar title Kawkan (Kaw-Qan). Kaw derives
from Kavi or Kava-Kana).
16
Ä. Èë. Äèìèòðîâ. Çà ÷èñëåíîñòòà íà äóíàâñêèòå ïðàáúëãàðè.
Ñáîðíèê â ïàìåò íà Ñò. Âàêëèíîâ. Ñ., 1984, ñ. 36; Ì. Ìîñêîâ.
Èìåííèêúò íà áúëãàðñêèòå õàíîâå — íîâî òúëêóâàíå. Ñ., ñ. 41;
Å. Ãåîðãèåâ. Ïðàáúëãàðñêîòî ëåòîïèñàíèå. Èçñëåäâàíèÿ â ÷åñò
íà Ìàðèí Äðèíîâ. Ñ., 1960, ñ. 369-380: “...ïîääúðæà ñõâàùàíåòî,
÷å ïúðâîîáðàçúò íà Èìåííèêà å áèë èçñå÷åí âúðõó êàìúê, ïî
íèùî íå ñå îòëè÷àâàë îò ïðàáúëãàðñêèòå íàäïèñè îò ïîäîáåí
òèï. Ñïîðåä íåãî íàäïèñúò å áèë èçñå÷åí íå âúðõó åíäà èëè
äâå êàìåííè êîëîíè, à âúðõó ñêàëà, è òîâà å ñêàëàòà íà
Ìàäàðñêèÿ êîííèê. Å. Ãåîðãèåâ ñðàâíÿâà Ìàäàðñêèÿò íàäïèñ â
òåêñòà íà Èìåííèêà è ïðàâè íÿêîëêî äîãàäêè: äóìàòà Àðõîí
(êíÿç) ñå ñðåùà â íàäïèñà òîëêîâà ÷åñòî, êîëêîòî â Èìåííèêà
ñå ñðåùà äóìàòà Êíÿç; íàäïèñúò ñúäúðæà çíà÷èòåëåí áðîé
îñòàòúöè îò îçíà÷åíèÿ ïî ïðàáúëãàðñêîòî ëåòîáðîåíå, êîèòî
ñúîòâåòñòâàò íà ïðàáúëãàðñêèòå êàëåíäàðíè îçíà÷åíèÿ â
Èìåííèêà...”
17
À. Õ. Õàëèêîâ. Ðóíè÷åñêè çíàöè è íàäïèñè îò Âîëæêà Áúëãàðèÿ
è òåõíèòå Äóíàâñêè ïàðàëåëè — Àðõåîëîãèÿ, 3, 1988, ñ. 52/3:
“...çà ñðàâíåíèå íà ðóíèòå îò Âîëæêà Áúëãàðèÿ è Äóíàâñêà
Áúëãàðèÿ ñà íàëèöå øèðîêè ïàðàëåëè, ìàêàð êàòî öÿëî ðóíèòå
îèò Âîëæêà Áúëãàðèÿ, Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ è Ñàëòîâî-Ìàÿöêàòà
êóëòóðà äà ñúñòàâëÿâàò íåñúìíåíî åäèíåí êðúã...”; Ï. Äîáðåâ.
Ïðåîòêðèâàíåòî íà ïðàáúëãàðñêèÿ êàëåíäàð. Ñ., 1994, ñ. 186:
17
 ÀÂÈÒÎÕÎË
“...Îòêðèâàíåòî íà äðåâíîáúëãàðñêàòà ïèñìåíîñò äàäå äî ãîëÿìà
ñòåïåí îòãîâîð íà âúïðîñà êàê ñà ìîãëè äà áúäàò çàïàçåíè
ñâåäåíèÿ (çà Èìåííèêà) â òîçè ïåðèîä, ïðåäøåñòâàù ñ âåêîâå
âúâåæäàíåòî íà Êèðèëî-Ìåòîäèåâàòà ïèñìåíîñò...”
17à
The Cambridge History of Iran. History of Eastern Iran., p. 215:
“...the name would have been a heraditary title held by a succession
of princes of whom the historical Tarkhan Nezak was perhaps the
last...”’ Encyclopaedia Britanica. Iran, p. 877: “...Arsaces seems to
have injoyed great fame among the each other for the four and
half centuries of the Partian state...”
18
A. K. Narain. Indo-Europeans in Inner Asia, p. 150-176.
19
Ibid, p. 164-168.
20
Time magazine. July 2, 1979. The Golden Nobles of Shibarghan. p.
34/5; W. Barthold. An Historical Geography of Iran. Princeton
University Press. Princeton, New Jersey, 1984, p. 16.
21
E. C. Schwartz. Bulgarian Art. Dictionary of the Middle Ages, p.
414-417; Ñ. Áîÿäæèåâ. Ïîðòèòå íà ïðàáúëãàðñêèòå êðåïîñòíè
18
ñòåíè. — Â: Ïëèñêà-Ïðåñëàâ. Ò. 2, ÁÀÍ, ñ. 142: “...Àêî îáà÷å ñå
îáúðíåì êúì àðõèòåêòóðàòà íà ñðåäíîàçèàòñêèòå ñòðàíè
(Õîðåçúì, Ìåðâ è Òåðìåç - á.à.: â ïðåäåëèòå íà Òîõàðèñòàí),
êúäåòî ïëèñêîâèòå äâîðöè íàìèðàò ñâîèòå íàé-òî÷íè ïàðàëåëè,
ìîæåì äà ïðèåìåì, ÷å ñòåíèòå íà ïîðòèòå ñà áèëè
“ãîôðèðàíè”...”, è ñ. 145: “...ßâíî å ñëåäîâàòåëíî, ÷å ðàçãëåäàíèòå
ïî-ãîðå ïîðòè, îòëè÷àâàùè ñå ñ íàïúëíî îðèãèíàëíîòî ñè
óñòðîéñòâî, íåñâîéñòâåíî çà ðèìîâèçàíòèéñêîòî êðåïîñòíî
ñòðîèòåëñòâî, íå ïðèíàäëåæàò êúì ìåñòíàòà òðàäèöèÿ.
Åäèíñòâåíî ïðàâèëíî îïðåäåëåíèå å äà ñå ïîòúðñè òåõíèÿò
ïðîèçõîä â ñòðàíèòå, êúäåòî ñà æèâåëè òåõíèòå ñòðîèòåëè —
ïðàáúëãàðèòå. Ïðåç ïðîñòîðíèòå îáëàñòè íà Ñðåäíà Àçèÿ — õðà-
íèòåëêà íà äðåâíè òðàäèöèè, ñà ïðåìèíàëè ìíîãî äðóãè íàðîäè.
Òå íîñÿò îáùè áåëåçè íà ñâîåòî òâîð÷åñòâî, êîèòî â ìíîãî
îòíîøåíèÿ ñè ñõîæäàò ñ àðõèòåêòóðàòà íà àóëèòå â
Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ. Èìåííî íà òîâà îñíîâàíèå ìîæåì
íàïúëíî óâåðåíî äà îïðåäåëèì, ÷å ïîðòèòå îò ïëèñêîâñêè òèï
ñà äåëî íà ïðàáúëãàðèòå...”

ÏÐÎÈÇÕÎÄ È ÇÍÀ×ÅÍÈÅ
ÍÀ ÈÌÅÒÎ ÁÚËÃÀÐÈ
ÄÈÌÈÒÚÐ ÈË. ÄÈÌÈÒÐÎÂ
Ïðåäè ãîäèíè îùå ïðîô. Îìåëÿí Ïðèöàê ôîðìóëèðà
åäèí ôóíäàìåíòàëåí ïðèíöèï, êîéòî ùå ïîñòàâèì è íèå â
îñíîâàòà íà íàøåòî èçñëåäâàíå. Òîçè ïðèíöèï ãëàñè: „Ðî-
ìàíòè÷íàòà ïðåäñòàâà, ÷å ïëåìåíàòà ìîãàò äà çàïàçÿò ñâî-
åòî „íàöèîíàëíî èìå“, ïðåäè äà ñà âëåçëè â äâèæåùîòî
ñå êîëåëî íà ïîëèòè÷åñêàòà ñèñòåìà íå å íèùî ïîâå÷å îò
ôèêöèÿ“. Î÷åâèäíî òîçè ïðèíöèï å áèë èçâåñòåí íà äðåâ-
íèòå öèâèëèçàöèè, êîèòî ñà íè îñòàâèëè èñòîðè÷åñêè õðî-
íèêè. Òå îïðåäåëÿò çàîáèêàëÿùîòî ãè ìîðå îò íàðîäè íàé-
îáùî êàòî „âàðâàðñêî“, íî âñå ïàê íàðîäèòå èëè ïëåìå-
íàòà, ñúñòàâëÿâàùè „âàðâàðñêèÿ ñâÿò“, êîèòî ñà èìàëè ïî-
ëèòè÷åñêî ñúçíàíèå ñà äîñòèãíàëè äî íàñ ñúñ ñâîèòå èìå-
íà. Çà Ïåðñèÿ íà Àõåìåíèäèòå íàðîäèòå îáèòàâàëè Öåíò-
ðàëíà Àçèÿ ñà áèëè èçâåñòíè ñ îáùîòî íàçâàíèå „òóðàíñ-
êè íàðîäè“, êîåòî íÿìà åòíè÷åñêè èëè íàðîäíîñòåí ñìè-
ñúë è îçíà÷àâà „÷óæäè“, „÷óæäåíöè“. Êàêòî å èçâåñòíî
îáà÷å, íÿêîè îò òåçè íàðîäè êàòî ñàêè, ìàñàãåòè è àîðñè
ñà âëåçëè â ïèñìåíèòå ñâèäåòåëñòâà ñ èìåíà, èçäàâàùè
îïðåäåëåíà èäåíòè÷íîñò. Òîâà ñà èìåííî íàðîäèòå, óï-
ðàâëÿâàëè âåêîâå Öåíòðàëíà Àçèÿ, íîñåùè ñúñ ñåáå ñè
äúðæàâíîñòòà è âëàñòòà, êîèòî îïðåäåëÿò ñúùíîñòòà íà
òîâà, êîåòî îùå Õåðîäîò å íàðè÷àë „ãîñïîäàðñêà ðàñà“,
èëè ïî-òî÷íî „ãîñïîäàðñêè íàðîä“. Çà Êèòàé ìíîãîáðîé-
íèòå íàðîäè, æèâååùè ïî ñåâåðíèòå è çàïàäíèòå ãðàíèöè
íà èìïåðèÿòà, íîñÿò èìåíà, êîèòî ñúùî èìàò ñìèñúë íà
„÷óæäåíöè“ (äçèîíã/äçèàíã), è ñà îáåäåíåíè â äâå ãðóïè
åäèíñòâåíî ïî ãåîãðàôñêè ïðèçíàê ­ „ñåâåðíè âàðâàðè“,
„çàïàäíè âàðâàðè“. Íî â ìîìåíòà, êîãàòî òåçè íàðîäè ïðåñ-
òàâàò äà áúäàò íåîðãàíèçèðàíè, ïðèìèòèâíè ìàñè, èìå-
íàòà íà òåçè îò òÿõ, êîèòî ôîðìèðàò ïîëèòè÷åñêîòî ïðîñ-
òðàíñòâî, ñå ïîñòàâÿò â êèòàéñêè õðîíèêè ­ õóíã-íó, áúë-
ãàð, òîõàðè, õåé-÷èõ. Çà äðåâíîèíäèéñêèòå åïîñè, îò íà-
ðîäèòå íàñåëÿâàùè òåðèòîðèèòå íà ñåâåð îò Èíäèÿ (Öåí-
òðàëíà Àçèÿ), ñàìî åäíî èìå èìà îïðåäåëåíî çíà÷åèå ­
èìåòî íà âëàñòâàùèÿ è ñèëåí íàðîä „áàë-õè“ (áàëãè). Ñú-
ùîòî âèæäàìå è çà ñòåïèòå íà ñåâåð îò ×åðíî ìîðå, êîè-
òî çà ãúðöèòå ñà áèëè îáèòàâàùè îò áåçëè÷íèòå „âàðâà-
ðè“, íî íàðîäèòå, ïîñëåäîâàòåëíî çàåìàëè ïîëèòè÷åñêî-
òî ãîñïîäñòâî íàä òåçè ñòåïè, ñà îñòàâèëè ñâîèòå íàöèî-
íàëíè èìåíà ­ êèìåðèéöè, ñêèòè, ñàðìàòè, õóíè, áúëãàðè.
Âúâ Âåëèêîòî ïðåñåëåíèå íà íàðîäèòå å ó÷àñòâàëî ìíî-
ãîáðîéíî íàñåëåíèå ñ ðàçëè÷åí åòíè÷åñêè ñúñòàâ, íî èìå-
íàòà, èìàùè ãëàâíî çíà÷åíèå ïðè íåãî, ñà òðè ­ õóíè, áúë-
ãàðè, àëàíè. Ñúùèÿò ïðîöåñ, êîéòî îáõâàùà Öåíòðàëíà
Àçèÿ è îòäåëíè ÷àñòè íà Èíäèÿ è Èðàí, íè å îñòàâèë ïàê
îãðàíè÷åí áðîé èìåíà ­ êóøàíè, õèîíè, åôòàëèòè. Ïîâå-
÷åòî îò ñïîìåíàòèòå èìåíà èìàò åäíàêâî åòíè÷åñêî ñú-
äúðæàíèå ­ òîâà ñà íàðîäèòå íîñèòåëè íà íàé-âàæíèÿ åëå-
ìåíò, íåîáõîäèì çà ïðåìèíàâàíå îò ïðèìèòèâèçúì êúì
öèâèëèçàöèÿòà-äúðæàâíîñò. Èìåííî òå îôîðìÿò òîâà
„åäèííî ïîëèòè÷åñêî ïðîñòðàíñòâî“ (Ë.Í. Ãóìèëüîâ), èç-
âåñòíî êàòî Åâðàçèÿ. Ìíîãî âàæíî å äà ñå ðàçáåðå ñìèñú-
ëúò íà òîâà „åäèííî ïîëèòè÷åñêî ïðîñòðàíñòâî“ ­ ñòåï-
ÀÂÈÒÎÕÎË
íèòå ðàéîíè íà Åâðàçèÿ çà õèëÿäîëåòèÿ ñà èìàëè åäèííà
èêîíîìèêà, êóëòóðà è áèò è ñà áèëè óïðàâëÿâàíè îò ðàç-
ëè÷íè êëîíîâå íà åäèí íàðîä ­ èìåííî „ãîñïîäàðñêèÿ íà-
ðîä“, çà êîéòî ïèøå Õåðîäîò. Åäèí îò òåçè êëîíîâå å íî-
ñèë èìåòî „áúëãàðè“.
Êàêâî çíàåì çà òîâà èìå? È äî äíåñ òî ïðåäñòàâëÿâà
çàãàäêà çà èñòîðè÷åñêàòà íàóêà, âúïðåêè (èëè ìîæå áè ïî-
ðàäè ìíîãîáðîéíèòå òåîðèè çà íåãîâèÿ ïðîèçõîä, êîèòî
ñå îôîðìèõà ïðåç ïîñëåäíèòå äâå ñòîëåòèÿ. Â õîäà íà íà-
øåòî èçñëåäâàíå ùå ñïîìåíåì íÿêîè îò òÿõ, íî ïúðâî íå-
êà ðàçãëåäàìå åäíà òåîðèÿ, êîÿòî âúïðåêè ÿâíàòà ñè íå-
ñúñòîÿòåëíîñò, ñóáåêòèâíîñò è íåíàó÷íîñò äîáè ìîæå áè
íàé-ãîëÿìî ðàçïðîñòðàíåíèå ­ òåîðèÿòà çà „ñìåñåíèÿ ïðî-
èçõîä“ íà áúëãàðèòå, îò êîéòî ñå èçâåæäà è òÿõíîòî èìå.
Àâòîðèòå íà òàçè òåîðèÿ Â. Òîìàøåê è Ã. Íåìåò ñìÿòàò,
÷å áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò ñå å ôîðìèðàëà â IV-V â. â Ïðè-
êàâêàçèåòî, â ðåçóëòàò îò ñìåñâàíåòî íà íÿêîëêî åòíîñà,
è çàòîâà ñå îêàçàëè åäèí „ñìåñåí íàðîä“, îòêúäåòî òå ïðà-
âÿò çàêëþ÷åíèåòî, ÷å èìåòî áúëãàðè îçíà÷àâàëî „áóëó-
ìà÷“. Òàçè òåîðèÿ ñè ïå÷åëè îñíîâàòåëíî âúçìóùåíèå íà
áúëãàðñêèòå èñòîðèöè, íî íà ïðàêòèêà òÿ ïîëó÷è ñúâñåì
ïëàõî îòãîâîð îò òÿõ è óñïÿ äî èçâåñòíà ñòåïåí äà ñå íà-
ëîæè â ñâåòîâíàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà. Òóê îïðåäåëåíà ðî-
ëÿ èçèãðà ïàíñëàâèñòêàòà äîêòðèíà, çà êîÿòî åäíî ôàë-
øèôèöèðàíå íà èìåòî áúëãàðè áåøå ñàìî ÷àñò îò öÿëîñ-
òíîòî ôàëøèôèöèðàíå íà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ (çà êîåòî
äîêòðèíàòà äîïðèíåñå ìíîãî). Â òîâà îòíîøåíèå íàâðåäè
è ïîääúðæàíàòà îò íÿêîè áúëãàðè èñòîðèöè ïîçèöèÿ, ÷å
áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò ñå å ôîðìèðàëà ïðåç IV-V â. â Ïðè-
êàâêàçèåòî, îñíîâåí àðãóìåíò íà Òîìàøåê è Íåìåò. Ïàí-
ñëàâÿíñêèÿò åíòóñèàçúì íà òåçè áúëãàðñêè èñòîðèöè ãè
ïðèíóäè äà íàïðàâÿò îòêðèòèåòî, ÷å „ñìåñâàíåòî íà áúë-
ãàðè è ñëàâÿíè çàïî÷íàëî îùå ïðåç IV-V â. ìåæäó Äíåïúð
è Êàâêàç“ (íà òåîðèÿòà, êúäåòî çà òîçè ïåðèîä ñëàâÿíñêî
ïðèñúñòâèå íå ìîæå äà ñå äîêàæå íèòî èñòîðè÷åñêè, íèòî
àðõåîëîãè÷åñêè). Òîìàøåê è Íåìåò èçâåäîõà åçèêîâî äî-
êàçàòåëñòâî çà òåîðèÿòà ñè îò òþðêñêîòî „Áóë“, „Áóëà“
(äà ñìåñè, ñìåñåí). Àêî ñå âúðíåì îòíîâî íà ïðèíöèïà çà
ôîðìèðàíå íà íàöèîíàëíî èìå íà ïðîô. Î. Ïðèöàê, ùå
ïðîëè÷è âåäíàãà ÿâíàòà íåíàó÷íîñò íà òàçè òåîðèÿ ­ èìà
äîñòàòú÷íî äîêàçàòåëñòâà, ÷å èìåòî áúëãàðè ñå ïîÿâÿâà
ìíîãî ïî-ðàíî îò IV-V â. (íàé-ðàíî 1300 ãîäèíè ïðåäè òî-
âà, íàé-êúñíî 700 ãîäèíè), òàêà ÷å çâó÷è íåïðàâîïîäîáíî
ïîÿâàòà íà òîâà íàðîäíîñòíî èìå äà ïðåäõîæäà ôîðìè-
ðàíåòî íà íàðîäà, êîéòî ãî å íîñèë.
Òîâà î÷åâèäíî íåñúîòâåòñòâèå èçãëåæäà å ïðèíóäèëî
äðóã ïîêëîííèê íà òåîðèÿòà çà „áóëàìà÷à“, Ïèòúð Áîä-
áåðã äà è íàïðàâè íîâà ðåäàêöèÿ. Æîíãëèðàéêè ñ âðåìåòî
è ïðîñòðàíñòâîòî, òîé ïðåõâúðëÿ òàçè òåîðèÿ ñòîòèíà ãî-
äèíè íàçàä, è õèëÿäè êèëîìåòðè íà èçòîê. Íåêà ñå çàïîç-
íàåì ñ ðåäàêöèÿòà íà Áîäáåðã, òúé êàòî òÿ íè äàâà âñå ïàê
íÿêîè èíòåðåñíè íàñîêè ïî ïúòÿ çà óñòàíîâÿâàíåòî íà èñ-
19
 ÀÂÈÒÎÕÎË
òèíñêîòî çíà÷åíèå íà èìåòî áúëãàðè. Ñïîðåä íåãî ïðèí-
öèïèòå íà ôîðìèðàíå íà ïëåìåííèòå èìåíà â íîìàäñêèòå
îðãàíèçàöèè ñà ñëåäíèòå:
­ ïî èìåíà íà ïòèöè è æèâîòíè, ïðåäñòàâëÿâàùè òîòå-
ìåí çíàê;
­ ïî òåðìèíè, îçíà÷àâàùè îïðåäåëåí âèä âçàèìîîò-
íîøåíèÿ;
­ ïî òèòëàòà, êîÿòî âîæäúò íà ïëåìåòî ïðèòåæàâà â
èìïåðñêèÿ äâîð;
­ ïî ãåîãðàôñêàòà ïîçèöèÿ, êîÿòî ïëåìåòî çàåìà â èì-
ïåðèÿòà;
­ ïî öâåòà íà êîíåòå íà ïëåìåòî;
­ ïî áðîÿ íà êëàíîâåòå èëè ïëåìåíàòà, ñúñòàâëÿâàùè
èìïåðèÿòà;
­ ïî òåõíèÿ åòíè÷åñêè ñúñòàâ.
Íåêà ðàçãëåäàìå òåçè ïðèíöèïè åäèí ïî åäèí.
Òîòåìíèÿò ïðîèçõîä íà èìåòî áúëãàðè èìà ïðèâúðæå-
íèöè è â Áúëãàðèÿ è íà íåãî ùå ñå ñïðåì ñëåä ìàëêî.
Ùî ñå îòíàñÿ äî ôîðìèðàíåòî íà íàðîäíîñòíîòî èìå
íà áàçàòà íà òåðìèíè, îçíà÷àâàùè îïðåäåëåí òèï âçàèìî-
îòíîøåíèÿ, òîçè ïðèíöèï, ìàêàð è èíòåðåñåí ñàì ïî ñåáå
ñè, åäâà ëè ìîæå äà íè ïîìîãíå ñ íåãî. Áîäáåðã ïîñî÷âà
íÿêîëêî êëàíîâå íà äèíàñòèÿòà Òî-Áà (Òî-Ïà) ­ Ïó-Ëó-
Êó, Ïó-Ëó-Êåí è äð., êîèòî ñâúðçâà ñ èìåòî Áó-Ëó-Êó, íî-
ñåíî îò âëàäåòåëÿ íà õóíã-íó-êàí-þ Òèåõ-Ôó Ëèó-õó. Òè-
åõ-ôó Ëèó-õó ïðîèçõîæäàë ïî áàùà (êàí-þ Êàî-øåíã-þàí)
îò äðåâíàòà öàðñêà äèíàñòèÿ íà õóíã-íó Äóëî, íî ïî ìàé-
êà áèë ñâúðçàí ñ èçâåñòåí ðîä íà õñèåíïè. Â òàçè âðúçêà
Áîäáåðã ïðåäïîëàãà, ÷å èìåòî Áó-Ëó-Êó ïðîèçõîæäà îò
„óðó㓠(ðîäíèíà ïî ìàé÷èíà ëèíèÿ, ðîäíèíà ÷ðåç áðàê).
Òåçè ñâåäåíèÿ ñà ìíîãî èíòåðåñíè, òúé êàòî ñå îòíàñÿò
êúì ðàçáèðàíåòî íà ìèñòåðèîçíàòà èíñòèòóöèÿ „èìïåðñ-
êè âóé÷îâöè“, â êîÿòî ïúðâîíà÷àëíà ðîëÿ ñà èãðàëè ïðåä-
ñòàâèòåëè íà ðîäà Äóëî, è êîÿòî ñòîè â îñíîâàòà íà ôîð-
ìèðàíåòî íà äúðæàâíîñòòà íà òþðêèòå, òèáåòöèòå, ïå÷å-
íåãèòå, õñèåí-ïè, íî òîâà å äðóãà òåìà. Ìàêàð ÷å çàñÿãà
èñòîðèÿòà íà áúëãàðèòå, òÿ íå ìîæå äà ïîìîãíå ïðè òúð-
ñåíåòî íà òÿõíîòî åòíè÷åñêî èìå. Èìåòî áúëãàðè å ñú-
ùåñòâóâàëî äîñòà ïðåäè õóíã-íó è õñèåí-ïè äà âëÿçàò â
ñïîìåíàòèòå îòíîøåíèÿ è àêî ñå ïðèåìå òàçè òåîðèÿ, îç-
íà÷àâà, ÷å íå áúëãàðèòå ñà áèëè „àâòîðè“ íà ñîáñòâåíîòî
ñè èìå, à òåõíèòå ñúñåäè è ïîêîðåíè îò òÿõ íàðîäè.
Îòíîñíî âúçìîæíîñòòà èìåòî äà ïðîèçõîæäà îò òèò-
ëàòà, êîÿòî âîæäúò íà åäèí îò ñúñòàâëÿâàùèòå èìïåðèÿòà
íà õóíã-íó íàðîäè å ïîëó÷èë â íåéíàòà éåðàðõèÿ, çà áúë-
ãàðèòå òÿ òðÿáâà âåäíàãà äà ñå îòõâúðëè. ×ðåç ñâîÿòà äè-
íàñòèÿ Äóëî, òå ñà áèëè íå ñàìî ñúçäàòåëèòå íà òàçè èì-
ïåðèÿ, íî ñà è óïðàâëÿâàëè äî íåéíèÿ êðàé.
Îñòàíàëèòå òðè ïðèíöèïà ­ ãåîãðàôñêî ïîëîæåíèå,
öâÿò íà êîíåòå è áðîÿò íà ïëåìåíàòà, ñúñòàâëÿâàùè èì-
ïåðèÿòà, ñúùî íå ìîãàò äà ñå ñâúðæàò ñ áúëãàðèòå, òúé
êàòî íå ìîæå äà ñå îòêðèå íèùî â òåçè íàñîêè, êîåòî ïîíå
äà íàïîìíÿ çâó÷åíåòî çà òÿõíîòî èìå.
Îñòàâà ïîñëåäíèÿò ïðèíöèï, êîéòî èçãëåæäà ïðåäïî-
÷èòà è ñàìèÿò Áîäáåðã. Ïðèåìàéêè, ÷å áúëãàðèòå ñà áèëè
ïîçíàòè íà êèòàéñêèòå õðîíèñòè ïîä èìåòî „Ïî-Ëî-×è“,
êîåòî çàïèñàíî ùå èçãëåæäà êàòî Áóî-Ëàê-Êèåé, Áîäáåðã
ïðàâè ñëåäíàòà „âúçñòàíîâêà“ ­ Áóî-Ëàê-Êèåé (Áóëãàðè),
20
êîåòî ïðîèçõîæäà îò êîðåíà „Áóë“, „Áóëà“ (äà ñìåñÿ, ñìå-
ñåí). Òîçè êîðåí àâòîðúò ïîñî÷âà â Îðõîíñêèòå íàäïèñè
âúâ ôîðìàòà „Áóëèàã“, êîåòî îçíà÷àâàëî „áóíòîâåí, íà-
âúñåí, ñìåñåí“. Ïúðâîòî êà÷åñòâî ïî åäíî âðåìå áåøå èç-
ïîëçâàíî è çà ñúçäàâàíå íà òåîðèÿòà, ÷å èìåòî áúëãàðè
âñúùíîñò îçíà÷àâàëî „ñâîáîäîëþáèâè“. Áîäáåðã âñå ïàê
ïðåäïî÷èòà ïîñëåäíîòî êà÷åñòâî ­ „ñìåñåí“ (öèòèðàéêè
Íåìåò). Òîé ñïîìåíàâà è „êóëáóëó㓠(êîí ñ áåëè êðàêà,
êîí íà ïåòíà), êàòî àñîöèàöèÿòà, êîÿòî ñå öåëè, å, ðàçáè-
ðà ñå, „êîí îò ñìåñåíà ïîðîäà“. Åòî êàê Áîäáåðã îôîðìÿ
„äîêàçàòåëñòâàòà“ çà ñâîÿòà òåîðèÿ. Ñïîðåä íåãî ïîðàäè
çàãóáàòà íà ïîëèòè÷åñêàòà ñè îáîñîáåíîñò ñëåä ðàçïèò-
âàíåòî íà èìïåðèÿòà, êîãàòî ïîòúðñèëè óáåæèùå â êèòàéñ-
êàòà ïðîâèíöèÿ Øàíñè (Êàíñó), îñòàòúöèòå îò õóíã-íó ïî-
ëó÷èëè èìåòî „áóëèàã“, òúé êàòî ñå ñìåñèëè ñ íàìèðàùè-
òå ñå òàì „òèáåòñêè, êèòàéñêè è àðèéñêè êåðâàíè“. Òàêà
èìàìå åòíè÷åñêî ñìåñâàíå. Áîäáåðã ïðåäëàãà è äðóã âèä
ñìåñâàíå, êîåòî ìîæå äà ñå íàðå÷å „äèíàñòè÷åñêî“. Ñëåä
íåóñïåøíà âîéíà ñ Òî-Áà, õóíã-íó ïîïàäíàëè ïîä çàâèñè-
ìîñò îò òÿõ è íÿêîëêî ïîêîëåíèÿ îò òÿõíàòà äèíàñòèÿ
òðÿáâàëî äà âçåìàò çà æåíè ïðèíöåñè îò õñèåíïè ðîäîâå,
êîåòî ñìåñèëî êðúâòà íà äâåòå äèíàñòèè. Ëîãèêàòà íà Áîä-
áåðã ãî âîäè ïúðâî äî íàðóøåíèå íà ïðèíöèïà çà ôîðìèðà-
íå íà „íàöèîíàëíî èìå“, ïîñî÷åí îò Ïðèöàê ­ òàêà èçëèçà,
÷å äîêàòî ñà áèëè ãîñïîäñòâàù íàðîä, áúëãàðèòå íå ñà èìà-
ëè åòíè÷åñêî èìå, à ñà ãî ïðèäîáèëè, êîãàòî äúðæàâàòà èì
ñå å ðàçïàäíàëà è òå ñà ïîïàäíàëè â ïîä÷èíåíî ïîëîæåíèå
­ ÿâåí àáñóðä. Âòîðî, îòíîñíî „äèíàñòè÷íîòî ñìåñâàíå“,
ïî òàçè ëîãèêà âñè÷êè ãîëåìè êðàëñêè äèíàñòèè íà Åâðîïà
áèõà äàëè îïðàâäàíèå åâðîïåéñêèòå íàðîäè äà ïîëó÷àò (èí-
òåðåñíî îò êîãî) îáùîòî èìå „áóëàìà÷“. Áîäáåðã íå ñïèðà
äîòóê, êàòî ñúçäàâà òðåòè òèï ñìåñâàíå, êîåòî ñïîðåä íåãî
ñòîè çàä èìåòî áúëãàðè ­ „êóëòóðíî ñìåñâàíå“. Òî âêëþ÷-
âàëî „íîìàäñêè è êèòàéñêè íðàâè, áèò, îáè÷àè“. Ñïîðåä
íåãî òîâà ñìåñâàíå ñå èçâúðøèëî â VI â., êîãàòî „âå÷å õóí-
íó áèëè âúçñòàíîâèëè àâòîíîìèÿòà ñè“.
Êàêâî ñå ïîëó÷àâà íàêðàÿ îò òåçè õèïîòåòè÷íè ãëàâîá-
ëúñêàíèöè. Ïúðâî, ïðåç IV-V â. ìåæäó Äíåïúð è Êàâêàç
ñå ñìåñâàò õóíè, àëàíè è ñëàâÿíè, êîèòî ðåøàâàò äà ñå
îáåäèíÿò ïîä èìåòî „áóëàìà÷“. Îêîëî åäèí âåê ïî-êúñíî
(íà÷àëîòî íà ïðîöåñà çàïî÷âà îáà÷å ïî-ðàíî), â êèòàéñêà-
òà ïðîâèíöèÿ Øàíñè (Êàíñó), õóíã-íó, êèòàéöè, òèáåòöè è
àðèéöè ñå ñìåñâàò è ïðèåìàò ñúùîòî èìå. Ìîæåì äà äî-
áàâèì, ÷å â ðåçóëòàò íà ïîäîáåí ïðîöåñ â Öåíòðàëíà Àçèÿ,
õèîíè, àðèéöè, êóøàíè è åôòàëèòè ñúùî ñå îáåäèíèëè ïîä
„íàðîäíîñòíîòî èìå áóëàìà÷“. Çàä âñè÷êî òîâà ñòîè èìåòî
íè ­ áúëãàðè.
Îòäåëèõìå òîëêîâà ìÿñòî íà òàçè òåîðèÿ, çàùîòî ïðåê-
ðàñíî èëþñòðèðà äî êàêâà ñòåïåí ìîæå äà ñå ôàëøèôè-
öèðà èñòîðèÿòà íà íàðîä, êîéòî íÿìà ñâîÿ ñîáñòâåíà íà-
öèîíàëíà äîêòðèíà, à ñëóãóâà íà ÷óæäà òàêàâà.
Òóê ìîãàò äà ñå ñïîìåíàò îùå äâå òåîðèè çà ïðîèçõî-
äà íà èìåòî áúëãàðè, êîèòî âå÷å íÿìàò ñåðèîçíè ïîñëå-
äîâàòåëè ­ çà ïðîèçõîäà íà áúëãàðñêîòî íàðîäíîñòíî èìå
îò òîâà íà ðåêà Âîëãà (È â. Øèøìàíîâ) è çà íåãîâèÿ ãîòñ-
êè ïðîèçõîä îò ãëàãîëà „áàëãåí“ (ñðàæàâàì ñå, áîðÿ ñå ­
Ä. Äå÷åâ).
Íåêà ñåãà ðàçãëåäàìå åäíà òåîðèÿ, êîÿòî â ïîñëåäíî
âðåìå óïîðèòî ñå íàëàãà ­ çà òîòåìíèÿ ïðîèçõîä íà èìå-
òî áúëãàðè. Òàçè òåîðèÿ â Áúëãàðèÿ ñå ïîïóëÿðèçèðà îò
Áîðèñ Ñèìåîíîâ, êîéòî åäèíñòâåí îò áúëãàðñêèòå èñòî-
ðèöè èçó÷àâà ñåðèîçíî êèòàéñêèòå èçòî÷íèöè, íåùî êîå-

òî çà ïðúâ ïúò â íàøàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà íàïðàâè ïðåäè
ïîâå÷å îò 60 ãîäèíè Äèìèòúð Ñúñúëîâ â ïðåêðàñíàòà ñè
êíèãà „Ïúòÿò íà Áúëãàðèÿ“. Òàçè êíèãà, êîÿòî å åäèíñòâå-
íèÿ ìàùàáåí òðóä âúðõó èñòîðè÷åñêàòà ñúäáà è íàñëåäñ-
òâåíîñò íà íàøèÿ íàðîä, ñè îñòàâà æåðòâà íà çàáðàíàòà,
êîÿòî êîìóíèñòèòå £ íàëîæèõà âåäíàãà ñëåä ñúâåòñêàòà
îêóïàöèÿ ïðåç ñåïòåìâðè 1944 ã. Â íåÿ Äèìèòúð Ñúñúëîâ
ñå ïîçîâàâà íà èçòî÷íèöè, êîèòî ñå èçïîëçâàò îò âñè÷êè
ãîëåìè ó÷åíè, çàíèìàâàùè ñå ñ èñòîðèÿòà íà Åâðàçèÿ ­
êèòàéñêèòå õðîíèêè. Áåç òÿõ ó÷åíè êàòî Êðàóçå, Äå Ãðîò,
Ïåëèîò, Ãðóñå, Õåëôåí, Ìåíãåñ, Ãóìèëüîâ, Ïðèöàê íèêî-
ãà íÿìàøå äà ìîãàò äà ðàçêðèÿò òàçè èñòîðèÿ. Ïðúâ â íà-
øàòà èñòîðè÷åñêà ëèòåðàòóðà Ä. Ñúñúëîâ îáúðíà âíèìà-
íèå íà ñïîìåíàâàíèÿ ìíîãîêðàòíî â êèòàéñêèòå õðîíèêè
íàðîä Ïî-Ëå, êîéòî áèë ÿäðîòî íà çàïàäíàòà ÷àñò íà èì-
ïåðèÿòà íà õóíã-íó. Ñðåùó íåãî êèòàéöèòå ñà ïðåäïðèå-
ìàëè ðåäèöà âîåííè ïîõîäè (17 ã. ïð. Õð., 121 ã. ïð. Õð.,
71 ã. ïð. Õð.).
Çà êèòàéñêèòå ïúëêîâîäöè å áèëî ãîëÿìî ïðåäèçâèêà-
òåëñòâî è ÷åñò äà ñå èçïðàâÿò ñðåùó òîçè ïðîòèâíèê, è
òåçè, êîèòî áèëè èçáèðàíè çà òîâà ïîëó÷àâàëè òèòëàòà „ïî-
ëå“, íî ïîðàäè òîâà,÷å íå ìîæåëè äà ïðîèçíåñàò çâóêîâå-
òå „ú“ è „ð“, è ïîðàäè çàïèñâàíåòî íà „á“ ñ „ï“ èëè ñ „ì“,
âúçñòàíîâÿâà ñå èìåòî „Áàë-Õî“, „Áúë-õî“. Íà êèòàéñêè
„Õî“ å îïðåäåëåíèå çà ïðèíàäëåæíîñò, êîåòî å ðàâíîç-
íà÷íî íà „ãàð“, êîåòî Ñúñúëîâ ñìÿòà çà õóíîðñêî îêîí÷à-
íèå, îáîçíà÷àâàùî ïðèíàäëåæíîñò (íà ñàíñêðèò „ãàð“ (àð)
èìà ñúùîòî çíà÷åíèå).
 ïîñëåäíî âðåìå Áîðèñ Ñèìåîíîâ íàïðàâè ñúùåñò-
âåí ïðèíîñ â òîâà íàïðàâëåíèå. Ñïîðåä íåãî íàçâàíèÿ êà-
òî „ïåé-þ“, „ïó-ëåé“, „ïó-ëó“, Ôó-âó-õóí“, „áó-ëî-äæ“ è
ïîäîáíè íå ñà òî÷íîòî ïðåäàâàíå íà èìåòî áúëãàðè â êè-
òàéñêèòå õðîíèêè. Òîé òâúðäè: „Âúçìîæíàòà è äîêóìåí-
òèðàíà ôîðìà íà èìåòî íè â ñòàðèòå êèòàéñêè ëåòîïèñè
çà âðåìåòî II â. è V â. å Ïó-êó...“. Íåãîâîòî îáÿñíåíèå çà
äîñòèãàíåòî íà òîâà èìå å ñëåäíîòî: „Èìåòî áóë-ãàð ñúñ
ñâîèòå äâå ñðè÷êè â êèòàéñêîòî ïèñìî íÿìà äà ñúäúðæà
çâó÷íè ñúãëàñíè, ïîðàäè êîåòî çâóêîâåòå „á“ è „ã“ ñà áè-
ëè çàìåñòåíè ñ „ï“ è „ê“, à ñðè÷êîâèÿ ôèíàë å áèë ïðåîá-
ðàçóâàí, ò.å. „ë“ ⠄áóë“ è „ã“ â „ãàð“ ñà áèëè áåçñïîðíî
íåîñúçíàòè è èçïóñíàòè. Ïðè òîâà ïîëîæåíèå áóë-ãàð ñå
ïðåâðúùà â ïúðâè÷íîòî ïóãà/áóãà. Ãëàñíàòà âúâ âòîðàòà
ñðè÷êà ÷ðåç ñóáñòàíöèÿ èëè íàðîäîåòèìîëîãè÷íè ñúîáðà-
æåíèÿ ñòàâà ñúçâó÷íà íà ãëàñíàòà îò ïúðâàòà ñðè÷êà è ïî-
ðàäè òîâà òÿ ïðåìèíàâà ⠄ó“. Òàêà èìåòî ïðèäîáèâà ôîð-
ìàòà „ïó-êó“. Ñïîðåä Áîðèñ Ñèìåîíîâ òîâà èìå å áèëî îç-
íà÷åíèå íà „îñíîâåí ðîä, ãîëÿìî ðîäîâî îáåäèíåíèå è ïëå-
ìå è ïëåìåííî îáåäèíåíèå“, êîåòî å áèëî â ñúñòàâà íà Õóí-
ñêàòà èìïåðèÿ ìåæäó III â. ïð. Õð. è V â. ñë. Õð.
Êàòî ñå èìà ïðåäâèä, ÷å êèòàéñêèÿò åçèê è íà÷èíèòå
íà çàïèñâàíåòî ìó ñà ñå ïðîìåíÿëè íåêîëêîêðàòíî ïðåç
ðàçëè÷íèòå äèíàñòè÷åñêè ïåðèîäè (òîâà îñîáåíî âàæè çà
ïîñî÷åíèÿ ïåðèîä), ìíîãî òðóäíî ìîæå äà ñå îïðåäåëè
òî÷íàòà ôîðìà íà áúëãàðñêîòî íàðîäíîñòíî èìå, çàòîâà
å îñòàâèë òîçè âúïðîñ íà ëèíãâèñòèòå. Çà íàñ íå å òîëêî-
âà âàæíà òî÷íàòà ôîðìà íà èìåòî, îùå ïîâå÷å, ÷å ïîñî-
÷åíèòå ðàçëè÷èÿ ñà âúâ âòîðàòà ìó ÷àñò, êîÿòî íå íîñè
çíà÷åíèåòî ìó. Íåçàâèñèìî äàëè êàòî „ïó-êó“, „ïó-ëó“,
„ïî-ëå“ èëè „ïó-ëó“ è äð. ïîäîáíè, íåîñïîðèìî å, ÷å áúë-
ãàðñêîòî èìå ïðèñúñòâà â èñòîðè÷åñêè èçòî÷íèöè íàé-êúñ-
íî îò II â. ïð. Õð. Òîâàð ðàçáèðà ñåð íå îçíà÷àâà, ÷å òî íå
å ñúùåñòâóâàëî è ïî-ðàíî, íî çà òîâà ìîãàò äà ñå èçêàæàò
ÀÂÈÒÎÕÎË
âñå îùå ñàìî õèïîòåçè. Â ñâîèòå èçñëåäâàíèÿð ïîñâåòåíè
íà äðåâíèòå áúëãàðèð Ïåòúð Äîáðåâ êîíöåíòðèðà ñâîåòî
âíèìàíèå âúðõó Öåíòðàëíà Àçèÿ, êúäåòî ñïîðåä íåãî èìå-
òî áúëãàðè ïðèñúñòâà îò äúëáîêà äðåâíîñò. Ïîçîâàâàéêè
ñå íà íàé-ãîëåìèÿ åïîñ â èñòîðèÿòà íà ÷îâåøêàòà öèâè-
ëèçàöèÿ „Ìàõààáõàðàòà“, òîé òâúðäè, ÷å òå ñà ñïîìåíàòè
òàì ïîä ñàíñêðèòñêàòà ôîðìà „áàëõèêè“, „áàëõè-êè“. Òóê
òîé ïðàâè åäèí êîëêîòî åñòåñòâåí, òîëêîâà è çíàìåíàòå-
ëåí èçâîä: „Ïî ñúùèÿ íà÷èí, êàêòî Èçòîêúò å èìàë ñâîè-
òå äðåâíè ïåðñè, äðåâíè àñèðèéöè, äðåâíè ñàêè è äðåâíè
ñîãäèéöè, òîé å èìàë è ñâîèòå äðåâíè áúëãàðè“. Ïî ñâîé
íà÷èí õèïîòåçàòà ñè çà äðåâíèÿ ïðîèçõîä íà áúëãàðèòå
ïðåäñòàâÿ è ïðîô. Ìàðêî Ìàðêîâ íà ñòðàíèöèòå íà òîâà
ñïèñàíèå. êúì ïîäîáåí èçâîä âîäè è äðóãà ïðåäëîæåíà
òóê ñòàòèÿ, íà Äèìèòúð Òàáàêîâ. Ñïîðåä íàñ, èìåííî òî-
âà å ïåðñïåêòèâíàòà íàñîêà íà èçñëåäâàíèÿòà, àêî èñêàìå
äà ñòèãíåì äî èñòèíàòà çà áúëãàðèòå è òÿõíàòà óíèêàëíà
èñòîðè÷åñêà ñúäáà.
Íî äà ñå âúðíåì íà òåìàòà. Â åäíî îò ñâîèòå èçñëåäâà-
íèÿ Ïåòúð Äîáðåâ ìåæäó äðóãîòî äàâà èíòåðåñíî ñâåäå-
íèå çà ñïîìåíàâàíåòî íà èìåòî „ïóöçÿëî“ â „åäíà ðàííà
äèíàñòèéíà õðîíèêà“. Èìåòî ñå îòíàñÿëî äî åäíî âëàäå-
íèå â Ïàìèð. Òîé ïðåâåæäà òîâà èìå, êàòî „ïóëãàð“, „áóë-
ãàð“, êîåòî êàòî ïðåâîä îò êèòàéñêè å ïðèåìëèâî. Äèìè-
òúð Ñúñúëîâ îò ñâîÿ ñòðàíà ñìÿòà, ÷å íàé-ðàííîòî ñïî-
ìåíàâàíå íà áúëãàðñêîòî íàðîäíîñòíî èìå å òîâà íà íà-
ðîäà Áó Äçèîíã, êîéòî å áèë èçâåñòåí íà êèòàéöèòå îò ïðå-
äè VIII â. ïð. Õð. Íà çíà÷åíèåòî íà Áó ùå ñå ñïðåì ñëåä
ìàëêî, à ùî ñå îòíàñÿ äî Äçèîíã, íà êèòàéñêè òàçè äóìà
îçíà÷àâà „÷óæäåíöè“, ïðè êîåòî çàñåãà ïîëó÷àâàìå „÷óæ-
äåíöèòå Áó“. Ïîðàäè ëèïñàòà íà êîíêðåòíè ñâåäåíèÿ çà
ïîñî÷åíàòà îò Ï. Äîáðå⠄äèíàñòèéíà õðîíèêà“ íå ìî-
æåì äà îïðåäåëèì äàëè å âúçìîæíà âðúçêàòà ìåæäó ïîñî-
÷åíèòå äâå èìåíà ­ Áó Äçèîíã è Ïó/Áó Öçÿëî.
Ùî ñå îòíàñÿ äî ëîêàëèçàöèÿòà è ðàçïðîñòðàíåíèåòî
íà áúëãàðñêîòî íàðîäíîñòíî èìå, òóê íà ïðúâ ïîãëåä íå-
ñúâìåñòèìè òåîðèè (òå ñúâñåì íåîñíîâàòåëíî è èçêóñòâå-
íî ñå ïðåäñòàâÿò êàòî íåñúâìåñòèìè) âñúùíîñò ñå äîïè-
ðàò è ÷åñòî ïðåïîêðèâàò. Äèìèòúð Ñúñúëîâ ïðåäëàãà çà
ïðàðîäèíàòà íà áúëãàðèòå Òàðèìñêàòà äîëèíà, Ïåòúð Äîá-
ðåâ ­ ïîäíîæèÿòà íà ïëàíèíàòà Èìåîí (÷àñò îò Ïàìèðñ-
êàòà âåðèãà), à Áîðèñ Ñèìåîíîâ ñìÿòà, ÷å êèòàéñêèòå èç-
òî÷íèöè ëîêàëèçèðàò èìåòî áúëãàðè íà åäíà äîñòà îáøèð-
íà òåðèòîðèÿ íà ñåâåðîçàïàä îò Àìèð è Òèÿí Øàí, â Ñåä-
ìîðå÷èåòî, â Àëòàéñêèòå ïëàíèíè è íà èçòîê â Äæóíãà-
ðèÿ è Ìîíãîëèÿ. Êîÿòî è ãåîãðàôñêà êàðòà äà ïîãëåäíåì
ùå ñå óáåäèì, ÷å òåðèòîðèÿòà ìåæäó Èìåîí è Ìîíãîëèÿ
âêëþ÷âà îãðîìíî ïðîñòðàíñòâî ­ Öåíòðàëíà è Âúòðåøíà
Àçèÿ, êîåòî èíêîðïîðèðà âñè÷êè ñïîìåíàòè ïî-ãîðå ëî-
êàëèçàöè íà åâåíòóàëíà ïðàðîäèíà íà áúëãàðèòå. Ïðè òî-
âà ïîëîæåíèå ñïîðîâåòå, êîèòî ñå âîäÿò â ñðåäèòå íà áúë-
ãàðñêèòå èçñëåäîâàòåëè îêîëî ïðàðîäèíàòà, âñúùíîñò
ïðåäñòàâëÿâàò ñàìî èçêóñòâåíà ïðå÷êà è îãðàíè÷åíèå. Ãå-
îãðàôñêè è èñòîðè÷åñêè ñâèäåòåëñòâà óáåäèòåëíî äîêàç-
âàò, ÷å áúëãàðèòå ïðåç åäèí èëè äðóã ïåðèîä îò ñâîÿòà
èñòîðèÿ ñà îáèòàâàëè è âëàäååëè ðàçëè÷íè ÷àñòè îò ïî-
ñî÷åíàòà îãðîìíà òåðèòîðèÿ. Òîâà áè òðÿáâàëî íå äà ðàç-
äåëÿ, à äà îáåäèíè ó÷åíèòå â èçñëåäâàíåòî íà âñè÷êè ïî-
ñî÷åíè ðàéîíè.
Äîêàòî çà ñúùåñòâóâàíåòî è ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà íà-
ðîäíîñòíîòî èìå áúëãàðè èìàìå áåçñïîðíè èñòîðè÷åñêè
è ãåîãðàôñêè ñâèäåòåëñòâà, òî çà íåãîâîòî çíà÷åíèå òðÿá-
21
 ÀÂÈÒÎÕÎË
âà äà ñå îãðàíè÷èì äî õèïîòåçè â åäíà òâúðäå õëúçãàâà
îáëàñò êàòî ëèíãâèñòèêàòà. Íåêà ñå âúðíåì íà òåîðèÿòà
íà Áîðèñ Ñèìåîíîâ çà òîòåìíèÿ ïðîèçõîä íà èìåòî áúë-
ãàðè. Òîé ïðåäëàãà êàòî ãëàâíî òîòåìíî æèâîòíî íà áúë-
ãàðèòå „æèâîòíî ñúñ ñêúïà êîæà“ (îò ðîäà íà ñàìóðà). Â
èñòîðè÷åñêèòå õðîíèêè ñúùåñòâóâàò ñëåäè, êîèòî áèõà
ìîãëè äà ïîäêðåïÿò òàêàâà òåîðèÿ. Íàïðèìåð, èçâåñòíî å
èìåòî íà åäèí îò êëàíîâåòå íà èìïåðñêàòà êîíôåäåðàöÿ
íà õñèåí-ïè, êîÿòî íàñëåäÿâà èìïåðèÿòà íà õóíã-íó. Â êè-
òàéñêèòå õðîíèêè òî å èçâåñòíî êàòî Ôó-Ëî-Õàí, êîåòî
ìîæå äà ñå çàïèøå êàòî Áóëèàí (Áóëàÿí) Áóëà-Äæàí. Ïå-
ëèî ïðåäëàãà òóê ïðåâîäà Ôó-Ëî (ñàìóð), æèâîòíî ñúñ ñêú-
ïà êîæà, íî ïðåäè äà ïðåäïîëîæèì, ÷å òîâà å áèëî ðîäî-
âî èìå íà áúëãàðñêà äèíàñòèÿ, ñà íåîáõîäèìè ïúëíè èçñ-
ëåäâàíèÿ íà ãåíåàëîãèÿòà íà âëàäåòåëèòå íà õñèåí-ïè.
Ïðåäñòàâèòåëè íà ðîäà Äóëî ñà áèëè òÿñíî ñâúðçàíè ñ
óïðàâëåíèåòî íà èìïåðèÿòà íà õñèåí-ïè, íî òàçè ìàòåðèÿ
ñè îñòàâà ñúâñåì ñëàáî èçñëåäâàíà. Âïðî÷åì, íåêà îòáå-
ëåæèì, ÷å ñàìèÿò Áîðèñ Ñèìåîíîâ îòðè÷à ñïîìåíàòèòå
èìåíà (òîé ãè ÷åòå „ôó-âó-õàí“ è „áó-ëî-äæ“), äà ñà áèëè
òî÷íîòî ïðåäàâàíå íà èìåòî áúëãàðè. Íàïîñëåäúê òåîðè-
ÿòà íà áúëãàðñêèÿ èñòîðèê çà òîòåìíèÿ ïðîèçõîä áåøå ïîä-
êðåïåíà è îò Ôàèíà Ãðèíáåðã, êîÿòî îáà÷å ïðåäëàãà äðó-
ãî æèâîòíî, îò êîåòî òå äà ñà ïîëó÷èëè èìåòî ñè. Ñïîðåä
íåÿ òîâà å áèë áàðñà (ñíåæåí ëåîïàðä/ïàíòåðà). Îò ïðúâ
ïîãëåä òåîðèÿòà çà òîòåìíèÿ ïðîèçõîä íà åäíî íàðîäíîñ-
òî èìå èìà åäèí ñåðèîçåí íåäîñòàòúê ­ àêî òÿ ñå ïðèåìå,
ïðèåìà ñå åäíî îãðàíè÷àâàíå íà ïîíÿòèåòî íàðîä â òâúð-
äå òåñíè ðàìêè. Ôàèíà Ãðèíáåðã ñå îïèòâà äà èçëåçå îò
òîâà çàòðóäíåíèå ñ èíòåðåñíî òúëêóâàíå íà òîòåìíèÿ ñèì-
âîë „áàðñ“. Öèòèðàéêè Ì. Ôàñìåð, òÿ ïîñî÷âà, ÷å â ðàç-
ëè÷íè òþðêñêè åçèöè ñ èìåòî „áàðñ“ ñà áèëè îçíà÷àâàíè
íå åäíî, à íÿêîëêî òîòåìíè æèâîòíè, êàòî òèãúð, ïàíòåðà,
áàðñ, ðèñ, õèåíà, âúëê. Òóê òåîðèèòå íà Á. Ñèìåîíîâ è Ô.
Ãðèíáåðã ñå äîáëèæàâàò, òúé êàòî íÿêîëêî îò æèâîòíèòå
ïîñî÷åíè îò Ô. Ãðèíáåðã ñà äåéñòâèòåëíî „æèâîòíè ñúñ
ñêúïà êîæà“. Èçâåñòíî å, ÷å ïðåç öåëèÿ ñè èñòîðè÷åñêè
ïúò áúëãàðèòå ñà ñå çàíèìàâàëè ñ òúðãîâèÿ íà ñêúïè êîæè.
Íàé-ñòàðèòå ñâåäåíèÿ èäâàò îò Õåðîäîò, êîéòî ñúîáùà-
âà, ÷å íàðîäèòå íà çàïàä îò Êèòàé ñà ïðåäëàãàëè öåíòðàë-
íèÿ ïóíêò çà òúðãîâèÿòà ñúñ ñêúïè êîæè, ÷èéòî ïîòðåáè-
òåëè ñà áèëè Òðàêèÿ è Ãúðöèÿ îò åäíà ñòðàíà, è Èíäèÿ è
Ïåðñèÿ îò äðóãà. Ñúùàòà òúðãîâèÿ â îãðîìíè ìàùàáè ñå
å âîäèëà â èìïåðèÿòà íà Àòèëà, êàêòî è âúâ Âîëæêà Áúë-
ãàðèÿ, êîÿòî ñå ÿâÿâàëà îòíîâî êàòî ãëàâåí öåíòúð (êðàåí
ïóíêò) çà îáìÿíà íà èäâàùèòå îò þãîèçòîê (Õîðåçúì) òúð-
ãîâñêè êåðâàíè. Áåç ñúìíåíèå òúðãîâèÿòà ñúñ ñêúïè êîæè
å áèëà âàæåí åëåìåíò îò èêîíîìèêàòà íà áúëãàðèòå îò
äðåâíè âðåìåíà, íî äàëè íåéíîòî çíà÷åíèå å áèëî òàêîâà,
÷å äà äàäå èìåòî èì, çà íàñ å ñúìíèòåëíî. Íà ëè÷íî è
ìîæå áè íà ðîäîâî ðàâíèùå å âúçìîæíî òîòåìíèÿò çíàê
äà å èìàë ãîëÿìî çíà÷åíèå, íà ïëåìåííî ðàâíèùå å òâúð-
äå õèïîòåòè÷íî, à íà íàðîäíîñòíî åäâà ëè ìîæå äà ñå
ïðåäïîëîæè ­ íàðîä å êàòåãîðèÿ, êîÿòî ìîæå äà âêëþ÷è
òâúðäå ãîëÿì áðîé ïëåìåíà. Òàçè òåîðèÿ îãðàíè÷àâà òâúð-
äå ìíîãî áðîÿ íà åäèí íàðîä è òî îòíàñÿéêè ñå çà èñòîðè-
÷åñêè ïåðèîä, â êîéòî òîé âñå îùå å áèë åäèíåí. Îñâåí
òîâà, òðóäíî å äà ñå âèäè êàê äîðè „îòâîðåíàòà“ òåîðèÿ
íà Ô. Ãðèíáåðã ìîæå äà èíêîðïîðèðà áåç ïðîòèâîðå÷èÿ
ñâåäåíèÿòà, ÷å áúëãàðèòå ñà èìàëè íå åäíî, à íÿêîëêî òî-
òåìíè æèâîòíè ­ êó÷å, âúëê (Ï. Þõàñ) è êó÷å, êîí, åëåí
(Â. Áåøåâëèåâ) ­ åäâà ëè âñè÷êè òåçè æèâîòíè áèõà ìîãëè
22
äà ñå îïðåäåëÿò êàòî „æèâîòíè ñúñ ñêúïà êîæà“.
Ïåòúð Äîáðåâ â ñâîèòå èçñëåäâàíèÿ çà ïðîèçõîäà è
çíà÷åíèåòî íà èìåòî áúëãàðè ãè òúðñè íàé-îáùî â êðúãà
íà áëèçêè è ñâúðçàíè ïîíÿòèÿ — ìúäðîñò, ñâåòëèíà, èçäèã-
íàòîñò, êîèòî èçâåæäà êàòî “äúðæàâíè÷åñêà ìúäðîñò” è
‘ñâåòëèíà íà ðåäà è çíàíèåòî”. Ñïîìåíàòèòå çíà÷åíèÿ òîé
èçâåæäà, èçõîæäàéêè îò êîðåíà “áàë” è äóìè îò äðåâíè
åçèöè (øóìåðñêè, ñàíñêðèò), êàòî “ïàëêó”, “áðèãó”, “ïà-
ëà”, “áúðê”, “áàðêàë”, “ïàë” è äð., êîèòî îçíà÷àâàëè âå-
ëè÷èå, ìúäðîñò, öàðñòâåíîñò, ñâåòëèíà è äð. Òîé ïîñî÷âà
è òîâà, ÷å äâà îò îñíîâíèòå àòðèáóòè íà âëàñòòà — ìàíòè-
ÿòà è òðîíúò, â äðåâíèòå èçòî÷íè åçèöè ñå îáðàçóâàò îò
êîðåíà “áëê” è “ïë”, ò.å. òî÷íî îò îíçè ïðàñòàð êîðåí, êîé-
òî ñå å çàïå÷àòàë è â èìåòî áúëãàðè. Êàòî äîêàçàòåëñòâî
çà òåîðèÿòà ñè òîé ïîñî÷âà è àðàáñêè èçòî÷íèöè, êîèòî ñà
íàðè÷àëè áúëãàðèòå “áóðäæàíè”, êàòî òîâà íàçâàíèå òå
îòíàñÿëè êàêòî êúì áúëãàðèòå, æèâåëè â Ïàìèð, òàêà è çà
áúëãàðèòå íà Àñïàðóõ. Òóê ìîæåì äà äîïúëíèì, ÷å ñúñ
ñúùîòî èìå “áóðäæàíè” àðàáñêè õðîíèñòè ñà íàðè÷àëè è
áúëãàðèòå îò Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Ï. Äîáðåâ ïðåâåæäà òîâà
èìå êàòî “âèñîê, èçäèãíàò, êîìàíäèð” è çàêëþ÷àâà, ÷å òà-
êîâà èìå å ìîæåë äà íîñè ñàìî “íàðîä, êîéòî å êîìàíä-
âàë äðóãèòå, ò.å. ñòîÿë å íà÷åëî íà íÿêàêâî îáåäèíåíèå è
òàêúâ íàðîä ñà áèëè â òå÷åíèå íà âåêîâå äðåâíèòå áúëãà-
ðè”. Ìîæåì äà íå ñå ñúãëàñèì ñ òîâà êîíêðåòíî çàêëþ÷å-
íèå, òúé êàòî òî îòíîâî ïðåäñòàâëÿâà îïèò, íî áåç ñúìíå-
íèå òàçè ïîñîêà íà èçñëåäâàíèÿòà å íàé-èíòåðåñíà è îáå-
ùàâàùà. Íåêà ïðîäúëæèì ïî íåÿ.
Ïîðàäè òîâà, ÷å Ïåòúð Äîáðåâ ïî ïðèíöèï îòõâúðëÿ
õóíñêèÿ ïðîèçõîä íà áúëãàðèòå, òîé íå èçñëåäâà îùå åäèí
äðåâåí åçèê — êèòàéñêèÿ. Êàêâî îçíà÷àâà â êèòàéñêèÿ åçèê
êîðåíúò “áà”? Èçñëåäâàéêè ïðèñúñòâèåòî íà èìåòî “áàî”
(áàðñ) â êèòàéñêèÿ åçèê, Ô. Ãðèíáåðã íè äàâà íÿêîè èçâúí-
ðåäíî âàæíè äàííè. Îñîáåíî âàæåí å ôàêòúò, ÷å “áàî” â
êèòàéñêèÿ åçèê èìà äâå çíà÷åíèÿ è äîêàòî åäíîòî å âå÷å
ñïîìåíàòîòî “áàî” (áàðñ), äðóãîòî å “áàî” (îáîáùåíèå ñ
âèñøà ñèëà, äóõîâíîñò, ñèëà íà äóõà). Íåùî ïîâå÷å, áóê-
âàòà (éåðîãëèôúò), ñ êîéòî òîâà çíà÷åíèå ñå çàïèñâà, å èäåí-
òè÷åí ñ òîçè, ñ êîéòî è ñåãà â ñúâðåìåííèÿ êèòàéñêè åçèê
ñå çàïèñâà èìåòî íà äíåøíèòå áúëãàðè. Èçðàçåíî ïî-ÿñíî
— êîãàòî îçíà÷àâàò áúëãàðèòå, êèòàéöèòå íÿìàò ïðåäâèä
“áàî” (áàðñ), à “áàî” (ñèëà íà äóõà, äóõîâíîñò, îáùåíèå ñ
âèñøà ñèëà). Íåñëó÷àéíî ñúñ ñúùèÿ éåðîãëèô ñå çàïèñâà
è äóìàòà “øàìàíèçúì”. Êàêòî çíàåì, øàìàíèçìúò, êîéòî
å çàåìàë îïðåäåëåíî ìÿñòî â ðåëèãèîçíàòà ñèñòåìà êàêòî
íà áúëãàðèòå, òàêà è íà íîìàäñêèòå íàðîäè âúîáùå, å ïðåä-
ñòàâëÿâàë âñúùíîñò êóëò êúì “ïðàîòåöà”. Åòî è âñè÷êè
çíà÷åíèÿ íà “áà” è “áàî” â êèòàéñêèÿ åçèê, êîèòî Ô. Ãðèí-
áåðã ïîñî÷âà, èçïîëçâàéêè Ï. Êàôàðîâà. Êèòàéñêî-ðóñ-
ñêèé ñëîâàðü. Ò. 1, Ïåêèí, 1888 ã.:
áàî (áàðñ)
áàî (îáùåíèå ñ âèñøà ñèëà, äóõîâíîñò, ñèëà íà äóõà,
øàìàíèçúì)
áà (îòåö)
áà (îãðîìåí çìåé)
õó áà (Îðôåé)
Âèæäàìå ðàâíîçíà÷íîñòòà ìåæäó îòåö è øàìàíèçúì.
Êîëêîòî äî “áà” (çìåé), èçâåñòíî å, ÷å òîâà ìèòè÷åñêî
ñúùåñòâî å èìàëî áîæåñòâåíî çíà÷åíèå çà êèòàéöèòå, ò.å.
ñúùî èìà çíà÷åíèåòî íà “âèñøà ñèëà”. Ïðåêèÿò ïðåâîä
íà “áà” (çìåé) äàäå ïîâîä çà ñúçäàâàíåòî ïî åäíî âðåìå è

íà òåîðèÿòà çà çíà÷åíèåòî íà èìåòî áúëãàðèí (çìåé), êàòî
íå ñå âçå ïðåäâèä ïúðâè÷íîòî çíà÷åíèå “âèñøà ñèëà”. Òóê
å ïîäõîäÿùî äà ñïîìåíåì è çíà÷åíèåòî íà “áàî” â òèáåò-
ñêèÿ åçèê, êîåòî å — “ãåðîé, õðàáðåö”.
È òàêà, âèäÿõìå, ÷å ïî ñúùèòå òåðèòîðèè, êúäåòî ïðå-
äè îïðåäåëèõìå áúëãàðñêî ïðèñúñòâèå, ñðåùàìå åäíî èìå,
ïðîèçõîæäàùî îò êîðåíà “áà” (“áàë”). Âñå ïàê â êîå åçè-
êîâî ñåìåéñòâî òðÿáâà äà òúðñèì íåãîâàòà ïðèíàäëåæ-
íîñò? Òóê òðÿáâà äà îáúðíåì âíèìàíèå íà åäíî çíàìåíà-
òåëíî ñúâïàäåíèå (íåêà âñå îùå äà íå ãî íàðè÷àìå çàêî-
íîìåðíîñò). Êàêòî âèäÿõìå, çâó÷íàòà ñúãëàñíà “á” êèòàé-
öèòå íå ìîãàò äà ïðîèçíàñÿò êàòî á”, à ÿ çàìåíÿò ñ “ï”. Ïî
ñúùèÿ íà÷èí ñà çàìåíÿëè “á” ñ “ï” äðåâíèòå øóìåðöè.
Èíòåðåñíî å, ÷å è åäíà äðóãà äðåâíà öèâèëèçàöèÿ — äðà-
âèäñêàòà, å èìàëà íåïðåîäîëèìè òðóäíîñòè ñ òàçè çâó÷íà
ñúãëàñíà. Äðàâèäèòå ñúùî ñà çàìåíÿëè “á” ñ “ï”, íî äóá-
ëèðàíî “ïï”, ïîðàäè îñîáåíîñòèòå íà òÿõíîòî ïðîèçíî-
øåíèå. Íåùî ïîâå÷å, òå íå ñà ìîãëè äà ïðîèçíàñÿò è çâó÷-
íàòà ñúãëàñíà “ã” (ñúùî êàòî êèòàéöèòå) è ñà ÿ çàìåíÿëè ñ
“ê”, ñúùî äóáëèðàíî “êê”. Îòíîâî çàìÿíàòà å ñúùàòà êàòî
ïðè êèòàéöèòå. Òàêà ïðè äðàâèäèòå “áà(ë)-ãà(ð)” ùå ñå
îçíà÷è “ïï-êê”. Åäâà ëè ïðè òîâà ïîëîæåíèå ìîæå äà èìà
íÿêàêâî ñúìíåíèå, ÷å çàä “ïó-êó” â êèòàéñêèòå õðîíèêè
ñòîè èìåííî “áó-ãó”, èëè ïî-òî÷íîòî “áàë-ãàð”. Íà êîé
äðåâåí åçèê âñå ïàê “á” ñè îñòàâà “á”, çà êîå åçèêîâî ñå-
ìåéñòâî òîé å åñòåñòâåí è ëåñåí çà èçãîâàðÿíå. Òðÿáâà äà
èìàìå ïðåäâèä, ÷å äîðè äðåâíèòå ãúðöè ñà çàìåíÿëè òàçè
çâó÷íà ñúãëàñíà ïîä âëèÿíèå íà íåèíäîåâðîïåéñêèÿ åçèê
íà çàâàðåíîòî îò òÿõ íàñåëåíèå íà Ãúðöèÿ, êàòî òå îáà÷å
ÿ çàìåñòâàò ñ “ô”. Òàêà èçâåñòíèòå íà èñòîðèÿòà áðèãè ñà
ñòàíàëè çà òÿõ ôðèãè, îòêúäåòî èäâà ïîïóëÿðíîòî “ôðè-
ãèéöè” — âñúùíîñò ñàìèòå ôðèãèéöè ñà ñå íàðè÷àëè áðè-
ãè. Àêî ïðåìèíàâàíåòî íà “á” âú⠓ô” å ðåçóëòàò îò âúò-
ðåøíî ðàçâèòèå íà èíäîåâðîïåéñêèÿ åçèê, òî áè òðÿáâàëî
äà å ñòàíàëî ñëåä ìîìåíòà íà îòäåëÿíåòî íà ãðúöêèÿ îò
îñòàíàëèòå ÷ëåíîâå íà òîâà åçèêîâî ñåìåéñòâî. Íàïðà-
âèõìå òîâà îòêëîíåíèå â ñâåòà íà ëèíãâèñòèêàòà, çà äà
îáÿñíèì çàùî ðåøàâàìå äà òúðñèì ïðîèçõîäà íà áúëãàð-
ñêîòî íàðîäíîñòíî èìå â èíäîåâðîïåéñêîòî åçèêîâî ñå-
ìåéñòâî, è ïî-òî÷íî â íàé-ñòàðèÿ ëèòåðàòóðåí èíäîåâðî-
ïåéñêè åçèê — ñàíñêðèò. Çàùî èìåííî ñàíñêðèò?
Ñàíñêðèòúò å íàé-ñòàðèÿò èíäîåâðîïåéñêè åçèê, îñòà-
âèë ëèòåðàòóðà è àâòåíòè÷íà àçáóêà, çà êîéòî èìàìå îã-
ðîìíà ñðàâíèòåëíà íàó÷íà ëèòåðàòóðà è ïîäðîáåí ðå÷-
íèê, êîéòî ùå èçïîëçâàìå â íàøåòî èçëîæåíèå. Ñàíñêðè-
òúò å åçèêúò íà àðèéöèòå è å íàé-èçòî÷íèÿò êëîí íà èíäî-
ãåðìàíñêèòå (èíäîåâðîïåéñêèòå) åçèöè. Åòî êàêâî ñå êàç-
âà ⠓Áðèòàíñêàòà åíöèêëîïåäèÿ” çà íåãî: “Ñàíñêðèòúò
òðÿáâà äà ñå ïðèåìå çà íàé-ñòàðèÿò äúùåðåí åçèê íà äðåâ-
íèÿ “ìàé÷èí åçèê” (íà èíäîåâðîïåéöèòå — á.ì.). Íàèñòè-
íà, ùî ñå îòíàñÿ äî äèðåêòíèòå ïèñìåíè ñâèäåòåëñòâà,
ìîæå äà ñå êàæå äîðè, ÷å òîâà å åäèíñòâåíèÿò îöåëÿë äú-
ùåðåí åçèê, òúé êàòî íèòî åäèí îò îñòàíàëèòå øåñò ïðèí-
öèïíè ÷ëåíîâå íà ñåìåéñòâîòî íå å îñòàâèë ëèòåðàòóðíè
ïàìåòíèöè è òåõíèòå îñîáåíîñòè òðÿáâà äà áúäàò âúçñòà-
íîâÿâàíè, äîêîëêîòî å âúçìîæíî, îò ìàòåðèàëà, îñòàâåí
íà ñâîé ðåä îò òåõíèòå äúùåðíè åçèöè. Àíòè÷íîñòòà íà
ñàíñêðèòà, îáåìúò íà íåãîâàòà ëèòåðàòóðíà òðàäèöèÿ, ÿñ-
íîòàòà íà íåãîâàòà ãðàìàòè÷åñêà ñòðóêòóðà è èçêëþ÷è-
òåëíàòà ãðàìàòè÷åñêà îáðàáîòêà, êîÿòî òîé å ïîëó÷èë îò
ÀÂÈÒÎÕÎË
äðåâíèòå ó÷åíè, ìó îòðåæäàò çàâèíàãè âîäåùî ìÿñòî â
ñðàâíèòåëíîòî èçó÷àâàíå íà èíäîãåðìàíñêàòà ðå÷.” Òîâà
äúëãî îòêëîíåíèå áåøå íåîáõîäèìî, òúé êàòî îò ðåøàâà-
ùî çíà÷åíèå å ïðîèçõîäúò íà åäíî èëè äðóãî èìå è íåãî-
âîòî çíà÷åíèå äà ñå òúðñè ïî âúçìîæíîñò â åçèêîâèÿ èç-
âîð, à íå õàîòè÷íî, êúäåòî òå ñå ñðåùàò, áåç äà ñå äúðæè
ñìåòêà íà ïðèîðèòåòà âúâ âçàèìíèòå îòíîøåíèÿ ìåæäó
ðàçëè÷íèòå åçèöè, êîèòî ñå õàðàêòåðèçèðàò ñ øèðîêî ðàç-
ïðîñòðàíåíè çàåìêè îò åäèí åçèê â äðóã. Íåîáõîäèìî å è
åäíî ïîñëåäíî óòî÷íåíèå — ñàíñêðèòúò íå å áèë ïëîä íà
åñòåñòâåíî, à íà èçêóñòâåíî ðàçâèòèå, òîé å áèë ïðîäóêò
íà áðàìèíñêàòà êàñòà è íåãîâà äâèæåùà ñèëà ñëåä ñúçäà-
âàíåòî ìó íå å áèë âå÷å íàðîäíèÿò åçèê íà èíäîãåðìàíñ-
êèòå íàðîäè, ïðàêðèò, îò êîèòî ïðîèçëèçà. Òðóäíî å äà ñå
äîêàæå êîãà òî÷íî ñàíñêðèò ñå îôîðìÿ êàòî åçèê íà êëà-
ñè÷åñêèÿ ïåðèîä íà èíäèéñêàòà ëèòåðàòóðíà òðàäèöèÿ, íî
íàé-îáùî ñå ïðåäïîëàãà, ÷å òîâà å ñòàíàëî ïðåç ïåðèîäà
VI-III â. ïð. Õð.
Íåêà ñåãà ñå âúðíåì ïðè ñïîìåíàòèòå â íà÷àëîòî “áàë-
õè”, “áàë-ãè”. Ïåòúð Äîáðåâ ÷åñòî çàäàâà âúïðîñà íà êà-
êúâ åçèê ñà ãîâîðèëè áúëãàðèòå îò ïëàíèíàòà Èìåîí, èëè
íàðîäúò íà ñòðàíàòà Áàëêõ (áàëõèêèòå îò Ìàõàáõàðàòà).
Èìàìå âúçìîæíîñò äà îòãîâîðèì òâúðäî íà òîçè âúïðîñ.
 ëèòåðàòóðíàòà òðàäèöèÿ íà äðåâíèòå àðèéöè å çàïèñà-
íî, ÷å “åçèêúò áõà÷à å áèë åçèêúò íà áàëõèêèòå, îáèòàòå-
ëèòå íà ñòðàíàòà Áàëêõ” è ÷å òîçè åçèê å áèë “äèàëåêò íà
ïðàêðèò”, ò.å. äðåâíèòå “áàë-ãè” ñà ãîâîðèëè íà åäèí îò
íàé-äðåâíèòå èíäîãåðìàíñêè èëè èíäîåâðîïåéñêè åçèöè,
åäèí îò øåñòòå äúùåðíè åçèöè íà èíäîåâðîïåéñêèÿ ìàòå-
ðåí, èëè ïðàåçèê. Òîçè ôàêò, àêî ïðèåìåì âðúçêàòà ìåæäó
áúëãàðèòå è äðåâíèòå “áàë-ãè”, áè òðÿáâàëî äà ñòåñíè äîñ-
òà êðúãà íà òúðñåíèÿòà íà åòíè÷åñêèÿ ïðîèçõîä íà áúëãà-
ðèòå. Ïðè òîâà ïîëîæåíèå êîðåíèòå íà ìíîãî äóìè, êîè-
òî Ïåòúð Äîáðåâ ñïîìåíàâà â ñâîèòå èçñëåäâàíèÿ âúâ
âðúçêà ñ áúëãàðèòå, êàòî “áàë”, “ñóâ”, “ñóáèãè”, Þâèãè”,
“êàíà” è äð., âúïðåêè ÷å ìîãàò äà ñå ñðåùíàò â ðàçëè÷íè
ðàéîíè êàòî Êàâêàç, Ïàìèð, Ñðåäíà Àçèÿ è äîðè Ìåñî-
ïîòàìèÿ, òðÿáâà äà ñå òúðñÿò â äðåâíèÿ èíäîåâðîïåéñêè
åçèê ïðàêðèò. Ìîæåì äà íàïðàâèì òîâà ÷ðåç òúðñåíå íà
òåõíèòå çíà÷åíèÿ â ñàíñêðèòñêèÿ ðå÷íèê. Çà íàøàòà òåìà
îò ïúðâîñòåïåííî çíà÷åíèå å êîðåíúò “áà”, ÷ðåç êîéòî ìî-
æåì äà äîñòèãíåì íå ñàìî äî çíà÷åíèåòî íà èìåòî “áàëè-
õà”, “áàëõèêà”, “áàëèãà”, “áàëãà”, íîñåíî îò ñïîìåíàòèÿ â
èíäèéñêèòå åïîñè íàðîä, íî è íà ñïîìåíàòèÿ â êèòàéñêè-
òå õðîíèêè íàðîä áàë-ãàð. Ïîñî÷åíèòå ÷åòèðè ôîðìè ñà
âàðèàíòè íà èìåòî íà åäèí íàðîä, æèâÿë íÿêîãà íà ñåâå-
ðîçàïàä îò Èíäèÿ, îêîëî äðåâíèÿ ãðàä Áàëêõ. Íàé-îáùî
êîðåíúò “áà” îçíà÷àâà ñèëà, êàòî îò íåãî ñå ïîëó÷àâà åä-
íî ïî-øèðîêî ïîíÿòèå “áàëà” (ñèëà, ìîù, âëàñò), êàêòî è
ñèëà êàòî “øåñòèÿ åëåìåíò íà äåéñòâèåòî”, ñèëà íà óáåæ-
äåíèåòî, íà îðàòîðñòâîòî, íà ïðåöåíêàòà, íà äóõà, âîåííà
ñèëà è êàòî äîïúëíèòåëíî çíà÷åíèå — âîéñêà, àðìèÿ. Îò
ñâîÿ ñòðàíà “áàëà” ñòîè â îñíîâàòà íà ñëåäíèòå ïîíÿòèÿ:
áàëà-âàëà — ñèëåí, íåïðèìèðèì
áàëàð — âäúõâàù ñèëè, âäúõíîâÿâàùà ñèëà
Áàëàõàðà/áàëàãàðà — íîñèòåë íà ñèëàòà, íîñåù (ïðè-
òåæàâàù) ñèëàòà
áàëà-áàò — ïðèòåæàâàù ñèëà, ïðèäðóæåí îò âîéñêà (îò-
òàì áàëà/áàò)
áàëà-âèðèÿ — ñèëà, ãåðîèçúì
23
 ÀÂÈÒÎÕÎË
áàëàãðà — èçêëþ÷èòåëíà ñèëà, ñâðúõñèëà
áàëèí — ñèëåí
“Áàëà” å â îñíîâàòà íà îáðàçóâàíåòî è íà îùå íÿêîëêî
èíòåðåñíè çà íàñ äóìè è èìåíà:
áàëàãà — ìèòè÷åí (áîæåñòâåí) êîí
Áàëàãàêà/Áàëàõàêà — èìå íà äåìîí, çìåé
Áàëà/Âàëà — èìå íà äåìîí, çìåé
áàëàáõàäðà — âåëèêèÿò çìåé, ïëàíèíà â Ñàêà-äâèðà
Êàêâî ïîëó÷èõìå äîòóê — è â êèòàéñêè, è äðåâíîèí-
äèéñêè åçèê ïîíÿòèÿ êàòî ñèëà, äóõîâíà ñèëà, âèñøà ñèëà,
íîñèòåë íà ñèëà ñå îçíà÷àâàò ïî åäèí è ñúùî íà÷èí — áà,
áàî (áà), áàëà. Ñúñ ñúùèÿ êîðåí è â äâàòà åçèêà å îçíà÷å-
íî èìåòî íà íàðîä, êîéòî ñëåä âñè÷êî êàçàíî äîòóê î÷å-
âèäíî å áèë åäèí è ñúù íàðîä, ñ åäíè è ñúùè êà÷åñòâà è
ñëàâà — íàðîäúò áàë-ãàð, áàë-õàð. Òîçè íàðîä å ïðèòåæà-
âàë ôèçè÷åñêàòà è äóõîâíà ñèëà äà áúäå îíçè “ãîñïîäàðñ-
êè íàðîä”, çà êîéòî ïèøå Õåðîäîò. È ñàìî âúç îñíîâà íà
òîâà çíà÷åíèå íà “áà”, “áàë” ìîæåì äà òúðñèì íàðîäíîñ-
òíîòî èìå áúëãàðè, èìå íà íàðîä, êîéòî ñúñ ñâîèòå êà÷åñ-
òâà å âëàäÿë ïðåç åäèí èëè äðóã ïåðèîä ãîëåìè òåðèòî-
ðèè îò Öåíòðàëíà è Âúòðåøíà Àçèÿ (ìåæäó Èìåîí è Ìîí-
ãîëèÿ) è å îñòàâèë ó íàðîäèòå íà òåçè çåìè èìåòî ñè êàòî
ñèìâîë íà “äóõîâíà è ôèçè÷åñêà ñèëà è âëàñò”. Îððîìíè-
ÿò àâòîðèòåò, ñ êîéòî ñå å ïîëçâàë òîçè íàðîä â Àçèÿ, îáÿñ-
íÿâà ôàêòà, ÷å äîðè êîãàòî ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò íåãî îò-
äàâíà å â Åâðîïà, ïðåäñòàâèòåëè íà íåãîâàòà äðåâíà äè-
íàñòèÿ Äóëî ïðîäúëæàâàò äà óïðàâëÿâàò ïî÷òè âñè÷êè èì-
ïåðñêè ôîðìèðîâàíèÿ, îáðàçóâàëè ñå â Öåíòðàëíà è Âúò-
ðåøíà Àçèÿ ñëåä III âåê, êàòî äâàìà íåéíè ïðåäñòàâèòåëè
ñå êà÷âàò äîðè íà òðîíà íà Íåáåñíàòà èìïåðèÿ Êèòàé.
Èçâåñòíî å åäíî äðóãî çíà÷åíèå íà “áàë” â ñàíñêðèò-
ñêèÿ åçèê, à èìåííî “ñèëíà ñâåòëèíà, áëÿñúê”.  äðåâíèÿ
åçèê íà áðèãèòå íàïðèìåð îòòàì ïðîèçëèçà “áàëãåí”
(áëåñòÿù, ñèÿåù). Òóê òðÿáâà äà ñå îòáåëåæè îáà÷å, ÷å â
áðèãèéñêèÿ åçèê “áàëãåí” ñå å èçïîëçâàëî êàòî îïðåäå-
ëåíèå çà âëàñòâàùèÿ ìîíàðõ, èëþñòðèðàùî íåãîâàòà
âëàñò è ñèëà â äúðæàâàòà. Âðúçêàòà ñå äúëæè íà îñíîâ-
íàòà çà èíäîåâðîïåéñêàòà ðåëèãèîçíà ñèñòåìà àñîöèà-
öèÿ íà âëàñòòà è ñèëàòà íà çåìíèÿ âëàäåòåë ñ áëÿñúêà è
ñâåòëèíàòà íà Ñëúíöåòî, âèñøå áîæåñòâî â èíäîåâðî-
ïåéñêèÿ ïàíòåîí. Íà ñòðàíèöèòå íà òîâà ñïèñàíèå ïðîô.
Ìàðêî Ìàðêîâ ïðèâëè÷à âíèìàíèåòî èìåííî âúðõó òî-
âà çíà÷åíèå íà “áàë” — “ñèÿéíà çîðà, ñâåòëèíà”, êàòî öè-
òèðà è ïðåâîäà íà “Áúë-ãàðèÿ”, äàäåí îò àêàä. Ìèõàèë
Äèìèòðîâ, à èìåííî “Áúë-ãàðèÿ” — çåìÿ íà ñèíîâåòå íà
Ñëúíöåòî/ñâåòëèíàòà. Ïî òîçè íà÷èí ïîñî÷åíîòî îò íàñ
24
çíà÷åíèå íà êîðåíà “áà”, “áàë”, îò êîéòî íåñúìíåíî ïðî-
èçõîæäà íàøåòî íàðîäíîñòíî èìå, èíêîðïîðèðà íå ñàìî
ãîðíèòå çíà÷åíèÿ, íî è ïîñî÷åíèòå îò Ïåòúð Äîáðåâ òúë-
êóâàíèÿ íà èìåòî áúëãàðè êàòî ñèíîíèì íà “äúðæàâíè-
÷åñêà ìúäðîñò, ñâåòëèíà íà ðåäà è çíàíèåòî, èçäèãíàòîñò,
öàðñòâåíîñò, âåëè÷èå”. Îòòàì è îñíîâíèòå àòðèáóòè íà
âëàñòòà íà çåìíèÿ âëàäåòåë — ìàíòèÿòà è òðîíúò, ñå îáðà-
çóâàò ñúùî îò êîðåíà áàë/áë/áëê. Çíàåì îò èñòîðè÷åñêèòå
ñâèäåòåëñòâà, ÷å âëàäåòåëÿò â áúëãàðñêàòà äúðæàâà ñå å
ïîëçâàë è ñúñ ñòàòóòà “ïðåäñòàâèòåë íà íàðîäà ïðåä Áî-
ãà”.  òîçè ñìèñúë íåêà îáúðíåì âíèìàíèå íà òîçè âúçõî-
äÿù ïúò íà ðàçâèòèå íà çíà÷åíèåòî íà “áà”, “áàë” âúâ âñè÷-
êè ñïîìåíàòè èçòî÷íèöè.  äðåâíàòà èíäîåâðîïåéñêà ìè-
òîëîãèÿ (âêëþ÷èòåëíî òðàêèéñêàòà) êîíÿò å èìàë ñïåöè-
àëíî ìÿñòî êàòî “âðúçêà ìåæäó çåìÿòà è íåáåòî, ìåæäó
õîðàòà è Áîãà”, ñúùèÿò ïîëóáîæåñòâåí ñòàòóò òîé å èìàë
è ïðè áúëãàðèòå. Â òðàêèéñêàòà ìèòîëîãèÿ êîíÿò å èìàë
ñòàòóòà íà Õåðîé, êàêúâòî å áèë è òðàêèéñêèÿò öàð Îð-
ôåé (êàêòî è òðàêèéñêèòå öàðå âúîáùå). Îòòàì ìèòè÷íè-
ÿò êîí ïðè äðåâíèòå èíäèéöè å “áàëàãà” è åäâà ëè å ñëó-
÷àéíîñò, ÷å íà êèòàéñêè èìåòî Îðôåé ñå çàïèñâà êàòî Õó-
Áà, êàòî Õó å ïîÿñíèòåëíî çà ïðèíàäëåæíîñò.
Áåç äà òâúðäèì, ÷å ñ òîâà êðàòêî èçñëåäâàíå ñìå äàëè
ïúëåí è íåîñïîðèì îòãîâîð â äúëãèòå òúðñåíèÿ íà çíà÷å-
íèåòî íà áúëãàðñêîòî íàðîäíîñòíî èìå è íåãîâèÿ ïðîèç-
õîä, ñå íàäÿâàìå òî äà ïîðîäè äèñêóñèÿ è òúðñåíèÿ ñðåä
íåïðåäóáåäåíèòå áúëãàðñêè èñòîðèöè, êîèòî íàé-ïîñëå äà
ðàçðåøàò òîçè âúïðîñ, òúé êàòî áåç ÿñíîòî ñúçíàíèå çà
ñâîÿòà ïðèíàäëåæíîñò è èñòîðè÷åñêà íàñëåäñòâåíîñò æå-
ëàíîòî îò âñè÷êè íîâî áúëãàðñêî âúçðàæäàíå åäâà ëè áè
ìîãëî äà ñå îñúùåñòâè.
Áåëåæêè:
Çà çíà÷åíèÿòà, ïîñî÷åíè â ñàíñêðèò, âèæ: A Sanskrit-English
Dictonary (Ethymologically and Phylologically Arrenged with Spe-
cial reference fo Cognate Indo-European Languages) — sir M. M.
Williams; M. A., K. G. I. E. Boden Professor of Sanskrit — Motilal
Banarsidass, Delhi, Varanasi, Potna, Moadras. — 1899, 1963, 19643,
1970, 1974, 1976, 1979, 1981, 1984, 1986.
Çà çíà÷åíèÿòà, ïîñî÷åíè â òèáåòñêè, âèæ: Tibetan Language. — Three
Study Tools (Revised Second Edition) by Nganang Thoudup
Narkyid. Library of Tibetan Works, Archives Dharamsala (H. P.),
India, 1975.

ÒÈÒËÀÒÀ ÖÀÐ ­ ÍÀÉ-ÄÐÅÂÍÀÒÀ
ÈÌÏÅÐÑÊÀ ÒÈÒËÀ Â ÑÂÅÒÀ
ÄÈÌÈÒÚÐ ÈË. ÄÈÌÈÒÐÎÂ
Íàâðåìåòî Äèìèòúð Ñúñúëîâ áåøå èçêàçàë ìèñúëòà,
÷å âñè÷êè íåùàñòèÿ çà áúëãàðñêèÿ íàðîä ïðîèçëèçàò îò
êîìïëåêñà çà ìàëîöåííîñò íà ðóñêèÿ íàðîä. Ãåíèàëíî
ïðîçðåíèå! Áðàòÿòà ðóñíàöè íå ìîæåõà äà ïðîñòÿò íà äó-
íàâñêèòå áúëãàðè, ÷å èì äàäîõà åçèê, çà äà ñå ÷åðêóâàò,
áóêâè, çà äà ïèøàò, è êíèãè, çà äà ÷åòàò. Íå ïðîñòèõà è íà
âîëæêèòå áúëãàðè, ÷å ñà ãè ñïàñÿâàëè îò ãëàä, ÷å ñà èì
ïîêàçâàëè êàê ñå ñúçäàâà äúðæàâà è ñà èì äàëè òèòëà, êî-
ÿòî äà ÿ ñèìâîëèçèðà. Ñòàâà äóìà çà òèòëàòà Öàð, êîÿòî
Èâàí Ãðîçíè ïðèåìà ïðåç 1547 ã. êàòî ïúðâà ñòúïêà êúì
æåëàíàòà îò íåãî óíèÿ ñ Êàçàíñêîòî õàíñòâî. Íî çà òîâà
âèæòå ñòàòèÿòà çà Öàð Áîðèñ Ãîäóíîâ. Òóê íåêà ïîãîâî-
ðèì çà òèòëàòà.
Óìèøëåíî íåâåæåñòâî.
 „Áîëüøàÿ ñîâåòñêàÿ åíöèêëîïåäèÿ“, 1950 ã., ïèøå,
÷å Öàð ïðîèçõîæäàëî îò ðèìñêîòî Öåçàð, ÷ðåç Öåçàð ­
Êàéçåð = Öàð (ñëàâÿíñêî ïðîèçíîøåíèå). Òàì ìîæåì äà
ïîä÷åðòàåì è äðóãè áèñåðè íà Ñòàëèíîâàòà èñòîðè÷åñêà
íàóêà. Íàïðèìåð:
„Êîðîëü (Êðàë á.ì.) ­ ìîíàðõè÷åñêà òèòëà ­ ãëàâà íà
ôåîäàëíà èëè áóðæîàçíà äúðæàâà (êàðîëåâñòâàõ) ­ ïðîè-
çõîæäà îò Êàðîëóñ (Êàðë) (ñòàâà âúïðîñ çà âëàäåòåëÿ íà
ôðàíêèòå Êàðë Âåëèêè), Ò. 23, ñ. 36. „Êîðîíàòà ñå ÿâÿâà
êàòî ïðèêðèòèå íà äèêòàòóðàòà íà áóðæîàçèÿòà“, Ò. 23, ñ.
38.
Íå èì å ïîïðå÷èë íà ñúâåòñêèòå èñòîðèöè ôàêòúò, ÷å
„Êàðîëü“ Âåëèêè å íîñèë ñàìèÿò òîé òèòëàòà Êóíèã = Êóíã
= Êèíã (Êðàë), íèòî ÷å êîðîíàòà êàòî àòðèáóò íà âëàñòòà
å ñïîìåíàòà çà ïðúâ ïúò â øóìåðñêèòå ëåãåíäè çà Ñúòâî-
ðåíèåòî, äàòèðàùè îò 4000 ïð.Õð. (èç÷èñëåòå ñàìè êîëêî
ãîäèíè ïðåäè ïîÿâàòà íà „äèêòàòóðàòà íà áóðæîàçèÿòà“).
Äà íå ãîâîðèì çà âúçìîæíîñòòà Öàð äà å ñëàâÿíñêèÿ ïðå-
âîä íà èìåòî Öåçàð, êîåòî áè èçäèãíàëî îáðàçîâàíèåòî
íà ðóñêèÿ ìóæèê îò ÕVI â. íà ñúâðåìåííî ãèìíàçèàëíî
ðàâíèùå. Íî èðîíèÿòà ìîæå áè íå å óìåñòíà. Íåêà ðàçò-
âîðèì ñòðàíèöèòå íà „Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ“ (çà ãèìíàçè-
àëíàòà ñòåïåí), 1993 ­ 43 ãîäèíè ñëåä öèòèðàíîòî ïî-ãîðå
Ñòàëèíîâî òâîðåíèå è 4 ãîäèíè ñëåä „ïðîìÿíàòà“ â Áúë-
ãàðèÿ. Åòî êàêâî èìàò äà êàæàò „ïðîìåíåíèòå“ áúëãàðñêè
èñòîðèöè íà ïîäðàñòâàùîòî ïîêîëåíèå, íà êîåòî íà òåî-
ðèÿ âå÷å ìó å ðàçðåøåíî äà çàå èñòèíàòà.
„Êàòî äîñêîðîøíè íîìàäè, ïðàáúëãàðèòå áèëè ïî-
äîáðå âîåííî îðãàíèçèðàíè îò óñåäíàëèòå ñëàâÿíè, ïîðà-
äè êîåòî ñëåä ïîáåäàòà ïðè Îíãëîñà ïðåç 680 ã. íà òÿõ
áèëî âúçëîæåíî äà îðãàíèçèðàò äúðæàâàòà.“ ÂÚÇËÎÆÅ-
ÍÎ ­ îò êîãî, ìîæå áè îò Êîìèíòåðíà!?
„...  òîçè ñìèñúë áúëãàðñêàòà äúðæàâà èìàëà õàðàê-
òåð íà ñúþç ìåæäó äâå îáùíîñòè... Òèòëàòà Õàí, çàèìñò-
âàíà îò òþðêñêèòå íàðîäè... âåðîÿòíî èìà ñàíñêðèòñêè
ïðîèçõîä è îçíà÷àâà „êðúâ“. Òîâà ùå ðå÷å, ÷å õàíúò áèë
„ñòàðåéøèíà íà êðúâíî ðîäñòâåíè.  ðàíãîâî îòíîøåíèå
Õàí ñå èçðàâíÿâà ñ Ðåêñ, êîÿòî... áèëà ðàâíîïîñòàâå íà
ñúñ ñëàâÿíñêèÿ £ åêâèâàëåíò Êðàë“ „Âåëèê Õàí = Âåëèê
ÀÂÈÒÎÕÎË
Êíÿç“...  òþðêñêàòà ïðàêòèêà òèòëàòà Õàãàí îçíà÷àâàëà
„õàí íà õàíîâåòå“. „Â áúëãàðñêàòà òðàäèöèÿ òàçè òèòëà íå
å ïîçíàòà“... „Îò Áîãà, à íå îò âèçàíòèéñêèÿ èìïåðàòîð“...
„Çàùî âëàäåòåëèòå íå ñè ïðèñâîèëè òèòëàòà „õàãàí“, å
òðóäíî äà ñå êàæå“. „Ïîäðàæàâàëî ñå íà Âèçàíòèÿ, êàòî
ñå ïîäïèñâàë õàíúò „Îò Áîãà ïîñòàâåíèÿò...“ „Áîðèñ ïðè-
íèçèë òèòëàòà ÷ðåç ïðèåìàíå íà òèòëàòà Êíÿç, êîÿòî áèëà
ïî-íèñêà îò êðàë è èìïåðàòîð“... Íåâåðîÿòíà ñìåñèöà îò
èñòèíè, ïîëóèñòèíè, íåèñòèíè è îòêðîâåíè ãëóïîñòè. Äîñ-
òàòú÷íî å äà ñå ïîãëåäíå êîëîíàòà íà Îìóðòàã, çà äà ñå
ðàçáåðå çà êàêúâ ñúþç ìåæäó îáùíîñòè å ñòàâàëî äóìà.
Áúëãàðèòå íèêîãà íå ñà èìàëè â ñâîÿòà äúðæàâíà ñòðóêòó-
ðà òèòëà Õàí, äðóã âúïðîñ å, ÷å òàçè òèòëà íå îçíà÷àâà íà
ñàíñêðèò „êðúâ“, à „áàùà“, „áàùà íà íàðîäà“ ­ íà ñàíñê-
ðèò „ãàíàêà“, ïðîèçëèçàùî îò åäèí êîðåí ñ Êðàë. È äâåòå
òèòëè èìàò íàöèîíàëíî çíà÷åíèå è çàòîâà íå ìîãàò äà ñå
ñðàâíÿò ñ èìïåðñêà òèòëà îò ðàíãà íà „Ðåêñ“ èëè áúëãàð-
ñêàòà òèòëà Êàíàñóáèãè. Òèòëàòà Êàãàí (íå Õàãàí) å àâàð-
ñêà âëàäåòåëñêà òèòëà è íÿìà çà êàêâî äà å áèëà „ïðèåìà-
íà“ îò áúëãàðñêè âëàäåòåë, îùå ïîâå÷å ÷å òÿ îðèãèíàëíî
ïðîèçëèçà îò Êàêàí=Êàâêàí, òèòëà, êîÿòî ôèãóðèðà â áúë-
ãàðñêàòà äúðæàâíà òèòóëàòóðà êàòî Êàâõàí, ò.å. ïî-íèñêà
îò òèòëàòà íà âëàäåòåëÿ. Êîëêîòî äî òîâà, ÷å „Îò Áîãà
âëàäåòåëÿò...“ áèëî èçïèñàíî, çà äà ñå ïîä÷åðòàå, ÷å áúë-
ãàðñêèÿò âëàäåòåë íå å áèë ïîñòàâåí íà òðîíà îò âèçàí-
òèéñêèÿ èìïåðàòîð è îùå ÷å â ñúùîòî âðåìå „õàíúò“ ­
„ïîäðàæàâàë íà Âèçàíòèÿ“, êàòî ñå ïîäïèñâàë „Îò Áîãà
ïîñòàâåíèÿò...“, ïàðàäîêñúò å î÷åâèäåí. Âñå ïàê íåêà ïîä-
÷åðòàåì ­ íå ñàìî âèçàíòèéñêèÿò èìïåðàòîð íå å ìîãúë
êàòî õðèñòèÿíñêè âëàäåòåë äà ïîñòàâÿ åçè÷íèöè íà òðîíà,
íî òðÿáâà äà ñå èìà ïðåäâèä, ÷å áúëãàðèòå ñà èìàëè êîðî-
íîâàí âëàäåòåë ïðåäè îñíîâàâàíåòî íà Ðèì, à òÿõíàòà êîí-
öåïöèÿ „Îò Áîãà Âëàäåòåë“ èëè ïî-òî÷íî „Ïðåäñòàâèòå-
ëÿò íà Áîãà ïðåä íàðîäà“ å äîñòà ïî-ñòàðà îò òàçè íà õðèñ-
òèÿíñêàòà öúðêâà. Âúçìîæíî å òå äà èìàò åäèí äðåâåí èç-
òî÷íèê, íî å íåâúçìîæíà âçàèìîâðúçêàòà, ïðåäëîæåíà íà
ãîðêèòå íè ãèìíàçèñòè.
Ùî ñå îòíàñÿ äî òîâà äàëè Áîðèñ áèë ïðèíèçèë äðåâ-
íàòà áúëãàðñêà òèòëà Êàíà ñóáèãè, ïðèåìàéêè òèòëàòà
Êíÿç, è îòíîøåíèåòî íà ïîñëåäíàòà êúì Êðàë è Èìïåðà-
òîð, ñ òîâà ùå ñå çàíèìàåì â ñúùèíñêîòî èçëîæåíèå, îò-
íàñÿùî ñå çà òèòëàòà Öàð. Åòî íàêðàÿ êàêâî èìà äà êàæå
íàøèÿò ó÷åáíèê ïî èñòîðèÿ è çà òàçè òèòëà: „âîäåëà íà÷à-
ëîòî ñè îò ëàòèíñêîòî íàçâàíèå „öåçàð“, êîåòî ñëàâÿíèòå
áèëè çàèìñòâàëè îò ìåñòíèòå æèòåëè çà òèòëà íà òåõíèÿ
ãîñïîäàð“. Ïîçíàòàòà ïåñåí. Èçìèñëåíî å è ìåæäèííîòî
„öÿñàð“, òàêà áèëè èçãîâàðÿëè ñëàâÿíèòå „öåçàð“ â íà÷à-
ëîòî, çà äà ñòàíåëî òî „ïî-êúñíî“ íà „öúñàð“ è íàêðàÿ íà
Öàð (à çàùîòî íå íà öèíöàðèí íàïðèìåð). Âîäà îò ñòî
êëàäåíöè ñå âàäè ñàìî çà äà ñå ïîêàæå „ñòðåìåæúò íà Áî-
ðèñ êúì ñëàâÿíèçàöèÿ“.
Íàïðàâèõìå òîçè äúëúã æóíðàëèñòè÷åñêè øàðæ íå ñëó-
÷àéíî, òúé êàòî è äåìîíñòðèðàíîòî íåâåæåñòâî íå å ñëó-
25
 ÀÂÈÒÎÕÎË
÷àéíî. Ñòàðàòà ñÿíêà íà ðóñêèÿ ïàíñëàâèçúì è ñúâåòñ-
êèÿ èíòåðíàöîíàëèçúì, äâå ñòðàíè íà åäíà ìîíåòà, îòíî-
âî ñå ñïóñêà íàä Áúëãàðèÿ, îòíîâî àòåèñòèòå ó íàñ ñå ñå-
òèõà çà ïðàâîñëàâèåòî, ÷åðòàÿò ïðàâîñëàâíè îñè, îòâàðÿò
ïðàâîñëàâíè áàíêè, ñëàâÿíñêè óíèâåðñèòåòè, ôîíäàöèè,
ïëàíóâàò ôåäåðàöèè. Ïàê ñå ãîòâÿò äà ïðîäàâàò Áúëãà-
ðèÿ. Ïðå÷àò èì áúëãàðñêèòå öàðå, êîðîíîâàíèÿò ãåðá, íà-
öèîíàëíîòî íè ñàìîäúðæàâèå è ãîðäîñò. Ïðå÷àò èì áúë-
ãàðèòå, çàòîâà ãè íàïðàâèõà „ïðà“ è „ïðîòî“. Çàòîâà â äðóãà
çëîùàñòíà èñòîðèÿ çà ãèìàçèàëíàòà ñòåïåí ñåãà ñå ñåòèõà
äà îñïîðâàò öàðñêîòî äîñòîéíñòâî íà Ñèìåîí I. Íå áèë
ãî ïîëó÷èë òîé â 913 ã. âúâ Âëàõåðíà îò Íèêîëàé Ìèñòèê
­ ãðåøêàòà áèëà, ÷å „êàêòî ñåãà ñå óñòàíîâÿâà, ïàòðèàð-
õúò íå ïîëîæèë êîðîíà íà ãëàâàòà íà Ñèìåîí, à ñâîÿ åïè-
ðèïòàðèé“. Õèòðèÿò ìó ãðúê, à Ñèìåîí, íàé-îáðàçîâàíè-
ÿò âëàäåòåë â ñâåòà ïî òîâà âðåìå, âúçïèòàíèê íà Ìàãíàó-
ðñêàòà øêîëà ñèãóðíî íå ìîãúë äà îòëè÷è êîðîíà îò åïè-
ðèïòàðèé. Ïðå÷è èì Ñèìåîí Âåëèêè, êàêòî èì ïðå÷àò Áî-
ðèñ III è Ñèìåîí II. Åòî âè îùå åäèí öèòàò: „È ïàê ïîðà-
äè òîâà íà åäíè èì ñå ïðèâèæäàò „çëàòíè âåêîâå“, íà äðó-
ãè ­ ìúðòâîðîäåíè öèâèëèçàöèè, âñåêè ñïîðåä ïðåäïî÷è-
òàíèÿòà ñè“ (Íèêîëàé Ãåí÷åâ, Áúëãàðñêàòà êóëòóðà ÕV-
ÕIV â. Ëåêöèè. ÑÓ „Êëèìåíò Îõðèäñêè“, Ñ, 1988, ñ. 11).
Òîâà íà ïðàêòèêà å âúðõúò íà ñúâðåìåííèÿ íàöèîíàëåí íè-
õèëèçúì â Áúëãàðèÿ ­ òåçè ïðåöåíêè, èëè ïî-òî÷íî èíñè-
íóàöèè, ñà äåëî íà ïðîôåñîð ïî èñòîðèÿ. Íå å ñëó÷àéíî,
÷å èìåííî òîçè ïðîôåñîð áåøå èçáðàí è çà ðåêòîð íà ÑÓ
„Êëèìåíò Îõðèäñêè“, ÷å òîé ñåãà å ðåêëàìèðàí êàòî íàé-
ãîëåìèÿ ïàòðèîò è íàöèîíàëèñò. Íåêà îòáåëåæèì, ÷å ïî
ñúùîòî âðåìå (1944-1995 ã.), êîãàòî ïðîôåñîð Ãåí÷åâ èç-
ëàãàøå òåçè ñè âúçãëåäè çà åïîõàòà íà Ñèìåîí I ïðåä áúë-
ãàðñêèòå ñòóäåíòè, â Õàðâàðä, ïðåä åäíà ñâåòîâíà àóäèòî-
ðèÿ, ãîëåìèÿò ó÷åí Îìåëÿí Ïðèöàê èçëîæè ñòàíîâèùå,
÷å ⠄ñðàâíåíèå ñ ïîòîìúêà íà Àòèëà — öàð Ñèìåîí, âè-
çàíòèéñêèÿò èìïåðàòîð å èçãëåæäàë êàòî ïàðâåíþ“.
Òðàãèêîìè÷íî ïîëîæåíèå, êîåòî ñàìî ïîêàçâà, ÷å íå-
âåæåñòâîòî, êîåòî äåìîíñòðèðàò åäíà ÷àñò îò áúëãàðñêè-
òå èñòîðèöè, íå å íåâèííî, à óìèøëåíî.
ÒÈÒËÀÒÀ ÖÀÐ Â ÑÂÅÒÎÂÍÀÒÀ
ÌÎÍÀÐÕÈ×ÅÑÊÀ ËÈÒÅÐÀÒÓÐÀ
Èñòîðèÿòà íè å îñòàâèëà ñúâñåì ÿñíè äàííè çà òîâà
êúäå çà ïðúâ ïúò ñå å óïîòðåáèëà òèòëàòà öàð è ñ êàêâî
çíà÷åíèå ­ â ïúðâàòà äúðæàâà ñ èìïåðñêè õàðàêòåð â èñ-
òîðèÿòà íà ÷îâåøêàòà öèâèëèçàöèÿ ­ Àêàä. Ïðúâ íåèí íî-
ñèòåë å è ïúðâèÿò â èñòîðèÿòà íà ÷îâå÷åñòâîòî „èìïåðà-
òîð“ Ñàðãîí I.  äðåâíèòå øóìåðî-àêàäñêè íàäïèñè òèò-
ëàòà öàð å èçïèñàíà êàòî öàð (òñàð), áåç íèêàêâè âàðèàí-
òè, êîèòî äà ïîçâîëÿò íà ôàíòàçèÿòà íà ñúâðåìåííèÿ èñ-
òîðèê èëè ëèíãâèñò äà ÿ äåôîðìèðà è èçîïà÷è. Íàïúëíî
âúçìîæíà å âðúçêàòà ìåæäó öàð è öåçàð, íî òóê ìîæå äà
ñòàâà äóìà (àêî âúîáùå å èìàëî òàêàâà âðúçêà), çà çàåìêà
îò öàð êúì öåçàð, à íå îáðàòíîòî. Îñâåí òîâà òàêàâà çàåì-
êà ñå å îñúùåñòâèëà â åäíà äàëå÷íà åïîõà, ìíîãî ïðåäè
ñëàâÿíèòå äà çàãàòíàò çà ñâîåòî èñòîðè÷åñêî ñúùåñòâóâà-
íå, à êàìî ëè äà ïðîèçíàñÿò öåçàð, êàòî öàð. Äðåâíèÿò
ïðîèçõîä íà òèòëàòà öàð áåøå âå÷å ïîñî÷åí îò Ïåòúð Äîá-
ðåâ. Ïðàáúëãàðèòå. Ïðîèçõîä, åçèê, êóëòóðà. Ñ, 1991 ã.,
íî òîé ìàëêî ïðèáúðçàíî âàäè çàêëþ÷åíèÿ â òàçè âðúçêà
26
çà ïðîèçõîäà íà áúëãàðèòå. Ïî ñúùåñòâî òèòëàòà öàð å
èìïåðñêà è íàäíàöèîíàëíà òèòëà, êîÿòî èìåííî ïîðàäè
òîçè ñâîé õàðàêòåð å ïðèäîáèëà ñâåòîâíî çíà÷åíèå ñ ðàç-
âèòèåòî íà ñâåòîâíàòà ìîíàðõèÿ. Âñúùíîñò äîðè íåéíèÿò
ïðîèçõîä íå ìîæå âñå îùå äà ñå óñòàíîâè, ïðåäïîëàãà ñå,
÷å äèíàñòèÿòà, êîÿòî å óñòàíîâèë Ñàðãîí I íà òðîíà íà
Àêàä, å áèëà îò ñåìèòñêè ïðîèçõîä, íî ëèíãâèñòèòå ñà åäè-
íîäóøíè, ÷å äóìàòà öàð íå å îò òàêúâ ïðîèçõîä. Òÿ íå
ìîæå äà ñå îïðåäåëè è êàòî øóìåðñêà äóìà, îùå ïîâå÷å
÷å â øóìåðñêàòà òèòóëàòóðà âúðõîâíàòà òèòëà å áèëà ëó-
ãàë. È â ñúñåäíèòå íà Øóìåð çåìè íÿìà ïàðàëåë ­ â Åëàì
âúðõîâíàòà òèòëà å áèëà çóíêèð. Îïèòèòå äà ñå ïîòúðñè çà
íåÿ èíäîåâðîïåéñêè ïðîèçõîä ñðåùàò òðóäíîñòè â õðîíî-
ëîãè÷åñêè àñïåêò, êàòî ñå èìà ïðåäâèä, ÷å ñòàâà âúïðîñ
çà III õèëÿäîëåòèå ïðåäè Õðèñòà. Äðåâíèÿò ïðîèçõîä íà
òèòëàòà öàð ñå äîêàçâà è îò äðóãè ôàêòîðè, êîèòî íå ñà
áèëè âçåòè ïîä âíèìàíèå îò ñúñòàâèòåëèòå íà „Áîëüøàÿ
ñîâåòñêàÿ åíöèêëîïåäèÿ“, íî ñà îòáåëÿçàíè íàïðèìåð â
„Åíöèêëîïåäèÿ íà Èñëÿìà“, 1978, ò. IV.  àðàáñêèÿ åçèê
òèòëàòà êàèñàð/êàúñàð å ïîñî÷åíà êàòî çàåìêà îò àðàìåéñ-
êè åçèê, åçèê, êîéòî èìà õèëÿäîëåòíà èñòîðèÿ â äðåâíà
Ñèðèÿ, êúäåòî ñå ÿâÿâà è èçïèñàíàòà ñ äðåâíîñèðèéñêè
áóêâè òèòëà „ñàóðóñ ñèðèàêóñ“ (öàðåòå íà Ñèðèÿ). Íåùî
ïîâå÷å, àðàáèòå ñà îòíàñÿëè òèòëàòà êàèñàð/ñàúñàð/êåñàð
íå ñàìî êúì ðèìñêèòå èìïåðàòîðè (íàé-ðàíî â 198 ã.
ñë.Õð. çà Êàðàêàëà), íî è çà ïåðñèéñêèòå ìîíàðñè âúâ ôîð-
ìàòà êèñðà, êàêòî å çàïèñàíî â Êîðàíà („Ìîõàìåä íè îáå-
ùà áîãàòñòâàòà íà êèñðà è êàèñàð“). Òåçè äâå ôîðìè êèñðà
(êè-ñðà, êè-ñúðà) è êàèñàð (êàè-ñàð) ñà èçêëþ÷èòåëíî èí-
òåðåñíè è ùå ñå âúðíåì îòíîâî íà òÿõ. Ñåãà íåêà ïðîñëå-
äèì äâèæåíèåòî ïðåç âåêîâåòå íà òèòëàòà öàð. Ñëåä Ñàð-
ãîí â Àêàä êàêòî èìïåðñêàòà òèòëà öàð, òàêà è íåéíîòî
ñúäúðæàíèå ñà â îñíîâàòà íà ïî÷òè âñè÷êè íàñëåäíèöè íà
èìïåðèÿòà íà Àêàä â Ìåñîïîòàìèÿ ­ òÿ ïðèñúñòâà è â Óð
III, è â Íèíåâèÿ è âúâ Âàâèëîí ­ êàòî òñàð-óì â Óð, øàðó-
øàðàíà â Àñèðèÿ è øàð, øàðó âúâ Âàâèëîí ­ çà äà äîñòèã-
íå äî äðåâíîïåðñèéñêèÿ âàðèàíò øàîíàíî-øàî (ñåãàøíî-
òî øàõèíøàõ ­ öàð íà öàðåòå). Â òîçè áðîé íà ñïèñàíèåòî
â ñòàòèÿòà, ïîñâåòåíà íà Àâèòîõîë, îáúðíàõìå âíèìàíèå
íà õðîíîëîãèÿòà íà äèíàñòèÿòà íà Êàíèøêà, óïðàâëÿâàëà
Êóøàíñêàòà èìïåðèÿ ïðåç II ñòîëåòèå ñë. Õð., êàêòî è íà
íàäïèñà âúðõó êàìúê îò Àðà (áëèçî äî ðåêà Èíä) çàïå÷à-
òàë ïúëíàòà èìïåðñêà òèòëà íà Êàíèøêà ­ ìàõàðàäæà ðà-
äæàòèðàäæà äåâàïóòðà êàèñàðà Êàíèøêà. Èíòåðåñíî å, ÷å
òîâà å åäèíñòâåíèÿò íàäïèñ, ñâúðçâàù Êàíèøêà ñ òèòëàòà
êàèñàð, êàêòî è åäèíñòâåíèÿò, ñâúðçâàù ãî ñ òèòëèòå ìà-
õàðàäæà è ðàäæàòèðàäæà. Áåøå èçêàçàíî ïðåäïîëîæåíè-
åòî, ÷å ñ êàèñàðà å áèëî îçíà÷åíî âñúùíîñò êàéçåð/êåñàð,
òúé êàòî Êàíèøêà çíàåë çà ñúùåñòâóâàíåòî íà Ðèì. Íàè-
âíî îáÿñíåíèå, êîåòî íå íàìåðè ãîëÿìà ïîäêðåïà ñðåä ñå-
ðèîçíèòå ó÷åíè (âæ: Äæîí Ì. Ðîçåíôèéëä, Äèíàñòè÷åñ-
êîòî èçêóñòâî íà êóøàíèòå, ñ. 28 è 58). Êàêòî ïîñî÷èõìå â
ñòàòèÿòà çà Àâèòîõîë, Êàíèøêà çàìåñòâà ñ êóøàíñêàòà ìî-
íàðõè÷åñêà òèòóëàòóðà äîòîãàâà ïðèñúñòâàùèòå òèòëè ­
èíäî-ñêèòñêàòà ìàõàðàäæà ðàäæà òèðàäæà (öàð íà öàðå-
òå) è ãðúêîáàêòðèéñêèòå ïîäàíèöè íà èìïåðèÿòà), ñ ïåð-
ñèéñêàòà øàîíàíîøàî (öàð íà öàðåòå). Çàåäíî ñ òåçè òèò-
ëè îòïàäàò è ãðúöêèòå ãåðîè÷åñêè è áîæåñòâåíè ïåðñîíà-
æè îò êóøàíñêèòå ìîíåòè, çàìåíåíè ñ èðàíñêè, êàêòî è
ãðúêî-áàêòðèéñêàòà ïèñìåíîñò è åçèê, çàìåíåíè ñ èðàíî-
áàêòðèéñêè.  ñëó÷àÿ âàñèëåâñ íå å çàìåíåíà ñ êàèñàðà è
íàäïèñà íà Àðà, òúé êàòî îñíîâàíèåòî çà ïðèñúñòâèåòî íà

òàçè ãðúöêà òèòëà â òèòóëàòóðàòà íà Áèìà (ïðåäõîäíèê íà
Êàíèøêà) å áèëî âñå îùå çàïàçåíî ãðúêî-áàêòðèéñêîòî
âëèÿíèå â äúðæàâàòà, äîêàòî ïðè Êàíèøêà òî íàìàëÿâà
çíà÷èòåëíî è çàòîâà òèòëàòà å ïðåìàõíàòà. Íèêîé íå áè
ìîãúë äà òâúðäè, ÷å â Öåíòðàëíà Àçèÿ è Èíäèÿ íÿêîãà å
èìàëî ðèìñêî íàñåëåíèå èëè âëèÿíèå, çà äà ñå ïîÿâè òèò-
ëàòà êåñàð/öåçàð. Î÷åâèäíî òóê ñòàâà äóìà çà äðåâíàòà
òèòëà öàð â ïîñî÷åíèÿ ïðåäè âàðèàíò êàèñàð/êèñàð. Êàê-
òî å èçâåñòíî, ïî âðåìåòî íà Êàíèøêà èìïåðèÿòà íà êó-
øàíèòå ñå å ïðîñòèðàëà îò ïîðå÷èåòî íà ðåêà Èíä íà þãî-
çàïàä äî ïîðå÷èåòî íà ðåêà Ãàíã íà þãîèçòîê è îò Õîðå-
çúì è Ñîãäèÿíà íà ñåâåðîçàïàä äî Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà
è Õîòúí íà ñåâåðîèçòîê, ò.å. öÿëà Öåíòðàëíà Àçèÿ, òåðè-
òîðèèòå îò êúäåòî, íàé-îáùî êàçàíî, ñà „äîøëè“ áúëãà-
ðèòå. È òàêà âèæäàìå, ÷å òèòëàòà öàð å îòáåëÿçàíà â Öåí-
òðàëíà Àçèÿ è Èíäèÿ êàòî èìïåðñêà òèòëà â åäèí äîñòà
êúñåí ïåðèîä ­ II â.ñë. Õð., êàòî ïî òîçè íà÷èí åäíà ïîñ-
ëåäîâàòåëíîñò â òðàäèöèÿòà å óñòàíîâåíà ­ îò II õèëÿäî-
ëåòèå II ïð.Õð., â Àêàä, ïðåç II è I õèëÿäîëåòèå ïð.Õð. â
Àñèðèÿ, Âàâèëîí, Ñèðèÿ è Ïåðñèÿ, äî ïúðâèòå ñòîëåòèÿ
ñë.Õð. â Öåíòðàëíà Àçèÿ. Ïðåáëèæèõìå ñå íå ñàìî âúâ
âðåìåòî, íî è ãåîãðàôñêè äî áúëãàðñêèÿ ïðîáëåì è öàð
Ñèìåîí I. Íî ïðåäè äà ñå îïèòàìå äà îòêðèåì òèòëàòà
öàð îùå ïî áëèçêî äî íåãî âúâ âðåìåòî, íåêà ñè ïðåäñòà-
âèì åäíà äðóãà ãëåäíà òî÷êà, äðóãà ïåðñïåêòèâà â ðåøà-
âàíåòî íà íàøèÿ ïðîáëåì.
ÑÓÁÅÊÒÈÂÍÈßÒ ÃÅÍÈÉ
Âúðõîâíèòå è ñþáëèìíè ïîñòèæåíèÿ íà ÷îâåøêàòà
åíåðãèÿ, ìàðêèðàùè èñòîðèÿòà íà ÷îâå÷åñòâîòî, íå ñà ðå-
çóëòàò îò êîëåêòèâíà äåéíîñò, íàðîäíè ñúáðàíèÿ, ïàðëà-
ìåíòè, ñúáîðè, ñúâåòè, îðàòîðèè, êîíãðåñè è äðóãè ïî-
äîáíè ãîâîðèëíè, à íà íåïîçíàâàùèÿ ïðåãðàäè ñóáåêòè-
âåí ãåíèé íà èçêëþ÷èòåëíàòà ëè÷íîñò ­ âúâ âîéíà è â ìèð
òîé å îïðåäåëÿë õîäà íà èñòîðèÿòà ­ Àëåêñàíäúð Ìàêå-
äîíñêè, Àøîêà, Àíèáàë, Öåçàð, Àòèëà, Âåëèçàðèé, ×èí-
ãèç Õàí, Òàìåðëàí, Êîíôóöèé, Çîðîàñòúð, Áóäà, Ìîõà-
ìåä ­ ãîëåìèòå òâîðöè íà èñòîðèÿòà, íà íåéíèòå ìàòåðè-
àëíè è äóõîâíè èçìåðåíèÿ ­ ìíîãî îò òÿõ äîñòèãíàëè äî
áîæåñòâåí ñòàòóñ, îñíîâîïîëîæíèöè íà åïîõè è äèíàñòè-
÷åñêè (èñòîðè÷åñêè) ïåðèîäè. Êàêòî Òîìàñ äå Êóèíñè íÿ-
êîãà å êàçàëà: „Èñòîðè÷åñêîòî âðåìå (Âðåìåòî) íå ñå îáÿñ-
íÿâà ñ ïîêîëåíèÿ èëè ñòîëåòèÿ, à ÷ðåç ãîëåìèòå ïåðèîäè
è äèíàñòèè, ÷ðåç öèêëèòå íà ôàðàîíèòå è Ïòîëîìåèòå, íà
Àíòèîõèòå è Àðøàêèäèòå“. Ëè÷íîñòè îò ñïîìåíàòàòà âå-
ëè÷èíà ñà áèëè è Ñàðãîí I, è Êàíèøêà, è Àâè-Òîõîë, îñ-
òàâèëè íåèçëè÷èìè ñëåäè â ñúçíàíèåòî è èñòîðè÷åñêàòà
ïàìåò íà íàðîäèòå, îñíîâîïîëîæíèöè íà èñòîðè÷åñêè ïå-
ðèîäè ­ òàêàâà ëè÷íîñò å áèë è Öàð Ñèìåîí I.
Ñàðãîí I å ïðèåë òèòëàòà öàð, çà äà îòáåëåæè è óòâúð-
äè åäèí íîâ ñòàòóò íà ñâîÿòà âëàñò, èìïåðñêèÿ àâòîðèòåò
ïî îòíîøåíèå íà ïîäâëàñòíèòå ìó øóìåðñêè è ñåìèòñêè
âëàäåòåëè, êàêòî è ïî îòíîøåíèå íà ñúñåäíèòå ìó íàöèî-
íàëíè äúðæàâè. Êàíèøêà ïðèåìà ñúùàòà òèòëà ñúñ ñúùè-
òå ñúîáðàæåíèÿ, óòâúðæäàâàíå íà íîâ ñòàòóò çà äúðæàâà-
òà è àâòîðèòåò çà âëàäåòåëÿ, íàñëåäíèê íà òðàäèöèèòå íà
„Âåëèêèÿ Öàð“, òèòëàòà íà ïåðñèéñêèòå âëàäåòåëè, íàé-
ïðåñòèæíèÿ ñèìâîë íà ìîíàðõè÷åñêàòà âëàñò â äðåâíîñò-
òà. Ñèìåîí I ïðèåìà òèòëàòà öàð, çà äà èçòúêíå èìïåðñ-
ÀÂÈÒÎÕÎË
êèÿ õàðàêòåð íà Áúëãàðñêàòà äúðæàâà, ðàâíîñòîéíà ïî íå-
ãîâî âðåìå íà Âèçàíòèéñêàòà èìïåðèÿ è íà Ôðàíêñêàòà
èìïåðèÿ (Ðèìñêàòà èìïåðèÿ íà Îòîíèòå). Òîçè èçêëþ÷è-
òåëíî àìáèöèîçåí ìîíàðõ ñè å äàâàë ÿñíà ñìåòêà çà ïîëî-
æåíèåòî íà áúëãàðñêàòà ìîíàðõè÷åñêà èíñòèòóöèÿ ñïðÿ-
ìî òàçè íà âèçàíòèéñêèòå èìïåðàòîðè, çàòîâà íå ïðèåìà
óåäíàêâÿâàùàòà ãè òèòëà (èìïåðàòîð). Êàòî íàé-îáðàçî-
âàíèÿ âëàäåòåë íà ñâîåòî âðåìå Öàð Ñèìåîí I íåñúìíåíî
å ðàçáèðàë íåðàâíîñòîéíîñòòà íà áèâøàòà ðåïóáëèêàíñ-
êà òèòëà „Èìïåðàòîð“ â êîíòåêñòà íà äðåâíèòå è áîãàòè
òðàäèöèè íà áúëãàðñêàòà äúðæàâíîñò. À îòòàì è çàêëþ-
÷åíèåòî, êîåòî ïðàâè ïðîô. Ïðèöàê çà íåãîâîòî îòíîøå-
íèå êúì âèçàíòèéñêèÿ èìïåðàòîð. Âñå ïàê êàê å ñòèãíàë
òîé äî îòãîâàðÿùàòà ìó òèòëà ­ öàð? Òóê ñà âúçìîæíè
ñïîðåä íàñ äâà îòãîâîðà ­ èëè Ñèìåîí I å ïðîäúëæèòåë
íà äðåâíè ìîíàðõè÷åñêè òðàäèöèè, çàïàçèëè â ñðåäíîàçè-
àòñêà ñðåäà òàçè òèòëà, èëè òîé ÿ å çàèìñòâàë îò òðàäè-
öèè, ñ êîèòî ñå å çàïîçíàë ïî âðåìå íà ñëåäâàíåòî ñè â
Ìàãíàóðñêàòà øêîëà, èçó÷àâàéêè äðåâíèòå ïàïèðóñè è äî-
êóìåíòè. Âòîðèÿò îòãîâîð çâó÷è ñúâñåì ëîãè÷íî: Ñàðãîí
I å ïúðâèÿò â èñòîðèÿòà âëàäåòåë, ñúçäàë îáøèðíà âîåííà
èìïåðèÿ, ïðîòîòèï íà ïî-ñåòíåøíèòå çàâîåâàòåëè, îò
Àëåêñàíäúð äî Íàïîëåîí. Êàòî òàêúâ ïðåöåäåíò, íåãîâà-
òà ëè÷íîñò å îñòàâèëà îãðîìíà ñëåäà âúâ âúîáðàæåíèåòî
íà ïîêîëåíèÿòà. Õèëÿäà ãîäèíè ñëåä ðóõâàíåòî íà íåãî-
âàòà èìïåðèÿ äåëàòà ìó ñà áèëè âúçïÿâàíè â åïîñè, ôðàã-
ìåíòè îò êîèòî áÿõà íàìåðåíè â åãèïåòñêèòå àðõèâè â Òåë-
Àë-Àìàðíà è â õåòñêàòà áèáëèîòåêà â Áîãàçêõîé (Öåíò-
ðàëíà Ìàëà Àçèÿ). Ëåãåíäàòà çà íåãîâîòî ðàæäàíå å áèëà
ïîñëåäîâàòåëíî îòðàçÿâàíà â ðàçëè÷íè ëèòåðàòóðíè è èñ-
òîðè÷åñêè òðàäèöèè ­ ïðè Ìîéñåé, Ðîìóë è Ðåì, Êèðóñ
Âåëèêè è, êîëêîòî è íåâåðîÿòíî äà çâó÷è, â êèòàéñêèòå
èñòîðè÷åñêè õðîíèêè, ïðåäàâàùè ëåãåíäàòà çà ïðîèçõîäà
íà äèíàñòè÷åñêèÿ ðîä Àøèíà (Àñåíîâöè). Íå ìîæå äà èìà
íèêàêâî ñúìíåíèå, ÷å âñè÷êè òåçè ëåãåíäè, êàêòî è õðîíè-
êè çà ñàìîòî öàðóâàíå íà Ñàðãîí, ñà áèëè íà ðàçïîëîæå-
íèå íà ñòóäåíòèòå â ìàãíàóðñêàòà øêîëà, íàé-ãîëåìèÿ íà-
ó÷åí öåíòúð íà Åâðîïåéñêîòî ñðåäíîâåêîâèå. Íå å íåâúç-
ìîæíî èìåííî òàì Ñèìåîí äà å ñðåùíàë òèòëàòà, êîÿòî
ïî-êúñíî òîé ùå íàïðàâè èçâåñòíà íà ñúùîòî òîâà Åâðî-
ïåéñêî ñðåäíîâåêîâèå è êîÿòî ñòîëåòèÿ ïî-êúñíî ùå áú-
äå ìå÷òàíà òèòëà çà ðóñêè è ñðúáñêè âëàäåòåëè. Ñìåøíî
äà ñå òâúðäè, ÷å Ñèìåîí áèë èçèãðàí îò Íèêîëàé Ìèñòèê
è íå áèë ïîëó÷èë îò íåãî „Öàðñêî äîñòîéíñòâî“. Öàðñêî-
òî äîñòîéíñòâî ñà ãî èìàëè îùå íåãîâèòå äàëå÷íè ïðàäå-
äè è òóê íå å èçëèøíî äà ïðèïîìíèì, ÷å ïî-êúñíî åäèí îò
íåãîâèòå ïîòîìöè ùå îáúðíå òî÷íî òîëêîâà âíèìàíèå íà
Ðèìñêèÿ ïàïà, êîëêîòî Ñèìåîí å îáðúùàë íà Öàðèãðàäñ-
êèÿ ïàòðèàðõ ­ êîãàòî ïàïàòà ãî íàðè÷à „êðàë“, Öàð Êà-
ëîÿí â îòãîâîðà ñè ñå íàðè÷à ñàì „ðåêñ“. Î÷åâèäíî áúë-
ãàðñêèòå öàðå ñà ðàçáèðàëè ïî-ïðàâèëíî ãðàäàöèÿòà íà
òèòëèòå â ìîíàðõè÷åñêàòà èíñòèòóöèÿ, îòêîëêîòî ñúñòà-
âèòåëèòå íà áúëãàðñêèòå ó÷åáíèöè ïî èñòîðèÿ äíåñ.
ÍÀÑÎÊÀ ÇÀ ÁÚÄÅÙÈ ÈÇÑËÅÄÂÀÍÈß
Íåçàâèñèìî ÷å, êàêòî êàçàõìå, ãîðåèçëîæåíàòà òåîðèÿ
çà „ñóáåêòèâíèÿ ãåíèé“ å ïî ïðèíöèï ïðèåìëèâà, íàøåòî
âíèìàíèå å íàñî÷åíî â äðóãà ïîñîêà ­ âúçìîæíîñòòà òèò-
ëàòà öàð äà å îñòàòúê îò öåíòðàëíîàçèàòñêà ðåäàêöèÿ íà
27
 ÀÂÈÒÎÕÎË
áëèçêîèçòî÷íè òðàäèöèè, îñòàíàëè îò äúëáîêà äðåâíîñò
â áúëãàðñêàòà äúðæàâíè÷åñêà òðàäèöèÿ. Òóê ùå ñå îïèòà-
ìå äà íàáåëåæèì íÿêîè íàñîêè çà áúäåùè èçñëåäâàíèÿ íà
òîçè ïðîáëåì, êàêòî è ïîâå÷å èëè ïî-ìàëêî èçâåñòíè ôàê-
òè, ñâúðçàíè ñ íåãî. Ñ ÿñíîòî ñúçíàíèå ñìå, ÷å å íåâúç-
ìîæíî äà èç÷åðïèì òóê òîçè âúïðîñ, êàêòî è ÷å åäâà ëè
ìîæåì äà ìó äàäåì îêîí÷àòåëåí îòãîâîð ­ çà òîâà ñà íå-
îáõîäèìè ìàùàáíè èçñëåäâàíèÿ è óñèëèÿ íà ïîêîëåíèÿ
ó÷åíè, òúé êàòî íå ñàìî ìàòåðèÿòà å åäíà îò íàé-ñëàáî
ïîçíàòèòå çàñåãà, íî è ìàùàáèòå £ â èñòîðè÷åñêî, ëèíã-
âèñòè÷íî è êóëòóðíî îòíîøåíèå ñà îãðîìíè.
Åòî ïîðåäèöà îò èíòåðåñíè ôàêòè, ñâúðçàíè ñ íàøèÿ
ïðîáëåì. Íà èñòîðè÷åñêàòà íàóêà å èçâåñòíî ñâèäåòåëñò-
âîòî íà Ïðîêîïèé Êåñàðèéñêè, ÷å áúëãàðñêèÿò âëàäåòåë
Ñèíäàëõ (ñðåäàòà íà V â.) å íîñèë òèòëàòà öàð. Çàñåãà òî-
âà ñâèäåòåëñòâî, ìîæå áè ïîðàäè òîâà, ÷å å îñòàíàëî
ñòðàííî ïðåíåáðåãíàòî, ñè îñòàâà èçîëèðàíî, âúïðåêè ÷å
àêî òî ìîæå äà áúäå ïîòâúðäåíî, ëèïñâàùîòî çâåíî â èñ-
òîðè÷åñêàòà õðîíîëîãèÿ áè áèëî íàìåðåíî.
Èçâåñòíî å èìåòî íà âîåíà÷àëíèê âúâ âèçàíòèéñêàòà
àðìèÿ (âåðîÿòíî íàåìíè÷åñêè êîíòèíãåíò â àðìèÿòà íà
Âåëèçàðèé), êîìàíäâàë íàåìíèöè „ìàñàãåòè“, ñàìèÿò òîé
îïðåäåëåí êàòî „ìàñàãåò“ (ñ òîâà èìå ñà áèëè èçâåñòíè
ïðåç VI â. õóíñêèòå íàåìíèöè âúâ âèçàíòèéñêàòà àðìèÿ) ­
Çàð-òèð. Ïîñî÷åíî å, ÷å òîé å áèë áðàò áëèçíàê íà Çàð-
ìèð, âëàäåòåë íà ìàñàãåòèòå (õóíèòå). Î÷åâèäíî âòîðîòî
„èìå“ âñúùíîñò ïðåäñòàâëâà òèòëà, êàòî ìèð îòãîâàðÿ íà
êðàë. Â ñâîèòå èçñëåäâàíèÿ âúðõó ïîäîáíè òèòëè Ì. Õåë-
ôåí ïîñî÷âà, ÷å å „âúçìîæíî íà ãðúöêè òèòëàòà ñóð äà å
áèëà òðàíñôîðìèðàíà â çóð“, òîé ïîñî÷âà ðåäèöà èìåíà
íà õóíè, çàâúðøâàùè ñ òàçè òèòëà: „åëìèí çóð (åìíåò òçóð),
óëòçèí çóð, àðïèä çóð (òóê âåðîÿòíî ñòàâà äóìà çà ðîäà
Àðïàä, áúëãàðñêèÿ ðîä, îãëàâèë â Õ â. ïðåñåëâàùèòå ñå
íà çàïàä óíãàðöè), òóí ñàð“ è äð. Ïîñòàâÿíåòî íà òåçè ñëó-
÷àè íà òèòëàòà íàêðàÿ óêàçâà, ÷å è ïúðâèòå äâå „èìåíà“ ñà
âñúùíîñò òèòëè, çâó÷àëè â íåãðúöêà ñðåäà êàòî ñàð.
Èçâåñòíà å îùå åäíà èíòåðåñíà ïîÿâà íà òèòëàòà ñóð/
ñàð âúâ âèçàíòèéñêèòå õðîíèêè. Òàçè òèòëà å íîñèë èçâåñ-
òíèÿò Ãåîðãèîñ Òçóëîñ, ñðåùó êîãîòî, êàêòî ñúîáùàâà Èî-
àí Ñêèëèöà, ïðåç 1016 ã. âèçàíòèéöè è ðóñè âîäåëè âîåííà
êàìïàíèÿ, ïðè êîÿòî òîé áèë ïëåíåí. Òóê ñòàâà äóìà çà
ïîñëåäíàòà ñúïðîòèâà, îêàçàíà îò Õàçàðñêèÿ êàãàíàò ñðå-
ùó ðóñêàòà àãðåñèÿ, çàïî÷íàëà â Õ â. Äàëè òèòëàòà å íà-
ìåðèëà îòðàæåíèå è â èìåòî Òçóëîñ (Òñóð), íå å ÿñíî, íî
÷å Ãåîðãèîñ å íîñèë òèòëàòà ñóð/ñàð å ïðèåòî îò èçñëåäî-
âàòåëèòå. Êîé å áèë ñàìèÿò Ãåîðãèîñ (Ãåîðãè). Àðòàìî-
íîâ ñìÿòà, ÷å òîé å áèë „õðèñòèÿíèí îò áúëãàðñêè àðèñ-
òîêðàò÷åñêè ðîä“ (îò ×åðíà Áúëãàðèÿ), êàòî íå ìîæå äà
îïðåäåëè äàëè ñòàâà äóìà çà óïðàâèòåë íà Êðèì èëè íà
ïðîâèíöèÿ â Êàâêàçêèòå òåðèòîðèè íà Õàçàðñêèÿ êàãàíàò.
Åâðåéñêàòà èñòîðè÷åñêà òðàäèöèÿ îáà÷å, â êîÿòî Õàçàðñ-
êèÿò êàãàíàò çàåìà îñîáåíî âàæíî ìÿñòî, ñìÿòà Ãåîðãèîñ
Òçóëîñ çà „ïîñëåäíèÿ õàçàðñêè êàãàí“, ïðèðàâíÿâàéêè ïî
òîçè íà÷èí äâåòå òèòëè ñóð=êàãàí! (Âæ. Åâðåéñêà åíöèê-
ëîïåäèÿ, 1903). Çà åâðåèòå ãðúöêîòî Ãåîðãèîñ Òóëîñ/Òçó-
ëîñ å Ãåîðãè Òçóëà. Áåç äà ñå îòêëîíÿâàìå îò íàøàòà òå-
ìà, íåêà îòáåëåæèì, ÷å èìåòî Òóëîñ (Òçóëîñ) Òçóëà òâúð-
äå íàïîìíÿ Äóëî ­ áúëãàðñêîòî äèíàñòè÷åñêî èìå. Âúîá-
ùå èñòîðèÿòà íà Õàçàðñêèÿ êàãàíàò ìîæå äà äàäå ìíîãî
îòãîâîðè íà âúïðîñè, ñâúðçíè ñ èñòîðèÿòà íà áúëãàðèòå,
íî ïî âñåèçâåñòíè ñúîáðàæåíèÿ òÿ áåøå è ñè îñòàâà „òåðà
èíêîãíèòà“ çà áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà.
28
È íàêðàÿ îùå åäíî ñâåäåíèå çà ñúùåñòâóâàíåòî íà òèò-
ëàòà ñóð/ñîð/ñàð â îáëàñò è ñðåä íàðîä, òâúðäå òÿñíî ñâúð-
çàíè ñ áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ. Êîíñòàíòèí Ïîðôèðîãåíèé
ñúîáùàâà, ÷å óïðàâèòåëèòå íà àäìèíèñòðàòèâíèòå îáëàñ-
òè íà ïå÷åíåãèòå (ïðèòåæàâàùè ïîäîáíà íà áúëãàðñêàòà
îðãàíèçàöèÿ íà äúðæàâàòà), êîèòî ïðåäâîæäàëè è ñúîò-
âåòíèòå âîåííè åäèíèöè, ñà íîñåëè òèòëàòà „ñóð/ñîð“, êà-
òî òîé íàðè÷à åäèí îò òÿõ „ñóð/ñîð ñ ãúëúáîñèíÿòà (ñèâà-
òà) êîíñêà îïàøêà (áîéíî çíàìå)“. Òóê òðÿáâà äà ñå îòáå-
ëåæè, ÷å áëàãîäàðåíèå íà èçñëåäâàíèÿòà íà ïðîô. Ïðèöàê
ñåãà å èçÿñíåí åòíè÷åñêèÿò ïðîèçõîä íà ãëàâíàòà (öåíò-
ðàëíàòà) ÷àñò íà ïå÷åíåøêàòà êîíôåäåðàöèÿ. Òîé ñìÿòà,
÷å òÿ å áèëà ñúñòàâåíà îò ïîñëåäíèòå îñòàòúöè îò äðåâíî-
òî íàñåëåíèå íà Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà, çà êîåòî ñå ïðèå-
ìàøå, ÷å å áèëî îò òîõàðèéñêè ïðîèçõîä (èíäîåâðîïåéñ-
êè), êàòî Ïðèöàê òâúðäè, ÷å äîðè äî III â. ñë.Õð. ïå÷åíå-
ãèòå ñà ãîâîðèëè íà òîõàðèéñêè åçèê. Ïîñëåäíèòå àðõåî-
ëîãè÷åñêè ðàçêðèòèÿ â Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà íàïúëíî ïîò-
âúðäèõà òàçè òåîðèÿ íà ãîëåìèÿ ó÷åí (Âæ: Òàéíàòà íà Òà-
ðèìñêàòà êîòëîâèíà ­ Àâè-Òîõîë, 1995). Ãîðíèÿò ôàêò å
îò èçêëþ÷èòåëíî çíà÷åíèå çà ðàçãàäàâàíå íà ïðîèçõîäà
íà òèòëàòà „ñóð/ñîð“, îêîëî êîéòî ó÷åíèòå îòäàâíà âîäÿò
ñïîðîâå. Íî íà òîçè ïðîáëåì ùå ñå âúðíåì ñëåä ìàëêî ­
íåêà ñåãà ñå îïèòàìå äà ïðîñëåäèì ñúùàòà òèòëà â Öåíò-
ðàëíà Àçèÿ, êúäåòî âúâ II â. ñë.Õð. â Êóøàíñêàòà èìïåðèÿ
îñòàâèõìå äðåâíàòà òèòëà öàð êàòî èìïåðñêà òèòëà íà Êà-
íèøêà. Íåêà âúçñòàíîâèì ïðåêúñíàòàòà õðîíîëîãèÿ è âðúç-
êàòà ìåæäó öàð òñàð, øàðó, êàè-ñàð, êè-ñúðà è êàè-ñàðà è
ñàð, ñîð, ñóð, çóð.
Åòî ïúðâî èçâåñòíè ôàêòè. Â äîêóìåíòè îò êèòàéñêàòà
ïðîâèíöèÿ Õîòúí (êîÿòî çà ãîëÿì ïåðèîä å áèëà ïîä âëàñò-
òà íà òîõàðèéöèòå, éåõ÷èõ è õóíèòå è äîðè ñå ïðåäïîëàãà,
÷å îò òàì èäâà Êàíèøêà) òèòëàòà ñóð å èçïèñàíà êàòî øà-
ðè, øàðà, à òîõàðèéñêîòî £ ïðîèçíîøåíèå å áèëî ñîð. Òóê
òðÿáâà äà îòáåëåæèì, ÷å êîãàòî ãîâîðèì çà òàçè òèòëà,
íàé-÷åñòî ãîâîðèì çà ñóð ïî ñúâñåì íåîñíîâàòåëíà ïðè-
÷èíà, ÷å òàçè òèòëà å äîøëà äî âíèìàíèåòî íà ó÷åíèòå
ãëàâíî ÷ðåç „òþðêñêîòî“ ñè ïðîèçíîøåíèå ñóð.  ðóíè-
÷åñêàòà ïèñìåíîñò, íåïðàâèëíî íàðå÷åíà „òþðêñêà“, òà-
çè òèòëà ñàìî òàêà ìîæå äà áúäå èçïèñàíà. Òàêà ⠄òþðê-
ñêèòå ðóíè÷åñêè íàäïèñè“ êúì ìíîãî èìåíà èìà ïðèáàâå-
íà òèòëàòà (èëè ðàíãúò) ñóð. Íàïðèìåð ­ „êàí ñóð, òàëè-
ãèí ñóð, êéîë ñóð, èñáàðà ñóð“ è äð. Î÷åâèäíî â ïúðâèÿ
ñëó÷àé ­ êàí ñóð, ïîñòàâÿ äâå òèòëè êàí è ñóð âúâ âçàè-
ìîâðúçêà ìíîãî ïîäîáíà íà êàè-ñàð, êè-ñúðà è êàè-ñàðà.
 Òèáåò òèòëàòà ñóð/ñîð/ñàð ñå ÿâÿâà â òðè ôîðìè ñîð,
øóð, õæîð. Êàê ñå å ïîÿâèëà òàçè òèòëà â Òèáåò, ñè îñòàâà
îòêðèò âúïðîñ, íî ñïîìåíàòîòî åäèíñòâåíî âúçìîæíî çà-
ïèñâàíå íà òèòëàòà ñ „òþðêñêàòà“ ðóíè÷åñêà ïèñìåíîñò
(êàòî ñóð), íà ïðàêòèêà èçêëþ÷âà ìíåíèåòî íà Ì. Õåë-
ôåí, ÷å òèòëàòà „åäâà ëè ùå äà å áèëà åäèíñòâåíàòà òèò-
ëà, âçåòà îò òèáåòöèòå îò òþðêèòå“. Òóê ìîæåì äà äîáà-
âèì, ÷å â ðàçëè÷íè ðàííè ïåðèîäè (ïðåäè ïîÿâàòà íà òþð-
êèòå êàòî îïðåäåëåí åòíîñ) Òèáåò ÷åñòî å ñëóæåë çà óáå-
æèùå íà ðàçëè÷íè ïðèòåñíåíè îò îáñòîÿòåëñòâàòà íîìàä-
ñêè íàðîäè ­ éåõ-÷èõ („ìàëêèòå éåõ-÷èõ“), áåëèòå õóíè
(åôòàëèòèòå), à âåðîÿòíî è õñèåíïè (ñÿíáè). Íåùî ïîâå-
÷å, èíòåðåñíî å, ÷å ïðåäñòàâèòåëè íà äèíàñòèÿòà Àøèíà
(Àñåíà) ñà ñå îáÿâèëè â Òèáåò îùå â IV â. ñë.Õð., ò.å. ïðå-
äè òàçè äèíàñòèÿ äà ôîðìèðà Òþðêñêèÿ êàãàíàò.
 êèòàéñêèòå èçòî÷íèöè òèòëàòà ñóð/ñîð/ñàð ñå ÿâÿâà
÷åñòî êàòî äîáàâêà êúì èìåíàòà íà íîìàäñêèòå âëàäåòå-

ëè èëè íà äðóãè ëè÷íîñòè â íîìàíñêàòà äúðæàâíà ñèñòå-
ìà, èìàùè ìíîãî âèñîê ðàíã, êàêòî è êàòî äîáàâêà êúì
äðóãà òèòëà íà âëàäåòåëÿ. Òàêà òÿ ó÷àñòâà â ïîíÿêîãà îã-
ðîìíèòå êîíñòðóêöèè íà íîìàäñêàòà âëàäåëñêà òèòóëàòó-
ðà ­ Õñèåõ Òî Òåíãðè Êó Øî-Ìè. Øèõ Õî Øó-Ëó ßíã ßí
×èåí Ëè Ïè ×èåõ Êî ­ Êõàí; Åë Òàáàð Òåíãðè Êóò Ñóð
Òîéìèñ Àëï Øó-Ëó ßíã ßí ×èåí Ëè Áèëãå Êàãàí, èëè â
ñúêðàùåíèå Àøèíà Øó-Ðî Øî (Àøèíà Øó-Ëó? Øî), Ìî-
Øî, Ïåé Ëî Øî èëè Øèõ Øèåõ Øî. Òàêà òèòëàòà ñå ÿâÿâà
â Êèòàé âúâ ôîðìèòå Øî è Ñóð. Íèêîÿ îò êèòàéñêèòå õðî-
íèêè íå äàâà äîðè ïðèáëèçèòåëíîòî çíà÷åíèå íà òàçè òèò-
ëà, îñâåí ñúìíèòåëíîòî Ñóð = ìèíèñòúð, êîåòî Ì. Õåë-
ôåí îòõâúðëÿ, êàòî ñ èðîíèÿ îòáåëÿçâà, ÷å „êèòàéöèòå ÷åñ-
òî ïðåäàâàëè ïîãðåøíî òèòëèòå íà íîìàäñêèòå âëàäåòå-
ëè è òÿõíîòî çíà÷åíèå ïîðàäè òîâà, ÷å áèëè îáúðêàíè îò
ñëîæíîñòòà íà ñîöèàëíîïîëèòè÷åñêàòà ñèñòåìà íà íîìàä-
ñêèòå ñè ñúñåäè“.
È òàêà âèäÿõìå ÷å òèòëàòà ñóð/ñîð/ñàð/øàð, êîÿòî íèå
ñâúðçâàìå ñ äðåâíàòà òèòëà Öàð, ïðèñúñòâà â èñòîðè÷åñ-
êàòà íàñëåäñòâåíîñò íå ñàìî íà Öåíòðàëíà Àçèÿ, íî è íà
ïðèëåæàùèòå £ òåðèòîðèè ­ Ñèáèð, Àëòàé, Ìîíãîëèÿ, Êè-
òàé è Òèáåò. Òàì òÿ å ðåãèñòðèðàíà ïðåç åäèí ïåðèîä îò
ôîðìèðàíåòî íà ïúðâàòà íîìàäñêà èìïåðèÿ íà Õóíîðèòå
(IV-III âåê ïð.Õð.) äî ïîñëåäíàòà íà Îéãóðèòå (èìïåðèÿ-
òà, êîÿòî èçãðàæäàò ñëåä òîâà ìîíãîëöèòå, ñå îòëè÷àâà
ñúùåñòâåíî îò êëàñè÷åñêèÿ òèï íîìàäñêà èìïåðèÿ). Íî
íà êîé åòíîñ ­ æèâÿë íà òàçè òåðèòîðèÿ, òÿ å áèëà ïðèñú-
ùà? Ïðåç ïîñî÷åíèÿ îãðîìåí èñòîðè÷åñêè ïåðèîä ïîñëå-
äîâàòåëíî íÿêîëêî ðàçëè÷íè åòíîñà ñà çàåìàëè äîìèíè-
ðàùî ïîëîæåíèå â íîìàäñêèÿ ñâÿò. Ïðè îáúðêàíèòå è ïðî-
òèâîðå÷èâè êèòàéñêè ñâåäåíèÿ è ëèïñàòà íà ïèñìåíè ñâè-
äåòåëñòâà, ïðîèçëèçàùè îò ñàìèòå íîìàäñêè íàðîäè è äúð-
æàâèòå, å òâúðäå òðóäíî äà ñå êàæå íåùî îïðåäåëåíî ïî
âúïðîñà, ïîíå äî ïîÿâàòà íà ñèãóðíè ïèñìåíè ñâèäåòåëñ-
òâà îò êðàÿ íà VI è íà÷àëîòî íà VII âåê. Áëàãîäàðåíèå íà
òÿõ ìîæåì îïðåäåëåíî äà äàäåì îòãîâîð íà èíòåðåñóâà-
ùèÿ íè âúïðîñ, ïîíå ùî ñå îòíàñÿ äî òîçè îãðàíè÷åí ïå-
ðèîä (VI-VII âåê).
 ñðåäàòà íà VII â. ñë.Õð. â Çàïàäíîòþðêñêèÿ êàãàíàò
ñòàâà ñúáèòèå, êîåòî ðåøàâà íåãîâàòà ñúäáà. Â 635 ã. êà-
ãàíúò Øî-Ïî-Ëî ðàçäåëÿ êàãàíàòà íà äâå ÷àñòè íà ïëå-
ìåííà îñíîâà ­ ïåò ïëåìåíà, âîäåíè îò äèíàñòèÿòà Äóëî
ïîëó÷àâàò åäíàòà ÷àñò, à ïåò ïëåìåíà, âîäåíè îò êëàíà
Íóøèïè ­ äðóãàòà ÷àñò. Íå ñëó÷àéíî ïèøåì „êëàíà“, à íå
„äèíàñòèÿòà“ Íóøèïè ­ ïðåäñòàâèòåëèòå íà òîçè ðîä, ìà-
êàð è íàìèðàùè ñå âèñîêî â éåðàðõèÿòà íà êàãàíàòà, íè-
êîãà äîòîãàâà íå ñà áèëè èçäèãàíè äî âëàäåëñêè ðàíã è
òÿõíàòà äîòîãàâàøíà òèòëà å áèëà ×è-×èí, òðåòîðàçðÿä-
íà òèòëà â íîìàäñêàòà òèòóëàòóðà. Çà ðàçëèêà îò Íóøèïè
âëàäåòåëñêàòà äèíàñòèÿ Äóëî, êúì êîÿòî å ïðèíàäëåæàë
è ëåãåíäàðíèÿò Ìî-Òóí (îñíîâàòåëÿò íà Õóíîðñêàòà èì-
ïåðèÿ), ñå å ïîëçâàëà ñ èçêëþ÷èòåëåí ïðåñòèæ â íîìàäñ-
êèÿ ñâÿò äîðè äî òîçè êúñåí ïåðèîä. Ìàêàð è â ïîä÷èíåíî
ïîëîæåíèå ñïðÿìî Êàãàíà (ïðèíàäëåæàù êúì äèíàñòèÿ-
òà Àøèíà/Àñåíîâöè), äî ðåôîðìèòå íà Øî-Ïî-Ëî òå ñà
çàåìàëè íåîñïîðèìî âòîðîòî ìÿñòî â äúðæàâíàòà éåðàð-
õèÿ. Êàòî òàêèâà òå ñà íîñèëè è âòîðàòà òèòëà ïî çíà÷å-
íèå â êàãàíàòà ­ èìåííî òèòëàòà ñóð, ­ òîâà å áèëà òèòëà-
òà íà âîäà÷èòå íà ïåòòå ïëåìåíà, ïîäâëàñòíè íà Äóëî.
Ïðèðàâíÿâàíåòî íà äâàòà ðîäà è ðåñïåêòèâíî íà äâåòå òèò-
ëè ñòàâà ïðè÷èíà çà äúëãîãîäèøíè ãðàæäàíñêè âîéíè â
êàãàíàòà, êîèòî íàêðàÿ äîâåæäàò äî íåãîâîòî ðàçïàäàíå.
ÀÂÈÒÎÕÎË
 òåçè ãðàæäàíñêè âîéíè áúëãàðñêèòå ïëåìåíà ïî Ñåâåð-
íîòî Ïðè÷åðíîìîðèå çàåìàò åñòåñòâåíî ñòðàíàòà íà Äó-
ëî è íå ñëó÷àéíî îòöåïâàíåòî íà áúëãàðèòå íà Êóáðàò îò
Êàãàíàòà ïîëó÷àâà ïîäêðåïàòà íà êàãàí, âëàäåòåëÿ íà ñïî-
ìåíàòèòå ïåò ïëåìåíà, âîäåíè îò Äóëî. Âåðîÿòíî òîâà ñà
áèëè ñúãëàñóâàíè äåéñòâèÿ íà äâàìàòà âëàäåòåëè îò åäèí
äèíàñòè÷åñêè ðîä è íà ïðàêòèêà òå ñëàãàò íà÷àëîòî íà
êðàÿ íà Çàïàäíîòþðêñêèÿ êàãàíàò. Òîçè ïåðèîä îò èñòî-
ðèÿòà íà áúëãàðèòå â Êàãàíàòà, ìàêàð è êðàòúê, å èçêëþ-
÷èòåëíî âàæåí è ãè ïîñòàâÿ â öåíòúðà íà èñòîðè÷åñêè ñú-
áèòèÿ, êîèòî ðàçòúðñâàò Åâðàçèÿ èç îñíîâè, áèäåéêè ÷àñò
îò åäíà ñâåòîâíà èñòîðè÷åñêà êðèçà, âúâëÿêëà íå ñàìî íî-
ìàäñêÿ ñâÿò, íî è Êèòàé, Ïåðñèÿ è Âèçàíòèÿ â ñòðàííè
ñèñòåìè îò ñúþçè è êîíòðàñúþçè. Çà ñúæàëåíèå òîçè ïå-
ðèîä íå ñúùåñòâóâà çà áúëãàðñêèòå èñòîðèöè. Ïåðèîäúò
VI-VII â. å ðåøèòåëåí íå ñàìî çà êàãàíàòà, òîé ñå îêàçâà
ðåøèòåëåí è çà ïîñëåäíèòå ïðåäñòàâèòåëè íà ðîäà Äóëî,
îñòàíàëè â Öåíòðàëíà Àçèÿ, Àëòàé è Êèòàé. Òîçè ðîä çà-
ãóáâà ïîëîæåíèåòî ñè â ñëåäâàùèòå ñòåïíè êîíôåäåðà-
öèè è çàåäíî ñ íåãîâàòà ñëàâà çàìèðà è çíà÷åíèåòî íà òèò-
ëàòà ñóð â íîìàäñêàòà òèòóëàòóðà, çà äà ñòèãíå ïðè îéãó-
ðèòå äî äúíîòî íà òèòóëíàòà ñòúëáèöà. Íåùî ïîâå÷å, ïðè
îéãóðèòå òÿ âå÷å íå íîñè îïðåäåëåíèå íà ôóíêöèÿ, à ïî-
ñêîðî êà÷åñòâåíî îïðåäåëåíèå, êîåòî èçäàâà ñàìî åäèí
çàïàçåí ñïîìåí çà ìèíàëî âåëè÷èå è ïðåñòèæ, áåç ðåàëåí
èçðàç. Âñè÷êî êàçàíî äîòóê îïðåäåëåíî ïîêàçâà ÷å òèòëà-
òà ñóð å áèëà ïðèñúùà èçêëþ÷èòåëíî íà âëàäåòåëèòå îò
ðîäà Äóëî, êàòî çà ðàçãëåäàíèÿ ïåðèîä òÿ å âòîðà ñëåä
êàãàíà ïî çíà÷åíèå, íî â äîìèíèðàíàòà îò äðóãà äèíàñòèÿ
èìïåðèÿ, äîêàòî íà ïëåìåííà îñíîâà òÿ å áèëà ïúðâà ïî
çíà÷åíèå.
ÏÐÎÈÇÕÎÄ ÍÀ ÒÈÒËÀÒÀ ÑÓÐ/ÑÎÐ
Äîñòà îò ñâåòîâíèòå àâòîðèòåòè â ðàçãëåæäàíàòà îá-
ëàñò íà èñòîðè÷åñêîòî çíà÷åíèå ñà ïðàâèëè îïèòè äà ðå-
øàò ïðîáëåìà îêîëî ïðîèçõîäà íà òèòëàòà ñóð/ñîð ­ ïîíå
íà ìåí ñà èçâåñòíè ìíåíèÿòà ïî òîçè âúïðîñ íà Ïåëèî,
Ðàìùåä, Íåìåò, Õåëôåí, Àëòõàéì è Ïðèöàê. Îò òÿõ åäèí-
ñòâåí Õåëôåí ïðåäïîëàãà çà íåÿ „òþðêñêè ïðîèçõîä“
(„Ñâåòúò íà õóíèòå“, ñ. 398-399). Èíòåðåñíî å, ÷å òîé ÿ
îïðåäåëÿ êàòî „íàñëåäñòâåíà òèòëà“, „ïðåäàâàíà îò áàùà
íà ñèí“, êîåòî ñïîðåä õàðàêòåðà íà ìîíàðõè÷åñêàòà ñèñ-
òåìà íà íîìàäñêèòå äúðæàâè àâòîìàòè÷íî ÿ íàðåæäà â íàé-
ãîðíîòî íèâî íà òèòóëàòóðàòà â ãðóïàòà îò òèòëè, èçäàâà-
ùè êðúâíà âðúçêà ñ âëàäåòåëñêàòà äèíàñòèÿ. Ïåëèî ñìÿ-
òà, ÷å ñóð å àâàðñêà òèòëà, íî äîïóñêà çà íåÿ „àðõàè÷åí
ïðîèçõîä“ îò „èíäîåâðîïåéñêè“ õàðàêòåð. Àëòõàéì è Íå-
ìåò ñìÿòàò òèòëàòà çà òîõàðèéñêà, êàòî Íåìåò ÿ îïðåäåëÿ
êàòî „èðàíñêà çàåìêà“. Ðàìùåä ñúùî å áëèçî äî òàêàâà
òåîðèÿ, êàòî èçâåæäà ñóð îò Àâåñòà è äðåâíèòå èíäîèðàí-
ñêè (àðèéñêè) åçèöè. Íà ìåí íå ìè å èçâåñòíî ïîñëåäíîòî
ìíåíèå íà Ïðèöàê, íî òîé îòäàâíà îòðå÷å òþðêñêèÿ ïðî-
èçõîä „ïîðàäè íàëè÷èåòî íà áóêâàòà ñ (òñ) ö, êîÿòî íèêî-
ãà íå ïðèñúñòâà â îðèãèíàëíî òþðêñêè äóìè“.
Âïðî÷åì äîáðå èçâåñòíî å, ÷å çâóêúò „ö“ å áèë è ñè
îñòàâà ïðîáëåì çà ìíîãî íàðîäè; íå ñàìî òþðêñêèòå íà-
ðîäè íå ñà ìîæåëè äà ãî èçãîâàðÿò ­ ãúðöèòå ñà çàìåíÿëè
„ö“ ñúñ „ç“, àíãëè÷àíèòå îùå íå ìîãàò äà ðåøàò ïî êàêúâ
íà÷èí äà èçïèøàò öàð, äàëè êàòî „Tsar“ èëè êàòî „Zar“,
29
 ÀÂÈÒÎÕÎË
âèäÿõìå àñèðèéöè, ïåðñè è êèòàéöè äà èçïîëçâàò „ø“, à
òèáåòöèòå äîðè „õæ“. Àêî èçïîëçâàìå çà ïðèðàâíÿâàíå
íàé-ñòàðèÿ èçâåñòåí âàðèàíò „òñ“ îò øóìåðî-àêàäñêèòå
ñâèäåòåëñòâà, ùå ïîëó÷èì ñëåäíàòà õðîíîëîãè÷åñêà òàá-
ëèöà:
êè òñðà, êàí òñàð, êàêòî è ñ ïîâäèãíàòèÿ âúïðîñ çà ïðîèç-
õîäà è çíà÷åíèåòî íà òèòëàòà êíÿç. Ñïîðåä íàñ òå íå ìî-
ãàò äà ïîëó÷àò èñòèíñêî ðåøåíèå, áåç äà ñå èçñëåäâàò ïðî-
èçõîäúò, çàí÷åíèåòî è èñòîðèÿòà íà äðóãà èìïåðñêà òè-
òàë, íîñåíà îò áúëãàðñêèòå âëàäåòåëè ­ êàíàñóáèãè.

Ñìÿòàìå, ìîæåì äà òâúðäèì, ÷å â õðîíîëîãè÷åñêî è Áåëåæêè:

ëèíãâèñòè÷íî îòíîøåíèå ãîðíàòà òàáëèöà äàâà åäíà ïðèá-
ëèçèòåëíî âÿðíà êàðòèíà íà äâèæåíèåòî â èñòîðèÿòà íà
íàé-ñòàðàòà èìïåðñêà ìîíàðõè÷åñêà òèòëà â ñâåòà öàð, ïðî-
äúëæèëà èñòîðè÷åñêîòî ñè ñúùåñòâóâàíå â Åâðîïåéñêîòî
ñðåäíîâåêîâèå è ñúùåñòâóâàùà äî äíåñ áëàãîäàðåíèå íà
áúëãàðñêàòà ìîíàðõè÷åñêà òðàäèöèÿ.
Ðàçáèðà ñå, îñòàíàõà ìíîãî íåðåøåíè âúïðîñè, ñâúð-
çàíè íàé-âå÷å ñúñ ñïîìåíàòèòå òèòëè êàèòñàð, êàè òñàð,
1
Îôèöèàëíè ñòúïêè â òàçè íàñîêà Èâàí Ãðîçíè çàïî÷âà â ñðåäàòà
íà 40-òå ãîäèíè, êàòî â òàçè âðúçêà ïðèåìà è áúëãàðñêàòà òèòëà
öàð (âèæ áåë. 2) â 1547 ã.
2
Òóê ñòàâà äóìà çà òèòëàòà, à íå çà èìå øàõ, êàòî Õàëèêîâ íà
äðóãî ìÿñòî èçïîëçâà è öàð øàõ Àëè. Òèòëàòà øàõ å àðàáñêî-
ïåðñèéñêàòà ðåäàêöèÿ íà øàî (äðåâíîïåðñèéñêàòà èìïåðñêà òèò-
ëà øàî íàíî øàî (öàð íà öàðåòå) (âèæ ñòàòèÿòà çà òèòëàòà öàð
â òîçè áðîé íà ñïèñàíèåòî).

Ìåñîïîòàìèÿ Àêàä, Óð III 3000-2000 ã. ïð.Õð. ÒÑÀÐ

Ñèðèÿ ­ Àðàìåÿ 2000-1000 ã. ïð.Õð. ÒÑÀÓÐ
Ìåñîïîòàìèÿ Àñèðèÿ, Âàâèëîí 1500-700 ã. ïð.Õð. ÒÑÀÐÓ-ÒÑÀÐÀÍÀ,
ÒÑÀÐ, ÒÑÀÐÓ
Ïåðñèÿ è Èðàí 600 ã. ïð.Õð. ÒÑÀÎ ÍÀÍÎ ÒÑÀÎ
Ñðåäíà Àçèÿ è Èíäèÿ (Êàíèøêà) 100-200 ã. ñë.Õð. ÒÑÀÎ ÍÀÍÎ ÒÑÀÎ/
ÊÀÈ ÒÑÀÐÀ
Åâðîïà ­ Õóíñêàòà èìïåðèÿ 400 ã. ñë.Õð. ÒÑÓÐ, ÒÑÀÐ
Âèçàíòèÿ 600 ã. ñë.Õð. ÒÑÀÐÒÈÐ, ÒÑÀÐÌÈÐ
Ñðåäíà Àçèÿ ­ Çàïàäíèÿ òþðêñêè êàãàíàò 77 ã. ñë.Õð. ÒÑÓÐ
Åâðîïà Áúëãàðèÿ 900 ã. ñë.Õð. ÒÑÀÐ

30

ÇÀ ÁÚËÃÀÐÑÊÀÒÀ ÀÇÁÓÊÀ
ÔÀÍÈ ÏÎÏÎÂÀ-ÌÓÒÀÔÎÂÀ
 åäèí „Ìåñåöîñëîâ“, èçäàäåí ïðåç 1857 ãîäèíà â Öà-
ðèãðàä îò Äðàãàí Öàíêîâ, Êîñòà Ìàðèíîâ è Êîñòà Ñëàâ-
÷åâ, íàìèðàìå åäèí „Ïîãëåä âúðõó áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ“,
íàïèñàí íà 70 ñòð., â êîéòî ñ ïîðàçèòåëíà îñâåäîìåíîñò
ñå äàâà êðàòúê ïðåãëåä íà íàøàòà èñòîðèÿ îò 485 äî 1767
ã.  ïðåäãîâîðà íåèçâåñòíèÿò àâòîð êàçâà: „Íèå ùå îñòà-
âèì ñåãà ùî ñú ñòðóâàëè áúëãàðèòå ó íàé-âåõòîòî âðåìå è
çàôàùàìè äà êàæåì íàêúñî çà äâåòå áúëãàðñêè öàðñòâà,
ñïîðåä êàêòî ñú ïèñàëè ÷óæäèòå èñòîðèöè. Òèÿ äâå öàðñ-
òâà ñú Ãîëÿìàòà Áúëãàðèÿ êðàé Âîëãà è áúëãàðñêîòî öàð-
ñòâî ïîêðàé Äóíàâúò.“
 òàçè èñòîðèÿ íàìèðàìå ñëåäíîòî:
„Òåçè äâàìà áðàòÿ ñú ðîäåíè â Ñîëóí îò åäèí áúëãà-
ðèí íà èìå Ëåâ. Ñâ. Ìåòîäèé, íàé-ñòàð îò âñè÷êè ñèíîâå
íà Ëåâà, ñòàâà âîéñêàð è äåñåò ãîäèíè óïðàâëÿâà Ñòðóìñ-
êàòà îáëàñò. Çà äà èäàò ó Ìîðàâèÿ, Ñâ. Ìåòîäèé è Ñâ.
Êèðèë òðÿáâàëî äà ìèíàò ïðåç Áúëãàðèÿ, è íà ñúùàòà ãî-
äèíà âèæäàìå ó áúëãàðñêèÿ öàðñêè äâîð Ñâ. Ìåòîäèé, êîé-
òî êðúùàâà Áîðèñà. Íå ñå çíàå äàëè Áîðèñ ãî å ïîâèêàë çà
òàÿ ðàáîòà â Öàðèãðàä, èëè ïúê ñàìî êàòî ìèíóâàë ïðåç
Áúëãàðèÿ, Áîðèñ ñëåä ìàëêî îáàäè òàéíàòà è èçäàäå çàïî-
âåä äà ñå êðúñòè öåëèÿ íàðîä. Òîé íå ñå âúçïðÿë ñàìî äà
êðúñòè ñâîÿ íàðîä, íî ìó äàâà äà èìà è ñâîÿ êíèæíèíà.
Ñâ. Êèðèë è Ìåòîäèé èçìèñëÿò ñëîâà è ïðåâåëè íà áúë-
ãàðñêè êîëêîòî öúðêîâíè êíèãè òðÿáâàëî òîãàâà çà áúëãà-
ðèòå. Ñ òîâà ñå çàõâàùà áúëãàðñêàòà êíèæíèíà, êîÿòî íàé-
ñåòíå ñà ÿ óïîòðåáÿâàëè ñúðáèòå è ðóñèòå. Ñâåòèòå áðàòÿ
êàòî îòèäîõà ñåòíå ó Ìîðàâèÿ èçâàäèõà ó÷åíèöè, êîèòî
ñå âúðíàõà ó Áúëãàðèÿ è ïðîäúëæàâàõà äà óìíîæàâàò áúë-
ãàðñêàòà êíèæíèíà.“
Òîâà å ïèñàíî äâàäåñåò ãîäèíè ïðåäè Îñâîáîæäåíèå-
òî. Ñ âåðåí óñåò, ïðîñòî è áåçèñêóñòâåíî. Íàâñÿêúäå ñå
ãîâîðè çà áúëãàðñêà êíèæíèíà, áúëãàðñêè åçèê, áúëãàðñ-
êè êíèãè. Òðÿáâà äà ìèíàò ïåòäåñåò ãîäèíè ñëåä Îñâî-
áîæäåíèåòî, çà äà ÷åòåì â ó÷åáíèöèòå íà ñâîáîäíîòî áúë-
ãàðñêî öàðñòâî, ÷å Ñâåòèòå áðàòÿ áèëè ïðåâåëè ãðúöêèòå
öúðêîâíè êíèãè íà ñëàâÿíñêè åçèê, ÷å â Ðèì ñëàâÿíñêîòî
åâàíãåëèå áèëî îñâåòåíî îò ñàìèÿ ïàïà è ò.í. À ñàìèòå
ñîëóíñêè áðàòÿ ­ òó äà ñå íàðè÷àò ãúðöè, òó âèçàíòèéöè,
òó ñëàâÿíè èëè ïúê äà ñå ñìÿòà, ÷å íàðîäíîñòòà èì íå ìî-
æå äà ñå îïðåäåëè, íî ÷å òå áèëè âúçïèòàíè èçöÿëî âúâ
âèçàíòèéñêàòà êóëòóðà. Ñÿêàø ÷å Ñèìåîí, êàòî å áèë ñú-
ùî òàêà âúçïèòàí èçöÿëî âúâ âèçàíòèéñêà êóëòóðà, íå å
ìîãúë äà ñè äàäå íàé-äîáúð áúëãàðèí.
Çàáåëåæèòåëíî å, ÷å êîëêîòî ïîâå÷å áúëãàðè îò ñâî-
áîäíîòî âå÷å áúëãàðñêî öàðñòâî ïî÷âàò äà áîðàâÿò ñ áúë-
ãàðñêàòà èñòîðèÿ, òîëêîâà ïîâå÷å äóìàòà „áúëãàðèí“ ïî÷-
âà äà èç÷åçâà îò ñòðàíèöèòå íà áúëãàðñêèòå èñòîðèè, çà-
ìåíåíà ñúñ ñóìàðíîòî „ñëàâÿíèí“, „ñëàâÿíñêî“. Êîãàòî å
äîñòàòú÷íî ñàìî äà ïðî÷åòàò Ïðèçðåíñêèÿ ñáîðíèê îò ÕV-
ÕVI âåê, çà äà íàìåðÿò íåäâóñìèñëåíî êàçàíîòî:
„Ïðåïîäîáíèÿò îòåö íàø Êèðèë áèë ðîäîì îò Ñîëó-
íà ãðàäà, ïî ðîæäåíèå áúëãàðèí, îò áëàãîâåðíè ðîäèòå-
ëè: áàùà ìó ñå íàðè÷àë Ëåâ, à ìàéêà ìó Ìàðèÿ.“
Èëè ïúê äà ïðî÷åòàò Ñîëóíñêàòà ëåãåíäà, â êîÿòî ñàì
Êèðèë ðàçïðàâÿ çà ñåáå ñè ñëåäíîòî:
ÀÂÈÒÎÕÎË
„Êîãàòî áúëãàðèòå íàó÷èõà çà ìåíå, âñè÷êè áúëãàðñêè
êíÿçå äîéäîõà ïðåä Ñîëóí è âîäèõà òðè ãîäèíè âîéíà, êà-
òî êàçâàõà: Äàéòå íè òîâà, êîãîòî Áîã íè å èçïðàòèë, ïî-
ðàäè êîåòî òå ìå äàäîõà. Áúëãàðèòå ìå ïîñðåùíàõà ñ ãî-
ëÿìà ðàäîñò è ìå çàâåäîõà â ãðàäà Ðàâíî, íà ðåêà Áðåãàë-
íèöà. Àç èì íàïèñàõ 35 áóêâè.“
 „Áúëãàðñêè àïîêðèôåí ëåòîïñ“ ñúùî ñòîè ïèñàíî:
„È öàð Áîðèñ êðúñòè öÿëàòà áúëãàðñêà çåìÿ è ñúçäàäå
öúðêâè ïî ðåêà Áðåãàëíèöà è òàì ïðèå öàðñòâî.“
À Òåîôèëàêò Îõðèäñêè êàçâà:
„Áîðèñ îñíîâà áúëãàðñêà åïèñêîïèÿ íà Áðåãàëíèöà è
òàì ïîñòàâè êëèð, êîéòî äà èçâúðøâà áîãîñëóæåíèåòî íà
áúëãàðñêè åçèê.“
Ñòðàííî å òîâà æåëàíèå äà ñå çàìåñòâàò äóìèòå „áúë-
ãàðñêî“ è „áúëãàðèí“ ñúñ „ñëàâÿíñêî“ è „ñëàâÿíèí“, êîè-
òî ñà ïî-îáùè, ïî-íåîïðåäåëåíè ïîíÿòèÿ. Íèå èìàìå èç-
òî÷íè, çàïàäíè è þæíè ñëàâÿíè. À ñàìèòå þæíè ñëàâÿíè
ñå äåëÿò íà äâà ÿñíî ðàçãðàíè÷àâàíè êëîíà: ñëàâÿíîàíòñ-
êè è ñúðáîõúðâàòñêè. Ñëàâÿíîàíñêàòà ãðóïà ñå îòëè÷àâà
îò ñúðáîõúðâàòñêàòà ïî îñîáåíîñòèòå íà åçèêà è ïî òîâà
÷å îùå ñ èäâàíåòî ñè íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ ñå å îáî-
ñîáèëà êàòî îòäåëíà äúðæàâà â ðàìêèòå íà Áúëãàðñêîòî
öàðñòâî. Äîêàòî ñúðáîõúðâàòñêàòà ãðóïà âèíàãè å ñòðà-
íèëà îò áúëãàðñêàòà äúðæàâà, äúðæåéêè ñå âðàæäåáíî êúì
íåÿ. Çàòîâà ñëàâÿíèòå, êîèòî áÿõà äîøëè íà ïîëóîñòðîâà
çàåäíî ñ ïðàáúëãàðèòå è êîèòî æèâååõà â ãðàíèöèòå íà
áúëãàðñêàòà äúðæàâà, áÿõà áúëãàðè, òúé êàòî ëàòèíèòå,
êîèòî æèâåÿò â Èòàëèÿ, ñà èòàëèàíöè, à ëàòèíèòå, êîèòî
æèâåÿò âúâ Ôðàíöèÿ, ñà ôðàíöóçè.
Àêî Äàíòå å âåëèê ïðåäñòàâèòåë íà ëàòèíñêèÿ ãåíèé,
âñå ïàê ïðåäè âñè÷êî òîé å èòàëèàíñêè ïèñàòåë, êàêòî àêî
Õóñ å ñëàâÿíñêè ðåôîðìàòîð, íî çàåäíî ñ òîâà è åäèí âå-
ëèê ÷åõ, òàêà è ñëàâÿíñêèòå ïðîñâåòèòåëè Êèðèë è Ìåòî-
äèé, êîèòî ñà ðîäåíè â Ìàêåäîíèÿ è ñà ãîâîðèëè åçèêà íà
áúëãàðñêèòå ñëàâÿíè, íå ìîãàò äà áúäàò äðóãî îñâåí áúë-
ãàðè, çàùîòî íå ñà íèòî ðóñè, íèòî ïîëÿöè, íèòî ÷åõè.
Òóò âå÷å ìîæåì äà ïîñòàâèì âúïðîñà äîêîëêî Êèðèë
è Ìåòîäèé ñà áúëãàðñêè ñëàâÿíè è äîêîëêî ìîæå áè ïðî-
èçëèçàò îò íÿêîé ïðàáúëãàðñêè õóíîðñêè ðîä. Çà Ìåòî-
äèé ñå çíàå, ÷å å áèë äúëãè ãîäèíè âîåíà÷àëíèê è óïðàâè-
òåë íà îáëàñò â Ìàêåäîíèÿ. À ïî îíîâà âðåìå öÿëà Ìàêå-
äîíèÿ å áèëà áúëãàðñêà è ñå å íàðè÷àëà „Òðåòàòà ÷àñò íà
äúðæàâàòà“, èëè ïî õóíîðñêè „Êîòîêèé“. Êàòî ñå çíàå, ÷å
íà÷àëíèöè íà îáëàñòèòå ñà áèëè âèíàãè ëèöà îò õóíîðñêè
ïðîèçõîä, êàêòî íàïðèìåð íà÷àëíèêúò Êóðò íà îáëàñòòà
Êóòìè÷åâèöà, êîãîòî Áîðèñ ñìåíèë ñ íà÷àëíèêà Äîìåòà,
ìîæå äà ñå ïðåäïîëîæè, ÷å Ìåòîäèé å ïîçíàâàë Áîðèñà
îùå êîãàòî Áîðèñ å áèë êàâõàí íà Òðåòàòà ÷àñò íà äúðæà-
âàòà, à Ìåòîäèé å áèë òàì òàðêàí íà åäíà îáëàñò.
Ó Êàðë Õîïô íàìèðàìå, ÷å ñâ. Êèðèë èçíàìåðèë àç-
áóêàòà â 852 ã. è â äîëèíàòà íà Áðåãàëíèöà ñå ïîäâèçàâàë
ñ ìèñèîíåðñêà äåéíîñò, êàòî ïðåâåæäàë ãðúöêè öúðêîâíè
êíèãè íà áúëãàðñêè åçèê. Êúì ïðèìåðà íà áúëãàðèòå ñå
ïðèñúåäèíèëè ïî-êúñíî è îñòàíàëèòå ñëàâÿíè îò Äàêèÿ,
Ãîðíà Ìèçèÿ è Äàëìàöèÿ.
Îò âúïðîñèòå íà Áîðèñà äî ïàïà Íèêîëàé è îò ôàêòà,
31
 ÀÂÈÒÎÕÎË
÷å äîðè ïðè öàð Éîàí Âëàäèñëàâ â Îõðèä èìàìå åäèí êàâ-
õàí Òîäîð, ìîæå äà ñå çàêëþ÷è, ÷å òîãàâàøíèòå áúëãàðè
ñà áèëè âñå îùå ñúùèòå õóíîðè, êîèòî íèå ïîçíàâàìå îò
âðåìåíàòà íà Àñïàðóõ è Êðóì. Òå èçëèçàëè íà áîé ñ êîíñ-
êà îïàøêà íà ÷åëî, â öúðêâà ñòîÿëè ñ ëåíåíà øàï÷èöà íà
ãëàâàòà, êõàíúò èì ñå õðàíåë îòäåëíî îò ñåìåéñòâîòî ñè,
ñåäíàë íà âèñîêà òðàïåçà, èìàëè ïîâå÷å îò åäíà æåíà è
ïð. Çàòîâà òå íàðè÷àò Ìàêåäîíèÿ „Òðåòàòà ÷àñò íà äúð-
æàâàòà“, ïàçåéêè ñòàðîòî õóíîðñêî äúðæàâíî óñòðîéñòâî
äà äåëÿò ñòðàíàòà íà òðè ÷àñòè.
Çà äà ïðèåìå öàðñòâîòî ñè íà Áðåãàëíèöà, ÿñíî å, ÷å
Áîðèñ å áèë òàì êàâõàí íà çàïàäíîòî êðèëî, à èìåííî ­
Ìàêåäîíèÿ. êàòî ïðèåìíèê íà êõàí Ïðåñèÿí, Áîðèñ ùå å
æèâÿë äîñòà äúëãî â Ìàêåäîíèÿ, êðàé Áðåãàëíèöà, è ùå å
èìàë âúçìîæíîñò äà âëåçå âúâ âðúçêà ñ Êèðèë è Ìåòîäèé,
êîãàòî òå ñà ñå âðúùàëè â áàùèíèÿ ñè äîì â Ñîëóí èëè
êîãàòî Ìåòîäèé å áèë óïðàâèòåë íà ìåñòíà îáëàñò. Ãîäè-
íèòå îò 852 äî 858 ñà ïúëíè íåèçâåñòíîñò çà äåéíîñòòà íà
äâàìàòà áðàòÿ, êîèòî áèëè ñâèêíàëè ÷åñòî äà íàïóùàò ñâî-
ÿòà îáèòåë è äà ïúòóâàò ñ ìèñèîíåðñêà äåéíîñò. Ìîæå áè â
òîâà âðåìå Êèðèë å ðàáîòèë ñúùî òàêà ïàê â Ìàêåäîíèÿ,
óñúâúðøåíñòâàéêè ñâîÿòà àçáóêà è çàìåíÿéêè èçíàìåðåíî-
òî ïèñìî ñ íîâî, ïî-ñúâúðøåíî.
„Ñëàâÿíèòå* óïîòðåáÿâàëè ÷úðòè è ðåçêè, ñ êîèòî ñè
çàáåëÿçâàëè íÿêîè íåùà, êàêòî ïðàâÿò è äîñåãà ó íàñ ñ
ðàáîøèòå, à áúëãàðèòå èìàëè íÿêîè ñèìâîëè÷íè áåëåçè,
òâúðäå ïðèëè÷íè íà îíèÿ íàøè áóêâè (Æ, ×, Ø è äð.),
êîèòî íå ñà âçåòè îò ãðúöêàòà àçáóêà. Òèÿ áåëåçè ñå ñðå-
ùàò ïî òóõëèòå â ðàçâàëèíèòå èç ïúðâàòà áúëãàðñêà ñòî-
ëèöà ïðè Àáîáà, íî è äîñåãà íå å ìîãëî äà ñå îïðåäåëè
çíà÷åíèåòî èì“ (Éîðä. Ïîï Ãåîðãèåâ, „Èñòîðèÿ íà áúë-
ãàðñêèÿ íàðîä“).
À ïðîôåñîð Ãåçà Ôåõåð ïèøå â êíèãàòà ñè „Ïðàáúë-
ãàðè“.
„Ïðàáúãàðèòå ñà èìàëè ñâîå ïèñìî, è òî ðóííî ïèñ-
ìî, ïîäîáíî íà òþðêñêîòî è ñòàðîìàäæàðñêîòî. Íÿêîè
íåãîâè çíàöè ïðèëè÷àò íà áóêâèòå íà ãëàãîëèöàòà, à äðóãè
íà êèðèëèöàòà. Òàêà ÷å â ïî-íàòàòúøíèòå èçó÷àâàíèÿ òðÿá-
âà äà ñå èçñëåäâà äàëè ïðè ñúñòàâÿíåòî íà ñëàâÿíñêàòà
àçáóêà ãðúöêèòå áóêâåíè åëåìåíòè íå ñà äîïúëíåíè è ñ
ïðàáúëãàðñêè òàêèâà.“
Íèùî ÷óäíî òîãàâà, ÷å áúëãàðèíúò Êèðèë äîïúëíÿ ñâî-
ÿòà àçáóêà ñúñ çíàöèòå íà ïðàäåäèòå ñè. Îùå ïî-ìàëêî ÷óä-
íî, ÷å òîçè, êîéòî å îáèêîëèë òîëêîâà ÷óæäè ñòðàíè ñ äó-
õîâíî-êóëòóðíè ìèñèè, êàòî âúçïèòàíèê íà Ìàãíàóðñêàòà
øêîëà, ùå èìà ïðèñúðöå ïðîñâåòàòà íà ñâîÿòà ñîáñòâåíà
ðîäèíà è ùå èçìèñëè àçáóêà çà ñâîÿ íàðîä.
Òóê ñòèãàìå äî äâà íåèçÿñíåíè âúïðîñà èç æèâîòà íà
Ñâåòèòå áðàòÿ, îêîëî êîèòî ñúùåñòâóâàò òîëêîâà ïðîòè-
âîðå÷èÿ, êîëêîòî ìíåíèÿ.
Çàùî Êèðèë è Ìåòîäèé ïðåâåæäàò ãðúöêèòå êíèãè íà
áúëãàðñêè, à îòèâàò â Ìîðàâèÿ è Ïàíîíèÿ?
Çàùî Êèðèë áèâà ñìÿòàí çà ãðúöêè ìîíàõ, à ïðèåìà
èíî÷åñòâî â Ðèì îò ïàïàòà, çàêëåòèÿ âðàã íà Öàðèãðàäñ-
êàòà öúðêâà?
Îòãîâîðúò å ñàìî åäèí:
Çàùîòî Ìîðàâèÿ è Ïàíîíèÿ ñà âëèçàëè â ïðåäåëèòå
íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà îò íåêîëêîñòîòèí ãîäèíè è ìåñò-
íîòî íàñåëåíèå å ãîâîðèëî áúëãàðñêè åçèê. Îùå ïî âðå-
* Òåêñòúò å îò êúñåí ðóñêè ïðåïèñ è å “ðåäàêòèðàí”. Îðèãèíàëúò ãëàñè: “ïðåæäå ñëîâÿùèòå ïèøåõà...” — Áåë. ðåä.
32
ìåòî íà Àñïàðóõ, êîéòî äîéäå â Ìèçèÿ, è íà Êóáåð, êîéòî
ñëåçå â Ìàêåäîíèÿ, è íà ÷åòâúðòèÿ èì áðàò, êîéòî îòèâà â
Ïàíîíèÿ. È êíÿç íà Ïàíîíèÿ â äíèòå íà Êèðèë å íÿêîé ñè
Êîöåë, èìå îò íåñúìíåí õóíîðñêè ïðîèçõîä. Â äíèòå íà
Êàëîÿí èìà åäèí êóìàíñêè âîæä íà èìå Êîöà.
Êîãàòî ãðúöêèÿò èìïåðàòîð ìîëè Ñâåòè Êèðèë äà îòè-
äå ñ ìèñèîíåðñêà ìèñèÿ ïðè ìîðàâöèòå, òîé ìó êàçâà: „Ó÷è-
òåëþ, çíàÿ, ÷å ìíîãî ñè óìîðåí, íî íóæíî å äà îòèäåø òàì.
Íèêîé îñâåí òåáå íå ìîæå äà èçïúëíè òîâà äåëî.“
Êèðèë ìó îòãîâîðèë:
„Ìàêàð äà ñúì óìîðåí è íåçäðàâ, ñ ðàäîñò îòèâàì.“
Çíàå ñå, ÷å îò ïîñëåäíîòî ñè ïúòóâàíå â Õàçàðèÿ ïðåç
858 ãîäèíà Êèðèë ÷åòèðè ãîäèíè íå å ïúòóâàë íèêúäå. Ïè-
òà ñå îòêúäå òîãàâà ìîæå äà áúäå òúé óìîðåí. Íå å ëè
äåéíîñòòà ìó â Áúëãàðèÿ, êîÿòî å îòíåëà ñèëèòå ìó è çäðà-
âåòî ìó?
Âñå ïàê òîé èçïúëíÿâà ìîëáàòà íà ñâîÿ äðóãàð è ñúó-
÷åíèê îò Ìàãíàóð Ìèõàèë III è îòèâà äà èçïúëíè ðîëÿòà
ñè â Ìîðàâèÿ, êúäåòî êàòîëè÷åñêîòî äóõîâåíñòâî ñè äàâà
ñðàæåíèå ñ âëèÿíèåòî íà ãðúöêàòà öúðêâà. À Öàðèãðàä
ñìÿòà çà ñâîå îðúæèå è ïðåèìóùåñòâî ­ ñëóæáàòà íà ðî-
äåí åçèê â îòäåëíèòå ñëàâÿíñêè äúðæàâè.
Îáà÷å òîâà, êîåòî å ïîçâîëåíî çà ìàëêàòà Ìîðàâèÿ,
ãúðöèòå íå ñà áèëè ñêëîííè äà óçàêîíÿò è â ìîãúùà Áúë-
ãàðèÿ, â êîÿòî ñà ñå ñòðåìèëè äà ñå äîáåðàò íà âñÿêà öåíà
äî ïî-ãîëÿìî ïîëèòè÷åñêî è êóëòóðíî âëèÿíèå. Çàòîâà â
ïúðâèòå ñâîè ñòúïêè êõàí Áîðèñ å ëàâèðàë ìíîãî âíèìà-
òåëíî ìåæäó àìáèöèèòå íà Ðèì è ïîäîçðèòåëíîñòòà íà
Öàðèãðàä. Åäâà êîãàòî òîé äîáèâà äîñòàòú÷íî ñâîáîäà è
îïèòíîñò îò ñâîÿòà äâàäåñåòãîäèøíà áîðáà çà ïðàâàòà íà
ñàìîñòîéíàòà áúëãàðñêà öúðêâà è ïîëó÷àâà òàÿ ñàìîñòîé-
íîñò, òîé ñå ðåøàâà ñâîáîäíî è îôèöèàëíî äà âúâåäå áúë-
ãàðñêàòà ëèòóðãèÿ â ñòðàíàòà.
Íàé-ñòðàííî èçãëåæäà òâúðäåíèåòî, ÷å äâàìàòà áðàòÿ
îòèøëè â Ðèì êàòî õîðà íà ãðúöêàòà öúðêâà. Òúêìî ïî
òîâà âðåìå ãðúöêàòà öúðêâà å â íàé-ëîøè îòíîøåíèÿ ñ
êàòîëèöèçìà. À íàïðîòèâ, áúëãàðñêèÿò öàð å â íàé-ïðèÿ-
òåëñêè îòíîøåíèÿ è ïðåãîâîðè ñ ïàïàòà.
Êèðèë è Ìåòîäèé íå ìîãàò äà áúäàò ïðàòåíèöè íà Ìè-
õàèë III, çàùîòî òîé è ïàòðèàðõ Ôîòèé ñà ñêúñàëè âñÿêàê-
âà âðúçêà ñ Ðèì. Íå ìîãàò äà áúäàò è ïðàòåíèöè íà íîâèÿ
èìïåðàòîð Âàñèëèé è íîâèÿ ïàòðèàðõ Èãíàòè, çàùîòî Êè-
ðèë, êàòî áëèçúê ïðèÿòåë íà óáèòèÿ èìïåðàòîð è ñâàëå-
íèÿ ïàòðèàðõ, íå ìîæå äà ñòàíå äîâåðåíèê íà Âàñèëèé ­
óáèåöà íà Ìèõàèë.
Òîãàâà ÷èè ïðàòåíèöè ñà òå â Ðèì? Íå å óñòàíîâåíî
òî÷íî è îòêúäå ñà çàìèíàëè òå çà òàì. Ñïîðåä åäíè ­ îò
Ìîðàâèÿ, ñïîðåä äðóãè ­ îò Öàðèãðàä. À â åäíî ïèñìî íà
ïàïà Àäðèàí äî Ðîñòèñëàâ è Êîöåë, ïèñàíî ñëåä ñìúðòòà
íà Ñâåòè Êèðèë, íàìèðàìå, ÷å Êèðèë Ôèëîñîô è áðàò ìó
Ìåòîäèé áèëè èçïðàòåíè â Ðèì îò áëàãîâåðíèÿ èìïåðà-
òîð Ìèõàèë.
Êèðèë è Ìåòîäèé çàìèíàâàò çà Ðèì â íà÷àëîòî íà 868
ãîäèíà, êîãàòî ãðúöêèÿò èìïåðàòîð Ìèõàèë å óáèò îùå ïðåç
ñåïòåìâðè íà 867 ãîäèíà. Îñâåí òîâà Ìèõàèë III íÿìà íè-
êàêúâ èíòåðåñ äà çàâúðçâà âðúçêè ñ Ðèì, à Âàñèëèé I, êîéòî
ñ òîâà èñêà äà ñå çàêðåïè íà çàãðàáåíèÿ ïðåñòîë.

ßñíî å, ÷å íèêîé äðóã îñâåí áúëãàðñêèÿ èìïåðàòîð Ìè-
õàèë (Áîðèñ) íå å èçïðàòèë äâàìàòà áðàòÿ â Ðèì. Çàòîâà è
ïàïàòà ïîñðåùà Êèðèë è Ìåòîäèé ñ íå÷óâàíè ïî÷åñòè èç-
âúí ãðàäà, çàîáèêîëåí îò öåëÿ ñè êëèð è ìíîãî íàðîä
(„Äâàìàòà áðàòÿ áèäîõà ïîñðåùíàòè äðóæåëþáíî â Ðèì,
ïîíåæå íîñåõà ìîùèòå íà ïàïà Êëèìåíò I è çàùîòî òúê-
ìî òîãàâà ñå ðàç÷èòàøå äà áúäàò ïðèâëå÷åíè áúëãàðèòå
çà ðèìñêàòà öúðêâà“. Èðå÷åê, „Èñòîðèÿ íà ñúðáèòå“).
Áúëãàðñêîòî Åâàíãåëèå áèëî îñâåòåíî è ïîëîæåíî â
õðàìà „Ñâåòà Ìàðèÿ â ÿñëèòå“.  õðàìà íà Ñâåòè Ïåòúð
áèëà îòñëóæåíà ëèòóðãèÿ ïî áúëãàðñêè, à ñëåä òîâà â îë-
òàðà íà ñúùèÿ õðàì áèëî ïðåíåñåíî áúëãàðñêîòî Åâàíãå-
ëèå. Ïî çàïîâåä íà ïàïàòà åïèñêîï Ôîðìîçà, êîéòî áèë
ëþáèìèÿò äóõîâíèê íà áúëãàðñêèÿ öàð, ðúêîïîëîæèë â
ñâåùåíè÷åñêè ÷èí äîâåäåíèòå îò Êèðèë è Ìåòîäèé òåõ-
íè ó÷åíèöè ñëàâÿíè.
Äâàìàòà áðàòÿ îñòàâàò â Ðèì ïðåç öÿëîòî âðåìå, äî-
êàòî òðàÿò äîáðèòå îòíîøåíèÿ è ïðåãîâîðè ìåæäó ïàïàòà
è Áúëãàðèÿ. Âñå ïî òîâà âðåìå ùå ñà ïðàâèëè è ñâîèòå
ïîñåùåíèÿ â ñúñåäíèòå íà Ïàíîíèÿ öúðêâè è ìàíàñòèðè
áúëãàðñêè ãîñòè.  ìàíàñòèðà íà ×èâèäàäå å íàìåðåíî
Åâàíãåëèå, â êîåòî ñà íàïèñàíè èìåíàòà íà ìíîçèíà áúë-
ãàðè, êîèòî ñà ïîñåùàâàëè îáèòåëòà. Ïúðâèÿò, êîéòî äî-
øúë îò Áúëãàðèÿ, ñå íàðè÷àë Ñîíäîêå. Ïîñëå ñëåäâàò èìå-
íàòà íà áúëãàðñêèÿ öàð, íà áðàòÿòà ìó Äîêñ, Ãàâðàèë è
äð.  öúðêâàòà „Ñàíòà Ìàðèÿ èí Îðãàíî“ âúâ Âåðîíà è
äîñåãà ñå íàìèðà îáðàçúò íà Áîðèñ I, îáëå÷åí â ìàíòèÿ íà
êàòîëè÷åñêè ìîíàõ, ìåæäó ëèêîâåòå íà áåíåäèêòñêèÿ ìî-
íàõ êíÿç Ëàíäóëô è Ñâåòè Ëóòâèí, áèâø õåðöîã íà Ëîòà-
ðèíãèÿ.
 öúðêâàòà „Ñâåòè Êëèìåíò“ â Ðèì, êúäåòî ñà áèëè
ïîãðåáàíè äîíåñåíèòå îò Ñâåòèòå áðàòÿ ìîùè íà ðèìñ-
êèÿ ïàïà è êúäåòî å áèë ïîãðåáàí è Ñâåòè Êèðèë, èìà
åäèí ñòåíîïèñ, íà êîéòî Êèðèë å ïðåäñòàâåí îáëå÷åí â
îäåæäà íà êàòîëè÷åñêè äóõîâíèê, ñ òîíçóðà íà ãëàâàòà. È
íàèñòèíà, ïðåäè ñìúðòòà ñè, â 869 ãîäèíà â Ðèì Êîíñòàí-
òèí Ôèëîñîô ïðèåìà èíî÷åñòâî è èìåòî Êèðèë.
Àêî òîé áå ïðàòåíèê íà Öàðèãðàäñêàòà öúðêâà, íèêîãà
íå áè ïðèåë èíî÷åñòâî îò Ðèì. Íî êàòî ïðàòåíèê íà êëî-
íÿùèÿ êúì êàòîëè÷åñòâî öàð Ìèõàèë-Áîðèñ, åñòåñòâåíî
òîé å ìîãúë äà ñòîðè òîâà. Çàòîâà Ìåòîäèé áèâà ïðîâúç-
ãëàñåí çà åïèñêîï íà Ïàíîâñêàòà öúðêâà, êúäåòî êíÿç Êî-
öåë å áèë îòäàâíà âå÷å ïðåäàí ñèí íà êàòîëè÷åñòâîòî. Ïðà-
âî íà Áîðèñ äà èìà ñâîè åïèñêîïè, êîèòî äà ñëóæàò íà
* Äî 1865 ã. âëàøêèÿò êíÿç âîäèë êîðåñïîíäåíöèÿòà ñè íà áúëãàðñêè åçèê, à èçïèñâàíåòî íà ÷åðêâèòå ñúùî å íà
ñòàðîáúëãàðñêè. Îò òàçè ãîäèíà Âëàøêî ñå ïðåèìåíóâà íà Ðîìàíèÿ (ò.å. “ïîòîìöè íà Ðèì”) è âúçïðèåìà ëàòèíèöàòà. —
Áåë. ðåä.
ÀÂÈÒÎÕÎË
ñëàâÿíñêè åçèê, ïàïàòà íå ìîæåë äà äàäå, äîêàòî íå çà-
âúðøè óñïåøíî ìú÷íèòå ïðåãîâîðè ñ áúëãàðèòå îòíîñíî
ñàìîñòîÿòåëíîñòòà íà áúëãàðñêàòà öúðêâà.
Ùîì Áîðèñ ñêúñâà ïðåãîâîðèòå è îòõâúðëÿ âúðõîâíàòà
âëàñò íà ïàïàòà, âåäíàãà è Ìåòîäèé ïàäà â íåìèëîñò è ïî-
ëó÷àâà çàáðàíà äà ñëóæè ëèòóðãèÿ íà ñëàâÿíñêè, à èìà ïðà-
âî ñàìî äà ïðîïîâÿäâà íà áúëãàðñêè åçèê. Ðèì îòíîâî ñòà-
âà áëàãîñêëîíåí êúì Ìåòîäèé è ìó ïîçâîëÿâà äà ñëóæè ïúð-
âî íà ëàòèíñêè, ïîñëå è íà ñëàâÿíîáúëãàðñêè, êîãàòî ïàïà
Èîàí VIII ïî÷âà íîâè ïðåãîâîðè çà ïðèâëè÷àíå íà Áúëãà-
ðèÿ îáðàòíî â êàòîëè÷åñòâîòî. Ïî ñúùîòî âðåìå è Ìåòî-
äèé èìà ñðåùè ñ ïàïàòà è ñ áúëãàðñêèÿ öàð, êîìóòî îòâåæ-
äà ñâîè ó÷åíèöè è äÿêîíè. Àëà îêîí÷àòåëíîòî îòðè÷àíå íà
Áîðèñ îò Ðèì äîêàðâà è ãîíåíèåòî íà Ìåòîäèé è ó÷åíèöè-
òå ìó â Ìîðàâñêî. Ñëåä ñìúðòòà íà ó÷èòåëÿ ñè ïîñëåäîâà-
òåëèòå íà äâàìàòà áðàòÿ èäâàò ïðè Áîðèñ, êîéòî èì äàâà
ðàáîòà â ñòðàíàòà. Êëèìåíò áèâà íàçíà÷åí çà åïèñêîï â
ðîäíàòà ñè Ìàêåäîíèÿ ­ „Òðåòàòà ÷àñò íà áúëãàðñêàòà äúð-
æàâà“, êúäåòî ïðîäúëæàâà äà óñúâúðøåíñòâà àçáóêàòà íà
ó÷èòåëÿ ñè Êèðèë.
Öÿëîòî äåëî íà Ñâåòèòå áðàòÿ Êèðèë è Ìåòîäèé çà-
ïî÷âà è ñâúðøâà â Ìàêåäîíèÿ ­ åäíà îò íàé-÷èñòèòå áúë-
ãàðñêè îáëàñòè, êúäåòî îðäàòà íà Êóáåð áå îñíîâàëà äÿñ-
íîòî êðèëî íà Àñïàðóõîâàòà äúðæàâà.
Ïàê îò Ìàêåäîíèÿ öàð Ñàìóèë ðàçïðúñâà áúëãàðñêàòà
êóëòóðà è ïðîñâåòà, êîãàòî äàâà íà Ñâåòèÿ ðóñêè êíÿç Âëà-
äèìèð õðèñòèÿíñòâî è ïèñìåíîñò. Ñïîðåä ïðîô. Ïîïðó-
æåíêî ðóñèòå ñà ïðèåëè õðèñòèÿíñòâîòî âúâ ôîðìà, â êîÿ-
òî áèëî óñòàíîâåíî â çàïàäíîòî áúëãàðñêî öàðñòâî, ñúã-
ëàñíî ïðåäàíèÿòà íà Ñâåòè Êëèìåíò Îõðèäñêè.
È äî äíåñ ñúðáè è ðóñè ñè ñëóæàò ñ áúëãàðñêàòà àçáó-
êà, êîÿòî äîñêîðî áåøå îôèöèàëíà è çà Ðóìúíèÿ*.
Òàêà Áúëãàðèÿ ñòàâà íîñèòåë íà êóëòóðà è íàïðåäúê â
ãîëÿìà ÷àñò îò åâðîïåéñêèÿ Èçòîê, êàòî êëàñè÷åñêà ñòðà-
íà, êîÿòî å äàâàëà è íà äðóãè íàðîäè ­ äúðæàâíà óðåäáà,
ïèñìåíîñò è âÿðà.
È çà íàñ íå áè òðÿáâàëî äà èìà ïî-ãîëÿìà ãîðäîñò îò
òàÿ, ÷å áúëãàðè ñà èçíàìåðèëè àçáóêàòà, íà êîÿòî äíåñ ÷å-
òàò è ïèøàò ïîâå÷å îò 180 ìèëèîíà äóøè, ÷å áúëãàðñêè
öàðå ñà îñíîâàëè ïúðâèÿ áúëãàðñêè óíèâåðñèòåò â Åâðîïà
­ Øêîëàòà íà Êëèìåíò â Ìàêåäîíèÿ, ÷å áúëãàðñêèÿò åçèê
å ÷åòâúðòèÿò, íà êîéòî å áèëî ïîçâîëåíî äà ñå ñëóæè Áî-
ãó, ñëåä ëàòèíñêèÿ, åâðåéñêèÿ è ãðúöêèÿ.
33
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÍÀÁËÞÄÅÍÈß ÂÚÐÕÓ ÔÎÐÌÀËÍÀÒÀ
ÎÑÍÎÂÀ ÍÀ ÃËÀÃÎËÈÖÀÒÀ È ÑÒÀÐÒÀ
ÑÀÍÑÊÐÈÒÑÊÀ ÏÈÑÌÅÍÎÑÒ
ÅÊÀÒÅÐÈÍÀ ÄÈÌÈÒÐÎÂÀ
Àçáóêàòà êàòî çíàêîâà ñèñòåìà ñúñ ñòðîãî óñòàíîâåíè
ñòîéíîñòè (ãðàôè÷íà, çâóêîâà è ÷èñëåíà) â ñåìèîëîãè÷åí
àñïåêò ïðåäñòàâëÿâà “ìóëòèïëèöèðàí ðåçóëòàò îò ñòðóê-
òóðè”. Ñú÷åòàâàíåòî íà òåõíèòå ñòîéíîñòè ñ åäèí îáù
çíàê å ïðîöåñ åâîëþöèîíåí, â êîéòî ñóáåêòèâíèÿò ãåíèé
ñòàâà àâòîð íà èñòîðè÷åñêèÿ ðåçóëòàò. Àíàëèçèðàíåòî íà
òàêúâ òèï ðåçóëòàò âúç îñíîâà íà ìîäåëè îò ðàçëè÷íè åçè-
öè å òúðñåíå íàçàä â íèâàòà íà èñòîðè÷åñêàòà åâîëþöèÿ,
ñúïðîâîäåíî ñ ãîëÿì ïðîöåíò õèïîòåòè÷íîñò. Èçõîäíà áà-
çà çà íàñòîÿùèòå íàáëþäåíèÿ ïðåäñòàâëÿâà èíäèéñêèÿò
ìîäåë. Îñîáåíî ïîëåçåí áå åäèí îò ïîäõîäèòå íà ñåìèî-
òèêàòà — óñòàíîîâÿâàíå íà ãðàäèðàùèòå ïðèáëèçèòåëíîñò
è îò÷èòàíå íà îñíîâíàòà ñåìèîëîãè÷íà òðèõîòúîìèÿ íà
Ô. äüî Ñîñþð:
— çíàêúò å ñîöèàëåí — îáùîïðèåò;
— ñèìâîëúò å èíäèâèäóàëåí — ïðîèçâîëåí;
— èíäåêñúò å ïðè÷èííî ñâúðçàí ñ òîâà, êîåòî çíà÷è.1
 ðåçóëòàò íà òúðñåíå íà àðõèòèï íà ñúîòâåòíèÿ çíàê
èçäèðâàíåòî íà ïúðâîíà÷àëíàòà ìó îñíîâà ïîíÿêîãà ìè-
íàâà ïðåç íèâàòà íà ñèìâîëà è èíäåêñà. Â òîçè ñìèñúë å
âàæíî è çàêëþ÷åíèåòî íà Ìàêñ Ìþëåð: “Àçáóêèòå íèêî-
ãà íå ñà èçîáðåòåíè â îáèêíîâåíèÿ ñìèñúë íà äóìàòà — òå
ñà îôîðìåíè ïîñòåïåííî è ÷èñòî ôîíåòè÷íèòå àçáóêè âè-
íàãè ñúäúðæàò ñëåäè îò ðàííèòå èäåîãðàôè÷åñêè è ñèëà-
áè÷åñêè ôàçè.”2  òîçè àñïåêò ñå óñòàíîâÿâà è ïúðâîòî
ôèëîëîãè÷åñêî ñõîäñòâî ìåæäó ãëàãîëèöàòà è áðàõìèíñ-
êàòà ïèñìåíîñò — è â äâåòå çâóêîâàòà ñòîéíîñò íà áóêâå-
íèÿ çíàê å ñòðîãî îïðåäåëåíà è ïîñòîÿííà. Èíäèéñêèÿò
ëèíãâèñò Ðàñòîäæè îòáåëÿçâà òîâà êà÷åñòâî íà áðàõìèí-
ñêàòà ïèñìåíîñò:
“Èäåàëíàòà àçáóêà òðÿáâà äà èìà îïðåäåëåíè çíàöè çà
âñåêè çâóê, òàêà ÷å âñè÷êî ïðîèçíåñåíî äà ñå ïèøå òàêà,
êàêòî ñå ãîâîðè. Áðàõìèíñêàòà àçáóêà å èäåàëíà â ñìè-
ñúë, ÷å íÿìà ðàçëèêà è äèõîòîìèÿ ìåæäó ãîâîðíà è ïèñ-
ìåíà ôîðìà.”3
Òîâà êà÷åñòâî å õàðàêòåðíî è çà ãëàãîëèöàòà, â ÷èåòî
íàèìåíîâàíèå ñà èçïúëíåíè èçèñêâàíèÿòà íà äèõîòîìèÿ-
òà — ãëàãîëàòè-ãîâîðÿ. Íàèìåíîâàíèåòî íà ñòàðàòà ñàíñê-
ðèòñêà ïèñìåíîñò ñúùî èìà êîíêðåòíî ðîäîâî çíà÷åíèå.
Áðàõìè å äåðèâàò îò êîðåíà “áðèõ” — “áðàõìàòè” — “äâè-
æà ñå”, ñúñ ñàêðàëíî çíà÷åíèå “äâèæåíèå íà äóõà, äóõîâ-
íî çíàíèå”. Ñúùîòî íàèìåíîâàíèå å áèëî èçïîëçâàíî è
çà îçíà÷àâàíå íà êàñòàòà íà ó÷åíèòå è ìúäðåöèòå. Èíòå-
ðåñíî å, ÷å åçèêúò íà ïèñìåíîñòòà áðàõìè íå å íàèìåíî-
âàí ïî íàðîäà, êîéòî ãî å ãîâîðèë, à å ïîëó÷èë ñîáñòâåíî
ñàìîñòîéíî íàèìåíîâàíèå — “ñàíñêðèò”, ñ ïîä÷åðòàíî ñèì-
âîëè÷íî çíà÷åíèå “ñúâúðøåíî ñúòâîðåí”. Òîé å áèë èç-
ïîëçâàí åäèíñòâåíî îò êàñòàòà íà áðàõìèíèòå, çà ðàçëèêà
îò åçèêà “ïðàêðèò” -”íàòóðàëíî ñúòâîðåí”, èçïîëçâàí îò
34
íàðîäà ñ îïðîñòåí âàðèàíò íà áðàõìèíñêàòà ïèñìåíîñò.
Ñïîðåä åâîëþöèîííèÿ ìîäåë íà Ìàêñ Ìþëåð â îñíî-
âàòà íà ïúðâè÷íèòå çíàêîâè ñèñòåìè ìîæå ïðÿêî äà ñå îò-
êðèÿò íåïîñðåäñòâåíî ôîðìîîáðàçóâàùè áåëåçè, äîêàòî
â àçáóêèòå îò ïî-íîâî âðåìå, êîãàòî ñå ðàçëàäà åïè÷åñêè-
ÿò ìèòîëîãè÷åí ìîäåë è ñå ñúçäàâàò íîâèòå ðåëèãèè, òàçè
âðúçêà å óñëîâíà, ôîðìàòà íà çíàêà å ñèìâîëè÷íà è íå-
ðåïðåçåíòàòèâíà. Çíàêîâàòà ñèñòåìà êàòî öÿëî ñå ÿâÿâà
ñòîéíîñò îò îáù ïîðÿäúê, êîÿòî óêàçâà ãåíåòè÷åñêîòî êà-
÷åñòâî íà ÷îâåøêîòî ïîçíàíèå — íåïðåêúñíàòîñòòà, è òî-
âà å âàæíî çà íàñòîÿùèÿ àíàëèç.
Èñòîðè÷åñêèÿò êîíòèíþèòåò íà Áàëêàíèòå äî ñúçäà-
âàíå íà ãëàãîëèöàòà å èçêëþ÷èòåëíî èíòåðåñåí ïî îòíî-
øåíèå íà ïðåäáóêâåíèòå ïàìåòíèöè, ñúäúðæàùè ðàçíîî-
áðàçèè çíàêîâè ôîðìàöèè. Òå ïðèíàäëåæàò íà ðàçëè÷èè
êóëòóðíè Ïëàñòîâå, ïðåäñòàâÿùè áúëãàðñêèòå çåìè êàòî
êðúñòîâèùå íà äðåâíè êóëòóðè è öèâèëèçàöèè.
Çíàöèòå âúðõó ñúä÷åòî îò ñ. Ãðàäåøíèöà, Âðà÷àíñêî
(íà÷àëîòî íà IV õèë. ïð. Õð.), ïðåäñòàâÿò çíàêîâà ôîðìà-
öèÿ íà åäíà îò ðàííèòå öèâèëèçàöèè ïî íàøèòå çåìè. Â
ñúïîñòàâêà ñúñ ñëåäâàùèÿ êóëòóðåí ïëàñò — ãëèíåíèÿ ïå-
÷àò (ïèíòàäåðà) îò ìîãèëàòà íà ñ. Êàðàíîâî (êðàÿò íà IV
õèë. ïð. Õð.), ïðåäñòàâÿò åäèí ïîñëåäîâàòåëåí èñòîðè÷åñ-
êè àðåàë íà õàëêîëèòà çàåäíî ñ Õàðàïñêîòî ïèñìî (íà÷à-
ëîòî íà III õèë. ïð. Õð.), îòêðèòî ïî äîëèíàòà íà ðåêà
Èíä â êóëòóðíàòà ñèñòåìà íà öèâèëèçàöèÿ îò ïúðâè÷åí
òèï — Õàðàïñêàòà. Çàáåëåæèòåëíà è âàæíà å îáùàòà ôóí-
êöèîíàëíîñò íà òåçè çíàöè — ãëàâíî âúðõó ïå÷àòè (Êàðà-
íîâî è Õàðàïà) è îò÷àñòè âúðõó ñúä÷åòà (Ãðàäåøíèöà è
Õàðàïà). Ïîêàçàòåëåí å ôàêòúò, ÷å íàé-êúñíèÿò îò ñðàâ-
íÿâàíèòå êóëòóðíè Ïëàñòîâå ñúäúðæà ôóíêöèîíàëíèòå ìî-
äåëè è íà äðóãèòå äâà, êàòî áðîÿò è ðàçíîîáðàçèåòî íà
Õàðàïñêèòå ïå÷àòè å óäèâèòåëíî ãîëÿì è çíà÷èòåëåí. Ñú-
ïîñòàâêàòà íà çíàöèòå ïî õàðàêòåð ïðåäñòàâÿ åòàïè íà åäèí
è ñúù òèï ïèñìî — ïðåõîäíî, êàòî çíàöèòå îò Ãðàäåøíè-
öà ñà ñòèëèçèðàíè ãåîìåòðè÷íî, çíàöèòå îò êàðàíîâñêèÿ
ïå÷àò ñà ïðåäèìíî ïèêòîãðàôñêè, à â Õàðàïñêàòà çíàêîâà
ñèñòåìà ñå íàáëþäàâàò êàêòî îòáåëÿçàíèòå äâà òèïà, òàêà
ñúùî è èäåîãðàôñêè çíàöè â îêîëî 300 ãåîìåòðè÷íè âàðè-
àíòà. Ïî òåõíèêà è íà÷èí íà èçïèñâàíå Õàðàïñêîòî ïèñìî
áåëåæè ñõîäñòâî ñ äâà äðóãà ïî-êúñíè ïàìåòíèêà, îòêðè-
òè ó íàñ — Ðîäîïñêèÿ íàäïèñ è íàäãðîáíèÿ íàäïèñ îò ñ.
Êüîëìåí, Øóìåíñêî (VI â. ïð. Õð.). Õàðàêòåðíèÿò íà÷èí
íà ïèñàíå áóñòðîôåäîí, òèïè÷åí íå ñàìî çà ïúðâèÿ íàä-
ïèñ íà òðàêèéñêè åçèê, íî è çà ñðåäèçåìíîìîðñêèÿ àðåàë,
ñå ÿâÿâà òèïè÷åí è çà Õàðàïà. Âñè÷êè ïîñî÷åíè ïàðàëåëè
ãîâîðÿò çà çàáåëåæèòåëíî åâîëþöèîííî ðàçâèòèå íà îá-
ùè òåíäåíöèè â îñíîâíàòà çíàêîâà ñèñòåìà íà öèâèëèçà-
öèèòå — ïèñìîòî. Âñúùíîñò òîâà çàêëþ÷åíèå òðÿáâà äà

ñå îòíåñå êúì ïðîáëåìà çà ïðîòîèíäîåâðîïåéñêèÿ åçèê è
íåãîâèòå ïúðâè÷íè çíàêîâè ñèñòåìè. Èíòåðåñíî ìÿñòî áè-
õà çàåëè òå è â êîíòåêñòà íà ïðîáëåìà çà äâèæåíèåòî íà
ïðîòîèíäîåâðîïåéñêèÿ åçèê îò çàïàä íà èçòîê, àêî ïðèå-
ìåì èäåÿòà çà ïðîòîèíäîåâðîïåéñêèÿ ïðîèçõîä íà íàñå-
ëåíèåòî íà Áàëêàíèòå:
“Òåðèòîðèÿ ïðîòîèíäîåâðîïåéñêîãî ÿçûêà íàõîäèëàñü
â öåíòðàëíîé è þãîâîñòî÷íîé Åâðîïå.”4
Îò ïî-êúñåí åòàï — íà÷àëîòî íà íîâàòà ¸ðà, òâúðäå çíà-
÷èòåëíî ìÿñòî â êîíòåêñòà íà èíòåðåñóâàùèÿ íè ïðîáëåì
çàåìà òåçàòà çà ñúùåñòâóâàíåòî íà èíäîïåðñèéñêè êóëòî-
âè îáåêòè è âÿðâàíèÿ ïî íàøèòå çåìè: “Îò I âåê ïî íàøè-
òå çåìè ïðîíèêâà è ñå ðàçïðîñòðàíÿâà â Äîëíà Ìèçèÿ, à
ñëåä òîâà è â Òðàêèÿ êóëòúò êúì èíäîåâðîïåéñêèÿ áîã Ìèò-
ðà — áîæåñòâî íà íà÷àëíàòà ñâåòëèíà.”5
È îñíîâàòåëíî àâòîðúò Èâàí Àëåêñàíäðîâ ñå ïèòà “äà-
ëè è òàçè ðåëèãèÿ íå å áèëà ïðèäðóæåíà ñ ïèñìî”. Òîçè
âúïðîñ å çàêîíîìåðåí íå ñàìî ïî ôîðìàëíî-èñòîðè÷åñêè
ïðè÷èíè, íî è ïî ñúùíîñòíî-ãåíåòè÷åñêèÿ õàðàêòåð íà òîçè
êóëò. Èñòîðèÿòà ñî÷è, ÷å III-II â. ïð. Õð., ïî âðåìå íà
öàðóâàíåòî íà äèíàñòèÿòà íà Àøîêà, ñà íàïðàâåíè ïúðâè-
òå ïúëíè çàïèñè íà áðàõìèíñêî: ïèñìî íà õèëÿäîëåòíàòà
óñòíà òðàäèöèÿ íà Âåäèòå (Ðèãâåäà, ßäæóðâåäà, Ñàìàâå-
äà è Àòõàðâàâåäà). Ïðåç òàçè åïîõà, êîÿòî ñúâïàäà ñ åëè-
íèñòè÷åñêàòà, çàïî÷âà íîâ åòàï â ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà
áðàõìàíèçìà è áóäèçìà. Çà òîâà ñïîìàãàò è îæèâåíèòå
“êîíòàêòà íà Àøîêà ñ Àíòèîõ I, öàð íà Ñèðèÿ (261 -246 ã.
ïð. Õð.) è äðóãè åëèíñêè öàðå íà Çàïàäíà Àçèÿ”6. Äðóãà
îñåçàòåëíà èíâàçèÿ íà èçòî÷íèòå êóëòóðè íà çàïàä å ñâúð-
çàíà ñ ïîõîäà íà Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè (326 ã. ïð. Õð.),
êîéòî å îñúùåñòâèë â ñúâðåìåííèÿ ñìèñúë íà äóìàòà êóë-
òóðåí îáìåí ìåæäó Áàëêàíèòå è Èíäèÿ. Òåçè êóëòóðíè
âðúçêè ïî-êúñíî ñå îêàçâàò îòïðàâíà òî÷êà çà ïðåîòêðè-
âàíå íà çàáðàâåíàòà ïèñìåíîñò áðàõìè. Òîâà ñòàâà ïðåç
ìèíàëèÿ âåê ÷ðåç èäåíòèôèöèðàíå íà äâóåçè÷åí íàäïèñ
âúðõó äâå ìîíåòè — îò åäíà ñòðàíà, íà ãðúöêè, à îò äðóãà —
íà áðàõìè, íà èìåíàòà íà äâàìà ãðúêî-áàêòðèéñêè öàðå —
Àãàòîêúë è Ïàíòåëåîí.
“Èìåíàòà íà òåçè öàðå ñà áèëè èçïèñàíè ñ ãðúöêè è
áðàõìèíñêè áóêâè âúðõó äâåòå ñòðàíè íà ìîíåòèòå. Ëàñåí
èäåíòèôèöèðà ïðàâèëíî òåçè áóêâè.”7
Ïî ãåíåòè÷åñêè õàðàêòåð êóëòúò êúì ñâåòëèíàòà å ïðÿ-
êî ñâúðçàí ñúñ ñúùíîñòíèÿ õàðàêòåð íà ÷îâåøêîòî ïîç-
íàíèå è å åäèí îò íàé-äðåâíèòå ìó ñèìâîëè. Â ñåìàíòè-
÷åí àñïåêò òîâà ñå îáÿñíÿâà îò çíà÷åíèåòî íà äóìàòà êóë-
òóðà — ïðîèçâîäíà îò êîðåíèòå “êóëò” -ïðèòåãëÿíå, ïî÷è-
òàíèå, è “ó𔠗 ñëúíöå, ñâåòëèíà.
Âòîðè, ïî-êúñåí è èçêëþ÷èòåëíî âàæåí åòàï îò ðàçï-
ðîñòðàíåíèåòî íà èíäîïåðñèéñêèòå êóëòóðè íà çàïàä å
ñâúðçàí ñ ïðàáúëãàðñêîòî íàñëåäñòâî. Íàìåðåíèòå ñòà-
òóè íà Áóäà ïî áúëãàðñêèòå çåìè, êàêòî è ïðàáúëãàðñêèòå
“õðàìîâå” — êàïèùàòà, àíàëîãè÷íè ñ áóäèñòêè îáåêòè çà
ïîêëîíåíèå â Àçèÿ, ïîêàçâàò ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà áóäè-
çúì è ñðåä ïðàáúëãàðèòå. Âë. Ñâèíòèëà ïðàâè ñëåäíîòî
çàêëþ÷åíèå:
“Õóíîïðîòîáúëãàðèòå-òàíãðèñòè, êîèòî ïðèåìàò áó-
äèçìà â Öåíòðàëíà Àçèÿ ïðåç I ñòîëåòèå îò í. å., ñà áèëè
ïðèíîñèòåëè íà áóäèñòêè êóëòîâè îáåêòè â Åâðîïà.”8
Ñúùåñòâóâàò è åçèêîâè ïîäàòêè çà íàëè÷èåòî íà ïî-
äîáíà ðåëèãèÿ ó ïðàáúëãàðèòå:
“Áóäèçìúò, êîéòî âåðîÿòíî å áèë ðåëèãèÿ íà èçâåñòèè
ïðîòîáúëãàðñêè ðîäîâå, å îñòàâèë îïðåäåëåíè ñëåäè è â
ÀÂÈÒÎÕÎË
òîïîíèìèÿòà íà ñòðàíàòà — â èìåíàòà Ìàäàðà, Âàðíà è
Êàâàðíà.”9
Ìàäàðà å ïðîèçâîäíî íà ñàíñêðèòñêèÿ êîðåí “ìàäó”,
êîåòî îçíà÷àâà “ìåä, ñëàäúê” è å èäåíòè÷íî ñ èìåòî íà
äðåâíèÿ èíäóñêè öåíòúð çà äðàìà — ñåëèùåòî Ìàäóðà â
ñåâåðíà Èíäèÿ, êîåòî å áèëî ïîñëåäîâàòåëíî ñâåòèëèùå
íà èíäî-ñêèòñêèòå è êóøàíñêè äèíàñòèè, âëàäåëè òåçè çå-
ìè íÿêîëêî ñòîëåòèÿ. Âàðíà è Êàâàðíà ñà ïðîèçâîäíè íà
åäèí ñúù êîðåí -”âàðè”, êîåòî îçíà÷àâà “òîïëà âîäà” (îò-
òóê è âàðÿ, âàð). Èìåíóâàíåòî íà ñåëèùà, ðàçïîëîæåíè äî
ãîëÿì âîäåí áàñåéí, âåðîÿòíî íå å áèëî ñàìî ïîðàäè ãåî-
ãðàôñêîòî èì ðàçïîëîæåíèå, íî áèëî ñâúðçàíî è ñ áóäèñ-
òêèÿ êóëò êúì âîäàòà êàòî èçíà÷àëíà, ïðå÷èñòâàùà ñèëà è
å àíàëîãè÷íî íà èìåòî íà íàé-ïîïóëÿðíèÿ öåíòúð çà ïîê-
ëîíåíèå â Èíäèÿ — Âàðàíàñè, ðàçïîëîæåí íà áðåãà íà ðå-
êà Ãàíã. Èçõîæäàéêè îò òåçàòà, ÷å “áóäèçìúò âåðîÿòíî å
áèë ðåëèãèÿ íà èçâåñòèè ïðîòîáúëãàðñêè ðîäîâå” è îò ñå-
ìàíòè÷íîòî çíà÷åíèå íà èìåòî Èñïåðèõ, ìîæå äà ñå äî-
ïóñíå, ÷å ïúðâèÿò êõàí å íîñåë áóäèñòêî èìå. Èìåòî Èñ-
ïåðèõ ìîæå äà ñå ðàçãëåæäà êàòî ïðîèçâîäíî îò ñàíñê-
ðèòñêèÿ êîðåí “èø”, êîåòî îçíà÷àâà “ïðèòåæàâàì, ðúêî-
âîäÿ” è å èäåíòè÷íî ñ áîæåñòâåíîòî èìå Èøâàðà èëè Èø-
ïàðà — ñúñ ñàêðàëíîòî çíà÷åíèå “âèñøà ñèëà”. Ñðåùà ñå
è óñëîæíåíî êàòî Ìàõåøâàðà — “âåëèêà âèñøà ñèëà”, èëè
îïðîñòåíî êàòî Øèâà — åäíî îò ãëàâíèòå õèíäó áîæåñòâà,
ïîíÿêîãà èçîáðàçÿâàíî ñ õèëÿäà ãëàâè è ðúöå, ñèìâîë íà
ñèëàòà è âñåìîãúùåñòâîòî ìó.
 ïîòâúðæäåíèå íà ãîðíàòà òåçà òðÿáâà äà ñå ïîä÷åð-
òàå, ÷å àðõåîëîãèÿòà îòäàâíà äîêàçà, ÷å êóëòóðàòà íà ïðà-
áúëãàðèòå å íîñèëà ïðåäèìíî èíäîïåðñèéñêè åëåìåíòè è
õàðàêòåðèñòèêè.
Âñè÷êè òåçè ôàêòè, âçàèìîâðúçêè è îòíîøåíèÿ ñà âàæ-
íè êàòî îñíîâà, âúðõó êîÿòî ñå ðàçâèâà äîàçáó÷íîòî çíà-
êîâî íàñëåäñòâî ïî íàøèòå çåìè, êîåòî îò ñâîÿ ñòðàíà
ïðÿêî è êîñâåíî ïîäãîòâÿ ðåâîëþöèîííèÿ åòàï â ðàçâèòè-
åòî íà çíàêîâàòà êóëòóðà ïðè ñúçäàâàíåòî íà ãëàãîëèöàòà.
“Òàçè íîâà â ñâåòà ïèñìåíîñò å áèëà ñúçäàäåíà òúêìî
ïîä âëèÿíèå íà çàâàðåíàòà òóê äðåâíà ïèñìåíà êóëòóðà.”10
Îò íå ïî-ìàëêî çíà÷åíèå å è ñóáåêòèâíèÿò ãåíèé íà Êîíñ-
òàíòèí Êèðèë Ôèëîñîô, ïîêàçàë îáðàçåö íà òâîð÷åñêà
ìîù è ïðåöèçíîñò â ïðîíèêâàíåòî è ñèíòåçèðàíåòî íà ðàç-
íîðîäíè ñòîéíîñòè îò âèñø ïîðÿäúê — ãðàôè÷íè, çâóêîâè
è ÷èñëåíè. Ìíîãî ñà ôàêòîðèòå, êîèòî èëþñòðèðàò íåãî-
âàòà èçêëþ÷èòåëíà åðóäèðàíîñò, íî çà ïîñòèãàíå íà òîâà
òâîð÷åñêî ïðîíèêíîâåíèå ïî-îñîáåíà ñòîéíîñò èìàò ñëåä-
íèòå ìîìåíòè îò ðàçâèòèåòî ìó êàòî ó÷åí. Îáðàçîâàíèå-
òî, êîåòî ïîëó÷àâà Êèðèë, ñå îòëè÷àâà ñ øèðîòà è çàäúë-
áî÷åíîñò:
“Øèðîêèòå çíàíèÿ, êîèòî ïîëó÷àâà â Ìàãíàóðñêàòà
øêîëà, êúäåòî èçó÷àâà ãðàìàòèêà, ãåîìåòðèÿ, Îìèð, äèà-
ëåêòèêà è äðóãè ôèëîñîôñêè íàóêè — ðèòîðèêà, àðèòìåòè-
êà, àñòðîíîìèÿ, ñëîâåñíîñò è âñè÷êè åëèíñêè èçêóñòâà11,
äàâàò âúçìîæíîñò çà âñåñòðàííî ðàçâèòèå íà ñïîñîáíîñ-
òèòå ìó. Åäèí îò ëþáèìèòå ìó ó÷èòåëè áèë Ëúâ Ìàòåìà-
òèê è òîâà ãîâîðè çà îñîáåí àôèíèòåò êúì ìàòåìàòè÷åñ-
êèòå íàóêè. Äðóã âàæåí àñïåêò íà íåãîâîòî îáðàçîâàíèå å
èçãðàæäàíåòî íà ñèíòåç ìåæäó àíòè÷íîñòòà è õðèñòèÿíñ-
òâîòî, êîåòî ïîä÷åðòàâà è àêàä. Ï. Äèíåêîâ: “Ïîêðàé âñåñ-
òðàííèòå íàó÷íè èíòåðåñè è øèðîòà íà çíàíèÿòà ñïåöèà-
ëíî òðÿáâà äà ñå ïîä÷åðòàå ó ó÷èòåëèòå íà Êèðèë èíòåðå-
ñúò êúì àíòè÷íîñòòà. Òîçè èíòåðåñ èçîáùî îòëè÷àâà âè-
çàíòèéñêàòà êóëòóðà. Âèçàíòèÿ íå ñêúñâà ñ ðàöèîíàëèñ-
35
 ÀÂÈÒÎÕÎË
òè÷íèòå àíòè÷íè òðàäèöèè, ñèëíî å âëèÿíèåòî íà åëèíèñ-
òè÷íîòî èçêóñòâî, ïîñòîÿííî ñå òúðñè íÿêàêúâ ñèíòåç íà
õðèñòèÿíñòâîòî è ôèëîñîôñêèòå èäåè íà àíòè÷íèÿ ñâÿò.”12
Îñîáåíî çíà÷åíèå èìà õàçàðñêàòà ìèñèÿ íà Êèðèë, êú-
äåòî å âúçìîæíî äà ñå å çàïîçíàë ñ ïðèìåðè îò ïðàáúë-
ãàðñêîòî ðóíè÷åñêî ïèñìî, êàêòî è çàíèìàíèÿòà ìó â Õà-
ëèôàòà. Öåííà èçõîäíà áàçà çà ðàçãëåæäàíèÿ ïðîáëåì å
ôàêòúò, ÷å òîé ñå å çàïîçíàë ñ àðàáñêîãî è ñåìèòñêîòî
ïèñìî. Âñè÷êè òåçè õàðàêòåðíè ÷åðòè ñå àáñîðáèðàò â óíè-
êàëíèÿ òâîð÷åñêè ðåçóëòàò íà ôóíäàìåíòàëíîòî ìó äåëî
— ñúçäàâàíåòî íà ãëàãîëèöàòà. Ïîçíàâàíåòî íà ñåìèòñêî-
òî ïèñìî âåðîÿòíî å èçèãðàëî îñîáåíî âàæíà ðîëÿ è ïðè
ñúçäàâàíå íà áðàõìèíñêàòà ïèñìåíîñò. Ìíîãî åâðîïåéñ-
êè ó÷åíè — Ìàêñ Ìþëåð, Óèëÿì Äæîíñ, Ñòåôåíñîí è äð.,
ïîääúðæàò òåçàòàòà, ÷å áðàõìèíñêàòà ïèñìåíîñò å ñúçäà-
äåíà íà ñåìèòñêà îñíîâà. Äîêàçàòåëñòâà çà òîâà òå âèæ-
äàò â èäåíòè÷íàòà ïîñîêà íà ïèñàíå â ðàííèÿ åòàï íà ñúç-
äàâàíåòî íà áðàõìèíñêîòî — îò ëÿâî íà äÿñíî, â ìîíóìåí-
òàëíèÿ ñòèë è âúçìîæíîñòòà çà âîêàëèçàöèÿ.
Äðóãè ó÷åíè, êàòî Àéçúê Òåéëîð, Äåíè è Äèðèíà, òâúð-
äÿò, ÷å íîâèòå îñîáåíîñòè íà òàçè ïèñìåíîñò ñå äúëæàò
íà ãðúöêî âëèÿíèå.
Íå îòðè÷àéêè, ÷å ñà âúçìîæíè âëèÿíèÿ è èäåéíè çàåì-
êè — îñíîâíî íà èäåÿòà çà áóêâåíèÿ çíàê, — èíäèéñêèòå ó÷å-
íè çàùèòàâàò òåçàòà çà àâòåíòè÷íîñòòà íà áðàõìèíñêàòà
àçáóêà è èçâåæäàò îñíîâíàòà è õàðàêòåðíà ÷åðòà -ãåîìåò-
ðè÷íàòà ñòèëèçàöèÿ — îò îðèãèíàëíè ïðîòîèíäèéñêè èç-
òî÷íèöè, åäèí îò êîèòî -õàðàïñêàòà çíàêîâà ñèñòåìà. Çàáå-
ëåæèòåëíî â òîâà îòíîøåíèå å èçñëåäâàíåòî íà Ä. Ðàñòî-
äæè, “Ïðîèçõîä íà áðàõìèíñêàòà ïèñìåíîñò”. “Èíäèéöè-
òå îò åïîõàòà íà Ðèãâåäà íå ñàìî ñà ïîçíàâàëè ãåîìåòðèÿ-
òà, íî ñà ÿ èçïîëçâàëè â ìíîãî îáëàñòè, âêëþ÷èòåëíî è â
èçêóñòâîòî. Íÿìà ñúìíåíèå, ÷å àêî ãåîìåòðè÷íèòå çíàöè
ñà áèëè ãîñïîäñòâàùè ïðåäè ïîÿâàòà íà áðàõìèíñêàòà ïèñ-
ìåíîñò, òîâà áè ìîãëî äà ïîðîäè è áóêâèòå.
Ïîäðîáíîòî ðàçãëåæäàíå íà áðàõìèíñêàòà àçáóêà áè
ðàçêðèëî êîëêî áëèçêè ñà òåçè áóêâè äî ôîðìèòå íà êðú-
ãà, åëèïñàòà, òðèúãúëíèêà, úãúëà è êâàäðàòà.”13
Àâòîðúò ïðåäëàãà è äåòàéëíà êëàñèôèêàöèÿ ïî ïîñî-
÷åíèòå ôîðìàëíè áåëåçè íà öÿëàòà áðàõìèíñêà àçáóêà, ñúñ-
òîÿùà ñå îò çíàöè, ñúçäàäåíè ïðåç VI â. ïð. Õð. (Ïðèëî-
æåíèÿ 1-4). Êëàñèôèêàöèÿòà å èíòåðåñíà ñ òèïîëîãèÿòà
íà çíàöèòå — ãðóïèðàíåòî íà òîëêîâà ðàçíîîáðàçèè âàðè-
àíòè â òðè îñíîâíè òèïà:
I — áóêâè, ïðîèçëèçàùè îò úãüë è òðèúãúëíèê (Ïðèëî-
æåíèå ¹1);
II — áóêâè, ïðîèçëèçàùè îò êðúã è ïîëóêðúã (Ïðèëî-
æåíèå ¹2);
III — áóêâè, ïðîèçëèçàùè îò êâàäðàò è ÷åòèðèúãúëíèê
(Ïðèëîæåíèå ¹3).
Äàäåíè ñà è âàðèàíòè íà åäèí çíàê, êîèòî â çàâèñè-
ìîñò îò ñòèëà íà ïèñàíå ïîïàäàò â ðàçëè÷èè ãðóïè, íî áåç
äà íàðóøàâàò îáùèÿ ñè ãåîìåòðè÷åí âèä. Åòî çàùî òîâà
âñúùíîñò ïîòâúðæäàâà îñíîâíàòà òåçà çà ãåîìåòðè÷íàòà
ôîðìîîáðàçóâàùà îñíîâà íà àçáó÷íèòå çíàêîâå — íåçàâè-
ñèìî îò ñòèëà, òå “íå èçëèçàò” îò ïîñî÷åíèòå òðè îñíîâ-
íè òèïà. Ñ ïóíêòèð ñà ïîêàçàíè âåðîÿòíèòå âúçìîæíîñòè
çà øðèôòîâà âàðèàòèâíîñò, êîèòî ïî ñúùåñòâî ïðîèçòè-
÷àò è ñà îáóñëîâåíè îò ñúîòâåòíèÿ òèï.  îòäåëíà òàáëè-
öà ñà ïðåäñòàâåíè áóêâèòå, ïîäðåäåíè â àçáó÷íàòà ñèñòå-
36
ìà è äîïúëíèòåëíà òàáëèöà çà ÷èñëåíèòå ñòîéíîñòè (Ïðè-
ëîæåíèå ¹4). Ïîäðåæäàíåòî íà áóêâèòå â àçáó÷íàòà ñèñ-
òåìà å âúç îñíîâà íà ôîíîëîãè÷åñêèÿ ïðèíöèï è ñúñòàâ-
ëÿâà ïåò êëàñà êîíñîíàíòà -ãóòóðàëè, ïàëàòàëè, öåðåáðà-
ëè, äåíòàëè è ëàáèàëè; êëàñ ïîëóâîêàëè; êëàñ âîêàëè è
êëàñ ñèáèëàíòè. Êàòî ãðàôè÷íà ñèñòåìà áðàõìèíñêàòà àç-
áóêà ïðèòåæàâà ñâîÿ êîìïîçèöèîííà öÿëîñò è ñïåöèôèêà:
à) íà÷åðòàíèÿòà ñà ïîä÷åðòàíî èçïðàâåíè, äîðè Áþ-
ëåð, êîéòî çàùèòàâà òåçàòà çà ñåìèòñêàòà îñíîâà íà áðàõ-
ìèíñêèòå áóêâè, ïðåäïîëàãà, ÷å “íàêëîíåíèòå ëèíèè ñà
áèëè èçïðàâåíè; õîðèçîíòàëíèòå ëèíèè ñà áèëè ïðåîáðà-
çóâàíè âúâ âåðòèêàëè è ðàçñòîÿíèåòî ìåæäó äâå ëèíèè å
áèëî ïîêðèòî îò åäíà íîâà”14
á) ïðåîáëàäàâàò ïðàâîúãúëíè åëåìåíòè â íà÷åðòàíèÿòà
â) ëèïñâà ëèãàòóðåí ùðèõ
Ñïîðåä èíäèéñêèÿ ó÷åí Í. Áàòà÷àðèÿ ïðè ñúçäàâàíå-
òî íà áðàõìèíñêèòå áóêâè å áèë ñïàçåí è ïðèíöèïúò íà
ïîðòðåòèðàíå, ñïîðåä êîéòî “íà÷åðòàíèÿòà ïðåäñòàâëÿ-
âàò ãðàôè÷íè êàðòèíè íà ôîðìèòå, êîèòî ñå ïîëó÷àâàò â
óñòíàòà êóõèíà ïðè ïðîèçíàñÿíå íà ñúîòâåòíèòå çâóêîâå.
Ñàìîáèòíîñòòà íà áðàõìèíñêàòà àçáóêà ëè÷è â ëèïñàòà
íà äèõòîìèÿ ìåæäó çâóê è áóêâà: “Áóêâèòå ñà íàïúëíî êëà-
ñèôèöèðàíè è ñå “ñïðàâÿò” îòëè÷íî ñ èçèñêâàíèÿòà íà åçè-
êà, êîéòî ñà ñúçäàäåíè äà îáñëóæâàò.”16
Âå÷å íå ñå ñïîðè ïî òâúðäåíèåòî, ÷å “ãëàãîëèöàòà ñú-
äúðæà òðèòå îñíîâíè ñèìâîëà íà õðèñòèÿíñêàòà âÿðà —
êðúñòà (õðèñòèÿíñêèÿ ñèìâîë), òðèúãúëíèêà (ñâåòàòà òðî-
èöà) è êðúãà (ñèìâîë íà áåçêðàéíîñòòà è âñåñèëèåòî íà
Áîãà)”17. Êëàñèôèêàöèÿ âúç îñíîâà íà ñúùèòå ôîðìàëíè
áåëåçè å ñúçäàäåíà îò Èâ. Ãúëúáîâ çà ãðàôåìèòå çà ãëàñ-
íè, à ãðàôåìèòå çà ñúãëàñíè ñà ðàçïðåäåëíè âúç îñíîâà íà
ôîíåòè÷åí ïðèíöèï. Ãðàôåìèòå çà âîêàëè ñà ðàçïðåäåëå-
íè â òðè ãðóïè:
I — ôîðìèðàùà îñíîâà — êðúñò;
II — ôîðìèðàùà îñíîâà — òðèúãúëíèê;
III — ôîðìèðàùà îñíîâà — äúãà;
Òèïîëîãèÿòà ñ ïðåöèçíà, ïðèäðóæåíà ñ òî÷åí àíàëèç
íà ñïåöèôè÷íèòå è îáùè åëåìåíòè. Öåííè ñà íàáëþäå-
íèÿòà çà ñúîòíîøåíèåòî ìåæäó ñòðóêòóðíèòå åëåìåíòè
íà ãðàôåìèòå è ñúîòâåòíèòå ôîíåòè÷íè ïðèçíàöè, îò÷è-
òàíåòî íà ôîíåìàòè÷íèòå îñîáåíîñòè ïðè ñúçäàâàíå íà
áóêâèòå. “Îò äðóãà ñòðàíà, ôîíåòè÷íî-àêóñòè÷íàòà áëè-
çîñò ìåæäó îòäåëíèòå ôîíåìè å íàìåðèëà îòðàæåíèå è
âúâ ôîðìàëíàòà áëèçîñò íà ñúîòâåòíèòå áóêâè. Òîâà ñå
äîëàâÿ îò ïðúâ ïîãëåä ïðè çíàöèòå çà íîñîâêèòå — äÿñ-
íàòà ïîëîâèíà íà èåí, îí, åí å åäíàêâà è òúêìî òîçè îáù
åëåìåíò î÷åâèäíî å ñëóæèë çà îáîçíà÷àâàíå íà îáùèÿ
çà ñúîòâåòíèòå ôîíåìè íàçàëåí õàðàêòåð.”18
Íÿêîè îñíîâíè ñúïîñòàâêè âîäÿò äî èíòåðåñíè èçâî-
äè çà ôîíåòè÷íàòà îñíîâà íà ãðàôè÷íèòå âàðèàíòè è çàñ-
òúïíèöèòå íà ñúîòâåòíèòå ôîíåìè: “... ãëàãîëè÷åñêàòà áóê-
âà Ù â ãîðíàòà ñè ÷àñò íåñúìíåíî âúçïðîèçâåæäà òî÷íî
ãëàãîëè÷åñêàòà áóêâà Ø, äîêàòî êîëåëöåòî â äîëíàòà è
÷àñò å åëåìåíò îò áóêâàòà (÷).  òîçè ñëó÷àé ãëàãîëè÷åñ-
êîòî Ù î÷åâèäíî ïðåäñòàâëÿâà ëèãàòóðà îò äâåòå áóêâè è
ùå å èìàëî ñëåäîâàòåëíî ñòîéíîñò (ø÷), ò. å. òîâà ñú÷å-
òàíèå êàòî ñúîòâåòñòâèå íà ïðàñëàâÿíñêîòî “TI” å áèëî
õàðàêòåðíî çà ãîâîðà, ëåãíàë â îñíîâàòà íà Êèðèëî-Ìå-
òîäèåâèÿ êíèæîâåí åçèê.”19
Âñúùíîñò êàêòî âîêàëèòå, òàêà è êîíñîíàíòèòå ìîãàò
ÀÂÈÒÎÕÎË

37
 ÀÂÈÒÎÕÎË
äà áúäàò ãðóïèðàíè ïî ôîðìàëíè áåëåçè â êëàñèôèêàöèÿ
ñúñ ñëåäíîòî ðàçïðåäåëåíèå (Ïðèëîæåíèå ¹ 5):
I ãðóïà — áóêâè ñ îñíîâåí êîíñòðóêòèâåí åëåìåíò —
êðúñò, úãúë/êâàäðàò;
II ãðóïà — áóêâè ñ îñíîâåí êîíñòðóêòèâåí åëåìåíò —
òðèúãúëíèê;
III ãðóïà — áóêâè ñ îñíîâåí êîíñòðóêòèâåí åëåìåíò —
êðúã, åëèïñà.
Îñâåí ïîñî÷åíèòå ïî Èâ. Ãúëúáîâ ïðèìåðè, êîèòî
ïðåäñòàâÿò âçàèìîîáóñëîâåíîñòòà ìåæäó ôîíåìíèÿ è ãðà-
ôåìíèÿ ñúñòàâ íà áóêâèòå (íîñîâêèòå è Ø è Ù), ïðè ïîñî-
÷åíàòà òèïîëîãèÿ ñå ïðîÿâÿâàò è ñëåäíèòå ñëó÷àè íà òà-
êàâà âðúçêà:
1. Ãðàôåìèòå çà êîíñîíàíòà ñà îáåäèíåíè ïî îñíîâíèÿ
äèôåðåíöèàëåí ïðèçíàê çâó÷íîñò — áåççâó÷íîñò è âñÿêà
îïîçèöèîííà äâîéêà ïîïàäà â åäíà è ñúùà ãðóïà — òðè
äâîéêè ñà â I ãðóïà è îñòàíàëèòå — â III.
2. Èíòåðåñíî å âòîðè÷íîòî îáðàçóâàíå íà çíàêà çà (ÎÓ)
­ îò äâåòå ãëàãîëè÷åñêè áóêâè çà (Î), êîåòî ïðîèçòè÷à îò
íàëè÷èåòî íà ôîíåìàòà (Î) â íåãîâèÿ ñúñòàâ. Îò äðóãà
ñòðàíà, òîçè çíàê ïðåäñòàâëÿâà òî÷íî ñòîéíîñòòà íà èí-
äîåâðîïåéñêîòî äúëãî (Î), êîåòî âëèçà â ñúñòàâà íà èíäî-
åâðîïåéñêèÿ äèôòîíã (OU) (ñðâ. Áðóãìàí, Ò. I). Òîâà äàâà
ïðåäñòàâà çà íàìàëÿâàíå íà êâàíòèòåòà íà èíäîåâðîïåéñ-
êèÿ äèôòîíã â ñúîòâåòíèÿ ñò. áúëãàðñêè, êàòî â ñëó÷àÿ òî-
çè ïðîöåñ ïðîäúëæàâà äî ìîíîôòîíãèçèðàíåòî ìó â (Ó).
3. Íàëè÷èåòî íà âåêòîðíè âàðèàíòè çà îáîçíà÷àâàíå
íà (Â) è (Ë) ñúùî íîñè çàêîäèðàíàòà ôîíåòè÷íà èíôîð- òî èìà íå ñàìî îðíàìåíòàëíî, íî è äèàêòðè÷íî çíà÷åíèå.
ìàöèÿ çà ïúðâîíà÷àëíàòà ôîíåòè÷íî-àêóñòè÷íà áëèçîñò „Ïåòëèöàòà ìîæå äà ñå ðàçãëåæäà êàòî íàé-õàðàêòåð-
ìåæäó òåçè ôîíåìè. íèÿ çàêîíîâ êîìïîíåíò îò ãëàãîëè÷åñêàòà ãðàôèêà ­ â èí-
„ ÈÅ „L“ ­ ìåêî ñå å îòëè÷àâàëî îò òâúðäîòî, êîåòî âåíòàðà íà íèêîÿ äðóãà ïèñìåíîñò òÿ íå ñå ñðåùà ñ òàêàâà
å áèëî íåêîíñîíàíòíî, çâó÷àùî ïî÷òè êàòî äèôòîíãà ÷åñòîòà, íèòî ïúê èãðàå òîëêîâà ãîëÿìà ðîëÿ ïðè èçãðàæ-
„AU“. 20 äàíå íà áóêâåíèòå êîíñòðóêöèè êàòî òÿõíà îñíîâíà ñúñ-
Âòîðè÷íîòî  å ñúùî çàñòúïíèê à äèôòîíã ñ ïîäîáåí òàâêà.“23
ôîíåòè÷åí ñúñòàâ, ñð. Áðóãìàí ­ „duo-dva“. Ïîêàçàòåëåí Èíòåðåñíî çíà÷åíèå äîáèâà ôàêòúò, ÷å òîâà å ñòàð åñ-
òåòè÷åñêè ïîõâàò ïðè ñúçäàâàíå íà ãðàôè÷åñêè çíàöè. Ñ
àíàëîã íà òîçè ôîíåòè÷åí ñúñòàâ íà „Ë“ è „Â“ äàâà ñàíñ-
òàêàâà ñåìèîëîãè÷åñêà ñòîéíîñò òîé ñå íàáëþäàâà îùå â
êðèòñêèÿò åçèê, êúäåòî òåçè çâóêîâå çàåäíî ñ „JA“ è „×À“
Õàðàïñêèòå èíèöèàëè:
èìàò ñòîéíîñò íà ïîëóâîêàëè.
„Ãðàíèöèòå íà ãåîìåòðè÷íèòå ôèãóðè ñ ëèíèÿ èëè òî÷-
„Ïîëóâîêàëèòå ñà íàðå÷åíè òàêà, çàùîòî ñà ïîäîáíè
êóâàí êðúã ñà çàáåëåæèòåëíè è òå ñà èíêðóñòèðàíè âúðõó
ïî çâó÷åíå íà ñú÷åòàíèå îò äâå ãëàñíè (äèôòîíã).
ñëîíîâà êîñò èëè âúðõó äâóëèöåâà êîñòåíà ïëî÷à.“23
Ñúùèÿò ãëàñåæ íà „Ë“ å çàïàçåí è â åäèí íåêíèæîâåí
Ï. Èë÷åâ èçòúêâà è äðóãè ãàðôè÷åñêè îñîáåíîñòè íà
èçãîâîð â áúëãàðñêèÿ åçèê ­ ñðâ. (ïóà÷à âì. ïëà÷à). Îò
ãëàãîëèöàòà, êîèòî óäèâèòåëíî ñúâïàäàò ñ èçòúêíàòèòå ïî-
èçëîæåíèòå ñðàâíåíèÿ ìîæå äà ñå äîïóñíå, ÷å çâó÷åíåòî ãîðå îñîáåíîñòè íà áðàõìèíñêàòà àçáóêà:
íà „Ë“ è „Â“ å èìàëî àíàëîãè÷íà ôîíåòè÷íà ñòîéíîñò, „Êàòî ñëåäñòâèå îò ïîñî÷åíèòå êèíåìàòè÷íè îãðàíè-
áëèçêà äî ñòîéíîñòòà íà äèôòîíã (AU. OU) â ãîâîðà, ëåã- ÷åíèÿ ïðè íà÷åðòàâàíåòî íà îñíîâíèÿ ñòðóêòóðåí åëåìåíò
íàë â îñíîâàòà íà Êèðèëî-Ìåòîäèåâèÿ åçèê. â Ã. (ãëàãîëèöàòà) ìîãàò äà ñå ðàçãëåæäàò òàêèâà íåéíè
 îáù ãðàôè÷åí ïëàí ãëàãîëèöàòà å èçäúðæàíà êàòî îñîáåíîñòè êàòî: à) îáùàòà èçïðàâåíîñò íà ãëàãîëè÷åñ-
åäèííà, ãåîìåòðè÷åñêè ñòèëèðèçèðàíà êîìïîçèöèÿ, çà êî- êèòå áóêâè; á) ãîëÿìàòà áëèçîñò íà ïðåîáëàäàâàùèÿ áðîé
åòî äîïðèíàñÿò: úãëè, êîèòî ñå ñðåùàò òóê äî 90; â) ëèïñàòà íà ëèãàòóðåí
1) áàëàíñèðàíåòî íà îñíîâíèòå ôîðìîîáðàçóâàùè åëå- ùðèõ, êîéòî äà ñúåäèíÿâà äâå ñúñåäíè áóêâè.“24
ìåíòè ­ úãëîâèäíèòå íà÷åðòàíèÿ ñå ñúîòíàñÿò ðàâíîñòîéíî  òîçè ñëó÷àé áè áèëî ïðîäóêòèâíî ñðàâíèòåëíîòî èç-
ïî áðîé íà åëèïñîâèäíèòå, à òðèúãúëíèòå ñà îêîëî 2/4 îò ñëåäâàíå íà ïîñî÷åíèòå „êèíåìàòè÷íè îãðàíè÷åíèÿ“ (äúë-
òÿõ. æèíà íà ÷åðòèöàòà è ïîñîêà íà èçïèñâàíåòî) ñ åëåìåíòè-
2) äîïúëíèòåëíèòå åëåìåíòè èìàò îñìèñëåíî ïëàñòè- òå íà íàðå÷åíèÿ îò Áþëêåð „ïåäàíòè÷åí ôîðìàëèçúì“ íà
÷åñêî ðåøåíèå, êàòî ñà íîñèòåëè íå ñàìî íà îðíàìåíòàë- áðàõìèíñêàòà àçáóêà â ðúêîïèñè íà äâåòå ãðàôèêè. Òóê ñà-
íî, íî è íà ñìèñëîðàçëè÷èòåëíî çíà÷åíèå. ìî ùå „ìàðêèðàìå“ ñðàâíèòåëíàòà ïðåäñòàâà ÷ðåç èçâî-
3) ïîñòèãíàòà å îáëèêîâà ÷åðòà íà ãðàôè÷íàòà ñèñòå- äèòå íà äâàìàòà öèòèðàíè àâòîðè.
ìà, ÷ðåç ñòàíäàðòèçàöèÿ íà òàêà íàðå÷åíàòà ïåòëèöà, êîÿ- „Ìàëêàòà äúëæèíà íà ÷åðòèöàòà îïðåäåëÿ íÿêîè îò
íàé-âàæíèòå ãðàôè÷íè îñîáåíîñòè íà ãëàãîëè÷åñêèòå çíà-

38
 ÀÂÈÒÎÕÎË
êîâå: à) ïî-ãîëåìèÿ áðîé íà ÷åðòèöèòå â ñúñòàâà íà îò- ÷åíèÿ ñèìâîëèçèðà êëþ÷à íà æèâîòà â êîïòñêîòî õðèñòè-
äåëíàòà áóêâà; á) îòíîñèòåëíàòà ñëîæíîñò íà ðèñóíêàòà è ÿíñòâî. Òîçè ñèìâîëèçúì êîðåñïîíäèðà ñúñ çíà÷åíèåòî
âúòðå â áóêâåíîòî ïîëå; â) õîðèçîíòàëíàòà äâóñúñòàâíîñò íà êðúñòà â õàðàïñêàòà êóëòóðà, êúäåòî ïîäîáåí ñîëàðåí
(äâóåòàæíîñò) íà ïî÷òè âñè÷êè ãëàãîëè÷åñêè çíàêîâå; ã) çíàê ïðåäñòàâÿ ñëúíöåòî êàòî èçòî÷íèê íà ñèìâîë íà æè-
ïîÿâàòà íà òðåòà ëèíèÿ â ãëàãîëëè÷åñêèÿ ðåä ­ ñðåäíàòà âîòà. Ðàçëè÷íèòå âèäîâå ãåîìåòðè÷íè ìîäåëè è íàé-âå÷å
ðåäîâà îñ; ä) ðàçìåðà íà ïåòëèöàòà, êîÿòî íèêîãà íå äî- êðúñòúò çàåìàò îñíîâàòà íà ìíîãî îò ìàëêèòå ïå÷àòè, íà-
êîñâà åäíîâðåìåííî ãîðíàòà è äîëíà ðåäîâà ëèíèÿ; å) ëèï- ìåðåíè â Õàðàïà.
ñàòà íà ïðåñè÷àùè ñå ÷åðòè âúòðå â áóêâåíîòî ïîëå.“25 Òðèúãúëíèêúò, êàòî ñèìâîë íà Ñâåòàòà Òðîèöà â õðèñ-
„Ïîâå÷åòî îò áðàõìèíñêèòå çíàêîâå ñà ñúñòàâåíè îò òèÿíñêàòà ðåëèãèÿ ­ Áîã Îòåö, Áîã Ñèí è Ñâåò Äóõ, èìà
âåðòèêàëíè ëèíèè ñ äîïúëíåíèÿ â äîëíàòà ÷àñò, ïîíÿêîãà ñúùîòî çíà÷åíèå â áðàõìèíñêàòà ðåëèãèÿ, ïðåäñòàâÿéêè
è â ãîðíàòà, íî ðÿäêî ïî ñðåäàòà. Äîïúëíåíèå íèêîãà íå òðèåäèííñòâîòî íà âúðõîâíèòå áîæåñòâà ­ Áðàìà, Âèøíó
ìîæå äà áúäå ïðèáàâåíî ñàìî â ãîðíàòà ÷àñò.  ïîâå÷åòî è Øèâà. Âúâ âåäè÷åñêî âðåìå òîé ïðåäñòàâëÿâà ñúùî è
ñëó÷àè ãîðíàòà ÷àñò íà áóêâèòå çàâúðøâà ñ âåðòèêàëíè ñâåòàòà Òðîèöà íà ñâåùåíèòå êíèãè íà ìúäðîñòà ­ ïúðâè-
ëèíèè, íî ïîíÿêîãà ñúäúðæà è êúñè õîðèçîíòàëíè ÷åðòè- òå íàïèñàíè êíèãè â ñâåòà ­ òðèòå Âåäè ­ Ðèãâåäà, ßäæóð-
öè. Çàêðúãëåíè ëèíèè â ãîðíèÿ êðàé íà úãëîâèäíèòå çíà- âåäà è Ñàìàâåäà. ×åòâúðòàòà Âåäà ­ Àðõàðâàâåäà, å áèëà
êîâå, îáúðíàòè íàäîëó, ñà ðÿäêîñò.  „ÌÀ“ è åäíà ôîðìà âêëþ÷åíà ïî-êúñíî â ñèñòåìàòà íà Âåäàíòà, áåç äà íàðó-
„ËÍÀ“ äâå ëèíèè ñà îáúðíàòè íàãîðå. Ãîðíàòà ÷àñò íèêî- øàâà åäèíñòâîòî íà ïúðâè÷íàòà Òðîèöà. Òîçè ñèìâîëè-
ãà íå ïðåäñòàâÿ íÿêîëêî úãúëà, ðàçïîëîæåíè â åäíî îáùî çúì ïðè äâåòå êóëòóðè å áèë àñîöèèðàí ñúñ ñïåöèàëíî çíà-
ðàìî, ñ âåðòèêàëíè èëè íàêëîíåíè íàäîëó ëèíèè, ñ òðèú- ÷åíèå íà ÷èñëîòî òðè ­ â õðèñòèÿíñêàòà ðåëèãèÿ ÷èñëîòî
ãúëíè èëè êðúãîâè íà÷åðòàíèÿ ñ âèñÿùè ëèíèè.“26 òðè èãðàå âàæíà ðîëÿ, êîÿòî å ñúùàòà è â áðàõìàíèçìà ­
Íàé-çíà÷èòåëíàòà ïðèëèêà ìåæäó ãëàãîëèöàòà è áðàõ-
÷óäåñàòà ñòàâàò â ðàìêèòå íà òðè äåíà è ÷èñëîòî òðè çàò-
ìèíñêàòà ïèñìåíîñò å òÿõíàòà îáùà àðõèòèïîâà îñíîâà ­
âàðÿ òðàíñöåäåíòàëíàòà ðåàëíîñò (èçòî÷íèê íà ÷óäåñàòà).
ãåîìåòðè÷åñêàòà ñòðóêòóðà.
„Âåäè÷åñêèòå àðèéöè (îò åïîõàòà íà Ðèãâåäà) íå ñàìî  Õàðàïñêàòà êóëòóðà òðèúãúëíèêúò å åäèí îò ÷åñòî èç-
ñà ïîçíàâàëè ãåîìåòðèÿòà, íî ñúùî ñà ÿ ïîëçâàëè â ìíîãî ïîëçâàíèòå çíàöè, êàòî äâà òðèúãúëíèêà ïðåäñòàâëÿâàò
îáëàñòè, âêëþ÷èòåëíî â èçêóñòâîòî ­ ïðèëàãàíåòî íà ìà- ìúæêàòà è æåíñêàòà îñíîâà íà æèâîòà.
òåìàòè÷åñêèòå çíàíèÿ â ðåëèãèîçíèÿ æèâîò, â æåðòâîïðè- Êðúãúò, êàòî ðåëèãèîçåí ñèìâîë, å èäåíòè÷åí â õðèñ-
íîøåíèÿòà, ðèòóàëèòå è â êîíñòðóêöèÿòà íà îëòàðè, êàïè- òèÿíñòâîòî è áðàõìàíèçìà. Òîé å çíàêúò íà Âñåñèëíèÿ Áîã
ùà è äð. Ãåîìåòðèÿòà êàòî íàóêà å áèëà èçðàáîòåíà â Èí- è ñúâúðøåíñòâîòî íà Áîæåñòâåíàòà ñèëà. Òîé îñâåí òîâà
äèÿ îò èíäóñèòå, îò âåäè÷åñêèòå ïðàâèëà, ñâúðçàíè ñ êîí- ñå å ïðèåìàë êàòî ñúâúðøåíà ôîðìà. Òàêà íàðå÷åíàòà êðú-
ñòðóêöèÿòà íà æåðòâåíèòå îëòàðè, êîåòî å ñïåöèàëíî ñïî- ãîâà ÷àêðà ñå å ñìÿòàëî, ÷å ñå âúðòè íà ïîêàçàëåöà íà Áîã
ìåíàòî â Ðèãâåäà. Ïàê òàì ñå ñðåùàò êîíêðåòíè ïðèìåðè Âèøíó è å ðúêîâîäåëà ñúäáàòà íà ñìúðòíèòå. Â õàðàïñêà-
çà ãåîìåòðè÷íè ïîíÿòèÿ, êàòî îêðúæíîñò (æàðèäõèõ), ïî-
âúðõíîñò íà òðèúãúëíèê (òðèáóãà), êàêòî çà îòíîøåíèå íà
îáèêîëêàòà íà êðúãà êúì íåãîâèÿ äèàìåòúð (òðèòà)“.
Ïî ïîäîáåí íà÷èí:
„Ïèòàãîðåéñêàòà øêîëà å çíàåë, ÷å ôåíîìåíàëíèÿò
ñâÿò (ñâåòà íà ÿâëåíèÿòà, âèäèìèÿ ñâÿò) íàé-äîáðå ìîæå
äà ñå ðàçáåðå, êàòî ñå ïðîíèêíå â ñèñòåìàòà îò ÷èñòè ìî-
äåëè èëè îò ãåîìåòðè÷åñêè ôîðìè. Êîãàòî ïèòàãîðåéöè-
òå ñà èçñëåäâàëè ðåàëíîñòòà ÷ðåç ãåîìåòðè÷åñêè ìåòàôî-
ðè, òå âñúùíîñò ñà ñòîÿëè ñúâñåì áëèçî äî ñúâðåìåííàòà
íàóêà. Ñúùåâðåìåííî ïîíÿòèå çà åíåðãèéíî ïîëå êîðåñ-
ïîíäèðà ñ äðåâíàòà òåîðèÿ çà âñåëåíàòà êàòî ãåîìåòðè-
÷åñêà õàðìîíè÷íà ñèñòåìà. Áåðòðàí Ðúñåë âèæäà äúëáî-
êàòà ñòîéíîñò íà ïèòàãîðåéñêàòà òåîðèÿ çà ÷èñëàòà âúâ
âðúçêà ñ ìàòåðèÿòà. „Òîâà, êîåòî íèå âúçïðèåìàìå êàòî
ðàçëè÷íè êà÷åñòâà íà ìàòåðèÿòà, êàçâà òîé, ñà âñúùíîñò
ðàçëè÷èÿ â ÷åñòîòàòà.“
Ïëàòîí å ôîðìóëèðàë òîçè âúçãëåä â ñâîÿòà ñåíòåí-
öèÿ, ÷å:
„Ãåîìåòðèÿòà è ÷èñëàòà ñà íàé-ðåäóöèðàíèÿò è íàé-
ñúùåñòâåí è òî÷íî ïîðàäè òîâà èäåàëåí ôèëîñîôñêè
åçèê.“
Îò àðõèòèïîâàòà îáùà îñíîâà íà äâåòå ïèñìåíîñòè ñå
èçâåæäà íèâîòî íà òåõíèÿ ðåëèãèîçåí ñèìâîëèçúì, êîåòî
ïîêàçâà ïúðâè÷íàòà èäåíòèôèêàöèÿ íà ðåëèãèîçíèòå âÿð-
âàíèÿ â èíäîåâðîïåéñêàòà êóëòóðà êàòî öÿëî ­ îôîðìÿé-
êè ñâîÿ „ñåìåéíà“ èäåíòè÷íîñò ïî ïîäîáèå íà åçèöèòå,
íà êîèòî ñëóæàò.
Êðúñòúò å ñèìâîë íà õðèñòèÿíñêàòà ðåëèãèÿ è ïîðàäè
òîâà ìîíîãðàì íà Õðèñòîñ. Åäíî îò íàé-ðàííèòå ìó çíà-

39
 ÀÂÈÒÎÕÎË
òà êóëòóðà êðúãúò ôóíêöèîíèðà êàòî èíèöèàëíà áóêâà.  äúëáî÷åíà „ðåâèçèÿ“, èìåííî íà íèâî „ñèìâîë“, òóê èìà
íàé-ñòàðàòà õèíäó-ïèñìåíîñò ñðåä èäåîãðàôñêèòå èíèöè- âàæíî çíà÷åíèå. Êèðèë, êîéòî ñå å áîðèë ñðåùó Èêîíîê-
àëè òî÷êóâàíèÿò êðúã å ñðåä íàé-÷åñòî ñðåùàíèòå êîí- ëàçìà, â ñúùîòî âðåìå å áèë ïðîäóêò íà òàçè åïîõà è â
âåíöèîíàëíè ñèìâîëè, íàìåðåíè èçïèñàíè âúðõó ïðåäìå- ñâîÿ èíòåëåêòóàëåí òâîð÷åñêè àêò âúçñòàíîâÿâà åäíà òâúð-
òè. Â òîçè àñïåêò êðúãúò, êàòî çíàê ñ äâîåí ïðîèçõîä ­ îò äå íåïîïóëÿðíà ðàííà ôîðìà íà õðèñòèÿíñêîòî èçêóñòâî
ïðàêòèêàòà è ñèìâîëèçìà, ­ å çíàê îò âèñø ïîðÿäúê è îò- ­ „êóëò áåç îáðàç“ ­ âúçðîäåíà îò àíòè÷íîñòòà íà Êîíñ-
òàíòèí I. Òóê ñå âêëþ÷âàò è Õðèñòîãðàìàòà è êîäîâèòå
áåëÿçâà ïðåìèíàâàíåòî íà èäåîãðàôñêè ñèìâîëèçúì êúì
ïîåòè÷íè ôîðìè íà Ïóáëèé Îïòàòèé. Òîçè âèä òâîð÷åñò-
èíèöèàëè. Ñúùèÿò õàðàêòåð êðúãúò ïðîÿâÿâà è â ãëàãîëè-
âî ïðè Êèðèë ïîñòèãà ñâîÿòà âèñøà åìàíàöèÿ, òúé êàòî å
öàòà ­ òî å ãëàâíèÿò ôîðìàòèâåí åëåìåíò è â ñúùîòî âðå- ðàçðàáîòåíî êàòî öÿëîñòíà óíèâåðñèàëíî çíà÷èìà ñèñòå-
ìå íàé-÷åñòî ñðåùàíèÿò äåêîðàòèâåí åëåìåíò, íàðå÷åí ìà îò îïðåäåëåíè ôóíêöèè è ïîäîáíî íà äðóãè èñòîðè-
„ïåòëèöà“. ÷åñêè ïàðàäîêñè, èìåííî ñëåä íàé-òåæêàòà çà èçêóñòâîòî
Ïî-íàòàòúøíîòî ñåãìåíòèðàíå íà ðåëèãèîçíèÿ ñèìâî- êðèçà ­ Èêîíîêëàçìà, õðèñòèÿíñêèÿò òâîð÷åñêè ãåíèé äîñ-
ëèçúì äîâåæäà äî íèâîòî íà ðåëèãèîçíàòà ïðîòîòèïíà èäåÿ òèãà ñâîÿ âðúõ.
(Ïðèëîæåíèå ­ 6). Êîãàòî èçñëåäâàìå äâåòå àçáóêè îò ÷èñòî ôèãóðàòè-
 ãëàãîëèöàòà ñå ÿâÿâàò òðè çíàêà è äâà âàðèàíòà íà âåí àñïåêò, ùå íàìåðèì ïîðàçèòåëíî ñõîäíè çíàöè. Ãëà-
ïðîòîòèïíè ðåëèãèîçíè èäåè. Íàé-âàæíèÿò å òðîéíàòà ïî- ãîëè÷åñêèòå çíàöè çà ðàçëè÷íè áóêâè ñà èäåíòè÷íè ñ 10
ÿâà íà çíàêà íà Áîãèíÿòà Ìàéêà, êîåòî îòíîâî ïîä÷åðòàâà çíàêà îò áðàõìèíñêàòà ïèñìåíîñò ­ áðîÿò íà èäåíòè÷íè-
çíà÷èìîñòòà íà Ñâåòàòà Òðîèöà. Òîâà å çàáåëåæèòåëíî, òå çíàöè å áëèçúê, íî âñå ïàê ïî-ãîëÿì îò òîçè ìåæäó ñòà-
çàùîòî ïðîèçõîäúò íà òîçè çíàê ïðåäõîæäà õðèñòèÿíñêèÿ ðîóíãàðñêîòî ïèñìî è áðàõìèíñêàòà ïèñìåíîñò 8 = 8 (ñòà-
êàíîí è, îò åäíà ñòðàíà, å ñâèäåòåëñòâî çà íåïðåêúñíàòèÿ ðîóíãàðñêîòî ïèñìî è âàðèàíò íà ïðàáúëãàðñêàòà ðóíè-
êîíòíþèòåò íà èíäîåâðîïåéñêàòà ñèñòåìà îò âÿðâàíèÿ è, ÷åñêà çíàêîâà ñèñòåìà) (Ïðèëîæåíèå ­ 7).
îò äðóãà ñðàíà, å äîêàçàòåëñòâî çà çíà÷èòåëíàòà äóõîâíà ­ Ãëàãîëè÷åñêèÿò çíàê çà „À“ å èäåíòè÷åí ñúñ çíàêà çà
ñâîáîäà íà àâòîðà.  îðèãèíàëíèÿ ñè âèä òîçè çíàê ïðåä- „ÊÀ“ â áðàõìè;
ñòàâÿ áóêâàòà „Ä“ ­ â îáúðíàòà ïîçèöèÿ òîé ïðåäñòàâÿ ­ çíàêúò çà ãëàãîëè÷åñêàòà áóêâà „Ê“ å èäåíòè÷åí ñ
áóêâàòà „Â“ è â îðèãèíàëíà ïîçèöèÿ, íî ñâúðçàí â äîëíàòà áóêâàòà çà „ÄÀ“ â áðàõìè;
÷àñò ­ áóêâàòà „Ë“. Êàêòî ïîñî÷èõìå, òîçè çíàê ïðåäñòà- ­ Çíàêúò çà „Ã“ îò ãëàãîëèöàòà è çíàêúò çà „À“ â áðàõ-
âÿ Ñâåòàòà Òðîèöà è íàøåòî ïðåäïîëîæåíèå å, ÷å â íåãî- ìè èìàò èäåíòè÷åí ñòðóêòóðåí åëåìåíò è ãëàãîëè÷åñêèÿò
âàòà îðèãèíàëíà ïîçèöèÿ òîé ïðåäñòàâÿ Ìèíàëîòî è Áîã çíàê èìà õàðàêòåðíèÿ çà ãëàãîëèöàòà ìàëúê êðúã, íàðå÷åí
Îòåö, â îáúðíàòà ïîçèöèÿ ­ Áúäåùåòî è Ñâåòèÿ Äóõ, è ⠄ïåòëèöà“;
ñâúðçàíà ôîðìà ïðåäñòàâÿ Íàñòîÿùåòî è Áîã Ñèí.
Ïåòëèöàòà, èëè ìàëêèòå êðúãîâå â êðàÿ íà çíàêîâåòå,
èì ïðèäàâà îïðåäåëåí ãåîìåòðè÷åí õàðàêòåð (ñëåä êàòî
ñå èç÷åðïè ïðåäñòàâåíàòà îò îñíîâíèòå çíàöè âúçìîæ-
íîñò).
Çíàêúò íà áóêâàòà „Î“ å èäåíòè÷åí ñ îñíîâíèÿ ñèìâîë
íà âðåìåòî, êîéòî ïîêàçâà îñíîâíîòî îòìåðâàíå íà âðå-
ìåòî, äåí è íîù, ïðåäñòàâåíè â òÿõíîòî åäèíñòâî ­ åäíà
ïúëíà îðáèòà íà Çåìÿòà.
Çíàêúò çà áóêâàòà „À“, êîéòî å íàé-âàæåí â ãëàãîëèöà-
òà, å èäåíòè÷åí ñúñ çíàêà çà îñíîâíèòå åíåðãèè ­ Äóõúò íà
Ìàòåðèÿòà, è ïîäñêàçâà òÿõíàòà ñâåùåíà âçàèìîâðúçêà.
 ñåìèîòè÷åí àñïåêò òåçè òðè çíàêà ñà ìîäåëè çà ïî-
ëèñåìàíòè÷íàòà ñòðóêòóðà êàòî ðåçóëòàò îò ðàçâèòèåòî
íà íåùî çíà÷èòåëíî, êîåòî Óìáåðòî Åêî îïðåäåëÿ êàòî
„ãðàäåéòèä êîíòèíóà“. Ñåìàíòè÷íàòà ñòðóêòóðà ïðîäúë-
æàâà äà ñå ðàçâèâà, ïîíåæå âúâ âñè÷êèòå ñè âàðèàíòè òÿ
ïðåäñòàâÿ çíàê, „êîéòî èìà ñïåöèôè÷íà ôóíêöèÿ“. Âúò-
ðåøíàòà âçàèìîâðúçêà íà ôóíêöèîíàëíèÿ è ïîëèñåìàí-
òè÷íèÿ õàðàêòåð å íàèñòèíà óñëîæíåíà, òúé êàòî òîâà å è
„ïåðïåòóàë êîíòèíóà“. Íà ñúâðåìåíåí åçèê òîâà ñà „ðà-
äèêàëíè“ íîâîñòè, êîèòî Ó. Åêî îïðåäåëÿ êàòî ñúçäàâàíå
íà êîä. Êàòî çàêëþ÷åíèå ìîæåì äà êàæåì, ÷å ÷àñ îò ñòðóê-
òóðíîòî çíà÷åíèå íà ãëàãîëèöàòà å êîäîâà ñèñòåìà îò èñ-
òîðè÷åñêè ðàçâèòè ðåëèãèîçíè èäåè, îòëè÷àâàùè ðåëèãè-
îçíàòà èäåíòè÷íîñò íà ïðàáúëãàðèòå. Ïîäîáíà ñèíêðåòè÷-
íîñò íà ñòðóêòóðèòå â ãëàãîëèöàòà íå å ñëó÷àéíà èëè ñòðàí-
íà çà íåéíèÿ àâòîð. Ôàêòúò, ÷å ãëàãîëèöàòà å ñúòâîðåíà
íåïîñðåäñòâåíî ñëåä Èêîíîêëàçìà, êîãàòî õðèñòèÿíñêî-
òî âèçóàëíî òâîð÷åñòâî ïðàâè ñâîÿòà íàé-ïðåöèçíà è çà-

40

­ Ñúùàòà ñòðóêòóðà ïëþñ ãëàãîëè÷åñèêÿ ìàëúê êðúã
ñå çàáåëÿçâàò ïðè ãëàãîëè÷åñêàòà áóêâà „Å“ è áóêâàòà
„ÌÀ“ â áðàõìè;
­ Îñíîâíèÿò åëåìåíò íà ãëàãîëè÷åñêàòà áóêâà „Í“ å
èäåíòè÷åí ñ áóêâàòà „ÃÀ“ â áðàõìè, êàòî îòíîâî å ãëàãî-
ëè÷åñêèÿò ìàëúê êðúã;
­ Ãëàãîëè÷åñêàòà áóêâà „Ô“ å èäåíòè÷íà ñ áóêâàòà „×À“
â áðàõìè;
­ Ãëàãîëè÷åñêàòà áóêâà „ß“ è áóêâàòà „ÒÕÀ“ â áðàõìè
ñà êîíñòðóèðàíè ñ èäåíòè÷åí îñíîâåí åëåìåíò;
­ Ãëàãîëè÷åñêèÿò çíàê „Ï“ è çíàêúò „Ó“ â áðàõìè ñú-
ùî ñúäúðæàò èäåíòè÷åí ôîðìèðàù åëåìåíò.
Âñè÷êè ñðàâíåíè çíàöè èìàò ðàçëè÷íà ôîíåòè÷íà ñòîé-
íîñò è òîâà ñðàâíåíèå èçêëþ÷âà ôîíîëîãè÷åñêà òèïîëî-
ãèÿ. Òîâà å ñðàâíåíèå íà ãðàôè÷åñêî íèâî. Íà òàçè îñíîâà
ìîæåì äà ïðèåìåì õèïîòåçàòà, ÷å Êîíñòàíòèí Êèðèë Ôè-
ëîñîô å èìàë èíòåãðàëíî ïîçíàíèå çà áðàõìèíñêàòà ïèñ-
ìåíîñò è çà èíäîåâðîïåéñêîòî ôèãóðàëíî èçêóñòâî. Íà
åìïèðè÷íî íèâî òåçè ïàðàëåëè ìîãàò äà ñå ïðèåìàò êàòî
åñòåñòâåíî ïîñòèãíàòè ñâúðçàíè ðåçóëòàòè, ïîâëèÿíè îò
èäåíòè÷íàòà ôîðìèðàùà áàçà íà äâåòå ñèñòåìè. Äðóãàòà
âúçìîæíîñò å òîé ïðÿêî äà å èçõîæäàë ïðè ñúçäàâàíåòî
íà ãëàãîëèöàòà îò ïðàáúëãàðñêàòà ðóíè÷åñêà çíàêîâà ñèñ-
òåìà, êîÿòî òîé íåñúìíåíî å ïîçíàâàë îò Áúëãàðèÿ è Õà-
çàðèÿ. À âúçìîæíî å è ãåíèÿò íà Êîíñòàíòèí Êèðèë Ôè-
ëîñîô äà å ñú÷åòàë ïîñî÷åíèòå ïîçíàíèÿ è åäèí ñþáëè-
ìåí ðåçóëòàò ­ ñúçäàâàíåòî íà ãëàãîëèöàòà. Òîâà å ïðåä-
ïîëîæåíèå, êîåòî òóê å åäíà ìàíèôåñòàöèÿ íà òîâà, êîåòî
Íîàì ×îìñêè íàðè÷à „áèîëîãè÷åñêè ôóíäàìåíò íà ëèíã-
âèñòè÷íèòå âúçìîæíîñòè“, â êîéòî „îòêðèâàíåòî è ïðåä-
ñòàâÿíåòî íà ñðîäíè ïðèðîäíè ìåõàíèçìè å äúëáîêî åì-
ïèðè÷åí ïðîöåñ, êîéòî âîäè äî óíèâåðñàëíà ãðàìàòèêà“.27
Ïîñëåäíîòî äîêàçàòåëñòâî çà òàçè óíèâåðñàëíîñò å äå-
ìîíñòðèðàíî íà íèâîòî íà àðõèòèïîâèÿ ñèìâîëèçúì íà
ôóíäàìåíòàëíèòå ãåîìåòðè÷íè ôèãóðè. Âå÷å êàçàõìå, ÷å
ãåîìåòðèÿòà å íàé-êðàòêèÿò è ïîðàäè òîâà íàé-ñúâúðøå-
íèÿò ôèëîñîôñêè åçèê. Çà äà âèäèì êàê òîé äåéñòâà, íåêà
ðàçãëåäàìå óíèâåðñàëíèòå õàðàêòåðèñòèêè íà ãåîìåòðè÷-
íèòå ôèãóðè, ïîñëóæèëè çà îñíîâà íà ñðàâíÿâàíèòå ïèñ-
ìîâíîñòè.
Êðúñòúò ïðåäñòàâëÿâà ñêðèòîòî êîñìè÷åñêî åäèíñòâî
è ïîðàäè òîâà å âúçïðèåò êàòî ïåðôåêòíà ôîðìà ­ ôîðìà-
òà íà ôîðìèòå. Åëåìåíòúò å è åòåð. Îò ãëåäíà òî÷êà íà
ôåíîìåíàëíèÿ ñâÿò òîé ïðåäñòàâëÿâà íåâèäèìîòî (Î) ­
íóëàòà, êîÿòî å íàïúëíî àáñòðàêòíà ñúùíîñò. Íî áèäåé-
êè òàêàâà ñúùíîñò, êðúãúò (íóëàòà) ñëóæè êàòî èäåàëíà
ôèëîñîôñêà ïðåäñòàâà çà òðàíñöåäåíòàëíèÿ âàêóóì, èëè
èçïúëíåíèÿ ñúñ çíà÷åíèå âàêóóì.  ñàíñêðèò (Î) îçíà÷àâà
Øóíà ­ êîñìè÷åñêàòà ïðàçíîòà, è òîâà âèíàãè å áèëî ôóí-
äàìåíòàëíà ôèëîñîôñêà êîíöåïöèÿ íà èíäîåâðîåéöèòå.
Çà ñúæàëåíèå â ñúâðåìåííèÿ åâðîïåéñêè ñâÿò òîçè çíàê
èäâà ïðåç ëàòèíñêîòî „×èôðà“, îçíà÷àâàùî „íèùî“. Íå å
íóæíî äà ñå îáÿñíÿâà, ÷å „íèùî“ å ðàçëè÷íà èäåÿ îò „ïðàç-
íîòà“ è â ðåçóëòàò íà òîâà „ðàçâèòèå“ ìîæåì äà áúäåì
ñâèäåòåëè ñåãà íà äóõîâíèÿ íèõèëèçúì â Åâðîïà è îáðà-
òèìèÿ ìàòåðèàëåí íèõèëèçúì â Èíäèÿ. Ñúâðåìåííîòî ðàç-
âèòèå íà ôèçèêàòà îáà÷å äàâà íàäåæäè, êàòî ïðèåìà, ÷å
êâàíòîâàòà ðåàëíîñò âêëþ÷âà êâàíòîâ âàêóóì ­ êàòî „÷ó-
ÀÂÈÒÎÕÎË
äåñíî ÿäðî íà ïîòåíöèàëíà ñèëà“. Ïî òîçè íà÷èí íèå ñå
âðúùàìå êúì ïúðâîíà÷àëíàòà èäåÿ çà èçïúëíåíàòà ñúñ çíà-
÷åíèå ïðàçíîòà íà êîñìè÷åñêèÿ ðåä, êîÿòî ïðèåìà öåëèÿ
êîñìîñ êàòî åäíî öÿëî. Êðúãúò, îãðàíè÷åí äî òî÷êà, ïðåä-
ñòàâëÿâà ÿäðîòî íà èäåÿòà çà êîñìîñà, êîÿòî íà ñàíñêðèò
å íàðå÷åíà Áèíäó. Çâóêîâàòà ôîðìà íà Áèíäó, èëè åäèíñ-
òâîòî, å ÎÓÌ è íåãîâèòå âèáðàöèè ñå ïðåäñòàâÿò êàòî ìíî-
ãî êðúãîâå.
Òðèúãúëíèêúò ïðåäñòàâÿ ìåæäèííàòà ðåàëíîñò. Åëå-
ìåíòúò å îãúí. Òîâà å ïîñðåäíèêúò ìåæäó âèäèìèÿ è íåâè-
äèìèÿ ñâÿò. Òðèúãúëíèêúò å ñèìâîë íà ôèëîñîôñêàòà êîí-
öåïöèÿ çà óíèâåðñàëíèÿ ÷îâåê, ñúñòàâåí îò òðè åëåìåíòà,
â ñàíñêðèò ­ Ñàò (íåïîäâèæíî ñúùåñòâî), ×èò (ñèëà íà
ñúçíàíèåòî) è Àíàíäà (áëàæåñòâî, ïúëíî ùàñòèå). Îòòàì
è òðèúãúëíèêúò â äâå ïîçèöèè ­ ñ âúðõà íàãîðå è ñ âúðõà
íàäîëó ­ æåíàòà è ìúæúò, ïîñðåäíèöèòå íà òðàíñöåäåíò-
íàòà ðåàëíîñò âúâ âèäèìàòà ðåàëíîñò. Âúâ âðúçêà ñ êâàí-
òîâàòà ðåàëíîñò òîé ïðåäñòàâëÿâà âòîðèÿ åëåìåíò íà òà-
çè ðåàëíîñò ­ Âúëíèòå.
Êâàäðàòúò ïðåäñòàâÿ ôåíîìåíàëíèÿ ñâÿò. Çàòîâà òîé
ñå íàðè÷à îùå „âèäèìèÿò êðú㓠èëè „åäèíñòâîòî óðàâíî-
âåñåíî“. Åëåìåíòúò å çåìÿ. Ïðåäñòàâÿ ÷åòèðèòå îñíîâíè
ïîñîêè. Òàêà òîé ïðàâè ïðîñòðàíñòâîòî ðàçáèðàåìî. Êà-
òî ôîðìèðàí îò äâå äâîéêè íàïúëíî åäíàêâè ñðåùóïî-
ëîæíè ëèíåàðíè åëåìåíòè, ãðàôè÷íî, êâàäðàòúò îñúùåñ-
òâÿâà îïèñàíèåòî íà êîñìè÷åñêàòà ïðèðîäà. Ïðè ðåöèï-
ðî÷íî ëèíåàðíî êðúñòîñâàíå íà êâàäðàòà íèå ìîæåì äà
îòêðèåì õàðàêòåðèñòèêèòå íà êðúñòà. Êðúñòúò å ãðàôè-
÷åí ñèìâîë íà ìóëòèïëèöèðàíåòî. „Êîãàòî êðúñòîñâàìå
âåðòèêàëíà ñ õîðèçîíòàëíà ëèíèÿ, íàðè÷àìå òîâà ëèíåàð-
íî äâèæåíèå, ïîíåæå òî ñúçäàâà êâàäðàòà.“
Òîçè ïðèíöèï ìîæå äà ñå òðàíñôîðìèðà ìåòàôîðè÷íî
ïðè ïðåñè÷àíåòî íà âñè÷êî ïðîòèâîïîëîæíî êàòî ìúæêî-
òî è æåíñêîòî, êîåòî ñúçäàâà èíäèâèäóàëíîòî ñúùåñòâî,
ïðåñè÷àíåòî íà òúìíèíàòà è ñâåòëèíàòà, êîåòî ñúçäàâà îñå-
çàåìàòà ôîðìà èëè ïðåñè÷àíåòî íà ìàòåðèÿòà è äóõà, êî-
åòî ñúçäàâà ñàìèÿ æèâîò. Ïîðàäè âñè÷êî òîâà êðúñòúò å
ãðàôåìà è íà „Àêøúò Ïðèíñèïúë“, êîåòî êâàäðàòúò ïðåä-
ñòàâÿ ñúâúðøåíî. Ïðåäñòàâÿéêè Çåìÿòà, êâàäðàòúò ñèì-
âîëèçèðà îãðàíè÷åíîòî ñúùåñòâóâàíå íà òîâà, êîåòî å ðî-
äåíî â ïðèðîäàòà. Â êâàíòîâàòà ðåàëíîñò òîé ïðåäñòàâÿ
÷àñòèöèòå ­ îãðàíè÷åíàòà ìàòåðèÿ.
Òîâà íè äàâà öÿëîñòíà êàðòèíà íà êîñìè÷åñêèÿ ðåä,
êúäåòî „îáåêòèâíîòî ñúçíàíèå ìîæå äà ñå âúçïðèåìå êà-
òî íàìàëåíà ñêîðîñò íà êîñìè÷åñêîòî ñúçíàíèå.“
Íî âñè÷êî òîâà ïîäñêàçâà, ÷å çà äà ñå âúçïðèåìå çà-
âúðøåíàòà êàðòèíà íà êîñìîñà, „÷îâåê íå òðÿáâà äà áúäå
ïîãúëíàò îò ïîðåäèöàòà îò îãðàíè÷åíè ðàìêè íà îñåçàå-
ìèòå îáåêò, à ùå òðÿáâà äà ñå êîíöåíòðèðà âúðõó òîâà êàê
íåîãðàíè÷åíîòî å èçðàçåíî îò îãðàíè÷åíîòî“.34 Èíäèéöè-
òå íàðè÷àò òîâà „Ñèëà íà Êîíöåíòðàöèÿòà“ ­ Òàïàñ, ãðúö-
êèÿò ôèëîñîô Õåðàêëèò ãî íàðè÷à „Íèøêàòà íà Ñêîðïè-
îíà“ è âúâ âñè÷êî òîâà Ïèòàãîð å âèäÿë „Ïðè÷èíàòà çà
Æèâîòà“. Æèâîòúò â îãðàíè÷åíîòî òÿëî èìà çà öåë îòêðè-
âàíåòî è äåìîíñòðèðàíåòî íà ñòâðúõåñòåñòâåíîòî ñúùåñ-
òâóâàíå â îãðàíè÷åíèåòî.
Áåëåæêè
1 Umberto Eko. S theory of Semiotics, 1979, p. 178.
41
 ÀÂÈÒÎÕÎË
2 Max Müler. Sanskrit grammar. 1985, p. 3.
3 Naresh Rastogi. Origin of Brahmi script. 1980, p. 15.
4 A. Ñàâ÷åíêî. Ñðàâíèòåëüíàÿ ãðàììàòèêà èíäîåâðîïåéñêèõ ÿçû-
êîâ. Ì., 1980.
5 È. Àëåêñàíäðîâ. Áúëãàðñêîòî ïèñìî è ñðåäíîâåêîâíèÿò Èçòîê.
Ñ., 1986.
6 Ashim Roy, N. Gidwani. A dictionary of Indology. 1983, vol. 1. p.
132.
7 Op. cit., p. 63.
8. Studies in Indo-Asian art and culture. 1980. Vol. 6, p. 56.
9 Op. cit., p. 63.
10. È. Àëåêñàíäðîâ. Áúëãàðñêîòî ïèñìî è ñðåäíîâåêîâíèÿò Èç-
òîê. Ñ., 1986.
11 Êîíñòàíòèí Êèðèë ­ Ôèëîñîô. Þáèëååí ñáîðíèê. 1969, ñ. 20.
12 Ïàê òàì, ñ. 21.
13 Naresh Rastogl. Origin of Brahmi script. p. 102-103.
14 Op. cit., p. 33.
15 Harendra Bhattacharyya. Language and script of ancient India. p.
125.
16 Naresh Rastogi. Origin of Brahmi script. 1980, p. 14.
17 Journal of the indian centre for Bulgarian studies. 1986, vol. 3, p. 4.
18 È â. Ãúëúáîâ. Ñòàðîáúëãàðñêè åçèê ñ óâîä â ñëàâÿíñêîòî åçè-
êîçíàíèå. Ñ., 1980, ñ. 45.
19 Ïàê òàì, ñ. 49.
20 Karl Brugmann. Comparative grammar of indo-germanic lan-
guages. 1972, vol. 5, p. 280.
21 Kaka Saheb. The Nagari alphabet. 1961, p. 8.
22 Êèðèëî-ìåòîäèåâñêà åíöèêëîïåäèÿ. 1985, Ò. I, ñ. 499.
23 Mahadevan Eraatham. Indus Script. 1977, p. 9.
24 Êèðèëî-ìåòîäèåâñêà åíöèêëîïåäèÿ. 1985, Ò. I, ñ. 494.
25 Ïàê òàì, ñ. 494.
26 Naresh Rastogi. Origin of Brahmi script, 1980, p. 25.
27 Noam Chomsky. Rules and Representations. 1986, p. 205-206.
Ëèòåðàòóðà
1 Èâàí Àëåêñàíäðîâ. Áúëãàðñêîòî ïèñìî è ñðåäíîâåêîâíèÿò èç-
42
òîê. Ñ., 1986.
2 Èâàí Ãúëúáîâ. Ñòàðîáúëãàðñêè åçèê ñ óâîä â ñëàâÿíñêîòî åçè-
êîçíàíèå. Ñ., 1980.
3. À. Ìåäüíöåâà, Ê. Ïîïêîíñòàíòèíîâ. Íàäïèñè èç êðóãëîé öåðê-
âè â Ïðåñëàâå. Ñ., 1984.
4. Êèðèëî.ìåòîäèåâñêà åíöèêëîïåäèÿ. Ñ., 1985, Ò.I.
5. Êîíñòàíòèí Êèðèë ­ Ôèëîñîô. Þáèëååí ñáîðíèê ïî ñëó÷àé
1100 ãîäèíè îò ñìúðòòà ìó. Ñ., 1969.
6. Áúëãàðñêèÿò åçèê ­ åçèê íà 13-âåêîâíà äúðæàâà. Ñ., 1981.
7. Ñòîÿí Ñòîÿíîâ, Ìèðîñëàâ ßíàêèåâ. Ñòàðîáúëãàðñêè åçèê, òåê-
ñòîâå è ðå÷íèê. Ñ., 1976.
8. Áåíüî Öîíåâ. Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêèÿ åçèê. Ñ., 1984.
9. Äàðà Èâàíîâà Ìèð÷åâà. Âúïðîñè íà áúëãàðñêèÿ êíèæîâåí åçèê
äî Âúçðàæäàíåòî. Ñ., 1987.
10. Ñúïîñòàâèòåëíî åçèêîçíàíèå, 1987. ­ 5.
11. Åçèê è ëèòåðàòóðà. 1972, ­ ÕÕVII.
12. Karl Brugmann. Comparative grammar of indo-germanic lan-
guages. Vol. 1-5. Varanasi. 1972.
13. A. L. Bashan. A cultural history of India. Oxford University Press.
15. Noam Chomsky. Rules and Representations. Great Britain, 1986.
16. Naresh Rastogi. Origin of Brahmi script. Varanasi, 1980.
17. Srimanarayana Murty. An introduction to sanskrit linguistics. Delhi,
1984.
18. Max Müler. Sanskrit grammar, New Delhi, 1985.
19 Mahadevah Eravatham. Indus Script. New Delhi, 1985.
20. Studies in Indo-Arian art and cultura. Editor Lokesh Candra. Vol.
6, New Delhi, 1980.
21. Harendra Bhatacharia. Language and script of ancient India.
Calcuta, 1959.
22. Kaka Saheb. The Nagari alphabet. New Delhi, 1961.
23. Sarin Deshi.Simbols and manifestations of Indian art. Bombay.
24. Dicrot, Todorov. Encyclopedic dictionary of the sciences of lan-
guages. Oxford, 1979.
25. A. Kumar, R.Gudwani, A dictonary of Indology. Vol. 1-4,New
Delhi, 1983.
26. A dictionary of the sacred myths. Great Britain.

ÐÅËÈÃÈßÒÀ ÍÀ ÂÑÅËÅÍÀÒÀ ­
ÍÅÁÅÑÍÀÒÀ ÂßÐÀ
ÄÈÌÈÒÚÐ ÒÀÁÀÊÎÂ
 ïî-ãîëÿìàòà ñè ÷àñò ñëåäâàùèòå ðåäîâå ñà ðàçìèø-
ëåíèÿ âúðõó, è ñâîáîäíî ïðåäàâàíå íà, íÿêîëêî ñòðàíèöè
îò òðóäà íà Òà÷î Òàíå⠄Áúëãàðñêîòî âåçìî è Èçòîêúò ­
Îáåäèíåíèå íà ãëàâà ñåäìà çà ÅËÁÅÒÈÖÀÒÀ“, ïóáëèêó-
âàíî â ñïèñàíèå „Èçâåñòèå íà Áúëãàðñêàòà îðäà“ (áð. 4, 5
è 6, 1941 ã.). Ïðèáàâÿì ïîäõîäÿùè ñïîðåä ìåí âúçãëåäè,
îòðàçÿâàùè ñúáèòèÿ ñëåä 1941 ­ ãîäèíàòà, ïðåç êîÿòî èç-
ëåçå íà áÿë ñâÿò òàçè ÷àñò îò Òà÷î-Òàíåâèÿ ìîíóìåíòàëåí
òðóä „Das Ornament „Die Elbetiza“ (In: Jahrbuch fur
prähistorische und ethnographische Kunst. Berlin, Band 15-
16, 1942).
Äîñëîâíèòå ïðåïèñè îò èçëîæåíèÿòà ìó ñà ñúîòâåòíî
îòáåëÿçàíè.
Îò ïðåäè íÿêîëêî äåñåòèëåòèÿ íàñàì âèæäàìå çàðàæ-
äàíåòî íà åêîëîãè÷åñêè äâèæåíèÿ, êàòî „ÇÅËÅÍ ÌÈГ
(GREEN PEACE) è äðóãè ïîäîáíè, êîèòî ñå ñòðåìÿò äà
ñúáóäÿò â ÷îâåøêîòî ñúçíàíèå ïî÷òè êúì è çàùèòà íà ïðè-
ðîäàòà. Îùå îò äðåâíè âðåìåíà òåçè ñòîéíîñòè áÿõà è ïðî-
äúëæàâàò äà áúäàò äíåñ ïî ñâîÿòà ñúùíîñò íåáåñíàòà âÿ-
ðà íà èñòèíñêèòå áúëãàðè ­ ðåëèãèÿòà íà âñåëåíàòà1.
Êîñìîëîãè÷åñêà è àñòðîëîãè÷åñêà ðåëèãèÿ å îáîæà-
âàíåòî íà öÿëàòà ïðèðîäà, ÷èÿòî ãëàâíà òåæåñò ïàäà âúð-
õó àñòðîíîìè÷åñêèòå ÿâëåíèÿ, êîèòî äåéñòâèòåëíî ñà ïî-
ðàçÿâàëè ÷îâåøêèÿ äóõ. Êîãàòî òåçè ÿâëåíèÿ ñå îòíàñÿò
çà çâåçäèòå, äíåñ îáèêíîâåíî ñå îïðåäåëÿ êàòî „êèòàéñêà
àñòðîëîãèÿ“, äîêàòî íà Çàïàäà å èçâåñòíà ïðîñòî êàòî „àñ-
òðîëîãèÿ“.
Äðåâíàòà õàëäåéñêà àñòðîíîìèÿ èìàëà çà öåë âúç îñ-
íîâà íà ñõåìàòè÷íè ñúîòíîøåíèÿ ìåæäó íåáåñíèòå òåëà
äà ðàçãàäàâà áúäåùàòà ñúäáà íà ÷îâåêà, íàðîäà èëè äîðè
íà èçâåñòíî íà÷èíàíèå. Òàêà ñå ñúñòàâÿõà ñúîòâåòíè õî-
ðîñêîïè, çà äà ñå âäèãíå çàâåñàòà íà íåèçáåæíîòî áúäå-
ùå, êîåòî ïðåäñòàâëÿâà ïðîÿâëåíèå. Ñúäáàòà, îò êîåòî
âñúùíîñò íÿìà ïúò çà îòñòúïëåíèå, íèòî çà ïðîìÿíà. Â
ðåëèãèÿòà íà âñåëåíàòà ­ íåáåñíàòà âÿðà íå ñòàâà âúïðîñ
äà ñå îïðåäåëÿ èëè ïðîìåíÿ íåèçáåæíàòà ñúäáà, íî äà ñå
ïîòúðñè è óñòàíîâè õàðìîíèÿòà è ñèìåòðèÿòà ìåæäó Íå-
áåòî è Çåìÿòà. Íåùàòà íå ìîãàò äà ñå „ðåäÿò“ ïðîòèâíî
íà íåáåñíèòå íîðìè, çàùîòî òîãàâà ùå ïðîèçëÿçàò ãîëå-
ìè íåóðåäèöè â ðàçëè÷íèòå ïîëåòà íà ïðèðîäíèòå ïðîÿ-
âè.
Ïîíà÷àëî â òàçè àñòðîëîãèÿ ñìèñúëúò íà „êàê å“ çà-
ìåñòâà „êàê íåìèíóåìî ùå áúäå“. Òÿ íå òúðñè ñàìî îòê-
ðèâàíå íà áúäåùåòî, à óêàçàíèå çà õàðìîíè÷íèÿ ðåä âúâ
âñåëåíàòà è â äóøàòà íà ÷îâåêà. Òîâà îçíà÷àâà, ÷å íåáåñ-
íàòà âÿðà å ðåëèãèÿ, ó÷åíèå, ÷åðïåùè ñâîèòå îñíîâíè íà-
÷àëà îò çàêîíèòå íà ïðèðîäàòà, îò çàêîíèòå íà âñåëåíàòà,
îò òîâà, êîåòî ñìå íàâèêíàëè äà íàðè÷àìå àñòðîëîãèÿ.
Òóê ñâîáîäàòà îò áåçèçõîäíîòî áúäåùå, îò íåèçáåæ-
íàòà Ñúäáà, íèå ìîæåì äà ïî÷óâñòâàìå âúâ âñÿêà ïðîÿâà
íà íåáåñíàòà âÿðà. Èçðàçåíî ñ äóìè, ÷åòåì òîâà â èçäÿëà-
íèòå âúðõó êàìúê óéãóðñêè íàäïèñè â Îðõîí, âúòðåøíà
Àçèÿ: „...Î, òúé ñèíüî Íåáå! Íå ñúùåñòâóâà íèùî, íå îá-
ÀÂÈÒÎÕÎË
ãúðíàòî îò Òåáå è íèùî íå çàêðèëÿíî îò Òåáå. Òîãàâà, êî-
ãàòî Íåáåòî è ÷îâåêúò ñà â õàðìîíèÿ ïîìåæäó ñè, òîãàâà
Âñåëåíàòà ñòàâà åäíà âåëèêà öÿëîñò, â êîÿòî âñÿêàêâà ðàç-
ëèêà îòïàäà è èç÷åçâà...“ (Äîñëîâåí ïðåïèñ íà ÷àñò îò èç-
ëîæåíèå ­ 218 íà ñ. 69).
„Îñíîâàòà íà Íåáåñíàòà Âÿðà ïîçâîëÿâà áåç÷èñëåíè
âúçìîæíîñòè íà ñúîòíîøåíèÿ, íà âëèÿíèÿ, à òîâà èçêëþ÷-
âà åäèíèÿ åäèíñòâåí „ïðàâîâåðåí“ è äîãìàòè÷åí ïúò, âî-
äåù êúì åäíà åäèíñòâåíà ïðåäîïðåäåëåíà ñúäáà.“ (Äîñ-
ëîâåí ïðåïèñ íà ÷àñò îò èçëîæåíèå ­ 219 íà ñ. 69).
Âúçìîæíîñòèòå çà êîñìè÷åñêà õàðìîíèÿ ñå òúðñÿò â
Íåáåñíàòà Âÿðà ÷ðåç èçêëþ÷èòåëíàòà ëþáîâ êúì ïðèðî-
äàòà ­ íåùî, êîåòî ÿâíî îòñúñòâà â çàïàäíèòå ðåëèãèè.
Äîêàòî „ìîäåðíèÿò“ ÷îâåê å êîíäèñèîíèðàí äà òúðñè â
ïðèðîäàòà ñàìî åäèí äåêîð è ñàìî åäíî óòèëèòàðíî ñðåä-
ñòâî. Íåáåñíàòà Âÿðà òúðñè ÷ðåç ïðèðîäàòà âúçäèãàíåòî
íà ÷îâåêà êúì Âñåëåííàòà õàðìîíèÿ êàòî íóæåí ñòàäèé îò
ðàçâèòèåòî íà ÷îâåøêèÿ äóõ.2
Äîêàòî „ìîäåðíèÿò ÷îâåê“ å ñêåïòèê è òúðñè äà çàá-
ðàâè ñåáå ñè â ñâîèòå çàíèìàíèÿ è óìîïîñòðîåíèÿ, Íå-
áåñíàòà Âÿðà äàâà öÿëîñòíèÿ äóõ, çäðàâèÿ ðåàëåí óñåò êúì
äåéñòâèòåëíîñòòà è êúì âåëèêàòà ïîåçèÿ íà Âñåëåíàòà, êúì
êîèòî âñåêè ìèã îò ñúùåñòâóâàíèåòî ïðèîáùàâà ÷îâåêà.
Îñíîâíèòå íà÷àëà íà Íåáåñíàòà Âÿëà ñà àñòðîíîìè÷åñêè
è êîñìîëîãè÷íè. Íåáåñíàòà Âÿðà, êîÿòî å ïðîíèêíàëà òà-
êà äúëáîêî â áúëãàðñêèòå íàðîäíè âÿðâàíèÿ, íà êîèòî îò
ïîçèöèÿòà íà õðèñòèÿíñòâîòî ïðåíåáðåæèòåëíî å äàäåíî
îïðåäåëåíèåòî „ñóåâåðèå“, òúðñè âñåëåííîòî åäèíñòâî è
õàðìîíèÿ è ãî íàèìåíóâà Òàíãðà, âúðõîâíîòî Áîæåñòâî.
Ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà òîçè òåîíèì å çàñâèäåòåëñòâà-
íî îùå îò âðåìåíà, çà êîèòî ïèñìåíèòå äàííè ñà îñêúäíè.
 Òèáåò, íà îêîëî 120 êì ñåâåðíî îò ñòîëèöàòà Ëõàñà, ñå
íàìèðà åäíî îò íàé-ãîëåìèòå òèáåòñêè åçåðà ­ Òåíãðè-
Íîð. Òîâà èìå äàòèðà îò íÿêîëêî õèëÿäîëåòèÿ ïðåäè íà-
øàòà åðà. Ôîðìàòà „Òåíãðè“ íàìèðàìå òàì, êúäåòî Íå-
áåñíàòà Âÿðà ïðîíèêâà. Â Êèòàé å ïðèäîáèëà ïðîçâèùåòî
„Ò’èåí“, ðàâíîçíà÷íî íà „Âñåëåíà“. Ïîñîêàòà íà áúëãàð-
ñêèÿ çíàê çà Òàíãðà/Òåíãðè/Ғèåí e ãåîãðàôñêè ñâúðçàíà
ñúñ çâåçäà, êúäåòî ñå òúðñè âåëèêîòî åäèíñòâî, ñèìâîëúò
íà íåáåñíàòà è çåìíàòà õàðìîíèÿ ­ îòïðàâíà òî÷êà íà
ñâðúõåñòåñòâåíà öÿëîñò íà âñåëåíàòà.
Òîâà òúðñåíå å áåçñïèðíî è áåçêðàéíî, òúé êàòî òî å
ñúùíîñòòà íà Èñòèíàòà. Òîãàâà, êîãàòî òúðñåíåòî å ñïðÿ-
íî, ÷îâåøêàòà äóøà å ñêîâàíà â äîãìè è òåçè äîãìè ñå
ïðîÿâÿâàò â òàêà íàðå÷åíèòå ðåëèãèè íà êíèãàòà3, êàêòî è
â ðåä ó÷åíèÿ è èäåîëîãèè, êîèòî âúçïèðàò âúçõîäà íà ÷î-
âåøêàòà äóøà êúì Âñåëåííà õàðìîíèÿ. Íà òîçè âúçõîä êúì
ñèìâîëè÷íàòà „çâåçäà“ íà âñåëåííàòà õàðìîíèÿ Íåáåñíà-
òà Âÿðà äàâà èìåòî Òàíãðà4.
Îñâåí „èïñèëîíà“ ñ äâåòå óñïîðåäíè õàñòè ó áúëãàðè-
òå ïðèäàâàò îáðàçíîñò íà ñâîÿòà Íåáåñíà âÿðà è ÷ðåç Åë-
áåòèöàòà, øåâèöàòà, çà êîÿòî å ïîäõîäÿù òåðìèíúò „îò-
âîðåíà êíèãà“ è êîÿòî å èçâúíðåäíî ìíîãî ðàçïðîñòðàíå-
43
 ÀÂÈÒÎÕÎË
íà â íàðîäíèòå íîñèè è äðóãè òâîðáè íà áúëãàðñêîòî èç-
êóñòâî. Òîâà èçêóñòâî å âñåîáùî ïðèçíàòî êàòî óíèêàëíî
è âäúõíîâÿâàùî èçêóñòâî â ïîâå÷åòî îò ñòðàíèòå íà íà-
øàòà ïëàíåòà. òàçè óíèêàëíîñò ñå íàìèðà ñúùî â ðèòúìà
íà áúëãàðñêàòà íàðîäíà ìóçèêà, êîÿòî íå å íèùî äðóãî,
îñâåí ðèòìè÷íîòî òúðñåíå íà „ñâðúõåñòåñòâåíàòà“ çà ÷î-
âåêà öÿëîñò íà Âñåëåíàòà. Êîñìè÷åñêèÿò ðèòúì, ñ êîéòî
ñå çàïîçíàâàìå ÷ðåç ìóçèêàòà, áè áèë çàãóáåí çà „ìîäåð-
íèÿ“ ÷îâåê, àêî áúëãàðñêàòà íàðîäíà ìóçèêà íå çàëèâàøå
ïëàíåòàòà ñúñ ñâîÿòà „íåîáè÷àéíîñò“ è èñêðè íà íàäåæ-
äà. Íåñëó÷àéíî çàïàäíàòà ïðåñà íàïîñëåäúê èçðàçè òàçè
ñòîéíîñò ñ äóìèòå: „... Òðàäèöèÿòà íà áúëãàðñêàòà íàðîä-
íà ìóçèêà ñå çàðîäè â ïðåäåëèòå íà Àëòàé è ïîäíîæèÿòà
íà ïëàíèíñêàòà âåðèãà Ғèåí-Øàí (êèòàéñêîòî íàèìåíî-
âàíèå íà ïëàíèíàòà Òàíãðè-Òàã èëè Âñåëåííàòà ïëàíåòà).
Ìèñòåðèîçíîñòòà íà òîçè ðèòúì èìà ñâîèòå êîðåíè â
ïåñíè è íàïåâè, îòïðàâÿíè êúì Òàíãðà ­ âúðõîâíîòî Áî-
æåñòâî íà áúëãàðèòå. Õèëÿäè ãîäèíè ïî-êúñíî áúëãàðñ-
êàòà ìóçèêàëíà òðàäèöèÿ ñå ñëèâà õàðìîíè÷íî ñ ìóçèêàë-
íàòà âèðòóîçíîñò íà òðàêèòå, ÷èéòî áîã íà ìóçèêàòà ­ Îð-
ôåé, å èìàë ñâîèòå îëòàðè â ðîäîïñêàòà ïëàíèíñêà âåðè-
ãà íà äíåøíà Áúëãàðèÿ...“
„Áúëãàðñêàòà íàðîäíà ìóçèêà, êîÿòî ìîæå áè å åäèí
îò íàé-ãîëåìèòå ÷óäåñà, íàìèðàùè ñå â Åâðîïà, ñúñ ñâîè-
òå áåç÷èñëåíè ðèòìè è ðàçíîîáðàçíè ëàäîâå ïðåäëàãà â
ðèòìè÷íî îòíîøåíèå óäèâèòåëíè óñïîðåäèöè ñ òåçè äðåâ-
íè äàëåêîèçòî÷íè àñòðîíîìè÷åñêè ðèòìè. Íàøàòà ïåñåí,
ñúñ ñâîÿ èçöÿëî àçèàòñêè îáëèê, å ïîâëèÿëà äúëáîêî è îñ-
íîâíî íà ìóçèêàëíîòî òâîð÷åñòâî íà ñúñåäíèòå íè íàðî-
äè è â òîâà îòíîøåíèå íàïðèìåð íå ìîæå äà ñå ïðàâè ðàç-
ãðàíè÷åíèå ìåæäó áúëãàðñêàòà è ðóìúíñêàòà íàðîäíà ìó-
çèêà. Îáà÷å ãúðöèòå è ñúðáèòå, âúïðåêè ÷å â ïðîäúëæå-
íèå íà ïîâå÷å îò õèëÿäîëåòèå æèâåÿò â íàé-áëèçúê åòíè-
÷åñêè äîïèð ñ áúëãàðèòå, íå óñïÿâàò íàïúëíî äîáðå äà
óñâîÿò ñëîæíèòå ðèòìè íà áúëãàðñêàòà ïåñåí è ñå çàäîâî-
ëÿâàò ãëàâíî ñ äâó­ è òðèìåòðè÷íèòå ðèòìè, îáùè è çà
öÿëà Åâðîïà. Åäâà ïðåç ïîñëåäíèòå äåñåòèëåòèÿ ñ âêëþ÷-
âàíåòî íà ãîëåìè áúëãàðñêè åòíè÷åñêè ìàñè â ïðåäåëèòå
íà äúðæàâèòå èì, èçãëåæäà ñëîæíèòå áúëãàðñêè ðèòìè çà-
ïî÷âàò, ìàêàð è ìíîãî áàâíî, äà ïîëó÷àâàò ïî-øèðîêà ïóá-
ëè÷íîñò âñðåä òÿõ.“ (Äîñëîâåí ïðåïèñ îò èçëîæåíèå ­ 88,
íà ñ. 35)
„Òóðöèòå èìàò ñëîæíè ðèòìè, êîèòî ñà ñõîäíè ñ áúë-
ãàðñêèòå. Ìóçèêàëíîòî áîãàòñòâî íà òåçè íåîáèêíîâåíè
ôîðìè íàêàðà, ùîòî åäèí êîìïîçèòîð îò Âåëè÷èåòî íà
Ðèõàðä Ùðàóñ äà ïðàâè ãîëåìè îáèêîëêè ïðÿêî Àíäîëà
ïðåç ïîñëåäíèòå ãîäèíè íà æèâîòà ñè. Îáà÷å îñìàíîòóð-
ñêèòå ôîðìè íå ñà ÷èñòè ­ â òÿõ ñúùåñòâóâà åäèí ïîäàâ-
ëÿâàù ïðèâåñ îò ñåìèòî-âèçàíòèéñêàòà ìóçèêà íà Áëèç-
êèÿ èçòîê è çàòîâà íà ìÿñòîòî íà ñòðîãàòà ðèòìè÷íîñò
èçïúêâà ïðîâëà÷åíàòà àðèòìè÷íîñò, õàðàêòåðíà ìåæäó
âïðî÷åì è çà áúëãàðñêîòî öúðêîâíî ïåíèå.
Äîêàòî ïðîñòèÿò íàðîä â Òóðöèÿ ïðîäúëæàâà äà ñè ïà-
çè ñòàðèòå ìóçèêàëíè òðàäèöèè, òîâà, êîåòî ìîæåì äà ñìÿ-
òàìå çà îôèöèàëíà ìóçèêà â Òóðöèÿ, âå÷å îò ðåäèöà âåêî-
âå, ïîä âëèÿíèåòî íà Èñëÿìà, ïðåäñòàâëÿâà àðàáñêèÿò âêóñ
è ñòèë íàðåä ñ ðåäèöà äðóãè áëèçêî­ è ñðåäíîèçòî÷íè.
Åäèí îò øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíèòå ñëîæíè ðèòìè â Àí-
äîëà íîñè è äî äíåñ íàçâàíèåòî „áúëãàðñêè îâ÷àðñêè ðè-
*
 Øâåéöàðèÿ ïðåç ÿíóàðè èìà ïîäîáåí íà íàøèÿ êóêåðñêè îáè÷àé, òîãàâà ñå ñâèðè îñîáåíà ìóçèêà, êîÿòî ñå íàðè÷à
“ãóêåð”! — Áåë. ðåä.
44
òúì“, êàêòî ñúîáùàâà ïðîô. Äîáðè Õðèñòîâ.“ (Äîñëîâåí
ïðåïèñ îò èçëîæåíèå ­ 89 íà ñ. 36).
„Åñòåñòâåíî ñðúáñêèòå ìóçèêîëîçè ñà íàïúëíî áåçïî-
ìîùíè äà çàïèñâàò òåçè ïåñíè, êàòî îáèêíîâåíî íàïúëíî
ãè îáåçîáðàçÿâàò â äâóìåòðè÷íè èëè âàëñîâè òàêòîâå, çà-
ùîòî èì ëèïñâà âðîäåí ìóçèêàëåí óñåò çà ñëîæíèòå òàê-
òîâå. Ïðèíöèïèàëíî ïîãëåäíàòî, ñúùèÿò óñåò ëèïñâà è íà
âñè÷êè åâðîïåéöè è çàòîâà ïî÷òè âèíàãè òå ñà ñúâúðøåíî
áåçïîìîùíè â èíòåðïðåòèðàíåòî íà Áúëãàðñêèòå ñëîæíè
ðèòìè, êàêòî è íà ìóçèêàòà íà öÿëà Àçèÿ. Íî òîâà òâúð-
äåíèå íå ñå îòíàñÿ è äî èçâåñòíè çàòúíòåíè êðàèùà íà
Åâðîïà, êúäåòî ñåëñêèÿò æèâîò íå å ìîãúë äà áúäå íàïúë-
íî óíèùîæåí îò åâðîïåéñêàòà öèâèëèçàöèÿ è å ìîãúë äà
ñúõðàíè ñïîìåíè îò áèâøè âðåìåíà. Â íÿêîè äîëèíè íà
Øâåéöàðèÿ, â Îâåðí, â Áîñíà, ñ åäíà äóìà, èç ìåñòàòà,
êúäåòî ñà ñå øèðèëè áîãîìîëèòå ­ áúëãàðñêè êîëîíèñòè,
èìàìå çàïàçåíè è äîñåãà ïåñíè, äîñòà ñõîäíè ñ áúëãàðñ-
êèòå*. Åñòåñòâåíî è ñòàðèòå ìàäæàðñêè ïåñíè íîñÿò ÿñíî
îïðåäåëåíè ñëîæíè òàêòîâå, ïîðàäè îñîáåíèòå âðúçêè, êî-
èòî ñâúðçâàò ìàäæàðèòå ñ áúëãàðèòå. Íî íå å ñàìî òîâà.
Ìîæå áè, ñëåäâàéêè âåëèêèÿ ñåâåðåí ïúò íà âèêèíãèòå
èëè ïúê êàòî íÿêàêâà ïðåäèñòîðè÷åñêà îñàíêà îò êåëòñêî
âðåìå, áúëãàðñêèòå ñëîæíè òàêòîâå ãè íàìèðàìå â Áðå-
òàí, è äîðè è îòòàòúê Ëàìàíø.“ (Äîñëîâåí ïðåïèñ îò èç-
ëîæåíèå ­ 92, ñ. 36)
Íðàâñòâåíèòå ïðåäñòàâè íà áúëãàðèòå íàìèðàò îòðà-
æåíèå â ðàçíîîáðàçíè âÿðâàíèÿ è îáè÷àè, íà êîèòî å äà-
äåíî ñúùî íàèìåíîâàíèåòî „Íàðîäíàòà Âÿðà“. Íàðîäíà-
òà Âÿðà å Íåáåñíàòà Âÿðà íà íàøèòå ïðàäåäè ­ áúëãàðè-
òå, äîíåñåíà îò Èçòîêà ­ ïðàðîäèíàòà íà âñè÷êè áúëãàðè.
Òÿ íè îòëè÷àâà è íè ïðàâè óíèêàëíè, à ñúùåâðåìåííî íè
ñáëèæàâà ñ äðóãè íàðîäè, ñ êîèòî â äðåâíîñòòà ñìå áèëè
ñúñåäè è çàåäíî ñìå òúðñèëè âúçõîäà íà äóøàòà êúì âñå-
ëåííàòà õàðìîíèÿ.
„Íåáåñíàòà Âÿðà å ïðîíèêíàëà â íàé-òúíêèòå ãúí÷èöè
íà åæåäíåâíèÿ áèò íà áúëãàðèòå è å ãðèæîâíà ìàéêà, êîÿ-
òî å áäÿëà íåîòëú÷íî âúðõó ñúäáàòà íè ïðåç íàé-ãîëåìè-
òå íè èçïèòàíèÿ. Íåáåñíàòà Âÿðà å áèëà îíÿ íåïðåñúõâà-
åì è æèâîòâîðåí èçòî÷íèê, êîéòî ïðåç âåêîâåòå íè å îá-
ëèâàë ñúñ ñâîèòå æèâîòâîðíè ñòðóè è íè å ïðèäàâàë íåî-
áèêíîâåíè ñèëè.“ (Äîñëîâåí ïðåïèñ íà ÷àñò îò èçëîæåíèå
­ 234, íà ñ. 72)
Äíåñ Íåáåñíàòà Âÿðà å ïîáåäîíîñíî æèâà â Áúëãàðèÿ,
â ×óâàøèÿ è Òàòàðñòàí (ïîñëåäíèòå äâå ñà íåïîäõîäÿùè-
òå èìåíà, äàäåíè íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ).
Òÿ å æèâà â ñòèõîâåòå íà Áîòåâ. Òîé ÿ òúðñè ⠄Ìîÿòà
ìîëèòâà“:
Î, ìîé áîæå, ïðàâèé áîæå!
Íå òè, ùî ñè â íåáåñàòà,
à òè, ùî ñè â ìåíå, áîæå -
ìåí â ñúðöåòî è äóøàòà.
Íå òè, êîìóòî ñå êëàíÿò
êàëóãåðè è ïîïîâå
è êîìóòî ñâåùè ïàëÿò
ïðàâîñëàâíèòå ñêîòîâå;
...
È íàêðàÿ ÿ íàìèðà â ñòèõîòâîðåíèåòî „Õàäæè Äèìè-
òúð“:

Íàñòàíå âå÷åð,
çâåçäè îáñèïÿò ñâîäà íåáåñåí,
ãîðà çàøóìè, âÿòúð ïîâåå,
Áàëêàíà ïåå õàéäóøêà ïåñåí...*
Êúäåòî è äà ñðåùíåì áúëãàðè, íåìèíóåìî ùå ãè âè-
äèì ñâúðçàíè ñ èçÿâÿâàíå íà ëþáîâòà êúì ïðèðîäàòà ­
åäíî îò íàé-ñúùåñòâåíèòå íà÷àëà íà Íåáåñíàòà Âÿðà. Âúï-
ðåêè ÷å å áèëà îôèöèàëíî çàáðàíåíà êàòî „åçè÷åñêà“, òÿ
ïðåäñòàâëÿâà åäíà èçâúíðåäíî öÿëîñòíà è ñòðîéíà ðåëè-
ãèîçíà ñèñòåìà, ÷èèòî ñâåùåíè êíèãè ñà çàïàçåíè îò÷àñ-
òè â ïðåêðàñíèòå îðíàìåíòè íà áúëãàðñêèòå øåâèöè ­ åë-
áåòèöè.
Òÿ å ðåëèãèÿòà íà ñâîáîäíàòà ñúâåñò è òîâà òâúðäåíèå
íå å ïðàçíî. Äîñòàòú÷íî å äà ñè ñïîìíèì îòíîøåíèåòî,
êîåòî áúëãàðèòå â ñâîÿòà ïðàðîäèíà Àçèÿ, à â ïîñëåäñò-
âèå è â Åâðîïà, ñà èìàëè êúì âîåííîïëåííèöèòå, êîèòî
çàæèâÿâàò íà ñâîáîäà ìåæäó òÿõ, àêî òîâà å áèëî æåëàíè-
åòî èì. Òåçè, êîèòî ñà çàïîçíàòè ñ îïèñàíèåòî íà Ïðèñê,
ïîñåòèë àóëà íà âåëèêèÿ Àòèëà, ñà ïðîñâåòåíè ñ òîçè ôàêò5.
Äîñòàòú÷íî å ñúùî äà ñè ïðèïîìíèì è åäèíñòâåíèòå ïî
ðîäà ñè äèïëîìàòè÷åñêè ïðåãîâîðè çà ïðèåìàíåòî íà
õðèñòèÿíñòâîòî îò ñòðàíà íà áúëãàðèòå6. Äîñòàòú÷íî å
íàé-ñåòíå äà ñè ïðèïîìíèì è îñîáåíàòà òúðïèìîñò êúì
ðàçíîîáðàçíèòå ðåëèãèè, êîèòî âñè÷êè âúòðåøíîàçèàòñ-
êè íàðîäè ñà ïðîÿâÿâàëè ïðåç âñè÷êè âðåìåíà, çà äà íå
îñòàíå ó íàñ ñúìíåíèå êîëêî äúëáîêî ñå ñâúðçâà ñâîáî-
äîëþáèåòî ñ öåëèÿ ìèðîãëåä íà Íåáåñíàòà Âÿðà. Èçäåâà-
òåëñòâàòà ñðåùó ñúíàðîäíèöè áÿõà è ñà èçâúðøâàíè îò
òåçè, êîèòî çàãóáèõà áúëãàðñêîòî ñè íàðîäíîñòíî ñúçíà-
íèå è ïðèäîáèõà ñëàâÿíñêî òàêîâà. Òå áÿõà è ñà ïîäðàæà-
òåëè íà òîâà, êîåòî â ñëàâÿíñêà Ðóñèÿ áå è å îòíîøåíèåòî
ìåæäó õîðàòà, íàðè÷àíè òàì ñâîëî÷. Ìíîãîáðîéíèòå ãå-
íîöèäè ­ èñòèíñêè õîëîêîñòè, ­ èçâúðøåíè îò ðóñêèòå
ñëàâÿíè ñðåùó äðóãè íàðîäíîñòè, ïðîäúëæàâàò è ñåãà, â
êðàÿ íà äâàäåñåòèÿ âåê. Ãåíîöèäèòå ñðåùó âîëæêèòå áúë-
ãàðè ñà îùå ïðåñíè â íàøàòà ïàìåò. Ñòàëèí áå òîçè, êîé-
òî äàäå çàïîâåä íà ðóñêèòå ñëàâÿíè äà çàòî÷àò äâà ìèëè-
îíà âîëæêè áúëãàðè â ñåâåðíàòà òàéãà íà Ñèáèð, áåç õðà-
íà è ïîäñëîí, êúäåòî ñàìî íåêîëêîñòîòèí îöåëÿâàò. Ïî-
äîáíè ãåíîöèäè ñà çàïî÷íàëè îùå îò 1552 ­ ãîäèíàòà íà
çàâëàäÿâàíåòî íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ îò ÷îâåêà ñ ïîäõîäÿ-
ùîòî èìå Èâàí Ãðîçíè, êîéòî å ïðåäâîæäàë ðóñêèòå ñëà-
âÿíè êúì áåçáðîé áåç÷èíñòâà7. Ïî âðåìåòî íà Ñòàëèí è
íà íåãîâèòå ïîñëåäîâàòåëè ñëàâÿíñêèòå èì àãåíòè â Äó-
íàâñêà Áúëãàðèÿ èçâúðøèõà áåçáðîé áåç÷èíñòâà, êîèòî äî-
âåäîõà íàðîäíîñòíîòî ñúçíàíèå íà äíåøíèòå áúëãàðè äà
ñå çàìúãëè â ìðà÷íèòå áåçäíè íà òåëåñíèÿ è äóøåâíèÿ òå-
ðîð. Ñúùèòå òåçè, êîèòî ïðèäîáèõà ñëàâÿíñêî íàðîäíîñ-
òíî ñúçíàíèå, áÿõà è ñà ïîäðàæàòåëè íà èçäåâàòåëñòâàòà
íà ïðî÷óòàòà ïî öÿë ñâÿò äèâàøêà Þãîñëàâèÿ ­ „äúðæà-
âàòà“ íà þæíèòå ñëàâÿíè. Çàãóáèëè Íåáåñíàòà Âÿðà, òå
çàãóáâàò ðåëèãèÿòà íà ñâåòëàòà äåéñòâèòåëíîñò íà õàðìî-
íèÿ è âúçõîä êúì Âñåëåíàòà. Íåáåñíàòà Âÿðà îïðåäåëÿ çà
òîçè, à íå çà îòâúäíèÿ ñâÿò, åäíà äåéñòâèòåëíîñò íà õàð-
ìîíèÿ. Êîëêî ÷åñòî, êàòî ñëóøàìå íàøèòå íàðîäíè ïåñ-
íè, âèæäàìå ïðåä î÷èòå ñè ïðåêðàñíèòå êàðòèíè íà ïðî-
ëåòíîòî ïðîáóæäàíå, êîëêî ÷åñòî â áëàãîïîæåëàíèÿòà ñå
íàòúêâàìå íà åäèí ñâÿò, èçïúëíåí ñ äîâîëñòâî, ùàñòèå,
áëàãîäåíñòâèå è îáèëíà ïëîäîâèòîñò. Íåáåñíàòà Âÿðà ïîñ-
òàâÿ âñåíàðîäíîòî áëàãî â ñâåòà íà äåéñòâèòåëíîñòòà êà-
òî âúðõîâíà öåë.
ÀÂÈÒÎÕÎË
„Íåáåñíàòà Âÿðà å áèëà ðåëèãèÿ è íà âåëèêîòî ÷óäî
íà ñâåòà, íà æèâîòà è íà áåçïðåäåëíîñòòà íà ïðèðîäàòà.
Òÿ å ïîñòàâÿëà ïî-ãîðå îò ÷îâåêà çåìÿòà, êàìúíèòå, ðó÷å-
èòå è îáëàöèòå, à ïî-ãîðå îò òÿõ çâåçäèòå, âå÷íî ñèíüîòî
íåáå è íåãîâàòà ïîëÿðíà çâåçäà. Çàòîâà ÷îâåê ñå å ñòðå-
ìÿë êúì òÿõ, âÿðâàéêè âúâ âå÷íèòå ïðåîáðàæåíèÿ íà ïðè-
ðîäàòà. Òÿ å áèëà íåãîâàòà âèíàãè æàäóâàíà, âèíàãè òúð-
ñåíà è âèíàãè íàíîâî íà ìèðàíà áåçñìúðòíà äóøà.“ (Äîñ-
ëîâåí ïðåïèñ íà èçëîæåíèå ­ 238, íà ñ. 73).
„Íåáåñíàòà Âÿðà å ðåëèãèÿòà íà áåçíà÷àëèåòî íà ñâå-
òà. Âúïðåêè ðàçëè÷íèòå ìèòîâå, êîèòî ìîãàò äà £ áúäàò
ïðèïèñàíè, è êîèòî, îò ñâîÿ ñòðàíà, äà îïèñâàò ñâåòîñúç-
äàâàíåòî, íåéíàòà ñúùèíà è íåéíèÿò äóõ ñà ÷óæäè íà îã-
ðàíè÷àâàíåòî íà âñåëåíàòà â åäíî íà÷àëî è â åäèí êðàé.
Äîêàòî äðóãàäå áëÿíúò ïî áåçñìúðòèåòî ñå å èçëÿë â êà-
ìåííè ïàìåòíèöè èëè âèäåíèÿ çà îòâúäçåìíèòå áëàæåíñ-
òâà, èçïîâåäíèöèòå íà Íåáåñíàòà Âÿðà ñà âèæäàëè áåçñ-
ìúðòèåòî â ñàìàòà ïðèðîäà, â ñàìàòà äåéñòâèòåëíîñò.“
(Äîñëîâåí ïðåïèñ íà èçëîæåíèå ­ 239, íà ñ. 73.)
„È òúêìî â òàçè äåéñòâèòåëíîñò ñà ïîòúðñèëè äà íàìå-
ðÿò áåçñìúðòèåòî ­ à íå èçâúí íåÿ ­ â áåçñìúðòèåòî íà
ðîäà. Íåáåñíàòà âÿðà å ðåëèãèÿòà íà ñåìåéñòâîòî, âÿðàòà â
áåçñìúðòèåòî íà ðîäà, âÿðàòà â íåãîâèòå áúäíè ïîêîëåíèÿ,
ðåäèöàòà ïðîÿâè íà êîÿòî ÷åòåì ïî ñòðàíèöèòå íà çàáåëå-
æèòåëíàòà êíèãà íà ã-í Ñúñëî⠄Ïúòÿò íà Áúëãàðèÿ“. Íî
íèå íå òðÿáâà äà îòèâàìå äà ñå ðîâèì ïî êíèãè ­ äîñòàòú÷-
íî å äà ïîãëåäíåì äåéñòâèòåëíîñòòà îêîëî íàñ, çà äà âè-
äèì, êàêúâ îãðîìåí òîâàð îò ìèñëîâíèòå îñîáåíîñòè íà
áúëãàðèíà, íå íåãîâèòå âúæäåëåíèÿ, æèòåéñêè ñòðåìåæè,
îáùåñòâåíè îòíîøåíèÿ îáåìà ðîäúò è âñè÷êî ñâúðçàíî ñ
íåãî.“ (Äîñëîâåí ïðåïèñ íà èçëîæåíèå ­ 240 íà ñ. 73.)
„Êàêâà å âúçðàñòòà íà òàçè Íåáåñíà âÿðà, ïîíàñòîÿ-
ùåì ñàìî Áîã çíàå. Íî âèæäàéêè íåéíèòå àñòðîíîìè÷åñ-
êè ïðîÿâè îùå â íàé-äúëáîêà äðåâíîñò â Àçèÿ, îòèâàùè
äî òðåòîòî õèëÿäîëåòèå ïðåäè Õðèñòà, ìîæåì äà ïðåäïî-
ëàãàìå åäíà íåéíà îùå ïî-ãîëÿìà äàâíîñò. À àêî õâúð-
ëèì ïîãëåä âúðõó äíåñ ñúùåñòâóâàùèòå øèðîêî ðàçïðîñ-
òðàíåíè ðåëèãèè, ùå âèäèì, ÷å ïî÷òè âñè÷êè èìàò ìàëêî
èëè ïîâå÷å îñîáåíîñòè îáùè ñ íåÿ.“ (Äîñëîâåí ïðåïèñ íà
èçëîæåíèå ­ 241, íà ñ. 73.)
„Òàêà íàïðèìåð „áóäèçìúò“, êîéòî ãåîãðàôñêè ïîçâî-
ëÿâà èçâåñòåí äîïèð ñ íåÿ, êàêòî è ïî-ñòàðîòî ñðîäíî íå-
ìó ó÷åíèå çà éîãàòà, ïðåäëàãà äîñòà ìíîãî îáùè òî÷êè.
Íå ñàìî â îáùîòî íà èíäèèòå ó÷åíèå çà ïðåîáðàæåíèÿòà
è ïðåðàæäàíèÿòà, íî ñúùî òàêà â òàêèâà êîíêðåòíè íåùà,
êàòî ïúðâèòå ñòúïêè íà íîâîðîäåíèÿ Áóäà, ïðåäñòàâëÿâà-
ùè îò ñåáå ñè âñúùíîñò ÷èñòà åëáåòèöà âúâ ôîðìà íà
êðúñò ñ ïî ñåäåì ñòúïêè...“ (Äîñëîâåí ïðåïèñ íà ÷àñò îò
èçëîæåíèå ­ 242, íà ñ. 73.)
„Â ñàìîòî õðèñòèÿíñòâî, êúäåòî ïî åäíè ïî-êîñâåíè
ïúòèùà å ìîãëî äà äîñòèãíå âëèÿíèåòî íà Íåáåñíàòà Âà-
ðà, íàìèðàìå îñîáåíî â îáðåäíîñòòà è ëåãåíäèòå ñúùî
òàêà äîñòà îáùè íåùà ñ íåÿ. Òàêà íàïðèìåð ëåãåíäàòà çà
÷åòèðèòå åâàíãåëñêè çâÿðà, îñîáåíîòî çíà÷åíèå, êîåòî ñå
ïðèäàâà íà êðúñòíèÿ ñèìâîë, êîéòî íå å íèùî äðóãî îñ-
âåí åäíà îïðîñòåíà åëáåòèöà, â ìîëåáåíèòå, ðúñåíåòî ñ âîäà,
â ïðåäñòàâèòå çà Íåáåñíîòî Öàðñòâî, â Àïîêàëèïñèñà è
ïð.“ (Äîñëîâåí ïðåïèñ íà èçëîæåíèå ­ 243, íà ñ. 73.)
„Çà äàëåêîèçòî÷íèòå ðåëèãèè, êàòî êèòàéñêàòà äúðæàâ-
íà ðåëèãèÿ è ó÷åíèÿòà íà Êîíôóöèé, íà Ëàî Öå, øèíòîèç-
45
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ìà è ïð., íå ùå è äóìà, ÷å òå âñúùíîñò ïðåäñòàâëÿâàò ïîâå-
÷å èëè ïî-ìàëêî ðàçëè÷íè ðåäàêöèè, ïðàâåíè ïðåç ðàçëè÷-
íè âðåìåíà îò ðàçëè÷íè íàðîäè íà ñàìàòà Íåáåñíà âÿðà. À
îñâåí òÿõ ðåäèöà îùå äðóãè ðåëèãèè, êàòî íàïðèìåð ìàíè-
õåéñòâîòî, íàìåðèëè ïî-øèðîêî èëè ïî-òÿñíî ðàçïðîñòðà-
íåíèå â Àçèÿ, ñúùî òàêà èìàò îáùè ñ íåáåñíàòà âÿðà ÷åð-
òè.“ (Äîñëîâåí ïðåïèñ íà èçëîæåíèå ­ 244, íà ñ. 74.)
„Òàçè äðåâíà ðåëèãèÿ å äàâàëà íà ìíîæåñòâîòî äðóãè
äà ñó÷àò îò íåéíèòå ãúðäè. Áúäåùåòî ùå ðàçêðèå êàê å
ñòàíàëî òîâà. Çà íàñ å âàæíîòî äà çíàåì, ÷å òÿ å èìàëà è
ñâîÿòà åäèíñòâåíà è öÿëîñòíà ñèñòåìà, âåëè÷åñòâåíà â ñâî-
ÿòà âñåîáåìíîñò è îòëè÷èòåëíà ñúñ ñâîèòå íà÷àëà, ÷óæäè
â ïîâå÷åòî ñëó÷àè íà çàïàäíèòå ðåëèãèè. Ñàìî ïîäîáíà
ðåëèãèÿ, ñàìî ïîäîáíî âåðóþ, ìîæå äà ðîäè îíÿ íåçàëè-
÷èì îò íèùî ïîëúõ íà áåçêðàéíà øèð è ìîù, êîéòî íåñ-
ïèðíî ñå èçëú÷âà îò âñè÷êî, ùî å äåëî íà èçïîâåäíèöèòå
£.“ (Äîñëîâåí ïðåïèñ íà èçëîæåíèå ­ 245, íà ñ. 74.)
„Íèòî õðèñòèÿíñêîòî ïðèìèðèå, ãðèæëèâî íàñàæäà-
íî â Áúëãàðèÿ ñòîëåòèÿ íàðåä, íèòî ñèñòåìàòè÷åñêîòî óíè-
ùîæåíèå íà âñè÷êî, êîåòî ìîæåøå äà áóäè ñïîìåíà çà
Áúëãàðèÿ è çà íåéíàòà âÿðà, óñïÿõà äà íàïðàâÿò îò íàøèÿ
íàðîä åäèí ðîáúê, õðèñèì è êðîòúê íàðîä. Ñåäåìñòîòèí
ãîäèíè è ïîâå÷å òåæêî è íå÷óâàíî ðîáñòâî (áåë. íà àâòî-
ðà: òóê ïðèáàâÿìå îùå áëèçî ïåòäåñåò ãîäèíè îò ãèáåëíî
ñëàâÿíîðóñêî êîìóíèñòè÷åñêî ðîáñòâî), íàëàãàíî ñ îãúí
è ìå÷, ñ îòðîâà è êîâàðñòâî, íå ìîæåõà äà ìó íàëîæàò
õîìîòà íà îâ÷åäóøèåòî. Ñåäåìñòîòèíãîäèøíèòå (áåë. íà
àâò.: ÷åòè ñåäåìñòîòèí è ïåòäåñåò ãîäèøíèòå) ðîáè äîêà-
çàõà, ÷å ñâîáîäîëþáèåòî èì íå å ïî-ìàëêî îò òîâà íà îíèÿ,
êîèòî îò ñåäåìñòîòèí ãîäèíè ñå ðàäâàò íà íåïðåêúñíàòà
ñâîáîäà.“ (Äîñëîâåí ïðåïèñ, ñ íóæíèòå äîáàâêè çà ñúáè-
òèÿ ñëåä 1941 ã., íà èçëîæåíèå ­ 246, íà ñ. 74.)
„È àêî íÿêîé ñå çàïèòà êàê å âúçìîæíî òîâà, îòãîâîðúò
ìîæå äà áúäå íàìåðåí ñàìî â äóõà è ñúðöåòî íà íàøèÿ íà-
ðîä. Îò ñúçíàíèåòî íà íàøèÿ íàðîä áèäîõà çàëè÷åíè ñêðè-
æàëèòå è ìîëèòâèòå íà íåáåñíàòà âÿðà, íî æèâàòà âÿðà â
íåÿ íèêîãà íå ñåêíà. Áåç÷èñëåíè îáðåäè, îáè÷àè, âÿðâàíèÿ,
ñóâåðèÿ, ðîäîâè îòíîøåíèÿ, îáùåñòâåíè îòíîøåíèÿ, ñêà-
çàíèÿ, ïðèêàçêè, ïåñíè, ðàçáèðàíèÿ, åæåäíåâíèÿò òðóä è çà-
íÿòèÿòà, èçîáùî âñè÷êî ñ âñè÷êè íà÷èíè èçêàçâàøå è èç-
êàçâà íåïðåñòàííî ñâîÿòà ïðåäàíîñò êúì íåÿ, êúì ìúäðèòå
íà÷àëà, ïðåäàäåíè íà ìåí îò íåÿ è êúì çàäúëæåíèÿò, êîèòî
òÿ íè íàëàãà. È òàçè Íåáåñíà âÿðà, äîíåñåíà îò ñâåòëèíàòà
íà Äàëå÷íèÿ èçòîê, îïëîäè íàðîäíèòå íåäðà è èçâúðøè íàé-
÷óäíîòî Âúçðàæäàíå, êîåòî íÿâãà å ñòàâàëî.“ (Äîñëîâåí ïðå-
ïèñ íà èçëîæåíèå ­ 247, íà ñ. 74.)
Íåáåñíàòà âÿðà íå çàïëàøâà òåçè, êîèòî íå ñà íåéíè
ïîñëåäîâàòåëè, ñ ìú÷åíèÿòà íà ïúêúëà â îòâúäíèÿ ñâÿò.
Òÿ òúðïåëèâî ãè î÷àêâà äà ñå âêëþ÷àò âúâ âñåëåííàòà õàð-
ìîíèÿ...
„... Ðåëèãèèòå ñà êàòî ïåòòå ïðúñòà íà ðúêàòà è ðúêàòà
å Òàíãðà (Òåíãðè), îò êîéòî òå ïðîèçõîæäàò. Äëàíòà å ðå-
ëèãèÿòà íà Áóäà, êîÿòî å â îñíîâàòà íà äðóãèòå ðåëèãèè...“,
å êàçàë Âåëèêèÿò õàí Ìüîíêå íà õðèñòèÿíñêèÿ ôðàí-
öèñêàíñêè ìèñèîíåð Óèëÿì îò Ðóáðîê ïî âðåìå íà ïðåñ-
òîÿ ìó â Êàðàêóðóì, Âúòðåøíà Àçèÿ (Rene Grousset:
„The Empire of the Steppes. A History of Central Asia“,
translated from the French by Naomi Walford, p. 276.)
Áåëåæêè
1
Íàèìåíîâàíèåòî „èñòèíñêè áúëãàðè“ âñå ïîâå÷å è ïîâå÷å íàâ-
46
ëèçà â ðå÷íèêà íà áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà. Òî ñå îòíàñÿ
çà òåçè, êîèòî ïðåç âåêîâåòå ñà èìàëè, à ñúùî è çà òåçè, êîèòî
èìàò äíåñ áúëãàðñêî íàðîäíîñòíî ñúçíàíèå, çà òåçè, êîèòî ñìÿ-
òàò äðåâíèòå áúëãàðè çà ñâîè ïðàäåäè. Àíîìàëèÿ ñà òåçè, êîè-
òî íîñÿò èìåòî áúëãàðè, à ñ÷èòàò ñåáå ñè çà „ñëàâÿíè“. Çà òà-
êèâà ïî-ïîäõîäÿùî å íàèìåíîâàíèåòî „ñëàâÿíîìàíè“, ïî ïî-
äîáèå íà „ãðúêîìàíè“, „òóðêîìàíè“ è äðóãè „ìàíè“. Ïî òîçè
ïðîáëåì ïèñàòåëêàòà Ôàíè Ïîïîâà-Ìóòàôîâà ñå ïðîèçíàñÿ ïî
ñëåäíèÿ íà÷èí: „... Íèêîé äíåøåí ôðåíåö (á.à.: ôðàíöóçèí) íå
ñå çàïèòâà äàëè â æèëèòå ìó òå÷å ïîâå÷å ãàëñêà, ëàòèíñêà èëè
ôðåíñêà êðúâ, ïîðàäè òîâà, ÷å æèâåå â çåìèòå íà ãàëèòå, ãîâî-
ðè ëàòèíñêè åçèê, à äúðæàâàòà ìó å îáðàçóâàíà îò ôðàíêèòå.
Çàùîòî òîé çíàå, ÷å ïðåäè âñè÷êî å ôðàíöóçèí è íåãîâîòî îòå-
÷åñòâî å Ôðàíöèÿ. È íèå æèâååì â çåìÿòà íà òðàêèòå, ãîâîðèì
åäèí ñëàâÿíîáúëãàðñêè åçèê, à äúðæàâàòà íè å ñúçäàäåíà îò
áúëãàðèòå. Çàòîâà èìåòî áúëãàðèí è ñòðàíàòà Áúëãàðèÿ òðÿáâà
äà áúäàò ïî-âàæíè îò âñè÷êî, ïðèåìàéêè ãè òàêèâà, êàêâèòî ñà
ñå îôîðìèëè ïðåç òå÷åíèå íà âåêîâåòå...“ (Ñïèñàíèå „Áúëãàðñ-
êà îðäà“ ­ „Èçâåñòèÿ“).
Åäíî ÿñíî è êàòåãîðè÷íî îïðåäåëåíèå íà íàðîäíîñòíî ñúçíàíèå
äîâåæäà äî íóæäàòà çà óïîòðåáàòà íà íàèìåíîâàíèåòî „èñòèíñ-
êè áúëãàðè“. Íàøåòî åäèíñòâî êàòî òàêèâà èçêëþ÷âà êàêâèòî è
äà ñà îïðàâäàòåëíè àðãóìåíòè, ÷å „äúëæèì ïðåäàíîñò“ êúì íÿ-
êàêâà „ñëàâÿíñêà ôàìèëèÿ“ (ïàíñëàâèçúì). Äúëæèì ïðåäàíîñò
ñàìî è èçêëþ÷èòåëíî íà íàøèÿò áúëãàðñêè ðîä è ïîòåêëî!
Åäèí îò ïðèìåðèòå çà óïîòðåáàòà íà íàèìåíîâàíèåòî „èñòèíñêè
áúëãàðè“ èëè êàêòî äîñëîâíî å êàçàíî „ñúùèíñêèòå áúëãàðè“,
íàìèðàìå â êíèãàòà íà Èâàí Âåíåäèêî⠄Çëàòíèÿò ñòîæåð íà
ïðàáúëãàðèòå“, ñ. 217.
2
×èòàòåëÿò ùå ñè ïðèïîìíè ïúðâîáèòíèòå çàïëàõè íà ðóñêèÿ
êîìóíèçúì, èçðàçåíè â ëîçóíãà „Äà ïîáåäèì ïðèðîäàòà“. Ñ òî-
çè ïðîñòàøêè ìàíòàëèòåò äîêàðàõà åêîëîãè÷åñêèòå êàòàñòðî-
ôè, íà êîèòî ñìå ñâèäåòåëè.
3
Ïî âðåìå íà Ñðåäíîâåêîâèåòî „Ðåëèãèèòå íà êíèãàòà“ ñà áèëè
ñ÷èòàíè åâðåéñêàòà ñúñ Ñòàðèÿ çàâåò, õðèñòèÿíñêàòà ñ Íîâèÿ
çàâåò è èñëÿìúò ñ Êîðàíà.
4
 ÷àñò âòîðà íà ñòàòèÿòà „Ïðàáúëãàðñêèÿò êàëåíäàð ­ çàáëóæ-
äåíèÿ è èñòèíè“, Èâàí Áîãäàíîâ îñïîðâà èçñëåäâàíèÿòà íà Áî-
ðèñ Ðîãîâ è Éîðäàí Âúë÷åâ âúðõó „çâåçäàòà“ Òàíãðà. (Äâåòå
÷àñòè ñà ïóáëèêóâàíè ñúîòâåòíî â áðîåâåòå 19 è 20 íà ñï. Îòå-
÷åñòâî.)  åäèí îò ñëåäâàùèòå áðîåâå íà ñúùîòî ñïèñàíèå, â
ñòàòèÿòà „Îùå âåäíúæ çà Ïúðâîáúëãàðñêèÿ êàëåíäàð“, ïðîô.
Êèðèë Ñåðàôèìîâ äàâà íóæíèÿ îòãîâîð íà Èâàí Áîãäàíîâèòå
íèõèëèñòè÷íè è îãðàíè÷åíè ïî ñâîåòî íàó÷íî åñòåñòâî äîâî-
äè. Áîãäàíîâ îùå ñ êíèãàòà ñè „Èìåííèê íà áúëãàðñêèòå êõà-
íîâå“ äîãìàòè÷íî îãðàíè÷àâàøå ñâîèòå èçñëåäâàíèÿ, êàòî îñ-
òàâàøå íåïðîó÷åíè äàííè çà ïðèñúñòâèåòî íà äðåâíèòå áúëãà-
ðè â ñúñåäñòâî ñ Êèòàéñêàòà èìïåðèÿ è „â ñôåðàòà íà êèòàéñ-
êîòî êóëòóðíî âëèÿíèå“ (ñ. 43). Òîé ïðàõîñâà ñâîÿ èíòåëåêò ñ
ìåòîäîëîãèÿòà íà ìàðêñè÷åñêàòà èñòîðè÷åñêà øêîëà, êúì êîÿ-
òî ïðèíàäëåæåøå. Â ïîñëåäíèòå òðè äåñåòèëåòèÿ òàçè øêîëà
„åâîëþèðà“ êúì åäèí ñâîåîáðàçåí ñíîáèçúì. Ìåæäó äðóãîòî
òÿ ïðèñâîè âå÷å îòæèâåëè òåðìèíè-êëèøåòà êàòî „âàðâàðè“,
„÷åðãàðè“, „òàêà íàðå÷åíàòà (sic) Ñòàðà Âåëèêà Áúëãàðèÿ“ (ñ.
60 îò ñïîìåíàòàòà ïî-ãîðå êíèãà íà Èâàí Áîãäàíîâ) è ìíîãî
äðóãè ïîäîáíè òåðìèíè, íà êîèòî å ïðèäàäåí äåïðåñèâåí õà-
ðàêòåð. Òàçè ìàðêñè÷åñêà øêîëà âèíàãè å ãîòîâà äà ãè óïîòðå-
áÿâà âúâ âðúçêà ñ èñòîðèÿòà íà áúëãàðèòå, êîèòî òÿ íàðè÷à „ïðà-
áúëãàðè“. Êúì òàçè øêîëà ñå ïðè÷èñëÿâà ïðîñëîâóòèÿò çàïà-
äåí Ðîæå Áåðíàð, îò êîãîòî èìàìå ñëåäíèòå „áèñåðè“ íà èñ-
òîðè÷åñêà íåâðàñòåíèÿ è óãîäåí íà ðóñíàöèòå ñíîáèçúì: „...
Áîðèñ (á.à.: êàí Áîðèñ ïúðâè) ïîñðåùà â ñòîëèöàòà ñè Ïëèñêà
ïðåñëåäâàíèòå ó÷åíèöè íà Êèðèë è Ìåòîäèé, ñðåä êîèòî íàé-
èçâåñòåí å Êëèìåíò Îõðèäñêè, è ïðèäàâà íà ïîêðúñòâàíåòî â
Áúëãàðèÿ ñëàâÿíñêè îáëèê (è òàêà) íàíàñÿ ñìúðòîíîñåí óäàð
(sic) íà òþðêîòàòàðñêèÿ åçèê íà ïðàáúëãàðèòå...” Íî Ðîæå íå
ñïèðà ñúñ „ñìúðòîíîñíèÿ“ ñè „óäàð“. Òîé ïðîäúëæàâà: „... Ñè-
ìåîí (á.à.: Öàð Ñèìåîí Âåëèêè), êîãîòî ïðèæèâå ñà íàðè÷àëè
„ïîëîâèí ãðúê“, çàùîòî ïîëó÷èë îáðàçîâàíèåòî ñè âúâ Âèçàí-
òèÿ è ìîæåë äà ÷åòå Ïëàòîí è Àðèñòîòåë â îðèãèíàë, ñå ïðåâ-
ðúùà ñëåä ñìúðòòà ñè ⠄ïîëîâèí ðóñèí“, çàùîòî îïëîäèë
Ðóñèÿ ñúñ ñâîÿ óì...“ (ñï. Ðîäîëþáèå“, áð. ­ 5, 1989 ã.). Íàïðà-

âèë îò áúëãàðñêèÿ Öàð Ñèìåîí Ïúðâè „ïîëîâèí ãðúê“ è „ïî-
ëîâèí ðóñèí“, Ðîæå Áåðíàð å „çàñëóæèë“ îò ñëàâÿíî-ìàðêñè-
÷åñêàòà øêîëà íà „èñòîðèöè“ â Áúëãàðèÿ ïî÷åñòè, óãîùåíèÿ è
ïèðøåñòâà. È èìåííî òåçè „èñòîðèöè“ ïðåòåíäèðàò äíåñ çà
„íàó÷íîñò“ è „äîñòîâåðíè èçòî÷íèöè“.
Çàä òîçè ìàðêñè÷åñêè ñíîáèçúì ñå êðèå åäíà ãîëÿìà äîçà îò ñúç-
íàòåëíî èëè áåçñúçíàòåëíî íåâåæåñòâî, à ñúùî è åäèí èíòå-
ëåêòóàëåí ìúðçåë, óãîåí è ñêëåðîçèðàí îò „èñòîðè÷åñêèòå“ äîã-
ìè íà êîìóíèñòè÷åñêèÿ ñëàâÿíîðóñêè ìîíîïîë.
5
B. Bury. History of the Later Roman Empire.From the Death of
Theodosius I, to the Death of Justinian I. Vol. l. p. 279-288.
6
Äèì. Äå÷åâ. Îòãîâîðèòå íà Ïàïà Íèêîëàé Ïúðâè ïî Äîïèòâà-
íèÿòà íà áúëãàðèòå. Ñ., 1940. Â. Çëàòàíñêè. Îòãîâîðèòå íà Ïàïà
Íèêîëàé Ïúðâè ïî äîïèòâàíèÿòà íà Áúëãàðèòå.
7
Ðåöåíöåíò Ó.Ø. Áàé÷óðà: Ê.Ã. Ìåíãåñ. Âîñòî÷íûå ýëåìåíòû â
„Ñëîâå î ïîëêó Èãîðåâå“, ñòàòèÿ ïóáë. â Central Asiatic Journal.
vol. 30, 3-4, 1986, ð. 175: „... îïèñàííûé Ê. Ìåíãåñîì ñ áîëüøèì,
äîñêîíà÷üëíûì çíàíèåì, íå ÿâëÿåòñÿ èñêëþ÷èòåëüíîé îñîáåí-
íîñòüþ èñòîðèè ñëàâÿíèçàöèè áîëãàðñêîãî ÿçûêà è íàðîäà. Â
îáùèõ ÷åðòàõ îò õàðàêòåðåí äëÿ èñòîðèè âñåõ íàðîäîâ, íàñèë-
üñòâåííî ðóññèôèöèðîâàííûõ è ò.ä. Ýòî îáùàÿ ñõåìà íàñèëüñ-
òâåííûõ äåéñòâèé, ïðèìåíÿâøèõñÿ âåçäå, ãäå ñòàâèëàñü öåëü
àññèìèëèðîâàòü ïîä÷èíåííûå íàðîäû, à öåëü ýòà ñòàâèëàñü ïîâ-
ñþäó, ïî êðàéíåé ìåðå, â õðèñòèàíñêîì ìèðå, è òå, êòî íå ïîä-
÷èíÿëñÿ ­ óíè÷òîæàëèñü. Òàê, íàïðèìåð, áûëî ñ òàòàðî-áóë-
ãàðñêèìè ïëåííûìè è äàæå ñ ãðàæäàíñêèì íàñåëåíèåì ïîñëå
çàâîåâàíèÿ ðóññêèìè: òåõ, êòî íå õîòåë êðåñòèòüñÿ, óáèâàëè,
ïðèòîì â ìàññîâîì ìàñøòàáå, öåëûìè ñåëàìè, î ÷åì ñîîáùà-
þò äàæå ðóññêèå ëåòîïèñè. Ãåíîöèä ïðîäîëæàëñÿ è â ÕIÕ â...“
(áåë. 8: Ñì., íàïð. Í.Í. Ôèðñîâ. ×òåíèÿ ïî èñòîðèè Ñðåäíåãî è
Íèæíåãî Ïîâîëæüÿ. Âûï. 1 è 2 Êàçàí, 1921, 3-8 è äð.; Ì. Õóäÿ-
êîâ. Î÷åðêè ïî èñòîðèè Êàçàíñêîãî õàíñòâà Êàçàí, 1923; À.Õ.
Õàëèêîâ. Òàòàð õàëêüíûí êèëåï ÷ûãüøû. Êàçàí, 1974 è äð.)
Êðàòêà áèáëèîãðàôèÿ íà èçòî÷íèöè çà âñåëåíñ-
êèÿ áîã Òàíãðà è çà íåãîâèÿ ñàêðàëåí ñèìâîë “Y”.
1
Àëàäæîâ, Æ. Íîâ ìåäàëèîí ñúñ çíàöè. ­ Íóìèçìàòèêà, 15, 1981,
3, 28-31.
2 Àëàäæîâ, Æ. Îïèò çà îïðåäåëÿíå íà çíàöèòå îò ïðàáúëãàðñêèòå
íåêðîïîëè â ñòðóêòóðíî è õðîíîëîãè÷åñêî îòíîøåíèå. Â: Ïðîá-
ëåìè íà ïðàáúëãàðñêàòà èñòîðèÿ è êóëòóðà, 1, 269-274, (Âòîðà
ìåæäóíàðîäíà ñðåùà ïî ïðàáúëãàðñêà àðõåîëîãèÿ ­ Øóìåí,
1986).
3
Àëàäæîâ. Æ. Çà êóëòà êúì Òàðãðà â Ñðåäíîâåêîâíà Áúëãàðèÿ. ­
Àðõåîëîãèÿ, 1983, ­ 1-2, 76-85.
4
Àëàäæîâ. Æ. Ñòàðîáúëãàðñêè îëîâåí ïå÷àò ñúñ çíàöè îò Âåëèêè
Ïðåñëàâ. — Àðõåîëîãèÿ, 1992, ­ 1, 41-44.
5
Àëàäæîâ. Æ. Îáðàç íà Òàíãðà. ­ Â: Ïëèñêà, Ìàäàðà, Ïðåñëàâ,
1977, ­ 1, ñ. 12.
6
Àëàäæîâ. Æ. Çà åäèí òèï èçîáðàæåíèÿ íà Òàíãðà. ­ Ìóçåé è
ïàìåòíèöè íà êóëòóðàòà, 1983, 1.
7
Àëàäæîâ. Æ. Ñèìâîë íà ñâåòà â íÿêîè ïðàáúëãàðñêè ïàìåòíèöè.
­ Àðõåîëîãèÿ, ­ 1, 1980, 41-47.
8
Áåøåâëèåâ, Â. Ïúðâîáúëãàðñêè àìóëåòè. ­ Èçâåñòèÿ íà Íàðîä-
íèÿ ìóçåé ­ Âàðíà, 9 (24), 1973, ñ. 53-62.
9
Áåøåâëèåâ, Â. Çíà÷åíèå íà ïúðâîáúëãàðñêèÿ çíàê „Y“. ­ Èçâåñ-
òèÿ íà Íàðîäíèÿ ìóçåé ­ Âàðíà, ÕV (ÕÕÕ), 1979, ñ. 17, ñë.
10
Áåøåâëèåâ, Â. Miscellanea protobulgarica ­ Èçâåñòèÿ íà Íàðîä-
íèÿ ìóçåé ­ Âàðíà, 1986, 22/27.
11
Áåøåâëèåâ, Â. Ïúðâîáúëãàðèòå (áèò è êóëòóðà). Ñ., 1981.
ÀÂÈÒÎÕÎË
12
Áåøåâëèåâ, Â. Ðåëèãèÿòà íà ïðàáúëãàðèòå ­ ÁÈÁ, III, 1930, ­ 2.
13
Áîÿäæèåâ, Ñ. Àðõèòåêòóðàòà íà ïðàáúëãàðñêèòå õðàìîâå. ­ Â:
Ïðîáëåìè íà ïðàáúëãàðñêàòà èñòîðèÿ è êóëòóðà, 1, 314-327 (Âòî-
ðà ìåæäóíàðîäíà ñðåùà ïî ïðàáúëãàðñêà àðõåîëîãèÿ ­ Øó-
ìåí, 1986).
14
Ãåîðãèåâ, Ï. Îòíîâî çà ïúðâîáúëãàðñêèÿ íàäïèñ îò âúíøíèÿ
ãðàä íà Ïëèñêà (êúì èçó÷àâàíå íà ïðàáúëãàðñêàòà ðåëèãèÿ). ­
Àðõåîëîãèÿ, 1991, ­ 1, 38-43.
15
Êëÿøòîðíûé, Ñ.Ã. Ïðàáîëãàðñêèé Òàíãðà è äðåâíîòþðñêèé ïàí-
òåîí. ­ Ñá. â ïàìåò íà ïðîô. Ñòàí÷î Âàêëèíîâ, Ñ., ÁÀÍ, 1984 ã.,
18-22.
16
Ìàðêîâà, Ò.È., Ñ.À. Ïëåòíåâà. Òèïîëîãèÿ è òîïîãðàôèÿ çíàêîâ
ìàñòåðîâ íà ñòåíàõ âíóòðåííîãî ãîðîäà Ïëèñêà. ­ Ñá. â ïàìåò
íà ïðîô. Ñòàí÷î Âàêëèíîâ. Ñ., ÁÀÍ, 1984.
17
Ìîñêîâ, Ì. Ïðàáúëãàðñêè ðóíè÷åñêè çíàê (Y), çà òåîíèìà Òàí-
ãðà ­ Ñòàðîáúëãàðèñòèêà, 1987, 1, ñ. 15-23.
18
Îâ÷àðîâ, Ä. Êúì âúïðîñà çà ðåêîíñòðóêöèÿòà íà ðåëèãèîçíî-
ìèòîëîãè÷åñêèÿ êîìïëåêñ íà ïðàáúëãàðèòå. ­ Ïðîáëåìè íà êóë-
òóðàòà, 1980, ­ 1.
20
Îâ÷àðîâ, Ä. Çà åçè÷åñêàòà ñèìâîëèêà ó ïðàáúëãàðèòå. ­ Â: Ïúð-
âè ìåæäóíàðîäåí êîíãðåñ ïî áúëãàðèñòèêà, Ñ., 13 ìàé ­ 3 þíè
1981, ñ. 274-285.
21
Ïåòðîâà, Ï. Çà ïðîèçõîäà è çíà÷åíåòî íà çíàêà „èïñèëîí“ è
íåãîâèòå äîôîíåòè÷íè âàðèàíòè. ­ Ñòàðîáúëãàðèñòèêà, 1990, 2.
22
Ïåòðîâà, Ï. Êúì âúïðîñà çà ñåäìîëú÷íàòà ðîçåòà îò Ïëèñêà. ­
Â: Ïðèíîñè êúì Áúëãàðñêàòà àðõåîëîõèÿ. I, Ñ., 1992, 103-106.
23
Ðàøåâ, Ð. Çíàöè è ðèñóíêè ïî ñòåíèòå íà êðúãëàòà öúðêâà â Ïðåñ-
ëàâ. ­ Èçâåñòèÿ íà Íàðîäíèÿ ìóçåé ­ Øóìåí, 1973, ­ 6.
24
Ðàøåâ, Ð. Çà õðîíîëîãèÿòà è ïðîèçõîäà íà çíàêà „èïñèëîí ñ äâå
õàñòè“. ­ Â: Ïðèíîñè êúì Áúëãàðñêàòà àðõåîëîãèÿ, I, Ñ., 1992,
96-102.
25
Ñåôòåðñêè, Ð. Åãðåêî ­ åäèí ïðàáúëãàðñêè ñþæåò â øåâè÷íèòå
êîìïîçèöèè îò Ãðàîâñêî è Ñàìîêîâñêî. ­ Ñï. ÁÀÍ, ­ 5-6, 1992,
63-71.
26
Ñòîéíåâ, À. Çà òîòåìèçìà ó ïðàáúëãàðèòå. Ñï. ÁÀÍ, 1992, ­ 5-6.
27
Òîòåâ, Ê. Ðàííîñðåäíîâåêîâåí ñðåáúðåí àìóëåò îò ñ. Âúðáîâêà,
Âåëèêîòúðíîâñêè îêðúã. ­ Â: Ïðîáëåìè íà ïðàáúëãàðñêàòà èñ-
òîðèÿ è êóëòóðà, 1, 365-377. (Âòîðà ìåæäóíàðîäíà ñðåùà ïî
ïðàáúëãàðñêà àðõåîëîãèÿ ­ Øóìåí, 1986 ã.).
28
Òîòåâ, Ò. Çà åäíà ãðóïà áðîíçîâè àìóëåòè ñ ôëàíêèðàí ñ âåðòè-
êàëíè õàñòè „èïñèëîí“ („Y“) îò Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ. ­ Â.
Ïðîáëåìè íà ïðàáúëãàðñêàòà èñòîðèÿ è êóëòóðà, 2 (Òðåòà ìåæ-
äóíàðîäíà ñðåùà ïî ïðàáúëãàðñêà àðõåîëîãèÿ, Øóìåí, 1990 ã.)
29
Òîòåâ, Ò. Êàìåííà êîëîíà ñúñ çíàöè îò Ïðåñëàâ. ­ Ìóçåé è ïà-
ìåòíèöè íà êóëòóðàòà, 1965, ­ 3, ñ. 20-22.
30
Òîòåâ, Ò. Çà åäíà ãðóïà ìåòàëíè ïå÷àò÷åòà ­ àìóëåòè îò Ïðåñ-
ëàâ. ­ Â: Ïðîáëåìè íà ïðàáúëãàðñêàòà èñòîðèÿ è êóëòóðà. 1,
365-347. (Âòîðà ìåæäóíàðîäíà ñðåùà ïî ïðàáúëãàðñêà àðõåî-
ëîãèÿ ­ Øóìåí, 1986).
31
Òîòåâ, Ò. Åäèí áðîíçîâ ìåäàëèîí ñúñ çíàöè îò Ïðåñëàâ. ­ Àðõå-
îëîãèÿ, 1967, ­ 2, ñ. 36-39.
32
Òîòåâ, Ò. Ïðàáúëãàðñêè ìåòàëíè àìóëåòè îò Ïðåñëàâ. ­ Â: Ïëèñêà
­ Ïðåñëàâ, 2, Ñ. ÁÀÍ, ñ. 182-186.
33
Bucher, V.F. Tanri. ­ In: Encyclopedia of Islam. 652-654.
34
Roux, Jean-Paul. Tangri ­ essai sur le CIEL = DIEU des peuples
Altaiques. ­ Revue de l’Histoire des Religions. T.CL, No 2, Octobre-
Decembre 1956, 173-210 (Presses Universitaires de France).
35
Vaklinov, Ein Denkmal runischen Schriffums Pliska. ­ In: Studia in
honorem Vesselin Besevliev. S., 1978, 245-254.
47
 ÀÂÈÒÎÕÎË

ÊÎÉ Å ÁÈË ÁÎÐÈÑ ÃÎÄÓÍÎÂ

ÄÈÌÈÒÚÐ ÈË. ÄÈÌÈÒÐÎÂ

 „Áîëüøàÿ ñîâåòñêàÿ åíöèêëîïåäèÿ“, 1950 ã. (Ò. 5, ñ.

577) Áîðèñ Ãîäóíîâ íå å îïðåäåëåí êàòî „ðóñêè áîëÿðèí“,
à ñàìî êàòî „áîëÿðèí“. Îò òàì íàó÷àâàìå, ÷å òîé å áèë îò
áîëÿðñêèÿ ðîä Ñàáèðîâè-Ãîäóíîâè, êîéòî „ñ 14 â. íàõî-
äèâøèõñÿ íà ñëóæáå ó ìîñêîâñêèõ âåëèêèõ êíÿçåé“. Òîçè
áîëÿðñêè ðîä èìàë çåìè â ðàéîíà íà Êîñòðîìà. Áîðèñ Ãî-
äóíîâ óïðàâëÿâàë Ìîñêîâñêîòî öàðñòâî 10 ãîäèíè êàòî
ðúêîâîäèòåë íà ïðàâèòåëñòâîòî íà öàð Ôüîäîð Èâàíîâè÷
(îò 1588 äî 1597) è 7 ãîäèíè êàòî öàð (îò 1598 äî 1605).
Äîðè îò òåçè êðàòêè ñâåäåíèÿ å ïðåäåëíî ÿñíî, ÷å òóê
ñòàâà äóìà çà ÷óæä íà Ìîñêîâñêîòî öàðñòâî áîëÿðñêè ðîä.
Ñàáèðîâè-Ãîäóíîâè ñà ïîñòúïèëè íà ðóñêà ñëóæáà â 14
âåê â Êîñòðîìà, êúäåòî ñà ñå íàìèðàëè è çåìèòå èì. Ðà-
éîíúò íà Êîñòðîìà å áèë âúâ âëàäåíèå íà ðóñêèòå êíÿçå
ìíîãî ïðåäè 14 âåê è ôàêòúò, ÷å òå „ñà ïîñòúïèëè íà ñëóæ-
áà“ èìåííî òîãàâà ïîêàçâà, ÷å òå ñà áèëè ÷óæäåíöè â òîçè
ðàéîí è ÷å ñà ïîëó÷èëè çåìèòå ñè òàì ñúñ ñàìîòî èì ïîñ-
òúïâàíå íà ñëóæáà ïðè ðóñêèòå êíÿçå. Àêî Ñàáèðîâè-Ãî-
äóíîâè áÿõà ðóñêè áîëÿðñêè ðîä, ïðåìåñòåí â Êîñòðîìà
îò äðóãà ÷àñò íà Öàðñòâîòî, òå íÿìàøå çàùî äà ïîñòúï-
âàò îòíîâî íà ðóñêà ñëóæáà ïðåç 14 âåê. Îòêúäå òîãàâà ñà
äîøëè òå â Êîñòðîìà?
Çà äà îòãîâîðèì íà òîçè âúïðîñ, òðÿáâà äà ñå âúðíåì
ìàëêî íàçàä â èñòîðèÿòà íå ñàìî íà Ìîñêîâñêîòî êíÿæåñ-
òâî, íî è íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Áåçöåíåí ïúòåâîäèòåë â èç-
ñëåäâàíèÿ îò òîçè õàðàêòåð íè äàâà íàñêîðî ïóáëèêóâàíà-
òà è íà áúëãàðñêè åçèê êíèãà íà ãîëåìèÿ èñòîðèê è àðõåî- ïåðèîä (5-7 â.) â ñïîìåíàòèòå ïî-ãîðå òåðèòîðèè ñå óñòà-
ëîã íà Òàòàðñòàí ïðîô. À.Õ. Õàëèêî⠄500 ðóñêè ôàìè- íîâÿâà íàñåëåíèå, àêî íå åäíîðîäíî, òî ïîíå ñðîäíî íà
ëèè îò áúëãàðî-òàòàðñêè ïðîèçõîä“, Ñîôèÿ, 1993 ã. áúëãàðèòå.  òîçè ñìèñúë óñòàíîâÿâàíåòî ïî òåçè ìåñòà
Ïðåñåëåíèÿ îò âîëæêà Áúëãàðèÿ â ðóñêèòå êíÿæåñòâà, ïî-êúñíî íà áúëãàðñêà äúðæàâà íå å íåùî ñëó÷àéíî è íåï-
Ïðèáàëòèêà è Ïîëøà ðåäâèäåíî, à çàâúðøèòåëåí àêò íà åäíà äúëãà êîëîíèçà-
À.Õ. Õàëèêîâ ðàçãëåæäà èñòîðèÿòà íà Ðóñèÿ êàòî ïðî- öèÿ. Ñúùèÿò ïðîöåñ ñå íàáëþäàâà ïðè óñòàíîâÿâàíåòî íà
öåñ, ïðåìèíàë ïðåç ñëåäíèòå eòàïè: Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ è Ïàíîíñêà Áúëãàðèÿ, ïðåäõîæäàíè
1. Äîáúëãàðî-ñëàâÿíñêè (áàëòñêè) åòàï, 5-7 â; îò ïîâå÷å îò 100 ãîäèíè êîëîíèçàöèÿ. Âòîðèÿò åòàï, ïî-
2. Áúëãàðî-ñëàâÿíñêè åòàï, 8 â.; ñî÷åí îò Õàëèêîâ êàòî áúëãàðî-ñëàâÿíñêè, ñúùî ìîæå äà
3. Áúëãàðî-îäðèíñêè è äðåâíîðóñêè åòàï, 8-15 â.; ñå ðàçãëåäà êðèòè÷åñêè.  åòíè÷åñêî îòíîøåíèå òîé áè
4. Êàçàíî-ðóñêè åòàï, 15-16 â.; ìîãúë äà ñå íàðè÷à è áúëãàðî-íîðìàíñêî-ñëàâÿíñêî-áàë-
5. Ôåîäàëíî-ðóñêè åòàï 16-18 â.; òñêè, íî â ïîëèòè÷åñêî îòíîøåíèå òîé áè ìîãúë äà ñå îï-
6. Áóðæîàçíî-ðóñêè åòàï, 18-20 â.; ðåäåëè ñàìî êàòî áúëãàðî-íîðìàíñêè. Òóê èìàìå ïðåä-
7. Äâàäåñåòè âåê. âèä íîðìàíñêèÿ ïðîèçõîä íà ðóñèòå, êîéòî, ìàêàð è îò-
(À.Õ. Õàëèêîâ, „500 ðóñêè ôàìèëèè îò áúëãàðî-òàòàð- äàâíà óñòàíîâåí îò èñòîðè÷åñêàòà íàóêà, âñå îùå ïðåäñ-
ñêè ïðîèçõîä“, ñ. 12) òàâëÿâà íåóäîáíà ìàòåðèÿ çà ðóñêèòå ó÷åíè. Íîðìàíèòå
Ñàìèÿò Õàëèêîâ êîðèãèðà ïúðâèÿ åòàï, êàòî äîáúëãà- ñà îñíîâàòåëèòå íà òðèòå ïðèíöèïíè äðåâíî-ðóñêè êíÿ-
ðî-áàëòñêè, êîåòî è ñïîðåä íàñ å òî÷íàòà ôîðìóëèðîâêà. æåñòâà ­ Êèåâñêîòî, Íîâãîðîäñêîòî è Ìîñêîâñêîòî.  òîçè
Òóê áè òðÿáâàëî äà ñå íàïðàâè è åäíî äîïúëíåíèå. Ìàêàð ñìèñúë òðÿáâà äà ñå ðàçáèðà è óïîòðåáàòà íà ïîíÿòèåòî
÷å îïðåäåëÿ ïúðâèÿ ïåðèîä êàòî âçàèìîîòíîøåíèÿ è ñìåñ- „ðóñêè“, ïîíå äî êðàÿ íà êàçàíî-ðóñêèÿ ïåðèîä (15-16 âåê).
âàíå íà äðåâíîìîðäîâñêè, äðåâíîìàðèéñêè è äðåâíîóí- Íå ïî-êúñíî îò 7 âåêà (à âåðîÿòíî îêîëî 100 ãîäèíè
ãàðñêè åòíîñè ñ ïðèáàëòèéñêè, Õàëèêîâ ñïîìåíàâà, ÷å ïðåç ïî-ðàíî) ñïîðåä Õàëèêîâ çàïî÷âàò è ïúðâèòå ïðåñåëâà-
òîçè ïåðèîä â Ïîâîëæèåòî è Ïðèóðàëèåòî âå÷å å áèëî íèÿ îò Ïîâîëæèåòî íà çàïàä è ñåâåðîçàïàä. Òåçè ïðåñåëå-
çàïî÷íàëî ïðîíèêâàíå è íà íàñåëåíèå îò „òþðêñêè ïðîèç- íèÿ óâëè÷àò è ÷àñò îò íîâîäîøëèòå ïðåç 5 âåê òàì õóíè,
õîä“. Îòíîñíî òîçè ôàêò Ãóìèëüîâ å íàïúëíî ïîëîæèòå- êîèòî â ïúòÿ ñè íà çàïàä äîñòèãàò íå ñàìî Ïðèáàëòèêà, íî
ëåí, êàòî òîé îïðåäåëÿ òîâà íàñåëåíèå êàòî „õóíñêî“. Áåç è Ïîëøà. Êúì ñðåäàòà íà 8 âåê å óñòàíîâåíî îáðàòíî ïðèä-
äà âëèçàìå â äúëáîêî ïðîòèâîðå÷èâèÿ âúïðîñ çà åòíè÷åñ- âèæäàíå íà ñúùèòå õóíè, êàòî òå äîñòèãàò äî Íîâãîðîä.
êàòà ïðèíàäëåæíîñò íà õóíèòå è çà ñúäúðæàíèåòî íà ïî- Òîâà ñà ïðåäöèòå íà èçâåñòíèòå îò âðåìåòî íà Àëåêñàí-
íÿòèåòî „òþðêñêè ïðîèçõîä“, êîåòî å ñàìî ïî ñåáå ñè îã- äúð Íåâñêè Ãàâðàèë Ðàäøà è Ãëàíäà Êàìáúëà, îò êîèòî
ðîìíà ìàòåðèÿ, ùå îòáåëåæèì ñàìî, ÷å îùå ïðåç òîçè ïðúâ ïî-êúñíî ïðîèçëèçàò èçâåñòíèòå „ðóñêè“ ðîäîâå Ñàáèðî-

48

âè, Ïóøêèíè, Øåðåìåòèåâè, Ðîìàíîâè, Ñóõîâî-Êîáèëè-
íè è äð. Òóê çà ïðúâ ïúò ñå ñðåùàìå ñ åäèíèÿ êëîí íà ðî-
äîñëîâíîòî äúðâî íà Áîðèñ Ãîäóíîâ ­ Ñàáèðîâè. Äàëè
åòèìîëîãèÿòà íà èìåòî èçäàâà âðúçêà ñ èçâåñòíèòå õóíè-
ñàáèðè, êîåòî ìîæå äà õâúðëè ñâåòëèíà âúðõó åòíè÷åñêèÿ
ïðîèçõîä íà ïðîÿâèëèòå ñå ïðåç 5 âåê â Ïîâîëæèåòî õóíè,
ñè îñòàâà íåðåøåí âúïðîñ.
Ïðåç âòîðèÿ åòàï, ïîñî÷åí îò Õàëèêîâ, ñå îáðàçóâàò è
ïúðâèòå äúðæàâè, êîèòî ïîñòàâÿò îñíîâèòå íà òîâà, êîåòî
ìíîãî ïî-êúñíî ùå ñå îçíà÷àâà êàòî Ðóñèÿ ­ Êèåâñêà Ðóñ
è Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Êàêòî ïîñî÷âà Õàëèêîâ ­ „èçâåñòíî
èçïðåâàðâàùî ðàçâèòèå ïî òîâà âðåìå“ (10-11 âåê) ñå çà-
áåëÿçâà âúâ Âîëæêà Áúëãàðèÿ, ïðåâúðíàëà ñå â îïðåäåëÿ-
ùà èêîíîìè÷åñêà è ïîëèòè÷åñêà ñèëà çà îáøèðåí ðåãèîí
íà ãðàíèöàòà ìåæäó Åâðîïà è Àçèÿ, ìåæäó Çàïàäà è Èçòî-
êà. Ïî-êúñíî (12-13 âåê) ñå ôîðìèðàò è äðóãèòå êíÿæåñòâà
â òîçè ðåãèîí ­ Âëàäèìèðî-Ñóçäàëñêîòî, Ðÿçàíñêîòî, Íîâ-
ãîðîäñêîòî è äð. Ïî òîâà âðåìå áëàãîäàðåíèå íà äðåâíè-
òå ñè äúðæàâíè÷åñêè òðàäèöèè áúëãàðèòå âå÷å èìàò äúð-
æàâà, êîÿòî âúâ âñÿêî îòíîøåíèå ñëóæè çà åòàëîí çà íîð-
ìàíèòå, ñúçäàâàùè ñâîè êíÿæåñòâà ìåæäó Áàëòèéñêî è
×åðíî ìîðå. Âñè÷êè „ðóñêè“ êíÿæåñòâà îò òîçè ïåðèîä â
òúðãîâñêî è èêîíîìè÷åñêî îòíîøåíèå äî ãîëÿìà ñòåïåí
ñà çàâèñåëè îò îòíîøåíèÿòà ñè ñ Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Ïî
ñúùåñòâî ­ òúðãîâñêè êîìïàíèè, òåçè íîðìàíñêè êíÿæåñ-
òâà ñà ñå íóæäàåëè æèçíåíî îò ïîñðåäíè÷åñêàòà ðîëÿ è
äåéíîñò íà òúðæèùàòà âúâ Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Ïðåç òÿõ ñà
òå÷àëè êåðâàíèòå îò èçòîê, ÷èèòî ñòîêè íîðìàíñêèòå êî-
ðàáè ñà ïðåíàñÿëè â Çàïàäíà Åâðîïà è Ñêàíäèíàâèÿ. Áëà-
ãîäàðåíèå íà ïðåêðàñíî óñòðîåíîòî ñè çåìåäåëèå, îò êîå-
òî íåâåäíúæ ñà ñå âúçõèùàâàëè àðàáèòå ìèñèîíåðè è òúð-
ãîâöè, Âîëæêà Áúëãàðèÿ íåâåäíúæ å ñïàñÿâàëà îò ãëàä „ðóñ-
êèòå“ êíÿæåñòâà (1024, 1229).
Äîðè ïî âðåìå íà íàé-íàïðåãíàòèòå âçàèìîîòíîøåíèÿ
ìåæäó êíÿæåñòâàòà è áúëãàðñêàòà äúðæàâà, ðóñêèòå êíÿçå
íå ñà ïðåêúñâàëè ñâîèòå êîíòàêòè ñ áúëãàðèòå. Ïîðàäè
åòíè÷åñêàòà íååäíîðîäíîñò íà òåõíèòå êíÿæåñòâà, ðóñêè-
òå êíÿçå, êîèòî íå ñà ñå ñìÿòàëè åòíè÷åñêè îáâúðçàíè ñ
íåðóñêîòî (íåíîðìàíñêî) íàñåëåíèå, ÷åñòî ñà äåéñòâàëè
â íåãîâ óùúðá. Òå ùåäðî ñà ïðåäëàãàëè çåìè è öåëè ñåëà
íà áúëãàðñêèòå áîëÿðè è îãðîìíè ïðèâèëåãèè íà áúëãàð-
ñêèòå òúðãîâöè, çàíàÿò÷èè è ìàéñòîðè ñòðîèòåëè.  Ðÿ-
çàí, Ñóçäàë, Âëàäèìèð, Íîâãîðîä, Ìóðîì è äð. ðóñêè ãðà-
äîâå ñà æèâååëè ãîëåìè êîëîíèè áúëãàðè. Òå ñà áèëè ïðèâ-
ëè÷àíè, êàêòî ïèøå Õàëèêîâ, „ñúñ çåìè è âúçíàãðàæäå-
íèÿ“. Èçâåñòíè ñà è áðà÷íèòå âðúçêè ìåæäó ðóñêèòå êíÿçå
è áúëãàðñêèòå áîëÿðè ­ êèåâñêèÿò êíÿç Âëàäèìèð è Àíä-
ðåé Áîãîëþáñêè ñà áèëè æåíåíè çà áúëãàðêè. Â ðåçóëòàò
íà òîçè ïðîöåñ Õàëèêîâ òâúðäè, ÷å „...â ñëàâÿíî-ðóñêèÿ
åçèê, êóëòóðà, èêîíîìèêà, êàêòî è â òåðìèíîëîãèÿòà íà
ñîöèàëíî-ïîëèòè÷åñêèòå îòíîøåíèÿ ïðîíèêâàò çíà÷èòå-
ëåí áðîé òþðêñêî-áúëãàðñêè çàåìêè...“.
ÏÐÅÑÅËÅÍÈßÒÀ ÎÒ ÂÎËÆÊÀ ÁÚËÃÀÐÈß Â ÐÓÑÊÈ-
ÒÅ ÊÍßÆÅÑÒÂÀ ÏÐÅÇ 13-16 ÂÅÊ
Ìàñîâî ïðåñåëåíèå íà áúëãàðè â çåìèòå íà ðóñêèòå
êíÿæåñòâà ñå èçâúðøâà ïðåç 50-òå ãîäèíè áîðáà íà Âîëæ-
êà Áúëãàðèÿ ñðåùó ìîíãîëñêîòî íàøåñòâèå. Ìàêàð ÷å çà-
ãóáèëè òàçè áîðáà, áúëãàðèòå ñà åäèíñòâåíèÿò åâðîïåéñ-
ÀÂÈÒÎÕÎË
êè íàðîä îêàçàë ñåðèîçíà ñúïðîòèâà íà ìîíãîëöèòå, ñ êî-
åòî ñïèðàò óñòðåìà èì êúì Çàïàäíà Åâðîïà è ñïàñÿâàò
ðóñêèòå çåìè îò íåïîñðåäñòâåíà îêóïàöèÿ è âêëþ÷âàíå â
Îðäàòà. Ñïîðåä Õàëèêîâ èìåííî òîãàâà (ïðåç òîçè 50-ãî-
äèøåí ïåðèîä) âúçíèêâàò áúëãàðñêèòå ñåëèùà îêîëî Êîñ-
òðîìà, êàòî òîé óòî÷íÿâà, ÷å òåçè çåìè ïî-êúñíî „ñå ïðåâ-
ðúùàò â ïóíêòîâå çà áåæàíöè îò òþðêîåçè÷íàòà ñðåäà íà
Ïîâîëæèåòî“. Íàïðèìåð ïðåç 1237 ã. âèæäàìå åäèí îò áúë-
ãàðñêèòå öàðñêè ñèíîâå, Àìèðãàòà, äà óïðàâëÿâà Âëàäè-
ìèð îò èìåòî íà ðóñêèÿ êíÿç. Òîé íå å ìîãúë äà áúäå íà-
ìåñòíèê òàì íà ìîíãîëöèòå, òúé êàòî Âëàäèìèð å ïðåâçåò
îò òÿõ ïðåç 1238 ã. Èçòåãëÿíåòî íà áúëãàðñêèòå áîëÿðè è
ñâúðçàíèòå ñ òÿõ õîðà îò Ïîâîëæèåòî ñå çàñèëâà îñîáåíî
ïðåç ïåðèîäà 1238-1242 ã. Õàëèêîâ óòî÷íÿâà òóê, ÷å òîâà
èçñåëâàíå ñå å îñúùåñòâèëî ãëàâíî êúì Íîâãîðîä ïîðàäè
áëàãîïðèÿòíàòà ïîëèòèêà íà Àëåêñàíäúð Íåâñêè, êîéòî
èìàë íóæäà îò îòáðàíè âîéñêè. Òîé áèë âúçíàãðàäåí çà
òàçè ñè ïîëèòèêà â çíàìåíèòàòà Íåâñêà áèòêà, êîãàòî çàå-
äíî ñúñ ñïîìåíàòèòå ïðåäè Ðàäøà è Êàìáúëà íà íåãîâà
ñòðàíà âèæäàìå è áúëãàðè, âîäåíè îò áîëÿðèòå Àòóí, Àð-
áàóò è Îãàð.
Ñëåäâàùè ïðåñåëåíèÿ ñà èçâåñòíè ïðåç ïåðèîäà 1257-
1278, êàòî íàïðèìåð ðîäà íà ëåãåíäàðíèÿ ×óðà-áàòúð, êîé-
òî äàâà íà÷àëîòî íà êíÿçåòå ×þðèêîâè, êàêòî è ïðàäåäè-
òå íà òàêèâà ðîäîâå, êàòî Øàõîâñêè, Òåãëåâè, Äåðæàâèíè,
Òîëáóçèíè, Ìåø÷åðñêè, Áåõìåòåâè è äð. Òåçè ïðåñåëåíèÿ
ìîãàò äà ñå ñìÿòàò çà ïîñëåäíèòå ÷èñòî áúëãàðñêè ïðåñå-
ëåíèÿ íà çàïàä, íî òå íå ñà ïîñëåäíèòå îò çåìèòå íà âå÷å
„áèâøàòà“ Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Îò 14 äî 16 âåê ãîëåìè ïðå-
ñåëåíèÿ îò òåçè çåìè ïðîäúëæàâàò, íî Õàëèêîâ îïðåäåëÿ
òåçè ïðåñåëåíèÿ âå÷å êàòî „áúëãàðî-êèï÷àêñêè“, ïðåäâèä
åòíè÷åñêèòå ïðîìåíè, ñòàíàëè òàì ñëåä ôîðìèðàíåòî íà
Çëàòíàòà îðäà. Òàêà íàïðèìåð ïî âðåìåòî íà ðóñêèÿ êíÿç
Èâàí Êàëèòà (1325-1340) îòòàì ñå ïðåñåëâàò „òþðêîåçè÷-
íè“ ôåîäàëè, êîèòî äàâàò íà÷àëîòî íà èçâåñòíèòå ïî-êúñ-
íî „ðóñêè“ áîëÿðñêè ðîäîâå ­ Âèëÿìèíîâè, Àêñàêîâè, Àäà-
øåâè, Êóäàøåâè, Òåíåøåâè, Ãîäóíîâè, Ìîñîëîâè, Ìàìî-
íîâè, Äàâëåòîâè, Òàðáàåâè è äð. Ïî ïðîèçõîä òå ñå ñâúð-
çâàò ñ êíÿçåòå ×åòà, Øèãèëäååâ, Äàâëåò, Ìèðçà Òàðáåé è
äð. Èìåííî êíÿç ×åòà å îñíîâîïîëîæíèêúò íà ðîäà Ãîäó-
íîâè. Çà íåãî ñå çíàå, ÷å ñå å ïðåñåëèë îò Çëàòíàòà îðäà
ïðåç 1330 ã. Ïúðâèÿò èçâåñòåí â èñòîðèÿòà êíÿç, íîñåù
èìåòî Ãîäóí, å áèë Èâàí Ãîäóí, ñèí íà Èâàí Çåðíî, ñèí íà
Äèìèòðèé Çåðíî, âíóê íà êíÿç ×åòà. Çíà÷åíèåòî íà òîçè
ðîä â Ðóñèÿ ñå óâåëè÷àâà, êîãàòî òîé ñå ñâúðçâà ñ ðîäà íà
Ñàáèðîâè, çà êîéòî âå÷å ñïîìåíàõìå. Òîâà ñâúðçâàíå íà
äâàòà ðîäà ïîêàçâà, ÷å åòíè÷åñêàòà âðúçêà ìåæäó ïðåñåë-
íèöèòå îò Çëàòíàòà îðäà ïðåç 14 âåê è ïîòîìöèòå íà ïðå-
ñåëèëèòå ñå â Íîâãîðîä íÿêîãàøíè „õóíè“ å áèëà ÿñíî
îñúçíàâàíà è ïîääúðæàíà. Èìåííî òàçè âðúçêà íàâåæäà
íà ìèñúëòà, ÷å ðîäúò íà êíÿç ×åòà å áèë ïî-ñêîðî áúëãàð-
ñêè, îòêîëêîòî êèï÷àêñêè, âúïðåêè âúçìîæíîñòòà òîé äà
å áèë ñìåñåí.
Îò âñè÷êî êàçàíî äîòóê ñå óáåäèõìå, ÷å îñîáåíî ùî ñå
îòíàñÿ äî ðàéîíà íà Êîñòðîìà, òàì îùå ïðåç 13-14 âåê ñå
å îáðàçóâàëà åäíà çíà÷èòåëíà åòíè÷åñêà ãðóïà îò áúëãàð-
ñêè ïðîèçõîä. Âúâ âðúçêà ñ òîâà Õàëèêîâ ñïîìåíàâà èíòå-
ðåñíèÿ ôàêò, ÷å ïðåç 16-17 âåê æèòåëèòå íà òîçè ðàéîí ñà
áèëè îáåäèíåíè â òàêà íàðå÷åíàòà Áúëãàðñêà âîëîñò (âî-
ëîñò = àäìèíèñòðàòèâíî òåðèòîðèàëíà åäèíèöà), â êîÿòî
ñå ñðåùàëè ôàìèëèè êàòî Áóëãàðèíè, Áóëãàðñêè è äðóãè
ïîäîáíè. Î÷åâèäíî ðîäúò Ãîäóíîâè íå å áèë èçîëèðàíî
49
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÿâëåíèå, à ñàìî åäíà ÷àñò îò ìàñîâè ïðåñåëåíèÿ, íèòî ïúê
äàäåíèòå èì çåìè „îêîëî Êîñòðîìà“ ñà èì áèëè äàäåíè
ñëó÷àéíî ­ ïðîñòî òå å òðÿáâàëî äà óïðàâëÿâàò ñâîè ñú-
íàðîäíèöè.
ÁÎÐÈÑ ÃÎÄÓÍÎÂ È ÌÎÑÊÎÂÑÊÎÒÎ ÖÀÐÑÒÂÎ
Êàêâî ïðåäñòàâëÿâà âñúùíîñò ÿâëåíèåòî Áîðèñ Ãîäó-
íîâ â ðóñêàòà èñòîðèÿ è â èñòîðèÿòà íà Åâðîïà? Ïðîñòî
åïèçîä îò ôåîäàëíè ìæäóîîñîáèöè, ïîñëåäâàëè ñìúðòòà
íà Èâàí Ãðîçíè ëè å áèëî òî, èëè çàä íåãî ñå êðèå íåùî
äðóãî? Àêî òî å áèëî ñàìî åïèçîä, òî è ïðèñúñòâèåòî íà
íåãîâèòå ñúíàðîäíèöè â çåìèòå íà ðóñêèòå êíÿæåñòâà ùå
äà å áèëî ñúùî ñëó÷àåí åïèçîä. Óáåäèõìå ñå, ÷å íå å áè-
ëî òàêà. Äàëå÷ ïðåäè ìîíãîëñêîòî íàøåñòâèå, ïðåç åïè÷-
íàòà áîðáà ñðåùó íåãî è äîñòà ñëåä íåãî áúëãàðè íà íÿ-
êîëêî ïîñëåäîâàòåëíè âúëíè ñà ñå çàñåëâàëè äàëå÷ íà çà-
ïàä îò Ïîâîëæèåòî, äîñòèãàéêè äîðè Ïðèáàëòèêà è Ïîë-
øà.  òîâà íÿìà íèùî ÷óäíî, êàòî ñå çíàå, ÷å ïðåç õóíñêà-
òà åïîõà (4-5 âåê) òåçè çåìè ñà ñå íàìèðàëè ïîä ôàêòè÷åñ-
êèÿ êîíòðîë íà õóíñêàòà èìïåðèÿ. Áúëãàðèòå ñà áèëè îò-
äàâíà çàïîçíàòè ñ òðàäèöèîííàòà ïîñðåäíè÷åñêà ðîëÿ â
òúðãîâñêèòå è ïîëèòè÷åñêèòå îòíîøåíèÿ Èçòîê-Çàïàä, êî-
ÿòî òå ñà èìàëè âúçìîæíîñò äà èãðàÿò îùå îò âðåìåòî íà
Àòèëà. Ïðåñåëíèöèòå îò 7-8 âåê íå ùå äà ñà áèëè çàñåëíè-
öè â íåïîçíàòè çåìè ñ íåïðèâè÷íà è ñëó÷àéíà ðîëÿ. Ïîðà-
äè òåçè ïúðâè ìèãðàöèè ïîñëåäâàëèòå íîâè âúëíè çàñåë-
íèöè ïðåç 13 âåê îùå ïî-îïðåäåëåíî ñà ïîïàäíàëè â ïîç-
íàòà è ñðîäíà ñðåäà, çàñèëâàéêè áúëãàðñêèÿ åëåìåíò íà
çàïàä îò Êàçàí. Íÿêîè èñòîðèöè îò ñúâåòñêàòà øêîëà ïðî-
èçâîëíî òâúðäÿõà, ÷å áúëãàðèòå ñà áèëè óíèùîæåíè îò
ìîíãîëöèòå ñëåä 50-òå ãîäèíè âúîðúæåíà áîðáà. Ôàêòî-
ðèòå, ïîêàçâàùè ìèãðàöèè íà çàïàä ñëåä óñòàíîâÿâàíåòî
íà ìîíãîëñêîòî âëàäè÷åñòâî, íå ñàìî îïðîâåðãàâàò òåçè
òâúðäåíèÿ íî è ïîêàçâàò, ÷å òåçè áúëãàðè ñà ðàçïîëàãàëè
ñ èçâåñòíà ïîëèòè÷åñêà è èêîíîìè÷åñêà àâòîíîìèÿ, çà äà
ïðåäïðèåìàò òåçè ìèãðàöèè ­ îðãàíèçèðàíè, âîäåíè îò
ñâîèòå áîëÿðè è êíÿçå.
ßâëåíèåòî Áîðèñ Ãîäóíîâ íå å áèëî åïèçîä îò ñìóòíî
âðåìå, à öåëåíàñî÷åí ïîëèòè÷åñêè àêò, ñòàðàòåëíî ïîä-
ãîòâåí è îñèãóðåí ñ íåîáõîäèìàòà â åäíà ðàçíîïëåìåííà
äúðæàâà îïðåäåëåíà åòíè÷åñêà ïîäêðåïà.
×óäíî íàèñòèíà, ÷å ñúâåòñêàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà âè-
íàãè å ïîäöåíÿâàëà òîçè ïåðèîä îò èñòîðèÿòà íà Ìîñêîâ-
ñêîòî öàðñòâî, ìàêàð ÷å îò äèíàñòè÷åñêà ãëåäíà òî÷êà òîé
èìà îãðîìíî çíà÷åíèå íå ñàìî â ðóñêè, íî è â åâðîïåéñêè
ìàùàáè. Òîçè ïåðèîä å ñâèäåòåë íà äåòðîíèðàíåòî íà åä-
íà îò íàé-ñèëíèòå åâðîïåéñêè âëàäåòåëñêè äèíàñòèè ­ äî-
ìà Ðþðèê, óïðàâëÿâàë òðèòå ãëàâíè ðóñêè êíÿæåñòâà îá-
ùî îêîëî 800 ãîäèíè ­ åäèí ïåðèîä ïî-ñêîðî òèïè÷åí çà
àâòîêðàòè÷íèÿ Èçòîê, îòêîëêîòî çà õàîòè÷íèÿ Çàïàä. Òî-
âà èñòîðè÷åñêî äåòðîíèðàíå å èçâúðøåíî îò Áîðèñ Ãîäó-
íîâ. Íåùî ïîâå÷å ­ òîâà äåòðîíèðàíå å èçâúðøåíî îò íå-
ãî íå òîëêîâà îò ëè÷íà àìáèöèÿ, à å ïðåäñòàâëÿâàëî öåëå-
íàñî÷åí àêò â ïîëçà íà áúëãàðñêàòà óïðàâëÿâàùà âúðõóø-
êà â öàðñòâîòî è â óùúðá êàêòî íà ñòàðàòà óïðàâëÿâàùà
âúðõóøêà, òàêà è íà ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò ìåñòíîòî áåçï-
ðàâíî íàñåëåíèå. Íåêà ñå ñïðåì íà õàðàêòåðà íà Ìîñêîâ-
ñêîòî öàðñòâî, çà äà ðàçáåðåì ïî-òî÷íî èçâúðøåíèòå îò
Áîðèñ Ãîäóíîâ ïðîìåíè è ãîëÿìàòà öåë, ñòîÿùà çàä òÿõ.
50
Íîðìàíè ­ ñëàâÿíè ­ áúëãàðè
Ìîñêîâñêîòî êíÿæåñòâî ïðè ñâîåòî ñúçäàâàíå íîñè
âñè÷êè áåëåçè, õàðàêòåðíè è çà äðóãèòå äâå ãëàâíè ðóñêè
êíÿæåñòâà ­ Êèåâñêîòî è Íîâãîðîäñêîòî. È òî å ñúçäàäå-
íî îò íîðìàíñêàòà àðèñòîêðàöèÿ âúðõó èçãðàäåíàòà îò òÿõ
ñòðóêòóðà îò âîåííî-òúðãîâñêè êîëîíèè ïî òå÷åíèÿòà íà
ãîëåìèòå ðóñêè ðåêè. Ïî òÿõ ñå å äâèæåë ãëàâíèÿò òúðãîâ-
ñêè îáìåí Èçòîê-Çàïàä-Ñåâåð-Þã ïðåç Ñðåäíîâåêîâèå-
òî. Ïî ïîäîáèå íà ïî-ðàíî óñòàíîâèëèòå ñå â Èçòî÷íà Åâ-
ðîïà õóíè, áúëãàðè è õàçàðè, íîðìàíèòå ðàçáèðàò íåîáõî-
äèìîñòòà îò äúðæàâíîñò, êîÿòî íå ñàìî äà îðãàíèçèðà è
íàïðàâëÿâà, íî è äà çàùèòàâà íîñåùàòà îãðîìíè äîõîäè
ïîñðåäíè÷åñêà òúðãîâèÿ.  ðàçëè÷íè ïåðèîäè òàçè äúð-
æàâíîñò å îðãàíèçèðàíà íà êîíòðîëèðàíèòå îò íîðìàíè-
òå òåðèòîðèè íà Èçòî÷íà Åâðîïà îò åäèí äèíàñòè÷åñêè
ðîä ­ Ðþðèê. Íåîáèêíîâåíàòà äúëãîòðàéíîñò íà òîçè âëà-
äåòåëñêè ðîä, â ñðàâíåíèå ñ íåãîâèòå Çàïàäíî Åâðîïåéñ-
êè åêâèâàëåíòè, ïîêàçâà ÿñíîòî èçòî÷íî âëèÿíèå ïðè ïî-
ëèòè÷åñêàòà è àäìèíèñòðàòèâíà ñèñòåìà âúâåäåíà îò ïðåä-
ñòàâèòåëèòå íà ðîäà Ðþðèê. Ïî ñúùåñòâî íîðìàíèòå ñúç-
äàâàò ñúñ çàâàðåíîòî íàñåëåíèå îò ðàçëè÷åí ïðîèçõîä
(ñëàâÿíè, áàëòè, ôèíè) åäíîòèïíè âçàèìîîòíîøåíèÿ, ïî-
äîáíè íà óñòàíîâåíèòå ïî òåçè çåìè îòíîøåíèÿ îò ïðå-
äèøíèòå çàâîåâàòåëè ­ ãîòè, àëàíè, õóíè, áúëãàðè, õàçà-
ðè. Òåçè îòíîøåíèÿ ñà áèëè ÿñíî îïðåäåëåíè ñúãëàñíî
îáèêíîâåíèÿ çà Èçòîêà êàñòîâ ïðèíöèï ­ îò åäíà ñòðàíà,
âúðõóøêàòà, ñúñòàâåíà îò âîåííî-àäìèíèñòðàòèâíèÿ àïà-
ðàò, ñëåä íåãî îãðîìíîòî òúðãîâñêî ñúñëîâèå, ïðåäñòàâå-
íî êàêòî îò çàâîåâàòåëèòå, òàêà è îò ÷óæäèòå òúðãîâñêè
êîëîíèè, ïîëçâàùè ñå ñúñ ñïåöèàëíè ïðèâèëåãèè è çàùè-
òà è, îò äðóãà ñòðàíà ­ ðàçíîðîäíàòà ìàñà çàâàðåíî çåìå-
äåëñêî íàñåëåíèå, êîåòî çà ñòîëåòèÿ å áèëî ïîñòàâåíî â
ïîëîæåíèå äà èçïúëíÿâà çåìåäåëñêè è îáñëóæâàùè ôóíê-
öèè, êàêòî è äà ñíàáäÿâà ñúñ ñòîêà ðîáñêèòå ïàçàðè íà
Åâðîïà, Âèçàíòèÿ è Õàëèôàòà. Òàçè ñèñòåìà äúëãî âðåìå
å áèëà ïîääúðæàíà âúâ ôóíêöèîíàëíî ñúñòîÿíèå ÷ðåç ïðè-
òîêà íà íîâè âîåííî-òúðãîâñêè êîíòèíãåíòè îò Ñêàíäè-
íàâèÿ, êàêòî è ÷ðåç ïîñòåïåííîòî îáó÷åíèå íà ïîäîáíè
âîéíèöè îò ìåñòíîòî íàñåëåíèå. Íî ãëàâíàòà ñèëà ñè îñ-
òàâàëè ïîïúëíåíèÿòà îò ðîäèíàòà. Òåçè ïîïúëíåíèÿ ñúã-
ëàñíî ñòàðèòå òðàäèöèè íà âèêèíãèòå ñå âîäåëè íà êëàíî-
âà îñíîâà îò êëàíîâàòà àðèñòîêðàöèÿ, êîÿòî ïî ïðèíöèï
íîñåëà â ñåáå ñè âñè÷êè áåëåçè íà àíàðõèñòè÷íîòî îáùåñ-
òâî, ïîäãîòâèëî êðàéíèÿ åâðîïåéñêè ôåîäàëèçúì. Äà ñå
çàäúðæè íà âëàñò ïðè òåçè óñëîâèÿ çà öåëè 800 ãîäèíè,
äîìúò Ðþðèê íàèñòèíà å òðÿáâàëî äà ïðèòåæàâà ðåäêè
êà÷åñòâà. Ñïëîòÿâàùà ðîëÿ çà íîðìàíèòå èçèãðàëî îáñ-
òîÿòåëñòâîòî, ÷å çàâîåâàòåëèòå áèëè ïîñòàâåíè èçöÿëî â
åäíà ÷óæäà è âðàæäåáíà ñðåäà, íàä êîÿòî ãè ïîääúðæàëî
ñàìî âîåííîòî èì ïðåâúçõîäñòâî íàä ìåñòíîòî íàñåëå-
íèå. Âúïðåêè âñè÷êî, ïîðàäè èçòúêíàòèòå õðîíè÷åñêè äå-
ôåêòè, äî 16 âåê íîðìàíñêèòå êíÿæåñòâà ñå ëþøêàëè îò
âúçõîä êúì ïàäåíèå è íàêðàÿ êàïèòóëèðàëè áåç ñúïðîòèâà
ïðåä âèñîêî îðãàíèçèðàíàòà öåíòðàëèçèðàíà âîåííà ìà-
øèíà íà ìîíãîëöèòå. Âúçðàæäàíåòî íà ðóñêàòà äúðæàâ-
íîñò çàïî÷íàëî åäâà â 16 âåê ñ ðåôîðìèòå íà Èâàí Ãðîç-
íè, ïúðâèÿ ðóñêè öàð è àáñîëþòåí âëàäåòåë.
Èâàí Ãðîçíè çàâàðâà âúòðåøíîòî ïîëîæåíèå â Ìîñ-
êîâñêîòî êíÿæåñòâî â áåäñòâåíî ïîëîæåíèå. Îùå äàëå÷
ïðåäè ìîíãîëñêîòî íàøåñòâèå ïðèòîêúò íà ïðåñíè âîåí-
íè îòðÿäè îò Ñêàíäèíàâèÿ êúì Èçòî÷íà Åâðîïà ñåêíàë.
Íîðìàíñêàòà åêñïàíçèÿ ïîñòåïåííî ïðîìåíèëà ñâîÿòà ïî-

ñîêà ñ óñòàíîâÿâàíåòî íà íîðìàíñêè äúðæàâè â Íîðìàí-
äèÿ, Àíãëèÿ, Èðëàíäèÿ è çàïî÷âàíåòî íà íàáåçè â áîãàòî-
òî Ñðåäèçåìíîìîðèå. Ñëåä çàïàäàíåòî íà ðóñêèòå êíÿ-
æåñòâà è óñòàíîâÿâàíåòî íà ìîíãîëñêàòà äîìèíàöèÿ â Èç-
òî÷íà Åâðîïà òÿ âå÷å íå áèëà ïðèòåãàòåëíî ìÿñòî çà ìîð-
ñêèòå íîìàäè ­ ðóñêèòå êíÿæåñòâà òðÿáâàëî äà ñå ñïðàâÿò
ñúñ ñîáñòâåíè ñèëè. Îò òîçè ïåðèîä ìîæå äà ñå ãîâîðè è
çà ïðèâëè÷àíå íà ñïîñîáíè õîðà îò ìåñòíîòî íàñåëåíèå â
óïðàâëåíèåòî, êàòî ïðè Èâàí Ãðîçíè àðèñòîêðàöèÿòà èìà-
ëà âå÷å îïðåäåëåíî íîðìàíî-ñëàâÿíñêè îáëèê. Ïîðàäè
ñòðåìåæà íà Èâàí Ãðîçíè êúì àáñîëþòíàòà âëàñò è ñúç-
äàâàíåòî íà öåíòðàëèçèðàíà äúðæàâà òàçè àðèñòîêðàöèÿ
áèëà òî÷íî ñúñëîâèåòî, ñ êîåòî òîé òðÿáâàëî äà ñå ñáëúñ-
êà íà ïúðâî ìÿñòî. Òîçè ñáëúñúê ïî÷òè èçëè÷èë ðóñêîòî
áîëÿðñêî ñúñëîâèå îò ïîëèòè÷åñêàòà ñöåíà ­ òî ïðåñòà-
íàëî äà áúäå êàêòî âîåííà, òàêà è èêîíîìè÷åñêà ñèëà. Ðå-
ôîðìèòå íà Èâàí Ãðîçíè íå áèëè íàñî÷åíè, êàêòî ìîæå
äà ñå î÷àêâà, â ïîëçà íà áåçïðàâíîòî êðåïîñòíî íàñåëå-
íèå, ñ êîåòî îáèêíîâåíî òèðàíèòå è àâòîêðàòîðèòå ñå ñòðå-
ìÿò äà äúðæàò â ïîä÷èíåíèå îãðàíè÷àâàùàòà âëàñòòà èì
àðèñòîêðàöèÿ. Íàïðîòèâ, ïðè Èâàí Ãðîçíè áèëè ïîñòàâå-
íè îñíîâèòå íà æåëÿçíàòà êðåïîñòíè÷åñêà ñèñòåìà â Ðó-
ñèÿ, êîÿòî ôàêòè÷åñêè ïîñòàâèëà ñëàâÿíñêîòî íàñåëåíèå
â ïúëíî ðîáñòâî. Ïðè òîâà ïîëîæåíèå íà êîå ñúñëîâèå â
äúðæàâàòà ðàç÷èòàë Èâàí Ãðîçíè çà ïîääúðæàíå íå ñàìî
íà ñâîÿòà àáñîëþòíà âëàñò, íî è çà ðåàëèçàöèÿòà íà ñâîè-
òå çàâîåâàòåëíè ïëàíîâå? Î÷åâèäíî ïðè èçáîðà íà òîâà
ñúñëîâèå òîé å èìàë ïðåäâèä ïðàêòèêàòà íà ñâîèòå ïðåä-
õîäíèöè íå ñàìî â Ìîñêîâñêîòî, íî è â äðóãèòå ðóñêè êíÿ-
æåñòâà. Íóæíîòî ìó ïðîôåñèîíàëíî âîåííî ñúñëîâèå òîé
íàìåðèë òàì, êúäåòî ãî íàìåðèë ïðåäè íåãî è Àëåêñàí-
äúð Íåâñêè ­ â áúëãàðñêèòå çàñåëíèöè â êíÿæåñòâîòî, êî-
èòî ïî ñèëàòà íà äúðæàâíèòå ñè è âîåííè òðàäèöèè ïðåä-
ñòàâëÿâàëè íàðîäà îò ïðîôåñèîíàëíè âîéíèöè. Ãëàâíî îò
òÿõ çàïî÷íàëî èçãðàæäàíåòî íà ðóñêîòî ñðåäíî äâîðÿíñò-
âî ­ âîåííîòî ñúñëîâèå, íóæíî íà Èâàí Ãðîçíè. Òàçè ïî-
ëèòèêà íà Èâàí Ãðîçíè ùÿëà äà äàäå ïëîäîíîñíè ðåçóë-
òàòè çà èçäèãàíåòî íà Ìîñêîâñêîòî öàðñòâî è çà ðóñêàòà
åêñïàíçèÿ íà Èçòîê, íî òÿ èìàëà, îò äðóãà ñòðàíà, óáèéñ-
òâåíî çíà÷åíèå çà äèíàñòèÿòà Ðþðèê, íà êîÿòî öàð Èâàí
Ãðîçíè ñå îêàçàë íà ïðàêòèêà ïîñëåäåí ïðåäñòàâèòåë (ñè-
íúò ìó Ôüîäîð, ïîñëåäåí íà òðîíà, ðåàëíî íÿìàë âå÷å íè-
êàêâà âëàñò).
Òî÷íè ñâåäåíèÿ çà ðàçìåðèòå íà áúëãàðñêîòî ïðèñúñò-
âèå â Ìîñêâà â ñðåäàòà íà 16 âåê äàâà Õàëèêîâ, êîéòî îï-
ðåäåëÿ áðîÿ íà òåõíèòå ðîäíèíè, êîèòî ñà íàïóñíàëè Êà-
çàí â ðàçëè÷íî âðåìå“. Ïðåç ñàìàòà 1551 ã. îùå 154 êíÿçå
ñúñ ñåìåéñòâàòà è ñëóæèòåëèòå ñè ñå çàñåëèëè â Ìîñêâà
íà ñëóæáà ïðè Èâàí Ãðîçíè. Òîâà ðÿçêî óâåëè÷àâàíå íà
çàñåëíèöèòå ïðåç òàçè ãîäèíà å áèëî ïðè÷èíåíî âåðîÿòíî
îò ïðîâàëà íà ïëàíîâåòå íà Èâàí ãðîçíè çà óíèÿ ñ Êàçàí,
êúì êîÿòî áèëè íàñî÷åíè íåãîâèòå äèïëîìàòè÷åñêè óñè-
ëèÿ1. Òîçè ïëàí, ïî âñè÷êî èçãëåæäà, ñå ïðîâàëèë ïîðàäè
âåðñêèòå ðàçëè÷èÿ, ñúùåñòâóâàùè ìåæäó äâåòå äúðæàâè
è ïîðàäè ñèëíîòî ìîíãîëñêî ïðèñúñòâèå â Êàçàí. Çà Èâàí
Ãðîçíè îñòàâàëî ñàìî âîåííîòî ðåøåíèå íà ïðîáëåìà ñ
Êàçàíñêîòî õàíñòâî è ðåøåíèåòî çà âîåíåí ïîõîä áèëî
âçåòî ïðåç ñúùàòà 1551 ã. Ïî âñÿêà âåðîÿòíîñò ðóñêàòà
ïàðòèÿ â Êàçàí å áèëà èíôîðìèðàíà çà òîâà ðåøåíèå, â
ðåçóëòàò íà êîåòî ïî÷òè âñè÷êè íåéíè ïðåäñòàâèòåëè â
Êàçàí åìèãðèðàëè. Òå íàïóñíàëè Êàçàí íà÷åëî ñ íàé-èç-
âåñòíèÿ ñè ëèäåð, ïðî÷óòèÿ Øàõ Àëè2, êîéòî ÷åòèðè ïúòè
ÀÂÈÒÎÕÎË
áèë çàåìàë Êàçàíñêèÿ ïðåñòîë. Ïðåç ñúùàòà 1551 ã. èçã-
ëåæäà, çà äà ëåãèòèìèðà áúëãàðñêàòà åìèãðàöèÿ â Ìîñ-
êîâñêîòî öàðñòâî, òîé ñå îæåíèë çà ïîñëåäíàòà êàçàíñêà
öàðèöà, ëåãåíäàðíàòà Ñþþìáèêå, çàåäíî ñ êîÿòî ñúùàòà
ãîäèíà ñå èçñåëèëè â Ìîñêâà. Òóê òðÿáâà äà ñå ïîä÷åðòàå,
÷å âå÷å ïî òîâà âðåìå çàñåëâàùèòå ñå â Ìîñêâà, Íèæíè
Íîâãîðîä, Ðÿçàí è äðóãè ðóñêè ãðàäîâå è îêîëíîñòèòå èì
áúëãàðè è áúëãàðî-êèï÷àêè ñå ïîëçâàëè ñ ïðåäâàðèòåëíî
îïðåäåëåí è óçàêîíåí ñòàòóò, êîåòî ïîêàçâà, ÷å ñàìîòî
çàñåëâàíå îòãîâàðÿëî íà èíòåðåñèòå íà Èâàí Ãðîçíè. Òå
ñå çàñåëâàëè êàòî âîåííî è ñëóæåùî ñúñëîâèå, îñíîâà íà
áúäåùèòå ðóñêè âîåííè è ÷èíîâíèöè (äÿêîâå) ­ îòòàì è
ïîÿâàòà íà òàêà íàðå÷åíèòå ñëîáîäè ­ ãîëåìè ñåëèùà ñ
íåêðåïîñòíî íàñåëåíèå, êîåòî èçäàâà óçàêîíåíèòå ïðàâà
íà öÿë åòíîñ, íå íà îòäåëíè íåãîâè ïðåäñòàâèòåëè3.
Ïî òîçè íà÷èí ñå ñòèãíàëî äî ïàðàäîêñàëíîòî ïîëî-
æåíèå, ÷å âúâ âîéñêàòà íà Èâàí Ãðîçèí, êîÿòî îáñàäèëà
ïðåç 1552 ã. Êàçàí çà ðåøèòåëåí ïîñëåäåí ùóðì, åäíà òðåòà
áèë êîíòèíãåíòúò ñúñòàâåí îò èçñåëíèöè îò Êàçàíñêîòî
õàíñòâî. Òå áèëè ïðåäâîæäàíè îò áèâøèÿ êàçàíñêè öàð
Øàõ Àëè, êíÿçåòå Åíèêååâè, Òåíèøåâè è äð., êàêòî è îò
êàçàíñêèÿ ìóðçà, êíÿç Êàìàé. Òðóäíî å äà ñå îòãîâîðè íà
âúïðîñà, êîëêî ñà áèëè áúëãàðèòå âúâ âîéñêàòà íà Èâàí
Ãðîçíè, êîèòî èäâàëè îò èçñåëèëèòå ñå ïî-ðàíî íà çàïàä
áúëãàðñêè ðîäîâå, íî êàòî ñå èìà ïðåäâèä, ÷å òå ïî÷òè
èçöÿëî ïîïúëâàëè âîåííîòî ñúñëîâèå, ìîæå äà ñå íàïðà-
âè ïðåäïîëîæåíèåòî, ÷å ïîëîâèíàòà îò îáñàæäàùàòà Êà-
çàí âîéñêà å áèëà ñúñòàâåíà îò ñðîäíî íà îáñàäåíîòî íà-
ñåëåíèå.
Áåçñïîðíî òîâà ðàçäâîåíèå íà íàöèÿòà å áèëî åäíà íà-
öèîíàëíà òðàãåäèÿ, ÷èèòî ïîñëåäñòâèÿ ñå ÷óâñòâàò â Òà-
òàðñòàí è äî äíåñ, íî òîâà íå å òåìàòà íà íàñòîÿùîòî èç-
ñëåäâàíå.  òîçè ñëó÷àé çà íàñ å ïî-âàæíî äà îòáåëåæèì
îòíîâî ôàêòà, ÷å â ñðåäàòà íà 16 âåê ïîëîâèíàòà îò
âîéñêèòå íà Ìîñêîâñêîòî öàðñòâî ñà áèëè ñúñòàâåíè
îò áúëãàðè è áúëãàðî-êèï÷àêè. Êàòî ñå âçåìå ïðåäâèä,
÷å òåçè âîéñêè ïðåä Êàçàí â 1552 ã. ñà íàáðîÿâàëè 150 000
äóøè, òîâà ïðàâè 75 000 äóøè, åäíà âíóøèòåëíà âîåííà
ñèëà. Èìåííî íà òàçè âîåííà ñèëà ùå ðàç÷èòà ñëåä 30 ãî-
äèíè Áîðèñ Ãîäóíîâ, êîãàòî ùå ïîñåãíå êúì êîðîíàòà è
âëàñòòà.
ÌÎÑÊÎÂÑÊÎÒÎ ÖÀÐÑÒÂÎ Â ÊÐÀß ÍÀ ÂËÀÄÈ×ÅÑÒ-
ÂÎÒÎ ÍÀ ÈÂÀÍ ÃÐÎÇÍÈ
 êðàÿ íà ñâîåòî öàðóâàíå Èâàí Ãðîçíè îðãàíèçèðà íà-
÷àëíèòå ñòúïêè â åêñïàíçèÿòà íà Ðóñèÿ íà èçòîê, êîåòî â
êðàéíà ñìåòêà äîâåæäà äî êîëîíèçàöèÿòà íà Ñèáèð. Òåçè
íà÷àëíè ñòúïêè ñà íàïðàâåíè èçöÿëî ñ ôèíàíñîâàòà è âî-
åííà ñèëà íà çåìèòå îò áèâøåòî Êàçàíñêî õàíñòâî. Ñëåä
ïàäàíåòî íà Êàçàí öàðÿò âúçíàãðàæäàâà, êàêòî ñå ïîëàãà,
âîþâàëèòå íà íåãîâà ñòðàíà áúëãàðñêè áîëÿðè ­ òå ïîëó-
÷àâàò îáðàòíî çåìèòå ñè â Ïîâîëæèåòî, êàòî ïðè îòñúñò-
âèåòî íà ìîíãîëöèòå òàì òå âå÷å ñà ïúëíîâëàñòíè ãîñïî-
äàðè. Îöåëåëèòå îò ïîðàæåíèåòî ìîíãîëñêè êîíòèíãåíòè
íàïóñêàò çåìèòå íà õàíñòâîòî è ñå ïðåãðóïèðàò îòíà÷àëî
íà Óðàë, à ñëåä òîâà áèâàò èçòëàñêàíè îùå ïî íà èçòîê.
Íèêàêâè äàííè íÿìà çà íÿêàêâî áúëãàðñêî èçñåëâàíå íà
èçòîê çàåäíî ñ òÿõ, íèòî íÿêàêâî ïîäîáèå íà 50-òå ãîäèíè
áîðáà, âîäåíà íÿêîãà ñðåùó ìîíãîëöèòå. Î÷åâèäíî õðèñ-
51
 ÀÂÈÒÎÕÎË
òèÿíèçèðàíîòî áúëãàðñêî áîëÿðñòâî ïîíå âðåìåííî å óñ-
ïÿëî äà êîíñîëèäèðà áúëãàðñêîòî íàñåëåíèå â çåìèòå íà
ñòàðàòà Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Òåçè çåìè ñè îñòàâàò èçâåñòíè
êàòî Áúëãàðèÿ è òàêà ïðèñúñòâàò íå ñàìî â òèòóëàòóðàòà
íà Èâàí Ãðîçíè, íî è 100 ãîäèíè ñëåä íåãî â òèòóëàòóðàòà
íà Ìèõàèë Ðîìàíîâ (âèæ áðîé 1-âè íà ñïèñàíèå „Àâè Òî-
õîë“). Âëèÿíèåòî íà áúëãàðñêàòà ôðàêöèÿ â äâîðà íà Èâàí
Ãðîçíè áèëî òàêîâà, ÷å àäìèíèñòðàöèÿòà è ðàçïðåäåëå-
íèåòî íà çåìèòå íà Êàçàíñêîòî õàíñòâî áèëè äàäåíè èç-
öÿëî â ðúöåòå íà íåéíèòå ïðåäñòàâèòåëè.
Òàêà êàçàíñêèòå àðèñòîêðàòè Àìèðåâè è Àïðàêñèíè áè-
ëè íàçíà÷åíè çà „äîçîðíè“ ïàçèòåëè íà äâîðöîâèòå çåìè
­ â Ïîâîëæèåòî, à ðàçïðåäåëåíèåòî íà îñòàíàëèòå êàçàí-
ñêè çåìè áèëî âúçëîæåíî íà äÿêà Ìóðçèí, ñúùî îò êàçàí-
ñêè ïðîèçõîä. Ïî÷òè âåäíàãà ñëåä èçòåãëÿíåòî íà ìîí-
ãîëöèòå îò Ïîâîëæèåòî, òàì íå ñàìî ñå óñòàíîâÿâàò òâúðä
ðåä è çàêîííîñò, íî è òåçè çåìè ñå ïðåâðúùàò â ïëàöäàðì
çà „ðóñêàòà“ åêñïàíçèÿ íà èçòîê. Ïúðâèòå âîåííè îòðÿäè,
îòïðàâèëè ñå îòâúä Óðàë, ñà íàáðàíè îò Êàçàíñêèÿ óåçä
ñúñ ñðåäñòâàòà íà êàçàíñêèòå òúðãîâöè. Òåõíè ëèäåðè áè-
ëè áðàòÿòà Ñòðîãàíîâè, êîèòî ïîëó÷èëè ïðåç 1575 ã. è îôè-
öèàëíà ãðàìîòà îò öàðÿ, äàâàùà èì ïðàâî íà êîëîíèçàöèÿ
íà Ñèáèð. Ôàìèëèÿòà Ñòðîãàíîâè ïðèòåæàâàëà íàé-ãîëÿ-
ìîòî ÷àñòíî áîãàòñòâî â öàðñòâîòî è êàòî ñå èìà ïðåäâèä
ðåâíîñòòà íà Èâàí Ãðîçíè êúì âñÿêî âëèÿíèå èçâúí ñîáñ-
òâåíîòî ìó, å íàèñòèíà ÷óäíî, ÷å òå íå ñà áèëè ñïîëåòåíè
îò ñúäáàòà íà ìíîãî äðóãè âëèÿòåëíè õîðà â öàðñòâîòî ­
ñìúðò è êîíôèñêàöèÿ. Î÷åâèäíî çàä òÿõ å èìàëî ðåàëíà
52
ñèëà, ñ êîÿòî äîðè àáñîëþòåí âëàäåòåë êàòî Èâàí Ãðîçíè
å òðÿáâàëî äà ñå ñúîáðàçÿâà. Âïðî÷åì ñòàòóòúò íà áúëãàð-
ñêîòî è áúëãàðî-êèï÷àêñêîòî áîëÿðñòâî â Ìîñêîâñêîòî
öàðñòâî â ïîñëåäíèòå ãîäèíè íà Èâàí Ãðîçíè å áèë âå÷å
òàêúâ, ÷å ñëåä íåãîâàòà ñìúðò òî å ìîæåëî äà èçëú÷è ïðå-
òåíäåíò çà ïðåñòîëà îò ñâîèòå ñðåäè.
ÖÀÐ ÁÎÐÈÑ ÃÎÄÓÍÎÂ
Áåçñïîðíî Èâàí Ãðîçíè å áèë âåëèê âëàäåòåë, ïîëî-
æèë îñíîâèòå íà ìíîãîíàöèîíàëíàòà äúðæàâà Ðóñèÿ. Áå-
çóìíèÿò ìó õàðàêòåð îáà÷å äî ãîëÿìà ñòåïåí ïîìîãíàë
ëèíèÿòà çà íåãîâàòà ñëàâíà äèíàñòèÿ äà ñå ïðåêúñíå. Ñëåä
êàòî ñàì óáèë ñèíà ñè ­ ïðåñòîëîíàñëåäíèêà íà öàðñòâî-
òî, Èâàí Ãðîçíè îñòàâèë ñëåä ñìúðòòà ñè íà òðîíà íåñïî-
ñîáíèÿ ñè è áåçâîëåâ âòîðè ñèí Ôüîäîð Èâàíîâè÷ (1584-
1598). Î÷åâèäíî ïî òîâà âðåìå ïëàíîâåòå íà Ãîäóíîâè âå-
÷å ñà áèëè â õîä ­ öàðÿò áèë æåíåí çà ñåñòðàòà íà Áîðèñ
Ãîäóíîâ, êîéòî îùå îò ïúðâàòà ãîäèíà íà íåãîâîòî öàðó-
âàíå âçåë â ðúöåòå ñè óïðàâëåíèåòî íà äúðæàâàòà. Îùå
ïðåäè òîâà Áîðèñ Ãîäóíîâ èìàë íåîáõîäèìàòà ïîçèöèÿ,
çà äà íàëîæè ñðîäÿâàíåòî ñ öàðñêèÿ ðîä. Çà íåãîâàòà ïî-
çèöèÿ â éåðàðõèÿòà íà öàðñòâîòî ãîâîðè ôàêòúò, ÷å îùå
ïðåäè äà ñòàíå ôàêòè÷åñêè ñúóïðàâèòåë íà äúðæàâàòà, òîé
ïîëó÷èë îôèöèàëíî ïèñìî îò êðàëèöàòà íà Àíãëèÿ Åëè-
çàáåò I. Â òîâà ïèñìî òÿ ñå îáðúùà êúì íåãî êàòî êúì:

„Ìíîãîóâàæàâàíèÿ è Áëàãîðîäåí Ëîðä Êíÿç Áîðèñ Ôüî-
äîðîâè÷ Ãîäóíîâà, Êîìàíäèð íà êàâàëåðèÿòà íà âåëèêèÿ
è ìîãúù èìïåðàòîð íà Ðóñèÿ, Íåãîâî Âèñî÷åñòâî, ëåéòå-
íàíò íà Êàçàí è Àñòðàõàí“. Âèæäàìå ÿñíî èçòî÷íèêà íà
âëèÿíèåòî è ñèëàòà íà Áîðèñ Ãîäóíîâ ­ íà÷àëíèê íà êàâà-
ëåðèÿòà, êîÿòî â ãîëÿìîòî ñè ìíîçèíñòâî ïî òîâà âðåìå
áèëà ñúñòàâåíà îò áúëãàðè è áúëãàðî-êèï÷àöè, çà êîèòî
òîçè ðîä âîéñêà áèë òðàäèöèîíåí, êàêòî è óïðàâèòåë íà
Êàçàí è Àñòðàõàí, ñòàðèòå áúëãàðñêè òåðèòîðèè. Ïî òîâà
âðåìå Áîðèñ Ãîäóíîâ òðÿáâà äà å áèë íà íå ïîâå÷å îò 35
ãîäèíè (òîé å ðîäåí â 1551 ã.). Íà 36-ãîäèøíà âúçðàñò òîé
å âå÷å ñúóïðàâèòåë íà öàðñòâîòî, à 10 ãîäèíè ïî-êúñíî ñå
ïðîâúçãëàñÿâà çà öàð íà Ðóñèÿ.
Ïîëèòèêàòà íà Öàð Áîðèñ Ãîäóíîâ íà ïðúâ ïîãëåä èç-
ãëåæäà òâúðäå ïðîòèâîðå÷èâà, íî òÿ âñå ïàê îòãîâàðÿ íà
ñâîÿòà âúòðåøíà ëîãèêà, êàêòî ÿ î÷åðòàõìå äîñåãà. Òàçè
íåãîâà ïîëèòèêà ìîæå äà ñå îáÿñíè ñàìî àêî ñå âçåìàò
ïðåäâèä èíòåðåñèòå íà ñúñëîâèåòî è åòíîñà, êîèòî òîé å
ïðåäñòàâëÿâàë íà÷åëî íà äúðæàâàòà. Îò åäíà ñòðàíà, Áî-
ðèñ Ãîäóíîâ íå ñàìî ïðîäúëæèë ãîíåíèÿòà ñðåùó ðóñêè-
òå áîëÿðè è àðèñòîêðàòè, êîèòî áèë çàïî÷íàë îùå Èâàí
Ãðîçíè, òîé ãè äîâåë íàèñòèíà äî êðàéíîñò ­ ïîä íåãîâà
âëàñò òå íå áèëè ñèãóðíè íèòî â åäèí ìîìåíò êàêòî çà
èìóùåñòâîòî è çåìèòå ñè, òàêà è çà æèâîòà ñè. Îò äðóãà
ñòðàíà ­ öàðÿò îãðàíè÷èë îùå ïîâå÷å ñâîáîäèòå, äîêîë-
êîòî òå áèëè îñòàíàëè èçîáùî, íà ñåëÿ÷åñòâîòî, êàòî äî-
âåë êðåïîñòíè÷åñòâîòî äî íåãîâàòà êðàéíà ôîðìà. Ïî òî-
çè íà÷èí êàòî ÷å ëè öàðÿò îòáëúñêâàë äâåòå îñíîâíè ñèëè
â äúðæàâàòà ­ àðèñòîêðàöèÿòà è íàðîäà, íåùî, êàêòî ùå
âèäèì, òâúðäå ðèñêîâàíî. Ìîæå áè òàçè ïîëèòèêà ñå îêà-
çàëà ïîãðåøíà è êîñòâàëà íà Áîðèñ êîðîíàòà, íî ïðè÷è-
íèòå çà íåÿ ñà ïðåäåëíî ÿñíè. Âðúçêèòå íà ðóñêîòî áîëÿð-
ñòâî ñúñ ñòàðàòà äèíàñòèÿ Ðþðèê íå ìîæåëè äà âíóøàò
äîâåðèå ó öàðÿ, íà êîãîòî îò ñâîÿ ñòðàíà áîëÿðèòå âåðîÿ-
òíî ãëåäàëè êàòî íà óçóðïàòîð è íàòðàïíèê. Îò äðóãà ñòðà-
íà, Áîðèñ Ãîäóíîâ ñ íèùî íå å áèë ñâúðçàí ñ íàðîäà íà
Ìîñêîâñêîòî öàðñòâî, ñúñ ñåëñêèòå ñëàâÿíñêè ìàñè, êîè-
òî âåðîÿòíî ñà ãëåäàëè íà íåãî êàòî íà ÷óæäåíåö. Òðóäíî
å äà ñå ïðåöåíè äàëè ñàìèÿò öàð íå å áèë âèíîâåí çà ïîñ-
ëåäâàëîòî îòíîøåíèå íà òåçè äâå ãðóïè îò íàñåëåíèåòî;
ïðè âñè÷êè ñëó÷àè íåãîâîòî íåäîâåðèå êúì òÿõ ñå îêàçà-
ëî íàïúëíî îïðàâäàíî ­ îùå ïðè ïúðâèÿ îïèò çà àòàêà
ñðåùó Áîðèñ Ãîäóíîâ, äîðè îò ñòðàíà íà ÷óæäà äúðæàâà,
áîëÿðèòå è ñåëÿ÷åñòâîòî èçìåíèëè íà öàðÿ. Î÷åâèäíî ñà-
ìî íà åäíà ñèëà å ðàç÷èòàë Áîðèñ Ãîäóíîâ è ñàìî ÷ðåç
íåÿ òîé å óïðàâëÿâàë 17 ãîäèíè Ðóñèÿ ­ ñðåäíîòî âîåííî
è ñëóæåùî ñúñëîâèå, ôîðìèðàíî â öàðñòâîòî ïðåç ïîñ-
ëåäíèòå 100 ãîäèíè ãëàâíî îò ñðåäàòà íà áúëãàðî-êèï÷àê-
ñêèòå èçñåëíèöè. Îïèðàë ñå å òîé è íà íàñåëåíèåòî íà
áèâøèòå Êàçàíñêî è Àñòðàõàíñêî õàíñòâî, ïî òîâà âðåìå
âå÷å ÷àñò îò ðóñêàòà äúðæàâà. ×å áúëãàðèòå îò Ïîâîëæè-
åòî ñà ãëåäàëè íà Áîðèñ Ãîäóíîâ êàòî íà „òåõåí“ öàð, å
î÷åâèäíî, êàòî ñå èìà ïðåäâèä, ÷å òîçè èñòîðè÷åñêè ïå-
ðèîä â ðóñêàòà èñòîðèÿ å èçâåñòåí êàòî „ñìóòíîòî âðå-
ìå“, íî íèêàêâè ñìóòîâå íà èçòîê íå ñà èçâåñòíè, îòêúäå-
òî òðàäèöèîííî èäâàëè òå ïðåäè, ñåãà ñìóòîâåòå èäâàëè
îò çàïàä è îò âúòðåøíîñòòà íà ñòðàíàòà. À äóõîâåòå íàèñ-
òèíà ñà áèëè ñìóòåíè ­ ïàäíàëà âåêîâíàòà äèíàñòèÿ íà
Ðþðèê, íà ïðåñòîëà ñå êà÷èë ÷óæäåíåö, ãîíåíèÿ íà ðóñêî-
òî áîëÿðñòâî, áåçïðàâèå íà ñåëÿ÷åñòâîòî ­ âñè÷êî òîâà
ñúçäàëî äóøåâåí ñìóò, ñúìíåíèÿ è ðàçäâîåíà ëîÿëíîñò ­
âñè÷êî òîâà, êîåòî âèæäàìå ïðåêàëåíî èçðàçåíî îò õóäîæ-
ÀÂÈÒÎÕÎË
íèêà Âèêòîð Âîñíåöîâ (1848-1926) è êàðòèíàòà ìó „Ãåðîé
íà êðúñòîïúò“.
 1605 ã. íà Âåëèêäåí, öàð Áîðèñ Ãîäóíîâ íåî÷àêâàíî
ïî÷èíàë, áåç äà ìîæå äà ñå èçïðàâè ñðåùó ïðåòåíäåíòà çà
òðîíà Ëúæåäèìèòðèé, êîéòî ñå áèë îòïðàâèë êúì Ìîñê-
âà íà÷åëî íà ïîëñêè âîéñêè è âúîðúæåíè òúëïè îò êðå-
ïîñòíè ñåëÿíè. Íåãîâèÿò ïîõîä (âèæ êàðòàòà) íå å áèë íè-
ùî äðóãî îñâåí ÷óæäåñòðàííà èíòåðâåíöèÿ, ÷ðåç êîÿòî
ðóñêîòî áîëÿðñòâî ñå íàäÿâàëî äà âúçâúðíå ïîçèöèèòå ñè,
à ñàìèÿò Ëúæåäèìèòðèé áèë ñàìî íåîáõîäèìàòà çàãàäú÷íà
ëè÷íîñò, êîÿòî äà ïîâåäå ñóåâåðíîòî è íåãðàìîòíî ñåëÿ-
÷åñòâî. Íå ñëó÷àéíî òîé áèë íàáúðçî óáèò îò áîëÿðèòå,
ñëåä êàòî óñïÿë äà âëåçå â Ìîñêâà íà 20 þíè 1605 ã. Ñìåò-
êèòå íà áîëÿðñòâîòî îáà÷å èçëåçëè êðèâè, òå íå âçåëè ïîä
âíèìàíèå àìáèöèèòå íà ïîëñêèÿ êðàë, êîéòî íà ïðàêòèêà
àíåêñèðàë Ðóñèÿ ïðåç 1610 ã. è ïîñòàâèë íà íåéíèÿ òðîí
ñâîÿ ñèí Âëàäèñëàâ. Åäâà ïðåç 1613 ã. äúðæàâíàòà íåçàâè-
ñèìîñò íà Ðóñèÿ áèëà âúçñòàíîâåíà îò Ìèõàèë Ðîìàíîâ
(1613-1645), êîéòî óñïÿë äà îáåäèíè ñòðàíàòà, äåêëàðè-
ðàéêè äàëå÷íà ðîäíèíñêà âðúçêà ñ Èâàí Ãðîçíè (âñúù-
íîñò íåñúùåñòâóâàùà, òîé áèë äàëå÷åí ðîäíèíà íà íåãî-
âàòà ïúðâà ñúïðóãà Àíàñòàñèÿ Ðîìàíîâà).
Áîðèñ Ãîäóíîâ íå óñïÿë â öåëèòå ñè íå ñàìî ïîðàäè
ïðåäàòåëñòâîòî íà áîëÿðèòå, íà ñåëÿ÷åñòâîòî è ïîðàäè
íàâëèçàíåòî íà ïîëñêèòå âîéñêè ­ èçãëåæäà, è ñúäáàòà áè-
ëà ïðîòèâ íåãî ­ òîé íå óñïÿë äà èçëåçå íà áîéíîòî ïîëå
ñðåùó ñâîèòå âðàãîâå. Ñ íåãîâîòî ïîðàæåíèå ñå ïðîâàëè-
ëà è âúçìîæíîñòòà çà èíòåãðèðàíå íà íàñåëåíèåòî îò Ïî-
âîëæèåòî â ðóñêàòà äúðæàâà.
Ñëåä ïîëèòè÷åñêàòà íåñïîëóêà ïîñëåäâàëà è ðåëèãè-
îçíàòà, ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò ïðèåëèòå õðèñòèÿíñòâîòî áúë-
ãàðè â Ïîâîëæèåòî â ñðåäàòà è êðàÿ íà 17 âåê îòíîâî ñå
áèëè âúðíàëè êúì ñòàðàòà ñè ìþñþëìàíñêà ðåëèãèÿ. Äíåñ
ïîâå÷å îò âñÿêîãà òîâà íàñåëåíèå (äíåøíèòå Òàòàðñòàí,
×óâàøèÿ è Áàøêèðèÿ) å äàëå÷ îò Ìîñêâà â ñâîèòå íàäåæ-
äè è âúæäåëåíèÿ çà áúäåùåòî.
ÏÎÑËÅÑËÎÂ
Âîëæêà Áúëãàðèÿ, êàòî äàëå÷ ïî-ðàçâèòà è íàïðåäíà-
ëà äúðæàâà îò ðóñêèòå äúðæàâè ïðåç Ñðåäíîâåêîâèåòî, å
áèëà îò æèçíåíî çíà÷åíèå çà òÿõíîòî îáðàçóâàíå è ñúùåñ-
òâóâàíå. Áëàãîäàðåíèå íà ãåðîè÷íàòà áîðáà íà áúëãàðèòå
ñðåùó ìîíãîëöèòå, ðóñêèòå êíÿæåñòâà â åäíà èëè äðóãà
ñòåïåí èçáåãíàëè ðàçðóøèòåëíèòå ïîñëåäñòâèÿ îò ìîí-
ãîëñêàòà åêñïàíçèÿ è âëàäè÷åñòâî. Áúëãàðè ñà ñå áèëè âúâ
âîéñêèòå íà ðóñêèòå êíÿçå ïðåç ðàçëè÷íè ïåðèîäè è íà
ðàçëè÷íè ôðîíòîâå, à ìàñîâèòå èçñåëâàíèÿ ïúðâîíà÷àë-
íî íà áúëãàðè, ïî-êúñíî íà áúëãàðî-êàï÷àêöè, â ðóñêèòå
çåìè ñà äàëè íàé-íàäåæäíèòå ñëóæèòåëè è âîéíèöè íà ðóñ-
êèòå êíÿçå. Äî ãîëÿìà ñòåïåí èìåííî òå ïîëàãàò îñíîâèòå
íà äúðæàâíàòà àäìèíèñòðàöèÿ, óïðàâëÿâàëà Ðóñèÿ äî ðå-
âîëþöèÿòà4. Áúëãàðèòå ñà äàëè íà Ðóñèÿ íÿêîè îò íàé-
áëàãîðîäíèòå è èçâåñòíè ôàìèëèè, êîèòî èìàò îã-
ðîìåí âëîã â íåéíèÿ äúðæàâåí è â êóëòóðåí æèâîò.
Áúëãàðñêè âîåííè è òúðãîâñêè äðóæèíè ñà îòâîðèëè
çà Ðóñèÿ ïðîñòîðèòå íà Ñèáèð è ñà ïîäãîòâèëè êîëî-
íèçèðàíåòî íà ñåãàøíèòå £ àçèàòñêè òåðèòîðèè.
Íà ôîíà íà âñè÷êî òîâà ïðåñòúïëåíèÿòà, èçâúð-
øåíè ñðåùó ïîòîìöèòå íà òåçè áúëãàðè îñîáåíî ñëåä
53
 ÀÂÈÒÎÕÎË
èäâàíåòî íà êîìóíèñòè÷åñêàòà âëàñò, áóäÿò èñêðå-
íî âúçìóùåíèå. Öåëèÿò èñòîðè÷åñêè ïðèíîñ íà áúë-
ãàðèòå â ðóñêàòà èñòîðèÿ áåøå çàëè÷åí îò ïàðòèé-
íèòå èñòîðèöè, çàëè÷åíî áåøå äîðè èìåòî èì, çàìå-
íåíî ñ íàðèöàòåëíîòî çà ìîíãîëñêèòå èì çàâîåâà-
òåëè ­ òàòàðè. Áåçáðîéíè ñà îïèòèòå íå ñàìî äà ñå
óíèùîæè íàöèîíàëíîòî ñúçíàíèå íà ïîòîìöèòå íà
âîëæêèòå áúëãàðè, íî è äà ñå óíèùîæàò òå ôèçè-
÷åñêè ­ íåñëó÷àéíî ïðåäèçâèêàíèÿò îò Ëåíèí èçêóñ-
òâåí ãëàä ïðåç 1921 ã. çàñÿãà ãëàâíî ðàéîíèòå íà
áèâøàòà Êàçàíñêà ãóáåðíèÿ, òå÷åíèåòî íà Âîëãà è
Óêðàéíà. Çëîâåùà èðîíèÿ íà ñúäáàòà ­ ðóñêèòå êî-
ìóíèñòè è èíòåðíàöèîíàëèñòè ñå îïèòàõà ñ ãëàä äà
óíèùîæàò íàðîäà, ÷èèòî ïðàäåäè íåâåäíúæ ñà ñïà-
ñÿâàëè îò ãëàäíà ñìúðò ñîáñòâåíèòå èì ïðåäöè. Íå å
íåîáõîäèìî îòíîâî äà ïîâòàðÿìå ôàêòè, ñâúðçàíè ñ
ëàãåðèòå, ãóëàöèòå è Ñèáèð, ÷å÷åíöèòå ñúâñåì íå ñà
åäèíñòâåíàòà íàðîäíîñò, ÷èåòî ñúùåñòâóâàíå å ïðå-
÷åëî íà íÿêîãàøíàòà „Èìïåðèÿ íà çëîòî“. Äíåøíà
Ðóñèÿ ïîêàçà íà öåëèÿ ñâÿò êîëêî ìàëêî ñå ðàçëè÷àâà
îò íåÿ.
Âîëæêà Áúëãàðèÿ å ñúùåñòâóâàëà îò 7 äî 13 âåê íà åäèí
êðúñòîïúò, íà âðàòàòà íà Åâðîïà, çà òåçè øåñò âåêà òàì
áúëãàðèòå íå ñàìî ñà ñúçäàâàëè öåííîñòè è öèâèëèçàöèÿ
îò íàé-âèñîê ðåä, òå ñà óñïåëè è äà çàïàçÿò òàçè Åâðîïà îò
ìîíãîëñêàòà åêñïàíçèÿ, äà îöåëåÿò êàòî íàðîä è äà èçæè-
âåÿò íîâ âúçõîä, êàòî îñíîâåí ãðàäèâåí åòíè÷åñêè åëå-
ìåíò â Çëàòíàòà îðäà è Êàçàíñêîòî õàíñòâî. Òå íå ñà áèëè
óíèùîæåíè, êàêòî ñå îïèòâàò äà íè óáåäÿò ñúâåòñêèòå èñ-
òîðèöè, íèòî îò ìîíãîëöèòå, íèòî îò ðóñíàöèòå. Êàêòî ñå
óáåäèõìå, èçñåëâàíèÿòà ïðåä è ñëåä ìîíãîëñêîòî íàøåñ-
òâèå â ðóñêèòå òåðèòîðèè ñà ãè çàïàçèëè êàòî åòíîñò. Çàâ-
ðúùàíåòî íà ãîëÿìà ÷àñò îò èçñåëíèöèòå ñëåä ïàäàíåòî
íà Êàçàí 1552 ã. îòíîâî å çàñèëèëî áúëãàðñêèÿ åëåìåíò â
Ïîâîëæèåòî. Çà íåãîâàòà æèçíåíîñò ãîâîðè è ôàêòúò, ÷å
ñàìî 36 ãîäèíè ñëåä ïàäàíåòî íà Êàçàí íåãîâèÿò çàâîåâà-
òåë ­ Ìîñêîâñêîòî öàðñòâî, ñå óïðàâëÿâà îò áúëãàðñêî-
êàçàíñêè ðîä.
Áåçñïîðííî íàé-òåæêèÿò ïåðèîä îò èñòîðèÿòà íà âîë-
æêèòå áúëãàðè áÿõà ïîñëåäíèòå ñåäåì äåñåòèëåòèÿ íà ñú-
âåòñêî ãîñïîäñòâî, ïðåç êîèòî âñè÷êè õàðàêòåðíè çà åäèí
êîìóíèñòè÷åñêè ðåæèì ñðåäñòâà ­ ïðîïàãàíäà, àñèìèëà-
öèÿ, ãåíîöèä ­ áÿõà èçïîëçâàíè, çà äà áúäå óíèùîæåíî
âñè÷êî áúëãàðñêî ïî òåçè äðåâíîáúëãàðñêè çåìè. Áåçóñ-
Á.à. Òîâà ñêðîìíî èçñëåäâàíå íå áè áèëî âúçìîæíî áåç ìîíóìåíòàëíèÿ òðóä íà ïðîô. Õàëèêîâ çà èñòîðèÿòà
íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ.
54
ïåøíî. Äíåñ òàêà íàðå÷åíèòåe òàòàðè îòíîâî òúðñÿò áúë-
ãàðñêèòå ñè êîðåíè è ñå áîðÿò çà ñâîÿòà ïîëèòè÷åñêà è
äóõîâíà ñâîáîäà. Áåç êðúâ óñïÿõà äà ñè èçâîþâàò àâòîíî-
ìèÿ è äà âúçâúðíàò äúðæàâíîòî ñè ñàìî÷óâñòâèå, êîèòî
åäèí äåí ùå ðàçêðèÿò ïðåä ñâåòà èñòèíñêîòî ìÿñòî íà òÿõ-
íàòà èñòîðè÷åñêà íàñëåäñòâåíîñò â ñâåòîâíàòà öèâèëèçà-
öèÿ. Åäèí äåí åâðîïåéöèòå ùå ìîãàò äà äîáèÿò ÿñíà ïðåä-
ñòàâà çà êàêâî ñòàâà äóìà, êîãàòî íà îïåðíèòå èì ñöåíè
øåñòâà çàãàäú÷íèÿò îáðàç íà Áîðèñ Ãîäóíîâ.
Áåëåæêè
1
Îôèöèàëíè ñòúïêè â òàçè íàñîêà Èâàí Ãðîçíè çàïî÷âà â ñðåäàòà
íà 40-òå ãîäèíè, êàòî â òàçè âðúçêà ïðèåìà è áúëãàðñêàòà òèòëà
ÖÀÐ (âèæ çàá. 2) â 1547.
2 Òóê ñòàâà äóìà çà òèòëàòà, à íå çà èìå ØÀÕ, êàòî Õàëèêîâ íà
äðóãî ìÿñòî èçïîëçâà è ÖÀÐ ØÀÕ ÀËÈ. Òèòëàòà øàõ å àðàáñ-
êî-ïåðñèéñêàòà ðåäàêöèÿ íà ØÀÎ (äðåâíîïåðñèéñêàòà èìïåð-
ñêà òèòëà ØÀÎ ÍÀÍÎ ØÀÎ (ÖÀÐ ÍÀ ÖÀÐÅÒE) (âèæ ñòàòèÿòà
çà òèòëàòà ÖÀÐ â òîçè áðîé íà ñïèñàíèåòî). Íà ãîëåìèÿ ïå÷àò
íà öàð Èâàí Ãðîçíè òèòëàòà öàð ñå îòíàñÿ ÑÀÌÎ çà Êàçàí è
Àñòðàõàí (âèæ Îìåëÿí Ïðèöàê. Moskow, the Golden Horde, and
the Kazan Khanate from a Polycultural Point of View).
3 Áúëãàðñêîòî âîåííî è ñëóæåùî ñúñëîâèå å áèëî ïîñòàâåíî è
íàä ñúùåñòâóâàùàòà ðåãèîíàëíà ñúäåáíà ñèñòåìà â Ìîñêîâñ-
êîòî êíÿæåñòâî, ñ èçäàâàíåòî íà ñïåöèàëíè ãðàìîòè, „íåñóäè-
ìèå ãðàìîòè“, ñúãëàñíî êîèòî ìåñòíîòî çàêîíîäàòåëñòâî íå å
èìàëî âëàñò íàä òÿõ, à ñïîðíèòå âúïðîñè, ñâúðçàíè ñ òîâà ñúñ-
ëîâèå, ñà ñå ðåøàâàëè åäèíñòâåíî îò Âúðõîâíèÿ ñúä ïðè äâîðà
íà öàðÿ. Ann M. Kleimola. Justice in Medieval Russia. ­
Transactions of the American Philosophical Society, New series,
Volume 65, part 6/1875.
4 Çà ïåðèîäà, ïðåç êîéòî ñà ïîëîæåíè îñíîâèòå íà ðóñêàòà äúð-
æàâíîñò, ãîâîðÿò ñëåäíèòå ôàêòè: Ïðåç 15 âåê „Çàêîííèêúò“,
ñïîðåä êîéòî ñå å îñúùåñòâÿâàëî óïðàâëåíèåòî íà Ìîñêîâñêî-
òî êíÿæåñòâî, å ñúäúðæàë 68 òî÷êè, â 1550 ã. òå ñà 99, äîêàòî
ïðåç 1649 ã. òîé ñúäúðæà 25 ãëàâè, ñúáèðàùè 967 òî÷êè (êëàó-
çè). Îñâåí òîâà äî 15 âåê âñè÷êè âèäîâå ïèñìåíè äîêóìåíòè,
ñâúðçàíè ñúñ çàêîíîäàòåëñòâîòî, àäìèíèñòðàöèÿòà èëè ñúäîï-
ðîèçâîäñòâîòî, êàêòî è ÷àñòíèòå ñúäåáíè äîêóìåíòè, ñà áèëè
íàðè÷àíè „ãðàìîòè“ (äóìà îò ãðúöêè ïðîèçõîä, çàèìñòâàíà â
ðóñêèÿ åçèê ïðè ïúðâèòå êîíòàêòè íà ðóñèòå ñ ãúðöèòå (âèçàí-
òèéöèòå). Åäâà â 15 è 16 âåê ñå ïîÿâÿâàò ðàçëè÷íèòå ïîíÿòèÿ,
ñïåöèôèöèðàùè ðàçëè÷íèòå äîêóìåíòè, êàòî „êðåïîñò“ (äîêó-
ìåíò, óòâúðæäàâàù ñîáñòâåíîñò íà çåìÿ), „óêàç“ (çàïîâåä, çà-
êîí), „çàïèñ“ (çàïèñ! è „ïàìÿò“ (ìåìîðàíäóì). Ann M. Kleimola.
Justice in Medieval Russia. ­ „Transactions of the American Philo-
sophical Society, New series, Volume 65, part 6/1975.

ÎÙÅ ÍßÊÎÈ ÄÀÍÍÈ ÇÀ ÁÚËÃÀÐÈÒÅ
 ÑÐÅÄÍÀ ÀÇÈß ÎÒ ÊÈÒÀÉÑÊÈÒÅ
ËÅÒÎÏÈÑÈ ÑÏÎÐÅÄ ÄÅ ÃÐÎÎÒ
ÄÈÌÈÒÚÐ Ä. ÑÚÑÚËÎÂ
 ïúðâàòà ÷àñò íà ñâîÿòà êíèãà „Die Hunnen der
Vorchristlichen Zeit“ Äå Ãðîîò ñïîìåíàâà òâúðäå íàêðàò-
êî çà áúëãàðèòå ­ ÏÎ-ËÅ, èìå, êîåòî òîé òàì ÷åòå ÁÎÐ,
êàòî êàçâà, ÷å âúâ âòîðàòà ÷àñò íà êíèãàòà ìó òîâà èìå ùå
ñå ñðåùíå çàïèñàíî è ñ äðóãè çíàöè ­ ÏÎ-ËÈ (ñòð. 110 íà
ïîñî÷. ñú÷èí.).  äåéñòâèòåëíîñò, çàïèñàíî ñúñ ñúùèòå
òåçè çíàöè, èìåòî ñå ñðåùà îùå â ïúðâàòà ÷àñò, à èìåííî
êàòî îáîçíà÷åíèå íà òèòëàòà ÏÎ-ËÈ ­ ãåíåðàë (ñòð. 194),
íà ðåêàòà è îáëàñòòà ÏÎ-ËÈ-ÕÎ è íà åçåðîòî ÁÎÐêóë
(ñòð. 195).
Âúâ âñåêè ñëó÷àé òàçè áåëåæêà íà Äå Ãðîîò (ñòð. 110)
îçíà÷àâàøå è åäíî îáåùàíèå, ÷å âúâ âòîðàòà ÷àñò íà òàçè
íåîöåíèìà çà íàñ, áúëãàðèòå, êíèãà ùå áúäàò äàäåíè è
äðóãè ñâåäåíèÿ çà òåçè ÏÎ-ËÅ íà êèòàéñêèòå ëåòîïèñè, â
êîèòî íåñúìíåíî âèæäàõ çàïèñàíî èìåòî íà áúëãàðèòå â
Ñðåäíà Àçèÿ.
Ïúðâàòà ÷àñò îò êíèãàòà íà Äå Ãðîîò å èçëÿçëà ïðåç
1921 ãîäèíà. Ïðåç 1923 ã. Äå Ãðîîò óìèðà, ïðåäè äà óñïåå
äà èçäàäå ñàì ãîòîâàòà âå÷å çà ïå÷àò âòîðà ÷àñò. Âïîñ-
ëåäñòâèå òàçè âòîðà ÷àñò îò êíèãàòà ìó å áèëà èçäàäåíà
ñúñ ñúäåéñòâèåòî íà Ïðóñêàòà àêàäåìèÿ íà íàóêèòå ïîä
ðåäàêöèÿòà íà ïðîô. Î. Ôðàíêå ­ ïðèåìíèê íà Äå Ãðîîò â
Áåðëèíñêèÿ óíèâåðñèòåò ­ òðè ãîäèíè ñëåä ñìúðòòà ìó
ïðåç 1926 ãîäèíà.
Êîãàòî ïèøåõ „Ïúòÿò íà Áúëãàðèÿ“, íàïðàçíî òúðñåõ
äà ñå äîáåðà äî òàçè âòîðà ÷àñò îò êíèãàòà íà Äå Ãðîîò
èëè ïîíå äà óçíàÿ äàëè òÿ äåéñòâèòåëíî å èçäàäåíà. Íèòî
â ñîôèéñêàòà Íàðîäíà áèáëèîòåêà, íèòî â óíèâåðñèòåòñ-
êàòà ÿ èìàõà èëè ïúê çíàåõà äàëè å îòïå÷àòàíà. Íà íÿêîë-
êî çàïèòâàíèÿ â Ãåðìàíèÿ, áèëî íàïðàâî, áèëî ÷ðåç Ãåð-
ìàíñêàòà êíèæàðíèöà, äàëè êíèãàòà å èçäàäåíà è àêî å èç-
äàäåíà, äà ìè ñå äîñòàâè, îòãîâîðúò áåøå âèíàãè, ÷å òàêà-
âà êíèãà íÿìà îùå èçäàäåíà. Òàêà îñòàíàõ ñ óáåæäåíèåòî,
÷å âòîðàòà ÷àñò îò êíèãàòà íà Äå Ãðîîò íå å èçëÿçëà è ñúñ
ñúìíåíèåòî, ÷å òÿ åäâà ëè íÿêîãà ùå áúäå èçäàäåíà.
Áëàãîäàðåíèå ñàìî íà åäíà ñëó÷àéíîñò ìîæàõ äà óç-
íàÿ, ãîäèíè ñëåä êàòî èçëåçå „Ïúòÿò íà Áúëãàðèÿ“, ÷å òúð-
ñåíàòà òîëêîâà ìíîãî îò ìåí êíèãà áèëà âå÷å îòäàâíà èç-
äàäåíà, ìîæàõ ñëåä òîâà è äà ñè ÿ íàáàâÿ. Òðÿáâàøå äà ñå
ñëó÷è òàêà, ÷å åäèí áëèçúê ÷îâåê ­ Òîäîð Áîðîâ ­ äèðåê-
òîð íà áèáëèîòåêàòà ïðè ÁÇÊÁ-êà, äà ïîñåòè ïî ñëóæáà
Ìþíõåíñêàòà áèáëèîòåêà, êúäåòî ïðè ñúäåéñòâèåòî íà óï-
ðàâèòåëÿ £ äà îòêðèå, ÷å âòîðàòà ÷àñò îò êíèãàòà íà Äå
Ãðîîò å èçäàäåíà îáà÷å íå å ïîä íàäñëîâà íà ïúðâàòà ÷àñò
„Die Hunnen der Vorchristlichen Zeit“, à ñ ïîäçàãëàâèåòî £
­ „Chinesische Urkunden zur Geschichte Asiens“. Íèêîãà
ïî-ðàíî íå áèõ ïîâÿðâàë, ÷å ñàìî òàêàâà åäíà ïðîìÿíà â
çàãëàâèåòî ìîæå äà ñòàíå ïðè÷èíà çà èçãóáâàíå ñëåäèòå
íà åäíà êíèãà, êîÿòî ïðè òîâà ñúâñåì íå å îáèêíîâåíà è
ÀÂÈÒÎÕÎË
íåçàáåëåæèìà, à îùå ïîâå÷å ÷å èçäàòåëñòâîòî å ñúùîòî è
ïðè çàïèòâàíèÿòà, êîèòî ñå ïðàâåõà, òî âèíàãè áå ïîñî÷-
âàíî.
È âúâ âòîðàòà ÷àñò íà ñú÷èíåíèåòî ñè Äå Ãðîîò å èç-
ïîëçâàë ãëàâíî âñå ñúùèòå ñòàðè êèòàéñêè ëåòîïèñè, à
èìåííî: Øè-Êè ­ „èñòîðè÷åñêè ïèñàíèÿ“ ­ 123 ãëàâà,
֒èåí-Õàí-Øó ­ „Êíèãè âúðõó ïðåäèøíàòà (ñòàðàòà) Õàí
(äèíàñòèÿ)“ ­ 96 è 96-à ãëàâà, è Õîó-Õàí-Øó ­ „Êíèãè çà
ñëåäâàùàòà (âòîðàòà) Õàí“, ïðåâîäèòå îò êîèòî ñúñòàâ-
ëÿâàò îñíîâàòà è íà âòîðàòà ÷àñò îò êíèãàòà ìó. Çà ðàçÿñ-
íåíèå è äîïúëíåíèÿ ñà äàäåíè ñâåäåíèÿ è îò äðóãè ïî-
íîâè êèòàéñêè èçòî÷íèöè, ìåæäó êîèòî ëåòîïèñè çà íÿ-
êîè îò ïî-êúñíèòå êèòàéñêè äèíàñòèè è ãåîãðàôñêè ñú÷è-
íåíèÿ îò îíèÿ âðåìåíà.
Çà áúëãàðèòå è òóê ñâåäåíèÿòà ñà ìàëêî, ìàêàð è äà íå
ñà òàêà îñêúäíè êàêòî â ïúðâàòà ÷àñò îò êíèãàòà íà Äå
Ãðîîò. Çà ñðåäèíàòà, çà ãëàâíàòà, çà îñíîâíàòà áúëãàðñêà
îðäà, êîÿòî å ñúñòàâëÿâàëà ÿäêàòà íà çàïàäíîòî êðèëî íà
Õóíîðñêàòà èìïåðèÿ, êîÿòî â ïîñëåäñòâèå å ñòàíàëà è îñ-
íîâàòà íà íîâàòà èìïåðèÿ â Åâðîïà, â êèòàéñêèòå ëåòîïè-
ñè íÿìà ïî÷òè íèêàêâè ñâåäåíèÿ. ßâíî êèòàéöèòå íå ñà
ìîãëè äà âëÿçàò â ïî-íåïîñðåäñòâåí äîñåã ñ íåÿ, òúé êàòî,
êîãàòî òå ñà óñïåëè äà ïðîíèêíàò äî íåéíèòå ïðåäèøíè
îáëàñòè, òÿ, ãëàâíàòà îðäà, ñå å áèëà âå÷å îòòåãëèëà îò
òÿõ. Êàêòî ùå âèäèì ïî-äîëó, â ïðåäèøíèòå íåéíè âëàäå-
íèÿ êèòàéöèòå ñà çàâàðèëè ñàìî ìàëêè ñòðàæåâè îðäè÷-
êè, êîèòî ­ áèëî, ÷å ñà áèëè îòêúñíàòè è íå ñà óñïåëè äà
ñå îòòåãëÿò ñ ãëàâíàòà îðäà ­ áèëî ÷å ñà áèëè ïîæåðòâà-
íè, çà äà îáåçïå÷àò îòòåãëÿíåòî íà ãëàâíàòà îðäà, ñà îñòà-
íàëè äà äî÷àêàò êèòàéñêîòî çàâîåâàíèå è ñà ïîïàäíàëè
ïîä âëàñòòà íà Êèòàé. Òúêìî çà òÿõ è ñå îòíàñÿò ñâåäåíè-
ÿò, êîèòî äàâàò êèòàéñêèòå ëåòîïèñè è òúêìî çàòîâà òåçè
ñâåäåíèÿ ñà òúé îòêúñëå÷íè. Ïðè òîâà òåçè ñâåäåíèÿ ñå
îòíàñÿò çà åäíî òâúðäå êðàòêî âðåìå ­ äâå-òðè äåñåòèëå-
òèÿ, ïîñëåäíèòå ïðåäè Ðîæäåñòâî Õðèñòîâî, òúé êàòî âåä-
íàãà ñëåä òîâà Êèòàé ãóáè ãîñïîäñòâîòî ñè íàä òåçè çåìè,
à êîãàòî íàíîâî óñïÿâà äà ãè çàåìå, íå íàìèðà è ïðåäèø-
íèòå îñòàíêè îò áúëãàðèòå òàì, à ñàìî ñèëíèÿ ñïîìåí çà
òÿõ è òÿõíîòî èìå. Êúäåòî ïúê âëèçà â äîñåã ñ áúëãàðèòå,
òå âå÷å ñà íàâÿðíî äðóãè ñòðàæåâè îðäè, ðàçïîëîæåíè äà
ïàçÿò íîâèòå ãðàíèöè íà Õóíîðñêàòà èìïåðèÿ.
Íåêà çàïî÷íåì ñ ìàëêîòî ñâåäåíèÿ, êîèòî íàé-áëèçî
çàñÿãàò ãëàâíàòà, ñðåäèùíàòà îðäà íà áúëãàðèòå ­ ÏÎ-
ËÅ èëè ÏÎ-ËÈ îò îáëàñòòà íà åçåðîòî ÏÎ-ËÈ-ÕÎ. Â ãëà-
âà 96 íà ֒èåí Õàí Øó, êàòî ñå ãîâîðè çà çàâëàäÿâàíåòî
îò Êèòàé íà „çàïàäíèòå çåìè“, à èìåííî íà Òàðèìñêàòà
êîòëîâèíà, Äæóíãàðèÿ ­ çåìèòå íà ïðåäèøíîòî ñðåäèùå
íà çàïàäíîòî êðèëî îò Õóíîðñêàòà èìïåðèÿ, ïèøå: „Òîãà-
âà (ïî âðåìåòî íà èìïåðàòîð Èóàí ­ 48-32 ãîä.ïð.Õð.) ñå
55
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ïîä÷èíè õóíîðñêèÿò êðàë íà èçòî÷íèòå ÏÎ-ËÈ, ïî èìå
Öó-Ëèê-Êè ñ íàä 1700 äóøè“ (ï.ñ.ñòð.51). Ïîä÷èíèëèòå ñå
áèëè çàñåëåíè íà çàïàä â äîëèíàòà íà ðåêà Èëè (ñòð. 158)
è ñúçäàäåíàòà ïîäâëàñòíà äúðæàâèöà áèëà íàðå÷åíà Î-
ҒÀÌ-֒Ó-ËÈ. ßâíî å, ÷å òîâà å ìîãëî äà ñòàíå ñàìî â
ïîñëåäíèòå ãîäèíè îò óïðàâëåíèåòî íà òîçè èìïåðàòîð,
ñëåä îòòåãëÿíåòî íà Öèò-Êè è íàâÿðíî åäâà ñëåä ïîãèâà-
íåòî ìó, çàùîòî ïðåäè òîâà êèòàéöèòå íèêîãà íå ñà ñå áè-
ëè îñìåëÿâàëè äà ïðîíèêâàò òîëêîâà íàäàëå÷ íà ñåâåðî-
çàïàä, à êàìî ëè äà âëàäåÿò çåìè, â êîèòî è äà ñå ðåøàò äà
ïîñåëÿâàò ïîä÷èíèëè èì ñå äîñêîðîøíè âðàãîâå.
Ïàê â ñúùàòà ãëàâà íà ֒èåí Õàí Øó, â ãåîãðàôñêèÿ
ïðåãëåä ñå íàìèðàò è ñëåäâàùèòå èçâåñòèÿ êàêòî çà ãëàâ-
íàòà îðäà, òàêà è çà äðóãèòå ñòðàæåâè îðäè÷êè. Òàêà íà
ñòð. 158 ÷åòåì: „Ïðàâèòåëñòâåíîòî ñåäàëèùå íà êðàëÿ íà
äúðæàâàòà ÏÈ-ËÈÎÊ äîëèíàòà Êàí-Òîíã â èçòî÷íàòà
÷àñò íà Òèåí Øàí...“ è ò.í. è ïîñëå: „Êðàëñêîòî ñåäàëèùå
íà çàïàä (îò Òèåí Ùàí) ­ ëåæàùàòà äúðæàâà ÏÈ-ËÈÎÊ,
äîëèíàòà íà ÏÀÍ-ÊÓ-ËÈ...“ è ò.í. Êàêòî äå Ãðîîò ïèøå,
íÿìà íèêàêâî ñúìíåíèå, ÷å ÏÀÍ-ÊÓ-ËÈ å âñúùíîñò ÁÀÐ-
ÊÓ-ËÈ, âïîñëåäñòâèå íà êîåòî òîé ñå çàäîâîëÿâà äà ãî
÷åòå êàòî Áàðêóë (ñòð. 159). Íà ñòð. 160 ÷åòåì: „Ïðàâè-
òåëñòâåíîòî ñåäàëèùå íà êðàëÿ íà äúðæàâàòà ÏÎ-ËÈ äî-
ëèíàòà ÇÎ-ÖÓ, íà çàïàä íà Òèåí Øàí, ëåæè 8360 Ëè îò
גàí-Íãàí; 325 ðîäà, 2032 ÷îâåêà, 799 áîéöè. Åäèí ëåííåí
êíÿç ïîäïîðà íà äúðæàâàòà. Åäèí ëÿâ è åäèí äåñåí ïúëêî-
âîäöè. Åäèí ëÿâ è åäèí äåñåí ãåíåðàë-êîìàíäàíòè...“ è
ò.í. „Êðàëÿò íà çàäëåæàùàòà (îò Òèåí Øàí) äúðæàâà ÏÎ-
ËÈ æèâåå 8630 Ëè îò גàíã-Íãàí; 100 ðîäà, 1070 ÷îâåêà,
334 áîéöè...“ è ò.í. Òîâà ñà åäèíñòâåíèòå ñâåäåíèÿ â òàçè
ãëàâà íà ֒èåí-Õàí-Øó, êîèòî, àêî è äà íå ñå îòíàñÿò ïðÿ-
êî äî ãëàâíàòà îðäà, âñå ïàê ãîâîðÿò çà íåéíèòå îñòàòúöè,
âñå êàòî âàñàëíè íà Êèòàé äúðæàâè, îáðàçóâàíè â ñòàðèòå
íåéíè ïðåäåëè è çàïàçèëè íåéíîòî èìå. Â ñòàðàíèåòî ñè
äà íàìåðè ïîíå îùå ìàëêî íåùî çà ãëàâíàòà îðäà íà ÏÎ-
ËÅ, Äå Ãðîîò ïðèâåæäà è åäíà èçâàäêà îò 118 ãëàâà íà
Õîó-Õàí-Øó, êîÿòî òîé ñìÿòà çà íàé-ñòàðî ñúîáùåíèå çà
ÏÎ-ËÅ.  òîâà ñúîáùåíèå å êàçàíî: „ÏÎ-ËÈ áåøå îòíà-
÷àëî åäíà ãîëÿìà äúðæàâà. Êîãàòî çàïàäúò ïðèíàäëåæå-
øå îùå íà Õóíîðèòå, êðàëÿò íà äúðæàâàòà ñå ïðîâèíè ðåä
Êõàí-þ è òîçè áå òîëêîâà ñúðäèò, ÷å ïðåíåñå ïîâå÷å îò
6000 äóøè îò ÏÎ-ËÈ è ãè âúäâîðè â çàïàäíèòå îáëàñòè íà
Õóíã-íî, è òî â çåìÿòà Î-ÎÊ, êîÿòî òúêìî çàòîâà ïîëó÷è
èìåòî Î-Îê. Òÿ ñå íàìèðàøå þæíî îò çàïàäíàòà ÷àñò íà
Êó-Ñó ïîâå÷å îò äåâåòäåñåò ïúòíè äíè íà êîí“. Ïî-äîëó
Äå Ãðîîò áåëåæè, ÷å òîâà å ñèãóðíî åäíà èçìèñëåíà áàñ-
íÿ. Íèòî èìåòî Î-Îê èìà òîâà çíà÷åíèå, êîåòî ñ íàðî÷íî
ïîäáðàíèòå ïèñìåíè çíàöè å èñêàë äà ìó ïðèäàäå êèòàéñ-
êèÿò ëåòîïèñåö, à íàâÿðíî ùå å åäíî ÷óæäî èìå, íèòî ñïî-
ðåä íåãî å èìàëî êúäå òîëêîâà äàëå÷å äà ñå ïðîñòðå åäíî
ïúòóâàíå íà þã îò Áîðêóë (ñòð. 161). ×å äåéñòâèòåëíî òóê
ñå êàñàå äî èçìèñëåíà áàñíÿ, íÿìà íèêàêâî ñúìíåíèå, îáà÷å
è â íåÿ èìà åäíà ÷àñòè÷êà îò èñòèíàòà, êàêòî âúâ âñÿêà
åäíà áàñíÿ.
Êîãàòî ñòîëåòèÿ ïî-êúñíî ëåòîïèñöèòå íà Õîó-Õàí-
Øó ñà ñå çàíèìàâàëè ñúñ „çàïàäíèòå çåìè“, òàì íå å ìîã-
ëî äà íå íàïðàâè ñèëíî âïå÷àòëåíèå ãîëÿìîòî ðàçïðîñò-
ðàíåíèå íà èìåòî ÏÎ-ËÈ, íàâðåä ïî îáøèðíèòå äîðè çà
êèòàéñêèòå ìåðêè, ïðåäåëè íà „çàïàäíèòå çåìè“. Òàì íà-
âÿðíî å ïðàâèëî íàé-ñèëíî âïå÷àòëåíèå òîâà, ÷å òúêìî
òàì, êúäåòî ñà ñå íàäÿâàëè äà íàìåðÿò íàé-ìíîãî îñòàíêè
îò òîçè íàðîä ­ èìåííî â ïðåäèøíèòå ìåñòîæèâåëèùà íà
56
ãëàâíàòà ìó îðäà, ­ òúêìî òàì òå íå ñà îòêðèâàëè íèêàêâè
ïî÷òè çíà÷èòåëíè ñëåäè. È ïîíåæå ïî îíîâà âðåìå òåõíè-
ÿò êðúãîçîð å áèë òâúðäå ìíîãî ñòåñíåí è òå íå ñà èìàëè
íèêàêâà ïðåäñòàâà êúäå ñà îòèøëè è êàêâî ñà ñòàíàëè îð-
äèòå, êîèòî Öèò’êè áå îòâåë íà çàïàä ­ â êèðãèçêèòå ñòå-
ïè ìåæäó Àðàëñêîòî åçåðî è Êàñïèéñêîòî ìîðå, à îò äðó-
ãà ñòðàíà, äîêîëêîòî ñå å ïðîñòèðàë íà çàïàä òåõíèÿò êðú-
ãîçîð, íàâñÿêúäå ñà íàìèðàëè æèâ ñïîìåíà çà ìàëêè îð-
äè÷êè ÏÎ-ËÅ. Çà äà îáÿñíÿò ïî íÿêàêúâ íà÷èí âñè÷êî òî-
âà, èçìèñëèëè ñà è áàñíÿòà çà òåæêîòî ïðîâèäåíèå íà ÏÎ-
ËÈ-êðàëÿ, çà ãîëåìèÿ ÿä íà Êõàí-þ è çà èçñåëâàíåòî è
âúäâîðÿâàíåòî íà „äåâåòäåñåò äíè ïúò íà êîí“ äàëå÷å íà
íàñåëåíèåòî íà ÏÎ-ËÈ.
Àêî òèÿ êèòàéñêè ëåòîïèñöè áèõà ñè ñïîìíèëè çà õó-
íîðñêîòî äúðæàâíî óñòðîéñòâî è çà íà÷èíèòå, ïî êîèòî
õóíîðèòå ñà äúðæàëè â ïîä÷èíåíèå ïðèñúåäèíåíèòå ïëå-
ìåíà è íàðîäè ­ íåùà, çà êîèòî å èìàëî äîñòàòú÷íî ñâå-
äåíèÿ îò ïî-ñòàðèòå ëåòîïèñè (íàïðèìåð â Øè-Êè èëè
֒èí-Õàí-Øó), òî òå áèõà íàìåðèëè ìíîãî ïî-ëåñíî íåâå-
ðîÿòíîòî îáÿñíåíèå íà âñè÷êî òîâà è íå áèõà èìàëè íóæ-
äà äà ñú÷èíÿâàò èçêóñòâåíè áàñíè. Íî âúçìîæíî å è âñè÷-
êî òîâà äà å áèëî èçâåñòíî íà êèòàéñêèÿ ëåòîïèñåö, à òîé
óìèøëåíî äà å ïðåäïî÷åë äà ñú÷èíè ñâîÿòà áàñíÿ. ×åñòî
â êèòàéñêèòå ëåòîïèñè ñå ñðåùàò íå ñàìî ïðåèíà÷åíè îïà-
ñàíèÿ íà äàäåíè ñúáèòèÿ, íî îùå è ñèëíî ïðåèíà÷åíè îáÿñ-
íåíèÿ, äîðè è òîãàâà, êîãàòî íà ïðúâ ïîãëåä èñòèíàòà íå
áè çàñåãíàëà ñàìèÿ Êèòàé. Òîâà å áèëî ïðàâåíî åäèíñòâå-
íî ñàìî çà äà ñå ïðîêàðà îò ëåòîïèñåöà íÿêàêâà., ñìÿòàíà
îò íåãî çà âàæíà, íðàâñòâåíà ïîóêà. Ïðîêàðâàíåòî íà òà-
êèâà „íðàâñòâåíè“ òåíäåíöèè ÷ðåç ôàëøèôèöèðàíå íà èñ-
òîðèÿòà íå å ñàìî êèòàéñêà „äîáðîäåòåë“. Òàçè „äîáðî-
äåòåë“ å ïðèñúùà è äíåñ îùå íà ìíîãî åâðîïåéñêè, à è
íàøè ó÷åíè.
Íåêà ðàçãëåäàìå ñåãà ñâåäåíèÿòà, êîèòî èìà â êèòàéñ-
êèòå ëåòîïèñè çà íÿêîè îò ìàëêèòå îðäè áúëãàðè, ïðúñíà-
òè èç ïðåäåëèòå íà „çàïàäíèòå çåìè“. Áåç äà ãî êàçâà èç-
ðè÷íî, èçãëåæäà, ÷å Äå Ãðîîò ñìÿòà òåçè îðäè çà ðàçëè÷-
íè îò äðóãèòå ÏÎ-ËÈ. Âúïðåêè ïî÷òè ïúëíàòà åäíàêâîñò
ïîíÿêîãà íà çíàöèòå, ñ êîèòî ñà çàïèñàíè, ïðèåìà çà òÿõ
åäíî ïî-äðóãî ÷åòåíå, à èìåííî Áóëóð, Áîëîð èëè Áîëåð,
êîåòî îáà÷å îùå ïî-áëèçêî è ïî-âÿðíî ïðåäàâà áúëãàðñ-
êîòî èìå. Íà ñòð. 80 ïðåâîäúò îò ãëàâà 96-à îò ֒èåí-Õàí-
Øó ïðîäúëæàâà ñ îïèñàíèå íà äúðæàâàòà ÏÎ-ËÈ: „Ïðà-
âèòåëñòâåíîòî ñåäàëèùå íà êðàëÿ íà äúðæàâà ÏÎ-ËÈ å
äîëèíàòà ÏÎ-ËÈ, êîÿòî îòñòîè íà 9550 Ëè îò ֒àíã-Íãàí,
650 ðîäà, 5000 äóøè, 2000 âîèíè... Þæíî ãðàíè÷è ñúñ ÑÈ-
ß è ÖÓ-ÕÀÏ, çàïàäíî îò ÁÓ-ËÓÈ Ñ 540 Ëè...“ Äå Ãðîîò
áåëåæè, ÷å â èçòî÷íèöè îò ïî-êúñíî âðåìå òàçè äúðæàâà
íå å áèëà îòáåëÿçâàíà. Ñúîòâåòñòâàëà îáà÷å íà äúðæàâà-
òà ÒÈÊ-ÄÇÎÊ, ñïîìåíàâàíà ïî-ïîñëå â Õîó-Õàí-Øó. Ñïî-
ðåä êèòàéñêèòå ãåîãðàôñêè èçòî÷íèöè îò îíèÿ âðåìåíà è
ïî-êúñíî òàçè äîëèíà íà ÏÎ-ËÈ íå å ñúùàòà îíàÿ äîëèíà
ïðè åçåðîòî Áîðêóë, ñåâåðîèçòî÷íî îò Òèåí-Øàí, à ñúîò-
âåòñòâàëà íà äîëèíàòà íà ñåãàøíîòî åçåðî Ñàðúêéîë â Ïà-
ìèð, êàòî äúðæàâàòà ùå å îáõâàùàëà îùå è îáëàñòèòå íà
Êàðà÷ è Òàøêóðãàí, çíà÷è ­ íåïîñðåäñòâåíî çàïàäíî îò
Êàøãàð è ßðêàíä.
Êàêòî âèæäàìå, è òóê áúëãàðèòå ñà íàðåêëè íå ñàìî
äîëèíàòà, â êîÿòî ñà ñå óñòàíîâèëè, ñúñ ñâîåòî èìå, íî è
ñòðàíàòà çàïî÷íàëà äà íîñè òÿõíîòî èìå. Âåäíàãà îáà÷å,
ùîì áúëãàðñêàòà îðäè÷êà ñå èçòåãëÿ, äúðæàâàòà è äîëè-
íàòà äîáèâàò äðóãè èìåíà, êàòî ñïîìåíúò çà áúëãàðèòå îñ-

òàâà îùå äúëãî âðåìå. ßâíî å, ÷å ñå êàñàå çà åäíà çàâëà-
äÿíà îáëàñò ñ äðóãî, íå õóíîðñêî ­ íå áúëãàðñêî íàñåëå-
íèå, íåùî, êîåòî ñå èçòúêâà è îò êèòàéñêèòå ñâåäåíèÿ. Òà-
êà íà ñòð. 79 ÷åòåì: „ÏÎ-ËÈ è äúðæàâèòå È-ÍÀÈ è ÁÓ-
ËÓÈ ñà îò ñúùèÿ âèä êàòî ÑÈ-ß. ÑÈ-ß ñå îòëè÷àâà îò
Õó è íåéíèòå íàñåëåíèÿ ñà ïîäîáíè íà ÃÎÍÃ-èòå è ÒÈ-
òå“. Íî êàêâî å òúðñèëà òàçè, âñå ïàê ñðàâíèòåëíî ãîëÿìà
áúëãàðñêà îðäà âúâ âå÷íî çàñíåæåíèòå îáëàñòè íà Ïàìèð?
Àêî ïîãëåäíåì íà êàðòàòà, ùå âèäèì, ÷å òúêìî îòòàì ìè-
íàâà ãîëåìèÿò ïúò íà þãîçàïàä çà Èíäèÿ. Íå òîëêîâà çà
äà äúðæè â ïîä÷èíåíèå ïîêîðåíèòå ïëåìåíà ïîäîáíè íà
ÃÎÍà è ÒÈ, êîèòî òóê ñà áèëè òâúðäå ìàëî÷èñëåíè, à çà
äà ïàçè òîçè âàæåí ïúò, å áèëà ïîñòàâåíà áúëãàðñêàòà îð-
äà ïðè åçåðîòî Ñàðúãéîë è ïðîõîäà Òàø-Êóðãàí. Íî åêà
ïðîäúëæèì ïî-íàòàòúê.
Ïî÷òè ñúùàòà ñëóæáà å èçïúëíÿâàëà è äðóãàòà áúë-
ãàðñêà îðäà, êîÿòî ñå å íàìèðàëà íà þãîçàïàä îò òàçè ÏÎ-
ËÈ íà îêîëî 540 Ëè è êîÿòî å çàïèñàíà îò êèòàéöèòå ñúñ
çíàöè ÏÎ-ËÈ-ÅË, ñúùèòå, êîèòî Äå Ãðîîò ÷åòå ÁÓ-ËÓ
(Áóëóð, Áîëîð, Áîëåð). Íà ñòð. 81 ÷åòåì:
„Ïðàâèòåëñòâåíîòî ñåäàëèùå íà êðàëÿ íà äúðæàâàòà
ÁÓ-ËÓÈ å ãðàäúò ËÎ, êîéòî îòñòîè 8850 Ëè îò ֒àíã-Íãàí,
1000 ðîäà, 7000 ÷îâåêà, 3000 âîèíè... Þæíî ãðàíè÷è äî Î-
ÒÎ, ñåâåðíî äî ÊÓÀÍ-ÒÎÊ, çàïàäíî äî ãîëÿìàòà Ãîàò-
Ñè.“ Ïî ñâåäåíèÿ îò êèòàéñêèòå èçòî÷íèöè Äå Ãðîîò îï-
ðåäåëÿ ìÿñòîòî íà òàçè äúðæàâà â îáëàñòòà Âàõàí, êúì
èçõîäà íà ìàëêèÿ Ïàìèð, âñå ïî ãîëåìèÿ ïúò íà çàïàä è
Èíäèÿ. Âñå â òàçè ïîñîêà, íî âå÷å ìàëêî ñåâåðîçàïàäíî,
êèòàéñêèòå ëåòîïèñè ñïîìåíàâàò è äúðæàâàòà ϒÎ-ËÎ.
„Òàçè çåìÿ å âëàæíà è òîïëà. Ñòðàíàòà å ðàâíèííà“, áåëå-
æàò êàòî îòëè÷èå ëåòîïèñèòå, êàòî ÷å ëè äà ïîä÷åðòàÿò,
÷å äåéñòâèòåëíî ñå îòíàñÿ äî äðóãà ñòðàíà. Çàùîòî, êàê-
òî Äå Ãðîîò ñ ïðàâî áåëåæè âñúùíîñò òèÿ òðè èìåíà: ÏÎ-
ËÈ, ÏÎ-ËÎ-ÅË (ÁÓ-ËÓÈ) è ϒÎ-ËÎ, ñà ñàìî ðàçëè÷íè-
òå íà÷èíè íà çàïèñâàíå íà åäíî è ñúùî èìå. Òîé äîðè ñå
ïèòà äàëè íå ñå îòíàñÿ äî åäíà è ñúùà äúðæàâà. Íàâÿðíî
è òúêìî çàòîâà, çàùîòî è â Êèòàé íå ñà ñå ïîÿâèëè ñúùè-
òå ñìåøåíèÿ, ïîðàäè ñúùîòî èìå, ëåòîïèñöèòå ñà ïðåä-
ïî÷åëè íå ñàìî äà çàïàçÿò ðàçëè÷åí íà÷èí íà çàïèñâàíå,
íî è ñà ïîñî÷âàëè òî÷íî ïðåäåëèòå íà âñÿêà åäíà îò òèÿ
ñòðàíè. (Îòäåëíèòå îðäè, êàêòî ëè÷è, òå ñà ñìÿòàëè îò-
äåëíè ­ ðàçëè÷íè äúðæàâè.)
Íî òúé êàòî ñå ñðåùàò è äðóãè íà÷èíè çà çàïèñâàíå íà
ñúùîòî èìå, „ó÷óäâàíåòî ñòàâà îùå ïî-ãîëÿìî“ ­ ïèøå
Äå Ãðîîò. Íà ñòð. 82 òîé ïðåâåæäà åäèí îòêúñëåê îò 102
ãëàâà, ëèñò 20 íà Âåé-Øó (Ëåòîïèñè àí äèíàñòèÿòà Âåé), â
êîéòî ñå êàçâà: „Äúðæàâàòà ÏÎÒ-ÕÎ ëåæè çàïàäíî îò
ʒÀÒ-ÏÀÍ-ÒΓ (òîâà å íîâîòî èìå íà ÏÎ-ËÈ çà âðåìåòî
íà äèíàñòèÿòà Âåé ­ ñòð. 80)... Ñúùî è òàì èìà âèñîêè
ïëàíèíè, êîèòî â äàëå÷èíàòà èçãëåæäàò êàòî ñðåáúðíè âúð-
õîâå.“ Äå Ãðîîò ìèñëè, ÷å ÏÎÒ-ÕÎ îòãîâàðÿ íà ïðåäèø-
íàòà ­ ïî âðåìåòî íà ïúðâàòà Õàí äèíàñòèÿ ÏÎ-ËÈ, îáà-
÷å ñàì òîé íà ñòð. 80 êàçâà, ÷å ñïîðåä Èè-Ғóíã-Øè, ÏÎ-
ËÈ è ÒÈÊ-ÄÇÎÊ îò âðåìåòî íà Õàí îòãîâàðÿò íà ʒÀÒ-
ÏÀÍ-ҒΠîò âðåìåòî íà Âåé. Äåéñòâèòåëíî ÏÎ-ËÈ è
ÏÎÒ-ÕÎ ñà åäíî è ñúùî èìå, íàïèñàíî ïî äâà ðàçëè÷íè
íà÷èíà, ñúùî òàêà êàêòî è çàïèñâàíèÿòà, ïàê â ñúùèÿ ëå-
òîïèñ, ñúñ çíàöèòå ÏÎ-ËÎ-ËÈ è ÏÎ-ËÎ-ÅË, íî ÿâíî å,
÷å òå ñå îòíàñÿò äî ðàçëè÷íè ïî ìÿñòî è çàäà÷à, àêî è
åäíàêâè ïî ïðîèçõîä è çíà÷åíèå îðäè.
Îòíîñíî ÷åòåíåòî íà òåçè èìåíà Äå Ãðîîò îòáåëÿçâà
(ñòð. 83):
ÀÂÈÒÎÕÎË
„Ðàâåíñòâîòî ÏÎÒ-ÕÎ ­ ÏÎ-ËÈ å ïîðàäè òîâà óñòà-
íîâåíî è ñúùî ÏÎÒ-ÕÎ ïðåäàâà îñíîâíàòà ôîðìà ÁÎ-
ËÎÐ â äåéñòâèòåëíîñò, òúé êàòî êèòàéñêèÿò (åçèê) „Á“ åäâà
ëè (ïîçíàâà) è êðàéíî „Ë“ ñúâñåì íå ïîçíàâà, òî ÏÎÒ å
åñòåñòâåíàòà çàìÿíà íà ÁÎË è ÕÎ è ñèãóðíî íå å íèùî
äðóãî îñâåí ÕÎÐ, ïðè êîåòî íåïðîèçíîñèìîòî „Ð“ ñúùî
êàêòî â ÁÓ-ËÓÈ, ÏÎ-ËÈ è ϒÎ-ËÎ îòïàäà îò ñàìîñåáå
ñè.“
Òàçè áåëåæêà íà Äå Ãðîîò å ìíîãî âàæíà. Àêî è ñàì
òîé äà íå äîñòèãà äî åäèíñòâåíîòî ïðàâèëíî è âúçìîæíî
çàêëþ÷åíèå íà ÷åòåíåòî íà òåçè èìåíà, êîåòî å è ìîæå äà
áúäå ñàìî ÁÚËÃÀÐ-ÁÚËÃÀÐÈ, à ñå êîëàáàå ìåæäó ÁÓ-
ËÓÐ, ÁÎËÎÐ è ÁÎËÅÐ, âñå ïàê òÿ íåîáîðèìî ïîòâúðæäà-
âà ïðàâèëíîñòòà íà ÷åòåíåòî ÁÚËÃÀÐ-ÁÚËÃÀÐÈ.
Íî ñúîáùåíèÿòà íà Âåé-Øó, ïðèâåäåíè ïî-ãîðå, èìàò
îùå ïî-ãîëÿìî çíà÷åíèå è íåîöåíèìà âàæíîñò. Êàêòî
çíàåì, â êðàÿ íà ïúðâàòà äèíàñòèÿ Õàí, â ïîñëåäíèòå äå-
ñåòèëåòèÿ ïðåä Ðîæä. Õðèñòîâî, ïðåäåëèòå íà Êèòàéñêà-
òà èìïåðèÿ ñå ðàçøèðÿâàò, êàòî äîñòèãàò äî Ïàìèð è äî-
ëèíàòà íà ðåêà Èëè. Êðúãîçîðúò íà êèòàéöèòå ñå ðàçøè-
ðÿâà îùå ïîâå÷å íà çàïàä è òå ïîëó÷àâàò ñâåäåíèÿ, ìàêàð
è íå òî÷íè, çà çåìèòå äîðè äî Êàïèéñêî ìîðå. Ïî òîçè
íà÷èí òå íàó÷àâàò çà áúëãàðèòå îíîâà, êîåòî å îòáåëÿçàíî
â ëåòîïèñèòå íà Øè-Êè, ֒èåí-Õàí-Øó è Õîó-Õàí-Øó.
Âïîñëåäñòâèå òå èçãóáâàò âëàäåíèåòî íà „çàïàäíèòå çå-
ìè“ è òåõíèÿò êðúãîçîð îòíîâî ñèëíî ñå ñòåñíÿâà. Êîãàòî
ñëåä ñòîëåòèÿ òåõíèòå ïðåäåëè îòíîâî äîñòèãàò äî Ïà-
ìèð è òåõíèÿò êðúãîçîð ïàê ñå ðàçøèðÿâà, â çàâëàäÿâàíè-
òå íà íîâà îáëàñòè òå íå íàìèðàò âå÷å áúëãàðñêè îðäè, à
ñàìî ñïîìåíà îò èìåòî èì. Îáà÷å ïî ñâîèòå íîâè ãðàíè-
öè íà ïëàòîòî Ïàìèð òå ñðåùàò íîâè áúëãàðñêè îðäè. À
òîâà ïîêàçâà, ÷å ïî âðåìåòî íà äèíàñòèÿòà Âåé, çíà÷è ïî
âðåìåòî íà Àòèëà, íà íåãîâèòå ïðåäøåñòâåíèöè è íà Èð-
íèê, áúëãàðñêèòå ñòðàæåâè îðäè ñà ñòîÿëè íå ñàìî íà Àë-
òàé è îêîëî Áàëêàøêîòî åçåðî, íî è îùå ïî íà þã î âàæ-
íèòå ïðîõîäè íà âèñîêèÿ âúçåë Ïàìèð.
Òåçè áúëãàðñêè îðäè ñà óñïåëè äà ñå çàäúðæàò ïî ìåñ-
òàòà ñè äîðè ïî âðåìåòî íà äèíàñòèÿòà Òàíã, çíà÷è ÷àê äî
âðåìåòî íà êõàí Êóðò, à ìîæå áè è íà ñèíîâåòå ìó. Òàêà â
Ғàíã-Øó, 221 ãëàâà, èìà åäíî ñúîáùåíèå, â êîåòî ñå ãî-
âîðè, ÷å „ãîëåìèòå ÏÓ-ËÓÒ, êîèòî ñúùî ñå íàðè÷àëè ÏÎ-
ËÎ, ñå íàìèðàëè òî÷íî íà çàïàä îò ҒÎ-ϒÎÀÍ (Òèáåò)“.
Ñïîðåä ãîëÿìàòà êèòàéñêà äúðæàâíà ãåîãðàôèÿ ­ Èí-Ғóíã-
Øè, âñúùíîñò çàïèñâàíèÿòà ÏÓ-ËÓÒ, ÏÎ-ËÎ, êàêòî è
ϒÎ-ËÎ îòãîâàðÿëè íà åäíî èìå, êîåòî å îòáåëÿçàíî ÏÎ-
ËÎ-ÒÈ è êîåòî Äå Ãðîîò ÷åòå (ñòð. 84) ïàê ÁÎËÎÐ, íî
êîåòî áè òðÿáâàëî áóêâàëíî äà ñå ÷åòå ÁÎËÎÐÈ è êîåòî â
äåéñòâèòåëíîñò ïðåäàâà ïî åäèí îò íàé-âåðíèòå âúçìîæ-
íè íà÷èíè ñ êèòàéñêè ïèñìåíè çíàöè èìåòî ÁÚËÃÀÐÈ.
Âñè÷êè äðóãè ñâåäåíèÿ, êîèòî íè äàâàò êèòàéñêèòå ëå-
òîïèñè çà òåçè îðäè, ñè ïðèëè÷àò òâúðäå ìíîãî è ïîêàç-
âàò íàïúëíî åäíàêâîòî èì åñòåñòâî. Òàêà íà÷åëî íà îðäà-
òà èëè „äúðæàâàòà“, êàêòî ÿ îçíà÷àâàò êèòàéöèòå, ñòîè
åäèí êõàí (êðàë ñïîðåä êèòàéöèòå), ïîäïîìàãàí îò åäèí
êíÿç, îò ïî äâàìà ­ åäèí ëÿâ è åäèí äåñåí ïúëêîâîäåö, à
ïðè ïî-ãîëåìèòå îðäè è îò îùå ïî åäèí ëÿâ è äåñåí „ãå-
íåðàëêîìàíäàíò“. Îðäèòå ñà ñå ñúñòîÿëè îáèêíîâåíî îò
ïî íåêîëêîñòîòèí, ïîíÿêîãà äîðè ñàìî îò ñòîòèíà è ðÿä-
êî îò îêîëî õèëÿäà ðîäîâå, ñ íåêîëêîñòîòèí äî íåêîëêî-
õèëÿäè ÷îâåöè è ñðåäíî ñ îêîëî ïî òðè âîèíè íà ðîä. Öÿ-
ëàòà îðäà, íàâÿðíî è ñ ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò âîèíèòå ñè, å
áèëà ñúáðàíà ⠄ïðàâèòåëñòâåíîòî ñåëèùå“ íà ïðåäâîäè-
57
 ÀÂÈÒÎÕÎË
òåëÿ (êðàëÿ). Îñòàíàëîòî íàñåëåíèå, êîåòî å áèëî áåç ñúì-
íåíèå ìíîãîêðàòíî ïî-ìíîãî÷èñëåíî îò ñàìàòà îðäà, å
áèëî íàâÿðíî äðóãîðîäíî ­ äðóãîïëåìåííî, íåùî, êîåòî
ëè÷è îò îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å ïðè îòòåãëÿíåòî èëè èç÷åç-
âàíåòî íà îðäàòà, èìåòî êàêòî íà äúðæàâàòà, òàêà è íà
íàðîäà £, ñå å ïðîìåíÿëî. Ïðîìåíÿëè ñà ñå íàé-÷åñòî è
íàçâàíèÿòà íà ðåêè, äîëèíè è ñåëèùà, ùîì êàòî òå ñà íî-
ñèëè èìåòî íà îðäàòà. Âñè÷êî òîâà ïîêàçâà, ÷å òåçè îðäè
íå ñà áèëè íèêàêâè äîðè è âàñàëíè „äúðæàâè“, à ñúùèíñ-
êè õóíîðñêè ñòðàæåâè îòðÿäè, èçïðàùàíè áèëî çà äà äúð-
æàò â ïîä÷èíåíèå ïîêîðåíèòå ïëåìåíà, áèëî çà äà ïàçÿò
âàæíè ïðîõîäè è ïúòèùà. Òàêèâà îðäè å èìàëî èçïðàòåíè
ïî âñè÷êè âàæíè îáëàñòè è îñîáåíî ïðè âñè÷êè ïî-ãîëå-
ìè è ñèëíè èíîðîäíè ïëåìåíà.
Òóê ìîæå äà ñå ïîÿâè ïèòàíåòî, çàùî, êîãàòî êèòàéöè-
òå ñà çàâëàäåëè Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà, íå ñà çàâàðèëè â
òàìîøíèòå äúðæàâè, êàòî íàïðèìåð â Òóðôàí, Êó÷à è äð.,
òàêèâà ñòðàæåâè îðäè? Äàëè òàêèâà îðäè òàì íå å èìàëî
èëè ïúê ñà áèëè îòòåãëåíè ïî-ðàíî? Îòãîâîð íà òîâà ïè-
òàíå ñå íàìèðà â ñúáèòèÿòà, êîèòî ñà ñòàíàëè ïðåç ÷åò-
âúðòîòî äåñåòèëåòèå ïðåäè Ðîæä. Õð. Çíàåì, ÷å êîãàòî
Öèò-Êè îòòåãëèë ñðåäèùåòî íà ñâîÿòà äúðæàâà íà çàïàä
ìåæäó Àðàëñêîòî åçåðî è Êàñïèéñêîòî ìîðå â çåìèòå íà
êèðãèçèòå, òîé îòâåë òàì íå ñàìî ãëàâíàòà ñðåäèùíà îð-
äà íà íÿêîãàøíîòî çàïàäíî õóíîðñêî êðèëî, íî è âñè÷êè
äðóãè îðäè, êîèòî íå å áèëî íåîáõîäèìî äà îñòàíàò íà
ìåñòàòà ñè, çà äà îáåçïå÷àò òîâà îòòåãëÿíå. Íàâÿðíî òî-
ãàâà ñà áèëè îòòåãëåíè è ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò ñòðàæåâèòå
îðäè â çàñòðàøåíèòå âå÷å îáëàñòè íà Òàðèìñêàòà êîòëî-
âèíà. Íî îñâåí òîâà òîé ïàê ñå âúðíàë â òèÿ çåìè, ñúáðàë
è ïîñëåäíèòå îñòàòúöè îò ñòðàæåâèòå îðäè òàì è ãè ïî-
âåë íà çàïàä, èìåííî ïî ïúòÿ, êîéòî ìèíàâà ïî þæíèòå
ñêëîíîâå íà Òèåí Øàí, çíà÷è íà êîéòî ëåæàò è Òóðôàí, è
Êó÷à, è Àê Ñó ­ ïðåç Ïàìèðñêèòå âèñèíè, êúì äîëèíàòà
íà ð. Òîëàé. Íÿìà ñúìíåíèå, ÷å òîé íå å èìàë âå÷å íóæäà
äà îñòàâÿ â îïðàçíåíàòà îáëàñò ñòðàæåâè îðäè è åñòåñò-
âåíî âñè÷êè òàêèâà îðäè, êîèòî ñà ñå íàìèðàëè ïî ïúòÿ
ìó, àêî íå ñà áèëè îòòåãëåíè ïî-ðàíî, ùå äà ñà òðúãíàëè ñ
íåãî. È íàèñòèíà, íèå íàìèðàìå ïî-êúñíî íÿêîè îò òèÿ
òàðèìñêè îðäè â Êàâêàç ïîä èìåíàòà „Êóïè Áóëãàð“, „Êó-
÷è Áóëêàð“ è ïð. (Âæ. „Ïúòÿò íà Áúëãàðèÿ“, ñòð. 247-249).
Íåêà ñåãà îùå âåäíúæ ñå ñïðåì íà èìåòî, êàòî èìàìå
ïðåäâèä âå÷å è íîâèòå ðàçëè÷íè íà÷èíè íà çàïèñâàíå, êî-
èòî ñðåùàìå âúâ âòîðàòà ÷àñò íà êíèãàòà íà Äå Ãðîîò.
Ðàçíîîáðàçèåòî íà íà÷èíèòå íà çàïèñâàíå ñåãà âå÷å å ìíî-
ãî ãîëÿìî, äîðè ïî-ãîëÿìî, îòêîëêîòî å ðàçíîîáðàçèåòî
â çàïèñâàíåòî íà èìåòî „Õóíîð“ („Ïúòÿò íà Áúëãàðèÿ“,
ñòð. 10). Ïðåäè âñè÷êî òîâà ðàçíîîáðàçèå ñî÷è íåâúçìîæ-
íîñòòà äà áúäàò ïðåäàäåíè ñ êèòàéñêèòå ïèñìåíè áåëåçè
âÿðíî íå ñàìî åäèí, à íÿêîëêî çâóêà, ñúäúðæàùè ñå â èìå-
òî. Íî òîâà ðàçíîîáðàçèå ñî÷è îùå è åäíà ãîëÿìà íåóñòà-
íîâåíîñò â ïðîèçíîøåíèåòî èëè ïî-âÿðíî ­ äîðè â ÷óâà-
íåòî íà òîâà ñúâñåì ÷óæäî çà êèòàéñêîòî óõî èìå. Çà äà
ñå äîáèå ïî-ëåñíî âÿðíî âïå÷àòëåíèå, ùå ïîäðåäÿ åäíî
ñëåä äðóãî ðàçëè÷íèòå íà÷èíè íà çàïèñâàíå:
1. ÏÎ-ËÅ ïúðâîòî äàäåíî ó Äå Ãðîîò ­ ÷. I, ñòð. 110
2. ÏÎ-ËÈ ñ äâà âèäà çíàöè çà „Ëȓ ­ ÷. II, ñòð. 80 è
160
3. ÏÓ-ËÈ íàâÿðíî ãðåøêà âì. ÏÎ-ËÈ ­ ÷. II, ñòð. 175
4. ÏÎ-ËÎ, ϒÎ-ËÎ ÷. II, ñòð. 81 è 89
5. ÏÎ-ÒÈ ÷. II, ñòð. 83
6. ÏÎ-ËÓÒ ÷. II, ñòð. 83
58
7. ÏÎÒ-ÕÎ ÷. II, ñòð. 81
8. ÏÈ-ËÈÎÊ ÷. II, ñòð. 159
9. ÏÎ-ËÎ-ËÎ ÷. II, ñòð. 84
10. ÏÎ-ËÎ-ÅË ÷. II, ñòð. 84
11. ÏÎ-ËÎ-ÒÈ ÷. II, ñòð. 83
12. ÏÎ-ËÎ-ËÈÊ ÷. II, ñòð. 100
13. ÏÎ-ËÈ-ÕÎ ÷. I, ñòð. 195
14. ÏÎ-ÕÎ-ËÎ ÷. I, ñòð. 269
Îñâåí òîâà èìàìå è ñëåäíèòå, âå÷å òâúðäå ïî-íîâè,
çàïèñâàíèÿ íà èìåòî Áîðêóëñêîòî åçåðî:
1. ÏÀÍ-ÊÓ-ËÈ ÷. II, ñòð. 159
2. ÏÀ-ÅË-ÊÓÍ ÷. II, ñòð. 161
3. ÏÀ-ËÈ-ÊÓÍ ÷. II, ñòð. 161
4. ÏÀ-ÅË-ÊÓ-ÅË ÷. II, ñòð. 161
5. ÏÀ-ÅË-ÊÓ-ËÈ ÷. II, ñòð. 161
Áëàãîäàðåíèå íà òåçè ðàçëè÷íè çàïèñâàíèÿ âå÷å íå ìî-
æå äà èìà íèêàêâè ñúìíåíèÿ çà èñòèíñêîòî èìå íà íàðî-
äà, êîåòî êèòàéöèòå ñà èñêàëè äà ïðåäàäàò ñ èçâåñòíèòå
íè íàé-íàïðåä çíàöè ÏÎ-ËÅ. È äåéñòâèòåëíî âå÷å ñòàâà
ñúâñåì î÷åâèäíî, ÷å èìåòî íå å áèëî åäíîñðè÷íî, à ÷å
ïúðâàòà ñðè÷êà îò íåãî å ïðåäñòàâëÿâàëà ñàìî êîðåíà ìó.
Äà âèäèì ñåãà êàê áè òðÿáâàëî äà ñå ÷åòå òîçè êîðåí. Íàé-
íàïðåä Äå Ãðîîò ãî ÷åòåøå ÁÎÐ, ïîñëå, âúâ âòîðàòà ÷àñò
íà êíèãàòà ñè, òîé ïðèå, ÷å äîðè áåç ïðèáàâêèòå ËÅ, ËÈ,
ËÎ è ïð. òî áè ìîãëî è áè òðÿáâàëî äà ñå ÷åòå ÁÎË èëè
ÁÀË, èëè ÁÓË (âæ. ñòð. 83). Îáà÷å, êàòî ñå èìà ïðåäâèä,
÷å êîðåíúò å íàïèñàí íå ñàìî ñ ãëàñíèòå Î è À, à îùå è ñ
Ó è È, çàêëþ÷åíèåòî, ÷å ñå êàñàå çà íåïðîèçíîñèìà çà
êèòàéöèòå òúìíà ãëàñíà, à èìåííî ãëàñíàòà „Ú“, ñòàâà âå-
÷å íå ñàìî òâúðäå âåðîÿòíî, íî è ñúâúðøåíî íåèçáåæíî.
Ïðî÷èå êîðåíúò íà èìåòî áè ìîãúë äà ñå ÷åòå ñàìî ÁÚË.
 òîâà íå ìîæå äà èìà ïîâå÷å íèêàêâî ñúìíåíèå. Îùå ïî-
ðàíî, êîãàòî ïèøåõ „Ïúòÿò íà Áúëãàðèÿ“, áÿõ óáåäåí, ÷å
èìåòî íå å åäíîñðè÷íî, àêî è äà íÿìàõ íèêàêâî ïîíÿòèå
çà äàííèòå, êîèòî ñå íàìèðàõà âúâ âòîðàòà ÷àñò îò ñú÷è-
íåíèåòî íà Äå Ãðîîò. Îùå òîãàâà ñìÿòàõ, ÷å äîðè è è äà
íÿìà äðóãè äàííè, òîâà èìå òðÿáâà äà èìà íÿêîå îò îáèê-
íîâåíèòå õóíîðñêè îêîí÷àíèÿ, à èìåííî „ÎГ, „ÀГ, „ÓГ
èëè „ÃÎГ, „ÃÀГ, „ÃÓГ, îáà÷å àç èìàõ è äîñòàòú÷íî
îñíîâàíèÿ, ÷å òàêîâà îêîí÷àíèå äåéñòâèòåëíî ñå ñúäúð-
æà â òîâà èìå, îñíîâàíèÿ, êîèòî ïîäðîáíî èçëîæèõ â ãëà-
âàòà çà „Áúëãàðèòå â Ñðåäíà Àçèÿ“ íà ñòð. 235 è ñëåäâà-
ùèòå. Òåçè ìîè îñíîâàíèÿ, êîèòî èçâåæäàõ ãëàâíî îò èìå-
òî íà êíÿçà ÏÎ-ÕÎ-ËÎ è íà åçåðîòî Áîðêóë, ñåãà íàïúë-
íî ñå ïîòâúðæäàâàò. È äåéñòâèòåëíî, îò íîâèòå íà÷èíè,
ïî êîèòî íàìèðàìå çàïèñàíî èìåòî íà åçåðîòî, ñå âèæäà,
÷å ñðè÷êàòà „ÊÓ˓ å ñúñòàâëÿâàëà, àêî è ïðåèíà÷åíà, ÷àñò
îò èìåòî íà åçåðîòî, êàòî ïî-ïîñëå ñå å ïðåâúðíàëà â
„ÊÓ˓ ñúñ çíà÷åíå íà „åçåðî“ (âæ. ñòð. 237 îò „Ïúòÿò íà
Áúëãàðèÿ“).
Çà èìåòî íà êíÿçà ÏÎ-ÕÎ-ËÎ íå ìîæåøå äà èìà è òî-
ãàâà íèêàêâî ñúìíåíèå, íî ìîæåøå äà ñå ñìÿòà, ïîíåæå
áå åäèíñòâåíîòî, êàòî ïîãðåøíî çàïèñâàíå. Ñåãà îáà÷å,
êîãàòî íè å èçâåñòíî çàïèñâàíå è ñúñ çíàöèòå ÏÎÒ-ÕÎ
(ñòð. 81, ÷. II), è çà òàêàâà ãðåøêà íå áè ìîãëî äà ñå ìèñ-
ëè. Íî âñè÷êè òåçè ñúîáðàæåíèÿ ñåãà ñòàâàò íåíóæíè è
èçëèøíè, çàùîòî ìíîæåñòâîòî ðàçíîîáðàçíè çàïèñâàíèÿ
êîèòî ñòàâàò èçâåñòíè îò âòîðàòà ÷àñò ñà íà ñú÷èíåíèåòî
íà Äå Ãðîîò, äîêàçâàò âå÷å íåîáîðèìî ïðèñúñòâèåòî íà
òîâà îêîí÷àíèå.
Íî êàê òðÿáâà äà ÷åòåì òîâà îêîí÷àíèå? Äå Ãðîîò ñå
êîëåáàå ìåæäó „ÓГ, „ÎГ è „ÅГ (ñòð. 82), îáà÷å ñàì òîé

íà ñëåäâàùàòà ñòð. 83 êàçâà, ÷å „...“ÕÎ å ñèãóðíî íèùî
äðóãî îñâåí ÕÎÐ...“ Ìíîãî äîáðå å èçâåñòíî ïðåìèíàâà-
íåòî è ïðåëèâàíåòî íà „Ã“ ⠄Փ è îáðàòíî, êàêòî è òîâà,
÷å íåâåäíúæ, à â ìíîãî ñëó÷àè êèòàéöèòå ñà óïîòðåáÿâà-
ëè, çà äà îòáåëåæàò „ÃÎГ, „ÃÀГ èëè „ÃÓГ, çíàöè, êîè-
òî ñå ïðîèçíàñÿò „ÕΓ. È òàêà, îêîí÷àíèåòî áè òðÿáâàëî
äà ñå ÷åòå „ÃÎГ èëè äîðè íàâÿðíî „ÃÀГ, à öÿëîòî èìå
ÁÎË-ÃÎÐ èëè ÁÚË-ÃÀÐ. Íî çàïèñâàíèÿòà, êîèòî íàìèðà-
ìå âúâ âòîðàòà ÷àñò íà êíèãàòà íà Äå Ãðîîò, íè äàâàò îñ-
íîâàíèÿ äà îòèäåì è îùå ïî-äàëå÷.
 íÿêîè îò çàïèñâàíèÿòà íà èìåòî íèå íàìèðàìå â êðàÿ
íà îêîí÷àíèåòî è çíàöè, êîèòî ñî÷àò ãëàñíèòå „Å“ è „È“,
à â åäèí ñëó÷àé è ñðè÷êàòà „ËÈʓ. Íå îçíà÷àâà ëè òîâà,
÷å êèòàéöèòå ñà äî÷óâàëè ïîíÿêîãà â êðàÿ íà îêîí÷àíèåòî
è íåùî äðóãî, êîåòî òå ñà èñêàëè äà èçðàçÿò ïî òîçè íà-
÷èí? Íå ñà ëè äî÷óâàëè â íÿêîè ñëó÷àè äà ñå ïðîèçíàñÿ
èìåòî êàòî „ÁÚËÃÀÐȓ, „ÁÚËÃÀÐœ è íå ñà ëè èñêàëè
òå òúêìî òîâà ïðîèçíîøåíèå äà èçðàçÿò? Íå ñà ëè ãî ÷ó-
âàëè è êàòî ÁÚËÃÀÐËÈÊ èëè ÁÚËÃÀÐËÚÊ? È òðèòå òå-
çè ôîðìè íà èìåòî ñà èçâåñòíè (âæ. ïðîô. ä-ð Èâ. Øèø-
ìàíîâ è â Ñðåäíà Àçèÿ. Äîðè è äîñåãà, êîãàòî êèòàéöèòå
èñêàò äà íàïèøàò èìåòî „Áúëãàðè“, åäâà ëè áèõà ìîãëè
äà íàìåðÿò ïî-ïîäõîäÿùè çíàöè.
Äîïúëíèòåëíèòå ñâåäåíèÿ çà áúëãàðèòå â Ñðåäíà Àçèÿ,
êîèòî ñå íàìèðàò âúâ âòîðàòà ÷àñò îò ñú÷èíåíèåòî íà Äå
Ãðîîò, íàèñòèíà íå íè äàäîõà íåùî íåî÷àêâàíî íîâî. Òå
íå íè çàïîçíàõà ïî-ïîäðîáíî ñ áúëãàðñêèÿ íàðîä îò îíèÿ
âðåìåíà, îùå ïîâå÷å ÷å íå ñå è îòíàñÿõà çà ãëàâíàòà, ñðå-
äèùíàòà ìó îðäà. Òåçè ñâåäåíèÿ â íèùî íå èçìåíÿò íàøè-
òå âúçãëåäè è ðàçáèðàíèÿ çà áúëãàðèòå â Ñðåäíà Àçèÿ, çà
òÿõíîòî çíà÷åíèå â õóíîðñêàòà äúðæàâà è çà çíà÷åíèåòî
èì ïðè îáðàçóâàíåòî íà íîâàòà, âå÷å è åâðîïåéñêà õóíîð-
ñêà èìïåðèÿ. Íàïðîòèâ, òå ñàìî ïîòâúðäèõà íàíîâî âúçã-
ëåäèòå è ðàçáèðàíèÿòà, êîèòî èìàõìå è êîèòî ñà èçðàçåíè
â ñòðàíèöèòå íà „Ïúòÿò íà Áúëãàðèÿ“. È òúêìî â òîâà îò-
íîøåíèå òå ñà îò îñîáåíî âàæíî çíà÷åíèå.
Äîñåãà âñå îùå ìîæåøå äà èìà ìÿñòî ñúìíåíèåòî, ÷å
êîëêîòî è îñíîâàòåëíè äà ñà ñúîáðàæåíèÿòà, êîèòî ïîäê-
ðåïÿõà çàêëþ÷åíèÿòà íè çà áúëãàðèòå â Ñðåäíà Àçèÿ è çà
òÿõíîòî çíà÷åíèå â õóíîðñêèòå èìïåðèè òàì è â Åâðîïà,
÷å âñå ïàê òåçè çàêëþ÷åíèÿ ñà ñàìî òâúðäå âåðîÿòíè è
ïðàâäîïîäîáíè ïðåäïîëîæåíèÿ, êîèòî èìàò íóæäà îò îùå
íÿêîè äîêàçàòåëñòâà, çà äà ñå ïðåâúðíàò â íåñúìíåíè èñ-
òîðè÷åñêè èñòèíè. Âÿðíî å, ÷å âèíàãè å èìàëî è ùå èìà
ÀÂÈÒÎÕÎË
òàêèâà ­ êàòî íåâÿðâàùèÿ Òîìà, êîèòî, çà äà ñå óáåäÿò,
áèõà èñêàëè âñÿêà èñòèíà äà áúäå íàïúëíî î÷åâèäíà. È
òúêìî òàçè íåñúìíåíà î÷åâèäíîñò íè äàâàò íîâèòå ñâåäå-
íèÿ âúâ âòîðàòà ÷àñò îò ñú÷èíåíèåòî íà Äå Ãðîîò.
Òàêà ñåãà íå ìîæå äà èìà âå÷å íèêàêâî ñúìíåíèå âúð-
õó ñëåäíèòå òðè íàé-âàæíè îáñòîÿòåëñòâà îò îñíîâíî çíà-
÷åíèå:
1. Íå ìîæå äà èìà íèêàêâî ñúìíåíèå, ÷å èçâåñòíîòî
ïðåäè ïîâå÷å îò äâå ñòîëåòèÿ ïðåäè Õðèñòà íà êèòàéöèòå
ïëåìå, êîåòî òå ñà îòáåëÿçâàëè ñúñ çíàöèòå ÏÎ-ËÅ è îò
êîåòî ñà èçïèòâàëè è ñòðàõ, è óâàæåíèå, å áèëî áúëãàðñ-
êîòî ïëåìå îò ãîëåìèÿ òîãàâà õóíîðñêè íàðîä. Íÿìà íè-
êàêâî ñúìíåíèå, ÷å îùå òîãàâà òî ñå å íàðè÷àëî òî÷íî
òàêà, êàêòî ïðîäúëæàâà äà ñå íàðè÷à áúëãàðñêèÿò íàðîä,
è ÷å â èìåòî ìó, âúïðåêè ðàçëè÷íèòå íà÷èíè, ïî êîèòî
÷óæäåíöèòå ñå ìú÷àò äà ãî ïðîèçíàñÿò, îòòîãàâà äîñåãà
íå å ïðîèçëÿçëà íèêàêâà îñîáåíà ïðîìÿíà.
2. Íå ìîæå äà è ìà íèêàêâî ñúìíåíèå è çà çíà÷åíèåòî
íà òåçè áúëãàðè â òîãàâàøíàòà õóíîðñêà èìïåðèÿ. Íÿìà
ñúìíåíèå, ÷å òúêìî òå, à íå íÿêîå äðóãî ïëåìå, ñà ñúñòàâ-
ëÿâàëè ãëàâíîòî ÿäðî íà çàïàäíîòî êðèëî íà èìïåðèÿòà ­
íàé-ãîëÿìîòî, ÷å äîðè è íàé-âàæíîòî £ êðèëî ­ è ÷å òúê-
ìî òåõíè ñòðàæåâè îðäè ñà äúðæàëè â ïîä÷èíåíèå ìíî-
ãîáðîéíèòå è ïîíÿêîãà ñèëíè è ãîëåìè íàðîäè, êîèòî ñà
âëèçàëè â ñúñòàâà íà òîâà êðèëî íà õóíîðñêàòà èìïåðèÿ.
3. Íå ìîæå äà èìà íèêàêâî ñúìíåíèå è çà èçêëþ÷èòåë-
íîòî çíà÷åíèå íà áúëãàðèòå â îáðàçóâàíåòî íà íîâàòà, çà-
ïàäíàòà, âå÷å åâðîïåéñêà õóíîðñêà èìïåðèÿ ïðè Öèò-êè è
ñëåä íåãî. Íÿìà ñúìíåíèå, ÷å òúêìî òå ñà áèëè ãëàâíàòà,
îñíîâíàòà îðäà ­ ãðúáíàêúò íà îíàçè ìîãúùà èìïåðèÿ,
ãðàíèöèòå íà êîÿòî ñà ñå ïðîñòèðàëè îò ðåêà Ðåéí íà çà-
ïàä, òà ÷àê äî Àëòàé è Ïàìèðñêèòå âèñèíè íà èçòîê.
Íîâîòî, êîåòî íàó÷àâàìå îò òèÿ ñâåäåíèÿ, â òîâà îò-
íîøåíèå å, ÷å â ñúùîòî âðåìå, êîãàòî ïðè Èðíèê áúëãàð-
ñêèòå ñòàðæåâè îðäè ñà ñòîÿëè íà áðåãà íà Äóíàâà ñðåùó
Âèçàíòèÿ ïî Êàâêàçêèòå ïðîõîäè, â ñúùîòî òîâà âðåìå
äðóãè, ïàê áúëãàðñêè ñòðàæåâè îðäè, ñà ïàçèëè ïðåäåëèòå
íà èìïåðèÿòà è íà þãîèçòîê âúâ âèñîêèòå ïàìèðñêè ïðî-
õîäè íà ãðàíèöèòå íà Êèòàé è Èíäèÿ. À òîâà ïîêàçâà, ÷å
îò âðåìåòî íà Èðíèê íàñåòíå åäèíñòâåíèÿò íàðîä, âúðõó
êîéòî ñå å êðåïÿëà èìïåðèÿòà, å áèë áúëãàðñêèÿò íàðîä.
Âñè÷êî òîâà îáÿñíÿâà çàùî îò îíèÿ âðåìåíà õóíîðñêîòî
èìå çàïî÷âà äà ñå ÷óâà âñå ïî-ìàëêî è ïî-ðÿäêî è çàùî
âìåñòî íåãî ïîâå÷å èçïúêâà èìåòî íà áúëãàðèòå.
Ñï. „Èçâåñòèÿ
íà áúëãàðñêàòà îðäà“, 1939 ã.
59
 ÀÂÈÒÎÕÎË

ÎÙÅ ÇÀ ÈÄÅÍÒÈÔÈÊÀÖÈßÒÀ
ÍÀ ÀÂÈÒÎÕÎË ÎÒ ÈÌÅÍÍÈÊÀ
ÄÈÌÈÒÚÐ ÈË. ÄÈÌÈÒÐÎÂ

Èäåíòèôèêàöèÿòà íà Àâèòîõîë îò Èìåííèêà íà áúë-

ãàðñêèòå êõàíîâå å âúïðîñ, ïðåìèíàë ïðåç òîëêîâà ñïîðî-
âå è ðàçëè÷íè òåîðèè, ÷å òðóäíî ùå ìîæåì äà ãè ïîìåñ-
òèì â åäíà êíèæêà îò ñïèñàíèåòî, êàìî ëè â åäíà ñòàòèÿ.
Ùå ïîñî÷èì ñàìî êàê â ìîìåíòà èçãëåæäàò íåùàòà ïî
ïðèíöèï. Ïúðâî, îòíîñíî ñàìîòî ñúùåñòâóâàíå íà Àâè-
òîõîë èìà äâå ïðîòèâîïîëîæíè òåîðèè ­ ÷å òîé å áèë êîí-
êðåòíà èñòîðè÷åñêà ëè÷íîñò, ïîñòàâèëà íà÷àëîòî íà èñ-
òîðè÷åñêè ïåðèîä çà áúëãàðñêèÿ íàðîä, è ÷å òîé íå å áèë
èñòîðè÷åñêà ëè÷íîñò, à å ïî-ñêîðî ìèòè÷åí ïðàðîäèòåë,
ãåðîé ­ ïðàîòåö, îò êîéòî çàïî÷âà áúëãàðñêàòà èñòîðè-
÷åñêà íàñëåäñòâåíîñò. Íàé-÷åñòî òîé å áèë èäåíòèôèöè-
ðàí ñ Àòèëà, îùå ïîâå÷å ÷å â èñòîðè÷åñêàòà íàóêà ñå óò-
âúðäè ïîñòàíîâêàòà, ÷å âòîðèÿò âëàäåòåë íà áúëãàðèòå,
ïîñî÷åí â Èìåííèêà ­ Èðíèê, å èäåíòè÷åí ñ Åðíàê, ñèíà
íà Àòèëà. Äðóãî ìíåíèå å, ÷å Àâèòîõîë íå å áèë Àòèëà, à
äðóã âëàäåòåë íà áúëãàðèòå, æèâÿë ìíîãî ïðåäè Àòèëà,
âåðîÿòíî ïî âðåìå íà Ñðåäíîàçèàòñêèÿ ïåðèîä íà áúëãà-
ðèòå. Èäåíòèôèêàöèÿòà íà Àòèëà ñ Àâè-Òîõîë ñå çàòðóä-
íÿâà ãëàâíî îò õðîíîëîãèÿòà, êîÿòî ìîæå äà ñå ñìÿòà çà
óñòàíîâåíà, ñëåä îïðåäåëÿíåòî íà áúëãàðñêèÿ êàëåíäàð
êàòî ñëúí÷åâ. È òàêà, äîêàòî ãîäèíàòà íà Èðíèê ­ 453 ã.,
ñúâïàäà ñ ãîäèíàòà íà âúçêà÷âàíå íà òðîíà íà Åðíàê, ïîò-
âúðæäàâàéêè ïî òîçè íà÷èí èäåíòèôèêàöèÿòà Èðíèê = Åð-
íàê, òî ãîäèíàòà 153, ïîñî÷åíà â Èìåííèêà çà Àâèòîõîë,
íå îòãîâàðÿ íà ãîäèíèòå, èñòîðè÷åñêè óñòàíîâåíè çà Àòè-
ëà (453). Â íàé-ìàùàáíèÿ äîñåãà òðóä â Áúëãàðèÿ ïî âúï-
ðîñà Ìîñêî Ìîñêîâ ïðåäëàãà èäåíòèôèêàöèÿòà Àâèòîõîë
= Àòèëà, ïîçîâàâàéâêè ñå íà „õðîíîëîãè÷íî äîêàçàòåëñò-
âî ­ äèëîì (çìèÿ) 453 ã., êàòî ðàçäåëíà ãîäèíà ìåæäó Àâè-
Òîõîë è Èðíèê“ ­ „åòèìîëîãè÷íî äîêàçàòåëñòâî ­ îáÿñ-
íåíèåòî íà Àâè-Òîõîë êàòî „ïðàäÿäîâñêè ñèí, ñèí íà ïðà-
äåäèòå“, êîåòî äàâàëî“ ñëåäíèòå âúçìîæíîñòè çà ðàçãëåæ-
äàíå íà ñúîòíîøåíèåòî Àâèòîõîë-Àòèëà. èìïåðèÿ. Ñïîðåä íåãî Àâèòîõîë òðÿáâà äà ñå ðàçãëåæäà â
„Àòèëà å ïðÿêîð íà õóíñêèÿ âëàäåòåë, Àâèòîõîë å õóí- äâå ÷àñòè êàòî ÊÀÂÈ (ÊÀÂÀ = ÊÀÍÀ) è ÒÎÕÎË è äà ñå
ñêîòî ìó èìå ­ çàïàçåíî è ïðåäàäåíî ÷ðåç Èìåííèêà. ðàçáèðà íå êàòî ñîáñòâåíî èìå, à êàòî òèòëà ÊÀÂÈ è èìå-
„Ñïîðåä Ìîñêî Ìîñêîâ Èìåííèêúò äàâà âñúùíîñò ñúîá- òî íà ñòðàíàòà è íàðîäà, êîèòî âëàäåòåëÿò å óïðàâëÿâàë ­
ùåíèåòî, ÷å „Àòèëà = Àâèòîõîë å ñèí íà ïðàäåäèòå íà÷å- ÒÎÕÎË. Ïîñî÷âàéêè „ïåðñèéñêàòà è ïî-êúñíî àðàáñêàòà
ëî ñ òîçè, êîéòî ãè å ïîâåë íà çàïàä ïðåç ãîäèíàòà äèëîì òðàíñêðèïöèÿ“ íà êèòàéñêîòî ÒÓÎ-ÕÓÎ-ËÎ êàòî ÒÎÕÀÐ.
153...“ Îðèãèíàëíî, íî ÿâíî ñïåêóëàòèâíî ïîñòðîåíèå, ñúç- Ä. Òàáàêîâ ïðåäëàãà èìåííî äðåâíèòå òîõàðèéöè, èëè èìå-
äàäåíî, çà äà ñå èçáåãíå ñïîìåíàòîòî íåñúîòâåòñòâèå â òî íà ñòðàíàòà Òîõàðèñòàí çà ïðÿêî ñâúðçàíè ñ Àâèòîõîë.
õðîíîëîãèÿòà ­ îñâåí òîâà îñòàâà è òîâà „ÒÎÇȓ, îòíàñÿ- Òîé ñå îïèòâà äà äàäå îòãîâîð è íà âúïðîñà „Êîå å ñîáñò-
ùî ñå çà âëàäåòåëÿ, çàïî÷íàë íîâà åðà â áúëãàðñêàòà èñ- âåíîòî èìå íà Ê-ÀÂÈ ÒÓÎÕÎ˓ ïî ñëåäíèÿ íà÷èí: „Â
òîðèÿ, çà êîãîòî ñå êàçâà „Àâèòîõîë æèâÿ 300 ãîäèíè. Ðî- íà÷àëîòî íà òàçè åïîõà (II â.) â ñòðàíàòà ÒÓ-ÕÓÎ-ËÎ=ÒÎ-
äúò ìó Äóëî, à ãîäèíàòà ìó äèëîì òâèðåì“. Íåçàâèñèìî ÕÀÐÈß ëè÷íè èìåíà íà âëàäåòåëè ñà ÊÀÍÈØÊÀ, ÕÓ-
÷å Àòèëà å áèë îò ñúùèÿ âåëèê äèíàñòè÷åñêè ðîä Äóëî, ÂÈØÊÀ è ÂÀÑÓÄÅÂÀ... Òúé êàòî ÊÀÍÈØÊÀ å ñìÿòàí
òîé íå ìîæå äà å áèë Àâèòîõîë. Àòèëà å áèë âåëèê õóíîð- çà âëàäåòåë, êîéòî äåéñòâèòåëíî ñúçäàâà åïîõà íà âúçõîä
ñêè âëàäåòåë, íî èìåòî ìó íå ìîæå äà ñå ñâúðæå ñúñ ñúáè- è ìîãúùåñòâî íà ÞÅÉ-×ÈÕ=ÒÎÕÀÐÈ è ïðèáëèçèòåëíî
òèå, îïðåäåëÿùî íà÷àëî íà íîâà åðà çà íåãîâèÿ íàðîä. íà÷àëîòî íà íåãîâàòà åïîõà å êúì ñðåäàòà íà âòîðè âåê îò
Êîé å áèë íàèñòèíà Àâèòîõîë?  áðîé 1 íà íàñòîÿùî- í.å. ­ íà÷àëîòî íà åïîõàòà íà Þ-ÀÂÈ-ÒÓÕÎË ­ íàøåòî
òî ñïèñàíèå Ä. Òàáàêîâ, äîêîëêîòî ìè å èçâåñòíî, ïðúâ â ïðåäïî÷èòàíèå, êàêòî è ñú÷åòàíèåòî íà äàííèòå, ïàäà âúð-
áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà, íàïðàâè ïðåäïîëîæåíèå- õó ÊÀÍÈØÊÀ“. Ä. Òàáàêîâ ñìÿòà âñå ïàê òàçè èäåíòèôè-
òî, ÷å Àâèòîõîë å áèë èçâåñòåí âëàäåòåë íà Êóøàíñêàòà êàöèÿ çà „âúïðîñ, êîéòî îñòàâà îòêðèò“.

60

 ïðåäàâàíå, èçëú÷åíî îò Ëîíäîíñêîòî ñòóäèî íà Ðà-
äèî „Ñâîáîäíà Åâðîïà“ ïðåç 1991 ã. èçòúêíàõ íÿêîëêî äî-
êàçàòåëñòâà îò õðîíîëîãè÷åñêî åòèìîëîãè÷åñêî, ðåëèãè-
îçíî è åñòåòè÷åñêî åñòåñòâî, êîèòî ñî÷àò íåñúìíåíàòà
âðúçêà íà áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà íàñëåäñòâåíîñò ñ Èì-
ïåðèÿòà íà êóøàíèòå â Öåíòðàëíà Àçèÿ è Ñåâåðíà Èíäèÿ
ñ æåëàíèåòî äà ïðåäèçâèêàì äèñêóñèÿ ïî âúïðîñà. Çà ñú-
æàëåíèå áåç ðåçóëòàò. Íåçàâèñèìî îò òîâà ïðåç ïîñëåä-
íèòå ãîäèíè òîçè âúïðîñ ïðîäúëæè äà ìå çàíèìàâà è òóê
èñêàì äà èçëîæà íÿêîè ôàêòè, ãëàâíî îò õðîíîëîãè÷åñêî
åñòåñòâî, êîèòî áèõà ìîãëè äà ïîäêðåïÿò ïðåäëîæåíàòà
îò Ä. Òàáàêîâ èäåíòèôèêàöèÿ íà ÀÂÈÒÎÕÎË-ÊÀÍÈØ-
ÊÀ.
Çà ñèãóðíà èäåíòèôèêàöèÿ íà Àâèòîõîë îò Èìåííèêà
å íåîáõîäèì ïåðèîä, êîéòî äà îòãîâàðÿ è íà äâåòå äàòè,
ïîñî÷åíè êàòî íåãîâî íà÷àëî è íåãîâ êðàé ­ â íàøèÿ ñëó-
÷àé 153 è 453 ã. Îùå ïðè ñðàâíåíèå íà ïúðâàòà äàòà ñ õðî-
íîëîãèÿòà íà Ñðåäíà Àçèÿ âúâ âðúçêà ñ ÊÀÍÈØÊÀ ñå
íàòúêíàõìå íà ñåðèîçíè òðóäíîñòè. Íà÷àëîòî íà íåãîâî-
òî óïðàâëåíèå å òâúðäå íåÿñíî õðîíîëîãè÷åñêè è íèòî åä-
íà îò ñúùåñòâóâàùèòå õèïîòåçè íå îòãîâàðÿ íà ãîäèíàòà
153, áåç êîåòî ñúîòâåòñòâèå âñÿêà òåîðèÿ áè áèëà äî èç-
âåñòíà ñòåïåí ñïåêóëàòèâíà. Ñúùåñòâóâàò ÷åòèðè òåîðèè
â èñòîðè÷åñêàòà íàóêà çà íà÷àëîòî íà óïðàâëåíèåòî íà ÊÀ-
ÍÈØÊÀ:
78 ã. ­ òàêà íàðå÷åíàòà Ñàêà Åðà;
128 ã. ­ ïðåäëîæåíà îò Ñòåí Êîíîó è Â.Å. âàí Âàéê;
144 ã. ­ ïðåäëîæåíà îò Ðîìàí Êèð÷ìàí;
110-115 ã. ­ ïðåäëîæåíî îò Äæîí Ì. Ðîçåíôèéëä è ïà-
ðàëåëíî îò À.Ê. Íàðàÿí.
Îò ïîñî÷åíèòå ÷åòèðè òåîðèè ïîñëåäíàòà ñå óòâúðæ-
äàâà êàòî íàé-ïðèåìëèâà è ïîäêðåïåíà îò íåçàâèñèìè åäèí
îò äðóã èçòî÷íèöè. Íî íèùî îò ãîðíèòå äàòèðîâêè íå íè
ïðèáëèæàâà äî òúðñåíàòà îò íàñ äàòà 153 ã., äà íå ãîâî-
ðèì çà òî÷íî ñúîòâåòñòâèå. Ïîðàäè òîâà äúëãî âðåìå çà
ìåí èäåíòèôèêàöèÿòà ÀÂÈÒÎÕÎË=ÊÀÍÈØÊÀ ñè îñòà-
âàøå òâúðäå íåñèãóðíà.
Âñå ïàê íåêà ðàçãëåäàìå ïîäðîáíî „âúòðåøíàòà“ õðî-
íîëîãèÿ íà Åðàòà íà Êàíèøêà, çà êîÿòî èìà ñèãóðíè ñâå-
äåíèÿ îò ìíîãîáðîéíèòå íàäïèñè, îñòàâåíè íè îò êóøà-
íèòå â òÿõíîòî äâîðöîâî ñâåòèëèùå Ìàäàðà (â Ñåâåðíà
Èíäèÿ). Åòî êàê èçãëåæäà ïúðâèÿò êðúã íà òàçè Åðà:
„Êàíèøêà I óïðàâëÿâà 24 äî 28
Ïåðèîä íà Õóâèøêà 28 äî 60
Ïîÿâà íà Êàíèøêà I­ 41
Âàñóäåâà I óïðàâëÿâà 64/67 äî 98
Çàïî÷âà íîâ êðúã îò Åðàòà íà Êàíèøêà
Êàíèøêà III óïðàâëÿâà 5 äî 17
...“
Ìàêàð òàçè „âúòðåøíà õðîíîëîãèÿ“ äà íå ïîñòàâÿ „Åðàòà
íà Êàíèøêà“ â ÿñíî ïîëîæåíèå â èñòîðè÷åñêàòà õðîíîëî-
ãèÿ, òÿ ïîâäèãà íÿêîëêî èíòåðåñíè âúïðîñà. Ïúðâî îò ïî-
ñî÷åíèòå ïåò èìåíà íà âëàäåòåëè ñàìî êúì òðè îò òÿõ èìà
ïðèáàâåíî „óïðàâëÿâà“, êúì Êàíèøêà I, Âàñèøêà è Âàñó-
äåâà, êúì Õóâèøêà èìà ïðèáàâåíà äóìàòà „ïåðèîä“, à êúì
Êàíèøêà II äóìàòà „ïîÿâà“, êîÿòî å òâúðäå ñòðàííà. Íåêà
ïúðâî ñå îïèòàìå äà îáÿñíèì çíà÷åíèåòî íà òàçè äóìà, êàêâî
îçíà÷àâà „Ïîÿâà íà Êàíèøêà 41“. „Êàíèøêà ñå ïîÿâè â 41“
(?) Òîçè ñòðàíåí èçðàç è åäèíñòâåíàòà ñàìîñòîÿòåëíà ãî-
äèíà (41) â õðîíîëîãèÿòà îòäàâíà ïðèâëè÷àò èíòåðåñà íà
èñòîðèöèòå è äîñåãà ñà ïðàâåíè íÿêîëêî îïèòà çà ðàçãàäà-
âàíå íà òÿõíîòî çíà÷åíèå. Åòî ãè íàêðàòêî:
ÀÂÈÒÎÕÎË
... 1) ­ Ãîäèíàòà (41 á.ì.) ñå îòíàñÿ çà Êàíèøêà I, êîé-
òî ñå âðúùà îò âîåííèòå ñè êàìïàíèè â Òàðèìñêàòà êîò-
ëîâèíà è îòíîâî ïîåìà âëàñòòà â ñâîè ðúöå, ñëåä êàòî å
îñòàâèë Âàñèøêà è ñëåä òîâà Õóâèøêà äà óïðàâëÿâàò 18
ãîäèíè.“
2) ­  ñëó÷àÿ èìåòî Êàíèøêà îçíà÷àâà åðà.
3) ­ Êàíèøêà II áèë íåïúëíîëåòåí, êîãàòî áàùà ìó
Âàñèøêà ïî÷èíàë ñëåä êðàòêî öàðóâàíå. Õóâèøêà óïðàâ-
ëÿâàë êàòî ðåãåíò. Ñëåä òîâà Êàíèøêà ïî÷èíàë, èëè áèë
óáèò îò Õóâèøêà, êîéòî ïðîäúëæèë äà óïðàâëÿâà.
4) Êàíèøêà II áèë óçóðïàòîð ­ çàâçåë òðîíà çà êðàòêî.
5) Èìàëî å äâàìà âëàäåòåëè ñ èìåíà Õóâèøêà, êàòî
Êàíèøêà II óïðàâëÿâàë ìåæäó òÿõ.
6) Èìàëî äâàìà âëàäåòåëè ñ èìåíà Õóâèøêà, ïúðâèÿò
îò êîéòî áèë âóé÷î íà Êàíèøêà II, êîéòî óçóðïèðàë òðî-
íà. Êàíèøêà ñëåä òîâà ñè âúçâúðíàë òðîíà, íî áèë íàñëå-
äåí îò áðàòîâ÷åä ñè Õóâèøêà II.
Êàêòî îáèêíîâåíî ñòàâà, êîãàòî íÿìà ñèãóðíî ïèñìå-
íî ñâèäåòåëñòâî, òåîðèèòå ñå ìíîæàò ïî÷òè ñïîðåä áðîÿ
íà çàíèìàâàùèòå ñå ñ ïðîáëåìà ó÷åíè, òúé êàòî, êîëêîòî
è íåâåðîÿòíè äà èçãëåæäàò, òå íå ìîãàò äà ñå îïðîâåðãàÿò
ñ ôàêòè îò ïúðâà ðúêà. Òàêúâ å ñïîðåä íàñ è ñëó÷àÿò ñ ïåò
îò ãîðåïîñî÷åíèòå òåîðèè (2, 3, 4, 5 è 6). Âòîðàòà òåîðèÿ å
àáñîëþòíà ñïåêóëàöèÿ, èçãðàäåíà ïî ïúòÿ íà ëîãèêàòà, áà-
çèðàùà ñå íà ïðåäïîëîæåíèÿ ­ âèíàãè êîãàòî ñúâðåìåí-
íèÿò ó÷åí íå ìîæå äà ñè èçÿñíè õðîíîëîãè÷åñêè ôàêò, èä-
âà íà ïîìîù òåîðèÿòà çà „åðàòà“, ïî ñúùèÿ íà÷èí Àâè-
Òîõîë áåøå íàïðàâåí ëåãåíäàðåí âëàäåòåë íà áúëãàðèòå,
âúïðåêè ïîñî÷åíèòå ÿñíî ãîäèíè çà íåãî â Èìåííèêà. Îùå
ïî-ìàëêî ìîæå äà ñå ïîäêðåïè òàçè óäîáíà òåîðèÿ â ñëó-
÷àÿ ñ Êàíèøêà II, ñëåä êàòî òóê ñòàâà äóìà çà ïîñî÷åíà
åäíà ãîäèíà. Ñúùàòà õèïîòåòè÷íîñò å î÷åâèäíà è â äðó-
ãèòå ñïîìåíàòè òåîðèè, êîèòî ïðåäïîëàãàò ñëîæíè âúò-
ðåøíîäèíàñòè÷åñêè êîìáèíàöèè, áåç çà òàêèâà äà èìà êàê-
âîòî è äà å äîêàçàòåëñòâî èëè ñëåäà â èçòî÷íèöèòå. Íå
òàêà ñòîè âúïðîñúò ñàìî ñ ïúðâàòà ïîñî÷åíà òåîðèÿ, ÷å
Êàíèøêà â ãîäèíà 41 îò ñâîåòî âëàäè÷åñòâî ñå å çàâúðíàë
îò âîåíåí ïîõîä è å ïîåë îòíîâî âëàñòòà â èìïåðèÿòà.
Íåêà ñå îïèòàìå äà ïðèâåäåì äîêàçàòåëñòâà â íåéíà ïîë-
çà.
Ïúðâî, èçâåñòíà å áóäèñòêàòà ëåãåíäà çà ñìúðòòà íà
Êàíèøêà ïî âðåìå íà íåãîâ ïîõîä íà ñåâåð. Çà ñàìàòà ëå-
ãåíäà ùå ãîâîðèì ïî-êúñíî, äî äîêàòî òÿ íå ìîæå ñå ïðè-
åìå êàòî ôàêò, ùî ñå îòíàñÿ äî ñìúðòòà íà Êàíèøêà, òî
èçâåñòíî å, ÷å òÿ ïî÷èâà âúðõó äåéñòâèòåëåí ïîõîä íà âëà-
äåòåëÿ. Äàëè öåëòà íà ïîõîäà ìó å áèëà Òàðèìñêàòà êîò-
ëîâèíà, èëè çåìèòå îêîëî åçåðîòî Áàëõàø íå å èçÿñíåíî
òî÷íî. Âñå ïàê, àêî ñå èìà ïðåäâèä, ÷å êèòàéöèòå, êîèòî
ñà çàãóáèëè Òàðèì ñëåä ñìúðòòà íà çíàìåíèòèÿ ñè ïúëêî-
âîäåö Ïàí-÷àî (102 ã. ñë.Õð.), ïðàâÿò ïúðâèòå ñè îïèòè
îòíîâî äà óñòàíîâÿò ñâîåòî âëèÿíèå òàì îêîëî 130 ã. ñë.Õð.
íàé-âåðîÿòíî ïîõîäúò íà Êàíèøêà äà å áèë èìåííî ñðåùó
òÿõ. Íåùî ïîâå÷å, àêî ñå ïðèåìå ïåðèîäúò 110-115 ã.ñë.Õð.
êàòî íàé-âåðîÿòåí çà âúçøåñòâèåòî íà Êàíèøêà, åäèí ïî-
õîä â 20-òå ãîäèíè íà íåãîâîòî óïðàâëåíèå áè ñúâïàäíàë
ñ 30-òå ãîäèíè íà 2 âåê. Îòòóê è äàòèðàíåòî íà íåãîâàòà
ñìúðò â 23-òà ãîäèíà íà âëàäè÷åñòâîòî ìó, çà äà ñå îòãî-
âîðè íà ëåãåíäàòà, ÷å òîé å áèë óáèò ïî âðåìå íà ïîõîä íà
ñåâåð.
Âòîðî, ñòàòóòúò íà Âàñèøêà êàòî ñàìîñòîÿòåëåí âëà-
äåòåë å ñúìíèòåëåí, òúé êàòî äîñåãà íå ñà íàìåðåíè ìî-
íåòè, íîñåùè íåãîâîòî èìå.
61
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Òðåòî, èñòîðè÷åñêèòå è ëèòåðàòóðíèòå èçòî÷íèöè ñà-
ìî âåäíúæ ñïîìåíàâàò âëàäåòåë ñ èìåòî Õóâèøêà, âúïðå-
êè ÷å òîé å òðÿáâàëî äà áúäå íà âëàñò òâúðäå äúëãî âðåìå
­ 32 ãîäèíè, ñïîðåä „âúòðåøíàòà õðîíîëîãèÿ“. Íåùî ïî-
âå÷å, çà ïðúâ ïúò â ãîäèíà 40 (!) îò åðàòà íà Êàíèøêà òîé
å îòáåëÿçàí ñ èìïåðñêàòà òèòëà Ðàäæàòèðàäæà è ñïîðåä
Ìàðøàë åäâà òîãàâà çàïî÷âà äà ñå÷å ìîíåòè. Ñòàòóòúò íà
Âàñèøêà è Õóâèøêà ñòàâà îùå ïî-ñúìíèòåëåí, êàòî ñå èìà
ïðåäâèä, ÷å âëàäåòåëÿò ñëåä òÿõ Âàñóäåâà I (67-98 ã. îò
„Åðàòà íà Êàíèøêà“) ïðèåìà èìïåðñêèòå òèòëè è çàïî÷âà
äà ñå÷å ìîíåòè îò ìîìåíòà íà âúçêà÷âàíåòî ñè. Ïðè òîâà
ïîëîæåíèå, àêî ñå ïðèåìå ñå÷åíåòî íà ìîíåòè çà çíàê íà
âëàäåòåëñêè ñòàòóò, êàêòî å ïðè âñè÷êè îñòàíàëè êóøàíñ-
êè âëàäåòåëè, Âàñèøêà íå áè òðÿáâàëî âúîáùå äà ôèãóðè-
ðà â ëèñòàòà, à Õóâèøêà ùå òðÿáâà äà å ïðèåë âëàñòòà â
40-òå ãîäèíè íà åðàòà íà Êàíèøêà. Ñëåäîâàòåëíî Êàíèø-
êà I ùå òðÿáâà äà å óïðàâëÿâàë îêîëî 40 ãîäèíè, êîëêîòî
ìó ïðèïèñâà Õ.Ã. Ðîóëèíñîí, êîéòî îáà÷å ïîñî÷âà çà íå-
ãîâîòî âúçøåñòâèå 120 ã. ñë.Õð. è çà íåãîâàòà ñìúðò 162 ã.
ñë.Õð. Î÷åâèäíî Ðîóëèíñîí ñå å îïèòàë äà âìåñòè 40-ãî-
äèøíèÿ ïåðèîä ïî íà÷èí, êîéòî äà ìó äàäå âúçìîæíîñò
äà îáÿñíè ñúùåñòâóâàíåòî íà òèáåòñêà òðàäèöèÿ çà ïîõî-
äà íà âîéñêè îò ïðîâèíöèÿ Êîòàí, âîäåíè îò öàð Âèäæàÿ-
êèðòè ñðåùó Èíäèÿ, êîéòî áèë èçâúðøåí „çàåäíî ñ öàð
Êàíèêà è öàðÿ íà Ãóçàí“ îêîëî 120 ã. ñë.Õð. Êàíèøêà å
òðÿáâàëî äà èçâúðøè òîçè ïîõîä â ãîäèíàòà íà âúçøåñò-
âèåòî ñè, àêî ïðèåìåì äàòàòà íà Ðîóëèíñîí. Ïðè òîâà ïî-
ëîæåíèå îáà÷å èçâúí õðîíîëîãèÿòà îñòàâàò äâå äðóãè âàæ-
íè ñâèäåòåëñòâà. Â êèòàéñêàòà õðîíèêà íà Õñèÿíã òñàíã
(îêîëî 500 ãîäèíè ñëåä åðàòà íà Êàíèøêà) ñå êàçâà, ÷å
„Êàíèøêà îò Ãàíäõàðà (Õèíäóêóø ­ á.ì.) çàâëàäÿë âñè÷-
êè ãðàíè÷íè ïðîâèíöèè è óïðàâëÿâàë ãîëÿìà òåðèòîðèÿ,
ïðîñòèðàùà ñå íà èçòîê îò ïëàíèíèòå Ғñóíãëèíã (Òèÿí
Øàí ­ á.ì.). Äàæå ïëåìåíàòà íà çàïàä îò Æúëòàòà ðåêà ìó
èçïðàòèëè çàëîæíèöè, êàòî çà óäîáñòâî òîé äúðæàë òåçè
çàëîæíèöè ïðåç çèìàòà â Èíäèÿ, â Êàïèñà (Áåãðàì á.ì.)
ïðåç ëÿòîòî è â Ãàíäàõàðà ïðåç åñåíòà è ïðîëåòòà. Êà-
íèøêà ïîñòðîèë ìàíàñòèðè íà âñÿêî îò òåçè ÷åòèðè ìåñ-
òà, êúäåòî ïðåñòîÿâàëè öàðñêèòå ìó çàëîæíèöè. Ñàìèÿò
Õñèÿíã òñàíã ïðè åäíî îò ïúòóâàíèÿòà ñè â Èíäèÿ, â Êà-
ïèñà, âèäÿë åäèí îò òåçè ìàíàñòèðè, íà ÷èèòî ñòåíè áèëè
èçïèñàíè ïîðòðåòè íà çàëîæíèöèòå. Òîçè ìàíàñòèð, ïî-
òî÷íî íåãîâèòå ðóèíè, áÿõà îòêðèòè îò àðõåîëîãà Æàê Ìî-
íèå. Ïðè òîâà ñâèäåòåëñòâî å ÿñíî, ÷å ñòàâà âúïðîñ çà
Êàíèøêà, íî íå å ÿñíà ãîäèíàòà èëè ïåðèîäà, çà êîéòî
ñòàâà äóìà. Íî â åäíî äðóãî ñâèäåòåëñòâî, îò ïî-ðàíåí
ïåðèîä, õðîíèêàòà Õàî Õàí-øó ñå ðàçêàçâà êàê öàðÿò íà
Êàøãàð, Àí-êóî èçïðàòèë ñâîÿ âóé÷î ñ íåãîâèòå ïðèáëè-
æåíè êàòî çàëîæíèê ïðè „öàðÿ íà Éåõ-÷èõ“, êúäåòî „êúì
òÿõ ñå îòíåñëè äîáðå“. Ìíîçèíñòâîòî îò ó÷åíèòå, çàíè-
ìàâàùè ñå ñ ïðîáëåìà ïðåäïîëàãàò, ÷å òóê ñòàâà äóìà çà
Êàíèøêà (öàðÿ íà Éåõ-÷èõ).  õðîíèêàòà çà ñúæàëåíèå íå
å îòáåëÿçàíî èìåòî íà òîçè öàð, íî ïúê ïîðàäè ñïîìåíà-
âàíåòî íà öàðÿ íà Êàøãàð, Àí-êóî, ìîæåì äà îïðåäåëèì
ïðèáëèçèòåëíî çà êîé ïåðèîä ñòàâà äóìà, òúé êàòî Àí-êîó
å áèë öàð íà Êàøãàð îò 107 äî 113 ã. Ñë.Õð. Êàêòî å èç-
âåñòíî â ñúùåñòâóâàëèòå â Öåíòðàëíà Àçèÿ ìåæäóäúðæàâ-
62
íè îòíîøåíèÿ å áèëî ïðàâèëî ïðè âúçøåñòâèå íà íîâ âëà-
äåòåë íåãîâèòå ïîäâëàñòíèöè, èëè âàñàëíè äúðæàâè, èëè
ïëåìåíà äà èçïðàùàò â äâîðà ìó çàëîæíèöè â çíàê íà ïðèç-
íàâàíå íà íåãîâîòî âúðõîâåíñòâî ­ â ïðîòèâåí ñëó÷àé ÷åñ-
òî íåèçïðàùàíåòî íà çàëîæíèöè ñå å òàêñóâàëî êàòî îáÿ-
âÿâàíå íà âîéíà. Ïðè òîâà ïîëîæåíèå, àêî ñúîòíåñåì ïî-
ñî÷åíèÿ ïåðèîä 107-113 êúì íàìåðèëàòà çàñåãà íàé-ãîëÿ-
ìà ïîäêðåïà ñðåä ó÷åíèòå òåîðèÿ çà âúçøåñòâèåòî íà Êà-
íèøêà (íà Ðîçåíôèéëä è Íàðàÿí) 110-115 ã., ùå âèäèì, ÷å
íè îñòàâàò ÷åòèðè âåðîÿòíè ãîäèíè çà òîâà ñúáèòèå 110,
111, 112 è 113 ã. Ïîðàäè íåîáõîäèìîòî âðåìå çà èçïðàùà-
íå íà ïðàòåíè÷åñòâà, âçåìàíå íà ðåøåíèå è èçïðàùàíå íà
çàëîæíèöèòå ñ åñòåñòâåíàòà èì ïîäãîòîâêà çà ïúò è æèâîò
â ÷óæäà ñòðàíà, ñòðóâà íè ñå, ÷å ïîñëåäíàòà ãîäèíà ñúùî
òðÿáâà äà îòïàäíå è ïî òîçè íà÷èí îñòàâàìå ñ ïåðèîä 110-
112 ã. ñë.Õð., çà íàé-âåðîÿòíèÿ ïåðèîä, ïðåç êîéòî Êàíèø-
êà ñå å âúçêà÷èë íà ïðåñòîëà. Ñúñ ñâåäåíèÿòà, ñ êîèòî ðàç-
ïîëàãàìå, åäâà ëè å âúçìîæíî äà ñòåñíèì îùå òîçè ïåðè-
îä, ïîíå ùî ñå îòíàñÿ äî ñâåäåíèÿ, ïðîèçõîæäàùè îò Öåí-
òðàëíà Àçèÿ. Íî ñúùåñòâóâà åäèí èçòî÷íèê, êîéòî ñïî-
ðåä íàñ ìîæå äà õâúðëè îêîí÷àòåëíà ñâåòëèíà âúðõó ñïîð-
íàòà „âúòðåøíà õðîíîëîãèÿ“ íà Êóøàíñêàòà èìïåðèÿ ­
„Èìåííèêúò íà áúëãàðñêèòå êõàíîâå“. Êàêâè ñà îñíîâà-
íèÿòà íè èçîáùî äà íàìåñâàìå òóê „Èìåííèêà“? Ïúðâî,
àêî „ðåàëíèÿ“ áúëãàðñêè âëàäåòåë Àâèòîõîë (Àâèòîõîë)
â Öåíòðàëíà Àçèÿ â åäèí ïåðèîä ìåæäó 153 ã. è 453 ã.
ñë.Õð., íÿìà êúäå äà ãî òúðñèì äðóãàäå, îñâåí â õðîíîëî-
ãèÿòà íà Êóøàíñêàòà èìïåðèÿ, êîÿòî ïðåç ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò
íà òîçè ïåðèîä å âëàäÿë öÿëà Öåíòðàëíà Àçèÿ îò Èíäèÿ
äî Êàñïèéñêî ìîðå è îò Êèòàé äî Ïåðñèÿ.
Âòîðî, êàòî âçåìåì ïðåäâèä âñè÷êî, êîåòî êàçàõìå äî-
òóê çà òàçè õðîíîëîãèÿ è çà Êàíèøêà, ïðîñòî å íåâúçìîæ-
íî äà íå ñå îïèòàìå äà ðåøèì ìíîãîáðîéíèòå âúïðîñè,
èçïîëçâàéêè õðîíîëîãèÿòà íà „Èìåííèêà“. Ðåçóëòàòúò äî-
ðè îò ìåõàíè÷íîòî ñúîòíàñÿíå íà õðîíîëîãÿòà íà „Åðàòà
Àâèòîõîë“ êúì õðîíîëîãèÿòà íà „Åðàòà Êàíèøêà“ íè äà-
âà êîëêîòî íåî÷àêâàí, òîëêîâà è ÿñåí ðåçóëòàò. Êàêòî êà-
çàõìå ïðåäè, ãîäèíàòà íà âúçøåñòâèå íà Êàíèøêà ñå ïàäà
ìåæäó 110 è 112 ã. ñë.Õð., à íà íåãîâîòî çàâðúùàíå îò âîé-
íà â ãîäèíà 41 îò „âúòðåøíàòà õðîíîëîãèÿ“ íà íåãîâàòà
åðà, ò.å. ìåæäó 151 è 153 ã. ñë.Õð. Àêî ïðèåìåì „Èìåííè-
êà“ çà èçòî÷íèê, ïðîáëåìèòå íå ñàìî ñ Êàíèøêà, íî è ñ
„Åðàòà Êàíèøêà“ áèõà áèëè èçÿñíåíè ­ 112 ã. âúçêà÷âàíå
íà òðîíà, 153 ã. çàâðúùàíå íà òðîíà ­ Âàñèøêà è Õóâèøêà
ñúâëàäåòåëè, ñìúðò íà Êàíèøêà â 162 ã. ñë.Õð., êàêòî ïðåä-
ëàãà Ðîóëèíñîí, èëè 164 ã., êàêòî óêàçâà äàòàòà çà âúçøåñ-
òâèåòî íà Âàñóäåâà.
Ìîæå ëè òàçè ðåêîíñòðóêöèÿ äà îòãîâîðè è íà âúïðî-
ñèòå, ïîñòàâåíè îò „Åðàòà íà Àâèòîõîë“. Ïðîáëåìúò òóê
å, ÷å ⠄Åðàòà Àâèòîõîë“ íà÷àëíà ãîäèíà å 153, à ⠄Åðàòà
Êàíèøêà“ íà÷àëíàòà ãîäèíà å 112. Òóê íå òðÿáâà ìåõàíè÷-
íî äà òúðñèì ïàðàëåëè, òúé êàòî „Åðàòà Àâèòîõîë“ èìà
300 ãîäèíè, à „Åðàòà Êàíèøêà“ ñàìî 98. Î÷åâèäíî ñìèñú-
ëúò íà ãîäèíà 153 ñë.Õð. êàòî íà÷àëíà íå ñå îòíàñÿ äî ñà-
ìàòà Êóøàíñêà èìïåðèÿ, à äî èñòîðè÷åñêàòà ñúäáà íà åäèí
îò íàðîäèòå â òàçè ìíîãîíàöèîíàëíà èìïåðèÿ, íî çà òîâà
ùå ïðî÷åòåòå â ñëåäâàùèÿ áðîé íà „Àâè-Òîõîë“.

ÒÀÉÍÀÒÀ ÍÀ ÒÀÐÈÌÑÊÀÒÀ ÊÎÒËÎÂÈÍÀ
ÄÈÌÈÒÚÐ ÈË. ÄÈÌÈÒÐÎÂ
Íàâðåìåòî, ïðåç 30-òå ãîäèíè, ãîëåìèÿò áúëãàðñêè èñ-
òîðèê è ïàòðèîò Äèìèòúð Ñúñúëîâ óïîðèòî òúðñåøå òàéíà-
òà íà áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà íàñëåäñòâåíîñò â äàëå÷íàòà
Òàðèìñêà êîòëîâèíà. Íåãîâèòå óñèëèÿ, âèíàãè çàòðóäíÿâàíè
îò ôàíàòè÷íèÿ ïàíñëàâèçúì íà çàñëåïåíèòå ìó ñúíàðîäíè-
öè, áÿõà çàäúëãî ïîãðåáàíè îò íàëîæåíèÿ ïî-ñåòíå ñ îðúæèå
êîìóíèçúì â Áúëãàðèÿ. Ñúùèÿò êîìóíèçúì, íî â êèòàéñêèÿ
ìó âàðèàíò, êîéòî îáñëóæâàøå íàöèîíàëèñòè÷åñêà, à íå èí-
òåðíàöèîíàëèñòè÷åñêà äîêòðèíà, óñïÿ ñúùî çàäúëãî äà ïîã-
ðåáå òàéíèòå íà Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà. Ïîãðåáà ãè òî÷íî â
ìîìåíò, êîãàòî ñâåòîâíàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà ñå ïðèáëèæà-
âàøå êúì ðåøàâàíåòî íà ïðèíöèïíè âúïðîñè, ñâúðçàíè íå
ñàìî ñ êèòàéñêàòà, íî è ñúñ ñâåòîâíàòà öèâèëèçàöèÿ. Îòãî-
âîðèòå íà òåçè âúïðîñè ñå êðèåõà â ñúùàòà Òàðèìñêà êîòëî-
âèíà (ñåãàøíàòà êèòàéñêà ïðîâèíöèÿ Ñèíêèÿíã â Êèòàéñêèÿ
Òþðêåñòàí), íàä êîÿòî ñå èçäèãà ìîãúùèÿò ïèëîí íà âðúõ
Êàí Òåíãðè. Êèòàéöèòå ïðàâåõà âñè÷êî âúçìîæíî ïðåç ïîñ-
ëåäíèòå äåñåòèëåòèÿ äà äúðæàò ñâåòîâíàòà àðõåîëîãè÷åñêà
íàóêà äàëå÷ îò çàãàäú÷íàòà êîòëîâèíà. Ïðåç 1966 ã. ãîëåìè-
ÿò èçñëåäîâàòåë íà äðåâíîñòòà Å.Ã. Ïîëèòáëàíê ïèñà ñ íåï-
ðèêðèòà èðîíèÿ:
„Ãîëÿìàòà ïðàçíèíà â íàøåòî ïîçíàíèå å Ñèíêèÿíã, êîé-
òî ïðîäúëæàâà äà áúäå àðõåîëîãè÷åñêà íåèçâåñòíîñò. Íèå
òðÿáâà äà ÷àêàìå, äîêàòî êèòàéöèòå íàìåðÿò âðåìåòî è æå-
ëàíèåòî äà íàñî÷àò âíèìàíèåòî ñè â òàçè ïîñîêà.“ („Êèòàé-
öè è èíäîåâðîïåéöè“ ­ ñï. Êðàëñêîòî àçèàòñêî äðóæåñòâî,
1966 ã., ÷àñò 1 è 2).
Ñâåòîâíàòà íàóêà òðÿáâàøå äà ïî÷àêà îùå 25 ãîäèíè çà
òîçè ìîìåíò è òî íå áëàãîâîëåíèåòî íà êèòàéñêèòå âëàñòè, à
åäèí ñúâñåì ñëó÷àåí èíöèäåíò. Ïî âðåìå íà òóðèñòè÷åñêèÿ
òóð ëåêòîðúò ïî êèòàéñêè åçèê Âèêòîð Ìàèð ïîïàäà â ìóçåÿ
íà ãðàä Óðóì÷è íà òðè ìóìèè (íà ìúæ, æåíà è äåòå). Ìóìè-
èòå áèëè èçðîâåíè îò ïÿñúöèòå íà Ñèíêèÿíã è ñïîðåä êèòàé-
öèòå áèëè íà âúçðàñò 3000 ãîäèíè. Òå ïðåäñòàâëÿâàëè ñàìî
ìàëêà ÷àñò îò ïîâå÷å îò 100-òå ìóìèè, êîèòî êèòàéöèòå áè-
ëè èçêîïàëè ïðåç 70-òå ãîäèíè â ðàéîíà îò ïîäíîæèåòî íà
ïëàíèíñêàòà âåðèãà íà Òèÿí Øàí íà ñåâåð, äî ïóñòèíÿòà Òàê-
ëàìàêàí íà þã ­ ñúùèÿ ðàéîí, êîéòî Äèìèòúð Ñúñúëîâ ñî-
÷åøå êàòî ïðàðîäèíà íà áúëãàðèòå. Ñúùèÿò ðàéîí, â êîéòî
è äîñåãà íà êàðòàòà ëè÷àò èìåíà êàòî Áóãàð, ×äàð, Áóëãàð-
òàé, Êó÷è, Êàí Òåíãðè.
Íî êàêâî ïîðàçèëî Ìàèð â òåçè ìóìèè? Ìóìèèòå áèëè
åâðîïåéöè! Åâðîïåéöè â Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà 2000 ã.ïð.Õð.
(âèæ öâåòíî ïðèëîæåíèå, ñí. 1 è 2)! Íÿêîëêî ãîäèíè Ìà-
èð íå ìîæåë äà íàïðàâè íèùî ñðåùó êèòàéñêàòà áþðîêðà-
öèÿ, íî â 1991 ã., êîãàòî Êèòàé çàïî÷íà äà ñå ïîîòâàðÿ êúì
ñâåòà, Âèêòîð Ìàèð è íåãîâèÿò êîëåãà, çàíèìàâàù ñå ñ ãåíå-
òèêà, Ïàîëî Ôðàíêàëà÷è óñïåëè äà ñå äîáåðàò äî àðõåîëî-
ãè÷åñêèòå ðàçêîïêè, îòêúäåòî áèëè èçâàäåíè ìóìèèòå. Çà ïðå-
äîñòàâåíîòî èì ñúâñåì êðàòêî âðåìå äâàìàòà óñïåëè äà ðàç-
êîïàÿò ñàìî íà åäíî ìÿñòî 113 ãðîáà è äà äàòèðàò ìóìèèòå
ñïîðåä ðàäèîêàðáîííèÿ ìåòîä, êàêòî è äà âçåìàò ïðîáè, ñ
êîèòî ïî-êúñíî äà ñå óñòàíîâè ãåíåòè÷åñêèÿò ïðîèçõîä íà
ïîãðåáàíèòå. Ïúðâîíà÷àëíèòå ñâåäåíèÿ ñà, ÷å ïîãðåáåíèÿ-
òà äàòèðàò îò îêîëî 1200 ã. ïð.Õð. è ÷å íèùî íå äàâà îñíîâà-
íèå äà ñå îñïîðè åâðîïåèäíèÿò èì ïðîèçõîä. Íåùî ïîâå÷å,
çàñåãà ñå íàëàãà ìíåíèåòî, ÷å òå ñà ïðèíàäëåæàëè íà õîðà îò
ÀÂÈÒÎÕÎË
òàêà íàðå÷åíàòà ïîíòèéñêà ãðóïà ­ îáèòàòåëèòå íà ðàéîíè-
òå îêîëî ×åðíî ìîðå â äðåâíîñòòà. Êúì ñúùàòà ãðóïà ñå
îòíàñÿò è äðåâíèòå òðàêè. Åòî è íÿêîëêî èíòåðåñíè ïîäðîá-
íîñòè. Ïîãðåáàíèòå ñà áèëè ïîëîæåíè â ñâèòî ïîëîæåíèå
(ñúñ ñâèòè â êîëåíåòå êðàêà), êàêòî ñà áèëè ïîëàãàíè òåëàòà
â ãðîáîâåòå îò òàêà íàðå÷åíàòà ÿìíà êóëòóðà ïî Ñåâåðíîòî
Ïðè÷åðíîìîðèå, äàòèðàùà îò ïîñëåäíàòà ÷åòâúðò íà òðå-
òîòî õèëÿäîëåòèå ïð.Õð. Íà÷èíúò íà ïðîèçâîäñòâî íà òúêà-
íèòå (âúëíàòà), îò êîèòî ñà áèëè íàïðàâåíè äðåõèòå èì, å
îïðåäåëåí îò ñïåöèàëèñòèòå êàòî „îïðåäåëåíî èíäîåâðî-
ïåéñêè“. Ñðåä âåùèòå â íÿêîëêî ãðîáà ñå îòêðèâàò òîðáè÷-
êè ñ ìåäèöèíñêè èíñòðóìåíòè, âêëþ÷èòåëíî õèðóðãè÷åñêè,
êàêòî è áèëêè. Åäèí îò ïî÷èíàëèòå íîñè ÿñíèòå ñëåäè îò
îïåðàöèÿ, êàòî ðàçðåçúò å áèë çàøèò ñ êîíñêè êîñìè. Èçâåñ-
òíî å, ÷å äðåâíèòå êèòàéñêè ìåäèöèíñêè òðàäèöèè ñà çàáðà-
íÿâàëè õèðóðãè÷åñêèòå èíòåðâåíöèè, òúé êàòî ñïîðåä òðà-
äèöèèòå íà êèòàéñêàòà ìåäèöèíà äîáðîòî çäðàâå çàâèñè îò
åñòåñòâåíîòî äâèæåíèå è áàëàíñ íà ïðèðîäíèòå åíåðãèè â
òÿëîòî. Î÷åâèäíî ñòàâà äóìà çà ÷óæäà ìåäèöèíñêà òðàäè-
öèÿ (âèæ öâåòíî ïðèë. ñí. 3, 4, 5). Â ãðîáîâåòå ñà áèëè
îòêðèòè è îñòàòúöè îò êîëåëà íà äúðâåíà êîëà, íàïðàâåíè
ïî ñúùèÿ íà÷èí, êàêòî êîëèòå, êîèòî ñå ïîÿâÿâàò çà ïðúâ ïúò
â çåìèòå íà äíåøíà Óêðàéíà 3000 ã.ïð.Õð. Íàìåðåíè ñà è
ÿâíè ñëåäè çà ðàçâèòî êîíåâúäñòâî è ÿçäåíå, êàòî ïðè ãðàä
Ñóáàøè å îòêðèòî è ñåäëî îò êîæà ñ ðÿäêî êðàñèâè äåêîðà-
òèâíè åëåìåíòè(âèæ öâåòíî ïðèë. ñí. 10, 11, 12 è 13). Âñè÷êî
òîâà ãîâîðè çà åäíà ïîäâèæíà, áàçèðàíà íà êîíÿ íîìàäñêà
êóëòóðà, êîÿòî ñå å ðàçïðîñòðàíèëà íà èçòîê îò ñòåïèòå íà
Èçòî÷íà Åâðîïà ìåæäó 3000 è 2000 ã.ïð.Õð. Ïî òîçè íà÷èí
ñòàâà îáÿñíèìî è ïðèñúñòâèåòî â Öåíòðàëíà Àçèÿ íà åäèí
êëîí íà èíäîåâðîïåéñêîòî åçèêîâî ñåìåéñòâî ­ òîõàðèéñ-
êèÿ åçèê ­ îêîëî êîéòî íÿêîëêî äåñåòèëåòèÿ ñå âîäÿò íåïðå-
êúñíàòè ñïîðîâå. Àðõåîëîãè÷åñêèòå íàõîäêè â Òàðèìñêèÿ
áàñåéí èäâàò êàòî åäíî ïîòâúðæäåíèå íà òåîðèÿòà, ïîñòàâÿ-
ùà ïðàðîäèíàòà íà èíäîåâðîïåéöèòå (àðèéöèòå) â Ñåâåðíî-
òî Ïðè÷åðíîìîðèå è óñòèåòî íà Äóíàâ, òåîðèÿ, ÷èéòî ïîñ-
ëåäåí ïðîïàãàíäàòîð â èñòîðè÷åñêàòà íàóêà å Ìàëîðè.
Çà áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà ñïîìåíàòèòå ðàçêðè-
òèÿ ñà îñîáåíî âàæíè. Ñëåä êàòî ïîñòàíîâêàòà, ÷å áúëãàðè-
òå ñà äîøëè â Åâðîïà îò Ñðåäíà Àçèÿ åäâà ëè ìîæå âå÷å
ñåðèîçíî äà ñå îñïîðè, íåîáõîäèìî å äà ñå âçåìå ïîä âíèìà-
íèå åòíè÷åñêèÿò ñúñòàâ íà òàçè Ñðåäíà Àçèÿ è äà ñå ïðåðàç-
ãëåäà ñúäúðæàíèåòî, êîåòî ñå âëàãà â ïîíÿòèåòî „àëòàéñêè
íàðîäè“ (ïîíÿòèåòî „òþðêîàëòàéñêè“ ñàìî ïî ñåáå ñè å èç-
êóñòâåíî ñúçäàäåíî è ïðîòèâîðå÷èâî).
Îêàçâà ñå, ÷å êàêòî íà çàïàä îò Òèÿí Øàí (Êàí Òåíãðè),
òàêà è íà èçòîê îò òàçè îãðîìíà ïëàíèíñêà âåðèãà îò äúëáî-
êà äðåâíîñò (3000-2000 ã.ïð.Õð. ñà æèâååëè èíäîåâðîïåéñ-
êè (àðèéñêè) íàðîäè. Êàòî ñå âçåìå ïðåäâèä, ÷å íà ñåâåð îò
òîçè ðàéîí, â Àëòàé, Äæóíãàðèÿ è â äîëèíàòà íà Ìàíóñèíñê,
ïîñëåäíèòå àðõåîëîãè÷åñêè îòêðèòèÿ äîêàçàõà åäíî ðåøà-
âàùî ïðèñúñòâèå íà ñúùèÿ åòíè÷åñêè åëåìåíò, î÷åâèäíî å,
÷å öåëèÿò îãðîìåí ïðîáëåì çà åòíè÷åñêàòà ïðèíàäëåæíîñò
íà õóíîðèòå è â ÷àñòíîñò íà áúëãàðèòå òðÿáâà äà ñå ïîñòàâè
â íîâà ïåðñïåêòèâà.
Öèòèðàìå è äâå èíòåðåñíè â òàçè íàñîêà êíèãè:
— Tomas, Graves & Mummies (540 Discovers in World
63
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Archaeology) editor Paul G. Bahn (Weidenfeld & Nicolson,
London 1996)
— Preserved corpses an illustrated Lectue by David P Pescod
Fls Wednesday 27 November 1996 at the Linnean Society of
London
Ãîðíèòå äâå çàãëàâèÿ ïðåäñòàâëÿâàò åäíî ðàçâèòèå íà òà-
çè òåìà, êîÿòî â ìîìåíòà å â öåíòúðà íà âíèìàíèåòî íà ó÷å-
íèòå â íÿêîëêî îáëàñòè íà íàóêàòà.
Ïúðâîòî çàãëàâèå å çà 50 îò íàé-èçâåñòíèòå è çíà÷èìè
ïîñòèæåíèÿ íà ñâåòîâíàòà àðõåîëîãèÿ, ïîä ðåäàêòîðñòâîòî
íà Ïîë Áàõí. Íåîáõîäèìî å äà êàæåì íÿêîëêî äóìè çà òîçè
ó÷åí. Ïîë Áàõí å ïîëó÷èë ñâîÿ äîêòîðàò ïî àðõåîëîãèÿ â
Êåéìáðèäæ, ñïåöèàëèçèðàéêè “ïðåäèñòîðèÿ”. Èçíàñÿë å ëåê-
öèè â Êèòàé, ßïîíèÿ, ÑÀÙ, Àâñòðàëèÿ è Çàïàäíà Åâðîïà.
Àâòîð å íà ïîâå÷å îò 250 ïóáëèêàöèè â ñïåöèàëèçèðàíè èç-
äàíèÿ îò äâåòå ñòðàíè íà Àòëàíòèêà, êàêòî è íà íÿêîëêî êíè-
ãè, åäíàòà â ñúàâòîðñòâî ñ èçâåñòíèÿ ó÷åí Êîëèí Ðúíôðàó.
 ñâîÿ ïîäáîð íà çíà÷èìè àðõåîëîãè÷åñêè îòêðèòèÿ Ïîë
Áàõí å âêëþ÷èë äâå, êîèòî ñà îò îïðåäåëåí èíòåðåñ çà íàñ.
Êàêòî ïîñî÷èõìå è ïðåäè, òå ñà â ïðÿêà âðúçêà ñ âñå îùå
íåÿñíèÿ âúïðîñ çà åòíè÷åñêàòà õàðàêòåðèñòèêà íà äðåâíèòå
áúëãàðè. Ñïîðåä äâå îò øêîëèòå, çàíèìàâàëè ñå ñ òîçè âúï-
ðîñ â áúëãàðñêàòà èñòîðèîãðàôèÿ, áúëãàðèòå ñà ñå ôîðìè-
ðàëè êàòî íàðîä â Òàðèì (Ä. Ñúñúëîâ è íåãîâèòå ïîñëåäîâà-
òåëè) èëè â Àëòàé (âñè÷êè ïîñëåäîâàòåëè íà òåîðèÿòà çà óðà-
ëî-àëòàéñêèÿ, òþðêî-àëòàéñêèÿ èëè àëòàéñêèÿ ïðîèçõîä íà
áúëãàðèòå). È äâåòå øêîëè, áåç äà óêàçâàò òî÷íî êàêúâ â åò-
íè÷åñêî îòíîøåíèå å áèë áúëãàðñêèÿò íàðîä ñå çàäîâîëÿ-
âàò äà ãî îïðåäåëÿò êàòî ÍÅÈÍÄÎ-ÅÂÐÎÏÅÉÑÊÈ. Äðóãà
øêîëà, òàçè íà Ï. Äîáðåâ, êîÿòî îïðåäåëÿ áúëãàðèòå êàòî
èíäîåâðîïåéöè, ïîñî÷âà òÿõíàòà “ïðàðîäèíà” â Ïàìèð è
Õèíäó Êóø, ò.å. íåïîñðåäñòâåíî äî Òàðèì (îòäåëÿ ãè ñàìî
âåðèãàòà íà Àëàéñêèòå ïëàíèíè — þæíîòî ïðîäúëæåíèå íà
Àëòàé). Âñè÷êè òåçè ðàçäåëåíèÿ ñà èçêóñòâåíî ñúçäàäåíè,
áàçèðàíè ïîâå÷å íà ïðåäðàçñúäúöè (íàé-÷åñòî ïîëèòè÷åñ-
êè), îòêîëêîòî íà ôàêòè. Ìåõàíè÷íîòî íàëàãàíå âúðõó ãåî-
ãðàôñêàòà êàðòà íà ëèíãâèñòè÷íè ìîäåëè áåç ïîäêðåïà îò
àðõåîëîãèÿòà äîâåäå äî áåçñìèñëåíè ñïîðîâå è áåçáðîéíè
òåîðèè. Çà ùàñòèå áëàãîäàðåíèå íà ïîñëåäíèòå àðõåîëîãè-
÷åñêè îòêðèòèÿ âå÷å èìàìå ÿñíà êàðòèíà çà åòíè÷åñêàòà èëè
ðàñîâàòà õàðàêòåðèñòèêà íà äîñåãà ñïîðíè òåðèòîðèè, äâå
îò êîèòî ñìå îãðàäèëè íà ïðèëîæåíàòà êàðòà - òå îáåäèíÿ-
âàò “íåïðèìèðèìèòå” àëòàéñêà è õóíîðñêà òåîðèÿ è ñà òâúð-
äå áëèçêè ñ òðåòàòà - èíäî-åâðîïåéñêàòà (âèæ êàðòàòà).
Íî íåêà äàäåì äóìàòà íà àðõåîëîçèòå:
“... Ïîâå÷å îò 100 ìóìèè ñà îòêðèòè äîñåãà â îêîëî äóçè-
íà îáåêòè îò äâåòå ñòðàíè íà Òàðèìñêèÿ áàñåéí, äîïúëíåíè
ñ õèëÿäè ñêåëåòè, íîñåùè íåñúìíåíî Êàâêàçîèäíè (èíäî-
åâðîïåéñêè - á.ì) áåëåçè”...” (ñòð. 152).
“... Òîâà, êîåòî íàé-âå÷å ïðèâëè÷à âíèìàíèåòî ïðè òà-
ðèìñêèòå ìóìèè, å òÿõíîòî îáëåêëî, âêëþ÷âàùî áîòóøè,
ïàíòàëîíè, íàìåòàëà è øàïêè, èçðàáîòåíè îò êîæà, êå÷å è
âúëíà. Òîâà îáëåêëî ïîêàçâà íåñúìíåíè âðúçêè ñ èíäî-åâðî-
ïåéöèòå, êîèòî ñà íàñåëÿâàëè çåìèòå äàëå÷ íà çàïàä. Àíàëè-
çè íà 3200-ãîäèøåí ôðàãìåíò îò ïðåäåíà âúëíà ñúñ ñèíè,
êàôÿâè è áåëè îðíàìåíòè... ïîêàçâà, ÷å êàêòî ñòèëèñòè÷íî,
òàêà è òåõíè÷åñêè òîçè òåêñòèë å èäåíòè÷åí ñ òåêñòèë, èç-
âåñòåí îò Çàïàäíà Åâðîïà îò ñúùèÿ ïåðèîä...”
È äóìàòà íà ñïåöèàëèñòèòå ïî ãåíåòèêà:
“... Íîâèòå òåõíîëîãèè ïîçâîëÿâàò ìíîãî ìàëêè ïðîáè
îò ÄÍÊ äà ñå àíàëèçèðàò ñðàâíèòåëíî ëåñíî. Ïðåäâàðèòåë-
íèòå ðåçóëòàòè îò ïðîáèòå, âçåòè îò ìóìèèòå îò Òàðèì, ïîò-
âúðæäàâàò âðúçêèòå èì ñ åâðîïåéöèòå, êîèòî òå íàïîäîáÿ-
âàò âúíøíî...” (ïàê òàì).
64
È íà èñòîðèöèòå:
“... Ìîãàò ëè êàâêàçîèäíèòå ìóìèè îò Òàðèìñêèÿ áàñåéí
äà áúäàò ñâúðçàíè ñ òîõàðèéöèòå? Òîâà å âúçìîæíîñò, êîÿòî
ñåãà ñå ïðåöåíÿâà ñåðèîçíî îò ó÷åíèòå â ðàéîíà, íî âñÿêà
ïîäîáíà âúçìîæíîñò íå å ëèøåíà îò ïðîáëåìè. Ãëàâíàòà òðóä-
íîñò èäâà îò õðîíîëîãèÿòà - òîõàðèéñêèòå òåêñòîâå äàòèðàò
ïðèáëèçèòåëíî îêîëî 500-700 ã.ñë.Õð., ïîâå÷å îò 2000 ãîäè-
íè ñëåä íàé-ðàííèòå ìóìèè. Ñëåäîâàòåëíî â íàé-äîáðèÿ
ñëó÷àé ìóìèèòå íÿêîãà ñà ãîâîðåëè íà åçèê, ðîäñòâåí ñ òî-
õàðèéñêèÿ...” (ñòð. 153).
Òóê ñìÿòàìå çà íåîáõîäèìî äà äîáàâèì è òîâà, ÷å ñïîìå-
íàòèòå òîõàðèéñêè òåêñòîâå è äîêóìåíòè ñà áèëè “ïèñàíè íà
ñåâåðîèíäèéñêàòà ïèñìåíîñò áðàõìè” (çà âðúçêèòå ìåæäó
ãëàãîëèöàòà, ñúçäàäåíà îêîëî ñúùèÿ ïåðèîä, è áðàõìè âæ.
ìàòåðèàëà íà Å. Äèìèòðîâà).
Íåêà ñåãà âèäèì êàêâè ñà àðõåîëîãè÷åñêèòå ðàçêðèòèÿ çà
íàñåëåíèåòî íà äðóãàòà îãðàäåíà íà êàðòàòà òåðèòîðèÿ - Àë-
òàé.
Ïúðâèòå èíäî-åâðîïåéñêè ìîãèëíè ïîãðåáåíèÿ â ðàéîíà
íà Àëòàé áÿõà ðàçêðèòè îò ðóñêèÿ àðõåîëîã Ñåðãåé Ðóäåíêî
îùå ïðåç 1929 è áÿõà ñìåòíàòè çà èñòîðè÷åñêè èíöèäåíò.
Ìåæäó 1947 è 1949 ã. Ðóäåíêî ðàçêðè îùå íÿêîëêî òàêèâà
ïîãðåáåíèÿ, ãîâîðåùè íå çà èíöèäåíò, à çà êîìïàêòíî èíäî-
åâðîïåéñêî íàñåëåíèå íà òåçè ðàéîíè. Íàé-ìíîãî ïîãðåáå-
íèÿ ñå íàìèðàò ïî äîëèíàòà íà Óñò Óëàãàí, íî ñà ïî-èçâåñò-
íè êàòî ãðîáîâåòå îò “Ïàçúðúê”.  ïîñëåäíèòå íÿêîëêî ãî-
äèíè îùå íÿêîëêî ñåíçàöèîííè îòêðèòèÿ ðàçøèðèõà òâúðäå
ìíîãî ïðåäïîëàãàåìèòå òåðèòîðèè, çàåìàíè îò èíäîåâðî-
ïåéöè ïðåç ïúðâîòî õèëÿäîëåòèå ïð.Õð. Ïðåç ëÿòîòî íà 1990
ã. âèñîêî â Àëòàéñêèòå ñòåïè îêîëî Óêîê, áëèçî äî êèòàéñ-
êàòà ãðàíèöà, ðóñêàòà àðõåîëîæêà Íàòàëèÿ Ïîëîñìàê îòêðè
ïúðâèòå â òîçè ðàéîí ãðîáîâå íà èíäî-åâðîïåéöè, à òðè ãîäè-
íè ïî-êúñíî òÿ îòêðè è ãðîáà íà èçâåñòíàòà “ïðèíöåñà îò
Óêîê”, ãðîá íà îêîëî 25-ãîäèøíà æåíà, ïîãðåáàíà çàåäíî ñ
ïðèíåñåíè â æåðòâà øåñò êîíÿ. Íåéíèòå ÷åðòè, âúçñòàíîâåíè
îò Òàòÿíà Áàëóéåâà, ïîêàçâàò ÿñíî åòíè÷åñêàòà é ïðèíàäëåæ-
íîñò. Ïîñëåäíîòî îòêðèòèå íà 2500-ãîäèøåí ãðîá íà çàãèíàë
âîèí îòíîâî íà ïëàòîòî íà Óêîê áåøå íàïðàâåíî ìèíàëàòà
ãîäèíà. Åòî íàé-îáùàòà êîíñòàòàöèÿ íà àðõåîëîçèòå:
“... Õîðàòà, ïîëîæåíè â ãðîáîâåòå îò Óñò Óëàãàí è Óêîê,
ñà áèëè íîìàäè, îòãëåæäàùè êîíå è îâöå, èìàùè ìíîãî îáùè
÷åðòè ñ äíåøíèòå íîìàäè íà Öåíòðàëíà Àçèÿ. Òå ñà èìàëè
ñúùî ìíîãî îáùè íåùà ñúñ ñêèòèòå, êîèòî ñà æèâååëè äà-
ëå÷ íà çàïàä â ñòåïèòå íà ñåâåð îò ×åðíî ìîðå è ñúùî ñà
ïîãðåáâàëè ñâîÿ åëèò â áîãàòè ãðîáíèöè... Îùå ïî-çàáåëåæè-
òåëíî å, ÷å íàìåðåíèòå âåùè â ãðîáîâåòå, íàé-âå÷å òåêñòèëúò
(òúêàíèòå - á.ì.) ïîêàçâàò, ÷å òåçè õîðà äà ïîääúðæàëè êîí-
òàêòè êàêòî ñ Ïåðñèÿ, òàêà è ñ Êèòàé...” (ñòð. 151).
Çà çàêëþ÷åíèå ùå ñå âúçïîëçâàì îò âòîðîòî, ïîñî÷åíî îò
íàñ, çàãëàâèå. Âúïðåêè ÷å èçíåñåíàòà îò Äåéâèä Ïåñêîò ëåê-
öèÿ çàñÿãàøå ãëàâíî ïðîáëåìè, ñâúðçàíè ñúñ çàïàçâàíåòî íà
÷îâåøêèòå îñòàíêè ïðè ðàçëè÷íè êëèìàòè÷íè óñëîâÿ, ëåêòî-
ðúò ñå ñïðÿ è âúðõó çíà÷åíèåòî íà òåçè ôåíîìåíàëíè îòêðè-
òèÿ çà èñòîðè÷åñêàòà íàóêà è çà îôîðìåíè è äîñêîðî íåïîä-
ëåæàùè íà ñúìíåíèå ïðåäñòàâè. Ïî ïîâîä íà îòêðèòèÿòà â
Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà è Àëòàé Äåéâèä Ïåñêîò çàÿâè:
“... Òåçè îòêðèòèÿ íåñúìíåíî òðÿáâà äà ïðîìåíÿò íàøè-
òå ïðåäñòàâè çà èíäî-åâðîïåéñêèòå ìèãðàöèè è çà äîñêîðî
ñìÿòàíèòå çà ðàçâèâàëè ñå â èçîëàöèÿ öèâèëèçàöèè íà äðåâ-
íèÿ Èçòîê, òúé êàòî, ìàêàð ÷å àðõåîëîãèÿòà äåéñòâà ñðàâ-
íèòåëíî òâúðäå áàâíî, íåéíèòå îòêðèòèÿ èìàò åäíî ðåøàâà-
ùî ïðåäèìñòâî - íåîñïîðèìîñò...”
Ìîæåì ñàìî äà ñå ïðèñúåäèíèì êúì òîâà ìíåíèå.
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Ïðåäëàãàìå íà âíèìàíèåòî íà áúëãàðñêàòà íàó÷íà îáùåñòâåíîñò åäèí èçêëþ÷èòåëåí òðóä íà
íåñïðàâåäëèâî çàáðàâåíèÿ áúëãàðñêè ó÷åí Òàí÷î Òàíåâ ñ åíöèêëîïåäè÷åí ïîãëåä âúðõó ñâåòà. Çà ïðúâ è
åäèíñòâåí ïúò òîé å ïóáëèêóâàí ⠄Èçâåñòèÿ íà Áúëãàðñêàòà Îðäà” ïðåç 1941 ã. ïî èçðè÷íà çàïîâåä íà
íàìåñòíèêà íà äðóæåñòâîòî Äèìèòúð Ñúñúëîâ, òúé êàòî Òàí÷î Òàíåâ íå å áèë ÷ëåí íà Áúëãàðñêàòà
Îðäà .
 òàçè êíèæêà íà “Èçâåñòèÿ íà Áúëãàðñêàòà Îðäà” å íàïå÷àòàíà ðàáîòàòà íà ã. Òà÷î Òàíåâ çà
åëáåòèöàòà, êîÿòî ïðåäîñòàâÿìå â îðèãèíàëíèÿ £ âàðèàíò (Áåë. ðåä.).

65
 ÀÂÈÒÎÕÎË

66
ÀÂÈÒÎÕÎË

67
 ÀÂÈÒÎÕÎË

68
ÀÂÈÒÎÕÎË

69
 ÀÂÈÒÎÕÎË

70
ÀÂÈÒÎÕÎË

71
 ÀÂÈÒÎÕÎË

72
ÀÂÈÒÎÕÎË

73
 ÀÂÈÒÎÕÎË

74
ÀÂÈÒÎÕÎË

75
 ÀÂÈÒÎÕÎË

76
ÀÂÈÒÎÕÎË

77
 ÀÂÈÒÎÕÎË

78
ÀÂÈÒÎÕÎË

79
 ÀÂÈÒÎÕÎË

80
ÀÂÈÒÎÕÎË

81
 ÀÂÈÒÎÕÎË

82
ÀÂÈÒÎÕÎË

83
 ÀÂÈÒÎÕÎË

84
ÀÂÈÒÎÕÎË

85
 ÀÂÈÒÎÕÎË

86
ÀÂÈÒÎÕÎË

87
 ÀÂÈÒÎÕÎË

88
ÀÂÈÒÎÕÎË

89
 ÀÂÈÒÎÕÎË

90
ÀÂÈÒÎÕÎË

91
 ÀÂÈÒÎÕÎË

92
ÀÂÈÒÎÕÎË

93
 ÀÂÈÒÎÕÎË

94
ÀÂÈÒÎÕÎË

95
 ÀÂÈÒÎÕÎË

96
ÀÂÈÒÎÕÎË

97
 ÀÂÈÒÎÕÎË

98
ÀÂÈÒÎÕÎË

99
 ÀÂÈÒÎÕÎË

100
ÀÂÈÒÎÕÎË

101
 ÀÂÈÒÎÕÎË

102
ÀÂÈÒÎÕÎË

103
 ÀÂÈÒÎÕÎË

104
ÀÂÈÒÎÕÎË

105
 ÀÂÈÒÎÕÎË

106
ÀÂÈÒÎÕÎË

107
 ÀÂÈÒÎÕÎË

108
ÀÂÈÒÎÕÎË

109
 ÀÂÈÒÎÕÎË

110
ÀÂÈÒÎÕÎË

111
 ÀÂÈÒÎÕÎË

112
ÀÂÈÒÎÕÎË

113
 ÀÂÈÒÎÕÎË

114
ÀÂÈÒÎÕÎË

115
 ÀÂÈÒÎÕÎË

116
ÀÂÈÒÎÕÎË

117
 ÀÂÈÒÎÕÎË

118
ÀÂÈÒÎÕÎË

119
 ÀÂÈÒÎÕÎË

120
ÀÂÈÒÎÕÎË

121
 ÀÂÈÒÎÕÎË

122
ÀÂÈÒÎÕÎË

123
 ÀÂÈÒÎÕÎË

124
ÀÂÈÒÎÕÎË

125
 ÀÂÈÒÎÕÎË

126

ÈÄÅÍÒÈÔÈÊÀÖÈß ÍÀ ÁÚËÃÀÐÑÊÀÒÀ
ÐÓÍÈ×ÅÑÊÀ ÏÈÑÌÅÍÎÑÒ È ÍÀ ÃËÀÃÎËÈÖÀÒÀ
 ÈÍÄÎÅÂÐÎÏÅÉÑÊÈß ÀÐÅÀË
ÅÊÀÒÅÐÈÍÀ ÄÈÌÈÒÐÎÂÀ, ÄÈÌÈÒÚÐ ÈË. ÄÈÌÈÒÐÎÂ
„Ãåîìåòðèÿòà è ÷èñëàòà ñà íàé-ðåäóöèðà-
íèÿò è íàé-ñúùåñòâåí è òî÷íî ïîðàäè òîâà
èäåàëåí ôèëîñîôñêè åçèê.“
Ïëàòîí
Íàñòîÿùîòî èçñëåäâàíå ïðåäñòàâëÿâà ïðîäúëæåíèå è
ðàçâèòèå íà íàáëþäåíèÿòà íà Åêàòåðèíà Äèìèòðîâà âúð-
õó ôîðìàëíàòà îñíîâà íà ãëàãîëèöàòà è ñòàðàòà ñàíñêðèò-
ñêà ïèñìåíîñò ­ áðàõìè. Ïúðâîíà÷àëíèÿò âàðèàíò íà òå-
çè íàáëþäåíèÿ áåøå ïðåäñòàâåí ïðåç 1989 ã. íà „Êîëîê-
âèóì ïî ñòàðîáúëãàðèñòèêà“ â Ñîôèÿ. Ïðåç 1992 ã. Å. Äè-
ìèòðîâà èçíåñå ëåêöèÿ íà ñúùàòà òåìà â Ëîíäîíñêèÿ óíè-
âåðñèòåò. Â õîäà íà èçñëåäâàíèÿòà ïîñòåïåííî ñòàíà ÿñ-
íî, ÷å çàä ñúçäàâàíåòî íà ãëàãîëè÷åñêàòà ïèñìåíîñò ñòîè
åäíî ñèíêðåòè÷íî ðàçâèòèå, èçëèçàùî äàëå÷ èçâúí ðàì-
êèòå íà ïðåäïîëàãàåìèÿ êîíêðåòåí ïîâîä çà íåéíîòî ñúç-
äàâàíå ­ ïðèåìàíåòî íà õðèñòèÿíñòâîòî â Áúëãàðèÿ. Òîâà
ðàçâèòèå, ÷èéòî ñþáëèìåí çàâúðøåê ïîñòàâÿ ïðåç IÕ âåê
ãåíèÿò íà Êîíñòàíòèí-Êèðèë Ôèëîñîô, âîäè íà÷àëîòî ñè
îò õîëèñòè÷íè êîíöåïöèè, ïîëîæèëè îñíîâèòå íà ÷îâåø-
êàòà öèâèëèçàöèÿ. Îïèòúò çà äîêîñâàíå äî òåçè êîíöåï-
öèè ïðåäñòàâëÿâà ïðåäëîæåíîòî èçñëåäâàíå íà äâàìà àâ-
òîðè ­ Åêàòåðèíà Äèìèòðîâà è Äèìèòúð Äèìèòðîâ.
Òóê ïðåäëàãàìå ñàìî îñíîâíèòå íàñîêè è àðãóìåíòè, ïî-
ñî÷åíè ⠄Íàáëþäåíèÿ âúðõó ôîðìàëíàòà îñíîâà íà ãëàãî-
ëèöàòà è ñòàðàòà ñàíñêðèòñêà ïèñìåíîñò“, êîèòî äàâàò ïðåä-
ñòàâà çà èçõîäíèòå ïðèíöèïè íà íàñòîÿùîòî èçñëåäâàíå.
 êíèãàòà ñè „Origin of Brahmi Script“ Varanasi 1980 Íà-
ðåø Ïðàñàë Ðàñòóäæè ðàçãëåæäà ïèñìåíîñòòà áðàõìè êà-
òî ðàçâèòà íà áàçàòà íà ãåîìåòðèÿòà, èìàëà ñàêðàëíî çíà-
÷åíèå çà âåäè÷åñêèòå èíäèéöè (àðèéöèòå). Ñàìèÿò òîé ïî-
ñî÷âà Ôëèíäåðñ Ïåòðèå çà ïúðâèÿ ó÷åí, ïðåäëîæèë òåî-
ðèÿòà, ÷å ïúðâèòå àçáóêè ñà èçâåäåíè îò ãåîìåòðè÷íè ñèì-
âîëè, ñúùåñòâóâàëè ïî-ðàíî, òåîðèÿ, ðàçâèòà âïîñëåäñò-
âèå îò Ò.Õ.Ãàñòåð. Ïðîôåñîð Ð.À. Ñòþàðä Ìàêàëèñòúð â
ñâîåòî èçñëåäâàíå íà ìèíîéñêàòà êóëòóðà ðàçãëåæäà ðàç-
âèòèåòî íà ïèñìåíèòå çíàöè ⠄I ðàíåí ïåðèîä“ íà ìè-
íîéñêàòà êóëòóðà, êàòî „ïîñòåïåííà åâîëþöèÿ íà ãåîìåò-
ðè÷íè ôîðìè è ñèìâîëè“. Ñïîðåä íåãî òåçè ñèìâîëè ñà
åâîëþèðàëè â ñëåäíàòà ãðàäàöèÿ ­ òðèúãúëíèê (I ðàíåí
ïåðèîä), òðèúãúëíèê, ñïèðàëà, åëèïñà (II ðàíåí ïåðèîä),
òî÷êóâàíå, êðúã (III ðàíåí ïåðèîä). Ïðîôåñîðúò ïî àñò-
ðîëîãèÿ â Îêñôîðä, Ñ.Õ. Ëàíãòúí, èçñëåäâàéêè ïðèìè-
òèâíèòå ïèêòîãðàôñêè çíàöè, çàêëþ÷âà: „Ôàêò å, ÷å íàé-
ñòàðîòî ëèíåàðíî ïèñìî, êàêòî ãî âèæäàìå çà ïðúâ ïúò â
åðàòà íà êàìåííèòå íàäïèñè îò 3600 ­ 3200 ã.ïð.Õð., ÿâíî
ïðîèçõîæäà îò ïúðâàòà êåðàìèêà îò Ñóçà. Ïðèìèòèâíèòå
ïèêòîãðàôñêè çíàöè ñà ïðåìèíàëè ïðåç äúëúã ïåðèîä íà
ëèíåàðíà ñòèëèçàöèÿ, àáñîëþòíî ïîäîáíà íà ãåîìåòðè÷-
íàòà äåêîðàöèÿ îò ïúðâàòà åðà íà êåðàìèêàòà...“  Áúëãà-
ðèÿ áëèçî äî ïîäîáíè êîíöåïöèè ñà áèëè Òà÷î Òàíåâ è
ÀÂÈÒÎÕÎË
Èâàí Ãúëúáîâ, êàòî îùå ïðåç 1941 ã. Òà÷î Òàíåâ ïèøå: „Â
äåéñòâèòåëíîñò îðíàìåíòèòå ñà ïðàâíîòî (ïúðâîòî ­ á.à.)
÷îâåøêî ïèñìî...“2
Ðàñòóäæè ïðúâ ïðèëàãà òàçè òåîðèÿ ïðè êîíêðåòåí àíà-
ëèç ­ íà ïèñìåíîñòòà áðàõìè, ­ îïèðàéêè ñå íà äîêàçà-
òåëñòâà çà íàëè÷èåòî íà ãåîìåòðè÷íè ïîçíàíèÿ êàêòî â
Õàðàïà, òàêà è âúâ âåäè÷åñêà Èíäèÿ, ïîñî÷åíè îò èíäèéñ-
êèòå ó÷åíè Á.Ê. Òàïàðà, Äõàðìà Äåâà Ìåòà è äð. Òîé ïî-
ñî÷âà íåéíàòà íåñúìíåíà áëèçîñò ñ ôîðìèòå íà êðúãà,
åëèïñàòà, òðèúãúëíèêà, úãúëà è êâàäðàòà. Ðàñòóäæè ïðè-
ëàãà è äåòàéëíà êëàñèôèêàöèÿ ïî ïîñî÷åíèòå ôîðìàëíè
áåëåçè íà öÿëàòà áðàõìèíñêà àçáóêà. (Ïðèëîæåíèÿ 1 ­ 4)
Ïîñî÷åíàòà êâàëèôèêàöèÿ å èíòåðåñíà ñ òèïîëîãèÿòà
íà çíàöèòå ­ ãðóïèðàíåòî íà òîëêîâà ðàçíîîáðàçíè âàðè-
àíòè â òðè îñíîâíè òèïà:
I ­ áóêâè, ïðîèçëèçàùè îò úãúë è òðèúãúëíèê (Ïðèëî-
æåíèå ­ 1)
II ­ áóêâè, ïðîèçëèçàùè îò êðúã è ïîëóêðúã (Ïðèëî-
æåíèå ­ 2)
III ­ Áóêâè, ïðîèçëèçàùè îò êâàäðàò è ÷åòèðèúãúëíèê
(Ïðèëîæåíèå ­ 3)
Äàäåíè ñà è âàðèàíòèòå íà åäèí çíàê, êîéòî â çàâèñè-
ìîñò îò ñòèëà íà ïèñàíå ïîïàäàò â ðàçëè÷íè ãðóïè, íî áåç
äà íàðóøàâàò îáùèÿ ãåîìåòðè÷åí âèä. Åòî çàùî òîâà âñúù-
íîñò ïîòâúðæäàâà îñíîâíàòà òåçà çà ãåîìåòðè÷íàòà ôîð-
ìîîáðàçóâàùà îñíîâà íà àçáó÷íèòå çíàêîâå ­ íåçàâèñèìî
îò ñòèëà òå „íå èçëèçàò“ îò ïîñî÷åíèòå òðè îñíîâíè òèïà.
Ñ ïóíêòèð ñà ïîêàçàíè è âåðîÿòíèòå âúçìîæíîñòè çà øèô-
ðîâà âàðèàòèâíîñò, êîèòî ïî ñúùåñòâî ïðîèçòè÷àò è ñà
îáóñëîâåíè îò ñúîòâåòíèÿ òèï. Â îòäåëíà òàáëèöà ñà ïðåä-
ñòàâåíè áóêâèòå íà áðàõìè, êàêòî òå ñà èçïèñàíè âúðõó ïðî-
÷óòèÿ ïèñìåí ïàìåòíèê îò âðåìåòî íà èìïåðàòîð Àøîêà
(273-232 ã.ïð.Õð.), ïîäðåäåíè â àçáó÷íà ñèñòåìà è äîïúë-
íèòåëíà òàáëèöà çà ÷èñëåíèòå ñòîéíîñòè (Ïðèëîæåíèå ­
4). Øèôðîâàòà âàðèàòèâíîñò è âçàèìîçàìåíÿåìîñòòà íà áóê-
âåíèòå çíàöè â ðàìêèòå íà ïîñî÷åíèòå òðè ãåîìåòðè÷íè
òèïà å ìíîãî âàæíà îñîáåíîñò, êîÿòî ùå âèäèì äà ñå ïðîÿ-
âÿâà ìíîãîêðàòíî ïðè íàñòîÿùèÿ àíàëèç, çàòîâà òóê ùå ïðè-
âåäåì åäèí ÿñåí è âå÷å ïðîâåðåí ïðèìåð. Ïðè èçðàáîòâà-
íåòî ïðåç 1958 ã. íà ñòàíäàðò çà òðàíñëèòåðàöèÿ çà íóæäè-
òå íà áðèòàíñêèòå èíñòèòóöèè áåøå ïóáëèêóâàí è „British
Standard for Transliteration for Cyrillic and Greek Caracters“
íà British Standards House, 2 Park St. London 1958 (B.S. 2979)
 òàáëèöàòà íà ñòð. 17 íà òîçè ñòàíäàðò ñà äàäåíè ÷å-
òèðèòå âúçìîæíè âàðèàíòà íà áóêâàòà çà çâóêà „Ó“ â êè-
ðèëèöàòà ­ åäíà èëþñòðàöèÿ íà ñïîìåíàòèÿ ïðèí-
öèï çà âçàèìíîòî çàìåíÿíå íà êðúã ñ òðèúãúëíèê. Âñúù-
íîñò òóê ñòàâà äóìà çà ãëàãîëè÷åñêàòà áóêâà çà ñúùèÿ çíàê
„Ó“ ­ ïðåìèíàëà áåç ïðîìÿíà â êèðèëèöàòà. Òàêà
òóê âèæäàìå åäèí ïàðàëåë îò ïðèíöèïíî åñòåñòâî ìåæäó
áðàõìè è ãëàãîëèöàòà.
127
 ÀÂÈÒÎÕÎË

128
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Íàëè÷èåòî è ïðè ãëàãîëèöàòà íà ñïîìåíàòèòå ôîðìàë-
íè áåëåçè, êîèòî ìîãàò äà ñå ãðóïèðàò ñïîðåä ñúùàòà òè-
ïîëîãèÿ, å ðàçãëåäàíî ïîäðîáíî îò Å. Äèìèòðîâà â ïúð-
âîòî £ èçñëåäâàíå („Àâè-Òîõîë“ êí.2/ñòð.25). (Ïðèëîæå-
íèå ­ 5)

êàòî çíàê ñ äâîåí ïðîèçõîä ­ îò ïðàêòèêàòà è îò ñèìâî-

ëèçìà, å çíàê îò âèñø ïîðÿäúê è îòáåëÿçâà ïðåìèíàâàíå-
òî íà èäåîãðàôñêè ñèìâîëèçúì êúì èíèöèàëè. Ñúùèÿ õà-
ðàêòåð êðúãúò ïðîÿâÿâà è â ãëàãîëèöàòà ­ òîé å ãëàâíèÿò
Êîãàòî èçñëåäâàìå áðàõìè è ãëàãîëèöàòà îò ÷èñòî ôè-
ôîðìàòèâåí åëåìåíò è â ñúùîòî âðåìå íàé-÷åñòî ñðåùà-
ãóðàòèâåí àñïåêò, ùå íàìåðèì ïîðàçèòåëíî ñõîäíè çíà-
íèÿò äåêîðàòèâåí åëåìåíò, íàðå÷åí „ïåòëèöà“.
öè. Ãëàãîëè÷åñêèòå çíàöè çà ðàçëè÷íè áóêâè ñà èäåíòè÷-
íè ñ 10 çíàêà îò áðàõìè (Ïðèëîæåíèå ­ 6), êàòî áðîÿò íà
Êàòî ðàáîòíà õèïîòåçà ïðè ïúðâîòî ñè èçñëåäâàíå Å.
èäåíòè÷íèòå çíàöè å áëèçúê, íî âñå ïàê ïî-ãîëÿì îò ïî-
Äèìèòðîâà äîïóñêà, ÷å ïðè ñúçäàâàíåòî íà ãëàãîëèöàòà
äîáíèòå çíàöè ìåæäó áðàõìè è ñòàðîóíãàðñêîòî ïèñìî ­
Êîíñòàíòèí-Êèðèë Ôèëîñîô å èçïîëçâàë ñâîè ïîçíàíèÿ
8=8, êàêòî ñà ïîñî÷åíè îò Ë. Ôàáðè1. Êàòî ñå èìà ïðåä-
âúðõó áúëãàðñêàòà ðóíè÷åñêà çíàêîâà ñèñòåìà („Àâè-Òî-
âèä, ÷å „ñòàðîóíãàðñêîòî“ ïèñìî å âàðèàíò íà áúëãàðñêà-
õîë“, êí. 2, ñòð. 22-23). Ïðè ðàçðàáîòâàíåòî íà òàçè õèïî-
òà ðóíè÷åñêà çíàêîâà ñèñòåìà, ïðèåò îò ìàäæàðèòå âåðî-
òåçà èçõîäèõìå îò äâå ïåðñïåêòèâè ­ âúçìîæíîñòòà áúë-
ÿòíî ÷ðåç îíîãóíäóðèòå íà Àðïàä (îò òÿõ èìåòî óíãàðöè),
ãàðñêèòå ðóíè äà ñà áèëè ðàçâèòè äèðåêòíî îò áðàõìè è
òîçè òðîåí ïàðàëåë å ëåñíî îáÿñíèì. Â êðàÿ íà íàøèÿ àíà-
äà ïðåäñòàâëÿâàò ñâúðçâàùîòî çâåíî ìåæäó áðàõìè è ãëà-
ëèç ùå ðàçãëåäàìå ïî-ïîäðîáíî è òîçè ôåíîìåí.
ãîëèöàòà è âúçìîæíîñòòà òå äà ñà áèëè äèðåêòíèÿò èç-
Ïîäðîáíî äèñêóòèðàíå íà ñõîäñòâàòà ìåæäó áðàõìè è
òî÷íèê íà Êîíñòàíòèí-Êèðèë Ôèëîñîô, íî äà ñà áèëè ðàç-
ãëàãîëèöàòà êàêòî íà ãðàôè÷íî íèâî, òàêà è íà íèâî ðåëè-
âèòè íåçàâèñèìî îò áðàõìè, âåðîÿòíî îò åäèí îáù äðå-
ãèîçåí è ôèëîñîôñêè ñèìâîëèçúì, âèæòå â ïðåäèøíàòà
âåí ïðîòîòèï.
ïóáëèêàöèÿ íà Åêàòåðèíà Äèìèòðîâà. Òóê ùå äàäåì ñàìî
Îñíîâàíèåòî äà ïîòúðñèì ñðàâíåíèå ìåæäó áðàõìè,
åäèí öèòàò, ñâúðçàí ñ àíàëèçà íà êðúãà, êîéòî ùå çàåìå
ãëàãîëèöàòà è áúëãàðñêèòå ðóíè íå å ñàìî èñòîðè÷åñêî,
îñîáåíî ìÿñòî â íàñòîÿùîòî èçñëåäâàíå: „Êðúãúò, êàòî
êîåòî ñè îñòàâà äî åäíà èëè äðóãà ñòåïåí õèïîòåòè÷íî, à
ðåëèãèîçåí ñèìâîë, å èäåíòè÷åí â õðèñòèÿíñòâîòî è áðàõ-
ñå îïðàâäàâà è îò íàëè÷èåòî ïðè òÿõíîòî ôîðìèðàíå íà
ìàíèçìà. Òîé å çíàê íà Âñåñèëíèÿ Áîã è ñúâúðøåíñòâîòî
åäèí è ñúù îñíîâåí ïðèíöèï ­ ãåîìåòðè÷íèÿ ñèíòåç. Âå-
íà Áîæåñòâåíàòà ñèëà. Òîé îñâåí òîâà ñå å ïðèåìàë êàòî
÷å èëþñòðèðàõìå â Ïðèëîæåíèÿ 1, 2 è 3 çà áðàõìè è â
ñúâúðøåíàòà ôîðìà. Òàêà íàðå÷åíàòà êðúãîâà ÷àêðà ñå å
Ïðèëîæåíèå 5 çà ãëàãîëèöàòà åäíàêâèòå ïðèíöèïè íà ãåî-
ñìÿòàëî, ÷å ñå âúðòè íà ïîêàçàëåöà íà Áîã Âèøíó è å ðú-
ìåòðè÷íî ôîðìèðàíå. Ñúùèòå ïðèíöèïè ìîãàò äà ñå íàá-
êîâîäåëà ñúäáàòà íà ñìúðòíèòå. Â õàðàïñêàòà êóëòóðà êðú-
ëþäàâàò è ïðè áúëãàðñêèòå ðóíè, êàêòî ñå âèæäà îò Ïðè-
ãúò ôóíêöèîíèðà êàòî èíèöèàëíà áóêâà. Â íàé-ñòàðàòà õèí-
ëîæåíèå ­ 7 (ñ ïóíêòèð ñà ïîñî÷åíè âúçìîæíîñòèòå çà
äó-ïèñìåíîñò ñðåä èäåîãðàôñêèòå èíèöèàëè òî÷êóâàíèÿò
øðèôòîâà âàðèàòèâíîñò, ïðèëîæåíè îò Ðàñòóäæè â íåãî-
êðúã å ñðåä íàé-÷åñòî ñðåùàíèòå êîíâåíöèàëíè ñèìâîëè,
âîòî èçñëåäâàíå íà áðàõìè (Ïðèëîæåíèÿ 1, 2, 3).
íàìåðåíè èçïèñàíè âúðõó ïðåäìåòè. Â òîçè àñïåêò êðúãúò,

129
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Íà Ïðèëîæåíèå ­ 8 å íàïðàâåíî è ãðóïèðàíå ïî ãåî-
ìåòðè÷íà òèïîëîãèÿ íà áúëãàðñêèòå ðóíè, ïîäîáíî íà òî-
âà çà ãëàãîëè÷åñêèòå çíàöè (Ïðèëîæåíèå ­ 5). Ïðåäè äà
íàïðàâèì ïúëíèÿ àíàëèç íà òðèòå çíàêîâè ñèñòåìè, íåêà
çàâúðøèì ñ ÷èñòî ôèãóðàòèâíîòî ñõîäñòâî ìåæäó òÿõ, êî-
åòî ñå óñòàíîâÿâà ïðÿêî è èçãðàæäà èíòåðåñåí ìîäåë. Çà
äà ãî èëþñòðèðàìå íàé-ÿñíî, íàïðàâèõìå ïî åäíî äîïúë-
íåíèå êúì äâå òàáëèöè, åäíàòà íà Ï. Äîáðåâ, ñðàâíÿâàùà
ãëàãîëèöàòà ñ áúëãàðñêèòå ðóíè (Ïðèëîæåíèå ­ 9/À), äðÿ-
ãàòà íà Å. Äèìèòðîâà, ñðàâíÿâàùà ãëàãîëèöàòà ñ áðàõìè
(Ïðèëîæåíèå ­ 9/Á).
130
Êúì âñÿêà òàáëèöà ïðèâåäîõìå çíàöè îò ñèñòåìàòà, îñ-
òàíàëà èçâúí àíàëèçà íà ñúñòàâèòåëèòå, íî ïðåäñòàâëÿâà-
ùà ÷àñò îò íàñòîÿùîòî òðîéíî èçñëåäâàíå. Ðåçóëòàòèòå,
íàáëþäàâàíè âúðõó Ïðèëîæåíèå ­ 9, ñà óáåäèòåëíè ­ ïðè-
áàâåíèòå âúâ âñÿêà îò äâåòå òàáëèöè çíàöè âúâ ôèãóðà-
òèâíî îòíîøåíèå ñà èëè èäåíòè÷íè, èëè ñõîäíè ñúñ çíà-
öèòå, âå÷å ñðàâíåíè îò àâòîðèòå. Íåùî ïîâå÷å, ïðè ñðàâ-
íåíèå íà òàêà ïîëó÷åíèòå äâå íîâè òàáëèöè ñå âèæäà, ÷å
âíèìàíèåòî íà àâòîðèòå å áèëî ïðèâëå÷åíî îò ñõîäñòâî-
òî è íà ðàçëè÷íè çíàöè â òðèòå àçáóêè, êîåòî ïðàâè áðîÿ
íà ñõîäíèòå çíàöè âñúùíîñò ïî-ãîëÿì, îòêîëêîòî â îðè-
ãèíàëíèòå òàáëèöè. Íàïðèìåð 5 çíàêà îò òàáëèöàòà íà Å.
Äèìèòðîâà ëèïñâàò â òàçè íà Ï. Äîáðåâ, à 5 çíàêà îò òàá-
ëèöàòà íà Ï. Äîáðåâ ëèïñâàò â òàçè íà Å. Äèìèòðîâà, êî-
åòî ïðàâè èäåíòè÷íèòå èëè ñõîäíè çíàöè â òðèòå ðàçãëåæ-
äàíè àçáóêè íå 9, à 14!
Îùå ïðè ðàáîòàòà íè âúðõó ãåîìåòðè÷íàòà òèïîëîãèÿ
íà áúëãàðñêèòå ðóíè ïðè ñðàâíåíèåòî £ ñ ãåîìåòðè÷íàòà
òèïîëîãèÿ íà ãëàãîëèöàòà íè íàïðàâè âïå÷àòëåíèå èçâåñ-
òíî ñõîäñòâî íà äâåòå àçáóêè è âúâ ôîíåòè÷íî îòíîøå-
íèå. Çíàöè ñ ïîäîáíà çâóêîâà ñòîéíîñò ïîïàäíàõà â åäíè
è ñúùè ãåîìåòðè÷íè äåëåíèÿ! Íàïðèìåð, êàòî ñå ñðàâíÿò

Ïðèëîæåíèå ­ 5 è Ïðèëîæåíèå ­ 8, ùå âèäèì, ÷å ìíîãî
îò çíàöèòå ñ åäíàêâà çâóêîâà ñòîéíîñò â äâåòå àçáóêè ïî-
ïàäàò è â åäíî è ñúùî äåëåíèå ­ íàïðèìåð çíàöèòå çà çâó-
êîâåòå „À“, „Á“, „Ó, „Í“, „Æ“, „Ï“, „Ø“, „Ù“ è äð. Òîâà
âå÷å ïðåäïîëàãà íå ñàìî ãåîìåòðè÷íî, íî è ôîíåòè÷íî
ñõîäñòâî. Òåçè äâå òàáëèöè îáà÷å íîñÿò ïðèíöèïíî, à íå
êîíêðåòíî çíà÷åíèå, òúé êàòî âå÷å ïîñî÷èõìå âçàèìíàòà
çàìåíÿåìîñò íà ôîðìèðàùèòå ãåîìåòðè÷íè ôèãóðè âúòðå
â ñèñòåìàòà. Çà äîêàçâàíå íà ôîíåòè÷íî ñõîäñòâî ìåæäó
òðèòå àçáóêè å íåîáõîäèì êîíêðåòåí àíàëèç.
ÔÎÍÅÒÈ×ÍÎ-ÃÐÀÔÈ×ÅÍ ÀÍÀËÈÇ ÍÀ ÒÐÈÒÅ ÀÇÁÓÊÈ
Âúðõó Ïðèëîæåíèå ­ 10 â äâå òàáëèöè ñìå ãðóïèðàëè
øåñò àçáóêè ­ â ëÿâàòà òàáëèöà áúëãàðñêàòà ðóíè÷åñêà àç-
áóêà, áðàõìè è ãëàãîëèöàòà, à â äÿñíàòà òàáëèöà ñòàðîã-
ðúöêàòà, ñòàðîëàòèíñêàòà è ôèíèêèéñêàòà.
Ïîñëåäíèòå òðè ñà ïîêàçàíè ïî äâå ïðè÷èíè. Ïúðâî,
çà äà ñå óáåäèì êàêâî å íåîáõîäèìî, çà äà ñå èçãðàäè òåî-
ðèÿ çà âðúçêà èëè îáù ïðîèçõîä ìåæäó äàäåíè àçáóêè. Î÷å-
âèäíî å â ñëó÷àÿ ãðàôè÷íîòî ñõîäñòâî íà òðèòå àçáóêè,
íî êîåòî å ïî-âàæíî â ñëó÷àÿ, íàëèöå å è ïîñëåäîâàòåëíî
ôîíåòè÷íî ñõîäñòâî. Ïðèåòàòà îò íàóêàòà òåîðèÿ, ÷å ñòà-
ðîãðúöêàòà àçáóêà å çàèìñòâàíà îò ôèíèêèéñêàòà è íà ñâîé
ðåä å ñòàíàëà ïðîòîòèï àç ñòàðîëàòèíñêàòà, íàìèðà òóê
î÷åâèäíî ïîòâúðæäåíèå. Âòîðàòà ïðè÷èíà äà ïîêàæåì òàá-
ëèöàòà âäÿñíî ñà âñå îùå ïîääúðæàíèòå â íÿêîè íàó÷íè
êðúãîâå òâúðäåíèÿ, ÷å ãëàãîëèöàòà ñúùî å áèëà ñúçäàäå-
íà íà áàçàòà íà ãðúöêàòà àçáóêà (ïîäîáíà òåîðèÿ áåøå èç-
êàçàíà è ïî îòíîøåíèå íà áðàõìè).  ñëó÷àÿ ðàöèîíàëíî
èçñëåäâàíå íà äâåòå òàáëèöè ïîçâîëÿâà äà ñå âîäè, ÷å çà
ïðîèçõîä íà ãëàãîëèöàòà, èëè çà áðàõìè îò ñòàðîãðúöêàòà
àçáóêà íÿìà íèêàêâè, äîðè îòíîñèòåëíè, îñíîâàíèÿ. Ïî-
ÀÂÈÒÎÕÎË
äîáíè çíàöè ñ ïðèáëèçèòåëíà ôîíåòè÷íà ñòîéíîñò èìà ñà-
ìî ìåæäó òðèòå àçáóêè â äÿñíàòà òàáëèöà è áúëãàðñêàòà
ðóíè÷åñêà àçáóêà, çà êîÿòî íèêîé äîñåãà íå ñå å ñåòèë äà
ïðåäëîæè òåîðèÿ çà ïðîèçõîä íà ãðúöêàòà èëè ôèíèêèéñ-
êàòà. Âïðî÷åì è â òîçè ñëó÷àé ïîäîáèÿòà ñà òâúðäå ñêðîì-
íè. Çíàêúò („Á“) â áúëãàðñêàòà ðóíè÷åñêà àçáóêà å ïî÷-
òè åäíàêúâ ñúñ çíàêà çà ñúùèÿ çâóê â ãðúöêàòà è ïîäîáåí
íà òîçè âúâ ôèíèêèéñêàòà. Çíàêúò („Ä“) â áúëãàðñêàòà
àçáóêà å åäíàêúâ ñúñ çíàêà â ãðúöêàòà, êúäåòî òîé îáà-
÷å èìà äðóãà ôîíåòè÷íà ñòîéíîñò („Ó). Ïî-íàòàòúøíîòî
ñðàâíåíèå ìåæäó äâåòå òàáëèöè íå âîäè äîíèêúäå.
Íå òàêà ñòîè âúïðîñúò ñ òàáëèöàòà, êîÿòî ïðåäñòàâëÿ-
âà áúëãàðñêèòå ðóíè, áðàõìè è ãëàãîëèöàòà. Ïðåäè äà ñúñ-
ðåäîòî÷èì âíèìàíèåòî ñè íà îòäåëíèòå çíàöè, ùå íàïîì-
íèì, ÷å „ïåòëèöàòà“ èìà ãëàâíî äåêîðàòèâíî çíà÷åíèå, êàê-
òî è òîâà, ÷å àêî ñòèëèçèðàìå „çàêðúãëåíàòà“ ãëàãîëèöà ñ
íåéíèòå ïîëóêðúãîâå è åëèïñè, ùå ïîëó÷èì íåéíèÿ „êëà-
ñè÷åñêè“ âàðèàíò ñ úãëè è òðèúãúëíèöè. Äðóãèòå äâå àç-
áóêè ñà èç÷èñòåíè ãðàôè÷íî. Äàäåíî å è ôîíåòè÷íî çíà-
÷åíèå íà âñåêè çíàê, êàòî âúâ âúòðåøíè òàáëèöè ïðè áðàõ-
ìè è ãëàãîëèöà ñà ïîñòàâåíè çíàöèòå, êîèòî íÿìàò ôîíå-
òè÷åí åêâèâàëåíò ïðè áúëãàðñêèòå ðóíè èëè ãðàôè÷íî îò-
ãîâàðÿò íà äðóãà ôîíåòè÷íà ñòîéíîñò. Íàïðèìåð çíàêúò
â áðàõìè å èäåíòè÷åí ñ („Ô“) ïðè áúëãàðñêèòå ðóíè
è ïðè ãëàãîëèöàòà, íî å ïîñòàâåí âúâ âúòðåøíàòà òàáëèöà,
òúé êàòî â áðàõìè òîé íîñè ôîíåòè÷íàòà ñòîéíîñò „ÊÕÀ“,
à íå („Ô“) (â ñàíñêðèò òàêúâ çâóê íÿìà). Çà óäîáñòâî ùå
ñè ñëóæèì ñ èíèöèàëèòå íà íàèìåíîâàíàòà àçáóêà, ðåñ-
ïåêòèâíî:
(Ð) ­ áúëãàðñêè ðóíè
(Á) ­ áðàõìè
(Ã) ­ ãëàãîëèöà
Êàêâî âèæäàìå ïðè åäíî ñðàâíåíèå íà òðèòå àçáóêè:
­ Çâóêúò „Ó ñå èçïèñâà êàòî (Ð), (Á), (Ã),
(Á), (Ã). Ïðèëèêàòà å î÷åâèäíà êàêòî íà ïðèíöèïíî,
òàêà è íà êîíöåïòóàëíî íèâî, êàòî ùî ñå îòíàñÿ äî âòîðèÿ
âàðèàíò ïðè (Ã), „ïåòëèöàòà“ çàãàòâà çà ÷åðòèöà ,
êîåòî ãî ïðèáëèæàâà äî (Ð).
­ Çâóêúò „Å“ ñå çàïèñâà êàòî (Ð), (Á), (Ã). Â
ñëó÷àÿ (Ã) ìîæå äà ñå ðàçãëåæäà êàòî âàðèàíò íà ãåî-
ìåòðè÷íîòî . Ïðèëèêàòà îòíîâî å ïúëíà, êàòî òðÿáâà
äà ñå èìà ïðåäâèä, ÷å ïðè (Á) èìàìå çàòâàðÿíå íà úãúë
(ïðåìèíàâàíå â òðèúãúëíèê), êîåòî å åòàï ïðè ðàçâèòèåòî
íà íÿêîè ãåîìåòðè÷íè àçáóêè è â íàøèÿ ñëó÷àé ñå íàáëþ-
äàâà è ïðè òðèòå èçñëåäâàíè àçáóêè ìíîãîêðàòíî.
­ Çíàêúò „Æ“ ñå èçïèñâà êàòî (Ð), (Á), (Ã). Òóê
î÷åâèäíî èìàìå âàðèàíò íà ñðåùóïîëîæíè úãëè (òðèú-
ãúëíèöè).
­ Çâóêúò „È“ ñå èçïèñâà êàòî I (Ð), (Á), (Ã).  ñëó-
÷àÿ ñ (Ã) çíàêúò ìîæå äà ñå îïîâåñòè êàòî Y, êîåòî ãî ïðèá-
ëèæàâà äî äðóãèòå äâà.
­ Çâóêúò „Ì“ ñå èçïèñâà êàòî (Ð), (Á), (Ã).
Çíàöèòå ïðè (Ð) è (Á) ñà èäåíòè÷íè, ïðè (Ã) å ïîäîáåí è
àêî ïðèëîæèì ïðèíöèïà, êîéòî ñïîìåíàõìå âúâ âðúçêà ñ
„áðèòàíñêèÿ ñòàíäàðò“, åäíî ðàâåíñòâî ìåæäó è å
íàïúëíî âúçìîæíî.
­ Çâóêúò „Í“ èìà ñëåäíèòå âàðèàíòè (Ð), (Á),
(Ã). Âòîðèÿò âàðèàíò ïðè (Ð) å èäåíòè÷åí ñ òîçè îò (Ã),
ïúðâèÿò è òðåòèÿò îò (Ð) ñà ïîäîáíè íà äâàòà çíàêà îò (Á).
­ Çâóêúò „Ï“ ñå èçïèñâà êàòî (Ð), (Á),
(Ã). Ïðèëèêàòà å ìíîãî áëèçêà, êàòî òóê å èëþñòðèðàíî
ÿñíî ïðåìèíàâàíåòî ïðè (Ð) íà êðúãà â òðèúãúëíèê, èëè
îáðàòíîòî, áåç äà ñå èçìåíÿ íèòî ãåîìåòðè÷íèÿò õàðàê-
òåð, íèòî ôîíåòè÷íàòà ñòîéíîñò, çàêîíîìåðíîñò, êîÿòî
131
 ÀÂÈÒÎÕÎË
âå÷å êîìåíòèðàõìå çà (Á) è (Ã). Çíàêúò (Ã) å ñèíòåç îò
äâàòà çíàêà â (Ð).
­ Çâóêúò „Г èìà ïî äâà âàðèàíòà âúâ âñÿêà àçáóêà
(Ð), (Á), (Ã), êîèòî ïðåäñòàâëÿâàò ðàçëè÷íè ñòå-
ïåíè íà åâîëþöèÿòà íà ñïèðàëàòà.
Ðàçãëåäàíèòå 8 çíàêà ïðåäñòàâëÿâàò ïðÿêî ãðàôè÷íî,
åâîëþöèîííî-ïðèíöèïíî ñõîäñòâî, êàòî çà òðåòî ñåìàí-
òè÷íî íèâî èìàò åäíàêâà ôîíåòè÷íà ñòîéíîñò. Ëîãè÷íî å
äà äîïóñíåì, ÷å òîçè ñîëèäåí ìîäåë íà ïîäîáèå ïîêàçâà
íåñúìíåíà âðúçêà íà òðèòå àçáóêè è áè ìîãúë äà îáîñíîâå
åäíà òåîðèÿ çà òåõåí îáù èëè âçàèìîñâúðçàí ïðîèçõîä.
Âïîñëåäñòâèå ïîçíàâàíåòî íà âúòðåøíàòà äèíàìèêà è ìíî-
ãîîáðàçèå íà ãåîìåòðè÷íè ñòðóêòóðè äàâà âúçìîæíîñò äà
ñå äîëîâÿò è äðóãè ïðèëèêè, êàòî òóê ùå òðúãíåì ïî îá-
ðàòíàòà ïðîãðåñèÿ ­ íàñî÷âàíè îò ôîíåòè÷íîòî ñõîäñò-
âî, ùå òúðñèì ãåîìåòðè÷íî òàêîâà:
­ Çíàöèòå, ñ êîèòî â òðèòå àçáóêè ñå îçíà÷àâàò ðàçëè÷-
íè íþàíñè íà çâóêà „Ñ“, ñà ñëåäíèòå (Ð).
(Á), (Ã).  ñëó÷àÿ ïðèíöèïíèÿò ôîðìîîáðàçóâàù åëå-
ìåíò è ïðè òðèòå àçáóêè ñ êðúãúò, êàòî â òðè ñëó÷àÿ ïðè
(Ð) è (Ã) òîé å çàìåíåí ñ òðèúãúëíèê èëè å â ñú÷åòàíèå
êðúã ­ òðèúãúëíèê. Ñðåùóïîëîæíî ïîñòàâåíèòå äâà òðè-
úãúëíèêà (úãúëà) Õ (Ð) è êðúãúò è òðèúãúëíèêúò (Ã) êî-
ðåñïîíäèðàò ñ äâàòà ñðåùóïîëîæíî ïîñòàâåíè êðúãà
(Á). Êàòî îò÷åòåì âçàèìíîòî çàìåíÿíå íà äâàòà çíàêà, íà
êîåòî âå÷å îáúðíàõìå âíèìàíèå, ïîëó÷àâàìå òðè îñíîâ-
íè âàðèàíòà . Íåùî ïîâå÷å, òàêîâà ñòèëèçèðàíå
ñå íàáëþäàâà ïðè äðóãèÿ åëåìåíò, ïîëóêðúãà (Ð),
(Á), êîéòî âñúùíîñò ïðåäñòàâëÿâà ïðåñå÷åí êðúã .Â
çíàêà ïðè (Ã) òîé å òðàíñôîðìèðàí â ïðåñå÷åí òðèúãúë-
íèê . Ïîäîáåí àíàëèç áè áèë òâúðäå õèïîòåòè÷åí, àêî
ñå áàçèðàõìå ñàìî íà ãðàôè÷íî ñõîäñòâî, íî â òîçè ñëó-
÷àé àíàëèçúò å ïîäïëàòåí îò èçõîäíàòà ôîíåòè÷íà èäåí-
òè÷íîñò ­ „Ñ“ ïðè (Ð) è (Ã) è „ÑÀ“, „ØÀ“ ïðè (Á). Ãðà-
ôè÷íàòà èëþñòðàöèÿ íà íàïðàâåíèÿ àíàëèç å ñëåäíàòà:
­ êðúã
­ òðèúãúëíèê
­ Çâóêúò „Ä“ ñå èçïèñâà êàòî (Ð), (Á), (Ã). Àêî
ñòèëèçèðàìå ïåòëèöèòå ïðè (Ã), ïîëó÷àâà ñå , òâúðäå
ñõîäíî ñ (Ð), íî îáúðíàòî, äîêàòî ìîæå äà ñå ðàçã-
ëåæäà êàòî . Òàêà äîñòèãíàõìå äî òâúðäå ñõîäíèòå òðè
âàðèàíòà . Èíòåðåñíî, ÷å çíàêúò (Ã) ñå èçïîëç-
âà â òàçè àçáóêà è ⠄îáúðíàòà“ ïîçèöèÿ, , êîåòî îçíà-
÷àâà çâóêà „Â“, êàêòî è ⠄ñâúðçàíà ïîçèöèÿ“ = çâóêà
„Ë“, à äâåòå ÷àñòè íà çíàêà (Á) ïîêàçâàò ñúùî äâå ïî-
ñîêè.
Òðåòèÿò òèï àíàëèç óñòàíîâÿâà ïðèíöèïíè ôîðìîîá-
ðàçóâàùè ñõîäñòâà. Äîêàçàòåëñòâà íàìèðàìå ïðè èçñëåä-
âàíå íà çíàöèòå íà çâóêà“Ò“.  òðèòå àçáóêè âàðèàíòèòå ñà
ñëåäíèòå (Ð), (Á), (Ã). Íà ïðúâ ïîãëåä îá-
ùà å ñàìî ôîíåòè÷íàòà ñòîéíîñò „Ò“ (Ð, Ã), è „ÒÀ“, „ÒÕÀ“
(Á), íî àêî ñå âãëåäàìå â ãåîìåòðè÷íèòå ñòðóêòóðè, ùå
âèäèì, ÷å òå ïðåäñòàâëÿâàò ñú÷åòàíèå íà òðèúãúëíèê
(úãúë) ñ ÷àñò îò êâàäðàò èëè ëèíèÿ. Ïðè (Ð) òåçè åëåìåí-
òè ñà îáåäèíåíè â åäíà ôèãóðà , ïðè (Á) òå ñà îòäåëåíè
îò äðóã , à ïðè (Ã), àêî ñòèëèçèðàìå åëèïñèòå, ïîëó÷à-
âàìå ­ ñúùèòå ñúñòàâíè åëåìåíòè â ìàëêî ïî-ðàçëè-
÷åí ïîðÿäúê îò òåçè ïðè (Ð). Íåùî ïîâå÷å, àêî ñòèëè-
çèðàìå „ïåòëèöàòà“ ïðè , ïîëó÷àâàìå ñúùèÿ åëåìåíò
êàòî ïðè (Á), íî îáúðíàò íàäîëó .
­ Çâóêúò „Õ“ ñå âïèñâà êàòî (Ð), (Á), (Ã),
âúâ âñÿêà àçáóêà ïî äâà âàðèàíòà.  òîçè ñëó÷àé ãëàâíàòà
òðóäíîñò ïðè ñðàâíåíèåòî èäâà îò ïúðâèÿ çíàê (Ã) ­ äàëè
ïðè íåãî êðúãúò ïðåäñòàâëÿâà èçâåñòíà „ïåòëèöà“, èëè å
ïúëíîïðàâåí ôîðìîîáðàçóâàù åëåìåíò? Àêî òîé ïðåäñ-
132
òàâëÿâà „ïåòëèöà“, çíàêúò ñå ñòèëèçèðà äî V, èäåíòè÷åí ñ
ïúðâèÿ çíàê îò (Á). Àêî å îòäåëåí ôîðìîîáðàçóâàù åëå-
ìåíò, òîé ìîæå äà ñå ñòèëèçèðà â òðè âàðèàíòà , êàêòî
å èçïèñàíî, è , êîèòî ïúê ñå äîáëèæàâàò äî ïîäîáíà
ñòèëèçàöèÿ íà çíàöèòå â (Ð) . Çíàöèòå â (Á) ðàçêðè-
âàò ó÷àñòèåòî ñúùî íà òðè ñúñòàâíè ÷àñòè, êîåòî ãè ñáëè-
æàâà ñ äâàòà çíàêà îò (Ã).
Çíàöèòå íà çâóêîâåòå, êîèòî ëèïñâàò â åäíà èëè äðóãà
îò òðèòå àçáóêè, ïðåäëàãàò èçêëþ÷èòåëíî èíòåðåñåí ìà-
òåðèàë çà èçñëåäâàíå, òúé êàòî îòãîâàðÿò íà ñïåöèôè÷íè
ôîíåòè÷íè ñòîéíîñòè, êîèòî, îò åäíà ñòðàíà, èäåíòèôè-
öèðàò (Ð) è (Ã) è, îò äðóãà, ãè äèôåðåíöèðàò îò (Á). Ñú-
ùåñòâóâà è åäíî èçêëþ÷åíèå, êîåòî ñáëèæàâà (Ð) è (Á) è
ãè îòäàëå÷àâà îò (Ã). Òîâà å çâóêúò „ÒՓ, êîéòî ëèïñâà â
„Ó, à ïðè äðóãèòå äâå àçáóêè èìà ñëåäíèÿ ãðàôè÷åí èç-
ðàç (Ð), (Á). È äâàòà çíàêà ñà ìíîãî èíòåðåñíè,
òúé êàòî ñà åäèíñòâåíè ïî ãåîìåòðè÷íèÿ ñè õàðàêòåð è çà
äâåòå àçáóêè. Ïðè âúðõó îñíîâàòà (úãúë-òðèúãúëíèê) å
äîáàâåíà ðîìáîèäíàòà ôèãóðà, êîÿòî íå ñå ñðåùà âúîáùå
è â òðèòå àçáóêè. Ïîðàäè òîâà äîïóñêàìå, ÷å òóê èìàìå
ðàáîòà èëè ñ êîðóìïèðàí ïðè èçïèñâàíåòî êðúã, èëè ñ äâà
úãúëà = äâà ïîëóêðúãà , êàòî îòíîâî ñå ñòèãà
äî êðúã. Ïðè çíàêà òî÷êàòà â òðèúãúëíèêà ïðåäñòàâëÿ-
âàò íà÷àëíàòà ôîðìà íà åâîëþöèÿòà íà êðúãà, êîÿòî ïðîñ-
ëåäèõìå îùå îò Õàðàïà è âåäè÷åñêàòà ãåîìåòðè÷íà ñèñ-
òåìà. Ñëåäîâàòåëíî è òóê ñå íàáëþäàâà ñúîòíîøåíèåòî
êðúã-òðèúãúëíèê.
Ñèñòåìàòèçàöèÿ íà ãðàôåìèòå çà çâóêîâåòå, êîèòî ñà
îáùè çà (Ð) è (Ã), íî ëèïñâàò â (Á):
­ Âå÷å êîìåíòèðàõìå ñõîäñòâîòî ìåæäó çíàöèòå çà çâó-
êà „Ô“ â (Ð) è (Ã) Ô = Ô. Ïðè (Á) ñ òîçè çíàê ñå îçíà÷àâà
çâóêúò „ØÀ“.
­ Çâóêúò „Ó“, êîéòî ëèïñâà â (Á), ñå èçïèñâà â äðóãèòå
äâå àçáóêè êàòî (Ð), (Ã). Àêî ñòèëèçèðàìå ãå-
îìåòðè÷íî çíàöèòå â (Ã), ùå ïîëó÷èì è , òâúðäå ïî-
äîáíè íà òåçè â (Ð), ñàìî îáúðíàòè â äðóãà ïîñîêà. Íåùî
ïîâå÷å, çâóêúò „Þ“ â (Ã) ñå èçïèñâà êàòî ­ èäåíòè÷åí ñ
òîçè ïðè (Ð) .
­ Çâóêîâåòå „Ø“ è „Ù“ ñå èçïèñâàò êàòî (Ð),
(Ã), êàòî òóê íå å íåîáõîäèì êîìåíòàð. Ïðè (Á) çâóê „Ø“,
„Ù“ ëèïñâà, à òàì îçíà÷àâà „ÃÕÀ“, äîêàòî Å å „ÄÆÀ“.
­ Çâóêúò „Ö“ ñå èçïèñâà êàòî (Ð), (Ã). Àêî
ñòèëèçèðàìå „ïåòëèöàòà“ ïðè (Ã) ùå ïîëó÷èì , òâúðäå
ñõîäíî ñ , êàòî î÷åâèäíî å êðúãîâ âàðèàíò íà ñúùèÿ
çíàê. Îòíîâî ñðåùàìå ìíîãîêðàòíî êîìåíòèðàíîòî âçàè-
ìíî çàìåíÿíå ìåæäó êðúã (ïîëóêðúã ­ òðèúãúëíèê) úãúë.
 (Á) ïîäîáíèÿò çíàê ïðåäàâà çâóêà „ÂÀ“.
Çàáåëåæèòåëíî å, ÷å îñíîâíèÿò àðãóìåíò ïðè ðàçãëåæ-
äàíå íà òðèòå àçáóêè å íàëè÷èåòî íà ñõîäñòâî íà äâå êîí-
êðåòíè íèâà ­ ãðàôè÷íî è ôîíåòè÷íî. Ïðè àçáóêè, ðàçâèëè
ñå íà ãåîìåòðè÷íà îñíîâà, ìîæå äà ñå î÷àêâà åäíî ñõîäñò-
âî âúâ ôîðìîîáðàçóâàíåòî ïîðàäè èçíà÷àëíîòî òðèåäèíñ-
òâî íà òåõíèÿ àðõèòèï (Ïðèëîæåíèå ­ 11).
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Íàïðèìåð çíàêúò Ô (Ð), (Á), (Ã) ìîæåì äà îòêðèåì è ëèöà, ùå âèäèì â íåÿ òðè êîëîíêè ñ ôîíåòè÷íè ñòîéíîñ-
ïðè åäíà äðóãà âçàèìîîáâúðçàíà ãðóïà àçáóêè ­ ôèíèêèéñ- òè, êîåòî ïîêàçâà, ÷å äîðè ñàìèÿò àâòîð íà òåîðèÿòà çà
êàòà, ãðúöêàòà è ëàòèíñêàòà (Ïðèëîæåíèå ­ 10). Òàì íà- îáùèÿ ïðîèçõîä íà ïîñî÷åíèòå â òàáëèöàòà àçáóêè íå å
ìèðàìå òðèòå âàðèàíòà íà ðàçãëåæäàíèÿ çíàê , íî ìîãúë äà ïîñòèãíå ôîíåòè÷íà ñèìåòðèÿ ìåæäó òÿõ! Òîâà
òå íå îçíà÷àâàò òóê çâóêà „Ô“, à çâóêà „Êޓ. Çíàê, èäåí- äî ãîëÿìà ñòåïåí ïîäêîïàâà íåãîâàòà òåîðèÿ, îùå ïîâå÷å
òè÷åí ñ , îòêðèâàìå è â ãðúöêàòà àçáóêà, íî òàì òîé ÷å äîðè ãðàôè÷íîòî ñõîäñòâî å òâúðäå îáúðêàíî è åäâà
îçíà÷àâà çâóêà „Ã“, à íå „Ä“, êàêòî ïðè (Ð/Á/Ã). Çíàêúò Ø ëè áè ìîãëî äà ñå äîâåäå äî ïðèíöèïíî ôîðìîîáðàçóâà-
(Ð/Ã) ñå ñðåùà â ìàëêî èçìåíåí âàðèàíò Å è ïðè ãðúöêàòà ùî íèâî. Íî çà íàñ â ñëó÷àÿ âúòðåøíèòå îòíîøåíèÿ ìåæ-
àçáóêà, íî òàì òîé îçíà÷àâà „Å“, à íå „Ø“. Çíàêúò Ì â äó çíàöèòå â òàáëèöàòà íå ñà îò çíà÷åíèå, âàæåí å ôàêòúò,
ãðúöêàòà àçáóêà è (Ã) ñà ïîäîáíè ãðàôè÷íî, íî ôîíå- ÷å ìàêàð è â åäèí íàïúëíî îáúðêàí „ïîðÿäúê“ ïî÷òè âñè÷-
òè÷íàòà èì ñòîéíîñò íå ìîæå äà áúäå ïî-ðàçëè÷íà ­ ðåñ- êè çíàöè îò òàáëèöàòà ìîãàò äà íàìåðÿò ñâîå ïîäîáèå â
ïåêòèâíî „Åѓ, „Ñ“ (ãð. è „Ã“ ïðè (Ã). Çíàêúò „Õ“ â ëà- ïðåäëîæåíàòà îò íàñ ñúùî „îáúðêàíà“ êîëîíêà îò çíàöè.
òèíñêàòà àçáóêà å áëèçúê äî â (Ð/Á/Ã), íî äîêàòî Òîâà ñå îòíàñÿ äîðè äî íàé-ñëîæíèòå ãåîìåòðè÷íè ôèãó-
ïðè òÿõ òåçè çíàöè îòãîâàðÿò íà çâóêà „Æ“, „ÆÀ“, ïðè ðè â òàáëèöàòà íà Äîáëõîôåð . Íàëà-
ëàòèíñêàòà Õ = ÑÕ(Õ)“. Ìîæå áè åäèíñòâåíî „äâîéíî“ ãàùîòî ñå èñòîðè÷åñêî îáÿñíåíèå â ñëó÷àÿ å, ÷å êàêòî òþð-
ñõîäñòâî íàáëþäàâàìå ïðè ëàòèíñêîòî I = È è (Ð/ êèòå, òàêà è ïàðòèòå è Ñàñàíèäèòå ïðåç ðàçëè÷íè èñòîðè-
Á/Ã), ñúùî îçíà÷àâàùè „È“. Òóê îáà÷å òðÿáâà äà èìàìå ÷åñêè ïåðèîäè ñà èìàëè íåïîñðåäñòâåíà âðúçêà ñ êóëòóð-
ïðåäâèä âàðèàíòèòå íà òîçè çâóê â ãðúöêàòà àçáóêà, îò êî- íèòå è èñòîðè÷åñêè ïðîñòðàíñòâà, â êîèòî ñà æèâååëè áúë-
ÿòî ïðîèçëèçà ëàòèíñêàòà, à èìåííî ­ î÷åâèäíî ãàðèòå è êúäåòî ñå å îôîðìèëà íå ñàìî òÿõíàòà ïèñìå-
åâîëþöèÿ íà ñïèðàëàòà. Ïðè (Ð/Á/Ã) âå÷å óñòàíîâèõìå, íîñò, íî è ïèñìåíîñòòà áðàõìè ­ ïðîñòðàíñòâîòî, çàêëþ-
÷å îò ñïèðàëàòà ñà ñå ðàçâèëè çíàöèòå , êîèòî îáà- ÷åíî ìåæäó Êàñïèéñêî ìîðå è Òàðèì è ìåæäó Àëòàé è
÷å ïðè òÿõ îçíà÷àâàò çâóêà „Ð“. Îêàçà ñå, ÷å ïðåäïîëîæå- ðåêà Ãàíã. Íî òîâà å âúïðîñ, íà êîéòî òðÿáâà äà ñå ïîñâå-
íîòî „äâîéíî“ ñõîäñòâî å ñúâñåì èëþçîðíî. òè îòäåëíî èçñëåäâàíå.  ñëó÷àÿ îò çíà÷åíèå çà íàñ å, ÷å
Çà äà ïîëó÷èì îùå åäíî íåçàâèñèìî ïîòâúðæäåíèå íà ìåæäó çíàöèòå â òàáëèöàòà è çíàöèòå, äîáàâåíè â êîëîí-
èçõîäíèÿ ïðèíöèï çà ãðàôè÷íî-ôîíåòè÷íîòî ñõîäñòâî ïðè êàòà, íå ìîæå äà ñå îòêðèå „ïî÷òè“ íèêàêâî ñõîäñòâî è íà
(Ð/Á/Ã), âúðõó êîåòî ùå èçãðàäèì êðàéíèòå ñè èçâîäè, ùå äâåòå íåîáõîäèìè íèâà ­ ãðàôè÷íî è ôîíåòè÷íî ­ åäíîâ-
ïîòúðñèì ñðàâíåíèå ñ îùå åäíà ãðóïà àçáóêè.  òàçè ãðó- ðåìåííî. Çà äà óïîòðåáèì „ïî÷òè“, â òîçè ñëó÷àé îñíîâà-
ïà ÷åñòî áåøå òúðñåí ïúê ïðîèçõîäúò íà áúëãàðñêèòå ðó- íèåòî å ⠄ñòàðîóíãàðñêàòà“ ðóíè÷åñêà ñèñòåìà, êîÿòî
íè. Ïî-òî÷íî áåøå íàëàãàí çíàêúò çà ðàâåíñòâî ìåæäó áúë- ïðèòåæàâà òâúðäå èíòåðåñåí ñèíêðåòè÷åí õàðàêòåð. Íå å
ãàðñêèòå ðóíè è òàêà íàðå÷åíèòå òþðêñêè ðóíè. Òóê íÿìà òðóäíî äà ñå çàáåëåæè, ÷å ìåæäó òàçè àçáóêà è àçáóêèòå
äà ñå çàíèìàâàìå ñ îïðîâåðãàâàíå íà òîâà ðàâåíñòâî, êîå-
òî ìîæå äà áúäå íàïðàâåíî è îò èñòîðè÷åñêà, è îò õðîíî-
ëîãè÷åñêà, è îò ôèëîëîãè÷åñêà ãëåäíà òî÷êà. Ñàìî ùå íàï-
ðàâèì ãðàôè÷íî-ôîíåòè÷íîòî ñðàâíåíèå, êîåòî å äîñòà-
òú÷íî êðàñíîðå÷èâî è äîñòúïíî çà âñåêè íåïðåäóáåäåí
íàáëþäàòåë. Çà öåëòà ïðåäëàãàìå ñõåìàòà îò Ïðèëîæå-
íèå ­ 12, èçãîòâåíà îò Åðíñò Äîáëõîôåð, çà äà èëþñòðèðà
ãëàâàòà, ïîñâåòåíà íà „òþðêñêàòà àçáóêà“ â íåãîâàòà êíè-
ãà „Voices in stone, London 1973 (ñòð. 292).
 áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà áåçêðèòè÷íî áåøå
ïðèåòà „ïðèíàäëåæíîñòòà“ íà áúëãàðñêàòà ðóíè÷åñêà àç-
áóêà êúì „òþðêñêèòå ðóíè“. Âúïðåêè ÷å ñïîðåä óíèâåð-
ñàëíàòà äåôèíèöèÿ çà „èäåàëíàòà“ àçáóêà (íà âñåêè åäèí
çâóê îòãîâàðÿ åäèí îïðåäåëåí çíàê (áúëãàðñêàòà ðóíè÷åñ-
êà àçáóêà ìîæå äà ñå îïðåäåëè êàòî „ñúâúðøåíà“, çàäúë-
ãî òÿ áåøå îïðåäåëåíà êàòî „ñèñòåìà îò çíàöè“, áèëî òî
„ñòðîèòåëíè çíàöè“, „äàìãè“ çà áåëÿçâàíå íà äîáèòúê è
äð. ïîä. Èçâåñòåí áàëàíñ íà òîâà íåùàñòíî ïîëîæåíèå
áåøå íàïðàâåí åäâà ïðåäè íÿêîëêî ãîäèíè îò Ïåòúð Äîá-
ðåâ, êîéòî ñåðèîçíî ñå îïèòà äà âúçñòàíîâè áúëãàðñêàòà
àçáóêà îò ïðåäõðèñòèÿíñêèÿ ïåðèîä íà Áúëãàðèÿ. Ïðè ñâî-
èòå àíàëèçè òîé îòðå÷å âñÿêàêâî ñõîäñòâî ìåæäó òàçè àç-
áóêà è òàêà íàðå÷åíèòå òþðêñêè ðóíè. Íà íàñ íè ñå ñòðóâà
÷å òîâà ñõîäñòâî âñå ïàê å íàëèöå. Çà äà ðàçáåðåì îáà÷å
òàáëèöàòà íà Äîáëõîôåð äîïúëíèòåëíà êîëîíêà ñúñ çíà-
öè, ñúáðàíè îò òðèòå àçáóêè, êîèòî ðàçãëåæäàõìå äîñåãà
(Ð/Á/Ò), êàòî ãè îðèåíòèðàõìå ñïðÿìî òåçè â òàáëèöàòà ïî
ãðàôè÷íà, à íå ïî ôîíåòè÷íà ñèìåòðèÿ. Ïðè÷èíàòà çà òà-
çè åäíîñòðàííà îðèåíòàöèÿ å, ÷å äîðè ïðè íàé-äîáðî âúî-
áðàæåíèå çíàöèòå îò íàøèòå òðè àçáóêè íå ìîãàò äà ñå
îðãàíèçèðàò âúâ ôîíåòè÷íà ñèìåòðèÿ ñïðÿìî òåçè â òàá-
ëèöàòà íà Äîáëõîôåð. Âïðî÷åì, àêî ïîãëåäíåì ñàìàòà òàá-

133
 ÀÂÈÒÎÕÎË
îò „òþðêñêàòà ãðóïà“ èìà èçâåñòíî ñõîäñòâî, íî ñõîäñò-
âî, ìàêàð è îò äðóã õàðàêòåð, èìà è ìåæäó íåÿ è „áúëãàð-
ñêàòà ãðóïà“. Òúé êàòî ñõîäñòâîòî ñ „òþðêñêàòà ãðóïà“ å
ñàìî ãðàôè÷íî è íå ñå ïîäêðåïÿ ñ ôîíåòè÷íà ñèìåòðèÿ,
âñÿêàêúâ àíàëèç â òàçè ïîñîêà å áåçñìèñëåí. Êàêâî íàá-
ëþäàâàìå îáà÷å ïðè ñðàâíåíèåòî íà (Ð/Á/Ã) ñúñ ñòàðîóí-
ãàðñêèòå ðóíè (ùå èçïîëçâàìå èíèöèàëèòå Ñ-Ó).
Î÷åâèäíî å, ÷å çíàöè êàòî (Ñ-Ó) ñà ñõîäíè ñ
â (Ð/Á/Ã) â ãðàôè÷íî îòíîøåíèå è çàåäíî ñ òî-
âà èìàò ïîäîáíà ôîíåòè÷íà ñòîéíîñò. Íî òîâà, êîåòî ïðà-
âè íàé-ñèëíî âïå÷àòëåíèå â ãðàôè÷íîòî è ôîíåòè÷íî
ñõîäñòâî íà íÿêîè ìíîãî ðåäêè è ñëîæíè ôèãóðè â ñðàâ-
íÿâàíèòå àçáóêè. Íàïðèìåð:
­ Çíàêúò çà çâóêà „Î“ â (Ñ-Ó) ­ Z èìà ñâîé ïàðàëåë
åäèíñòâåíî â (Á) ­ Z.
­ Íàé-ñëîæíàòà ãðàôåìà ïðè (Ã) , êîÿòî íå ìîæå
äà ñå íàìåðè â ÷èñò âèä ïðè (Ð) è (Á), ñå ñúäúðæà â (Ñ-Ó)
, êàòî ïðè òîâà íîñè ñúùàòà ôîíåòè÷íà ñòîéíîñò!
Íÿêîè çíàöè ïðè (Ñ-Ó) íå ñàìî èìàò ñâîèòå åêâèâàëåí-
òè â (Ð/Á/Ã), íî ñ ãðàôè÷íàòà ñè âàðèàòèâíîñò òå ïîòâúðæ-
äàâàò íàïðàâåíèÿ îò íàñ ïî-ãîðå àíàëèç. Íàïðèìåð çà çíà-
öèòå çà çâóêà „Ó“ íèå èçãðàäèõìå ïàðàëåë ìåæäó (Ð) è
(Ã), êàòî ïðåäïîëîæèõìå âçàèìíî çàìåíÿíå íà úãúë (òðè-
úãúëíèê) ñ ïîëóêðúã è îáðàòíîòî, êàòî ðàçëè÷íà îñòàâàøå
ñàìî ïîñîêàòà ­ . Ñåãà âèæäàìå â (Ñ-Ó) íå ñàìî ñú-
ùèÿ ïðèíöèï, çàìÿíà íà êðúã ñ òðèúãúëíèê çà ñúùèÿ çâóê
, íî è ïîñîêàòà íà çíàêà îòãîâàðÿ íà òàçè ïðè (Ã).
Îùå ïî-èíòåðåñåí å àíàëèçúò íà çíàêà çà çâóêà „ÒÓ=ғ (Ñ-
Ó) (òóê îìåêîòÿâàíåòî íà „Ò“ ïîñòàâÿ ðàâåíñòâî ìåæäó
„ÒÓ=ғ è „ÒՓ â (Ð/Á). Òîçè çâóê ñå èçïèñâà (Ñ-Ó),
(Ð), (Á). Ïðè íàïðàâåíèÿ ïðåäè àíàëèç íà ïîñëåäíèòå
äâà çíàêà, ïðåäïîëîæèõìå íàëè÷èåòî íà ñúîòíîøåíèåòî
„äâà úãúëà = äâà ïîëóêðúãà“, à òî÷êàòà â òðèúãúëíèêà îï-
ðåäåëèõìå êàòî „íà÷àëíà ôîðìà íà åâîëþöèÿ íà êðúãà“.
Ïðè âèæäàìå ñúùèÿ ñèíòåç, íå ñàìî äâà úãúëà ñ âïè-
ñàíè â òÿõ äâà êðúãà (òî÷êè), íî ïðè ïúðâèÿ âàðèàíò èìàìå
âïèñàíè úãëè â úãëè, êîåòî ïîòâúðæäàâà îùå åäèí îñíîâåí
ôóíêöèîíàëåí ïðèíöèï ­ âçàèìîçàìåíÿåìîñòòà íà äâàòà
îñíîâíè ôîðìîîáðàçóâàùè åëåìåíòà.
Ùå çàâúðøèì ñðàâíèòåëíîòî èçñëåäâàíå ñ äâà çíàêà,
êîèòî íå ñëó÷àéíî îñòàâèõìå â êðàÿ íà íàøèÿ àíàëèç ­ òå
ïðåäñòàâëÿâàò èçêëþ÷èòåëíî èíòåðåñåí ìàòåðèàë çà èçñ-
ëåäâàíå. Òîâà ñà çíàöèòå çà çâóêîâåòå „À“ è „Ê“, êîèòî â
ðàçãëåæäàíèòå îò íàñ òðè àçáóêè ñå èçïèñâàò êàêòî ñëåäâà:
„À“ (Ð) (Á) (Ã)
„Ê“ (Ð) (Á) (Ã)
 ïîëó÷åíàòà ñòðàííà ñõåìà äîïóñíàõìå åêñïåðèìå-
òèðàíå, ïðè êîåòî áè ñå ïîëó÷èëî àáñîëþòíî ðàâåíñòâî ­
ñàìî àêî çíàöèòå ïðè (Á) ñè ðàçìåíÿò ìåñòàòà:
„À“ (Ð) (Á) (Ã)
„Ê“ (Ð) (Á) (Ã)
Íà ïðúâ ïîãëåä òóê çíàêúò (Ð) å êàòî ÷å ëè ðàçëè÷åí
îò äðóãèòå äâà, íî òîâà å ïðèâèäíî. Òîçè çíàê âñúùíîñò
åñòåñòâåíî åâîëþèðà â , êîåòî ãî èçðàâíÿâà ñ .Â
ïàëåîãðàôèÿòà òîé å èçâåñòåí êàòî „çíàêúò îòâîðåíà äëàí“
è íà Ïðèëîæåíèå ­ 10 (äÿñíî) âèæäàìå åâîëþöèÿòà íà
åäèí ïîäîáåí çíàê êúì äî . Íåùî ïîâå÷å, â òðèòå
àçáóêè ­ ôèíèêèéñêàòà, ãðúöêàòà è ëàòèíñêàòà, òîçè çíàê
èìà ñúùî ôîíåòè÷íà ñòîéíîñò „Ê“. Ìîæå áè òóê å èìåí-
íî êëþ÷úò êúì ñòðàííîòî „ðàçìåñòâàíå“ íà çíàöèòå â ãëà-
ãîëèöàòà. Îò ãëåäíà òî÷êà íà Êîíñòàíòèí-Êèðèë Ôèëî-
ñîô òî áè áèëî íàïúëíî îïðàâäàíî. Êàòî õðèñòèÿíèí è
134
òåîëîã, òâúðäå âúçìîæíî å òîé ñúçíàòåëíî äà å òúðñèë çà
ïúðâà áóêâà â ãëàãîëèöàòà ñèìâîëà íà Èñóñ Õðèñòîñ. Àêî
çà ìîäåë òîé å èçïîëçâàë áðàõìè, áèëî å íåîáõîäèìî äà
ðàçìåñòè ìåñòàòà íà „À“ è „Ê“ ( è ), êàòî ïî ñèëàòà íà
ñòðàííî ñúâïàäåíèå ïðè ðàçìÿíàòà çíàêúò å ïîëó÷èë
çâóêîâàòà ñòîéíîñò „Ê“ ­ ïúðâèÿò çâóê è áóêâà â èìåòî íà
Êîíñòàíòèí-Êèðèë Ôèëîñîô. Ïî òîçè íà÷èí â òîçè ñëî-
æåí ïîëèôîíè÷åí çíàê òîé å ïîñòàâèë ñâîÿ „ïîäïèñ“, ñâîÿ
„ìîíîãðàì“ ïîä òâîðåíèåòî ñè.
ÈÇÂÎÄÈ
Êàêâè îñíîâíè èçâîäè ñå íàëàãàò îò íàøèÿ àíàëèç?
1. Ãðàôè÷íî-ôîíåòè÷íàòà âðúçêà ìåæäó áúëãàðñêèòå
ðóíè, áðàõìè è ãëàãîëèöàòà å íåñúìíåíà, êîåòî îçíà÷àâà,
÷å òå èìàò îáù ïðîèçõîä ­ îò îáù àðõèòèïîâ ìîäåë èëè
ïðîèçëèçàò äèðåêòíî åäíà îò äðóãà.
2. Íÿìà ìÿñòî çà òâúðäåíèåòî, ÷å ãëàãîëèöàòà ïðîèçëè-
çà îò ãðúöêàòà àçáóêà, êàêòî è ÷å íåéíèÿò àâòîð íå å áèë
Êîíñòàíòèí-Êèðèë Ôèëîñîô.
3. Ãëàãîëèöàòà å áèëà ñúçäàäåíà îïðåäåëåíî, çàä à îáñ-
ëóæâà áúëãàðñêèÿ íàðîä è íåãîâèÿ åçèê. Äúëáîêîòî ïîç-
íàâàíå íà òîçè åçèê è íà áúëãàðñêèòå ðóíè ïîòâúðæäàâàò
áúëãàðñêèÿ ïðîèçõîä è áúëãàðñêîòî ñúçíàíèå íà íåéíèÿ
ñúçäàòåë.
4. Íàïúëíî íåñúñòîÿòåëíè ñà òâúðäåíèÿòà, ÷å ãëàãî-
ëèöàòà å áèëà ñúçäàäåíà íà áàçàòà íà íÿêàêâè „ñëàâÿíñ-
êè“ èëè „ãîòñêè“ ðóíè.
5. Èíäèðåêòíî íàøèòå èçñëåäâàíèÿ ïîêàçâàò, ÷å âúçñ-
òàíîâÿâàíåòî íà áúëãàðñêàòà ðóíè÷åñêà àçáóêà, íàïðàâå-
íî îò Ï. Äîáðåâ âúç îñíîâà íà èçâåñòíèòå íàäïèñè îò Äó-
íàâñêà Áúëãàðèÿ, å íåîñïîðèìî.
6. Ñúçäàâàíåòî íà ãëàãîëèöàòà ïðåäñòàâëÿâà âèñøèÿò
òâîð÷åñêè àêò â õðèñòèÿíñêàòà êóëòóðà, ïîñòèãíàò íåïîñ-
ðåäñòâåíî ñëåä îêîí÷àòåëíîòî îòõâúðëÿíå íà èêîíîáîð-
ñòâîòî (847 ã.). Ïàðàäîêñàëíî, íî äîñòà âåðîÿòíî å äî-
ïóñêàíåòî, ÷å Êîíñòàíòèí-Êèðèë Ôèëîñîô, êîéòî å èìàë
äúëáîêè ïîçíàíèÿ âúðõó èäåéíèÿ ñïîð íà ñâîåòî âðåìå,
ñå å çàïîçíàë è ñ òðàäèöèÿòà „Êàðìèíà Ôèãóðàòà“, êîÿòî
å áèëà äîïóñêàíà êàòî îáåêò íà âÿðàòà è ïðåäè âñè÷êî ñ
òðàäèöèÿòà îò âðåìåòî íà Êîíñòàíòèí II çà ñúçäàâàíå íà
„ñèìâîëè íà âÿðàòà“, ò.å. „êóëò áåç îáðàç“, îò êîéòî äàòè-
ðàò õðèñòîãðàìèòå. Êèðèë å ïîñòèãíàë òâîð÷åñêè ñèíòåç
è íà òåçè ñèìâîëè â ñâîÿòà ãëàãîëèöà.
7. Ñúçäàâàíå íà ãëàãîëèöàòà ãîâîðè çà öÿëîñòíà ïîä-
ãîòîâêà çà óñòàíîâÿâàíå íà õðèñòèÿíñòâîòî â Áúëãàðèÿ,
äàëå÷ ïðåäè íåãîâîòî ôàêòè÷åñêî ïðèåìàíå, ïðè êîåòî
íàèâíàòà âåðñèÿ çà ïðè÷èíèòå çà íåãîâîòî ïðèåìàíå òðÿáâà
äà îòïàäíå. Ñúùîòî òàêà òðÿáâà äà îòïàäíå è îùå ïî-
íàèâíàòà ïðåäñòàâà, ÷å Çëàòíèÿò âåê íà Ñèìåîí Âåëèêè å
áèë íÿêàêúâ âíåçàïåí êóëòóðåí ôåíîìåí ­ ïî-ñêîðî òîé å
áèë ðàçöâåò íà åäíà âåêîâíà êóëòóðíà òðàäèöèÿ, íîñåíà
îò áúëãàðèòå, êîÿòî â IÕ âåê áëàãîäàðåíèå íà Êîíñòàí-
òèí-Êèðèë Ôèëîñîô å âëÿçëà â õðèñòèÿíñêàòà åâðîïåéñ-
êà êóëòóðà.

ÄÎÏÚËÍÅÍÈÅ
Òóê áèõìå èñêàëè äà äàäåì åäíî äîïúëíåíè, ñâúðçàíî
ñ áúëãàðñêèòå ðóíè â êîíòåêñòà íà îñíîâíàòà íè òåìà. Êàê-
âî îçíà÷àâà â èñòîðè÷åñêè ïëàí íåñúìíåíîòî ñõîäñòâî
(ãðàôè÷íî è ôîíåòè÷íî) ìåæäó òÿõ è äðóãèòå äíåñ ðàçãëå-
äàíè àçáóêè? Ïúðâî, ñòàâà ÿñåí íåñúìíåíèÿò ïðèîðèòåò
íà áúëãàðñêèòå ðóíè ïî îòíîøåíèå íà „ñàëòîâî-ìàÿöêèòå
ðóíè“ (VI-VIII âåê),“òþðêñêèòå ðóíè“ (VII-VIII âåê) è „ñòà-
ðîóíãàðñêèòå ðóíè“ (Õ âåê).  òîâà îòíîøåíèå ìîæå äà ñå
ïîñî÷è è ìíåíèåòî íà Àëòõàéì, ÷å çíàöèòå, èçâåñòíè îò
„ñàëòîâî-ìàÿöêàòà êóëòóðà“, ñà ìîãëè äà áúäàò ñúçäàäå-
íè ñàìî îò õóíîáúëãàðèòå â Êàâêàç îêîëî III-IV âåê. Âñå
ïàê, àêî ïðèîðèòåòúò íà áúëãàðñêèòå ðóíè å ÿñåí, òîé íå
èçÿñíÿâà íèòî âúïðîñà êîãà ñà áèëè ñúçäàäåíè òå, íèòî
êúäå ñà áèëè ñúçäàäåíè. Âúçìîæíè ñà íÿêîëêî ïîñîêè çà
èçñëåäâàíå:
­ Áúëãàðñêàòà ðóíè÷åñêà ñèñòåìà å âúçìîæíî äà ñå å
ðàçâèëà â Öåíòðàëíà Àçèÿ â òàêà íàðå÷åíàòà Åðà íà Àâè-
òîõîë, êîÿòî êîðåñïîíäèðà ñ „Åðàòà Êàíèøêà“ (âèæ
ñï.“Àâè-Òîõîë“, êí. 2, ñòð. 77-79). Ïðåç òîçè èñòîðè÷åñêè
ïåðèîä (çàïî÷âàù ïðåç II âåê ñë.Õð.) â öåíòðàëíà Àçèÿ
ãîñïîäñòâàùà ïèñìåíîñò å áèëà áðàõìè!
­ Âúçìîæíî å áúëãàðñêàòà ðóíè÷åñêà ñèñòåìà äà ñå å
ðàçâèëà â ïî-ðàíåí ïåðèîä (III-II âåê ïð.Õð.) âúâ Âúòðåø-
íà Àçèÿ, ïàê ïîä âëèÿíèå íà áðàõìè, òúé êàòî áóäèçìúò
íàâëèçà èìåííî ïðåç òîçè èñòîðè÷åñêè ïåðèîä â Êèòàé,
êàòî åäèíñòâåí ïîñðåäíèê å áèëà èìïåðèÿòà íà õóíîðèòå
­ õñèóíã-íó, îò êèòàéñêèòå ñâèäåòåëñòâà. Íàé-ðàííîòî ñâè-
äåòåëñòâî çà èçïîâÿäâàíåòî íà áóäèçúì îò õóíîðñêè âëà-
äåòåë å îò 121 ã.ïð.Õð.“
­ Âúçìîæíî å ñúçäàâàíåòî íà áúëãàðñêàòà ðóíè÷åñêà
ñèñòåìà äà ïðåäõîæäà ñúçäàâàíåòî íà áðàõìè, êàòî ïðè
òîâà ïîëîæåíèå òå áè òðÿáâàëî äà ñà ïðîèçëåçëè íåçàâè-
ñèìî, íî îò åäèí ïðîòîòèï. Òîâà ùå îòïðàòè ñúçäàâàíåòî
íà áúëãàðñêàòà çíàêîâà ñèñòåìà ïî÷òè ⠄íåèñòîðè÷åñêè
âðåìåíà“ ­ íàé-äðåâíèÿò íàäïèñ ñ ðóíè â Öåíòðàëíà Àçèÿ
äàòèðà îò 1000 ã.ïð.Õð.4
­ Âúçìîæíî å ñúçäàâàíåòî íà áúëãàðñêàòà ðóíè÷åñêà
ñèñòåìà äà ïðåäõîæäà ñúçäàâàíåòî íà áðàõìè, êàòî ïðè
òîâà ïîëîæåíèå òå áè òðÿáâàëî äà ñà ïðîèçëåçëè íåçàâèñ-
ìî, íî îò åäèí ïðîòîòèï. Òîâà ùå îòïðàòè ñúçäàâàíåòî íà
ÀÂÈÒÎÕÎË
áúëãàðñêàòà çíàêîâà ñèñòåìà ïî÷òè ⠄íåèñòîðè÷åñêè âðå-
ìåíà“ ­ íàé-äðåâíèÿò íàäïèñ ñ ðóíè â Öåíòðàëíà Àçèÿ
äàòèðà îò 1000 ã. ïð.Õð.5
Çà äà ñå äàäå îòãîâîð íà ãîðíèòå âúïðîñè, ñà íåîáõî-
äèìè çàäúëáî÷åíè èçñëåäâàíèÿ íà âèñøàòà êóëòóðíà íàä-
ñòðîéêà â êèòàéñêàòà, öåíòðàëíîàçèàòñêàòà è èíäèéñêàòà
öèâèëèçàöèÿ çà åäèí ïåðèîä îò ïî÷òè äâå õèëÿäè ãîäèíè.
Áèáëèîãðàôèÿ
1. Ïåòúð Äîáðåâ. Êàìåííàòà êíèãà íà ïðàáúëãàðèòå, Ñîôèÿ, 1992.
2. Òà÷î Òàíåâ. Áúëãàðñêîòî âåçìî è èçòîêúò. Èçâåñòèÿ íà Áúëãàð-
ñêàòà Îðäà, Ñîôèÿ, 1941.
3. Ernst Doblhofer. Voices in stone. London 1973.
4. John M. Rosenfield. The Dynastic Arts of the Kushans. University
of California Press Berkely and Los Angeles, 1967.
5. Renate Rolle. The World of the Scythians. London, 1989.
6. Records of the Grand Historian of China translated from the Shih
chi of SSU MA CH’IEN by Burton Watson. Volume ll. Columbia
University Press (New York and London 1961.
7. The Cambridge Ancient History. Volumes I, II, III/alhabet, wiriting/
Cambridge, At The University Press, 1923.
8. Past Worlds. The Times Atlas of Archaeology. BCA London ­
New York-Sydney-Toronto, 1992.
9. Atlas of World History BCA London ­ New York ­ Sydney ­
Toronto, 1989.
10. Encyclopedia Britannica: 13 edition /alhabel, writing/. London,
1913.
11. Åêàòåðèíà Äèìèòðîâà. Íàáëþäåíèÿ âúðõó ôîðìàëíàòà îñíîâà
íà ãëàãîëèöàòà è ñòàðàòà ñàíñêðèòñêà ïèñìåíîñò, „Àâè-Òîõîë“,
áð. 2, 1995 ã. ÈÄ „Áúëãàðñêà îðäà“
Áåëåæêè
1
Àâè-Òîõîë, 1995, êí. 2, ñ. 21-30.
2
Ò. Òàíåâ. Áúëãàðñêîòî âåçìî è Èçòîêúò ­ Èçâåñòèÿ íà Áúëãàðñêà-
òà Îðäà, Ñîôèÿ, 1941, ñ. (âæ. ôîòîòèïíîòî ïðåèçäàíèå íà ñú-
ùàòà ñòàòèÿ â Àâè-Òîõîë, 1995, êí. 3, ñ. 4).
3
L.Fabri.The Ancient Hungarian Script and the Brahmi Characters ­
In: Indian Culture. Vol. 1, 1934, p.169.
4
Âæ. Records of the Grand Historian of China (translated by B.
Watson), 2. New York and London, Columbia University Prell.
1961, p. 180.
5
Âæ. R. Rolle. The World of the Scythians. London, 1989, p. 51.
135
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÏÅ×ÅÍÅÃÈÒÅ
(ïðèìåð çà ñîöèàëíà è èêîíîìè÷åñêà òðàíñôîðìàöèÿ)
ÏÐÎÔ. ÎÌÅËßÍ ÏÐÈÖÀÊ
***
2. Èìåòî „Ïå÷åíåãè“
Èìåòî ïå÷åíåãè çà ïðúâ ïúò ñå ïîÿâÿâà â èñòîðèÿòà íà
êèòàéñêàòà äèíàñòèÿ Sui (581-618; Sui-shu), ñúñòàâåíà ìåæäó
629-636, îò Áþðîòî çà èñòîðèîãðàôèÿ ïîä ðåäàêòîðñòâî-
òî íà Óåé ×åíã (ï. 643). Òàì èìà ñïèñúê íà ðàçëè÷íè „áðàí-
øîâå“ îò „âàðâàðñêàòà“ êîíôåäåðàöèÿ Òå-Ëå. Ñðåä ÷åòè-
ðèòå îðãàíèçàöèè íà èçòîê îò Ôó-ëèí (Âèçàíòèÿ) è íà çà-
ïàä îò Êàñïèéñêî ìîðå ôèãóðèðà (âòîðî ïî ðåä, ãåîãðàô-
ñêè â ðàéîíà íà Òàøêåíò) èìåòî Ïåé-æó (ïúê-íçèó-
îê). Ïîë Ïåëèîò èäåíòèôèöèðà òîâà èìå ñ Ïå÷åíåã (Ïà-
÷àíàê) è òàçè èäåíòèôèêàöèÿ áåøå ïðèåòà îò àêàäåìè÷-
íèÿ ñâÿò!
Ñëåäâàùèÿò èçòî÷íèê, â êîéòî îòêðèâàìå òîâà èìå (âúâ
ôîðìàòà íà Áå-÷à-íàã), å òèáåòñêè ïðåâîä íà äîêëàäà îò
ñðåäàòà íà äåâåòè âåê îò ïåòèìà îéãóðñêè ïúòåøåñòâåíè-
öè-äèïëîìàòè, ïîñâåòåí íà „Çàïàäíèòå çåìè“2.
Îáùîïðèåòàòà åòèìîëîãèÿ íà ïå÷åíåã ñâúðçâà òîâà
èìå ñ òþðêñêîòî ïà÷àíàã-áà÷àíàã/áà÷àíàé = „brother-in-
law“3 (ïîçíàòî íè „áàäæàíàê“ ­ áð.ïð.).
Ïîñëåäíîòî íàçâàíèå íåñúìíåíî å áèëî îòíàñÿíî êúì
ïðåäñòàâèòåëèòå íà âëàäåòåëñêèÿ êëàí (äèíàñòèÿ) â ïëå-
ìåííàòà åäèíèöà, êîèòî ôîðìèðàëè „êëàñà“ íà „áàäæà-
íàöè“, ñâúðçàíà ñ åêçîãàìíàòà Òþðêóò-Òþðêñêà äèíàñòèÿ
À-øè-íà (552-744) ÷ðåç ñèñòåìà îò áðà÷íè âðúçêè.
Ñïîðåä Êîíñòàíòèí Ïîðôèðîãåíèóñ (948-952), ñîáñò-
âåíîòî èìå íà ïå÷åíåæêèÿ åëèò, êîéòî ñúñòàâëÿâàë òåõ-
íèòå òðè âîäåùè ïëåìåííè êîíôåäåðàöèè, å áèëî ÊÜããáñ
Êàíãàð4.
Òîâà èìå, Êàíãàð, çà ïðúâ ïúò ôèãóðèðà â ðàáîòàòà íà
àðìåíåöà Ëàçàð ϒàðïåöè îò ïîñëåäíèòå äåñåòèëåòèÿ íà
ïåòè âåê5 è â äâå ñèðèéñêè æèòèÿ íà ìú÷åíèöè (Mar Aba
552; Kangaraye and Mar Grigor, Hangarave) îò âòîðàòà ïî-
ëîâèíà íà øåñòè âåê, êîèòî ñà áèëè ïðåâåäåíè îò ñðåäíî-
ïåðñèéñêè îðèãèíàëè (<‘xangaraye)6. Òàì ñòàâà äóìà çà êàâ-
êàçêèòå ïîñåëåíèÿ íà êàíãàðèòå, êîèòî ñà ñå íàìèðàëè áëè-
çî äî òðàíñêàâêàçêèòå êðúñòîâèùà ìåæäó åçåðîòî Ñåâàí
è ðåêà Êóðà íà ãðàíèöàòà íà Àëáàíèÿ (Àððàí) è Èáåðèÿ
(Ãðóçèÿ).
Íÿêîè ó÷åíè ñâúðçâàò èìåòî Êàíãàð ñ äóìàòà êàíê=êà-
ìúê â òîõàðèéñêèÿ (À) åçèê. Êàíãàðèòå ñà áèëè ïúðâîíà-
÷àëíî âëàäåòåëèòå íà „êàìåííèÿ“ ãðàä Òàøêåíò è íåãîâè-
òå îêîëíîñòè7.
Êèòàéöèòå îò âðåìåòî íà äèíàñòèÿòà Õàí (209 ã.ïð.Õð.
­ 220 ñë.Õð.), ñëåä êàòî çàïî÷íàëè äà èçñëåäâàò âúíøíèÿ
ñâÿò (Çàïàäíèòå çåìè) â êðàÿ íà âòîðè âåê ïð.Õð., ñà îòáå-
ëÿçàëè ïðèñúñòâèåòî íà íÿêîëêî ãðóïè, êîèòî ìîæåì äà
ïðèåìåì, ÷å ñà ãîâîðèëè òîõàðèéñêè8.
Ñðåä òÿõ ñà: Ìàëêèòå Éåõ-÷èõ â çàïàäíàòà Êèòàéñêà
ïðîâèíöèÿ Êàí-ñó, Ãîëåìèòå Éåõ-÷èõ, êîèòî îñòàâèëè èìå-
òî ñè, êàòî ñòðîèòåëèòå íà Öåíòðàëíîàçèàòñêàòà è Èí-
äèéñêàòà êóøàíñêà èìïåðèÿ, Ó-ñóíèòå íà ñåâåð îò Òèÿí
Øàí, ʒàíã-øó (=íàøèòå êàíãàðè) â ðàéîíà íà Òàøêåíò,
Òà-þÿàí (=Òàõóàð „Òîõàð“) è íÿêîè äðóãè ãðóïè â Áàêòðèÿ
è Ñîãäèàíà.
136
Ïî âñè÷êî èçãëåæäà, ÷å òåçè „òîõàðèéöè“ ­ ïîäîáíî
íà èðàíöèòå (ñðâ. Èðàí êàòî ïðîòèâîñòîÿùî íà Òóðàí (Íå-
Èðàí)9 ­ ñà áèëè ñúñòàâåíè îò äâå ïðîòèâîñòîÿùè è äî-
ïúëâàùè ñå åäíà äðóãà ãðóïè, îò êîèòî åäíàòà ñå å ñúñòî-
ÿëà îò „íîìàäè“ è „ñúçäàòåëè íà èìïåðèè“ (ò.å. Éåõ-÷èõ,
Ó-ñóí), äîêàòî äðóãèòå ñà áèëè „îáèòàòåëè íà ãðàäîâå è
îàçèñè“ (ò.å. êàíãàðèòå). Òîâà, êîåòî ãè å îáåäèíÿâàëî, îñ-
âåí åçèêîâèòå âðúçêè, å áèë îáùèÿò èì èíòåðåñ êúì ìåæ-
äóíàðîäíàòà òúðãîâèÿ.
Òàêà íàðå÷åíèòå ìèãðàöèè íà òîõàðèéöèòå ïî-ñêîðî
áè òðÿáâàëî äà ñå ðàçáèðàò êàòî óñòàíîâÿâàíå íà ñèñòåìà
îò òúðãîâñêè êîëîíèè è ïîñåëèùà îêîëî îñíîâíèòå òúð-
ãîâñêè ïúòèùà.
Ìîæå äà ñå ïðèåìå, ÷å èìåíàòà Èñïáíá â Àçèÿ: Òóí-
õóàíã (ñîãäèéñêîòî arw’’n), Òóðôàí, Ó÷-Òóðôàí ñà ñïîìåí
îò òÿõíàòà òúðãîâñêà äåéíîñò10.
Òî÷íî â òîçè ðàéîí (Êó÷à, Òóðôàí, Êàðàøàõð, Òóí-õó-
àíã) áÿõà îòêðèòè òîõàðèéñêèòå òåêñòîâå (íà äâà åçèêà, À
è Â) è ïàìåòíèöè íà òÿõíîòî (ïðåäèìíî áóäèñòêî) èçêóñò-
âî îò 500-700 ã.ñë.Õð., îò åêñïåäèöèè, ïðîâåäåíè â íà÷à-
ëîòî íà íàøèÿ âåê11.
„Êàíãàðèòå“ íà Òàøêåíò ñà áèëè îáèòàòåëè íà ãðàäî-
âå è òúðãîâöè è ìîæå äà ñå ïðèåìå, ÷å ïðåäè (ïî-êúñíèòå)
„ïå÷åíåãè“ íà Òàøêåíò äà âëÿçàò â ñúþç ñ òþðêèòå è äà
ïîëó÷àò ñâîåòî „ïîëèòè÷åñêî“ èìå, òå ñà áèëè èçâåñòíè ñ
òÿõíîòî ñîáñòâåíî (íàðîäíî) èìå Êàíãàð.
***
 ñòàðèòå òþðêñêè ðóíè÷åñêè íàäïèñè îò 732 ã.ñë.Õð.
(Íàäïèñèòå Êþë Òåãèí, IE 39-41) ôèãóðèðà ôîðìàòà
(k2çr2s2) Êàíãàðàñ. Ñïîðåä íàñ òÿ ñå ñúñòîè îò äâà åëåìåí-
òà: ïúðâàòà íè îòâåæäà íàçàä ïðÿêî êúì ñïîìåíàòàòà ïðå-
äè äóìà â òîõàðàéñêè À êàíê ­ „êàìúê“ è âòîðàòà ïðîèç-
õîæäà îò èçòî÷íîèðàíñêîòî ïëåìåííî èìå ‘Áïñóïé (= avrs-
>ars>as)13.
Òúé êàòî â òþðêñêè ïúðâèÿò êîìïîíåíò, òîõàðèéñêàòà
äóìà êàíê, å áèëà âúçïðèåòà êàòî ÷åëíà ñèëàáè÷åñêà äó-
ìà, âîêàëèçìúò íà âòîðèÿ êîìïîíåíò å áèë ïîäëîæåí íà
çàêîíèòå çà ñèëàáè÷åñêà õàðìîíèÿ. Èìåòî „êàíãàðàñ“ áè
òðÿáâàëî äà ñå èíòåðïðåòèðà êàòî êàíãàð àñ ñúñ çíà÷åíèå
„êàìåííèòå àñ (íàðîä)“.
Ôîðìàòà êàíãàð àñ ïðåäïîëàãà, ÷å â îñìè âåê êàíãàðè-
òå ñà áèëè âå÷å ñâúðçàíè ñ ìíîãî àêòèâíà Èçòî÷íîèðàíñ-
êà Àëàí-Àñ êîíôåäåðàöèÿ.
3. Ðîäíàòà çåìÿ íà ïå÷åíåãèòå
Ïå÷åíåãèòå, èëè êàíãàðèòå ñà îáèòàâàëè ïúðâîíà÷àë-
íî ðàéîíà ìåæäó Àðàëñêî ìîðå è ñðåäíîòî òå÷åíèå íà
ðåêàòà Ñúð Äàðÿ, êúäåòî òåõíèÿò íÿêîãàøåí öåíòúð, áëè-
çî äî äíåøíèÿ Òàøêåíò, ñå å íàìèðàë14. Ïå÷åíåãèòå ñà
áèëè ãëàâíè ïîñðåäíèöè â ïîòîêà íà òðàíñêîíòèíåíòàë-
íàòà òúðãîâèÿ, äîêàòî ñà ïîääúðæàëè áëèçêè âðúçêè ñ òî-
ãàâàøíèòå ãîñïîäàðè íà ñòåïèòå, òþðêèòå ­ òþðêñêèòå
(âèæ ðàçä. 1), ÷èéòî öåíòúð å áèë íà ðåêà Îðõîí â Ìîíãî-
ëèÿ.  òþðêñêèòå ðóíè÷åñêè íàäïèñè íà Êþë-Òåãèí (732
ã.ñë.Õð.) êîíôåäåðàöèÿòà íà êàíãàðèòå å îçíà÷åíà êàòî ñú-
þçíèê íà èçòî÷íèòå (ãëàâíàòà ëèíèÿ) òþðêþòè è âðàã íà
çàïàäíèòå òþðêþòè, êîèòî ïî òîâà âðåìå ñà áèëè íà÷åëî
íà Òþðãèçêè êëàí16.

 744 ã. Òþðêþòñêàòà èìïåðèÿ â Ìîíãîëèÿ ïàäíàëà è
õåãåìîíèÿòà âúðõó ñòåïèòå ïðåìèíàëà â ðúöåòå íà îéãóðè-
òå, ÷èèòî ñúþçíèöè êàðëóêèòå ñúñ ñèëà èçòëàñêàëè (êàòî
íàêàçàíèå çà íåïîä÷èíåíèå)17 ïëåìåííàòà êîíôåäåðàöèÿ íà
îãóçèòå (ïî-êúñíî ñòàíàëè èçâåñòíè è êàòî òîðöè â ðóñêèòå
õðîíèêè)18 îò òåõíèòå çåìè â ñåâåðîçàïàäíà Ìîíãîëèÿ. Îãó-
çèòå ñå çàñåëèëè îòíîâî â ñòåïèòå áëèçî äî Àðàëñêîòî ìî-
ðå è äîëíîòî òå÷åíèå íà Ñúð-Äàðÿ, ñòàâàéêè ïî òîçè íà÷èí
ñúñåäè íà ïå÷åíåãèòå. Òàçè ñèòóàöèÿ îïðåäåëèëà ïî-íàòà-
òúøíèÿ êóðñ íà èñòîðèÿòà íà ïå÷åíåãèòå.
Íîâîäîøëèòå îãóçè ñêîðî çàïî÷íàëè äà ïðåòåíäèðàò
çà êîíòðîë íàä òúðãîâñêèòå ïúòèùà îò Öåíòðàëíà Àçèÿ
êúì Áóëãàð íà Âîëãà, Õàçàðèÿ è Öåíòðàëíà Åâðîïà, êîèòî
äîòîãàâà áèëè â ðúöåòå íà ïå÷åíåãèòå. Ìåæäó äâàòà íà-
ðîäà çàïî÷íàëà áîðáà çà òåçè ïúòèùà è äîêëàäúò íà îé-
ãóðñêèòå äèïëîìàòè â òèáåòñêè ïðåâîä ñâèäåòåëñòâà, ÷å
îùå â îñìè âåê áå-÷à-íàã ñà âîäèëè âîéíà ñðåùó Õîð, ò.å.
îãóçèòå19. Â ïúðâàòà ïîëîâèíà íà äåâåòè âåê êîàëèöèÿ, âî-
äåíà îò îãóçèòå (âêëþ÷âàùà îùå êàðëóêèòå è êèìàêöèòå),
ïîáåäèëà ïå÷åíåãèòå è òåõíèòå ñúþçíèöè (÷åðíè, áàøêèð-
öè è íàóêàðäà) â áèòêà áëèçî äî Àðàëñêî ìîðå, êàêòî å
îòáåëÿçàíî îò àðàáñêèÿ ïîëèìàò Ìàñ’óäè (îê. 930)20. Ïî-
ðàæåíèåòî ïðèíóäèëî ïå÷åíåãèòå äà íàïóñíàò ðîäíèòå çå-
ìè è äà òúðñÿò íîâ äîì. Ñïîðåä Êîíñòàíòèí Ïîðôèðîãå-
íèóñ (îê. 948-952) òå ñå çàñåëèëè íà òåðèòîðèÿòà ìåæäó
ðåêèòå Óðàë-Åìáà è Âîëãà21.
Êàêòî áèëà ÷åñòî ïðàêòèêàòà â ñòåïèòå, ÷àñò îò ïå÷å-
íåãèòå îñòàíàëè â ðîäíèòå çåìè è ñå ïðèñúåäèíèëè êúì
êîíôåäåðàöèÿòà íà ïîáåäèòåëèòå îãóçè/òîðêè. Ïðåç 1060-
òå ãîäèíè, âúâ âðåìåòî íà òþðêîëîãà Ìàõìóä îò Êàøãàð,
êîãàòî Îãóçêàòà êîíôåäåðàöèÿ áèëà âîäåíà îò Êèíèê (Ñåë-
äæóê) êëàí, îãóçêèòå ïå÷åíåãè áèëè íà äåâåòíàäåñåòî ìÿñ-
òî â ñèñòåìàòà íà äâàäåñåò è äâà êëàíà22. Òå ñêîðî áèëè
òþðêèçèðàíè è ïîãðåøíî ñå ñìåñâàò îò äíåøíèòå ó÷åíè ñ
èñòèíñêèòå íåòþðêñêè ïî ïðîèçõîä ïå÷åíåãè23.
4. Çàñåëâàíåòî íà ïå÷åíåãèòå
Íîâîòî çàñåëâàíå íà ïå÷åíåãèòå â ñúùèíñêàòà ñòåï ãè
ïðèíóäèëî äà âúçïðèåìàò íîìàäñêè íà÷èí íà æèâîò, îñ-
íîâèòå íà êîèòî áèëè, çàåäíî ñ òúðãîâèÿòà, æèâîòíîâúäñ-
òâî è âîåííî èçêóñòâî. Ïîñëåäíîòî áèëî íåîáõîäèìî çà
îõðàíÿâàíå íà òúðãîâñêèòå ïúòèùà (ñúáèðàíåòî íà òàêñè
çà áåçîïàñíî ïðåìèíàâàíå èìàëî ãîëÿìî çíà÷åíèå) è çà
íàïàäàòåëíè ãðàáèòåëñêè ðåéäîâå.
***
5. Âòîðîòî è òðåòîòî çàñåëâàíå íà ïå÷åíåãèòå
 íîâàòà ñè ðîäèíà ïå÷åíåãèòå ñòàíàëè ñúñåäè íà õà-
çàðèòå. Ïî÷òè âñÿêà ãîäèíà òå âîþâàëè ñ òÿõ, êàêòî ñâè-
äåòåëñòâàò èñëÿìñêèòå òðàäèöèè îò äåâåòè âåê („êàñïèéñ-
êàòà êîëåêöèÿ“, ñïîðåä òåðìèíîëîãèÿòà íà Á.Í. Çàõîäåð)25,
è ñ òåõíèòå âàñàëè Ïóðäàñ/Áóðòàñ (Èáí Ðóñòå, îê. 912)26.
Îêîëî 830 ã. õàçàðèòå è îãóçèòå ðåøèëè äà ëèêâèäèðàò
ïå÷åíåãèòå. Àòàêóâàíè îò äâå ñòðàíè, ïå÷åíåãèòå áèëè ðàç-
áèòè è ïðèíóäåíè äà íàïóñíàò ïîñåëèùàòà ñè è òÿõíàòà
âòîðà ðîäèíà áèëà îòíîâî çàâçåòà îò îãóçèòå (Êîíñòàí-
òèí Ïîðôèðîãåíèóñ, îê. 948-952)27.
Âúïðåêè òîâà ïå÷åíåãèòå ñè ïðîáèâàëè ïúò ñ áîé ïðåç
õàçàðñêàòà òåðèòîðèÿ è íåî÷àêâàíî àòàêóâàëè è ðàçáèëè
áúäåùèòå óíãàðöè, êîèòî òîãàâà ïîä âîäà÷åñòâîòî íà òþð-
êñêè êëàí, êàáàðèòå29, áèëè íà ñëóæáà ïðè õàçàðèòå ⠄Ëå-
áåäèÿ“. Òå èçòëàñêàëè áúäåùèòå óíãàðöè îò òåõíèòå çåìè
(„Ëåáåäèÿ“)29, êîèòî ñå ñúñòîÿëè îò äâå ÷àñòè: áàñåéíà íà
ãîðåí Ñèâåðñêè Äîíåö („òþðêñêèòå ïå÷åíåãè“ íà Õàäóä
ÀÂÈÒÎÕÎË
àë-Àëàì, àíîíèìíàòà Ïåðñèéñêà ãåîãðàôèÿ îò 982)30 è
äíåøíèÿ Êóáàíñêè ðàéîí („õàçàðñêèòå ïå÷åíåãè“ îò ñú-
ùèÿ èçòî÷íèê)31.
Ìîæåì äà äîïóñíåì, ÷å ïå÷åíåãèòå ñåãà êîíòðîëèðà-
ëè òúðãîâñêèòå ïúòèùà, ñâúðçâàùè ðåêà Äîíåö ñ ôðàíêñ-
êàòà äúðæàâà, òúé êàòî èíôîðìàöèÿòà çà òÿõ âåäíàãà íà-
ìåðèëà ñâîÿ ïúò â êàðîëèíãñêàòà èñòîðèîãðàôèÿ. Ñïîìå-
íàâàíåòî íà ïå÷åíåãèòå îò ìîíàõà îò Ëîòàðèíãèÿ Ðåãèíî
(ï. 915) îêîëî 88932 å ïúðâîòî ñâåäåíèå çà ïå÷åíåãèòå â
åâðîïåéñêè èçòî÷íèê.
Íî ïîáåäåíèòå áúäåùè óíãàðöè (ñåãà íà÷åëî ñ îíî-
ãóðñêî-áúëãàðñêèÿ êëàí Àðïàä) ïúðâî ñå èçòåãëèëè â Åòåë-
êèéîçè „Ìåñîïîòàìèÿ“, ò.å. Þæíà Äÿñíîáðåæíà Óêðàé-
íà, ïðåç êîÿòî òåêàò ïåòòå ãîëåìè ðåêè ­ Äíåïúð, Áóã, Äíåñ-
òúð, Ïðóò è Ñåðåò34. Òðè35 ãîäèíè ïî-êúñíî ïå÷åíåãèòå íàñ-
òúïèëè îòíîâî è äåéñòâàéêè êàòî ñúþçíèöè íà äóíàâñêè-
òå áúëãàðè è öàð Ñèìåîí36, òå ïðèíóäèëè óíãàðöèòå äà ñå
èçòåãëÿò îùå ï¥ íà çàïàä. Íèå çíàåì, ÷å ñëåä òîâà ïîñ-
ëåäíèòå ñòàíàëè ñòðàøèëèùå çà Öåíòðàëíà è Çàïàäíà Åâ-
ðîïà äî ïîðàæåíèåòî, êîåòî èì íàíåñúë Îòîí I ïðè Àóãñ-
áóðã â 955, ñëåä êîåòî òå ñå çàñåëèëè â Ïàíîíèÿ.
Òàêà ïå÷åíåãèòå çàâëàäåëè þæíèòå ÷àñòè íà äíåøíà
Óêðàéíà, íàä êîÿòî âëàñòâàëè ïîâå÷å îò 150 ãîäèíè. Ïðèá-
ëèçèòåëíèòå ãðàíèöè íà òåõíèòå âëàäåíèÿ áèëè ðåêà Äîí
íà èçòîê è ðåêà Äóíàâ íà çàïàä.
6. Àäìèíèñòðàòèâíà îðãàíèçàöèÿ íà íîìàäñêàòà äúð-
æàâà íà ïå÷åíåãèòå (äåâåòè è äåñåòè âåê)
Äúðæàâàòà íà ïå÷åíåãèòå íà òåðèòîðèÿòà íà Óêðàéíà
ñå ñúñòîÿëà îò äâå êðèëà: ïî-âèñîêîòî ïî ðàíã äÿñíî êðè-
ëî è ïî-íèñêîòî ïî ðàíã ëÿâî êðèëî. Ôàêòúò, ÷å äÿñíîòî,
èëè çàïàäíî êðèëî å èìàëî ïî-âèñîê ðàíã, ñå îñâèäåòåëñ-
òâà îò çàïàäíàòà îðèåíòàöèÿ íà ãðîáîâåòå íà ïå÷åíåãèòå37
è îò ðåäà, ïî êîéòî Êîíñòàíòèí Ïîðôèðîãåíèóñ çàïèñâà
èìåíàòà íà ïðîâèíöèèòå. Äâåòå êðèëà ñå ñúñòîÿëè îò ÷å-
òèðè ïðîâèíöèè (ôü Èåñéá), âñÿêà îò êîèòî íà ñâîé ðåä å
áèëà ðàçäåëåíà íà ïåò ðàéîíà (ôü ñëåñïò), òàêà öÿëàòà äúð-
æàâà èìàëà îáùî 40 ðàéîíà38.
Ñúùåñòâóâàëà å ðàíãîâà éåðàðõèÿ ìåæäó ïðîâèíöèè-
òå. Âëàäåòåëñêèÿò èëè ãîñïîäñòâàù åòíîñ, êàíãàðèòå, æè-
âååëè â íàé-âèñîêèòå ïî ðàíã ïðîâèíöèè, ïúðâàòà îò äÿñ-
íîòî êðèëî è âòîðàòà îò ëÿâîòî êðèëî.
„Ïå÷åíåãèòå“, ïèøå Êîíñòàíòèí, „ñå íàðè÷àò ñúùî
„êàíãàð“, ìàêàð è íå âñè÷êè, à ñàìî îáèòàâàùèòå òðèòå
ïðîâèíöèè Iabdierti, Kourtzitzour è Chabouxingyla, òúé êàòî
òå ñà ïî-õðàáðè è áëàãîðîäíè îò îñòàíàëèòå: è èìåííî
òîâà îçíà÷àâà òèòëàòà „êàíãàð“39.
Ïîäðàçäåëåíèåòî ïî ðàéîíè âåðîÿòíî å áèëî áàçèðà-
íî íà ñïîñîáíîñòòà íà äàäåíà òåðèòîðèÿ äà îñèãóðÿâà êîí-
òèíãåíò îò 10 000 âúîðúæåíè êîííèöè40.
7. Ïðîâèíöèè, îáèòàâàíè îò ãîñïîäñòâàùèÿ åòíîñ ­
êàíãàðèòå.
Ïúðâàòà ïðîâèíöèÿ íà äÿñíàòà ñòðàíà, Éáâäéåñôßì
(Iabdiertim, íàé-âèñîêèÿ ðàíã) ñå å íàìèðàëà íàé íà ñå-
âåð. Òÿ å ãðàíè÷åëà ñ ïëåìåííè îðãàíèçàöèè ïîä âëàñòòà
íà Ðóñ: (êàêòî ñëåäâà îò èçòîê íà çàïàä) óãëè÷èòå, äåðåâ-
ëÿíèòå è ïîëÿíèòå41. Ñïîðåä àðõåîëîãè÷åñêèòå ñâèäåòåë-
ñòâà ïå÷åíåãèòå ñà áèëè êîíöåíòðèðàíè â ðàéîíà íà þã îò
Êèåâ, ìåæäó ðåêèòå Ñòóõíà è Ðîñ.42
Êîðåñïîíäèðàùàòà ïðîâèíöèÿ îò ëÿâàòà ñòðàíà
Êïíáñôæéôæïõñ (Konartzitzour, âòîðà ïî ðàíã) ñå å íà-
ìèðàëà ìåæäó ðåêèòå Ñåÿì è Îðåä43. Ñúñåäíà íà íåÿ (íà
ïåò äåíà ïúò) ñå íàìèðàëà ãðàíèöàòà íà îãóçèòå, âå÷íèòå
137
 ÀÂÈÒÎÕÎË
âðàãîâå íà ïå÷åíåãèòå. Èíòåðåñíî å äà ñå îòáåëåæè, ÷å
òþðêîëîãúò À. Ñ÷åðáàê (Ø÷åáðàê) å íàìåðèë íà òåðèòî-
ðèÿòà íà òàçè ïðîâèíöèÿ (è â áëèçîñò äî íåÿ) ãîëÿì áðîé
òîïîãðàôñêè èìåíà, ñúäúðæàùè åëåìåíòà òñóð44.
Òðåòàòà ïî ðàíã ïðîâèíöèÿ, íà äÿñíàòà ñòðàíà, ñå íà-
ðè÷àëà ×áâïõîéããõëÜ (Chabouxin gyla). Òÿ å ãðàíè÷åëà ñ
Óíãàðèÿ (íà ÷åòèðè äíè ïúò è âêëþ÷âàëà ãîðíèòå áðåãîâå
íà ðåêèòå Ñåðåò; Ïðóò è Äíåñòúð45.
8. Ïðîâèíöèè, îáèòàâàíè îò ïîä÷èíåíè ïëåìåíà.
×åòâúðòàòà ïî ðàíã ïðîâèíöèÿ, íà ëÿâàòà ñòðàíà, áèëà
Óõñïõêáëðåé (Syroukalpei). Òÿ âêëþ÷âàëà äâàòà áðÿãà íà
Äîíåö (ñòàðàòà Ëåáåäèÿ = „òþðêñêèòå ïå÷åíåãè“) è ñå
ïðîñòèðàëà äîê ðàÿ íà Äîí. Ãðàíè÷åùà íà íåÿ áèëà Õàçà-
ðèÿ (íà ïåò äåíà ïúò)46.
Ïðîâèíöèÿ ×áñáâïõ (Charaboi) îò äÿñíî áèëà ïåòà ïî
ðàíã. Òÿ ãðàíè÷åëà ñ Ðóñ ïî ðåêà Äíåïúð, òàêà íàðå÷åíèÿ
Ðóñêè ïúò „îò âàðÿãèòå äî ãúðöèòå“). Ìîæåì äà ëîêàëèçè-
ðàìå òàçè ïðîâèíöèÿ ïî òå÷åíèåòî íà Äíåïúð47.
Ñðåùóïîëîæíàòà ïðîâèíöèÿ îòëÿâî, øåñòà ïî ðàíã, ñå
íàðè÷àëà ÂïñïôáëìÜô (Borotalmat). Òÿ ãðàíè÷åëà ñ âëà-
äåíèÿ íà àëàíèòå (íà øåñò äíè ïúò)48 è ìîæå äà ñå èäåíòè-
ôèöèðà ñ „Õàçàðñêèòå ïå÷åíåãè“ íà Õàäóä àë Àëàì49. Òà-
çè ïðîâèíöèÿ êîíòðîëèðàëà Òàâðè÷åñêèÿ Áîñôîð, ò.å. Êåð-
÷êèÿ ïðîòîê50.
Íàäÿñíî áèëà ñåäìàòà ïî ðåä ïðîâèíöèÿ Ãéáîé÷ïðüí
(Giazichopon). Ìîæåì äà ÿ ëîêàëèçèðàìå íà òåðèòîðèÿòà
ìåæäó äîëíèòå òå÷åíèÿ íà ðåêèòå Ñåðåò, Ïðóò è Äíåñòúð.
Ðåêà Äóíàâ îòäåëÿ òàçè ïðîâèíöèÿ îò äóíàâñêèòå
áúëãàðè51.
Îñìàòà ïðîâèíöèÿ Âïõ(ç)ëáôæïðüí (Bou(i)latzopon), îò
ëÿâàòà ñòðàíà ãðàíè÷åëà ñ âèçàíòèéñêèòå òåðèòîðèè íà
Êðèìñêèÿ ïîëóîñòðîâ (Õåðñîí/Êîðñóí, Ãîòñêàòà „Êëèìà-
òà“) è âêëþ÷âàëà òåðèòîðèèòå íà þã îò çàâîÿ íà Äíåïúð,
äîñòèãàéêè äî Àçîâñêî ìîðå, êàêòî è áðåãîâåòå íà Ñàìà-
ðà, Êîíñêà è Ìîëî÷íà52.
9. Óïðàâëåíèå.
Óïðàâëåíèåòî íà ïå÷åíåãèòå â Èçòî÷íà Åâðîïà ìîæå
äà ñå îïèøå êàòî âîåííà äåìîêðàöèÿ. Âñè÷êè âúïðîñè îò
ãîëÿìà âàæíîñò áèëè ðåøàâàíè îò „ãåíåðàëåí ñúâåò“ (ïî-
äîáåí íà „×åðíèòå ñúâåòè“ íà çàïîðîæêèòå êàçàöè ïî-êúñ-
íî). Âèçàíòèéñêè èçòî÷íèöè (Éîàí Ñêèëèöà ï. ñëåä 1092)
ãè îïèñâàò ñ ïîíÿòèåòî êïíâåíôõò (ëàò. êîíâåíòóñ)54, ñúñ-
òàâåíè îò èçáðàíè íà ìÿñòî äåëåãàòè. Ñïîðåä ïèñìîòî íà
ìèñèîíåðà Áðóíî îò Êþðôþðò (îêîëî 1007)56, ñúñòàâåíè
îò èçáðàíè íà ìÿñòî äåëåãàòè. Ñïîðåä ïèñìî íà ìèñèîíå-
ðà Áðóíî îò Êþðôðþò (îêîëî 1007)56, ñàìî åäíà ñåäìèöà
å áèëà íåîáõîäèìà, çà äà ñå ñâèêà ãåíåðàëíèÿò ñúâåò, êî-
åòî å äîêàçàòåëñòâî çà èçêëþ÷èòåëíàòà ìîáèëíîñò íà ïå-
÷åíåãèòå.
10. Ñúâëàäåòåëñòâî.
Êàêòî å áèëî ÷åñòî ïðè íîìàäñêèòå èìïåðèè, ïå÷åíå-
ãèòå ñà áèëè óïðàâëÿâàíè îò äâàìà âëàäåòåëè (ñúâëàäåòå-
ëè), ñúîòâåòíî óïðàâëÿâàùè äâåòå êðèëà íà äúðæàâàòà.
Êàêòî áåøå îòáåëÿçàíî ïî-ãîðå, çàïàäíàòà, äÿñíà, ñòðàíà
å áèëà ñ ïî-âèñîê ðàíã è çàòîâà íåéíèÿò âëàäåòåë å íîñèë
èìïåðñêàòà òèòëà „êàãàí“ (îòáåëÿçàíà îò àðàáñêèÿ ïèñà-
òåë Èáí Ñàèä, ï. 1286, äàííèòå, ñâúðçàíè ñ òîâà, ñà çàïà-
çåíè â ðàáîòà íà Àáóë Ôèäà îò 1321)57.
11. Âëàäåòåëñêèÿò êëàí è äðóãèòå ïëåìåíà.
Àíîíèìíèÿò àâòîð (ìàãèñòúð Ï.) íà Ãåñòà Õóíãàðîðóì
(îê. 1200) å íàìåðèë â ñâîèòå èçòî÷íèöè, ÷å â äåñåòè âåê
èìåòî íà âëàäåòåëñêèÿ êëàí íà ïå÷åíåãèòå å áèëî „Òõî-
138
íóçîáà“. Òîâà èìå ìîæå äà ñå îáÿñíè êàòî òþðêñêè ïðå-
âîä íà èìåòî íà èçâåñòíèÿ Èðàíñêè êàðèçìàòè÷åí êëàí ­
Áîàðèòå (ïàðñà-/âàðàç-)59, êàòî òþðêñêèÿò ïðåâîä å îò òîí-
ãóçêîòî „áîàð“ è „îáà“ ­ „ïëåìå“.
Çà ñúæàëåíèå ñàìî îùå äâå èìåíà íà êëàíîâå ñà äîñ-
òèãíàëè äî íàñ, è äâåòå â åäèí è ñúù èçòî÷íèê (Àííà Êîì-
íèíà, îê. 1050) è ñ åäèí è ñúù ñóôèêñ (ìåí): Ðáãõìåí/Ïà-
ãóìåí è Âåëåñìåí/Áåëåðìåí60.
12. Íàñëåäñòâåíà ñèñòåìà.
Ïîñòîâåòå â óïðàâëåíèåòî áèëè íàñëåäñòâåíè, ñúãëàñíî
äîáðå ïîçíàòàòà íîìàäñêà ñèñòåìà çà íàñëåäÿâàíå. Çà ñú-
æàëåíèå ñúùåñòâóâàùèòå èçòî÷íèöè íå ñïåöèôèöèðàò
êîëêî íåöåíòðàëíè ïîñòîâå ñà èìàëè ïå÷åíåãèòå â óïðàâ-
ëåíèåòî ñè, íèòî êàê ñà ñå íàðè÷àëè è êàêâè ôóíêöèè ñà
èçïúëíÿâàëè. Íà áàçàòà íà íÿêîè íåïðåêè ñâèäåòåëñòâà
(èçâåñòíèÿò ñïèñúê íà ïðîâèíöèèòå íà ïå÷åíåãèòå è òåõ-
íèòå ïðèíöîâå â Äå Àäìèíèñòðàíäî Èìïåðèî) ìîæå äà
ñå äîïóñíå, ÷å ìåæäó îñòàíàëèòå ïîñòîâå ñà áèëè è òåçè,
îãëàâÿâàíè îò òñîð/òñóð, ãþëà è êîïàí/æóïàí, èçâåñòíè îò
äðóãè ñòåïíè äúðæàâè (âèæ áåë. 60). Êîíñòàíòèí Ïîðôè-
ðîãåíèóñ ïèøå çà ñèñòåìàòà ñëåäíîòî:
„Ñëåä òÿõíàòà ñìúðò òåõíè áðàòîâ÷åäè ãè íàñëåäÿâàò
âúâ âëàñòòà. Çàùîòî çàêîíúò è äðåâíèÿò ïðèíöèï å íàä
âñè÷êî çà òÿõ, ëèøàâà ãè îò ïðàâîòî äà ïðåäàâàò òåõíèÿ
ðàíã íà ñâîèòå ñèíîâå è áðàòÿ, òúé êàòî å äîñòàòú÷íî çà
òåçè, êîèòî èìàò âëàñòòà äà âëàñòòà ñàìî ïðåç ñâîÿ æèâîò
è êîãàòî óìðàò, èëè òåõíèòå áðàòîâ÷åäè, èëè ñèíîâå íà
òåõíèòå áðàòîâ÷åäè òðÿáâà äà áúäàò ïðèçâàíè, ïî òîçè íà-
÷èí ðàíãúò äà íå òå÷å åäèíñòâåíî â åäèí êëîí íà ñåìåéñò-
âîòî, íî è ðîäñòâåíèöèòå ñúùî äà íàñëåäÿâàò è ïðèäîáè-
âàò îòëè÷èåòî“61.
Êîíñòàíòèí ïîä÷åðòàâà, ÷å „íèêîé îò ñòðàíè÷íî ñå-
ìåéñòâî íå ìîæå äà ñå íàìåñè è äà ñòàíå ïðèíö“62.
 ñìóòíèòå âðåìåíà â ñðåäàòà íà åäèíàäåñåòè âåê, ñëåä
êàòî ïå÷åíåãèòå áèëè èçòëàñêàíè îò òåðèòîðèèòå èì â Óê-
ðàéíà, óçóðïàòîð íà èìå Êåãåí (Êåãåíçò) ñå èçäèãíàë íà
âëàñò è ïðèíóäèë çàêîííèÿ êàãàí Òóðàê/õ/ (Ôõñá÷) îò ñòà-
ðàòà äèíàñòèÿ äà ãî ïðèçíàå çà ñúâëàäåòåë63.
13. Ïîëèòè÷åñêè öåíòúð.
Àðõåîëîãè÷åñêèòå äàííè ïîêàçâàò, ÷å ãîëÿìà êîíöåí-
òðàöèÿ íà ïå÷åíåãè å èìàëî â Ïîðîñèÿ (ðàéîíà Ðîñ), êú-
äåòî ñå íàìèðàò äâàäåñåò è äâå îò èçâåñòíèòå ÷åòèðèäå-
ñåò è îñåì îáåêòà, ñâúðçàíè ñ ïå÷åíåãèòå64. Òàì å áèëà ïî
âñÿêà âåðîÿòíîñò ãëàâíàòà ðåçèäåíöèÿ íà êàãàíà íà ïå÷å-
íåãèòå è ñáîðíî ìÿñòî çà Ãåíåðàëèíÿ ñúâåò. Âåðîÿòíî òî-
âà å áèë „ãðàäúò íà øàòðè“, äîñòèãíàò îò Áðóíî îò Êþð-
ôþðò (â 1007 ñëåä ÷åòèðè äíè ïúò ïåøà îò ãðàíèöàòà íà
âëàäåíèÿòà íà Âëàäèìèð, ò.å. îêîëî 100-120 êì íà þã îò
ðåêà Ñòóõíà65).
15. Âîåííà îðãàíèçàöèÿ.
Ïî-ãîðå îòáåëÿçàõìå, ÷å ïå÷åíåãèòå ñà èìàëè ãîëÿìà
âîéñêà îò êîííèöè, âåðîÿòíî ñúñòàâåíà îò ÷åòèðèäåñåò
äèâèçèè îò ïî 10 000 áîéíèöè, òàêà ñúñòàâëÿâàùà îáùî
400 000.
Ìîæåì äà ðàçáåðåì òîãàâà çàùî Êîíñòàíòèí Ïîðôè-
ðîãåíèóñ â ïåðèîäà 948-952 ñúâåòâà ñèíà ñè äà ïîääúðæà
äîáðè îòíîøåíèÿ ñ ïå÷åíåãèòå, òúé êàòî „äîêàòî èìïå-
ðàòîðúò íà ðîìåèòå å â ìèð ñ ïå÷åíåãèòå, íèòî ðóñèòå,
íèòî òþðêèòå (=óíãàðöèòå) ìîãàò äà àòàêóâàò ñ îðúæèå
ðîìåéñêèòå òåðèòîðèè, íèòî ùå ìîãàò òå äà èçòðúãíàò îò
ðîìåèòå ãîëåìè ñóìè â ïàðè è ñòîêè êàòî öåíà çà ìèð,
ïîíåæå òå ñå ñòðàõóâàò îò ìîùòà íà òîçè íàðîä, êîéòî

èìïåðàòîðúò ìîæå äà íàñî÷è ñðåùó òÿõ, äîêàòî òå âîþ-
âàò ñ ðîìåèòå“71.
Ïå÷åíåãèòå áèëè ìàéñòîðè íà ñòåïíàòà âîåííà òàêòè-
êà, èçïîëçâàùà áúðçî ïðèäâèæâàíå íà êîííèöà. Òå áèëè
îñîáåíî èçâåñòíè ñ òåõíèÿ îïèò è èçêóñòâî äà ñå ñðàæàâàò
çàä ïðèêðèòèåòî íà çàãðàäåí ñ êîëè ñòàí72.
***
17. Íàñåëåíèå.
Âå÷å áåøå ïîñî÷åíî, ÷å íàñåëåíèåòî íà ïå÷åíåæêàòà
äúðæàâà ñå å ñúñòîÿëî îò äâå ãðóïè: ãîñïîäñòâàùèÿ ñëîé
íà êàíãàðèòå è îáèêíîâåíè õîðà. Ðîáñòâîòî íå å áèëî ïðàê-
òèêà íà ïå÷åíåãèòå, êàêòî ñå ïîä÷åðòàâà îò èñëÿìñêèòå
àâòîðè, íàïðèìåð Àë Áàêðè (ï. 1094) èçðè÷íî îòáåëÿçâà
õóìàííîñòòà íà ïå÷åíåãèòå: âîåííîïëåííèöèòå ñà ìîæå-
ëè äà èçáèðàò ñâîáîäíî äàëè äà ñå çàâúðíàò â ðîäèíàòà
ñè, èëè äà ñå îæåíÿò çà ïå÷åíåæêè äåâîéêè è äà ñòàíàò
ïúëíîïðàâíè ÷ëåíîâå íà Ïå÷åíåæêàòà êîíôåäåðàöèÿ84.
Ñïîðåä Êîíñòàíòèí Ïîðôèðîãåíèóñ ïå÷åíåãèòå áèëè
„ñâîáîäíè õîðà, êàêòî ñå êàçâà íåçàâèñèìè, è íèêîãà íå
èçïúëíÿâàëè íÿêàêâà ñëóæáà áåç âúçíàãðàæäåíèå“85.
Áðîÿò íà ïå÷åíåãèòå ìîæå äà áúäå èç÷èñëåí.  1048,
êîãàòî ­ ñïîðåä Éîàí Ñêèëèöà ­ âëàäåíèÿòà íà ïå÷åíåãè-
òå èìàëè ñàìî åäèíàäåñåò ðàéîíà îò äÿñíàòà ïîëîâèíà,
òåõíèÿò áðîé áèë 800 00086, ò.å. ìîæå äà ñå ïðèåìå åäèí
áîé îò 72,727 äóøè çà âñåêè ðàéîí.
Àêî äîïóñíåì, ÷å áàçàòà çà àäìèíèñòðàòèâíîòî äåëå-
íèå íà äúðæàâàòà ­ êàêòî â äðóãèòå ñòåïíè èìïåðèè ­ å
áèëà ñïîñîáíà íà äàäåí ðàéîí äà èçâåäå íà áîéíîòî ïîëå
„òþìåí“, èëè êîíòèíãåíò îò 10 000 áîéöè, ìîæå äà ñå èç-
÷èñëè, ÷å â äàäåí ðàéîí ïðè îáùî íàñåëåíèå îêîëî 72,727
äóøè, òúé êàòî òîé å òðÿáâàëî äà íàáåðå „åäèí òþìåí“ îò
10 000 áîéöè, âñåêè ñåäìè ÷îâåê å òðÿáâàëî äà áúäå ìîáè-
ëèçèðàí87.
Ïî-ãîðå áåøå îòáåëÿçàíî, ÷å äúðæàâàòà íà ïå÷åíåãè-
òå â Óêðàéíà îêîëî 948-952 ñå ñúñòîÿëà îò ÷åòèðèäåñåò
ðàéîíà88. Ïî òîçè íà÷èí åñòåñòâåíî å âîéñêàòà äà ñå å ñúñ-
òîÿëà îò ÷åòèðèäåñåò „òþìåíà“, èëè 400 000 áîéöè.
Ñëåä êàòî, êàêòî ïîêàçàõìå ïî-ãîðå, áîéöèòå ñà ïðåä-
ñòàâëÿâàëè åäíà ñåäìà îò öÿëîòî íàñåëåíèå, îáùèÿò áðîé
íà íàñåëåíèåòî, íàìèðàùî ñå ïîä âëàñòòà íà ïå÷åíåãèòå
(âêëþ÷èòåëíî óñåäíàëîòî íàñåëåíèå è æèòåëèòå íà ãðà-
äîâåòå) â äåñåòè-åäèíàäåñåòè âåê òðÿáâà äà å áèëî îêîëî
2,8 äî 3 ìèëèîíà äóøè.
18. Åòíîñ, åçèê è ïèñìåíîñò.
Äúðæàâàòà íà ïå÷åíåãèòå îò 10 è 11 âåê, êàêòî âñè÷êè
íîìàäñêè èìïåðèè, å áèëà åòíè÷åñêè íåõîìîãåííà. Òÿ å
áèëà ïî-ñêîðî ïîëèåòíè÷åñêà, ìíîãîåçèêîâà è íåòåðèòî-
ðèàëíà ïðîôåñèîíàëíà îáùíîñò.
Íà ìíîãî ìåñòà â ìîè èçñëåäâàíèÿ ñúì ïîñî÷âàë, ÷å â
íîìàäñêè ÐÀÕ îñíîâíèòå åëåìåíòè ñà òðè, äâà îò êîèòî
ñà çàìåíÿåìè: õàðèçìàòè÷åí êëàí, ò.å. äèíàñòèÿòà è òåðè-
òîðèÿòà, âàæíà îò ãëåäíà òî÷êà íà èêîíîìè÷åñêàòà ñòðà-
òåãèÿ. Òðåòèÿò ïîñòîÿíåí åëåìåíò å áèë èäåÿòà çà êîíêðå-
òåí ÐÀÕ90. Â ñòåïòà ­ êàêòî å, îáùî âçåòî, ïðè îáùåñòâà
îò òúðãîâöè ­ åçèêúò å èìàë ïðåäè âñè÷êî ôóíêöèîíàëíà
ðîëÿ. Íÿêîëêî „ïðîôåñèîíàëíè“ áåçïèñìåíè „ëèíãâà
ôðàíêà“, èëè ÷óæä „êóëòóðåí“ åçèê ñà çàåìàëè ìÿñòîòî,
êîåòî ïðè òîãàâàøíèòå óñåäíàëè öèâèëèçàöèè áè ñå çàå-
ìàëî îò åäèí ðåëèãèîçíî-êóëòóðåí åçèê, êàòî ëàòèíñêè â
Çàïàäíà Åâðîïà, ãðúöêè âúâ Âèçàíòèÿ, àðàáñêè â Õàëèôà-
òà, êèòàéñêè â Êèòàé.
ÀÂÈÒÎÕÎË
Âñè÷êî òîâà îçíà÷àâà, ÷å ïîíÿòèåòî „ïå÷åíåæêè åçèê“,
ñúùî êàêòî ïîíÿòèåòî „õóíñêè åçèê“, ñúäúðæà íàïúëíî
ðàçëè÷íî ñåìàíòè÷íî çíà÷åíèå îò ïîíÿòèåòî „àíãëèéñêè
åçèê“, è å ïî-áëèçêî ñðàâíèìî âåðîÿòíî ñ ïîíÿòèåòî „åâ-
ðåéñêè åçèê“ (êàòî ðàçëè÷åí îò õèáðó!).
Ïîðàäè òîâà òðÿáâà äà ñå ðàçáåðå, ÷å „ïå÷åíåæêè åçèê“
îçíà÷àâà åçèêúò, èçïîëçâàí ïðåç äàäåí èñòîðè÷åñêè ïåðè-
îä îò óïðàâëÿâàùèÿ ñëîé è êàòî òàêúâ áè ìîãúë âúâ âñåêè
åäèí ìîìåíò è íàé-âå÷å ïðè ïîëîæåíèå, ÷å èìà ñìÿíà íà
õàðèçìàòè÷íèÿ êëàí è/èëè íà òåðèòîðèÿòà, äà áúäå çàìå-
íåí ñ äðóã ðàçëè÷åí åçèê.
Ïðîòèâîïîëîæíî íà òþðêèòå, êîèòî â äåñåòè-äâàíà-
äåñåòè âåê ñúçäàâàò îòäåëíà Òþðêñêà èñëÿìñêà òåðèòî-
ðèÿ è ïî òîçè íà÷èí îñèãóðÿâàò çà òþðêñêèÿ åçèê õàðèç-
ìàòè÷åí ñòàòóò, ïå÷åíåãèòå íèêîãà íå ñà áèëè ïîñëåäîâà-
òåëè íà åäíà-åäèíñòâåíà ñâåòîâíà ðåëèãèÿ. Ïîðàäè òîâà
íèêîé îò åçèöèòå, èçïîëçâàíè îò òåõíèÿ óïðàâëÿâàù ñëîé,
íå å ìîãúë äà ïîñòèãíå „thå dignints“, íåîáõîäèìî çà ñúç-
äàâàíåòî íà íàöèîíàëåí åçèê (êóëòóðà).
Íåçàâèñèìî îò îñêúäíîñòòà íà èçòî÷íèöèòå, âúçìîæ-
íî å äà ñå ðàçëè÷àâàò ïîíå äâà åçèêà, èçïîëçâàíè îò óï-
ðàâëÿâàùèÿ ñëîé íà ïå÷åíåãèòå.  íà÷àëîòî íà òÿõíîòî
ñàìîñòîÿòåëíî ñúùåñòâóâàíå òå, èçãëåæäà, ñà ãîâîðèëè
íà åäèí îò òèïîâåòå íà òîõàðèéñêèÿ. Â êðàÿ íà ïúðâîòî
õèëÿäîëåòèå ñë.Õð. ïî âñÿêà âåðîÿòíîñò åçèêîâî òå ñà áè-
ëè èçòî÷íè èðàíöè, êàêòî ëè÷è îò ñâåäåíèÿòà â ðàáîòèòå
íà àë-Áèðóíè (îê. 1025)92 è îò ïàñàæ â íàñêîðî ïóáëèêóâàí
(1958) ñòàðîðóñêè ïðåâîä íà „Èñòîðèÿòà íà þäåéñêàòà âîé-
íà“ îò Éîñèô Ôëàâèóñ. Òîé ñúäúðæà ñëåäíèÿ ïàñàæ...
„Äîáðå èçâåñòíî å, ÷å ÿñåñêèÿò åçèê (îñåòèíñêèÿò) (èëè
„íàðîä“) ïðîèçõîæäà îò ïå÷åíåãèòå, êîèòî ñà æèâåëè áëèçî
äî (ãðàäà) (Òàíà/èñ) è äî Àçîâñêî ìîðå“93.
Áåç „âèñîêà êóëòóðà“, çàêîäèðàíà âúâ ôîðìà íà „ñâå-
ùåíî ïèñìî“ è äðóãè „ïèñìåíè ïàìåòíèöè“ è áåç ñõîëàñ-
òè÷íà ñèñòåìà, êîÿòî äà ñúõðàíè êëîíà íà „íàöèîíàëíà
êóëòóðà“ îò åäíî ïîêîëåíèå äî äðóãî, íîìàäñêèòå îáùåñ-
òâà ñà áèëè ëåñíà æåðòâà çà íîâè, ïðîôåñèîíàëíî àòðàê-
òèâíè åçèöè ­ òåõíèòå îáè÷àè è îòëè÷èòåëíî îáëåêëî íå
ñà áèëè äîñòàòú÷íî ñèëíè, çà äà èçäúðæàò òå÷åíèåòî íà
åçèêîâàòà àñèìèëàöèÿ.
Ñúþçíèöèòå íà ïå÷åíåãèòå, „ãîðíèòå àñ“, èëè „õàëèñ“
ñà áèëè îò èðàíñêè ïðîèçõîä, êàêòî è „ðå÷íèòå àñ“ (îò
ðàéîíà íà Âîëãà) ­ Ôóðäàñ (Áóðòàñ)95. Èñãèëèòå (ïî-êúñ-
íèòå ñåêëåðè íà Óíãàðèÿ) ïúê ëåíãâèñòè÷íî áèëè òþðêè96.
Ñúùî âàæåí áèë õóíî-áúëãàðñêèÿò åëåìåíò (èëè õóíñ-
êàòà êóëòóðíà òðàäèöèÿ, èëè äâåòå çàåäíî), êîèòî ìîæåì
äà îòêðèåì â èçïîëçâàíåòî íà ïðîòîáúëãàðñêè åçèê è àç-
áóêà (áàçèðàíà âúðõó ãðúöêàòà) îò åëèòà íà ïå÷åíåãèòå.
Çà òîâà ñâèäåòåëñòâà èçâåñòíèÿò ðóíè÷åñêè íàäïèñ íà ïå-
÷åíåæêèÿ âîæä Áîèëà Æóïàí îò êðàÿ íà äåâåòè (íà÷àëîòî
íà äåñåòè âåê), òàêà íàðå÷åíîòî ñúêðîâèùå íà Íàãè-Ñåíò-
Ìèêëîø)97. Ìîæå äà ñå ïðåäïîëîæè, ÷å ïîðàäè òàçè ïðè-
÷èíà Ìàõìóä àë-Êàøãàðè (åäèíàäåñåòè âåê)98 è àðàáñêè-
òå ãåîãðàôè îò äåñåòè âåê ñâúðçâàò åçèêà íà ïå÷åíåãèòå ñ
(àëòàéñêèÿ) áúëãàðñêè99.
Ìíîãî ðóíè÷åñêè íàäïèñè áÿõà íàìåðåíè ïî âñè÷êè
òåðèòîðèè îò Ìàëà Àçèÿ äî Áàëêàíèòå, êîèòî ïî åäíî èëè
äðóãî âðåìå ñà áèëè íàñåëÿâàíè îò ïå÷åíåãèòå, íî îïèòè-
òå äà ñå äåøèôðèðàò òå ÷ðåç èçïîëçâàíå íà òþðêñêè åçèê
(çà ïîñëåäåí ïúò îò À.Ì.Ø÷åðáàê â 1959) íå äîíåñîõà çà-
äîâîëèòåëíè ðåçóëòàòè, íàé-âå÷å ïîðàäè êðàòêîñòòà íà
òåêñòîâåòå100.
139
 ÀÂÈÒÎÕÎË
19. Ðåëèãèÿ.
Íàðîäèòå íà Öåíòðàëíà Àçèÿ ñà èìàëè èíòåðåñ êúì
âñè÷êè ñâåòîâíè ðåëèãèè. Õðèñòèÿíñòâî, áóäèçúì è ìà-
íèõåéñòâî ­ âñè÷êè ñà íàìèðàëè ñâîè ïðèâúðæåíèöè â òî-
çè ðàéîí, êîèòî ñà æèâååëè åäèí äî äðóã áåç ðåëèãèîçíà
íåòúðïèìîñò101. Äî âðåìåòî íà ñâîåòî çàñåëâàíå â Èçòî÷-
íà Åâðîïà ïå÷åíåãèòå íåñúìíåíî ñà ïîçíàâàëè âñè÷êè òå-
çè ðåëèãèè, íî íèå èìàìå ñâåäåíèÿ, ÷å íÿêàêúâ âèä „ìà-
íèõåéñòâî“ å áèëî îñîáåíî ïîïóëÿðíî ìåæäó òÿõ102. Õðèñ-
òèÿíñêàòà ìèñèÿ íà Áðóíî îò Êþðôþðò (1007), ïîäïîìà-
ãàíà îò êèåâñêèÿ ïðèíö Âëàäèìèð Âåëèêè, å èìàëà ìíîãî
ìàëúê óñïåõ103. Îò äðóãà ñòðàíà, ñïîðåä àðàáñêèÿ ïèñàòåë
àë-Áàêðè (ï.1094) îêîëî 400 ãîäèíè ñëåä Hegiza (1009-1010)
èñëÿìñêè ìèñèîíåðè óñïåëè çà êðàòêî âðåìå äà îáúðíàò â
èñëÿìà ãîëÿìà ÷àñò îò ïå÷åíåãèòå, êîèòî äîòîãàâà áèëè
ïðàêòèêóâàëè ðåëèãèÿòà íà „ìàãè“ (çîðîàñòðèéöèòå)104.
20. Çàëåçúò íà ïå÷åíåãèòå.
 íà÷àëîòî íà 1040 ïå÷åíåãèòå çàïî÷íàëè äà èçïèòâàò
íàòèñêà íà èäâàùèòå îò èçòîê îãóç/òîðêè, êîèòî îò ñâîÿ
ñòðàíà áèëè ïðèíóäåíè äà ìèãðèðàò â çàïàäíà ïîñîêà îò
ïîëîâöèòå (êèï÷àêè-êóï÷àíè)105. Ïðåç 1050-1060 ïå÷åíåãèòå
áèëè èçòëàñêàíè ïúðâî îò ëÿâàòà ïîëîâèíà, à ïî-êúñíî è
îò äÿñíàòà ïîëîâèíà íà òåðèòîðèÿòà ñè. Òå çàïî÷íàëè äà
ñå ïðåõâúðëÿò ïðåç Äóíàâà íà òåðèòîðèÿòà íà Âèçàíòèéñ-
êàòà èìïåðèÿ, íàé-âå÷å â Áúëãàðèÿ (â 1048 ã.), êúäåòî áè-
ëè çàñåëåíè êàòî ôåäåðàòè è äî 1050 äîñòèãíàëè äî Àäðè-
àíîïîë106.
 1048, ñëåä êàòî ïå÷åíåãèòå îñòàíàëè ñàìî ñ òðèíà-
äåñåò äåñíè ðàéîíà ñ íàñåëåíèå 800 000107 êàãàíúò Òóðàõ
ñúñ ñâîèòå ïîäàíèöè áèë ïðèíóäåí áúðçî äà ïðåìèíå Äó-
íàâà è äà íàâëåçå âúâ âèçàíòèéñêà òåðèòîðèÿ108. Íî ñêîðî
ñëåä òîâà àíòèâèçàíòèéñêè íàñòðîåíèÿ âçåëè âðúõ ñðåä
òÿõ è òå âëåçëè â ñúþç ñ îãóçèòå (ñåëäæóêèòå, êîèòî ñëåä
1071, óñïåëè äà çàâëàäåÿò ãîëÿìà ÷àñò îò âèçàíòèéñêèòå
òåðèòîðèè â Ìàëà Àçèÿ) è ñ ïðåäïðèåì÷èâèÿ òóðñêè ïè-
ðàò ×àêà (Ôæá÷áò)109. Ïå÷åíåãèòå ñåãà ñå ïðåâúðíàëè â
ñìúðòíà îïàñíîñò çà Ðîìåéñêàòà èìïåðèÿ, êîÿòî áèëà ñïà-
ñåíà ñàìî îò íåî÷àêâàíàòà ïîÿâà íà Èçòî÷íà Åâðîïà íà
ïîëîâöèòå, êîèòî â 1091 (àïðèë 29), ïîìîãíàëè íà Àëåê-
ñåé Êîìíèí äà íàíåñå ðåøèòåëíî ïîðàæåíèå íà ïå÷åíå-
ãèòå110. Ñëåä âòîðî ïîðàæåíèå â 1122 ïå÷åíåãèòå íàïúëíî
ïðåñòàâàò äà ñúùåñòâóâàò êàòî íåçàâèñèìà ãðóïà, ðàçï-
ðúñâàéêè ñå ñðåä áúëãàðèòå è ïîëîâöèòå. Íÿêúäå îêîëî
òîâà âðåìå â Óíãàðèÿ ñå îáðàçóâàò âàæíè ïå÷åíåæêè ïî-
ñåëåíèÿ112.
Ïîñëåäíîòî ñïîìåíàâàíå íà ïå÷åíåãèòå â ðóñêè èçòî÷-
íèöè å îò 1169. Ñëåä èç÷åçâàíåòî íà òÿõíàòà äúðæàâà ãî-
ëÿìà ÷àñò îò ïå÷åíåãèòå ïîïàäíàëè ïîä çàâèñèìîñò îò òîð-
êèòå/îãóçèòå114, è ïî-êúñíî, îò 1055 ã. íàòàòúê, îò ïîëîâ-
öèòå (êóìàíèòå)115 è áèëè àáñîðáèðàíè îò òîçè íàðîä.
21. Ïå÷åíåãèòå è Ðóñ: „Transatio Imperii“
Ñ öåë äà ïîääúðæàò ðîëÿòà íà àðáèòúð ñðåä ñúñåäíè-
òå äúðæàâè, ïå÷åíåãèòå ïîñëåäîâàòåëíî âëèçàëè â ñúþçè
140
ñ Âèçàíòèÿ (914, 968, 972)116, ñ Ðóñ (944) è ñ äðóãè äúðæàâè.
Îáèêíîâåíî òàêèâà ñúþçè íå ñà èìàëè ïîñòîÿíåí õàðàê-
òåð è ÷åñòî ñà áèëè íàñî÷âàíè ñðåùó áèâø ñúþçíèê. Ïå-
÷åíåãèòå çà ïðúâ ïúò ïðåñè÷àò Äóíàâà 914117, êîãàòî äîø-
ëè â ïîìîù íà Âèçàíòèÿ â áîðáàòà £ ñðåùó Áúëãàðèòå (â
896 òå ñà áèëè ñúþçíèöè ïðè öàð Ñèìåîí ñðåùó áúäåùè-
òå óíãàðöè)118.
Çà ïðúâ ïúò ïå÷åíåãèòå ñå ïîÿâÿâàò â Ðóñ â 968 ã. ïî
âðåìå íà áúëãàðñêàòà êàìïàíèÿ íà Ñâåòîñëàâ120, êîÿòî òúé
ïðîâåë ïî ïîêàíà íà Âèçàíòèÿ ­ Ñâåòîñëàâ ïî-êúñíî ðå-
øèë äà îñòàíå â Áúëãàðèÿ ïîðàäè íåéíîòî óäîáíî çà òúð-
ãîâèÿ ìåñòîíàõîæäåíèå (êðúñòîâèùå íà òúðãîâñêè ïúòè-
ùà) è Âèçàíòèÿ ïî âñÿêà âåðîÿòíîñò íàåëà ïå÷åíåãèòå äà
ñå ñðàæàâàò ñ ðóñèòå íà Ñâåòîñëàâ. Â 972 ã., â áèòêà ïðè
ïðàãîâåòå íà Äíåïúð, êàãàíúò íà ïå÷åíåãèòå Êóðÿ (Êóðà)
ðàçáèë àðìèÿòà íà Ñâåòîñëàâ, êîÿòî ñå âðúùàëà îò ïîõîä
ñðåùó Âèçàíòèÿ. Ñàìèÿò Ñâåòîñëàâ áèë óáèò è êàãàíúò
ñïîðåä ñòàðèÿ îáè÷àé íà ñòåïèòå „ìó îòñÿêúë ãëàâàòà è
îò ÷åðåïà íàïðàâèë ÷àøà, îáêîâàë ÿ ñ ìåòàë è ïèë îò
íåÿ“121.
Ñâåäåíèÿòà, êîèòî èìàìå çà áîðáàòà ìåæäó ßðîïîëê
è Âëàäèìèð, ïîêàçâàò, ÷å â Ðóñ å èìàëî ïðîïå÷åíåæêà îðè-
åíòàöèÿ, êàêâàòî å áèëà ïðåäñòàâëÿâàíà îò ñúâåòíèêà íà
ßðîïîëê Âàðæàöêî122.
Àòàêèòå íà ïå÷åíåãèòå ñðåùó Ðóñ çàïî÷íàëè ïî âðåìå
íà Âëàäèìèð. Â 988 è 992 òå àòàêóâàëè Ïåðåÿñëàâ123, â 996
Âàñèë’êèâ124 è â 997 Áåëãîðîä. Îò äÿñíàòà ïîëîâèíà íà òå-
ðèòîðèèòå ñè ïå÷åíåãèòå ÷åñòî ïðåñè÷àëè ðåêà Ñòóõíà126,
à îò ëÿâàòà ñòðàíà òåõíèòå íàáåçè äîñòèãàëè íå ñàìî Òðó-
áåö, íî ñúùî Îñòåð (Âîñòð) è Ñåÿì127.
Çà äà îòáëúñíå ïå÷åíåãèòå, Âëàäèìèð íàåë òåõíèòå âå÷-
íè âðàãîâå òîðêèòå/îãóçèòå128. Îò îáùàòà òîðêî-ðóñêà êàì-
ïàíèÿ ñðåùó ñúþçíèöèòå íà ïå÷åíåãèòå ­ âîëæêèòå áúë-
ãàðè (ïðåç 985 ã.)129 ñå âèæäà, ÷å áîðáàòà ñå å âîäåëà çà
òúðãîâñêèòå ïúòèùà.  988 Âëàäèìèð çàïî÷âà ñòðîèòåëñ-
òâîòî íà óêðåïëåíèÿ ïî òå÷åíèåòî íà Ñòóõíà è ïî ëåâèÿ
áðÿã ïî òå÷åíèåòî íà Äåñíà, Îñòåð, Òðóáåö è Ñóëà. Ïî
ñúùîòî âðåìå çàïî÷âà è çàñåëâàíåòî íà âîåííè ãàðíèçî-
íè â òåçè óêðåïëåíèÿ, ñúñòàâåíè îò òîðêè (ïî-êúñíî èç-
âåñòíè êàòî „÷åðíèòå êàëïàöè“/“÷åðíûå êëîáóêè“)130.
Ïå÷åíåæêàòà çàïëàõà çà Ðóñ îòìèíàâà ñëåä 1036 ã., ãî-
äèíàòà, â êîÿòî òå ñà ïðåòúðïåëè ðåøèòåëíî ïîðàæåíèå
îò ßðîñëàâ â áèòêà ïðåä ñòåíèòå íà Êèåâ. Â ñìèðåíà áëà-
ãîäàðíîñò çà òàçè ïîáåäà ßðîñëàâ èçäèãà íà áîéíîòî ïî-
ëå êàòåäðàëàòà „Ñâ. Ñîôèÿ“131. Íåéíàòà ñòðîãà å ñàìî ÷àñò
îò åäíà ïî-ãîëÿìà êîíñòðóêöèÿ, êîÿòî ìîæå äà ñå âúçïðè-
åìå êàòî ìàíèôåñòàöèÿ íà èìïåðñêèòå àìáèöèè íà ßðîñ-
ëàâ. Òîçè „Ðþðèêèä“ å ðàçáèðàë ñâîÿòà ïîáåäà ïî ñúùèÿ
íà÷èí, êàêòî Êàðë Âåëèêè å ðàçáèðàë ñâîÿ òðèóìô íàä
àâàðèòå (800 ñë.Õð.) è êàêòî Îòî I åëèìèíèðàíåòî íà çàï-
ëàõàòà îò óíãàðöèòå (955). Ïî òîçè íà÷èí ßðîñëàâ Êèåâñ-
êè å äåéñòâàë â äóõà íà ñâîÿ ñîáñòâåí „Translatio Imperii“.

Áåëåæêè
1 Sui-shu, chap. 84, p.19 b,I.1 = Taiwan reprint, p. 38 see also P.
Peliot. Notes sur I’histoire de la Horde d’Or (Paris, 1949), p.226]
cf. S.G. Kljastornyj, Dnevnetjurkskie runiceskie nadpisi kak istocnik
po Srednej Azii (Moscow, 1964),p.117.
2 See chap. 3, and note 19 below.
3 O. Pritsak, „Die Stammesnamen und Titulaturen der altaischen Völker“,
Ural-Altaische Jahrbucehr 24 i-ii (1952), pp. 52, 79; A.M.Scerbak, „Znaki
na keramike i kirpican iz Sarkela-Beloj Vezi (K voprosu o jazyke i
pismennosti pecenegov)“, Materialy i issledovanija pî arxeologii SSSR,
No 75 (Moscow-Leningrad, 1959), p. 369.
4 See chap. 6-7 below.
5 V.Langiios. Collection des historiens anciens et modernes de
L’Arménie, II (Paris, 1869), p. 336; H. Hübschmann, „Armeniaca“,
Indogermanische Forschungen 16 (1904), p. 354.
6 G. Hoffmann, Auszuge aud synischen Dkten persischer Martyner
(Leipzig, 1880), pp. 78-86; Czegiedy, Acta Orientalla Hung, 4 (1954),
pp. 65-66; N. Pigulevskaja, „Mar Aba I“, Sobetskoe Vostokovedenie
(1948), p. 77, cf. Kijastomyi, Drevnetjurkskie nadpisi (see note 1),
pp. 175-176.
7 E.G. Pulleyblank, Asia Major 9 ii (1963), pp. 246-248; see also O.
Pritsak, „The Hsiung-ru Word fo Stone“, D. Sinor Festschrift (in
print)’ cf. lbn Xurdadhbech, Kitab at-masalik wa’l-mamalik (ca.
840-880), ed M.J. de Goeje (leiden, 1889).
8 E.G. Pulleyblank,Chinese and lndo-Europeans.
9 see, e.g., J. Markwart, Eransahr (Berlin, 1901), pp. 155-157; V.Minorsky.
„Turan“, Enzyklopaedie des Islam, iv. (1934), pp. 951-954.
10 Pulleyblank, Chinese and Indo-Eurpeans, p. 21.
11 See, e.g. H.W. Bailey, „Recent Work in ‘Tocharian“, Trasactions of
the Philological Society 1947 (London, 1948), pp. 126-153] W.
Samolin, „Ethnographic Aspects of the Archaeology of the Tarim
Basin“, Central Asiatic Jumal 4 i (1958), pp. 45-67; A. . Gabain, Das
uigurische Konigreich von Chotcho 850-1250 (Berlin. 1961), p. 81.
13 Pulleyblank, Asia Major 9 ii (1963), p. 220.
14 This was first discovered by J. Markwart, Die Chronologie der
altturkischen inschriften (Leipzig, 1898), p. 10l J. Markwart, „Über
das Volkstum der Komanen“, Osttürkische Dialektstuden (Berlin,
1914), p. 26.
New material supporting this thesis was published by Puleyblank,
Asia Major 9 ii (1963), pp. 246-248; and Kljastornyi Drevnetjurkskie
runiceskie pamjatniki, pp. 163-175.
15 As international traders during the fifth-sixth centuries A.D. they
also maintained their settlements in Transcaucasia on the Kura River,
an area of primary importance to the transcontinental trade routes,
The data concerning their activity in Transcaucasia were collected
by Kljastornmyj, Drevnetjurkskie runiceskie pamjatniki, pp. 175-176.
16 IE 39; cf. Kljastorni, Drevnetjurkskie runiceskie pamjatniki, pp.
1161-163.
17 Ibn al-Athir. Chronikon, ed. C.J.Jornberg, x.p. 117.
18 See O. Pritsak, „The Decline of the Empire of the Oghuz Yabghu“.
The Annals of the Ukrainian Academy of Arts and Sciences in the
U.S. 2 ii (1952), pp. 279-280.
19 J. Bacot, „Reconnaissance en Haute Asie septentrionale par cinq
envoyes ougurs au VIII „siecle“, Journal Asiatique 254 ii (1956), p.
147; cf. Turkological notes to this Tibetian text by Sir G. Clauson,
Joumal Asiatique 255 (1957), p. 16
20 Kitab at-tanbih, ed. de Goeje (=BGA, viil), p. 180, l. 15 ­ p. 181. 1, 2.
21 De Administrando Imperio, ed. Gy. Moravcsik (Budapest, 1949),
p. 166.
22 Kitab Divan Iugat at-Turk, phototypical edition (Ankara, 1941). p.
41, I.1.
23 See e.g. N.A. Baskakov, Vvedenie v izucenie tjurkskix jazykov
(Moscow).
24 ed. V. Jinorsky, Marvazi on China, the Turks an India (London,
1942), pp. *20-*21.
25 Kaspijskij svod svedenij o Vostocnoj Evrope, ii (Moscow, 1967)
ÀÂÈÒÎÕÎË
esp. pp. 72-73.
26 ed. de Goeje (= BGA, viii), p. 140, I, 19-20.
27 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, p. 166, p. 167.
28 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, p. 170.
29 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, p. 170.
30 ed. W. Barthold (Leningrad, 1930), f. 19d.
31. ed. W. Barthold, f. 38 a.
32 Regionis Abbatis Pruminensis Chronicon (= MGH, Scriptores
Rerum Germanicarum in usu schol.) ed. F. Kurze (Hannover, 1890),
pp. 131-132.
33 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, p. 172
34 The literature concerning Atelkuzu is given in Gy. Moravcsik,
Byzantinoturcica2, ii (Berlin, 1958), p. 77 and Gy. Moravcsik, De
Administrando Imperio, ii. p. 148.
35 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, p. 170, LL. 13-14. Con-
cerning the belief that here the text is corrupt see Moravcsik, De
Administrando Imperio, ii. p. 148.
36 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, p. 176.
37 S.A. Pletneva, „Pecenegi, Turki i Polovcy v juznorusskix stepjax“,
Materialy i issledovanija po arxeologii SSSR Nr. 62 (Moscow-
Leningrad, 1958), p. 153.
38 Constantine presented the administrative structure of the realm of
the Pecenegs in chap. 37 of his De Administrando Imperio.
39 Kayyap, De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, chap. 37, p.
170, ii. 68-71.
40 According to a Byzantine author (Joannes Scylitzes ­ Georgius
Cedrenus) two Peceneg tribal units (= provinces) supplied 20 000
warriors.
41 see O. Pritsak, „Lenzen-in Konstantina Porfirorodnoho“, Symbolae
in honorem Georgii Y. Shevelov (Munich, 1971), pp. 351-359.
42. Pletneva, „Pecenegi“, pp. 153-161.
43 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, pp. 166, 168, dee
A.N.Kurat’s map (cf. note 38 above).
44 Scerbak. „Znaki na keramike“ (see note 3 above), p. 376.
45 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, pp. 166, 168
46 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, pp. 166, 168
47 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, pp. 166, 168
48 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, pp. 166, 168
49 ed. W. Barthold, f. 38 a.
50 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, pp. 166, 168, also
Pletneva’s map (see note 37 above), p. 155.
51 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, pp. 166, 168, also
Pletneva’s map (see note 37 above).
52 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, pp. 166, 168
53 I am using the Marxian term to ulustrate a typical phenomenon
without any further connotation.
54 The context and scholarly literature are given by Moravcsik.
55 ed. Belowski in Monumenta Poloniae Historica, i (Lviv, 1864), p. 225.
56 Concerning the terminology see, e.g., A.Z. Togan, Ibn Fadlan’s
Reisebericht (Leipzig, 1939), pp. 271-285.
57 ed. Reinaud-de Slane (Paris. 1840), p. 205.
58 Scriptores, Rerum Hungaricum, i (Budapest, 1937), pp. 116-117.
59 I shall deal with the fate of the Varaz charizmatic clan in a special
study.
60 There ia a tremendous literature dealing with Peceneg lists. I will,
therefore, give here only some basic titles: J.Nemeth, „Zur Kenntnis
der Petschenegen“, Korosi Csoma-Archivum 1 (1921-1925), pp.
219-225; J. Nemeth. „Die Petschenegischen Stammesnamen“,
Ungarsche Jahrbrucher 10 (1930), pp. 27-34; K.H.Menges. „Ety-
mological Notes on some Pacanag Names“, Byzantion 17 (1944-
1945), pp. 256-280.
61 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, pp. 166.
62 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, pp. 166,ll. 31-32.
63 Georgius Cedrenus, ed. Bekker, ii, pp. 582-584.
141
 ÀÂÈÒÎÕÎË
65 ed. Belovski, Monumenta Histirica, i, pp. 224-225. Concerning the
frontier see M. Hrusevskyj, Istorija Ukrajiny-Rusy, i (Kiev, 1913),
p. 241; A.N. Nasonov, Russkaja zemlja (Moskow, 1851), p. 67.
66 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, p. 48.
67 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, p. 54.
68 This Slavic word (zakon ‘law’) „can be regarded as a common
locution even in Middle Greek“, Moravcsik, in De Administrando
Imperio, ii, p. 146.
69 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, pp. 54, 56.
70 Povest’ vremennyx let. ed. D.S. Lixacev, i (Moscow-Leningrad,
1950), pp. 33-34.
71 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, p. 50.
72 Anne Comnene, Alexiade (regne de l’empereur Alexis l Comnene
1081-1118), ed. B. Leib, ii (Paris, 1937), p. 97; cf. P. V. Golubovskij,
„S kakogo vremeni mozno prosledit’ najuge Rusi sopsob zascity
taborom“, Trudy XI Arxeoiogiceskogo S’ezda v Kieve, ii (Moscow,
1902), pp. 72-79.
84 ed. Baron V. von Rosen (Rozen) in A. Kunik ­ V. Rozen, Izvestija
al-Bekri i drugix avtorov o Rusi i slovjanax (s.-Pv.), p. 43 (Arab.
text) = p.= 60.
85 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, p. 52, ll. 11-12.
86 Georgius Cedrenus, ed. Bekker, ii. pp. 584-585.
87 Concerning these computations cf. G. Vernadsky. The Mongols
and Russia (New Naven, 1953), pp. 217-219.
88 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, p. 166, ll. 32-33.
90 O. Pritsak, „From the Savars to the Hungarians“, Hungaro-Turcica,
Studies in Honour of Julius Nemeth (Budapest, 1975).
92 ‘Geodesy’, ed. P,G. Bulgakov (Cairo, 1962), p. 47 = Russian transl.
by P.G. Bulgakov (Tashkent, 1966), pp. 95-96.
93 N.A. Mescerskij, Istorija iudejskoj vojny Josifa Flavija v
drevnerusskom perevode (Moscow-Leningrad, 1958), p. 454.
95 Conceming the etymologies of Xwalis (> Xwali As) and Burtas (>
Furd As) see N. Golb ­ O. Prisak, An original document of the
Khazarian Jews (University of Chicago Press) [in press]. Constantine
calls the Burtas by mane Ìïñäßá (De Administrando Imperio, ed.
Moravcsik, chap. 37 p. 168, l. 46).
97 O. Pritsak, Die Bulgarische Fürstenliste (Weisbaden, 1955, pp. 85-90.
98 O. Pritsak, „Kasgaris Angaben über die Sprache der Bolgaren“,
ZDMG, 109 i (1959), p. 106.
99 Pritsak, ZDMG, 109 i, p. 107.
100 Scerbak, „Znaki na keramike“, pp. 385-389, pl. 6.
101 See Vasil’evskij, Trudy, i, pp. 11-12; Pletneva, „Pecenegi“, pp.
200-212.
102 Vasil’evskij, Trudy, i, pp. 38-57
103 See note 55 above.
104 See note 84 above, cf. Markwart, Osteuropaische und Ostasiatische
Áåëåæêè íà ïðåâîäà÷à
Ìàêàð è êðàòêî è ìàêñèìàëíî ñèíòåçèðàíî, èçñ-
ëåäâàíåòî íà ïðîô. Ïðèöàê äàâà èçêëþ÷èòåëíî öåííè
çà áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà ñâåäåíèÿ. Òå ñòà-
âàò äâîéíî ïî-öåííè, òúé êàòî ïå÷åíåãèòå ñà áèëè
åäèí âèíàãè ïðåíåáðåãâàí ïðîáëåì â áúëãàðñêàòà èñ-
òîðèîãðàôèÿ. Ïðè÷èíàòà çà òîâà ïîäöåíÿâàíå å, ÷å
òÿõíîòî èçó÷àâàíå å ñâúðçàíî ñ íÿêîëêî âúïðîñà, êîè-
òî ïðåäñòàâëÿâàõà òàáó çà äîñêîðî íàïúëíî ñëàâèñ-
òè÷íàòà íè èñòîðèîãðàôèÿ. Òóê ñúâñåì íàêðàòêî èñ-
êàì äà ïîñî÷à íÿêîëêî îò òÿõ ïî ðåäà, êàêòî òå ñà
ðàçãëåäàíè îò ïðîô. Ïðèöàê.
Ïðè ðàçãëåæäàíåòî íà ïðîèçõîäà íà èìåòî è ïúð-
âîíà÷àëíèòå çåìè íà ïå÷åíåãèòå, ïðîô. Ïðèöàê, áàçè-
ðàéêè ñå íà ðàçíîîáðàçíè ñâèäåòåëñòâà (êèòàéñêè, òè-
áåòñêè, ãðóçèíñêè, ñèðèéñêè), ïîñî÷âà, ÷å èñòèíñêîòî
142
Streif.
105 Cf. Povest’ vremennyx let. ed. Licacev, i, p. 109, s/a/ 1054.
106 Vasil’evskij, Trudy, i, pp. 310-26.
107 See note 86 above
108 A.P. Kazdan, „Ioann Mavropod, Pecenegi i Russie v seredine XI
v.“, Melanges G. Ostrogorsky, i (Belgrad, 1963), pp. 177-184.
109 Vasil’evskij, Trudy, i, pp. 67-68, 89-92.
110 Vasil’evskij, Trudy, i, pp. 96-106.
111 Moravcsik, Buzantinoturcica2, i. p. 88.
112. Gy. Gyorffy, „Bezenyok es magyarok“, Korosi Csoma-Archivum
Sppl. 1 (1939), pp. 399-434.
113 Ipat’evskaja letopis’, ed. A.A. Saxmatov = PSRL, ii (SPb, 1908),
col 533.
114 Cf. al-Marwazi, ed. Minorsky, p. *18 = Engl. transl., p. 30, and pp. 102-
104 (Commentary)’ see O. Pritsak, „Two Migratory Movenemts in Erasian
Steppe (9th-11th cent.)“ 26th Intemational Congress of Orientalists ­
Summaries of Papers, Supplement (New Delhi, 1964), pp. 5-7.
115 Cf. Povest’ vremennyx let. ed. Lixacev, i. p. 109 (s.a. 1054, 1061).
116 Povest’vremennyx let. ed. Lixacev, i. p. 31 (s.a. 915), p. 47 (s.a.
968) und pp. 52-53 (s.a. 971, 972).
117 Povest’vremennyx let. ed. Lixacev, i. p. 231 (s.a. 915).
118 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, chap. 40, p. 176 =
Engl. transl. by Jenkins, p. 502-503.
119 Povest’vremennyx let. ed. Lixacev, i. pp. 47-48; see also V. Parxomenko,
„Rus’i Pecenegi“, Slavia 8 (Praha, 1929-1931), pp. 138-144.
120. Cf. Hrusevskyi, istoria Ukrajiny-Rusy, i, thrd edition, pp. 476-477.
121 Povest’vremennyx let. ed. Lixacev, i. p. 53 (s.a. 972).
122 Povest’vremennyx let. ed. Lixacev, i. p. 55 (s.a. 980).
123 Povest’vremennyx let. ed. Lixacev, i. p. 83 (s.a. 988), pp. 84-85 (s.a. 992).
124 Povest’vremennyx let. ed. Lixacev, i. pp. 85-86.
125 Povest’vremennyx let. ed. Lixacev, i. pp. 87-88.
126 Povest’vremennyx let. ed. Lixacev, i. p. 83 (s.a. 988)
127 Povest’vremennyx let. ed. Lixacev, i. p. 83; cf. Hrusevskyj, Istoria
Ukrajiny-Rusy, i, thir edition, pp. 239-241.
128 Povest’vremennyx let. ed. Lixacev, i. p. 59 (s.a. 985)
129 Pritsak, „The Decline of the Empire of the Oghuz Yabghu“, The
Annalis of the Ukrainian Academy of Arts and Sciences in the U.S.
2 ii (1952), pp. 279-280, and note 2; cf. D.A. Rasovskij, „Rus’i
kocevniki v eppoxu Svjatogo Volodimera“, Vladimirskij Sbornik
(Belgrad, 1938), pp. 149-154.
130 D.A, Rasovskij, „Rus’, Cernye Klobuki i Polovcy c XII v.“,
Festschrift Petur Nikov (Sofia, 1940), pp. 369-378; D.A, Rasovskij,
„O roli Cernyx Klobukov v istorii Drevej Rusi“, Seminarium
Kondakovianum 1 (1927), pp. 93-109.
131 Povest’vremennyx let. ed. Lixacev, i. pp. 101-102.
èìå íà ïå÷åíåãèòå å áèëî âñúùíîñò òîõàðèéñêîòî „êàí-
ãàð“, êîåòî òå ñà çàïàçèëè äî êðàÿ íà èñòîðè÷åñêîòî
ñè ñúùåñòâóâàíå êàòî èìå íà óïðàâëÿâàùèÿ ñëîé íà
òÿõíàòà äúðæàâà. Òîâà åòíè÷åñêî (êàòî ïðîòèâîñ-
òîÿùî íà ïîëèòè÷åñêîòî ïå÷åíåãè) èìå ôèãóðèðà â èç-
òî÷íèöèòå çà òåðèòîðèèòå îò Àðàëñêî ìîðå äî ñðåä-
íîòî òå÷åíèå íà Ñúð Äàðÿ, íà çàïàä îò Òàðèì è íà
çàïàä îò Òèáåò â åäèí ïåðèîä îò êðàÿ íà 2 âåê ñë.Õð.
äî ïúðâàòà ïîëîâèíà íà 8 âåê ñë.Õð., êàêòî è â Êàâêàç
(ðàéîíà íà Òðàíñêàâêàçêèòå ïðîõîäè) íå ïî-êúñíî îò 5
âåê ñë.Õð. Çà îòáåëÿçâàíå å òóê, ÷å îùå Äèìèòúð Ñú-
ñúëîâ (êîéòî ïîñî÷âà ñúùèòå êèòàéñêè èçòî÷íèöè, êî-
èòî ïîñî÷âà è Ïðèöàê) òâúðäåøå, ÷å ãîëåìè ÷àñòè îò
õóíî-áúëãàðèòå ñà îñòàíàëè â Öåíòðàëíà Àçèÿ (èìåí-
íî â ïîñî÷åíèòå ðàéîíè) „äîðè äî âðåìåòî íà Êóáðàò,
à ìîæå áè è íà ñèíîâåòå ìó“ („Àâè-Òîõîë“, êí. 2, ñòð.
73), ò.å. êðàÿ íà 7, íà÷àëîòî íà 8 âåê. Êîëêîòî äî

ñâåäåíèÿòà çà ïðèñúñòâèåòî íà êàíãàðèòå â Êàâêàç
ïðåäè 5 âåê, òî å îò îãðîìíî çíà÷åíèå, òúé êàòî òîâà
îçíà÷àâà, ÷å òå èëè ñà áèëè ïîä÷èíåíè íà áúëãàðèòå,
èëè ñà æèâååëè â íåïîñðåäñòâåíî ñúñåäñòâî ñ òÿõ. Ïðè
âñè÷êè ñëó÷àè è äâåòå ìåñòîîáèòàëèùà íà êàíãàðèòå
(ïå÷åíåãèòå), ïðåäè òå äà çàåìàò ïî-êúñíî (9-10) çå-
ìèòå íà ñåâåð îò ×åðíî ìîðå, ñ êîèòî íàé-âå÷å òå ñå
àñîöèèðàò â èñòîðè÷åñêàòà íàóêà, ñà áèëè òÿñíî ñâúð-
çàíè ñ èñòîðè÷åñêèÿ ïúò íà áúëãàðèòå. Ñàìî åäíè ïîä-
ðîáíè èçñëåäâàíèÿ ùå ìîãàò äà ïîòâúðäÿò èëè îòõ-
âúðëÿò åäíà õèïîòåçà,÷å â ñúñòàâà íà òàêà íàðå÷åíè-
òå ïå÷åíåãè îùå ïðåäè íàñòàíÿâàíåòî èì â íåïîñðåäñ-
òâåíà áëèçîñò äî Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ íå ñà ñå íàìèðà-
ëè ïîñëåäíèòå ãðóïè áúëãàðè, ìèãðèðàùè â Öåíòðàëíà
Àçèÿ è Êàâêàç. Âúçìîæíî å è òîâà êàíãàðèòå îò Êàâ-
êàç, çà êîèòî íÿìà ñâåäåíèÿ îò 7 âåê íàòàòúê, äà ñà
áèëè îòâåäåíè íà çàïàä îùå îò Àñïàðóõ è äà ñà ñå
çàñåëèëè çàåäíî ñ áúëãàðèòå íà þã îò Äóíàâà ïî÷òè 4
âåêà ïðåäè îñíîâíàòà ãðóïà òåõíè ñúïëåìåííèöè ñúùî
äà ñå çàñåëèëè òàì.
Èìåòî íà êàíãàðèòå ñå ñâúðçâà ñ „êàìúê“ è „êàìå-
íåí ãðàä“ è Ïðèöàê îïðåäåëåíî ïîñî÷âà, ÷å òå ñà áèëè
îáèòàòåëè íà ãðàäîâå â Öåíòðàëíà Àçèÿ, ïðåäè äà
çàïî÷íàò íîìàäñêè æèâîò ñëåä èçñåëâàíåòî ñè. Îò
äðóãà ñòðàíà, çà âðåìåòî, ïîñî÷åíî çà „êàâêàçêèòå“
êàíãàðè, êàêòî òå, òàêà è áúëãàðèòå ñà îïèñàíè êàòî
ãðàäîñòðîèòåëè, ïðèòåæàâàùè ìíîãî ãðàäîâå. Âñè÷êî
òîâà ãîâîðè çà áëèçêî ðîäñòâî, àêî íå çà èäåíòè÷íîñò
íà êàíãàðè è áúëãàðè è íå å ëè òóê îòãîâîðúò íà âúï-
ðîñà êàê è êîé å ïîñòðîèë ãðàìàäíèòå êàìåííè ñòðî-
åæè íà Ïëèñêà è Ïðåñëàâ, ïîäîáíè íà êîèòî èìà ñàìî
â Öåíòðàëíà Àçèÿ è Ñåâåðíà Èíäèÿ.
Âíèìàíèå çàñëóæàâàò è ñâåäåíèÿòà çà âðúçêàòà
íà ïå÷åíåãèòå ñ äèíàñòè÷åñêèÿ ðîä À-øè-íà. Âåðîÿòíî
òóê ñå êðèå è çàãàäêàòà îêîëî ïðîèçõîäà íà Àñåíîâöè.
Ãîëÿì èíòåðåñ ïðåäèçâèêâà è äàäåíîòî àäìèíèñò-
ðàòèâíî äåëåíèå íà äúðæàâàòà íà ïå÷åíåãèòå. Âòî-
ðàòà ïî ðàíã ïðîâèíöèÿ, îò ëÿâàòà ñòðàíà, ò.å. ïðî-
âèíöèÿòà íà ñúâëàäåòåëÿ ñå å íàðè÷àëà Êîóðòçèòçî-
óð, êîåòî å âñúùíîñò Êóðò-çèò-çóð, êàòî ïîñëåäíàòà
÷àñò ïðåäñòàâëÿâà òèòëàòà òñóð/òñîð, êîÿòî òî÷íî
â òàçè ïðîâèíöèÿ ñå îòêðèâà ìíîãîêðàòíî. Êàêòî ïî-
ñî÷èõìå âúâ âòîðè áðîé íà „Àâè-Òîõîë“ òàçè òèòëà å
âñúùíîñò ôîðìà íà òèòëàòà öàð, êîÿòî ïî òîâà âðå-
ìå å áèëà âòîðà ïî ðàíã òèòëà ñëåä êàãàí â äúðæàâà-
òà íà ïå÷åíåãèòå. Ïðîô. Ïðèöàê ïîñî÷âà àðàáñêè ñâè-
äåòåëñòâà, ñïîðåä êîèòî âëàäåòåëñêèÿò ñëîé íà ïå-
÷åíåãèòå (òðèòå íàé-âèñîêè ïî ðàíã ïðîâèíöèè íà êàí-
ãàðèòå) å ãîâîðåë íà áúëãàðñêè åçèê (áóðäæàíñêè â àðàá-
ñêèòå èçòî÷íèöè). Îñâåí òîâà îùå äâå ïðîâèíöèè î÷å-
âèäíî ñà áèëè çàñåëåíè ñ áúëãàðè ïðè çàâçåìàíåòî èì
îò ïå÷åíåãèòå. Tîâà ñà øåñòàòà è îñìàòà ïðîâèíöèÿ
îòëÿâî ­ Áîðîòàëìàò è Áîèëà Æóïàí. Òîâà ñà òåðè-
òîðèèòå, íàñåëÿâàíè ïðåäè îò „÷åðíèòå áúëãàðè“, îáè-
òàâàùè òàêà íàðå÷åíàòà Åïèñêîïèÿ Îíîãîíäóðèÿ, êú-
äåòî å ïðåñòîÿë Êèðèë Ôèëîñîô ïî âðåìå íà èçâåñòíà-
òà ñè „Õàçàðñêà ìèñèÿ“. Íàçâàíèåòî íà îñìàòà ïðî-
âèíöèÿ, Áîèëà Æóïàí, óêàçâà òèòëàòà íà íåéíèÿ óï-
ðàâèòåë è å ñúùàòà êàòî òàçè, èçïèñàíà âúðõó åäèí
ñúä îò ñúêðîâèùåòî íà Íàãè Ñåíò Ìèêëîø, êîåòî Ïðè-
öàê ñìÿòà çà ïå÷åíåæêî, íî Áîèëà Æóïàí å ïðåäè âñè÷-
êî áúëãàðñêà òèòëà.
ÀÂÈÒÎÕÎË
Îùå åäíî ïëåìåííî èìå ïðèâëè÷à âíèìàíèåòî, íî
ïëåìåòî èñãèë, êîåòî Ïðèöàê ñìÿòà çà òþðêñêî è çà
ïúðâîíà÷àëíî èìå íà ïî-êúñíèòå ñåêëåðè íà Óíãàðèÿ.
Òóê ìîæåì äà îòáåëåæèì, ÷å åäíî îò òðèòå ïëåìå-
íà, îáðàçóâàëè Âîëæêà Áúëãàðèÿ, ñå å íàðè÷àëî åñåãåë,
èëè åñãåë. Êàêòî âèæäàìå îò èçñëåäâàíåòî íà ïðîô.
Ïðèöàê, ïðåäè äà áúäàò íàïàäíàòè îò õàçàðèòå è
îãóçèòå â 830 ã., ïå÷åíåãèòå ñà æèâååëè â íåïîñðåäñò-
âåíà áëèçîñò äî âîëæêèòå áúëãàðè (ìåæäó Óðàë è Âîë-
ãà) è íèùî ÷óäíî ïëåìåòî èñãèë äà å âñúùíîñò ÷àñò
îò åñãåë. Âïîñëåäñòâèå, êàêòî ñå âèæäà îò ïîñëåäíà-
òà ãëàâà, ïå÷åíåãè è âîëæêè áúëãàðè ÷åñòî ñà áèëè
ñúþçíèöè ñðåùó îáùèòå íåïðèÿòåëè ­ ðóñè è îãóçè.
Âñè÷êî êàçàíî çà àäìèíèñòðàòèâíîòî äåëåíèå íà
äúðæàâàòà íà ïå÷åíåãèòå åñòåñòâåíî ïîòâúðæäàâà
çàêëþ÷åíèåòî íà ïðîô. Ïðèöàê, ÷å „õóíî-áúëãàðñêèÿò
åçèê è êóëòóðíà òðàäèöèÿ“ ñà áèëè âàæåí åëåìåíò â
äúðæàâàòà. Ñâåäåíèÿòà çà àðàáñêèòå õðîíèñòè îò
10 è 11 âåê, ñâúðçàíè ñ åçèêà íà óïðàâëÿâàùèÿ åëèò íà
ïå÷åíåãèòå, ñúùî îòãîâàðÿ íà äîñåãà î÷åðòàâàùàòà
ñå êàðòèíà. Íî íà êàêú⠄áúëãàðñêè“ ñà ãîâîðèëè êàí-
ãàðèòå? Ïðèöàê îòáåëÿçâà, ÷å ïðåäè òîâà òå ñå ãîâî-
ðåëè òîõàðèéñêè åçèê, à ïî-êúñíî èçòî÷íîèðàíñêè. Ïå-
÷åíåãèòå íå ñà ãîâîðåëè íà òþðêñêè åçèê, à íà åçèê,
áëèçúê äî åçèöèòå, ãîâîðåíè õèëÿäîëåòèÿ ïð.Õð. â Öåí-
òðàëíà Àçèÿ, Ïàìèð è Òàðèì ­ ïðàðîäèíàòà íà áúë-
ãàðèòå. Ñàìî òàêà ìîæå äà ñå îáÿñíè êàê íà òîõà-
ðèéñêè è èçòî÷íîèðàíñêè òåõíèÿò åçèê å ìîãúë äà ñòà-
íå „áúëãàðñêè“ çà àðàáñêèòå õðîíèñòè. Ñàìî òàêà ïåð-
ñïåêòèâà ìîæå äà îñâåòëè îùå åäèí âúïðîñ ­ äîñåãà
óñèëåíî èçáÿãâàí îò áúëãàðñêèòå èñòîðèöè è åçèêîâå-
äè ­ êàê å âúçìîæíî â 11-12 âåê áúëãàðñêèÿò åçèê
(íàðè÷àí „ñëàâÿíñêè“) äà íå ïðåòúðïè íèêàêâè èçìå-
íåíèÿ, âúïðåêè ÷å áúëãàðèòå å òðÿáâàëî ïðåç òîçè ïå-
ðèîä äà àñèìèëèðàò åäíî íàé-ìàëêî 800 000 íàñåëåíèå,
ïðåñåëèëî ñå â Áúëãàðèÿ çà ìíîãî êðàòúê ïåðèîä, ïðè
òîâà íàñåëåíèå, êîåòî çà íÿêîëêî äåñåòèëåòèÿ å ãîñ-
ïîäñòâàùî òàì. Òðÿáâà äà èìàìå ïðåäâèä, ÷å áúëãàðñ-
êîòî íàñåëåíèå ïî òîâà âðåìå å áèëî îáùî íå ïîâå÷å
îò 1,5 ìèëèîíà. Òóê òðÿáâà äà ñå äîáàâÿò è ïî-êúñíè-
òå ïðåñåëåíèÿ íà êóìàíèòå, ñ êîèòî èäâàò è ïîñëåä-
íèòå ãðóïè áúëãàðè îò ×åðíà Áúëãàðèÿ è êîèòî êàòî
îáù áðîé âåðîÿòíî ñúùî ñà áèëè â ãðàíèöàòà 500 000
ò.å. çà åäèí ñúâñåì êðàòúê ïåðèîä áúëãàðèòå å òðÿá-
âàëî åçèêîâî äà àñèìèëèðàò íàñåëåíèå, ïî÷òè êîëêîòî
ñàìèòå òÿõ íà áðîé, ïðè òîâà áåç äà „çàìúðñÿò“ „ñëà-
âÿíñêèÿ“ ñè åçèê. Òàêúâ ñöåíàðèé å íåâúçìîæåí. Íåêà
ñè ñïîìíèì êàêúâ åôåêò å èìàë ñàìèÿò áúëãàðñêè åçèê
ïðè çàñåëâàíåòî íà ãðóïà áúëãàðè â Èòàëèÿ ­ åäèí
èòàëèàíñêè åïèñêîï å ñúæàëÿâàë çà „èç÷åçâàíåòî íà
õóáàâèÿ ëàòèíñêè åçèê ñëåä èäâàíåòî íà áúëãàðèòå“.
Ïðè òîâà òóê ñòàâà äóìà çà íåñðàâíèìè ïðîïîðöèè,
òúé êàòî áúëãàðèòå â Èòàëèÿ ñà áèëè ìíîãî ïî-ìàë-
êî íà áðîé îò çàâàðåíîòî íàñåëåíèå è äîðè îò íàõëó-
ëèòå çàåäíî ñ òÿõ ëîíãîáàðäè.
Íà òàçè è íà äîñòà äðóãè âúïðîñè, êîèòî ïîñòàâÿ
èçñëåäâàíåòî íà ïðîô. Ïðèöàê, áúëãàðñêàòà èñòîðè-
÷åñêà íàóêà òðÿáâà äà îòãîâîðè, çà äà áúäàò ïîñòàâå-
íè ïî ìåñòàòà èì ìàíèïóëèðàíèòå äåñåòèëåòèÿ íà
ðåä âúïðîñè çà åòíè÷åñêèÿ õàðàêòåð íà áúëãàðñêàòà
íàðîäíîñò è çà áúëãàðñêèÿ åçèê.
Äèìèòúð Èë. Äèìèòðîâ
143
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÒÈÒËÀÒÀ ÊÀÍÀÑÓÁÈÃÈ
ÄÈÌÈÒÚÐ ÈË. ÄÈÌÈÒÐÎÂ
 õîäà íà íàøåòî èçñëåäâàíå çà ïðîèçõîäà è çíà÷åíè-
åòî íà áúëãàðñêàòà âëàäåòåëñêà òèòëà ÖÀÐ âúçíèêíàõà ðå-
äèöà âúïðîñè, ñâúðçàíè ñ òèòëèòå „ÊÀÉ ÑÀÐ, ÊÈ ÑÀÐ,
ÊÀÍ ÑÀÐ È ÊÍßÑ (3)“, êîèòî îñòàíàõà íåðåøåíè. Òîãà-
âà èçêàçàõìå ìíåíèåòî, ÷å òå ìîãàò äà áúäàò ðåøåíè ñàìî
àêî ñå „èçñëåäâà ïðîèçõîäúò, çíà÷åíèåòî è èñòîðèÿòà íà
äðóãà èìïåðñêà òèòëà, íîñåíà îò áúëãàðñêèòå âëàäåòåëè ­
ÊÀÍÀÑÓÁÈÃȓ („Àâè-Òîõîë“, áðîé 2, ñòð. 16). Òóê ïðåä-
ëàãàìå åäíî òàêîâà èçñëåäâàíå, êîåòî âñúùíîñò å ðàçâè-
òèå íà ïúðâîíà÷àëíàòà òåìà ­ ìîíàðõè÷åñêàòà òèòóëàòó-
ðà íà áúëãàðñêèòå âëàäåòåëè.
ÏÎÃÐÅØÍÀ ÏÅÐÑÏÅÊÒÈÂÀ
Èçêëþ÷èòåëíîòî ìíîãîîáðàçèå íà ñâåòîâíàòà ìîíàð-
õè÷åñêà èíñòèòóöèÿ åñòåñòâåíî ïðåäïîëàãà è ìíîãîîáðà-
çèå íà òèòëèòå, èçðàçÿâàùè íåéíèòå ïðîèçõîä, õàðàêòåð è
àâòîðèòåò. Â ïðåäèøíîòî íè èçñëåäâàíå ñïîìåíàõìå çà
íåâîëíè è óìèøëåíè ñìåñâàíèÿ è ñúïîñòàâÿíèÿ íà ðàç-
ëè÷íè è íåñúïîñòàâèìè ïî ñâîÿ õàðàêòåð è çíà÷åíèå òèò-
ëè. Íàé-÷åñòî îáúðêâàíèÿòà íà ïîíÿòèÿòà, àêî íÿìàò ñúâ-
ðåìåíåí ïîëèòè÷åñêè îòòåíúê, ñà ðåçóëòàò íà ïîãðåøíè
ïðåäñòàâè, èìàùè òâúðäå ñòàðè êîðåòè â åâðîïåéñêàòà öè-
âèëèçàöèÿ.
Ñðåäíîâåêîâíà Åâðîïà íàñëåäÿâà èìïåðñêàòà êîíöåï-
öèÿ îò Ðèìñêàòà èìïåðèÿ è çàåäíî ñ íåÿ èçöÿëî ïîäìåíå-
íîòî çíà÷åíèå íà òèòëèòå â äúðæàâíàòà éåðàðõèÿ. Ñëåä
óñòàíîâÿâàíå íà ðåïóáëèêàíñêèÿ ðåæèì â Ðèì äðåâíàòà
ìîíàðõè÷åñêà èíñòèòóöèÿ íà åòðóñêèòå çàïàçâà ñàìî æðå-
÷åñêèòå ñè ôóíêöèè ­ à ñàìàòà òèòëà ÐÅÊÑ ïî÷òè äîáèâà
ñòàòóòà íà íåîôèöèàëíî çàáðàíåíà, ðóãàòåëíà äóìà. Òâúð-
äå ñêîðî îáà÷å õàðàêòåðíàòà êàêòî çà ñúâðåìåííèòå, òàêà
è çà äðåâíèòå ðåïóáëèêàíñêè ìàãèñòðàòóðè êîðóïöèÿ íà-
ëàãà íàìèðàíåòî íà äðóãè òèòëè, êîèòî äà çàìåñòÿò ñòàíà-
ëàòà íåóäîáíà òèòëà ÐÅÊÑ. Â ðåçóëòàò íà åëåìåíòàðåí
êàìóôëàæ, ïðåäíàçíà÷åí íà „îáùåñòâåíîòî ìíåíèå“, åä-
íà ÷èñòî âîåííà òèòëà ­ ÈÌÏÅÐÀÒÎÐ, å ïîñòàâåíà íà âúðõà
íà äúðæàâíàòà ñòðóêòóðà, äîïúëâàíà ïðè íóæäà îò ÖÅ-
ÇÀÐ, ÏÐÈÍÖÅÏÑ è äð. Ðåçóëòàò, íàïúëíî åñòåñòâåí è
õàðàêòåðåí çà Ðèìñêàòà ðåïóáëèêàíñêà èíñòèòóöèÿ. Ãîð-
íèòå „òèòëè“, èçäèãíàòè äî ñâåòîâåí ñòàòóñ îò Ðèìñêàòà
èìïåðèÿ, ïîñëóæèõà ñëåä íåéíîòî ðóõâàíå çà åòàëîí ïðè
ôîðìèðàíåòî íà „âàðâàðñêèÿ“ õàîñ íà Åâðîïåéñêîòî ñðåä-
íîâåêîâèå.
Ïîäîáíî îáðúùàíå ñ ãëàâàòà íàäîëó èìàìå ïðè Ãúð-
öèÿ, è ïðè Âèçàíòèÿ. È äíåñ â àêàäåìè÷íèòå ñïðàâî÷íèöè
ìîæå äà ñå íàìåðè ïðåâîäúò íà òèòëàòà ÀÐÕÎÍÒ êàòî
ÊÐÀË â òåñåí ñìèñúë è ïî-îáùî êàòî ÂËÀÄÅÒÅË. Íèùî
ïî-ïîãðåøíî îò òîâà. Èìåííî èíñòèòóöèÿòà íà àðõîíòè-
òå â êðàÿ íà âòîðîòî õèëÿäîëåòèå ïð.Õð. ñëàãà êðàÿ íà
ãðúöêàòà ìîíàðõè÷åñêà òðàäèöèÿ è ïîñòàâÿ íà÷àëîòî íà
èçãðàæäàíåòî íà „äåìîêðàöèÿ“. Ïðîöåñúò íà ðàçãðàæäà-
íå íà èíñòèòóöèÿòà å ìíîãîåòàïåí, ñïîðåä Àðèñòîòåë-ïå-
òåòàïåí. Ïîñëåäíèÿò äðåâíîãðúöêè íàñëåäñòâåí âëàäåòåë
144
Êîäðóñ óìèðà îêîëî 1068 ã.ïð.Õð. Ïúðâî ÏÎËÅÌÀÐÕÚÒ
ïîåìà âîåííèòå ôóíêöèè íà âëàäåòåëÿ, ñëåä òîâà ÀÐÕÎÍ-
ÒÚÒ ãî îñâîáîæäàâà è îò äúðæàâíè÷åñêèòå ìó ôóíêöèè.
Èíñòèòóöèÿòà íà ÀÐÕÎÍÒÈÒÅ ñòàâà èçáèðàåìà â 752
ã.ïð.Õð., à â 712 ã. òÿ ñå ïðåâðúùà â îëèãàðõèÿ, ïúðâî
ïîçåìëåíà, à ñëåä òîâà ïàðè÷íà; ïîñëåäíàòà å ïî-ïîïó-
ëÿðíà äíåñ êàòî ­ ðåïóáëèêà. Îò ñòàðàòà ìîíàðõè÷åñêà
èíñòèòóöèÿ îñòàâà íèùî îçíà÷àâàùàòà „êàíöåëàðèÿ“ ïî
ðåëèãèîçíèòå äåëà, êàòî çàâåæäàùèÿò ÿ ÀÐÕÎÍÒ ïîëó-
÷àâà êàòî äîïúëíåíèå è äðåâíàòà èçòî÷íà òèòëà ÂÀÑÈ-
ËÅÂÑ, ò.å. ÀÐÕÎÍÒ-ÂÀÑÈËÅÂÑ. Ïîñëåäíàòà òèòëà âî-
äà íà÷àëîòî ñè îò ìíîãî äðåâíà òðàäèöèÿ, îòáåëÿçàíà çà
ïðúâ ïúò â Åãèïåò îò Òðåòàòà äèíàñòèÿ. Òîâà íå ïðå÷è îáà÷å
íà èìïåðàòîðà íà Èçòî÷íà Ðèìñêà èìïåðèÿ (Âèçàíòèÿ),
çà äà èçòúêíå „åëèíèñòè÷íè òðàäèöèè“, äà ñå îêà÷è èìåí-
íî ñ òàçè íÿìàùà íèùî îáùî ñ åëèíèçìà òèòëà ÂÀÑÈ-
ËÅÂÑ. Âúðõúò â òîâà òâúðäå ëþáèòåëñêî îòíîøåíèå êúì
òèòëèòå âúâ Âèçàíòèÿ å ïðåâîäúò íà áúëãàðñêàòà èìïåðñ-
êà òèòëà (èçâúðøåí áåç ñúìíåíèå îò ãðúöêè ïèñàð) ÊÀ-
ÍÀÑÓÁÈÃÈ ñ ÀÐÕÎÍÒ. Òàêà åäíà äðåâíà íàñëåäñòâåíà
èìïåðñêà òèòëà å áèëà ïðèðàâíåíà êúì çâàíèå, îãëàâÿâà-
ùî ïî òîâà âðåìå åäíîãîäèøíà ìàãèñòðàòóðà!?
Êàêâî çíàåì íèå äíåñ çà áúëãàðñêàòà òèòëà ÊÀÍÀÑÓ-
ÁÈÃÈ? Ïî÷òè íèùî. íÿìà êîíñåíñóñ äîðè ïî âúïðîñà äà-
ëè òÿ òðÿáâà äà ñå ïèøå êàòî åäíà, êàòî äâå èëè êàòî òðè
äóìè.
ÄÎÊÒÐÈÍÅÐÑÒÂÎÒÎ
 ïîïóëÿðíàòà êíèæíèíà, êàêòî è â ó÷åáíèöèòå ïî èñ-
òîðèÿ ïðîäúëæàâà äà ïðèñúñòâà òèòëàòà ÕÀÍ, òèòëà, êîÿ-
òî íå ñàìî íèêîãà íå å áèëà èçïîëçâàíà îò ñàìèòå áúëãà-
ðè, íî íå å áèëà óïîòðåáÿâàíà è îò ñúñåäíèòå èì íàðîäè,
êîãàòî å òðÿáâàëî äà ñå îáúðíàò êúì áúëãàðñêè âëàäåòåë.
Èñòîðèöèòå, êîèòî ñå îïèòâàò äà íàëîæàò â áúëãàðñêàòà
èñòîðè÷åñêà íàóêà òþðêñêàòà òåîðèÿ çà ïðîèçõîäà íà áúë-
ãàðèòå („ïðàáúëãàðèòå“, êàêòî òå ãè íàðè÷àò), îáÿñíÿâàò
òèòëàòà ÊÀÍÀÑÓÁÈÃÈ ñ òèòëèòå ÕÀÍ ÁÅà è ßÁÃÓ, ïîñ-
òàâÿíè â íàé-ðàçëè÷íè îòíîøåíèÿ åäíà ñïðÿìî äðóãà. Ñïî-
ðåä òÿõ òåçè òðè òèòëè ñà „òþðêñêè“, ÕÀÍ ñ ÊÀÍÀ, ßÁ-
ÃÓ å ÑÓÁÈÃÈ, êàòî å ïðîèçâåäåíî è òúëêóâàíåòî ÑÓÁÈ-
ÃÈ = ÑÞ-ÁÅÃ-È, êîåòî îçíà÷àâàëî „íà÷àëíèê íà âîéñ-
êàòà“. Èíòåðåñíîòî â ñëó÷àÿ å, ÷å äâåòå ïîëèòè÷åñêè äîê-
òðèíè, êîèòî óæ ñè ñúïåðíè÷àò â áúëãàðñêàòà îôèöèàëíà
èñòîðèîãðàôèÿ, „ïàíñëàâèçìúò“ è „ïàíòþðêèçìúò“, ñà â
ñòðàííà õàðìîíèÿ ùî ñå îòíàñÿ äî ãîðíîòî „îáÿñíåíèå“
íà ÊÀÍÀÑÓÁÈÃÈ! Ñ ïîäðîáíîñòè îòíîñíî ãîðíàòà òåî-
ðèÿ ìîæå äà ñå çàïîçíàåòå â êíèãàòà íà Ñò. Ñòàíèëî⠄Áúë-
ãàðñêàòà ìîíàðõèÿ ïðåç Ñðåäíèòå âåêîâå“, „Àíäèíà“, Âàð-
íà, 1994, ñòð. 10-22.
Òóê íÿìà äà êîìåíòèðàìå âêëþ÷âàíåòî íà ÁÅà â òèò-
ëàòà ÊÀÍÀÑÓÁÈÃÈ, òúé êàòî òîâà å ÿâåí àáñóðä, ñàìî
ùå îòáåëåæèì, ÷å òàçè òèòëà íå å îò òþðêñêè, à îò äðåâ-

íîïåðñèéñêè ïðîèçõîä. Êîëêîòî äî òèòëàòà ÕÀÍ, îùå
Ìàêñ Ìþëåð ïîñî÷è èíäîåâðîïåéñêèÿ ïðîèçõîä íà òàçè
òèòëà. Îñâåí òîâà òèòëàòà ÊÀÍ (ÊÀÍÀ, ÊÀÂÀ, ÊÀÍÅ,
ÊÀÍÈ) íå å ðàâíîçíà÷íà íà ÕÀÍ íèòî êàòî ñòàòóò, íèòî
êàòî ñúäúðæàíèå â ìîíàðõè÷åñêàòà òèòóëàòóðà. È äâåòå
òèòëè ñà áèëè äîáðå èçâåñòè íà êèòàéñêèòå èñòîðèöè, íî
â êèòàéñêèòå õðîíèêè òå ñà ÿñíî ðàçãðàíè÷åíè è íèêîãà íå
ñà áèëè ïðèðàâíÿâàíè åäíà ñ äðóãà. Â òÿõ òèòëàòà ÊÀÍ
(ÊÀÍ-Þ) å èìàëà çíà÷åíèåòî íà ÈÌÏÅÐÀÒÎÐ è òàêà å
áèëà ïðèðàâíÿâàíà êúì êèòàéñêàòà ìîíàðõè÷åñêà òèòóëà-
òóðà, äîêàòî ÕÀÍ å îòãîâàðÿëà íà ÂÀÍÃ (âòîðîñòåïåííà
òèòëà â êèòàéñêàòà éåðàðõèÿ, îòãîâàðÿùà íà ÊÐÀË).
Ùå ñå ñïðåì ìàëêî ïî-ïîäðîáíî íà òðåòàòà, ïîñî÷åíà
îò „òþðêîëîçèòå“, òèòëà ßÁÃÓ, òúé êàòî ôîíåòè÷íî òÿ å
îòíîñèòåëíî áëèçà íà ÑÓÁÈÃÈ è îñâåí òîâà èìà èíòå-
ðåñíà èñòîðèÿ. Òàçè èñòîðèÿ îáà÷å íå ìîæå äà ñå ñâúðæå
â íåéíîòî íà÷àëî ñ òþðêñêèòå íàðîäè. Òàçè òèòëà å çàåì-
êà îò òþðêñêèòå åçèöè îò èíäîåâðîïåéñêà åçèêîâà ñðåäà
(âåðîÿòíèÿò £ ïðîèçõîä å òîõàðèéñêè). Òèòëàòà ßÁÃÓ å
áèëà íîñåíà îò ïðåäâîäèòåëèòå íà ïåòòå ïëåìåíà (èëè íà-
ðîäè), êîèòî îêîëî 135 ã.ïð.Õð. çàâëàäÿâàò Ñðåäíà Àçèÿ.
Òÿ å äîáðå äîêóìåíòèðàíà îò íóìèçìàòè÷íèòå íàõîäêè îò
òîçè ïåðèîä (îò íàõëóâàíåòî íà òåçè ïëåìåíà äî èçãðàæ-
äàíåòî íà òÿõíàòà èìïåðèÿ îêîëî 35-25 ã.ïð.Õð.). Òèòëàòà
ßÁÃÓ ïðèñúñòâà íåèçìåííî âúðõó âñè÷êè ìîíåòè, ñå÷åíè
îò ïúðâèÿ âëàäåòåë íà òàçè èìïåðèÿ, ïðåäâîäèòåëÿ íà êó-
øàíèòå Êàäæóëà Êàäâàñà (Êàäôèñåñ ­ ãð.). Íåãîâàòà ïúë-
íà òèòëà å èçãëåæäàëà òàêà: „ÌÀÕÀÐÀÄÆÀ-ÐÀÄÆÀÒÈ-
ÐÀÄÆÀ-ÊÓØÀÍÀÑÀ-ßÁÓÃÀÑÀ = ÂÅËÈÊÈß-ÖÀÐ-
ÖÀÐß-ÍÀ-ÖÀÐÅÒÅ-ÊÓØÀÍÑÊÈß-ßÁÃӓ (òóê ïóíêòó-
àöèÿòà å ïîñòàâåíà îò íàñ çà óäîáñòâî, â îðèãèíàëíèòå
íàäïèñè òàêàâà íÿìà). Âñè÷êè èçñëåäîâàòåëè íà ïðîáëå-
ìà ñà åäèíîäóøíè îòíîñíî ðàâåíñòâîòî ìåæäó ßÁÓÃÀ-
ÑÀ è ßÁÃÓ. Ïðè êóøàíñêàòà òèòóëàòóðà òàçè òèòëà óêàç-
âà ïðîèçõîäà íà âëàäåòåëÿ, ò.å. òÿ å áèëà „íàöèîíàëíàòà“
òèòëà íà äèíàñòèÿòà, îòãîâàðÿùà â çíà÷åíèåòî ñè íà òèò-
ëàòà êàòî ÃÀÍÊÀ, ÕÀÍ, ÊÐÀË è ò.í. Ñëåä îáåäèíÿâàíå-
òî íà ïåòòå ïëåìåíà èëè íàðîäè îò êóøàíèòå â åäíà èìïå-
ðèÿ òèòëàòà ßÁÃÓ ñòàâà âòîðîñòåïåííà, à ñëåä âêëþ÷âà-
íåòî â òàçè èìïåðèÿ è íà ÷àñòè îò Èíäèÿ è Ïåðñèÿ òÿ
ñòàâà òðåòîñòåïåííà. Òÿ îáà÷å íèêîãà íå ãóáè íàöèîíàë-
íîòî ñè çíà÷åíèå çà êóøàíñêèòå âëàäåòåëè, êîèòî íå ÿ ïðî-
ìåíÿò íèêîãà â ñâîÿòà òèòóëàòóðà, äîêàòî èìïåðñêèòå èì
òèòëè òúðïÿò íÿêîëêî ðåäàêöèè (âèæ ñï. „Àâè-Òîõîë“, áðîé
2). Êàêâî å áèëî êîíêðåòíîòî çíà÷åíèå íà ßÁÃÓ íà åçèêà
íà êóøàíèòå, êàê è êîãà òþðêñêèòå íàðîäè ñà çàåëè òàçè
òèòëà, å âúïðîñ, êîéòî íå ñå îòíàñÿ äî íàñòîÿùàòà òåìà,
íî íåéíèÿò ïúðâîíà÷àëåí âàðèàíò ßÁÓÃÀÑÀ èçãëåæäà
ñðîäåí íà ÞÁÈÃÈ (ÞÂÈÃÈ), êîåòî íè îòâåæäà ïðàâî
êúì ñëåäâàùèÿ âàæåí çà íàñ âúïðîñ.
ÑÓÁÈÃÈ ÈËÈ ÞÂÈÃÈ
 íàäïèñèòå, êîèòî ñà íè îñòàâèëè, áúëãàðèòå ñà çàïè-
ñàëè òèòëàòà íà ñâîÿ âëàäåòåë êàòî ÊÀÍÀÑÓÁÈÃÈ è â
åäèí ñëó÷àé êàòî ÊÀÍÅ-ÑÓÁÈÃÈ. Ïðîìÿíàòà íà ïúðâà-
ÀÂÈÒÎÕÎË
òà ÷àñò ÊÀÍÀ-ÊÀÍÅ íå å èçîëèðàíî ÿâëåíèå, âå÷å ïîñî-
÷èõìå íÿêîëêî èçâåñòíè âàðèàíòà íà òàçè òèòëà. Çà íàñ â
ñëó÷àÿ å âàæíà âòîðàòà ÷àñò, êîÿòî å âèíàãè ÑÓÁÈÃÈ, íî
çà êîÿòî â áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà íàóêàòà ñå óñòàíîâè
ôîðìàòà ÞÂÈÃÈ. Âúçìîæíî å òóê äà ñðåùàìå åäíî ïîñ-
ëåäñòâèå îò îïèòèòå äà ñå ðàç÷ëåíè äóìàòà ÊÀÍÀÑÓ-
ÁÈÃÈ, íàïðèìåð êàòî ÊÀÍÀÑ ÓÁÈÃÈ (ÞÂÈÃÈ), çà äà
ñå èíêîðïîðèðà ó÷àñòèåòî â íåÿ íà ßÁÃÓ (ßÁÓÃÀ). Âúç-
ìîæíî å äà å ïîñëåäñòâèå îò èíòåðïðåòàöèÿ íà êèòàéñêî-
òî ïðîèçíîøåíèå íà ÊÀÍÀÑÓÁÈÃÈ, êàòî ñúêðàòåíîòî
ÊÀÍÞ (ÊÀÍ-Þ). Èçõîæäàéêè îò êèòàéñêèòå èçòî÷íè-
öè, Äèìèòúð Ñúñúëîâ ñúùî îïðåäåëè áúëãàðñêàòà âëàäå-
òåëñêà òèòëà êàòî „ÊÀÕÀÍÚ ÞÂÈÃȓ.
Ñïîðåä íàñ åäèíñòâåíèÿò ïúò êúì ðåøåíèå íà òîçè
ïðîáëåì å äà ñå îïðåäåëè êàêâî îçíà÷àâà ñàìàòà äóìà èëè
ïîíÿòèå ÞÂÈÃÈ, çà äà ìîæåì èëè äà ÿ ïðèåìåì êàòî
ñúñòàâíà ÷àñò íà áúëãàðñêàòà âëàäåòåëñêà òèòëà, èëè äà ÿ
îòõâúðëèì. Â òîâà îòíîøåíèå å áåçñìèñëåíî äà ñå îáðú-
ùàìå êúì òþðêñêèòå åçèöè, òúé êàòî âå÷å ïîñî÷èõìå, ÷å
äîðè áëèçêàòà äî ÞÂÈÃÈ òèòëà ßÁÓÃÀ å çàåìêà îò òåçè
åçèöè. Â åäèí îò íàé-ñòàðèòå èíäîåâðîïåéñêè åçèöè îáà-
÷å ­ ñàíñêðèò, íàìèðàìå çíà÷åíèåòî íà òàçè äóìà íå ñàìî
êàòî ïîíÿòèå, à è êàòî ìîíàðõè÷åñêà òèòëà. Òàì êîðåíúò
ÞÂÀ (ÞÁÀ) îçíà÷àâà „ìëàä“ è êîãàòî å ñâúðçàíà ñ òèò-
ëà, îáèêíîâåíî îçíà÷àâà „ìëàä âëàäåòåë“, „ïðåñòîëîíàñ-
ëåäíèê“. Íàïðèìåð ñïðÿìî ÐÀÄÆÀ(ÖÀÐ) òÿ å ñëåäâàùàòà
ïî ðàíã òèòëà â äðåâíîèíäèéñêàòà ìîíàðõè÷åñêà òèòóëà-
òóðà ­ ÞÂÀÐÀÄÆÀ (ÌËÀÄ ÖÀÐ). Òÿ îáà÷å ìîæå äà èìà
è çíà÷åíèåòî „ñúâëàäåòåë“, êàêúâòî å áèë íàïðèìåð Õà-
ðàîñòðà (1 âåê ïð.Õð.) ñïðÿìî Ðàäæóëà, âëàäåòåëÿ íà èí-
äîñêèòñêîòî öàðñòâî ñúñ ñòîëèöà Ìàäàðà (ñåâåðíà Èí-
äèÿ). Õàðàîñòðà å áèë áàùà íà ñúïðóãàòà íà Ðàäæóëà è
êàòî òàêúâ å áèë íåãîâ ñúâëàäåòåë ñ òèòëàòà ÞÂÀÐÀÄÆÀ.
Òóê ñå íàòúêâàìå íà èíòåðåñíà îñîáåíîñò. Ñàìèÿò âëàäå-
òåë Ðàäæóëà íîñè èìïåðàòîðñêà òèòëà ÌÀÕÀÐÀÄÆÀ (ÂÅ-
ËÈÊ ÖÀÐ). Ñëåäâàùàòà ïî ðàíã òèòëà ÐÀÄÆÀ, íî íåãî-
âèÿò ñúâëàäåòåë Õàðàîñòðà íå íîñè òàçè òèòëà, à òèòëàòà
ÞÂÀÐÀÄÆÀ. Çàùî å áèëà „ïðåñêî÷åíà“ òèòëàòà ÐÀÄÆÀ
â òîçè ñëó÷àé? Îòãîâîðúò ìîæå äà áúäå ñàìî åäèí, ðàíãúò
íà Õàðàîñòðà îïðåäåëåíî ïîêàçâà ïîä÷èíåíî è çàâèñèìî
ïîëîæåíèå ñïðÿìî âëàäåòåëÿ, êîåòî íå ñå äúëæè íà ðåã-
ëàìåíòèðàíè îòíîøåíèÿ, êàêâèòî ñà ìåæäó èìïåðàòîð
(ÌÀÕÀÐÀÄÆÀ) è ïîä÷èíåíèòå ìó âàñàëíè öàðå (ÐÀ-
ÄÆÈ), à íà âúòðåøíîäèíàñòè÷åñêè îòíîøåíèÿ.  òîçè
ñìèñúë, íåçàâèñèìî äàëè êàòî „ìëàä öàð“ èëè êàòî „ñúâ-
ëàäåòåë“, íîñèòåëÿò íà òèòëàòà ÞÂÀÐÀÄÆÀ, èëè êîÿòî
è äà å òèòëà, ñúäúðæàùà êîðåíà ÞÂ (ÞÂÀ), å ìîæåë äà
èìà ñàìî âòîðîñòåïåííà ðîëÿ â óïðàâëåíèåòî, ïðÿêî ñâúð-
çàíà ñ ëè÷íîñòòà íà âëàäåòåëÿ, ïðîèçõîæäàùà è ëåãèòè-
ìèðàíà îò íåãî.
Àêî åäíè ïî-çàäúëáî÷åíè èçñëåäâàíèÿ íà âðúçêàòà ìåæ-
äó ßÁÓÃÀÑÀ è ÞÂÈÃÈ ïîòâúðäÿò òåõåí îáù ïðîèçõîä
è çíà÷åíèå, íåñúìíåíî ùå âúçíèêíàò ìíîãî èíòåðåñíè âúï-
ðîñè, ñâúðçàíè ñ èìïåðñêàòà ñòðóêòóðà íà íîìàäñêèÿ ñâÿò,
íî â ñëó÷àÿ ñëåäâàíåòî íà òàêàâà ëèíèÿ íà èçñëåäâàíå íå
ùå íè ïîìîãíå äà îáÿñíèì òèòëàòà ÊÀÍÀÑÓÁÈÃÈ, à ñà-
ìî ùå íè îòêëîíè îò òåìàòà. Âñå ïàê ÷ðåç òîâà îòêëîíå-
íèå ñòèãíàõìå äî åäèí ÿñåí èçâîä, àêî èñêàìå äà îáÿñíèì
âúðõîâíàòà âëàäåòåëñêà òèòëà íà áúëãàðèòå, å íàé-äîáðå
äà ÿ âçåìåì â íåéíèÿ îðèãèíàë, òàêà êàêòî ñà ÿ çàïèñàëè
òå ­ ÊÀÍÀÑÓÁÈÃÈ. Òîâà îáà÷å íå èçêëþ÷âà ïîðåäíèÿ
âúïðîñ, ñâúðçàí ñ íåÿ.
145
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÑÓÁÈÃÈ ÈËÈ ÑÓ-ÁÈÃÈ
Îáèêíîâåíî ñå òâúðäè, ÷å òèòëàòà ÊÀÍÀÑÓÁÈÃÈ å
áèëà èçêëþ÷èòåëíî ïðèòåæàíèå íà áúëãàðèòå, êîèòî åäâà
ëè íå åäèíñòâåíè ñà èìàëè ïðàâî íà íåÿ ­ ÷å òÿ å áèëà
óíèêàëíà òèòëà çà âñè÷êè îñòàíàëè íàðîäè è öèâèëèçà-
öèè. Òâúðäå íàèâíî å äà ñå òâúðäè òàêîâà íåùî. Ïúðâî,
êàêòî å èçâåñòíî, ÊÀÍÀ, ïúðâàòà ñúñòàâíà ÷àñò íà òèòëà-
òà, ñå å ñðåùàëà ïî÷òè óíèâåðñàëíî â äðåâíîñòòà è ñðåä-
íîâåêîâèåòî ñ íåçíà÷èòåëíè èçìåíåíèÿ, äúëæàùè ñå íà
ñïåöèôèêàòà íà ðàçëè÷íèòå åçèöè è ïèñìåíîñòè ­ âå÷å
ïîñî÷èõìå íÿêîëêî íåéíè âàðèàíòà, à îò ñàìèòå áúëãàðè
ñà íè îñòàâåíè íàé-ìàëêî äâà ­ ÊÀÍÀ è ÊÀÍÅ. Àêî ïðåä-
ëîæåíîòî îáÿñíåíèå íà òàçè òèòëà êàòî ñúñòàâíà ÷àñò îò
Àâè-òîõîë (âèæ ñòàòèÿòà íà Ä. Òàáàêîâ â áðîé 1 íà „Àâè-
Òîõîë“), ñå ïðèåìå çà äîñòîâåðíî, ùå ñå îêàæå, ÷å áúëãà-
ðèòå ñà ïîçíàâàëè è òðåòè íåèí âàðèàíò, åäèí îò íàé-äðåâ-
íèòå ­ ÊÀÂÈ. Ïîäîáíî å ïîëîæåíèåòî è ñ âòîðàòà ñúñ-
òàâíà ÷àñò îò ÊÀÍÀÑÓÁÈÃÈ ­ ÑÓÁÈÃÈ. Òî÷íî òàêàâà
òèòëà å áèëà øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíà â äðåâíà Èíäèÿ, êú-
äåòî å áèëà åäíà îò ìíîãîòî ìîíàðõè÷åñêè òèòëè è íà ñàí-
ñêðèò òÿ çâó÷è êàòî ÑÓÁÀÃÓ, à òî÷íîòî £ çíà÷åíèå å áè-
ëî „âëàäåòåë“, êàòî ìèíàëèÿ âåê òÿ å ïîëó÷èëà è ïúðâèÿ
ñè ïðåâîä íà àíãëèéñêè êàòî ÊÈÍà (âèæ „Cyclopedia of
India“ by E. Balfour, vol. 3, p. 748). Òàçè òèòëà îáà÷å ñå
ñúñòîè îò äâå äóìè, ÑÓ-ÁÀÃÓ, è òî÷íî òàêà å çàïèñàíà â
ïîñî÷åíèÿ èçòî÷íèê. Íî ïðåäè äà ïðîäúëæèì ïî òîçè ïúò
íà èçñëåäâàíå, êîéòî â ñëó÷àÿ íè å ïîêàçàí ñúâñåì ïðÿêî,
íåîáõîäèìî å äà ðàçãëåäàìå åäíà òåîðèÿ çà ïðîèçõîäà íà
òèòëàòà ÊÀÍÀÑÓÁÈÃÈ, êîÿòî ñïîðåä íàñ å íàé-áëèçêî
äî èñòèíàòà.
Ïåòúð Äîáðåâ ñìÿòà, ÷å ÊÀÍÀÑÓÁÈÃÈ áè òðÿáâàëî
äà ñå ñúñòîè îò äâå äóìè, ïîñî÷âàéêè òîâà, ÷å „óíãàðöèòå
ïðåâåæäàëè òîâà çâàíèå ÷ðåç ëàòèíñêèÿ èçðàç ÊÅÍÀÓÑ
ÌÀÃÍÓѓ (ÂÅËÈÊ ÊÀÍ). Ïîñî÷åíîòî ëàòèíñêî çàïèñ-
âàíå îáà÷å îçíà÷àâà ñàìî, ÷å òå ñà áèëè íàÿñíî ñúñ ñòàòó-
òà íà âëàäåòåëÿ, íîñåù òàçè òèòëà, è íå ñà ÿ ïðåâåëè ñàìî
ñ îáèêíîâåíîòî ÊÀÍ. Òóê òðÿáâà äà ïîñî÷èì, ÷å çàïèñâà-
íåòî áåç ïóíêòóàöèÿ, õàðàêòåðíî çà äðåâíèòå ïèñìåíîñòè
è çàïàçåíî è äî äíåñ ïðè ñàíñêðèò, ïðàâè ìåõàíè÷íîòî
îòäåëÿíå òâúðäå òðóäíî. Îñâåí òîâà â äðåâíèòå èíäîåâ-
ðîïåéñêè åçèöè ÷åñòî åäíî ïîíÿòèå ìîæå äà áúäå èçïèñà-
íî ïî ðàçëè÷íè íà÷èíè ñïîðåä òîâà çà êàêâî ñå îòíàñÿ òî.
Íàïðèìåð, êàêòî ïîñî÷èõìå, â ñàíñêðèò èìà òèòëà, èçïè-
ñàíà ñ äâå ÷àñòè ÑÓ-ÁÀÃÓ, êàòî êà÷åñòâåíîòî îïðåäåëå-
íèå ÂÅËÈÊ ñå èçïèñâà êàòî åäíà äóìà ÑÓÁÀÃÓ, à ñàìèÿò
êîðåí ÑÓ ñúùî îçíà÷àâà ÂÅËÈÊ, ÈÇÊËÞ×ÈÒÅËÅÍ.
Äîòóê íå áèâà äà áúðçàìå äà îïðåäåëÿìå, ÷å ÊÀÍÀÑÓ-
ÁÈÃÈ ñå ñúñòîè íåïðåìåííî îò äâå ÷àñòè. Òîâà, êîåòî å
ÿñíî, å, ÷å ìîæåì äà îòäåëèì ÊÀÍÀ îò ÑÓÁÈÃÈ.
Ñïîðåä Ïåòúð Äîáðåâ ÑÓÁÈÃÈ ñå ñúñòîè îò êîðåíà
ÑÓÁ è îêîí÷àíèåòî ÈÃÈ (óêàçâàùî ñïîðåä íåãî ïðèòå-
æàíèå). Îòòàì òî èçâåæäà è ñâîÿòà îðèãèíàëíà òåîðèÿ,
êàòî âèæäà âú⠄âúðõîâíîòî ïðàáúëãàðñêî çâàíèå“ ­ „äà-
ëå÷íè îòáëÿñúöè îò øóìåðî-àêàäñêàòà öèâèëèçàöèÿ è îò
ïîâëèÿíèòå îò íåÿ ïî-êúñíî áëèçêîèçòî÷íè öèâèëèçàöèè“.
Òîé íàìèðà àíàëîãèè íà ÊÀÍÀÑÓÁÈÃÈ â åçèêà íà „èç-
òî÷íèòå êàâêàçöè“, íà êîéòî òÿ îçíà÷àâà „ÍÅÁÅÑÅÍ
ÕÀ͓. Ïîäîáíî çíà÷åíèå òîé ïîñî÷âà è â ìíîãî äðóãè
ïî-ìàëêè èëè ïî-ãîëåìè åçèöè ­ àíãëèéñêè, ëàêñêè, áîò-
ëèõñêè, ñòàðîèðëàíäñêè è äð. Ñïîðåä Äîáðåâ êîðåíà ÑÓÁ
îçíà÷àâà „çâåçäà“ è òîé ïðåâåæäà ÑÓÁÈÃÈ êàòî „ÏÎ-
146
ÌÀÇÀÍ ÎÒ ÇÂÅÇÄÈÒÅ, ÂÚÇÖÀÐÅÍ ÎÒ ÇÂÅÇÄÈÒœ. Ëè-
íèÿòà íà èçñëåäâàíå, êîÿòî òîé ñëåäâà, å òâúðäå èíòåðåñ-
íà ­ â øóìåðñêè åçèê „ñå å ñðåùàëà äóìàòà ÑÓÁ (ïî÷èò
êúì çâåçäèòå), à ñúùî ØÓÍ-çâåçäà“... â åãèïåòñêèÿ åçèê
„çâåçäèòå ñà áèëè íàðè÷àíè ØÓ è ÑÂœ... „â Àñèðî-Âàâè-
ëîíèÿ íàé-ïî÷èòàíàòà çâåçäà ñå å íàðè÷àëà ÑÓÏÓ è ñúã-
ëàñíî âàâèëîíñêèòå ïîâåðèÿ òîâà å áèëî ñâåòèëîòî íà âúð-
õîâíèÿ áîã Ìàðäóê“... â çåìèòå „íà íÿêîãàøíèòå êàâêàçöè
áúëãàðè è äî äíåñ îöåëåëè äóìè êàòî ...ÖÓ (åçè÷åñêè áîã,
ñâåòèëî)“ è ò.í.  ïîäêðåïà íà ñâîèòå àðãóìåíòè Äîáðåâ
ïîñî÷âà è äâå äóìè, âçåòè îò ñàíñêðèò ­ ÑÓÁÀÃÀ, êîéòî
òîé ïðåâåæäà êàòî „áîæåñòâåí“ è „ÑÓÁÈÃÀ“, êîÿòî ïðå-
âåæäà êàòî „ëþáèìåö íà íåáåòî“. Ñïîðåä íàñ, âúïðåêè ÷å
ãîðíàòà òåîðèÿ å âúçìîæíî íàé-áëèçêî äî èñòèíàòà, òÿ ïîä-
ëåæè íà èçâåñòíà êîðåêöèÿ. Â ñàíñêðèò ÑÓÁÀÃÀ è ÑÓ-
ÁÈÃÀ íå ñà îáðàçóâàíè íà áàçàòà íà êîðåíà ÑÓÁ, à íà
áàçàòà íà êîðåíà ÑÓ, êîéòî, êàêòî âå÷å êàçàõìå, îçíà÷àâà
ÂÅËÈÊ. Òîâà îáÿñíÿâà äî èçâåñòíà ñòåïåí è çàïèñâàíåòî
íà èíäèéñêàòà ìîíàðõè÷åñêà òèòëà ÑÓ ÁÀÃÓ, êîÿòî âå÷å
ïîñî÷èõìå.  ñàíñêðèò êîðåíúò ÑÓ èçâèêâà ïðåäñòàâàòà è
çà ïîíÿòèåòî ÂÚÐÕÎÂÅÍ, òúé êàòî ñå ñâúðçâà ñ åäèí âúð-
õîâåí îáðàç, òîçè íà ÑËÚÍÖÅÒÎ, çàòîâà, êîãàòî òîé ñå
îòíàñÿ êúì ÁÎÃ, ÂËÀÄÅÒÅË, ÌÚÄÐÅÖ, ÃÅÐÎÉ è äð.
ïîä., òå âèíàãè ñà ÂÅËÈÊÈ, ÂÚÐÕÎÂÍÈ, ÏÚÐÂÈ.
Ñïîðåä íàñ ñúùèÿò êîðåí å â îñíîâàòà è íà ÑÓÏ ­
„ñâåòèëîòî íà âúðõîâíèÿ áîã Ìàðäóê“, êàêòî ïîñî÷âà Äîá-
ðåâ. Â åãèïåòñêàòà ðåëèãèÿ, â êîÿòî åäíî îò ãëàâíèòå áî-
æåñòâà å ñúùî ÑËÚÍÖÅÒÎ, åäíî îò èìåíàòà íà êîåòî å
áèëî èìåííî ÑÓ (ØÓ). Êîëêîòî äî „åçè÷åñêèÿ áîã, ñâå-
òèëî“, íàðè÷àí è äî äíåñ, êàêòî ïîñî÷âà Äîáðåâ, â Êàâêàç
ñ èìåòî ÖÓ, òî òîâà å áèë âñå ñúùèÿò áîã ­ ÑËÚÍÖÅÒÎ.
Âñè÷êî òåçè ïðèìåðè âîäÿò îáà÷å íå êúì êîðåíà ÑÓÁ, à
êúì êîðåíà ÑÓ, êîéòî âúâ âñè÷êè ïîñî÷åíè äîñåãà ïðèìå-
ðè èìà è ñâîåòî ñàìîñòîÿòåëíî çíà÷åíèå, êàòî îòäåëíà
äóìà. Ïðè òîâà ïîëîæåíèå âòîðàòà ÷àñò íà ÑÓÁÈÃÈ âå-
ðîÿòíî å ïðåäñòàâëÿâàëà ñúùî îòäåëíà äóìà ñ îïðåäåëå-
íî çíà÷åíèå, à íå ïðîñòî îêîí÷àíèå.  ñàíñêðèò òîâà çíà-
÷åíèå å ïîâå÷å îò ïîêàçàòåëíî ­ ÁÀÃÕÂÀÍ = ÁÎà =
GOD. Èìåííî ïîðàäè òîâà ÑÓÁÀÃÀ, êàêòî ïîñî÷âà Äîá-
ðåâ, â ñàíñêðèò îçíà÷àâà ÁÎÆÅÑÒÂÅÍ è îñâåí òîâà å èìå-
òî íà ÂÈØÍÓ.
Ñëåä âñè÷êî êàçàíà äîòóê ìîæåì äà íàïðàâèì çàêëþ-
÷åíèåòî, ÷å ïðåäè äà ñå îïèòàìå äà äàäåì îòãîâîð íà âúï-
ðîñà çà ïðîèçõîäà è çíà÷åíèåòî è äîðè ñàìî çà ïðîèçíà-
ñÿíåòî è çàïèñâàíåòî íà òèòëàòà ÊÀÍÀÑÓÁÈÃÈ, ñà íåî-
áõîäèìè ìíîãî ïîâå÷å âúçìîæíîñòè çà ñðàâíåíèå è àíà-
ëèç, îòêîëêîòî èìàìå äîñåãà.
 òîçè ñìèñúë òóê ùå èçëîæèì ñèñòåìàòèçèðàíè âñè÷-
êè çíà÷åíèÿ â ñàíñêðèò íà äóìè è ïîíÿòèÿ, èìàùè çà îñ-
íîâà èëè ñúñòàâíà ÷àñò ÑÓ è áëèçêè ïî çâó÷åíèå íà ÑÓ-
ÁÈÃÈ.
Êàêòî ñëåäâà:
ÑÓ ­ âåëèê, èçêëþ÷èòåëåí, ïðèòåæàâàù èçêëþ÷èòåë-
íè êà÷åñòâà è äð.
Âëàäåòåëñêè òèòëè
ÑÓÁÈÄÀ ­ êîãàòî ñå îòíàñÿ çà âëàäåòåë ­ ìúäðèÿ,
âñåçíàåùèÿ
ÑÓÁÀÃÓ ­ àðèéñêà âëàäåòåëñêà òèòëà
Êà÷åñòâåíè îïðåäåëåíèÿ ­ èìåíà
ÑÓÃÐÈÂÀ ­ Öàð âîéí, Ñèí íà Ñëúíöåòî, ïîìîùíèê à
ÐÀÌÀ ­ èìå íà Öàðÿ íà Ìàéìóíèòå îò Ðàìàÿíà
ÑÓÁÀËÀ ­ ïðèòåæàâàù îãðîìíà ñèëà (âëàñò) ­ èìå
íà Áîã ØÈÂÀ

ÑÓÁÀÃÀ ­ ïîçëàòåí, çëàòåí, áëåñòÿù ­ èìå íà Áîã
ÂÈØÍÓ
Êà÷åñòâåíè îïðåäåëåíèÿ
ÑÓÁÀÃÓ ­ âåëèê, èçêëþ÷èòåëåí
ÑÓÁÀÒ ­ ïðèòåæàâàù ñèëíà âëàñò, âñåâëàñòåí è
äð.ïîä.
ÑÓÁÃÀÄÐÀ ­ ïîáåäîíîñåí, âñåïîáåæäàâàù
ÑÓÁÈÃÐÀÍÒÀ ­ ìíîãî õðàáúð, ãåðîè÷åí
ÑÓÁÈÄÁÀÑ ­ ìúäúð
ÑÓÁÈÄÈ ­ ìúäðî óïðàâëåíèå
ÑÓÁÈÃÀÒ ­ áëÿñêàâî âåëèêîëåïèå, ìíîãî ñâåòúë, áëåñ-
òÿù è äð.ïîä.
ÎÏÐÅÄÅËÅÍÈß ÇÀ ÏÐÎÈÇÕÎÄ
ÑÓÁÀÃÀ ­ èìàù äîáúð ïðîèçõîä, áîæåñòâåí (êîãàòî
ñå îòíàñÿ çà ÂÈØÍÓ)
ÑÓÄÆÀÒÀ ­ ðîäåí â äîáúð ðîä
ÑÓÍÀÒÈ ­ îò äîáúð ðîä, êàñòà, ïëåìå
ÑÓÈÄÀÐÀ ­ áëàãîðîäåí
Âíèìàíèåòî ïðèâëè÷àò íàé-âå÷å ïî÷òè åäíàêâèòå ïî
çâó÷åíå è ïî ñìèñúë äóìè ÑÓÁÀÃÓ, ÑÓÁÀÃÀ, ÑÓÁÈÃÀÒ,
ÑÓÁÀÃÀ, êàòî òóê ñå ñðåùàìå è ñ òî÷íî óêàçàíà êîíêðåò-
íà âëàäåòåëñêà òèòëà ÑÓ-ÁÀÃÓ, ïðåâåäåíà êàòî ÊÐÀË è
çàïèñàíà êàòî äâå äóìè!
Îñâåí òîâà âèæäàìå, ÷å ÑÓ îçíà÷àâà êàêòî ÂÅËÈÊ,
ÈÇÊËÞ×ÈÒÅËÅÍ, ÑÂÅÒÚË, ÁËßÑÊÀÂ, ÇËÀÒÅÍ, ÂÅ-
ËÈÊÎËÅÏÅÍ è äð. ïîä., ñúùî è ÖÀÐ, êàòî ïðè ÑÓÃÐÈ-
ÂÀ-ÖÀÐßÒ ÂÎÉÍ å ñúùî è ÑÈÍ íà ÑËÚÍÖÅÒÎ.
 ìîíàðõè÷åñêàòà êîíöåïöèÿ íà äðåâíèòå öèâèëèçà-
öèè ÖÀÐßÒ å áîæåñòâåí èìåííî êàòî ïðåäñòàâèòåë íà
Áîãà íà çåìÿòà, íåãîâî Îòðàæåíèå, Äâîéíèê, Ñèí. Â Åãè-
ïåò ôàðàîíúò (ïúðâîíà÷àëíî íîñåù òèòëàòà ÑÀÐ) å èìåí-
íî ÑÈÍ íà ÀÌÎÍ, ÑÈÍ íà ÑËÚÍÖÅÒÎ. Àëåêñàíäúð
Ìàêåäîíñêè å áèë ñúâñåì íàÿñíî ñ òàçè êîíöåïöèÿ, êîãà-
òî ñëåä çàâëàäÿâàíåòî íà Åãèïåò ïðèåìà òèòëàòà ÑÈÍ íà
ÀÌÎÍ.
Îò êèòàéñêèòå èçòî÷íèöè å äîáðå èçâåñòíî, ÷å âëàäå-
òåëÿò íà õóíîðèòå (õóíã-íó) å áèë çàäúëæåí âñåêè äåí äà
ïîñðåùà ïðè èçãðåâ è äà èçïðàùà ïðè çàëåç ÑËÚÍÖÅÒÎ.
Àáñîëþòíî ñúùèòå çàäúëæåíèÿ å èìàë è åãèïåòñêèÿò âëà-
äåòåë, êàòî çàäúëæåíèÿ íà ÑÈÍ êúì ÎÒÅÖ.
Ïðåäëîæåíàòà òåîðèÿ çà ïðîèçõîäà è çíà÷åíèåòî íà
âúðõîâíàòà âëàäåòåëñêà òèòëà íà áúëãàðèòå ÊÀÍÀÑÓÁÈ-
ÃÈ ïðåäñòàâëÿâà ñàìî íàñîêà çà áúäåùè èçñëåäâàíèÿ è
ÀÂÈÒÎÕÎË
íåéíîòî ðàçâèòèå ùå ïðåäñòàâèì â ñëåäâàùèÿ áðîé íà
„ÀÂÈ-ÒÎÕÎ˓. Òîâà, êîåòî äîòóê å íåñúìíåíî çà íàñ å,
÷å òàçè òèòëà òðÿáâà äà ñå ÷åòå êàòî ÊÀÍÀ ÑÓ ÁÈÃÈ!
(Äî ïîäîáíî çàêëþ÷åíèå, íî â ðåçóëòàò íà ñúâñåì äðóãà
ïåðñïåòèâà, áåøå ñòèãíàë è Â. Áåøåâëèåâ.)
×àñòè÷íà áèáëèîãðàôèÿ
Oòíîñíî ðàçëè÷íèòå ôîðìè íà ÊÀÍÀ:
R. Frye in „The Heritage of Persia“, History of
Civilsation, Weidenfeld & Nicolson 1962 ìíîãîêðàòíî ñïî-
ìåíàâà äâå ôîðìè íà ÊÀÂÈ è ÊÀÈ.
Äèìèòúð Òàáàêîâ.(Àâè-Òîõîë, áðîé 1 „-Ê-àâè/Êàâè
Êàíà/Òóîõîë/Àâèòîõîë“) ðàçãëåæäà ïîäðîáíî òîçè ïðîá-
ëåì. Âèæ îùå Encyclopaedia of Islam vol. IV, 1978.
Çà êèòàéñêàòà ôîðìà íà Êàíàñóáèãè:
êëàñè÷åñêè èçòî÷íèê å: Records of the Grand Historian
of China /Shih ­ Chi of Ssu ­ MaCh’ien vol. ll, translated by
B. Watson CUP 1961.
Äèìèòúð Ñúñúëîâ. „Ïúòÿò íà Áúëãàðèÿ“, Ñîôèÿ, Ïðèä-
âîðíà ïå÷àòíèöà, 1936 ã.
Çà çíà÷åíèåòî íà Ñóáèãè:
 ñàíñêðèò ­ À. Sanskrit-English Dictionary
(Ethymologically and Phylologically Arranged with Special
Refetence to Cognate Indoeuropean Languages) ­ sir M.M.
Williams, M.A., K.G.I.E. Boden Professor of Sanskrit-Motilal
Banarsidass, Delhi, Varanasi, Patna, Madras (1899-1986/
10eds).
Çà ñèíñêðåòèçìà íà ðåëèãèÿ è âëàñò â äðåâíîñòòà:
ïîñëåäíî ñèíòåçèðàíî îáîáùåíèå å òîâà íà Dr.
E.C.Krupp in his „Echoes of the Ahcient Skies“. „The
astronomu of lost civilzations“ OUP 1994.
Çà íàëè÷èåòî íà êóëò êúì Ñëúíöåòî ïðè äðåâíèòå áúë-
ãàðè âèæ:
Ïåòúð Äîáðåâ. „Êàìåííàòà êíèãà íà ïðàáúëãàðèòå“,
Ñîôèÿ, 1992.
 „Åçèêúò íà Àñïàðóõîâèòå è Êóáåðîâèòå áúëãàðè“,
„Ðå÷íèê è ãðàìàòèêà“, ÈÊ, „Îãëåäàëî“, 1995 ã., ñúùèÿò
àâòîð äàâà ïîñëåäíîòî ñè ñòàíîâèùå îòíîñíî òèòëàòà Êà-
íàñóáèãè (ñòð. 17).
Îò ôóíäàìåíòàëíî çíà÷åíèå çà âñÿêî èçñëåäâàíå íà ãîð-
íèÿ ïðîáëåì å òðóäúò íà Òà÷î Òàíå⠄Áúëãàðñêîòî âåçìî
è Èçòîêúò“, Èçâåñòèÿ íà „Áúëãàðñêà îðäà“, Ñîôèÿ, 1941
ã., è „Àâè-Òîõîë“, êíèæêà 3 è 4, êàêòî è âå÷å ïîñî÷åíàòà
„Cyclopedia of India and of Eastern and Southerm Asia“ by
Edward Balfour (in thee volumes) London 1885.
147
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÎÙÅ ÇÀ ÁÚËÃÀÐÑÊÈß ÅÇÈÊ È
ÑÂ. ÑÂ. ÊÈÐÈË È ÌÅÒÎÄÈÉ
ÄÈÌÈÒÚÐ ÈË. ÄÈÌÈÒÐÎÂ
ÂÚÂÅÄÅÍÈÅ
Îáùîïðèçíàò ôàêò å, ÷å çàåäíî ñ ïðèåìàíåòî íà õðèñ-
òèÿíñòâîòî â 10 âåê Ðóñèÿ âúçïðèåìà è íåîáõîäèìîòî £ â
òàçè âðúçêà ïèñìî — åäíî îò äâåòå áúëãàðñêè ïèñìåíîñòè
— êèðèëèöàòà. Ïî-ìàëêî ñå îáðúùà âíèìàíèå íà ôàêòà,
÷å òàçè ïèñìåíîñò å ïðèäðóæàâàëà åäèí åçèê — åçèê, êîé-
òî ñïîðåä àêàäåìèê Ëèõà÷îâ å áèë „òðàíñïëàíòèðàí“ â
Ðóñèÿ. Çà åçèöèòå, ãîâîðåíè äîòîãàâà â ìíîãîíàöèîíàë-
íàòà Êèåâñêà Ðóñ, ïî÷òè íèùî íå å èçâåñòíî — çíàå ñå ñúñ
ñèãóðíîñò ñàìî êàêúâ å áèë åçèêúò íà óïðàâëÿâàùàòà âúð-
õóøêà — íîðìàíñêè (â íåãîâèÿ øâåäñêè âàðèàíò). Çà îñòà-
íàëàòà ìàñà îò íàñåëåíèåòî ìîæå ñàìî äà ñå êàæà, ÷å å
áèëà ìíîãîåçè÷íà, êàòî, êîåòî å îñîáåíî âàæíî, íèêàêúâ
îïðåäåëåí „ñëàâÿíñêè åçèê èëè äèàëåêò íå ìîæå äà ñå âúç-
ñòàíîâè îò åçèêîâàòà ñðåäà â Ðóñ äî ïðèåìàíå íà õðèñòè-
ÿíñòâîòî. Òîçè „òðàíñïëàíòèðàí“ åçèê å áèë áúëãàðñêè-
ÿò åçèê, êîéòî ïî òîâà âðåìå å áèë äúðæàâåí, àäìè-
íèñòðàòèâåí, ëèòåðàòóðåí è ÷åðêîâåí íà Ïúðâîòî áúë-
ãàðñêî öàðñòâî. Òîçè åçèê â 10 âåê å áèë â îñíîâàòà íà
„Çëàòåí âåê“, êîéòî áúëãàðñêàòà êóëòóðà òàêà è íå ìîæà
äà äîñòèãíå íèêîãà âå÷å. Ïîðàäè åäèí ôåíîìåí, êîéòî Äè-
ìèòúð Ñúñúëîâ íàðè÷àøå „ðóñêèÿ êîìïëåêñ çà ìàëîöåí-
íîñò“, òîçè åçèê îáà÷å íå ìîæåøå äà áúäå áúëãàðñêè —
ñïîðåä ðàçëè÷íè „ìîäè“ òîé òðÿáâàøå äà áúäå òó „îá-
ùîñëàâÿíñêè“, òó „÷åðêîâíîñëàâÿíñêè“, òó „ñëàâÿíñêî
êîéíå“, òó „ñëàâÿíñêè ëèíãóà ñàêðà“. ×ðåç îãðîìíàòà
ïðîïàãàíäíî-èíôîðìàöèîííà ìàøèíà íà Ñúâåòñêèÿ
ñúþç òåçè âàðèàíòè, êúäå êîé ìîæå äà ïðèõâàíå, áÿ-
õà „òðàíñïëàíòðàíè“ íà çàïàä èç ãúñòî çàñåòèòå
„ñëàâÿíñêè ôàêóëòåòè“ è îòòàì â çàïàäíàòà èñòî-
ðè÷åñêà íàóêà. Òàì íàïîñëåäúê ñå óòâúðäè „÷åðêîâ-
íîñëàâÿíñêèÿò“ èëè „ñòàðî÷åðêîâíîñëàâÿíñêèÿò“ âà-
ðèàíò. Çà îñúùåñòâÿâàíåòî íà òàçè îïåðàöèÿ ñ áúë-
ãàðñêèÿ åçèê íà „áðàòÿòà ïàíñëàâÿíè“ áúëãàðñêîòî
íàó÷íî ìíåíèå íå èì áåøå íåîáõîäèìî — òå ãî èìàõà
çà ãàðàíòèðàíî.
Êàêâî ìîæå äà ñå êàæå çà òâúðäåíèÿòà, ÷å áúëãàðñêè-
ÿò åçèê å „èçêóñòâåí åçèê“? Òàêèâà òâúðäåíèÿ ñàìî ïîêàç-
âàò íåðàçáèðàíå íà åëåìåíòàðíèòå ïðèíöèïè íà ëèíãâèñ-
òèêàòà. Äîñòàòú÷íî òóê å äà öèòèðàìå ïðîô. Ï.Ì. Ëîéä
(Óíèâåðñèòåòà â Ïåíñèëâàíèÿ): „...Åçèöèòå çà ðàçëèêà îò
äðóãèòå ÷îâåøêè èíñòèòóöèè íå ñà òâîðåíèÿ, ñúçäàäåíè â
îïðåäåëåí äåí. Åçèöèòå ìîãàò äà èç÷åçíàò, êîãàòî óìðå
ïîñëåäíèÿò èì íîñèòåë, íî òå íèêîãà íå ñå ðàæäàò, òå ñå
ðàçâèâàò â ïðîäúëæèòåëíàòà è íåïðåêúñíàòà åâîëþöèÿ íà
÷îâåøêèÿ âèä.“
Îòíîñíî òâúðäåíèÿòà íà ïàíñëàâèñòèòå, ÷å áúëãàðñ-
êèÿò åçèê (åçèêúò, íà áàçàòà íà êîéòî å áèëà ñúçäàäåíà ãëà-
ãîëèöàòà íà Ñâ. Êèðèë Ôèëîñîô), å âñúùíîñò „÷åðêîâ-
íîñëàâÿíñêè“ åçèê; â Áúëãàðèÿ äîðè ïðåç ãîäèíèòå íà
148
êîìóíèçìà áåøå íàïèñàíî äîñòàòú÷íî, çà äà ñå ïîêàæå
ÿâíàòà íåîáîñíîâàíîñò íà òàêàâà òåîðèÿ. Òðÿáâà äà ñå
ïðèçíàå, ÷å áúëãàðñêèòå ó÷åíè ïî òîçè âúïðîñ íå îòñòú-
ïèõà âúïðåêè ïîñòîÿííèÿ íàòèñê îò Ìîñêâà; ïðèåìàéêè
„ñëàâÿíñêè“ õàðàêòåð çà áúëãàðñêèÿ åçèê, òå îòõâúðëèõà
îïðåäåëåíèåòî „÷åðêîâåí“. Îãðîìíà å êíèæíèíàòà ïî òî-
çè âúïðîñ, â êîÿòî áúëãàðñêèòå ó÷åíè äîêàçàõà, ÷å áúë-
ãàðñêèÿò åçèê îñâåí ÷åðêîâíè å èìàë ëèòåðàòóðíè îáùåñ-
òâåíè, àäìèíèñòðàòèâíè è äúðæàâíè ôóíêöèè — íà íåãî å
áèëà ñúçäàäåíà ðàçíîîáðàçíà ïî æàíðîâå õóäîæåñòâåíà è
íàó÷íà ëèòåðàòóðà, ïðåâîäíà è îðèãèíàëíà, îñúùåñòâÿ-
âàëà ñå å ïðîñâåòíà äåéíîñò, ïðàâíà è èñòîðèîãðàôñêà
êíèæíèíà, åïèãðàôèêà è äð. Ùå ïîñî÷èì ñàìî íÿêîëêî
ïîêàçàòåëíè öèòàòà: „Ïðåíåñåí â Áúëãàðèÿ, êèðèëîìåòî-
äèåâèÿò ëèòåðàòóðåí åçèê âëèçà îòíîâî â àêòèâåí êîíòàêò
ñúñ ñîáñòâåíàòà ñè ãîâîðíà ñðåäà“...“...òîé (áúëãàðñêèÿò
åçèê — á.ì.) å êíèæîâíàòà ôîðìà íà ñòàðîáúëãàðñêèÿ åçèê
çà áúëãàðèòå è ìåæäóíàðîäåí êóëòóðåí åçèê çà äðóãè ñëà-
âÿíñêè è íåñëàâÿíñêè íàðîäè...“ (Å. Äîãðàìàäæèåâà „Ðàç-
ïðîñòðàíåíèå íà êíèæîâíèÿ ñòàðîáúëãàðñêè åçèê â áúë-
ãàðñêà åçèêîâà ñðåäà“ Äîêëàäè/Ñèìïîçèóì — êèðèëîìå-
òîäèåâñòêà è ñòàðîáúëãàðèñòèêà ÁÀÍ, (1982 ã.). Íåùî ïî-
âå÷å, ÿâíî àíòèáúëãàðñêî ñúäúðæàíèå íà òåîðèÿòà çà „èç-
êóñòâåíèÿ“ èëè „÷åðêîâíîñëàâÿíñêè åçèê“ áåøå îñúçíàòî
îò áúëãàðñêèòå ó÷åíè è, ìàêàð è ðÿäêî, ðàçîáëè÷àâàíî íà
ìåæäóíàðîäíè ôîðóìè (Ä. Èâàíîâà-Ìèð÷åâà „Öúðêîâ-
íîñëàâÿíñêèÿò åçèê“, ïàê òàì, ñòð. 304).
Ïðåäè äà ïðåìèíåì êúì ðàçãëåæäàíå íà åäèíñòâåíèÿ
ñåðèîçåí âúïðîñ — çà õàðàêòåðà íà áúëãàðñêèÿ åçèê — „ñëà-
âÿíñêè èëè áúëãàðñêè“ — ùå íàïðàâèì åäíî óòî÷íåíèå.
Îáèêíîâåíî, çà äà ñå îòãîâîðè íà òîçè âúïðîñ, ñå öèòèðàò
èçâåñòíè ëè÷íîñòè íà áúëãàðñêàòà ñðåäíîâåêîâíà êíèæ-
íèíà, ðàçëè÷íèòå æèòèÿ èëè ìíåíèåòî íà ãðúöêè õðîíè-
öèñòè. Òàêúâ ïîäõîä å íàïúëíî áåçïåðñïåêòèâåí, íåùî,
êîåòî ëè÷è îò òîâà, ÷å îáèêíîâåíî ñå öèòèðàò ñåëåêòèâíî
èçáðàíè ñâèäåòåëñòâà, ïîäêðåïÿùè åäíàòà èëè äðóãàòà òå-
îðèÿ.  ïîëçà íà „ñëàâÿíñêàòà“ òåîðèÿ ñå öèòèðàò ×åðíî-
ðèçåö Õðàáúð, Êîíñòàíòèí Ïðåñëàâñêè, ÷àñòè îò äâåòå æè-
òèÿ íà Êîíñòàíòèí-Êèðèë Ôèëîñîô è äð.  ïîëçà íà „áúë-
ãàðñêàòà òåîðèÿ“ ãîâîðÿò „Ïðèçðåíñêèÿò ñáîðíèê“, „Áúë-
ãàðñêèÿò àïîêðèôåí ëåòîïèñ“, „×óäîòî íà Ñâ. Ãåîðãè ñ
áúëãàðèíà“, Òåîôèëàêò Îõðèäñêè, öúðêîâíàòà ñëóæáà íà
Ñâ. Èâàð Ðèëñêè è äð. Íÿêîè èçâåñòíè äåéöè íà ñðåäíî-
âåêîâíàòà áúëãàðñêà êóëòóðà, êàòî Êëèìåí Îõðèäñêè è
Êîíñòàíòèí Êîñòåí÷êè, ìîãàò äà ñå ïîñî÷àò â ïîëçà è íà
äâåòå òåîðèè. Ïë. Öâåòêîâ íàïðèìåð öèòèðà Êîíñòàíòèí
Êîñòåíå÷êè, êîéòî áèë êàçàë, ÷å Êèðèë è Ìåòîäèé áèëè
ñúçäàëè ïúðâèÿ ëèòåðàòóðåí ñëàâÿíñêè åçèê, êàòî „... èç-
áðàõà íàé-èçòúí÷åíèÿ è êðàñèâ ðóñêè åçèê...“, áåç îáà÷å
äà ñïîìåíå, ÷å ñúùèÿò àâòîð å êàçàë îùå, ÷å „...áúëãàðñ-
êàòà êíèæíèíà å íàé-ñúâúðøåíàòà è îò íåÿ òðÿáâà äà ñå
ó÷àò è ðóñêàòà, è ñðúáñêàòà.“ Òóê ñòàâà âúïðîñ çà öèòèðà-

íå íà èçòî÷íèê îò 15 âåê, òâúðäå îòäàëå÷åí îò åïîõàòà íà
Êèðèë è Ìåòîäèé, êîåòî ìåòîäîëîãè÷åñêè íå å èçäúðæà-
íî, íî àêî òðÿáâà äà ñå öèòèðà èçòî÷íèê îò ñúùàòà åïîõà,
ìîæå äà ñå ïîñî÷è ñúâðåìåííèêúò íà Êîñòàíå÷êè, Ãðèãî-
ðèé Öàìáëàê, êîéòî å áèë íà ìíåíèå, ÷å Ñâåòèòå áðàòÿ ñà
ïðåâåëè Åâàíãåëèåòî íà „áúëãàðñêè åçèê“. Âúîáùå òàêúâ
ïîäõîä å áåçïîëåçåí è íå ìîæå äà äîâåäå äî îïðåäåëåí
îòãîâîð íà íàøèÿ âúïðîñ — áúëãàðñêè èëè ñëàâÿíñêè å áèë
åçèêúò, íà áàçàòà íà êîéòî Êèðèë å ñúçäàë áúëãàðñêàòà
ãëàãîëè÷åñêà ïèñìåíîñò.
Òàêà ïîñòàâåí, âúïðîñúò ñàì ïîñî÷âà îòãîâîðà, òúé êàòî
òàçè ïèñìåíîñò íå å ïðèãîäåíà çà íèêàêú⠄ñëàâÿíñêè“
åçèê. Òîâà å íåîñïîðèìî è çàòîâà îôèöèàëíàòà „ñëàâÿíè-
çèðàíà“ èñòîðè÷åñêà íàóêà â Áúëãàðèÿ òðÿáâàøå äà íàìå-
ðè íà÷èí çà çàîáèêàëÿíå èëè ïðèòúïÿâàíå íà òîâà ïðîòè-
âîðå÷èå. Êðàñíîðå÷èâ â òîâà îòíîøåíèå å ïðèìåðúò: ...
òîçè åçèê (åçèêúò, êîéòî ñà èçïîëçâàëè Êèðèë è Ìåòîäèé
— á.ì.) å áèë íàïúëíî õîìîãåíåí ïî ñâîÿ õàðàêòåð, ñúñ
ñïåöèôè÷íà ôîíåòè÷íà, ìîðôîëîãè÷íà è ñèíòàêòè÷íà ñèñ-
òåìà, ïî êîÿòî ñå îòëè÷àâàë îò åçèêà íà îñòàíàëèòå þæíè
ñëàâÿíè (ñúðáè, õúðâàòè, ñëîâåíöè).“ „Èñòîðèÿ íà Áúëãà-
ðèÿ“, òîì. 2, ñòð. 270 (ÁÀÍ, Ñîôèÿ, 1981).
Îò âñè÷êî êàçàíî äîòóê å î÷åâèäíî, ÷å ñà ïðåíåáðåã-
íàòè äâà îñíîâíè âúïðîñà, êîèòî áèõà äàëè ÿñåí îòãîâîð
íà òîâà êàêúâ åçèê ñà èçïîëçâàëè Ñâåòèòå áðàòÿ. Ïúðâèÿò
åñòåñòâåí âúïðîñ å çà òÿõíàòà íàðîäíîñòíà ïðèíàäëåæ-
íîñò, êîéòî ïðÿêî ìîæå äà íè äîâåäå äî èñòèíàòà çà òåõ-
íèÿ åçèê. Âòîðèÿò å çà ñàìîòî ñúäúðæàíèå íà îïðåäåëå-
íèåòî „ñëàâÿíñêè“ êàêòî çà íàðîä, òàêà è çà åçèê, êîéòî
íåïðÿêî áè íè ïðèáëèæèë äî òúðñåíèÿ îòãîâîð.
ÊÀÊÂÈ ÏÎ ÍÀÐÎÄÍÎÑÒ ÑÀ ÁÈËÈ
ÊÈÐÈË È ÌÅÒÎÄÈÉ?
Òîçè âúïðîñ å íåÿñåí, ïðîòèâîðå÷èâ è îáåêò íà ñïî-
ðîâå ñðåä ó÷åíèòå ïîðàäè ñúùèòå ïðîáëåìè, ñâúðçàíè ñ
ïàíñëàâèçìà — çà ó÷åíèòå òå ñà èëè ãúðöè, èëè ñëàâÿíè,
èëè ãðúêîñëàâÿíè, íî íèêîãà áúëãàðè. Âñè÷êè òåçè ìíå-
íèÿ íå ñà ñúîáðàçåíè ñ íèòî åäèí îðèãèíàëåí èçòî÷íèê,
ñúâðåìåíåí íà äâàìàòà áðàòÿ.  „Êðàòêîòî æèòèå íà Êè-
ðèë“ îáà÷å å îòãîâîðåíî êðàòêî è ÿñíî íà ãîðíèÿ âúïðîñ
— òîé å áèë „áúëãàðèí ðîäîì“!  íèòî åäèí ñúâðåìåíåí
âèçàíòèéñêè ëåòîïèñ íå ñå ñúîáùàâà íåùî äðóãî òî òîçè
âúïðîñ. Íåùî ïîâå÷å — ⠄Ïðîñòðàííîòî æèòèå íà Êè-
ðèë“ íå ñàìî ñå êàçâà íà êàêúâ åçèê „ñîëóíñêèòå áðàòÿ“
ñà ïðåâåëè „áîãîâäúõíîâåíèòå ïèñàíèÿ“, à èìåííî — „îò
ãðúöêè íà áúëãàðñêè åçèê“, íî ñå äàâà è ïðÿêî óêàçàíèå
êàêâè ïî íàðîäíîñò ñà áèëè òå, è òî ÷ðåç äóìèòå íà ñà-
ìèÿ Êîíñòàíòèí-Êèðèë Ôèëîñîô! Íà âúïðîñà „Êàêúâ å
òâîÿò ñàí, çà äà òå ïîñòàâèì íà ñúîòâåòíîòî ìÿñòî?“,
çàäàäåí ìó ïðè íåãîâîòî ïîñåùåíèå ïðè õàçàðñêèÿ êà-
ãàí, òîé îòãîâàðÿ: „Èìàõ äÿäî, ìíîãî ñëàâåí è âåëèê,
êîéòî ñåäåøå áëèçî äî öàðÿ. Êîãàòî îòõâúðëè äîáðîâîë-
íî îòäàäåíàòà ìó ÷åñò, òîé áåøå ïðîãîíåí â ÷óæäà çåìÿ,
òàì òîé îñèðîìàøà è òàì ñúì ðîäåí. Ïðè âñå ÷å äèðåõ
íÿêîãàøíàòà äÿäîâà ÷åñò, àç íå ìîæàõ äà ÿ ïîñòèãíà,
çàùîòî ñúì Àäàìîâ âíóê.“ Òîçè îòãîâîð êàçâà òâúðäå
ÀÂÈÒÎÕÎË
ìíîãî, íî çà äà íå ñå âçåìå ïîä âíèìàíèå, íà áàçàòà íà
ïðèñúñòâèåòî â íåãî íà Àäàì, ìó áåøå ïðèäàäåí èçöÿëî
áèáëåéñêè ñìèñúë. Íàèâíîñòòà íà ïîäîáíî îáÿñíåíèå áå-
øå ïîêàçàíà äîñòàòú÷íî óáåäèòåëíî îò Ì. Ìàðãàðèòîâ
è À. Õîôåð îùå ïðåç 1981 ã. (Äîêëàäè/Ñèìïîçèóì ïî êè-
ðèëîìåòîäèåâèñòèêà è ñòàðîáúëãàðèñòèêà. (ÁÀÍ, Ñîôèÿ,
1982 ã., ñòð. 96105), íî òåõíèòå àðãóìåíòè è çàêëþ÷åíèÿ
íå íàìåðèõà ïóáëè÷íîñò. Ïðè÷èíàòà å â òîâà, ÷å ìàêàð
äâàìàòà àâòîðè äà ïðåäïîëàãàò ñëàâÿíñêè ïðîèçõîä çà
äâàìàòà áðàòÿ, ñàìîòî èì çàêëþ÷åíèå, ÷å „Òåõíèÿò äÿ-
äî (íà Êèðèë è Ìåòîäèé — á.ì.) å áèë çàñëóæèë ñúðàò-
íèê íà åäèí áúëãàðñêè õàí, âåðîÿòíî Êàðäàì...“, âñúù-
íîñò ïðàâè òàêúâ ïðîèçõîä ìàëêî âåðîÿòåí. Äîðè è íàé-
çàïàëåíèòå ïîääðúæíèöè íà „àñèìèëàòîðñêàòà òåçà“ íå
ñà òâúðäåëè, ÷å ïî âðåìåòî íà Êàðäàì å áèëî âúçìîæíî
áúëãàðñêèÿò âëàäåòåë äà èìà „ñúðàòíèöè“ ñëàâÿíè. Íåá-
ëàãîäàðíàòà ðîëÿ íà ïðåäïîëàãàåì „ïðîñëàâÿíñêè“ áúë-
ãàðñêèÿ âëàäåòåë íàé-ðàíî ñå îòðåæäà íà êàí Êðóì. Òóê
íå å íåîáõîäèìî äà ñå îïðîâåðãàâà „àñèìèëàòîðñêàòà
òåçà“, íèòî äà ñå òúðñè òî÷íàòà ïðè÷èíà çà åìèãðàöèÿòà
íà ðîäà íà Êèðèë è Ìåòîäèé.  ñëó÷àÿ àç ñìÿòàì, ÷å
íåãîâàòà åìèãðàöèÿ å ñòàíàëà èìåííî âúâ âðúçêà ñ âúç-
êà÷âàíåòî íà Êðóì íà ïðåñòîëà (803 ã.) è âúçñòàíîâÿâà-
íåòî íà ñòàðèÿ âëàäåòåëñêè ðîä Äóëî. Íî òóê ñà íåîáõî-
äèìè ïîäðîáíè èçñëåäâàíèÿ è å âúçìîæíî òîçè âúïðîñ
äà ñè îñòàíå çàâèíàãè õèïîòåòè÷åí. Åäèí ôàêò, ñâúðçàí
ñ òîâà îáà÷å, å èçâúí ñúìíåíèå. Ïðåç 868 ã. Êèðèë è Ìå-
òîäèé çàìèíàâàò çà Ðèì, çà äà ïðåäñòàâëÿâàò èíòåðåñè-
òå íå íà âèçàíèòéñêèÿ èìïåðàòîð Ìèõàèë (êîéòî å óáèò
â 867 ã.), à íà áúëãàðñêèÿ öàð (èìïåðàòîð/Ìèõàèë/Áî-
ðèñ). Çàòîâà îñâåòåíîòî â Ðèì Åâàíãåëèå å íàðå÷åíî „áúë-
ãàðñêî“ è â õðàìà íà Ñâåòè Ïåòúð å îòñëóæåíà ëèòóðãèÿ
íà „áúëãàðñêè“. Ðúêîïîëàãàíåòî íà äîâåäåíèòå îò áðà-
òÿòà â Ðèì òåõíè ó÷åíèöè îò åïèñêîï Ôîðìîçà è ïî-êúñ-
íîòî ïðèåìàíå íà èíî÷åñòâîòî îò Êîíñòàíòèí Ôèëîñîô
ñúùî â Ðèì íå ìîãàò äà ñå îáÿñíÿò ëîãè÷íî ïî äðóã íà-
÷èí, êàòî ñå èìà ïðåäâèä ñúïåðíè÷åñòâîòî è îòêðèòàòà
âðàæäà, öàðÿùà ïðåç òîçè ïåðèîä ìåæäó Êîíñòàíòèíî-
ïîë è Ðèì, è, îò äðóãà ñòðàíà, äèïëîìàòè÷åñêàòà àêòèâ-
íîñò íà öàð Áîðèñ I Ìèõàèë ñïðÿìî Ðèì. Â òàçè ñâåòëè-
íà îòíîâî ùå íàïîìíèì çàêëþ÷åíèÿòà íà Èìðå Áîáà ïî
îòíîøåíèå íà åòíè÷åñêèÿ îáëèê è ïîëèòè÷åñêàòà ïðè-
íàäëåæíîñò íà ãîëÿìà ÷àñò îò Ïàíîíèÿ, ïóáëèêóâàíè â
òîçè áðîé íà „Àâè-Òîõîë“, êàêòî è ïîäîáíèòå çàêëþ÷å-
íèÿ íà Ôàíè Ïîïîâà-Ìóòàôîâà, íàïðàâåíè 40 ãîäèíè ïî-
ðàíî (âèæ „Àâè-Òîõîë“, êíèæêà 2, ñòð. 17-20).
Ñúùåñòâóâàò îùå äâà ôóíäàìåíòàëíè ôàêòà, êîèòî
õâúðëÿò ñâåòëèíà âúðõó íàðîäíîñòíàòà ïðèíàäëåæíîñò
íà Ñâåòèòå áðàòÿ. Íà ïúðâî ìÿñòî, Õàçàðñêàòà ìèñèÿ íà
Êîíñòàíòèí Ôèëîñîô. Çà òàçè ìèñèÿ, îñúùåñòâèëà ñå
ïðåç 859-860 ã., îáèêíîâåíî ñå òâúðäè, ÷å å áèëà ìèñèî-
íåðñêà ñ öåë ïîêðúñòâàíåòî íà õàçàðñêèÿ äâîð è íàðîä.
Òàçè ïîïóëÿðíà âåðñèÿ å õðîíîëîãè÷åñêè íåâúçìîæíà.
Ñïîðåä àðàáñêèòå èçòî÷íèöè (àë-Ìàñóäè è àä-Äèìàø)
ïðèåìàíåòî íà åâðåéñêàòà ðåëèãèÿ îò õàçàðñêèÿ êàãàí å
ñòàíàëî ìåæäó 786-809 ã., à ñïîðåä åâðåéñêàòà òðàäèöèÿ
òîâà å ñòàíàëî ìåæäó 730-740 ã. Äîðè íàé-êúñíèÿò
ïðåäëîæåí çà òîâà ñúáèòèå ïðåâîä, ìåæäó 799-809 ã. (Î.
149
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Ïðèöàê), íå îòãîâàðÿ íà ïåðèîäà íà ïîñåùåíèåòî íà Êîí-
ñòàíòèí â Õàçàðèÿ. Àêî Êîíñòàíòèí å èìàë ìèñèîíåðñêà
ìèñèÿ â õàçàðñêèÿ äâîð, òî òÿ å áèëà íàñî÷åíà êúì åäíà
îò íÿêîëêîòî äðóãè íàðîäíîñòè, ñúñòàâëÿâàùè ìíîãî-
íàöèîíàëíàòà õàçàðñêà èìïåðèÿ, òúé êàòî óïðàâëÿâàùà-
òà ñòðàíà íà èìïåðèÿòà âå÷å å èçïîâÿäâàëà åäíà îò ñâå-
òîâíèòå ðåëèãèè. Ïî òîâà âðåìå Âèçàíòèÿ ñå å ñòðåìÿëà
äà èçãðàäè ñâîå ðåëèãèîçíî âëèÿíèå â èìïåðèÿòà, êàòî
âå÷å ñà ñúùåñòâóâàëè ñåäåì åïèñêîïñòâà. Ìàëêî âíèìà-
íèå ñå îáðúùà íà ôàêòà, ÷å êîíêðåòíàòà ñðåùà íà Êîíñ-
òàíòèí Ôèëîñîô è õàçàðñêèÿ êàãàí è „ðåëèãèîçíèÿò äèñ-
ïóò“ â õàçàðñêèÿ äâîð ñà ñå ñúñòîÿëè â 860 ã. â ñòîëèöàòà
Ñàðàè÷èí (íà Âîëãà) è ñà òðàåëè íÿêîëêî äíè, äîêàòî
Êîíñòàíòèí ïðåñòîÿâà â Õàçàðèÿ ïî÷òè ãîäèíà è ïîëî-
âèíà. Åäíà ãîäèíà òîé ïðåñòîÿâà â òàêà íàðå÷åíîòî åïèñ-
êîïñòâî Îíîãóíäóðèÿ, íàìèðàùî ñå ìåæäó Õåðñîí è Ñàð-
êåë è íàñåëåíî ïðåäè âñè÷êî ñ áúëãàðè (ïî òÿõíîòî ïëå-
ìåííî èìå îíîãóíäóðè å íàèìåíîâàíî è ñàìîòî åïèñêîï-
ñòâî). Íÿêîè ñâèäåòåëñòâà ñúîáùàâàò, ÷å òîé å „ó÷èë òàì
â ïðîäúëæåíèå íà åäíà ãîäèíà åâðåéñêè åçèê“. Òîâà èçã-
ëåæäà òâúðäå ñúìíèòåëíî — òîé å ìîæåë ñïîêîéíî äà
èçó÷àâà åâðåéñêè è â Êîíñòàíòèíîïîë. È àêî íàèñòèíà
òîâà å áèëà öåëòà íà òîçè íåãîâ äúëúã ïðåñòîé, òîâà ìî-
æå ñàìî äà ïîêàæå ÷ðåç êàêúâ åçèê òîé å èçó÷àâàë åâ-
ðåéñêè, à èìåííî ÷ðåç áúëãàðñêè, íåãîâèÿ ðîäåí åçèê,
èíà÷å îòèâàíåòî ìó ñ òàêàâà öåë â áúëãàðñêè òåðèòîðèè
íå áè ìîãëî äà ñå îáÿñíè. Äðóãàòà âúçìîæíà ïðè÷èíà å,
÷å òîé å áèë èçïðàùàí ñ ãëàâíà ìèñèÿ äà âúâåäå â õðèñ-
òèÿíñòâîòî áúëãàðèòå, íàñåëÿâàùè Õàçàðèÿ, ñ òàçè öåë
òîé å òðÿáâàëî äà çàùèòè ñâîÿòà ðåëèãèÿ è ìèñèÿ â õà-
çàðñêèÿ äâîð. Ïðè âñè÷êè ñëó÷àè íèêàêúâ ðåçóëòàò îò
íåãîâîòî ïîñåùåíèå ïðè êàãàíà íå ìîæå äà ñå îòêðèå
ïðÿêî â õàçàðñêèÿ äâîð, íî êúì âðåìåòî íà Êîíñòàíòèí
VII Ïîðôèðîãåíèóñ (913-959) ãîëÿìà ÷àñò îò íàñåëåíèå-
òî íà åïèñêîïñòâîòî Îíîãóíäóðèÿ å áèëî õðèñòèÿíñêî.
Àêî ãëàãîëèöàòà å áèëà ñúñòàâåíà îò Êîíñòàíòèí Ôèëî-
ñîô îùå â 855 ã., òî òîé å èìàë òîâà ñðåäñòâî ãîòîâî çà
òàçè ìèñèÿ, àêî ïåðèîäúò íà ñúçäàâàíåòî íà ãëàãîëèöàòà
ñå îòíåñå ìåæäó 855-860 ã., òî íå ìîæå äà ñå äàäå îòãî-
âîð íà âúïðîñà çà íåéíèÿ äèðåêòåí ïðîèçõîä, à èìåííî
áúëãàðñêàòà ðóíè÷åñêà çíàêîâà ñèñòåìà, øèðîêî èçïîë-
çâàíà â åïèñêîïñòâîòî ïðåç òîçè ïåðèîä (âèæ äâåòå ñòà-
òèè îòíîñíî òîçè âúïðîñ ⠄Àâè-Òîõîë“, êíèæêà 2, ñòð.
21-30 è êíèæêà 3, ñòð. 38-46, êàêòî è ñòàòèÿòà íà ê.ò.í. Ã.
Ëàìáàäæèåâ â òàçè êíèæêà). Ìîæå áè èìåííî çàòîâà Êè-
ðèë å îñòàíàë â áúëãàðñêèòå òåðèòîðèè íà Õàçàðèÿ â ïðî-
äúëæåíèå íà öÿëà ãîäèíà.
Äðóãèÿò îñíîâåí àðãóìåíò å øèðîêî èçâåñòåí è íå å
íóæíî äà ãî êîìåíòèðàìå îòíîâî — ãëàãîëèöàòà, êàêòî è
ïî-êúñíî êèðèëèöàòà ñà ñúçäàäåíè äà îáñëóæâàò åäèí
êîíêðåòåí åçèê, à èìåííî áúëãàðñêèÿ ñ íåãîâèòå ôîíå-
òè÷íè îñîáåíîñòè, íåõàðàêòåðíè çà íèêîé „ñëàâÿíñêè“
åçèê. Äîðè ñàìî òîçè ÿñåí ôàêò áè òðÿáâàëî äà íàïðàâè
ñïîðîâåòå îêîëî íàðîäíîñòíàòà ïðèíàäëåæíîñò íà Ñâå-
òèòå áðàòÿ èçëèøíè, àêî òå íå áÿõà ïëîä íà ïîëèòè÷åñêî
äîêòðèíñòâî.
150
ÈÌÀÒ ËÈ ÏÎÊÐÈÒÈÅ ÏÎÍßÒÈßÒÀ
“ÑËÀÂßÍÑÊÈ ÍÀÐÎĔ È “ÑËÀÂßÑÊÈ ÅÇÈʔ
Îáèêíîâåíî ñå èçòúêâà ïðèíàäëåæíîñòòà íà áúëãàðñ-
êèÿ íàðîä êúì „ñåìåéñòâîòî íà ñëàâÿíñêèòå íàðîäè“ è íà
áúëãàðñêèÿ åçèê êúì „ñåìåéñòâîòî íà ñëàâÿíñêèòå åçèöè,
íî àêî íÿêîé ñå îïèòà äà äåôèíèðà ñúäúðæàíèåòî, âëàãà-
íî â òåçè ïîíÿòèÿ, ùå ñå èçïðàâè ïðåä òâúðäå ñòðàíåí
ïðîáëåì — â ñúâðåìåííàòà èñòîðè÷åñêà è ëèíãâèñòè÷íà
íàóêà âñå îùå íÿìà äåôèíèöèÿ, îêîëî êîÿòî äà ñúùåñòâó-
âà äîðè ïðèáëèçèòåëåí êîíñåíñóñ. Íèêàêâè èñòîðè÷åñ-
êè è àðõåîëîãè÷åñêè ñâèäåòåëñòâà íå ìîæåõà äà ïî-
êàæàò ñúùåñòâóâàíåòî íà ñëàâÿíñêèÿ íàðîä ïðåäè 5
âåê ñë.Õð. Îò òÿõíà ñòðàíà „ëèíãâèñòèòå“ òàêà è
íå óñïÿõà äà âúçñòàíîâÿò íÿêàêúâ ìîäåë íà òàêà íå-
îáõîäèìèÿ íà ïàíñëàâèñòèòå ïðàñëàâÿíñêè åçèê.
Èñòîðè÷åñêàòà íàóêà âñå ïîâå÷å ñòàâà èíòåðäèñöèï-
ëèííà ìàòåðèÿ. Íåêà ïîãëåäíåì âúðõó ïîñòàâåíèÿ âúïðîñ
ïî-îòáëèçî, íî îò íÿêîëêî ñúâñåì ðàçëè÷íè ïåðñïåêòèâè.
ÄÅÌÎÃÐÀÔÑÊÈÒÅ ÔÀÊÒÈ
Êàêòî êàçàõìå, ñëàâÿíèòå ãè íÿìà íà èñòîðè÷åñêàòà
ñöåíà ïî÷òè äî 5 â. ñë.Õð. Ñàìî 150-200 ã. ñëåä òîâà òå
ïî íÿêàêúâ ñòðàíåí íà÷èí ñà „çàëåëè“ öÿëà Èçòî÷íà,
Þãîèçòî÷íà è ãîëåìè ÷àñòè îò Öåíòðàëíà Åâðîïà, è òî
â òàêîâà ìíîæåñòâî, ÷å àñèìèëèðàëè áúðçî âñè÷êè çàâà-
ðåíè íàðîäè íà òàçè îãðîìíà òåðèòîðèÿ. Îò äåìîãðàôñ-
êà ãëåäíà òî÷êà òîçè ïàíñëàâÿíñêè ìèò íÿìà íèêàêâà ôàê-
òîëîãè÷íà ñòîéíîñò. Çà äà èçâúðøàò òîçè „ïîäâèã“, „ñëà-
âÿíèòå“, çàåìàùè äîòîãàâà áëàòèñò ðàéîí íà ñåâåð îò Êàð-
ïàòèòå, å òðÿáâàëî äà íàáðîÿâàò äåñåòêè ìèëèîíè — ñ
äðóãè äóìè òðÿáâàëî å â ïåðèîäà ìåæäó 4 è 6 âåê äà ïðå-
æèâåÿò íåâåðîÿòåí äåìîãðàôñêè áóì. Êàêâè ñà äåìîãðàô-
ñêèòå äàííè çà òîçè ïåðèîä çà Åâðîïà? Öèôðèòå (ïîñ-
ëåäíî àêòóàëèçèðàíè îò Áèðàáåí â 1980 ã.) ñà ñëåäíèòå:
êúì 1 âåê ïð.Õð. Åâðîïà (áåç òåðèòîðèèòå íà áèâøèÿ Ñú-
âåòñêè ñúþç) å èìàëî 35 ìèëèîíà äóøè íàñåëåíèå, à êúì
6 âåê ñë.Õð. íåéíîòî íàñåëåíèå å áðîÿëî 29 ìèëèîíà,
ò.å. íå ñàìî íÿìà íèêàêúâ äåìîãðàôñêè âçðèâ, íî èìà
îãðîìåí ñðèâ, âñúùíîñò òîâà å åäèíñòâåíèÿò èñòîðè÷åñ-
êè ïåðèîä, ïðåç êîéòî Åâðîïà ïðåæèâÿâà äåìîãðàôñêè
ñðèâ. Àêî íÿêîé èñêà äà òúðñè „ñëàâÿíèòå“ ïðåç òîçè êà-
òàñòðîôàëåí ïåðèîä èçâúí Åâðîïà, åäèíñòâåíî âúçìîæ-
íè ñà òåðèòîðèèòå íà áèâøèÿ Ñúâåòñêè ñúþç. Ïë. Öâåò-
êîâ íàïðèìåð ñìÿòà, ÷å ñëàâÿíèòå ñà ñå îòäåëèëè îò áàë-
òèòå îêîëî 4 âåê ñë.Õð., òå.å ïðèáëèçèòåëíî íà òåçè òå-
ðèòîðèè.  ñëó÷àÿ íå íè îñòàâà íèùî äðóãî, îñâåí äà
òúðñèì „äåìîãðàôñêè âçðèⓠòàì. Åòî è äàííèòå: êúì 1
âåê ïð.Õð. òåðèòîðèèòå íà áèâøèÿ Ñúâåòñêè ñúþç, âêëþ-
÷èòåëíî àçèàòñêèòå, ñà áèëè íàñåëÿâàíè îò 12 ìèëèîíà
äóøè, à êúì 6 âåê ñë.Õð. — îò 11 ìèëèîíà, ò.å. ñïàä ñ 1
ìèëèîí. Ïðè÷èíàòà òóê äåìîãðàôñêàòà êàòàñòðîôà äà íå
å òîëêîâà äîáðå èçðàçåíà, êîëêîòî â Åâðîïà, å â òîâà, ÷å
ïðåç òîçè ïåðèîä Àçèàòñêèòå òåðèòîðèè ñà áèëè âúâ âúç-
õîä (3 ìèëèîíà ïðèðàñò). Êàòî ñå îò÷åòå ïîñëåäíèÿò

ôàêò, ñå ïîëó÷àâà ñõîäíà ñ åâðîïåéñêàòà äåìîãðàôñêà
ñèòóàöèÿ. Çà äà ñå äîáèå ðåàëíà ïðåäñòàâà çà äåìîãðàô-
ñêèÿ ñðèâ, òðÿáâà äà ñå èìà ïðåäâèä è òîâà, ÷å â ïîñî÷å-
íèÿ ïåðèîä ñå èçâúðøâà è òàêà íàðå÷åíîòî Âåëèêî ïðå-
ñåëåíèå íà íàðîäèòå, êîåòî å áèëî îò Àçèÿ êúì Åâðîïà,
ò.å. â íåÿ ñå å âëÿëî íàñåëåíèå, íàáðîÿâàùî ïîíå íÿêîë-
êî ìèëèîíà. Î÷åâèäíî å, ÷å ïðè òåçè äàííè çà íèêàêâî
óâåëè÷åíèå íà „ñëàâÿíñêèòå íàðîäè“ íå ìîæå äà ñå ãî-
âîðè, êàìî ëè çà äåìîãðàôñêà åêñïàíçèÿ.
ÄÅÌÎÃÐÀÔÑÊÀÒÀ ÑÈÒÓÀÖÈß
ÍÀ ÁÀËÊÀÍÈÒÅ (6-8 ÂÅÊ)
Êúì 540 ã.ñë.Õð. íàñåëåíèåòî íà Áàëêàíèòå (âêëþ÷è-
òåëíî Ãúðöèÿ) å áèëî 5 äî 6 ìèëèîíà ñïîðåä íÿêîè àâòîðè
(Ðúñåë) è 4 ìèëèîíà ñïîðåä äðóãè (Ìàíãî). Ðàçëèêàòà òóê
èäâà îò ðàçëè÷íèòå ïðåäïî÷èòàíèÿ êúì îïðåäåëåíî âëèÿ-
åùî íà äåìîãðàôèÿòà ñúáèòèå, îòðèöàòåëíèÿò åôåêò îò
âàðâàðñêèòå íàøåñòâèÿ ëè å ïî-âàæåí (Ìàíãî), èëè åôåê-
òúò îò çàñåëèëèòå ñå ïðåç ñúùèÿ ïåðèîä âàðâàðè íà Áàë-
êàíèòå (Ðúñåë). Òúé êàòî îòãîâîðúò íà òàêàâà ñúïîñòàâêà
íå å ÷àñò îò êîíêðåòíàòà íè òåìà, ùå ïðèáåãíåì äî åäíà
ñðåäíà öèôðà îêîëî 5 ìèëèîíà, ïðèáëèçèòåëíî ïîðàâíî
çà Ãúðöèÿ è çà îñòàíàëàòà ÷àñò îò ïîëóîñòðîâà — ïî 2,5
ìèëèîíà.
Êàêâî íè êàçâàò èñòîðè÷åñêèòå ñâèäåòåëñòâà çà ïåðè-
îäà ñëåä 540 ã.? Òðè ñà èñòîðè÷åñêèòå ñúáèòèÿ ñ ðåøàâà-
ùî çíà÷åíèå çà äåìîãðàôñêîòî ðàçâèòèòå íà Áàëêàíèòå
ïðåç 6-7 âåê — çàñåëâàíåòî íà „ñëàâÿíèòå“, çàñåëâàíåòî íà
áúëãàðèòå è åôåêòúò îò ïúðâàòà ãîëÿìà ñâåòîâíà ÷óìíà
åïèäåìèÿ. Îáèêíîâåíî ñå òâúðäè, ÷å íÿêúäå îò ñðåäàòà
íà 6 äî êðàÿ íà 7 âåê „ãîëåìè ìàñè ñëàâÿíè“ ñà áèëè çàëå-
ëè Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, çàñåëèëè ñà ñå òàì, èçìåñò-
âàéêè èëè „ïîñëàâÿí÷âàéêè“ çàâàðåíîòî íàñåëåíèå. Òàêà-
âà ïîñòàíîâêà íå èçäúðæà äîðè è íàé-ïîâúðõíîñòíàòà ïðî-
âåðêà íà èñòîðè÷åñêèòå ñâèäåòåëñòâà îò ïåðèîäà. Ïúðâî,
ñëàâÿíèòå ïî÷òè íèêîãà íå ñå ñïîìåíàâàò ñàìîñòîÿòåëíî,
òå äåéñòâàò îáèêíîâåíî çàåäíî ñ õóíè, áúëãàðè èëè àâà-
ðè, èëè ñëåäâàò òåõíèòå âîåííè ïîõîäè. Âòîðî, ñâåäåíèÿ
çà ìàñîâà åìèãðàöèÿ îò çåìèòå, â êîèòî ñà íàâëåçëè „ñëà-
âÿíèòå“, ñå ñúîáùàâàò â èçòî÷íèöèòå ñàìî çà Ãúðöèÿ, êî-
åòî îçíà÷àâà, ÷å ñàìî òàì èìàìå ðÿçêà åòíè÷åñêà ïðîìÿ-
íà.  òàêà íàðå÷åíàòà Õðîíèêà îò Ìîíåìáàñèÿ ñà ïîñî÷å-
íè òåðèòîðèèòå, îò êîèòî ñå å èçñåëèëî ãðúöêî íàñåëå-
íèå, êàêòî è êúäå ñå å çàñåëèëî ñëåä åìèãðàöèÿòà: ...“æè-
òåëèòå íà Ïàòðîñ ñå ïðåñåëâàò â Êàëàáðèÿ, àðãîñöèòå íà
îñòðîâ Îòîáå, òåçè îò Êîðèíò íà Åãèíà“ è ò.í., êàòî ñàìè-
ÿò îñòðîâ Ìîíåìáàñèÿ ïðèþòÿâà ãîëÿìà ãðóïà îò Àòèêà.
Çà Òðàêèÿ íÿìà ïîäîáíè ñâèäåòåëñòâà, à Ìèçèÿ íèêúäå íå
å ñïîìåíàòà êàòî ïîñòðàäàëà îò íàõëóâàíèÿ è çàñåëâàíèÿ
íà ñëàâÿíè. Ïðè ïîñî÷åíàòà êàðòèíà çà Ãúðöèÿ áè òðÿáâà-
ëî äà ñå î÷àêâà, ÷å òàêèâà ñèãóðíî óêðåïåíè ãðàäîâå êàòî
Ìåñåìâðèÿ è Êîíñòàíòèíîïîë áè òðÿáâàëî äà ïðèþòÿò
áåæàíöè îò Òðàêèÿ — òàêèâà îáà÷å íå ñà çàïèñàíè. Íåîá-
õîäèì å ïîäðîáåí è çàäúëáî÷åí àíàëèç íà ïîñî÷åíèòå ôàê-
òè, êàêòî è ñåðèîçåí îòãîâîð íà âúïðîñà, êàêúâ å åôåêòúò
âúðõó òðàêî-ìàêåäîíñêîòî íàñåëåíèå îò íàõëóâàíèÿòà, êà-
òî ñå èçñëåäâà íåãîâàòà „æèçíåíîñò“ íåïîñðåäñòâåíî ïðå-
ÀÂÈÒÎÕÎË
äè òÿõ, çàùîòî, àêî çà Ãúðöèÿ ìîæåì äà ãîâîðèì çà ñåðè-
îçíî íàðóøàâàíå íà åòíè÷åñêèÿ áàëàíñ, ãëàâíî ïîðàäè
åìèãðàöèÿòà íà ãúðöèòå, òî çà äðóãè ÷àñòè íà Áàëêàíèòå
òðÿáâà äà ñå òúðñÿò âåðíèòå ñúîòíîøåíèÿ ìåæäó ðàçëè÷-
íèòå åëåìåíòè.
Êàòî ãîâîðèõìå çà íàõëóâàíèÿ è çàñåëâàíèÿ, òîâà íå
çíà÷è, ÷å òå òðÿáâà äà ñå ðàçáèðàò êàòî „ñëàâÿíñêè“ — òà-
êîâà íåùî îò èñòîðè÷åñêèòå ñâèäåòåëñòâà íå ìîæå äà ñå
çàêëþ÷è, äîðè çà íàé-øèðîêî êîìåíòèðàíèòå çàñåëâàíèÿ
â Ãúðöèÿ. Ïðèíöèïíèòå èçòî÷íèöè çà çàñåëâàíåòî íà Ãúð-
öèÿ îò „ñëàâÿíèòå“ ñà äâà — ñâèäåòåëñòâàòà íà Éîàí îò
Åôåñ, êîéòî íàðè÷à çàñåëíèöèòå „ïðîêëåòèÿ íàðîä, íàðå-
÷åí ñëàâÿíè“ è ñïîìåíàòàòà „Õðîíèêà îò Ìîíåìáàñèÿ“,
êúäåòî çà ñúùèÿ ïåðèîä è çà ñúùèòå çàñåëíèöè ñå êàçâà,
÷å òå ñà áèëè „àâàðè“. Íåùî ïîâå÷å, äîêàòî îïðåäåëåíè-
åòî íà Éîàí îñòàâà íåïîòâúðäåíî, òî êàçàíîòî â õðîíèêà-
òà íàìèðà åäíî ïîòâúðæäåíèå, è òî îò äîêóìåíò, äàòèðàí
áëèçî âåê è ïîëîâèíà ñëåä ðàçãëåæäàíèÿ ïåðèîä. Åäèí „Ñè-
öèëèàíñêè òåêñò“ îò 8 âåê, ðàçêàçâà, ÷å „àâàðñêèÿò íàðîä,
íåïîçíàâàù íèêàê ãðúöêèÿ åçèê, îáèòàâàù çåìèòå îêîëî
Äèðàöèóì è Àòèíà, ïî÷èòà çà áîãîâå âëå÷óãè, ÷åòèðèêðà-
êè ÷óäîâèùà, îãúí, âîäà è... ñîáñòâåíèòå ñè ìå÷îâå“ (Ìàí-
ãî, ñòð. 97-98). Êúì òåçè ñâåäåíèÿ ìîæåì äà íàïîìíèì è
ïî êàêúâ íà÷èí ãëàâíèÿò èñòîðèê íà èçñëåäâàíèÿ ïåðèîä,
Ïðîêîïèóñ, îïèñâà åòíè÷åñêàòà ïðèíàäëåæíîñò íà íàõ-
ëóâàùèòå àâàðè, à èìåííî — „õóíè, àâàðè, ñëàâÿíè“.
ßñíî å, ÷å íå ìîæå äà ñå ãîâîðè çà íèêàêâà „ñëàâÿíè-
çàöèÿ“ íà Ãúðöèÿ, à îùå ïî-ìàëêî íà Áàëêàíèòå, àêî íåï-
ðåäóáåäåíî ñå àíàëèçèðàò èñòîðè÷åñêèòå ñâèäåòåëñòâà.
È âñå ïàê, àêî ïðèåìåì, ÷å îïðåäåëåíî íàõëóâàíå íà „ñëà-
âÿíè“ íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ å ñòàíàëî, ìîæåì ëè äà
îïðåäåëèì ïîíå ïðèáëèçèòåëíèÿ èì áðîé. Òîçè âúïðîñ å
ìíîãî âàæåí, çà äà ñå ñëîæè êðàé íà óïîòðåáÿâàíèòå â
òàçè âðúçêà ïîíÿòèÿ „çàëåëè“, „ïîòîïèëè“, „ïîãúëíàëè“
è äð.ïîä., ñ êîèòî îáèêíîâåíî ñà èçïúëíåíè ñú÷èíåíèÿòà
íà èñòîðèöèòå ïàíñëàâèñòè. Îðèãèíàëåí èçòî÷íèê, îò êîé-
òî ìîæå äà ñå èçâåäå áðîÿò íà ñëàâÿíèòå, íàìèðàùè ñå íà
Áàëêàíèòå ñëåä 568 ã., ñúùåñòâóâà — „Codice diplomatico
Langobardo“. Òîâà ñâèäåòåëñòâî òðÿáâà äà ñå àíàëèçèðà,
çà êîåòî å íåîáõîäèìà îòäåëíà ñòàòèÿ, íî òóê ùå èçïîëç-
âàìå çàêëþ÷åíèåòî íà åäèí ó÷åí, êîéòî ãî å èçñëåäâàë è å
îïðåäåëèë áðîÿ íà „ñëàâÿíèòå“ íà Áàëêàíèòå çà ïåðèîäà
6-7 âåê íà „îêîëî 1 000 000“. Òàêà êúì ïîñî÷åíèÿ ïåðèîä,
áåç äà ñå âçåìå ïîä âíèìàíèå åôåêòúò îò ÷óìíàòà åïèäå-
ìèÿ, èìàìå ñëåäíàòà äåìîãðàôñêà ñèòóàöèÿ:
Áàëêàíèòå (âêëþ÷èòåëíî Ãúðöèÿ)
— ìåñòíî íàñåëåíèå — ãúðöè, òðàêè, èëèðèéöè è äð. — 5
000 000;
— ñëàâÿíñêè ïëåìåíà — 1 000 000.
Ñïîðåä àâòîðèòå, çàíèìàâàùè ñå ñ åôåêòà îò ÷óìíàòà
åïèäåìèÿ, ñúùåñòâóâà êîíñåíñóñ, ÷å ñðåäíàòà çàãóáà, ïðè-
÷èíåíà îò íåÿ, å áèëà 40% çà ïåðèîäà 542 ã. äî 600 ã., êîå-
òî ùå íè äàäå ñëåäíèòå öèôðè êúì 600 ã.:
— ìåñòíîòî íàñåëåíèå — 3 000 000;
— ñëàâÿíñêè ïëåìåíà — 550 000.
Ðàçáèðà ñå, ãîðíèòå öèôðè îòðàçÿâàò ñàìî ñóõà ñòà-
òèñòèêà, áåç äà ñå âçåìàò ïîä âíèìàíèå ðàçëè÷íè ñïåöè-
ôè÷íè îñîáåíîñòè. Íî äîðè íà òîçè åòàï å î÷åâèäíî,
÷å ïðåäñòàâàòà, íàñàæäàíà îò ïàíñëàâèñòèòå çà „çà-
ëèâàíå“, „ïîñëàâÿí÷âàíå“ è äð. ïîä. íà Áàëêàíèòå,
å ÷èñòî è ïðîñòî åäèí ìèò.
151
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÍÀÐÎÄ ÁÅÇ ÑÂÎß ÈÑÒÎÐÈß
Å ÇÀÃÓÁÅÍ
Ðàçãîâîð íà Ïëàìåí Áåéêîâ ñ Òà÷î Òàíåâ,
ïðîâåäåí â äîìà ìó íà 30 àâãóñò 1996 ã.
Ïðåäè äà çàäàì ïúðâèÿò ñè âúïðîñ, ã-í Òà÷î Òàíåâ ïî-
æåëà äà íàïðàâè ñëåäíîòî êðàòêî èçÿâëåíèå:
Àêî çàïèòàìå êîéòî è äà å ÷îâåê — áèë òîé ñëó÷àéíî
ñðåùíàò èëè ó÷åí èñòîðèê — çàùî íè å íåîáõîäèìà èñòî-
ðèÿòà, âñåêè ùå îòãîâîðè ïî ðàçëè÷åí íà÷èí. Íÿêîé â îò-
÷àÿíèåòî ñè îò ñúâðåìèåòî ùå êàæå: „Ïðàçíà ðàáîòà!“ èëè
äðóã: „Õóáàâî íåùî å äà ñè çíàåì èñòîðèÿòà“, òðåòè ïðîñòî
ùå êàæå, ÷å òðÿáâà äà ñå ó÷è...
Íî çà ìåí èñòèíñêèÿò ñìèñúë íà èñòîðèÿòà ùå ìîæå
äà ñå íàìåðè ñàìî ïðè åäíà óñïîðåäèöà. Íåêà äà ÿ êàæà.
Ùå çàïèòàì: „Èìà ëè ÷îâåê ïàìåò, èëè íÿìà?“ Àêî ìè
êàæàò „Òîçè ÷îâåê íÿìà ïàìåò“, âåäíàãà ùå äîéäå çàêëþ-
÷åíèåòî — òîé íå ìîæå äà æèâåå ñàìîñòîÿòåëíî, íå ìîæå
äà ñúùåñòâóâà. È àêî íÿìà äðóãè õîðà, êîèòî äà ãî êðå-
ïÿò, ùå çàãèíå. Çà æèâîòà å êðàéíî íåîáõîäèìà ïàìåòòà.
Íÿìà ëîãèêà, íÿìà ðàçóì, íÿìà äåéñòâèÿ, àêî íÿìàìå ïà-
ìåò, çàùîòî ñàìî ÷ðåç íåÿ íèå ìîæåì äà ñå îáðàçîâàìå.
Ñàìî ÷ðåç ïàìåòòà ìîæåì îò æèâîòà äà ïîëó÷èì îïèò è â
æèâîòà ñè äà ïîëçâàìå òîçè îïèò. À åäèí íàðîä, àêî íÿìà
èñòîðèÿ, å êàòî æèâî ñúùåñòâî, êîåòî íÿìà ïàìåò.
Åòî çàùî âåëèêèÿò Îòåö Ïàèñèé å íàìåðèë èñòèíñêèÿ
è ïðàâ ïúò çà íîâîòî ïîðàæäàíå íà áúëãàðñêèÿ íàðîä — çà
íàøåòî Âúçðàæäàíå. Òî å ñòàíàëî âúçìîæíî ñàìî ÷ðåç îíèÿ
äâàéñåò ðúêîïèñà, êîèòî ñà ñíåòè îò íåãîâèÿ îðèãèíàë çà
ðàçëè÷íèòå êðàèùà íà íàøàòà Ðîäèíà è òåçè äâàéñåò ðú-
êîïèñà ñà çâåçäèòå è èñêðèòå, êîèòî ñà èçáóõíàëè êàòî ãî-
ëåìèÿ ïîæàð Íàöèîíàëíî âúçðàæäàíå, ñòàíàë íÿêîëêî äå-
ñåòèëåòèÿ ñëåä òÿõíàòà ïîÿâà.
Áåç èñòîðèÿ íèå íå ìîæåì äà èìàìå çðÿë íàðîä ñúñ
ñîáñòâåí îïèò, ñîáñòâåíà ïàìåò è êîéòî äà çíàå çàùî æè-
âåå íà òîÿ ñâÿò. À íå äà ÷àêà ÷óæäè èñòîðèöè äà ãî ó÷àò
êàêâî å áèëî íåãîâîòî ìèíàëî è êàêâî äà î÷àêâà çà ñâîåòî
áúäåùå!
Ùå êàæà â êðàÿ ñ äâå èçðå÷åíèÿ: ÷îâåê áåç ñúùèíñêà
ïàìåò è çàãóáåí — íÿìà ïîçíàíèÿ è íÿìà ðàçâèòî ñúçíà-
íèå. Íàðîä áåç ñâîÿ èñòîðèÿ å çàãóáåí — íÿìà îáùåñòâåí
îïèò è îáùåñòâåíî ñúçíàíèå — òîâà çíà÷è: íÿìà áúäåùå.
Ïëàìåí Áåéêîâ: Ðàçêàæåòå ìè çà ìëàäåæêèòå ñè ãîäè-
íè, çà îáðàçîâàíèåòî ñè. Îòêúäå òðúãíà Âàøèÿò èíòåðåñ
êúì áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ è êîé ãî ðàçïàëè çà ïúðâè ïúò?
Òà÷î Òàíåâ: Îùå êàòî ìëàäåæ â ãèìíàçèÿòà ñå ñáëúñ-
êàõ ñ ìîùíàòà êîìóíèñòè÷åñêà ïðîïàãàíäà ñðåä ó÷åíèöè-
òå. Ìåæäó òÿõ â Ïúðâà ìúæêà ãèìíàçèÿ èçïúêâàõà Àëåê-
ñàíäúð Áóðìîâ, êîéòî âïîñëåäñòâèå ñòàíà ïðîôåñîð ïî
áúëãàðñêà èñòîðèÿ, è Ëþáåí Âàñèëåâ, êîéòî ñúùî ñòàíà
ïðîôåñîð — ïî ïðàâî. Ìíîãî ñúì ñå êàðàë ñ òÿõ — Ãîñïîä
äà ìè ïðîñòè ãðåõà! È êàòî ðåçóëòàò íà òîâà ïîñòúïèõ â
ñúùåñòâóâàùèÿ òîãàâà, ìíîãî âàæíèÿ çà áúëãàðñêèÿ íà-
152
ðîä, ãîëåìèÿ âñåíàðîäåí ñú-
þç „Îòåö Ïàèñèé“. Òîé èìà-
øå âðúçêè ñ âñè÷êè áúëãàðè,
ïðúñíàòè ïî ñâåòà — äîðè ñ
áúëãàðèòå îò äàëå÷íè ñòðà-
íè êàòî Àâñòðàëèÿ, Íîâà Çå-
ëàíäèÿ è îñòðîâèòå îò Âåëèêèÿ îêåàí. Ñúþçúò èìàøå îã-
ðîìíà êàðòîòåêà è ïîääúðæàøå âðúçêèòå èì ñ Îòå÷åñò-
âîòî. Åäíî îò íàé-ãîëåìèòå ïîðàæåíèÿ ñëåä 1948 ã. áå óíè-
ùîæàâàíåòî íà òàçè êàðòîòåêà. Ïðè ðàáîòàòà ìè â ñúþçà
„Oòåö Ïàèñèé“ çàåäíî ñ ìîè áëèçêè è îáè÷íè äðóãàðè ñúç-
äàäîõìå íåãîâîòî ìëàäåæêî ïîäðàçäåëåíèå — áúëãàðñêèÿ
ìëàäåæêè ñúþç „Îòåö Ïàèñèé“, êîéòî èìàøå ðàçêëîíå-
íèÿ â öÿëàòà ñòðàíà. Îñâåí ñâîèòå ëè÷íè ÷ëåíîâå ñúþçúò
èìàøå îùå 4500 êîëåêòèâíè ÷ëåíîâå, ìåæäó êîèòî âñè÷-
êè åìèãðàíòñêè îðãàíèçàöèè è áúëãàðñêè ïàòðèîòè÷íè îð-
ãàíèçàöèè â íàøèòå ñúñåäíè äúðæàâè. Ñúþçúò áåøå ñú-
äåí ñëåä 1944 ã. â ëèöåòî íà íåãîâèÿ ñåêðåòàð ïðîô. Èâàí
Ãåíîâ. Âñúùíîñò òîãàâà ïðîôåñîðèòå ìíîãî íè ïîääúð-
æàõà, ñúçäàâàõà íè óñëîâèÿ çà ðàáîòà. Ñàìèÿò ñúþç èçäà-
âàøå äâå ãîëåìè èçäàíèÿ — „Le Revue Bulgare“ íà ôðåíñ-
êè, êîåòî ñå ðàçïðîñòðàíÿâàøå ñðåä ïî-âèäíèòå ÷óæäåí-
öè, ñâúðçàíè ñ Áúëãàðèÿ, è ñï. „Îòåö Ïàèñèé“, â êîåòî
ó÷åíè êàòî ïðîô. Ãüîðãîâ, ïðîô. Áàëàìåçîâ, àêàä. Àðíàó-
äîâ è ðåäèöà äðóãè äàâàõà ìíîãî õóáàâè èñòîðè÷åñêè è
åòíîãðàôñêè ñòàòèè. Èíòåðåñúò ìè êúì áúëãàðñêàòà èñ-
òîðèÿ ñå ðàçãîðÿ èçâúíðåäíî ìíîãî â ìåí îñîáåíî ïîðàäè
òîâà, ÷å ñå ñáëèæèõ ñ ïðîô. Ãåçà Ôåõåð — ìàäæàðñêè àðõå-
îëîã, êîéòî áåøå èçïðàòåí â Áúëãàðèÿ, çà äà ñå èíòåðåñó-
âà îò ñòàðàòà áúëãàðñêà èñòîðèÿ è äà ïîìîãíå íà íàøàòà
èñòîðè÷åñêà íàóêà ïðåäâèä îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å ñòàðàòà
íè èñòîðèÿ è ïî îíîâà âðåìå áåøå çàìðÿëà äîñòà ìíîãî,
êàòî èçêëþ÷èì ïðîô. Âàñèë Çëàòàðñêè. Îñîáåíî áå çàì-
ðÿëà õóíî-áúëãàðñêàòà àðõåîëîãèÿ. Ïðîô. Ãåçà Õåôåð íàï-
ðàâè èçâúíðåäíî ìíîãî çà Áúëãàðèÿ. Òîé îòêðè Ìàäàðñ-
êèÿ êîííèê. Íà ñêåëåòî, èçïðàâåíî ñðåùó ñàìèÿ ðåëåô,
òîé ðàáîòè íåóìîðíî öåëè òðè ãîäèíè, çà äà ðàçãëåæäà
âñÿêà âäëúáíàòèíà ïðè ðàçëè÷íèòå ÷àñîâå íà äíåâíàòà
ñâåòëèíà, êîÿòî ïàäà ïîä ðàçëè÷åí úãúë. Òîé ðàç÷åòå íàä-
ïèñèòå. Ñëåä òîâà ïðîñëàâåíèÿò ìó ñëåäîâíèê ïðîô. Áå-
øåâëèåâ ñàìî ñå îïèòà äà êðèòèêóâà ïðîïóñêèòå èëè íå-
äîãëåæäàíèÿòà, êîèòî ïðîô. Ôåõåð áåøå äîïóñíàë ïðè
ñâîÿ ïðî÷èò. Òîé ðàáîòè íà òîâà ñêåëå ñ åäèí äðóã íàø
àðõåîëî㠗 Ðàôàèë Ïîïî⠗ ïðåäèñòîðèê, êîéòî èìàøå
ñïîñîáíîñò äà ðèñóâà. Ìíîãî ãîäèíè ïàçåõ îãðîìíà îðè-
ãèíàëíà íåãîâà ðèñóíêà íà Ìàäàðñêèÿ êîííèê ñ âñè÷êè
íàäïèñè, íî ìè ãî îòêðàäíàõà çàåäíî ñ ðåäèöà ìîè ñòàðè
ïèñàíèÿ, ïúê è êíèãè, ìåæäó êîèòî ìíîãî ðÿäêîòî èçäà-

íèå ñ âåëèêèÿ àëàíñêè åïîñ, â êîéòî ðåäèöà îò ïåñíèòå
ãîâîðÿò çà áúëãàðèòå è çà îòíîøåíèÿòà ñ àëàíèòå — áîðáè
è ñúþçè ñ áúëãàðèòå â îíèÿ îòäàëå÷åíè âðåìåíà. Òàì áå-
øå îòêðàäíàòî è åäíî äîñòà ãîëÿìî ìîå ñú÷èíåíèå, êîå-
òî áåøå ïîðú÷êà — ïî ñòèëîçíàíèå. Òîâà ñú÷èíåíèå íå áå-
øå îäîáðåíî îò ñúîòâåòíèòå êîìóíèñòè÷åñêè ñúáðàíèÿ.
Òîâà áÿõà íÿêîëêî ïîñëåäîâàòåëíè îáèðà è ïðåäïîëàãàì,
÷å òå áÿõà âäúõíîâåíè è èçâúðøåíè îò òîãàâàøíàòà ìèëè-
öèÿ. Çà òîâà ùå êàæà ïî-íàòàòúê.
Òîãàâà àç ìíîãî ïîìàãàõ íà ïðîô. Ãåçà Ôåõåð ñ ðèñóíêè
— ïðåç 1931-1936 ã. áÿõ ñòóäåíò â Áúëãàðñêàòà õóäîæåñòâåíà
àêàäåìèÿ — è ñ áúëãàðñêèòå òåêñòîâå íà íåãîâèòå çàáåëå-
æèòåëíè êíèãè „Âîåííîòî äåëî íà ïðàáúëãàðèòå“ è „Ïðà-
áúëãàðñêàòà êóëòóðà“ — ùå âè ÿ ïîêàæà, ñ íåãîâ íàäïèñ å.
Îñîáåíî ñëåä êàòî íàïðàâèõ ðèñóíêè íà çëàòíèÿ êîëàí —
ãîëåìè ðèñóíêè ñ òåìïåðíè áîè — íèå ñå ñáëèæèõìå.
Ïðîô. Ãåçà Ôåõåð ñè áåøå íàóìèë äà ñå äîáåðå äî
àðàáñêèÿ îðèãèíàë ñ îïèñàíèÿòà íà ïúòåøåñòâåíèêà Èáí
Ôàäëàí îò Âîëæêà Áúëãàðèÿ, êîéòî ñå ïàçåøå ïî îíîâà
âðåìå â ïåðñèéñêèÿ ãðàä Ìåøõåä, â Èçòî÷íà Ïåðñèÿ. Â
êðàÿ íà 1936 ã. ñå ãîòâåøå åäèí ãîëÿì êîíãðåñ ïî òþðêî-
ëîãèÿ è àðõåîëîãèÿ â Öàðèãðàä. Òîé èñêàøå äà îòèäå íà
òîçè êîíãðåñ, äà ìå âçåìå ñúñ ñåáå ñè è êàòî èçïîëçâàìå
êîíãðåñà, äà ïðåêîñèì öÿëà Òóðöèÿ, äà ñòèãíåì äî Ïåð-
ñèÿ. Çà äà ïðèêîòêà òóðöèòå äà íè ïîçâîëÿò äà ìèíåì ïðåç
Òóðöèÿ, çà äà âëåçåì â Ïåðñèÿ, òîé ïîèñêà äà íàïðàâÿ çà
òÿõ íÿêîëêî õóáàâè ðèñóíêè ñ òåìïåðíè áîè è íà çëàòíèÿ
êîëàí, è íà äðóãè õóíî-áúëãàðñêè àðõåîëîãè÷åñêè ïðåä-
ìåòè. Ïîäàäîõìå ñè äîêóìåíòèòå â òóðñêàòà ëåãàöèÿ è îñ-
òàíà åäíà ñåäìèöà äî íàøåòî çàìèíàâàíå. Îáà÷å òóðöèòå
íå ìè äàäîõà âèçà çàðàäè „Îòåö Ïàèñèé“. Âñå ïàê ïðîôå-
ñîðúò ñòèãíà ñàì äî Ìåøõåä, íî ïðåäè íåãî åäèí ðóñíàê
óñïÿ äà îòìúêíå ðúêîïèñà. À îïèñàíèåòî íà Èáí Ôàä-
ëàí å åäèí îò íàé-âàæíèòå ïàìåòíèöè çà îïîçíàâàíå íà
íàøàòà ñòàðà èñòîðèÿ.
Ï. Á.: Ïî êîå âðåìå ñòàíà çàïîçíàíñòâîòî Âè ñ Äèìè-
òúð Ñúñúëî⠗ ñúçäàòåëÿ íà èñòîðè÷åñêîòî äðóæåñòâî
„Áúëãàðñêà îðäà“?
Ò. Ò.: Çàïîçíàâàíåòî ìè ñ Äèìèòúð Ñúñúëîâ ñòàíà îùå
ïî âðåìå íà âòîðàòà ìè ãîäèíà â Õóäîæåñòâåíàòà àêàäå-
ìèÿ — ïðåç 1932 ã. Âúïðåêè ÷å áåøå ñ 15 ãîäèíè ïî-ãîëÿì è
áåøå ìíîãî áîãàò, ñ ãîëåìè âúçìîæíîñòè, à àç áÿõ îùå ìëà-
äî ìîì÷å, òîé ñå äúðæåøå ñ ìåí êàòî ñ âðúñòíèê è îáùó-
âàõìå ìíîãî, à ìåæäó äðóãîòî îò âðåìå íà âðåìå è ñå ñïðå÷-
êâàõìå. Åäíà îò ãîëåìèòå íè ðàçïðàâèè áåøå çà èìåòî. Òîé
äúðæåøå çà èçìèñëåíîòî îò Äå Ãðîîò èìå „õóíîð“, à àç
äúðæàõ çà èçìèñëåíîòî îò Çëàòàðñêè èìå „õóíî-áúëãàðèí“.
Ñúñúëîâ íå ñìååøå äà ïðèåìå òîâà èìå ïîðàäè íåãîâè ñè
ïðè÷èíè è ñå ðàçïðàâÿõìå ìíîãî íà òàÿ òåìà. Òîé áåøå
èçâúíðåäíî îðèãèíàëåí ìèñëèòåë. Êàêâîòî ìó êàæåø — ìî-
æåøå îáîñíîâàíî íàîïàêè äà òè îòâúðíå. Ïðè òîâà — óìíî!
Îò íåãî íàó÷èõ äà ðàçñúæäàâàì ñúñ „çà“ è „ïðîòèâ“. Òîé
ìíîãî äúðæåøå íà ìåí, îñîáåíî ñëåä 1940 ã. Äîòîãàâà, îùå
ïðåç 1939 ã., äîêàòî áÿõ ñòóäåíò â ìàäæàðñêèÿ Åäâåø êî-
ëèäæ, àç áÿõ îòêðèë è âå÷å ïîçíàâàõ òðóäîâåòå íà åäèí íå-
îáèêíîâåí ó÷åí — Ëåîïîëä äå Ñþñþð.
Ïðè Ñúñúëîâ ñå çàïîçíàõ è ñ áà÷î Êîëüî Ñòàíèøåâ,
ñ êîãîòî ñå îáèêíàõìå ñúùî òàêà ìíîãî, à è ñ äðóãè
áëèçêè íà Ñúñúëîâ êàòî Ãåíî Ìàòååâ è äðóãèòå îò „Áúë-
ãàðñêà îðäà“.
ÀÂÈÒÎÕÎË
È òàêà — â Åäâåø êîëèäæ ñå çàïîçíàõ, êàêòî âå÷å êà-
çàõ, ñ òðóäîâåòå íà Ëåîïîëä äå Ñþñþð — åäèí îò òðèìàòà
áðàòÿ, ìíîãî ãîëåìè ôðàíöóçêî-øâåéöàðñêè ó÷åíè. Åäè-
íèÿò å åçèêîâåä, äðóãèÿò — ôèçèê, à òðåòèÿò — Ëåîïîëä äå
Ñþñþð — å áèë ìîðñêè êàïèòàí, ïëàâàù âúâ Âåëèêèÿ îêå-
àí, èç èçòî÷íèòå àçèàòñêè ìîðåòà è å ïîçíàâàë äîñòà îñ-
íîâíî êèòàéñêàòà êíèæíèíà è ïî-ñïåöèàëíî êèòàéñêàòà àñ-
òðîíîìèÿ. Ïîâîä çà òîçè íåãîâ èíòåðåñ å äàë åäèí ãîëÿì
è ìíîãî âàæåí òðóä íà åäèí èñòîðèê — ôðàíöóçêèÿ àêàäå-
ìèê Áèéî, êîéòî ïðåç 1840 ã. å ïóáëèêóâàë âàæíàòà çà íà-
øàòà èñòîðèÿ êíèãà „èçñëåäâàíèÿ íà èíäèéñêàòà è êèòàéñ-
êàòà àñòðîíîìèÿ“.
Ñþñþð áèë ïîäòèêíàò äà èçó÷è êèòàéñêàòà àñòðîíî-
ìèÿ èìåííî îò òîçè òðóä, ñ êîéòî Áèéî èñêà äà äîêàæå, ÷å
íàé-äðåâíàòà èñòîðèÿ íà Èíäèÿ å ïðîíèêíàëà îò Êèòàé.
Ñ íåãîâèÿ çîäèàê îò äâàäåñåò è îñåì çâåçäè îïðåäåëèòåë-
êè, êîéòî êîðåííî ñå ðàçëè÷àâà îò õàëäåîãðúöêèÿ äâàíà-
äåñåòè÷åí çîäèàê, èçâåñòåí íà âñè÷êè íàñ äíåñ, òîé èçëè-
çà íà ïúòÿ íà àñòðîíîìèòå è õîðîñêîïèòå.
Òóê òðÿáâà äà îòáåëåæà, ÷å â 1939 ã. àç ìîæåõ äà èìàì
ïîãëåä âúðõó ñòàðàòà èñòîðèÿ ñàìî ÷ðåç òîãàâàøíîòî ñúñ-
òîÿíèå íà íàóêàòà. Ïî îòíîøåíèå íà Äàëå÷íèÿ èçòîê òî
áåøå àáñîëþòíî íèêàêâî â íàøàòà Ðîäèíà, à íà Çàïàä ñú-
ùåñòâóâàøå åäíî ãðàìàäíî òå÷åíèå, ïîäõâàíàòî íàé-íàï-
ðåä îò ãåðìàíñêèÿ ó÷åí ïðîô. Âåáåð îò Áåðëèíñêèÿ óíè-
âåðñèòåò è ñëåä òîâà îò ôðåíñêèÿ àêàäåìèê Ìàñïåðî —
îðèåíòàëèñò è ñïåöèàëèñò ïî êèòàéñêè. Òîé, êàêòî è Âå-
áåð, òâúðäåøå, ÷å â Äàëå÷íèÿ èçòîê íÿìà íèêàêâà èñòî-
ðèÿ ïðåäè 320 ã. ïð. Õð. è ÷å âñè÷êè êèòàéñêè ëåòîïèñè,
îòíàñÿùè ñå äî êèòàéñêàòà äðåâíîñò, ñà ôàëøèôèêàöèè
îò ïî-êúñíè âðåìåíà — åäíà ëúæà. Åäíà ìíîãî ãîð÷èâà ëú-
æà... Òîâà åñòåñòâåíî áåøå íîæ ñðåùó âñè÷êî îíîâà, êîå-
òî áÿõ íàó÷èë çà ìèíàëîòî íà õóíî-áúëãàðèòå, çàòóé çà-
ùîòî ïðåäè Âåáåð è Ìàñïåðî àç ìîæàõ äà ñòèãíà äî êíè-
ãàòà íà Äå Ãðîîò „Die Hunnen der Vorchristlichen Zeit“
îùå â 1935-1936 ã. Áÿõ ïðîó÷èë îñíîâíî òîçè òðóä. Äå Ãðîîò
áîðàâåøå ñúñ ñâåäåíèÿ îò äàëå÷íîòî ìèíàëî íà Êèòàé, à
òàêà ñúùî è îò ïî-íîâî âðåìå çà Õóíî-áúëãàðñêàòà èìïå-
ðèÿ äî Êèòàé — Èìïåðèÿòà íà Âåëèêèÿ Øàí-Þò — òîâà å
ïîáúëãàðåíàòà òèòëà îò êèòàéñêîòî íàçâàíèå íà òèòëàòà
íà õóíî-áúëãàðñêèÿ âëàäåòåë Ìîòóí. Òîâà, êîåòî íà Çà-
ïàä ñå ãîâîðåøå òîãàâà, áåøå â ðåøèòåëíî íåñúãëàñèå ñ
òåçàòà, ÷å áúëãàðèòå èìàò íåùî îáùî ñ Äàëå÷íèÿ èçòîê,
êîåòî âïîñëåäñòâèå è ðóñêàòà è ñúâåòñêàòà íàóêà ñúùî
òàêà ðàçâèõà, îñîáåíî îò ñòðàíà íà èðàíèñòà Êèíñáðóê.
Ïðåç 1939 ã. â Ìàäæàðñêî, êîãàòî èçó÷èõ Ëåîïîëä äå Ñþ-
ñþð, îñòàíàõ ñ òîãàâàøíèòå çíàíèÿ, ñúùî è îò òîâà, êîå-
òî áÿõ ÷óë è îò ïðîô. Ëèãåòè — åäèí ãîëÿì ìåæäóíàðîäåí
îðèåíòàëèñò â Ìàäæàðñêèÿ óíèâåðñèòåò.
Ïðîùàâàéòå, àç íèêúäå íå óïîòðåáÿâàì äóìàòà Óíãà-
ðèÿ. Áúëãàðñêèÿò íàðîä öåëè âåêîâå å íàðè÷àë ìàäæàðè-
òå „ìàäæàðè“. À ãåðìàíöèòå, ïîíåæå íà çàïàäíàòà ãðàíè-
öà íà Ìàäæàðñêî å èìàëî äîñòà ìíîãî êóòðèãóðè è îíîãó-
ðè — âñå ïëåìåíà ñ áúëãàðñêè êîðåí — ñà íàðè÷àëè ìàäæà-
ðèòå, ñëåä êàòî ñà äîøëè â íà÷àëîòî íà Õ âåê, ñ èìåòî
„îíîãóðè“, è îòòàì å ïðîèçëÿçëî èìåòî „óíãàð“, „óíãåð“,
êîåòî âñúùíîñò å íàèìåíîâàíèåòî íà òåçè ïëåìåíà.
Ï. Á.: Èíòåðåñúò Âè êúì åëáåòèöàòà òîãàâà ëè ñå ïî-
ÿâè?
153
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Ò. Ò.: Òîãàâà. Â ðàáîòàòà ìè çà äîêòîðàòà ïî èñòîðèÿ â
áåðëèíñêèÿ Õóìáîëòîâ óíèâåðñèòåò, êîéòî ïðàâèõ â ïå-
ðèîäà 1941-1944 ã., àç ðàáîòèõ ñ áúëãàðñêèòå øåâèöè è èñ-
êàõ ïî-êúñíî îò òÿõíàòà îáùíîñò äà ñúáåðà ìàòåðèàëè çà
åäíà èíòåðåñíà íàóêà, êàêòî ìè ñå âèæäàøå òîãàâà, êîÿòî
ùÿõ äà íàðåêà îáðàçîâåäñòâî. Ïî òàçè ðàáîòà èìàõ äîñòà
îáðàçöè îò íàøèòå øåâèöè. Ìàéêà ìè ìíîãî ñúáèðàøå
èñòèíñêè øåâèöè îò ñåëÿíêèòå íà ïåòú÷íèòå ïàçàðíè äíè,
êîèòî ñòàâàõà â Ñîôèÿ è êîèòî áÿõà íåîáèêíîâåíî ïúñò-
ðè. Ñîôèéñêèòå øîïêèíè íîñåõà ñèíè äðåõè âúâ âåëèêî-
ëåïåí öâÿò, öåëèòå îáøèòè ñ áåëè ãàéòàíè. Èçâúíðåäíî
êðàñèâè íîñèè. Òàêîâà íåùî ñåãà íÿìà, âúîáùå íå ìîãà äà
ãî âèäÿ ïî öÿëîòî ñàìîäåéíî òâîð÷åñòâî â Áúëãàðèÿ. Òà-
êà áÿõ ñúáðàë ìíîãî îáðàçöè îò áúëãàðñêè øåâèöè. ìåæ-
äó òÿõ ìè ñå íàëîæè èçâåäíúæ øåâèöàòà íà åëáåòèöàòà,
êîÿòî, êàòî ïðî÷åòîõ ðàçäåëèòå íà Ñþñþð çà ÷åòèðèòå
íåáåñíè äâîðöè íà êèòàéñêîòî çâåçäíî íåáå, ðàçáðàõ, ÷å
å â ïúëíà îáùíîñò ñ îðíàìåíòèòå íà êèòàéñêèòå îã-
ëåäàëà îò íà÷àëîòî íà íàøàòà åðà.  Áóäàïåùà èìàõ
âúçìîæíîñòòà äà ðàáîòÿ â òåõíèÿ äàëåêîèçòî÷åí ìóçåé.
Òàì èìàõ ãîëÿìîòî ùàñòèå äà ðàçãëåæäàì è ñíèìàì îá-
ðàçöè îò èçâúíðåäíî áîãàòèÿ èëþñòðîâàí êàòàëîã íà ÿïîí-
ñêîòî èìïåðñêî äîìàêèíñòâî, â êîåòî èìà çàïàçåíè ïëàòà
îò 5.-6. âåê è áåçáðîé îãëåäàëà è äðóãè àðõåîëîãè÷åñêè
ïðåäìåòè. Ñúùî òàêà èçâúíðåäíî âàæåí çà íàøàòà íàóêà
å è êàòàëîãúò íà ãúðêà Åóìîðôîïóëîñ. Òîé å áèë áîãàò
êîëåêöèîíåð îò êðàÿ íà ìèíàëèÿ âåê è ñè å íàóìèë äà ñú-
áèðà ñòàðè êèòàéñêè áðîíçîâè ñúäîâå. Íåãîâèòå àãåíòè
ñà îáèêàëÿëè èç ìíîãîáðîéíèòå àíòèêâàðíè ìàãàçèí÷åòà
èç Êèòàé è êàòî å ñúáðàë åäíî äîñòàòú÷íî ãîëÿìî ìíî-
æåñòâî îò òèÿ ñòàðè ñúäîâå, å çàáåëÿçàë, ÷å ïî ãúðëàòà èì
èìà íÿêàêâè çíàöè. Òîé äàë íà ãîëåìèÿ àìåðèêàíñêè îðè-
åíòàëèñò Ïúðñèôàë Éåòñ äà ñå îïèòà äà ðàç÷åòå òèÿ çíà-
öè. Òîé ïîñòåïåííî ãè ðàç÷èòà. Òîâà ñà àíòè÷íè êèòàéñêè
äóìîçíàöè. Íå éåðîãëèôè, êàêòî ðóñíàöèòå íè êàðàò äà
ãîâîðèì, à äóìîçíàöè. Íà òîâà îòãîðå ïàê â íà÷àëîòî íà
ÕÕ âåê å ñòàíàëî åäíî ãîëÿìî ñðóòâàíå íà îòâåñåí áðÿã
îò íà÷àëîòî íà äîëíîòî òå÷åíèå íà âåëèêàòà ðåêà Êõóàí
Êõú, áëèçî äî åäíà äðåâíà ñòîëèöà íà êèòàéñêàòà äèíàñ-
òèÿ Èí. Ïðè ñðóòâàíåòî íà òîçè áðÿã ñà îòêðèòè ïî âîëÿ-
òà íà ïðèðîäàòà íàä äâåñòà õèëÿäè ÷åðóïêè îò êîñòåíóð-
êè è êîñòè. Âñè÷êè — èçäðàñêàíè ñ äðåâíèòå êèòàéñêè èìå-
íà. Òîâà å ïðåäñòàâëÿâàëî àðõèâàòà íà êèòàéñêèòå îðàêó-
ëè îùå îò äðåâíîñòòà ïðåäè Õðèñòà — îò ïúðâîòî è äîðè
äî ñðåäàòà íà âòîðîòî õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. Òàêà Åóìîð-
ôîïóëîñ è òîâà ãîëÿìî ñðóòâàíå íàíåñîõà òåæúê óäàð è
íà Âåáåð, è íà Ìàñïåðî, à è íà öÿëàòà òîãàâàøíà íàó÷íà
ïðåäñòàâà, êîÿòî å öåëÿëà äà îñòàâè íåïðåìåííî äàëåêî-
èçòî÷íàòà ïîä íèâîòî íà åâðîïåéñêàòà.
Òðÿáâà äà êàæà, ÷å âúïðåêè òîâà äîðè äî äåí äíåøåí
îùå èìà îïîíåíòè íà Áèéî è íà Ëåîïîëä äå Ñþñþð. Òåçè
îïîíåíòè ñå îïèòâàò äà ãè îïðîâåðãàâàò, äîðè áåç çàäúë-
áî÷åíî äà ñà àíàëèçèðàëè êàêâî êàçâàò òå. Íà ïúðâî ìÿñ-
òî ñà àíãëèéñêèòå è ôðåíñêèòå èíäèàíèñòè, êîèòî íà íè-
êàêâà öåíà íå èñêàò äà ïðèçíàÿò, ÷å îò Êèòàé å äîøëà íà-
óêàòà çà àñòðîíîìèÿòà. Òúêìî îáðàòíîòî — èñêàò äà íàëî-
æàò íà ñâåòà, ÷å îò Èíäèÿ å èçëÿçëà òàçè íàóêà ïîä ôîð-
ìàòà íà 28-çâåçäíèÿ êðúãîâðàò.
* Îçíà÷àâà îùå ðåä, ïîðÿäúê — îòòàì îòèâà â ëàòèíñêèÿ — Ordos — ðåä, Ordnung — â íåìñêèÿ (áåë. ðåä.)
154
Çíà÷è â òîçè äóõ íà ðàçâèòèå íà íàóêàòà àç òðÿáâàøå
äà íàïðàâÿ ñâîåòî íàìèðàíå íà åëáåòèöàòà êàòî åäèí èç-
âúíðåäíî âàæåí ìåæäóíàðîäåí îðíàìåíò èëè ïî áúëãàðñ-
êè êàçàíî — øàðêà. (Äóìàòà å õóíî-áúëãàðñêà îò øàð.) ×ðåç
Ñþñþð óñïÿõ äà ðàç÷åòà ñúäúðæàíèåòî íà òîçè îðíàìåíò
è äà ðàçáåðà, ÷å òî÷êàòà â íåãîâàòà ñðåäà å èìåííî áî-
æåñòâîòî íà íåáåñíàòà âÿðà íà õóíî-áúëãàðèòå, íàðå÷åíî
Òàíãðà. Òàíãðà — òîâà å ïîëÿðíàòà çâåçäà, îêîëî êîÿòî ñå
âúðòè öÿëàòà Âñåëåíà è êîÿòî çâåçäà, îáúðíåòå âíèìàíèå,
å çâåçäàòà Àëôà îò òðåòà çâåçäíà âåëè÷èíà îò ñúçâåçäèåòî
Çìåé. Òÿ å áèëà Ïîëÿðíà çâåçäà ñàìî ïðåç III õèëÿäîëå-
òèå ïðåäè Õðèñòà, è òî íå ïðåç öÿëîòî õèëÿäîëåòèå, à ïðåç
3000 ã. ïð. Õð., íÿêúäå äî 2700 ã. ïð. Õð. Òàêà òÿ å åäèí îò
íàé-âàæíèòå ïàìåòíèöè çà íàøåòî ìèíàëî — òîãàâàøíàòà
Ïîëÿðíà çâåçäà. Çàåäíî ñ îáðàòíàòà ñâàñòèêà, èçîáðàçÿ-
âàùà âðåìåòî, ïðîòè÷àíåòî íà âðåìåòî â ïðèðîäàòà è ñëåä
òîâà ÷åòèðèòå âåëèêè èìïåðàòîðè â ñâåòîïîñîêèòå íà çâåç-
äíîòî íåáå, êîèòî âúðõó íàøàòà øåâèöà íîñÿò èìåòî „ðî-
äæå“. Âñÿêî ðîäæå èìà ïî ñåäåì ðîãà, à ðîãàòà ñà ñèìâî-
ëè â ñòàðàòà ñèìâîëèêà îò Äàëå÷íèÿ èçòîê íà çâåçäíîòî
íåáå. Òå ïîêàçâàò, ÷å çâåçäíîòî íåáå å òàêà óñòðîåíî ñúñ
ñâîèòå çâåçäè, ÷å çâåçäèòå ïîñî÷âàò êàêâè íà÷àëíèöè íà
çåìÿòà òðÿáâà äà èìà. È çàòóé çåìíèòå íà÷àëíèöè çàåäíî
ñ öàðåòå è êíÿçåòå ñå íàðè÷àò „ðîãîâåòå“. À èìåòî „ðîã“,
ïî êèòàéñêè Äüèúó, íîñè ïúðâàòà çâåçäà îò íàé-ñòàðèÿ 28-
çâåçäåí êðúãîâðàò, êîéòî ñúùî ñå íàðè÷à Äüèúó. Ñëåä êà-
òî ðàçáðàõ òîâà, àç èçëîæèõ ìèñëèòå ñè â åäíî èçëîæå-
íèå, êîåòî ïîñëóæè ïî-íàòàòúê çà ìîÿòà äîêòîðñêà òåçà â
Áåðëèí. Îáà÷å â èçëîæåíèåòî ïîä ñèëíîòî âïå÷àòëåíèå
îò òîãàâàøíîòî ñúñòîÿíèå íà íàóêàòà ñè ïðåäñòàâÿõ íå-
ùàòà òàêà, ÷å õóíî-áúëãàðèòå, åñòåñòâåíî êàòî ïî-ïðîñò
íàðîä, ñà âúçïðèåëè îò êèòàéöèòå òÿõíîòî ëåòî÷èñëåíèå
è âñè÷êèòå ìó èäåè ñ ðîäæåòàòà, îáðàòíèòå ñâàñòèêè, òàí-
ãðàòà è ò.í.
Êîãàòî ïðåäñòàâèõ íà ìîÿ ñêúï ïðèÿòåë Ìèòêî Ñúñú-
ëîâ òîâà ñú÷èíåíèå, òîé ìíîãî ñå âúîäóøåâè. Ïîíåæå áå-
øå â íàé-òåñíè ðîäíèíñêè âðúçêè ñ ìíîãîáðîéíàòà òîãà-
âà ôàìèëèÿ íà Õðèñòî Äàíîâ, èçäàòåëÿ, ïîèñêà òî äà áú-
äå îòïå÷àòàíî è â ñïèñàíèåòî íà Áúëãàðñêàòà îðäà — „Èç-
âåñòèÿ íà Áúëãàðñêàòà îðäà“.
Òóê èñêàì äà îáúðíà âíèìàíèå, ÷å äóìàòà „îðäà“ íå
îçíà÷àâà „âîéñêà“ èëè íÿêàêâà „íåîðãàíèçèðàíà òúïêà“,
êîÿòî êàòî áàøèáîçóê íàâëèçà â ÷óæäèòå ñòðàíè, çà äà ãðà-
áè. Õóíî-áúëãàðñêàòà äóìà „îðäà“ çíà÷è „ñðåäèùå“, „äúð-
æàâíî ñðåäèùå“, „ñðåäåöúò“*.
Èçëîæåíèåòî áåøå îòïå÷àòàíî è ñ áëàãîäàðíîñò âè-
äÿõ, ÷å è ñåãà ñå îòïå÷àòâà âúâ âàøåòî ñïèñàíèå. Îáà÷å àç
ñàìèÿò èìàì åäíî ãîëÿìî âúçðàæåíèå ñðåùó íåãî ñåãà,
áëèçî 60 ãîäèíè ñëåä íàïèñâàíåòî ìó. Ñëåä êàòî íàó÷èõ
îùå ìíîãî ðàáîòè, ðàçáðàõ, ÷å èñòèíàòà å òî÷íî îáðàòíà-
òà. Êèòàéöèòå ñà íàó÷èëè îò õóíî-áúëãàðèòå „ñâîÿ“ 28-
çâåçäåí êðúãîâðàò, à íå îáðàòíîòî, êàêòî ñúì ãî ïèñàë â
„Åëáåòèöàòà“. Ñåãà áè òðÿáâàëî äà ÿ ïîïðàâÿ ìíîãî îñ-
íîâíî â äðóãà ïîñîêà è â ñúðöåòî íà òàçè ïîñîêà ùå ñòîÿò
áúëãàðèòå, à íå êèòàéöèòå. Òå ñà áèëè ñàìî åäíè äîñòà
ñúâåñòíè, èçâúíðåäíî òðóäîëþáèâè è êðàéíî ìíîãîáðîé-

íè è â îíèÿ âðåìåíà õîðà, êîèòî çà êúñî âðåìå — ìîæå áè
çà îêîëî òðè âåêà — ñà âúçïðèåëè ïðèíöèïèòå íà õóíî-áúë-
ãàðñêàòà àñòðîíîìèÿ, íî ñëåä òîâà èì ñå å âèäÿëà ìú÷íà
è ñà ñå îòêàçàëè îò íåÿ. Çàïàçèëè ñà ñàìî 28-òå õþòà (ñúç-
âåçäèÿ) â ñâîÿòà àñòðîëîãèÿ, òàêà êàêòî íèå ñåãà ñìå çàïà-
çèëè 12-òå õàëäåîãðúöêè ñúçâåçäèÿ íà çîäèèòå. Êèòàéöè-
òå ñà ãè ñúõðàíèëè íàé-ãðèæëèâî â àñòðîíîìè÷åñêèòå ñè
ñú÷èíåíèÿ è ãëàâíî â àñòðîëîãè÷åñêèòå. Êèòàéñêèòå àñò-
ðîëîãè÷åñêè ñú÷èíåíèÿ è äî äåí äíåøåí óïðàæíÿâàò èç-
âúíðåäíî ãîëÿìî âëèÿíèå êàêòî è äâàíàäåñåòòå çîäèè â
Åâðîïà. Íÿêîé äðóã ïúò áè áèëî èíòåðåñíî äà ñå ðàçêàæå
íàêúñî äîêúäå âñúùíîñò ñà ñòèãíàëè â àñòðîíîìèÿòà õó-
íî-áúëãàðèòå. Ùå äîáàâÿ, ÷å êèòàéöèòå ñà âúçïðèåëè îò
õóíî-áúëãàðèòå íå ñàìî àñòðîíîìè÷åñêèòå çíàíèÿ çà íå-
áåñíèòå ñúçâåçäèÿ, çà íåáåñíèòå äâîðöè è ÿâëåíèÿ, à ñú-
ùî òàêà èçâúíðåäíî ìíîãî äðóãè íåùà. Êàòî ïî÷íåì îò
ñúâñåì îáèêíîâåíèÿ íàøåíñêè øîïñêè ñãúâàåì ñòîë, êîéòî
øîïèòå åäíî âðåìå ïðîäàâàõà ïðåç 20-òå ãîäèíè íà Æåí-
ñêèÿ ïàçàð; èçâúíðåäíî ìíîãî ìóçèêàëíè èíñòðóìåíòè, ëåã-
ëà, äðåõè, âîåííà ìóçèêà. Õóíî-áúëãàðèòå ñà áèëè ìóçè-
êàëíî ìíîãî ÷óâñòâèòåëíè, çàùîòî òÿõíàòà àñòðîíîìèÿ
ñòîè âúâ âðúçêà ñ òÿõíàòà ìóçèêà, êîÿòî å íàïúëíî æèâà è
äî äåí äíåøåí â íàøàòà íàðîäíà ïåñåí. Ñïîðåä àñòðîíî-
ìèÿòà íà õóíî-áúëãàðèòå íàøàòà íàðîäíà ìóçèêà îùå òî-
ãàâà å ïîñòðîåíà âúðõó íåðàâíîäåëíèòå òàêòîâå, êîèòî â
Åâðîïà ìîãàò äà ñå ñðåùíàò ñàìî â Óâåðí è â Þæíà Èòà-
ëèÿ ïîä âëèÿíèåòî íà ïðåñåëåíè áîãîìèëè èëè õóíî-áúë-
ãàðè. À íà Èçòîê íåðàâíîäåëíèòå òàêòîâå ãè èìà êàêòî
ïîêðàé Àçîâñêî ìîðå è â Êàâêàç, òàêà è â Óçáåêèñòàí, à
òàêà ñúùî è â Êèòàé — íàâñÿêúäå èìà îñòàòúöè îò õóíî-
áúëãàðñêàòà íåðàâíîäåëíà àñòðîíîìè÷åñêà ìóçèêà. Äðó-
ãèòå åâðîïåéñêè íàðîäè, äà íå ãîâîðèì çà ñëàâÿíèòå âúî-
áùå, ñà àáñîëþòíî íåñïîñîáíè äà ïåÿò, ñâèðÿò è òàíöó-
âàò òàçè ìóçèêà. Ìíîãî ìú÷íî òå ìîãàò äà ÿ âúçïðèåìàò.
Òåçè âëèÿíèÿ íà õóíî-áúëãàðèòå âúðõó Êèòàé ñà íàèñ-
òèíà, ïîä÷åðòàâàì, ãîëåìè. Áåç äðóãî è ñàìàòà êèòàéñêà
êóëòóðà å íåùî ìíîãî ãîëÿìî, íî íàèñòèíà â äðåâíîñòòà
òÿ å áèëà ñèëíî ïîâëèÿíà îò õóíî-áúëãàðèòå. Òîâà èçã-
ëåæäà ñúâúðøåíî åðåòè÷íî çà ñúâðåìåííèÿ èíòåëèãåíòåí
÷îâåê, äà íå ãîâîðèì çà ñàìèòå êèòàéöè, êîèòî ùå ïèñíàò
êàòî èíäèàíèñòèòå, àêî ãî ÷óÿò. Òîâà íàó÷èõ è îò òðóäî-
âåòå íà ãîëåìèÿ ãåðìàíñêè ó÷åí Åáåðõàðò. Åòî åäèí èíòå-
ðåñåí ñëó÷àé. Õóíî-áúëãàðèòå îáè÷àëè ìóçèêàòà òîëêîâà
ìíîãî, ÷å ïðè îáñàäàòà íà åäèí êèòàéñêè ãðàä, êîéòî âå÷å
ïî÷òè áèë â ðúöåòå èì, êèòàéöèòå, çà äà íå ïàäíå ãðàäúò,
ðåøèëè äà ñå çàùèòÿò ïî åäèí ìíîãî íåîáè÷àåí íà÷èí.
Èçêàðàëè íà âèñîêèòå ñòåíè âñè÷êèòå ñè ìóçèêàíòè è ïåâ-
öè è òå íàïðàâèëè ñïåêòàêëè. Áúëãàðèòå ñå ñúáðàëè äà ãè
ãëåäàò è òîëêîâà ãè õàðåñàëè, ÷å ñíåëè îáñàäàòà è ãðàäúò
ñå ñïàñèë. Òîâà ñèãóðíî å åäèíñòâåí ñëó÷àé â ÷îâåøêàòà
èñòîðèÿ.
 Áåðëèí äî 1944 ã. áÿõ ó÷åíèê íà íÿêîëêî ãîëåìè ïðî-
ôåñîðè — Åðíñò Êðþíåë è Õåðìàí Êóí. Õåðìàí Êóí ìè
îòïå÷àòà „Åëáåòèöàòà“ â ïðàèñòîðè÷åñêèÿ ãîäèøíèê íà
Ãåðìàíèÿ, áåç îùå äà èìàì äîêòîðñêà òèòëà, êîåòî áåøå
èçêëþ÷åíèå òîãàâà.  Áåðëèí âèäÿõ è êðàÿ íà ñâåòà... Ïðå-
æèâÿõ áëèçî ïåòñòîòèí îãíåíè äåíîíîùèÿ — è ïðåç äåíÿ,
è ïðåç íîùòà — îãúí è ïîæàðèùà, áîìáè. Ñòàíàõ ïî-ãî-
ëÿì ñïåö è îò ïîæàðíàòà êîìàíäà çà ãàñåíå íà ïîæàðè.
Òîâà çà ìàéòàï...
ÀÂÈÒÎÕÎË
Íàïèñàõ ñè äèñåðòàöèÿòà, îò êîÿòî èìàõ ñàìî åäèí åê-
çåìïëÿð íà íåìñêè, êîéòî äîíåñîõ òóê, â Áúëãàðèÿ. Ïî
åäíî âðåìå, ïðåäè 6-7 ãîäèíè, ãî ïîòúðñèõ, íî è òîé áå
îòêðàäíàò. È òîãàâà ïîìîëèõ ìîÿ ïîçíàòà îò Áåðëèí äà
îòèäå â óíèâåðñèòåòà è äà ïîèñêà êîïèå îò äèñåðòàöèÿòà.
Òÿ îòèøëà, ïîñëå õîäèëà ìíîãîêðàòíî ñ àäâîêàòè äîðè è
ò.í. — ðàçáðàëî ñå, ÷å ÿ íÿìà. Íàé-íàêðàÿ àäâîêàòúò óñïÿë
äà ðàçáåðå îò óíèâåðñèòåòñêèòå âëàñòè, ÷å ÙÀÇÈ ÿ å
ïðèáðàëà.
Ï. Á.: Êàêâî ñòàíà ñ Âàñ ñëåä êðàÿ íà êðúãà „Áúëãàð-
ñêà îðäà“? Çíàåì, ÷å Ôàíè Ïîïîâà-Ìóòàôîâà áåøå îñú-
äåíà îò „íàðîäíèÿ ñúä“ íà 7 ãîäèíè çàòâîð, à Äèìèòúð
Ñúñúëîâ è Íèêîëàé Ñòàíèøåâ ñúñ ñåìåéñòâàòà ñè — èçñå-
ëåíè çà äúëãè ãîäèíè äàëå÷ îò äîìîâåòå ñè â Ñîôèÿ. Êàê-
âà áåøå Âàøàòà ñúäáà?
Ò. Ò.: Â Áúëãàðèÿ ñå âúðíàõ ïðåç 1944 ã., åäèí ìåñåö
ïðåäè „âåëèêàòà äàòà“. Ïî åäíà ñëó÷àéíîñò âåäíàãà ìå
ìîáèëèçèðàõà è ïîñëå òîâà ìè ñïàñè æèâîòà. Íî âñå ïàê
îò 1948 äî 1953 ã. áÿõ íà çàòî÷åíèå â Áîòåâãðàä. Ñëåä 1953
ã. „äðóãàðèòå“ ìå îñâîáîäèõà ïîðàäè òîâà, ÷å ðåøèõà äà
íàïðàâÿò áàùà ìè „íàðîäåí àðòèñò“.
Áàùà ìè áåøå àêòüîð â Íàðîäíèÿ òåàòúð äî 1928 ã.
Òàì îáà÷å òîé ïîëó÷è íåðâåí óäàð, êîéòî ïðåäèçâèêà ó
íåãî ìíîãî ñèëíè òèêîâå. Òîé áåøå ìíîãî ïðåòîâàðåí ñ
ðàáîòà — 400 ïðåäñòàâëåíèÿ çà ïîñëåäíèÿ ìó ñåçîí! Áåç äà
ñå áðîÿò ðåïåòèöèèòå! Áåøå äîâåäåí äî ïîñëåäíî èçòî-
ùåíèå. Ñ òàçè ñè áîëåñò âå÷å íå ìîæåøå äà èãðàå è ñòàíà
ðåæèñüîð. Åñòåñòâåíî ãîëåìöèòå íå ãî äîïóñíàõà äà ïîñ-
òàâÿ ïèåñè â Íàðîäíèÿ òåàòúð. Òîãàâà äèðåêòîð áåøå ðóñ-
íàêúò îò Ìîñêîâñêèÿ õóäîæåñòâåí òåàòúð Ìàñàëèòèíîâ è
òîé íå èñêàøå äà èìà íèêîé äðóã... Òðÿáâàøå äà îòèäå â
ïðîâèíöèÿòà è òàì ñúñ ñâîèòå óñèëèÿ ïîìîãíà äà áúäàò
îôîðìåíè òåàòðèòå â Ïëîâäèâ, Áóðãàñ, Ðóñå è Ïëåâåí. Òîé
ñå êàçâà ñúùî Òà÷î Òàíåâ. À èìåòî Òà÷î ïðîèçëèçà îò èìåòî
íà åäèí âðúõ íàä ãðàä Âèçà ïî ïúòÿ çà Öàðèãðàä — Òàø-
òåïå, êîåòî çíà÷è Êàìåííèÿ âðúõ. Íà òîçè âðúõ áàùà ìè
áèë íàðå÷åí.
È òàêà îò 1953 ã. ñòàíàõ ãëàâåí õóäîæíèê íà Ïëîâäèâ-
ñêèÿ òåàòúð äî 1955 ã. Ñëåä 1955 ã. ïîèñêàõ äà ñå îòúðâà
îò öÿëîòî òîâà ÷óäî, äîéäîõ â Ñîôèÿ çà äâå-òðè ãîäèíè,
êúäåòî íèùî îñîáåíî íå íàïðàâèõ. Èìàì íÿêîè èíòåðåñ-
íè ïðåæèâåëèöè òàì ñ áúëãàðñêè õóäîæíèöè — êîëåãèòå
ìè ïî îáðàçîâàíèå, êîèòî ñòàðàòåëíî ìå äúðæàõà èçâúí
âúçìîæíîñòèòå äà ðàáîòÿ êàòî õóäîæíèê. Ïî òîâà âðåìå
âñå ïàê ñâúðøèõ åäíà âàæíà ðàáîòà — òàáëèöèòå, êîèòî
íàïðàâèõ â äâå ÷àñòè. Òå ïðåäñòàâëÿâàò áúëãàðñêèÿò áóê-
âîçàïèñ íà êèòàéñêèÿ åçèê. Êèòàéñêèÿò åçèê å çàïèñâàí îò
âñè÷êè åâðîïåéñêè, âêëþ÷èòåëíî è ðóñêè áóêâîçàïèñè. Çà
ãîëÿìî ñúæàëåíèå îôèöèàëíèÿò áúëãàðñêè áóêâîçàïèñ,
÷ðåç êîéòî äíåñ ñå çàïèñâàò êèòàéñêèòå èìåíà è èçðàçè, å
àáñîëþòíî ïîðî÷åí. Òîâà å òàêà, çàùîòî 30-40 íà ñòî îò
ñðè÷êî-äóìèòå íà êèòàéñêèÿ åçèê ñå çàïèñâàò äâóñìèñëå-
íî. Òå ìîãàò äà ñå ÷åòàò ïî ðàçëè÷íè íà÷èíè, à èìà è äðó-
ãè ãðåøêè. Òîâà çà ìåí áåøå åäíà ãîëÿìà ïîäãîòâèòåëíà
ñòúïêà, çà äà ìîãà äà ñå îðèåíòèðàì äîðè â ñàìèÿ Ñþ-
ñþð, çàùîòî àç çàïî÷íàõ äîðè äà ïðåâåæäàì îòäåëíî íå-
ãîâèòå êèòàéñêè òåêñòîâå. Ùÿõ äà ïðîãîâîðÿ êèòàéñêè.
Ó÷èõ ãî ïðè åäèí ìíîãî ñïîñîáåí ÷îâåê — ïðåïîäàâàòåë-
êàòà êèòàéêà Äæàí Êñóí Ôóí, æåíåíà çà áúëãàðèí. Òÿ ðà-
155
 ÀÂÈÒÎÕÎË
áîòåøå êàòî ïðåïîäàâàòåëêà â ÑÓ „Ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñ-
êè“. Èçâúðøè èçâúíðåäíî ãîëåìè äåëà çà ïîçíàâàíå íà êè-
òàéñêàòà êóëòóðà ó íàñ, çàùîòî ñúçäàäå ðå÷íèöè, ó÷åáíè-
öè è äðóãè ïîñîáèÿ. Òÿ ïðåïîäàâàøå ìíîãî ñòàðàòåëíî íà
äîñòà ñòóäåíòè — áúëãàðèíúò ñå íàñî÷âà êúì ãîëåìèòå âúç-
ìîæíîñòè.
Ïðåç 1956 ã. îò Ñúþçà íà õóäîæíèöèòå íè âúçëîæèõà ñ
åäèí ñêóëïòîð äà íàïðàâèì ìóçåé çà ïúðâèÿ áúëãàðñêè ïàð-
òèçàíèí â Ðàçëîã. Îòèäîõ òàì è ðàáîòèõ 3-4 ãîäèíè è òî÷-
íî òîâà îòäàëå÷àâàíå îò Ñîôèÿ ìè ïîïðå÷è äà íàó÷à êè-
òàéñêè åçèê. Íàïðàâèõ òîÿ ìóçåé. Ñ ìíîãî ïåðèïåòèè. È
ïîñëå ñúâñåì ìå îòðÿçàõà îò ÑÁÕ.
Åòî êàê ñè íàìåðèõ íîâà ðàáîòà çàðàäè ïîìèíúêà. Äî-
êàòî ïðàâåõ ìóçåÿ, òðÿáâàøå äà íàïðàâÿ åäíà ãîëÿìà êàð-
òà íà öåëèÿ Ïèðèí. Çàòðóäíåí îò ïëàíèíñêèÿ ðåëåô, àç
çàïî÷íàõ äà âèæäàì ïëàíèíèòå â ñâåòëîñÿíêà. È òîãàâà
âúðõó òàçè êàðòà óñïÿõ äà ðàçáåðà êàê ãåîìåòðè÷íî ìîæå
äà ñå ïîñòðîè ñâåòëîñÿíêà. Òîâà å áèëî ìå÷òàòà íà Ëåî-
íàðäî äà Âèí÷è, çà êîÿòî òîé å íàïèñàë åäíà ñïåöèàëíà
ìîíîãðàôèÿ „De Sfumato“ („Ìúãëÿâîñòòà“). Îòòîãàâà ìíî-
ãî õóäîæíèöè ñà ñå ìú÷èëè äà íàìåðÿò íÿêàêâà ãåîìåò-
ðè÷íà íàóêà çà ñâåòëîñÿíêàòà, áåç äà èìà íèêàêúâ óñïåõ,
âúïðåêè ÷å ïî îòíîøåíèå íà ëèíåàðíèÿ ðèñóíúê ìíîãî
õóäîæíèöè îùå îò âðåìåòî íà Ðàôàåë è äðóãèòå íåãîâè
ñúâðåìåííèöè ñà íàìåðèëè îñíîâàòà íà ïåðñïåêòèâàòà —
åäíà ÷èñòî ìàòåìàòè÷åñêà íàóêà. Ñåãà ìîãà óâåðåíî äà
òâúðäÿ, ÷å ñâåòëîñÿíêàòà å åäíà ñúùî òàêà ìàòåìàòè÷åñ-
êà íàóêà, íî íÿìàì èçëîæåíèÿ ïî òîçè âúïðîñ.
156
Òîãàâà çàïî÷íàõ ðàáîòà â Êàðòîãðàôñêèÿ èíñòèòóò. Ùå
âèäèòå ðàçëèêèòå ìåæäó ìîèòå ñåíêî-ðåëåôè è òåçè, êîè-
òî ñå ñìÿòàò çà íàé-äîáðè â Åâðîïà — øâåéöàðñêèòå. Òå
íÿìàò ñåíêîðåëåôè â íèçèíèòå. Ùå âèäèòå ðàâíàòà Ðóìú-
íèÿ ïðè ìåí êàêúâ ðåëåô èìà. Òîâà èäâà äà ïîêàæå, ÷å
ñâåòëîñÿíêàòà å îâëàäÿíà. Çàïî÷íàõ äà ðàáîòÿ òàì êàòî
ïðîèçâîäñòâåíèê è íàïðàâèõ êàðòè íà Ñòàðà ïëàíèíà, íà
Ïèðèí, íà öÿëà Áúëãàðèÿ è äð. È ïîñòåïåííî ñå ïðåâúð-
íàõ â îáðàçåö çà èíñòèòóòà — äîéäåøå ëè ÷óæäåíåö, âñå ãî
âîäåõà ïðè ìåí äà ìó ïîêàçâàì êàê ðàáîòÿ.
Âåäíúæ ïðè òîâà âñåêèäíåâíî õîäåíå äî Ïàâëîâî, êú-
äåòî áåøå èíñòèòóòúò, ñëó÷àéíî ñå ñðåùíàõ ñ áà÷î Êîëüî
Ñòàíèøåâ. Òîâà å áèëî ïðåç 1977 ã. Â çíàê íà íàøåòî ñòà-
ðî ïðèÿòåëñòâî òîé ìå ïîêàíè äà ìó îòèäà íà ãîñòè. Çà-
ïî÷íàõìå äà ñå âèæäàìå âñåêè äâå-òðè ñåäìèöè. Òîãàâà
òîé ìå õâàíà çà ãóøàòà è ìè êàçà äà ïî÷íà äà ïèøà íà
èñòîðè÷åñêè òåìè. Îðãàíèçèðàõìå ñè áåñåäè. Òîãàâà íàï-
ðàâèõ áåñåäèòå çà áúëãàðñêèòå àçáóêè. Èìàøå áåñåäè è çà
ñâ. êíÿç Áîðèñ Ïúðâè Âåëèêè. Áåøå ìíîãî èíòåðåñíî, çà-
ùîòî òîé, êàêòî è Ñúñúëîâ, ïîääúðæàøå òåçàòà, ÷å Áîðèñ
íå å òðÿáâàëî äà ïðèåìà õðèñòèÿíñòâîòî, êîåòî ïðîìåíÿ
ïúòÿ íà Áúëãàðèÿ. È òîãàâà, ñëåä êàòî äúëãî ñïîðèõìå çà-
ðàäè òàçè òåçà, òîé íàêðàÿ ìè êàçà: „Ñúæàëÿâàì, ÷å Ìèò-
êî íå å æèâ, çà äà ÷óå òîâà, êîåòî òè êàçâàø. Ùåøå äà
ðàçáåðå êàêúâ ãîëÿì ÷îâåê å áèë ñâåòè êíÿç Áîðèñ Ïúð-
âè.“
Òðÿáâà äà ïðèçíàåì, ÷å íèå äîðè äíåñ çàâèñèì îò Áî-
ðèñ Âåëèêè.

ÍÎÂÀ ÂÚÇÌÎÆÍÎÑÒ ÇÀ ÒÚËÊÓÂÀÍÅ ÍÀ ÈÌÅÒÎ
“ÁÚËÃÀÐȔ
Ä-Ð ÒÀ×Î ÒÀÍÅÂ
Ïðåç 1979 ã. â Ìîñêâà èçëåçå îò ïå÷àò âòîðèÿò òîì íà
êàïèòàëíèÿ åçèêîâåäñêè òðóä „Ýòèìîëîãè÷åñêèé ñëîâàðü
òþðêñêèõ ÿçûêîⓠíà ãîëåìèÿ ñúâåòñêè ó÷åí Ý.Â. Ñåâîð-
òÿí1, êîéòî ïî÷èíà ïðåç ñúùàòà ãîäèíà.
Åçèêîâèÿò ìàòåðèàë â òîçè ðå÷íèê å îãðîìåí è èçâúí-
ðåäíî öåíåí. Òîé ñå îòíàñÿ äî âñè÷êè ìíîãîáðîéíè òþð-
êñêè åçèöè, êàòî ñå çàïî÷íå îò íàé-ñòàðè âðåìåíà è ñå ñòèã-
íå äî ñúâðåìåííîñòòà. Ïðè íàäíèêâàíå â íåãîâîòî áîãàò-
ñòâî ÿñíî ñå î÷åðòàâà âúçìîæíîñòòà çà èçâëè÷àíå íà åäíî
íîâî òúëêóâàíå íà èìåòî „áúëãàðè“.
***
Îáùîïðèåòîòî äîñåãà â ñâåòà íà íàóêàòà òúëêóâàíå íà
èìåòî „áúëãàðè“ ñúñ çíà÷åíèå íà „ñìåñåíè“, „áóíòàðè“,
„ìåòåæíèöè“ å óñòàíîâåíî îòäàâíà — îùå îòïðåäè ïîâå÷å
îò 100 ãîäèíè — îò ñòðàíà íà àâñòðîóíãàðñêèÿ ó÷åí îò ÷åø-
êè ïðîèçõîä ïðîô. Â. Òîìàøåê. Âúïðåêè ìíîæåñòâîòî êðè-
òèêè è îïèòè äà ñå íàìåðÿò è äðóãè òúëêóâàíèÿ ñòîãîäèø-
íîòî Òîìàøåêîâî òúëêóâàíå ïðîäúëæàâà äà áúäå ìåðî-
äàâíî è âñåîáùî âúçïðèåòîòî. Òàêà íàïðèìåð â Áúëãàðñ-
êè åòèìîëîãè÷åñêè ðå÷íèê2 ñå êàçâà:
„áúëãàðèí... Ïúðâîíà÷àëíî èìå íà Àñïàðóõîâèòå áúë-
ãàðè, êîèòî ñà îò òþðêñêè ïðîèçõîä. Èìåòî îáèêíîâåíî
ñå ñâúðçâà ñ òþðêñêè êîðåí bul— „ñìåñâàì“, âæ. Mladenov,
Revue des etudes slaves, Paris, 1921, 44-45; Áúëã. ìèñúë 2
(1927), êí. 3, 161-168; Áúëãàðñêè åçèê 2 (1952), 291 ñë.; çà
ñòàðèòå îïèòè çà îáÿñíåíèå, êîèòî íå ñà óáåäèòåëíè, âæ.
Øèøìàíîâ, Ñáîðíèê çà íàðîäíè óìîòâîðåíèÿ è íàðîäî-
ïèñ, 16-17 (1900), 505-753, Ä. Äå÷åâ, Ãîäèøíèê íà Ñîôèéñ-
êèÿ óíèâåðñèòåò — Èñòîðèêî-ôèëîëîãè÷åñêè ôàêóëòåò 22
(1926), 1-25.“
Ïðîô. Ñ. Ìëàäåíîâ â Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêèÿ åçèê3,
êàçâà:
„Çà ìåí ïúðâîáúëã. bulgar íå å „ìúæ îò Âîëãà“, êàêòî
Øèøìàíîâ ïðèå, à ïî-ñêîðî „ìåëåñ“ (Òîìàøåê) èëè „òî-
çè, êîéòî ñå áúðêà; áóíòàð, ìåòåæíèê, ïîäñòðåêàòåëåí“ (Òî-
ìàøåê, Âàìáåðè), è ïðèíàäëåæè êúì òóð-òàò, ‘ìåñÿ, áúð-
êàì (ôð. meler, melanger, embrouiller)’. Êàòî áóíòóâàùè
ñå, íîìàäèçèðàùè [? — Á.Ì.] ‘ìåëåñè’ ïúðâîáúëãàðèòå áè-
õà èìàëè óñïîðåäèöè íà èìåòî ñè â òóð.òàò. kirgiz ‘ïîëñêè
ñêèòíèöè’, kozak, êîðåí kiz-mek, giz-mek, ‘ðàçõîæäàì ñå,
ambulo’.“
Ñúùî òàêà ïðîô. Ìëàäåíîâ â ñâîÿ Åòèìîëîãè÷åí è ïðà-
âîïèñåí ðå÷íèê4 èçêàçâà ïî÷òè ñúùèòå ìèñëè:
„áúëãàðèí... çàåòî îò òþðêñêèÿ åçèê íà Àñïàðóõîâèòå
ïúðâîáúëã., íå ñå ñúñòîè îò ñîá. èìå Âîëãà + àð ‘ìúæ’
(èçîñòàâåíî òúëêóâàíå), à íåãëè îò òþðê, êîðåí bul, â
bulamak ñìåñâàì, ðàçáúðêâàì, âúçáóíÿì, òà áúëãàðè = ñìå-
ñåíè èëè ðàçáúðêâàùè, âúçáóíÿùè; êîð. *bul-ã åâðàçèéñ-
êè, è â èìåòî Âàâèëîí (â âì. á â ãðúö.), Babel, Balbel...“.
ÀÂÈÒÎÕÎË
Ðå÷íèêúò íà áúëãàðñêèÿ åçèê íà ÁÀÍ5 íå äàâà íèêàêâî
îáÿñíåíèå íà çíà÷åíèåòî íà èìåòî ‘áúëãàðèí’, à Áúëãàðñ-
êèÿò òúëêîâåí ðå÷íèê îò 19736 äàâà:
„áúëãàðèí ì. è áúëãàðêà æ. ×îâåê îò áúëãàðñêà íàðîä-
íîñò, îò áúëãàðñêè ïðîèçõîä. Áúëãàðèíúò å ñëàâÿíèí.“
Íàé-ïîñëå â Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ7 âúïðîñúò å ñâåäåí
äî:
„Ïðàáúëãàðèòå äàëè è ñâîåòî èìå íà äúðæàâàòà. Áúë-
ãàðè çàïî÷íàëè äà ñå íàðè÷àò ñ òå÷åíèå íà âðåìåòî âñè÷-
êè íåéíè ïîäàíèöè“, áåç äà ñå ñïîìåíàâà íèùî íèòî çà
çíà÷åíèåòî íà ñàìîòî èìå „áúëãàðè“, íèòî çà ìåõàíèçìà,
êîéòî å îáóñëîâèë íàðîäúò äà áúäå íàðå÷åí ñ òîâà, à íå ñ
äðóãî èìå.
 ïîäêðåïà íà Òîìàøåâñêîòî òúëêóâàíå íà èìåòî „áúë-
ãàðè“ åòèìîëîãè÷íèÿò ðå÷íèê íà Ý. Â. Ñåâîðòÿí ïðèâåæ-
äà ìíîæåñòâî ñòàðèííè è ïî-íîâè çíà÷åíèÿ íà ñòàðîòþð-
êñêèòå êîðåíè îò ãðóïàòà ÁÓËÃÀ— è ÁÓËÀ-. Âñúùíîñò
êîðåíúò ÁÓËÀ— ïðåäñòàâëÿâà çàâàëÿíå íà êîðåíà ÁÓË-
ÃÀ— ïî ïúòÿ: ÁÓËÃÀ— >, ÁÓËÃõÀ— > ÁÓËÕÀ— >ÁÓËÀ-.
Äâàòà êîðåíà ÁÓËÃÀ— è ÁÓËÀ— ñ ïî-ìàëêè èëè ñ ïî-ãî-
ëåìè èçìåíåíèÿ â çâóêîâî îòíîøåíèå ñà ïîêàçàíè â Ñå-
âîðòÿíîâèÿ ðå÷íèê ñúñ ñâîèòå çíà÷åíèÿ, ìîæå áè â ïîâå-
÷å îò ñòîòèíà ðàçëè÷íè õóíñêè è òþðêñêè åçèöè è íàðå-
÷èÿ, êàòî ñàìî â øåñò åçèêà, à èìåííî â: êàçàõñêè, íîãàéñ-
êè, êàðàêàëïàêñêè, òàòàðñêè, òóâèíñêè è ÷àãàòàéñêè åçèöè
êîðåíèòå äîáèâàò ôîðìàòà ÁÚËÃÀ-, à â àëòàéñêî-òóðñêè
è àëàäàãñêè — äîáèâàò ôîðìàòà ÏÚËÃÀ-.
 ðàçëè÷íèòå õóíñêè è òþðêñêè åçèöè, îáõâàíàòè îò
Ñåâîðòÿíîâèÿ ðå÷íèê, çíà÷åíèÿòà íà ãëàãîëíîèìåííèÿ êî-
ðåí ÁÓËÃÀ— ñå ðàçâèâàò â íàé-ðàçëè÷íî îò íàé-ñòàðè âðå-
ìåíà è äî äíåñ â ìíîãîáðîéíè è ðàçëè÷íè îñìèñëÿíèÿ.
Íî ïðåäè äà ïðèñòúïèì êúì òÿõíîòî ðàçãëåæäàíå, ùå ñå
ñïðåì è ùå îïðåäåëèì íåùî ïî-îáùî: íåêà ïðèåìåì äà
íàðè÷àìå öåëèÿ íàáîð îò çíà÷åíèÿ â ðàçëè÷íèòå åçèöè è
âðåìåíà, êîèòî ìîãàò äà ñå ñúáåðàò çà äàäåí êîðåí, êàòî
ÑÏÅÊÒÚÐ ÍÀ ÊÎÐÅÍÀ èëè ÊÎÐÅÍÎÂ ÑÏÅÊÒÚÐ. Ñëå-
äîâàòåëíî êîðåíîâèÿò ñïåêòúð çà äàäåí êîðåí ñå ïîÿâÿâà
íå ñàìî â ñëîâíèÿ ñúñòàâ íà åäèí ñàìî åçèê, íî è â ñúñòà-
âèòå è íà ðåäèöà äðóãè ïî-ñðîäíè èëè ïî-÷óæäè íåìó åçè-
öè, è òî ïðåç ðàçëè÷íè èñòîðè÷åñêè åïîõè íà åçèêîâèòå
ðàçâèòèÿ.
Òîãàâà, êîãàòî íèå ñå ðàçïîëàãàìå ñ ïðåêè è ñ òî÷íè
ïèñìåíè åçèêîâè èçòî÷íèöè îòíîñíî áåçïèñìåíîòî ðàç-
âèòèå íà åçèêà, òî, àç äà îòêðèåì ïî-ñòàðèòå âúòðå â öå-
ëèÿ íàëè÷åí íåãîâ êîðåí ñïåêòúð åäíî ïîäðîáíî è âíèìà-
òåëíî ðàçïðåäåëåíèå íà çíà÷åíèÿòà ìó â ñëåäâàùèòå îò-
íîøåíèÿ: ïî îñìèñëÿíå, ïî ãåîãðàôñêî ðàçïðîñòðàíåíèå
è ïî âðåìå. Ñëåäîâàòåëíî ðàçïðåäåëåíèåòî ïî îñìèñëÿ-
íå ùå òðÿáâà äà áúäå ñúãëàñóâàíî ñ èñòîðè÷åñêèòå âúç-
ìîæíîñòè çà ãåîãðàôñêàòà ïîÿâà íà ðàçëè÷íèòå çíà÷åíèÿ
157
 ÀÂÈÒÎÕÎË
íà èçñëåäâàíèÿ êîðåí, ñ êîåòî ùå ìîæå äà ñå óñòàíîâè
òÿõíîòî åçèêîâî ïîðàæäàíå, ðàçâèòèå, âèäîèçìåíåíèå, çàã-
ëúõâàíå è èç÷åçâàíå ñðåä ðàçëè÷íèòå íàðîäè è ñòðàíè, êàê-
òî è ùå ïîäïîìîãíå îòêðèâàíåòî íà ñòðàíè÷íè èëè ÷óæ-
äè åçèêîâè âëèÿíèÿ, ïðè÷èíèëè ïîÿâàòà íà íÿêîè îò çíà-
÷åíèÿòà íà êîðåíà. Âúðâåéêè ïî òîçè òðóäîåìúê ïúò, íèå
ùå óñïååì äà ñå ïðèáëèæèì ïîâå÷å èëè ïî-ìàëêî äî îòê-
ðèâàíå íà èñòèíñêèòå çíà÷åíèÿ ïî ìÿñòî è âðåìå â èñòî-
ðèÿòà íà êîðåíà, êîéòî ñìå çàïî÷íàëè äà èçñëåäâàìå.
Êîëêîòî êîðåíîâèÿò ñïåêòúð å ïî-ïúëíî ïðåäñòàâåí ñ
ìíîæåñòâî ñâîè çíà÷åíèÿ â ðàçëè÷íèòå åçèöè è âðåìåíà,
òîëêîâà ïî-ÿñíî ùå ñå î÷åðòàå âúçìîæíîñòòà çà ïî-òî÷íî
îïðåäåëÿíå íà åäíî èëè ïîâå÷å îò íåãîâèòå äðåâíè çíà÷å-
íèÿ. Åòî çàùî îðãàíè÷åñêè íàé-ñúùåñòâåíîòî çà ñúñòàâà
íà åäèí êîðåíîâ ñïåêòúð å òîé äà áúäå ïðåäñòàâåí â êîë-
êîòî å âúçìîæíî ïî-áîãàò è ïî-ïúëåí âèä, òúé êàòî âñÿêî,
äîðè è íàé-íåçíà÷èòåëíîòî íàãëåä çíà÷åíèå, ó÷àñòâàùî â
ñïåêòúðà è ðåãèñòðèðàíî â íàé-íåî÷àêâàíîòî ãåîãðàôñêî
ìÿñòî èëè âðåìå, ìîæå äà èçèãðàå ðåøèòåëíà ðîëÿ çà óñ-
òàíîâÿâàíå íà âåðíèòå èçâîäè ïðè ïðîâåæäàíå íà ïîäðîá-
íèÿ ðàçáîð íà êîðåíîâèÿ ñïåêòúð, à îò íåãî è çà óïîòðåáà-
òà íà ðàçëè÷íèòå ìó çíà÷åíèÿ ïî ìÿñòî è ïî âðåìå.
Íèå ìîæåì ñàìî äà ñå ðàäâàìå, ÷å Ý.Â. Ñåâîðòÿí å
óñïÿë äà ñúáåðå åäèí íàèñòèíà îáøèðåí ìàòåðèàë çà îïèñ-
âàíå íà êîðåíîâèòå ñïåêòðè íà õóíñêèòå è òþðêñêèòå åçè-
öè. Èçïîëçâàéêè òîçè ìàòåðèàë, íèå ùå íàïðàâèì ñàìî
åäíà ïúðâà ñòúïêà â ðàçáîðà, ïðàâåí ñ ïîìîùòà íà îíèÿ
êîðåíîâè ñïåêòðè íà êîðåíè îò õóíñêèòå è òþðêñêèòå åçè-
öè, êîèòî ñå ñâúðçâàò ñ èìåòî „áúëãàðè“. Äà çàïî÷íåì ñ
ðàçïðåäåëåíèåòî íà ËÀ-, îò êîèòî èìåííî ïðîô. Òîìà-
øåê å èçëåçíàë, çà äà óñòàíîâè ñâîåòî òúëêóâàíå.
***
Êîðåíîâèÿò ñïåêòúð íà çíà÷åíèÿòà íà êîðåíèòå ÁÓË-
ÃÀ— è ÁÓËÀ— å èçëîæåí íà ïîâå÷å îò òðè ñòðàíèöè âúâ II
òîì íà ðå÷íèêà íà Ý.Â. Ñåâîðòÿí, ïîñâåòåí íà çàãëàâíàòà
áóêâà (Á). Íèå òóê ùå öèòèðàìå òåçè çíà÷åíèÿ ïî ñòðàíè-
öè, îçíà÷åíè ñúñ çàãëàâíè áóêâè: À = ñ254,  = ñ255,  =
ñ256 è Ã = ñ257, êàòî áóêâàòà áèâà ïðèäðóæàâàíà ñ èíäîà-
ðàáñêà öèôðà, îçíà÷àâàùà ðåäà â ñòðàíèöàòà, êúäåòî å äà-
äåíî çíà÷åíèåòî.
Öÿëîñòíèÿò êîðåíîâ ñïåêòúð íà âñè÷êè çíà÷åíèÿ íà
ãðóïàòà êîðåíè ÁÓËÃÀ— è ÁÓËÀ— ñå ïîäðàçäåëÿ íà òðè
ãîëåìè äÿëà ñúñ ñëåäíèòå îáîáùåíè çíà÷åíèÿ: I ÄßË —
ïðåäñòàâàòà çà áúðêîòèÿ è íàñèëèå, II ÄßË — ïðåäñòàâà-
òà çà ðàçìåñâàíå è ìúðñîòèÿ, è III ÄßË — îáõâàùà íàé-
ðàçíîîáðàçíè è ðàçäàëå÷åíè çíà÷åíèÿ, ïðîèçâåäåíè îò çíà-
÷åíèÿòà íà I è II äÿë, âëèçàùè äîíÿêúäå äîðè â ïðîòèâî-
ðå÷èå ñ ïúðâîíà÷àëíèòå äâå îáîáùåíè ïðåäñòàâè.
I ÄßË — ÁÚÐÊÎÒÈß È ÍÀÑÈËÈÅ
ÎÁÚÐÊÂÀÍÅ Á28, Á 49, Ã3, îáúðêâàì À5, À34, îáúð-
êàë ñå Á28, âñè÷êî îáúðêâàì À35, ÁÚÐÊÀ×ÊÀ À19, Â52,
ÁÅÇÏÎÐßÄÚÊ Á43, áåçðåäåí-íåìúðëèâ Á43, ÑÓÌÀÒÎ-
ÕÀ Â50, ÏÀÍÈÊÀ Â55, Ã4, ÑÌÓÒ Â47, Ã3, õâúðëÿì â ñìóò
À32, Ã7, ñåÿ ñìóò À30, À31, âúçáóæäàì âúëíåíèå Á55, ñúç-
äàâàì áåçïîðÿäúê À33, âúçáóæäàì íåäîâîëñòâî À29, ÐÀÇ-
ÌÈÐÈÖÀ Á49, ÌÅÒÅÆ Á53, áóíòóâàíå Â49, áóíòóâàì
À31, âúñòàíèå Á55, âúñòàâàì Á27, âäèãàì âúñòàíèå Â1, ÂÚÑ-
ÒÀÍÀË ÂÐÀÆÄÅÁÅÍ ÍÀÐÎÄ Â1, ÃÐÀÁß À11, çàäèãàì-
158
îòâëè÷àì Â3, îòíåìàì ñ íàñèëèå À12, âçèìàì ñ íàñèëèå
À12, ÓÁÈÂÀÌ À13, êîëÿ (äîáèòúê) À13, ïðå÷à À4, ÂÐÅ-
Äß À33, ïîâðåäÿ Á28, ÑÚÁÀÐßÍÅ-ÑÂÀËßÍÅ Â51, ñúáà-
ðÿì-êàòóðâàì À15, ñúáîðåí-ñâàëåí Â51, ÐÈÒÀÌ (Ñ
ÊÐÀÊ) À48, ÁÈß ÑÅ À47.
II ÄßË — ÐÀÇÌÅÑÂÀÍÅ È ÌÚÐÑÎÒÈß
ÑÌÅÑÂÀÍÅ Â51, ñìåñâàì-ðàçìåñâàì-ðàçáúðêâàì À1,
À14, À18, À27, Á44, Ã7, Ã9, ñìåñåíà Â52, ñìåñâàì ñå — ðàç-
ìåñâàì ñå À27 Á44, Ã7, Ã9, ñìåñåí Â52, Ã10, ðàçìåñåí Á52,
ÍÅßÑÅÍ Ã10, ÌÅÑß À4, À24, ìåñÿ ãëèíà À4, âàëÿì À4,
îâàëâàì À15, À24, ÌÚÒÈËÊÀ Á51, ìúòÿ-ðàçìúòâàì À7,
À16, À28, ðàçìúòâàì ñå À38, Ã7, ìúòåí Á51, Â10, ÐÀÇÁÚÐ-
ÊÂÀÌ ÒÅ×ÍÎÑÒ À2, À22, ðàçòâàðÿì À24, äîáàâÿì, êàòî
ñìåñâàì À3, ÐÀÇÂÀËßÌ ×ÐÅÇ ÑÌÅÑÂÀÍÅ À26, ÎÁËÀÊ
(= ðàçìúòâàíå íà íåáåòî) Á47, Á56, ãîëÿì ÷åðåí áóðåíî-
ñåí îáëàê Á56, ÓÒÀÉÊÀ Á51, ÊÀË Á51, Ã5, êàëåí Á51, Á10,
ìàæà-íàìàçâàì À8, çàìàçâàì îò âñè÷êè ñòðàíè À17, ÊÈ-
ØÀ-ËÀÏÀÂÈÖÀ-ÌÚÐÑÎÒÈß Ã5, ÁËÀÒÎ Á52, ÒÐÅÑÀ-
ÂÈÙÅ-ÌÎ×ÓÐ Á52, ÌÚÐÑÎÒÈß Ã5, ÃÍÓÑÎÒÈß Ã5,
ÍÅ×ÈÑÒ Á51, ÏÅÐÀ×ÊÀ Ã11, ÇÀÖÀÏÂÀÌ ÑÅ — ÖÀÏÀÌ
ÑÅ Ã7, Ã9, ÖÀÏÀÌ-ÊÀËßÌ (ñ êðúâ èëè ñ æèâîòèíñêè,
èëè ñ ÷îâåøêè èçïðàçíåíèÿ) À8, À17, À39, ÇÀÖÀÏÂÀÌ
Ñ ÈÇÏÐÀÆÍÅÍÈß À40, ÁËÈÊÂÀ ÊÀË È ÍÅ×ÈÑÒÎ-
ÒÈß À41.
III ÄßË — ÐÀÇÍÈ ÏÐÎÈÇÂÎÄÍÈ ÇÍÀ×ÅÍÈß
ÑÚÅÄÈÍßÂÀÌ ÅÄÍÎ Ñ ÄÐÓÃÎ À3, ÌÀÕÀÌ Ñ ÐÚ-
ÖÅ À10, À43, ðàçìàõâàì À43, À44, ïîìàõâàì À44, ÊËÀÒß
ÑÈ ÃËÀÂÀÒÀ À46, êèìàì À44, À47, ÂÚÐÒß ÎÏÀØÊÀ
À45, ËÅÒß Â4, ÊÎËÅÁÀÍÈß ÍÀ ÌÈÑÚËÒÀ Â50, ÈÇ-
ÌßÍÀ-ÂÅÐÎËÎÌÑÒÂÎ Á54, ÇÀÁËÓÆÄÀÂÀÌ À35, äà-
âàì ëúæëèâè ïîêàçàíèÿ À36, ÎÊËÅÂÅÒßÂÀÌ À36, ÒÚÐ-
ØÓÂÀÌ-ÐÎÂß À49, ÍÀÐÓØÀÂÀÌ À34, ÓÃÎÂÀÐßÌ
À37, ÁÅÇÏÎÊÎß (íÿêîãî), À4, À5, ÎÁÈÆÄÀÌ À33, ÐÀÇ-
ÑÒÐÎÉÂÀÌ À33, ÏÎÌÐÀ×ÀÂÀÌ À33, âúëíóâàì ñå À38,
ÒÐÅÂÎÃÀ Â50, òðåâîæà ñå À38, ÎÏÅ×ÀËßÂÀÌ À33,
ÂÐÀÆÄÀ Á54, ÑÂÀÄÀ Â40, ÑÀÌÎÐÀÇÏÐÀÂÀ Á54,
ÂÐÀÆÄÀ Á54, ÑÂÀÄÀ Â40, ÑÀÌÎÐÀÇÏÐÀÂÀ Á54, ÍÅ-
ÙÀÑÒÈÅ-ÇËÎ×ÅÑÒÈÍÀ Á29, ÏÐÎÑÒÀÙÈÍÀ Ã4.
È íàé-ñåòíå íåêà ïðèáàâèì êúì ñïåêòúðà íà êîðåíèòå
ÁÓËÃÀ— è ÁÓËÀ— è øèðîêî èçâåñòíàòà ó íàñ îñìàíî-
òóðñêà äóìà — çàåìêà ÁÓËÀÌÀ×, òîåñò: äóìà, ïàê ïðè-
íàäëåæàùà êúì ãðóïàòà íà êîðåíèòå ÁÓËÃÀ— è ÁÓËÀ-,
÷èèòî ðàçëè÷íè çíà÷åíèÿ ïðåäàäîõìå ñïîðåä Ñåâîðòÿíî-
âèÿ ðå÷íèê. Êàêòî âñåêè çíàå, ó íàñ ÁÓËÀÌÀ× îçíà÷àâà
„áåçðàçáîðíî ðàçìåñåíî è áåçâêóñíî ÿñòèå“, êîåòî çíà÷å-
íèå ëåñíî è óäîáíî çàåìà ñâîåòî ìÿñòî âúâ II ÄßË íà
ñïåêòúðà çíà÷åíèÿ íà êîðåíèòå ÁÓËÃÀ— è ÁÓËÀ-.
***
Ñåãà äà ñå ñïðåì âúðõó íÿêîè ñúùåñòâåíè ïîëîæåíèÿ,
êîèòî ñå èçêàçâàò è òâúðäÿò â óâîäà íà òðóäà íà ãîëåìèÿ
ó÷åí Ý.Â. Ñåâîðòÿí. Òåçè ïîëîæåíèÿ î÷åðòàâàò ãåîãðàôñ-
êèòå è èñòîðè÷åñêèòå îáñòîÿòåëñòâà, ñïîñîáñòâàùè çà ïî-
ÿâàòà íà ôîðìàòà íà èìåòî „áúëãàðè“ îùå â V, VI è VII
âåê îò Èçòî÷íà Åâðîïà.
Óâîäúò íà ñàìèÿ ðå÷íèê, íà ïúðâî ìÿñòî, ñúäúðæà åä-
íà ïðîñòðàííà ÷àñò, îçàãëàâåíà „Íÿêîè òåîðåòè÷åñêè è
ìåòîäè÷åñêè âúïðîñè îòíîñíî åòèìîëîãè÷íèòå èçñëåäâà-
íèÿ íà òþðêñêèòå åçèöè“. Îùå â ñàìîòî íà÷àëî íà òàçè
÷àñ ñå êàçâà ñëåäíîòî, ïðåäàäåíî ñúêðàòåíî:

( I òîì íà ðå÷íèêà íà ñ. 25... ñ. 29)
„... ãëàñíàòà, íå ðÿäêî â íàé-ñòàðèòå ïàìåòíèöè, ñå
ÿâÿâà íåïîñòîÿííà, à ñ îãëåä íà ñúâðåìåííèòå åçèöè è ñúâ-
ñåì íåîïðåäåëåíà. Ïúðâî ìÿñòî â òîçè îáøèðåí ìàòåðè-
àë èìà åñòåñòâåíî åäíîñðè÷íèòå îñíîâè, â êîèòî íàïðè-
ìåð îáùîòþðêñêîòî (à) íà êîðåíîâàòà ñðè÷êà â ÿêóòñêèÿ
è â òóâèíñêèÿ åçèê ñå ïðåîáðàçóâàò â (ú), íî íå ñà ðåäêè
ñëó÷àèòå, êîãàòî òàêîâà (ïðåîáðàçóâàíî) (ú) ñå ñðåùà è â
äðóãèòå åçèöè...“
„Îñîáåí èíòåðåñ ïî îòíîøåíèå âúïðîñà çà ïðåìèíà-
âàíåòî íà (à) â (ú) ïðåäñòàâëÿâàò ôàêòèòå, êîèòî íè ïðåä-
ëàãà ÷óâàøêèÿò åçèê (ñúâðåìåííèÿò åçèê íà õðèñòèÿíèçè-
ðàíèòå ïðåç ÕVIII âåê âîëæêè áúëãàðè — Á.Ì.)...“
— Êàòî ñå ñúîáðàçÿâàìå ñ âñè÷êî êàçàíî äîòóê, èìàìå
ïúëíî îñíîâàíèå äà ãîâîðèì è çà åäèí òðåòè èçòî÷íèê íà
(ú), çàìåñòâàùî êîðåíîâîòî îáùîòþðêñêî (à:) çà äðåâíèÿ
îòãëàñ íà êîðåíîâàòà ãëàñíà (à) â (ú) â òþðêñêèòå åçèöè
âêëþ÷èòåëíî è â äðåâíî÷óâàøêèÿ, èëè ïðåä÷óâàøêèÿ (òî-
åñò â åçèêà íà Êóáðàòîâèòå è Èñïåðèõîâèòå õóíî-áúëãàðè
— Á.Ì..)...“
„Îòãëàñúò íà (à) â (ú) ïðåäñòàâëÿâà åäèí îò îòäåëèòå
íà îáùèÿ îòãëàñ îò øèðîêè êúì òåñíè ãëàñíè. Òîé å äîáðå
èçâåñòåí...“
„Ïî òàêúâ íà÷èí ïî îòíîøåíèå íà îòãëàñà (à) â (ú) ÷ó-
âàøêèÿò åçèê ñå îáåäèíÿâà ñ ÿêóòñêèÿ è òóâèíñêèÿ, êîèòî
â òîçè ïëàí å âúçìîæíî äà ñà îáðàçóâàëè åäíî äðåâíî àðå-
àëíî îáåäèíåíèå (åñòåñòâåíî ìíîãî îùå îòïðåäè II âåê
îò í.å., òîåñò ìíîãî îùå ïðåäè èñòîðè÷åñêàòà ïîÿâà íà
íàé-äðåâíèòå òþðêè, îñâèäåòåëñòâàíà åäâà ïðåç VI âåê îò
í.å. — Á.Ì.). Ïðè òîâà äîïóùàíå õèïîòåçàòà çà èñòîðè÷åñ-
êèÿ êîíòàêò ìåæäó ÷óâàøêè è ìîíãîëñêè åçèê ìîæå äà ñå
çàñèëè.“
„Äðåâíèÿò, èëè ïðåä÷óâàøêè îòãëàñ íà (à) â (ú) â êî-
ðåíîâàòà ñðè÷êà (ìîå ïîä÷åðòàâàíå — Ò.Ò.) ìîæå äà ðàçðå-
øè ðåäèöà ôîíåòè÷íè íåñúîáðàçíîñòè...“ — íåêà ïðèåìåì
òîâà íåîáõîäèìî çà íàñ òâúðäåíèå êàòî I ÓÂÎÄÍÎ ÒÂÚÐ-
ÄÅÍÈÅ ÍÀ ÑÅÂÎÐÒßÍÀ.
Ïî-íàòàòúê óâîäíîòî èçëîæåíèå ïðîäúëæàâà:
— Âñè÷êè ïîäîáíè ôàêòè ñî÷àò íåîáõîäèìîñòòà îò èç-
âîäà, ÷å â íàé-ðàííèòå åïîõè íà èñòîðèÿòà íà òþðñêñêèòå
åçèöè ñëåäâà äà ñå äîïóùà ôîíåòè÷åñêîòî íåïîñòîÿíñòâî
íà êîðåíà, òîåñò äà ñå äîïóùà íåãîâàòà âàðèàíòíîñò (ìîå
ïîä÷åðòàâàíå — Ò.Ò.) — íåêà è òîâà íåîáõîäèìî íàì òâúð-
äåíèå ïðèåìåì êàòî II ÓÂÎÄÍÎ ÒÂÚÐÄÅÍÈÅ ÍÀ ÑÅ-
ÂÎÐÒßÍÀ.
***
À ñåãà äà íàïðàâèì íÿêîëêî áåëåæêè îòíîñíî ãëàñíà-
òà (ú).
Ïðåäè âñè÷êî óäàðåíàòà ãëàñíà (ú) ñå ïîëçâà â ðå÷òà
îò íàñ, îò ðóìúíèòå è àëáàíöèòå, îò âñè÷êè òþðêñêè íà-
ðîäè è îò êèòàéöèòå. Óäàðåíàòà ãëàñíà (ú) å íàïúëíî ÷óæ-
äà çà ðå÷òà íà åâðîïåéñêèòå íàðîäè — åäèí ôðàíöóçèí,
íåìåö èëè èòàëèàíåö, íå ìîæå äà ïðîèçíåñå óäàðåíàòà
ãëàñíà (ú) è ìíîãî ìú÷íî ìîæå äà ñå íàó÷è ïðàâèëíî äà ÿ
ïðîèçíàñÿ. Äîðè õèëÿäîëåòíèòå íè ñúñåäè — ñúðáèòå — íå
ìîãàò ëåñíî äà ñå íàó÷àò äà ÿ ïðîèçíàñÿò. Ñúùîòî ñå îò-
íàñÿ è äî ðóñíàöèòå, âúïðåêè ÷å â ðå÷òà ñè èìàò áëèçêàòà
£ ïî çâó÷åíèå, íî òÿñíà ãëàñíà (û).  àíãëèéñêàòà ðå÷ èìà
çâóöè áëèçêè äî ãëàñíàòà (ú), åäèí îò êîèòî äîñòà ïðèëè-
ÀÂÈÒÎÕÎË
÷à íà ïîòúìíÿëî áúëãàðñêî (à), íàïðèìåð îò íàøàòà äóìà
„áàáà“. Íî óäàðåíîòî áúëãàðñêî (ú) êàêòî ñå èçãîâàðÿ íàï-
ðèìåð ⠄áúëãàðèí“, àíãëè÷àíèíúò íå ìîæå äà ïðîèçíåñå.
Âñå ïàê òîé å â ñúñòîÿíèå ïî-ëåñíî äà ñå íàó÷è ïðàâèëíî
äà ãî êàçâà, îòêîëêîòî êîéòî è äà å äðóã åâðîïååö.
Îò äðóãà ñòðàíà, êîãàòî ïúê ñòàâà äóìà áóêâåíî äà ñå
îçíà÷è ãëàñíàòà (ú) îò ñòðàíà íà åâðîïåéöèòå ÷ðåç òåõíè-
òå ëàòèíèöè — ïîëó÷àâàò ñå íàé-øàðåíè çàïèñè, êàòî ñå
èçïîëçâàò êàæè-ðå÷è âñè÷êè îñíîâíè ãëàñíè ëàòèíñêè áóê-
âè: (à, î y, i) âñå çà èçðàçà íà åäíà è ñúùà ãëàñíà (ú). Â
ëàòèíèöàòà ëèïñâà îáîñîáåíà áóêâà çà ãëàñíàòà (ú), à îñ-
âåí òîâà íåéíèÿò çâóê çà åâðîïåéöèòå ïðåäñòàâëÿâà åäèí
âúçìîæåí çâóê íå ñàìî çà ïðîèçíàñÿíå, íî òàêà ñúùî òîé
å íåðàçëè÷èì è çà ñëóõà èì.
Ðóìúíöèòå ñà âúâåëè â ñâîÿòà ëàòèíèöà îòëè÷åíîòî ñ
øàï÷èöà (à) çà îçíà÷àâàíåòî íà (ú), à àëáàíöèòå — äèàêðè-
òèçèðàíèÿ ñ äâå òî÷êè áóêâîçíàê (å). Àçáó÷íàòà ðåôîðìà
íà Êåìàë Àòàòþðê âúâåäå â ñúâðåìåííàòà òóðñêà ëàòèíè-
öà åäèí êðàéíî íåïðèãîäåí çà ðú÷íî èçèñêâàíå íà áóêâîç-
íàê çà (ú), à èìåííî ëàòèíñêîòî (è) áåç òî÷êàòà îòãîðå,
òîåñò áóêâîçíàêà íà (i), êîéòî çðèòåëíî ÷óâñòâèòåëíî çàò-
ðóäíÿâà ðàç÷èòàíåòî åäâà ëè íå íà âñåêè ðúêîïèñ.
 ðàçëè÷íèòå ïúê ëàòèíñêè áóêâîçàïèñè íà êèòàéñêàòà
ðå÷ ñúùåñòâóâà èñòèíñêè õàîñ è êðàéíà íåïîñëåäîâàòåë-
íîñò — ãëàñíàòà (ú) â òÿõ ñå çàïèñâà ñ ïîìîùòà íà âñè÷êè
îñíîâíè ãëàñíè áóêâîçíàöè íà ëàòèíèöàòà — à èìåííî ñ:
(à, å, î, u, i). Ñúùîòî ïîëîæåíèå ñå çàïàçâà è â íàé-ïîñ-
ëåäíèÿ îôèöèàëíî óñòàíîâåí è óçàêîíåí ëàòèíñêè áóêâî-
çàïèñ íà êèòàéñêàòà ðå÷ „ÃÓÎÞ ËÓÎÌÀ ÏÈÍ-È͓. È
òîâà ñå äîïóñêà îò êèòàéñêèòå ó÷åíè åçèêîâåäè, çàùîòî
òå ñà îïîçíàëè åâðîïåéñêàòà ëàòèíèöà ãëàâíî ÷ðåç àíã-
ëèéñêèÿ íåâúçìîæåí îò íàøà ãëåäíà òî÷êà ïðàâîïèñ. Òå
äîïóñêàò àíãëèéñêèÿ ïðîòèâîêèðèëñêè ïðàâîïèñåí ïðîè-
çâîë â îôèöèàëíèÿ ëàòèíî-êèòàéñêè áóêâîçàïèñ, âúïðåêè
÷å â ñîáñòâåíèÿ ñè äîìàøåí áóêâîïèñ „ÄÆÓÈÍ ÄÇÇÌӓ,
èçâúðøâàí îò àçáóêà, ñúñòàâåíà îò ïåòäåñåòèíà ðàçëè÷íè
áóêâè, ñðîäíè ïî îáðàçíàòà ñè ôîðìà ñúñ ñòèëà íà êè-
òàéñêèòå ÄÓÌÎÇÍÀÖÈ (òîåñò êèòàéñêèòå öåëîñëîâíè
ïèñìåíè îçíà÷åíèÿ, êîèòî áèâàò ñúâúðøåíî íåïðàâèëíî
íàðè÷àíè „éåðîãëèôè“, ñ äðóãè äóìè „ñâåùåíè çíàöè“, êî-
ãàòî òå íå ñà òàêèâà) — äà ïîâòîðèì, — âúïðåêè ÷å â ñîáñ-
òâåíèÿ êèòàéñêè áóêâîïèñ ñúùåñòâóâà è ðåäîâíî, áåç êî-
ëåáàíèå åäíîçíà÷íî ñå óïîòðåáÿâà ñïåöèàëíà áóêâà çà êè-
òàéñêàòà ãëàñíà (ú).
Íàé-ñåòíå íåêà äîáàâèì è íåùî êðàéíî ñúùåñòâåíî
çà èñòîðè÷åñêèÿ áóêâîçàïèñ íà ãëàñíàòà (ú), à èìåííî, ÷å
è â àðàáñêàòà àçáóêà ñúùî òàêà íå ñúùåñòâóâà áóêâîçíàê
çà ãëàñíàòà (ú). Êàòî ñå âçåìå ïðåäâèä, ÷å êàêòî îñìàíî-
òóðñêèÿò, òàêà è äðóãèòå òþðêñêè åçèöè â ìèíàëîòî ñà áè-
ëè ïèñàíè ïðåäèìíî ñ àðàáñêàòà àçáóêà, à îñâåí òîâà è
ñàìèÿò àðàáñêè åçèê — åçèê ñâåùåí çà èñëÿìñêèÿ ñâÿò è
åçèê íà âèñîêàòà ìþñþëìàíñêà êíèæíèíà — íàé-ñåòíå
âêëþ÷èòåëíî è èçâúíðåäíî âàæíèÿò çà íàøàòà ðàííà èñ-
òîðèÿ ïåðñèéñêè åçèê — âñè÷êè òåçè ìíîãîâåêîâíè åçèöè,
êîãàòî ñà èìàëè ïîâå÷å èëè ïî-ìàëêî ðàáîòà ñ áúëãàðèòå,
ïúê è â äðóãè ñëó÷àè ñà çàïèñâàëè ÷óæäèòå ñëîâà è èìåíà,
áåç äà óïîòðåáÿâàò êàêúâòî è äà å ÿñíî îáîñîáåí áóêâîç-
íàê íà ìÿñòîòî íà ãëàñíàòà (ú). Íà òîâà îòãîðå âñè÷êè òå-
çè åçèöè è ñåãà çàïèñâàò, à â ìèíàëîòî ñà çàïèñâàëè, âå÷å
159
 ÀÂÈÒÎÕÎË
öåëè òðèíàäåñåò âåêà íàðåä, íàðîäíîñòíèòå, èñòîðè÷åñ-
êèòå è ãåîãðàôñêèòå èìåíà, èëè êàòî âúîáùå íå ñà îòáå-
ëÿçâàëè íèêàêâà ãëàñíà íà ìÿñòîòî íà ãëàñíàòà (ú), èëè
êîãàòî ñà ñå îïèòâàëè äà ÿ çàïèøàò, ñà ïðàâèëè òîâà îáèê-
íîâåíî ïîñðåäñòâîì àðàáñêèÿ áóêâîçíàê ÂÀÔ — W, êîéòî
ñðåä íàðîäèòå íåïðîèçíàñÿùè áóêâîçíàêà íà àíãëèéñêî-
òî ÄÀÁÚË Þ = W, ñå ÷åòå áèëî êàòî ñúãëàñíàòà (â), áèëî
êàòî ãëàñíàòà (ó). Ñëåäîâàòåëíî è â öÿëàòà îãðîìíà èñ-
ëÿìñêà êíèæíèíà ãëàñíàòà (ú) ðåäèöà âåêîâå íàðåä, äîðè
äî íàé-ïîñëåäíî âðåìå, å áèëà è ïðîäúëæàâà äà áúäå åä-
íà íàèñòèíà „áåçïðèçîðíà“ ãëàñíà. Òÿ èëè âúîáùå íå å
áèëà îòáåëÿçâàíà, èëè ïúê, àêî å áèëà îòáåëÿçâàíà, òî òî-
ãàâà òîâà å ñòàâàëî ñ áóêâîçíàê, ÷åòåí âèíàãè êàòî ãëàñíà-
òà (ó), è òî îùå îò ñàìîòî íà÷àëî íà ðàçïðîñòðàíåíèåòî
íà àðàáñêàòà ïèñìåíîñò ïðåç VII è VIII âåê.
Îáñòîÿòåëñòâîòî ïúê, ÷å ãîëåìèÿò áðîé âîäåùè åçè-
êîâåäè ñà áèëè è âñå îùå ïðîäúëæàâàò äà ñà ïðåäèìíî
åâðîïåéöè, êîèòî èëè íå ìîãàò, èëè òðóäíî ìîãàò äà ïðî-
èçíàñÿò ãëàñíàòà (ú) — îò ñàìî ñåáå ñè òîâà ñúâñåì åëå-
ìåíòàðíî è ïúðâè÷íî îáñòîÿòåëñòâî ïîñòàâÿ ãëàñíàòà (ú)
íàèñòèíà â åäíî „áåçïðèçîðíî“ ñúñòîÿíèå ñðåä ãðàìàä-
íèòå ìåòðîïîëèñè à åçèêîâåäñêàòà ìèñúë. Äî êàêâà ñòå-
ïåí ãëàñíàòà (ú) ïðàêòè÷åñêè å ÷óæäà íà åâðîïåéñêîòî åçè-
êîâåäñòâî, ñòàâà ÿñíî, êîãàòî íàó÷èì íàïðèìåð, ÷å âñåñ-
âåäñêè ïðî÷óòèÿò ìàäæàðñêè òþðêîëîã ïðîô. Äûþëà Íåé-
ìåò — åäèí îò ñâåòîâíèòå êîðèôåè íà íàóêàòà çà òþðêñêè-
òå åçèöè (åçèöè, â ÷èåòî çâó÷åíå ãëàñíàòà (ú) èãðàå íàé-
ñúùåñòâåíà ðîëÿ) — íå ñàìî ÷å íå ìîæåøå ðàçáèðàåìî è
ðåçóëòàòíî äà îáÿñíè â ëåêöèèòå ñè ìåõàíèçìà çà ïðîèç-
íàñÿíå íà óäàðåíàòà ãëàñíà (ú), íî è ñàì òîé ëè÷íî âúîá-
ùå íå ìîæåøå äà ïðîèçíåñå òàçè ãëàñíà, êàòî íà íåéíî
ìÿñòî èçäàâàøå íÿêàêâè íåîïèñóåìè „ñòåñíåíè“ çâóöè,
ñëàáî íàïîìíÿùè íà ðóñêîòî (û).
***
Îò äðóãà ñòðàíà, çà íàñ — áúëãàðèòå — ãëàñîâàòà (ú) å
åäíà îò øåñòòå îñíîâíè ãëàñíè è áåç íåÿ íàøèÿò åçèê áè
çàãóáèë ñâîåòî ñàìîáèòíî è ñâîåîáðàçíî çâó÷åíå. Çàòîâà
îáà÷å, êîéòî íå ìîæå äà ÿ ïðîèçíàñÿ, ãëàñíàòà (ú) ñå ÿâÿ-
âà êàòî íÿêàêúâ ïåðèôåðèåí, ìîæå áè íåîïðåäåëåí, òú-
ìåí, ìåæäèíåí è ñëåäîâàòåëíî íåñúùåñòâåí ãëàñåí çâóê,
ñ êîéòî ñëåäâà áèëî ïîâå÷å, áèëî ïî-ìàëêî èëè äîðè íè-
êàê äà íå ñå ñúîáðàçÿâàìå, òà äîðè è â íàóêàòà.
Ñëåä âñåîáùàòà ñâåòîâíà åçèêîâà íåìàðà êúì ãëàñíà-
òà (ú) åäíî ùàñòëèâî èçêëþ÷åíèå ïðàâÿò äâåòå ñëàâÿíî-
áúëãàðñêè àçáóêè — ãëàãîëèöàòà è êèðèëèöàòà, — ñúçäàäå-
íè îùå ïðåäè II âåê. È òàêà îùå â íàé-äðåâíèÿ ïèñìåí
ñëàâÿíîáúëãàðñêè åçèê ñå å ïðàâèëî ñòðîãî çâóêîâî ðàçã-
ðàíè÷åíèå ìåæäó ãëàñíèòå (ú), (î) è (ó), çà âñÿêà îò êîèòî
å áèë ñúçäàäåí îòäåëåí, îïðåäåëåí è îáîñîáåí áóêâîç-
íàê. È êîãàòî íà Ïðåñëàâñêèÿ âåëèê íàðîäåí ñúáîð â 893
ã. å áèë ïðîâúçãëàñåí ñëàâÿíîáúëãàðñêèÿò åçèê çà îôèöè-
àëåí åçèê íà Áîðèñîâàòà èìïåðèÿ, òðÿáâàëî å äà áúäå óñ-
òàíîâåí è ñëàâÿíîáúëãàðñêèÿò áóêâîçàïèñ: ñ êîé èìåííî
áóêâîçíàê ùå áúäå çàïèñàíà êîðåíîâàòà ãëàñíà íà îáùî-
íàðîäíîòî èìå „áúëãàðè“ — äàëè ñ ãëàñíàòà (î) (=áîëãà-
ðè), èëè ñ ãëàñíàòà (ó) (=áóëãàðè), èëè ñ ãëàñíàòà (ú) (=áúë-
ãàðè). Âñúùíîñò áóêâîçàïèñúò å áèë îïðåäåëåí äà áúäå
„áúëãàðè“, ïîðàäè ïðèñúùîòî è øèðîêî óïîòðåáÿâàíî â
ñòàðèÿ ñëàâÿíîáúëãàðñêè åçèê ðàçìåñòâàíå (ìåàòåçà) íà
160
íÿêîè ãëàñíè è ñúãëàñíè, âïðî÷åì ñðåùàíî è ñåãà â ñúâðå-
ìåííèÿ íè åçèê.
Îùå íàé-ïúðâèòå äðåâíîáúëãàðñêè ïèñàòåëè íå ñà çà-
ïèñâàëè íàøåòî íàðîäíîñòíî èìå — èìåòî íà îíèÿ íàøè
õóíîáúëãàðñêè ïðàäåäè, êîèòî ñà äîøëè îò Èçòîêà — íè-
òî êàòî „áóëãàðè“, íèòî êàòî „áîëãàðè“, à ñà ãî çàïèñâàëè
òàêà, êàêòî ñà ãî ÷óâàëè â æèâîòî ìó øèðîêî ðàçïðîñòðà-
íåíèå è çâó÷åíå êàêòî ñðåä õóíîáúëãàðèòå, òàêà è ñðåä
ñëàâÿíîáúëãàðèòå. Ñ ãëàãîëèöàòà è ñ êèðèëèöàòà òå ñà ãî
çàïèñâàëè íå êàêòî å çâó÷àëî ó âèçàíòèéöèòå: „âóëãàðè“,
ó ðóñèòå „áîëãàðè“, èëè ïúê â ëàòèíñêàòà ðå÷: „áóëãàðåñ“,
è ò.í. Ñëàâÿíîáúëãàðñêèòå ïèñàòåëè áåç íèêàêâî êîëåáà-
íèå âèíàãè è íàâñÿêúäå ñà çàïèñâàëè òîâà èìå êàòî „áúë-
ãàðè“ = „áúëãàðè“.
Íåêà íèêîãà íå çàáðàâÿìå âåêîâíîïàìåòíèòå ñëîâà íà
çíàìåíèòàòà àçáó÷íà çàùèòà íà ÷åðíîðèçåö Õðàáúð, ïè-
ñàíà âåðîÿòíî â ñàìîòî íà÷àëî íà Õ âåê.  òàçè çàùèòà
èçðè÷íî ñå êàçâà: „... è Áîðèñà êúíåí çà áúëãàðñêà...“, à íå
ñå êàçâà: „áóëãàðñêà“ èëè „áóëãàðñêà“, íèòî ïúê „áîëãàð-
ñêà“ èëè „áëóãàðñêà“ èëè „áóëãàðñêà“, íèòî ïúê „áîëãàð-
ñêà“ èëè „áîëãàðñêà“. Áåç÷åòíè ñà íàøèòå ñðåäíîâåêîâíè
ïàìåòíèöè, êúäåòî ñå ïèøå çà „áúëãàðè“ è „áúëãàðñêè“
íî íèêúäå íå ñå ïèøå çà íÿêàêâè „áóëãàðè“ èëè „áîëãà-
ðè“. Íåêà ñïîìåíåì îùå äâà äðóãè íàäïèñà îò ñëåäâàùè-
òå âåêîâå: 100 ãîäèíè ñëåä ÷åðíîðèçåöà Õðàáúð â Áèòîëñ-
êèÿ íàäïèñ ñå êàçâà: „..Èîîíîì ñàìîäðúæúíåìú áëúãàðñ-
êîì...“, à îùå 300 ãîäèíè ïî-êúñíî â öàðñêàòà ìèíèàòþðà
íà Êúðçîíîâîòî åâàíãåëèå ñòîè ïîÿñíåíèåòî:
“Òôå[î]äîîðà...öðöà è ñàìîäúðæèöà âúçñåàìú áëúãàðîìú è
ãðúêîìü“.
Öúôòÿùàòà íà÷àëíà ñëàâÿíîáúëãàðñêà êíèæíèíà å íå-
îïðîâåðæèìèÿò ñâèäåòåë, ÷å èìåòî „áúëãàðè“ â IÕ è Õ
âåê ñå å ïðîèçíàñÿëî ñ ãëàñíàòà (ú) è òî íå îò äðóã íÿêîé,
à îò ñàìèÿ íàðîäíîñòåí íîñèòåë íà òîâà èìå — áúëãàðñ-
êèÿ íàðîä. Ñëåäîâàòåëíî â IÕ âåê êàêòî â õóíîáúëãàðñ-
êèÿ, òàêà è â ñëàâÿíîáúëãàðñêèÿ åçèê å ñúùåñòâóâàë â æè-
âàòà ðå÷ øèðîêî óïîòðåáÿâàíèÿò êîðåí ÁÚËÃ-, îò êîåòî
ñúùî òàêà ñëåäâà, ÷å â åäíà îùå òîëêîâà ðàííà çà òþðêñ-
êèòå åçèöè åïîõà, èìåòî „áúëãàðè“ å áèëî òâúðäî ñâúðçà-
íî èìåííî ñ êîðåíà ÁÚËÃ-, à íå ñ êîðåíà ÁÓËÃÀ-, ñèðå÷
íå å áèëî ñâúðçàíî ñ îíÿ èçõîäåí êîðåí, îáîñíîâàâàù
ïðîô. Òîìàøåêîâîòî òúëêóâàíå, ÷èéòî êîðåíîâ ñïåêòúð
îò ìíîãîáðîéíè, è òî âñå îòðèöàòåëíè çíà÷åíèÿ Ý.Â. Ñå-
âîðòÿí òàêà èç÷åðïàòåëíî èçëàãà â ñâîÿ êàïèòàëåí òðóä, è
ñ êîéòî ñïåêòúð íèå ïî-ãîðå âå÷å ñå çàïîçíàõìå â òîâà
èçëîæåíèå.
Îùå âåäíúæ ùå ïîä÷åðòàåì, ÷å êîðåíúò ÁÚËÃ-, êîéòî
ëåæè â îñíîâàòà íà èìåòî „ÁÚËÃÀÐÈߓ íå å êîðåíúò ÁÓË-
ÃÀ-, îò êîéòî êîðåí åâðîïåéñêèòå åçèêîâåäè ñà èçâåæäà-
ëè èìåòî íà íàøèÿ íàðîä åòî âå÷å 100 è ïîâå÷å ãîäèíè
íàðåä, áåç âúîáùå äà ñå ñåòÿò, äà ñå ìèñëÿò è äà ñå çàïè-
òàò: „...à êàê ìåæäóâïðî÷åì òîçè áúëãàðñêè íàðîä ùå äà å
íàðè÷àë â ìèíàëîòî ñàì ñåáå ñè è ñàì ñåáå ñè ùå äà ñå
íàðè÷à è äíåñ?“ — òà äà íàñî÷àò óñèëèÿòà ñè äà îòêðèÿò
èñòèíñêèòå çíà÷åíèÿ íà ñîáñòâåíîòî ìó èìå, à íå îòðèöà-
òåëíèòå çíà÷åíèÿ, ïðèïèñâàíè íà èìåòî ìó, ñ êîèòî çíà-
÷åíèÿ, áåçñïîðíî ïðåäíàìåðåíî, ùå äà ñà ãè êè÷èëè âðàæ-
äåáíèòå íåìó íàðîäè.

Èçãëåæäà, ÷å íåìàëêà ðîëÿ çà ïðåíåáðåãâàíå íà èñòèí-
ñêîòî è ñîáñòâåíîòî çâó÷åíå íà èìåòî „áúëãàðè“ îò ñòðà-
íà íà åâðîïåéñêèòå åçèêîâåäè å èçèãðàëî è îáñòîÿòåëñò-
âîòî êàêâî ãëàñíàòà (ú) êàêòî â ìèíàëîòî, òàêà è â íàñòî-
ÿùåòî å áèëà âèíàãè, äî èçâåñòíà ñòåïåí, ÷óæäà íà íàó÷-
íàòà åçèêîâà ìèñúë è ïðàêòèêà, êàêòî è íà ÷ëåíîðàçäåë-
íèòå âúçìîæíîñòè íà ñàìèòå åâðîïåéñêè ó÷åíè.
***
Àêî íèå ñå âúçïîëçâàìå îò âå÷å èçòúêíàòèòå ïî-ãîðå I
è II ÓÂÎÄÍÈ ÒÂÚÐÄÅÍÈß íà Ý.Â. Ñåâîðòÿíà, íèå ïðè-
äîáèâàìå ñ òîâà êàêòî âúçìîæíîñòòà, òàêà è äîñòúïíîòî
èñòîðèêî-ãåîãðàôñêî è åçèêîâî îñíîâàíèå äà ïîòúðñèì è
äà íàìåðèì â íåãîâèÿ ðå÷íèê òàêúâ îñíîâåí êîðåí, îò êîé-
òî äà ìîæå äà ñå èçâåäå çâó÷åíåòî ñ ïðèñúùàòà ãëàñíà (ú)
íà èìåòî „áúëãàðè“. Òîãàâà äðåâíàòà ôîðìà íà òîçè êî-
ðåí ñïîðåä Ý.Â. Ñåâîðòÿíà íå òðÿáâà äà áúäå ñ ãëàñíàòà
(ó) êàòî êîðåíîâà ãëàñíà, à ñ ãëàñíàòà (à), çàùîòî âúç îñ-
íîâà íà I ÓÂÎÄÍÎ ÒÂÚÐÄÅÍÈÅ äðåâíîòî (à) ìîæå äà
ïðåìèíå â (ú) è òàêà äà ñå å îáðàçóâàë êîðåíúò ÁÚË× îò
íÿêàêúâ äðåâåí êîðåí ñ áëèçêî çâó÷åíå îùå ïðåäè II âåê
îò í.å. Ñëåäîâàòåëíî ùå òðÿáâà äà ïðîâåðèì äàëè â ðå÷-
íèêà íå ñå ñðåùà òàêúâ äðåâåí êîðåí, îò êîéòî äà ìîæå äà
ñå èçâåäå è åäíî äðåâíî ïî-ðàçëè÷íî îò Òîìàøåêîâîòî
òúëêóâàíå íà èìåòî „áúëãàðè“.
Ïðè ïðîâåðêà â Ñåâîðòÿíîâèÿ ðå÷íèê áúðçî ùå ñå óâå-
ðèì, ÷å â íåãî íÿìà íàïðèìåð êîðåíà ÁÎËÃ-, íî çàòîâà
ïúê âúâ II òîì íà ðå÷íèêà, íà ñòðàíè è Ä = ñ56 è Å = ñ57
íèå ùå íàìåðèì öÿëà ãðóïà îò ñðîäíè ïî çíà÷åíèÿòà ñè
êîðåíè, à èìåííî êîðåíèòå: ÁÀËÊ î-, ÁÀËÊ-, ÏÀËÒ-,
ÁÀËҗ È ÁÀËÊîÚ-. Òàçè ãðóïà êîðåíè íèå ùå íàðè÷àìå
„ãðóïàòà ÁÀËÊ-“. Ñúîáðàçíî I ÓÂÎÄÍÎ ÒÂÚÐÄÅÍÈÅ
äðåâíàòà êîðåíîâà ãëàñíà (à) â ïðåä÷óâàøêèÿ åçèê (òîåñò
åçèêà íà Êóáðàò è íà Èñïåðèõ — Á.Ì.) ìîæå äà ïðåìèíå â
ãëàñíàòà (ú). Ñëåäîâàòåëíî ñòàâà íàïúëíî âúçìîæíî è ïðà-
âîìåðíî ñúùåñòâóâàëèÿò ïðè õóíîáúëãàðèòå êîðåí
ÁÚË× äà å áèë ïðîèçâåäåí îò ïî-ñòàðèÿ êîðåí ÁÀËʗ
îò ãðóïàòà ÁÀËʗ ìíîãî ïðåäè IÕ âåê.
Íåêà ðàçãëåäàìå êàêâè çíà÷åíèÿ Ý.Â. Ñåâîðòÿí å óñ-
ïÿë äà ñúáåðå çà êîðåíîâèÿ ñïåêòúð íà öÿëàòà ãðóïà ÁÀËÊ-
. È òúé òåçè çíà÷åíèÿ ñå äåëÿò íà ÷åòèðè ñìèñëîâè äåëà,
êîèòî ñå ñâúðçâàò â ñëåäíèòå îáîáùåíè çíà÷åíèÿ: I ÄßË
— ïðåäñòàâàòà çà ñâåòëèíà è ïëàìúê, II ÄßË — ïðåäñòàâà-
òà çà ñòîïÿâàíå è îìåêîòÿâàíå, III ÄßË — ïðåäñòàâàòà çà
ïðîöúôòÿâàíå è êðàñîòà, è IV ÄßË — ïðåäñòàâàòà çà áëÿ-
ñúê è ñâåòêàâèöà. Äà ñå çàïîçíàåì ñúñ çíà÷åíèÿòà íà òîçè
êîðåíîâ ñïåêòúð.
I ÄßË — ÑÂÅÒËÈÍÀ È ÏËÀÌÚÊ
ÑÂÅÒËÈÍÀ Ä54, ïðúñêàì ñâåòëèíà Å11, èçëú÷âàì ñâåò-
ëèíà Ä34, Å12, èçëú÷âàì ÿðêà ñâåòëèíà Å12, ñâåòÿ Å11, Å13,
ñèëíî ñâåòÿ Å31, Å8, ñâåòúë Å38, ÎÑÂÅÒÅÍ ÑÚÌ — ÎÇÀ-
ÐÅÍ ÑÚÌ Å3, îñâåòåí ñúì îò ñèëíà ñâåòëèíà Å31, ÑËÀ-
ÁÀ ÑÂÅÒËÈÍÀ Å31, çâóêîïîäðàæàíèå íà ïúðõàíå íà ãàñ-
íåùà ëàìïà Å5, ÏËÀÌÒß Å31, ïëàìâàíå íà îãúíÿ Å29,
çàñòàâÿì îãúíÿ äà ñèÿå Å13, ïëàìåííî ãîðÿ Å30, ñèëíî ãî-
ðÿ Å31, ÃÎÐß (çà çâåçäè è çà î÷è) Ä29, ÈÑÊÐß-ÐÀÇÈÑÊ-
ÐßÌ Å13.
II ÄßË — ÑÒÎÏßÂÀÍÅ È ÎÌÅÊÎÒßÂÀÍÅ
ÑÒÎÏßÂÀÌ-ÐÀÇÒÎÏßÂÀÌ ÑÅ Å19, Å21, ðàçìåêâàì
(ñå) íàïðèìåð çà ìåòàë) Å19, ðàçìåêâàì-îìåêâàì Å20, ñòà-
ÀÂÈÒÎÕÎË
âàì ìåê Å24, ÐÀÇËÈÂÀÌ ÑÅ — ÍÀÄÅÁÅËßÂÀÌ-ÇÀÒ-
ËÚÑÒßÂÀÌ Å20, ÐÀÇÃÐßÂÀÌ ÑÅ ÍÀ ÏÀÐÀ (íàïðèìåð
â áàíÿ) — ÐÀÇÌÅÊÂÀÌ ÍÀ ÏÀÐÀ èëè ÂÚ ÂÐßËÀ ÂÎ-
ÄÀ Å20.
III ÄßË — ÏÐÎÖÚÔÒßÂÀÍÅ È ÊÐÀÑÎÒÀ
ÑÀÌ Â ÐÀÇÖÂÅÒÀ ÍÀ ÑÈËÈÒÅ ÑÈ Å15, ÍÀÄÅÁÅ-
ËßÂÀÌ È ÇÀÒËÚÑÒßÂÀÌ Å23, ìíîãî ñúì äåáåë è òëúñò
Å23, ÏÐÎÖÚÔÒßÂÀÌ Å15, ðàçöúôòÿâàì (â ïðåíîñåí ñìè-
ñúë) Å15, ÕÓÁÀÂÅß-ÐÀÇÕÓÁÀÂßÂÀÌ ÑÅ Å15, êðàñèâ
Ä37, ÍÅÎÒÐÀÇÈÌÎ ÑÚÌ ÊÐÀÑÈÂ Ä32, Ä41, Ä44, Å1,
Å17, ÐÓÌÅÍ ÑÚÌ (â ëèöåòî) Å16, ÍÅÆÅÍ ÑÚÌ Å16, ðàç-
íåæâàì ñå — òúíà â áëàæåíñòâî Å22, ÏÎÇËÀÒÅÍ Å40, ÓÊ-
ÐÀÑÅÍ Ä37.
IV ÄßË — ÁËßÑÚÊ È ÑÂÅÒÊÀÂÈÖÀ
ßÐÚÊ ÑÚÌ Å33, Å36, ÿðúê Å34, Å37, ÁËßÑÚÊ Ä53,
áëåñòÿù Ä37, Å33, Å37, Å39, áëåñòÿ Ä29, ñúì áëåñòÿù Å37,
ßÐÚÊ ÁËßÑÚÊ Ä53, ÿðêî áëåñòÿ Ä29, Ä32, Ä41, Ä44, Å8,
Å9, ñúì ÿðêî áëåñòÿù Å37, ÑÈßÍÈÅ Ä54, ñèÿÿ Ä32, Ä33,
Ä41, Å1, Å7, ñúì ñèÿåù Å33, ñèÿåù Å34, ÑÂÅÒÊÀÂÈÖÀ-
ÌÚËÍÈß Ä36, Ä42, Ä54, ÿðêî áëåñòÿ (çà ñâåòêàâèöà) Å1,
Å6, Å9, ÍÎÙÍÈ ÏÐÈÏËÀÌÂÀÍÈß ÏÎ ÊÐÚÃÎÇÎÐÀ
 ßÑÍÎ ÂÐÅÌÅ Ä37, Ä43, Ä54.
Èçõîæäàéêè îò öåëèÿ òîçè êîðåíîâ ñïåêòúð îò çíà÷å-
íèÿ, âêëþ÷åíè â ïðåäñòàâèòå íà ãðóïàòà ÁÀËÊ-, à è â
ïðîèçâîäíèÿ âåðîÿòíî îò íåÿ äðåâåí êîðåí ÁÚËÃ-, íèå
ìîæåì äà äîïóñíåì, ÷å äðåâíèòå Êóáðàòîâè è Èñïåðèõî-
âè õóíîáúëãàðè, êîãàòî ñàìè ñà ñå íàðè÷àëè „áúëãàðè“,
ñà ðàçáèðàëè â òîâà èìå áèëî åäíî, áèëî öÿëà ãðóïà îò
ñëåäíèòå çíà÷åíèÿ:
„ÁÚËÃÀÐȓ îçíà÷àâà: èëè „ñâåòëèòå“ èëè „îçàðå-
íèòå“ èëè „ïëàìòÿùèòå“, èëè „îãíåíèòå“, èëè „ñèë-
íèòå“, èëè „îõðàíåíèòå“, èëè „ïðîöúôòÿâàùèòå“, èëè
„ðóìåíèòå“, èëè „íåîòðàçèìî êðàñèâèòå“, èëè „ïîç-
ëàòåíèòå“, èëè „áëÿñêàâèòå“, èëè „ñèÿéíèòå“, èëè
„ñâåòêàâè÷íèòå“.
Ùå ïðèâëåêà âíèìàíèåòî è âúðõó äâå îòäàâíà áèòóâà-
ùè ñðåä íàøèÿ íàðîä ëè÷íè èìåíà — èìåíàòà ÎÃÍßÍ è
ÐÓÌÅÍ. Ìîæå áè ùå ñå îêàæå, ÷å ñà ñëàâÿíîáúëãàðñêè
ïðåâîäè íà ñìèñúëà, âëîæåí â ñàìîòî õóíîáúëãàðñêî èìå
„áúëãàðè“. Ùå äîáàâÿ è òîâà, ÷å â íàðîäíèòå íè ïåñíè è
âÿðâàíèÿ øèðîêî áèòóâà îáðàçúò íà „ÇÌÅÉ ÎÃÍßÍÀ“,
òîåñò íà „ñèÿéíèÿ áúëãàðñêè çìåé“.
***
Îáà÷å ìîæå äà âúçíèêíå âúçðàæåíèåòî: êîðåíúò ÁÀËÊ-
, äîðè è äà äîïóñíåì ñúîáðàçíî I ÓÂÎÄÍÎ ÒÂÚÐÄÅÍÈÅ,
÷å íÿêîãà ó íàñ å çâó÷àë êàêòî „ÁÚËÊ-, âñå ïàê íå å çâó-
÷àë êàòî ÁÚËÃ-. Íà òîâà ùå îòãîâàðÿì ñ II ÓÂÎÄÍÎ ÒÂÚÐ-
ÄÅÍÈÅ, à èìåííî: „...÷å â íàé-ðàííèòå åïîõè â èñòîðèÿ-
òà íà òþðêñêèòå åçèöè ñëåäâà äà ñå äîïóñêà ôîíåòè÷íî
íåïîñòîÿíñòâî íà êîðåíà è íà íåãîâàòà âàðèàíòíîñò...“ òî-
åñò, ÷å îñíîâíèÿò ñ ãîðåïîñî÷åíèòå çíà÷åíèÿ êîðåí
ÁÀËʗ ìîæå äà ñå å ïðîèçíàñÿë è êàòî „ÁÚËÊ-, è êàòî
ÁÚËÃ-, è íàé-ñåòíå äà ïðîäúëæè äà ñå ïðîèçíàñÿ è â ñòà-
ðàòà ñè ôîðìà ÁÀËÊ-.
 ïîäêðåïà íà ïðåäïîëîæåíèåòî, ÷å êîðåíúò ÁÚË×
ñå å ïðîèçíàñÿë ìîæå áè â Êóáðàòîâî è Èñïåðèõîâî âðå-
ìå âñå îùå è ñúñ ñâîåòî íàé-äðåâíî çâó÷åíå âúâ ôîðìàòà
ÁÀËÊ-, â ïîäêðåïà íà òîâà ïðåäïîëîæåíèå ùå ïðèâåäåì
161
 ÀÂÈÒÎÕÎË
èìåòî íà ìàëêèÿ ñúâðåìåíåí êàâêàçêè íàðîä — ÁÀËÊÀ-
ÐÈÒÅ — êîèòî, ïî âñè÷êî èçãëåæäà, ïðåäñòàâëÿâàò âúïðå-
êè âñè÷êè áóðè íà èñòîðèÿòà âñå îùå íåèç÷åçíàëèòå, íå-
çàòðèòèòå è íåïðåòîïåíèòå íàñëåäíèöè íà ×ÅÐÍÈÒÅ
ÁÚËÃÀÐÈ íà êàíîâåòå Êóáðàò è Áàòáàÿí. Çà æàëîñò íèå
òâúðäå îãðàíè÷åíî ïîçíàâàìå íàðîäèòå íà Ñåâåðíèÿ è íà
Þæíèÿ Êàâêàç — òîçè èñòèíñêè ìóçåé íà çàïàçèëè ñå, à
äðóãàäå îòäàâíà èç÷åçíàëè íàðîäè — òàêà ÷å è ñúâðåìåí-
íèòå áàëêàðöè íàðåä ñ ÷óâàøèòå è êàçàíñêèòå „òàòàðè“,
êàêòî ñ íÿêîãàøíèòå àâàðè, õàçàðè, ïå÷åíåçè è êóìàíè âñå
îùå íå ñà âêëþ÷åíè îðãàíè÷åñêè â êðúãà íà ïîñëåäîâà-
òåëíîòî çàäúëáî÷åíî èçó÷àâàíå îò ñòðàíà íà îòå÷åñòâå-
íàòà íè èñòîðèÿ.
***
Îò êàçàíîòî äîòóê ñòàâà ÿñíî, ÷å êîðåíîâèÿò ñïåêòúð
íà ãðóïàòà ÁÓËÃÀ— è ÁÓËÀ— å èìåííî îíÿ ñïåêòúð îò
çíà÷åíèÿ, ñïîðåä êîèòî ïðîô. Â. Òîìàøåê ñúîáðàçíî èñ-
òîðè÷åñêèòå ñè ðàçáèðàíèÿ è ñõâàùàíèÿ, ñèìïàòèè è àí-
òèïàòèè å èçâúðøèë ëè÷íèÿ ñè èçáîð íà çíà÷åíèÿòà, êîè-
òî òúëêóâàò èìåòî „áúëãàðè“ â ñìèñúë íà íàé-äîëíàòà ÷î-
âåøêà óòàéêà, êîÿòî áèëà îñòàíàëà ñëåä áóðÿòà íà õóíñ-
êîòî íàøåñòâèå êúì Çàïàä è êîÿòî ñëåä ðàçðóõàòà ìó ñå
áèëà ñòåêëà è ñúáðàëà îêîëî áðàòÿòà íà Ìåîòèäà-Àçîâñ-
êî ìîðå, çà äà æèâåå ÷ðåç ãðàáåæ. Ñõâàùàíåòî ïúê, ÷å
„áúëãàðè“ îçíà÷àâà „ìåòåæíèöè“, „áóíòàðè“, „ïîäñêðå-
êàòåëè“ ñúîáðàçíî òúëêóâàíåòî íà ïúðâîçíà÷èòåëíèÿ ìó
ïðîô. Â. Òîìàøåê, ñå ñïîäåëÿ îò ðåäèöà èìåíèòè ó÷åíè,
íàïðèìåð îò ìàäæàðñêèÿ ïúòåøåñòâåíèê è ó÷åí — òþðêî-
ëîãà Àðìèíèé Âàìáåðè, èëè îò íàøèÿ ãîëÿì ó÷åí ïðîô.
Ñòåôàí Ìëàäåíîâ, êîéòî ðàçáèðà òîâà çíà÷åíèå â ïîëî-
æèòåëíàòà ìó ðîìàíòè÷íî áîòåâñêà îêðàñêà îò âðåìåòî
íà Âúçðàæäàíåòî íè, êîãàòî áóíòîâíèÿò-ìåòåæíèê å áèë
ãåðîÿò èäåàë, áåç îáà÷å äà ñå îáÿñíÿâà ïðè òîâà: ñðåùó
êàêâà âðàæåñêà âëàñò èëè äúðæàâà â Ñåâåðíîòî Ïðè÷åð-
íîìîðèå è Êàâêàç íàïðèìåð â 481 ã. îò í.å. ñà áèëè áóíòà-
ðè è ìåòåæíèöè ñòàðèòå áúëãàðè?
Íî âñúùíîñò íåêà íå çàáðàâÿìå, ÷å ïî÷òè âñè÷êè çíà-
÷åíèÿ íà îáøèðíèÿ êîðåíîâ ñïåêòúð íà êîðåíèòå ÁÓËÃÀ—
è ÁÓËÀ— íÿìàò íèêàêâî áëàãîðîäíî ðåâîëþöèîííî çíà÷å-
íèå, à òúêìî íàïðîòèâ, ñ ìíîãî ìàëêî èçêëþ÷åíèÿ òå èìàò
âñå êðàéíî îòðèöàòåëåí îáëèê, äîðè îáëèê, òÿñíî ñâúðçàí
ñ íàé-ãîëåìèòå äóøåâíè è òåëåñíè ìúðñîòèè. È èìåííî
òîçè êðàéíî îòðèöàòåëåí îáëèê ñå èçòúêâà â òúëêóâàíåòî
íà ïðîô. Â. Òîìàøåê êàòî îñíîâíî çíà÷åíèå íà èìåòî „áúë-
ãàðè“. Íÿìà çàùî äà ñè çàòâàðÿìå î÷èòå, äà ñå ïðàâèì, ÷å
íå âèæäàìå è ÷å íå çíàåì çà òîçè îáëèê, è íàé-ñåòíå íåêà
ñè ñúçäàâàìå íàøè ñè èçêóñòâåíè èëþçèè êàêâî íàèìåíó-
âàíèÿò â õóíîáúëãàðñêèÿ åçèê ÷ðåç êîðåíèòå ÁÓËÃÀ— è ÁÓ-
ËÀ— „áóíòàð-ìåòåæíèê“ ìîæåë äà çâó÷è â ñúùèÿ òîçè åçèê
êàòî ñëîâî, îçíà÷àâàùî áëàãîðîäíèÿ ãåðîé — èäåàë íà Âúç-
ðàæäàíåòî íè. Êîðåíèòå ÁÓËÃÀ— è ÁÓËÀ— è äíåñ, è â ìè-
íàëîòî, è âèíàãè âúîáùå ñà èìàëè âñå è ñàìî îòðèöàòåëíè
çíà÷åíèÿ â õóíñêèòå è òþðêñêèòå åçèöè è ïðîô. Â. Òîìà-
øåê, íåêà ïîä÷åðòàåì òîâà, ñúâñåì ïðàâèëíî îòðèöàòåëíî
òúëêóâà çíà÷åíèåòî íà èìåòî „áúëãàðè“, êîãàòî èçõîæäà
îò êîðåíèòå ÁÓËÃÀ— è ÁÓËÀ-.
Òóê ùå òðÿáâà äà ñå ñïðåì è íà åäíî ìíîãî ñúùåñòâåíî
ïîëîæåíèå, êîåòî ïðîô. Â. Òîìàøåê ñúâñåì íå îáÿñíÿâà è
íà òîâà îòãîðå íàïðàâî ïðåìúë÷àâà, êàêòî ïðàâÿò è âñè÷êè
162
íåãîâè ñëåäîâíèöè. Òîìàøåêîâîòî òúëêóâàíå íå äàâà è íå
îïèñâà íåèçáåæíî íåîáõîäèìèÿ â íåãîâèÿ ñëó÷àé îáùåñò-
âåí è åçèêîâî-ìèñëîâåí ìåõàíèçúì, êîéòî äà îáóñëîâè ïðî-
öåñà, óäîâëåòâîðÿâàù âúïðîñèòå: çàùî è êàê ëþäåòå íà
åäèí îò íàé-ñòàðèòå äíåñ ñúùåñòâóâàùè åâðîïåéñêè íàðî-
äè — áúëãàðèòå — ñà ñå áèëè ñúãëàñèëè äà âúçïðèåìàò êàòî
ñàìîíàçâàíèå åäíî ñïîðåä ïðîô. Â. Òîìàøåê êðàéíî îòðè-
öàòåëíî ïî ñìèñúëà ñè íàðîäíîñòíî èìå, äàäåíî èì áåç
äðóãî íå îò òÿõ ñàìèòå, íî îò äðóãè, è òî âðàæäåáíè òÿì
íàðîäè: çàùî è êàê òèÿ áúëãàðè ñà ñå áèëè ñúãëàñèëè äà ãî
íîñÿò è à ñå ãîðäåÿò ñ íåãî; çàùî òå óïîðèòî ñà äúðæàëè íà
íåãî; è çàùî òå ñà çàâåùàâàëè íà ïîòîìñòâàòà ñè òàêîâà
äîëíî èìå. Êàêúâ å òîçè ïðîòèâîåñòåñòâåí åçèêîâ ìåõàíè-
çúì, êîéòî äà íàêàðà õóíîãóíäóðà Êóáðàò (èëè Èñïåðèõ) äà
âúçïðèåìà äà ñå íàðè÷à ñàì ñ ãðîçíîòî è ïðîòèâíîòî Òî-
ìàøåêîâî èìå „áúëãàðèí = ìðúñíèê“, èëè ïúê Òåðâåë, Êàð-
äàì, Êðóì, Áîðèñ, Ñèìåîí ùå ñå ãîðäåÿò ñ íàðîäíîñòíîòî
ñè èìå òîãàâà, êîãàòî âúâ âñåêèäíåâíàòà èì ðå÷ äóìèòå ñ
êîðåíèòå ÁÓËÃÀ— è ÁÓËÀ— îçíà÷àâàò îò ëîøè ïî-ëîøè
íåùà? Çíàéíî å, ÷å ñòàðèòå ïå÷åíåçè — „áàäæàíàöèòå“ íà
áúëãàðèòå — ñå áèëè íàðè÷àëè ñàìè ÊÀÍÃÀÐÈ — òîåñò:
„áëàãîðîäíèòå“ èëè ïúê „õðàáðèòå“, à ñúùî òàêà ñå çíàå,
÷å ñòàðèòå òþðêè ñå áèëè ñàìîíàðè÷àëè ÒÚÐÊ — òîåñò
„ñèëíèòå“. Îò êúäå íà êúäå ñòàðèòå áúëãàðè ñàìè ñåáå ñè
äà ñà ñå íàðè÷àëè, êàçàíî ïî äíåøíîìó, „ìðúñíè áàíäèòè“
è ñ ïîñëåäíè ñèëè äà ñà äúðæàëè äà ñå íàðè÷àò è äåöàòà èì
ñ òàêîâà îòâðàùàâàùî èìå?
Ñúâñåì èíà÷å ñòîÿò íåùàòà, ùîì êàòî â îáùîðàçãî-
âîðíàòà ðå÷ íà õóíîáúëãàðèòå èìåòî „áúëãàðè“ å îçíà÷à-
âàëî âñå íåùà ñâåòëè, êðàñèâè, ñèÿéíè. Òîâà íÿìà íóæäà
îò íèêàêúâ íåïîêàçàí è íåîáÿñíåí îò ïðîô. Â. Òîìàøåê
ìåõàíèçúì, êîéòî äà ðàçÿñíÿâà çàùî è íàðîäúò, è âîæäî-
âåòå ìó ïî÷èòàò, òà÷àò è äúðæàò çà îáùîíàðîäíîòî ñè
èìå „áúëãàðè“ è çàùî òå ñ ãîðäîñò ãî ïðåäàâàò íà ïîêîëå-
íèÿòà ñè. Â åæåäíåâíàòà ðå÷ íà õóíîáúëãàðèòå êîðåíúò
ÁÚË× ìíîãîêðàòíî å ïðîçâó÷àâàë â ðåäèöà îáèêíîâåíè
èëè ïîåòè÷íè ñëîâà, êîãàòî å ñòàâàëî äóìà çà ñâåòëèíà è
ïëàìúê, çà áîãàòñòâî è ïðîöúôòÿâàíå, çà ñèëà è êðàñîòà,
çà áëÿñúê è ñèÿíèå. ×ðåç êîðåíà ÁÚË× ñëîâíî ñà áèëè
èçðàçÿâàíè íàé-õóáàâèòå ïðåäñòàâè è ïîíÿòèÿ, êîèòî ñà-
ìè ïî ñåáå ñè ñà èäåàëíè ïðåäñòàâè. È òîãàâà, êîãàòî ãî-
ëÿìà ÷àñò îò õóíñêè êîëåíå ñà ðåøèëè äà âúçïðèåìàò èìå-
òî „áúëãàðè“, òå ñà ðàçáèðàëè ñìèñúëà íà òîâà èìå èìåí-
íî êàòî ñëîâåí èçðàç íà èäåàëíèòå ïðåäñòàâè çà êðàñîòà,
ñèëà è ñèÿíèå, âúïëúòåíè â ñîáñòâåíèÿ èì íàðîä. Òåõíèòå
ïîòîìöè â Ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå è Êàâêàç — Êóáðà-
òîâèòå áúëãàðè, — êàêòî è áúëãàðèòå â Áàëêàíñêà Áúëãà-
ðèÿ è âúâ Âîëæêà Áúëãàðèÿ è áàëêàðèòå â ïàçâèòå íà ïðè-
íåáåñíèÿ Êàâêàç âñå ñà ðàçáèðàëè ñâîåòî íàðîäíîñòíî èìå
â êðúãà íà òåçè èäåàëíè ïðåäñòàâè, èçðàçåíè ÷ðåç ñëîâà.
Èçíà÷àëíàòà âñåíàðîäíà ëþáîâ êúì êðàñîòàòà å áèëà
èìåííî îíàçè ñèëà, êîÿòî å ìîãëà äà çàïå÷àòè â ñúðöàòà è
â óìîâåòå è äà ñúõðàíè íàâåêè èìåòî „áúëãàðè“ ïðåç âñè÷-
êè ñëåäâàùè ðàçãðîìè è âúçõîäè. È èìåííî çàðàäè êðàñî-
òàòà, âëîæåíà â íåãî, òîâà èìå ïðåáúäíàëî.
***
Ñ òîâà ïîíàñòîÿùåì ñå èç÷åðïâà èçëàãàíåòî íà ñúùåñ-
òâåíèòå îñíîâàíèÿ äà ñå ïîÿâè åäíî íåïîäîçèðàíî äîñåãà
òúëêóâàíå íà çíà÷åíèåòî íà èìåòî „áúëãàðè“. Îò ñàìî ñå-

áå ñè ñå ðàçáèðà, ÷å íèêîé íå òðÿáâà äà ñìÿòà êàêâî òóê
íàáåëÿçàíîòî òúëêóâàíå íàïúëíî çàäîâîëÿâà èçèñêâàíèÿ-
òà íà åçèêîâåäñêàòà, à ÷ðåç íåÿ è íà èñòîðè÷åñêàòà èñòè-
íà. Ñ òîâà èçëîæåíèå ñàìî ñå ïîñòàâÿ çà ðàçãëåæäàíå âúï-
ðîñúò äàëè èìåòî „áúëãàðè“ â äðåâíèòå âðåìåíà å îçíà÷à-
âàëî: èëè „ñèëíèòå“, èëè „ñèÿéíèòå“, èëè „ñâåòêàâè÷íè-
òå“. Öÿëîñòíîòî íàó÷íî ïîòâúðæäåíèå íà òîçè âúïðîñè,
èçãëåæäà, ùå áúäå òðóäíî ïîñòèãíàòî, çàùîòî ñå êàñàå äî
åçèêîâè ïðîÿâè, ñòàíàëè ìíîãî îòäàâíà, áåç äà ðàçïîëà-
ãàìå ñ ïèñìåíè ïàìåòíèöè çà òÿõ è ïðè òîâà ïðåç ïîñëåä-
âàëèòå ãè äúëãè âåêîâå ó ðàçíèòå õóíñêè è òþðêñêè íàðî-
äè òåçè ïðîÿâè ñà áèëè ïîäëàãàíè íà ãîëåìè èçìåíåíèÿ
îò ðîäà íà: çâóêîâî ñëèâàíå íà áëèçêèòå êîðåíè, ÷óâñòâè-
òåëíè èçìåíåíèÿ íà ïðîèçíîøåíèÿòà èì, çàáðàâà íà äðåâ-
íèòå èì çíà÷åíèÿ, ïðåîáëàäàâàíå èëè èçìåñòâàíå íà åäíè
êîðåíîâè çíà÷åíèÿ îò äðóãè è ò.í.
Îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å åòî âå÷å ïîâå÷å îò 100 ãîäèíè Òî-
ìàøåêîâîòî òúëêóâàíå êðåïè ìåðîäàâíîñòòà ñè ñðåä ó÷å-
íèÿ ñâÿò, êðàñíîðå÷èâî ãîâîðè, ÷å ñàìàòà äðåâíà ãðóïà
êîðåíè ÁÀËÊ-, âçåòà ñ öåëèÿ ñïåêòúð íà ñìèñëîâèòå ñè
çíà÷åíèÿ çà ñâåòëèíà, ïëàìúê, êðàñîòà è ñèÿíèå, å îòñ-
òúïâàëà íà ïî-çàäåí ïëàí ñ òå÷åíèå íà âåêîâåòå è å ïîì-
ðúêíàëà â ñúçíàíèåòî è ïàìåòòà íà õóíñêèòå è òþðêñêèòå
íàðîäè, òà äîðè è ñðåä íàñëåäíèöèòå íà Âîëæêà èëè Ñðå-
áúðíà Áúëãàðèÿ. Äðåâíèòå çíà÷åíèÿ ñà áèëè çàòðèòè, çàá-
ðàâåíè îò åçèêîâîòî ñúçíàíèå è ïîòóëåíè â íàé-òúìíèòå
ìó úãúë÷åòà ïðåç áóðíèòå âåêîâå, ñëåäâàùè Êóáðàòîâîòî
ïðîâúçãëàñÿâàíå íà Ñòàðà âåëèêà Áúëãàðèÿ íà Êàâêàç, Äîí
è Âîëãà. Òîâà å äîïðèíåñëî ùîòî âíèìàíèåòî íà ó÷åíèòå
äà íå å áèëî íàñî÷âàíî è ïðèâëè÷àíî îò âúçìîæíîñòòà
èìåííî ãðóïàòà ÁÀËʗ åçèêîâè êîðåíè äà ëåæè â îñíîâà-
òà íà èìåòî „áúëãàðè“. Âñúùíîñò âåëèêà å çàñëóãàòà íà
ñúâåòñêèÿ ó÷åí Ý.Â. Ñåâîðòÿí, ÷å âúîáùå å ìîãúë è å óñ-
ïÿë äà îòêðèå è îáîñîáè åäèí äîñòàòú÷íî îáøèðåí êîðå-
íîâ ñïåêòúð îò çíà÷åíèÿ çà ãðóïàòà êîðåíè ÁÀËʗ â õóí-
ñêèòå è òþðêñêèòå åçèöè. Âñúùíîñò ñàìî âúç îñíîâà íà
íåãîâèÿ òðóä ñòàíà âúçìîæíî ñåãà äà èçâåäåì ñëåäíîòî
çàêëþ÷åíèå, êàòî èçõîæäàìå îò âñè÷êî êàçàíî â íàøåòî
èçëîæåíèå.
Ïðåä îáåêòèâíîòî ðåøåíèå íà âúïðîñà çà çíà÷åíèåòî
íà èìåòî „áúëãàðè“ ñòîÿò äâå ãëàâíè âúçìîæíîñòè:
— èëè íà Òîìàøåêîâîòî òúëêóâàíå íà èìåòî „áúëãà-
ðè“, íàé-îáùî êàçàíî â ñìèñúë „ðàçíåñåíè ìðúñíè ðàç-
áîéíèöè“ ïðèòåæàâà íàó÷íà îáîñíîâêà è ïðàâî íà ñúùåñ-
òâóâàíå, êîãàòî òîâà êðàéíî îòðèöàòåëíî òúëêóâàíå ñå èç-
âåæäà îò êîðåíîâèÿ ñïåêòúð íà êîðåíèòå ÁÓËÃÀ— è ÁÓ-
ËÀ-.
— èëè ÷å çíà÷åíèåòî íà èìåòî „áúëãàðè“ ñå îòêðèâà ñ
ïîìîùòà íà ñúáðàíèÿ è ñúñòàâåíèÿ îò Ý.Â. Ñåâîðòÿí êî-
ðåíîâ ñïåêòúð íà ãðóïàòà êîðåíè ÁÀËʗ è êîðåíà ÁÚËÃ-
, êîéòî ñïåêòúð äàâà äâå ïîëîæèòåëíè çíà÷åíèÿ çà îñìèñ-
ëÿíå íà èìåòî „áúëãàðè“ â ñìèñúë íà „ñâåòëèòå“, „îãíå-
íèòå“, „ïðîöúôòÿâàùèòå“, „ñèëíèòå“, „êðàñèâèòå“, „áëÿñ-
êàâèòå“ èëè „ñèÿéíèòå“.
Ïðåäâèä ÷å áúëãàðñêèÿò íàðîä îòêðàé âðåìå ñå å íà-
ðè÷àë òàêà, êàêòî è äíåñ ñå ñàìîíàðè÷à, à èìåííî: „áúë-
ãàðèí“, à íå „áóëãàðèí“ èëè „áîëãàðè“ (îñâåí ïîä ðóñêî
ÀÂÈÒÎÕÎË
âëèÿíèå ïðåç âúçðîæäåíñêàòà åïîõà), íî íàøå ìíåíèå: ïúð-
âàòà Òîìàøåêîâà âúçìîæíîñò ñëåäâà äà ñå ñìÿòà çà íåîñ-
íîâàòåëíà è äà áúäå îòõâúðëåíà, åòî çàùî îñòàâà äà áúäå
ïðèåòà âòîðàòà Ñåâîðòÿíîâà âúçìîæíîñò çà îáñòîéíî íà-
ó÷íî ðàçãëåæäàíå è ïîòâúðæäåíèå.
Îáà÷å åñòåñòâåíî ñ ðåøèòåëíàòà ñòúïêà, íàïðàâåíà îò
Ý.Â. Ñåâîðòÿí, êîÿòî ÿñíî ñî÷è ïúòÿ êúäå äà ñå òúðñè èñ-
òèíñêîòî çíà÷åíèå íà èìåòî „áúëãàðè“, êàêòî áå âå÷å êà-
çàíî, íå çàâúðøâà íàïúëíî è öÿëîñòíîòî óñòàíîâÿâàíå íà
íàó÷íàòà èñòèíà çà òúëêóâàíåòî íà òîâà èìå. Ñ ïî-íàòà-
òúøíèÿ ðàçáîð íà äíåñ èçâåñòíèòå åçèêîâè äàííè, ñ ïðèâ-
ëè÷àíåòî íà íîâè òàêèâà èëè äîðè ñ èçâúðøâàíåòî íà íî-
âè åçèêîâè îòêðèòèÿ, âåëèêîëåïíèÿò ñëîæåí àïàðàò íà åçè-
êîâåäñêàòà íàóêà ïîñòåïåííî ùå óñòàíîâè äàëè Òîìàøå-
êîâîòî òúëêóâàíå ùå ìîæå äà ïðîäúëæè è çàíàïðåä ñâîÿ
ïúò â íàóêàòà èëè ïúê îáðàòíîòî, ÷å íàèñòèíà ñå îòêðèâà
äðóãà åäíà âúçìîæíîñò çà âÿðíîòî òúëêóâàíå íà äðåâíîòî
èìå „áúëãàðè“ è ÷å âúâ âñè÷êî êàçàíî â òîâà èçëîæåíèå
èìà ïîâå÷å èëè ïî-ìàëêî èñòèíà.
Ñ åäíà äóìà: ïúòÿò çà äîêàçâàíå íà ðàçêàçàíàòà òóê âúç-
ìîæíîñò çà íîâî òúëêóâàíå íà èìåòî „áúëãàðè“ ñàìî ñå
îòêðèâà â òîâà èçëîæåíèå. Òîçè ïúò ùå áúäå äúëúã è òðó-
äåí ïî ïðîñòàòà ïðè÷èíà, ÷å ìíîãî óìîâå ùå òðÿáâà äà ãî
ïðîõîäÿò, èçìèíàò, ïðîâåðÿò è îêîí÷àòåëíî óñòàíîâÿò.
Ñîôèÿ, 1 àâãóñò 1985 ã.
Áåëåæêè:
1
Ý.Â. Ñåâîðòÿí. Ýòèìîëîãè÷åñêèé ñëîâàðü òþðêñêèõ
ÿçûêîâ, Àêàäåìèÿ íàóê ÑÑÑÐ, Èíñòèòóò ÿçûêîçíàíèÿ:
Òîì I Îáùåòþðêñêèå è ìåæòþðêñêèå îñíîâû íà ãëàñ-
íûå 767 ñòð. Èçäàòåëüñòâî „Íàóêà“, Ìîñêâà, 1974.
Òîì II Îáùåòþðêñêèå è ìåæòþðêñêèå îñíîâû íà áóê-
âó „Á“, 349 ñòð.Èçäàòåëüñòâî „Íàóêà“, Ìîñêâà, 1978.
Òîì III Îáùåòþðêñêèå è ìåæòþðêñêèå îñíîâû íà áóê-
âó „“, „Ó è „Ä“, 395 ñòð.Èçäàòåëüñòâî „Íàóêà“, Ìîñêâà,
1980.
2
Áúëãàðñêè åòèìîëîãè÷åí ðå÷íèê, Èçäàòåëñòâî íà Áúë-
ãàðñêàòà àêàäåìèÿ íà íàóêèòå, Ñîôèÿ, 1971, òîì I, ñ. 99.
3
Ïðîô. Ñòåôàí Ìëàäåíîâ. Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêèÿ
åçèê, Èçäàòåëñòâî íà Áúëãàðñêàòà àêàäåìèÿ íà íàóêèòå,
Ñîôèÿ, 1979, ñ. 35.
4
Ïðîô. Ñòåôàí Ìëàäåíîâ. Åòèìîëîãè÷åñêè è ïðàâî-
ïèñåí ðå÷íèê íà áúëãàðñêèÿ êèíæîâåí åçèê, Êíèãîèçäà-
òåëñòâî „Õðèñòî Ã. Äàíîâ“, Ñîôèÿ, 1941, ñ. 53.
5
Ðå÷íèê íà áúëãàðñêèÿ åçèê íà Èíñòèòóòà çà áúëãàðñ-
êè åçèê, ãëàâåí ðåäàêòîð Õðèñòèíà ×îëàêîâà, Èçäàòåëñò-
âî íà Áúëãàðñêàòà àêàäåìèÿ íà íàóêèòå, Ñîôèÿ, 1977, I
òîì, ñ. 877.
6
Ë. Àíäðåé÷èí, Ë. Ãåîðãèåâ, Ñò. Èë÷åâ, È. Êîñòîâ,
Èâ. Ëåêîâ, Ñò. Ñòîéêîâ, Öâ. Òîäîðîâ. Áúëãàðñêè òúëêî-
âåí ðå÷íèê, èçäàòåëñòâî „Íàóêà è èçêóñòâî“, III èçäàíèå,
Ñîôèÿ, 1973, ñ. 75.
7
Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ, Åäèí öåíòúð ïî èñòîðèÿ, Èíñ-
òèòóò ïî èñòîðèÿ, Èçäàòåëñòâî íà Áúëãàðñêàòà àêàäåìèÿ
íà íàóêèòå, II òîì. Ïúðâà áúëãàðñêà äúðæàâà, Ñîôèÿ,
1981, ñ. 103.
163
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Çà áúëãàðñêèòå àçáóêè
ÍÅÏÐÀÂÄÀÒÀ ÑÏÐßÌÎ ÊÈÐÈËÈÖÀÒÀ
Íåïðàâäàòà ñïðÿìî ñòàðàòà êèðèëèöà
Ä-Ð ÒÀ×Î ÒÀÍÅÂ
Ìíîæåñòâî ó÷åíè, îñîáåíî íà Çàïàä, ïîñòîÿííî òâúð-
äÿò, ÷å Êèðèëèöàòà áèëà „Ãðúöêàòà àçáóêà — ïðèãîäåíà çà
çàïèñ íà ñëàâÿíñêàòà ðå÷“.
Òîâà å åäíî äúëáîêî íåñïðàâåäëèâî òâúðäåíèå.
Äúëáîêî íåñïðàâåäëèâî å, çàùîòî, ïî âñè÷êî èçãëåæ-
äà, ÷å òî ïî÷èâà âúðõó ñúâñåì ïîâúðõíîñòíî âïå÷àòëåíèå
íà òèÿ çàïàäíè ó÷åíè çà êèðèëè÷íèòå è çà ãðúöêèòå áóê-
âîçíàöè. Àêî íèå ùå èñêàìå äà áåñåäâàìå âúîáùå çà àç-
áóêèòå, ëþáåçíèé ìè ñúáåñåäíèêî, íèå ùå òðÿáâà äà ñå
ñúãëàñèì â òîâà, ÷å àçáóêèòå íå áèâà äà ñå öåíÿò è îöåíÿ-
âàò åäèíñòâåíî ïî áóêâîçíàöèòå ñè, òàêà êàêòî è ÷îâåöèòå
íå ñå öåíÿò è îöåíÿâàò åäèíñòâåíî çàðàäè êðàêàòà èëè çà-
ðàäè ðúöåòå èì.Àçáóêèòå ìîãàò èñòèíñêè äà ñå öåíÿò èëè
äà ñå îöåíÿâàò åäíà êîãàòî ñå õâúðëè öÿëîñòåí ïîãëåä âúð-
õó âåëèêàòà îáùíîñò íà ñúâêóïíîñòòà îò íà÷àëàòà èì, íà
îáðàçíîòî èì îôîðìÿíå è íà òÿõíàòà ñëóæáà èëè èíà÷å
êàçàíî: åäâà êîãàòî ñå íàïðàâè öÿëîñòíàòà îöåíêà íà òÿõ-
íàòà äóøà, òÿëî è äåÿòåëíîñò.
Íî çàïàäíèòå ó÷åíè ïðè èçðè÷àíå íà ïðèñúäàòà ñè âú-
îáùå íå ñà ñå èíòåðåñóâàëè äà ñðàâíÿâàò äóøèòå èì, òî-
åñò äà ñðàâíÿâàò óñòðîéñòâåíèòå íà÷àëà íà àçáóêèòå èëè
âèäà íà ñëóæáèòå èì — ñ äðóãè äóìè íà÷èíèòå íà ðàáîòà ñ
òÿõ, à ñà ñå îãðàíè÷èëè ñàìî ñ åäíî áåãëî è íåòî÷íî ñðàâ-
íåíèå íà òåëàòà èì, òîåñò: ñðàâíÿâàëè ñà îòäåëíèòå áóê-
âè. È àêî ñâúðíåì êúì íàé-âèäèìàòà ÷àñò íà òÿëîòî èì —
àçáó÷íèòå èì áóêâîçíàöè, — ùå òðÿáâà íà ïúðâî ìÿñòî äà
îòáåëåæèì åäíà áóêâîçíàêîâà îñîáåíîñò íà ðèñóâàíèòå
îáðàçè, òîåñò: êàòî ÁÓÊÂÎÎÁÐÀÇÈ òå ïîíà÷àëî íå ïî-
ïàäàò â ìåðèëíèÿ êðúã íà îíåçè îáðàçíè òâîðáè íà ÷îâå-
êà, êîèòî ñå öåíÿò ïðåäè âñè÷êî çà òîâà, ÷å ñà ñàìîáèòíè;
îðèãèíàëíè, ïðúâíè, ÷å íÿìàò ñâîè îáðàçöè, ñúçäàäåíè
ïðåäè òÿõíàòà ïîÿâà âúîáùå. Òúêìî íàïðîòè⠗ íåùàòà ñ
áóêâîîáðàçèòå ñòîÿò ñúâñåì èíà÷å. Ñàìèòå îòäåëíè áóê-
âîîáðàçè âèíàãè ñà áèëè çàåìàíè è âèíàãè ùå áúäàò çàå-
ìàíè îò åäíà àçáóêà çà äðóãà. Íÿìà è íå ìîæå äà ñå íàìå-
ðè íèêàêúâ áóêâîîáðàç, êîéòî ïî ðèñóíúêà í îáðàçà ñè äà
å íàïúëíî „îðèãèíàëåí“, òîåñò ñðåä áåçáðîéíèòå ïðåäèø-
íè øàðêè è áóêâîîáðàçè äà íå ìîæå äà áúäå íàìåðåíî
íåãîâî ïîäîáèå.
Âúçìîæíîñòèòå çà äâóèçìåðíî îáðàçíî-ðèñóíêîâî ñú-
÷åòàíèå íà ìàëúê áðîé ïðàâè èëè êðèâè ÷åðòèöè, íà òî÷-
êè, íà êóêè÷êè, íà êðúã÷åòà, íà ïîëóêðúã÷åòà è ïð. îáðàç-
íè ñúñòàâêè ñà äî âèñøà ñòåïåí ìàòåìàòè÷åñêè îãðàíè÷å-
íè íà áðîé. Åòî çàùî íå ìîæå è âúîáùå íå å âúçìîæíî
âñå íàíîâî è íàíîâî äà ñå ðèñóâàò âñå íîâè è íåïîâòîðè-
ìè áóêâîîáðàçè. À àêî âúçìîæíîñòèòå çà ïðîèçâîäñòâî
íà íîâè è íåïîâòîðèìè áóêâîîáðàçè ñà îãðàíè÷åíè, òî íå
ìîæå è íå áèâà äà ñå òúðñè è äà ñå î÷àêâà êàêâàòî è äà å
ñàìîáèòíîñò, ñàìîñòîéíîñò è îðèãèíàëíîñò â áóêâîîáðà-
çèòå, êîèòî ñà ñ ìàëêî íà áðîé ñúñòàâêè.
164
Îáðèñîâêàòà íà âñåêè íå å ñëîæåí áóêâîçíàê è íå áî-
ðàâè ñ íåîãðàíè÷åíè îáðàçíè âúçìîæíîñòè çà áåçáðîéíè
ñú÷åòàíèÿ íà ðèñóíêîâèòå áóêâåíè ñúñòàâêè è ñëåäîâàòåë-
íî â ÁÓÊÂÎÎÁÐÀÇÍÎÑÒÒÀ íå ñàìî ÷å íå ìîæå, íî è íå
áèâà äà ñå î÷àêâàò ïðîÿâèòå íà âñå íîâè è íîâè ñàìîáèò-
íè, ïðúâíè íåïîâòîðèìè ðèñóíêîâè èçÿâè, êàêòî òîâà ñå
î÷àêâà è èçèñêâà îò ïúðâîîáðàçíèòå ïðîèçâåäåíèÿ íà
èçÿùíèòå è ïðèëîæíè èçêóñòâà. Â áóêâîîáðàçíîñòòà öà-
ðÿò ñúâñåì äðóãè çàêîíè è ñïðÿìî áóêâîçíàöèòå òðÿáâà
äà ñå îòïðàâÿò ñúâñåì äðóãè îáðàçíè èçèñêâàíèÿ. Â áóê-
âîîáðàçíîñòòà ÷îâåøêîòî òâîð÷åñòâî áîðàâè ñ îãðàíè÷åí
áðîé âúçìîæíè ðèñóíêîâè ñú÷åòàíèÿ, êîèòî áåçêðàéíî
ìíîãî ïúòè âå÷å ñà áèëè óïîòðåáÿâàíè è çàòîâà èçâúíðåä-
íî ðÿäêî ñúáèòèå â îáðàçíîòî òâîð÷åñòâî íà öÿëîòî ÷î-
âå÷åñòâî å äà ñå èçîáðåòè äîðè ñàìî åäèí íàïúëíî ñàìî-
áèòåí íåïîâòîðåí áóêâîçíàê. Òîâà ïúê çíà÷è, ÷å èçîáðå-
òÿâàíåòî, íàïðèìåð íà åäèí öÿë íàáîð îò 30 íà áðîé íà-
ïúëíî ñàìîáèòíè áóêâîçíàöè, íåîáõîäèìè çà ñúñòàâÿíå-
òî íà êîÿ äà å àçáóêà, ïîíà÷àëî è òåîðåòè÷íî, è ïðàêòè-
÷åñêè å íåâúçìîæíî è èçêëþ÷åíî, îñâåí àêî îáðàçíî áóê-
âîçíàöèòå íå ñà ïî-ñëîæíè ïîðàäè áðîÿ íà îáðàçíèòå ñè
ñúñòàâêè, êàêâèòî ñ íàïðèìåð ðåäèöà îò ãëàãîëè÷åñêèòå
áóêâîçíàöè, âëèçàùè â íàáîðà íà íàèñòèíà äúëáîêî è íå-
ïîâòîðèìî ðèñóíêîâî ñàìîáèòíàòà Ãëàãîëèöà.
Îïðåäåëåíèåòî çà àçáóêà å: ïúëåí íàáîð îò áóêâîçíà-
öè ïëþñ áóêâåíè ãðóïè, îçíà÷àâàùè, îïðåäåëåíè áóêâîç-
íàöè, êîéòî íàáîð ñ ïîìîùòà íà ïðàâîïèñà, ÷ðåç ïîñëå-
äîâàòåëíî ïîäðåæäàíå íà áóêâîçíàöèòå çàïèñâà ãðóïèòå
íà áóêâîçâóöèòå â îòäåëíèòå ñëîâà, ñúñòàâÿùè ðå÷òà íà
äàäåí åçèê.
Êàêòî âñè÷êè ãëàñíè è ñúãëàñíè áóêâîçâóöè ñå çàïèñ-
âàò ÷ðåç áóêâîçíàöè îò àçáóêàòà, òÿ ñå íàðè÷à ÃËÀÑÍÎ-
ÑÚÃËÀÑÍÀ ÀÇÁÓÊÀ. Òàêàâà àçáóêà ñà Êèðèëèöàòà, Ãëà-
ãîëèöàòà, Ãðúöêàòà àçáóêà è Ëàòèíèöàòà. Íî îñâåí òàêà-
âà àçáóêà ñúùåñòâóâà è äðóã âèä áóêâåíà àçáóêà, à èìåííî
êîãàòî â çàïèñà ñå çàïèñâàò ïîñëåäîâàòåëíî ñàìî ñúãëàñ-
íèòå áóêâîçíàöè íà ñëîâàòà, êàòî ïðè ÷åòåíå íà ñúùèÿ
çàïèñ ìèñëåíî ñå âìúêâàò è äîáàâÿò èçìåæäó íÿêîè îò
çàïèñàíèòå ñúãëàñíè ëèïñâàùèòå â çàïèñà ãëàñíè áóêâîç-
íàöè. Òîãàâà èìàìå ÑÚÃËÀÑÍÀ ÀÇÁÓÊÀ. Òàêàâà àçáóêà
å Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà, Õóíîáúëãàðñêàòà Ðàáîøíèöà è
Òóðñêàòà Ðàáîøíèöà.
Ñúãëàñíî ãîðíîòî îïðåäåëåíèå ïîíÿòèåòî „àçáóêà“
òðÿáâà äà ñå ñõâàùà êàòî åäíî öÿëîñòíî, åäèíñòâåíî è
ñëÿòî ïðîèçâåäåíèå íà âñè÷êèòå ñè êà÷åñòâà, íà âñè÷êèòå
ñè áóêâè è áóêâåíè ãðóïè è íà âñè÷êèòå ñè çàïèñàíè è ÷å-
òèâíè âúçîìæíîñòè, òîåñò: äà ñå ñõâàùà êàòî åäèíñòâî íà
äóøàòà, òÿëîòî è äåÿòåëíîñòòà íà àçáóêàòà; à íå äà ñå ñõâà-
ùà êàòî íÿêàêâà ðîõêàâà êóï÷èíêà îò áóêâîîáðàçè, â êîÿ-
òî íåïðåêúñíàòî ëè÷àò è íåñúãëàñóâàíî ñàìîñòîéíî èç-

áèâàò íàâúí îòäåëíèòå £ áóêâîçíàöè — òîåñò îòäåëíèòå £
îáðàçíè àçáó÷íè ñúñòàâêè. Ãðåøêà, è òî ìíîãî ãîëÿìà
ãðåøêà, âúðøàò âñè÷êè îíåçè, êîèòî ìåðÿò öåííîñòòà íà
åäíà àçáóêà ñúîáðàçíî „ñàìîáèòíîñòòà“ èëè „îðèãèíàë-
íîñòòà“ íà íåéíèÿ îòäåëíî âçåò, îòêúñíàò îò îñòàíàëèòå,
áóêâîçíàê, êàêâàòî „ñàìîáèòíîñò“ èëè „îðèãèíàëíîñò“ íà
áóêâîîáðàçà ìó â äåéñòâèòåëíîñòòà íå ñúùåñòâóâà. Ãîëÿ-
ìà ãðåøêà ïðàâÿò âñè÷êè îíåçè, êîèòî ñúäÿò çà àçáóêàòà
ïî òîâà äàëè íåéíèòå îòäåëíè áóêâîçíàöè íå ñå ñðåùàò è
â äðóãè àçáóêè. Òîâà ùå áúäå ãðåøêà, çàùîòî íå å òÿëîòî
íà àçáóêàòà, ñúñòàâåíî îò îòäåëíèòå áóêâîçíàöè, âçåòè ñà-
ìè çà ñåáå ñè, êîèòî ñúçäàâàò êðàñîòàòà íà àçáóêàòà, à
åäèíñòâåíî îáùàòà ñúâêóïíîñò íà äóøàòà, òÿëîòî è äåÿ-
òåëíîñòòà íà àçáóêàòà ïðåäñòàâëÿâàò ñàìàòà àçáóêà. Àç-
áóêàòà å îíîâà íîâî, èçâúíáóêâåíî ÿâëåíèå, êîåòî íå å ïî-
âå÷å „áóêâîçíàê“, à å íåùî ïî-äðóãî, äðóãà âåù, êîÿòî ñå
öåíè è îöåíÿâà ñàìà ïî ñåáå ñè â öÿëàòà ñè ñúâêóïíîñò, à
íå ïî ñâîèòå áóêâîçíàöè, òàêà êàêòî êúùàòà ñå öåíè äàëè
å ïîëåçíà è êðàñèâà ñàìà ïî ñåáå ñè êàòî êúùà, à íå ñå
öåíè ïî ðàçìåðèòå è êðàñîòàòà íà îòäåëíèòå ñè òóõëè —
íåéíèòå ãðàäèâíè ñúñòàâêè. Êàêòî íÿìà ÷îâåê, êîéòî äà
èìà åäíàêâè ðúöå, êðàêà è ãëàâà ñ ðúöåòå, êðàêàòà è ãëàâà-
òà íà äðóãèòå õîðà, íî ñúùî òàêà ìîæå äà ñå êàæå, ÷å îò
÷îâåê äî ÷îâåêà ðàçëèêàòà ìîæå äà áúäå îãðîìíà è òÿ ñå
îïðåäåëÿ îò ñúâêóïíîñòòà íà ðàçëèêèòå ìåæäó äóøèòå,
òåëàòà è äåÿíèÿòà íà õîðàòà. Çàòîâà åäíà àçáóêà ìîæå äà
èìà ìíîæåñòâî åäíàêâè áóêâîçíàöè ñ áóêâîçíàöèòå íà äðó-
ãà àçáóêà, íî ðàçëèêàòà ìåæäó äâåòå àçáóêè äà áúäå òîë-
êîâà çíà÷èòåëíà, ÷å òå äà áúäàò ñúâñåì ðàçëè÷íè àçáóêè.
Ïúëíîöåííîñòòà íà àçáóêàòà íå çàâèñè îò îáñòîÿòåëñòâî-
òî, êîëêî îò áóêâîçíàöèòå £ ñå ñðåùàò è â äðóãè àçáóêè, à
îò îíîâà íåéíî óñòðîéñòâî, êîåòî íàé-äîáðå ïîäõîæäà çà
çàïèñà íà åçèêà íà íåéíàòà ïèñìåíîñò.
À ùîì åäíà àçáóêà å ïúëíîöåííà, òîåñò ùîì òÿ ñúóìÿ-
âà äà èçïèñâà íàïúëíî åçèêà ñ óäîáíè çà ïèñàíå è ÷åòåíå,
à îñâåí òîâà è ñ êðàñèâè áóêâè, òÿ ñòàâà, è íå ñàìî ñòàâà,
íî ñè îñòàâà è ïðåáúæäà êàòî åäíà èñòèíñêè ñàìîáèòíà
ïî ñúùèíàòà ñè è íå ïî íÿêàêâè ñòðàíè÷íè, íåñúùåñòâó-
âàùè çà àçáóêàòà áåëåçè. Òÿ ñè îñòàâà è ïðåáúæäà êàòî
ñàìîáèòíà àçáóêà, çàùîòî, ùîì êàòî òÿ áåçïîãðåøíî çà-
ïèñâà íàïúëíî âñè÷êè êàçàíè è íåèçêàçàíè ñëîâà, èçðàçè
è ôîðìè íà åäèí åçèê, òÿ íå ìîæå äà íå áúäå íàèñòèíà
åäíà íåïîâòîðèìà ñàìîáèòíà è îðèãèíàëíà àçáóêà. Òúé
êàòî ñàìèòå åçèöè ñà íåïîâòîðèìè ÿâëåíèÿ, òî è öÿëîñò-
íîòî èì çàïèñâàíå, óïðàæíÿâàíå íàïúëíî çàäîâîëèòåëíî
èìåííî ÷ðåç òàçè, à íå ÷ðåç äðóãà íåçàäîâîëèòåëíà çà òÿõ
àçáóêà, âèíàãè ïðåäñòàâëÿâà åäíî îñîáåíî çàïèñâàíå è íè-
êîãà íå ìîæå äà ñå ïîêðèå ñúñ çàïèñâàíåòî, ïðàâåíî ñ äðó-
ãè àçáóêè. Ðàçëè÷èåòî â çàïèñâàíåòî íà åçèêà íåîïðîâåð-
æèìî îáóñëàâÿ è ðàçëè÷èåòî â óñòðîéñòâîòî íà ñàìèòå
àçáóêè. À îíîâà çàïèñâàíå íà åçèêà, êîåòî å è íàé-ïúëíî-
öåííî, îïðåäåëÿ è àçáóêàòà íà òîâà çàïèñâàíå çà íàé-ñà-
ìîáèòíà è îðèãèíàëíà àçáóêà.
Ïðåäè âñè÷êî îñòàíàëî, ãîâîðåéêè è ðàáîòåéêè çà è ñ
àçáóêàòà, òðÿáâà ïîñòîÿííî ìíîãî äîáðå äà ñå ðàçáèðà,
èçõîæäà è ïîìíè èñòèíàòà, ÷å áóêâîçíàêúò íå å óêðàøå-
íèå. Ðàáîòíèÿò áóêâîçíàê å îðúäèå è êàòî âñÿêî äîáðå óê-
ðåïåíî îðúäèå ðàáîòíèÿò áóêâîçíàê íåìèíóåìî å êðàñèâ.
Íî ïúðâîòî çíà÷åíèå è ïúðâàòà öåíà íà áóêâîçíàêà å: êàê
ÀÂÈÒÎÕÎË
òîé êàòî îðúäèå èçâúðøâà ïðåäîïðåäåëåíàòà ìó ðàáîòà.
Ïúðâîòî çíà÷åíèå è öåíà íà áóêâîçíàêà íå å è íå òðÿáâà
äà áúäå êàêâà íîâà è íàïúëíî îðèãèíàëíà îáðàçíà ôîðìà
íîñè, òîåñò êàêâî íîâî è íåèçïèòàíî îùå îáðàçíî äóøåâ-
íî âúëíåíèå è çàäîâîëñòâî êðèå òîçè áóêâîçíàê â ñåáå ñè,
âúïðåêè ÷å ñ áåç÷èñëåíàòà ñè ïîâòîðíà óïîòðåáà òîé òâúð-
äå ñêîðî ùå ïðåñòàíå äà ïîêàçâà êàêâàòî è äà å íîâîñò è
íåèçïèòàíîñò. Çíà÷åíèåòî è öåííîñòòà íà ñàìèÿ áóêâîç-
íàê ñå îïðåäåëÿò äâîéñòâåíî: íà ïúðâî ìÿñòî — å ëè ñàì
òîé ãîäåí çà ðàáîòà, è íà âòîðî ìÿñòî — èìà ëè áóêâîçíà-
êúò êà÷åñòâîòî äà ñå ñðàáîòâà ñ îñòàíàëèòå áóêâîçíàöè íà
àçáó÷íèÿ íàáîð, ñ äðóãè äóìè äàëè òîé ìîæå äà âëèçà âúâ
âñåâúçìîæíè ñú÷åòàíèÿ ñ äðóãèòå áóêâîçíàöè è äàëè òåçè
ñú÷åòàíèÿ ñà óäîáíè è êðàñèâè çà ðàáîòà — êàçâàì „êðàñè-
âè“, çàùîòî, çà äà ñå ïîìíè è çàïîìâà åäèí áóêâîçíàê è
íåãîâèòå áóêâåíè ñú÷åòàíèÿ, òîé è òå òðÿáâà äà áúäàò êðà-
ñèâè. È òàêà ñòîéíîñòòà íà åäíà àçáóêà ñå îöåíÿâà íå ïî
òîâà, äàëè îòäåëíèòå £ áóêâîçíàöè ñà ñàìîáèòíî è îðèãè-
íàëíî èçìèñëåíè îáðàçíè óêðàøåíèÿ ñàìè çà ñåáå ñè, à ñå
îöåíÿâà ïî íåùî ñúâñåì äðóãî, à èìåííî: äàëè áóêâîç-
íà÷íèÿò íàáîð, ñúñòàâåí áèëî îò ñòàðè, áèëî îò çàåòè,
áèëî îò íîâè — íîâîèçìèñëåíè îðúäèÿ — áóêâîçíàöè â åä-
íà àçáóêà, ìîãàò ñúâêóïíî äà ðàáîòÿò è äîêîëêî å óñïåø-
íà òàçè òÿõíà ñúâìåñòíà ðàáîòà. À òîâà ìîæå ñúâúðøåíî
áåçïðèñòðàñòíî è ñòðîãî íàó÷íî äà ñå ïðåöåíè ñàìî àêî
ñå èçõîäè îò ïîñòàíîâêèòå, äàäåíè îò 12-òå àçáó÷íè Êè-
ðèëî-Êëèìåíòîâè íà÷àëà.
Íî òàêúâ ïðàâäèâ è âåðåí ïîäõîä êúì ïðåöåíêàòà íà
àçáóêèòå íå ìîæå äà ñå î÷àêâà, îñîáåíî îò çàïàäíèòå ó÷å-
íè, õðàíåùè êàòî ÷å ëè íÿêàêâà âðîäåíà íåïðèÿçúí êúì
íàøàòà Êèðèëèöà, áåç íèêúäå è íèêîãà äà ÿ ïîêàçâàò íàÿ-
âå, îñâåí â ïðåöåíêèòå ñè, ïðåâðúùàùè Êèðèëèöàòà â èç-
äúíêà íà Ãðúöêàòà àçáóêà çàòîâà, çàùîòî ðåäèöà îò êèðè-
ëè÷íèòå áóêâîçíàöè áèëè åäíàêâè ñ ãðúöêèòå áóêâîçíàöè.
Òåçè çàïàäíè ó÷åíè, íèùî ÷å ñà ó÷åíè, ïðåöåíÿâàò ïúë-
íîöåííîñòòà íà àçáóêèòå íå ïî òåõíèòå èñòèíñêè ìåðèëà —
ïî 12-òå Êèðèëî-Êëèìåíòîâè íà÷àëà, à ïî îíîâà ìåðèëî, ñ
êîåòî ùå ñè ïîñëóæàò è íåïîâèííèòå äå÷èöà, çà äà ðàçëè-
÷àâàò áóêâèòå — ìåðèëî çà ïðèëèêàòà è ðàçëèêàòà ìåæäó
îòäåëíèòå áóêâîçíàöè íà òàçè è îíàçè àçáóêà. Å äîáðå, íå-
êà ñåãà â òàçè áåñåäà äà âúçïðèåìåì òåõíèÿ íàèâåí äåòñêè
ïîäõîä çà ïðåöåíêà íà Êèðèëèöàòà è äà ïðåöåíèì äîêîëêî
âåðíè ñà òåõíèòå âèñîêîìåðíè, ìíîãîçíàéíè è âåëåìúäðè
ïðèñúäè, ÷å Êèðèëèöàòà íå áèëà íèùî äðóãî, à áèëà „Ãðúö-
êàòà àçáóêà, íàãîäåíà äà çàïèñâà ñëàâÿíñêàòà ðå÷“.
Òàçè òåæêà, èçîïà÷àâàùà èñòèíàòà ïðèñúäà íà çàïàä-
íèòå ó÷åíè, ïðåäïîëàãà, íà ïúðâî ìÿñòî ñàìàòà Ãðúöêà
àçáóêà äà ïðåäñòàâëÿâà åäíà îðèãèíàëíà, ñàìîñòîéíà è
ñàìîáèòíà àçáóêà è îùå ïðåäïîëàãà, íà âòîðî ìÿñòî, ÷å
îò íåÿ ñúùî òàêà ñà ñå ðàçâèëè ñàìîñòîéíè è îðèãèíàëíè
àçáóêè, íàïðèìåð êàòî Ëàòèíèöàòà, íî íå äîïóùà â íèêà-
êúâ ñëó÷àé íèòî ñàìîñòîéíîñòòà, íèòî ñàìîáèòíîñòòà, íè-
òî îðèãèíàëíîñòòà çà Êèðèëèöàòà, çàùîòî òÿ å „Ãðúöêà
àçáóêà, ñàìî äîïúëíåíà, çà äà ñå íàãîäè êúì ñëàâÿíñêàòà
ðå÷“ (áåç äà ñå êàçâà, ðàçáèðà ñå, êúì êîÿ „ñëàâÿíñêà ðå÷“,
çàùîòî „ñëàâÿíñêàòà ðå÷“ çà òÿõ âèíàãè è çàäúëæèòåëíî
ïîòúâà â íÿêàêâà ñè îáùà è íåèçâåñòíà „ñëàâÿíñêà ðå÷“).
Ùîì òàêà ïðèñòðàñòíî ñå ïîñòàâÿò íåùàòà, íå íè îñòàâà
íèùî äðóãî, îñâåí äà èçïîëçâàìå ñúùî òîçè íàèñòèíà äå-
165
 ÀÂÈÒÎÕÎË
òèíñêè ïîäõîä íà çàïàäíèòå ó÷åíè, çà äà âèäèì è äà ïðå-
öåíèì „îðèãèíàëíîñòòà, ñàìîñòîéíîñòòà è ñàìîáèòíîñò-
òà“ íå âå÷å íà Êèðèëèöàòà, íî íà ñàìàòà Ãðúöêà àçáóêà, à
ñúùî òàêà è íà Ëàòèíèöàòà. Ùå ïî÷íåì ïî äåòñêè äà áðî-
èì êîëêî áóêâîçíàöè ñà åäíàêâè èëè ñè ïðèëè÷àò â äâåòå
ñðàâíÿâàíè àçáóêè, êîëêî áóêâîçíàöè ñà åäíàêâè, îáà÷å
áóêâîçâóöèòå èì ñå ðàçëè÷àâàò, è êîëêî áóêâîçíàöè îò äâå-
òå àçáóêè ñà ðàçëè÷íè ïî ðèñóíúêà ñè. Íåêà íàïðàâèì òî-
âà è çà Ãðúöêàòà àçáóêà, è çà íåéíàòà ïðåäõîäíèöà Ôèíè-
êèéñêàòà àçáóêà, è çà Ëàòèíèöàòà, è çà Êèðèëèöàòà, è ùå
óñòàíîâèì ÷èñëåíî äîêîëêî äåòñêèÿò ïîäõîä íà çàïàäíè-
òå ó÷åíè å áèë âÿðíî èçïîëçâàí èëè ñúâñåì íåïðàâèëíî
èçïîëçâàí îò òÿõ çà îöåíêà íà îðèãèíàëíîñòòà, ñàìîñòîé-
íîñòòà è ñàìîáèòíîñòòà íà 4-òå àçáóêè. Òîãàâà ùå èìàìå
âúçìîæíîñòòà äà íàïðàâèì è ñúîòâåòíèòå èçâîäè.
È òàêà, íåêà ðàçäåëèì äâîéêèòå ñðàâíÿâàíè áóêâîçíà-
öè îò äâåòå ñðàâíÿâàíè àçáóêè íà 3 êàòåãîðèè:
1. ÊÀÒÅÃÎÐÈß — åäíàêâè áóêâîçíàöè â äâåòå àçáóêè. Ùå
îòáåëÿçâàìå êàòåãîðèÿòà ñ èìåòî: ÏÐÈËÈÊÀ: À’ = À“;
2. ÊÀÒÅÃÎÐÈß — åäíàêâè áóêâîîáðàçè íà áóêâîçíà-
öèòå, íî ðàçëè÷íè áóêâîçâóöè. Ùå îòáåëÿçâàìå êàòåãîðè-
ÿòà ñ èìåòî: ÇÂÓÊÎÐÀÇËÈÊÀ: P’ = P“ (Г = ϒ);
3. ÊÀÒÅÃÎÐÈß — ðàçëè÷íè áóêâîçíàöè â äâåòå àçáóêè:
Ùå îòáåëÿçâàìå êàòåãîðèÿòà ñ èìåòî: ÐÀÇËÈÊÀ: Á’ # “.

Ãëàâíîòî, êîåòî íå äîñòèãà íà Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà,

ÔÈÍÈÊÈÉÑÊÀÒÀ ÀÇÁÓÊÀ
Íàé-ñòàðà è íàèñòèíà îðèãèíàëíà å Ôèíèêèéñêàòà àç-
áóêà, çàùîòî å ïúðâà îò âñè÷êè ÁÓÊÂÅÍÈ ÀÇÁÓÊÈ â
ñâåòà. Òÿ èäâà îò òúìíèíèòå íà âòîðîòî õèëÿäîëåòèå ïðå-
äè í.å. è íîñè â ñåáå ñè âåëèêèÿ çàðÿä çà çàïèñâàíå íà
÷îâåøêàòà ðå÷ íå ÷ðåç çàïèñâàíå íà äóìîçíàöè èëè ÷ðåç
çàïèñâàíå íà ñðè÷êè, à ÷ðåç çàïèñâàíå íà áóêâè, êîåòî ñå
ïîñòèãà, êàòî ïîñëåäîâàòåëíèòå ñëîâà íà ðå÷òà ñå ðàçëà-
ãàò íà îïðåäåëåí áðîé ïîñëåäîâàòåëíî ñëåäâàùè áóêâîç-
âóöè, êîèòî îò ñâîÿ ñòàíà ïîñëåäîâàòåëíî ñå çàïèñâàò ñ
ïîìîùòà íà ñúîòâåòíèòå èì áóêâîçíàöè âúðõó ïèñìåíàòà
ïîâúðõíîñò. Òîâà å åäíî îò îñíîâíèòå è íàé-âåëèêè îòê-
ðèòèÿ íà ÷îâå÷åñòâîòî, çàùîòî òî ìó äàâà êëþ÷à äà îòê-
ëþ÷è ñáîðíàòà ñâðúõïàìåò íà ÷îâå÷åñòâîòî — îòêðèòèå,
ïîáåæäàâàùî ïðåõîäíîñòòà íà ïàìåòòà íà ÷îâåøêèÿ æè-
âîò. Íî âñè÷êî òîâà íå çíà÷è, ÷å Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà å
âúðõúò íà àçáóêèòå — âúðõúò íà àçáóêèòå å Êèðèëèöàòà —
íî çàòîâà ïúê Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà å íà÷àëîòî íà âñè÷êè
áóêâåíè àçáóêè.
Òÿ ñå ñúñòîè îò 22 ñúãëàñíè è ïîëóãëàñíè áóêâè, òîåñò
22 áóêâîçíàêà, íîñåùè ñúîòâåòíèòå èì áóêâîçâóêîâå. Îò
òÿõ ïîëóãëàñíèòå ñà W = „âàⓠ(W = è ïîäîáíî ïî áóêâîç-
âóê íà àíãëèéñêîòî „äàáúë þ“) è é = „éîä“. Îò 20-òå ïúê
îñòàíàëè ñúãëàñíè 16 áóêâîçâóêà ñà ïîçíàòèòå íàì ñúã-
ëàñíè áóêâîçâóêîâå á = „áåò“, ã = „ãèìåë“, ä = „àëåò“, ç
= „çàèí“, Î = „òõåò“, ê = „êàô“, ë = „ëàìåä“, ì = „ìåì“,
í = „íóí“, ñ = „ñàìåõ“, ï = „ïå“, Ö „öàäå“, ê = „êîô“, ð =
„ðåù“, ø = „øèí“, ò = „òàâ“, è 4 áóêâîçíàêà ñúñ ñïåöè-
ôè÷íè ñåìèòñêè ãúðëåíè ñúãëàñíè áóêâîçâóöè, à èìåííî:
‘ = „àëåô“, õ (ïðåäèõàòåëíî“ = „õå“, êõ = „õåò“, ü = „àéí“.
Öÿëàòà Ôèíèêèéñêà àçáóêà å ïîêàçàíà íà ðèñ. 4I1.
å, ÷å òÿ å ÑÚÃËÀÑÍÀ ÀÇÁÓÊÀ, ò.å. çàïèñâà ñàìî ñúãëàñ-
íèòå áóêâîçâóöè íà ñëîâàòà (âæ. ñ. 7), êîåòî äî èçâåñòíà
ñòåïåí å äîïóñòèìî ïðè ñåìèòñêàòà ðå÷. Ôèíèêèéñêèÿò
åçèê, êàêòî è äðóãèòå ñåìèòñêè åçèöè, íàïðèìåð àðàáñêè-
ÿò èëè åâðåéñêèÿò, ìîãàò äîñòà ðàçáèðàåìî äà áúäàò çà-
ïèñâàíè ñàìî ñúñ ñúãëàñíè áóêâîçíàöè áåç ãëàñíèòå áóê-
âîçâóöè ìåæäó òÿõ, ïîðàäè îñîáåíèÿ ñè åçèêîâ ñòðîåæ —
íåùî, êîåòî íå å ïîäõîäÿùî çà çàïèñâàíåòî íà èíäîåâðî-
ïåéñêèòå åçèöè, êúì êîèòî ñïàäà è ñúâðåìåííèÿò áúëãàð-
ñêè åçèê. Òàêà, àêî çàïèøåì íÿêîÿ áúëãàðñêà äóìà ñàìî
ñúñ ñúãëàñíè, ìîæå äà íå áúäå âúçìîæíî äà ñå ðàçëè÷è îò
ñúãëàñíèÿ çàïèñ íà äðóãà äóìà. Íàïðèìåð íåêà çàïèøåì
èìåòî „Ñåìêîâî“ ñàìî ñúñ ñúãëàñíè. Ùå ïîëó÷èì:
„ÑÌÊ“. Íî àêî ïî ñúùèÿ íà÷èí çàïèøåì „Ñàìîêîⓠ—
ùå ïîëó÷èì ïàê „ÑÌÊ“. Ñëåäîâàòåëíî åäíà ñúãëàñíà
àçáóêà îò òèïà íà ñåìèòñêèòå àçáóêè íå å ïîäõîäÿùà çà
çàïèñ êàêòî íà ñúâðåìåííèÿ, òàêà è íà ñòàðèÿ áúëãàðñêè
åçèê, à òàêà ñúùî è íà ñúâðåìåííèÿ è íà äðåâíèÿ ãðúöêè
åçèê. Åòî çàùî çàïèñúò íà ãðúöêèÿ åçèê å áèë ïðèíóäåí äà
âúâåäå îùå â ïúðâèòå ñè ñòúïêè îçíà÷àâàíåòî îñâåí íà
ñúãëàñíèòå, íî òàêà ñúùî è íà ãëàñíèòå áóêâîçâóöè.
ÃÐÚÖÊÀÒÀ ÀÐÕÀÈ×ÍÀ ÀÇÁÓÊÀ
Êîãàòî ãúðöèòå íàâñÿêúäå êúì 900 ã. ïðåäè í.å. çàïî÷-
íàëè äà óïîòðåáÿâàò ôèíèêèéñêèòå áóêâè, òå çàåëè âñè÷-
êè 22 áóêâîçíàêà, äîðè ñ âàðèàíòèòå èì, è òàêà ñå ïîÿâèëà
ÃÐÚÖÊÀÒÀ ÀÐÕÀÈ×ÍÀ ÀÇÁÓÊÀ, â êîÿòî íÿìàëî íè-
ùî ãðúöêî îñâåí òîâà, ÷å 4-òå ãúðëåíè áóêâîçâóêà çàåäíî
ñ 2-òà ïîëóãëàñíè áóêâîçíàêà ñëóæåëè ïî-äîáðå èëè ïî-

166
 ÀÂÈÒÎÕÎË
çëå çà îçíà÷àâàíå íà ãëàñíèòå áóêâîçâóöè. Ãðúöêàòà àðõà-
è÷íà àçáóêà å ïîêàçàíà íà ðèñ. 4I2, êàòî å ñðàâíåíà ñ Ôè-
íèêèéñêàòà àçáóêà, ïðè êîåòî ñðàâíåíèå ïúðâèÿò áóêâîç-
íàê å ôèíèêèéñêè, à âòîðèÿò å ãðúöêè àðõàè÷åí. Áóêâîçíà-
öèòå ñà ñúïðîâîäåíè ñ òåõíèòå èìåíà (ñúîòâåòíî ôèíè-
êèéñêè è ãðúöêè). Çàáåëåæèòåëíî å, ÷å ïî÷òè âñè÷êè ôè-
íèêèéñêè èìåíà — 17 íà áðîé — ñà çàïàçåíè è äî äåí äíå-
øåí â íàðî÷åíàòà è âúçõâàëÿâàíà ñ îðèãèíàëíîñòòà ñè
Ãðúöêà àçáóêà îò ñòðàíà íà çàïàäíèòå ó÷åíè. Ñëåäîâàòåë-
íî, êîãàòî íèå äíåñ êàçâàìå: „àëôà, áåòà, ãàìà...“ è ñè ïðåä-
ñòàâÿìå êëàñè÷åñêà Ãúðöèÿ, âñúùíîñò èçðè÷àìå ÷èñòî ôè-
íèêèéñêèòå áóêâîèìåíà: „àëåô, áåò, ãàìåë...“, â êîèòî íÿ-
ìà íèùî îðèãèíàëíî, íèùî ñàìîñòîéíî, íèùî ñàìîáèò-
íî ãðúöêî. Ñðàâíåíèåòî íà äâåòå àçáóêè ñúùî òàêà ïîêàç-
âà, ÷å âñè÷êèòå 22 ôèíèêèéñêè áóêâîçíàêà ñà çàåòè è âúç-
ïðèåòè áåç íèêàêâî êîëåáàíèå è ñúâðåìåííè ïðåäðàçñú-
äúöè çà îðèãèíàëíîñò è ñàìîáèòíîñò â Ãðúöêàòà àðõàè÷-
íà àçáóêà, êàòî åäíà îò òÿõ — áóêâàòà „âàⓠ— äîðè ñå å
ðàçäâîèëà â äâå ðàçëè÷íè ãðúöêè áóêâè: „èþïñèëîí“ è „âàó
äèãìà“.
 òàêà ïîëó÷åíèÿ íàáîð îò 23 ãðúöêè àðõàè÷íè áóêâè
ñàìî 7 îò ôèíèêèéñêèòå áóêâè òúðïÿò èçìåíåíèÿ â ãðúö-
êîòî ñè íà÷åðòàíèå, áåç îáà÷å äà ñêúñâàò íàïúëíî ïðîèç-
ËÈÊÀÒÀ (êîÿòî íå èçìåíÿ èçõîäíèÿ ôèíèêèéñêè áóêâîç-
âîäñòâåíàòà ñè âðúçêà ñ áóêâîîáðàçèòå íà ôèíèêèéñêèòå
íàêîâ ñúñòàâ íà àçáóêàòà), ãúðöèòå ïðàâÿò ñâîÿ âåëèê ïðè-
ñè ïúðâîîáðàçè, áåç äà ñå ÿâÿâàò â êà÷åñòâîòî íà íîâè è
íîñ â ïèñìåíèÿ ðàçâîé íà ÷îâå÷åñòâîòî, à èìåííî: òå ïðåâ-
ñàìîáèòíè áóêâîçíàöè â îáðàçíî îòíîøåíèå. Òå ñà „àë-
ðúùàò ÑÚÃËÀÑÍÀÒÀ ÔÈÍÈÊÈÉÑÊÀ ÀÇÁÓÊÀ â ïúð-
ôà“, „áåòà“, âàó äèãìà“, éîòà“, „ñàìïè“, „ñèãìà“ è „òàó“.
âàòà â ñâåòà ÃËÀÑÍÎ-ÑÚÃËÀÑÍÀ ÀÇÁÓÊÀ (âæ. ñ. 5) — â
ßâíàòà ïðîèçâîäñòâåíà îáðàçíà âðúçêà ïîçâîëÿâà äà èç-
òÿõíàòà ÃÐÚÖÊÀ ÊËÀÑÈ×ÅÑÊÀ ÀÇÁÓÊÀ.
âúðøèì çàìÿíàòà íà åäíèòå áóêâîçíàöè ñ äðóãèòå, òàêà ÷å
åäèí ãðúöêè àðõàè÷åí òåêñò ìîæå ñïîêîéíî äà áúäå íàïè-
ñàí èçöÿëî ñ ôèíèêèéñêè áóêâè, è àêî âçåìåì ïðåäâèä, ÷å
ñàìî ãðúöêàòà 23-àòà áóêâà „âàó äèãìà“ íå ùå ìîæå îïðå- ÃÐÚÖÊÀÒÀ ÊËÀÑÈ×ÅÑÊÀ ÀÇÁÓÊÀ
äåëåíî äà ñå çàïèøå, òî ôèíèêèéñêèÿò çàïèñ ùå îòãîâàðÿ
ïî÷òè íàïúëíî è òî÷íî íà ãðúöêèÿ àðõàè÷åí çàïèñ, îò êî-
È òàêà Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà áóêâîçíàêîâî èçöÿëî å
åòî ñëåäâà, ÷å áóêâîçíàêîâàòà ÐÀÇËÈÊÀ íà Ãðúöêàòà àð-
áèëà çàåòà è èçïîëçâàíà îò ãúðöèòå â ëèöåòî íà Ãðúöêà-
õàè÷íà àçáóêà ñïðÿìî Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà âúçëèçà ñàìî
òà àðõàè÷íà àçáóêà.  òå÷åíèåòî íà ñëåäâàùèòå 4-5 âåêà
íà 4,3 %, êîÿòî âåëè÷èíà ñå ïîëó÷àâà, êàòî àçáó÷íàòà öÿ-
è óñïîðåäíî ñ âñåñòðàííèÿ ïîäåì, îáçåë àíòè÷íèÿ ãðúöêè
ëîñò îò 100% ñå ðàçäåëÿ íà1/23, ò.å. íà åäèíñòâåíàòà äåéñ-
ñâÿò, Ãðúöêàòà àðõàè÷íà àçáóêà çàïî÷âà äà ñå ðàçâèâà âå-
òâèòåëíà íîâà ãðúöêà áóêâà „âàó äèãìà“ èëè 100.1/23 = ÷å ñàìîñòîÿòåëíî è ñëåä ðåäèöà ïåðèïåòèè îò íåÿ ïðîèç-
4,3%. Ñëåäîâàòåëíî ÐÀÇËÈÊÀÒÀ ìåæäó Ãðúöêàòà àðõà- ëèçà øèðîêî èçâåñòíàòà ÃÐÚÖÊÀ ÊËÀÑÈ×ÅÑÊÀ ÀÇ-
è÷íà àçáóêà è Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà âúçëèçà íà 4,3%. Ïåò ÁÓÊÀ. Äâåòå àçáóêè — ïúðâîíà÷àëíàòà àðõàè÷íà è ïî-êúñ-
ôèíèêèéñêè áóêâè âïîñëåäñòâèå ïðåòúðïåëè â Ãðúöêàòà íàòà êëàñè÷åñêà — ñðàâíåíè åäíà ñ äðóãà ñà ïðåäñòàâåíè
àðõàè÷íà àçáóêà áóêâîçâóêîâè ïðîìåíè, êàêòî å ïîêàçàíî íà ðèñ. 416, êúäåòî ïúðâèÿò áóêâîçíàê å íà àðõàè÷íà àçáó-
íà ðèñ. 413. Òîâà ñà áóêâèòå íà 4-òå ãúðëåíè ñúãëàñíè áóê- êà, à âòîðèÿò áóêâîçíàê å íà êëàñè÷åñêàòà àçáóêà. Ïðè òî-
âîçâàêà è 1-âèÿ îò 2-òà ïîëóãëàñíè áóêâîçâóêà.  ðèñóíêà- âà íà ìÿñòîòî íà ëèïñà áèëî íà àðõàè÷íà áóêâà, áèëî íà
òà ïúðâèÿò äîëåí çíàê â ñêîáè îçíà÷àâà ôèíèêèéñêèÿò áóê- êëàñè÷åñêà áóêâà â ñêîáè å ïîñòàâåíî îçíà÷åíèåòî (Î).
âîçâóê, à âòîðèÿò äîëåí çíàê â ñêîáè îçíà÷àâà ãðúöêèÿò Òóê òðÿáâà äà ïðèáàâèì, ÷å êúì Ãðúöêàòà êëàñè÷åñêà àç-
áóêâîçâóê. È 5-òå ÁÓÊÂÎÐÀÇËÈÊÈ îáñëóæâàò 5 îò ãðúö- áóêà ñå ÷èñëÿò îùå 3 áóêâî÷èñëà „ñàìïè“, „êàïïà“ è „âàó
êèòå ãëàñíè áóêâîçâóöè, ëèïñâàùè âúâ Ôèíèêèéñêàòà àç- äèãìà“, êîèòî ñà çíàöè ñàìî íà ÷èñëà, íî íå è íà áóêâîç-
áóêà. Øåñòàòà ãðúöêà ãëàñíà áóêâà „éîòà“, ïîêàçàíà íà ðèñ. âóöè. Ïðè òîâà è òðèòå çíàêà ïðåäñòàâëÿâàò ïàê ôèíèêèéñ-
414, áóêâîçâóêîâî íàïðàâî ñå èçâåæäà îò ôèíèêèéñêàòà ïî- êè áóêâîçíàöè èëè òåõíè âàðèàíòè.
ëóãëàñíà áóêâà „éîä“. È íàé-ñåòíå 2-òå ôèíèêèéñêè ñúã- Íàãëåä Ãðúöêàòà êëàñè÷åñêà àçáóêà, áðîÿùà 24 áóêâè
ëàñíè áóêâè „ñàìåõ“ è „øèí“ ïðîìåíÿò áóêâîçâóöèòå ñè (áåç òðèòå áóêâî÷èñëà), èçãëåæäà íàïúëíî ðàçëè÷íà îò ôè-
ïàê â ñúãëàñíè, à èìåííî â áóêâèòå „êñè“ è „ñèãìà“, êàêòî íèêèéñêàòà àçáóêà. Çà òîâà äî èçâåñòíà ñòåïåí ñïîñîáñò-
å ïîêàçàíî íà ðèñ. 415. Ñëåäîâàòåëíî ìåæäó Ãðúöêàòà àð- âà îáðúùàíåòî íà ôèíèêèéñêèòå áóêâîçíàöè îò ëÿâî íà
õàè÷íà è Ôèíèêèéñêà àçáóêà èìà âñè÷êî íà âñè÷êî 7 áóê- äÿñíî. Ñ Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà ñå å ïèñàëî îò äÿñíî íà
âîçâóêîâè ïðîìåíè, êîåòî ïðàâè: 100 . 7/23 = 30,4% ÇÂÓ- ëÿâî. Ãúðöèòå çàïî÷íàëè äà ïèøàò îò ëÿâî íà äÿñíî, êàòî
ÊÎÐÀÇËÈÊÀ. Ñ âúâåæäàíåòî íà ïîñî÷åíèòå òóê 6 ãëàñíè ïðè îáðúùàíåòî íà ïèñìåíàòà ïîñîêà îáðúùàëè è âñè÷êè
áóêâè, ïîñòèãíàòî ñàìî ÷ðåç èçïîëçâàíå íà ÇÂÓÊÎÐÀÇ- áóêâîçíàöè. Îñâåí òîâà âåêîâíàòà ïðàêòèêà, äîâåëà äî èç-

167
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ËÈÊÀ ìåæäó ãðúöêèòå ÿâíè è ïðîèçõîäíè áóêâîçíàöè è
ôèíèêèéñêèòå áóêâîçíà÷íè îáðàçöè.  äåéñòâèòåëíîñò â
Ãðúöêàòà êëàñè÷åñêà àçáóêà èìà ñàìî 3 áóêâîçíàêà, êîèòî
íå ñå èçâåæäàò îò ôèíèêèéñêèòå áóêâîçíàöè. Òå ñà „éî-
òà“, „ïðè“ è „îìåãà“. Ñëåäîâàòåëíî äåéñòâèòåëíàòà áóê-
âîçíàêîâà ÐÀÇËÈÊÀ íà Ãðúöêàòà êëàñè÷åñêà àçáóêà ïî
îòíîøåíèå íà Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà ñëåä ÷åòèðèâåêîâíî
ðàçâèòèå ñòèãíàëà åäâà äî 12,5%.
 òàçè ñè ìàëêà ñòåïåí íà áóêâîçíàêîâà ÐÀÇËÈÊÀ ïî
îòíîøåíèå íà Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà Ãðúöêàòà êëàñè÷åñêà
àçáóêà çàìðúçâà çà 25 âåêà è îñòàâà âñå ñúùàòà è äî äåí
äíåøåí, êàòî öåëè 7/8 îò áóêâîçíàöèòå £ ñà ïî îáðàç è
ïîäîáèå íà Ôèíèêèéñêàòà, áåç íÿêîìó èçîáùî äà äîéäå
íàóì è äà îáÿâè, ÷å Ãðúöêàòà êëàñè÷åñêà àçáóêà íå å Ãðúöêà
àçáóêà, à å „Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà, íàãîäåíà äà çàïèñâà
ãðúöêàòà ðå÷“, ïî ñúùèÿ íà÷èí, êàêòî òîâà ëåêîìèñëåíî
ñå ïðàâè îò ó÷åíè è íåó÷åíè ïî àäðåñ íà Êèðèëèöàòà.
Ïðîñòî ïî ïðè÷èíàòà, ÷å íèå îáèêíîâåíî íå ñìå çàïîçíà-
âåñòíà ñòèëíà îáðàáîòêà íà ãðúöêèòå áóêâîçíàöè, êîèòî òè ñ Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà, òà çàòîâà èìåííî è Ãðúöêàòà
ïðèáëèçèòåëíî ñå âïèñâàò â åäíàêâè ìèñëåíè ïðàâîúãúë- êëàñè÷åñêà àçáóêà íè ñå âèæäà ìíîãî „îðèãèíàëíà“. Àêî
íè÷åòà, íèçîâî ïîäðåäåíè åäíî ñëåä äðóãî. Îñâåí òîâà áÿõìå ïî-äîáðå çàïîçíàòè ñ Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà, ùåøå
ðåäèöà îò áóêâîçíàêîâèòå õàñòè ñå ïðîêàðâàò óñïîðåäíî äà íè å ñúâñåì ÿñåí êðàéíî ñêðîìíèÿò äÿë áóêâåíà ñàìî-
íà íÿêîè îò ñòðàíèòå íà òåçè ïðàâîúãúëíè÷åòà, äîêàòî âúâ áèòíîñò â Ãðúöêàòà êëàñè÷åñêà àçáóêà è òîãàâà íÿìàøå
Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà ñòèëèçèðàíîñòòà íå å ïðàâîúãúëíà, òàêà ëåñíî äà ìèíàâàò è äà ñå ïðîäàâàò ïîâúðõíîñòèòå è
à êîñà, êîåòî âëèÿå ñèëíî à îáùèÿ èçãëåä íà øðèôòà. Îáà÷å ñúâñåì áåçîòãîâîðíè ïðèêàçêè, îòïðàâÿíè îò çàïàäíèòå
ïðè åäíî ïî-âíèìàòåëíî âãëåæäàíå è ïðè ñðàâíÿâàíåòî ó÷åíè — åçèêîâåäè, ÷å „Êèðèëèöàòà íå å „îðèãèíàëíà“ àç-
íà Ãðúöêàòà êëàñè÷åñêà àçáóêà ñ Ãðúöêàòà àðõàè÷íà è ñ áóêà. Òÿ íå ïðåäñòàâëÿâà íèùî ïîâå÷å îñâåí ãðúöêî-âè-
Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà ëåñíî ñå óñòàíîâÿâà, ÷å çà ÷åòèðè- çàíòèéñêîòî óñòàâíî ïèñìî“. Õâúðëåíîòî óêîðèçíåíî è ñ
âåêîâíîòî ñè ðàçâèòèå 10 îò êëàñè÷åñêèòå áóêâè ñëàáî ñà ëåêà óñòà çàÿâëåíèå ñúâñåì åñòåñòâåíî íàâåæäà íà ìèñúëòà
ñå èçìåíèëè â ñðàâíåíèå ñ àðõàè÷íèòå è ôèíèêèéñêèòå è è âíóøàâà, ÷å äðóãèòå àçáóêè, íî ïðåäè âñè÷êî ñàìàòà
òå ñúâñåì ëåñíî ñå îïðèëè÷àâàò. Òîâà ñà áóêâèòå: „áåòà“, Ãðúöêà êëàñè÷åñêà àçáóêà å íÿêàêâà èçöÿëî çàáåëåæèòåë-
„ãàìà“, „äåëòà“, åïñèëîí“, ä’åòà“, „êàïïà“, „î ìèêðîí“,
„ðî“, „òàó“, è „èïñèëîí“. Ñëåäîâàòåëíî â òåçè 10 ãðúöêè
êëàñè÷åñêè áóêâè ÿñíî ïðîëè÷àâàò òåõíèòå ôèíèêèéñêè
ïúðâîîáðàçè. Êúì òÿõ òðÿáâà äà ñå ïðèáàâÿò îùå 3 ãðúö-
êè êëàñè÷åñêè áóêâè: áóêâèòå „êñè“, „ôè“, è „õè“. Òå ñà
çâóêîðàçëè÷íè, íî ïî ôîðìà åäíàêâè ñ îïðåäåëåíè ôèíè-
êèéñêè áóêâîçíàöè. Êëàñè÷åñêèÿò áóêâîçíàê „êñè“ îòãî-
âàðÿ îáðàçíî ïî÷òè íàïúëíî íà âòîðàòà âàðèàöèÿ íà ôè-
íèêèéñêèÿ áóêâîçíàê „ñàìåõ“. Êëàñè÷åñêèÿò áóêâîçíàê
„ôè“ îòãîâàðÿ îáðàçíî ïàê ïî÷òè íàïúëíî íà âòîðàòà âà-
ðèàöèÿ íà ôèíèêèéñêèÿ áóêâîçíàê „êîô“. Êëàñè÷åñêèÿò
áóêâîçíàê „õè“ íàïúëíî îòãîâàðÿ íà âòîðàòà âàðèàöèÿ íà
ôèíèêèéñêèÿ áóêâîçíàê „òàâ“. Ñ òèÿ òðè áóêâè ÷àñòòà íà
ãðúöêèòå êëàñè÷åñêè áóêâîçíàöè ñ ÿâåí ôèíèêèéñêè ïðî-
èçõîä íàðàñòâà íà 13 áóêâè. Îò äðóãà ñòðàíà, 8 ãðúöêè êëà-
ñè÷åñêè áóêâè, à èìåííî áóêâèòå „àëôà“, „åòà“, „ò’åòà“,
„ëàìáäà“, „ìè“, „íè“, „ïè“ è „ñèãìà“, îáðàçíî ïîâå÷êî ñà
ñå ïðîìåíèëè, êàòî ñà èçëåçëè îò ôîðìèòå íà ãðúöêèòå
àðõàè÷íè áóêâè — à òîâà çíà÷è è îò ïúðâîíà÷àëíèòå ôîð-
ìè íà ôèíèêèéñêèòå áóêâîçíàêîâè îáðàçöè. Îò òîâà ñëåä-
âà îáà÷å, ÷å ñúùåñòâóâà áåçñïîðíà îáðàçíà ïðîèçõîäíà
âðúçêà ìåæäó ãðúöêèòå êëàñè÷åñêè áóêâè è òåõíèòå ôèíè-
êèéñêè èçõîäíè îáðàçöè. Òàçè îáðàçíà ïðîèçõîäíà âðúçêà
íå ïðîëè÷àâà íà ïðúâ ïîãëåä, íî âúïðåêè òîâà íåéíàòà
áåçñúìíåíîñò íàëàãà è òàçè ãðóïà îò 8 ãðúöêè êëàñè÷åñêè
áóêâè äà áúäå ïðèñúåäèíåíà êúì ïúðâèòå äâå ãðóïè íà ÿâ-
íàòà ÏÐÈËÈÊÀ ñ ôèíèêèéñêèòå îáðàçöè, èëè âñè÷êî 10
+ 3 + 8 = 21 áóêâîçíàêà îò âñè÷êî 24 áóêâîçíàêà â àçáóêà-
òà. Òîâà ïðàâè: 100 . 21/24 = 87,5% ñúùåñòâóâàùà ÏÐÈ-

168

íà, îðèãèíàëíà, ñàìîñòîéíà è ñàìîáèòíà àçáóêà. À âñúù-
íîñò ñðàâíåíèåòî, êîåòî íàïðàâèõìå çà Ãðúöêàòà ñ Ôèíè-
êèéñêàòà àçáóêà, ïîêàçâà 87,5% ÏÐÈËÈÊÀ è ñàìî 12,5
ÐÀÇËÈÊÀ — ÷èñëà, êîèòî îïðåäåëÿò íå âå÷å Ãðúöêàòà àð-
õàè÷íà àçáóêà, êîÿòî å íàïúëíî åäíàêâà ñ Ôèíèêèéñêàòà
àçáóêà, à îïðåäåëÿò Ãðúöêàòà êëàñè÷åñêà àçáóêà êàòî „ñà-
ìî ñ 3 áóêâè èçìåíåíà Ôèíèêèéñêà àçáóêà“, àêî ùå ãîâî-
ðèì ñ äåòñêèÿ åçèê íà çàïàäíèòå ó÷åíè.
ÃÐÚÖÊÀÒÀ ÇÀÏÀÄÍÀ ÀÇÁÓÊÀ
Ãðúöêàòà àðõàè÷íà àçáóêà îùå â ïåðèîäà íà âúçïðèå-
ìàíåòî ñè ñå ðàçäåëÿ íà äâà ãîëåìè êëîíà: åäèíèÿò — èç-
òî÷íèÿ, îò êîéòî ñå ðàçâèâà Ãðúöêàòà êëàñè÷åñêà àçáóêà,
è äðóãè — çàïàäíèÿ äÿë, — äåëà íà ÃÐÚÖÊÀÒÀ ÇÀÏÀÄÍÀ
ÀÇÁÓÊÀ. Òÿ å áèëà àçáóêà íà Âåëèêà Ãúðöèÿ â Þæíà Èòà-
ëèÿ è Ñèöèëèÿ. Òÿ èìàëà äî 25 áóêâîçíàêà, ïî÷òè íåðàç-
ëè÷èìè ïî íà÷åðòàíèåòî ñè îò òîâà íà áóêâîçíàöèòå íà
Ãðúöêàòà àðõàè÷íà àçáóêà. Ñðàâíåíèåòî ìåæäó áóêâîçíà-
öèòå íà äâåòå àçáóêè å ïîêàçàíî íà ðèñ. 417, êúäåòî áóê-
âîçíàöèòå îòëÿâî íà ñòðåëêèòå ñà ãðúöêèòå àðõàè÷íè áóê-
âîçíàöè, à òåçè îòäÿñíî íà ñòðåëêèòå ñà ãðúöêèòå çàïàäíè
áóêâîçíàöè. Ãëàâíèòå îòëè÷èòåëíè ÷åðòè áèëè, ÷å äîñòà
îò áóêâîçíàöèòå áèëè îáúðíàòè íàäÿñíî âìåñòî íàëÿâî —
âúâ âðúçêà ñ îáðúùàíå ïîñîêàòà íà ÷åòåíåòî îò ëÿâî íà
äÿñíî è íå êàêòî å áèëî ó ôèíèêèéöèòå — îò äÿñíî íà ëÿ-
âî. Îñâåí òîâà áóêâîçíàöèòå „ãàìà“, „äåëòà“, „å ïñèëîí“,
„éîòà“, „ïè“ è „ðî“ ïðåòúðïåëè ëåêè èçìåíåíèÿ â îáðàç-
íîòî ñè íà÷åðòàíèå, êàêòî å ïîêàçàíî íà ðèñ. 418. Òåçè
îáðàçíè èçìåíåíèÿ, ðàçãëåæäàíè â ñðàâíåíèå ñ áóêâîçíà-
öèòå íà Ãðúöêàòà àðõàè÷íà àçáóêà, ñúâñåì íå ñà ñúùåñò-
âåíè è ëåæàò âúòðå â êðúãà íà âúçìîæíèòå äîïóñòèìè èç-
ìåíåíèÿ íà íà÷åðòàíèåòî íà áóêâîçíàêà âúòðå â ñîáñòâå-
íîòî ðàçâèòèå íà øðèôòà íà åäíà àçáóêà.
ËÀÒÈÍÈÖÀÒÀ
Îò ñâîÿ ñòðàíà ëàòèíñêàòà àçáóêà — ËÀÒÈÍÈÖÀÒÀ, —
êîãàòî ñå ïîÿâèëà íÿêúäå êúì VI â. ïðåäè í.å., å ñúäúðæà-
ëà íå 25, à ñàìî 21 áóêâè, è òî âñè÷êè èçöÿëî çàåòè îò
ÀÂÈÒÎÕÎË
Ãðúöêàòà çàïàäíà àçáóêà. Çàåìàíåòî ñòàíàëî ÷ðåç ïîñðåä-
íè÷åñòâîòî íà çíà÷èòåëíèÿ è òàéíñòâåí â èçâåñòåí ñìè-
ñúë íàðîä íà åòðóñêèòå. Äâåòå àçáóêè — Ãðúöêàòà àðõàè÷-
íà è Ãðúöêàòà çàïàäíà àçáóêà, íàïúëíî ñå ïîêðèâàò, êàêòî
âèäÿõìå íà ðèñ. 417 è ðèñ. 418. Òàêà ñúùî ñå ïîêðèâàò îá-
ðàçíî è Ãðúöêàòà çàïàäíà àçáóêà å äðåâíàòà Ëàòèíèöà, êàê-
òî òîâà å ïîêàçàíî íà ðèñ. 419. Â ñðàâíåíèåòî ëÿâàòà áóê-
âà å ãðúöêà çàïàäíà, à äÿñíàòà — ëàòèíñêà îò VI â. è V â.
ïðåäè í.å. Ëèïñâàùèòå ñúîòâåòñòâèÿ â ñðàâíåíèåòî ñà ïî-
êàçàíè ÷ðåç íàøàòà îáè÷àéíà íóëà â ñêîáè. èìåíàòà íà
ëàòèíñêèòå áóêâè ñà ïðåäàäåíè ÷ðåç ñúâðåìåííèòå èì áóê-
âîèìåíà, êàòî ïîä íÿêîè îò òÿõ ñà îòáåëÿçàíè âåðîÿòíèòå
èì äðåâíè áóêâîçâóöè. Ñðàâíåíèåòî ÿñíî ïîêàçâà, ÷å â íà-
÷àëîòî íà Ëàòèíèöàòà ñå ïîÿâÿâàò åäíè ñúâñåì ìàëêè îá-
ðàçíè èçìåíåíèÿ ïðè 5 áóêâè: „çåò“, „åë“, „ïå“, „åð“ è „åñ“.
Ñëåäîâàòåëíî èçîáùî íå ìîæå äà ñòàâà è äóìà, ÷å ñú-
ùåñòâóâà êàêâàòî è äà å áóêâîçíàêîâà ñàìîáèòíîñò íà äðåâ-
íàòà Ëàòèíèöà ñïðÿìî Ãðúöêàòà çàïàäíà àçáóêà. Èëè ñúâ-
ñåì ïðîñòî êàçàíî: ïúðâîíà÷àëíàòà áóêâåíà ñàìîáèòíîñò
íà Ëàòèíèöàòà ñïðÿìî Ãðúöêàòà çàïàäíà àçáóêà å ðàâíà
íà íóëà (0), çàùîòî ÐÀÇËÈÊÀÒÀ å íóëà áóêâîçíàöè, à
ÏÐÈËÈÊÀÒÀ å 100% áóêâîçíàöè.
Äíåñ, ñëåä êàòî äâåòå àçáóêè ñà ìèíàëè ïîâå÷å îò 25
âåêà ðàçäåëåíî ñàìîñòîÿòåëíî è áîãàòî ðàçâèòèå, Ãðúö-
êàòà ñúâðåìåííà àçáóêà, âçåòà ñúñ çàãëàâíèòå ñè áóêâîç-
íàöè, ñå ðàçëè÷àâà îò ñúâðåìåííàòà Ëàòèíèöà ïðåäè âñè÷-
êî ïî òîâà, ÷å ëàòèíèöàòà èìà 2 áóêâè íà áðîé ïîâå÷å îò
Ãðúöêàòà àçáóêà, òåñò èìà 26 áóêâè ñðåùó 24 áóêâè. Ñðàâ-
íåíèåòî íà äâåòå àçáóêè å ïîêàçàíî íà ðèñ. 4I10. Çàáåëå-
æèòåëíîòî ïàê ïî îòíîøåíèå íà ÏÐÈËÈÊÀÒÀ ìåæäó áóê-
âèòå å, ÷å äâåòå áóêâè èìàò 13 áóêâîçíàêà íàïúëíî åäíàê-
âè, ïîêàçàíè íà ðèñ. 4I11. Òå ñà áóêâèòå „àëôà“ = „à“, „áå-
òà“ = „áå“, „åïñèëîí“ = „å“, „ä“, „çåò“, „åòà“ = „õà“, „éî-
òà“ = „è“, „êàïïà“ = „êà“, „ìè“ = „åì“, „íè“ = íà „åí“, „î
ìèêðîí“ = „î“, „ðî“ = „ïå“, „òàó“ = „òå“ è „õè“ = „õèêñ“.
Êúì òÿõ òðÿáâà äà ñå ïðèáàâÿò îùå 4 áóêâîçíàêà: „äåëòà“,
„ëàìáäà“, „ñèãìà“ è „èïñèëîí“, ïîâå÷å èëè ïî-ìàëêî óêàç-
âàùè íà ðîëÿòà ñè íà ïúðâîîáðàçè íà ëàòèíñêèòå áóêâîç-
169
 ÀÂÈÒÎÕÎË
íàöè: „äå“, „åë“, „åñ“, è „è ãðåê“. Òå ñà ïîêàçàíè íà ðèñ.
4I12. Òàêà ÷å ÏÐÈËÈÊÀÒÀ îáõâàùà 17 îáùè çà äâåòå àç-
áóêè áóêâîçíàêà, êîåòî ïðàâè 70,8% çà Ãðúöêàòà ñúâðå-
ìåííà àçáóêà è 65,4% çà Ëàòèíèöàòà.
Ïðè òîâà ïîëîæåíèå çà Ãðúöêàòà ñúâðåìåííà àçáóêà
îñòàâàò êàòî îáðàçíà ÐÀÇËÈÊÀ â ñðàâíåíèå ñ áóêâîçíà-
öèòå íà ñúâðåìåííàòà Ëàòèíèöà ñëåäíèòå íåéíè áóêâè:
„ãàìà“, „ã’åòà“, „êîí“, „ïè“, „ôè“, „ïñè“ è „î’ìåãà“ — âñè÷-
êî 7 áóêâè ïîêàçàíè íà ðèñ. 4I13. Ñåäåìòå îòëè÷èòåëíè
áóêâè ïðàâÿò 29,2% ÐÀÇËÈÊÀ, òîåñò: áóêâîçíàêîâà ñà-
ìîáèòíîñò íà Ãðúöêàòà ñúâðåìåííà àçáóêà ñïðÿìî ñúâðå-
ìåííàòà Ëàòèíèöà. Ñúùî òàêà ñúâðåìåííàòà Ëàòèíèöà
ïðèòåæàâà 9 ðàçëè÷íè áóêâîçíàêà â ñðàâíåíèå í Ãðúöêàòà
ñúâðåìåííà àçáóêà. Òå ñà: „öå“, „ãå“, „åô“, „éîò“, „êþ“,
„åð“, „ó“, „âå“ è „äàáúë þ“, ïîêàçàíè íà ðèñ. 4I14. Òåçè 9
áóêâè îò ñâîÿ ñòðàíà äàâàò 34,6% ÐÀÇËÈÊÀ, òîåñò áóê-
âîçíàêîâà ñàìîáèòíîñò íà ñúâðåìåííàòà Ëàòèíèöà ñïðÿ-
ìî Ãðúöêàòà ñúâðåìåííà àçáóêà.
Íåêà çàïîìíèì òåçè äâå ÷èñëà: 29,2% è 34,6% — ÷èñëà,
îçíà÷àâàùè íå åäíà ïðîèçõîäíà, à åäíà ôîðìàëíà áóêâîç-
íàêîâà ñàìîáèòíîñò, èçâëå÷åíà îò ÐÀÇËÈÊÈÒÅ ìåæäó áóê-
âîçíàöèòå íà Ãðúöêàòà ñúâðåìåííà àçáóêà è ñúâðåìåííàòà
Ëàòèíèöà, è òî ñëåä öåëè 25 âåêà ñàìîñòîÿòåëíî ðàçâèòèå,
ïîñëåäâàëî ðàçäåëÿíåòî íà äâåòå àçáóêè îò âðåìåòî, êîãà-
òî ñà áèëè åäíàêâè, òîåñò ñ íóëåâà ÐÀÇËÈÊÀ = 0%.
Àêî Ãðúöêàòà àçáóêà îùå â ïúðâèÿ ÷àñ íà ñúùåñòâóâà-
íåòî ñè ïî÷òè èçöÿëî ñå èçâåæäà áóêâîçíà÷íî îò Ôèíè-
êèéñêàòà àçáóêà, àêî ñúùîòî òîâà ìîæå äà ñå êàæå è çà
Ëàòèíèöàòà — ÷å áóêâîçíà÷íî è òÿ èçöÿëî ñå èçâåæäà îò
Ãðúöêàòà çàïàäíà àçáóêà, òî òîâà â íèêàêúâ ñëó÷àé íå ìî-
æå äà ñå êàæå çà Êèðèëèöàòà. Îò íåéíèòå 42 áóêâîçíàêà
(áåç áóêâàòà „ä’åðâ“) 24 áóêâîçíàêà ñå èçâåæäàò íàïðàâî
îò Ãðúöêàòà àçáóêà, âçåòà â ñâîÿ âèçàíòèéñêè óñòàâåí
øðèôò, ò. å. öÿëàòà Ãðúöêà àçáóêà âëèçà â Êèðèëèöàòà.
Êàòî íå îáðúùàìå âíèìàíèå íà íÿêîè ìàëêè èçìåíåíèÿ â
íà÷åðòàíèåòî, íà ðèñ. 4I15, ñà ïîêàçàíè 24-òå ãðúöêè áóê-
âè, âëèçàùè â Êèðèëèöàòà. Âñúùíîñò òå íå ñà ãðúöêè, à
ñè îñòàâàò äî ãîëÿìà ñòåïåí ôèíèêèéñêè áóêâîçíàöè. Ñëå-
äîâàòåëíî ÏÐÈËÈÊÀÒÀ íà Êèðèëèöàòà ñ Ãðúêî-ôèíè-
êèéñêà àçáóêà âúçëèçà íà 57,1%.
170
 çàìÿíà íà òîâà Êèðèëèöàòà îùå îò íà÷àëíèÿ ñè ÷àñ
èìà 18 ñîáñòâåíè áóêâîçíàêà, ò.å. ïî÷òè òîëêîâà íà áðîé,
êîëêîòî ñà áóêâîçíàöèòå íà èçõîäíàòà Ôèíèêèéñêà àçáó-
êà. Òå ñà èçîáðåòåíè åäâà ëè íå ïðè ïúðâàòà ïîÿâà íà Êè-
ðèëèöàòà, áåç äà å áèë èç÷àêâàí êàêúâòî è äà å âåêîâåí
ðàçâîé. Òå ñà èçîáðåòåíè â êà÷åñòâîòî íà ñúâñåì íîâè,
îðèãèíàëíè, ñàìîñòîéíè è ñàìîáèòíè áóêâîçíàöè, ñúâúð-
øåíî ðàçëè÷íè ñïðÿìî âèçàíòèéñêèÿ óñòàâåí øðèôò, êà-
òî ïðè òîâà òå ñà è íàïúëíî ñúãëàñóâàíè è èçäúðæàíè ñ
îáðàçíèÿ ñòèë íà óñòàâíèÿ øðèôò. Ñàìîáèòíèòå îùå îò
ñàìîòî íà÷àëî êèðèëñêè áóêâè ñà 18 íà áðîé è ñà ïîêàçà-
íè íà ðèñ. 4I16. Òå ïðåäñòàâëÿâàò ÐÀÇËÈÊÀ ìåæäó Êè-
ðèëèöàòà è Ãðúêî.Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà, âúçëèçàùà íà
42,9%. Ñëåäîâàòåëíî îêîëî 43% îò áóêâîçíàöèòå íà Êè-
ðèëèöàòà, íàé-êúñíî äî îêîëî 50 ãîäèíè ñëåä ñúçäàâàíå-
òî £, ñà íàïúëíî íîâè, îðèãèíàëíè, ñàìîñòîéíè è ñàìî-
áèòíè ñëàâÿíîáúëãàðñêè áóêâîçíàöè, èçîáùî ëèïñâàùè â
Ãðúöêàòà êëàñè÷åñêà àçáóêà. Ïðè òîçè èçêëþ÷èòåëíî âè-
ñîê ïðîöåíò çà íîâîñúçäàâàíà àçáóêà íå ìîæåì äà íå îòï-
ðàâèì ñëåäíèòå íàëàãàùè ñå âúïðîñè êúì ñòðîãèòå è ïðè
òîâà íàäìåííè çàïàäíè ó÷åíè ñúäíèöè, îïðåäåëÿùè ñòàðî-
áúëãàðñêàòà Êèðèëèöà êàòî Ãðúöêà àçáóêà íåçàâèñèìî îò
âèñèíèòå íà öåëèÿ èì íàó÷åí àâòîðèòåò.
— Êúäå ñà 43-òå % áóêâîçíàêà îðèãèíàëíîñò è ñàìî-
áèòíîñò íà ïúðâîíà÷àëíàòà Êèðèëèöà ñïðÿìî Ãðúöêàòà
êëàñè÷åñêà àçáóêà â ñðàâíåíèå ñ 4,3% áóêâîçíàêîâà ñàìî-
áèòíîñò íà Ãðúöêàòà àðõàè÷íà àçáóêà ñïðÿìî èçõîäíàòà
Ôèíèêèéñêà àçáóêà? Êúäå ñà 12,5% ñàìîáèòíîñò íà Ãðúö-
êàòà êëàñè÷åñêà àçáóêà ñïðÿìî Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà, è òî
ñëåä ïîâå÷å îò ÷åòèðèâåêîâíî ðàçâèòèå? Êúäå å íóëåâàòà
(0) â ïðîöåíòè ÐÀÇËÈÊÀ è áóêâîçíàêîâà ñàìîáèòíîñò íà
ïúðâîíà÷àëíàòà Ëàòèíèöà ñïðÿìî Ãðúöêàòà çàïàäíà àç-
áóêà? Êúäå ñà 29,2% áóêâîçíàêà ÐÀÇËÈÊÀ ìåæäó Ãðúö-
êàòà ñúâðåìåííà àçáóêà è ñúâðåìåííàòà Ëàòèíèöà?
— È êúäå ñà 34,6% áóêâîçíàêîâà ÐÀÇËÈÊÀ íà ñúâðå-
ìåííàòà Ëàòèíèöà ñïðÿìî Ãðúöêàòà ñúâðåìåííà àçáóêà, è
òî ñëåä 25 âåêà ñàìîñòîÿòåëíî ðàçâèòèå?
— Èñòèíàòà íå ñå ëè ñúñòîè â ïðîñòèÿ ôàêò, ÷å áóêâîç-
íàêîâàòà ñàìîáèòíîñò íà åäíà 25 âåêîâíà Ëàòèíèöà îñòà-
âà íàçàä ñúñ ñâîèòå 35% áóêâîçíàêîâà ÐÀÇËÈÊÀ â ñðàâ-
íåíèå ñ 43% êîðåííà è ïðîèçõîäíà áóêâîçíàêîâà ñàìîáèò-
íîñò íà òåïúðâà çàïî÷âàùàòà ñâîÿ æèçíåí ïúò Êèðèëèöà?
Ïðè 43% áóêâîçíàêîâà ÐÀÇËÈÊÀ íà Êèðèëèöàòà ñïðÿ-

ìî Ãðúöêàòà êëàñè÷åñêà àçáóêà ïðè òàêúâ âèñîê ïðîöåíò,
îñòàâÿù ìíîãî äàëå÷ ñëåä ñåáå ñè íèùîæíàòà ïúðâîíà-
÷àëíà áóêâîçíàêîâà ñàìîñòîÿòåëíîñò è ñàìîáèòíîñò è íà
Ãðúöêàòà àçáóêà, è íà Ëàòèíèöàòà, íèêîé ÷îâåê, äúðæàù
ÀÂÈÒÎÕÎË
çà èñòèíàòà, íÿìà ïðàâîòî äà òâúðäè, ÷å Êèðèëèöàòà íå å
íè ïîâå÷å, íè ïî-ìàëêî îñâåí „ñàìàòà Ãðúöêà àçáóêà, ïðè-
ãîäåíà çà çàïèñâàíå íà ñëàâÿíîáúëãàðñêèÿ åçèê“. Êèðèëè-
öàòà îùå â ìèãà íà çà÷åâàíåòî ñè âå÷å íå å Ãðúöêà àçáóêà
è òî òÿ íåñðàâíèìî â ïîâå÷å íå å, îòêîëêîòî Ëàòèíèöàòà
íå å Ãðúöêà àçáóêà, èëè ïúê îòêîëêîòî Ãðúöêàòà àçáóêà íå
å Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà. Åòî çàùî òâúðäåíèÿòà íà îíèÿ ó÷å-
íè, êîèòî êàçâàò, ÷å Êèðèëèöàòà áèëà Ãðúöêàòà àçáóêà,
íàãîäåíà çà çàïèñ íà ñëàâÿíîáúëãàðñêèÿ åçèê — òâúðäåíè-
ÿòà, ñ êîèòî çàïî÷íàõìå òàçè áåñåäà, — ñà íàïúëíî íåîñ-
íîâàòåëíè òâúðäåíèÿ, êàêòî ñå óâåðÿâàìå îò âñè÷êî êàçà-
íî äîòóê. Åòî çàùî Êèðèëèöàòà å è ùå ñè îñòàíå åäíà-
åäèíñòâåíà ïî ðîäà ñè îðèãèíàëíà, ñàìîñòîéíà è ñàìî-
áèòíà àçáóêà, ïîëçâàùà â ïî÷òè ïîëîâèíàòà îò ñâîÿ áóê-
âåí ñúñòàâ áóêâîçíàöèòå íà Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà, ïðåï-
ðåäàäåíè £ ÷ðåç ïîñðåäíè÷åñòâîòî íà Ãðúöêàòà àçáóêà
— ïðîèçâîäíà íà Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà, à â äðóãàòà ïî-
ëîâèíà íà áóêâåíèÿ ñè ñúñòàâ Êèðèëèöàòà ïîëçâà ñâîè
ñîáñòâåíè îðèãèíàëíè è ñàìîáèòíè áóêâè. È çàòîâà òÿ
íå ìîæå äà ñå ñðàâíÿâà íèòî ñ Ãðúöêàòà àçáóêà, íèòî ñ
Ëàòèíèöàòà, çàùîòî äàëå÷ ãè ïðåâúçõîæäà, äîðè è ïî
áðîÿ íà ñîáñòâåíèòå ñè è íàèñòèíà îðèãèíàëíè ñòàðî-
áúëãàðñêè áóêâîçíàöè.
171
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÊÎÄÎÂÈ ÑÚÎÒÂÅÒÑÒÂÈß ÌÅÆÄÓ ÈÌÅÍÀ ÍÀ ÑÅËÈÙÀ ÎÒ ÇÀÏÀ-
ÄÅÍ ÒÈÁÅÒ È ÑÐÅÄÍÀ ÑÒÀÐÀ ÏËÀÍÈÍÀ, ÑÂÚÐÇÀÍÈ Ñ ÈÑÒÎ-
ÐÈßÒÀ ÍÀ ÏÐÀÏÐÀÁÚËÃÀÐÈÒÅ
Ä-Ð ÈÍÆ. ÃÅÎÐÃÈ ËÀÌÁÀÄÆÈÅÂ
Áëàãîäàðíîñòè
Àâòîðúò áëàãîäàðè íà èíæ. Ïàðàñêåâà Ìëàäåíîâñêà îò
„Êàðòîãðàôèÿ“ ÅÎÎÄ — Ñîôèÿ, çà ïðåäîñòàâåíàòà êàðòîã-
ðàôñêà èíôîðìàöèÿ, ñâúðçàíà ñ íàñòîÿùàòà ðàçðàáîòêà.
ÏÐÅÄÈÑÒÎÐÈß
Ïîâîä çà èçñëåäâàíåòî å îòêðèòîòî îò àðõ. Ñëàâè Äîí-
÷åâ ñúîòâåòñòâèå ìåæäó èìåíàòà íà ïðîõîäà Øèïêà â Ñòà-
ðà ïëàíèíà è ïðîõîäà Øèïêà (âñúùíîñò ïî-òî÷íî Øèïêè)
— ïðîõîä â Òèáåò (3-26).
ÈÇÕÎÄÍÀ ÊÎÍÖÅÏÖÈß
Àâòîðúò èçãðàæäà òåîðåòè÷åí ìîäåë âúðõó ïðåäïîëî-
æåíèåòî, ÷å èñòîðèÿòà íà ÷îâå÷åñòâîòî è â ÷àñòíîñò — íà
áúëãàðèòå, å ðåçóëòàò îò äâà ïàðàëåëíî ïðîòè÷àùè ïðîöå-
ñà. Ïúðâèÿò å ñâúðçàí ñ åñòåñòâåíîòî åâîëþöèîííî ðàçâè-
òèå íà ÷îâå÷åñòâîòî êàòî áèîëîãè÷åí âèä. Âòîðèÿò å ñâúð-
çàí ñ öåëåíàñî÷åíî åêñïåðèìåíòàëíî ìàíèïóëèðàíå íà ÷î-
âåøêîòî ðàçâèòèå ïî ïðåäâàðèòåëåí ñöåíàðèé, ñúçäàäåí îò
íåèäåíòèôèöèðàíè äîñåãà îôèöèàëíî èíòåëåêòóàëíè ñèñ-
òåìè. Âúâ âðúçêà ñ ïîñëåäíîòî àâòîðúò ïîñòóëèðà, ÷å:
— èñòîðè÷åñêèòå ñúáèòèÿ íà ÷îâå÷åñòâîòî ñà ïðåäâà-
ðèòåëíî ïðîãðàìèðàíè;
— ìàíèïóëèðàíåòî å îñúùåñòâåíî ïî ïðèðîäîñúîáðà-
çåí íà÷èí, ïîäîáíî íà ëàáîðàòîðåí åêñïåðèìåíò;
— â íàçâàíèÿòà íà ãåîãðàôñêè îáåêòè è õîðà ñà çàêîäè-
ðàíè âðúçêè íà åâîëþöèîííà ïðèåìñòâåíîñò.
Òåçè ïîñòóëàòè ñà ðåçóëòàò îò ñúïîñòàâèòåëåí àíàëèç,
èçâúðøåí îò àâòîðà âúðõó îáøèðíà ìåæäóäèñöèïëèíàð-
íà ñôåðà îò èíôîðìàöèîííè ìàòåðèàëè, êîèòî îôèöèàë-
íàòà íàóêà ñìÿòà, ÷å ñà èçâúí îáñåãà íà íåéíîòî âíèìà-
íèå, à îòäåëíè èçñëåäîâàòåëè ïðèñòúïâàò ïëàõî â ãðàíè÷-
íè îáëàñòè íà ïîçíàíèåòî, õàðàêòåðèçèðàùè ñå ñ âèñîêà
ñòåïåí íà íåîïðåäåëåíîñò.
ÖÅË ÍÀ ÈÇÑËÅÄÂÀÍÅÒÎ
Öåëòà íà èçñëåäâàíåòî å äà ñå îïðåäåëÿò â ïúðâî ïðèá-
ëèæåíèå íàé-îáùèòå àñïåêòè, â êîèòî áè ìîãëî äà ñå îñú-
ùåñòâè èçñëåäîâàòåëñêî òúðñåíå, ñâúðçàíî ñ ðàçêðèâàíå
172
íà ïðèíöèïèòå íà êîäèðàíå íà èíôîðìàöèÿ è èìåíàòà íà
õîðà è ãåîãðàôñêè îáåêòè.
ÇÀÄÀ×È ÍÀ ÈÇÑËÅÄÂÀÍÅÒÎ
1. Äà ñå ñúçäàäå êîíöåïòóàëåí ìîäåë íà âðúçêèòå ìåæäó
èìåíàòà íà ãåîãðàôñêè îáåêòè, ðàçïîëîæåíè â öåíòðàë-
íàòà ÷àñò íà Ñòàðà ïëàíèíà è â Çàïàäåí Òèáåò.
2. Âúç îñíîâà íà ñúïîñòàâêàòà ìåæäó èìåíàòà íà ãåîã-
ðàôñêè îáåêòè â Ñòàðà ïëàíèíà è Òèáåò äà ñå ôîðìóëèðà
õèïîòåçà çà ïðîöåñèòå íà ïðèäâèæâàíå íà ïðàáúëãàðèòå
ïðåç Òèáåò.
Ïðèåìñòâåíîñò
Ïðåäëàãàíîòî òåîðåòè÷íî èçñëåäâàíå å óíèêàëíî ïî
îòíîøåíèå íà èçõîäíàòà ñè êîíöåïöèÿ, öåëòà íà çàäà÷è-
òå, êîèòî ñè ïîñòàâÿ çà ðåøàâàíå, ìåòîäèòå çà èçñëåäâàíå
è îáåêòèòå çà èçñëåäâàíå. Îò òåçè îñîáåíîñòè íà èçñëåä-
âàíåòî ïðîèçòè÷à è ôàêòúò, ÷å èçâåñòíèòå äîñåãà íàó÷íè
ïîçíàíèÿ â îáëàñòòà íà åòèìîëîãèÿòà íà ïîíÿòèÿòà, ïðèí-
öèïèòå íà êîäèðàíå íà èíôîðìàöèÿ è ðàçïîëîæåíèåòî íà
ãåîãðàôñêèòå îáåêòè â ïðîñòðàíñòâîòî è âðåìåòî íå ìî-
æå äà ñå èçïîëçâàò êàòî êðèòåðèè çà ïðåöåíêà íà èñòèí-
íîñòòà íà èçëîæåíèåòî. Ëèïñàòà íà ïðèåìñòâåíîñò ìåæ-
äó ïðåäëàãàíèÿ òåîðåòè÷åí ìîäåë è ñúùåñòâóâàùèòå íà-
ó÷íè ïðåäñòàâè ñïîðåä àâòîðà ñå çàêëþ÷àâà â òîâà, ÷å ñúã-
ëàñíî èçõîäíàòà êîíöåïöèÿ ñúùåñòâóâàùèòå íàó÷íè ïðåä-
ñòàâè îòðàçÿâàò ñàìî ïðîöåñèòå, ñâúðçàíè ñ åñòåñòâåíîòî
åâîëþöèîííî ðàçâèòèå íà ÷îâå÷åñòâîòî. Ïðåäëàãàíèÿò
ìîäåë å ñâúðçàí ñ ïðèíöèïíî íîâà îáëàñò îò ïîçíàíèåòî,
êîÿòî èçó÷àâà èçêóñòâåíî ñúçäàäåíèÿ êàíàë çà óïðàâëå-
íèå íà èíôîðìàöèÿ çà ìàíèïóëèðàíå ðàçâèòèåòî íà ÷îâå-
÷åñòâîòî â ñúîòâåòñòâèå ñ ïðåäâàðèòåëíà ïðîãðàìà çà íåé-
íîòî ðàçâèòèå. Â ñúîòâåòñòâèå ñ èçõîäíàòà êîíöåïöèÿ ìåæ-
äó åâîëþöèîííèÿ è ìàíèïóëàòèâíèÿ êàíàë çà óïðàâëåíèå
íà èñòîðè÷åñêè ïðîöåñè íå ñúùåñòâóâà äèðåêòíà âðúçêà.
 ïðîòèâåí ñëó÷àé òå íå áèõà ìîãëè äà áúäàò èçïîëçâàíè
êàòî íåçàâèñèìè ñðåäñòâà çà óïðàâëåíèå íà îáù îáåêò.
ÈÍÔÎÐÌÀÖÈß
Çà èäåíòèôèöèðàíå íà íàçâàíèÿòà íà ãåîãðàôñêè îáåê-
òè, ðàçãëåæäàíè â íàñòîÿùîòî èçñëåäâàíå, ñà èçïîëçâàíè
ãåîãðàôñêè êàðòè (1, 2).
Âðúçêàòà ìåæäó èñòîðè÷åñêèòå áîåâå íà ñòàðîïëàíèí-
ñêèÿ ïðîõîä Øèïêà (4) è âúçìîæíèòå ñúáèòèÿ êðàé ñåëè-
ùåòî Øèïêè îò Òèáåò å îñúùåñòâåíî ïî àíàëîãèÿ.

I Òàêëà-Ìàêàí ­ ðîäèíàòà
íà ïðàáúëãàðèòå
Òàêëà-Ìàêàí å ïóñòèíÿ, ðàçïîëîæåíà â îáëàñòòà Êàø-
ãàðèÿ íà ñåâåð îò Òèáåò.  Òàêëà-Ìàêàí ñå âòè÷àò è ïðå-
ñúõâàò 17 ðåêè, ÷èèòî íàçâàíèÿ ñà ñúñòàâåíè îò äâå èìå-
íà, êàòî âòîðîòî å Äàðÿ — åäíà õóáàâà áúëãàðñêà äóìà.*
Àêî ïðîñëåäèì ðàçãëåæäàíèòå ðåêè, îáõîæäàéêè ãè ïî
ïåðèôåðèÿòà íà ïóñòèíÿòà â ïîñîêà íà äâèæåíèå íà ÷àñîâ-
íèêîâàòà ñòðåëêà, ùå ïîëó÷èì ñïèñúê, ïîñî÷åí â òàáë. 1.
Òàáë. 1
Äâóñúñòàâíè èìåíà íà ðåêè, êîèòî ñå âòè÷àò â ïóñòè-
íÿòà Òàêëà-Ìàêàí, ÷èåòî âòîðî èìå å Äàðÿ:
1. Òàðèì Äàðÿ
2. Êîíêè Äàðÿ
3. Êàðêàí Äàðÿ
4. Êàðàìóðàí Äàðÿ
5. Åíäåðå Äàðÿ
6. ßðòóíãàç Äàðÿ
7. Íèéà Äàðÿ
8. Êåðèÿ Äàðÿ
9. Êåêàð Äàðÿ
10. Þðóíãêàø Äàðÿ
11. Êàðàêàø Äàðÿ
12. Ðàñêåì Äàðÿ
13. ßðêàíò Äàðÿ
14. Êàøãàð Äàðÿ
15. Òàøêàí Äàðÿ
16. ßðêàíòî Äàðÿ
17. Õîòàí Äàðÿ
Îñîáåíîòî â ïúðâèòå èìåíà íà òåçè ðåêè å ôàêòúò, ÷å 7
îò òÿõ çàïî÷âàò ñ áóêâà Ê. 5 îò òåçè 7 — ñ ÊÀ, 3 îò òåçè 5 —
ñ ÊÀÐ, è åäíà îò òåçè 3 — ñ ÊÀÐÀÊÀ. Òàçè âåðèãà îò ìíî-
æåñòâî èìåíà ñ íå÷åòåí áðîé åëåìåíòè íà ñõîäñòâî 7, 5,
3, 1, 0 íè íàñî÷âà êúì ðåêà ÊÀÐÀÊÀØ Äàðÿ, òÿ å äåâåòà-
òà ïî ðåä â ðàçãëåæäàíèÿ ñïèñúê, àêî ñå çàïî÷íå îò÷èòà-
íåòî èì îò èçòîê è å åäèíàéñåòà ïî ðåä, àêî ñå çàïî÷íå
îò÷èòàíåòî íà ðåêèòå îò ñåâåðîèçòîê. Ïî òîçè íà÷èí Êà-
ðàêàø Äàðÿ äîïúëâà ðåäèöàòà îò íå÷åòíè ÷èñëà ñ îùå
äâå — 9 è 11. Îñâåí òîâà Êàðàêàø Äàðÿ å íàé-èçòî÷íàòà
ðåêà îò ãðóïàòà ðåêè, êîèòî èçâèðàò îò ñåâåðíèòå ñêëîíî-
âå íà Òèáåò è ñå âëèâàò â öåíòðàëíàòà þæíà ÷àñò íà ïóñ-
òèíÿòà Òàêëà-Ìàêàí. Òåçè ðåêè ñà íàñî÷åíè êúì öåíòúðà
íà ïóñòèíÿòà è ñà ðàçïîëîæåíè íà ïðèáëèçèòåëíî åäíàêâà
äèñòàíöèÿ åäíà îò äðóãà çà ðàçëèêà îò âñè÷êè îñòàíàëè
ðåêè â îáëàñòòà Êàøãàðèÿ (ôèã. I). Òå ïðåñúõâàò â ïóñòè-
íÿòà Òàêëà-Ìàêàí ïðèáëèçèòåëíî íà åäèí è ñúù ãåîãðàô-
ñêè ïàðàëåë.
 èìåòî Êàðàêàø å âêëþ÷åíà ÷àñòèöà Êà ñèìåòðè÷íî
îòíîñíî áóêâà Ð, à èìåííî ÊÀ å ñâúðçàíî ñ ïåðñîíàëíàòà
äóøà íà ÷îâåêà ñúãëàñíî äðåâíàòà åãèïåòñêà ìèòîëîãèÿ.
 ñúùàòà ìèòîëîãèÿ ÐÀ å èìåòî íà äðåâíèÿ áîã íà ñëúí-
öåòî è íà èçëú÷âàíåòî. Íà òàçè îñíîâà ÊÀ-Ð-ÀÊàø ìîæå
äà ñå ðàçãëåæäà êàòî ñèìâîëè÷åí çàïèñ íà ïðåíàñÿíåòî íà
äóøàòà ÊÀ îò åäíî ìÿñòî íà äðóãî, îãëåäàëíî ðàçïîëî-
*
Äóìàòà „äàðÿ“ íå âëèçà â ñïèñúêà íà èçâåñòíèòå äóìè, èçïîëçâàíè îò Àñïàðóõîâèòå è Êóáåðîâèòå áúëãàðè (5), íà ëîãè÷åñêàòà âðúçêà íà
òîâà ïîíÿòèå ñ íàèìåíîâàíèÿòà íà ãåîãðàôñêè îáåêòè, êðàé êîèòî ñà æèâåëè ïðàáúëãàðèòå, äàâàò îñíîâàíèå äà ñå ïðåäïîëîæè, ÷å „äàðÿ“ å
ïðàáúëãàðñêà äóìà.
ÀÂÈÒÎÕÎË
æåíî íà ïúðâîòî ïî îòíîøåíèå íà íÿêàêúâ ðóáèêîí Ð. Â
òîçè àñïåêò èìåòî ÊÀÐÀÊÀØ ÄÀÐß ìîæå äà ñå èíòåðï-
ðåòèðà êàòî ñèìâîë íà ïðåíàñÿíå íà õîðà ïðåç òðóäíîï-
ðîõîäèìà ïðåãðàäà.
Ôèã. 1. Îáëàñò Êàøãàðèÿ (— -), âêëþ÷âàùà ïóñòèíÿòà Òàêëà-ìàêàí
è ðåêèòå (-.), âòè÷àùè â òÿõ, íîìåðèðàíè ñúãëàñíî òàáë. 1.
Ñúãëàñíî ôîðìóëèðàíàòà â íà÷àëîòî íà ñòàòèÿòà èç-
õîäíà êîíöåïöèÿ ôàìèëèÿòà íà èçâåñòíèòå áúëãàðñêè èí-
òåëåêòóàëöè Êàðàêàøåâè ìîæå äà ñå ðàçãëåæäà ñâúðçàíà
ñ èìåòî íà Êàðàêàø Äàðÿ. Ñïîðåä èíôîðìàöèÿòà, êîÿòî
áåøå ëþáåçåí äà íè ïðåäîñòàâè àäâîêàò Ãåîðãè Êàðàêà-
øåâ îò Ñîôèÿ, ôàìèëèÿòà ìó ïðîèçõîæäà îò îáëàñòòà Ðåá-
ðîâî — Áàòóëèÿ è èìà ñìèñúë íà èäåíòèôèöèðàù ïðèçíàê
íà íåãîâèÿ ðîä — Êàðàêàøåâèòå, ò.å. ÷åðíîâåæäîâèòå. Òà-
çè îáëàñò å ïðåñå÷åíà îò ðåêà Èñêúð. Èìåòî íà ðåêàòà
ìîæå äà ñå òðàíñôîðìèðà â ÈñÊÀÐ ïîñðåäñòâîì ìåæäó-
íàðîäíà òðàíñêðèáöèÿ íà äóìàòà.
 ÈñÊÀÐ è â ÊÀÐàêàø Äàðÿ ó÷àñòâà õàðàêòåðíîòî
ñú÷åòàíèå ÊÀÐ. Òîâà áóêâîñú÷åòàíèå ìîæå äà ñå ðàçã-
ëåæäà êàòî êîäîâà âðúçêà ìåæäó îáëàñòèòå, ïðåç êîèòî
ïðîòè÷àò ðåêà Èñêàð è ðåêà Êàðàêàø Äàðÿ. Ñúîòâåòíî
ïîÿâàòà íà Êàðàêàøåâèòå êðàé Èñêúð ìîæå äà ñå ðàçã-
ëåæäà êàòî ìîäåë íà ïðîÿâÿâàíå íà ÷åðíîâåæäîâè êðàé
Êàðàêàø Äàðÿ.
 ðåãèîíà íà Òàêëà-Ìàêàí ïðåç III õèë.ïð.í.å. ñà æèâå-
ëè äðåâíèòå ïðåäøåñòâåíèöè íà áúëãàðèòå. Òå ñà áèëè ÷åð-
íî-áåëè, ñ äðúïðàòè î÷è (6 — 243,41). Ïðàáúëãàðèòå áèëè
÷åðíîêîñè, ñúñ ñêóëåñòè ëèöà, íèñêè íà ðúñò, íî ñ èçêëþ-
÷èòåëíî ãîëÿìà ôèçè÷åñêà ñèëà (òàì — 37). Ëîãè÷íî å, ÷å
÷åðíîêîñèòå ñà áèëè ÷åðíîâåæäîâè.  ïðîòèâåí ñëó÷àé
ðàçëè÷èåòî ñïåöèàëíî áè áèëî ñïîìåíàòî êàòî îòëè÷èòå-
ëåí áåëåã íà ïðàïðàáúëãàðèòå. Ñ òåðìèíà ïðàïðàáúëãàðè
îçíà÷àâàìå ïðåäøåñòâåíèöèòå íà ïðàáúëãàðèòå, æèâåëè
õèëÿäîëåòèÿ ïðåäè íîâàòà åðà.
Íà òàçè êîíöåïòóàëíà îñíîâà ñëåäâà, ÷å ñúùåñòâóâàò
ïðèçíàöè çà ñúîòâåòñòâèå ìåæäó èìåíàòà íà ðàçãëåæäà-
íèòå ãåîãðàôñêè îáåêòè, îò åäíà ñòðàíà, è íà êîäîâî ñâúð-
çàíèòå ñ òÿõ ãåîãðàôñêè îáåêòè è îáèòàòåëè, îò äðóãà ñòðà-
íà. Âúâ âðúçêà ñ òàçè îñîáåíîñò ùå ðàçãëåäàìå íàêðàòêî
ïðåäïîñëåäíîòî èìå íà Ñòàðà ïëàíèíà. È äî äíåñ å ïîïó-
ëÿðíî èìåòî £ ÁÀË-ÊÀÍ, ÁÀË íà øóìåðñêè îçíà÷àâà ãî-
ëÿì, à íà ñòàðîåâðîïåéñêè — ñòîïàíèí. Íà áúëãàðñêè ÁÀË
173
 ÀÂÈÒÎÕÎË
îçíà÷àâà òèòëà íà ìëàäøè öàð, êîéòî å ïî-ìàëúê áðàò îò
äâàìà áðàòÿ öàðå.
ÊÀÍÀ îçíà÷àâà ñòàðøè, âúçðàñòåí, ãîëÿì — çà ðåãèî-
íà íà Ïàìèð è Õèíäóêóø. Ïðàáúëãàðñêàòà äóìà ÊÀÍÀ
îçíà÷àâà ñòàðåéøèíà, âîæä (4-17). Ñëåäîâàòåëíî ÁÀË-
ÊÀÍ, ò.å. Ñòàðà ïëàíèíà, îçíà÷àâà ìíîãî-ìíîãî ãîëÿìà,
öàðñòâåíà ïî ñòåïåíòà íà ñèìâîëíîòî ñè çíà÷åíèå ïëàíè-
íà, êîÿòî å ïî-ìàëúê áðàò íà äðóãà, ïî-ãîëÿìà îò íåÿ ïëà-
íèíà. Òàçè ðàçøèôðîâêà íà ïîíÿòèåòî ÁÀËÊÀÍ å ïðåä-
ïîñòàâêà äà ðàçãëåäàìå Ñòàðà ïëàíèíà êàòî óìàëåí ìî-
äåë íà Òèáåò ïî îòíîøåíèå íà ñèìâîëíî-êîäîâîòî ïðåä-
íàçíà÷åíèå íà ÁÀËÊÀÍÀ ñðåä îñòàíàëèòå ãåîãðàôñêè
îáåêòè íà Áàëêàíñêèÿ ðåãèîí.
Òàêëà-Ìàêàí â ïðåâîä îò óéãóðñêè äèàëåêò îçíà÷àâà
„âëåçåø ëè — èçëèçàíå íÿìà“.  òîçè ñìèñúë èçâèðàíåòî
íà Êàðàêàø Äàðÿ îò Òèáåò ìîæå äà ñå ðàçãëåæäà êàòî ñèì-
âîë, ÷å Òèáåò å èçâîð íà æèâîòà íà ïðàáúëãàðèòå èëè ÷å â
ïîñîêà êúì Òèáåò å òåõíèÿò ïåðñïåêòèâåí ïúò. Â Þãîçà-
ïàäåí Òèáåò íàé-áëèçêèÿò çà ïðàïðàáúëãàðèòå ïëàíèíñêè
ïúê íà þã êúì Èíäèÿ ïðåìèíàâà ïðåç âåðèãà îò ïðîõîäè,
åäèí îò êîéòî ñå íàðè÷à Øèïêà, èìåòî ØÈÏÊè å ìíîãî
áëèçêî äî èìåòî íà ñòàðîïëàíèíñêèÿ ïðîõîä ØÈÏÊà. Îñ-
âåí òîâà ðàçïîëîæåíèåòî íà ñòàðàòà áúëãàðñêà ñòîëèöà
Òúðíîâî ïî îòíîøåíèå íà Øèï÷åíñêèÿ ïðîõîä ñúîòâåòñ-
òâà íà ðàçïîëîæåíèåòî íà ïðåäïîëàãàåìîòî ñúñðåäîòî-
÷èå íà ïðàïðàáúëãàðèòå îêîëî ðåêà êàðàêàø Äàðÿ ïî îò-
íîøåíèå íà âõîäà íà âåðèãàòà ïðîõîäè Êàðàãàëúéê — ×àê-
ðàòà, âêëþ÷âàùà ïðîõîäà Øèïêè.
Ñèìâîëíîòî ñúîòâåòñòâèå ìåæäó Çàïàäåí Òèáåò è
Ñðåäíà Ñòàðà ïëàíèíà èçèñêâà ñúîòâåòñòâèå ìåæäó èìå-
íàòà íà ðåêèòå, ïðîòè÷àùè â êðàèùàòà íà ñúïîñòàâÿíèòå
ïðîõîäè. Íà ñåâåð îò Òèáåò òàçè âåðèãà îò ïðîõîäà çà-
ïî÷âà ñ ðåêà ßÐêåÍä. Òÿ å òðèíàéñåòà ïî ðåä â òàáë. 1.
Ñúãëàñíî íÿêîè òåîðåòè÷íè ñúîáðàæåíèÿ íà àâòîðà ÷èñ-
ëîòî 13 õàðàêòåðèçèðà ÷èñëîâî ìÿðàòà çà âúçíèêâàíå íà
åâîëþöèîíåí ïðåõîä. Ñúîòâåòíî îò åäíà ãëåäíà òî÷êà êà-
÷åñòâåíèÿò ïðåõîä ñå âúçïðèåìà êàòî ùàñòëèâî èëè áëà-
ãîïðèÿòíî, à îò äðóãà ãëåäíà òî÷êà êàòî íåùàñòíî èëè íåá-
ëàãîïðèÿòíî ñòå÷åíèå íà îáñòîÿòåëñòâàòà.
Íà ñåâåð îò Øèï÷åíñêèÿ ïðîõîä å ðàçïîëîæåíà ðåêà
ßÍòÐà.  ïðàêòèêàòà íà ëàéà-éîãà ïîíÿòèåòî „ÿíòðà“ îç-
íà÷àâà ãðàôè÷åí ñèìâîë ñúñ ñêðèòî çíà÷åíèå. Ñêðèòîòî
çíà÷åíèå íà ðåêà ßðêåíä ìîæå äà èçðàçÿâà çíàê çà ñïàñè-
òåëåí èçõîä îò ðåãèîíà íà Êàøãàðèÿ.
 ïðîòèâîïîëîæíèÿ êðàé íà ðåãèîíà å ðàçïîëîæåíà ðå-
êà Òàðèì Äàðÿ. Òÿ ìîæå äà ñå ðàçãëåæäà êàòî ñèìâîë çà
âõîä êúì îáëàñòòà Êàøãàðèÿ. Àêî ïðàïðàáúëãàðèòå ñà
ïðèñòèãíàëè â îáëàñòòà íà ñåâåðîèçòîê, òî èìåòî ÒÀÐèì
Äàðÿ ìîæå äà ñå ðàçãëåæäà êàòî ïðîèçâîëíî îò èìåòî íà
äðåâíèÿ ïðàïðàáúëãàðñêè áîã ÒÀíãÐà.  òîçè àñïåêò íà
ðàçãëåæäàíå ïðàáúëãàðèòå ñà áèëè åäèí îò ïúðâèòå è åäèí
îò íàé-óñòîé÷èâî îáèòàâàùèòå çàñåëíèöè â Êàøãàðèÿ.
Îò êîäîâà ãëåäíà òî÷êà å âàæåí ôàêòúò, ÷å ñúùåñòâóâà
ñúîòâåòñòâèå ìåæäó ïúðâèòå äâå áóêâè â èìåíàòà íà ðåêà
ßÐêåÍä è ßíòÐà. Àêî â òåçè èìåíà ñå ðàçìåíÿò ïîçèöèè-
òå íà âòîðàòà è ïðåäïîñëåäíàòà áóêâà, òî ùå ñå ïîÿâè ñú-
îòâåòñòâèå ìåæäó òåçè èìåíà ïî îòíîøåíèå íà òðè êîäî-
174
âè áóêâè ß, Ð è Í. Òàçè êîäîâà èíâåðñèÿ â ðàçïðåäåëåíè-
åòî íà áóêâè Ð è Í ìîæå äà ñå ðàçãëåæäà êàòî çíàê çà êî-
äîâà èíâåðñèÿ íà ãåîãðàôñêîòî ðàçïîëîæåíèå íà áúëãàð-
ñêè ñåëèùà ïî ëèíèÿòà ñåâåð-þã îêîëî ïðîõîäà Øèïêà
ïî îòíîøåíèå íà êîäîâîòî ñúîòâåòñòâèå íà ñåëèùà îò
ïðîõîäèòå ïî âåðèãàòà Êàðàãàëúéê — ×àêðàòà.
Íà þã îò ïðîõîäà Øèïêè ñå íàìèðà ðåêà ÑîòëåÄÆ.
Íà þã îò ïðîõîäà Øèïêà ñå íàìèðà ðåêà ÒóíÄÆà. Êîäî-
âàòà èì âðúçêà å îñúùåñòâåíà ÷ðåç ñú÷åòàíèåòî ÄÎ â êðàÿ
íà èìåíàòà èì. Èìåíàòà íà ãîëåìèòå áúëãàðñêè ðåêè, ðàç-
ïîëîæåíè íà ñåâåð è íà þã îò ïðîõîäà Øèïêà, ñà ñ åäíà
áóêâà ïî-êðàòêè îò èìåíàòà íà ãîëåìèòå òèáåòñêè ðåêè,
ðàçïîëîæåíè íà ñåâåð è íà þã îò ïðîõîäà Øèïêè. Ñúîò-
âåòíî ðàçëè÷èåòî ìåæäó ôèíàëíàòà áóêâà. À èìåòî Øèï-
êÀ è ôèíàëíàòà áóêâà È íà èìåòî ØèïêÈ å ñàìî åäíà
ãëàñíà — áóêâà Å, ñúãëàñíî ñêàëàòà îò ãëàñíè íà áúëãàðñ-
êàòà àçáóêà — êèðèëèöà: À, Å, È, Î, Ó...
Äóìàòà Ñîòëåäæ çâó÷è êàòî ñóòëÿø — ìëÿêî ñ îðèç.
Èçâåñòíî å, ÷å ïðàáúëãàðèòå ñà áèëè îòëè÷íè ñêîòîâúäè,
à ñúîòâåòíî — ëîãè÷íî å äà ñà áèëè îòëè÷íè ïðîèçâîäèòå-
ëè íà ìëå÷íè ïðîäóêòè. Âðúõ à òàçè ïðèåìñòâåíîñò å èç-
âåñòíîòî â öÿë ñâÿò áúëãàðñêî êèñåëî ìëÿêî.
Îò äðóãà ñòðàíà, Òàêëà-Ìàêàí, ïðåäè äà ñå ïðåâúðíå â
ïóñòèíÿ, âåðîÿòíî å áèëà ïëîäîðîäíî îðèçèùå, õàðàêòåð-
íî çà ìåñòàòà íà ðàçëèâàíå íà ðåêè â Êèòàé. Òàêèâà ìåñ-
òà, ïðåç êîèòî ïðîòè÷àò þæíèòå ðåêè íà Òàêëà-Ìàêàí. Òåçè
ïðåäïîñòàâêè äàâàò îñíîâàíèå äà ñå ñâúðæå ïðîèçâîäñò-
âîòî íà ìëÿêî è îðèç ñ ïðîèçâîäñòâîòî íà ñóòëÿø. Â òàçè
âðúçêà å âúçìîæíî ñëåä ïðåìèíàâàíå íà ïðîõîäà Øèïêè
ïðàðàáúëãàðèòå äà ñà ñå óñòàíîâèëè ïðîäúëæèòåëíî âðå-
ìå ïî ïàñèùàòà êðàé ðåêà Ñîòëåäæ âúâåæäàéêè íîâî ìå-
íþ ñðåä ìåñòíèòå æèòåëè — ñóòëÿø. Îò íîâîòî ÿñòèå, èç-
ïîëçâàíî ïî ïðîòåæåíèå íà ðåêàòà, âåðîÿòíî ñå å îáðàçó-
âàëî íåéíîòî èìå — Ñîòëåäæ.
 àíàëîãè÷íà ãåíåçèñíà ñèòóàöèÿ ïî îòíîøåíèå ìå íà
ðåêà ñà ñå îçîâàëè è ïðàáúëãàðèòå ïðåç VII âåê êðàé ðåêà
Áîëãà — áîëãàðñêà ðåêà, ïðåèìåíóâàíà ïî-êúñíî âúâ Âîë-
ãà. Îò ïîðå÷èåòî íà Äíåïúð ïðàáúëãàðèòå ñà ñå ïðåñåëè-
ëè íà ñåâåðîèçòîê â ÊàçÀÍ. Ñúîòâåòíè êîäîâè ñëåäè ìî-
ãàò äà ñå îòêðèÿò íà ñåâåðîèçòîê îò Äåëè (Âåëè è Äíåïúð
çàïî÷âàò ñ áóêâà Ä, ñ êîÿòî çàïî÷âà èìåòî íà ðåêà Äàðÿ),
â îáëàñòòà ÁóòÀÍ. Êîäîâàòà âðúçêà ìåæäó ÊàçÀÍ è Áó-
òÀÍ å ñú÷åòàíèåòî ÍÀ â êðàÿ íà ïåòáóêâåíèòå äóìè.
Áóòàí å ñåëî â Ñåâåðîçàïàäíà Áúëãàðèÿ, ò.å. èçâúí ðå-
ãèîíà íà Ñðåäíà Ñòàðà ïëàíèíà. Òîçè ôàêò ìîæå äà ñå
ðàçãëåæäà êàòî çíàê çà íåïåðñïåêòèâíà ïîñîêà íà ïðåñ-
ëåäâàíå íà ïðàïðàáúëãàðèòå. Òàçè èíòåðïðåòàöèÿ ñå ïîò-
âúðæäàâà îò ôàêòà, ÷å ïðàáúëãàðèòå íà ÊàçÀÍ ñúùî òàêà
íÿìàò ïðèåìñòâåíîñò â ïî-êúñíàòà áúëãàðñêà èñòîðèÿ. Íà
áàçàòà íà òåçè ñúïîñòàâêè ìîæå äà ñå ïðåäïîëîæè, ÷å ïðàï-
ðàáúëãàðèòå, ïðåìèíàâàëè Òèáåò, ñà ñå ðàçïîëîæèëè êðàé
ðåêà Ñîòëåäæ, à ÷àñò îò òÿõ ñà ñå íàñî÷èëè êúì Áóòàí.
Ïîäîáíî ðàäèàëíî ðàçïðúñêâàíå íà ìåñòîæèâååíå íà ïðà-
áúëãàðèòå ñå å îñúùåñòâèëî ñëåä ñìúðòòà íà Êóáðàò. Ïî
îáðàòåí ïúò ñëåäâà, ÷å ïðàïðàáúëãàðñêèÿò âîæä, âëàñò-
âàë êðàé ðåêà Ñîòëåäæ ïðè àíàëîãè÷íè îáñòîÿòåëñòâà, å
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ïîäîáåí ïî èìå íà Êóáðàò. Íÿêîè ñúïîñòàâêè íè äàâàò II ØÈÏÊÈ ­ ÒÈÁÅÒÑÊÈßÒ ÏÐÎÕÎÄ ÍÀ ÏÐÀÏÐÀÁÚË-
îñíîâàíèå äà ïðåäïîëîæèì, ÷å â åäíî îò îñíîâíèòå ïðå- ÃÀÐÑÊÎÒÎ ÏÐÅÑÅËÅÍÈÅ
âúïëúùåíèÿ íà áîã Êðèøíà å çàøèôðîâàíî èìåòî íà ïðàï-
ðàáúëãàðñêè âîæä.
Íåêà äà ñúïîñòàâèì èìåíàòà íà ãðàäîâåòå, ïðåç êîèòî
Ãðàä ÊÀÇÀÍ èìà äèðåêòíà êîäîâà ïðîåêöèÿ â èìåòî
ïðåìèíàâà âåðèãà îò ïðîõîäè Êàðàãàëúéê-×àêðàòà äî Äå-
íà ãðàä ÊÀÇÀÍëúê. Ïðåç 1878 ã. Êàçàíëúê å íàïúëíî îïóñ-
ëè, è èìåíàòà íà ñåëèùàòà êðàé ïðîõîäà Øèïêà ìåæäó
òîøåí îò îòñòúïâàùèòå òóðñêè âîéñêè. Ïðåç 1552 ã. Êà-
Ãàáðîâî è Êàçàíëúê.
çàí å îïóñòîøåí îò ðóñíàöèòå, à ìúæêîòî íàñåëåíèå íà
Òàáë. 2
ãðàäà å èçáèòî. Èíòåðåñíîòî å, ÷å ãîäèíèòå íà òðàãè÷íè-
Êîäîâè âðúçêè
òå ñúáèòèÿ íà Êàçàíëúê è Êàçàí âêëþ÷âàò â ñåáå ñè äâå
1. ßðêÅÍä ßñÅÍîâî
åäíàêâè ÷èñëà — ñúîòâåòíî 8,8 è 5,5. 2. ÊÀðÀãàËÚÉÊ ÊÀçÀíËÚÊ
Âðúçêàòà ÊÀÇÀÍëúê — ÊÀÇÀÍ ÁóòÀÍ õàðàêòåðèçèðà 3. ØÅÉÎê ØÅÉíÎâî
ñåëèùà ñúñ ñõîäíà èñòîðè÷åñêà çíà÷èìîñò êàòî ñèìâîëè 4. ÄÅÌèÎê ÕàäæèÄÅÌèðÎâî
íà ðàçâèòèåòî ñúîòâåòíî íà áúëãàðè, ïðàáúëãàðè è ïðàï- 5. ÒàøèÃÀíã ÃÀáðîâî
ðàáúëãàðè. Îò ñúïîñòàâêàòà íà êîäîâèòå èì âðúçêè ñëåä- 6. ÃÀÐòîê ÃÀáÐîÂî
âà, ÷å ñ îòäàëå÷àâàíå âúâ âðåìåòî íà çàêîäèðàíî èñòîðè- 7. ËóÊ
÷åñêî ñúáèòèå â èìåòî íà ãåîãðàôñêè îáåêò êîäîâèòå áóê- 8. ØÈÏÊè ØÈÏÊà
âåíè ñú÷åòàíèÿ èçìåñòâàò ñâîÿòà ïîçèöèÿ â ïîñîêà îò íà- 9. ×èÍÈ ÅÍÈíà
÷àëîòî ïðåç ñðåäàòà êúì êðàÿ íà ñúîòâåòíîòî íàèìåíîâà- 10. Âàíãòó
íèå. Ñ äðóãè äóìè êîäîâî íîâîòî ñå äîáàâÿ â íà÷àëîòî íà 11. ÊÀòîë ÊÀçàíËúÊ
çàêîäèðàíàòà äóìà, à êîäîâî ôèëîãåíåòè÷íîòî èçîñòàâà 12. ×àÊÐÀòà ÊÐúí
íà ïî-çàäåí ïëàí è ïîñòåïåííî ñå èçêëþ÷âà êàòî èíôîð- 13. ÑÀÕàÐÀÍïóð Ãîðíî ÑÀÕÐÀÍå,
ìàöèÿ. Òîçè ñòèë íà êîäèðàíå íàïîìíÿ çà ïðèíöèïà íà ïðè- Äîëíî ÑÀÕÐÀÍå
åìñòâåíîñò, èäåíòèôèöèðàí îò àâòîðà ïðè àíàëèç íà åâî- 14. ÃàíãÎõ ÃîëÿìÎ Äðÿíîâî
ëþöèîííàòà ñòðóêòóðà íà ìíîæåñòâî òåõíè÷åñêè îáåêòè 15. ÊàéÐàÍÀ ÊîïÐèÍêÀ
è òåõíè÷åñêè ñðåäñòâà. Ñëåäîâàòåëíî òîçè ïðèíöèï íà êî- 16. ÄåëÈ ÄóíàâöÈ
äèðàíå ñúîòâåòñòâà íà ìàíèåðà íà ìèñëåíå íà ÷îâåøêèÿ
ìîçúê è âåðîÿòíî îòðàçÿâà ôóíäàìåíòàëíè ïî çíà÷èìîñò Êîäîâîòî ñúêðàùàâàíå íà èìåíàòà (òàáë. 2) å îñúùåñ-
åâîëþöèîííè ïðîöåñè â ïðèðîäàòà, îáùåñòâîòî è â ÷î- òâåíî ÷ðåç ïðåîáëàäàâàùà ÷àñò îò äóìàòà (íàïð: ØÈÏÊè
âåøêîòî ìèñëåíå. — ØÈÏÊà), ÷ðåç íà÷àëîòî è ñðåäàòà íà äóìàòà (ßðêÅÍä
Âúç îñíîâà íà òîçè ïðèíöèï ñëåäâà, ÷å êîäîâàòà âðúç- — ßñÅÍîâà), ÷ðåç íà÷àëíè è êðàéíè áóêâè (ÄåëÈ — Äóíàâ-
êà ÄÆ â êðàÿ íà èìåíàòà íà ÒóíÄæà è ÑîòëåÄæ å ïðèçíàê, öÈ) èëè ÷ðåç ñèíòåç îò íà÷àëîòî íà åäíîòî îò êðàÿ íà
÷å ðåêà Òóíäæà èçïúëíÿâà ôóíêöèÿòà íà ñèìâîëè÷íà âðúç- äðóãîòî èìå (ÊÀòîë + ËóÊ = ÊÀçàíËúÊ). Òåçè ñïîñîáè
êà ñ äðåâíàòà èñòîðèÿ íà áúëãàðèòå ïîñðåäñòâîì áàçîâèÿ çà ñúêðàùàâàíå íà äóìè ñà èçâåñòíè è ñå èçïîëçâàò îò ñòå-
ñèìâîë — èìåòî íà ðåêà Ñîòëåäæ. íîãðàôèÿòà.
Íà ñúùèÿ ïðèíöèï ñå ïîä÷èíÿâà èçìåñòâàíåòî íà êî- Àíàëèçúò ïîêàçâà, ÷å 50% îò áóêâèòå, ñ êîèòî ñà çàïè-
äîâà áóêâà Ä â èìåíàòà íà ðåêèòå, êðàé êîèòî ñà æèâåëè ñàíè èìåíàòà íà ñëåäâàùàòà îò ðàçãëåæäàíàòà òèáåòñêà
äåäèòå è ïðàäåäèòå íà áúëãàðèòå. Â Òàêëà-Ìàêàí ñå âòè- âåðèãà ïðîõîäè, ñúîòâåòñòâàò íà 41,353% îò áóêâèòå, ñ êî-
÷àò ìíîæåñòâî ðåêè ñ îáùî âòîðî èìå Äàðÿ.  ïðàáúë- èòî ñà çàïèñàíè èìåíàòà íà ñåëèùàòà îêîëî áàëêàíñêèÿ
ãàðñêèòå îáëàñòè íà Ïàìèð è Õèíäóäóø òåêàò äâå îãðîì- ïðîõîä Øèïêà. Òîçè âèñîê ïðîöåíò íà ñúîòâåòñòâèå å ïðèç-
íè ðåêè ÀìóÄàðÿ è ÑúðÄàðÿ. Îùå ïî íà çàïàä ñà ðàçïî- íàê íà êîäîâà âðúçêà ìåæäó äâàòà ïëàíèíñêè ïúòÿ. Ïúòÿò
ëîæåíèå ðåêèòå Äîíåö, Äîí, Äíåñòúð è Äíåïúð, êðàé êî- ïðåç Øèïêè å èñòîðè÷åñêè ïî-äðåâåí: ãðàäîâåòå ìó ñà ïî-
èòî ñà æèâåëè ïðàáúëãàðèòå. Ïðåñåëâàíåòî íà çàïàä êðàé ìíîãîëþäíè â ñðàâíåíèå ñúñ ñåëèùàòà, ïðåç è ïîêðàé êî-
ðåêè ñ êîäîâà áóêâà Ä å ïðîòåêëî íà åòàïè ïðèáëèçèòåëíî èòî ïðåìèíàâà ïðîõîäúò Øèïêà. Êîäîâàòà âðúçêà ìåæäó
ïðåç 40î îò ãåîãðàôñêèÿ ïàðàëåë. Íàêðàÿ áúëãàðèòå ñå óñ- ïðîõîäèòå Øèïêè è Øèïêà, îò åäíà ñòðàíà, è èñòîðè÷åñ-
òàíîâÿâàò êðàé Äóíàâ. Îò ñúïîñòàâêàòà ñëåäâà, ÷å êîäîâà êè ïúðâè÷íîòî ðàçâèòèå íà Øèïêè ïðåä Øèïêà å ïðèçíàê
áóêâà Ä å èçìåñòåíà òîëêîâà ïî-áëèçî äî êðàÿ íà äóìàòà, çà ðàçãëåæäàíå íà òèáåòñêàòà òðàíñïîðòíà àðòåðèÿ êàòî
êîëêîòî èìåòî íà ðåêàòà å â ïî-âèñîêà ñòåïåí ñâúðçàíî ñ áàçîâà êîäîâà ñêàëà, à øèï÷åíñêàòà òðàíñïîðòíà àðòåðèÿ
ïðàïðàèñòîðèÿòà íà áúëãàðèòå, æèâåëè êðàé íåÿ. — êàòî íåéíà êîäîâà ïðîåêöèÿ, ò.å. êàòî çàøèôðîâàíî ïîñ-
Ïðàáúëãàðèòå ñå ïðåñåëâàò íà þã îò ðåêà Êàðàêàø Äà- ëàíèå.
ðÿ, êðàé êîÿòî ìîæå äà ñå ïðåäïîëàãà, ÷å ñà æèâåëè ïðî- Êîäîâèòå âðúçêè ìåæäó ðàçãëåæäàíèòå ñêàëè ñå ðàç-
äúëæèòåëíî. Ïðàáúëãàðèòå ñå ïðåñåëâàò íà þã îò ðåêà äåëÿò íà òðè ãðóïè: îò 1 äî 5, îò 6 äî 11 è îò 12 äî 16
Äóíàâ, ñëåä êàòî ñà æèâåëè â ïîðå÷èåòî £ (3 — 23). Ñëåäî- ïîçèöèÿ (òàáë. 2).
âàòåëíî ñúùåñòâóâà ñúîòâåòñòâèå ìåæäó ïîñîêàòà íà Ïúðâàòà ãðóïà âðúçêè ñå õàðàêòåðèçèðà ñ îáðàòíà ïîñëå-
ïðèäâèæâàíå íà ïðàïðàáúëãàðèòå è ïðàáúëãàðèòå â ïîñ- äîâàòåëíîñò â ïîäðåæäàíåòî íà ñåëèùàòà îò òèáåòñêèòå ïðî-
ëåäíàòà ôàçà îò òÿõíîòî ïðåñåëâàíå. Òîâà ñúîòâåòñòâèå å õîäè â ïîñîêà ñåâåð-þã, â ñðàâíåíèå ñ ïîäðåäåíîñòòà íà èìå-
ïðåäïîñòàâêà çà ðàçìèñúë âúðõó âúçìîæíîñòòà è ïîñîêà- íàòà íà áúëãàðñêèòå ñåëèùà îêîëî ïðîõîäà Øèïêà. Íàïðè-
òà çà ìèãðàöèÿ íà áúëãàðèòå â íåîïðåäåëåíî áúäåùå. ìåð â ñúîòâåòñòâèå ñ òàçè ñêàëà ãðàä Êàçàíëúê å ñâúðçàí ñ
òèáåòñêî ñåëèùå, êîåòî å ðàçïîëîæåíî íà ñåâåð îò ñåëèùå,

175
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ñ êîåòî êîäîâî å ñâúðçàí ãðàä Ãàáðîâî. Â òàçè ãðóïà âðúçêè
íà âñÿêî èìå íà ñåëèùå îò Ñåâåðîçàïàäåí Òèáåò ñúîòâåòñò-
âà èìå íà ñåëèùå â Ñðåäíà Ñòàðà ïëàíèíà.
Âòîðàòà ãðóïà êîäîâè âðúçêè ñå õàðàêòåðèçèðà ñúñ ñèí-
òåçèðàíå íà èìåòî ÃÀáÐîÂî îò èìåíàòà íà ñåëèùàòà ÃÀÐ-
òîê è Âàíãòó. Â îáðàòíî ïîñîêà ïî ñúùàòà ñêàëà ìîæå äà
ñå ñèíòåçèðà èìåòî ÊÀçàíËúÊ îò Êàòîë è ËóÊ, êàêòî å
ïîêàçàíî ñúñ ñòðåëêè íà òàáë. 2. Ôîðìèðàíåòî íà èìåíà-
òà íà ÃÀáÐîÂî è ÊÀçàíËúÊ èìà òðàåêòîðÿ íà çàòâîðåí
öèêëè÷åí ïðîöåñ, ïîä ôîðìàòà íà áóêâà Î.  öåíòúðà ìó
ñà çàòâîðåíè èìåíàòà íà ØÈÏÊè — ØÈÏÊà è ×èÍÈ —
ÅÍÈíà. Ñú÷åòàíèåòî îò êîäîâèòå èì âðúçêè ñ ãåîãðàôñ-
êèòå — òðàíñïîðòíè âðúçêè ìåæäó Øèïêè è ×èíè, îò åäíà
ñòðàíà, è Øèïêà è Åíèíà, îò äðóãà ñòðàíà, ôîðìèðàò âúò-
ðåøåí çàòâîðåí êîíòóð ïîä ôîðìàòà íà áóêâà Î. Ñëåäî-
âàòåëíî êîäîâî-ãåîãðàôñêèòå âðúçêè íà âòîðàòà ãðóïà ìî-
ãàò äà ñå èíòåðïðåòèðàò êàòî çíàê Î.
Òðåòàòà ãðóïà êîäîâè âðúçêè ñå õàðàêòåðèçèðà ñ îò-
ñúñòâèå íà èìåíàòà íà Ãàáðîâî è Êàçàíëúê â òÿõ. Îñîáå-
íîòî â òàçè ãðóïà å ðàçëàãàíåòî íà èìåòî ÑÀÕàÐÀÍïóð
íà áúëãàðñêèòå èìåíà Ãîðíî ÑÀÕÀÐÀÍå è Äîëíî ÑÀ-
ÕÀÐÀÍå. Èíòåðåñíîòî å, ÷å òîâà èçêëþ÷åíèå íà îáùîòî
ïðàâèëî íà êîäèðàíå ñå íàìèðà íà òðèíàäåñåòà ïîçèöèÿ
(òàáë. 2). Îñâåí òîâà ðàçäâîÿâàíåòî íà ïðîåêöèÿòà íà òè-
áåòñêîòî ñåëèùå Ñàõàðàíïóð è Äîëíî Ñàõàðàíå ñå îñú-
ùåñòâÿâà íåäàëå÷ îò êðàéíàòà òî÷êà íà òèáåòñêèÿ ïúò îò
ßðêåíä äî Äåëè. Èçñëåäâàíèÿòà ïîêàçâàò, ÷å ïðåäñòàâè-
òå çà çíà÷åíèåòî íà ïîíÿòèåòî „íåäàëå÷“ ñå ðàçäâîÿâàò (6
— 201). Äðóãè íàøè èçñëåäâàíèÿ ïîêàçâàò, ÷å òàçè îñîáå-
íîñò å ñâúðçàíà ñ ïðîñòðàíñòâåíî è âðåìåâî ðàçïðåäåëå-
íèå íà óñëîâèÿòà çà âúçíèêâàíå íà îïòèìàëåí åâîëþöèî-
íåí ïðîöåñ. Ðàçäâîÿâàíåòî ïî âðåìå ñå îñúùåñòâÿâà ïðè
ïðîöåñèòå íà èíäèâèäóàëíî ðàçâèòèå. Ñúîòâåòíî ðàçãëåæ-
äàíèòå ãðóïè êîäîâè âðúçêè ñà ïîäðåäåíè êàòî åòàïè îò
ïðîöåñà íà èíäèâèäóàëíî ðàçâèòèå. Ñòàðòîâèÿò åòàï èìà
õàðàêòåð íà åòàëîíåí ïðîöåñ, ò.å. íàïîìíÿ çà äåéñòâèåòî
íà áèîãåíåòè÷íèÿ çàêîí íà Õåêåë è Ìþëåð. Öåíòðàëíèÿò
åòàï èìà õàðàêòåð íà êðúãîâ ïðîöåñ, ò.å. ñúîòâåòñòâà íà
öèêëè÷íî ðåàëèçèðàíå íà ôèëîãåíåòè÷íè è îíòîãåíåòè÷-
íè ñïîñîáíîñòè â ïðîöåñà íà âçàèìîäåéñòâèå íà ñóáåêòà
ñ îáêðúæàâàùàòà ãî ñðåäà. Ôèíàëíèÿò åòàï ïðèòåæàâà äåñ-
òðóêòèâåí õàðàêòåð è â ÷àñòíîñò ìîæå äà ñå èíòåðïðåòè-
ðà êàòî ñèìâîëè÷íî îòäåëÿíå íà äóøàòà îò òÿëîòî íà ÷î-
âåêà ñúãëàñíî îêóëòíè ïðåäñòàâè çà òîçè ïðîöåñ. Ñëåäî-
âàòåëíî ðàçãëåæäàíàòà ñòðóêòóðà íà êîäîâè âðúçêè ìîæå
äà ñå ðàçãëåæäà êàòî ñèìâîëè÷íî îïèñàíèå íà ïðîöåñà íà
èíäèâèäóàëíî ðàçâèòèå íà ÷îâåêà, èçðàçåí ÷ðåç ïîäïðî-
öåñèòå íà òåêóùî âçàèìîäåéñòâèå íà ñóáåêò ñ îáêðúæàâà-
ùàòà ãî ñðåäà.
 åâîëþöèîíåí àñïåêò ñúùàòà ñòðóêòóðà ìîæå äà ñå
èíòåðïðåòèðà êàòî ñèìâîëè÷åí çàïèñ íà ïðîöåñ, êîéòî
ïðèòåæàâà íåîáõîäèìèòå óñëîâèÿ çà òðàíñôîðìèðàíåòî
ìó â åâîëþöèîíåí ïðîöåñ îò ãëåäíà òî÷êà íà íàáëþäà-
òåë, íàìèðàù ñå âúâ ôèíàëíèÿ ïóíêò — Äåëè, èëè âúâ ôè-
íàëíèÿ èñòîðè÷åñêè ìîìåíò íà áúëãàðèòå.
Íåêà äà èçîáðàçèì ÷ðåç îòñå÷íè òðàíñïîðòíèòå âçàè-
ìîâðúçêè ìåæäó ñåëèùàòà, êîèòî ó÷àñòâàò â òàáë. 2 ïî
ëèíèÿ Ãàáðîâî — Øèïêà — Êàçàíëúê. Ñëåä òîâà èìåíàòà
íà òåçè ñåëèùà äà çàìåíèì ñ ïîðåäíèÿ íîìåð íà òèáåòñ-
176
êîòî ñåëèùå, ñ êîåòî áúëãàðñêîòî ñè êîðåñïîíäèðà ïî êî-
äîâ ïúò. Ïî òîçè íà÷èí ùå ïîëó÷èì áúëãàðñêà ãðàôè÷íà
ïðîåêöèÿ íà çàêîäèðàíà èíôîðìàöèÿ ïîñðåäñòâîì òèáåò-
ñêà êîäîâà ñêàëà, êàêòî å ïîêàçàíî íà ôèã. 2. Íàêðàÿ íåêà
äà ñâúðæåì òî÷êèòå íà òàçè ñõåìà ïîñëåäîâàòåëíî ïî ðå-
äà íà íîìåðàòà èì, â ãðàíèöèòå íà êîäîâàòà ãðóïà, êúì
êîÿòî ïðèíàäëåæàò, à ïîçèöèèòå íà Øèïêà è Åíèíà äà îá-
ãðàäèì ñúñ çàòâîðåíà êðèâà (ôèã. 3). Þæíîòî èçîáðàæå-
íèå èìà ôîðìà, áëèçêà íà áóêâà À, èçòî÷íîòî — íà Î, à
ñåâåðîçàïàäíîòî — íà Ì. Îáðàçóâà ñ êðúãîâ íàäïèñ ÀÎÌ
ñ öåíòúð îêîëî ãðàä Øåéíîâî. Ãåîãðàôñêàòà îðèåíòàöèÿ
íà áóêâèòå À, Î, Ì îòðàçÿâà îñíîâíèòå âúíøíîïîëèòè-
÷åñêî ïîñîêè íà Áúëãàðèÿ, ñâúðçàíè ñ íåéíàòà ñèãóðíîñò
è ïðîñïåðèòåò. ÀÎÌ å â òàêàâà ñòåïåí ñúâúðøåíà ìàíòðà
çà òèáåòöèòå, â êàêâàòî Øèïêà å ñâåùåíî èñòîðè÷åñêî èìå
çà âñåêè ðîäîëþáèâ áúëãàðèí.
Ôèã. 2. Ñõåìà íà òðàíñïîðò- Ôèã. 3. Ïîñëåäîâàòåëíè âúòðåøíè
íèòå âðúçêè îêîëî ïðîõîä âðúçêè (ôèã. 2) âúâ âñÿêà êîäîâà
Øèïêà, ñâúðçâàùè ñåëèùà, ãðóïà.
íîìåðèðàíè ñúãëàñíî òàáë. 2.
Íàäïèñ ÀÎÌ ìîæå äà ñå ðàçãëåæäà êàòî çíàê çà âðúç-
êà ìåæäó ñúäáîíîñíè çà ïðàïðàáúëãàðèòå ñúáèòèÿ, ñòà-
íàëè îêîëî Øèïêè è òÿõíàòà ïðîåêöèÿ âúðõó îêîëíîñòèòå
íà Øèïêà. Òîâà îçíà÷àâà, ÷å åïè÷åñêèòå ñúáèòèÿ íà Øèï-
êà ñà áîåâåòå ïðåç 1878 ã. Àêî çàìåíèì ðóñêèòå âîéíèöè,
ó÷àñòâàùè â áîåâåòå íà Øèïêà, ñ ïðàïðàáúëãàðèòå, ïðå-
ñè÷àùè Òèáåò, áúëãàðñêèòå îïúë÷åíöè íà Øèïêà — ñ ìåñ-
òíîòî òèáåòñêî íàñåëåíèå â ðàéîíà íà ïðîõîäà Øèïêè, à
òóðñêèòå âîéñêè — ñ âîéñêèòå íà íàñåëåíèåòî, îáèòàâàùî
â äúëáîêà äðåâíîñò Ñåâåðíà Èíäèÿ, òî áèõìå ìîãëè äà
âúçñòàíîâèì â õðîíîëîãè÷åí ðåä ñëåäíèòå ñúáèòèÿ:
Ïðàïðàáúëãàðèòå ñà ñå ïðåñåëâàëè îò ïóñòèíÿòà Òàê-
ëà-Ìàêàí íà þã. Òå èçïðàùàò ñâîé ÷åëåí âîåíåí îòðÿä ïî
ïúòÿ êúì Èíäèÿ. Ìåñòíîòî òèáåòñêî íàñåëåíèå, ó÷àñòâà-
ùî â îõðàíàòà íà ïðîõîäèòå, ïðèåìà ïðàïðàáúëãàðèòå êà-
òî îñâîáîäèòåëè.  ðåçóëòàò íà íàáåçèòå íà ÷åëíèÿ ïðàï-
ðàáúëãàðñêè îòðÿä â þæíîòî ïîäíîæèå íà Òèáåò ìåñòíè-
ÿò âëàäåòåë èçïðàùà ñèëíà âîéñêà ñðåùó òÿõ. Ïðàïðàáúë-
ãàðèòå ñå îòòåãëÿò è ñå áàðèêàäèðàò êðàé ñåëèùåòî Øèï-
êè — âèñîêî â Òèáåò. Ïîíÿòèåòî „øèïêè“ îçíà÷àâà „ëåò-
âà“ íà ïðàáúëãàðñêè åçèê. Ìåñòíèòå âîéñêè îïîæàðÿâàò
ñåëèùåòî Øèïêè, òúé êàòî òèáåòñêîòî ìó íàñåëåíèå ìà-
ñîâî ñå âêëþ÷âà êàòî îïúë÷åíöè íà ñòðàíàòà íà ïðàïðà-
áúëãàðèòå. Â ðàçãàðà íà çèìàòà þæíèòå âîéñêè íÿêîëêî
äíè ñå îïèòâàò äà ïðåâçåìàò ïðàïðàáúëãàðñêèòå ïîçèöèè.
Ñòðåëè, êîïèÿ, êàìúíè è äúðâåòà ñå ñâúðøâàò è ïðàäåäè-
òå íà áúëãàðèòå ñà ïðèíóäåíè äà èçïîëçâàò òåëàòà íà çà-
ãèíàëèòå áîéöè, çà äà çàùèòÿò æèçíåíîâàæíèÿ ïúò çà ïðå-

ñåëâàùîòî ñå ïðàïðàáúëãàðñêî íàñåëåíèå.  êðèòè÷íèÿ
ìîìåíò òå ñïå÷åëâàò áèòêàòà. Íàïàäàòåëèòå ñå áàðèêà-
äèðàò â ñåëèùåòî Øèïêè, íî âîéíèöèòå ìó ñà èçïëàøåíè.
Ñòðåëöèòå èì ñà çàâúðçàíè ñ âúæåòà êúì òåõíèòå êîëåñ-
íèöè, çà äà íå èçáÿãàò. Âúïðåêè ñèëíàòà èì ñúïðîòèâà
ïðàïðàáúëãàðèòå ïðåâçåìàò óêðåïëåíèÿòà è ïëåíÿâàò ãî-
ëÿìà àðìèÿ. ïúòÿò íà ïðàïðàáúëãàðèòå êúì ïëîäîðîäíàòà
äîëèíà íà þã îò Òèáåò å îòêðèò.
Ãåîìåòðè÷íèÿò öåíòúð íà çíàêà ÀÎÌ âúðõó Øèï÷åíñ-
êèÿ ïðîõîä å ðàçïîëîæåí îêîëî ãðàä Øåéíîâî. Íà íåãî
ñúîòâåòñòâà ãðàä Øåéíîê îò Òèáåò. Îò òàáë. 2 ñå âèæäà,
÷å Øèïêà è Øåéíîâî èìàò íàé-âèñîêà ñòåïåí íà ñõîäñòâî
ñ êîäîâèòå èìåíà íà ñåëèùàòà, ñúîòâåòíî Øåéîê è Øèï-
êè. Òå ñà ðàçïîëîæåíè â öåíòðàëíàòà ÷àñò íà ñõåìàòà, èçîá-
ðàçåíà íà ôèã. 2. Òåçè êîäîâè îñîáåíîñòè ìîãàò äà ñå ðàç-
ãëåæäàò êàòî çíàöè çà ðàâíîñòîéíà çíà÷èìîñò íà ñúáèòè-
ÿòà, ïðîòåêëè â òåçè ñåëèùà.
 êèáåðíåòè÷åí ïëàí äâå êîäîâî ñâúðçàíè èìåíà ìî-
ãàò äà áúäàò ðàçãëåæäàíè êàòî äâå ÷åðíè êóòèè, ìåæäó
êîèòî ñà ïðîêàðàíè êàíàëè çà èíôîðìàöèîííà âðúçêà. Âñÿ-
êà áóêâà, êîÿòî å åäíàêâà â äâåòå èìåíà ñå íàìèðà íà ïðèá-
ëèçèòåëíî åäíàêâè ïîçèöèè â òÿõ, ìîæå äà ñå èíòåðïðåòè-
ðà êàòî êàíàë çà âðúçêà. Êîëêîòî ïîâå÷å ñà êàíàëèòå çà
âðúçêà, òîëêîâà ïî-âèñîêà å ñòåïåíòà íà âçàèìîñâúðçàíîñò
ìåæäó êîäîâèòå èìåíà. Ñúîòâåòíî èìåíà ñ íàé-âèñîêà ñòå-
ïåí íà ñâúðçíîñò îò îïðåäåëåíî ìíîæåñòâî ñà îïðåäåëÿ-
ùè çà ñúùîòî ìíîæåñòâî. Íà òàçè êîíöåïòóàëíà îñíîâà
ñëåäâà, ÷å êîäîâèòå âðúçêè ìåæäó Øèïêè è Øèïêà, îò åä-
íà ñòðàíà, è ìåæäó Øåéíîê è Øåéíîâî, îò äðóãà ñòðàíà,
õàðàêòåðèçèðàò ñúùíîñòòà íà âçàèìîâðúçêèòå íà öÿëîòî
ìíîæåñòâî êîäîâè âðúçêè îò òàáë. 2.
 òàçè âðúçêà ìîæå äà ñå ïðåäïîëîæè, ÷å â êðèòè÷íèÿ
ìîìåíò íà åïîïåÿòà êðàé Øèïêè îñíîâíàòà ìàñà íà ïðå-
ñåëâàùèòå ñå ïðàïðàáúëãàðè ñà áèëè ðàçïîëîæåíè êðàé
Øåéîê, ò.å. â ñåâåðíàòà ÷àñò íà ðàçãëåæäàíàòà òèáåòñêà
âåðèãà îò ïðîõîäè. Ïðè âåñòòà çà íàäâèñíàëàòà çàïëàõà
íàä ðàçóçíàâàòåëíèÿ îòðÿä å ëîãè÷íî ïðàïðàáúëãàðèòå äà
ñà ñêðèëè íàé-öåííèòå ñè âåùè êðàé Øåéîê, çà äà ìîãàò
íàé-áúðçî è íàé-ñïîêîéíî äà ñòèãíàò äî Øèïêè. Òåçè öåí-
íîñòè áèõà ìîãëè äà ðàçêàæàò ìíîãî çà ïðàïðàáúëãàðñêòà
èñòîðèÿ è êóëòóðà.
Ñúãëàñíî ïîñî÷åíèòå ñúîòâåòñòâèÿ ñëåä ïîáåäàòà ïðè
Øèïêè ïðàïðàáúëãàðèòå ñà ñå íàñî÷èëè êúì Äåëè, íî íå
ñà ãî ïðåâçåëè òàêà, êàêòî ðóñêèòå âîéñêè ïðåç 1878 ã. íå
ïðåâçåõà Èñòàíáóë. Äóìàòà „äåëè“ ìîæå äà ñå èíòåðïðå-
òèðà êàòî ñèìâîë çà ðàçäåëÿíå íà ïðàïðàáúëãàðèòå íà ñå-
âåðíè è þæíè, îáèòàâàùè ðàéîíè ñúîòâåòíî íà ñåâåð è íà
þã îò Òèáåò. Ïî àíàëîãè÷åí íà÷èí ñëåä 1978 ã. Áúëãàðèÿ å
ðàçäåëåíà í Êíÿæåñòâî Áúëãàðèÿ è Þæíà Ðóìåëèÿ. Ãðà-
íèöèòå ìåæäó ñåâåðíèòå è þæíèòå îáëàñòè ïðåìèíàâà ñú-
îòâåòíî ïðåç Øèïêà è Øèïêè. Îò òîçè ìîäåë ñëåäâà, ÷å
ãåíåçèñúò íà èìåòî Ðóìåëèÿ òðÿáâà äà ñå òúðñè â íàçâà-
íèå íà îáëàñò â Ñåâåðíà Èíäèÿ.
Êðàé ãðàä Äåëè òå÷å ðåêà ÄÆÀïÍà, à êðàé ãðàä Êà-
çàíëúê — ðåêà ÒóÍÄÆÀ. Íà÷èíúò íà êîäîâîòî èì ñâúðç-
âàíå å àíàëîãè÷åí êàêòî ïðè ñåâåðíèòå ðåêè: ßÐêåÍë —
ßÍòÐà. ×ðåç òåçè êîäîâè âðúçêè ñå ïðîåêòèðà ïðàìèíà-
ëîòî íà áúëãàðèòå âúðõó ðàçâèòèåòî èì ñëåä îñâîáîæäå-
íèåòî îò òóðñêî ðîáñòâî. Ëîãè÷íî å äà ñå ïðåäïîëîæè, ÷å
ÀÂÈÒÎÕÎË
è òóðñêîòî ðîáñòâî ïðåäñòàâëÿâà ïðîåêöèÿ íà ïîòèñíè-
÷åñòâî íàä íàøèòå ïðàäåäè.
Ïðè ëèïñà íà ïîäõîäÿùà ñòðàòåãèÿ áúëãàðèòå íå óñ-
ïÿâàò äà ïðåâçåìàò ×àòàëäæà ïðåç 1912 ã. ×ÀÒÀëäæà å íà
ïúò çà Èñòàíáóë, òàêà êàêòî ×ÀêðàÒÀ å íà ïúò çà þæíî
ðàçïîëîæåíèÿ îò íåãî Äåëè. Â òîçè ñìèñúë Áàëêàíñêàòà
âîéíà ìîæå äà ñå ðàçãëåæäà êàòî ïðîåêöèÿ íà îïèòà íà
ïðàáúëãàðèòå äà ïðåâçåìàò äðåâíè èíäèéñêè êðåïîñòè, ñ
ïðèñúùà íà òåìïåðàìåíòà èì ñòèõèéíîñò. Îò äðóãà ñòðà-
íà ãðàä ×àêðàÒÀ å åäèíñòâåí â ðàéîíà íà Äåëè, ÷èåòî èìå
ìîæå äà ñå ðàçãëåæäà êàòî ÷ëåíóâàíî ñ áúëãàðñêàòà ÷àñ-
òèöà ÒÀ. Òÿ îò ñâîÿ ñòðàíà àñîöèèðà ñ èìåòî íà ïðàïðà-
áúëãàðñêèÿ áîã ÒÀíãðÀ è å ñïåöèôè÷åí íàöèîíàëåí èäåí-
òèôèêàòîð.
ÇÀÊËÞ×ÅÍÈÅ
1. Ñòàòèÿòà ïðåäëàãà åâðèñòè÷íà òåçà, ÷å áúëãàðñêàòà
èñòîðèÿ ñå ñúñòîè îò ãëîáàëíè öèêëè íà ïðàïðàáúëãàðè,
ïðàáúëãàðè è áúëãàðè. Âñåêè ñëåäâàù öèêúë ïîâòàðÿ â
àäàïòèðàí âèä ôèëîãåíåòè÷íàòà ñè ïðåäèñòîðèÿ.  ïîëçà
íà òàçè òåçà ñà ïðåäñòàâåíè êîäîâî ñâúðçàíè ãåîãðàôñêè
îáåêòè.
2. Ñòàòèÿòà èëþñòðèðà âúçìîæíîñòòà äà ñå èíòåðïðå-
òèðàò ãåîãðàôñêè èìåíà êàòî êîäîâè ñòðóêòóðè, êîèòî ìî-
äåëèðàò àíàëîãè÷íè ïî õðîíîëîãèÿ èñòîðè÷åñêè ïðîöå-
ñè, îòäàëå÷åíè åäèí îò äðóã âúâ âðåìåòî è ïðîñòðàíñòâî-
òî â òàêàâà ñòåïåí, ÷å å òðóäíî äà ñå ðàçãëåæäàò êàòî ðå-
çóëòàò îò èçâåñòíèòå íà íàóêàòà ñðåäñòâà çà ôîðìèðàíå
íà åâîëþöèîííà ïðèåìñòâåíîñò.
3. Ïðåäñòàâåíîòî èçñëåäîâàòåëñêî íàïðàâëåíèå ìîæå
äà ñå îçíà÷è ñ òåðìèíà èñòîðèêîñåìàíòè÷íà ãåîãðàôèÿ.
Îò ïîäîáëàñòèòå, ôîðìèðàùè òàçè ìåæäóäèñöèïëèíàðíà
îáëàñò, ïðîèçòè÷àò è öåëèòå £ — åâðèñòè÷íî ïðîó÷âàíå íà
èñòîðè÷åñêè ïðîöåñè, ïðèòåæàâàùè âèñîêà ñòåïåí íà íå-
îïðåäåëåíîñò, ðàçêðèâàíå íà îñíîâíè ïðèíöèïè çà äåêî-
äèðàíå íà èñòîðè÷åñêè ñâåäåíèÿ îò èìåíà íà ãåîãðàôñêè
îáåêòè è ðàçãëåæäàíå íà ðàçïðåäåëåíèåòî è íà ñòðóêòóðà-
òà íà ãåîãðàôñêè îáåêòè êàòî òîïîëîãèÿ è ïîíÿòèÿ ñ ôóí-
äàìåíòàëíà çíà÷èìîñò çà åâîëþöèîííîòî ðàçâèòèå íà ìà-
òåðèàëíà ñèñòåìà.
Ëèòåðàòóðà
1. Àòëàñ ìèðà, Ãëàâíîå óïðàâëåíèå ãåîäåçèè è êàðòîã-
ðàôèè. Ì., 1954.
2. Ãåîãðàôñêè êàðòè íà Áúëãàðèÿ, Èíñòèòóò ïî êàðòîã-
ðàôèÿ — Ñîôèÿ.
3. Ìóòàô÷èåâ Ê. Èñòîðèÿ íà ïðàáúëãàðèòå, Ãóòóðàíîâ
è ñèí, Ñ., 1993.
4. Äîêñàíëèåâ Ï. Øèïêà, Ñ., 1971.
5. Äîáðåâ Ï. Åçèêúò íà Àñïàðóõîâèòå è Êóáåðîâèòå
áúëãàðè. Ðå÷íèê è ãðàìàòèêà, Îãëåäàëî, 1995.
6. Êàíäðàøèíîâà Å.Þ., Ëèòâèíöåâà Ë.Â., Ïîñïåëîâ
Ä.À. Ïðåäñòàâëåíèå çíàíèé î âðåìåíè è ïðîñòðàíñòâå â
èíòåëåêòóàëüíûõ ñèñòåìàõ, Íàóê. Ì., 1989.
177
 ÀÂÈÒÎÕÎË
“ÊÍÈÃÀÒÀ ÍÀ ÅÍÎՔ È ÁÚËÃÀÐÑÊÈßÒ
ÁÈÒÎÂ ÊÀËÅÍÄÀÐ
Ä-Ð ÑÂÅÒËÎÇÀÐ ÏÎÏÎÂ
Îòíàñÿéêè ñúñ ñåáå ñè çàãðàáåíàòà öàðñêà áèáëèîòåêà
îò çàâëàäÿíàòà áúëãàðñêà ïðåñòîëíèíà Âåëèêè Ïðåñëàâ,
êèåâñêèÿò êíÿç Ñâåòîñëàâ åäâà ëè å ñúçíàâàë ãîëÿìàòà óñ-
ëóãà, êîÿòî ïðàâè íà áúëãàðñêàòà è ñâåòîâíàòà èñòîðèÿ ñ
äåéñòâèÿòà ñè, äàëè ìó íàâðåìåòî ïðîçâèùåòî Âåðîëîì-
íèê. Åäâà ëè öÿëî õèëÿäîëåòèå ïî-êúñíî, ðàçëèñòâàéêè
ñòàðèííèÿ „Åëèíñêè è ðèìñêè ëåòîïèñåö“ è ïîïàäàéêè íà
äîáàâåíàòà èçâúíðåäíà ñòðàíèöà, ðóñêèÿò èñòîðèê À. Ïî-
ïîâ å ïðåä÷óâñòâàë èñòèíñêàòà ñòîéíîñò íà áåçöåííîòî
ñè îòêðèòèå. Çàùîòî ïðåä çîðêèÿ ìó ïîãëåä å ñòîÿë èç-
âåñòíèÿò äíåñ „Èìåííèê íà áúëãàðñêèòå õàíîâå“, ñòàíàë
ïîâðàòíà òî÷êà â èçó÷àâàíåòî íà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ. È
íàé-âå÷å çàùîòî òîçè ðúêîïèñåí ëèñò âúçñòàíîâè çà íàó-
êàòà îñìîòî ÷óäî íà ñâåòà — áúëãàðñêèÿ áèòîâ êàëåíäàð.
Áëèçî âåê òîçè îâåõòÿë îò âðåìåòî ëèñò ðåâíèâî ïàçè
òàéíèòå ñè îò óïîðèòèòå èçñëåäîâàòåëè. Çàòîâà ïúê óñè-
ëèÿòà èì áÿõà áîãàòî âúçíàãðàäåíè — òå óñïÿõà äà âúðíàò
çà íîâ æèâîò åäèí îò íàé-ÿðêèòå ïàìåòíèöè íà õèëÿäî-
ëåòíàòà ÷îâåøêà ìúäðîñò. Ìîæå ñàìî äà ñå ñúæàëÿâà, ÷å
òî÷íî áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà, ïîêîðíî ïðèâåëà
ïîñëóøíà ãëàâà ïðåä ïàíñëàâÿíñêèÿ äèêòàò, è äíåñ ïðî-
äúëæàâà äà áÿãà îò âúïðîñà. Çàòîâà ïúê íåìàëêî ÷óæäåñ-
òðàííè ó÷åíè è ðîäîëþáèâè áúëãàðè îòäàäîõà ìíîãî ñè-
ëè è âðåìå çà íåãîâîòî ðàçãàäàâàíå. Åäèíñòâåí îáà÷å Éîð-
äàí Âúë÷åâ ïîñî÷è íåãîâàòà óíèâåðñàëíîñò è êàòî äîñòè-
æåíèå íà àñòðîíîìè÷åñêèòå ïîçíàíèÿ íà äåäèòå íè, è êà-
òî ðúêîâîäíî íà÷àëî çà áèòà íà íàðîäà è äúðæàâíîòî óï-
ðàâëåíèå, è êàòî íàé-ñúâúðøåíî ñðåäñòâî çà îðèåíòèðà-
íå âúâ âðåìåòî, ñòàíàëî äîñòîÿíèå è çàèìñòâàíî îò íå
åäèí íàðîä è íå åäíà öèâèëèçàöèÿ. Çàùîòî âëèÿíèåòî ìó
áåøå îòêðèòî è âúâ ôàðàîíîâ Åãèïåò, è â Ïîäíåáåñíàòà
èìïåðèÿ, è â èìïåðèÿòà íà Âå÷íèÿ ãðàä (1, 2).
Ìîæåì äà ñå ó÷óäâàìå è äà ñå ñúìíÿâàìå. Ìîæåì äà
îòäàâàìå ñúîòâåòñòâèÿòà â íà÷àëíèòå òî÷êè íà åãèïåòñ-
êèÿ, àñèðèéñêèÿ è ïðàáúëãàðñêèÿ êàëåíäàð íà íåëåïàòà
ñëó÷àéíîñò (3). Ìîæåì äà íå ïðèåìàìå îáÿñíåíèÿòà çà
êàëåíäàðíèòå ïðîçâèùà íà åãèïåòñêèòå ôàðàîíè è áèáëåéñ-
êèÿ öàð Ñîëîìîí èëè íà äåñåòêèòå ðèìñêè êîíñóëè è èì-
ïåðàòîðè (2). Íå ìîæåì îáà÷å äà ñè çàòâàðÿìå î÷èòå è äà
ïðåìúë÷àâàìå èñòèíàòà. Çàùîòî òîâà å íàé-ñúêðîâåíàòà
ñúùíîñò íà íàóêàòà, âêëþ÷èòåëíî è íà èñòîðè÷åñêàòà.
Èçó÷àâàéêè åäèí îò íàé-ðàííèòå õðèñòèÿíñêè ðúêîïè-
ñè, ò.íàð. Êíèãà íà Åíîõ, íèå ñå íàòúêíàõìå íà òâúðäå-
íèÿ, êîèòî ïðàâÿò ñèëíî âïå÷àòëåíèå, íåî÷àêâàíî îòïðà-
ùàéêè íè êúì áúëãàðñêèÿ áèòîâ êàëåíäàð. Íàðåä ñ òîâà
òå ïîâäèãàò è äóçèíà ïàðåùè âúïðîñè îòíîñíî ñàìèòå êî-
ðåíè è èñòîðèÿòà íà ÷îâåøêàòà öèâèëèçàöèÿ.
Åñòåñòâåíî å, ïðåäè äà ñå ñïðåì íà êîíêðåòíèÿ òåêñò,
ïîëçâàí â áúëãàðñêè ïðåâîä íà „Êíèãà íà Åíîõ“ îò êíèãà-
òà íà Ðîáåð-Æàí Âèêòîð „Áîã è áîãîâåòå ñà áèëè õîðà“,
178
èçäàíèå íà Îòå÷åñòâåíèÿ ôðîíò, Ñîôèÿ, 1982 (4), äà ñè
ñúçäàäåì íåîáõîäèìàòà íè áàçà çà ñðàâíåíèÿ. Çà òàçè öåë
íåêà ñå ñïðåì íàêðàòêî âúðõó îòëè÷èòåëíèòå îñîáåíîñòè
íà áúëãàðñêèÿ ìèòîâ êàëåíäàð, òàêúâ êàêúâòî íè ãî ïðåä-
ñòàâÿ ïèñàòåëÿò èñòîðèê Éîðäàí Âúë÷åâ â êíèãàòà ñè „Êà-
ëåíäàð è ñëîâî“ (1).
Ñòàâà äóìà çà êàëåíäàð, èçãðàäåí íà ñëúí÷åâèÿ ïðèí-
öèï, ñ öèêëè÷íà ïðèðîäà, ÷èéòî öèêúë ñúäúðæà äâàíàäå-
ñåò ñòúïêè, ïîäîáíî íà ãîëÿìàòà ÷àñò äðåâíè êàëåíäàðè.
Ãîäèíàòà å ñúñòàâåíà îò òðèñòà øåñòäåñåò è ÷åòèðè äíè,
êàòî òðèñòà øåñòäåñåò è ïåòèÿò äåí å èçâåäåí èçâúí ñàìà-
òà ãîäèíà è ïðåäñòàâëÿâà ñàìîñòîÿòåëíà êàëåíäàðíà åäè-
íèöà — „íóëåâ äåí“ ïî äóìèòå íà É. Âúë÷åâ. Òîçè „íóëåâ
äåí“ íå ñå ÷èñëè êúì íèêîÿ ñåäìèöà è íèêîé ìåñåö. Èìåí-
íî îñîáåíîòî ìó ïîëîæåíèå îòíîñíî îñòàíàëèòå äíè â ãî-
äèíàòà å ïðè÷èíàòà çà èñòèíñêîòî ðàçíîîáðàçèå îò íàçâà-
íèÿ, ïîä êîèòî ñå ñðåùà â íàðîäíàòà ðå÷. ×àñò îò íàçâà-
íèÿòà àêöåíòèðàò âúðõó íåãîâàòà àíîíèìíîñò. Åäèíàê,
Åäèíàæäåí, Åäíàæäåí, Èäèíàê, Èäèíàæäåí. Äðóãè ñî÷àò
ìÿñòîòî íà òîçè äåí â êàëåíäàðà. Òîé ñúâïàäà ñ íàé-êúñèÿ
äåí — 22 äåêåìâðè, è ñëåä íåãî çàïî÷âà Íîâàòà ãîäèíà.
Çàòîâà å èçâåñòåí ñ íàçâàíèÿòà Ìëàäà ãîäèíà, Íîâ äåí,
Ïðúâ äåí èëè Åíèíàê (5). Ñ ìÿñòîòî ìó â íà÷àëîòî íà ãî-
äèíàòà å ñâúðçàíî è íàðîäíîòî ïîâåðèå äà ñå ïðåäñêàçâà
ãîäèíàòà â çàëåç ó äîìà ïðúâ íà òîçè äåí, îòêúäåòî è íàç-
âàíèÿòà Ïîëÿç, Ïîëåç, Ïîëÿçîâäåí. Êîëêîòî äî õðèñòèÿ-
íñêèÿ Èãíàæäåí, ñàìîòî ìó íàçâàíèå å ÿâíî ïîäáèðàíî
ïî ñúçâó÷èå ñúñ ñòàðîòî ìó íàðîäíîñòíî èìå, à ñàìèÿò
äåí å êîìïðîìèñíî „èçòåãëåí“ ñ äâà äíè íàïðåä è ñå ÷åñ-
òâà íà 20 äåêåìâðè. Ïîäîáíà å ñèòóàöèÿòà è ñ âèñîêîñíèÿ
äåí, ÿâÿâàù ñå íà âñåêè ÷åòèðè ãîäèíè. Òîé å ñúùî èçâå-
äåí èçâúí ãîäèíàòà, òàêà ÷å äíèòå £ îòíîâî íå ñå ïðîìå-
íÿò, à îñòàâàò òî÷íî òðèñòà è øåñòäåñåò è ÷åòèðè. È çà äà
ñå ïîä÷åðòàå, à ñúùî è äà áúäå ñâúðçàí òîé ïî íÿêàêúâ
íà÷èí ñ äðóãèÿ „íóëåâ äåí“, íà íåãî ìó å îòðåäåíà äàòàòà
22 þíè, êàòî ìó å äàäåíî íàçâàíèå, ÿâíî íàïîìíÿùî òîâà
íà íåãîâèÿ ïîáðàòèì. Åíèäåí ñúâïàäà ñ äåíÿ íà Çèìíîòî
ñëúíöåñòîÿíèå — Åíüîâäåí ñå ÷åñòâà â äåíÿ íà Ëÿòíîòî
ñëúíöåñòîÿíèå.
Áðîÿ íà 364-òå äíè â ãîäèíàòà É. Âúë÷åâ íàðè÷à „çëàò-
íî êàëåíäàðíî ÷èñëî“. Òî ïîçâîëÿâà ãîäèíàòà äà áúäå äå-
ëåíà íà ÷åòèðè ðàâíè ÷àñòè îò ÷åòèðèòå íàé-âàæíè ñåíêè
íà ãíîìîíà (çèìíîòî è ëÿòíîòî ñëúíöåñòîÿíå, ïðîëåòíîòî
è åñåííîòî ðàâíîäåíñòâèå), ïîëó÷àâàéêè ÷åòèðèòå ñåçîíà
îò ïî 91 äíè. Òî ñå äåëè íà 7 — áðîÿ íà äíèòå è ñåäìèöàòà,
îáõâàíàòè îò òî÷íî 52 ñåäìèöè. Äåëè ñå íà 13, êîëêîòî ñà
ñåäìèöèòå â åäèí ñåçîí, à ñúùî è íàáðîÿ íà 52-òå ñåäìèöè
â ãîäèíàòà. Çëàòíîòî êàëåíäàðíî ÷èñëî ïîçâîëÿâà îáà÷å è
íåùî äðóãî, êîåòî ãî ïðàâè îùå ïî-âïå÷àòëÿâàùî. Ïðè òà-
êà óñòðîåíà ãîäèíà âñÿêà äàòà ùå îòãîâàðÿ âèíàãè íà åäèí

è ñúùè äåí îò ñåäìèöàòà. Èìàéêè ïðåäâèä ñúùåâðåìåííî,
÷å êàëåíäàðíèòå ñåçîíè ñå ïîêðèâàò ñ ïðèðîäíèòå, êàëåí-
äàðúò ñå ïðåâðúùà â èñòèíñêè è îðãàíèçèðàù æèâîòà ïëàí
çà òðóä, óïðàâëåíèå è ïðàçíåíñòâà.
Áðîÿò íà äíèòå â ìåñåöà ñà îáèêíîâåíî ïî 30. Ñúùåñ-
òâóâàò îáà÷å è ìåñåöè ñ ïî 31 äíè è òîâà ñà ïúðâèòå îò
âñåêè ñåçîí ìåñåöè, òåçè êîèòî ñúîòâåòñòâàò íà ÷åòèðèòå
îñîáåíè òî÷êè â ñÿíêàòà íà ãíîìîíà.
Ñòðóâà ñè íàêðàÿ äà îáúðíåì âíèìàíèå è íà òîâà, ÷å
áúëãàðñêàòà ñåäìèöà çàïî÷âà îò íåäåëÿòà è ñëåäîâàòåë-
íî çàâúðøâà â ñúáîòà. Òîãàâà ðàçáèðàìå çàùî òî÷íî ñðÿ-
äà å ñðåäà íà ñåäìèöàòà, à ÷èñëèòåëíèòå íàèìåíîâàíèÿ
íà äíèòå — âòîðíèê, ÷åòâúðòúê è ïåòúê, ñâèäåòåëñòâàò çà
òîâà, ÷å ïî âðåìåòî, êîãàòî ñà áèëè íàëîæåíè òåçè èìåíà,
áúëãàðèòå ñà èìàëè âå÷å ñâîÿ ñåäìè÷åí äåí çà ïî÷èâêà è
òîâà å áèëà íåäåëÿòà.
Òàêà ñòîè âúïðîñúò çà ñòðóêòóðàòà íà áúëãàðñêèÿ áèòîâ
êàëåíäàð. Ñïèðàéêè ñå íà íåãî îáà÷å, íå ìîæåì äà ïîäìè-
íåì âúïðîñà è çà âðåìåòî íà íåãîâàòà ïîÿâà, çàùîòî òîé
ìàðêèðà íà÷àëîòî íà áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò, êóëòóðà è äúð-
æàâíîñò. Åòî çàùî íåêà ñå ñïðåì íà èçâåñòíèòå íè ìíåíèÿ
ïî âúïðîñà, êîëêîòî è îôèöèàëíàòà íè èñòîðèîãðàôèÿ äà
ãè ïðåíåáðåãâà è îòõâúðëÿ, áåç äà ñå àðãóìåíòèðà.
Êàòî èçõîæäàò îò çíà÷åíèåòî è ðîëÿòà íà Ïîëÿðíàòà
çâåçäà, êîÿòî òÿ å èãðàëà â ïðåäñòàâèòå íà äðåâíèòå íè
ïðàäåäè è ñúñåäíèòå èì êèòàéöè, âêëþ÷èòåëíî è çà êà-
ëåíäàðà, ïîëçâàí îò òÿõ, à ñúùî è îò îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å
êèòàéñêîòî £ íàèìåíîâàíèå Òüåí È îòðàçÿâà èìåòî íà áúë-
ãàðñêèÿ áîã Òàíãðà. Ò. Òà÷åâ è É. Âúë÷åâ îáâúðçâàò âðå-
ìåòî íà âúçíèêâàíåòî íà áúëãàðñêèÿ áèòîâ êàëåíäàð ñ âðå-
ìåòî, êîãàòî çâåçäàòà Òüåí È (Òàíãðà) å èçïúëíÿâàëà ðî-
ëÿòà íà Ïîëÿðíà çâåçäà.À òîâà îçíà÷àâà, ÷å áúëãàðñêèÿò
áèòîâ êàëåíäàð å âúçíèêíàë íà ãðàíèöàòà íà IV-III õèëÿ-
äîëåòèå ïð.Õð. Äî ñõîäíè èçâîäè äîñòèãà â èçñëåäâàíèÿ-
òà ñè è Ïåòúð Äîáðåâ, èçõîæäàéêè îò åçèêîâèòå ñõîäñòâà
â íàèìåíîâàíèÿòà íà æèâîòíèòå âîäà÷è íà ñúçâåçäèÿòà ó
íàðîäèòå îò Ïðåäíà Àçèÿ (øóìåðè, åëàìè, àñèðîâàâèëîí-
öè è ïð.) îùå ïî âðåìåòî íà îíàÿ äúëáîêà äðåâíîñò, êîãà-
òî òÿ å ïðåäñòàâëÿâàëà åäèí îò îñíîâíèòå öåíòðîâå íà
äîìåñòèêàöèÿ íà äèâèòå æèâîòè, îêîëî IV õèë.ïð.Õð. Â
ïîòâúðæäåíèå íà êàçàíîòî òîé ïðèâåæäà è ñúîáðàæåíèå-
òî, ÷å â íà÷àëîòî íà áúëãàðñêèÿ êàëåíäàð ñòîè åäíà ñúîò-
âåòñòâàùà íà ñúçâåçäèåòî Âîäîëåé òî÷êà, â êîÿòî ñå å ïà-
äàëî çèìíîòî ñëúíöåñòîÿíèå äîïðåäè ïåò õèëÿäè ãîäèíè
è êîÿòî ñëåä òîâà å çàãóáèëà íàïúëíî çíà÷åíåòî ñè. Èìåí-
íî òîâà îáñòîÿòåëñòâî ñâèäåòåëñòâà, ÷å áúëãàðñêèÿò áè-
òîâ êàëåíäàð å íàé-ìàëêî íà 5000 ãîäèíè. Ñòðóâà ñè äà
îòáåëåæèì è àñòðîíîìè÷åñêèòå èç÷èñëåíèÿ íà Áîðèñ Ðî-
ãåâ, äúëãî îñòàíàëè èçâúí âíèìàíèåòî íà áúëãàðñêèòå èñ-
òîðèöè è ïðèáúðçàíî îòõâúðëåíè îò òÿõ. Èçõîæäàéêè îò
èçâåñòíèÿ Îìóðòàãîâ íàäïèñ: „Ãîäèíàòà íà ïîÿâàòà íà èñ-
òèíñêèÿ áîã å 6328...“, òîé ïðåñìÿòà çà íà÷àëî íà áúëãàð-
ñêîòî ëåòîáðîåíå 4768 ã.ïð.Õð. Äî ïîäîáåí èçâîä äîñòè-
ãà è àêàäåìèê Êèðèë Ñåðàôèìîâ. Èìàéêè ïðåäâèä òî÷-
íîñòòà íà áúëãàðñêèÿ êàëåíäàð, òîé ñìÿòà, ÷å çà ñúçäàâà-
íåòî ìó ñà áèëè íåîáõîäèìè íàáëþäåíèÿ, ïðàâåíè â ïðî-
äúëæåíèå íà ïîíå 7-8 õèëÿäè ãîäèíè. Àêî êúì âñè÷êî òî-
âà äîáàâèì è ïîñî÷åíîòî îò Çëàòêî Äèìèòðîâ ñúâïàäå-
íèå ìåæäó 11 541 ã.ïð.Õð., èçõîäíà òî÷êà íà åãèïåòñêèÿ è
ÀÂÈÒÎÕÎË
àñèðèéñêèÿ êàëåíäàð, è ãîäèíà ïúðâà (Ñâèíÿ) îò öèêúë
ïúðâè (Âîäà) íà áúëãàðñêèÿ êàëåíäàð, è äîïóñíåì õèïî-
òåçàòà, ÷å òîâà ñúîòâåòñòâèå íå å ñëó÷àéíî, ùå íè ñå íà-
ëîæè äà òúðñèì íà÷àëîòî íà áúëãàðñêèÿ êàëåíäàð îùå
âúâ âðåìåòî íåïîñðåäñòâåíî ñëåä ïîòîïà.
Âñè÷êè òåçè îñîáåíîñòè ïðåäñòàâëÿâàò áúëãàðñêèÿ áè-
òîâ êàëåíäàð â åäíà òâúðäå èíòåðåñíà è íåî÷àêâàíà ñâåò-
ëèíà. Îò åäíà ñòðàíà, òå ðàçêðèâàò íåãîâèÿ óíèêàëåí õà-
ðàêòåð íà ñúâúðøåí îðãàíèçàòîð íà ñòîïàíñêèÿ, áèòîâèÿ,
êóëòóðíèÿ è óïðàâëåíñêèÿ æèâîò â äúðæàâàòà, à, îò äðóãà,
ãî ñðîäÿâàò ñ íàé-äðåâíèòå, èçâåñòíè íà ÷îâå÷åñòâîòî êà-
ëåíäàðè. Íåâåðîÿòíî âèñîêèòå àñòðîíîìè÷åñêè ïîçíàíèÿ,
çàëåãíàëè â íåãî, ïîñòàâÿò òðåòà, ñàìîñòîÿòåëíà ãðóïà âúï-
ðîñè îòíîñíî ïðîèçõîäà íà òåçè ïîçíàíèÿ, êîèòî îáà÷å
íÿìà äà áúäàò îáåêò íà òîâà ïðîó÷âàíå. Ñìÿòàìå, ÷å ïî-
ñå÷åíèòå îñîáåíîñòè ñà äîñòàòú÷íî ñïåöèôè÷íè, çà äà ìî-
ãàò äà ïðåäñòàâëÿâàò ñèãóðíè êðèòåðèè çà èäåíòèôèöèðà-
íåòî íà áúëãàðñêèÿ áèòîâ êàëåíäàð.À òîâà íè å íåîáõîäè-
ìî, çà äà ìîæåì äà ãè èçïîëçâàìå ïðè ñúïîñòàâÿíåòî ìó ñ
êàëåíäàðà, îïèñàí ⠄Êíèãà çà Åíîõ“.
Åíîõ å áèáëåéñêè ãåðîé, ïîòîìúê îò ñåäìî êîëÿíî íà
Àäàì ïî ëèíèÿ íà òðåòèÿ ìó ñèí Ñèò è äÿäî íà Íîé. Êðà-
òúê, íî çàòîâà ïúê ñúäúðæàòåëåí è çàãàäú÷åí å ñòàðîçà-
âåòíèÿò ðàçêàç íà Åíîõ. Òîé æèâÿë 365 ãîäèíè (!?), ÷èñëî
òâúðäå ñèìâîëè÷íî, êîåòî ãî ñâúðçâà ñ Àáðàñàê — âúðõîâ-
íèÿ ãëàâà íà íåáåñàòà è ñîíèåò, â ïðåäñòàâèòå íà ãíîñòè÷-
íàòà ñåêòà íà Âàñèëèäèòå, à ñúùî è ñ äðåâíîèðàíñêèÿ è
âåäèéñêè áîã Ìèòðà, ÷åñòâàí, åäâà ëè ñëó÷àéíî, òî÷íî â
äåíÿ íà çèìíîòî ñëúíöåñòîÿíèå — 22 äåêåìâðè, — áîã, ÷è-
åòî èìå îòíîâî íè íàñî÷âà êúì ãíîñòèöèòå-ìàíèõåéöè
÷ðåç íàçâàíèåòî „ìèõðèçä“ íà Òðåòèÿ ïîñëàíèê.  ìíî-
ãîáðîéíèòå ëåãåíäè Åíîõ ñå ïðåäñòàâÿ êàòî êóëòóðåí ãå-
ðîé, èçîáðåòàòåë íà ïèñìåíîñòòà è îñíîâàòåë íà àñòðî-
ëîãèÿòà. Òîé å îáðàçåö çà ìèñòè÷íîòî îáùóâàíå ñ áîãà è
àñêåòè÷íîòî óåäèíåíèå èçäèãíàò äî ðåëèãèîçåí íàñòàâ-
íèê íà ÷îâå÷åñòâîòî, ïðîòîòèï íà ïðîðîêà ìúäðåö — ïðúâ
öàð, çàêîíîäàòåë, ìèðîòâîðåö, âúðõîâåí „óïðàâíèê íà óï-
ðàâèòåëèòå“ â ñïðàâåäëèâîòî öàðñòâî íà ñëúíöåòî. Òîé å
ïúðâèÿò îò öÿëàòà ïîðåäèöà îáðàçè â þäåéñêî-õðèñòèÿí-
ñêàòà òðàäèöèÿ, „âçåò“ îò Áîã íà íåáåòî è çàâúðíàë ñå îò-
íîâî íà çåìÿòà. Èìåííî òîâà íåãîâî ñòðàíñòâàíå å îïèñà-
íî ⠄Êíèãà íà Åíîõ“. Òóê íåáåñíèòå àíãåëè ìó ðàçêðèâàò
òàéíèòå íà áèòèåòî, íà ìèíàëîòî, íàñòîÿùåòî è áúäåùå-
òî. Òîé âèæäà ïðåäñòîÿùîòî „èäâàíå“ íà „ñèíà ÷åëîâå-
÷åñêè“, âúçêðúñâàíåòî íà ìúðòâèòå, Ñòðàøíèÿ ñúä ñ íà-
êàçàíèåòî íà ãðåøíèöèòå â àäà, âúçìåçäèåòî íà ïðàâåä-
íèöèòå â ðàÿ, âúñòàíèåòî íà íå÷åñòèâèòå àíãåëè ñðåùó
Áîãà è òÿõíîòî íàêàçàíèå (5). Àðõàíãåë Óðèåë ãî ïîñâå-
ùàâà â òàéíèòå íà ïðèðîäíèòå çàêîíè è äâèæåíèåòî íà
íåáåñíèòå ñâåòèëà. Äâèæåíèå, êîåòî îáóñëàâÿ òâúðäå òî÷-
íî ïðèíöèïèòå íà åäèí ñëúí÷åâ, öèêëè÷åí êàëåíäàð è êî-
åòî îòãîâàðÿ íàïúëíî íà ïðèðîäíèòå ðåàëíîñòè. Â òîçè
ñìèñúë îïèñàíèÿò ⠄Êíèãà íà Åíîõ“ êàëåíäàð íå ïðåäñ-
òàâëÿâà íÿêàêâà ðåëèãèîçíà ìèñòèôèêàöèÿ. Íàïðîòèâ, òîé
å êîëêîòî ðåàëåí, òîëêîâà è êîíêðåòåí, è äîðè ïîäðîáåí,
÷å å íàïúëíî âúçìîæíî äà áúäå âúçñòàíîâåí è èçó÷åí (4).
À òîâà îçíà÷àâà, ÷å êàòî ïîëçâàìå ïîñî÷åíèòå ìó ïàðà-
ìåòðè, áèõìå ìîãëè äà ãî ñúïîñòàâÿìå ñ èçâåñòíèòå íè
äðåâíè êàëåíäàðè.
179
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Âñè÷êî òîâà Åíîõ â åäíà òâúðäå ïðèâèëåãèðîâàíà è èí-
òåðåñíà ïîçèöèÿ â þäåéñêàòà è õðèñòèÿíñêàòà òðàäèöèÿ.
Ñúùåâðåìåííî îáà÷å äàííèòå, ñ êîèòî ðàçïîëàãàìå ñåãà,
êîëêîòî è îãðàíè÷åíè äà ñà òå, íè ïîçâîëÿâàò äà äîïóñ-
íåì, ÷å òîé å ðåàëíà, èñòîðè÷åñêà ëè÷íîñò è åäâà âïîñ-
ëåäñòâèå áèâà ìèòîëîãèçèðàí. Ñïîìåíàâà ñå êàòî àâòîð
èëè ïðèòåæàòåë íà öåëè òðèäåñåò òîìà íàó÷íà ëèòåðàòó-
ðà, çà êîèòî ñå ïðåäïîëàãà, ÷å ñà ñòàíàëè îñíîâà è íà Íî-
âèÿ, íî è íà Ñòàðèÿ çàâåò (4). Çàòîâà, òúðñåéêè êîðåíèòå â
îáðàçà íà Åíîõ, íå å çà ïðåíåáðåãâàíå íàëàãàùîòî ñå âïå-
÷àòëåíèå, ÷å ñèìâîëèòå ⠄Êíèãà íà Åíîõ“ íè îòïðàùàò
êúì øóìåðî-àêàäñêàòà òðàäèöèÿ, êúì îáðàçà íà Çèóñóäðà
(Óò-íàïèøòè), à ñúùî è êúì ñåäìèÿ äîïîòîïåí öàð Åí-
ìåíäóðàí, ó êîãîòî ñå îòêðèâàò ðåäèöà ÷åðòè, ñõîäíè ñ
òåçè íà Åíîõ (5).
Íåêà ðàçãëåäàìå êîíêðåòíèòå òåêñòîâå îò „Êíèãà íà
Åíîõ“, â êîÿòî îòêðèâàìå äàííèòå çà èíòåðåñóâàùèÿ íè
êàëåíäàð:
„ÃËÀÂÀ ÑÅÄÅÌÄÅÑÅÒ È ÏÚÐÂÀ
1. Êíèãà çà äâèæåíèåòî íà íåáåñíèòå ñâåòèëà ñïîðåä
òåõíèÿ ðåä, òåõíèòå âðåìåíà, òåõíèòå èìåíà è ìåñòàòà,
îòêúäåòî çàïî÷âà òåõíèÿò õîä, è ðàçëè÷íèòå èì ïîëîæå-
íèÿ, ò.å. âñè÷êè íåùà, êîèòî Óðèåë, ñâåòèÿò àíãåë, êîéòî
ìå ïðèäðóæàâàøå è êîéòî óïðàâëÿâàøå òåçè ñâåòèëà, ìè
îáÿñíè åäíî ñëåä äðóãî.
2. Åòî ïúðâèÿ çàêîí íà íåáåñíèòå ñâåòèëà. Ñëúíöåòî,
ñâåòèëíèêúò íà äåíÿ, èçëèçà îò íåáåñíèòå âðàòè íà èçòîê
è çàëÿçâà ïðåç çàïàäíèòå íåáåñíè âðàòè.
3. Âèäÿõ øåñò âðàòè, ïðåç êîèòî ñëúíöåòî çàïî÷âà ñâîÿ
õîä è äðóãè øåñò, ïðåç êîèòî òî ãî çàâúðøâà.
4. Ïðåç ñúùèòå òåçè âðàòè èçëèçà è âëèçà è ëóíàòà.
Âèäÿõ òåçè ïðèíöîâå íà íåáåñíèòå ñâåòèëà è çâåçäèòå, êî-
èòî ãè ïðåäõîæäàò, øåñòòå âðàòè íà òåõíèÿ èçãðåâ è øåñòòå
ïîðòè íà òåõíèÿ çàëåç.
5. Âñè÷êèòå òåçè âðàòè ñà ðàçïîëîæåíè åäíà ñëåä äðó-
ãà â åäíà è ñúùà ëèíèÿ è íàëÿâî è äÿñíî èìà ïðîçîðöè.
6. Ïúðâîì ñå âèæäà äà ñå ïðèáëèæàâà ãîëÿìîòî íåáåñ-
íî ñâåòèëî, íàðå÷åíî ñëúíöå, ÷èÿòî îðáèòà å êàòî íåáåñ-
íàòà îðáèòà è êîåòî áëåñòè îò îãúí è ïëàìúöè.
7. Âÿòúðúò ãîíè êîëåñíèöàòà, ñ êîÿòî òî ïúòóâà.
8. Íî ñêîðî òî ñå íàêëîíÿâà íà ñåâåð, çà äà ñå ïðèáëè-
æè êúì èçòîê; çàîáèêàëÿ, ìèíàâàéêè ïðåç òàçè âðàòà, è
îñâåòëÿâà òàçè ÷àñò íà íåáåòî.
9. Òàêîâà å íåãîâîòî äâèæåíèå ïðåç ïúðâèÿ ìåñåö.
10. Òî òðúãâà ïðåç ÷åòâúðòàòà îò òåçè âðàòè, êîÿòî å
íà èçòîê.
11. È â òàçè ÷åòâúðòà âðàòà, ïðåç êîÿòî ìèíàâà ïúðâèÿ
ìåñåö èìà äâàíàäåñåò ïðîçîðåöà, îò êîèòî ñå èçâèâàò ïî-
òîöè îò ïëàìúöè, êîãàòî òå ñå îòâàðÿò â îïðåäåëåíî âðåìå.
12. Êîãàòî ñëúíöåòî ñå èçäèãíå â íåáåòî, òî ìèíàâà
ïðåç ÷åòâúðòàòà âðàòà òðèäåñåò äíè è ïðåç ÷åòâúðòàòà âðà-
òà îò çàïàäíà ñòðàíà ñëèçà ïî ïðàâà ëèíèÿ.
13. Ñëåä òîâà âðåìå äíèòå íàðàñòâàò, à íîùèòå íàìà-
ëÿâàò â ïðîäúëæåíèå íà òðèäåñåò äíè. Òîãàâà äåíÿò å äâà
ïúòè ïî-äúëúã îò íîùòà.
14. È íàèñòèíà äåíÿò èìà äåñåò ÷àñòè, à íîùòà ñàìî
îñåì.
15. Ñëúíöåòî ìèíàâà ïðåç òàçè âðàòà è èçëÿçâà, ìèíàâàé-
êè ïðåç ñúîòâåòíàòà âðàòà, ñëåä òîâà ñå ïðèáëèæàâà äî ïåòà-
180
òà âðàòà íà èçòîê â ïðîäúëæåíèå íà òðèäåñåò äíè è çàëÿçâà
ïî ñúùèÿ íà÷èí, ìèíàâàéêè ïðåç ñúîòâåòíàòà âðàòà.
16. Ïðåç òîâà âðåìå äåíÿò íàðàñòâà ñ îùå åäíà ÷àñò è
èìà ñëåäîâàòåëíî åäèíàäåñåò ÷àñòè, äîêàòî íîùòà íàìà-
ëÿâà è èìà ñàìî ñåäåì ÷àñòè.
17. Òîãàâà ñëúíöåòî ñå ïðèáëèæàâà êúì èçòîê, ìèíà-
âàéêè ïðåç øåñòàòà âðàòà, è èçãðÿâà è çàëÿçâà, ìèíàâàéêè
ïðåç ñúùàòà òàçè âðàòà â ïðîäúëæåíèå íà òðèäåñåò äíè.
18. Ïðåç òîâà âðåìå äåíÿò å äâà ïúòè ïî-äúëúã îò íîù-
òà è ñúäúðæà äâàíàäåñåò ÷àñòè.
19. Ùî ñå îòíàñÿ äî íîùòà, òÿ íàìàëÿâà â ñúùàòà ïðî-
ïîðöèÿ è ñúäúðæà ñàìî äåñåò ÷àñòè. Íàé-ñåòíå ñëúíöåòî
ñå îòêëîíÿâà òàêà, ÷å äåíÿò çàïî÷âà äà íàìàëÿâà, äîêàòî
íîùòà ñå óâåëè÷àâà.
20. Ïîíåæå ñëúíöåòî çàïî÷âà äà ñå âðúùà êúì èçòîê,
ìèíàâàéêè ïðåç øåñòàòà âðàòà, ïðåç êîÿòî èçëèçà è âëèçà
â ïðîäúëæåíèå íà òðèäåñåò äíè.
21. Ñëåä òîçè ïåðèîä äåíÿò íàìàëÿâà ñ åäèí ãðàäóñ è
ñúäúðæà åäèíàäåñåò ÷àñòè, äîêàòî íîùòà ñúäúðæà ñàìî
ñåäåì.
22. Ñëúíöåòî íàïóñêà çàïàä, ìèíàâàéêè ïðåç øåñòàòà
âðàòà, è ñå íàñî÷âà êúì èçòîê. Èçãðÿâà ïðåç ïåòàòà âðàòà
òðèäåñåò äíè è çàëÿçâà ñúùî íà çàïàä, ìèíàâàéêè ïðåç
ïåòàòà âðàòà.
23. Òîãàâà äåíÿò å íàìàëÿë ñ äâå äâàíàäåñåòèíêè è èìà
äåñåò ÷àñòè, äîêàòî íîùòà ñúäúðæà îñåì.
24. Ñëåäîâàòåëíî ñëúíöåòî ìèíàâà íà èçòîê, êàêòî íà
çàïàä, ïðåç ïåòàòà âðàòà. Íàé-ïîñëå òî èçãðÿâà ïðåç ÷åò-
âúðòàòà âðàòà â ïðîäúëæåíèå íà òðèäåñåò è åäèí äíè è
çàëÿçâà íà çàïàä.
25. Ïðåç òîâà âðåìå äåíÿò å ðàâåí íà íîùòà, òàêà ÷å
åäèíèÿò è äðóãàòà èìàò åäíàêâî ïî äåñåò ÷àñòè.
26. Òîãàâà ñëúíöåòî íàïóñêà òàçè âðàòà è ñå íàñî÷âà
êúì èçòîê. Ìèíàâà ïðåç òðåòàòà âðàòà êàêòî ïðè èçãðåâ,
òàêà è ïðè çàëåç.
27. Ñëåä òîâà íîùòà íàðàñòâà â ïðîäúëæåíèå íà òðè-
äåñåò äíè, êàòî íîùòà ñúäúðæà äåñåò ÷àñòè, à äåíÿò ñàìî
îñåì.
28. Òîãàâà ñëúíöåòî èçëèçà ïðåç òðåòàòà âðàòà è ñúùî
çàëÿçâà â ïðîäúëæåíèå íà òðèäåñåò äíè íà çàïàä ïðåç ñú-
ùàòà âðàòà.
29. Ïîñëå òî ìèíàâà ïðåç âòîðàòà âðàòà êàêòî íà èçòî-
êà, òàêà è íà çàïàä.
30. Òîãàâà íîùòà ñúäúðæà åäèíàäåñåò ÷àñòè, à äåíÿò
ñàìî ñåäåì.
31. Òîâà å âðåìåòî, êîãàòî ñëúíöåòî ìèíàâà ïðåç âòî-
ðàòà âðàòà êàêòî ïðè èçãðåâà ñè, òàêà è ïðè ñâîÿ çàëåç.
Ïîñëå òî ñå íàêëîíÿâà è ïðèñòèãà íà ïúðâàòà âðàòà, ïðåç
êîÿòî ìèíàâà â ïðîäúëæåíèå íà äåñåò äíè.
32. Òî çàëÿçâà ñúùî ïðåç íåÿ.
33. Òîãàâà íîùòà å äâà ïúòè ïî-ãîëÿìà îò äåíÿ.
34. Òàêà òÿ ñúäúðæà äâàíàäåñåò ÷àñò, à äåíÿò ñàìî øåñò.
35. È êîãàòî ñëúíöåòî äîñòèãíå òàçè òî÷êà, òî îòíîâî
çàïî÷âà ñâîÿ õîä.
36. Òî ìèíàâà ïðåç òàçè âðàòà â ïðîäúëæåíèå íà òðè-
äåñåò äíè è çàëÿçâà â ñúùàòà âðàòà íà çàïàä.
37. Òîãàâà íîùòà íàìàëÿâà ñ åäíà è ñúäúðæà åäèíàäå-
ñåò ÷àñòè.
38. Äåíÿò èìà ñàìî ñåäåì ÷àñòè.

39. Ñåãà ñëúíöåòî ìèíàâà ïðåç âòîðàòà âðàòà íà èçòîê.
40. Òî ñå âðúùà ïðåç âðàòàòà, êîÿòî å èçáÿãâàëî îòíà-
÷àëî â ïðîäúëæåíèå íà òðèäåñåò äíè, èçãðÿâàéêè è çàëÿç-
âàéêè ïðåç äâåòå ñúîòâåòíè âðàòè.
41. Íîùòà íàìàëÿâà îùå ïîâå÷å è èìà ñàìî äåñåò ÷àñ-
òè, à äåíÿò îñåì. Ñëúíöåòî ìèíàâà íà èçãðåâ è íà çàëåç
ïðåç âòîðàòà âðàòà, ïîñëå íàïðåäâà êúì èçòîê, èçãðÿâà â
ïðîäúëæåíèå íà òðèäåñåò äíè ïðåç âòîðàòà âðàòà è çàëÿç-
âà ïðåç ñúîòâåòíàòà âðàòà íà çàïàä.
42. Íîùòà ïðîäúëæàâà äà íàìàëÿâà è ñúäúðæà ñàìî
äåâåò ÷àñòè — êîëêîòî äåíÿ. Òîãàâà òå ñà ðàâíè. Ãîäèíàòà
ñúäúðæà òðèñòà øåñòäåñåò è ÷åòèðè äíè.
43. Ñëåäîâàòåëíî âúðâåæúò íà ñëúíöåòî å, êîéòî îï-
ðåäåëÿ äúëæèíàòà èëè êðàòêîñòòà íà äíèòå è íîùèòå.
44. Òî èìåííî ïðàâè äà íàðàñòâà ïîñòåïåííî äåíÿò è
ñúîòâåòíî äà ñå íàìàëÿâà íîùòà.
45. Òàêúâ å çàêîíúò íà äâèæåíèåòî íà ñëúíöåòî. Òî âúðâè
íàïðåä è ñå ïîâðúùà íàçàä ïîñëåäîâàòåëíî. Òàêàâà å ñúä-
áàòà íà òîâà ãîëÿìî íåáåñíî ñâåòèëî, ïðåäîïðåäåëåíî äà
îñâåòÿâà çåìÿòà.
46. Íåáåñíîòî ñâåòèëî, êîåòî áîã å íàðåêúë ñëúíöå îùå
êîãàòî íèùî íå å ñúùåñòâóâàëî.
47. Çàùîòî òî èçãðÿâà è çàëÿçâà íåóìîðíî, ïðåêîñÿ-
âàéêè ñúñ ñâîÿòà êîëåñíèöà åôèðà. Ñâåòëèíàòà ìó îñâå-
òÿâà ñåäåì ÷àñòè îò ëóíàòà íî òåõíèòå èçìåðåíèÿ ñà åä-
íàêâè.
...
ÃËÀÂÀ ÎÑÅÌÄÅÑÅÒ È ÒÐÅÒÀ
11. Êúì òåçè äíè íà âñåêè ïåò ãîäèíè òðÿáâà äà ñå ïðè-
áàâÿò òðèäåñåò äíè, òúé êàòî òå ñà â ïîâå÷å â ñëúí÷åâàòà
ãîäèíà. Ñëåäîâàòåëíî äíèòå âúâ âñÿêà åäíà îò òåçè ïåò
ãîäèíè ùå áúäàò íà áðîé òðèñòà øåñòäåñåò è ÷åòèðè. Âñÿêà
åäíà ùå èìà øåñò äíè â ïîâå÷å, òàêà ÷å ñå ïîëó÷àâà åäèí
äîïúëíèòåëåí ìåñöè îò òðèäåñåò äíè.
12. Ëóííèÿò ìåñåö å ïî-êúñ îò ñëúí÷åâèÿ è çâåçäíèÿ.
13. Âïðî÷åì òîé å, êîéòî íàïðàâëÿâà ãîäèíèòå, òàêà ÷å
äà íå ñå èçìåíÿò íèòî ñ åäèí äåí è ñå ñúñòîÿò âèíàãè îò
òðèñòà øåñòäåñåò è ÷åòèðè äíè.
...
ÃËÀÂÀ ÑÅÄÅÌÄÅÑÅÒ È ×ÅÒÂÚÐÒÀ
1. Ñåãà íåêà èçáðîèì íà÷àëíèöèòå è êíÿçåòå, êîèòî óï-
ðàâëÿâàò âñÿêà òâàð, âñè÷êè çâåçäè, êàêòî è ÷åòèðèòå ìåæ-
äèííè äíè, ïðèáàâåíè çà äîïúëâàíå íà ãîäèíàòà.
2. Òå ñå íóæäàÿò îò òåçè äíè, êîèòî ñúâñåì íå ñà ñúñ-
òàâíà ÷àñò íà ãîäèíàòà.
3. Õîðàòà ñå ìàìÿò, ùî ñå îòíàñÿ äî òåçè äíè: òå òðÿá-
âà äà ñå îòíåñàò äî òåçè íåáåñíè ñâåòèëà, çà äà ñè ãè îáÿñ-
íÿò, ïîíåæå åäèí îò òÿõ ñå ïðèáàâÿ íà ïúðâàòà âðàòà, âòî-
ðè — íà òðåòàòà åäíà äðó㠗 íà ÷åòâúðòàòà, è ïîñëåäíèÿò —
íà øåñòàòà âðàòà.
4. Ïî òîçè èìåííî íà÷èí ñå äîïúëâà áðîÿò íà òðèñòà
øåñòäåñåò è ÷åòèðèòå ïîëîæåíèÿ, êîèòî îáðàçóâàò ñúùèÿ
áðîé äíè.
10. Ñúùî Óðèåë ìè ïîêàçà äâàíàäåñåòòå âðàòè, êîèòî
ñå ðàçòâàðÿò çà êîëåñíèöàòà íà ñëúíöåòî è îò êîèòî èçá-
ëèêâàò áåçáðîé ëú÷è.
12. Âèäÿõ äâàíàäåñåò âðàòè íà íåáåòî â êðàèùàòà íà
çåìÿòà, îò êîèòî èçëèçàò ñëúíöåòî, ëóíàòà, çâåçäèòå è
âñè÷êè òâîðåíèÿ íà íåáåòî íà èçòîê è çàïàä.
ÀÂÈÒÎÕÎË
...
ÃËÀÂÀ ÎÑÅÌÄÅÑÅÒ È ÏÚÐÂÀ
5. Ùî ñå îòíàñÿ äî âúðâåæà íà ñëúíöåòî â íåáåòî, òî
âëèçà è èçëèçà ïðåç ðàçëè÷íèòå âðàòè â ïðîäúëæåíèå íà
òðèäåñåò äíè ñ íà÷àëíèöèòå íà õèëÿäèòå âèäîâå çâåçäè, ñ
÷åòèðèòå, êîèòî îòãîâàðÿò íà ÷åòèðèòå äîïúëíèòåëíè äíè.
6. Õîðàòà ñà â ãîëÿìî íåâåäåíèå îòíîñíî òåçè äíè. Òå
ñúâñåì íå ãè ñïîìåíàâàò â ñâîèòå èç÷èñëåíèÿ. Íî òåçè
ïðèáàâåíè äíè ñúùåñòâóâàò — åäèí íà ïúðâàòà âðàòà, äðóã
åäèí íà òðåòàòà, åäèí òðåòè íà ÷åòâúðòàòà è ïîñëåäíèÿò
íà øåñòàòà âðàòà.
7. Ïî òîçè íà÷èí ãîäèíàòà ñå ñúñòîè îò òðèñòà øåñò-
äåñåò è ÷åòèðè äíè.
8. È òàêà èç÷èñëåíèåòî å òî÷íî. Çàùîòî òåçè íåáåñíè
ñâåòèëà, òåçè ìåñåöè, òåçè ïåðèîäè, òåçè ãîäèíè è òåçè
äíè Óðèåë ìè ãè ðàçêðè è ìè îáÿñíè, òîé, êîéòî ïîñðåäñ-
òâîì áîãà èìà âëàñò íàä âñè÷êèòå òåçè çâåçäè è êîéòî óï-
ðàâëÿâà òÿõíîòî âëèÿíèå.
9. Åòî ðåäà íà òåçè çâåçäè â çàâèñèìîñò îò ìÿñòîòî íà
íåáåòî, êúäåòî òå èçãðÿâàò è çàëÿçâàò â çàâèñèìîñò îò ñå-
çîíèòå, âðåìåíàòà, ïåðèîäèòå, äíèòå è ìåñåöèòå.
10. Åòî èìåíàòà íà îíåçè, êîèòî ãè ðúêîâîäÿò, êîèòî
áäÿò âúðõó òåõíèòå ïúòèùà, çà òåõíèòå ïåðèîäè, çà òåõíè-
òå âëèÿíèÿ.
11. ×åòèðè îò òÿõ îòêðèâàò òåõíèÿ õîä. Òå ðàçäåëÿò
ãîäèíàòà íà ÷åòèðè ÷àñòè. Ñëåäâàò äðóãèòå äâàíàäåñåò,
êîèòî îáðàçóâàò äâàíàäåñåòòå ìåñåöà íà ãîäèíàòà, ðàçäå-
ëåíè íà òðèñòà øåñòäåñåò è ÷åòèðè äíè ñ íà÷àëíèöèòå íà
õèëÿäèòå, êîèòî ðàçëè÷àâàò äíèòå — îáèêíîâåíèòå è äî-
ïúëíèòåëíèòå; êîèòî êàòî ïúðâèòå íà÷àëíèöè äåëÿò ãî-
äèíàòà íà ÷åòèðè ÷àñòè.
12. Õèëÿäíèöèòå ñà ïîñòàâåíè â ñðåäàòà íà äðóãèòå è
âñåêè îò òÿõ å íà ñâîåòî ìÿñòî. Åòî èìåíàòà íà îíåçè, êî-
èòî ñòîÿò íà÷åëî íà ÷åòèðèòå ÷àñòè íà ãîäèíàòà: Ìåëêåë
è Õåëàìåëàê.
13. Ìåëåàë è Íàðåë.
14. Èìåíàòà íà äðóãèòå ñà: Àäíàðåä, Æèàñóðàä è Éå-
éåëóìåàë.
15. Ïîñëåäíèòå òðèìà âúðâÿò ñëåä íà÷àëíèöèòå íà ðàç-
ðÿäà çâåçäè; âñåêè âúðâè âèíàãè ñëåä îíèÿ, êîèòî ðàçäå-
ëÿò ãîäèíàòà íà ÷åòèðè ÷àñòè.
16.  ïúðâàòà ÷àñò íà ãîäèíàòà çàñòàâà Ìåëêåë, íàðè-
÷àí îùå Òàìàà èëè Çàõàéà.
17. Ïîä÷èíåíèòå ìó äíè ñà äâàäåñåò è åäèí.
18. Åòî êàêâî ñå âèæäà íà çåìÿòà ïðåç òåçè äíè: ïîò,
ãîðåùèíà è òðóä. Âñè÷êèòå äúðâåòà ñòàâàò ïëîäíè, ëèñ-
òàòà ñå ðàçâèâàò, æúòâàòà ðàäâà çåìåäåëåöà, ðîçàòà è îñ-
òàíàëèòå öâåòÿ êè÷àò ïîëåòè è ìúðòâèòå äúðâåòà ïðåç çè-
ìàòà èçñúõâàò.
19. Åòî èìåíàòà íà ïîìîùíèê-íà÷àëíèöèòå: Áàðêåë, Çå-
àáåë, Åëîéàåë, êúì êîèòî ñå ïðèñúåäèíÿâà ñëúíöåòî Åëà-
ìåëàê, íàðè÷àí îùå Ñëúíöå èëè Ñèÿåí.
20. Ïîä÷èíåíèòå íà íåãîâàòà âëàñò äíè ñà íà áðîé äå-
âåòäåñåò è åäèí.
21. Åòî êàêâî ñòàâà íà çåìÿòà ïðåç òîâà âðåìå: ãîðå-
ùèíà è ñóøà; äúðâåòàòà äàâàò ñâîèòå ïëîäîâå, êîèòî ñà
ìíîãî äîáðè çà ñóøåíå.
22. Ñòàäàòà èçëèçàò ïî ñâîèòå ïàñèùà è îâöåòå ñå áàã-
íÿò. Òîãàâà ñå ñúáèðàò âñè÷êè äàðîâå íà çåìÿòà, ñåìåíàòà
181
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ñå íàòðóïâàò â õàìáàðèòå, à ãðîçäåòî ñå íîñè â ïðåñèòå...“
Íåêà ñåãà âèäèì êàêúâ êàëåíäàð îïèñâàò öèòèðàíèòå
ïàñàæè.
Ïúðâîòî íåùî, êîåòî ïðàâè âïå÷àòëåíèå, å áðîÿò íà
äíèòå â ãîäèíàòà. ßâíî òîâà å áèëî íåùî îñîáåíî âïå÷àò-
ëÿâàùî è íà íåãî ñå å äúðæàëî èçâúíðåäíî ìíîãî îò àâòî-
ðà èëè ñúñòàâèòåëÿ íà „Êíèãà íà Åíîõ“, çàùîòî ñàìî â
ðàìêèòå íà öèòèðàíîòî òîé å îòáåëÿçàí îáùî øåñò ïúòè.
Çà íàñ òîé ñúùî å ìíîãî èíòåðåñåí, òúé êàòî íè îòïðàùà
äèðåêòíî êúì áúëãàðñêèÿ áèòîâ êàëåíäàð, êúì òðèñòà øåñ-
òäåñåò è ÷åòèðèäíåâíàòà ìó ãîäèíà è ðåøåíèåòî ñ „íóëå-
âèÿ“ äåí. Êîëêîòî äî èçðè÷íàòà çàáåëåæêà, ÷å ãîäèíèòå
èìàò „âèíàãè“ (!) òðèñòà øåñòäåñåò è ÷åòèðè äíè (ãë. 73 — ò.
12), òÿ íàé-âåðîÿòíî èñêà äà ïîä÷åðòàå ñúñ ñâîÿòà êàòåãî-
ðè÷íîñò, ÷å òîâà å òàêà è â îñîáåíèòå âèñîêîñíè ãîäèíè.
Íåêà ïðåäè äà ïðîäúëæèì ñ îáñúæäàíåòî ñè, äà ïðåä-
ñòàâèì çà ïî-äîáðà íàãëåäíîñò ïîñî÷åíèòå â ãëàâà ñåäåì-
äåñåò è ïúðâà äàííè â òàáëè÷åí âèä.
Âòîðîòî çàáåëåæèòåëíî íåùî, êîåòî íàó÷àâàìå îò êà-
ëåíäàðà, ïðåäñòàâåí ⠄Êíèãà íà Åíîõ“, å òîâà, ÷å ãîäè-
íàòà å ðàçäåëåíà íà ÷åòèðè ðàâíîïðîäúëæèòåëíè ñåçîíà
(81 — 11 è 12) îò äåâåòäåñåò è åäèí äíè (81 — 11, 17 è 19).
Òîçè òîëêîâà îáè÷àåí çà íàñ ôàêò îáà÷å ïîâäèãà íåìàëêî
ëþáîïèòíè âúïðîñè è íà ïúðâî ìÿñòî âúïðîñà çà ïðèñúñ-
òâèåòî ìó ñðåä þäåéñêèòå ïèñàíèÿ. Çàùîòî è â Ïàëåñòè-
íà — îáåòîâàíàòà çåìÿ íà áîãîèçáðàíèÿ íàðîä, è â Åãèïåò,
êúäåòî å æèâÿë ïðåäè òîâà, è ïðè ðîáñòâîòî ìó âúâ Âàâè-
ëîí, è äîðè â Óð õàëäåéñêè, îòêúäåòî å èçëÿçúë ïúðâîñâå-
ùåíèêúò Àâðààì, ñåçîíèòå ñà ñàìî äâà. Ñëåäîâàòåëíî îïè-
ñàíèÿò êàëåíäàð íå ìîæå äà å áèë ñúñòàâåí è äà å ïðèíàä-
ëåæàë íà ñàìèòå åâðåè. Êàê å ïîïàäíàë òîãàâà ó òÿõ? È
íàé-âàæíîòî ÷èå äåëî å òîé? Êîé íàðîä è êúäå ãî å ñúç-
äàë? ßâíî íà òîçè êàëåíäàð äðåâíèòå èçðàèëòÿíè òâúðäå
ìíîãî ñà äúðæàëè, çà äà íàìåðè òîé ïîäîáàâàùî ìÿñòî â
öåííèÿ ðúêîïèñ âúïðåêè ñåðèîçíèòå íåñúîòâåòñòâèÿ ìåæäó
ðåàëíèòå êàëåíäàðíè äàäåíîñòè è òåçè îò „Êíèãà íà Åíîõ“.
182
Çàùîòî ìíîãîêðàòíèòå ïîâòîðåíèÿ íà åäíè è ñúùè òâúð-
äåíèÿ èç òåêñòà ñâèäåòåëñòâàò íàé-âå÷å çà îãðîìíîòî æå-
ëàíèå íà àíîíèìíèÿ àâòîð êàêòî äà ïðèâëå÷å âíèìàíèåòî
âúðõó òåçè òâúðäåíèÿ, òàêà è äà ãàðàíòèðà çà ñåáå ñè è çà
áúäåùèòå ÷èòàòåëè àâòåíòè÷íîñòòà è äîñòîâåðíîñòòà íà
íàïèñàíîòî. À òîâà ãîâîðè ñàìî çà èñòèíñêîòî íåïîçíà-
âàíå è íåäîóìåíèå, êîèòî å ïðåäèçâèêàë êàëåíäàðúò ó ñúñ-
òàâèòåëÿ.
Äî ñúùèÿ èçâîä — íåâúçìîæíîñòòà êàëåíäàðúò äà å áèë
ñúñòàâåí â çåìèòå, îáèòàâàíè îò åâðåèòå ïðåäè ðàçïðúñê-
âàíåòî èì ïî ñâåòà ñëåä âúñòàíèÿòà îò I â.ñë.Õð. — äîñòè-
ãàìå è äî äðóã, âòîðè, íåçàâèñèì ïúò. Ñòàâà äóìà çà ïîñî-
÷åíèòå ïîìåñå÷íè äàííè çà ñúîòíîøåíèåòî äåí/íîù â ãëà-
âà ñåäåìäåñåò è ïúðâà. Îò òÿõ óñòàíîâèõìå, ÷å íàé-äúëãè-
ÿò äåí ñå îòíàñÿ êúì íàé-êúñíàòà íîù òúé êàòî 2:1, êîåòî
ùå ðå÷å, ÷å äåíÿò å äâà ïúòè ïî-äúëúã îò íîùòà. Ñúùîòî
ìîæå äà ñå êàæå è çà îòíîøåíèåòî íà íàé-äúëãàòà íîù
êúì íàé-êúñèÿ äåí, êîåòî å îòíîâî 2:1. Êàòî ñå çíàå, ÷å
òåçè ñúîòíîøåíèÿ çàâèñÿò è ñå îïðåäåëÿò èçêëþ÷èòåëíî
îò ãåîãðàôñêàòà øèðèíà, òå ñòàâàò îñîáåíî ïîêàçàòåëíè
è ëþáîïèòíè. Îêàçâà ñå, ÷å â êîíêðåòíèÿ ñëó÷àé ïîñî÷å-
íèòå ñúîòíîøåíèÿ ñà âúçìîæíè åäèíñòâåíî çà òåðèòîðè-
èòå îêîëî 46-èÿ è 48-èÿ ïàðàëåë. Èëè ñ äðóãè äóìè è òåçè
äàííè íè îòïðàùàò äàëå÷ ï¥ íà ñåâåð îò çåìèòå, îáèòàâà-
íè íÿêîãà îò åâðåèòå. Íåùî ïîâå÷å, òå ñúîòâåòñòâàò íà
äàííèòå çà ÷åòèðèòå ñåçîíà è âå÷å ïî-îïðåäåëåíî ñòåñíÿ-
âàò ãðàíèöèòå íà âúïðîñà çà ìÿñòîòî íà âúçíèêâàíå íà êà-
ëåíäàðà.
Äàëå÷ ïî-ìàëêî âïå÷àòëåíèå ïðàâè ðàçäåëÿíåòî íà ãî-
äèíàòà íà äâàíàäåñåò ìåñåöà (71 — 3 è 4). È òîâà å íàïúë-
íî åñòåñòâåíî, èìàéêè ïðåäâèä, ÷å òàêîâà äåëåíèå å áèëî
èçïîëçâàíî â ïî÷òè âñè÷êè äðåâíè êàëåíäàðè íà êóëòóð-
íèòå íàðîäè. Íå òàêà ÿñåí îáà÷å èçãëåæäà âúïðîñúò îò-
íîñíî áðîÿ íà äíèòå è ìåñåöèòå. Èçîáèëèåòî íà ãðåøêè è
äâóñìèñëèÿ â òåêñòà ïîðàæäà èçâåñòíè çàòðóäíåíèÿ ïðè
ðåøàâàíåòî ìó, íî âúïðåêè òîâà ðåøåíèå íå ëèïñâà. Îò
åäíà ñòðàíà, ñå òâúðäè, ÷å ìåñåöèòå èìàò ïî òðèäåñåò äíè.
Òàêà íàïðèìåð â ò. 5 íà 81-âà ãëàâà ñå êàçâà, ÷å ñëúíöåòî
ìèíàâà „ïðåç ðàçëè÷íèòå âðàòè â ïðîäúëæåíèå íà 30 äíè“
è íà ïðúâ ïîãëåä êàòî ÷å ëè ñ òîâà âúïðîñúò å èç÷åðïàí.
Åòî çàùî å ïîâå÷å îò ñòðàííî, ÷å îùå â ñúùîòî èçðå÷å-
íèå ñå ïîâäèãà äóìà çà „÷åòèðèòå äîïúëíèòåëíè äíè“ è
âåðîÿòíî ÷óâñòâàéêè ïîëó÷åíîòî äâóñìèñëèå, àíîíèìíè-
ÿò àâòîð çàïî÷âà äà ãîâîðè çà „ãîëÿìîòî íåâåäåíèå îò-
íîñíî òåçè äíè“. Âúïðîñúò íå ñå ðåøàâà è îò ïîäðîáíèòå
äàííè çà ïðîäúëæèòåëíîñòòà íà âðåìåòî, ïðåç êîåòî ñëúí-
öåòî ìèíàâà ïðåç âñÿêà îò äâàíàäåñåòòå âðàòè, ïîñî÷åíè
â ãë. 71. Òóê â îñåì îò ñëó÷àèòå å ïîñî÷åíî, ÷å ïúòÿò ìó
îáõâàùà 30 äíè è ñàìî â åäèí, ïðåäè VI ìåñåö, òîçè ïåðè-
îä ïðîäúëæàâà 31 äíè. Ïðè îñòàíàëèòå òðè ìåñåöà — VII,
VIII è ÕI, áðîÿò íà äíèòå íå å óêàçàí èçðè÷íî. Òåçè òðè
ìåñåöà îáà÷å ñà ðàçïðúñíàòè òâúðäå íåðàâíîìåðíî ñðåä
îñòàíàëèòå è íå ñúçäàâàò ñ òÿõ íÿêàêâà îáùà ñèñòåìà. Ïðè
òîâà ïîëîæåíèå èçãëåæäà ïî-âåðîÿòíî åäíîêðàòíîòî ñïî-
ìåíàâàíå íà ìåñåö ñ 31 äíè äà å áèëî ïîãðåøíî, îòêîëêî-
òî äîïóñêàíåòî çà ÷åòèðè ìåñåöà ñ ïî 31 äíè. Ëîãè÷íî å
äà äîïóñíåì, ÷å âñè÷êèòå äâàíàäåñåò ìåñåöà ñà ñ ïî 30
äíè, à îñòàíàëèòå ÷åòèðè äíè ñà èçâåäåíè îò ìåñåöèòå è
ïîäîáíî íà „íóëåâèÿ“ äåí ïðåäñòàâëÿâàò ñàìîñòîÿòåëíè

„ñåçîííè“ äíè. Òîâà äîïóñêàíå íàòåæàâà îùå ïîâå÷å îò
îïðåäåëÿíåòî íà îáñúæäàíèòå äíè êàòî „ìåæäèííè“ (74 —
1) èëè „äîïúëíèòåëíè“ (81 — 5 è 11). Ñúùî è îò òâúðäåíè-
åòî, ñïîðåä êîåòî „...òåçè äíè, êîèòî ñúâñåì íå ñà ñúñòàâ-
íà ÷àñò íà ãîäèíàòà“ (74 — 2). Âñå â ñúùàòà ïîñîêà íè âîäè
è êàçàíîòî, ÷å: „×åòèðè îò òÿõ (äíè)... ðàçäåëÿò ãîäèíàòà
íà ÷åòèðè ÷àñòè. Ñëåäâàò äðóãèòå äâàíàäåñåò...“ (81-11),
îò êîåòî èçëèçà, ÷å âåäíúæ ñà íàëèöå ÷åòèðè, ÿâíî ñåçîí-
íè çâåçäè-âîäà÷è, è âòîðè ïúò — îùå äâàíàäåñåò. Ïîäðàç-
áèðà ñå, ÷å ñåçîííèòå çâåçäè-âîäà÷è ñà íåùî ñàìîñòîÿ-
òåëíî è íå âëèçàò â áðîÿ íà ìåñå÷íèòå. Èçîáùî òèÿ ÷åòè-
ðè äíè, èçãëåæäà, ñà ïðåäñòàâëÿâàëè èñòèíñêè ïðîáëåì çà
ïðåäñòàâèòå íà äðåâíèòå þäåè, çàùîòî íà íÿêîëêî ìåñòà
â òåêñòà ñúñòàâèòåëÿò îáðúùà âíèìàíèå íà òîâà, ÷å „Õî-
ðàòà ñå ìàìÿò, ùî ñå îòíàñÿ äî òåçè äíè, òå òðÿáâà äà ñå
îòíàñÿò äî òåçè íåáåñíè ñâåòèëà, çà äà ãè îáÿñíÿò...“ (74 —
3) èëè ÷å „Õîðàòà ñà â ãîëÿìî íåâåäåíèå îòíîñíî òåçè
äíè...“ (81 — 6).
Ðåøåíèå íà âúïðîñà, êàêòî îòáåëÿçàõìå âå÷å, ñúùåñò-
âóâà. È òî èçëèçà îò åäíî äðóãî, íå ïî-ìàëêî îáúðêàíî íà
ïðúâ ïîãëåä òâúðäåíèå, ñâúðçàíî ñúñ ñúùèòå òåçè ÷åòèðè
ïðîáëåìíè äíè.  ò. 3 îò ãëàâà 74 ñå êàçâà: „... ïîíåæå
åäèí îò òÿõ (îò ÷åòèðèòå äíè) ñå ïðèáàâÿ íà ïúðâàòà âðà-
òà, âòîðèÿò íà òðåòàòà, åäèí äðóã íà ÷åòâúðòàòà è ïîñëåä-
íèÿò íà øåñòàòà âðàòà“. ×å íå ñå îòíàñÿ çà ãðåøêà, à íàï-
ðîòè⠗ çà òâúðäåíèå, íîñåùî ñúùåñòâåíà è öåííà èíôîð-
ìàöèÿ, àâòîðúò íè óáåæäàâà ñ äîñëîâíîòî ìó ïîâòîðåíèå
ìàëêî ïî-äîëó (81 — 6). Íåÿñíîòèòå îêîëî òîâà òâúðäåíèå
ïðîèçëèçàò íàé-âå÷å îò ïðèâèäíàòà ëèïñà íà ñèñòåìàòè÷-
íîñò â óêàçàíèÿ ðåä íà âðàòèòå: ïúðâà — òðåòà — ÷åòâúðòà
— øåñòà. Íåêà îáà÷å ïîãëåäíåì òàáëèöàòà. Êàêòî áåøå
èçòúêíàòî, ñëúíöåòî çàïî÷âà äâèæåíèåòî ñè îò IV âðàòà,
êàòî ìèíàâà ïðåç íåÿ çà 30 äíè. Çàòîâà íåêà ïîãëåäíåì
îòíîâî ÷åòâúðòàòà âðàòà, íî ïðè ïîâòîðíîòî ìó ìèíàâà-
íå ïðåç íåÿ, ïî âðåìå íà VI ìåñåö. Óñòàíîâÿâà ñå, ÷å èìåí-
íî ïðåç òîçè øåñòè ìåñåö ñëúíöåòî èçìèíàâà ñâîÿ íåáå-
ñåí ïúò çà 31 äíè. Íåùî ïîâå÷å, òîâà å åäèíñòâåíèÿò ìå-
ñåö, çà êîéòî èçðè÷íî ñå òâúðäè, ÷å å ñúñòàâåí îò 31 äíè
(71 — 24). È òî÷íî êàòî òàêúâ áèõìå ìîãëè äà ãî ïðèåìåì
êàòî îïîðåí ïóíêò çà ñëåäâàùîòî ñè ïðåñìÿòàíå. Íåêà,
ïîñòàâÿéêè òàçè âðàòà çà èçõîäíà òî÷êà, äà òðúãíåì îò
íåÿ è ïîòúðñèì íîìåðàòà íà ìåñåöèòå, ñúîáðàçíî íîìå-
ðàòà íà âðàòèòå, ïîñî÷åíè â òåêñòà. Òàêà, òðúãâàéêè îò
ïîñî÷åíàòà IV âðàòà (øåñòè ìåñåö), èçëèçà, ÷å âðàòèòå ñ
åäèí ïðèáàâåí äåí ñà êàêòî ñëåäâà: ÷åòâúðòà — ïúðâà —
òðåòà — øåñòà. Òîåñò äîñòèãàìå äî âðàòè ñúñ ñúùèòå êàòî
óêàçàíèòå íîìåðà, ñàìî ÷å â äðóãà íà ïîñî÷åíàòà ïîñëå-
äîâàòåëíîñò. Çà íàñ îáà÷å å äàëå÷ ïî-âàæíî äà çíàåì, ÷å
óêàçàíèòå ìåñåöè ñ ïî 31 äíè ñúâñåì íå ñà ñëó÷àéíè. Îêàçâà
ñå, ÷å ïîäîáíî íà áúëãàðñêèÿ áèòîâ êàëåíäàð è â èçñëåä-
âàíèÿ êàëåíäàð ìåñåöèòå ñ ïî 31 äíè ñà ñàìî òåçè, êîèòî
íà÷åâàò ÷åòèðèòå ãîäèøíè ñåçîíà. À òîâà ñà ñúùèòå îíå-
çè ìåñåöè, â êîèòî ñå íàìèðàò è îñîáåíèòå òî÷êè íà ãíî-
ìîíà — òî÷êèòå íà çèìíîòî è ëÿòíîòî ñëúíöåñòîÿíèå è íà
ïðîëåòíîòî è åñåííîòî ðàâíîäåíñòâèå.
È òàêà ñòðóâà ñè äà ðåçþìèðàìå íàêðàòêî óñòàíîâå-
íîòî äîòóê. Êàëåíäàðúò ⠄Êíèãà íà Åíîõ“ ïðèòåæàâà ãî-
äèíà îò 364 äíè, ðàçäåëåíè â ÷åòèðè åäíàêâè ïî ïðîäúë-
æèòåëíîñòòà ñè ñåçîíà îò ïî äåâåòäåñåò è åäèí äåí. Îò
äðóãà ñòðàíà, ãîäèíàòà èìà äâàíàäåñåò ìåñåöà, êàòî òåçè,
ÀÂÈÒÎÕÎË
îò êîèòî çàïî÷âàò ñåçîíèòå, ñúäúðæàò ïî 31 äíè, à îñòà-
íàëèòå — ïî 30.
Âèäíî å, ÷å òàêà îïèñàíèÿò ⠄Êíèãàòà íà Åíîõ“ êà-
ëåíäàð ïî íèùî íå ñå îòëè÷àâà äîòóê îò áúëãàðñêèÿ áè-
òîâ êàëåíäàð. Ïðè ïúðâèÿ îáà÷å å íàëèöå è îùå åäíà îñî-
áåíîñò, êîÿòî áè ìîãëà äà âíåñå èçâåñòíî ñìóùåíèå. Ñòà-
âà äóìà çà òîâà, ÷å êàòî íà÷àëî íà ãîäèøíèÿ ñëúí÷åâ õîä
ñå ñî÷è íå ïúðâàòà, à ÷åòâúðòàòà âðàòà, êîÿòî ñúîòâåòñò-
âà íà àïðèë, äîêàòî íàøàòà ãîäèíà çàïî÷âà îò ìåñåöà íà
ñâèíÿòà, ò.å. îò ÿíóàðè. Íåêà ðàçãëåæäàìå ïî-çàäúëáî÷å-
íî âúçíèêíàëèÿ ïðîáëåì. Ñúùåñòâóâà ëè ðàçóìåí èçõîä
çà íåãîâîòî ðåøàâàíå?
Îêàçâà ñå, ÷å â òîçè ñëó÷àé èçõîä ñúùåñòâóâà è òîé ñå
îòêðèâà íàé-íåî÷àêâàíî â ñòàòèÿòà íà Òà÷î Òà÷å⠄Áúë-
ãàðñêîòî âåçìî è Èçòîêúò“ (6), ïîñâåòåíà íà ïðîèçõîäà íà
èñòîðèÿòà íà áúëãàðñêàòà åëáåòèöà. Êàòî ÿ ñâúðçâà ñ äðåâ-
íîêèòàéñêàòà êóëòóðà, êúäåòî åëáåòèöàòà å äîñòèãíàëà
ñâîåòî íàé-âèñîêî ðàçâèòèå, àâòîðúò îòêðèâà, ÷å òÿ ñèì-
âîëèçèðà çàâèäíèòå àñòðîíîìè÷åñêè ïîçíàíèÿ íà äðåâíè-
òå äàëåêîèçòî÷íè íàðîäè: êèòàéöè, õóíè è ïð., âêëþ÷è-
òåëíî è íà äðåâíèòå áúëãàðè. Â òåõíèòå ôèëîñîôñêè ïðèí-
öèïè è êîñìîãîííè ïðåäñòàâè ïúðâîåëåìåíòèòå, ñâúðçà-
íè ñúñ ñâåòîâíèòå ïîñîêè è ãîäèøíèòå âðåìåíà, ñúñòàâÿò
ò.íàð. àëõèìè÷íè êðúãîâðàòè, êîèòî â çàâèñèìîñò îò íà-
÷èíà íà ïîäðåäáàòà ñè áèâàò òðè âèäà. Èìåííî òåçè çàâè-
ñèìîñòè îïðåäåëÿò åäíî äâîéñòâåíî ñõâàùàíå çà íà÷àëî-
òî íà ãîäèíàòà: âåäíúæ, êîãàòî òÿ çàïî÷âà îò ïîñîêà ñåâå-
ðîèçòîê, è âòîðè ïúò, êîãàòî íà÷àëîòî £ ñå íàìèðà íà ñå-
âåðîçàïàä. Òàêà äðåâíèòå àçèàòñêè íàðîäè ñà ðàçëè÷àâà-
ëè åäíà àñòðîíîìè÷åñêà èëè íàðå÷åíà îùå ðåëèãèîçíà ãî-
äèíà, êîÿòî çàïî÷âà îò ïúðâèÿ çèìåí ìåñåö — ìåñåöà íà
ñâèíÿòà, è âòîðà — çåìåäåëñêà èëè ãðàæäàíñêà ãîäèíà, ÷è-
åòî íà÷àëî ñúâïàäà ñ ïðîëåòòà. Óñòàíîâÿâàéêè è èçñëåä-
âàéêè òàçè äâîéñòâåíîñò, Ñîñþð ÿ îòäàâà íà ðàçëè÷èÿòà â
ïðèíöèïèòå, çàëåãíàëè â äâàòà êðúãîâðàòà, âúðõó êîèòî
ñà èçãðàäåíè äâàòà òèïà ãîäèíè: àñòðîíîìè÷åñêàòà — âúð-
õó ñëúí÷åâèÿ ïðèíöèï, à çåìåäåëñêàòà — âúðõó åäèí ïî-äðå-
âåí ëóííî-àêðîíè÷åí ïðèíöèï. Âàæíî å äà ñå çíàå, ÷å òîçè
ïî-ñòàð âòîðè ïðèíöèï ïîðàäè àñòðîíîìè÷åñêè ñúîáðà-
æåíèÿ å áèë âúçìîæåí åäèíñòâåíî ïðåäè ÕÕIV â.ïð.Õð.
À òîâà îçíà÷àâà, ÷å êîðåíèòå ìó òðÿáâà äà ñå òúðñÿò äà-
ëå÷ ïî-íàçàä âúâ âðåìåòî.
Îò êàçàíîòî ñëåäâà, ÷å â åäíà äúëáîêà äðåâíîñò îòï-
ðåäè 24-îòî ñòîëåòèå ïð.Õð. íÿêîè äàëåêîèçòî÷íè íàðî-
äè, â òîâà ÷èñëî è áúëãàðèòå, ñà ïîçíàâàëè è ïîëçâàëè
êàëåíäàð, ãîäèíàòà â êîéòî å çàïî÷âàëà íå îò çèìàòà, à îò
ïúðâèÿ ìåñåö íà ïðîëåòòà — àïðèë. Òî÷íî îòòàì, îòêúäå-
òî å ïîñî÷åíî, ÷å çàïî÷âà ãîäèíàòà è â êàëåíäàðà îò „Êíè-
ãà íà Åíîõ“. Âïðî÷åì íå ñå ëè îòêðèâàò ñâåäåíèÿ çà âëèÿ-
íèåòî íà ëóíàòà âúðõó ãîäèíàòà è ïðè íåáåñíèÿ êàëåíäàð
íà ñâåòèÿ àíãåë Óðèåë? È íå ñâèäåòåëñòâà ëè òî÷íî çà
ñúùîòî òâúðäåíèåòî, ÷å ãîäèíàòà ñå îïðåäåëÿ îò äâèæå-
íèåòî íà ñëúíöåòî èëè íà ëóíàòà (73 — 16)? Èëè ÷å è ëóíà-
òà ìèíàâà ïðåç ñúùèòå âðàòè, ïðåç êîèòî ìèíàâà è ñëúí-
öåòî (71 — 4)?
Ñúîáðàçÿâàéêè ñå ñ êàçàíîòî, òðÿáâà äà îòáåëåæèì,
÷å è òàçè ïîñëåäíà îñîáåíîñò íà êàëåíäàðà ⠄Êíèãà íà
Åíîõ“ íå âëèçà â ïðîòèâîðå÷èå ñ õèïîòåçàòà çà áëèçêîòî
ñõîäñòâî ìåæäó îïèñàíèÿ è áúëãàðñêèÿ áèòîâ êàëåíäàð.
Íàïðîòèâ, â íåéíî ëèöå ñðåùàìå åäíî íîâî è îùå ïî-
183
 ÀÂÈÒÎÕÎË
êàòåãîðè÷íî ñâèäåòåëñòâî çà òîâà ñõîäñòâî. Äîðè íåùî
ïîâå÷å — òÿ î÷åðòàâà åäíà òâúðäå øèðîêà ãåîãðàôèÿ íà
ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà íàøèÿ áúëãàðñêè êàëåíäàð, îáõâà-
ùàùà òåðèòîðèèòå ìåæäó Ñðåäèçåìíî ìîðå è Òèõèÿ îêå-
àí. Çàùîòî, àêî äîñåãà çíàåõìå çà âðúçêèòå íà áúëãàðñêèÿ
è êèòàéñêèÿ áèòîâ êàëåíäàð, îòñåãà íàòàòúê áèõìå ìîãëè
äà îáñúæäàìå è äðóãà íåãîâà âðúçêà. Åòî çàùî ïðèäîáèâà
àêòóàëíîñò âúïðîñúò çà ïðîèçõîäà íà êàëåíäàðà îò „Êíè-
ãà çà Åíîõ“.
Ìíîçèíà èçñëåäîâàòåëè ñà ñêëîííè äà òúðñÿò êîðåíè-
òå íà ñàìèÿ àïîêðèâ â äàëå÷ ïî-äúëáîêà äðåâíîñò, îòêîë-
êîòî ìó ñå ïðèïèñâà äíåñ. Íåñëó÷àéíî íÿêîè ñâúðçâàò îá-
ðàçà íà Åíîõ ñ ïåðñîíàæè îò øóìåðñêàòà èñòîðèÿ è ìèòî-
ëîãèÿ. Íèå îáà÷å îòêðèâàìå è âòîðà, îùå ïî-ïîêàçàòåëíà
âðúçêà, ïðè òîâà îòíàñÿùà ñå äî ñàìèÿ êàëåíäàð. Ñòàâà
äóìà çà ïîñî÷åíîòî ñúîòíîøåíèå äåí/íîù, êîåòî â åêñò-
ðåìàëíèòå ñè ñòîéíîñòè äîñòèãà 2:1. Òî÷íî òàêîâà ñúîò-
íîøåíèå íàìèðà Ë. Çàéäëåð â åäèí îò âàðèàíòèòå íà íàé-
äðåâíèÿ âàâèëîíñêè êàëåíäàð, ñúùåñòâåíî îòëè÷àâàù ñå
îò ïî-êúñíèòå êàëåíäàðè, îñòàíàë îùå îò øóìåðñêè âðå-
ìåíà (7). Âñå â òàÿ ïîñîêà ùå íè ñå äà îòáåëåæèì è åäèí
ìàëêî ïîçíàò, íî âïå÷àòëÿâàù ôàêò. Òîâà, ÷å íàé-çàáåëå-
æèòåëíèÿò ãåðîé â øóìåðñêàòà èñòîðèÿ è ìèòîëîãèÿ íî-
ñè íàçâàíèå, ïî÷òè ñúâïàäàùî ñ áúëãàðñêîòî åòíè÷åñêî
èìå — Áèëãà. Çàùîòî èìåòî, ñ êîåòî òîé å äîñòèãíàë äî
íàñ, Ãèëãàìåø, ïðåäñòàâëÿâà ñåìèòñêàòà òðàíñôîðìàöèÿ
íà øóìåðñêîòî Áèëãà-ìåñ (8). Êîëêîòî äî íåãîâàòà âòîðà
ñúñòàâêà „ìåñ“, òÿ ÿâíî å îòäåëåíà îò ñúùèíñêîòî èìå è
âåðîÿòíî óêàçâà íåãîâèÿ ïî-îñîáåí ïðîèçõîä è çíà÷åíèå,
íàìåêâàéêè çà ïî-êúñíèÿ „ìåñèÿ“ ó þäåèòå. Îò âòîðà ñòðà-
íà, å èçâåñòíî, ÷å òîé å è èñòîðè÷åñêà ëè÷íîñò — ïåòè âëà-
äåòåë îò ïúðâàòà äèíàñòèÿ íà øóìåðñêèÿ ãðàä Óðóê. Òîâà
íàçâàíèå îáà÷å ñå îêàçâà îòíîâî ñåìèòñêèÿò ïðîèçãîâîð
íà øóìåðñêîòî Óíóã (óíóã = öåíòúð, ñòîëèöà) (9). Íî ñà-
ìèòå íèå áÿõìå óíóãóðè-îíóãóðè. Êîëêîòî ïúê äî íàé-áëèç-
êèòå ðîäñòâåíè äî îíóãóðèòå — óòèãóðè è êóòðèãóðè, òåõ-
íèòå èìåíà òâúðäå ìíîãî íàïîìíÿò çà ñúñåäíèòå íà øó-
ìåðèòå ãóòèè è êóòèè. Àêî êúì êàçàíîòî äîïúëíèì âïå-
÷àòëÿâàùèòå ïî ìàùàáèòå ñè åçèêîâè ïàðàëåëè è àñòðî-
íîìè÷åñêè ïîçíàíèÿ, êàêòî è äúëáîêèòå ñõîäñòâà â áúë-
ãàðñêàòà è â øóìåðñêàòà äúðæàâíà óðåäáà è òèòóëíèòå ñèñ-
òåìè, à ñúùî è ðåëèãèîçíî-êóëòîâèòå èì ïðåäñòàâè, çà-
äúëáî÷åíî èçñëåäâàíè îò Ïåòúð Äîáðåâ, ùå ñå óáåäèì,
÷å âúïðîñúò çà âðúçêèòå ìåæäó äðåâíèòå íè ïðàäåäè è øó-
ìåðèòå åäâà ëè å ñëó÷àåí. Òîé îáà÷å íå å îñíîâåí çà ïðåä-
ëàãàíàòà ðàáîòà âúïðîñ è òóê íÿìà äà áúäå ðàçãëåæäàí
çàäúëáî÷åíî. Èñêàøå íè ñå åäèíñòâåíî äà ãî äîêîñíåì,
çà äà ìàðêèðàìå ãðàíèöèòå, êúäåòî å øåñòâàë áúëãàðñêè-
ÿò áèòîâ êàëåíäàð. Òàêà, ïðîñëåäÿâàéêè ãî íàçàä âúâ âðå-
ìåòî, óñòàíîâÿâàìå, ÷å ïúòåêèòå íà íàøèòå äåäè è òåõíè-
ÿò áèòîâ êàëåíäàð ìèíàâàò ïî Ïðè÷åðíîìîðèåòî êúì Ïðè-
êàâêàçèåòî è Ïîâîëæèåòî, êðúñòîñâàò Ñðåäíà è Öåíòðàë-
íà Àçèÿ ÷àê äî Äàëå÷íèÿ èçòîê è îãðåíè îò ïàëåùîòî ñëúí-
öå íà Ïàëåñòèíà è Þæíà Ìåñîïîòàìèÿ, äîñòèãàò ñàìèÿ
Øóìåð — ëþëêàòà íà ñâåòîâíàòà öèâèëèçàöèÿ.
 çàêëþ÷åíèå íà èçñëåäâàíåòî ñè äúëæèì äà îáúðíåì
ñïåöèàëíî âíèìàíèå âúðõó ñëåäíèòå íÿêîëêî èçâîäà:
1. Îïèñàíèÿò ⠄Êíèãà íà Åíîõ“ êàëåíäàð íå áè
ìîãúë äà å òâúðäåíèå íà åâðåéñêèÿ íàðîä. Íåãîâèòå
184
ïàðàìåòðè íåäâóñìèñëåíî ãîâîðÿò, ÷å òîé îòðàçÿâà
ãåîãðàôñêà ðåàëíîñò, ÷óæäà íà íåãîâàòà èñòîðèÿ.
Ñúîòíîøåíèåòî äåí/íîù òâúðäå êàòåãîðè÷íî ñî÷è îáëàñ-
òèòå íà 47-èÿ è 48-èÿ ïàðàëåë ñåâåðíà øèðèíà. Çà ñúùîòî
ñâèäåòåëñòâàò äàííèòå çà ÷åòèðèòå ðàâíîïðîäúëæèòåëíè
ñåçîíà, çèìíèÿò îò êîèòî å äåêîäèðàí ñ êëàñè÷åñêèòå ñíå-
ãîâàëåæè è çàëåäÿâàíèÿ, íåòèïè÷íè çà Ïàëåñòèíà èëè Ìå-
ñîïîòàìèÿ (75 — 10; 76 — 4).
Õàðàêòåðúò íà ãðåøêèòå â òåêñòà íà „Êíãà íà
Åíîõ“ ñâèäåòåëñòâà, ÷å îïèñàíèÿò êàëåíäàð è ñàìà-
òà ïðèðîäíà ðåàëíîñò ñà áèëè òâúðäå ÷óæäè è íå-
ïîçíàòè çà þäåéñêèòå àâòîðè, ñúñòàâèòåëè èëè ïðå-
ïèñâà÷è íà àïîêðèôà. Ñúùîòî ñå ïîòâúðæäàâà è îò ñà-
ìèÿ ìó ñþæåò, ðàçâèâàù ñå íà íåáåòî. Òîâà ïðåäñòàâëÿâà
äèðåêòíî óêàçàíèå è ïðèçíàíèå, ÷å âñè÷êî îïèñàíî å íå-
ùî âúíøíî è ÷óæäî çà àâòîðèòå ìó.
2. Âñè÷êè îñîáåíîñòè íà òîçè êàëåíäàð ñúâïàäàò
ñ õàðàêòåðèñòèêèòå íà áúëãàðñêèÿ áèòîâ êàëåíäàð.
Òîçè ôàêò ïîâäèãà ñìåëàòà õèïîòåçà çà òÿõíàòà
èäåíòè÷íîñò.
3. Ïðîëåòíîòî íà÷àëî íà ãîäèíàòà â êàëåíäàðà îò
„Êíèãà íà Åíîõ“ ïîñòàâÿ ìîñò ìåæäó èçñëåäâàíèÿ êàëåí-
äàð è ëóííî-àêðîíè÷íèÿ êàëåíäàð íà äàëåêîèçòî÷íèòå íà-
ðîäè îòïðåäè 24-îòî ñòîëåòèå ïð.Õð. è ïî òîçè íà÷èí ñâúð-
çâà îùå âåäíúæ ïúðâèÿ ñ áúëãàðñêèÿ áèòîâ êàëåíäàð.
4. Ïîñî÷åíèòå êàëåíäàðà îò „Êíèãà íà Åíîõ“ ñúîòíî-
øåíèÿ äåí/íîù ãî ñâúðçâàò è ñ íàé-äðåâíèÿ àñèðèéñêè êà-
ëåíäàð, çàèìñòâàí îò êàëåíäàðà íà äðåâåí Øóìåð. Òîâà
ïîâäèãà îùå âåäíúæ õèïîòåçàòà çà âëèÿíèåòî íà øóìåðñ-
êàòà âúðõó áúëãàðñêàòà êóëòóðà.
5. Ñúáèòèÿòà ⠄Êíèãà íà Åíîõ“ è îáñòîÿòåëñò-
âîòî, ÷å Åíîõ å äÿäî íà ëåãåíäàðíèÿ Íîé, óäîñòîâå-
ðÿâàò, ÷å è îïèñàíèÿò êàëåíäàð å îò âðåìåòî ïðåäè
ïîòîïà. Êàòî çíàåì, ÷å ñàìèÿò ïîòîï ñå äàòèðà îêî-
ëî 11 650 ã.ïð.Õð. ñëåäâà,÷ å êàëåíäàðúò ⠄Êíèãà íà
Åíîõ“ å îò îùå ïî-äðåâíè âðåìåíà (10).
Ëèòåðàòóðà:
1. Éîðäàí Âúë÷åâ. Êàëåíäàð è ñëîâî, èçä. „Áúëãàðñêè
ïèñàòåë“, Ñ., 1986.
2. Éîðäàí Âúë÷åâ. Êàëåíäàð è õðîíîëîãèÿ, èçä. „Ëå-
òîïèñè“, Ñ., 1994.
3. Çëàòêî Äèìèòðîâ. Ïðàáúëãàðèòå è òÿõíàòà ìèñèÿ
õðîíîñ, â. „Íàðîäåí áóäèòåë“, áð. 1 (18), ãîä. IV, 1995.
4. Ðîáåð-Æàí Âèêòîð. Áîã è áîãîâåòå ñà áèëè õîðà, èçä.
„Îԓ, Ñ., 1982.
5. Ñ. Àâåðèíöåâ, Â. Èâàíîâ. Åíîõ, Ìèôû íàðîäîâ ìè-
ðà, Ñîâåòñêàÿ ýíöèêëîïåäèÿ, Ì., 1987.
6. Òà÷î Òàíåâ. Áúëãàðñêîòî âåçìî è Èçòîêúò, ñï. „Àâè-
Òîõîë“, êí. 3 è 4, 1995 ã.
7. Ñòåôàí Íèêèòîâ. Äðåâíèòå öèâèëèçàöèè — çàãàäêè,
õèïîòåçè, íàõîäêè, èçä. „Ä-ð Ï. Áåðîí“, Ñ., 1986.
8. Â. Àôàíàñüåâà. Ãèëüæàìåø. Ìèôû íàðîäîâ ìèðà,
Ñîâåòñêàÿ åíöèêëîïåäèÿ, Ì., ò. 1, 1987.
9. Áîëüøàÿ ñîâåòñêàÿ ýíöèêëîïåäèÿ, III èçä., ò. 27, Ìîñ-
êâà.
10. Àëåêñàíäúð Ãîðáîâñêè. Çàãàäêè íà íàé-äðåâíàòà èñ-
òîðèÿ, 1979.

ÁÅÇÑÌÚÐÒÍÀÒÀ ÁÚËÃÀÐÑÊÀ ÈÑÒÎÐÈß
ÀÍÄÐÅÉ À. ÂÚÍÃÅÂ
Êîãàòî ïðåç IÕ âåê êíÿç Áîðèñ (Ìèõàèë) íàëàãà â Äó-
íàâñêà Áúëãàðèÿ õðèñòèÿíñòâîòî, çàïî÷âà åäíî ïîñëåäî-
âàòåëíî çàãóáâàíå íà íàé-äðåâíèòå áúëãàðñêè êíèãè. Íå-
èçâåñòåí áðîé îò òÿõ áèâàò óíèùîæåíè êàòî åçè÷åñêè.
(Âïðî÷åì òàÿ õàðàêòåðèñòèêà íà õðèñòèÿíñòâîòî — äà
óíèùîæàâà êóëòóðíî-èñòîðè÷åñêîòî íàñëåäñòâî íà äðó-
ãèòå íàðîäè — íå å íåïîçíàòà â ñâåòîâåí ìàùàá). Íÿêîè
êíèãè áèâàò ñïàñåíè îò äðóãèòå ÷àñòè íà áúëãàðñêàòà íà-
ðîäíîñò, à äðóãè, êàêòî çíàåì, ïîïàäàò ïî-êúñíî ïîä çëî-
íàìåðåíèòå óäàðè íà ãúðöè è ïðî÷åå íåïðèÿòåëè íà áúë-
ãàðùèíàòà.
Çà ðàçëèêà îò äóíàâñêèòå áúëãàðè âîëæêèòå äîðè è ñëåä
ñìÿíàòà íà áúëãàðñêàòà ñè âÿðà (â Òàíãðà) ñ èñëÿìñêà çà-
ïàçâàò äðåâíèòå áúëãàðñêè êíèãè. Íÿêîè îò òÿõ òå ãðèæ-
ëèâî ñúõðàíÿâàò äî íàøè äíè âúïðåêè âñè÷êè áåäè è òðóä-
íîñòè, êîèòî ñà ïðåæèâåëè.
Åäíà òàêàâà êíèãà „Øàí êèçè äàñòàíè“ („Ñêàçàíèå çà
äúùåðÿòà íà Øàí“, íàïèñàíà â êðàÿ íà IÕ âåê îò áúëãàðñ-
êèÿ ïîåò Ìèêàèë Áàùó, ïðåäñòîè â ñêîðî âðåìå äà âèäè
áÿë ñâÿò è â Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ. Âîëæêèòå áúëãàðè äîñå-
ãà ñà óñïåëè äà ÿ èçäàäàò â Óêðàéíà è â Òóðöèÿ, à áëàãîäà-
ðåíèå íà òðóäà íà Ãåîðãè Êîñòîâ ïî ïðåâåæäàíåòî £ ìî-
æåì äà ñå íàäÿâàìå âå÷å äà ÿ âèäèì è ó íàñ.
Áèõ èñêàë äà ðàçêàæà ïî-ïîäðîáíî çà äðóãà êíèãà, çà-
ïàçåíà îò íàøèòå âîëæêè ñúáðàòÿ — „Äæàãôàð òàðèõè
(„Èñòîðèÿòà íà Äæàãôàð“).  ìíîãî îòíîøåíèÿ òà íàä-
ìèíàâà ïî ñòîéíîñò èñòîðèÿòà íà Ïàèñèé Õèëåíäàðñêè —
ìîæå áè íàé-âå÷å çàùîòî å äîìàøíà áúëãàðñêà èñòîðèÿ,
à íå å ñúáèðàíà ïî ñâåäåíèÿ îò ñðåäèòå íà ÷óæäè èëè äî-
ðè âðàæåñêè ïëåìåíà è íàðîäè.
Ïðåç 1680 ã. (ò.å. îêîëî 80 ãîäèíè ïðåäè Ïàèñèé) åäèí
îò âîäà÷èòå íà âîëæêèòå áúëãàðè — ñåèäúò Äæàãôàð — ïî-
ðú÷âà íà ñåêðåòàðÿ íà ñâîÿòà êàíöåëàðèÿ (áàõøè) Èìàí
äà ñúáåðå áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ. Ñ áëàãîäàðíîñò ìîæåì
äà îòáåëåæèì, ÷å â ðåçóëòàò ñå å ïîëó÷èë åäèí çíà÷èòå-
ëåí ïî îáåì (è çàñåãà íåîöåíèì ïî ñòîéíîñò) ñáîðíèê,
ñúáðàë ñâåäåíèÿ è ëåãåíäè îò íàèñòèíà äúëáîêà äðåâíîñò.
Ïî âñÿêà âåðîÿòíîñò ñåèäúò å ðàç÷èòàë ïîñðåäñòâîì òèÿ
ñâåäåíèÿ äà ïîâäèãíå ñàìîñúçíàíèåòî è îñâîáîäèòåëíè-
òå ñòðåìåæè íà áúëãàðèòå (ñëåä 1584 ã. âîëæêèòå áúëãàðè
îêîí÷àòåëíî ïîïàäàò ïîä âëàñòòà íà Ðóñèÿ, ïðè êîåòî Èâàí
Ãðîçíè íå ïðîïóñêà äà èçáèå 400 000 áúëãàðè, òâúðäåéêè,
÷å òîâà áèëè òàòàðè è ÷å ñè îòìúùàâàë çà òàòàðñêîòî ðîá-
ñòâî). Äåéñòâèòåëíî ïðåç 1681 ã. ñåèäúò óñïÿâà äà âäèãíå
áúëãàðèòå íà âúñòàíèå ñ öåë âúçñòàíîâÿâàíå íà áúëãàðñ-
êàòà äúðæàâíîñò (ðóñêèòå âîéñêè ïîòóøàâàò âúñòàíèåòî
ïðåç 1683 ã.) Íî îñâîáîäèòåëíèòå áîðáè íà íàøèòå ñúá-
ðàòÿ ïî Âîëãà è Êàìà ñà òåìà çà äðóã ðàçêàç...
Ìîæå áè íàé-ñòðàøíè êàêòî çà êóëòóðíî-èñòîðè÷åñ-
êîòî íàñëåäñòâî, òàêà è çà ñàìàòà íàðîäíîñò íà âîëæêèòå
áúëãàðè ñà ãîäèíèòå íà ñòàëèíèçìà. Ïðåç 1923 ã. âñè÷êè
îðãàíèçàöèè íà âîëæêèòå áúëãàðè (âêëþ÷èòåëíî è òèÿ, êî-
ÀÂÈÒÎÕÎË
èòî ñà ïîâÿðâàëè íà ïðîïàãàíäàòà íà áîëøåâèöèòå è ñà
ïîäêðåïÿëè áîðáàòà èì çà âëàñò â Ðóñèÿ) ñà çàáðàíåíè, à
âîäà÷èòå èì ñà èçïðàòåíè â íàé-ñòðàøíèòå êîíöåíòðàöè-
îííè ëàãåðè íà áîëøåâèøêà Ðóñèÿ (ñúùèòå, îò êîèòî ñå
„ó÷è“ Õèòëåð äâàéñåòèíà ãîäèíè ïî-êúñíî). Âñè÷êî, ñâúð-
çàíî ñúñ ñàìîòî ñúùåñòâóâàíå íà âîëæêèòå áúëãàðè êàòî
òàêèâà, å çàáðàíåíî. Áèáëèîòåêèòå èì ñà êîíôèñêóâàíè,
íàäãðîáíèòå èì ïëî÷è îòïðåäè 1000 ãîäèíè ñà íàòðîøà-
âàíè ñ òðàêòîðè è òàíêîâå çà ÷àêúë. Çàáðàíåíî èì å äà
ïèøàò íà èñòîðè÷åñêè óòâúðäèëàòà ñå âîëãî-áúëãàðñêà àç-
áóêà (áúëãàðñêè âàðèàíò íà àðàáèöàòà) è âñè÷êè êíèãè,
íàïèñàíè íà òàÿ àçáóêà â ïðîäúëæåíèå íà 11 âåêà, ñå ïðåñ-
ëåäâàò áåçìèëîñòíî (õîðàòà, äðúçíàëè äà óêðèÿò è ñúõðà-
íÿò ñâîèòå äðåâíè êíèãè, ñà ïîëó÷àâàëè íå ïî-ìàëêî îò
10-ãîäèøíè ïðèñúäè â êîíöåíòðàöèîííè ëàãåðè).
Òàêàâà êíèãà å è „Èñòîðèÿòà íà Äæàãôàð“. Òÿ å óêðè-
âàíà è ïàçåíà îò âàðâàðñêèòå ëàïè íà áîëøåâèøêèòå ñïå-
öèàëíè ñëóæáè, íî â êðàÿ íà êðàèùàòà ÍÊÂÄ ÿ íàìèðà.
Çà ùàñòèå ïàçèòåëÿò £ — Èáðàõèì Ì.-Ê. Íèãìàòóëëèí
(1916-1941) ïðåç òîâà âðåìå óñúðäíî å ïðåõâúðëÿë ñúäúð-
æàíèåòî £ íà ðóñêè åçèê. Ïîíåæå ñëóæèòåëèòå íà „îðãà-
íèòå“ íå ñà èìàëè íàðåæäàíå êàêâî äà ïðàâÿò ñ ðúêîïèñè
íà ðóñêè, òîÿ ïðåâîä å îöåëÿë è äî íàøè äíè. Ñàìèÿò Íèã-
ìàòóëëèí, êîãîòî íà÷àëîòî íà âîéíàòà ìåæäó Òðåòèÿ ãåð-
ìàíñêè ðàéõ è ÑÑÑÐ íàìèðà â Ïðèáàëòèêà, çàãèâà îùå â
íà÷àëîòî £...
Ñúêðîâèùåòî îñòàâà ïðè ìàéêàòà íà È. Íèãìàòóëëèí
— Ëàòèôà. Ïðåç 1966 ã., êîãàòî ïëåìåííèêúò íà Íèãìàòóë-
ëèí — Ôàðõàò Ã.-Õ. Íóðóòäèíîâ, ñå ïîäãîòâÿ äà ñëåäâà â
Êàçàíñêèÿ óíèâåðñèòåò, òÿ ìó ïðåäàâà ðúêîïèñèòå. „Èñ-
òîðèÿòà íà Äæàãôàð“ (êàêòî „Ñêàçàíèåòî çà äúùåðÿòà íà
Øàí“ è îùå íÿêîëêî êíèãè) ñà èçëîæåíè îò Íèãìàòóëëèí
íà ðóñêè â 14-15 òåòðàäêè. Ñúãëàñíî çàâåùàíèåòî íà áàáà
ñè ïðåç 1976 ã. Ô. Íóðóòäèíîâ íàñëåäÿâà áåçöåííîòî áúë-
ãàðñêî ñúêðîâèùå.
Ïðåç 80-òå ãîäèíè Íóðóòäèíîâ ñå îáðúùà êúì ÀÍ íà
ñúâåòñêèÿ ñúþç ñ ìîëáà äà ìó áúäàò ïðåäîñòàâåíè óñëî-
âèÿ çà èçäàâàíåòî íà èçëîæåíèå íà „Èñòîðèÿòà íà Äæàã-
ôàð“, íà êîÿòî ïîëó÷àâà èçäåâàòåëñêè îòãîâîð. Âçåë ðå-
øåíèå ñàì äà ñå çàåìå ñ èçäàâàíåòî íà ïðåãëåä íà ñúõðà-
íåíèòå òåêñòîâå, òîé çàïî÷âà èçëàãàíåòî èì. Ñêîðî îáà-
÷å è îöåëåëèòå äîñåãà òåêñòîâå ñà çàäèãíàòè (ìèñëÿ, ÷å
å ïðåäåëíî ÿñíî êîé áè ïðîÿâèë òàêúâ èíòåðåñ òî÷íî êúì
òèÿ ðúêîïèñè...) è íà Íóðóòäèíîâ ìó îñòàâàò ñàìî ÷àñò
îò ñîáñòâåíèòå ìó ïðåïèñè, ñúäúðæàùè îêîëî ïîëîâè-
íàòà îò èçëîæåíèåòî íà „Èñòîðèÿòà íà Äæàãôàð“ (à ñú-
ùî ãîëÿìà ÷àñò îò èçëîæåíèåòî íà „Ñêàçàíèåòî çà äú-
ùåðÿòà íà Øàí“).
Òàêàâà òåæêà è èçïúëíåíà ñúñ çëîñòíè ïîñåãàòåëñòâà
ñúäáà íà åäíè îò íàé-âàæíèòå áúëãàðñêè êíèãè — ñîáñòâå-
íè áúëãàðñêè èñòîðèè — íå îñòàâÿ ìÿñòî íà íèêîé íîðìà-
ëåí áúëãàðèí çà áåçðàçëè÷èå. Ïðåñëåäâàíåòî è öåëåíàñî-
185
 ÀÂÈÒÎÕÎË
÷åíîòî óíèùîæàâàíå íà áåçöåííè áúëãàðñêè êóëòóðíî-èñ-
òîðè÷åñêè ñúêðîâèùà îò êîìóíèñòè÷åñêàòà âëàñò â ñúâåò-
ñêà Ðóñèÿ (êîåòî â ïðîäúëæåíèå äåéñòâà è äíåñ) å óæàñÿ-
âàù èñòîðè÷åñêè ôàêò, êîéòî íå òðÿáâà äà áúäå ïîâå÷å
ñêðèâàí îò îáùåñòâåíîñòòà íà Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ, êàêòî
è ãåíîöèäúò íàä âîëæêèòå íè ñúáðàòÿ. Ôàêò å ñúùî, ÷å
ðàíèòå íà áúëãàðùèíàòà îò êîìóíèçìà ñà ñðàâíèìè ñ òèÿ
íà ñâåòîâíîòî åâðåéñòâî îò íàöèîíàëñîöèàëèçìà. Íå ìî-
æå äà áúäåø áúëãàðèí, áåç äà ñòàíåø ñúïðè÷àñòåí êúì
òàÿ äåéñòâèòåëíîñò.
Ñàìàòà „Èñòîðèÿ íà Äæàãôàð“ ñúäúðæà íÿêîëêî ïî-
ñòàðè êíèãè: Ëåòîïèñúò íà Ãàçè-Áàðàäæ (1229-1246), Êíè-
ãàòà íà Áó-Þðãàí (1551) è Êíèãàòà íà Øåõ-Ãàëè (1605); à
ñúùî îòêúñè îò äðóãè îöåëåëè ðúêîïèñè, ñòàòèÿ îò Ô. Íó-
ðóòäèíîâ („Áúëãàðèòå è ñâåòîâíàòà öèâèëèçàöèÿ“), ðå÷-
íèê-ïîêàçàëåö íà èìåíàòà â êíèãàòà è íÿêîëêî êàðòè. Èç-
êëþ÷èòåëíî öåííè ñà ñâåäåíèÿòà çà ïðîèçõîäà íà áúëãà-
ðèòå — âúïðîñ, ïî êîéòî è íàé-íàïðåäíè÷àâèòå èçñëåäî-
âàòåëè â Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ çàñåãà íå ìîãàò äà ñå ïîõâà-
ëÿò ñúñ çàâúðøåíè èçñëåäâàíèÿ (â ïî÷òè âñè÷êè ñëó÷àè
èçñëåäâàíèÿòà ñà çà ïåðèîäè îò èñòîðèÿòà íè ñëåä ïîÿâà-
òà íà áúëãàðèòå èëè ñúäúðæàò ïîâå÷å ïðåäïîëîæåíèÿ, îò-
êîëêîòî ñèãóðíè ðàçêðèòèÿ).
 îòêúñ îò „Õîí êèòàáè“ („Êíèãà çà õóíèòå“) ñå ãîâî-
ðè çà ïðåäöèòå íè ïðåäè... 35 000 ãîäèíè (ò.å. îêîëî 33 000
ã.ïð.Õð.)! Â òèÿ âðåìåíà (ñïîðåä íàøèòå áúëãàðñêè ëåòî-
ïèñöè, ðàçïîëàãàëè ñúñ ñîáñòâåíà ïèñìåíîñò îùå â äðåâ-
íîñòòà) ïðåäöèòå íà áúëãàðèòå (âå÷å òå ñ ïðàâî ìîãàò äà
áúäàò íàðå÷åíè ïðàáúëãàðè) — èìåíöèòå è ñèíäèéöèòå ñà
îáèòàâàëè çåìè, îáõâàùàùè è äíåøíèòå áúëãàðñêè çåìè:
èìåíöèòå æèâåëè â Ìàëà Àçèÿ, Áàëêàíèòå (âêëþ÷èòåëíî
Òðîÿ, Êðèò è Ìèêåíà), Áëèçêèÿò èçòîê è Äâóðå÷èåòî, à
ñèíäèéöèòå — ìåæäó Äóíàâ, Áúëãàðñêî (Êàñïèéñêî) ìîðå
è Ñåâåðíèÿ (ëåäîâèò) îêåàí.
Ïî-íàòàòúê êíèãèòå, âêëþ÷åíè ⠄Èñòîðèÿòà íà Äæàã-
ôàð“, ïðîñëåäÿâàò èñòîðèÿòà íà áúëãàðèòå ïðåäè è ñëåä
Ïîòîïà, îïèñâàò áúëãàðñêè âÿðâàíèÿ è âëàäåòåëè — êàíî-
âå, ðàçêàçâàò çà ñðåùèòå è âðúçêèòå íè ñ äðóãè íàðîäè è
ïëåìåíà — êèòàéöè, òþðêè ñëàâÿíè, ãåðìàíñêè ïëåìåíà...
Êàòî öÿëî „Èñòîðèÿòà...“ å áåçöåííà ñúêðîâèùíèöà, íî-
ñåùà íè ìíîãî ñâåäåíèÿ çà ìèíàëîòî íè. Äîðè è íàé-áåã-
ëîòî £ îïèñàíèå íåìèíóåìî áè íàäõâúðëèëî âñè÷êè ïðè-
åìëèâè çà ñòàòèÿ ãðàíèöè, åòî çàùî îñòàâÿì òîâà ñ íà-
äåæäàòà, ÷å íå ñëåä äúëãî è â íåçàâèñèìàòà áúëãàðñêà äúð-
æàâà „Èñòîðèÿòà íà Äæàãôàð“ ùå áúäå îòïå÷àòàíà è òàêà
ùå ñòàíå äîñòúïíà çà íàé-øèðîê êðúã äóíàâñêè áúëãàðè.
Çà ñêåïòèöèòå è ïåñèìèñòèòå, êîèòî ÷åñòî ñà áèëè ïî-
âå÷å ñêëîííè äà ñå ïîäèãðàâàò ñ áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ, îò-
êîëêîòî äà ñå ïîó÷àâàò îò íåÿ è äà óâàæàâàò íåéíàòà ñâÿ-
òîñò, íàðî÷íî êàçâàì: íå îòðè÷àéòå íåùî, êîåòî íå ñòå
ïðîâåðèëè! Ñòèãà íè òîâà, äåòî âñåêè ÷óæä ïèñà÷ íà èñ-
òîðèè (÷åñòî èçíà÷àëíî ïðåäóáåäåí ñðåùó áúëãàðèòå) ñå
ïðèåìà êàòî ìíîãî ïî-äîñòîâåðåí îò ðîäíèòå íè äåéöè,
ìíîãî îò êîèòî çàïëàòèëè ñ æèâîòà ñè çà ñúâåñòíàòà ñè
ðîäîëþáèâà äåéíîñò. Ñèãóðíî ïðåäè 230 ãîäèíè òàêà å
çâó÷àëà è ïàèñèåâàòà èñòîðèÿ íà ìíîãî áúëãàðè, äóõîâíî
ïîðîáåíè îò ãúðöèòå. Òîâà ÷å äîêàòî íèå, äóíàâñêèòå áúë-
186
ãàðè, ñìå äîïóñíàëè äðåâíèòå íè êíèãè äà áúäàò óíèùî-
æåíè, íå áèâà ëè äà íè íàñî÷è êúì èçâîäà, ÷å òðÿáâà äà ñå
ïîëó÷èì îò âîëæêèòå ñè ñúáðàòÿ, êîèòî ñòîëåòèÿ íàðåä
ñúõðàíÿâàò è òà÷àò äîðè ïðè íàé-æåñòîêà ñúäáà áúëãàðñ-
êàòà èñòîðèÿ?
Êîëêîòî è äà å ó÷óäâàùî çà íàñ, „îùàñòëèâåíèòå“ îò
êàêâè ëè íå èñòîðèè (íàïðèìåð çà àíòèôàøèñòêè âúñòà-
íèÿ ïðåäè Õèòëåð...), ÷å äðóãè áúëãàðè ñà ñúõðàíèëè äàí-
íè çà ðîäà áúëãàðñêè îòïðåäè íàä 30 000 ãîäèíè, îòïðåäè
Ïîòîïà, îò âðåìåíàòà íà Òðîÿ è Øóìåð, íå òðÿáâà ëè ïúð-
âî äúëáîêî äà ñå çàìèñëèì, ïðåäè äà ïîãëåæäàìå ñ ïî-
äèãðàâêà íà ïðåäöèòå ñè? Ñ êàêâî íè ïðåâúçõîæäàò åäíè
ãúðöè, òà òå ìîãàò äà ñå îáÿâÿâàò çà ïîòîìöè íà Òðîÿ, Ìè-
êåíà è ò.í, äîêàòî íèå áÿãàìå îò ñîáñòâåíàòà ñè èñòîðèÿ?
Àêî òîëêîâà ñìå ñå ïîñëàâÿí÷èëè, êîëêîòî íè óáåæäàâàò
è äî äåí äíåøåí, çàùî íå ñå ïîèíòåðåñóâàìå, ÷å ñëåä îñ-
âîáîæäàâàíåòî íà ãúðöèòå îò òóðñêà âëàñò ñåëî Ìàðàòîí
å áèëî èçöÿëî àëáàíñêî, ñàìàòà Àòèíà å áèëà ñúñ ñàìî
40%-íî ãðúöêî íàñåëåíèå, à ãðúöêèÿò åçèê ñå å íàëîæèëî
âïîñëåäñòâèå äà áúäå „åëèíèçèðàí“, âêëþ÷èòåëíî è çà-
ðàäè çíà÷èòåëíèòå ñè áúëãàðîñëàâÿíñêè âêëþ÷âàíèÿ, ïúê
ïîñëå äà âèäèì îòêàçàëè ëè ñà ñå ãúðöèòå îò âúçìîæíîñò-
òà äà îáÿâÿò êîëêîòî óñïåÿò îò äðåâíîñòòà çà ñâîå; è äà
ïîìèñëèì êàê íàñ íè íàêàðàõà ñàìè äà ñå íàäïðåâàðâàìå
â îòðè÷àíåòî îò ñîáñòâåíîòî ñè?
... Èëè ñà íåìàëè áúëãàðèòå Öàðå è Öàðñòâî...“? Ñ
òàÿ âúçêðúñíàëà êíèãà íèå ìîæåì äà âúçñòàíîâèì ïîíå
÷àñò îò çàòðèòîòî ñè ìèíàëî. Èìà ëè ïî-ñðàìíî îò òîâà
äà îñòàâèø ðîäúò è èìåòî òè äà òúíàò â ìðàê è íåçíàíèå,
ñàì äà ãè îáðè÷àø íà çàáâåíèå? „Èñòîðèÿòà íà Äæàã-
ôàð“ íè äàâà óíèêàëåí øàíñ çà âúçðàæäàíå, è òúé êàòî
åäèí îò íàé-ñòðàøíèòå ôàêòè å, ÷å äîñåãà â Äóíàâñêà
Áúëãàðèÿ òÿ íå å áèëà ïîçíàòà ñàìî çàùîòî íà íèêîé íå
ìó å õðóìíàëî äà ïîòúðñè áúëãàðñêîòî íàñëåäñòâî ïðè
äðóãèòå ÷àñòè íà áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò, íå ìîæåì äà
èçêëþ÷èì âúçìîæíîñòòà â áúäåùå äà áúäàò íàïðàâåíè
îùå òàêèâà îòêðèòèÿ. Íàïðîòè⠗ êîãàòî íàé-ñåòíå áúë-
ãàðñêàòà íàóêà áúäå ïîäêðåïåíà ñúñ ñðåäñòâà è èíòåðåñ
çà ïîäîáíè òúðñåíèÿ, íàé-åñòåñòâåíî å äà ñå íàìåðÿò
ìíîæåñòâî ïîäîáíè ñâåäåíèÿ.
 òîÿ ñìèñúë, áåç äà îáÿâÿâàì áúëãàðñêèòå ëåòîïèñöè
çà áåçãðåøíè èëè ñúâúðøåíè, ïðèçîâàâàì áúëãàðñêàòà îá-
ùåñòâåíîñò äà èìà ïðåäâèä íåìèñëèìàòà äîñêîðî öåí-
íîñò, êîÿòî äîñòèãíà äî íàñ ñëåä âúçñòàíîâÿâàíåòî íà
âðúçêèòå ìåæäó äóíàâñêèòå è âîëæêèòå áúëãàðè, âêëþ÷è-
òåëíî â ëèöåòî íà „Èñòîðèÿòà íà Äæàãôà𓠗 êíèãà, êîÿ-
òî ïî ìîåòî ñêðîìíî ìíåíèå òðÿáâà äà ñòèãíå äî âñåêè
áóäåí áúëãàðèí. Äî íåéíîòî èçäàâàíå â Äóíàâñêà Áúëãà-
ðèÿ ñå íàäÿâàì ñïîðåä ñèëèòå ñè äà îñâåäîìÿâàì îáùåñ-
òâåíîñòòà íè çà ñúäúðæàíèåòî £, êîåòî íè äàâà óíèêàëåí
øàíñ äà âúçâúðíåì ñâîåòî äîñòîéíî ìÿñòî ñðåä íàé-äðåâ-
íèòå è öèâèëèçîâàíè íàðîäè íà ñâåòà.
 çàêëþ÷åíèå ïî ïîâîä íåðàäîñòíàòà ñúäáà íà êíèãà-
òà áèõ èñêàë äà ïðèïîìíÿ åäèí (áàëêàíñêè) áúëãàðñêè íàä-
ïèñ îòïðåäè õèëÿäà ãîäèíè:
„Áúëãàðèòå ìíîãî äîáðèíè ñòîðèõà íà õðèñòèÿíèòå, à
òå çàáðàâèõà. Íî Òàíãðà âèæäà...!“

ÏÎ ÏÚÒß ÍÀ ÁÚËÃÀÐÈÒÅ
ÄÈÌÈÒÚÐ ÈË. ÄÈÌÈÒÐÎÂ
ÏÐÈÍÖÈÏÍÎ ÓÒÎ×ÍÅÍÈÅ
 òàçè êíèãà åäíà îò îñíîâíèòå íàñîêè íà èñòîðè÷åñ-
êîòî èçñëåäâàíå ùå áúäå ïðîñëåäÿâàíåòî íà èñòîðè÷åñ-
êèÿ ïúò íà åäíà îò òðèòå îñíîâíè ÷àñòè íà äðåâíèÿ øóìå-
ðîàðèéñêè íàðîä — òàçè ÷àñò, êîÿòî å îñòàâèëà â ïèñìåíè
ïàìåòíèöè îò Ìåñîïîòàìèÿ îòïðåäè 5000 ãîäèíè îáåäè-
íÿâàùîòî ÿ íàçâàíèå ÕÓÍÎÐÈ, ïðåâåæäàíî êàòî ÃÎÑ-
ÏÎÄÀÐÈ. Âúâ âñè÷êè íàäïèñè, ñúäúðæàùè òîâà èìå, êî-
åòî ïðåäñòàâëÿâà èìïåðñêà íàðîäíîñòíà òèòëà, òî ñå ïðåä-
õîæäà îò îïðåäåëåíèåòî ÕÓ, êîåòî îçíà÷àâà ÌÎÃÚÙ è
êîåòî âñúùíîñò å îáðàçóâàòåëíèÿò êîðåí íà ñàìàòà äóìà
ÕÓÍÎÐÈ. Òàêà èìåòî âèíàãè ñå å èçïèñâàëî êàòî
ÕÓ_ÕÓ_ÍÎ_ÐÈ, ðàâíîçíà÷íî íà ÌÎÃÚÙÈÒÅ ÃÎÑÏÎ-
ÄÀÐÈ.
Âåäíàãà èñêàì äà ïîä÷åðòàÿ, ÷å êîãàòî â òàçè êíèãà
ñòàâà äóìà çà õóíîðèòå, ùå áúäå ïðåäåëíî ÿñíî, ÷å òå íå
ñå ðàçãëåæäàò åòíè÷åñêè ïî òðàäèöèîííèÿ, óòâúðäåí îò
èñòîðèöè êàòî Çëàòàðñêè íà÷èí, ñâúðçâàù ãè ñ òþðêîìîí-
ãîëñêè, òþðêñêè èëè òþðêî-àëòàéñêè íàðîäè, íèòî êàòî
íÿêàêâà êúñíà ñìåñèöà îò òàêèâà íàðîäè è àëàíè èëè ñàð-
ìàòè, êàêòî òå ñå õàðàêòåðèçèðàò ñåãà. Òóê ùå ñå îïèòàìå
äà ïðîñëåäèì òÿõíàòà íàèñòèíà äúëáîêà äðåâíîñò, ìíîãî
ïðåäè ïîÿâàòà íà ñïîìåíàòèòå íàðîäè íà èñòîðè÷åñêàòà
ñöåíà. Ùå èìàìå âúçìîæíîñò äà âèäèì õóíîðèòå êàòî ðå-
àëíè ó÷àñòíèöè â ïèñìåíî äîêóìåíòèðàíè ñúáèòèÿ. Íàï-
ðèìåð âîäåíè îò òåõíèÿ âúðõîâåí ïîâåëèòåë ÇÈÅÇÈ (2750-
2726 ïð.Õð.) â ïúðâèÿ ãîëÿì ðåëèãèîçåí êîíôëèêò â èñòî-
ðèÿòà íà ÷îâå÷åñòâîòî, â êîéòî òå ñà áè ãëàâíè ó÷àñòíèöè
è ñà íîñèëè ïðîçâèùåòî „õîðà íà ëúêà“, „ëúêîíîñöè“ èëè
ïîä ïðîçâèùåòî „õîðà íà êîíå“, „êîííèöè“ â äðóã ãîëÿì
êîíôëèêò — òîçè ìåæäó êøàòðèè (âîåííî ñúñëîâèå) è áðàõ-
ìèíè (æðå÷åñêî ñúñëîâèå) ïî âðåìåòî íà Ïàðà-ñèí (Áàëà-
ñèð èëè Ïàðà-øóð) (2276-2268). Ùå ãè âèäèì íà áðåãà íà
Íèë, âîäåíè îò Êàðäàìà, äà ïîëó÷àâàò ïèñìåíèòå çíàöè
êàòî äàð îò ïðàîòåöà Êóáðà è â ïëàíèíèòå íà Åëàì íà÷å-
ëî ñ Àñåíà è Ïðàñèí. Ùå ïðîíèêíåì â òàéíàòà è íà òèòëà-
òà, êîÿòî âñè÷êè òåçè âëàäåòåëè ñà íîñåëè — ÄÓËÎ = ÂÅ×-
ÍÈßÒ — ÁÅÇÑÌÚÐÒÍÈßÒ.
Ñàìîòî èìå õóíîðè å åäíî îò òåçè, ñ êîèòî íàé-ìíîãî
ñå çëîóïîòðåáÿâà â îôèöèàëíàòà íè èñòîðè÷åñêà íàóêà,
êàòî íåãîâèÿò åòíè÷åñêè ñìèñúë íàïðàâî ñå èçîïà÷àâà. Äè-
ìèòúð Ñúñúëîâ, êîéòî âúâåæäà òîâà èìå â óïîòðåáà, ÿñíî
å óêàçàë íåãîâîòî åòíè÷åñêî ñúäúðæàíèå, ñâúðçâàéêè ãî
ïðÿêî ñ åäèí äîáðå èçâåñòåí èíäîåâðîïåéñêè íàðîä — êà-
ñèòèòå. Äðóã ó÷åí, ñâúðçàí ñ êðúãà îêîëî Ñúñúëîâ, ä-ð
Òà÷î Òàíåâ, ñìÿòà, ÷å òå íå ñà íèòî èíäîåâðîïåéöè, íèòî
òþðêî-ìîíãîëöè èëè òþðêî-àëàòéöè, à íàðîä ñ îñîáåí äðå-
âåí ïðîèçõîä. Âúïðåêè òîâà êëèêàòà èñòîðèöè îêîëî Âà-
ñèë Çëàòàðñêè ïîñòàâèõà ðàâåíñòâî ìåæäó õóíîðèòå è òþð-
êî-ìîíãîëñêèòå èëè òþðêî-àëòàéñêèòå íàðîäè, êàòî íàï-
ÀÂÈÒÎÕÎË
ðàâèõà îò òàçè ìàíèïóëàöèÿ äîãìà, êîÿòî å â îñíîâàòà íà
èñòîðè÷åñêîòî îáðàçîâàíèå â Áúëãàðèÿ. Ïîñëåäíèòå àð-
õåîëîãè÷åñêè èçñëåäâàíèÿ â Çàïàäåí Êèòàé, Àëòàé è Ìîí-
ãîëèÿ ðàçîáëè÷èõà òàçè ìàíèïóëàöèÿ. Èìåííî ïîðàäè òî-
âà èíôîðìàöèÿòà çà òÿõ ñå èãíîðèðà îò áúëãàðñêàòà îôè-
öèàëíà èñòîðè÷åñêà íàóêà.
Ïîðàäè òîâà çàäà÷à íà íà òàçè êíèãà ñòàâà äâóñòðàííà
— äà ñå îïèòà äà ïðîñëåäè è äà èíòåðïðåòèðà èñòîðè÷åñ-
êèÿ ïúò íà áúëãàðèòå, äîêîëêîòî ñà ïîçâîëèëè âúçìîæ-
íîñòèòå íà íåéíèÿ àâòîð, êàêòî è äà íàïðàâè ïðåãëåä íà
åäèí íåîôèöèàëíî çàáðàíåí ïåðèîä îò åâðîïåéñêàòà èñ-
òîðèîãàðôèÿ. Ïðèåëè ñìå òàêúâ ïîäõîä, çàùîòî âÿðâàìå,
÷å òàêà íàøèòå ïðàäåäè ùå íè ïîìîãíàò äà ïîãëåäíåì ñ
ðàçáèðàíå íå ñàìî â ìèíàëîòî, íî è â áúäåùåòî íà íàøèÿ
íàðîä è äúðæàâà.
ÈÑÒÎÐÈÎÃÐÀÔÑÊÎ ÂÚÂÅÄÅÍÈÅ
 ÏÐÎÁËÅÌÀÒÈÊÀÒÀ
Ïðåç ïîñëåäíèòå íÿêîëêî ãîäèíè ãëàâíî ïîðàäè íåó-
ìîðíèÿ òðóä íà ïèñàòåëÿ Ïåòúð Äîáðåâ ñðåä áúëãàðñêàòà
îáùåñòâåíîñò ñå çàòâúðäè åäèí îïðåäåëåí èíòåðåñ êúì
òàêà íàðå÷åíèòå ïðàáúëãàðè êàòî êúì íîñèòåëèòå íà èñ-
òèíñêàòà áúëãàðñêà íàöèîíàëíà íàñëåäñòâåíîñò. Ñ òîâà
âñúùíîñò ñå âúçðîäè åäíî èíòëåêòóàëíî òå÷åíèå îò òðè-
äåñåòòå ãîäèíè íà âåêà, ôîðìèðàíî îò òâîðöè êàòî Äèìè-
òúð Ñúñúëîâ, Íèêîëàé Ñòàíèøåâ è Ôàíè Ïîïîâà-Ìóòà-
ôîâà â òÿõíîòî Èñòîðè÷åñêî äðóæåñòâî „Áúëãàðñêà îð-
äà“. Íåñëó÷àéíî è ñàìîòî äðóæåñòâî áåøå âúçñòàíîâåíî
íà 1.ÕII.1994 ã. Íà ïðúâ ïîãëåä êàòî ÷å ëè ñàìî îáè÷òà
êúì Áúëãàðèÿ è óïîðèòèÿò òðóä ñáëèæàâàò Ïåòúð Äîáðåâ
è íÿêîãàøíèòå è ñåãàøíèòå ðàäåòåëè íà äðóæåñòâîòî. Êà-
òî ÷å ëè òåõíèòå êîíöåïöèè è òåîðèè çà ïðîèçõîäà è èñòî-
ðè÷åñêèÿ ïúò íà áúëãàðèòå ñà òâúðäå ðàçëè÷íè — èíäîåâ-
ðîïåéñêàòà, íàðå÷åíà „ïàìèðñêà“, òåîðèÿ íà Ïåòúð Äîá-
ðåâ è „õóíîðñêàòà“, èëè „òàðèìñêà“, òåîðèÿ, ðàçðàáîòåíà
îò Äèìèòúð Ñúñúëîâ, êîÿòî å â öåíòúðà íà íàó÷íèòå òúð-
ñåíèÿ è íà äíåøíèòå ìó ïîñëåäîâàòåëè. Êàêòî íåâåäíúæ
äîñåãà ñúì ïîä÷åðòàâàë, òåçè ðàçëè÷èÿ ñà èçêóñòâåíî ñúç-
äàäåíè è ïîäúäðæàíè è íàïðèìåð îò ãåîãðàôñêà ãëåäíà
òî÷êà òå íå ìîãàò äà áúäàò çàùèòåíè. Ïî-íàòàòúøíîòî
õàðìîíèçèðàíå íà äâåòå òåîðèè å îñîáåíî âàæíî çà îêîí-
÷àòåëíîòî óòâúðæäàâàíå íà åäèíåí îðèãèíàëåí ïîäõîä
êúì äðåâíàòà èñòîðèÿ íà áúëãàðèòå è çà ñúçäàâàíå íà åä-
íà èñòèíñêà èñòîðè÷åñêà øêîëà.
Èìåííî íà õàðìîíèçèðàíå íà äâåòå îñíîâíè òåîðèè
çà ïðîèçõîäà è èñòîðè÷åñêèÿ ïúò íà áúëãàðèòå ñà ïîñâå-
òåíè ñëåäâàùèòå ðåäîâå, â êîèòî ùå ðàçãëåäàìå åäèí îò-
ïðàâåí ïðîáëåì, êîéòî êàòî ÷å ëè äîñåãà áåøå ãåîãðàôñ-
187
 ÀÂÈÒÎÕÎË
êàòà ðàçïðåäåëèòåëíà ëèíèÿ ìåæäó äâåòå òåîðèè — êúäå
òðÿáâà äà ñå îïðåäåëè ìåñòîïîëîæåíèåòî íà ïëàíèíàòà,
êîÿòî äðåâíèòå íàðîäè ñà íàðè÷àëè Èìàóñ (Èìåîí).
ÏËÀÍÈÍÀÒÀ ÈÌÅÎÍ ÑÏÎÐÅÄ ÄÐÅÂÍÈÒÅ ÃÅÎÃÐÀÔÈ
Áðèòàíñêàòà åíöèêëîïåäèÿ îïèñâà Èìàóñ (Èìåîí) ïî
ñëåäíèÿ íà÷èí: „ äðåâíàòà ãåîãðàôèÿ ÷àñò îò äúëãàòà
ïëàíèíñêà âåðèãà, êîÿòî îòäåëÿ Ðóñêè „Òþðêåñòàí îò „íå-
çàâèñèì“ Òþðêåñòàí (äíåñ Êèòàéñêè Òþðêåñòàí, èëè Òà-
ðèì — á.à.), ñ ÷èèòî ðàçìåðè è ïîñîêà äðåâíèòå ãåîãðàôè
íå ñà áèëè äîáðå çàïîçíàòè. Ñïîðåä òÿõ òàçè ïëàíèíñêà
âåðèãà å ðàçäåëÿëà Ñêèòèÿ íà äâå ÷àñòè — Ñêèòèÿ îò âúò-
ðåøíàòà (çàïàäíàòà — á.à.) ñòðàíà íà Èìàóñ (Èìåîí) è Ñêè-
òèÿ îò âúíøíàòà (èçòî÷íàòà — á.à.) ñòðàíà íà Èìàóñ (Èìå-
îí)... Ïòîëîìåé îïèñâà Èìàóñ (Èìåîí) êàòî ïëàíèíñêà
âåðèãà, íàñî÷åíà îò ñåâåð êúì þã è ñëåä òîâà êúì èçòîê.
Ïèíêåðòúí òâúðäî îïðåäåëÿ Þãîèçòî÷åí Èìàóñ (Èìåîí)
êàòî Õèìàëåõ (Õèìàëàèòå) íà äðåâíèòå èíäèéöè.“
Ïîñëåäíîòî òâúðäåíèå ïîêàçâà åäíà òåíäåíöèÿ çà îáîá-
ùàâàíå è ãåíåðàëèçèðàíå, õàðàêòåðíà çà åíöèêëîïåäèñ-
òèòå íà ìèíàëèÿ âåê. Äðåâíèòå ãåîãðàôè — îò Åðàòîñòå-
íåñ è Ñòðàáîí äî Ïòîëîìåé, ñà ñå ñòðåìåëè, äîêîëêîòî å
áèëî âúçìîæíî, äà ðàçãðàíè÷àò ïëàíèíèòå Èìàóñ (Èìå-
îí) îò èçòî÷íàòà ÷àñò íà Õèìàëàèòå, êîÿòî òå ñà íàðè÷à-
ëè Åìîäè (Èìîäè). Ñúâðåìåííèòå èñòîðèöè êàòî ïðàâè-
ëî îáà÷å ðÿäêî ñå ïîëçâàò îò ÷èñòî ãåîãðàôñêèòå ñâåäå-
íèÿ. Ðè÷àðä Ôðàé, åäèí îò âîäåùèòå èðàíèñòè íàïðèìåð
îïðåäåëÿ ìåñòîïîëîæåíèåòî íà äðåâíèÿ Ïàðîïàìèñèñ â
äíåøíèÿ Õèíäóêóø, êîåòî å ïðèíöèïíà ãðåøêà è ìîæå äà
äîâåäå äî èäåíòèôèöèðàíå íà Èìåîí ñ Ïàðîïàìèñèñ. Òà-
êàâà ãðåøêà íàïðàâè â ïúðâàòà ñè êíèãà è Ïåòúð Äîáðåâ,
íî âïîñëåäñòâèå òîé ÷àñòè÷íî ÿ ïîïðàâè, êàòî ïðàâèëíî
èäåíòèôèöèðà Èìåîí ñ Ïàìèð è Õèíäóêóø. Îò ãëåäíà òî÷-
188
êà íà èñòîðè÷åñêàòà ãåîãðàôèÿ òîâà íå å öÿëîñòíà êàðòè-
íà, òúé êàòî Ïàìèð è Õèíäóêóø ñà áèëè ñàìî åäíà ÷àñò
îò Èìåîí — öåíòðàëíàòà ÷àñò, ïî-ìàëêà îò åäíà òðåòà îò
öÿëàòà ïëàíèíñêà âåðèãà, íîñèëà íÿêîãà òîâà èìå. Áåç äà
å íåâÿðíà, òàçè âñå ïàê ÷àñòè÷íà èäåíòèôèêàöèÿ ïðåäðå-
øàâà öÿëà ïîðåäèöà îò çàêëþ÷åíèÿ, ñâúðçàíè ñ öåíòðàë-
íîàçèàòñêèÿ ïåðèîä îò èñòîðèÿòà íà áúëãàðèòå.
Ùå ñè ïîñëóæèì ñ íÿêîëêî êàðòè, ïðîñëåäÿâàùè ðàç-
âèòèåòî íà íàøèÿ ïðîáëåì â êëàñè÷åñêàòà ãåîãðàôèÿ:
Êàðòà 1 (Îðáèñ Òåðàðóì, — II-I âåê ïð.Õð.) Ñúñòàâå-
íà ïî Åðàòîñòåíåñ è Ñòðàáîí. Íà íåÿ èìåòî Èìàóñ ëèï-
ñâà, à äíåøíèòå Õèìàëàè ñà îçíà÷åíè ñ èìåòî Åìîäè,
êàòî íåïîñðåäñòâåíî äî òÿõ ñòîè èìåòî Ïàðîïàìèñåñ.
Âúçìîæíî å ïîäîáíà êàðòà äà å ïîäâåëà è Ðè÷àðä Ôðàé,
íî âúâ âñè÷êè ïî-êúñíè êàðòè (âêëþ÷èòåëíî îùå åäíà
ïî Åðàòîñòåíåñ) ìåæäó Åìîäè è Ïàðîïàìèñåñ ñòîè íå
ñàìî èìåòî Èìåîí, íî è èìåíàòà íà îùå äâå ïëàíèíè —
Êîìåäîð è Êàóêàñîñ.
Êàðòà 2 (Îðáèñ Ïòîëîìåé, ñðåäàòà íà II âåê ñë.Õð.)
Ñïîìåíàòèòå íåñúîòâåòñòâèÿ ñà êîðèãèðàíè. Êàðòàòà
å òî÷íî îò ïåðèîäà, ïðåç êîéòî å ñòàíàëî åäíî îò ðàííèòå
ïðåñåëåíèÿ íà áúëãàðèòå îò Öåíòðàëíà Àçèÿ êúì Åâðîïà
(153 èëè 165 ã.ñë.Õð.). Òóê âèæäàìå Ïàðîïàìèñåñ, ïîñòà-
âåí íà ìÿñòîòî ñè, íà çàïàä îò Ïàìèð è Õèíäóêóø, îò
êîèòî ïúê íà èçòîê îòñòîè Èìàóñ (Èìåîí). Èìåîí ïðî-
äúëæàâà îò òàçè òî÷êà íà ñåâåð, òàì êúäåòî ñå íàìèðàò
äíåøíèòå ïëàíèíñêè âåðèãè íà Òèÿí Øàí è Àëòàé. Íà ìÿñ-
òîòî íà äíåøíèòå Õèìàëàè å ïîñòàâåíî èìåòî Åìîäè.
Êàðòà 3 (Îðèåíñ, ñðåäàòà íà I âåê ñë.Õð.) Èìàóñ (Èìå-
îí) å èäåíòèôèöèðàí ñ äíåøåí Òåÿí Øàí, Åìîäè ñ Õèìà-
ëàèòå
Êàðòà 4 (Îðáèñ Âåòåðèáóñ Íîòóñ)
Îñîáåíî âàæíà êàðòà, òúé êàòî ïðÿêî óêàçâà åäíà ãåî-
ãðàôñêà äàäåíîñò, êîÿòî ùå íàìåðèì óïîìåíàòà â ñâèäå-
òåëñòâîòî íà Ìèõàèë Ñèðèéñêè çà ïðåñåëåíèåòî íà ÷àñò

îò áúëãàðèòå ïðåç VI âåê. Òóê íå ñàìî ñà îòúæäåñòâåíè
Èìàóñ (Èìåîí) ñ Òèÿí Øàí è Åìîäè ñ Õèìàëàèòå, íî å
äàäåíî è äåëåíèåòî, çà êîåòî ñïîìåíàõìå — Ñêèòèÿ Èíò-
ðà Èìàóì è Ñêèòèÿ Åêñòðà Èìàóì, ò.å. Ñêèòèÿ îò áëèçêà-
òà (âúòðåøíàòà) ñòðàíà íà Èìàóì (Èìåîí) è Ñêèòèÿ îò
îòâúäíàòà (âúòðåøíàòà) ñòðàíà íà Èìàóì (Èìåîí).
Îò ïîñî÷åíèòå ñâèäåòåëñòâà ñå âèæäà, ÷å ïëàíèíèòå,
íîñèëè íÿêîãà èìåòî Èìåîí, îòãîâàðÿò íà äíåøíèòå ïëà-
íèíè Ïàìèð è Òèÿí Øàí, êàêòî è íà çàïàäíàòà ÷àñò íà
Õèìàëàèòå.
Ñòåïíèòå ðàéîíè, îçíà÷àâàíè îò äðåâíèòå ãåîãðàôè êà-
òî Âúòðåøåí Èìåîí è Âúíøåí Èìåîí îòãîâàðÿò ñúîòâåò-
ÀÂÈÒÎÕÎË
íî íà ñòåïèòå ìåæäó ðåêèòå Ñúð Äàðÿ è Àìó Äàðÿ íà çà-
ïàä îò Òèÿí Øàí è íà Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà íà èçòîê îò
Òèÿí Øàí. Äîëèíèòå íà Ôåðãàíà è Çàðåâøàí ñå âêëèíÿâàò
â ìàñèâà íà Èìåîí.
Àêî òðÿáâà äà ïîñî÷èì îòïðàâíèòå òî÷êè íà òîçè ìà-
ñèâ, ñëóæåéêè ñè ñúñ ñúâðåìåííè îðèåíòèðè, ùå ñå ïîëó-
÷è ñëåäíîòî îïèñàíèå: îòïðàâíà ñåâåðíà òî÷êà — âúðõúò
Êàí Òåíãðè, íàé-ñåâåðíàòà òî÷êà íà Òèÿí Øàí; êàòî ñðå-
äèùåí îðèåíòèð Ìàëúê Ïàìèð è îáëàñòòà Òàøêóðãàí è
ïðîäúëæàâàùîòî íà þã è èçòîê Òèáåòñêî ïëàòî ñ êðàéíî
èçòî÷íî îãðàíè÷åíèå ïëàíèíèòå Êóåí Ëèí; êàòî êðàéíà
þãîèçòî÷íà ãðàíèöà Çàïàäåí Òèáåò, Ëàäàê è ïî ãîðíîòî
189
 ÀÂÈÒÎÕÎË
òå÷åíèå íà ðåêà Ñóòëåæ ïðåç ïðîõîäà Øèïêè äî êðàéíà
èçòî÷íà òî÷êà ïðè ïðîõîäà äî ãðàä Êàðäàìà. Îòòóê çà
äðåâíèòå ãåîãðàôè å çàïî÷âàëà ïëàíèíàòà Åìîäè (äíåø-
íîòî èìå íà òàçè ïëàíèíñêà âåðèãà å Ìàòàíàðà (åòèìîëî-
ãè÷åñêè âåðîÿòíî ñâúðçàíî ñ Åìîäè). Þãîçàïàäíàòà ãðà-
íèöà íà Èìåîí ìèíàâà ïî çàïàäíèòå õðåáåòè íà Ïàìèð,
Õèíäó Êóø è îáëàñòòà Áàäàõøàí.
Äîñòà îò íàçâàíèÿòà, êîèòî ïîñî÷èõìå äîñåãà, ñà î÷å-
âèäíî áëèçêè íà äîáðå ïîçíàòè íè áúëãàðñêè íàçâàíèÿ, íî
íà ïîñî÷åíèòå òåðèòîðèè èìåíà ñ ïîäîáíî çâó÷åíå ñà ìíî-
ãî ïîâå÷å — íàïðèìåð Áàëèê, Õèñàð, Êó÷à, Áóëàê, Äóëà,
Äóëè, Ïî-ëè, Ïî-ëî, Êàðàêàø, Êóáåð è äð. Åäíî ñèñòåìà-
òè÷íî åòèìîëîãè÷åñêî èçñëåäâàíå áè ïîêàçàëî òî÷íèÿ ïðî-
öåíò íà îöåëåëèòå íàçâàíèÿ ñ ïðîèçõîä, ñõîäåí ñ òîçè íà
äíåøíèòå áúëãàðñêè íàçâàíèÿ.
Êàêòî âèæäàìå, àêî âúçïðèåìåì îðèåíòàöèÿòà ñåâåð-
þã, êîÿòî ïîñî÷âà Ïòîëîìåé, ñâåùåíèÿò çà áúëãàðèòå
âðúõ Òàíãðà/Òåíãðè å âñúùíîñò ãåîãðàôñêèÿò „âðúõ“ íà
ïëàíèíàòà Èìåîí, à ñàìàòà ïëàíèíà å ðàçäåëÿëà íà äâå
÷àñòè Àçèàòñêà Ñêèòèÿ — ãåîãðàôñêè ðåàëíîñòè, êîèòî î÷å-
âèäíî ñà áèëè äîáðå èçâåñòíè íà êëàñè÷åñêèòå ãåîãðàôè
ïîíå îò íà÷àëîòî íà íàøàòà åðà.
Òî÷íîòî ãåîãðàôñêî îïðåäåëÿíå íà ìåñòîïîëîæåíèå-
òî íà äðåâíàòà ïëàíèíà Èìåîí ïîêàçâà, ÷å äâåòå íàé-çíà-
÷èòåëíè òâîð÷åñêè è íàó÷íè ïîñòèæåíèÿ â áúëãàðñêàòà
èñòîðè÷åñêà íàóêà ïðåç ïîñëåäíèòå 100 ãîäèíè — íà Äè-
ìèòúð ñúñúëîâ è íà Ïåòúð Äîáðåâ, åñòåñòâåíî ñå îáåäè-
íÿâàò â åäíà èíäîåâðîïåéñêà òåîðèÿ çà åòíè÷åñêèÿ ïðîè-
çõîä íà áúëãàðèòå.
190
ÑÂÅÙÅÍÀÒÀ ÏËÀÍÈÍÀ Â ÑÂÅÒÎÂÍÀÒÀ ÌÈÒÎËÎÃÈ-
×ÅÑÊÀ ÑÈÑÒÅÌÀ
 îñíîâíèòå ñâåòîâíè ìèòîëîãè÷åñêè ñèñòåìè — øó-
ìåðñêàòà, åãèïåòñêàòà, èíäèéñêàòà, êèòàéñêàòà è ãðúöêà-
òà — öåíòðàëíî ìÿñòî çàåìà ñâåùåíàòà ïëàíèíà êàòî öåí-
òúð íà ñâåòà, ìåñòîîáèòàëèùå íà áîãîâåòå, èíñòðóìåíò
íà ñúòâîðåíèåòî è äð. Òîâà çíà÷åíèå íà ïëàíèíàòà å óíè-
âåðñàëíî — íà âñè÷êè íèâà íà ðåëèãèîçíî âúçïðèåìàíå íà
ñâåòà è ïðè âñÿêàêúâ íà÷èí íà æèâîò è ïîìèíúê, äîðè ïðè
ñòåïíèòå íàðîäè ðàçâèòèåòî íà òàêà íàðå÷åíèòå ìîãèëíè
ïîãðåáåíèÿ ñå ñâúðçâàò ñ ïðåäñòàâàòà çà ñâåùåíàòà ïëà-
íèíà íà áîãîâåòå. Òîçè óíèâåðñàëåí ìîäåë ñå îòðàçÿâà è â
åòèìîëîãèÿòà, ñâúðçàíà ñ íåãî. Êàêòî ñå êàçâà â íàøèòå
ó÷åáíèöè ïî èñòîðèÿ èìåòî Ìàäàðà íà êóëòîâèÿ öåíòúð
íà Ïúðâîòî áúëãàðñêî öàðñòâî ïðîèçëèçàëî îò ãðúöêîòî
„ìàäàðà“, ïðåâåæäàíî îáèêíîâåíî êàòî âèñîêî ìÿñòî â
ïëàíèíà. Íàèñòèíà è äî äíåñ äâå ïëàíèíè â Ãúðöèÿ íîñÿò
òîâà èìå, íî íà íÿêîãàøíàòà òåðèòîðèÿ íà ñðåäíîâåêîâíà
Áúëãàðèÿ ìåñòíîñòèòå, íîñåùè è äíåñ òîâà èìå, ñà òðè —
â Áúëãàðèÿ, Ðóìúíèÿ è Ñúðáèÿ. Íà ãðúöêè îáà÷å „ìàäà-
ðà“ îçíà÷àâà ñâåùåíà Èíäèÿ (òàì ïîëîâèí äóçèíà êóëòî-
âè ñðåäèùà íîñÿò èìåòî Ìàäàðà), Öåíòðàëíà Àçèÿ, Òè-
áåò, Êàâêàç è äðóãè â äðåâíèÿ Åãèïåò.
Åäíî èìå îò âñÿêî äðóãî ñúáèðà â ñåáå ñè âñè÷êè ñïî-
ìåíàòè ïîíÿòèÿ è ïðåäñòàâè — öåíòúð íà ñâåòà, ìàñòîî-

áèòàëèùå íà áîãîâåòå, êàêòî è èçãóáåí ðàé è îáåòîâàíà
çåìÿ — ïëàíèíàòà (èëè ïëàíèíèòå) Ìåðó. Òîâà èìå îáåäè-
íÿâà îêîëî åäíà òðàäèöèÿ ïî÷òè âñè÷êè ìèòîëîãè÷íè ìî-
äåëè, ñâúðçàíè ñ êàòàñòðîôàëíî óíèùîæåíèå è íåìèíóå-
ìî âúçðàæäàíå íà ñâåòà. Íèêàêúâ àíàëèç íà òåçè ìîäåëè,
íèòî ïîñòàâÿíåòî èì â íÿêàêâà ïåðñïåêòèâà ñïðÿìî ïîñ-
òèãíàòîòî îò îôèöèàëíàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà ñà âúçìîæ-
íè áåç îïðåäåëÿíå íà ìåñòîïîëîæåíèåòî è äåéñòâèòåëíî-
òî çíà÷åíèå íà ïëàíèíàòà Ìåðó. Ñâåäåíèÿòà çà íåÿ îò ðàç-
ëè÷íèòå ìèòîëîãè÷íè òðàäèöèè ñà ìíîãîáðîéíè, êàêòî è
èìåíàòà íà èçñëåäîâàòåëèòå, çàíèìàâàëè ñå ïî åäèí èëè
äðóã ïîâîä ñ ïðîáëåìèòå, ñâúðçàíè ñ íåÿ, íî êîëêîòî è äà
å ñòðàííî, ïîçèòèâíà ãåîãðàôñêà èäåíòèôèêàöèÿ íà òàçè
ñâåùåíà çà âñè÷êè ÷îâåøêè öèâèëèçàöèè ïëàíèíà âñå îùå
íå å íàïðàâåíà.
Çàòîâà ùå çàïî÷íåì è íàøåòî èçñëåäâàíå ïî ñëåäèòå,
îñòàâåíè îò ïðåäöèòå íè, èìåííî ñ îïèò äà ðåøèì òîçè
ïðîáëåì.
Çà äà äîáèåì ïðèáëèçèòåëíà ïðåäñòàâà çà çíà÷åíèåòî,
êîåòî ìèòè÷íèòå ïëàíèíè, êúäåòî æèâååëè áîãîâåòå, ñà
èìàëè çà äðåâíèòå íàðîäè, ùå íàïðàâèì êðàòúê ïðåãëåä
íà ðàçëè÷íè òðàäèöèè, çàïàçèëè ñïîìåí çà òÿõ.
 èíäî-àðèéñêàòà òðàäèöèÿ íà ïëàíèíàòà Ìåðó ñå íà-
ìèðàò ïðåñòîëúò íà Áðàõìà è íåãîâèÿò äâîð — ñúáðàíèåòî
íà áîãîâåòå. Òàì å è äâîðåöúò íà Èíäðà, ïúðâèÿò îáîæåñ-
òâåí àðèéñêè âëàäåòåë. Êàòî „öåíòúð íà ñâåòà“ ïëàíèíà-
òà Ìåðó âèíàãè å ïðèñúñòâàëà â ñèìâîëèêàòà, îáêðúæàâà-
ùà èíäèéñêèòà öàðå â òÿõíàòà ñòîëèöà — îáèêíîâåíî ïðåä-
ñòàâåíà îò èçãðàäåíè ïèðàìèäè â òåõíèÿ öåíòúð. Ïèðà-
ìèäèòå ñà áèëè èëè åäíà, èëè òðè, êàòî âúâ âòîðèÿ ñëó÷àé
òå óêàçâàëè òðèòå âúðõà íà ñâåùåíàòà ïëàíèíà. Ñèìâî-
ëèêàòà íà òàçè ôîðìà å òâúðäå áîãàòà — òðèòå âúðõà âñúù-
íîñò îòáåëÿçâàò òðèòå âèñîêè òî÷êè íà êîðàá, òúé êàòî
Ìåðó å îïðèëè÷åíà (êàêòî ùå âèäèì â ìíîãî òðàäèöèè)
èìåííî íà êîðàá. Òàçè ôîðìà ñïîðåä èíäèéöèòå îáåäèíÿ-
âà äâàòà ïðèíöèïà íà çàðàæäàíåòî íà æèâîòà — êîðàá (æåí-
ñêî íà÷àëî, çåìÿ) ñ ìà÷òàòà (ìúæêî íà÷àëî, íåáå, ñëúí-
öå). Íà ñàíñêðèò èìåòî íà êîðàáà å Àðåõî (îòêúäåòî ïðî-
èçëèçà ãðúöêîòî Àðãî, êîðàáúò íà àðãîíàâòèòå). Ìåðó ÷åñ-
òî ñå ñèìâîëèçèðà è ñ ÷àøà, â êîÿòî ñå ïðèíàñÿ â æåðòâà
áîæåñòâåíàòà íàïèòêà Ñîìà — òóê ñèìâîëúò å íàñî÷åí êúì
ïîñòèãàíå íà áåçñìúðòèå, ÷ðåç ïðèåìàíå íà ïðèíîñèòåëè
â êðúãà íà áîãîâåòå. Ñïîðåä áðàõìèíèòå Ìåðó ñå îïðèëè-
÷àâà íà êîíè÷íà ïèðàìèäà, ñïîðåä áóäèñòèòå — íà ïèðà-
ìèäà ñ ÷åòèðèúãúëíà ôîðìà — è â äâåòå ñèñòåìè òÿ èìà
ñåäåì åòàæà. Â àðèéñêàòà òðàäèöèÿ êàêòî Ìåðó, òàêà è
ñâúðçâàíàòà ñ íåãî „çàãóáåíà îáåòîâàíà çåìÿ“ îò çëàòíàòà
åïîõà íà ÷îâå÷åñòâîòî, ñà ñå íàìèðàëè íà ñåâåð — áëèçî
äî èëè äîðè íåïîñðåäñòâåíî íà Ñåâåðíèÿ ïîëþñ.
Èðàíñêàòà òðàäèöèÿ å ïî÷òè êîïèå íà àðèéñêàòà, êàòî
è òÿ ïîòâúðæäàâà ñïîìåíàòîòî ñåâåðíî ðàçïîëîæåíèå:
„Ïúðâàòà îò äîáðèòå çåìè è ñòðàíè, êîèòî ñúòâîðèõ Àç,
Àõóðà Ìàçäà, áåøå Àèðèàíà Âàÿäæî... ñåãà òàì èìà äåñåò
çåìíè ìåñåöà è äâà ëåòíè è òå ñà ñòóäåíè çà âîäèòå, ñòó-
äåíè çà çåìÿòà è ñòóäåíè çà äúðâåòàòà“.
ÀÂÈÒÎÕÎË
 äðåâíîãåðìàíñêòå (ãîòñêè) Åäè Ìåðó ñúùî ñå ëîêà-
ëèçèðà íà ñåâåð â ðàéîíèòå áëèçî äî Ñåâåðíèÿ ïîëþñ.
Ñïîðåä õàëäåéñêàòà òðàäèöèÿ Ìåðó èìà ôîðìàòà íà
ëîäêà ñ ìà÷òà, êàòî ïðè ïîòîïà òàçè ôîðìà áèëà ïðèåòà
îò äâàòà ïðèíöèïà íà îïëîäÿâàíå, çà äà ñå ñúõðàíè æèâî-
òúò. Òÿ ñúùî ïðåäñòàâëÿâà ïèðàìèäà ñ ÷åòèðèúãúëíà ôîð-
ìà — Âàâèëîíñêàòà êóëà áèëà ïîñòðîåíà ïî íåèí ìîäåë,
÷åòèðèúãúëíà ñúñ ñåäåì åòàæà.
Ñïîðåä åâðåéñêàòà òðàäèöèÿ ïëàíèíàòà íà Éåõîâà ñå
íàðè÷àëà Ìàðèàõ.  „Èñàÿ“ òÿ å ìåñòîîáèòàëèùå è íà
Ëóöèôåð, êîéòî ñå õâàëè, ÷å „ùå çàåìå ñâåùåíèÿ õúëì íà
ñåâåðíàòà ñòðàíà íà ïëàíèíàòà“ (â èíäèéñêàòà òðàäèöèÿ
ïðåñòîëúò íà Áðàõìà å îò ñåâåðíàòà ñòðàíà íà Ìåðó).
 èñëÿìà ñâåùåíàòà ïëàíèíà ñå íàðè÷à Êàñ(ø).
Êèòàéñêàòà òðàäèöèÿ ñúùî ãîâîðè çà ïëàíèíñêè ðàéî-
íè, êúäåòî æèâååëè áîãîâåòå — ãëàâíî êèòàéñêî áîæåñòâî
Àî-Òèåí-Éÿåõ (Íåáåñíèÿò ãîñïîäàð îò ïðúâ ïðîèçõîä),
êîéòî ñúçäàë ïúðâèòå õîðà, æèâååë â ïëàíèíàòà Êóí-Ëóí
(ñåâåðíèÿ ìàñèâ íà Òèáåòñêîòî ïëàòî), â ñòðàíàòà Ìó. Òóê
òðÿáâà äà ñå èìà ïðåäâèä, ÷å ìàêàð â ìèòîëîãè÷åñêè ïëàí
êèòàéöèòå äà îïèñâàëè ñâåùåíè ïëàíèíè íà çàïàä, òî òåõ-
íèòå ãåîãðàôñêè ïîçíàíèÿ äî II âåê ïð.Õð. íå ñà ñå ïðîñ-
òèðàëè ï¥ íà çàïàä îò èçòî÷íèòå ïîêðàéíèíè íà Òàðèìñ-
êààò êîòëîâèíà è åäíà ñëåä èçòåãëÿíåòî îòòàì íà õóíîðè-
òå ïðåç I è II âåê ñë.Õð. òå óñïÿâàò äà ïðîíèêíàò äî Çàïà-
äåí Òàðèì è Òèÿí Øàí.  òîçè ñìèñúë, ìàêàð ÷å êèòàéñêà-
òà òðàäèöèÿ óêàçâà äåéñòâèòåëíà ãåîãðàôñêà ðåàëíîñò, ïëà-
íèíèòå Êóí-Ëóí, òî òÿ íå ìîæå äà íè ïîñëóæè êàòî äîêà-
çàòåëñòâî çà ëîêàëèçèðàíå íà ïëàíèíèòå Ìåðó. Â êèòàéñ-
êàòà ìèòîëîãèÿ ñâåäåíèÿòà çà ñúùåñòâóâàíå íà ñâåùåíà
ïëàíèíà íà çàïàä âåðîÿòíî ñà ñà çàèìñòâàíè îò òåõíèòå
çàïàäíè ñúñåäè. Äîêàçàòåëñòâî çà òîâà å, ÷å ñàìàòà ñèì-
âîëèêà íà Ìåðó êàòî öåíòúð íà ñâåòà âëèçà â ïðîòèâîðå-
÷èå ñ ÷èñòî êèòàéñêèòå ïðåäñòàâè, ÷å â öåíòúðà íà ñâåòà
ñå íàìèðà èìåííî Êèòàé. Çíàìåíàòåëíî å äà ñå îòáåëå-
æè, ÷å íèêîÿ äðóãà ãîëÿìà êóëòóðíî-ðåëèãèîçíà ñèñòåìà
íå ñå ïîñòàâÿ â ãåîãðàôñêèÿ öåíòúð íà ñâåòà.
Ìîíãîëñêàòà è ÿïîíñêàòà òðàäèöèÿ ïîñòàâÿò ñâåùå-
íèòå ïëàíèíè áëèçî äî Ñåâåðíèÿ ïîëþñ — çà ìîíãîëöèòå
òå ñà „çëàòíèòå ïëàíèíè“ , à ïðè ÿïîíöèòå ãëàâíèÿò áîã
íîñè òèòëàòà „Ãîñïîäàð íà öåíòúðà è íåáåòî“, î÷åâèäíî
ñâúðçàíà ñ Ïîëÿíòàíà çâåçäà.
 òðàäèöèÿ, ïðåäàäåíà îò Þñòèí, ñêèòèòå ñìÿòàëè, ÷å
òÿõíàòà ïðàðîäèíà ñå íàìèðàëà äî âèñîêè ïëàíèíè, ïî-
âèñîêè îò âñè÷êè äðóãè, îò êîèòî èçâèðàëè ðåêè, òå÷àùè
â ÷åòèðè ïîñîêè (â èíäèéñêàòà òðàäèöèÿ îò âðúõ Ìåðó
èçâèðàëè ÷åòèðè ðåêè, êîèòî òå÷àëè â ÷åòèðèòå ãåîãðàôñ-
êè ïîñîêè). Íà ïîñëåäíîòî ñâèäåòåëñòâî ùå ñå ñïðåì ïî-
ïîäðîáíî íà ïîäõîäÿùî ìÿñòî.
Ãðúöêàòà òðàäèöèÿ çàñëóæàâà ñïåöèàëíî âíèìàíèå.
Ñïîðåä äðåâíèòå ãúðöè Ìåðó ñå å íàìèðàëà âúâ âëàäåíè-
ÿòà íà ñåâåðíèÿ âÿòúð Áîðåé, êúäåòî æèâååë Êðîíîñ (Áðàõ-
ìà íà èíäèéöèòå). Òàì áèëà ñòðàíàòà, íàðå÷åíà Ìåðîïåÿ,
îáèòàâàíà îò çàãàäú÷íèòå ìåðîïåéöè, êîèòî ïî-êúñíî áè-
ëè èäåíòèôèöèðàíè ñ õèïåðáîðåéöèòå íà êëàñè÷åñêèòå
ïèñàòåëè. Ãðúöêàòà òðàäèöèÿ å ïî÷òè íåðàçëè÷èìà îò èí-
äî-àðèéñêàòà è ÷åñòî äàâà åëåìåíòè íà ÿñíîòà è ðåàëíîñò
191
 ÀÂÈÒÎÕÎË
íà ïîñëåäíàòà, êîÿòî ñå õàðàêòåðèçèðà ñ èçêóñòâåíî óòåæ-
íåíèÿ ñè ñèìâîëèêà. Çà ãúðöèòå èäåíòèôèêàöèÿòà íà òàçè
ïëàíèíà å áèëà ìíîãî âàæíà, òúé êàòî çà òÿõ òÿ å áèëà
ìèòîëîãè÷íèÿò ïðîòîòèï íà Îëèìï è íà Èäà (èëè Èëà,
òðîÿíñêèÿ Èëèîí), äâåòå íàé-ñâåùåíè çà òÿõ ïëàíèíè. Òóê
îòíîâî âèæäàìå ïîðàçèòåëåí ïàðàëåë ñ èíäî-àðèéñêàòà
òðàäèöèÿ, ñïîðåä êîÿòî Èëà å ñàìèÿò âðúõ íà ïëàíèíàòà
Ìåðó, ïðåäñòàâëÿâàù êðúã ñ öåíòúð, íàðå÷åí Èëàâðàòà è
ïðåäñòàâëÿâàù òî÷êàòà, îò êîÿòî çàïî÷âàëî ãåîãðàôñêî-
òî äåëåíèå íà ñâåòà.
Ñïîðåä èíäèéöèòå Ìåðó áèë öåíòúð íà äðåâíà, îòäàâ-
íà çàáðàâåíà èìïåðèè, íÿêîãà âëàäÿíà îò Äåâà-Íàõóøà,
„êîéòî óïðàæíÿâàë ñóâåðåíåí êîíòðîë âúðõó äåëòà íà Ìå-
ðó“. Äåâà-Íàõóøà å Äèîíèñèé íà òðàêèòå è ãúðöèòå, çà
êîèòî òîé å áèë ðåàëåí èñòîðè÷åñêè (ìàêàð è îáîæåñò-
âåí) ïåðñîíàæ.  ñâîèòå „Äèîíèñèàêè“ Íîííóñ îòáåëÿç-
âà, ÷å Áàêõóñ (èäåíòèôèöèðàí ïîãðåøíî îò íåãî ñ Êðèø-
íà) ïðè ïîõîäà ñè êúì Èíäèÿ „ðàçäåëèë ñâîÿòà âîéñêà íà
÷åòèðè ÷àñòè, èçïðàùàéêè åäíàòà êúì ñåâåðíàòà ïëàíèíà
ñ êîíè÷íèÿ âðúõ, îò êîÿòî èçâèðàëè ìíîãî ðåêè, ïîëó÷è-
ëè âîäèòå ñè îò Þïèòåð Ïëóâèàëèñ (Èíäðà íà èíäèéöè-
òå). Íå å íåîáõîäèìî äà èçÿñíÿâàìå òóê ñ ïîäðîáíîñòè,
÷å Äèîíèñèé å âñúùíîñò äðåâíîàðèéñêî áîæåñòâî, âëÿç-
ëî â ãðúöêàòà ìèòîëîãèÿ ãëàâíî ÷ðåç òðàêèéñêàòà òðàäè-
öèÿ. Íå å ÷óäíî òîãàâà, ÷å è Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè å
ïîçíàâàë è öåíÿë òàçè òðàäèöèÿ. Íåùî ïîâå÷å, òàçè òðà-
äèöèÿ íè ïðèáëèæàâà äî äåéñòâèòåëíèòå ïðè÷èíè çà íå-
ãîâèÿ âåëèê ïîõîä — äà ïîâòîðè ïîäâèãà íà îáîæåñòâåíèÿ
äðåâíîàðèéñêè öàð Äèîíèñèé. Êîãàòî Àëåêñàíäúð ñòèã-
íàë äî åäíà ïëàíèíà ìåæäó äíåøíèÿ Êàáóë è ðåêà Èíä
(âåðîÿòíî þæíèòå ñêëîíîâå íà Õèíäóêóø), ìåñòíè áðàõ-
ìèíè ìó êàçàëè, ÷å íåéíîòî èìå å Ìåðóñòðèíãà è ÷å íàñå-
ëåíèåòî îêîëî íåÿ ïðîèçõîæäà èìåííî îò íÿêîãàøíèòå
âîéíèöè íà Äèîíèñèé. Àëåêñàíäúð ïîñòàíîâèë, „òîâà íà-
ñåëåíèå äà áúäå îñâîáîäåíî çàâèíàãè îò äàíúöè“. Òîé
ñìåòíàë, ÷å å ñòèãíàë öåíòúðà íà ñâåòà, ñâåùåíàòà ïëàíè-
íà Ìåðó, ñòðàíàòà íà äðåâíèòå ìåðîïè.
Ùå çàâúðøèì ïðåãëåäà íà äðåâíèòå òðàäèöèè, çàïàçè-
ëè ñïîìåí çà ñâåùåíàòà ïëàíèíà Ìåðó, ñ äâå òðàäèöèè,
îòäàëå÷åíè åäíà îò äðóãî íå ñàìî âúâ âðåìåòî, íî è â
ïðîñòðàíñòâîòî — åãèïåòñêàòà è êõìåðñêàòà. Ïëàíèíàòà
Ìåðó ñòîè â öåíòúðà íà êîñìîãîííèòå ïðåäñòàâè íà äðåâ-
íèòå åãèïòÿíè, â òåõíèÿ ãëàâåí àñïåêò — òúðñåíåòî íà âå÷-
íèÿ æèâîò, ïúòÿ êúì áåçñìúðòèåòî. Òîçè ïúò å èëþñòðè-
ðàí íà êîðèöàòà íà ñïèñàíèåòî ïî ñõåìà íà òàêà íàðå÷å-
íîòî â ñâåùåíèòå åãèïåòñêè êíèãè „Öàðñòâî íà Ñîêàð“.
Íåãîâîòî ñúäúðæàíèå å ïîäðîáíî îïèñàíî â ïåòîòî äåëå-
íèå íà „Êíèãàòà çà òîâà, êîåòî ñå ñúäúðæà â Äóàò“, ñúñòà-
âåíà îò 12 ðàçäåëà, âñåêè ïîêàçâàù ïî åäíî èçïèòàíèå ïî
ïúòÿ íà äóøàòà ñëåä ñìúðòòà. Ïîäîáíà ñõåìà å èçâåñòíà è
îò ñòåíîïèñ îò ãðîáíèöàòà íà ôàðàîíà Òóòìîçèñ III, êú-
äåòî òÿ å íàðå÷åíà „ßéöåòî íà Ñîêàð“. Öåíòðàëíî ìÿñòî
â ñõåìàòà çàåìà ïëàíèíàòà Ìàíäàðà — èíñòðóìåíòúò, ñ êîé-
òî ñå èçâúðøâà ïåðèîäè÷åñêîòî âúçñòàíîâÿâàíå íà æèâî-
òà íà çåìÿòà ñëåä íåãîâîòî óíèùîæåíèå.
192
Öàðåòå — áîãîâå íà êõìåðèòå, ïîäîáíî íà èíäî-àðèéñ-
êèòå öàðå ñòðîåëè êóëèòå è õðàìîâåòå ñè êàòî êîïèÿ íà
ïëàíèíàòà Ìåðó, çàùîòî âÿðâàëè, ÷å „öåíòúðúò íà ñâåòà
(íà âñåëåíàòà) å ìàðêèðàí îò Ìåðó è èñêàëè äà èìàò íåãî-
âîòî êîïèå â öåíòúðà íà òÿõíàòà ñòîëèöà“.
Öàð Óäàÿäèòèÿâàðìàí II îñòàâèë íà ñâîÿòà ïèðàìèäà
íàäïèñ, ïîêàçâàù, ÷å òîé ÿ å ïîñòðîèë, „çàùîòî çíàåë, ÷å
öåíòúðúò íà ñâåòà ñå ìàðêèðà îò Ìåðó, è òîé ñìåòíàë çà
ïîäõîäÿùî äà èìà òàêúâ â öåíòúðà íà ñâîÿòà ñòîëèöà“.
Ñúùî êàòî â èíäî-àðèéñêàòà òðàäèöèÿ è êõìåðèòå ñâúðç-
âàëè ïëàíèíèòå Ìåðó è Ìàíäàðà ñ ìèñòåðèîçíèÿ „àêò íà
âúçðàæäàíåòî íà æèâîòà, íàðå÷åí „ðàçáèâàíåòî íà ìîðå-
òî îò ìëÿêî“. Ñïîðåä íÿêîè èçñëåäîâàòåëè òîçè àêò ñèì-
âîëèçèðà „ïðåìèíàâàíåòî îò åäíà àñòðîëîãè÷åñêà åðà â
äðóãà“. Àêò, ñâúðçàí ñ ïðåäñòàâàòà çà âå÷åí æèâîò, êîÿòî
âèæäàìå ïðåñúçäàäåíà è íà íàé-ãîëåìèÿ ñêàëåí ðåëåô â
Åâðîïà — Êîííèêúò âúðõó ñêàëèñòîòî ïëàòî, íà êîåòî íà-
øèòå ïðåäöè ñà äàëè ïîäõîäÿùîòî èìå Ìàäàðà.
ÃÅÎÀÑÒÐÎÍÎÌÈ×ÅÑÊÈÒÅ ÑÂÈÄÅÒÅËÑÒÂÀ È ÊÎ-
ÇÌÀÑ ÈÍÄÎÏËÅÓÑÒÅÑ
Èìåííî òúðñåíåòî íà ñèìâîëèêàòà, çàëîæåíà â Ìàäàðñ-
êèÿ êîííèê, ïðîäúëæàâàùî âå÷å íÿêîëêî ãîäèíè, ìå íàêàðà
äà èçñëåäâàì êîìïëåêñà îò âå÷å ñïîìåíàòèòå ìèòîëîãè÷íè
òðàäèöèè. Â êðàéíà ñìåòêà òî ìå ñðåùíà è ñ èçñëåäâàíèÿòà
íà Ãðåúì Õåíêîã, êîèòî ìè ïîìîãíàõà íå ñàìî äà ñå ïðèáëè-
æà äî îòãîâîðà íà òîçè âúïðîñ, íî è äà íàìåðÿ ïåðñïåêòèâà,
êîÿòî äà ìè ïîçâîëè äà âèäÿ ñìèñúë è ëîãèêà âúâ ôàêòè,
êîèòî íà ïðúâ ïîãëåä èçãëåæäàò íàïúëíî ëèøåíè îò òàêèâà.
Ãðåúì Õåíêîã â êíèãàòà ñè „Heven’s Mirror“ èçñëåäâà èìåí-
íî ïàðàëåëà ìåæäó ãåîàñòðîíîìè÷åñêèòå îñíîâè íà òîëêî-
âà îòäàëå÷åíè è åòíîõåòåðîãåííè öèâèëèçàöèè êàòî åãèïåò-
ñêàòà è êõìåðñêàòà, ïðåäëàãàéêè òåîðèÿ çà òåõíèÿ îáù ïðî-
èçõîä â íÿêîãàøíàòà „çëàòíà åïîõà“ íà ÷îâå÷åñòâîòî.  òàçè
ñè êíèãà òîé öèòèðà Äæåîðäæèî äå Ñàíòèëÿíà è Õåðòà ôîí
Äå÷åíä: „...ìíîãî ïðåäè ïðåäïîëàãàåìîòî íà÷àëî íà öèâè-
ëèçàöèÿòà â Øóìåð, Åãèïåò, Êèòàé, Èíäèÿ è äâåòå Àìåðèêè,
„ïðåöåñèÿòà (ãåîàñòðîíîìè÷åñêèòå èçìåðåíèÿ) å áèëà ðàç-
áèðàíà è êîìåíòèðàíà íà òî÷åí òåõíè÷åñêè åçèê îò õîðà, êî-
èòî íåñúìíåíî ñà áèëè âèñîêî öèâèëèçîâàíè“. Èìåííî íåî-
ñïîðèìèòå äîêàçàòåëñòâà çà âèñîêî ðàçâèòèòå àñòðîíîìè-
÷åñêè è òåõíè÷åñêè ïîçíàíèÿ íà äðåâíèòå öèâèëèçàöèè, ñúá-
ðàíè îò Õåíêîã, ìå íàâåäîõà íà ìèñúëòà äà ïðèëîæà åäíî îò
òÿõ, ãåîãðàôñêîòî äåëåíèå íà çåìÿòà, ïðè òúðñåíåòî íà òî÷-
íîòî ìåñòîïîëîæåíèå íà ñâåùåíàòà ïëàíèíà Ìåðó. Äðåâ-
íèòå åãèïòÿíè ñà ìîãëè èçêëþ÷èòåëíî ïðåöèçíî äà îïðåäå-
ëÿò ìåñòîïîëîæåíèåòî íà ïàðàëåëèòå è ìåðèäèàíèòå. Òå ñà
èçïîëçâàëè òåçè ïîçíàíèÿ ïðè îðèåíòèðàíåòî íà ñâîèòå íàé-
ãîëåìè àðõèòåêòóðíè ïàìåòíèöè. Íàïðèìåð ãîëÿìàòà ïèðà-
ìèäà â Ãèçà å ïî-òî÷íî îðèåíòèðàíà íà ñåâåð, îòêîëêîòî å
Ãðèíóè÷êàòà îáñåðâàòîðèÿ. Ïèðàìèäàòà å ðàçïîëîæåíà íà
31-âèÿ ìåðèäèàí ñ îòêëîíåíèå ñàìî îò 3/60 îò ãðàäóñà! Òÿ
ìàðêèðà òî÷íî 1/3 îò ðàçñòîÿíèåòî ìåæäó åêâàòîðà è ïîëþ-

ñà, êàòî ëåæè ñ àáñîëþòíà òî÷íîñò íà 39-èÿ ïàðàëåë! Òàêîâà
ñòðîèòåëñòâî å áèëî âúçìîæíî ñàìî ÷ðåç äúëãîãîäèøíè àñ-
òðîíîìè÷åñêè íàáëþäåíèÿ, íàïðèìåð îïðåäåëÿíå íà ïúë-
íèÿ öèêúë íà „ïðåöåñèÿòà“ è ïðåäïîëàãà íàáëþäåíèÿ ïðåç
ïåðèîä îò 25 920 ãîäèíè.
Âúçìîæíî ëè å ñ òàêèâà ïîçíàíèÿ äðåâíèòå åãèïòÿíè
äà ñà âëàãàëè â ïîíÿòèåòî „öåíòúð íà ñâåòà“ ñàìî ñèìâî-
ëè÷íî çíà÷åíèå?
Ãåîãðàôñêèÿò öåíòúð íà Åâðàçèÿ (èëè íà òåðèòîðèÿòà
ìåæäó Ãðèíóè÷ è Êàì÷àòêà è ìåæäó Åêâàòîðà è Ñåâåðíèÿ
ïîëþñ) ñå íàìèðà íà ïðåñå÷íàòà òî÷êà íà 45-èÿ ïàðàëåë è
80-èÿ ìåðèäèàí. Òàçè òî÷êà ëåæè íà ñåâåðíèÿ ñêëîí íà ïëà-
íèíàòà Òèÿí Øàí. Åäèíñòâåíèÿò âðúõ, ãîñïîäñòâàù íàä òî-
çè ñêëîí, å âúðõúò, êîéòî ìåñòíîòî íàñåëåíèå îùå íàðè÷à
Âúðõúò íà áúëãàðèòå — âðúõ ÒÀÍÃÐÀ. Âèñîêèÿò 7439 ìåòðà
âðúõ ñå íàìèðà íà ìåðèäèàííàòà ðàçëèêà îò 1 ãðàäóñ è íà
ïàðàëåëíà ðàçëèêà 2,5 ãðàäóñà îò àáñîëþòíî òî÷íèÿ öåíòúð
íà ñâåòà. Áÿõ ñèãóðåí, ÷å ñúì íàìåðèë ìèòè÷íàòà ïëàíèíà
Ìåðó — ñâåùåíàòà ïëàíèíà íà áúëãàðèòå.
Ìîæåì ëè äà ïîòâúðäèì òàçè èäåíòèôèêàöèÿ ñúñ ñâå-
äåíèÿ îò äðåâåí ïèñìåí èçòî÷íèê? Àêî ìîæåì äà îòêðè-
åì ïàðàëåë ìåæäó íàøàòà èäåíòèôèêàöèÿ è òàêúâ èçòî÷-
íèê, òå áèõà ñå ïîòâúðäèëè âçàèìíî, áèõà äîáèëè ôîðìà-
òà íà èñòîðè÷åñêî äîêàçàòåëñòâî. Èíäèéñêèòå Ïóðàíè, çà-
ïèñàíè ïðåç ïðîäúëæèòåëåí ïåðèîä îò âðåìå, ñå áàçèðàò
íà õèëÿäîëåòíà óñòíà òðàäèöèÿ. Çà ñúæàëåíèå ñâåäåíèÿòà
â òÿõ ñà ñ òîëêîâà äåôîðìèðàíà è óñëîæíåíà îò áðàõìè-
íèòå ôîðìà, ÷å ðÿäêî èì ñå äàâà êðåäèò îò ñúâðåìåííàòà
èñòîðè÷åñêà íàóêà, êîÿòî, îáùî âçåòî, ãè ïðèåìà çà ÷èñòà
ìèòîëîãèÿ — íå èì ñå ïðèçíàâà íå ñàìî èñòîðè÷åñêà, íî è
ãåîãðàôñêà ñòîéíîñò. Çà ùàñòèå íåâèíàãè èçñëåäîâàòåëè-
òå ñà áèëè äîòîëêîâà ëèøåíè îò âúîáðàæåíèå è èíòóè-
öèÿ. Ïðåäè 200 ãîäèíè îôèöåðúò îò áðèòàíñêàòà êîëîíèà-
ëíà àäìèíèñòðàöèÿ íà Èíäèÿ êàïèòàí Ô. Óèëôîðä ñè ïîñ-
òàâÿ çà öåë äà àíàëèçèðà ãåîãðàôñêèòå äàííè, ñúäúðæàùè
ñå â Ïóðàíèòå, ïîäõîæäàéêè êúì òÿõ êàòî ñúùåñòâóâàùè
ðåàëíîñòè. Òîçè ïîäõîä ùå ïðîñëåäÿâàìå è íèå, êàòî ùå
èçïîëçâàìå ïåðñïåêòèâàòà, êîÿòî íè äàâà íàøàòà âå÷å íàï-
ðàâåíà èäåíòèôèêàöèÿ, çà äà ïðîâåðèì çàêëþ÷åíèÿòà íà
Óèëôîðä.
Ñóìèðàéêè ñâåäåíèÿòà, êîèòî Ïóðàíèòå äàâàò çà ìåñ-
òîïîëîæåíèåòî íà ñâåùåíàòà ïëàíèíà Ìåðó, òîé ñòèãà äî
çàêëþ÷åíèåòî, ÷å „Ìåðó å íà ñåâåð îò Èíäèÿ, íà 45 ãðàäó-
ñà ñåâåðíà äúëæèíà“. Óèëôîðä ïîäêðåïÿ òåçè ñâåäåíèÿ íà
Ïóðàíèòå ñ åäíî ñâåäåíèå îò VI âåê, íà ãðúêà Êîçìàñ, êîé-
òî çàðàäè ïúòóâàíèÿòà ñè äî Èíäèÿ áèë íàðå÷åí Èíäîïëå-
óñòåñ. Ñïîðåä Êîçìàñ, „àêî ñå ïðåêàðà ïðàâà ëèíèÿ îò Êè-
òàé äî Ãúðöèÿ, òÿ ùå ìèíå ïðåç öåíòúðà íà çåìÿòà, Ìåðó“.
Òóê îáà÷å áðèòàíñêèÿò èçñëåäîâàòåë å çàáåëÿçàë, ÷å 45-èÿ
ïàðàëåë íå ìèíàâà íèòî ïðåç Êèòàé, íèòî ïðåç Ãúðöèÿ è ñå
å èçêóøèë äà íàïðàâè êîðåêöèÿ íà Ïóðàíèòå ñ 5 ãðàäóñà,
ïîñòàâÿéêè Ìåðó íà 40-èÿ ïàðàëåë. Àêî ïîãëåäíåì êàðòà-
òà, íà ïðúâ ïîãëåä áèõìå ñå ñúãëàñèëè ñ òàêàâà êîðåêöèÿ,
40-èÿò ïàðàëåë íàèñòèíà ìèíàâà ïðåç Ïåêèí è ïðåç Îëèìï.
Òóê èìåííî íà Óèëôîðä ìó å ëèïñâàëà ïåðñïåêòèâàòà, êîÿ-
òî íè äàâàò èçñëåäâàíèÿòà íà Õåíêîã. Ìàêàð ÷å êàêòî ùå
ÀÂÈÒÎÕÎË
âèäèì, òîé å íàìåðèë îòáåëÿçàíî â Ïóðàíèòå çíà÷åíèåòî
íà 80-èÿ ìåðèäèàí, Óèëôîðä íå ãî å çàñÿêúë ñ 40-èÿ ïàðà-
ëåë.
Àêî ãî áåøå íàïðàâèë, ùåøå äà âèäè, ÷å ïðåñå÷íàòà
èì òî÷êà ïîïàäà â Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà, äàëå÷ îò âñÿ-
êàêâà ïëàíèíà. Ñëåäâàéêè ñàìî 40-èÿ ïàðàëåë, íà çàïàä
òîé ñòèãà äî ïúðâàòà âúçìîæíà ïëàíèíñêà îáëàñò — öåíò-
ðàëíàòà ÷àñò íà Òèÿí Øàí è ïëàíèíèòå ìåæäó íåÿ è Áóõà-
ðà. Òàêà òîé èäåíòèôèöèðà ñâåùåíàòà ïëàíèíà Ìåðó ñ „âè-
ñîêîòî ïëàòî äî Ìàëêà Áóõàðà“ (ïðåäïîëàãàì, ÷å ñòàâà
äóìà çà ñåãàøíèÿ Àëàéñêè õðåáåò îò þæíàòà ñòðàíà íà
äîëèíàòà íà ðåêà Çåâåðøàí, êàòî „Ìàëêà Áóõàðà“ áè òðÿá-
âàëî äà å äíåøíèÿò ãðàä Ñàìàðêàíä — íà íÿêîè ñòàðè êàð-
òè öåëèÿò òîçè ïëàíèíñêè ðàéîí íàèñòèíà íîñè èìåòî Áà-
õàðà). Ïðè òîâà ïîëîæåíèå Ìåðó ùå îòñòîè 6 ãðàäóñà íà
çàïàä îò äåéñòâèòåëíèÿ ãåîãðàôñêè öåíòúð íà Åâðàçèÿ.
Íåêà ñåãà ïðåöåíèì ïðåäëîæåíèòå îò íàñ êîîðäèíàòè,
à èìåííî ìåñòîïîëîæåíèåòî ìåæäó 42-ðè è 43-è ïàðàëåë.
Íà èçòîê òåçè êîîðäèíàòè ñè îñòàâàò â ãðàíèöèòå íà Êèòàé
îò VI âåê, íà çàïàä òå îñòàâàò â ãðàíèöèòå íà Âèçàíòèÿ îò
VI âåê, ÷èéòî ãðàæäàíèí å áèë Êîçìàñ Èíäîïëåóñòåñ.
Ñëåä êàòî ñúïîñòàâèõìå êîíêðåòíîòî èñòîðè÷åñêî ñâè-
äåòåëñòâî è ãåîàñòðîíîìè÷åñêèòå ðåàëíîñòè è âèäÿõìå,
÷å íàïúëíî ñå ñèíõðîíèçèðàò îêîëî âðúõ Òàíãðà, ñëåäâà,
÷å òîçè âðúõ å îïðåäåëåí „êàíäèäàò“ çà òèòëèòå „Öåíòúð
íà ñâåòà“ è „Ñâåùåíàòà ïëàíèíà“ íà äðåâíèòå öèâèëèçà-
öèè. Îêîí÷àòåëíîòî ïîòâúðæäåíèå íà íàøàòà òåîðèÿ îáà÷å
òðÿáâà äà ñå òúðñè â îðèãèíàëíèòå ïèñìåíè ñâèäåòåëñò-
âà, ïîäðîáíî îïèñâàùè ñâåùåíàòà ïëàíèíà, âúïðåêè ÷å
çà ñúâðåìåííèòå èñòîðèöè òå ñà ëåãåíäàðíè, ñèìâîëè÷-
íè, ìèòîëîãè÷íè, ðåëèãèîçíà ïðîïàãàíäà è ò.í. Íà òîçè
åòàï íèå èìàìå çäðàâà îñíîâà, âúðõó êîÿòî äà ïðîâåðèì
èñòèíñêàòà èì ñòîéíîñò. Ùå îòãîâîðÿò ëè òåçè îïèñàíèÿ
íà âå÷å îïðåäåëåíèòå îò íàñ ÷ðåç äðóãè ñðåäñòâà êîîðäè-
íàòè íà ïëàíèíàòà Ìåðó?
ÏËÀÍÈÍÀÒÀ ÌÅÐÓ Â ÏÓÐÀÍÈÒÅ
 Ïóðàíèòå (Áðàõìà, Âàéèó è Áðàõìàíäà) ñå êàçâà, ÷å
íà þã îò Ìåðó ⠄þæíèòå êîòëîâèíè“, ñå íàìèðàëè „ãúñ-
òèòå ãîðè íà Óäàìáàðà, êîèòî íÿêîãà áèëè îáèòàâàíè îò
Êàðäàìåñâàðà, ãîëåìèÿ ñèí íà Àäàìà“ (Àäàì îò Áèáëè-
ÿòà — á.à.). Ñïîðåä Ïóðàíèòå „òîé æèâååë íà îñòðîâ Ïàë-
öå (Áàëöå — á.à.) â Òèáåò. Óèëôîðä íå ïðàâè îïèò òî÷íî
äà ëîêàëèçèðà òàçè ìåñòíîñò, òúé êàòî íà þã îò ïðåäïî-
ëîæåíàòà îò íåãî ïëàíèíà Ìåðó (Àëàéñêèÿ õðåáåò) íå
ìîãàò äà ñå íàìåðÿò íèêàêâè åçåðà, à è Ïóðàíèòå èçðè÷-
íî ïîñî÷âàò, ÷å åçåðîòî å áèëî â Òèáåò. Àêî îáà÷å ïðî-
âåðèì íàøèòå êîîðäèíàòè, ùå âèäèì, ÷å íà þã îò Òàíã-
ðà (Ìåðó) â Òèáåò, òî÷íî íà 81-èÿ ìåðèäèàí è 30-ÿ ïàðà-
ëåë, îòêðèâàìå åäíà îò þæíèòå êîòëîâèíè íà Õèìàëàéñ-
êèÿ ìàñèâ ãðàä Êàðäàì. Íåïîñðåäñòâåíî äî íåãî íà ïî-
ëîâèí ãðàäóñ íà ñåâåð ñà ðàçïîëîæåíè äâåòå íàé-ãîëåìè
åçåðà â Òèáåò.
193
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Òå ñà ñâåùåíèòå çà òèáåòöèòå åçåðà è íîñÿò ïîêàçà-
òåëíîòî èìå Ìàíàñàðîâàð, åçåðàòà íà „Ïúðâèÿ ÷îâåê“
(Ìàíà å èíäèéñêèÿò Ìàíó, â ðàçëè÷íè òðàäèöèè îòúæ-
äåñòâÿâàí ñ Àäàìà èëè ñúñ Ñàòèàâðàòà, èíäèéñêèÿ Íîé,
„ñàðîâàð“ å âàðèàíò íà èíäèéñêàòà òèòëà „ñâàðà“, „àðà“
— ÖÀÐ). Äðóãà ìíîãîçíà÷èòåëíà ïîäðîáíîñò, êîÿòî çà-
ñåãà ñàìî ùå îòáåëåæèì, å, ÷å ãðàä Êàðäàì å ðàçïîëî-
æåí â ïîäíîæèåòî íà ïëàíèíàòà Ìàíäàòà (âàðèàíò íà
Ìàäàðà), ñ åäíîèìåíåí âðúõ, âèñîê 7728 ì.
Âúâ Âàéèó Ïóðàíà ñå êàçâà ñúùî, ÷å áëèçî äî Ìåðó îò
þæíàòà ìó ñòðàíà ñå íàìèðà âúðõúò Êàéëàñà, êúäåòî å
„íåáåòî“ èëè „äâîðåöúò“ íà Ìàõà Äåâà Øèâà. Ñïîðåä Óèë-
ôîðä òàçè ïëàíèíà ñå íàìèðàëà íåïîñðåäñòâåíî äî ãðóïà
åçåðà â Òèáåò, íàðå÷åíè Ëàíêåí. Òîé îáà÷å îòíîâî íå äà-
âà òî÷íèòå èì ãåîãðàôñêè êîîðäèíàòè. Àêî îáà÷å ñëåäâà-
ìå 81 ìåðèäèàí íà þã îò âðúõ Òàíãðà, íà 31-èÿ ïàðàëåë
îòêðèâàìå òî÷íî âðúõ Êàèëàñ (6714 ì). Ñïîìåíàòî å îò-
íîâî åçåðî áëèçî è äî òàçè ïëàíèíà, êîåòî î÷åâèäíî å ñú-
ùîòî åçåðî Ìàíàñàðîâàð. Ñëåä ìàëêî ùå èìàìå âúçìîæ-
íîñò îò äðóãà ãëåäíà òî÷êà äà ñå óáåäèì âúâ âçàèìîâðúç-
êàòà ìåæäó Ìåðó, Êàéëàñà è Ìàäàðà.
Ñòèãàìå äî íàé-çàïëåòåíèÿ ìîæå áè è òðóäåí çà
îáÿñíåíèå ïðîáëåì, êîéòî íè ïðåäëàãàò Ïóðàíèòå âúâ
âðúçêà ñ ïëàíèíàòà Ìåðó — èäåíòèôèêàöèÿòà íà ÷åòè-
ðèòå ðåêè, èçâèðàùè îò íåéíèÿ âðúõ è òå÷àùè â ÷åòè-
ðèòå ãåîãðàôñêè ïîñîêè. Ïðåäè äà àíàëèçèðàìå òîçè
ïðîáëåì, å íåîáõîäèìî äà óòî÷íèì, ÷å òóê ñòàâà äóìà
êîëêîòî çà äåéñòâèòåëíè ãîëåìè ðåêè, òîëêîâà è çà ñèì-
âîëèñòè÷íîòî îïèñàíèå íà åäèí îò ãëàâíèòå äàðîâå íà
áîæåñòâåíàòà ðåàëíîñò — æèâîòâîðíàòà âëàãà, îïëîäÿ-
âàùà ñâåòà è íàé-ñõåìàòè÷íî ïðåäñòàâåíà òóê ÷ðåç ÷å-
òèðèòå ðåêè è ÷åòèðèòå ïîñîêè. Çàòîâà òå ÷åñòî ñà ïðåä-
ñòàâåíè êàòî ïðåìèíàâàùè ïðåç ïëàíèíè â ïðîòèâîðå-
÷èå ñ ðåëåôíèòå ðåàëíîñòè. Òîâà å ïðè÷èíàòà ñâèäå-
òåëñòâàò, êîèòî ãè îïèñâàò, äà ñå ïðèåìàò çà ôàíòàñ-
òè÷íè è íåðåàëíè îò ñúâðåìåííèòå èçñëåäîâàòåëè, çà
êîèòî ñèìâîëèêàòà íå å íèùî äðóãî îñâåí àáñòðàêöèÿ.
 òîçè ñëó÷àé íèå ùå òúðñèì íå ñàìî îòãîâàðÿùè íà
îïèñàíèÿòà ãîëåìè ðåêè, íî è ðå÷íè ñèñòåìè, âêëþ÷âà-
ùè ïîâå÷å îò åäíà ðåêà, àêî òå îòãîâàðÿò íà óêàçàíàòà
ïîñîêà. Ñïîðåä Ïóðàíèòå íåáåñíèòå âîäè îáêðúæàâàò
Ìåðó â ñåäåì êàíàëà. Îò òÿõ ÷åðïÿò âîäèòå ñè ÷åòèðè
ðåêè. Òåðèòîðèÿòà, çàåìàíà îò ñåäåìòå êàíàëà, å óêàçà-
íà êàòî ïðîñòèðàùà ñå íà ïëîù 84 éîæàíàñ (èíäèéñêà
ìÿðêà, ïðèáëèçèòåëíî ðàâíà íà 5 êì), èëè 420 êì. Ãîëÿ-
ìàòà çàïàäíà ðåêà å íåñúìíåíî Îêñóñ, êîåòî å ìíåíèå-
òî è íà Óèëôîðä, íî òîâà å è åäèíñòâåíàòà ðåêà, êîÿòî
òîé ìîæå äà èäåíòèôèöèðà, èçõîæäàéêè îò Àëòàéñêèÿ
õðåáåò, êàòî ìåñòîïîëîæåíèå çà ïëàíèíàòà Ìåðó. Îò
òàçè ïåðñïåêòèâà îñòàíàëèòå òðè ðåêè íå ìîãàò äà ñå
èäåíòèôèöèðàò.
Ðåêàòà, êîÿòî òå÷å íà ñåâåð, çàïî÷âà ñ ïîòîê, íàðå-
÷åí Áõàäðà èëè Áõàäðà-ñîìà, ïàäàù âúðõó „ïëàíèíà îò
çëàòî“ è âëèâàù ñå â åçåðî, íàðå÷åíî Çèòîäî÷à, îòêúäå-
òî âîäè íà÷àëîòî ñè ðåêà, êîÿòî ñå âëèâà â Ñåâåðíèÿ îêå-
àí. Êàêòî ïðåäïîëàãà è Óèëôîðä, òîâà ìîæå äà áúäå ñà-
ìî ðåêà Èðòèø, âúïðåêè ÷å òÿ íå ìîæå ïî íèêàêúâ íà÷èí
äà ñå ñâúðæå ñ Àëòàéñêèÿ õðåáåò. Àêî îáà÷å îòíîâî ïðè-
194
åìåì çà îðèåíòèð 81-èÿ ìåðèäèàí, ùå âèäèì, ÷å Èðòèø
âîäè íà÷àëîòî ñè òî÷íî îò òîçè ìåðèäèàí, îò åçåðîòî,
íàðè÷àíî ñåãà Çàèäàì èëè Òñàèäàì. Òóê ñå ñðåùàìå çà
ïðúâ ïúò è ñ êîíêðåòíî ñâèäåòåëñòâî, îòáåëÿçâàùî çíà-
÷åíèåòî íà 80-èÿ ìåðèäèàí, êàòî â Ïóðàíèòå ñå êàçâà, ÷å
åäíà îò ïëàíèíèòå, ïðåç êîèòî ðåêàòà (Èðòèø — á.à.) ïðå-
ìèíàâà ñëåä åçåðîòî, íàðå÷åíà Âàòñà, ñå íàìèðàëà íà „ñú-
ùèÿ ìåðèäèàí êàòî Øðè Ëàíêà“ (80-èÿ — á.à.). Àáñîëþò-
íî ïðåöèçíî îïèñàíèå, òúé êàòî ìåæäó 81-èÿ è 80-èÿ ìå-
ðèäèàí ñå ïðîñòèðà çàïàäíàòà ÷àñò íà àëòàéñêèòå ïëà-
íèíè, ïðåç êîèòî èìåííî ïðîòè÷à ðåêà Èðòèø!
Ðåêàòà, òå÷àùà â þæíàòà ïîñîêà, å îïèñàíà êàòî ïðå-
ìèíàâàùà ïðåç ïëàíèíàòà Êàéëàñ (81-èÿ ìåðèäèàí), îò
êîÿòî òÿ, „ñå èçñèïâà íà ãëàâàòà íà Ìàõà Äåâà“ (äà ñè
ïðèïîìíèì, ÷å Êàéëàñà å ïëàíèíàòà íà Ìàõà Äåâà Øè-
âà). Îòòàì òÿ „ïðîòè÷à ïðåç ïëàíèíàòà Õèìà÷àë è äàâà
íà÷àëîòî íà âåëèêàòà ðåêà Ãàí㓠(òî÷íî ñúâïàäà îòíî-
âî ñ 81-èÿ ìåðèäèàí). Íàé-ïðîòèâîðå÷èâî çâó÷è îïèñà-
íèåòî íà ðåêàòà, êîÿòî òå÷å íà èçòîê è „ñå âëèâà â Èç-
òî÷íèÿ îêåàí è äîñòèãà ßïîíèÿ“. Î÷åâèäíî òóê ñòàâà
äóìà çà æèâîòâîðíèòå íåáåñíè âîäè êàòî ñèñòåìà, à íå
êàòî îòäåëíà âåëèêà ðåêà, òúé êàòî òàêàâà ðåàëíî íå
ñúùåñòâóâà íåïîñðåäñòâåíî íà èçòîê îò Ìåðó. Òàêà òðÿá-
âà äà ñå ðàçáèðà è ñàìîòî îïèñàíèå, ñïîðåä êîåòî „ðå-
êàòà çàïî÷âà îò Ìåðó è ïðåìèíàâà íàä ïëàíèíàòà Ìàí-
äàðà, ñëåä êîÿòî ïðåìèíàâà ïðåç ñåäåì ïëàíèíè, ïðå-
ñè÷àéêè ïðåç òðè êëèìàòà, ñëåä êîåòî íàïîÿâà ïëîäî-
ðîäíàòà ñòðàíà Áõàäðàñâà“ (Êèòàé íà èíäèéöèòå). Àêî
èçõîäèì îò àëòàéñêèÿ õðåáåò, íå ìîæå äà ñå äàäå íè-
êàêâà äîñòîâåðíîñò íà òîâà ñòðàííî îïèñàíèå, íî àêî
ïðèåìåì, ÷å Òàíãðà å ïëàíèíàòà Ìåðó, íåùàòà çàñòà-
âàò ïî ìåñòàòà ñè. Îòíîâî âíèìàíèåòî ñå êîíöåíòðèðà
âúðõó âàæíà âçàèìîâðúçêà ìåæäó Ìåðó, Êàéëàñà è Ìà-
äàðà. Àêî ïîãëåäíåì êàðòèíàòà, ùå âèäèì, ÷å îò Ìà-
íäàðà â èçòî÷íà ïîñîêà íàèñòèíà èçòè÷à ãîëÿìà ðåêà,
âåëèêàòà Áðàõìàïóòðà, ñâåùåíà è çà èíäèéöèòå, è çà òè-
áåòöèòå. Òÿ òå÷å íà èçòîê, êàòî, äîñòèãàéêè 95-èÿ ìå-
ðèäèàí, ïðåäè äà ñå ñïóñíå îêîí÷àòåëíî íà þã, òÿ ïðà-
âè ãîëÿì çàâîé â ñåâåðíà ïîñîêà, äîñòèãàéêè 30-èÿ ïà-
ðàëåë. Àêî ñëåäâàìå òîçè ìåðèäèàí íà ñåâåð, äîñòè-
ãàéêè äî ïðåñå÷íàòà ìó òî÷êà 35-èÿ ïàðàëåë, ùå âèäèì,
÷å òî÷íî òàì ñå íàìèðàò èçâîðèòå íà Æúëòàòà ðåêà, âå-
ëèêàòà ðåêà, êîÿòî íàïîÿâà „Ïîäíåáåñíàòà èìïåðèÿ“
(Áõàäðàñâà). Ìåæäó ïîñî÷åíèòå äâà ïàðàëåëà ñå íàìè-
ðàò òî÷íî ñåäåì ïëàíèíñêè âåðèãè, ÷àñò îò èçòî÷íèÿ
ìàñèâ íà Õèìàëàèòå.
Äîðè ñïîìåíàòèòå êëèìàòè, êîèòî èçòî÷íàòà ðåêà
„ïðåñè÷à“, íàìèðàò ñâîåòî îáÿñíåíèå, êàòî ñå âçåìå ïîä
âíèìàíèå, ÷å â ñòàíäàðòíîòî èíäèéñêî äåëåíèå íà êëè-
ìàòè÷íè çîíè òåðèòîðèèòå ìåæäó Ìåðó è äîëèíàòà íà
ðåêà Ãàíã ïðåäñòàâëÿâàò èìåííî òðè „êëèìàòà“, îò 3-è
äî 5-è.
Çàùî òðÿáâà äà îòäåëÿìå òîëêîâà ìÿñòî íà åäèí âúï-
ðîñ êàòî èäåíòèôèöèðàíåòî íà ñâåùåíàòà ïëàíèíà Ìå-
ðó? Ìàêàð ÷å òîé å öåíòðàëåí çà ðàçáèðàíåòî íà ñâåòîâ-
íàòà ìèòîëîãè÷åñêà òðàäèöèÿ, êúäå ñà äîêàçàòåëñòâàòà,
÷å òàçè ïëàíèíà å èìàëà öåíòðàëíî ìÿñòî è â òðàäèöèèòå
íà äðåâíèòå áúëãàðè? Ìîæåì äà ïîñî÷èì, ÷å äîðè íàëè-

÷èåòî íà èìåíà êàòî Ìàäàðà, Êàðäàìà è Òàíãðà å äîñòà-
òú÷íî, çà äà îïðàâäàå åäíî èçñëåäâàíå íà òðàäèöèèòå,
ñâúðçàíè ñ Ìåðó, íî áëàãîäàðåíèå íà âèêòîðèàíñêèÿ äóõ
íà êàïèòàí Ô. Óèëôîðä è íà íåãîâèòå åíöèêëîïåäè÷íè èí-
òåðåñè íèå ðàçïîëàãàìå ñ äèðåêòíî ñâèäåòåëñòâî ñ ãîëÿ-
ìî çíà÷åíèå çà öÿëîòî íè èçñëåäâàíå.
 êðàÿ íà ñâîÿ àíàëèç íà ãåîãðàôñêèòå ðåàëíîñòè,
ñúäúðæàùè ñå â Ïóðàíèòå, Óèëôîðä ïîìåñòâà íÿêîëêî
èçâàäêè îò òåçè äðåâíè êíèãè, ñ öåë äà èëþñòðèðà ñâî-
åòî èçñëåäâàíå ñ îðèãèíàëíè ïàñàæè îò òÿõ, ïîêàçâàùè
òåõíèÿ õóäîæåñòâåí ñòèë è êîìïîçèöèÿ. Ïîä íîìåð 5
òîé å ïðåäàë èçâàäêà îò „Áðàõìàíäà Ïóðàíà“, êîÿòî ðàç-
êàçâà èñòîðèÿòà çà ïðî÷óòèÿ ìå÷ íà áîãà íà âîéíàòà ×àä-
ðàíàíà, èëè Êàðòè÷åÿ (èíäèéñêèÿ Ìàðñ).  íåÿ ïúðâî
ñå îïèñâà ñòðàíàòà íà þã è þãîçàïàä îò ïëàíèíàòà Ìå-
ðó, êúäåòî å áèë ðîäåí ×àäðàíàíà, êîÿòî, ñëåä êàòî óñ-
òàíîâèõìå òî÷íîòî ìåñòîïîëîæåíèå íà Ìåðó, ìîæåì
äà ïîñî÷èì êàòî çåìèòå, ñúñòàâëÿâàëè íÿêîãà äðåâíà
Áàêòðèÿ — îãðàíè÷åíè íà èçòîê îò Òèÿí Øàí è íà þã îò
Ïàìèð è Õèäó Êóø. Ïî-íàòàòúê â òåêñòà ñå ñïîìåíàâàò
„êóðèîçíèòå“ ñïîðåä Óèëôîðä ñâåäåíèÿ çà ïðåñåëâàíå-
òî íà ×àäðàíàíà äàëå÷ íà çàïàä. Óìîðåí îò âîéíèòå íà
áîãîâåòå ñ ãèãàíòèòå, òîé ðåøàâà äà îòèäå â çàïàäíèòå
ïëàíèíè â ñòðàíàòà, íàðå÷åíà Êðàóí÷à (Óèëôîðä ñìÿ-
òà, ÷å ñòàâà äóìà çà ïëàíèíè, ðàçïîëîæåíè ìåæäó Ãåð-
ìàíèÿ è Ïîëøà), êúäåòî äà âúçñòàíîâè ñâîÿòà ñèëà è
äà ñå ïðåðîäè îòíîâî. Òàì, íà ñêëîíîâåòå íà òàçè ïëà-
íèíà, òîé îñòàâèë ìå÷à ñè. Ñëåä ìíîãî ãîäèíè òîçè ìå÷
áèë íàìåðåí îò Àòèëà è ñ íåãî âåëèêèÿò õóíîðñêè âëà-
äåòåë áèë ïîãðåáàí. Ïî-êúñíî ùå ðàçãëåäàìå ïîäðîá-
íî ñèìâîëèêàòà, ñêðèòà çàä òàçè ëåãåíäà, êîÿòî ñà íè
îñòàâèëè Ïóðàíèòå, êàòî ùå îáÿñíèì è õðîíîëîãè÷åñ-
êàòà ïîñëåäîâàòåëíîñò íà èñòîðè÷åñêèòå ñúáèòèÿ, ñïî-
ìåí çà êîèòî òå ñà ñúõðàíèëè.
Ñåãà ñàìî ùå ñå âúðíåì êúì äâåòå ñïîìåíàòè â íà-
÷àëîòî òåîðèè çà èñòîðèÿòà íà äðåâíèòå áúëãàðè — íà
Äèìèòúð Ñúñúëîâ è Ïåòúð Äîáðåâ. Ïî óíèêàëåí íà÷èí
åäíî äðåâíî ïèñìåíî ñâèäåòåëñòâî êàòî „Áðàõìàíäà
Ïóðàíà“ ñâúðçâà òåçè äâå ñúâðåìåííè íàó÷íè òåîðèè â
åäèí ñèíòåç, êîéòî ñåãà èìà ñòîéíîñòòà íà íåîñïîðèì
èñòîðè÷åñêè ôàêò.
ÀÂÈÒÎÕÎË
 êðàÿ íà ñâîÿòà ñòàòèÿ, îçàãëàâåíà „Ñâåùåíèòå çà-
ïàäíè îñòðîâè“ êàïèòàí Ô. Óèëôîðä ïîìåñòâà 6 êàðòè, îò
êîèòî òóê âúçïðîèçâåæäàìå êàðòà íîìåð 5, êîÿòî ñõåìà-
òèçèðàíî ïîêàçâà íÿêîè îò ãåîãðàôñêèòå ðåàëíîñòè, îïè-
ñàíè îò Ïóðàíèòå, âêëþ÷èòåëíî ñïîìåíàòèòå êëèìàòè÷-
íè çîíè. Âèæäà ñå è òîâà ãîëÿìî îòêëîíåíèå ñåâåð-þã-
ñåâåð, ïðåñè÷àùî äâå êëèìàòè÷íè çîíè íà èçòî÷íàòà ðå-
êà, êîåòî âå÷å êîìåíòèðàõìå. Ñ êðúã ñìå îòáåëÿçàëè äðåâ-
íà Áàêòðèÿ, êúäåòî áèë ðîäåí áîãúò íà âîéíàòà è îòêúäå-
òî òîé ñå îòïðàâèë êúì Åâðîïà.
 çàêëþ÷åíèå íà òàçè ïúðâà ÷àñò ùå ïîñî÷èì îùå íÿ-
êîëêî òâúðäå èíòåðåñíè ñúâïàäåíèÿ. Ìåæäó 40-èÿ è 43-èÿ
ïàðàëåë, êúäåòî íèå ëîêàëèçèðàõìå ñâåùåíàòà ïëàíèíà Ìå-
ðó/Òàíãðà, íàñî÷âàéêè ñå íà çàïàä, îòêðèâàìå îùå íÿêîëêî
ïîçíàòè èìåíà. Íà èçòî÷íèÿ áðÿã íà Êàñïèéñêî ìîðå, íà
39.5 è 40-è ïàðàëåë âèæäàìå äâå ïëàíèíè ñ èìåíàòà Ìàëúê
Áàëêàí è Ãîëÿì Áàëêàí. Íà 40.5-42-èÿ ïàðàëåë íåïîñðåäñò-
âåíî äî òåçè ïëàíèíè ñå íàìèðà çàëèâúò Êàðà Áîãàç. Íà
áðåãà íà ×åðíî ìîðå íà 42-èÿ ïàðàëåë ñå íàìèðà çàëèâúò
Áóðãàñ è ïî âñå ñúùèÿ ïàðàëåë íà çàïàä å ðàçïîëîæåíà Áàë-
êàíñêàòà ïëàíèíñêà âåðèãà. Íà 43-èÿ ïàðàëåë ñå íàìèðà è
Ìàäàðñêîòî ïëàòî — ñâåùåíèÿò êóëòîâ öåíòúð íà áúëãàðè-
òå. Ñëó÷àéíè èëè çàêîíîìåðíè ñà òåçè „ñúâïàäåíèÿ“? Îò-
ãîâîðà íà òîçè âúïðîñ ùå ïîòúðñèì â äðåâíàòà åãèïåòñêà
“Êíèãà íà ìúðòâèòå”, ⠄Öàðñòâîòî íà Ñîêàð“, â çàâåùà-
íèåòî, îñòàâåíî íè îò íàøèòå ïðåäöè âúðõó ñêàëèòå íà Ìà-
äàðñêîòî ïëàòî.
ÅÒÈÌÎËÎÃÈß ÍÀ ÈÌÅÒÎ ÌÀÄÀÐ
Èìåòî Ìàäàðà ïðîèçëèçà îò ñàíñêðèòñêîòî ÌÀÄÓ, îç-
íà÷àâàùî ÌÅÄ, è â ñàíñêðèò èìà ñëåäíèòå ïðîèçâîäíè:
ÌÀÄÓ — „ìåä, ñëàäêî, ñëàäîñò“ — ñèíîíèì íà áîæåñ-
òâåíàòà íàïèòêà ÑÎÌÀ, è â òîçè ñìèñúë êàòî „ñîìèàí
ìåä“ ïðèòåæàâà ñïîñîáíîñòòà äà óïîÿâà, äà ïðåäèçâèêâà
åêñòàç, ðàäîñò, âúçâèøåíîñò, âäúõíîâåíèå è äð. ïîä. Êî-
ãàòî áîæåñòâåíàòà íàïèòêà ñå ñâúðçâà äèðåêòíî ñ áîãîâå-
òå èëè ñ îáîæåñòâåíèòå ïðåäöè, òÿ êàòî ÌÀÄ ïðåäèçâèê-
âà íåáåñíî áëàæåñòâî, êàòî ÌÀÄÈ/ÌÀÒÈ îçíà÷àâà: „îò-
äàäåí, ìîëèòâà, áîãîòâîðåíèå, áîæåñòâåí õèìí, âÿðà“ è
äð. ïîä. Êîãàòî ñå èçïîëçâà êîíòåêñò, ñâúðçàí ñ øàìàíèñ-
òè÷íè ïðàêòèêè (øàìàí ïðîèçõîæäà îò ñàíñêðèòñêîòî „ñà-
ìàíà“ æðåö), ÌÀÄÀ îçíà÷àâà: îáñåáâàíå, òðàíñ, çàãóáà
íà ñúçíàíèå“ è äð. ïîä.
Ãðàäèðàíåòî íà àñîöèàöèèòå, ïðîèçõîæäàùè îò ÌÀ-
ÄÓ, èçãëåæäà òàêà: ÌÀÄÓ — ÑÎÌÀ — ÑÀÌÀÍÀ — ÏÐÀ-
ÎÒÅÖ — ÍÅÁÅÑÍÎ ÁÎÆÅÑÒÂÎ — ÁÎÃ.
Ãúðöèòå ñà ïðåâåæäàëè Ìàäóðà êàòî „Ãðàäúò íà áîãî-
âåòå“.
Çàáåëåæêà:
Ôàëøèôèöèðàíåòî íà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ îò Âàñèë Çëà-
òàðñêè è èñòîðèöèòå îò íåãîâàòà èñòîðè÷åñêà „øêîëà“ å áèëî
ðàçîáëè÷åíî îùå ïðåç 30-òå ãîäèíè îò äîáðîñúâåñòíèÿ áúë-
ãàðñêè ó÷åí, ïðîôåñîð îò Áåðëèíñêèÿ óíèâåðñèòåò, ä-ð Ãàí÷î
Öåíîâ. Äèñïóòúò ìåæäó òÿõ å áèë ðåøåí îò ñúäà â ïîëçà íà ä-
ð Öåíîâ, êîéòî ïðîÿâèë áëàãîðîäñòâîòî äà îòòåãëè æàëáàòà
ñè, çà äà ñïàñè Â. Çëàòàðñêè îò çàòâîðà.
195
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Ïðåäè äà ïðîäúëæèì ñ èçñëåäâàíåòî íà âúçìîæíîñ-
òèòå, êîèòî íè ïðåäëàãà èìåòî, èçáðàíî îò íàøèòå ïðàîò-
öè çà íàé-ñâåùåíîòî çà òÿõ ìÿñòî çà ðàçêðèâàíå íà íîâè
ñëåäè îò òÿõíàòà äðåâíà èñòîðèÿ, ñå íàëàãà íàêðàòêî äà
ñïîìåíåì òðè èñòîðè÷åñêè èçñëåäâàíèÿ, êîèòî ñà â ïðÿêà
âðúçêà ñ íàñòîÿùèÿ òðóä. Òå ïðåäñòàâëÿâàò åäíè îò íàé-
èíòåðåñíèòå è ïðîòèâîðå÷èâè èçñëåäâàíèÿ â èñòîðèÿòà íà
ñâåòîâíàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà è ïðåäëàãàò èëþñòðàòèâåí
ïðèìåð çà òîâà äîêîëêî òàçè íàóêà ñå å êîíòðîëèðàëà è ñå
êîíòðîëèðà îò ïîëèòèêî-èäåîëîãè÷åñêè êîíþíêòóðè.
Òóê ñàìî ùå îáîáùèì òåçè òðè èçñëåäâàíèÿ â àñïåê-
òèòå, êîèòî ïðÿêî íè çàñÿãàò íà òîçè åòàï îò íàøåòî èçñ-
ëåäâàíå.
Äåéâèä Ì. Ðîë — ïðîôåñîð ïî åãèïòîëîãèÿ è äðåâíà
èñòîðèÿ, ó÷àñòíèê â àðõåîëîãè÷åñêàòà åêñïåäèöèÿ â Êà-
äåø íà Îðîíòåñ íà Èíñòèòóòà ïî àðõåîëîãèÿ íà Àíãëèÿ,
ïðåäñåäàòåë íà Èíñòèòóòà çà èíòåðäèñöèïëèíàðíè íàóêè
è ïðåçèäåíò íà Åãèïòîëîãè÷åñêîòî äðóæåñòâî íà Ñúñåêñ.
Òîé å àâòîð íà äâåòå ìîíóìåíòàëíè èçñëåäâàíèÿ: „A
Test of Time, Volum I — The Bible — From Myth to History“
(BCA 1995) è „A Test of Time, Volum II — Legend, The
Genesis of Civilization“ (Century, 1998), êîèòî ñà, îò åäíà
ñòðàíà, àêàäåìè÷íè áåñòñåëúðè (íåùî ïî÷òè íåïîçíàòî)
è îò äðóãà — åäíî äèðåêòíî ïðåäèçâèêàòåëñòâî êúì âñè÷-
êè „óñòàíîâåíè“ àêàäåìè÷íè òåîðèè çà ïðîèçõîäà, õðîíî-
ëîãèÿòà è õàðàêòåðà íà ÷îâåøêàòà öèâèëèçàöèÿ. Äâà ñà
îñîáåíî âàæíèòå çà íàñ àñïåêòè â èçñëåäâàíåòî íà Äåé-
âèä Ðîë. Ïúðâî: ×ðåç àðãóìåíòèðàíî ñèíõðîíèçèðàíå íà
ðàçëè÷íèòå äîêóìåíòàëíè ñâèäåòåëñòâà è íà èçâåñòíèòå
íà íàóêàòà äèíàñòè÷åñêè ëèñòîâå òîé äîêàçâà, ÷å Öàðåòå-
Ïàòðèàðñè îò Ñòàðèÿ çàâåò (ðîäúò íà Àäàì) ñà ðåàëíî ñú-
ùåñòâóâàëè Öàðå — îñíîâàòåëè íà Øóìåðñêàòà öèâèëèçà-
öèÿ. Òåçè Öàðå ñà áèëè Ïðàîòöè íà âñè÷êè ïîñëåäîâàòåë-
íè øóìåðñêè äèíàñòèè è ñà áèëè ïðèåìàíè êàòî òàêèâà è
îò ïî-êúñíèòå âàâèëîíñêè è àñèðèéñêè äèíàñòèè, êàêòî è
îò Ðîäà íà Àáðàõàì. Âòîðî: Òîé ðàçêðèâà èñòîðè÷åñêàòà
èäåíòè÷íîñò íà îñíîâàòåëèòå íà Åãèïåòñêàòà öèâèëèçà-
öèÿ — äèíàñòèÿòà ía Õîðóñ — êëîí îò ñúùèÿ äèíàñòè÷åñêè
ðîä, îñíîâàë Øóìåðñêàòà öèâèëèçàöèÿ. Ïî òîçè íà÷èí
Äåéâèä Ðîë âúçñòàíîâÿâà åäèíñòâîòî â ïðîèçõîäà íà ÷î-
âåøêàòà öèâèëèçàöèÿ è ëåãèòèìèðà íåéíèòå èñòèíñêè
òâîðöè — Ðîäà íà Àäàì.
 êðàÿ íà 20-òå ãîäèíè ïðîô. Ë. À. Óåéäúë ðàçâèâà òå-
îðèÿòà, ÷å öèâèëèçàòîðèòå íà Øóìåð, íà Åãèïåò è íà Èí-
äèÿ ñà ïðèíàäëåæàëè êúì åäèí âëàäåòåëñêè ðîä — Ðîäà íà
Àäàì. Òîé ñèíõðîíèçèðà „ðàçëè÷íèòå“ øóìåðñêè, åãèïåò-
ñêè è áèáëåéñêè äèíàñòèè, èçïîëçâàéêè êàòî ñâúðçâàùî
çâåíî èçâåñòíèòå îò „Ïóðàíèòå“, „Èíäèéñêè äèíàñòè÷åñ-
êè ëèñòîâå“ (ÈÄË), êàòî çà ïúðâè ïúò äîêàçâà, ÷å ñìÿòà-
íèòå äîòîãàâà çà „ðàçëè÷íè“ Ñëúí÷åâà è Ëóííà äèíàñòèè
âñúùíîñò ïðåäñòàâëÿâàò ðàçëè÷íè êëîíîâå íà åäèí âëà-
äåòåëñêè ðîä — Ðîäà íà Àäàì.
Îêîëî 150 ãîäèíè ïðåäè òîâà â ïîðåäèöà îò ëåêöèè
ïðåä Áåíãàëñêîòî äðóæåñòâî êàïèòàí Ô. Óèëôîðä èçëàãà
ñâîèòå àíàëèçè íà èíäèéñêèòå Ïóðàíè, ðàçãëåäàíè ñðàâ-
íèòåëíî ñ øóìåðñêè, åãèïåòñêè è ãðúöêè èçòî÷íèöè, êàê-
òî è ñúñ Ñòàðîçàâåòíîòî ðîäîñëîâèå íà Àäàì. Òîé çàê-
ëþ÷àâà, ÷å òå ïðåäñòàâëÿâàò âàðèàíòè íà åäíà è ñúùà
196
äðåâíà òðàäèöèÿ. Ïî åäíà èëè äðóãà ïðè÷èíà èçñëåäâàíè-
ÿòà íà Óèëôîðä è Óåéäúë ñå èãíîðèðàò îò ñúâðåìåííàòà
íàóêà. Òå íå ñå ïîñî÷âàò è îò ïðîô. Ðîë â íåãîâàòà áèáëè-
îãðàôèÿ. Âúïðåêè òîâà ùå ñå óáåäèì, ÷å òå ñå äîïúëâàò
âçàèìíî è âñúùíîñò ïðåäñòàâëÿâàò åäèíåí ìîäåë çà àë-
òåðíàòèâíî îáÿñíåíèå íà ïðîèçõîäà íà ÷îâåøêàòà öèâè-
ëèçàöèÿ. Îùå åäíî íåùî ãè ñáëèæàâà — ìúë÷àíèåòî, ñ êî-
åòî ñúâðåìåííàòà îôèöèàëíà íàóêà ãè „îïðîâåðãàâà“. Èç-
õîæäàéêè îò îïèòà ñ íàøàòà ñúâåòèçèðàíà èñòîðè÷åñêà
íàóêà, çà íàñ íå å èçíåíàäâàùà ìåòîäîëîãèÿòà íà „ìúë÷à-
ëèâîòî îïðîâåðãàâàíå“ íà íåóäîáíè èçñëåäâàíèÿ, èìàùà
ñúùî äúëáîêè òðàäèöèè è â ñúâðåìåííàòà çàïàäíà íàóêà.
Íèå ùå èçïîëçâàìå ãîðíèòå èçñëåäâàíèÿ òàì, êúäåòî ìî-
ãàò äà áúäàò ïîëåçíè çà íàøàòà òåìà, áåç äà ñå ñúîáðàçÿ-
âàìå ñúñ ñúâðåìåííàòà „íàó÷íà“ êîíêðåòíîñò.
ÌÀÄÀÐÀ ­ ÈÌÅ ÍÀ ÏÚÐÂÈß
ÏÐÅÄÏÎÒÎÏÅÍ ÖÀÐ ÍÀ ØÓÌÅÐ
Çà áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà èìåòî Ìàäàðà êàòî
÷å ëè åäèíñòâåíî ïðåäëàãà âúïðîñèòåëíè, ñâúðçàíè ñ àð-
õåîëîãèÿòà èëè ñðàâíèòåëíîòî èçêóñòâîâåäñòâî. Äîðè êî-
ãàòî ñå îòáåëÿçâàò âúçìîæíè ðåëèãèîçíè è ìèòîëîãè÷íè
âðúçêè è çíà÷åíèÿ íà òîâà èìå ñå ïîñî÷âàò ñàìî ìåõàíè÷-
íè ñðàâíåíèÿ ñ èìåíà è ïîíÿòèÿ îò ðàçëè÷íè òðàäèöèè
(ãðúöêè, ïåðñèéêè, èíäèéñêè, òèáåòñêè), êàòî òåçè ñðàâ-
íåíèÿ ñè îñòàâàò âúâ ôîðìàòà íà äåêëàðàöèè è íå âîäÿò
äî íèêúäå. Òîâà å òðóäíî îáÿñíèìî, êàòî ñå èìà ïðåäâèä,
÷å îñâåí çíà÷åíèÿ, ñâúðçàíè ñ ïîñî÷åíèòå òåìè, èìåòî
(èëè òèòëàòà) Ìàäàðà èìà êîíêðåòíà èñòîðè÷åñêà ñòîé-
íîñò, è òî ñòîéíîñò ñ îãðîìíî çíà÷åíèå çà âñåêè àíàëèç
íà ïðîèçõîäà íà ÷îâåøêàòà öèâèëèçàöèÿ. Âñúùíîñò òî
ñòîè â íåéíèÿ çàðîäèø.
Àêî ðàçãëåäàìå íÿêîëêî îò äîáðå èçâåñòíèòå íè äè-
íàñòè÷åñêè ëèñòîâå îò Ìåñîïîòàìèÿ, âåäíàãà ùå ñå óáå-
äèì â òîâà. Íàïðèìåð òàêà íàðå÷åíàòà Ãåíåàëîãèÿ íà Äè-
íàñòèÿòà íà Õàìóðàáè (ÃÄÕ) (äèíàñòè÷åñêè ëèñò çà ïúð-
âè ïúò ïóáëèêóâàí îò Äæ. Äæ. Ôèëêåíùàéí â 1966 ã.) çà-
ïî÷âà ñ èìåòî À-ÐÀ-ÀÌ-ÌÀ-ÄÀ-ÐÀ. Äðóã äîêóìåíò, îñ-
òàâåí íè îò àñèðèéöèòå, ñúùî çàñëóæàâà âíèìàíèå. Â Ëèñò
íà Àñèðèéñêèòå öàðå (ËÀÖ) (L/DR, ñòð. 190) ïîä íîìåð
øåñò âèæäàìå ÌÀÍ-ÄÀÐÓ — ñïîðåä ïðîô. Äåéâèä Ðîë
âñúùíîñò ïðåäñòàâëÿâàùî øóìåðñêîòî ÌÀÄÀÐÀ. Ñïî-
ðåä ñúùèÿ àâòîð ïîñî÷åíèòå ïîä íîìåðà ïåò è øåñò öàðå
Õàðõàðó è Ìàíäàðó ïðåäñòàâëÿâàò åäèí èñòîðè÷åñêè ïåð-
ñîíàæ ñ íåãîâîòî èìå è òèòëà, êîèòî àñèðèéñêèÿò ïðåïèñ-
âà÷ å çàïèñàë êàòî äâå èìåíà, ò.å. äåéñòâèòåëíîòî èìå íà
ïåòèÿ âëàäåòåë îò ëèñòà å áèëî ÕÀÐÀÌÀÄÀÐÀ èëè À-
ÐÀ-ÌÀ-ÄÀ-ÐÀ! Â õîäà íà èçñëåäâàíåòî ñè çà âúçìîæíè
âðúçêè ìåæäó ïîñî÷åíèòå äèíàñòè÷åñêè ëèñòîâå è Ñòà-
ðîçàâåòíàòà Öàðñêà Ãåíåàëîãèÿ (ÑÖÃ) Äåéâèä Ðîë ïðàâè
è äðóãà ðåêîíñòðóêöèÿ íà èñòîðè÷åñêàòà åòèìîëîãèÿ íà
òîâà „êîìïîçèðàíî“ èìå — ÷ðåç ïðåìåñòâàíå íà ÷àñòèöà-
òà „ÌÀ“ îò Ìàí-äàðó êúì Õàðõàðó òîé ïîëó÷àâà èìåòî
Ìà-õà-àð-õà-ðó, êîåòî êúì âðåìåòî íà çàïèñâàíå íà Ñòà-
ðèÿ çàâåò (êîãàòî „ð“ å áèëî òðàíñôîðìèðàíî ⠄ë“) ñå

ïðåâðúùà â Ìà-õà-àë-õà-ëó — ïåòèÿ ïîðåä öàð îò Áèáëèÿ-
òà ÌÀÕÀËÀËÅË! Îò ñâîÿ ñòðàíà ëèøåíîòî îò ÷àñòèöà-
òà ÌÀ èìå ÀÐÀÌÀÄÀÐÀ ñå ïðåâðúùà â ÀÐÀÄÀÐÀ — Áèá-
ëåéñêèÿ Àðàä/Èðàä, ñèí íà Åíîõ.
È òàêà ÌÀÄÀÐÀ íåñúìíåíî ïðèñúñòâà ïîä åäíà èëè
äðóãà ôîðìà â äèíàñòè÷åñêàòà õðîíîëîãèÿ íà Ìåñîïîòà-
ìèÿ îò çîðàòà íà øóìåðî-àðèéñêàòà öèâèëèçàöèÿ äî ïà-
äàíåòî íà Àñèðèéñêàòà èìïåðèÿ. Íåùî ïîâå÷å, êàòî âëà-
äåòåëñêî èìå (èëè òèòëà) Ìàäàðà ïî óáåäèòåëåí íà÷èí
îáåäèíÿâà òðàäèöèè, ÷åñòî îïèñâàíè îò ó÷åíèòå êàòî íà-
ïúëíî ðàçëè÷íè è íåçàâèñèìè åäíà îò äðóãà — øóìåðñêè,
ñåìèòñêè, àñèðèéñêè, áèáëåéñêè, ïîñî÷âàéêè òåõíèÿ íå-
ñúìíåíî îáù ïðîèçõîä.
Ìîæåì ëè äà ïðèåìåì òîâà ïðèñúñòâèå íà èìåòî ÌÀ-
ÄÀÐÀ â ñàìîòî íà÷àëî íà ÷îâåøêàòà öèâèëèçàöèÿ ïðîñ-
òî çà åäíà ñëó÷àéíîñò, íÿìàùà íèùî îáùî ñ áúëãàðñêàòà
ÌÀÄÀÐÀ. Àêî ñå îáúðíåì êúì îôèöèàëíàòà íè íàóêà, íå
ñàìî, ÷å ìîæåì, íî òðÿáâà äà ãî ïðèåìåì çà ñëó÷àéíîñò
è... äà ñïðåì äîòóê â íàøèòå óñèëèÿ äà âúçñòàíîâèì äðåâ-
íàòà èñòîðèÿ íà áúëãàðèòå. Èçñëåäâàíåòî íà íàé-äðåâíà-
òà èñòîðèÿ íà áúëãàðèòå ñè îñòàâà ïðèíöèïåí ïðîáëåì çà
áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà íå ñàìî ïîðàäè îñòàòúöè
îò ñúâåòñêîòî ïîëèòè÷åñêî âëèÿíèå â Áúëãàðèÿ, íî è ïî-
ðàäè ñúâåòèçàöèÿ íà íàó÷íèòå íè îáðàçîâàòåëíè èíñòèòó-
òè, êîÿòî íàïðàâè öÿëî ïîêîëåíèå ó÷åíè (óïðàâëÿâàùè â
ìîìåíòà òåçè èíñòèòóöèè) ìåòîäîëîãè÷åñêè íåñïîñîáíè
äà ñå îðèåíòèðàò â òàçè òåìàòèêà.
Åòî êàêâî å ìíåíèåòî íà åäèí îò âèñøèòå ÷èíîâíèöè â
ñèñòåìàòà íà îôèöèàëíàòà íè èñòîðè÷åñêà íàóêà ïðîô. ä-
ð Ã. Áàêàëîâ, èçêàçàíî â ñëîâîòî ìó ïðè îòêðèâàíå íà Âòî-
ðàòà íàó÷íà êîíôåðåíöèÿ „Äðåâíèòå áúëãàðè“ (18-19 äå-
êåìâðè 1998 ã.) â Ñîôèéñêèÿ óíèâåðñèòåò „Ñâ. Êëèìåíò
Îõðèäñêè“:
„Êàêâî ëè íå ñå ïîÿâè íà ïàçàðà. Èçëåçå, ÷å áúëãàðèòå
ñà â îñíîâàòà íà øóìåðñêàòà öèâèëèçàöèÿ, ÷å òå ñà õèêñî-
ñèòå â Åãèïåò, ôèëèñòèìÿíèòå â Ïàëåñòèíà... Ñïèñúêúò å
îùå ïî-äúëúã... Òîâà ïðåäèçâèêâà åäíî ñâîáîäíî ñú÷èíè-
òåëñòâî è íàñèëèå íàä îñêúäíè ôèëîëîãè÷åñêè äàííè, ÷è-
åòî ñïåêóëàòèâíî èíòåðïðåòèðàíå ðîäè íåâåðîÿòíè õèïî-
òåçè...“ (ñï. „Áúëãàðñêè âåêîâå“, 1/1999, ñòð. 27).
Âñåêè áè ïîìèñëèëè, ÷å ïðîô. ä-ð Áàêàëîâ å ñïåöèà-
ëèñò ïî ïåðèîäà, çà êîéòî èçêàçâà òàêîâà êàòåãîðè÷íî ìíå-
íèå. Íèùî ïîäîáíî, òîé å ñïåöèàëèñò ïî âèçàíòèéñêà ïî-
ëèòè÷åñêà è êóëòóðíà èñòîðèÿ è Áúëãàðñêî ñðåäíîâåêî-
âèå è äîêîëêîòî ìè å èçâåñòíî íèêîãà íå å ïóáëèêóâàë
íåùî, êîåòî ïîíå ïðèáëèçèòåëíî äà ìîæå äà ñå ñâúðæå ñ
äðåâíàòà èñòîðèÿ. Ïîäîçèðàì, ÷å òîâà, êîåòî ìó å äàëî
óâåðåíîñòòà äà êîìåíòèðà íåùà, êîèòî íå å èçñëåäâàë, å
àäìèíèñòðàòèâíèÿò ìó ïîñò — çàì.-äåêàí íà Èñòîðè÷åñ-
êèÿ ôàêóëòåò. Ïîðàäè òàêúâ ïîäõîä â ó÷åáíèöèòå íè ïî
èñòîðèÿ âëèçàò íåùà, êîèòî ïðîñòî ñà ïðåïèñàíè îò „ïîç-
âîëåí“ èçòî÷íèê, áåç íèêîãà äà ñà èçñëåäâàíè ñåðèîçíî.
Àêî ñëåäâàìå òîçè àäìèíèñòðàòèâåí è íåíàó÷åí ïîä-
õîä, íèêîãà íå áèõìå èçÿñíèëè èñòîðè÷åñêè ïåðèîä, çà êîé-
òî îùå íÿìà íÿêàêâî „ðåøåíèå“ èëè „ðåçîëþöèÿ“ íà „íà-
ó÷åí ñúâåò“.
Ñëåä êàòî îòêðèõìå èìåòî Ìàäàðà âúâ âñè÷êè äèíàñ-
òè÷íè ëèñòîâå íà äðåâíà Ìåñîïîòàìèÿ, ùå ãî ïîòúðñèì â
ÀÂÈÒÎÕÎË
ïîäîáíè äîêóìåíòè îò äðóãà äðåâíà öèâèëèçàöèÿ — èí-
äèéñêàòà. Íà òåðèòîðèÿòà íà äíåøíà Èíäèÿ äåñåòêè íà-
ñåëåíè ìåñòà íîñÿò èìåòî Ìàäàðà, Ìàäóðà èëè Ìàòèíà-
ðà — âàðèàíòè íà åäíî è ñúùî èìå. Ïðåç ïåðèîäà ìåæäó
VII â. ïð. Õð. è III â. ñë. Õð. ãëàâíîòî ñâåòèëèùå íà Èí-
äèÿ å áèëî èìåííî Ìàäóðà (Ìàäàðà), à ïúðâèÿò ñúâåòíèê
íà âåëèêèÿ èìïåðàòîð Êàíèøêà (ñðåäàòà íà II â. ñë. Õð.)
å íîñèë èìåòî (èëè òèòëàòà) ÌÀÄÀÐÀ.
Äîêîëêî íàçàä îáà÷å ìîæåì äà îòêðèåì òîâà èìå? Íàï-
ðèìåð, ìîæåì ëè äà ãî îòêðèåì â ïåðèîä, êîéòî áè íè äîá-
ëèæèë äî âå÷å ðàçãëåæäàíèÿ âúâ âðúçêà ñ Ìåñîïîòàìñêèòå
ñâèäåòåëñòâà?
Çà ùàñòèå ðàçïîëàãàìå ñ ÿñíè, ìíîãîêðàòíî èçñëåäâà-
íè è êîìåíòèðàíè èçòî÷íèöè — äèíàñòè÷åñêèòå ëèñòîâå,
ñúäúðæàùè ñå â Ïóðàíèòå, êîèòî íè ïðåäëàãàò èçõîäíà
òî÷êà çà òàêîâà èçñëåäâàíå.  äèíàñòè÷åñêàòà ëèíèÿ íà
Ïóðó (Ïóðóðàâàñ) ãëàâíà ëèíèÿ íà ò.íàð. Ëóííà äèíàñòèÿ,
êàòî ñåäìè ïîðåä âëàäåòåë å ïîñî÷åí ÌÀÒèíÀÐÀ/ÌÀÄè-
íÀÐÀ, êîåòî å åäèí îò íÿêîëêîòî âàðèàíòà íà ÌÀÄÀÐÀ.
Íÿêîè èçñëåäîâàòåëè ñìÿòàò, ÷å ñòàâà äóìà çà åäèí è ñú-
ùè âëàäåòåë, íî òðàäèöèîííàòà ëèíèÿ (VA/MP, ñòð. 227-
228) ïîääúðæà, ÷å òå ñà áèëè ðàçëè÷íè âëàäåòåëè, ìàêàð
è ðîäíèíè. Ñïîðåä òàçè âåðñèÿ Ìàíäàòðè áèë ñèí íà Þâà-
íàñâà (îò äèíàñòèÿòà íà Èøáàêó — îñíîâàòåë íà Ñëúí÷å-
âàòà ëèíèÿ) è Ãàóðè — äúùåðÿ íà Ìàòèíàðè îò ðîäà íà
Ïàóðàâèòå (Ëóííàòà ëèíèÿ). Âèæäàìå, ÷å îùå â òâúðäå
äðåâíè âðåìåíà (2750-2550 ã. ïð. Õð. ñå ïðèåìà çà „Ïåðè-
îäà íà Ìàíäàòðè“) ñà ñúùåñòâóâàëè òâúðäå áëèçêè îòíî-
øåíèÿ ìåæäó äâåòå ëèíèè îò Èíäèéñêèòå äèíàñòè÷íè
ëèñòîâå, àêî âúîáùå òå ñà áèëè ðàçëè÷íè â ïðîèçõîäà ñè.
Ñïîðåä Èíäèéñêèòå õðîíèêè Ìàíäàòðè å áèë åäèí îò
íàé-âåëèêèòå âëàäåòåëè, „ïåòè Àâàòàð íà Âèøíó“, „âå-
ëèê æåðòâîïðèíîñèòåë, èçâúðøèë ñòî Àñâàìåäàñ è Ðà-
äæàñóàñ“. Íåãîâèòå äàðåíèÿ è áëàãîòâîðèòåëíîñò áèëè
ëåãåíäàðíè è „çà íåãî ñå ïååëè ïåñíè, îñòàíàëè îò ìíîãî
äðåâíè âðåìåíà“. Òîé „ïîëó÷èë ïîëîâèíàòà îò òðîíà íà
Èíäðà è çàâçåë öåëèÿ ñâÿò çà åäèí äåí“ (ïàê òàì).
Ñïîðåä òåîðèÿòà íà Ë. Óåéäúë îáà÷å Ìàòèíàðà è Ìàí-
äàòðè ñà åäèí è ñúù âëàäåòåë è òóê ñå ñðåùàìå ñ åäèí
èíòåðåñåí ôàêò. Â ïóáëèêóâàíèÿ îò íåãî ñèíõðîíèçèðàí
äèíàñòè÷åñêè ëèñò (áàçèðàí íà Ïóðàíèòå) (MCRH/LV,
ñòð. 522-523) Ìàòèíàðà îò Ëóííèÿ ëèñò îòãîâàðÿ íà Ñëúí-
÷åâèÿ ëèñò íà âëàäåòåë ñ èìåíàòà (èëè òèòëèòå) ÀÐÄÐÀ,
ÀÈÓ èëè ÀÍÄÐÀ.  øóìåðñêèÿ õðîíîëîãè÷åñêè ëèñò, êîé-
òî Óåéäúë å ïóáëèêóâàë (ïàê òàì, ñòð. 482), òîé ñèíõðîíè-
çèðà ÌÀÒÈÍÀÐÀ ñúñ ñåäìèÿ øóìåðñêè âëàäåòåë ÌÓÒÈÍ
ÓÃÓÍ/ÌÓÄÈÐ ÓÃÓÍ. ÓÃÓÍ å åäèí îò âàðèàíòèòå íà
èìåòî ÈÍÎÃ, ÅÍÎÃ, ÅÍÎÕ.
Ñëåä êàòî ñå âúðíàõìå îòíîâî êúì Øóìåðñêèòå äè-
íàñòè÷åñêè ëèñòîâå, íåêà ñðàâíèì òÿõíîòî ðàç÷èòàíå,
íàïðàâåíî îò ïðîô. Óåéäúë ïðåäè 70 ãîäèíè, ñ òîâà, íàï-
ðàâåíî îò ïðîô. Ðîë (êàòî îòíîâî ùå íàïîìíèì, ÷å òîé
íå å ïîëçâàë èçñëåäâàíèÿòà íà Óåéäúë).
Ñïîðåä ïðîô. Ðîë èìåòî íà ïúðâèÿ âëàäåòåë îò ÃÕÄ,
À-ÐÀ-ÌÀ-ÄÀ-ÐÀ, âñúùíîñò å êîìïîçèðàíî èìå, âêëþ÷-
âàùî ÷àñòè, êîèòî ìîãàò äà èìàò ñàìîñòîÿòåëíî çíà÷å-
íèå, êàòî ÀÐÀ è ÌÀÄÀÐÀ, êàêòî è ïðîèçâåæäàùî äðóãè
„êîìïîçèðàíè“ èìåíà, êàòî ÀÐÀÐÀ è ÀÐÀÄÀ (ÈÐÀÄ —
197
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ñèí íà Åíîõ). Òîâà èìå îò ÃÕÄ îòãîâàðÿ íà äâåòå èìåíà
îò ÀÖË ïîä íîìåðà ïåò è øåñò — ÕÀÐÕÀÐÓ (õÀÐõÀÐÓ)
è ÌÀÍÄÀÐÓ (ÌÀíÄÀÐÓ), êàòî î÷åâèäíî òóê ñòàâà äó-
ìà çà åäèí è ñúù è çà äâåòå äèíàñòèè ìèòè÷åí ïðàîòåö.
Ðàçëèêàòà â îêîí÷àíèÿòà „à“ è „ó“ ïðîèçëèçà îò ñåìèòè-
çàöèÿòà íà îðèãèíàëíîòî øóìåðñêî „à“ â „ó“, èçâúðøåíà
â ïî-êúñíèÿ àêàäñêè åçèê. ×ðåç ñèíà íà Åíîõ — ÈÐÀÄ, âëè-
çàìå è â Áèáëåéñêèÿ öàðñêè ëèñò (ÁÖË), êúäåòî îòêðèâà-
ìå îùå è ñàìèÿ Åíîõ â îðèãèíàëíîòî ìó èçïèñâàíå êàòî
ÕÀÍÎÊ/ÓÍÎÃ èëè ÕÀÍÎØ, êàêòî è ÌÀÕÀËÀËÅË êà-
òî ïðîèçâîäíî íà ÌÀÕÀÐÕÀÐÓ (ïðèëàãà ñå äîáðå èç-
âåñòíàòà òðàíñôîðìàöèÿ íà „ð“ ⠄ë“). Íåêà äà âèäèì êàê
òðàíñêðèáèðà èìåíàòà íà øóìåðñêèòå âëàäåòåëè Óåéäúë
— åäèí îò íàé-ãîëåìèòå ñïåöèàëèñòè ïî øóìåðñêè åçèê íà
ñâîåòî âðåìå. Êàêòî âå÷å ïîñî÷èõìå òîé ñèíõðîíèçèðà
ñåäìèÿ Øóìåðñêè âëàäåòåë Ìóäèð Óãóí ñúñ ñåäìèÿ èí-
äèéñêè âëàäåòåë Ìàòèíàðà. Óåéäúë îáà÷å â ñâîèòå èçñ-
ëåäâàíèÿ âèíàãè èçòúêâà è äèíàñòè÷åñêîòî èìå/òèòëà íà
ïðåäïîòîïíèòå øóìåðñêè öàðå, à èìåííî ÀÄÀÐ. Êàòî ñå
ïðèáàâè òîâà èìå/òèòëà êúì äðóãèòå äâå èçâåñòíè èìåíà
íà ñåäìèÿ âëàäåòåë îò Øóìåðñêèÿ ëèñò, ñå ïîëó÷àâà
ÀÄÀÐ ÌÓÄÈÐ ÓÃÓÍ. Êîðèãèðàéêè ñïîìåíàòàòà ñåìè-
òèçàöèÿ íà „à“ â „ó“ â Ìóäèð, ïîëó÷àâàìå ÀÄÀÐ ÌÀÄÈÐ
ÓÃÓÍ. ×ðåç ìåòàñòàçà ÓÃÓÍ ñå òðàíñôîðìèðà â ÓÍÓÃ/
ÓÍÎÃ, ò.å. ïðåäñòàâëÿâà èìåòî ÅÍÎÕ. Íî íàé-èíòåðåñíî
çà íàñ å èçñëåäâàíåòî, êîåòî Óåéäúë ïðàâè íà ÈÄË. Êàê-
òî êàçàõìå, òîé ñìÿòà ïðèåìàíèòå äîòîãàâà êàòî ðàçëè÷-
íè Ñëúí÷åâà è Ëóííà äèíàñòèè çà åäíà, êàòî îáèêíîâåíî
âëàäåòåëèòå ñà áèëè ïðåäñòàâåíè ñ ðàçëè÷íèòå ñè òèòëè,
êîåòî å ïîäâåëî êúñíèòå ïðåïèñâà÷è è èíòåðïðåòàòîðè äà
ñìåòíàò, ÷å ñòàâà äóìà çà ðàçëè÷íè äèíàñòèè. Íåêà ðàçãëå-
äàìå èìåíàòà, çàåìàùè ñåäìàòà ïîçèöèÿ â äâåòå èíäèéñêè
ëèíèè. Ñåäìè âëàäåòåë îò Ëóííàòà äèíàñòèÿ å áèë Ìàòè-
íàðà/Ìàäèíàðà, êîãîòî Óåéäúë ñìÿòà çà èäåíòè÷åí ñ
Ayodhya (WVP.3, 259f.).  Ñëúí÷åâàòà ëèíèÿ òîçè âëàäåòåë
å ïðåäñòàâåí ñ òèòëèòå ñè ÀÐÄÐÀ, ÀÉÓ è ÀÍÄÐÀ è òàêà
èìåíàòà/òèòëèòå íà ñåäìèÿ èíäèéñêè âëàäåòåë ñà áèëè ÀÐ-
ÄÐÀ ÌÀÄÈÐÀ! Ñåãà íåêà ãè ñðàâíèì ñ òåçè íà ñåäìèÿ
øóìåðñêè âëàäåòåë ÀÄÀÐ ÌÀÄÈÐ — èìåíàòà íà âëàäå-
òåëèòå íå ñàìî ïîðàçèòåëíî ñè ïðèëè÷àò, íî ìîæå äà ñå
êàæå, ÷å òå ñà èäåíòè÷íè!
Òîâà, êîåòî ïðàâè äâåòå èçñëåäâàíèÿ: íà ïðîô. Óåéäúë
è íà ïðîô. Ðîë, âçàèìíî äîêàçâàùè ñå, å åäíàêâîòî ÷åòå-
íå íà êîìïîçèðàíèòå èìåíà íà øóìåðñêèòå âëàäåòåëè, à
íå ðåñïåêòèâíèòå èì òåîðèè, êîèòî ñà âñúùíîñò äîñòà ðàç-
ëè÷íè, îñîáåíî ùî ñå îòíàñÿ äî õðîíîëîãèÿòà è äî „èí-
äèéñêàòà âðúçêà“, äî êîÿòî ïðîô. Ðîë âúîáùå íå å äîñ-
òèãíàë.
Òîé îáà÷å å äîñòèãíàë äî äðóãà îñîáåíî âàæíà çà íà-
øåòî èçñëåäâàíå âðúçêà — òàçè ìåæäó Øóìåð è Åãèïåò.
Êàêòî âå÷å ïîä÷åðòàõìå, è òðèìàòà èçñëåäîâàòåëè: Óèë-
ôîðä, Óåéäúë è Ðîë, ìàêàð è îò ðàçëè÷íè ïåðñïåêòèâè
äîñòèãàò äî åäíà è ñúùà òåîðèÿ, ÷å ñúçäàòåëèòå íà Åãè-
ïåòñêàòà öèâèëèçàöèÿ ñà áèëè øóìåðè. Íåùî ïîâå÷å, ïîñ-
ëåäíèòå äâàìà äàòèðàò âëèçàíåòî íà øóìåðèòå â Åãèïåò
ïðèáëèçèòåëíî â åäíî è ñúùî âðåìå — îêîëî íà÷àëîòî íà
III õèëÿäîëåòèå ïð. Õð.! Êàïèòàí Óèëôîðä íå äàâà â ñâî-
èòå èçñëåäâàíèÿ íèêàêâà äàòà çà òîâà ñúáèòèå. Çà ñìåòêà
198
íà òîâà òîé ïîñòàâÿ ñúùîòî ñúáèòèå â êîíòåêñò, êîéòî ãî
îáÿñíÿâà è èçïúëâà ñúñ ñúäúðæàíèå, çà êîåòî Óåéäúë è
Ðîë ñàìî çàãàòâàò.
Èçñëåäâàéêè „Âàéó Ïóðàíà“ è „Áðàõìàíäà Ïóðàíà“,
Óèëôîðä å ìîãúë äà âúçñòàíîâè â òÿõíàòà öÿëîñò ãåîãðàô-
ñêèòå ïðåäñòàâè íà Âåäè÷åñêèòå àðèéöè (èçêëþ÷èòåëíî öåí-
íè îòêðèòèÿ, çà æàëîñò îñòàíàëè íåèçïîëçâàíè äî äíåñ îò
èñòîðè÷åñêàòà íàóêà). Íèå ùå ñå ñïðåì íà äàííèòå çà ØÅÐ-
ÌÀ’ÑÒÀÍ (Ñòðàíàòà íà Øåðìà, á.à.). Ñïîðåä „Ïàäìà Ïó-
ðàíà“ Øåðìà (Øåìà, Ñåì) å áèáëåéñêèÿò ÑÅÌ — åäèí îò
ñèíîâåòå íà ÍÎÉ (Ñàòèàâðàòà íà èíäèéöèòå, á.à.), íà êî-
ãîòî òîé îòðåäèë çåìèòå íà þã îò Ñíåæíèòå ïëàíèíè (òåçè
ïëàíèíè ñïîðåä èíäèéñêèòå ïðåäñòàâè ñà âêëþ÷âàëè êàê-
òî Õèìàëàèòå, òàêà è äíåøåí Êàâêàç, êàòî ñïîðåä íÿêîè
äðåâíè ãåîãðàôè äðåâíèÿò Êàâêàç å âêëþ÷âàë è Áàëêàíñ-
êèòå ïëàíèíñêè âåðèãè, êàêòî è ïëàíèíèòå íà èçòîê îò Êàñ-
ïèéñêî ìîðå äî Èìåîí). ×àñò îò íàðîäà íà ÑÅÌ ñå ïðèä-
âèæèë íà þã êúì áðåãîâåòå íà ðåêà Íèë (ðåêà Êàëè çà èí-
äèéöèòå), êúäåòî ïîñòðîèëè õðàì. Èíòåðåñíî å, ÷å ⠄Ïó-
ðàíèòå“ íà÷àëíàòà òî÷êà íà òÿõíîòî ïðåñåëåíèå íå å áèëà
Èíäèÿ, à áðåãîâåòå íà ðåêà Êóìóäâàòè, êîåòî å ñòàðîòî èìå
íà ðåêà Åôðàò. Îòáåëÿçàíî å, ÷å òå ñà íàïóñíàëè òîçè ðà-
éîí, ñëåä êàòî ñà ïîñòðîèëè òàì ñâåùåí õðàì, íàðå÷åí
ÏÀÄÌÀ-ÌÀÍÄÈÐÀ. Ñïîðåä Óèëôîðä òóê ñòàâà äóìà çà
Âàâèëîíñêàòà êóëà è ïîñî÷âà, ÷å ãðàäúò, êîéòî èçðàñòâà îêî-
ëî íîâîïîñòðîåíèÿ îò òÿõ õðàì â Åãèïåò, áèë íàðå÷åí Áè-
áåë (Áèáëîñ íà ãúðöèòå), êîåòî ïîêàçâà âðúçêà ñ õðàìà íà
Âàâèëîí. Íîâèÿò õðàì íà ïðåñåëíèöèòå ñúùî áèë íàðå÷åí
ÏÀÄÌÀ-ÌÀÍÄÈÐÀ, êàòî ñïîðåä àâòîðà òîâà èìå ñå ïðå-
âåæäàëî êàòî „õðàì“, „äâîðåö“ è „ðåëèãèîçåí êîëåæ“. Ïîñ-
ëåäíîòî çíà÷åíèå âèíàãè å â êîíòåêñò ñ ïîíÿòèåòî ìàò’õà
— „îáèòàëèùå çà ñòóäåíòè“, îò êîåòî å ãðúöêîòî ìåòîõ.
Ñïîðåä „Ñêàíäà (áîã íà âîéíàòà) Ïóðàíà“ è „Áðàõìàíäà
(Ñâåòîâíîòî ÿéöå) Ïóðàíà“ ðàéîíúò íà ïîñåëåíèåòî íà íà-
ðîäà íà Ñåì áèë íàðå÷åí ÌÅÐÎÅ, èëè ÁÅÐÎÅ, è â íåãîâèÿ
öåíòúð áèëà ñòîëèöàòà ñúñ ñúùîòî èìå ÌÀÍÄÀÐÀ.
Òîâà èìå ñå å çàïàçèëî â Åãèïåò äî ìíîãî êúñåí ïåðèîä
è ôèãóðèðà â íÿêîëêî ñòàðè éåçóèòñêè êàðòè. Ãåîãðàôúò Áðó-
ñå (öèòèðàí îò Óèëôîðä) ãî å çàïèñàë êàòî ÌÀÍÄÅÐÀ çà-
åäíî ñ ëåãåíäàòà, ÷å íÿêîãà íà òîâà ìÿñòî ñå å íàìèðàë
äâîðåöúò íà Öàðåòå íà ïàñòèðèòå. Çàïîâåäòà çà ïîñòðîÿâà-
íå íà õðàìà è íà÷èíà çà íåãîâîòî ïîñòðîÿâàíå (îò „÷åðâå-
íà ïðúñò“) âîäà÷úò íà ïðåñåëíèöèòå (íå å ÿñíî äàëè òîâà å
áèë Ñåì, èëè íÿêîé îò íåãîâèòå ðîäñòâåíèöè) ïîëó÷èë îò
áîãîâåòå ÷ðåç ìåäèòàöèÿ íà áðåãà íà Íèë. Òàì ÷ðåç „Áîãè-
íÿòà íà Ëîòóñà“ òîé ïîëó÷èë îò áîãîâåòå è íÿêîè ñåêðåòíè
ïîçíàíèÿ, êàêòî è ñïåöèàëåí äàð — àçáóêà, êîÿòî íÿêîãà áè-
ëà èçîáðåòåíà îò ìèòè÷íèÿ íàðîä Éàêøàñ/Éàêñàñ, ÷èéòî
ïðàîòåö áèë ÊÓÁÅÐÀ/ÊÓÂÅÐÀ. Ïî-íàòàòúê ùå ñå ñïðåì
ïî-ïîäðîáíî íà òàçè àçáóêà, îò êîÿòî ñïîðåä áðàõìèíñêà-
òà òðàäèöèÿ òðèòå ïî-êúñíè èíäèéñêè àçáóêè: Äåâàíàãàðè,
Ïàèñà÷è (îòòàì ïðîèçëèçà áúëãàðñêàòà äóìà „ïèñà÷/ïè-
ñàð“) è Éàêøè. Çàñåãà å âàæíî äà îòáåëåæèì, ÷å âúðâåéêè
ïî ñëåäèòå íà Ìàäàðà, ñðåùàìå (ïàê ëè ñëó÷àéíî?) îùå
åäíî ïîçíàòî èìå — ÊÓÁÅÐ.  áðàõìàíñêàòà òðàäèöèÿ ÊÓ-
ÁÅÐÀ å áîã íà áîãàòñòâîòî è èçîáèëèåòî, íî òîâà å äîñòà
ïî-êúñíà åâîëþöèÿ íà íåãîâîòî îðèãèíàëíî çíà÷åíèå, êà-
òî ïîñìúðòíà òèòëà íà ïúðâèÿ øóìåðî-àñèðèéñêè âëàäå-

òåë, ñ êîÿòî òîé å áèë îáîæåñòâåí êàòî ñîëàðíî áîæåñòâî.
Òàçè òèòëà íà øóìåðñêè ñå èçïèñâàëà êàòî ÊÓÁÀÁÀÐ è å
áèëà ñúùî òèòëà íà ñàìîòî Ñëúíöå (MCRH/LW, ñòð. 62,
ïîä ëèíèÿ). Â åãèïåòñêè êîíòåêñò ÊÅÁÅÐÈ/ÊÅÁÅÐÀ å íàç-
âàíèåòî íà åäèí îò àñïåêòèòå íà Âúðõîâíèÿ Áîã, îëèöåòâî-
ðÿâàù „âúçêðåñåíèåòî íà âëàäåòåëÿ“ (èìà çà ñèìâîë ñêà-
ðàáåÿ — ñëúí÷åâèÿ áðúìáàð) (L/DR, ñòð. 348). Òàêà íàïðè-
ìåð òàçè òèòëà å ñúñòàâíà ÷àñò îò „êîìïîçèðàíîòî“ ïîñ-
ìúðòíî èìå íà ôàðàîíà Òóòàíêàìîí — ÍÅÁÊÅÁÐÀ-ÐÀ ñúñ
çíà÷åíèå „Ãîñïîäàðñêî ìàíèôåñòèðàíå íà Ðà“, êàòî òóê „ìà-
íèôåñòèðàíå“ èìà çíà÷åíèåòî íà „âúçêðåñåíèå“ íà çåìíèÿ
âëàäåòåë êàòî áîã Ðà (ÒÐ/ÌÑ, ñòð. 130). Òîâà âåäíàãà îáÿñ-
íÿâà çàùî è â Øóìåð òèòëàòà å áèëà „ïîñìúðòíà“ è ñå å
ïîëàãàëà âúðõó „îáîæåñòâåí“ âëàäåòåë — ò.å. âëàäåòåë, êîéòî
âúçêðúñâà êàòî áîã. Èíòåðåñíî å, ÷å â åäíà äðóãà äðåâíà
òðàäèöèÿ — òàçè íà áðèòàíñêèòå Äðóèäè, òîâà èìå ñå ñðå-
ùà âúâ âàðèàíòèòå ÊÓÁÀÐ è ÊÓÁÅÐ — òàêà ñå å íàðè÷àë
âúðõîâíèÿò ñúâåò íà êðàë Àðòóð, êîéòî ïîïóëÿðíî å èçâåñ-
òåí êàòî „ñúáðàíèåòî íà ðèöàðèòå íà êðúãëàòà ìàñà“. Íà
ïîäõîäÿùî ìÿñòî ùå ñå âúðíåì íà òàçè òåìà.
Ùå èçïèòàìå òúðïåíèåòî íà íàøèòå ñêåïòè÷íè èñòî-
ðèöè, êàòî ãè çàïîçíàåì ñ îùå åäíî èìå (èëè òèòëà), ñâúð-
çàíî îòíîâî ñ äîáðå èçâåñòåí ðàéîí è õðàì â äðåâíèÿ Åãè-
ïåò — ÊÀÐÄÀÌ/À/.  Ïóðàíèòå ñå ñïîìåíàâà, ÷å â Åãè-
ïåò èìàëî ìíîãî ñâÿò õðàì â ÊÀÐÄÀÌÀ-ñòàíè (ñòðàíàòà
íà Êàðäàìà) (AR, ò. 5, ñòð. 337). ÊÀÐÄÀÌÀ å òèòëà íà
Ìàõà Äåâà èëè Ãóïòå’ñâàðà è íà íåãîâàòà ñúïðóãà — ñúîò-
âåòíî Êàðäàìà’ñâàðà è Êàðäàìà’ñâàðè. Ëåãåíäàòà, ñâúð-
çàíà ñ Êàðäàìà å ðàçêàçàíà â Ïóðàíèòå å îò îñîáåíà âàæ-
íîñò çà íàøåòî èçñëåäâàíå. Åòî ÿ íàêðàòêî: „Ñóðèÿ (Ñëúí-
öåòî, á.à.) èíñòðóêòèðà áîãîâå è õîðà äà îêàæàò ñïåöèàë-
íà ïî÷èò íà Âèøíó, çà äà ñå áàëàíñèðà îòðèöàòåëíîòî âëè-
ÿíèå íà Ñàíè (Øèâà). Âñè÷êè îñâåí Ìàõà Äåâà èçïúëíÿ-
âàò òîâà, êàòî òîé, ïîíåæå ãî ñìåòíàë çà óíèçèòåëíî, âñå
ïàê ïðèåë, ÷å å íåîáõîäèìî äà ñå îòòåãëè çà èçâåñòíî âðå-
ìå. Ïîðàäè òîâà òîé çàìèíàë çà Áàðáàðà, êúäåòî îñòàíàë
ñêðèò ñåäåì ãîäèíè â ÊÀËÒÀ íà ðåêà Êàëè (Íèë) ïðè ãðàä
Êîïòî (Ãîïòî), çà êîåòî ïîëó÷èë òèòëàòà Ãóïòå’ñâàðà. Öå-
ëèÿò ñâÿò ïî÷óâñòâàë ëèïñàòà íà íåãîâàòà ñúæèâèòåëíà
ñèëà, êîÿòî äúëãî ùÿëà äà ëèïñâà, àêî ÌÀÍÄÀÐÀ — ñèí
íà ÊÓØÌÀÍÄÀ, íå áèë èçáÿãàë â Êóøàäâèï (Ãîðåí Åãè-
ïåò, á.à.), çà äà ñå ñïàñè îò íàêàçàíèå çà ãðåõîâåòå ñè. Òàì
òîé èñòèíñêè ñå ïîêàÿë, èçöÿëî ñå îòäàë íà áîãîòâîðåíå
íà Ìàõà Äåâà è ñ ìîëèòâè ãî ïðåäèçâèêàë äà ñå ïîÿâè îò
êàëòà ïðåä î÷èòå íà ñâåòà â öÿëîòî ñè âåëè÷èå. Îòòàì
Ìàõà Äåâà ïîëó÷èë òèòëàòà ÊÀÐÄÀÌÀ’ÑÂÀÐÀ. Âïîñëåä-
ñòâèå òîé ñðåùíàë Ñàíàèñ÷àðà, êîéòî ñå ïîõâàëèë ñ òîâà,
÷å ïðèíóäèë „Ãîñïîäàðÿ íà Ñâåòîâåòå“ äà ñå îòòåãëè è
çàñåãíàò îò ïîäèãðàâêàòà, ñå âúçêà÷èë íà ìÿñòîòî ñè íà
âúðõà íà ïëàíèíàòà Êàéëàñà.“
Ñïîðåä Óèëôîðä ãåîãðàôñêèÿò êîíòåêñò íà òàçè ëåãåí-
äà å ñëåäíèÿò: áëèçî äî Ãóïòà (Êîïòîñ) íà áðåãà íà ðåêà
Íèë ñå íàìèðàëà ìåñòíîñòòà ÊÀÐÄÀÌÑҒÕÀËÈ. Òÿ áè-
ëà íåïîñðåäñòâåíî äî ãðàä Òåáåñ (Åãèïåòñêà Òèâà) â Ãîðåí
Åãèïåò.
Îêîí÷àíèåòî „ñâàðà“ ñïîðåä àâòîðà ïðåäñòàâëÿâà ñî-
ëàðíàòà òèòëà íà Ìàõà Äåâà — ÈÑÁÀÐÀ/ÈÑÂÀÐÀ/ÈÑÏÀ-
ÐÀ, êîÿòî îçíà÷àâàëà „Ãîñïîäàð Ëîðä“.  Åãèïåò ëåãåíäà-
ÀÂÈÒÎÕÎË
òà çà ïðîèçõîäà íà ÷îâåêà ãëàñè, ÷å òîé å áèë ñúòâîðåí îò
êàëòà íà ðåêà Íèë, â ÷èèòî îñíîâè ñïîðåä Óèëôîðä ëåæè
èìåííî ëåãåíäàòà çà Èñáàðà, ïîÿâÿâàù ñå îò âîäèòå íà Íèë
è ñòàíàë „Êàðäàìà“ („Ñúòâîðåí îò êàë“) — ùå íàïîìíèì,
÷å òî÷íî òîâà å çíà÷åíèåòî íà èìåòî ÀÄÀÌ — „Ñúòâîðåí
îò êàë“ (÷åðâåíà êàë), êàêòî è ÷å èíäèéñêîòî èìå íà ÀÄÀÌ
å ÀÄÀÌÀ.
Òàêà ñòèãíàõìå äî òâúðäå èíòåðåñíèòå òèòëè ÊÀÐÄÀ-
ÌÀ ÈÑÁÀÐÀ — „Ñúòâîðåíèÿ îò êàë ãîñïîäàð“. Çà ïðîèç-
õîäà è çíà÷åíèåòî íà ïúðâàòà òèòëà èìàìå èíòåðåñíè ñâå-
äåíèÿ è îò åãèïåòñêà, è îò ãðúöêà, è îò èíäèéñêàòà òðàäè-
öèè. Âúçìîæíî å åãèïåòñêàòà ëåãåíäà çà „ïúðâèÿ ÷îâåê“
íàèñòèíà äà îòðàçÿâà äåéñòâèòåëíî ñúáèòèå, ïîÿâà â Åãè-
ïåò íà ÷óæäåíöè, íîñèòåëè íà öèâèëèçàöèÿ è íàïðåäúê,
ò.íàð. äèíàñòè÷åñêà ðàñà. Èñòîðè÷åñêà øêîëà, ïðîêëàìè-
ðàùà òàçè òåîðèÿ, å ñúùåñòâóâàëà îò ñàìîòî îòêðèâàíå
íà äðåâíèÿ Åãèïåò çà åâðîïåéñêàòà íàóêà è ïðîäúëæàâà
äà ñúùåñòâóâà. Âúçìîæíî å íàèñòèíà çàä òèòëèòå Êàðäà-
ìà Èñáàðà äà ñå êðèå åãèïåòñêèÿò Îçèðèñ, êàêòî å ñìÿòàë
Óèëôîðä. Ãðúöêèòå èçòî÷íèöè îïðåäåëåíî íàâåæäàò êúì
òàêàâà õèïîòåçà.  òåçè èçòî÷íèöè ÊÀÐÄÀÌÀ å ÊÀÄÌÓÑ
(ìèòè÷íèÿò ãåðîé, äîøúë â Ãúðöèÿ îò Åãèïåò), êîéòî äàâà
íà ãúðöèòå àçáóêà. Òîé å íàðè÷àí îò òÿõ „åãèïòÿíèíà“ èëè
„ôèíèêèåöà“!
Ñïîðåä Äèîäîðîñ ÊÀÄÌÓÑ áèë ðîäåí â Òèâà (â Åãè-
ïåò) è èìàë íÿêîëêî ñèíà è äúùåðÿ íà èìå Ñåìåëå, êîÿòî
ðîäèëà â ñåäìèÿ ìåñåö íåäúãàâ ñèí, êîéòî „ïîðàçèòåëíî
ïðèëè÷àë íà Îçèðèñ“. Çàòîâà ãúðöèòå âÿðâàëè, ÷å Îçèðèñ
áèë ñèí íà Êàäìóñ è Ñåìåëå, îùå ïîâå÷å ÷å ãðàäúò, êúäå-
òî ñïîðåä åãèïåòñêèòå ëåãåíäè Îçèðèñ ñå ïîÿâÿâà çà ïðúâ
ïúò, å áèë èìåííî Òèâà â Ãîðåí Åãèïåò. Ïîñî÷åíàòà êðú-
âîñìåñèòåëíà âðúçêà íà Êàäìóñ è Ñåìåëå å õàðàêòåðíà çà
åãèïåòñêèÿ äèíàñòè÷åñêè ñèìâîëèçúì, íî íå è çà ãðúöêèÿ.
Ïîñëåäíî ïîòâúðæäåíèå íà òàçè íàèñòèíà íåâåðîÿòíà ñèí-
õðîíèçàöèÿ íà ðàçëè÷íèòå òðàäèöèè èäâà îò Ïóðàíèòå,
êúäåòî âèæäàìå Ñàéìàëà (Ñåìåëå) ñðåä íÿêîëêîòî èìå-
íà, óêàçâàùè ðåêà Íèë! Êàêâî äà êàæåì çà òèòëàòà ÈÑ-
ÏÀÐ, êîÿòî èìà âàðèàíòè êàòî ÈÑÁÀÐ, ÈÑÂÀÐ, ÀÑÏÀÐ è
ïðèñúñòâà ñúùî âúâ âñè÷êè ðàçãëåæäàíè äîñåãà äðåâíè
òðàäèöèè — øóìåðñêà, åãèïåòñêà, èíäèéñêà, ãðúöêà? Ùå
îòðå÷åì ëè âúçìîæíîñòòà îò íåÿ äà ïðîèçõîæäàò è áúë-
ãàðñêèòå âëàäåòåëñêè èìåíà (èëè òèòëè) ÈÑÏÎÐ, ÈÑÁÓË,
ÈÑÏÅÐÈÕ, ÀÑÏÀÐÓÕ. Èëè ùå ãè îáÿâèì çà „ôèëîëî-
ãè÷åñêè ñëó÷àéíîñòè“? Çà ñëó÷àéíîñò ëè äà îáÿâèì è íåï-
ðåêúñíàòàòà ïîÿâà íà èçâåñòíèòå íè áúëãàðñêè äèíàñòè-
÷åñêè èìåíà èëè ïîíÿòèÿ ñúñ ñâåùåíî çíà÷åíèå, êàòî ÌÀ-
ÄÀÐÀ, ÊÓÁÅÐ, ÊÀÐÄÀÌ, ÈÑÏÎÐ â äðåâíîñòòà íà íàðî-
äè, ïîëîæèëè îñíîâèòå íà ÷îâåøêàòà öèâèëèçàöèÿ, êúäå-
òî òåçè èìåíà èìàò ñúùèòå çíà÷åíèÿ?
Àç ìèñëÿ, ÷å àêî ïðèåìåì òîâà çà ñëó÷àéíîñò, ïðèå-
ìàìå çà ñëó÷àåí è ïðîèçâîëåí è åäèí äîêóìåíò çà áúëãàð-
ñêàòà èñòîðèÿ, êàêúâòî å Èìåííèêúò íà Áúëãàðñêèòå êà-
íîâå, òúé êàòî íåãîâîòî çíà÷åíèå íå å â òî÷íîñòòà íà íå-
ãîâàòà õðîíîëîãèÿ (îêîëî êîÿòî ñå âîäè åäíà íàèñòèíà
èçëèøíà ðàçïðàâèÿ ñðåä ó÷åíèòå â Áúëãàðèÿ), à â ñúäúð-
æàíèåòî è çíà÷åíèåòî, êîåòî íîñÿò èìåíàòà íà òåçè êàíî-
âå (íåñúùåñòâóâàù ïðîáëåì çà ñúùèòå ó÷åíè).
Íèå îòíîâî ùå ñå âúðíåì êúì ñïîìåíàòèòå èìåíà/òèòëè
199
 ÀÂÈÒÎÕÎË
âïîñëåäñòâèå, êîãàòî ùå ïðåäëîæèì è íàøèòå îòãîâîðè
íà âúïðîñèòå, ñâúðçàíè ñ òÿõ, íî ïðåäè òîâà ùå íàïðàâèì
êðàòêî èçñëåäâàíå íà åäèí äðóã èñòîðè÷åñêè äîêóìåíò ñ
îãðîìíî çíà÷åíèå çà íàøàòà òåìà. Äîêóìåíò, êîéòî èçÿñ-
íÿâà ñàìîòî íà÷àëî íà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ è ïðîèçõîäà
è åòíè÷åñêàòà ïðèíàäëåæíîñò íà áúëãàðñêèÿ íàðîä. Âúï-
ðåêè òîâà (èëè ìîæå áè èìåííî ïîðàäè òîâà) òîé ñè îñòà-
âà è äî äíåñ ïðåíåáðåãíàò îò èñòîðè÷åñêàòà íè íàóêà.

ÖÀÐ ÍÀ ÅÐÅÕ, ÖÀÐ ÍÀ ÑÂÅÒÀ,

ÆÐÅÖ ÍÀ ÀÍÀ, ÕÅÐÎÉ

×àñò îò òèòëèòå íà íàé-âåëèêèÿ øóìåðî-àðèéñêè âëà-

äåòåë, ñúçäàòåëÿ íà ïúðâàòà èìïåðñêà äúðæàâíà ñòðóêòó-
ðà â èñòîðèÿòà Ëóãàë (öàð) ÇÈÅÇÈ — ðîäîíà÷àëíèêà íà
áúëãàðñêèÿ ðîä.
Îòäàâíà íà áúëãàðñêàòà íàóêà å èçâåñòíî ïèñìåíîòî ñâè-
äåòåëñòâî íà ëàòèíñêè åçèê îò 334 ã. ñë. Õð. êúäåòî ÿñíî è
íåäâóñìèñëåíî å îòáåëÿçàíî, ÷å ðîäîíà÷àëíèê íà áúëãà-
ðèòå å áèë èìåííî òîçè âëàäåòåë íà Øóìåð. Êàòî Ïðèëî-
æåíèå 1 ïóáëèêóâàìå òîçè èçêëþ÷èòåëíî âàæåí çà áúëãàð-
ñêàòà èñòîðèÿ äîêóìåíò, ò.íàð. Àíîíèìåí Õðîíîãðàô. Îò
íåãî ïî íåîáÿñíèìè çà ìåí ñúîáðàæåíèÿ ñúñòàâèòåëèòå íà
ñáîðíèêà „Èçâîðè çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ“ ñà ïóáëèêóâà-
ëè ñàìî äóìèòå, ïðÿêî îòíàñÿùè ñå çà áúëãàðèòå ‘ZIEZI
EX QUO VULGARES’. Îò õðîíîãðàôà êàòî öÿëî ñå âèæäà,
÷å òîâà íå å ïðîèçâîëíî ñúñòàâåí ïîëóìèòîëîãè÷åí ñïè-
ñúê èëè áèáëåéñêà ìèñòèôèêàöèÿ, à èñòîðè÷åñêè äîêóìåíò,
â êîéòî âñåêè íàðîä è âñÿêî èìå ìîãàò äà ñå èäåíòèôèöè-
ðàò — ìîæå áè òîâà å áèëà ïðè÷èíàòà òîé äà ñå èãíîðèðà îò
îôèöèàëíàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà. Íàëè÷èåòî íà êîïèå îò
Ôðàãìåíò îò íàäïèñ íà öàð Çèåçè, îòêðèò â Íèïóð. Òèòëàòà ìó
òîâà ñâèäåòåëñòâî â åäèí îò Ñèìåîíîâèòå ñáîðíèöè ïî- „Öàð íà Ñâåòà“ („Ëóãàë Êàëàìà“) ñå ÷åòå íà ÷åòâúðòèÿ ðåä íà
êàçâà, ÷å äîðè ïðåç Ñðåäíîâåêîâèåòî íåãîâîòî çíà÷åíèå çà ïúðâàòà (ëÿâà) êîëîíêà. Îñìîëú÷íàòà çâåçäà (ïðåäñòàâåíà 15 ïú-
áúëãàðèòå å áèëî îñúçíàâàíî è òî å áèëî âêëþ÷åíî â îñ- òè) å çíàêúò íà øóìåðñêàòà äóìà Äåíãèð/Òåíãèð = Áîã. Ïðåïå÷à-
òàíî îò „Transactions of the American Philosophical Society“, Phila-
íîâíàòà êíèæíèíà íà ìëàäîòî õðèñòèÿíñêî öàðñòâî, êàêòî delphia. Vol. 18, Part 2, Pl. 38, 1893.
å áèë âêëþ÷åí è Èìåííèêúò íà Áúëãàðñêèòå êàíîâå —
åäíî äåìîíñòðèðàíå íà íåïðåõîäíîñòòà íà äðåâíàòà áúë- áåøå ïóáëèêóâàí è ñåðèîçíî àíàëèçèðàí â íåãîâàòà öÿ-
ãàðñêà òðàäèöèÿ. ëîñò — íå ñëó÷àéíî îò èçñëåäîâàòåë, íåïðèíàäëåæàù íà
Òîâà èãíîðèðàíå íå ìîæå äà å ñëó÷àéíî èëè äà å ðå- „ïðîôåñèîíàëíèÿ“ èñòîðè÷åñêè åëèò — Ïåòúð Äîáðåâ, â
çóëòàò îò íåäîñòàòú÷íîñò íà ñâèäåòåëñòâàòà, çàñÿãàùè èñ- „Ïðàáúëãàðèòå, ïðîèçõîä, åçèê, êóëòóðà, íîâ ïðî÷èò“ (ñòð.
òîðè÷åñêàòà ëè÷íîñò ÇÈÅÇÈ. Âñúùíîñò òîâà å âëàäåòå- 7-16).  äðóãà ñâîÿ êíèãà òîé ïðåäëîæè è ñâîåòî âèæäàíå
ëÿò íà Øóìåð, çà êîãîòî ðàçïîëàãàìå ñ íàé-ìíîãî êîíê- çà ïðîèçõîäà íà èìåòî ÇÈÅÇÈ îò „åïèòåòà ÇÓÅÑ — âå-
ðåòíè èñòîðè÷åñêè ñâèäåòåëñòâà — íà íåãî å ïîñâåòåí è ëèê“ („Ïðåîòêðèâàíåòî íà Ïðàáúëãàðñêèÿ êàëåíäàð“, Ñî-
íàé-äúëãèÿò íàäïèñ, íàìåðåí äîñåãà â Ìåñîïîòàìèÿ, ñúñ- ôèÿ., 1994, ñòð. 17). Äðó㠄íåïðîôåñèîíàëåí“ èñòîðèê Ìè-
òàâëÿâàù 132 ðåäà. Òîçè íàäïèñ å áèë ïðåïèñàí ïî çàïî- ëîø Ñèäîðîâ ïðåäëîæè òåîðèÿòà, ÷å Çèåçè å ÇÈÓÑÓÄÓ
âåä íà ñàìèÿ ÇÈÅÇÈ ïîâå÷å îò ñòî ïúòè âúðõó ñúùèÿ áðîé (òîé ÷åòå èìåòî êàòî „Çèóäçóäó“), äåñåòèÿ øóìåðñêè âëà-
ãîëåìè âàçè, ïîäàðåíè îò íåãî íà íàé-ñâåùåíèÿ õðàì â äåòåë îò âòîðèÿ ïðåïèñ íà „Õðîíèêàòà îò Èñèí“ (Ì. Ñè-
Øóìåð — Õðàìà íà Áîãà íà Íåáåòî â Íèïóð (TAPS, ñòð. äîðîâ, „Áúëãàðèÿíñòâîòî“, ÁÏ, 1997, ñòð. 74-76).
266-267). Îòêðèâàòåëÿò íà òîçè íàäïèñ Õ. Â. Õèëïðåõò — Òîâà å ïî÷òè âñè÷êî, êîåòî áúëãàðñêàòà íàóêà å íàïðà-
ïðîôåñîð ïî àñèðèéñêà è ñðàâíèòåëíà ñåìèòñêà ôèëîëî- âèëà äîñåãà, çà äà ðàçêðèå çà íàðîäà, â èìåòî íà êîéòî
ãèÿ è äèðåêòîð íà Âàâèëîíñêèÿ ìóçåé íà Ïåíñèëâàíèÿ, òàêà ñúùåñòâóâà, îáðàçà íà íåãîâèÿ ðîäîíà÷àëíèê.
îöåíÿâà íåãîâîòî çíà÷åíèå: „êàòî èñòîðè÷åñêè äîêóìåíò Íà ïîäõîäÿùî ìÿñòî ùå ðàçãëåäàìå âúçìîæíîñòòà Ì.
çà òîçè äðåâåí ïåðèîä òîé (íàäïèñà — á.à.) å îò ôóíäàìåí- Ñèäîðîâ íàèñòèíà äà å ïðàâ â èäåíòèôèêàöèÿòà íà Çèåçè
òàëíà âàæíîñò“. Çà áúëãàðñêèòå ïðîôåñîðè ïî èñòîðèÿ íè- ñúñ Çèóñóäó êàòî èñòîðè÷åñêè ïåðñîíàæè, íî ñåãà ùå ðàçã-
ùî, ñâúðçàíî ñ ðîäîíà÷àëíèêà íà áúëãàðñêèÿ ðîä, íå å ëåäàìå ñàìî èìåòî ÇÈÅÇÈ, çà äà ïðîâåðèì ïðàâèëíî ëè å
èìàëî çíà÷åíèå. Åäâà â 1991 ã. Àíîíèìíèÿò Õðîíîãðàô áèëî çàïèñàíî òî îò ëàòèíñêèÿ ïèñàð. Òîâà å íåîáõîäèìî,

200

çà äà ìîæåì äà îòêðèåì íåãîâèÿ äåéñòâèòåëåí íîñèòåë ñðåä
äåñåòêèòå ïîäîáíè èìåíà, ñ êîèòî øóìåðñêèòå ñâèäåòåëñ-
òâà ñà èçïúëíåíè.
Ñèäîðîâ ñïîìåíàâà (ïàê òàì), ÷å ëàòèíñêèÿò ïðåïèñ-
âà÷ å çàïèñàë èìåòî „ÇÈÓÄÇÓÄӓ êàòî „ÇÈÅÇȓ — „ñïî-
ðåä ôîíåòè÷íèòå çàêîíè íà ëàòèíñêèÿ åçèê“. Çà ñúæàëå-
íèå òîé íå èçÿñíÿâà òåçè „ôîíåòè÷íè çàêîíè“, çàòîâà íèå
ùå ãè èçÿñíèì è ïðèëîæèì, äîêîëêîòî ñà íè èçâåñòíè. Íî
ïúðâî íåêà îòáåëåæèì ôîíåòè÷íèòå çàêîíè, ïðÿêî ñâúð-
çàíè ñ ïðîèçõîäà íà ÇÈÓÄÇÓÄÓ/ÇÈÓÑÓÄÓ, ò.å. øóìåðñ-
êèòå. Âòîðîòî „Ç“ â ÇÈÓÄÇÓÄÓ (êàêòî ãî ÷åòå Ñèäîðîâ)
â íàäïèñà âñúùíîñò å „Ñ“, íî òåçè äâà çâóêà ñà ñâîáîäíî
çàìåíÿåìè, òàêà ÷å òîâà íå å ñúùåñòâåíà ðàçëèêà.  îðè-
ãèíàëíèÿò çàïèñ („Õðîíèêàòà íà Èñèí“, ñúñòàâåíà îêîëî
2050 ã. ïð. Õð.), êúäåòî ôèãóðèðà èìåòî, òî å èçïèñàíî
êàòî ÇÈÓ-ÑÓ-ÄÓ, êàòî íÿêîè êîìåíòàòîðè ÷åòàò ïîñëåä-
íàòà ñðè÷êà êàòî ÄÐÀ (L/DR, ñòð. 189), íî íèêúäå íå ñå
ïîñî÷âàò äâå „Ä“. Ïúðâàòà ôîíåòè÷íà ïðîìÿíà, êîÿòî
òðÿáâà äà îòáåëåæèì, å çàìÿíàòà íà øóìåðñêîòî „À“ ñúñ
ñåìèòñêîòî „Ó“, èçâúðøåíà âåðîÿòíî ïðåç ïåðèîäà íà
ÀÊÀÄ (ñëåä 2700 ã. ïð. Õð.). Òàêà èìåòî ÇÈÓ-ÇÓ-ÄÓ (ÄÐÀ)
âñúùíîñò å øóìåðñêîòî ÇÈÀ-ÇÀ-ÄÀ (ÄÐÀ). Òîâà èìå âå-
÷å èçãëåæäà òâúðäå áëèçêî ñ èìåòî îò „Àíîíèìíèÿ õðî-
íîãðàô“ ÇÈÅÇÈ, êàòî ìîæåì äà çàòâúðäèì òàçè èäåíòè-
ôèêàöèÿ, êàòî âçåìåì ïðåäâèä îùå åäíà òðàíñôîðìàöèÿ,
êîÿòî ìîæå áè å èìàë ïðåäâèä è Ñèäîðîâ. Ñïîìåíàòîòî
„øóìåðñêî À“ â éîíèéñêèÿ è àòè÷åñêè ãðúöêè ïðåìèíàâà
ïîñëåäîâàòåëíî ïúðâî ⠄œ è ïî-êúñíî ⠄ȓ (íàïðèìåð
èìåòî íà öàð Ìèäàñ ìèíàâà ïðåç ñëåäíèòå ôîðìè — Ìà-
äîè—Ìåäîè—Ìèäîè). Ñúãëàñíî òåçè òðàíñôîðìàöèè ÇÈ-
ÓÇÓ å ìîæåëî äà áúäå çàïèñàíî íà ëàòèíñêî â êîÿòî è äà
å îò ñëåäíèòå ôîðìè — ÇÈÀÇÀ—ÇÈÅÇŗÇÈÅÇÈ èëè ÇÈ-
ÈÇÈ. Èìåòî ÇÈÓÇÓÄÓ, îò äðóãà ñòðàíà, å ïîäîáíî íà
èìåòî ÊÑÈÑÓÒÐÎÑ. Òå ïðåäñòàâëÿâàò âàðèàíòè íà åäíî
èìå ïîðàäè òðàíñôîðìàöèÿòà ìåæäó „Ç“-“Ñ“-“Êѓ è „Õ“,
êàòî ÊÑÈÑÓ å ðàâíî íà ÇÈÇÓ, à ÒÐÎÑ å î÷åâèäíî îðèãè-
íàëíîòî ÄÐÀ-ÊÑÈÑÓ-ÒÐÎÑ, ðàâíî íà ÇÈÇÓÄÐÀ èëè ÇÈ-
ÓÇÓÄÐÀ. Êàòî îùå åäíî ïîòâúðæäåíèå ùå ïîñî÷èì, ÷å
çà åãèïòÿíèòå è çà õåòèòå ÇÈÓÇÓÄÐÀ (ÊÑÈÑÓÒÐÎÑ) å
áèë ÑÀÈÑÈÀÒÅÑ (OGR/AS, ñòð. 156 ïîä ëèíèÿ 2). Ìîæå
äà çàêëþ÷èì, ÷å Ì. Ñèäîðîâ ïðàâèëíî å ñèíõðîíèçèðàë
èìåòî ÇÈÅÇÈ ñ èìåòî ÇÈÓÇÓÄÓ/ÊÑÈÑÓÒÐÎÑ.
Òîâà âñå îùå íå îçíà÷àâà, ÷å èìåííî òîâà èìå å èìàë
ïðåäâèä ñúñòàâèòåëÿò íà „Àíîíèìíèÿ õðîíîãðàô“, êîãàòî å
íàïèñàë „ÇÈÅÇÈ, îò êîéòî ñà Áúëãàðèòå“, çàùîòî êàêòî ùå
ñå óáåäèì, ñðåä øóìåðñêèòå âëàäåòåëè èìà íÿêîëêî, êîèòî
íîñÿò ïîäîáíè èìåíà. Åäèí îò âúçìîæíèòå êàíäèäàòè å ïúð-
âèÿò âëàäåòåë îò äèíàñòè÷åñêèÿ ëèñò îò ÊÈØ, ÓÊÓÑÈ, ñðåä
÷èèòî òèòëè ñðåùàìå è ÇÀÃ/ÇÈà è ÄÀÐ. Ñúùîòî ñå îòíàñÿ
è äî ïåòèÿ âëàäåòåë, êîéòî â ðàçëè÷íè èçòî÷íèöè å ïîñî÷åí
êàòî ÄÓÌÓÇÈ, ÇÈÌÓÃÓÍ èëè ÇÈÌÓÇÓÍ (ÇÈìÓÇÓí).
Ùå îòáåëåæèì è åäíî îò èìåíàòà íà èçâåñòíèÿ ÓÍÓÃ
(ÅÍÎÕ), êîéòî â íàäïèñ âúðõó êàìåííà ÷àøà (îêîëî 3245)
ôèãóðèðà êàòî ÅÍÓÇÓÇÓ.
Ùå òðÿáâà äà íàìåðèì äðóãè äîêàçàòåëñòâà, êîèòî äà
ïðèáàâèì êúì óñòàíîâåíàòà ïðèëèêà â èìåíàòà, çà äà îòê-
ðèåì òîçè Çèåçè, êîéòî â õðîíîãðàôà å ñâúðçàí ñ áúëãàðè-
òå. Òàêèâà äîêàçàòåëñòâà, îñîáåíî èñòîðè÷åñêè, ùå å ìíîãî
òðóäíî äà îòêðèåì çà ïîñî÷åíèòå ïî-ãîðå âëàäåòåëè, òúé
ÀÂÈÒÎÕÎË
êàòî òå âñè÷êè ñà ïîëóëåãåíäàðíè è àêî èìà íÿêàêâè ôàê-
òè çà òÿõ â íàäïèñè è ëåòîïèñè, òî çà òÿõ íå ñúùåñòâóâà
íàó÷åí êîíñåíñóñ, à öÿëà ïîðåäèöà îò ïðîòèâîðå÷èâè è
ïðîòèâîðå÷àùè ñè òåîðèè.
Ñúùåñòâóâà îáà÷å åäèí âëàäåòåë îò Øóìåðñêèòå äè-
íàñòè÷åñêè ëèñòîâå, çà êîãîòî èìà äîñòàòú÷íî ñâåäåíèÿ,
êîèòî äà íè ïîçâîëÿò äà òúðñèì íåîáõîäèìèòå íè äîêàçà-
òåëñòâà — ËÓÃÃÀË (ÖÀÐ) ÇÀÃÃÈÇÈ, ïúðâèÿò øóìåðñêè
èìïåðàòîð! Íåêà ïúðâî èçÿñíèì åòèìîëîãè÷åñêè çàùî ñå
ñïèðàìå íà òîçè âëàäåòåë êàòî êàíäèäàò çà èäåíòèôèêà-
öèÿ ñúñ ÇÈÅÇÈ. Äîðè áåç äîïúëíèòåëåí àíàëèç ñå âèæäà,
÷å äâåòå èìåíà ñà ïî÷òè åäíàêâè, íî íåêà íàïðàâèì òîâà
íåñúìíåíî.
Îðèãèíàëíîòî çàïèñâàíå íà èìåòî ÇÈÅÇÈ íà øóìåðñ-
êè å áèëî ÇÀÃÃÈÇÈ, êàòî òàêà òî å áèëî çàïèñâàíî è â
àðõàè÷íèÿ åîëèê (ãðúöêè), êúäåòî ñïåöèàëèñòèòå îòáåëÿç-
âàò, ÷å çâóêúò „ÃÓ å çàèìñòâàíà „÷óæäèöà îò îðèåíòàëñêà
ñðåäà“. Çàåäíî ñ òîçè çâóê å çàèìñòâàí è çíàê, çà äà ãî îçíà-
÷è — „äâîéíà ãàìà“. Ïî-êúñíî òîçè çâóê ñå èçãóáâà, êàòî
çíàêúò îñòàâà äà îáîçíà÷àâà çâóêà „Ô“. Òàêà â ãðúöêè (è
ñëåä òîâà â ëàòèíñêè) îñòàâà ïîçíàòîòî íè èìå ÇÀÈÇÈ,
ÇÅÈÇÈ, ÇÈÅÇÈ! Ñïîðåä íàñ òîâà å äîñòàòú÷íî, çà äà îï-
ðàâäàå åäíî èçñëåäâàíå íà èñòîðèÿòà íà òîçè âëàäåòåë, ñ
êîåòî äà ïðîâåðèì äàëè íÿìà äà îòêðèåì íåùî äðóãî, êîå-
òî äà çàòâúðäè óáåæäåíèåòî íè, ÷å èìåííî òîé å ÇÈÅÇÈ îò
„Àíîíèìíèÿ õðîíîãðàô“ — ðîäîíà÷àëíèêúò íà Áúëãàðèòå.
ÈÑÒÎÐÈ×ÅÑÊÀÒÀ ËÈ×ÍÎÑÒ ÇÈÅÇÈ
ÇÈÅÇÈ å áèë ïúðâèÿò âëàäåòåë, îáåäèíèë âñè÷êè ãðà-
äîâå-äúðæàâè â Ìåñîïîòàìèÿ è ñúçäàë ïúðâàòà èìïåðèÿ
â èñòîðèÿòà, âêëþ÷âàùà òåðèòîðèè, äîñòèãàùè íà èçòîê
äî äîëèíàòà íà ðåêà Èíä, íà ñåâåð äî ×åðíî ìîðå, Êàâêàç
è ñåâåðíèòå êëîíîâå íà Èðàíñêîòî ïëàòî. Íà çàïàä òÿ
âêëþ÷âàëà Åãèïåò è îñòðîâ Êðèò â Ñðåäèçåìíî ìîðå. Ñàð-
ãîí Âåëèêè íàñëåäÿâà òàçè èìïåðèÿ, êàòî äî ãîëÿìà ñòå-
ïåí îáèðà ëàâðèòå íà ñâîÿ ïðåäõîäíèê, êîãîòî èìåííî òîé
ñâàëÿ îò ïðåñòîëà.
Çèåçè ïðåäñòàâëÿâà ñàìîòíà è ïðîòèâîðå÷èâà ôèãóðà
â èñòîðèÿòà íà Øóìåð, ìàêàð ÷å å áèë ñúçäàòåë íà èìïå-
ðèÿ, êîÿòî óïðàâëÿâàë öåëè 25 ãîäèíè (2750-2726 ã. ïð. Õð.),
è òî ñïîðåä ñâèäåòåëñòâàòà, óïðàâëÿâàë ÿ å ñïðàâåäëèâî,
îñèãóðÿâàéêè íåâèæäàí äîòîãàâà ïðîñïåðèòåò íà íåéíî-
òî íàñåëåíèå. Êàêòî îòáåëÿçâà Õèëïðåõò: „Çèåçè å áèë
åäèí îò íàé-âåëèêèòå ìîíàðñè íà Äðåâíèÿ Èçòîê è âúïðå-
êè òîâà äîðè ñàìîòî ìó èìå å áèëî çàáðàâåíî îò ñëåäâà-
ùèòå ïîêîëåíèÿ.“ Øèðîêî âúçïðèåòîòî ìíåíèå å, ÷å ïî-
íåæå Çèåçè ñâàëÿ íàñèëñòâåíî çàêîííèÿ âúðõîâåí âëàäå-
òåë íà Øóìåð Óðóêàãèíà, òîé å áèë òðåòèðàí êàòî óçóðïà-
òîð îò äèíàñòè÷åñêè îðèåíòèðàíèòå øóìåðè.
Ñïîðåä ó÷åíèòå òîé å îñíîâàòåë è åäèíñòâåí ïðåäñòà-
âèòåë íà ò.íàð. îò òÿõ „Òðåòà äèíàñòèÿ îò Åðåõ/Åíîõ“ (òà-
êà â Áèáëèÿòà å çàïèñàíî èìåòî íà Øóìåðñêèÿ ãðàä Óðóã
èëè ïî-òî÷íîòî Óíóã). Îñíîâàíèåòî íåãîâîòî âëàäåòåëñ-
òâî äà ñå îïðåäåëè êàòî íîâà äèíàñòèÿ å, ÷å òîé ñìåíÿ
ñåäàëèùåòî íà âëàñòòà îò Êèø â Åðåõ, à ñëåä íåãî Ñàð-
ãîí ãî ïðîìåíÿ îòíîâî — òîçè ïúò îò Åðåõ â Àêàä. Íàèñòè-
íà â õðîíèêàòà íà Êèø å îòáåëÿçàíî:
201
 ÀÂÈÒÎÕÎË
19 §: „Â ãðàä Êèø âëàñòòà áå ñìåíåíà: öàðñòâîòî é ïðå-
ìèíà â ãðàä Óíóã“, 20 §: „Â ãðàä Óíóã Öàð Çàããèñè ñòàíà
Öàð, òîé... âëàäÿ 25 ãîäèíè“, 21 §: „...åäèí Öàð... âëàäÿ 25
ãîäèíè“, 22 §: „Â Óãóã âëàñòòà áå ñìåíåíà, öàðñòâîòî é
ïðåìèíà â ãðàä Àãóäó“.
Ïðîìÿíàòà íà ñòîëèöèòå íà åäíà äúðæàâà íå îçíà÷àâà
íåïðåìåííî ïðîìÿíà íà äèíàñòèÿòà.
Çàïîçíàâàéêè ñå ñ ëèòåðàòóðàòà, çàñÿãàùà èñòîðèÿòà
íà Øóìåð îò òîçè ïåðèîä, ìè íàïðàâèõà âïå÷àòëåíèå ðå-
äèöà ïðîòèâîðå÷èÿ è íåñúîòâåòñòâèÿ â ïðåäëàãàíèòå îáÿñ-
íåíèÿ è òåîðèè îòíîñíî ìÿñòîòî è çíà÷åíèåòî íà Çèåçè.
Ïúðâèòå îòêðèâàòåëè è èçñëåäîâàòåëè íà íàäïèñèòå, ñâúð-
çàíè ñ íåãî, ïðåäïîëàãàò, ÷å òîé å âîäèë ïúðâàòà ñåìèòñ-
êà èíòåðâåíöèÿ â Ìåñîïîòàìèÿ è ÷å íå å áèë íåïîñðåäñò-
âåí ñúâðåìåííèê íèòî íà Óðóêàãèíà, íèòî íà Ñàðãîí. Òî-
âà ïðåäïîëîæåíèå å áèëî âúçìîæíî ïîðàäè ïîãðåøíàòà
õðîíîëîãèÿ íà èñòîðèÿòà íà Øóìåð, ïîñòàâÿùà ïúðâèòå
øóìåðñêè ãðàäîâå-äúðæàâè â V âìåñòî â IV õèëÿäîëåòèå
è öàðóâàíåòî íà Çèåçè â IV âìåñòî â III õèëÿäîëåòèå. Ïðè
êîðèãèðàíåòî ïî-êúñíî íà õðîíîëîãèÿòà (ÑÀÍ, ñòð. 665-
669) è ñëåä íàìèðàíå íà êëèíîïèñíîòî ñâèäåòåëñòâî çà
äåòðîíèðàíåòî íà Óðóêàãèíà îò Çèåçè (ÑÀÍ, ñòð. 387-390,
ÀÌ/ÌÂ, ñòð. 46), ñòàâà íóæíî äîòîãàâàøíàòà ïîçèöèÿ äà
ñå ïðîìåíè. Ïåðèîäúò íà Çèåçè å íàðå÷åí „ïåðèîä íà øó-
ìåðñêî ãîñïîäñòâî“. Ðîëÿòà íà àãåíò íà ñåìèòñêîòî ïðè-
ñúñòâèå òîãàâà ñå îòðåæäà íà Ñàðãîí, ÷èÿòî âðúçêà ñúñ
Çèåçè ñå ïîòâúðæäàâà îò êîðåñïîíäåíöèÿòà ìåæäó äâà-
ìàòà, èçïèñàíà âúðõó ïëî÷êà, íàìåðåíà â Áàðêà (ðàçâàëè-
íèòå íà íÿêîãàøíàòà ñòîëèöà íà Çèåçè Óíóê).
Áëàãîäàðåíèå íà èçñëåäâàíèÿòà íà Ä. Ìàêåíçè ñòàíà
ÿñíà è èñòèíñêàòà ðîëÿ íà Óðóêàãèíà, êîéòî íå ñàìî íå å
áèë äåòðîíèðàí çàêîíåí âëàäåòåë, à íàïðîòèâ, å áèë ðú-
êîâîäèòåë íà óñïåøåí áóíò ïðîòèâ âîåííàòà è äúðæàâíà
âëàñò â Êèø (AC/DM, ñòð. 128). Çèåçè âñúùíîñò ñå ÿâÿâà
çàùèòíèê íà øóìåðñêèòå äúðæàâíè òðàäèöèè, à íå òåõåí
óçóðïàòîð. Òîâà å íàïúëíî â ñúîòâåòñòâèå ñ èçâåñòíèÿ
ôàêò, ÷å ïî-êúñíèÿò øóìåðñêè àðèñòîêðàò Ãóäåÿ îò Ëà-
ãàø „âúçñòàíîâèë áàðåëåô íà Ëóãàë Çàããèçè“ (ÑÀÍ, ñòð.
432), íåùî, êîåòî åäâà ëè ìîæå äà ñå î÷àêâà, àêî Çèåçè å
áèë óçóðïàòîð â î÷èòå íà øóìåðèòå. Îêîí÷àòåëíîòî ìè
óáåæäåíèå, ÷å îôèöèàëíàòà òåîðèÿ çà ðîëÿòà è çíà÷åíèå-
òî íà ïúðâèÿ ìåñîïîòàìñêè èìïåðàòîð å ñúñ ñúìíèòåëíà
äîñòîâåðíîñò, ñå çàòâúðäè ñëåä çàïîçíàâàíåòî ìè ñ òåçà-
òà íà Ë. Óåéäúë çà ðîäîñëîâèåòî íà Ñàðãîí. Òîé ïî óáå-
äèòåëåí è íåîñïîðèì íà÷èí äîêàçâà, ÷å Ñàðãîí âñúùíîñò
å áèë ñèí íà Óðóêàãèíà, êîåòî ïîñòàâÿ öÿëàòà òðîéíà äðà-
ìà â åäíà íàïúëíî ëîãè÷íà ðàìêà. Íåïðèåìàíåòî íà òàçè
òåçè îò îôèöèàëíàòà íàóêà (áåç äà ñå íàïðàâè îïèò çà íåé-
íîòî îïðîâåðãàâàíå ñ ôàêòè) îêîí÷àòåëíî ìå óáåäè, ÷å
òðÿáâà äà òúðñÿ àëòåðíàòèâåí ïîäõîä.
Âìåñòî äà çàïîçíàâàì ìåõàíè÷íî áúëãàðñêèÿ ÷èòàòåë
ñ òîâà, êîåòî ïèøå çà Çèåçè â ñòàíäàðòíàòà àêàäåìè÷íà
ïðîäóêöèÿ îò ïîñëåäíèòå íÿêîëêî äåñåòèëåòèÿ, êîÿòî
âñúùíîñò ïðåäñòàâëÿâà åäíî áåçêðàéíî ïðåïîâòàðÿíå íà
„óñòàíîâåíà“ ïîçèöèÿ, ùå íàïðàâÿ îïèò äà ïîòúðñÿ ñîáñ-
òâåíè îòãîâîðè íà âúïðîñèòå, ñâúðçàíè ñ ðîäîíà÷àëíèêà
íà áúëãàðèòå, êàòî èçõîæäàì îò ôàêòèòå çà íåãî òàêèâà,
êàêâèòî ñà, à íå îò èíòåðïðåòàöèÿòà èì, äàäåíà îò åäèí
èëè äðóã àâòîðèòåò.
202
Ãðàäúò, îò êîéòî å ïðîèçõîæäàë ðîäúò íà Çèåçè, å èç-
âåñòåí îò íàäïèñè êàòî „âàæíèÿò ãðàä ÁÀ͓ (TAPS, ñòð.
256), íî òàêà è íå å îòêðèò îò àðõåîëîçèòå. Òîé å áèë íà-
ðè÷àí è „ãðàäúò íà ëúêà“ (èëè íà ëúêîíîñöèòå), êîåòî â
åäèí ìîìåíò ïîðàæäà è òåîðèÿòà, ÷å òîâà èìå óêàçâà äåéñ-
òâèòåëíàòà ôîðìà íà ãðàä, ïîäîáåí íà ëúê. Ñïîðåä òàçè
òåîðèÿ ñàìî åäèí ãðàä â Ìåñîïîòàìèÿ å îòãîâàðÿë íà òà-
êîâà îïèñàíèå — ãðàä Õàðàí, êîéòî àðàáñêè ïèñàòåëè êàòî
Àëáèðóíè îïðèëè÷àâàëè íà ïîëóìåñåö („ëúê“ ñïîðåä ïðåä-
ïîëîæåíèåòî íà àâòîðà íà òåîðèÿòà) (TAPS, ñòð. 267-268).
Ìåñïåðî îò ñâîÿ ñòðàíà å ïðåäïîëàãàë, ÷å ãðàä ÁÀÍ ñå
íàìèðàë îêîëî ÑÓÇÀ. Åäâà ëè áèõìå ìîãëè äà ñå ñúãëà-
ñèì ñ ïîñëåäíîòî, òúé êàòî èìåííî Çèåçè çà ïðúâ ïúò çàâ-
ëàäÿâà çåìèòå íà èçòîê îò ðåêà Òèãðèñ (êúäåòî ñå íàìèðà
Ñóçà), èçïîëçâàéêè çà áàçà èìåííî Áàí, êîéòî ñëåäîâà-
òåëíî òðÿáâà äà ñå å íàìèðàë íà çàïàä îò Òèãðèñ. Ëèïñàòà
íà àðõåîëîãè÷åñêè äàííè çà òîçè ãðàä ìîæå áè ñå äúëæè
íà ïàñòîðàëåí áèò íà íåãîâèòå îáèòàòåëè, òúé êàòî òàêúâ
íå áè îñòàâèë çíà÷èòåëíè àðõåîëîãè÷åñêè ñëåäè. Ïîðàäè
òåçè ïðàçíèíè â àðõåîëîãè÷åñêèòå äàííè è ëèïñàòà íà ïèñ-
ìåíè ñâèäåòåëñòâà îò ñàìèÿ ãðàä ÁÀÍ íå ìîæåì äà êà-
æåì íèùî êîíêðåòíî çà ðåëèãèîçíèÿ è äúðæàâåí õàðàê-
òåð íà òîçè ãðàä. Âñå ïàê, àêî ïðèåìåì õèïîòåçàòà, ÷å Áàí
å áèë íàèñòèíà Õàðàí, çà ïîñëåäíèÿ èìà äàííè, êîèòî ñî-
÷àò, ÷å òîé å áèë ãðàä, êúäåòî Áîãúò íà Ëóíàòà (ïî-êúñíî
òîé å ïðîìåíåí íà áîãèíÿ) å áèë íà îñîáåíà ïî÷èò, äîðè
ñå ñìÿòà, ÷å îò íåãî ïðîèçõîæäà è êóëòúò êúì áîãà íà Ëó-
íàòà íà ãðàä ÓÐ (OGR/AS, ñòð. 163-164). Èçâåñòíî å ñú-
ùî, ÷å Ñàðãîí Âåëèêè âúçñòàíîâÿâà íåãîâèÿ õðàì â Õà-
ðàí, ò.å. ÷å òîé å áèë ðàçðóøåí íåïîñðåäñòâåíî ïðåäè òî-
âà — ôàêò, êîéòî ìîæå äà èìà îòíîøåíèå êúì íàøåòî ðàç-
ñëåäâàíå. Äðóã âàæåí åëåìåíò îò ðåëèãèîçíèÿ àôèíèòåò
íà æèòåëèòå íà Õàðàí å íåãîâîòî àñîöèèðàíå ñ ïëàíåòàòà
(è áîãà) Ìåðêóðèé (Õåðìåñ). Ñúãëàñíî âàâèëîíñêàòà òðà-
äèöèÿ (ïàê òàì, ñòð. 1663) òàçè ïëàíåòà å íîñèëà òèòëàòà/
îïðåäåëåíèåòî „Äóõúò íà õîðàòà íà Õàðàí“! Ñ ðåøàâàùè
äîêàçàòåëñòâà çà èäåíòèôèêàöèÿòà íà ÁÀÍ ñ ÕÀÐÀÍ îáà-
÷å âñå îùå íå ðàçïîëàãàìå.
Ùå òðÿáâà äà ðàç÷èòàìå íà ñâèäåòåëñòâà, ïðîèçõîæ-
äàùè îò íåãîâèòå ñúñåäè è âðàãîâå, êàòî íàïðèìåð íàä-
ïèñà íà Å-Äèíãèðà-Íà-Òóìà, êîéòî å óñïÿë äà ãî çàâçåìå
çà êðàòúê ïåðèîä. Êàêòî å òðàäèöèîííî ïðè òàêèâà èçòî÷-
íèöè, òå îòðàçÿâàò åäíîñòðàí÷èâî è òåíäåíöèîçíî òîâà,
êîåòî åäíî îáùåñòâî ìèñëè çà ñâîèòå âðàãîâå. Â íàäïèñè
îò Êèø íàïðèìåð ãðàä ÁÀÍ âèíàãè å îïèñâàí êàòî âëàäå-
íèå íà „ñåâåðíè àãðåñîðè“, à âîéñêèòå ìó ñà áèëè íàðè÷à-
íè „îðäèòå íà ÁÀ͓. Óïîìåíàâàò ñå îïóñòîøèòåëíèòå íà-
áåçè (ïî÷òè âèíàãè „íåïðåäèçâèêàíè“), ðàçðóøåíèÿòà è
æåñòîêîñòèòå, êîèòî òåçè îðäè ñà ïðè÷èíÿâàëè â ïðåâçå-
òèòå ãðàäîâå (îñîáåíî èëþñòðàòèâíî å îïèñàíî ïðåâçå-
ìàíåòî íà Ëàãàø îò Çèåçè), êàêòî è óíèæåíèÿòà, íà êîèòî
ñà áèëè ïîäëàãàíè ñúîòâåòíèòå ìåñòíè áîæåñòâà.
Îò òåçè íàäïèñè íè å èçâåñòíî èìåòî íà åäèí îò âëà-
äåòåëèòå íà ÁÀÍ ïðåäè Çèåçè — ÈÍÈ-ÓÃÈÍ, êàêòî è ÷å
òîé ñå å íàìèðàë íà ñåâåð îò íàé-âàæíèÿ ãðàä íà öåíòðà-
ëåí Øóìåð Êèø. Ñåâåðíîòî ëîêàëèçèðàíå è ïîñòîÿííàòà
âðàæäà ìåæäó Áàí è òîçè ãðàä íàâåæäàò ïúðâèòå èçñëåäî-
âàòåëè íà Ìåñîïîòàìèÿ íà ïðåäïîëîæåíèåòî, ÷å „îðäèòå
íà Áàí“ ïðåäñòàâëÿâàò ïúðâîòî ãîëÿìî „ñåìèòñêî íàõëó-
âàíå â Øóìåð“, çà êîåòî ñïîìåíàõìå ïî-ãîðå.

Ðåøèòåëíî íàñòúïëåíèå íà þã, êúì öåíòðàëíàòà ÷àñò
íà Øóìåð, âîéñêèòå íà Áàí ïðåäïðèåìàò ïî âðåìå íà âëà-
äè÷åñòâîòî íà áàùàòà íà Çèåçè, çà êîãîòî íè å èçâåñòíà
ñàìî íåãîâàòà ñîëàðíà òèòëà Óêóø, íà êîÿòî ùå ñå ñïðåì
íà äðóãî ìÿñòî. Ãëàâíîêîìàíäâàù èçòî÷íîòî êðèëî íà òåçè
âîéñêè å ìëàäèÿò ïðåñòîëîíàñëåäíèê Çèåçè. Íåãîâàòà êàì-
ïàíèÿ çàâúðøâà ñ ïúëåí óñïåõ. Åðå÷ å ïðåâçåò è öÿëàòà
èçòî÷íà ÷àñò íà Ìåñîïîòàìèÿ ïîïàäà ïîä âëàñòòà íà áà-
ùà ìó, êîéòî âåðîÿòíî ñëåä ïðåãîâîðè ñ Êèø ïîëó÷àâà
òèòëàòà „ïàòåñè“ (áàò-èñè) íà ãðàä Óìà, åäèí îò ãëàâíèòå
ãðàäîâå íà öåíòðàëåí Øóìåð. Òåçè ñúáèòèÿ ñòàâàò ïðåäè
2755 ã. ïð. Õð., êîãàòî â Êèø ñúùåñòâóâà îïðåäåëåíà âúò-
ðåøíà íåñòàáèëíîñò, ïîðîäåíà îò êîíñïèðàöèè íà åäíà
÷àñò îò æðåöèòå ñðåùó óïðàâëÿâàùàòà äèíàñòèÿ (ÀÑ/DM,
ñòð. 128-129).
Ïðåç 2750-2749 ã. ïð. Õð. èçáóõâà ïîðåäíèÿò êîíôëèêò
ìåæäó „ñåâåðíèòå àãðåñîðè“ è Êèø. Çèåçè âå÷å å íàñëå-
äèë áàùà ñè êàòî ïàòåñè íà Óìà è ëè÷íî âîäè âîéñêèòå ñè
ñðåùó âëàäåòåëÿ íà Êèø ÓÐ-ÀÓ-ÀÊ-ÃÈ-ÍÀ (Óðóêàãèíà).
Çèåçè ñïå÷åëâà ïúëíà ïîáåäà, äåòðîíèðà è èçïðàùà â èç-
ãíàíèå Óðóêàãèíà, ïðåâçåìà è èçðàâíÿâà ñúñ çåìÿòà äðó-
ãîòî îãíèùå íà ñúïðîòèâà, ãëàâíîòî ïðèñòàíèùå íà þæåí
Øóìåð Ëàãàø è ñòàâà åäíîëè÷åí âëàäåòåë íà Øóìåð,
„Ïúðâèÿò Öàð íà Ñâåòà“! Íåãîâîòî 25-ãîäèøíî âëàäè÷åñ-
òâî ïðåäñòàâëÿâà ïåðèîä íà íàé-ãîëåìèÿ ïðîñïåðèòåò è
ðàçöâåò íà Ìåñîïîòàìèÿ äîòîãàâà!
Âðàæäóâàùèòå äîòîãàâà øóìåðñêè ãðàäîâå-äúðæàâè ñà
áèëè îáåäèíåíè íå ñàìî ñèìâîëè÷íî, íà ðåëèãèîçíà îñ-
íîâà, à ðåàëíî, íà âîåííî-àäìèíèñòðàòèâíà îñíîâà. Ñúç-
äàäåíà å ïúðâàòà èìïåðèÿ â èñòîðèÿòà íà ñâåòà, çà ðàçìå-
ðà íà êîÿòî èìà ïèñìåíè ñâåäåíèÿ. Òå ñà íè îñòàâåíè îò
ñàìèÿ Çèåçè â íåãîâ âúçïîìåíàòåëåí íàäïèñ îò Íèïóð, öå-
ðåìîíèàëíî îñâåòåí è ïîñâåòåí íà „Áîãà íà Ñëúíöåòî“ è
íà ëåãåíäàðíèÿ è îáîæåñòâåí ïðàîòåö íà Çèåçè, „Ãîñïî-
äàðÿ ÑÀÃ(õ)“, íà ïîäêðåïàòà íà êîéòî òîé ïðèïèñâà ïîáå-
äèòå ñè:
„...ïîä÷èíèõ çåìèòå îò èçãðÿâàùîòî ñëúíöå äî çåìè-
òå, êúäåòî ñëúíöåòî çàëÿçâà è íàïðàâèõ ïðÿê ïúòÿ îò Äîë-
íîòî ìîðå (Ïåðñèéñêèÿ çàëè⠗ á.à.) íàä Åôðàò è Òèãðèñ
äî Ãîðíîòî ìîðå (Ñðåäèçåìíî ìîðå — á.à.)...“
Çèåçè å áèë âëàäåòåë è íà Óðè èëè Êè-Óðè, êîåòî ñå
îòúæäåñòâÿâà ñ äíåøíà Ñèðèÿ. Ñ Øóìåð îáåäèíåí, ñ èç-
ëàç íà Ñðåäèçåìíî ìîðå è íà Ïåðñèéñêèÿ çàëèâ, ñ òúðãîâ-
ñêè êîëîíèè â Åãèïåò è ïî äîëèíàòà íà ðåêà Èíä — âëàäå-
òåëÿò íà òàêàâà èìïåðèÿ çàñëóæåíî å íîñèë òèòëàòà „Öàð
íà Ñâåòà“ èëè „Öàð íà ×åòèðèòå ïîñîêè íà Ñâåòà“, êàêòî
òÿ å áèëà èçïèñâàíà â íåéíàòà öÿëîñò. Òðÿáâà äà ñå èìà
ïðåäâèä îáà÷å, ÷å òàçè òèòëà íå å áèëà âúâåäåíà îò Çèåçè,
à å áèëà òðàäèöèîííà çà âñåêè âúðõîâåí (íåçàâèñèìî íî-
ìèíàëíî èëè íå) øóìåðî-àðèéñêè âëàäåòåë — òÿ å áèëà è
òèòëà íà íåãîâèòå ìèòè÷íè ïðàîòöè.
Íåçàâèñèìî îò òîâà, ÷å ïî âñè÷êî ëè÷è ïðèíöèïíàòà
ïðèåìñòâåíîñò ìåæäó Çèåçè è íåãîâèòå ïðåäõîäíèöè, íå-
ñúìíåí å è ôàêòúò, ÷å íåãîâèÿò ïåðèîä çàïî÷âà ñ ãðàæäàí-
ñêà âîéíà â Øóìåð, ñ íåâèæäàí äîòîãàâà øîê â øóìåðî-
àðèéñêòî îáùåñòâî — øîê, åôåêòúò îò êîéòî ùå ñå ÷óâñò-
âà íå ñàìî â Ìåñîïîòàìèÿ, íî è â Åãèïåò, Åâðîïà, Èíäèÿ
è Öåíòðàëíà Àçèÿ ñòîëåòèÿ ñëåä íåãîâàòà ñìúðò.
ÀÂÈÒÎÕÎË
Êàêâà å áèëà ïðè÷èíàòà çà òîçè êîíôëèêò? Êàêúâ å
áèë íåãîâèÿò õàðàêòåð — ñîöèàëåí, äèíàñòè÷åñêè, ðåëèãè-
îçåí èëè èêîíîìè÷åñêè? Êîè ñà áèëè íåãîâèòå ãëàâíè äåéñ-
òâàùè ëèöà — èíèöèàòîðè, ïðîâîäíèöè è èçïúëíèòåëè?
Êîè ñà áèëè ãëàâíèòå ìó æåðòâè? Áåç îïèò çà îòãîâîð íà
òåçè âúïðîñè íèêîãà íå áèõìå ñå ïðèáëèæèëè äî ðàçáèðà-
íå íà ðîëÿòà è ïðîèçõîäà íà Çèåçè è íà íàðîäà, íà êîéòî
òîé ñå ñìÿòà çà ðîäîíà÷àëíèê.
ÇÈÅÇÈ ­ ÃÎÑÏÎÄÀÐßÒ ÍÀ ÕÓÍÎÐÈÒÅ
Çà äà íàìåðÿ îòãîâîðè íà âúïðîñèòå, ñâúðçàíè ñ ïðîè-
çõîäà è ðîëÿòà íà Çèåçè ïðåäè âñè÷êî ñå îïèòàõ äà ñè èçÿñ-
íÿ äèíàñòè÷åñêèÿ è ñîöèàëåí êîíòåêñò íà òåçè âúïðîñè,
çàïî÷âàéêè íÿêîëêî ïîêîëåíèÿ ïðåäè íåãî. Ñëåä ñèíà íà
Óð-Íè-Íà (Óðíèíå), Óðóàø Ê(õ)àä, íà ïðåñòîëà â Êèø
èäâà Åàíàòóì, ñëåä èçâåñòíî ïðåêúñâàíå âëàñòòà íà 30 ãî-
äèíè çàâçåìà Åíòàìåàí, ñëåä êîåòî èäâà ïîñëåäíèÿ âëà-
äåòåë îò äèíàñòèÿòà íà Óðóàø, Åàíàòóì II. Ä. Ìàêåíçè
(ÀÑ/DM 128/29) îïèñâà êðàÿò íà òàçè äèíàñòèÿ êàòî ïðè-
÷èíåí îò „ïðåâðàò, âîäåí îò æðåöèòå“, êàòî çà èçâåñòíî
âðåìå íà ïðåñòîëà å áèëà ïîñòàâåíà äîðè æåíà. Â êðàéíà
ñìåòêà íà ïðåñòîëà å ïîñòàâåí øóìåðñêèÿò àðèñòîêðàò
ÓÐÓ-ÊÀÃÈÍÀ, èìåííî âëàäåòåëÿò êîéòî å ñâàëåí îò ÇÈ-
ÅÇÈ. Îêàçâà ñå, ÷å ñàìèÿò Óðóêàãèíà å áèë óçóðïàòîð è äà
ñå îïðåäåëè êàòî òàêúâ òîçè, êîéòî ãî å ñâàëèë îò ïðåñòî-
ëà, áè áèëî àíàõðîíèçúì!
Äðóã ïðèçíàò àâòîðèòåò íà äðåâíàòà èñòîðèÿ íà Ìå-
ñîïîòàìèÿ, Ö.Äæ. Ãàää (ÍÌU/CG, ñòð. 76) ñúùî å îòáå-
ëÿçàë ïîçèöèÿòà íà Óðóêàãèíà:
„... ñëåä Åàííàòóì II... (íà âëàñò) äîøëè íåîïðåäåëåí áðîé
âòîðîñòåïåííè ëè÷íîñòè, ÷èèòî èìåíà ñà çàïàçåíè ñàìî â
õðàìîâèòå àðõèâè, ïîñëåäåí îò êîèòî å áèë Óðóêàãèíà...“
ÁÀÐÀ-ÄÆÈÍ, ÏÓÐÓ-ÄÆÈÍ, ÓÐÓÄÓ-ÄÆÈÍ, ÓÐÓÊÀ-
ÄÆÈÍÀ
Òîâà ñà íÿêîè îò èçâåñòíèòå îò íàäïèñèòå èìåíà íà
âëàäåòåëÿ ïðåäè ÇÈÅÇÈ, îò êîèòî èñòîðèöèòå ñà ïðèåëè
„ñèíòåçèðàíîòî“ ÓÐÓÊÀÃÈÍÀ. Êàêòî îòáåëÿçàõìå, òîé
å áèë øóìåðî-àðèéñêè àðèñòîêðàò è íàïúëíî âåðîÿòíî å
äà å áèë ïðåäñòàâèòåë íà êëîí îò òðàäèöèîííàòà âëàäå-
òåëñêà äèíàñòèÿ (ñ áîæåñòâåí ïðîèçõîä ñïîðåä øóìåðî-
àðèéñêàòà äèíàñòè÷åñêà êîíöåïöèÿ), íî å äîøúë íà âëàñò
â ðåçóëòàò íà ïðåâðàò, îðãàíèçèðàí îò æðå÷åñêîòî ñúñëî-
âèå (èëè ÷àñò îò íåãî) ñðåùó ëèãèòèìíèÿ íîñèòåë íà âëàñò-
òà. Òîé å áèë íà âëàñò ñàìî 6 ãîäèíè, íî ïðåç òîçè êðàòúê
ïåðèîä ñå ïðîâåæäàò ðàäèêàëíè ñîöèàëíî-ïîëèòè÷åñêè
ïðîìåíè, áåçïðåöåäåíòíè çà êîíñåðâàòèâíîòî øóìåðî-
àðèéñêî îáùåñòâî îò åäíà ñòðàíà è îò äðóãà çà íåãîâèòå
âçàèìîîòíîøåíèÿ ñ ìåñòíîòî çàâàðåíî íàñåëåíèå è ñ íà-
ñåëåíèåòî îò ñåìèòñêè ïðîèçõîä, êîåòî ïî òîâà âðåìå ïîñ-
òåïåííî ïðîíèêâà è ñå óñòàíîâÿâà â øóìåðñêèòå ãðàäîâå-
äúðæàâè. Â òåçè ïðîìåíè òðÿáâà äà òúðñèì îòãîâîðèòå íà
203
 ÀÂÈÒÎÕÎË
âúïðîñèòå, ñâúðçàíè ñ äåéñòâèÿòà íà ÇÈÅÇÈ. ÓÐÓÊÀÃÈ-
ÍÀ å áèë áåçñïîðíî íàé-ãîëåìèÿò ðåôîðìàòîð â èñòîðè-
ÿòà íà Ùóìåð.
Íÿêîëêî êîïèÿ îò íåãîâè äåêðåòè è ïîñòàíîâëåíèÿ ñà
çàïàçåíè ­ îòêðèòè ñðåä ðàçâàëèíèòå íà Ëàãàø, âòîðèÿ
ïî âàæíîñò öåíòúð íà íåãîâèòå âëàäåíèÿ, êúäåòî òîé å
ïðåáèâàâàë ïî âðåìå íà ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò àäìèíèñòðà-
òèâíèòå ñè ðåôîðìè. Òåçè ðåôîðìè ñà áèëè íàñî÷åíè ãëàâ-
íî ñðåùó æðå÷åñêîòî è âîåííîòî (àäìèíèñòðàòèâíî è
ïîçåìëåíî) ñúñëîâèå. Îáùàòà äàíú÷íà ïîâèííîñò å áèëà
íàìàëåíà çíà÷èòåëíî, áèë èçäàäåí çàêîí, êîéòî ëèøàâàë
âîåííîòî ñúñëîâèå îò ïðàâîòî äà ïðèñâîÿâà çåìè, ïðè-
íàäëåæàùè íà îáèêíîâåíèòå çåìåäåëñêè ñòîïàíè (çàâà-
ðåíîòî íàñåëåíèå), êàêòî è äà çàêðåïîñòÿâà òåçè ñòîïàíè
êúì íåãîâèòå åäðè çåìåäåëñêè èìåíèÿ. Íåêîëêîêðàòíî áèë
ñúêðàòåí áðîÿò íà àäìèíèñòðàòèâíèòå ëèöà, ñúáèðàùè
äúðæàâíèòå äàíúöè (ïîñòîâå, èçöÿëî çàåìàíè îò âîåííî-
òî ñúñëîâèå). Íî íàé-çàñåãíàòî áèëî æðå÷åñêîòî ñúñëî-
âèå, ÷èèòî äîõîäè îò íàëîçè, äúëæèìè íà õðàìîâåòå çà
ðåëèãèîçíè ñëóæáè, áèëè ñúêðàòåíè ñ 50%! Ðåôîðìèòå çà-
ñåãíàëè è ñîöèàëíèÿ ìîðàë. Òàêñàòà, çàïëàùàíà çà ðàç-
âîä, êîÿòî áèëà íàëàãàíà ñ öåë äà ñå îãðàíè÷è òîâà àíòè-
ñîöèàëíî ÿâëåíèå, áèëà àíóëèðàíà, à âìåñòî íåÿ áèë âú-
âåäåí çàêîí, íàêàçâàù æåñòîêî èçíåâÿðàòà îò ñòðàíà íà
æåíàòà (õàðàêòåðåí ñåìèòñêè ïðèíöèï). Åäíî îò ñúñëîâè-
ÿòà, êîåòî å áèëî ïðîòåæèðàíî ñúñ ñïåöèàëåí çàêîí, ñà
áèëè òúðãîâöèòå. Óðóêàãèíà ñàì ñå ïðåäñòàâÿ â ñâîè íàä-
ïèñè êàòî „...ïîêðîâèòåë íà ñëàáèòå ñðåùó ñèëíèòå; íà
ìÿñòîòî íà ïîäòèñíè÷åñòâîòî óñòàíîâèë ñâîáîäàòà; èç-
áàâèë äåöàòà íà Ëàãàø îò íóæäà, êðàæáè, óáèéñòâà è äðó-
ãè áåäè...“
Âñè÷êè òåçè ðåôîðìè ìîæå áè çâó÷àò ïðèÿòíî çà ñúâ-
ðåìåííèÿ äåìîêðàò, íî çà âðåìåòî ñè òå ñà áèëè íå ñàìî
áåçïðåöåäåíòíè, íî è òðóäíî çàùèòèìè. Øóìåðñêèòå ãðà-
äîâå äúðæàâè îò III õèëÿäîëåòèå ïð.Õð. ñà ïðåäñòàâëÿâà-
ëè éåðàðõè÷íè îáùåñòâà, áàëàíñèðàíè ñúãëàñíî òðàäèöè-
èòå íà òðè íàöèîíàëíîñòè ­ øóìåðî-àðèéñêàòà, ñåìèòñ-
êàòà è òàçè íà ìåñòíîòî çàâàðåíî îò òÿõ íàñåëåíèå. Êúì
ïîñî÷åíèÿ ïåðèîä íà òåðèòîðèÿòà íà Ìåñîïîòàìèÿ ñå ïðè-
åìà, ÷å ìåæäó òðèòå íàöèîíàëíîñòè âå÷å å ñúùåñòâóâàë
ðåëèãèîçåí ñèíêðåòèçúì. Ïîëèòè÷åñêè, âîåííî è àäìè-
íèñòðàòèâíî îáà÷å, åäèíñòâåíî ãîñïîäñòâàùè, ïîíå äî
Óðóêàãèíà, ñà áèëè øóìåðî-àðèéöèòå. Âñåêè îò ïîñî÷å-
íèòå ïî-ãîðå çàêîíè íåñúìíåíî å íàðóøàâàë áàëàíñà âúâ
âçàèìîîòíîøåíèÿòà ìåæäó òðèòå ðàçëè÷íè íàðîäíîñòíè
ãðóïè è å ñúçäàë óñëîâèÿ çà íåèçáåæíà ãðàæäàíñêà âîéíà.
Òîâà å áèëî è ðàçâèòèåòî íà ñúáèòèÿòà ñëåä ðåôîðìèòå ­
ãðàæäàíñêà âîéíà, ïúðâàòà æåðòâà íà êîÿòî å ñàìèÿ ÓÐÓ-
ÊÀÃÈÍÀ. Çàùî åäèí ïðåäñòàâèòåë íà øóìåðî-àðèéñêà-
òà àðèñòîêðàöèÿ êàòî íåãî ùå âúâåäå çàêîíè, êîèòî äðàñ-
òè÷íî äà íàìàëÿò âëàñòòà íà ñîáñòâåíàòà ìó êëàñà è íà-
öèîíàëíîñò? Çàùî ïðåäñòàâèòåëÿò íà çàâîåâàòåëèòå íà
Ìåñîïîòàìèÿ ùå çàêîíîäàòåëñòâà â èíòåðåñ íàç àâîþâà-
íèòå è ïîä÷èíåíè íàðîäè? Êàêòî ïîäñêàçâà êðàòêîòî ìó
öàðóâàíå, ïîñëåäâàëîòî ìó äåòðîíèðàíå è èçãíàíèå, òî-
âà, êîåòî å ïðåäïðèåë, ìó å êîñòâàëî ìíîãî. Çàùî òîé å
ïîåë òîçè ðèñê?
204
Î÷åâèäíî òîé å òðÿáâàëî äà îáñëóæâà èíòåðåñà íà æðå-
÷åñêîòî ñúñëîâèå, êîåòî ãî å ïîñòàâèëî íà òðîíà, çà êîå-
òî èìà ïèñìåíè äîêàçàòåëñòâà. Íî âúçíèêâà âúïðîñúò, çà-
ùî òîâà ñúñëîâèå ùå ïîñòàâè íà òðîíà âëàäåòåë, êîéòî
ùå ãî ëèøè îò æèçíåíîâàæíè ïðèâèëåãèè, èëè çàïèòàíî â
îáðàòåí ðåä ­ çàùî òîçè âëàäåòåë ùå ïîñòúïè ïî òîçè
íà÷èí ñúñ ñâîèòå áëàãîäåòåëè? Íå ñúì íàìåðèë äîñåãà â
ëèòåðàòóðàòà íà òîçè ïåðèîä íåùî, êîåòî äà äàâà îòãîâîð
íà òåçè åñòåñòâåíè âúïðîñè, íî ùå ñå îïèòàì äà èì äàì
ñâîé îòãîâîð, èçõîæäàéêè îò ôóíäàìåíòà, íà êîéòî ñå å
îñíîâàëî ÷îâåøêîòî ñúùåñòâóâàíå ïðåç òîçè ïåðèîä.
ÐÅËÈÃÈÎÇÍÀÒÀ ÑÈÒÓÀÖÈß Â ØÓÌÅÐ ÏÐÅÄÈ
ÏÅÐÈÎÄÀ ÍÀ ÇÈÅÇÈ
Ïîïóëÿðíàòà òåîðèÿ å, ÷å øóìåðñêèòå ãðàäîâå è ðàç-
ëè÷íèòå êîíôåäåðàöèè ìåæäó òÿõ, ñà áèëè ëèøåíè îò åä-
íî îò ãëàâíèòå óñëîâèÿ çà íåìèíóåì êîëàïñ ­ ðåëèãèîçíà-
òà íåòúðïèìîñò. Â ïúðâèòå ñòîëåòèÿ íà èçãðàæäàíå íà øó-
ìåðñêàòà öèâèëèçàöèÿ (3400-3300 ã.ïð.Õð.) íàâñÿêúäå ãîñ-
ïîäñòâàùè ñà áîãîâåòå íà çàâîåâàòåëèòå ­ íåáåñíî îðèå-
íòèðàíèòå áîãîâå, îòðàçÿâàùè ïðåäèìíî ïàòðèàðõàëåí è
èçöÿëî êîñìîïîëèòåí ñâåòîãëåä. Íà ïðúâ ïîãëåä êàòî ÷å
ëè òå ñúæèòåëñòâàò áåçïðîáëåìíî ñúñ çåìíî îðèåíòèðà-
íèòå, ïðåäèìíî ìàòðèàðõàëíè êóëòîâå è áîæåñòâà íà ñå-
ìèòñêîòî è çàâàðåíîòî íàñåëåíèå. Ñ ïîñòåïåííàòà ïðî-
ìÿíà íà äåìîãðàôñêàòà ñèòóàöèÿ ñå ïðîìåíÿ è ðåëèãèîç-
íèÿò ïàíòåîí íà øóìåðñêèòå ãðàäîâå. Òåçè ïðîìåíè îáèê-
íîâåíî èìàò äâå îñíîâíè ôîðìè ­ ïîñòåïåííî ïîñòèãàíå
íà èñòèíñêà ñèíêðåòèçàöèÿ íà ðàçëè÷íèòå êóëòîâå, âîäå-
ùà äî íîâè ðåëèãèîçíè êîíöåïöèè íà âèñîêî òåõíîëîãè÷-
íî íèâî è íà ïî-íèñêî íèâî ïðîñòîòî „ñåìèòèçèðàíå“ íà
øóìåðî-àðèéñêèòå áîãîâå, íà òåõíèòå èìåíà è ïîë, èëè
äèðåêòíîòî èì çàìåíÿíå ñúñ ñåìèòñêè. Âñè÷êè òåçè ïðî-
öåñè îáà÷å îñòàâàò êîíòðîëèðàíè îò øóìåðñêîòî æðå÷åñ-
òâî, êîåòî ïðèåìà è íàïðàâëÿâà ïðîìåíèòå ñïîðåä èíòå-
ðåñèòå (ãëàâíî ôèíàíñîâè) íà õðàìîâåòå. Øóìåðñêèòå âëà-
äåòåëè, èëè ãóáåðíàòîðè íà ãðàäîâå, êîèòî ñà áèëè è íàñ-
ëåäñòâåíè ïúðâîæðåöè, â ñëó÷àèòå êîãàòî ñà óïðàâëÿâàëè
ãðàäîâåòå ñ ïðåîáëàäàâàùî ñåìèòñêî íàñåëåíèå, èçïúë-
íÿâàò ñâîèòå ôóíêöèè, ïåðñîíèôèöèðàéêè ñå ñúñ ñåìèòñ-
êè èëè ñåìèòèçèðàíè áîãîâå ïîêðîâèòåëè. Òîâà å îáùîï-
ðèåòàòà âåðñèÿ çà ðàçâèòèåòî íà ðåëèãèîçíàòà ñèòóàöèÿ â
Øóìåð, ïðåäïîëàãàùà ïîñòåïåííàòà £ åâîëþöèÿ è íå ïðåä-
ëàãàùà íèêàêâà, ÷å òîâà ðàçâèòèå å ìîæå áè â îñíîâíàòà
ïðè÷èíà çà ðóõâàíåòî íà øóìåðî-àðèéñêàòà öèâèëèçàöèÿ.
Àêî îáà÷å ñå âãëåäàìå ïî-äúëáîêî âúâ ôàêòèòå, ùå îò-
êðèåì äðóãà êàðòèíà. Âúïðåêè (èëè ìîæå áè ïîðàäè) ðå-
ëèãèîçíàòà òúðïèìîñò íà ãîñïîäñòâàùèÿ íàðîä â Ìåñî-
ïîòàìèÿ â ïðîäúëæåíèå íà ïúðâîòî õèëÿäîëåòèå íà ñú-
ùåñòâóâàíå íà øóìåðñêàòà öèâèëèçàöèÿ ñå çàáåëÿçâà ïðàê-
òè÷åñêî ðåëèãèîçíî ïîëÿðèçèðàíå íà òàçè öèâèëèçàöèÿ.
Êåéìáðèäæñêàòà „Äðåâíà Èñòîðèÿ“, èçäàíèå 1923 ã. òðå-
òèðà òîçè ïðîáëåì ïî ñëåäíèÿ íà÷èí: „Âñè÷êè ñòàðè ãðà-
äîâå, íàìèðàùè ñå â öåíòðàëåí Øóìåð è íà ñåâåð îò Ëà-
ãàø äî Àêøàê ïîñòåïåííî è ïîñòîÿííî ñà áèëè îáâúðçà-

íè ñ áîãîòâîðåíèå íà çåìíî-îðèåíòèðàíè áîæåñòâà. Ñà-
ìî â êðàéíî þæíàòà ÷àñò, ïî äîëíîòî òå÷åíèå íà Åôðàò
ìîãàò äà ñå îòêðèÿò, ãðóïèðàíè çàåäíî, äðóãèòå âåëèêè
êóëòîâå, êîèòî çàâúðøâàò îáùèÿ ïàíòåîí ­ êóëòúò êúì Àíó,
íåáåñíèÿ áîã íà Åðåõ, êóëòúò íà Áàáàð, ñëúí÷åâèÿ áîã íà
Ëàðñà, íà Çóåí (Ñèí), ëóííèÿ áîã íà Óð è áîãà íà ïðÿñíà-
òà âîäà Åíêè (Åà) íà Åðèäó. Òàçè èçêëþ÷èòåëíà ðåëèãèîç-
íà òîïîãðàôèÿ ìîæå äà áúäå îáÿñíåíà ñàìî êàòî äèçàéí,
à íå êàòî ñëó÷àéíîñò“ (ï.à.)
Êîãàòî ðàçãëåæäàìå òîçè ïðîáëåì îò ïåðñïåêòèâàòà
íà îñòàâåíèòå íè îò ñàìèòå øóìåðî-àðèéöè ñâèäåòåëñòâà
(íàðè÷àíè îò èñòîðèöèòå „ìèòîëîãèÿ“), ùå íàìåðèì íå
ñàìî ïîòâúðæäåíèåòî íà ãîðíîòî òâúðäåíèå, íî è íåãîâî-
òî îáÿñíåíèå. Íî çàñåãà íè å äîñòàòú÷íî äà óñòàíîâèì,
÷å ïî âðåìåòî íà ÇÈÅÇÈ â Ìåñîïîòàìèÿ å íàçðÿâàë êîí-
ôëèêò íà ðåëèãèîçíà ïî÷âà. Êîíêðåòíèòå íè ñâåäåíèÿ îò
êëèíîïèñíèòå íàäïèñè ñúùî çàãàòâàò çà òîâà. Íàïðèìåð,
ñëåä óñïåøíàòà âîéíà ñðåùó Êèø, áàùàòà íà ÇÈÅÇÈ ñòàâà
ãóáåðíàòîð íà ãðàä Óìà, ãðàä ñ ïðåîáëàäàâàùî õàëäåéñ-
êî/ñåìèòñêî íàñåëåíèÿ. Òîé å áèë ïúðâî-æðåö íà ãëàâíî-
òî øóìåðî-àðèéñêî áîæåñòâî íà òîçè ãðàä, áîã ØÀÐÀ (áîã
íà ïëîäîðîäèåòî, ïðîòîòèï íà Äèîíèñèé). Ïî âðåìåòî,
êîåòî íè èíòåðåñóâà, òîâà áîæåñòâî ïðèäîáèâà æåíñêà ïåð-
ñîíèôèêàöèÿ è èìåòî ÍÈÄÀÁÀ. ÇÈÅÇÈ êàòî ïúðâîðî-
äåí ñèí å ó÷àñòâàë âúâ âñè÷êè ðåëèãèîçíè öåðåìîíèè â
÷åñò íà Íèäàáà, à è ñëåä êàòî ñòàâà ñàìîäúðæåö íà ïúð-
âàòà îáåäèíåíà øóìåðî-àðèéñêà äúðæàâà, òÿ ñè îñòàâà
ãëàâíîòî áîæåñòâî íà Óìà. Çèåçè, ÷èéòî ïåðñîíàëåí äè-
íàñòè÷åñêè áîã-ïîêðîâèòåë å áèëî Ñëúíöåòî è àñîöèèðà-
íèÿ ñ íåãî Ãîñïîäàð Ñàê(õ), íå ïðîìåíÿ ñ íèùî ðåëèãèîç-
íàòà ñèòóàöèÿ â Óìà, íî ïðåìåñòâà ñòîëèöàòà íà äúðæà-
âàòà â ÓÍÓà (Åíîõ, Åðåõ), ÷èñòî øóìåðñêè ãðàä ñ ãëàâåí
áîã ïúðâèÿ âúðõîâåí áîã íà øóìåðî-àðèéöèòå ÀÍÓ (Àðó),
áîãà íà Íåáåòî. Â òîçè ãðàä ñå å íàìèðàë è íàé-ñâåùå-
íèÿò çà òÿõ õðàì Åàííà (Íåáåñåí äîì). Òîâà åäâà ëè ùå äà
å áèëî ñëó÷àéíî.
Îò òîâà, êîåòî âèäÿõìå äîòóê, ÇÈÅÇÈ íå ñàìî íå å
áèë óçóðïàòîð, íèòî ïúê âîäà÷ íà íàõëóâàùè ñåìèòè, à
øóìåðî-àðèéñêè âëàäåòåë, êîéòî ñå å èçïðàâèë ñðåùó
ïðîìåíè è ðåôîðìè íàñî÷åíè ñðåùó íåãîâèÿ íàðîä è òðà-
äèöèè. Òîé å âúçñòàíîâèòåë (çà ïîñëåäåí ïúò â èñòîðèÿ-
òà íà Øóìåð) íà òðàäèöèîííàòà øóìåðî-àðèéñêà ðåëè-
ãèîçíà éåðàðõèÿ è íà âëàñòòà íà âîåííî-àäìèíèñòðàòèâ-
íîòî ñúñëîâèå.
Ïðåäè äà èçñëåäâàìå íåãîâîòî ðîäîñëîâíî äúðâî, ùå
èäåíòèôèöèðàìå òî÷íî êîÿ ÷àñò îò øóìåðî-àðèéñêèÿ íà-
ðîä ñå àñîöèèðà ñ íåãîâîòî èìå è äåéñòâèÿ.
ÕÓ-ÕÓÍÎÐÈ ­ “ÌÎÃÚÙÈÒÅ ÃÎÑÏÎÄÀÐȔ ­ ÍÀÐÎ-
ÄÚÒ ÍÀ ÇÈÅÇÈ
Èäåíòèôèöèðàíåòî íà íàðîäà, ÷èéòî âúðõîâåí ïîâå-
ëèòåë å áèë ÇÈÅÇÈ, ñðåä ðàçëè÷íèòå ïëåìåíà è íàðîäè,
ñúñòàâëÿâàùè øóìåðî-àðèéñêîòî ïðèñúñòâèå â Ìåñîïî-
òàìèÿ ïðåç íåéíèÿ ÈÑÒÎÐÈ×ÅÑÊÈ ÏÅÐÈÎÄ, íå å òðóä-
íà çàäà÷à. Òîçè íàðîä å ÿñíî ïîñî÷åí â ìíîãîáðîéíè êëè-
ÀÂÈÒÎÕÎË
íîïèñíè ïàìåòíèöè, âå÷å êîìåíòèðàíè îò àâòîðè êàòî
ïðîô. Ë.À. Óåéäúë (ÌCRH/LW, 398), èëè òî÷íî ëîêàëè-
çèðà íà êàðòàòà íà Ìåñîïîòàìèÿ â ïåðèîäà ñëåä ñìúðòòà
íà ÇÈÅÇÈ (âèæ êàðòàòà) (ÀÍÅ/ÀÊ, 57). Ó÷óäâàùî å íàèñ-
òèíà, ÷å áúëãàðñêèòå èçñëåäîâàòåëè ïî åäíà èëè äðóãà ïðè-
÷èíà ñà ïðîïóñíàëè äà èäåíòèôèöèðàò íå ñàìî ÇÈÅÇÈ,
çà ÷èÿòî âðúçêà ñ äðåâíèòå áúëãàðè èìà íåîñïîðèìî èñ-
òîðè÷åñêî ñâèäåòåëñòâî, íî è íåãîâèÿ íàðîä, ÷èÿòî èñòî-
ðèÿ å ñðàâíèòåëíî äîáðå äîêóìåíòèðàíà â øóìåðñêèòå èñ-
òîðè÷åñêè õðîíèêè. Íàé-áëèçêî äî òàêàâà èäåíòèôèêàöèÿ
å áèë Äèìèòúð Ñúñúëîâ, êîéòî èäåíòèôèöèðà õóíîðèòå ñ
êàñèòèòå (áúëãàðñêèòå èñòîðèöè òàêà è íå îáúðíàõà âíè-
ìàíèå íà ôàêòà, ÷å òîé íå ïðèå èìåíàòà „õóíè“ èëè „õó-
íî-áúëãàðè“ êàòî èìåíà, îçíà÷àâàùè ïðàäåäè íà ñúâðå-
ìåííèòå áúëãàðè). Êàêòî ùå ïîêàæåì â íàøåòî èçñëåäâà-
íå ïî-íàòàòúê, êàñèòèòå ñà áèëè ÷àñò îò øóìåðî-àðèéñêà-
òà íàðîäíîñò è ñà áèëè èñòîðè÷åñêè è äèíàñòè÷åñêè ñâúð-
çàíè ñ õóíîðèòå, êîèòî îáà÷å ñà áèëè îáîñîáåíà íàðîä-
íîñò ïîíå 1000 ã. ïðåäè òÿõíàòà ïîÿâà íà èñòîðè÷åñêàòà
ñöåíà. Âñúùíîñò, ñúãëàñíî øóìåðñêèòå äîêóìåíòè, èìåí-
íî ïîÿâàòà íà ÇÈÅÇÈ ìàðêèðà è ïúðâîòî ñïîìåíàâàíå íà
íàðîä ñ èìåòî ÕÓÍÎÐÈ ­ êàêòî âå÷å ñïîìåíàõìå ïðåäè
íåãî íÿìà ñâåäåíèÿ çà òÿõ, à íàðîäúò èëè âîéñêèòå, êîèòî
å âîäåë, ñà íàðè÷àíè èëè „îðäèòå íà ÁÀ͓, èëè „ñåâåðíè
âàðâàðè“, èëè „ëúêîíîñöè“, êîèòî íå ñà åòíè÷åñêè èìåíà.
Äâå âúçìîæíîñòè ñå îòêðèâàò çàñåãà ïðåä íàñ çà òúðêóâà-
íå íà òîçè ôàêò ­ èëè ÇÈÅÇÈ ïî âðåìå íà 25-ãîäèøíîòî
ñè âëàäè÷åñòâî ôîðìèðà íàðîäíîñòòà ÕÓÍÎÐÈ, èëè ÷ðåç
ñâîåòî âëèÿíèå èçäèãà òàçè âå÷å ñúùåñòâóâàùà íàðîäíîñò
(êúì êîÿòî òîé ïðèíàäëåæè) íà òàêàâà âèñîòà, ÷å òÿ äà
çàåìå öåíòðàëíî ìÿñòî â äîêóìåíòèòå íà åïîõàòà è îòòàì
â èñòîðèÿòà. Êàêâàòî è äà å áèëà èñòèíàòà, çàñåãà ìîæåì
ñàìî äà ïîñî÷èì, ÷å ñàìàòà åòèìîëîãèÿ íà èìåòî ÕÓÍÎ-
ÐÈ óêàçâà ïðÿêî ïîëèòè÷åñêà ïîçèöèÿ, îïðåäåëåí âúðõî-
âåí ñòàòóò, êàêòî è ðåëèãèîçåí ïîäòåêñò.
Èìåòî ÕÓÍÎÐÈ îçíà÷àâà ÃÎÑÏÎÄÀÐÈ è ïðîèçëè-
çà îò êîðåíà ÕÓ-ÌÎÃÚÙ, êîéòî íàïðèìåð å ïðîèçâåæ-
äàë è îïðåäåëåíèåòî (ñïîðåä öèòèðàíèÿ àâòîð „ïðîòîëèí-
ãâèñòè÷íî“) õó-ìàííàí (ìîãúù ÷îâåê) (GGK/LG 74).
„Ïðîòî-ëèíãâèñòè÷íî“, èëè øóìåðî-àðèéñêî, òîâà ïîíÿ-
òèå ôîðìèðà äîáðå èçâåñòíîòî íè „human“ ­ „÷îâåê“. Ïî÷-
òè âúâ âñè÷êè ñëó÷àè èìåòî „ÕÓÍÎÐȓ ñå ïðåäõîæäà è
îò ôîðìèðàùèÿ ñå êîðåí „Õӓ, êàòî ïðåäñòàâêà è òàêà
ïðåïîòâúðæäàâà ñâîåòî ïðèíöèïíî çíà÷åíèå ÌÎÃÚÙÈ-
ÒÅ ÃÎÑÏÎÄÀÐÈ ÷ðåç ïðÿêàòà àñîöèàöèÿ ìåæäó „ìîãúù“
è „ãîñïîäàð“.
­ Îò ãëåäíà òî÷êà íà èñòîðè÷åñêàòà ãåîãðàôèÿ ìîæåì
äà ëîêàëèçèðàìå õðîíîëîãè÷åñêè õóíîðèòå ïî ñëåäíèÿ íà-
÷èí: Âåðîÿòíèÿ íà÷àëåí ðåãèîí, îòêúäåòî íà÷åëî ñúñ ÇÈ-
ÅÇÈ òå çàïî÷âàò çàâçåìàíåòî íà Ìåñîïîòàìèÿ, å áèë ðà-
éîíúò íà ñåâåð îò òî÷êàòà, êúäåòî ðåêà Äåàëà ñå âëèâà â
ðåêà Òèãðèñ, íà þã îò íÿêîãàøíà Íèíåâèÿ.
Ïî âðåìå íà âîåííèòå êîìïàíèè íà ÇÈÅÇÈ êàòî ïðåñ-
òîëîíàñëåäíèê (ïðåäè 2750 ã.ïð. Õð.) òå ñà âëàäåëè öÿëà-
òà òåðèòîðèÿ å ìåæäó Òèãðèñ íà çàïàä è ïîäíîæèåòî íà
ïëàíèíèòå íà Åëìà íà èçòîê, ñ öåíòúð ãðàä Óìà. Ìåæäó
2750-2726 ã.ïð.Õð. òå ñà âëàäåòåëñêèÿò íàðîä íà ïúðâàòà
ñâåòîâíà èìïåðèÿ â ñâåòà ñúñ ñòîëèöà Åðåõ. Ïðåç òîçè
ïåðèîä òåõíè âîåííè ãóáåðíàòîðè óïðàâëÿâàò âñè÷êè ÷àñ-
òè íà èìïåðèÿòà, êàòî âåðîÿòíî ñà ãàðàíòèðàëè øóìåðñ-
205
 ÀÂÈÒÎÕÎË
êèòå òúðãîâñêè è ïîëèòè÷åñêè èíòåðåñè è â òàêèâà îòäà-
ëå÷åíè ñôåðè íà âëèÿíèå êàòî Åãèïåò, Êðèò, Èíäèÿ è ðàâ-
íèíèòå íà ñåâåð îò Åëàì â Öåíòðàëíà Àçèÿ. Ñëåä ñìúðò-
òà íà ÇÈÅÇÈ õóíîðèòå ñà ïðèíóäåíè äà îòñòúïÿò â çåìèòå
íà èçòîê îò þãîèçòîê îò äíåøíèÿ ãðàä Áàñðà, ìåæäó ñåâå-
ðîèçòî÷íîòî êðàéáðåæèå íà Ïåðñèéñêèÿ çàëèâ íà çàïàä è
ïîäíîæèåòî íà ïëàíèíèòå íà Êàðìàíèÿ íà èçòîê. Ìîæå
áè èìåííî òîãàâà çàïî÷âà è íà÷àëíèÿò åòàï íà òåõíèòå
ìèãðàöèè êúì ïðîâèíöèèòå íà èìïåðèÿòà, êàêòî è äúëáî-
êî âúâ âúòðåøíîñòòà íà Öåíòðàëíà Àçèÿ. Çà òîçè ïåðèîä
ñå èçïðàâÿìå ïðåä ïðàçíèíà â ïèñìåíèòå ñâèäåòåëñòâà,
êîÿòî âïîñëåäñòâèå ùå ñå îïèòàìå äà çàïúëíèì.
Ñëåä âîéíèòå ïî âðåìå íà Ïóðàø-Ñèí (Áóð-Ñèí) (Ïà-
ðàñóðàì), 2276-2277 ã.ïð.Õð., íà êîèòî ùå ñå ñïðåì ïîä-
ðîáíî íà äðóãî ìÿñòî, çàïî÷âà ìàñîâîòî èçòåãëÿíå íà õó-
íîðèòå íà èçòîê îò Åëàì, Èíäèÿ è Öåíòðàëíà Àçèÿ.
Òîâà ñà íàêðàòêî ñëåäèòå, äî êîèòî ìîæåì äà äîñòèã-
íåì, ïîëçâàéêè øóìåðñêè èñòîðè÷åñêè ñâèäåòåëñòâà, àð-
õåîëîãè÷åñêèòå äàííè îò Ìåñîïîòàìèÿ è èçñëåäâàíèÿòà
íà îðòîäîêñàëíèòå øóìåðîëîçè è ñåìèòîëîçè. Íî íèå íÿ-
ìà äà ñïðåì äî òóê ­ ùå èçïîëçâàìå äðóãè ìåòîäè è èç-
òî÷íèöè, çà äà äîñòèãíåì äî òîâà, äî êîåòî òå íå ñà óñïå-
ëè, èëè íå ñà èìàëè ìîòèâàöèÿòà äà ñòèãíàò.
Âå÷å ñïîìåíàõìå çà òåîðèÿòà íà ïðîô. Ë. Óåéäúë, ñèí-
õðîíèçèðàë øóìåðñêèòå è èíäèéñêèòå äèíàñòèè. Òîé å ïúð-
âèÿò ó÷åí, ñâúðçàë ÇÈÅÇÈ ñ íàðîäà ÕÓÕÓÍÎÐÈ (ÌCRH/
LW, 202-204, 398) çàòîâà ùå ïîñëåäâàìå åäíà îò ëèíèèòå
íà íåãîâîòî èçñëåäâàíå, èäåíòèôèöèðàùà òîçè íàðîä ñ
åäèí îò íàé-ñëàâíèòå íàðîäè íà âåäè÷åñêèòå àðèéöè, íà-
ðîäúò ÕÅÈÕÅß/ÕÀÈÕÈß. Èñòîðèÿòà íà òîçè ðîä, íÿêî-
ãà åäèí îò íàé-ìîãúùèòå íàðîäè íà äðåâíîñòòà, å ïîä-
ðîáíî îïèñàíî â äðåâíî-èíäèéñêèòå õðîíèêè (ëåãåíäàð-
íè çà ñúâðåìåííèòå ó÷åíè). Ïðåäè äà ñå çàïîçíàåì ñ òàçè
èñòîðèÿ, íåêà àíàëèçèðàìå ñàìîòî èìå íà òîçè íàðîä.
Òîâà, êîåòî ïúðâî ìè íàïðàâè âïå÷àòëåíèå, êîãàòî èç-
ñëåäâàõ „ëåãåíäèòå“, ñâúðçàíè ñ íàðîäà ÕÀÈÕÈß, áåøå,
÷å òå íå ñàìî ïîäîáíî íà áúëãàðèòå èìàò ñâîé ðîäîíà-
÷àëíèê, íî è ÷å òåõíèÿò ðîäîíà÷àëíèê èìà ñúùîòî èìå
ÕÀÈÕÈß. Î÷åâèäíî òóê íå ñòàâà äóìà çà åòíè÷åñêî èìå,
à ïî-ñêîðî çà ïàòðîíèì ­ êàêòî àêî ùå èñêàìå äà êàæåì
Äóëîâöè (íàðîäúò íà Äóëî, íàðîäúò ïðîèçõîæäàù îò Äó-
ëî) çà áúëãàðèòå. Ñ äðóãè äóìè, àêî èäåíòèôèêàöèÿòà íà
ÕÓÍÎÐÈÒÅ ñ ÕÀÈÕÈß, ïðåäëîæåíà îò Óåéäúë å âÿðíà,
òî è èìåòî ÕÓÍÎÐ áè áèëî ïàòðîíèì, ñ êîéòî òîçè íà-
ðîä å áèë èçâåñòåí â Ìåæäóðå÷èåòî. Òóê îáà÷å ñìå èçïðà-
âåíè ïðåä î÷åâèäíèÿ ïðîáëåì ­ åäâà ëè ìîæåì ïî íÿêà-
êúâ íà÷èí ëèíãâèñòè÷íî äà ïðèáëèæèì ÕÓÍÎÐ äî ÕÀÈ-
ÕÈß äîñòàòú÷íî, çà äà çàùèòèì òîâà ïðåäïîëîæåíèå.
Ïðîô. Óåéäúë ñúùî íå ñå å îïèòàë äà ïðèáëèæè òåçè äâå
èìåíà ëèíãâèñòè÷íî, êîåòî ìîæå áè îáÿñíÿâà ïîñòàâåíèÿ
îò íåãî âúïðîñèòåëåí çíàê ïðè èäåíòèôèöèðàíåòî èì êà-
òî ñèíîíèìè çà åäèí è ñúù íàðîä (Ïàê òàì).
Ðàçãëåæäàéêè òîçè ïðîáëåì, íà âòîðî ìÿñòî ìè íàïðà-
âè âïå÷àòëåíèå îñîáåíàòà ïîäàòëèâîñò íà èìåòî ÕÀÈ-
ÕÈß íà èçâåñòíè ïðîìåíè â ïðîèçíîøåíèåòî, çàðåãèñò-
ðèðàíè îò èíäèéñêàòà èñòîðè÷åñêà ëèíãâèñòèêà. Íàïðè-
ìåð ïðåäõîäíàòà ôîðìà íà „Õ“ ­ íåùî êîåòî å áèëî îòáå-
ëÿçàíî ìèìîõîäîì îò Óåéäúë â øóìåðñêè êîíòåêñò, ïî-
ñî÷âàéêè àëòåðíàòèâíî ÷åòåíå íà èìåòî ÕÓÕÓÍÎÐÈ, êà-
òî ÊÕÓÊÕÓÍÎÐÈ. Àêî òîé áåøå ïðîñëåäèë òåçè òðàíñ-
206
ôîðìàöèè â èíäèéñêè êîíòåêñò ùåøå äà îòêðèå åäíî èç-
íåíàäâàùî ïîòâúðæäåíèå íà ñâîÿòà òåîðèÿ.
 èíäèéñêè åçèê òðàíñôîðìàöèèòå íà çâóêà Õ â îáðàò-
íà ïðîãðåñèÿ èçãëåæäàò òàêà: Õ-ÕÑ-ÊÑ-Ñ-Ç. Êàòî ïðèëî-
æèì ñúùàòà ïðîãðåñèÿ êúì èìåòî, êîåòî íè èíòåðåñóâà
ùå ïîëó÷èì ñëåäíèòå ãðóïè èìåíà:
Õ
ÕÅÀÕÅß
ÕÀÈÕÈß
ÕÑ
ÕÑÅÀÕÑÅß
ÕÑÀÈÕÑÈß
ÊÕÑ
ÊÕÑÅÀÊÕÑÅß
ÊÕÑÀÈÊÕÑÈß
Ñ
ÑÅÀÑÅß
ÑÀÈÑÈß
Ç
ÇÅÀÇÅß
ÇÀÈÇÈß
Äîðè áåç äà ïðèëàãàìå ðàçìåñòâàíåòî ìåòàòåçà ðåçóë-
òàòúò å î÷åâèäåí è áåçñïîðåí ­ ÕÀÈÕÈß å áèëî èíäèéñ-
êèÿò âàðèàíò íà ÇÈÅÇÈ è âñúùíîñò å ïðåäñòàâëÿâàëî ïàò-
ðîíèìúò ÇÈÅÇÈÅÂÖÈ ­ ÍÀÐÎÄÀ ÍÀ ÇÈÅÇÈ!
Ñ äðóãè äóìè íàðîäúò, êîéòî å áèë íàðè÷àí â Ìåæäó-
ðå÷èåòî ÕÓ-ÕÓÍÎÐÈ, ÌÎÃÚÙÈÒÅ ÃÎÑÏÎÄÀÐÈ è
êîéòî å áèë ñâúðçâàí âúâ âñè÷êè ñâèäåòåëñòâà ñ âëàäåëñ-
êèÿ ðîä, îò êîéòî å ïðîèçõîæäàë ÇÈÅÇÈ, ïúðâèÿò øóìåð-
ñêè èìïåðàòîð, å áèë èçâåñòåí â Èíäèÿ ñ ïàòðîíèìà ÇÈÅ-
ÇÈ, ÇÈÅÇÈÅÂÖÈ, ÍÀÐÎÄÀ ÍÀ ÇÈÅÇÈ! Íà òîçè åòàï
åäâà ëè ìîæå äà èìà íÿêàêâî ñúìíåíèå, ÷å äðåâíèòå áúë-
ãàðè ñà áèëè ÷àñò îò íàðîäà ÕÓÍÎÐÈ, „Ãîñïîäàðñêèÿ Íà-
ðîä“ íà Ìåæäóðå÷èåòî, êàêòî è ÷å ïî-êúñíî òå ñà áèëè
íàèñòèíà èçâåñòíè êàòî ÍÀÐÎÄÀ ÍÀ ÇÈÅÇÈ, êàêòî å ïî-
ñî÷åíî ⠄Àíîíèìíèÿ Õðîíîãðàô“. Íà òîçè åòàï íà èçñ-
ëåäâàíåòî çà ïðúâ ïúò èçïèòàõ óâåðåíîñò, âèæäàéêè êàêâè
âúçìîæíîñòè çà ïðèáëèæàâàíå äî áúëãàðñêàòà äðåâíîñò
äàâà èçáðàíèÿò ïîäõîä íà ïðîâåðêà íà ïåðñïåêòèâèòå è
ñëåäèòå, èçîñòàâåíè ïî åäíà èëè äðóãà ïðè÷èíà îò ñúâðå-
ìåííèòå èñòîðèöè. Òàçè óâåðåíîñò ìå íàêàðà äà ñå îïè-
òàì ïî „èíäèéñêàòà íèøêà“ íà èçñëåäâàíå äà îòêðèÿ è íå-
ùî ïîâå÷å çà „Íàðîäà íà ÁÀ͓, „Íàðîäà íà Ëúêà“, çà
„Ëúêîíîñöèòå“, çà ÿäðîòî íà íàðîäà íà ÇÈÅÇÈ îò íåãî-
âèÿ ðîäåí ãðàä ÁÀÍ. Êàêòî âå÷å ñïîìåíàõ, ñëåä äâà-òðè
íåóáåäèòåëíè îïèòà äà ñå èäåíòèôèöèðà ãðàä ÁÀÍ è íå-
ãîâèòå æèòåëè, òîçè âúïðîñ å áèë èçîñòàâåí îò èçñëåäî-
âàòåëèòå. Ðåøèõ äà ïðîâåðÿ äàëè â Èíäèÿ, ñðåä ìíîãîá-
ðîéíèòå äðåâíè íàðîäè íå áè ìîãëî äà ñå îòêðèå èìå íà
íàðîä, êîåòî äà ñòîè áëèçî äî òîâà íà íàðîäà íà ÇÈÅÇÈ,
„ËÚÊÎÍÎÑÖÈÒœ. Ïðè ïúðâàòà îáùà ïðîâåðêà â ñòàí-
äàðòåí èçòî÷íèê (CI/EB, 345-347) îòãîâîðúò áåøå íàìå-
ðåí. Åäèí îò íàé-äðåâíèòå íàðîäè íà Èíäèÿ íàèñòèíà å
íîñèë èìåòî „ÕÎÐÀ ÍÀ ËÚÊÀ“, „ËÚÊÎÍÎÑÖȓ ­ íà-
ðîäúò ÁÕÈË (ñàíñêðèò ÁÈËËÀ ­ ËÚÊ)! Òîçè íàðîä, èëè
ïî-ñêîðî íàðîäúò, êîéòî ïðåç ÕIÕ âåê å ïðåòåíäèðàë íà
íîñè íåãîâàòà èñòîðè÷åñêà íàñëåäñòâåíîñò, å ñúçäàâàë ãî-
ëåìè íåïðèÿòíîñòè íà Áðèòàíñêàòà Êîëîíèàëíà Àäìèíèñ-
òðàöèÿ, êàòî ìåæäó 1825-1833 ã. ñå å ñòèãíàëî äî îòêðèò
êîíôëèêò, çàâúðøèë ñ îïèò çà íåãîâîòî èçñåëâàíå îò Öåí-

òðàëíà Èíäèÿ. Íàðîäúò ÁÕÈË íàñåëÿâà è äíåñ ÷àñòè îò
Öåíòðàëíà è Ñåâåðîçàïàäíà Èíäèÿ ïðèáëèçèòåëíî ìåæ-
äó 20-òèÿ è 25-èÿ ïàðàëåë è ìåæäó 73-òèÿ è 76-òèÿ ìåðè-
äèàí, ò.å. ìåæäó äíåøíèòå îáëàñòè Òàð Ïàëêàð è Ìàëàíè
íà èçòîê, Áàãõèëêõàí, Áàëàãàò è îáëàñòòà îêîëî Ìóäðà
(äðåâíà Ìàäàðà/Ìàòõóðà) íà èçòîê è ìåæäó Áàõàëïóð è
Ðàäæàñòàí íà ñåâåð, äî Ïîîíà íà þã. Èìåíàòà, êîèòî ïî-
ñî÷âàìå, ñà ñàìî ÷àñò îò äåñåòêèòå èìåíà ïî òåçè òåðèòî-
ðèè íà Èíäèÿ, êîèòî ñà òâúðäå áëèçêè äî äîáðå ïîçíàòè
áúëãàðñêè èìåíà. Íàïðèìåð ïîëåçíî å äà ñå çíàå, ÷å äðåâ-
íîòî ïðîèçíîøåíèå íà Ïàëêàð å áèëî Áàëãàð, à íà Ìàëà-
íè å áèëî Áàëàíè. Íÿêîãà òåçè çåìè ñà âëèçàëè â äðåâíàòà
èìïåðèÿ Ìàãàäõà (ïúðâîíà÷àëíî Áàëãàäõà), óïðàâëÿâàíà
îò äèíàñòèÿòà ÁÀËÃÕÀÐÀ. Íà ïîäõîäÿùî ìÿñòî ùå ñå
ñïðåì ïîäðîáíî íà íåéíàòà èñòîðèÿ. Îïèñàíèÿòà íà íà-
ðîäà ÁÕÈË è îáè÷àèòå ìó, äàäåíè îò ðàçëè÷íè áðèòàíñ-
êè åòíîëîçè, ñà îñîáåíî èíòåðåñíè, òúé êàòî íåñúìíåíî
ñòîÿò òâúðäå áëèçêî äî íÿêîè îáè÷àè íà äðåâíèòå áúëãà-
ðè, êîèòî ñà äîñòèãíàëè äî íàñ îò ðàçëè÷íè èñòîðè÷åñêè
èçòî÷íèöè. Òÿõíîòî èçëàãàíå òóê îáà÷å ùå íè îòêëîíè çíà-
÷èòåëíî îò ëèíèÿòà íà èçñëåäâàíå, çàòîâà ãè äàâàìå êàòî
Ïðèëîæåíèå â êðàÿ íà íàñòîÿùèÿ òðóä. Òóê å óìåñòíî äà
äàäåì íÿêîè ñâåäåíèÿ çà äðåâíîòî ìèíàëî íà íàðîäà
ÁÕÈË. Òîé å ñïîìåíàò ïîäðîáíî ⠄Ìàõàáõàðàòà“, êúäå-
òî å äàäåíà åêçîòè÷íà ëåãåíäà çà íåãîâèÿ äðåâåí ïðîèç-
õîä. Îñîáåíî âïå÷àòëåíèå ïðàâè ëåãåíäàòà çà ñìúðòòà íà
Êðèøíà, ñïîðåä êîÿòî òîé áèë íàðàíåí ñìúðòîíîñíî îò
ñòðåëàòà íà ëîâåö îò ïëåìåòî ÁÕÈË, êîéòî ãî ñáúðêàë ñ
åëåí. Íåãîâîòî ðàçêàÿíèå è óâåðåíèå, ÷å òîâà å áèëî ñëó-
÷àéíîñò, áèëè ïðèåòè îò óìèðàùèÿ Êðèøíà, êîéòî ìó
îáÿñíèë, ÷å òîâà íå å ñëó÷àéíîñò, à çàêîíîìåðíî âúçìåç-
äèå, òúé êàòî ïðè òÿõíîòî ïðåäèøíî ïðåðàæäàíå (íà
Êðèøíà êàòî „Áîãîïîäîáíèÿ Ðàìà“) òîé áèë óáèò îò íå-
ãî. Çà ñúæàëåíèå ëåãåíäàòà íå äàâà ïåðñîíàæà, â êîéòî
òîãàâà å áèë ïðåðîäåí ëîâåöà îò ïëåìåòî ÁÕÈË, êîåòî
ìîæå äà íè îòêðèå ïðîèçõîäà íà íàðîäà ìó, íî è òàçè ïðàç-
íèíà ìîæå äà ñå îïèòàìå äà çàïúëíèì ñ ìàëêî ïîâå÷å òúð-
ïåíèå è ðàçáèðàíå íà õàðàêòåðà íà äðåâíîèíäèéñêèÿ ìèò,
çà êîéòî ñòàâà äóìà. Âúâ Âåäè÷åñêè êîíòåêñò çà óáèéñòâî
íà âðàã (â ñðàæåíèå, èëè â äâóáîé) íå ñàìî íå ñå íàëàãà
âúçìåçäèå (÷ðåç ÷îâåøêè (ïðèñúäà) èëè áîæåñòâåí (ïðå-
ðàæäàíå) çàêîí, íî ñå ïîëàãà ñëàâà. Äîðè çà óáèéñòâî íà
ðîäíèíà (â ñðàæåíèå, èëè äâóáîé) íå ñå íàëàãàò ñàíêöèè,
àêî òî å áèëî èçâúðøåíî ïðè èçïúëíåíèå íà „Äàðìà“
(Äúëã). Êîãàòî îáà÷å å óáèò áðàõìèí, âëàäåòåë, èëè êðú-
âåí ðîäíèíà (áåç äà èìà ãîðíîòî îïðàâäàíèå), òîâà ñå ñ÷èòà
çà ïðåñòúïëåíèå è ñå ñàíêöèîíèðà è îò çàêîíà (èçãíàíèå),
è îò êàðìàòà (ïðè ñëåäâàùîòî ïðåðàæäàíå). Íå íè îñòàâà
íèùî äðóãî îñâåí äà ïîòúðñèì â äðåâíîèíäèéñêèòå åïî-
ñè, ñâúðçàíè ñ ÐÀÌÀ ñëó÷àè, â êîèòî íàèñòèíà óáèéñòâî
äà ìîæå äà íîñè îïèñàíîòî âúçìåçäèå ­ ïðåðàæäàíå ­ ïðè
êîåòî ðîëèòå ñà ðàçìåíåíè ­ óáèåöúò ñòàâà æåðòâà. Èç-
âåñòíà òðóäíîñò âúçíèêâà òóê ïîðàäè òîâà, ÷å â òåçè åïî-
ñè ñúùåñòâóâàò äâàìà ãåðîè ñ èìåòî ÐÀÌÀ, íîñåùè è åïè-
òåòà ÁÎÃÎÏÎÄÎÁÅÍ ­ ïî-èçâåñòíèÿ ÐÀÌÀ îò åïîñà „ÐÀ-
ÌÀßÍÀ“ è ïî-íåèçâåñòíèÿ, íî ìîæå áè ïî-âàæåí èñòî-
ðè÷åñêè ÏÀÐÀÑÓ-ÐÀÌÀ („Ðàìà íà Äâîéíàòà Ñåêèðà“),
íîñèë åïèòåòà „Áîæåñòâåíà Åñåíöèÿ“.
Ãåðîÿò îò „ÐÀÌÀßÍÀ“, ÐÀÌÀ ×ÀÍÄÐÀ, èìà â áèî-
ãðàôèÿòà ñè òî÷íî òîâà, êîåòî òúðñèì ­ òîé óáèâà ñâîÿ
ÀÂÈÒÎÕÎË
ïëåìåííèê. Èìåíàòà ñ òàçè èñòîðèÿ ñà òâúðäå èíòåðåñíè,
çàòîâà ùå ÿ ðàçêàæåì íàêðàòêî. Áðàòúò íà ÐÀÌÀ ×ÀÍÄ-
ÐÀ, ØÀÐÓÃÕÍÀ (ØÀÐÑÀÐ-ÖÀÐ) çàâëàäÿâà ãðàä ÌÀÒ-
ÕÓÐÀ/ÌÀÄÀÐÀ è ÐÀÌÀ, êîéòî áèë âúðõîâåí âëàäåòåë,
ãî îñòàâÿ â òîçè ãðàä êàòî ñúâëàäåòåë. Ñëåä ñìúðòòà íà
ØÀÐÓÃÕÍÀ íà ïðåñòîëà â ÌÀÄÀÐÀ ãî íàñëåäÿâà íåãî-
âèÿ ñèí ÑÓÁÀÕÓ/ÑÓÁÀÃÓ. Èìåííî ÑÓÁÀÃÓ â ÷åòèðè-
íàäåñåòàòà ãîäèíà îò ñâîåòî âëàäè÷åñòâî å óáèò îò ÷è÷î
ñè ÐÀÌÀ ×ÀÍÄÐÀ. Çà ñúæàëåíèå íå çíàåì ïîäðîáíîñòè
çà ïðè÷èíèòå çà òîâà óáèéñòâî, íî ìîæå áè èìåííî çàðà-
äè íåãî òîé â ñâîåòî ïðåðàæäàíå êàòî ÊÐÈØÍÀ å ñòàíàë
æåðòâà íà ëîâåöà îò ïëåìåòî ÁÕÈË.  òàêúâ ñëó÷àé òîçè
ëîâåö å áèë ïðåðîäèëèÿò ñå âëàäåòåë íà ÌÀÄÀÐÀ, Ñóáà-
ãó. Íî „ñúâïàäåíèÿòà“ íå ñâúðøâàò äî òóê. Ñàìîòî „èìå“
ÑÓÁÀÃÓ å âñúùíîñò äîáðå èçâåñòíàòà äðåâíî-èíäèéñêà
âëàäåòåëñêà òèòëà ÑÓÁÀÃÓ, êîÿòî ñïîðåä íàñ å èíäèéñ-
êèÿ âàðèàíò íà áúëãàðñêàòà òèòëà ÑÓ-ÁÈÃÈ, ÷àñò îò èì-
ïåðñêàòà òèòëà ÊÀÍÀ-ÑÓ-ÁÈÃÈ (À-Ò, êí. 5, ñòð. 22) êàê-
òî è IL/EB, v2, 748). Îùå åäíî èìå ïðèâëè÷à âíèìàíèå â
òàçè èñòîðèÿ, òîâà íà ïî-ìàëêèÿ áðàò íà ÑÓÁÀÃÓ, ïîñî-
÷åí êàòî íåãîâ ñúâëàäåòåë, ÙÓÐÀÑÅÍÀ. Òóê î÷åâèäíî
ñòàâà äóìà çà èçâåñòíà äðåâíà òèòëà ØÓÐ-ÑÓÐ-ØÀÐ-ÖÀÐ
(À-Ò, êí. 2, ñòð. 10-16) (êîÿòî êàêòî âèäÿõìå å áèëà íîñåíà
è îò áàùàòà íà äâàìàòà áðàòÿ) è èìåòî ÀÑÅÍÀ! Òàêà â
òàçè èñòîðèÿ ñå ñðåùíàõìå ñ òèòëè ÑÓÁÈÃÈ è ÖÀÐ, ñ
ãðàä ÌÀÄÀÐÀ è èìåòî ÀÑÅÍÀ, âñè÷êèòå â êîíòåêñò, çà-
ñÿãàù íàðîäèòå ÁÕÈË è ÕÀÈÕÈß, åäíîòî èìå ïðåäàâà-
ùî çíà÷åíèåòî „ÕÎÐÀÒÀ ÍÀ ËÚÊÀ“, êàêòî ñà îïèñàíè â
øóìåðñêèòå ñâèäåòåëñòâà æèòåëèòå íà ãðàä ÁÀÍ, ðîäíèÿ
ãðàä íà ÇÈÅÇÈ, âòîðîòî ïðåäñòàâëÿâàùî èíäèéñêîòî ïðî-
èçíîøåíèå íà èìåòî íà ñúùèÿ ÇÈÅÇÈ ­ ÐÎÄÎÍÀ×ÀË-
ÍÈÊÀ ÍÀ ÁÚËÃÀÐÈÒÅ!
Äðóãèÿò ÐÀÌÀ, ÏÀÐÀ-ÑÓ-ÐÀÌÀ (ÏÐÀÑÈÍ) å òâúð-
äå òåæúê çà àíàëèçèðàíå ñëó÷àé. Ïðåñòúïëåíèÿòà ìó ïðåç
êðàòêîòî ìó äåâåò ãîäèøíî öàðóâàíå ñà òîëêîâà ìíîãî è
îò òàêúâ õàðàêòåð, ÷å áè áèëî òðóäíî äà ñå èçáåðå òî÷íî
òîâà, êîåòî áè ãî ïîñòàâèëî â ïîëîæåíèåòî äà áúäå óáèò
îò æåðòâàòà ñè ïðè ñëåäâàùîòî ñè ïðåðàæäàíå. Îò åäíà
ñòðàíà òîé å íàé-ãîëåìèÿ ãåðîé çà áðàõìèíñêîòî ñúñëî-
âèå, òúé êàòî èìåííî òîé ãî óòâúðæäàâà êàòî ãîñïîäñòâà-
ùî â èíäî-àðèéñêîòî îáùåñòâî çà ñìåòêà íà âîåííîòî âëà-
äåòåëñêî ñúñëîâèå íà „êøàòðèèòå“ ­ çàòîâà å ïðîâúçãëà-
ñåí ïðèæèâå çà Áîã (ïðúâ ñëó÷àé â øóìåðî-àðèéñêîòî îá-
ùåñòâî) îò ñúùîòî òîâà ñúñëîâèå ­ ñòàâà „Áîæåñòâåíà
Åñåíöèÿ“, „Èíêàðíàöèÿ íà Ñúçäàòåëÿ Áðàõìà“, êàêòî è Íà-
ðàÿíà („Áîãúò, êîéòî ñå äâèæè íàä Âîäàòà ­ Ëóíàòà íàä
Âîäàòà“). Òîé ïîäìåíÿ è âúðõîâíîòî ïîëîæåíèå íà Ñëúí-
öåòî (Áîãúò íà âëàäåòåëñêîòî ñúñëîâèå) ñ òîâà íà Ëóíàòà
(„Ìîíàðõúò íà áðàõìèíèòå“). Îò äðóãà ñòðàíà, ïî ïúòÿ ñè
íà ðåëèãèîçåí ðåôîðìàòîð ÏÀÐÀÑÓÐÀÌÀ íå ñå ñïèðà
ïðåä íèùî ­ âêëþ÷èòåëíî óáèéñòâîòî íà ñîáñòâåíàòà ñè
ìàéêà, êîÿòî îòêàçàëà äà îòõâúðëè Ñîëàðíèÿ êóëò íà äåäè-
òå ñè. Íî ñïîðåä ìåí äðóãî óáèéñòâî, èçâúðøåíî îò íåãî,
áè òåæàëî ïîâå÷å íà áîæåñòâåíèòå âåçíè, äîðè îò óáèéñò-
âîòî íà ñîáñòâåíàòà ìàéêà ­ óáèéñòâîòî íà íåãîâèÿ çàêî-
íåí âëàäåòåë è áëàãîäåòåë íà ñåìåéñòâîòî ìó, âåëèêèÿò
èìïåðàòîð ÀÐÄÆÓÍÀ ÊÀÐÒÀÂÈÐÈß, êîåòî îñâåí òîâà
òîé èçâúðøâà ïî îñîáåíî ïîäúë è áåçöåðåìîíåí íà÷èí, íå-
ùî íå÷óâàíî â øóìåðî-àðèéñêàòà èñòîðèÿ äîòîãàâà.
207
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Ùå ñå ñïðåì ïîäðîáíî íà òîçè ïðåëîìåí ìîìåíò â ñúä-
áàòà íà øóìåðî-àðèéñêèÿ ñâÿò, êîãàòî íàïðàâèì õðîíî-
ëîãè÷åñêîòî ïîäðåæäàíå íà ñúáèòèÿòà, êàòî òóê ùå îòáå-
ëåæèì òîâà, êîåòî å íàé-âàæíî íà òîçè åòàï íà èçñëåäâà-
íåòî. ÀÐÄÆÓÍÀ ÊÀÐÒÀÂÈÐÈß Å ÁÈË „ÑÂÅÒÎÂÅÍ
ÈÌÏÅÐÀÒÎГ ­ ÓÏÐÀÂËßÂÀË Å ÈÌÏÅÐÈßÒÀ ÑÈ ÎÒ
ÈÌÅÒÎ È ×ÐÅÇ ÍÀÐÎÄÀ ÑÈ ­ ÍÀÐÎÄÀ ÕÀÈÕÈß.
Êàòî ïîñëåäåí äåòàéë òóê ùå ïðèëîæèì è åäíî ëþáî-
ïèòíî ñâèäåòåëñòâî îò äðåâíî-èíäèéñêàòà àñòðîíîìèÿ.
Êîãàòî Þäèùèðà, ëèäåðúò íà Ïàíäàâèòå îò „Ìàõàáõàðà-
òà“, ïðèñòèãà íà íåáåòî, òîé ñå ñðåùà òàì ñ âñè÷êè öàðå-
ãåðîè, êîèòî å ïîçíàâàë ëè÷íî, èëè îò ðàçêàçè íà çåìÿòà.
Òå áèëè òðàíñôîðìèðàíè íà çâåçäè è ñåãà ðúêîâîäåëè ïðè-
ðîäíèòå ñèëè (Ìàõàáõàðàòà/Àêðàìàâàñèêà/Ïàðâà, ÕÕÕI).
Îò ëèñòà íà èíäèéñêèòå çâåçäè „Íàêøàòðè“ (ñúñòàâåí îò
Áðàõìà Ãóëòà) âèæäàìå, ÷å íà ñúçâåçäèåòî Ëåîíèñ îòãî-
âàðÿ èìåòî ÀÐÄÆÓÍÀ, íî òîâà èìå â ëèñòà èìà è ñèíî-
íèìà ­ ÁÕÀËÃÓÍÈ!
Íÿìàìå ïîëîæèòåëíè ñâåäåíèÿ êîé ÐÀÌÀ ñå èìà ïðåä-
âèä â èñòîðèÿòà çà ïðåðàæäàíåòî íà Êðèøíà, íî àêî ñè
ïîçâîëèì äà íàïðàâèì ïðåäïîëîæåíèå, òî íàé-âåðîÿòíî
òîâà äà å áèë ÏÀÐÀÑÓÐÀÌÀ. Âúçìîæåí àðãóìåíò â ïîë-
çà íà òàêîâà ïðåäïîëîæåíèå å, ÷å îáèêíîâåíî òîé ñå ïî-
ñî÷âà êàòî „àâàòàð íà Âèøíó“, à çíàåì, ÷å ÊÐÈØÍÀ ñú-
ùî å áèë „àâàòàð íà Âèøíó“.
Àêî íàèñòèíà ÏÀÐÀÑÓÐÀÌÀ å ÐÀÌÀ îò èñòîðèÿòà
çà ñìúðòòà íà ÊÐÈØÍÀ, òî òîãàâà „ëîâåöúò îò ïëåìåòî
ÁÕÈ˓ å áèë ÀÐÄÆÓÍÀ ÊÀÐÒÀÂÈÐÈß, ïðåðîäåíèÿò
âëàäåòåë íà íàðîäà ÕÀÈÕÈß! Ïî òîçè íà÷èí ÷ðåç èíäèéñ-
êèòå åïîñè îòíîâî èäåíòèôèöèðàõìå íàðîäà ÁÕÈË, „ËÚ-
ÊÎÍÎÑÖÈÒœ, êàòî „ËÚÊÎÍÎÑÖÈÒœ îò øóìåðñêèòå
ñâèäåòåëñòâà, íàðîäà íà ãðàä ÁÀÍ, íàðîäà íà ÇÈÅÇÈ.
Îùå åäíî ñâåäåíèå ïðèâëè÷à âíèìàíèåòî. Ñëåä
ñìúðòòà íà ÀÐÄÆÓÍÀ íåãîâèòå ñèíîâå äî èçâåñòíà ñòå-
ïåí âúçâðúùàò äîìèíèðàùîòî ïîëîæåíèå íà ÕÀÈÕÈß,
íî íàðîäúò ñå ðàçäåëÿ íà ïåò ãðóïè ­ âñÿêà íà÷åëî ñ åäèí
îò ñèíîâåòå íà ÀÐÄÆÓÍÀ (ñòðàííî íàïîìíÿíå çà Êóá-
ðàò è ñèíîâåòå ìó). Åäèí îò ñèíîâåòå ìó íîñè â Ïóðàíè-
òå èìåòî ØÓÐÀÑÅÍÀ (ØÓÐ-ÀÑÅÍÀ) è çà äà áúäå ñúâ-
ïàäåíèåòî ïúëíî, òîé å ïîñî÷åí êàòî âëàäåòåë íà ãðàä
ÌÀÒÕÓÏÀ/ÌÀÄÐÈÄ (VE, 283). Ïîðàçèòåëíà ïðèëèêà
ñ ØÓÐ-ÀÑÅÍÀ îò èñòîðèÿòà íà ÐÀÌÀ ×ÀÍÄÐÀ, êîÿòî
å íåâúçìîæíî äà áúäå ñëó÷àéíà. Ñïîðåä íàñ åäèíñòâå-
íîòî ëîãè÷íî îáÿñíåíèå íà òåçè äâå ëåãåíäè å, ÷å âñúù-
íîñò ñòàâà äóìà çà åäíà è ñúùà èñòîðèÿ, ñ ãëàâåí ãåðîé
ÏÀÐÀÑÓÐÀÌÀ È ÀÐÄÆÓÍÀ, êàòî ïî-êúñíî (êàêòî ÷åñ-
òî å ïðàâåíî îò èíäèéñêèòå áðàõìèíè) òÿ å áèëà ïðåðàç-
êàçàíà âúâ âðúçêà ñ ÐÀÌÀ ×ÀÍÄÐÀ, êàòî èìåòî íà ÀÐ-
ÄÆÓÍÀ å áèëî çàìåíåíî ñ èìïåðàòîðñêàòà òèòëà, êîÿ-
òî òîé å íîñèë, ÑÓÁÈÃÓ. Âïîñëåäñòâèå ùå ñå âúðíåì íà
òîâà ïðåäïîëîæåíèå ïîäðîáíî.
Äîòóê èçïîëçâàõìå åïîñè è ëåãåíäàðíè õðîíèêè, êîè-
òî áèõà áèëè îòìèíàòè èëè îòõâúðëåíè ñ ïðåíåáðåæåíèå
îò ïðîôåñèîíàëíèòå èñòîðèöè êàòî ñòîÿùè èçâúí îáëàñò-
òà íà „íàóêàòà èñòîðèÿ“. Ïîëó÷åíèÿò îò íàñ ðåçóëòàò, à
èìåííî èäåíòèôèöèðàíåòî íà „ÕÎÐÀÒÀ ÍÀ ËÚÊÀ“ (èç-
âåñòíè êàòî Ìåæäóðå÷èåòî, òàêà è â Èíäèÿ) êàòî íàðîäà
íà ÇÈÅÇÈ, ò.å. ïðÿêî ñâúðçàíè ñ äðåâíèòå áúëãàðè, å îò
òàêîâà çíà÷åíèå, ÷å íèå íÿìà äà ãî îñòàâèì êàòî åêçîòè÷-
íà è íåäîêàçóåìà ñïåêóëàöèÿ. Ùå ãî ïðîâåðèì ñ ôàêòè è
208
ñâåäåíèÿ çà äðåâíèòå áúëãàðè, êîèòî íå ñå èçïîëçâàò äî-
ðè îò „ó÷åíèòå“ èñòîðèöè.
Äîáðå èçâåñòåí îò àðõåîëîãèÿòà è èçêóñòâîòî è ïðèç-
íàò îò èñòîðèöèòå êàòî õàðàêòåðåí çà äðåâíèòå áúëãàðè
îáè÷àè å áèë áðúñíåíåòî íà ãëàâàòà, îñâåí ÷àñò îò êîñà-
òà, íîñåíà íà ïëèòêà, èëè îïàøêà. Òîçè îáè÷àé å áèë çà-
ïàçåí íà íÿêîè ìåñòà â Áúëãàðèÿ äî íà÷àëîòî íà ÕÕ âåê,
à â Óêðàéíà ñðåä êàçàöèòå âñå îùå ñúùåñòâóâà. Íèå èñêà-
ìå äà èçáåãíåì êëîïêàòà, â êîÿòî îáèêíîâåíî ïîïàäàò åí-
òóñèàñòèòå èçñëåäîâàòåëè íà áúëãàðñêàòà äðåâíîñò, êàòî
çàÿâèì, ÷å òîâà å áèëî „áúëãàðñêè“ îáè÷àé. Òàêàâà ïðèñò-
ðàñòíîñò íå ñàìî íå íè å íóæíà, íî è áè íè ïîñòàâèëà â
òðóäíî ïîëîæåíèå äà äîêàçâàìå êàòî „áúëãàðè“ ãåðîè êà-
òî Ñàìñîí è Àõèë, êàêòî è âñè÷êè Êåëòñêè è Ãåðìàíñêè
ìèòè÷åñêè ïåðñîíàæè íîñèëè êîñèòå ñè ïî òîçè íà÷èí.
Òîçè îáè÷àé å èìàë öåðåìîíèàëíî æåðòâåíî çíà÷åíèå, ïðè
êîåòî êîñàòà ñå ïðèíàñÿ â æåðòâà íà Áîãà ­ Ïðàðîäèòåë
(îáèêíîâåíî îòðÿçâàíåòî íà êîñàòà ñòàâà ïðè ñòèãàíå íà
ïóáåðòåòà). Íàé-ðàíî â èñòîðè÷åñêèòå õðîíèêè òîé å îòáå-
ëÿçàí â äðåâíèÿ Àêàä. Òîâà, êîåòî ïðàâè òîçè åëåìåíò âà-
æåí çà êîíêðåòíîòî íè èçñëåäâàíå, å, ÷å â Èíäèÿ è ñëåä
òîâà â Òèáåò (è â Êèòàé, êàêòî ùå ñå óáåäèì âïîñëåäñòâèå)
îáè÷àÿò äà ñå íîñè êîñàòà íà ïëèòêà å áèë äîíåñåí îò çà-
ïàä ñ ïðåñåëåíèåòî â òåçè ñòðàíè íà íàðîäà „ÁÕÈ˓, „ÕÎ-
ÐÀÒÀ ÍÀ ËÚÊÀ“, „ËÚÊÎÍÎÑÖÈÒœ (ÍÑÌÌÀ/Í, 338).
Äðóã åëåìåíò îò ðåëèãèîçíèÿ ñèíêðåòèçúì íà äðåâíè-
òå áúëãàðè å áèëî íåîáèêíîâåíîòî ïî÷èòàíèå êúì êó÷å-
òî/âúëêà êàòî òîòåìíî æèâîòíî, çà êîåòî îñâåí âñè÷êî äðó-
ãî, ñâèäåòåëñòâà è íàé-çíà÷èòåëíèÿò ðåëèãèîçåí ïàìåò-
íèê, îñòàâåí îò òÿõ ­ Ìàäàðñêèÿò Êîííèê. Îòíîâî ïî÷è-
òàíåòî íà êó÷åòî å ïî÷òè óíèâåðñàëåí ôåíîìåí íå ñàìî
çà äðåâíèòå áúëãàðè, íî è çà äðåâíèòå ìàêåäîíöè è òðàêî-
ôðèãèéöè (áðèãèòå), êàêòî å áèëî è òîòåìíî æèâîòíî çà
òàçè ÷àñò îò äðåâíèòå èçðàåëòÿíè, ïî÷èòàùè êàòî Ïðàðî-
äèòåë, çà Âåíèàìèí, çà ïåðñèéñêàòà æðå÷åñêà êàñòà íà Ìà-
ãèòå è äð. Ñïîðåä ëîãèêàòà íà íàøèòå äîñåãàøíè ðåçóë-
òàòè êó÷åòî áè òðÿáâàëî äà å íà ïî÷èò è ïðè íàðîäà ÁÕÈË.
Ïðîâåðêàòà íå ñàìî ïîòâúðæäàâà ïðåäïîëîæåíèåòî, íî
íàäõâúðëÿ âñÿêàêâè î÷àêâàíèÿ. Îòíîâî ïî÷èòàíåòî íà êó-
÷åòî â äðåâíà Èíäèÿ ñå îêàçâà äîíåñåíî ñ ïðåñåëåíèåòî
òàì íà „ËÚÊÎÍÎÑÖÈÒœ ­ íà íàðîäà ÁÕÈË! Íåùî ïî-
âå÷å, ñìèñúëúò, êîéòî ñà ïðèäàâàëè òåçè õîðà íà êóëòà
êúì êó÷åòî, ìîæå äà íè ïðèáëèæè è äî îáÿñíåíèåòî íà
íåãîâîòî ïðèñúñòâèå íà ñöåíàòà îò Ìàäàðñêèòå ñêàëè.
Ïúëíî îïèñàíèå íà òîçè êóëò ùå íàïðàâèì êîãàòî íàïðà-
âèì àíàëèç íà òîçè ïàìåòíèê, à ñåãà ñàìî ùå ãî ñïîìåíåì
íàêðàòêî, êîëêîòî äà ïîëó÷èì îùå åäíî ñòðàííî „ñúâïà-
äåíèå“. Êó÷åòî å ñèìâîëèçèðàëî êàëåíäàðíàòà ãîäèíà è
êó÷å å áèëî ïðèíàñÿíî â æåðòâà äâà ïúòè â ãîäèíàòà íà
äíèòå íà çèìíîòî è ëÿòíîòî ñëúíöåñòîåíå ­ äâåòå îòï-
ðàâíè òî÷êè íà ñëúí÷åâàòà ãîäèíà.  àñòðîíîìè÷åñêè àñ-
ïåêò òåçè äâå òî÷êè ñà ïðåäñòàâÿíè îò äâå ñúçâåçäèÿ, êîè-
òî „ïàçÿò“ Ñëúíöåòî â íåãîâèÿ õîä îò þãî-çàïàä íà ñåâåð
äî çèìíîòî ñëúíöåñòîåíå è îò ñåâåð íà þã â íåãîâîòî çàâ-
ðúùàíå â ëÿòíîòî ñëúíöåñòîåíå. Èìåíàòà íà òåçè äâå ñúç-
âåçäèÿ, ñèìâîëèçèðàíè îò êó÷åòî â íåãîâèòå äâà àñïåêòà,
èëè îò äâå êó÷åòà „áðàòÿ“, ñà áèëè, êàêòî ñëåäâà ­ íà ñåâå-
ðîçàïàä, ñúçâåçäèåòî ÑÈÐÈÓÑ è íà þãî-çàïàä ñúçâåçäèåòî
ÏÐÎÊÈÍ, èëè êàêòî ñà ãî íàðè÷àëè äðåâíèòå àñòðîíîìè
ÏÀËÈÊÀ (ÁÀËÈÊÀ) (ZVF/D, VIII, 16, 17).

 „Ðèã Âåäà“ êó÷åòî ÁÀËÈÀÊ íîñè è èìåòî ×ÂÀÍ/
×ÁÀÍ (îò äðåâíî-áúëãàðñêèÿ åçèê å îñòàíàëà äíåøíàòà
ôîðìà íà òîâà èìå ×ÈÁÀ, ñ êîÿòî â íÿêîè êðàèùà íà
Áúëãàðèÿ ñå ïðîãîíâà êó÷å). Ïî÷èòòà íà íàðîäà ÁÕÈË
êúì êó÷åòî å áèëà òàêàâà, ÷å àêî íÿêîé îò òÿõ ñå çàêëå-
âàë ñ ðúêà, ïðîòåãíàòà íàä êó÷åòî ñè, òîé íèêîãà íå áè
íàðóøèë êëåòâàòà ñè. Íà òîçè åòàï îùå åäèí èçóìèòå-
ëåí ïàðàëåë ïðèâëè÷à âíèìàíèåòî. Èçñëåäâàéêè ðàçëè÷-
íèòå ëåãåíäè, ñâúðçàíè ñ òîâà îñîáåíî ïîëîæåíèå íà êóë-
òà êúì êó÷åòî ñðåä íàðîäà ÁÕÈË, ñòèãíàõ äî íåãîâîòî
ñïîìåíàâàíå âúâ âðúçêà ñ àâòîðñòâîòî, èëè ïî-òî÷íî
„ñîáñòâåíîñòòà“ íà âòîðàòà ìàíäàëà íà „ÐèãÂåäà“, ÷èå-
òî çàãëàâèå å: „ÃÐÈÒ ÑÀÌÀÄÀ ÁÕÀÐÃÀÂÀ ÑÀÓÍÀ-
ÊÀ“, êîåòî å ïðåâåäåíî (Ëóäâèã Áðóíäõîôåð) êàòî:
ÊÍÈÃÀ, ÏÐÈÍÀÄËÅÆÀÙÀ ÍÀ ÑÁÎÐÍÀÒÀ ÌÅ-
ÄÈÉÑÊÀ ÐÀÑÀ, ÑÈÍÎÂÅÒÅ ÍÀ ÁÕÐÈÃÓ, ÁÎÃÚÒ ÍÀ
ÎÃÚÍß ÁÕÓÐ, ÏÐÈÍÀÄËÅÆÀÙ ÍÀ ÊÓ×ÅÒÎ. Äæ. Ô.
Õþèò äàâà ñëåäíàòà èíòåðïðåòàöèÿ íà òåêñòà ­ „Òîâà
(çàãëàâèåòî á.à) íè êàçâà, ÷å Òðàêèéñêèòå ÁÐÈÃÈ, Ôðè-
ãèéöèòå íà Ìàëà Àçèÿ, Ôëèãèéöèòå íà Ãúðöèÿ, êîèòî áî-
ãîòâîðåëè Áîã ÁÕÓÐ, äîøëè â Èíäèÿ ïðåç Ìèäèÿ êàòî
ïîñëåäîâàòåëè íà îãíåíîòî êó÷å... Òîâà å êó÷åòî, êîåòî
âèíàãè ñëåäâà âñè÷êè ïîãðåáåíèÿ íà Ïàðñèòå, ñâåùåíî-
òî êó÷å íà ÁÀÓÐÈÑ è ÁÕÈËÑ, îñîáåíî ñâÿòî çà ñèíî-
âåòå íà ÁÕÐÈÃÓ, êîèòî, êàêòî ñå êàçâà ⠄Ðèã Âåäà“, ïúð-
âè íàìåðèëè ñêðèòèÿ äîìàøåí îãúí ñ ïîìîùòà íà ÌÀ-
ÒÀÐ-È-×ÁÀÍ, ìàéêàòà íà êó÷åòî...“ (ÍÑÌÌÀ/Í, 183).
Òóê çà ïðúâ ïúò èìàìå íåçàâèñèìî ñâèäåòåëñòâî, ïîò-
âúðæäàâàùî ìèãðàöèÿòà íà íàðîäà ÁÕÈË îò çàïàä íà èç-
òîê, îò Ìàëà Àçèÿ äî Èíäèÿ, âðúçêàòà ìåæäó òîçè íàðîä
è èçâåñòíèÿ òðàêèéñêè íàðîä ÁÐÈÃÈ, êàêòî è ñ áðàõìèí-
ñêèÿ ðîä ÁÐÈÃÓ. Îñòàâà íè ñàìî äà äîïúëíèì, ÷å òîçè
áðàõìèíñêè ðîä å áèë æðå÷åñêàòà êàñòà íà íàðîäà ÕÀÈ-
ÕÈß. „ÍÀÐÎÄÀ ÍÀ ÇÈÅÇȓ. Îò âñè÷êî êàçàíî äîñåãà
íåñúìíåíà ñòàâà èäåíòèôèêàöèÿòà íà íàðîäà ÕÀÈÕÈß ñ
ÕÓÍÎÐÈÒÅ è ñ ÍÀÐÎÄÀ ÍÀ ÃÐÀÄ ÁÀÍ, „ËÚÊÎÍÎÑ-
ÖÈÒœ îò Ìåæäóðå÷èåòî îò åäíà ñòðàíà è îò äðóãà ñ „ËÚ-
ÊÎÍÎÑÖÈÒœ îò Èíäèÿ, íàðîäà ÁÕÈË, âñè÷êè òå óêàç-
âàùè âðúçêà ñ åäèí Ðîäîíà÷àëíèê ­ ÇÈÅÇÈ. Îñâåí òîâà
îò íàïðàâåíèòå ñðàâíåíèÿ ñòàâà ÿñíî, ÷å îïèñàíèÿò â Ïó-
ðàíèòå êîíôëèêò ìåæäó ÀÐÄÆÓÍÀ è ÏÀÐÀÑÓÐÀÌÀ
(ÏÐÀÑÈÍ) å ïðåäñòàâëÿâàë âñúùíîñò ðåëèãèîçíà ãðàæ-
äàíñêà âîéíà ìåæäó æðå÷åñêîòî è âëàäåòåëñêîòî ñúñëî-
âèå íà íàðîäà ÕÀÈÕÈß-ÕÓÍÎÐÈÒÅ, ÷àñò îò êîéòî ñà
áèëè è äðåâíèòå áúëãàðè. Ïîñëåäíàòà êîíñòàòàöèÿ ùå íè
ïîìîãíå êîãàòî àíàëèçèðàìå âå÷å èçâåñòíè ñúáèòèÿ, êîè-
òî îáà÷å ñà îñòàâåíè áåç îáÿñíåíèå îò èçñëåäîâàòåëèòå.
Ïðåäè îáà÷å äà ïðîäúëæèì íàøåòî èçñëåäâàíå, íåîá-
õîäèìî å äà ñïîìåíåì çà îùå åäèí êóðèîçåí ïàðàëåë, ïî-
ðîäåí îò ïîñî÷åíîòî ïî-ãîðå.  èíäèéñêèòå „Ïóðàíè“, êàê-
òî âå÷å ñïîìåíàõìå, ñå ñïîìåíàâà ìèãðàöèÿòà â Åãèïåò
íà íàðîä íà÷åëî ñ íåãîâèÿ Öàð ÊÀÐÄÀÌÀ, êîéòî ïîëó-
÷èë ñâåùåíè çíàíèÿ îò „Ïðà-îòåöà“ ÊÓÁÅÐÀ è ïîñòðîèë
ñòîëèöàòà íà èìå ÌÀÍÄÀÐÀ ñ õðàì, íîñåù ñúùîòî èìå.
 „Ïóðàíèòå“ îñâåí òîâà ñå êàçâà, ÷å òîçè íàðîä ïðèòåæà-
âàë „ïî ïðàâî“ òðèòå „ÂÅÄȓ, êàòî áèë àâòîð íà âòîðàòà!
Äàëè òóê ñòàâà äóìà çà íàðîäà ÁÕÈË, êîéòî âèäÿõìå äà
ñå êðåäèòèðà èìåííî ñ òîâà àâòîðñòâî. Íàðîäúò, çà êîéòî
ñòàâà äóìà â Åãèïåò å íîñèë èìåòî ÏÀÍÈÑ, â êîåòî èìå
ìîæå äà ñå ïðåäïîëîæè òèïè÷íàòà çà èíäèéñêàòà åçèêîâà
ñðåäà ïðîìÿíà íà „Á“ ⠄ϓ, êîåòî íè äàâà èìåòî ÁÀÍÈÑ
ÀÂÈÒÎÕÎË
­ ÁÀÍ-ÈÑ. Íå ñå ëè ñðåùàìå òóê îòíîâî ñ èìåòî íà ãðàä
ÁÀÍ è íàðîäà ìó, ÍÀÐÎÄÀ ÍÀ ÇÈÅÇÈ, ÕÓÍÎÐÈÒÅ ­
ÕÀÈÕÈß?
Èìàéêè ïðåäâèä âå÷å äîáðå ïîçíàòàòà íè òðàäèöèÿ íà
äðåâíèòå íàðîäè äà âîäÿò íà÷àëîòî ñè îò íÿêàêúâ ëåãåí-
äàðåí ïðàîòåö, íèùî íå íè îñòàâà îñâåí äà ñå îïèòàìå äà
íàìåðèì ïðàîòåöà íà íàðîäà ÁÕÈË!
 „Ðèã Âåäà“ (V.29,9.Õ.38,5 and Õ.49,4) íàìèðàìå èíòå-
ðåñíè ñâåäåíèÿ çà íàðîäèòå íàðå÷åíè ÒÓÃÕÐÀ (ÄÓÃÕ-
ÐÀ) è ÂÈÒÀÑÓ (ÁÈÒÀÑÓ), êîèòî ïðèòåæàâàëè „äåñåòîñ-
òåïåííà ìàãè÷åñêà ñèëà“, êàêòî è áîæåñòâåíàòà íàïèòêà
ÑÎÌÀ (Õàîìà â èðàíñêàòà ðåäàêöèÿ). Èíäðà ïîñòàâÿ òå-
çè íàðîäè ïîä âëàñòòà íà ñâîÿ áðàò-áëèçíàê ÊÓÖÀ/ÊÓ-
×À. ÊÓ×À áèë èçâåñòåí ñ èìåòî ÀÐÄÆÓÍÅß ­ „ñèíà íà
ñâåòëîêîñàòà (àðäæóíà) ìàéêà“, êàêòî è ñ èìåòî ­ ÊÓ×À-
ÏÓÐÓ, èëè ÊÓ×À îò íàðîäà ÏÓÐÓ. Èìåííî íà òîçè ÊÓ-
×À-ÏÓÐÓ ïîìàãà Èíäðà, êàòî „ñúáàðÿ ñåäåìòå êóëè (èëè
ñåäåìåòàæíàòà êóëà) íà âðàãîâåòå ìó“ („Ðèã Âåäà“
I.63.7.3.). Òåçè „Ïóðîâöè“ ïðîèçõîæäàëè îò ÏÓÐÓ, ñèí íà
ßÀßÀÒÈ, ñèí íà ÍÀÕÓØÀ è òÿõíàòà âëàñò ïðåäõîæäà-
ëà òàçè íà ßÄÓ, ÷èÿòî âëàñò çàïî÷íàëà „ñëåä ãîäèíàòà íà
ÎÐÈÎ͓ (ÍÑÌÌÀ/Í181). Òàêà „Ðèã Âåäà“ ÿñíî óêàçâà,
÷å òå ïðîèçëèçàëè îò Íàõóøà (Íîé) è áèëè ÷àñò îò òàêà
íàðå÷åíèòå „Íàãà“ ðàñè, èëè ðàñèòå íà ãîëÿìàòà çìèÿ, èëè
çìåé („Ðèã Âåäà“ VI.7.8). Òå áèëè âñåèçâåñòíè ìàãüîñíèöè
è øàìàíè (íà ñàíñêðèò „ñàìàíà“) è áèëè ïðîòèâíèöè íà
íàðîäèòå, ïî÷èòàùè îëòàðíèÿ îãúí è ïðèçíàâàùè àâòî-
ðèòåòà íà áðàõìèíà Âàñèøòà. Òå áèëè ïîáåäåíè ⠄áèòêà-
òà íà äåñåòòå öàðå“ è Èíäðà äàë çåìèòå íà òåõíèÿ áðàòñêè
íàðîä àíó íà çàêëåòèòå èì âðàãîâå, îãíåïîêëîííèöèòå. Â
òåêñòîâåòå íà „Ðèã Âåäà“, êúäåòî ñå îïèñâàò ãîðíèòå ñú-
áèòèÿ „Ïóðîâöèòå“ ñà íàðå÷åíè „Ìðèäðàâåèê“, êîåòî ñïî-
ðåä Çàìåð ïîêàçâàëî, ÷å „òå íå ãîâîðåëè àðèéñêè åçèê“,
ò.å. ÷å ïðèíàäëåæàëè êúì ïðåäàðèéñêèòå íàðîäè íà Èí-
äèÿ (ìíîãî âàæíà ïîäðîáíîñò, íà êîÿòî ùå ñå ñïðåì âïîñ-
ëåäñòâèå). Èìåííî âëàäåòåëÿò íà òîçè äðåâåí íàðîä ÊÓ-
×À ñå êðåäèòèðà ñ àâòîðñòâîòî íà ïúðâèòå äâàäåñåò è
åäèí õèìíà íà ïúðâàòà ìàíäàëà íà „Ðèã Âåäà“, êúäåòî òîé
ñàì ñå ïðåäñòàâÿ êàòî æðåö, âúçõâàëÿâàù äúæäà (Èíäðà)
è ïðîèçõîæäàù îò ðàñàòà íà „Íàãèòå“, ïîòîìöèòå íà Íà-
õóøà (Íîé).
È òóê ñå èçïðàâÿìå ïðåä íåî÷àêâàíî îòêðèòèå ⠄Çåí-
äàâåñòà“ (ZAY/D40 in ÍÑÌÌÀ/Í182). Íàó÷àâàìå, ÷å ÕÓ-
ÑÐÀÂÀ, ïðåâåäåíî „ÑËÀÂÀÒÀ ÍÀ Õӓ (ÑËÀÂÀÒÀ ÍÀ
ÌÎÃÚÙÈß ­ òóê íå ñàìî âèæäàìå ïðèìåð çà òðàíñôîð-
ìàöèÿ íà Ð â Ë (ñðàâà = ñëàâà), íî è îáðàçóâàòåëíè êî-
ðåíè íà èìåòî ÕÓÍÎÐÈ, ÕÓ ­ ïðåíåñåí îò îðèãèíàëíà
øóìåðñêà åçèêîâà ñðåäà â èðàíî-åçè÷íà ñðåäà áåç èçìå-
íåíèå!), öàðÿò, ïîòîìúê íà âëàäåòåëèòå íîñåùè òèòëàòà
ÊÀÂÈ è ïðèòåæàâàùè òàéíàòà íà íàïèòêàòà ÑÎÌÀ (ÕÀ-
ÎÌÀ), ïîä÷èíèë ÊÓ×À è îáåäèíèë àðèéöèòå â åäíà äúð-
æàâà. Ïúðâîæðåö íà òàçè äúðæàâà ñòàíàë ÊÓ×À! Èìåí-
íî òåçè „îáåäèíåíè àðèéöè“ áèëè àâòîðèòå íà âòîðàòà
ìàíäàëà íà „Ðèã Âåäà“! Èìåííî òå ñà áèëè ñïîìåíàòèòå
ïî-ãîðå ÁÀÐÀÒÀ/ÁÕÐÈÃÓ, òÿñíî ñâúðçàíè ñ íàðîäà
ÁÕÐÈÃÓ. Ñåãà ðàçáèðàìå è òåõíèòå âçàèìîîòíîøåíèÿ ­
áðàõìèíñêèÿò ðîä ÁÕÐÈÃÓ å áèë æðå÷åñêèÿò ðîä íà íà-
ðîäà ÁÕÈË!
ÍÀ ÒÎÇÈ ÅÒÀÏ ÍÅ ÌÎÆÅ ÄÀ ÈÌÀÌ ÍÈÊÀÊÂÎ
ÑÚÌÍÅÍÈÅ, ×Å ÍÀÐÎÄÚÒ „ÁÕÈ˓ È ÍÀÐÎÄÚÒ „ÕÀ-
209
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÈÕÈߓ ÑÀ ÁÈËÈ ÅÄÈÍ È ÑÚÙ ÍÀÐÎÄ ­ ÍÀÐÎÄÚÒ
ÍÀ ÇÈÅÇÈ!
Íî ìîæåì ëè äà âëåçåì îùå ïî-äúëáîêî â ìèíàëîòî
íà òåçè íàðîäè, êàòî ïîëçâàìå åäíî îò äâåòå íîâîïîÿâèëè
ñå â íàøåòî èçñëåäâàíå èìåòî ­ ÒÓÃÕÐÀ/ÄÓÃÕÐÀ è ÂÈ-
ÒÀÑÓ/ÁÈÒÀÑÓ. Âòîðîòî ìîæå äà ñå ðàçãëåäà êàòî âàðè-
àíò íà ÁÒ-ÀÑÓ èëè ÁÀÒ-ÑÓ, íî íà òîçè åòàï íÿìàìå íè-
êàêâè êîíêðåòíè èñòîðè÷åñêè äàííè, çà äà ãî ðàçãëåæäà-
ìå êàòî ñðîäíî ñ áúëãàðñêèòå ÁÀÒ è ÑÓ. Íî ïúðâîòî èìå
å òâúðäå èíòðèãóâàùî. Ïðåäè âñè÷êî ÒÓÃÕÐÀ ñòîè ìíî-
ãî áëèçêî äî èíäèéñêèÿ âàðèàíò íà èìåòî ÒÎÕÀÐÈÉÖÈ
­ ÒÎÃÕÀÐ/ÒÓÃÕÀÐ, à àêî âçåìåì ïðåäâèä çàìÿíàòà íà Ð
ñ Ë ïîëó÷àâàìå ÒÓÃÕ-ËÀ/ÄÓ-ÃÕ-ËÀ, òâúðäå áëèçêî äî
êèòàéñêîòî ïðîèçíîøåíèå íà ÒÎÕÀÐ ­ ÒÎ-ÕÎÓ-ËÎ, èëè
ÄÎ-ÕÎÓ-ËÎ, ïî÷òè èäåíòè÷íî ñ áúëãàðñêèÿ äèíàñòè÷åñ-
êè ðîä ÄÎÓËÎ/ÄÓËÎ. Òîâà ñïîðåä íàñ å äîñòàòú÷íî äà
íè íàêàðà äà èçñëåäâàìå ïî-âíèìàòåëíî èñòîðèÿòà íà òî-
çè íàðîä. Ñïîðåä íÿêîè êîìåíòàòîðè íà „Çåíäàâåñòà“ Òóã-
õðàèòå ñà áèëè áëèçêè äî íÿêîè Òóðàíñêè, èëè äðåâíî-Ãîí-
äñêè íàðîäè, êîåòî ñïîðåä íàñ ñàìî óêàçâà, ÷å âúâ âðåìå-
òî íà ôîðìèðàíåòî íà èðàíñêàòà åïè÷åñêà òðàäèöèÿ (VI
â.ïð.Õð.) òå ñà ñå íàìèðàëè íà ñåâåð îò Èðàí â ñòåïèòå íà
Öåíòðàëíà Àçèÿ. Òîâà îòíîâî áè èíäèêèðàëî âðúçêà ñ òî-
õàðèéöèòå è äðóãè ñõîäíè ñ òÿõ íàðîäè, íî íèå ñå èíòåðå-
ñóâàìå â ìîìåíòà îò òÿõíàòà ìíîãî ïî-äðåâíà èñòîðèÿ.
 „Ìàõàáõàðàòà“ * íàðîäà ÒÓÃÕÐÀ å çàïèñàí êàòî
ÒÀÊÊÀÑ, èëè ÒÀÕÕÀÑ, íàðå÷åíè îùå ÒÐÈÃÀÐÒÀÑ =
„íàðîäà íà ñâåùåíèÿ æåðòâåí ñòâîë“, èçâåñòíè áèëè êà-
òî ïàñòèðè íà åäúð ðîãàò äîáèòúê è áèëè ãëàâíèòå ñúþ-
çíèöè íà Äîðèîäàíà â çíàìåíèòèÿ êîíôëèêò. Çà òÿõ ñå
êàçâà îùå, ÷å áèëè „ñèíîâå íà ÊÀÈ-ÊÀÈß/ÕÀÈ-ÕÀ-
Èß! Èíòåðåñíîòî å òóê, ÷å ñúùî êàòî ñèíîâåòå íà ÕÀÈ-
ÕÀÈß (áåç ñúìíåíèå ñòàâà äóìà çà ÕÀÈÕÈß) òóê å ïî-
ñî÷åí è ÁÀÐÀÒÀ, êîéòî ïîçíàâàìå êàòî äåñåòè øóìåðî-
àðèéñêè âëàäåòåë, è êîéòî, êàêòî ùå âèäèì âïîñëåäñò-
âèå, å íîñèë îùå è èìåòî èëè òèòëàòà ÌÀÒÈÍÀÐÀ/ÌÀ-
ÄÈÍÀÐÀ. Èìåòî ÁÀÐÀÒ, êàêòî ùå âèäèì, ñå ïîÿâÿâà èí-
òðèãóâàùî è â åäíî àâòåíòè÷íî øóìåðñêî ñâèäåòåëñòâî
êàòî „ñèíîíèì“ íà ÇÈÓÑÓÄÐÀ!
Çà êîé ëè ïúò ñå óáåæäàâàìå â îãðàíè÷åíàòà âðúçêà
ìåæäó âñè÷êè òåçè èìåíà èëè òèòëè. Åòî è åäèí ïîñëåäåí
ïðèìåð çà òîâà, ïî÷åðïåí îòíîâî îò „Ìàõàáõàðàòà“.  äî-
ãîâîð ìåæäó ÒÀÕÕÀÑ è ÌÀÄÐÈÊÀÑ, çàïèñàí â åïîñà,
ÒÀÕÕÀÑ ñà ïîñî÷åíè îùå è êàòî ÁÀÃËÈÊÀÑ = „õîðàòà
îò ÁÀËÃ/ÁÀËÊՓ! Òîâà ñà òåçè „áàëãõèêè“, êîèòî íàøèÿ
èçñëåäîâàòåë Ïåòúð Äîáðåâ ñïîìåíàâà ìíîãîêðàòíî â ñâî-
èòå èçñëåäâàíèÿ, ñâúðçâàéêè ñ äðåâíèòå áúëãàðè.
Çà íàøåòî èçñëåäâàíå, êîíöåíòðèðàíî íà òîçè åòàï â
ìíîãî ïî-äðåâåí ïåðèîä, èìåòî, êîåòî îáåäèíÿâà âñè÷êè
òåçè èìåíà, å òîâà íà ÕÀÈÕÈß, èíäèéñêîòî èìå íà ÕÓ-
ÍÎÐÈÒÅ íà íàðîäà íà ÇÈÅÇÈ.
Íàðîäúò ÕÀÈÕÈß, êàêòî ñå óáåäèõìå, çàåìà åäíî îò
öåíòðàëíèòå ìåñòà â èñòîðèÿòà íà âåäè÷åñêèòå àðèéöè è
å âúçïÿí â ìíîãî òåõíè õèìíîâå è åïè÷åñêè ïðîèçâåäå-
íèÿ. Çà íàñ îò îñîáåíà âàæíîñò å äà îòêðèåì äàííè, íàé-
âå÷å äèíàñòè÷åñêè, êîèòî íè ëèïñâàò îò øóìåðñêèòå ñâè-
äåòåëñòâà è â òîâà îòíîøåíèå èíäèéñêèòå èçòî÷íèöè ñå
îêàçâàò îò íåîöåíèìî çíà÷åíèå. Îò òÿõ íàó÷àâàìå, ÷å íà-
ðîäúò ÕÀÈÕÈß ñìÿòàë çà ñâîé ïðàîòåö ÕÀÈÕÈß, „ñè-
íà íà Áîãîïîäîáðèÿ“ ßÄÓ, âíóê íà Íàõóøà“(Íîé, èëè ñïî-
ðåä äðóãè èçñëåäîâàòåëè Äèîíèñèé) (ÀR/V9, 105-106). Ñïî-
ðåä äðóã àíàëèç íà èíäèéñêèòå ñâèäåòåëñòâà (VA/Dppendic
1 and 2) òîé å óêàçàí êàòî âíóê íà ßÄÓ. Êàêòî ïîñî÷èõìå
ïî-ãîðå, íàøàòà òðàíôîðìàöèÿ íà èìåòî ÕÀÈÕÈß îò èí-
äèéñêèòå ñâèäåòåëñòâà â èìåòî ÇÈÅÇÈ îò øóìåðñêèòå å
åäíî äîêàçàòåëñòâî â ïîëçà íà òåîðèÿòà íà ïðîô. Óåéäúë
çà òÿõíàòà èäåíòè÷íîñò.
Àêî èçõîäèì îò íåãîâîòî ïîäðåæäàíå íà òàêà íàðå÷å-
íèòå „ïðåä-Ïîòîïíè“ âëàäåòåëè íà Øóìåð (ñïîðåä íåãî
åäíàêâè ñ òåçè îò èíäèéñêèòå ëèñòîâå), ßÄÓ å áèë ÷åò-
âúðòèÿò øóìåðî-àðèéñêè âëàäåòåë, ñèí, à íå âíóê íà ÍÀ-
ÕÓØÀ, èëè ÅÍÎÕ. Àêî ÕÀÈÕÈß å áèë íåãîâ ñèí, òî
òîé áè òðÿáâàëî äà áúäå øóìåðñêèÿò âëàäåòåë ÇÈÌÓ-
ÃÈÍ/ÄÓÌÓÇÈ/ÇÈÌÓÇÈÍ, íàðå÷åí „Ïàñòèðúò“, èëè
„Ãîñïîäàðÿò íà Ïàñòèðèòå“. Êàêòî âå÷å ñïîìåíàõìå, òî-
çè âëàäåòåë îò ÷èñòî ëèíãâèñòè÷íà òî÷êà ìîæå äà áúäå
ñâúðçàí ñúñ ÇÈÅÇÈ, à ñåãà èìàìå è ñúâúðøåíî íåçàâèñèì
èçòî÷íèê, õàðàêòåðèçèðàù ãî êàòî ÕÀÈÕÈß ­ ÇÈÅÇÈ.
Íåùî ïîâå÷å, ñ íåãî å ñâúðçàíà îùå åäíà âúçìîæíà âðúç-
êà ñ äðåâíèòå áúëãàðè.  äèíàñòè÷åñêèÿò ëèñò íà õàëäåéñ-
êèÿ æðåö Áåðîñóñ íà ìÿñòîòî, êúäåòî áè òðÿáâàëî äà áúäå
ÇÈÌÓÃÈÍ å èçïèñàíî èìåòî ÌÅÃÀËÀÐÎÑ/ÁÅÃÀËÀÐÎÑ
(„Ì“ è „Á“ ñà áèëè çàìåíÿåìè, êàêòî íàïðèìåð Ìåðîå/
Áåðîå). Ñëåä òîâà èìå êàòî ñëåäâàù âëàäåòåë å çàïèñàí
ÄÀÎÍÀÑ, „Ïàñòèðúò“, êîéòî ñïîðåä íÿêîè èçñëåäîâàòå-
ëè (L/DR, 188) å èìåííî íåïðàâèëíî çàïèñàíîòî îò Áåðî-
ñóñ èìå íà ÇÈÌÓÃÈÍ/ÄÓÌÓÇÈ. Äàëè òîãàâà èìåòî ÁÅ-
ÃÀËÀÐ íå å êîðóìïèðàíî ÁÀËÃÀÐ, êîåòî áè ìîãëî äà óêàç-
âà íàðîäíîñòíàòà ïðèíàäëåæíîñò íà ÇÈÌÓÃÈÍ. Àêî ÇÈ-
ÌÓÃÈÍ å íàèñòèíà ÇÈÅÇÈ, îò Áåðîñóñ âñúùíîñò ìîæå
äà å çàïèñàë ÁÀËÃÀÐ ÇÈÅÇÈ ­ ÁÚËÃÀÐÈÍÚÒ ÇÈÅÇÈ?
Àêî ïðîäúëæèì íàøåòî èçñëåäâàíå íà øóìåðî-àðèéñ-
êèòå è èíäèéñêè äèíàñòè÷åñêè ëèñòîâå, ñëåä ÇÈÌÓÃÈÍ
ùå ñå íàòúêíåì íà äðóãè èíòåðåñíè „ñúâïàäåíèÿ“. Âå÷å
ñïîìåíàõìå çà ñåäìèÿ âëàäåòåë îò èíäèéñêèòå ëèñòîâå
ÌÀÒÈÍÀÐÀ/ÌÀÄÈÍÀÐÀ, ÷èåòî èìå å âàðèàíò íà ÌÀ-

*
Èçïîëçâàíåòî íà ñâåäåíèÿòà, ñúäúðæàùè ñå ⠄Ìàõàáõàðàòà“, ñå ïðàâè áåç äà ñå òúðñè íà òîçè åòàï òåõåí õðîíîëîãè÷åñêè êîíòåêñò. Òîâà
å ìíîãî ñëîæåí âúïðîñ íå ñàìî ïîðàäè ëèïñàòà íà êîíñåíñóñ îêîëî äàòàòà íà ñàìîòî ñúáèòèå (ïðåäëîæåíè äàòè ìåæäó 1300 è 750 ã.ïð.Õð.).
„Ìàõàáõàðàòà“ å ñúùåñòâóâàëà â óñòåí âàðèàíò ñëåä 600 ã.ïð.Õð., íî íåéíîòî çàïèñâàíå çàïî÷íàëî îêîëî 200 ã.ïð.Õð. çàâúðøâà åäâà 200 ã.
ñë.Õð. (ÐÒÀ/JS.ÕVI), êàòî êîìïîçèðàíåòî íà „Áàõãàâàò Ãèòà“ ñå èçâúðøâà ìåæäó 100 ã.ïð.Õð. è 100 ã.ñë.Õð. (SIT/TB ÕÕI). Ðàçëè÷íèòå äîïúëíå-
íèÿ â ðàçëè÷íè íåéíè âåðñèè ïðîäúëæàâàò äî ÕIÕ âåê, êîãàòî íà áàçàòà íà ñðàâíèòåëåí àíàëèç íà òåçè âåðñèè ñå ñòèãà äî åäèí „àðõèòèï“, êîéòî
ñå äàòèðà îêîëî 400 ã.ñë.Õð. Ïðåç òîçè îãðîìåí ïåðèîä îò âðåìå êúì åïîñà ñà ïðèáàâÿíè ðàçëè÷íè áðàõìèíñêè ëåãåíäè è òðàäèöèè, êàòî íÿêîè
îò òÿõ ñà áèëè ÷åðïåíè îò èçòî÷íèöè, ñúäúðæàùè ñâåäåíèÿ äîðè çà âðåìåòî ïðåäè âîéíàòà, îïèñàíà ⠄Ìàõàáõàðàòà“, ñâåäåíèÿ ñ íåîïðåäåëåíà
âñå îùå äðåâíîñò. Äðóãè ñâåäåíèÿ ñà îòðàçÿâàëè ñúáèòèÿ è ëåãåíäè îò ñàìîòî âðåìå íà çàïèñâàíåòî èì. Ñúãëàñíî ïðîëîãà êúì áðàõìèíñêàòà
ðåäàêöèÿ îò 200 ã.ñë.Õð., ñúäúðæàùà 80 000 ñòèõà, ïðè íåéíîòî êîìïîçèðàíå å âñå îùå ñúùåñòâóâàëà ðàííà âåðñèÿ îò 24 000 ñòèõà ­ ìîæå äà ñå
äîáèå ïðåäñòàâà êàêâî å áèëî êîëè÷åñòâîòî äîáàâåí ìàòåðèàë (ÑÑÀI/DK, 92-92).

210

ÄÀÐÀ è êîéòî ñèíõðîíèçèðàõìå ñúñ ñåäìèÿ øóìåðñêè âëà-
äåòåë ÌÓÄÈÐ ÓÃÓÍ/ÅÍÎÕ. Òîçè âëàäåòåë âñúùíîñò å
áèë âíóê íà ÇÈÌÓÃÈÍ!
Äîòóê èçïîëçâàõìå èíòåðïðåòàöèÿòà íà èíäèéñêèòå
ëèñòîâå äàäåíà îò ïðîô. Óåéäúë, êîÿòî âå÷å ñïîìåíàõìå,
å îñïîðâàíà, íî äîðè àêî ïîñî÷èì òðàäèöèîííî âúçïðèå-
òàòà ñðåä èíäèéñêèòå ó÷åíè èíòåðïðåòàöèÿ, ùå ñòèãíåì
äî òâúðäå ïîäîáíè ðåçóëòàòè. Â òðàäèöèîííàòà èíòåðï-
ðåòàöèÿ (VA/Sppendic 1 an 2) ßÄÓ å ïîñî÷åí êàòî ñåäìè
âëàäåòåë è âíóê, à íå ñèí, íà Íàõóøà/Íîé, ÕÀÈÕÈß/ÇÈ-
ÅÇÈ å îòáåëÿçàí êàòî äåâåòè âëàäåòåë è âíóê, à íå ñèí íà
ßÄÓ. Êàòî äåñåòè âëàäåòåë å ïîñî÷åí ÌÀÒÈÍÀÐÀ/ÌÀ-
ÄÈÍÀÐÀ, ò.å. âðúçêàòà ìåæäó äâåòå èìåíà ÇÈÅÇÈ è ÌÀ-
ÄÀÐÀ å çàïàçåíà è ïðè òàçè èíòåðïðåòàöèÿ.
Íåùî ïîâå÷å, àêî ïîãëåäíåì ëèñòà íà Áåðîñóñ, ùå âè-
äèì, ÷å òàì êàòî äåñåòè âëàäåòåë å ïîñî÷åí ÊÑÅÑÎÒ-
ÐÎÑ, êîåòî èìå å íåãîâîòî çàïèñâàíå íà äåñåòèÿ âëàäå-
òåë îò èçâåñòíèÿ øóìåðñêè äèíàñòè÷åí ëèñò îò Èñèí, ÇÈ-
ÓÑÓÄÓ/ÇÈÓÑÓÄÐÀ, êîéòî íàøèÿ èçñëåäîâàòåë Ìèëîø
Ñèäîðîâ ñìÿòà, ÷å å áúëãàðñêèÿò ðîäîíà÷àëíèê ÇÈÅÇÈ.
Òîé ñå ïîçîâàâà è íà øóìåðñêî ñâèäåòåëñòâî, â êîåòî áè-
ëî çàïèñàíî „ÁÚËÃÀÐÈÍÚÒ ÇÈÓÄÇÓÄӓ. Íà ìåí òàêî-
âà íå ìè å èçâåñòíî, à è çà ñúæàëåíèå Ñèäîðîâ íå ãî óòî÷-
íÿâà, íî äèíàñòè÷åñêèÿ ëèñò îò Èñèí ñúäúðæà ñâèäåòåëñ-
òâî, êîåòî ìîæå äà ñå èíòåðïðåòèðà ïî ïîäîáåí íà÷èí. Â
íåãî êàòî „âòîðî èìå, èëè ñèíîíèì“, êàêòî îòáåëÿçâà Óåé-
äúë, íà ÇÈÓÑÓÄÐÀ å èçïèñàíî èìåòî ÁÀÐÀÒ èëè ÁÀÐÀ-
ÒÓÒÓ. Òåçè èìåíà ñà åïîíèìè êàêòî íà èíäî-àðèéñêèòå
íàðîäè, òàêà è íà áðèòàíöè, ôèíèêèéöè è ïàðòè è êàêòî
îòáåëÿçâà Óåéäúë, ñà áèëè ñúùî ïàòðîíèìè íà øóìåðñ-
êèòå âëàäåòåëè ñëåä òåõíèÿ äåñåòè âëàäåòåë, èìåííî ÁÀ-
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÐÀÒ/ÁÀÐÀÒÓÒÓ. Òåçè äâå èìåíà â èíäèéñêèòå èçòî÷íèöè
ñà çàïèñâàíè êàòî ÁÀÐÀÒÀ, ÁÐÈÕÀÒ, ÁÐÈÕÀÄ è ÏÐÈÒ-
ÕÓ, êîèòî ñà òâúðäå áëèçêè äî ïðàâèëíîòî ïðîèçíîøåíèå
íà èìåòî íà òðàêèéñêèÿ íàðîä „ôðèãèéöè“ ­ ÁÐÈÃÈ, ÁÐÈ-
ÃÈÉÖÈ, ñ êîéòî íàðîä íÿêîëêî áúëãàðñêè èçñëåäîâàòå-
ëè ñâúðçâàò äðåâíèòå áúëãàðè. Îêàçâà ñå, ÷å è ïðè ÇÈ-
ÌÓÃÈÍ, è ïðè ÇÈÓÑÓÄÐÀ, äâàìàòà íàé-âåðîÿòíè êàí-
äèäàòè çà èìåòî ÇÈÅÇÈ, èìàìå „ïðèêà÷åíè“ äîïúëíèòåë-
íè èìåíà èëè òèòëè, êîèòî çâó÷àò òâúðäå ïîäîáíî: ÁÅÃÀ-
ËÀÐ/ÁÀËÃÀÐ (?)è ÁÀÐÀÒ/ÁÐÈÕÀÒ/ÁÐÈÃÀÒ. Íàìèðàìå
è òóê ïîòâúðæäåíèå çà ïîñî÷åíàòà ïî-ãîðå âçàèìîâðúç-
êà ìåæäó âñè÷êè òåçè ïîçíàòè íè èìåíà. Âúçìîæíî ëè å
òå äà óêàçâàò íàèñòèíà íàðîäíàòà ïðèíàäëåæíîñò íà òå-
çè äâàìà âëàäåòåëè, âúçìîæíî ëè å îñâåí òîâà òå äà ñà
íîñèëè åäíî è ñúùî èìå ÇÈÅÇÈ? Ñúâïàäåíèÿ ëè ñà òåçè
èìåíà èëè òå ñà ìîæå áè òèòëè, ñúâïàäåíèÿ ëè ñà è äðó-
ãèòå èì èìåíà, ñèíîíèìè èëè òèòëè, êîèòî ñà òîëêîâà
áëèçî äî èìåòî ÁÚËÃÀÐÈ? È êàêâî îçíà÷àâà âñè÷êî òî-
âà çà íàøàòà òåìà, çà òúðñåíåòî íà êîðåíèòå íà äðåâíè-
òå áúëãàðè? Îêàçâà ñå, ÷å çà äà ñòèãíåì äî îòãîâîðà íà
ïîñëåäíèÿ âúïðîñ, òðÿáâà äà ñè èçÿñíèì íåùà, çàëåãíà-
ëè â ñàìèÿ çàðîäèø íà ÷îâåøêàòà öèâèëèçàöèÿ. Ïîñî-
÷èõìå íåñúìíåíàòà âðúçêà (ïîñî÷åíà è â èçâåñòíè íà íà-
øàòà íàóêà ñâåäåíèÿ) íà äðåâíèòå áúëãàðè ñ øóìåðî-
àðèéñêèÿ íàðîä ÕÓÍÎÐÈ è òðèäåñåò è ñåäìèÿ øóìåðñ-
êè âëàäåòåë ÇÈÅÇÈ, ïúðâèÿò èìïåðàòîð â ñâåòîâíàòà èñ-
òîðèÿ. Íî ïîñî÷åíèòå ïî-ãîðå ñâåäåíèÿ, ïàðàëåëè è „ñúâ-
ïàäåíèÿ“ íè îòâåäîõà êúì ñàìîòî íà÷àëî íà øóìåðñêàòà
äúðæàâíîñò â Ìåæäóðå÷èåòî. È òàì å, êúäåòî ùå òúð-
ñèì îêîí÷àòåëíîòî ïîòâúðæäåíèå íà âñè÷êè èçëîæåíè
ïî-ãîðå ðåçóëòàòè è ïðåäïîëîæåíèÿ.
211
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÎÂÖÀÒÀ ÍÀ ßÊÎÂ È ÏÚÒßÒ ÍÀ ÕÓÍÎÐÈÒÅ

Çîîëîãè÷åñêèÿ ïðîáëåì è ïðîèçõîäà íà òàêà

íàðå÷åíàòà “Îâöà íà ßêîâ”
×îâåêúò âèíàãè å èìàë îñîáåííî îòíîøåíèå êúì îâöà-
òà, íå ñàìî ìàòåðèàëíî êîåòî òðàäèöèîííî ïîçíàâàìå , à
è ìèñòè÷íî îòðàçåíî â ñëåäíèÿ öèòàò : “Îâöàòà- ñèìâîë
íà âèñøèòå êà÷åñòâà, äîáðîäåòåëè, èëè âå÷íî æèâèòå
èñòèíè, êîèòî ñà ìàòåðèÿòà íà äóõà” (1). Âñðåä ìíî-
ãîáðîéíèòå ïîðîäè îâöå, åäíà ïîðîäà ñè çàïàçâà âúðõî-
âåíñòâîòî â èíòåðåñà, êàêòî íà çîîîëîçèòå, òàêà è íà òúë-
êîâà-òåëèòå íà ñâåòîòî ïèñàíèå - îâöàòà íà ßêîâ, äúëæà-
ùà ñâåòîâíàòà ñè èçâåñòíîñò íà “Áèòèå” ãë. 30 (33-43) (2).
Òàì ïî åäèí íàèâåí íà÷èí å ïîêàçàíî ïðåäèìñòâîòî íà
“íàó÷íèÿ” ïîäõîä â îâöåâúäñòâîòî, èëè ìîæå áè ïúðâèÿò
â èñòîðèÿòà îïèñàí ïðèìåð íà ñåëåêöèîííî ðàçâúäíè÷åñò-
âî. ôàìîçíîòî æèâîòíî (ñíèìêà 1), äàëî íà åçèêà íà àíã-
ëèéñêàòà çîîëîãèÿ òåðìèíà “ornamental park breed” è äî-
áàâèëî â áåçêðàéíèÿ ñïèñúê îò èìåíà íà áðèòàíñêè ôåí-
êëóáîâå è òîâà íà “The Jacob Sheep Society” (îñíîâàíî â
1969 ã), ïîðîäèëî è åäèí ñïîð â íàó÷íèòå ñðåäè, êîéòî íå
ñåêâà âå÷å áëèçî 100 ãîäèíè. Âúïðîñúò çà ïðîèçõîäà íà
òàçè ïîðîäà äîêóìåíòèðàíà â ðåãèñòðèòå îò 50-òå ãîäèíè
íà XVIII âåê å çàíèìàâàëà ïîêîëåíèÿ ó÷åíè è ëþáèòåëè
áåç äà ñå å ñòèã­íàëî äîñåãà äî êîíñåíñóñ ïî íåãî (3). Çà-
åäíî ñ ðàçëè÷íèòå òåîðèè âêëþ÷âàùè ìåñòà îò Þæíà
Àôðèêà äî Õèáðèäèòå è îò Èñïàíèÿ äî Ñèáèð, ïðàâÿò âïå-
÷åòëåíèå è òâúðäåíèÿòà íà Ì. Ïîðòàë çà ïðîèçõîä íà îâ-
öàòà íà ßêîâ îò Åãèïåò, êàêòî è çàêëþ÷åíèåòî íà ãîðåó-
ïîìåíàòîòî “The Jacob Sheep Society” çà íåéíèÿò ïðîèç-
õîä îò Ïàëåñòèíà è òîâà íà “National Sheep Breeder`s
association” çà ïðîèçõîä îò Ìåñîïîòàìèÿ (4). Ïîñëåäíè-
òå òåîðèè, êîèòî ñúâïàäàò è ñ ïðåäïîëîæåíèåòî çà áèá-
ëåéñêàòà âðúçêà áÿõà ïîòâúðäåíè è îò åäíî èçñëåäâàíå íà
À. Ëèòúëäæîí, êîåòî îáðúùà âíèìàíèå íà îñîáåííèÿ äå-
ôåêò íà ãîðíèòå êëåïà÷è çàáåëÿçàí ïðè òàçè ïîðîäà, êîé-
òî ñå ñðåùà ñàìî ïðè îùå åäíà ïîðîäà îâöå - òàêà íàðå-
÷åíàòà ïîðîäà êàðàêóë. Âúç îñíîâà íà òîçè ãåíåòè÷åí
äåôåêò Ëèòúëäæîí ïðåäïîëàãà “ñðàâíèòåëíî íå ìíîãî
ñòàð îáù ïðîèçõîä çà äâåòå ïîðîäè” (5).
Âðúçêàòà ñ êàðàêóëà, ñðîäåí è íà äåáåëîîïàøà-òàòà
àôãàíèñòàíñêà îâöà (ñ äîêàçàí ïðîèçõîä îò Ìåñîïîòàìèÿ)
Ñí. 1. ×åòèðèðîã ïåòíèñò îâåí îò ôåðìàòà Êîòñóîëä.
ïðèâëå÷å è ìîåòî âíèìàíèå, òúé-êàòî òîé å âíåñåí â Åâ-
ðîïà îò Çàïàäåí Òþðêåñòàí íàé-âåðîÿòíî ïðåç ðàííîòî
ñðåäíîâåêîâèå îò õó-íîðèòå (õóíèòå). Çà òîâà ãîâîðè è
ôàêòà, ÷å òîé êàòî îòäåëíà ïîðîäà å îöåëÿë äî äíåñ ñàìî
íà òåðèòîðèÿòà íà äíåøíà Óêðàéíà, êúäåòî èìåííî â 1934
ã. å áèë ðåãèñòðèðàí â åäíî ñòàäî è ñïî­ìåíàòèÿ äåôåêò.
Ìîæå äà ñå ïðåäïîëîæè, ÷å òàçè ïîðîäà å áèëà îòã-
ëåæäàíà íà òåðèòîðèèòå íàä êîèòî å âëàñòâàë Àòèëà è ñëåä
íåãî íàñëåäíèöèòå ìó äî Âåëèêà Áúëãàðèÿ íà êàí Êóáðàò.
Ïîðàäè òîâà ñå îïèòàõ äà íàìåðÿ äàííè çà íåé­íàòà ïî
äðåâíà èñòîðèÿ, ñëåä íåéíèÿò Ìåñîïîòàìñêè (èëè Ïà-
ëåñòèíñêè) ïåðèîä (îêîëî 1500 ã. ïð. Õð.) îïèñàí è â èí-
òåðåñíàòà ïðèò÷à çà ßêîâ è Ëåâàí, íî ïðåäè ïðåìèíàâà-
íåòî è â ïîðîäàòà êàðà-êóë â Çàïàäåí Òþðêåñòàí (îêîëî
ll-IV-òè âåê ñë. Õð).
Îñíîâíè õàðàêòåðèñòèêè íà “îâöàòà íà ÿêîâ”,
èëè “ïåòíèñòàòà, ÷åòèðèðîãà îâöà”
Êàêòî ëè÷è îò âòîðîòî èìå ñ êîÿòî òÿ å èçâåñòíà, íàé-
âïå÷àòëÿâàùèòå è áåëåçè ñà öâåòà íà íåéíîòî ðóíî è áðîÿ
íà ðîãàòà è, êîèòî îñâåí òîâà ñà ñ îñîáåííà ôîðìà (âèæ
ñí.2 è Ç ).Îöâåòÿâàíåòî å íà ïåòíà ñ ïðåîáëàäàâàù ÷åðåí
öâÿò, ïðè ðúñòåæà ñ òåíäåíöèÿ êúì ïðåìèíàâàíå â êàôÿ-
âî, ÷åñòî ñ áÿë íàãðúäíèê, ãëàâàòà è âðàòà îáèêíîâåíî
÷åðíè ñ áÿëà èâèöà ìåæäó î÷èòå, íèêîãà íàïúëíî áÿëî,
èëè íàïúëíî ÷åðíî ðóíî. Ðîãàòà ñà ÷åñòî 4, ïîíÿêîãà 5 è

Ñí. 2. è 3. Ëèòîãðàôèè íà ãëàâà è ÷åðåï íà ïåòíèñòà îâöà, (Òàáëè 1822 ã.)

212

äîðè â ðåäêè ñëó÷àè 6. Îáèêíîâåíî ñà ÷åðíè íà öâÿò, íî
ïîíÿêîãà ñå ñðåùàò ðîãà ÷àñòè÷íî èëè íàïúëíî æúëòî
îöâåòåíè. Ðóíî îò òèïà “Øåâèîò”. Ñðåäíà íà ðúñò ñúñ
ñðåäíî äúëãà îïàøêà. Çîîëîãè÷åñêè òåçè õàðàêòåðèñòè-
êèòå ïîêàçâàò ìóôëîíîèäíà ïîðîäà ñ êðúñòîñâàíå îò óðè-
àëíà ïîðîäà, èëè óðèàëíà ïîðîäà ñ ìóôëîíîèäåí ïðèìåñ.
Êàòî ñå âçåìàò ïðåäâèä ðåäêèòå è êðàñèâè õàðàêòåðèñòè-
êè íà òàçè îâöà ÿâíî íå å ñëó÷àéíî íèòî ìÿñòîòî è â
áèáëåéñêèòå ïðèò÷è, íèòî ìÿñòîòî è â çîîëîãè÷åñêàòà
íîìåíêëàòóðà, êàòî “îðíàìåíòàëíà ïîðîäà”.
Ñúâðåìåííî ðàçïðîñòðàíåíèå íà “îâöàòà íà
ÿêîâ”
 ñâîåòî èçñëåäâàíå çà ïðîèçõîäà íà îâöàòà íà ßêîâ,
Ñí. 4. Êàðòà ïîêàçâàùà ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà ÷åòèðèðîãàòà îâöà (Ëèäåêåð, 1912 ã.).
ÀÂÈÒÎÕÎË
À.Ð. Âåðíåð ïóáëèêóâà êàðòà íà íåéíîòî äíåøíî ðàçïðîñò-
ðàíåíèå, êîÿòî ïðèëàãàìå òóê (ñí.4). Òóê òðÿáâà äà ñå èìà
ïðåäâèä, ÷å äíåøíîòî è ðàçïðîñòðàíåíèå íå ìîæå äà áúäå
ñâèäåòåëñòâî çà íåéíèÿ âåðîÿòåí ïðîèçõîä, òúé êàòî ïðè
äè­íàìè÷íîòî ðàçâèòèå íà ðàçâúæäàíåòî å íàïúëíî âúç-
ìîæíî, àêî íå è âåðîÿòíî, íà òåðèòîðèÿòà íà íåéíèÿ ïðî-
èçõîä åäíà ïîðîäà äà áúäå èçìåñòåíà îò äðóãà, êàêòî
íàïðèìåð ìóôëîíîèäíàòà îâöà ïðîèçõîæäàùà îò Êàñòè-
ëèÿ è Ëåîí èç÷åçâà â Èñ­ïàíèÿ â íà÷àëîòî íà XX â. Âñå
ïàê îò ïðèëîæåíèòå êúì òàçè ÷àñò îò èçñëåäâàíåòî íà
Âåðíåð òàá­ëèöè ìîæåì äà èçâàäèì íÿêîè ïîêàçàòåëíè
äàí­íè, îùå ïîâå÷å àêî òúðñèì â ïîñîêà íà îòáåëÿçàíàòà
âå÷å âðúçêà íà “îâöàòà íà ßêî┠ñ öåíòðàëíî-àçèàòñêèÿ
êàðàêóë. Åòî íÿêîè èíòåðåñíè ðåçóëòàòè îò àíàëèçà íà
òàáëèöàòà (âèæ ãîðå). Òàì ñå âèæäàò ÿñíî íÿêîëêî ëèíèè
213
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Ñí. 5 è 6 Êèòàéñêè ìèíèàòþðè îò Õ â., ïîêàçâàùè ðàçäÿëàòà íà ãåíåðàëèòå Ñó Ó è Ëè Ëèí è ãåíåðàë Ëè Ëèí íà ñëóæáà êàòî
ïàñòèð ïðè õóíñêèÿ âëàäåòåë.
íà ðàçïðîñòðàíåíèå íà ñðîäíè íà “îâöàòà íà ßêî┠ïîðî-
äè, êîèòî äî ãîëÿìà ñòåïåí ñúâïàäàò ñ ïîñî÷åíèòå íà êàð-
òèòå òåðèòîðèè - îò åäíà òî÷êà íà ïðåäïîëàãàåì ïðîèç-
õîä (Ìåñîïîòàìèÿ) êúì ñðåäíèòå (Öåíòðàëíà Àçèÿ) è
êðàéíè òî÷êè íà íåéíîòî ðàçïðîñòðàíåíèå (Èíäèÿ, Àô-
ðèêà, Åâðîïà). Íàëè÷èåòî íà ïîðîäà ñ ìíîãîçíà÷èòåëíî-
òî èìå Õóíèÿ â Òèáåò ìå íàêàðà äà èçñëåäâàì âúçìîæ-
íîñòòà çà ðàçïðîñòðàíåíèå íà “îâöàòà íà ßêî┠è â Êè-
òàé, êàòî òàçè íàñîêà ñå îêàçà íå ñàìî ïðîäóêòèâíà ïî
îòíîøåíèå íà çîîëîãèÿòà, íî è îùå ïîâå÷å ïî îòíîøåíèå
íà èñòîðèÿòà.
Ñâèäåòåëñòàòà íà êèòàéñêèòå ìàéñòîðè
 õîäà íà èçñëåäâàíèÿòà ñå îêàçà, ÷å ñâèäåòåëñòâà îò èç-
êóñòâîçíàíèåòî ùå ñå îêàæàò ïî ïîëåçíè îò òðàäèöèîííèòå
ñðåäñòâà çà óñòàíîâÿâàíå íà åäíà èëè äðóãà èñòîðè÷åñêà
äàäåíîñò. Ïðîçîðåöúò íà ïîçíàíèåòî â íàøèÿò ñëó÷àé áåøå
îòâîðåí îò åäíà ïóáëèêàöèÿ ïîñâåòåíà íà “îâöàòà íà ßêîâ”,
íà Àðàìèíòà Àëäèíãòîí â åäíî ñïåöèàëèçèðàíî ïåðèîäè÷-
íî èçäàíèå (6). Ïóáëèêàöèÿòà ñå îòíàñÿ äî íàé-ðàííèÿò èç-
âåñòåí õóäîæåñòâåí ïðèìåð íà îòðàçÿâàíå íà åäèí îò íàé-
èçâåñòíèòå â Êèòàé èñòîðè÷åñêè åïèçîäè “Ðàçäÿëàòà íà Ñó
Ó è Ëè Ëèí”. Ñòàâà âúïðîñ çà äâå ìèíèàòþðè âúðõó ñâèòú-
öè îò ïåðèîäà íà äèíàñòèÿòà Ñåâåðåí Ñóí (960-1127 ñë. Õð.)
ïîêàçâàùè åäíà îò íàé-ïàòðèîòè÷íèòå òåìè â êèòàéñêàòà
èñòîðèÿ - îòêàçà íà ãåíåðàë Ñó Ó íà ïðåäëîæåíèåòî íà ãåíå-
ðàë Ëè Ëèí äà ïîñòúïè êàòî íåãî è äà ïîñòúïè íà ñëóæáà
ïðè “ñåâåðíèòå âàðâàðè”, íà êîèòî è äâàìàòà ñà áèëè ïëåí-
íèöè. Îòêàçúò íà Ñó Ó, êîéòî å òúðïÿë ìú÷èòåëíî èçãíàíè-
÷åñòâî â äàëå÷íèòå ñåâåðîçàïàäíè çåìè íà “âàðâàðñêàòà”
èìïåðèÿ ãî ïðåâðúùà âúâ ôîëêëîðåí ãåðîé çà êèòàéöèòå -
ñèìâîë íà òàêà íåîáõîäèìàòà çà âñåêè íàðîä âÿðíîñò êúì
ðîäèíàòà. Ïåðèîäúò çà êîéòî òàçè ñëó÷êà ñå îòíàñÿ å I âåê
ïð. Õð, íî âðúùàíåòî êúì òåìàòà â XII âåê ñë.Õð. å áèëî
íåîáõîäèìî çà äèíàñòèÿòà Ñóí ïîðàäè òîâà, ÷å òÿ å áèëà
çàñòðàøåíà òîãàâà îò äðóãè “ñåâåðíè âàðâàðè”, ìîíãîëöèòå.
Íà åäíàòà îò ìèíèàòþðèòå (ñí. 5) äâàìàòà ãåíåðàëè ñå ïðåã-
ðúùàò çà ðàçäÿëà ñëåä ðàçãîâîðà ñè, à íà äðóãàòà (ñí. 6) å
ïðåäñòàâåí Ñó Ó â óñëîâèÿòà íà ñâèðåïàòà ñåâåðíà çèìà çà-
îáèêîëåí îò ñòàäîòî îâöå, êîåòî âëàäåòåëÿò íà “ñåâåðíèòå
âàðâàðè” ìó áèë ïîâåðèë çà âðåìåòî íà íåãîâîòî çàòî÷åíèå.
214
Îò òàçè ìèíèàòþðà ïðîèçõîæäà è èíòåðåñà íà Àëäúíãòüí
êúì òîçè åïèçîä, çàùîòî íà íåÿ ñà ïðåäñòàâåíè õóäîæåñòâå-
íî, íî íàïúëíî âÿðíî îò çîîëîãè÷åñêà ãëåäíà òî÷êà, ïðåä-
ñòàâèòåëè íà ïîðîäàòà îâöå ïðåäìåò íà íàøàòà ñòàòèÿ - “îâ-
öàòà íà ßêîâ”!
Ñòàòèÿòà íà Àëäèíãòúí ïðîäúëæàâà ñ åäèí àíàëèç íà ïî
êúñíè ïîäîáíè ìèíèàòþðè ïðåäñòàâÿùè “îâöàòà íà ßêîâ”
(âèæ ñí. 7 è 8 ) ñ êîèòî òÿ àðãóìåíòèðà èçâîäà ñè, ÷å òàçè
îâöà å âíåñåíà â Êèòàé â íÿêàêúâ ïåðèîä ïðåäõîæäàù I âåê
ïð. Õð. îò “ñåâåðíèòå âàðâàðè”. Òóê ñàìî ùå îòáåëåæèì, ÷å
ñàìàòà àâòîðêà ïîä÷åðòàâà, ÷å òîâà íå å íÿêàêâî ñåíçàöèîííî
îòêðèòèå, òúé-êàòî âñè÷êè ïîðîäè îâöå â Êèòàé, îñâåí
âíåñåíèòå â ìîäåðíî âðåìå, ñà ïîëó÷åíè îò ïîðîäè ñ
ïðîèçõîä èçâúí Êèòàé - îáèêíîâåíî îò Ìîíãîëèÿ è Òèáåò,
íî äå ôàêòî ñ öåíòðàëíî è çàïàäíî - àçèÿòñêè ïðîèçõîä. Òóê
íèå ùå äîïúëíèì èñòîðè÷åñêàòà òðàêòîâêà íà åïèçîäà.
Èñòîðè÷åñêèòå ñâèäåòåëñòâà
Åòî êàê èçãëåæäà òîçè åïèçîä ñïîðåä Äèìèòúð Ñúñú-
ëîâ, íåîñïîðèìèÿò àâòîðèòåò çà òîçè ïåðèîä îò èñòîðèÿ-
òà íà õóíîðèòå (7). Â 100-òà ãîäèíà ïð. Õð. êèòàéñêèÿò
èìïåðàòîð Ó Äè èçïðàùà ïðàòåíèöè íà÷åëî ñúñ èçâåñò-
íèÿò âîåíà÷àëíèê Ñó Ó, äî õóíîðñêèÿ êõàí-þ Öó-Òå-Õî çà
äà äîãîâîðÿò ìèð ìåæäó äâåòå èìïåðèè. Êàêòî îáèêíîâå-
íî êèòàéñêàòà ìèñèÿ èìà äâîéíà öåë, îñâåí ïðåãîâîðè, äà
íàïðàâè îïèò çà îðãàíèçèðàíå íà çàãîâîð ñðåùó Öó-Òå-
Õî ñ ó÷àñòèåòî íà õóíîðñêè ðåíåãàò, ïëåìåííèê íà ïðåäà-
òåëÿ êíÿç Õóíøà. Çàãîâîðúò å ðàçêðèò è ó÷àñòíèöèòå â íåãî,
êèòàéöè è õóíîðè, îáåçãëàâåíè. Ïðè ðàçñëåäâàíåòî íà ñëó-
÷àÿ âèíàòà íà Ñó Ó íå å óñòàíîâåíà - òîé äî êðàé ïîääúð-
æàë ñâîÿòà íåâèííîñò - ïðè êîåòî å îñúäåí íà çàòî÷åíèå.
Ãåíåðàë Ëè Ëèí áèë ïëåíåí ïðè êîíôëèêò â 99 ã. ïð. Õð.,
êîãàòî äâå íàïàäåíèÿ íà êèòàéñêè âîéñêè, íà çàïàä, êúì
Òèåí Øàí è íà ñåâåð êúì ñðåäèùåòî íà õóíîðñêàòà èìïå-
ðèÿ çàâúðøèëè ñ ïúëíî ïîðàæåíèå çà êèòàéöèòå.
Èíòåðåñíîòî çà íàñ â ñëó÷àÿ å çàòî÷åíèåòî íà Ñó Ó â
ñåâåðîçàïàäíèòå çåìè íà õóíîðèòå. Îò ñâèäåòåëñòâàòà
çíàåì äâå íåùà - ÷å íà íåãî ìó å áèëî äàäåíî çà îòãëåæäà-
íå ñòàäîòî ñîáñòâåíîñò íà ñàìèÿ êõàí-þ è ÷å òîâà ñòàäî
ñå å ñúñòîÿëî ñàìî îò îâíè. Ïîñëåäíèÿò ôàêò å äîâåë è

Ñí. 7. Ðèñóíêà âúðõó ïåðãàìåíòåí ñâèòúê íà Øàî Ìåíôó (XIII âåê).
äî âúâåæäàíåòî â èñòîðè÷åñêèòå êîìåíòàðè íà ïðåäïîëà-
ãàåìèòå äóìè íà õóíîðñêèÿ âëàäåòåë Öó-Òå-Õî, ÷å “Ñó Ó
ìîæåë äà ñå çàâúðíå êîãàòî îâíèòå ñå îàãíÿò”. Âúçìîæíî
å òàêèâà äóìè äà ñà áèëè êàçàíè çà äà ñèìâîëèçèðàò ôàê-
òà, ÷å êèòàéñêèÿ ïúëêîâîäåö å áèë îñúäåí íà âå÷íî çàòî-
÷åíèå, íî òå íå îçíà÷àâàò, ÷å òîâà å áèëî ïðè÷èíàòà ñòà-
äîòî íà Öó-Òå-Õî äà ñå ñúñòîè ñàìî îò îâíè. Ïðè÷èíàòà
çà òîâà å áèëà, ÷å òå ñà áèëè ñâåùåííîòî, æåðòâåíî ñòàäî
íà õóíîðñêèÿ âëàäåòåë, êîéòî íà îïðåäåëåíè êàëåíäàðíè
äàòè å ïðèíàñÿë ëè÷íî â æåðòâà æèâîòíè îò òîâà ñòàäî.
Òåçè æåðòâè îáèêíîâåíî ñà áèëè ïðèíàñÿíè íà ãðîáîâåòå
íà íåãîâèòå ïðåäöè, ïðåäèøíèòå õóíîðñêè âëàäåòåëè,
÷èèòî ãðîáîâå, êàêòî çíàåì ñà áèëè â ñåâåðîçàïàäíèòå
çåìè íà èìïåðèÿòà -â ìåñòíîñòà Íîó-Óëàí, êúäåòî áÿõà
îòêðèòè îò àðõåîëîçèòå. È òîâà ñúâïàäà ñ ïîñîêàòà óêàçà-
íà çà çàòî÷åíèåòî íà Ñó Ó.
Çàêëþ÷åíèå
Ôàêòúò, ÷å “îâöàòà íà ßêî┠å áèëà íå ñàìî
ðàçïðîñòðàíåíà, íî è å çàåìàëà èçêëþ÷èòåëíî ìÿñòî ñðåä
îòãëåæäàíèòå îò õóíîðèòå äîìàøíè æèâîòíè èìà
ôóíäàìåíòàëíî çíà÷åíèå çà àíàëèçèòå íà òåõíèÿ
èñòîðè÷åñêè ïúò. Äàâà ñå íå ñàìî îòãîâîð íà âúïðîñà îò
êúäå ñå å ïîÿâèëà òàçè îâöà â Êèòàé, êîåòî å ñàìî åäíà îò
ìíîãîáðîéíèòå ïðèäîáèâêè êîèòî õóíîðèòå ñà îñòàâèëè
íà êèòàéöèòå, íî è õâúðëÿ ñâåòëèíà âúðõó òåõíèÿ ñîáñòâåí
èñòîðè÷åñêè ïúò. Ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà ïåòíèñòàòà -
ìíîãîðîãà îâöà, îò Ìåæäóðå÷èåòî êúäåòî òÿ å áèëà çà ïðúâ
ïúò ðàçâúäåíà â Øóìåð (3000 ã. ïð. Õð.), êúì Èðàí, Èíäèÿ,
Öåíòðàëíà Àçèÿ, Òèáåò è êàêòî ñå óáåäèõìå Êèòàé,
îòãîâàðÿ íàïúëíî íà èñòîðè÷åñêèÿ ïúò íà õóíîðèòå. Àêî
ïðèåìåì è âðúçêàòà ìåæäó “îâöàòà íà ßêî┠è êàðàêóëà
òÿ ùå òðàñèðà îùå åäèí ïúò íà õóíîðèòå îò Öåíòðàëíà
Àçèÿ êúì Åâðîïà.
Áèáëèîãðàôèÿ
1. À Dictionary of the Sacred language of all Scnptures
and Myths/ by G. A. Gaskell/ London George Allen and
Unwm Ltd 1923,
ñòð 682
2. Áèáëèÿ èëè Ñâåùåíîòî Ïèñàíèå íà Ñòàðèÿò è Íîâèÿ
Çàâåò/ Áðèòàíñêî è ×óæäåñòðàííî Áèáëåéñêî Äðóæåñòâî
ÀÂÈÒÎÕÎË
Ñí. 8. Êàðòèíà ïðåäñòàâÿùà “Íîâàòà Ãîäèíà”, (XVII âåê).
1923,ñòð 27-28
3. An enquiry into the origin of piebald or “Jacob” sheep/
by A. R. Werner, Countrywide Livestock Ltd 1988, ñòð 65
4. Ïàê òàì, ñòð 77
5. The Vetermary Record Volume85, number 7
6. The Ark, The monthly journal of The Rare Breeds
Survival Trust/ vol 4,n 3 1977, ñòð 162-165
7. Äèìèòúð Ä. Ñúñúëîâ, Ïúòÿò íà Áúëãàðèÿ, âòîðî
èçäàíèå, Êèáåëà, 2000ã ñòð 148-149
ÀÁÐÅÂÈÀÒÓÐÈ
AC/DM - Ancient Civilization D À Mackenzie,
Blackie&Son Ltd , 1928
AR - Asiatick Researchers or Transactions of the Society
Instituted in Bengal
A-T - ñïèñàíèå Àâè-Òîõîë 1-10
CCAI/DK - The Culture & Civilization of Ancient India,
D D. Kossambi, 1965
CI/EB - Cyclopedia of India, in three volumes, Å Balfour,
London 1885
GGK/LG - Genesis of The Grail Kings, Laurence Gardner,
Bantam Press 1999
HCMMA/H - History and Chronology of the Mith-
Making Age, J F Hewitt, London 1901
HMU/CG - History and Monuments of UR, Ñ J Gadd,
Chato & Windus, 1929
L/DR - Legend The Genesis of Civihzation, D Ì Rohl,
Century 1998
MCRH/LW - The Makers of Civihzation in Race &
History, L À Waddell Luzac&Co, 1929
PTAI/JS - Political Theory of Ancient India, J W Spellman,
Oxford 1964
SIT/TB - Sources of Indian Tradition, Ò de Bary, Columbia
UP, 1958
VA/MP - The Vedic Age, R Ñ Majumdar & À D Pusalker
George Allen& Unwin 1951
ZAY/D Zendavesta aban Yasht, Darmesteter (nd)
ZVF/D - Zendavesta Vendidad Fargard, Darmesteter (nd)
215
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÄÐÅÂÍÀÒÀ ÖÀÐÑÊÀ ÈÍÑÒÈÒÓÖÈß È ÄÐÅÂÍÎÁÚË-
ÃÀÐÑÊÎÒÎ ÍÀÑËÅÄÑÒÂÎ
ÂÅÑÅËÀ ÌËÀÄÅÍÎÂÀ ÈÂÀÍÎÂÀ
ÖÀÐÑÊÀÒÀ ÈÍÑÒÈÒÓÖÈß -
ÁÎÃÎÓÑÒÀÍÎÂÅÍÀ ÂËÀÑÒ ÇÀ
ÓÏÐÀÂËÅÍÈÅ ÍÀ ×ÎÂÅÖÈÒÅ ÍÀ ÇÅÌßÒÀ
1. Íàçâàíèåòî íà öàðÿ ­ àêò
íà Áîæåñòâåíàòà âîëÿ
Îáðúùàéêè ïîãëåä õèëÿäîëåòèÿ íàçàä â ïèñàíàòà èñ-
òîðèÿ íà ÷îâå÷åñòâîòî, ùå óñòàíîâèì, ÷å âñåêè ïðîöåñ íà
ñúçäàâàíå íà íîâà öèâèëèçàöèÿ å ñâúðçàí ñ âúçîáíîâÿâàíå
íà öàðñêàòà èíñòèòóöèÿ, à ïðîïàäàíåòî íà âñÿêà öèâèëè-
çàöèÿ å ðåçóëòàò íà ÷îâåøêàòà ïîêâàðà — îìðàçà, àë÷íîñò,
æàæäà çà âëàñò, óçóðïàöèÿ íà öàðñêèÿ ïðåñòîë.
Äðåâíèÿò öàð å èìàë íàçâàíèÿòà: ÔÀÐÀÎÍ, ÈÌÏÅ-
ÐÀÒÎÐ, ÑÈÍ ÍÀ ÁÎÃÀ, ÏÎÑËÀÍÈÊ (ÏÐÀÒÅÍÈÊ) ÍÀ
ÁÎÃÀ, ÄÂÎÉÍÈÊ ÍÀ ÁÎÃÀ, ÏÎÑÒÀÂÅÍ ÎÒ ÁÎÃÀ ÂËÀ-
ÄÅÒÅË. Òåçè íàçâàíèÿ íå ñà ÷îâåøêà èçìèñëèöà è ïðè-
ïèñâàíå íà Áîæåñòâåíà ñúùíîñò è âëàñò.
Íàçîâàâàíåòî å Áîæåñòâåí àêò. Íàçâàíèåòî å ñëîâî,
èçãîâîðåíî îò Áîãà. Ñëîâîòî íà Áîãà å òâîð÷åñêî.  àêòà
íà òâîð÷åñòâîòî Áîã ñúòâîðè ñâåòà è äàäå íàçâàíèÿ íà
âñè÷êî ñúùåñòâóâàùî, à ïîñëå äàäå âëàñò íà ÷îâåêà, êî-
ãîòî ñúòâîðè, äà óïîòðåáÿâà íàçâàíèÿòà ñïîðåä ïðåäíàç-
íà÷åíèÿòà èì â ñëóæáà êúì Áîãà.
„Äàâàíåòî íà èìå (íàçíà÷åíèå) å ïðàâî íà Âëàäåòåëÿ
(Ãîñïîäàðÿ), Êîéòî Å ÁÎÓ1. Ñïîðåä äðåâíèÿ îðèåíòàëñ-
êè âúçãëåä àêòúò íà äàâàíå íà èìå îçíà÷àâà íàé-âå÷å ïî-
êàçâàíå íà: 1) íàé-âèñøà ïðàâäà èëè àêò çà âëàñò; 2) èç-
âèêâàíå è ôèêñèðàíå íà ñúùåñòâóâàíåòî íà òâîðåíèåòî;
3) îïðåäåëÿíå íà ïðåäíàçíà÷åíèåòî íà íàçâàíèåòî; 4) ïî-
íÿòèå (ïðåäñòàâà) çà ïðåäìåòà — çà ÷îâåøêîòî ïîçíàíèå
èìåòî å ñèìâîë íà ïðåäìåòà. ñàìèÿò àêò íà íàçîâàâàíåòî
å ñâúðçàí íåïðåìåííî ñ áëàãîïîæåëàíèå, ò.å. 5) òîé å àêò
íà áëàãîñëîâèÿ. Òàêà Áîã íàçîâà è áëàãîñëîâè ÷îâåêà ïðè
ñúòâîðåíèåòî ìó (Áèò. 1:26-28), ïîñëå Íîé è ñèíîâåòå ìó
(Áèò. 9:1) è ò.í. Òàêà ïîñòúïèõà äðåâíèòå ïàòðèàðñè ïî
ïðèìåðà íà Áîãà (Àâðààì, Èàêîâ...).
Öàðñêàòà èíñòèòóöèÿ å åñòåñòâåíî ñëåäñòâèå îò Áî-
æèÿòà òâîð÷åñêà äåéíîñò. Äàâàíå òèòëàòà-íàçâàíèå ÖÀÐ
íà îíåçè, êîéòî å èçáðàíèê îò ìíîãî ëþäå, å óñòàíîâÿâà-
íå íà öàðñêà èíñòèòóöèÿ ÷ðåç àêòà íà íàçîâàâàíå. Öàðñêà-
òà òèòëà å íàçâàíèå ñúñ ñïåöèôè÷íî ïðåäíàçíà÷åíèå, òÿ å
ïðîâîäíèê íà íàé-âèñøàòà ïðàâäà, ò.å. Áîæåñòâåíàòà
âëàñò íà çåìÿòà. Ïîñðåäñòâîì Öàðÿ Áîã óïðàâëÿâà è áëà-
ãîñëàâÿ ëþäåòå, ïîíåæå Öàðÿò å ìåäèàòîð, âðúçêà ìåæäó
Áîãà è íàðîäà. Ïðåäíàçíà÷åíèåòî íà Öàðÿ å çàëîæåíî ñèì-
âîëíî â òèòëèòå-íàçâàíèÿ è çà ðàçêðèâàíåòî ìó ñå íàëàãà
òÿõíîòî òúëêóâàíå.
216
2. Íàçâàíèÿòà ÔÀÐÀÎÍ è ÈÌÏÅÐÀÒÎÐ ­ ïðîèçõîä
è ñúùíîñò.
Äóìàòà „ôàðàîí“ èìà åãèïåòñêè ïðîèçõîä: îò êîðåí ñ
êîíñîíàíòè Ð, R, N (áåççâó÷íàòà ñúãëàñíà „ð“ ïðåìèíàâà â
áåççâó÷íà „f“. Òàêà íàïðèìåð â Áèáëèÿòà, Ìàñîðåòñêè
òåêñò (Õ â.), íà äðåâíîåâðåéñêè åçèê çà äóìàòà „ôàðàîí“
ñå ÷åòå: „ïàðàî“ (Èçõ. 9:1, Áèò. 47:3; 50:6) è „ôàðàî“ (Áèò.
12:15, 18:47).2 Íà åãèïåòñêè åçèê äóìàòà „ôàðàîí“ ìîæå
äà ñå ïðåäñòàâè òàêà: Pr — r’, — n (j) = Ïåð — Ðà /Ðå/ — Íè,
ñ äåòåðìèíàòèâ çà áîã ÐÀ, êîåòî îçíà÷àâà: „Äîì íà áîã
ÐÀ/ÐÅ/, êúäåòî: ïåð = äîì, ÐÀ/ÐÅ/ = áîã ÐÀ, íè = ðîä.ïà-
äåæ çà ïðèòåæàíèå, åä.÷. (çà ìí.÷. å nw = íó). „Ðà“ áåç
äåòåðìèíàòèâ îçíà÷àâà „óñòà“ („óñòà íà äîìà“).
Ñìèñúëúò íà äóìàòà „ôàðàîí“ å, ÷å âëàäåòåëÿò å òÿëî,
îáèòàâàíî îò Áîãà. Çâó÷è òâúðäå åäíàêâî ñ õðèñòèÿíñêàòà
ïðåäñòàâà, ùîòî õðèñòèÿíèíúò â ñâîèòå ïëúò è äóøà å „äîì
íà Õðèñòà“ (Åâð. 3:6), „óì Õðèñòîⓠ(1 Êîð. 2:16), — õðàì
íà Áîãà“. (1 Êîð. 3:17, 23).
Îñâåí òîâà íà åãèïåòñêè åçèê éåðîãëèôèòå f.r = åô-ðå
ñ äåòåðìèíàíòèâ çà áîã Ðå îçíà÷àâàò „Ñèí íà ÐÅ/ÐÀ/.“
Ïðîèçõîäúò íà äóìàòà „èìïåðàòîð“ ñúùî áè ìîãúë äà
ñå èçâåäå îò Åãèïåò. Â åãèïåòñêèòå òåêñòîâå ñå ñðåùà äó-
ìàòà jmj-r’-pr = èìè-ðà-ïåð = „äîìîóïðàâèòåë“ (èìè =
ñðåä.ðà = óñòà, ïåð = äîì, áóêâàëåí ïðåâîä: „íàìèðàù ñå
âúòðå â óñòàòà“). Èçðàçúò „èìèðà“ ïðåìèíàâà â àðàáñêèÿ
åçèê êàòî „åìèð“ = óïðàâèòåë. Âåðîÿòíàòà ïîäðåäáà (ïî-
òî÷íî ðåäúò íà ÷åòåíå) íà éåðîãëèôèòå â äóìàòà „èìïå-
ðàòîð“ è ïðåâîäúò èì áè áèë: jnj = pr — r’ — t — wr (èëè hr —
èìè — ïåð — ðà — ò — óð (Õîð), êúäåòî: èìè = ñðåä, âúòðå, â;
ïåð = äîì; ðà = óñòà; ò = õëÿá; óð = âåëèê (èëè Õîð = áîã
Õîð, ñ äåòåðìèíàòèâ çà áîã Õîð). Ïðåâîä: „Âúòðå â äîìà
íà âåëèêèÿ (èëè „Â äîìà íà áîã Õîð“), óñòà è õëÿá.“ Ñìè-
ñúëúò íà òîâà èçðå÷åíèå å, ÷å îíçè, êîéòî å â äîìà íà
âëàäåòåëÿ (ò.å. ïîä ãðèæàòà íà âëàäåòåëÿ), êîéòî å „âåëè-
êèÿò“ èëè „áîõ Õîð, Ñèí íà ÐÅ /ÐÀ/“, íàìèðà õëÿá. Èçðà-
çèòå „Â äîìà íà âåëèêèÿ“ è „Âúòðå â óñòòà“ òðÿáâà äà ñå
ðàçáèðàò ñïîðåä åãèïåòñêèòå ïðåäñòàâè âëàäåíèÿòà íà
ÈÌÏÅÐÀÒÎÐÀ, ò.å. äúðæàâàòà.
Îò íàïðàâåíèÿ àíàëèç ñå âèæäà, ÷å â òèòëèòå-íàçâàíèÿ
ÔÀÐÀÎÍ è ÈÌÏÅÐÀÒÎÐ å ïðåäàäåíà íå íÿêàêâà àáñò-
ðàêöèÿ çà êàñòîâà ïðèíàäëåæíîñò êúì áîãîâåòå, à åäíà
îáèêíîâåíà ðåàëèñòè÷íà ïðåäñòàâà çà ãîëÿìàòà îòãîâîð-
íîñò íà ôàðàîíà (èìïåðàòîðà) â ñëóæáà êúì Áîãà, äà èç-
ïúëíÿâà ïðåäíàçíà÷åíèåòî ñè êàòî „ôàðàîí“ („èìïåðà-
òîð“) ñ ïúëíîòî çàäúëæåíèå, áèäåéêè „Äîì íà Áîãà“, äà
ñå ãðèæè êàòî áàùà çà ïðåäîñòàâåíèÿ ìó îò Áîãà ÷îâåøêè
ðîä (ïëåìå). Ôàðàîíúò ñ ïðàâî ìîæå äà ñå íàðå÷å ÑÈÍ
ÍÀ ÁÎÃÀ, èìåííî ïî ïðåäíàçíà÷åíèå. Íåñúìíåíî äðåâ-
íèòå õîðà íå ñà âëàãàëè íèêàêâà áîæåñòâåíîñò â òåçè íàç-

âàíèÿ, íèòî ïúê ôàðàîíúò (èìïåðàòîðúò) å áèë îáîæåñò-
âÿâàí. Ñ ðàçâèòèåòî íà ÷îâåøêàòà èñòîðèÿ îáà÷å íàçâà-
íèÿòà „ôàðàîí“ è „èìïåðàòîð“ ñå ïðåâúðíàëè â áîæåñò-
âåíè òèòëè, à íîñèòåëèòå íà òèòëàòà áèëè îáîæåñòâÿâà-
íè.3 Ñòðåìåæúò íà ðîäîâàòà àðèñòîêðàöèÿ è æðå÷åñòâîòî
êúì âëàñòòà ñòàíàë ðàâíîçíà÷åí íà ñòðåìåæà êúì òèòëà
ÔÀÐÀÎÍ.
Òóê å íåîáõîäèìî äà áúäå ïðîñëåäåí ïúòÿò çà îáîæåñ-
òâÿâàíå íà ôàðàîíà.
3. ïúòÿò çà îáîæåñòâÿâàíå íà ôàðàîíà
Çà öåëòà ùå áúäå ïðîñëåäåíî ðàçâèòèåòî (íàðàñòâà-
íåòî) íà òèòëàòà-íàçâàíèå íà öàðÿ (ôàðàîíà). Â Äðåâåí
Åãèïåò èìåíàòà íà öàðåòå (ôàðàîíèòå) áèëè ñúîáðàçÿâà-
íè ñ èìåòî íà Áîãà. Ôàðàîíúò â íà÷àëîòî å íîñåë òèòëà-
òà ÑÀÐ/ÖÀÐ/ è ñå å ñìÿòàë çà „Äâîéíèê íà Ñëúíöåáîãà
ÐÅ/ÐÀ/“, êîåòî ùå ðå÷å = ÊÀ-ÐÅ. Âåðîÿòíî îòòóê âîäè
ïðîèçõîäúò ñè äóìàòà „ñàð“ èëè îò ÑÓ/ÖÓ/-ÀÐ = „Çâåç-
äà íà ìíîæåñòâîòî“.
„Ïàìåòíèöèòå íà öàðåòå îò Íóëåâà äèíàñòèÿ ñâèäåòåë-
ñòâàò, ÷å îùå ïî òîâà âðåìå åãèïåòñêèòå âëàäåòåëè ñå ïîê-
ëàíÿëè íà áîã Õîð“4.  èìåòî íà öàðÿ ñå çàïèñâàëî „Äâîé-
íèê íà áîã Õîð“.
„Ïúðâèÿò öàð íà Ïúðâà äèíàñòèÿ (Ðàííî öàðñòâî, îêî-
ëî 3000 ã.ïð.Õð.) å Ìåí (ãðúöêàòà ôîðìà íà èìåòî å Ìå-
íåñ èëè Ìèíà“5., ñ ïúëíà öàðñêà òèòóëàòóðà: ÕÎÐ-ÀÕÀ,
ÍÅÁÒÈ, ÌÅÍ = „Õîð-Áîåö (ò.å. äâîéíèê íà áîã Õîð, Âî-
èí íà Õîð) — Äâåòå âëàäåòåëêè (ò.å. Ïðèòåæàòåë íà Äâîé-
íàòà êîðîíà — íà Ãîðåí è Äîëåí Åãèïåò) — ëè÷íî èìå Ìåí“.
Ïðè ÷åòâúðòèÿ öàð ñå ïðèáàâÿ íîâà òèòëà: ÍÈÑÓ-
ÁÈÒÉ (èëè ÈÍÑÈÁÉÀ) = ÷åòå ñå „Öàð íà Ãîðåí è Äî-
ëåí Åãèïåò“) èëè „Öàð è Ãîñïîäàð“). Ïî âðåìå íà Âòîðà
äèíàñòèÿ ñå ïðèáàâÿ íîâà òèòëà: „Äâîéíèê íà Õîð è Ñåòõ“.
Ïúðâèòå öàðå íà Òðåòàòà äèíàñòèÿ (Ñòàðî öàðñòâî, 2000
ã.ïð.Õð.) îáÿâèëè, ÷å „Öàðÿò å áîã Õîð“, ñå òúëêóâàëî âå-
÷å êàòî „Áîã â ïëúò“. Äæîñåð, âòîðèÿò öàð, ïðèåë èìåòî
ÍÅ×ÅÐÈÕÅÒ = „Áîã â ëúâ, â òÿëî“.  êðàÿ íà ×åòâúðòàòà
äèíàñòèÿ ñå ïðèáàâÿ ïåòî íîâî èìå â òèòëàòà: Åô-Ðå =
„Ñèí íà Ðœ, ò.å. öàðÿò ñå ñìÿòàë çà Ñèí íà Ñëúíöåòî. Îò
ôàðàîí Äæåäåôðå åãèïåòñêèòå ôàðàîíè ñå ñàìîîáîæåñò-
âèëè — òå áèëè „Ñèíîâå íà Áîãà“.6 Òîâà å ïúòÿò çà îáîæåñ-
òâÿâàíå íà ôàðàîíà.
Îò íàïðàâåíèÿ ïðåãëåä íà ðàçâèòèåòî íà öàðñêàòà òèòëà
â Äðåâåí Åãèïåò èíòåðåñ çà ñëåäâàùîòî èçñëåäâàíå ïðåäñ-
òàâëÿâà èìåòî íà öàðÿ, ïîëçâàíî â åïîõàòà íà äðåâíîòî öàð-
ñòâî. Ïî-êúñíèòå åãèïåòñêè ïðåäñòàâè ñà â ñâîÿòà ñúùíîñò
ó÷åíèå, êîåòî å òúðïÿëî ðàçâèòèå äúëúã ïåðèîä îò âðåìå —
îò IV õèë.ïð.Õð. äî õðèñòèÿíñêàòà åïîõà. Åòî íàêðàòêî äðåâ-
íîåãèïåòñêîòî ó÷åíèå çà öàðÿ:
Ïîñòîÿííàòà è íåèçìåííà ïðåäñòàâà íà äðåâíèòå åãèï-
òÿíè ìîæå äà ñå èçðàçè â èäåÿòà çà åäèí âå÷åí âñåëåíñêè
Áîã Ñëúíöå ÐÀ-ÕÎÐ (Îòåö-Ñèí), êîéòî å âå÷íî ïðåâúï-
ëúùàâàù ñå æèâîò, êîéòî ìîæå äà áúäå èçîáðàçåí â ëèöå-
òî íà áîã Õîð (Ñèí íà Ðå), „âëàäåòåëÿ íà íåáåñàòà“, „öàð
íà áîãîâåòå“, „Íåáåñåí Õîð“. „Ñàìèÿò áîã Õîð å Íåáåñ-
íî òÿëî — çâåçäà èëè ñëúíöå“7. „Íåáåñíèÿò Õîð“ ïðèåìà
ðàçëè÷íè èçîáðàæåíèÿ ñïîðåä íÿêàêâà íåáåñíà ñòðóêòóðà
— ñîêîë, çìèÿ.8 Áîã Õîð å íå ñàìî „Íåáåñåí öàð“, íî è
„Çåìåí öàð è ñîêîë“.
ÀÂÈÒÎÕÎË
Çåìíèÿò öàð (ôàðàîíúò) å „Äâîéíèê íà áîã Õîð“, òîé å
ÍÅ×ÅÐÍÅÔÅÐ, ïîÿâåí, ò.å. ïðîèçíåñåí áîã (òúé êàòî èç-
ïúëíÿâàë ìèñèÿòà ñè ⠄ñâåòà íà ïðîÿâëåíèÿòà“ — åäíà îò
õàðàêòåðèñòèêèòå íà íàøèÿ ñâÿò).9 Öàðÿò ïîëó÷àâà öàðñ-
òâîòî ñè îò Ñëúíöåáîãà è ïðèåìà èçîáðàæåíèÿòà íà áîã
Õîð (ñîêîë, çìèÿ), òîé å „Ñèí íà Ðœ, ïîíåæå å çà÷åíàò
îò ñåìåòî íà Ñëúíöåáîãà10, ÷îâåøêèÿò îáëèê íà öàðÿ å
„õåìó“, „âúïëúùåíèå-îáëèê“ íà Áîãà, Êîéòî óïðàâëÿâà è
Å âå÷åí.11
È òàêà â îñíîâàòà íà åãèïåòñêèòå ðåëèãèîçíè ïðåäñòà-
âè ñòîè åäíà ïî-äðåâíà, ïúðâè÷íà Íåáåñíà ðåëèãèÿ (ïî-
òî÷íî âÿðà) â Åäèí âå÷åí íåèçîáðàçèì Áîã (Íåáåñåí èëè
Ñëúí÷åâ), Êîéòî å èçîáðàçèì â ëèöåòî íà Ñâîÿ ñèí-áîã
Õîð-Âîèí, êîéòî ïúê èìà ñâîÿ çåìåí Äâîéíèê-Öàðÿ. Öà-
ðÿò íîñè èìå „Äâîéíèê íà Ñëúíöåáîãà“ („Äâîéíèê íà Íå-
áåñíèÿ áîã“) = ÊÀ_ÐÅ /ÊÀ-ÍÀ)12.
Íàêðàÿ òðÿáâà äà ñå ïîä÷åðòàå, ÷å ñúãëàñíî ðåëèãèîç-
íèòå ïðåäñòàâè íà äðåâíèÿ Îðèåíò öàðåòå ñà áèëè íå ñà-
ìî âëàäåòåëè çåìíè, íî è ñâåùåíèöè íà Áîãà. „Â Åãèïåò
ôàðàîíèòå ñà áèëè è ïúðâîñâåùåíèöè, à ïîñâåòåíèòå ñâå-
ùåíèöè áèëè ñàìî òåõíè çàñòúïíèöè. Ó ñóìåðèòå öàðñêî-
òî è ñâåùåíè÷åñêîòî äîñòîéíñòâî áèëè ñú÷åòàíè â åäíî
ëèöå.“13 Ñúùîòî ñå îòíàñÿ è çà âàâèëîíñêèòå è àñèðèéñ-
êèòå âëàäåòåëè. Öàðåòå áèëè æåðòâîïðèíîñèòåëè.
ÒÚËÊÓÂÀÍÅ ÍÀ ÄÐÅÂÍÀÒÀ ÒÈÒËÀ-
ÍÀÇÂÀÍÈÅ ÍÀ ÁÚËÃÀÐÑÊÈß ÖÀÐ
1. Äðåâíàòà òèòëà-íàçâàíèå íà áúëãàðñêèÿ öàð ñå ÷åòå
è òúëêóâà ðàçëè÷íî îò ðàçëè÷íèòå èçñëåäîâàòåëè: Êàí
Þâèãè, Êàí Ñþáèãè, Êàíà Ñó Áèãè, Êàíàñ Þâèãè. Ïðà-
âÿò ñå ñðàâíåíèÿ, òúðñÿò ñå ïàðàëåëè è ñõîäñòâà ñ äðåâíè
ìîíàðõè÷åñêè òèòëè íà âëàäåòåëèòå â äðåâíèòå èçòî÷íè
öèâèëèçàöèè — Øóìåð è Àêàä, Èíäèÿ, Åãèïåò è Êèòàé.
 ðåçóëòàò íà ñðàâíèòåëíèÿ åçèêîâ àíàëèç ñå óñòà-
íîâè, ÷å äðåâíàòà òèòëà-íàçâàíèå íà áúëãàðñêèÿ öàð íå
ïðåäñòàâëÿâà åäíà äóìà, à ñúäúðæà íÿêîëêî äóìè (íàé-
ìàëêî äâå), êîèòî îôîðìÿò öÿëî èçðå÷åíèå ñúñ ñïåöè-
ôè÷åí ñìèñúë.
Çà åäèí ïî-îáåêòèâåí àíàëèç òàçè òèòëà ìîæå äà ñå
ïðåäñòàâè ñàìî ñúñ ñúãëàñíèòå çâóêîâå, êúì êîèòî ìîãàò
äà ñå ïðèáàâÿò ðàçëè÷íè ãëàñíè çâóêîâå.  ñòàíäàðòåí îá-
ðàçåö îáèêíîâåíî ñå ïðèáàâÿò â çâóêà „à“ /Ê — Í — Ñ/Ç,
ÄÇ, Ø, Ö/ — Á/Â/ — Ã. Ñúãëàñíèòå çâóêîâå ìîãàò äà ñå êîì-
áèíèðàò ïîñëåäîâàòåëíî è äà ñå àíàëèçèðàò îòäåëíèòå äó-
ìè, êîèòî ñå ïîëó÷àâàò, êàòî ñå ïîëçâà ñðàâíèòåëíèÿò åçè-
êîâ àíàëèç.
1. Ê-Í. Îñíîâà ÊàÍà = ÊÀÍ /ÊÀÍÀ/.
Äóìàòà ÊÀÍ/À/ ìîæå äà ñå ðàçãëåäà êàòî ñúùåñòâè-
òåëíî èìå è êàòî ãëàãîë.
à) ÊÀÍ/À/ êàòî ñúùåñòâèòåëíî èìå.
Ñïîðåä àíàëèçèòå íà Ï. Äîáðåâ êîðåíúò ÊÀÍ ñå ñðå-
ùà â Ïàìèð, Õèíäóêóø, Êàøìèð è Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ
ñúñ çíà÷åíèåòî íà „óêðåïåí ãðàä“, íàïðèìåð Òóòðà-êàí,
Ñàìàð-êàí-ä (14).
217
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÊÀÍ êàòî ñúùåñòâèòåëíî ñå ñðåùà ñúùî è ñúñ çíà÷å-
íèåòî íà: 1) „ãîëÿì“, „âèñîê“, 2) „ãëàâåí“, „âåëèê“, 3) „ãîñ-
ïîäàð“, „âëàäåòåë“.
ÊÀÍÎ/ÊÀÍÀ/ = ãîëÿì. ÊÀÍÎ ñå íàðè÷àë ñòàðåéøè-
íàòà â Åãèïåò. Ãîñïîäàðÿò íà Íèøàïóð ñå íàçîâàâàë ÊÀ-
ÍÀ ÂÀÐ, êîåòî ñå ïðåâåæäà êàòî „Âåëèê/ãîëÿì/ ÑÈí“ (15).
Ñ äóìàòà ÊÀÍß ñå íàçîâàâà ïòè÷àòà ìåòàìîðôîçà íà
åãèïåòñêàòà áîãèíÿ Èçèäà, â ÷èåòî éåðîãëèôíî íàïèñà-
íèå íà èìåòî £ ñå ñúäúðæà çíàê íà „òðîí“ /öàðñêè ïðåñ-
òîë/. Îñíîâíà ðîëÿ â äðåâíîåãèïåòñêèÿ ìèò çà öàðñêàòà
âëàñò ñå ïàäà íà áîãèíÿ Èçèäà, â êîéòî ìèò òÿ å èçîáðàçå-
íà êàòî ïòèöàòà ÊÀÍß /ÿñòðåá-âðàá÷àð/.
 áèòîâèÿ åçèê íà áúëãàðèòå êîðåíúò ÊÀÍ/À/ ñå âúçï-
ðèåìà êàòî „îñíîâà“. Óïîòðåáÿâàò ñå äóìèòå „êàíàâà“,
„êàíàâàöà“ — „êàíàâà“ è ðÿäêà îñíîâà, êîÿòî ñå çàøèâà
âúðõó ãúñòîòúêàí ïëàò è ñå èçïúëâà ñ øåâèöà, ïîñëå ñå
èçäúðïâà è øåâèöàòà îñòàâà âúðõó ïëàòà, à „êàíàâàöàòà“
å êîëîñàí ïëàò, êîéòî ñëóæè çà ïîäëîæêà, òâúðäà îñíîâà.
È òàêà, êîðåí ÊÀÍ/ÊÀÍÀ/ êàòî ñúùåñòâèòåëíî èìå
èìà ñëåäíèòå íàé-âåðîÿòíè çíà÷åíèÿ: 1) òâúðäà îñíîâà
òðîí; 2) ãîñïîäàð, âëàäåòåë, îñíîâàòåë.
á) ÊÀÍ/À êàòî ãëàãîë.
Ïåòúð Äîáðåâ ïîñî÷âà, ÷å „â çåìèòå íà íÿêîãàøíèòå
êàâêàçêè áúëãàðè ñå ñðåùà è äî äåí äíåøåí ÊÀÍ, êîéòî
çíà÷è „êàíè, æåëàÿ äà âèäÿ“ (16). Òàêà ÊÀÍÀ ìîæå äà ñå
èçòúëêóâà êàòî „ïîæåëàí“, „ïîêàíåí“, „ïðèçîâàí“ /îò Áî-
ãà/. Íî òîâà òúëêóâàíå íàìåêâà çà ïðîðî÷åñêàòà èíñòèòó-
öèÿ, à òèòëàòà ñå îòíàñÿ çà öàðñêàòà èíñòèòóöèÿ. Ïðîðî-
öèòå â äðåâíîñòòà ñà áèëè íàðè÷àíè ÿñíîâèäöè è áèëè
Áîæèè èçáðàíèöè ñðåä íàðîäà.
Îò ðå÷íèêà íà Gesenius (17) ñå èçâëè÷à ñëåäíîòî:
Ãëàãîë êàíà â àñèðèéñêè åçèê êàïè = 1) ñïå÷åëâàì /
çíàíèÿ, ïàðè, ñëàâà), ñúùî: ïðèäîáèâàì, èçâîþâàì; 2) êó-
ïóâàì, ïàçàðóâàì.
Ãëàãîë êàíà â äðåâíîåâðåéñêè åçèê , ñïðåæåíèå
Kal pf å óïîòðåáåí â Áèáëèÿòà /Ì.Ò./ ñúñ ñëåäíèòå äâå
çíà÷åíèÿ:
I — 1) îñíîâàâàì, 2) ñúçäàâàì, 3) ñúòâîðÿâàì — îòíàñÿ
ñå çà Áîãà — âèæ Áèò. 14:19, 22; Ïñ. 139:13.
II — ñïå÷åëâàì, êóïóâàì = 1) êúùà, íèâà, çåìÿ — Áèò.
47:22; 47:19-20; 2;2/ ðàçáèðàíå, ïîçíàíèå, ïðîçðåíèå; 3) ðú-
êîâîäñòâî, óïúòâàíå /ñ ïðåäëî㠄ëåâ“/; 4) èñòèíà; 5) íåÿñ-
íîòè — Áèò. 4.1 = „ïðèäîáèõ ÷îâåê îò Ãîñïîäà“.
Ãëàãîë êàíà â àðàáñêè åçèê = 1) ñúçäàâàì, ñúòâîðÿ-
âàì; 2) ðàáîòÿ; 3) äîñòàâÿì.
Îò ïîñî÷åíèòå ïàðàëåëè å ÿñíî, ÷å ãëàãîë ÊÀÍÀ â
äðåâíîñòòà å âëèçàë â íàé-÷åñòà óïîòðåáà ñúñ çíà÷åíèÿ:
1) îñíîâàâàì, ñúçäàâàì — îòíàñÿ ñå äî Áîãà.
2) ñïå÷åëâàì, èçâîþâàì /çåìÿ, ñëàâà, ðúêîâîäñòâî/ —
îòíàñÿ ñå äî òâîðåíèåòî /÷îâåêà/.
2. Ê-Í — Ñ/Ç, ÄÇ, Ø, Ö/
Èìà åäíî òúëêóâàíå êàòî ÊÀÍÍÀÑ, ñ äâîéíî „Í“,
ñðàâíåíî ñ êåëòñêè èçðàç ÊÀÍÍÀÑ ÞÂÈÃÈ, êîéòî îç-
íà÷àâà „Ïðàòåíèê íà Áîãà“ /Ìåñèÿ (18), âåðîÿòíî Ïðàòå-
íèê îò Íåáåòî. Â Øóìåð è Àêàä, à ñëåä òîâà â Àñèðî-
Âàâèëîíèÿ ïî÷èòàëè çâåçäà Supu, ñ êîÿòî îçíà÷àâàëè çâåç-
äàòà íà âúðõîâíèÿ áîã Ìàðäóê, è ñà ÿ èçîáðàçÿâàëè ñúñ
çíàêà íà Þïèòåð. Supu íà àñèðî-âàâèëîíñêè îçíà÷àâà
218
„çâåçäà“. Çâåçäàòà å áèëà äðåâåí ñèìâîë íà öàðñêàòà âëàñò.
Íà åãèïåòñêè ØÓ îçíà÷àâà „íåáå“ /ïúðâè÷íèÿ îêåàí/, ñú-
ùî „çâåçäà“. Äðåâíèòå øóìåðè íàçîâàâàëè âñÿêî íåáåñíî
ñâåòèëî ñ ÖÓ. È òúé, àêî ïðèåìåì ÑÓ /ØÓ, ÖÓ/ = „çâåç-
äà“, òî íàçâàíèåòî ÊÀÍÀÑÓ /ÊÀÍÀØÓ, ÊÀÍÀÖÓ/ áè
îçíà÷àâàëî „Çâåçäåí ïðàòåíèê“ èëè „Äâîéíèê íà çâåçäà“ /
åãèï. ÊÀ = Äâîéíèê/.
Ä. Äèìèòðîâ â ñðàâíåíèå ñúñ ñàíñêðèòñêè åçèê ïðåä-
ëàãà äðóãî òúëêóâàíå íà äóìàòà ÑÓ = „âåëèê“ /ñâåòúë,
áëÿñêàâ, çëàòåí äð.ïîä./, „öàð“, ñúùî „Ñèí íà Ñëúíöåòî“
(19).
3. Ê — Í — Ñ /Ç, ÄÇ, Ø, Ö/ — Á /Â/.
Òóê ùå áúäå ðàçãëåäàíî ñú÷åòàíèåòî Ñ-Á. Ï. Äîáðåâ
ïðåäëàãà èçõîäíî ïîíÿòèå ÑÓÁ = ØÓ = ÑÂÅ — „çâåçäà“ â
ñðàâíåíèå ñ ïàìèðñêèòå åçèöè, êúì êîåòî å áèëî ïðèáàâå-
íî õàðàêòåðíîòî çà áúëãàðñêèÿ åçèê îêîí÷àíèå ÈÃÈ çà
ïðèòåæàíèå: ÑÓÁÈÃÈ ñúñ çíà÷åíèå íà „Çâåçäåí“, Ïîìà-
çàí îò çâåçäèòå, âúçöàðåí îò çâåçäèòå“ (20).
 äðåâíàòà èñòîðèÿ å áèëà èçâåñòíà â Áëèçêèÿ èçòîê
äúðæàâàòà ÑÀÂÀ /ÑÀÁÀ/. Ñàâñêàòà öàðèöà ïîñåòèëà ïðî-
÷óòèÿ öàð íà Èçðàèë Ñîëîìîí /970-931 ã.ïð.Õð./ ñúñ ñïå-
öèàëíà äèïëîìàòè÷åñêà ìèñèÿ /IIIÖàð.10/. Íà åãèïåòñêè
åçèê sb = saba /ñàáà, ñàâà, çàâà, äçàáà, S = Z/ = îçíà÷àâà
„çâåçäà“ è èìà éåðîãëèôåí çíàê . Ïîäîáíè çíàöè ñå
ïîëçâàò è â äðåâíîáúëãàðñêèòå ïèñìåíîñòè: .
Àêî ñå âçåìàò çíà÷åíèÿòà íà ÊÀÍÀ êàòî ãëàãîë, íàç-
âàíèåòî ÊÀÍÀ-ÑÀÂÀ /ÄÇÀÁÀ/ áè îçíà÷àâàëî: „Ïîñòà-
âåí îò çâåçäà“ èëè „Ðúêîâîäåí îò çâåçäà“, èëè „Çâåçäåí
îñíîâàòåë“.
Ï. Äîáðåâ ïðèâåæäà èñòîðè÷åñêîòî èìå ñðåä àäèãñêè-
òå íàðîäè ÊÀÍ-ØÎÁÈ, à ñðåä àâàðöèòå â Äàãåñòàí è äî
äíåñ ñå èçïîëçâà íàçâàíèåòî çà ïðåäâîäèòåë ÊÀÍ-ÄÅÁÈ
= „Âúðõîâåí âîäà÷“, „Âúðõîâåí ïðåäâîäèòåë“ (21). Ñúã-
ëàñíî äðåâíèòå ïðåäñòàâè â Íåáåñíàòà âÿðà „Âúðõîâíèÿò
ïðåäâîäèòåë“ å çâåçäà /ñúçâåçäèå/, êîÿòî ïîåìà óïðàâëåíè-
åòî ñúîáðàçíî àñòðîíîìè÷íèòå èç÷èñëåíèÿ ïðè îïðåäåëå-
íè íåáåñíè êîîðäèíàòè — òå èìàò îãëåäàëåí îáðàç â áèòî-
âèÿ êàëåíäàð.
4. Ê — Í — Ñ /Ç, ÄÇ, Ø, Ö/ — Á /Â/ — Ã
Äîòóê ñå îáúðíà âíèìàíèå íà îòäåëíè èçñëåäâàíèÿ è
ñúïîñòàâêè ñ äðåâíèòå åçèöè. Îò îñîáåíà âàæíîñò å îáà-
÷å íà÷èíúò íà èçïèñâàíå íà äðåâíàòà òèòëà-íàçâàíèå â áúë-
ãàðñêèòå íàäïèñè è íåéíîòî òúëêóâàíå.
Íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, â çåìÿòà íà Àñïàðóõîâèòå
áúëãàðè, òàçè òèòëà ñðåùàìå â: 1) êàìåííè íàäïèñè, îñòà-
âåíè îò Îìóðòàã è äð. êàíîâå, íàïèñàíè ñ ãðúöêè áóêâè
(?) ñëÿòî — â ×àòàëàðñêèÿ íàäïèñ íàïðèìåð ñå ÷åòå: „Êà-
íàñèâèãè Îìóðòàã å ïîñòàâåí îò Áîãà âëàäåòåë íà çåìÿòà,
â êîÿòî ñå å ðîäèë“ (22) (íàäïèñúò å îò IÕ â.); èëè 2) ñ
áúëãàðñêè ïèñìåíè çíàöè — íà åäèí ìåäàëüîí îò Îìóð-
òàã, êàêòî è 3) íà ñòàðîáúëãàðñêè åçèê, íàïèñàíà ⠄Èìåí-
íèêà íà áúëãàðñêèòå êàíîâå“, ñúùî è â íàäãðîáíèÿ íàä-
ïèñ íà Ïðåñèÿí.
Íàäïèñà îò ìåäàëüîíà íà Îìóðòàã Ïåòúð Äîáðåâ ÷å-
òå òàêà: = ÊÕÀÍÅØÈÓÂÈÃÈ (ÊÕÀÍÅ-
ØÞÂÈÃÈ) (23).
 „Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ“, ò.2, ÁÀÍ, 1981, ñ. 151 å
äàäåíà ñíèìêàòà íà çëàòíèÿ ìåäàëüîí íà Îìóðòàã ñ íàä-

ïèñà, êîéòî âñúùíîñò ñå ÷åòå ÿñíî â íà÷àëíèòå è êðàé-
íèòå áóêâè, à â ñðåäàòà áóêâèòå òðÿáâà äà ñå ãàäàÿò,
ïðè òîâà áóêâèòå íà äâå ìåñòà ñå ðàçäåëÿò îò æåçúëà è
êîðîíàòà íà öàðÿ:
êúäåòî:
1 — æåçúëúò-êîïèå íà Îìóðòàã. Æåçúëúò òâúðäå ìíîãî
íàïîäîáÿâà êèòàéñêèÿ ïèñìåí çíàê çà èìïåðàòîð ; ÈÑÓ-Ñ, ñîáñòâåíîòî èìå íà Ãîñïîä Èèñóñ Õðèñòîñ, Ñè-
2 — êîðîíàòà íà öàðÿ íà âúðõà íà êðúñòîâèäåí çíàê,
íàïîäîáÿâàù åãèïåòñêèÿ çíàê çà äîì, íî îáúðíàò = „Ñïàñèòåë“. Òóê ñå ÿâÿâà íÿêàêâà âðúçêà ìåæäó èìåòî
ïåð = „äîì“;
3 — âúïðîñèòåëíèòå ñà ïîñòàâåíè ïîä áóêâèòå, êîèòî
ñà èçïèñàíè íåÿñíî èëè ïúê íàñå÷åíè;
4 — êðàÿ „ÀÓ å îôîðìåí â çìèÿ ñ ðàççèíàòà ïàñò è ðîã.
Íàäïèñúò å íàïèñàí ñ êèðèëèöà (?), ïîíåæå ñà ïîëçâà-
íè çíàöèòå: Ó, Í = È, I = È, = À.
Çíàêúò < = Ê íå ñå íàìèðà â êèðèëèöàòà. Èçïèñâàíåòî ìó
ïîäñêàçâà äà ñå òúðñè ïî-îñîáåíî ïðîèçíîøåíèå. Íå ñà
ÿñíè áóêâèòå: Â èëè Á, ÎÓ èëè W.
Ñúîáðàçíî ïîëçâàíèòå çíàöè íàäïèñúò ñå ÷åòå:
Ê À Í Å Ä Ç Ó Â È Ã È Î Ó Ì Ó Î Ð Ò À Ã = ÊÀÍ-
ÅÄÇÓ-ÂÈÃÈ-ÎÓÌÓÎÐÒÀÃ.
 íàäïèñà ñà íàëèöå òðè ïèñìåíè çíàêà ñèìâîëè:
1 — ñèìâîëúò íà Íåáåñåí èìïåðàòîð — òîâà å èìïåðà-
òîðñêèÿò æåçúë, êîéòî å åëáåòèöà, çíàê-ñèìâîë çà Íåáå-
ñåí äâîðåö = . Ñàìèòå áúëãàðñêè öàðå ïðåâåæäàëè ïúëíàòà ñè òèòëà-
II — ñèìâîëúò çà äîì (èìïåðèÿ) — òîâà å êðúñòúò íà
êîðîíàòà „ïåð“, êîåòî èçðàçÿâà âëàñò íàä äîìî÷àäèåòî =
. òàâåíèÿò âëàäåòåë, ÊÀÍ ÞÂÈÃÈ Îìóðòàã“, „Îò Áîãà ïîñ-
III — ñèìâîëúò íà âúçøåñòâèå íà òðîíà — çìèÿ, ò.å. ãî-
äèíà Çìèÿ, êîÿòî ãîäèíà ñúâïàäà ñ àñòðîíîìè÷åñêèòå êî-
îðäèíàòè íà Íåáåñíèÿ äâîðåö.
 èçîáðàæåíèåòî íà ìåäàëüîíà å ïðåäñòàâåíà è äðóãà
ñèìâîëèêà. Ïðèáàâåíî å è êîñìè÷åñêîòî ÷èñëî 8 /îñåì
ãðèâíè íà äÿñíàòà ðúêà íà âëàäåòåëÿ/. Âåðîÿòíî èçðàçÿâà
8! (îñåì ôàêòîðèåë) — òîâà å êîñìè÷åñêè ÷àñîâíèê, äâå
çâåçäíè ãîäèíè: 8! = 2 õ 20 160 = 40 320 ãîäèíè (24). Öàð-
ñêàòà íàìåòêà å âúðçàíà íà äÿñíîòî ðàìî íà „âúçåë“, à îò
íåãî ñå ñïóñêàò „òðè âúçåëà“ /íåáåñíè êîîðäèíàòè?).
Âñè÷êè òåçè ñèìâîëè ïîçâîëÿâàò åäíî ñìåëî ïðåäïî-
ëîæåíèå, ÷å íàäïèñúò îò ìåäàëüîíà íà Îìóðòàã å íå ñàìî
òèòëà-íàçâàíèå íà öàðÿ, íî îùå ïðîðî÷åñêè (àïîêàëèïòè-
÷åí) òåêñò!
Äóìèòå â íàäïèñà òðÿáâà äà ñå àíàëèçèðàò ñúîáðàçíî
çíàöèòå-ñèìâîëè: ÊÀÍ — ÊÀÍ âñúùíîñò òðÿáâà äà ñå ÷å-
òå ÊÀ-ÀÍ = „Äâîéíèê íà ÀÍ (Íåáåòî), òå. „Äâîéíèê íà
Íåáåñíèÿ èìïåðàòîð“. Çíàêúò < âåðîÿòíî îçíà÷àâà åìôà-
òè÷íî Ê(Êõà) — ÊÀÀÍ = ÊõàÍ.
Ñú÷åòàíèåòî îò ñúãëàñíè Ê — Í — Ç (Ç, ÄÇ) ëåñíî ïðå-
ìèíàâà â äóìàòà ÊÚÍßÇ (ÊÚÍßÄÇ). Åòî çàùî íà ñòàðî-
áúëãàðñêè åçèê âå÷å òàçè òèòëà ñå èçãîâàðÿ: ÊÚÍ#ZÜ =
„êúíÿäçü“ â åä.÷. è ÊÍ#ÇÜ â ìí.÷. Òóê áóêâàòà Z = äçåëî
ñå ÷åòå „äç“, à áóêâàòà # = ÅÍ — íîñîâêà.
 íàäãðîáíèÿ íàäïèñ íà Ïðåñèÿí ÷åòåì ÊÚÍ#ZÜ, êî-
åòî ùå ðå÷å ÊÚÍßÄÇ, ïî-òî÷íî ÊÚÍÅ ÍÄÇ, èëè èìàìå
ñú÷åòàíèå îò äâåòå äóìè ÊÀÍ è ÅÄÇÓ (ÊÀÍÅ ÍÄÇÚ). Â
íàäãðîáíèÿ íàäïèñ äîïúëíèòåëíî ñà èçïèñàíè çíàöè, êî-
ÀÂÈÒÎÕÎË
èòî ïîñî÷âàò ãîäèíàòà íà ðàæäàíå è ñìúðò íà öàðÿ, êàêòî
è àñòðîíîìè÷åñêèòå êîîðäèíàòè íà Íåáåñíèÿ èìïåðàòîð,
ãîäèíàòà íà âúçøåñòâèå íà öàðÿ (25).
ÅÄÇÓ — èëè ñ íîñîâêàòà íà ñòàðîáúëãàðñêè ÅÍÄÇÓ.
Òàçè äóìà å íåïîçíàòà, íî ìîãàò äà ñå ïîòúðñÿò ïàðàëåëè.
Çâóêúò „Ç“ („ÄǓ) ìîæå äà ñå âúçïðèåìå ôîíåòè÷íî êàòî
çâóê „Ö“, „Ø“, èëè „Ñ“. ÊÀÍÅØÓ, ÊÀÍÅÑÓ, ÊÀÍÅÖÓ.
 äðåâíîåâðåéñêèÿ åçèê äóìàòà È-ÅØÓ-À îçíà÷àâà „Ñïà-
ñèòåë“ (èëè „Ãîñïîä ñïàñÿâà“), à ãðúöêèÿò ïðåâîä å È-
íà Áîæèé. Ìîæå äà ñå ïðèåìå, ÷å äóìàòà ÅÄÇÓ îçíà÷àâà
„Ñïàñèòåë“ è äðåâíèòå íåáåñíè ñèìâîëè â íàäïèñà âúðõó
ìåäàëüîíà íà Îìóðòà㠗 íåñúìíåíî âðúçêàòà å àïîêàëèï-
òè÷íà. ÂÈÃÈ (èëè ÁÈÃÈ) — ÎÁÈÊÍÎÂÅÍÈßÒ ÏÐÅÂÎÄ
Å „Îò Áîãà“. Âåðîÿòíî çíà÷åíèåòî ìó å „âèñøå“, „ñâè-
øå“, êàòî ñå âçåìå ïîä âíèìàíèå îêîí÷àíèåòî çà ïðèòå-
æàíèå „Ãȓ. Âúçìîæíî å çâóê „Ã“ äà ñå å èçãîâàðÿë „Õ“
èëè „Ò“; ÂÈÕÈ èëè ÂÈÒÈ (ÁÈÕÈ èëè ÁÈÒÈ) (26).
ÎÓÌÓÎÐÒÀà — ëè÷íîòî èìå íà öàðÿ. Òî ñúäúðæà ãî-
äèíàòà íà âúçøåñòâèå íà öàðÿ — ãîäèíà ÊÎÍ (ÒÀÃ) (É.
Âúë÷åâ). Ñëåäîâàòåëíî çìèÿòà, èçîáðàçåíà â ìåäàëüîíà
íà Îìóðòàã, èìà ñïåöèôè÷íà ñèìâîëèêà è íå å ñâúðçàíà ñ
ãîäèíàòà íà âúçøåñòâèå íà öàðÿ.
Ïúëíèÿò ïðåâîä íà òèòëàòà-íàçâàíèå îò ìåäàëüîíà íà
Îìóðòàã èìà ñëåäíèÿ âèä: ÊÀÍ-ÅÄÇÓ-ÂÈÃÈ-ÎÓÌÓÎÐ-
ÒÀà = „Äâîéíèê íà Íåáåñíèÿ èìïåðàòî𓠗 Ñïàñèòåë-Îò
Áîãà ïîñòàâåí (Âëàäåòåë)-Îìóðòàã“.
íàçâàíèå íà ãðúöêè åçèê êàòî: „ÊÀÍ ÞÂÈÃÈ Îìóðòàã å
îò Áîãà âëàäåòåë â çåìÿòà, ãäåòî ñå å ðîäèë“, „Îò Áîãà ïîñ-
òàâåíèÿò âëàäåòåë, ÊÀÍ ÞÂÈÃÈ Ìàëàìèð“, „ÊÀÍ ÞÂÈ-
ÃÈ Ìàëàìèð å îò Áîãà âëàäåòåë“, à â íàäãðîáíè íàäïèñè:
„ÊÀÍ ÞÂÈÃÈ Îìóðòàã, „ÊÀÍ ÞÂÈÃÈ Ìàëàìèð“ (27).
Ñúâñåì ÿñíî å, ÷å áúëãàðñêèòå öàðå ñà ïðåäàâàëè òèò-
ëàòà äâóåçè÷íî — íà áúëãàðñêè ïúëíàòà òèòëà, à ñà ïðå-
âåæäàëè ñàìî âòîðàòà ÷àñò. Òîâà îáÿñíÿâà ñàêðàëíèÿ ñìè-
ñúë íà äóìèòå ÊÀÍ ÅÄÇÓ, êîèòî ïîñî÷âàò ñàêðàëíîòî
ïðåäíàçíà÷åíèå íà öàðÿ: Äâîéíèê íà Áîãà, Ñïàñèòåë, ò.å.
Ñâåùåíèê íà Áîãà — Ìåäèàòîð.
Áúëãàðèòå ÷ðåç òèòëàòà-íàçâàíèå íà öàðÿ ñà ñúõðàíèëè
åäíà äðåâíà àïîêàëèïòèêà, êîÿòî ïîñëóæèëà çà îñíîâà êàê-
òî íà þäåéñêàòà èäåÿ çà òåîêðàöèÿ, òàêà è íà õðèñòèÿíñêà-
òà àïîêàëèïòèêà.
5. Çàêëþ÷åíèå
Òúé êàòî â òîâà èçñëåäâàíå ñòàíà äóìà çà öàðñêàòà èí-
ñòèòóöèÿ, öàðñêàòà òèòëà, ìåñèàíñòâîòî è àïîêàëèïòèêà-
òà îò äðåâíîñò, ëþáîïèòíî å äà ñå ïðîñëåäè ïðèåìñòâå-
íîñòòà íà òåçè ñëîæíè ïîíÿòèÿ è ïðåäñòàâè-èäåè â ÷î-
âåøêàòà èñòîðèÿ.
à) Ïðèåìñòâåíîñò íà Ðèì.
Òèòëàòà „èìïåðàòîð“ íåñúìíåíî å âîèíñêà òèòëà. Òîâà
ñå èçâåæäà îò òèòëàòà íà åãèïåòñêèÿ öàð, ñúäúðæàù èìåòî
íà áîã Ïî𗠄Õîð-ÀÕÀ“ = Õîð-Áîåö /Õîð-Âîèí/, ñúùî è
îò çíà÷åíèåòî íà ãëàãîë „êàíà“, îòíàñÿùî ñå äî òâîðåíèå-
òî: ñïå÷åëâàì, èçâîþâàì (çåìÿ, ñëàâà, ðúêîâîäñòâî), è êî-
åòî ïîäñêàçâà, ÷å òèòëàòà ÊÀÍ å âîèíñêà òèòëà.
219
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Ïðèåìñòâåíîñòòà íà Ðèì å èìåííî â òîçè ñìèñúë. Â
ðåïóáëèêàíñêàòà åïîõà, ñëåä îòõâúðëÿíå íà öàðñêàòà èíñ-
òèòóöèÿ, ïúëêîâîäöèòå ïîëó÷àâàëè òèòëà „èìïåðàòîð“
ñëåä áëåñòÿùà ïîáåäà íàä ÷óæäî ñúñåäíî ïëåìå è çàâëà-
äÿâàíå íà çåìÿòà ìó. Â ñëåäâàùàòà åïîõà íà äèêòàòîðèòå
ðèìñêèÿò âëàäåòåë ïðèåë òèòëàòà „ïðèíöåïñ“ = ïðúâ ìåæ-
äó ðàâíè ñåíàòîðè. Ïðèíöåïñúò ñòàâàë óïðàâèòåë íà ïðî-
âèíöèÿòà, êîÿòî èçâîþâàë ïî âðåìå íà âîéíà è ïðèåìàë
òèòëàòà „èìïåðàòîð“. Ïðè Îêòàâèàí Àâãóñò òèòëàòà „èì-
ïåðàòîð“ ñòàíàëà ïîæèçíåíà è äîáèëà çíà÷åíèå „âëàäå-
òåë“, „ãîñïîäàð“. Ïðèíöåïñúò ïðèåìàë è äðóãè èçáîðíè
òèòëè, êîèòî ïðåâðúùàë â ïîæèçíåíè (êîíñóë, ïðîêàíñóë,
öåíçîð, òðèáóí, äèêòàòîð, âåëèê ïîíòèôåêñ). Åäèíñòâåíà-
òà òèòëà, êîÿòî áèëà îòáÿãâàíà, áèëà òèòëàòà „ãåõ“ = öàð.
Âúïðåêè òîâà ïðèíöåïñèòå áèëè îáâèíÿâàíè â ïðåòåíöè
çà òèòëà „öàð“. Ñðåä òèòëèòå íà ðèìñêèÿ âëàäåòåë ëè÷àò
òèòëè, êîèòî ñà áèëè îïèò çà ðåïðîäóêöèÿ íà òèòóëóâàíå-
òî íà äðåâíèòå åãèïåòñêè ôàðàîíè: „èìïåðàòî𓠗 âîèíñ-
êà òèòëà „Îòåö íà Îòå÷åñòâîòî“ — êîïèå íà èìåòî Ñëúí-
öåáîãà Éîò (Éàòè) = Îòåö, Áàùà; „Àâãóñò“ — áëàãîñëî-
âåí, ò.å. ïîñòàâåí îò Áîãà; „Öåçàð“ (Êà-ñàð) — Äâîéíèê íà
öàðÿ; „Âåëèê ïîíòèôåêñ“ — ãëàâåí æðåö ñ âúðõîâíà âëàñò
â äúðæàâíàòà ðåëèãèÿ, ò.å. îáñåáâàíå íà ïúðâîæðå÷åñòâî-
òî íà öàðÿ. Ðèì ïðîäúëæèë òðàäèöèÿòà íà îáîæåñòâÿâàíå
íà âëàäåòåëÿ — ïîñòàâÿíå íà ñòàòóòè íà èìïåðàòîðè â õðà-
ìîâåòå ïî ïðèìåðè íà åãèïåòñêèòå ôàðàîíè è æðåöè.
á) Öàðñêàòà èíñòèòóöèÿ â Ñòàðèÿ çàâåò.
Öàðñêàòà èíñòèòóöèÿ â ñòàðîçàâåòíàòà åïîõà íà äðå-
âåí Èçðàèë âúçíèêíàëà âúâ âçàèìîîòíîøåíèÿòà ñ îêîë-
íèòå ïëåìåíà, êàêòî è ñ êîííèòå ïëåìåíà è íàðîäè, êðúñ-
òîñâàëè è îñòàâèëè çà äúëãè ïåðèîäè â çåìèòå íà Áëèçêèÿ
è Ñðåäíèÿ èçòîê. Âñúùíîñò îòíîøåíèåòî íà èçðàèëñêèòå
ïëåìåíà êúì êîííèòå íàðîäè å áèëî îòíîøåíèå íà òàêè-
âà, êîèòî ïîñòîÿííî ñà òúðïåëè ðàçîðåíèÿ, çàòîâà è ïðî-
ðî÷åñêèòå çàêëåéìÿâàíèÿ íà áèáëåéñêèòå ïðîðîöè ÷åñòî
ñà áèëè íàñî÷åíè ñðåùó êîííèòå íàðîäè è òåõíèòå öàðå
(èìïåðàòîðè). Çàñåëâàéêè ñå â Õàíààí, ïîòîìöèòå íà
Èàêîâ çàâàðèëè öàðñêàòà èíñòèòóöèÿ íà ãðàäîâåòå-äúð-
æàâè, äîêàòî Èàêîâèòå ñèíîâå áèëè óïðàâëÿâàíè îò ñú-
äèè (1200-1050 ã.) (28). Íà÷àëîòî íà öàðñêèÿ èíñòèòóò â
Èçðàèë ñå ñâúðçâà ñ èìåòî íà ïîñëåäíèÿ âåëèê ñúäèÿ Ñà-
ìóèë (îê. 1040 ã.ïð.Õð.), êîéòî áèë „ïðèçâàí ñ ìîéñååâñ-
êè äóõ äà âúçðîäè âÿðàòà â åäèíèÿ Ãîñïîä-ßõâå (ÿõâèçìà)
è äà ïîâåäå Èàêîâèòå ïîòîìöè êúì íàöèîíàëíî åäèíñò-
âî“ (29). Öàðñêàòà èíñòèòóöèÿ â Ñòàðèÿ çàâåò å ïðåäñòà-
âåíà èçêëþ÷èòåëíî â êîíòåêñòà íà èäåÿòà çà òåîêðàöèÿ
(áîãîâëàñòèå): „Ãîñïîä, âèñøèÿò Áîã, å âàø Öàð“ (1 Öàð,
12:12). Íî Áîã ðúêîâîäè Èçðàèë ÷ðåç èçáðàíè ëþäå. Ñà-
ìî Íåáåñíèÿò Öàð èçáèðà çåìíèòå öàðå, ïîìàçâà ãè, ïîñ-
òàâÿ ãè íà òîâà âèñîêî ïîëîæåíèå, ëèøàâà ãè îò òðîíà èì,
íàêàçâà ãè çà íå÷åñòèåòî èì. Ñïîðåä ñòàðîçàâåòíàòà ïðåä-
ñòàâà öàðÿò èìà ñëåäíèòå õàðàêòåðíè ÷åðòè:
1. Öàðÿò å õàðèçìàòè÷íà ëè÷íîñò — òîé íå å áîã, íî
ñëåä ïîñâåùàâàíå â öàðñêî äîñòîéíñòâî ñòàâà „äðóã ÷î-
âåê“, çàùîòî å íàäàðåí ñ Äóõ Ãîñïîäåí (Äóõ Áîæèé) (1
Öàð. 20:6à), ò.å. ïðèåìà ïðîðî÷åñêî ñëóæåíèå. 2. Öàðÿò å
çàìåñòíèê è ïðåäñòàâèòåë íà ßõâå íà çåìÿòà. 3. Öàðÿò å
Ïîìàçàíèê íà Áîãà Èàêîâîâ (Ìàøèàõ). Áîã ñêëþ÷âà çà-
220
âåò ñ öàðÿ (Äàâèä) (30). 4. Öàðñêàòà âëàñò å ñúñ ñâåùåí
õàðàêòåð „ïî ÷èíà Ìåëõèñåäåêîⓠ(Ïñ. 109:4, Áèò. ãë. 14),
êîåòî Äàâèäîâèòå ïîòîìöè ïîëó÷àâàò êàòî íàñëåäèå (2
Öàð. 5:6), ò.å. öàðÿò å è ïúðâîñâåùåíèê. Ðèòóàëúò íà âúç-
øåñòâèå íà öàðÿ íà òðîíà âêëþ÷âàë ïîìàçâàíå îò ïðîðîê
— òîâà å ñàêðàëíî äåéñòâèå ïî Áîæèå ïîðú÷åíèå è å ñâúð-
çàíî ñ èäåÿ çà î÷èñòâàùî è ëåêóâàùî âúçäåéñòâèå, èçâúð-
øâàëî ñå â õðàìà èëè ïðè æåðòâåíèê. Â Åãèïåò è Õàòè
ïîìàçâàíåòî ñå ïîëçâàëî âåðîÿòíî êàòî àêò çà ëåãèòèì-
íîñò, íî ⠄Èçðàèë å èìàëî çíà÷åíèå çà ïîëó÷àâàíå íà
Áîæèÿ ìèëîñò è áîãîñëîâèå. Ïðè òîâà òî ñå ñâúðçâà ñ èç-
áðàíè÷åñòâîòî íà öàðÿ îò ñòðàíà íà íàðîäà èëè ñ íàðîäíà
àêëàìàöèÿ“ (31); ðèòóàëúò âêëþ÷âàë îùå è îñèíîâÿâàíå
êàòî Ñèí Áîæèé (Ïñ. 2), óäîñòîÿâàíå ñ òèòëè è èìåíà, êî-
èòî èçðàçÿâàò ïî÷èò (Èñ. 9:8) è ñ öàðñêè çíàöè.
Ñòàðîçàâåòíèòå ïðåäñòàâà è èäåàë çà öàðñêî ñëóæå-
íèå ñà çàñâèäåòåëñòâàíè íàé-âå÷å â ò.íàð. öàðñêè ïñàëìè,
êîèòî ñà ìåñèàíñêè ïî õàðàêòåð — èçðàçÿâàò åñõàòîëîãè-
÷åñêàòà íàäåæäà çà âúäâîðÿâàíå íà çåìÿòà íà Öàðñòâî Áî-
æèå, ðúêîâîäåíî ÷ðåç áîæåñòâåí Ïîìàçàíèê — ìîñò êúì
õðèñòèÿíñêàòà èäåÿ çà áîãî÷îâåøêàòà ëè÷íîñò íà Èèñóñ
Õðèñòîñ, Êîéòî åäíîâðåìåííî å è Ñèí Áîæèé, è ïîòîìúê
íà Äàâèä çåìåí öàð, Ïîìàçàíèê Áîæèé. Íàäåæäàòà è âÿ-
ðàòà â öàðñòâàùèÿ âúïëúòåí Áîã å èçðàçåíà â ïðàâîñëàâ-
íàòà áîãîñëóæåáíà õèìíîëîãèÿ. Â ñëàâàòà íà Ãîñïîäè âîç-
çâàõ íà Ðîæäåñòâåíñêàòà âå÷åðíÿ ñå êàçâà: „Êîãàòî Àâ-
ãóñò åäíîëè÷íî âëàñòâàøå íà çåìÿòà, ÷îâåøêîòî ìíîãîâ-
ëàñòèå ñå ïðåêðàòè. È êîãàòî Òè ñòàíà ÷îâåê ÷ðåç ×èñòà-
òà, ìíîãîáîæèåòî íà èäîëèòå ñå îáåçñèëè. Äúðæàâèòå ñå
ïîä÷èíèõà íà åäíî öàðñòâî è íàðîäèòå ïîâÿðâàõà âúâ
âëàñòòà íà åäèíèÿ Áîã.“ Òúé êàòî ðàæäàíåòî íà î÷àêâàíèÿ
Ñïàñèòåë ñòàâà âúâ âðåìåòî íà åäíîëè÷íèÿ ðèìñêè äèê-
òàòîð Àâãóñò, õðèñòèÿíèòå ñâúðçàëè îáåäèíåíèåòî íà öàð-
ñòâàòà â åäíà ñâåòîâíà äúðæàâà (Ðèì) ñ âëàñòòà íà åäèíèÿ
Áîã. Ïúðâèòå õðèñòèÿíè ñèëíî âÿðâàëè, ÷å âåäíàãà ñëåä
Âúçêðåñåíåòî Ñèíúò Áîæèé ùå çàöàðóâà íà çåìÿòà âå÷íî.
Òîâà îãðàíè÷åíî âúçïðèÿòèå íà èñòîðè÷åñêàòà äåéñòâè-
òåëíîñò ñ âðåìåòî ñå òóøèðàëî è òúé êàòî ïîðîáåíèòå
íàðîäè ïîâåëè áîðáà çà îñâîáîæäàâàíå îò ðèìñêàòà äèê-
òàòóðà, õðèñòèÿíèòå îáúðíàëè âíèìàíèå íà ñèáèëèíñêè-
òå ïðîðî÷åñòâà (32). Ïîÿâèëè ñå íîâîçàâåòíè õðèñòèÿíñ-
êè ïðîðî÷åñòâà çà Âòîðîòî Ïðèøåñòâèå íà Áîãà Öàð.
Èìåííî ÷ðåç è â õðèñòèÿíñêàòà åñõàòîëîãèÿ áèë èçâúð-
øåí ðåëèãèîçíèÿò ñèíêðåòèçúì ìåæäó äðåâíèòå èçòî÷íè
öàðñêè àïîêàëèïòèêè, þäåéñêèòå ìåñèàíñêè ïðîðî÷åñòâà
çà öàðÿ Ñïàñèòåë è åãèïåòñêàòà ìèòè÷åñêà èäåÿ çà öàðÿ —
Ñèí íà Áîãà.
â) Ïðèåìñòâåíîñò íà Âèçàíòèÿ è Áúëãàðèÿ ïðåç ñðåä-
íîâåêîâèåòî.
 Ðèìñêàòà äúðæàâà â åïîõàòà íà äèêòàòîðèòå å áèëî
íåâúçìîæíî ïðèëàãàíåòî íà èçòî÷íàòà ñèñòåìà íà ñúâëà-
äåòåëñòâî â óïðàâëåíèåòî íà äúðæàâàòà, ìàêàð âëàñòòà
äà áèëà îôîðìåíà â ðàìêèòå íà ðåïóáëèêàíñêàòà êîíñòè-
òóöèÿ, êîÿòî èçèñêâàëà äà óïðàâëÿâàò äâàìà êîíñóëè (33).
Ñèñòåìàòà íà ñúâëàäåòåëñòâîòî îáà÷å ñå íàëîæèëà â èç-
òî÷íàòà ÷àñò íà Ðèìñêàòà äúðæàâà íå ñàìî çàùîòî òàçè
÷àñò å áèëà â êîíòàêò ñ òðàäèöèèòå íà Áëèçêèÿ èçòîê (êî-
èòî äàæå áúðçî ñå ðóøåëè), íî íàé-âå÷å çàñåëâàíåòî íà

Àñïàðóõîâèòå áúëãàðè íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ è âêëè-
íÿâàíåòî èì ìåæäó Èòàëèéñêèÿ è Ìàëîàçèéñêèÿ ïîëóîñ-
òðîâ ïîìîãíàëî çà çàïàçâàíå íà òåçè òðàäèöèè, êàêòî è çà
ðàçäåëÿíåòî íà Ðèìñêàòà äúðæàâà íà äâå ÷àñòè.  èçòî÷-
íàòà £ ÷àñò âëàäåòåëèòå, êîèòî áèëè ñ ðàçëè÷åí àçèàòñêè
ïðîèçõîä, ÷åñòî ïðèáÿãâàëè äî ñèñòåìàòà íà ñúâëàäåòåë-
ñòâî ñúñ ñúñåäíè âëàäåòåëè.
Áúëãàðèòå, ìàêàð ÷å èçìèíàëè äúëúã èñòîðè÷åñêè ïúò,
äîêàòî äîéäàò íà Áàëêàíèòå, äîíåñëè â Åâðîïà êîíñåðâè-
ðàíè äðåâíèòå èçòî÷íè òðàäèöèè, êîèòî áèëè ãåíåòè÷íî
íàñëåäñòâî îò íàé-äðåâíè ðåëèãèîçíè ïðåäñòàâè. Êîãàòî
áúëãàðñêèòå êàíîâå çàâëàäÿâàëè ïàð÷å ïî ïàð÷å âèçàíòèéñ-
êàòà ÷àñò íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, òå äúðæàëè â äîãî-
âîðèòå äà áúäàò ïðèçíàòè çà ñúâëàäåòåëè íà âèçàíòèéñ-
êèÿ òðîí.  òîçè ñìèñúë ïðàâèëíî å îïèñàí â èñòîðè÷åñ-
êèòå äîêóìåíòè ñëó÷àÿò ñ Þñòèíèàí II. Âèçàíòèéñêèÿò
èìïåðàòîð Þñòèíèàí II, çà äà ñè âúçâúðíå òðîíà, ïîëç-
âàë ïîìîùòà íà ÊÀÍ Òåðâåë. Íèêèôîð îïèñâà ôèíàëà íà
ñúáèòèÿòà òàêà: „Òîé (Þñòèíèàí)... êîãàòî Òåðâåë äîøúë
ïðè íåãî, íàìåòíàë ìó öàðñêà õëàìèäà è ãî ïðîãëàñèë çà
êåñàð è êàòî ãî ïîñòàâèë äà ñåäíå ïðè íåãî, çàïîâÿäàë íà
âîéñêèòå äà ñå ïîêëîíÿò íà äâàìàòà“... (è çàïî÷íàë äà ïëà-
ùà ãîäèøåí äàíúê íà Òåðâåë). Îïèñàíèÿò ðèòóàë å àêò íà
ñúâëàäåòåëñòâî ñïðÿìî âèçàíòèéñêèÿ òðîí. Òèòëàòà ÊÅ-
ÑÀÐ (KAICAP, CEASAR, ÖÅÑÀÐ) ñå ïîëçâàëà ïðåç ñðåä-
íîâåêîâèåòî ñúñ çíà÷åíèå íà ÈÌÏÅÐÀÒÎÐ. Îùå ïîâå÷å
÷å ÊÅÑÀÐ ìîæå äà ñå èçâåäå îò åãèïåòñêèòå ïðåäñòàâè
ÊÀ-ÑÀÐ = „Äâîéíèê íà Öàðÿ“ (íà Íåáåñíèÿ Öàð). Ñúã-
ëàñíî ñâîÿòà âÿðà áúëãàðñêèÿò âëàäåòåë (âúîáùå èçòî÷-
íèÿò âëàäåòåë) ñå ñìÿòàë çà Äîâéíèê íà Íåáåñíèÿ Öàð.
Òèòëàòà ÊÅÑÀÐ å èìàëà ñìèñúë íà „ñúâëàäåòåë“. Òóê çà
ñúâëàäåòåëñòâîòî íà Þñòèíèàí ñïðÿìî áúëãàðñêèÿ òðîí
å ïîìîãíàëî ñðîäÿâàíåòî ìó ñ áúëãàðñêà ïðèíöåñà.
Êëàñè÷åñêè ïðèìåð çà äðåâíèòå ðåëèãèîçíè ïðåäñòà-
âè íà áúëãàðèòå íè äàâà ñàìèÿò öàð Ñèìåîí (Õ â.). Ñèòó-
àöèÿòà ìåæäó Ñèìåîí è Êîíñòàíòèí VII å áèëà ïîäîáíà
êàêòî ìåæäó Òåðâåë è Þñòèíèàí II. Â 913 ã. âèçàíòèéñêè-
ÿò òðîí îñòàíàë áåç öàð, à íàñëåäíèêúò Êîíñòàíòèí VII
áèë åäâà îñåìãîäèøåí è óïðàâëåíèåòî íà èìïåðèÿòà ïîå-
ëî ðåãåíòñòâî îò 7 ÷ëåíîâå íà÷åëî ñ ïàòðèàðõ Íèêîëàé
Ìèñòèê — äóõîâíèÿ ãëàâà íà Êîíñòàíòèíîïîëñêàòà öúðê-
âà. Íîâèÿò èìïåðàòîð Àëåêñàíäúð îòêàçàë íà Ñèìåîí ïî-
÷èòòà, êîÿòî ìó áèë äàë ïîêîéíèÿ Ëúâ VI (âåðîÿòíî ñúâ-
ëàäåòåëñêà òèòëà). Ñëåä ñìúðòòà íà Àëåêñàíäúð Ñèìåîí
çàïî÷íàë âîéíà ñðåùó Íèêîëàé Ìèñòèê è êàâõàí Òåîäîð.
 ðåçóëòàò: öàð Ñèìåîí áèë ïðîâúçãëàñåí çà ÂÀÑÈËÅÂÑ
(34) (èìïåðàòîð) íà Âèçàíòèÿ, à íå íà Áúëãàðèÿ, ïîíåæå
òîé ñè áèë èìïåðàòîð íà Áúëãàðèÿ è ïðè òîâà âúâ Âèçàí-
òèÿ íå å èìàëî éåðàðõè÷íî ëèöå, íà êîåòî öàð Ñèìåîí äà
áúäå ñúâëàäåòåë. Âíèìàíèå çàñëóæàâà àêòúò íà êîðîíÿñ-
âàíå íà áúëãàðñêèÿ öàð. Ïàòðèàðõ Íèêîëàé Ìèñòèê, ñëåä
êàòî ïðî÷åë ìîëèòâà, ïîñòàâèë íà ãëàâàòà íà öàð Ñèìåîí
ñîáñòâåíèÿ ñè åïèðèïòàðèé (35). Òîçè ðèòóàë ñèìâîëèçè-
ðà î÷èñòâàùî âúçäåéñòâèå è îçíà÷àâà ïðåïîäàâàíå íà ïúð-
âîñâåùåíñòâî. Ñåãà âå÷å Ñèìåîí áèë ðåàëíèÿò öàð è äó-
õîâåí ãëàâà íà ðîìåèòå õðèñòèÿíè ñïîðåä äðåâíàòà èçòî÷-
íà òðàäèöèÿ (36).
ÀÂÈÒÎÕÎË
ã) Äðåâíîáúëãàðñêèÿò àïîêàëèïñèñ — çàãàäêà èëè ðåà-
ëíîñò?
Òîçè êðàòúê îáçîð ïîêàçâà êîëêî ìíîãî ÷îâå÷åñòâîòî
ñå å îòäàëå÷èëî îò äðåâíàòà ñèìâîëèêà íà öàðñêàòà èíñ-
òèòóöèÿ. Ñâåùåíèòå ðåëèãèè çàïàçèëè ìåñèàíñêèòå è àïî-
êàëèïòè÷íèòå èäåè, íî â îáîæåñòâåí âàðèàíò è â ïúëíî
îòðè÷àíå íà äðåâíèòå ïðåäñòàâè — òå äîðè áèëè îáÿâåíè
çà åçè÷åñêè. Íå å íåîáõîäèìî äà ñå àíàëèçèðà ðàçìèíàâà-
íåòî ìåæäó äðåâíèòå ïðåäñòàâè è ñúâðåìåííèòå ïðåäñòà-
âè çà ìîíàðõèçìà è êîíñòèòóöèîííèÿ ìîíàðõ. Áúëãàðèòå
îáà÷å èìàò ãîëÿì ïðèíîñ â èñòîðè÷åñêàòà ïàìåò íà ÷îâå-
÷åñòâîòî çà ñúõðàíåíèå íà îïîðíè ïóíêòîâå îò äðåâíàòà
ñèìâîëèêà íà öàðñêàòà èíñòèòóöèÿ: òîâà, ÷å Öàðÿò å Äâîé-
íèê íà íåáåñíèÿ Öàð, ÷å å ïúðâîñâåùåíèê è ìåäèàòîð,
Áàùà íà ñâîÿ íàðîä è ÷å ñúãëàñíî çâåçäíèÿ àðõèòåêòóðåí
ïëàí òîé çàäúëæèòåëíî ó÷àñòâà â òðàäèöèÿ íà ñúâëàäå-
òåëñòâî. Öàðÿò íå å Áîã, íî òâúðäàòà îñíîâà, íà êîÿòî òîé
ñåäè, å òðîíúò, íåñúìíåíî äàäåí ìó îò Áîãà. Äðåâíîáúë-
ãàðñêàòà àïîêàëèïòèêà â èçîáðàæåíèåòî íà ìåäàëüîíà íà
ÊÀÍ ÅÄÇÓ ÂÈÃÈ Îìóðòàã ïðåäèçâèêâà ðàçìèøëåíèÿ:
òàéíñòâåíà çàãàäêà ëè å òîâà èëè áúäåùà ðåàëíîñò? Äàëè
íå ñà ïîñî÷åíè êîñìè÷åñêè êîîðäèíàòè íà Âòîðîòî ïðè-
øåñòâèå íà Ñèíà íà Áîãà-8! = îïðåäåëåíî ÷èñëî ãîäèíè,
3 âúçåëà = åòàïè íà ñúáèòèåòî, ãîäèíà Çìèÿ (ñúçâåçäèå
Çìèÿ) = âðåìå íà ìÿñòî íà ñúáèòèåòî. Ùå áúäå ëè âúçñòà-
íîâåíà öàðñêàòà èíñòèòóöèÿ ñ âòîðîòî Ïðèøåñòâèå íà
Ñïàñèòåëÿ â êðàÿ íà âåêà? Èëè ñúãëàñíî õðèñòèÿíñêàòà
åñõàòîëîãèÿ âñè÷êè ÷îâåöè ùå ïðèåìåì íåòëåííîòî äó-
õîâíî òÿëî — åäíè çà âå÷åí æèâîò, äðóãè — çà âå÷íè ìúêè?
Íèìà Áîã ùå óíèùîæè ïëúòíàòà ìàòåðèÿ? Òóê ñå èñêà íå
ñàìî òúðïåíèå, íî è ìúäðîñò.
Áåëåæêè
1. Westermann, Cl. Genesis, 1967, p. 159.
2. À â Èçõ. 8:1 ñå ÷åòå: „àn-àõðîí (â íÿêîè ðúêîïèñè „àõèõà“)
= íà òåõíèòå àõàðîíè (àõàðè), 3 ë.ìí.÷., æ.ð.; ñúùî è „àë-õàííåõ/à/
ðîò“ = íà òåõíèòå õàðî 3 ë., ìí.÷., æ.ð. Âåðîÿòíî â äðåâíîñòòà
äóìàòà „àõ/à/ð“ („õàðî“, „àõõèõà“) å îçíà÷àâàëà „óïðàâèòåë“,
„âîæä“ è îò íåÿ å ïðîèçëÿçëà äóìàòà áñ÷ùí = óïðàâèòåë, äëúæ-
íîñòíî ëèöå, ñàòðàï (Ñòàðîãðúöêî-áúëãàðñêè ðå÷íèê. Ñ., 1992, ñòð.
119, ôîíä. „Îòâîðåíî îáùåñòâî“). Òàçè äóìà å áëèçêà äî äóìàòà
Õîð-Àõà, íàçâàíèå íà áîã Õîð (Õîð-Âîèí).
3. Ôàðàîíúò Àìåíõîòåï III, íàïð. ñå îáîæåñòâèë è ñå êëàíÿë
íà ñîáñòâåíèòå ñè èäîëè. (Èãíàòîâ, Ñ., Åãèïåò íà ôàðàîíèòå, Ñ.,
1996, Óíèâåðñèòåòñêî èçä.“Ñâ. Êðèìåíò Îõðèäñêè“), ñòð. 95.
4. Èãíàòîâ, Ñ., ïîñ.ñú÷., ñòð. 19-20.
5. Ïàê òàì, ñòð. 21-22.
6. Ïàê òàì, ñòð. 28, 30-31, 34, 39.
7. Ïàê òàì, ñòð. 20.
8. Â ïåðèîäà íà ðåëèãèîçíàòà ðåôîðìà íà Àìåíõîòåï IV (Åõ-
íåéîò) áèëî ïðîìåíåíî èçîáðàæåíèåòî íà áîãà-ôàðàîí. „Ñòàðî-
òî èçîáðàæåíèå íà ÷îâåê ñ ãëàâà íà ñîêîë, âúðõó êîÿòî èìàëî
ñëúí÷åâ äèñê, áèëî ñìåíåíî ñ êðúã ñúñ ñëúí÷åâà èëè öàðñêà çìèÿ
è ñ ìíîãîáðîéíè ëú÷è-ðúöå“ (Èãíàòîâ, Ñ., ïîñ. ñú÷., ñòð. 100).
9. Ïàê òàì, ñòð. 58.
10. Ïàê òàì, ñòð. 46.
11. Ïàê òàì, ñòð. 80, 59-60.
12.  Åãèïåò ñòðîÿëè õðàìîâå íà áîãîâåòå, íàé-âå÷å íà áîãà
Ñëúíöå, ñúçäàòåëÿ íà æèâîò, è ãðîáíèöè íà ôàðàîíèòå. Äðåâíîå-
ãèïåòñêàòà ðåëèãèÿ ñå ðàçâèëà ïîâå÷å êàòî ðåëèãèÿ íà Îòâúäíèÿ
ñâÿò —— ñâåòà íà âå÷íèÿ æèâîò, îòêîëêîòî êàòî ðåëèãèÿ íà Çåìíèÿ,
221
 ÀÂÈÒÎÕÎË
âèäèìèÿ ñâÿò íà ïðåõîäíîñòòà. Ñïîðåä âÿðàòà íà äðåâíèòå åãèï-
òÿíè ñúùåñòâóâà ñâÿò íà ÊÀ (Äâîéíèêà), êîéòî å òî÷íî êîïèå íà
çåìíèÿ, ò.å. ñâÿò-äâîéíèê, ñâÿò íà èçîáðàæåíèÿòà (Îòâúäíîòî).
Äâîéíèêúò ïðîäúëæàâà äà æèâåå â Îòâúäíîòî ñëåä ñìúðòòà íà
òëåííîòî òÿëî ñðåä áîãîâåòå, à Èìåòî ìó òðÿáâà äà áúäå çàïèñà-
íî è ñúõðàíåíî â òåêñòîâåòå è äà ñå ñïîìåíàâà îò æèâèòå, çà äà
èìà ëè÷íîñòòà âå÷åí æèâîò (Èãíàòîâ, ñòð. 42-43).
13. Ïèïåðîâ, Á., Ìåëõèñåäåê, ïúðâîîáðàçúò íà Õðèñòà, ñòð.
9, ÃÄÀ, ò. 3, 53/54 ã.
14. Äîáðåâ, Ï. Ñâåòúò íà ïðàáúëãàðèòå, Ñ., 1994, ÈÊÊ „Ñëàâè-
êà“ ÐÌ, ñ. 168.
15. Äîáðåâ, Ï., Ïîñ. ñú÷. ñ. 100, 45, 43.
16. Äîáðåâ, Ï., Åçèêúò íà Àñïàðóõîâèòå è Êóáåðîâèòå áúëãà-
ðè, Ñ., 1995, èçä.êúùà „Îãëåäàëî“, ñ. 95.
17. Gesenius, W., Handworterbuch über das Alte Testament, 1962.
18. Äîáðåâ, Ï., Ïðåîòêðèâàíåòî íà ïðàáúëãàðñêèÿ êàëåíäàð.
Ñ., 1994, ÈÊÊ „Ñëàâèêà“ ÐÌ, ñ. 107.
19. Äèìèòðîâ, Ä., Ñï. Àâè-Òîõîë, êí. 5, ñ. 24.
20. Äîáðåâ, Ï., Åçèêúò... ñ. 38. Íÿêîè èçñëåäîâàòåëè ïðèåìàò
ôîðìàòà ÞÂÈÃÈ. Äîáðåâ àíàëèçèðà òàêà: ÞÂÈÃÈ = ÞÂÈ +
ÃÈ = „Íà ÞÂȓ (ïðèòåæàíèå).
Òèòëàòà, çàïèñàíà òàêà: ÊÀÍÀÑ ÞÂÈÃÈ (ÉÓÂÈÃÈ), ñå ïðå-
âåæäà „Ïðàòåíèê íà áîã ÞÂȓ, ò.å. âëàäåòåë, ïîñòàâåí äà öàðóâà
îò âúðõîâíèÿ áîã ÞÂÈÃÈ (Äîáðåâ, Ñâåòúò..., ñ. 101, 102). Äóìàòà
ÞÂÈÃÈ îáðúùà âíèìàíèå íà øóìåðî-àêàäñê, àñèðî-âàâèëîíñ-
êè, êàêòî è ïàìèðñêè, è êàâêàçêè ðåëèãèîçíè ïðåäñòàâè: ÉÓÂÅ
èëè ÉÓÉ å áèë áîã íà Ñëúíöåòî, êîéòî òå ïî÷èòàëè.  íàäïèñèòå
íà Àñïàðóõîâèòå áúëãàðè ñå ÷åòå äóìàòà [Y] = ÉÓÉ/ÉÓÂÅ/. Âæ.
Øîïñêè òàíö, „ÉÎÂœ. Äîáðåâ ñâúðçâà çíàêà [Y] è ñ Þïèòåð.
Èìåòî íà þäåéñêèÿ áîã ßÕÂÅ ñå ïðåäàâà ïèñìåíî ÷ðåç ò.íàð.
ñâåùåíà òåòðàãðàìà. YHWK = Âå÷íî ñúùåñòâóâàùèÿò. (Èçõ. 3:4).
21. Äîáðåâ, Ï., Ñâåòúò, ñ. 39.
22. Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ, ò. 2. Ïúðâà áúëã. äúðæàâà, ÁÀÍ, Ñ,
1981, ñ. 156.
23. Äîáðåâ, Ï., Ïðåîòêðèâàíå... ñ. 103.
24. Êðúñòåâ, Ã., Ñèìâîëè íà áîãîâåòå, 1996, ñ. 43.
25. Ñïîðåä äðåâíàòà âÿðà íà áúëãàðèòå Íåáåñíèÿò Îòåö, Áî-
ãúò íå å Íåáåñíèÿò èìïåðàòîð. Íåáåñíèÿò èìïåðàòîð å çâåçäà
(èëè ïëàíåòà). Çåìíèÿò âëàäåòåë å Äâîéíèê íà Íåáåñíèÿ èìïåðà-
òîð. Äâîéíèêúò å ïîñòàâåí çà âëàäåòåë íà çåìÿòà îò Áîãà. Áîãúò å
íåèçîáðàçèì. Äðåâíèòå áúëãàðè ñà èçîáðàçÿâàëè íåáåñíàòà ñèì-
âîëèêà. Èçîáðàçÿâàëè ñà è çåìíèÿ öàð, îáêðúæåí îò íåáåñíèòå
ñèìâîëè. Âàæíà ðîëÿ å èãðàåëà äàòèðîâêàòà íà ãîäèíàòà íà âúç-
øåñòâèå íà òðîíà — îñâåí êàòî ëåòîáðîéíà ñèñòåìà íàé-âå÷å å
èçðàçÿâàëà ñàêðàëíîñòòà íà òðîíà, à èìåííî âúçöàðÿâàíåòî å îç-
íà÷àâàëî ïðèåìàíå íà ïúðâîñâåùåíè÷åñêè ôóíêöèè îò öàðÿ: òîé
ñòàâà ãëàâåí è åäèíñòâåí ìåäèàòîð ìåæäó Áîãà è íàðîäà.
26. Âæ. åãèïåòñêàòà òèòëà „íèñó áèòé“ = öàð è ãîñïîäàð (ò.å.
âëàäåòåë).
27. Ãþçåëåâ, Â., Áúëãàðñêàòà äúðæàâíîñò â àêòîâå è äîêóìåíòè,
Ñ., 1981, ñ. 22, 23, 25.
222
28. „Â îíèÿ äíè Èçðàèë íÿìàøå öàð: âñåêè ïðàâåøå òîâà, êîåòî
ìó ñå ñòðóâàøå çà ïðàâî“ (Ñúä. 21-25).
29. Âúë÷àíîâ, Ñë., Âå÷íîòî â äâàòà áèáëåéñêè çàâåòà, öàðñêî-
òî ñëóæåíèå â Ñòàðèÿ çàâåò, „Ñëîâî“, Âåëèêî Òúðíîâî, 1993, ñ.
177.
30. Öàðñêèÿò àâòîðèòåò íà Äàâèäîâàòà äèíàñòèÿ å àðãóìåíòè-
ðàíà ñ èäåÿòà çà çàâåòà — ñúþç ìåæäó ßõâå è Äàâèäîâàòà äèíàñ-
òèÿ, êîÿòî ïðåäñòàâÿ öåëèÿ Èçðàèë (êîëåêòèâíà ëè÷íîñò). Òàçè
èäåÿ çà êîëåêòèâíàòà ëè÷íîñò-ìîíàðõ ïðîçèðà â pluralis
maiestaticus â õðèñòèÿíñêèÿ öàðñêè åòèêåò (îòíîøåíèÿòà öàð-íà-
ðîä â îáðúùåíèÿòà „Íèå-Âèå“). (Âæ. Âúë÷àíîâ Ñë. ïîñ.ñú÷., ñ.
182). Ïðè äðåâíèòå áúëãàðè ìíîæåñòâåíàòà ôîðìà íà îáðúùåíèå
å áèëà íåïîçíàòà. Îòíîøåíèÿòà öàð-íàðîä ñå èçðàçÿâàëè ñ Àç =
Òè — ëè÷íè ìåñòîèìåíèÿ.
31. Øèâàðîâ, Í., Âå÷íîòî â äâàòà áèáëåéñêè çàâåòà, çàêîíúò íà
ïðîðîê Ñàìóèë çà öàðñêàòà èíñòèòóöèÿ, „Ñëîâî“, Â. Òúðíîâî, 1993,
ñ. 173.
32. Ïî çàïîâåä íà Îêòàâèàí Àâãóñò ñèáèëèíñêèòå êíèãè áèëè
ïîäáðàíè è äîñòà îò òÿõ óíèùîæåíè, êàêòî è ìíîãî ãðúöêè è
ëàòèíñêè ñúìíèòåëíè ïðîðî÷åñêè ïèñàíèÿ.
33. Ñàìî ïðè íàñëåäíèöèòå íà Àíòîíèí Ïèé (138-161), ñèíî-
âåòå ìó Ìàðê Àâðåëèé è Ëóöèé Âåð, å èìàëî êðàòúê ïåðèîä íà
ñúóïðàâëåíèå (Âåð óìðÿë â 169 ã.).
34.  íàó÷íàòà êíèæíèíà ñå å íàëîæèëî òúëêóâàíåòî íà Ã. Îñ-
òðîãîðñêè (Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ, ò. 2, ñ. 285, 332), ÷å öàð Ñèìåîí
áèë ïðîâúçãëàñåí çà bazileus íà Áúëãàðèÿ, âáôéëåõò, åùò, ï = öàð,
ãîñïîäàð, âëàäåòåë (âòîðèÿò àðõîíò â Àòèíà, êîéòî èìàë ãðèæàòà
çà áîãîñëóæåíèÿòà); ïåðñèéñêèÿò öàð éïìåõãáò âáôéëåõò = ãëàâåí
æðåö, ðèìñêèÿò èìïåðàòîð = ãëàâåí ïîíòèôèê; ïðåíîñíî â Íîâèÿ
çàâåò Õðèñòîñ Áîã = ïúðâîñâåùåíèê ïî ðîäà Ìåëõèñåäåêîâ. (Îò
Ñòàðîãðúöêî-áúëãàðñêè ðå÷íèê, Ñ., 1, 1992, ôîíä. „Îòâîðåíî îá-
ùåñòâî“, ñ. 145).
35. Åïèðèïòàðèé — Äåéñòâèåòî âåðîÿòíî å ñèìâîëè÷íî ïî-
ìàçâàíå çà öàð è ñâåùåíèê. Ñâåùåíè÷åñêàòà ñëóæáà íà öàðÿ êàòî
ñèìâîëè÷íî æåðòâîïðèíîøåíèå îò ãë. åðé-ññåîù = ïðèíàñÿì æåð-
òâà ïðè/íà/ íÿêîãî, åðé-ññåðù = íàâåæäàì ñå, ïàäàì ñå íà íÿêî-
ãî, åðé-ññåðéåù, åðé-ññðôù = õâúðëÿì ñðåùó íÿêîãî íåùî, ò.å.
öàðÿò — ñèìâîëè÷íà æåðòâà íà Áîãà Åïèðèïòàðèé âåðîÿòíî å åïèñ-
êîïñêà êîðîíà; îò ðåñé-ðéõôôù = 1. îêðúæàâàì, ïîêðèâàì; 2. îáõ-
âàùàì ðåñéðõ÷çò = îáâèâàù, îáãðúùàù íàîêîëî (îò Ñòàðîãðúö-
êî-áúëãàðñêè ðå÷íèê, ñ. 126, 638).
36.  ïðåãîâîðèòå ñå ñïîðàçóìåëè äà áúäå ñêëþ÷åí áðàê ìåæ-
äó Êîíñòàíòèí VII è åäíà îò äúùåðèòå íà Ñèìåîí. Òóê ñå å ñïàç-
âàëî ïðàâèëîòî íà „åãèïåòñêàòà ïðèíöåñà“ çà ïðåëèâàíå íà öàðñ-
êà êðúâ (âæ. çàáðàíàòà ïðè åãèïòÿíèòå: Èãíàòîâ, Ñ., Åãèïåò íà
ôàðàîíèòå, Ñ., 1996, Óíèâåðñèòåòñêî èçä. „Ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñ-
êè“, ñ. 95) è òðàäèöèÿòà ïðàáúëãàðèòå (æåíèòáàòà íà Êîíñòàíòèí
Òèõ (Àñåí): Àëåêñàíäðîâ Åì. Ìåæäóíàðîäíèòå äîãîâîðè íà ñðåä-
íîâåêîâíà Áúëãàðèÿ, Ñ., 1991, ñ. 164).

ÏÎ ÄÈÐÈÒÅ ÍÀ ÀÂÈÒÎÕÎË
ÑÂÅÒÎÇÀÐ ÏÎÏÎÂ
Ñòðàííà å èñòîðèÿòà íà âúïðîñà çà íà÷àëîòî íà áúë-
ãàðñêàòà äúðæàâà è íàé-ñòðàííîòî å òîâà, ÷å ðåøåíèåòî
ìó ÷åñòî ïúòè èçëèçàøå èçâúí ïîëåòî íà íàó÷íèòå òúðñå-
íèÿ. Êîëêîòî è äà å æàëêî, òðÿáâà äà ïðèçíàåì, ÷å îñîáå-
íî ïðåç ïîñëåäíèòå ïåò äåñåòèëåòèÿ òîé áå òîòàëíî èäåî-
ëîãèçèðàí è ïîëèòèçèðàí. Âúðõó íåãî áå íàëîæåíî ïëúò-
íî òàáó, à êîìèíòåðíîâñêîòî ìó ðåøåíèå áå „óâåêîâå÷å-
íî“ ñ âïèñâàíå íà ãîäèíàòà íà èäâàíåòî íà Àñïàðóõ îòñàì
Äóíàâà âúðõó ñàìèÿ ãåðá íà Íàðîäíà ðåïóáëèêà Áúëãà-
ðèÿ. Äíåñ, âå÷å ðàçêðåïîñòåí, âúïðîñúò ïðîäúëæàâà äà å
ïîëèòè÷åñêè çàëîæíèê íà ïàíñëàâÿíñêîòî àíòèáúëãàðñêî
ëîáè â áúëãàðñêèÿ ïîëèòè÷åñêè è îáùåñòâåí æèâîò, êîå-
òî ñå ñòðåìè äà íàëîæè îòíîâî 681 ã. èëè ïúê 635 ã. — ãî-
äèíàòà íà îòõâúðëÿíåòî íà ÷óæäîòî àâàðñêî è òþðêñêî
ãîñïîäñòâî íàä áúëãàðèòå è êîíñîëèäèðàíåòî èì â åäèí-
íà äúðæàâà îò êàí ñóáèãè Êóáðàò, äà áúäàò îôèöèàëíî
ôèêñèðàíè âúðõó íîâèÿ ãåðá íà Ðåïóáëèêà Áúëãàðèÿ è äî-
ðè â çà ïúðâè ïúò ïîäãîòâÿíàòà áúëãàðñêà íàöèîíàëíà êîí-
öåïöèÿ. Èñòèíàòà çà íà÷àëîòî íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà å
ñúâñåì äðóãà è çà ùàñòèå òÿ å òî÷íî ïîñî÷åíà îò ñàìèòå
íè äåäè. Ïðè òîâà å è çàñâèäåòåëñòâåíà â ïèñìåí èñòîðè-
÷åñêè ïàìåòíèê.
Ðàçáèðà ñå, ñòàâà äóìà çà „Èìåííèê íà áúëãàðñêèòå
êàíîâå“, êúäåòî â êà÷åñòâîòî íà ïðàáúëãàðñêè âëàäåòåë å
çàïèñàí ëåãåíäàðíèÿò Àâèòîõîë. „Àâèòîõîë æèâÿ 300 ãî-
äèíè. Ðîäúò ìó Äóëî, à ãîäèíàòà ìó äèëîì òâèðåì“(1).
Ïîðàäè òîâà íÿìà çàùî äà ñå ÷óäèì è äà òúðñèì íàäàëå÷
êîãà ñà ïîñòàâåíè òåìåëèòå íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà.
Èìåííèêúò íè îòãîâàðÿ è íà òîçè âúïðîñ. Íåîáõîäèìî å
ñàìî äà îïðåäåëèì íà êîÿ ãîäèíà îò ñúâðåìåííîòî íè ëå-
òîáðîåíå ñúîòâåòñòâà âïèñâàíàòà ãîäèíà äèëîì (Çìèÿ) ïî
öèêëîâèÿ êàëåíäàð íà ñòàðèòå áúëãàðè. Êîëêîòî çà ñêåï-
òèöèòå ïðîôåñèîíàëèñòè ùå îòáåëåæèì, ÷å ñëåä êàòî
èìåííî îò èìåííèêà äíåñ çíàåì èìåíàòà íà áúëãàðñêèòå
âëàäåòåëè è ãîäèíèòå èì íà óïðàâëåíèå ñëåä Àñïàðóõ, äî
Óìîð âêëþ÷èòåëíî, ñëåä êàòî òî÷íî èìåííèêúò íè ïîçâî-
ëè äà îïîçíàåì çàãàäêèòå íà çàáðàâåíèÿ áúëãàðñêè öèê-
ëîâ êàëåíäàð, òî íÿìà çàùî äà ïðåíåáðåãâàìå è ïîäöåíÿ-
âàìå è äàííèòå, êîèòî íè ïðåäîñòàâÿ òîé è çà ïðåäøåñò-
âàùèòå Àñïàðóõ áúëãàðñêè âëàäåòåëè.
Áëèçî ñòîëåòèå ó÷åíèòå äèñêóòèðàõà ïðîáëåìèòå, ïðåä
êîèòî íè èçïðàâÿ èìåííèêúò íà áúëãàðñêèòå âëàäåòåëè,
âêëþ÷èòåëíî è âúïðîñà çà íà÷àëîòî íà áúëãàðñêàòà äúð-
æàâíîñò, è ñåãà òîé ìîæå äà ñå ñìÿòà çà ðåøåí. È õðîíî-
ëîãè÷íèòå, è åòèìîëîãè÷íèòå äîêàçàòåëñòâà ñî÷àò, ÷å Áúë-
ãàðèÿ âúçíèêâà êàòî äúðæàâà â 153 ã. ñëåä Ðîæäåñòâî Õðèñ-
òîâî. À íàé-åëåìåíòàðíèÿò íà÷èí íà îïðåäåëÿíåòî íà òî-
âà äàòèðàíå ñå ïîçîâàâà íà âðúçêàòà Àâèòîõîë-Èðíèê, ïðè-
åìàíà çà àíàëîã íà âðúçêàòà Àòèëà-Åðíàõ. Îñíîâàíèå çà
òîâà íè äàâàò ðàáîòèòå íà Â. Òîìàøåê, Êóíèê, Ìàðêâàðò
è É. Ìèêîëà, êîèòî ðàçêðèâàò èäåíòè÷íîñòòà ìåæäó Åð-
íàõ, íàé-ìàëêèÿ ñèí íà Àòèëà, è Èðíèê îò èìåííèêà, îáñ-
òîÿòåëñòâî, êîåòî ñúâðåìåííèòå èñòîðèîãàðôè ïðèåìàò
ÀÂÈÒÎÕÎË
åäèíîäóøíî (2). Ïîäõîæäàéêè, îò äðóãà ñòðàíà, êúì Àâè-
òîõîë è Èðíèê êàòî êúì åïîíèì, êàêòî òîâà ïðàâÿò ãîëÿ-
ìà ÷àñò îò èçñëåäîâàòåëèòå, çàïî÷âàéêè îò Â. Çëàòàðñêè
è ñòèãàéêè äî Ì. Ìîñêîâ (3), ñëåäâà äà ïðèçíàåì, ÷å òîâà
ñà íàèìåíîâàíèÿòà íà ïúðâèòå äâà ïåðèîäà îò èñòîðèÿòà
íà Áúëãàðèÿ, õðîíîëîãè÷íàòà âðúçêà ìåæäó êîèòî îòãîâà-
ðÿ íà âúçøåñòâèåòî íà Èðíèê, ò.å. íà Åðíàõ, ÷èÿòî ãîäèíà
ñëåäâà äà ñúâïàäà ñ ãîäèíàòà íà ñìúðòòà íà áàùà ìó Àòè-
ëà. À ñåãà, ïðèñïàäíåì ëè îò èçâåñòíàòà íà èñòîðèÿòà ãî-
äèíà íà ñìúðò íà Àòèëà — 453 ã., 300-ãîäèøíîòî óïðàâëå-
íèå íà Àâèòîõîë, äîñòèãàìå äî ñàìàòà ìó âúçøåñòâåíà
ãîäèíà. À òÿ å, êàêòî ñå óñòàíîâÿâà ëåñíî, 153 ãîäèíà, ãî-
äèíà äèëîì (Çìèÿ) ïî áúëãàðñêèÿ áèòîâ êàëåíäàð. È ñúâ-
ïàäà ñ ãîäèíàòà äèëîì, âïèñàíà êàòî âúçøåñòâåíà ãîäèíà
íà Àâèòîõîë â èìåííèêà.
Òîçè ïîäõîä è òîçè èçâîä áÿõà íàëîæåíè â áúëãàðñêà-
òà èñòîðèîãàðôèÿ îò Ìîñêî Ìîñêîâ â ìîíîãðàôèÿòà ìó
„Èìåííèê íà áúëãàðñêèòå õàíîâå (íîâî òúëêóâàíå)“. Äíåñ
òå ñå ïðèåìàò îò âñå ïî-øèðîê êðúã àâòîðè êàòî Ï. Äîá-
ðåâ, Ä. Òàáàêîâ, Ä. Äèìèòðîâ (4). Âñå ïàê ñëåäâà äà ñå
ïðèçíàå, ÷å ïðúâ äî òàçè äàòèðîâêà äîñòèãà É. Èâàíîâ,
êîåòî ëè÷è îò ïóáëèêóâàíèòå ñëåä ñìúðòòà ìó ôàêñèìè-
ëåòà íà íåãîâè ðúêîïèñíè ëèñòîâå îò Ð. Ñåôòåðñêè (5).
Ìîæåì ñàìî äà ñúæàëÿâàìå, ÷å òå íå íè ïîçâîëÿâàò äà
âúçñòàíîâèì ëîãèêàòà íà õðîíîëîãèçèðàíåòî, êîåòî òîé å
èçâúðøèë.
Äî ñúùèÿ ðåçóëòàò äîñòèãà è Î. Ïðèöàê, ïîäõîæäàé-
êè êúì ïðîáëåìà îò ñúâñåì äðóãà èçõîäíà ïîçèöèÿ. Êàòî
àíàëèçèðà çàäúëáî÷åíî èçâåñòíèòå îò èçâîðèòå äàííè çà
æèâîòà íà Êóáðàò, òîé îïðåäåëÿ öàðóâàíåòî ìó ìåæäó 605
è 665 — øåãîð ãîäèíè. Âúçïîëçâàéêè ñå îò òàçè äàòèðîâêà,
Ïðèöàê îïðåäåëÿ óïðàâëåíèåòî íà îñòàíàëèòå êàíîâå, ðú-
êîâîäåéêè ñå èçöÿëî îò äàííèòå îò èìåííèêà. Ïî òîçè íà-
÷èí òîé ñúùî äîñòèãà äî 153 ãîäèíà êàòî íà÷àëî íà ïåðè-
îäà Àâèòîõîë è ñ òîâà ÿ óòâúðæäàâà êàòî ãîäèíà ïúðâà çà
áúëãàðñêàòà äúðæàâíîñò (6).
Îò èçëîæåíîòî äîòóê ìîæå äà ñå ïðèåìå, ÷å ñìå óñòà-
íîâèëè òî÷íèòå ãðàíèöè íà ïåðèîäà Àâèòîõîë (153-453),
êàêòî è íà÷àëíàòà ãîäèíà â èñòîðèÿòà íà áúëãàðñêàòà äúð-
æàâà — 153 ãîäèíà ñë.Õð. Òîâà å ãîäèíàòà, êîÿòî ñëåäâà äà
áúäå âïèñàíà â áúäåùàòà íàöèîíàëíà êîíöåïöèÿ. Èíòå-
ðåñíî å, êîëêîòî è îãðàíè÷åíè äà ñà ïîçíàíèÿòà íè äíåñ,
äà íàäíèêíåì â ñúáèòèÿòà íà îíîâà âðåìå, ïðÿêî ñâúðçà-
íè ñ èñòîðèÿòà íè. È òúé êàòî èñòîðèöèòå èçêàçâàò òâúð-
äå ïðîòèâîïîëîæíè ñòàíîâèùà, ùå íè ñå íàëîæè äà ñå
çàïîçíàåì ñ íÿêîè îò íàé-ðàçïðîñòðàíåíèòå âåðñèè è äà
îáúðíåì âíèìàíèå íà íàé-ðàöèîíàëíèòå ìîìåíòè îò òÿõ.
Ïðè îãðàíè÷åíàòà èíôîðìàöèîííà áàçà, ñâåæäàùà ñå åäèí-
ñòâåíî äî êðàòêîòî ñúîáùåíèå â èìåííèêà, íå áè ìîãëî
äà áúäå äðóãîÿ÷å. Îò íåãî íàó÷àâàìå ñàìî èìåòî íà âëà-
äåòåëÿ, âðåìåòî íà óïðàâëåíèåòî ìó è ðîäîâàòà ìó ïðè-
íàäëåæíîñò — çàòîâà è òåçèòå ñà òîëêîâà ðàçíîîáðàçíè è
äîðè ïðîòèâîðå÷èâè.
223
 ÀÂÈÒÎÕÎË
***
Äíåñ ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò èçñëåäîâàòåëèòå ïðèåìàò
Àâèòîõîë è Èðíèê çà åïîíèìè, ò.å. çà êîíêðåòíè ïåðèîäè
îò áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ, íà÷åëî íà êîèòî ñòîÿò ðåàëíî ñú-
ùåñòâóâàëè áúëãàðñêè âëàäåòåëè, äàëè èìåòî ñè çà îáîç-
íà÷àâàíåòî èì. Ñïåöèàëíî çà Àâèòîõîë âñè÷êè àâòîðè áåç
èçêëþ÷åíèå íàñî÷âàò òúðñåíèÿòà ñè êúì èñòîðèÿòà íà õó-
íèòå â ïåðèîäà II-V âåê ñë.Õð., â ÷èÿòî ñðåäà ñå ïîÿâÿâà
çà ïðúâ ïúò è áúëãàðñêîòî èìå. Îáèêíîâåíî çà òàêîâà êðóï-
íî ñúáèòèå, êîåòî áè ìîãëî äà ïîëîæè íà÷àëîòî íà íîâ
èñòîðè÷åñêè ïåðèîä îò òàçè åïîõà, ñå ïðèåìà ïðèäâèæâà-
íåòî íà õóíèòå îò ïúðâîíà÷àëíàòà èì ðîäèíà â Öåíòðàë-
íà Àçèÿ íà çàïàä, êúì ãðàíèöèòå ñ Åâðîïà. Èíòåðåñíî å
äà ïðîñëåäèì è ñúïîñòàâèì êàðòèíàòà íà ñúáèòèÿòà, ïðåä-
ñòàâåíè íè îò ðàçëè÷íèòå àâòîðè.
Ïðúâ Â. Çëàòàðñêè ïðàâè îïèò çà èçÿñíÿâàíå èñòîðèÿ-
òà íà õóíèòå ïðåç I-II â. Òîé îáðúùà âíèìàíèå, ÷å îêîëî
93 ã. ñÿíáèéöèòå (òóíãóçèòå) óíèùîæèëè äúðæàâàòà íà õó-
íèòå è ãè ïðèíóäèëè äà íàïóñíàò ðîäèíàòà ñè è äà ñå îò-
òåãëÿò â ðàéîíà ìåæäó ïëàíèíñêèÿ õðåáåò Òàðáàãàòàé è
Ñðåäåí Òÿí-Øàí, ò.å. â Äæóíãàðèÿ, êúäåòî ñúçäàëè äúð-
æàâàòà Þå-áàí. Îòòóê òå ïðîäúëæèëè äà íàïàäàò Êèòàé
è ïîñëåäíîòî èçâåñòíî íàõëóâàíå ïðåäïðèåëè ïðè êèòàéñ-
êèÿ èìïåðàòîð Õóàí-òè (îêîëî 151 ã.) Ñëåä òîâà âðåìå òå
áèëè ïîâòîðíî èçòëàñêàíè îò ñÿíáèéöèòå îùå ïî íà çàïàä
è óñåäíàëè íà ãðàíèöàòà ñ Åâðîïà, èçòî÷íî îò ð. Óðàë, çà
êîåòî ñâèäåòåëñòâàò Ìàðèí Òèðñêè è Ïòîëîìåé (7).
Ïðèíîñ â èçÿñíÿâàíåòî íà òåçè ñúáèòèÿ ïðåäñòàâëÿ-
âàò èçñëåäâàíèÿòà íà Î. Ïðèöàê. Òîé çàïî÷âà èçñëåäâàíå-
òî ñè îò 207 ã.ïð.Õð., êîãàòî âåëèêèÿò âëàäåòåë íà õóíèòå
Ìàî-Òóí (Ìîòóí) îñíîâàâà ìíîãîåòíè÷åñêàòà ñè èìïåðèÿ,
ñòàíàëà ñòðàøèëèùå ïðåç ñëåäâàùèòå äâà è ïîëîâèíà âå-
êà çà ñúñåäèòå ñè. Ïîïàäíàëà â êëåùèòå íà êèòàéöèòå îò
þã è íà òóíãóçèòå-ñÿíáèéöè îò ñåâåð, ïðåç 48 ã.ñë.Õð. èì-
ïåðèÿòà íà õóíèòå ñå ðàçïàäíàëà íà äâå ÷àñòè — ñåâåðíà è
þæíà, âàñàëíà íà Êèòàé, ïðîñúùåñòâóâàëà äî 216 ã. Îùå
îò îêîëî 90-òå ãîäíè íà I â. ñåâåðíàòà õóíñêà äúðæàâà áè-
ëà ïîäëîæåíà íà ïîñòîÿííè íàáåçè îò ñÿíáèéöèòå, íî
îêîí÷àòåëíî áèëà çàâëàäÿíà îò òóíãóçêèÿ âëàäåòåë Òÿí-
øú-õóàé, óïðàâëÿâàë ïî âðåìåòî íà êèòàéñêèÿ èìïåðàòîð
Õóàí-òè (147-167). Òîâà ïðèíóäèëî âëàäåòåëÿ íà ñåâåðíè-
òå õóíè Øàí-þ äà èçñåëè íàðîäà ñè îò ðîäíàòà Ìîíãîëèÿ
íà çàïàä â Ñåäìîðå÷èåòî, ìåæäó åç. Èñúê êüîë è Àðàëñêî
ìîðå, êúäåòî òå óñåäíàëè ïî äîëèíàòà íà ð. Òàëàñ (8).
Îòíîñíî èñòîðè÷åñêàòà ñúäáà è ïðèäâèæâàíåòî íà õó-
íèòå íà çàïàä èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿâàò è èçñëåäâàíèÿòà íà
Ì. Àðòàìîíîâ è Ë. Ãóìèëüîâ. Òå ïðèåìàò, ÷å ñëåä ðàçïà-
äàíåòî íà õóíñêàòà äúðæàâà íà ñåâåðíà è þæíà ÷àñò, ñå-
âåðíèòå õóíè áèëè ïðèíóäåíè îò ñÿíáèéöèòå äà ñå îòòåã-
ëÿò íà çàïàä è ïðåç 93 ã. äà óñåäíàò â Äæóíãàðèÿ, çàïàäíî
îò åç. Áàðêóë, â ïðîäúëæåíèå íà òî÷íî 60 ãîäèíè. Ìåæäó
155 è 160 ã. îáà÷å ñÿíáèéöèòå çàâëàäåëè è òåçè çåìè è îò-
áëúñíàëè õóíèòå îùå ïî íà çàïàä. ×àñò îò õóíèòå çàñåëè-
ëè Ñåäìîðå÷èåòî è òóê ñúçäàëè äúðæàâàòà ñè Þå-áàí,
ïðîñúùåñòâóâàëà íÿêúäå äî V â., à îñòàíàëèòå ñå ïðèäâè-
æèëè îùå ïî íà çàïàä è äîñòèãíàëè Ïðèóðàëèåòî (9, 10).
Àíàëèçèðàéêè âñè÷êè òåçè äàííè, âíèìàíèåòî íà Ì.
Ìîñêîâ å ïðèâëå÷åíî îò áëèçîñòòà íà ïîñî÷åíèòå îò ðàç-
ëè÷íèòå àâòîðè ãîäèíè, ÿâíî ìàðêèðàùè åäíî è ñúùî ñú-
224
áèòèå, ïî ïîâîä íà êîåòî òîé îòáåëÿçâà: „Ó÷óäâàùà å áëè-
çîñòòà ìåæäó ãîäèíèòå äèëîì — 153, 151, 147-167, 155-160;
ïîðàçèòåëíî å ñúâïàäåíèåòî ñúñ 153 ã. êàòî ñáîð îò 93 è
60 ã. âîéíè“ (11). À òåçè 153 ñë.Õð. ñúîòâåòñòâàò íà âðåìå-
òî íà ãîëÿìîòî è îêîí÷àòåëíî ïðåñåëâàíå íà õóíèòå îò
Äæóíãàðèÿ êúì Ïðèóðàëèåòî. È òî÷íî òÿ ñúâïàäà ñ âúç-
øåñòâèåòî íà Àâèòîõîë íà÷åëî íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà.
È ñúñ ñàìîòî £ âúçíèêâàíå!
Åòî è îáîáùåíàòà êàðòèíà íà èíòåðåñóâàùèòå íè ñú-
áèòèÿ: íÿêúäå â ïîñëåäíîòî äåñåòèëåòèå íà III â.ïð.Õð.
Ìîòóí îñíîâàâà èìïåðèÿòà íà õóíèòå, çàåìàëà ïúðâîíà-
÷àëíî òåðèòîðèèòå ìåæäó Åíèñåé, ð. Àíãàðà è åç. Áàéêàë,
êàòî ïîñòåïåííî ñå ðàçðàñòâà, âêëþ÷âàéêè 24 ïëåìåíà è
íàðîäè. Ðàçøèðÿâàéêè ñå íà þã, òÿ äîñòèãíàëà äî ãðàíè-
öèòå íà Êèòàé è â ñëåäâàùèòå äâå è ïîëîâèíà ñòîëåòèÿ
àêòèâíî ñå íàìåñâà â æèâîòà ìó. Òîâà äîâåëî äî ïðîäúë-
æèòåëíî ïðîòèâîáîðñòâî ìåæäó äâåòå èìïåðèè, â ðåçóë-
òàò íà êîåòî â 48 ã.ñë.Õð., äúðæàâàòà íà õóíèòå ñå ðàçïàäà
íà äâå ÷àñòè. Þæíàòà ÷àñò ñòàíàëà êèòàéñêè âàñàë, à ñå-
âåðíàòà çàïàçèëà ñóâåðåíèòåòà ñè, íî áèëà ïîäëîæåíà íà
ïîñòîÿíåí íàòèñê îò êèòàéöèòå íà þã è îò òóíãóçèòå îò
ñåâåð. Îêîëî 90 ã.ñë.Õð. òóíãóçèòå çàïî÷íàëè ñèñòåìíîòî
£ çàâëàäÿâàíå è òîâà ïðèíóäèëî õóíèòå äà ñå îòòåãëÿò ïðåç
93 ã. íà çàïàä â Äæóíãàðèÿ. Òóê õóíèòå óñåäíàëè çàïàäíî
îò åç. Áàðêóë (ÏÀÍÊÓ-ËÈ) â ïðîäúëæåíèå íà 60 ãîäèíè,
ñëåä êîåòî áèëè ïîâòîðíî ïðîãîíåíè îò òóíãóçèòå. Òîâà
ñå ñëó÷âà òî÷íî â 153 ã. ×àñò îò õóíèòå ñå çàñåëèëè â Ñåä-
ìîðå÷èåòî, ñúçäàâàéêè äúðæàâàòà ñè Þå-áàí, ñ öåíòúð ð.
Òàëàñ (ñúïîñòàâè ëàòèíñêàòà òðàíñêðèïöèÿ íà íåéíîòî èìå
ñ òîâà íà ßïîíèÿ: Juepan è Japan. Âòîðà ÷àñò îò õóíèòå ñå
ïðèäâèæèëà äî Ïðèóðàëèåòî è ãðàíèöèòå ñ Åâðîïà, êúäå-
òî îñòàíàëà ñëåäâàùèòå äâà âåêà. Èìåííî òîâà ñúáèòèå —
óñÿäàíåòî íà õóíèòå èçòî÷íî îò ð. Óðàë, îòðàçÿâà ãîäèíà-
òà 153 ñë.Õð.
Òàêà ïðåäñòàâåíèòå ñúáèòèÿ äåéñòâèòåëíî ñå ñúãëàñó-
âàò ñ äàííèòå îò „Èìåííèê íà áúëãàðñêèòå êëàíîâå“ è òî-
âà íàé-êàòåãîðè÷íî ñå äåìîíñòðèðà îò ñúâïàäåíèåòî ìåæ-
äó ãîäèíàòà à ïðåñåëâàíåòî íà õóíèòå îò Äæóíãàðèÿ â Ïðè-
óðàëèåòî — 153 ã., è âúçøåñòâåíàòà ãîäèíà íà Àâèòîõîë —
äèëîì 153 ã. Îùå ïî-ãîëÿìà êàòåãîðè÷íîñò ïðèäîáèâà
âðúçêàòà, óñòàíîâåíà îò òàêèâà àâòîðèòåòè êàòî Ì. Àðòà-
ìîíîâ, Î. Ïðèöàê è Ë. Ãóìèëüîâ. Âñè÷êî òîâà áè áèëî
ìíîãî äîáðå, àêî ïîíå ñå çàãàòâàøå ìÿñòîòî íà áúëãàðè-
òå â òåçè ñúáèòèÿ. Ïîäîáíî íåùî îáà÷å íå îòêðèâàìå, à
èçêàçàíèòå ïðèíöèïíè ñúîáðàæåíèÿ èìàò ïîâå÷å õàðàê-
òåðà íà ïðåäïîëîæåíèÿ, êîåòî íàìàëÿâà â çíà÷èòåëíà ñòå-
ïåí ñòîéíîñòòà íà óñòàíîâåíàòà õðíîëîãè÷íà âðúçêà. Èç-
õîäúò îò ñúçäàëîòî ñå ïîëîæåíèå íè ïðåäîñòàâÿò ðàáîòè-
òå íà Ä. Ñúñúëîâ è Í. Ñòàíèøåâ, êîëêîòî è äà ñòðàíÿò
ñúâðåìåííèòå íè èñòîðèöè îò òÿõ. Òå îáà÷å, ïîäêðåïåíè
îò èçñëåäâàíèÿòà íà Äå Ãðîîò è Í. Áè÷óðèí, ïðåäñòàâëÿ-
âàò èñòèíñêà öåííîñò è â ãîëÿìà ñòåïåí çàïúëâàò ïðàçíè-
íàòà â ïîçíàíèÿòà íè ïî âúïðîñà. Çàòîâà å äîáðå äà ñå
çàïîçíàåì íàêðàòêî ñ òÿõ.
Ïúðâîòî íåùî, íà êîåòî îáðúùà îñîáåíî âíèìàíèå Ä.
Ñúñúëîâ, å òîâà, ÷å òîé ðàçïîçíàâà â èìåòî íà îïèñàíîòî
â êèòàéñêèòå õðîíèêè ïëåìå ÏÎ-ËÅ èëè ÏÎ-ËÈ, îáùî â
÷åòèðèíàäåñåò ðàçëè÷íè ðàçíîâèäíîñòè, áúëãàðñêîòî-åò-
íè÷åñêî èìå (12). Òîâà ïîçâîëÿâà íà íåãî è ïîñëåäîâàòå-

ëèòå ìó, ðàçãëåæäàéêè èñòîðèÿòà íà õóíîðñêàòà èìïåðèÿ,
äà îïðåäåëÿò ìÿñòîòî íà áúëãàðèòå â íåÿ.
Ïîä÷åðòàí èíòåðåñ çà íàñ ïðåäñòàâëÿâàò ñúáèòèÿòà îò
ñðåäàòà íà ïúðâîòî ñòîëåòèå ïðåäè Ðîæäåñòâî Õðèñòîâî,
âúðõó êîèòî íàñî÷âà âíèìàíèåòî íè Í. Ñòàíèøåâ. Õóíîð-
ñêèÿò êõàí-þ, ÷èåòî èìå êèòàéñêèòå õðîíèêè íè ïðåäñòà-
âÿò êàòî Õî-Õàí-Øà (58-31), ïðèåë äîáðîâîëíî â 54 ã.ïð.Õð.
êèòàéñêî ïîäàíñòâî è ïðåâúðíàë íÿêîãà ãîðäàòà õóíîðñêà
èìïåðèÿ â êèòàéñêè âàñàë. Íåäîâîëíèòå îò ðåøåíèåòî ìó
õóíîðñêè âåëìîæè çàåäíî ñ íàðîäèòå ñè ñå îáåäèíèëè îêî-
ëî áðàòà íà êõàí-þ è êàâõàí íà Çàïàäíàòà îðäà — Öèò-Êè
è ïî òîçè íà÷èí áèëà ñúçäàäåíà Çàïàäíàòà õóíîðñêà èì-
ïåðèÿ, çàïàçèëà íåçàâèñèìîñòòà ñè îò Êèòàé è ñòàíàëà
ïðîäúëæèòåë íà äúðæàâàòà íà Ìîòóí. ßäðî íà èìïåðèÿ-
òà ñòàíàëè áúëãàðèòå (ïëåìåíàòà Ïî-Ëå), äîòîãàâà ÿäðî
íà Çàïàäíàòà îðäà.  ñêîðî âðåìå òå ïîä÷èíèëè è ïðèâ-
ëåêëè êúì äúðæàâàòà ñè îòöåïèëèòå ñå ïî-ðàíî óéãóðè,
êèðãèçè è òèí-ëèíè, à ñúùî è ñúñåäíèòå äúðæàâè íà àîð-
ñèòå, ïàðòåíèòå è Êàí-Êè (êàíãàðè, ïàðòåíè) è îùå äðóãè
ïî-ìàëêè ïëåìåíà. Íà èçòîê äúðæàâàòà íà Öèò-Êè äîñ-
òèãíàëà ð. Îðõîí, à íà çàïàä — äî Êàñïèéñêî ìîðå è ð.
Âîëãà. Çà äà ñòàáèëèçèðà äúðæàâàòà ñè, òîé ïðåìåñòèë
áúëãàðèòå, äîòîãàâà îáèòàâàëè çåìèòå çàïàäíî îò åç. Áàð-
êóë íà ñåâåðîçàïàä, â öåíòúðà íà äúðæàâàòà — çåìÿòà íà
êèðãèçèòå — ìåæäó Êàñïèéñêî ìîðå è ð. Óðàë, îò åäíà
ñòðàíà, è åç. Áàëõàø, îò äðóãà. Ïðÿêî ñâèäåòåëñòâî çà ó÷àñ-
òèåòî íà äåäèòå íè â òåçè ñúáèòèÿ îòêðèâàìå â èìåòî íà
òîïîíèìà Áîëãàðäè (Áîëãàíäè) Êóðãàí, îçíà÷àâàùî „áúë-
ãàðñêî ãðîáèùå“, ñúùåñòâóâàù è äíåñ â ïîðå÷èåòî íà ð.
Òàëàñ è ñâúðçàíî ñ ãèáåëòà íà Öèò-Êè, çàãèíàë çàåäíî ñ
äðóæèíàòà ñè, èçáèòè îò îñóíèòå è êèòàéöèòå ïðè îïèòà
ìó äà èçòåãëè íà çàïàä è ïîñëåäíèòå îñòàíàëè óì âåðíè
ïëåìåíà îò èçòî÷íàòà îáëàñò Îðõîí (13).
Âñè÷êî òîâà å êîëêîòî ëþáîïèòíî, òîëêîâà è íåïîçíà-
òî. Òî îáà÷å ñå ñúãëàñóâà è îáÿñíÿâà íå ïî-ìàëêî íåî÷àê-
âàíèòå ñëåäè îò áúëãàðñêî ïðèñúñòâèå â Åâðîïà îùå ïðå-
äè Õð. è âëèÿíèåòî ìó â áèòà íà êóëòóðàòà íà äðåâåí Ðèì
(14). Ñúùåâðåìåííî òî å òâúðäå ñúùåñòâåíî, äîêîëêîòî
õâúðëÿ ñâåòëèíà âúðõó íåïîçíàòîòî è ëèïñâàùî çâåíî îò
âåðèãàòà íà ñúáèòèÿòà. Îò êàçàíîòî ñòàâà ÿñíî, ÷å áëèçî
âåê è ïîëîâèíà ïðåäè ñåâåðíèòå õóíè äà íàïóñíàò öåíò-
ðàëíîàçèàòñêàòà ñè ðîäèíà, äðóãè õóíîðñêè ïëåìåíà, â öåí-
òúðà íà êîèòî ñà áèëè áúëãàðèòå, ñúùî ñà ÿ íàïóñíàëè,
çàñåëâàéêè ñå íå ñàìî â êàçàõñêèòå ñòåïè, íî è äàëå÷ ïî
íà çàïàä — â Ïðèóðàëèåòî, Ïðèêàâêàçèåòî è äîðè ïî Äî-
ëåí è Ñðåäåí Äóíàâ.
Äîáðå çíàåì îòíîøåíèåòî íà ñúâðåìåííèòå íè èñòî-
ðèöè êúì ðàáîòèòå íà Ä. Ñúñúëîâ è Í. Ñòàíèøåâ. Çíàåì
óïîðèòîòî èì ìúë÷àíèå êúì èçíåñåíîòî îò É. Âúë÷åâ çà
âëèÿíèåòî íà áúëãàðñêèÿ êàëåíäàð â ðèìñêîòî ëåòîáðîå-
íå è âëàäåòåëñêà èìåííà ñèñòåìà. Ùå íè ñå îáà÷å è íèå
äà ïðîâîêèðàìå íàó÷íàòà ìèñúë ó íàñ, ïúê äîðè è ñàìî ñ
åäèí-åäíè÷úê âúïðîñ: êàê è îòêîãà â ëàòèíñêèÿ åçèê ñå å
ïîÿâèëî ïîíÿòèåòî „âóëãàðèñ“ (îïðîñòåí, åëåìåíòàðåí,
ïðîñòîíàðîäåí), êîåòî ïî÷òè äîñëîâíî îòðàçÿâà áúëãàð-
ñêîòî åòíè÷åñêî èìå?
Íÿìàìå àìáèöèÿòà äà íàâëèçàìå â äåáðèòå íà ãîëå-
ìèÿ è âñå îùå äåâñòâåí âúïðîñ îòíîñíî íàëè÷èåòî íà áúë-
ãàðñêè åçèêîâè çàåìêè â ëàòèíñêèÿ åçèê, íî êàê äà ñè çàò-
ÀÂÈÒÎÕÎË
âîðèì î÷èòå ïðåä ïèñìåíèòå ïàìåòíèöè îò ïúðâèòå âåêî-
âå ñëåä Õðèñòà, êîèòî íåäâóñìèñëåíî ñâèäåòåëñòâàò çà
ïðèñúñòâèåòî íà áúëãàðè â Åâðîïà? È çàùî òðÿáâàøå äà
ñå ñïèðà öåëè äåñåòèëåòèÿ ïóáëèêóâàíåòî íà èçâåñòíèòå
îùå íà ïðîô. Ãàí÷î Öåíîâ ãåîãðàôñêè êàðòè, âúðõó êîèòî
áúëãàðñêîòî èìå å çàïèñàíî íà Áàëêàíèòå îùå ïðåç IV è
äîðè â êðàÿ íà III â.ñë.Õð.? Íî òúé êàòî ìúë÷àëèâîòî òà-
áó è äíåñ ïðîäúëæàâà äà òåãíå íàä ñïîìåíàòèòå êàðòè,
ñòðóâà ñè òå, ìàêàð è áåãëî, äà áúäàò ðàçãëåäàíè, âúçïîë-
çâàéêè ñå îò ïóáëèêóâàíåòî èì â êíèãàòà íà Ï. Äîáðåâ
„Áúëãàðè, òþðêè, ñëàâÿíè“.
Ïúðâàòà ïðåäñòàâëÿâà „êàðòà íà ñâåòà“ è å ïðèäðóæå-
íà îò òåêñò ⠄Àíàòîìíèÿ ðàâåíñêè êîñìîãðàô“, ïèñàí â
íà÷àëîòî íà VII èëè â êðàÿ íà VI âåê.  íåãî, òî÷íî ìåæäó
èìåíàòà íà Òðàêèÿ, îò åäíà ñòðàíà, è Ãîðíà è Äîëíà Ìè-
çèÿ, îò äðóãà, îòêðèâàìå íàé-íåî÷àêâàíî èìåòî íà Áúëãà-
ðèÿ. À îò òåêñòà â ñàìèÿ êîñìîãðàô íàó÷àâàìå, ÷å „Â Òðà-
êèÿ èëè Ìàêåäîíèÿ è Äîëíà Ìèçèÿ ÑÀÌÎ ÁÚËÃÀÐÈ
ÆÈÂÅßÒ, êîèòî ñà èçëåçëè îò ãîðåñïîìåíàòàòà Ãîëÿìà
Ñêèòèÿ...“(15), êîåòî îçíà÷àâà, ÷å áúëãàðèòå ñà îáèòàâà-
ëè äíåøíèòå íè çåìè íà Áàëêàíèòå, îòñàì Äóíàâ, îùå ïðå-
äè ïîáåäàòà èì â ñúñòàâà íà õóíñêèòå âîéñêè è ñúþçåíèòå
ñ òÿõ ãîòè íàä èìïåðàòîð Âàëåíò â 378 ã., ïðåäè âúçíèêâà-
íåòî íà ñàìèÿ Õóíñêè ñúþç ïðåç 375 ã. è äîðè ïðåäè âúç-
øåñòâèåòî íà Áàëàìáåð — âëàäåòåëÿ, ïðè êîãîòî õóíèòå
çàïî÷íàëè íàøåñòâèåòî ñè â Åâðîïà.
Ñìÿòàì, ÷å â ñëó÷àÿ íå å íåîáõîäèìî äà ñå ñïèðàìå
ïîäðîáíî âúðõó âúçìîæíèòå „ñëàáè“ ìåñòà â äàòèðîâêà-
òà è àâòåíòè÷íîñòòà íà êàðòàòà íå çàùîòî òå ñà ìàëîâàæ-
íè, à ïîðàäè îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å äàííèòå, îòêðèòè â íåÿ,
ñúâñåì íå ñà åäèíñòâåíè ïî âúïðîñà, à ñå ïîäêðåïÿò è îò
äðóãà, îùå ïî-ñòàðà êàðòà, ÷èÿòî àâòåíòè÷íîñò ïðè òîâà å
èçâúí âñÿêàêâè ñúìíåíèÿ. Òàçè êàðòà ïðèíàäëåæè íà „áà-
ùàòà“ íà öúðêîâíàòà èñòîðèÿ — åïèñêîïà íà ðèìñêàòà ïðî-
âèíöèÿ Öåçàðåÿ (Ïàëåñòèíà) — Åâñåâèé (270-338). Äî íàñ å
äîñòèãíàëà ÷ðåç ðúêîïèñà íà Ñâ. Éåðîíèì, â êîéòî ñâå-
òèÿò îòåö èçðè÷íî îòáåëÿçâà àâòîðñòâîòî íà Åâñåâèé âúð-
õó êàðòàòà. À â òàçè âòîðà êàðòà îòêðèâàìå íå ïî-ìàëêî
âïå÷àòëÿâàùèÿ òåêñò: „Ìèçèÿ òóê è Áúëãàðèÿ“(16).
Êðàòêî è ÿñíî. Íåòúðïÿùî óñëîâíîñòè è íåïîçâîëÿ-
âàùî ñïåêóëàöèè. Âåðîÿòíî èìåííî òîâà ïðèñúñòâèå íà
áúëãàðè â Ìèçèÿ å èìàë ïðåäâèä áúëãàðñêèÿò ëåòîïèñåö
íà Ìàíàñèåâàòà õðîíèêà, îòáåëÿçâàéêè: „Ïðè òîçè öàð
Êîíñòàíòèí Áðàäàòè ïðè ñâîèòå áðàòÿ äîéäîõà áúëãàðè-
òå ïðåç ð. Äóíàâ“(17).
Âñå ïàê òðÿáâà äà ïðèçíàåì, ÷å îáñúæäàíèòå êàðòè ñà
ñúñòàâÿíè ñëåä 153 ã. è â òîçè ñìèñúë, ïîçîâàâàéêè ñå íà
èìåííèêà, íàëè÷èåòî íà áúëãàðè èëè áúëãàðñêà äúðæàâà
â Þãîèçòî÷íà Åâðîïà å ëåñíî îáÿñíèìî. Ä. Ñúñúëîâ è Í.
Ñòàíèøåâ îáà÷å ãîâîðåõà çà ìàñèâíà áúëãàðñêà ìèãðà-
öèÿ êúì ãðàíèöèòå ñ Åâðîïà îùå îêîëî ñðåäàòà íà I
â.ïð.Õð. Åòî çàùî å èíòåðåñíî äà ïîòúðñèì áúëãàðñêîòî
ïðèñúñòâèå ïî òåçè òåðèòîðèè îùå ïðåäè ñïîìåíàòàòà ãî-
äèíà. Çà îðèåíòèð ìîæåì äà èçïîëçâàìå ðàçêàçà íà ïðî-
ðîê Èñàÿ îò Áúëãàðñêèÿ àïîêðèôåí ðúêîïèñ, â êîéòî òîé
ñïîäåëÿ ïúðâèòå ñè ïðåæèâÿâàíèÿ ñëåä çàâðúùàíåòî ñè
íà çåìÿòà ïîäèð íåáåñíèòå ñè ñòðàíñòâàíèÿ. Ñâåòîâíèÿò
ïðîðîê äî÷óâà ãëàñ, êîéòî ìó çàïîâÿäâà „... îòëú÷è òðåòà-
òà ÷àñò îò êóìàíèòå, íàðå÷åíè áúëãàðè, íàñåëè çåìÿòà Êàð-
225
 ÀÂÈÒÎÕÎË
âóíñêà, êîÿòî îïðàçíèõà ðèìëÿíè è åëèíè... È íàñåëèõ çå-
ìÿòà Êàðâóíñêà, íàðå÷åíà áúëãàðñêà; áåøå îïóñòÿëà îò
åëèíè çà 130 ãîäèíè.“(18)
×å ñòàâà âúïðîñ çà ñúáèòèÿ îòïðåäè âðåìåòî íà Àñïà-
ðóõ, ñå èçÿñíÿâà îùå â ñëåäâàùàòà ÷àñò îò ðàçêàçà, â êîÿ-
òî ñå ãîâîðè çà „Èñïîð öàð“, îòêúäåòî ñëåäâà, ÷å íàñåëÿ-
âàíåòî íà çåìÿòà Êàðâóíñêà ñ áúëãàðè ïðåäõîæäà öàðóâà-
íåòî ìó. Îïèò çà ïî-òî÷íî èçÿñíÿâàíå íà âðåìåòî íà òîâà
ñúáèòèå ïðàâè É. Âúë÷åâ, òúëêóâàéêè èçðàçà „çà 130 ãîäè-
íè“ êàòî „ïðåç 130 ãîäèíà“(19). Ïðåäâèä íååäíîçíà÷íèÿ
õàðàêòåð íà òúëêóâàíåòî íèå íå ìîæåì äà ñå ÷óâñòâàìå
ñèãóðíè â èçêàçàíîòî òâúðäåíèå. Âàæíî å îáà÷å äà îòáå-
ëåæèì, ÷å ñâåäåíèÿ, ñâúðçàíè ñ òåçè èëè áëèçêè ïî âðåìå
ñúáèòèÿ, ñðåùàìå â áúëãàðñêàòà âúçðîæäåíñêà êíèæíèíà
è ó äðóãè àâòîðè. Òàêà íàïðèìåð â ëåòîïèñà íà ïîï Éîâ÷î
îò Òðÿâíà â ñàìîòî íà÷àëî íà ñïèñúêà „èìåíà íà áúëãàð-
ñêèòå êíÿçå“, íàé-îòãîðå ÷åòåì ñëåäíèÿ ìíîãîçíà÷èòåëåí
òåêñò: „Áúëãàðèòå áÿõà ïðîãîíåíè îò Òðàÿí Ðèìñêè è ïàê
ñå âúçâúðíàõà â ãîäèíà 489 (5997)“.(20)
Èìåòî íà èìïåðàòîð Òðàÿí, ñâúðçàíî ñ áúëãàðñêàòà
èñòîðèÿ, îòêðèâàìå è â Èñòîðèÿòà íà éåðîñõèìîíàõ Ñïè-
ðèäîí. Òóê íà íåãî å îòðåäåíà öÿëà ãëàâà, êîÿòî çàïî÷âà
ïî ñëåäíèÿ íà÷èí: „Îùå ùîì ñòàíà öàð, Òðàÿí çàïèòà ñú-
âåòíèöèòå ñè èìà ëè îùå íåïîêîðåíè íàðîäè. È òå ìó êà-
çàõà, ÷å òàêúâ å äèâèÿò ñëîâåíñêè íàðîä, êîéòî âîþâà ñ
Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè. Íå òúðïåéêè òàêúâ ðèìñêè ñðàì,
Òðàÿí ñúáèðà ìíîãî÷èñëåíà âîéñêà è íàïàäà öàð ñëîâåíñ-
êè Äåêåôàë. Ïî èìåòî íà êðàÿ ñè è ñëîâåíèòå áÿõà ïðåè-
ìåíóâàíè â äàêè. Ïðåñòîëúò ìó áåøå â Áóäèì. Âèæäàéêè
íàáëèæàâàùàòà îïàñíîñò, Äåêåôàë èçïðàòè ïðàòåíèöè è
íà èçòîê, è íà çàïàä è ïðèçîâà çà áîðáà öåëèÿ ñè ñëàâÿíñ-
êè íàðîä: ðóñèòå, àëàíèòå, ñàðìàíèòå, êîñòîáîêèòå, ïå÷å-
íåãèòå, ïåìèòå, áúëãàðèòå.“(21)
Èçëèøíî å äà ñå âïóñêàìå â ïîäðîáíè ðàçñúæäåíèÿ è
äîãàäêè çàùî ïðåïîäîáíèÿò îòåö ãîâîðè çà „ñëîâåíñêè“
íàðîä è öàð. Îòãîâîðúò ìîæå ëåñíî äà îòêðèåì, êàòî ðàç-
ãëåäàìå êîè íàðîäè ïðèåìà òîé çà ñëîâåíè. Ïî-èíòåðåñ-
íîòî å ïîÿâàòà íà èìåòî „áúëãàðè“ ñðåä èçáðîåíèòå íà-
ðîäè. Èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿâà è êðàÿò íà ðàçêàçà: „Îòòîãà-
âà Èëèðèê èëè Áúëãàðèÿ áåøå ïîðîáåíà îò ðèìëÿíèòå ÷àê
äî âðåìåòî íà Êîíñòàíòèí Âåëèêè.“
Òåçè íåíàïúëíî óñòàíîâåíè è ÿñíè âçàèìîîòíîøåíèÿ
íà áúëãàðèòå è èìïåðèÿòà îò âðåìåòî íà Òðàÿí íàìèðàò
íàêðàÿ ïîòâúðæäåíèÿ è â áúëãàðñêîòî íàðîäíî òâîð÷åñò-
âî, çàñâèäåòåëñòâàíî â ïðèêàçêàòà „Öàð Òðàÿí èìà êîçè
óøè“. Êîëêîòî äî èðîíè÷íîòî îòíîøåíèå íà íàðîäà íè
êúì ðèìñêèÿ çàâîåâàòåë, òî êàòî ÷å ëè å â ñúçâó÷èå ñ èðî-
íèÿòà, êîÿòî èñòîðèÿòà å îïðåäåëèëà íà àìáèöèîçíèòå ìó
çàâîåâàíèÿ íà Áàëêàíèòå.
Èíòåðåñåí îïèò çà âúçñòàíîâÿâàíå íà ñúáèòèÿòà îò âðå-
ìåòî íà èìïåðàòîð Òðàÿí (98-117) ïðàâè Éîðäàí Âúë÷åâ.
Ñïîðåä íåãî âîåííàòà êàìïàíèÿ íà Òðàÿí ïî Äîëåí Äó-
íàâ, çàâúðøèëà ñ ïðîâúçãëàñÿâàíåòî íà çàâëàäåíèòå òåðè-
òîðèè çà ðèìñêè ïðîâèíöèè (Äàêèÿ Ñóïåðèîð è Äàêèÿ Èí-
ôåðèîð), å áèëà ïðÿêî íàñî÷åíà ñðåùó äúðæàâàòà íà áúë-
ãàðèòå. Íà÷åëî íà òàçè äúðæàâà îò 87 ã. äî ñìúðòòà ñè â
106 ã. å ñòîÿë Äåêåôàë. Èìåòî íà âëàäåòåëÿ, èçâåñòíî íè
îò õðîíèêèòå íà Äèîí Êàñèé, àâòîðúò ñâúðçâà ñ áúëãàðñ-
êèÿ áèòîâ êàëåíäàð è îáÿñíÿâà ïúðâàòà ìó ÷àñò „Äåêå“ ñ
226
áúëãàðñêîòî ïðîçâèùå íà ãîäèíàòà Äîêñ (Ñâèíÿ), à âòî-
ðàòà ìó ÷àñò „áàë“ — ñ òèòëàòà çà ìëàäøè ñúâëàäåòåë ÁÀË,
â ñèñòåìàòà íà áúëãàðñêàòà äúðæàâíîñò. Îñíîâàíèå çà âúç-
øåñòâåíàòà ãîäèíà íà Äåêåáàë, òúé êàòî 87 ã.ñë.Õð. å íà-
èñòèíà ãîäèíà Ñâèíÿ ïî áúëãàðñêèÿ êàëåíäàð(22). Çà áúë-
ãàðñêàòà ïðèíàäëåæíîñò íà Äåêåáàë ïðÿêî óêàçàíèå íè äà-
âà ëåòîïèñúò íà ïîï Éîâ÷î, êúäåòî èìåòî ìó îòêðèâàìå â
ñïèñúêà íà áúëãàðñêèòå öàðå (23). Òî ôèãóðèðà è â äðóã
åäèí âúçðîæäåíñêè èçòî÷íèê, íåïîçíàò íà É. Âúë÷åâ, íî
öèòèðàí ïî-ãîðå — Èñòîðèÿòà íà éåðîñõèìîíàõ Ñïèðèäîí
(24). Îò íåãî íàó÷àâàìå è òâúðäå ëþáîïèòíîòî òâúðäå-
íèå, íà êîåòî âå÷å îáúðíàõìå âíèìàíèå, ÷å íàçâàíèåòî
äàêè ïðîèçëèçà îò èìåòî íà âëàäåòåëÿ Äåêåáàë.
 ïîòâúðæäåíèå íà òåçàòà ñè çà áúëãàðñêàòà äúðæàâà
ñåâåðíî îò Äóíàâ É. Âúë÷åâ ïðèâåæäà è âòîðè àðãóìåíò —
ïîñëåäâàëàòà èñòîðè÷åñêà ñúäáà íà òåðèòîðèèòå, ïðèäî-
áèëè îòòîãàâà íàçâàíèåòî Äàêèÿ. Ñòàâà äóìà çà òîâà, ÷å
âîåííèÿò óñïåõ íà Òðàÿí, ìàêàð è áëÿñêàâ, áèë òâúðäå êðàò-
êîòðàåí, îòðàæåíèå íà êîåòî âèæäàìå è â ïîäèãðàâàòåë-
íîòî îòíîøåíèå êúì ãîëåìèÿ çàâîåâàòåë â ñïîìåíàòàòà
ïî-ãîðå ïðèêàçêà. Èçâåñòíî å, ÷å íåïîñðåäñòâåíî ñëåä
ñìúðòòà ìó ñòîëèöèòå íà òðèòå Äàêèè áèëè îáÿâåíè çà
ìóíèöèè ãðàäîâå, íàìèðàùè ñå íåïîñðåäñòâåíî ïîä âëàñò-
òà íà Ðèì, íî ñúñ ñâîáîäíî ñàìîóïðàâëåíèå, ïðèâèëåãèÿ,
ïîçíàòà äîòîãàâà åäèíñòâåíî â Èòàëèÿ. Íàñêîðî ñëåä òî-
âà âëàñòòà íà òðèòå ïðîâèíöèè áèëà ïîâåðåíà íà íåèí óï-
ðàâèòåë — Êíåé Ìèíóöèóñ Ôàóñòèíóñ-Ñåêñò Þëèé Ñåâåð.
Ëþáîïèòíîòî â èìåòî ìó É. Âúë÷åâ íàìèðà â ñúñòàâêàòà
Ñåâåð, êîÿòî ïðåäñòàâëÿâà ïðîçâèùå íà ãîäèíàòà Êî÷ ïî
áúëãàðñêèÿ áèòîâ êàëåíäàð. Îùå ïî-ëþáîïèòíîòî å îáà-
÷å, ÷å âúçøåñòâàíàòà 120 ãîäèíà å äåéñòâèòåëíî ãîäèíàòà
Êî÷. Íàé-ïîêàçàòåëíà å ñàìàòà äàòà íà ïðîãëàñàòà ìó —
29 þíè ïî þëèàíñêèÿ êàëåíäàð, êîÿòî îòãîâàðÿ ïî íàøèÿ
êàëåíäàð íà 7 þíè. Çàùîòî òàçè äàòà íè îòïðàùà äèðåêò-
íî êúì ïðàçíè÷íàòà ñèñòåìà íà äåäèòå íè, â êîÿòî îôèöè-
àëíèòå ïðàçíèöè — ïî åäèí íà âñåêè ìåñåö, ñå îïðåäåëÿò
ïî ôîðìóëà, ñïîðåä êîÿòî ÷èñëîòî íà äåíÿ ñúîòâåòñòâà
íà ÷èñëîòî íà ìåñåöà. Âúçøåñòâèÿòà ïúê áèëè íàñðî÷âà-
íè èìåííî íà òàêèâà ïðàçíèöè.  êîíêðåòíèÿ ñëó÷àé ðèì-
ñêèÿò óïðàâèòåë, ïîëó÷èë ïðîãëàñàòà ñè òî÷íî íà òàêúâ
ïðàçíèê — 7 þíè, ò.å. ñåäìè äåí îò ñåäìèÿ ìåñåö — ëÿòíà-
òà æåðòâà ïèëå.(25)
Íå ïî-ìàëêî ëþáîïèòíî å è îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å ïðè
óïðàâëåíèåòî íà èìïåðàòîð Ìàðê Àâðåëèé (161-180) ïðè-
âèëåãèèòå íàðàñòâàò. Òîé îáÿâèë îáñúæäàíèòå ïðîâèíöèè
îòâúä Äóíàâ çà ïðîòåêòîðàò, ò.å. çà çåìè, çàùèòåíè îò èì-
ïåðèÿòà, ñ êîèòî ñå ïðåäâèæäà ñâîáîäíà òúðãîâèÿ. È îùå
ïî-âàæíîòî — ïðîíèêíàëîòî íà Àïåíèíèòå è Áàëêàíèòå
íàñåëåíèå íà íàøåñòâåíèöèòå îò 167 ã. ïðèäîáèâàëî ñòà-
òóòà íà êîëîíèè, ñ êîåòî ïîëîæåíèåòî ìó ñå óçàêîíÿâà-
ëî(26). Èçñëåäâàéêè èìåòî íà èìïåðàòîð Ìàðê Àâðåëèé,
É. Âúë÷åâ ñå íàòúêâà íà íåùî òâúðäå çíàìåíàòåëíî, êîå-
òî íåäâóñìèñëåíî ñâèäåòåëñòâà çà íàâëèçàíåòî è âëèÿíè-
åòî íà áúëãàðñêèÿ êàëåíäàð âúðõó îáùåñòâåíî-ïîëèòè÷åñ-
êèòå ïîðÿäêè íà Ðèìñêàòà èìïåðèÿ. Òîé óñòàíîâèë, ÷å
Ìàðê Àâðåëèé å ñèí íà Ëóöèé Êàòèëèé Ñåâåð, ïðîâúçãëà-
ñåí çà êîíñóë â 120 ã., êîÿòî ïî áúëãàðñêèÿ êàëåíäàð å
ãîäèíà Êî÷ è èìà êàëåíäàðíî ïðîçâèùå Ñåâåð. Â ñúùàòà
ãîäèíà íà êîíñóëà ìó ñå ðàæäà ñèí — Ìàðê Àíèé Êàòèëèé

Ñåâåð. Èìåòî Ñåâåð ïðè äåòåòî âåðîÿòíî îòðàçÿâà ðîæ-
äåíàòà ãîäèíà, êàêòî å áèëà äðåâíàòà òðàäèöèÿ ó áúëãà-
ðèòå, ùî ñå êàñàå äî ÷àñòíè ëèöà, çà ðàçëèêà îò âëàäåòå-
ëèòå, ïðèåìàëè ïðîçâèùåòî íà ãîäèíàòà íà ñâîåòî âúç-
øåñòâèå. Òåçè ôàêòè ñâèäåòåëñòâàò, ÷å ìàëêèÿò Ìàðê ñå
ðàæäà â ñåìåéñòâî, êîåòî íå ñàìî ïîçíàâà, íî è ñå ïðè-
äúðæà ñòðèêòíî êúì áúëãàðñêèòå òðàäèöèè. Â 140 ã. Ìàðê
Ñåâåð áèâà îñèíîâåí îò èìïåðàòîð Ïèé è ñòàâà íåãîâ ñúâ-
ëàäåòåë ïîä èìåòî Ìàðê Åëèé Àâðåëèé Âåð Öåçàð, êúäå-
òî Åëèé å åäíî îò èìåíàòà íà ñàìèÿ èìïåðàòîð Ïèé, Öå-
çàð å òèòëàòà íà ìëàäøè ñúâëàäåòåë, à Âåð — îòíîâî êà-
ëåíäàðíîòî ïðîçâèùå ïî áúëãàðñêèÿ êàëåíäàð, íî âå÷å
íà ãîäèíàòà Çìåé, êàêâàòî å ãîäèíà 140 ñëåä Ðîæäåñòâî
Õðèñòîâî. È òàêà èìïåðàòîð Ìàðê Àâðåëèé ñòàâà èçâåñ-
òåí ñ îñîáåíèòå ñè ïðèâèëåãèè êúì ò.íàð. äàêè, íàñåëåíè-
åòî îò áèâøèòå ðèìñêè ïðîâèíöèè, êîåòî íîñåøå íàçâà-
íèåòî ñè îò èìåòî íà ïðî÷óòèÿ Äåêåáàë, ñúùèÿ, êîãîòî
âúçðîæäåíñêèòå íè ëåòîïèñöè ïðåäñòàâÿõà çà áúëãàðèí.
 ñúùîòî âðåìå è íåãîâèÿò áàùà, è ñàìèÿò òîé ñå ïðè-
äúðæàò êúì áúëãàðñêàòà èìåííà òðàäèöèÿ, êîåòî, àêî è
äà íå äàâà òî÷åí îòãîâîð, òî ïîíå ïîâäèãà âúïðîñà è çà-
ãàòâà çà åâåíòóàëíàòà åòíè÷åñêà ïðèíàäëåæíîñò íà èìïå-
ðàòîðà. È ñ íåãî è çà áúëãàðñêîòî ïðèñúñòâèå â Åâðîïà
ïðåç òàçè ðàííà åïîõà — I è II â.ñë.Õð. Èçêàçàíîòî ïðåä-
ïîëîæåíèå íàìèðà ïîäêðåïà è â ñëó÷àÿ ñ âòîðèÿ îñèíî-
âåí ñèí íà èìïåðàòîð Ïèé, êîéòî â 164 ã. ñòàâà ñúâëàäå-
òåë íà èìïåðèÿòà çàåäíî ñ Ìàðê Àâðåëèé. Òîâà å èçâåñò-
íèÿò Öåçàð Ëóöèé Àâðåëèé Âåð Àâãóñò, ÷èåòî èìå Âåð
ñúîòâåòñòâà íà êàëåíäàðíîòî ïðîçâèùå íà ãîäèíàòà Çìåé,
êàêâîòî ñå ïàäà 164 ã.(27).
... Îõðèä, èçäèãíàòà îùå ïî âðåìåòî íà Ñâ. Êëèìåíò
Îõðèäñêè è ïî êàìåííèòå áëîêîâå îò àðõåîëîãè÷åñêèòå
ëîêàëèòåòè Ìîðîäâèç è Êðó-æèùå â Ìàêåäîíèÿ, êàòî
íàëàãà è ïðåäïîëîæå-íèåòî, ÷å å ïðåäñòàâëÿâàëà “òîòåìåí
çíàê íà ñâå-ùåííè÷åñêîòî ñúñëîâèå — êîëîáðèòå” (31).
Áèõ äîïúëíèë, ÷å âðúçêàòà ìåæäó èìåíàòà Àâèòîõîë è
Ãàçàí å âúçìîæíî è äà å äèðåêòèâ. Èìàì ïðåäâèä
âåðîÿòíîñòòà åòèìîëîãè÷íî èìå-òî Ãàçàí, ïîäîáíî íà
Àâèòîõîë, äà ïðîèçëèçà ñú-ùî îò ñúðíà, ÷èÿòî
ðàçíîâèäíîñò — ãàçåëàòà å äîáðå èçâåñòíà îñâåí â
Öåíòðàëíà Àçèÿ è â áúë-ãàðñêèÿ åçèê. Ñ òîâà ìåæäó
èìåíàòà íà äâàìàòà ðîäîíà÷àëíèöè: íà õóíèòå — Ãàçàí è
íà áúëãàðè-òå — Àâèòîõîë ñå ïîñòàâÿ çíàê çà ðàâåíñòâî. À
ïî òîçè íà÷èí, ìîæå áè è ìåæäó ñàìèòå òÿõ. Çàòîâà è
êàíñêàòà äèíàñòèÿ íà õóíè è íà áúëãàðè å âñå åäíà è ñúùà
— Äóëî.
Ñòðóâà ñè äà ñå îòáåëåæè, ÷å íàðåä ñ îáðàçà íà åëåíà,
ñâúðçâàù â åäíî öÿëî ðîäîíà÷àëíèêà íà õóíèòå è òîçè íà
áúëãàðèòå, àíàëîãè÷íî çíà÷åíèå èìà è êîøíèöàòà êàòî
ïðåäìåò, â êîéòî å áèë ñïàñåí ëåãåíäàðíèÿò Ãàçàí.
Îòíåñåí ìîæå áè ïîãðåøíî êúì Àñïàðóõ, ïîäîáåí ìîòèâ
ñúäúðæà è áúëãàðñêàòà ìèòîëîãèÿ. Ñòàâà äóìà çà ïîçíàòèÿ
“Áúëãàðñêè àïîêðèôåí ëåòîïèñ”, â êîéòî ÷åòåì: “È òîãàâà
ñëåä íåãî ñå íàìåðè äðóã öàð â áúëãàðñêàòà çåìÿ, äåòèùå
íåñåíî â êîøíèöà 3 ãîäèíè, íà êîåòî ñå äàäå èìåòî Èñïîð
öàð, òîé ïðèå áúëãàðñêîòî öàðñòâî” (32). Èñòèíà å, ÷å
ïîäîáèè ìîòèâè íå ñà òîëêîâà ðÿäêî ñðåùàíè â
ìèòîëîãèèòå íà ðàçëè÷íèòå íàðîäè, íî è òîçè ùðèõ, ïðè-
áàâåí êúì îñòàíàëèòå àðãóìåíòè, ïðèäîáèâà çíà÷åíèåòî
íà âðúçêà, ñâúðçâàùà õóíè è áúëãàðè.
ÀÂÈÒÎÕÎË
È îùå íåùî íå áèâà äà ïðîïóñêàìå, à òî å, ÷å èìåíàòà
è íà Ãàçàí è íà Àâèòîõîë îòêðèâàìå õèëÿäîëåòèå ïî-êúñíî
â íàðîäíàòà ïàìåò íà áúë-ãàðñêèÿ íàðîä, êàòî ïðè
âîëæêèòå áúëãàðè, çàïàçèëè â ïî-ãîëÿìà ñòåïåí
òþðêîåçè÷èåòî, äîìèíèðà ôîðìàòà “Ãàçàí”, îòêúäåòî
âîäÿò èìåíàòà ñè òîïîíèìè êàòî Êàçàí (íà Âîëãà) è
Êàçàíëúê (ó íàñ), à ó äóíàâñêèòå áúëãàðè — èðàíîåçè÷íèÿ
ìó åêâèâàëåíò. Çàùîòî Àâèòîõîë ñðåùàìå îñâåí â
“Èìåííèê íà áúëãàðñêèòå êàíîâå” è â ïî-êúñíî ïèñàíàòà
“Ñàâèíà êíèãà” îò Õ â.  íåÿ å îòáåëÿçàí ïðàçíèê — äåíÿò
íà Àâèòóõ, ÷åñòâàí íà 7 àïðèë (33).
Äðóãà èçõîäíà ëèíèÿ â èçñëåäâàíåòî íà ïåðèîäà
Àâèòîõîë, ñâúðçàíà îòíîâî ñ èìåòî ìó, ïðåäëàãà îùå â
1914 ã. È. Ìèêîëà. Ñïîðåä íåãî èìåòî Àâèòîõîë å
ñâúðçàíî è ïðîèçëèçà îò òþðêñêîòî “àïúò” (áàùà),
ïðèäîáèëî â áúëãàðñêèÿ åçèê ôîðìàòà “àâèò”. Äî òàçè
õèïîòåçà àâòîðúò äîñòèãà âúç îñíîâà íà èçâåñòíàòà îò
Àáóëãàçè ëåãåíäà çà ðîäîíà÷àëèåòî íà òþðêèòå, ÷èéòî
êîðåí âîäåë íà÷àëîòî ñè îò ïúðâîðîäíèÿ ñèí íà ßôåò —
Òþðê, ñ ïðîçâèùåòî “ßôåò îãëàíè” ( ñèí íà ßôåò). Ñàìîòî
èìå ßôåò è ïðîçâèùåòî ßôåò îãëàíè èìàò çà êîðåí
ñòàðîòþðêñêàòà äóìà “àïúò” (áàùà) (34), ñ ÷èÿòî ïîìîù
ñå äîñòèãà è äî èìåòî Àâèòîõîë, ïîñòàâåí â ñàìîòî íà÷àëî
íà Êìåâíè èìåííî êàòî áàùà, ïðàðîäèòåë, ðîäîíà÷àëíèê.
Ñõîäíî ñòàíîâèùå ñïîäåëÿ è Ñ.Ðàíñèìàí, ñúùî
èçâåæäàéêè èìåòî íà Àâèòîõîë îò òþðêñêî-ìîíãîëñêîòî
“àâèò” (ïðàðîäèòåë) (35). Çà ÿôåòè÷åñêèÿ êîðåí íà
áúëãàðèòå ãîâîðè è åäíà ëåãåíäà, äîñòèãíàëà äî íàñ ÷ðåç
îñìàíñêàòà èñòîðèÿ íà Äüî ëà Êðîà, ñúùî îñëàíÿùà ñå
íà ñïîìåíàòàòà îò Àáóëãàçè ëåãåíäà, íî äîðàçâèâàùà ÿ ñ
òîâà, ÷å îïðåäåëÿ è ïîòåêëîòî íà áúëãàðèòå îò äðóã åäèí
ñèí íà ßôåò — Êàìàðè (36).
Ñúùîòî òâúðäåíèå çà ÿôåòè÷åñêèÿ ïðîèçõîä íà
áúëãàðèòå, íî â ïî-äðåâíà ðåäàêöèÿ, îòêðèâàìå è â
èçâåñòíîòî ïèñìî îòãîâîð íà õàçàðñêèÿ êàãàí Èîñèô äî
èñïàíñêèÿ åâðåèí Õàñäàé èáí Øàïðóò. Êàòî èçõîæäà îò
ïîçíàòîòî íè îò Áèáëèÿòà ðîäîñëîâèå: ßôåò — Ãîìåð —
Òîãàðìà, òîé äîáàâÿ, ÷å Õàçàð è Áîëãàð — ðîäîíà÷àëíèöèòå
íà õàçàðè è áúëãàðè, ñà äâàìà îò äåñåòòå ñèíîâå íà
ïîñëåäíèÿ (37). À íèå áèõìå äîïúëíèëè, ÷å ñïîìåíàòèÿò
îò Àáóëãàçè è Äüî ëà Êðîà Êàìàðè ÿâíî ñúîòâåòñòâà íà
áèáëåéñêèÿ Ãîìåð.
Òåçè ïîñëåäíè ñâåäåíèÿ ñà îñîáåíî èíòåðåñ-íè,
äîêîëêîòî îáÿñíÿâàò íå ñàìî ïúðâàòà ÷àñò — “Àâèò” â
èìåòî íà Àâèòîõîë, èçâåæäàéêè ãî îò áèáëåéñêèÿ ßôåò,
íî è íåãîâàòà âòîðà ÷àñò — “òîõîë”, ñâúðçâàéêè ÿ ñ èìåòî
íà âíóê ìó Òîãàðìà, ñèíà íà Ãîìåð (Êàìàðè), ÷èåòî èìå
ñúùî íàó÷àâàìå îò Áèáëèÿòà.
È òàêà, ïîñòóëèðàéêè ãåíåçàòà íà ñúñòàâíîòî èìå
Àâèòîõîë êàòî ñèíòåç îò èìåíàòà íà ßôåò (Àâèò) +
Òîãàðìà (Òîãàð — Òîõàð — Òîõîë), íèå ïðåäëàãàìå åäíà
êîëêîòî åëåìåíòàðíà, òîëêîâà è ïðàâäîïîäîáíî çâó÷àùà
õèïîòåçà çà ïîÿâàòà íà èìåòî Àâèòîõîë â êà÷åñòâîòî ìó
íà ðîäîíà÷àëíèê è åïîíèì ⠓Èìåííèê íà áúëãàðñêèòå
Êàíîâå”.
***
Ðàçáèðà ñå, èçâåñòíè ñà è îïèòè çà èçÿñíÿâàíå
ïðîèçõîäà íà èìåòî Àâèòîõîë, ïîçîâàâàùè ñå íå òîëêîâà
íà åòèìîëîãè÷íè, êîëêîòî íà ôîíåòè÷íè ñõîäñòâà. Òàêîâà
227
 ÀÂÈÒÎÕÎË
îïðîñòåí÷åñêî îáÿñíåíèå ïðåäëàãà õèïîòåçàòà íà Á. ôîí
Àðíèì. Ïúðâîòî îáñòîÿòåëñòâî, íà êîåòî ñå ïîçîâàâà ôîí
Àðíèì, å ìèòîëîãè÷íàòà ïðîäúëæèòåëíîñò íà
óïðàâëåíèåòî íà Àâèòîõîë — öåëè 300 ãîäèíè, ñ êîåòî òîé
àâòîìàòè÷íî ãî ïðè÷èñëÿâà êúì ìèòè÷íèòå ãåðîè è
îòêàçâà äà òúðñè êàêâàòî è äà å èñòîðè÷åñêà
ñúäúðæàòåëíîñò â íåãî. Íà âòîðî ìÿñòî, êàòî îò÷èòà
ìÿñòîòî, êúäåòî å îòêðèò “Èìåííèêúò” — âìúêíàò â
ñáîðíèêà “Åëèíñêè è ðèìñêè ëåòîïèñåé”, îò õðîíèêàòà
ìåæäó ×åòâúðòà êíèãà íà êðàäåòå è îòêúñ çà Íàâóõîäî-
íîñîð, îò õðîíèêàòà íà Ãåîðãè Àìàðòîë, àâòîðúò íàñî÷âà
äèðåíèÿòà ñè äèðåêòíî êúì Áèáëèÿòà è òóê îòêðèâà èìåòî
íà Àõèòîôåë, ñ êîãîòî òîé îòúæäåñòâÿâà Àâèòîõîë îò
“Èìåííèêà” (38). Çà æàëîñò òàçè íåïðîäóêòèâíà òåçà áåøå
âúçïðèåòà è îò íÿêîè áúëãàðñêè èñòîðèöè êàòî Èâàí
Áîãäàíîâ (39) è ñå îêàçà òâúðäå óäîáíà çà îïðàâäàâàíå
òàáóòî âúðõó èçñëåäâàíåòî íà òåçè íàé-ðàííè ïåðèîäè îò
áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ. Âñå ïàê çà ÷åñò íà èñòîðèöèòå íè òÿ
òúé ñè è îñòàíà ïåðèôåðíà çà âíèìàíèåòî èì.
Ñúâñåì íàñêîðî ñåðèîçíî âúçðàæåíèå îòíîñ-íî
õèïîòåçàòà íà Á. ôîí Àðíèì èçðàçè Ä.Òàáàêîâ, êîéòî
êàòåãîðè÷íî îòõâúðëÿ âúçìîæíîñòòà çà êàêâàòî è äà å
âðúçêà ìåæäó äâàòà îáðàçà. Áèáëåéñêèÿò Àõèòîôåë å
ïðåäñòàâåí êàòî ñúâåòíèê íà þäåéñêèÿ öàð Äàâèä,
èçâåñòåí íàé-âå÷å ñ êîâàðíàòà ñè èçìÿíà êúì íåãî. Òîé å
åäèí îò íàé-ïðåçèðàíèòå ïåðñîíàæè â Ñâåòîòî ïèñàíèå è
íå ñëó÷àéíî å ñðàâíÿâàí ñ ïðåäàòåëÿ íà Õðèñòà — Þäà
Èñêàðèîòñêè, êàòî è äâåòå ïðåäàòåëñòâà ñà ïðåäñòàâåíè
äîñëîâíî ñ åäíè è ñúùè äóìè. Òîé íå å íèòî êðàë, íèòî
öàð, íèòî å äîæèâÿë áèáëåéñêà âúçðàñò, à îùå ïî-ìàëêî å
áèë ðîäîíà÷àëíèê íà íåùî, çà äà áúäå ïðèåò îò äåäèòå íè
çà òàêúâ, óòî÷íÿâà Òàáàêîâ. Ïîðàäè òîâà òîé îòõâúðëÿ
öÿëàòà õèïîòåçà íà Á. ôîí Àðíèì êàòî íåâÿðíà è, èìàéêè
ïðåäâèä èçöÿëî íåãàòèâíèÿ îáðàç íà Àõèòîôåë, ÿ
êâàëèôèöèðà êàòî ïîñåãàòåëñòâî âúðõó áúëãàðñêîòî
íàöèîíàëíî äîñòîéíñòâî (40).
Àáñòðàõèðàéêè ñå îò âúçðàæåíèÿòà íà Ä.Òàáàêîâ, äîðè
ñàìàòà èäåÿ çà íÿêàêâà âðúçêà âêëþ÷èòåëíî è çà âëèÿíèå
íà Áèáëèÿòà âúðõó òåêñòîâåòå â áúëãàðñêèòå êíèæîâíèöè
îòïðåäè âðåìåòî íà ïîêðúñòâàíåòî íè, çà ìíîçèíñòâîòî
àâòîðè å ëèøåíà îò âñÿêàêâè îñíîâàíèÿ. Íÿêîè íîâè
îáñòîÿòåëñòâà îáà÷å íàëàãàò ïî-âíèìàòåëíîòî òúðñåíå íà
òàêèâà âðúçêè. Ñòàâà äóìà çà íåî÷àêâàíî ðàçêðéëèòå ñå
ñëåäè îò íåèçâåñòíè è íåïîäîçèðàíè äîñåãà ïàðàëåëè
ìåæäó þäåéñêîòî è áúëãàðñêîòî êóëòóðíî-èñòîðè÷åñêî
íàñëåäñòâî. Ïúðâèÿò îò òÿõ, ïðîâîêèðàë èçñëå-
äîâàòåëñêèòå íè èíòåðåñè, å îòêðèâàíåòî íà áúëãàðñêèÿ
áèòîâ êàëåíäàð â èçâåñòíèÿ àïîêðèô “Êíèãà íà Åíîõ”,
ïðè òîâà â åäèí òâúðäå äðåâåí âàðèàíò îòïðåäè 4500
ãîäèíè (41). Òîçè ôàêò ñàì ïî ñåáå ñè å íå ñàìî íåîñïîðèì,
íî â ñúùîòî âðåìå ïîâäèãà è ðåäèöà íîâè âúïðîñè. È íåçà-
âèñèìî, ÷å òóê íÿìà ïîäðîáíî äà ãî àíàëèçèðàìå, ñòðóâà
ñè ïîíå äà áúäå ìàðêèðàí.
Ïðèìåð çà äèðåêòíî îáâúðçâàíå íà ïðîèçõîäà íà
áúëãàðèòå ñ áèáëåéñêèòå ðîäîíà÷àëíèöè ïðåäîñòàâÿò
õàçàðñêèÿò êàãàí Éîñèô è àðàáñêèÿò ëåòîïèñåö Àë-
Ìàñóäè (893-956), êàòî âòîðèÿò èçâåæäà áúëãàðñêîòî
ðîäîñëîâèå îò òîâà íà ñòàðîçàâåòíèÿ Ìàòóñàëà(42), äÿäîòî
íà Íîé. Ëþáîïèòíîòî çà íàñ îáà÷å å òîâà, ÷å èìåííî
228
Ìàòóñàëà (Ìàòóñàèë) å ñèí íà ëåãåíäàðíèÿ Åíîõ è íåìó
Åíîõ ðàçêðèâà òàéíèòå íà âñåëåíàòà, âêëþ÷èòåëíî è
çàêîíèòå íà íåáåñíàòà ìåõàíèêà, îïðåäåëÿùè êàëåíäàð,
íåðàçëè÷èì îò áúëãàðñêèÿ, ñëåä êàòî ñå å çàâúðíàë îò
íåáåòî. Êúì ñúùàòà ðîäñòâåíà ëèíèÿ è íàé-ðàííà
áèáëåéñêà åïîõà íè âðúùà è çàïèñàíèÿò ⠓Àíîíèìíèÿ
ëàòèíñêè Õðîíîãðàô” îò 354 ã. ðîäîíà÷àëíèê íà
áúëãàðèòå Çèåçè (43), â ÷èåòî ëèöå ñìå ñêëîííè äà
ðàçïîçíàåì èìåòî íà ìèòè÷íèÿ Çèóñóäðà — íàé-äðåâíèÿ
øóìåðñêè ïðîòîòèï íà áèáëåéñêèÿ Íîé. Îò êàçàíîòî
ñëåäâà, ÷å áèáëåéñêîãî ðîäîñëîâèå íà áúëãàðèòå âîäè
íà÷àëîòî ñè îò ñàìèÿ Íîé ñïîðåä åäèí èçòî÷íèê èëè äîðè
îò ïðåäöèòå ìó — Ìàòóñàëà èëè Åíîõ, ñïîðåä äðóãè. À
òîâà áåçñïîðíî çàîñòðÿ âíèìàíèåòî êúì òàçè ïîñîêà íà
èçñëåäâàíèÿ.
Îêàçâà ñå îùå, ÷å òåçè îïèòè çà îáâúðçâàíå íà
áúëãàðñêîòî ðîäîñëîâèå ñ áèáëåéñêîãî ñúâñåì íå ñà
òîëêîâà áåçñìèñëåíè, êîëêîòî èçãëåæäà íà ïðúâ ïîãëåä,
òúé êàòî îòêðèâàíåòî íà áúëãàðñêèÿ êàëåíäàð â äðåâíèÿ
àïîêðèô íå ïðåäñòàâëÿâà íÿêàêâî èçîëèðàíî ÿâëåíèå.
Âòîðè ïîäîáåí ïàðàëåë îòêðèâàìå â îáðàçà íà ñâåùåíàòà
ìåíîðà, (“ñåäìîñâåùåíèê”)êîÿòî îñâåí þäåèòå ñà
ïî÷èòàëè è ïðàäåäèòå íè. È òîâà å çàñâèäåòåëñòâàíî ïî
åäèí êàòåãîðè÷åí íà÷èí íå ñàìî ñ îòêðèâàíåòî £ íà ìíîãî
ìåñòà îò òåðèòîðèèòå, îáèòàâàíè îò áúëãàðè, íî íàé-âå÷å
îò èçâåñòíèÿ îáðàçåö íà ìåíîðà îò Ïëèñêà, êîéòî íè
îòïðàùà êúì âðåìåòî îòïðåäè ïîêðúñòâàíåòî íà
áúëãàðèòå è êîéòî å ñú÷åòàí ñ ðîäîâèÿ çíàê Äóëî (44).
Ñòðàííî å è òîâà, ÷å åäíà íåìàëêà ÷àñò îò èìåíàòà íà
ïðàîòöèòå ñå îêàçâàò íåòèïè÷íè çà þäåéñêàòà èìåííà
ñèñòåìà. Òàêà íàïðèìåð, íèòî Àäàì, íèòî Åâà, íèòî Íîé
ñà èìåíà ñ îñîáåíà ïîïóëÿðíîñò ñðåä þäåèòå. Çàòîâà ïúê
ñå ñðåùàò çíà÷èòåëíî ïî-÷åñòî ñðåä åâðîïåéñêîãî íàñåëå-
íèå è íè ïðåïðàùàò îòíîâî êúì äåäèòå íè. Çàùîòî çàä
ïðàîòåöà Àäàì îò Áèáëèÿòà å ëåñíî äà ñå ðàçïîçíàå
ðîäîíà÷àëíèêúò Àóäàí íà àçèàòñêèòå õóíîðè, íàðîä ïî-
äðåâåí îò ñàìèòå þäåè (45). Èìåòî íà Åâà êàòî ñèìâîë íà
æèâîòà, ðîäèëêàòà íà æèâîòà è æåíñêîòî íà÷àëî å ðàç-
ïðîñòðàíåíî ó ìíîãî åâðîïåéñêè íàðîäè, à â áúëãàðñêèÿ
åçèê ñ íåãî å ñâúðçàí ãëàãîë, äèðåêòíî óêàçâàù ïîëîíèÿ
êîíòàêò ìåæäó ìúæà è æåíàòà, èìàù çíà÷åíèå íà
“ñúâêóïëÿâàì”, “îáëàäàâàì”. Èìåòî íà Íîé ïúê ⠓Ãàçè
Áàðàäæ òàðèõú” å ïðåäñòàâåíî êàòî Hay è ìó å ïðåäàäåíî
çíà÷åíèåòî íà “íî┠(46), êîåòî íè îòïðàùà îò ñâîÿ ñòðàíà
êúì ëàòèíñêîòî “íî-âóñ” è àíãëèéñêîãî “íþ”.
Îùå ïî-ñòðàííî îáà÷å å îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å äîêàòî
îáñúæäàìå ïðîèçõîäà íà áèáëåéñêèòå èìåíà, â ñúùèòå
ñòàðîçàâåòíè òåêñòîâå îòêðèâàìå ñîáñòâåíîòî ñè
áúëãàðñêî èìå. Ïðè òîâà ðàçïðîñòðàíåíî èçíåíàäâàùî
øèðîêî — â òðè îòäåëíè êíèãè.  Áèòèå îòêðèâàìå èìåòî
Áèëãàí — âíóê íà õîðååöà Ñåèð è ñèí íà Åöåð (47). Â
Ïàðàëèïîìåíîí ñúùèÿò îáðàç å çàïèñàí êàòî Áèëõàí (48)
— åäèí îò âîäà÷èòå íà äâàíàäåñåòòå èçðàèëèåâè êîëåíà.
Åäâà ëè å áåç çíà÷åíèå, ÷å òî÷íî òîâà êîëÿíî íå ïðèåìà
áîã ßõâå, à îñòàâà âÿðíî íà Âààë, ÷å òî÷íî íåãîâèòå ñëåäè
ñå ãóáÿò è äíåñ å èçâåñòíî êàòî “èçãóáåíîòî êîëÿíî”, ÷å
ñúùîòî âëàäåå ñòîëèöàòà Èåðóñàëèì, äàâà ïúðâèÿ
þäåéñêè öàð Ñàóë, à âåðñêàòà íåòúðïèìîñò ãî èçïðàâÿ
ñðåùó îñòàíàëèòå èçðàèëèåâè êîëåíà, êîèòî ãî íàêàçâàò

íå ñàìî ñ îãúí è ìå÷, íî è ñúñ çàáðàíàòà íåãîâèòå ñèíîâå
äà âçåìàò æåíè îò òÿõ. Ïàê òóê ñðåùàìå è ñåëèùå ñ èìåòî
Áèëõà, îáèòàâàíî îò ñèíîâåòå íà Øèìåé — äàëå÷íè
ïîòîìöè íà Ñàóë è Ñèìåîí (50). Îòêðèâàìå è ëåâèòà Âèëãà
— ñëóæèòåë â äîìà Ãîñïîäåí, ñèí íà Åëåàçàð è âíóê íà
Ààðîí (51), íî òóê íàðåä ñ íåãî å è èìåòî íà Âèëãàé — åäèí
îò ñâåùåíèöèòå, îòãîâàðÿùè çà äúðæàâíèÿ ïå÷àò (53).
Êúì áúëãàðñêîòî èìå îðèåíòèðà è íàçâàíèå-òî íà
áèáëåéñêèòå âëúõâè — ãàäàòåëèòå çâåçäîá-ðîéöè, ìàãèòå,
ïðåäñêàçàëè ðàæäàíåòî íà Èñóñ, íî è ñúïúòñòâàëè è äðóãè
ïî-âàæíè èìåíà è ñú-áèòèÿ îò þäåéñêàòà èñòîðèÿ: Äàâèä,
Ìîèñåé è äîðè ïðàîòåöà Àâðààì (54).
Ìíîãî íåÿñíè âúïðîñè ïîðîäèõà è òàêà íàðå-÷åíèòå
Êóìðàíñêè ñâèòúöè. Ìúë÷àíèåòî îêîëî òÿõ âúçáóäè
íåìàëêî ñúìíåíèÿ è ïîäîçðåíèÿ, íî âñå ïàê òå óñïÿõà äà
ïðèâëåêàò âíèìàíèåòî è äà ïðåäñòàâÿò â íîâà ñâåòëèíà
ñâîèòå àâòîðè — åñå-èòå. Îáèêíîâåíî åñåèòå ñà
ïðåäñòàâÿíè êàòî ðåëèãèîçíà ñåêòà, ÷èÿòî åòíè÷åñêà
ïðèíàäëåæíîñò íèêîé äîñåãà íå å ïîäëàãàë íà ñúìíåíèå.
Îêàçâà ñå îáà÷å, ÷å òåõíèòå ïîãðåáàëíè îáè÷àè ñå
ðàçëè÷àâàò ðÿçêî îò þäåéñêàòà è ìþñþëìàíñêàòà
òðàäèöèè, à îñâåí òîâà ñà ïîçíàâàëè è ïîëçâàëè
íåèçâåñòåí çà þäåèòå íå ëóíåí, à ñëúí÷åâ êàëåíäàð (55).
Êàêâî å çíà÷åíèåòî è ñòîéíîñòòà íà òåçè ôàêòè, å ëåñíî
ðàçáèðàåìî, êàòî ñå èìà ïðåäâèä ïëúòíîòî ìúë÷àíèå íà
ìåæäóíàðîäíèÿ åêèï, ïðîó÷âàù ñâèòúöèòå, çàùîòî òå äîðè
è íåäîñòàòú÷íè, ñåðèîçíî ïîâäèãàò ñïîìåíàòèÿ ïðîáëåì.
Äîïúëíèòåëíà ñâåòëèíà çà âúçìîæíîòî ïðèñúñòâèå íà
÷óæä çà þäåè è àðàáè åòíè÷åñêè åëåìåíò â îáåòîâàíàòà
çåìÿ õâúðëÿ è “Åâàíãåëèåòî íà Ëóêà”, îò êîåòî íàó÷àâàìå
çà ïðèñúñòâèåòî íà ñòàäà ñâèíå è ñâèíàðè ïî ñàìèÿ áðÿã
íà ñâåùåíàòà ðåêà Éîðäàí (56). Èçëèøíî å äà
ïîä÷åðòàâàìå, ÷å è îðèåíòàöèÿòà ñåâåð-þã ïðè
òðóïîïîëàãàíåòî è ñëúí÷åâèÿ êàëåíäàð è êîíñóìàöèÿòà
íà ñâèíñêî ìåñî, íàä êîÿòî å íàëîæåíî òàáó è çà þäåè, è
çà àðàáè, íè îòïðàùàò êúì îïðåäåëåíî íåþäåéñêè
êóëòóðåí êðúã íàðîäè, îò ÷èèòî ñðåäè âîäè íà÷à-ëîòî ñè
áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò. Îùå ïî-êàòåãî-ðè÷íî òîçè èçâîä
ñå íàëàãà, àêî ñâúðæåì ñ åñåèòå è êîìåíòèðàíàòà “Êíèãà
íà Åíîõ”, êàêòî ïðè-åìàò ñúâðåìåííèòå èñòîðèöè (57).
Çàùîòî òî÷íî â íåÿ, êàêòî îòáåëÿçàõìå, îòêðèâàìå íå äðóã,
à áúëãàðñêèÿ áèòîâ êàëåíäàð.
Îïðåäåëåí ïàðàëåë å íàëèöî è â ïîäðåæäàíå-òî íà
äíèòå â ñåäìèöàòà. È ïðè áúëãàðè è ïðè þäåè òÿ çàïî÷âà
ñ íåäåëÿòà è çàâúðøâà ñúñ ñúáî-òàòà (58), íåçàâèñèìî îò
ðàçëè÷èÿòà â èçáîðà íà ñâåùåíèÿ äåí ó äâàòà íàðîäà. Ïðè
òîâà òàçè ïîä-ðåäáà, âå÷å ïîçàáðàâåíà ó íàñ, å áèëà
ïðèñúùà çà áúëãàðñêàòà êàëåíäàðíà ñèñòåìà äàëå÷ ïðåäè
ïîêðúñòâàíåòî íè. À êàòî ïîçíàâàìå è îñîáåíîñòèòå íà
áúëãàðñêèÿ áèòîâ êàëåíäàð ìîæåì óâåðåíî äà ïðèåìåì,
÷å êàêòî ñàìèÿò êàëåíäàð, òàêà è ïîäðåæäàíåòî íà äíèòå
â íåãî ñà íå ñàìî äàëå÷ ïðåäè âðåìåòî íà Õðèñòà, íî äîðè
è ïðåäè åïîõàòà íà ðîäîíà÷àëíèêà Àâðààì.
Âñè÷êî êàçàíî ñâèäåòåëñòâà, ÷å öåëåíàñî÷åíîòî
òúðñåíå íà ñëåäè îò êóëòóðíè âëèÿíèÿ ìåæäó áúëãàðè è
þäåè â äðåâíîñòòà êðèå ñåðèîçíè ïåðñïåêòèâè. Íî äîðè
è äà áúäàò íàïúëíî ïîòâúðäåíè òåçè âëèÿíèÿ è âðúçêè,
òîâà ñúâñåì íå å äîñòàòú÷íî, çà äà ïîñòóëèðàìå ðàâåí-
ñòâîòî ìåæäó Àõèòîôåë îò Áèáëèÿòà è áúëãàðñêèÿ
ÀÂÈÒÎÕÎË
Àâèòîõîë îò “Èìåííèêà”. Íàïðîòèâ, çàáåëåæêèòå íà Ä.
Òàáàêîâ ñà íàïúëíî îñíîâàòåëíè è òå òðÿáâà äà áúäàò
ïðèåòè. Ïîäêðåïÿéêè ãè, áèõìå äîïúëíèëè, ÷å â Áèáëèÿòà
ñå îòêðèâàò äåñåòêè ñîáñòâåíè èìåíà çàïî÷âàùé ñ “Àâè”,
à è òåçè ñ “Àõè” êàòî: Àõè, Àõèÿ, Àõèìåëåõ, Àõèòóâà,
Àõèíîàìà è ïð. ñà ïîâå÷å îò äóçèíà. Åòî çàùî å òðóäíî è
äîðè íàèâíî äà ñå äîïóñíå, ÷å ñå êàñàå äî òåõíè÷åñêà
ãðåøêà ïðè ïðåïèñâàíåòî èëè äî àíàãðàìà, êàêòî òâúðäè
È. Áîãäàíîâ. À è ñòðîãèÿò è òî÷åí èçðàç íà çàïèñà â
“Èìåííèêà” ñå ðàçëè÷àâà çíà÷èòåëíî îò ñòàëà íà
áèáëåéñêèòå òåêñòîâå. Âñè÷êî òîâà ïðàâè õèïîòåçàòà íà
Á. ôîí Àðíèì òðóäíî çàùèòèìà. Åòî çàùî íèå ñïîêîéíî
ìîæåì äà è îáúðíåì ãðúá.
***
Äðóã èíòåðåñåí è îðèãèíàëåí îïèò çà àíàëèç íà èìåòî
íà áúëãàðñêèÿ ðîäîíà÷àëíèê îò “Èìåííèêà” — Àâèòîõîë
— íàñêîðî ïðåäëîæè Ä.Òàáàêîâ. Òîé ñúùî ðàçãëåæäà
Àâèòîõîë êàòî ñëîæíî, ñúñòàâíî èìå, êàòî â ïúðâàòà ìó
÷àñò — “Àâè” — ñúçèðà âëàäåòåëñêà òèòëà, ïîçíàòà â
ïåðñèéñêàòà è ðàçíîâèäíîñò — “Êàâà” — “Êàíà”, à âúâ
âòîðàòà ðàç÷èòà èìåòî íà äðåâíèòå òîõàðè (59). Îêàçâà
ñå, ÷å ïîâäèãíàòàòà õèïîòåçà å èíòåðåñíà êàêòî ñ
îðèãèíàëíîñòòà ñè, òàêà è ñ ïåðñïåêòèâèòå, êîèòî
ðàçêðèâà. Çàùîòî, îòïðàùàéêè íè êúì äðåâíèòå òîõàðè,
òÿ îòíîâî íè íàñî÷âà è êúì òåõíèòå ñúñåäè
— õóíèòå è êúì ñîáñòâåíèòå íè ïðàäåäè. Òà íàëè
òîõàðèòå âîäåõà ïîòåêëîòî ñè îò áèáëåéñêèÿ Òîãàðìà, à
ïúê òîé ñïîðåä êàãàíà Èîñèô èìàøå äåñåò ñèíîâå, åäèíèÿò
îò êîèòî — Áîëãàð — áåøå ðîäîíà÷àëíèê íà áúëãàðèòå.
Åòî è îñíîâíèòå ìîòèâè, îêîëî êîèòî àâòîðúò èçãðàæäà
òåçàòà ñè. Âîäåù àðãóìåíò è òóê å çâóêîâîãî ñõîäñòâî
ìåæäó êèòàéñêàòà òðàíñêðèïöèÿ íà íàçâàíèåòî íà òîõàðèòå
— Òó-Õóî-Ëî èëè Òóî-Õó-Ëî, ñëàâÿíñêàòà
— Òóîõîë, çàïèñàíà ⠓Èìåííèêà” è èðàíî-àðàáñêàòà —
Òîõàð, äàëà èìåòî íà ñòðàíàòà Òîõàðèñòàí. Êèòàéñêèòå
èçòî÷íèöè ñëåä ÷åòâúðòè âåê îïðåäåëÿò ñòðàíàòà Òó-Õóð-
Ëî íà ìÿñòîòî, êúäåòî ñå å íàìèðàëî Ãðúêî-Áàêòðèéñêîòî
öàðñòâî â Ñðåäíà Àçèè, à â ïî-êüñíè êèòàéñêè èýòî÷íèöè
íàðè÷àò Äó-Õî-Ëî ñàìàòà Áàêòðèÿ. Àðàáñêèÿò èñòîðèê
Àë-Áèðóíè ïúê ñìÿòà, ÷å Áàêòðèÿ å áèëà íàñëåäåíà îò
Òîõàðèñòàí. Ñòðàáîí îò ñâîÿ ñòðàíà ñïîìåíàâà òîõàðèòå
êàòî åäèí îò íàðîäèòå, êîèòî çàåäíî ñ àçèòå, ïàñèàíèòå è
ñàêàðàóêèòå ñà ïðåâçåëè Áàêòðèÿ îò ãúðöèòå. Îñîáåíî
öåííè äàííè çà òîõàðèòå íè å îñòàâèë è Ïòîëîìåé (II âåê).
Òîé ïèøå çà íàðîäà Òàãóðîé â Êàíñó (ñåâåðîçàïàäåí
Êèòàé), Òàêîðàèîé — ñåâåðíî îò Ïàìèð, Òà-ãóñóðîé — áëèçî
äî åç. Èñúê-Êþë, Òîõàðîé — â Ñîãäèàíà è Òîõàðîé â
Áàêòðèÿ, ÷èÿòî ïîñëåäîâà-òåëíîñò, êàêòî íàõîä÷èâî
îòáåëÿçâà Ä. Òàáàêîâ, ÷åðòàå ïúòÿ íà òîõàðèòå îò Êèòàé
êúì Ñðåäíà Àçèÿ. Îêàçâà ñå îáà÷å, ÷å è Êàíñó å áèë ñàìî
ìåæäèííà ñïèðêà â òÿõíîòî äâèæåíèå, äîêîëêîòî äðåâíèòå
êèòàéñêè õðîíèêè ñâúðçâàò òîõàðèòå ñ íàðîäà Éåõ-×èõ
(þå÷æè), ÷èÿòî ïî-äðåâíà ðîäèíà ñå å íàìèðàëà ìåæäó
ïëàíèíñêèòå îáëàñòè Èëèåí è Òóí-Õóàíã è áèëè
þãîçàïàäíè ñúñåäè íà õóíèòå. Êàòî òàêèâà òå ÷åñòî
âëèçàëè â êîíôëèêòà ïîìåæäó ñè è îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å
õóíèòå ñúçäàâàò ìîùíà èìïåðèÿ åäâà ñëåä êàòî Ìîòóí
ñúóìÿâà äà ãè ðàçãðîìè â êðàÿ íà III âåê ïð. Õð. è äà ãè
ïðèíóäè äà ñå çàñåëÿò â Êàíñó, ãîâîðè íåäâóñìèñëåíî çà
229
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ñèëàòà è çíà÷åíèåòî íà òîçè íàðîä çà îáùåñòâåíî-
èñòîðè÷åñêèòå ïðîöåñè â Öåíòðàëíà Àçèÿ. Ñúùèÿò èçâîä
ñå íàëàãà è îò èçâåñòèÿòà çà õóíñêè ïðèíöîâå-çàëîæíèöè
ïðè ÿâíî ñèëíèòå Éåõ-×èõ, êàêúâòî å áèë â þíîøåñòâîòî
ñè è ñàìèÿò Ìîòóí.
Íåêà ðàçøèðèì ïîçíàíèÿòà ñè, êàòî äîïúëíèì êàçàíîòî
ñ îùå íÿêîè ñâåäåíèÿ ïî âúïðîñà. Òàêà ùå ïîëó÷èì ïî-
ïúëíà è çàâúðøåíà êàðòèíà íà äåéñòâàùèòå ñòðàíè è
ñúáèòèÿ, äîâåëè äî îíÿ ìàùàáåí ïðîöåñ îò ïúðâèòå
ñòîëåòèÿ ñëåä Õðèñòà, êîèòî å âëÿçàë â èñòîðèÿòà ïîä
íàèìåíîâàíèåòî “Âåëèêî ïðåñåëåíèå íà íàðîäèòå”.
Ãëàâíè äåéñòâàùè ëèöà â ñúáèòèÿòà ñà õóíèòå, íàðîäúò
Éåõ-×èõ, óñóíèòå è êèòàéöèòå. Òå ñå ðàçèãðàâàò â
Öåíòðàëíà è Ñðåäíà Àçèÿ è îáõâàùàò âðåìåòî îò III
â.ïð.Õð. äî IV â.ñë.Õð.
Õóíèòå, êèòàéñêèòå Õóí-íó, ïðåäñòàâëÿâàò çàïàäíèÿ
õóíîðñêè êëîí íà îíåçè êîííè ïëåìåíà, êîèòî íàðè÷àëè
ñåáå ñè õóíîðè, ò.å. “õîðà îò åäíà êðú┠(60), íå òîëêîâà
ïîðàäè êðúâíîòî ñè ðîäñòâî, êîëêîòî çàðàäè ñõîäíèÿ
íà÷èí íà æèâîò è îáùàòà ñè ñúäáà íà “êîííèöè”.  òîçè
ñìèñúë íàçâàíèåòî íå ïðåäñòàâëÿâà åòíîíèì, à ðàçíîï-
ëåìåííî îáåäèíåíèå, âúçíèêíàëî â Öåíòðàëíà Àçèÿ
íÿêúäå â íà÷àëîòî íà I õèë.ïð.Õð. è âêëþ÷-âàùî
ìîíãîëîèäíè àáîðèãåíè — ìîíãîëîåçè÷íè-òå Æóí è
åâðîïåèäèòå-ïðèøúëöè îò Ñåâåðåí Êèòàé —
èðàíîåçè÷íèòå^Ãó. Âîäåùî çíà÷åíèå â îáåäèíåíèåòî
èìàëè ïðèøúëöèòå-åâðîïåèäè, ïîðàäè êîåòî è
îôèöèàëíèòå îáðúùåíèÿ â ïîñëàíèÿòà áèëè “Äî äîìà
Õó”(61). Êóëòóðàòà èì áèëà ñõîäíà ñ òàçè íà ñêèòî-
ñàðìàòèòå è ïî âðåìåòî, êîãàòî ñúçäàâàò ìîãúùàòà ñè
èìïåðèÿ ïðåç III â.ïð.Õð., òå ñà âñå îùå â ïúðâîáèòíîîá-
ùèííèÿ ñòðîé (62). Õóíèòå íå ñà èìàëè ãðàäîâå, íî ñà
æèâååëè â ïîñòîÿííè çàñåëèùà — úíãúëè (63). Ñïîðåä Ï.
Öîíåâ ìîíãîëîèäèòå ñà ñúñòàâëÿâàëè åäâà 25% îò
õóíîðèòå, äîêàòî åâðîïåèäèòå ñà áèëè ïðèáëèçèòåëíî 75%.
Ïîðàäè òîâà âúíøíèÿò èì îáëèê, êóëòóðàòà è âÿðàòà ñà
áèëè èíäîèðàíñêè, à åçèêúò — íà ìåñòíèòå àáîðèãåíè (64).
Óñóíèòå èëè Ó-ñóí (êèò.) — ïî-ñåòíåøíèòå àëàíè è
ñúâðåìåííè îñåòèíè, îòúæäåñòâÿâàíè ñ àçèòå, ñà ìàñàãåòñêè
ïëåìåíà (ñêèòî-ñàðìàòè), êîèòî íå ïîçíàâàëè çåìåäåëèåòî,
à ñå çàíèìàâàëè èçêëþ÷èòåëíî ñúñ ñêîòîâúäñòâî. È
ïîäîáíî íà þå÷æèòå ãîâîðåëè òîõàðñêè åçèê (65).
Íàðîäúò Éå-×èõ å èçâåñòåí îùå ïîä èìåíàòà þå÷æè,
Ãîàòñè, à äíåñ ñå îòúæäåñòâÿâà ñ ò. íàð. òîõàðè. Ìíîçèíà
ãè ïðèåìàò çà ìàñàãåòè (ñàêè) è íÿêîè ñà ñêëîííè äà ãè
äåëÿò íà äâå â çàâèñè-ìîñò îò áèòà è êóëòóðàòà èì: ïëåìåíà
èëè íàðîäè íîìàäè è ñúçäàòåëè íà èìïåðèè, èëè ïúê
òàêèâà — îáèòàâàëè ãðàäîâå è îàçèñè(66). Ãîâîðåëè
òîõàðñêè åçèê, ñúñòàâëÿâàù ñàìîñòîÿòåëåí êëîí îò
èíäîåâðîïåèñêàòà åçèêîâà ãðóïà, êîéòî ñòîÿë ïî-áëèçî äî
þãîèçòî÷íèòå èíäîåâðîïåéñêè åçèöè íà òðàêè, ôðèãè è
äîðè ãüðöè è àðìåí-öè, à îò äðóãà ñòðàíà áèë áëèçúê äî
êåëòñêèÿ è åòðóñêèÿ åçèê (67). Ïðåç VI — VII â. òîõàðñêèÿò
åçèê å áèë ðàçïðîñòðàíåí â Èçòî÷åí Òîõàðèñòàí (äíåøíàòà
ïðîâèíöèÿ Ñèíöçÿí) è ñå å äåëÿë íà äâå ðàçíîâèäíîñòè â
çàâèñèìîñò îò ãðàäîâåòå, â êîèòî ñå å ãîâîðåë:
êàðàøàðñêî-òóðôàíñêè è àã-íèî-êó÷àíñêè. Íåçàâèñèìî îò
ãîëÿìîòî èçîáèëèå íà èðàíñêè è èíäèéñêè åçèêîâè çàåìêè
òîõàðñêèÿò åçèê íå å íèòî èðàíñêè, íèòî èíäèéñêè, íî å
230
èíäîåâðîïåéñêè è å îñîáåíî áëèçúê äî èçòî÷íî-èðàíñêèòå
(ïàìèðñêè) åçèöè (68). Å. Ïóëåéáåíê ïðèåìà, ÷å òîõàðñêè
åçèê ñà ãîâîðèëè: Ìàëêèòå Éåõ-×èõ â êèòàéñêàòà
ïðîâèíöèÿ Ãàíñó (Ñèíöçÿí), Ãîëåìèòå Éåõ-×èõ — ñúçäàòå-
ëèòå íà Êóøàíñêàòà èìïåðèÿ, óñóíèòå, êàíãàðèòå îêîëî
Òàøêåíò — ïî-êúñíèòå ïå÷åíåãè, ïîëó÷èëè òîâà ñè
“ïîëèòè÷åñêî” èìå ñëåä êàòî âëåçëè â ñúþç ñ òþðêèòå, à
ñúùî è Òà-þÿàí (Òîõàð) è îùå íÿêîè ãðóïè â Áàêòðèÿ è
Ñîãäèàíà (69).
Ïðÿêî ñâúðçàíà ñ òîõàðèòå å îáëàñòòà îêîëî Ôåðãàíà
è äîðè êèòàéöèòå ñìÿòàëè, ÷å òîâà å ñòðàíàòà íà òîõàðèòå,
âúïðåêè ÷å ñïîðåä Ñòðà-áîí òàçè êóëòóðíà îáëàñò å áèëà
ñàìî ÷àñò è å âëèçàëà â íåÿ. Íàñåëåíèåòî £ ãîâîðåëî
òîõàðñêè åçèê. Òÿ ñòàâà èçâåñòíà îò êèòàéñêèòå õðîíèêè
îò II â.ïð.Õð. íàñàì ïîä èìåòî Äàâàí, êîãàòî òóê çàïî÷âà
êèòàéñêîãî ïðîíèêâàíå. Îò III â. ñë.Õð. òÿ å ïîçíàòà âå÷å
êàòî Áîõàí (Áàêòðèÿ) è Ïîëîíà. Äàâàí èìàë ìíîãî ãðàäîâå
è âèñîêî ðàçâèòî çåìåäåëèå, à îòãëåæäàíèòå òóê êîíå áèëè
ñìÿòàíè çà “íåáåñíè” (70).
Ìîæå áè å èíòåðåñíî äà îáúðíåì âíèìàíèå âúðõó
ôîíåòè÷íèòå âðúçêè è àñîöèàöèè, êúì êîèòî íè íàñî÷âà
êèòàéñêèÿò çàïèñ íà îáëàñòòà — Äàèâàí. Î÷åâèäíî òîçè
çàïèñ å ñúñòàâåí è ìîæå äà ñå ðàçëîæè, êàòî ïúðâàòà
ñúñòàâêà “äà”, çàïèñàíà è îòäåëíî, îçíà÷àâà “ãîëÿì”. Ïî-
ãîëÿì èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿâà îñòàòúêúò “èâàí”. Òîé ñúùî
áè ìîãüë äà ñå ðàçëîæè íà è+âàí èëè íà èâ+àí. Ïúðâàòà
÷àñò “è” è îùå ïîâå÷å “è┠äîïóñêàò èçâåñòíà
âàðèàáèëíîñò è ôîíåòè÷íîòî èì òðàíñôîðìèðàíå â
áëèçêèòå “èó”, “èî”, èëè “èà” èëè “èå”. Âàðèàáèëíîñò å
äîïóñòèìà è âúâ âòîðàòà ÷àñò, êîÿòî áè ìîãëà äà áúäå
ñúùî è “ïàí” èëè “áàí”. Ñëåäîâàòåëíî “èâàí” áè ìîãëî
äà çâó÷è è êàòî “èó-áàí” èëè ïúê “èà-ïàí”, ñúçâó÷èÿ, êîèòî
íè íàïîìíÿò íàçâàíèÿòà íà Õóíñêàòà äúðæàâà â
Ñåäìîðå÷èåòî — Þå-áàí è íà ñúâðåìåííà ßïîíèÿ,
ñúîòâåòíî.
“Þå” ïúê îò ñâîÿ ñòðàíà íè îòïðàùà êúì êè-òàéñêèÿ
çàïèñ íà èìåòî “òîõàðè” — “þå÷æè” èëè “Éåõ-÷èõ”.  òîçè
ñìèñúë Äà-èâàí áè ìîãëî äà ñå ïðåâåæäà è êàòî “ãîëåìèòå
þå÷æè” — òî÷íîòî íàçâàíèå íà çàñåëèëèòå Ñðåäíà Àçèÿ
þå÷æè.
Íàêúäå âîäÿò ñëåäèòå íà äóìàòà “èó” èëè “èóå” ìîæåì
ëåñíî äà ñå îðèåíòèðàìå, ñëåä êàòî ïîçíàâàìå ñìèñúëà è
ïîïóëÿðíîñòòà íà ïîíÿòèåòî “éóé” èëè “éåí” â
äðåâíîáúëãàðñêèòå íàäïèñè. Ñàêðàëíîòî çíà÷åíèå íà òîâà
ïîíÿòèå çà åäèí øèðîê êðúã íàðîäè â äðåâíîñòòà ðàçêðè
Ï. Äîáðåâ, èçâåæäàéêè ãî îò øóìåðñêîòî ÉÓ — Ñëúíöå.
Òàêà íàïðèìåð â Ïàìèð, êúäåòî ñà æèâåëè “ãîëåìèòå
þå÷æè”, à è áúëãàðèòå è äíåñ Éó îçíà÷àâà Áîã, îòêüäåòî
ïðîèçëèçàò è èçðàçè êàòî Éó-êàë (ìóñêà, àìóëåò, áóêâ.
êëåòâà ïðåä Áîãà) èëè ïúê Éó-ðàï (ìîëèòâà, áóêâ.
ïðèçîâàâàíå íà Áîãà). Îò ñúùèÿ êîðåí âîäè íà÷àëîòî ñè è
ñðåùàíîòî â ìíîãî åçèöè èìå Þïèòåð, â êîåòî “Þïè”
îçíà÷àâà áóêâàëíî “íà Þï” èëè “íà ޔ, à “òåð” å
“ñâåòèëî” èëè “çâåçäà” ó ïàìèðñêèòå íàðîäè.  Êàâêàç
“éóé” îçíà÷àâà “èçãðå┠èëè “óòðî”, à “éóõ” — “äåí” (71).
Îùå ïî-èíòåðåñíè ñà ìèòîëîãè÷íèòå ïåðñîíàæè, â ÷èåòî
èìå îòêðèâàìå îñíîâàòà “èó” — “éóé” â äðåâåí Êèòàé. Òóê
Þé å êóëòóðåí ãåðîé, óñìèðèòåë íà ïîòîïà, Þé-øè –
ïîâåëèòåë íà äúæäà. À âðúçêàòà íà òåçè êèòàéñêè áîæåñòâà

ñ õóíèòå ïðîçèðà çàä èìåòî Õóèí íà äâóãëàâèÿ äðàêîí Õóíÿ
— áàùàòà íà Þé èëè ïúê áîæåñòâîòî Õóí-õóí — ðîäèòåëÿ
íà Þé-øè (72).
 ñìèñúëà íà êàçàíîòî òèòëàòà íà áúëãàðñêè-òå
âëàäåòåëè “êàí-þâèãè” èëè “êõàí-þ”, òüëêóâà-íà êàòî
“âåëèê êàí”, áè ìîãëà áóêâàëíî äà îçíà÷àâà è “êàíúò-
ñëúíöå”. Âåðîÿòíî îò þâèãè âîäÿò íà÷àëîòî ñè è òàêèâà
ïîíÿòèÿ â áúëãàðñêèÿ åçèê êàòî “þáà┠— õóáàâ, “þâåëèð”,
“þáèëåé”, “ëþ-áîâ”, “þã”, êúì êîèòî áè ìîãëî äà ñå
äîáàâÿò è îùå ìíîãî äðóãà îò äðóãà åçèöè. Îùå ïî-
âïå÷àòëÿâàùî å ñàìîòî òüëêóâàíå íà áóêâàòà “þ” îò
áúëãàðñêàòà àçáóêà, îöåëÿëà ïðåç õèëÿäîëåòèÿòà äî äíåñ,
íåçàâèñèìî îò ñúñòàâíèÿ ñè õàðàêòåð è ïðåâðàòíîñòèòå
íà èñòîðè÷åñêàòà íè ñúäáà. Ðàçãëåæäàíà êàòî èåðîãëèô,
òÿ ïðåäñòàâëÿâà êîìïëåêñ îò äâà ñâúðçàíè ïîìåæäó ñè
ñèìâîëà — Þ = I + Î, êúäåòî I å ñèìâîëúò íà ìúæêîòî
íà÷àëî è âëàñòòà, à Î — íà ñëúíöåòî.
Âñå îò ñúùèÿ êðúã ïîíÿòèÿ è áîæåñòâà ñà è þíàê,
þíîñò (ìëàäîñò), þíåö è þíèöà (ñâåùåíèòå â ñâîÿòà
äåâñòâåíîñò âîë è êðàâà), Þíîíà, Þâåíòà, Þãà
(ñâåòîâíèÿ ïåðèîä â èíäóñêàòà ìèòîëîãèÿ) è îùå è îùå.
Íå å íåîáõîäèìî îñîáåíî óñèëèå, çà äà îòêðèåì â
íàáåëÿçàíàòà âðúçêà: “Èâàí” — “Þ” — “Þïèòåð” ñëåäè îò
áúëãàðñêàòà èìåííà ñèñòåìà. Çàùîòî, íà÷åâàéêè îò åäíî
îò íàé-ïîïóëÿðíèòå áúëãàðñêè èìåíà — Èâàí, è ìèíàâàéêè
ïðåç Éîâàí è îïðîñòåíàòà ôîðìà Éîâèñ íà Þïèòåð,
ñòèãàìå îòíîâî äî íàøèòå Éîâî è Éîâ÷î. Âåðîÿòíî îò
øóìåðñêîòî ÉÓ — Ñëúíöå ïðîèçëèçà è áúëãàðñêîòî “þã”
— åäíà îò ãåîãðàôñêèòå ïîñîêè, íî íå êîÿ äà å, à òî÷íî
íàé-ñëúí÷åâàòà çà ñåâåðíîòî ïîëóêúëáî.
Îùå ïî-êðàñíîðå÷èâè è ìíîãîáðîéíè ñà ïî-íÿòèÿòà ñ
êîðåí “èâè”. Ñðåä òÿõ îñîáåíî âïå÷àò-ëÿâàùè ñà
åòíîíèìèòå êàòî èáåðè, åâðåè (îò ïðàðîäèòåëÿ Åâåð),
åâåíêè (òóíãóçè), åáèñó (àéíè) è äîðè äðåâíîòî
íàèìåíîâàíèå íà ïåðñèòå, à îò ìèòîëîãè÷íèòå ïåðñîíàæè
å äîñòàòú÷íî äà ñïîìåíåì áèáëåéñêàòà Åâà è ãðúöêàòà
áîãèíÿ íà ìëàäîñòòà — Èâè.
Ãîâîðåéêè çà òîõàðèòå, íå ìîæåì äà ïîäìè-íåì è
èçâåñòíîòî îòíîñíî òÿõíàòà íàé-äðåâíà èñòîðèÿ. Ñìÿòà
ñå, ÷å òîõàðèòå íå ñà ìåñòåí, öåíòðàëíîàçèàòñêè åòíîñ, à
ïúðâîíà÷àëíî III—II õèë. ïð. Õð. ñà îáèòàâàëè Èçòî÷íà
Åâðîïà è òîâà îáÿñíÿâà åçèêîâàòà âðúçêà ìåæäó òîõàðñêèÿ,
òðàêèéñêèÿ è ôðèãèéñêèÿ åçèê (73). Ïðåç ïúðâàòà ïîëîâèíà
íà I õèë. ïð. Õð. òå ñà âå÷å äàëå÷å íà èçòîê - â Èçòî÷åí
Òóðêåñòàí, êúäåòî çàåäíî ñúñ ñàêèòå ñå ñâúðçâàò ñ
ãðàäñêèòå êóëòóðè íà Êó÷à, Àêñó, Òóðôàí, Êàðàøàõð è äð.
(74). Òå ïîïàäíàëè ïîä âëàñòòà íà õóíèòå ÷àê ïðåç III â.
ïð. Õð., à âå÷å ïî-êúñíî ñòàâàò îáåêò íà êèòàéñêàòà åêñïàí-
çèÿ. Â I â. ñë. Õð. òå ñúçäàëè ìîãüùàòà Êóøàíñêà èìïåðèÿ,
à ñëåä ðàçïàäàíåòî è ïðåç IV â. îñòàâèëè èìåòî ñè çà
îáîçíà÷àâàíå íà ãåîãðàôñêàòà îáëàñò Òîõàðèñòàí â Ñðåäíà
Àçèÿ çà âðåìåòî ìåæäó V è XIII â.
Òðÿáâà äà ñå çíàå, ÷å èñòîðè÷åñêèòå è ëèíãâè-ñòè÷íèòå
äàííè ñå ñúãëàñóâàò îòëè÷íî ñ òåçè îò àðõåîëîãè÷åñêèòå
ðàçêîïêè íà Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà. Òóê ñà îòêðèòè ïîâå÷å
îò 200 ãðîáà ñ ìóìèè íà åâðîïåèäè îò II õèë. ïð. Õð.
Ñâèòèòå èì â êîëåíåòå êðàêà ïðè òðóïîïîëàãàíåòî
ñúâïàäàò ñ ò.íàð. ÿìíà êóëòóðà îò Ñåâåðíîòî
Ïðè÷åðíîìîðèå. Çà åâðîïåéñêè ïðîèçõîä ãîâîðè è
ÀÂÈÒÎÕÎË
ïîãðåáàëíèÿò èíâåíòàð: òúêàíè, îñòàòúöè îò êîëåëî,
àòðèáóòè, ñâúðçàíè ñ êîíåâúäñòâîòî, õèðóðãè÷åí
èíñòðóìåíòàðèóì (75). Íî è êàòî èçêëþ÷èì òåçè
ñåíçàöèîííè äàííè îò ïîñëåäíèòå ãîäèíè, àðõåîëîçèòå
äîáðå çíàÿò, ÷å îùå îò ñðåäàòà íà II õèë.ïð.Õð. â Èçòî÷åí
Òóðêåñòàí æèâåÿò åâðîïåèäè ñ êóëòóðà, åäíîòèïíà ñ
àðõåîëîãè÷åñêèòå êóëòóðè íà èðàíñêèòå ïëåìåíà —
àíäðîíîâñêàòà, ñðóáíî-àíäðîíîâñêàòà, òàçàáàãúÿáñêàòà,
êàéðàêóóìñêàòà è ïð. Ïî-êúñíî, ïðåç I õèë. ïð. Õð., òóê
îáèòàâàò ñêèòî-ñàðìàòè (76). Íå å áåçèíòåðåñíî, ÷å òúêìî
òîçè ðàéîí Ä.Ñúñúëîâ ñî÷åøå çà Ïðàðîäèíà íà áúëãàðèòå,
à è äîñåãà òóê ñå ñðåùàò òîïîíèìè êàòî Áóãàð, Áóëãàð-
òàé, ×äàð, Êó÷è, Êàí Òåíãðè è ïð.
Çàáåëåæèòåëíè ñà è àíòðîïîëîãè÷íèòå äàííè,
íàìèðàùè íàé-ïðÿêî ïîòâúðæäåíèå â áàëêàíî-êàâêàçêèÿ
àíòðîïîëîãè÷åí òèï, êîéòî ïî åäèí èçóìèòåëåí íà÷èí
ñâúðçâà òðè, îòñòîÿùè íà õèëÿäè êèëîìåòðè, ãåîãðàôñêè
îáëàñòè èçâåñòèè ñ äðåâíàòà ñè êóëòóðà. Õàðàêòåðíàòà
áðàõèêåôàëèÿ å òèïè÷íà è çà ñúâðåìåííîòî íàñåëåíèå íà
Áàëêàíèòå (Áúëãàðèÿ, Ðóìúíèÿ, Ñåâåðíà Ãúðöèÿ, íî è
Àâñòðèÿ, Ñåâåðíà Èòàëèÿ), â Ïðèêàâêàçèåòî, êàêòî è â
Èðàí (77).
Ñòðóâà ñè äà îòáåëåæèì, ÷å âñè÷êè òåçè èñòîðè÷åñêè,
àðõåîëîãè÷åñêè, ëèíãâèñòè÷íè è àíòðî-ïîëîãè÷íè äàííè
íàìèðàò ïîòâúðæäåíèå îò çà-ïèñàíîòî â Áèáëèÿòà, êúäåòî
ßôåò, ðîäîíà÷àë-íèêà íà åâðîïåéöèòå, áè òðÿáâàëî äà
òúðñèì â ñàìàòà Åâðîïà. Ñèíúò ìó Ãîìåð (Êàìàðè) è íå-
ãîâèòå ïîòîìöè — êèìåðèéöèòå îòêðèâàìå â Êà-âêàçêèòå
ïëàíèíè, íî è â Ïðèêàâêàçèåòî, è â Çàä-êàâêàçèåòî, äîêàòî
ïúê íåãîâèÿò ñèí Òîãàðìà è ïîòîìöèòå ìó îáèòàâàò îùå
ï¥ íà èçòîê — â Ñðåäíà è Öåíòðàëíà Àçèÿ. Áúëãàðèòå, îò
ñâîÿ ñòðàíà, çàåäíî ñ îùå äåñåò äðóãè íàðîäè, ìåæäó
êîèòî õàçàðèòå, àâàðèòå, ñàâèðèòå, îíîãóðèòå,
êóòðèãóðèòå, áàðñèëèòå, åôòàëèòèòå è äðóãè, áÿõà
ïîñî÷åíè îò õàçàðñêèÿ êàãàí Èîñèô çà ïîòîìöè íà ñúùèÿ
òîçè Òîãàðìà.
Íåêà ñåãà ðàçãëåäàìå ñúáèòèÿòà, ðàçèãðàëè ñå â
Öåíòðàëíà Àçèÿ, ìåæäó êðàÿ íà III â. ïð. Õð. è IV â. ñë.
Õð., â êîèòî îñíîâíè ó÷àñòíèöè ñà õóíè, óñóíè, êèòàéöè è
þå÷æè (òîõàðè).
Ñïîðåä ëåãåíäàòà óñóíèòå ïúðâîíà÷àëíî îáèòàâàëè
Ìîíãîëèÿ, íî áèëè ðàçáèòè îò þå÷æèòå è èçòëàñêàíè íà
çàïàä â Èçòî÷åí Òóðêåñòàí, êúäåòî ïî òîâà âðåìå áèëè
õóíèòå. Õóíèòå ïîìîãíàëè íà íîâèòå ñè ñúñåäè è ñ òîâà
áèëî ïîñòàâåíî íà÷àëîòî íà òåñíèòå, ÷åñòî ïúòè ñúþçíè
îòíîøåíèÿ ìåæäó äâàòà íàðîäà (78). ßâíî þå÷æèòå çà
èçâåñòíî âðåìå ñà äîìèíèðàëè è íàä õóíèòå, çàùîòî ïðè
òÿõ îòêðèâàìå êàòî çàëîæíèê è ñèíà íà õóíñêèÿ âëàäåòåë
Òî-Áàí, áúäåùèÿ ñúçäàòåë íà Õóíñêàòà èìïåðèÿ Ìàî-Òóí
(Ìîòóí). Íÿêúäå îêîëî 209 ã. ïð. Õð., Ìîòóí óñïÿë äà
èçáÿãà îò ïëåííè-÷åñòâîòî ñè, óáèë áàùà ñè è çàåë ìÿñòîòî
ìó íà õóíñêèÿ ïðåñòîë. Çà êðàòêî âðåìå òîé óñïÿë äà
ïîêîðè ñúñåäíèòå ïëåìåíà è ñ òîâà äà ïîñòàâè íà÷àëîòî
íà ìîãüùàòà Õóíñêà èìïåðèÿ, âêëþ÷âàùà îùå ïî íåãîâî
âðåìå 24 ïëåìåíà è íàðîäè. Ñ âñòúïâàíåòî ñè êàòî êõàí-
þ òîé ñúóìÿë äà ðàçáèå è íàé-îïàñíèòå ñúïåðíèöè íà
õóíñêàòà õåãåìîíèÿ. Íà ïúðâî âðåìå òîé ðàçãðîìèë
èçòî÷íèòå õóíîðè — òóíãóçèòå è äîðè ãè âêëþ÷èë â
èìïåðèÿòà ñè. Íåïîñðåäñòâåíî ñëåä òîâà óñïÿë äà
231
 ÀÂÈÒÎÕÎË
îòáëúñíå íàïàäåíèåòî íà ïîäòèêâàíèòå îò êèòàéöèòå
þå÷æè è ãè ïðèíóäèë äà ñå çàâúðíàò â çåìèòå ñè. Íàñêîðî
ñëåä òîâà íàñî÷èë ñèëèòå ñè ñðå-ùó Êèòàé è çàâëàäÿë
îòñòúïåíèòå îò áàùà ñè òåðèòîðèè ïî áðåãîâåòå íà Õóàí-
õú è äîðè þæíàòà è îáëàñò Îðäîñ, ñëåä êîåòî ïðåìèíàë
“âåëèêèÿ êèòàéñêè îêîï” è íàâëÿçúë äúëáîêî â Êèòàéñêàòà
èìïåðèÿ. Ñëåä îêîí÷àòåëíàòà ñè ïîáåäà íàä Êèòàé è
ñêëþ÷âàíåòî íà ìèðåí äîãîâîð ñ íåãî, Ìîòóí íàñî÷èë
âîéñêèòå ñè íà þãîèçòîê è ñàì íàïàäíàë ñòàðèòå ñè âðàãîâå
þå÷æèòå, êàòî åäíà ÷àñò ïîêîðèë, à äðóãè çàïî÷íàëè äà
ñå èçñåëâàò. Ñëåä òîâà ïîêîðèë è ãîëÿìîòî ïëåìå óñóíè è
äðóãî åäíî õóíîðñêî ïëåìå Ó-êóò, ïðàäåäèòå íà ïî-
ñåòíåøíèòå óéãóðè (79).
 174 ã. ïð. Õð., Ìîòóí ïî÷èâàë è îñòàâèë îãðîìíàòà
ñè èìïåðèÿ â ðúöåòå íà ñèíà ñè Êè-Îê (Ãèþ, Ëàî-×àíã),
êîéòî îùå ñúùàòà ãîäèíà ñðàçèë çà ïîðåäåí ïúò þå÷æèòå
è ãè ïðèíóäèë îêîí÷àòåëíî äà ñå èçñåëÿò íà çàïàä — â
Èçòî÷åí Òóðêåñòàí. Òóê çàâèñèìèòå îò õóíèòå óñóíè —
òåõíèòå ñòàðè è âåðíè ñúþçíèöè, íàïàäíàëè þå÷æèòå, íî
ïðåòúðïåëè íåóñïåõ. Ñëåä òîâà þå÷æèòå ðàçáèëè è
ïëåìåíàòà ñå (ñàêèòå) è ïðåç Ïàìèð ïðîíèêíàëè â Ãèáèí
(ñåâåðîçàïàäåí Èíäîñòàí). Íà ñâîé ðåä óñóíèòå ïîáåäèëè
þå÷æèòå è òå ñå ïðèäâèæèëè êúì Áàêòðèÿ. Ïúðâîíà÷àëíî
ÿ ïðåâúðíàëè â ñâîé âàñàë, íî ïðåç 128 ã. ïð. Õð. òÿ áèëà
íàïúëíî çàâëàäÿíà. Íÿêúäå ñëåä 139 è äî 129 ã.ïð.Õð.
þå÷æèòå çàñåëèëè Ñðåäíà Àçèÿ þæíî îò ð. Àìóäàðÿ è
îêîëî Ñàìàðêàíä. Òàêà èçñëåäâà÷èòå íà õóíñêàòà èñòîðèÿ,
ïîçîâàâàéêè ñå íà êèòàéñêèòå èçòî÷íèöè, ïîòâúðæäàâàò
ñâèäåòåëñòâîòî íà Ïòîëåìåé, öèòèðàíî îò Ä. Òàáàêîâ, çà
ïðåäâèæâàíåòî íà þå÷æèòå îò Êàíñó êúì Ñðåäíà Àçèÿ,
þæíî îò Àìóäàðÿ. Òåçè þå÷æè, äîñòèãíàëè çåìèòå íà
Ãðúêî-Áàêòðèéñêîòî öàðñòâî è äîâåëè äî êðàÿ ìó, áèëè
íàðå÷åíè “âåëèêè þå÷æè”, à îñòàíàëèòå â Èçòî÷åí
Òóðêåñòàí — “ìàëêè þå÷æè”. Ñòðàáîí (63-24), ïîëçâàë
Àïîëîäîð (îê. 100 ã. ïð. Õð.) îòáåëÿçâà, ÷å Áàêòðèÿ áèëà
çàâëàäÿíà îò ïëåìåíàòà àçè, ïàñèàíè, ñàêàðàóêè è òîõàðè
— îòúæäåñòâÿâàíè ñ þå÷æèòå. Çà àñè, òîõàðè, àñèàíè è
ñàðàóêè ãîâîðè è Ïîìïåè Òðîã. Ñëåä óñÿäàíåòî ñè â Äàõÿ
(êàêòî êèòàéöèòå íàðè÷àëè Áàêòðèÿ) þå÷æèòå ñå
ðàçäåëèëè íà ïåò âàñàëíè âëàäåíèÿ. Ïðåç ñëåäâàøèòå 100
ãîäèíè åäíî îò òåçè âëàäåíèÿ — Ãóéøóÿí (Êóøàí) óñïÿëî
äà ñå íàëîæè íàä îñòàíàëèòå, îáåäèíÿâàéêè ãè â åäèííà è
ìîãúùà äúðæàâà — Èìïåðèÿòà íà âåëèêèòå Êóøàíè,
ñúùåñòâóâàëà ìåæäó I è IV â. (80). Íÿêîè èçñëåäâà÷è
âèæäàò â íåãîâî ëèöå ïëåìåíàòà Êóò-÷à (Êó÷è) ïî èìåòî
íà ãðàä Êó÷à â Êàíñó èëè òåõíè ïðåñåëèëè ñå â Áàêòðèÿ
ïîòîìöè. Èìåííî ñ âúçíèêâàíåòî íà òàçè, îñòàâèëà
äúëáîêè ñëåäè â ðàçâèòèåòî íà Ñðåäíà Àçèÿ äúðæàâà è
íàé-âå÷å ñ óïðàâëåíèåòî íà íàé-âåëèêèÿ è âëàäåòåë —
Êàíèøêà, Ä. Òàáàêîâ ñâúðçâà íà÷àëîòî íà ïåðèîäà
Àâèòîõîë â áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ (81). Êúì èçêàçàíîòî
ñòàíîâèùå ñå ïðèñúåäèíÿâà è Ä. Äèìèòðîâ, ïîäêðåïÿéêè
ãî âå÷å è ñ õðîíîëîãè÷íî äîêàçàòåëñòâî, ñâúðçâàéêè 153
ã. îò Èìåííèêà ñúñ 153 ã. ñë. Õð. êàòî ãîäèíà íà çàâðú-
ùàíåòî íà Êàíèøêà îò ïîáåäîíîñíèÿ ìó ïîõîä, â
Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà ñëåä ïðîäúëæèòåëíî
îñåìíàäåñåòãîäèøíî îòñúñòâèå îò äúðæàâàòà ñè (82)..
* * *
232
 çàêëþ÷åíèå ñëåäâà äà îòáåëåæèì, ÷å ñå ïîñòàðàõìå
äà èçëîæèì, àêî íå âñè÷êè, òî ïîíå ïî-èíòåðåñíèòå è
ïîïóëÿðíè õèïîòåçè, âêëþ÷èòåëíî è îíåçè îò òÿõ, êîèòî
ñå îñíîâàâàò íà ñåðèîçíè è çàäúëáî÷åíè èçñëåäâàíèÿ. Íàé-
èíòåðåñíîòî, à ìîæå áè è íàé-öåííîòî îáà÷å ñå îêàçâà
îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å ñ èçêëþ÷åíèå íà åäíà — õèïîòåçàòà
íà Á. ôîí Àðíèì, âñè÷êè îñòàíàëè íå ñàìî íå ñè
ïðîòèâîðå÷àò, íî äîðè ñå ñõîæäàò, ñúâìåñòÿâàò, äîïúëâàò
è îáîãàòÿâàò, èçãðàæäàéêè åäíà ïî-ïúëíà è çàâúðøåíà
êàðòèíà îòíîñíî ïðîáëåìà Àâèòîõîë îò áúëãàðñêàòà
èñòîðèÿ.
Òàêà íàïðèìåð, õèïîòåçèòå, àêöåíòèðàùè âúðõó èìåòî
íà ïúðâèÿ áúëãàðñêè âëàäåòåë, íà ïðúâ ïîãëåä êàòî ÷å ëè
ïðåäëàãàò íåñúâìåñòèìè ïîìåæäó ñè ðåøåíèÿ. Åäíà
èçâåæäà èìåòî ìó îò äðåâíà òèòëà, äðóãà — îò ìèòè÷åí
áèáëåéñêè ðîäîíà÷àëíèê. Òðåòà ãî ñâúðçâà ñúñ ñàìîòî ïîíÿ-
òèå çà ðîäîíà÷àëèå — äóìàòà “áàùà”, à ÷åòâúðòà — ñ øèðîêî
ðàçïðîñòðàíåí ñðåä àçèàòñêèòå íàðîäè òîòåì. Ðàçëè÷íàòà
öèâèëèçàöèîííà ñëåäà (èðàíîåçè÷íà, òþðêîåçè÷íà èëè
ñåìèòñêî-þäåé-ñêà), êîÿòî ñòîè çàä âñÿêà îò òåçè
ïðåäñòàâè, ñàìî çàãàòâà çà íÿêîãàøíàòà îáùà åçèêîâà îñ-
íîâà, áåç îáà÷å äà ïîìîãíå â òî÷íèÿ èçáîð. Åòî çàùî
ñúïîñòàâÿíåòî íà áúëãàðñêèÿ Àâèòîõîë ñ õóíñêèÿ Ãàçàí
êàòî ñìèñëîâî çíà÷åíèå íà èìåòî, êàòî ëåãåíäà è ñðîê íà
óïðàâëåíèå íà ïîòîìöèòå èì (300 ãîäèíè), çàñëóæàâà
îñîáåíî âíèìàíèå è íàêëàíÿ ïðåäïî÷èòàíèÿòà êúì
òîòåìíèÿ õàðàêòåð íà èìåòî Àâèòîõîë.
Îò äðóãà ñòðàíà, âòîðàòà ÷àñò îò èìåòî ñî÷è äèðåêòíî
êúì ìèòè÷íèÿ Òîãàðìà è ïîòîìöèòå ìó — òîõàðèòå, â
ñúñòàâà íà êîèòî äíåñ ìíîçèíà èçñëåäîâàòåëè òúðñÿò
êîðåíèòå íà áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò. Òàçè íà ïðúâ ïîãëåä
ôîíåòè÷íà âðúçêà êàòî ÷å ëè ñâúðçâà äâåòå ãðóïè
õèïîòåçè: åäíèòå, êîèòî èçõîæäàò îò àíàëèçà íà ñàìîòî
èìå è âòîðèòå, êîèòî íàáëÿãàõà íà èñòîðè÷åñêèòå ñúáèòèÿ
è õðîíîëîãè÷íàòà âðúçêà — 153 ã. ñë. Õð. Çàùîòî èñòîðèÿòà
íà õóíè, òîõàðè è áúëãàðè ñå îêàçâà äåéñòâèòåëíî ñëîæíî
ïðåïëåòåíà, à 153 ã. ïðåäñòàâëÿâà åäèí îò íàé-çíà÷èìèòå,
íî è ñëîæíè âúçëè ìåæäó òÿõ.
Äîñêîðî 153 ã. áåøå ñâúðçàíà åäèíñòâåíî ñ õóíñêàòà
ìèãðàöèÿ îò Öåíòðàëíà Àçèÿ êúì Ïðèóðàëèåòî è Åâðîïà.
Õèïîòåçàòà íà Ä. Òàáàêîâ è Ä. Äèìèòðîâ îáà÷å ïîçâîëÿâà
íîâ è ïî-øèðîê ïîãëåä âúðõó èñòîðè÷åñêèòå ñúáèòèÿ.
Èçõîäåí ìîìåíò â íåÿ å ïðîäúëæèòåëíàòà âîéíà, êîÿòî
Êàíèøêà âîäèë â Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà, äîâåëà äî
îñåìíàäåñåòãîäèøíîòî ìó îòñúñòâèå è çàâðúùàíåòî ìó â
153 ã. ñëåä ïðèêëþ÷âàíåòî £. Èìàéêè îáà÷å ïðåäâèä
ñúîòâåòñòâèåòî â ãîäèíèòå, êàêòî è ìÿñòîòî íà ïîõîäà ìó,
ãðàíè÷åùî ñ ðàéîíà, îáèòàâàí îò õóíèòå, âúçíèêâà
âúïðîñúò: íå å ëè ó÷àñòâàë òîé â ñúùàòà òàçè âîéíà? Îá-
ñòîÿòåëñòâîòî, ÷å íàøåñòâèåòî íà ñÿíáèéöèòå å
ïðåóñòàíîâåíî îêîëî Òóðôàí è òå ÷àê ñëåä òðè âåêà,
ïðèíóäåíè îò íîâè åòíè÷åñêè ðàçìåñòâàíèÿ, ïîäíîâÿâàò
åêñïàíçèÿòà ñè è ñå ïîÿâÿâàò â Ïðèêàâêàçèåòî ïîä èìåòî
“ñàâèðè”, êàêòî è òîâà, ÷å ãîëåìè õóíñêè ìàñè îñòàâàò â
àçèàòñêàòà ñè ðîäèíà, ïîäñêàçâà íà ÷èÿ ñòðàíà è ñðåùó
êîãî å âîäèë âîéíà Êàíèøêà. Çàùîòî çà íåãî íàé-âàæíà
çàäà÷à ñè îñòàâàëà çàùèòàòà íà äúðæàâàòà îò
íàøåñòâåíèöèòå ñÿíáèéöè. È íàé-âåðîÿòíî òå ñà áèëè

ïðîòèâíèêúò, ñ êîéòî òîé å âîþâàë â Òàðèì. Êîëêîòî äî
õóíèòå, òå íàé-âåðîÿòíî ñà áèëè åñòåñòâåí ñúþçíèê íà
êóøàíèòå. Âåêîâå ïî-êúñíî òåçè áëèçêè ñúþçíè îòíîøåíèÿ
âîäÿò äî âúçíèêâàíåòî íà ñìåñåíèòå õóíñêî-ìàñàãåòñêè
(òîõàðñêè) íàðîäíîñòè: êèäàðèòè, åôòàëèòè, õèîíèòè. È
åäâà ëè å ñëó÷àéíî, ÷å íà÷åëî íà åôòàëèòèòå ñòîÿëà
äèíàñòèÿòà íà þå÷æèòå (òîõàðèòå) (83).
 òîçè ñìèñúë 153 ã. áè ìîãëà äà ñå ðàçãëåæäà íå ñàìî
êàòî ãîäèíà íà ìèãðàöèÿòà íà õóíèòå êúì Åâðîïà, íî è
êàòî ãîäèíà, â êîÿòî ñúþçúò õóíè-êóøàíè å âúçïðÿë
íàøåñòâèåòî íà ñÿíáèéöèòå è ñ òîâà ïîëîæèëà íà÷àëîòî
íà íîâèòå èì îòíîøåíèÿ. À òîâà äîïóñêà ïðèäâèæâàíåòî
íà õóíèòå êúì Åâðîïà äà å áèëî îáùî òÿõíî äåëî. Äîïóñêà
äà âèæäàìå â ëèöåòî íà Êàíèøêà îíÿ ìàñàãåòñêè âëàäåòåë
— Map, ñòàíàë áëàãîäåòåë è çà õóíè è çà ìàëêèÿ Ãàçàí (84).
È äàâà îáÿñíåíèå íà ñúîáùåíèåòî íà Ìèõàèë Ñèðèéñêè
çà ïðåñåëâàíåòî íà áúëãàðèòå íà Áîëãàð îò Èìåîí
(ðàçáèðàé Òîõàðèñòàí) â Ìèçèÿ è Äàêèÿ äàëå÷ ïî-êúñíî —
ïðè óïðàâëåíèåòî íà èìïåðàòîð Ìàâðèêèé (582-602).
Îáîáùàâàéêè êàçàíîòî, ìîæåì óâåðåíî äà ñìÿòàìå,
÷å Àâèòîõîë âå÷å íå å òúìíî ïåòíî â áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ.
Âèæäàìå ãî çàñòàíàë íà ñàìèÿ £ ïðàã äà ìàðêèðà íà÷àëîòî
íà áúëãàðñêàòà äúðæàâíîñò. È òîçè ôàêò íå áèâà ïîâå÷å
äà ñå ïîäöåíÿâà è ïðåìúë÷àâà.  ïðîòèâåí ñëó÷àé èçîáùî
íå áèõìå ìîãëè äà ãîâîðèì çà áúëãàðñêà èñòîðèÿ.
Ëèòåðàòóðà:
1. Ìîñêîâ, Ì. Èìåííèê íà áúëãàðñêèòå õàíîâå (íîâî òúëêóâà-
íå), Ñîôèÿ, 1998, ñ. 24-25.
2. Êóíèê À., Â Ðîçåí. Èìåííèê õàãàíîâ äóíàéñêèõ áîëãàð. Î
ðîäñòâå õàãàíî-áîëãàð ñ ÷óâàøàìè ïî ñëàâÿíî-áîëãàðñêîìó èìåí-
íèêó.Â: Èçâåñòèÿ àë Áåêðè è äðóãèõ àâòîðîâ î ðóñè è ñëàâÿíàõ.
×àñò I Ïðèëîæåíèå ê ò. 32. Çàïèñêè èìïåðàòîðñêîé àêàäåìèè íà-
óê Ïåòåðáóðã, 1878 , No 2, ñ. 126-137. Mikkola J. Die Chronologie
der türkischen Donaubulgaren-Journal de là Sociète Finoo-ugrienne
O T 30 Helsingford, 1914 pp. 23-24. Margenrt J. Die chronologie der
Altrürkischen Inschriffen. Leipzig, 1898, p. 72-78.
3. Çëàòàðñêè Â., Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà ïðåç ñðåäíèòå
âåêîâå, ò. 1, ÷àñò I, Ñ., 1970, ñ. 57; Pritsak O., Die bulgarische Fürstenliste
und die Spràche der Protobulgaren, Wiesbaden, 1955, p. 35.
4. Äîáðåâ, Ï., Ïðåîòêðèâàíåòî íà ïðàáúëãàðñêèÿ êàëåíäàð.
Ñ., 1994, ñ. 31; Òàáàêîâ Ä. Ê-àâè /Êàâà-Êàíà/ Òóîõîë /Àâèòîõîë/,
ñï. ÀÂÈÒÎÕÎË, êí. 1, 1995, ñ. 17. Ìîñêîâ Ì. Ïîñ.ê. 145; Äèìèò-
ðîâ Ä. Îùå çà èäåíòèôèêàöèÿ íà Àâèòîõîë îò èìåííèêà, ñï. ÀÂÈ-
ÒÎÕÎË, êí. 2, 1995, ñ. 78.
5. Ñåôòåðêñêè Ð. Îïèò çà ñèñòåìàòèçàöèÿ íà êàëåíäàðíî-àñòðî-
íîìè÷åñêèòå òåðìèíè ó äóíàâñêèòå è âîëæêî-êàìñêèòå ïðàáúëãàðè.
6. Pritsak O. Op. cit., pp. 36-37.
7. Çëàòàðñêè Â., Ïîñ. ñ., 1994, ñ. 21-22.
8. Pritsak O. Op. cit., pp. 37-38
9. Àðòàìîíîâ Ì., Èñòîðèÿ õàçàð. Ë., 1962, ñ. 41-42.
10. Ãóìèëåâ Ë., Õóííó. Ñðåäèííàÿ Àçèÿ â äðåâíèå âðåìåíà.,
Ì., 1960, ñ. 220.
11. Ìîñêîâ Ì., Ïîñ. ñ., ñ. 164.
12. Ñúñúëîâ Ä. Ïúòÿò íà Áúëãàðèÿ, Ñ., 1935, ñ. 233-238; Ñúñúëîâ
Ä. Îùå íÿêîè äàííè çà áúëãàðèòå â Ñðåäíà Àçèÿ, â êèòàéñêèòå ëåòî-
ïèñè ñïîðåä Äå Ãðîîò, Áúëãàðñêà îðäà — èçâåñòèÿ, áð. V.1940, ñ. 1.
13. Ñòàíèøåâ Í., Êðàòêà èñòîðèÿ íà áúëãàðèòå, ôîòîòèïíî
èçäàíèå, 1994, ñ. 39-42.
ÀÂÈÒÎÕÎË
14. Âúë÷åâ É. Êàëåíäàð è õðîíîëîãèÿ. Ñ., 1994, ñ. 92-106, 42-51.
15. Äîáðåâ Ï., Áúëãàðè, òþðêè, ñëàâÿíè. Ñ., 1996, ïðèòóðêà,
ðèñ. 876.
16. Äîáðåâ Ï., Ïîñ. ñ., ðèñ. 87.
17. Äîáðåâ Ï., Íåîáÿñíåíîòî è íåîáèêíîâåíîòî â ðàííàòà áúë-
ãàðñêà èñòîðèÿ, Ñ., 1993, ñ. 144.
18. Áúëãàðñêè àïîêðèôåí ëåòîïèñ. Ñòàðà áúëãàðñêà ëèòåðàòó-
ðà. Ñ., 1982, ñ. 295.
19. Âúë÷åâ é. Ïîñ. ñ., ñ. 49.
20. Ïîï Éîâ÷î îò Òðÿâíà. Ëåòîïèñ è ðîäîñëîâèå. Â. Òúðíîâî,
1995, ñ. 26.
21. Ñïèðèäîí éåðîñõèìîíàõ. Èñòîðèÿ âî êðàòöå ñ áîëãàðñêîì
íàðîäå ñëîâåíñêîì, 1792, Ñ., 1992, ñ. 22-25.
22. Âúë÷åâ É. Ïîñ. ñ., ñ. 46-47.
23. Ïîï Éîâ÷î. Ïîñ. ñ., ñ. 25.
24. Ñïèðèäîí. Ïîñ. ñ., ñ. 23.
25. Âúë÷åâ É. Ïîñ. ñ., ñ. 48. 11-12.
26. Âúë÷åâ É. Ïîñ. ñ., ñ. 94.
27. Äîáðåâ Ï. Ïðåîòêðèâàíåòî Ïîñ. ñ., ñ. 31, 190-192.
50. Áèáëèÿ...... Ïàðàëèïîìåíîí (7:10).
51. Áèáëèÿ...... Ïàðàëèïîìåíîí (24:14)
52. Áèáëèÿ...... Êíèãà íà Íååìèÿ (12:5)
53. Áèáëèÿ...... Êíèãà íà Íååìèÿ (10:8)
54. Áèáëèÿ, Áè1éå (41:8), Èçõîä (8:7,19)
54à. Âèêòîð Ð-Æ-. Áîã è áîãîâåòå ñà áèëè õîðà, Ñîôèÿ, 1982, ñ.33
55. Áåéíäæúæò, Ð., Ì. Ëèé, Ðúêîïèñèòå îò Ìúðòâî ìîðå —
Èçìàìàòà, Ñîôèÿ 1996, ñ.18, 122.
56. Áèáëèÿ...... Åâàíãåëèå îò Ëóêà (8:32, 34)
57. Ìèôû íàðîäîâ ìèðà. Ýíöèêëîïåäèÿ, Ìîñêâà, 1987, ò.1
58. Âúë÷åâ È., Êàëåíäàð è ñëîâî, Ñîôèÿ, 1986, ñ. 20-21.
59. Òàáàêîâ Ö..,Ê-àâè...... ñ. 13-21.
60. De Groot, J.J., Die Hunen der Vorchristlichen Zeit. Cinesich
Urkunden iur Geschichte Asiens, I Teib, Berlin-Leipzig, 1991, pp. 1-2.
61. Áîëüøàÿ ñîâåòñêàÿ ýíöèêëîïåäèÿ, ò. 26; Èëèåâ Â., Ðîäúò
Äóëî, êí.1, ñ. Ë. Âñåìèðíàÿ èñòîðèÿ, Ìîñêâà, 1956, ò. II, ñ.180.
63. Ñòàíèøåâ Í., Êðàòêà èñòîðèÿ íà áúëãàðèòå, ôîòîòèïíî
èçäàíèå 1994, ñ. 10.
64. Öîíåâ Ï., Õîìîêîñìèêóñ, Ñîôèÿ, 19801 ñ. 221
65. Ñòàíèøåâ Í.,...... ñ. 25.
66. Ïðèöàê 0.,Ïå÷åíåãèòå, ñï. ÀÂÈÒÎÕÎË, êí.5,1996, ñ.9.
67. Òàáàêîâ Ä,.,Ê-àâè...... ñ. 15.
68. Áîëüøàÿ ñîâåòñêàÿ ýíöèêëîïåäèÿ, ò.26, ñ.126.
69. Ïðèöàê Î., Ïå÷åíåãèòå...... ñ.9.
70. Âñåìèðíàÿ èñòîðèÿ...... ò.2, ñ.444; Ãàôóðîâ Á., Òàäæèêè,
Ìîñêâà, 1972, ñ.164.
71. Äîáðåâ Ï., Ñâåòúò íà ïðàáúëãàðèòå, Ñîôèÿ, 1994, ñ. 97-99.
72. Ìèôû íàðîäîâ ìèðà...... ò. II.
73. Áîëüøàÿ ñîâåòñêàÿ ýíöèêëîïåäèÿ...... ò. 26.
74. Áîëüøàÿ ñîâåòñêàÿ ýíöèêëîïåäèÿ, ò. 26, ñ. 126;
Ãàôóðîâ Á.,....., ñ. 46; Âñåìèðíàÿ èñòîðèÿ....., ò.2, ñ. 444.
75. Äèìèòðîâ Ä., Òàéíàòà íà Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà, ñï.
ÀÂÈÒÎÕÎË, êí.2,1995, ñ. 80-81.
76. Ãàôóðîâ Á.,....., ñ. 38.
Ë.Áîëüøàÿ ñîâåòñêàÿ ýíöèêëîïåäèÿ, ò.Ï, 1970, ñ. 574.
78. Áè÷óðèí Í., Ñáîðíèê ñòàòåé ïîä ðåäàêöèè Ñ.Òîëñòîâà,
Ìîñêâà — Ëåíèíãðàä, 1950, ÷àñò Ï, ñ. 147-152; 190-191.
79. Âñåìèðíàÿ èñòîðèÿ, ò.2, ñ. 424-444; Ãàôóðîâ Á.,....., ñ. 128-130.
80. Ïàê òàì.
81. Òàáàêîâ Ą Ê-àâè...... ñ. 18.
82. Äèìèòðîâ Ä., Îùå çà èäåíòèôèêàöèÿòà íà Àâèòîõîë îò
Èìåííèêà, ñï. ÀÂÈÒÎÕÎË, êí.2, ñ. 78-79.
83. Âñåìèðíàÿ èñòîðèÿ...... ò. Ï, ñ. 783.
84. Áàõøè Èìàí...... ñ. 8.
233
 ÀÂÈÒÎÕÎË

ÏÚÒ ÏÐÅÇ ÂÅÊÎÂÅÒÅ

Ïàðàëåëè â áúëãàðñêîòî è äàãåñòàíñêîòî íàðîäíî èçêóñòâî
ÊÈÐÈË ÏÎÏÎÂ

Äàëå÷íî, òðóäíî çàáåëåæèìî ðîäñòâî ñâúðçâà íàðîä-

íîòî èçêóñòâî íà óñòðåìåíèòå êúì êðàÿ íà VII â. êúì Áàë-
êàíñêèÿ ï-â ïðàáúëãàðè íà Àñïàðóõ è Êóáåð, íà íÿêîãàø-
íèòå “êàðâóíñêè”, “êàðàìñèéñêè”, “ìèçèéñêè” ïðàáúëãàðè
è äîøëèòå ïî-êúñíî â Îäðèíñêà Òðàêèÿ è Ðîäîïèòå - ñ ïðè-
êàçåí Äåãåñòàí, ðàçïðîñòðÿí ìåæäó áåëèòå êàâêàçêè âúð-
õîâå è Êàñïèéñêî ìîðå, ëåãíàë íà êðúñòîïúòÿ íà òúðãîâñ-
êèòå äðóìèùà îò Èçòî÷íà Åâðîïà è Çàêàâêàçèåòî, Èðàí è
Ïðåäíà Àçèÿ; åäíà îò ìàëêîòî ñòðàíè â ñâåòà, êúäåòî íà
ìàëêà òåðèòîðèÿ ñà ïîñòèãíàëè áîãàòî ðàçâèòèå óíèêàëíè
õóäîæåñòâåíè çàíàÿòè - íåñòàðååùî äîìàøíî òúêà÷åñòâî,
êèëèìàðñòâî, þâåëèðíî èçêóñòâî, ðåçáà ïî êàìúê, äúðâî è
êîñò è ò.í. Ñàìîòî íàçâàíèå íà Äàãåñòàí îçíà÷àâà “Ñòðàíà
íà ïëàíèíèòå”, à òàêà ìîæå äà ñå íàðå÷å è Áúëãàðèÿ. Ñïî-
ðåä ñúâðåìåííè èñòîðèêî-åçèêîâè èçñëåäâàíèÿ èìåòî áúë-
ãàðè å ìèíàëî ó äðóãèòå íàðîäè ÷ðåç àëàíèòå, à å èçâåñòíî,
÷å áúëãàðèòå ñà îáèòàâàëè ñåâåðíèòå îáëàñòè íà Êàâêàç
(Â. Ãþçåëåâ). Äóìàòà áúëãàðè å çàïàçåíà â îñåòèíñêèÿ åçèê,
êîéòî ñå ñìÿòà çà íàñëåäíèê íà åçèöèòå íà ñêèòè è àëàíè.
Îò äðóãà ñòðàíà, ñúùåñòâóâàò àíàëîãèè ìåæäó ñòàðîáúë-
ãàðñêè è àâàðñêè åçèê, êàêòî è ñ åçèêà íà õàçàðèòå, êîéòî ñå
ñâúðçâà ñ ÷óâàøêèÿ (È. Äóðèäàíîâ).
Îáùèòå ÷åðòè â êóëòóðàòà íà äóíàâñêèòå ïðàáúëãàðè ñ
åäèíîäóøíî ïðèçíàòàòà îò ó÷åíèòå çà ñàðìàòñêà ñàëòîâî-
ìàÿöêà êóëòóðà ñúùî íè íàñî÷âàò êúì ñàðìàòñêî íà÷àëî ó
ïðàáúëãàðèòå, êîèòî ñïîðåä Àë. Áóðìîâ ïðåäñòàâëÿâàò åä-
íà ïî-âèñîêà ñòåïåí â ðàçâèòèåòî íà ñàðìàòñêîòî íàñåëå-
íèå â îáëàñòòà íà ñåâåð îò Êàâêàç, êúäåòî òå ñå ÿâèëè ñ
íîâîòî ñè èìå áúëãàðè íàé-êúñíî ïðåç ïúðâàòà ïîëîâèíà
íà IV â., çà êîåòî ñâèäåòåëñòâàò ñúîáùåíèÿòà íà õðîíîãðà-
ôà îò 354 ã. è íà Ìîéñåé Õîðåíñêè. Ìíîãî ðóñêè (è ñúâåò-
ñêè) èñòîðèöè ñúùî ïîä÷åðòàâàò áåçñïîðíî áúëãàðñêî âëè-
ÿíèå â áúëãàðî-õàçàðñêàòà ñàëòîâî-ìàÿöêà êóëòóðà.
Îòäàëå÷åíèòå ñ âåêîâå íàðîäè ïàçÿò â èñòîðèÿòà ñè
ìíîæåñòâî èñòîðè÷åñêè èñòèíè è çàáëóäè, õèïîòåçè è âå-
ùåñòâåíè äîêàçàòåëñòâà... “Àðìåíñêà èñòîðèÿ” îò V â. íà
Ì. Õîðåíñêè ñâèäåòåëñòâà, ÷å â íà÷àëîòî íà V â. ïðàáúë-
ãàðèòå âå÷å ñå óñòàíîâèëè â Ïðèàçîâñêî, ñëåä êàòî ïðå-
ìèíàëè ïðåç Êàâêàçêèÿ õðåáåò. À ñïîðåä Õîðåíàöèé ïî
âðåìåòî íà àðìåíñêèÿ öàð Àðøàê I ñòàíàëè ãîëåìè ðàç-
ìèðíèöè âúâ âåðèãàòà íà îãðîìíàòà Êàâêàçêà ïëàíèíà, â
çåìÿòà íà áúëãàðèòå, ìíîçèíà îò êîèòî ñå îòäåëèëè è ïî-
ñåëèëè íà þã îò Êîõ.
Íàïóñíàëè Òóðàíñêàòà ñè ïðàðîäèíà (Þãîèçòî÷åí Êà-
çàõñòàí), áúëãàðèòå çàîáèêàëÿò Êàñïèéñêî ìîðå, ïðåç Äåð-
áåíò è ñå íàñî÷âàò êúì îáøèðíèòå çàêàâêàçêè ñòåïè è ñå
íàñòàíÿâàò ïîêðàé Ìåîòèäà ìåæäó ðåêèòå Êóôèñ, Òàíà-
èñ, Áîðèñòåí. Ïàê îò àðìåíñêè èçâîðè çíàåì, ÷å îòâúä
Êàâêàç ñòåïèòå êðàé Ìåîòèäà ñå îáèòàâàëè îò ÷åòèðè áúë-
ãàðñêè ïëåìåíà - êóïè-áóëãàð, äó÷è-áóëêàð, îëõîíòîð-
áëêàð è ÷äàð-áîëãàð.
Äàãåñòàíñêî áëþäî îò Ëåçãèíè, ñ. Êàëà, 12.-13. â., êåðàìèêà
Ïðàáúëãàðèòå íà Áàÿí - ïúðâîðîäíèÿ Êóáðàòîâ ñèí,
ñà íàðå÷åíè â àðàáñêè è ïåðñèéñêè èçòî÷íèöè “âúòðåø-
íè”, à â ðóñêèòå - “÷åðíè áúëãàðè”1. (1 Òåðìèíúò “÷åðíè
áúëãàðè” è äî äíåñ å ñïîðåí â èñòîðèîãðàôèÿòà. Àêî ãî
òúëêóâàìå ïî ïúðâîèçòî÷íèêà ìó îò “Çà óïðàâëåíèåòî íà
èìïåðèÿòà” íà Êîíñòàíòèí Áàãðåíîðîäíè, ñòàâà äóìà çà
áúëãàðèòå ïî ãðàíèöèòå íà Àñïàðóõîâà Áúëãàðèÿ ïî ð. Äíå-
ïúð èëè Äíåñòúð, íî ïî òúëêóâàíå ìîæå áè ðàçëè÷íè îò
òåçè íà Áàò Áàÿí). Ñëåä íàøåñòâèåòî íà àâàðèòå ãîëÿìà
÷àñò îò ïðàáúëãàðèòå íà Áàÿí ñå èçñåëâàò íà þã êúì êàâ-
êàçêèòå ïëàíèíè è ñå óñòàíîâÿâàò ïîä ñåâåðíèòå ñêëîíî-
âå íà òåõíèÿ íàé-âèñîê ó÷àñòúê. Ïîòîìöè íà òåçè ãðóïè ñà
áàëêàðöèòå, à äðóãà ÷àñò îò Áàÿíîâèòå áúëãàðè ñå ñïóñêàò
îòâúä ïðîõîäèòå íà Êàâêàçêèÿ õðåáåò è ñå çàñåëâàò òðàé-
íî ïîêðàé åçåðîòî Âàí...  ñâîÿòà èñòîðè÷åñêà õðîíèêà
Ìèõàèë Ñèðèéñêè (1126-1129) ðàçêàçâà, ÷å ïðåç VII â. êúì
Òàíàíñ (Äîí) îò ïðè÷åðíîìîðñêèòå ñòåïè äîøëè òðèìà
áðàòÿ, äâàìà ñå ñïóñíàëè êúì Êàâêàç, â Áåðñèëèÿ, òåðè-
òîðèÿòà íà Äîëíè Òåðåê äî Äåðáåíò. Òåõíèÿò íàðîä ïî
èìåòî íà ñòàðøèÿ áðàò, íàðåêëè õàçàðè... “Ðàâåíñêè àíî-
íèì” ñâèäåòåëñòâà, ÷å â VII â. ìåæäó Òðàêèÿ è Ìàêåäîíèÿ
æèâåÿò áúëãàðè, äîøëè îò Ãîëÿìà Ñêèòèÿ.
Ñðàâíèòåëíî-èñòîðè÷åñêîòî è ñúïîñòàâèòåëíòî ðàçã-
ëåæäàíå íà âçàèìîäåéñòâèåòî íà ïðàáúëãàðñêîòî èçêóñò-
âî ñ èçêóñòâîòî íà èçòî÷íèòå íàðîäè ñå ïîäõðàíâà îò íàé-
ðàçëè÷íè äîêàçàòåëñòâà - â ïîâå÷åòî ñëó÷àè íåðåäêè è
ñâúðçàíè ñ íÿêîå îò ìíîãîáðîéíèòå ðàçêëîíåíèÿ íà äðåâ-
íàòà êóëòóðà íà íàðîäèòå, îáèòàâàùè çåìèòå ìåæäó Ñå-
âåðíîòî Ïðèàçîâèå, Êàñïèéñêî ìîðå è Êàâêàç. Êîðåíèòå
íà áúëãàðñêèòå, è íà äàãåñòàíñêèòå íàðîäíè îðíàìåíòè
ëåæàò â ïðèðîäíèòå îñîáåíîñòè, â ÷îâåøêîòî ñúçíàíèå è
ôàíòàöèÿ. Íî è â äâåòå ñòðàíè íàðîäíèÿò îðíàìåíò å åäè-
íèöà äâèæåíèå, â êîåòî èñêðÿò ñëîòåíè çäðàâî ìèíàëî,

234

íàñòîÿùå è áúäåùå. Â òîçè ñìèñúë íàðîäíèÿò îðíàìåíò å
åìîöèîíàëíî-îáðàçíî óñâîÿâàíå íà ñâåòà. Íåãîâàòà åíåð-
ãèÿ âèçèðà îò àâàðñêîòî èçêóñòâî; îò åäíàêâî ñèëíèÿ âúò-
ðåøåí âúçòîðã, êîéòî ïðåäèçâèêâà ó çðèòåëÿ. Âñå åäíî äà-
ëè òîâà å êóáà÷èíñêè áðîíçîâ êîòåë îò ÕIII-ÕIV â. â Åð-
ìèòàæà, ñ âåëèêîëåïíè ïîÿñíî ðàçïîëîæåíè ñþæåòíè ñöå-
íè, èëè àñîöèèðàùàòà ñå ñ íåãî èçóìèòåëíà ïî êðàñîòà
äåêîðàòèâíà ñòèëèçàöèÿ ïî ñúäîâåòå âúâ ôîðìàòà íà æè-
âîòíè â ïðàáúëãàðñêîòî ñúêðîâèùå íà Íàãè ñåíò Ìèêëîø;
ïðàáúëãàðñêà áèòîâà êåðàìèêà îò êðåïîñòè â ðàéîíà íà
äíåøíî Õàñêîâî è Êúðäæàëè. Èëè æåíñêàòà áúëãàðñêà êå-
ðàìèêà (ñ îñíîâíè åëåìåíòè íà îðíàìåíòè - çâåçäè, ùðè-
õè, ñïèðàëè, êîèòî ïîêðèâàò íå ñàìî áèòîâèòå ñúäîâå, íî
è çàáàâíèòå ïðèìèòèâíè èãðà÷êè îò ôèãóðè íà çâåðîâå,
ïòèöè è ñêóëòóðíè êîìïîçèöèè îò æèâîòà íà àóëà - ðèñó-
âàíà àíãîáà - “æúòâà”, áèòàëêà - “ïàê ðèùó”, ñúä çà ïàçåíå
íà çúðíî - “êàêâà”, ãúðíå çà âîäà - “êóòêà”); èëè ìúæêàòà
êåðàìèêà îò Ñóëåâêåíòå, óêðàñåíà ñ ðàç÷ëåíåí ðàñòèòå-
ëåí îðíàìåíò ãëåäæîñàíà êåðàìèêà îò Èñïèê è ò.í., êîè-
òî âèíàãè ùå íè íàïîìíÿò äóìèòå íà Ðàñóë Ãàìçàòîâ, ÷å
íàé-ïðåêðàñíèòå ñúäîâå ñå ïðàâÿò îò îáèêíîâåíà ãëèíà,
òàêà êàêòî ïðåêðàñíèÿò ñòèõ ñå ñúñòîè îò äóìè ïðîñòè.
Âãëåäàéòå ñå, êàçâà ïåâåöúò íà ðîäíàòà çåìÿ, â èçäåëèÿòà
íà óíöóêóëöèòå è ùå ÷óåòå èñòèíñêà àâàðñêà ñðåáúðíà ìå-
ëîäèÿ. Ùå íàìåðèòå âñè÷êè æèâîïèñíè öâåòîâå â ñðåáúð-
íèòå ãðèâíè, îáèöè è ïîÿñè, óêðàñåíè ñ ðàçíîöâåòíè êà-
ìúíè.
È âúâ âèñîêîïëàíèíñêèòå êàâêàçêè àóëè, è â ðîäîïñ-
êèòå ñòàðîïëàíèíñêèòå ðèëñêèòå è ïèðèíñêèòå ñåëà ñà ñúõ-
ðàíåíè àðõàè÷íè íàðîäíè òâîðáè, ñòàðîäàâíè òúêà÷åñêè
òðàäèöèè, çàïàçåíè è äî äåí äíåøåí îò óíèôèöèðàùîòî
áåçëè÷èå íà öèâèëèçàöèÿòà ïàìåòíèöè íà ñàìîáèòíà ìà-
òåðèàëíà è äóõîâíà êóëòóðà. Âåêîâå íàðåä è â Äàãåñòàí, è
â Áúëãàðèÿ çàâîåâàòåëè è íàøåñòâåíèöè âúðâåëè ïî ïåòè-
òå íà õîðàòà è çàñòðàøåíèÿò ÷îâåê òúðñåë ñïàñåíèå â ïëà-
íèíèòå. È íèêàêâè ñòóäîâå, ãëàä, ñòðàäàíèÿ íå ìîãëè äà
ãî ïðîêóäÿò îòòàì, äà èçòðèÿò ñòàåíàòà äúëáîêî â äóøàòà
ìó ëþáîâ êúì æèâîïèñíè áàãðè è ôîðìè, íàíåñåíè è âúð-
õó íàé-äàëå÷íè ïðåäìåòè. Èíà÷å ùÿõà ëè äà îöåëåÿò è äî
äíåñ ñàêëèòå íà óëèòå Êîðîä è Õîîð, ñêóï÷åíè íà èçäèã-
íàòè äî íåáåñàòà ñêàëè! Èëè çàïàçåíèòå ñðåäíîâåêîâíè
àóëè - èñòèíñêè êðåïîñòè ñ òóíåëè è ñòúëáèùíè óëèöè, ñ
ïëúòíî çàñòðîåíè êàìåííè äîìîâå, îáãðàæäàùè ìèíèà-
òþðåí ñïîðåä ñúâðåìåííèòå íè ïðåäñòàâè ïëîùàä! Îáèê-
íîâåíèòå êàìåííè, ïðàâîúãúëíè, ñ êàìåííà ðåçáà ïî ôà-
ñàäèòå äæàìèè! Îñòàíêèòå îò êðåïîñòè, êðúãëè, êâàäðàò-
íè êóëè, êàìåííè ãúðáàâè ìîñòîâå, âîäîïðîâîäè, êóïîë-
íè ìóçåè, îòáåëÿçâàùè ïîñîêàòà íà íÿêîãàøíè òúðãîâñêè
ïúòèùà! Èëè äðåâíè áúëãàðñêè ñåëà Ñâåòà Ïåòêà, Äðàãè-
íîâî, Áàòàê, Øèðîêà ëúêà, ñàêðàëíàòà ÷åðêâà “Ñâåòà Ïåò-
êà” íàä Ñåñòðèìî è ìíîãî äðóãè, çàïàçèëè îò çàãèâàíå
áúëãàðñêèÿ íàöèîíàëåí äóõ!
È â Äàãåñòàí, è â Áúëãàðèÿ ÷îâåê íåóñåòíî ïîïàäà òó â
ìèíàëîòî, òó â íàñòîÿùåòî. Ñúùèòå åðêåðíè êúùè, íàä-
âèñíàëè íàä ïðîïàñòè è ïúòèùà, ñúùèòå îòâîþâàíè îò
ñêàëíèÿ ìàñèâ ãðàäèíè, ñúùàòà ïîçíàòà æàæäà çà î÷àêâà-
íå íà íåî÷àêâàíîòî è ãîòîâíîñò çà âñè÷êî ïðè ñðåùà ñ
íàøåñòâåíèê, à òîé íå ñàìî â Áúëãàðèÿ, íî è â Äàãåñòàí
ÀÂÈÒÎÕÎË
÷åñòî å áèë òóð÷èíúò. Ñúùàòà ãîòîâíîñò äà ñå îöåëåå îò
ïðèðîäíè ñòèõèè è áåäñòâèÿ, ñúùèòå äðúçêè ìúæå, êîè-
òî, êàêòî ãëàñè íàðîäíàòà ìúäðîñò, ïàäàò íà êîëåíå ñàìî
êîãàòî ïèÿò âîäà èëè îòêúñâàò öâåòå íà ëþáèìàòà. Ñúùè-
òå ðàáîòëèâè æåíè, êîèòî îò âñè÷êî íà òîçè ñâÿò íàé-ìíî-
ãî îáè÷àò äåöàòà è òðàäèöèîííèòå íàðîäíè îðíàìåíòè ïî
÷åðãè è êèëèìè, ïî äúðâî, êàìúê, ñðåáðî, àëìàíäèí, òþð-
êîàç, ïî÷åðíåíî ñðåáðî, íîâî ñðåáðî - ìåëõèîð, ÷óãåí è
äð. Îò íàêà÷óëåíèòå åäèí âúðõó äðóã êàìåííè äîìîâå ïî
àóëèòå èçëèçàò è äíåñ, íàðàìèëè âîäîíîñíè ñúäîâå “ìó-
÷àëè”, æåíè â óäèâèòåëíî ñõîäíè ïî îðíàìåíòàëíà óêðà-
ñà ñúñ ñòàðèííèòå ãðàîâñêè âåçàíè ñóêìàíè - ïúñòðè äæó-
ðàáè, äúëãè ñúðìåíîçëàòíè êúðïè èëè êóáà÷èíñêè ïîêðè-
âàëà “êàç”. Íî òîâà å âå÷å ïîîòìèíàëà õóáîñò íà ñòàðèí-
íî îáëåêëî, èçìåñòâàíî âñå ïî-ðåøèòåëíî îò ãðàäñêàòà
ìîäíà äðåõà, îñîáåíî ïðè ìúæåòå.
Áúëãàðñêîòî è äàãåñòàíñêîòî íàðîäíî èçêóñòâî å èç-
ïúëíåíî ñ îðíàìåíòè, êîèòî êðèÿò äúëáîêè êîñìîãîíè÷-
íè ïðåäñòàâè, ñìåñåíè ñ ïîåòè÷íî îòíîøåíèå êúì ñâåòà,
äðåâíî ñàêðàëíî-çàêëèíàòåëíî çíà÷åíèå èëè ðîäîâè òàì-
ãè, ñëåäè, îñòàíàëè íåçàëè÷åíè ïðåç âåêîâåòå âúïðåêè ìíî-
ãîáðîéíèòå êóëòóðíî-åòíè÷åñêè êîíòàêòè íà íàðîäèòå è
îò äâåòå ñòðàíè. Åòíîêóëòóðíèÿò äîñåã íà äàãåñòàíöèòå ñ
äðóãè íàðîäè å îêàçàë âúçäåéñòâèå è âúðõó òÿõíîòî íà-
ðîäíî èçêóñòâî. È äíåñ â êóáà÷èíñêèÿ îðíàìåíò ñå ïàçÿò
îðèãèíàëíî èíòåðïðåòèðàíè åëåìåíòè êàòî “ñòàìáóë áèê”,
“ïàðõèêàí” (ðîçåòêà, õàðàêòåðíà çà ðóñêèÿ è çàïàäíîåâðî-
ïåéñêèÿ îðíàìåíò), “âàâëàáèê” (âàâèëîíñêà íàâèâêà) è äð.
(Ã. Õóñåéíîâ). Íî íå òåçè âëèÿíèÿ íè èíòåðåñóâàò â òàçè
ñòàòèÿ, à ñúõðàíåíèòå îò äðåâíîñòòà åëåìåíòè, êîèòî îï-
ðåäåëÿò ñàìîáèòíîñòòà è óíèêàëíîñòòà íà äàäåí âèä íà-
ðîäíî èçêóñòâî â ðóñëîòî íà õóäîæåñòâåíàòà êóëòóðà è
êîèòî ïðåäñòàâëÿâàò íàé-âÿðíà îñíîâà çà îòêðèâàíåòî íà
ïàðàëåëè â íàðîäíîòî èçêóñòâî íà Äàãåñòàí è Áúëãàðèÿ.
Çàùîòî èìåííî îò òÿõ èçâèðà ñïàñèòåëíàòà ñòðàíà. Â Êó-
áà÷è è äíåñ ñå èçïîëçâàò òàêèâà òðàäèöèîííè îðíàìåíòè
êàòî “ìàðõàðàé” - ñâîáîäíî èçâèâàù ñå êëîí ñ öâåòîâå è
ëèñòà, “ëóì” - êðàèùíà óêðàñà, “òàìãè” - ðîçåòêè, ìåäà-
ëüîíè è äð. Â Óíöóêóë, ñåëèùå ñ îñîáåíî àêòèâíî ðàçâè-
òèå íà çàíàÿòèòå îùå îò ÕIÕ â. ñå ïàçÿò ðåâíèâî âàðèà-
òèâíî ðàçíîîáðàçíè, ôîðìèðàíè ïðåç ÕVI è ÕVII â., òðà-
äèöèîííè øàðêè - “òóòà” (òîâà å øèðîêî èçâåñòíèÿò ó íàñ
îðíàìåíò “êëîí”, ñðåùàí â êàëîôåðñêèòå ÷åðãè “ñå÷åí
êëîí”, “ïðàâ êëîí”, “ìàõàðàé” - ïîäîáåí íà õðàñò îðíà-
ìåíò, àñîöèèðàù ñå ñèëíî ñ øåâèöèòå îò Ñàìîêîâñêî è
Ñàíäàíñêè.
 ãåíåðàëíèÿ êàòàëîã íà áúëãàðñêîòî è äàãåñòàíñêîòî
íàðîäíî èçêóñòâî åäíè è ñúùè îðíàìåíòè ñå ñðåùàò ïî
ïëåòèâà è òúêàíè, ïî ãëèíåíè è äúðâîðåçáåíè èçäåëèÿ è
ò.í., íî âèíàãè êàòî äîñòîâåðíè ñëåäè íà èñòîðèÿòà. Ìî-
òèâèòå îò îðíàìåíòàëíàòà êàìåííà ðåçáà â Äåðáåíò è Êó-
áà÷è íàïîìíÿò ñèëíî èçîáðàæåíèÿ îò ïðåñëàâñêèòå êàïè-
òåëè, îò ñðåäíîâåêîâíè àðõèòåêòóðíè íàõîäêè îò Ðîäî-
ïèòå, îñîáåíî ñêàëíèÿ ðóíè÷åñêè íàäïèñ â ñ. Ñèòîâî (Ñðåä-
íèòå Ðîäîïè). Ñõîäñòâî ùå îòêðèåì â ïðåäìåòè îò åíåî-
ëèòíè ñåëèùà â Ãèí÷è, â ïîäîáíèòå íà ñåãàøíèòå ïî òå-
ðàñîâèäíîòî ñè ðàçïîëîæåíèå êúùè, âäúëáàíè â ïëàíèí-
ñêèòå ñêëîíîâå â Ãîðíè Ãóíàá, â ðàííîòî ñðåäíîâåêîâíî
235
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Òîðáà îò Ëîâåøêî
ãðàäèùå ñ ìîùíè êðåïîñòíè ñòåíè è õðàìîâå íà îãúíÿ â
Èçáåðáàø, â îöåëåëèòå îò V â. â òóõëåíî-êàìåííè óêðåï-
ëåíèÿ ïî îòáðàíèòåëíàòà ñèñòåìà “Äàãáàðè”, â àðõèòåê-
òóðàòà íà êîèòî å îòðàçåíî âëèÿíèåòî íà ñàñàíèäñêè Èðàí.
Ìíîãî êðàñîòà, æèçíåíîñò è âèñîêîõóäîæåñòâåíè êà÷åñò-
âà ñúñ ñðîäíè åëåìåíòè èìà â ðàñòèòåëíèÿ îðíàìåíò îò
Äåðáåíòñêàòà êðåïîñò è îò êðåïîñòíèòå âðàòè Îðòà Êà-
ïè, îò õðèñòèÿíñêèòå öúðêâè â Äàòóí; â åíåîëèòíè ðèñóí-
êè ïî ÷åðíîïîëèðàíàòà è ãåîìåòðè÷íî îðíàìåíòèðàíà êå-
ðàìèêà; â öåííèòå íàõîäêè îò ñòàðèííîòî ãðîáèùå â Áåæò
- àæóðåíè òîêè, ãðàâèðàíè êîñòíè óêðàøåíèÿ êàòî â ïîç-
ëàòåíèòå ïàôòè íà Ñìîëÿíñêî, îðíàìåíòèòå ïî ñóêìàíà
îò Ñîêîëîâöè; ïóáëèêóâàíè ñåìåéíî-ðîäîâè òàìãè îò Ðî-
äîïèòå; ò.íàð. òåïåëúöè - ìåòàëè÷åñêè íàêèòè çà ãëàâà: îò
îðíàìåíòè ïî ñðåäíîðîäîïñêîòî íåâåñòèíñêî îáëåêëî
“äèïëî” èëè îáòî÷åíàòà ñ ãàéòàíè è áèêìå ïðàçíè÷íà àí-
òåðèÿ îò Äàâèäêîâî, óêðàñåíà ñúñ ñúðìà è êåíàðè ñàëòà-
ìàðêà è íàé-âå÷å ìúæêèòå ïîÿñè îò âñÿêàêúâ òèï, íîñåíè
îò áúëãàðèòå îùå ñ îñíîâàâàíåòî íà òÿõíàòà äúðæàâà, à
òå ñà è åäíè îò íàé-äðåâíèòå åëåìåíòè íà òðàäèöèîííèÿ
ìúæêè êîñòþì ó êàâêàçêèòå íàðîäè.
Òàêèâà ñúùåñòâåíè ÷åðòè â íàðîäíîòî èçêóñòâî êàòî
ñâúðçàíîñò íà ôîðìàòà íà îðíàìåíòà è ìàòåðèàëà çà èç-
ðàáîòêà, êîìïîçèöèîííîòî îáîñîáÿâàíå íà îðíàìåíòà êàòî
ëèíåàðåí, öåíòðè÷åí, îáðàì÷âàù è êîìáèíèðàù íÿêîè îò
ïúðâèòå òðè âèäà, íåãîâîòî äåëåíèå ôðàêòóðíî íà ðåëå-
ôåí è ïëîñúê, ùå îòêðèåì åäíàêâî è â ïàìåòíèöè îò ïðî-
äúëæèëîòî ÷àê äî êúñíîòî ñðåäíîâåêîâèå âëèÿíèå íà ñêèò-
ñêèÿ çâåðèíåí ñòèë â Äàãåñòàí èëè âëèÿíèåòî íà Êàâêàçêà
Àëáàíèÿ: â èçîáðàæåíèÿ íà ëîâíè ñöåíè, áîðáè è æåðò-
âîïðèíîøåíèÿ, èçïúëíåíè ñ ïëàñòè÷åí è âèñîê ðåëåô èëè
ïëîñúê ãðàôè÷åí ìàíèåð âúðõó áðîíçîâè êîòëè, îòíàñÿ-
ùè ñå ñòèëîâî êúì ïðåäíîàçèàòñêè èðàíî-ñàñàíèäñêè òðà-
äèöèè; â õóäîæåñòâåíè ïðåäìåòè îò Êóáà÷è, êúäåòî äàæå
è “êîñÿò îðíàìåíòèðàíî” è íàðîäíîòî èçêóñòâî ñå îòëè-
÷àâà ñ ÿðêà ëîãè÷íà çàâúðøåíîñò íà îðíàìåíòà, ÷èñòîòà
è ñî÷íîñò íà ëèíèèòå â ïðåïëåòåíèòå ñòåáëà, ëèñòà, ïî-
÷åðíåíè íà ñðåáðî è çëàòî, ãðàâèðàíè äúëáîêî èëè ðÿçà-
íè ïî äúðâî è êàìúê.
236
Äàãåñòàíñêî êèëèì÷å, âúëíà, êîíîï, ñìåñåíà òåõíèêà.
Àâàðöè, ñ. Êóòëàá, 1940 ã.
Íî îò âñè÷êè îáëàñòè íà íàðîäíîòî èçêóñòâî íàé-ÿñíî
äîëîâèìè ñà ïàðàëåëèòå â òúêàíèòå è ïëåòåíèòå îðíàìåí-
òè, â øàðåíèòå ÷îðàïè, êîèòî ñà âàæåí äÿë îò äåêîðàòèâ-
íîòî èçêóñòâî è íà äàãåñòàíöè, è íà áúëãàðè. Â ïëàíèíñ-
êèòå ðàéîíè Àõòè, Ìèêðàõ, Áàëõàð íà ïàçàðà ñå ïðîäàâàò
è... ïëåòåíè îáóâêè ñ ìíîãîîáðàçíà îðíàìåíòàöèÿ è ìíî-
ãîâàðèàòèâíè öâåòîâè ðåøåíèÿ, ñúñ ñïåöèôè÷íè çà îòäåë-
íèòå ñåëèùà øàðêè, öâåòîâà ãàìà, òðàäèöèîííà ôîðìà.
Ëþáèòåëèòå íà íàðîäíîòî èçêóñòâî ùå îòêðèÿò ñúùåñò-
âåíè ïàðàëåëè â äîñòèãíàëèòå âèñîêî ðàâíèùå àòðàêòèâ-
íè áåæòèíñêè ïëåòåíè îáóâêè, êîèòî èìàò ñúùèòå îðíà-
ìåíòàëíè è öâåòîâè ðåøåíèÿ êàòî ÷îðàïèòå, íî ñà ïî-ïëúò-
íè â ïîäìåòêàòà è íîñà, ñ êóáà÷èíñêèòå îáóâêè “õèòàëè”
îò àâàðñêîòî ñåëî Êàìåëþõ èëè ïëåòåíèòå îáóâêè îò ×à-
ðîäèíñêèÿ, Òëÿðñêèÿ àâàðñêè ðàéîí - ñ êîíñåðâàòèâíèòå
äðåâíè îðíàìåíòè â áúëãàðñêèòå ïëåòåíè êàëöè îò öåíò-
ðàëíèòå è èçòî÷íèòå ðàéîíè íà ñòðàíàòà óøèòè îò âàëÿí
øàÿê è óêðàñåíè ñ ðàçíîöâåòíè ãàéòàíè (êàêâèòî ñå ñðå-
ùàò ó ìíîãî àëòàéñêè íàðîäè), ñ “ìåñòüîâåòå” îò ìåêà
öâåòíà êîà, íèñêè äî ãëåçåíèòå êàòî ëàï÷óíèòå.
Êðàñîòàòà íà áúëãàðñêèòå è äàãåñòàíñêèòå øàðåíè ÷î-
ðàïè ñå èçÿâÿâà â õàðìîíè÷íî èçãðàæäàíàòà ìàëêà ïîâúð-
õíîñò ñúñ ñèìåòðè÷íî ïîÿñíî èëè êèëèìåíî ðàçïîëîæå-
íè ìîòèâè. Ëåçãèíñêèòå è äàðãèíñêè èìàò ïî-ïëúòíî íà-
ñèòåíà ÷åðâåíà èëè ãúñòîçåëåíà ãàìà, êàòî ÷îðàïèòå îò
ãîðíîòî òå÷åíèå íà Õåáðîñ (Ìàðèöà), Ðàéîíèòå ñ ðàçâè-
òî êèëèìàðñòâî ñå îòëè÷àâàò ñ ÿðêî íàñèòåíè ïî öâÿò ÷î-
ðàïè - ðóòóëöèòå ïðåäïî÷èòàò òúìíîêàôÿâèÿ öâÿò â ñú÷å-
òàíèå ñúñ ñèíüî è ÷åðíî â ïî÷òè íåâèäèìà ðèñóíêà êàòî
èõòèìàíñêèòå. Ñ íåîáèêíîâåíî áîãàòà øàðêà è ãåîìåò-
ðè÷íà ðèñóíêà ñà âåçàíèòå ÷îðàïè îò Áåæòà, Êèäåðî, Øàí-
òàë ñ ïðåîáëàäàâàùà ãàìà îò æúëòî, ÷åðâåíî è îõðèñòî â
êîíòðàñòíî áÿëà èëè ÷åðíà ðèñóíêà êàòî îáîñîáÿâàùèòå
ñå â îòäåëíè ãðóïè ïî îðíàìåíòàëíî è öâåòîâî áîãàòñòâî
ðîäîïñêè øàðåíè ÷îðàïè, ÷îðàïèòå íà êàðàêà÷àíèòå èëè
òåçè íà Ñåâëèåâî è Ëîâåøâêî, îò ñ. Ðàêîâñêè, Ïëîâäèâñ-
êî, è äð. ßñíî äîëîâèìè àíàëîãèè èìà è â ðÿçêîòî ðåäó-
âàíå íà èâèöè ñ êîíòðàñòíà ðèñóíêà, ñúçäàâàùè âïå÷àòëå-
íèå çà èçâåñòíà ïúñòðîòà è öÿëîñòíîñò, è èçîáðàæåíèåòî
â êóáà÷èíñêèòå ÷îðàïè “øîòàáè” 9 âèñîêè, ñ ïðåîáëàäà-
âàù ãåîìåòðè÷åí îðíàìåíò.

Äàãåñòàíñêè ïëåòåíè ÷îðàïè. Àâàðöè, 1967 ã.
Òåðëèöè
Óáåäèòåëíè ñòèëîâè, òèïîëîãè÷íè è ðîäñòâåíè ïàðà-
ëåëè ñå îòêðèâàò â ïðîèçâåæäàíèòå â öåíòðàëíàòà è ñå-
âåðíàòà ÷àñò îò äàðãèíöè, ëàêöè, àâàðöè, êàðàòèíöè, êó-
ìèêè êèëèìè ñ îðíàìåíòàöèÿ îò ÿðêè ðåäóâàùè ñå èâèöè,
êîèòî â Áàëõàð ñå èçïúëâàò ñ äðåáíè ãåîìåòðè÷íè îðíà-
ìåíòè, êàòî â êèëèìåíèòå ÷åðãè îò Ëîâåøêî, Ñìîëÿíñêî,
Ðàçëîæêî. Òèïîëîãè÷íî-ðîäñòâåíè ïàðàëåëè ñúùåñòâóâàò
è â òúêàíèòå íà îáèêíîâåíè òåñíè õîðèçîíòàëíè ñòàíîâå
êèëèìåíè ÷åðãè, ñúåäèíåíè ñ øåâ è çàøèâàíè ïîíÿêîãà
êàòî ÷óâàëè è òîðáè - õóäæèíè, çà èçâîçâàíå íà çúðíî, öà-
ðåâèöà, ïëîäîâå; äåêîðàòèâíî áîãàòàòà òîðáà-÷àíòà “òîï-
ðàê” èëè ïðåçðàìåíàòà òîðáà “áåëèõ” îò ñ. Êàáèð; â ðàçï-
ðîñòðàíåíèòå â Þæåí Äàãåñòàí êèëèìè îò òèïà “ñàôàð-
÷å÷íå” (ïèñòîëåò), “òóðàð-÷å÷íå” (ñàáÿ); â ñàìîáèòíèòå
îðíàìåíòè “êàð÷àðè” - ðîãà íà äæåéðàíèòå è ðàçïîëîæå-
íèòå ìåæäó òÿõ ôàíòàñòè÷íè ëèñòà “÷àíãè”; â ëàêñêèÿ âà-
ëÿí êèëèì “êèèç” èëè â ïî-ñúâðåìåííèòå òàáàñàðàíñêè êè-
ëèìè “òîïàí÷à”.
Îòëè÷íî äåìîíñòðèðàò ñëîæíàòà äèàëåêòèêà íà ôóíê-
öèÿòà íà öâåòà ñïðÿìî óêðàñÿâàíèÿ îáåêò, ÷èÿòî ôîðìà
çàäúëæèòåëíî ñå îòêðîÿâà è ñ òîâà öÿëàòà îðíàìåíòèðîâ-
êà çàïàçâà èçíà÷àëíîòî ñè ñúïîä÷èíåíèå ñïðÿìî êîíñò-
ðóêòèâíèÿ ïðèíöèï, øàðåíèòå, ãúñòî îöâåòåíè êèëèìè îò
Áàëõàð - “àðàáàø”, èçïúëíåíè ñ ðàñòèòåëåí îðíàìåíò â
ãëàäêè è ïëàâíè î÷åðòàíèÿ èëè øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíèÿ
â Ñåâåðåí Êàâêàç ìîòè⠓ðîã”, è ñëîæíîòî ñú÷åòàíèå íà
ÀÂÈÒÎÕÎË
çåëåíî, îõðà, îðàíæåâî, æúëòî, íàïîìíÿ ðàçëè÷íè ìîòè-
âè îò áúëãàðñêèòå ÿìáîëèè è õàëèùà, êîçÿöèòå îò Âåëèí-
ãðàäñêî è Ñåñòðèìñêè ðàéîí, êîïðèâùåíñêèòå ïëúñòåíè
÷åðãè è äð.
Îãëåäàëíî ñèìåòðè÷íèÿò åêñïðåñèâåí ãåîìåòðè÷åí îð-
íàìåíò îò èçòåãëåíè úãëîâè ñòåáëà ñ ÷åðåí êîíòóð, çàïúë-
íåíè ñ ìàëèíîâ èëè òúìíîñèí öâÿò, â ïðîèçâåæäàíèòå è
äíåñ â öåíòðàëíèòå è ñåâåðíèòå àâàðñêè ðàéîíè è îñîáå-
íî â Óðìà, Ëîâøèíñêè ðàéîí, îò ñóøåíà áëàòíà îñîêà ðî-
ãîçêè “÷îáòà” è ñõîäíèòå íà àâàðñêèòå ðîãîçêè ïî øàðêà
ãëàäêè äâóëèöåâè åäðîôîðìàòíè êèëèìè - “äàâàãèíè”, “äó-
ìè”, “ïàëàñè” è “ñàëìàã”, ñå àñîöèèðàò ïî îðíàìåíòè ñ
÷èïðîâñêèòå êèëèìè è äîêàçâàò îòíîâî ðîäñòâåíèòå ïà-
ðàëåëè â îðíàìåíòèêàòà íà íÿêîè îò áúëãàðñêèòå íàðîä-
íè èçäåëèÿ ñ êàâêàçêèòå. Ïðåíåñåíèòå ó íàñ èçòî÷íè øàð-
êè “êàíàòèöà”, “æàáèöà” äð. ñà áåçñïîðíî äîêàçàòåëñòâî
çà âëèÿíèåòî íà èçòî÷íèòå îðíàìåíòè, ïðîíèêíàëè ó íàñ
ïî ðàçëè÷íè ïúòèùà.
 ëåçãèíñêèòå è êþðèíòñêèòå êèëèìè “ñóìàõ”, îòëè-
÷àâàùè ñå ñ ãîëåìèÿ ñè ðàçìåð, îáðàòíà ñòðàíà îò èçïóñ-
íàòè íèøêè è ìåêà ïðóæèíèðàùà òåêòîíèêà, ñå ñðåùàò
÷åñòî ïîçíàòèÿ íè îðíàìåíò “øåâðîí”, ïðàâè, ïàðàëåëíè
ëèíèè, çèãçàãè, ïîëóêðúãîâå, ëóëè, ðîçåòêè, êîèòî ùå ñðåù-
íåì è â òúêàíèòå èçäåëèÿ îò ñåëàòà êðàé ðîäîïñêèÿ Ïåð-
ñåíåê - â òåõíèòå æèâîïèñíî îðíàìåíòèðàíè âúçãëàâíèöè,
ìèíäåðëúöè, ìåñàëè, òîðáè, êè÷åíè, òåïàíè õàëèùà, ëþë-
êè - ñòàðèííè, òúêàíè ëèòî èëè ãëàäêè ïî ôàêòóðà èëè ïî-
íîâèòå “÷åòâîðíè” è “íàâîäêè”, â òÿõíàòà íåïîâòîðèìà
æèâîòâîðíà ìàëèíîâî÷åðâåíà è îðàíæåâî-æúëòà õàðìî-
íèÿ, ñ èçïîëçâàíåòî èçêëþ÷èòåëíî íà åñòåñòâåíè áîè â
ïî-ñòàðèòå èçäåëèÿ, çà ïîñòèãàíå íà ïàñòåëèí, êàôÿâ, ìàñ-
ëåíîçåëåíè, ñèíè, êåðåìèäåíî÷åðâåíè òîíîâå.
Ìíîãî ÷åñòî “ñóìàõ” å èçïúëíåí ñ äðåâíèÿ ìîòè⠓äúð-
âîòî íàæèâîòà” â ñòèë, ñõîäåí ñ ÷èïðîâñêèòå êèëèìè è
ñúñ ñàìîêîâñêèòå øåâèöè. Àíàëîãèè ñå îòêðèâàò è â êè-
ëèìèòå ñ ãîëÿìà ïëúòíîñò è äúëãè íèøêè (“àõòè”, “ìèê-
ðàõ”), ñúñ ñëàáà ïëúòíîñò è äúëãè íèøêè (“òëÿðàòà”, “äæåí-
ãóòàé”) èëè è êèëèìèòå ñ ãîëÿìà ïëúòíîñò è äúëãè íèøêè
(“ðóøóë”, “êàçàíèöà”) è äð. - ñ ðîäîïñêèÿ ïîêðîâ ñ êè÷èë-
êè, ñ äîáðóäæàíñêèòå øàðåíè ÷åðãè “êðúñò÷åòà”, “áîá÷å-
òà”, “ñìîêèíèòå”, ñ ÷åðãèòå îò Âàðíåíñêî, Ñòðàíäæà è çà-
ïàäíèòå ìàêåäîíñêè çåìè.
Îðíàìåíòàëíèòå ìîòèâè è â äàãåñòàíñêèòå, è â áúë-
ãàðñêèòå ãîëåìîôîðìàòíè è ìàëîôîðìàòíè òúêàíè âíó-
øàâàò ïðåäñòàâàòà çà íåîáèêíîâåíî áîãàòñòâî îò îðíà-
ìåíòàëíè ôîðìè, êîìïîçèöèîííè è êîëîðèòíè ðåøåíèÿ.
Çàåäíî ñ ðàñòèòåëíèòå îðíàìåíòè ñå ñðåùàò çîîìîðôíè,
àíòðîïîìîðôíè (“òàíöè íà äæèãèòèòå”, “äæàêóë”, “êóê-
ëà), àñòðàëíè è ãåîìåòðè÷íè ôîðìè, àáðèñè íà õðàìîâè
ïîñòðîéêè, óòâàðè, ãåîìåòðè÷íè èçîáðàæåíèÿ íà ðàñòå-
íèÿ è æèâîòíè çàåäíî, àñîöèèðàùè ñå ñúñ çàãàäú÷íè èçîá-
ðàæåíèÿ ïî øåâèöèòå îò Ñîôèéñêî, ñ áîãàòñòâîòî îò íàé-
ðàçëè÷íè îðíàìåíòè ïî âàäåíèòå ïðåñòèëêè îò ñëèâåíñ-
êèòå ñåëà Òîïîë÷àíå, Êåðìåí, Æåëüî âîéâîäà, Êðóøàðå,
Êîâà÷èòå, îò ßìáîëñêî è Äîáðóäæà, îò ðîäîïñêèòå ñâàò-
áåíè êúðïè ñ óêðàñà îò ïèñêþëè è ïàíäåëêè.
Áîãàòñòâîòî îò íàçâàíèÿ â êèëèìèòå íà Äàãåñòàí, êàê-
òî è â Áúëãàðèÿ ñå ïîäõðàíâà îò èìåíàòà íà ìàéñòîðè,
237
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Êèëèì, âúëíà. Ëåçãèíè, 19. â.
ñúçäàëè ïúðâè äàäåí îðíàìåíò, îò íàçâàíèåòî íà ñåëèùå-
òî, êúäåòî å âúçíèêíàëà øàðêàòà - “ðóùóë”, “õàñàí-êà-
ëà”, èëè îò ñõîäñòâîòî ñ íÿêàêúâ ïðåäìåò. À ðàçëè÷èÿòà
è â äâåòå èçêóñòâà ñå îáóñëàâÿò îò õóäîæåñòâåíîòî âúçï-
ðèÿòèå íà íàðîäíèòå ìàéñòîðè, îò îñîáåíîñòèòå íà íàöè-
îíàëíàòà êóëòóðà, áèò è îáêðúæàâàùàòà ïðèðîäà, îò ðàç-
ëè÷íî ïîåòèòå ïúòèùà êúì âèñèíèòå íà ìàéñòîðñòâîòî.
Ïðèðîäîíàïîäîáèòåëíèòå áëåäîðîçîâè “àëìàãþëè”
(ÿáúëêîâ öâÿò), çàêðúãëåíèòå “ïàòíóñè” (ïîäíîñè ñ ãðîç-
äå), ðàçëè÷íèòå “÷àíãè” (ëèñòà) è îñîáåíî ìíîãîîáðàçíè-
òå èíòåðïðåòàöèè íà “ãþë”, “êóøãþë” (ñëàâåé ñ ðîçà) èëè
“ñàôàð” â äåðáåíñêèòå êèëèìè - “äóì” - â êóìèêñêèòå, “ïàò-
íóñ” - â äåðáåíòñêèòå, “áóäåëàé”, “ôóðàð” - â ëåçãèíñêè-
òå, ùå ñðåùíåì â ðîäîïñêèÿ ïðåïàñàê, â äîáðóäæàíñêèòå
âúçãëàâíèöè, â êþñòåíäèëñêèòå êåíàðåíè êúðïè, â ïîëèâ-
íèòå êúðïè îò Âèäèíñêî è ò.í.
Ïî-äðóãè ñà ïúòèùàòà çà èíòåððåòàöèÿ, ïðåäè äà âëÿ-
çàò îêîí÷àòåëíî â àçáóêàòà íà íàðîäíèÿ îðíàìåíò, èñëÿì-
ñêèòå îðíàìåíòè, çàñâèäåòåëñòâàíè îò òàêèâà äîïúëâàùè
øàðêàòà åëåìåíòè êàòî “êàð÷àðè” (ðîã îò äæåéðàí), “êå-
öåð” (êîòêè). À â ðèòóàëíèòå êèëèìè, íàðè÷àíè ó íàñ “ìî-
ëèòâåíè”, ñå ñðåùàò ñúùî òèïîëîãè÷íè ôîðìè - “êààáà”
(äæàìèÿ), “ìèêðàᔠ(ìîëèòâåíà íèøà), “ëàìïà” è äð. Â
ïðîöåñà íà ñåêóðàëèçàöèÿòà òåçè åëåìåíòè ïðèäîáèâàò
êîíñòðóêòèâíà ðîëÿ â êîìïîçèöèÿòà - äîïúëâàò îáðàì÷-
âàíåòî, âïëèòàò êîíòóðà íà “ìèõðàáà” â ïëúñò (òàáàñàðàí-
ñêè òèï) â ðàçïîëîæåíèåòî íà ìåäàëüîíà è ñå ïðåâðúùàò
â ïðåõîäåí ìîòèâ, áëèçúê äî “ìíîãîøèéíèòå” øàðêè íà
àâàðñêèòå äàâàãèíè.
Îáèêíîâåíèÿò è â Áúëãàðèÿ ðàñòèòåëåí îðíàìåíò “êà-
ðàìôèë” å ïðåòúðïÿë ïî-äðóãà òðàêòîâêà â äðàãåñòàíñêî-
238
Ìîìè÷å îò Çàáúðäî, 1973 ã.
òî èçêóñòâî - ñ âúòðåøíà ðàçðàáîòêà âúâ âèä íà òðèúãúëíè
ôèãóðè (êèïàðèñè). Ñõîäñòâî ñå îòêðèâà è â ñìåñåíèòå
èçîáðàæåíèÿ íà êîí÷å ñúñ ñîëàðåí çíàê, íà êó÷åòà, ïòèöè,
çìåé - ñ ðîçåòêà, è äð., êàêòî è â ñâúðçâàíåòî íà âúëíîîá-
ðàçíàòà ëèíèÿ ñ êóëòà êúì âîäàòà, êîãàòî ðåäîì ñ íåÿ èìà
èçîáðàæåíèÿ íà âîäîïëàâàùè ïòèöè...
×àñòè÷íà ëèòåðàòóðà:
1. Áóðìîâ, Àë. Êúì âúïðîñà çà ïðîèçõîäà íà ïðàáúëãàðèòå, ÈÂÈÄ,
1948, êí. ÕÕII-ÕÕIII.
2. Âàêëèíîâ, Ñò. Ôîðìèðàíå íà ñòàðîáúëãàðñêàòà êóëòóðà, Ñ., 1977.
3. Ãþçåëåâ, Â., Ï. Äðàæåâ. Ñëàâÿíè è ïðàáúëãàðè â íàøàòà èñòî-
ðèÿ, Ñ., 1966.
4. Áîêàðåâ, À. Ñèíòàêñèñ àâàðñêîãî ÿçûêà, èçä. Àêàäåìèÿ íàóê
ÑÑÑÐ, 1949.
5. Äåíèñîâ, Ï. Ýòíîêóëüòóðíûå ïàðàëåëè äóíàéñêèõ áîëãàð è ÷ó-
âàøåé. ×., 1969.
6. Ñèðîòåíêî, Â. Èñòîðèÿ Äàãåñòàíà, ò.I, Ì., 1967.
7. Ïëàòíåâà, Ñ. Õàçàðû, 1976.
8. Ïåòðîâ, Ï. Îáðàçóâàíåòî íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà, ñï. “Âåêî-
âå”, 1979.
9. Ïëåòíåâà, Ñ. Îò êî÷åâèé ê ãîðîäàì. Ì., 1967.
10. Äèìèòðîâ, Ä. Áúëãàðèÿ - ñòðàíà íà äðåâíà êóëòóðà. Ñ., 1963.
11. Øåïëèíã, À. Àäèãåéñêèé óçîð. Ñ, 1940.
12. ×óâàøêèå óçîðû. Ì., 1925.
13. Ïåòåâà, Å. Øåâè÷íè ïàðàëåëè, Èçâ.ÍÅÈ, ãîä. Õ-ÕI, 1932, Ñ.
14. Ïîïîâ, Ê. Èçâîðè äàëå÷íè. Ñ, 1982.
15. Ïîïîâ, Ê. Áúëãàðñêè íàðîäíè îðíàìåíòè. Ñ., 1986.
16. ×èðêîâ, Ä. Äåêîðàòèâíîå èñêóññòâî Äàãåñòàíà. Ì. 1971.
7. Âàëååâà, Ä. Ê. Èñêóññòâî âîëæêèõ áóëãàð. Êàçàíü, 1983.

Ó×ÅÍÈÅ ÇÀ ÂÚÐÕÎÂÍÎÒÎ ÅÄÈÍÑÒÂÎ
Îïèòàõ â ñëåäâàùèòå ñòðàíèöè äà èçëîæà ó÷åíèåòî íà Âúðõîâíîòî Åäèíñòâî.
Èçëîæèõ ãî òàêîâà, êàêâîòî è äîêîëêîòî ãî ïîçíàâàì, è òàêà, êàêòî ãî ðàçáè-
ðàì Èäèíàêñêè Áúäíè âå÷åð, 1964 ã. ñðåùó 1965 ã.
Ä. Ä. ÑÚÑÚËÎÂ
Ñ äóìèòå Âúðõîâíîòî Åäèíñòâî — ÂÅä (â ïðåâîä íà ñå-
ãàøåí áúëãàðñêè), êàòî ñ èìå, íÿêîãàøíèòå îòïðåäè õè-
ëÿäîëåòèÿ áúëãàðè ñà îçíà÷àâàëè íà÷àëíàòà ïúðâè÷íîñò,
êîÿòî ñúñòàâÿ, îáõâàùà è ïðîíèêâà ñúùèíñêàòà äåéñòâè-
òåëíîñò1 íà âñè÷êî ñúùåñòâóâàùî.
Äóìèòå „Âúðõîâíî“ è „Åäèíñòâî“, ÷èåòî ñú÷åòàíèå îá-
ðàçóâà èìåòî, íå áèâà îáà÷å äà áúäàò ñõâàùàíè áóêâàëíî.
Êîãàòî ñúñòàâÿò òîâà èìå, òå îçíà÷àâàò ìíîãî ïîâå÷å, îò-
êîëêîòî èçðàçÿâàíèòå îò òÿõ ïîíÿòèÿ.
Ñúùî òàêà è äóìèòå „âñè÷êî ñúùåñòâóâàùî“ îçíà÷à-
âàò íå ñàìî âñåëåíàòà — íàøàòà âñåëåíà, — íî è íåèçáðîè-
ìîòî ìíîæåñòâî äðóãè ïîäîáíè èëè ðàçëè÷íè îò íàøàòà
âñåëåíà, ñúùåñòâóâàíåòî íà êîèòî îñòàâà çà ñåãàøíèòå ÷î-
âåøêè ñúùåñòâà âñå îùå íåèçâåñòíî2.“
„Âñè÷êî ñúùåñòâóâàùî“, îáõâàùàíî îò Âúðõîâíîòî
Åäèíñòâî, îçíà÷àâà è íåùî ìíîãî ïîâå÷å.
„Âñè÷êî ñúùåñòâóâàùî“ å áèëî ñõâàùàíî íå ñàìî êà-
òî äàäåíîñò. Íå ñàìî íåñúùåñòâåíèÿ, íå ñàìî äîðè öåëè-
ÿò ôèçè÷åí ñâÿò (âåùåñòâî, ñèëè, âðåìå, ïðîñòðàíñòâî),
íî è ñâåòúò íà íà÷àëàòà — ïî-îáøèðåí è ïî-çíà÷èòåëåí îò
ôèçè÷íèÿ, å ñúñòàâÿë òîâà âñè÷êî ñúùåñòâóâàùî. Çàùîòî
Âúðõîâíîòî Åäèíñòâî îáõâàùà â íà÷àëíàòà èì ñúùèíà,
ñòðîåæà — óñòðîéñòâîòî è âñè÷êè ïðîìåíè: ñòàíàëè, ñòà-
âàùè è âúçìîæíè — ðåäúò íà äåéñòâåíîñò è ïî÷èâíîñò, íà
òâîð÷åñòâî è óíèùîæåíèå, íà ñú÷åòàíèÿ è ðàçïàä, íà ñúã-
ëàñóâàíå è äîïúëíèòåëíîñò, êàêòî è ðåäúò íà âúçìåçäèå —
âñåêè ñúùåñòâóâàù è âúçìîæåí ðåä.
Òàêà è èçðàçúò „âñè÷êî ñúùåñòâóâàùî“ âúâ âðúçêà ñ
Âúðõîâíîòî Åäèíñòâî ïðèäîáèâà ìíîãî ïî-øèðîêî è ïî-
äúëáîêî çíà÷åíèå, îòêîëêîòî â îáèêíîâåíèÿ åçèê.
Ó÷åíèåòî çà Âúðõîâíîòî Åäèíñòâî äàâà îñíîâíè íà-
÷àëíè ïîçíàíèÿ çà ñúùèíñêàòà (íå ïðèâèäíàòà) äåéñòâè-
òåëíîñò, â íåéíàòà îñíîâíà ïðèâè÷íîñò.
Âîäåíè îò ïðèäîáèòè â ó÷èëèùàòà íàâèöè, ìîæå áè
áèõìå î÷àêâàëè ó÷åíèåòî íà ÂÅä äà áúäå ïúëíî, ïîñëåäî-
âàòåëíî è óðàâíîâåñåíî èçëîæåíèå êàêòî íà íà÷àëíàòà ñú-
ùèíà íà ÂÅä, òàêà è íà âñÿêî íà÷àëíî ïîçíàíèå. Òàêà òî
áè íè ñå ÿâèëî êàòî ïúëíî âèñøå ïîçíàíèå âúâ âñè÷êè îá-
ëàñòè íà äîëîâèìèÿ è ñúùåñòâóâàù çà íàñ ñâÿò.
Äàëè òàêîâà ïúëíî ïîçíàíèå ïðåäñòàâÿ âúçìîæíîñò çà
äíåøíèÿ ÷îâåê, äàëè òî, ìàêàð è â åäèíè÷íè ñëó÷àè, å
áèëî âúçìîæíî çà íÿêîãàøíèÿ è äàëè å âåðîÿòíî äà ñòàíå
âúçìîæíîñò çà áúäåùèÿ, ñà âúïðîñè, íà êîèòî ñåãà ñ óâå-
ðåíîñò åäâà ëè áè ìîãëî äà ñå îòãîâîðè.
Òàêîâà, êàêâîòî è äîêîëêîòî íè å èçâåñòíî, ó÷åíèåòî
íà ÂÅä íå å è íå íàïîäîáÿâà íàóêà — ïîäðîáåí è ðàçÿñíåí
ñáîð íà ñúãëàñóâàíè (÷åñòî òâúðäå îòíîñèòåëíî) çíàíèÿ —
çà âñåêèäíåâíî ïîëçâàíå â æèâîòà. Òî å ñúùèíñêî ïîçíà-
ÀÂÈÒÎÕÎË
íèå, ãëàâíî íà ïúðâè÷íè è ñàìî îñíîâíè íà÷àëà â ñúùè-
íàòà íà ÂÅä. À òîâà ãî îñâîáîæäàâà îò íåîáõîäèìîñò çà
ïúëíîòà è ãî î÷èñòâà îò ïîäðîáíîñò. Íàïúëíî â òîçè ñìè-
ñúë ó÷åíèåòî çà ÂÅä ïðåäñòàâÿ âèñøåòî âúçìîæíî ïîçíà-
íèå è çà äíåøíèÿ ÷îâåê, êàêòî íåñúìíåíî å áèëî è çà íÿ-
êîãàøíèÿ. Òàêîâà âèñøå ïîçíàíèå ïðåäïîëàãà è îïðåäå-
ëÿíå íà íà÷àëíàòà ìó ñúùèíà, êàòî Âúðõîâíî è êàòî Åäèí-
ñòâî, ìàêàð è ÿâÿâàùè ñå ñàìî êàòî èìå. È íàèñòèíà ïî-
íÿòèÿ êàòî „âúðõîâíî“ è „åäèíñòâåíî“ â èìåòî íå ïðåäñ-
òàâÿò òî÷íè îçíà÷åíèÿ íà äåéñòâèòåëíà íà÷àëíà ñúùèíà.
Ñàìî êàòî ïðèìåð òå íàñî÷âàò êúì ñúùèíàòà. Ñúùî êàê-
òî ñ î÷åâèäíî îñåçàåìè ïðèìåðè èëè ñðàâíåíèÿ ñ óñòàíî-
âåíè âå÷å çíàíèÿ ñå ïîñòèãà èçÿñíÿâàíå íà íåèçáðîèìè
äåéñòâèòåëíîñòè (êàòî íàïðèìåð Ñëúí÷åâèÿ ïðîñòîð ñúñ
ñïúòíèöèòå ìó — çà èçÿñíÿâà íå ñòðîåæà íà „àòîìà“), áåç
äà ñúùåñòâóâà è ïîíÿêîãà áåç äà ñå ïðåäïîëàãà íÿêàêâà
åäíàêâîñò â ñúùèíàòà. Òàêà è ñ ïðåäñòàâèìèòå „âúðõîâ-
íî“ è „åäèíñòâî“, âúïðåêè ëèïñàòà íà åäíàêâîñò, ñå èçðà-
çÿâà ïðèìåðíî, äî âúçìîæíàòà ïðèáëèçèòåëíîñò, ñúùè-
íàòà íà ÂÅä. È „ïðèáëèçèòåëíîñòòà“ îáà÷å å ñàìî ïðè-
ìåðíà. Òàêà êàêòî çà ïðèáëèçèòåëíî èçÿñíÿâàíå íà áåçê-
ðàéíî ïðîñòðàíñòâî ÷ðåç ñðàâíÿâàíåòî ìó ñ ïðåäñòàâè-
ìîòî ïîíÿòèå çà ïðîñòîòà, êàòî å è íåèçìåðèì è âèíàãè
êðàåí è âñå ïàê áåçêðàéíî íèùîæåí â ñúîòíîøåíèå ñ ïðîñ-
òðàíñòâîòî. Êàòî èìå îáà÷å Âúðõîâíîòî åäèíñòâî å íà-
ïúëíî ãîäíî äà èçðàçÿâà âÿðíî íà÷àëíàòà ìó ñúùèíà, âúï-
ðåêè ñúâúðøåíàòà £ íåïðåäñòàâèìîñò. Íå ñàìî êàòî èìå.
Îïðåäåëÿíåòî íà íà÷àëíàòà ñúùèíà íà ÂÅä êàòî „âúð-
õîâíî“ è „åäèíñòâî“ íå å äîñòàòú÷íî — äîðè êàòî ñå èçê-
ëþ÷è íåòî÷íîñòòà ïîðàäè ñàìî ïðèìåðíîòî çíà÷åíèå ïðè
èçïîëçâàíåòî èì — äà äàäå íèêàêâè çàäîâîëèòåëíè ïîçíà-
íèÿ çà òàçè ñúùèíà. Çà èçÿñíÿâàíå, ìàêàð è â íàé-îáùè
÷åðòè, å íåîáõîäèìî èçòúêâàíåòî ïîíå íà íàé-ñúùåñòâå-
íèòå „îñîáåíîñòè“ íà ÂÅä. Ãëàâíî â òîâà èçòúêâàíå, îçíà-
÷àâàíå, ïðîÿâÿâàíå è ðàçÿñíÿâàíå ñå ñúñòîè ó÷åíèåòî çà
ÂÅä. Òî ñå çàíèìàâà ñúùî òàêà è ñ íÿêîè îò èçëú÷âàíèÿòà
íà ÂÅä, ñ èçëú÷åíè îò íåãî ñðåäèùà è â íÿêîè ñëó÷àè ñ
òåõíè ïî-íàòàòúøíè èçëú÷âàíèÿ.
È ïîíÿòèåòî „îñîáåíîñò“ òóê å èçïîëçâàíî ãëàâíî êàòî
ïðèìåð. ÂÅä, êîåòî å áåçêðàéíî ïî ïðîñòîðè, âðåìåíà, æèç-
íåíîñò è âúçìîæíîñòè â èçëú÷âàíèÿòà ñè, åäâà ëè ìîæå äà
èìà íÿêàêâè äðóãî îñîáåíîñòè — â äåéñòâèòåëíèÿ âñåêèä-
íåâåí ñìèñúë íà òîâà ïîíÿòèå — èëè ñðàâíèìè îòëè÷èÿ îò
íåùî äðóãî, ïðåäñòàâèìî, ñ êîåòî áè ìîãëî äà áúäå ñðàâ-
íÿâàíî èëè äà ñå îòëè÷àâà ñ íÿêàêâè „îñîáåíîñòè“.
ÂÅä èçëú÷âà âñÿêî äðóãî, ïðÿêî èëè êîñâåíî ïðåäñòà-
âèìî íåùî, çàåäíî ñ âñè÷êèòå ìó îòëè÷èÿ ñïðÿìî äðóãèòå,
ñúùî èçëú÷åíè îò íåãî íåùà. Îòëè÷èÿòà è îñîáåíîñòèòå
239
 ÀÂÈÒÎÕÎË
íà âñè÷êè äðóãè íåùà ñà îòëè÷èÿ ïîìåæäó èì, íî êàêòî
âñè÷êèòå òå, òàêà è îñîáåíîñòèòå èì ñà èçöÿëî âêëþ÷åíè
âúâ ÂÅä, êîåòî ãè å èçëú÷èëî, îáõâàùà è ïðîñìóêâà íàïúë-
íî. Íàïðèìåð ïðîñòîðèòå è âðåìåíàòà íà âñÿêî „äðóãî“
íåùî (ïðèñâîåíè îò ÂÅä), àêî è ðàçëè÷íè ïîìåæäó ñè, ñà
èçöÿëî âêëþ÷åíè è îáõâàíàòè îò áåçêðàéíèòå ïðîñòðàíñò-
âî è âðåìå íà ÂÅä, ñ ÷èÿòî áåçêðàéíîñò ñà íåñðàâíèìè.
Òàêà íåïðåäñòàâèìàòà è íåñðàâíèìà áåçêðàéíîñò íà
ÂÅä âúâ âñÿêî îòíîøåíèå — âðåìå, ïðîñòðàíñòâî, âúçìîæ-
íîñò è äð., áè ïðåäñòàâÿëî åäíà îò íåãîâèòå îñîáåíîñòè.
Çàùîòî âñÿêî äðóãî îòëè÷èå îò êàêâîòî è äà å åñòåñòâî,
êîåòî ÂÅä èçëú÷âà è ïðèñâîÿâà íà èçëú÷åíèòå îò íåãî, ñå
âêëþ÷âà (å áèëî âå÷å âêëþ÷åíî) êàòî áåçêðàéíà âúçìîæ-
íîñò çà èçëú÷âàíå èëè ïðèñâîÿâàíå — áåç òîâà äà ïðåäñòà-
âÿ çà ñàìîòî íÿêàêâî îòëè÷èå èëè „îñîáåíîñò“.
Âúðõîâíîòî Åäèíñòâî å íåäåëèìî â ñâîÿòà áåçêðàé-
íîñò, òî èçëú÷âà âñÿêî äðóãî íåùî, íî èçëú÷âàíåòî — òðî-
åíåòî, íå îçíà÷àâà îòäåëÿíå, çàùîòî ÂÅä îáãðúùà, ïðî-
íèêâà è ïðîñìóêâà èçöÿëî âñè÷êî èçëú÷åíî îò íåãî. Âúï-
ðåêè ïðèñâîÿâàíàòà ïîíÿêîãà ãîëÿìà ñàìîñòîÿòåëíîñò íà
èçëú÷åíèòå îò ÂÅä ñðåäèùà òå íå ïðåäñòàâÿò ÷àñòè èëè
íÿêàêâè îñîáåíè äÿëîâå. Îò ìèãà íà èçëú÷âàíåòî èì äî
ïúëíîòî èì îáðàòíî ïîãëúùàíå âñÿêî äðóãî ñðåäèùå îñ-
òàâà íåäåëèìî âúâ ÂÅä.
Êàòî ñå èìà ïðåäâèä òîâà ïðèìåðíî çíà÷åíèå íà ïî-
íÿòèåòî „îñîáåíîñò“ êàòî ïúðâà îñîáåíîñò çà ÂÅä ñëåä
áåçêðàéíîñòòà, æèçíåíîñòòà è íåäåëèìîñòòà, áè ìîãëî äà
ñå ïîñî÷è èçëú÷âàíåòî — òóïòåæíîòî èçëú÷âàíå, ïðîÿâÿ-
âàùî ñå êàòî òðîåíå. Ïîíÿòèÿòà „èçëú÷âàíå“ è „òóïòåæ-
íîñò“, ìàêàð è óïîòðåáåíè íå âúâ âñåêèäíåâíèÿ èì ñìè-
ñúë, íå ñëóæàò ñàìî êàòî ïðèìåðíè óêàçàíèÿ çà ïîÿñíå-
íèå. Òå èçðàçÿâàò äåéñòâèòåëíà ñúùèíà, àêî è ìíîãî ïî-
îáøèðíà è ïî-äúëáîêà, îòêîëêîòî å ïðè îáèêíîâåíîòî èì
ñåãàøíî çíà÷åíèå. Íî è òóê „îñîáåíîñòòà“ å ñàìî ïðè-
ìåðíà, çàùîòî è âñÿêî äðóãî èçëú÷âàíå è òóïòåæíîñò ñà
áèëè èçëú÷åíè è ïðèñâîåíè íà ðàçëè÷íè ñðåäèùà è áèâàò
îáõâàùàíè çàåäíî ñ òåçè ñðåäèùà ïàê îò ÂÅä. Èçðàçúò „òðî-
åíå“ ïðè èçëú÷âàíèÿòà íà ÂÅä íå îçíà÷àâà íÿêàêâî „îòäå-
ëÿíå“ è íå ìîæå äà ñå ïðèåìà áóêâàëíî. Íàïðîòèâ, òîé
îçíà÷àâà òðîéíî åäèíñòâî âúâ âñÿêî èçëú÷åíî íà÷àëî.
Òóïòåæíèòå èçëú÷âàíèÿ íà ÂÅä ñà íåèçáðîèìè ïî ïî-
ñîêè è ïî åñòåñòâî. Ñòàâàò âèíàãè åäíîâðåìåííî â äâå
ñðåùóïîëîæíè íàïðàâëåíèÿ — çà äâåòå ìó ñðåùóïîëîæíè
ïðîÿâëåíèÿ — ïðè åäíî è ñúùî åñòåñòâî è ïðè åäíè è ñú-
ùè ïðèñâîåíè èì âðåìåíà. Îò êàêâîòî è åñòåñòâî äà ñà è
â êàêâàòî è ïîñîêà äà ñà, èçëú÷âàíèÿòà íà ÂÅä ñà ïúðâè÷-
íè íà÷àëà è ïðåäñòàâÿò (âñÿêî çà ñåáå ñè) ñàìîñòîÿòåëíè
îñíîâíè ñðåäèùà â ïðèñâîåíèòå èì ïðîñòîðè è âðåìåíà.
Ñúùî òàêà òóïòåæíî ÂÅä âñìóêâà è ïîãëúùà îáðàòíî çàå-
äíî ñ ïðèñâîåíèòå èì ïðîñòîðè, èçëú÷åíè îò íåãî ïî-ðà-
íî ñðåäèùà, êîãàòî ïðèñâîåíèòå èì âðåìåíà ñà ñå èçïúë-
íèëè. Îáðàòíîòî ïîãëúùàíå îçíà÷àâà ïúëíî è áåçâúçâðàò-
íî óíèùîæåíèå íà ïîãúëíàòèòå (çàåäíî ñ âñÿêà ïðèñâîå-
íà èì îñîáåíîñò) çàåäíî ñ âñÿêî òÿõíî ñàìîñòîÿòåëíî èç-
ëú÷åíî ïî-íàòàòúøíî ñðåäèùå.
ÂÅä ìîæå äà èçëú÷è îòíîâî (âåäíàãà ñëåä ïîãëúùàíå-
òî, èëè ïî-êúñíî) åäíàêâè íà ïîãúëíàòèòå ñðåäèùà â íî-
âîïðèñâîåíè èì ïðîñòîðè è âðåìåíà — íå îáà÷å çà äà çà-
ìåñòÿò ïîãúëíàòèòå, íèòî çà çàïàçâàíå íà íÿêàêâî „ðàâ-
íîâåñèå“. Ñïîñîáíîñòòà íà òóïòåæíè èçëú÷âàíèÿ è ñúùî
240
òàêà çà òóïòåæíè îáðàòíè âñìóêâàíèÿ å åäíà îò ñúùåñòâå-
íèòå îñîáåíîñòè íà ÂÅä. Îáà÷å êàêòî èçëú÷âàíèÿòà íà äà-
äåíè ñàìîñòîÿòåëíè ñðåäèùà, òàêà è îáðàòíîòî èì ïîã-
ëúùàíå íå ïðåäñòàâëÿâàò íÿêàêâî „åñòåñòâåíî“ ïðîÿâÿ-
âàíå íà òàçè ñïîñîáíîñò èëè îñîáåíîñò íà ÂÅä, à âîëåâî
ïðîÿâëåíèå. Âîëåâîñòòà, àêî è íå âúâ âñåêèäíåâíèÿ ñìè-
ñúë, å ñúùî åäíà îò îñîáåíîñòèòå íà ÂÅä.
È äîêàòî ïîñëåäâà îáðàòíîòî ïîãëúùàíå, îùå îò ìè-
ãà íà èçëú÷âàíåòî ìó, âñÿêî ñðåäèùå çàåäíî ñ íåãîâèòå
ñîáñòâåíè èçëú÷âàíèÿ áèâà îáõâàùàíî, ïðîíèêâàíî è
ïðîñìóêâàíî íàïúëíî è èçöÿëî îò ÂÅä. Ïîñòîÿííîòî îáõ-
âàùàíå, ïðîíèêâàíå è ïðîñìóêâàíå, êàêòî è áåçâúçâðàò-
íîòî îáðàòíî ïîãëúùàíå íà èçëú÷åíèòå ñðåäèùà å äðóãà
îñíîâíà íà÷àëíà îñîáåíîñò íà ÂÅä. ÂÅä ïðèñâîÿâà íà
âñè÷êè íà÷àëíè îñíîâíè ñðåäèùà, èçëú÷åíè îò íåãî, âúç-
ìîæíîñò çà ñàìîñòîÿòåëíè òåõíè òóïòåæíè èçëú÷âàíèÿ â
îòðåäåíèòå èì ïðîñòîðè è âðåìåíà è â ïðèñâîåíàòà èì
ñúùèíà.  òîâà ñå ñúñòîè ïî-íàòàòúøíîòî ïðîâåæäàíå —
íà÷àëî íà òðîåíå — íà÷àëî îò ïúðâîñòåïåííî âàæíî óñò-
ðîéñòâåíî çíà÷åíèå.
Ïðè íåïðåñòàííî òóïòåæíî èçëú÷âàíå è òðîåíå íà íà-
÷àëíè ñàìîñòîÿòåëíè ñðåäèùà ÂÅä èçëú÷âà è áåçêðàé-
íîñòòà íà ÷èñëåíèòå ïîðåäèöè, ñúùî â òðîåíå è ñ ïðèñâî-
ÿâàí èçðàç íà åäíàêâè ñ åäíîâðåìåííî èçëú÷âàíèòå ñðå-
äèùà åñòåñòâà. Ïî òîçè íà÷èí, ïîä÷èíåíî íà ñúùèòå ðå-
äîâå è åñòåñòâà, íà ÷èñëîòî å ïðèñâîåíà âúçìîæíîñò çà
ÿñíè è âåðíè èçðàçÿâàíèÿ è ñúùèíèòå, âçàèìîîòíîøåíèÿ-
òà è äîïúëíèòåëíîñòèòå íà âñè÷êè èçëú÷åíè (íàïðàâî èëè
ïîñðåäñòâåíî) ñðåäèùà.
Áåçðàçëè÷íî îò êàêâî åñòåñòâî ñà èçëú÷åíèòå ïðè âñÿ-
êî òðîåíå ñðåäèùà, íà âñÿêî îò òÿõ (îò äâåòå ñðåùóñòîÿ-
ùè) áèâàò ïðèñâîÿâàíè â îñíîâíàòà èì ñúùèíà íà÷àëàòà
íà äîïúëíèòåëíîñò, ñúãëàñóâàíå è âçàèìîäåéñòâèå. Òåçè
íà÷àëà áèâàò ïðîÿâÿâàíè è ñúãëàñóâàíè ñ òðîÿùà íà÷àëíà
îñîáåíîñò, â ñðåùóïîëîæíè íà÷àëà, îïðåäåëåíè è íàðè-
÷àíè: åäèíîòî — äåéñòâåíî, ñâåòëî, ñóõî, òîïëî, ëåêî, ïúð-
ãàâî, îïëîäÿâàùî è ò.í., äðóãîòî — â ïðîòèâíîòî íàïðàâ-
ëåíèå — ïî÷èâíî, òúìíî, âëàæíî, ñòóäåíî, òåæêî, ïîñòîÿ-
íñòâåíî, çà÷åâàùî è ò.í. Òåçè íàçâàíèÿ îò íàé-ñòàðè âðå-
ìåíà áèâàò ñúêðàùàâàíè: äåéíîòî è ò.í. êàòî îãíåíî íà-
÷àëî èëè ïðîñòî ñàìî îãúí, à ïî÷èâíîòî è ò.í. — âîäíî
íà÷àëî èëè ñàìî âîäà.
Íî ñàìî èìåíàòà Îãúí è Âîäà, à è ñàìèòå ïîíÿòèÿ,
êàòî: äåéíî, ñâåòëî è ò.í., èëè ïî÷èâíî, òúìíî è ò.í., òðÿá-
âà äà áúäàò ðàçáèðàíè ñàìî êàòî ïðèìåðíè óêàçàíèÿ çà
ïîÿñíÿâàíå íà äåéñòâèòåëíàòà ñúùèíà. È òóê, êàêòî òâúð-
äå ÷åñòî â ó÷åíèåòî çà ÂÅä çà èçðàçÿâàíå íåïîñðåäñòâåíè
ñúùèíè áèâàò èçïîëçâàíè êàòî âúçìîæíè ïðèìåðè ïðåäñ-
òàâèìè ïîíÿòèÿ.
Òåçè íà÷àëíè îñîáåíîñòè, ïðèñâîåíè ïîîòäåëíî (íà åä-
íîòî — äåéíèòå, íà ñðåùóïîëîæíîòî — ïî÷èâíèòå), íà èç-
ëú÷åíèòå åäíîâðåìåííî, ïðè åäèí è ñúùè òóïòåæ è åäíî
è ñúùî åñòåñòâî, ñðåäèùå, çàåäíî ñ îñíîâíèòå ïúðâè÷íè
íà÷àëà íà äîïúëíèòåëíîñò, ñúãëàñóâàíîñò è âçàèìîäåéñ-
òâèå — â ñúùèíàòà íà ÂÅä, ïðåäñòàâÿò îñîáåíî ÿñåí ïðè-
ìåð çà òðîåíå è åäèíñòâî íà ñàìèòå íà÷àëà.
Íà÷àëàòà íà âçàèìîäåéñòâèå, ñúãëàñóâàíå è äîïúëíè-
òåëíîñò ñå ïðîÿâÿâàò íå ñàìî âúâ è ìåæäó ñðåäèùàòà, èç-
ëú÷åíè åäíîâðåìåííî îò åäíàêâî åñòåñòâî è îáðàçóâàùèÿ
äàäåòî òðîåíå, íî ñúùî òàêà è ìåæäó ðàçëè÷íè ïî åñòåñ-

òâî è îòäåëíè òðîåíèÿ. Íàèñòèíà òàêîâà ïðîÿâÿâàíå íà
òåçè íà÷àëà ìåæäó ðàçëè÷íè ïî åñòåñòâî òðîåíèÿ íåâèíà-
ãè èçãëåæäà âúçìîæíî ïî ðàçëè÷íè ïðè÷èíè, êàòî íàïðè-
ìåð ãîëÿìî ðàçëè÷èå (ñïîðåä ÷îâåøêàòà ïðåöåíêà!) â ïðèñ-
âîåíèòå âðåìåíà è ïðîñòîðè, à è òîãàâà, êîãàòî å áèëî
âúçìîæíî è äîðè ñòàâà, íåâèíàãè å ëåñíî óñòàíîâèìî è
ðàçáèðàåìî.
Âñå ïàê èìà ïðîÿâÿâàíèÿ äîñòàòú÷íî ÿñíè è ðàçáèðàå-
ìè. Òàêîâà íàïðèìåð å ïðîÿâÿâàíåòî íà ðåä, èçëú÷âàí ïðè
òðîåíåòî îò ÂÅä, â íà÷àëà — îñîáåíîñòè, íà äåéñòâåí ðåä
è íà ðåä íà âúçìåçäèå. Âçàèìîäåéñòâèåòî, ñúãëàñóâàíî è
äîïúëíèòåëíîñòòà — ñúñòàâÿùè åñòåñòâîòî íà òîâà òðîå-
íå (íà ðåäà) ñå ïðîÿâÿâà è ïî îòíîøåíèå íà âñè÷êè äðóãè
òðîåíèÿ. È àêî òîâà ïðîÿâÿâàíå íå âúâ âñè÷êè ñëó÷àè ìî-
æå ÿñíî äà áúäå óñòàíîâèìî è ðàçáðàíî, òî âèíàãè ñå ÿâÿ-
âà íåñúìíåíî ðè îáðàòíî ïîãëúùàíå. Ñúùî òàêà òî ÿñíî
ñå ïðîÿâÿâà è âúâ âçàèìîîòíîøåíèÿòà, ñúãëàñóâàíîñòòà è
äîïúëíèòåëíîñòòà à ÷èñëåíèòå ïîðåäèöè, ñðàâíÿâàíè ñ òå-
çè íà âñè÷êè äðóãè èçëú÷åíè ñðåäèùà.
Ñúãëàñóâàíîòî âçàèìîäåéñòâèå è äîïúëíèòåëíîñò ìåæ-
äó âñè÷êè âèäîâå èçëú÷åíè ïúðâè÷íè íà÷àëíè ñðåäèùà å
îñîáåíîñò, êîÿòî ÂÅä èì ïðèñâîÿâà çàåäíî ñúñ ñïîñîá-
íîñòòà è òå äà ÿ èçëú÷âàò ïî-íàòàòúê è ïðèñâîÿâàò íà ñîá-
ñòâåíèòå ñè èçëú÷âàíèÿ.
Âñè÷êî, êîåòî ñúùåñòâóâà, êîåòî ìîæå äà áúäå ïî íÿ-
êàêúâ íà÷èí âúçïðèåòî, öåëèÿò îñåçàåì ñâÿò, áåçêðàéíèòå
ñâåòîâå, êîèòî ñúñòàâÿò Âñåëåíàòà — êàêòî íàøàòà, òàêà è
âñè÷êè äðóãè íåèçáðîèìè âñåëåíè, — âñè÷êî òîâà ïðåäñ-
òàâëÿâà ðàçëè÷íè ñú÷åòàíèÿ è íàòðóïâàíèÿ, ïðè ñúãëàñó-
âàíè âçàèìîäåéñòâèÿ è äîïúëíèòåëíîñò, íà íà÷àëíè ïúð-
âè÷íè ñðåäèùà è íà òåõíè ïî-íàòàòúøíî ñàìîñòîÿòåëíè
è âçàèìîäåéñòâèå ñ ÂÅä íîâè èçëú÷âàíèÿ.
Äàëè èçâåñòíèòå, îçíà÷åíè äîòóê è ïîçíàòè îùå îò íàé-
äàëå÷íîòî ìèíàëî, îñíîâíè íà÷àëà ñà âñè÷êèòå îñîáåíîñ-
òè, îáðàçóâàùè ïúðâè÷íàòà ñúùèíà íà ÂÅä, èëè èìà è äðó-
ãè, îñòàíàëè êàêòî â ìèíàëîòî, òàêà è äîñåãà íåóçíàòè, íå
áè ìîãëî äà ñå îòãîâîðè ñ óâåðåíîñò.
Íà÷àëîòî íà áåçêðàéíîñò âúâ âðåìå, ïðîñòðàíñòâî è
âúçìîæíîñò, ñïîðåä êîåòî îñâåí íàøàòà ñúùåñòâóâàò è
äðóãè (íÿêîè ïîäîáíè, äðóãè ñúâúðøåíî ðàçëè÷íè) íåèç-
áðîèìè âñåëåíè, íå èçêëþ÷âà, à ïðàâè ïî-äîïóñòèìî ñú-
ùåñòâóâàíåòî è íà äðóãè îñíîâíè ïúðâè÷íè íà÷àëà — „îñî-
áåíîñòè“ â ñúùèíàòà íà ÂÅä. Òàêèâà äðóãè îñîáåíîñòè
áèõà ìîãëè äà áúäàò ïðîÿâåíè íå â íàøàòà, à â ðàçëè÷íè
íà íåÿ âñåëåíè. Íî è â íàøàòà Âñåëåíà èìà ïðîÿâëåíèÿ,
êîèòî ñà áèëè ñìÿòàíè çà îñíîâíè èçëú÷âàíèÿ íà ÂÅä è ïî
ïðîèçõîä íåãîâè îñîáåíîñòè. Òàêà íàïðèìåð íà÷àëîòî íà
æèâîò è ñâúðçàíèòå ñ íåãî íðàâñòâåíî è âîëåâî íà÷àëà ñà
áèëè ïðèåìàíè îò íÿêîè êàòî ïúðâè÷íè íà÷àëíè îñîáå-
íîñòè íà ÂÅä, ïðèñâîÿâàíè îò íåãî ñàìî íà íÿêîè ñðåäè-
ùà. Îòíîñíî òåçè íà÷àëà (èçíåíîòî, íðàâñòâåíîòî è âîëå-
âîòî) â äàëå÷íîòî ìèíàëî å èìàëî ÿñíî èçðàçåíî ðàçäâî-
åíèå. Ñïîðåä åäíîòî ðàçáèðàíå, æèçíåíîòî, à ñ íåãî è
íðàâñòâåíîòî, è âîëåâîòî íà÷àëî ñà áèëè èçëú÷âàíè íå-
ïîñðåäñòâåíî è íàïðàâî îò Áîãà — ðàçëè÷åí è ïîâå÷å îò
ÂÅä, êîåòî ñïîðåä òîâà ðàçáèðàíå å ñàìî ñòðàíà íà áîæè-
åòî ïðîÿâÿâàíå. Äðóãîòî ðàçáèðàíå — ñòàíàëî èçâåñòíî
ïîðàäè âúçïðèåìàíåòî ìó (èçðè÷íî îòáåëÿçàíî) îò êèòàéñ-
êèÿ èìïåðàòîð îò ïúðâàòà äèíàñòèÿ Õàí, Âó-òè3, å, ÷å ÂÅä
å âñúùíîñò „âúðõîâíèÿ“ Áîã, òàêà ÷å íàïðàâî îò íåãî ïðî-
ÀÂÈÒÎÕÎË
èçòè÷àò êàêòî âñè÷êè äðóãè èçëú÷âàíèÿ, òàêà è æèçíåíîòî
è ñúïðîâîæäàùèòå ãî íà÷àëà.
Ñåãà áè ìîãëî äà èçãëåæäà, ÷å ðàçëè÷èåòî ìåæäó òåçè
äâå ñõâàùàíèÿ íå å áèëî îñîáåíî ñúùåñòâåíî.  äàëå÷íî-
òî ìèíàëî îáà÷å ðàçëè÷èåòî íèòî å áèëî, íèòî å èçãëåæ-
äàëî ìàëîâàæíî è òîâà å áèëî òàêà íå ñàìî ó áúëãàðèòå. Â
Êèòàé îáèêíîâåíîòî ðàçáèðàíå íà Òàî (Äàî), ïîíÿêîãà óåä-
íàêâÿâàíî ñ ÂÅä, å áèëî êàòî îñíîâíî íðàâñòâåíî íà÷àëî
— ïúò íà äîáðî÷åñòèåòî, ñïðàâåäëèâîñòòà è ò.í., íî íå å
áèëî ñìÿòàíî çà áîæåñòâî, íèòî äîðè çà ñàìîñòîÿòåëíî
íà÷àëî, à îáèêíîâåíî çà êðúãîâðàò íà äâåòå îñíîâíè íà-
÷àëà. Éèí (ïî÷èâíî-æåñòâåíî) è ßíã (äåéíî-ìúæåñòâåíî),
÷åñòî âêëþ÷âàùî çàåäíî ñ òÿõ è íðàâñòâåíèòå — Ëè è È.
Ñïîðåä Ëàî-äçà Òàî ñúùî íå å áîæåñòâî, íî å íàïúëíî
÷óæäî è áåçðàçëè÷íî êúì íðàâñòâåíîòî è âîëåâîòî íà÷à-
ëî. Çà íåãî (Òàî), êàêòî è çà ÂÅä ó áúëãàðèòå, ïîíÿòèÿòà
äîáðî è çëî, õóáàâî è ãðîçíî, îáè÷ è îìðàçà, èñòèíà è
ëúæà íå ñúùåñòâóâàò. Çà íÿêîè îò õóíîðèòå è îñîáåíî çà
áúëãàðèòå òåçè ïîíÿòèÿ, êàêòî è íà÷àëîòî íà æèâîò ñà íå-
äåëèìî ñâúðçàíè ñ ïîíÿòèåòî çà Áîãà4. Âñÿêî íàé-äîáðî è
íàé-õóáàâî å áèëî íàðè÷àíî „Áîãäî“5 — Áîæèå. Òàêà, êàòî
ñòðàíà íà ñàìî äîëîâèìèòå çà ÷îâåêà ïðîÿâÿâàíèÿ íà Áî-
ãà, ÂÅä íå ìîæå äà ñå óåäíàêâÿâà ñ Íåãî. Íî òúêìî òîâà,
÷å å ñòðàíà íà ÷àñò îò Áîæèèòå ïðîÿâëåíèÿ å åäíà îò îñî-
áåíîñòèòå íà ÂÅä. Ñúùî òàêà çà „îñîáåíîñò“ íà ÂÅä áè
ìîãëî äà ñå ñìÿòà è ïúëíîòî ìó áåçðàçëè÷èå êúì ÷îâåø-
êîòî ðàçáèðàíå íà íðàâñòâåíîòî íà÷àëî. Íî òàçè „îñîáå-
íîñò“ áè áèëà òâúðäå îòíîñèòåëíà.
íàé-ïîñëå, àêî íå ñàìîòî íà÷àëî, òî ïîíå ñïîñîáíîñò-
òà äà áúäå ïðèñâîÿâàíà îòíîñèòåëíîñò íà èçëú÷åíèòå ñðå-
äèùà áè ìîãëî äà áúäå ïðèåòà ñúùî çà „îñîáåíîñò“ (ñú-
ùî òàêà îòíîñèòåëíà) íà ÂÅä.
Îòíîñèòåëíîñòòà íå å åäíàêâà çà âñè÷êè èçëú÷åíè ñðå-
äèùà.  ïîñòîÿííèòå ñè òóïíåæíè èçëú÷âàíèÿ ÂÅä ñúçäà-
âà ïðÿêî èëè ÷ðåç èçëú÷åíè îò íåãî ïúðâè÷íè íà÷àëíè ñðå-
äèùà íåèçáðîèìî ìíîæåñòâî ðàçëè÷íè è ðàçíîîáðàçíè ñà-
ìîñòîÿòåëíè ñðåäèùà ñ ïðèñâîåíè èì âðåìåíà, ïðîñòîðè
è âñÿêàêâà äðóãà âúçìîæíà îñîáåíîñò è ïðèçíà÷íîñò.
Âñÿêî íåùî, êîåòî ïðåäñòàâÿ, ìàêàð è â íàé-ìàëêà ñòå-
ïåí, ñàìîñòîÿòåëíî ñðåäèùå, ñå íàìèðà êàêòî ïî îòíî-
øåíèå íà åäíàêâèòå, òàêà è ïî îòíîøåíèå íà ðàçëè÷íèòå
ìó äðóãè ñðåäèùà â îñîáåíè çàâèñèìîñòè îò íàé-ðàçëè÷-
íî åñòåñòâî, êàòî íàïðèìåð: ïðîñòîðíè, âðåìåííè, íà ñúã-
ëàñóâàíå, íà âçàèìîäåéñòâèå è äîïúëíèòåëíîñò è ðàçëè÷-
íè äðóãè. Òåçè âçàèìîçàâèñèìîñòè, ðàçëè÷íè ïî åñòåñòâî
è ñòåïåíè, îáóñëàâÿò ïîëîæåíèå íà îòíîñèòåëíîñò, ñúùåñ-
òâóâàùà çà âñè÷êè èçëú÷åíè ñðåäèùà, íî â ðàçëè÷íè ñòå-
ïåíè. Ïîðàäè ñòåïåíóâàíåòî è ñïîðåä çàâèñèìîñòèòå è
îòíîñèòåëíîñòòà å ñúùî òàêà îòíîñèòåëíà, êàêòî ðàçëè÷-
íè è îòíîñèòåëíè èçãëåæäàò è âñè÷êè äðóãè ïðèñâîåíè ïðè
èçëú÷âàíåòî íà÷àëíè îñîáåíîñòè. Îò åäíà ñòðàíà, îòíî-
ñèòåëíîñòòà å â çàâèñèìîñò îò ñòåïåíòà íà ïðèñâîåíàòà
íà äàäåíî ñðåäèùå ñàìîñòîÿòåëíîñò. Êîëêîòî ïî-ãîëÿìà
å ñàìîñòîÿòåëíîñòòà, òîëêîâà ïî-ìàëêà å îòíîñèòåëíîñò-
òà. Òàêà, äîêàòî ÂÅä å íàïúëíî ñâîáîäíî îò îòíîñèòåë-
íîñò è çà ïðÿêî èçëú÷åíèòå îò íåãî ñðåäèùà, íàäàðåíè ñ
íàé-ãîëÿìà ñàìîñòîÿòåëíîñò, òÿ å ñðàâíèòåëíî íàé-ìàë-
êà, òî çà èçëú÷âàíèòå îò òÿõ ïî-íèñêîñòåïåííè ñðåäèùà
òÿ ñòàâà âñå ïî-ãîëÿìà è ïî-ãîëÿìà ñïîðåä âñå ïî-ìàëêà-
òà ñòåïåí ïðèñâîåíà èì ñàìîñòîÿòåëíîñò.
241
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Äîêîëêîòî íà äàäåíî ñðåäèùå ñà ïðèñâîåíè â ïî-ìàë-
êà ñòåïåí ïðîñòîð, âðåìåíà, äîïúëíèòåëíîñò, âúçäåéñòâèå
— äîêîëêîòî ïðîñòîðèòå è âðåìåíàòà ìó áèâàò ïðîíèêâàíè
îò åäíàêâè ïî ñòåïåí èëè ïî-âèñøè ñðåäèùà, äîêîëêîòî òî
å ïî-äðåáíî î çíà÷åíèå, òîëêîâà ïî-äðåáíî å è ñòàíîâèùå-
òî, êîåòî òî ïðåäñòàâÿ — òîëêîâà ïî-îòíîñèòåëíî å òî. Íàé-
ÿñíî îòíîñèòåëíîñòòà íà ñðåäèùàòà å áèëà îòáåëÿçâàíà âúâ
âðúçêà ñ ïðîñòîðèòå è âðåìåíàòà è èçðàçÿâàíà ñ ïîñîêèòå:
ñðåäèùíà — ãëàâíà, îçíà÷àâàíà ñ åäèíèöà (1) è ëÿâî-èçòîê,
äÿñíî-çàïàä (3), íàïðåä-þã è íàçàä-ñåâåð (5), ïëîñêîñòåí-
íî: ãîðå è äîëó-ïðîñòîðíî (7) è îñâåí òîâà: ñåãà (ñðåäèù-
íî) — áúäåùå è ìèíàëî — âúâ âðåìåòî (9).
Îò äðóãà ñòðàíà, îòíîñèòåëíîñòòà å â çàâèñèìîñò è îò
âðúçêàòà íà âúçäåéñòâèå îò èçëú÷âàùîòî ñðåäèùå è ÂÅä
âúðõó äàäåíîòî ñðåäèùå. Êîëêîòî òàçè âðúçêà å ïî-òÿñíà
è ïî-ïðÿêà, òîëêîâà îòíîñèòåëíîñòòà å ïî-ìàëêà, ìàêàð è
ïîðàäè ïðåêîñòòà íà âðúçêàòà, ñàìîñòîÿòåëíîñòòà â òàçè
ïîñîêà äà èçãëåæäà ñúùî ïî-ìàëêà.
Ñëåäîâàòåëíî îòíîñèòåëíîñòòà íå å ñàìîñòîÿòåëíî íà-
÷àëî. Òÿ ïðîèçòè÷à îò ñúîòíîøåíèÿòà íà ïðîñòîðè è âðå-
ìåíà è íà äðóãè îñíîâíè íà÷àëà, ïðèñâîåíè íà ðàçëè÷íè-
òå è ðàçíîîáðàçíè ïî åñòåñòâî è ðåä ñðåäèùà, ïîðàäè êî-
åòî ñàìàòà òÿ å îòíîñèòåëíà. Êàòî òàêàâà îòíîñèòåëíîñò-
òà íå ìîæå äà âëèçà è ñúñòàâÿ äåéñòâèòåëíà „îñîáåíîñò“
â ñúùèíàòà íà ÂÅä. Òóïòåæèòå íà ÂÅä ñà ïîñòîÿííè — íåï-
ðåñòàííè. Òîâà îáà÷å íå îçíà÷àâà, ÷å òå ñà åäíîîáðàçíè.
Íàïðîòèâ, áåçãðàíè÷íîñòòà âúâ âúçìîæíîñòèòå å áåçãðà-
íè÷íîñò è â ðàçíîîáðàçèåòî íà òóïòåæà, à çàåäíî ñ òîâà è
â íåèçáðîèìîòî ðàçíîîáðàçèå íà èçëú÷âàíèòå ñðåäèùà.
Ðàçíîîáðàçèåòî íà òóïòåæà îáà÷å íå å áåçðåäíî. Òî,
êàêòî è ðàçíîîáðàçèåòî íà èçëú÷âàíèòå ïðè íåãî ñðåäè-
ùà, å â ñúãëàñèå ñ íà÷àëàòà íà ñúãëàñóâàíîñò, âçàèìîäåéñ-
òâèå è äîïúëíèòåëíîñò.
Âçàèìîäåéñòâèåòî, äîïúëíèòåëíîñòòà è ñúãëàñóâà-
íîñòòà íà âñè÷êè ïðèñâîÿâàíè îò ÂÅä îñíîâíè ïúðâè÷íè
íà÷àëà ñå ïðîÿâÿâàò ÿñíî â íàøàòà Âñåëåíà — â ñúçäàâàíå-
òî £, è â ïðîñòîðèòå £, êàòî ñå ïî÷íå îò îòäåëíèòå £ ñâå-
òîâå, òà äî íàé-äðåáíèòå è ñàìîñòîÿòåëíè ñðåäèùà — â
ñòðîåæà £, â ðåäà £ è â îòíîñèòåëíîñòòà £.
 çà÷àòúêà íà ñúçäàâàíåòî íà íàøàòà Âñåëåíà ñòîÿò
èçëú÷åíèòå è ïîñòîÿííî äîïúëíèòåëíî èçëú÷âàíè îñíîâ-
íè ñðåäèùà îò åäíàêâî åñòåñòâî, íà äåéíîòî è ïî÷èâíî
íà÷àëî. Îò ñúãëàñóâàíîòî âçàèìîäåéñòâèå íà òåçè äâå íà-
÷àëà, ïðè ðàçíîîáðàçíàòà äîïúëíèòåëíîñò ïîìåæäó èì è
âúçäåéñòâèåòî íà ÂÅä áèâàò ñúçäàâàíè âåùåñòâåíàòà-íà-
÷àëà: íàé-íàïðåä Îãúí è Âîäà, ïîñëå Çåìÿ, êàòî íîâî ñðå-
äèùíî âåùåñòâî-íà÷àëî, îò êîåòî ïðè îñîáåíî âúçäåéñò-
âèå íà ÂÅä áèâàò èçëú÷âàíî-ñúçäàâàíè âåùåñòâà-íà÷àëà
Ìåòàë è Äúðâî. Òóê îòíîâî, ïîðàäè âúòðåøíàòà ïðîÿâà
íà îñîáåíîñòèòå â ïðèçðà÷íîñò, èìà âúçìîæíîñò äà ñå èç-
ïîëçâàò ïàê ñåãàøíè äóìè è èçðàçè çà ïîÿñíåíèå (íå è çà
óåäíàêâÿâàíå!).
Âåùåñòâîòî-íà÷àëî Îãúí ìîæå äà ñå óïîòðåáè íà ñå-
ãàøíèÿ „åëåêòðîí“, êàòî ñúùåâðåìåííî îáõâàùà êàêòî
äåéíèòå ôèçè÷íè è õèìè÷íè ñèëè (ðàçëè÷íèòå âèäîâå
„åíåðãèÿ“), òàêà è îñîáåíèòå æèçíåíè ñèëè. Âåùåñòâîòî-
íà÷àëî Âîäà íå áèâà äà áúäå óåäíàêâÿâàíî ñ âîäàòà — Âî-
äà òóê å èçïîëçâàíî ñàìî êàòî èìå íà òåæêî-òúìíî-âëàæ-
íî è ò.í. íà÷àëî, êîåòî áè ìîãëî äà áúäå óïîäîáåíî íà
ÿäðåíîòî ñèëîâî íàòðóïâàíå, íà òîâà, êîåòî ñåãà ñå ïîä-
242
ðàçáèðà ïî äóìàòà „ìàñà“. Âîäà îçíà÷àâà íàòðóïàíèòå è
ñâúðçàíè ôèçèêî-õèìè÷íè ñèëè — íå ñàìî ÿäðåíèòå, à è òå-
çè íà òðàéíèòå õèìè÷íè ñúåäèíåíèÿ (íàïðèìåð ñàìàòà âî-
äà), à ñúùî è ïîñòîÿíñòâåíîñòòà (èíåðòíîñòòà). Îñâåí òî-
âà Âîäà îçíà÷àâà è îñîáåíîñò íà âåùåñòâîòî äà ñå ÿâÿâà â
ðàçëè÷íè ñúñòîÿíèÿ — òâúðäî, òå÷íî, âúçäóõîîáðàçíî.
Çåìÿ (ïî÷âà) å òàêîâà ñúãëàñóâàíî ïðèçíà÷íî âêóïÿâà-
íå, ÷å ãî ïðàâè, îò åäíà ñòðàíà, ñðåäèùíî òðîÿùî âåùåñ-
òâî-íà÷àëî, à îò äðóãà, íà÷àëíî îáîáùåíèå íà ïðèçíà÷-
íîñòòà íà âñè÷êè îíèÿ âåùåñòâà, êîèòî õèìèÿòà íàðè÷à
„íåìåòàëè“. Òàêîâà íà÷àëíî-îáîáùàâàùî çíà÷åíèå èìàò
è èçëú÷åíèòå îò Çåìÿ âåùåñòâà-íà÷àëà: Ìåòàë — çà âñè÷-
êè ìåòàëè, è Äúðâî çà îíèÿ âåùåñòâà, êîèòî õèìèÿòà îï-
ðåäåëÿ êàòî „îðãàíè÷íè“. Äúðâî îëèöåòâîðÿâà îùå è æèç-
íåíèòå ñèëè, êîèòî ó÷åíèåòî íà ÂÅä ïðèåìà çà ðàçëè÷íè
îò ôèçè÷íèòå è õèìè÷íèòå ñèëè.
Êàêòî ÿñíî ñå âèæäà îò èçêóñòâåíî ñãëîáåíîòî (çà ïðå-
âîä íà ñåãàøåí ñëàâÿíîáúëãàðñêè) íàçâàíèå âåùåñòâî-íà-
÷àëî7, òî îùå íå å âåùåñòâî, à ñàìî ñðåäèùå íà ñúãëàñó-
âàíî ïîäðåæäàíå ïðè âçàèìîäåéñòâèå è äîïúëíèòåëíîñò
íà èçëú÷åíè îñîáåíîñòè — ïðèçðà÷íîñò è ñèëè. Åäâà òàêà-
âà ïîäðåäåíîòî íàòðóïâàíå â îïðåäåëåíè ïðîñòîðè è âðå-
ìåíà íà ñúîòâåòíèòå ñèëè è ïðèçíà÷íîñòè ñúçäàâà ðàçíî-
îáðàçíàòà ïðèâèäíîñò, êîÿòî ñå íàðè÷à âåùåñòâî. Ðàçëè-
÷èåòî ìåæäó âåùåñòâî-íà÷àëî è âåùåñòâî ñå ñúñòîè â òî-
âà, ÷å äîêàòî ïðèñâîåíèòå íà âåùåñòâî-íà÷àëî îñîáåíîñ-
òè ñà äåéñòâèòåëíè è ñå ïðîÿâÿâàò êàòî ïðèçðà÷íîñò, îáèê-
íîâåíîòî âåùåñòâî èìà ñàìî ïðèâèäíà ïðèçíà÷íîñò, ïðàç-
íà îò âñÿêà íà÷àëíà ñúùèíà.
Ñ ïî-íàòàòúøíèòå ïîäðîáíîñòè â íåèçáðîèìîòî ðàç-
íîîáðàçèå íà âåùåñòâîòî (ìàòåðèÿòà), êîëêîòî è çíà÷è-
òåëíè äà èçãëåæäàò òå, ó÷åíèåòî íà ÂÅä òâúðäå ìàëêî ñå
çàíèìàâà. Ìàêàð ÷å ïðåäñòàâëÿâà îñåçàåìî ïðîÿâÿâàíå íà
ïúðâè÷íàòà íà÷àëíîñò è äà å íàïúëíî â íåéíî ïîä÷èíå-
íèå, ñàìîòî âåùåñòâî å ëèøåíî îò âñÿêà ñîáñòâåíà íà-
ëè÷íîñò, à ðàçíîîáðàçíîòî ñú÷åòàíèå íà ïðèâèäíà ïðèç-
íà÷íîñò å åäèíñòâåíàòà ìó îñîáåíîñò.
Ñàìî è äîêîëêîòî ïðèâèäíàòà ïðèçíà÷íîñò å èëè ñú-
÷åòàíà âðåìåííî ñ íÿêàêâà îñîáåíà íà÷àëíîñò, êàòî íàï-
ðèìåð ñ æèçíåíàòà íà÷àëíîñò, èëè äà ìîæå äà ïîñëóæè
êàòî ïðèìåðíî óêàçàíèå çà ðàçÿñíåíèå, ïî÷òè ñàìî â òà-
êèâà ñëó÷àè òÿ å çàíèìàâàëà ó÷åíèåòî çà ÂÅä. Íî è â òà-
êèâà ñëó÷àè íå òîëêîâà ñàìîòî âåùåñòâî, à ïî-÷åñòî âå-
ùåñòâîòî-íà÷àëî å áèâàëî èçïîëçâàíî. Ðåäêèòå ñëó÷àè íà
ïðÿêî ðàçãëåæäàíå ñå îòíàñÿò ãëàâíî äî îãúíÿ, ïî-ìàëêî
çà âîäàòà è äúðâîòî, à íàé-ìàëêî äî çåìÿòà è ìåòàëà. Îãú-
íÿò — îñâîáîæäàâàíå ïî õèìè÷åí ïúò (ãîðåíå) íà åëåêòðî-
ìàãíèòíè âúëíè, îñåçàåìè êàòî ñâåòëèíà è òîïëèíà — å
ïðåäñòàâëÿâàë ÿñíî óëîâèìîòî ïðîÿâÿâàíå íà èçëú÷âàíå-
òî íà ñèëè, íà âçàèìîäåéñòâèåòî, íà äîïúëíèòåëíîñòòà,
ñúãëàñóâàíåòî è ò.í. íà èçëú÷åíè ñðåäèùà-ñèëè. Ñúùî òàêà
îãúíÿò ÿñíî îëèöåòâîðÿâà äåéíîòî, òîïëîòî, ñâåòëîòî, ëå-
êîòî, ïúðãàâîòî è ò.í. — òâîð÷åñêîòî íà÷àëî, à ìèñëåíî
íàñî÷âàë è êúì îïëîäÿâàùîòî æèçíåíî íà÷àëî.
Âîäàòà ñ íÿêîè îò ñâîèòå ïðèçíà÷íîñòè å îëèöåòâîðÿ-
âàëà ïîâå÷å îò îñîáåíîñòèòå íà ïî÷èâíîòî íà÷àëî. Ñ òðèòå
ñè ñúñòîÿíèÿ: òâúðäî, òå÷íî è âúçäóõîîáðàçíî — âúçìîæ-
íèòå ñúñòîÿíèÿ íà âåùåñòâîòî ïî Çåìÿòà, à çàåäíî ñ òîâà
è ðàçëè÷íèòå ïðîÿâëåíèÿ íà ïî÷èâíîòî íà÷àëî êàòî: óíè-
ùîæàâàùî, èç÷åçâàùî, ðàçïàäàùî, èçìèâàùî, óòàÿâàùî,
âêî÷àíÿâàùî è ò.í., íî ñúùî è êàòî çà÷åâàùî.

Äúðâîòî — ïîä êîåòî ñå å ïîäðàçáèðàëî íå ñàìî âñå-
êè îñòàòúê, âñÿêî ïðîèçâîäíî íà æèâîòà, íî è ñàìèÿò æè-
âîò ñ æèçíåíèòå ñèëè, âúïëúòåíè â ïðèçíà÷íîñò — å çàíè-
ìàâàëî ó÷åíèåòî çà ÂÅä íàé-âå÷å çàùîòî ñå å îòíàñÿëî
äî æèâîòà, à ñ òîâà è äî ñàìèÿ ÷îâåê è íåãîâèòå ñàìîñ-
òîÿòåëíè ñðåäèùà.
Çåìÿòà, êàòî îëèöåòâîðåíèå íà ñðåäèùíîòî íà÷àëî,
íå ñàìî èçëú÷âàùî è òðîÿùî, à ñúùî è óðàâíîâåñÿâàùî,
ñú÷åòàâàùî è âñìóêâàùî, êàêòî è íà ñúãëàñóâàíîòî âúç-
äåéñòâèå íà îñíîâíèòå íà÷àëà: äåéíîòî è ïî÷èâíîòî âúâ
âñè÷êèòå èì ïðîÿâè íà âçàèìíà äîïúëíèòåëíîñò è îñîáå-
íî â îïëîäÿâàíå è çà÷åâàíå.
Ìåòàëúò — íå ñàìî êàòî îëèöåòâîðåíèå íà ïî÷èâíîòî
íà÷àëî â íåãîâèòå îñîáåíîñòè íà òåæêî, òúìíî è óíèùî-
æàâàùî êàòî âúçìåçäèå, íî è ñ âúçìîæíîñòòà çà ïðåìèíà-
âàíå íàïúëíî îò åäíà â äðóãà ïðèçíà÷íîñò íà âñåêè âèä
ìåòàë. Ïðèåìàíàòà âúçìîæíîñò (åäâà ñåãà ïðèçíàòà îò íà-
óêàòà!) çà ïðåìèíàâàíå íà åäèí â äðóã ïðè ìåòàëà å îëè-
öåòâîðÿâàëà íàé-ÿñíî ïðèçíà÷íîñòòà è ñàìî ïðèâèäíîñò-
òà íà âåùåñòâîòî èçîáùî.
Íàé-âàæíîòî îáà÷å ðàçãëåæäàíå íà âåùåñòâîòî îò ó÷å-
íèåòî çà ÂÅä ñå ñúñòîè â ïðèåìàíåòî îëèöåòâîðÿâàíå íà
òðèòå îñíîâíè âèäà âçàèìîçàâèñèìîñòè, ïðîèçòè÷àùè îò
íà÷àëàòà íà ñúãëàñóâàíîñò, äîïúëíèòåëíîñò è ñúäåéñòâèå
íà äåéíîòî è ïî÷èâíîòî íà÷àëî.
Òðèòå âèäà âçàèìîçàâèñèìîñòè, êàêòî å èçâåñòíî ñà:
Âåëèêèÿò Êðîåæ (ïúðâè÷íî-òâîð÷åñêè), Ïðîèçâîäèòåë-
íîñòòà è Óíèùîæèòåëíàòà âçàèìîçàâèñèìîñò. Âåëèêèÿò
Êðîåæ ñå îòíàñÿ ñàìî äî âåùåñòâîòî-íà÷àëî, à îáèêíîâå-
íîòî âåùåñòâî ñëóæè ñ èìåíàòà ñè ñàìî êàòî íàñî÷âàù êúì
ñúùèíàòà ïðèìåð. Äðóãèòå äâå âçàèìîçàâèñèìîñòè ñå îò-
íàñÿò è äî ïðèçíà÷íîñòòà íà îáèêíîâåíîòî âåùåñòâî.
Ñïîðåä Âåëèêèÿ Êðîåæ (èìåòî å ïðåâåäåíî íà ñåãà-
øåí áúëãàðñêè îò ñòàðèííîòî ìó êèòàéñêî çàïèñâàíå) Îãú-
íÿò è Âîäàòà ïðè âçàèìîäåéñòâèåòî ñè ïðîèçâåæäàò Çå-
ìÿ, à òÿ èçëú÷âà ïðè âúçäåéñòâèåòî íà Âîäà è Îãúí — Äúð-
âî, ÷ðåç êîåòî âåùåñòâîòî-íà÷àëî (æèçíåíîòî íà÷àëî) îá-
ðàçóâà âúíøíîòî ðàçíîîáðàçèå íà æèâîòà è êàòî ïîñëåä-
íî, âåùåñòâîòî-íà÷àëî íà Ìåòàë. Òîâà å äåéñòâèòåëåí êî-
ðåæ íà ïúðâè÷íè òðîåíèÿ — íà îñíîâíî òâîð÷åñòâî.
 ïðîèçâîäèòåëíàòà âçàèìîçàâèñèìîñò: Äúðâîòî ïðî-
èçâåæäà Îãúí, Îãúíÿò-Çåìÿ (íåãîðèìè âåùåñòâà), Çåìÿòà
— Ìåòàë, Ìåòàëúò — Âîäà è Âîäàòà — Äúðâî.
Ïðè óíèùîæèòåëíàòà: Âîäàòà ãàñè (óíèùîæàâà) Îãú-
íÿ, Îãúíÿò òîïè Ìåòàëà, Ìåòàëúò äðîáè Äúðâîòî, Äúðâî-
òî ðàçëàãà (èçñìóêâàéêè) Çåìÿòà, Çåìÿòà ïîãëúùà Âîäàòà.
Òîâà ñà â ïðîèçâîäèòåëíî è óíèùîæèòåëíî îòíîøå-
íèå ïðèåìàíèòå âçàèìîäåéñòâèÿ â ñúçäàäåíèÿ âå÷å ñïî-
ðåä Âåëèêèÿ Êðîåæ Ñâÿò. È òåçè âçàèìîäåéñòâèÿ íà âå-
ùåñòâàòà-íà÷àëà ñà èçðàçåíè ÷ðåç ïðèçíà÷íîñòèòå íà
îáèêíîâåíèòå âåùåñòâà. Òîâà íå îçíà÷àâà, ÷å âçàèìîäåéñ-
òâèÿòà ñå îòíàñÿò è äî ñàìèòå îáèêíîâåíè âåùåñòâà, ÷èè-
òî ïðèçíà÷íîñòè áèâàò èçïîëçâàíè.
Íàé-ïîñëå â åäðè íàòðóïâàíèÿ âåùåñòâîòî (÷ðåç îçíà-
÷àâàíå íà ïðèñâîåíèòå ìó ïðîñòîðè è âðåìåíà) ñëóæè çà
ðàçáèðàíå è îòáåëÿçâàíå åñòåñòâîòî íà ïðîñòîðèòå è âðå-
ìåíàòà, íà ðåäà âúîáùå, êàêòî è íà ðåäà íà ñúãëàñóâàíîñò-
òà, âçàèìîäåéñòâèåòî è äîïúëíèòåëíîñòòà èì. Òîâà îñîáå-
íî äîáðå ñå ïðîÿâÿâà íå â ñëó÷àéíè íàòðóïâàíèÿ (íà ïÿñú-
êà â ïóñòèíèòå), à â åäðè ñàìîñòîÿòåëíè ñðåäèùà, êàêâèòî
ÀÂÈÒÎÕÎË
ñà ñâåòîâåòå è íàé-âå÷å âñåëåíèòå, îò êîèòî äîñòúïíà çà
ñåòèâíî ÷îâåøêî íàáëþäåíèå è âúçïðèåìàíå å ñàìî íàøà-
òà Âñåëåíà. Íÿêîãàøíèòå áúëãàðè îáà÷å âúçïðèåìàëè Âñå-
ëåíàòà íå òîëêîâà êàòî ïðîÿâÿâàíå íà âåùåñòâî (èëè âå-
ùåñòâî-íà÷àëî) — Îãúí è Âîäà, à ìíîãî ïîâå÷å, àêî íå è
åäèíñòâåíî, êàòî âåëèêîëåïíî æèâî îëèöåòâîðåíèå íà ðå-
äà — âúâ âñÿêî îòíîøåíèå. òàêà ïúëíàòà ñàìîñòîÿòåëíîñò
íà Ñðåäèùíîòî Íåáå (òîâà íà íåçàëÿçâàùèòå çâåçäè), òðî-
åíåòî îò íåãî (â îòâåñíè åäíà êúì äðóãà ïîñîêè) íà äðóãèòå
Íåáåñà — âñÿêî ñúñ Ñâîèòå Ñâåòîâå è ñúçâåçäèÿ (à òå ñ ðàç-
ëè÷íèòå ñè çâåçäè), âñÿêî â ïðèñâîåíèòå ìó ïðîñòîðè, â
êîèòî è êîãàòî ñå äîïèðàò èëè äîðè âçàèìíî ïðîíèêâàò,
íèêîãà íå ñè ïðå÷àò. Âñè÷êè èçâúðøâàùè ñâîèòå äâèæåíèÿ
â ñúãëàñóâàíîñò, âçàèìîäåéñòâèå è äîïúëíèòåëíîñò — è íè-
êîãà â ïðîòèâîðå÷èÿ, âðàæäåáíîñò èëè ïðîòèâîäåéñòâèÿ.
Èíà÷å êîëêîòî è âàæíî, è çíà÷èòåëíî äà èçãëåæäà ïî
âèä êîëè÷åñòâî, ðàçíîîáðàçèå, „ñúñòàâ“ è „ñâîéñòâà“, âå-
ùåñòâîòî íå ïðåäñòàâÿ ïðåä ó÷åíèåòî çà ÂÅä. Íåãîâàòà
íåèç÷èñëèìî ðàçíîîáðàçíà ïðèçíà÷íîñò íàèñòèíà âúçáóæ-
äà ëþáîïèòñòâîòî íà ÷îâåêà, îùå ïîâå÷å çàùîòî òîé (÷î-
âåêúò) ïðèâèêâà äà èçïîëçâà ãîëÿìà ÷àñò îò íåÿ çà ñâîè
íóæäè è óäîáñòâà. Òîé ñå ðàäâà íà õóáîñòòà £, êúäåòî è
êîãàòî òÿ ñå ïðîÿâÿâà è îòêðèâà, çàùîòî â õóáîñòòà (à íå
âúâ âåùåñòâîòî) íà îñîáåíî ñú÷åòàíàòà ïðèçðà÷íîñò òîé
íàìèðà ïðîÿâëåíèå íà Áîãà. Íî íèêîãà òîé (÷îâåêúò) íå å
òúðñèë ⠄ñúñòàâà“, „ñâîéñòâàòà“ è îñîáåíî ⠄êîëè÷åñò-
âîòî“ íÿêàêúâ ïðèçíàê îò çíà÷åíèå çà ñúùèíàòà íà ÂÅä.
Âåùåñòâîòî å è ñè îñòàâà ñàìî ïðèâèäíîñò, âúçïðèåìàíå-
òî íà êîÿòî ìîæå äà çàãàòâà çà ñúùèíè, íî å íàïúëíî ëè-
øåíà îò òÿõ.
Ïðèâèäíîñò ñïîðåä ó÷åíèåòî íà ÂÅä ñà è ðàçëè÷íèòå
âúíøíè ïðîÿâëåíèÿ íà ñèëè: ñúùèíñêàòà ñâåòëèíà íå ñå
âèæäà; ñúùèíñêèÿò çâóê íå ñå ÷óâà; ñúùèíñêèÿò äúõ íå ñå
íàìèðèñâà; ñúùèíñêàòà ñëàäîñò íå ñå âêóñâà; ñúùèíàòà
íå ñå äîêîñâà (íàïèâà). Âñè÷êî, êîåòî ñå äîëàâÿ ÷ðåç ÷î-
âåøêèòå ñåòèâà, å ñàìî ïðèâèäíîñò, ñàìî ñÿíêà íà ñúùè-
íàòà. Íî òåçè ñåíêè, òàçè ïðèâèäíà ïðèçíà÷íîñò, áèâàò
ïðåòâîðÿâàíè îò äîêîñâàíåòî äî òÿõ íà æèçíåíîòî íà÷à-
ëî, â ïðîÿâÿâàíèÿ íà õóáîñò, íà ðàäîñò, íà îáè÷. Ñàìî
äîòîëêîâà è äîòîãàâà, äîêàòî æèâîòúò ïîä âèäà íà íÿêîÿ
îò ñâîèòå ïðîÿâè ñå å äîêîñíàëà äî ïðèâèäíîñòòà, è òî
ñàìî è åäèíñòâåíî çà äîêîñâàùèòå ãî ïîîòäåëíî.
Êàêòî ÂÅä, òàêà è íÿêîè îò èçëú÷åíèòå îò íåãî (íàïðà-
âî èëè êîñâåíî) ñðåäèùà ñà íàäàðåíè ñ æèâîò, à íà âñè÷-
êè ñðåäèùà å ïðèñâîåíà ïðè èçëú÷âàíåòî èì è íÿêàêâà
ñòåïåí íà ñàìîñòîÿòåëíîñò.
Ïðèñâîåíàòà ñàìîñòîÿòåëíîñò îçíà÷àâà, ÷å â îòäåë-
íèòå èì ïðîñòîðè è âðåìåíà âçàèìîäåéñòâèåòî, ñú÷åòà-
íèÿòà è ò.í. íà äåéíîòî è ïî÷èâíîòî íà÷àëî, êàêòî è íà
äðóãèòå ïðèñâîåíè íà ñðåäèùåòî íà÷àëà, ìîæå äà ñòàâà
íå ñàìî è âèíàãè ïî åäèí-åäèíñòâåí íà÷èí, îïðåäåëÿù
ðàçíîîáðàçèåòî £, íå ñàìî ïî äàäåí íåèçìåíåí ðåä, à â
ïðåäåëèòå è ñòåïåíòà íà ïðèñâîåíàòà ñàìîñòîÿòåëíîñò,
êàêòî è ïî âñè÷êè âúçìîæíè ïðîìåíè â òÿõ. Ñòåïåíòà íà
îñúùåñòâÿâàíå íà ïðèñâîåíàòà ñàìîñòîÿòåëíîñò íà äàäå-
íî ñðåäèùå è íà ñúñòàâÿùèòå ñúùèíàòà ìó íà÷àëà íå å
ïðåäâàðèòåëíî è òâúðäî îïðåäåëåíà, èíà÷å íà÷àëîòî íà
ñàìîñòîÿòåëíîñò áè ñå ÿâèëî ñàìî ïðèâèäíî ïðèñâîåíî.
Òîâà ïðàâè âúçìîæíè (îñîáåíî ïîðàäè ðàçëè÷íèòå ñòåïå-
íè îòíîñèòåëíîñò) ðàçíîîáðàçíè îòêëîíåíèÿ, îñúùåñòâè-
243
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ìè â îòðåäåíèòå ïðåäåëè. Íå ñà èçêëþ÷åíè îáà÷å, ìàêàð è
ðåäêè, îòêëîíåíèÿ, íàäõâúðëÿùè òåçè ïðåäåëè. Òàêèâà îò-
êëîíåíèÿ ïðåäèçâèêâàò îáèêíîâåíî ïðîÿâà íà ðåäà íà âúç-
ìåçäèå-âúçñòàíîâÿâàíå, êîéòî, êîãàòî çà ïðîÿâÿâàíå áèâà
ñú÷åòàí ñ äåéíîòî íà÷àëî, å âèíàãè îò ïî÷èâíî åñòåñòâî.
Íàäõâúðëÿíå íà ïðåäåëèòå è êàêâîòî è äà áèëî îòíî-
øåíèå è îñîáåíî â ðåäà è ïîñëåäâàëîòî âúçñòàíîâÿâàíå
ñå èçðàçÿâàò â çàáàâÿùè êîëåáàíèÿ â ïî-íàòàòúøíèòå ñú-
÷åòàíèÿ è âçàèìîäåéñòâèÿ íà äàäåíîòî ñðåäèùå. Ïî÷èâ-
íîòî íà÷àëî, â ðåäà íà âúçìåçäèå, ñå ïðîÿâÿâà ïî-ñèëíî
ñúñ ñâîÿòà ïîñòîÿíñòâåíà ñòðàíà, à òîâà çàñÿãà ïðåäíà-
÷åðòàíîòî ïðîòè÷àíå íà ïðèñâîåíèòå íà ñðåäèùåòî âðå-
ìåíà. Ïîÿâÿâà ñå ïîëîæåíèå íà „ëåñíî îáúðêâàíå — ìú÷-
íî îïðàâÿíå“, èëè êàêòî ñåãà áèâà èçðàçÿâàíî — „íåóðåäå-
íîòî ñúñòîÿíèå èìà ïî-ãîëÿìà âåðîÿòíîñò“.
Òîâà îáà÷å íå îçíà÷àâà âñå ïî-ãîëÿìî è âñå ïî-ðàçøè-
ðÿâàùî ñå îáúðêâàíå â ðåäà âúïðåêè „ïî-ãîëÿìàòà âåðîÿ-
òíîñò íà íåóðåäåíîòî ñúñòîÿíèå“.  ñúùèíàòà íà ÂÅä å
âêëþ÷åíà âîëÿ, ñúïðîâîæäàùà æèçíåíîòî íà÷àëî. ×ðåç
âîëåâîñòòà ñè ÂÅä ïîñòàâÿ íåçàáàâíî â äåéñòâèå íà÷àëî-
òî íà âúçìåçäèå (âúçñòàíîâÿâàíå áåç íðàâñòâåíà ïðåöåí-
êà).  ñëó÷àé ÷å îáúðêâàíåòî íå å íàêúðíèëî ñúùåñòâåíî
ðåäà è âðåìåíàòà íà äàäåíî ñðåäèùå íå ñà áëèçî äî èçòè-
÷àíå, âúçìåçäèåòî ñå ïðîÿâÿâà â îáðàòíî ïîãëúùàíå ñàìî
íà îáúðêàíîñòòà çàåäíî ñ íàêúðíåíàòà ÷àñò îò ðåäà.
Àêî îáà÷å ðåäúò å áèë ïî-÷óâñòâèòåëíî çàñåãíàò — íå-
ùî, êîåòî å âúçìîæíî ïðè ñðåäèùà, íàäàðåíè ñ æèâîò è ñ
ïî-ãîëÿìà ñàìîñòîÿòåëíîñò — èëè àêî ñðåäèùåòî, â êîåòî
å áèëî äîïóñíàòî îáúðêâàíå, å âå÷å êúì êðàÿ íà ïðèñâîå-
íèòå ìó âðåìåíà, â òàêúâ ñëó÷àé òî çàåäíî ñúñ çàñåãíàòèÿ
ìó ðåä áèâàò âèíàãè ïîãëúùàíè îáðàòíî.
Âîëÿ çà ïðîìåíè â äåâñòâåíîñòòà è ïî÷èâíîñòòà, çà äî-
ïúëíåíèÿ â ðåäà è çà âúçñòàíîâÿâàíå â ñîáñòâåíîòî ñðå-
äèùå (â ðàçëè÷íà ñòåïåí), ñúïðîâîæäà æèçíåíîòî íà÷àëî
è ñàìî àêî òÿ ñå îêàæå íåäîñòàòú÷íà èëè íåâÿðíî íàñî÷å-
íà, ñå ïîÿâÿâà íóæäà îò íàìåñàòà íà ÂÅä. Íàäõâúðëÿíå íà
ïðåäåëà íà ñàìîñòîÿòåëíîñò, ïðåäèçâèêâàíå íà îáúðêâà-
íèÿ è ïðîÿâà íà âîëÿ çà îïðàâÿíå è âúçñòàíîâÿâàíå ñà ïî-
íÿêîãà ÿñíî çàáåëåæèìè â æèçíåíèòå ñðåäèùà è îñîáåíî
â ÷îâåøêèòå òàêèâà, êúäåòî òå ñà ïî-÷åñòè è çàòîâà ñà áè-
ëè îòäàâíà îòáåëÿçàíè.
Íåâèíàãè îáà÷å ïðîÿâåíàòà â îòäåëíèòå æèçíåíè ñðå-
äèùà âîëÿ çà îïðàâÿíå-âúçñòàíîâÿâàíå ïîñòèãà î÷àêâàíè-
òå ðåçóëòàòè. Âúçäåéñòâèåòî íà ñîáñòâåíàòà âîëÿ íà ñðå-
äèùåòî ìîæå äà ñå îêàæå íàñî÷åíà êàêòî êúì îïðàâÿíå,
òàêà è êúì îáúðêâàíå, çàùîòî íàñî÷âàíåòî íà âúçäåéñò-
âèåòî íà âîëÿòà íà æèçíåíèòå ñðåäèùà çàâèñè äî ãîëÿìà
ñòåïåí îò íÿêàêâî ïîçíàíèå — êîåòî íà ñâîé ðåä çàâèñè îò
ñòåïåíòà íà îòíîñèòåëíîñò íà äàäåíîòî ñðåäèùå. Ïîãðåø-
íè íàñî÷âàíèÿ è ïîãðåøíè âúçäåéñòâèÿ ñà âúçìîæíè è ÷åñ-
òî ñðåùàíè: ëåñíî ñå îáúðêâà — ìú÷íî ñå îïðàâÿ!  òàêè-
âà ñëó÷àè ñå ÿâÿâà íåîáõîäèìîñòòà îò íàìåñà íà ÂÅä. Ïðî-
ÿâÿâàíàòà îò íåãî âîëÿ å âèíàãè áåçïîãðåøíî íàñî÷åíà.
Çà ÂÅä — îñâîáîäåíî îò âñÿêàêâà îòíîñèòåëíîñò — ïðî-
äúëæàâàíåòî íà íåóðåäåíî ñúñòîÿíèå íå å âúçìîæíî, êî-
ãàòî å íóæíî, òàêîâà ñúñòîÿíèå áèâà ïîãëúùàíî îáðàòíî.
Íî êàê âñè÷êî òîâà ñå ïðîÿâÿâà âúíøíî â ñúçíàíèåòî
íà ÷îâåêà? Êàê ñå îòáåëÿçâà íàäõâúðëÿíå íà ïðåäåëèòå
íà ïðèñâîåíàòà íà äàäåíîòî ñðåäèùå ñàìîñòîÿòåëíîñò?
Êàê ïðîëè÷àâà îáúðêâàíåòî â òàêèâà ñëó÷àè è êàê âúçäåéñ-
244
òâèåòî íà ñîáñòâåíàòà âîëÿ çà îïðàâÿíå íà ñðåäèùåòî?
Êàê ñå ïðîÿâÿâà íàìåñàòà íà ÂÅä, êîãàòî òîâà å áèëî íåî-
áõîäèìî?
... Âñÿêà ïðîìÿíà â äåéñòâèòåëíîñòòà íà êîåòî è äà å
ñðåäèùå ñðåùà íÿêàêâà ñúïðîòèâà. Òîâà ñå äúëæè ïà ïîñ-
òîÿíñòâåíàòà ñòðàíà íà ïî÷èâíîòî íà÷àëî - îñíîâíà ñúñ-
òàâêà íà âñÿêî ñðåäèùå. Àêî ïðîìÿíàòà çàñÿãà ñàìî äàäå-
íîòî ñðåäèùå í íå å íàäõâúðëèëà ïðåäåëèòå íà ñàìîñòîÿ-
òåëíîñò, ñúïðîòèâàòà áúðçî áèâà ïðåîäîëÿíà è ïî÷èâíîòî
íà÷àëî åå ÿâÿâà â ïîäêðåïà íà íîâàòà íàñîêà â äåéñòâèòåë-
íîñòòà. Íî àêî ïðîìÿíàòà å íàäõâúðëèëà ïðåäåëèòå íà ñà-
ìîñòîÿòåëíîñò è å çàñåãíàëà ÷óâñòâèòåëíî ðåäà èëè íúê
îñâåí òîâà å çàñåãíàëà ñàìîñòîÿòåëíîñòòà íà äðóãè ñðåäè-
ùå, òîãàâà ñúïðîòèâàòà ñòàâà ìíîãî ïî-ãîëÿìà è äîðè êî-
ãàòî áèâà âðåìåííî ïðåîäîëÿâàíà, ïðåäèçâèêâà îáúðêâàíå
êàêòî â ñàìîòî ñðåäèùå, òàêà è ñïðÿìî çàñåãíàòèòå äðóãè
ñðåäèùà. Îáúðêâàíåòî å ñúñòîÿíèå, ïðåäèçâèêâàùî ïîñ-
òîÿííà ñúïðîòèâà íà ïî÷èâíîòî íà÷àëî ó âñÿêî çàñåãíàòî
ñðåäèùå. Âñè÷êè òåçè ñúïðîòèâèòåëíè òåíäåíöèè ñå èçðàç-
ÿâàò â íÿêàêúâ âèä áîðáà (9) è àêî âîëÿòà íà äàäåíîòî ñðåä-
èùå çà îïðàâÿíå ñå îêàæå íåäîñòàòú÷íà, ñëåäâà íàìåñàòà
íà ÂÅä, áèëî â ïîäêðåïà íà íåäîñòàòú÷íàòÿ âîëÿ, áèëî çà
îáðàòíî ïîãëúùàíå íà îáúðêàíîòî ñúñòîÿíèå çàåäíî ñ äà-
äåíîòî ñðåäèùå. Òîâà ïîãëúùàíå ÷åñòî âçèìà îáðàçà íà
êðàòêîòðàéíà óíèùîæèòåëíà áîðáà.
Ïîâå÷åòî îò æèçíåíèòå ñðåäèùà íà Çåìÿòà ñà òâúðäå
äðåáíè è ïî ïðîñòîðí. è ïî âðåìåíà. Íî çíà÷åíèåòî èì
íå å íåïðåìåííî ñâúðçàíî ñ ïðîñòðàíñòâåíèòå è âðåìåâè
ïðåäåëè. Îñâåí òîâà íå âñÿêî ñúùåñòâóâàùî ñðåäèùå å
ñàìîñòîÿòåëíî. Âñÿêà òðåâè÷êà, âñÿêî öâåòåíöå, õðàñò, äúð-
âî, êàêòî è âñÿêî æèâîòèí÷å - ìðàâêà, ï÷åëà, ïòèöà, îâöà
è ò.í., ñúùåñòâóâàò, íî ïîîòäåëïî íå ñà ñàìîñòîÿòåëíè
æèçíåíè ñðåäèùà. Æèçíåíè ñðåäèùà ñà òðåâèòå è öâåò-
ÿòà â ïàñèùà è ëèâàäè, õðàñòàëàöèòå, ãîðèòå, ìðàâóíÿöè-
òå, êîøåðèòå, ÿòàòà, ñòàäàòà è ò.í., íî íå è âñè÷êè âêóï-
ÿâàíèÿ, íå è ãëóòíèöàòà íàïðèìåð - âúëêúò å ñðåäèùå êàòî
ïîðîäà, íå êàòî âðåìåííà ãëóòíèöà.
È ÷îâåêúò êàòî îòäåëíî ñúùåñòâî ñðàâíèòåëíî ðÿäêî
áèâà ñàìîñòîÿòåëíî èçëú÷âàùî ñðåäèùå.
Îñíîâíî ÷îâåøêî ñðåäèùå ñ Ðîäúò, è òî:
1. ×îâåøêèÿò Ðîä êàòî öÿëî.
2. Ðàçëè÷íè, ñèëíî ðàçëè÷àâàùè ñå ðàñè.
3. Íàðîäè èëè ïëåìåíà - îòäàâíàøíî âêóïÿâàíå íà
ñèëíî ðàçðàñíàëè ñå è ìïîãîêðàòíî ðîèëè ñå ðîäîâå.
4. Îáîñîáåí Ðîä.
5. Îòäåëåí ÷îâåê - Ãîñïîäà? - ïî-ðÿäêî ñàìîñòîÿòåë-
íî èçëú÷âàùî ñðåäèùå - íàé-âå÷å êàòî ïðåäñòàâèòåë íà
ñâîÿ ðîä, ïëåìå èëè íàðîä.
×îâåøêèòå ñðåäèùà ñà ïðåäï âñè÷êî oò äóõîâíî-íðàâñ-
òâåíî åñòåñòâî. Ïîðàäè òîâà ïî-ãîëåìèòå îò òÿõ òâúðäå
ðÿäêî ïîêàçâàò âèäèìî ïðîÿâÿâÿíå. Ïúðâèòå äâå áèâàò âè-
äèìî èçìåñòâàíè îò ðàçëè÷íè âåðñêî-äóõîâíî-íðàâñòâå-
íè âêóïÿâàíèÿ, à òðåòîòî îò äúðæàâíè óñòðîéñòâà. Âåð-
ñêèòå âêóïÿâàíèÿ ñ äúðæàâíèòå óñòðîéñòâà ñà èçêóñòâåíî
ñúçäàäåíè îò ÷îâåêà ñðåäèùà - ïî ñèëàòà íà ïðèñâîåíàòà
ìó ñàìîñòîÿòåëíîñò çà äîïúëíåíèÿ â ñîáñòâåíèÿ ìó ðåä.
Ðîäîâîòî è ëè÷íî ÷îâåøêî ñðåäèùå, ìàêàð è åäíè îò
äðåáíèòå ïî ïðîñòðàíñòâåíîñò è âðåìåííîñò, ñà íàäàðå-
íè ñ îñîáåíî ãîëÿìà ñàìîñòîÿòåëíîñò - ó íÿêîè èçðàçÿâà-
íà ñ ïîíÿòíåòî Ãîñïîäàðñòâî (10). Íî çàåäíî ñ òîâà ó òåçè

÷îâåøêè ñðåäèùà íàé-÷åñòî ñå ñëó÷âà íàäõâúðëÿíå íà ïðå-
äåëèòå íà ïðèñâîåíàòà èì ñàìîñòîÿòåëíîñò, ïîïàäàíå â
îáúðêàíè ñúñòîÿíèÿ, êàêòî è â çàòðóäíåíèÿ â òÿõíîòî îï-
ðàâÿíå. Âúïðåêè ñðàâíèòåëïî ãîëÿìàòà èì ñàìîñòîÿòåë-
íîñò, òåçè ÷îâåòêí ñðåäèùà äåìîíñòðèðàò òâúðäå îòíî-
ñèòåëíè, íèçêîñòåíåííè ñòàíîâèùà. Âèæäàíèÿòà, ñõâàùà-
íèÿòà è ñúæäåíèÿòà, èçõîæäàùè îò òåçè ñòàíîâèùà, áèõà
áèëè êðàéíî îòíîñèòåëíè - îòíîñèòåëíà áè áèëà è äåé-
ñòâèòåëíîñòòà, ïîâëèÿíà îò òÿõ.
Êîãàòî îáà÷å äåéñòâèòåëíîñòòà íà êîåòî è äà å ñðåäèùå,
áèëî òî è íàé-äðåáíîòî, å â ïðÿêà âçàèìîçàâèñèìîñò îò
âðúçêàòà ìó ñ ÂÅä, òî è îòíîñèòåëíîñòòà ìó â òàêúâ ñëó÷àé
íàìàëÿâà äî êðàéíîòî âúçìîæíî ðàâíèùå. Òàêà ñúùî è êî-
ãàòî ñòàíîâèùåòî, èëè “ãëåäíàòà ãî÷êà”, å ïîä÷èíåíî íà
âçàèìîçàâèñèìîñòòà îò òàçè âðúçêà ñ ÂÅä, òî è îòíîñèòåë-
íîñòòà íà âèæäàíèÿòà è ñúæäåíèÿòà íàìàëÿâà ñúîòâåòíî
íà âðúçêàòà è ïúëíîòàòà íà âçàèìîçàâèñèìîñòòà (11).
Çíà÷åíèåòî íà òàêàâà âðúçêà å áèëî äîáðå îñúçíàâàíî
â äàëå÷íîòî ìèíàëî îò õóíîðèòå è îñîáåíî îò áúëãàðèòå.
Ñòðåìåæúò êúì íåéíîòî ïîçíàâàíå è çà÷èòàíå å áèë òîë-
êîâà ñèëåí ó òÿõ, ÷å òå ñà ñå îïèòâàëè äà ÿ îçíà÷àò è âúí-
øíî-îñåçàåìî çà âñåêè. Íà òîâà ñúçíàíèå è òîçè ñòðåìåæ
ñå äúëæè äî ãîëÿìà ñòåïåí óïîðèòîòî òüðñåíå è òî÷íîãî
îçíà÷àâàíå íà ñðåäèùå çà ñåäàëèùå íà ÂÅä. Íà òîçè ñòðå-
ìåæ âåðîÿòíî ñå äúëæè äî èçâåñòíà ñòåïåí è íåèçìåííî-
ãî åäèíîáîæèå, óïîðèòî ïîääúðæàíî è çàùèòàâàíî, âúï-
ðåêè âëèÿíèÿòà íà âñè÷êè äðóãè îêîëíè íàñåëåíèÿ êàêòî â
Àçèÿ, òàêà è ïî-êúñíî â Åâðîïà (12).
 áåçêðàéíîñòòà âñÿêà òî÷êà ñ åäíàêâî îñíîâàíèå ìî-
æå äà ñå îáÿâè çà ñðåäèùå. Íàøàòà Âñåëåíà, åäèíñòâåíà-
òà îñåçàåìà çà ÷îâåêà èçìåæäó ìíîæåñòâîòî äðóãè, å áè-
ëà îáÿâåíà çà ñúäúðæàùà ñåäàëèùåòî íà ÂÅä. Òÿ - Íàøà-
òà Âñåëåíà, å áèëà îíîâà åäèíñòâî, â êîåòî ñà áèëè íåîò-
äåëíî âêëþ÷ñíè êàêòî Íåáåòî ñ èçëú÷åíèòå îò íåãî íåáå-
ñà, âñè÷êè ñúçâåçäèÿ è çâåçäè, Ñëúíöåòî, Ìåñå÷èíàòà è
Çåìÿòà, âñè÷êî âèäèìî, îñåçàåìî è æèâî íà Çåìÿòà, êàêòî
è ñàìèÿò ÷îâåê ñúñ ñâîèòå æèçíåíè ñðåäèùà. Íî ñàìàòà
Âñåëåíà íå å áåçêðàéíà è íåéíîòî ñðåäèùå - îíîâà, êîåòî
å òðÿáâàëî äà îáîçíà÷àâà è áåëåæè ÂÅä, íå å ìîãëî ïðîèç-
âîëíî äà áúäå ïîäáèðàíî. Òî å áèëî äàäåíî - òî å ñúùåñ-
òâóâàëî.  ñðåäèùåòî Íåáå å èìàëî òî÷êà, îçíà÷åíà ñúñ
çâåçäà, îêîëî êîÿòî ñå çàâúðòâàò êàêòî ñàìî ñðåäèùíîòî
è äðóãèòå íåáåñà è ñúçâåçäèÿ, òàêà è âñè÷êî ñúùåñòâóâà-
ùî âúâ Âñåëåíàòà è âñè÷êî êàòî ÷å ëè áåçîòêàçíî è ñå
ïîä÷èíÿâà - âñåêè ïðîñòîð, âñÿêî âðåìå, âñÿêî ñðåäèùå,
âñåêè ðåä. Òàçè çâåçäà å - òàêà ñà áèëè óáåäåíè òîãàâà -
Ñðåäèùíàòà çâåçäà, êîÿòî ïðåäè ïîâå÷å îò ÷åòèðè õèë-
ÿäè ãîäèíè å áèëà íàðå÷åíà ñúùî Âúðõîâíî Åäèíñòâî.
Àêî ñàìàòà ïðÿêà âðúçêà ñ ÂÅä íå å ìîãëà äà áúäå îò
îñåçàåìî åñòåñòâî, òî òàçè ñ èçáðàíîòî ñðåäèùå íà
Âñåëåíàòà å áèëà ñúâñåì ÿñíà çà âñåêè. Íàèñòèíà òÿ å ìîãëà
äà áúäå èçïîëçâàíà ïðÿêî ñàìî â ïðîñòðàíñòâåíî è âðå-
ìåâî îòíîøåíèå, êàêòî è çà îëèöåòâîðÿâàèå íà ðåäà. Íî
ñëóæåùà êàòî ïðèìåð ñ îñåçàåìèòå, ïðèáëèçèòåëíèòå
ïðåäñòàâèìè îòíîøåíèÿ, êîèòî òÿ å îëèöåòâîðÿâàëà, èìà-
ëî å âúçìîæíîñò äà ñå ñòèãà â ñúçåðöàíèå ìèñëåíî äî òâúð-
äå áëèçêà è íàäåæäíà âðúçêà ñúñ ñàìîòî ÂÅä.
 ó÷åíèåòî çà ÂÅä Ñðåäèùíàòà çâåçäà ñ îëèöåòâîð-
ÿâàù áåëåã íà îñîáåíî âàæíî çíà÷åíèå. Êàòî èçëú÷âàùî
è óïðàâèòåëíî ñðåäèùå òÿ îëèöåòâîðÿâà åäèííèÿ ïðîèç-
ÀÂÈÒÎÕÎË
õîä è åäèííîòî óñòðîéñòâî íà Âñåëåíàòà è íà âñè÷êî, ùî
ñå íàìèðà â íåÿ. È èìåííî ìèñúëòà çà ïðîèçõîäà, çà åäè-
ííèÿ ïðîèçõîä è çà óñòðîéñòâîòî å áèëà îñíîâàòà íà äó-
õîâíàòà âðúçêà íà ÷îâåêà ñ ÂÅä. Òàçè âðúçêà ñå å äîïúëâà-
ëà îò îñíîâíèòå ïîçíàíèÿ, ñúñòàâÿùè ó÷åíèåòî çà ÂÅä, çà
îáùèÿ ðåä è óñòðîéñòâî.
Ðîäúò è ðîäîâîòî óñòðîéñòâî ñà ïðèñâîåíè íà ÷îâå-
÷åñòâîòî êàòî äóõîâíî-èðàâñòâåíà îñíîâà åäíîâðåìåííî
ñ èçëú÷âàíåòî íà îòäåëíèÿ ÷îâåê. Íèòî ðîäúò, íèòî óñ-
òðîéñòâîòî ìó ñà ïðèäîáèòè âïîñëåäñòâèå, òå íå ñà ïîñ-
ëåäèöè íà íÿêàêâî åñòåñòâåíî ðàçâèòèå êúì ïî-âèñøå ñúñ-
òîÿíèå, à ñà ãîòîâà çäðàâà îñíîâà çà ïî-íàòàòúøíî ðàçâè-
òèå è ïîäîáðåíèå. Ñúãëàñíî ñ ïðèñâîåíàòà íà ÷îâåêà ñà-
ìîñòîÿòåëíîñò è â íåéíèòå øèðîêè ïðåäåëè, ïðè âÿðíî
íàñî÷âàíà âîëåâà äåéíîñò, òàêîâà ðàçâèòèå è äîïúëâàíå å
áèâàëî âèíàãè âúçìîæíî.
Âåëèêîëåïíîòî, íåäîñòèãíàòî äîñåãà õóíîðñêî-áúëãàð-
ñêî íàðîäíîñòíî è äúðæàâíî óñòðîéñòâî (12) íà ðîäîâà
îñíîâà, çàïàçèëî ñå ïðè âñè÷êè õóíîðñêè ïëåìåíà äî îêî-
ëî Ð. Õð., à ó áúëãàðíòå äî ïîêðúñòâàíåòî èì, ïîòâúðæäà-
âà òàçè âúçìîæíîñò. Íî êàêòî å áèëî âúçìîæíî ðàçâèâàíå
è äîïúëâàíå ïðè âÿðíî íàñî÷âàíà âîëåâà äåéíîñò, ñà áè-
ëè âúçìîæíè è ñà âúçìîæíè - æåëàíè èëè íåæåëàíè - óâ-
ðåæäàíèÿ, ðàçëàãàíèÿ è èçõàáÿâàíèÿ íà ïðèñâîåíàòà óñ-
òðîéñòâåíà îñíîâà.
Øèðîêàòà ñòåïåí íà ñàìîñòîÿòåëíîñò, ïðèñâîåíà íà
÷îâåøêèòå ñðåäèùà è îñîáåíî íà îòäåëíèÿ ÷îâåê, ïðè åñ-
òåñòâåíèÿ â ïðèðîäàòà ñòðåìåæ êúì ïî-ëåñíî îáúðêâàíå
å äàâàëà ãîëåìè âúçìîæíîñòè çà óâðåæäàíèÿ íà ïðèñâîå-
íàòà äóõîâíî-íðàâñòâåíà óñòðîéñòâåíà îñíîâà. Ñëó÷àéíè,
áåçâîëåâè êîëåáàíèÿ è áëóæäåíèÿ, êàêòî è ïðè÷èíåíè îò
íåäîñòàòú÷íè è íåâåðèè çíàíèÿ âîëåâî èçâúðøâàíè ïðî-
ìåíè, ñà äîïðèíàñÿëè çà óâðåæäàíèÿ, èçîïà÷àâàíèÿ èëè
ïúëíî èçîñòàâÿíå íà ïðèñâîåíèòå çäðàâè îñíîâè. Ïðè òî-
âà âèíàãè å áèâàëî ïî-ëåñíî îòñòðàíÿâàíåòî íà óâðåæäà-
íèÿ, ïðè÷èíåíè îò ñëó÷àéíè áåçâîëåâè ëóòàíèÿ è êîëåáà-
íèÿ, îòêîëêîòî íà âîëåâî, íî ïîãðåøíî èçâúðøâàíèòå.
Íåïîäïðàâåíîòî ÷îâåøêî ìèíàëî äàâà èçîáèëíè ïðè-
ìåðè íà âîëåâè ãðåøêè ïîðàäè íåâåðíè çíàíèÿ. Íåçà÷è-
òàíåòî è èçîñòàâÿíåòî íà ðîäîâîòî íà÷àëî â óñòðîéñòâî-
òî íàé-÷åñòî å ñòàâàëî íåñëó÷àéíî, à ïðåäíàìåðåíî ñ æå-
ëàíèå äà ñå óïîäîáÿâà óñòðîéñòâîòî íà äðóãè “óêàçàíè îò
ïðèðîäàòà” íà÷àëà. Ïòè÷è ÿòà, ñòàäà è îñîáåíî êîøåðè è
ìðàâóíÿöè ñà áèëè ïðèåìàíè çà òàêèâà “óêàçàíè îò ïðè-
ðîäàòà” ïî-ñúâúðøåíè ñðåäèùà. Òàêèâà óïîäîáÿâàíèÿ
ïðåäñòàâÿ õèëÿäîëåòíàòà ñúäáà íà êèòàéñêèòå íàñåëåíèÿ.
Ïðè òîâà â Êèòàé ñà ïîçíàâàëè äî èçâåñòíà ñòåïåí çâåç-
äíîòî Íåáå è íåãîâèÿ ðåä è ñà òâúðäåëè, ÷å ðåäúò íà Çåì-
ÿòà å èëè ïîíå òðÿáâà äà å åäíàêúâ ñ òîçè íà Íåáåòî. Òàêà
íà Íåáåñíèÿ èìïåðàòîð (Ñðåäèùíàòà çâåçäà) â Íåáåòî
íà Çåìÿòà ñ îòãîâàðÿë Íåáåñíèÿò Ñèí -çåìíèÿò èìïåðà-
òîð. Íî íà ñúçâåçäèÿòà è çâñçäèòå, ÷èÿòî ñàìîñòîÿòåë-
íîñò òå êàòî ÷å ëè íå âèæäàëè, íà Çåìÿòà îòãîâàðÿë ñáî-
ðúò îò õîðà — äåöà ðîáè íà èìïåðàòîðà. Íå ñàìî â äàëå÷-
íîòî ìèíàëî, à è äîñåãà òîâà ñõâàùàíå òàì íå ñå å ÷óâñ-
òâèòåëíî èçìåíèëî è âúâ âñåêè ñëó÷àé íå êúì ïî-äîáðî.
 îñòàíàëèÿ ñâÿò íàïîäîáÿâàíèÿòà ñà ïî-îïðîñòåíè.
Òó ê òàêà íàðå÷åíîòî îáùåñòâåíî (13) íà÷àëî îòãîâàðÿ è
íà æèâîòèíñêèòå ñòàäèè âêóïÿâàíèÿ, è íà ïðîñòîâàòèòå
÷îâåøêè ñõâàùàíèÿ sa ñâîáîäà. È îòäåëíèÿò ÷îâåê ñïî-
245
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ðåä òîâà ñõâàùàíå (êàêòî è îòäåëíîòî æèâîòíî) ïðåäñòàâë-
ÿâà íÿêàêâà åäèíèöà, ÷èèòî “èíòåðåñè” è “ñâîáîäè” - áè-
ëî ëè÷íè, áèëî îáùî íà ñáîðà -ñà åäèíñòâåíî îò çíà÷å-
íèå. Çà êèòàéñêîãî è çà ïîäîáíèòå ìó îáùåñòâà ðîäúò ñè
îñòàâàë íå ñàìî íåïðèçíàò è ïðåíåáðåãíàò, íî íàïðàâî
íåïîçíàò.
Îïðàâäàíèåòî íà êèòàéñêîãî óñòðîéñòâî å “îáùîòî
áëàãî”, ïðåäñòàâÿíî îò öàðÿ áàùà. Îïðàâäàíèåòî íà “îá-
ùåñòâåíîòî” - îáùîòî è ÷àñòíî áëàãî, ïðåäñòàâåíè, êàê-
òî ñëåäâà: “÷àñòíîòî îò ñåáè÷íè ÷àñòíè “èíòåðåñè”, à îá-
ùîòî îò îíîâà ìàëöèíñòâî, êîåòî ñúóìåå äà ñå îáÿâè çà
ìíîçèíñòâî, êàêòî è îáùàòà, íî ïðåäè âñè÷êî ÷àñòíàòà
ëè÷íà ñâîáîäà.
Íåïðèçíàâàíåòî è ïðåíåáðåãâàíåòî íà ðîäà çàñÿãà íå
ñàìî íàðîäíîñòíîòî è äúðæàâíîòî óñòðîéñòâî è îòäåëí-
íòå âñå îùå çàïàçèëè ñå ðîäîâå, à è îòäåëíèÿ ÷îâåê, ëèøåí
îò çàêðèëàòà íà ãîñïîäàðñêèÿ ñè ðîä. Îò ÷îâåê ãîñïîäàð
òîé å ïðåâúðíàò â ÷îâåê æèâîòíî, íî íå â äèâî ñâîáîäíî
æèâîòíî, à â îïèòîìåí äîìàøåí ðàáîòåí äîáèòúê, î÷àêâà-
ù äà áúäå “íàãîòîâî” õðàíåí è “âîäåí” íà âîäîïîé.
Ñðåùó ñàìîñòîÿòåëíîñòòà íà ÷îâåøêèòå ñðåäèùà - ðàç-
ëè÷íà çà ðàçëè÷íèòå âèäîâå ñðåäèùà, - ñåãà íåïðèçíàâàíà
(14), íà îòäåëíèÿ ÷îâåê, íà ëè÷íîñòòà ñå ïðèçíàíà ñâîáî-
äà, ðàçäðîáåíà ⠓ñâîáîäè” - ïîëèòè÷åñêè, ñòîïàíñêè, ñîö-
íàëíè è ò.í. - êîëêîòî ïî-ðàçäðîáåíè, òîëêîâà ïî-ìíîãîá-
ðîéíè è ïî-áåçñúäúðæàòåëíè (15).
Ñúãëàñíî ó÷åíèåòî çà ÂÅä ñâîáîäàòà å âúçìîæíîñò çà
èçáîð íà äåéñòâèå èëè áåçäåéñòâèå, â ïðèñâîåíèòå: ïðîñ-
òîð, âðåìå è ñàìîñòîÿòåëíîñò íà äàäåíîòî æèçíåíî ñðå-
äèùå - ñâîáîäà çà îïðåäåëÿíå â ïðåäåëèòå íà ïðèñâîåíà-
òà íà ñðåäèùåòî ñàìîñòîÿòåëíîñò íà óðåäáàòà íà ñîáñòâå-
íàòà ìó äåéñòâèòåëíîñò. Òàêà âñÿêî ÷îâåøêî ñðåäèùå -
îòäåëåí ÷îâåê, îáîñîáåí ðîä, íàðîä èëè äîðè èçêóñòâåíî
ñúçäàäåíàòà îò íåãî äúðæàâà, èìà âñÿêî â ñâîèòå ïðîñòî-
ðè, âðåìåíà è ñàìîñòîÿòåëíîñò ñâîÿ ñè ñâîáîäà. Êîãàòî
âúçìîæíîñòòà çà èçáîð â ñúîòâåòíèòå ïðîñòîðè, âðåìåíà
è ñàìîñòîÿòåëíîñò å îãðàíè÷åíà ñàìî îò ïúëíàòà îòãî-
âîðíîñò íà èçáèðàùèÿ, ñàìî òîãàâà òÿ ìîæå äà áúäå íàðå-
÷åíà Ãîñïîäàðñêà Ñâîáîäà.
Âñÿêà äåéíîñò, èçëèçàùà èçâúí ñîáñòâåíèòå æèçíåíè
ïðîñòîðè è âðåìåíà è íàäõâúðëÿùà ïðèñâîåíàòà ñàìîñ-
òîÿòåëíîñò, îáèêíîâåíî ïðîíèêâà â ÷óæäà è ñ òîâà çàñÿãà
÷óæäà ãîñïîäàðñêà ñâîáîäà. Òàêàâà äåéíîñò å íåðåäíà, íå
ñå âêëþ÷âà â ñâîáîäàòà è ïîíà÷àëî å îòðèöàíèå íà ãîñïî-
äàðñêàòà ñâîáîäà - íîñè îòãîâîðíîñò çà âúçìåçäèå. Ïðîñ-
òîðèòå è âðåìåíàòà íà ðàçëè÷íèòå ñðåäèùà è îñîáåíî íà
÷îâåøêèòå æèçíåíè ñðåäèùà ñå ïðîñìóêâàò âçàèìíî è ïðî-
íèêâàò äúëáîêî â ïðåäåëèòå íà ñàìîñòîÿòåëíîñò. Ïîíÿêî-
ãà òå áèâàò íàäõâúðëÿíè è çà îïàçâàíå íà ðåäà ñà íåîáõî-
äèìè äîïúëíåíèÿ â íåãî - çà ïî-ÿñíî è î÷åâèäíî î÷åðòà-
âàíå íà ïðåäåëèòå íà ñàìîñòîÿòåëíîñò íà âñåêè âèä ÷î-
âåøêî ñðåäèùå.  ñúãëàñèå ñ íà÷àëàòà íà òðîåíå, íà ñúã-
ëàñóâàíå, íà âçàèìîçàâèñèìîñò è äîïúëíèòåëíîñò ñàìî
äåéñòâåíîñòòà íà îñíîâíèòå ñðåäèùà ìîæå äà èçâúðøè
óñïåøíî íåîáõîäèìèòå äîïúëíåíèÿ, è òî ñàìî â ñúãëàñèå
ñ èçëú÷âàíèÿ îò ÂÅä ðåä.
Ïðè òîâà íÿìà çíà÷åíèå, ÷å òàçè äåéñòâåíîñò íà ñðå-
äèùàòà ñå ïðîÿâÿâà ÷ðåç òåõíè ïðåäñòàâèòåëè. Èçòúêíàòè,
ðîäåíè â ñàìèòå ñðåäèùà, òåçè ïðåäñòàâèòåëè äîðè êîãà-
òî ïîîòäåëíî, êàòî ëè÷íîñòè, êàòî ÷îâåöè ãîñïîäàðè áè-
246
õà ïîïàäíàëè â ãðåøêè, òåçè ãðåøêè òâúðäå ðÿäêî ìîãàò
äà äîâåäàò äî îáùà ïîãðåøíà äåéñòâåíîñò íà ñðåäèùàòà.
 òàêèâà ñëó÷àè ïîãðåøíîñòòà å ëåñíî çàáåëåæèìà è ïîï-
ðàâèìà. Ñúùî òàêà íÿìà çíà÷åíèå, ÷å äåéñòâåíîñòòà íà
ñðåäèùàòà âúíøíî áè áèëà ïðîÿâÿâàíà ÷ðåç èçêóñòâåíî
ñúçäàäåíî îò ÷îâåêà ñðåäèùå êàòî äúðæàâàòà íàïðèìåð -
ñòèãà òîâà äà å ñòàíàëî â ñúãëàñóâàíå è äîïúëíèòåëíîñò ñ
ïðèñâîåíàòà íà ñðåäèùàòà ñàìîñòîÿòåëíîñò.
Ðàçáèðà ñå, òîâà íå ìîæå äà áúäå èçâúðøåíî ïðè îò-
ðè÷àíå íà âñè÷êè äðóãè ÷îâåøêè æèçíåíè ñðåäèùà - äîðè
ñàìî ëè÷íîãî íà îòäåëíèÿ ÷îâåê - ÷ðåç ãëàñóâàíèÿ è äåé-
ñòâèòåëíè èëè ñòúêìåíè ìíîçèíñòâà. Óñòðîéñòâà, íåîñ-
íîâàíè íà èçëú÷åíèÿ îò ÂÅä ðåä è â ïðîòèâîðå÷èå ñ íåãî,
íå ìîæå äà ñå î÷àêâà äà ïðàâÿò ñïîëó÷ëèâè è ñúãëàñóâà-
ùè ñå ñ òîçè ðåä äîïúëíåíèÿ â íåãî.
Íåïðèçíàâàíåòî, íåçà÷èòàíåòî è äîðè íåïîçíàâàíåòî
íà ðîäîâåòå íå îçíà÷àâà, ÷å òå âå÷å íå ñúùåñòâóâàò, ÷å ñà
óíèùîæåíè èëè èç÷åçíàëè, íèòî ÷å ñèëàòà è çíà÷åíèåòî
èì ñà ñå èçãóáèëè çàâèíàãè. Âðåìåíàòà íà íÿêîè ðîäîâå
îòäàâíà ñà èçòåêëè è òèÿ ðîäîâå ñà èç÷åçíàëè -äðóãè ïðî-
äúëæàâàò äà èç÷åçâàò, - âðåìåíàòà è íà íÿêîè íàðîäè ñà
ñå ïðèâúðøèëè è íÿêîè îò òÿõ âå÷å ñà ñå çàáðàâèëè - íà
äðóãè èçãëåæäàò íà ïðèâúðøâàíå. Âðåìåíàòà íà äðóãè íà-
ðîäè è ÷îâåøêè ïîðîäè îáà÷å íå èçãëåæäàò äà ñà îùå êúì
êðàÿ ñè. Äîðè è íåïðèçíàâàíè, â òÿõ èìà çäðàâè è ñèëíè
ðîäîâå, êîèòî ùå ãè èçâåäàò êúì âúçðàæäàíå. Çà òîâà ñà
íåîáõîäèìè áîðáè -âåðîÿòíî ìíîãî æåñòîêè áîðáè. Íî
ñàìî â áîðáè ìîãàò äà áúäàò èçâúðøåíè íåîáõîäèìèòå
ïðî÷èñòâàíèÿ - ïðî÷èñòâàíèÿ íàé-íàïðåä ìåæäó ñàìèòå
ðîäîâå. Çàùîòî ñàìî äîáðå ïðî÷èñòåïè, çäðàâè ðîäîâå
ìîãàò äà èçâåäàò ×îâå÷åñòâîòî êúì âúçðàæäàíå.
Ïðè ãîëÿìàòà ñàìîñòîÿòåëíîñò, ïðèñâîåíà íà ÷îâåêà,
íåîáõîäèìè ñà ìó èñòèíñêè ïîçíàíèÿ, çà äà ìîæå äà íàï-
ðàâëÿâà ñâîÿòà äåéñòâåíîñò â ïðåäåëèòå íà òàçè ñàìîñ-
òîÿòåëíîñò èëè äà óñïåå äà ÿ âúçâúðíå â òåçè ïðåäåëè,
êîãàòî ñå å îêàçâàëî, ÷å ãè å íàäõâúðëèë, ÷å å ïðåäèçâèê-
âàë ãîëåìè îáúðêâàíèÿ â ðåäà è â óñòðîéñòâîòî.
Ó÷åíèåòî çà ÂÅä, êàòî ïðàâè ÿñíî ðàçëè÷èå ìåæäó ïðè-
âèäíàòà ïðèçðà÷íîñò íà ñåòèâíî âúçïðèåìàíèÿ âúíøåí
Ñâÿò è ñúùèíñêàòà äåéñòâèòåëíîñò, ïðàâè ñúùî òàêà ðàç-
ëè÷èÿ ìåæäó îáèêíîâåíèòå çíàíèÿ, îòíàñÿùè ñå äî âúçïðèå-
ìàíàòà ñåòèâíà ïðèçðà÷íîñò è ñúùèíñêèòå ïîçíàíèÿ çà äåé-
ñòâèòåëíîñòòà.
Âñÿêî æèâî ñúùåñòâî å áèëî èçëú÷åíî â çàðîäèø îò ñúç-
äàäåíîòî ìó â ïúëíî ñúâúðøåíñòâî âèäîâî ñðåäèùå. Çàåä-
íî ñ ïðèñâîåíîòî ìó æèçíåíî íà÷àëî òî å ïîëó÷èëî ðàçíîîá-
ðàçèè âúçìîæíîñòè â íåîáõîäèìàòà çà æèâîòà ìó ñòåïåí,
ìåæäó êîèòî è âúçìîæíîñò çà óñåùàíå è îòâðúùàíå. Òàêà å
è ñ ÷îâåêà.
Îñâåí ñïîñîáíîñò çà óñåùàíå è îòâðúùàíå íà ÷îâåø-
êîòî ñðåäèùå ñà áèëè ïðèñâîåíè è äðóãè cnoco6íîñòè,
íÿêîè îáùè ñ äðóãèòå ñúùåñòâà, äðóãè òâúðäå ðàçëè÷íè,
îòëè÷àâàùè ãè îò òÿõ ïî âèä èëè ïî ñòåïåí. Ìåæäó ïî-
âàæíèòå ñïîñîáíîñòè ñà: ñïîñîáíîñòòà çà ñúîáðàçÿâàíå
ïðè ìíîæåñòâî ðàçíîîáðàçíè, ðàçíîðîäíè è ðàçíîâðåìåí-
íè óñåùàíèÿ è îòâðúùàíèÿ, ñïîñîáíîñòòà çà ìèñëåíå è
òúðñåíå, çà ïðîíèêíîâåíèå çàä ïðèâèäíàòà ïðèçíà÷íîñò.
×îâåêúò ìîæå äà íàáëþäàâà, ñâúðçâàéêè ìíîæåñòâî
óñåùàíèÿ, äà ñúîáðàçÿâà, äà îïèòâà, îòâðúùàéêè è
ïîâòàðÿéêè óñåùàíèÿ, äà ðàçìèñëÿ âúðõó âñè÷êî òîâà, êîå-

òî çàäúðæà ñïîìåí íå ñàìî çà óñåùàíèÿòà, îïèòâàíèÿòà è
ñúîáðàçÿâàíèÿòà ñè, íî è çà ìèñëèòå ñè. Ïî òîçè íà÷èí
÷îâåêúò å ïðèäîáèâàë, ïîäðåæäàë è çàïàçâàë çíàíèÿ, ñ êîè-
òî ïðè íóæäà ñè å ñëóæèë. Òåçè çíàíèÿ ñà ñå îòíàñÿëè (êàê-
òî å íàé-÷åñòî è äîñåãà) ñàìî äî ïðèçíà÷íîñòòà, êîÿòî
åäèíñòâåíî å ìîãëà äà áúäå íàáëþäàâàíà. Çà äà çàïàçè
ïðèäîáèòèòå çíàíèÿ çà ðîäà ñè è çà äà ãè ïðåäàäå íà ñëåä-
âàùèòå ïîêîëåíèÿ (îñîáåíî ïðè ëèïñà íà ïèñìåíîñò), ÷î-
âåê å òðÿáâàëî äà ãè ïîäðåæäà âúâ âúçìîæíî íàé-ñúêðà-
òåí, ÿñåí è ëåñåí çà ïîìíåíå âèä. Çàòîâà, êàêòî è äà çà-
ïîìíè ñàì íàãîòîâî ïðåäàâàíèòå ìó çíàíèÿ, ÷îâåê å
òðÿáâàëî îòíîâî è îòíîâî äà ãè ïðåìèñëÿ. Äðåâíèÿò ÷î-
âåê, ïðåäè äà ñå ñäîáèå ñ ïèñìåíîñò, å ìèñëèë ïîâå÷å -
ìíîãî ïîâå÷å è ìíîãî ïî-äúëáîêî îò äíåøíèÿ (êîèòî íàé-
÷åñòî âúîáùå íå ìèñëè, à ïðåïîâòàðÿ çàïîìíåíè ÷óæäè
ìèñëè), êàòî å ïðîâåðÿâàë ìíîãîêðàòíî îñîáåíî íàãîòî-
âî ïîëó÷åíèòå çíàíèÿ. Ïðîâåðÿâàë ãè å è ïðè èçïîëçâàíå-
òî èì (êàêòî ñåãà ñå êàçâà “â ïðàêòèêàòà”) è àêî ñà ñå îêà-
çâàëè ãîäíè, ãè å ñìÿòàë çà âåðíè, îêàçâàëè ëè ñà ñå íå-
ãîäíè, èçõâúðëÿë ãè å êàòî íåâåðíè. Òà-
êà ñå èçâúðøâàëî ïðåñÿâàíå, à ñúùî è
îáîáùàâàíå (16) íà ïîëåçíèòå çíàíèÿ
âúâ âñåêè ðîä è çíàíèÿòà ñà áèëè øè-
ðîêî ðàçïðîñòðàíåíî îáùî äîñòîÿíèå.
Îáùîðàçïðîñòðàíåí å áèë è ñòðåìåæúò
äà ñå ìèñëè âúðõó òÿõ âñå ïî-çàäúëáî-
÷åíî, çà äà ñå äîñòèãíå äî ïðåäïîëàãà-
íà è ïðåä÷óâñòâàíà ñúùèíà.
Òàêà ñòðåìåæúò âå÷å íå ñàìî êúì
ïðåñÿâàíå, ïðîâåðÿâàíå, îáîáùàâàíå è
ïîäðåæäàíå íà çíàíèÿ, à êúì çàäúëáî-
÷åíî ìèñëåíå, êúì òúðñåíå íà ñêðèòà
äîòîãàâà ñúùèíà, êúì ïðîçðåíèå íà ñú-
ùèíñêàòà äåéñòâèòåëíîñò å îòêðèâàë
ïúòÿ êúì ïîçíàíèå. Ïúðâîòî ùå äà å áè-
ëî îòêðîâåíèåòî (17), ÷å âñè÷êî äåé-
ñòâèòåëíî ñúùåñòâóâàùî ñå å çàêëþ-
÷àâàëî â åäíî åäèíñòâî - Âúðõîâíîòî
Åäèíñòâî. Ñëåä èçÿñíÿâàíå íà òîâà îñ-
íîâíî ïîçíàíèå ïðîçðåíèåòî íà äðóãèòå ïîçíàíèÿ ùå äà
ñå å ÿâÿâàëî ïî-ëåñíî (18). È âñè÷êè òåçè ïîçíàíèÿ, äî-
ïúëâàùè è ñúãëàñóâàùè ñå, îáðàçóâàëè åäèíñòâîòî íà ó÷å-
íèåòî çà Âúðõîâíîòî Åäèíñòâî.
...Çíàíèÿòà, êîëêîòî è ãðèæëèâî äà ñà áèëè ïîäáèðàíè
è ïðîâåðÿâàíè, âèíàãè ñà ñúäúðæàëè ãîëÿì áðîé çàáëóæ-
äåíèÿ. Êàòî îòíàñÿùè ñå äî îòäåëíè ïðèçíàííîñòè, òå ñà
áèâàëè è áèâàò ðàçïîêúñàíè è ïðîòèâîðå÷èâè äîðè â îñ-
íîâèòå ñè. Òîâà åäíàêâî ñå îòíàñÿëî êàêòî äî çíàíèÿòà,
ïðèäîáèòè ïðåäè õèëÿäè ãîäèíè, òàêà è äî òåçè, ñúáðàíè
â äíåøíèòå íàóêè. È ñåãà ðàçïîêúñàíîñòòà è ïðîòèâîðå-
÷èÿòà íå ñà ïî-ìàëêè, à è çàáëóæäåíèÿòà íå ñà íàìàëåëè.
Çíàíèÿòà ñà ìîæåëè äà ñå îòíàñÿò (è ïðîäúëæàâàò äà ñå
îòíàñÿò) íå ñàìî äî èñòèíñêè ïðèçíà÷íîñòè, íî ñúùî è
äî èçìèñëåíè è íàïúëíî âúîáðàæàåìè íåùà (19). ×îâåê
ìîæå äà çíàå íÿêàêúâ ðàçêàç, íÿêàêâî îáÿñíåíèå çà íåùî,
êîåòî íàèñòèíà ñå å ñëó÷èëî, êàêòî è äà çíàå çà íåùî, êîå-
òî íèêîãà íå å ñòàâàëî, íî çà êîåòî ñå å òâúðäÿëî, ÷å å
èñòèíà.
Òîâà ñå îòíàñÿ äî èçâåñòíà ñòåïåí äîðè è äî çíàíèÿòà,
ñúñòàâÿùè îñíîâàòà íà âñè÷êè ïðèðîäíè íàóêè - ôèçèêà-
ÀÂÈÒÎÕÎË
òà. Íå ñòàâà äóìà ñàìî çà îòíîñèòåëíîñòòà, êîÿòî ïîðàäè
òîâà, ÷å è âúâ ôèçèêàòà ñå áîðàâè ãëàâíî ñ ïðèçíà÷íîñòè
å îñîáåíî ãîëÿìà. Ïðèçíà÷íîñòòà îáÿñíÿâà ðàçïîêúñàíîñ-
òòà è ïðîòèâîðå÷èÿòà, çàñèëâàíè îò îòíîñèòåëíîñòòà (÷åñ-
òî ðàçëè÷íà â ðàçëè÷íèòå ñëó÷àè). Íî è òóê èìà íåâåðíè
è èçìèñëåíè òâúðäåíèÿ è çàáëóæäåíèÿ. Îùå ïî-îòíîñè-
òåëíè ñå ÿâÿâàò çíàíèÿòà â äðóãèòå íàóêè, îñîáåíî â íå-
ïðèðîäíèòå. Â íÿêîè îò òÿõ ïðîèçâîëíèòå è íàïðàâî íå-
âåðíè òâúðäåíèÿ ÷åñòî ïðåîáëàäàâàò.
Òàêà çíàíèÿòà ìîãàò äà ñå îêàæàò âåðíè èëè ïîãðåø-
íè, íåâåðíè è íàïðàâî ëúæîâíè òâúðäåíèÿ. Ðàçëèêàòà ìåæ-
äó ïîãðåøíè èëè íåâåðíè òâúðäåíèÿ íå å îñîáåíî ãîëÿìà.
Òîâà íàé-÷åñòî ñà ïîãðåøíè (íå íàïúëíî âåðíè) èëè íàï-
ðàâî íåâåðíè îòãîâîðè íà äåéñòâèòåëíî ïîÿâèëè ñå æè-
òåéñêè âúïðîñè èëè îáÿñíåíèÿ, ïðè êîèòî íåçíàíèåòî çà
òÿõíàòà ïîãðåøíîñò èëè íåâÿðíîñò íå ñå ñúçíàâà. Ëúæëè-
âèòå òâúðäåíèÿ ñà ñúçíàòåëíî íåâåðíè, áèëî ÷å îòãîâîðúò
èëè îáÿñíåíèåòî å íåâÿðíî, áèëî ÷å ïèòàíåòî å áèëî óìè-
øëåíî ïðåèíà÷åíî, áèëî ÷å ñå îòáÿãâà îòãîâîð ÷ðåç îò-
ðè÷àíå íà ïèòàíåòî. Òàêèâà íåâåðíè,
óìèøëåíî çàáëóæäàâàùè îòãîâîðè è
òâúðäåíèÿ ÷åñòî áèâàò âúíøíî ïðèê-
ðèâàíè ÷ðåç èçïîëçâàíåòî íà “íàó÷åí
àïàðàò”. Ïîðàäè òîâà íà òâúðäåíèÿ è
èçðàçè êàòî: “íàó÷íî óñòàíîâåíî”, “äî-
êàçàíî îò íàóêàòà”, “ïîòâúðäåíî îò
íàóêàòà”, “ïîñòèãíàòî ïî íàó÷åí ïúò”,
“íàó÷åí ìåòîä” è ò. í. áè òðÿáâàëî äà
ñå ãëåäà ñ îñîáåíà ïðåäïàçëèâîñò è
âíèìàíèå, òúé êàòî ñ òÿõ ìîæå äà ñå
öåëè (ñúçíàòåëíî èëè íåñúçíàòåëíî)
ïðîêàðâàíå íà çàáëóæäåíèÿ îò èìåòî
íà íàóêàòà.
Êîãàòî ñå îòíàñÿò äî ïðèçíà÷íîñ-
òè, âåðíîñòòà íà çíàíèÿòà ìîæå äà áú-
äå ñàìî îòíîñèòåëíà, êàêòî îòíîñè-
òåëíè ñà ïðèçíà÷íîñòèòå. Íî è â òà-
êèâà ñëó÷àè âåðíîñòòà èì ìîæå äà áú-
äå ïðîâåðÿâàíà è òîâà å îò ãîëÿìî çíà-
÷åíèå çà òÿõíîòî èçïîëçâàíå. Êîëêîòî è îòíîñèòåëíî äà å
âñÿêî çíàíèå, ñòèãà äà íå å îñíîâíî ïîãðåøíî èëè ëúæëè-
âî, ìîæå äà áúäå ñúïîñòàâåíî â íÿêàêâà âðúçêà ñ ÂÅä è
îñîáåíî ñ ïîçíàíèÿòà çà ÂÅä, êîèòî çà ÷îâåêà ïðåäñòàâë-
ÿâàò íàé-íàäåæäíàòà äóõîâíà âðúçêà (20). Àêî çíàíèåòî
ïðîòèâîðå÷è íà òåçè ïîçíàíèÿ, òî íå áè ìîãëî äà áúäå
îòíîñèòåëíî âÿðíî è ïî îòíîøåíèå íà Ïðèçíà÷íîñòòà,
êúì êîÿòî ñå îòíàñÿ. Àêî ñå îêàæå â ñúãëàñèå ñ òàêàâà
âðúçêà ïî îòíîøåíèå íà Ïðèçíà÷íîñòòà, òî íå ìîæå äà ñå
ñìÿòà çà ïîãðåøíî. Äîðè çíàíèÿ, îñíîâàíè âúðõó îñåçàå-
ìà ïðèçíà÷íà âðúçêà ñ ÂÅä, êàêâàòî å áèëà òàçè, íàïðè-
ìåð, ñúñ Ñðåäèùíàòà çâåçäà, ñà ñå îêàçâàëè äîñòàòü÷íî
âåðíè.
Òàêà íàïðèìåð, áúëãàðñêî-õóíîðñêîòî ïîñîêî-âðåìå-
óêàçàòåëíî çâåçäîâåäñòâî, îñíîâàíî âúðõó âðúçêàòà ñúñ Ñðå-
äèùíàòà çâåçäà, å áèëî â äàëå÷íîòî ìèíàëî íàé-ñúâúðøå-
íîòî çà âðåìåòî ñè. Òî å áèëî èçïðåâàðèëî ñ íàé-ìàëêî äâå
õèëÿäîëåòèÿ õàëäåñêî-åãèïåòñêîòî äî âðåìåíàòà íà Õèïàðõ,
à åâðîïåéñêîãî - ñ ïîâå÷å îò ÷åòèðè õèëÿäîëåòèÿ... Îñíî-
âàíîòî âúðõó òîâà çâåçäîâåäñòâî âðåìå÷èñëåíèå è äîñåãà
îñòàâà íàé-ñúâúðøåíîòî, èçïîëçâàíî íà Çåìÿòà.
247
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Êàê ñà ìîãëè äà áúäàò çàïàçåíè ïîçíàíèÿòà îò ó÷åíèå-
òî çà ÂÅä? Òîçè âúïðîñ èçãëåæäà íå íà ìÿñòî òóê. Íî òàêà
èçãëåæäà ñàìî íà ïðúâ ïîãëåä. Àêî ó÷åíèåòî çà ÂÅä áå
íÿêàêâà “òåîðèÿ”, íàïèñàíà èëè äîðè ñàìî ðàçêàçâàíà, èçó-
÷àâàíà è îáÿñíÿâàíà, çà äà áúäå çàïîìíåíà è ïðåäàâàíà,
äîêàòî íàé-ïîñëå å áèëà çàïèñàíà ñ îáÿñíåíèÿ è îáÿñíå-
íèÿ íà îáÿñíåíèÿòà è ò.í, òÿ áè îòæèâÿëà âðåìåòî ñè è
çàðîâåíà. Çà äà áúäå îòêðèòà îòíîâî... íàèñòèíà âúïðîñúò
áè áèë ñúâñåì íå íà ìÿñòî.
Âÿðíî å, ÷å è ïîçíàíèÿòà îò ó÷åíèåòî çà ÂÅä ùå äà ñà
áèëè ñúùî ðàçêàçâàíè è ñëîâåñíî îáÿñíÿâàíè. ×àñòèöè
îò òÿõ òàêà ñà ñå çàïàçèëè âúâ âèä íà ïðåäàíèÿ, ïðèêàçêè,
ïîñëîâèöè è äð. íà÷èíè íà èçðàçÿâàíå íà, êàêòî ñåãà îáè-
êíîâåíî ñå êàçâà, “íàðîäíà ìúäðîñò”. ×àñòèöè îò íÿêîè
òàêèâà ïðåäàíèÿ ñà áèëè âïîñëåäñòâèå è ïèñìåíî îòáåëÿ-
çâàíè è ñà ñå çàïàçèëè êàòî “ìú÷íî” èëè âúîáùå “íåðàç-
áèðàåìè” èçðàçè è “îòæèâåëèöè”. Òàêèâà èìà â íÿêîè áúë-
ãàðñêè “àïîêðèôíè” ïèñàíèÿ. ßñíè ñëåäè èìà â òàêà íà-
ðå÷åíèÿ “Èìåííèê”, à ñúùî è ⠓Îòãîâîðèòå íà ïàïà Íè-
êîëàé” íà ïèòàíèÿòà íà êàí Áîðèñ (21). Íàé-ñòàðè îòáåëÿ-
çâàíèÿ ñå íàìèðàò â ñòàðèííè êèòàéñêè ïèñàíèÿ, íàé-îò-
äàâíàøíî îò êîèòî å îòêúñëåêà, íàðå÷åí “ßî-âè óñòàíîâ-
ëåíèÿ”. Íî òîçè íà÷èí, åäíàêúâ ñ òîçè, ïî êîéòî ñà ïðåäà-
âàíè íà ïîêîëåíèÿòà îáèêíîâåíè çíàíèÿ, åäâà ëè áè ìî-
ãúë äà çàïàçè â õèëÿäîëåòèÿòà òåçè ïîçíàíèÿ, àêî òîé å
áèë åäèíñòâåíèÿò.
Äðóã åäèí íà÷èí (îêàçàë ñå äîñòà ïî-íàäåæäåí) ñà áèëè
÷åðòåæèòå. Èìà ìèñëè, êîèòî ìíîãî ïî-ÿñíî, ïî-òî÷íî è
äîðè ïî-ëåñíî ìîãàò äà áúäàò èçðàçÿâàíè ÷ðåç ÷åðòåæè è
÷èñëà, îòêîëêîòî ñ äóìè. Òàêà íàïðèìåð, íèêîÿ ïî-ñëîæíà
ìàøèíà èëè óðåäáà, íèêîé ïî-ãîëÿì ñòðîåæ íå ìîãàò äà
áúäàò òàêà äîáðå, ïúëíî è ÿñíî èçðàçåíè ñ äóìè, êàêòî ñ
÷åðòåæè. Ñúùîòî ñå îòíàñÿ è äî èçðàçÿâàíèÿ ñ ÷èñëà, êàê-
âèòî ñà ÷èñëåíèòå, ôèçè÷åñêè è õèìè÷åñêè èçðàçè, íàðè÷à-
íè ôîðìóëè. Ïðåèìóùåñòâîòî íà ÷åðòåæèòå è ÷èñëåíèòå
èçðàçè ñòàâà îñîáåíî ÿñíî, êîãàòî òðÿáâà äà áúäàò èçðàçå-
íè ìèñëè, êîèòî ñà íîâè ïî ñúäúðæàíèå è çà êàêâèòî ñú-
ùåñòâóâàùèòå â ãîâîðåíèÿ åçèê äóìè áèõà áèëè íåäîñòà-
òü÷íè. Ìíîçèíñòâîòî îò ñúùåñòâóâàùèòå âúâ âñè÷êè åçè-
öè äóìè ñà áèëè ïðèãîäåíè äà èçðàçÿâàò ïðåäè âñè÷êî ïðèç-
íà÷íîñòòà íà âèäèìèÿ, ñåòèâíî âúçïðèåìàí Ñâÿò è íà òâúð-
äå ìàëêî îò òÿõ ïî-êúñíî å áèëî ïðèäàâàíî çíà÷åíèå, ñî÷å-
ùî íÿêàêâà ñúùèíà. Íî è â òàêèâà ñëó÷àè ìíîãî îò òåçè
äóìè ñà ñå îêàçâàëè ïðåòîâàðåíè ñ ðàçëè÷íè è ïîíÿêîãà
ïðîòèâîðå÷èâè, íåîïðåäåëåíè è íåÿñíè çíà÷åíèÿ. Ïðè òî-
âà äóìè, êîèòî ñà ïðîìåíÿëè âåäíúæ çíà÷åíèåòî ñè, ñòàâàò
ïî-ëåêî ïðîìåíëèâè è ñ òå÷åíèå íà âðåìåòî îòíîâî è îò-
íîâî ñå ïðîìåíÿò. Êàê áèõà ìîãëè òàêèâà ëåêî ìåíÿùè çíà-
÷åíèåòî ñè äóìè äà ñëóæàò êàòî íàäåæäíè, òðàéíè èçðàçè-
òåëè íà îáèêíîâåíè ìèñëè?
×åðòåæúò å îáðàç è íå ìîæå ëåñíî äà çàãóáè ïúðâîíà-
÷àëíîòî ñè çíà÷åíèå, âúïðåêè ÷å êúì íåãî ìîãàò äà ñå ïðè-
áàâÿò (è îáèêíîâåíî áèâàò ïðèáàâÿíè) äîïúëíèòåëíè çíà-
÷åíèÿ. Òîâà îáèêíîâåíî ñå ñëó÷âà ñ ïðéñòèòå ÷åðòåæíè îá-
ðàçè: êðúã, ÿéöå, òðèúãüëíèê, êðúñò è ò.í. èëè ñ íàé-ïðîñ-
òèòå òåõíè ñú÷åòàíèÿ, êàòî êðúñò â êðúã, òðèúãüëíèê ñ òðèú-
ãüëíèê (åâðåéñêàòà çâåçäà) è ò.í. Îáà÷å è íàé-ïðîñòèòå ñú-
÷åòàíèÿ âå÷å äîáèâàò òðàéíè è îùå ïî-òðóäíî ïðîìåíèìè
çíà÷åíèÿ. Îñîáåíè, ÿñíè è âèíàãè åäíàêâè ïðîìåíè â ïúð-
âîíà÷àëíèÿ îáðàç (êàòî íàïðèìåð ïðå÷óïâàíå íà ðàìåíåòå
248
íà êðúñòà â åäíà ïîñîêà - ñâàñòèêà) èëè ïî-ñëîæíè ñú÷åòà-
íèÿ (êàòî òðèðåäè÷íèÿ êðúã - åëáåòèöàòà) ïðàâÿò çíà÷åíèåòî
íà îáðàçà íåïðîìåíÿåìî. Âÿðíî å, ÷å íà âñåêè âå÷å ñúùåñ-
òâóâàù îáðàç íÿêîè, êîéòî íå ïîçíàâà ñúùèíñêîòî ìó çíà-
÷åíèå (ïîíÿêîãà äîðè äà ãî ïîçíàâà) ìîæå äà èçìèñëè è
ïðèäàäå íÿêîå íîâî, ñâîå çíà÷åíèå. Òàêà, íàïðèìåð, íà ñâàñ-
òèêàòà áå ïðèäàäåíî çíà÷åíèåòî íà Õèòëåðîâ, “ïðå÷óïåí”
êðúñò. Íî âñåêè, êîéòî îòêðèå òîçè çíàê â ñðåäèùåòî íà
ñòàðèííà åëáåòèöà, áèëî â íÿêîÿ øåâèöà, áèëî â ðåçáà èëè
â óêðàñàòà íà îáðåäåí õëÿá è ò.í., íå áè ïîìèñëèë çà Õèò-
ëåð (22), à âåäíàãà áè ðàçáðàë, ÷å òîâà å îáðàçúò íà êðúãîâ-
ðàòà âúâ Âñåëåíàòà. È â ÷åðòåæèòå ïîíÿêîãà áèâàò íàñëàã-
âàíè è äîïúëíèòåëíè çíà÷åíèÿ, íî ïúðâî - òå âèíàãè ñà â
ñúãëàñèå ñ îñíîâíîòî, íå ãî çàëè÷àâàò, à ñàìî ãî äîïúëâàò
ñ íîâè ìèñëè è ðàçáèðàíèÿ, è âòîðî - íàé-÷åñòî òîâà ñòàâà
ñ íÿêàêâî íåçíà÷èòåëíî, íî òðàéíî èçìåíåíèå èëè äîïúë-
íåíèå, òàêà ÷å äà áúäå ÿñíî îòáåëÿçàíî äîïúëíèòåëíîòî
ïðèáàâÿíå íà íîâî çíà÷åíèå (23).
Ãðàìàäíî å ðàçíîîáðàçèåòî íà òàêèâà áúëãàðñêè ÷åðòå-
æè, èçäúëáàíè âúðõó êàìúê, ìåòàë èëè êîñò, îòïå÷àòàíè
âúðõó ãëèíåíè èçäåëèÿ èëè äðóãè îòëèâêè; èçâåçàíè êàòî
îñîáåíî áîãàòè è õóáàâè øåâèöè, óêðàñè âúðõó îáðåäíè
õëÿáîâå è ò.í. È âñè÷êè òå áåç èçêëþ÷åíèå ïðåäàâàò ìèå-
ëèòå è ðàçáèðàíèÿòà íà áúëãàðèíà âúðõó ïîçíàíèÿòà è ñú-
ùèíàòà íà Âúðõîâíîòî Åäèíñòâî. Òî÷íîòî çíà÷åíèå íà ïî-
âå÷åòî îò òÿõ âúâ âåêîâå äâîéíè ðîáñòâà ñå å êàòî ÷å ëè
çàãóáèëî, íà íÿêîè îò òÿõ ñà áèëè èçìèñëåíè íîâè ïðîñòî-
âàòè çíà÷åíèÿ, çà äà áúäàò îñìèñëåíè (íàé-÷åñòî ñúñ ñòî-
ïàíñêè çíà÷åíèÿ), íî âðúçêàòà èì òâúðäå ÷åñòî ñ ÷èñëåíè
óêàçàíèÿ èëè ñ îñîáåíè ïðàçíóâàíèÿ å äîñòàòü÷íà, çà äà
ïðèïîìíè ñúùèíñêîòî èì çíà÷åíèå è ëåñíî äà îòìèå íî-
âîòî ïðèäàäåíî èì îñìèñëÿíå. Òàêà, íàïðèìåð, â ñåäåìòå
çíàêà ÿñíî ñå ïîçíàâà ñúçâåçäèåòî Êîëàòà (“Ãîëÿìàòà ìå÷-
êà”) è âñÿêî çíà÷åíèå íà äîáèòúê èëè “êóïíè” ñëàìà îòïà-
äà; îñîáåíî ÿñíî å òîâà, êîãàòî çâåçäàòà å ïîñòàâåíà â èçî-
áðàæåíèåòî íà Ñëúíöåòî. Ñúùî òàêà, äîñòàòú÷íî å è èçî-
áðàæåíèåòî íà ñâàñòèêàòà â ñðåäèùåòî íà îáðåäíèÿ õëÿá,
çà äà ñå ðàçáåðå äîáðå êàêâî å òðÿáâàëî äà îçíà÷àâàò ïðåï-
ëåòåíèòå ñêà÷åíè âúëíè ïî êðàÿ íà õëÿáà.
Æèâîòúò ñå äâèæè è ðàçâèâà âåðåä ïðèçíà÷íîñòòà, íî
ñ äîêîñâàíåòî ñè äî íåÿ òîé ÿ ïðåòâîðÿâà è îäóõîòâîðÿâà.
Òàêà, ÷ðåç òîâà îäóõîòâîðÿâàíå, îò æèâîòà ñå ðàæäà çà
âñè÷êî æèâî ïðèðîäàòà ñúñ ñâîèòå õóáîñòè, ñìèñúë è çíà-
÷åíèå. Çà âñè÷êî æèâî ïîîòäåëíî òîâà ñòàâà íÿêàê ñè “åñ-
òåñòâåíî”, áåç ó÷àñòèå íà ñúçíàíèåòî ìó, áåç ó÷àñòèå äî-
ðè è íà æèçíåíèòå ñðåäèùà. Æèâîòúò êàòî íà÷àëî èçâúð-
øâà òîâà ïðåòâîðÿâàíå è îäóõîòâîðÿâàíå íà âñÿêî ñúùåñ-
òâóâàùî æèçíåíî ñðåäèùå è çà âñÿêî îòäåëíî æèâî. Íà
÷îâåêà îáà÷å å áèëà ïðèñâîåíà âúçìîæíîñòòà äà ðàçáåðå
âñè÷êî òîâà è íå ñàìî äà ãî ðàçáåðå, íî äîðè äà ãî äîïúë-
íè â íÿêîè îòíîøåíèÿ.
Ïîçíàíèÿòà â ó÷åíèåòî çà ÂÅä êàòî âðúçêà ñà äàëè êëþ-
÷à çà òîâà ðàçáèðàíå íà ÷îâåêà, êàêòî è åäíà âúçìîæíîñò
äà ãî äîïúëíè. Âúðõîâíîòî Åäèíñòâî å âúðõîâíî íà÷àëî,
à ùîì å òàêà òî òðÿáâà äà âàæè çà âñÿêî åäèíñòâî: íåãî-
âèÿ ñòðîåæ, íåãîâîòî óñòðîéñòâî, çà âñåêè ñòðîåæ, çà âñÿêî
óñòðîéñòâî; íåãîâèòå òóïòåæè - çà âñåêè òóïòåæ, íåãîâèòå
èçëú÷âàíèÿ — çà âñÿêî èçëú÷âàíå è ò.í. Çàùî äà íå âàæàò
òå è çà ÷îâåêà? Çà ÷îâåøêèòå åäèíñòâà, çà ÷îâåøêèòå ñðå-
äèùà, çà ÷îâåøêèòå óñòðîéñòâà, çà âñÿêà ÷îâåøêà äåéíîñò?

Íàëè è ÷îâåøêèòå ñðåäèùà ñà òðîåíèÿ, èçëú÷âàíèÿ îò
ÂÅä! Êàêúâ ñìèñúë èìà ïîçíàíèåòî íà èñòèíàòà, àêî òÿ íå
áúäå ïîòúðñåíà â æèâîòà! Êàêâà èñòèíà ùå áúäå òÿ, àêî
íå ìîæå äà áúäå íàìåðåíà òàì èëè àêî å íàìåðåíà çàòðó-
ïàíà, íå áúäå ïî÷èñòåíà è ïîñòàâåíà â äåéñòâèå!
Ïðåäè íÿêîëêî õèëÿäè ãîäèíè èñòèíèòå îò ïîçíàíèÿ-
òà çà ÂÅä áèëè ïîòúðñåíè è äåéñòâèòåëíî íàìåðåíè — ïî-
âå÷åòî îò òÿõ ÷èñòè è â ïúëíî äåéñòâèå. Ðîäúò — îáîñîáå-
í, ïúëíîêðúâåí è çäðàâ -ñòîÿë íåîñïîðâàí è íåïîêîëåáèì
êàòî îñíîâíî ïúðâè÷íî ñðåäèùå, èçëú÷âàùî è òðîÿùî âúâ
âñè÷êè íàïðàâëåíèÿ, â ïðîñòîðà è âúâ âðåìåíàòà, êàêòî è
â æèâîòà. Ñòîÿëè ñúùî òàêà íåîñïîðâàíè ïëåìåííîòî è
íàðîäíîñòíîòî ñðåäèùà — èçëú÷âàùè è òðîÿùè. Íà äúð-
æàâàòà — íà èçêóñòâåíîòî ñðåäèùå ñúçäàäåíî îò ñàìèÿ ÷î-
âåê — òðÿáâàëî äà ñå ïðèñâîé ñúùèÿ ñòðîåæ, ñúùîòî óñ-
òðîéñòâî, ñúùèòå ñïîñîáíîñòè çà èçëú÷âàíèÿ è òðîåíèÿ
íà çåìè è îáëàñòè â ïðîñòîðèòå è âðåìåíàòà íà äåéñòâå-
íîñòòà è. È ñå ïîÿâÿâà íàé-çàáåëåæèòåëíîòî, íàé-äîáð-
îòî ñúùåñòâóâàëî äîñåãà äúðæàâíî óñòðîéñòâî. Íî âñè÷-
êî òîâà ñúùåñòâóâàùî (è îòêðèòî ÷å äåéñòâèòåëíî ñúùåñ-
òâóâà è íàíîâî ñúçäàäåíî) íå áèâà äà ñå ñìÿòà çà çàäîâî-
ëèòåëíî. Íå å äîñòàòú÷íî âñè÷êî òîâà äà ñúùåñòâóâà ñà-
ìî — äà ñúùåñòâóâà ïîîòäåëíî — ìàêàð è íàâñÿêúäå. Âñè÷êî
òîâà òðÿáâà äà áúäå ñúãëàñóâàíî äîáðå è òî òàêà, ÷å äî-
ïúëíèòåëíîñòòà äà íå ñå ãóáè è çàëè÷àâà, à ÿñíî äà áúäå
ïðîÿâÿâàíà.
Òàêà öåëèÿò æèâîò âúâ âñåêèäíåâèåòî ìó è â ïðàçíèöè-
òå ìó, â äðåáíàâèòå ìó ïðîÿâëåíèÿ è â íàé-âàæíèòå, â ïðèç-
íà÷íîñòòà âñðåä êîÿòî ïðîòè÷à, è â äåéñòâèòåëíàòà ìó ñú-
ùèíà, âúîáùå â öÿëàòà ìó äåéñòâåíîñò, êàêòî è â ïî÷èâ-
íîñòòà ìó, áèâà âå÷å íàïúëíî ñúçíàòåëíî óñòðîåí è ñúãëà-
ñóâàí ñ íà÷àëàòà, êîèòî ïîçíàíèÿòà çà ÂÅä ñà îòêðèëè.
Ñúãëàñóâàíåòî å îáõâàøàëî âñè÷êî: Íàé-ãîëåìèÿò
ïðàçíèê å áèë íà÷àëîòî íà ãîäèíàòà; âåäíàãà ñëåä îòïðàç-
íóâàíåòî ìó å ñòàâàë ïúðâèÿò ðåäîâåí ãîäèøåí ñáîð. Íà-
÷àëîòî íà ãîäèíàòà — Íîâà Ãîäèíà ñïîðåä íåäîñòèãíàòî-
òî äî ñåãà íèêúäå áúëãàðñêî âðåìå÷èñëåíå å áèëî ïðàçíó-
âàíî â äåíÿ íà çèìíîòî ñëúíöåñòîåíå. Îò òîçè äåí — åäè-
íñòâåí, íàðè÷àí è äîñåãà Èäèíàê — ãîäèíàòà å òðîÿëà (24)
âðåìåíàòà ñè ÷ðåç äðóãèòå äâà ãîëåìè ïðàçíèêà — â íà÷à-
ëîòî íà ïåòèÿ è íà äåâåòèÿ áúëãàðñêè ìåñåöè, êàòî â ñú-
ùèòå äíè çàïî÷âàëè ðàáîòàòà ñè è äðóãèòå äâà ðåäîâíè
ãîäèøíè ñúáîðè.
Ñúãëàñóâàíîñòòà è äîïúëíèòåëíîñòòà ñå å ïðîÿâÿâàëà
íå ñàìî ìåæäó äúðæàâíàòà è íàðîäíîñòíà äåéíîñò, ïðîÿâ-
ÿâàëà ñå å è â ïîäðîáíîñòèòå: òúðæåñòâà è îáðÿäè, æåð-
òâîïðèíîøåíèÿ, ïåñíè è èãðè. Òàêà îñâåí æåðòâåíèòå æè-
âîòíè, òî÷íî îïðåäåëåíè çà ðàçëè÷íèòå äíè, èìàëî è îá-
ðåäíè õëÿáîâå, ÷èèòî øàðêè è óêðàñè îòãîâàðÿëè íà ïðàç-
íèêà. Áîãîâèöèèòå, êðàâàèòå è êîëàöèòå ñúñ ñâîèòå èçî-
áðàæåíèÿ íà Íåáåòî, Ñðåäèùíîòî è Öÿëîòî, ñ Êîëàòà è
äîðè äâåòå Êîëè, ñúñ çâåçäà â ñðåäèùåòî íà Ñëúíöå, ñ
èçîáðàæåíèåòî íà ñêà÷åíè âúëíè è ò.í. ïðåäñòàâÿò íå ñà-
ìî ñúãëàñóâàíå è äîïúëíèòåëíî óêàçàíèå çà çíà÷åíèåòî
íà äåíÿ è ïðàçíèêà, íî ñúùî è èçðàç íà ïîçíàíèå âúâ âñÿêî
îò òåçè îòíîøåíèÿ.
Îñâåí æåðòâîïðèíîøåíèÿòà è äðóãèòå ïðàçíè÷íè õðà-
íè áèëè îñâåùàâàíè è ïðèêàäÿâàíè è äðóãè íåùà â ðåäà
íà îáðåäíèòå ÷åñòâàíèÿ. Òàêà íà áúäíèâå÷åðíàòà âå÷åðÿ
êúì Èäèíàê, ïðèêàäÿâàíî áèëî îãíèùåòî îëèöåòâîðÿâà-
ÀÂÈÒÎÕÎË
ùî ðîäîâîãî ñðåäèùå. Êðàé îãíèùåòî ñúùî çà íàðî÷íî
ïðèêàäÿâàíå áèëè íàðåäåíè îëèöåòâîðåíèÿòà íà îñíîâ-
íèòå íà÷àëà è íà âñè÷è ïåò âåùåñòâà íà÷àëà: â áÿë ìåíåö
íåíà÷åíàòà öâåòíà âîäà — îëèöåòâîðåíèå íà íà÷àëîòî è
âåùåñòâîòî-íà÷àëî “Âîäà”, à â ñòîìíà èëè äåëâà âîäà çà
ïèåíå — âåùåñòâî âîäà. Ïëàìòÿùèÿò â îãíèùåòî îãúí îëè-
öåòâîðÿâàë íà÷àëîòî è âåùåñòâîòî-íà÷àëî “Îãúí”, à îò-
äåëíî òðè “æèâè” âúãëåíà — âåùåñòâîòî îãúí.  ïðúñòåíà
ïàíè÷êà øåïà ïðúñò îëèöåòâîðÿâàëà âåùåñòâîòî-íà÷àëî
“Çåìÿ”, à ñàìàòà ïàíè÷êà, êàêòî è äðóãè ãëèíåíè ñúäîâå -
îáèêíîâåíîòî âåùåñòâî çåìÿ. Îñâåòåíèÿò, íî îùå íå ñëî-
æåí äà ãîðè áúäíèê è êðàé íåãî äðåíîâèòå ñóðîâà÷êè è
ïîëÿçíè êðèâàöè îëèöåòâîðÿâàëè “Äúðâîòî” êàòî âåùåñ-
òâî-íà÷àëî è êàòî îáèêíîâåíî âåùåñòâî. Íàé-ïîñëå áå-
ëèÿò ìåíåö è äðóãè áàêúðåíè ñúäîâå, êàêòî è æåëåçíèÿò
ïàëåùíèê, íà êîéòî ñå íàìèðàëè òðèòå æèâè âúãëåíà, îëè-
öåòâîðÿâàëè âåùåñòâîòî-íà÷àëî è âåùåñòâîòî “Ìåòàë”.
Òóïòåæúò íà ïåñíèòå, êîèòî ñà ïååëè, êîèòî ñå ïåÿò è
äî äíåñ ïî ñåëàòà â òåçè äíè è íà èãðèòå, ñúãëàñóâàíè íà-
ïúëíî ñ òóïòåæà íà êðúãîâðàòà íà 28-òå çâåçäè Îïðåäåëè-
òåëêè íàðè÷àí îò íÿêîè “íåïðàâèëåí”, à îò äðóãè (ïî-äîá-
ðå îñâåäîìåíè) — “çâåçäîâåäñêè” — äîïúëâà äî ñúâúðøåíñ-
òâî âúïëúòÿâàíåòî â ïðàçíè÷íèòå îáðÿäè íà âñè÷êè ñú-
ùåñòâåíè ïîçíàíèÿ îò ó÷åíèåòî çà ÂÅä. Íî òàêîâà âúï-
ëúòÿâàíå ñå å ðàçïðîñòðàíèëî è âúâ âñè÷êè îñòàíàëè äíè
— â öåëèÿ æèâîò.
Âñÿêà ñóòðèí âåëèêèÿò êàí èçëèçàë íà îòêðèòî çà äà ñå
ïîêëîíè íà èçãðÿâàùîòî Ñëúíöå. Ïðè ïîÿâàòà íà ïúðâèÿ
ñúðï íà Ìëàäàòà Ìåñå÷èíà íà çàïàä òîé è ñå ïîêëàíÿë
(25). Ñëúíöåòî çà áúëãàðèòå îëèöåòâîðÿâàëî äåéíîòî,
ñâåòëîòî, ëåêîòî, à Ìåñå÷èíàòà — ïî÷èâíîòî, òåæêîòî,
òúìíîòî íà÷àëî. Ïîêëîíèòå êúì òÿõ áèëî îòäàâàíå íà ïî-
÷èò êàêòî êúì èçëú÷âàíåòî íà òåçè ïúðâè÷íî-îñíîâíè íà-
÷àëà, òàêà è îñîáåíî êúì ÂÅä è ïúðâîòî ìó òðîåíå. Íî
òîâà íå å áèëî âñè÷êî. Ñëúíöåòî è Ìåñå÷èíàòà îòáåëÿ-
çâàëè è ïúðâèòå òðîåíèÿ âúâ âðåìåíàòà íà Çåìÿòà, à ñà-
ìîòî Ñëúíöå è òðîåíèÿòà íà ïîñîêèòå. Òàêà ñ èçãðåâà ñè
Ñëúíöåòî îòáåëÿçâàëî êðàÿ íà óòðîòî è íà÷àëîòî íà äåíÿ,
à ñúùî è èçòîê — ëÿâî; ñúñ çàñòàâàíåòî ñè íà ïðåñëîïà ïî
ïëàäíå — ñðåäàòà íà Áåëèÿ äåí è þãà — íàïðåä; ñúñ çàëåçà
ñè — íà÷àëîòî íà âå÷åðòà, ñúùî è çàïàä — äÿñíî. Ìåñå÷è-
íàòà ñ òðèòå ñè ìåíè (26) îòáåëÿçâàëà òðîåíèÿ â äåñåòèöè
íà âðåìåíàòà — äåñåòäíåâèÿ, êàòî äîïúëíåíèå íà ñåäìè-
öàòà (÷èñëîòî 7 no-âàæíî îò 10, èçðàçÿâàùî òðè ïîñëåäî-
âàòåëíè òðîåíèÿ — 7), à ñúùî è îëèöåòâîðÿâàíå íà ñòðà-
íèòå íà çà÷åâàíå, âúçìåçäèå è îáðàòíî ïîãëúùàíå, ñúäúð-
æàùè ñå â ïî÷èâíîòî íà÷àëî. Êúñíî âñÿêà âå÷åð âåëèêèÿò
êàí èçëèçàë äà íàáëþäàâà çàåçäèòå è â íà÷àëîòî íà óòðî-
òî (ïîëóíîù) äà ñå ïîêëîíè íà Ñðåäèùíàòà, áåëåæåùà
ïîñîêàòà íàçàä — ñåâåðà (ïðåäè äà îòèäå äà ïî÷èâà).
Òîâà, êîåòî âåëèêèÿò êàí ïðàâåë âñåêèäíåâíî ëè÷íî çà
ñåáå ñè, çà ñâîÿ ðîä è íàðîä, èçâúðøâàë è âñåêè îáèêíî-
âåí êàí, âñåêè ðîäîíà÷àëíèê è äîðè âñåêè ÷îâåê-ãîñïî-
äàð, ùîì êàòî ñå ñëó÷âàëî äà áúäå ïúðâåíåö â îòäåëåí
ñòàí — ïëåìåíåí (èëè Îðäåíñêè), ðîäîâ èëè äîðè ñàìî
ñåìååí ÷àäúð (þðòà). Äî ïðåäè 50-60 ãîäèíè òàçè ïî÷èò,
ïîíå â ñúùèíàòà ñè, å áèëà çàïàçåíà ïî ñåëàòà è ïî-ìàë-
êèòå ãðàäîâå îò âñè÷êè íåïîêâàðåíè áúëãàðè.
Íåèçáðîèìè ïî÷òè ñà áèëè âñåêèäíåâíèòå, òÿñíî ñâúð-
çàíè ñ æèâîòà äåéñòâèÿ è ÷åñòâàíèÿ (ðàæäàíèÿ, ñâàòáè,
249
 ÀÂÈÒÎÕÎË
áîðáè, ñúñòåçàíèÿ, ëîâ, âîéíà, ïîãðåáåíèÿ) è ìíîãî îò òÿõ
çàïàçèëè ñå â ñúùèíàòà ñè è äî ñåãà, ïðîÿâÿâàùè è èçðàç-
ÿâàùè ðàçáèðàíèÿòà è ïîçíàíèÿòà çà ÂÅä è óñòàíîâåíèÿ â
ñúãëàñèå ñ òÿõ ðåä, ïðåâúðíàòè â òå÷åíèå íà õèëÿäîëåòèÿ
âúâ âÿðíî ïàçåíè îáè÷àè.
Íèêîå äðóãî ó÷åíèå íå ñå å íàìèðàëî òàêà öÿëîñòíî
îòêðèòî â ñàìèÿ æèâîò è ïîñëå íàïúëíî ñúçíàòåëíî ÿñíî
è îïðåäåëåíî âïëåòåíî â íåãî è ÷åñòâàíî â îáðåäè, ïðåä-
ñòàâëÿâàùè èçðàç íà íåãîâàòà ñúùèíà. Íèêàêúâ äðóã íà-
÷èí íå å ìîãúë äà çàïàçè òàêà ïúëíî è æèâî (êàêâîòî è äà
å áèëî ó÷åíèå èëè çíàíèå), êàêòî òîçè âúïëúòåí íå ñàìî â
ïðàçíè÷íîñòòà, íî è â ñúùèíàòà íà æèâîòà.
Íàèñòèíà âñè÷êî òîâà å áèëî èçâúðøåíî íå ñ öåë ó÷å-
íèåòî äà áúäå ïî òîçè íà÷èí çàïàçåíî, öåëòà — òàçè öåë å
áèëà ïîñòèãíàòà áåç äîðè è äà ñå å ìéñëèëî çà íåÿ è å
áèëà ïîñòèãíàòà íàé-äîáðå. Âñè÷êî òîâà ñå å èçâúðøâà-
ëî, çàùîòî å áèëî â ïúëíî ñúãëàñèå ñ ïîçíàíèÿòà çà ÂÅä,
êîèòî ïîêàçàëè ñå êàòî âåðíè, èñòèííè è äîáðè, à æèâîòúò
óñòðîåí ñïîðåä òÿõ áèâàë íàé- äîáúð, ñìèñëåí, èñòèíñêè
äóõîâíî õóáàâ è çàñëóæàâàù äà ñå æèâåå — ñúùèíñêè ãîñ-
ïîäàðñêè æèâîò.
Íî òúêìî çàòîâà òîçè íåîáèêíîâåí íà÷èí íà çàïàçâàíå
íà ïîçíàíèÿòà, åäèíñòâåí äîñåãà â ìèíàëîòî íà êîé äà å
íàðîä, èìà ñâîåãî ìÿñòî â ñàìîòî ó÷åíèå. Èìà òîâà ìÿñòî,
çàùîòî ïðåäñòàâÿ âúïëúùåíèå íå ñàìî íà ó÷åíèåòî è íà
ñúãëàñóâàí ñ íåãî ðåä, à å âúïëúùåíèå è íà èçëú÷âàíèÿòà
íà ñàìîòî ÂÅä ÷ðåç ïîçíàíèÿòà îòêðèòè â îòêðîâåíèå îò
Íåãî íà ñðåäèùåòî — ×îâåêà Ãîñïîäàð.
Áåëåæêè:
1. Ñúùèíñêà äåéñòâèòåëíîñò îçíà÷àâà, ÷å íå ñå îòíàñÿ ñàìî
äî ïðèâèäíàòà ïðèçíà÷íîñò íà âèäèìèÿ è âúçïðèåìàí ÷ðåç ñåòè-
âàòà ñâÿò, à ïðåäè âñè÷êî äî íà÷àëíàòà ñúùèíà, äî êîÿòî ÷îâåø-
êèòå ñåòèâà íå ìîãàò ïðÿêî äà ïðîíèêâàò.
2. Îòðè÷àíå íà âúçìîæíîñòòà çà ñúùåñòâóâàíå íà äðóãèòå âñå-
ëåíè íà îñíîâàíèå íà òîâà, ÷å òå íå ìîãàò äà áúäàò íàáëþäàâàíè
ïðÿêî èëè ïî íÿêàêúâ äðóã íà÷èí, å ãëóïîñò, êîÿòî âúçäèãà íåçíà-
íèåòî â îñíîâà íà âñÿêî ïîçíàíèå.
3. Ó÷åíèåòî çà ÂÅä, ïî ïðîèçõîä õóíîðñêî-áúëãàðñêî, å ïðå-
ëèâàëî íåâåäíúæ îùå îò íàé-äàëå÷íîòî ìèíàëî — ïúðâî îòáå-
ëÿçâàíå âúâ âðåìåíàòà íà öàð ßî â Êèòàé, áåç îáà÷å äà ìîæå äà
îòáåëåæè òðàéíî è öÿëîñòíî âëèÿíèå. Âñå ïàê íÿêîè îò íåãîâèòå
õàðàêòåðèñòèêè ñà íè èçâåñòíè ñåãà áëàãîäàðåíèå íà çàïèñâàíèÿ
ïî âðåìå íà ðàçëè÷íè êèòàéñêè óïðàâíèöè, âúðõó êîèòî òî èìàëî
òàêîâà âëèÿíèå. Íàïðèìåð îòíà÷àëî ñàì Âó-òè ñå ïðîòèâÿë íà
òàêîâà âëèÿíèå, íî ïîñëå, ñëåä òåæêî áîëåäóâàíå, ãî âúçïðèåë è
íàðåäèë äà ñå ïðèíåñå íàé-âèñøà æåðòâà íà ÂÅä â äåíÿ íà çèìíî-
òî ñëúíöåñòîåíå — Èäèíàê.
4. Òàêà íåñúìíåíî äî âðåìåíàòà íà Îìóðòàã õàí, êîéòî, êîãà-
òî ñå îòíàñÿ äî íðàâñòâåíîñò, â êàìåííèòå íàäïèñè ñå ïîçîâàâà
íà Áîãà.
5. Äóìàòà, çàïàçåíà äîðè è äîñåãà â íàøèÿ áúëãàðñêè åçèê
êàòî ëè÷íî èìå, å „Áîãäè“ è êàòî ðîäîâî èìå èëè ïðåçèìå „Áîã-
äåâ“.
6. Òîâà èçëú÷âàíå íà ïîñîêèòå â ïðîñòîðà è âðåìåòî îñâåí
îòáåëÿçâàíî ñ ÷èñëà å áèâàëî èçîáðàçÿâàíî è ÷åðòåæíî â ðåçáè,
âåçìà, óêðàñè è ò.í. Òâúðäå ðàíî òåçè ÷èñëåíè îòáåëÿçâàíèÿ è
÷åðòåæíè èçîáðàçÿâàíèÿ äîáèëè çíà÷åíèå çà âñè÷êè âèäîâå èç-
ëú÷âàíèÿ è íàé-âå÷å çà äåâåòòå ïúðâè÷íè îñíîâíè èçëú÷âàíèÿ íà
ÂÅä.
Òàêà ñå ïîÿâèëà íàðè÷àíàòà ñåãà „ôèëîñîôèÿ íà ÷èñëàòà“.
7. Íÿêîãàøíîòî ìó õóíîðñêî-áúëãàðñêî íàçâàíèå å âñå îùå
íåèçâåñòíî. Ïîâîäúò å îò çàïàçèëîòî ñå â ñòàðèííàòà êèòàéñêà
ïèñìåíîñò åäíîçíà÷íî êèòàéñêî íàçâàíèå, êîåòî ôðàíöóçè, íåì-
250
öè è àíãëè÷àíè ïðåâåæäàò ñ „åëåìåíò“, à ðóñèòå ìàëêî ïî-ñïî-
ëó÷ëèâî ñúñ „ñòèõèÿ“.
8. Àêî ÂÅä áè áèëî ïðèåòî ñàìî êàòî íÿêàêâà äàäåíîñò è âñè÷êè
âúçìîæíè ïðîìåíè â íåãî êàòî ñòàâàùè å íåèçìåííî äàäåí ðåä,
òî è âñÿêî îáúðêâàíå èëè „íåóðåäåíî ñúñòîÿíèå“ ïîðàäè ïî-ãî-
ëÿìàòà ñè âåðîÿòíîñò, áè ñòàâàëî âñå ïî-çíà÷èòåëíî, äîêàòî îò
ñúâñåì ðÿäêî èçêëþ÷åíèå áè ñå ðàçðàñíàëî äî òàêàâà ñòåïåí, ÷å
äà èçìåñòè „óðåäåíîòî“ è áè ïðåìàõíàëî âúîáùå âñÿêàêúâ ðåä.
Òàêîâà å „åñòåñòâåíîòî ðàçâèòèå“, êîåòî ìîæå äà áúäå íàáëþäà-
âàíî â ïðèðîäàòà, íà êîÿòî ñå îòðè÷à âñÿêà âîëåâîñò.
(9)  îñíîâíî íà÷àëíî ðàçëè÷èå ñ ó÷åíèåòî çà ÂÅä äóàëèñ-
òè÷íèòå ó÷åíèÿ íà äàëå÷íîòî ìèíàëî (çàïàçèëè âúçäåéñòâèåòî ñè
è äîñåãà) ïðèåìàò, ÷å êðàéíî ïðîòèâîðå÷èå, íåïðèìèðèìà âðàæ-
äåáíîñò è âå÷íà áåçïîùàäíà áîðáà ìåæäó ïüðâè÷íèòå äâå íà÷à-
ëà - Äîáðî è Çëî -ñüçäàâàò, óïðàâëÿâàò è äâèæàò Ñâåòà. Ñïîðåä
ó÷åíèåòî çà ÂÅä áîðáàòà, â êàêüâòî è âèä äà ñå ïðîÿâÿâà, íå å
ñàìîñòîÿòåëíî íà÷àëî. Áîðáà èìà ñàìî òàì, êúäåòî èìà æèâîò, è
÷åñòî íÿìà íèùî îáùî ñ äîáðîòî è çëîòî, ìàêàð ÷å ïîíÿòèÿòà
Äîáðî è Çëî íå ñà ÷óæäè çà æèâîòà è îñîáåíî çà ÷îâåêà. Áîðáè,
æåñòîêè è áåçïîùàäíè, èìà êàêòî ìåæäó æèâîòíè, æèâîòíè è ÷î-
âåêà, òàêà è íàé-÷åñòî ìåæäó õîðàòà - íàñèòåíè ñ íàé-äüëáîêà
âðàæäåáíîñò è îìðàçà. Íî â òàêèâà ñëó÷àè, ñàìî â íàé-ðåäêè èç-
êëþ÷åíèÿ, ìîæå äà ñå ãîâîðè çà Äîáðî è Çëî, è òî ñàìî êàòî
ïîâîä, íå è êàòî ïðè÷èíà.  äåéñòâèòåëíîñò ïîä âüíøíèÿ èçãëåä
íà áîðáà ñå ïðîÿâÿâà ñüãëàñóâàíîòî âçàèìîäåéñòâèå íà äåéñòâå-
íèÿ ðåä è íà ðåäà çà âúçìåçäèå, çà îïðàâÿíå íà îáúðêâàíèÿ, çà
âúçñòàíîâÿâàíå. Ïîíÿòèÿòà Äîáðî è Çëî ñà ÷óæäè çà ÂÅä è âúçìåç-
äèåòî å ñàìî âúçñòàíîâÿâàíå íà ðåä, áåç êàêâàòî è äà å íðàâñòâå-
íà ïðåöåíêà. Îòñòðàíÿâàíå íà îáúðêàíè ñúñòîÿíèÿ íå å íèêàêâî
„íàêàçàíèå”, à äåéñòâèòåëíà ïîìîù íà çàñåãíàòèòå ñðåäèùà - çà-
ïàçâàùà ãè îò èçðàæäàíå è îò ðàçëîæåíèå. Íàé-÷åñòî òîâà å íà-
ðå÷åíèÿò ñåãà Ïîäáîð, òúëêóâàí ïîãðåøíî, â ñìèñüë ÷å ñ íåãî ñå
å ïîñòèãàëî íÿêàêâî ðàçâèòèå êüì „ïî-âèñøå ðàâíèùå”. Òàêîâà
“ðàçâèòèå” íå ñüùåñòâóâà, íàïðîòèâ - ïðèðîäíîòî, “åñòåñòâåíîòî
ðàçâèòèå” å êúì ïî-ëåñíî îáúðêâàíå è ñî÷è, ÷å „íåóðåäåíîòî
ñüñòîÿíèå èìà ïî-ãîëÿìà âåðîÿòíîñò”. Ïîäáîðúò ñëóæè åäèíñòâåíî
çà çàïàçâàíå îò èçðàæäàíå è ðàçëîæåíèå íà æèçíåíèòå ñðåäèùà,
äî èçòè÷àíå íà ïðèñâîåíèòå èì âðåìåíà. Òàêèâà áèõà íàñòüïèëè,
â ñëó÷àé ÷å ïîðàäè îáúðêâàíèÿ ñëàáèòå, íåãîäíèòå, èçðîäåíèòå,
ïîÿâèëè ñå âñëåäñòâèå íà òåçè îáúðêâàíèÿ, áèõà áèëè îñòàâåíè
äà ñüùåñòâóâàò è äà äàâàò è îòãëåæäàò ïîêîëåíèÿ, âñè÷êè æèçíå-
íè ñðåäèùà, ðàñòèòåëíè èëè æèâîòèíñêè (âñÿêî â ñâîÿòà ïîðîäà),
ñà áèëè èçëú÷åíè â ïúëíî ñúâúðøåíñòâî è äî èçòè÷àíå íà ïðèñ-
âîåíèòå èì âðåìåíà íå ñå íóæäàÿò îò íèêàêâî óñúâúðøåíñòâàíå,
à ñàìî îò çàïàçâàíå íà âå÷å ïðèñâîåíîòî èì ñúâúðøåíñòâî. Ñàìî
îòäåëíèòå æèâè ñúùåñòâà ìîãàò â òå÷åíèå íà æèâîòà ñè äà ñå
ðàçâèâàò êàêòî êúì óñúâúðøåíñòâàíå äî ïðèñâîåíîòî íà æèçíå-
íîòî ðàâíèùå ñúâúðøåíñòâî, òàêà è â îáðàòíà ïîñîêà êúì óïàäúê
è îñàêàòÿâàíå. Òàêèâà è òåõíèòå ïîêîëåíèÿ ñà íàé-÷åñòî ïîáåäå-
íèòå â áîðáèòå. Ïî òîçè íà÷èí áîðáèòå, óíèùîæàâàùè óïàäú÷íè,
èçðàæäàùè ñå åäèíèöè, ïîêîëåíèÿ èëè ìåæäèííè ñðåäèùà, çà-
ïàçâàò äàäåíîòî æèçíåíî ñðåäèùå, ãîäíî äî èçïúëíÿâàíå íà ïðèñ-
âîåíèòå ìó âðåìåíà. Îò òîâà îáùî çà âñè÷êè æèçíåíè ñðåäèùà
ïîëîæåíèå èçêëþ÷åíèå ïðàâè ÷îâåêúò, è òî ñàìî â äóõîâíî-íðàâñ-
òâåíî îòíîøåíèå, â êîåòî ïðåäåëè êúì óñúâúðøåíñòâàíå íå ñà
ïîñòàâåíè.
(10) Áúëãàðñêîòî ïîíÿòèå “ãîñïîäàðñòâî” íÿìà íèùî îáùî ñ
äðóãîðîäíèòå ìó ðàçáèðàíèÿ, êîèòî ãî ñâúðçâàò ñ ðîáñòâî, èëè
íàé-ìàëêî ñ íàëàãàíå íà ñîáñòâåíàòà âîëÿ íàä äðóãè ÷îâåøêè
ñüùåñòâà. Îáà÷å âëàäåíèåòî è ãðèæàòà çà âëàäÿíîòî - ñîáñòâå-
íîñòòà - ïîä âèä íà êúñ çåìÿ, êó÷å, êîí, äîáèòüê è ò.í. âëèçà â
áúëãàðñêîòî ñõâàùàíå çà ãîñïîäàðñòâîòî. Òîâà ñõâàùàíå å îöå-
ëÿëî äîðè è ïî âðåìå íà öÿëîòî òóðñêî ðîáñòâî. Òàêà âëàäåíèåòî
íà êúñ - äîðè áåäíà è ïîñòíà - çåìÿ å áèëî åäèí îò âàæíèòå
ïðèçíàöè íà ñúùèíñêî ãîñïîäàðñòâî, íàðè÷àíî “äúðæàâà” /âæ.
Èâ. Âàçîâ, “Äÿäî Éîöî ãëåäà”/. È äî äíåñ ãðèæàòà çà ñîáñòâåíèÿ
äîáèòúê ó áúëãàðèíà å òðîãàòåëíà.
(11) Êîãàòî ïðÿêàòà âðúçêà, âçàèìîçàâèñèìîñòòà íà îòäåëåí
÷îâåê ñå å áèëà îêàçàëà äîñòèãàùà ÂÅä, òî òîçè ÷îâåê ñå ÿâÿâà
êàòî ñàìîñòîÿòåëíî èçëú÷âàùî ñðåäèùå - ñúùèíñêè ×îâåê-Ãîñ-

ïîäàð. Âðåìåíàòà íà òàêèâà õîðà íàäâèøàâàò ìíîãîêðàòíî òåçè
íà òåëåñíèÿ èì æèâîò. Êîãàòî â ñúâñåì ðåäêè èçêëþ÷åíèÿ ïðèñ-
âîåíàòà âðúçêà íàäâèøàâà ÂÅä è áèâà îòïðàâåíà êüì Áîãà, äóõîâ-
íèòå âðåìåíà íà òàêèâà ×îâåöè-Ãîñïîäàðè, êàòî íàïðèìåð íà Ñâå-
òèòåëÿ, íà Áóäà, íà Ëàî-äçà, íà Çîðîàñòúð è äð. Íå èçãëåæäà äà
îòèâàò êúì èçòè÷àíå - à íàïðèìåð íà Èñóñ îáõâàùàò îñâåí òîâà è
öÿëîòî çåìíî êüëáî.
(12) Îñâåí áúëãàðèòå è ïîâå÷åòî äðóãè õóíîðñêè ïëåìåíà åä-
íîáîæèå ñà èìàëè ñàìî åâðåèòå, è òî ñðàâíèòåëíî êúñíî, ïðè
Ìîèñåé, ïîä âëèÿíèå íà íåãîâèÿ òúñò. Îùå ñàì áðàòòò íà Ìîè-
ñåé ïðàâè íà åâðåèòå çëàòåí èäîë è ìó ïðèíàñÿ æåðòâà. Âúïðåêè
Èñóñîâàòà ïðîïîâåä Õðèñòèÿíñêàòà öúðêâà íå å ñòðîãî åäíîáî-
æåñòâåíà - ìàêàð è ïîëóïðèêðèòî, òÿ ñå âúçïðèåìà è ïðîäúëæàâà
äà ïîääúðæà åçè÷åñêîòî ìíîãîáîæèå.
(13) Òîâà ðàçâèòèå å áèëî èçâüðøåíî â ïúëíî ñúãëàñóâàíå ñ
íà÷àëàòà íà èçëú÷âàíîòî òðîåíå îò îçíà÷åíîòî ïúðâè÷íî ñðåäè-
ùå, ïðèëîæåíî âúâ âñÿêî îòíîøåíèå - ïðîñòðàíñòâåíî è âðåìå-
âî, è ñ íà÷àëàòà íà äîïúëíèòåëíîñò è ñàìîñòîÿòåëíîñò êàêòî ìåæ-
äó ñüùåñòâóâàùèòå âå÷å ïîíà÷àëî, òàêà è ìåæäó òÿõ è äîïúëíè-
òåëíî ó÷ðåäÿâàíè ñðåäèùà, êàêâèòî ñà áèëè äüðæàâíîòî è ïîäå-
ëåíèÿòà ìó, êàêòî è âîåííîòî ñ ïîäåëåíèÿãà ñè. Âúâ âñè÷êè ñëó-
÷àè ïðèñâîåíàòà îñíîâà - ðîäúò, å áèâàëà íå ñàìî çàïàçåíà âúíøíî
è òà÷åíà, íî è âèíàãè ïîääúðæàíà â ïüëíàòà ñòåïåí íà ñàìîñòîÿ-
òåëíîñò - íà ãîñïîäàðñêà ðîäîâà ñàìîñòîÿòåëíîñò.
(13) Îáùåñòâîòî, â íàé-äîáðèÿ ñëó÷àé îáèêíîâåí ñáîð, à íàé-
÷åñòî ñáèðùèíà íà îáåçðîäåíè (äîáðîâîëíî èëè íàñèëñòâåíî)
îòäåëíè ëèöà áåç îáùà äóõîâíî-íðàâñòâåíà îñíîâà, âêóïåíè â î÷à-
êâàíå íà ñåáè÷íè ïîëçè. Ïî íåîáõîäèìîñò âñÿêî îáùåñòâî ñå ðàâí-
ÿâà â äóõîâíî-íðàâñòâåíî îòíîøåíèå êüì ñòîÿùèòå íà íàé-íèñêî
ðàâíèùå îò òåçè, êîèòî ãî ñüñòàâÿò â äàäåí ìèã. À òîâà ñà â ãîë-
ÿìîòî ñè ìíîçèíñòâî îòëîìêè îò ðàçïîêòñàíè è íàïòëíî ðàçäðî-
áåíè ðîäîâå.
(14) Íåïðèçíàâàíå ñàìîñòîÿòåëíîñòòà íà ðàçëè÷íèòå ñðåäè-
ùà, íàïðèìåð íà ðîäíîñòíîòî è òîâà íà îáîñîáåíèÿ ðîä, îçíà÷à-
âà îòðè÷àíå â äåéñòâèòåëíîñò íà òÿõíàòà äåéñòâåíîñò - ðàçäðîá-
ÿâàíåòî è ëèøàâàíåòî èì îò ïðèñâîåíàòà èì ñàìîñòîÿòåëíîñò,
êîåòî ùå ðå÷å - îò ñâîáîäàòà. Òîâà îáåçñèëâà íå ñàìî çàñåãíàòè-
òå ñðåäèùà, íî è èçêóñòâåíî ñüçäàäåíîòî - äúðæàâàòà, êîÿòî ñúùî
îò ñðåäèùå, ñå ïðåâðüùà â ñáîð - ÷èñëî íà îòäåëíè ëèöà.
(15) Ðàçäðîáÿâàíåòî íà äîñòîÿíèÿòà, êàêâîòî å íàïðèìåð ñâî-
áîäàòà, êàêòî è ðàçäðîáÿâàíåòî íà ñðåäèùàòà, îçíà÷àâà ïðîòèâî-
ïîñòàâÿíå åäíè íà äðóãè íà ðàçäðîáåíèòå è âñëåäñòâèå íà òîâà
ïúëíîòî èì îáåçñèëâàíå.
(16) Îáîáùàâàíåòî å áèëî íåîáõîäèìî çà íàìàëÿâàíå íà áðîÿ
íà åäíîðîäíèòå çíàíèÿ è òàêà äà ñå îáëåê÷è òÿõíîòî çàïîìíÿíå.
Ïðè îáîáùàâàíåòî îò èçðàçèòå ñå å èçïóñêàëî âñè÷êî, êîåòî íå
áèëî îò îáùî çíà÷åíèå, à òîâà å ñüçäàâàëî íàâèê äà ñå òüðñè ïî-
ñúùåñòâåíîòî. Òàêà íàâÿðíî ñà ïðîèçëåçëè ìíîæåñòâî, çàëàçèëè
ñå è äîñåãà, ïîñëîâèöè.
(17) Òóê ìîæå äà ñå ïîÿâè ïèòàíåòî: êàê ÷ðåç “îòêðîâåíèå”,
“ïðîçðåíèå” èëè “ïðîíèêíîâåíèå” ìîæå äà ñå ïîñòèãíå ïîçíà-
íèå?  äíåøíèòå âðåìåíà, êîãàòî “ìåòîäúò” (“íàó÷íèÿò ìåòîä”)
áèâà ñìÿòàí åäâà ëè íå çà ïî-âàæåí îò âñÿêî çíàíèå, òà äîðè è îò
ïîçíàíèå, òîâà ïèòàíå áè èçãëåæäàëî îïðàâäàíî. „Êàêúâ å ìå-
òîäúò?” Êàêòî ÷åñòî ïðè âúïðîñè, ñâúðçàíè ñ ó÷åíèåòî íà ÂÅä, è
òóê ùå å íóæíî äà ñå ïðèáåãíå êúì ïðèìåð. Äîñêîðî ñå îòðè÷àøå
ÿñíîâèäñòâîòî è áèâàøå íàðè÷àíî ëúæà è èçìàìà. Ñåãà âå÷å îò-
ðè÷àíå íå ïîìàãà. ßñíîâèäöè ïîçíàâàò ÷åñòî ìèíàëîòî, ïîíÿêîãà
äîðè ïî-òî÷íî è âÿðíî îò òåçè, êîèòî ñà ãî ïðåæèâåëè. Íåùî
ïîâå÷å, ïîçíàâàò ÷åñòî è áúäåùåòî, íåïðåæèâÿíî îùå îò íèêîãî.
Êàê óñïÿâàò? Íå çíàÿ. Åäíî èçãëåæäà íåñúìíåíî - íå å íàó÷åí!
(18) Ìèñúëòà çà åäèíñòâî å âüçäåéñòâàëà âúðõó ðàçáèðàíèÿòà
âúâ âñè÷êè ïîñîêè. Îñîáåíî ÿñíî ñå çàáåëÿçâà íåéíîòî âúçäåé-
ñòâèå ïî îòíîøåíèå íà ñõâàùàíèÿòà çà ÷èñëîòî, çà íåãîâèÿ ïðîèç-
õîä, ïîðåäèöè è çíà÷åíèå. Òî îñíîâíî ñå ðàçëè÷àâà îò ñõâàùà-
íèÿòà íà âñè÷êè äðóãè. Ñïîðåä õóíîðñêî-áúëãàðñêîòî ðàçáèðàíå
÷èñëîòî êàêòî âñè÷êî ñúùåñòâóâàùî å áèëî èçëú÷åíî (çàåäíî ñ
ïîðåäèöèòå ìó) îò ÂÅä è îáõâàíàòî îò íåãîâàòà áåçêðàéíîñò. È
íåãîâîòî èçëú÷âàíå å ñòàâàëî â òðîåíèÿ - åäíîâðåìåííî ñ äðóãè
ðàçëè÷èè ïî åñòåñòâî òðîåíèÿ. Òàêà ñïîðåä ðàçëè÷íèòå åñòåñòâà
ÀÂÈÒÎÕÎË
íà òðîåíèÿòà ñà áèëè èçú÷åíè è ðàçëè÷íèòå ÷èñëåíè ïîðåäèöè. Â
ïüëíî ðàçëè÷èå ñ âñè÷êè äðóãè ñõâàùàíèÿ çà ÷èñëîòî òî íå ïðåä-
ñòàâÿ „ïîâòîðåíèå”, ïðèáàâÿíå íà åäèíèöè êúì åäèíèöàòà. ÂÅä å
íåïîâòîðèìî è êúì íåãî å áåçñìèñëåíî äà ñå ñìÿòàò ïðèáàâåíè
äðóãè âúðõîâíè åäèíñòâà, êàêâèòî íå ìîãàò äà ñúùåñòâóâàò. Íàèñ-
òèíà ÷èñëàòà ìîãàò äà áúäàò ñúáèðàíè è ò.í., íî íå ñáîðúò, íå
êîëè÷åñòâàòà ïðåäñòàâëÿâàò òÿõíàòà ñúùèíà.
 ïúëíî ñüãëàñèå ñ ïðîèçõîäà èì, çíà÷åíèåòî íà ÷èñëàòà è
ïîðåäèöàòà èì, êàêòî è òÿõíàòà ñúùèíà, ñå ñúñòîè â èçðàçÿâàíå
íà îñíîâíèòå ïúðâè÷íè ñúäáåíîñòè íà ÂÅä ÷ðåç ïðåäàâàíå íà íå-
ãîâèòå ðàçíîîáðàçíè òðîåíèÿ, òåõíèòå âçàèìîçàâèñèìîñòè, ñúãëà-
ñóâàíîñò è ò.í., êàêòî è ïîçíàíèÿòà çà âñè÷êî òîâà.
19) Òàêà íàïðèìåð êèòàéöèòå ïðåäè õèëÿäè ãîäèíè ñà çíàåëè,
÷å âîäàòà å “÷åðíà” — íàâÿðíî îïðîñòèòåëñêî ïðåõâúðëÿíå âúðõó
âîäàòà íà ñõâàùàíåòî çà âåùåñòâîòî-íà÷àëî “Âîäà”, ÷å å “òúìíî”.
Çíàåëè ñúùî, ÷å Íåáåñíèÿò Çìåé ïîãëúùà îò âðåìå íà âðåìå
Ìåñå÷èíàòà è êàòî íå ìîæåë äà ÿ ñìåëè, ÿ èçõâúðëÿë.  íÿêîè îò
ñåãàøíèòå íàóêè âñå îùå ñå çíàÿò “çàêîíè” çà: “ñúõðàíåíèå”, “ñà-
ìîçàðåæäàíå”, “ñàìîðàçâèòèå” è ò. í.
20) Ïðåç ïîñëåäíèòå äåñåòèëåòèÿ â îñíîâàòà íà âñè÷êè íàóêè
— ôèçèêàòà, ñå äîñòèãà äî íÿêîè çíà÷èòåëíè ïîçíàíèÿ, â ñúùèíà-
òà ñè ïî÷òè åäíàêâè ñ ïîçíàíèÿòà çà Âúðõîâíîòî Åäèíñòâî, ìàêàð
è â ïúëíî ïðîòèâîðå÷èå ñ äîñåãàøíèòå íàó÷íè çíàíèÿ. Òàêà áåøå
“îòêðèò” (çà íàóêàòà, à èíà÷å îòäàâíà èçâåñòåí è íà äåöàòà) çàêîí,
íàðè÷àí “Åíòðîïèÿ”, ñúùèíàòà íà êîéòî å, ÷å “íåóðåäåíîòî ñúñ-
òîÿíèå èìà ïî-ãîëÿìà âåðîÿòíîñò”. Òîçè íåïúëåí “çàêîí” óïëà-
øè âñè÷êè, êîèòî ñå ïîñòàðàõà äà âíèêíàò â ñúùèíàòà ìó: “Ñ-
âåòüò ùå ñå ñâúðøè”, “Òîïëèííà ñìúðò” è ò.í. Ïîñëåäâà îòêðè-
òèåòî, íàðå÷åíî “Êâàíòîâà òåîðèÿ” (Ïëàíê), ñúùèíàòà íà êîÿòî å
â òóïòåæíîñòòà; ïîñëå “çà îòíîñèòåëíîñòòà” (Àéíùàéí). Ñòèãíà
ñå äî ðàçáèðàíå íà äîïúëíèòåëíîñòòà è ñúãëàñóâàíîñòòà è íàé-
ïîñëå äî åäèíñòâî (íà Âñåëåíàòà) â ïðèðîäàòà è äî òðîåíèÿòà,
ìàêàð è íåîñúçíàòè íàïúëíî è íàðè÷àíè “Ìàòåìàòè÷åñêà ñèìåò-
ðèÿ” (Õàéçåíáåðã). Âñè÷êî òîâà áå ïîñòèãíàòî â äóõîâíà âðúçêà
(àêî è íå ñúâñåì íàïúëíî îñúçíàòà) ñ ÂÅä.
21) Âñè÷êè âúïðîñè íà êàí Áîðèñ, êàêòî ëè÷è îò îáúðêàíèòå è
êîëåáëèâè îòãîâîðè íà ïàïàòà, ñà ñå îòíàñÿëè äî îáè÷àè, âúïëúò-
ÿâàùè ðàçáèðàíèÿòà è ïîçíàíèÿòà íà áúëãàðèòå çà ÂÅä, ñìÿòàíè
çà ñúùåñòâåíè è çàòîâà ñòðîãî òà÷åíè è çàùèòàâàíè (èíà÷å íå
áèõà ñòàíàëè ïðè÷èíà çà òàêà ÿñíî è îòêðèòî èçêàçâàíå íà íåäî-
âåðèå), à îò äðóãà ñòðàíà ñìÿòàíè â ïúëíî ñúãëàñèå, à íå â ïðîòè-
âîðå÷èå ñ Èñóñîâàòà ïðîïîâåä.
22) Ñúùîòî å è ñ áúëãàðñêèÿ îáðàç ïòèöà, êîéòî êîãàòî ïðåä-
ñòàâÿ ñàìîñòîÿòåëíî îòäåëåí îáðåäåí õëÿá áèâà íàðè÷àí “ãúëúá-
” èëè “ãúëúáíèê”. Îñâåí êàòî øàðêà èëè ñàìîñòîÿòåëåí îáðåäåí
õëÿá èìà è ïðåêðàñíè îáðàçöè âúðõó òúêàí, ÿñíî èçîáðàçÿâàùè
íå êàêâà äà å ïòèöà: ïàóí èëè ôàçàí (êèòàéñêè), à òüêìî ãúëúá.
Êîéòî è äà âèäè òàêèâà èçîáðàæåíèÿ, áèëî âúðõó îáðåäåí õëÿá
èëè òüêàí, èëè ïðî÷åðòàí ïî äðóã íà÷èí è âúðõó äðóãî ñòàðèííî
èçäåëèå, îñîáåíî âúâ âèäà íà áúëãàðñêàòà áóêâà “@”, åäâà ëè ùå
ïîìèñëè çà íÿêàêúâ ïðåõâàëåí õóäîæíèê ñ èìå Ïèêàñî, èëè íåãî-
âèòå “èäåè”.
23) Òàêîâà íàïðèìåð å ðàçâèòèåòî íà âòîðèÿ êðúñò â åëáåòè-
öàòà ñ èçãëåä íà ðàñòèòåëíè êëîíêè (âåùåñòâî-íà÷àëî äúðâî), îç-
íà÷àâàùî èçëú÷âàíèÿ ñ ó÷àñòèå íà æèçíåíîòî íà÷àëî.
24) Îñâåí ÷å ïúðâè÷íî å òðîåíà, âðåìåíàòà â ãîäèíàòà áèëè
ðàçäåëåíè â ñëåäâàùè òðîåíèÿ è îùå: íà ïåò — Èäèíàê è ÷åòèðè
ãîäèøíè âðåìåíà, íà òðèíàäåñåò — Èäèíàê è äâàíàäåñåò ìåñåöè
(ïî òðè âúâ âñÿêî ãîäèøíî âðåìå, êàòî âåñêè ïúðâè, íàïðèìåð
Ãîëåìèÿ Ñå÷êî, áèë îò ïî 31 äíè, à ñëåäâàùèòå äâà îò ïî 30 äíè).
Åäèí äåí íà âåñêè ÷åòèðè ãîäèíè áèë ÷åñòâàí êàòî ñàìîñòîÿòå-
ëåí — îòäåëåí äåí, êàêòî Èäèíàê è ñå å íàðè÷àë Ñëúí÷îâ äåí, â
äåíÿ íà ëÿòíîòî ñëúíöåñòîåíå.
25) Õóíîðèòå è áúëãàðèòå íå ñà áèëè ñàìî “îãíåïîêëîíöè”
èëè “ñëúíöåïîêëîíöè”. Òîâà ÿñíî ëè÷è è îò ïîêëîíà êúì Ìëàäà-
òà ìññå÷èíà.
26) È äî ññãà íåïîêâàðåíèÿò áúëãàðèí îò ó÷èëèùíè ïîëóç-
íàíèÿ ïîçíàâà òðè (à íå ÷åòèðè!) Ìåíè íà Ìåñå÷èíàòà: 1. Ìëà-
äà Ìåñå÷èíà èëè Íîâ Ìåñå÷êî, 2. Ïúëíà Ìåñå÷èèà è 3. Ðàññèï
èëè Èçåò.
251
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÕÅÐÎÄÎÒ È ÈÐÀÍÑÊÀÒÀ ÕÈÏÎÒÅÇÀ
ÇÀ ÏÐÎÈÇÕÎÄÀ ÍÀ ÁÚËÃÀÐÈÒÅ
ËÚ×ÅÇÀÐ ÒÎØÅÂ
Ðàéêî Àëåêñèåâ å àâòîðúò íà ñïîëó÷ëèâèÿ àôîðèçúì,
÷å èñòîðèöèòå ñà ñúçäàäåíè äà îïðîâåðãàâàò âñè÷êè óñòà-
íîâåíè èñòèíè, ùîì òèÿ èñòèíè ñà óñòàíîâåíè îò äðóãè, à
íå îò òÿõ. Áåç ñúìíåíèå îáà÷å òðóäíî å äà ñå îòíàñÿìå
ïðåíåáðåæèòåëíî êúì „áàùàòà íà èñòîðèÿòà“ — Õåðîäîò.
Òîçè äðåâåí àâòîð, ðàçáèðàù çíà÷èìîñòòà íà ñâîÿ òðóä, å
óñïÿë äà ñúáåðå â ñâîÿòà „Èñòîðèÿ“ ðàçëè÷íè ñâåäåíèÿ çà
íàðîäèòå íà äðåâíîñòòà. Â èçñëåäâàíèÿòà ñè Õåðîäîò å
ïîëçâàë è ìíîãî äðåâíè ñâèäåòåëñòâà, êîèòî íå ñà äîñ-
òèãíàëè äî íàñ. Ñúùåâðåìåííî òîé å èìàë âúçìîæíîñò
äà ðàçãîâàðÿ ñ ïðåäñòàâèòåëè íà äðåâíè íàðîäè êàòî íàï-
ðèìåð ïåëàñãèòå è ïåðñèòå, êîèòî ñà ìó ðàçêàçâàëè ñâîÿ-
òà èñòîðèÿ òàêà, êàêòî èì å áèëà èçâåñòíà.
È ìàêàð ÷å íà ïðúâ ïîãëåä Õåðîäîò å æèâÿë ìíîãî
ïðåäè ïúðâèòå ñâåäåíèÿ çà áúëãàðèòå äà ñå ïîÿâÿò, íåãî-
âèòå îïèñàíèÿ íà íàðîäèòå, æèâååùè â èçòî÷íàòà ÷àñò íà
òîãàâàøíàòà Ïåðñèÿ, íàïîìíÿò çà îáè÷àèòå è ñâåòîãëåäà
íà ïðàáúëãàðèòå. Òîâà ìîæå äà áúäå åäíî êîñâåíî äîêàçà-
òåëñòâî çà âðúçêàòà íà áúëãàðèòå ñ èçòî÷íîèðàíñêèòå êóë-
òóðè — â ò.÷. ñúñ ñàìèòå ïåðñè.
Âñúùíîñò ïåðñèòå ñïîðåä Õåðîäîò ñà êîàëèöèÿ îò ïëå-
ìåíà åäíî îò êîèòî — ïàñàðãàäàå — èçëú÷âà âëàäåòåëèòå
îò äèíàñòèÿòà íà Àõìåíèäèòå.
Ïåðñèòå íàðè÷àëè öåëèÿ íåáîñâîä Çåâñ è ïðèíàñÿëè
æåðòâè íà ïëàíèíñêèòå âúðõîâå, à íå ñòðîåëè õðàìîâå,
çàùîòî ñìÿòàëè, ÷å áîãîâåòå èì ñà ñ äðóãà ïðèðîäà. Ïðè
æåðòâîïðèíîøåíèåòî ïðèñúñòâà ìàã, êîéòî, óâåí÷àí ñ òè-
àðà, ðàçñè÷à æèâîòíîòî. Ìîëèòâàòà å çà âñè÷êè ïåðñè è
öàðÿ. Ìîæåëî äà ñå óáèâà âñÿêî æèâîòíî îñâåí êó÷å. Â
252
çîðîàñòðèéñêàòà ðåëèãèÿ êó÷åòî å àòðèáóò íà Àõóðà Ìàç-
äà. Ñúñåäíèÿò íàðîä ìàñàãåòè ïðèíàñÿë â æåðòâà íà ñëúí-
öåòî êîíå. Ñêèòèòå ñïîðåä Õåðîäîò ïúê ñà íàðîä, êîéòî
ãàäàå íà ñíîïîâå îò âúðáîâè ïðú÷êè, êàòî ðàçâúðçâàò ñíî-
ïà, ðàçãëåæäàò ïðú÷êèòå è ïàê ãî ñâúðçâàò. Ãðàíèöàòà, äî
êîÿòî ñå ïðîñòèðà Õåðîäîò íà èçòîê, èçãëåæäà, îïèðà äî
Ïàìèð è Ôåðãàíñêàòà äîëèíà, êúäåòî å îïèñàí íåÿñíî êîí-
ôëèêò çà âîäà çà íàïîÿâàíå, èçïîëçâàíà îò ïëåìåíà, ïîä-
äúðæàùè èðèãàöèîííà ñèñòåìà îò êàíàëè.
Äîðè åäèí ïðåäóáåäåí ñêåïòèê áè çàáåëÿçàë ðåäèöà
ñõîäñòâà ñ óñòàíîâåíèòå âå÷å îò èñòîðèöèòå îáè÷àè è ñâå-
òîãëåä íà ïðàáúëãàðèòå ñ îáè÷àèòå íà ïåðñèòå è äðóãèòå
íàðîäè îò èçòî÷åí Èðàí è Ïàìèð.
Ïðàáúëãàðèòå ñà ïî÷èòàëè Òàíãðà, êîéòî ñå å îëèöåò-
âîðÿâàë ñ Âñåëåíàòà è íå å áèë èçîáðàçÿâàí ñ èäîëè èëè
ñòàòóè, êàêòî ãðúöêèòå áîãîâå íàïðèìåð. Êó÷åòî ñúùî å
ñâåùåíî æèâîòíî è ñàìî êàíúò å ìîæåë äà ãî óáèâà ïðè
æåðòâîïðèíîøåíèå. Èìïåðèóìúò å áèë â ðúöåòå íà óáè-
âàùèÿ êó÷åòî. Ïî îðãàíèòå íà óáèòîòî êó÷å ñå å ïðåäñ-
êàçâàëî áúäåùåòî.  íÿêîè ñëó÷àè â æåðòâà ñå ïðèíàñÿë è
áîåí êîí.Èíà÷å áîéíèòå êîíå ñà áèëè íåïðèêîñíîâåíè è
âñåêè, êîéòî ïîñÿãàë íà áîåí êîí, áèë íàêàçâàí æåñòîêî.
Ñíîïúò ñ âúðáîâè ïðú÷êè íà ñêèòèòå è íåãîâîòî ðàçâúðç-
âàíå è çàâúðçâàíå íàïîìíÿ ñèëíî çàâåòà íà êàí Êóáðàò.
Ñúâïàäåíèÿòà ñà òîëêîâà ïîðàçèòåëíè, ÷å, ìàêàð è äà
íå äàâàò èíôîðìàöèÿ çà åòíè÷åñêèÿ ïðîèçõîä íà ïðàáúë-
ãàðèòå, òå íåñúìíåíî ïîêàçâàò êóëòóðíàòà èì ïðèíàäëåæ-
íîñò êúì ðàéîíà, ñî÷åí îò íÿêîè èçñëåäîâàòåëè êàòî áúë-
ãàðñêàòà ïðàðîäèíà — Ïàìèð è Áàêòðèÿ.
 ÀÂÈÒÎÕÎË

ÁÈÁËÅÉÑÊÈßÒ ÏÎÒÎÏ Å ÑÒÀÍÀË

 ×ÅÐÍÎ ÌÎÐÅ
ÊÐÀßÒ ÍÀ ËÅÄÍÈÊÎÂÀÒÀ ÅÏÎÕÀ ÏÐÈ×ÈÍÀ ÇÀ ÍÎÅÂÈß ÏÎÒÎÏ

Ïîðåäíàòà òåîðèÿ, ñâúðçàíà ñ Íîåâèÿ ïîòîï ñ àâòîðè Óèëÿì Ðàÿí è Óîëòúð Ïèòìàí, å ñâúð-
çàíà ñ ×åðíî ìîðå.  ïóáëèêóâàíàòà èì êíèãà "Noah's Flood, The New Scientific Discoveries About
The Event That Chan Historyged" è â ïðåäõîæäàùîòî ÿ äîêóìåíòàëíî òåëåâèçèîííî ïðåäàâàíå ïî
Áè Áè Ñè 2 "The Flood" ó÷åíèòå ïðåäñòàâÿò ðåçóëòàòèòå îò äúëãîãîäèøíî èçñëåäâàíå íà ðàéîíà
íà ×åðíî ìîðå è Èçòî÷íîòî Ñðåäèçåìíîìîðèå.
Òå ñìÿòàò, ÷å ñîëåíà ìîðñêà âîäà îò Ñðåäèçåìíî ìîðå å íàõëóëà â ×åðíî ìîðå, äîòîãàâà çàò-
âîðåíîòî ïðåñíîâîäíî åçåðî, ñ òàêàâà ñèëà è êîëè÷åñòâî, ÷å çàëÿòàòà îò íåÿ òåðèòîðèÿ å áèëà 60
000 êâàäðàòíè ìèëè (îêîëî 100 000 êâàäðàòíè êèëîìåòðà). Òàçè êàòàñòðîôà å îñòàâèëà òàêàâà
äúëáîêà ñëåäà â ñúçíàíèåòî íà îöåëåëèòå îò íåÿ, ÷å òå ñà ïðåíåñëè ñïîìåíà çà íåÿ â ñâîèòå åïîñè
- íàïðèìåð â åïîñà çà Ãèëãàìåø òðè õèëÿäè ãîäèíè ïî-êúñíî, è â êðàéíà ñìåòêà òîçè ñïîìåí å
ïîñëóæèë çà ïðîòîòèï íà îïèñàíèÿ â Áèáëèÿòà ïîòîï.
Ïðåç ïîñëåäíàòà ëåäíèêîâà åïîõà òàêîâà ãîëÿìî êîëè÷åñòâî âîäà ñå å áèëî ïðåâúðíàëî â ëåä,
÷å íèâîòî íà ñâåòîâíèÿ îêåàí ñïàäíàëî äðàìàòè÷íî è òîãàâà èìåííî Áîñôîðúò îòäåëèë Ñðåäè-
çåìíî ìîðå îò ×åðíî ìîðå, êîåòî ñå ïðåâúðíàëî â åçåðî. Ïðè ðàçòîïÿâàíåòî íà ÷àñò îò ëåäîâåòå â
êðàÿ íà ëåäíèêîâàòà åïîõà ïîêà÷âàùîòî ñå âîäíî åçåðî ðàçðóøèëî ïðåãðàäàòà è ïðåäèçâèêàëî
íàâîäíåíèå ñ íåâèæäàíè ïðîïîðöèè, êîåòî ïðîäúëæèëî òðè ìåñåöà, ïðåç êîèòî õîðàòà å òðÿáâà-
ëî äà ñå îòòåãëÿò ñ öÿëàòà ñè ïîêúùíèíà íàâúòðå îò áðåãîâåòå íàé-ìàëêî ïî äâà êèëîìåòðà íà
äåí.
Òåîðèÿòà íà Ðàÿí è Ïèòìàí å ïîäêðåïåíà îò íÿêîëêî íåçàâèñèìè èçñëåäâàíèÿ íà äðóãè ó÷åíè
è çà ðàçëèêà îò ìíîãî äðóãè òåîðèè çà ïîòîïà ñå ïðèåìà äîñòà ïîçèòèâíî îò íàó÷íàòà îáùåñòâå-
íîñò. Íàèñòèíà ñúáðàíèòå äîêàçàòåëñòâà çà òàêàâà êàòàñòðîôà ñà òâúðäå óáåäèòåëíè, íî äàëè
ïðè÷èíèòå çà íåÿ ñà òåçè, êîèòî ïîñî÷âàò ó÷åíèòå è äàëè òÿ ñå îòíàñÿ íàèñòèíà çà Áèáëåéñêèÿ
ïîòîï, äàëå÷ íå å òîëêîâà ÿñíî. Ñëåäè îò ãîëåìè ïðèðîäíè êàòàñòðîôè èìà äîñòà, êàòî êàíäèäà-
òè çà ïîòîïà ñà ïîñî÷âàíè è äàòèòå 9 500 ã. ïð. Õð., 4 000 - 3 500 ã. ïð. Õð., 3 000 ã. ïð. Õð. è äð.
Îñâåí òîâà òàêà îïèñâàíîòî íàâîäíåíèå å äðàìàòè÷íî, íî âñå ïàê ïîñòåïåííî ïîêà÷âàíå íà âîäà-
òà åäâà ëè ìîæå äà ñå ïîêðèå ñ îïèñàíèòå â åïîñèòå è Áèáëèÿòà óíèùîæèòåëíè ïîñëåäèöè. Ëèï-
ñâàò è îïèñàíèòå â òÿõ ïðèðîäíè ÿâëåíèÿ îò àòìîñôåðåí è àñòðîíîìè÷åñêè õàðàêòåð.  òàçè
âðúçêà â îñîáåíî èíòåðåñíà ïåðñïåêòèâà ñå îêàçâà òåîðèÿòà íà áúëãàðñêèÿ ó÷åí ßâîð Øîïîâ,
êîÿòî ïî âðåìå, ìåñòîïîëîæåíèå è äî èçâåñòíà ñòåïåí ïî åôåêò îòãîâàðÿ íà òåîðèÿòà íà Ðàÿí è
Ïèòìàí, íî äàâà ïî-øèðîê êðúã îò âúçìîæíè ïðè÷èíè è ïðåäïîëàãà ïî-ïðàâäîïîäîáåí èçòî÷-
íèê. Òóê ÿ ïðåäëàãàìå â íåéíèÿ ðåçþìèðàí âàðèàíò, êàêòî ßâîð Øîïîâ ÿ èçëîæè íà êîíôåðåí-
öèÿòà: PAGES Open Science Meeting Post Global Changes and their Significance for the Future, ïðîâå-
äåíà â Ëîíäîí (20-23 àïðèë 1998 ã.)

253
 ÀÂÈÒÎÕÎË

SPELEOTHEM LUMINISCENCE PROXY RECORDS OF

ANNUAL RAINFALL IN THE PAST: EVIDENCES FOR
“THE BIBLE FLOOD” IN SPELEOTHEMS
YAVOR SHOPOV

Abstract
A good correlation between the growth rate of the cave
speleothemes and the annual precipitations at the cave site
has been demonstrated. Extrapolating the results back in time
we obtained a quantitative reconstruction of the annual pre-
cipitations for the last 280 years at the Rast Nest Cave site
(Alberta, Canada).
Measuring another sample (from Duhlata Cave, Bulgaria)
we found an enormously high growth rate at 5500 years B.C.
Its possible connection with the Bible Flood is discussed.
1. Method
Speleothem growth rate variations represent mainly rainfall
variations (Shopov et al. 1992, 1994). Speleothem luminiscence
visualizes annual microbanding (Shopov et al. 1991). We used
it to derive proxy records of annual precipitations around the
cave site by measuring the distance between all adjacent
annual maxima of the intensity of luminiscence. The resultant
growth rates correlate with the actual annual precipitation
(summed from August to August).
2. Quantitative reconstructions of annual precipitations
in the past
We studied the top of a 35 mm long stalagmite from Rats
Nest Cave (RNC), Alberta, Canada. We obtained reasonably
good correlation (correlation coefficient of 0,57) between the
annual precipitations (recorded at the closest weather station
- Banff, located in the same valley, 50 km northern of the
cave) and the annual growth rate of the speleothem (Fig. 1).
We used obtained regression coefficients to reconstruct
annual precipitations for the last 280 years at the cave site.
The estimated statistical error is 80 mm/year. Annual
speleothem growth rate was independent on the intensity of
luminiscence, on annual temperature and on solar luminosity
for the same time span (zero correlation).
3. Evidences for the Bible Flood in a speleothem
By “tuning” the time scale of a luminiscent record with a
geomagnetic dipole intensity record (Mazaud et al., 1991) we
obtained a reconstruction of growth rates and precipitations
in Bosnek karst region near Duhlata cave (DC), Bulgaria for
the last 50 000 years (Fig. 2), This record shows a very
prominent peak at 5 500 years B.C., when the annual growth
rate was over 53 times higher than today. Considering that
cave site is located in the region of the oldest civilizations
(Mediterranean basin) this event can be related to the Bible
“Deluge”. The age of the recorded event is about the age of
“The Creation of the World”. The duration of the recorded
event is of 120 years, because of the low resolution of the
record. In case that the real flood happened for a short time
span it suggests enormous high rainfall. Present day precipi-
tation at the cave site is 650 mm/yr. This speleothem was
dated with 8 TAMS 14C dates. Such event is described in the
Bible, Greek mythology and the Sumerian epic Gilgamesh
(compiled during 3-rd millenium B.C. on the base of more
ancient legends). At that time human civilization had been
concentrated around the Black and Mediterranean sea,
therefore the Flood hited also recent Bulgarian lands. Such
immemorial precipitation probably would lead to some
temporary rising of the Black Sea level. Such rising at 5500
B.C. with 150 meters (which had flooded 60 000 square miles)
was recently suggested by an international team of scientists,
lead by Dr. William Rayn and Walter Pittman from Columbia
University, Palisades, New York (their results are still
presented only in a press-conference, see J. Wilford, 1996).
The Black Sea level rising itself cannot be undoubtedly related
to the Flood, but combined with the never seen (during the
human civilization) precipitations at that time definitely lead
to the conclusion, that this phenomenon is namely the Bible
Flood.
Here we suggest a hypotesis for one possible mechanism
of the Flood, consisting of the following:
— It is known, that the Ocean level rised from 10 000 years
to the time of the Flood as a result of the glaciers melting.
Black Sea had been isolated from the Ocean and it’s level
had been much lower. In one moment the narrow band of
Fig. 1. Reconstruction of growth rates (proxy of precipitations)
of a flow/stone from DC, Bulgaria for the last 50 000 years.

254

land between the Mediterranean and Black Sea had broken
down like a dam wall. This had resulted in flowing of giant
masses of sea water into the Black Sea basin. When it reached
the opposite cost, then a giant wave had been formed (which
probably was incomparably bigger than the biggest tsunami
known so far). This wave had destroyed everything on lands
around the Black Sea even beyond the regions flooded by the
sea level rise. The never seen precipitations at that time had
contributed to the rising of the sea level and maybe caused
the final rising, which had turned the Mediterranean Sea over
the edge to flood the Black Sea region. Further studies of the
Mediterranean Sea level during the Flood and data for pre-
cipitations from stalagmites taken from other caves in the
region are necessary to prove this hypothesis.
The mechanism of generation of such an enormously high
rainfall is even more interesting. To generate such a rainfall is
necessary to have much stronger than usual water evaporation
(without significant rise of the air temperature). Such higher
solar radiation can be produced by an extraordinary solar
eruption, or (perhaps more likely) by explosion of a comet or
ÀÂÈÒÎÕÎË
asteroid in the Solar atmosphere. Such explosion (like
Tungussian meteorite) can cause a major mixing of parts of
Solar shells and appearance of warmer Solar matter from the
depth to Solar surface. Probably several years would be nec-
essary for recovery of the Sun from similar catastrophic event.
4. Conclusion
The Bible Flood (catastrophic rainfall) as recorded in a
speleothem, had probably happened 5500 years B.C., caus-
ing Black Sea level rise. It is probably due to higher water
evaporation caused by higher solar radiation resulting from a
catastrophic event on the Sun.
References
WILFORD J. 1996: Black Sea Rising: Was it the Flood? Int. Herald
Tribune (19.12.1996) MAZAUD A., et al. 1991: Geophys. Res. Lett.,
18, No. 10: 1885-1888.
SHOPOV Y.Y., et al, 1991: IGCP299 Newsletter, 3: 52-58. SHOPOV
Y.Y., et al. 1992: GSA Abstr., 24, No. 7: A268 SHOPOV Y.Y., et al.
1994: Geology, 22, 407-410. STUIVER M. & KRA R. 1986: Radiocar-
bon, Calibration issue, 28
255
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÄÀÐÁÀÇÈ - ÀÐÕÈÒÅÊÒÓÐÅÍ ÔÅÍÎÌÅÍ È ÏÐÈ
ÄÐÅÂÍÈÒÅ ÁÚËÃÀÐÈ
ÀÐÕ. Ä-Ð ÑÂÅÒËÀÍÀ ÃÎËÎÃÀ×ÅÂÀ-ÏÅÍÅÂÀ
Âúâ ïúðâèÿ áðîé íà ñïèñàíèå "ÁÚËÃÀÐÑÊÈ ÂÅÊÎ-
ÂÅ" ñå ñïðÿõìå íà þðòàòà êàòî àðõèòåêòóðåí ôåíîìåí ïðè
äðåâíèòå áúëãàðè â ãåíåòè÷åí - ïðîãíîñòè÷åí àñïåêò. Èç-
ñëåäâàéêè çàðàæäàíåòî íà óíèêàëíîòî ìîáèëíî, ïðåíî-
ñèìà æèëèùå, íèå îñìèñëÿìå êàê ñå å ðàçâèëî âúâ âðåìå-
òî, èìà ëè áúäåùå òàçè ôîðìà; óìåíèåòî íà ïðåäöèòå íè
äà ñèòóèðàò â ñïåöèôèêàòà íà ëàíäøàôòà, ïðåíîñà íà àð-
õèòåêòîíè÷íèòå ïðèíöèïè íà þðòàòà - êàòî æèëèùå, êúì
þðòàòà - êàòî õðàì... Ðàçãëåæäàìå òàëàíòà íà äðåâíèòå
áúëãàðè äà ãðàäÿò êóëòóðíîòî ïðîñòðàíñòâî êàòî óñâîåíî
îò ïðèðîäàòà, íî æèâååùî â õàðìîíèÿ ñ íåÿ; êóëòóðíî
ïðîñòðàíñòâî - îðãàíè÷íà ÷àñò íà ïðèðîäíîòî, â ñìèñúë
íà îáùà ñúãëàñóâàíîñò ñ ïðèðîäíèòå çàêîíè.
Þðòàòà å ïðåíîñèìî æèëèùå íà äðåâíèòå áúëãàðè, èç-
ïîëçâàíî ïðè ïîõîäè, ëîâ... "ÄÀÐÁÀÇÈ"* å æèëèùåòî,
èçïîëçâàíî è îò íàøèòå ïðåäöè, êîãàòî ñà ñå óñòàíîâÿâà-
ëè â áàçîâèòå ëàãåðè. Òî íàïîìíÿ ïèðàìèäà, "âêîïàíà" â
çåìÿòà - öÿëîñòíî èëè ÷àñòè÷íî, â çàâèñèìîñò îò ëàíä-
øàôòíèòå óñëîâèÿ. È ïðè äàðáàçè, êàêòî è ïðè þðòàòà,
âõîäúò îáèêíîâåíî å ñèòóèðàí îòêúì ïîäâåòðåíàòà ñòðà-
íà. Äðåâíèòå áúëãàðè ñà ðàçãëåæäàëè ëàíäøàôòà êàòî
"ÌßÑÒÎ", â êîåòî ñå ïðèþòÿâàò, êîåòî ãè çàùèòàâà.
Èìåííî òîâà óìåíèå äà "ïðî÷åòàò" ìÿñòîòî êàòî ôå-
íîìåíàëíà äàäåíîñò, êîÿòî îñìèñëÿò è óñâîÿâàò, èì å äà-
ëà øàíñà äà èçãðàæäàò è ïðåíîñèìîòî, è æèëèùåòî - çåìë-
ÿíêà, êàòî óñòîé÷èâè è óíèêàëíè æèëèùíè ñòðóêòóðè.
Äàðáàçåí òèï æèëèùå å òîçè, êîéòî èìà ïîíå åäíî äàð-
áàçíî ïîìåùåíèå â ñòðóêòóðàòà ñè. Äúðâåíèÿò êóïîë, ïîê-
ðèâàù äàðáàçíîòî ïîìåùåíèå, íîñè íàçâàíèåòî "ãâèðãâè-
íè", êîåòî îçíà÷àâà "âåíåö". Äàðáàçè å åäíà îò ìîäèôè-
êàöèèòå íà çåìëÿíêèòå, èçïîëçâàíè îò äðåâíèòå áúëãàðè.
Ðàçëè÷íè âàðèàíòè íà "äàðáàçè" ñà îòêðèòè íà òåðè-
òîðèÿòà íà Òàäæèêèñòàí, Èíäèÿ, Êèòàé, Ïåðñèÿ, Òóðöèÿ,
ñåâåðî-èçòî÷íà Àôðèêà. Òîçè òèï æèëèùå ñå å ðàçâèë îñî-
áåíî ñèëíî íà òåðèòîðèÿòà íà Ãðóçèÿ - â èçòî÷íèòå è þæ-
íèòå é ÷àñòè.
Íà òåðèòîðèÿòà íà Áúëãàðèÿ ñà îñòàíàëè ñëåäè îò äàð-
áàçíî æèëèùå â Øóìåí, Íåñåáúð, Âèäèíñêî, äî Âåëèêî
Òúðíîâî (â ïîñîêà êúì Ñîôèÿ), íàáëèçî äà Ïëîâäèâ (â ïî-
ñîêà êúì Ãúðöèÿ).
Ïðåäñòîè òÿõíîòî èçó÷àâàíå, àíàëèçèðàíå.
Òîâà å æèëèùå, êîåòî èçïîëçâà çàùèòàòà íà çåìÿòà,
ïðè êîåòî îñíîâíîòî äàðáàçíî ïîìåùåíèå å îáãðàäåíî
îò äîïúëíèòåëíè ôóíêöèîíàëíè ïðîñòðàíñòâà, èçãðàæäà-
ùè öÿëîñòåí îðãàíèçúì - îò êàìúê, äúðâî, ãëèíà. Â öåíòú-
ðúò å îãúíÿò - îíçè èçâå÷åí ñèìâîë, îñèãóðÿâàù óþòà, òîï-
ëèíàò â äîìà. Äî îãíèùåòî å ñâåùåííèÿò ñòúëá, êîéòî
*
Òåðìèíúò “äàðáàçè” ïðîèçëèçà îò ïåðñèéñêàòà äóìà “äåðâàç” è îçíà÷àâà “âðàòà”.
256
"íîñè" ïîêðèâíàòà êîíñòðóêöèÿ - îòâîðåíà êúâ êîñìîñà.
Îòâîðúò íà ãâèðãâèíè, êàêòî òîíîòî ïðè þðòàòà, îñèãóð-
ÿâàò âðúçêà ñúñ Ñâåòèëîòî, ñ Òàíãðà - êàòî îáùî ïîíÿòèå
çà êîñìîñà.  èíòåðèîðà, ìíîãî ÷åñòî (ôèã. 1), ñà âêëþ÷å-
íè ñêàëíè ìàñèâè èëè ÷àñò îò ñêàëà, êîèòî ïðèäàâàò ñú-
ùî ñèëà íà äîìà, íà õîðàòà, êîèòî ãî îáèòàâàò è æèâåÿò â
õàðìîíèÿ ñ ïðèðîäàòà. Çåìíèÿò íàñèï íàä ïîêðèâà å ñú-
ùî æèâà ñóáñòàíöèÿ, êîÿòî äàâà æèâîò íà ðàñòèòåëíîñò.
Ïðåç ãâèðãâèíè íàâëèçà äîñòàòú÷íî ñâåòëèíà, èçòåãëÿ ñå
äèìà îò îãúíÿ, íàáëþäàâà ñå íåáåòî è ñå "çàñè÷à" òî÷íî-
òî âðåìå. Âñåêè äåòàéë å îðãàíè÷íî ñâúðçàí ñ äðóãèòå è
âñè÷êèòå òå êàòî öÿëî èçãðàæäàò åäèíåí îðãàíèçúì - ÌÎ-
ÄÅË íà ñúâúðøåíîòî ïðèðîäîñúîáðàçíî æèëèùå.
Óìåñòíî å äà íàïðàâèì ïàðàëåë ìåæäó æèëèùíèÿ òèï
äàðáàçè è óçåìíèòå, òðîãëîäèòíè æèëèùà (ôèã. 2), êîèòî
ñà áèëè ìíîãî ðàçïðîñòðàíåíè â ñåâåðíà Áúëãàðèÿ äåñå-
òèëåòèÿ íàðåä. Èçãðàæäàíåòî íà æèëèùà, âêîïàíè â çåì-
ÿòà, å íàðîäíà òðàäèöèÿ. Ìîæå áè òÿ å ïðîäúëæåíèå íà
îíåçè äàëå÷íè âðåìåíà, êîãàòî íàøèòå ïðåäöè ñà íàñåë-
ÿâàëè çåìèòå íà Ïàìèð è Õèíäóêóø, ñòåïèòå, ïëàíèíèòå
íà ñåãàøíà Ãðóçèÿ è Àðìåíèÿ...?
Âêîïàâàíåòî íà öÿëîñòíèÿ æèëèùåí îðãàíèçúì èëè íà
÷àñò îò íåãî, å ïðèíöèï â àðõèòåêòóðàòà, êîéòî íàâÿðíî
ùå ïðåæèâåå ñâîÿ ðåíåñàíñ. Îò÷èòàéêè ôàêòà, ÷å çåìÿòà
ïàçè ïðîõëàäà â ãîðåùèòå ëåòíè äíè è òîïëèíà ïðåç çèì-
íèòå ìåñåöè, âÿðâàìå, ÷å â ïðîãíîñòè÷åí àñïåêò ñè çàñëó-
æàâà äà îñìèñëèì ìúäðîñòòà íà íàøèòå ïðåäöè, íà äðåâ-
íèòå áúëãàðè è æèâååùèòå ñ òÿõ â ñãîâîð áëèçêè ïëåìåíà.
Íà òåðèòîðèÿòà íà Ãðóçèÿ ñå å ñúõðàíèëî ãîëÿìî ðàç-
íîîáðàçèå íà äàðáàçíèÿ òèï æèëèùå. Îïèñàíèÿò îò Âèò-
ðóâèé êîëõèòñêè äîì ñå ÿâÿâà ïúðâîîáðàçúò íà äàðáàçè.
ßâÿâà ñå îñíîâíèÿò ìó ïðîòîòèï è êàòî ïëàíèðîâêà, è êà-
òî ïîêðèòèå. Íå ìàëêî îò ñúõðàíèëèòå ñå îáåêòè èìàò
ñàìî åäíî ïîìåùåíèå ñ íàâåñ îò êúì ôàñàäàòà, íàïîìí-
ÿéêè ãðúöêèÿò ìåãàðîí. Êîëõèòñêèÿò äîì å èçãðàäåí îò
åäðè äúðâåíè òðóïè. Õîðèçîíòàëíîòî èì ðàçïîëàãàíå ïî-
êàçâà íàé-ïðîñòàòà ôîðìà íà ïëàíîâîòî ðåøåíèå - ÷åòè-
ðèúãúëíîòî; åäíàêâàòà äúëæèíà íà äúðâåíèòå òðóïè ïðå-
äîïðåäåëÿ êâàäðàòíîñòòà ìó. Õîðèçîíòàëíîòî íàñëàãâà-
íå íà òðóïèòå äàâà âåðòèêàëíîñòòà íà ñòåíèòå, à èçìåñ-
òâàíåòî èì êúì öåíòúðà ñòåñíÿâà ïðîñòðàíñòâîòî, çàâúð-
øâàéêè ãî. Îñòàâà îòâîðúò â öåíòúðà - íàä îãíèùåòî, èç-
ïúëíÿâàéêè ôóíêöèèòå : îñâåòÿâàíå, ïðîâåòðÿâàíå è âúç-
ìîæíîñò çà íàáëþäàâàíå íà äâèæåíèåòî íà çâåçäèòå. Ïðî-
ìåæäóòúöèòå ìåæäó òðóïèòå, êîèòî ñå ïîëó÷àâàò è â ñòå-
íèòå, è â ïîêðèâà ñå çàïúëâàò ñ êëèíîâå, êîèòî Âèòðóâèé
íàðè÷à "ñõèäèè". Òåêòîíèêàòà íà äàðáàçíîòî ïîêðèòèå -
ÀÂÈÒÎÕÎË

257
 ÀÂÈÒÎÕÎË
öåíòè÷íà, õîðèçîíòàëíî íàðàñòâàùà, å èìàëà øèðîêî ðàç-
ïðîñòðàíåíèå â äðåâíîñòòà. Òîçè òèï æèëèùå ñå ðàçïðîñ-
òðàíÿâà íà òåðèòîðèÿòà íà ïî÷ò öÿëîòî Çàêàâêàçèå è â îñî-
áåíîñò íà òåðèòîðèÿòà íà Àðìåíèÿ. Òàì íàðîäíèÿ ãåíèé
ñúçäàâà áëåñòÿùè îáðàçöè íà æèëèùà ñúñ ñòúïàëîâèäíî
íàðàñòâàùè öåíòðè÷íè ïîêðèòèÿ.
"Äàðáàçíîòî æèëèùå, ÿâÿâàùî ñå åäíî îò íàé-äðåâ-
íèòå òèïîâå æèëèùå, ñå å ñúçäàâàëî è óñúâúðøåíñòâàëî
íå èçîëèðàíî, à êàòî îáùî ÿâëåíèå ïðè ñúñåäíè íàðîäè,
îáåäèíÿâàíè ÷ðåç õèëÿäîëåòèÿòà íå ñàìî îò ñõîäñòâîòî
íà ëàíäøàôòíèòå óñëîâèÿ, íî è îò îáùàòà èì èñòîðè÷åñ-
êà ñúäáà."
Ïúòÿò çà ðàçâèòèåòî íà àðõèòåêòóðíàòà ôîðìà "Äàð-
áàçè", ïðèåìñòâåíîñòòà íà íàðîäíàòà òðàäèöèÿ, ñå ÿâÿâàò
îáùè çà ðàçâèòèåòî íà àðõèòåêòóðíîòî èçêóñòâî.
Åäíà îò îñíîâíèòå öåëè íà àðõèòåêòóðíîòî èçêóñòâî å
äà îðãàíèçèðà âúòðåøíîòî ïðîñòðàíñòâî ïî íà÷èí, ïîä-
õîäÿù çà íóæäèòå íà îáèòàòåëèòå. Èçïîëçâàíåòî íà îã-
ðàæäàùè ñòåíè çà "çàäåëÿíåòî" íà ÷àñò îò ïðîñòðàíñòâî-
òî êàòî èíòåðèîðíî íå å íàé-òðóäíèÿò ïðîáëåì. Ñëîæ-
íîñòòà íà çàìèñúëà è îñîáåíî íà èçïúëíåíèåòî íàñòúïâà
ïðè ïðîöåñà íà ïîêðèâàíåòî íà òîâà ïðîñòðàíñòâî. Ïëî-
÷àòà ïðè äîëìåíà, àðõèòðàâúò ïðè êðîìëåõà, ôàëøèâèÿò
ñâîä, ôàëøèâàòà àðêà, êëèíîîáðàçíèÿò ñâîä è àðêà, èç-
ãðàäåíà îò êàìúê... ñà âàðèàíòè íà ðåøåíèåòî íà ïðîáëå-
ìà. Êàòî ÷å ëè ðàçâèòèåòî íà àðõèòåêòóðíàòà ôîðìà ïî
îñîáåí íà÷èí å ñâúðçàíî ñ ðåøåíèåòî íà ïîêðèâíàòà êîíñ-
òðóêöèÿ. Äúðâîòî, êàòî íàé-óäîáåí ñòðîèòåëåí ìàòåðèàë,
îñîáåíî â ãîðèñòèòå ìåñòíîñòè, èìà ðåøàâàùà ðîëÿ ïðè
èçÿñíÿâàíå íà òàçè ïðîáëåìàòèêà. Èçïîëçâàíåòî íà äúð-
âåíè òðóïè, â îïðåäåëåíà êîíñòðóêòèâíà ñèñòåìà, îòáåëÿ-
çâà ãîëÿì ñêîê â èñòîðèÿòà íà àðõèòåêòóðàòà. Íàñòúïâà
äèôåðåíöèðàíåòî íà ôîðìàòà è îòäåëÿíåòî íà âåðòèêàë-
íèòå è õîðèçîíòàëíèòå ÷àñòè íà àðõèòåêòóðíîòî ïðîèçâå-
äåíèå. Õîðèçîíòàëíîòî ïîêðèòèå, èçïúëíåíî îò äúðâåí
ìàòåðèàë, íå íàâñÿêúäå å ìîæåëî äà áúäå äîñòàòú÷íî ñòà-
áèëíî è ñèãóðíî. Îôîðìÿò ñå äâà ïúòÿ çà ðåøàâàíå íà ïîê-
ðèâíàòà êîíñòðêöèÿ: õîðèçîíòàëíà è íàêëîíåíà (ôèã. 5).
Ïúðâàòà å ïî-ïðèìèòèâíà, ñ ÿñíà ñòðóêòóðà; âòîðàòà å
êîíñòðóêòèâíî óñëîæíåíà, íåäúëãîâå÷íà, íî ïî-èêîíîìè÷-
êà. Öåíòðè÷íàòà ñèñòåìà çà ðåøàâàíå íà ïîêðèâíàòà êîíñ-
òðóêöèÿ å îñíîâíîòî ÿäðî, ïúðâè÷íàòà êëåòêà íà äàðáàç-
íîòî æèëèùå (ôèã. 5, 6). Îáùè õàðàêòåðíè ÷åðòè íà êîíñ-
òðóêòèâíîòî ðåøåíèå íà ãâèðãâèíè (ñòúïàëîâèäíè êóïî-
ëè) ñà: êâàäðàòíà îñíîâà íà ïëàíà, öåíòðè÷íîñò íà ïîêðè-
òèåòî (ïðè íàëè÷èåòî íà íÿêîëêî îñè íà ñèìåòðèÿ) è ðå-
øàâàíåòî íà íàêëîíà ïîñðåäñòâîì õîðèçîíòàëíîòî íàñ-
ëàãâàíå íà äúðâåíèòå òðóïè. Âñÿêà ãðåäà íîñè òîâàðà íà
ïî-ãîðå ëåæàùàòà êîíñòðóêöèÿ.
Ïðè ôîðìèðàíå íà àðõèòåêòóðíèÿ îáðàç íà äàðáàçíî-
òî æèëèùå ñúùåñòâåíà ðîëÿ èìà ðàçëè÷íîòî ñú÷åòàâàíå
íà òåçè ÷åðòè. Ïðè ïàðàëåëíîòî ðàçïîëàãàíå íà ãðåäèòå
ñå ïîëó÷àâà ñâîäúò ïîñðåäñòâîì èçìåñòâàíå êúì öåíòú-
ðà. Ïðè ðàçïîëàãàíåòî ïîä úãúë âñåêè ñëåäâàù ðåä ñå ðàç-
ïîëàãà ïîä úãúë, ñúîòâåòñòâàù íà ïîëîâèíàòà îò äúëæè-
íàòà íà ãðåäàòà íà ìíîãîúãúëíèêà. Ãðåäèòå íà âñåêè ñëåä-
âàù âúâ âèñî÷èíàòà ìíîãîúãúëíèê ñå ðàçïîëàãàò âúðõó ñðå-
äàòà íà ïî-äîëó ëåæàùèÿ. Ïðè ãâèðãâèíè, ñ óñïîðåäíî ðàç-
258
ïîëàãàíå íà ãðåäèòå, ìíîãîúãúëíèêúò â îñíîâàòà äî ãîðå
ñå çàïàçâà êàòî ôîðìà, íàìàëÿâàéêè ðàçìåðà ñè. Ïðè úã-
ëîâàòà ñèñòåìà íà ðàçïîëàãàíå íà ãðåäèòå ôîðìàòà íà ìíî-
ãîúãúëíèêà ìîæå äà ñå ïðîìåíè. ×åòèðèúãúëíèÿò ãâèð-
ãâèíè, ñ óñïîðåäíî ðàçïîëàãàíå íà ãðåäèòå, ìîæå äà äîñ-
òèãíå ðàçìåð 8 õ 8 ìåòðà. Â ïðîñòîòàòà íà ôîðìàòà íà
ïîêðèâíàòà êîíñòðóêöèÿ å çàëîæåíî åñòåñòâåíîòî íà÷àëî
íà ìàùàáíîñòòà - êîëêîòî å ïî-ãîëÿìà äúëæèíàòà, òîëêî-
âà å ïî-øèðîêà ãðåäàòà.
Êîíñòðóêöèÿòà íà ãâèðãâèíèòå òðÿáâà äà èçäúðæà òåã-
ëîòî íà çåìíèÿ íàñèï, ñ êîéòî ñå ïîêðèâà. Ïîíÿêîãà ñëîÿò
çåìÿ íàä ïîêðèâà äîñòèãà 50-70 ñàíòèìåòðà è çàðàñòâà ñ
òðåâà (ôèã. 3 è 4). Ñâîáîäíîòî ïðîñòðàíñòâî ìåæäó ãðåäè-
òå ñå çàïúëâà ñ ãëèíà, ïîíÿêîãà ñìåñåíà ñ íàðÿçàíà ñëàìà.
Ïî÷èòòà êúì ïðèðîäíèÿ ìàòåðèàë, îäóõîòâîðåí äî ñú-
âúðøåíñòâî, å â ñâîÿ àïîãåé.
Æèëèùåòî - çåìëÿíêà å áèëî èçãðàæäàíî îò êàìúê è
ãëèíà. Îñíîâíèòå, íîñåùè ñòåíè, ñà áèëè çèäàíè îò ðå÷åí
êàìúê, ïðåíàñÿí ñ øåéíè îò äàëå÷íè ðàçñòîÿíèÿ.  òîâà
äåéñòâèå å âëîæåí äúëáîê ñèìâîëè÷åí ñìèñúë - êàìúêúò
ñòîëåòèÿ å áèë îòìèâàí îò òå÷àùà ðå÷íà âîäà. Òîé å äà-
âàë ñèëà íà ñòðîåíîòî îò äðåâíèÿ áúëãàðèí.
Èìà ñâÿòè åëåìåíòè, êîèòî çàäúëæèòåëíî ïðèñúñòâàò
è â ïîñòîÿííîòî, è â ïðåíîñèìîòî æèëèùå. Îñíîâíèÿò
îò òÿõ å ñâåùåíèÿò ñòúëá. Ïúðâî ñå ñèòóèðàë òîé è ïîñ-
ëå ñå îðãàíèçèðàëî ïðîñòðàíñòâîòî îêîëî íåãî. Òîçè
"Ñâåùåí ñòúëá" ñèìâîëèçèðà ñúùíîñòíàòà âðúçêà íà
áúëãàðèíà ñúñ çåìÿòà è êîñìîñà, åëåìåíò äåìîíñòðèðàù
ïî÷èòòà êúì "äúðâîòî íà æèâîòà", êúì âåðòèêàëíàòà îñ,
îñèãóðÿâàùà åäèíñòâîòî íà ïîäçåìíèÿ, íàçåìåí è êîñ-
ìè÷åí ñâÿò (ôèã. 7)
Ïðè ïúðâèòå æèëèùà, âàðèàíòè íà çåìëÿíêè, ñâåùå-
íèÿò ñòúëá å áèë âêîïàâàí â çåìÿòà; ïî-êúñíî å áèë ïîñ-
òàâÿí íàä ïëîñúê êàìúê. Äúðâåíèÿò ñòúëá, êîéòî å îïîðà
íà ïîêðèâà â íàé-âèñîêàòà ìó òî÷êà è å îáèêíîâåíî â öåí-
òúðà íà ïðîñòðàíñòâîòî, ñå ñ÷èòà çà ñâÿòà êîëîíà.
"Ñâÿòèÿò" ñòúëá å "îïîðà" íà äîìà. Ïëîñêèÿò êàìúê å
åäèí âèä "îëòàð", ïðåíåñåí îò ìÿñòîòî íà ïðåäèøíè ðè-
òóàëè.
Îò åäíà ñòðàíà èçïúëíÿâà óòèëèòàðíîòî ñè ïðåäíàç-
íà÷åíèå, à îò äðóãà íîñè ñèìâîëè÷íàòà ñè ñúùíîñò. "Ñâå-
ùåíèÿò ñòúëá" å áèë ñèìâîë íà ìàéêàòà - ïàçèòåëêà íà
ñåìåéíîòî îãíèùå. Ïëîñêèÿò êàìúê, âúðõó êîéòî ñå ðàç-
ïîëàãà ñâåùåíàòà êîëîíà, å ñèìâîë íà ìúæêîòî íà÷àëî,
áàùàòà. Êîãàòî ïîêðèâúò ñå å îïèðàë íà ÷åòèðè êîëîíè,
îãðàæäàùè îãíèùåòî - ðàçïîëîæåíî â öåíòúðà íà ïîìå-
ùåíèåòî, â íîâèÿ äîì ñà ñå ïðåíàñÿëè òåçè ÷åòèðè ñòúëáà
- ñâÿòè òîòåìè. Îãíèùåòî å áèëî ðàçïîëàãàíî â öåíòúðà
íà ïðîñòðàíñòâîòî. Îãúíÿò ñå å ïîääúðæàë ïîñòîÿííî.
Ìíîãî ëåãåíäè ðàçêàçâàò êàê îò ïîêîëåíèå íà ïîêîëåíèå
ñå å ïðåäàâàë ñâåùåíèÿ îãúí. Ðàçðóøàâàíåòî íà îãíèùå-
òî ñå å ñ÷èòàëî çà ïîðóãàâàíå íà ðîäîâàòà è ñåìåéíà ÷åñò.
Òîçè àêò íà ïîðóãàâàíå ñå å "èçìèâàë" ñ êðúâ.
Òðè ãëàâíè ïðåäìåòà èìà â æèëèùåòî íà áúëãàðèíà:
ìîùåí "ñâÿò" ñòúëá, âèñîêà øàïêà, øèðîêà áóðêà. Ñòúë-
áúò å ñèìâîë íà æåíàòà; òÿ äúðæè äîìà. Âèñîêà øàïêà òî-
âà ñà îâöåòå, áîãàòñòâîòî íà ñòîïàíñòâîòî. Øèðîêàòà áóð-
êà, òîâà å ïîñòåëÿòà. Íèêîãà íÿìà äà ïîëó÷èòå íÿêîé îò
ÀÂÈÒÎÕÎË

259
 ÀÂÈÒÎÕÎË
òåçè ïðåäìåòè. Òå ñà îðãàíè÷íà, íåäåëèìà ÷àñò îò äîìà.
Æèëèùåòî å ñâúðçàíî ñ êóëò êúì òåçè òðè ñòîæåðà - çàðå-
äåíè ñ îíàçè âÿðà, ñåìåéíà åíåðãèÿ - ïàçèòåë è ñèëà íà
äîìà, êîÿòî ïðåíåñåíà íà íîâîòî ìÿñòî ãî ïðåâðúùà â
"ñâîå". Êàìúêúò íà îãíèùåòî å ïðåäàâàí îò ïîêîëåíèå íà
ïîêîëåíèå êàòî ñâÿò îëòàð.
Ïðåç äðåâíîñòòà æèëèùåòî ñå å èçãðàæäàëî ñïîðåä
âåäíúæ óñòàíîâåíàòà òðàäèöèÿ - óñòîé÷èâà è ñèëíà!
Æèëèùåòî íà âñÿêî îòäåëíî ñåìåéñòâî ñå å ñúñòîÿëî
îáèêíîâåíî îò åäíî ïîìåùåíèå, â êîåòî ñà ïðîòè÷àëè
âñè÷êè æèçíåíè ôóíêöèè. Ïðåç âåêîâåòå ñòðóêòóðàòà íà
äîìà ñå óñëîæíÿâà, íî òîâà ïúðâè÷íî ìíîãîôóíêöèîíàë-
íî ïîìåùåíèå îñòàâà ÿäðîòî íà æèëèùåòî, ãëàâíèÿò ìó
åëåìåíò. Òî íàðàñòâà ñ äîïúëíèòåëíè ïîìåùåíèÿ, ãàëå-
ðèè, äâîðîâå... îñòàâÿéêè ÿäðî è èçòî÷íèê, öåíòúð çà îð-
ãàíè÷íî ôîðìîîáðàçóâàíå.
È êîãàòî äåñåòèëåòèÿ, äàæå ñòîëåòèÿ, ñëåä òîâà ñå çà-
ðàæäà ÿâëåíèåòî "îðãàíè÷íà àðõèòåêòóðà" âåðîÿòíî òîâà
å ïðîäúëæåíèåòî íà ãåíåòè÷íî çàëîæåíîòî íà÷àëî â åäè-
ííî ïðîñòðàíñòâî äà ñå ðàçâèâà èíòåðèîðà íà æèëèùåòî.
Âÿðâàíèÿòà, ðèòóàëèòå, îáè÷àèòå ïîëó÷àâàò ñâîÿ èç-
êàç îñîáåíî ñèëíî â äîìà - â "ñâîåòî" ìÿñòî, êúäåòî ïðåä-
öèòå íè ñà ñå çàðåæäàëè ñ äîáðà, ïîëîæèòåëíà åíåðãèÿ.
Æèëèùàòà ñà ïîâòàðÿëè ìîäåëà íà íåáåòî - ïîêðèâ: è êî-
ãàòî å áèëî ïàëàòêà - ïî âðåìå íà ïðåñåëåíèÿòà, è êîãàòî
å áèëî çåìëÿíêà - ïî âðåìå íà îñåäíàëèÿ æèâîò.
Äðåâíèòå áúëãàðè ñà æèâååëè ãðóïèðàíå â ðîäîâå. Âñå-
êè ðîä è ðàçïîëàãàë ñúñ ñâîÿ òåðèòîðèÿ. Òóê å âàæíî äà
âíèêíåì â íà÷èíà èì íà æèâîò, çà äà ìîæåì äà ðàçáåðåì è
èçïîëçâàíåòî íà äâàòà âèäà æèëèùå: çåìëÿíêà è þðòà. Â
çåìëÿíêèòå òå îñòàâÿëè ñâîèòå õðàíèòåëíè ïðîäóêòè.
Çåìëÿíêèòå èçïúëíÿâàëè ðîëÿòà íà áàçîâè ëàãåðè. Îòè-
âàéêè íà ëîâ, ïîíÿêîãà íà ðàçñòîÿíèå äåñåòêè êèëîìåòðè,
ñà èçïîëçâàëè ïðåíîñèìîòî ñè æèëèùå. Íî ñà ñå çàâðú-
ùàëè êúì áàçîâèòå ëàãåðè, êúäåòî ñà çàðåæäàëè îòíîâî
ñâîèòå ïðîâèçèè. Òîçè íà÷èí íà æèâîò ìîæå äà íè îáÿñíè
ìíîãî îò ÿâëåíèÿòà, õàðàêòåðíè çà æèëèùàòà íà ïðåäöè-
òå íè. Çà äà ñúõðàíÿâàò ïðîäóêòèòå, êîèòî ñà áèëè îñòàâ-
ÿíè â çåìëÿíêèòå, òåçè æèëèùíè ïîìåùåíèÿ å òðÿáâàëî
äà èìàò êà÷åñòâîòî äà ñúõðàíÿâàò õðàíàòà çà äúëãî âðåìå
ïðÿñíà è ñâåæà. Åòî çàùî ôîðìàòà íà ïèðàìèäàòà ãè å
óñòðîéâàëà. Òå ñà ïîçíàâàëè êà÷åñòâàòà íà ïèðàìèäàòà.
Îñòàâåíè â íåÿ ïðîäóêòèòå äúëãî çàïàçâàëè ñâîèòå åñòåñ-
òâåíè ñâîéñòâà.
Äðåâíèòå áúëãàðè ñà èìàëè ìîäåë çà ñâÿòî è åíåðãèé-
íî áàëàíñèðàíî æèëèùå. Òî å åäíîïðîñòðàíñòâåíî, ñúñ
ñúâúðøåíî ÿñíà ïèðàìèäàëíà ôîðìà, íà êîÿòî âúðõúò å
îòâîðåí - çà äèðåêòåí êîíòàêò ñ êîñìîñà. Â öåíòúðà íà
260
ïðîñòðàíñòâîòî å ðàçïîëîæåíî îãíèùåòî è ñâåùåíèÿ
ñòúëá, êîéòî ïúðâîíà÷àëíî å áèë îò îêñèäàíò - ÷åðåí êà-
ìúê, ïðîâîäíèê íà ïîëîæèòåëíèòå åíåðãèè âúâ âåðòèêà-
ëåí ïëàí. Òîâà å íàé-ÿðêîòî ðåøåíèå, èëþñòðèðàùî "äúð-
âîòî íà æèâîòà" êàòî âðúçêà íà ïîäçåìíèÿ, íàçåìíèÿ è
êîñìè÷åí ñâÿò. Îãúíÿò å â öåíòúðà íà ñïèðàëîîáðàçíèÿ
âèõúð, êîéòî èçïúëâà öåëèÿ îáåì â õîðèçîíòàëåí è âúâ
âåðòèêàëåí ïëàí. Ìîäåëúò å áèë òî÷íî ïðèëàãàí è â çåìë-
ÿíêàòà - æèëèùå, è â ïðåíîñèìèÿ, ìîáèëåí äîì. Çàïàç-
âàéêè âõîäà îò êúì þæíàòà ïîñîêà (ñòðàíàòà íà êîíÿ),
ïðîñòðàíñòâîòî â èíòåðèîðà å ñòðîãî çîíèðàíî: ëÿâàòà,
èçòî÷íà ñòðàíà å ìúæêàòà; äÿñíàòà çàïàäíà ñòðàíà - æåí-
ñêàòà. Ïðîñòðàíñòâîòî ñå ïðåâðúùà â ñôåðà íà ìåñòîîï-
ðåäåëÿùî òâîð÷åñòâî íà äðåâíèÿ áúëãàðèí, âúâ âìåñòè-
ëèùå íà âìåñòèìîòî, íà ñâîÿòà óíèêàëíà äóõîâíîñò è ìè-
ðîâúçïðèåìàíå. Ñúçäàâàéêè ñâîèòå ïîñåëåíèÿ, òå ñà ñå èç-
ãðàæäàëè óñåäíàë íà÷èí íà æèâîò, êîéòî îðãàíè÷íî å äî-
ïúëâàë ïîäâèæíèÿ. Òå ñà âëàäååëè è ñú÷åòàâàëè äâåòå ôîð-
ìè íà óñâîÿâàíå ïîñðåäñòâîì "çàäåëÿíå" íà ÷àñò îò ëàí-
äøàôòà, ñèòóèðàéêè ìîáèëíîòî æèëèùå, èçãðàäåíî ñïî-
ðåä ïðèðîäíèòå çàêîíè. Âðúùàéêè ñå â áàçîâèòå ëàãåðè,
äðåâíèòå íàøè ïðåäöè ñà îñòàâÿëè õðàíèòåëíè çàïàñè â
óñåäíàëîòî ñè æèëèùå - çåìëÿíêà, ïèðàìèäà. Òå ñà óìåå-
ëè äà èçáåðàò ïîäõîäÿùîòî "äîáðî" ìÿñòî, äà ãî ðàçãðà-
íè÷àò îò îñòàíàëîòî, è â òîâà óñâîåíî, ôèêñèðàíî ìÿñòî
äà ðàçïîëîæàò æèëèùåòî, êîåòî ãè å ïðåäïàçâàëî, çàùè-
òàâàëî. Ñúäåéêè ïî àðõèòåêòîíèêàòà íà äâàòà ôåíîìåíà -
þðòà è äàðáàçè, ìîæåì äà êàæåì, ÷å çà äðåâíèòå áúëãàðè
óñâîÿâàíåòî íà ïðîñòðàíñòâîòî å ÄÓÕÎÂÅÍ ÀÊÒ.
Óíèâåðñàëåí àðõèòåêòîíè÷åí ïðèíöèï íà ìåñòîòâîð-
÷åñòâîòî å ôèêñèðàíåòî íà îñíîâíèÿ ìó àòðèáóò - Öåíòú-
ðà. Ïî òàêúâ íà÷èí èçíà÷àëíî, ïúê è äî ñåãà, íèå æèâååì
â ìàíäàëîîáðàçåí ñâÿò. Â ïðåâîä îò ñàíñêðèòñêè "ìàíäà-
ëà" èìà ìíîãî çíà÷åíèÿ, íî âñè÷êè òå ñå ñâåæäàò äî åäíî
- Öåíòúð. Â òðàäèöèÿòà íà äðåâíèòå áúëãàðè ÌÀÍÄÀ-
ËÀÒÀ (ôèã. 8) ñòàâà ñèìâîë íà âñåîáõâàòíîòî ïðîñòðàíñ-
òâî - âðåìå, êîñìè÷åñêà ñòðóêòóðà, èçëú÷âàùà ñúçèäàòåë-
íà åíåðãèÿ íà ìåñòîñòðóêòóðèðàíåòî.
Îñíîâíàòà ìèñúë íà ìàíäàëàòà, íà êîñìè÷åñêàòà äèàã-
ðàìà, å ïðåäñòàâà è ïðåääâåðèÿ êúì ïî-âèñøè ôîðìè íà
ñúçíàíèå.
Òàíãðèòñêàòà îðèåíòàöèÿ ïî-ñêîðî íàñî÷âà âíèìàíèå-
òî ñè êúì åíåðãèÿòà, à ñëåä òîâà êúì ñòðóêòóðàòà.
Þðòàòà è äàðáàçè ñà èçöÿëî ñâúðçàíè ñ òàíãðèòñêîòî
ðàçáèðàíå - âðúçêà íà çåìíîòî è êîñìè÷íîòî, â òÿõíîòî
îðãàíè÷íî åäèíñòâî.
Áëèçîñòòà êúì Öåíòúðà ñúçäàâà óñåùàíå çà Ñâÿòîñò,
Ñúâúðøåíñòâî è Õàðìîíèÿ.

ÀÇ-ÁÓÊÈ-ÂÅÄÈ
ÅÊÀÒÅÐÈÍÀ ÄÈÌÈÒÐÎÂÀ
“Òðÿáâà äà ïðåâåäåø òîçè òåêñò íà àíãëèéñêè” — áåøå
ïúðâîòî íåùî, êîåòî êàçà ïðîô. Óøà ×îóäàðè, ãëàâåí ñïå-
öèàëèñò ïî èçñëåäâàíå íà äðåâíèòå èíäèéñêè ÂÅÄÈ â Äåë-
õèéñêèÿ óíèâåðñèòåò — ñëåä êàòî £ ïðåäñòàâèõ óñòåí ïðå-
âîä íà ÷ë. 36 (Ñëúí÷îâà ìàéêà) îò áúëãàðñêàòà “Âåäà Ñëî-
âåíà”.
“Íî êîé äíåñ ÷åòå ñåðèîçíè òåêñòîâå — óñïÿâàò ñàìî
òðèëúðè è åêøúíè”, ïîçâîëèõ ñè äà èçðàçÿ ìîäåðíèÿ ñè
ñêåïòèöèçúì.
“Íî êàê èçîáùî íÿêîé ùå çíàå, ÷å èìà òàêîâà íåùî,
àêî íå å ïðåâåäåíî è ïóáëèêóâàíî — áåç íèêàêúâ åìîöèî-
íàëåí àôåêò ïðîäúëæè òÿ. — Íèå ñìå äëúæíè äà çàïàçèì
öåííîòî, äîðè è äíåñ òî äà íå å îáåêò íà âíèìàíèå, äîðè
è ñàìî íÿêîëêî äóøè äà ãî èçïîëçâàò. Àç äîðè íå ñå èíòå-
ðåñóâàì îò ìîèòå àâòîðñêè ïðàâà — íàñêîðî ïëåìåííèöà
îò Àìåðèêà ìè ñúîáùè, ÷å íÿêàêúâ àìåðèêàíñêè ó÷åí ìå
öèòèðàë â áèáëèîãðàôèÿòà ñè. Àç ñúì è íà Èíòåðíåò, íî
òîâà çà ìåí å áåç çíà÷åíèå. Òèêå (íàëè).”
Äà, ðàçáèðàíåòî ìè çà ñúõðàíèòåëíàòà ôóíêöèÿ â ñôå-
ðàòà íà äóõîâíîñòòà êàòî âèä òâîð÷åñêà àêòèâíîñò ñå íóæ-
äàåøå îò ïðàêòè÷åñêà ïðîåêöèÿ.
È ñúñ ñúâñåì ñúâðåìåííà ïðàãìàòè÷íà ÿñíîòà òÿ èç-
÷èñëè, ÷å àêî íà äåí îòäåëÿì ïî ÷àñ, ñëåä 3 ãîäèíè òÿ ùå
èìà ùàñòèåòî äà ÿ èçïîëçâà â ñâîèòå ñðàâíèòåëíè èçñëåä-
âàíèÿ.
“Çàùîòî òîâà å óíèêàëíî — ñàìî èíäèéöèòå è áúëãàðè-
òå èìàò ñâîè ÂÅÄȔ, ïîäíåñå èñòîðè÷åñêàòà ñè îöåíêà
ó÷èòåëêàòà, çàåäíî ñ äàðäæèëèíã ÷àé â òðàäèöèîííàòà îá-
ñòàíîâêà íà Ëîíäîíñêèÿ £ äîì â èíäèéñêèÿ êóëòóðåí öåí-
òúð, ÷èéòî äèðåêòîð áå ñúïðóãúò £ ïðîô. ×îóäàðè.
È çàïî÷íàõìå íà ñàìîòî ìÿñòî. Ïðåäñòàâèõ íà Óøà
åíèãìàòè÷íèÿ òåêñò, ôîðìóëèðàí êàòî çàêëèíàíèå: “Öóðà
ñè ñóðèíà”, ñ êîéòî ñå áÿõ çàíèìàâàëà ïðåäâàðèòåëíî è â
íàøåòî åäíî÷àñîâî ïðîíèêâàíå â çíà÷åíèåòî ìó êðèñòà-
ëèçèðà íåãîâàòà ñèìâîëè÷íà ñúùíîñò. Íåîöåíèìà ïîâðàò-
íà òî÷êà áå èçÿñíÿâàíåòî â òðåòèÿ ñòèõ íà çíà÷åíèåòî íà
ÀÕÀ — ÄÅÍ, ÷èéòî âòîðè÷åí äåðèâàò Õâàëà — çäðàâåé,
ñúîòâåñòñòâà íà “helo, hail”, â àíãëèéñêè è íåìñêè.
Çàåäíî ñ èäåíòèôèöèðàíåòî íà äðóãè êëàñè÷åñêè ñàí-
ñêðèòêè êîðåíè êàòî ñóðèÿ — ñëúíöå, Áóäõè — äà áúäà, äà-
äàòè — äàâàì, äå⠗ áîæåñòâåí, óäèòè — èäâàì, ñå ñòèãíà
äî ñëåäíèÿ ïðåâîä:
Öóðà ñè ñóðèëà Ñëúíöå ìè ñëúí÷åâî
ßñíà ñè ÿñíèíà ßñíî ñè ñâåòíàëî
Äðóìíà ñè äðóìèíà Ïúòèùà ïúòóâàø
Àçíà ñè áóäèíà Âå÷íî ìè áóäóâàø
Ñóòðèí ñè äóäèíà Â óòðèííà Çîðíèöà
Àõàéíà ìè õàÿòà  äåí — Äåíèöà
Ñóðóë äèâà óäèòè Ñëúí÷èöå äèâíî —
èäâàé/èçãðÿâàé!
Òàêà îñúâðåìåíåí, õàðàêòåðúò íà òåêñòà ïðåäîïðåäåëÿ
äðóã æàíð, ðàçëè÷àâàù ñå ñúùåñòâåíî îò ïîñî÷åíèÿ â àíà-
ëèçà êàòî “çàêëèíàíèå”, ò.å. îò ìàãè÷åí òèï. Òîçè òåêñò å
ÀÂÈÒÎÕÎË
èç÷èñòåí îò ìàãè÷åñêà ñèìâîëèêà, íåãîâàòà ñåìèîòèêà å
ìîëèòâåíî-õîìîãåííà è ñ ÿñíà îáðàçíîñò. Òîé å ñðîäåí ñ
êëàñè÷åñêèÿ Èíäî-Âåäè÷åñêè ðèòóàë çà ïîñðåùàíå íà Ñëú-
íöåòî — Ñóðèÿ Íàìàñêàð. Ñèìâîëèêàòà ìó ñå ñèòóèðà â
öÿëîñòíèÿ êîíòåêñò íà ñîëàðíèÿ êóëò íà äðåâíàòà êîñìî-
ãîíèÿ íà áúëãàðèòå è å ñðîäåí ñ êóëòîâèòå ïðåäñòàâè íà
äðóãèòå êóëòóðè îò àðèéñêè òèï. Òîâà å òåêñò ñúñ ñàòâè-
÷åñêè (ñâåòúë) õàðàêòåð, äîêàòî çàêëèíàíèåòî ñòîè íà ãðà-
íèöàòà íà òàìàñ (òúìíàòà) àðåàëèÿ. Òîé èìà óíèâåðñàë-
íî åäíîðîäíî çíà÷åíèå, êîåòî å èçðàç íà ìîíèñòè÷íèÿ õà-
ðàêòåð íà ñîëàðíèÿ êóëò (Àäâàèòà Âåäàíòà).
Òîâà ñå ïîòâúðæäàâà è îò èíäî-âåäè÷åñêèÿ ìó àíàëîã
íà ñàíñêðèò:
Àäîäàðâà äæèâî Âúçðàæäàé ñå, æèâîò
Óñóðíà óãàäàïà Òúìíèíàòà îòñòúïâà
Ïðàãàíòàëà Èäâà/èçãðÿâà ñâåòëèíà-
àäæüîòèð òà
Åòèì Òàçè/åäèíñòâåíàòà
Èìà íÿêàêâà èñòîðè÷åñêà èðîíèÿ âúâ ôàêòà, ÷å òîçè
òåêñò áå öèòèðàí îò àâòîðà êàòî ïîçäðàâ êúì áúëãàðñêàòà
äåìîêðàöèÿ ïî åôèðà íà Ðàäèî “Ñâîáîäíà Åâðîïà” â íà-
÷àëîòî íà 1990 ã. Òîãàâà Áîðèñ Õðèñòîâ îùå íå áåøå èç-
äàë “Áúëãàðñêàòà Âåäà”. Ñåãà òîçè äàëå÷åí “äâîéíèê”, âå-
ðîÿòíî ðàçêëîíåí îò åäèí è ñúù äðåâåí ïðîòîòèï, å ãîâî-
ðèòåë êàêòî çà “íåâåäîìèòå ïúòèùà” íà èñòîðè÷åñêèòå âíó-
øåíèÿ, òàêà è çà äåëîòî íà ñúáèðà÷à.
Âúïðåêè ðàçëè÷èÿòà, äâåòå Âåäè èìàò åäèííà èìàíåí-
òíà ñúùíîñò — è äâåòå ñà ïëîä íà òúðñåíèÿòà íà èçíà÷àë-
íîòî ìèòî-ñúñòîÿíèå íà äóõà è îòðàçÿâàò ðåäèöà îáùè
ïðèíöèïè è ôåíîìåíè íà åäèí íÿêîãà îáù ìîäåë.
Îò åäíà ñòðàíà, òîâà å ïðèíîñ êúì âðåìå-ïðîñòðàíñò-
âåíàòà âñåîáõâàòíîñò íà Ïúðâîçíàíèåòî, à îò äðóãà — äî-
êàçàòåëñòâî çà èäåíòè÷íîñòòà íà èçáèðàòåëíèÿ ïðèíöèï
íà äâà ïî-ñåòíå èñòîðè÷åñêè ñàìîñòîÿòåëíè êîëåêòèâà.
Òàêà òîé ñå ÿâÿâà êàòî çíàê çà ñèíõðîííà êóëòóðíà ðåçî-
íàíòíîñò è ïàðàëåëíà êîíñåðâàöèîííà ìîòèâàöèÿ, êîèòî,
îò ñâîÿ ñòðàíà, ñà ñèãíàë çà äúëáèííà åòíîõîìîãåííîñò
íà ìîäåëà, ïîäîáíà íà òàçè íà åçèöèòå íîñèòåëè. Íåñúì-
íåíî äâàòà êàðäèíàëíè ôàêòîðà â êëàñè÷åñêèÿ àðèéñêè ìî-
äåë, îïðåäåëÿùè íåãîâàòà óñòîé÷èâîñò è öÿëîñò, ÷ðåç êî-
èòî ñåìàíòèêàòà íà âåäà — çíàíèå, ïîëó÷àâà ñâîÿòà äèíà-
ìè÷íà àêòóàëèçàöèÿ.
Êîíêðåòíèÿò ïðèìåð å è îòïðàâåí ñåìèîòè÷åí ñèãíàë,
âîäåù êúì ñëåäïîòîïíàòà ðåäàêöèÿ íà ñîëàðíèÿ êóëò. Ïîò-
âúðæäåíèÿ çà òîâà ñå íàìèðàò è â ñâîåîáðàçíèÿ åçèêîâ
ñóáñòðàò — ñïîðåä Âåðêîâè÷, “ïðèëè÷åí íà ñàíñêðèò”, â
çèìíèÿ ðèòóàë “Ñóðâà âåñåëà ãîäèíà”, êîéòî ñúùî å ñâúð-
çàí ñúñ ñëúí÷åâèÿ êóëò — ñóðâà — îò ñóðèÿ (ñëúíöå). Ñ íå-
ãî ñå îòáåëÿçâà çèìíîòî ñëúíöåñòîåíå, êàòî òîé èìà õà-
ðàêòåð íà ìîëåáåí çà ñëúí÷åâà ãîäèíà, çà äà ñå ïðîåêòèðà
êúì êîñìè÷åñêèÿ áîã åäíà óíèâåðñàëíà ìîëáà çà íåãîâî-
òî òúðæåñòâî â ìîìåíòà íà íàé-íèñêàòà ìó çèìíà àêòèâ-
íîñò. Óñòàíîâÿâàíåòî íà òàçè âúòðåøíà âçàèìîçàâèñèìîñò
261
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ïðåäñòàâÿ ôóíêöèîíàëíèÿ äèàïàçîí íà åäíîðîäíè åëåìåí-
òè â íèâàòà íà êóëòóðíèòå ñòðóêòóðè è ñå ÿâÿâà ïðÿêî äî-
êàçàòåëñòâî çà àâòåíòè÷íîñòòà íà òîçè ôåíîìåí.
Ôóíêöèîíàëíîòî ñðàâíåíèå ïîçâîëÿâà äà ñå íàïðàâè
âúòðåøíà ãðàäàöèÿ íà åëåìåíòèòå ïî ñòåïåí íà àêòóàëè-
çàöèÿòà èì â ìàñîâîòî ñúçíàíèå. Ïðèëàãàìå áèíàðíàòà
äâîéêà ìàíèôåñòíîñò-èìàíåíòíîñò, çà îçíà÷àâàíå íà ñòå-
ïåíòà íà åêñïëèöèðàíå íà ñëúí÷åâàòà ìîòèôåìàòà — ñ ïúð-
âèÿ îïðåäåëèòåë — àêòèâíî ôóíêöèîíèðàùè ìîñòðè êàòî
ðèòóàëà “Ñóðâà âåñåëà ãîäèíà”, à ñ âòîðèÿ — íèâà îò äúë-
áèííàòà ñåìàíòèêà, êàòî “Öúðíà ñè ñóðèíà” îò Âåäèòå,
íåïîëó÷èëè êàëåíäàðíî-ðîòàöèîííà ôóíêöèîíàëíîñò. Îï-
ðåäåëèòåë íà êàïàöèòåòà íà çíà÷èìîñò å íå óñòàíîâåíîñòòà
è â ìàñîâî-ôóíêöèîíèðàùèÿ ïîêàçàòåë êóëòóðåí êîíòåêñò
— òóê òðÿáâà äà ñå ãîâîðè çà ðàçëè÷åí êîåôèöèåíò íà ìà-
íèôåñòíîñò íà óíèâåðñàëíàòà ìîòèôåìà, êîåòî ñå ñúîò-
íàñÿ êúì ìîðôîëîãèÿòà íà âðåìå-ïðîñòðàíñòâåíèÿ ìîäåë.
Òîâà ïîçâîëÿâà åäíà ôóíäàìåíòàëíà ïðåîöåíêà íà öÿ-
ëîñòíèÿ áúëãàðñêè ôîêëêîðåí ìîäåë — äèôåðåíöèðàéêè
äúëáèííèòå ñòðóêòóðè îò îáù ïðîòî-èíäî-åâðîïåéñêè òèï
êàòî óíèâåðñàëåí êîëàñè÷åñêè ñóáñòðàò, à ñúîòâåòíèòå èì
ôåíîìåíàëèçèðàíè äâîéíèöè êàòî ôîëêëîðèçèðàíà ôîð-
ìà. Åäíî òàêîâà èäåíòèôèöèðàíå íà áúëãàðñêèÿ ìîäåë áè
ïîñòàâèëî íîâàòîðñêè àêöåíò âúðõó ìîäåëèðàíåòî íà íà-
óêàòà çà ôîëêëîðà — à èìåííî â óñòàíîâÿâàíå íà êëàñè-
÷åñêèòå £ îáðàçöè.
 òîçè ñìèñúë “Âåäà Ñëîâåíà” å ãëàâåí è ïî çíà÷è-
ìîñò, è ïî ìàùàáíîñò äîêóìåíò. Ðåçóëòàòèòå îò òàêîâà
èäåíòèôèöèðàíå íà ìîäåëà ùå ïîñòàâÿò ïðàâèëíè ïàðà-
ìåòðè è êîåôèöèåíòè íà çíà÷åíèå, ùå ñå àâòåíòèçèðàò íè-
âàòà íà ôåíîìåíèòå è ùå ñå ïîïúëíè åäíà íåïðàâèëíî âúç-
ïðèåòà äîêòðèíà çà ëèïñàòà íà êëàñè÷åñêî íà÷àëî â áúë-
ãàðñêàòà êóëòóðà. Òîâà êëàñè÷åñêî íà÷àëî, çà ðàçëèêà îèò
ëîêàëíèÿ ìîäåë — ãðúêî-ðèìñêèÿ, å ñèíõðîííî ñ óíèâåð-
ñàëíèÿ — ïðîòî-èíäî-åâðîïåéñêèÿ, êîéòî, áèäåéêè ïî-äðå-
âåí, å ñ àíîíèìåí õàðàêòåð, êàêòî è èíäèéñêèÿ, è å ôîð-
ìèðàí ñúùî êàòî ñëîâåñåí èçêàç.
Êàòî äàëå÷íà ïðîåêöèÿ íà äúëáèííàòà óñòîé÷èâîñò íà
òîçè êëàñè÷åñêè ñóáñòðàò å ôèíàëíàòà îðãàíèçàöèÿ íà íå-
ãîâèÿ åçèê â êëàñè÷åñêà ôîðìà ïðåç åäíî èñòîðè÷åñêè íî-
âî âðåìå — 9. âåê ñë. Õð., êîãàòî ïî ìîäåëà íà ïðåäõîäíà-
òà ðóíè÷åñêà ïðàêòèêà ñå ñúçäàâà ñúâðåìåííàòà ïèñìåíà
ñèñòåìà — ãëàãîëèöàòà.
Òÿ ïî Ìàêñ-Ìþëåðîâàòà êëàñèôèêàöèÿ å “èäåàëíà”,
òúé êàòî ìàíèôåñòèðà âèñøåòî èçâèñÿâàíå çà “ëèïñà íà
äèõîòîìèÿ ìåæäó çâóê è çíàê”, ñúâúðøåíî êà÷åñòâî, ñ êî-
åòî ñå îòëè÷àâà è ïúðâîòî ñàíñêðèòñêî ïèñìî — áðàõìè.
Ôàêò, êîéòî áåçñïîðíî å äîêàçàòåëñòâî çà âèòàëíîñò-
òà è äåéñòâèòåëíàòà èíòåëåêòóàëíà ìîíîïîëíîñò íà êëà-
ñè÷åñêèÿ ìîäóë â áúëãàðñêèÿ äóõîâåí èíñòèíêò — åäíà äå-
ìîêðàöèÿ ïàð åêñåëàíñ â íàé-ñúâúðøåíàòà êóëòóðíà ñèñ-
òåìà — åçèêà. È â òàçè ñâåòëèíà íàèìåíîâàíèåòî íà òðåòà-
òà áóêâà — Âåäè — Çíàÿ, äîáèâà ðåøàâàùà êóëòóðíî-ïîç-
íàâàòåëíà ñòîéíîñò îò ñåìèîòè÷åí õàðàêòåð. Òîâà å èçðàç
íà ñúùàòà ìîòèôåìà êàêòî è íà Åïîñà è ïðèíîñ êúì äèíà-
ìè÷íàòà £ àêòóàëèçàöèÿ èëè íîâà ìàíèôåñòíîñò â ïîñòú-
ïàòåëíèÿ âðåìå-ïðîñòðàíñòâåí êîíòåêñò. Òîâà å è èñòî-
ðè÷åñêà ïîâðàòíà òî÷êà — îñúùåñòâÿâàíåòî íà îñíîâíîòî
êóëòóðíî äåëåíèå — óñòíà-ïèñìåíà êóëòóðà. Íàëè÷èåòî íà
åäíà è ñúùà ìîòèôåìà — êîä, è â äâåòå ñèñòåìè, å çíàê çà
262
åäèíñòâîòî íà òåõíèòå îñíîâíè èíòåãðàöèîííè êîìïîíåí-
òè. Òîâà óñòàíîâÿâà êà÷åñòâåíèÿò ïîêàçàòåë ñèíêðåòèçúì,
ðàçãðúùàéêè äèàïàçîíà íà êîäîâèÿ ïðèíöèï, è òàêà ïîç-
âîëÿâàéêè äà ñå óñòàíîâè íåãîâîòî äåéñòâèå â öÿëîñòíèÿ
ìîäåë. Â òîçè ñìèñúë ñòàâà ðàçáèðàåì íåñðàâíèìèÿò èí-
òåëåêòóàëåí ïàòîñ, êîéòî ñúïúñòâà îòêðèâàíåòî/çàïèñâà-
íåòî íà Âåäèòå â 19 â., òàêà êàêòî íÿêîãà íîâèÿò êóëòóðåí
òðèóìâèðàò “Àçó, Áóêè, Âåäè” — àç/÷îâåê — áóêâà — çíàíèå,
çàðàäè ïðåäõîäíèÿ ïðèíöèï “Ãëàãîëàòè” — ãîâîðÿ ñ òåõ-
íè÷åñêè íîâà äèíàìèêà, ñåãà ïèñìîòî íà ñâîé ðåä ïîëó÷è
èìàíåíòíîòî ñè ñëîâåñíî ïîòâúðæäåíèå.
Òàêà ñå óñòàíîâÿâà çàùî ñðàâíåíèåòî ñ ìåñòíèÿ íîâî-
åâðîïåéñêè ìîäåë (ãðúêî-ðèìñêèÿ) å áèëî çà áúëãàðñêèÿ
ìîäåë íåàäåêâàòíî è êîìïëåêñèðàùî è ñå îòêðèâà âÿðíà-
òà ìó ñðàâíèòåëíà àðåàëèÿ — â èçíà÷àëíàòà ãîëÿìà óíè-
âåðñàëèÿ íà ñâåòîâíèÿ ìîäåë — ïðîòî-èíäî-åâðîïåéñêèÿ
ôåíîìåí.
Ïðè÷èíèòå çà äåçàâòåíòèçàöèÿòà íà èñòèíñêèÿ õàðàê-
òåð íà áúëãàðñêàòà êóëòóðà ñà êîìáèíàöèÿ îò íàóêîîá-
ðàçíè íåñúñòîÿòåëíè ïðèâíåñåíè êîíöåïöèè, íå âèíàãè ñà-
ìî ñ íàó÷íè öåëè. Íåùî òèïè÷íî çà áúëãàðñêàòà ñúäáà —
ôåíîìåíúò — íàìåñà íà âåëèêèòå ñèëè â áúëãàðñêè äåëà
äà å íåêîíñòðóêòèâåí åôåêò.  ñëó÷àÿ ñ “Âåäà Ñëîâåíà”
çàêëåéìÿâàåòî £ îò Ëóè Ëåæå êàòî íåàâòåíòè÷íà ñå ïðåâ-
ðúùà â åäèí ëèòåðàòóðåí Áåðëèíñêè êîíãðåñ, ïîäïèñàí
îò Èðå÷åê è îò áúëãàðè êàòî Ì. Àðíàóäîâ è È. Øèøìà-
íîâ, ñ êîåòî ñå îôîðìÿ åäíî òèïè÷íî íåáúëãàðñêè ñòàã-
íèðàù êóëòóðåí ôàêòîð. Êðàéíî âðåìå áåøå òîé äà áúäå
ðàçðóøåí.
Òðÿáâà äà ñå îòáåëåæè, ÷å ñàìèÿò ìàòåðèàë íå ïîçâî-
ëÿâà òîâà äà ñòàíå ëåñíî. “Âåäà Ñëîâåíà” íå ïðåäëàãà òè-
ïîëîãè÷íî åäíîðîäíà, äåôèíèðóåìà ñòðóêòóðà. Êàòî âñè÷-
êè óíèâåðñàëíî êëàñè÷åñêè òâîðáè òÿ èìà ñâîÿòà èìóííà
ñèñòåìà — åíèãìàòè÷íîñò, è óñòàíîâÿâàíåòî íà èìàíåíò-
íàòà £ ñúùíîñò å äúëáîêî èìïëèöèòåí ïðîöåñ. Êúì òîâà
ñå äîïúëâà è ôðàãìåíòàðíîñòòà £ — â ñèíõðîíåí è â äèàõ-
ðîíåí àñïåêò, êàêòî è íàñëàãâàíåòî íà ñóáïðîäóêòíè ìà-
òåðèàëè, ïîä ÷èåòî âëèÿíèå ñå ðàçìåñòâàò êàêòî äèñòðè-
áóöèîííèòå, òàêà è èíòåãðàöèîííèòå åëåìåíòè è â ñòðóê-
òóðíî, è â êà÷åñòâåíî îòíîøåíèå.
Èëè ñàìî òàêà èçãëåæäà?
Àíòèêâàðíî íåïðåäóáåäåí ïðî÷èò íà âåäè÷åñêèÿ òåêñò
îòêðèâà â ïðèâèäíèòå âðåìå-ïðîñòðàíñòâåíè “óðâè” è êóë-
òóðíî-åñòåñòè÷åñêè ñìåñêè îáùèÿ äèñòðèáóöèîíåí ïðèí-
öèï-ñàìîáèòíîñò. Ôóíêöèèòå íà òàêà óñòàíîâåíàòà îñíîâ-
íà ñòèëîìåòðè÷íà äâîéêà — ñàìîáèòíîñò-åíèãìàòè÷íîñò,
ñå îñúùåñòâÿâàò ïîä ðåäàêöèÿòà íà åñòåñòè÷åñêè óñòîé-
÷èâà öåííîñòíà ñêàëà, ñ òèïè÷íà àíîíèìíà íåïðåäíàìå-
ðåíîñò, â èìåòî íà îáùèÿ ïîçíàâàòåëåí ñîöèîìîäåë è â
òîçè ðåä — ïðîäóêò îò óíèâåðñàëåí õóäîæåñòâåí ïîðÿäúê.
Èçíà÷àëíî êëàñè÷åñêè ñèíêðåòèçúì, îòðàáîòâàí íå ïî ëú-
êè è ìåãäàíè, à ïî íåðàâíîñòèòå íà íåóòúïêàí ïúò, ñ íå-
ðèòìèçèðàíà ïîñëåäîâàòåëíîñò, “îòãëåæäàí” íå ñ âíèìà-
òåëíî ôîêóñèðàíå èçöÿëî âúðõó êà÷åñòâåíèÿ çàðÿä. Òîé å
åñòåñòâåí ïðîäóêò íà íåïîäðàæàåìèÿ îïèò íà ÷îâåêà ïî
ïúòÿ íà ñúäáàòà è çàòîâà å îñîáåí âèä — “íåðàâíîäåëíà”
êëàñèêà. Òîé ïðåäøåñòâà îðãàíèçèðàíèÿ óñåäíàë ñîöèóì
è íåãîâèòå êëàñè÷åñêè èäåàëíè ôåíîìåíè, òîé å êîìóíè-
êàòèâíî ïðåäìîñòèå îò ïúðâè÷åí òèï.

Òîâà å ãåðîè÷åí åïîñ îò ìèòîëîãè÷åí õàðàêòåð, íàñå-
ëåí ñ òèòàíè è ÷óäîâèùà, îòðàçÿâàùè ïðåäìîñòèåòî íà ïúð-
âîòî èíäîåâðîïåéñêè ðàçñåëâàíå. È àêî ãðúöêàòà êëàñèêà
èìà ñâîÿ Ïðîìåòåé, áúëãàðñêàòà ïðèòåæàâà öÿëà ãàìà îò
îáðàçè, êîíòðîëèðàùè ðàçëè÷íè ñþððåàëèñòè÷íè âçàèìî-
äåéñòâèÿ ñúñ ñëúíöåòî. Òàêà ñå óñòàíîâÿâà åëåìåíòúò ïî-
ëèôîíè÷íîñò â ïúðâîêëàñèêàòà.
Ïðîöåñúò íà “ðåäóöèðàíå” îò ïîëèôîíè÷íîñò äî ìî-
íîçíà÷íîñò èëþñòðèðà òåçàòà çà óíèâåðñàëíàòà êëàñè÷-
íîñò (ïðîòî-èíäî-åâðîïåéñêàòà) è ëîêàëíàòà (ãðúêî-ðèì-
ñêàòà). Òîçè ïðîöåñ ñúîòâåòñòâà è íà ñâúðçàíèòå èñòîðè-
÷åñêè ïðîöåñè — òîòàëíàòà ìèãðàöèÿ — âåëèêîòî ïðåñåëå-
íèå, è ÷àñòè÷íèòå ëîêàëíè ìèãðàöèîííè ïðîöåñè.
 õóäîæåñòâåí àñïåêò òî å ñúùî âèä “ðàçñåëâàíå”. Åäèí
îáðàç å åïè÷íî-ìîíîëèòåí, äðó㠗 èñòîðè÷åñêè ïî-ÿñíî
ìîòèâèðàí, òðåòè, ñ ïî÷òè íåðàçáèðàåìà ñèìâîëèêà — ðàç-
ñåëâàíå íà õóäîæåñòâåíèÿ òèï âúâ âàðèàíòè. Íî â òîâà
ñàìîñòðóêòóðèðàíå íà îáðàçíîñòòà, à îòòàì è íà ôîðìàòà,
ñå ïîñòèãà íîâ âèä óíèâåðñàëíî àâòåíòèçèðàíå íà îòäåë-
íèòå åëåìåíòè, íàäõâúðëÿùî èíäèâèäóàëíàòà èì ñàìîñ-
òîéíîñò.  òîçè ñëó÷àé ñå âèæäà êàê ñå ðåàëèçèðà ïîíÿòè-
åòî “íåçàâèñèì âúòðåøåí æèâîò íà åäíî ïðîèçâåäåíèå”,
íåçàâèñèìîòî âçàèìîäåéñòâèå è ïðîòèâîäåéñòâèå íà åëå-
ìåíòèòå, ôîðìèðàùî íåãîâèÿ õàðàêòåð. Òóê àíîíèìíîñò-
òà å âåëèê ôàêòîð. Òîâà àâòîíîìíî êëàñèöèçèðàíå íà òâîð-
áàòà å ôàêòîð îò îáù õàðàêòåð è â íåãî ñå ïðîÿâÿâà âèñ-
øàòà êîíñòàíòà íà êëàñè÷íîñò — íåóìîçðèòåëíà, ñïîíòàííà
è çàòîâà íå âèíàãè âèñîêî ñòàíäàðòèçèðàíà, íî âèíàãè ñà-
ìîáèòíà ïîåòèêà — êîä íà äèíàìè÷åí åñòåòè÷åñêè âêóñ,
ïîêàçàòåë íà âå÷å ôîðìèðàíî êàòî èíñòèíêò äóõîâíî-èí-
òåëåêòóàëíî óñåùàíå ñ äèàïàçîí ÷îâåê-êîëåêòèâ-áîã.
Òóê ïðèëèêàòà ñ ôóíäàìåíòàëíèÿ êóëòóðåí ìîäóë íà
èíäèéñêèÿ ìîäåë íå ìîæå äà áúäå ïî-êàòåãîðè÷íà. Óíè-
âåðñàëíàòà êëàñèêà å âúçïèòàíèå íà èíäèâèäóàëíàòà äó-
øà (àòìà) çà åäèíåíèå ñ óíèâåðñàëíèÿ äóõ (àòìàí) è òîâà
âúçïèòàíèå ïðåäõîæäà è îáóñëàâÿ âñÿêàêâè ïðàêòè÷åñêè
ôîðìè íà îáó÷åíèå. Òî ñå ïðåäàâà “îò ñúðöå íà ñúðöå”
ïðè êîíòàêòà íà ó÷èòåëÿ ñ ó÷åíèêà è íåãîâàòà àêòóàëèçà-
öèÿ å åíèãìàòè÷íî ñúñòîÿíèå, êîåòî ñå óñòàíîâÿâà åäèíñ-
òâåíî â ïîñòèãàíåòî íà âèñøèÿ ìîäåë. Òîçè ìîäåë ñ ïðà-
âî ìîæå äà ñå íàðå÷å “ñóïåðêëàñèêà”, çàùîòî ñàìî òîãàâà
ñå ïîñòèãà âèñøàòà ôîðìà — “ñúñòîÿíèåòî” íà ôåíîìåíà,
çà ðàçëèêà îò íåãîâîòî “ñòàâàíå”, è òîâà å åäèíñòâåíèÿò
íà÷èí íà âúçïðèåìàíå íà èçíà÷àëíàòà äèàáîëè÷íîñò íà
áèòèåòî — ÷îâåøêîòî (åêçèñòåíöèàëèçèðàíå), è áîæåñò-
âåíîòî (åêçèñòåíöèàëíîñò).
Çíà÷èìîñòòà íà òîçè ìîäåë ñå àêòóàëèçèðà è ÷ðåç õåð-
ìåíåâòè÷íàòà õàðàêòåðèñòèêà íà óñòíî-ñëîâåñíàòà ôîð-
ìà, êîÿòî ñúâðåìåííàòà ëèòåðàòóðíà òåîðèÿ ïðîòèâîïîñ-
òàâÿ íà “òèðàíèÿòà íà ïèñàíîòî ñëîâî” êàòî îñíîâåí ôàê-
òîð çà “ãîñïîäñòâîòî íà òÿëîòî íàä äóõà”, ÷èÿòî “ïðîèç-
òè÷àùà ñòðàñò å âñúùíîñò ïàñèâíîñò è áîëåñòíî ñúñòîÿ-
íèå íà äóøàòà”.
Íåñúìíåíî òîâà å ðåàêöèÿ ñðåùó íåïðåêúñíàòî ðàñòÿ-
ùàòà ïèñìåíà ëàâèíà.
Íî ÷èñòî ëèíãâèñòè÷íèÿò £ ïðî÷èò å ñïîðåí.  åçèê ñ
âúçìîæíî íàé-âèñîêà ñòåïåí íà èçðàçíà ìîíîëèòíîñò — ñ
ôîíåòè÷íî ïèñìî, â êîåòî ëèïñâà äèõîòîìèÿòà “çíàê-çâóê”
— êàòî áúëãàðñêèÿ, òîçè åôåêò èìà ìèíèìàëíà ñèëà.
ÀÂÈÒÎÕÎË
Òàêà ñå óñòàíîâÿâà ôîðìàëíî-ñúäúðæàòåëíàòà âçàèìî-
çàâèñèìîñò è ñàìîñòîéíàòà âèòàëíîñò íà òâîðáà îò òàêúâ
õàðàêòåð, â òîâà ñå ïðîÿâÿâà è óíèâåðñàëèçìà íà êëàñèêà-
òà îò òàêúâ òèï, òàêà ñå ðàçáèðà è íåéíàòà íåîáõîäèìîñò
îò åíèãìàòè÷íîñò — â êðàéíà ñìåòêà — çà çàïàçâàíå íà àâ-
òåíòè÷íàòà ñèíêðåòè÷íîñò-íîñèòåë.
Ïîãðåøíî å îáà÷å òîçè âèä ñèíêðåòè÷íîñò äà ñå ðàçã-
ëåæäà êàòî ñòàòè÷íà åäèíèöà. Êàêòî èíñòèíêòèâíî îñúç-
íàòèÿò èìàíåíòåí ïðîòîòèï, òàêà è âñåêè ìàíèôåñòèðàí
íåãîâ òèï ïðèòåæàâàò ñèëîâà åêçèñòåíöèàëíà êîíñòàíòà.
Íåéíèÿò åôåêò âàðèðà è å åñòåñòâåíî â òå÷åíèå íà âðåìå-
òî òîçè âèä àáñîëþòíà êëàñèêà äà ñå ïðåîòêðèâà, ïðåòâî-
ðÿâà è ïðåîñìèñëÿ. Ñ åäíà óñëîâíîñò — àêî íå ñå èçãóáè
îíîâà íåéíî ñóïåðêà÷åñòâî — åíèãìàòè÷íî-ñàìîáèòíàòà
é åêçèñòåíöèàëíà äâîéñòâåíîñò. Òîâà å, êîåòî ÿ ïðàâè äà
áúäå è åäíîâðåìåííî äà íå áúäå, äà å ïðèåìàíà è îòõâúð-
ëÿíà åäíîâðåìåííî, íà åäíè äà ãîâîðè, äðóãè äà íå ÿ ðàç-
áèðàò. Òÿ íå ïîäëåæè íà ôîðìóëèðàíå — êàêâà äîçà ôåíî-
ìåíàëòíîñò ñå çàìåñâà ñ êàêâà äîçà òðàíñöåíäåíòàëíîñò,
ïëþñ êîëêî êàïêè åìîöèîíàëíè íàáóõâàòåëè, êîëêî âðå-
ìå íà åñòåñòè÷åñêè ôåðìåíòàöèè. Âñè÷êî òîâà å çàêîäè-
ðàíî â åäèíåíèåòî èíäèâèäóàëíà äóøà — ñâåòîâåí äóõ.
Àêî íÿêîé ïîèñêà äà “èç÷èñòè”, äà àâòåíòèçèðà òåêñòà
ïî ëàáîðàòîðåí íà÷èí ñ àïðèîðíî èçáðàíè ñðåäñòâà, çà-
ùîòî íèå íå çíàåì êàêúâ å áèë, à êàêúâòî ñè ìèñëèì, ÷å å
áèë — ùå ðèñêóâà äà óíèùîæè èìåííî ñàìîñòîéíàòà åê-
çèñòåíöèàëíà ñúùíîñò íà îðèãèíàëà.
Ïðåîöåíêàòà íà ïúðâè÷íàòà ìèòè÷íà ìå÷òà ïîä àðáèò-
ðàæà íà ïðàãìàòè÷íàòà èñòîðèÿ å íà÷èíúò, ïî êîéòî âñè÷-
êè ðåëèãèè ñà îáðå÷åíè äà óìèðàò. Êîãàòî ïîä ñòóäåíèòå
èíòåëèãåíòñêè î÷è íà ïðàâîâåðåí íàó÷åí äîãìàòèçúì ìà-
ãè÷åñêèòå ñúñòàâêè íà ðåëèãèÿòà ñå ñèñòåìàòèçèðàò êàòî
òîòàëíà è òî÷íà ñóìà îò èñòîðè÷åñêè ñúáèòèÿ. Êîãàòî ñå
çàùèòàâà äîñòîâåðíîñòòà íà ìèòà, à â ñúùîòî âðåìå ñå
ïðîòèâîïîñòàâÿ íà ðàçâèòèåòî íà åñòåñòâåíàòà ìó âèòàë-
íîñò. Êîãàòî èç÷åçíå ìèòîóñåùàíåòî è ìÿñòîòî ìó ñå çà-
åìå îò èñòîðè÷åñêàòà îáóñëîâåíîñò íà ðåëèãèÿòà...
...Òîãàâà ñïîðåä Íèöøå ñå óíèùîæàâà õåðìåíåâòè÷-
íàòà öåÿëîñò íà êëàñèêàòà, çà êàêâàòî òîé ïðèåìà ñàìî
äî-Ñîêðàòîâèÿ ïåðèîä ïî èçêëþ÷èòåëíè çà íàøèÿ ìîäåë
êðèòåðèè — èñòèíñêà êëàñèêà å ñàìî òâîðáà, â êîÿòî äî-
ìèíèðàò “óíèâåðñàëåí ïàòîñ”, à íå ïîñò-Ñîêðàòîâñêà
ñòðàñò è èçíà÷àëíà èíòóèöèÿ, à íå ïîñò-Ñîêðàòîâñêî îñò-
ðîóìèå, ôîðìóëèðàéêè òàêà çà ïðúâ ïúò ñèíêðåòè÷íèÿ Äè-
îíèñèåâî-Àïîëîíîâ õàðàêòåð íà ñúùèíñêàòà êëàñèêà.
Óñòàíîâÿâàíåòî íà òàêà îñìèñëåíàòà êëàñè÷íîñò íà
Áúëãàðñêàòà Âåäà ñå ïðîåêòèðà ãëàâíî íà òðè íèâà:
1. Ñòðóêòóðíî — èçìåðâàíå íà äèñòðèáóöèîííî-èíòåã-
ðàöèîííèòå ñèëè.
2. Åëåìåíòàðíî — èçìåðâàíå íà åñòåñòè÷åñêàòà åíåð-
ãèÿ (ñàòâà/ðàæäàñ/òàìàñ).
3. Îáðàçíî — èçìåðâàíå íà ìîòèôåìíàòà êîíñòàíòà íà
îáðàçíàòà ñèñòåìà (èìàíåíòíîñò/ôåíîìåíòàëíîñò).
Ñúçäàâàíåòî íà åäèííà ñòóðêòóðà îò ñàìîñòîÿòåëíî
çíà÷èìè ÷àñòè å çàäà÷à íåèçïúëíèìà áåç íàëè÷èåòî íà öåí-
òðîñòðåìèòåëåí ñèëîâ ìåàíèçúì. Ñïîðåä íåãî âñÿêà ÷àñò
“ïîñòàâÿ” ñâîÿòà óñòàíîâåíà “èíäèâèäóàëíà” àâòåíòè÷-
íîñò â ñëóæáà íà îáùàòà öÿëîñò. Â åïîñà, êúäåòî ðåàë-
íèÿò ñâÿò (ïðåñåëåíèÿòà íà áúëãàðèòå íàïðèìåð) ñå ìî-
äåëèðà â êîîðäèíàöèÿ ñ íåðåëíèÿ (äåéñòâèÿòà íà áîãîâå-
263
 ÀÂÈÒÎÕÎË
òå), òîâà ïðåäîïðåäåëÿ ðàçíîðîäíà ñòèëèñòèêà ñ åäèí öåí- (“Ñîíöåâà Æåíèòáà”)
òðàëåí ñâúðçâàù åëåìåíòê. Íàïðèìåð ⠓ïðåñåëåíèåòî” Êîëåäå ëå, Áîæå ëå,
— êîíêðåòíèÿò ðàçêàç å ìàëêî óòåæíåí îò íåðàâíîäåëíàòà Êîëåäå ëå, Õèæíå ëå!
ðèòìèêà: (“Ïåñåí 13”)
Â÷åðà ñè ìè õàáåð äîíåñå îò äîëíà çåìÿ Èçáîðúò íà ñúáåñåäíèê îò ðåàëíèÿ ñâÿò êàêòî è îò òðàí-
Îò äîëíà çåìÿ ïðåçìîðíà ñöåíäåíòíèÿ å íàïúëíî àðáèòðàëåí. Âçàèìîçàìåíÿåìîè-
Ñèâî ãîëàá÷å ìè äîíåñå áÿëà êíèãà ñòòà íà äâàòà òèïà ñúáåñåäíèê å ñòàíäàðòèçèðàí è åñòåòè-
Áÿëà êíèãà, öóðíó ïèñìî. ÷åñêè íàïúëíî îâëàäÿí ïîõâàò. Òîâà å ôîðìàëåí åêâèâà-
Ïðèìåðíà “ñèìåòðèçèðàùà” ðèòìè÷íà ðåàêöèÿ áè èç- ëåíò íà äèñêóòèðàíàòà äâóçíà÷íîñò íà êëàñè÷åñêàòà åïî-
ãëåæäàëà òàêà:
õà. Äèàëîãúò àêòóàëèçèðà âúâ âñåêè ìîìåíò àâòåíòè÷íîñò-
Â÷åðà ñè ìè õàáåð äîéäå
Îò äîëíà çåìÿ ïðåçìîðíà òà íà ñúäúðæàíèåòî êàòî êîëåêòèâåí åñòåòè÷åñêè ðåçî-
Ïðåçìîèðñêà îùå ïîêðàéíà íàòîð. Òîâà å ïîñòúïàòåëåí öåíòðîñòðåìèòåëåí ðåãóëà-
Ñèâî ìè ãúëúá÷å êíèãà äîíåñå — òîð è çà òåìàòèêàòà, è çà îáðàçíîñòòà, ïðåäñòàâÿù ïàðà-
Áÿëà êíèãà ñ öúðíî ïèñìî. ëåëíîòî óñâîÿâàíå è íà ìàíèôåñòíîñòòà, è íà èìàíåíò-
Ñèìåòðèèðàùàòà ôóíêöèÿ íà ðèòìèêàòà èçãëåæäà ïî- íîñòòà íà ìîòèâà. Òîçè ñèíêðåòèçúì îñèãóðÿâà íåäåëè-
äîáðå èçðàçåíà â ìèòîëîãè÷íèòå ðåàëíè ïåñíè, íàïðèìåð: ìîñò íà ñóáæàíðîâàòà äèàäà íàðàòèâíà/ëèðè÷íà ïîåçèÿ, à
Ñîáðàëè ñå òðèñòà çâåçäè îòòàì è íà õàðàêòåðà íà íàðàòèâíàòà ïîåìà, “ïðåñúçäàâà-
òðèñòà çâåçäè — òðèñòà þäè ùà ñúáèòèå” è íà ëèðèêàòà “ñòðåìÿùà ñå ñàìàòà äà áúäå
ñîáðàëè ñå â ñàðàå ñúáèòèå”.  íàøèÿ ñëó÷àé òàçè äèàäà ôóíêöèîíèðà ÷ðåç
äåêà ñè å æèâà þäà. ñòèëèñòè÷íàòà ïîëèôîíèÿ íà ðèòìèêàòà è àêòóàëèçèðàíè
È àêî ðèòìèêàòà äåéñòâà äâóçíà÷íî, òî äðóãèÿò ôîð- â ñàìîáèòíî-íåïîñðåäñòâåí ñèíêðåòè÷åí âèä, à íå â äè-
ìàëåí åëåìåíò íà òåêñòà — äèàëîãúò — ñòàâà îáù öåíòðîñ- ôåðåíöèðàíà êúñíîêëàñè÷åñêà ñèìåòðè÷íîñò è èäåàëíîñò
òðåìèòåëåí çíàìåíàòåë. Ïîâå÷åòî ïåñíè îòêðèâàò äåéñò- íà äåòàéëà, ðåçóëòàò íà ïðîãðåñèâíî-îïîñðåäñòâàíî àíà-
âèåòî ñ íåïîñðåäñòâåíî îáðúùåíèå:
ëèòè÷íî ìèñëåíå ïî ñúùåñòâî — ïðîçàè÷åí ðåôêëåêñ.
Êàìÿíó, ìàðè Êàìÿíó,
÷ëà ëè ñè, Êàìÿíó, èëè íå ñè! Òóê êîíöåïöèÿòà íà Íèöøå çà ïîâåñòâîâàòåëíàòà ôîð-
(Ïðåñåëåíèåòî”) ìà êàòî “ïúðâè æàíðîâ ñèãíàë, êîéòî îïîâåñòÿâà êðàÿ íà
Îé òè áîæå, ìèëè áîæå, êëàñè÷åñêèÿ ïåðèîä” çàåäíî ñ òàçè íà Äèîíèñèåâî-Àïî-
ùî ìè ïðàâèø, Áîæå, ëîíîâèÿ èäèîì ïîòâúðæäàâàíå íà îòãðàíè÷èòåëíàòà òåçà
÷óäà è íèøàíå! ñèíêðåòè÷íà — àíàëèòè÷íà êëàñèêà.

264

ÑÈÌÂÎËÍÀÒÀ ÑÈÑÒÅÌÀ ÍÀ ÄÐÅÂÍÈÒÅ ÁÚËÃÀÐÈ
Ä-Ð ÄÎÐÈßÍ ÀËÅÊÑÀÍÄÐÎÂ
Áúëãàðñêàòà äóõîâíà êóëòóðà èìà õèëÿäîëåòíà òðà-
äèöèÿ, ñúçäàâàíà è èçãðàæäàíà ìåæäó Èçòîêà è Çàïàäà,
íî ïðèòåæàâàùà ñàìîáèòåí ñòèë è ñïåöèôè÷íè îñîáå-
íîñòè. ×àñò îò òàçè òðàäèöèÿ å ñèìâîëíàòà ñèñòåìà íà
äðåâíèòå áúëãàðè, êîÿòî ñå å ñúõðàíèëà è çàïàçèëà ïðåç
âåêîâåòå è êîÿòî íîñè ñâîèòå êîäîâå è êëþ÷îâå çà ðàç-
ãàäàâàíå íà íåîáîçðèìîòî. Òàçè ñèìâîëíà ñèñòåìà åñ-
òåñòâåíî å ñâúðçàíà ñ äðåâíèòå êóëòóðè îò Àçèÿ, Åâðî-
ïà è Áëèçêèÿ Èçòîê, ñ êîèòî ñà áèëè â êóëòóðåí îáìåí
áúëãàðèòå. Â òîâà èçñëåäâàíå ñà îáîáùåíè íàé-âàæíè-
òå ñèìâîëè íà ñòàðèòå áúëãàðè, êàòî òå ñà ðàçãëåäàíè,
êàêòî â êîíòåêñòà íà èçâåñòíè ôàêòè è çíàíèÿ çà äóõîâ-
íàòà êóëòóðà, òàêà ñúùî è â ñâåòëèíàòà íà äðåâíèòå ðå-
ëèãèè è åçîòåðè÷íè ó÷åíèÿ, èäâàùè îò Êèòàé, Òèáåò,
Öåíòðàëíà è Ñðåäíà Àçèÿ, Èíäèÿ, Ïåðñèÿ, Åãèïåò è
Áëèçêèÿ Èçòîê.
 ñëó÷àÿ íå ãîâîðèì ñàìî çà îòäåëíè îòêúñëå÷íè
ñèìâîëè ïðè äðåâíèòå áúëãàðè, à èìåííî çà ñèìâîëíà-
òà ñèñòåìà, êîÿòî áåçñïîðíî ñúùåñòâóâà ïðè òÿõ è ìî-
æå äà áúäå íàáëþäàâàíà âúâ âñè÷êè ãåîãðàôñêè îáëàñ-
òè, íàñåëÿâàíè îò áúëãàðè îò äðåâíîñòòà äî äíåñ.
Ïîâå÷åòî îò òåçè ñèìâîëè-çíàöè èäâàò îò ïðåäõðèñ-
òèÿíñêî âðåìå, îò äúëáîêà äðåâíîñò è âåðîÿòíî ñà ñâúð-
çàíè ñ èç÷åçíàëè öèâèëèçàöèè îòïðåäè Ïîòîïà.
Ñèìâîëíàòà ñèñòåìà íà äðåâíèòå áúëãàðè, îñâåí âñè÷-
êî äðóãî, å è âèä ïèñìåíîñò, ñúõðàíÿâàùà è ïðåäàâàùà
íà áúäíèòå ïîêîëåíèÿ ñâîèòå îñîáåíè äóõîâíè ïîñëà-
íèÿ. Ñèìâîëíèòå çíàöè ñëóæàò è êàòî ìàðêåðè íà ñòàðî-
áúëãàðñêàòà êóëòóðà â Åâðàçèÿ è íàðåä ñ äðóãèòå äîêàçà-
òåëñòâà ìîãàò äà áúäàò ïîìîùíî ñðåäñòâî íà èçñëåäî-
âàòåëÿ ïðè î÷åðòàâàíå íà íåéíèòå ãðàíèöè.
Ñèìâîëèòå ñà êëþ÷îâå çà ïðåäñòàâÿíå ñêðèòàòà ñúù-
íîñò íà íåùàòà è ÿâëåíèÿòà, è âðúçêèòå èì ñ äóõîâíèÿ
ñâÿò è ôèíèòå åíåðãèè â ïðèðîäàòà. Òàêà ñèìâîëèòå ñå
ÿâÿâàò êàòî òâîð÷åñêà êâèíòåñåíöèÿ íà ÷îâåøêèÿ îïèò
è âñåêè åäèí îò òÿõ îòðàçÿâà ìíîãîîáðàçèåòî íà çàîáè-
êàëÿùèÿ íè ñâÿò, êàòî ñ ìàëêî èçðàçíè ñðåäñòâà è ëàêî-
íè÷åí åçèê - êàçâà ìíîãî èëè âñè÷êî!… "îãúí" (àòðèáóò íà Òàíãðà), à ñïîðåä äðóãî òúëêóâàíå
×åñòî, ñèìâîëèòå èìàò íÿêîëêî íèâà íà ðàçáèðàíå,
íî ïðàâèëíîòî èì ðàçëè÷àâàíå è èíòåðïðåòàöèÿ (òúë-
êóâàíå) çàâèñè äî ãîëÿìà ñòåïåí îò ëè÷íàòà è ñïåöèàë-
íà ïîäãîòîâêà íà èçñëåäîâàòåëÿ.  òîâà ÷èñëî âëèçàò
îñîáåíè ïîçíàíèÿ è îòíîøåíèå êúì åçîòåðèêàòà (èçòî÷-
íà è çàïàäíà), ôèëîñîôñêè ïîçíàíèÿ, çíàíèÿ çà äðåâíè-
òå ðåëèãèè, êàêòî è ìèðîãëåäúò íà äðåâíèòå áúëãàðè;
çàäúëáî÷åíè èñòîðè÷åñêè ïîçíàíèÿ è ïîçíàâàíå íà õå-
ðàëäèêàòà è ñåìèîòèêàòà. Â ïî-äúëáîêèòå ïëàñòîâå íà
èçñëåäâàíå ñå èçïîëçâàò è ðàçëè÷íè ìåòîäè íà ìåäèòà-
öèÿ, âèçóàëèçàöèÿ, ïñèõîìåòðèÿ è ðàäèåñòåçè÷íè ìåòî-
äè. Îíåçè, êîèòî ñå îïèòàò ñàìî ñ àíàëèòè÷íî-ëîãè÷åñêè
ñïîñîáè äà èçñëåäâàò òàçè ìàòåðèÿ, ïðåäâàðèòåëíî ñà
îáðå÷åíè íà íåóñïåõ!… òà Åíåðãèÿ, åìàíàöèÿ íà Áîæåñòâåíàòà Âñåëåíà â ïîñ-
ÀÂÈÒÎÕÎË
Äðåâíèòå áúëãàðñêè ñèìâîëè ñà íàâñÿêúäå îêîëî íàñ,
òðÿáâà ñàìî äà ðàçãàäàåì òåõíèòå ïîñëàíèÿ.
1. ÇÍÀÖÈ ÍÀ ÒÀÍÃÐÀ
Ïî âñåîáùî ìíåíèå òåçè äâà çíàêà ñëóæàò çà îáîçíà-
÷àâàíå íà âúðõîâíîòî áîæåñòâî íà äðåâíèòå áúëãàðè -
Òàíãðà (Òåíãðè). Íàìèðàò ñå ÷åñòî ïî êàìåííè áëîêîâå
è ïëî÷è, ïî êàïèùà (ñâåòèëèùà), íà áðîíçîâè àìóëåòè è
äð. (1). Ïðèñúñòâàò è â íÿêîè äðåâíè ïèñìåíîñòè (â Êè-
òàé, ïðè åòðóñêèòå è â Åãèïåò), êàêòî è â çíàöèòå íà àë-
õèìèÿòà.
Îáè÷àéíî çíà÷åíèå: Êðúãúò ñ òî÷êàòà å äðåâåí ñèì-
âîë íà Ñëúíöåòî è ñëúí÷åâèÿ äèñê (àòðèáóòè íà Òàí-
ãðà). Îçíà÷àâà ñúùî íåäåëÿ (äåí íà Ñëúíöåòî), àêòèâ-
íîñò è êðàñîòà. Àëõèìèöèòå îáîçíà÷àâàò ñ òîçè çíàê
ìåòàëà - çëàòî. Îò ïðèðîäíèòå åëåìåíòè (îãúí, âúçäóõ,
âîäà, çåìÿ), òîâà å åëåìåíòúò “âúçäóõ”. Èçïîëçâà ñå ñú-
ùî è êàòî ãîäèøåí áîòàíè÷åñêè çíàê (4). Ïðè ÷îâåêà -
ñèìâîëèçèðà âúçõîäà íà ÷îâåøêèÿ æèâîò. Îò ìîìåíòà
íà ðàæäàíåòî çàïî÷âà äà ñå ðàçâèâà âúòðåøíèÿò æèâîò,
îáãúðíàò îò êðúãà íà òÿëîòî (ïîòåíöèÿòà íà çàðîäèøà).
 êèòàéñêèòå éåðîãëèôè îçíà÷àâà: ñëúíöå, äåí, äå-
íîíîùèå. Â õðèñòèÿíñêàòà è þäåéñêàòà ðåëèãèÿ òîâà å
"âñåâèæäàùîòî Áîæèå îêî", îòêðîâåíèåòî, íà÷àëîòî â
ïîÿâàòà íà ñâåòà è ñâåòëèíàòà (4).
Âòîðèÿò çíàê - èïñèëîíúò (ñîõà èëè âèëêà) ñ äâå ÷åð-
òè îòñòðàíè å ìàëêî ïî-òðóäåí çà îáÿñíåíèå. Òîé îçíà-
÷àâà - äóøà èçïúëíåíà ñ î÷àêâàíå, ÷îâåê ñ ïðîòåãíàòè
íàãîðå ðúöå, îòïðàâèë âçîð êúì íåáåñàòà (4). Òîçè çíàê,
îáúðíàò îáðàòíî, â êèòàéñêàòà éåðîãëèôèêà îçíà÷àâà
èçîáðàçÿâà ñïàñåíèåòî è íåáåñíàòà áëàãîäàò, êîÿòî ñå
ñïóñêà îòãîðå è ñå ðàçïðîñòèðà íàä ñâåòà äîëó (4). Â
õðèñòèÿíñòâîòî ñîõà ñèìâîëèçèðà Ñâ. Òðîèöà (Áîã -
Îòåö, Åãî Ñèíà è Ñâåòè Äóõ). Íàðè÷à ñå îùå "êðúñò-
âèëêà" èëè "êðúñò íà êðàäöèòå" (4). Äâåòå ñòðàíè÷íè
÷åðòè ñà äîïúëíèòåëíè àêöåíòè çà îòáåëÿçâàíå íà âúð-
õîâíèÿ àâòîðèòåò.
Åçîòåðè÷íî çíà÷åíèå: Êðúãúò ñ òî÷êàòà å ïúðâîòî
äèôåðåíöèðàíå â ïåðèîäè÷íèòå ïðîÿâè íà èçâå÷íàòà
Ïðèðîäà, áåçïîëîâà è áåçêðàéíà - "Àäèòè â Òîâà" èëè
ïîòåíöèàëíîòî ïðîñòðàíñòâî âúòðå â àáñòðàêòíîòî
ïðîñòðàíñòâî. Êðúãúò ïðåäñòàâëÿâà Êîñìîñà âúâ Âå÷-
íîñòòà ïðåäè íîâîòî ïðîáóæäàíå íà âñå îùå äðåìåùà-
265
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ëåäâàùèòå ñèñòåìè. Òî÷êàòà âúâ âñå îùe ÷èñòèÿ Êðúã
å Ïðîñòðàíñòâîòî è Âå÷íîñòòà â ñúñòîÿíèå Ïðàëàéà (ñå-
ìå, çàðîäèø) è èçðàçÿâà çîðàòà íà äèôåðåíöèàöèÿòà.
Òàçè òî÷êà â Ñâåòîâíîòî ÿéöå ïðåäñòàâëÿâà Çàðîäèøà
â íåãî, êîéòî ùå ñå ðàçêúñà è ðàçïðúñíå âúâ Âñåëåíàòà
(íà÷àëî íà Ãîëåìèÿ Âçðèâ). Çàðîäèøúò ñå ÿâÿâà ïåðèî-
äè÷íî è ïîñëåäîâàòåëíî, òó ñêðèò, òó äåéñòâåí. Åäè-
ííèÿò Êðúã ïðåäñòàâëÿâà Áîæåñòâåíîòî Åäèíñòâî, îò-
êúäåòî ïðîèçëèçà âñè÷êî (2).
 àíàòîìè÷íàòà àñòðîëîãèÿ, ïðè ÷îâåêà, êðúãúò ñ òî÷-
êàòà îáîçíà÷àâà âúðõà íà ãëàâàòà (òåìåòî) è ãîðíèÿ åíå-
ðãèåí öåíòúð (Òàí-Òèåí èëè "Ïîëå íà åëèêñèðà"), êîé-
òî ñå ñâúðçâà ñ èíòóèöèÿòà è ÿñíîâèäñòâîòî.
Âèëêàòà å ïèòàãîðåéñêà åìáëåìà íà æèâîòà, ïðåä-
ñòàâåíà êàòî èçäèãàù ñå íàãîðå ïúò, ðàçêëîíÿâàù ñå â
äâå ïîñîêè - êúì Äîáðîòî è Çëîòî, ò.å. ñèìâîëèçèðà
âúçìîæíîñòòà çà èçáîð íà ÷îâåêà. Äâåòå ÷àñòè íà âèë-
êàòà ñèìâîëèçèðàò Áîæåñòâåíàòà Ìúäðîñò è Çåìíàòà
Ìúäðîñò (4,16). Âèëêàòà å ñèìâîë íà æèâîòà, òúé êàòî â
äðåâíîñòòà è äíåñ ñ òàêàâà âèëêà (áàãåòà) ñå òúðñè âî-
äà â ïóñòèíÿòà (16).
2. ÑÂÀÑÒÈÊÀ È ÑÀÓÂÀÑÒÈÊÀ
Ñâàñòèêàòà å ïðå÷óïåí êðúñò, èäâàù îò ñëúí÷åâîòî
êîëåëî, èçâåñòíî îùå êàòî "Êîëåëîòî íà çàêîíà". Ñðå-
ùà ñå â ïî÷òè âñè÷êè õðàìîâå íà äðåâíèÿ ñâÿò. Äðåâíè-
òå áúëãàðè øèðîêî èçïîëçâàëè òîçè ñèìâîë (7). Äâàòà
âèäà ñâàñòèêè ñå ñðåùàò ïî áðîíçîâè òàëèñìàíè, çíàöè
ïî êàìúíè, íàìèðàíè â Ïëèñêà è Ïðåñëàâ, íàäãðîáíè
ïëî÷è âúâ Âåëèêè Áîëãàð (Âîëæêà Áúëãàðèÿ), êîëàííè
àïëèêàöèè; îáðåäíè õëÿáîâå, èçïîëçâàíè ïðè êðúùåíå,
ñâàòáè, êîëåäàðñêè îáè÷àè, à ñúùî è â íàðîäíèòå øå-
âèöè (ñâàñòè÷íè åëáåòèöè) (1,12). Íà ñàíñòêðèòñêè äó-
ìàòà ñâàñòèêà îçíà÷àâà "áëàãîäåíñòâèå".
Îáè÷àéíî çíà÷åíèå: ñèìâîëèçèðà ñëúíöåòî è íåãî-
âîòî âå÷íî äâèæåíèå ïî íåáîñâîäà (ñëúí÷åâèÿ êðúãîâ-
ðàò). Ïðå÷óïåíèòå ÷àñòè ñå èíòåðïðåòèðàò êàòî ñèìâî-
ëè íà âÿòúðà, äúæäà, îãúíÿ è ìúëíèèòå. Ñèìâîë íà ïëî-
äîðîäèåòî, ïðåðàæäàíåòî è ùàñòèåòî (15). Èçïîëçâà ñå
êàòî àìóëåò çà êúñìåò. Ñèìâîë íà äúëãèÿ æèâîò, ïðî-
öúôòÿâàíåòî è áåçñìúðòèåòî. Íàðè÷à ñå îùå "Ñúðöåòî
íà Áóäà" (Óàí).
Êîãàòî ñâàñòèêàòà å ñúñ çàîáëåíè çàâèòè êðàèùå, ñå
ñâúðçâà ñ êèòàéñêàòà ìîíàäà (ïðèíöèïúò íà Âåëèêèÿ
Ïðåäåë èëè Òàé-Äçè), â êîÿòî äâåòå êîñìè÷åñêè ñèëè
Èí (íåãàòèâíà) è ßí (ïîçèòèâíà) ñà ïðèâåäåíè â äâèæå-
íèå ñúîòâåòíî íàëÿâî (ðàçðóøèòåëíî) èëè íàäÿñíî (ñú-
çèäàòåëíî).  Êèòàé îçíà÷àâà ÷åòèðèòå ÷àñòè íà ñâåòà
è ÷èñëîòî 10 000 - ñèìâîë íà ìíîãîîáðàçèå è áåçêðàé-
íîñò (15). Â ðàííîòî õðèñòèÿíñòâî ñâàñòèêàòà å èçâåñ-
òíà è êàòî "ïðèêðèò êðúñò" (4).
266
Ëÿâîâúðòÿùàòà ñå ñâàñòèêà (ñàóâàñòèêà) îçíà÷àâà
íîù è ÷åðíà ìàãèÿ. Òÿ å àòðèáóò íà ÷åðíàòà áîãèíÿ Êà-
ëè â Èíäèÿ è Õèìàëàèòå, êîÿòî íîñè ðàçðóøåíèå è
ñìúðò (7).
Åçîòåðè÷íî çíà÷åíèå: Ñâàñòèêàòà ñèìâîëèçèðà Ñúç-
äàòåëÿ (Òàíãðà) è íåãîâèòå ×åòèðè Âåëèêè Ñèëè (×åòè-
ðèìàòà Âåëèêè Àðõèòåêòè). Èìà éåðîãëèôíî çíà÷åíèå
íà "ñòðîèòåë". Ñèìâîëúò ïîêàçâà, ÷å âñè÷êè ñèëè âúâ
Âñåëåíàòà ñà åìàíàöèÿ íà áîæåñòâîòî è òå óïðàâëÿâàò
âñÿêà ôîðìà íà äâèæåíèå âúâ Âñåëåíàòà. Ñâàñòèêàòà îç-
íà÷àâà "Êîñìè÷íèÿ çàêîí", îòíàñÿù ñå äî ñúùåñòâóâà-
íåòî íà öèêëè÷íè èëè ïåðèîäè÷íè ðåâîëþöèè, ÷ðåç êîè-
òî èñòîðèÿòà ñå ïîâòàðÿ ñ íåîáõîäèìàòà âðúçêà ìåæäó
ïðè÷èíàòà è ñëåäñòâèåòî (Êàðìè÷íèÿ çàêîí).  òîçè
ñìèñúë ñâàñòèêàòà âúïëúùàâà èäåÿòà çà åâîëþöèÿòà íà
÷îâåøêàòà äóøà ïðè öèêëè÷íî ñòðàíñòâàíå è ñúùåñòâó-
âàíå. Äÿñíîâúðòÿùàòà ñå ñâàñòèêà å èçâåñòíà êàòî "ìúæ-
êà", à ëÿâîâúðòÿùàòà êàòî "æåíñêà" (7). Âúðòÿùàòà ñå
ñâàñòèêà å ñèìâîë íà âå÷íèÿ æèâîò è ïðåðàæäàíåòî
(ðåèíêàðíàöèÿòà) íà äóøàòà.
 òèáåòñêàòà è êèòàéñêàòà íóìåðîëîãèÿ, ñâàñòèêàòà
ñå èçïîëçâà çà ïîñòðîÿâàíå íà ìàãè÷åñêè êâàäðàòè, çà
ãàäàåíå è õîðîñêîïè. Òåçè äèàãðàìè ñëóæàò ñúùî çà îï-
ðåäåëÿíå íà àñòðîíîìè÷åñêè è êîñìè÷åñêè öèêëè.
3. ÌÀÍÄÀËÀ
Ìàíäàëàòà å ïðîñòðàíñòâåí ìîäåë íà ñâåòà. Íà äðåâ-
íîèíäèéñêè ìàíäàëà îçíà÷àâà "êðúã", "ïðîñòðàíñòâî".
Ïîíÿêîãà ìàíäàëà ñå îïðåäåëÿ è êàòî "êàðòà íà äóøà-
òà". Ñïîðåä íåìñêèÿ èçòîêîâåä Ç. Õóììåë, ìàíäàëàòà
å ñ òèáåòñêè ïðîèçõîä (14). Ïðè äðåâíèòå áúëãàðè ñå
ñðåùà ÷åñòî ïî êîëàííè àïëåêàöèè, çíàöè âúðõó êàìú-
íè, â íàðîäíèòå ùåâèöè (ò.í. åëáåòèöà) (12), â ñòðîè-
òåëíè îðíàìåíòè, â ñòðóêòóðàòà íà þðòàòà, â ãðàäñêàòà
ïëàíèðîâêà (8), â ãðàôè÷íèòå èçîáðàæåíèÿ íà êàëåíäà-
ðà, â ñõåìè íà ðàçëè÷íè èãðè ñ ðèòóàëåí õàðàêòåð íà
àñòðîëîãè÷åñêà îñíîâà êàòî èãðàòà äàìà (äîêóðäæóì)
è äð. (1,3)
Îáè÷àéíî çíà÷åíèå: Êîñìîãîíè÷åñêè ìîäåë íà ñâå-
òà, êîéòî ïðåäñòàâÿ îñíîâíèòå ãåîãðàôñêèòå ïîñîêè íà
êîìïàñà ïîä ôîïìàòà íà êâàäðàò âïèñàí â êðúã èëè ñòè-
ëèçèðàí äâîåí êðúñò ñ òðèëèñòíèöè.
 ÷åòèðèòå îñíîâíè ïîñîêè è öåíòúðà ñå íàìèðàò
ñòèëèçèðàíè áîæåñòâà, êîèòî îòãîâàðÿò çà òåçè îáëàñ-
òè íà ñâåòà. Â áúëãàðñêèòå øåâèöè ñà èçâåñòíè êàòî ðî-
æåòà, à â Òèáåò è Èíäèÿ êàòî ïåòòå Äõèàíà-Áóäè (Âàé-
ðî÷àíà - öåíòúð; Àêøîáõÿ - èçòîê; Ðàòíàñàìáõàâà - þã;
Àìèòàáõà - çàïàä è Àìîãõàñèäõè - ñåâåð) (14). Ñïîðåä
êèòàéñêèÿ âàðèàíò â öåíòúð å Õóàí Äè, íà èçòîê Òàé
Õàî, íà þã - ßí Äè; íà çàïàä Øàî Õàî è íà ñåâåð - ×æóàí
Ñþé. Íà âñåêè åäèí îòãîâàðÿ è ñúîòâåòåí öâÿò è ïëà-
íåòà. Îñåìòå ëú÷à íà ìàíäàëàòà ñå ñâúðçâàò ñ æåíñêî-

òî íà÷àëî, à âúòðåøíîñòòà èëè öåíòúðà ñ ìúæêîòî íà-
÷àëî, êîåòî èçâúðøâà àêò íà îïëîæäàíå; íîñåù ïëîäî-
ðîäèå, èçîáèëèå è óñïåõ. Îñâåí ïîñîêèòå íà ñâåòà, ìàí-
äàëàòà îáîçíà÷àâà è ÷åòèðèòå ãîäèøíè âðåìåíà, êàêòî
è ïðèëåæàùèòå èì ïðèðîäíè ñòèõèè è ñèìâîëíè æèâîò-
íè: Èçòîê (ïðîëåò, äúðâî [âúçäóõ], Þïèòåð, ñèí äðàêîí);
Þã (ëÿòî, îãúí, Ìàðñ, ÷åðâåí ôåíèêñ); Çàïàä (åñåí, ìå-
òàë [âîäà], Âåíåðà, áÿë òèãúð); Ñåâåð (çèìà, âîäà [çåìÿ],
Ìåðêóðèé, ÷åðíî-÷åðâåíà âîéíñòâåíà êîñòåíóðêà) è Öåí-
òúð (çåìÿ, [åòåð èëè ïðîñòðàíñòâî], Ñàòóðí, æúëò äðà-
êîí) (14). Âàæíà ðîëÿ â ìàíäàëàòà èãðàÿò ÷èñëàòà îò 1
äî 9, è ôèãóðèòå êðúã è êâàäðàò ñ òÿõíàòà ñèìâîëèêà.
Åçîòåðè÷íî çíà÷åíèå: Ìàíäàëàòà å ñèìâîë, ïîñðåäñ-
òâîì êîéòî ñå âëèçà â õàðìîíèÿ ñ âñåëåíàòà (3). Â Òè-
áåò è Ìîíãîëèÿ ñå ðàçãëåæäà êàòî ìÿñòî çà îáèòàâàíå
íà áîæåñòâàòà.  òàíòðè÷íèÿ áóäèçúì ìàíäàëàòà ñå èç-
ïîëçâà çà ïðèçîâàâàíå íà îïðåäåëåíè áîæåñòâà è ñèëè,
êîèòî ñå ñïóñêàò â öåíòúðà íà ìàíäàëàòà, çà äà èçâúð-
øàò òîâà, çà êîåòî ñà ïðèçîâàíè. Òàêà ìàíäàëà ñå èç-
ïîëçâà â ïðèëîæíàòà ìàãèÿ. Öåíòúðúò íà ìàíäàëà ñå
ðàçãëåæäà êàòî îñ íà Âñåëåíàòà èëè Ñâåòîâíîòî äúðâî
(ïëàíèíàòà Ìåðó). Ìàíäàëà èìà óíèâåðñàëåí õàðàêòåð
êàòî ïñèõîêîñìè÷åñêà ñèñòåìà è ÷ðåç ðàçëè÷íè ôîðìè
íà ìåäèòàöèÿ, êîëîáðèòå è æðåöèòå ñà ÿ èçïîëçâàëè êàê-
òî çà ëåêóâàíå, òàêà è çà ïîñòèãàíå íà îñîáåíè ñúñòîÿ-
íèÿ íàäóõà, öåëÿùè èçðàáîòâàíå íà åäèíåí ðèòúì íà
÷îâåêà è Âñåëåíàòà (14).
4. ÒÐÈÊÂÅÑÒÅÐ (ÒÐÈÌÎÄÓËÍÀ
ÑÂÀÑÒÈÊÀ)
Òðèêâåñòåðúò å ìíîãî õàðàêòåðåí áúëãàðñêè ñèìâîë,
ìàêàð è ïî-ðÿäêî ñðåùàí. Èçâåñòåí å êàòî òàíòðèñòêà òðè-
ìîäóëíà ñâàñòèêà è ñå ñðåùà ïî êàìåííè ïëî÷è âúâ Âîë-
æêà Áúëãàðèÿ, çíàöè ïî êàìúíè â Ïëèñêà è Ïðåñëàâ, ðî-
äîâè òàìãè, êàòî ðóíåí çíàê è äð.
Îáè÷àéíî çíà÷åíèå: ñèìâîëèçèðà òðîè÷íîòî ðàçäåëå-
íèå íà ñâåòà èëè òðîè÷íîñòòà íà âèñøèÿ áîã Òàíãðà (áîã
Ñúçäàòåë, áîã Êðåïèòåë è áîã Ðàçðóøèòåë). Òîâà ñà òðèòå
âèäà ñèëè, ìàíèôåñòèðàíè êàòî: ðàæäàíå, æèâîò è ñìúðò
(ïîÿâÿâàíå, áèòèå è èç÷åçâàíå), êîèòî ñà ïîäâëàñòíè íà
âúðõîâíîòî áîæåñòâî. Â õèíäóèçìà è òàíòðèçìà òîâà å
òðèàäàòà îò ñèëè - äâèãàòåëè íà âñÿêà äåéíîñò. Òå ñå ïîÿâ-
ÿâàò êàêòî â ìàòåðèàëíîòî, òàêà è â îáëàñòòà íà äóõîâíî-
òî è ïðåäñòàâëÿâàò ñêðèòàòà îñíîâà íà ñâåòà, êîéòî å â
ñúñòîÿíèå íà íåïðåêúñíàòî äâèæåíèå. Â êîñìîëîãèÿòà íà
Òàíòðà òåçè ñèëè ñå ïðåäñòàâÿò êàòî òðè îáðàçà íà åäè-
ííî Áîæåñòâåíî Åäèíåíèå. Ïîîòäåëíî òîâà ñà: Áðàõìà (Ñú-
çèäàòåë), Âèøíó (Ñúõðàíèòåë) è Øèâà (Ñúâúðøåííèÿ èëè
Ðàçðóøèòåëÿ). Òåçè òðè ñèëè èëè ïðèíöèïà îëèöåòâîðÿâàò
âúçâèøåíîòî òÿëî íà Òàíòðà. Â õðèñòèÿíñòâîòî òîâà å äîá-
ðå ïîçíàòàòà Ñâ. Òðîèöà (Áîã-Îòåö, Áîã-Ñèí è Ñâ. Äóõ). Â
ÀÂÈÒÎÕÎË
äàîñèçìà òîâà ñà òðèòå ñèëè - Íåáåòî, Çåìÿòà è ×îâåêà,
êîèòî ñúòâîðÿâàò âñè÷êèòå íåùà (14).  åãèïåòñêàòà òðèà-
äà: Îçèðèñ, Èçèäà è Õîð.
Åçîòåðè÷íî çíà÷åíèå: Ñïîðåä èíäèéñêàòà è òèáåòñêàòà
Òàíòðà âñÿêî åäíî îò òðèòå áîæåñòâà - ïðèíöèïè å íåäåëè-
ìî îò æåíñêèÿ ñè äâîéíèê Øàêòè (Áîæåñòâåíàòà åíåðãèÿ):
òîâà ñà Ñàðàñâàòè, Ëàêøìè è Êàëè. Òàêà âñåêè åäèí îò òðèòå
âèñøè ïðèíöèïè ìîæå äà ñúùåñòâóâà áëàãîäàðåíèå íà ñú-
÷åòàíèåòî ìåæäó ìúæêîòî è æåíñêîòî íà÷àëî.
Íîìåðîëîãè÷åñêè òðèêâåñòåðúò å ñâúðçàí ñ ÷èñëîòî 3,
à ïðîñòðàíñòâåíî ñ ôèãóðàòà íà òðèúãúëíèêà. ×èñëîòî 3 å
åäíî îò ñâåùåíèòå ÷èñëà íà äðåâíèòå áúëãàðè è ñå ñâúðçâà
ñ òðèòå ñâÿòà è ñâåòîâíîòî äúðâî (1,8,9). Â òîçè ñìèñúë òðèê-
âåñòåðúò ñèìâîëèçèðà áîæåñòâåíèÿ ñâÿò, ÷îâåøêèÿ ñâÿò è
äåìîíè÷íèÿ (ïîäçåìíèÿ) ñâÿò â òðèåäèíñòâî.  ÷îâåêà òî-
âà ñà äóõúò, äóøàòà è òÿëîòî, ñúùî ìúäðîñòòà, ëþáîâòà è
èñòèíàòà (7). Òðîéêàòà è òðîè÷íîñòòà íà ñâåòà å ñ ìíîãî
äúëáîêà ñèìâîëèêà. Òÿ å öèôðà íà ñúâúðøåíñòâîòî è å íàé-
ñâåùåíàòà öèôðà çà äðåâíèòå áúëãàðè.
 äàîñèçìà òðèòå ñèëè ñà ïðåäñòàâåíè â îñåìòå ìèñ-
òè÷íè òðèãðàìè Ïà-Êóà, êîèòî ñòðóêòóðèðàò äðåâíàòà
"Êíèãà íà Ïðîìåíèòå" ("È-Äçèí"), êîÿòî å ïî-ñòàðà îò
Áèáëèÿòà è å íà âúçðàñò ìåæäó 5 è 7 õèëÿäè ãîäèíè. Òåçè
òðèãðàìè, êàêòî è òðèêâåñòåðúò èçðàçÿâàò ïîñòîÿííèòå
ïðîìåíè â äóõîâíèÿ è ìàòåðèàëíèÿ ñâÿò (14).
5. ÒÐÈËÈÑÒÍÈÊ
Òðèëèñòíèêúò èëè òðèëèñòíàòà ïàëìåòà å âëàäåòåë-
ñêè çíàê, ñâúðçàí ñ äèíàñòèÿòà Äóëî. Òîé å îñîáåíî âà-
æåí ñèìâîë - ñìÿòàí å çà ñåäàëèùå íà äóõà íà ïðàäåäè-
òå (3). Òðèëèñòíèêúò ñå ñðåùà ïðè ìàíäàëèòå ïî êîëàí-
íè àïëèêàöèè îò Äóíàâñêà è Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Íàìè-
ðàí å ïî ïðåäìåòè îò ïîãðåáåíèÿòà íà êàí Êóáðàò (â
Ìàëàÿ Ïåðåø÷åïèíà, Óêðàéíà) è êàí Àñïàðóõ (Âîñíå-
ñåíêà, Óêðàéíà). Èìà ãî è êàòî îðíàìåíò ïî êàíè îò
ñúêðîâèùåòî îò Íàä Ñåí Ìèêëîø è äðóãè. Èçïîëçâàí
å ñúùî êàòî âðúõ íà áîí÷óêà - çíàìåòî ñ êîíñêà îïàøêà
(3). Ïîíÿêîãà ñå ñâúðçâà ñ òðèçúáåöà íà áîã Øèâà îò
õèíäóèñòêàòà ðåëèãèÿ è òàíòðè÷íèÿ áóäèçúì.  ñòèëè-
çèðàí âèä ìîæå äà ñå âèäè â áúëãàðñêàòà áóêâà "Ø"
(øà), êîÿòî èäâà îò ðóííîòî ïèñìî. Àíàëîãè÷íè ñà êè-
òàéñêèÿò çíàê çà "ïëàíèíà" (øàí) è äðåâíîåâðåéñêàòà
áóêâà "øèí", êîÿòî êàáàëèñòèòå èçïîëçâàò çà îáîçíà-
÷àâàíå íà òðèàäàòà îò ïúðâèòå òðè Ñåôèðîòè (Âèñøè
ñèëè èçãðàæäàùè àðõåòèïîâåòå è ñâåòà) (16).
Ñèìâîëíîòî çíà÷åíèå íà òðèëèñòíèêà ñå ïîêðèâà äî
ãîëÿìà ñòåïåí ñ òîâà íà òðèêâåñòåðà. Ïî âñÿêà âåðîÿ-
òíîñò ôðåíñêèòå êðàëå ñà çàèìñòâàëè îò áúëãàðèòå õå-
ðàëäè÷åñêàòà ëèëèÿ - òðèëèñòíèê, êîÿòî ïðè òÿõ ñå ïîÿâ-
ÿâà ÷àê ïðåç XII âåê, êîãàòî å âúçïðèåòà îò Ëþäâèã VII
(1137-1180 ã.) (15).
267
 ÀÂÈÒÎÕÎË
6. ÏËÅÒÅÍÈÖÀ "ÄÚËÃÎËÅÒÈÅ" ("ÊÎÑÌÈ×ÅÑÊÀ
ÊÎÑÒÅÍÓÐÊÀ")
Òóê ïîä ôîðìàòà íà äåêîðàòèâåí åëåìåíò å çàêîäè-
ðàíà äúëáîêà êîñìîãîíè÷íà ñèìâîëèêà. Ïëåòåíèöàòà
"äúëãîëåòèå" å èçêîíåí áúëãàðñêè ñèìâîë è ìîæå äà ñå
îòêðèå êàòî îðíàìåíò ïðè øåâèöèòå, ïî êîïðèâùåíñêè-
òå òàâàíè, â çàãëàâêèòå íà ñðåäíîâåêîâíè áúëãàðñêè êíè-
ãè, äúðâîðåçáè íà èêîíîñòàñè è ìàíàñòèðè, â êîòëåí-
ñêè, ïèðîòñêè è ÷èïðîâñêè êèëèìè, ïî ìóçèêàëíè èí-
ñòðóìåíòè, îðíàìåíòè íà ñåäëà è äðóãè.
Îáè÷àéíî çíà÷åíèå: Ïëåòåíèöàòà ïðåäñòàâëÿâà ñòè-
ëèçèðàíî èçîáðàæåíèå íà êîñòåíóðêà è îòäèôåðåíöè-
ðàíè òÿëî è êðàéíèöè. Êîñòåíóðêàòà ñèìâîëèçèðà äúë-
ãîëåòèåòî è ìúäðîñòòà è ÷åñòî ñå èçïîëçâà è êàòî çíàê
çà "âå÷íîñò". Äðåâíèòå áúëãàðè ñà èìàëè êîñìîãîíè÷-
íàòà ïðåäñòàâà, ÷å çåìÿòà ñå êðåïè âúðõó êîðóáàòà íà
ãèãàíòñêà êîñòåíóðêà, êîãàòî òÿ ñå ðàçìúðäâà ñå ïîëó-
÷àâàëè çåìåòðåñåíèÿòà (9). Ñïîðåä íàðîäíèòå ïîâåðèÿ
êîñòåíóðêàòà æèâåå ïîâå÷å îò 500 ãîäèíè, îò òîâà ñòà-
âà ìúäðà è âñåçíàåùà è ïîçíàâà áèëêèòå è ìàãèèòå. Åäè-
íñòâåíî òÿ çíàå êúäå ðàñòå áèëêàòà "ðàçêîâíè÷å", êîÿòî
èìà ñïîñîáíîñòòà äà "îòâàðÿ âñè÷êî çàêëþ÷åíî" (9). Êîí-
ôèãóðàöèÿòà íà "êîñìè÷åñêàòà êîñòåíóðêà" ñå îòúæäåñò-
âÿâà ñ ìàíäàëàòà è ïîäîáíî íà íåÿ óêàçâà ñâåòîâíèòå ïî-
ñîêè, êîåòî ñå ñâúðçâà è ñ èìåòî é. Ò. å. òÿ ïðåäñòàâëÿâà
ñúùî ìîäåë íà âñåëåíàòà.
Åçîòåðè÷íî çíà÷åíèå: ÷åñòî íà ãúðáà íà "êîñìè÷åñ-
êàòà êîñòåíóðêà" ñå èçîáðàçÿâàò îñåìòå íåáåñíè ïîñî-
êè è öåíòúðúò (ñâåòîâíàòà îñ èëè äúðâî), ïðè êîåòî ñå
ïîëó÷àâà ò.í. "ìàãè÷åñêè êâàäðàò" ñ äåâåò ïîëåòà (òðè
ïî òðè), èçïîëçâàí â áúëãàðñêèÿ öèêëè÷åí êàëåíäàð, ãà-
äàòåëíàòà ïðàêòèêà, ãåîìàíòèÿòà (íà êèòàéñêè Ôúí-
Øóé), â àñòðîëîãèÿòà çà èçãîòâÿíå íà õîðîñêîïè, â òðà-
äèöèîííàòà ìåäèöèíà è äðóãè. ×åñòî íà ãúðáà íà "êîñ-
ìè÷åñêàòà êîñòåíóðêà" â Êèòàé, Òèáåò è Ìîíãîëèÿ ñå
èçîáðàçÿâàò è ìèñòè÷íèòå äèàãðàìè Õå-Òó è Ëî-Øó, êîè-
òî çàåäíî ñ "ìàãè÷åñêèòå êâàäðàòè" ñå ñâúðçâàò ñ òðèã-
ðàìèòå Ïà-Êóà îò "Êíèãàòà íà ïðîìåíèòå" ("È-Äçèí")
(14). Îáèêíîâåíî "êîñìè÷åñêàòà êîñòåíóðêà" ñå îðèåí-
òèðà ïî ïîñîêèòå íà êîìïàñà ñ ãëàâà íà Þã è îïàøêà íà
Ñåâåð. Íîìåðîëîãè÷åñêè ïëåòåíèöàòà (ðåñïåêòèâíî
êîñòåíóðêàòà) ñå ñâúðçâà ñúñ ñâåùåííîòî çà äðåâíèòå
áúëãàðè ÷èñëî 9 (îñåìòå ñâåòîâíè ïîñîêè è öåíòúðà).
Òîâà å ÷èñëîòî íà óíèâåðñàëíàòà ëþáîâ, îïèòà è "ñêðè-
òàòà ñâåòëèíà". Òî èçðàçÿâà ïîçíàíèåòî çà ìèíàëîòî,
íàñòîÿùåòî è áúäåùåòî è ñèìâîëèçèðà åäèíåíèåòî íà
íàóêàòà è ìàãè÷åñêîòî èçêóñòâî (7). Ïðè äðåâíèòå áúë-
ãàðè ñå ñâúðçâà è ñ ïîäðåäáàòà íà ïîãðåáàëíèòå ìåìî-
ðèàëè - ò.í. "êàìåííè áàáè" èëè äåâòàøëàðè ("äÿâîë-
ñêè êàìúíè") (1). Ïëåòåíèöàòà ñèìâîëèçèðà ñúùî 9-òå
îñíîâíè ïëàíåòè â ñëúí÷åâàòà ñèñòåìà è 9-òå ìåñåöà
ïðåäè ðàæäàíåòî íà ÷îâåêà (16).
268
7. ÇÌÅÉ - ÄÐÀÊÎÍ (ÂÅÐ, ÂÅÐÅÍÈ)
Äðàêîíúò å ìíîãî ïîïóëÿðåí â Àçèÿ. Àìåðèêàíñêèÿ-
ò ó÷åí Óîëòúð Îôåíáåðã îò óíèâåðñèòåòà âúâ Ôëîðèäà
îáà÷å ñìÿòà, ÷å ìèòîâåòå è ëåãåíäèòå çà äðàêîíèòå ñà
ïðåíåñåíè îò Øóìåðñêàòà êóëòóðà â Êèòàé ÷ðåç êîííè-
òå íàðîäè îò Öåíòðàëíà Àçèÿ (ò.å. äðåâíèòå áúëãàðè)
îêîëî 1 500 ã. ïð. Õð. Òîé ñ÷èòà ñúùî, ÷å êîííèòå íàðî-
äè ñà ïðåíåñëè òåçè ìèòîâå è â Åâðîïà.
Áúëãàðñêèòå àíàëîçè íà äðàêîíà ñà: çìåÿò, ëàìÿòà,
õàëàòà, ãðèôîíà, âèõðóøêàòà, ñìîê - çìåé, ðèáà - çìåé,
øàðêàí, àäæåð , þíàê è äðóãè, êîèòî èìàò ÿðêî ïðèñúñ-
òâèå â ìèòîëîãèÿòà è ôîëêëîðà (9,10).
Ïúðâîíà÷àëíèÿò âëàäåòåëñêè ãåðá íà äðåâíèòå áúë-
ãàðè å áèë äðàêîíúò-çìåé è åäâà â ïîñëåäñòâèå òîé ñå
çàìåíÿ ñ ëúâ. Òàêúâ å ãåðáúò íà êàí-þâèòè Àñïàðóõ. Öàð
Êàëîÿí ñúùî èìà çëàòåí ïðúñòåí - ïå÷àò ñ èçîáðàæå-
íèå íà äðàêîíà-ãðèôîí èëè õàëà. Ãðèôîíè ñðåùàìå â
ñúêðîâèùåòî îò Íàä Ñåíò Ìèêëîø è ïî êàìåííè ïëî-
÷è âúâ Ôàíàãîðèÿ. Äðàêîíè íàìèðàìå ñúùî è âúâ Âîë-
æêà Áúëãàðèÿ, ðåçáîâàíè âúðõó êîñò è äð. õóäîæåñòâå-
íè ïðåäìåòè. Çìåÿò ïðèñúñòâà ñúùî è â äðåâíèÿ áúë-
ãàðñêè êàëåíäàð.
Îáè÷àéíî çíà÷åíèå: çìåÿò å ñèìâîë íà âèñøèòå ñèëè
â ïðèðîäàòà è å îëèöåòâîðåíèå íà âëàäåòåëñêàòà âëàñò.
Òîé å óíèâåðñàëåí, ïðîñòðàíñòâåí ñèìâîë è ÷ðåç íåãî ñå
ïðàâè âðúçêà ìåæäó çåìíèÿ è áîæåñòâåí ñâÿò (10). Çìå-
éîâåòå îò ëåãåíäèòå îáèêíîâåíî ñà ñ êðèëà, áåçñìúðòíè
è íàäàðåíè ñ îñîáåíè çíàíèÿ çà æèâîòà è ñìúðòòà. Çìåÿò
ñå ñâúðçâà ñúñ ñòèõèèòå íà îãúíÿ è ìúëíèÿòà è îëèöåò-
âîðÿâà ïîçèòèâíîòî ìúæêî íà÷àëî â ïðèðîäàòà (10). Òî
èìà ðîäñòâî ñ îòâúäíèÿ ñâÿò è å ïàçèòåë íà ñêðèòè ñúê-
ðîâèùà. Çìåÿò å ñèìâîë íà ñúâúðøåíñòâî è â êîñìîãî-
íèÿòà íà äðåâíèòå áúëãàðè è å ïðåäñòàâåí êàòî ãèãàíò-
ñêà çìèÿ, êîÿòî îïàñâà çåìÿ è ñè å çàõàïàëà îïàøêàòà
(9). Ñïîðåä òàçè êîñìîãîíèÿ Íåáåòî ñúùî ñå êðåïè íà
äâà îãðîìíè çìåÿ. Áúëãàðñêèòå ïðîëåòíè îáè÷àè Ëàçà-
ðóâàíå, Êîìè÷åíå, Áóåíåö, è Ìàðà Ëèøàíêà ñà ñâúðçàíè
ñ ðèòóàëè è ïîâåðèÿ çà çìåÿ.
Îïîçèöèÿ íà çìåÿ ñà õàëàòà è ëàìÿòà, êîèòî ñå ñâúð-
çâàò ñúñ ñòèõèÿòà íà âîäàòà, ãðàäóøêèòå, íàâîäíåíèÿòà
è íåãàòèâíîòî æåíñêî íà÷àëî. Òå ðóøàò ðàâíîâåñèåòî â
ïðèðîäàòà, ïðè÷èíÿâàò áåäè è íåùàñòèÿ è ñà ïðîòèâ-
íèöè íà çìåÿ, êîéòî ñå áîðè ñðåùó òÿõ (10).
Çìåÿò ñå ñâúðçâà ñúùî è ñúñ ñóøàòà, òúé êàòî ñïî-
ðåä ïîâåðèåòî, çà ñòîðåíè îò õîðàòà ãðåõîâå, òîé çàïå-
÷àòâà èçâîðèòå ñ 9 ïå÷àòà (10).
Çìåÿò å ñèìâîë íà íåîáèêíîâåíà ñèëà è èçêëþ÷è-
òåëíà ìîù, ðàâíà ñ òàçè íà ïðèðîäíèòå ñòèõèè. Òîé å
ìèòè÷åí çàêðèëíèê è ïðàðîäèòåë. Êîñìè÷åñêàòà ðîëÿ
íà çìåÿ ñå èçðàçÿâà è ÷ðåç âúçìîæíîñò çà âðåìåííî ñïè-
ðàíå íà õîäà íà Ñëúíöåòî è Ëóíàòà.
Çìåÿò ñå ñâúðçâà ñúùî ñ "÷óäåñíîòî äúðâî" ("äúð-
âîòî íà æèâîòà" èëè "äúðâîòî íà ïîçíàíèåòî"), êîåòî

òîé ïàçè è îõðàíÿâà (10). Òîé ñå ñâúðçâà ñúùî ñ ëåêóâà-
íå è ìàãèÿ.
Åçîòåðè÷íî çíà÷åíèå: çìåÿò-äðàêîí å ñèìâîë íà âúò-
ðåøíàòà åíåðãèÿ, èçâåñòíà êàòî Ïðàíà, Öè, Êóíäàëèíè,
×è, Êè, Îðåíäà, Ëà è ò.í. Äî ãîëÿìà ñòåïåí òîé å ñâúð-
çàí è ñúñ ñåêñóàëíàòà åíåðãèÿ, êîÿòî å ñúñðåäîòî÷åíà â
äîëíèÿ åíåðãèåí öåíòúð (Òàí-Òèåí èëè "ïîëå íà åëèêñè-
ðà") ïðè ÷îâåêà.  èçòî÷íèòå åçîòåðè÷íè ïðàêòèêè ñå îò-
äåëÿ îñîáåíî âíèìàíèå çà êóëòèâèðàíåòî è ïðàâèëíîòî
èçïîëçâàíå íà òàçè åíåðãèÿ çà âèñøè äóõîâíè ïîñòèæå-
íèÿ, ÷ðåç ñú÷åòàâàíåòî íà ñèëèòå íà "îãúíÿ" è "âîäàòà"
- ñïåöèàëíè åíåðãèéíè öåíòðîâå â òÿëîòî. Êîãàòî ïðà-
âèëíî ñå ðàçáóäè "çìåÿò-äðàêîí", íåãîâàòà åíåðãèÿ ñå
íàñî÷âà ïî ò.íàð. "ìàëêà èëè ãîëÿìà íåáåñíà öèðêóëà-
öèÿ", ñâúðçàíè ñ îïðåäåëåíè òî÷êè è åíåðãèéíè öåíòðî-
âå â òÿëîòî, êîåòî âîäè äî ïîëó÷àâàíå íà "çëàòíèÿ åëå-
êñèð" (åëåêñèðà íà áåçñìúðòèåòî). Íåïðàâèëíîòî áîðà-
âåíå ñ åíåðãèÿòà íà "çìåÿ-äðàêîí" ìîæå äà äîâåäå äî
ïîÿâàòà íà îïóñòîøèòåëíè ñòðàñòè è ðàçðóøàâàíå íà
òÿëîòî ïñèõè÷åñêè èëè ôèçè÷åñêè… ãàðè, îùå ïîâå÷å, ÷å â ðàííèòå âåêîâå ïðè òÿõ âîéíàòà å
8. ÑÂÅÙÅÍÍÀÒÀ ×ÀØÀ
Ñàêðàëíîñòòà íà ÷àøàòà ïðè äðåâíèòå áúëãàðè å áåç-
ïîðíà (8). Çàòîâà èìà è ïèñìåíè è ìàòåðèàëíè äîêàçàòåëñ-
òâà. ×àøè îòêðèâàìå ïðè "êàìåííèòå áàáè" (äåâòàøëà-
ðèòå); ñâåùåííà ÷àøà äúðæè è "Ìàäàðñêèÿ êîííèê"; èìà-
ìå îïèñàíèå íà ðèòóàëíè ÷àøè-÷åðåïè èçðàáîòâàíè îò êàí-
þ Êðóì-Ñòðàøíè, îò öàð Êàëîÿí è äð. (1,8). Ñïîðåä äÿêîí
Èãíàòèé ïðè ñêëþ÷âàíåòî íà òðèäåñåòãîäèøíèÿ ìèð ìåæ-
äó Áúëãàðèÿ è Âèçàíòèÿ å áèë èçâúðøåí êëåòâåí ðèòóàë,
ïðè êîéòî Ëúâ V Àðìåíåö ïî èñêàíå íà êàí-þ Îìóðòàã
"èçâúðøèë ñ ðúöå âúçëèÿíèÿ îò ÷àøà âúðõó çåìÿòà" (8).
Ðèòóàëíè ÷àøè ñà îòêðèòè è â ïîãðåáåíèåòî íà êàí-þ Êóá-
ðàò (VII â.) â Ìàëàÿ Ïåðåø÷åïèíà è íà äðóãè ìåñòà.
Îáè÷àéíî çíà÷åíèå: ÷àøàòà å ñèìâîë íà áëàãîäåíñòâèå
è ïðîñïåðèòåò ("ðîã íà èçîáèëèåòî"). Òÿ å ñèìâîë íà êàí-
ñêàòà âëàñò ó äðåâíèòå áúëãàðè (8). ×àøàòà å çíàê çà îáå-
äèíåíèå íà ìèñòè÷íèòå îáùíîñòè, íà áðàòñòâàòà îò ïîñâå-
òåíè. Òÿ íàïîìíÿ çà õðàíåíåòî çàåäíî, çà ñïîäåëåíèÿ õëÿá,
çà âèíîòî, ñèìâîë íà ïîçíàíèå è ðàäîñò. Âèíîòî çà ÷àøàòà
å êàòî êðúâòà çà ñúðöåòî. ×àøà è ñúðöå ñà ðîäñòâåíè ñèì-
âîëè6.  ïîâå÷åòî îò òàéíñòâàòà è äðåâíèòå ìèñòåðèè ÷à-
øàòà ïðèñúñòâà êàòî ñâåùåí ñèìâîë (6). Â ïî-êúñíèòå âå-
êîâå ÷àøàòà êàòî ñèìâîë ñå ñâúðçâà ñ ÷àøàòà íà Õðèñòîñ -
Ñâåòèÿ Ãðààë, çà êîÿòî ñà èçïèñàíè öåëè òîìîâå (6).
Åçîòåðè÷íî çíà÷åíèå: ÷àøàòà ñïàäà êúì ò.íàð "åëå-
ìåíòàëíèòå îðúæèÿ", êîèòî ñå èçïîëçâàò â ðèòóàëèòå íà
ïðèëîæíàòà ìàãèÿ (ò.íàð. "7 ìàãè÷åñêè îðúæèÿ") è ñå èç-
ïîëçâàò çà ðàáîòà ñúñ ñòèõèÿòà íà âîäàòà.
 ÷îâåêà ñâåùåííàòà ÷àøà ñèìâîëèçèðà êîðåìíèÿ öåí-
òúð, êîéòî êàòî ÷àøà ñúáèðà è àêóìóëèðà âèòàëíàòà åíå-
ðãèÿ (Îðåíäàòà).
ÀÂÈÒÎÕÎË
Ïðè ðèòóàëíèòå ÷àøè - ÷åðåïè, ÷àøàòà ñå èçïîëçâà äà
íîñè ñèëàòà íà òå÷íîñòòà (âèíîòî), æèçíåíàòà åíåðãèÿ, äà
çàïàçâà è óâåëè÷àâà îðåíäàòà (8). Òàçè ÷àøà ñèìâîëèçèðà
âðåìåííèÿ æèâîò íà ÷îâåêà íà çåìÿòà. Âèíîòî â ÷àøàòà-
÷åðåï ñå îñâåùàâà ÷ðåç ñïåöèàëíà ìåäèòàöèÿ è ñå ñ÷èòà,
÷å êîéòî âêóñè îò íåãî, ïîëó÷àâà íàé-âèñøàòà ôîðìà íà
ïîñâåùåíèÿ â äóõîâíàòà òðàäèöèÿ. Òàçè ôîðìóëà íà ðè-
òóàëà å çàïàçåíà è äî äíåñ â Òèáåò.
9. ÌÅ×
Ìå÷úò å áèë îñíîâîïîëàãàù ñèìâîë ïðè äðåâíèòå áúë-
áèëà åäíî ïî÷òè íåïðåêúñíàòî ñúñòîÿíèå íà ñúùåñòâóâà-
íå è òîé å áèë åæåäíåâåí ïðåäìåò.
Îáè÷àéíî çíà÷åíèå: Ìå÷úò ñèìâîëèçèðà ñïðàâåäëèâîñ-
òòà, ïðàâîñúäèåòî, ñèëàòà, óïðàâëåíèåòî, àâòîðèòåòà,
âëàñòòà, âîéíñòâåíèÿò ðàçóì, çàêîíà, ñìåëîñòòà; öàðñòâå-
íîñò è ñëóæáà íà âëàäåòåëÿ (îëèöåòâîðÿâàù äúðæàâàòà).
Áúëãàðèòå âèíàãè ïîëàãàëè êëåòâà âúðõó ìå÷ è ãîðêî íà
îíçè, êîéòî íàðóøàâàë äàäåíàòà äóìà (8,6).
Ìå÷úò ñèìâîëèçèðà íå ñàìî âðåìåííàòà (çåìíàòà), íî
è ñâðúõåñòåñòâåíàòà âëàñò (6), òîé ïðåäñòàâÿ ñèëèòå íà
æèâîòà è ñìúðòòà. Ìå÷úò è ñëîâîòî (èñòèíàòà) ïðè äðåâ-
íèòå áúëãàðè ñà áèëè ðàâíîïîñòàâåíè!
Åçîòåðè÷íî çíà÷åíèå: ìå÷úò ñèìâîëèçèðà ìàãè÷åñêî-
òî îñòðèå íà ìúäðåöà, îòäåëÿùî èñòèíàòà îò ëúæàòà. Â
îáëàñòòà íà îïèòà ÷îâåê ñå âúîðúæàâà ñ òàêúâ ìå÷. Ìå÷úò
çà ðàçëèêà îò ñàáÿòà èìà äâå îñòðèåòà è å ïðàâîëèíååí.
Òîâà îçíà÷àâà, ÷å òîé ìîæå äà äåéñòâà áåçïðèñòðàñòíî ïî
äâà íà÷èíà - äà çàêðèëÿ, íî è äà íàêàçâà.  îáëàñòòà íà
åçîòåðèêàòà è ìàãèÿòà ñå èçïîëçâà ò.íàð. "ìàãè÷åñêè ìå÷",
íîñèòåë íà îãíåíàòà åíåðãèÿ íà Ìàðñ. Òîé ñïàäà êúì "åëå-
ìåíòàëíèòå îðúæèÿ" è ñå îñâåùàâà çàäúëæèòåëíî â íå-
äåëÿ. Ìå÷úò ñëóæè è çà ïîðàçÿâàíå íà äåìîíè.
Îñâåí òåçè ñèìâîëè âàæíè è çíà÷èìè çà áúëãàðèòå ñà
è ñèìâîëèòå íà: ëúâà, îðåëà, âúëêà, êîííèêà, êó÷åòà, ñëúí-
÷åâîòî êîëåëî ("Êîëåëîòî íà ñúäáàòà" èëè "Êîëåëîòî íà
çàêîíà"), êðúñòà (êàòî ïðåä õðèñòèÿíñêè ñèìâîë), ïîÿñà,
ñëúíöåòî, ëóíàòà, ñèñòåìàòà îò áèíàðíè îïîçèöèè (íà êè-
òàéñêè Èí è ßí), êîíÿ, êîíñêàòà îïàøêà, åëåíà, îãúíÿ, âî-
äàòà, êàìúêà, äúðâîòî è ìíîãî äðóãè (8). Âñè÷êè òå èìàò
ìíîãîáðîéíè è îáøèðíè òúëêóâàíèÿ, ñâúðçàíè ñ êóëòóðà-
òà íà íàøèòå ïðåäöè.
Íàøå çàäúëæåíèå å äà òúðñèì è äà óòâúðæäàâàìå òåçè
èçêîííî áúëãàðñêè ñèìâîëè, êîèòî ñà ïå÷àòè íà äóõîâíî-
òî íè áèòèå è íè ïîçâîëÿâàò äà íàäíèêíåì êàêòî â ìèíà-
ëîòî, òàêà è â áúäåùåòî - îñúçíàâàéêè íàñòîÿùåòî!
Ñîôèÿ, 29.04.1999 ã.
269
 ÀÂÈÒÎÕÎË

270
ÀÂÈÒÎÕÎË

271
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Áèáëèîãðàôèÿ
1. Áåøåâëèåâ, Âåñåëèí. Ïúðâîáúëãàðèòå. Áèò è êóëòóðà, èçä. "Íàó-
êà è êóëòóðà", Ñîôèÿ, 1981 ã.
2. Áëàâàòñêà, Åëåíà. Òàéíàòà äîêòðèíà, ò. 1-3, èçä. "Àñòðàëà", Ñî-
ôèÿ, 1993 ã.
3. Äîí÷åâ, Ñëàâè. Ïðàáúëãàðñêèÿ êàëåíäàð â ìàòåðèàëíàòà êóëòó-
ðà íà ñòàðîáúëãàðèòå (äîêëàä), Ñèìïîçèóì ñëàâÿíè è ïðàáúëãàðè, èçä.
íà ÁÀÍ, Ñîôèÿ, 1982 ã.
4. Êîõ, Ðóäîëô. Êíèãà íà çíàöèòå. 493 ñèìâîëà, èçïîëçâàíè îò àí-
òè÷íîñòòà äî ñðåäíîâåêîâèåòî, Faber, Ñîôèÿ, 1999 ã.
5. Ïåòðîâ, Äðàãîìèð. Âúëêúò â áúëãàðñêàòà è þæíîñëàâÿíñêà-
òà íàðîäíà êóëòóðà, ñï. "Êóðèåð - Þíåñêî", ì. ìàðò, 1988 ã.
6. Ïðèîð, Æàí. Óíèâåðñàëíèòå ñèìâîëè, ÈÊ "Ãóòîðàíîâ è ñèí",
Ñîôèÿ, 1993 ã.
7. Ñåôàðèàë. Àìóëåòè è òàëèñìàíè, èçä. "Àðàòðîí", Ñîôèÿ, 1994 ã.
8. Ñòîéíåâ, Àíàíè. Ñâåòîãëåäúò íà ïðàáúëãàðèòå, èçä. íà ÁÀÍ,
Ñîôèÿ, 1986 ã.
9. Ñòîéíåâ, Àíàíè. Áúëãàðñêàòà ìèòîëîãèÿ. Åíöèêëîïåäè÷åí ðå÷-
íèê, èçä. ÓÌ + Ëîãèñ, Ñîôèÿ, 1994 ã.
10. Ñúáêîâà, Ìèëåíà Áåíêîâñêà. Çìåÿò â áúëãàðñêèÿ ôîëêëîð,
Àêàä. Èçä. "ïðîô. Ìàðèí Äðèíîâ", Ñîôèÿ, 1995 ã.
272
11. Òóõîëêà, Ñ. Îêóëòíà åíöèêëîïåäèÿ, èçä. Ðåä. "6 ïëþñ", Ñî-
ôèÿ, 1991 ã.
12. Òàíåâ, Òà÷î. Áúëãàðñêîòî âåçìî è Èçòîêúò. Îáÿñíåíèå íà ãëàâà
VII çà åëáåòèöèòå, ñï. "Àâèòîõîë", êí. 3/1995 ã.
13. Êóáàðåâ, Â. Ä.; ×åðåìèñèí, Ä. Â. Âîëê â èñêóññòâå è âåðîâàíèÿõ
êî÷åâíèêîâ Öåíòðàëüíîé Àçèè, Òðàäèöèîííûå âåðîâàíèÿ è áûò íàðî-
äîâ Ñèáèðè, èçä. "Íàóêà", Íîâîñèáèðñê, 1987 ã.
14. Ìèôû íàðîäîâ ìèðà. Ýíöèêëîïåäèÿ. Ò. 1-2, èçä. "Ñîâåòñêàÿ
Åíöèêëîïåäèÿ", Ìîñêâà, 1980 ã.
15. Ôîëè, Äæîí. Ýíöèêëîïåäèÿ çíàêîâ è ñèìâîëîâ, ÂÅ×Å & ÀÑÒ,
Ìîñêâà, 1996 ã.
16. Õîëë, Ìýíëè Ï. Ýíöèêëîïåäè÷åñêîå èçëîæåíèå ìàñîíñêîé, ãåð-
ìåòè÷åñêîé, êàááàëèñòè÷åñêîé è ðîçåíêðîéöåðîâñêîé ñèìâîëèñòè÷åñ-
êîé ôèëîñîôèè, èçä. "Íàóêà", Íîâîñèáèðñê, 1997 ã.
Îò ðåäàêöèÿòà:
Ïúðâàòà ïóáëèêàöèÿ íà òàçè òåìà íà ãëàâíèÿ ðåäàêòîð Ä. Èë. Äè-
ìèòðîâ âúâ â. "Ìàêåäîíèÿ" ïðåäèçâèêà äîñòà ïðîòèâîðå÷èâè êîìåí-
òàðè. Äîðè â ñðåäèòå íà "Èñòîðè÷åñêî Äðóæåñòâî Áúëãàðñêà Îðäà"
ïóáëè÷íî áåøå èçêàçàíî ìíåíèå, ÷å ñ òàçè ïóáëèêàöèÿ å íàïðàâåíà
óñëóãà íà "ñúðáî-ìàêåäîíèñòèòå" â Ðåïóáëèêà Ìàêåäîíèÿ.
Íèå ïîñòàâÿìå èñòèíàòà è èñòîðè÷åñêèÿ ôàêò íàä ïàðòèéíî-ïîëè-
òè÷åñêèòå êîíþêòóðè è ïóáëèêóâàìå íîâ ìàòåðèàë íà òàçè òåìà - êàêòî
ùå ïðàâèì è çà â áúäåùå.

ÀËÅÊÑÀÍÄÚÐ ÂÅËÈÊÈ Â ÁÚËÃÀÐÑÊÀÒÀ ÈÑÒÎÐÈß
È ÌÈÒÎËÎÃÈß
ÑÂÅÒËÎÇÀÐ ÏÎÏÎÂ
Òåìàòà çà ïðèñúñòâèåòî íà îáðàçà íà Àëåêñàíäúð Âå-
ëèêè (356-323 ïð. Õð.) â áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ è ìèòîëîãèÿ
äîñåãà íå å ïðèâëè÷àëà âíèìàíèåòî íà èçñëåäâà÷èòå íè.
Îáèêíîâåíî £ ñå å ïðåäàâàëî ìèòîëîãè÷åí õàðàêòåð èëè
ñå å ïðèåìàëà çà ïîðåäíèÿ àíàõðîíèçúì â èñòîðèÿòà íè.
Íå ìîæå äà ñå îòðå÷å îáà÷å, ÷å äîðè è áåãëî íà÷åíàòà,
ïîä åäíà èëè äðóãà ôîðìà, òÿ ñúùåñòâóâà. À ùîì åäíî
íåùî å ôàêò, íàóêàòà ïðåäè äà ãî îòõâúðëè áè ñëåäâàëî
äà ãî àíàëèçèðà è òàêà äà ñå ïðîèçíåñå, íåùî êîåòî íà
ïðàêòèêà íå å íàïðàâåíî. Åòî çàùî, çà äà íå èçïàäàìå â
æàëêîòî ïîëîæåíèå íà õîðàòà, ïèñàëè èñòîðèÿòà íè ïî
äèðåêòèâà "îòãîðå è îòâúí", ïðåäè äà ñìå ìàõíàëè ïðå-
íåáðåæèòåëíî ñ ðúêà, íåêà ÿ ïîäëîæèì íà äîáðîñúâåñòíî
èçñëåäâàíå. Äà çàïî÷íåì ñ ïðåãëåä íà èçâåñòíèòå íè ñâè-
äåòåëñòâà ïî âúïðîñà.
Îêàçâà ñå, ÷å èìåòî íà Àëåêñàíäúð Âåëèêè íå å ÷óæäî
çà åäèí îò ïúðâèòå íè âúçðîæäåíñêè èñòîðèöè. Â "Èñòî-
ðèÿ âî êðàòöå î áîëãàðñêîì íàðîäå ñëîâåíñêîì" íà Ñïè-
ðèäîí Éåðîìîíàõ (1792 ã.) â ãëàâàòà "Çà Ïåðóí èëè Ïåïå-
ðóä êðàëÿ Áîëãàðñêè" ÷åòåì: "Ñëåä ñìúðòòà íà Ëàäî äîé-
äå Ïåðóí èëè Ïåïåðóä. Ïî íåãîâî âðåìå ñå ðîäè Àëå-
êñàíäúð Ìàêåäîíñêè è òîé âçåìàøå äàí îò Ôèëèï Ìàêå-
äîíñêè äî èçðàñòâàíåòî íà Àëåêñàíäúð. Êîãàòî âúçìúæà,
Àëåêñàíäúð ñå âäèãíà ñ âîéñêà ñðåùó Ïåðóíà. Ðàçáè âîé-
ñêàòà ìó, íåãî óáè, à ñèíîâåòå ìó çàðîáè" (1). Ïî-íàäîëó
â òåêñòà ñå êàçâà, ÷å òîé çà÷åë ïðîÿâåíàòà õðàáðîñò îò
áúëãàðñêàòà âîéñêà è îòòîãàâà áúëãàðèòå áèëè íàðå÷åíè
ñëîâåíè èëè ìàêåäîíöè. Ïîòâúðæäåíèå íà êàçàíîòî îò-
êðèâàìå è â ïðèëîæåíèÿ "Ñïèñúê íà áúëãàðñêèòå êðàëå,
êíÿçå è öàðå ñïîðåä Ñïèðèäîí", â êðàÿ íà èçäàíèåòî, êú-
äåòî ñðåùó èìåòî Ïåðóí å îòáåëÿçàíî: "Ñëåä Ïåðóíà Èëè-
ðèê èëè Áúëãàðèÿ ïîïàäíà ïîä ìàêåäîíñêà âëàñò, à ñëåä
òîâà è ïîä ðèìñêà - äî èìïåðàòîðà Àíàñòàñèÿ I" (2).
È òàêà, åäèíñòâåíèÿò èçâîä îò êàçàíîòî, ñòèãà äà ãî
ïðèåìåì çà äîñòîâåðíî, å òîâà, ÷å áúëãàðèòå ñà îáèòàâà-
ëè Áàëêàíèòå ïðåäè âðåìåòî íà Àëåêñàíäúð Âåëèêè - ÷å
òîé ãè å ïîêîðèë.
Ïî-ïúëíà ïðåäñòàâà çà îòíîøåíèÿòà ìåæäó Àëåêñàí-
äúð è áúëãàðèòå ïîëó÷àâàìå îò ò.íàð. "Çîãðàôñêà èñòî-
ðèÿ" (1785 ã.). Îò Êðàòêèÿ £ òåêñò íàó÷àâàìå, ÷å áúëãàðè-
òå, ïîä íàçâàíèÿòà Ãèìåðè èëè Êèìåðè, â äðåâíîñòòà îáè-
òàâàëè ÷åðíîìîðñêîòî êðàéáðåæèå è ð. Âîëãà îùå ïðåäè
Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè. Ñëåä êàòî òîé ãè ïîáåäèë, òå
çàïî÷íàëè äà ñå íàðè÷àò ìàêåäîíöè (3).
Ñëåäâà äà ñè îòãîâîðèì, ïî êàêúâ íà÷èí Àëåêñàíäúð
Âåëèêè å ïîïàäíàë âúâ âúçðîæäåíñêàòà íè êíèæíèíà îò
êðàÿ íà XVIII â. Âúçìîæíîñòèòå, êàêòî íè ñå ñòðóâà, ñà
èëè òåçè ïîäàòêè äà ñà ïëîä íà íÿêàêâè ëåãåíäè, èçêóñ-
òâåíî ïîÿâèëè ñå â îáùåñòâåíîòî ñúçíàíèå âúâ âðúçêà ñ
íàðàñòâàùîòî íàöèîíàëíî ñàìîñúçíàíèå îò òîâà âðåìå,
ÀÂÈÒÎÕÎË
èëè äà ïðèòåæàâàò íÿêàêâè íåèçâåñòíè, íî èñòîðè÷åñêè
îáåêòèâíè îñíîâè. Çàòîâà íåêà ïðîäúëæèì äèðåíèåòà ñè
íàçàä âúâ âðåìåòî.
Îñîáåí èíòåðåñ â òîâà îòíîøåíèå ïðåäñòàâëÿâà âìåò-
êàòà íà Äèìèòúð Õîìàòèàí - âèçàíòèéñêè àâòîð îò XIII
â., çàïèñàíà êúì åäíî îò æèòèÿòà íà Ñâ. Êëèìåíò Îõðèä-
ñêè, ñïîðåä êîÿòî: "Òå (áúëãàðèòå) áèëè èçñåëåíè â ñòàðî
âðåìå îò âîåííàòà ñèëà íà Àëåêñàíäúð Âåëèêè îò ðàçïî-
ëîæåíèÿ êðàé Áðóñà Îëèìá êúì Ñåâåðíèÿ îêåàí è Ìúð-
òâî ìîðå, à ñëåä êàòî ìèíàëî ìíîãî âðåìå, ñúñ ñòðàøíà
âîéñêà ïðåìèíàëè Äóíàâà è çàâçåëè âñè÷êè ñúñåäíè îá-
ëàñòè: Ïàíîíèÿ, Äàëìàöèÿ, Òðàêèÿ è Èëèðèê, à è ãîëÿìà
÷àñò îò Ìàêåäîíèÿ è Òðàêèÿ" (4).
Êàêòî óñòàíîâÿâàìå, âúïðîñúò çà êîíòàêòèòå íà Àëå-
êñàíäúð Âåëèêè ñ áúëãàðèòå å äàëå÷ ïî-ñòàð îò åïîõàòà
íà áúëãàðñêîòî âúçðàæäàíå è ïðåäõîæäà íå ñàìî âðåìåòî
íà òóðñêîòî ðîáñòâî, íî è Âòîðîòî Áúëãàðñêî öàðñòâî.
Ïèñàíà îò âèçàíòèéñêè àâòîð ïî âðåìåòî, êîãàòî Áúëãà-
ðèÿ å ïîä âèçàíòèéñêà âëàñò, áèõìå ìîãëè äà äîïóñíåì,
÷å òÿ å ïðîäóêò íà êîíñòàíòèíîïîëñêàòà äèïëîìàöèÿ è
ïðîïàãàíäà çà ïîëèòè÷åñêè öåëè: àñèìèëèðàíåòî íà Áúë-
ãàðèÿ è áúëãàðèòå. Çàòîâà å ëþáîïèòíî äà óçíàåì äîêúäå
äîñòèãàò êîðåíèòå íà èçñëåäâàíàòà òåìà.
Çà æàëîñò ïî-ñòàðè ïèñìåíè ïîäàòêè, ïîíå íà íàñ, íå
íè ñà èçâåñòíè. È âñå ïàê, îòêðèâàò ñå è ïî-ðàííè ñâèäå-
òåëñòâà. Èìàìå ïðåäâèä çëàòíàòà äèàäåìà îò Ïðåñëàâ-
ñêîòî ñúêðîâèùå, â öåíòðàëíàòà ïëî÷êà íà êîÿòî îòêðè-
âàìå èçîáðàæåíèåòî íà âúçíàñÿùèÿ ñå íà íåáåòî Àëåêñàí-
äúð. Íàèñòèíà, ìîòèâúò íå å îðèãèíàëåí áúëãàðñêè, çíàå
ñå, ÷å òåìàòà å áèëà ïîïóëÿðíà çà ñðåäíîâåêîâèåòî è êî-
ðåíèòå £ âîäÿò êúì Àâåñòà è äðåâíîâàâèëîíñêèòå ëåãåí-
äè, à îòíåñåíà êúì Àëåêñàíäúð ñå ÿâÿâà îêîëî V-VI â. Òúé
èëè èíà÷å, èçðàáîòåíà â Ïðåñëàâñêà ðàáîòèëíèöà, òÿ ïðåä-
ñòàâëÿâà öåííî ñâèäåòåëñòâî, îùå ïîâå÷å, ÷å ñðåä îñòà-
íàëèòå ìîòèâè îò äèàäåìàòà ñå îòêðèâàò åëåìåíòè íå ñà-
ìî íà äðåâíîàðàáñêèÿ, íî è íà èðàíî-ñàñàíèäñêèÿ õóäî-
æåñòâåí êàíîí, íÿêîè îò êîèòî ñà áèëè ïðèñúùè çà þâå-
ëèðíîòî èçêóñòâî îùå íà Êóáðàòîâà Áúëãàðèÿ (5). Çà íàñ
îáà÷å íàé-âàæíîòî å, ÷å òÿ å "äîìàøíî" ïðîèçâîäñòâî,
êîåòî ãîâîðè, ÷å èäåÿòà çà íÿêàêúâ ðîä êîíòàêòè íà Àëå-
êñàíäúð Ìàêåäîíñêè ñ áúëãàðèòå ñúâñåì íå å áèëà èçôàá-
ðèêóâàíà îò öàðèãðàäñêàòà äèïëîìàöèÿ è èìà äàëå÷ ïî-
äúëáîêè êîðåíè, äîñòèãàùè îùå âðåìåòî íà Ïúðâîòî Áúë-
ãàðñêî öàðñòâî.
Äàëè êðàñèâèÿò îáðàçåö îò Ïðåñëàâñêîòî ñúêðîâèùå
ùå ïðèçíàåì çà íÿêàêâî ñâèäåòåëñòâî èëè íå, äåéñòâèòåë-
íî íå å áåç çíà÷åíèå. Èñòèíà å îáà÷å, ÷å ñúñ èëè áåç íåãî
òåçàòà íè îñòàâà âñå òàêà íåçàùèòèìà. Àðãóìåíòèòå íè ñà
ñëàáè, îòäàëå÷åíè ñ ïîâå÷å îò õèëÿäîëåòèå îò åïîõàòà íà
ìàêåäîíñêîòî âåëè÷èå è íÿìàò äîêàçàòåëñòâåíà ñòîéíîñò.
273
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Çà äà ïðîäúëæèì èçñëåäâàíåòî ñè, íè å íóæíî äà ðàçøè-
ðèì êðúãà íà òúðñåíèÿòà ñè, êàòî âêëþ÷èì â íåãî îñâåí
ïîäàòêèòå îò òóêàøíà, Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ, îùå è òåçè îò
Âîëæêà Áúëãàðèÿ, ñòèãà òàêèâà äà áúäàò îòêðèòè.
Çà ùàñòèå, îêàçâà ñå, ÷å íå å íåîáõîäèìî äà òúðñèì
äúëãî, çà äà óñòàíîâèì, ÷å òåìàòà çà Àëåêñàíäúð Âåëèêè
ñðåä âîæêèòå áúëãàðè å îïðåäåëåíî ïî-ïîïóëÿðíà, îòêîë-
êîòî ïðè íàñ. È òîâà, ÿâíî, å ïðàâåëî âïå÷àòëåíèå è íà
äðóãè èçñëåäâà÷è, çàùîòî îùå ïðåç 1884 ã., íà IV àðõåî-
ëîãè÷åñêè êîíãðåñ â Ðóñèÿ, ñúñòîÿë ñå â Êàçàí, Ø. Ìàð-
äæàíè â äîêëàäà ñè "Î÷åðê èñòîðèè Áîëãàðñêîãî è Êà-
çàíñêîãî öàðñòâà", îáîáùàâàéêè íàðîäíèòå ëåãåíäè è ïðå-
äàíèÿ, îòáåëÿçâà: "… ãðàä Áîëãàð, ïî íàðîäíèòå ïðåäàíèÿ
å îñíîâàí îò Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè…" (6) è îáÿñíÿâà
íàçâàíèåòî ìó ïî òîâà íà ëåãåíäàðíàòà ïåùåðà ñúñ ñúùî-
òî íàèìåíîâàíèå.
Ñïîðåä ìîëëà Àáäóðàõèì ïðè ïîõîäà ñè íà èçòîê Àëå-
êñàíäúð áèë çàêîïàë ÷àñò îò ïðèïàñèòå ñè â åäíà ïåùåðà,
çà äà ïîäñèãóðè ïúòÿ ñè íàâðúùàíå è êîãàòî îòíîâî ìè-
íàë òóê, îñíîâàë ãðàä. Íàðåêúë ãî Áóíèãàð, êîåòî îçíà÷à-
âàëî "äúíî íà ïåùåðà". Ñ âðåìåòî îò Áóíèãàð âúçíèêíà-
ëî èìåòî Áîëãàð. (?)
Çà íàøà èçíåíàäà îáà÷å, îêàçâà ñå, ÷å ëåãåíäèòå, ïîñ-
òàâÿùè Àëåêñàíäúð Âåëèêè çà ðîäîíà÷àëíèê íà âåëèêèòå
áúëãàðè, ñà øèðîêî ïîïóëÿðíè íå ñàìî ñðåä âåëèêèòå íè
áðàòÿ, íî è â öåëèÿ ñðåäíîâåêîâåí ìþñþëìàíñêè ñâÿò.
Òîçè ìîòèâ íå å óáåãíàë è åäèí îò íàé-êàïèòàëíèòå òðó-
äîâå, ïèñàíè ñïåöèàëíî çà íåãî - "Èñêàíäåð-íàìå" íà Íè-
çàìè Ãÿíäæåâè (1203 ã.). Ñïîðåä ïîåìàòà, â ñòðåìåæà ñè
äà ñå ñäîáèå ñ æèâà âîäà Àëåêñàíäúð äîñòèãà äî Öàðñ-
òâîòî íà ìðàêà è òóê íà ãðàíèöàòà, ïðåäè äà íàâëåçå â
íåãî, òîé ðàçïóñíàë áîëíèòå, èçìîðåíèòå è îáîçà, à ïðî-
äúëæèë ïúòÿ ñè ñàìî ñ íàé-çäðàâèòå è áåçñòðàøíèòå. Ìåñ-
òíîñòòà, êúäåòî îñòàíàëè äà ãî ÷àêàò õîðàòà ìó, áèëà îñå-
ÿíà ñ ìíîãî ïåùåðè, îòêúäåòî áèëà íàðå÷åíà Áóíèãàð,
ïðåîáðàçóâàëî ñå ïî-êúñíî â Áóëãàð. Ñëåä êàòî Àëåêñàí-
äúð íàïóñíàë Öàðñòâîòî íà ìðàêà è ñå îòïðàâèë êúì äî-
ìà, íà òîâà ìÿñòî îñòàíàëè ìíîãî îò âîéíèöèòå ìó. Òå
áèëè ïúðâèòå çàñåëíèöè â áåçëþäíàòà äîòîãàâà îáëàñò.
Ïî èìåòî £ è òå áèëè íàðå÷åíè áúëãàðè. (8).
Íàé -ïúëíè ñâåäåíèÿ ïî âúïðîñà çà âðúçêàòà íà Àëå-
êñàíäúð Ìàêåäîíñêè ñ áúëãàðèòå íè ïðåäîñòàâÿ íàñêîðî
èçëÿçëàòà â áúëãàðñêè ïðåâîä "Ëåãåíäà çà äúùåðÿòà íà
õàíà", â êîÿòî Àëåêñàíäúð (öàð Àëàìèð) áåç äà å öåíòðà-
ëåí, âñå ïàê å åäèí îò ãëàâíèòå îáðàçè â ïîåìàòà. Íåãîâè-
òå âîéñêè äîñòèãàò ïîáåäîíîñíî äî ñàìèÿ Êèòàé, íî òóê
çëèòå àëïè èçïðàùàò åïèäåìèÿ, êîÿòî çàïî÷âà äà êîñè âîé-
íèøêèòå ðåäèöè íà âðàæäóâàùèòå àðìèè. Îáåçïîêîåí çà
ñúäáàòà íà âîéñêèòå ñè, öàð Àëàìèð å ïðèíóäåí äà ñå îò-
êàæå îò ïîõîäà è äà ñå îòïðàâè íàçàä êúì Òóðàí. Ïî ïúòÿ
Àòèë è Àðáóãà ñúùî çàáîëÿâàò è áèâàò èçîñòàâåíè äî åä-
íà ïåùåðà. Çëîâîííàòà êàë â ïåùåðàòà ñå îêàçâà öåëåáíà
è äâàìàòà ïðèÿòåëè îæèâÿâàò è îçäðàâÿâàò. Ïî òîçè ïî-
âîä òå ðåøèëè äà ñå ïîáðàòèìÿò, à â ÷åñò íà ïåùåðàòà
ïðèåëè èìåòî £ Áúëãàð çà ñâîå èìå. Îòòîãàâà ñå íàðåêëè
"áúëãàðè" (9).
Îáîáùàâàéêè êàçàíîòî äîòóê, òðÿáâà äà îáúðíåì âíè-
ìàíèå íà ñëåäíèòå íÿêîëêî ìîìåíòà. Ïúðâî, îáñòîÿòåëñ-
òâîòî, ÷å â èñòîðèèòå è ìèòîëîãèèòå íà áúëãàðèòå è ïî
274
Äóíàâ, è ïî Âîëãà ñå ãîâîðè çà íÿêàêâè âðúçêè è îòíîøå-
íèÿ ìåæäó Àëåêñàíäúð Âåëèêè è áúëãàðèòå, ïîêàçâà, ÷å
òåìàòà ñúâñåì íå å ñëó÷àéíà, ÷å ïî÷èâà íà íÿêàêâè îáå-
êòèâíè èñòîðè÷åñêè äàäåíîñòè, ìàêàð è íåèçâåñòíè íà ñúâ-
ðåìåííàòà íàóêà. Âòîðî, ïðèñúñòâèåòî è â èñòîðèÿòà, è â
ìèòîëîãèÿòà è íà åäíèòå, è íà äðóãèòå, ñâèäåòåëñòâà, ÷å
òåìàòà å ïðîíèêíàëà â òÿõ îùå ïðåäè ðàçäåëÿíåòî èì ïðåç
VII â. Êîëêîòî äî ðàçëè÷èÿòà â îáðàçà íà Àëåêñàíäúð â
äâåòå ìèòîëîãèè, òå âåðîÿòíî èìàò ïî-êúñåí ïðîèçõîä. Â
ïðåäñòàâèòå íà äóíàâñêèòå áúëãàðè Àëåêñàíäúð èçïúêâà
ïðåäè âñè÷êî êàòî çàâîåâàòåë, íàëîæèë âëàñòòà ñè ñúñ ñè-
ëà è äîðè "ðàçïðúñíàë" áúëãàðèòå â ðàçëè÷íè ïîñîêè. Çà
âîëæêèòå áúëãàðè òîé å ãðàäèâåí, ñúçèäàòåëåí ãåðîé - íå
ñàìî ñúçäàòåë íà ãðàäà è äúðæàâàòà Áîëãàð (Áúëãàðèÿ),
íî è ðîäîíà÷àëíèê íà âñè÷êè áúëãàðè. Âúçìîæíî å òåçè
ðàçëè÷èÿ äà èìàò çà îñíîâà êóëòà êúì Àëåêñàíäúð Âåëè-
êè (Èñêàíäåð) â ìþñþëìàíñêàòà ðåëèãèÿ.
Îñîáåíî âíèìàíèå çàñëóæàâà âúïðîñúò çà ìÿñòîòî, êú-
äåòî ñå å íàìèðàëà ïåùåðàòà è äúðæàâàòà Áúëãàð. Íà ïðúâ
ïîãëåä êàòî ÷å ëè äàííèòå ñî÷àò íàïúëíî ðàçëè÷íè îá-
ëàñòè íà ñðåùàòà íà Àëåêñàíäúð ñ áúëãàðèòå. Âúâ âúç-
ðîæäåíñêàòà íè ëåòîïèñ ñå ôèêñèðàò çåìèòå ïî Ñåâåðíî-
òî ×åðíîìîðèå. Ñïîðåä Ä. Õîìàòèàí òîâà å ñòàíàëî âúâ
äðåâíà Ôðèãèÿ (Ìàëà Àçèÿ). Âîëæêî-áúëãàðñêèòå ïðåäà-
íèÿ ñî÷àò Ïðèêàìèåòî, êîåòî å ÿâåí àáñóðä è íèå íÿìà äà
ãî êîìåíòèðàìå. Íàé-ïðîäóêòèâíà è ïåðñïåêòèâíà íè ñå
ñòðóâà âåðñèÿòà, ïîñî÷åíà â "Ñêàçàíèåòî", ñïîðåä êîÿòî
ïåùåðàòà Áúëãàð ñå å íàìèðàëà íÿêúäå ïî ïúòÿ ìåæäó Êè-
òàé (Èçòî÷åí Òóðêåñòàí) è Òóðàí. Íàèñòèíà, â äðåâíàòà
ïîåìà ñå ôèêñèðà ðàéîíà íà Áåðøóä, ïîä ÷èåòî èìå äíåø-
íèòå âîëæêè áúëãàðè ðàçáèðàò îòíîâî Ïðèêàìèåòî, íî
êðàéíèòå îðèåíòèðè Êèòàé - Òóðàí èçêëþ÷âàò ïîäîáíà ëî-
êàëèçàöèÿ. Êàòî èìàìå ïðåäâèä òðàäèöèÿòà íà ìèãðèðà-
ùèòå õóíîáúëãàðè äà "íîñÿò" ñúñ ñåáå ñè è íàçâàíèÿòà íà
òîïîíèìèòå îò ïðåäõîäíàòà ñè ðîäèíà, ïðîáëåìúò "Áåð-
øóä", êàòî ÷å ëè íàìèðà ëîãè÷åñêîòî ñè ðåøåíèå. Îùå
ïîâå÷å, ÷å â êðàÿ íà ïîåìàòà (êóïëåò 1501) ñå ãîâîðè îò-
íîâî çà ïåùåðà ñ èìåòî Áúëãàðèÿ â îáëàñòòà íà çàïàäíîòî
Ïðèóðàëèå, êîÿòî îáà÷å íÿìà íèùî îáùî ñ ëå÷åáíàòà ïå-
ùåðà, îïàçèëà æèâîòà íà äâàìàòà ïîáðàòèìè, ïî ÷èåòî
èìå òå ñå áÿõà íàðåêëè "áúëãàðè".
Òàêà, èçñëåäâàéêè âúïðîñà îêîëî ìÿñòîòî íà ïåùåðà-
òà Áúëãàð, òàì êúäåòî ñå ïîÿâèëè è ïúðâèòå áúëãàðè, íèå
ñòèãàìå äî ðåøåíèåòî, ÷å òî áè òðÿáâàëî äà ñå íàìèðà
íÿêúäå ìåæäó Êèòàé è Òóðàí. Òîâà ðåøåíèå, êàêòî å äîá-
ðå èçâåñòíî, å åäèíñòâåíî âúçìîæíîòî äîñòîâåðíî, îò èñ-
òîðè÷åñêà ãëåäíà òî÷êà, çàùîòî òî ôèêñèðà Ñðåäíà Àçèÿ
è ïî-ñïåöèàëíî îáëàñòòà íà äðåâåí Áàëõ (Áàêòðèÿ) - âòî-
ðàòà ðîäèíà íà çíàìåíèòèÿ çàâîåâàòåë. Ñëåäâà äà îòáå-
ëåæèì, ÷å òî÷íî Áàêòðèÿ ñå ïðåâðúùà â êðàåí ïóíêò íà
ãðàíäèîçíèÿ ìó ïîõîä è òóê òîé îñòàâà áëèçî òðè ãîäèíè.
Íåùî ïîâå÷å, îòíîâî òóê ïîâåäåíèåòî íà Àëåêñàíäúð òúð-
ïè êîðåíåí îáðàò è òîé îò îáèêíîâåí âîéí-çàâîåâàòåë çà
ïðúâ ïúò îïîçíàâà âêóñà íà ìèðíèÿ æèâîò, ïðåâðúùà ñå â
ìúäúð äúðæàâíèê è óïðàâëÿâà â ìèð è ðàçáèðàòåëñòâî, ñ
ïîääðúæêàòà íà ìåñòíàòà àðèñòîêðàöèÿ. Òóê Àëåêñàíäúð
ñå æåíè çà ïðúâ ïúò. È îùå íåùî îùå ïî-ñòðàííî, ñïîðåä
ïðåäàíèÿòà, ïàê òóê òîé îæåíâà çà ìåñòíè áàêòðèéñêè ìî-
ìè÷åòà è öÿëàòà ñè âîéñêà, ñâúðçâàéêè ÷ðåç "êðúâíî ðîäñ-
òâî ïîáåäèòåëè è ïîáåäåíè" (10).

Ñòðóâà ñè äà ñå çàïèòàìå ñëó÷àéíà ëè å òàçè ìåòàìîð-
ôîçà è êàêâî áè ìîãëî äà ñå êðèå çàä íåÿ? Ïðåäè îáà÷å äà
ïîòúðñèì îòãîâîðèòå íà òåçè âúïðîñè òðÿáâà äà îòáåëå-
æèì, ÷å òî÷íî ñúùàòà Áàêòðèÿ (Áàëõ) äíåñ âñå ïîâå÷å èç-
ñëåäâà÷è èäåíòèôèöèðàò êàòî åäíà îò íàé-äðåâíèòå ïðà-
ðîäèíè íà áúëãàðèòå. Íèå íÿìà ïîäðîáíî äà ñå çàíèìàâà-
ìå ñ òîçè âúïðîñ. Ìîæåì ñàìî äà îòáåëåæèì, ÷å â ãðúö-
êàòà ëèòåðàòóðà Áàêòðèÿ âëèçà ïðåç VI â. ïð. Õð. ñ ðàáî-
òèòå íà Êñåòèé, òðåòèðàùè è ïî-ðàííè ñúáèòèÿ îùå îò Õ
â. ïð. Õð. Êàêòî è îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å è ïðåäè òîâà, è
ñëåä êðàÿ íà ò.íàð. Ãðúêî-Áàêòðèéñêî öàðñòâî, îáëàñòòà
áèëà èçâåñòíà ñ èìåòî ñè Áàëõ, ïî íàçâàíèåòî íà îáèòàâà-
ëèÿ ÿ íàðîä - áàëõè, áàõëè, áîëõè, áîëõèêè, â ÷èèòî íàè-
ìåíîâàíèÿ ñúâñåì íå å òðóäíî äà ñúçðåì áúëãàðñêîòî åò-
íè÷åñêî èìå îò äðåâíèòå èíäèéñêè èçòî÷íèöè, ÷èèòî êî-
ðåíè äîñòèãàò äî II õèë. ïð. Õð.
Ñòðóâà ñè îáà÷å è äà ïîòúðñèì ïúðâîèçòî÷íèêà íà íàè-
ìåíîâàíèåòî Áàêòðèÿ. Íàèñòèíà, òî áè ìîãëî äà ïðîèçëè-
çà îò íåïðàâèëíîòî èçãîâàðÿíå èìåòî íà îáëàñòòà, äîêîë-
êîòî ïåðñèéñêîòî £ íàçâàíèå Áàõäè íå å áèëî âúçìîæíî
çà âúçïðîèçâåæäàíå îò äðåâíèòå ãúðöè, êàêòî äîïóñêà òî-
âà Ê. Êàìåíîâ. Áè ìîãëî îáà÷å äà âîäè íà÷àëîòî ñè è îò
ãðúöêîòî íàèìåíîâàíèå íà Äèîíèñ - Áàêõóñ, çà êîãîòî ìíî-
æåñòâî ëåãåíäè è äóçèíà ãðúöêè ïîåìè òâúðäÿõà, ÷å å îáè-
êàëÿë ìåæäó çåìèòå íà Ôðèãèÿ è Áàêòðèÿ (11). À íàëè èìå-
ííî Äèîíèñ, ïàê ñïîðåä ïðåäàíèÿòà, áåøå áàùà íà Àëå-
êñàíäúð, îáëàäàë ìàéêà ìó, ïðåîáðàçåí âúâ âèäà íà îã-
ðîìíà çìèÿ?
Ñòðóâà ñè, íàêðàÿ, äà ñå çàãëåäàìå è ìàëêî ïî-çàäúë-
áî÷åíî âúðõó äîñòèãíàëèòå äî íàøå âðåìå ìèòîëîãèè íà
ãúðöè è õóíè (âèæ "Ñêàçàíèå çà äúùåðÿòà íà õàíà"). Çà-
ùîòî Äèîíèñ, íàðè÷àí îùå Áàêõóñ (ìëàäèÿò) èëè Ñàáà-
Ñàáàçèé (ñòàðèÿò) áåøå ñèí íà ãðúìîâåðæåöà Çåâñ è Ñå-
ìåëà. Õóíèòå ïúê âîäåõà ïîòåêëîòî ñè îò Èäæèê - ñèíà íà
Áîÿí Èìåí è àëï-áèé Ñàìàðà. Áîÿí áåøå ðîäåí êàòî çâåç-
äà è çàòîâà â êàâêàçêèòå åçèöè íîñè çíà÷åíèåòî íà "ÿñåí",
"ñâåòúë", îò êîåòî âåäíàãà ñå íàòðàïâàò åçèêîâèòå ïàðà-
ëåëè: Ñåìåëà - Ñàìàðà è Çåâñ - Çâåçäà. Áèõìå ìîãëè äà
ïðîäúëæèì ñ ïàðàëåëèãå: Çåâñ - Çâåçäà (Áîÿí) - Çèóñóäðà
(èìå íà øóìåðñêèÿ ïðîòîòèï íà Íîé) - Çèåçè (ïðàðîäè-
òåëÿò íà áúëãàðèòå ñïîðåä Àíîíèìíèÿ ëàòèíñêè õðîíîã-
ðàô îò 354 ã.). Äà íå çàáðàâÿìå, ÷å áúëãàðèòå áèëè ïîìåñ-
òåíè îò íåãî íà ìÿñòîòî íà Áàëõ (Áàêòðèÿ), â ïëàíèíàòà
Èìåîí (Ïàìèð). Êàêòî è òîâà, ÷å Áîÿí áåøå íàðå÷åí îùå
è Èìåí. Îáù çà ôðèãè, òðàêè è ãúðöè, îò åäíà ñòðàíà, è çà
õóíè, îò äðóãà, áåøå ìîòèâúò ñúñ çìèÿòà, êîÿòî ïðè ïúð-
âèòå ïðåäñòàâÿøå ïðåîáðàçèëèÿ ñå Äèîíèñ, à ïðè âòîðè-
òå - ìàëêèÿ Èäæèê. È îùå íåùî, áîëãèòå íà Áðèòàíñêèòå
îñòðîâè áÿõà äîøëè ñúùî îò Áàëõ (Áàêòðèÿ) (12) è èìàõà
çà ðîäîíà÷àëíèê Ñåìèîí - ñèíúò íà Ñòàðèàò (13). Ñòàð
îáà÷å íà àíãëèéñêè îçíà÷àâà çâåçäà. Ñàáàçèé (Äèîíèñ) ïúê
áåøå ñòàðåö. À êîëêîòî äî Ñåìèîí, èìåòî ìó å íàïúëíî
ñúçâó÷íî ñ òîâà íà Èìåîí (Ïàìèð) è Èìåí - âòîðîòî èìå
íà Áîÿí - Çâåçäàòà.
È òàêà, òðè ìèòîëîãèè - íà ìàëîàçèéñêî-áàëêàíñêèòå
íàðîäè, íà àçèàòñêèòå õóíè è íà áðèòàíñêèòå êåëòè è åäèí
ëàòèíñêè èçòî÷íèê ðàçêðèâàò íàé-íåî÷àêâàíè ïàðàëåëè
ïîìåæäó ñè. Öåíòúð íà äåéñòâèåòî å ðàéîíà íà Ïàìèð
ÀÂÈÒÎÕÎË
(Èìåîí), èçâåñòåí îùå êàòî Áàëõ (Áàêòðèÿ). Äåéñòâàùè-
òå ãåðîè ñå ñ ó÷óäâàùî áëèçêè èìåíà: Çåâñ - Çèóñóäðà -
Çèåçè - Çâåçäà; Äèîíèñèé áåøå Ñàáàçèé (ñòàðåöúò), à êåë-
òèòå èìàõà ñâîÿ Ñòàðèàò, êúäåòî ñòàð îçíà÷àâàøå çâåçäà.
Òîé îáà÷å áåøå è Áàêõóñ, ïðîïúòóâàëèÿò îò çåìèòå íà Ôðè-
ãèÿ äî Áàêòðèÿ öèâèëèçàòîð. Áàêòðèÿ áåøå îùå è Áàëõ,
îòêúäåòî âîäåõà ïðîèçõîäà ñè è êåëòèòå-áîëãè, è áàëõè-
òå-áîëõèêè. Òàêà, îáîáùàâàéêè âñè÷êî ïîñî÷åíî, èçâåä-
íúæ ñå èçïðàâÿìå ïðåä áúëãàðñêîòî èìå: áàëõè, áîëãè,
áîëõèêè, âóëãàðåñ, à çàùî íå è áàêòðè!?
Ïðåäè äà ïðèêëþ÷èì çàíèìàíèÿòà ñè ïî ìèòîëîãèÿ,
íåêà íàêðàÿ îòáåëåæèì è òîâà, ÷å Äèîíèñ (Áàêõóñ) áåøå
ïîåë ïúòÿ ñè íà èçòîê îò Ôðèãèÿ. Ôðèãèòå âîäåõà ïðîèç-
õîäà ñè îò áàëêàíñêèòå áðèãè èëè ïðèêè. Èìåòî íà òîçè
íàé-ñòàð ñïîðåä Õåðîäîò íàðîä êîðåñïîíäèðàøå ñ áúë-
ãàðñêîòî, äîêîëêîòî òðàíñôîðìèðàíåòî íà ñúçâó÷èåòî ÐÈ
â ÚË å äîáðå èçâåñòíî â åçèöèòå íà íÿêîè èçòî÷íè íàðî-
äè. À ïðèëàãàéêè òàçè îñîáåíîñò íà èìåòî ÁÐÈÃÈ, ïðåä
î÷èòå íè íàé-íåî÷àêâàíî ñå ïîÿâÿâà èìåòî íè - ÁÚËÃÈ
(14). Âúðíåì ëè ñå îòíîâî êúì òåìàòà çà Àëåêñàíäúð Âå-
ëèêè è áúëãàðèòå, íåêà ñè ïðèïîìíèì îòáåëÿçàíîòî îò Ä.
Õîìàòèàí çà áúëãàðèòå âúâ ôðèãèéñêà Áðóñà è çà òîâà, ÷å
÷åëíèÿò îòðÿä â àâàíãàðäà íà Àëåêñàíäúð ïðè íàâëèçàíå-
òî ìó â Áàêòðèÿ áåøå ñúñòàâåí îò ñúùèòå ôðèãèéöè.
Îòäåëÿìå òàêîâà âíèìàíèå íà Áàëõ (Áàêòðèÿ) çàùîòî
òÿ áåçñïîðíî å èãðàëà ïîâðàòíà ðîëÿ â ïîõîäà, à ìîæå áè
è â æèâîòà íà Àëåêñàíäúð. È çàùîòî áåøå ïðàðîäèíà íà
áúëãàðñêèÿ íàðîä, íàðè÷àí òóê áàëõè èëè áîëõè.
Âñè÷êî òîâà ñëåäâà äà îò÷èòàìå òðåçâî, çàùîòî òî íè
ðàçêðèâà íåÿñíèòå òåêñòîâå çà ñòðàíàòà Ñêàíäàâèÿ èëè
Ñêàíäèíàâèÿ â Ïàèñèåâàòà è Çîãðàôñêàòà èñòîðèè. È çà
äâåòå òîâà å ïðàðîäèíàòà íà áúëãàðèòå, îòêúäåòî òå ñà
äîøëè è çàñåëèëè Ñåâåðíîòî ×åðíîìîðèå. Êúäå å îáà÷å
òàçè ìèòè÷íà Âåëèêà Ñêàíäèíàâèÿ, òúé è íå ñå ðàçáèðà.
Çîãðàôñêàòà èñòîðèÿ èçîáùî íå òðåòèðà òîçè âúïðîñ, à
ñïîðåä ìîíàõà îò Õèëåíäàðà, òÿ ñå å íàìèðàëà íÿêúäå íà
Ìîñêîâñêèòå çåìè (15), íåùî, êîåòî ÿâíî íå îòãîâàðÿ íà
èñòîðè÷åñêàòà ðåàëíîñò. Çíàåéêè îáà÷å ïåðñèéñêî-àðà-
áñêî-òþðêñêîòî íàèìåíîâàíèå íà Àëåêñàíäúð - Èñêàíäåð,
ëåñíî áèõìå ïðåâåëè íàçâàíèåòî Ñêàíäà, ñëåä îòïàäàíå-
òî íà ãëàñíàòà È ïðåä äâîéêàòà ñúãëàñíè ÑÊ, õàðàêòåðíà
îñîáåíîñò íà òåçè åçèöè (âèæ Ñòàìáóë è Èñòàìáóë). Ñëå-
äîâàòåëíî Ñêàíäèíàâèÿ áè òðÿáâàëî äà áúäå ñòðàíàòà íà
Èñêàíäåð - Ñêàíäàð - Àëåêñàíäúð. È òàçè ñòðàíè å áèëà
Áàêòðèÿ (Áàëõ) - àçèàòñêàòà ïðàðîäèíà íà áúëãàðèòå.
Ëîãèêàòà íà íàøàòà õèïîòåçà, êàêòî ñå âèæäà, å äî-
ïóñòèìà. Äàëè îáà÷å å è äîñòîâåðíà? Çàùîòî èñòîðèÿòà
íå ïîçíàâà íèêàêâà ñòðàíà íà Àëåêñàíäúð. Èíòåðåñíî å
äà ñå ïîòúðñÿò è íÿêàêâè àðãóìåíòè â ïîêðåïà íà õèïîòå-
çàòà íè, îñâåí ñïîìåíàòàòà áëèçîñò â èìåíàòà íà Ñêàíäàð
è Ñêàíäèíàâèÿ.
Êàêòî âå÷å îòáåëÿçàõìå, ïðåêè ïîäàòêè, îùå ïîâå÷å
ïèñìåíè, ïî âúïðîñà íå ñúùåñòâóâàò. Â ñúùîòî âðåìå êà-
òî çíàåì ïðàêòèêàòà íà Àëåêñàíäúð íàâñÿêúäå ïî ïúòÿ ñè
äà èçãðàæäà âñå íîâè è íîâè ãðàäîâå-êðåïîñòè ñúñ ñèëíè
ãàðíèçîíè, íîñåùè èìåòî ìó, ò. íàð. Àëåêñàíäðèè, ÷èéòî
áðîé ñïîðåä ïðåäàíèÿòà äîñòèãàë îêîëî 70, ïðåäïîëîæå-
íèåòî íè, ÷å Áàëõ (Áàêòðèÿ) íÿêîãà å áèëî íàðè÷àí ñ íåãî-
275
 ÀÂÈÒÎÕÎË
âîòî èìå, íå èçãëåæäà òîëêîâà áåçïî÷âåíî. Òúé èëè èíà-
÷å, òîçè àðãóìåíò, àêî è äà íå å çà ïîäöåíÿâàíå, å òâúðäå
îáù è íå å â ñúñòîÿíèå äà íè ïðåäîñòàâè íÿêàêâî äîêàçà-
òåëñòâî.
Ñëåä êàòî èñòîðèÿòà ìúë÷è ïî åäèí âúïðîñ, íå íè îñ-
òàâà íèùî äðóãî îñâåí äà ñå îáúðíåì êúì ìèòîëîãèÿòà.
Îùå ïîâå÷å, ÷å êóëò êúì Àëåêñàíäúð å èìàëî â íå åäíà
ðåëèãèÿ, êàòî ñå çàïî÷íå îò åãèïåòñêàòà, êúäåòî ïðèæèâå
å îáÿâåí çà ñèí íà áîã Àìîí è ñå ñòèãíå äî èñëÿìà, îá-
ÿâèë ãî âåêîâå ïî-êúñíî çà ìþñþëìàíñêè ïðîðîê. Çà íàñ
å èíòåðåñíî äà ïðîñëåäèì íàé-âå÷å ìèòîëîãèèòå íà îíå-
çè íàðîäè, êîèòî ñà áèëè èëè âêëþ÷åíè â çàâîþâàíèòå
òåðèòîðèè, èëè ñà áèëè òåõíè ñúñåäè. Îùå ïîâå÷å, àêî ñà
âúçíèêíàëè âúâ âðåìåòî íàñêîðî ñëåä ïîõîäà ìó.
Îñîáåíî öåííà çà íàøàòà öåë ñå îêàçâà èíäóèñòêàòà
ìèòîëîãèÿ, âúçíèêíàëà íÿêúäå I â. ïð. Õð. â ñúñåäíèòå,
èçòî÷íè íà Àëåêñàíäðîâàòà äúðæàâà òåðèòîðèè. Çàùîòî
â íåÿ îòêðèâàìå ãåðîé, òî÷íî ñ èìåòî Ñêàíäà. Ïðè òîâà
òîé íå å áîæåñòâî, à ìèòîëîãèçèðàí âîéí-ãåðîé, ïðåäâî-
äèòåë íà âîéñêàòà íà áîãîâåòå. Ñèí íà Øèâà è Ïàðâàòè,
âúçïèòàâàí îò øåñòå Êðèòòèêè - çâåçäèòå Ïëåÿäè è íàðè-
÷àí è ñ âòîðî èìå - Êóìàðà, òîé ÿçäåë ïàóí è èìàë çà àò-
ðèáóòè êîïèå, ëúê è ïåòåë (16).
Âàæíà ñëåäà â êîíêðåòèçèðàíåòî íà Ñêàíäà íè ïðåäîñ-
òàâÿ èñòîðèÿòà íà èìïåðèÿòà íà Ãóïòèòå, íàìèðàëà ñå ïî
äîëèíàòà íà ð. Ãàíã, â þæíàòà ÷àñò íà äíåøíèÿ èíäèéñêè
ùàò Áèõàð. Îêàçâà ñå, ÷å ñðåä âëàäåòåëèòå è ñå îòêðèâàò
èìåíà êàòî Ñêàíäàãóïòà è Êàìàðàãóïòà. Òå ñà æèâåëè è
öàðóâàëè çíà÷èòåëíî ïî-êúñíî, íî òÿõíàòà äúðæàâà å íàñ-
ëåäíè÷êà íà èìïåðèÿòà íà âåëèêèòå Ìàóðè è íà ïðåäõîæ-
äàùèòå ãè Íàíäè. Èçâåñòíî å îùå, ÷å èìïåðèÿòà íà Íàí-
äèòå å ñúùåñòâóâàëà òî÷íî ïî âðåìåòî íà Àëåêñàíäúð Âå-
ëèêè è ïîêîðÿâàíåòî £ ñè å îñòàíàëà åäíà îò íåñáúäíàòè-
òå ìó ìå÷òè. Ïðåç ñëåäâàùèòå äåñåòèëåòèÿ ñ âúçõîäà íà
Ìàóðèòå òå îñúùåñòâèëè èäåÿòà ìó è îáåäèíèòåëÿò Àøî-
êà íàèñòèíà óñïÿë äà îáåäèíè çåìèòå íà öÿëà Èíäèÿ. Ñëåä
âîéíàòà ñ áîëõèêèòå êúì èìïåðèÿòà ìó áèë ïðèñúåäèíåí
è Áàëõ - íàé-âåðíèÿò ñúþçíèê íà Àëåêñàíäúð è íåãîâà âòî-
ðà ðîäèíà. Ñêëîííè ñìå äà äîïóñíåì, ÷å èìåííî ïðîäúë-
æèòåëíàòà è íåâèæäàíà äîòîãàâà ïî ñâîåòî êðúâîïðîëè-
òèå è æåñòîêîñò âîéíà, äîâåëà äî çàêîíà çà çàáðàíà íà
âîéíèòå, â ðåçóëòàò íà êîÿòî Èíäèÿ çàâîþâàëà Áàëõ íà
Àëåêñàíäúð, å ïîâîä çà ïîÿâàòà íà ñïîìåíà è èìåòî ìó
Ñêàíäà è âúâ âúçíèêíàëèÿ 2-3 âåêà ïî-êúñíî èíäóèçúì, è
ñðåä èìåíàòà íà âëàäåòåëèòå-ãóïòè.
È â äðàâèäñêàòà ìèòîëîãèÿ ñå ÿâÿâà åäèí ñðàâíèòåë-
íî êúñåí áîã ñúñ ñúùîòî èìå - Ñêàíäà-Êàðòèêåéÿ - Áîã íà
âîéíàòà, ëîâà è ïîáåäàòà. Òîé èçìåñòâà è çàìåíÿ êóëòà
êúì áîã Ìóðóãàé - ñèíà íà Áîãèíÿòà-ìàéêà è áîãèíÿ íà
âîéíàòà è ñìúðòòà - Êîòòðàâåé (16à).
È âñå ïàê, èìàìå ëè îñíîâàíèÿ äà ïðèåìåì, ÷å èíäóèñ-
òêèÿò Ñêàíäà èìà çà ïðîòîòèï Èñêàíäåð (Àëåêñàíäúð Âå-
ëèêè)? Ñõîäñòâîòî â èìåíàòà å î÷åâèäíî, íî, ÿâíî, íå-
äîñòàòú÷íî. Çíà÷èòåëíî ïî-âàæíè ñå îêàçâàò ñõîäñòâàòà
â õàðàêòåðíèòå ÷åðòè ïîìåæäó èì. È äâàìàòà ñà âîåíà-
÷àëíèöè íà âåëèêè è íåïîáåäèìè àðìèè. Ñêàíäà å ñèí íà
Øèâà, ïîäîáíî íà Àëåêñàíäúð, ïðåäñòàâÿí çà ñèí íà Äèî-
íèñ - ïðîòîòèïà íà èíäóèñòêèÿ Øèâà. Âòîðîòî èìå íà Ñêàí-
276
äà - Êóìàðà íè îòâåæäà êúì ìèòè÷íèòå Ãîìåð, Ãèìåðè,
Êèìåðè, Êàìèð è ïîòîìöèòå èì êèìåðèòå-êèìåðèéöè ïî
Ñåâåðíîòî ×åðíîìîðèå, ò.å. êúì ðîäíàòà çåìÿ íà Àëå-
êñàíäúð. Ñêàíäà å âúçïèòàíèê íà øåñòòå Êðèòòèêè - èí-
äóèñòêèÿò àíàëîã íà ãðúöêèòå Ïëåÿäè, åäíà îò êîèòî ïúê
áåøå âúçïèòàòåëêà íà àðêàäèéñêèÿ Õåðìåñ - ïðîòîòèïà
íà åòðóñêèÿ Âåëõàíå è íà ðèìñêèÿ Âóëêàí, â ÷èèòî èìåíà
äîëàâÿìå åõîòî íà åòíè÷åñêîòî íè èìå. Òîé ÿçäåøå ïàóí,
åäíî íå òîëêîâà òèïè÷íî çà ìåñòíàòà íè ôàóíà æèâîòíî,
êîåòî îáà÷å îòêðèâàìå âúðõó åêñïîíàòè îò ñúêðîâèùàòà
íà Êóáðàò (17) è îò Ïðåñëàâ (18). È äíåñ ïàóíîâèòå ïåðà
êðàñÿò íå ñàìî óíèôîðìèòå íà áúëãàðñêèòå ãâàðäåéöè, íî
è ãëàâèòå íà ïàìèðöèòå îò ðàéîíà íà Áàëõ. Èìàøå çà àò-
ðèáóòè êîïèåòî è ëúêà, êîèòî, ñâúðçàíè â åäíî, òâúðäå
ñèëíî íàïîäîáÿâàò ò. íàð. áàëòàâàð - áúëãàðñêèÿ êàíñêè
ñèìâîë, íî è ñâåùåí çíàê íà Øèâà.
Âñè÷êî òîâà íè äàâà óâåðåíîñò â ïðàâäîïîäîáíîñòòà
íà õèïîòåçàòà íè äà òúðñèì Ñêàíäèíàâèÿ íà Ïàèñèé â ðà-
éîíà íà äðåâåí Áàëõ (Áàêòðèÿ). Äà îòêðèâàìå â íàçâàíèå-
òî £ íå äðóãî, à èìåòî íà âåëèêèÿ çàâîåâàòåë Èñêàíäåð
(Ñêàíäåð). À ñ òîâà è ìÿñòîòî íà äðåâíàòà ìó ñðåùà ñ
áúëãàðèòå. Ñåãà âå÷å òàçè âðúçêà íå èçãëåæäà íèòî òàêà
ãîëîñëîâíà, íèòî òàêà íåâúçìîæíà. Îùå ïîâå÷å, ÷å ñ èìåòî
ìó ìîæå áè ñà ñâúðçàíè è íåìàëêî äðóãè òîïîíèìè îò ðà-
éîíà íà Ñðåäíà è Öåíòðàëíà Àçèÿ. Òàêèâà òîïîíèìè íè
ñå ñòðóâà, ÷å ïðåäñòàâëÿâàò íåáåçèçâåñòíèòå ïóñòèíÿ è ïëà-
íèíñêè õðåáåò ñ èìåòî Àëàøàí. Çàùîòî â òîâà íàçâàíèå
íå å òðóäíî äà ñå äîëîâè ñúñòàâíèÿ ìó õàðàêòåð, êúäåòî
âòîðàòà ÷àñò - "øàí" îòêðèâàìå è â èìåíàòà íà ñúñåäíèòå
Òÿí-Øàí è Íàíøàí è ó êèòàéöèòå èìà çíà÷åíèå íà "êàí".
Íåñëó÷àéíî õóíñêèòå âëàäåòåëè áèâàõà íàðè÷àíè "øàí-
þ". Ïúðâàòà ÷àñò - Àëà ïúê íè íàïîìíÿ çà èìåòî íà Àëå-
êñàíäúð, äàäåíî ìó îò âîëæêèòå áúëãàðè - Àëàìèð. "Ìèð"
îáà÷å ïîäîáíî íà "øàí" å ñúùî òèòëà, îò êîåòî ìîæåì äà
çàêëþ÷èì òúæäåñòâîòî íà èðàíîåçè÷íîòî Àëàìèð è êè-
òàéñêîòî Àëàøàí.
Êúì ïîäîáíî çàêëþ÷åíèå íè íàâåæäàò è íàçâàíèÿòà
íà ñúñåäíèòå ïëàíèíè, êúäåòî íàðåä ñ îáùàòà íàñòàâêà
"øàí", îñíîâèòå èì ñúùî íè îòïðàùàò êúì íÿêîãàøíàòà
áúëãàðñêà äðåâíîñò. Òÿí, êàêòî å äîáðå èçâåñòíî, å èìåòî
íà Áîã Òàíãðà íà êèòàéñêè åçèê. Íàí ïúê íè íàïîìíÿ çà
èìïåðèÿòà íà Íàíäèòå, âúðõó ÷èèòî îñíîâè, ïðåç ñëåäâà-
ùèòå âåêîâå áÿõà âúçíèêíàëè èìïåðèèòå íà Àøîêà, íà Êó-
ìàðàãóïòà è íà Ñêàíäàãóïòà. Íàïîìíÿ íè è çà ìàäæàðñêî-
òî íàèìåíîâàíèå íà áúëãàðñêèòå-óíîãóðè - "íàíäîð" è çà
òåõíèÿ ãð. Íàíäîðôåõåðâàð - Áúëãàðñêèÿ áÿë ãðàä.
Àêî íàïðàâèì åäíà íàé-ïîâúðõíîñòíà ñïðàâêà çà òî-
ïîíèìèòå â Ñðåäíà è Öåíòðàëíà Àçèÿ, èìàùè çà îñíîâà
èìåòî íà Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè â íÿêîÿ îò èçâåñòíèòå
ìó ðàçíîâèäíîñòè - Èñêàíäåð (Ñêàíäåð) èëè Àëàìèð, ùå
ñå óáåäèì, ÷å òå ñå ñðåùàò ñ íåî÷àêâàíî ãîëÿìà ÷åñòîòà.
Òàêà, â ñèñòåìàòà íà Ïàìèð îòêðèâàìå èçâåñòíèÿ Àëàé-
ñêè õðåáåò; ñâúðçàíî ñ åçåðî Áàëõàø å ñîëåíîòî åçåðî Àëà-
êîë; Àëàòàó ñà íàèìåíîâàíèÿòà íà öÿëà ïîðåäèöà ïëàíèí-
ñêè õðåáåòè âñå îêîëî Ïàìèð, Òÿí-Øàí è Êèòàé, â áëè-
çîñò äî êîéòî ïúê òå÷å öÿëà ðåêà Àëåé; ãð. Èñêàíäåð ëå-
æè â ïîäíîæèåòî íà Òÿí-Øàí; Èñêàíäåðêóë å åçåðî, à Èñ-
êàíäåðäàðÿ - ðåêà íà òåðèòîðèÿòà íà äíåøåí Òàäæèêèñ-

òàí. Ñòðóâà íè ñå, ÷å ñòðóïâàíåòî íà òîëêîâà ïîäîáíè òî-
ïîíèìè â îïðåäåëåíèÿ ãåîãðàôñêè ðàéîí åäâà ëè å ñëó-
÷àéíî. Êàòî èìàìå ïðåäâèä êàçàíîòî çà ïîõîäà íà Àëå-
êñàíäúð â Ñðåäíà Àçèÿ, íåùàòà êàòî ÷å ëè íàìèðàò ëîãè-
÷åñêîòî ñè ðåøåíèå. È òå, êàêòî ñå óñòàíîâÿâà, âúïðåêè è
êîñâåíî, ïîäêðåïÿ õèïîòåçàòà íè çà âðúçêàòà íà Àëåêñàí-
äúð Âåëèêè ñ áúëãàðèòå îò Áàëõ (Áàêòðèÿ), ÿâíî, çàïèñàíà
â íåèçâåñòíè íàì, íî ïîçíàòè íà âúçðîæäåíñêèòå íè àâòî-
ðè èçòî÷íèöè ñ èìåòî íà Ñêàíäèíàâèÿ.
Ïðîô. Çåêè Âåëåäè Òîãàí ïðèâåæäà äîêàçàòåëñòâà, ÷å
áúëãàðè è õàçàðè â Õîðàñàí ñà æèâåëè îùå ïî âðåìåòî íà
Àëåêñàíäúð Âåëèêè. Òå äîñòèãíàëè ð. Âîëãà ñëåä çàâîåâà-
íèÿòà íà Àëåêñàíäúð, íî íå èçêëþ÷âà âúçìîæíîñòòà, ÷àñò
îò òÿõ äà å äîøëà òóê îùå ñúñ ñêèòèòå (18à).
Êàçàíîòî ìîæå äà ñå ñòîðè íÿêîìó òâúðäå òåíäåíöèîç-
íî è íåïðàâäîïîäîáíî. Çà ñêåïòèöèòå ùå îòáåëåæèì, ÷å
îáåäèíèòåëÿò íà áàëêàíñêàòà ñ ïðåäíîàçèàòñêàòà êóëòó-
ðà, ðàçïðîñòðÿë ãîñïîäñòâîòî ñè íàä îáøèðíàòà òåðèòî-
ðèÿ ìåæäó ðåêèòå Äóíàâ è Èíä, å îñòàâèë äúëáîêè ñëåäè
â ñúçíàíèåòî è ïàìåòòà íà öèâèëèçîâàíîòî ÷îâå÷åñòâî.
Çàòîâà êóëòà ìó îòêðèâàìå â ìèòîëîãèèòå íà íå åäèí íà-
ðîä. Îñâåí ñèí íà Àìîí â Åãèïåò è ìþñþëìàíñêè ïðî-
ðîê, êàêòî îòáåëÿçàõìå, ñðåùàìå ãî è â èíäóèñòêèÿ Ñêàí-
äà. Êóëò êúì Àëåêñàíäúð å èìàëî è â Ðèìñêàòà èìïåðèÿ
ïî âðåìåòî íà èìïåðàòîðèòå Êàðàêàëà (211-217) è Àëå-
êñàíäúð Ñåâåð (222-235), äà íå ïðîïóùàìå, ÷å âòîðèÿò å
åäèíñòâåíèÿò èìïåðàòîð ñ èìåòî Àëåêñàíäúð.
Ñòðóâà ñè îáà÷å äà ñå âãëåäàìå ìàëêî ïî-ïîäðîáíî â
ñàìèòå èìïåðàòîðè, íàëîæèëè Àëåêñàíäðîâèÿ êóëò. Ïúð-
âîòî íåùî, êîåòî ïðàâè âïå÷àòëåíèå, å, ÷å è äâàìàòà èì-
ïåðàòîðè ñà îò åäíà äèíàñòèÿ, íà Ñåâåðèòå. Íàé-ëþáî-
ïèòíîòî, âúðõó êîåòî íè îáðúùà âíèìàíèåòî É. Âúë÷åâ, å
òîâà, ÷å äâàìà îò íåéíèòå, îáùî ÷åòèðèìà, èìïåðàòîðè -
Ñåïòèìèé Ñåâåð (193-211) è Êàðàêàëà ñà ïîëçâàëè áúë-
ãàðñêàòà êàëåíäàðíà òðàäèöèÿ (19), êîåòî ëè÷è îò èìåíà-
òà èì, ñúîòâåòñòâàùè íà âúçøåñòâåíèòå èì ãîäèíè, êúäå-
òî Ñåâåð å êàëåíäàðíîòî ïðîçâèùå íà ãîäèíàòà Êî÷, à
îñíîâàòà "êàëà" îò èìåòî íà âòîðèÿ, îòãîâàðÿ íà ãîäèíà-
òà Çìåé (Äðàêîí). Íå ïî-ìàëêî èíòåðåñåí å è òðåòèÿò èì-
ïåðàòîð - Åëàãàáàë èëè Õåëèîãàáàë, âúâåë àðàìåéñêèÿ
êóëò êúì ñëúíöåòî. Çàùîòî íåêà íå çàáðàâÿìå îíèÿ èç-
ñëåäâà÷è, êîèòî ñà ñêëîííè äà èçâåæäàò áúëãàðñêîòî ðî-
äîñëîâèå òî÷íî îò ñúùèòå àðàìåéñêè ïëåìåíà, ÷èéòî êóëò
Õåëèîãàáàë ñå ñòðåìÿë äà óòâúðäè, ïðîâúçãëàñÿâàéêè ñå
ñàì òîé çà ñëúí÷åâ æðåö. È îùå íåùî íå å áåçèíòåðåñíî
äà óçíàåì, ÷å äèíàñòèÿòà íà Ñåâåðèòå âîäè ïðîèçõîäà ñè
îò Ïàíîíèÿ, îíàÿ ðèìñêà ïðîâèíöèÿ, êîÿòî ïî òîâà âðåìå
å áèëà îáèòàâàíà îò ìíîãîáðîéíî áúëãàðñêî íàñåëåíèå,
ÀÂÈÒÎÕÎË
ïàê ñïîðåä É. Âúë÷åâ (20). À òîâà ùå ðå÷å, ÷å äîðè è â
óñëîâèÿòà íà âåëè÷àâèÿ Ðèì, èìåòî íà Àëåêñàíäúð Ìàêå-
äîíñêè íåîòìåííî âîäè êúì áúëãàðñêà ñëåäà.
Íàäÿâàìå ñå, ÷å âúïðîñúò çà áëèçêèòå êîíòàêòè íà Àëå-
êñàíäúð Âåëèêè ñ áúëãàðèòå íÿìà äà îñòàíå íåçàáåëÿçàí
îò áúëãàðñêèòå èçñëåäâà÷è. Àðãóìåíòèòå, êîèòî ïîñî÷èõ-
ìå, íå ñà â ñúñòîÿíèå äà ãî ðåøàò åäíîçíà÷íî è âåäíúæ çà
âèíàãè. Òå îáà÷å ãî ëåãèòèìèðàò â êà÷åñòâîòî ìó íà õèïî-
òåçà. Ùå ñå ðàäâàìå íÿêîãà äà ãî âèäèì è îêîí÷àòåëíî
ðåøåí.
ËÈÒÅÐÀÒÓÐÀ:
1. Ñïèðèäîí Éåðîìîíàõ. Èñòîðèÿ âî êðàòöå î áîëãàð-
ñêîì íàðîäå ñëàâåíñêîì, 1792, Ñ., 1992, ñ. 21.
2. Ïàê òàì…, ñ. 268.
3. Èñòîðèÿ î áîëãàðîñëîâåíñêîì íàðîäå. Ã. Ñ. Ðàêîâ-
ñêè, Ñú÷èíåíèÿ â ÷åòèðè òîìà, Ñ., 1988, ò. 4, ñ. 261.
4. À. Ìèëåâ. Ãðúöêèòå æèòèÿ íà Êëèìåíò Îõðèäñêè,
Ñ., 1966, ñ. 80.
5. Ò. Òîòåâ. Ïðåñëàâñêîòî ñúêðîâèùå, Øóìåí, 1993, ñ.
18-36.
6. Ô. Íóðóòäèíîâ, Ðå÷íèê êúì Ñêàçàíèå çà äúùåðÿòà
íà õàíà, íà Ìèêàèë Áàùå Èáí Øàìñ Òåáèð, Ñ., 1997, ñ.
156.
7. Ïàê òàì…, ñ. 157.
8. Íèçàìè. Ïÿòü ïîåì, Ìîñêâà, 1946, ñ. 601.
9. Ìèêàèë Áàùó Èáí Øàìñ Òåáèð. Ëåãåíäà çà äúùåð-
ÿòà íà õàíà, Ñ., ñ. 61-62.
10. Ï. Öîíåâ. Õîìîêîñìèêóñ, Ñ., 1914.
11. Åâðèïèä. Âàõàíêè, Ñ., 1914.
12. Ï. Äîáðåâ. Íåîáÿñíåíîòî è íåîáèêíîâåííîòî â ðàí-
íàòà áúëãàðñêà èñòîðèÿ, Ñ., 1993, ñ. 110-112.
13. Dictionary of the celts, Breckhampton Reference,
London, 1997, p. 161.
14. Ï. Äîáðåâ. Íåîáÿñíåíîò, ñ. 121, 150.
15. Ïàèñèé Õèëåíäàðñêè, Èñòîðèÿ ñëàâÿíîáúëãàðñêàÿ,
êí. Ò. ×èïåâ, ñ. 25.
16. Ï. Ãðèíöåð. Ñêàíäà, Ìèôû íàðîäîâ ìèðà, Ì., 1988,
ò. 2, ñ.
16à. À. Äóáÿíñêèé. Äðàâèäñòàÿ ìèòîëîãèÿ, Ìèôû íà-
ðîäîâ ìèðà, ò. 2, 1988, Ìîñêâà, ñ. 393.
17. Ñúêðîâèùå íà õàí Êóáðàò, Ñ., 1989, ñ. 53.
18. Ò. Òîòåâ. Ïðåñëàâñêîòî ñúêðîâèùå…., ñ. 49, 55, 57,
75, 79-81.
18à. Ê. Âåíåäèêîâà. Áúëãàðèòå â Ìàëà Àçèÿ îò äðåâ-
íîñòòà äî íàøè äíè, Ñ., 1998, ñ. 18, 75.
19. É. Âúë÷åâ. Êàëåíäàð è õðîíîëîãèÿ, Ñ., 1994, ñ. 95.
20. Ïàê òàì…., ñ. 43-44.
277
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÏÐÎÈÇÕÎÄ ÍÀ ÍÀÑÅËÅÍÈÅÒÎ ÎÒ ÑÅËÎ
ÁÚËÃÀÐÑÊÈ ÊÀÐÀÀÃÀ× (ÄÍÅØÍÎÒÎ ÑÅËÎ
ÒÎÒËÅÁÅÍ), ÏËÅÂÅÍÑÊÀ ÎÊÎËÈß
Â. ÌËÀÄÅÍÎÂÀ
I. Êðàòêè ñâåäåíèÿ îòíîñíî âúçíèêâàíå íà ñåëîòî.
Äíåøíîòî ñåëî Òîòëåáåí, Ïëåâåíñêà îêîëèÿ, îôîðìÿ
ñâîåòî íàñåëåíèå ïî åñòåñòâåíèÿ ïúò íà ñìåñâàíå íà
ìåñòíè ïîëåíäàøêè ôàìèëèè ñ ïðåñåëíèøêè ðîäîâå. Ïî
ñâåäåíèå íà Èëèÿ Äèìèòðîâ Èëèåâ, 84 ãîäèøåí (+ 1998
ã.), îò ðîä Êóí÷îâöè, êîãàòî íåãîâèòå ïðàäåäè ñå
ïðåñåëèëè â íà÷àëîòî íà 19 â. â çåìëèùåòî íà äíåøíîòî
ñåëî Òîòëåáåí, òå çàâàðèëè òàì ÷åòèðè ñåìåéñòâà
ïðåñåëíèøêè ðîäîâå. Â åäèí ïåðèîä îò 20-50 ãîäèíè
(1800-1850 ã.) â çåìëèùåòî íà äíåøíîòî ñåëî Òîòëåáåí
ñå ïðåñåëèëè ñëåäíèòå ðîäîâå:
1. Àãàòîâè (Àãàòîâ÷àíè) – äîøëè îò ñåëî Àãàòîâî,
Ñåâëèåâî – ðîä Áåëè÷è, ðîä Åíüîâöè, ðîä Òîäîðîâöè,
ìåæäó êîèòî èìà êðúâíà âðúçêà, êàêòî è ñ ðîä Êóí÷îâöè.
2. Êóí÷îâöè – ïðåñåëíèöè îò äåëî Ïðåñÿêà (ñúùî ñ.
Çëà ðåêà), Ëîâåøêî â 1844 ã. Òîãàâà âúðëóâàëà õîëåðà.
3. Áðåñòîëèèòå – äîøëè îò ñåëî Áðåñòîâî, Ëîâåøêî.
4. Êîïåâè – äîøëè îò ñåëî Öúðêàëî è ñåëî Çèãèëè
(Äçèãèëè).
5. Òîïàëèèòå – äîøëè îò ñåëî Àãàòîâî, Ñåâëèåâñêî.
“Òîïàë” íà òóðñêè îçíà÷àâà “ãðóá”, “êóö”, “êðèâ”.
 íà÷àëîòî íà çàñåëâàíåòî áèëè îêîëî äâàäåñåò
áúëãàðñêè ñåìåéñòâà è êúì 1874 ãîäèíà èìàëî ñàìî åäíî
òóðñêî ñåìåéñòâî.
Ïðè÷èíè çà ïðåñåëâàíåòî åñòåñòâåíî ñà áèëè
òóðñêèòå ïðèòåñíåíèÿ. Òàêà ïîâîäúò çà ïðåñåëâàíå íà
Êóí÷îâèÿ ðîä áèë, ÷å Êóí÷î Àíãåëîâ îò ñ. Çëà ðåêà,
Ëîâåøêî, óáèë òóð÷èí, çàäåòî îòêðàäíàë ñåñòðà ìó.
Òóðöèòå äàâàëè íà ìîìàòà æúëòèöè çà ïîòóð÷âàíå, íî
òÿ ãè ñêúñàëà è òîãàâà ñà ÿ îòêðàäíàëè. Êóí÷î Àíãåëîâ
ñ ïåòèìàòà ñè ñèíà ÿ îòíåìà è áÿãà â ñåëî Ïðåñÿêà, à
îòòàì â ðàâíèíàòà íà ñåâåð.
Ïðåñåëâàíåòî ñå èçâúðøâàëî ïî ôàìèëèè, êàòî â
ñòàðèòå ñåëèùà ñà îñòàâàëè ðîäíèíñêè ôàìèëèè, êîèòî
êîíòàêòóâàëè ñ îòêúñíàòèÿ êëîí âúâ âðúçêà ñ
íàñëåäÿâàíå íà èìîò, ïðàçíóâàíå íà ñáîðîâå è äð.
Ñòàðèòå õîðà ðàçêàçâàò, ÷å çàñåëíèöèòå çàâàðèëè
ãîðè îò áðÿñò è ñè ñïîìíÿò, ÷å ìåñòíîñòèòå â îêîëíîñòòà
ïîëó÷èëè íàçâàíèÿ Âàñèëåâè áðÿñòîâå, Åíîâèòå áðÿñòîâå.
Áðÿñòîâåòå áèëè èçñå÷åíè ïîñòåïåííî çà íèâè è ïàñèùà.
Ñåìåéñòâàòà ñå çàñåëâàëè îêîëî åäíà ðåêè÷êà –
Êàðàãàøêà áàðà. Áèëà èççèäàíà ÷åøìà îò êàìúê ïðè
èçâîðà çà ïîåíå íà êîíå è äîáèòúê, è ïåðàëî çà ïðàíå. Íî
òóê, â ïîëåòî, äâèæåíèåòî íà òóðöèòå áèëî ïîñòîÿííî.
Òóðöèòå íàõëóâàëè ñ êîíå, çà äà ïîÿò êîíåòå ñè íà
÷åøìàòà, ãîíåëè è èçáèâàëè íàñåëåíèåòî, çàâëè÷àëè ãî è
ïîòóð÷âàëè íàñèëà. Îòâëå÷åíîòî è ïîòóð÷åíî íàñåëåíèå
ñå çàñåëâàëî ïî-äàëå÷å, â çåìëèùåòî íà äíåøíèÿ ãðàä
Ëåâñêè. Áúëãàðèòå áèëè ïðèíóäåíè äà çàñèïÿò ÷åøìàòà,
278
çà äà ñïðàò òóðñêèòå íàáåçè. Òàçè ÷åøìà, íàðè÷àíà
Ëàêàäîðñêà, áèëà ñâúðçàíà ñ èñòîðèÿòà íà åäíî îñîáåíî
êúðâàâî ñúáèòèå. Òÿ ñå íàìèðàëà â äâîðà íà äÿäî Ïúðâàí
Ëàêàäîð. Òîçè äÿäî Ïúðâàí íàïúëíèë ïåðàëîòî ñ âîäà è
ëàñíàë áåéñêîòî äåòå è òî ñå óäàâèëî. ×èðàêúò íà äÿäî
Ïúðâàí èçäàë óäàâÿíåòî è òóðöèòå èçáèëè öÿëîòî
ñåìåéñòâî íà äÿäî Ïúðâàí, îñòàíàëî æèâî ñàìî åäíî
ìîìè÷åíöå, ñêðèòî ó êîìøèèòå. Òîãàâà áåé å áèë Ìàõìóä
áåé-òóð÷èí, èìàë äåâåò æåíè è âëàäååë øåñò ñåëà:
Áúëãàðåíå, Ñòåæåðîâî, Èçãðåâ, Ðàäèíåíåö (ãîðíàòà
ìàõàëà íà äí. ñ. Îáíîâà), Âèíàÿ (äîëíàòà ìàõàëà íà äí.
ñ. Îáíîâà) è Áúëãàðñêè êàðààãà÷ (äí. ñ. Òîòëåáåí).
Ñåëî Òîòëåáåí äíåñ íîñè èìåòî íà ãåíåðàë Òîòëåáåí
îò Ðóñêî-Òóðñêàòà âîéíà îò 1878 ã. è ïîëó÷àâà òîâà
èìå ñëåä îñâîáîæäåíèåòî íà Áúëãàðèÿ îò òóðñêî ðîáñòâî.
Äî Îñâîáîæäåíèåòî ñåëîòî å èìàëî íàçâàíèå Áúëãàðñêè
êàðààãà÷ (Áúëãàðñêè êàðàà÷).
II. Ñâåäåíèÿ çà îáÿñíåíèå è òúëêóâàíå íà íàçâàíèåòî
“Êàðààãà÷”.
Íàçâàíèåòî “Êàðààãà÷” ñå ñìÿòà îò ìåñòíîòî
íàñåëåíèå çà òóðñêî. Íÿêîè æèòåëè ñìÿòàò, ÷å èìåòî íà
ñåëîòî å äàäåíî îò ïîðîáèòåëÿ.
Îáèêíîâåíî åäíî ñåëèùå ïîëó÷àâà íàçâàíèåòî ñè ïî
íÿêîëêî âúçìîæíè íà÷èíà: èëè ïî èìåòî íà ïúðâèÿ
çàñåëíèê, èëè ïî èìåòî íà ìåñòíîñòòà, èëè ïî
îñîáåíîñòèòå âúâ âúíøíèÿ âèä è îáëåêëîòî, èëè ñïîðåä
ïîìèíúêà. Òóê ùå áúäàò ðàçãëåäàíè âñè÷êèòå òåçè
âàðèàíòè.
1. Ïî èìåòî íà ìåñòíîñòòà. “Êàðà” = ÷åðåí, “àãà÷”
= áðÿñò (îò òóðñêè)
“Êàðààãà÷” áèëî òóðñêî íàçâàíèå è îçíà÷àâàëî
“×åðåí áðÿñò”, ïîíåæå â ìåñòíîñòòà, êúäåòî ñå ñúçäàëî
ñåëîòî, èìàëî ÷åðíè áðÿñòîâå. Òîâà îáÿñíåíèå å äàäåíî
îò Õðèñòî Õðèñòî⠖ Ñóêóðà.
Ñúùèÿò îáà÷å êàçâà, ÷å â íà÷àëîòî ñåëîòî ñå å
íàðè÷àëî Áúëãàðñêè êàðàà÷, à ïî-êúñíî áèëî èçìåíåíî
íà Áúëãàðñêè êàðààãà÷, ò.å.:
“Êàðà-à÷” → “Êàðà-àãà÷” = ñåëî ïðè ÷åðíèòå
áðÿñòîâå.
2. Ïî íàçâàíèå íà çàñåëíèöèòå.
à) Êàðà-àãà÷ = ×åðíè çàáðàäêè, ò.å “ïî÷åðíåíè
õîðà”, òúé êàòî íàñåëåíèåòî áèëî èçáèâàíî îò òóðöèòå
è ÷åðíèòå çàáðàäêè íå ñëèçàëè îò ãëàâèòå íà æåíèòå.
Êàðààãà÷ áèëî ñèíîíèì íà “óáèò îò òóðöèòå”, èëè
“ïî÷åðíåí”. Ñúîáðàçíî òîâà íàçâàíèå, òî öåëèÿò
Áàëêàíñêè ïîëóîñòðîâ ñëåä èäâàíå íà òóðöèòå å
òðÿáâàëî äà ñå ïðåèìåíóâà íà “Áúëãàðñêè êàðààãà÷”.
á) Êàðà-àãà(÷) = ñòàð ïîçäðàâ ïðåç òóðñêî âðåìå.
Ïîäîáåí íà íåãî å “Ìàðàáà àãà”, ñúùî “Âîëëàãè” =
ìþñþëìàíñêà êëåòâà â èìåòî íà Àëëàõà.

Òîâà îáÿñíåíèå å äàäåíî îò Èëèÿ Äèìèòðîâ Èëèå⠖
òóðöèòå íàðè÷àëè áúëãàðèòå “àãà” ïðè ïîçäðàâ.
Òóðöèòå îò çåìëèùåòî íà äíåøíèÿ ãðåä Ëåâñêè (ïðåäè
Îñâîáîæäåíèåòî ñå å íàðè÷àë ñåëî Òåðñêè êàðààãà÷)
áèëè áîãàòè è ïðàâåëè óâàæåíèå (?) íà áúëãàðèòå îò ñåëî
Áúëãàðñêè êàðààãà÷, êàòî ãè íàðè÷àëè “àãè”. Íî “÷åðíè
àãè” äàëè íå å îçíà÷àâàëî “ðîáè”, è êàê ñàìèòå òóðöè
ùå íàðè÷àò ñåëîòî ñè Òóðñêè êàðààãà÷ (Òóðñêè ðîáè?),
ìîæå áè òåçè òóðöè ñà áèëè ïîìîõàìåäàí÷åíèòå áúëãàðè.
Íÿêîè äàâàò ïî-ñúâðåìåííî îáÿñíåíèå: Êàðà + àãà =
ãîëÿì ÷èíîâíèê, íî òîâà å íåïðèåìëèâî.
 çàùèòà íà èäåÿòà, ÷å ñåëîòî ñå å íàðè÷àëî
Áúëãàðñêè êàðàà÷ å åäíî õóìîðèñòè÷íî ïîäõâúðëÿíå çà
íèêîãà íåèçäàâàí âåñòíèê â ñåëî Áúëãàðñêè êàðàà÷.
Èçðàçúò “Ïèøåøå âúâ âåñòíèê “Êàðàãàøêî óòðî”,
ïîäñêàçâà, ÷å îïðåäåëåíèåòî “êàðàãàøêî” èäâà îò
êàðàãà÷, à íå îò êàðààãà÷, è íàñî÷âà âíèìàíèåòî êúì
ïîäâèæíîòî óäàðåíèå.
â) Ïî âúíøíèÿ âèä è îáëåêëîòî.
Áúëãàðèòå îò íÿêîè ñåìåéñòâà ñå îòëè÷àâàò ñ
ìóðãàâà êîæà. Íàïðèìåð îò ðîä Òîäîðîâöè – ìóðãàâè,
òúìíîêîñè, ñ èçïúêíàëè ñêóëè, ìàëúê íîñ ñ ïðàâèëíà
ëèíèÿ, òúìíî êàôÿâè î÷è. Äðóãè ðîäîâå áèëè ñ áÿëà
êîæà, ðóìåíè áóçè, ñâåòëî êåñòåíÿâà êîñà, ñâåòëè î÷è –
ñèâè, çåëåíè èëè ñâåòëî-êàôÿâè (íàïð. ðîä Áåëè÷è), èëè
ñ ÷åðíè êîñè. Òàêà, Òîäîð Èâàíîâ Äåí÷åâ (+ 91 ãîäèíè)
îáÿñíÿâà íàçâàíèåòî Áåëè÷è, çàùîòî áèëè áåëè áúëãàðè.
Òîçè ðîä å è îò ñòîëåòíèòå – ìúæåòå ìðàò ñëåä êàòî
ìèíàò 90-òå ãîäèíè.
Áúëãàðèòå îò ñåëî Áúëãàðñêè êàðààãà÷ íîñåëè è
ïàçÿò íàöèîíàëíèÿ êîñòþì íà ÷åðíîäðåøêîâöèòå:
ìúæêèÿò êîñòþì å îò ãàùè ÷åðåí øàÿê, ñ øèðîêè
êðà÷îëè ñêúñåíè ïîä êîëÿíîòî, áåëè ðèçà, âðúõíà äðåõà
åíòåðèÿ è îâ÷àðñêè ÿìóðëóê, ñâèíñêè öúðâóëè.
Ñâèíñêèòå öúðâóëè âå÷åð ñå íàêèñâàò âúâ âîäà, çà äà
îìåêíàò, è ñóòðèí èçöåäåíè ñå îáóâàò âúðõó âúëíåíè
òåðëèöè; æåíñêàòà íîñèÿ å äâóïðåñòèë÷åíà – ÷åðåí
ïèùèìàë, òúêàíà ïðåñòèëêà, áÿëà ðèçà, øåâèöèòå ñ
÷åðâåí è ÷åðåí öâÿò.
Ìúæåòå áèëè áðúñíàòè ñ ïëåòåíè ïëèòêè íà ãëàâèòå.
Òàêà ãè çàâàðèëè ðóñêèòå âîéñêè îò êàçàøêèÿ îòðÿä,
êîãàòî ñå óñòàíîâèëè êðàé ñåëîòî íà ëàãåð ïî âðåìå íà
Ðóñêî-Òóðñêàòà âîéíà îò 1878 ãîä.
Ñåìåéíî ñâèäåòåëñòâî îò Èâàí Äåí÷åâ Âúë÷åâ
Àãàòîâ, ôàìèëèÿ Âàñèëüîîëàð, ðîä Áåëè÷è, ðàçêàçâà:
“Êîãàòî ðóñèòå äîøëè äà ñå áèÿò â Áúëãàðèÿ ñðåùó
Òóðöèÿ â 1878 ãîäèíà, Èâàí Äåí÷åâ áèë íà îêîëî 8-10
ãîäèíè. Â áèòêàòà çà ãðàä Ïëåâåí ðóñêàòà âîéñêà ñå
ðàçïîëîæèëà â îêîëíîñòèòå íà ãðàäà, è îêîëíèòå ñåëà
ñëóæåëè çà êâàðòèðà íà âîéñêàòà – ñ. Ïîðäèì çà
êâàðòèðà íà ðóñêèÿ êíÿç Íèêîëàé Íèêîëàåâè÷, à ñåëî
Áúëãàðñêè êàðààãà÷ – çà êâàðòèðà íà ãåíåðàë Òîòëåáåí.
Îòðÿä êàçàöè ñòàíóâàëè â êðàÿ íà ñåëîòî. Êàçàöèòå ñå
ðàçõîæäàëè èç ñåëîòî íà êîíå, âúîðúæåíè ñúñ ñàáè. Ïî
óëèöèòå ñè èãðàåëè áúëãàðñêèòå äåöà. Òîãàâà ìúæêîòî
íàñåëåíèå ïî ñåëàòà õîäåëî ñ áðúñíàòè ãëàâè è ñ ïëåòåíà
ïëèòêà – ïåð÷åì÷å. È ìàëêèòå ìîì÷åòà áèëè ñ ïëèòêè.
Åäèí êàçàê ðÿçíàë ñúñ ñàáÿòà ïåð÷åì÷åòî íà ìàëêèÿ
Èâàí, êàòî êàçàë: “Ýòî òóðåöêîå”. Òîçè ðàçêàç áèë
ïîñëåäâàí îò îáÿñíåíèå íà Èâàí Äåí÷åâ: “Ðóñíàöèòå
íå çíàåõà, ÷å òîâà å íàöèîíàëíàòà ïðè÷åñêà íà
ÀÂÈÒÎÕÎË
áúëãàðèòå, è íè ðåæåõà ïëèòêèòå, êàòî ìèñëåõà, ÷å å
îñòàòúê îò ðîáñòâîòî”. Ñâèäåòåëñòâîòî å ÷óòî â
1948 ãîäèíà. Èâàí Äåí÷åâ ïî÷èíàë â 1949 ãîäèíà.
III. Òúëêóâàíå íà íàçâàíèåòî “êàðàà÷” (“êàðààãà÷”).
Òúëêóâàíåòî íà åäíî íàçâàíèå îáõâàùà: 1 –
ðàçêðèâàíå ïðîèçõîäà íà íàçâàíèåòî è 2 – ïðåâîä íà
íàçâàíèåòî, êàòî ñå äúðæè êóðñ íà ðàçêðèâàíå
ïúðâîíà÷àëíîòî ïðåäíàçíà÷åíèå íà ñúîòâåòíîòî
íàçâàíèå.
Ñïåöèàëèñòèòå â Áúëãàðèÿ (èñòîðèöè, åòíîãðàôè,
àðõåîëîçè è äð.) ñà âúçïðèåëè ìíåíèåòî, ÷å íàçâàíèåòî
“êàðàà÷” (“êàðààãà÷”) å òóðñêî è èçâåæäàò ïðåâîäà ìó
îò òóðñêè åçèê: êàðà = karà îò òóðñêè “÷åðåí” è àãà÷ =
aðaç, òóð. “äúðâî”, ò.å. “÷åðíî äúðâî”. Òîçè ïðåâîä ÷åòåì
â ðå÷íèêà íà ÷óæäè äóìè íà ä-ð Ñòåôàí Ìëàäåíîâ îò
1943 ãîäèíà, II-ðî èçä., ñòð. 257: “êàðà, ÷åðåíú, òóð.
[êàðà-àãà÷, áðýñòú]”, ò.å. ïîä “÷åðíî äúðâî” äà ñå
ðàçáèðà “áðÿñò”.  áúëãàðî-òóðñêè ðå÷íèê, èçä. Ñô. 1961
ã., ïðåâîäúò íà ÿáúëêîâî äúðâî å ñúùî aðaç, âúîáùå
ïîíÿòèåòî aðaç ñå îòíàñÿ äî âñÿêàêâî äúðâî (ôëîðà), à
çà àáñòðàêòíèòå èäåè, ïîëçóâàùè ïîíÿòèåòî äúðâî èìà
äðóãè äóìè.
Ùî ñå îòíàñÿ äî äóìàòà “à÷” òÿ ñå ñðåùà â ñúñòàâà
íà ãëàãîëà “à÷òèñâàì” (òóð.) = îòâàðÿì, çàõóáàâÿâàì,
ïðèäàâàì ïî-äîáúð âèä (Âæ. Íàéäåí Ãåðîâ, Ðå÷íèê íà
áúëã. åçèê, Ñô. 1975, I ÷àñò). Ñïîðåä ïðîñòîíàðîäíîòî
îáÿñíåíèå â Ðàçãðàäñêî “à÷” ñå ïðåâåæäà êàòî ãëàãîëíà
ôîðìà: “à÷ êàïú” = îòâîðè âðàòàòà; “ùî ñè à÷òèñàë” =
çàùî ñè îòâîðèë? Äóìàòà aðaç íà òóðñêè ñå
òðàíñêðèáèðà: àààç (àãà÷), êàòî ëåòÿùîòî “à” (“ã”) ñå
ïðîèçíàñÿ “õð”, ñ âèáðàöèÿ íà ìúæåöà.
Èçâåñòíà å òåíäåíöèÿòà â ñúâðåìåííèÿ òóðñêè åçèê
äà ñå èçõâúðëÿò àðàáñêè è ïåðñèéñêè äóìè è äà ñå
çàìåíÿò ñ ÷èñòî íîâîòóðñêè èëè ìåæäóíàðîäíè òàêèâà.
Ïîðàäè òîâà ñúùåñòâóâàò Îñìàíî-òóðñêè è Òóðñêî-
îñìàíñêè ðå÷íèöè. Íàïðèìåð, âì. nazir (àðàá.) =
ìèíèñòúð, íàäçîðíèê, ñåãà ñå óïîòðåáÿâà bakan (òóð. îò
bakmak = ãëåäàì, íàäçèðàâàì); ñúùî âì. muzlim ñå
óïîòðåáÿâà karanlýk = ìðàê, òúìíèíà, ò.å. ÿñíî å, ÷å
“êàðàíëúê” å ÷èñòî òóðñêà äóìà, “ìëàäà” äóìà ñïîðåä
ïðîèçõîäà ñè. Òÿ ñúäúðæà â ñúñòàâà ñè äóìàòà “êàðà” â
ñìèñúë íà “÷åðíî”, ò.å. ïîíÿòèåòî “êàðà = ÷åðíî, ÷åðåí”
å åäíî ìëàäî ïîíÿòèå â òóðñêèÿ åçèê. Âñúùíîñò âúçíèêâà
ïðîáëåìà: ïîíÿòèåòî “êàðà” äðåâíî, ìëàäî èëè
àêòóàëèçèðàíî äðåâíî ïîíÿòèå ëè å? – è òîâà ñâåæäà äî
òúðñåíå íà íåãîâèÿ ïðîèçõîä.
1. Ïðîèçõîä íà íàçâàíèåòî “êàðàà÷” (“êàðààãà÷”).
Óòâúðäåíàòà ïðåäñòàâà çà íàçâàíèåòî íà íÿêîëêî
áúëãàðñêè ñåëà Êàðàà÷ (Êàðààãà÷), ÷å å äàäåíî ïî
îñîáåíîñòèòå íà ìåñòíîñòòà, êúäåòî å ñòàíàëî
çàñåëâàíåòî, ñå îñíîâàâà êàêòî íà ñâèäåòåëñêè
ïîêàçàíèÿ, òàêà è íà ñòàðè îñìàíñêè èçòî÷íèöè, â êîèòî
ñå ñðåùà òîâà íàçâàíèå.
 Áúëãàðèÿ èìà íàä äåñåò ñåëèùà ñúñ ñòàðî íàçâàíèå
Êàðàà÷ (Êàðààãà÷), êîèòî ñëåä Îñâîáîæäåíèåòî áèâàò
ïðåèìåíóâàíè íà áàçà âúçïðèåòèÿ ïðåâîä îò òóðñêè:
Áðÿñò… (Áðåñò…). Òåçè ñåëèùà ñà îïèñàíè ïîäðîáíî â:
1. “Ðå÷íèê íà ñåëèùàòà è ñåëèùíèòå èìåíà â Áúëãàðèÿ
1878-1987 ã.”, Ñô. 1989 ã., àâòîðè Í. Ìè÷åâ è Ï.
Êîëåäàðîâ. Ñïðàâêà îáà÷å çà ñòàðèòå íàçâàíèÿ íàïðàâèõ
ñúñ ñëåäíèòå èçòî÷íèöè: 2. Èçâîðè çà áúëãàðñêàòà
279
 ÀÂÈÒÎÕÎË
èñòîðèÿ – òóðñêè èçâîðè, ÁÀÍ, ò. XIII, 1966 ã., Õàñîâå,
çåàìåòè è òèìàðè â Íèêîïîëñêè ñàíäæàê, XV âåê. 3.
Òóðñêè èçâîðè, ò. III, 1972 ã., Ðåãèñòúð íà ôåîäàëíè
âëàäåíèÿ, ìþëêîâå è âàêúôè â Áúëãàðèÿ, XVI â. 4. Ðóñè
Ñòîéêîâ, Íàèìåíîâàíèÿ íà áúëãàðñêè ñåëèùà â òóðñêè
äîêóìåíòè íà Îðèåíòàëñêèÿ îòäåë íà Íàðîäíàòà
áèáëèîòåêà – îò XV â. äî XVIII â., 5. Þáèëååí ñáîðíèê
“Áúëãàðñêîòî ñåëî”, 1931 ã., 6. Ñïèñúê íà íàñåëåíèòå
ìåñòà â Öàðñòâî Áúëãàðèÿ îò Îñâîáîæäåíèåòî 1879 äî
1910 ãîäèíà, Ñô. 1921 ã.
Ïîâå÷åòî ñâèäåòåëñòâà çà äàâàíå íà íàçâàíèåòî
Êàðàà÷ (Êàðààãà÷) ñà åäíàêâè – ãîâîðè ñå çà èçñè÷àíå
íà ñòàðè áðÿñòîâè ãîðè ïðè çàñåëâàíåòî. Íåñúìíåíî íà
Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ è ñïåöèàëíî íà òåðèòîðèÿòà íà
Áúëãàðèÿ å èìàëî â äðåâíîñò îáøèðíè áðÿñòîâè ãîðè.
Òðàêè, áúëãàðè, ðèìëÿíè äîðè òóðöè íå ñà ãè èçñåêëè,
íî ìàñîâîòî èì óíèùîæàâàíå ñå èçâúðøâà â ïåðèîäà íà
Êðèìñêèòå è Îñâîáîäèòåëíèòå âîéíè, ñëåä ñëèçàíå íà
áàëêàíäæèèòå â ðàâíèíàòà, çà îáðàáîòâàåìà çåìÿ.
Ñàêðàëíîòî íàçâàíèå íà ïîëóîñòðîâà ïîêàçâà, ÷å
áðÿñòîâèòå ãîðè íå ñà áèëè ïîâîä çà åäíî íàçâàíèå îò
âèäà: “Áðÿñòîâ ïîëóîñòðîâ”. Òóê òðÿáâà äà ñå ïðèïîìíè,
÷å ñúùåñòâóâàò ñåëèùà, íå ñàìî ñ èìåòî íà áðÿñòà, íî è
íà äúáà, ÿñåíà, îðåõà, áîðà, ò.å. èìå íà ñåëèùå ñå å
äàâàëî è ñïîðåä íàëè÷íèòå ãîðè, èëè ñâåùåíè äúðâåòà.
Òîâà å áëèçêî äî îáèêíîâåíîòî è ðåëèãèîçíîòî ÷îâåøêî
ìèñëåíå.
 Ïëåâåíñêè îêðúã èìà íàé-ìíîãî ñåëèùà ñ èìåòî
íà áðÿñòà – íÿêîè ñå ñðåùàò â òóðñêè äîêóìåíòè îò XVI
â., íàïð. ñ. Áðåñòîâåö å áèëî ñúñ ñòàðî èìå Áðåñòîâè÷å,
Áðåñòîâ÷å êàòî âîéíèøêî ñåëèùå êúì êàçà Íèéáîëó –
íî ñàìî äâå ñåëèùà ñà ñúñ ñòàðî íàçâàíèå Êàðààãà÷:
Áúëãàðñêè êàðààãà÷ (äí. ñ. Òîòëåáåí) è Òóðñêè êàðààãà÷
(äí. ãð. Ëåâñêè).
Ïðè çàâëàäÿâàíå íà Áàëêàíèòå îò îñìàíñêèòå òóðöè
(XIV â.) ãîëÿìà ÷àñò îò áúëãàðñêîòî íàñåëåíèå áèëî
èçáèòî è îòâëå÷åíî â ðîáñòâî, îñòàíàëîòî áúëãàðñêî
íàñåëåíèå ñå èñëÿìèçèðàëî èëè ñå èçòåãëèëî â
ïëàíèíèòå. Òÿõíîòî ìÿñòî çàåëè ïðåñåëíèöè îò Ìàëà
Àçèÿ – þðóöè, òàòàðè è ìþñþëìàíèçèðàíè íàðîäè îò
ïîêîðåíèòå ñòðàíè. Ñëåä êàòî ïðåìèíàë ãîëåìèÿ ñòðàõ,
áúëãàðèòå îòíîâî ñå ñïóñíàëè îò ïëàíèíèòå êúì
ðàâíèíèòå. Òóðñêèòå äîêóìåíòè îò ñðåäàòà íà XV âåê
ðåãèñòðèðàò ìíîãî áúëãàðñêè ñåëèùà ñúñ çàïàçåíî ñòàðî
áúëãàðñêî èìå è áúëãàðñêî íàñåëåíèå. Òåçè ñåëèùà ñà
ðåãèñòðèðàíè â òóðñêè äîêóìåíòè è ïðåç XVII âåê. Òÿõ
íàìèðàìå è äíåñ ñúñ çàïàçåíî ñðåäíîâåêîâíî áúëãàðñêî
èìå.
Ñåëî Òîòëåáåí å áèëî ñòàðî ñðåäíîâåêîâíî ñåëèùå,
ðåãèñòðèðàíî â òóðñêè äîêóìåíòè îò ñðåäàòà íà XV âåê
êàòî “ìåçðà Êàðààãà÷”1. Òîâà ñâåäåíèå îáà÷å íå íè
îáÿñíÿâà äàëè íàçâàíèåòî íà ñåëîòî Êàðààãà÷ å áèëî
çàâàðåíî èëè äàäåíî îò çàâîåâàòåëèòå. Ñúãëàñíî
òóðñêàòà àäìèíèñòðàòèâíà ðåôîðìà (áåéëåðáåéñòâà,
ñàíäæàöè, âèëàåòè) Ïëåâåíñêè îêðúã áèë âêëþ÷åí â
Íèêîïîëñêè ñàíäæàê. Âèëàåòèòå ñúâïàäàëè ñúñ ñòàðîòî
àäìèíèñòðàòèâíî äåëåíèå íà Áúëãàðèÿ, äîðè çàïàçèëè
èìåíàòà íà áúëãàðñêèòå àäìèíèñòðàòèâíè åäèíèöè.
“Ìåçðà” (“ìåçäðà”, îò òóð. – àðàá. mezrâ, mezra’a
(ìåçäðåÿ) îçíà÷àâà “çåìëèùå, ìåðà íà íÿêîå ñåëî”, çåìÿ
çà îáðàáîòâàíå. Íåêà ñåãà äà ïðî÷åòåì êàêâî òî÷íî
280
êàçâà òóðñêèÿò äîêóìåíò2: “Ìåçðà Êàðà àãà÷, íàðè÷àò
ÿ îùå Ñþëåéìàí äåðåñè. Òúé êàòî íå ôèãóðèðà â
ðåãèñòúðà, çàïèñâà ñå íà èìåòî íà Õàìçàîãëó Èëèàñ,
ïîíåæå òîé ñå çàäúëæè äà ó÷àñòâóâà âúâ âîåííèòå
ïîõîäè è äà ÿ îæèâè è òúé êàòî äðóã êàíäèäàò íÿìà. Ïî-
íàòàòúê îñòàâà íà âèñî÷àéøèå ðàçïîðåæäàíå”.
Ñâåäåíèåòî å îò XV â. Èçðàçúò “íå ôèãóðèðà â
ðåãèñòúðà” îçíà÷àâà, ÷å èìåòî íà ñåëèùåòî íå ñå ñðåùà
â îïèñà, íàïðàâåí øåñòäåñåò ãîäèíè ïðåäè òîâà, íî òîâà
íå îçíà÷àâà, ÷å ñåëèùåòî íå å ñúùåñòâóâàëî. À òîâà, ÷å
ìåçðà Êàðà àãà÷ å ñúùåñòâóâàëà, ñâèäåòåëñòâóâà
âòîðîòî é íàçâàíèå Ñþëåéìàí äåðåñè. Òóê â çåìëèùåòî
ñå íàìèðàëî ñåëèùåòî, êîåòî å îöåëÿëî âåðîÿòíî äî
íà÷àëîòî íà XIX âåê. Íà òðèâåðñòîâàòà ðóñêà êàðòà
þæíî îò ñ. Áúëãàðñêè Êàðà àãà÷ ñà îòáåëÿçàíè
ðàçâàëèíèòå íà ñ. Ñþëåéìàí äåðå. Äíåñ òàì íÿìà
ñåëèùå.  íà÷àëîòî íà XIX âåê, êàêòî ñå ïîñî÷è â óâîäà,
îò Áàëêàíà, (Ñåâëèåâñêî, ñ. Àãàòîâî, è îò Ëîâåøêî, ñ.
Çëà ðåêà, ñ. Ïðåñÿêà è äð.) ñå ïðåñåëâàò â ðàâíèíàòà íà
Ïëåâåíñêèÿ ðàéîí íÿêîëêî ôàìèëèè, ñìåñâàò ñå ñ
ïîëåíäàøêîòî íàñåëåíèå è ñå îáðàçóâà ñåëî Áúëãàðñêè
Êàðààãà÷. Ñåëîòî å çàñòðîåíî âúðõó òðàêèéñêà ìîãèëà,
äî ìàëêà ðåêè÷êà.
Ïðåñåëíèöèòå âúçïðèåìàò çà èìå íà ñåëîòî èìåòî íà
ìåçðàòà – Êàðààãà÷, çàùîòî íå å èìàëî ïëåìåííî
ðàçëè÷èå. Ñòàðîòî èìå íà ñåëîòî, Ñþëåéìàí äåðå (òî ñå
å íàìèðàëî íà þã îò ñ. Áúëãàðñêè Êàðààãà÷) å
îáðàçóâàíî îò èìåòî íà ìåñòåí àãà Ñþëåéìàí, êîéòî å
ïðèòåæàâàë è ãîðà: ïîìíè ñå ìåñòíîñò “Ñóëåìàíîâîòî
áðàíèùå” – òî ñå å íàìèðàëî äî ñ. Ïîðäèì, ñåâåðíî îò
æåëåçîïúòíàòà ëèíèÿ, áëèçî äî ñåëî Çãàëåâî. È òàêà, â
òðèúãúëíèêà ìåæäó ñåëàòà Áúëãàðñêè Êàðààãà÷,
Ïîðäèì è Çãàðåâî ñå å íàìèðàëà ìåçðà Êàðààãà÷.
Íàñåëåíèåòî, êîãàòî èäâà çàâîåâàòåëÿò, å áèëî âå÷å
ñìåñåíî è íå å èìàëî ïëåìåííè ðàçëè÷èÿ.
Èñëÿìèçèðàíåòî íà ÷àñò îò íàñåëåíèåòî å
ïðåäèçâèêâàëî äâèæåíèÿ è ïðåñåëâàíèÿ, êîèòî ñà ñå
èçâúðøâàëè ïîåòàïíî, à ðîäîâåòå ñà ïîääúðæàëè âðúçêà
ïîìåæäó ñè.
Ïðåç XV âåê Íèêîïîëñêè ñàíäæàê îáõâàùà ãîëÿìà
÷àñò îò áèâøåòî Òúðíîâñêî öàðñòâî, âêëþ÷èòåëíî è
Äåëè Îðìàíà. Â òóðñêèòå äîêóìåíòè â Äåëè Îðìàíà å
ðåãèñòðèðàíî ñåëî ñúùî ñ èìå Êàðàà÷ (Ðàçãðàäñêî), à
ñëåä Îñâîáîæäåíèåòî ìó ñìåíÿò èìåòî ñ Áðåñòîâåíå.
Íàñåëåíèåòî íà ñ. Áðåñòîâåíå å ñìåñåíî: áúëãàðè è
òóðöè. Ñâåäåíèÿ çà ïðîèçõîäà íà ñåëîòî âçåõ êàêòî îò
õðèñòèÿíè, òàêà è îò ìþñþëìàíè.
Ñïîðåä ñâåäåíèÿ íà Öî÷î Èâàíîâ Äîáðåâ, ïåíñèîíåð,
áèâø ó÷èòåë ïî ìàòåìàòèêà è äèðåêòîð íà ìåñòíîòî
ó÷èëèùå ïðåç 1955/56 ãîä., ñåëî Êàðàà÷, Ðç. å âúçíèêíàëî
êúì êðàÿ íà XV âåê, êîãàòî òóðñêèÿò ñóëòàí Ìóõàìåä
II çàñåëâà ãîëÿì áðîé òóðöè îò Ìàëà Àçèÿ íà êîèòî
ðàçäàë è çåìÿ. Èìàëî å ãîðà äúáîâà, è ëèïà ñúùî. Èìà
ëåãåíäà, ÷å å ñúùåñòâóâàëà áðÿñòîâà ãîðà. Ñïîðåä íÿêîè
äàííè îò ñòàðè õîðà ïúðâèòå æèòåëè íà ñ. Êàðàà÷,
Ðàçãðàäñêî ñà îò ðîäà Òîï÷èåâè (îò “òîï÷ó” =
àðòèëåðèñò). Äî íà÷àëîòà íà XIX âåê ñåëîòî å áèëî ÷èñòî
òóðñêî. Ñúãëàñíî ñâåäåíèÿòà íà Ñàëèì Ìþçåêüîâ
Îñìàíîâ (áèâø ïðåäñåäàòåë íà ñúâåòà 1959/60 ãîä.)
èìåòî Êàðà-à÷ èäâà îò òîâà, ùîòî: “Çàñåëâàíåòî å
ñòàíàëî ïðè ÂÎÄÀ è èìàëî áðÿñòîâå”. Èìàëî âåêîâíè

áðÿñòîâå. Êàðà-à÷ çíà÷è “áðÿñòîâî äúðâî” Ïúðâèòå
êúùè áèëè íàïðàâåíè îò áðÿñò. Ñïîðåä ìþñþëìàíñêîòî
íàñåëåíèå ïúðâèÿò çàñåëíèê íà ñ. Êàðàà÷, Ðç., å Ìååìåò,
ðîä Àãëàðúí îò Êîíÿ (Èêîíèÿ, Ìàëà Àçèÿ). Â äâîðà íà
äæàìèÿòà â ñ. Áðåñòîâåíå, Ðç. ñòîÿò äâå ïàìåòíè ïëî÷è:
Ïúðâàòà íà HACI HÜSEYINAGA = Õàäæè Õþñåéí Àã,
êîéòî áèë ñèí íà ïúðâèÿ çàñåëíèê Ìååìåò, ðîä Àãëàðúí;
à âòîðàòà ïàìåòíà ïëî÷à íà HACI HÜSEYIN OGLU
MEHMET = Õàäæè Õþñåéí Îõëó Ìåõìåò, à òîé å ñèí íà
Õþñåéí Àã. Âíèìàíèå çàñëóæàâà ðîäîâîòî èìå AGA
(÷åòå ñå íà òóðñêè Àã), îùå AGALARIN (Àãëàðúí).
Çàâàðèõ Õþñåèíîâ ïðàâíóê Ìåìèø Ààëàðúí, íàä
îñåìäåñåò ãîäèíè, âèñîê, ñëàá, ñ áÿëî ãëàäêî ëèöå è
ðîçîâè áóçè, ñâåòëè î÷è, ëåêî ãúðáàâ íîñ, ñ íåïîìðà÷åíà
ïàìåò.
Ôèíàíñîâè çàòðóñíåíèÿ íå ìè ïîçâîëèõà äà ïîñåòÿ è
äà âçåìà íàæèâî äàííè îò âñè÷êè ñåëèùà â Áúëãàðèÿ,
ñúñ ñòàðî íàçâàíèå Êàðàà÷ (Êàðààãà÷). Â òàáëèöà
ïðèëàãàì äàííèòå, èçâëå÷åíè îò òóðñêèòå äîêóìåíòè
(âæ. Ïðèëîæåíèå ¹ 2).
Ïúðâîòî, êîåòî ïðàâè âïå÷àòëåíèå, å
ìåñòîíàõîæäåíèåòî íà ñåëàòà ñ íàçâàíèå Êàðàà÷
(Êàðààãà÷) íà òåðèòîðèÿòà íà Áúëãàðèÿ. Ñåëà ñ òàêîâà
íàçâàíèå ñå ñðåùàò â: îêîëèÿ Ïëîâäèâ, îê. Õàñêîâî,
îê. Áóðãàñ, îê. Âàðíà, îê. Àíõèàëî, îê. Òîëáóõèí, îê.
Ñèëèñòðà, îê. Ðàçãðàä, îê. Ðóñå, îê. Ïëåâåí, èëè ñå
ïîä÷åðòàâà ñëåäíàòà ïîñîêà íà ïðèäâèæâàíå íà
ïëåìåòî, êîåòî ñå å çàñåëâàëî: þã → èçòîê → ñåâåð →
×åðíîìîðñêîòî êðàéáðåæèå → çàïàä, äî ãðàíèöàòà íà
äèîöåç Òðàêèÿ ñ äèîöåç Èëèðèê ðåêà Âèò. Ïëåâåíñêè
îêðúã âëèçàë èçöÿëî â ïðåäåëèòå íà Ïúðâàòà Áúëãàðñêà
äúðæàâà, áèë ãðàíè÷íà çîíà è ïðåç XII – XIV âåê, è
öåíòúð íà Íèêîïîëñêà êàçà ïðåç òóðñêîòî âëàäè÷åñòâî.
È îùå íåùî, ïî ñúùèÿ òîçè ïúò å ðàçïðîñòðàíåíî è
íàçâàíèåòî Îðìàí = “ãúñòà, íåïðîõîäèìà ãîðà”.
Ñúùåñòâóâàò òðè îáëàñòè íà Áàëêàíèòå ñ íàçâàíèå
Äåëè Îðìàí: â Ñòðàíäæà ïëàíèíà, â Ñåâåðîèçòî÷íà
Áúëãàðèÿ è â Ðóìúíèÿ 3 , à â Öåíòðàëíà Ñåâåðíà
Áúëãàðèÿ å èçâåñòíà ìåñòíîñò Òðàêèéñêè Îðìàí êðàé
ãðàä Ïëåâåí.
Íàçâàíèåòî £åíõ ïñìïí Aå ñðåùà â ñú÷èíåíèå íà
âèçàíòèéñêèÿ èñòîðèê Êèíàì ïðåç XII âåê. Ê. Èðå÷åê
ñìÿòà, ÷å íàçâàíèåòî “Òåëåîðìàí” (Teleorman) èìà
êóìàíñêè ïðîèçõîä è îçíà÷àâà “Ëóäà ãîðà” (“Äèâà
ãîðà”), ò.å ïúðâîáèòåí ëåñ. Ïðîô. Ñò. Ðîìàíñêè ïîñî÷âà,
÷å âúâ Âëàøêî íàçâàíèåòî Teleorman / Ôåíïýïñìïç å
èçâåñòíî êàòî èìå íà ðåêà è îêðúã îùå ïðåäè èäâàíåòî
íà îñìàíñêèòå òóðöè, è èìà êóìàíñêè ïðîèçõîä.4 Â.
Ìàðèíîâ îáðúùà âíèìàíèå íà çàáåëåæêàòà íà Ñò.
Ìëàäåíîâ, ÷å â ïî-ñòàðè îñìàíñêè èçòî÷íèöè “Äåëè
Îðìàí” å íàçîâàí Baummeer [Aghaè denizi = “ìîðå îò
äúðâåòà”: àãà÷ = äúðâî; äåíèçè , òåíãèç = ìîðå], êàòî
ïðèåìà, ÷å èìåòî íå å îò òóðñêè, à îò êóìàíñêè èëè
áúëãàðñêè ïðîèçõîä; Òåëå-îðìàí, êîåòî òóðöèòå
òðàíñêðèáèðàëè êàòî Äåëè-îðìàí, êîåòî çíà÷è “Ëóäà
ãîðà”. Íî êàêâà å âðúçêàòà ìåæäó “Ìîðå îò äúðâåòà” è
“Ëóäà ãîðà” íèòî Ñò. Ìëàäåíîâ, íèòî Â. Ìàðèíîâ
îáÿñíÿâàò, êàòî íå ñå îáÿñíÿâà çàùî ñàìî ïúðâàòà ÷àñò
íà èçðàçà ïðè òðàíñêðèïöèÿ ñå å âèäîèçìåíèëà. Ïî-
âåðîÿòíî å äà èìà ãðåøêà â çàïèñâàíåòî. Âåðîÿòíî
íàçâàíèåòî “Äåëè Îðìàí” (Òåëè Îðìàí) å äðåâíî
ÀÂÈÒÎÕÎË
íàçâàíèå ñ êîðåíè îò ïðàñòàðàòà ìèòîëîãèÿ íà êîííèòå
íàðîäè (òðàêè, áúëãàðè). Âåðîÿòíî äóìàòà “Äåëè”,
“äåëèÿ” = ëóä, þíàê ïðîèçõîæäà îò “Äåëÿí”, “äèëÿíêà”
= Äðàêîí, Çìåé, Çìèÿ, îò áúëãàðñêè åçèê. Êúäå áèõìå
ìîãëè äà ïîòúðñèì ðåàëíîòî âúïëúùåíèå íà òàçè äðåâíà
ìèòîëîãèÿ? Ðàçáèðà ñå – â ïðèêàçêàòà.
Åòî, åäíà îðèãèíàëíà Êàáàðäèíñêà ïðèêàçêà,
îçàãëàâåíà “Õàí Ñàíòåìèð è Õàí Òîõòàìûø” 5 ,
àêòóàëèçèðàëà äðåâíè êëàñè÷åñêè ìèòîëîãè÷íè ñþæåòè.
Àç ùå íàáëåãíà ñàìî âúðõó äâà îò ñþæåòèòå, êîèòî ñà
ðàçðàáîòåíè â òàçè ïðèêàçêà.
1. Ïúðâèÿò ñþæåò å êîñìîëîãè÷åí. Ñúäúðæà ìèòà çà
Äðàêîíà ñúñ ñåäåì ãëàâè, ïàçåù ãîðà. Òàçè ãîðà å
ìèòè÷íà, òÿ ñëóæè çà ãðàíèöà ìåæäó âëàäåíèÿòà íà
äâàìà âðàæäóâàùè õàíîâå. Åäèíèÿò îò õàíîâåòå ñå
ïðåâúïëúùàâà â îáðàçà íà Äðàêîíà. Ñúùèÿò ñþæåò
ðàçðàáîòåí è íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ; ÷åòåì ãî â ìèòà
çà Êàäúì.6 È òóê îñíîâíàòà èäåÿ å: << Äðàêîí (Çìåé),
ïàçèòåë íà ïîãðàíè÷íà áîæåñòâåíà ãîðà – Öàð = Äðàêîí
(Çìåé), ïîñâåòåí íà áîãà >>. Óáèâàíåòî íà Öàðÿ (Çìåÿ) å
àêò íà îáåçñìúðòÿâàíå (âúçêðåñåíèå). Òàçè èäåÿ:
ÄÐÀÊÎÍ (ïàçèòåë) – ÖÀÐ – ÂÚÇÊÐÅÑÅÍÈÅ å
ïðèòåæàíèå íà ìèòîëîãèÿòà íà êîííèòå íàðîäè. Íà
îñíîâàòà íà òàçè èäåÿ å ðàçâèòà è åãèïåòñêàòà
ìèòîëîãèÿ: Îçèðèñ – Ñåò – Àïîï.7 Èäåéíî-ñþæåòíàòà
âðúçêà ìåæäó ìèòîëîãèèòå íà Åâðàçèÿ ïîäñêàçâà, ÷å
ãëàâåí ãåíåðàòîð íà ìèòîëîãè÷íè èäåè è ñþæåòè â
äðåâíîñòòà ñà áèëè êîííèòå íàðîäè, êîèòî êàòî
ïðåíîñèòåëè íà äðåâíèòå ïîçíàíèÿ, ñúçäàëè è ïîääúðæàëè
åäíà ïðîñòà àñòðîíîìè÷íà ñèìâîëèêà, êîÿòî â
ïîñëåäñòâèå ñðåä íàðîäèòå èçïàäíàëà â òàèíñòâåíè è
ñúìíèòåëíè àëåãîðèè.8
Ïðîèçõîäúò íà íàçâàíèåòî ÄÅËÈ ÎÐÌÀÍ (Òåëè
Îðìàí) íåñúìíåíî å áúëãàðñêè, è â îñíîâàòà íà
íàçâàíèåòî ñòîè ìèòîëîãè÷íàòà ïðåäñòàâà çà ìèòè÷íà
áîæåñòâåíà ãîðà, ïàçåíà îò ÄÐÀÊÎÍ (ÄÅËÈß), è êîÿòî
ãîðà ñå íàìèðà â ïîãðàíè÷íà çîíà. Ñëåäîâàòåëíî Äåëè
Îðìàí îçíà÷àâà “Äðàêîíîâà ãîðà”. Íî òúé êàòî
äðàêîíúò å ïðåâúïëúòåíèÿ öàð, òî Äåëè Îðìàí ùå
îçíà÷àâà îùå è “Öàðñêà ãîðà”. Åñòåñòâåíî, ÷å
“Öàðñêàòà ãîðà”, ò.å. ïîãðàíè÷íàòà çîíà ñå ïàçè îò
âîèíè è òóê ñà â ñèëà ñïåöèàëíè çàêîíè. Òîâà îáÿñíÿâà
ðàçïðîñòðàíåíàòà ïîâñåìåñòíî â Ðàçãðàäñêèÿ êðàé
ëåãåíäà ñðåä äåðâåíòäæèéñêîòî íàñåëåíèå íà
ïðèâèëåãèðîâàíèòå ñåëà-ïàçà÷è íà ïðîõîäè è âàæíè
ïúòèùà â òóðñêî âðåìå (òàêèâà ñåëà ñà áèëè íàïð. ÊÀÐÀ
àðíàóò è Õúðñîâî). Ñúãëàñíî ëåãåíäàòà, çà äà ìèíàò
òóðñêè êîííèöè ïðåç ïîäîáíî ñåëî, áèëè äëúæíè äà ñè
ðàçêîâàâàò êîíåòå ïðè âëèçàíå â ñåëîòî (ìåñòíîñòòà,
êúäåòî ñòàâà ðàçêîâàâàíåòî ñå íàðè÷à Áåê÷è ãüîë;
áåê÷èÿ = êîâà÷) è ñëåä êàòî èçëÿçàò îò ñåëîòî, ïàê
çàêîâàâàëè ïîäêîâèòå íà êîíåòå èì.9 Òóê, íåñúìíåíî âúâ
âòîðè (ñêðèò, íåèçêàçàí ) ïëàí ñòîè èäåÿòà çà Íåáåñíèÿ
Áîæåñòâåí êîí íà áúëãàðèòå, êîéòî åäèíñòâåí èìà
ïðèâèëåãèÿòà äà ïðåìèíàâà ïðåç çàáðàíåíàòà çîíà, çà
äà ïàçè íàñåëåíèåòî.
2. Âòîðèÿò ìèòîëîãè÷åí ñþæåò â Êàáàðäèíñêàòà
ïðèêàçêà, êîéòî çàñëóæàâà âíèìàíèå, å “Ãàòàíêà çà
âëúõâèòå (ìúäðåöèòå) è âèíî÷åðïåöà”10. Ãëàâíèÿò òåðîé
ÅÄÈÄÆ (Åäèæ, Åäèãà), òîçè, êîéòî ñå å ïðåáîðèë ñ
äðàêîíà, òðÿáâà äà áúå ðàçïîçíàò îò ñòàðöèòå-ìúäðåöè.
281
 ÀÂÈÒÎÕÎË
 òîçè ðàçêàç èìà åäèí èçðàç, çà êîéòî èçäàòåëèòå
ïîñî÷âàò, ÷å ñìèñúëúò å âå÷å çàãóáåí (íåðàçáèðàåì).
Íàé-ñòàðèÿò ìúäðåö ïîçíàâà Åäèäæ ó âèíî÷åðïåöà, êàòî
êàçâà: “È òàì ñòîè, è òóê ñòîè, ïî ëèöà ïðèëè÷à íà
ÁÀËÊÈß, à â êîñèòå íà ÊÓÒËÈÍÀ” (êîñèòå ñà áåëåã
çà ïðèòåæàâàíå íà áîæåñòâåíà ñèëà). Îò ñàìî ñåáå ñè ñå
ðàçáèðà, ÷å íàçâàíèÿòà ÁÀËÊèé è ÊÓÒËèí(ÊÓØ) ñà
íàçâàíèÿ íà ðîäîíà÷àëíèöè, îñíîâàòåëè íà äâà ðîäà ñúñ
ñúùèòå íàçâàíèÿ, îò ñðîäÿâàíåòî íà êîèòî å ðîäåí ãåðîÿò
ÅÄÈÄÆ (ÅÄÈÃÀ). Åñòåñòâåíî å Áàëêèÿ è Êóòëèíà äà
áúäàò íàçâàíèÿòà íà îáëàñòèòå, íàñåëåíè îò òåçè äâà
ðîäà. Ñúùåâðåìåííî òåçè íàçâàíèÿ Áàëêèÿ è Êóòëèíà
çâó÷àò êàòî ãåîãðàôñêèòå òîïîíèìè: ÁÀËÊÀÍ è
ÊÎÒËÎÂÈÍÀ, êîåòî íàâåæäà äî àáñòðàêòíè
âúçïðèÿòèÿ çà ÃÎÐÅ (ÍÅÁÅ, âðúõ) è ÄÎËÓ (ÇÅÌß,
îñíîâà), à òîâà å èìåííî èäåÿòà çà ìèòè÷íàòà
ãåíåàëîãèÿ: ÁÎà - ×ÎÂÅØÊÈ ÐÎÄ.
Èìåòî ÅÄÈÃÀ (ÀÄûÐÈ) å ñàìîíàçâàíèå íà íÿêîëêî
ïëåìåíà îò Ñåâåðåí Êàâêàç - êàáàðäèíöè, àäèãöè è
÷åðêåçè - òîâà å òåðèòîðèÿ íà áèâøèòå ñúâåòñêè
àâòîíîìíè îáëàñòè: Êàáàðäèíî - ÁÀËÊÀÐÈß,
ÊÀÐÀ÷àåâî - ×åðêåçèÿ è ÀäûÃÈÿ.
Âàñèë Ìàðèíîâ â ñâîåòî èçñëåäâàíå çà Äåëè Îðìàíà
(ïîñ. ñú÷., ñòð. 172) â êðàòêàòà èñòîðèÿ íà ñåëî Áðåñòàê
(Êàðà Àãà÷), Âàðíåíñêî, íàìèðàùî ñå íà 36 êì îò
Ïðîâåäèÿ, êàçâà: “Ñåëîòî å ãàãàóçêî. Ñòàðèòå áúëãàðè
(ãàãàóçè) ñà îêîëî 40 êúùè (ñâåäåíèåòî ñå îòíàñÿ çà 1941
ãîäèíà); ôàìèëèè: Ñúðåâè, Êîïà÷îîëó, Ïàïàçîîëàð,
Òåêèþðàð. Èìà çàñåëíèöè 100 ãîäèíè ïðåäè
Îñâîáîæäåíèåòî íà Òúðíîâñêî, îò Æåðàâíà, à â 1893 ã.
îò ñåëî ÅÄÈÃÀ, îò Ëîçåíãðàä â 1926 ã. - òå ñà òðàêèéöè
îò Àíàäîëà; îò Áàíäåðìàíñêè è îò Äîáðóäæà. Òóðöèòå
ñå èçñåëâàò ïðåç 1901 ãîäèíà è ïî-êúñíî âñè÷êè ñå
èçñåëâàò.” Ñâåäåíèåòî çà ïðåñåëíèöè îò ñåëî Åäèòà íè
íàñî÷âà êúì ñòàðîòî íàçâàíèå íà ñåëî Áðÿñòîâî (Íàðîé,
Òîðòàìúø), Âàðíåíñêî - â òóðñêèÿ èçòî÷íèê ñå ÷åòå
Òîõòàìúø (âæ. Ïðèëîæåíèå ¹ 2*). Íåñúìíåíî èìåòî å
äàäåíî îò åäèãöè.  äîêóìåíòà îò 1676 ã. áóêâà “õ” å
çàïèñàíà ñ àðàá. áóêâà - (h), à â äîêóìåíòà îò 1573 ã.
“õ” å íàïèñàíà ñ àðàá. áóêâà. Êîìåíòàðúò ùå ïðåäñòàâÿ
â ñëåäâàùèÿ ðàçäåë.
Îñâåí ñ. Òîðòàìúø, èìà îùå åäíî ñåëî ñ ïî-ðàçëè÷íî
ñòàðî íàçâàíèå, íî âêëþ÷âàùî ñúñòàâêàòà “àãà÷” - òîâà
å ñåëî Áðÿñòîâåö, Áóðãàñêî, ñúñ ñòàðî íàçâàíèå Áîç àãà÷.
Íàçâàíèåòî “Áîç” íàïîìíÿ èìåòî íà ãåðîèíÿ îò
íàøóìåëèÿ è ñèëíî êðèòèêóâàí êàòî ôàëøèôèêàöèÿ
ïðàáúëãàðñêè åïîñ: “Ñêàçàíèå çà äúùåðÿòà íà õàíà”,
íàïèñàí 882 ã. (ïðåâîä îò Ã. Êîñòîâ, èçä. Àãàòî, Ñô. 1997
ã.), ñòð. 56, II-ðà ïåñåí, ñòð. 116, ñòðîôà 1162 è ñë.). Äóìàòà
“Áîç” ïðåâåæäàò îò òþðêñêè “Äåâà”, äúùåðÿ íà ÀËÏ
Øàí Àëáàí Ðèùàâ, à äåâàòà ñå íàðè÷à Áîç áèé (“áèé” îò
òþðê. “êíÿãèíÿ”), ò.å. Áîç áèé îçíà÷àâà “Êíÿãèíà Äåâà”.
Àêî ïðèåìåì òþðêñêèÿ ïðåâîä íàçâàíèåòî Áîç àãà÷ áèõìå
ïðåâåëè êàòî “Áðÿñò íà äåâàòà” èëè “Äåâñòâåíà ãîðà” è
âòîðèÿò ïðåâîä íè îòâåæäà îòíîâî ïðè ìèòè÷íàòà ãîðà â
ïîãðàíè÷íàòà çîíà.
Êàêòî ñå ïîñî÷è ïî-ãîðå (ñòð. 10), íà òåðèòîðèÿòà íà
Áúëãàðèÿ ñå ñðåùàò ïàðàëåëíî íàçâàíèÿòà Äåëè Îðìàí
è Êàðààãà÷ (Êàðàà÷), êîåòî ïîçâîëÿâà äà ñå ïðåäïîëîæè
åäíàêâèÿ èì ïðîèçõîä, ò.å. òåçè íàçâàíèÿ èìàò áúëãàðñêè
ïðîèçõîä, ïîíåæå ñå äîêàçâà áúëãàðñêèÿò ïðîèçõîä íà
íàçâàíèåòî Äåëè Îðìàí (=Äðàêîíîâà ãîðà).
282
2. Âðåìåïðîèçõîä íà íàçâàíèåòî Êàðàà÷ (Êàðààãà÷).
Èñòîðèÿòà ñâèäåòåëñòâóâà, ÷ðåç ïèñìåíè äîêóìåíòè,
÷å ÷îâåøêèòå ïëåìåíà ñà ñå íàìèðàëè â íåïðåêúñíàòî
äâèæåíèå ïðåç îòäåëíè ïåðèîäè. Äâèæåíèåòî íà
ïëåìåíàòà ïî ëèöåòî íà çåìÿòà è òÿõíîòî óñïîêîÿâàíå
è óñåäâàíå çà äúëãè ïåðèîäè îò âðåìå, êîåòî å è ïðè÷èíà
êàêòî çà ñúçäàâàíå, òàêà è çà ðàçðóøàâàíå íà
öèâèëèçàöèè, å åäèí îò îñíîâíèòå ôàêòîðè çà
õðîíîëîãèçèðàíå íà ÷îâåøêàòà èñòîðèÿ. Äâèæåíèåòî íà
ïëåìåíàòà å òÿñíî ñâúðçàíî ñ äàâàíå è óñâîÿâàíå íà
íàçâàíèÿ íà ïëàíèíè, ðåêè, ìåñòíîñòè, ñåëèùà. Ïðè
âñè÷êè òåçè ñëó÷àè ïëåìåíàòà ïðåíàñÿò â íîâàòà ðîäèíà
òèÿ íàçâàíèÿ êàòî …. Íàçîâàâàò ñ òÿõ çàâàðåíèòå
ïëàíèíè, ðåêè è ò.í. ïî ñèëàòà íà ñâîåòî ðåëèãèîçíî
ìèñëåíå è ïîëèòè÷åñêà îðãàíèçàöèÿ. Òå ïðèíàñÿò è
íàçâàíèÿòà íà ñâîèòå áîãîâå. Ïëåìåíàòà îùå ñà ñå
ïîðîáâàëè. Ïðèøúëöèòå ñà çàâàðâàëè íàçâàíèÿ è ñà ãè
âúçïðèåìàëè. Ñòî ãîäèíè ñïîêîåí æèâîò âñå ïàê ñà
äîñòàòú÷íè, çà äà ñå óòâúðäè åäíî íàçâàíèå (ðîäîâî,
òîïîíèìèÿ) è äà ñå âúçïðèåìå îò ñëåäâàùèòå ïîêîëåíèÿ
ïëåìåíà ïðèøúëöè, êîèòî ïîãëúùàò çàâàðåíîòî ïëåìå
èëè ñå ïðåòîïÿâàò îò ñìåñåíè áðàêîâå. Ïðè âñåêè ñëó÷àé
íàçâàíèÿòà ñå ïðîìåíÿò ôîíåòè÷íî ñïîðåä åçèêà è
äîãîâîðà. Ñúùåâðåìåííî ñå ñëó÷âà äà âúçíèêâàò è
ïàðàëåëíè-äâîéíè íàçâàíèÿ; íà åçèêà íà çàâàðåíîòî
ïëåìå è íà åçèêà íà ïðèøúëöèòå. Èìåòî Àñàìóñ - Îñúì
- Îñìà - Àñåí (Àñåìàí) å åäèí ïðèìåð çà ïðåíåñåíî,
çàâàðåíî è íàñëåäåíî íàçâàíèå. Òóê òðóäíî ìîæåì äà
îòñå÷åì, êîé ïðúâ ãî å ïðîèçíåñúë: òðàêè, áúëãàðè,
òóðöè, êóìàíè. Íî å ÿâíî, ÷å âúâ âñè÷êè ôîðìè êîðåíúò
å åäèí è ñúù: À (Î) - Ñ - Ì (Í). Óñòàíîâÿâà ñå åäíî
ïðàâèëî: êîëêîòî å ïî-äðåâíî åäíî èìå, òîëêîâà å ïî-
ãîëÿìà âåðîÿòíîñòòà òî äà ïàçè â ÷èñòîòà ñòàðèÿ êîðåí.
Ñúùåâðåìåííî îáà÷å ñòàðèÿò êîðåí å çàãóáèë ñìèñúëà
è çíà÷åíèåòî íà ïúðâîíà÷àëíîòî òúëêóâàíå çà
ïðåäíàçíà÷åíèåòî íà íàçâàíèåòî, ïîíåæå ïîñëåäíîòî å
àêòóàëèçèðàíî íÿêîëêî ïúòè â ðàçëè÷íèòå åïîõè.
Àêòóàëèçàöèÿòà ñå å èçâúðøâàëà:
1. ÷ðåç ïðåâîä â èñòîðè÷åñêèòå ñú÷èíåíèÿ íà åçèêà
íà ñëåäâàùîòî ïëåìå - òóê îñîáåíà ðîëÿ èãðàå
“çàáðàâÿíåòî” è “ñïîìåíà” ïðè ðàçïèòâàíå íà ñâèäåòåëè,
ôàëøèôèêàöèè, íåñõâàùàíå ñìèñúëà, ïðèáàâêè,
ïîäèãðàâàòåëíè íþàíñè è ò.í.
2. ÷ðåç ïðåäàíèÿ è ëåãåíäè. Ïðåäàíèÿòà è ëåãåíäèòå
ñà ïî-äîñòîâåðíè, çàùîòî íå ñúäúðæàò èñòîðè÷åñêè
ñóáåêòèâèçúì, íî ñà òðóäíè çà òúëêóâàíå ïîðàäè
ñèìâîëèêàòà è àëåãîðè÷íèòå îáðàçè, êîèòî îùå îò 2000
ãîäèíè ñå âúçïðèåìàò êàòî “åçè÷åñòâî”. Òðóäíîñòòà
èäâà îò òîâà, ÷å ñàìàòà ñèìâîëèêà å õðîíîëîãèÿ íà
ðàçâèëèòå ñå èñòîðè÷åñêè ñúáèòèÿ. Îñâåí òîâà â ïðåâîäà
è òúëêóâàíåòî ñå ñëó÷âàëè ãðåøêè: âîåííà è ðåëèãèîçíà
òåðìèíîëîãèÿ ñå âúçïðèåìàëà êàòî ïëåìåííî íàçâàíèå.
È òàêà, íàñ íè èíòåðåñóâà íàçâàíèåòî Êàðàà÷
(Êàðààãà÷). Òî å ñëîæíî íàçâàíèå, äâóñúñòàâíî, ñúñòîè
ñå îò äâå íàçâàíèÿ: Êàðà è À÷ (Àãà÷) ñ êîðåíè ÊÐ è ÀÃÀ
(ÀÃ×, ÀÊ, ÀÕ). Âðåìåïðîèçõîäúò íà òîâà íàçâàíèå
ìîæåì äà îïðåäåëèì ñëåä àíàëèç íà ðàçïðîñòðàíåíèå íà
íàçâàíèÿ ñ ïîñî÷åíèòå êîðåíè â Åâðàçèÿ ïðåç
èñòîðè÷åñêèòå åïîõè (Âæ. Ïðèëîæåíèå ¹ 3 - Òàáëèöà
íà íàçâàíèÿòà ñ êîðåí ÊÐ (ÊÀÐ, ÊÀÐÀ, ÊÀÐÈ) è ñ êîðåí
Àà (ÀÃÀ, ÀÃÈ, ÀÕÀ, ÀÊÀ, ÀÃÀ×). Òàçè òàáëèöà áè ñå

äîïúëíèëà ñ åäíà êàðòà íà äâèæåíèåòî íà ïëåìåíàòà
ïðåç Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ â îòíîøåíèå ñ Åãèïåò, Ìàëà
Àçèÿ è Ïðåäíà Àçèÿ. (âæ. Ïðèëîæåíèå ¹ 4).
Íàëîæèòåëåí å è êðàòúê êîìåíòàð íà ïðèëîæåíèÿòà.
Âíèìàíèå çàñëóæàâà ñëåäíèÿò ôàêò: íàçâàíèåòî
ÊÀÐÀÀ× (ÊÀÐÀÀÃÀ×) ïðè òðàíñêðèïöèÿ îò îñìàíî-
òóðñêè åçèê, ïîëçóâàù àðàáñêà àçáóêà, ñå ïðåäàâà âúâ
äâå ôîðìè: Êðõ àãà÷ è Êðõ àãàã, êúäåòî áóêâàòà “×” ñå
ïðåäàâà ñ áúëãàðñêèòå áóêâè “×” è “ã” (=ÄÆ). Òåçè äâå
ñòàðîáúëãàðñêè áóêâè íèå ùå âèäèì èçïèñàíè íà ñòåíàòà
äî êòèòîðñêèòå ïîðòðåòè íà Õàäæè Òåîäîðà è ñèíîâåòå
é11 (åäèí îò ñèíîâåòå é ÁÎ×Î è äóìàòà ÕàãÈ (êîåòî
îçíà÷àâà, ÷å â äðåâíîñò íàçâàíèåòî ÊÀÐÀÀÃÀ× ñå å
ïðîèçíàñÿëî ÊÀÐÀÀÃÀÄÆ, à êàòî ñå âçåìå ïðåä âèä è
ëåòÿùîòî “Ã”, êîåòî ñå ïðîèçíàñÿ ñ âèáðàöèÿ íà ìúæåöà,
òî çà íàøå ó÷óäâàíå äóìàòà ÊÀÐÀÀÃÀÄÆ å âå÷å íîâà
äóìà. Òúëêóâàíåòî ùå áúäå äàäåíî ïî-íàòàòúê. Îùå, çà
íàñåëåíèåòî íà ñ. Áðåñòèöà, Òîëá., â òóðñêèÿ äîêóìåíò
îò 1676 ã. å ïîñî÷åíî, ÷å òî å íåâåðíèøêî, ò.å.
õðèñòèÿíñêî: Êàðà àãàäæ-è êåáèð, êúäåòî “êåáèð” =
ãåáåðàí = êþáåðàí = êåôèð = äðóãîâåðåö, íåâåðíèê.
(Ñúùî ñâåäåíèåòî ïðè ïðåáðîÿâàíå íà íàñåëåíèåòî â
1905 ã. çà ñ. Êàðààãà÷, îê. Êîíóø, Ïëîâäèâñêî, ïîñî÷âà,
÷å èìà 20 êàðàêà÷àíè, êîèòî ãîâîðÿò íà ðóìúíñêè (èëè
ìîæå áè ðîìàíèçèðàí òðàêèéñêè?). Àêî òåçè êàðàêà÷àíè
ñà îöåëåëè, òî ïîêîëåíèÿòà èì ñëåä íÿêîëêî ãîäèíè âå÷å
ùå ãîâîðÿò íà íîâîãðúöêè, ïîíåæå äåìîêðàòè÷íî
ïðàâèòåëñòâî îò êîìóíèñòè÷åñêî ìíîçèíñòâî íàáåäè
êàðàêà÷àíèòå çà ãúðöè è èì “ðàçðåøè” äà èçó÷àâàò
íîâîãðúöêè åçèê êàòî “ìàé÷èí åçèê”. (?)  ðå÷íèê íà
÷óæäèòå äóìè, èçä. 1964 ã., ñòð. 272, äóìàòà
“êàðàêà÷àíèí” ñå îáÿñíÿâà îò òóðñêè åçèê karakacán =
ïëàíèíñêè ñêîòîâúäåö íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, êîéòî
ãîâîðè íà ãðúöêè, ðóìúíñêè èëè ñìåñåí ãðúöêî-
ðóìúíñêè åçèê (à ìîæå áè ïî-âåðîÿòíîòî å åëèíèçèðàí è
ðîìàíèçèðàí òðàêèéñêè åçèê). Àðîìúíèòå (âëàñèòå) â
Ìàêåäîíèÿ ñúùî ñà êàðàêà÷àíè. Çà òÿõ Ãóñòàâ
Âàéãàíä12 ïèøå ñëåäíîòî: Àðîìúíèòå áèëè äâå ãðóïè è
æèâååëè íà ðîäîâå - à) ôàðøåðèîòè, êîèòî çà îáëåêëî
íà ìúæåòå ïîëçóâàëè âúëíàòà íà îâöåòå â åñòåñòâåíèÿ
é öâÿò (áÿë), è á) êàðàãóíè, êîèòî áèëè íàðå÷åíè
“÷åðíîäðåøêîâöè” îò ôàðøåðèîòèòå ïîðàäè ÷åðíîòî
îáëåêëî íà ìúæåòå. Ïúðâèòå áèëè êèðàäæèè, à âòîðèòå
ïàñòèðè. Òèÿ âëàñè áèëè èçòî÷íî ïðàâîñëàâíè õðèñòèÿíè,
çà ðàçëèêà îò âëàõîìåãëåíèòå, êîèòî áèëè ïîìàöè
(ïå÷åíåçè, êóìàíè è âëàñè). “Ïîíÿêîãà ãðúöêèòå
ïàñòèðè îò Ïèíä èäâàò â Ìàêåäîíèÿ; íàìèðàò ñå è
êàðàêà÷àíè â Ðîäîïèòå è âúâ Âðà÷àíñêèÿ áàëêàí â
Áúëãàðèÿ. Òå æèâåÿò ïî ñúùèÿ íà÷èí êàòî àðîìúíñêèòå
ïàñòèðè è ÷åñòî ñå ñìåñâàò ñ òÿõ, çàòîâà ïîãðåøíî ãè
íàðè÷àò â Áúëãàðèÿ êàðàêà÷àíè - èìå, êîåòî ñå äàâà
îáèêíîâåíî íà àðîìúíèòå ñ ÷åðíè ÿìóðëóöè”.13 (ñòàâà
âúïðîñ çà êàðàãóíèòå)… Àðîìúíèòå áèëè ïðèâúðæåíèöè
íà åëèíèçìà. (ò.å. òå ñà áúëãàðè ãðúêîìàíè).
Íåñúìíåíî ïðåâîäúò “÷åðíîäðåøêîâöè” å ñâúðçàí ñ
âèäà íà âúíøíîòî îáëåêëî, à íå çàùîòî “êàðà” å òóðñêà
äóìà è îçíà÷àâà “÷åðåí”, è çàùîòî å ñâúðçàíà ñ
ïëåìåííîòî íàçâàíèå íà ÷åðíîäðåøêîâöèòå áúëãàðè.
Íåêà äà ïðèïîìíèì, ÷å áúëãàðñêèòå ðîäîâå, ïðåñåëèëè
ñå îò ñ. Àãàòîâî, Ñåâëèåâñêî, â ðàâíèíèòå, â ïëàíèíèòå
ñà áèëè ñêîòîâúäöè è ñà ïðåíåñëè íàöèîíàëíîòî îáëåêëî
íà ÷åðíîäðåøêîâöèòå.
ÀÂÈÒÎÕÎË
Ñïåöèàëíî âíèìàíèå ùå îáúðíà íà äðåâíîòî ïëåìå
ÊÀÐÈ. Ïîäðîáíè ñâåäåíèÿ çà êàðèòå äàâà Õåðîäîò â
ñâîÿòà Èñòîðèÿ, êí. 1. Ñàìèÿò òîé å êàðèåö ïî ïðîèçõîä,
ðîäåí â ãð. Õàëèêàðíàñ â ìàëîàçèéñêàòà îáëàñò Êàðèÿ.14
Ñïîðåä Õåðîäîò êàðèòå ñà æèâÿëè â Åãèïåò, Áàëêàíñêèÿ
ïîëóîñòðîâ (êðàéáðåæèåòî), îñòðîâèòå â Åãåéñêî ìîðå
è Ìàëà Àçèÿ. Ñïîðåä ðàçêàçèòå íà êðèòÿíèòå, êàðèòå
áèëè èçòëàñêàíè îò äîðèéöèòå è éîíèéöèòå (3000 ã. ïð.
Õð.) è ñå çàñåëèëè íà ìàòåðèêà (Ì. Àçèÿ). Êàðèòå îáà÷å
ñå ñìÿòàëè çà êîðåííè æèòåëè íà ìàòåðèêà, òâúðäåëè,
÷å âèíàãè ñà íîñåëè åäíî è ñúùî èìå, êîåòî ñà çàïàçèëè
è â åïîõàòà íà Õåðîäîò (VI â. ïð. Õð.). Êàðèòå áèëè íàé-
çíà÷èòåëíèÿò âñðåä îñòàíàëèòå íàðîäè, áèëè äîáðè
ìîðÿöè è èçîáðåòàòåëè âúâ âîåííàòà îáëàñò. Îáÿñíÿâàëè
ïðîèçõîäà ñè îò Ôðîíåé - ìèòè÷åí öàð íà Àðãîñ
(Ïåëîïîíåñ). Ôðîíåé èìàë òðèìà ñèíà: Ëèäîñ, Ìèçîñ è
Êàð (ëèäèéöè è ìèäèéöè áèëè áðàòîâ÷åäè íà êàðèéöè).
Õåðîäîò êàçâà, ÷å ÊÀÐÈòå áèëè íàðè÷àíè îùå ËÅËÅÃÈ
è ÏÅËÀÑÃÈ. ÏÅËÀÑÃÈÒÅ ñà æèâåëè â Òåñàëèÿ (äðåâíî
íàçâàíèå ÕÅÌîíèÿ). Äðåâíà Åëàäà ñå å íàðè÷àëà ïðåäè
òîâà ÏÅËÀÑÃÈß. 15 Ñìÿòà ñå, ÷å êàðèòå ñà áèëè
òúìíîêîæè. Õåðîäîò íå ïðåâåæäà íàçâàíèÿòà “ëåëå㔠è
“ïåëàñã”. Äóìàòà “ïåëàñ㔠å áëèçêà ïî çâó÷åíå íà
òðàêèéñêèÿ âîåíåí òåðìèí “ïåëòàñò” - òðàêèéñêè
ïåõîòèíåö âúîðúæåí ñ êîïèå è ùèò. Îâèäèé, êîéòî áèë
íà çàòî÷åíèå â Äîáðóäæà, äàâà ñëåäíèòå ñâåäåíèÿ çà
îáèòàòåëèòå íà çåìèòå íà þã îò ðåêà Äóíàâ ïî âðåìåòî
íà èìïåðàòîð Àâãóñò: òðàêèéñêè áåñè, êîðàëè, ÿöèãè,
ñàâðîìàòè, áàñòàðíè, ãåòè. Äî ãð. Òîìè è äî ãð. Èñòðèÿ,
íà þã îò óñòèåòî íà ð. Äóíàâ, èìàëî ïîñåëåíèÿ îò áåñè
è ËÅËÅÈ, ïðåñåëèëè ñå òóê îò Ñòàðà ïëàíèíà. 16
Âåðîÿòíî ïîä ïëåìå “ëåëåè” òðÿáâà äà ñå ðàçáèðàò
“ëåëåãè”, (ïåëàñãè).
Òóê ùå ïðèïîìíèì ñâåäåíèÿòà íà Ñòðàáîí (IV - V â.
ïð. Õð.) çà åäíàêâèÿ ïðîèçõîä íà áàëêàíñêèòå è
ìàëîàçèéñêèòå òðÀÊÈ, êàêòî è èçÿñíåíèÿ åäíàêúâ
ïðîèçõîä íà ãåòè, äÀÊÈ è òðÀÊÈ. Îò ïîñî÷åíèòå ïî-
ãîðå ñâåäåíèÿ ñå ðàçáèðà, ÷å â åïîõàòà íà ðèìñêîòî
íàøåñòâèå (II â. ïð. Õð. - IV â. ñë. Õð.) ëåëåãèòå (ïåëàñãè,
êàðè) ñà áèëè ðàçñåëåíè è âúâ âúòðåøíîñòòà íà
Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ âåðîÿòíî êàòî ñúñòàâåí åëåìåíò
íà âîéíèøêèòå ãàðíèçîíè â êðåïîñòèòå, ñòðîåíè îò
ðèìëÿíèòå çà îòáðàíà îò íàøåñòâèÿòà íà êîííèòå
ïëåìåíà õóíè, àâàðè, ãîòè, áúëãàðè, õàçàðè, êóìàíè è
ñëàâÿíè, ò.å. â V â. ñë. Õð. Äîáðóäæà (ÊÀÐâóíñêàòà
çåìÿ) 17 å áèëà íàñåëåíà è ñ ëåëåãè (ÊÀÐÈ). À
äîêàçàòåëñòâîòî, ÷å ëåëåãèòå íå ñà áèëè èçáèòè èëè
ïðåòîïåíè äàâà ìåñòíèÿò ôîëêëîð. Ñïîìåí çà ëåëåãèòå
è òÿõíàòà äàëå÷íà ðîäèíà, îòêúäåòî ñà äîøëè, ñëóøàìå
â åäíà íàðîäíà ïðèêàçêà îò ñåëî Åíüîâî, Íîâîïàçàðñêî.18
Òÿ íîñè çàãëàâèå “×îâåêúò, êîéòî ñòàíàë ëåëåê”. Â
îáÿñíèòåëíà áåëåæêà äóìàòà “ëåëåê” ñå ïðåâåæäà îò
òóðñêè åçèê “ùúðêåë”. Åòî íàêðàòêî ñúäúðæàíèåòî:
Åäèí ÷îâåê ïîèñêàë äà óçíàå êúäå îòèâàò ëåëåöèòå
(ùúðêåëèòå) äà çèìóâàò è òðúãíàë ñ òÿõ. Ñòèãíàëè äî
åäíà ÂÎÄÀ, ïîòîïèëè ñå âúâ âîäàòà è ñòàíàëè õîðà. È
÷îâåêúò ïðîäúëæèë ïî ïúòÿ ñ òÿõ. Ñòèãíàëè äî äðóãà
ÂÎÄÀ, ïàê ñå ïîòîïèëè è ñòàíàëè ïàê ëåëåöè. ×îâåêúò
ñå ïîòîïèë ñ òÿõ è ñå ïðåâúðíàë â ëåëåê (ùúðêåë è
îòèøúë ñ òÿõ òàì, äåòî òå çèìóâàëè. Íàïðîëåò ñå âúðíàë
ñ ëåëåöèòå êàòî ëåëåê è ñè íàïðàâèë ãíåçäî â òåõíèÿ
283
 ÀÂÈÒÎÕÎË
äâîð íà ïëåâíÿòà. Äàæå îòêðàäíàë íà æåíà ñè íàêèòà,
îñòàâèë ãî â ãíåçäîòî. Åñåíòà ëåëåöèòå ïàê òðúãíàëè, è
÷îâåêúò ñ òÿõ ñúùî. Ñòèãíàëè ïúðâàòà âîäà, ïîòîïèëè
ñå ëåëåöèòå è ñòàíàëè õîðà, è ÷îâåêúò ïàê ïðèäîáèë
÷îâåøêè âèä. Æåíà ìó íå ãî ïîçíàëà è ãî ïúäåëà, íî òîé
é ðàçêàçàë êàê ñòàíàë ëåëåê è êàê ñëåäâàë ëåëåöèòå â
ïúòÿ èì è é ïîêàçàë íàêèòà îò ãíåçäîòî. Æåíàòà
ïîâÿðâàëà è ãî ïðèáðàëà çà ìúæ.
 òàçè ïðèêàçêà ñà çàñòúïåíè ìèòîëîãè÷íèòå èäåè
çà âúçêðåñåíèåòî è âå÷íèÿ æèâîò (áåçñìúðòèåòî) -
èçðàçåíè ñà ñ ïðåâúïëúùåíèÿ íà ÷îâåê â ïòèöà è îáðàòíî
÷ðåç êúïàíå â ñàêðàëíè ÂÎÄÈ. È â èçâåñòíàòà ïðèêàçêà
“Æèâà âîäà” ùúðêåëúò å, êîéòî äîíàñÿ æèâà âîäà, ñ
êîÿòî ïîðúñâàò óìðÿëî äåòå è òî ñå ñúæèâÿâà. Âîäàòà å
ñèìâîë íà îòâúäíîòî, ìèòè÷íîòî áåçñìúðòèå, à
ùúðêåëúò ñèìâîë íà âúçêðåñåíèåòî.
Òóê çàñëóæàâàò âíèìàíèå ïðîçðåíèÿòà íà Êð.
Ìóòàô÷èåâ â êí. 1 íà èçñëåäâàåòî “Çà ïðîèçõîäà íà
Homo Sapiens” çà ðàçñåëâàíåòî íà ÅÒÈÎÏÎ-
ÊÓØÈÒÈÒÅ îò Åãèïåò (åêâàòîðà) íà Áàëêàíñêèÿ
ïîëóîñòðîâ. Òîé íåïðåêúñíàòî öèòèðà åäèí òåêñò íà
Îìèð îò “Èëèàäà” çà “Åòèîïöè ïî÷òåíè îòâúä îêåàíà”
íà êîèòî ãîñòóâàò áîãîâåòå îò Îëèìï. Åòèîïöè ñà
“áåçñìúðòíè”, òàêà è áîãîâåòå íà Îëèìï, êàòî ïðåìèíàò
âîäèòå íà Îêåàíà, ñòàâàò áåçñìúðòíè. Ìóòàô÷èåâ
ñïîìåíàâà ëåãåíäè çà ïðåâðúùàíå íà åòèîïèòå â ïòèöè,
ïðèïîìíÿ è êóêåðñêàòà òðàäèöèÿ ó íàñ äà ñå ïðàâè
êóêåðñêà ìàñêà íà ïòèöà ùúðêåë (ëåëåê) ñòð. 144, 145.
Îò þã, îò Àôðèêà ñà äîøëè íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ
÷åðíî-áåëèòå ùúðêåëè, îò òàì ñà äîøëè è åòèîïöè
(ëåëåãè = êàðè) è ïîòîìöèòå èì ðàçêàçâàò ëåãåíäàòà çà
ïðîèçõîäà èì è ñòàðàòà èì ðîäèíà. È òàêà çà íàñ âå÷å å
ÿñíà âðúçêàòà:
ÅÒÈÎÏÈ = ËÅËÅÃÈ (ËÅËÅÊÈ, ËÅËÅÈ) =
ÏÅËÀÑÃÈ = ÊÀÐÈ.
Íàðîäúò, êîéòî îáèòàâàë Àòèêà, áèë ïåëàñãèéñêè.
Ïåëàñãèòå ãîâîðåëè âàðâàðñêè åçèê, ò.å ðàçëè÷åí îò
åëèíñêèÿ. Ñïîðåä ñâåäåíèÿòà íà Õåðîäîò, ïåëàñãèòå íå
ñà ñè ïðîìåíÿëè èìåòî (ÊÀÐÈ), äðóãè ïëåìåíà ñà
âúçïðèåëè êàðèéñêèÿ åçèê, åëèíèòå ñå îòäåëèëè îò
ïåëàñãèéñêèÿ íàðîä è êàðèòå çàïàçèëè ñâîÿòà ðåëèãèÿ -
ïî÷èòàëè âúðõîâåí áîã Çåâñ Êàðèéñêè, ò.å. áèëè
çìèåïîêëîííèöè. 19 Ïåëàñãèòå (êàðèòå) ñà åòèîïè è
ãîâîðåëè äâà åçèêà: ÀÕÀòñêè è ÊÀìåÉñêè (åäèíèÿò
âåðîÿòíî äúðæàâåí, àäìèíèñòðàòèâåí åçèê, à äðóãèÿò
âåðîÿòíî ñàêðàëåí èëè âîåíåí åçèê).20 Êàðèòå ïîëçóâàëè
è ïèñìåíîñò - çà ñðåäèçåìíîìîðñêèÿ ðåãèîí ñà èçâåñòíè
êðèòñêîòî (ìèíîéñêîòî) è åâáåéñêîòî ïèñìî.21
Äóìàòà “ÊÀìåéñêè” ìîæå äà ñå îáÿñíè èëè îò
åãèïåòñêè èåðîãëèô “ÊÀ”, êîéòî îçíà÷àâà “äóøà”,
äâîéíèê íà ÷îâåêà (â íà÷àëîòî äâîéíèê ÊÀ ñà èìàëè
ñàìî ôàðàîíèòå) èëè îò ïîíÿòèåòî “êàäúì”, êîåòî
îçíà÷àâà “äðåâåí”. Âåðîÿòíî òîâà å áèë äðåâåí
îôèöèàëåí åçèê îò êîéòî áîã ÒÎÒ (êðèòÿíèíà Òîò) å
ïðåâåë äðåâåí òåêñò íà åãèïåòñêè èåðîãëèôè.
Äóìàòà “ÀÕÀ” â åãèïåòñêèÿ åçèê îçíà÷àâà “Áîåö”,
“Âîèí” è âëèçà â òèòëàòà íà åãèïåòñêèòå ôàðàîíè:
ïúëíàòà òèòëà-íàçâàíèå íà ïúðâèÿ åãèïåòñêè öàð,
êðèòÿíèíà Ìåíåñ, å ÕÎÐ-ÀÕÀ ÍÅÁÒÈ ÌÅÍ, à
íàçâàíèåòî íà òðèìà ôàðàîíè îò IX-òà - X-òà äèíàñòèè
(êðàÿ íà III õèë. ïð. Õð.) å ÀÕÒÎÉ (èëè Õåòè). Âåðîÿòíî
284
ÀÕÀòñêèÿ åçèê íà ïåëàñãèòå (êàðè) å åçèêúò íà âîåííàòà
ïðîñëîéêà, ò.å. ñúäúðæà âîåííà òåðìèíîëîãèÿ. Âåðîÿòíî
òîâà å áèëî äðåâíî íàðå÷èå, çàïàçåíî ñðåä âîèíñòâåíè
ïëåìåíà è îáñëóæâàùî ðå÷íèêà íà âîèíèòå. Ñúñòàâêàòà
“ÀÕÀ” (=Âîèí) ñå å çàïàçèëà è â ïåðñèéñêîòî ðîäîâî
íàçâàíèå ÀÕÅìåíèäè.
Ñëåäâà äà îáúðíåì âíèìàíèå è íà ïëåìåòî “ÀÃȔ.
Òóê ùå ïðèâåäà ñâåäåíèåòî, êîåòî íè äàâà Ìóòàô÷èåâ
çà ðàçñåëâàíåòî íà àãèòå íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ.
Àãèòå â êðàÿ íà VII â. è VI â. ïð. Õð. îò Ñåâåðíà Åâðîïà,
âîäåíè îò âîæäà èì ÀÃÈëàñèé, ñå ïðåñåëèëè íà
Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ. Âîäåëè îæåñòî÷åíè âîéíè ñ
ò.íàð. áèáëåéñêè ïëåìåíà (äàíàéöè = åëèíè) è ñúñèïàëè
ãîñïîäñòâîòî íà åëèíèòå â Åëàäà.
Àãèòå èçáóòàëè ïåëàñãèòå êúì âúòðåøíîñòòà íà
Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ (â òîçè èñòîðè÷åñêè ïåðèîä
âúçíèêíàëà äúðæàâàòà Ñïàðòà - îáåäèíåíèå íà òðàêè,
ïåëàñãè è àãè; êàêòî è äúðæàâàòà Àòèíà - íà
ïëàíèíñêèòå è éîíèéñêè äàíàéöè). Äâèæåéêè ñå â ïîñîêà
èçòîê àãèòå, çàâëàäåëè Èçòî÷íèòå Ðîäîïè (ïðåäèçâèêàëè
äâèæåíèå íà áåñè è ëåëåè íà ñåâåð), çàâëàäåëè îùå Ñàêàð
è Ñòðàíäæà ïëàíèíè (òóê èçòèêàëè äîøëèòå íÿêîëêî
ñòîëåòèÿ ïðåäè òÿõ áúëãàðè - õóäîíè è àðèéöè-áàñòàðíè
íà ñåâåð â Ëóäîãîðèåòî). Ïîñëåäâàëè è äðóãè
íàøåñòâèÿ: ïåðñè (V â. ïð. Õð.), ìàêåäîíöè (IV â. ïð. Õð.),
êåëòè (III â. ïð. Õð.). Ïîä íàòèñêà àãèòå ïðåìèíàëè
Áàëêàíà è çàñåëèëè Ñåâåðîèçòî÷íàòà ÷àñò íà
Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ èëè óñåäíàëè â ïëàíèíàòà.
Äðóãà ÷àñò àãè ñå ïðåñåëèëè â Ìàëà Àçèÿ, íî àãèòå íå
áèëè àñèìèëèðàíè22 - àçèàòñêèòå àãè ñå âúðíàëè ïðåç
Ñëåäíîâåêîâèåòî (XII-XIV â. ñë. Õð.) ïðè çàâëàäÿâàíå
íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ èñëÿìèçèðàíè. Òå çàâàðâàò
åäèíåí åòíîñ: áúëãàðè; ñëåä ðèìñêîòî íàøåñòâèå (I-IV
â. ñë. Õð.) êîííèòå ïëåìåíà îò Ñêèòèÿ îòíîâî
çàâëàäÿâàò Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ - íàëàãà ñå
íàöèîíàëíî îáëåêëî íà ÷åðíîäðåøêîâöè è
áåëîäðåøêîâöè è îñîáåíî íàöèîíàëíà ìúæêà ïðè÷åñêà
- áðúñíàòà ãëàâà è ïåð÷åì èëè ïëèòêà. Àãèòå îò VII â.
ïð. Õð. íîñåëè êîñèòå ñè íà ïëèòêà - îïàøêà, à íà
ãëàâàòà ñè íîñåëè îñòðîâúðõè øàïêè îò êîæà. Îáà÷å
îùå ïðåäè äà äîéäàò àãèòå íà Áëàêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ
àáàíòèòå, íàñåëÿâàùè îñòðîâ Åâáåÿ (îêîëî XV-XIII â.
ïð. Õð.), ïî÷èòàëè áîãà íà âîéíàòà Àðåñ è õîäåëè ñ
ïëèòêà îòçàä. Òóê ùå ïðèïîìíèì ñâåäåíèåòî íà Èâàí
Äåí÷åâ îò ñåëî Áúëãàðñêè êàðààãà÷, ÷å â êðàÿ íà XIX â.
ñë. Õð. Îñâîáîäèòåëíàòà âîéíà çàâàðèëà ñåëñêîòî
ìúæêî íàñåëåíèå â Áúëãàðèÿ ñ òàçè íàöèîíàëíà
ïðè÷åñêà: áðúñíàòà ãëàâà è ïëèòêà-ïåð÷åì÷å. Âåðîÿòíî
â äðåâíîñòòà òàçè ïðè÷åñêà å áèëî ïðèòåæàíèå íà
íÿêàêâà âîåííî-ñàêðàëíà îáùíîñò è å ïîëó÷èëà
ðàçïðîñòðàíåíèå ñðåä êîííèòå ïëåìåíà.
Êàêòî ñå âèæäà, â òúðñåíå íà âðåìåïðîèçõîäà íà
íàçâàíèåòî Êàðààãà÷ (Êàðàà÷) ñå âúðíàõìå äîñòà íàçàä
â èñòîðè÷åñêîòî âðåìå - V-IV õèë. ïð.Õð. - â íà÷àëîòî
íà ñëåäïîòîïíàòà åïîõà: âðåìåòî íà ðàçñåëâàíå íà
åòèîïî-êóøèòñêèòå ïëåìåíà îò Þæíà Àôðèêà.
Óñòàíîâèõìå, ÷å àâòîõòîííîòî íàñåëåíèå íà Áàëêàíñêèÿ
ïîëóîñòðîâ, ïëåìåòî ÊÀÐÈ, ñà ÅÒÈÎÏÈ. Êàðèòå îùå
ñå íàçîâàâàëè ÏÅËÀÑÃÈ (= ËÅËÅÃÈ). Óñòàíîâèõìå
îùå, ÷å ïëåìåòî ÀÃÈ å êëîí îò ÊÓØÈÒÑÊÈÒÅ
ïëåìåíà, êîèòî ñà ÕÎÐÈÒÈ-ÀÕÀÉÖÈ (èëè ÀÕÀÒÈ,

êîèòî ñà è êðèòÿíè), ò.å. êîííè ïëåìåíà, ïî÷èòàùè Íåáåñíèÿ
Áîã ÕÎÐ-ÀÕÀ (=ÑËÚÍÖÅ-ÂÎÈÍ).
 êðàÿ íà òàçè òî÷êà ùå ïðåäëîæèì åäíà îñîáåíà èãðà:
îáðàçóâàíå íà íàçâàíèÿ ñ òðèòå ñúãëàñíè çâóêà Ò, Ê, Ð, ÷ðåç
âìúêâàíå íà ãëàñíè çâóêîâå:
ÒÐÊ = ÒÐàÊ, ÒîÐàÊ, ÒîÐÊ(âà), ÒàÐÊ(âèíèé), ÒóÐÊ
ÒÊÐ = ÒîÊàÐ (ÒîÕàÐ), ÒàÊèÐ (ÒàÕèÐ)
ÊÒÐ = Êà(ñ)ÒîÐ, ÊèÒèÐ(à), ÊîÒàÐ, ÊîÒÐ(àã), ÊóÒÐè
ÊÐÒ = ÊÐèÒ, ÊàÐèÒ, ÊóÐÒ
ÐÊÒ = Ðå(ñ)Êó(ï)îðÒ, ÐåÊ(Õ)àâîÒ
ÐÒÊ = Ðå(ì)åÒàëÊ
Òàçè ìàòåìàòè÷åñêà èãðà íè ïîäñêàçà êàê ñà îáðàçóâàíè
äðåâíèòå íàçâàíèÿ, êîèòî ñðåùàìå íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ.
Èçëèçà, ÷å ÒÐÀÊÈòå ñà ÒÎÊÀÐÈ (ÒÎÕÀÐÈ), îùå ÊÐÈÒßÍÈ,
ÊÀÐÈÒÈ, ÊÎÒÐÀÃÈ, ÊÓÒÐÈÃÓÐÈ, ÒÓÐÊÈ, ò.å. íàé-ðàííîòî
ïî âðåìåïðîèçõîä íàçâàíèå ìîæå äà ñå ïðèåìå çà îáùî íà öÿëîòî
ñåìåéñòâî íàçâàíèÿ, ïîëó÷åíè îò êîìáèíàöèÿòà íà òðèòå
ñúãëàñíè: Ò, Ê, Ð. Âñè÷êèòå òåçè èçáðîåíè íàçâàíèÿ ñà íàçâàíèÿ
íà êîííè ïëåìåíà.
3. Ïðåâîä íà íàçâàíèåòî Êàðààãà÷ (Êàðàà÷)
Åñòåñòâåíî å íàé-íàïðåä äà ïðåäëîæèì ïðåâîä íà äâåòå
ñúñòàâíè ÷àñòè ïîîòäåëíî è ñëåä òîâà ïðåâîäúò íà öÿëîòî
íàçâàíèå. Òóê ùå áúäå â ïîìîù Ñòàðîãðúöêî-áúëãàðñêè
ðå÷íèê, èçäàíèå íà Ôîíäàöèÿ “Îòâîðåíî îáùåñòâî”, Ñô. 1992
ã., ñòð. 399-400, ñòð. 2-8.
à) Ïðåâîä íà íàçâàíèåòî ÊÀÐ (À)
Êîðåíúò ÊÀÐ(À) â äðåâíîñòòà, íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ,
ñå óïîòðåáÿâàë â íàçâàíèÿ îò ñëåäíèòå îáëàñòè:
1. Ðåëèãèÿ - Ñúùåñòâèòåëíî èìå êáñáôï, êîåòî îçíà÷àâà:
1. Ãëàâà, îñîá. ëèöå; éîíèéñêà ôîðìà êáñç, ïîåòè÷íî êñáôá,
2. Ïðåíîñíî çíà÷åíèå “æèâîò”. Òîâà çíà÷åíèå ñå ïðèáëèæàâà
äî ïðåâîäúò îò åãèïåòñêè åçèê ÊÀ-ÐÅ = Äâîéíèê (ÄÓØÀ)
íà áîã ÐÅ (ÐÀ). 3. Êîñúì êáñ  ðå÷íèêà å îòáåëÿçàíî, ÷å
êîðåí êáñ å åïè÷åñêè, ò.å, äðåâåí, ïîëçâàí â ñò. ãð. ëèòåðàòóðà
è ñå óïîòðåáÿâà âìåñòî äóìà êáôá (=íàäîëó, ïî) ïðåä äóìè,
çàïî÷âàùè ñ “ð”, íàïð. êáñïïí = ïî òå÷åíèåòî, ò.å. èçðàçåíà å
èäåÿ çà äâèæåíèå. Îò òîçè êîðåí ïðîèçëèçàò èìåíà íà ðåêè:
Êáñçôïî - ð. Êàðåñ, ïðèòîê íà ð. Åçîï, â Ìèçèÿ. Êáñðéî - ðåêà
â Ëèäèÿ, Êáñðéî - ïðèòîê íà ð. Äóíàâ, ñúùî è ð. Êàðàïàí÷à.23
Êîðåíúò êáñ ñå ñðåùà è â äóìè, ñúäúðæàùè èäåÿ çà ãðàíèöà,
íåäîñòèæèìîñò: âðúõ, êðàé, âðúõ íà ïëàíèíà, êðåïîñò, ðúá.
2. Óïðàâëåíèå - êáñáõïîï = ãëàâà, íà÷àëíèê, óïðàâèòåë,
ãîñïîäàð.
3. Èìåíà íà ìåñòíîñòè è ëè÷íè íàçâàíèÿ - Êáñéá (Êàðèÿ,
Ì. Àçèÿ), Ëóêðåöèé Êàð, Êàðñ, Êàðèí (ðèìñêè èìïåðàòîðè).
Ïðè òåçè äðåâíè çíà÷åíèÿ íà îñíîâàòà ÊÀÐ(À), èìàùè
æèâîò è óïîòðåáà íÿêîëêî õèëÿäîëåòèÿ, íåìèñëèìî å äà
ïðåâåæäàìå äóìàòà “êàðà” îò òóðñêè ñúñ çíà÷åíèå “÷åðåí”.
Òàêà, íàçâàíèåòî íà äðåâíîòî ñåëèùå ÊÀÐÀÑÓÐÀ - ïî ð.
Ìàðèöà, ×èðïàíñêî, âúçíèêíàëî îêîëî 900 ã. ïð. Õð. Îò
ïðåñåëíèöè îò Åãèïåò - íå ìîæå äà ñå ïðåâåäå îò òþðêñêè
(èëè òóðñêè) ñúñ çíà÷åíèå “÷åðíî-æúëò” èëè “÷åðåí áðÿñò”
èëè íåùî ïîäîáíî, çàùîòî íÿìà ñìèñúë è íÿìà âðúçêà ñ
åãèïåòñêèÿ åçèê.
ÀÂÈÒÎÕÎË
Âñè÷êè ñåëèùà âúçíèêâàò â áëèçîñò äî âîäíè èçòî÷íèöè,
íå ñàìî çàùîòî âîäàòà å íåîáõîäèìà çà ôèçè÷åñêèÿ è
ñîöèàëíèÿ æèâîò íà ÷îâåêà. Íî âîäàòà å ñâúðçàíà è ñ
ðåëèãèîçíèòå ïðåäñòàâè íà äðåâíèÿ ÷îâåê - òÿ å áèëà ñèìâîë
íà âúçêðåñåíèåòî (òîâà ðàçáèðàìå îò ïðèêàçíèÿ ôîëêëîð:
ïðèêàçêàòà çà “÷îâåêà-ùúðêåë” è çà “æèâàòà âîäà”). Çàòîâà
íàçâàíèÿòà íà ñåëèùàòà ñà áèëè ñâúðçàíè ñ ðåëèãèÿòà è
ìèòîëîãèÿòà íà çàñåëíèöèòå. Òàêà íàçâàíèÿòà ÑÀÊÀÐ (ÑÀ-
ÊÀ-ÐÅ) è ÊÀÐÀÑÓÐÀ (ÊÀ-ÐÀ-ÑÓ-ÐÀ) ìîãàò äà ñå èçâåäàò
îò åãèïåòñêè åçèê: òå ïðåäñòàâëÿâàò ðàçëè÷íà
ïîñëåäîâàòåëíîñò â ÷åòåíå íà åãèïåòñêè èåðîãëèôè, à
ñìèñëîâî îçíà÷àâàò: “Äâîéíèê (Äóøà) íà áîã ÐÀ (ÐÅ) -
Çâåçäà íà Çàïàäà” - Çàïàäúò å ìÿñòîòî, êúäåòî çàëÿçâà
Ñëúíöåòî è ñèìâîëèçèðà Îòâúäíèÿ ñâÿò, êîéòî íå å ñâÿò
íà ìúðòâèòå, à ñâÿò íà æèâèòå, âúçêðåñåíèòå,
ïðåâúïëúòåíèòå. Ùàñòëèâåö å îíÿ, êîéòî ïðåïëóâà
ãðàíè÷íèòå ÂÎÄÈ è ñè îñèãóðè âå÷åí æèâîò.
á) Ïðåâîä íà íàçâàíèåòî ÀÃÀ.
Êîðåíúò áã → áãá (äîðèéñêî íàðå÷èå) èëè áãù/áãç ñå
óïîòðåáÿâàë â äðåâíîñòòà êàòî ãëàãîë â ñëåäíèòå
îáëàñòè:
1. Óïðàâëåíèå - áãùì áãéáåù: 1. âîäÿ, êàðàì, 2.
Ïðåäâîæäàì, êîìàíäâàì, óïðàâëÿâàì, 3. Äåéñòâóâàì,
îòïðàâÿì ñå, îòâåæäàì.
2. Ðåëèãèÿ - áãéïî: 1. Ñâåùåí, ïîñâåòåí, 2.
Îñâåùàâàì, ïîñâåùàâàì, î÷èñòâàì, 3. Ñ÷èòàì, öåíÿ,
óâàæàâàì íÿêîãî çà áîã áãá áåïî, 4. Ïðàçíóâàì, æèâåÿ
(áãù).
3. Êà÷åñòâà, ÷îâåøêè è ëè÷íè íàçâàíèÿ - êàòî
ïðèëàãàòåëíî: 1. Ïîëîæèòåëíè - áã-çíùñ = ìúæåñòâåí,
õðàáúð, óïîðèò, íàäìåíåí. Ëè÷íî èìå Áãçíùñ = Àãåíîð
- â ìèòîëîãèÿòà áàùà íà Åâðîïà. 2. Îòðèöàòåëíè
ãåëäôïî = ïå÷àëåí, ìðà÷åí, êîéòî íå ñå ñìåå. Ëè÷íî èìå
Áãçôéëáïî = Àãåñèëàé, ñïàðòàíñêè öàð, Áãéîéáïî =
Àãèä, ñïàðòàíñêè öàð (îò ïëåìåòî ÀÃÈ), à ïî-êúñíî
ìàêåäîíñêè öàðå ñà èìàëè â èìåòî ñè òîçè êîðåí.
 òóðñêè åçèê “àãà” îçíà÷àâà “ãîñïîäàð”, “áàòêî”.
Êàêòî ñå âèæäà è äâàòà êîðåíà íàìèðàò ïðèëîæåíèå
â îáëàñòèòå íà ðåëèãèÿòà è óïðàâëåíèåòî ñ åäíàêâè
çíà÷åíèÿ: êîðåíúò “êàð” å îñíîâà íà ñúùåñòâèòåëíè
èìåíà ñúñ çíà÷åíèÿ íà “ãëàâà, æèâîò, íà÷àëíèê,
óïðàâèòåë, ãîñïîäàð”, à êîðåíúò “àãà” å îñíîâà íà
ãëàãîëè ñúñ çíà÷åíèå “âîäÿ, óïðàâëÿâàì, äåéñòâóâàì,
æèâåÿ, îñâåùàâàì, î÷èñòâàì”. È äâàòà êîðåíà ñúäúðæàò
èäåÿòà çà æèâîò. Òåçè çíà÷åíèÿ íà äâåòå îñíîâè êàòî ÷å
ëè çàùèòàâàò åòèìîëîãèÿòà íà èìåòî “áúëãàðè”, êîåòî
äàâà èçâåñòíèÿò êàðà÷àéñêè è áúëãàðñêè ó÷åí Ì. À.
Õåáè÷åâ = “õîðà íà âîäàòà”.24 Ìíîãî ïî-âåðîÿòíî å
èìåòî “ÁÚËÃÀÐȔ (ÁÀË-ÊÀ-ÐÅ) äà ñå èçâåäå îò
åãèïåòñêè: “Âåëèê äâîéíèê íà ñëúí÷åâèÿ áîã ÐŔ, à òîâà
âå÷å å öàðñêà òèòëà - íàçâàíèå. È òàêà, äâàòà êîðåíà,
÷åòåíè â ðåäà: “êàðà àãà”, ùå ñå ïðåâåæäàò:
“Óïðàâëÿâàù ãîñïîäàð”, èëè “Îñâåòåí, ïîñòàâåí îò
Áîãà ãîñïîäàð (óïðàâèòåë)”. ßñíî å, ÷å òîâà âå÷å å öÿëî
èçðå÷åíèå. Íåêà äà ñè ïðèïîìíèì, ÷å òàêà ïðåâåæäàõà
ñâîÿòà òèòëà áúëãàðñêèòå êàíîâå íà ãðúöêè.
â) Ïðåâîä íà íàçâàíèåòî Êàðààãà÷ (Êàðàà÷).
Êàêòî ñå ïîñî÷è â òîâà èçñëåäâàíå, ñúùåñòâóâàò äâå
òðàíñêðèïöèè íà òîâà íàçâàíèå íà òóðñêè åçèê “Êàðà
àãà÷” è “Êàðà àãàäæ” - êàðà àãàã = ÊÀÐÀ(À)ÐÀÄÆ,
êúäåòî àðàáñêàòà áóêâà (Ðàéí) ñúîòâåòñòâóâà íà “ã” â
285
 ÀÂÈÒÎÕÎË
îñìàíî-òóðñêàòà àçáóêà25. Ïðè òîâà èìåíàòà íà ñåëàòà â
òóðñêèòå äîêóìåíòè ïî÷òè âèíàãè ñà ïðèäðóæåíè îò àðàáñêàòà
äóìà “êàðèå”, êîÿòî îçíà÷àâà ñåëî. Âúçíèêâà ñúìíåíèå,
âúçìîæíî ëè å “êàðà” äà ñå å òúëêóâàëî êàòî “êàðèå”.
ÍàçâàíèåòîÊÀÐÀÀÃÀÄÆ=ÊÀÐÀ(À)ÐÀÄÆ ñå ðàçãëåæäà
êàòî ñúñòàâåíî îò äâå äóìè: ÊÀÐÀ è ÐÀÄÆ. Âòîðàòà
ñúñòàâíà äóìà ÐÀÄÆ â èíäèéñêèÿ åçèê îçíà÷àâà “öàð”. Êàòî
ñå âçåìå ïðåäâèä ïîñî÷åíèòå çíà÷åíèÿ íà “êàðà” áèõìå
ïðåâåëè: ÊÀÐÀ(À)ÐÀÄÆ = “Ãëàâà - Öàð”, èëè “Ãîñïîäàð -
Öàð”. Äóìàòà ÐÀÄÆ êîðåñïîíäèðà ñ åãèïåòñêîòî ÐÀ-ÄÆ,
êîåòî å “áîã ÐÀ(ÐÅ)-ÄÆÅÄ (=çìèÿ)”, åäíà îò ñèìâîëèêèòå
íà åãèïåòñêèÿ ñëúí÷åâ áîã. Äóìàòà ÊÀÐÀ = ÊÀ-ÐÀ (ÐÅ)
îçíà÷àâà “Äâîéíèê íà áîã ÐÀ (ÐÅ)”, êîåòî å òèòëà íà öàðÿ
(Ôàðàîíà). Ñëåäîâàòåëíî ïúëíèÿò ïðåâîä íà íàçâàíèåòî
Êàðààãàäæ å:
ÊÀÐÀÀÃÀÄÆ = ÊÀÐÀ(À)ÐÀÄÆ =”Äâîéíèê íà ÐÀ (ÐÅ) -
ÖÀД.
Òîâà ñàêðàëíî íàçâàíèå íà ñåëàòà ïîêàçâà, ÷å òå ñà áèëè
“öàðñêè ñåëà”.
Íàçâàíèåòî ÊÀÐÀÀ× âåðîÿòíî å ñúêðàùåíèå íà
íàçâàíèåòîÊÀÐÀÀÃÀ×.ÍàðîäíîòîïðîèçíîøåíèåÊÀÐÀÃÁ×,
ò.å. ÊÀÐ(À)ÐÁÄÆ, êîåòî âñúùíîñò ñëèâà äâåòå ñúñòàâíè
÷àñòè â åäíà äóìà ñ åäíî óäàðåíèå â êðàÿ íà äóìàòà.
4. Ðîäîâè íàçâàíèÿ è ïðîçâèùà.
Íàëîæèòåëíî å äà ñå îáúðíå âíèìàíèå íà ñòðàííèòå è
îñîáåíè ðîäîâè íàçâàíèÿ è ïðîçâèùà, êîèòî ñå ñðåùàò ñðåä
áúëãàðèòå, à â ñëó÷àÿ ñðåä íàñåëåíèåòî îò ðàçãëåæäàíèòå
ñåëà ñ íàçâàíèå Êàðààãà÷, ïîíåæå èíåðöèàëíî òå ñå ïðèåìàò
çà òóðñêè (ìþñþëìàíñêè).
 ñåëî Áúëãàðñêè Êàðààãà÷, Ïë., èìà ðîä ÀÃÀòîâè
(ÀÃÀòîâ÷àíè), íàçîâàâàò ñå òàêà, ïîíåæå ñà äîøëè îò ñ.
ÀÃÀòîâî, Ñåâëèåâñêî, à íàçâàíèåòî íà ñåëî Àãàòîâî âåðîÿòíî
å ïîëó÷åíî îò ïëåìåííîòî èìå íà çàñåëíèöèòå - àãè, êîèòî ñà
ñå õðèñòèÿíèçèðàëè.
Ñúùî â ñåëî Êàðàà÷, Ðç. (äí. Áðåñòîâåíå), ñå ñðåùà ðîäîâî
íàçâàíèå ÀÃÀëàðúí (Àãëàðúí), ïðåñåëíèöè îò Ìàëà Àçèÿ,
âåðîÿòíî ïàê àãè, íî èñëÿìèçèðàíè.
Äðóãè ôàìèëèè â ñ. Áúëãàðñêè Êàðààãà÷: Òîïàëè (îò òóð.
“òîïàë” = êóö, êðèâ, ãðóá); Êîïåâè (îò áúëã. “êîïè” = ñåìåòî
íà ëóêà). Íî ôàìèëèÿ Êîïà÷îîëó ñå ñðåùà ñðåä ãàãàóçèòå â
ñ. Áðåñòàê, Âí. (Òîõòàìúø).
 ñ. Áúëãàðñêè Êàðààãà÷, Ïë., ñå ñðåùàò òèïè÷íè
áúëãàðñêè ôàìèëèè: Òîäîðîâè, Åíüîâöè (îò Åíè = ïðúâ, íîâ),
Áåëè÷è. Òåçè íàçâàíèÿ ñà äðåâíè êîëêîòî èñòîðèÿòà íà
áúëãàðñêèÿ íàðîä. Êîðåíúò “ÁÅ˔ ñ îêîí÷àíèå “÷è”, “÷å”,
“÷èí” çà ïðèòåæàíèå, å ïîñëóæèë è çà îáðàçóâàíå íà íàçâàíèÿ
íà ñåëà: ñ. Áåëè÷å (Áåëèöà), Ñô., Èõòèìàíñêî (âæ. äîêóìåíò
4, ñòð. 371, çàïèñàíî â 1576 ã.), íî ñ. Áåë÷èí, Ñô., å çàïèñàíî â
òóðñêè äîêóìåíò â 1576 ã. è ñ äðóãî èìå - Áåëäæèí, Ñô.,
Ñàìîêîâñêî. Îòíîâî ñå íàòúêâàìå íà ñúãëàñíèÿ çâóê “äæ” -
ÁÅË-ÄÆÈÍ. Íàé-ëåñíî å äà ïðåâåäåì “ÁÅ˔ ñúñ çíà÷åíèå
“áÿë”. Íî ÁÅË å íàçâàíèå íà âàâèëîíñêè áîã, ÷èåòî
èçîáðàæåíèå å çìèÿ∗/çìåé Áåë, èëè Âèë â êíèãà íà ïðîðîê
Äàíèèë/. Äóìàòà ÄÆèí ïàê íàïîìíÿ èåðîãëèôà “ÄƔ - äæåä
= çìèÿ, à äæèíè â ìèòîëîãèÿòà ñà îñîáåíè íåáåñíè ñèëè.
Äâèæåíèåòî íà àãèòå å åäíà âåðîÿòíà ïðåäïîñòàâêà çà
ïðåíàñÿíåòî íà êîðåíà “ÁÅ˔.
 ñ. Áúëã. êàðààãà÷ ñå ñðåùàò îùå ñòðàííè ïðîçâèùà:
ËÀÊÀÄÒÐ, ÑÓÊÓÐÀ, ÄÆÀÔÈÐÀ. Â íàçâàíèåòî Ëàêàäîð,
ñúñòàâêàòà ÄÎÐ∗∗ ïîäñêàçâà âîèíñêè ïðîèçõîä. Òÿ ñå ñúäúðæà
286
è â èìåòî ÒîÄÎÐ, ÒóÄÎÐ, èëè ÒîÄÓÐ, èëè ÒîÒÓÐ, à ñúêðàòåíî
Òîòþ èëè ìîæå áè ÒÎÒ, à òîâà å èìåòî íà êðèòÿíèíà àõàòåö
ÒÎÒ îò ñâèòàòà íà ÌÅÍ-ÀÕÀ, îñíîâîïîëîæíèêà íà ïúðâàòà
åãèïåòñêà äèíàñòèÿ. Ñúùî ñ ÄÎÐ÷î ñå îáðúùàìå ïî èìå êúì
êîíÿ.26 Òîâà, ÷å Áàëêàíñêî-Åãåéñêèÿò ðåãèîí å áèë îáèòàâàí
ïîñòîÿííî îò êîííè ïëåìåíà ñå äîêàçâà è îò ïî-ñòàðîòî
íàçâàíèå íà îñòðîâ Êèïúð: Àëàøà, êîåòî å “êîí”; èëè
íàçâàíèÿòà ÒåñÀËÈß, ÀËÀÒîÿ.
Ïðîçâèùåòî Ñóêóðà ëåñíî ñå îïðåäåëÿ îò åãèïåòñêè,
ïîíåæå å áëèçêî ïî çâó÷åíå íà Ñàêàð ÑÓ-ÊÀ-ÐÀ (ÐÅ) =
Çâåçäà íà Çàïàäà (çàëåçà) - Äâîéíèê íà áîã Ðà (Ðå).
Ïðîçâèùåòî Äæàôèð(à) å äîñòà ðàçïðîñòðàíåíî èìå
íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, ïúê è â öåëèÿ ñâÿò. Ñèãóðíî
ñå ñìÿòà çà àðàáñêî.
Èìåòî Äæàôèð îñâåí ñðåä áúëãàðñêèòå õðèñòèÿíè,
ñå ñðåùà è ñðåä áúëãàðñêèòå ïîìàöè â Ðîäîïèòå, ñðåä
ïîòîìöèòå íà ïîìþñþëìàí÷åíèòå áúëãàðè â Äåëè
Îðìàíà. Ïî ñâåäåíèå íà Ñàëèì Ìþçåêüîâ (ñ.
Áðåñòîâåíå, Ðç.) â ñåëî Ñåâàð, Ðç., ñå ñðåùà èìå Äæàôåð.
Íàñåëåíèåòî â òîâà ñåëî å ñìåñåíî, ìþñþëìàíèòå ñà
êàçúëáàøè (= “÷åðâåíîãëàâöè”), òå ãîâîðÿò òóðñêè åçèê,
íîñÿò òóðñêî îáëåêëî, à ïî âÿðà ñà àëèàíöè. Àëèàíöèòå
ïî÷èòàò Àëè, ñïàçâàò âñè÷êè õðèñòèÿíñêè ïðàçíèöè,
êîëÿò êóðáàí, ïàëÿò ñâåùè, íå ïîñåùàâàò äæàìèè, à
“òåêåòà” è ñòàðè ÷åðêâèöè, ò.å. òå ñà ñåêòàíòè â èñëÿìà.
Ïî ñâåäåíèÿ íà Â. Ìàðèíîâ â Ãåðëîâî è Äåëèîðìàíà
ñòàðè êàçúëáàøè êàçâàëè, ÷å ñà äîøëè îò Õîðîñàí,
îáëàñò â Ñ. Ç. Ïåðñèÿ. Ñïîðåä Âàìáåðè òîâà ñà
âîåííîïëåííèöè èðàíöè îò Àçåðáàéäæàí è
Çàäêàâêàçèåòî, êîëîíèçèðàíè îò ñóëòàíèòå. Òîâà
ñâåäåíèå å âàæíî, òî ïîêàçâà, ÷å èìåòî Äæàôåð å äðåâíî
è å íàâëÿçëî â èñëÿìñêàòà èìåííà ñèñòåìà ÷ðåç êîííèòå
íàðîäè. Â Ðàçãðàäñêî ñå ñðåùà è ñåëî Äæåôåðëåð,
ñìåñåíî íàñåëåíèå: áúëãàðè è òàòàðè.
Èìåòî Äæàôåð ñå ñðåùà è ñðåä þðóöèòå - ñêîòîâúäíî
ïëåìå îò Ìàëà Àçèÿ. Þðóöèòå æèâååëè íà çàäðóãè,
êîèòî áèëè ïîïúëâàíè îò ïîìîõàìåäàí÷åíè áúëãàðè.
Ñúùåñòâóâàëî å ñåëî ÊÀÐêàë, Áëàãîåâãðàäñêî,
èç÷åçíàëî ïðåç XIX âåê. Òîâà èìå ñå ñðåùà è â ñåëî
Àëòóíäæè, Ïä., èçâåñòíî è ñ äðóãî èìå - ñ. ÀÃÀ×.
Þðóøêèòå çàäðóãè â Ñðåäíà ãîðà áèëè â ÷åòèðè
ïîñòîÿííè ìàõàëè, åäíàòà îò êîèòî íîñè èìå Äæàôåðëè,
òå áèëè èçãîðåíè ïðåç 1878 ãîäèíà, à æèòåëèòå èì
îáðàçóâàëè ñåëî Þðóöèòå (äíåñ Áîðèìå÷êîâî) - èìåíàòà
èì ñà òâúðäå ñòàðîáúëãàðñêè: Õàäæè ÄÓÐ, Àëè ÎÐÓ×,
Äàóä ÅÌÈÐ, Õúäúð ÑÓËÅ, ÄÓÐ ÁÀËÈ, ÀËÅÌøàõ,
Àáäóëðàõìàí ÅË×È, íîâ, êîåòî ùå ðå÷å íîâîïîêðúñòåí.
(Âæ. Òóðñêè èçâîðè, ò. III, 1972, ñòð. 73, 81, 192). Ïàê â
òîçè äîêóìåíò, ñòð. 433, çà ñåëî Ìóðàä áåé (Áÿëà
×åðêîâà, Â. Ò.) ñà ïîñî÷åíè èìåíà: Äæåôåð Ìóáàðåê è
Èñà Áàëè Ìóáàðåê. À â 1930 ãîäèíà å ïîñî÷åíî ñ.
Äæóôåðëèé, Áñ.
 “Ñïèñúê íà íàñåëåíèòå ìåñòà â Öàðñòâî Áúëãàðèÿ”, 1921
ã. çà ñåëî ÊÀÐÀ-áàçèðãÿí, êúì îáùèíà Äæàôåðëè-Þ÷ú
Îðìàíú å ïîñî÷åíî, ÷å íÿìà íàñåëåíèå (ïðè ïðåáðîÿâàíå íà
íàñåëåíèåòî êúì 31.12.1880 ã.). Ñïîðåä ìèíèñòåðñêè ñïèñúê
îò 1891 ã. ñåëîòî å íàñåëåíî ñàìî îò òóðöè, êîèòî èçáÿãàëè â
ïîñëåäíàòà ðóñêî-òóðñêà âîéíà. Òàçè îáùèíà âåðîÿòíî å
ñúùåñòâóâàëà â Ëóäîãîðèåòî èëè Äîáðóäæà, íàçâàíèåòî
Îðìàí ïîäñêàçâà, ÷å ñåëèùåòî å çàâàðåíî îò çàâîåâàòåëèòå,
à “òóðöèòå” ñèãóðíî ñà áèëè ïîìîõàìåäàí÷åíè áúëãàðè. Â

ðåçóëòàò íà ïåðèîäè÷íàòà ñìÿíà íà èìåíàòà, èëè ïîðàäè ìîäíè
òåíäåíöèè, è äíåñ â Áúëãàðèÿ ñå ñðåùàò ìîçàå÷íè èìåíà: íàïð.
â Ä. Â. îò 25.01.1950 ã. ÷åòåì æåíñêî èìå: Âåëèçàð Äæåôåðîâà
Ðèçîâà îò ãð. Ñòàëèí (Âàðíà).
Èìåòî Äæàôèð ñå ñðåùà è ñðåä áúëãàðèòå ìîõàìåäàíè â
çåìèòå íà Âîëãî-Êàìñêà Áúëãàðèÿ êàòî Äæàãôàð; ñúùî è
ñðåä àëáàíöèòå: Äæåôåðè; è ñðåä àíãëîåçè÷íèòå íàðîäè:
Äæåôðè. Òîâà èìå ñà ïîëó÷àâàëè è ïîìþñþëìàí÷âàíè
åâðîïåéöè ïðåç XVI âåê íàïð. Äæàôåð-ôðåíê - â ðåãèñòúð îò
1591 ãîäèíà.
Íàé-íàêðàÿ òîâà èìå å òèòëà-íàçâàíèå íà åãèïåòñêèÿ
ôàðàîí ÄÆÅÄÅÔÐÅ îò IV-òà äèíàñòèÿ (2723-2563 ã. ïð.
Õð.), êîåòî ìîæå äà áúäå ïðî÷åòåíî è ÐÀÄÆÅÄÅÔ è
îçíà÷àâà: “Äæåä (Çìèÿ) - Ñèí íà áîã ÐŔ. Èìåòî Äæàôèð
å ñúêðàùåíèå îò Äæåäåôðå, à èíòóèòèâíîòî îáÿñíåíèå,
êîåòî ñå äàâà å: äèâ, çúë, áóåí ÷îâåê. Ïîíÿòèåòî “äæåä”
= çìèÿ (åãèïåòñêè èåðîãëèô ñ ôîðìà íà çìèÿ) å áèëî
ïîçíàòî íà äðåâíèòå áúëãàðè. Èçâåñòíà å, êàêòî ñðåä
õðèñòèÿíèòå, òàêà è ñðåä ìþñþëìàíèòå áúëãàðè,
îáðåäíà ïðàêòèêà ïîñèïâàíå íà ïåïåë îò îãíèùåòî è
ïðîñî îêîëî êúùàòà çà ïðåäïàçâàíå îò ìàãüîñíèöè è
“äæàäèè”27 èëè ìîæå áè òîâà å ðèòóàë çà ïî÷èñòâàíå íà
çìåÿ-ïðàäåä, ïàçèòåë íà îãíèùåòî.28
5. Íðàâè, îáè÷àè, âÿðâàíèÿ íà íàñåëåíèåòî îò ñ.
Áúëãàðñêè Êàðààãà÷.
à) Íðàâè, õàðàêòåð - Íà ïúðâî ìÿñòî: ëþáîâ êúì
ðàáîòàòà, èçêëþ÷èòåëíà ðàáîòîñïîñîáíîñò, íåîáÿñíèìà
èçäðúæëèâîñò âúâ ôèçè÷åñêîòî ñàìîíàòîâàðâàíå.
Ñèòóàöèÿ íà òðóäîâî ñúñòåçàíèå â åæåäíåâèåòî ñå
èçðàçÿâà ñ äóìèòå: “Òîé (òÿ) èñêà äà ìå íàäñâèðè, àìà
íå ìîé.”, èëè àêî íÿêîé èìà íóæäà îò ïîìîù, ïèòàò ãî:
“Ìîéø ëè íàääåëÿ?”. Ðàçêàçâàëè ñà çà íÿêîé (îò
Àãàòîâèòå), ÷å êîãàòî çàïî÷âàë äà êîïàå, ñà ãî òúðñåëè
ïî ðåäîâåòå äà ìó íîñÿò õðàíà, ñïÿë ìåæäó ðåäîâåòå è
íîùåì íà ìåñå÷èíà êîïàåë.  íàøåòî ñåìåéñòâî å
òèïè÷íà øåãàòà-ïîäõâúðëÿíå: “Êàêâî ñïèø êàòî çàåê ñ
îòâîðåíè î÷è, òà êàòî ìèíå ðàáîòàòà ïîêðàé òåáå, äà íå
ÿ èçòúðâåø ëè?” Ñëó÷âàò ñå è õóìîðèñòè, íî ïîâå÷åòî
êàðààãà÷åíè òðóäíî ñå óñìèõâàò.
Òèïè÷íàòà áúëãàðñêà àë÷íîñò çà èìàíå, ìíîãî è
ïîñòîÿííîòî îïëàêâàíå “íÿìàì”. Âúòðå êúùèòå è âúí
äâîðîâåòå è ãðàäèíèòå èì ñà ÷èñòè è ïîäðåäåíè ïî êîíåö,
íî îêîëî êúùèòå å ðàçõâúðëÿíî, ïîíåæå ðàáîòàòà å
ìíîãî, êàçâà ñå “âðåäíè íà ðàáîòàòà”.
Íà âòîðî ìÿñòî: ëþáîâ êúì ñâîèòå äåöà, ãðèæëèâîñò,
ñàìîçàðîáâàíå â ïîìîù íà ìëàäèòå, òðàäèöèîííî
âúçïèòàíèå â öåëîñòòà íà ñòàðîòî ïàòðèàðõàëíî
ñåìåéñòâî.
Íà òðåòî ìÿñòî: Èìà îñîáåíà îò÷óæäåíîñò,
ñòóäåíèíà ìåæäó îòäåëíèòå ñåìåéñòâà, ñìðàçÿâàíèÿ
ìåæäó áðàòÿ, ìúë÷àëèâîñò, íåðàçãîâîðëèâîñò.
Íàñåëåíèåòî å èíòåëèãåíòíî - ïîâå÷åòî ñà ñúñ ñðåäíî-
òåõíè÷åñêî è âèñøå îáðàçîâàíèå.
Âàëèäíèÿò çà öÿëà Áúëãàðèÿ ïñèõîïàðàëåë “ïðåäè
09.09.” è ñëåä “09.09.” å â ñèëà è â òîâà ñåëî - ïðåäè
09.09.1944 ã. õîðàòà áèëè óâàæèòåëíè, ïî-äðóæåëþáíè, ïî-
âåñåëè, âñÿêà íåäåëÿ ñå å èãðàëî õîðî íà öåíòúðà. Çà 45 ãîäèíè
äîáðèòå êà÷åñòâà ñòàíàõà ëîøè. Äíåñ íà ïðåäíà ëèíèÿ ñà:
îìðàçà, êðàæáà, çàâèñò, çëîáà, êëåòâè, ïèÿíñòâî, ïîáîé,
åãîèçúì, ëèïñà íà ãîñòîïðèåìñòâî, íåóâàæåíèå êúì ðîäèòåëè.
Ñîöèàëèçìúò íàêàðà ñåëÿíèòå äà èçêàðàò ðàäèîòî÷êèòå íàâúí
ÀÂÈÒÎÕÎË
è ãè âúçïèòàâàøå ñ ðóñêè ÷àñòóøêè, äíåñ îáåçáúëãàðÿâàíåòî
ïðîäúëæàâà ñ àíãëîåçè÷íà ìóçèêà.
á) Âÿðâàíèÿ - òðóäíî å äà ñå êàæå, ÷å ñåëÿíèòå îò ñ.
Áúëãàðñêè Êàðààãà÷ ñà ðåëèãèîçíè. Òå âÿðâàò â åäíà
âèñøà ñèëà. Ïðèåëè ñà èçòî÷íîòî ïðàâîñëàâèå çà
îôèöèàëíà ðåëèãèÿ, íî â öúðêâà âëèçàò ñàìî òðè ïúòè â
æèâîòà ñè: êîãàòî ñå âåí÷àâàò, êîãàòî êðúùàâàò äåöàòà
ñè è çà îïåëîòî. Îñòàíàëîòî âðåìå å çà ÐÀÁÎÒÀ. Äíåñ
öúðêâàòà å ðàçðóøåíà êàòî îñòàòúê îò àòåèçìà, è
íèêîìó íå òðåïâà îêîòî çà íåÿ. Äóìàò: “Êîéòî å
ðàçðóøèë öúðêâàòà, äà ñè ÿ ïîñòðîè”. (íàìåê çà
÷åðâåíàòà âëàñò).
Ó ñòàðèòå õîðà ñà çàïàçåíè äðåâíè âÿðâàíèÿ è
ðàçêàçè:
1. Âÿðà â îðèñíèöè (íàðå÷åíèöè). Ìîÿòà áàáà íå ñàìî
âÿðâàøå â îðèñíèöè, íî è ìè å ðàçêàçâàëà êàê ãè âèäÿëà,
êîãàòî áèëà äåòå, áîëíà îò òðåñêà - âëåçëè â ñòàÿòà òðè
æåíè â òðè ðàçëè÷íè âúçðàñòè è âñÿêà íàðåêëà çà ñúäáàòà
é: “äà îçäðàâåå”, íî “äà ñå ìú÷è” è “âñå äà ñå ãúðáè ñ
ðàáîòà”. Âçåëè åäíî êîðèòî, íàëÿëè âîäà, õâúðëèëè
áèëêè â íåÿ è ñè èçëåçëè. Áàáà é ñòîðèëà êàêâîòî é
êàçàëà âíó÷êàòà è èçíåñëà êîðèòîòî íà òàâàíà. Íà
ñóòðèíòà âîäàòà áèëà èçïëèñêàíà è áèëêèòå
ðàçõâúðëÿíè, äåòåòî îçäðàâÿëî.
2. Äî 1960 ãîäèíà ñåëÿíèòå ðåäîâíî ïðàçíóâàõà
ïðàçíèöèòå ïî äðåâíî-áúëãàðñêèÿ êàëåíäàð: áèåõà
ñâèíåòå îêîëî 18-23 äåêåìâðè è ÿäÿõà ñâèíñêî ìåñî,
ñðåùó 24 äåêåìâðè - ñïàçâàò ïîñò è ïàê ñâèíñêî (è äíåñ
ïðîäúëæàâà òàçè òðàäèöèÿ); ïîñëå â äúëáîêèÿ ñíÿã íà
ÿíóàðè êîëåõà ïåòëè è ìàæåõà ÷åëàòà íà äåöàòà
ìúë÷àëèâî ñ ïåòëüîâàòà êðúâ. Áàáà êàçâàøå, ÷å òàêà
òðÿáâàëî, ïîâå÷å îáÿñíåíèÿ íÿìàøå. Äÿäî ìè (ïî ìàéêà,
êîéòî å îò àãèòå îò ñ. Ïîðäèì, áåøå òúðãîâåö íà âèíî è
ãðîçäå) ðàçêàçâàøå, ÷å èç öÿëà Áúëãàðèÿ (Ìèçèÿ, Òðàêèÿ,
Äåëèîðìàíà) ìàæåëè ÷åëàòà íà äåöàòà ñ ïåòëüîâà êðúâ.
Ïî-êúñíî, êîãàòî ó÷èõ áîãîñëîâèå, àç ñè îáÿñíèõ òîçè
ðèòóàë ñ ÷åñòâóâàíå ãîäèíà Ïåòåë-ïðèøåñòâèåòî íà
Õðèñòîñ - â ïúðâèÿ ìåñåö äà ñå îòáåëÿçâà Ðîæäåñòâî
Õðèñòîâî. Ãîäèíà Ïåòåë å è íà÷àëî íà íîâ õèëÿäîëåòåí
öèêúë çà áðîåíå íà âðåìåòî ïî äðåâíèÿ ñëúí÷åâ êàëåíäàð,
íà÷àëî íà íîâàòà åðà, õðèñòèÿíñêàòà. Íî Ïåòåëúò ñè
èìà ñâîÿ ñàêðàëåí ñìèñúë îò äðåâíîñò, êîéòî íà íàñ íå
íè å ÿñåí. Çàòîâà ñòèëèçèðàíàòà ôèãóðà íà ïåòåëà å
÷åñòî ñðåùàíà â øåâèöèòå îò Ñåâåðíà Áúëãàðèÿ ïî
êúðïè è âúçãëàâíèöè (Ïëåâåíñêî, Ðóñåíñêî, Ðàçãðàäñêî);
ïîñëå ñëåäâà “ïåñè ïîíåäåëíèê” ñ âúðòóøêè è
Òîäîðîâäåí (Òóäîðèöà), êàêòî è ïðàçíèöèòå ïî Âåëèêäåí
(íåäåëÿ Âàéà = Âúçêðåñåíèå). Ñòàðèòå õîðà ãîâîðåõà çà
êóøèè, àç ëè÷íî êóøèè â ñåëî íå ñúì ãëåäàëà. Âñúùíîñò
êóøèè èìàøå äîòîãàâà, äî êîãàòî èìàøå êîíå.
Èçâåäíúæ êîíåòå èç÷åçíàõà îò ñåëî (÷ó ñå çà íÿêàêâà
àôåðà - äîãîâîð ñ Àíãëèÿ çà èçíîñ íà êîíñêî ìåñî, íî
áúëãàðèòå íå óñòîÿëè è ïðîäàëè íàáúðçî, åâòèíî è íà
æèâî êîíåòå!?)
3. Ðàçêàçâàò èñòîðèè çà Êàðàêîíäæî (êàðàêîí÷î), çà
Âúðêîëàêà, çà Ìóðìÿó. Â îáÿñíåíèÿòà íÿìà ôàíòàçèè, à
ðåàëíîñò. Êàðàêîí÷î å ïðåïðàâåí ÷îâåê, ÿçäè íîùåì êîí, ñ
ðúöå íàìàçàíè ñ ôîñôîð øàðè ïî ïðîçîðöèòå, ïëàøè ñòîïàíèòå
è êðàäå. Âúðêîëàêúò å ÷åðíî ñòðàøèëèùå, êðàäå äåöà, à
Ìóðìÿó å êîòàðàê, õîäè ïî òàâàíà è ãëåäà äàëè äåöàòà ñà
çàñïàëè.
287
 ÀÂÈÒÎÕÎË
4.  óïîòðåáà ñà òèïè÷íèòå áúëãàðñêè èçðàçè è ïîãîâîðêè:
“Àâàíòàòà å ÷èñòà ïå÷àëáà”, “Êàòî äîéäå íà ìÿðà, õâàùà
âÿðà”, “Êàòî òå óäàðè ãîðíèÿ (ïðàã), ùå âèäèø äîëíèÿ (ïðàã)”,
“Ãëóïîñòòà íå õîäè â ãîðàòà, à ïî õîðàòà”, “Íå ìè äàâàé àêúë,
à ìè äàé ïàðè”, “Ðàáîòàòà íå å çàåê äà èçáÿãà”.
III. Çàêëþ÷åíèå (ðåçþìå).
Ïðîèçõîäúò íà íàñåëåíèåòî îò ñ. Áúëãàðñêè Êàðààãà÷
(äí. ñ. Òîòëåáå), Ïëåâåíñêà îêîëèÿ, ñå ðàçãëåäà âúâ
âðúçêà ñ òúëêóâàíå íà íàçâàíèåòî “Êàðààãà÷” (Êàðàà÷),
êîåòî îáõâàíà äâà åòàïà: 1/ ðàçêðèâàíå ïðîèçõîäà íà
íàçâàíèåòî è 2/ ïðåâîä íà íàçâàíèåòî.
Äî òîçè ìîìåíò îôèöèàëíî âúçïðèåòîòî ìíåíèå å,
÷å íàçâàíèåòî Êàðààãà÷ (Êàðàà÷) å òóðñêî è îçíà÷àâà
“÷åðíî äúðâî” (÷åðåí áðÿñò) îò kara, òóð. = ÷åðåí è aðaç,
òóð. = äúðâî.  ïîäêðåïà íà òîçè ïðåâîä ñå ïîñî÷âàò
ñâèäåòåëñòâà çà çàâàðâàíå è èçñè÷àíå íà ñòàðè áðÿñòîâè
ãîðè ïðè çàñåëâàíå.
Òóê, êàòî ñå îáúðíà âíèìàíèå íà ôàêòà, ÷å
ñúùåñòâóâàùèòå ñåëà ñ íàçâàíèå Êàðààãà÷ (Êàðàà÷) íà
òåðèòîðèÿòà íà Áúëãàðèÿ, ñå ñðåùàò â îáëàñòè íà Þæíà
Áúëãàðèÿ (Ðîäîïè ïëàíèíè, Ñòðàíäæà è Ñàêàð ïëàíèíè),
Èçòî÷íà Áúëãàðèÿ (×åðíîìîðñêè êðàéáðåæèå,
Ëóäîãîðèå) è Öåíòðàëíà Ñåâåðíà Áúëãàðèÿ, êúäåòî ñå
ñðåùàò â ìåñòíîñòè ñ íàçâàíèå “Îðìàí”, ñå èçêàçà
ïðåäïîëîæåíèå çà åäíàêâèÿ, áúëãàðñêèÿ ïðîèçõîä íà
äâåòå íàçâàíèÿ. Âúç îñíîâà íà äðåâíàòà ìèòîëîãèÿ íà
êîííèòå íàðîäè ñå äàäå ïðåâîä íà íàçâàíèåòî ÄÅËÈ
ÎÐÌÀÍ. Òî îçíà÷àâà “ÄÐÀÊÎÍÎÂÀ ÃÎÐÀ”. Èçêàçà
ñå õèïîòåçà çà ïðèäâèæâàíå íà êóøèòñêè (åãåéñêè)
ïëåìåíà â äðåâíà èñòîðè÷åñêà åïîõà, êîèòî ñà äàëè òåçè
íàçâàíèÿ.
Òúé êàòî íàçâàíèåòî Êàðààãà÷ (Êàðàà÷) å
äâóñúñòàâíî, çà íåãîâèÿ ïðåâîä (ñúîòâåòíî çà ïðåâîäà
íà äâåòå ñúñòàâíè ÷àñòè: êàðà è àãà÷) ñå ïîäõîäè êúì
îïðåäåëÿíå âðåìåïðîèçõîäà íà íàçâàíèåòî, çà êîåòî
ïîìîãíà ñúñòàâÿíå íà òàáëèöà ñ íàçâàíèÿ ñúäúðæàùè
êîðåíè ÊÐ (ÊÀÐ, ÊÀÐÀ, ÊÀÐÈ) è ÀÃ (ÀÃÀ, ÀÃÈ, ÀÕÀ,
ÀÊÀ, ÀÃÀ×). Óñòàíîâè ñå, ÷å òåçè êîðåíè ñà åòèîïî-
êóøèòñêà òåðìèíîëîãèÿ îò äúëáîêà äðåâíîñò (V - IV õèë.
ïð. Õð. ÷ VIII - VI â. ïð. Õð.), è å áåçñìèñëåí ïðåâîä íà
áàçà íà ìëàäàòà òåðìèíîëîãèÿ íà òþðêñêèòå åçèöè (II
â. ñë. Õð.). Â äîïúëíåíèå å äàäåíà è êàðòà íà
äîêóìåíòèðàíîòî, êàêòî è âåðîÿòíîòî äâèæåíèå íà
ïëåìåíàòà â ðàçëè÷íèòå èñòîðè÷åñêè åïîõè
ïîñëåäîâàòåëíî âúâ âðåìåòî ïðåç Áàëêàíñêèÿ
ïîëóîñòðîâ, ñâúðçàíî ñúñ ñúçäàâàíåòî íà äðåâíèòå
öèâèëèçàöèè íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, Åãèïåò, Ìàëà
Àçèÿ è Ïðåäíà Àçèÿ. Ñïåöèàëíî âíèìàíèå ñå îáúðíà íà
äðåâíèòå ïëåìåíà “êàðè” è “àãè”. Äâèæåùà ñèëà çà
ñúçäàâàíå íà òåçè öèâèëèçàöèè ñà åòèîïî-êóøèòñêèòå
ïëåìåíà = ÕÀÌÈÒÈ, êîèòî â íà÷àëîòî íà
ñëåäïîòîïíàòà åïîõà ñå ðàçñåëâàò îò Àôðèêà.
Íàçâàíèåòî ÒÐÀÊÈ å ñúáèðàòåëíî çà òåçè ïëåìåíà. Òÿõíàòà
ðîëÿ ñå èçðàçÿâà â íàñëåäÿâàíå è ñúõðàíÿâàíå íà ïîçíàíèÿòà
íà ïðåäïîòîïíèòå ÷îâåøêè ôîðìàöèè íà âåëèêàíèòå: Ëàïèòè
(=Àëïè) è Ðåôàèìè (=Ãóðè).
Çà îñúùåñòâÿâàíå ïðåâîäà íà íàçâàíèåòî Êàðààãà÷
ñå èçïîëçóâà ñëîâíîòî áîãàòñòâî íà äðåâíèòå àòè÷åñêè
íàðå÷èÿ, êîèòî íåñúìíåíî ñà íàñëåäíèöè íà äðåâíèòå
ÊÀìåéñêè è ÀÕÀòñêè åçèöè: åäèíèÿò àäìèíèñòðàòèâåí,
288
à äðóãèÿò ñàêðàëåí åçèöè, êîèòî ïîëçóâàëè äðåâíèòå çàñåëíèöè
íà Áàëêàíî-Åãåéñêèÿ ðåãèîí: Åòèîïî-Êóøèòèòå = ÊÀÐÈ
(ÏÅËÀÑÃÈ) è ÕÎÐÈÒÈ-ÀÕÀÒÈ.
Ñðàâíèòåëíèÿò àíàëèç äîêàçà, ÷å è äâàòà êîðåíà ÊÀÐ
è ÀÃÀ íàìèðàò ïðèëîæåíèå â îáëàñòèòå íà ðåëèãèÿòà è
óïðàâëåíèåòî ñ åäíàêâè çíà÷åíèÿ - êîðåíúò “ÊÀД å
îñíîâà íà ñúùåñòâèòåëíè èìåíà ñúñ çíà÷åíèå íà: “ãëàâà”
(èçâîð), “ÆÈÂÎҔ (òå÷åíèå), “íà÷àëíèê, óïðàâèòåë,
ãîñïîäàð”, à êîðåíúò “ÀÃÀ” å îñíîâà íà ãëàãîëè ñúñ
çíà÷åíèå: “âîäÿ”, “óïðàâëÿâàì”, “äåéñòâóâàì”,
“æèâåÿ”, “îñâåùàâàì, î÷èñòâàì”. Çàåäíî ãëàãîëíàòà è
ñúùåñòâèòåëíàòà ôîðìè îáðàçóâàò öÿëî èçðå÷åíèå ñ
îïðåäåëåí ñìèñúë.
Òîâà ñàêðàëíî íàçâàíèå íà ñåëàòà ïîäñêàçâà, ÷å òå
ñà áèëè “öàðñêè ñåëà”, êîåòî îçíà÷àâà, ÷å ñà áèëè
ñåäàëèùà íà ëè÷íîñòè, ïðèáëèæåíè íà öàðÿ, à ïðåç
òóðñêî âðåìå ñåëèùà, ïðèòåæàíèå íà ìåñòíè ôåîäàëè
(áîëÿðè, àãè).
Ðîäîâèòå íàçâàíèÿ è ïðîçâèùà îò ñ. Áúëãàðñêè
êàðààãà÷ äîêàçâàò ñúùî äðåâåí åòèîïî-êóøèòñêè
ïðîèçõîä. Ìåñòíèòå îáè÷àè è âÿðâàíèÿ çàïàçåíîòî
íàöèîíàëíî îáëåêëî íà ÷åðíîäðåøêîâöè (öåíòðàëíà
îðäà) è íàöèîíàëíà ìúæêà ïðè÷åñêà-ïëèòêà-ïåð÷åì,
ñúùî äîêàçâàò ïðîèçõîä îò êîííèòå íàðîäè. Íàçâàíèåòî
ÁÚËÃÀÐÈ (=ÁÀËÊÀÐÈ, ÁÀËÕÀÐÈ, ÁÅËÃÀÐÈ,
ÏÅËÀÐÃÈ, ÏÅËÀÑÃÈ)+ å îáùîòî ñàêðàëíî íàçâàíèå
ñúãëàñíî äðåâíàòà ôîðìóëà, êîåòî ñà ïðèåëè â äðåâíîñò
îáåäèíåíèòå ïëåìåíà íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ â
ðàìêèòå íà äúðæàâíà ôîðìàöèÿ. Äíåñ íèå, áúëãàðèòå
(õóäîíè, àãè, áàñòàðíè, áåñè, ãåòè, ëåëåè, êóìàíè è ò.í.)
ñìå íàñëåäíèöè íà òåçè ïëåìåíà, íà òàçè äúðæàâà, íà
òîâà íàçâàíèå.
È òàêà, ïðîèçõîäúò íà íàñåëåíèåòî îò ñåëî Áúëãàðñêè
êàðààãà÷ (äí. ñåëî Òîòëåáåí) Ïëåâåíñêà îêîëèÿ å äðåâåí,
áúëãàðñêè - òîâà å áàëêàíñêî íàñåëåíèå, ÷àñò îò
ñìåñåíèòå åòèîïî-êóøèòñêè ïëåìåíà.
Áåëåæêè
∗
Òåðìèíúò “äàðáàçè” ïðîèçëèçà îò ïåðñèéñêàòà äóìà
“äåðâàç” è îçíà÷àâà “âðàòà”.
∗
Ëîíãèíîç Ñóìáàäçå, “Ãëóçèíñêîå ÄÀÐÁÀÇȔ, Òáèëèñè,
1960 ã., ñòð. 41
1
Äèìèòðèíà Ì. Äæîíîâà, Àðõåîëîãè÷åñêèòå ïàìåòíèöè â
Ïëåâåíñêè îêðúã, Ñô. 1979, II ÷. Êàòàëîã íà àðõ. ïàì., ñòð. 65.
2
Òóðñêè èçâîðè, ò. XIII, ÁÀÍ, 1966 ã., ñòð. 241.
3
Ñ. Ñòîÿíîâ, Å. Èâàíîâà, Ìàòåðèàëè çà ìèíàëîòî íà
Ðàçãðàäñêèÿ êðàé, Îêð. äèðåêöèÿ “Êóëòóðíî èñòîðè÷åñêî
íàñëåäñòâî”, Ðç. 1985, ñòð. 7.
4
Âàñèë Ìàðèíîâ, Äåëè Îðìàí (þæíà ÷àñò) – îáëàñòíî
ãåîãðàôñêî èçó÷àâàíå, Ñô. 1941, ñòð. 2-10.
5
Ñêàçêè Àäûãñêèõ íàðîäîâ, ÀÍÑÑÑÐ, Ãëàâíàÿ ðåäàêöèÿ
âîñòî÷íîé ëèòåðàòóðû, Ìîñêâà, 1978, ñòð. 175.
6
Êàäúì, ñèí íà ñèäîíñêèÿ öàð ÀÃÅíîð ñòàíàë ìîãúù öàð íà
ãðàä Òèâà â Áåîòèÿ, ñëåä êàòî óáèë çìåÿ, ïîñâåòåí íà áîãà íà âîéíàòà
Àðåñ è ïàçèòåë íà âåêîâíà ãîðà, ïðèòåæàíèå íà áîã Àðåñ. Âñúùíîñò
Êàäúì óáèë öàðÿ íà âîèíñòâåíèòå òðàêè, ïî÷èòàùè áîãà Àðåñ è
ïîíåæå ïîæåëàë äà áúäå îáåçñìúðòåí êàòî òðàêèéñêèÿ öàð, áîãîâåòå
ãî ïðåâúðíàëè â Çìåé.
7
Îçèðèñ, ïîêîéíèÿò öàð, ñå ïðåâúïëúùàâà â ÕÎÐ (“Óòðåííà
çâåçäà”), êîÿòî å áîæåñòâåíî òÿëî, Çìèÿ-äæåä íà ïðåâúïëúòåíèÿ
öàð è ñúùåâðåìåííî ñëåäâàùèÿ öàð. Õîð ñå áîðè ñúñ Ñåò, êîéòî å

ïðåâúïëúòåí â çìèÿòà Àïîï, ïàçèòåë íà âðàòà â ïîäçåìíîòî öàðñòâî
= íåéíîòî ïðåìèíàâàíå îñèãóðÿâà âúçêðåñåíèåòî íà áîã Õîð.
8
Èìåíàòà íà õàíîâåòå îò ïðèêàçêàòà ñà êàëåíäàðíè ïðîçâèùà.
Èìåòî Ñàíòåìèð = Ñàíò (Ñåò = ñÅÒÕ = “Êó÷å”, ãîäèíà íà âúçøåñòâèå).
+ åìèð (È-ÌÈ-ÐÀ = Âëàäåòåë, èìïåðàòîð, ïîñâåòåí íà áîã ÐÀ). Èìåòî
Òîõòàìûø = ÒÎÕ (“ïåòåë”, ãîäèíà íà âúçøåñòâèå) + ÀÌóí = “îâåí”,
ñëúí÷åâ áîã íà åãèïòÿíè â ãð. Òèâà (îâíåøêà ìàñêà íà áîãà Çìèÿ =
Çåâñ).
9
È äíåñ ñòàðè õîðà îò Ñåâåðíà Áúëãàðèÿ òâúðäÿò, ÷å òàçè
çàáðàíà áèëà ñàìàòà ðåàëíîñò è åæåäíåâèå çà áåê÷èèòå - òå
äåéñòâàëè ñ ðàçðåøåíèå íà ñóëòàíà, èìàëî ñïåöèàëåí ôåðìàí!
Íèùî ÷óäíî ùîòî çàâîåâàòåëÿò, êîéòî å èçäàë çàïîâåä íà ðàÿòà
äà ñëèçà îò êîíÿ ïðè ñðåùà ñ ïîêîðèòåëÿ ñè, ñúùèÿò, çà äà çàïàçè
âëàñòòà ñè â èìïåðèÿòà, å èçäàë è çàïîâåä äà ñâàëÿò ïîäêîâèòå íà
êîíåòå, äîðè è íà ïðàâîâåðíè, ìèíàâàùè ïî ñóëòàíñêèòå ïúãèùà.
10
Âæ. åâðåéñêèÿ âàðèàíò íà âàâèëîíñêèÿ îáðàçåö â Êíèãà íà
ïðîð. Äàíèèë - ñúíèùà è ïðèò÷è ñ òàèíñòâåí ñìèñúë çà òúëêóâàíå.
+
Äåëè Îðìàí ÿâíî âêëþ÷âà âñè÷êèòå òèÿ çíà÷åíèÿ:
“Äðàêîíîâà, çìèéñêà, ïîãðàíè÷íà, öàðñêà ãîðà”. Ñúùî âæ. ãë.
äåëÿ, ðàçäåëÿì.
11
Òðîÿíñêè ñòàâðîïèãèàëåí ìàíàñòèð “Óñïåíèå
Áîãîðîäè÷íî” - èëþñòðàöèè.
12
Âàéãàíä, Ã., Åòíîãðàôèÿ íà Ìàêåäîíèÿ, 1924, Ëàéïöèã,
ñòð. 50, 54, 56.
13
Âàéãàíä, Ã., Åòíîãðàôèÿ íà Ìàêåäîíèÿ, 1924, Ëàéïöèã,
ñòð. 50, 54, 56.
14
Äàíîâ, Õð. Òðàêèéñêî èçâîðîçíàíèå, Â. Ò., 1998, ñòð-10.
15
Ìóòàô÷èåâ, Êð., Çà ïðîèçõîäà íà Homo Sapiens, ÷. I, 1992,
ñòð. 73, 74.
16
Äàíîâ, Õð., ïîñî÷. ñú÷èí., ñòð. 106, 141.
+ Êîðåí ÏËÑ - íà ãðúöêè “ïèëîñ” (ðßëïò) îçí. “òðàêèéñêà
øàïêà”. Âåðîÿòíî ïåëàñãèòå ñà ïîëó÷èëè òîâà íàçâàíèå êàòî
“øàïêîíîñöè”.
17
Òðåíäàôèëîâ, Õð., Õðèñòîìàòèÿ ïî ñòàðà áúëãàðñêà
ëèòåðàòóðà, Ïä. 1998, ñòð. 476, 477. Â Áúëãàðñêàòà àïîêðèôíà
ëåòîïèñ ñå êàçâà, ÷å 130 ãîäèíè ñëåä êàòî ÊÀÐâóíñêàòà çåìÿ
áèëà íàïóñíàòà îò ðèìëÿíè è åëèíè, áèëà çàñåëåíà îò åäèí êëîí
áúëÃÀÐÈ, îòäåëåíè îò êóìàíèòå. Èìà åäèí íåÿñåí èçðàç: “È òîçè
öàð (Èñïîð öàð) ïîãóáè ìíîæåñòâî èçìàèëòÿíè. È òîçè öàð íàñåëè
öÿëàòà ÊÀÐ âóíñêà çåìÿ, è áÿõà ïðî÷åå ïðåäè òîâà ÅÒÈÎÏÈ.”
Íå å ÿñíî êîè ñà åòèîïè: Çàâàðåíîòî íàñåëåíèå?, åëèíèòå?,
èçìàèëòÿíèòå (ïîòîìöèòå íà åãèïòÿíêàòà ÀÃÀÐ)?, èëè çàñåëíèöèòå
(ñ êîèòî öàðÿò çàñåëâà ÊÀÐâóíñêàòà çåìÿ, âå÷å áúëÃÀÐñêà çåìÿ?
Ïîíåæå èìåòî ÁúëÃÀÐÈ (ÁàëÊÀÐÈ?) ñòàíàëî îáùî çà ñìåñåíîòî
íàñåëåíèå.
18
Áúëãàðñêè íàð. Ïðèêàçêè, Ñô. 1962, ñòð. 271, âæ. Ñá. Í. Ó.
XLVII, ñòð. 437, 438.
19
Âæ. Ìóòàô÷èåâ, Êð. Homo sapiens, ÷. 1, ñòð. 73, 75. Òóê
ñâåäåíèÿòà, îò Õåðîäîò, êîèòî ñå ïðèâåæäàò, ñúäúðæàò â ñåáå ñè
ïðîòèâîðå÷èÿ. Îò çíà÷åíèå å ïðåâîäúò îò ãðúöêè åçèê, íî âñå ïàê
ïîäñêàçâàò, ÷å Õåðîäîò, âåðîÿòíî å áèë ðåäàêòèðàí ñïîðåä
âÿòúðà. Ñòàâà ÿñíî, ÷å åëèíèòå ïðåäñòàâëÿâàëè íÿêàêâà
ðåëèãèîçíà îáùíîñò, ïî÷èòàùà âåðîÿòíî áîã ÅË (ÅËÎÕÈÌ?) îò
êúäåòî âåðîÿòíî ñà ïîëó÷èëè èìåòî ñè. Òîçè áîã íå å èäåíòè÷åí ñ
øóìåðî-àêàäñêèÿ ÅÍËÈË. Ïîíÿòèåòî “åëèíè” å ñòàðî è âåðîÿòíî
å äîøëî íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ ñ ðàçñåëâàíåòî íà äàíàéöè
îò Åãèïåò ïðåç II õèë. ïð. Õð. â Õàíààí, Ìàëà Àçèÿ è þæíîòî
êðàéáðåæèå íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ. Òîâà ñà ïëåìåíà, êîèòî
ñà ïîëçóâàëè ÷óæäè ïîëèòè÷åñêè îðãàíèçàöèè, äðóãè ñà èì ïðàâåëè
ÀÂÈÒÎÕÎË
îáåäèíåíèÿòà, óíèùîæàâàëè ñà öèâèëèçàöèè è ïîñëå ñà ñè
ïðèïèñâàëè ÷óæäàòà êóëòóðà, èçáèâàëè ñà ìèðíî íàñåëåíèå ïîä âèä
íà “çàêëÿòèå” (÷îâåøêè æåðòâîïðèíîøåíèÿ - Õåðîäîò îïèñâà ñëó÷àé
íà èçáèâàíå íà ìúæêî êàðèéñêî íàñåëåíèå; ïúê è èñòîðèÿòà çà
çàâëàäÿâàíå íà Õàíààí (Îáåòîâàíàòà çåìÿ) äàâà ìíîãî òàêèâà
ïðèìåðè). Åëèíèòå çàåëè îò ïåëàñãèòå è òðàêèòå ïðîçâèùàòà íà
áîãîâåòå (ò.å. êàëåíäàðíè, êà÷åñòâåíè è ñåëèùíè ïðîçâèùà íà
ïî÷èòàíèòå äåäè: öàðå, ãåðîè îò äðåâíîñòòà). Ñúùåâðåìåííî åëèíèòå
ñå îòíàñÿëè ñ ïîäèãðàâêà êúì çàâàðåíèòå “æèâè” áîãîâå. Ñìÿòàëè ãî
çà èçìèñëèöà. Ðåëèãèîçíàòà ïðîïàãàíäà íå å îò â÷åðà è âåðîÿòíî
÷àñò îò çàâàðåíîòî íàñåëåíèå ïðåìèíàëî êúì íîâàòà ðåëèãèîçíà
îáùíîñò - åëèíè. Åëèíèòå-ïðèøúëöè âúçïðèåëè ìèñòåðèèòå è
ñèãóðíî ïðîìåíèëè òîâà, êîåòî íå ðàçáèðàëè, à åëèíèòå-ïðîçåëèòè
çàïàçèëè êóëòà íà äåäèòå. Åëèíèçìúò âñúùíîñò å ñèíîíèì íà
ìíîãîáîæèå.
20
Àòè÷åñêèÿò (ïåëàñãèéñêèÿò) äèàëåêò â êð. íà IV â. ïð. Õð. ñå
ðàçïðîñòðàíèë è ñòàíàë îáèêíîâåí åçèê ïðåç àëåêñàíäðèéñêàòà è
ðèìñêàòà åïîõà; ïðåòúðïÿë ïðîìåíè.
21
Ñúùåñòâóâà õèïîòåçà, ÷å ìèíîéöèòå (êðèòÿíè) è ïåëàñãèòå ñà
õåòè, à ðàçâèòèåòî íà ôèíèêèéñêàòà àçáóêà å äåëî íà ôðèãèòå -
Àíàòîëèÿ.
22
Âæ. Ìóòàô÷èåâ, Êð., Äðåâíà èñòîðèÿ íà Áàëêàíñêèÿ ï-â, ò. 1,
Ñô. 1997, ñòð. 167-170, 274.
23
Öÿëîòî Ëóäîãîðèå å èçïúñòðåíî ñ òîïîíèìè íà êðàéðå÷íè
îáëàñòè è ôîðìèðîâàíèÿ ïî ð. Ðóñåíñêè Ëîì, ñúäúðæàùè ñúñòàâêàòà
“êàðà”, ñúùî ïî ð. Áåëè Ëîì, ïî ð. ×åðíè Ëîì. Íèìà âñè÷êî å
èçãëåæäàëî ÷åðíî íà ìåñòíîòî íàñåëåíèå? Íàïð. ãðåáåíà Ãîëÿì è
Ìàëúê ÑÀÊÀÐ. Íÿêîè èçñëåäîâàòåëè ïðåâåæäàò Ñàêàð “áÿëà çåìÿ”
îò òèáåòñêè åçèê èëè çàìåíÿò åãèïåòñêàòà ñòðóêòóðà ñ òþðêñêà: Ñ-ÀÊ
( = “áÿë”) -ÀÐ.
24
Âæ. ñâåäåíèåòî, êîåòî äàâà Ò. Áàëêàíñêè, Ñ áúëãàðñêè èìå è ñ
áúëãàðñêà êðúâ, Â. Ò.., 1996, ñòð. 102 çà èçñëåäâàíåòî íà Ì. À. Õàáè÷åâ,
Ê õèäðîíèìèè Êàðàêà÷àÿ è Áîëêàðèè, (Íàëü÷èê, 1982), íî íÿìà
ñâåäåíèå íà êàêúâ åçèêîâ àíàëèç ñå å îïðÿë Õàáè÷åâ.
25
Çà íàñ å âàæåí àçáó÷íèÿò çíàê, ñ êîéòî å çàïèñàíà äóìàòà è
çíàêúò, êîéòî ñå ïîëçâà ïðè òðàíñêðèïöèÿ. Òàêà ñåëî Òîðòàìúø å
çàïèñàíî ñúñ çíàöè, êîèòî ñà ïðåâåäåíè ñ h è V (õú), çàòîâà ùå ñå ÷åòå
Òîõòàìúø, ìàêàð V äà ñå èçãîâàðÿ ãúðëåíî.
∗
Àñòðîíîìè÷åñêà ñèìâîëèêà.
∗∗
“äîð” â ñò. åâð. åçèê îçíà÷àâà “ðîä” è ïîäñêàçâà çà äâàòà íà÷èíà
íà ÷åòåíå íà ïèñìåíèòå çíàöè: îòäÿñíî íà ëÿâî è îáðàòíî.
26
Âæ. Ò. Áàëêàíñêè, ïîñî÷. ñú÷èí., ñòð. 98 çà èìåòî Òîäîð è âÿðàòà
â íåáåñíèÿ êîííèê.
27
Âæ. Èñòîðèêî-äåìîãðàôñêè ïðîöåñè â Ðàçãðàäñêèÿ êðàé, Ðç.,
1988, ñòð. 155, ñúùî ñòð. 125, 136, 141.
28
Èáí Ôàäëàí ñúîáùàâà, ÷å áúëãàðèòå èìàëè ëåãåíäè çà âåëèêè
íåáåñíè âîèíè, êóëò êúì êó÷åòî è çìèÿòà è äð. - Âæ. Êíèãà Àõìåäà
Èáí Ôåäëàíà è åãî ïóòåøåñòâèå íà Âîëãó â 921-922 ã., Õàðüêîâ, 1950.
+
Âæ. Òàáîâ, Éîðäàí, Ïàäàíåòî íà Ñòàðà Áúëãàðèÿ, ñòð. 252.
Âæ. ñúùî Êðúñòåâ, Ã., Ñèìâîëè íà áîãîâåòå, ñòð. 76: “êàðè, ëàïèòè
è ïåëàñãè ñà èìå íà åäíî è ñúùî ïëåìå, íàñåëÿâàëî Åëàäà, Òðàêèÿ è
Ìàëà Àçèÿ. Ðîäñòâåíè íà òÿõ ñà ìèçè, åäîíè, ëèäèéöè è äð.” Åäíà
ìàëêà êîðåêöèÿ - ëàïèòèòå ñà îñòàòúê îò ïðåäïîòîïíè âåëèêàíè,
ñìåñåíè ñ êàðè è òðàêè. “Ëàïèòè” å îáðàòíî ÷åòåíå â ãðúöêè ñòèë íà
“Àëïè”. À òîâà, ÷å ìèçèòå íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ ñà íîñåëè ñúùî
îáùîòî èìå “áúëãàðè” ðàçáèðàìå îò Êðàòêîòî æèòèå íà Êëèìåíò
Îõðèäñêè (âæ. Ñòàðà Áúëãàðñêà ëèòåðàòóðà, ò. IV, Ñô. 1986, ñòð. 395).
289
 ÀÂÈÒÎÕÎË

Ïðèëîæåíèå 1

Ïðèëîæåíèå 2

290
ÀÂÈÒÎÕÎË

291
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Ïðèëîæåíèå 3

Íàçâàíèÿ ñ êîðåí ÊÐ (ÊÀÐ, ÊÀÐÀ, ÊÀÐÈ)

Íàçâàíèÿ ñ êîðåí Àà (ÀÃÀ, ÀÃÈ, ÀÕÀ, ÀÊÀ, ÀÃÀ×)

1. Íàçâàíèÿ íà ñåëèùà
à) ñåëèùà â Áúëãàðèÿ
âæ. Ïðèëîæåíèå ¹ 2; ÊÀÐÀìàíèòå, ÊÀÐíîáàò, ÊÀÐäàì, ÊÀÐÀïåëèò, ÊÀÐÀóêóø, ÊÀÐÀ èá, ÊÀÐÀ êóðò, ÊÀÐÀ êî÷, ÊÀÐÀ
åâðåí, ÊÀÐÀäæà àò, ÊÀÐÀ îðìàí, ÊÀÐÀñóðà (äðåâíî ñåë. ×èðïàíñêî), ÁàøèÊÀÐÀ (Òàòàðïàçàðäæèøêî), ÊÀÐÀáàøëú, ÊÀÐÀ àëàí
è ò.í.ÊÀÐêàë (ÊÀÐãàë, Ëóäîãîðèå - ñúùî è ÊÀÐÀêàë, Ðóìúíèÿ)
ÀÃÀòîâî (Ñåâëèåâñêî, ÀÃÀòóâà XV â. ÀÊ÷åëàð), Ðàçãðàäñêî, äí. Áåëèíöè, ñ. ÀÕÈ áàáà (ÀÁÎÁÀ, Âàðíåíñêî, äí. Ïëèñêà, àïîêðèô.
ÏëþñÊÀ)
á)ñåëèùà â Ãúðöèÿ
Íåÿ ÊÀÐÈÿ, ÊÀÐÅÿ (íà î-â Ëåôðàñ) ÊÀÐÀâàñ (î-â Êèòåðà), ÊÀÐÈñòîñ (î-â Åâáåÿ), ÊÀÐÈöà, ÊÀÐäèöà, ÊÀÐÈñòîñ (ãð. â
ËèÃÓÐÈÿ), ÊÀÐåÿ è ÊÀÐÈòàéíà, è ÊÀÐäàìèëè (íà ï-â Ïåëîïîíåñ), ÊÀÐÈÿ (ãð. è ì. â Ëàêîíèÿ)
ñ. ÀÕÀðíå (20 êì. îò Àòèíà), ãð. ÅÃÈîí (ï-â Ïåëîïîíåñ), ÏëÀÊÀ (î-â Ëåìíîñ), Êàòî ÀÕÅÿ (ï-â Ïåëîïîíåñ), ÄèðÀÕÈÉ(ÄðÀ×) â
Àëáàíèÿ, ãð. ÀÃÈëà (â Åòðóðèÿ)
â) ñåëèùà â Ìàëà Àçèÿ
ÀíÊÀÐÀ (ÀíÊÈÐÀ) - äí. ñòîë. íà Òóðöèÿ, ãð. ÊÀÐÀíèñ (IV â. ñë. Õð. Ôàþì), ÕàëèÊÀÐíàñ (ðîäåí ãðàä íà Õåðîäîò), ÊÀÐÀáèãà,
ÊÀÐÀáóðóí, ÊÀÐÀêàñó, í. ÊÀÐÀêàáóðíó, ÊÀÐÀîâà, ÊÀÐÀäæàáåé, ÊÀÐÀïúíàð, ÊÀÐòàë, ÊÀÐÀåâëè, ÊÀÐÀáàáà, ÌàëÊÀÐÀ.
ãð. ÑêþëÀÊÅ è ÏëÀÊÈÿ - äðåâíè ïîñòðîåíè îò ïåëàñãèòå, ñ. ÀïîëÀÊÈÿ (î-â Ðîäîñ), ñåëà ÀÕìåòëè, ÀÊõèñàð, ÀÊêüîé, ÊúðêÀÃÀ×,
ñ. ÑåäþëáÀÕÈð, ñ. ÊèëèòáÀÕÈð (Òàëèïîëñêè ï-â)
ã)ñåëèùà â Ïðåäíà Àçèÿ, Ñðåäíà Àçèÿ è Åãèïåò
ãð. ÊÀÐÀ-ÀÃÀ× (Karaagach) íà þ.è. îò ãð. Ñàìàðêàíä ìåæäó ðåêèòå ÀìóÄàðÿ è ÑúðÄàðÿ, ãð. ÊÀÐÀ×È (Ïàêèñòàí), ãð. ÊÀÐòÀÃÅí
- Ñðåäíà Àçèÿ, (VI â. ïð. Õð., Ôèíèêèÿ), ãð. ÊÀÐ-ÊÀÐ (õåòñêî âëàäåíèå Ñ.Ç. Àðàáèÿ, XV-XIII â. ïð. Õð.) ãð. ÊÀÐêåìèø (ÊÀÐõåìúø,
Àñèðèÿ-Âàâèëîí) IX â. ïð. Õð. (ãð. ÊÀÐÅ) èëè Õàðàí â Àñèðèÿ, ãð. ÊÀÐíàê (Åãèïåò - 1600 ã. ïð. Õð.) ÊÀÐÈàòèàðèì (Äðåâåí Õàíààí).
ÊàíäÀÕÀÐ (Àôãàíèñòàí), ÀÊðàãàñ ( = ÀÃðèãåíò), ÀÊöèé, ÀÊñóì (â Åðèòðåÿ, Åòèîïèÿ), ÄàìÀÑÊ, ÀñÊÀëîí (íà ôèëèñòèìöè),
ËÀÊÀäèâñêè î-âè (Èíäèÿ), ÂèñÀÊÕÀïàòíàì (Èíäèÿ), ÁÀÊÕÈÿ è ÊÀÐÀíèñ (Âúâ Ôàþì, Åãèïåò, IV â. ïð. Õð.)
2. Èìåíà íà ðåêè, ïëàíèíè, îáëàñòè, äúðæàâè
à) â Áúëãàðèÿ
ïë. ÊÀÐïàòè (Ðóìúíèÿ), ïë. ìàñèâ ÊúðÊÀÐèÿ (Ðîäîïèòå), ïåùåðà ÊÀÐÀ, ÊÀÐÀÀÃÀ×êè ðúò (âîäîäåë â Äåëèîðìàíà), ìåñòíîñò
ÊÀÐÀÀ× ïóíàðè, ÊÀÐÈéñêè çàëèâ íà ×åðíî ìîðå (ØÀáëà), ì. ÊÀÐâóíà (Äîáðóäæà), ïë. Ãîëÿì è Ìàëúê ÑÀÊÀÐ (Ëóäîãîðèå), ïë.
ÑÀÊÀÐ (þ.è. Á-èÿ), ðåêà ÊÀÐÀïàí÷à - ïðèòîê íà ð. Äóíàâ â Ëóäîãîðèåòî.
ãðàäîâå ÀíòèÊÈðî, ÒàíÀÃðà, ÌåÃÀðà (â Áåîòèÿ)ÊÀÐòÀÃÅí (äðåâíà Ôèíèêèÿ)
á) â Ãúðöèÿ, Ìàëà Àçÿ, Ïðåäíà Àçèÿ
îáë. ÊÀÐìàíèÿ (â äúðæàâàòà ÌÈÄÈß, VII-VI â. ïð. Õð.) ÀÕìåíèä. ä-âà, îáë. ÊÀÐÈß (Ì. Àçèÿ) 1000 ã. ïð. Õð. îáë. ÀÊÀðíàíèÿ
(Ãúðöèÿ, íàñåëåíà ñ âëàñè, XIV â.), î-â ÊÀÐïàòóñ (â Åãåéñêî ìîðå), î. ÈÊÀÐèÿ, î. ÊåÐÊèðà, âð. ÔåíÃÀÐÈ, 800 ì. (î-â ÑàìîòðÀÊÈ),
âð. ÂóëÃÀÐÀ, 1654 ì., ðåêà ÊÀÐêàñ (â Ëèäèÿ), ð. ÊÀÐåñ, ïðèòîê íà ð. Åçîï (Ì. Àçèÿ), ð. ÊÀÐïà - ïðèòîê íà ð. Äóíàâ, ð. ÊÀÐñîñ
(Êèëèêèÿ), ð. ÑÀÊÀÐ (â çàï. Ì. Àçèÿ, âëèâà ñå â ×åðíî ìîðå), ð. ÊÀÐÀàçèàê (Ãúð.), ÊÀÐÈáñêî ìîðå.ïë. ÊÀÐÀäæîâà (ÌÀÊåäîíèÿ),
ïë. ÑÀÊÀÐ (â Ãðóçèÿ), ÑÀÊÀÐ - ïóñò. ì. â Àôðèêà

ä-âà ÀÊÀÄ, ÁÀÊòðèÿ, îáë. ÀÕÀÉÀ (ï-â Ïåëîïîíåñ), ÅÃÅÉñêî ìîðå, î-â ÏåëÀÃîñ, î-â ÀíÃÈñòðè, î-â ÈÊÀðèÿ, íîñ ÀÊðèòàñ
(Ìåñèíñêè çàëèâ), íîñ ÊîðÀÊÀ áóðíó (Êóøàäàñêè çàëèâ), âðúõ ÀÊñèîí, 2111 ì. (Ãúðöèÿ), âðúõ ÀÃäàã, 2089 ì. (Ì. Àçèÿ).
3. Èäåè â àñòðîíîìèÿòà è ìèòîëîãèÿòà è ðåëèãèÿòà
car, ðóì. = âîëñêà êîëà, ÊÀÐóöà.carul mare /mic/, ðóì. = ñúçâåçäèå Ãîëÿìà Ìå÷êà (Ìàëêà Ìå÷êà)carrûca, ëàò. = êàðóöà.ÑÊÀÐÀáåé -
“ñâåùåí áðúìáàð”, ÅãèïåòÊÀÐïåÿ, Çáñðáßá = Òåñàëèéñêè ìèòè÷åñêè òàíö (áîðáà ìåæäó îðà÷ è ðàçáîéíèê). ÑóðâàÊÀÐÈ, áúëã. = ïðàòåíèöè
îò “îòâúäíîòî” çà áëàãîñëîâèÿ.
áãÜ-äåïò = Òâúðäå áîæåñòâåíÜãéÜîù => îñâåùàâàì, ïîñâåùàâàì, î÷èñòâàì, ïî÷èòàì.áãéáóìüò => îñâåùàâàíå, î÷èñòâàíå, ñâåòîñò.áãéïò
= Aâåò, ñâåùåí, ïîñâåòåí.áãéóôåßáç = Aâåò îáè÷àé, ñâåòî ïîâåäåíèå. (Âæ. â Ñòàðîãðúöêè - Áúëãàðñêè ðå÷íèê, 1992 ã., ñòð. 2, 4).
4. Íàçâàíèÿ íà ïëåìåíà
ÊÀÐíè - carni - êåëòñêî ïëåìå â Èçò. Àëïè, ÊÀÐíóòè - carnutes - êåëòñêî ïëåìå â Ãàëèÿ (Ëàò. Áúëã. ð-ê, 1937, ñòð. 77) ÊÀÐäàöåñ - cardaces,
um - ïåðñèéñêè íàåìíèöè. ÊÀÐÀãóíè - àðîìúíè (âëàñè) â Ìàêåäîíèÿ; ÏàëèÊÀÐÈ - àëáàíñêî ïë. ÊÀÐÀÊÀ×Àíè - ïàñòèðè â Ðîäîïèòå è
Âðà÷àíñêèÿ Áàëêàí.ÊÀÐÈ = ÏåëÀñÃÈ - äðåâíî àâòîõòîííî íàñåëåíèå íà Åãåéñêî-Áàëêàíñêèÿ áàñåéí, ÃÀÐÈ, Áàë-ÊÀÐÈ.
ÒðÀÊÈ, ÏåëÀÑÃÈ,ÀðÃÈéöè, ÀÃÈ (VI â. ïð. Õð.)ÀÊÀäèÀÕåéöèÌÀÊåäîíöè
5. Ëè÷íè íàçâàíèÿ
(Âæ. Ñ. Èãíàòîâ, Åãèïåò íà ôàðàîíèòå, 1998, Ñô.)
Âæ. Ñòàðîãðúöêè-Áúëã. ð-ê
Èìåíà íà åãèïåòñêè ôàðàîíè: ÍåôåðÊÀÐÅ, ØåïñåñÊÀÐÅ, ÄæåäÊÀÐÅ, ÓñåðÊÀÐÅ, ÌåðèÊÀÐÅ, ÊÀÊÀÐÅ
Õîð-ÀÕÀ Íåáòè Ìåí (= Ìåíåñ)ÀÕòîé (Õåòè), ÀÕÅìåíèäè (ðîäîâî íàçâ.) ÀÃÀòàðõ, ÀÃÅíîð, ÀÃÅñàíäðèä, ÀÃÅñèëàé, ÀÃÈÉ, ÀÃÈÄ,
ÀÃÀìåìíîí, ÀÕÀÉÊÀÐ (òðàê. ãàäàòåë), ÀÕÈë.

292
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Ïðèëîæåíèå 4

293
 ÀÂÈÒÎÕÎË
“ÑÅÄÅÌÒÅ ÏËÅÌÅÍÀ”
È “ÑÊÈÒÑÊÎÒÎ ÇÀÁËÓÆÄÅÍÈŔ
ÌÈËÎØ ÑÈÄÎÐÎÂ
Âèçàíòèéñêèÿò õðîíèñò Òåîôàí Èçïîâåäíèê îïèñâà ïî-
áåäàòà íà áúëãàðèòå îíîãóðè ñðåùó ðîìåèòå ïðè Îíãúëà
è äîáàâÿ: “... ñëåä êàòî ïîêîðèëè èçìåæäó íàìèðàùèòå ñå
òàì ñëàâÿíñêè* ïëåìåíà òàêà íàðå÷åíèòå Ñåäåì ïëåìåíà
(áé ëåãïìåíáé Åðôá ãåíåáò), çàñåëèëè ñåâåðèòå îò ïðåä-
íàòà êëèñóðà íà Âåðåãàâà êúì èçòî÷íèòå ÷àñòè, à íà çà-
ïàä, êúì Àâàðèÿ îñòàíàëèòå Ñåäåì ïëåìåíà (ôáò
õðïëïéðïõò Åðôá ãåíåáò), êîèòî ïëàùàëè äàíúê”. Àêî ñå
ïðî÷åòå âíèìàòåëíî òîâà ìÿñòî îò ëåòîïèñà íà Òåîôàí
Èçïîâåäíèê, âúçíèêâà âúïðîñúò äàëè ñëàâÿíñêîòî ïëåìå
Ñåâåðè âëèçà â ñúñòàâà íà òàêà íàðå÷åíè Ñåäåì ïëåìåíà
(Ñåäåìòå ðîäà) èëè íå. Çàùîòî ñàìàòà äîáàâêà “òàêà íà-
ðå÷åíèòå” (áé ëåãïìåíáé) ïîêàçâà, ÷å òå íå ñà áèëè ñåäåì
íà áðîé, à ñèìâîëè÷íîòî ÷èñëî ÑÅÄÅÌ èìà íÿêàêâî äðó-
ãî çíà÷åíèå. Èçðàçúò “òàêà íàðå÷åíèòå” (ôáò ëåãïìåíáò)
â ñèíòàãìàòà “òàêà íàðå÷åíèòå Ñåäåì Ðîäà”, íàìåêâà, ÷å
òóê ñå èçïîëçâà åäíî “íåàäåêâàòíî” îáîçíà÷åíèå çà åäíî
îáåäèíåíèå è ïî-òî÷íî çà “åäíî öÿëî, êîåòî íå å ÷èñò ñáîð
îò ïëåìåíà, êàìî ëè ïúê îò ðîäîâåòå” ò.å., ÷å ñòàâà äóìà
çà “îïðåäåëåíà öåíòðàëèçèðàíà ôîðìàöèÿ”, êàêòî ñå èç-
ðàçÿâà À. Àâåíàðèóñ. Â òàçè ïîñîêà Áåøåâëèåâ ïðàâèëíî
óñòàíîâÿâà, ÷å â òåêñòà íà Òåîôàí ñå ãîâîðè çà åäíî äîá-
ðå ïîçíàòî íà ñúâðåìåííèöèòå ñëàâÿíñêî ïëåìå, ïîðàäè
êîåòî Õ. Äèòåí ïðåäëàãà êàòî ïî-ïðàâèëíî â ñúùèÿ òåêñò
“òî äà ñå ïèøå ñ ãëàâíà áóêâà êàòî ëè÷íî èìå (èìåííî
“Åðôá ãåíåáé”), âìåñòî êàêòî äîñåãà ñ ìàëêà (åðôá ãåíåáé).
Âúâ âðúçêà ñ òîâà èìå-çàãàäêà Äóé÷åâ, à ïðåäè íåãî è Ë.
Íèäåðëå íè íàñî÷âàò çà ñðàâíåíèå êúì ïëåìåííîòî èìå
Eptaradici ó àíîíèìèíÿ áàâàðñêè ãåîãðàô îò IÕ âåê Õ. Äè-
òåí è Õ. Ïàïàñòàòèñ îáðúùàò âíèìàíèå íà èçñëåäâàíèÿòà
íà Ñ. Ëèàêîñ, îò êîèòî ïðîèçëèçà, ÷å îáîçíà÷åíèåòî “Ñå-
äåì Ðîäà” (Åðôá ãåíåáé) ïúðâîíà÷àëíî å áèëî íàçâàíèå
íà åäíî òðàêèéñêî ïëåìå, îò êîåòî å ìíîãî âåðîÿòíî äà
ïðîèçëèçà ãåãñêî-àëáàíñêîòî ïëåìå “Ñåäåìòå ùàíäàðòè”.
Çà âñè÷êè òåçè ñëîæíè íàçâàíèÿ èìà îñíîâàíèÿ äà ñå ïðåä-
ïîëîæè, ÷å ïðîèçëèçàò îò åäíà çàáðàâåíà ðåëèãèîçíà ïðàê-
òèêà - òåçà, êîÿòî ñå îòñòîÿâà â íàñòîÿùèÿ òðóä.
Ñ ïîñî÷åíîòî ñëîæíî ïðîçâèùå “...îñòàíàëèòå Ñåäåì
ïëåìåíà, êîèòî ïëàùàëè äàíúê” îò öèòèðàíîòî ìÿñòî â
õðîíèêàòà íà Òåîôàí èìàò ñå ïðåäâèä ñëàâÿíñêè ïëåìå-
íà, êîèòî ñà ïîëçâàëè íÿêàêâà âàñàëíà ñàìîñòîÿòåëíîñò,
ïëàùàéêè äàíúê íà Êîñòàíòèíîïîë. Âèçàíòèéñêèÿò õðî-
íèñò óïîòðåáÿâà äóìàòà ïîêîðèëè (ðáñá÷åéìåíùí), íî òî-
âà å îò íåãîâà ãëåäíà òî÷êà. Îò ãëåäíà òî÷êà íà Ñåäåìòå
ïëåìåíà (Ñåäåìòå ðîäà) òîâà å ñìÿíà íà çàâèñèìîñòòà èëè
ïðîìÿíà íà ñúþçíèêà. Äàæå, ìîæå áè, îò òÿõíà ãëåäíà òî÷-
êà ïî-òî÷íà å äóìàòà îñâîáîäèëè, ïîíåæå èçïîâÿäâàò åä-
* Òî÷íèÿò òåðìèí å ñêëàâèíè — ðåëèãèîçåí æàðãîí, îçíà÷àâàù íå÷åñòèâöè, ðîáè, èçïîëçâàí îò öúðêîâíèòå õðîíèñòè ñïðÿìî àðèàíèòå è
íåõðèñòèÿíèòå.
294
íà è ñúùà ðåëèãèÿ ñ “íîâè ãîñïîäàðè” - ñúþçíèöè. Êàêòî
âå÷å îòáåëÿçàõìå ⠓×óäåñàòà íà Ñâ. Äèìèòðèé Ñîëóíñ-
êè” òàçè ðåëèãèÿ ñå íàëè÷à “ñëàâÿíñêà ðåëèãèÿ”
(Åêëáâéíùí èñçó÷åéáí), à Òåîôèëàêò Îõðèäñêè, àðõèå-
ïèñêîïà íà “öÿëà Áúëãàðèÿ” (ðáîéò Âïõëãáñéáò), óïîòðå-
áÿâà ìåòàôîðàòà “ñêèòñêî çàáëóæäåíèå”. Îò äðóãà ñòðà-
íà, çàñâèäåòåëñòâóâàíîòî âåêîâíî ñúòðóäíè÷åñòâî, è ïðå-
äè, è ñëåä ñúáèòèÿòà, îïèñàíè îò Òåîôàí, íè íàâåæäà íà
ìèñúëòà, ÷å òå ñà, ìîæå áè, áëèçêè è â åòíè÷åñêî îòíîøå-
íèå.
Ïðåäïîëàãàìå, ÷å “Ñåäåìòå ñëàâÿíñêè ïëåìåíà” ñà áè-
ëè íàé-ìàëêîòî â ðåëèãèîçíî îòíîøåíèå áëèçêè äî áúë-
ãàðèòå. Îò òàì èäâà è íàçâàíèåòî Ñåäåìòå, êîåòî å ðåëè-
ãèîçíî ïðîçâèùå. Çàòîâà ïî-ïðàâèëíî å òîâà ìÿñòî îò õðî-
íèêàòà íà Òåîôàí äà ñå ïðî÷åòå: ñëàâÿíñêè ïëåìåíà îò
ðåëèãèÿòà íà Ñåäåìòå (“Ñåäìîáîæèÿíöè”). Äîïóñòèìà å
è ìèñúëòà, ÷å òå ñà áèëè åòíè÷åñêè áëèçêè, ïîðàäè òîâà,
÷å ïîä “ñëàâÿíè” (èìåòî èäâà îò èðàíñêàòà, ïåðñèéñêàòà
è àâåñòèéñêà äóìà SRAVAH (R-L) ñúñ çíà÷åíèå: ÑËÎÂÎ/
ÑËÀÂÀ ñà áèëè ðàçáèðàíè îáèêíîâåíèòå ñêèòè (ñêîëîòè),
à “áúëãàðèòå” ñà áèëè òàêà íàðå÷åíèòå öàðñòâåíè ñêèòè
(ñêîëîòè/ñêëàáîè) - êàêâèòî ñà ðèãèòå (ìîæå áè: ðèíõèíè-
òå, ñéí÷éíïé è ðîêñîëàíèòå - ïîòîìöè íà êèáðèòå (êèìåðè-
òå, êéììåñéïé, êéìðïéá, ñïîðåä âèçàíòèéñêèòå èçâîðè).
Åòî êàêâî å çàïèñàë çà òÿõ âèçàíòèéñêèÿò õðîíèñò Ïðî-
êîïèé: “ ñòàðî âðåìå ìíîæåñòâî õóíè, íàðè÷àíè òîãàâà
êèìåðèéöè íàñåëÿâàëè îáëàñòèòå ïðè Àçîâñêî ìîðå”. Ñú-
ùèòå òåçè êèìåðè/ãèìåðè èëè êèáðè/ãåáðè ñå ñïîìåíàâàò
â êðàòêàòà àíîíèìíà èñòîðèéêà, èçâåñòíà êàòî “Çîãðàôñ-
êà èñòîðèÿ” (èëè: “Èñòîðèÿ â êðàòöå î áîëãàðîñëîâåíñ-
êîì íàðîäå”), êîÿòî ïðèâåæäà Ãåîðãè Ñ. Ðàêîâñêè â åäèí
ñâîé òðóä: “Áîëãàðñêè íàðîä èçèäå äðåâëå îò ×åðíàãî ìîðà
îò ðåêè Âîëãè èç âåëèêèÿ Ñêàíäèíàâèé, è çâàõó ñÿ òàìî
Ãèìåðè è Êèìåðè, åãäà óìíîæèøàñÿ, èçèäîøà ïåðâîå èç
îâèÿ ñòðàíè, è îùå ïðåäè Àëåêçàíäðîì Ìàêåäîíñêèì”.
È ïî-íàòàòúê: Â ãîäèíàòà 666 ïî-ìíîãîáðîéíè äîéäîõà â
öàðñòâîòî íà Êîíñòàíòèí IV ñúñ ñâîÿ âîæä Îáðàò è çàâî-
þâàõà Ìèñèÿ è Òðàêèÿ è ìíîãî ïúòè ïîðàçè ãðúöêîòî âîéí-
ñòâî òîçè Îáðàò è âñÿêà ãîäèíà âçèìàøå äàí îò ãðúöêèÿ
öàð. Ñâîÿ ïðåñòîë ïîñòàâè â ãðàä Îõðèä.”
Ôàêò å, ÷å ãîëåìèòå ìàñè ñëàâÿíè îò äâåòå ñòðàíè íà
ñðåäíîòî è äîëíîòî òå÷åíèå íà Äóíàâà ñà áèëè ñúþçåíè ñ
îíçè íàðîä, êîéòî â ñòàðèòå èçòî÷íèöè ñðåùàìå ïîä ðàç-
ëè÷íè èìåíà (áëúãàðè, õóíè, ãîòè, êîòðàãè, àíòè, ñêèòè,
ðèãè, ðîêñîëàíè, ìèçè) è êîéòî èìà èëè ñêèòñêî-òðàêèéñ-
êè ïðîèçõîä (îò âðåìåíàòà íà Õåðîäîò), èëè ïúê ïðåäñ-
òàâëÿâà íÿêîå ïî-íîâî îáðàçóâàíèå, êîåòî å ðåçóëòàò íà

ñìåñâàíå íà èðàíîåçè÷íè è ïðîòîñëàâÿíñêè ïëåìåíà.
Ñêëîííè ñìå äà ïðèåìåì ñòàíîâèùåòî, ÷å å èìàëî ïðèå-
ìñòâåíîñò ìåæäó òîçè “íî┠(V-IÕ â.) âîåííî-ïîëèòè÷åñ-
êè è êóëòóðíî-ðåëèãèîçåí ôàêòîð íà Áàëêàíèòå (è ïî-øè-
ðîêî), îò åäíà ñòðàíà, è ïî-ñòàðèòå èðàíñêè (ïåðñèéñêè)
è òðàêî-ñêèòñêè êóëòóðíî-ðåëèãèîçíè ìàòðèöè - îò äðóãà.
Òîâà å òåçàòà, êîÿòî â íà÷àëîòî íà âåêà àðãóìåíòèðàíî
îòñòîÿâàøå ïðîô. Ãàí÷î Öåíîâ, òâúðäåéêè, ÷å ïëåìåíàòà
íà òðàêèòå, ñêèòèòå, ãîòèòå, êîòðàãèòå, àíòèòå è õóíèòå
ñà âñúùíîñò ïðîòîñëàâÿíñêè ïëåìåíà, êîèòî ñà èìàëè êóë-
òóðíî-ðåëèãèîçåí êîíòàêò ñ èðàíñêèòå íàðîäè (ìèäè, ëè-
äè, ïåðñè, ïàðòè, àðÿíè, ñàêè, ìàñàãåòè, ñàðìàòè (ñàâðî-
ìàòè), ðèãè, àëàíè, ðîêñîëàíè, òóðè). Òîçè êîíòàêò å áèë
îñúùåñòâåí íà Áàëêàíèòå, íà ñåâåðíèòå è èçòî÷íèòå áðå-
ãîâå íà ×åðíî ìîðå, ïî áðåãîâåòå íà Àçîâñêî ìîðå è ïî-
ëóîñòðîâ Êðèì, ïî ñåâåðíèòå è çàïàäíèòå ñêëîíîâå íà Êàâ-
êàç, à íà èçòîê äî Êàñïèéñêî ìîðå. Äðóãîÿ÷å êàçàíî: òå-
ðèòîðèÿòà, êîÿòî îáõâàùà äîëíîòî òå÷åíèå íà ðåêèòå Äó-
íàâ, Ïðóò, Äíåñòúð, Äíåïúð, Äîí è Âîëãà. Òîçè êîíòàêò å
áèë äîñòàòú÷íî äúëãîòðàåí, çà äà ñå îñúùåñòâè âçàèìíî
âëèÿíèå è äà ñå ïîëó÷è åäèí ïðîöåñ, êîéòî “èíîãäà íàçû-
âàþò ñëàâÿíîèðàíñêèì ñèìáèîçîì”. Íà òîâà îáðúùà âíè-
ìàíèå è Áåøåâëèåâ: “Ìåæäó áúëãàðè è èðàíöè, ñúîòâåò-
íî ïåðñè, ñà ñúùåñòâóâàëè âðúçêè îùå â òÿõíàòà êàâêàçêà
ðîäèíà...”  òîçè ñìèñúë òóê òðÿáâà äà ñå ïðèïîìíè, ÷å
ïðåç VI-V â.ïð.í.å. è Ìèçèÿ, Òðàêèÿ è Ìàêåäîíèÿ ñà âëè-
çàëè â Ïåðñèéñêàòà èìïåðèÿ.
Âñè÷êî òîâà êàòî ÷å ëè èçâèêâà çà íîâ æèâîò òåçàòà íà
ïðîô. Ãàí÷î Öåíîâ, ñïîðåä êîÿòî êîíòàêòà ìåæäó èðàíî-
åçè÷íèòå è ñëàâÿíîåçè÷íèòå ïëåìåíà (íà Êàâêàç, ×åðíî-
ìîðèåòî è Áàëêàíèòå) å äàëî êàòî åçèêîâî-êóëòóðíî-ðå-
ëèãèîçíî-ðàñîâ ðåçóëòàò â ïî-ñòàðè âðåìåíà òðàêè, ìèð-
ìèäîíè, ìèçè, ïåîíöè è ñêèòè, à ïî-êúñíî è ãîòè, õóíè,
êîòðàãè, îíîãóíäóðè, îáðè, ñåâåðè, àëàíè, ðîêñîëàíè, àí-
òè è ÿçèãè. Èçõîæäàéêè îò àðõåîëîãè÷åñêèÿ ìàòåðèàë, êàê-
òî è îò îñêúäíèòå ïèñìåíè èçòî÷íèöè çà âñè÷êè òåçè íà-
ðîäè (ìàêàð ÷å ìîæå áè íå çàä âñÿêî èìå ñòîè îòäåëåí
íàðîä), ìîæå äà ñå ïðåäïîëîæè, ÷å òå ñà èçïîâÿäâàëè ðå-
ëèãèÿòà íà Ñåäåìòå íåáåñíè ñâåòèëà. Òåçè íàðîäè ìîãàò
äà ñå ðàçãëåæäàò êàòî òâîðÿùè êóëòóðíî-ðåëèãèîçíàòà èñ-
òîðèÿ íà åäèí îáù öèâèëèçàöèîíåí êðúã. Â ñâåòëèíàòà íà
õèïîòåçàòà çà èðàíî-ñëàâÿíñêàòà ñúùíîñò íà ñòàðèòå áúë-
ãàðè (áúëãàðèòå) ñòàâà ïî-ðàçáèðàåìà êîíñòàòàöèÿòà íà
íåìñêèÿ ó÷åí Õàíñ Äèòåí çà “ó÷óäâàùî äúëãîòðàéíèòå
äîáðè îòíîøåíèÿ ìåæäó ïðîòîáúëãàðèòå è ñëàâÿíñêèÿ ïëå-
ìåíåí ñúþç íà ñåâåðÿíèòå (680-770).”
Áúëãàðñêèòå ñëàâÿíè ñà èçïîâÿäâàëè ðåëèãèÿòà íà ÑÅ-
ÄÅÌÒÅ ÍÅÁÅÑÍÈ ÑÂÅÒÈËÀ - Ñëúíöå, Ëóíà, Ìàðñ,
Ìåðêóðèé, Þïèòåð, Ñàòóðí è Âåíåðà, à “öàðñòâåíèòå ñêè-
òè”, ò.å. áúëãàðñêèòå êîòðàãè (êîòðèãè?) ñà èìàëè ÎÑÅÌ
áîæåñòâà. Ïî âñÿêà âåðîÿòíîñò êúì ÑÅÄÅÌÒÅ ñà äîáà-
âÿëè ñâÿòàòà çâåçäà Ïîëàðèñ (÷èåòî ãðúöêî ñúîòâåòñòâèå
å Ïîñåéäîí Õèïèîñ), íî íå ñå èçêëþ÷âà âúçìîæíîñòòà
ñêèòñêèÿò Òàã Ìàñàä-Ïîñåéäîí äà ñå å ñâúðçâàë ñ íÿêîÿ
äðóãà çâåçäà èëè ñúçâåçäèå (íàïðèìåð: Ñèðèóñ, Îðèîí èëè
Ïëåÿäèòå, ò.å. Âëàñöèòå).
Òóê òðÿáâà äà ñå îòáåëåæè, ÷å ðîäîâèÿò òîòåì, ò.å. òà-
êà íàðå÷åíàòà äàìãà íà ðîäà Äóëî, êîéòî å äàë íàé-âàæ-
ÀÂÈÒÎÕÎË
íàòà äèíàñòèÿ, èçãëåæäà òàêà: è íå å íèùî äðóãî, à ÷åòè-
ðèòå ìàëêè çâåçäè (ò.å. ïëàíåòè): Ìàðñ, Ìåðêóðèé, Ñà-
òóðí è Âåíåðà, êîèòî ñà íà õàñòèòå íà ïúëíèÿ çíàê íà ÑÅ-
ÄÅÌÒÅ |Y|. Ïîëàðèñ (ò.å. Òàã Ìàñàä-Ïîñåéäîí) òðÿáâà
äà òúðñèì â ïðåñå÷íàòà òî÷êà íà çíàêà . Ìîæå áè ìÿñòî-
òî íà ñúùîòî áîæåñòâî (êàòî “ïî-ðàçëè÷íî” îò äðóãèòå)
òðÿáâà äà ñå “ðàçáåðå” òàì, êúäåòî ñå ñëèâàò îòñå÷êèòå,
òðúãâàùè îò Ñëúíöåòî, Ëóíàòà è Þïèòåð â çíàêà Y. Çíà-
÷è çâåçäàòà-áîæåñòâî Ïîëàðèñ íå å ìàðêèðàíà ñ êðúã÷å,
êàêòî ñà ìàðêèðàíè îñòàíàëèòå ÷åòèðè çâåçäè-áîæåñòâà
íà äàìãàòà íà ðîäà Äóëî, íèòî ñ òðè “ïòè÷è î÷è”, ñ êîèòî
ñå ìàðêèðàò äðóãèòå ñåäåì íåáåñíè ñâåòèëà, êàêòî å íà
çëàòíèÿ ïðúñòåí îò Áðåñòîâàö (äî ãðàä Ñëàâîíñêà Ïîæå-
ãà, Õúðâàòèÿ) è íà áðîíçîâèÿ ïðúñòåí îò Ìèðîâöè (äî
Ïëèñêà, Áúëãàðèÿ). Âåðîÿòíî òîâà ñå äúëæè íà íåéíîòî
ñïåöèôè÷íî ïîâåäåíèå: åäèíñòâåíàòà,êîÿòî íå ñå ïðèä-
âèæâà. Çàòîâà òÿ, ïîíÿêîãà, íå ñå âúçïðèåìà êàòî ñâåòèëà,
à êàòî äóïêà èëè ãâîçäåé â íåáåòî. Â áúëãàðñêèÿ ôîëêëîð
òÿ å íàçîâàíà “çëàòåí ñòîæåð”.
 áúëãàðñêèÿ ïåñåíåí ôîëêëîð ñå ñðåùà îïèñàíèåòî
íà ìàëêî ìîì÷å íà êîí, çàâúðçàí çà çëàòåí ñòîæåð, êîéòî
å âúðõó ìåäíî ãóìíî. Çíà÷è çâåçäàòà Ñåâåðíèöà (Ïîëà-
ðèñ) å Çëàòíèÿò ñòîæåð, à ñúçâåçäèåòî Ìàëêà ìå÷òà (Ursa
minor, Ìàëêà êîëà) å êîíÿò, êîéòî “âúðøåå íà ãóìíîòî”.
Íÿêàêú⠓ñèí-çåëåí” íåáåñåí êîí, êîéòî “âúðøåå” íåáåñ-
íîòî “ìåäíî ãóìíî” ñðåùàìå è â íàðîäíàòà ïåñåí îò Ñî-
ôèéñêî:
“Ïîäóõíà ìè Öèáåð âÿòúð,
òà èçäóõà ìåäíî ãóìíî,
íà ãóìíîòî ñèí-çåëåí êîí
è íà êîíüî ñèíüî ñåäëî,
íà ñåäëîòî ìàøêî äåòå.
(Áúëãàðñêà íàðîäíà ïîåçèÿ è ïðîçà, ò.II, ñ. 154)
Êîíñòàíòèí Ïîðôèðîãåíåò ïèøå êàê Þñòèíèàí II Ðè-
íîòìåò íàñåëèë ñêèòè âìåñòî ìàêåäîíöè (êáé Åêõèïé
áõôï áíôé Ìáêåäïíïùí) ïî òå÷åíèåòî íà Ñòðèìîí, äíåø-
íà ðåêà Ñòðóìà. À çà êàêâè ñêèòè ñòàâà äóìà, ìîæå äà ñå
ðàçáåðå îò ñëåäâàùàòà ôîðìóëèðîâêà: Åêôùí êáé
áõôùíôù (ñêèòè, ò.å. áúëãàðè). Òàêà ÷å îíîâà, êîåòî Òåî-
ôèëàêò Îõðèäñêè íàðè÷à “ñêèòñêî çàáëóæäåíèå”, âñúù-
íîñò å ñòàðàòà áúëãàðñêà âÿðà - íÿêîè ìó êàçâàò òåíãðè-
çúì, íî äàëå÷ ïî-ïîäõîäÿùî å áúëãàðèçúì èëè îùå ïî-
òî÷íî: áúëãàðèÿíñòâî. Òàçè ñòàðà âÿðà îñâåí ïîä íàçâà-
íèåòî “ñêèòñêî çàáëóæäåíèå” â “×óäåñàòà íà Ñâ. Äèìèò-
ðèé Ñîëóíñêè” å îòáåëÿçàíà è ïîä èìåòî “Ñëàâÿíñêà ðå-
ëèãèÿ” (Åêãáâéíéùí èïçóêåéáí). Âèçàíòèéñêèÿò îäèóì
êúì “âñè÷êî áúëãàðñêî”, êîëêîòî è äà å êúì åòíîíèìà áúë-
ãàðè (êîòðàãè, ñêèòè, àâàðè, õóíè, ãîòè, “ñåäåìòå ïëåìå-
íà”), òîëêîâà, àêî íå è ïîâå÷å å íàñî÷åí êúì òåîíèìà áúë-
ãàðèÿíè (Bulgarini). Çíà÷è, êîëêîòî è äà ñå å ïîâòàðÿë âî-
åííî-ïîëèòè÷åñêèÿò ñáëúñúê, êîéòî ñå å ñìåíÿë ñ âîåííî-
ïîëèòè÷åñêè ñúþç, äàëå÷ ïî-ïðîäúëæèòåëåí, âåêîâåí å
áèë ðåëèãèîçíî-êóëòóðíèÿò êîíôëèêò âñå äî ìàñîâîòî ïîê-
ðúñòâàíå ïî âðåìåòî íà êàí Áîðèñ. Òî âåäíàãà å ïîñëåäâà-
íî îò æåñòîêàòà ðåàêöèÿ íà ñòàðèòå áúëãàðñêè áîëÿðñêè
ðîäîâå, íîñèòåëè íà ñúùèíñêàòà ðåëèãèîçíî-êóëòóðíà
ìàòðèöà, ò.å. íà áúëãàðÿíñòâîòî. Ñëåä çàäóøàâàíåòî â
êðúâ íà òîçè êóëòóðíî-ðåëèãèîçåí áóíò ñëåäâà ðåëèãèîç-
295
 ÀÂÈÒÎÕÎË
íèÿò äâîðöîâ ïðåâðàò íà ïúðâîðîäíèÿ ñèí Ðàñàòå (Âàëäå-
ìàð, Âëàäèìèð) è àðåñòóâàíåòî íà öúðêîâíèÿ àäìèíèñò-
ðàòîð â Ïëèñêà ñâ. Íàóì Ïðåñëàâñêè - Îõðèäñêè. Ñëåä
íàìåñàòà íà âå÷å çàìîíàøåíèÿ Áîðèñ-Ìèõàèë è òîçè áóíò
å çàäóøåí è çàâúðøâà ñ îñëåïÿâàíåòî íà Ðàñàòå-Âëàäè-
ìèð è íåãîâîòî äåòðîíèðàíå.
Çà ïåðèîäà îò íà÷àëîòî íà VI äî ñðåäàòà íà IÕ âåê
ãîñïîäñòâàùà ðåëèãèÿ â Åïèð, Ìàêåäîíèÿ, Ìèçèÿ, Òðà-
êèÿ, Äàëìàöèÿ, Áîñíà, Ñðåì è Ïàíîíèÿ å “ñêèòñêîòî çàá-
ëóæäåíèå”, òå. áúëãàðñêàòà ðåëèãèÿ íà ñåäåìòå íåáåñíè
ñâåòèëà. Åäíà ãîëÿìà ÷àñò îò ñëàâÿíèòå, èìàò ñå ïðåäâèä
àíòèòå, èçïîâÿäâàò òàçè ðåëèãèÿ îùå íà òåðèòîðèÿòà ñå-
âåðíî îò Àçîâñêî ìîðå. È äðóãè ïëåìåíà êàòî ñåâåðèòå
íàïðèìåð, èäâàéêè íà Áàëêàíèòå, ñúùî èìàò òàçè ðåëè-
ãèÿ êàòî ñîáñòâåíà, ïîðàäè êîåòî ñå ïîëçâàò ñ äîâåðèåòî
íà áúëãàðñêàòà óïðàâëÿâàùà âèõðóøêà. Ìíîãî ëþáîïèò-
íà å ñèòóàöèÿòà ñ Àñïàðóõîâèòå îíîãóíäóðè. Àêî ìîæåì
äà ñå äîâåðèì íà áúëãàðñêèÿò àíîíèìåí ëåòîïèñ, òå ñà
ñòàíàëè áúëãàðè ñëåä êàòî ìèíàâàò Äóíàâà è ïðèñòèãàò â
Ìàëêà Ñêèòèÿ (Êàðâóíñêàòà Çåìÿ). Åòî êàêâî êàçâà ïðî-
ðîê Èñàé â òîçè ëåòîïèñ: “È ñëåä òîâà ÷óõ ãëàñ, êîéòî ìè
êàçâàøå: Èñàå, âúçëþáëåíè ìîé ïðîðî÷å, èäè íà ãîðíàòà
ñòðàíà íà Ðîìåÿ, îòëú÷è ÷àñò îò êóìàíèòå, íàðå÷åíè áúë-
ãàðè è íàñåëè Êàðâóíñêàòà çåìÿ (Äîáðóäæà)... Ñëåä ïîãóá-
âàíåòî íà öàð Èñïîð, öàðÿ áúëãàðñêè, íàðåêîõà êóìàíèòå
áúëãàðè, à ïî-ðàíî áÿõà ïðè Èñïîðà öàðÿ åçè÷íèöè.”
Ñëàâèñòúò Ê. Ìîøèíñêè (Ê Moszynaski) èçâåæäà åòè-
ìîëîãèÿòà íà èìåòî áúëãàðè îò êîðåííàòà ñèñòåìà áîëãú/
áëàãú è íåéíèòå ãëàãîëíè äåðèâàòè: ñòàðîñëàâ. áëàæèòè,
ñòàðîïîë. blogac/blagac = “ñìèðÿâàì, óñïîêîÿâàì, ìèðÿñ-
âàì” è ò.í. Òîé íàìèðà âðúçêà ñ àâåñòèéñêîòî áúðúã = “ðå-
ëèãèîçåí ðèòóàë, îáðÿä”, ñúùî è ñ áúðúÿéòè = “ïîçäðàâÿ-
âà, õâàëè, èçêàçâà ïî÷èò”. Âñè÷êî òîâà ïîäñêàçâà, ÷å äó-
ìàòà áúëãàðèí, êîÿòî èäâà îò äóìàòà áúëãàðèí, èìà ðåëè-
ãèîçåí ïðîèçõîä. Òÿ ïðîèçëèçà îò Ðåëèãèÿòà íà Ñåäåìòå.
Çàãàäêàòà, äî êîÿòî ñå äîêîñíàë Ïåòúð Äîáðåâ ãëàñè:
Çàùî òîëêîâà åòíè÷åñêè è åçèêîâî ðàçëè÷íè íàðîäè îò
Öåíòðàëíà Àçèÿ ïðåòåíäèðàò çà åòíîíèìà áúëãàðè? Âúç-
ìîæíèÿò îòãîâîð å: Âñè÷êè òåçè íàðîäè ïîìíÿò, ÷å ïðåäè
äà ñà ñòàíàëè õðèñòèÿíè, ìþñþëìàíè, þäåè (õàçàðèòå),
ñà èçïîâÿäâàëè áúëãàðñêàòà âÿðà, áèëè ñà áúëãàðÿíè. Íàç-
âàíèåòî áóëãàðè, áëúãàðè ñå ïðîòèâîïîñòàâÿ íà ïîíÿòèå-
òî õðèñòèÿíè â ñïîìåíàòèÿ âå÷å íàäïèñ íà êàí Ïåðñèÿí.
Òàì å íàïèñàíî: “Áúëãàðèòå íàïðàâèõà ìíîãî äîáðèíè íà
õðèñòèÿíèòå è õðèñòèÿíèòå çàáðàâèõà. Íî Áîã âèæäà”. Ñú-
ùîòî ïðîòèâîïîñòàâÿíå ìîæåì äà ñðåùíåì è ó Òåîôàí
èçïîâåäíèê: “Íà 20 þëè, êîãàòî õðèñòèÿíèòå è áúëãàðèòå
çàñòàíàëè åäíè ñðåùó äðóãè íåäàëå÷ îò Àäðèàíîïîë, õðèñ-
òèÿíèòå ïðåòúðïÿëè ñòðàøíî ïîðàæåíèå...”
Îò äðóãà ñòðàíà, â åäèí äðóã ñòàðîáúëãàðñêè íàäïèñ
îò âðåìåòî íà êàí Ìàëàìèð ÷åòåì: “Àðõîíòúò äàäå íà áúë-
ãàðèòå ìíîãî ïúòè ÿäåíå è ïèåíå, à íà áîèëèòå è áàãàèíè-
òå äàäå ãîëåìè ïîäàðúöè.” Âñúùíîñò íàäïèñúò íà êàí Ìà-
* Tðÿáâà äà ñå çíàå, ÷å òåçè êíèãè èäâàò ó íàñ îò êúñíè ðóñêè ïðåïèñè (XVIII, XIX âåê), êîèòî ñà “ðåäàêòèðàíè” â óñëóãà íà ïàíñëàâèçìà, çà
êîéòî áúëãàðèòå ñà “ñëàâÿíè”. Îñâåí òîâà, ïðàâèëíèÿò òåðìèí å “ñêëàâèíè”, êîåòî å áèëî ïîëèòè÷åñêè æàðãîí ñïðÿìî íåèçïîâÿäâÿùèòå
îôèöèàëíàòà ðåëèãèîçíà äîêòðèíà íà Êîíñòàíòèíîïîë - àðèàíèòå è âåðîÿòíî ò. í. åçè÷íèöè. “Ñêëàâèíè” å îçíà÷àâàëî ðîáè, íå÷åñòèâöè ò. å.
ðîáóâàùè íà ðåëèãèîçíè çàáëóäè. Òîãàâà òóê ñòàâà ÿñíî, ÷å “ñêëàâèíè” å ïðèëàãàòåëíî, à çà ïúðâè ïúò ñå îôèöèàëèçèðà êàòî åòíîíèì â êíèãàòà
íà Ìàâðî Îðáèíè “Öàðñòâîòî íà ñëàâÿíèòå” îò íà÷àëîòî íà XVII â. Âåê ïî-êúñíî, ðóñêèÿò ïàíñëàâèçúì çàïî÷âà ñâîÿò ïîõîä ñ äåêðåòà íà
Åêàòåðèíà êúì âñè÷êè “ñëàâÿíñêè” íàðîäè. (áåë. ðåä.).
296
ëàìèð äîïúëâà è ðàçÿñíÿâà íàçâàíèåòî áúëãàðè, óïîòðå-
áåíî â íàäïèñà íà êàí Ïåðñèÿí. Ïðàâ å Â. Áåøåâëèåâ, êî-
ãàòî ïðåäïîëàãà, ÷å ðàçëè÷íèÿò ïîäõîä ïðè íàãðàæäàâà-
íåòî íà áúëãàðèòå, îò åäíà ñòðàíà, è áîèëèòå è áàãàèíè-
òå, îò äðóãà, ñå äúëæè íà ñúùåñòâóâàíåòî íà äâå ñúñëî-
âèÿ. Íî ãðåøè, êîãàòî ïðèåìà, ÷å áúëãàðèòå â êîíêðåòíèÿ
ñëó÷àé ñà îáèêíîâåíèÿ íàðîä. Òîâà ñà õîðàòà îò äúðæàâ-
íàòà àäìèíèñòðàöèÿ, âîéíèòå è ñâåùåíè÷åñòâîòî. Âúâ âñå-
êè ñëó÷àé: äîâåðåíè õîðà è âñè÷êè ïîñâåòåíè â áúëãàðñ-
êàòà âÿðà - òåíãðèçàì, ò.å. áëúãàðèÿíñòâîòî. Íàçâàíèåòî
íà òàçè ÷àñò îò íàðîäà å ñòàíàëî íàðèöàòåëíî çà öåëèÿ
íàðîä. Èìàìå è òàêúâ ñëó÷àé, êîãàòî â åäèí è ñúù òåêñò,
â ëåòîïèñà íà Ïîïà Äóêëÿíèí, ñå óïîòðåáÿâàò ôîðìèòå íà
Bulgari è Bulgarini. Òàêà ìîæå äà ñå ïðî÷åòå: rex Bulgarorum
Smuel (öàð íà áúëãàðèòå Ñàìóèë), íî è: supårdicttus Samuel
Bulgarinorum imperator (ãîðåñïîìåíàòèÿò öàð íà Áúëãàðè-
íèòå, ò.å. Áëúãàðÿíèòå), êàêòî è: gente Bulgarinorum (ò.å.
ïëåìåòî íà Áúëãàðèíèòå/Áëúãàðèÿíèòå).
Èçâåñòíà íè å òàáóèçàöèÿòà íà èìåòî “áúëãàðèí” íà
åäíè ìåñòà è íåãîâàòà àäìèíèñòðàöèÿ íà äðóãè. Ïîíåæå
òî îñâåí ïðèíàäëåæíîñò êúì åäíà âîåäíîíî-ïîëèòè÷åñêà
ñèëà îáîçíà÷àâà è åäíà îòäåëíà, îñîáåíà ðåëèãèÿ è êàòî
òàêàâà ñå ïðîòèâîïîñòàâÿ íà íàñòúïâàùàòà õðèñòèÿíèçà-
öèÿ è ïîìîõàìåäàí÷âàíå, âðàæåñêîòî îòíîøåíèå êúì íå-
ãî å ìíîãî ñèëíî. Çàòîâà íà ïúðâî âðåìå, âåäíàãà ñëåä
ïîêðúñòâàíåòî, òîâà èìå ñå èçáÿãâà. Óáåäèòåëåí ïðèìåð
â òîâà îòíîøåíèå å æèòèåòî íà ñâ. Êèðèë è ñâ. Ìåòîäèé
ñúñòàâåíî îò ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè.  íåãî ñðåùàìå: “ñëà-
âÿíñêè êíèãè”, “ñëàâÿíñêè ó÷åíèöè”, “ñëàâÿíñêè åçèê”,
“ñëàâÿíñêè íàðîä”, “ñëàâÿíñêî êíÿæåñòâî”, “ñëàâÿíñêà ëè-
òóðãèÿ”...  “Ïðîëîãà íà ó÷èòåëíîòî ñëîâî” îò Êîíñòàí-
òèí Ïðåñëàâñêè ñå ñðåùà: “Ñëàâÿíñêè åçèê”, à ⠓Ïðîëî-
ãà íà Íåáåñà” íà Éîàí Åêçàðõ: “Ñëàâÿíñêè êíèãè” è “ñëà-
âÿíñêè åçèê”. Ñúùî è â òåêñòà íà ×åðíîðèçåö Õðàáúð “Çà
áóêâèòå”* ÷åòåì: “ñëàâÿíè”, “Ñëàâÿíñêà ðå÷”, “ñëàâÿíñêè
áóêâè”, “ñëàâÿíñêî ïëåìå” è “ñëàâÿíñêè ðîä”. Î÷åâèäíî å
íàñòîÿâàíåòî äà ñå èçáÿãâà ñòàðîòî åòíî-ðåëèãèîçíî íàç-
âàíèå ó íîñèòåëèòå è ïðîâîäíèöèòå íà íîâà âÿðà - õðèñ-
òèÿíñêàòà. Íàðîäúò îáà÷å ïîìíè è çàïàçâà ñòàðîòî ñè ñà-
ìîíàçâàíèå. Ñúäáàòà íà òîâà èìå îò îíåçè âðåìåíà òà è
äî äíåñ îïðåäåëÿ äâîéñòâåíî ñúäúðæàíèå: çà åäíè äà å
ÃÎÐÄÎÑÒ, çà äðóãè ÕÓËÀ.
Çíà÷è, èìåòî ñå çàïàçâà âúïðåêè íîâîïðèåòàòà âÿðà
(õðèñòèÿíñòâîòî). Íî îñòàâàò è ïîäîçðåíèÿòà êúì íåãî.
Íåùàòà äàæå è ñå âëîøàâàò êîãàòî, ïî âðåìå íà öàð Ïå-
òúð I, ñèí íà Ñèìåîí Âåëèêè, ñå ÿâÿâà “Áúëãàðñêàòà åðåñ”
(Bulgarorum haeresis), ò.å. áîãîìèñëñòâî. Òàçè áúëãàðñêà
êîðåêöèÿ íà õðèñòèÿíñòâîòî å òàêà ñèëíà è âëèÿòåëíà, ÷å
äîðè îðãàíèçèðà äâå ñâîè öúðêâè íà òåðèòîðèÿòà íà Ìà-
êåäîíèÿ è Òðàêèÿ, êîèòî ñà â ñúñòàâà íà áúëãàðñêàòà äúð-
æàâà. Â äîêóìåíòèòå òå ñå íîòèðàò êàòî Ecciesia Bulgariae
è Ecciesia Dragovitia. Áúëãàðèòå ïî îíîâà âðåìå âñå îùå
ðàçïîëàãàò ñ îãðîìíî ñàìî÷óâñòâèå. Âèçàíòèéñêèòå è ëà-
òèíñêèòå èçòî÷íèöè îò îíîâà âðåìå ãî ïîòâúðæäàâàò: “Áúë-

ãàðèòå ñå áèëè âèíàãè âèñîêîìåðíè” çàïèñâà Òåîôàí, à
Àíòîíèé Ñóäèò ïèøå: “Ãîðäåëèâèÿò áúëãàðñêè íàðîä”.
Çíà÷è áúëãàðèòå â êóëòóðíî è öèâèëèçàöèîííî îòíîøå-
íèå ñå ÷óâñòâàò íàé-ìàëêîòî ðàâíîïîñòàâåíè íà äðóãèòå
íàðîäè ñ õðèñòèÿíñêî, ìþñþëìàíñêî èëè þäåéñêî âåðî-
èçïîâåäàíèå. Òî÷íî çàòîâà òå ìîãàò äà ïðåäïðèåìàò è äà
ïðîâåäàò åäíà òàêàâà àêöèÿ. Äà ïðåíàãîäÿò è ïðèìèðÿò
õðèñòèÿíñêàòà ðåëèãèÿ êúì è ñúñ ñòàðàòà áúëãàðñêà ðåëè-
ãèÿ - áúëãàðèÿíñòâîòî. Çàòîâà ñà â ñúñòîÿíèå äà âúâåäàò
ñîáñòâåíèÿ ñè åçèê íå ñàìî â ïðîïîâåäòà, íî è â ìîëèòâà-
òà è ëèòóðãèÿòà - íåùî, êîåòî íà äðóãèòå åâðîïåéñêè íà-
ðîäè èì ñå óäàâà âåêîâå ïî-êúñíî.
Îïèñâàéêè êàê å ïðîâåäåíî ïîêðúñòâàíåòî, èëè ïî-òî÷-
íî, ñúòâîðÿâàéêè îùå åäíà ëåãåíäà ñ ïðàãìàòè÷íè (ïðî-
ïàãàíäíè) öåëè, Òåîôèëàêò Îõðèäñêè å çàïèñàë â æèòèåòî
íà ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè ñëåäíîòî: “Òàêà áúëãàðñêèÿò íà-
ðîä, îñâîáîäåí îò ÑÊÈÒÑÊÎÒÎ ÇÀÁËÓÆÄÅÍÈÅ, ïîç-
íàë Èñòèíñêèÿ è Íàé-ïðàâèÿ ïúò - Õðèñòà”. Ñúùèÿò àâ-
òîð íà äðóãî ìÿñòî ïèøå çà áúëãàðèòå, ÷å “äî êðúùåíèå-
òî ñè íå çíàåëè èìåòî íà Õðèñòîñ, íî áèäåéêè â ñêèòñêî
çàáëóæäåíèå, ñëóæåëè íà ìåñåöà, íà ñëúíöåòî è íà äðóãè
çâåçäè”. Âñå ïàê òîâà “îñâîáîæäàâàíå” îò 4ñêèòñêîòî çàá-
ëóæäåíèå” å áèëî ìú÷èòåëíî è äúëãîòðàéíî. Äàæå è ñëåä
ïðåìàõâàíåòî íà “áúëãàðñêàòà åðåñ” (áîãîìèëñòâîòî) åëå-
ìåíòè îò ñòàðàòà âÿðà ñà ïðîíèêíàëè â õðèñòèÿíñêèÿ ðå-
ëèãèîçåí îáðÿä.
Òóê â îïèòà äà èçÿñíèì åòèìîëîãèÿòà íà ñòîëèöàòà
Ïëèñêà (Ðëóêáó) ùå ïðåäïîëîæèì ðåëèãèîçåí ïðîèçõîä,
ò.å. âðúçêà ñ èçïîâÿäâàíàòà ïðåäõðèñòèÿíñêà ðåëèãèÿ, ñ
èìåòî íà âúðõîâíîòî áîæåñòâî èëè íåãîâèòå àòðèáóòè. Ùå
òðúãíåì îò ñúçâó÷íîñòòà íà äóìèòå: Ïëèñêà - áëÿñúê, è
ùå ñå çàìèñëèì îêîëî åòèìîëîãèÿòà íà äóìàòà áëÿñúê.
Íà íåÿ â ðóñêè åçèê ñúîòâåòñòâà áëåñúê, à â íåìñêèÿ - Blitz.
Óïîòðåáàòà íà òåçè äóìè â äðåâíè âðåìåíà å áèëà ñâúðçà-
íà èçêëþ÷èòåëíî ñ ÿâëåíèåòî ÑÂÅÒÊÀÂÈÖÀ. Òîâà çíà-
÷åíèå è äíåñ å îñòàíàëî â íåìñêèÿ åçèê.  áúëãàðñêèÿ åçèê
ïúê, ôîíåòè÷íî áëèçêà ñ äóìàòà áëÿñúê å äóìàòà áëúñúê.
Òóê âå÷å ñå äîñåùàìå êîãà è êúäå åäíîòî ÿâëåíèå ñúïðî-
âîæäà äðóãîòî: ÑÂÅÒÊÀÂÈÖÀ è ÓÄÀÐ è âåäíàãà ñëåä
òÿõ ÃÐÎÕÎÒ è ÎÃÚÍ. Ñ åäíà äóìà êàçàíî: ÃÐÚÌ! À ãúð-
ìúò å åäèí îò íàé-âàæíèòå àòðèáóòè íà Íåáåñíèÿ Áîã ÄÅÍ
ÃÐÈ. Ñïîðåä åäíî ñêàçàíèå, ìàêàð è îò ñðàâíèòåëíî ïî-
êúñíî âðåìå: “...ëþäè òîãäà íåâåãëàñè, ñóùèì áîãîì îêà-
ÿííîãî òîãî íàðèöàõó è “Ãðîìà” èëè “Ïåðóíà”... “Çíà÷è
òîçè àòðèáóò (ãðúìà) ïîíÿêîãà å ìèíàâàë è êàòî èìå
“”Ãðîì” íà Äåí Ãðè. À ñïîðåä ñâåäåíèå íà àðàáñêèÿ ïúòå-
øåñòâåíèê Èáí Ôàäëàí áúëãàðèòå ñ îñîáåíî ñòðàõîïî÷è-
òàíèå ñå îòíàñÿëè êúì ãúðìà: “Àêî ãðúì óäàðè êúùà, äî
íåÿ òå íå ñå ïðèáëèæàâàò è ÿ îñòàâÿò ñàìà íà ñåáå ñè, à
ñúùî è âñè÷êî, êàêâîòî èìà âúòðå, äîêàòî âðåìåòî ÿ ñðó-
òè. Òå êàçâàò: Òàçè êúùà å îò îíåçè, íà êîèòî áîã ñå å ðàç-
ãíåâèë.” À òîçè áîã å “Ñåäìîîáðàçåí”, ïîíåæå ÷ðåç Ñå-
äåìòå Ñâåòèëà âëèÿå âúðõó çåìÿòà è õîðàòà. Äóìàòà, îç-
íà÷àâàùà ÷èñëîòî ÑÅÄÅÌ, â êàâêàçêèÿ îñåòèíñêè è ïðè-
àçîâñêèÿ àäèãåéñêè (÷åðêåçêè) åçèê å ÁËÈ. Èìàéêè ïðåä-
âèä åòèìîëîãèÿòà íà ñåìàíòåìàòà ÃÐÈ, èçâåäåíà îò ÃÐÀß
= “ãðîõîò”, “ñèëåí çâóê” (îò òàì è ñòàðîñëàâÿíñêàòà äóìà
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÃÐÀÍÅÑÀ = “ðåëèãèîçíè ïåñíè”, “õèìíè”), äíåøíèÿò åò-
íîíèì (è íÿêîãàøåí òåîíèì) ÁÚËÃÀÐÈ/ÁÚËÃÀÐÈ ìîæå
äà ñå ïðåâåäå êàòî: “ÑËÀÂÅÙÈ ÑÅÄÅÌÒŔ.
Âå÷å ñïîìåíàõìå, ÷å Ñåäìîîáðàçíèÿò Íåáåñåí Áîã â
íàé-ñòàðè âðåìåíà (ïàëåîëèòà) ñå å îòúæäåñòâÿâàë ñúñ ñåä-
ìîòî ÍÅÁÅ (ïðîñòîðíèÿ íåáîñâîä), ñëåä òîâà ñ Þïèòåð
(“Áàùàòà”, “Ñòàðåöà”) è íàêðàÿ - ñúñ Ñëúíöåòî-Ñèí. Ïî-
ñî÷èõìå è èìåòî íà ñêèòñêèÿ íåáåñåí áàùà: ÁÀÁÀÉ. Òî-
âà íè äàâà ïðàâî äà ïðåäïîëîæèì, ÷å â òðèòå èìåíà íà
ñòàðàòà ñòîëèöà Ïëèñêà ñà “çàïîìíåíè” äâåòå ôðàçè íà
Íåáåñíàòà Ðåëèãèÿ: “þïèòåðîâñêàòà” (Àáîáà îò Áàáàé, íî
è Ïëèñêà îò “áëÿñúê = ñâåòêàâèöà, ìúëíèÿ”) è “ñëúí÷åâà-
òà” ôàçà (Ñëúíöåãðàä, Èëèîïîëèñ).
Ë. Øðüîäåð óáåäèòåëíî äîêàçâà, ÷å âèñøàòà ñúùíîñò
íà óïîìåíàòàòà ïðàêóëòóðà â åäíà ÷àñò îò åâðîàçèéñêèòå
íàðîäè ñóáëèìèðà â èäåÿòà çà Íåáåñåí Áîã (Äåí Ãðè), îò
êîãîòî “ñà ñúçäàäåíè è çàâèñÿò âñè÷êè ïî-êúñíî ïðîÿâèëè
ñå áîãîâå, è êîéòî îáèêíîâåíî ñå èçÿâÿâà â îáðàçà íà ãðú-
ìîâåðæåö...”. Ïîíåæå ñòàðîáúëãàðñêèÿò ÒÀÍÃÐÀ/ÒÅÍÃ-
ÐÈ/ÄÅÍÃÐÈ å îòúæäåñòâåí ñ Íåáåñíèÿ Áîã - ãðúìîâåð-
æåö, ïî-íàòàòúê ùå áúäå íàïðàâåí îïèò çà åòèìîëîãè÷åí
àíàëèç, âçèìàéêè ïðåäâèä òîâà ïðåäïîëîæåíèå. Çàñåãà ñà-
ìî ùå ïîñî÷èì íÿêîëêî ëþáîïèòíè ëèíãâèñòè÷íè ôàêòà.
ÄÅÍÃÈÐ/ÄÈÍÃÈÐ = “áîæåñòâî” íà øóìåðñêè è õåòñêè.
Çà ïúðâàòà ñúñòàâíà ÷àñò íà ïðåäïîëàãàåìî ñëîæíàòà äó-
ìà ÄÅÍ-ÃÐÈ ïîñî÷âàìå: ÄÅÍ = “ðåëèãèÿ” íà ñòàðîïåð-
ñèéñêè (àâåñòèéñêè). Íàïðèìåð den mazdesn = “ðåëèãèÿ-
òà íà ìàçäåèñòèòå”. Ñúùîòî çíà÷åíèå íà òàçè äóìà íàìè-
ðàìå è â ñúâðåìåííèòå îñåòèíñêè è àäèãåéñêè åçèöè: ÄÅÍ/
ÄÈÍ = “ðåëèãèÿ”. Çà âòîðàòà ñúñòàâíà ÷àñò -ÃÐÈ ìîæå
äà ñå ïðåäïîëîæè âðúçêàòà ñúñ ñòàðîáúëãàðñêèòå äóìè:
ÃÐÀß = “çâóê”, “øóì” è ÃÐÀÍÅÑÀ = “õèìíè”, “ðåëèãèî-
çíè ïåñíè”. È äâåòå äóìè èìàò ñâîè ñúîòâåòñòâèÿ â äðåâ-
íèòå èðàíñêè åçèöè. Ëþáîïèòíî ñúîòâåòñòâèå íàìèðàìå
è â ñúâðåìåííèÿ êþðäñêè åçèê gire-gir = “ãðúì” è din =
“ðåëèãèÿ”. Ìîæå äà ñå ïðèåìå êàòî äîñòàòú÷íî óáåäèòåëíî
îáÿñíåíèåòî, ÷å ñòàâà äóìà çà ÐÅËÈÃÈß íà ÃÐÚÌÀ.
Êúì òîâà, êîåòî âå÷å å êàçàíî çà Íåáåñíèÿ Áîã, êàòî
äîïúëíèòåëíî îáÿñíåíèå ìîæå äà ïîñëóæè è ñëåäíîòî îï-
ðåäåëåíèå: “Õàðàêòåðåí èçðàç íà çàñâèäåòåëñòâóâàíåòî íà
ïî÷èò êúì Íåáåñíèÿ Áîã å çàáðàíàòà íà êóëòîâîòî èçîá-
ðàæåíèå”. Òîâà âå÷å äàâà îáÿñíåíèå, çàùî ñà ðåäêè, à ïî-
íÿêîãà è íàïúëíî ëèïñâàò àíòðîïîìîðôíèòå èçîáðàæåíèÿ
íà ïåðñèéñêè, ñêèòñêè, òðàêèéñêè è îñîáåíî áúëãàðñêè áî-
æåñòâà.  ñëó÷àÿ íà áúëãàðñêèÿ Íåáåñåí áîã, ñëåä êàòî
èìà çàáðàíà äà ñå èçîáðàçÿâà ÷ðåç ÷îâåøêè îáðàç, îñòàâà
âúïðîñúò, ÷ðåç êîé ñèìâîë/èäåîãðàìà ñå å ïðåäñòàâÿë?
Ïðåîáëàäàâà ìíåíèåòî, ÷å òîâà å çíàêúò |Y| è â íàñòîÿùå-
òî òúëêóâàíèå òî å èçöÿëî âúçïðèåòî. Âñå ïàê îñòàâà âúç-
ìîæíîñòòà, ÷å ìîæå áè, íà ïúðâî âðåìå, òîâà áè ìîãúë äà
áúäå è çíàêúò ↑, êîéòî, ïîñî÷âàéêè íåáåòî, îáîçíà÷àâà
Íåáåòî-Áàùà, Íåáåñíèÿ Îòåö, ò.å. Þïèòåð-Áàáàé, ðàçïîç-
íàò íà ñåäìîëú÷íàòà ðîçåòêà îò Ïëèñêà.
297
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÅÒÍÎÃÅÍÅÇÈÑ È ÈÑÒÎÐÈß ÍÀ ÊÀÇÀÖÈÒÅ
 ÓÊÐÀÉÍÀ È ÐÓÑÈß
Äîêëàä îò Ìåæäóíàðîäíàòà íàó÷íà êîíôåðåíöèÿ ïî èíòåðäèñöèïëèíàðíî áúëãàðîçíàíèå,
ãð. Øóìåí, 2000 ã.
Ä-Ð ÄÎÐÈßÍ ÀËÅÊÑÀÍÄÐÎÂ
“Âñÿ èñòîðèÿ Ðîññèè ñäåëàíà êàçàêàìè!”
Ëåâ Í. Òîëñòîé
Èñòîðèÿòà íà êàçàöèòå, êàêòî è ãîëÿìà ÷àñò îò èñòî-
ðèÿòà íà áúëãàðèòå, å îáãúðíàòà â ìúë÷àíèå. Åäâà ïðåç
ïîñëåäíèòå ãîäèíè ñå çàãîâîðè îòíîâî çà òÿõ è òî ïî ïî-
âîä íà òîâà, ÷å íà òåðèòîðèÿòà íà Ðóñêàòà Ôåäåðàöèÿ (ÐÔ)
Ðóñèÿ è Óêðàéíà ñòàâà åäíî ìîùíî íàöèîíàëíî âúçðàæ-
äàíå íà êàçà÷åñòâîòî. Ñëåä 1990 ã. ñå ñúçäàäîõà ìíîæåñò-
âî êàçàøêè ñúþçè è îðãàíèçàöèè, êîèòî òúðñÿò ñâîèòå êî-
ðåíè, íàöèîíàëíà èäåíòè÷íîñò, èäåà-
ëè è ïðåäèøíà ñëàâà. Ðóñêèòå ó÷åíè
ñâåòêàâè÷íî ðåàãèðàõà ñ “íàó÷íè êîí-
ôåðåíöèè”, êíèãè, ñòàòèè è î÷åðöè,
÷ðåç êîåòî ñå îïèòàõà äà “êàíàëèçèðàò”
ïðîöåñà è äà “îðèåíòèðàò ïðàâèëíî”
èíòåðåñóâàùèòå ñå îò òàçè ïðîáëåìà-
òèêà1. Âîäåíè îáà÷å îò ëîãèêàòà íà ãå-
îïîëèòèêàòà è â ïëåí íà ñòàðèòå èäåî-
ëîãåìè, òåçè “ó÷åíè” ñå îïèòâàò âñÿ÷åñ-
êè äà íè âíóøàò, ÷å êàçàöèòå íå ñà åò-
íè÷åñêà îáùíîñò èëè íàðîäíîñò, à ïî-
ñêîðî âîåíèçèðàíà ïðîñëîéêà èëè ñúñ-
ëîâèå, ïîäîáíè íà êøàòðèèòå â Èíäèÿ
èëè ñàìóðàèòå â ßïîíèÿ. Ñðàâíåíèåòî
îáà÷å å íåóäà÷íî, òúé êàòî êàçàöèòå íå
ñàìî ñà áèëè “äúðæàâà â äúðæàâàòà”,
íî è ÷åñòî ñà âîäåëè ñàìîñòîÿòåëíà
ñâîÿ ïîëèòèêà. Òå ñà è îñîáåí åòíîñ ñ
àíòðîïîëîãè÷íè è ëèíãâèñòè÷íè îñîáå-
íîñòè è ÷èñëåíîñòòà èì íå å íèêàê ìàë-
êà è äíåñ.
 äîáàâêà íà ñëîæíèÿ êîêòåéë îò òåîðèè çà ïðîèçõî-
äà íà êàçàöèòå íàé-÷åñòî íè ñå íàòðàïâà èäåÿòà, ÷å òå ñà
ñúñ ñìåñåí ïðîèçõîä, íî “îñíîâàòà èì å âèäèòå ëè ñëà-
âÿíñêà” è âñúùíîñò âñè÷êè ñìå ñëàâÿíè!?1,3,6 Ïîçíàòà êàð-
òèíêà íàëè?!...
Ïðè òîâà èçñëåäâàíå îáà÷å ùå îñòàâèì íàñòðàíà èäå-
îëîãè÷åñêèòå êëèøåòà è èçãðàäåíèÿ ïñåâäî-ðîìàíòè÷åí
îáðàç çà êàçàöèòå, ïðåäñòàâëÿâàíè íè êàòî ðóñè “×àïàåâ-
öè” èëè “Áóäüîíîâöè”, áîðåùè ñå ñðåùó âðàãîâåòå íà ðå-
âîëþöèÿòà è êóëàöèòå. Òóê ùå ñå îïðåì ïðåäèìíî íà ôàê-
òèòå, çàùîòî ëîøàòà íàóêà êàçâà, à äîáðàòà äîêàçâà!
Åòíè÷åñêè ïðîèçõîä íà êàçàöèòå.
Ê.è.í. äîö. Òèêèäæàí, Ð.Ã. èçòúêâà ñëåäíîòî: “Íåçàâè-
ñèìî îò ãîëÿìîòî êîëè÷åñòâî òåîðèè è õèïîòåçè çà ïðîè-
çõîäà íà êàçà÷åñòâîòî è ïðèëåæàùàòà ìó òåðèòîðèÿ íà
298
Äèâîòî ïîëå (ñòåïèòå â Óêðàéíà è Þæíà Ðóñèÿ), íèòî åä-
íà äî äíåñ íå ñå ÿâÿâà îáùîïðèçíàòà!” Òîâà òâúðäåíèå ñå
ïîääúðæà è îò äðóãè ó÷åíè. 1,6 Íåâúçìîæíîñòòà èëè ïî-
ñêîðî íåæåëàíèåòî íà íÿêîè ó÷åíè äà îïðåäåëÿò åòíè÷åñ-
êèÿ ïðîèçõîä íà êàçàöèòå âîäè äî êóðèîçè è çà äà çàìàæàò
ãàôîâåòå ñè, òåçè “ó÷åíè” ïðèáÿãâàò äî ñðåäñòâà, èçïîëç-
âàíè â ïîëèòèêàòà, íî íå è â íàóêàòà! Òàêà íàïðèìåð ñïî-
ðåä À.Ï. Ñêîðèê6: “Îïèòèòå íà èçñëåäîâàòåëèòå äà ïîñî-
÷àò êîíêðåòåí åòíîñ çà ïðåäöè íà êàçàöèòå èçïàäàò â êðàé-
íîñò è èçëèøåí íàöèîíàëèçúì”.
Ïðåäè äà èçëîæèì ðàçëè÷íèòå
ñõâàùàíèÿ çà ïðîèçõîäà íà êàçàöèòå,
ùå ïîñî÷èì ïúðâî ãåîãðàôñêîòî èì
ìåñòîïîëîæåíèå. Â îáùè ëèíèè ñú-
ùåñòâóâàò ÷åòèðè âèäà êàçàöè ïî ãåî-
ãðàôñêè ïðèçíàê, êîèòî îáà÷å ñà åäèí
è ñúùè åòíîñ. Èìàìå - Äîíñêè êàçà-
öè, Çàïîðîæñêè êàçàöè, Êàâêàçêè (Ãðå-
áåíñêè èëè Òåðêñêè) êàçàöè è Ñèáèðñ-
êè êàçàöè. Âñè÷êè òå ñà æèâåëè è æè-
âåÿò íà òåðèòîðèè, íàñåëÿâàíè îùå îò
äðåâíîñòòà îò áúëãàðè. Òåçè òåðèòî-
ðèè ñà ÷àñòè îò áúëãàðñêèòå äúðæàâè
êðàé Êàâêàç è Óêðàéíà - Áàðñèëèÿ è
Êàâêàçêà Àëáàíèÿ (Àëóàíê), Ñòàðàòà
Âåëèêà Áúëãàðèÿ, Èìïåðèÿòà íà Àòè-
ëà è Èðíèê, Âîëæêà Áúëãàðèÿ è Õàçà-
ðèÿ (äðóãàòà áúëãàðñêà äúðæàâà).17,18
Ïúðâîòî óïîìåíàâàíå íà êàçàöèòå
êàòî íàðîä îò Áúëãàðñêàòà èìïåðèÿ íà-
ìèðàìå â òðóäîâåòå íà àðàáñêèÿ ãåîã-
ðàô Àáóëôåäà (VIII â.), êúäåòî ïèøå
ñëåäíîòî: “... Íàäÿñíî îò ñòðàíàòà íà áúëãàðèòå ñå íàìè-
ðà öàðñòâîòî íà êàçàöèòå.Êàçàöèòå ñà íàðîä, êîéòî ñå å
óñòàíîâèë ìåæäó àáõàçèòå è àëáàíèòå. Íàé-ñåòíå ïàê íà-
äÿñíî îò ñòðàíàòà íà áúëãàðèòå ñå íàìèðà öàðñòâîòî íà
àëáàíèòå, êîåòî ãðàíè÷è ñ áúëãàðñêàòà ñòðàíà. Ñëåä òîâà
èäâà íà þã öàðñòâîòî íà õàçàðèòå. Òóê çàâúðøâà öàðñòâî-
òî (ñòðàíàòà) íà áúëãàðèòå. Ïî òåçè ìåñòà æèâåå åäèí íà-
ðîä íàðå÷åí ìåðóñè. Ìåðóñèòå, íàðîä îò áúëãàðñêà ðàñà,
ñà ñ ãèãàíòñêè ðàçìåðè è äèâè ñúðöà. Äåñåò íàé-ñèëíè ìú-
æå îò äðóãàòà íàöèÿ íå ìîãàò äà èçëÿçàò íà ãëàâà ñ åäèí-
åäèíñòâåí ÷îâåê îò òÿõ. Òîçè íàðîä å åçè÷åñêè è îáîæàâà
ñëúíöåòî...”.
 ñúùèÿ èçòî÷íèê ñå ïîñî÷âà ÷å ïî íàðå÷èåòî íà ð.
Òàíàáåð (Äíåïúð) è îêîëî åçåðîòî Òóìà (Äíåïðîïåòðîâñ-
 ÀÂÈÒÎÕÎË
êèÿ ëèìàí) èìà ìíîãîáðîéíè ñåëèùà è ãðàäîâå íà áúëãà- çàöèòå íà Çàïîðîæêàòà Ñå÷ (ÕV-ÕVI â.) âëèçàò áúëãàðè,
ðè è ïå÷åíåãè (áàäæàíàöè) èçïîâÿäâàùè êàêòî õðèñòèÿí- òàòàðè, êàëìèêè è äðóãè íàöèîíàëíîñòè. Òîé ïîäðàçäåëÿ
ñòâîòî, òàêà è èñëÿìà. êàçàöèòå íà ïúðâè÷íè (“òàòàð-
Èìåííî ïî îñòðîâèòå íà ñêè” êàçàöè) è âòîðè÷íè (“óê-
ð. Äíåïúð, Çàïîðîæêèòå êàçà- ðàèíñêè êàçàöè”).16
öè ñòðîÿò ñâîèòå óêðåïåíè ñå- Â õðîíèêèòå ñå ñïîìåíàâà,
ëèùà, êàòî íàïðèìåð êðåïîñò- ÷å â 1469 ã. îò Âîëãà èäâàò áå-
òà íà î. Ãîëÿìà Õîðòèöà. Ïî ãúëöè òàòàðè (Âîëæêè áúëãà-
ñðåäíîòî òå÷åíèå íà ð. Äî- ðè) è èçãíàíèöè, êîèòî ñå íà-
íåöê è êúì ð. Äîí, êúäåòî ðè÷àò êàçàöè. Òå èäâàò íà Äíå-
äåéñòâàò Äîíñêèòå êàçàöè, àð- ïúð è ñïîðåä ïîëñêèÿ èñòîðèê
õåîëîçèòå ñà îòêðèëè íàä 200 Äëóãîøà îïóñòîøèëè Ïîäî-
áúëãàðñêè ñåëèùà, ãðàäîâå, ëèåòî (Çàïàäíà Óêðàéíà).
íåêðîïîëè, êðåïîñòè è äð., êî- Â 1550 ã. ëèòîâñêèÿò ïèñà-
èòî ñå ïðè÷èñëÿâàò êúì ò.íàð. òåë Ìèõàëîí Ëèòâèí ñïîìåíà-
Ñàëòîâî-ìàÿöêà êóëòóðà (VII- âà, ÷å èçìåæäó ðàçíèòå òàòàð-
ÕI â.). Âñè÷êè ñïåöèàëèñòè ñêè îðäè èìàëî è åäíà êàçàø-
îïðåäåëÿò òàçè êóëòóðà êàòî êà îðäà.”
áúëãàðñêà!16 È òàêà ïî îòíîøåíèå íà
Í.Ì. Êàðàìçèí ñïîìåíà- âúïðîñà äàëè êàçàöèòå ñà åò-
âà çà çàïèñêèòå íà âèçàíòèéñ-
íîñ èëè ñúñëîâèå, èñòîðè÷åñ-
êèÿ èìïåðàòîð Êîíñòàíòèí
êèòå õðîíèêè íåäâóñìèñëåíî
VII Áàãðÿíîðîäíè, ïèñàë â
íè îòãîâàðÿò, ÷å òå ñà åòíîñ
ñðåäàòà íà Õ â. çà æèâååùèÿ
(íàðîä). Ñåðèîçíè èçñëåäîâà-
ïî òîâà âðåìå â Êàâêàç íàðîä
òåëè, êàòî Ë.Í. Ãóìèëüîâ,
íà êàçàöèòå.
Ïëåòíüîâà, Í.Â. Êîðîëüîâ, Ëóêèøåâ, Ñêîðèê, Í.Ì. Êà-
Ëåâ Í. Ãóìèëüîâ, Ãðàáÿíêà è Ðèãåëüìàí ñ÷èòàò, ÷å êà-
ðàìçèí, Â.Í. Òàòèø÷åâ, Å.Ï. Ñàâåëüåâ, Êðîìåð, Ø÷åðáà-
çàöèòå ïðîèçõîæäàò îò õàçàðèòå. Ñïîðåä Ãóìèëüîâ ïðà-
íîâ è äðóãè, ñúùî ãè ñ÷èòàò çà åòíîñ.
âîñëàâíèòå õàçàðè, îò êîèòî ïðîèçëèçàò êàçàöèòå, ñà èäåí-
òè÷íîñò ñ ò.íàð. “áðîäíèöè”, çà êîèòî ñå ãîâîðè â ðóñêèòå Âñè÷êè ôàêòè ãîâîðÿò, ÷å åòíè÷åñêè êàçàöèòå íå ñà íèòî
ëåòîïèñè îò ÕII-ÕIII â.  ãðúöêèòå õðîíèêè Íèêèòà Õî- ðóñíàöè, íèòî äàæå óêðàèíöè. Ëóêà÷åâ è Ñêîðèê èçòúê-
íèàò (ÕII â.) ãè íàðè÷à “ëþ- âàò, ÷å ñëàâÿíñêèÿò åòíè÷åñêè åëåìåíò ñå ïîÿâÿâà ñðàâ-
áèìöèòå íà áîãà Àðåñ”. Òå ñà íèòåëíî êúñíî â Äîíñêèòå ñòå-
îïèñàíè êàòî âîåíèçèðàíè ïè è ïî ïðèíöèï ñëàâÿíèòå íè-
îáùèíè, íàñåëÿâàùè çîíàòà êîãà íå ñà íàñåëÿâàëè òåçè îá-
ìåæäó ðåêèòå Äîí è Äíåïúð ëàñòè, êàêòî è Êàâêàç êàòî êî-
è çàíèìàâàùè ñå ñúñ ñêîòî- ðåííî íàñåëåíèå.1 È òàêà - êàçà-
âúäñòâî, ëîâ, âîéíà è ãðàáå- öèòå íå ñà ñëàâÿíè!
æè, êàêòî è ñ íàåìíè÷åñòâî. Îò ãëåäíà òî÷êà íà ìåäèöèí-
 1223 ã. ïðè áèòêàòà íà ð. ñêàòà àíòðîïîëîãèÿ ñà èíòåðåñ-
Êàëêà, áðîäíèöèòå âîþâàò íè èçñëåäâàíèÿòà íà àêàä. Ìåòî-
íà ñòðàíàòà íà òàòàðî-ìîí- äèé Ïîïîâ, êîéòî ïðàâè ñðàâíè-
ãîëöèòå ñðåùó ðóñèòå.3 Â.Â. òåëåí àíàëèç ìåæäó áúëãàðè (â
Ìàâðîäèí èçòúêâà, ÷å áðîä- òîâà ÷èñëî è áúëãàðè îò Êðèì è
íèöè äúëãî âðåìå å èìàëî â Ìåëèòîïîë - Þæíà Ðóñèÿ),
Êàâêàç, Äîëåí Äîí è Ïðèà- êðèìñêè òàòàðè, íîãàéñêè òàòà-
çîâèåòî, ò.å. â ïðåäåëèòå íà ðè, òàòàðè îò Ñð. Âîëãà, ðóñè, óê-
Ñòàðàòà Âåëèêà Áúëãàðèÿ. ðàèíöè è Äîíñêè êàçàöè.16 Îò òå-
Ñïîðåä ïðîô. Ïëåòüîâà çè äàííè ñå âèæäà, ÷å áúëãàðèòå
îñíîâàòà íà êàçàöèòå ñà áúë- ñà ïî÷òè åäíàêâè àíòðîïîëîãè-
ãàðè, àëàíè, ÷åðíÿõîâöè (?) è ÷åñêè ñ ò.íàð. “òàòàðè” è êàçàöè-
ñòåïíè êóòðèãóðè, êîèòî áè- òå, íî íå è ñ óêðàèíöè è ðóñíà-
ëè èçòëàñêàíè îò Ñåâåðåí öè. Â òîâà îòíîøåíèå íàé-èíòå-
Êàâêàç îò àðàáèòå è ñå ïðåõ- ðåñíè ñà èçìåðâàíèÿòà íà ñêóëî-
âúðëèëè â ñòåïíàòà îáëàñò âàòà øèðèíà è ìîðôîëîãè÷íèÿ
(Äèâîòî Ïîëå). èíäåêñ íà ëèöåòî, îò êîåòî ñòà-
Èçñëåäîâàòåëÿò àêàä. ßâîðíèöêè è èñòîðè÷êàòà-àðõè- âà ÿñíî, ÷å èçáðîåíèòå íàðîäíîñòíè ãðóïè íÿìàò íèùî
âèñò Åëåíà Àïàíîâè÷ ñúùî ïîñî÷âàò, ÷å â ñúñòàâà íà êà- îáùî ñ ìîíãîëîèäíàòà ðàñà!

299
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Òóê îáðúùàìå âíèìàíèå íàé-âå÷å âúðõó íàèìåíîâàíè-
åòî “òàòàðè”, ñ êîåòî ðóñíàöèòå â ðàçðåç ñ èñòîðè÷åñêàòà
èñòèíà, íàðè÷àò Âîëæêèòå áúëãàðè è áúëãàðñêèòå íàðîä-
íîñòè â Êðèì è êðàé Êàâêàç. Òåçè “òàòàðè” ñà ðàçëè÷íè îò
òàòàðî-ìîíãîëèòå âëèçàùè â ñúñòàâà íà ò.íàð. Çëàòíà îð-
äà. Âñúùíîñò îñíîâíàòà âîéñêà íà òîâà çàïàäíî êðèëî íà
Ìîíãîëñêàòà èìïåðèÿ ñúùî íå ñå ñúñòîÿëî îò ìîíãîëöè,
à îò êèï÷àöè (êóìàíè, ïîëîâöè), êîèòî ñà åâðîïåèäè!
Õàçàðèòå, êîèòî ñà ÷àñò îò ïðîòîêàçàöèòå, ñà äðóãà áúë-
ãàðñêà íàðîäíîñò è àâòîðè êàòî ïðîô. Âë. Ìèõååâ, ïðîô.
Àðòàìîíîâ, Äèìèòúð Òàáàêîâ è Èëèÿ Èëèåâ ãè ñâúðçâàò
îïðåäåëåíî ñ áúëãàðèòå. Ñïîðåä Ìèõååâ, áúëãàðñêèòå ïëå-
ìåíà ñà áèëè ãðúáíàêà íà Õàçàðèÿ, êîåòî ñå äîêàçâà è îò
àðõåîëîãè÷åñêèòå íàõîäêè îò VII-ÕI â.16,17
Àëàíèòå è êóòðèãóðèòå, çà êîèòî ãîâîðè Ïëåòíüîâà,
ñà ñúùî ÷àñò îò áúëãàðñêàòà îáùíîñò êðàé Êàâêàç. Ïúð-
âèòå ñà èíäî-èðàíñêè ïëåìåíà, êîèòî ïîñòåïåííî ñå ñëè-
âàò ñ áúëãàðñêèÿ åòíîñ íà áàçàòà íà äèíàñòè÷íè áðàêîâå è
îáùà êóëòóðà, à âòîðèòå ñà òèïè÷íà áúëãàðñêà ãðóïà!17
 çàêëþ÷åíèå îòíîñíî åòíè÷åñêèÿ ïðîèçõîä íà êàçà-
öèòå, âñè÷êè ôàêòè ãîâîðÿò, ÷å îñíîâàòà èì å èçöÿëî áúë-
ãàðñêà ñ ïî-êúñíè ïðèìåñè åâåíòóàëíî íà ïå÷åíåãè (áà-
äæàíàöè), êóìàíè è óêðàèíöè, êîèòî â èçâåñòåí ñìèñúë ñå
ÿâÿâàò ñðîäíè åòíîñè, ðàçâèâàùè ñå â áúëãàðñêà êóëòóðíà
ñðåäà. Èçâúí âñÿêàêâî ñúìíåíèå å, ÷å êàçàöèòå ïîíà÷àëî
íÿìàò íèùî îáùî ñ ðóñêèòå ñëàâÿíè, à ñ óêðàèíöèòå èìàò
ñìåøåíèÿ â åäèí äîñòà ïî-êúñåí ïåðèîä, êîãàòî áúëãàðñ-
êîòî âëèÿíèå ñå çàïàçâà è ïðåîáëàäàâà. Çàäúëáî÷àâàéêè
èçñëåäâàíåòî, òîçè ôàêò ñå ïîòâúðæäàâà.
Ïîÿâà è óòâúðæäàâàíå íà êàçà÷åñòâîòî
Ìíîãî àâòîðè ãîâîðÿò çà ðàííî è êúñíî êàçà÷åñòâî.
Ðàçäåëúò ìåæäó òåçè äâà ïåðèîäà å êðàÿò íà ìîíãîëñêîòî
âëàäè÷åñòâî ïðåç ÕIV â.
Ïúðâîíà÷àëíî êàçàöèòå ñà áèëè êîííè îðäè, îõðàíÿ-
âàùè ãðàíèöèòå íà áúëãàðñêèòå öàðñòâà êðàé Êàâêàç è
Ñòàðàòà Âåëèêà Áúëãàðèÿ. Ñëåä ðàçäåëÿíåòî íà Ñòàðàòà
Âåëèêà Áúëãàðèÿ (VII-VIII â.) îñíîâíî â ñúñòàâà íà êàçà-
öèòå âëèçàò ò.íàð. “÷åðíè áúëãàðè” íà êàí Áàò Áîÿí, êîè-
òî ñà áèëè ïîä÷èíåíè íà Õàçàðñêèÿ êàãàíàò.17 Ñëåä ðàç-
áèâàíåòî íà êàãàíàòà îò êíÿç Ñâåòîñëàâ (Õ â.) òå ñå îòòåã-
ëÿò â ñòåïíàòà îáëàñò êàòî ïîëóíåçàâèñèìè âîåííè ãðó-
ïèðîâêè è ïî-êúñíî êúì òÿõ ñå ïðèñúåäèíÿâàò êóìàíè, ïå-
÷åíåãè è õàçàðè.
Ëåñîñòåïíàòà çîíà ñå ÿâÿâàëà êàòî áóôåðíà çîíà ìåæ-
äó ñëàâÿíèòå è íàõëóâàùèòå îò èçòîê êîííè íàðîäè. Èìåí-
íî â òåçè çîíè ñå çàðàæäàò ïðîòîêàçàöèòå, êîèòî äåéñòâàò
êàòî ãðàíè÷íè îòðÿäè è íàåìíèöè.
Êàçàöèòå âîþâàëè êàêòî ñ ðóñêèòå êíÿæåñòâà, òàêà è ñ
íîìàäèòå îò èçòîê. Òå âîþâàëè ñúùî ñ àðàáèòå, òþðêèòå
è òàòàðî-ìîíãîëèòå.
Íÿêîè àâòîðè èçòúêâàò, ÷å ïðåç ÕII â. â Öåíòðàëíà
Àçèÿ ñúùî å èìàëî ïëåìåííè îáåäèíåíèÿ, íàðè÷àíè “êà-
çàøêè îðäè”. Òàêèâà å èìàëî ïî ð. Åíèñåé è â ðàéîíà íà
åçåðîòî Áàëõàø.
Ñëåä êàòî òàòàðî-ìîíãîëèòå çàâëàäÿâàò Ðóñèÿ â ÕIII â.
èìåòî “êàçàöè” ñå å óïîòðåáÿâàëî çà ÷àñòèòå íà ëåêàòà êîí-
íèöà â ñúñòàâà íà ìîíãîëñêèòå âîéñêè, êîÿòî ñå íàáèðàëà
îò ïîêîðåíèòå íàðîäè.3 Òåçè êàçàöè ñà áèëè ïðåäèìíî Âîë-
300
æêè áúëãàðè, êîèòî êàòî âàñàëè íà Çëàòíàòà îðäà, îñâåí ÷å
îõðàíÿâàëè ãðàíèöèòå, ñúùî è ñúáèðàëè äúëæèìèòå äàíú-
öè îò ðóñêèòå êíÿæåñòâà. Òîâà äîâåëî äî ãîëÿìî íåäîâîëñ-
òâî ñðåä ðóñíàöèòå.11
 Êóëèêîâñêàòà áèòêà (1380 ã.) îáà÷å èçâåñòíà ÷àñò îò
êàçàöèòå ïîä ðúêîâîäñòâîòî íà âîéâîäàòà Áîáðîê âîþâàò
íà ñòðàíàòà íà ðóñíàöèòå ñðåùó ìîíãîëöèòå. Çà îòáåëÿç-
âàíå å ôàêòúò, ÷å èìåííî Áîáðîê ïîäðåæäà ñúþçíèòå ðóñ-
êè è êàçàøêè âîéñêè ñðåùó Çëàòíàòà îðäà!3
 1340 ã. Ïîëøà ïðèñúåäèíèëà Óêðàéíà çàåäíî ñ Êèåâ
êúì ñâîèòå âëàäåíèÿ. Èçâåñòíî âðåìå êàçàöèòå ïðîâåæäàò
íåçàâèñèìà ïîëèòèêà, íî ïîñòåïåííî èçïàäàò ïîä çàâèñè-
ìîñòòà íà Ïîëøà è Ëèòâà, êîåòî ïðîäúëæàâà äî 1654 ã.
Ïîëñêèÿ êðàë Ñèãèçìóíä (1507-1548) äàðÿâà íà êàçà-
öèòå çà âå÷íî âëàäåíèå çåìèòå îêîëî ïðàãîâåòå íà ð. Äíå-
ïúð, çà äà ñïèðàò íàõëóâàíèÿòà íà òàòàðî-ìîíãîëèòå è òóð-
öèòå êúì Ïîëøà è Ðóñèÿ. Íåçàâèñèìî îò òîâà îáà÷å êàçà-
öèòå ñà èíèöèàòîðè è ó÷àñòíèöè â ðåäèöà âúñòàíèÿ íà Óê-
ðàéíà ñðåùó ïîëñêàòà âëàñò. Ïî-êúñíî òîâà ñå ïîâòàðÿ,
êîãàòî Óêðàéíà å ïðèñúåäèíåíà êúì Ðóñêàòà èìïåðèÿ.16,4
Èçñëåäîâàòåëÿò ßâîðíèöêè ïîñî÷âà, ÷å ò.íàð. “òàòàð-
ñêè” (áúëãàðñêè) êàçàöè êúì 1510 ã. ñà íàñåëÿâàëè Áåëãî-
ðîä, Àêêåðìàí, Ïåðåêîï, Êðèì è Àçîâ.16
Êúì ñðåäàòà íà ÕVII â. â êðèìñêèÿ õàí Ìåíãëè Ãåðâàé
ñêëþ÷èë äîãîâîð ñ ðóñêèÿ öàð Èâàí Âàñèëèåâè÷ Ãðîçíè,
êàòî ìó îáåùàë äà íå âîþâà ñ íåãî. Îò òîâà âðåìå êàçàöè-
òå çàïî÷âàò äà ïðåìèíàâàò íà ñëóæáà êúì ðóñêèÿ öàð êàòî
íàåìíèöè. Âúïðåêè ñëîæíèòå âçàèìîîòíîøåíèÿ ñ ðóñêèÿ
öàðèçúì, ïîñòåïåííî êàçà÷åñòâîòî ñòàâà ãðúáíàê íà íåãî-
âàòà åêñïàíçèîíèñòè÷íà è àãðåñèâíà ïîëèòèêà. Êàçàöèòå
áèëè áóôåð ìåæäó Ðóñèÿ è Ñòåïòà è òå ïðåäñòàâëÿâàò åä-
íà àêòèâíà îòáðàíà ïî ãðàíèöèòå íà Ðóñêàòà èìïåðèÿ ñðå-
ùó îêîëíèòå íàðîäè.
Ïðåç ÕVIII â. Ðóñèÿ çàïî÷âà äà ñúçäàâà ðåäîâíà àð-
ìèÿ ïîäîáíî íà Çàïàäíà Åâðîïà. Òîâà èçèñêâàëî ïîä÷è-
íåíèå íà íåðåäîâíàòà îïúë÷åíñêà êàçàøêà âîéñêà ïîä îá-
ùà âîåííà êîíöåïöèÿ è àäìèíèñòðàöèÿ. Òîçè ïðîöåñ çà-
âúðøèë êúì ñðåäàòà íà ÕIÕ â.
Çíà÷åíèå íà äóìàòà “êàçàê”, åçèê è ðåëèãèÿ íà êàçà-
öèòå.
Äóìàòà “êàçàê” ñå ñðåùà â ðàçëè÷íè íàðîäè îò èçòîêà,
Ñðåäíà è Ìàëà Àçèÿ. Ïðè ïåðñèòå ïîä “êàçàê” ñå ðàçáè-
ðàò õîðà íà ñëóæáà, íà êîèòî ñå ïëàùà îò êàçíàòà (õàçíà-
òà), íà ïåðñèéñêè “ãàçà” è îò òóêà “ãàçàê” (êàçàê). “Êàçàê”
íà ìîíãîëñêè îçíà÷àâà âîåíåí ñòðàæ íà ãðàíèöàòà, ñâî-
áîäåí âîèí. Íà òþðêñêè “êàçàê” îçíà÷àâà õðàáðåö, þíàê,
ñìåë÷àãà, ñâîáîäåí ÷îâåê.3,16
Âúâ Âîëæêà Áúëãàðèÿ ïîä “êàçàê” ñå ðàçáèðà:
1) äîáëåñòåí ðèöàð, êîéòî ñå ñðàæàâà áåç äîñïåõè, ñ
ïðåçðåíèå êúì ñìúðòòà è êîéòî å äàë îáåò çà áåçáðà÷èå,
äîêàòî íå èçâúðøè ðåäèöà áîéíè ïîäâèçè; 2) âîèí îò “âòî-
ðàòà ëèíèÿ”, íàðè÷à ñå îùå åëáèð, áàõàäèð (áàõàäóð èëè
áàãàòóð), à îò ÕIII â. - êàçàê; 3) ñëóæàù ôåîäàë.
Ñïîðåä íÿêîè èçñëåäîâàòåëè äóìàêà “êàçàê” ñå ñâúðç-
âà ñ “õàêàñèòå” - èíäî-èðàíñêî ïëåìå ñðîäíî ñ äèíëèíè-
òå, ñïîìåíàâàíè â êèòàéñêèòå õðîíèêè. Òå áèëè åâðîïåè-
äè, ñúñ ñâåòëè î÷è è êîñè è ñïîðåä ïðîô. Ïåòåð Þõàñ,
ïðîô. À. Õàëèêîâ è äð. ñà ÷àñò îò áúëãàðñêèòå ãðóïè.
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Íà àðèéñêè “êàé-ñàê” îçíà÷àâà - ëåêîòîâàðåí, â ñìè- Ñîöèàëíà ñòðóêòóðà, îáëåêëî, âúîðúæåíèå è âîåííî äå-
ñúë ëåêîâúðîðúæåí èëè ëåêà êîííèöà. ëî íà êàçàöèòå.
Íà êóìàíñêè “êàçàê” - îçíà÷àâà “ñòðàæà, ïðåäåí ïîñò, Àêàä. ßâîðíèöêè äàâà ñëåäíàòà ñîöèàëíà ñòðóêòóðà
äåíîíîùíà îõðàíà”3,16 íà êàçàöèòå â Êðèì:
Èíòåðåñíî å äà ñå èçñëåäâà åçèêúò íà êàçàöèòå. Â íåãî 1. Óãëàí (óëàí) - âèñøå ñúñëîâèå.
îòêðèâàìå ñòàðîáúëãàðñêè è ðóñêè äóìè, ñúùî òþðêñêè è 2. Êíÿçå - ñðåäíî ñúñëîâèå.
èðàíñêè äóìè è èçðàçè. Ïðåîáëàäàâà îáà÷å ñòàðîáúëãàð- 3. Êàçàöè - íèñøå ñúñëîâèå.
ñêèÿò, è òî â òðèòå ìó ðàçíîâèäíîñòè: áúëãàðñêè àðèéñêè Äîö. Òèêèäæàí ãè ïðåäñòàâÿ ïî äðóã íà÷èí:
(íà äóíàâñêèòå áúëãàðè), êàâêàçêè áúëãàðñêè è áúëãàðñêè 1. “Íàé-äîáðè õîðà” (àòàìàíè è ñòàðøèíè).
òþðêñêè, êîéòî å âòîðè÷íî òþðêèçèðàí (“òàòàðñêè”). 2. Ðåäíèöè (ïúëíîïðàâíè).
Åçèêúò íà Äîíñêèòå êàçàöè ñå íàðè÷à îùå äîíñêî íà- 3. Êàçàøêè ó÷åíè è ñëóãè (“÷óðàìè”)
ðå÷èå èëè äîíñêè äèàëåêò. Äî êðàÿ íà ÕVIII â. âòîðèÿò  ñëó÷àÿ íàé-âàæíàòà îòëè÷èòåëíà ÷åðòà íà êàçàøêî-
åçèê íà Äîí å áèë “òàòàðñêè”. Åòî êàêâî êàçâà ïî òîçè ïî-
òî îáùåñòâî å, ÷å ðúêîâîäíèòå äëúæíîñòè ñà áèëè èçáîð-
âîä Òîëñòîé: “... Ìëàäèÿò þíà÷åí êàçàê ñå ïåð÷è ñúñ çíà-
íè è íà òÿõ ñà áèëè èçäèãàíè íàé-äîñòîéíèòå õîðà.
íèåòî ñè íà òàòàðñêè åçèê è íàïèå ëè ñå, äîðè è ñ áðàò ñè
Àòðèáóòè íà âëàñòòà ïðè êàçàöèòå ñå ÿâÿâàò: áóí÷óêà
ãîâîðè íà òàòàðñêè...”
(çíàìå ñ êîíñêà îïàøêà), õîðóãâèòå, áîçäóãàíà (áóëàâà),
Åòî è íÿêîè äóìè èçïîëçâàíè îò êàçàöèòå:
ìàéäàí - ìåãäàí, öåíòðàëåí ïëîùàä ëèòàâðèòå, ïåðíà÷à (áîçäóãàí øåñòîïåð) è ñðåáúðíèÿò
þðò - ìÿñòî, çåìÿ ïå÷àò.
ëàïîâèê - ëàïàâèöà, ìîêúð ñíÿã Îáëåêëîòî íà êàçàöèòå å ïî÷òè èçöÿëî áúëãàðñêî è
êàéìàê - ãúñòà ïÿíà íà ìëÿêî âêëþ÷âà: øóáà, êàôòàíè îò ñóêíî, âèñîêè øàïêè (êàëïà-
êàçàí - êîòåë, æåëÿçíî âåäðî öè), áîòóøè, êúñè êóðòêè îò êîæà, ÿìóðëóöè, øàïêè îò
òóçëóê - äèâ ÷åñúí ÷åðíè ëèñèöè è øàïêè - êàáàðäèíêè îò áîáúð èëè âèäðà,
êàþê (êàèê) - ëîäêà åäíîäðúâêà ÷åðêåñêà (äúëãà ãîðíà äðåõà), øàëâàðè (ïîòóðè) è ïîÿñè.
êóðåíü - îòðÿä Îðúæèåòî ñúùî å òðàäèöèîííî áúëãàðñêî, êàòî ïðåç
àðêàí - ïðèìêà, ëàñî âåêîâåòå ñå îáîãàòÿâà îò èçòî÷íè è çàïàäíè íîâîñòè. Òî
õåòìàí - êàçàøêè ïðåäâîäèòåë âêëþ÷âà: êúñè è äúëãè êîïèÿ (òèï “êàâàëåðèéñêà ïèêà”),
÷åêìåíü - êðåìúê, ÷àêìàê áúëãàðñêè ñàáè, øàøêà, ñàãàéäàê (êîìïëåêò îò êîë÷àí ñ
àòàìàí - êàçàøêè ïðåäâîäèòåë, ãåíåðàë (îò òþðê. “áà- ðåôëåêñèâåí áúëãàðñêè ëúê è ñòðåëè), àðêàí, òîïîðè, áîé-
ùà íà õîðàòà”) íè ÷óêîâå, áîçäóãàí, øåñòîïåð, êèíæàëè, íîæîâå, áîòó-
õîðóíäæèÿ - çíàìåíîñåö, ïîäïîðó÷èê, íîñè õîðóãâèòå øåí íîæ, ðèçíèöè è äîñïåõè, êîïèÿ ñ êóêè íàêðàÿ.16,12
åñàóë - âîäà÷ íà ìàëúê îòðÿä (îò òþðê. “íà÷àëíèê”) Ñ âúâåæäàíå íà îãíåñòðåëíîòî îðúæèå ïðåç ÕIV-ÕV
êóðãàí - ìîãèëà, ãðîá â., êàçàöèòå ñà åäíè îò ïúðâèòå, êîèòî ãî óñâîÿâàò äàëå÷
ìàêàðà - ïðèñïîñîáëå- ïðåäè òî äà ñå óòâúðäè â
íèå çà íàâèâàíå íà âúæå Åâðîïà!
èëè êàíàï. Òå èçïîëçâàëè ìîðòèðè
ðåïàíåö - ïðîñò, íåã- è òîïîâå (ìîææèðè), òåæ-
ðàìîòåí ÷îâåê, ðàïîí êè àðêåáóçè (ãàêèâíèöè),
(ïðîñò êàòî ðÿïà) àðêåáóçè (ãàðìàòè), ìóñêå-
êðàñíî - îñíîâà íà òè (ðóøíèöè, ñàìîïàëè) è
ñòàí, êðîñíî
ïèñòîëåòè (ïèùàëè, ïèñòî-
èçáóøêà - èçáà, ìàçå,
ëè). Ìíîãî ÷åñòî êîííèÿò
ïðèçåìíî ïîìåùåíèå
êàçàê íîñåë ïî ÷åòèðè êðå-
áóçà - ïèòèå, ïðèãîò-
ìú÷íè ïèñòîëåòà (2 íà ïî-
âåíî îò ïðîñî, áîçà
ãóë - êóïà, ñåëèùå, ãî- ÿñà è 2 íà ñåäëîòî) êàòî äî-
ëÿìà çàëà ïúëíèòåëíî îðúæèå.16
Ïî îòíîøåíèå ðåëè- Îñâåí ÷å âëàäååëè âñÿ-
ãèÿòà íà êàçàöèòå òóê ñå êàêâè âèäîâå îðúæèÿ, êà-
íàáëþäàâà åäíà èçêëþ÷è- çàöèòå èçïîëçâàëè äðåâíè-
òåëíà âåðîòúðïèìîñò õà- òå áúëãàðñêè ñòèëîâå íà
ðàêòåðíà åäèíñòâåíî çà áîéíèòå èçêóñòâà, êàêòî ñ
áúëãàðèòå. Ëóê÷èåâ è îðúæèå, òàêà è áåç íåãî.12
Ñêîðèê èçòúêâàò, ÷å èçêëþ÷èòåëíàòà ïðàâîñëàâíîñò íà êà- Òå ïðèëàãàëè è èçïèòàíàòà êîííà òàêòèêà íà äðåâíèòå
çà÷åñòâîòî å ìèò, ñúçäàäåí â ÕIÕ â. Îñâåí ïðàâîñëàâíè, áúëãàðè è áèëè íåíàäìèíàòè â ðúêîïàøíèÿ áîé. Îò òåçè
ñëåä êàçàöèòå èìà ñòàðîîáðÿäíèöè, äóõîáîðöè, ìîëîêà- âðåìåíà ñà îñòàíàëè èçðàçèòå “äà ÿçäèø ïî êàçàøêè êà-
íè ñúáîòÿíè, ìþñþëìàíè, òàíãðèñòè, áóäèñòè, ëàìàèñòè òî äæèãèò” è “äà ñå áèåø ïî êàçàøêè”. Òîâà å áèëî òîë-
è þäåè. Âñå ïàê ïðåîáëàäàâàùè ñà õðèñòèÿíèòå è ìþñþë- êîâà ïîïóëÿðíî, ÷å äîðè è Íàïîëåîí å îáè÷àë äà “ÿçäè
ìàíèòå. ïî êàçàøêè”!...3

301
 ÀÂÈÒÎÕÎË

302

Óêðåïëåíèÿòà è ñåëèùàòà, êîèòî ñà ñòðîèëè êàçàöèòå,
ñúùî ñà ïî áúëãàðñêè îáðàçåö. Ìíîãî îò òåçè ñåëèùà ñà
çàïàçåíè è äî äíåñ.16
Êàçàöèòå â Ðóñêàòà èìïåðèÿ.
Ïðåç ëÿòîòî íà 1552 ã. êíÿç Èâàí IV Âàñèëèåâè÷ Ãðîç-
íè (1547-1584) íàñòúïâà ñ 200 õèëÿäíà âîéñêà âúâ çåìèòå
íà Âîëæêèòå áúëãàðè è ñ öåíàòà íà îãðîìíè çàãóáè ïðåâ-
çåìà ãð. Êàçàí è ðàçáèâà Êàçàíñêîòî öàðñòâî, ðúêîâîäå-
íî îò áúëãàðñêèÿ âëàäåòåë - êàí ßäêàð Êóë Àøðàô (1524-
1552). Â ðóñêàòà âîéñêà èìàëî êàâàëåðèÿ îò 10 õèëÿäè êà-
çàöè (îò ìèøàðñêèòå áúëãàðè) è 50 õèëÿäè òàòàðî-ìîíãî-
ëè. Â ïîñëåäñòâèå áèëè óíèùîæåíè è äðóãè ãðàäîâå íà
Âîëæêà Áúëãàðèÿ.11 Ïî ñúùåñòâî òîâà áèëî ãðàæäàíñêà
âîéíà, â êîÿòî ðóñêèÿ öàðèçúì âúâëÿêúë áúëãàðè äà âîþ-
âàò ñ áúëãàðè! Ñëåä òàçè “ïèðîâà ïîáåäà” Èâàí Ãðîçíè ñè
ïðèñâîèë òèòëàòà “öàð íà ðóñè è áúëãàðè”, à â Åâðîïà îáÿ-
âèëè, ÷å ðàçãðîìèë íÿêàêâî ñè “òàòàðñêî” Êàçàíñêî õàíñ-
òâî!
Êàêòî ïèøå ïðîô. À. Àøíÿêè: “ñëåä îáåçêúðâÿâàíåòî
íà çàïàäíèòå îáùíîñòè íà áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò, öàðèç-
ìúò â ÕVII â. ñå íàõâúðëèë è íà Èçòî÷íà Áúëãàðèÿ - Áàø-
êîðòîñòàí. Òàì èçïîëçâàë âîåííî-êàçàøêè ôîðìèðîâàíèÿ
îò “íàåìíèöè” (ò.å. ïðåäàòåëè - òàòàðè), êîèòî áèëè ñúç-
äàâàíè îò çàïàäíî-áúëãàðñêè ôåîäàëè, ïðèåëè âÿðàòà è
ïðàâäàòà íà ðóñêèÿ öàðèçúì.11
Íà þã êàçàöèòå ñå ÿâÿâàëè ñåðèîçåí ïðîòèâíèê íà Îñ-
ìàíñêàòà èìïåðèÿ. Â îòíîøåíèÿòà íà Ìîñêâà ñ Òóðöèÿ è
Êðèì ìíîãî çíà÷èòåëíà ðîëÿ èãðàÿò Äîíñêèòå êàçàöè, à â
ïîëñêî-òóðñêèòå îòíîøåíèÿ òàêàâà ðîëÿ èãðàÿò Çàïîðîæ-
ñêèòå (Äíåïðîâñêèòå) êàçàöè.
Òóðöèÿ ñå íàìèðàëà â ñúñòîÿíèå íà ïîñòîÿííà âîéíà ñ
êàçàöèòå. Äîíñêèòå êàçàöè âîþâàëè ñúùî è ïðîòèâ Èðàí.
 êðàÿ íà ÕV âåê ñå îñíîâàâà Çàïîðîæñêàòà Ñå÷, êîÿ-
òî å åäèí âèä êàçàøêà ðåïóáëèêà ñúñ ñâîå ñàìîóïðàâëå-
íèå è çàêîíè. Êíÿç Ìèøåöêè, èñòîðèê íà Çàïîðîæñêèòå
êàçàöè îò ÕVIII â., äàâà ïîðÿäúêà è ïðèåìñòâåíîñòòà íà
îòäåëíèòå Ñå÷è. Ñåäíåâñêàÿ, Êàíåâñêàÿ, Ïåðåâîëî÷àíñ-
êàÿ, Õîðòèöêàÿ, Òîìàêîâñêàÿ, Ìèêèòèíñêàÿ, ×îðòîìëûö-
êàÿ, Àëåøêîâñêàÿ, Êàìåíñêàÿ è Ïîäïèëåíñêàÿ (Íîâà).2
Ñòîëèöàòà íà Äîíñêèòå êàçàöè å Ìàíàñòèðñêèÿ ãðàä,
îñíîâàí â íà÷àëîòî íà ÕVII â. ïî òå÷åíèåòî íà ð. Äîí,
íà 12 êì îò ñòàíöèÿòà Ñòàðî÷åðêàñêà. Îò 1610 ã. òàì ñå
ïðåìåñòâà è ãëàâíàòà âîéñêà. Ïðåç 1637-1643 ã. êàçàøêà-
òà ñòîëèöà ñå ïðåìåñòâà íà Àçîâ, à ñëåä ïàäàíåòî ìó â
1642 ã. ïîä òóðñêà âëàñò îòíîâî ñå ïðåìåñòâà â Ìàíàñ-
òèðñêèÿ ãðàä. Òðåòàòà ñòîëèöà å ×åðêàññê (1644-1805), à
â 1806 ã. ñå ìåñòè â Íîâî÷åðêàññê.
 1675 ã. òóðñêèÿ ñóëòàí Ìóõàìàä IV ðåøàâà äà ñå îòúð-
âå îò êàçàöèòå è èçïðàùà ñ êîðàáè â Êðèì 15 000 ïîäáðà-
íè Ñòàìáóëñêè ÿíè÷àðè, êîèòî çàåäíî ñ òàòàðî-ìîíãîëè-
òå òðÿáâàëî äà ëèêâèäèðàò Çàïîðîæñêàòà Ñå÷. Ïî ïðè-
ùÿâêà íà ñúäáàòà, îòíîâî áúëãàðèí ñå èçïðàâÿ ñðåùó áúë-
ãàðè. Òóðñêèòå âîéñêè óñïÿâàò äà ïðîíèêíàò â ñàìàòà ñòî-
ëèöà, íî êàçàöèòå ãè èçíåíàäâàò ñúñ ñèëåí êðúñòîñàí ìóñ-
êåòåí îãúí è â áîÿ çàãèâàò 13 500 åíè÷àðè!
Ñëåä òîâà èçòðåáëåíèå íà ÿíè÷àðèòå â Ñå÷òà òóðöèòå
äúëãî âðåìå íå ñå îñìåëÿâàò äà ïðåäïðèåìàò ïîõîäè íà
ñåâåð ñðåùó êàçàöèòå.16
ÀÂÈÒÎÕÎË
Èñòîðèÿòà îïèñâà ðåäèöà êîíôëèêòè ìåæäó êàçàöèòå
è ìàëîðîñèéñêèòå (óêðàèíñêè) êðåïîñòíè ñåëÿíè. Êàçà-
öèòå ñå îòíàñÿëè ãðóáî ñúñ ñëàâÿíèòå è ãè íàðè÷àëè ñ
îáèäíè èìåíà. Åòî êàêâî êàçâà ïî òîçè ïîâîä Òîëñòîé çà
êàâêàçêèòå êàçàöè: “...È äîñåãà êàçàøêèòå ðîäîâå ñå ñìÿ-
òàò ðîäñòâåíèöè ñ ÷å÷åíñêèòå è ëþáîâòà êúì ñâîáîäàòà,
áåçäåéñòâèåòî, ãðàáåæúò è âîéíàòà ñúñòàâëÿâàò ãëàâíèòå
÷åðòè íà òåõíèÿ õàðàêòåð. Âëèÿíèåòî íà Ðóñèÿ ïðîëè÷àâà
ñàìî îòêúì ëîøàòà ñòðàíà. Âñúùíîñò ðóñêèÿò ìóæèê å çà
êàçàêà íÿêàêâî ÷óæäî, äèâî è ïðåçðÿíî ñúùåñòâî, îáðà-
çåö íà êîåòî å âèæäàë â ìèíàâàùèòå èç òèÿ ìåñòà òúðãà-
øè è â ïðåñåëíèöèòå ìàëîðóñè (óêðàèíöè), êîèòî êàçàöè-
òå íàðè÷àò ïðåçðèòåëíî øàïêàðè...”15
Òîâà îòíîøåíèå íà êàçàöèòå, êàêòî è ñòðîãèÿò íàëàãàí
îò òÿõ ðåä, èíñïèðèðà ðåäèöà ñåëñêè âúñòàíèÿ â Óêðàéíà
ïðåç 1818-1820 ã. ñðåùó êðåïîñòíè÷åñòâîòî è öàðèçìà.
Âúïðåêè, ÷å áèëè ñúþçíèöè íà Ðóñèÿ, êàçàöèòå ÷åñòî
ñå èçïðàâÿëè ñðåùó öåíòðàëíàòà âëàñò. Òàêà íàïðèìåð â
áèòêàòà ïðè Ïîëòàâà (1708 ã.) ìåæäó øâåäè è ðóñè êàçà-
öèòå íà÷åëî ñ õåòìàí Èâàí Ñòåïàíîâè÷ Ìàçåïà-Êîëåäèí-
ñêè (1642-1710 ã.) çàñòàâàò íà ñòðàíàòà íà øâåäñêèÿ êðàë
Êàðë ÕII ñðåùó ðóñêèÿ èìïåðàòîð Ïåòúð I. Ïî-êúñíî òå
ïðàâÿò ðàçëè÷íè îïèòè äà èçâîþâàò íåçàâèñèìîñò íà Óê-
ðàéíà îò Ðóñèÿ.13
Êàçàöèòå âçèìàò ìíîãî äåéíî ó÷àñòèå â Îñâîáîäèòåë-
íàòà ðóñêî-òóðñêà âîéíà 1877-78 ã. â Áúëãàðèÿ â ïîìîù íà
ïîðîáåíèòå ñè ñúáðàòÿ áúëãàðè.  òàçè êàìïàíèÿ ó÷àñò-
âàò è ìíîæåñòâî Âîëæêè áúëãàðè! Ôàêò, çà êîéòî ñå ìúë-
֏.
Êàçàöèòå ñà ïúðâèòå êîëîíèçàòîðè íà Ñèáèð è Äàëå÷-
íèÿ Èçòîê ïðåç ÕVII â. Ñ òÿõíà ïîìîù Ïðèàìóðèåòî, Ïðè-
ìîðèåòî, èçòî÷åí Ñèáèð è Çàáàéêàëèåòî îêîí÷àòåëíî ñå
ïðèñúåäèíÿâàò êúì Ðóñèÿ ïðåç ÕIÕ â.14
Êàçàöèòå êàòî îáùíîñò è îðãàíèçàöèÿ äîñòèãàò ñâîÿ
àïîãåé äî Îêòîìâðèéñêàòà ðåâîëþöèÿ îò 1917 ã., êîãàòî
Ãðàæäàíñêàòà âîéíà ãè ðàçäåëÿ íà “áåëè” è “÷åðâåíè” êà-
çàöè. Ïðåç íîåìâðè 1917 ã. Äîíñêèòå êàçàöè îáÿâèëè Äîí
çà íåçàâèñèì îò Ñúâåòñêà Ðóñèÿ! Êàçàøêîòî âúñòàíèå íà
Äîí â 1919 ã. å ñåðèîçíà çàïëàõà çà Ñúâåòñêîòî ïðàâèòåë-
ñêî è îêàçàëî ãîëÿìî âëèÿíèå âúðõó õîäà íà ãðàæäàíñêà-
òà âîéíà! Ëåíèí è áîëøåâèêèòå íåïðåêúñíàòî ïðîâåæäà-
ëè ìåðîïðèÿòèÿ çà îâëàäÿâàíå íà êàçàøêàòà êîíòðàðåâî-
ëþöèÿ è êàçàøêèòå àíòèñúâåòñêè ìåòåæè è äâèæåíèÿ. Áîë-
øåâèøêàòà ïîëèòèêà íà “ðàçêàçà÷âàíå” (ò.å. ôèçè÷åñêî
óíèùîæåíèå è ãåíîöèä) ïðîäúëæàâà è ïðåç Ñòàëèíñêèÿ
ïåðèîä.
Òîãàâà çàåäíî ñ êàçàöèòå íà óíèùîæåíèå, èçñåëâàíå è
ãåíîöèä å ïîäëîæåí öåëèÿò áúëãàðñêè íàðîä (â òîâà ÷èñ-
ëî äóíàâñêè áúëãàðè - ïðåñåëíèöè â Óêðàéíà è Áåñàðà-
áèÿ, ÷å÷åíöè, Âîëæêè áúëãàðè è áúëãàðñêè íàðîäíîñòè
îò Êàâêàç)!
Èñòîðè÷åñêàòà íè íàóêà ïðåìúë÷àâà ôàêòà, ÷å ïðåç Âòî-
ðàòà Ñâåòîâíà âîéíà, ñëåä ïðåâçåìàíåòî íà Óêðàéíà, ìíîãî
îò êàçàöèòå ïðåìèíàâàò íà ñòðàíàòà íà Ãåðìàíèÿ è â àð-
ìèÿòà íà ãåí. Âëàñîâ âîþâàò öÿëàòà ñòðàíà ñðåùó Ðóñèÿ.
 Óêðàéíà ãåðìàíñêèòå âîéñêè ñà áèëè ïîñðåùíàòè êàòî
îñâîáîäèòåëè îò êîìóíèñòè÷åñêèÿ ãíåò!... Ñëåä êàïèòó-
ëàöèÿòà íà Ãåðìàíèÿ êàçàøêèòå ôîðìèðîâàíèÿ ñå ïðåäà-
303
 ÀÂÈÒÎÕÎË

304

âàò â ïëåí íà àìåðèêàíöèòå è àíãëè÷àíèòå, êîèòî îáà÷å
ñëåä êàòî ãè ðàçîðúæàâàò, âåðîëîìíî ãè ïðåäàâàò íà Ñòà-
ëèí. Êàêòî ñå äîñåùàòå, ïîâå÷åòî îò òÿõ âåäíàãà ñà ðàçñ-
òðåëÿíè èëè èçïðàòåíè äî æèâîò â ðóñêèòå êîíöåíòðàöè-
îííè ëàãåðè â Ñèáèð! Òàêà êðúãúò ñå çàòâîðè!
×èñëåíîñò íà êàçàöèòå.
Ïðåç âåêîâåòå ÷èñëåíîñòòà íà êàçàöèòå å âàðèðàëà. Òàêà
íàïðèìåð â ïåðèîäà 1534-1774 ã. Çàïîðîæñêèòå êàçàöè ñà
áèëè ìåæäó 15 è 60 õèë. äóøè áîéöè, êîèòî ñ ðåçåðâèòå
äîñòèãàëè äî 120 õèë. Äðóãèòå ãðóïè êàçàöè ñà èìàëè ðàç-
ëè÷åí áðîé.
 1852 ã. â Èçòî÷åí Ñèáèð è Çàäáàéêàëèåòî å èìàëî
îêîëî 60 õèë. êàçàöè.
 åíöèêëîïåäèÿòà íà áðàòÿ Äàí÷îâè, ïî äàííè îò íà-
÷àëîòî íà ÕÕ â., ãè äàâàò êàòî íàðîäíîñò îò Þæíà Ðóñèÿ,
íàáðîÿâàùà 3 ìèëèîíà äóøè.
À.Ï. Åðìîëèí4 äàâà, ÷å äî 1917 ã. â Ðóñèÿ å èìàëî 11
êàçàøêè âîéñêè ñ ÷èñëåíîñò îêîëî 4,5 ìèëèîíà äóøè, ðàç-
ïðåäåëåíè ïî ñëåäíèÿ íà÷èí:
Äîíñêà âîéñêà - 1 486 õèë.
Êóáàíñêà âîéñêà - 1 339 õèë.
Îðåíáóðãñêà âîéñêà - 553 õèë.
Çàáàéêàëñêà âîéñêà - 260 õèë.
Òåðñêà âîéñêà - 260 õèë.
Óðàëñêà âîéñêà - 235 õèë.
Ñèáèðñêà âîéñêà - 164 õèë.
Óñóðèéñêà âîéñêà - 44 õèë.
Àñòðàõàíñêà âîéñêà - 37 õèë.
Êàòî ñå âçåìå ïðåäâèä, ÷å òåçè êàçàöè ñà èìàëè è ñå-
ìåéñòâà, òî êúì äíåøíà äàòà êàçàöèòå â Óêðàéíà, Ðóñèÿ è
Ðóñêàòà ôåäåðàöèÿ íàáðîÿâàò íå ïî-ìàëêî îò 10-12 ìèëè-
îíà äóøè!4,10
Êàêòî èçÿñíèõìå âå÷å, òå ñà ñ áúëãàðñêè ïðîèçõîä, çà-
åäíî ñ ÷óâàøè, áàøêèðè, “òàòàðè”, êàáàðäèíöè, îñåòèí-
öè, äàãåñòàíöè, ÷å÷åíöè, áàëêàðöè (áúëãàðè), áúëãàðè ïðå-
ñåëíèöè îò Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ è äð. ñ îáùà ÷èñëåíîñò íå
ïî-ìàëêî îò 40 ìèë. äóøè! Âñè÷êè òå ñà áúëãàðè èëè ñ
áúëãàðñêè ïðîèçõîä. Åòî ÿ ïðè÷èíàòà ðóñêèòå ôåäåðàëíè
âëàñòè äà íå ïðèçíàâàò ñúùåñòâóâàíåòî íà áúëãàðñêà íà-
öèîíàëíîñò íà òÿõíà òåðèòîðèÿ, äîðè è êàòî ìàëöèíñòâî!
Çàòîâà ⠓Ðå÷íèêà íà íàöèîíàëíîñòè è åçèöè”, îôèöèàë-
íî óòâúðäåí ïðåç 1984 ã. â ÑÑÑÐ ñúñ çàêîí, áúëãàðèòå íå
ñå ñïîìåíàâàò êàòî íàöèîíàëíîñò, à ñà ðàçäðîáåíè â äå-
ñåòèíà íàðîäíîñòíè ãðóïè ïîä÷èíåíî íà ïðèíöèïà “ðàç-
äåëÿé è âëàäåé”!. À îáùî îò 200 ñúùåñòâóâàùè íàðîäè â
ÑÑÑÐ çà “óäîáñòâî” ñà íàìàëåíè íà 100 (ïî ïðèíöèï “èìà
íàðîä - èìà ïðîáëåì; íÿìà íàðîä - íÿìà ïðîáëåì”...)!
Êàçàöèòå äî ìîìåíòà íå ñà ïðèçíàòè äàæå çà íàðîä-
íîñò. Ïî òàçè ïðè÷èíà íÿêîè êàçàøêè âîäà÷è äíåñ èñêàò
äà îòïðàâÿò ìîëáà äî ÎÎÍ çà ðàçãëåæäàíå íà “êàçàøêèÿ
âúïðîñ” è äà áúäàò ïðèçíàòè îò ñúñåäíè ñòðàíè çà ãîñïî-
ÀÂÈÒÎÕÎË
äàðè íà Äîí. Òå èçäèãàò ëîçóíãè “Äîí çà êàçàøêèÿ íàðîä”
è ïðîòåñòèðàò ñðåùó ðåïðåñèèòå íà ðóñíàöèòå!1,6
 çàêëþ÷åíèå, êàçàöè èëè òåõíè ïîòîìöè èìà è â Äó-
íàâñêà Áúëãàðèÿ è çàòîâà ãîâîðÿò òàêèâà áúëãàðñêè ôà-
ìèëèè êàòî Êàçàêîâ, Êàçàêîâà, Êàçà÷êè, Êàçà÷àê, Êàçàêè,
Êàçàêèí, Êàçàñêè, Êàçàñîâ, Êàçàøêè, Êàçàøêà è äð.
Ñîôèÿ, 12.02.2000 ã.
Áèáëèîãðàôèÿ
1. Âîçðîæäåíèå êàçà÷åñòâà. Èñòîðèÿ è ñîâðåìåííîñòü.
Ìàòåðèàëû ê V Âñåðîññèéñêîé íàó÷íîé êîíôåðåíöèè.
Íîâî÷åðêàññê, 1994 ã.
2. Ãîëîáóöêèé, Â.À. Çàïîðîæññêîå êàçà÷åñòâî. Ãîñ.èçä. ïî-
ëèò. ëèò. ÓÑÑÐ, Êèåâ, 1957 ã.
3. Ãîðäååâ, À., À. Èñòîðèÿ êàçàêîâ, ò. 1-4 “Ñòðàñíîé áóë-
üâàð Ìîñêâà, 1992 ã. (ïúðâî èçäàíèå, Ïàðèæ, 1968 ã.)
4. Åðìîëèí, À. Ï. Ðåâîëþöèÿ è êàçà÷åñòâî, èçä. Ìûñëü,
Ìîñêâà, 1982 ã.
5. Äåðüáèí, À. Ãðàæäàíñêàÿ âîéíà â Ðîññèè 1917-22 ã. Áåë-
ûå àðìèè, èçä. Àêò., Ìîñêâà, 1999 ã.
6. Êàçà÷èé Äîí.Î÷åðêè íà èñòîðèè, ò. 1-2 ïîä íàó÷íàòà
ðåäàêöèÿ íà À. Ï. Ñêîðèê, Ðîñòîâ-Íà-Äîíó, èçä. Ðîñ-
òîâñêîãî Îáë. ÈÓÓ, 1995 ã.
7. Ãîãîë, Íèêîëàé.  Òàðàñ Áóëáà, èçä. Îòå÷åñòâî, Ñîôèÿ,
1981 ã.
8. Êîçëîâ, Ñ.À. Êàâêàç â ñóäüáàõ êàçà÷åñòâà (ÕVI-ÕVIII
â.), èçä. Êîëüíà, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã, 1996 ã.
9. Êàêîìó áîãó ìîëèëàñü Çàïîðîæññêàÿ Ñå÷ü?, èíòåðâþ
ñ èñòîðèêà-àðõèâèñò Åëåíà Ìèõàéëîâíà Àëàíîâè÷, ñï.
Íàóêà è ðåëèãèÿ, áð. 10/1990 ã.
10. Ðåëèãèè íàðîäîâ ñîâðåìåííîé Ðîññèè, ñëîâàðü À.ß.,
èçä. “Ðåñïóáëèêà”, Ìîñêâà, 1999 ã.
11. Ïðîô. Àøíÿêè, À. Áúëãàðèòå áàøêèðè ïðåç âåêîâåòå
è äíåñ, èçä. “Ñâåòëèê”, Ñîôèÿ, 1998 ã.
12. Ìåäâåäåâ, À. Í. Êàçàêè è ðóêîïàøíûé áîé, ñåð. Òàéíû
âîèíñêèõ èçêóññòâ, êí. 6, èçä. Çäîðîâüå íàðîäà, Ìîñ-
êàâ, 1993 ã.
14. Ñåðãååâ, Î. È. Êàçà÷åñòâî íà ðóññêîì Äàëüíåì Âîñ-
òîêå â ÕVII-ÕIÕ â., èçä. Íàóê, Ìîñêâà, 1983 ã.
15. Òîëñòîé, Ë.Í. Êàçàöè, èçä. Íàðîäíà ìëàäåæ, Ñîôèÿ,
1971 ã.
16. ßâîðíèöüêèé, Ä. I. Èñòîðiÿ çàïîðîçüêèõ êîçàêîâ, ò. 1-
3, èçä. Íàóêîâà äóìêà, Êèiâ, 1990 ã. (ôîòîòèïíî èçäà-
íèå íà I-òî îò 19000 ã.)
17. Òàáàêîâ, Ä. Õîðèçîíòúò íà ïîçíàíèÿòà. Áúëãàðèòå ïðåç
âåêîâåòå, Ñîôèÿ, 1999 ã.
18. àêàä. Ïîïîâ, Ì. Àíòðîïîëîãèÿ íà áúëãàðñêèÿ íàðîä.
Ôèçè÷åñêè îáëèê íà áúëãàðèòå, èçä. ÁÀÍ, Ñîôèÿ, 1959 ã.
305
 ÀÂÈÒÎÕÎË

ÈÑÒÎÐÈßÒÀ ÍÀ ÁÚËÃÀÐÈÒÅ Â ÐÚÖÅÒÅ ÍÀ ÑËÀÂß-

ÍÎ-ÌÀÍÈÀÖÈÒÅ
ÄÈÌÈÒÚÐ ÒÀÁÀÊÎÂ*
Òåðìèíúò “ÑËÀÂßÍÎ-ÌÀÍÈÀÖȔ áå âúâåäåí ñëåä
Òðÿáâà îáà÷å äà ïîä÷åðòàåì, ÷å ôàëøèôèêàöèè è ïðåè-
1960 ã. îò ïðîô. Ìàåíõåí Õåëôåí â ìîíóìåíòàëíèÿò ìó
íà÷åíèÿ ñå îòíàñÿò ïðåäèìíî íà òåêñòîâå, êúäåòî ñå âìúê-
òðóä “Ñâåòúò íà Õóíèòå” (The World of the Huns”).
âàò ñâîåâîëíî äàííè çà òÿõ, èçìèñëåíè îò ôàëøèôèêàòî-
Òîé å áèë äúëãîãîäèøåí ïðîôåñîð â ðåäèöà çàïàäíîåâ-
ðèòå ñëàâÿíî-ìàíèàöè è êîèòî íÿìàò êàêâîòî è äà å áèëî
ðîïåéñêè è ñåâåðíîàìåðèêàíñêè óíèâåðñèòåòè, ìåæäó êî-
ïîòâúðæäåíèå â îðèãèíàëíèòå òåêñòîâå íà èçâîðèòå.
èòî ñà Óíèâåðñèòåòà íà Þæíà Êàëèôîðíèÿ è Óíèâåðñè-
Ïðèìåðè çà òàêèâà ñà ìíîãîáðîéíè. Òóê çàñåãà ùå ñå
òåòà íà Êàëèôîðíèÿ - Áåðêëåé. Èçâîþâàë ñè å ÷åëíî ìÿñ-
îãðàíè÷èì äà äàäåì ñàìî íÿêîëêî îò òÿõ. Òîâà, ðàçáèðà
òî â èñòîðè÷åñêàòà íàóêà íà ÕÕ âåê ñ îãðîìíèòå ñè ïîç-
ñå, íå îçíà÷àâà, ÷å ùå ñå çàäîâîëèì ñàìî ñ òåçè ïðèìåðè.
íàíèÿ ïî ôèëîñîôèÿ, àðõåîëîãèÿ, èñòîðèÿ íà èçêóñòâîòî
“Ñëàâÿíî-ìàíèÿöèòå” íÿìà äà èçáåãíàò áúäåùèòå èçîá-
è íàé-âå÷å ïîçíàíèÿòà íà èñòîðèÿòà íà íàðîäè, êîèòî ñà
ëè÷åíèÿ íà òåõíèòå ïðåñòúïíè ôàëøèôèêàöèè.
íàñåëÿâàëè Åâðàçèÿ îùå îò äðåâíèòå âåêîâå. Ïîëçóâàë ñå
Êàòî íà÷àëî çàïî÷âàìå ñ òðóäîâåòå îò Ïðîêîïèé îò
îò èçòî÷íèöè ðÿäêî äîñåãà ñïîìåíàâàíè ñïåöèàëíî òåçè,
Ñåçàðåÿ (ðîäåí îêîëî ãîäèíàòà 500 ñë.Õð. - ïî÷èíàë ñëåä
êîèòî îñâåòëÿâàò ïî-íåïîçíàòèòå åïîõè îò èñòîðèÿòà íà
554).
äðåâíèòå Õóíè-Õñèóíã-íó, êàêòî è íà åâðîïåéñêèòå Õóíî-
Áúëãàðè. Ïîçíàíèÿòà ìó íà äðåâíè êëàñè÷åñêè åçèöè, êàêòî
II
è íà åçèöè, íà êîèòî å ïèñàíî ìíîãî ïðåç ÕÕ â., ìåæäó
Îò òðóäîâåòå íà Ïðîêîïèé äâà èçâîäà ñà îñîáåíî ïîä-
êîèòî ìîæåì äà ñïîìåíåì óíãàðñêè, áúëãàðñêè, ðóñêè, òóð-
õîäÿùè êàòî ïðåäãîâîð íà íàñòîÿùåòî èçëîæåíèå. Åäè-
ñêè, îñâåí çàïàäíîåâðîïåéñêèòå åçèöè, ñà ìó äàâàëè âúç-
íèÿò ñå îòíàñÿ çà ïîñëåäíèòå ðåäîâå îò êíèãàòà ìó “Ñòðî-
ìîæíîñòòà äà ÷åðïè äàííè îò ïúðâà ðúêà. Íåäîïóñòèìî å
åæè/Ïîñòðîéêè”: “...Àç, êàçâà Ïðîêîïèé, ñúì ðàçêàçâàë â
èçñëåäîâàòåë íà èñòîðèÿòà íà Áúëãàðèòå-Õóíè èëè Õóíî-
ìîåòî èçëîæåíèå (âñè÷êî) ïî íàé-äîáúð íà÷èí ñïîðåä ìî-
Áúëãàðèòå äà íå å çàïîçíàò äîáðå ñ âñè÷êè íåãîâè òðóäî-
èòå âúçìîæíîñòè (ñïîñîáíîñòè). Íàïúëíî ìè å íåïîíÿ-
âå. Ïðè ïîäîáåí ñëó÷àé òàêúâ èçñëåäîâàòåë áè áèë îãðà-
òíî îáà÷å, ÷å èìà ìíîãî äðóãè (ñúáèòèÿ), êîèòî ñúì ïðî-
íè÷åí èçâúíðåäíî ìíîãî.
ïóñíàë è òå îñòàâàò íåñïîìåíàòè, èëè çàùîòî íå ñúì ãè
 ñâîèòå òðóäîâå Ìàåíõåí Õåëôåí ðÿäêî ïðèáÿãâà äî
çàáåëÿçàë èçìåæäó (ñòàíàëèòå) ìíîãîáðîéíè ñúáèòèÿ, èëè
îáîáùåíèÿ; òÿõ òîé íàðè÷à “íåîñíîâàòåëíè äîãàäêè”.
çàùîòî ñà èçîáùî îñòàíàëè íåïîçíàòè çà ìåíå. Òàêà, ÷å
Îáîáùåíèÿòà â èñòîðè÷åñêàòà íàóêà íåìèíóìåìî âîäÿò
àêî íÿêîé ñå íàãúðáè ñ áðåìåòî äà ãè èçäèðè, ïîñòàâè
êúì ïðåäíàìåðåíè èíòåðïðåòàöèè. Çàùî òîãàâà Ìàåõåí
íàÿâå è ñ òÿõ äîïúëíè ìîÿò òðóä, òîé ùå äåáíå ñëàâàòà äà
Õåëôåí îáîáùàâà èñòîðèöèòå îò “ñëàâÿíñêàòà øêîëà” êà-
å èçâúðøèë íóæíîòî äåëî è ñ òîâà ùå ñïå÷åëè èçâåñò-
òî “ÑËÀÂßÍÎ-ÌÀÍÈÀÖȔ (The World of the Huns”, p.
íîñò, ïîäõîäÿùà çà òåçè, êîèòî ñå ñòðåìÿò äà ïîñòèãíàò
452, m.53). Îò îñíîâàòåëíî âúçìóùåíèå, ïðåçðåíèå, ïî-
áëåñòÿùè íåùà... (“Buildings”, English Translation by H.B.
äèãðàâêà èëè îò òðèòå çàåäíî.
Dewing, Ph. D., L. H.D., Hardard Universlity Press, 1961).
Ñïåöèàëíî çà èñòîðèÿòà íà áúëãàðèòå ùå òúðñèì îò-
Òåçè äóìè ñà ïîäõîäÿùè è çà ñúâðåìåííè èñòîðè÷åñêè èç-
ãîâîð â èçêàçâàíèÿòà è èíòåðïðåòàöèèòå íà ïîâå÷åòî îò
ñëåäîâàòåëè, êîèòî ÷ðåç êîìïþòúðíè ïðîãðàìè ùå ìîãàò
èñòîðèöèòå â Áúëãàðèÿ è îñòàâà çà íàñ äà ðåøèì äàëè òå
äà ðàçøèðÿò àíàëèçà íà èçâúíðåäíî öåííèòå Ïðîêîïèåâè
çàñëóæàâàò äà áúäàò êëåéìîñàíè ñ ïåéîðàòèâíè åïèòåòè
äàííè, êàòî ïî òîçè íà÷èí õâúðëÿò ñâåòëèíà âúðõó îùå
“ñëàâÿíî-ìàíèàöè” è “ñëàâÿíî-ïðîñòàöè”.
çàêðèòèòå îò íàøèÿò ïîãëåä äåòàéëè è äàäàò âúçìîæíîñò
I
çà íóæíèòå îöåíêè íà ñúáèòèÿ è ëè÷íîñòè îò èñòîðèÿòà
Ìíîãîòîìíàòà ñáèðêà “Èçâîðè íà Áúëãàðñêàòà Èñòî-
íà Áúëãàðèòå.
ðèÿ”, èçäàäåíà îò Áúëãàðñêàòà Àêàäåìèÿ íà íàóêèòå ïðåç
III
åïîõàòà íà ñëàâÿíî-ìàíèàøêîòî âëèÿíèå â Áúëãàðèÿ å ïîò-
Âòîðèÿò èçâîä ñå îòíàñÿ èìåííî çà äîñòîâåðíîñòòà íà
âúðæäåíèå çà ïóáëèêóâàíå íà èñòîðè÷åñêè ôàëøèôèêàöèè
äîñåãàøíèòå áúëãàðñêè ïðåâîäè íà ÷àñòè îò Ïðîêîïèå-
è ïðåèíà÷åíèÿ íà ñúáèòèÿ, çà êîåòî ñà îòãîâîðíè èìåííî
âèòå òðóäîâå, êîèòî ñà âêëþ÷åíè â èçäàäåíèÿò ìíîãîòî-
ïðåâîäà÷èòå íà òåêñòîâå â òàçè ñáèðêà. Ïîäîáíî “áîðà-
ìåí ñáîðíèê îò Áúëãàðñêàòà àêàäåìèÿ íà íàóêèòå, “Èçâî-
âåíå” ñ èñòîðè÷åñêèòå èçâîðè Äæîðäæ Îðóåë ìíîãî äîá-
äè çà Èñòîðèÿòà íà Áúëãàðèÿ”. Òåçè ïðåâîäè ñà íåòî÷íè è
ðå îïèñâà â ïðî÷óòàòà ñè êíèãà “1984 Ãîäèíà” è íå ñìå
íàïðàâî òåíäåíöèîçíè. Òå êîìïðîìåòèðàò èìåíàòà íà “àêà-
äàëåêî îò èñòèíàòà, êàòî êàçâàìå, ÷å “âäúõíîâåíèå” çà òî-
äåìèöè”, êîèòî áè òðÿáâàëî äà ñïàçâàò àêàäåìè÷íà ïî÷-
âà òîé å ïîëó÷èë è îò ïðèìåðè íà èñòîðèöè â Áúëãàðèÿ.
òåíîñò. Îòíàñÿ ñå çà ñëåäíèÿò òåêñò îò êíèãà ñåäìà îò
* Òàáàêîâ å àâòîð íà êíèãèòå “Õîðèçîíòúò íà ïîçíàíèÿòà” è “Áúëãàðèòå ïðåç âåêîâåòå”.

306

“Èñòîðèÿòà íà âîéíèòå” /History of the wars. Procopius of
University Press, 1961, part ÕÕÕVII, 18-23, p. 25 (á): “...
Òîãàâà òå (ñêëàâèíèòå/ñëàâÿíèòå) âåäíàãà èçáèõà âñè÷êè
ìúæå íà áðîé ïåòíàäåñåò õèëÿäè, îïëÿ÷êîñàõà âñè÷êè öåí-
íîñòè è çàðîáèõà äåöàòà è æåíèòå. Ïðåäè òîâà, êàêòî òå-
çè, òàêà è îò äðóãàòà ãðóïà íà (ñêëàâèíèòå/ñëàâÿíèòå) îùå
îò âðåìåòî, êîãàòî òå íàõëóõà â çåìÿòà íà ðîìåèòå, èçáè-
âàõà âñè÷êè òåçè, êîèòî ïîïàäàõà ïðåä òÿõ, êàêòî ìëàäè,
òàêà è ñòàðè, òàêà, ÷å öÿëàòà çåìÿ íàñåëåíà îò èëèðè è
òðàêè ñòàíà íàâñÿêúäå èçïúëíåíà ñ íåïîãðåáàíè òðóïîâå.
Òàêà, òå (ñêëàâèíèòå/ñëàâÿíèòå) èçáèâàõà ñâîèòå æåðòâè
íå ñúñ ñàáè, íèòî ñ êîïèÿ, íèòî ñ äðóãè ïîçíàòè âå÷å íà-
÷èíè, à êàòî çàáèâàõà â çåìÿòà ìíîãî òâúðäî êîëîâå, êîè-
òî òå áÿõà íàïðàâèëè èçâúíðåäíî îñòðè, ñ ãîëÿìà æåñòî-
êîñò ïîñòàâÿõà âúðõó òÿõ áåäíèòå êëåòíèöè, êàòî íàáèâà-
õà îñòðèåòî íà êîëà ìåæäó çàäíèöàòà è ãî çàñèëâàõà, äî-
êàòî âëåçå â ÷åðâàòà: ïî òîçè íà÷èí òå ñ÷èòàõà, ÷å å íà÷è-
íúò äà ãè óíèùîæàâàò (æåðòâèòå ñè). Òåçè âàðâàðè èìàõà
ñúùî íà÷èíà (îáè÷àÿ) äà ïîñòàâÿò ÷åòèðè äåáåëè êîëà ìíî-
ãî äúëáîêî â çåìÿòà è ñëåä êàòî ñâúðçâàõà íà òåçè êîëîâå
êðàêàòà è ðúöåòå íà ïëåíåíèòå, òå òîãàâà óñúðäíî ãè áèå-
õà ïî ãëàâàòà ñ òîÿãè, óáèâàéêè ãè êàòî êó÷åòà èëè êàòî
çìèè, èëè íÿêîè äðóãè æèâîòíè. Äðóã ïúò òå (ñêëàâèíèòå/
ñëàâÿíèòå) çàòâàðÿõà (ïëåíåíèòå) â êîëèáè çàåäíî ñ òåõ-
íèòå ãîâåäà è îâöå - òåçè (æèâîòíè) ðàçáèðà ñå, êîèòî èì
áåøå íàïúëíî íåâúçìîæíî äà âçåìàò ñúñ ñåáå ñè â òåõíè-
òå çåìè - è ñëåä òîâà ïîäïàëâàõà êîëèáèòå áåç æàëîñò.
Òàêà ñêëàâèíèòå/ñëàâÿíèòå ïîñëåäîâàòåëíî óíèùîæàâà-
õà òåçè, êîèòî èì ñå èçïðå÷âàõà ïðåä ïúòÿ. Íî îò òîâà
âðåìå íàòàòúê, êàêòî òåçè, òàêà è îíåçè îò äðóãàòà ãðóïà
(ñêëàâèíè/ñëàâÿíè), êàòî ÷å ëè ïèÿíè îò ãîëÿìîòî êîëè-
÷åñòâî êðúâ, êîåòî òå ïðîëÿõà, ñ÷åòîõà ïîäõîäÿùî äà âçå-
ìàò êàòî ïëåííèöè íÿêîè îò òåçè, êîèòî èì ïàäàõà â ðúöå-
òå è ñëåäîâàòåëíî, òå âçåìàõà ñ òÿõ ñè ìíîãîõèëÿäíè ïëåí-
íèöè, êîãàòî âñè÷êè ïîòåãëÿõà çà ìåñòàòà, êúäåòî ïðåáè-
âàâàõà (íà ñåâåð îò Äóíàâà)”.
“Àêàäåìèöèòå” Èâ. Äóé÷åâ è Ä. Äå÷åâ ïðåâåæäàò, èëè
ïî-äîáðå êàçàíî, ôàëøèôèöèðàò ïî ñëåäíèÿò íà÷èí ãîð-
íèÿò òåêñò, ïóáëèêóâàí â ñáîðíèêà “Èçâîðè íà èñòîðèÿòà
íà Áúëãàðèÿ” ÷àñò “Ãðúöêè èçâîðè íà áúëãàðñêàòà èñòî-
ðèÿ” (ÃÈÁÈ) òò. Ñ., 123-158, êàêòî è ⠓Õðèñòîìàòèÿ ïî
èñòîðèÿ”, ãëàâà ïúðâà, ñòð. 16:
“... Âåäíàãà òå (ñëàâÿíèòå) èçáèëè âñè÷êè ìúæå îêîëî
ïåòíàäåñåò õèëÿäè äóøè è çàãðàáèëè âñè÷êè áîãàòñòâà, à
æåíèòå è äåöàòà çàðîáèëè. Ïúê è ïî-ðàíî òå íå ùàäåëè
íèêàêâà âúçðàñò, íî ñåãà, îòêàê íàõëóëè â ðîìåéñêà çåìÿ,
è òåçè è îíåçè îò äðóãèÿ îòðÿä, èçáèâàëè âñè÷êè ÁÎÅÑ-
ÏÎÑÎÁÍÈ (á.à.: â òåêñòà íà Ïðîêîïèé íÿìà äóìàòà “áî-
åñïîñîáíè”, à “êàêòî ìëàäè òàêà è ñòàðè”). Òàêà öÿëàòà
èëèðèéñêà è òðàêèéñêà çåìÿ (á.à.: òåêñòà íà Ïðîêîïèé ãëà-
ñè: “... öÿëàòà çåìÿ íàñåëåíà îò èëèðè è òðàêè...” Òîâà ïðå-
èíà÷àâàíå íà òåêñòà ñå ñòðåìè äà ïîêàæå, ÷å ïðåç âðåìå
íà ñëàâÿíñêèòå íàøåñòâèÿ íå å èìàëî íàñåëåíèå îò èëèðè
è òðàêè, à ñàìî çåìÿòà èì ñå å íàðè÷àëà èëèðèéñêà è òðà-
êèéñêà). Äóé÷åâ è Äå÷åâ ïðîäúëæàâàò: “Òàêà öÿëàòà èëè-
ðèéñêà è òðàêèéñêà çåìÿ ñå èçïúëíèëà ñ íåïîãðåáàíè â
ïî-ãîëÿìàòà ñè ÷àñò òðóïîâå...” (á.à.: “ ïî-ãîëÿìàòà ñè
÷àñò” å ïðèòóðêà (âìúêâàíå/èíòåðïîëàöèÿ) íà Äå÷åâ/Äóé-
ÀÂÈÒÎÕÎË
÷åâ.  òåêñòà íà Ïðîêîïèé å êàçàíî äîñëîâíî: “... öÿëàòà
çåìÿ íàñåëåíà îò èëèðè è òðàêè ñòàíà íàâñÿêúäå ÈÇÏÚË-
ÍÅÍÀ Ñ ÏÎÃÐÅÁÀËÍÈ ÒÐÓÏÎÂŔ. Çàùî äâàìàòà ôàë-
øèôèêàòîðè âìúêâàò äóìèòå “â ïî-ãîëÿìàòà ñè ÷àñò” å
òðóäíî äà ñå îïðåäåëè.
Âúçìîæíîòî îáÿñíåíèå å, ÷å òå èñêàò äà îìàëîâàæàò
çâåðñòâàòà, êàòî êàçâàò, ÷å ñëàâÿíèòå ñà îñòàâÿëè ñàìî
÷àñò îò èçáèòèòå îò òÿõ íåïîãðåáàíè. Òàêúâ âïðî÷åì å ñëó-
÷àÿò ñ èçáèòèòå àëáàíöè - ïîòîìöè íà äðåâíèòå èëèðè -
îò ñðúáñêèòå ñëàâÿíè â êðàÿ íà ÕÕ âåê.
Ñåãà ñëåäâà èëè ïî-äîáðå êàçàíî, íå ñëåäâà òåêñòà íà
Ïðîêîïèé â ïðåâîäà íà äâàìàòà ôàëøèôèêàòîðè. Òîâà, êî-
åòî òå íå ñà ïðåâåëè îò íåïîñðåäñòâåíîòî ïðîäúëæåíèå íà
òåêñòà ãëàñè: “Òàêà, òå (ñêëàâèíèòå/ñëàâÿíèòå) èçáèâàõà ñâî-
èòå æåðòâè íå ñúñ ñàáè, íèòî ñ êîïèÿ, íèòî ñ äðóãè ïîçíàòè
âå÷å íà÷èíè, à êàòî çàáèâàõà â çåìÿòà ìíîãî òâúðäî êîëî-
âå, êîèòî òå áÿõà íàïðàâèëè èçâúíðåäíî îñòðè, ñ ãîëÿìà
æåñòîêîñò ïîñòàâÿõà âúðõó òÿõ áåäíèòå êëåòíèöè, êàòî íà-
áèâàõà îñòðèåòî íà êîëà ìåæäó çàäíèöàòà è ãî çàñèëâàõà
äîêàòî âëåçå â ÷åðâàòà; ïî òîçè íà÷èí òå ñ÷èòàõà, ÷å å íà-
÷èíúò äà ãè óíèùîæàò (æåðòâèòå ñè). Òåçè âàðâàðè èìàõà
ñúùî íà÷èíà (îáè÷àÿ) äà ïîñòàâÿò ÷åòèðè äåáåëè êîëà ìíî-
ãî äúëáîêî â çåìÿòà è ñëåä êàòî ñâúðçâàõà íà òåçè êîëîâå
êðàêàòà è ðúöåòå íà ïëåíåíèòå, òå òîãàâà óñúðäíî ãè áèåõà
ïî ãëàâàòà ñ òîÿãè, óáèâàéêè ãè êàòî êó÷åòà èëè çìèè, èëè
íÿêîè äðóãè æèâîòíè. Äðóã ïúò òå (ñêëàâèíèòå/ñëàâÿíèòå)
çàòâàðÿõà (ïëåííèöèòå) â êîëèáè çàåäíî ñ òåõíèòå ãîâåäà è
îâöå - òåçè (æèâîòíè), ðàçáèðà ñå, êîèòî èì áåøå íàïúëíî
íåâúçìîæíî äà âçåìàò ñúñ ñåáå ñè â òåõíèòå çåìè è ñëåä
òîâà ïîäïàëâàõà êîëèáèòå áåç æàëîñò...” Èâ. Äóé÷åâ è Äå-
÷åâ ñ÷èòàò, ÷å òîçè íåïðåâåäåí îò òÿõ òåêñò áúëãàðñêèÿò
÷èòàòåë èçñëåäîâàòåë íå òðÿáâà äà çíàå. Íóæíî ëè å äà
ïðèêðèâàò çâåðñòâàòà, êîèòî ñêëàâèíèòå/ñëàâÿíèòå ñà èç-
âúðøâàëè è êîèòî òàêà ñà óæàñÿâàëè è âúçìóùàâàëè. Òàêî-
âà áåçöåðåìîííî îáåçëè÷àâàíå íà èñòîðè÷åñêè òåêñò ñïî-
ìåíàòèÿò ïî-ãîðå Äæîðäæ Îðóåë îïèñâà ïîäðîáíî. Íàøè-
òå äâàìà “Îðóåëÿíöè” îáà÷å ñà ñëåäâàëè íàé-âå÷å ñëàâÿ-
íî-ìàíèàøêèòå çàïîâåäè îò Ìîñêâà íà “Ãîëåìèÿò Áðàò” è
íà íåãîâèòå ïîä÷èíåíè â Ñîôèÿ. Ñëåä êàòî ñà îáåçëè÷èëè
òîçè òåêñò, Äóé÷åâ è Äå÷åâ ïðîäúëæàâàò ïðåâîäà ñè “...
Òàêà ñëàâÿíèòå âèíàãè èçáèâàëè îíåçè, êîèòî èì ïîïàäàëè.
Íî ñåãà, êàêòî è îíåçè îò äðóãèÿ îòðÿä, ñÿêàø îïèÿíåíè îò
ìíîãîòî êðúâ, ñìåòíàëè çà íóæíî äà îñòàâÿò æèâè íÿêîè îò
îíåçè, êîèòî èì ïîïàäíàëè â ðúöåòå, è ïîðàäè òîâà òå âñè÷-
êè ñå âðúùàëè â çåìÿòà ñè, êàòî îòâåæäàëè ñúñ ñåáå ñè áåç-
áðîé ìíîãî ïëåííèöè.” (Ñðàâíè ñ ïðåâîäà, äàäåí ïî-ãîðå).
IV
Äà âèäèì ñåãà êàê òåõíèÿò êîëåãà-ôàëøèôèêàòîð Ëþ-
áîìèð Éîí÷åâ ñå ñïðàâÿ ñúñ ñëàâÿíñêèòå çâåðñòâà îïèñà-
íè îò Éîàí Öåöà (1110-1180). ×àñòè îò íåãîâèòå ïèñàíèÿ
ñà ïóáëèêóâàíè ⠓Èçâîðè çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ”, òîì.
ÕÕII, “Ãðúöêè èçâîðè çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ”, ÃÈÁÈ, Õ.,
ñòð. 104-108. Íà ñòð. 108 Éîí÷åâ äàâà ïðàâèëíî òåêñòà,
êîéòî â ïðåâîä ãëàñè: “...íåïîêîðíî è âàðâàðñêî ñëàâÿíñ-
êî ïëåìå (áåë. 31), ñòàíàëî ñòðàøíî äèâî è áåçðàçñúäíî,
íàäìèíàâàéêè æåñòîêîñòòà íà æèâîòíèòå...”
Òàêèâà äóìè çà ñëàâÿíèòå ñëàâÿíî-ìàíèàêúò Ë. Éîí-
÷åâ íå å ìîãúë äà ïðåãëúòíå, áåç äà ñå ïðîèçíåñå â çàùèòà
307
 ÀÂÈÒÎÕÎË
íà ñëàâÿíñêàòà äîêòðèíà, ñïîðåä êîÿòî ñëàâÿíèòå ñà
“êðîòêè è äîáðè÷êè”. Òàêà â áåëåæêà - 31 òîé ïèøå: “Ñïî-
ðåä À.Ï. Êàæäàí: ÂÂÐ. ò. 34, Ìîñêâà, 1973, ñ. 289 (á.à.:
ðàçáèðà ñå çàùèòàòà íà ñëàâÿíèòå òðÿáâà äà äîéäå îò “Ãî-
ëåìèÿ Áðàò” â Ìîñêâà), ñòàâà äóìà çà íàïàäåíèå íà êóìà-
íè ïðåç 1148 ã. À ÍÅ ÇÀ ÑËÀÂßÍÈ. Çàòîâà äóìàòà
Óêëáâïí òðÿáâà äà ñå ðàçáèðà â ñìèñúë íà “ÐÎÁÑÊΔ è
ÑËÅÄÂÀ ÄÀ ÑÅ ÏÐÅÂÅÄÅ ÍÅ “ÑËÀÂßÍÑÊÎ ÏËÅÌŔ,
À “ÐÎÁÑÊÎ ÏËÅÌŔ. Ãåíèàëíî! Áðàâî! Ñëàâÿíî-ìàíèà-
öèòå ñïàñåíè! Ãðúöêîòî Óêëáâïí (Ñêëàâîí) íå å “ñëàâÿí-
ñêî”, òî å “ðîáñêî”. Íî ÷àêàéòå ìàëêî, äàëè òàçè èðîíèÿ
å ïîäõîäÿùà? Äàëè “ñëàâÿíñêî” äåéñòâèòåëíî íå å ðàâ-
íîçíà÷íî íà “ðîáñêî”? Îáðúùàìå ñå çà ïîìîù êúì ïðî-
ôåñîð Îìåëÿí Ïðèöàê (ïðîôåñîð â Õàðâàðäñêèÿ óíèâåð-
ñèòåò). Êúì êðàÿ íà 1998 ã. Ïðîôåñîð Ïðèöàê áåøå íàãðà-
äåí ñ îðäåí â Ñîôèÿ è ïðèåò êàòî ïî÷åòåí àêàäåìèê íà
Ñîôèéñêèÿ óíèâåðñèòåò “Ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè”. Öåðå-
ìîíèÿòà â òúðæåñòâåíàòà çàëà íà óíèâåðñèòåòà, êàêòî è
ïîõâàëíîòî ñëîâî, áÿõà ñúîòâåòíî èçïúëíåíè è ïðîèçíå-
ñåíè îò äåêàíúò íà Èñòîðè÷åñêèÿ ôàêóëòåò íà Ñîôèéñêèÿ
óíèâåðñèòåò ïðîô. Áîÿí Áèîë÷åâ. Êîëêîòî è ñêðîìíà äà
áåøå öåðåìîíèÿòà è êîëêîòî è çëå îñâåäîìåíà ñîôèéñêà-
òà îáùåñòâåíà ñðåäà, òåçè, êîèòî ïðèñúñòâàõà íå áÿõà ïîä-
ãîòâåíè çà “ïîõâàëíîòî ñëîâî” íà Áèîë÷åâ. Îùå ñ ïúðâè-
òå ñè äóìè òîé åäâà ëè íå èçêàðà ïðîô. Ïðèöàê åäèí îò
ãîëåìèòå ñëàâèñòè. Íåùàñòíèÿò ïðîô. Ïðèöàê îñòàíà êà-
òî ãðúìíàò, íî íå ïî-ìàëêî ãðúìíàòè îñòàíàõà òåçè, êîè-
òî ïîçíàâàò ïðîôåñîðà è íåãîâèòå òðóäîâå. Íî êàêâî äðó-
ãî ìîæåøå äà ñå î÷àêâà îò ñëàâÿíî-ìàíèàêà Áèîë÷åâ? Öå-
ëèÿò òîçè ñëó÷àé áåøå ïîäãîòâåí, çà äà îìàëîâàæè íàé-
ãîëåìèÿ áúëãàðèñò, à íå ñëàâèñò, êîéòî äîïðèíåñå â ñâå-
òîâíàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà íàé-îáñòîéíèòå àíàëèçè çà ïðî-
èçõîäà è èñòîðèÿòà íà Áúëãàðèòå. Îò ôèëîëîãè÷åñêà ãëåä-
íà òî÷êà òåïúðâà íåãîâèòå ïîñòèæåíèÿ ùå ñòàíàò äîñòîÿ-
íèå è ùå äîïðèíåñàò çà âúçõîäà íà äåéñòâèòåëíàòà èñòî-
ðèÿ êóëòóðà, åçèê, òðàäèöèè è èçêóñòâî íà Áúëãàðèòå.
Ïî îòíîøåíèå íà âúïðîñíèÿò òåðìèí Ñêëàâîí
(Óêëáâïí), åòî êàêâî íàó÷àâàìå îò íåãî: “... ñïîðåä Èáí
Õóðäàäáåõ (äîáðå îñâåäîìåíèÿò àðàáñêè ãåîãðàô îò ïåð-
ñèéñêè ïðîèçõîä, ô.ë. 840-880), “öàð Ñàêàëèáà” å òîçè, êîé-
òî óïðàâëÿâà òåðèòîðèÿòà, óñòàíîâåíà êàòî åäèí ðåçåðâî-
àð îò âúçìîæíî ïðåâúðíàòè íà ðîáè õîðà. Âúçìîæíî å, ÷å
ñàìèÿò òåðìèí ÑÊËÀÂ-(Ñêëàá-) (ïî-êúñíî Ñêëàâ-) å áèë
âúâåäåí â ñôåðàòà íà Ìàðå Íîñòðóì îò òåðèòîðèÿòà íà
Áîñïîðóñ (êíèìñêè) ïî íÿêîå âðåìå îò øåñòè âåê...” (O.
Pristak: “The Orinin of Rus”, p. 61, Harvard University Press,
1981). Ïðîôåñîð Ïðèöàê òúðñè ïðîèçõîäà íà òåðìèíà
“Ñêëàâ-/Ñàêëàâ-Ñëà┠è âèæäà â òîçè òåðìèí åòîíèìà íà
íàðîä, îò êîéòî ìîãàò äà ñå íàáèðàò ÐÎÁÈ, ò.å. íàðîä ñ
òàêúâ ìàíòàëèòåò â VI âåê è ïî-êúñíî ïîëó÷àâà èìåòî
Ñêëàâ/Ñëàâ, ñ êîåòî å îòúæäåñòâÿâàí ñ òåðìèíà ÐÎÁ. Òà-
êà ïðîô. Ïðèöàê ïîòâúðæäàâà, ÷å Óêëáâïí å òåðìèíúò çà
ÑËÀÂßÍÈÍ è ãî îòúæäåñòâÿâà ñ “ÐÎÁ”, íåùî êîåòî å
ïîòâúðäåíî è îò Êîíñòàíòèí Ïðîôèðîãåíèòóñ VII â íåãî-
âèÿ ñáîðíèê “Àäìèíèñòðàíäî èìïåðèî”.
Íàìåðèë å Áàêàëîâ öúðêâà äà ñå ïðåêðúñòè! À êîëêî-
òî äî äðóãèÿò ñëàâÿíî-ìàíèàê Ë.Éîí÷åâ, òîé ùå òðÿáâà
äà ñå ïîñúâåòâà ñ Ìîñêâà çà äðóãà èíòåðïðåòàöèÿ íà òåð-
308
ìèíà Óêëáâïí, çàùîòî òàêà, êàêòî É. Öåöà ãî óïîòðåáÿ-
âà, òîé áåçñúìíåíî îçíà÷àâà “Ñëàâÿíñêî ðîáñêî ïëåìå,
íåïîêîðíî è âàðâàðñêî, ñòàíàëî ñòðàøíî äèâî è áåçðàç-
ñúäíî, íàäìèíàâàéêè æåñòîêîñòèòå íà æèâîòíèòå...” Ïðî-
äúëæàâàéêè ðàçêàçà ñè çà çâåðñòâàòà, êîèòî ñëàâÿíñêîòî
ðîáñêî ïëåìå å èçâúðøèëî, É. Öåöà êàçâà: “...Òå çàëîâèëè
ìîÿ ãîñïîäàð àðõèåðåÿ êàòî æåðòâåíî æèâîòíî, êàòî æåð-
òâà, ïîâëåêëè ãî âèñîêî íà äúðâîòî, áåçæàëîñòíî ðàçêú-
ñàëè íåùàñòíîòî òÿëî ñ íå÷îâåøêè óäàðè è ãî îòâëåêëè â
äîëèíàòà íà ïëà÷à èëè ïðîïàñòòà íà êúðâèòå, â êîÿòî íå
âàëè äúæä êàòî íà ïëàíèíèòå Ãóëáóå (32)...” Çà òàçè ÷àñò
îò òåêñòà Éîí÷åâ íå êîìåíòèðà. Íåãîâîòî “ñëàâÿíñêî ðîá-
ñêî ïëåìå” å ïðåìèíàëî âñÿêàêâè ãðàíèöè íà çâåðñòâà, çà
äà èìà íÿêàêúâ íà÷èí äà ñå îìàëîâàæè èëè îáåçëè÷è äè-
âàùèíàòà íà ñëàâÿíèòå (âèæ ïðèòóðêàòà, îòíàñÿùà ñå çà
Éîàí Öåöà).
Âïðî÷åì è äîñåãà â êðàÿ íà ÕÕ âåê ñìå ñâèäåòåëè íà
çâåðñòâàòà ðóñêèòå ñëàâÿíè â ×å÷íÿ, ñðúáñêèòå ñëàâÿíè
íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ è íà òåçè â Áúëãàðèÿ, êîèòî ñå
ñ÷èòàò çà ñëàâÿíè, ïî âðåìåòî íà êîìóíèñòè÷åñêèÿ ðåæèì.
Íà òåçè ïîñëåäíèòå äåéñòâèòåëíî íå ìîæå è íå òðÿáâà äà
äàâàìå èìåòî ÁÚËÃÀÐÈ!
VI
Íî äà ñå âúðíåì êúì ïðåâîäà íà ñòð. 308 îò ñïîìåíà-
òàòà ïî-ãîðå “Õðîíèêà íà Ðåãèîí”.  òåêñòà íà òàçè ñòðà-
íèöà å ñïîìåíàòà ðåêàòà ÔÀÇÈÑ. Â áåëåæêà 3 íà ñúùàòà
ñòðàíèöà Ñòðàøèìèð Ëèøåâ çàÿâÿâà: “3) Ôàçèñ, ðåêà â
êàâêàçêà Ãðóçèÿ - äíåøíàòà ð. Êóðà”. Ãðåøíî! Ôàçèñ å
äðåâíîòî èìå íà ðåêà Ðèîíè, êîÿòî ñå âëèâà â Èçòî÷íî
×åðíî ìîðå íåäàëåêî îò ãðàäà Ïîòè, êîéòî â äðåâíîñòòà
ñúùî ñå å íàðè÷àë Ôàçèñ. Ðåêà Êóðà èçâèðà â åäíî îò þãî-
çàïàäíèòå ðàçêëîíåíèÿ íà êàâêàçêàòà ïëàíèíñêà âåðèãà (íà-
ðè÷àíî ïðåç äðåâíèòå âåêîâå Ïàðõàð/Áàëõàð), íî ñå âëèâà
â Êàñïèéñêî ìîðå íà þã îò äðåâíèÿ ãðàä Áàêó â Àçåðáàé-
äæàí. Êóðà çàåäíî ñ ðåêà Àðàñ/Àðàøåñ îáðàçóâàò îáùî
óñòèå, à ï¥ íà þã îò òîâà óñòèå òå÷å ðåêà Áóëãàð-÷àé. Åòî
êàêâî ïèøå çà ðåêàòà Ôàçèñ Ïðîêîïèé îò Ñåçàðåÿ: “... Òà-
êà, ïðåç ïëàíèíèòå, êîèòî ñå èçäèãàò òóêà, ñå ïîÿâÿâà ðå-
êàòà Ôàçèñ, êîÿòî èìà ñâîÿ èçòî÷íèê â Êàâêàç è ñâîåòî
óñòèå â ñðåäàòà íà ïîëóìåñåöà íà Ïîíòóñ (×åðíî ìîðå).
Ïîðàäè òîâà íÿêîè ñìÿòàò, ÷å òÿ (ðåêàòà Ôàçèñ) îáðàçóâà
ãðàíèöàòà ìåæäó äâà êîíòèíåíòà; òúé êàòî çåìÿòà íà ëÿ-
âî, êàòî ñå âúðâè íàäîëó ïî òå÷åíèåòî £, å Àçèÿ, íî äÿñ-
íàòà ñòðàíà (íà òå÷åíèåòî £) ñå íàèìåíóâà Åâðîïà...”.
(Procopius of Caesarea: “History of the Wars”, VIII, ii 23-30,
p. 71 English translation wit the Greek text, by H.B. Dewing,
Harvard University Press, 1961).
VII
 áåëåæêà - 4 íà ñòðàíèöà 308 îò ñïîìåíàòàòà ïî-
ãîðå ãëàâà ÕÕÕI “Õðîíèêà íà Ðåãèîí”, Ñòðàøèìèð Ëè-
øåâ ñâîåâîëíî âìúêâà “Ñëàâÿíè”, êîèòî íèòî ïî âðå-
ìåòî, íèòî ïî ìÿñòîòî ìîãàò äà ñå ñïîìåíàâàò, êàêòî
ñàìèÿò òåêñò íå ãè å ñïîìåíàë. Òîçè òåêñò ãëàñè: “...
Ïîíåæå òÿ (Ñêèòèÿ) ðàæäà òîëêîâà õîðà, êîëêîòî ìú÷-
íî ìîæå äà èçõðàíè, îò íåÿ èçëèçàëè ÷åñòî ïëåìåíà (4),
êîèòî ñà îïóñòîøàâàëè ïðåäåëèòå íà Àçèÿ, íî íàé-âå÷å
ñúñåäíàòà Åâðîïà.”
Êîìåíòàðúò íà Ëèøåâ â áåë. 4 å: “Êàñàå ñå çà âåñòãîòè,

îñòãîòè, õóíè, ÑËÀÂßÍÈ, àâàðè, áúëãàðè, ìàäæàðè è äðó-
ãè ïëåìåíà, êîèòî â êðàÿ íà àíòè÷íîñòòà è ïðåç ðàííîòî
ñðåäíîâåêîâèå æèâåëè â Ñêèòèÿ è îòòàì èçâúðøâàëè ñâî-
èòå íàïàäåíèÿ è íàõëóâàíèÿ íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ è
â Çàïàäíà Åâðîïà.” Òîçè êîìåíòàð, îñâåí, ÷å å íåòî÷åí ïî
îòíîøåíèå íà “ñëàâÿíè” å èçëèøåí, òúé êàòî îïðåäåëÿíå
íà ïëåìåíà æèâóùè ⠓Ñêèòèÿ” èçèñêâà öÿëà ñòàòèÿ, à íå
áåëåæêà, ñ êîÿòî ïðåäñòàâèòå íà íå äîñòàòú÷íî çàïîçíà-
òèÿ ñ òåçè èìåíà ÷èòàòåë ñå îáúðêâàò. Ïðåäñòàâèòå íà Ëè-
øåâ ñà ñúùî îáúðêàíè, òàêà, ÷å íåãîâèòå “îáîáùèòåëíè”
áåëåæêè íå ñà íèùî äðóãî, à “íåîñíîâàòåëíè äîãàäêè”.
VIII
 òîì 22-ðè íà ñáîðíèêà “Èçâîðè çà Áúëãàðñêàòà Èñ-
òîðèÿ”, èçä. ÁÀÍ, ÃÈÁÈ Õ ÷åòåì â óâîäà íà òîçè òîì (íå
å äàäåíî èìåòî íà àâòîðà), íà ñòð. 6 ñëåäíîòî: “Îñîáåíî
âàæíè ñà ñâåäåíèÿòà íà âèçàíòèéñêèÿ ïîåò Ìàíóèë Ôèë,
æèâÿë â êðàÿ íà ÕIII è ïúðâàòà ïîëîâèíà íà ÕIV âåê. Îò
áîãàòîòî ìó ïîåòè÷åñêî òâîð÷åñòâî èíòåðåñ çà áúëãàðñ-
êàòà èñòîðèÿ ïðåäñòàâëÿâà ïîåìàòà ìó “Çà ïîäâèçèòå íà
èçâåñòíèÿ ÷óäîòâîðåí ïðîòîñòðàòîð”.  íåÿ ñå îïèñâàò
âîåííèòå ïîäâèçè íà âèçàíòèéñêèÿ ïúëêîâîäåö ÌÈÕÀ-
ÈË ÃËÀÂÀ ÒÀÐÕÀÍÈÎÒ, êîéòî ïî ÁÀÙÈÍÀ ËÈÍÈß
áèë îò Áúëãàðñêè ïðîèçõîä...”
Íà ñòð. 138 â ñúùèÿ òîì å îòïå÷àòàíà ãëàâà ÕVII ñúñ
çàãëàâèåòî “Ìàíóèë Ôèë”. Àâòîðúò íà óâîäà íà òàçè ãëà-
âà, êàêòî è íà ïðåâîäà íà ÷àñòè îò òðóäîâåòå íà Ìàíóèë
Ôèë, å Ìèõàèë Âîéíîâ. Åòî êàêâî ñúîáùàâà òîé íà ñòð.
138: “... Òàçè ïîåìà (“Çà ïîäâèçèòå íà èçâåñòíèÿ ÷óòîâåí
ïðîòîñòðàòîð”), íàïèñàíà íàñêîðî ñëåä 1305 ã., å âàæåí
èçâîð íà ñðåäíîâåêîâíà ãåîãðàôèÿ íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñ-
òðîâ è ïî-ñïåöèàëíî íà áúëãàðñêèòå çåìè. Â íåÿ ñå îïèñ-
âàò âîåííèòå ïîäâèçè íà âèçàíòèéñêèÿ âîåíà÷àëíèê Ìè-
õàèë Ãëàâà Òàðõàíèîò, êîéòî ïî ÌÀÉ×ÈÍÀ ËÈÍÈß ïðî-
èçõîæäàë îò Áúëãàðñêè ðîä.” Áåç ñúìíåíèå òðóäîâåòå íà
Ìàíóèë Ôèë ñà âàæåí èçâîð, íî ñúùî å âàæíî àâòîðèòå
íà óâîäà íà òîì 22-ðè è íà óâîäà íà ãëàâà ÕVII äà ñòèãíàò
äî çàêëþ÷åíèåòî ïî êîÿ ëèíèÿ Ãëàâà Òàðõàíèîò å îò áúë-
ãàðñêè ïðîèçõîä - ïî ÁÀÙÈÍÀ, êàêòî òâúðäè óâîäúò íà
òîçè òîì, èëè ïî ÌÀÉ×ÈÍÀ, êàêòî òâúðäè Ìèõàèë Âîé-
íîâ. Äîáðå áè áèëî Áúëãàðñêàòà àêàäåìèÿ íà íàóêèòå äà
äàäå óáåäèòåëåí îòãîâîð! Îñâåí òîâà ïî-ïîäõîäÿùî å Ãëà-
âà Òàðõàíèîò äà áúäå íàðè÷àí “âîåíà÷àëíèê íà âèçàíòèéñ-
êà ñëóæáà” âìåñòî “âèçàíòèéñêè âîåíà÷àëíèê”, òúé êàòî
íåãîâèÿò åòíè÷åñêè ïðîèçõîä íå å óñòàíîâåí, âúïðåêè, ÷å
ìîæåì äà äîïóñíåì, ÷å å áèë âèçàíòèéñêè ïîäàíèê. ßâíî
å, ÷å íà ðåäàêòîðèòå òðÿáâà äà ñå èçäúðïàò óøèòå - ïîíå!
IÕ
Ìèõàèë Âîéíîâ å àâòîð íà áåëåæêà - 8 íà ñòð. 87 îò
ãëàâà V “Êîíñòàíòèí Ìàíàñè” (â ñúùèÿò 22-ðè òîì íà
ÁÀÍ). Âîéíîâ êîìåíòèðà â òàçè áåëåæêà, ÷å “òàâðîñêèòè-
òå” áèëè “ðóñè” êàêòî òîé êàçâà: “ñèðå÷ ðóñè”.
Ñúáèòèÿòà, çà êîèòî ñïîìåíàâà Ìàíàñè, îáà÷å ñà ñòà-
íàëè ïðåç âðåìåòî íà âèçàíòèéñêèÿ èìïåðàòîð Èðàêëèé
(610-641). Àêî ïî âðåìåòî íà Ìàíàñè (ÕII-òè âåê) íÿêàêâè
“ðóñè” ñà ñúùåñòâóâàëè â Òàâðè÷åñêèÿ ïîëóîñòðîâ (äíå-
øåí Êðèìñêè ïîëóîñòðîâ), òî ïî âðåìåòî íà èìïåðàòîðà
Èðàêëèé íàèìåíîâàíèåòî “ðóñ” èçîáùî íå å áèëî ïîçíà-
òî è “ðóñè” íå ñà ñòèãàëè äî Òàâðè÷åñêèÿ ïîëóîñòðîâ; òå
ÀÂÈÒÎÕÎË
îùå ñà îáèòàâàëè Ñêàíäèíàâñêèÿ ïîëóîñòðîâ è ñà áèëè
ïîçíàòè ñ äðóãè ïëåìåííè èìåíà. ßâíî å, ÷å Âîéíîâ ñå
ñòðåìè äà âíóøè íà ÷èòàòåëÿ, ÷å èñòîðèÿòà íà “ðóñèòå”,
ò.å. ñïîðåä íåãî ðóñêè ñëàâÿíè, çàïî÷âà îò VII-ìè âåê.
“Ðóñêèòå áðàòÿ” íà Âîéíîâ áè òðÿáâàëî äà ãî íàãðàäÿò ñ
îðäåí íà Ëåíèí ïúðâà ñòåïåí - èëè ìîæå áè òå âå÷å ñà ãî
ñòîðèëè? Áðàâî...!
Õ
 “Èçâîðè çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ”, òîì 7-ìè ËÈÁÈ
II, ãëàâà ÕÕIII, îçàãëàâåíà “Àíàñòàñèé Áèáëèîòåêàð”, ñòð.
227, ÁÀÍ, ïðåâîäà íà ëàòèíñêè íà áúëãàðèòå å îò Ð. Ãðè-
ãîðîâà Çëàòàíîâà, à àâòîðèòå íà áåëåæêèòå ñà îò Ð. Ãðèãî-
ðîâà Çëàòàíîâà è Ñòðàøèìèð Ëèøåâ. Åòî êàê Çëàòàíîâà
ïðåâåæäà ÷àñò îò äàííèòå íà Àíàñòàñèé Áèáëèîòåêàð:
“Ïðåç äâàíàäåñåòàòà ãîäèíà (áåë. 6) îò öàðóâàíåòî íà Þñ-
òèíèàí, êîãàòî â Ðèì åïèñêîï áèë Âåðãèëèé (áåë. 7), ñå
íàäèãíàëè äâàìà áúëãàðñêè âîæäîâå, èìåííî ÂÓËÃÅÐ è
ÄÐÎÍÃÎ, (â ëàòèíêèÿ òåêñò ÕULGER et DROGGO) (ÁÅË.
8) Ñ ÌÍÎÆÅÑÒÂÎ áÚËÃÀÐÈ ÎÒ ËÈÊÈß È ÌÈÇÈß
(ÁÅË. 9). Äî òóê ïðåâîäúò å ïîäõîäÿù ñ èçêëþ÷åíèå íà
òåðìèíà “reges”, êîéòî å ïðåâåäåí “âîæäîâå”. Ïî-ïîäõî-
äÿù ïðåâîä å “âîåííè êîìàíäèðè” (âæ. Procopius of
Caesatea: “History of the Wars, XXIII, p. 219).  áåëåæêèòå
îáà÷å íàìèðàìå ãðåøêè è òåíäåíöèîçíè êîìåíòàðèè. Òà-
êà íàïðèìåð â áåë. 6 çà äâàíàäåñåòàòà ãîäèíà îò öàðóâà-
íåòî íà èìïåðàòîðà Þñòèíèàí I å äàäåíà ãîäèíàòà 538.
Ôàêòè÷åñêè Þñòèíèàí çàïî÷âà íåãîâîòî öàðóâàíå ïðåç
527 ã., òàêà ÷å äâàíàäåñåòàòà ãîäèíà ñëåä òàçè äàòà ñå ïà-
äà ïðåç 539, à íå ïðåç 538 ã. Äðåáíà ãðåøêà îò åäíà ãîäè-
íà, ùå êàæàò íÿêîè, íî âñå ïàê ñòàâà ñåðèîçíà àêî ñå èç-
÷èñëÿâàò äàòèòå íà äðóãè ñúáèòèÿ ñòàíàëè ñëåä 527 ã. Áå-
ëåæêà 8 îáà÷å íàâëèçà â òåðåí, ïúëåí ñ ìèíè, êàòî êîìåí-
òèðà: “Ïðè ïîäàâàíåòî íà òåçè äâå ëè÷íè èìåíà, Âóëãåð è
Äðîíãî, Àíàñòàñèé ñå îòêëîíÿâà îò òåêñòà íà Òåîôàí. Âæ.
Çà èìåíàòà Çëàòàðñêè, èñòîðèÿ I, ñòð. 51-53; Moravcsik,
Byzantinoturcica, II, ñòð. 120; Ô. Óñïåíñêè, Ê èñòîðèè êðåñ-
òüÿíñêîãî çåìëåâëàäåíèÿ â Âèçàíòèè, ÆÌÍÏð. 225/2, ñòð.
68 ñë. ïðèåìà, ÷å ïîä äóìàòà “äðóí㔠ñå ïîäðàçáèðàò ñëà-
âÿíñêè äðóæèíè èëè çàäðóãè”. Îòíîâî “ñëàâÿíè”! Êàê ìî-
æå áåç òÿõ! Ôàêòè÷åñêè ñàìèÿò Çëàòàðñêè, êîéòî å ñïîìå-
íàò â òàçè áåëåæêà, îòõâúðëÿ íàïúëíî ñëàâÿíñêèòå íàïú-
íè íà Óñïåíñêè, çà êîèòî íàé-ìàëêîòî êîåòî ìîæå äà ñå
êàæå å, ÷å ñà ñìåøíè è ïðîñòàøêè - îò òàçè ïîñëåäíà äó-
ìà ïðîèçëèçà âïðî÷åì íàðèöàòåëíîòî “ñëàâÿíî-ïðîñòàê”,
“Äðîíãî - Äðîããî” å ëè÷íî èìå è íÿìà íèùî îáùî ñúñ
“ñëàâÿíñêèòå äðóæèíè” èëè “çàäðóãè”. Òåêñòúò íà Àíàñòà-
ñèé Áèáëèîòåêàð å íàïúëíî ÿñåí. Òîé êàçâà: “ÄÂÀÌÀ ÁÚ-
ÃÀÐÑÊÈ ÂÎÆÄÎÂÅ (âîåííè êîìàíäèðè), èìåííî ÂÓË-
ÃÅÐ è ÄÐÎÍÃÎ, Ñ ÌÍÎÆÅÑÒÂÎ ÁÚËÃÀÐÈ Â ËÈÊÈß
È ÌÈÇÈß.” Çà äà ñå òúðñÿò “ñëàâÿíè” â òîçè òåêñò, òîçè,
êîéòî ãî ïðàâè, òðÿáâà äà å îò÷àÿí ñëàâÿíî-ìàíèàê.
 áåëåæêà 9, êîìåíòàòîðèòå íàìåðèëè çà íóæíî äà ïîï-
ðàâÿò Àíàñòàñèé Áèáëèîòåêàð. Òå ïèøàò: “Îò òåêñòà íà
Éîàí Ìàëàëà (I Malalae Chronographia, ñòð. 437-437) å ÿñ-
íî, ÷å â ñëó÷àÿ ñå êàçâà íå çà Ëèêèÿ, à çà Ñêèòèÿ, ò.å. Ìàë-
êà Ñêèòèÿ (Äîáðóäæà)”. Äàëè? Àíàñòàñèé Áèáëèîòåêàð
ñïîìåíàâà “LICIAM”, èìå, êîåòî îòãîâàðÿ íà ñòðàíàòà
Çèõèÿ â Êàâêàç è ñå ðàçáèðà, ÷å âîåííèòå ÷àñòè íà äâàòà
309
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Áúëãàðñêè âîåííî-íà÷àëíèöè ñúçäàâàò ñèëèòå ñè çà íàïà-
äåíèå â Ìèçèÿ. Ñàìèÿò À. Áèáëèîòåêàð ñïîìåíàâà “Ñêè-
òèÿ” îòäåëíî îò “Ëèêèÿ” â ñúùîòî ñúîáùåíèå, òàêà ÷å íå
èçãëåæäà âúçìîæíî òîé äà ãðåøè â îïðåäåëÿíåòî íà òåçè
ãåîãðàôñêè èìåíà. Âúçìîæíè ñà íÿêîëêî èíòåðïðåòàöèè
íà òîçè òåêñò, çàòîâà òâúðäåíèåòî, ÷å “Ëèõèÿ” å “Ñêèòèÿ”,
å íåïîäõîäÿùî. Åäíà îò âúçìîæíîñòèòå, ÷å âîéñêèòå íà
Âóëãåð è Äðîããî/Äðîíãî ñà áèëè ðåêðóòèðàíè îò Áúëãà-
ðè, îòñåäíàëè êàêòî â Ëèêèÿ/Çèõèÿ, òàêà è â Ìèçèÿ, ïîñ-
ëåäíàòà òåðèòîðèÿ ïëúòíî çàñåëåíà îò Áúëãàðè îùå â êðàÿ
íà IV-òè âåê. ×å ñðàæåíèÿòà ñà ñòàíàëè â Ìèçèÿ, òîâà å
áåçñïîðíî, òúé êàòî À. Áèáëèîòåêàð êàçâà: “Áúëãàðèòå
ñòèãíàëè äî ïðåäåëèòå íà Òðàêèÿ...”. Ñúùî áåçñïîðíî å,
÷å “ñëàâÿíñêèòå äðóæèíè” èëè “çàäðóãè” ñà ïëîä íà çà-
òúìíåíèÿ îò ñëàâÿíî-ìàíèàùèíà ìîçúê íà Ô. Óñïåíñêè!
ÕI
 òîì 7-ìè íà “Èçâîðè çà Áúëãàðñêàòà Èñòîðèÿ”, èçä.
ÁÀÍ, ËÈÁÈ IÕ, ñòð. 329 îò ãëàâà ÕÕÕIÕ ñúñ çàãëàâèå
“Ñàëåðñêà Õðîíèêà”, ïðåâîäúò îò ëàòèíñêè íà áúëãàðñêè
è ñúîòâåòíèòå áåëåæêè ñà îò Ñòðàøèìèð Ëèøåâ.  ÷àñò
îò ëàòèíñêèÿ òåñò ÷åòåì” “...Chaganum vero praeiatu
Avarum non Gazanorum aut Nortmannorum reperimus,
neque principem Vulgarum, set regem vel dominum
Vulgarum, (523 3-9). Ëèøåâ ïðåâåæäà òîçè òåêñò òàêà: “...À
è âëàäåòåëÿò ó àâàðèòå, ó õàçàðèòå èëè ó íîðìàíèòå (áåë.
4: єíîðìàíè” òóê ñà îçíà÷åíè âàðÿãèòå-ðóñè; ñðàâ.
Liuprand, MGH, ñòð. 277 15 ñë.) íå ñå íàðè÷àò “ïðåëàò”, à
“õàãàí” (áë. 5:Çà òèòëàòà “õàãàí” íà êèåâñêèòå êíÿçå âæ.
Ïîâåñòü âðåìåííûõ ëåò I, Ìîñêâà-Ëåíèíãðàä 1950 , ñòð.
114, 315, I-II- ñòð. 34, 296). Ïúê è ó áúëãàðèòå òîé ñå íàçî-
âàâà íà “princeps”, íî “rex” èëè “dominus” íà áúëãàðèòå”.
Äà âèäèì ñåãà êàê ñúùèÿò òåêñò èíòåðïðåòèðà ïîëñ-
êèÿ èñòîðèê Henryk Paszkiewicz in “The Making of the
Russian Nation”, (1963): “... â ïèñìîòî ñè äî èìïåðàòîðà
Âàñèëèé Ïúðâè, äàòèðàíî 871 ã., Ëóèç Ãåðìàíåöà ñïîìå-
íàâà ÷åòèðèìà óïðàâèòåëè, íîñåùè òèòëàòà Õàêàíóñ (Õà-
êàí), èìåííî òåçè íà Àâàðèòå, Õàçàðèòå, Íîðìàíèòå è Áúë-
ãàðèòå (áåë. 289; Chaganum vero nos prealatum Avarum non
Gazanorum aut Nortmannorum nuncupari repperimus neque
principem Vulgarum set regem vel dominum Vulgarum MGH
Epist. VII, 1928, ð. 388÷ OR, ðð. 423, 455, 456, Cf. B. Ribakov,
K voprosu o roli khazarskogo kaganata v istorii Russi, SAr 1/
4 VIII, 1953, pp. 134-134]; A. Stender-Petersen, Varangica,
1953, p. 247). The sekond fact to be noted is that Bertinian
Annals, lbn Rusta and Gardizi, as well as Hudud al Alam
mention that the ruler of the Rus’was called khagan (290).
This title was upheld for a long time (to the middle of the
11th century), as is testified by an inscription in the Church
of St. Sofia in Kiev (291) and by Hilarion. The latter applies
title to and Vladimir an Yaroslav the Wise (292).
THERE WERE THEN KNAQANS AMONG THE
KHAZARS (292), the AVARS (294) and the BULGARS (295),
as well as characteristically, among the NORSMEN.
But we know that this was the title of the ruler of the Rus,
The duality of designation (Norsemen - Rus’, as testified to
by Liutprand, finds full confirmation (note 296; It is
noteworthy that the letter from Luis the German does not
say that this title was used by the Slavs. They had their own
310
title for a ruler - KNYAZ)”
ÏÐÅÂÎÄÚÒ ÍÀ ÑÒÐÀØÈÌÈÐ ËÈØÅÂ Å ÃÐÅØÅÍ
È ÒÅÍÄÅÍÖÈÎÇÅÍ. Òåíäåíöèÿòà å äà îìàëîâàæè òèò-
ëàòà íà áúëãàðñêèòå âëàäåòåëè êàòî “ÊÀÃÀ͔, êîÿòî èìà
çíà÷åíèåòî íà “ÈÌÏÅÐÀÒÎД, òîé âúâåæäà “REՔ èëè
“DOMINUS”, êîèòî èìàò çíà÷åíèåòî íà òèòëè, ïî-íèñêè
îò òåçè íà “èìïåðàòîð”. Òàêà òîé ñå ïîäìàçâà íà “ðóñêèòå
ñè áðàòÿ” è çàñëóæàâà îðäåí Ëåíèí ïúðâà ñòåïåí.  áèâ-
øèÿ Ñúâåòñêè ñúþç îáà÷å èìàøå èñòîðèöè îò íåñëàâÿíñ-
êè ïðîèçõîä, êîèòî âúïðåêè çàïëàõè è ïðåñëåäâàíèÿ òúð-
ñåõà äà ïîääúðæàò èñòîðè÷åñêà åòèêà. Òàêúâ å Ì.È. Àð-
òàìîíîâ.  “Èñòîðèÿ Õàçàð” íà ñòð. 366, áåë. 5, òîé ïèøå:
“... â ïèñüìå ê èìïåðàòîðó Âàñèëèþò ìàêåäîíÿíèíó, äà-
òèðîâàííûì 871 ã., êîðîëü Ëþäîâèê óêàçûâàåò ïðàâèòå-
ëåé 4-õ íàðîäîâ òèòëîì Êàãàíà, à èìåííî: àâàðñêîãî, õà-
çàðñêîãî, íîðìàíñêîãî è áîëãàðñêîãî.”
Êàê òîãàâà ðàçáèðàò ëàòèíñêèÿ òåêñò òåçè, êàêòî è ìíî-
ãî äðóãè ó÷åíè èñòîðèöè? Àêî òåêñòóàëíèÿò ïðåâîä å òðó-
äåí, òî ñìèñúëúò äàâà ÿñíî äà ñå ðàçáåðå, ÷å “ÊÀÃÀÍȔ
ñà èìàëè àâàðèòå, õàçàðèòå, íîðìàíèòå è áúëãàðèòå. Íàé-
áëèçêèÿò ïðåâîä, êàòî èìàìå ïðåäâèä òîçè ôàêò, å: “Äåéñ-
òâèòåëíî “ïðåëàò” íå ñå îòíàñÿ çà êàãàíà íà àâàðèòå, íèòî
íà õàçàðèòå èëè íîðìàíèòå, íèòî ïúê çà òîçè íà áúëãàðè-
òå â òåõíèòå óïðàâëÿâàíè âëàäåíèÿ”.  ìîíóìåíòàëíèÿ ñè
òðóä “Êõàçàðñêè ïðîó÷âàíèÿ”, ïðîô. Ïèòúð Ãîëäåí êîìåí-
òèðà ïî ñëåäíèÿ íà÷èí âàæíîñòòà íà òèòëàòà Êàãàí: “Äúð-
æàâàòà íà Ñèíèòå Òþðêè ïðèòåæàâàëà äîáðå èçãðàäåíà
éåðàðõèÿ, íà âúðõà íà êîÿòî å ñòîÿë Êàãàí (ïðîèçõîäà íà
òàçè òèòëà å íåÿñíà - èìà íàïúòñòâèÿ, ÷å òþðêèòå ñà âúçï-
ðèåëè òàçè äóìà ñ öåëèÿ ñè àäìèíèñòðàòèâåí àïàðàò îò
òåõíèòå äîìèíèðàùè ãè Æóàí-Æóàíöè (110). Òàçè òèòëà
íå å áèëà îìàëîâàæàâàíà. Ïðåç ïåðèîäà, êîéòî òóê ñå èç-
ñëåäâà, èçïúêâà, ÷å èçìåæäó àëòàéñêèòå íàðîäè ñàìî ÷å-
òèðè äúðæàâè ñà èìàëè íà÷åëî Êàãàí: “Ñèíèòå Òþðêè, àâà-
ðèòå, Äóíàâñêèòå Áúëãàðè è Êõàçàðèòå. (áåë. 111: “Äóíàâ-
ñêèòå Áúëãàðè ñà óïîòðåáÿâàëè ðàçëè÷íè ôîðìè íà òèò-
ëàòà Êàãàí: êáíáæ õâéãé (êáíá óõâéãé, êáõ÷áíïæ,
êáõêáíïæ), êàêòî è ñòàíäàðòíàòà ôîðìà ÷áãáíïæ âúâ âè-
çàíòèéñêèòå èçòî÷íèöè. Âæ. Moravcsik. Byzantinoturkica,
II, pp. 148/49, 156/7, 332/3] Pritsak, Bulgarische Furstenliste,
p. 40. Áúëãàðèòå ñà ìîãëè çàêîííî äà èçèñêâàò òàçè òèòëà,
òúé êàòî òåõíèÿò äèíàñòè÷åí ðîä Äóëî, êàêòî âå÷å âèäÿõ-
ìå, å áèë åäèí îò óïðàâëÿâàùèòå ðîäîâå íà Ñèíèòå Òþðêè
(Ïðèöàê íàïúòñòâà â íåãîâèòå ïðîó÷âàíèÿ, ÷å Äóëî å áèë
äðåâíèÿò óïðàâëÿâàù ðîä íà Õèóíã-íó õóíè (Äðåâíè õó-
íè).”).
Peter B. Golden: “Khazar Studies. An Historico-
Philological Inquiry into the Origins of the Khazars” boll. p.
41. Pub. in Bibliotheca Orienalis Hungarica, Akademiai Kiado.
Budapest 1980.
 áúëãàðñêèòå àïîêðèôíè ëåòîïèñè òèòëàòà Êàãàí/Õà-
ãàí/Ãàãàí å ñïîìåíàâàíà çà áúëãàðñêè ìîíàðñè. Òàêà íàï-
ðèìåð âúâ âèäåíèåòî íà ïðîðîêà Äàíàèë, Áîðèñ Ïúðâè å
íàðå÷åí “Ìèõàèë (õðèñòèÿíñêîòî ìó êðúùåëíî èìå) - Êà-
ãàí íà Áúëãàðèòå.
 Áúëãàðñêèÿ Àïîêðèôåí ëåòîïèñ “Ñêàçàíèå Èñàÿ
Ïðîðîêà”, òèòëàòà Êàãàí çà Ïåòúð Äåëÿí å äàäåíà ñ òðàí-
ñêðèïöèÿ Ãàãàí: “...è ñëåä òîâà èçëåçå äðóã öàð íà èìå Ãà-

ãàí, à ïðîçâèùåòî ìó áåøå Îäåëÿí.” “Âèäåíèåòî íà ïðî-
ðîêà Äàíàèë” å åäíî îò ïîòâúðæäåíèÿòà çà òèòëàòà Êà-
ãàí, íîñåíà îò Áúëãàðñêèòå ìîíàðñè, åäèí îò êîèòî - Áî-
ðèñ Ïúðâè, å ñïîìåíàò ⠓Áåðòèíñêè ëåòîïèñè” ïî ñëåä-
íèÿ íà÷èí: “864 ã. Ãåðìàíñêèÿò êðàë Ëþäâèê (4) ïîòåãëÿ ñ
âðàæäåáíè íàìåðåíèÿ (5) ñðåùó áúëãàðñêèÿò [êíÿç] (6), íà-
ðè÷àí õàãàí, êîéòî áèë îáåùàë äà ñòàíå õðèñòèÿíèí.” Òî-
çè ïðåâîä îò ëàòèíñêèÿ òåêñò å ïóáëèêóâàí â òîì 7-ìè íà
“Èçâîðè çà èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ”, ËÈÁÈ II, ãëàâà ÕÕVII
“Áåðòèíñêè ëåòîïèñè”, ñòð. 287. Ïðåâîäúò è êîìåíòàðèè-
òå ñà îò âå÷å ôàìîçíèÿ Ñòðàøèìèð Ëèøåâ. Ëàòèíñêèÿò
òåêñò, êîéòî ãëàñè: “Hludowicus, rex Germaniàe, hostliter
obviam Âulgarorum [regi] promiserat, pergit...”, íå ñå õàðå-
ñàë íà Ëèøåâ è òîé ðåøèë äà ãî ïðîìåíè, êàòî êàçâà â
áåëåæêà 6: “Ò.å. áúëãàðñêèÿò êíÿç Áîðèñ I (852-889).  ëà-
òèíñêèÿ òåêñò ñëåä Bulgarorum ÙÅ ÒÐßÁÂÀ ÄÀ ÑÅ ÏÐÈ-
ÁÀÂÈ “rex” (íåùî, êîåòî òîé ïðîèçâîëíî å íàïðàâèë), òúé
êàòî íàâñÿêúäå â òîçè ëåòîïèñ, à èçîáùî â ñðåäíîâåêîâ-
íèòå ëàòèíñêè èçâîðè áúëãàðñêèÿ âëàäåòåë ñå íàðè÷à “rex
Bulgarorum” (ãðåøíî òâúðäåíèå). Òîâà “âìúêâàíå/èíòåð-
ïîëàöèÿ” íà äóìè è ñïåöèàëíî íà äóìàòà “ñëàâÿíè” ñå ñðå-
ùà ÷åñòî â òîìîâåòå íà “Èçâîðè çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ”.
“Ïîïðàâÿíåòî íà òåêñòîâåòå, ðàçáèðà ñå, ñëåäâà ïîëèòè-
÷åñêàòà íàñîêà íà ñëàâÿíî-ìàíÿøêàòà øêîëà ôàëøèôè-
êàòîðè.  êîíêðåòíèÿ ñëó÷àé íà “Áåðòèíñêè ëåòîïèñè” ïðå-
âîäúò áåç ôàëøèâèòå âìúêâàíèÿ íà Ëèøåâ å: “Ëþäâèê,
ãåðìàíñêè êðàë, íà ñðåùàòà ñè (âðàæäåáíà?) ñ áúëãàðñ-
êèÿ èìåíóâàí êàãàí, õðèñòèÿíñòâîòî, çà êîåòî òîé ñå å îò-
ïðàâèë äà ïðèåìå.” Âúïðîñèòåëíèÿò çíàê çà “âðàæäåáíà”
ñå äúëæè íà òîâà, ÷å íå ìîæå äà ñå äîâåðÿâàìå íà Ëèøåâ;
âúçìîæíî å òîé äà å âìúêíàë è òàçè äóìà (âèæ áåë. 5 çà
ñúùèÿ òåêñò).
ÕII
Ò. Öàíêîâà-Ïåòêîâà, Ï. Òèâ÷åâ è ïðîô. Âàñèëêà Òúï-
êîâà-Çàèìîâà ñà ó÷àñòâàëè â èçãîòâÿíåòî íà óâîäà, ïðå-
âîäà è êîìåíòàðà íà ãëàâà ÕIII “Éîàí Çîíàðà” â òîì ÕIV,
ÃÈÁÈ VII íà “Èçâîðè çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ”, ÁÀÍ,
1965. Êîëåêòèâíî òå ñà îòãîâîðíè çà ôàëøèôèêàöèè, ïðå-
èíà÷åíèÿ è íåòî÷íîñòè, ïóáëèêóâàíè â òàçè ãëàâà. Òóê ñå
ñïîìåíàâàò ñàìî íàé-íàãëèòå. Íà ñòð. 150, ïðåâîäà íà
÷àñò îò òåêñòà ãëàñè: “Òîãàâà òðàêèåöúò Âèòàëèàí (4) ÑÅ
ÄÎÌÎÃÍÀË ÄÎ ÂËÀÑÒÒÀ È ÊÀÒÎ ÏÐÈÑÚÅÄÈÍÈË
ÊÚÌ ÑÅÁÅ ÑÈ ÌÈÇÈÒÅ È ÑÊÈÒÈÒÅ (5), îïóñòîøà-
âàë çàåäíî ñ òÿõ ãðàäîâå îêîëî ñòîëèöàòà (Êîíñòàíòè-
íîïîë).” Àâòîðúò íà áåëåæêà (5) íàãëàñÿâà ñïîðåä ñëà-
âÿíî-ìàíèàøêèòå ñè ðàçáèðàíèÿ çíà÷åíèåòî íà “ìèçè-
òå” è “ñêèòèòå” ïî ñëåäíèÿ íà÷èí: “ìèçè” è “ñêèòè” òóê
ñà àðõàè÷íè íàçâàíèÿ íà ïðàáúëãàðèòå è ñëàâÿíèòå, êîè-
òî ó÷àñòâàëè â áóíòà íà Âèòàëèàí”. Íèêàêâè ñëàâÿíè íå
ñà ó÷àñòâàëè â áóíòà íà Âèòàëèàí (513-518)  õðîíèêèòå
íà âñè÷êè ñðåäíîâåêîâíè àâòîðè (É. Ìàëàëà, Ìàðñåëè-
íóñ, Åâàãðèóñ, Òåîôàíåñ, É. Àíòèîõèéñêè, É. Âëàäèêàòà
îò Íèêèó) ñå ñúîáùàâà êàòåãîðè÷íî, ÷å âîéñêàòà íà Âè-
òàëèàí å áèëà ñúñòàâåíà îò Áúëãàðè, Õóíè (áúëãàðè è
õóíè, ò.å. Õóíî-Áúëãàðè). (âæ. ñúùî J.B. Bury “History of
the Later Roman Empire”, p. 447).
Çîíàðà óïîòðåáÿâà òåðìèíèòå “ìèçè” è “ñêèòè”, ïðèå-
ÀÂÈÒÎÕÎË
òè ïðåç ÕII â. çà Áúëãàðèòå è Õóíèòå (Áúëãàðî-Õóíè). Äà
ñå âìúêâàò “ñëàâÿíè” êàòî ó÷àñòíèöè â áóíòà íà Âèòàëèàí
å íàãëà ôàëøèôèêàöèÿ íà èñòîðè÷åñêèòå èçòî÷íèöè. Öåëòà
íà òåçè ôàëøèôèêàöèè å äà çàáëóæäàâàò íåïðîñâåòåíèòå,
÷å â íà÷àëîòî íà VI âåê, ïðåäè 518 ã. âå÷å å èìàëî ñëàâÿ-
íè, êîèòî ñà äåéñòâàëè çàåäíî ñ Áúëãàðèòå â çåìèòå íà
ñåâåðîèçòî÷íèÿ Áàëêàíñêè ïîëóîñòðîâ. Íèùî ïî-äàëå÷-
íî îò èñòèíàòà, êàêòî âèæäàìå è îò ñúîáùåíèÿòà íà Ïðî-
êîïèé. Êàêâèòî è àêàäåìè÷íè òèòëè äà ñà äàäåíè íà Öàí-
êîâà-Ïåòêîâà, Ï. Òèâ÷åâ è Âàñèëêà Òúïêîâà, Áúëãàðñêàòà
àêàäåìèÿ íà íàóêèòå òðÿáâà äà ãè àíóëèðà, àêî èñêà äà
áúäå ñ÷èòàíà çà äåéñòâèòåëíî íàó÷åí èíñòèòóò.
ÕIII
Íî íå ñàìî ñïîìåíàòèÿò òåêñò â ïðåäèøíàòà ÷àñò ÕIII
íà Çîíàðà å ôàëøèôèöèðàí îò ñúùèòå ôàëøèôèêàòîðè.
Íà ñòð. 151 òå äàâàò ëàòèíñêîòî çàãëàâèå “Bulgari Slavigue
usque ad Longos Muros perveniunt”, â êîåòî “Slavigue” å
èíòåðïîëàöèÿ îò íåâåæ ôàëøèôèêàòîð. Â ëàòèíñêèòå òåê-
ñòîâå ñå óïîòðåáÿâàò “Sclaveni” è “Slavi”, à íå “Slavique”.
Íèòî ìîæå äà ñå ïðèåìà, ÷å ïîñëåäíîòî èìå å â ïàäåæíà
ôîðìà - íå å! Äîêàòî òåêñòúò, êîéòî ãî ñëåäâà, å íà ãðúö-
êè.  ãðúöêèÿ òåêñò ñå êàçâà: “Òîçè Àíàñòàñèé (èìïåðàòîð
Àíàñòàñèé I, 491-518, á.à.) ïîñòðîèë òàêà íàðå÷åíàòà äúë-
ãà ñòåíà (3), êîÿòî ñòèãàëà îò Ãîëÿìîòî ìîðå ÷àê äî Ñè-
ëèâðèÿ, ïîðàäè íàïàäåíèÿòà íà ìèçèòå, ò.å. íà áúëãàðèòå
è íà ñêèòèòå”. Ñïîìåíàòèÿ ïî-ãîðå áóíò íà Âèòàëèàí å
áèë ïîâäèãíàò èìåííî ïî âðåìåòî íà èìïåðàòîð Àíàñòà-
ñèé I - 513-518 ã. È ñïîìåíàâàíåòî íà “ìèçè” êàòî ðàâíîç-
íà÷íî íà “áúëãàðè” è “ñêèòè” ïîêàçâà, ÷å çà Çîíàðà áúë-
ãàðèòå è õóíèòå ìîãàò äà ñå îïðåäåëÿò ÷ðåç îáîáùèòåë-
íîòî íàçâàíèå “ìèçè”. Îñâåí òîâà èìàìå è ñúîáùåíèåòî
íà Ïðîêîïèé, ÷å ñàìî ïðåç öàðóâàíåòî íà èìïåðàòîðà Þñ-
òèíèàí I (527-565) åäíà ìàëêà ãðóïà îò ñëàâÿíñêè ãðàáè-
òåëè ïðåìèíàâà Äîëíèÿ Äóíàâ (îò ðåêà Òèìîê äî óñòèåòî
íà Äóíàâà ñå ñìÿòà çà Äîëåí Äóíàâ) íà þã è ñòèãà äî ðå-
êàòà Ìàðèöà (Õåáðîñ). Çà òàçè ãðóïà îò îêîëî òðè õèëÿäè
ñëàâÿíè, Ïðîêîïèé êàçâà: “...Äåéñòâèòåëíî èçïúêâà, ÷å òå
(ñëàâÿíèòå) íèêîãà ïî íèêîå âðåìå íå ñà ìèíàâàëè ðåêàòà
Èñòúð (Äóíàâ) ñ íèêàêâà âîéñêà - ïðåäè ñëó÷àÿ, êîéòî ñïî-
ìåíàõ ïî-ãîðå (ïî âðåìåòî íà èìïåðàòîðà Þñòèíèàí I)...”
Âïðî÷åì Ìèõàèë Àòàëèàò (âèæ ñòð. 160 â òîì ÕI, “Èç-
âîðè çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ”, ÃÈÁÈ VI) ñúîáùàâà: “...À
ìèçèòå, íà êîèòî áèëî äàäåíî íàçâàíèåòî “áúëãàðè” êàòî
ñîáñòâåíî èìå...”
 öåëèÿ òåêñò íà Çîíàðà, äàäåí ⠓Èçâîðè çà áúëãàðñ-
êàòà èñòîðèÿ”, çàãëàâèÿ è ïîäçàãëàâèÿ ñà íà ëàòèíñêè, äî-
êàòî ñàìèÿ òåêñò å íà ãðúöêè. Òîâà å äîñòàòú÷íî, çà äà
íàïðàâè âïå÷àòëåíèå íà êîãîòî è äà áèëî, ÷å å èìàëî èí-
òåðïîëàöèè - åäíà îò êîèòî å “Slavique”.
ÕIV
Íî íà ñòð. 156/7 îò ãëàâà ÕIII “Éîàí Çîíàðà” èìà òåêñò,
â êîéòî ïðåâîäà÷èòå è êîìåíòàòîðèòå íå ñà ñå îñìåëèëè
äà íàïðàâÿò äðóãà èíòåðïîëàöèÿ èìåííî òàì, êúäåòî å ñïî-
ìåíàò Êõàí Òåðâåë. Åòî êàêâî òå ïèøàò â áúëãàðñêèÿ ïðå-
âîä: “Ïðî÷åå òîé (Þñòèíèàí II, 685-695 ã. è îòíîâî 705-
711 ã.) ñå ñïàñèë è îòèøúë ïðè âîæäà (á.ã.: “âîæäà” å íå-
311
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ïîäõîäÿù ïðåâîä çà áñ÷ïíéé/àðõîíò. “Ïðåäâîäèòåë” å ïî-
áëèçêî ïî ñìèñúë îòêîëêîòî “âîæä”, “Ïðåäâîäèòåë” å ïðå-
âîäúò çà “àðõîíò” äàäåí íà ñòð. 135, òîì ÕI “Èçâîðè íà
áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ”, ÃÈÁÈ VI) íà Áúëãàðèòå (Êõàí Òåð-
âåë), äàë ìó ìíîãî (äàðîâå) è îáåùàë äà ìó äàäå è äðóãè,
àêî áúäå âúçâúðíàò îò íåãî íà áàùèíèÿ ñè ïðåñòîë, à ñú-
ùî è äà âçåìå äúùåðÿ ìó (íà Þñòèíèàí II) çà æåíà (4).
Çàåäíî ñ íåãî (Òåðâåë), ñ ãîëÿìà âàðâàðñêà âîéñêà (5) òîé
(Þñòèíèàí) äîñòèãíàë äî ïðåñòîëíèÿ ãðàä.” (Áåë. 5 ïîÿñ-
íÿâà: “ò.å. Áúëãàðñêà âîéñêà”...  òàçè áåëåæêà íå ñà âìúê-
íàòè “ñëàâÿíè”. Àâòîðúò é íå å ïîñìÿë äà èçîïà÷è äàííè-
òå çà òåçè ñúáèòèÿ, â êîèòî å âçåë ó÷àñòèå Êõàí Òåðâåë
ñúñ ñâîÿòà Áúëãàðñêà àðìèÿ. Òàêîâà “ñìåëî” èçîïà÷àâàíå
è èíòåðïîëàöèÿ ïðàâè Âàñèëêà Òúïêîâà-Çàèìîâà â ãëàâà
ÕVII: “Êåäðèí-Ñêèëèöà”, ñòð. 215, òîì ÕI îò “Èçâîðè íà
Áúëãàðñêàòà Èñòîðèÿ”, ÃÈÁÈ VI, ÁÀÍ 1965. Åòî íåéíèÿò
ïðåâîä íà òåêñò, â êîéòî ñå ñïîìåíàâàò ñúùèòå ñúáèòèÿ, â
êîèòî å ó÷àñòâàë Êõàí Òåðâåë: “...Êàòî íàâëÿçúë â ðåêà
Äóíàâ, Þñòèíèàí II èçïðàòèë Ñòåôàí ïðè Òåðâåë, âëàäå-
òåëÿ (á.à.: òóê áñ÷ïíôá (sic!) ñ îêîí÷àíèåòî -ra å ïðåâåäåí
“âëàäåòåë”) íà Áúëãàðèÿ çà äà ìó äàäå ñúäåéñòâèå äà çàâ-
ëàäåå öàðñòâîòî íà äåäèòå ñè, êàòî ìó îáåùàë ìíîãî ïî-
äàðúöè è äúùåðÿ ñè çà æåíà (íà Òåðâåë). Òåðâåë ñå çàêëåë
äà íàïðàâè âñè÷êî è êàòî âäèãíàë è âúîðúæèë öÿëàòà ñè
âîéñêà îò ÁÚËÃÀÐÈ è ÑËÀÂßÍÈ, òðúãíàë ñ Þñòèíèàí
êúì ñòîëèöàòà (Öàðèãðàä).”  ÍÈÊÎÈ ÍÅÔÀËØÈÔÈ-
ÖÈÐÀÍÈ ÈÇÒÎ×ÍÈÖÈ íå ñå ñïîìåíàâàò ÑËÀÂßÍÈ
êàòî ÷àñò îò àðìèÿòà íà Êõàí Òåðâåë. Òîâà Òúïêîâà-Çàè-
ìîâà çíàå èëè áè òðÿáâàëî äà çíàå. Àêî òâúðäè, ÷å å ïðå-
âåëà òåêñòà, â êîéòî å èìàëî âå÷å íàïðàâåíà èíòåðïîëà-
öèÿ íà äóìàòà “ñëàâÿíè”, òîâà íå îïðàâäàâà ñúó÷àñòèåòî
£ â òîâà ïðåñòúïëåíèå. Âïðî÷åì â ïðåâîäèòå è êîìåíòà-
ðèèòå íà òåêñòîâå îò ãëàâà “Êåäðèí - Ñêèëèöà”, ïðîô. Âà-
ñèëêà Òúïêîâà-Çàèìîâà ñå å ïîêàçàëà êàòî åäíà îò íàé-
íàãëèòå ñëàâÿíî-ìàíèà÷êè. ÁÀÍ òðÿáâà äà îòíåìå àêàäå-
ìè÷íèòå é òèòëè!
ÕV
Ïîäîáíè íà ñúîáùåíèòå ïî-ãîðå ôàëøèôàêèöè è èí-
òåðïîëàöèè (âìúêâàíèÿ) â èñòîðè÷åñêèòå òåêñòîâå ñà ìíî-
ãîáðîéíè â íàé-ðàçëè÷íè èçäàíèÿ, ïóáëèêóâàíè ïðåç ïîñ-
ëåäíèòå ïåòíàäåñåò ãîäèíè. Êàêúâ å èçâîäúò îò ïîêàçàíè-
òå ïî-ãîðå ïðèìåðè? ÍÅ ÑÅ ÄÎÂÅÐßÂÀÉÒÅ ÍÀ ÏÐÅ-
ÂÎÄÈ ÍÀ ÍÈÒÎ ÅÄÈÍ ÎÒ “ÁÚËÃÀÐÑÊÈÒÅ ÈÑÒÎÐÈ-
ÖȔ ÎÒ ÒÀÇÈ ÅÏÎÕÀ ÍÀ ÄÎÊÀÇÀÍÎ ÖÅËÅÑÚÎÁ-
ÐÀÇÍÎ ÈÇÎÏÀ×ÀÂÀÍÅ È ÔÀËØÈÔÈÖÈÐÀÍÅ ÍÀ
ÈÑÒÎÐÈ×ÅÑÊÈÒÅ ÄÀÍÍÈ, ÎÒÍÀÑßÙÈ ÑÅ ÇÀ ÈÑ-
ÒÎÐÈßÒÀ ÍÀ ÁÚËÃÀÐÈÒÅ!!! Äîêàòî âñè÷êè òåçè òåêñ-
òîâå íå ñà íàïúëíî ïðîâåðåíè è ïîïðàâåíè, ùå áúäåòå ïîä-
âåäåíè â çàáëóäè, êàêòî òîâà å ïðàâåíî äîñåãà.
Çà ïðîô. Î. Ìàåíõåí-Õåëôåí, êàêòî è çà ñâåòîâíàòà
èñòîðè÷åñêà íàóêà âñè÷êè òåçè áúëãàðñêè èñòîðèöè ñà çàñ-
ëóæèëè íàïúëíî ïðîçâèùåòî “ÑËÀÂßÍÎ-ÌÀÍÈÀÖȔ!
*
Ñâåäåíèÿ çà ó÷àñòèå íà áúëãàðè (Àõèë è ìèðìèäîíöèòå) â Òðîÿíñêàòà âîéíà (ÕI â.ïð.Õð.) èìàìå è ⠓Ìàíàñèåâàòà õðîíèêà” è íà äðóãè
ìåñòà (áåë. ðåä).
312
Ïðèòóðêà
ÏÐÎÈÇÕÎÄ ÍÀ ÈÌÅÒÎ ÍÀ É. ÖÅÖÀ/ÖÅÖÅ
Ïðîôåñîð Michael Angold (Oxford) äàâà äàííè îò èñ-
òîðèÿòà íà Âèçàíòèéñêàòà èìïåðèÿ ïðåç ãîäèíèòå 1025-
1204, ÷àñòè îò êîèòî ñå îòíàñÿò çà Éîàí Öåöà/Öåöå (1110-
1180 ã.) (â ïîâå÷åòî îò èçòî÷íèöèòå èìåòî ìó ñå ïðîèçíà-
ñÿ ÖÅÖÅ). (“The Byzantine Empire 1025-1204, A. Political
History”. Longman and New York, 1984).
É. Öåöà/Öåöå å ïðîèçõîæäàë îò àðèñòîêðàòè÷åí ðîä,
êîéòî å áèë ïðåíåáðåãâàí îò âèçàíòèéñêàòà àðèñòîêðàöèÿ.
Íåãîâèÿò ñòðåìåæ å áèë äà íàìåðè ñâîåòî ìÿñòî è äà áú-
äå ïðèîáùåí êúì òîâà îáùåñòâî. Âúïðåêè èçâåñòíàòà òî-
ëåðàíòíîñò, ïîêàçâàíà êúì ðàçëè÷íè õîðà îò ðàçëè÷íèòå
íàöèîíàëíîñòè â Öàðèãðàä, îáùåñòâîòî òàì å ôàêòè÷åñ-
êè áèëî äèñêðèìèíèðàùî è É. Öåöà/Öåöå å áèë äèñêðè-
ìèíèðàí. Íåãîâèÿò ëèòåðàòóðåí òàëàíò íå å áèë äîñòàòú-
÷åí, çà äà ìó ïðîáèå ïúò â çàòâîðåíèòå êðúãîâå íà âèçàí-
òèéñêèòå âèñî÷àéøè õîðà. Êàêâà å áèëà èñòèíñêàòà ìó åò-
íè÷åñêà ïðèíàäëåæíîñò ìîæåì äà ñúäèì îò êîñâåíè óêà-
çàíèÿ, ñ êîèòî ùå òúðñèì äà ÿ óñòàíîâèì.
Åäíî îò òåçè óêàçàíèÿ íàìèðàìå â åäèí îò îòêúñèòå íà
“Èëèàäàòà”, çà êîéòî òîé êîìåíòèðà ïî ñëåäíèÿ íà÷èí:
“... È òîãàâà âñè÷êè ïðèñòèãíàõà â Àâëèäà ñ êîðàáè, è çà-
åäíî ñ òÿõ Àõèë, ñèíúò íà Ïåëåé è íà Òåòèäà, äúùåðÿòà íà
ôèëîñîôà Õèðîí, âîäåéêè âîéñêàòà îò ÕÓÍÈ-ÁÚËÃÀÐÈ-
ÌÈÐÌÈÄÎÍÖÈ íà áðîé äâå õèëÿäè è ïåòñòîòèí...”. Áåç-
ñïîðåí å íåãîâèÿò ñòðåìåæ äà ñúîáùàâà, ÷å ÁÚËÃÀÐÈ-
ÕÓÍÈ ñà âçåëè ó÷àñòèå â Òðîÿíñêàòà âîéíà îïèñàíà îò
Îìèð. Áåçñïîðåí å ñúùî íåãîâèÿò ñòðåìåæ äà ñå ñâúðæå
ïðîèçõîäà íà ÁÚËÃÀÐÈ-ÕÓÍÈ ñ òîçè íà äðåâíèòå ÌÈÐ-
ÌÈÄÎÍÖÈ. Âèçàíòèéñêèÿò àâòîð Éîàí Ìàëàëà â ñâîÿ-
òà “Õðîíèêà”, ïðåâåäåíà í ñòàðî-áúëãàðñêè ïî âðåìåòî
íà Öàð Ñèìåîí (893-927), ñúîáùàâà çà öàðñòâîòî íà Àõèë,
êîåòî ñïîðåä åäíà ãðúöêà ëåãåíäà ñå íàìèðàëî ïî ÷åðíî-
ìîðñêèÿ áðÿã íà ñåâåð îò óñòèåòî íà Äóíàâ è òàì, ñëåä
áèòêàòà ïðè Òðîÿ Àõèë, ñúæèâåí îò Òåòèäà, ïðîäúëæèë
äà öàðóâà íàä ñâîèòå ÌÈÐÌÈÄÎÍÖÈ. “Êàçàíèÿò Àõèë,
ïèøå É. Ìàëàëà, çàìèíàë ñ Àòðèäèòå, êàòî âîäåë ñâîÿ
ñîáñòâåíà âîéñêà îò òðè õèëÿäè äóøè, íàðè÷àíè ìèðìè-
äîíöè, à ñåãà ÁÚËÃÀÐȔ. Èçãëåæäà, ÷å É. Öåöà/Öåöå ñå
ïîëçóâàë îò Õðîíèêàòà íà É. Ìàëàëà. Àêî òîâà å òàêà,
òîé å âìúêíàë îáà÷å “Õóíè” â äâîåí åòíîíèì ÁÚËÃÀÐÈ-
ÕÓÍÈ, íåùî êîåòî íå ñðåùàìå â É. Ìàëàëà”.*
É. Öåöà/Öåöå îòúæäåñòâÿâà Áúëãàðèòå ñúùî ñ Ïåîí-
öèòå. Åòî êàêâî ïèøå: “À Ïèðåõìè âîäåøå ïåîíöèòå, ñè-
ðå÷ áúëãàðèòå...” è ïî-íàòàòúê: “...à ïåîíöèòå ñà áúëãàðè-
òå. Íå âÿðâàéòå íà ãëóïöèòå äà ñìÿòàø, ÷å ïåîíöèòå ñà
ðàçëè÷íè îò òÿõ...”. Êîè ñà ñïîðåä íåãî “ãëóïöèòå”? Äàëè
íÿêîè âèçàíòèéöè, êîèòî îìàëîâàæàâàò äðåâíèÿ ïðîèçõîä
íà áúëãàðèòå?
Îòíîñíî ìëàäîòî áúëãàð÷å, ïðàòåíî ìó Öàðèãðàä îò
Ìèòðîïîëèòà íà Äðúñòàð (Ñèëèñòðà). Öåöà/Öåöå êàçâà,
÷å òî “ïî ðîä íå å ðóñèí, à ìèçèåö”.

ÌÈÐÌÈÄÎÍÖÈ, ÏÅÎÍÖÈ è ÌÈÇÈÉÖÈ - îáùíîñò
îò òðè íàðîäíîñòíè ãðóïè, êîèòî òîé ïðèîáùàâà è îòúæ-
äåñòâÿâà ñ Áúëãàðî-Õóíñêàòà Îáùíîñò.
Äàëè òîé ñå óïîâàâà çà òàêèâà òâúðäåíèÿ íà èñòîðè-
÷åñêè ïðîó÷âàíèÿ èëè íà èçáëèöè íà ïîäòèñíàòî åòíè÷åñ-
êî ñàìîëþáèå, íóæäàåùî ñå îò âúçâåëè÷àâàíåòî íà íåãî-
âîòî ñîáñòâåíî ïîòåêëî, ïîðàäè êîåòî ãî ñâúðçâà ñ äðåâ-
íè íàðîäè, ñïîìåíàòè îò Îìèð?
Ïðåç öåëèÿ æèâîò íà Öåöà/Öåöå Áúëãàðñêàòà äúðæàâà
å áèëà ïîä âèçàíòèéñêî âëàäè÷åñòâî. Áúëãàðñêàòà èñòî-
ðèÿ, êóëòóðà è èçêóñòâî ñà áèëè îáåçëè÷àâàíè è îìàëîâà-
æàâàíè äî ñòåïåí íà ïðåçðåíèå îò âëàñòâóâàùèòå âèçàí-
òèéöè, à òåçè, êîèòî ñà èìàëè áúëãàðñêè ïðîèçõîä, ñà áè-
ëè ïîñòàâÿíè - íàé-ìàëêîòî - íà âòîðîñòåïåíåí ïëàí â òå-
çè ñðåäè. Äàëè åòíè÷åñêîòî ñàìî÷óâñòâèå íà Öåöà/Öåöå
å òúðñåëî óòâúðæäåíèå ÷ðåç ëèòåðàòóðíèòå ñè ïðîÿâè?
Äàëè å èìàë áúëãàðñêî åòíè÷åñêî ñúçíàíèå, êîåòî òîé å
èçðàçÿâàë ÷ðåç èçêàçâàíèÿ çà “ñëàâíèòå ìèðìèäîíöè, ïðåä-
âîæäàíè îò Àõèë, íî ïî-ìàëêî ñëàâíèòå ïåîíöè, âîäåíè
îò Ïèðåõìè è çà ìíîãîáðîéíèòå åâðîïåéñêè è ìàëîàçèàò-
ñêè ìèçèéöè, âñè÷êè òå ïðîâúçãëàñÿâàíè çà Áúëãàðè-Õóíè
îò íåãî?!
Îò äðóãà ñòðàíà Öåöà/Öåöå ïîêàçâà ÿâíà îìðàçà êúì
ñëàâÿíèòå. Òå ñà ðîáè, ñòàíàëè “íåïîêîðíî è âàðâàðñêî
ñëàâÿíñêî ïëåìå, ñòàíàëî ñòðàøíî äèâî è áåçðàçñúäíî,
íàäìèíàâàéêè æåñòîêîñòòà íà æèâîòíèòå” (âæ. ïî-ãîðå).
Äàëè òîâà íåãîâî èçêàçâàíå å îòçâóê îò îïèñàíèòå îò Ïðî-
êîïèé æåñòîêîñòè è äèâàùèíà íà ñëàâÿíèòå? Èëè å èçá-
ëèê íà èñòîðè÷åñêà ïàìåò íà òîçè, êîéòî å ïîòîìúê íà
Áúëãàðñêàòà àðèñòîêðàöèÿ, êîÿòî å ïîëó÷èëà æåñòîê óäàð
îò êõàí Áîðèñ I, îò êîéòî óäàð ñå å âúçïîëçâàëî “äèâîòî è
áåçðàçñúäíî âàðâàðñêî ïëåìå”, ñòàíàëî îò òîãàâà “íåïî-
êîðíî”?
Ìîæå áè ïî-ïîäõîäÿùî å ìîòèâèòå çà âúçõâàëÿâàùè-
òå ñëîâà íà Öåöà/Öåöå îòíîñíî áúëãàðèòå è çà íåãîâîòî
ïðåçðåíèå çà ñëàâÿíèòå, äà å íóæíî è äà ñå òúðñÿò íå â
àíàëèçè íà èñòîðè÷åñêèòå èçñëåäîâàòåëè, à â àíàëèçèòå
íà ïñèõîëîçè.
Àíàëèçúò îáà÷å çà ïðîèçõîäà íà èìåòî íà Öåöà/Öåöå å
â íàøèÿò îáñåã è òóê ñå äàâàò íÿêîëêî èçòî÷íèöè, ÷ðåç
êîèòî ìîæåì äà ãî îïðåäåëèì. Íà ïúðâî ìÿñòî ñëåäâàò
öèòàòè îò âàæåí òðóä íà Ì.È. Àðòàìîíîâ (1898-1972 ã.),
“ÈÑÒÎÐÈß ÕÀÇÀД.
I. Ñòð. 56, áåë.*: “Èñòîðèÿ èç êðèòè÷åñêîãî ïîäáîðà
ñâåäåíèé îá ÀÊÀÖÈÐÀÕ, ÏÐÎÄÅËÀÍÍÎÃÎ Â ÄÀÍ-
ÍÎÌ ÈÑÑËÅÄÎÂÀÍÈÈ, ÑÒÀËÎ ÂÚÇÌÎÆÍÛÌ ÏÎ-
ÄÎÁÐÀÒÜ åòèìîëîãèþ ýòîãî åòíîíèìà, íå ïðèáåãàÿ ê íå-
äîêàçóåìûì ãèïîòåçàì.
“Ö”  ÃÐÅ×ÅÑÊÎÉ ÏÅÐÅÄÀ×Å - “×”, ÇÍÀ×ÈÒ ×È-
ÒÀÒ ÀÊÀ-×ÅÐÈ ÌÎÆÍÎÅ.. Îí (Í.À. Áàñêàêîâ (Òþðêñ-
êèå ÿçûêè, ñòð. 102), ñ÷èòàåò ÍÅÑÎÌÍÅÍÍÎÉ ÑÂßÇÜ
ÀÐÕÀÈ×ÅÑÊÈÕ ÅËÅÌÅÍÒΠ×ÓÂÀØÑÊÎÃÎ ßÇÛ-
ÊÀ Ñ “ÇÀÏÀÄÍÎÕÓÍÑÊÈÌȔ, Ê. ÍÀÑËÅÄÍÈÊÀÌ
ÊÎÒÎÐÛÕ ÎÒ ÎÒÍÎÑÈÒ ÁÎËÃÀÐ, ÕÀÇÀÐ, ÃÐÓÇÎÂ È
ÏÅ×ÅÍÅÃΠ(òàê æå ñòð. 103)...”
Ñòð. 233: “... Äëÿ òîãî ÷òîá, çàêðåïèòü ñòîëü öåííûé
äëÿ Âèçàíòèè ñîþç, âèçàíòèéñêè èìïåðàòîð Ëåâ Èñàâð â
732 ã. æåíèë ñâîåãî ñûíà Êîíñòàíòèíà, ïðîçâàííîãî Êîï-
ÀÂÈÒÎÕÎË
ðîíèíîì (Ñìåðäÿùèé), íà äî÷åðè èëè ñåñòðå õàçàðñêîãî
êàãàíà, êîòîðóþ çíàëè ×È×ÀÊ (ÖÂÅÒÎÊ), à ïîñëå êðå-
ùåíèÿ - Èðèíîé (1). Ïîçæå åå õàçàðñêèì èìåíåì íàçûâà-
ëàñü ïàðàäíàÿ îäåæäà (×È×ÀÊÈÎÍ) (2), âèäèìî ââåäåí-
íàÿ öàðåâíîé â îáèõîä âèçàíòèéñêîãî äâîðà. Ñûí åå - Ëåâ
IV (775-780) çà ñâîå ïðîèçõîæäåíèå ïîëó÷èë ïðîçâèùå Õà-
çàð (3)...”
Ñòð. 480 (èíäåêñ): “×È×ÀÊ (ÖÂÅÒÎÊ), õàç, öàðåâè-
íà...”
II. Ä. Îáîëåíñêè: “...(Âèçàíòèéñêàòà) Èìïåðèÿ è Ñå-
âåðíèòå é ñúñåäè”, ñòð. 487 îò vol IV. Part I, “The Cambridge
Medieval History”, Cambridge at the University Press, 195=66
- ïðåâîä îò àíãëèéñêè:
“... â 733 ã. Ëåî III îæåíâà ñèíà ñè - áúäåùèÿ èìïåðà-
òîð Êîíñòàíòèí V çà äúùåðÿòà íà Êõàíà (õàçàðñêèÿ), ïîê-
ðúñòåíà ñ èìåòî Èðåíà; êõàçàðñêàòà ïðèíöåñà âúâåëà íåé-
íàòà íàöèîíàëíà äðåõà ÖÈÖÀÊÈÎÍ (TZITZAKION) â
Êîíñòàíòèíîïîëñêèÿ äâîð (2)...”
III. Ïðîô. D. M.Duniop “The History of the Jewish
Khazars”. Princenton University Press, 1954, p. 177 - ïðåâîä
îò àíãëèéñêè.
“Ëåî Èçàóðèíÿíà îæåíèë ñèíà ñè Êîíñòàíòèí çà êõà-
çàðñêà ïðèíöåñà. Äàäåíàòà äàòà å 732 ã., ò.å. åäíà ãîäèíà
ñëåä êõàçàðñêîòî íàøåñòâèå â çåìèòå íà èñëÿìà, êàêòî å
çàðåãèñòðèðàíî â åâðåéñêè è àðàáñêè èçòî÷íèöè... Êîñ-
òàíòèíîâàòà áóëêà å ÿñíî, ÷å ïúðâîíà÷àëíî íå å áèëà õðèñ-
òèÿíêà. Íåéíîòî èìå å ïðåäàäåíî êàòî ×È×ÀÊ
(CHICHAK (27). Áèëà å ïîêðúñòåíà ïî âðåìåòî íà æåíèò-
áàòà è å ïîëó÷èëà íîâîòî èìå Èðåíà...”
(áåë. 27: “The scoliast of Constantine Por., DE
CAERMONIIS AULAE BYZANTINAE, I, i (ed. Bonn. 22)
explains the name TZITZAKION for a certain kind of state
garment as a KHAZAR WORD, apparentiy derived from the
name of the Khazar Empress who introduced it...)
IV. ‘Ala-ad-Din ‘Ata-malik Jubaini: “The History of the
World Conqueror”. Translated from the text of Mirza
Muhammad Qazvini by John Andrew Boule, Ph. D.,
Manchester University Press, 1958. Íà ñòð. 274, áåë. 7 å äà-
äåíî ñâåäåíèåòî, ÷å âòîðàòà äúùåðÿ íà ×èíãèç-Êõàí ñå
êàçâàëà ×å÷åêåí (CHECHEKEN), à íà ñòð. 506 ÷åòåì, ÷å
òàçè íåãîâà äúùåðÿ ×åíãèç-Êõàí äàâà çà ñúïðóãà íà Èíàë-
÷è, åäèí îò ñèíîâåòå íà ïðåäâîäèòåëÿ íà ìîíãîëñêîòî ïëå-
ìå Îéðàò. Áåëåæêà (2) íà ñúùàòà ñòðàíèöà äàâà òðè òðàí-
ñêðèïöèè íà ×Å×ÅÊÅÍ: ×È×ÀÊÀÍ, ÆÈÆÀÊÀÍ è ×Å-
×ÅÃÅÉÈÍ, êàòî îáÿñíÿâà, ÷å è òðèòå ôîðìè, êîèòî ñà
ïîçíàòè â èçòî÷íèöèòå, èìàò åäíî è ñúùî çíà÷åíèå, à
èìåííî “ÖÂÅÒÅÍÖÅÒΔ, “ÖÂÅÒ×ÅÒΔ, “ÖÂÅÒÈÒΔ
(Litle Flower).
Òàêà ðàçáèðàìå, ÷å “×Å×Ŕ å èìåòî “ÖÂÅÒÀ” è å áèëî
äàâàíî íà ìîíãîëñêè ïðèíöåñè, åäíà îò êîèòî å áèëà âòî-
ðàòà äúùåðÿ íà ×åíãèç-Êõàí, à êàòî ãàëüîâíî å áèëî ïðî-
èçíàñÿíî ñ òðèòå ñïîìåíàòè ôîðìè.
V. Ñðåùà ëè ñå îùå äóìàòà ×Å×Å ñ ïðîèçâîäíîòî ×Å-
×ÅÊ? Äà! Òàâà íè ñúîáùàâà Î.Ò. Ìîë÷àíîâà îò “ÒÎÏÎ-
ÍÈÌÈ×ÅÑÊÈÉ ÑËÎÂÀÐÜ ÃÎÐÍÎÃÎ ÀËÒÀߔ, ñòð.
340.:
“×Å×ÅÊ ò.í.ï. Òóëîé àëò. (àëòàéñêî) ×Å×ÅÊ - ÖÂÅ-
ÒÎÊ; ÖÂÅÒÎ×ÍÛÉ;
313
 ÀÂÈÒÎÕÎË
“×Å×ÅÊ-ÒÎÁÎ (×Å×ÅÊ ÒÞÁÅ) ã. ×Å×ÅÊ ñì. ×Å×ÅÊ:
- òîáîñì. Ñ., 97;
×Å×ÅÊ ÒÎÁ - áóêâ. ÖÂÅÒÎ×ÍÀß ÂÅÐØÈÍÀ ÃÎÐÛ,
íåáîëüøîå âîçâûøåíèå;
Êúäå äðóãàäå ñðåùàìå òîâà èìå äíåñ? ×èòàòåëÿò âå÷å
ñå äîñåùà, íå å òðóäåí îòãîâîðúò!
Äíåøíîòî èìå ÖÅÖÀ çà ÖÂÅÒÀÍÀ è ÖÅÖÅ/ÖÅÖÎ
çà ÖÂÅÒÀÍ å ÁÚËÃÀÐÎ-ÀËÒÀÉÑÊÎÒÎ ÈÌÅ “×Å×Ŕ,
ÊÎÅÒÎ Ñ ÏÐÅÕÎÄÍÎÒÎ ÂÈÇÀÍÒÈÉÑÊÎ “Ö” ∼ “×” ñà
íåãîâèòå ïðîèçâîäíè!
ÏÎÍÅ ÏÎ ÈÌÅ È ÖÅÖÀ/ÖÅÖÅ ÈÌÀ ÁÚËÃÀÐÎ-ÀË-
ÒÀÉÑÊÈ ÏÐÎÈÇÕÎÄ...!
314
Çà îòáåëÿçâàíå å, ÷å èìåòî Öâåòàí/Öâåòà/Öâåòàíà íÿ-
ìà êàëåíäàðåí õðèñòèÿíñêè äåí. Ïðàçíóâà ñå äåíÿò íà åçè-
÷åñêèÿ ïðàçíèê çà öâåòÿòà, êîéòî å áèë ïðèîáùåí â õðèñ-
òèÿíñêèÿ ïðàçíèê Öâåòíèöà/Âðúáíèöà (ëàòèíñêîòî ìó èìå
å “RAMUS”, ò.å. ÊËÎÍÊÈ - ÏÐÀÇÍÈÊÚÒ ÍÀ ÊËÎÍ-
ÊÈÒÅ ÏÎÑÒËÀÍÈ ÏÎ ÏÚÒß ÍÀ ÈÑÓÑ ÍßÊÎËÊÎ ÄÅ-
ÍÀ ÏÐÅÄÈ ÎÑÚÆÄÀÍÅÒÎ È ÐÀÇÏßÒÈÅÒÎ ÌÓ ÍÀ
ÃÎËÃÎÒÀ).
Òîâà èçëîæåíèå ïîñâåùàâàìå íà èìåíàòà íà ïîêîéíè-
òå ìè ðîäèòåëè - áàùà ÖÅÖÅ è ìàéêà ÖÅÖÀ, íà ìîÿ áðà-
òîâ÷åä ÖÅÖÊÎ è íà ïëåìåííèöàòà ìè - ÖÅÖÈÒÎ.

ÇÀ ÁÚËÃÀÐÑÊÎÒÎ ÂÐÅÌÅ×ÈÑËÅÍÅ
(ìíîãî ñúêðàòåí ïðåïèñ)
ÄÈÌÈÒÚÐ Ä. ÑÚÑÚËÎÂ
Íà Ïåïñè Òàíåâà Õðÿíîâà
îò äÿäî Ìèòüî Ä. Ñúñúëîâ
Ïèðäîï, 21 Àêòåìü, ã. Äîêñ - Äúðâî (13.6.1971)
Íàé-äîáðîòî, íàé-îïðîñòåíîòî è íàé-òî÷íîòî, ñúùåñ-
òâóâàëî äîñåãà íà Çåìÿòà å áúëãàðñêîòî âðåìå÷èñëåíå.
Ðàçêðèâà ñå â: íÿêîè îòêúñëå÷íè íàé-ñòàðèííè êèòàéñêè
èçâåñòèÿ; â îòêúñëåêà èçâåñòåí êàòî “Èìåííèê íà áúëãàð-
ñêèòå êàíîâå” è íÿêîè êàìåííè íàäïèñè è äðóãè ïèñàíèÿ,
êàòî òîâà íà Òóäîð Äîêñîâ è â çàïàçèëè ñå äîñåãà íàðîäíè
îáè÷àè.
Çâåçäîâåäñêèòå ìó îñíîâè, êàòî òðîåíå íà íåáîñâîäà:
êðúãîâðàòà íà ßíêóë (êèò. Êóè-ñèíã, åâð. Þïèòåð); ïðà-
âèëîòî çà Íàçíà÷åíè Íàìåñòíèöè (êèò. Øî-òè-êî); ñúîò-
íîøåíèå íà ïîñîêèòå - ïîñëåäíèòå îò Îêà íà Êîëàòà ñ òèÿ
íà ïðåäíèòå è çâåçäè è Îâ÷àðñêàòà (êèò. Êèî, åâðîï. Àðê-
òóð) è Ñðåäèùíè (ïî-ðàíî Ñðåäèùíî çâåçäíî âêóïÿâàíå),
èçãëåæäàò äúëáîêî âêîðåíåíè â IV, à ìîæå áè è V-òî õèëÿ-
äîëåòèå ïð. Õð.
Çâåçäàòà Òåíãðè íà êèò. Òéåí-è - “Íåáåñíî åäèíñòâî”,
êîÿòî ñå íàìèðàëà íàé-áëèçî äî ñðåäèùíîòî ìÿñòî êúì
2824 ã.ïð.Õð. è ñåãàøíàòà “À” îò Ì. Êîëà å ñòàíàëà âå÷å
“Ïîëÿðíà” îòäàâíà, âúïðåêè, ÷å ùå äîñòèãíå òîâà ñè ìÿñ-
òî åäâà ïðåç 2105 ã. Íî îùå ïðåäè Òåíãðè èìàëî å íåñúì-
íåíî çâåçäíè âêóïÿâàíèÿ, êîèòî ñà ñëóæèëè êàòî ñðåäèùå
çà îïðåäåëÿíå íà òóïòåæà ïðè òðîåíèÿòà íà âðåìåíàòà,
áèëî â íîùòà, áèëî ñ ïîìîùòà íà ïðåäíèòå îò Êîëàòà,
êðàÿ íà Îêà è Îâ÷àðñêàòà, òðîåíåòî íà âðåìåíàòà â ãîäè-
íàòà, êàêòî è òðîåíåòî íà íåáîñâîäà è âúîáùå íà ïðîñòî-
ðèòå. Çàùîòî îùå â îíèÿ äàëå÷íè âðåìåíà õóíîðñêî áúë-
ãàðñêîòî çàâåäîâåäñòâî å ñëóæèëî è êàòî åäèí îò îñíîâ-
íèòå óêàçàòåëè íà ìèñúëòà âúâ âñÿêî îòíîøåíèå.
Êðàéíî èçòúí÷âàíå íàáëþäåíèÿòà, ïîçâîëèëî â ñðàâ-
íèòåëíî ñúâñåì êúñè âðåìåíà îïðåäåëÿíåòî íà íÿêîëêî
ñëåäâàùè ñå íàñêîðî åäíà äðóãà ñðåäèùíè: ñëåä Òåíãðè,
È-Òåéí - 2668 ã. ñìåñâàíà ñ ïúðâàòà è, äâåòå Òàé-è - “Âúð-
õîâíîòî åäèíñòâî”, ïî-ïúðâà â 2263 ã., ïî âðåìåíàòà íà
öàð ßî è âòîðàòà â 2171 ã. ïî âðåìåíàòà íà öàð Þ, âñå
ïðåäè Õð., ñúùî ñìåñâàíè åäíà äðóãà. Ñàìî ïúðâàòà - Òåí-
ãðè, å áèëà ñðàâíèòåëíî ñâåòëà - 3,5 âåë. “À” îò Äðàêîíà
(åâðîï.); ñëåäâàùàòà - “Ïúðâà (èëè Åäèíñòâåíà”) â Íåáå-
òî, ñàìî 4.8 âåë. “È” ïàê îò Äðàêîíà, äîêàòî îñòàíàëèòå
äâå Òàé - È - ÂÅä, åäâà îò 6 âåë. - ïî÷òè íåâèäèìè çà îáèê-
íîâåíî îêî.
Èçáèðàíåòî íà òàêèâà Ñðåäèùíè çâåçäè è íàèìåíîâà-
íèåòî èì ñ îñîáåíèòå èìåíà ïîêàçâà íå ñàìî êðàéíî èç-
òúíêà íàáëþäàòåëíîñò, à è óïîðèòî òúðñåíå ñ îïðåäåëåíà
öåë, òî÷íî íåïîäâèæíî ñðåùàíå è íàé-òî÷íîòî ìó îçíà-
÷àâàíå, ìàêàð è ñ íàé-ñëàáîâèäèìà çâåçäà. Êàêâà å áèëà
òàçè öåë? Êàêâî å îçíà÷àâàëî ñðåäèùíîòî ìÿñòî è, êàêâî
å îáåçïå÷àâàëî òî÷íîòî ìó îçíà÷àâàíå?
ÀÂÈÒÎÕÎË
Öåëòà å áèëà îòêðèâàíå ïîñòîÿííî ñðåäèùå íà Âñåëå-
íàòà - êîëêîòî äàëå÷å äà å òî è, êîëêîòî îçíà÷àâàùàòà ãî
çâåçäà ïîðàäè òîâà äà èçãëåæäà ïî-ñëàáîâèäèìà, à òîâà
ïîçíàâàíå è îçíà÷àâàíå îáåçïå÷àâàëî òî÷íî îïðåäåëÿíå
íà òóïòåæà íà âðåìåíàòà: â äåíîíîùèåòî, ãîäèíàòà è â
æèâîòà íà ÷îâåêà è ðîäà ìó, â Ïðèðîäàòà è Âñåëåíàòà;
îçíà÷àâàëî îùå è òî÷íèòå ïîñîêè, íà îòíîñèòåëíèòå îò
ëè÷íîòî ñðåäèùå íà ÷îâåêà, à è â îíèÿ âàæåùè â Ïðîñò-
ðàíñòâîòî è íåãîâèòå ïðîñòîðè. Òúðñåùè òîâà ñðåäèùå
òå ùå ñà ðàçáðàëè, ÷å äåíîíîùíîòî çàâúðòâàíå íà íåáîñ-
âîäà å ñàìî ïðèâèäíî, äúëæàùî ñå íà ñîáñòâåíîòî íà Çå-
ìÿòà çàâúðòâàíå îêîëî ñåáå ñè, à ñúùî è ãîäèøíîòî íà
íåáîñâîäà å ïàê ïðèâèäíî è èçðàçÿâà îáèêîëêàòà íà Çåìÿ-
òà îêîëî Ñëúíöåòî. Òúêìî òàçè ïúëíà îáèêîëêà íà Çåìÿ-
òà, ïðåäñòàâÿ âúâ âðåìåíàòà ãîäèíàòà - îñíîâàòà íà áúë-
ãàðñêîòî âðåìå÷èñëåíå.
Ïî òèÿ âðåìåíà îáà÷å íèêúäå âúâ íèêîå ïîçíàòî ñðå-
äèùå íà êóëòóðàòà â Åâðàçèéñêèÿ ìàòåðèê èëè Àôðèêà íå
ñà òúðñèëè â ïîìîù íà ñâîåòî âðåìå÷èñëåíå ïîñòîÿííî
ñðåäèùå íà íåáîñâîäà. Íàâñÿêúäå äðóãàäå çà èç÷èñëåíèÿ
íà âðåìåíàòà ñà ñè ñëóæèëè ñúñ çàëåçè è èçãðåâè íà ëè÷íè
çâåçäè, êàòî îáðàçóâàëè ñ òÿõ ãîäèøíè ñïèñúöè, íàðè÷à-
íè çîäèÿöè. Òîçè íà÷èí äàâàë â íàé-äîáðèÿ ñëó÷àé òî÷-
íîñò îò 3 äî 5 äíè. Áúëãàðñêî-õóíîðñêèòå íà÷èíè ñ èçìåð-
âàíå äúëæèíàòà íà îáåäíàòà ñÿíêà íà ñòîæåðà â çèìíèÿ
ñëúíöåñòîåíå äåí è îòáåëÿçâàíå ñúñ çâåçäà ìèíàâàùà ïðåç-
ëàïà òî÷íî â óòðîòî íà òîçè äåí äàâàë òî÷íîñò äî äåí è
÷àñ. Ñ òî÷íèòå ïîñîêè ïúê, îñîáåíî íîùå, íèêîé äðóã íå
ñå å çàíèìàâàë.
Êàòî çíàåì îáà÷å, ÷å èçâåñòèÿòà çà âñè÷êî òîâà ñå íà-
ìèðàò â ñòàðèííè êèòàéñêè ïèñàíèÿ, èçíèêâà ïèòàíåòî: íå
ñà ëè òåçè ïîçíàíèÿ êèòàéñêî, à íå õóíîðî-áúëãàðñêî äîñ-
òîÿíèå? Êàêòî ñà ìèñëèëè ïîâå÷å îò èçñëåäîâàòåëèòå, êàê-
òî ìèñëèë è Ëåîïîëä äå Ñîñþð, åäèí îò íàé-äîáðèòå ïîç-
íàâà÷è íà ñòàðèííàòà “íàó÷íà” êèòàéñêà àñòðîíîìèÿ, ïî÷-
òè äî ãîäèíàòà íà ñìúðòòà ñè.
Îò ñúùèòå ñòàðèííè êèòàéñêè ïèñàíèÿ, çíàåì çà æèâî-
òà, ðàçáèðàíèÿòà, ñòðåìåæèòå, êàêòî íà êèòàéñêèòå òîãàâà
íàñåëåíèÿ, òàêà è çà õóíîðèòå, êîèòî îùå òîãàâà êèòàéöèòå
ïîçíàâàëè êàòî “ñàíõó” - òðèòå õóíîðñêè ïëåìåíà, åäíî îò
êîèòî ñà áèëè áúëãàðèòå. Äîêàòî õóíîðèòå áèëè ñòàäíèöè,
ëîâäæèè, âîèíè, ïîñòîÿííî â äâèæåíèå, ïðåêîñÿâàùè ìíî-
ãîêðàòíî ïóñòèíÿòà è æèâååùè â ëåñíî ïðåíîñèìèòå ñè ÷à-
äúðè (þðòè), äâèæåùè ñå êàêòî äåíå, òàêà äîðè è ïîâå÷å
íîùå. Åäíî îò íàé-ãîëåìèòå èì óäîâîëñòâèÿ, êàêòî â äâè-
æåíèå, òàêà è ïðè ïî÷èâêà íîùå, áèëî íàáëþäåíèå íà çâåç-
äíîòî íåáå. Êèòàéöèòå, çåìåäåëöè, æèâååùè ïî÷òè íåïîä-
âèæíî, îáè÷àëè âåäíàãà ùîì ñå ìðúêíå äà ñå ïðèáåðàò â
æèëèùàòà ñè, äóïêè â çåìÿòà è “âèñîêî” äà âäèãíàò “âðàòà-
òà” ñ ïîæåëàíèå íèùî äà íå ãè áåçïîêîè äî ñúìâàíå. Íåíà-
315
 ÀÂÈÒÎÕÎË
âèæäàëè âñÿêàêâè íîùíè ãëåäêè è íàáëþäåíèÿ è ñìÿòàëè âóâàë è óñòàíîâëåíèÿòà ìó, ñèëíî îñïîðâàíè äî íåîòäàâ-
çâåçäîâåäñòâîòî è âðåìå÷èñëåíèåòî çà “öàðñêà ðàáîòà”. íà, ñà ïîòâúðäåíè ñ ïîëîæåíèåòî íà çâåçäèòå íà ñàìîòî
Ñìÿòàëè íà äåñåòäíåâíèÿ è òî äî V âåê ïð.Õð., íàé-ìíîãî Íåáå ïî îíèÿ âðåìåíà, 24-ÿ - 23-ÿ âåê ïð.Õð., äàäåíî òî÷-
äî 6 äåñåòäíåâèÿ. Èçìåæäó çâåçäèòå ïîçíàâàëè ñàìî íÿêîè íî â åäèí îòêúñ îò òÿõ. Òîçè íàé-âàæåí çà íàñ îòêúñ, â
îò íàé-ñâåòëèòå. Ïîäîáíè èìåíà íà çâåçäè, êàòî êàçàíèòå çâåçäîâåäñêî è âðåìå÷èñëåíîòî îòíîøåíèå ãëàñè: “Ñðåä-
ïî-ãîðå, àêî è âúçìîæíè êàòî ïðåâîäíè, áèëè îñíîâíî ïðî- íèÿò äåí (ïðîë. ðàâíîäåíñò.) çâåçäàòà Íÿó ñëóæàò äà öúô-
òèâíè íà êèòàéñêèòå äâîè÷íè (äóàëèñòè÷íè) ðàçáèðàíèÿ. òè ñðåäàòà íà ïðîëåòòà. Äúëãèÿ äåí (ëåòí. ñëúíöåñòîåíå),
Òîâà îñîáåíî ñå îòíàñÿ äî ïîíÿòèåòî Òàé-è - Âåä, ïðîòèâ çâåçäàòà Õóî óñòàíîâÿâàò ñðåäàòà íà ëÿòîòî. Ñðåäíàòà
êîåòî êèòàéöèòå óïîðèòî ñå áîðåëè â ïðîäúëæåíèå íà ïî- íîù (åñåí. ðàâí.) çâåçäà íà Õñþ óñòàíîâÿâàò ñðåäíàòà íà
âå÷å îò äâå õèëÿäîëåòèÿ. åñåíòà. Äúëãàòà íîù çâåçäàòà Ìàî (çèìíîòî ñëúíöåñòîå-
Íî êàê ñà ìîãëè äà áúäàò âìúêíàòè è çàïàçåíè â êè- íå) ñëóæàò äà îïðåäåëÿò ñðåäàòà íà çèìàòà. Ãîäèíàòà (èìà)
òàéñêèòå ïèñàíèÿ õóíîðñêè èìåíà è ðàçáèðàíèÿ, äîðè è 366 äíè. Âìúêíàòèÿ ìåñåö óñòàíîâÿâà ÷åòèðèòå ãîäèøíè
ñàìî êàòî ïðåâîäíè? âðåìåíà.” Òîçè îòêúñ ñúäúðæà íå ñàìî êðúãîâðàòà íà âðå-
Êèòàéñêàòà äúðæàâà íå áè ìîãëà äà âúçíèêíå âúðõó äâî- ìåíà, íî è íà íà÷àëà - ãëàâíî íà äåéíîòî è ïî÷èâíîòî è
è÷íèòå ïðîòèâîäúðæàâíè ñõâàùàíèÿ â ìèíàëîòî íà òàìîø- èçðàç íà ìèñúë çà äîïúëíèòåëíîñò, âçàèìîäåéñòâèå, ïðî-
íèòå íàñåëåíèÿ. Òÿ å äåëî íà õóíîðñêè äúðæàâíè÷åñêè äóõ òèâîïîëîæíîñò è òóïòåæíîñò â êðúãîâðàòà, àêî è èçðàçå-
è óñòðîéñòâåíà ìèñúë. Îòäåëíè ÷àäúðè, ïîíÿêîãà äîðè öå- íè ïîëóïðèêðèòî è íåñïîìåíàâàíè èçðè÷íî, êàêòî èçðè÷-
ëè îðäè, îòêúñíàëè ñå îò “ñàí-õó” - òðèòå îñíîâíè õóíîðñ- íî íå å ñïîìåíàâàíà è Ñðåäèùíàòà ïî òèÿ âðåìåíà, ïúð-
êè ïëåìåíà, êàêòî ãè íàðè÷àò êèòàéöèòå, ñà çàâëàäÿâàëè âàòà Òàé-È - ÂÅä.
êèòàéñêè çåìëèùà è ïîä÷èíÿâà- Ïî âðåìå íà âòîðàòà Òàé-
ëè òåõíèòå íàñåëåíèÿ, óñòðîéâà- È óïðàâëÿâà ïúðâèÿ â Êèòàé
ùè ãè â ñâîÿ è òÿõíà çàùèòà â íàñëåäñòâåí öàðñêè ðîä
ìàëêè èëè ïî-ãîëåìè äúðæàâíè- Õñèÿ (Ñÿ). È íåãîâèÿ ó÷ðå-
öè. Ïðåäè äà ñå ïðåòîïÿò íàïúë- äèòåë - âåëèêèÿ öàð Þ áèâà
íî, òå íàðåæäàëè äà áúäàò çàïèñ- ñìÿòàí çà “ïðèêàçåí”, íî ñú-
âàíè ïîçíàíèÿòà èì, íàáëþäåíè- ùåñòâóâà íåñúìíåíî. Êè-
ÿòà, îïèòà è ðàçáèðàíèÿòà èì, êî- òàéñêèòå êíèæíèöè íå ìîãàò
èòî òàêà ñà ñå çàïàçâàëè, êàòî äà ìó ïðîñòÿò, ÷å âúâåë â
ïî÷òè “íåðàçáèðàåìè”, “ñâåùå- Êèòàé íàñëåäñòâåíà öàðñêà
íè” óêàçàíèÿ â ïîêîëåíèÿòà. âëàñò. Íåìó ñå ïðèïèñâàò
 îíèÿ âðåìåíà, 27-ÿ, 26-ÿ â. ìíîãî îòêúñè îò ëåòîïèñà
ïð.Õð., â íÿêîé õóíîðñêè, âúç- “Øó-êèåí” (“Øó-Äçèí”).
ìîæíî áúëãàðñêè ðîä, ñå ðîäèë Îñîáåíî íåðàçáèðàåì ñå
èçêëþ÷èòåëåí, ñ íåîáèêíîâåíî ñìÿòà “àðõàèçìúò” â íåãî,
ïðîíèêíîâåíèå è äúëáî÷èíà ÷î- ñïîðåä êîéòî: “ïåòòå ñèðå÷
âåê, êîéòî îáõâàíàë â íà÷àëíî ÷åòèðèòå ãîäèøíè âðåìåíà”
åäèíñòâî äîòîãàâàøíèòå õóíî- è êîéòî óäîñòîâåðÿâà, ÷å
ðî-áúëãàðñêè ðàçáèðàíèÿ è ïîç- îùå ïî íåãîâè âðåìåíà ïúð-
íàíèÿ çà Ïðèðîäàòà, Âñåëåíàòà, âèÿò äåí íà ãîäèíàòà, ñåãàø-
çâåçäîâåäñòâîòî. Ïðîñòðàíñò- íèÿò áúëãàðñêè “Èäèíàê”
âîòî è ïðîñòîðèòå. Âðåìåòî è Åíèàëåì îò Èìåííèêà, å áèë
âðåìåíàòà, æèâîòà è, óñòðîéñò- îòäåëåí â îñîáåíî, íàé-âàæ-
âîòî íà âñè÷êî òîâà. Äîêàòî íî ñðåäèùíî - ïúðâî ãîäèø-
ïðîô. Øàâàí íàðè÷à òîâà “îñî- íî âðåìå, ñ êîåòî ãîäèøíè-
áåíà ðåëèãèÿ”, Ëåîïîëä äå Ñî- òå âðåìåíà ñòàâàò ïåò, à íå
ñþð ãî ñìÿòà çà “ñèëíî ðàçâèòà ÷åòèðè.
íàóêà” èçïðåâàðèëà â çâåçäîâåä- Ïîðàäè õóíîðñêèÿ ìó
ñêî è âðåìå÷èñëåíî îòíîøåíèå ïðîèçõîä è çàïàçâàíå äî êðàÿ
õàëäåî-åãèïåòñêèòå ïîçíàíèÿ ñ íà öàðóâàíåòî ìó õóíîðñêè
íàé-ìàëêî äâå õèëÿäîëåòèÿ. Òîé, Ñîñþð, ïðåïîðú÷âà òÿõ- íðàâè è îáè÷àè, Õñèÿ (Ñÿ) - ðîäúò íà öàð Þ, áèë ìðàçåí â
íîòî ïðåïîäàâàíå â ìîðåïëàâàòåëíèòå àêàäåìèè! Êèòàé, ïîâäèãàíè áèëè âúñòàíèÿ è íàé-ïîñëå áèë ñâàëåí
Èìåòî íà òîçè âåëèê ÷îâåê îòäàâíà å áèëî íàïúëíî è ïðîãîíåí ïðè õóíîðèòå. Ïðåñëåäâàí áèë îò âå÷å êèòàéñ-
çàáðàâåíî, íî èìåòî íà íåãîâîòî ó÷åíèå íîñÿò è äîñåãà êèÿ ïî ïðîèçõîä ðîä Øàí-Èí, êîéòî óïðàâëÿâàë Êèòàé
äâåòå íàé-ñëàáîâèäèìè Ñðåäèùíè çâåçäè - Òàé-È - “Âúð- 650 ãîä. Èí áèë ñâàëåíè îò ïîëóõóíîðñêèòå Äæîó, êîèòî
õîâíîòî Åäèíñòâî”. áèëè çàïàçèëè õóíîðñêèòå ñè ðàçáèðàíèÿ, âúçñòàíîâèëè
Ïúðâîòî çàïàçèëî ñå ïèñìåíî ñâèäåòåëåñòâî îò òèÿ ñëúí÷åâîòî âðåìå÷èñëåíå, âúâåëè õóíîðñêèòå ñè ðàçáè-
âðåìåíà ñà òàêà íàðè÷àíèòå “Óñòàíîâëåíèÿ íà ßî”. Öàð ðàíèÿ è íîâà Ñðåäèùíà - “Á” îò Ì. Êîëà-, òúé êàòî â õè-
ßî áèâà ñìÿòàí çà “ïðèêàçåí”, íî äåéñòâèòåëíî å ñúùåñò- ëÿäîëåòèåòî, èçòåêëî îò âðåìåíàòà íà âòîðàòà Òàé-È, òÿ

316
 ÀÂÈÒÎÕÎË
áèëà îñòàíàëà òâúðäå ìíîãî âñòðàíè îò ñðåäèùíîòî ìÿñ- Èñóñà, òúé êàòî “Á” îò Ì. Êîëà âå÷å å äîñòà äàëå÷ îò
òî. Äæîó âúâåëè â Êèòàé õàëòàâî óñòðîéñòâî, êîåòî ñå ìÿñòîòî ñî÷åíî îò çåìíàòà îñò. È õóíîðè è Öèí ìèíàâàò
ïðåâúðíàëî âúâ ôåîäàëèçúì, à è òå ñêîðî ñå ïîêèòàé÷è- îòíîâî êúì 12-ìåñå÷íà ãîäèíà, èçîñòàâÿùè ïðèåòàòà îò
ëè. Íî àêî è ñàìî êíèæíî, òå çàïàçèëè ñòðàííèòå õóíîðñ- òÿõ 13-ìåñå÷íà ðåäîâíà ãîäèíà. Òîâà êîñâåíî ñå ïîòâúðæ-
êè ïîñòèæåíèÿ â ïîçíàíèÿòà, âðåìå÷èñëåíåòî, à äîíÿêúäå äàâà îò çàïàçèëèÿ ñå ñòàðèíåí ÷óâàøêè êàëåíäàð (13 ìå-
â çâåçäîâåäñòâîòî, êîèòî ñå ïðåâúðíàëè â íåðàçáèðàåìè ñåöà è ïî 28 äíè).
çà ñúâðåìåííèöèòå “àðõàèçìè”.  èìïåðàòîðñêàòà ãîòâàð- Ìàëêî ïðåäè áúëãàðèòå äà ñå âèäÿò ïðèíóäåíè äà ñå
íèöà çàïàçèëè èëè ïî-ïðàâî âúçñòàíîâèëè ñòàðèòå õóíîð- èçñåëÿò íà çàïàä îò æèâåëèùàòà ñè â ñúñåäñòâî ñ Êèòàé,
ñêè æåðòâîïðèíîøåíèÿ èìåííî: çèìíà æúòâà (çà çèìíî èìï. Âó-òè îò Õàí - ñëåä 2-õèëÿäîëåòíà áîðáà íà Êèòàé
ñëúíöåñòîåíå äåí), ìëàäà ñâèíÿ - áúëãàðñêîòî êîëåäíî ïðîòèâ Âåä, îñòàâà äà áúäå óáåäåí äà ïðèåìå çà ãëàâíî
ïðàñå; çà ïúðâèÿ äåí íà âòîðàòà òðåòèíà íà ãîäèíàòà - àã- áîæåñòâî õóíîðñêîòî Âåä - Òàé-È. Íà çèìíèÿ ñëúíöåñòî-
íå - áúëãàðñêîòî ãåðãüîâñêî àãíå; çà ëåòíèÿ ñëúíöåñòîåíå åíå, 113 ã.ïð.Õð., òîé ëè÷íî ìó ïðèíàñÿ íàé-ãîëÿìàòà èì-
äåí - ÷åðâåí ïåòåë - áúëãàðñêîòî ïåòðîâñêî ïèëå; çà ñðå- ïåðàòîðñêà æåðòâà. Íàèñòèíà â óãîäà íà äâîè÷íèòå ñâîè
äàòà íà êèòàéñêàòà ãîäèíà, ïî÷òè ñúâïàäàùà ñ íà÷àëîòî è êèòàéñêè ñõâàùàíèÿ òîé ïðîãëàñÿâà è “Ñóâåðåíêàòà Çå-
íà òðåòàòà ãîäèøíà òðåòèíà, âàðåí áèê - êàêòî è äîñåãà ìÿ” çà Áîæåñòâî.
íà òðåòèÿ áúëãàðñêè íàðîäåí ñúáîð. ***
Âúïðåêè ÷å â óïðàâëåíèåòî ñè Äæîó èìàëè êàòî åäíà Áúëãàðèòå áèëè ïðèíóäåíè äà íàïóñíàò ïðàðîäèíàòà
îò íàé-âàæíèòå ñëóæáè “âåëèê êíÿç àñòðîëîã”, âðåìå÷èñ- ñè, ñåâåðîçàïàäíî îò Êèòàé, çà äà çàïàçÿò ñâîáîäàòà è äîñ-
ëåíèåòî èì è êàëåíäàðÿ èì áèâàëè ïîñòîÿííî â ïëà÷åâíî òîÿíèÿòà ñè - ñâîèòå ðàçáèðàíèÿ, ïîçíàíèÿ è íà÷èíà ñè íà
ñúñòîÿíèå. Ñòàâàëî íóæäà ïîíÿêîãà äà ñå ïðèáàâÿò çà îï- æèâîò, îáè÷àèòå ñè, ìåæäó êîèòî áèëè îò îñîáåíî çíà÷å-
ðàâÿíåòî ìó ïî òðè äîïúëíèòåëíè ìåñåöà - ÷åòâúðò ãîäè- íèå òÿõíîòî çâåçäîâåäñòâî è âðåìå÷èñëåíå. È òå óñïåëè
íà. Äîêàòî ïúê â íàðîäà ïðîäúëæàâàëè äà ñè ñëóæàò ñ øåñò äà ãè çàïàçÿò â ìíîãî îòíîøåíèÿ ïî÷òè äî íå ìíîãî îò-
äåñåòäíåâèÿ, êàòî íÿìàëè ïîíÿòèå çà ãîäèíà, êàêòî òîâà äàâíà.
ñå âèæäà è îò ïðåäåí â ëåòîïèñà “Öî-÷óàí” àíåêäîò. Áëàãîäàðåíèå îöåëÿâàíåòî íà äâà, êàçâà ñå ÷å áèë íà-
Ïðåç âòîðàòà ïîëîâèíà íà III â.ïð.Õð., ïîëóõóíîðñêè- ìåðåí è òðåòè, îòêúñè îò ïðåïèñè îò ïèñàíå íà ñëàâÿíî-
òå Öèí çàâëàäÿâàò è îáåäèíÿâàò èçöÿëî Êèòàé. Òå, êàêòî áúëãàðñêè, íàðå÷åíî “Èìåííèê íà áúëãàðñêèòå êàíîâå” -
è ñúùî îáåäèíåíàòà õó- Èìåííèêà, ñåãà èìàìå
íîðñêà èìïåðèÿ, ñè ñëó- íåñúìíåíî ïðÿêî ñâè-
æàò ñúñ ñúùîòî çâåçäî- äåòåëñòâî çà òÿõíîòî
âîäñòâî è âðåìå÷èñëå- òîãàâàøíî âðåìå÷èñ-
íå, ïîëçóâàò êàêòî 12- ëåíå, à êîñâåíî è çà
ãîä. ßíêóëî⠓æèâîòèí- òÿõíîòî çâåçäîâåäñò-
ñêè” êðúãîâðàò è 60-ãî- âî, óñòðîéñòâî è ðàç-
äèø. íà Âåëèêèÿ Êðîåæ áèðàíèÿ.
êðúãîâðàòè; òðîåíèÿòà; “Àâèòîõîë æèò ëåò
çâåçäèòå óêàçàòåëêè; 300 ðîä åìó Äîóëî è
ïðàâèëîòî Øî-òè è ò.í., ëåò åìó Äèëîì Òåí-
äîêàòî êèò. íàñåëåíèÿ ðåì. Èðíèê æèò 150
ïðîäúëæàâàò äà ñå ïðè- ëåò ðîä åìó Äîóëî, à
ó÷âàò â èçïîëçâàíåòî íà ëåò åìó Äèëîì Òåè-
12-ãîä. êðúãîâðàò çà ðåì. Ãîñòóí íàìåñòíèê
áðîåíå íà ìåñåöèòå. ñèí 2 ëåò ðîä åìó Åð-
Ñëåä çàâúðøâàíå íà- ìè à ëåò åìó Äîõñ Òåí-
ïúëíî îáåäèíåíèåòî, ðåì. Êîóðò 60 ëåò äðú-
èìïåðàòîð Öèí Øè-Õó- æà ðîä åìó Äîóëî à
àí-äè â ã. Çìåé îò êðú- ëåò åìó Øåãîð Âå÷åì.
ãîâðàòà Âîäà çà áëàãî- Áåçìåð 3 ëåò à ðîä åìó
äàðíîñò ñå ïîñòàâÿ ïîä Äîóëî à ëåò åìó Øå-
ïîêðîâèòåëñòâîòî íà ãîð Âå÷åì. Ñèí 5 êú-
Âîäà, ïðèåìà öâåòà é íúç äðúæàøå èíúæå-
(÷åðíî) çà ñâîé ñðåäè- íèå îòáîíó ñòðàíîó
ùåí è ïîñòàíîâÿâà, êà- Äóíàÿ ëåò 515 îòñòðè-
òî òðîè: äîëó (þã) - Êè- æåíàìè ãîëîâàìè è
òàé - ÷åðâåíî, è ãîðå - ïàòîì ïàðèòå íà ñòðà-
çëàòíî (Õóíîðñêî). íîó Äóíàÿ Èñïåðèõ
Ïî÷òè çàåäíî, õóíî- êúíç òîäæå è äîñåëå.
ðè è Öèí, ïðèåìàò íî- Åñïåðèõ êíç 61 ëåòà
âà Ñðåäèùíà - ñúâðå- ðîä åìó Äóëî à ëåò
ìåííàòà ïî-êúñíî íà åìó Âåðåíèàëåì.”

317
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Òîâà å ïúðâàòà íàé-âàæíà ÷àñò îò ïèñàíèåòî.
Êàêâî íè ïîêàçâà Èìåííèêà? Òîé íå å ðàçêàçâàòåëíî
ïèñàíèå, îñîáåíî â ïúðâàòà ñè ÷àñò, êîÿòî èìà âèäà íà
èçðàç (ôîðìóëà). Òîÿ èçðàç, ÷ðåç ïîñî÷âàíå íà òî÷åí ñáîð,
å ïðåâúðíàò â óðàâíåíèå, ñúäúðæàùî ïî êðàéíî îïðîñòåí
íà÷èí ñúùèíàòà íà áúëãàðñêîòî âðåìå÷èñëåíå, êàêòî è
ïðèìåð çà íà÷èíà, ïî êîéòî òðÿáâà äà áúäàò ïðàâåíè áú-
äåùè îòáåëÿçâàíèÿ.
Òàçè ïúðâà ÷àñò å äîñòèãíàëà äî íàñ êàòî ÷å ëè áåç
ãðåøêè, äîêàòî ñëåäâàùèòå íåñúìíåíî ñúäúðæàò íÿêîè,
íàïðàâåíè ïðè ïðåïèñâàíèÿòà, íà ïðåïèñè îò ïðåïèñè. Ïðå-
ïèñèòå íå ñà îò ïúðâîîáðàç, êîéòî íåâúçìîæíî å äà å áèë
ñúñòàâåí íà ñëàâÿíîáúëãàðñêè. Ïðàâåíè ñà áèëè ïðåïèñè
îò ïðåâîä.
Ïèòàíåòî íà êàêúâ åçèê å áèë ñúñòàâåí è íàïèñàí ïúð-
âîîáðàçúò íà “Èìåííèêà” áè áèëî ñúâñåì èçëèøíî, àêî
îò èìåòî è àâòîðèòåòà íà íàóêàòà íå áå íàëîæåíî íåäî-
òúìíîòî òâúðäåíèå, ÷å áèë ïèñàí íà ãðúöêè. Îñíîâàíèÿòà
çà òàêîâà òâúðäåíèå ñà, ÷å èìà çàïàçåíè íàäïèñè íà ãðúö-
êè èëè ñ ïîíå ãðúöêè áóêâè, ÷å ãðúöêèÿò åçèê áèë ìåæäó-
íàðîäåí è äð., ìåæäó êîèòî, àêî è íå âñÿêîãà, áèâà èçòúê-
âàíî “ïðîñòîòèÿòà è âàðâàðñòâîòî” íà áúëãàðèòå. Âå÷å ñúì
îáÿñíÿâàë ⠓Áúëãàðñêî ïèñìî”, ÷å “Èìåííèêà” ùå å áèë
íàïèñàí íà áúëãàðñêè ñúñ çíàöè, ïîçíàòè íà áúëãàðèòå îò
ïî-ðàíî, ñ êîèòî ñà áèëè ñâèêíàëè äà ñè ñëóæàò çà òàêèâà
îòáåëÿçâàíèÿ. Ìíîãî îò òåçè çíàöè ñà âëèçàëè â íîâîñúç-
äàäåíàòà áúëãàðñêà àçáóêà, à äðóãè, ìíîãî ïî-ãîëÿìà ÷àñò,
îêàçàëè ñå èçëèøíè çà àçáóêàòà, ñà ñå çàïàçèëè â óïîòðå-
áà è äîñåãà â íàðîäà. Â ïî-êúñíè êèòàéñêè ïèñàíèÿ èçðè÷-
íî ñå êàçâà, ÷å “òþðêèòå âúçïðèåëè õóíîðñêàòà ïèñìå-
íîñò”, à Êèñåëåâ òâúðäè çà íàìåðåíè â äîëèíàòà íà ð. Òà-
ëàñ, íåêèòàéñêè íàäïèñè îò I â.ïð.Õð., ò.å. ïî âðåìåíà,
êîãàòî áúëãàðèòå ñà ñòîðèëè òàì ñâîé îíãúë.
Îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å íàäïèñè è ïèñàíèÿ ñ òàêîâà áúë-
ãàðñêî ïèñìî íå ñà áèëè íàìåðåíè äîñåãà, â äíåøíèòå ïðå-
äåëè íà Áúëãàðèÿ, íå îçíà÷àâà, ÷å íå å èìàëî (âå÷å ñà íà-
ìåðåíè íàä 160 - áåë.ðåä.). À ñàìî ÷å èëè âñè÷êè ñà áèëè
óíèùîæåíè, èëè äîðè ÷å íå ñà áèëè òúðñåíè äîñòàòú÷íî
óñúðäíî, çà äà áúäàò íàìåðåíè. Ïúê è îòêúñëå÷íèòå ïðå-
ïèñè íà “Èìåííèêà” ñà ñå çàïàçèëè äàëå÷å îò äíåøíèòå
áúëãàðñêè ïðåäåëè.
Ïðåäïîëîæåíèåòî çà íàïèñâàíå “Èìåííèêà” íà ãðúö-
êè, èëè ïîíå ñ ãðúöêè áóêâè, å íàé-íåâúçìîæíîòî. Ïúðâàòà
ìó ÷àñò ïðåäñòàâëÿâà ïî ñòðîåæà ñè îñîáåí èçðàç. Íå áè
ìîãëî äà ñå äîïóñíå òàêúâ èçðàç äà áúäå èçìèñëåí íàáúð-
çî, áèëî îò Èñïåðèõ-êàí, áèëî îò ïîìîùíèöèòå ìó. Ïî-
äîáíè ïî ñòðîåæ èçðàçè å èìàëî è ïðåäè òîâà, ïúðâèÿ ïîç-
íàò íè å ßî-âèÿ, òîãàâà âå÷å 3 õèëÿäîëåòèÿ ïî÷òè, ïî-ðàíî
íóæíè çà ñúêðàùåíèÿ íà íàé-ñòàðè çàïèñâàíèÿ, ïî ðàçíè
ïðè÷èíè, íàïð. ïîðàäè âúâåæäàíå íîâà Ñðåäèùíà èëè äî-
ðè ñëó÷àé ïîäîáåí íà Èñïåðèõîâèÿ, êîãàòî ïðåäèøíè çà-
ïèñâàíèÿ ùå ñà áèëè îñòàíàëè ïðè ïî-ñòàðèÿ áðàò Áåçìåð,
èëè êàêòî ïðè Öèò-êè êàí-þ, ïðè ïî-ìëàäèÿ.À è ïðåäèø-
íèòå, ïúê íà ãðúöêè ëè ñà áèëè? Èëè ïðè Àòèëà íà ëàòèíñ-
êè? Èçâåñòíî å, ÷å òîé çíàåë ëàòèíñêè! Àìè ïðåäè íåãî?
Èìà è äðóãî îñîáåíî âàæíî â òîçè ñëó÷àé îáñòîÿòåëñ-
òâî. Èñïåðèõ-êàí çàïîâÿäâà ïúðâîíà÷àëíîòî ñâîå çàïèñ-
âàíå â äåíÿ Åíè-àëåì, ã. Âåð..., â êîéòî äåí ïðîãëàñÿâà
318
ñàìîñòîÿòåëíîñòòà íà ñâîÿòà òðåòèíà îò Áúëãàðñêèÿ íà-
ðîä. Òîé ñå îòäåëÿ îò áðàò ñè, çàùîòî îíÿ ïðèåë ÷óæäî
ïîä÷èíåíèå. Êîé ïðåäâîäèòåë áè ñè ïîçâîëèë ïðè òàêèâà
îáñòîÿòåëñòâà äà èçïîëçâà ÷óæä åçèê è ïèñìî? Òàêàâà ïîñ-
òúïêà áè óíèùîæèëà öÿëîòî ìó îáàÿíèå è äîâåðèå ùî ïëå-
ìåíàòà ìó ñà èìàëè â íåãî.
Íàïèñàí íà áúëãàðñêè, ñ áúëãàðñêè áåëåçè, “Èìåííè-
êúò” ùå å áèë ïðåâåäåí íà ñòàðîáúëãàðñêè ñëåä âúâåæäà-
íå àçáó÷íîòî ïèñìî íàâåðíî ïî âðåìåíàòà íà Ñèìåîí-öàð.
Ïðåâîäúò ùå å áèë èçâúðøåí îò áúëãàðèí, òî÷íî è âåðíî,
à ïðåâåäåíè ïðåïèñè, ïðèãîòâåíè â Ïðåñëàâ è Îõðèä ùå
ñà áèëè èçïðàòåíè â ñúñåäíè ñëàâÿíñêè çåìè, êàêòî è â
Ðóñèÿ.
Ìíîçèíà ñà ñå çàíèìàâàëè ñ “Èìåííèêà”. Ùå ñïîìå-
íåì ñàìî òðè èìåíà: àíãëè÷àíèíúò Áúðè, ïðúâ îòêðèâà â
ñòðîåæà ìó 60-ãîäèøåí êðúãîâðàò. Ïðåäïîëîæè ãî çà êè-
òàéñêè, ïîòúðñè è íå îòêðè 12-ãîäèø. “æèâîòèíñêè” êðú-
ãîâðàò, ðàçáðà è äîêàçà, ÷å ñå êàñàå äî ñëúí÷åâî âðåìå-
÷èñëåíå. È äâàìàòà áÿõà îòêðèëè ïî÷òè íàïúëíî ãëàâíè-
òå îñíîâè íà áúëãàðñêîòî âðåìå÷èñëåíå. Íî è äâàìàòà íå
áÿõà ñå äîñåòèëè, ÷å ïúðâàòà ÷àñò îò “Èìåííèêà” å ñìåò-
êîâ èçðàç - ôîðìóëà, ñúäúðæàùà ñú÷åòàíèå è íà äâàòà êðú-
ãîâðàòè, à ñå çàåõà ïîîòäåëíî äà äèðÿò è ïîïðàâÿò äåéñò-
âèòåëíè è âúîáðàæàåìè ãðåøêè. Ãðåøêè, äîêîëêîòî èìà
â èçâåñòíèòå ïðåïèñè íà “Èìåííèêà”, ìîãàò äà áúäàò ïîï-
ðàâåíè ñàìî ñëåä êàòî ñå ïîçíàâàøå è áè ñå ðàçáðàëà íà-
ïúëíî òàçè ôîðìóëà. Â òîâà îòíîøåíèå ïðîô. Çëàòàðñêè
íàïðàâè íàé-ìíîãî ãðåøêè. Ëèïñàòà íà “èíòåðêàëàöèè”
âìåñòî äà ãî íàñî÷è êúì ìèñúëòà, ÷å ñà íåíóæíè, ãî óâëå-
÷å äà îáÿâè “ëåòîáðîåíåòî” çà “ëóííî”, êàòî çàáðàâÿøå,
÷å àêî âðåìå÷èñëåíå ìîæå äà áúäå è ëóííî, äîðè è äåíî-
íîùíî, êàêâîòî å áèëî íàð. íàðîäíîòî êèòàéñêî, íà 10-
äíåâèÿ è äî 6-äíåâèÿ, òî ëåòîáðîåíåòî ìîæå äà áúäå ñà-
ìî Ñëúí÷åâî.
Çëàòàðñêè ñå îïèòà îñâåí òîâà äà íàãàæäà äàííèòå îò
“Èìåííèêà” è áúëãàðñêîòî âðåìå÷èñëåíå êàòî èçõîæäà-
ùè îò Ð.Õð. Òàêà, ãîäèíàòà, ùî ñìÿòà çà ïúðâà â 12-ãîä.
êðúãîâðàò - Ìèøêàòà - ïðèðàâíÿâà â ïúðâàòà ñë.Õð. è âúð-
õó òàêàâà ïðîèçâîëíà îñíîâà îïèòà ÷ðåç ðàçìåñòâàíèÿ äà
ïîïðàâÿ “ãðåøêè” â “Èìåííèêà”. Ãðåøêè, êîèòî íå ïðè-
ëÿãàò êúì íåãîâèòå ëè÷íè ïîãðåøíè ïîñòðîåíèÿ.  äåéñò-
âèòåëíîñò òàêèâà, ïî-ãîëåìè èëè ïî-ìàëêè ãðåøêè, èçâúð-
øèõà âñè÷êè. Íå ñàìî íå ñå îïèòàõà äà ðàçáåðàò îñîáå-
íèÿ èçðàç â ïúðâàòà ÷àñò íà “Èìåííèêà” - êëþ÷ êúì ðàç-
ðåøàâàíå âñè÷êè ïî-âàæíè ïèòàíèÿ, íî è ïðèáåãíàõà äî
ïîïðàâêè, âúç îñíîâà íà äàííè çà âðåìåíà ïî ñúâñåì îáúð-
êàíèòå âèçàíòèéñêè ñâåäåíèÿ, çà êîèòî çíàåõà èëè òðÿáâà-
øå äà çíàÿò ÷å ñà îáúðêàíè, íåíàäåæäíè è íåâåðíè.
Çëàòàðñêè ñ ïðàâî îòõâúðëè “ïîïðàâêàòà” íà Ìèêîëà
îò “åíèàëåì” â îìàëåì - 11, êîåòî äðóãè ïúê ñåãà ïîïðà-
âÿò íà 10, íî ñëåäâàù ïðåäóáåæäåíèåòî ñè çà ïðèðàâíÿâà-
íå áúëãàðñêîòî âðåìå÷èñëåíå êúì Ð.Õð., à ïîñëå è êúì
âèçàíòèéñêîòî, îáúðêà ãî âå÷å ñúâñåì áåçíàäåæäíî. Òîé
áå ïðàâ, êàòî òâúðäåøå, ÷å ⠓Èìåííèêà” èìà ñàìî ÷èñ-
ëèòåëíè ìåñå÷íè èìåíà, íî çàêëþ÷åíèåòî ìó îòòóê, ÷å
íÿìàëî âúîáùå ìåñå÷íè èìåíà â áúëãàðñêîòî âðåìå÷èñ-
ëåíå, áå íàïúëíî ïðîèçâîëíî. Ïîíå äâà îò ìåñåöèòå è äî-
ñåãà ñà çàïàçèëè îáè÷àéíèòå ñè èìåíà, Ãîëÿì è Ìàëúê Ñå÷-

êî, èëè Ãîëåìèíà è Ìàëêèíà. Èìàëè ñà ãè è äðóãèòå áúë-
ãàðñêè ïëåìåíà, êàòî íàïð. ÷óâàøèòå: Ìàí (ãîëÿì) è Êå-
ñåí (êúñåí, ïî-ìëàä), Êàðëà÷; èìàëè ñà ãè áèëè è îíèÿ
áúëãàðè, êîèòî ñåãà áèâàò íàðè÷àíè “òàòàðè”, íàñëåäèëè
ñà ãè áèëè è ÷àñò îò òþðêèòå, êàêòî ñâèäåòåëñòâà Àë-Áè-
ðóíè. Çëàòàðñêè ïðîèçâîëíî òâúðäè, ÷å áúëãàðèòå íÿìà-
ëè îïðåäåëåí äåí çà íà÷àëî íà ãîäèíàòà. Òå ñà ãî èìàëè, è
òî íàé-äîáðèÿ âúçìîæåí - çèìíîòî ñëúíöåñòîåíå, ñ ìíî-
æåñòâî èìåíà, íÿêîè ïðåâåäåíè íà ñëàâÿíîáúëãàðñêè îùå
ïî âðåìåíàòà íà ïîêðúñòâàíåòî, êàòî íàïð.: Ïðúâäåí, Åä-
íàæäåí, Åäèíàê, ñåãà Èäèíàê è äð. íåïðåâîäèìè êàòî Êî-
ëåäà íàïð., ïðèñâîåíî ñëåä ïîêðúñòâàíåòî íà Ðîæäåñòâî,
çàùîòî çàä íåãî å òðÿáâàëî äà áúäå ïðèêðèòî òúðæåñòâå-
íîòî è øóìíî ÷åñòâàíå, çàáðàíåíî îò öúðêâèòå çà ñàìèÿ
ñëúíöåñòîåíå äåí. Â äåéñòâèòåëíîñò íÿìà äðóãî òàêà òî÷-
íî è âåðíî îïðåäåëÿíå ñëúíöåñòîéíàòà ãîäèíà, êàêòî îç-
íà÷àâàíåòî £ ñ ïîñòîÿíåí íåïðîìåíèì ïîðàäè îñîáåíîñò-
òà ñè íà÷àëåí äåí, êàêòî ñëúíöåñòîéíèÿ çèìåí - íàé-êúñ-
íèÿ ñ íàé-äúëãàòà íîù, ñ äâå íàáëþäåíèÿ, êîèòî âñåêè
çäðàâ ÷îâåê å ìîãúë äà èçâúðøè. Ïðè òàêîâà îïðåäåëÿíå
íà÷àëíèÿ äåí, ïðîäúëæèòåëíîñòòà íà ãîäèíàòà å ñúâñåì
òî÷íî îïðåäåëåíà, äîðè è äà íå ñå çíàÿò òî÷íî äàòèòå é
ïî ÷èñëî (365 èëè 366).
 íà÷àëíèÿ ñè èçðàç-ôîðìóëà “Èìåííèêúò” êðèå è îùå
ñâåäåíèÿ, êîèòî ïîîòäåëíî Áúðè è Ìèêîëà íå áÿõà óñïå-
ëè äà âèäÿò. Òàêà ⠓Àâèòîõîë æèò ëåò 300” è “Èðíèê æèò
ëåò 150” ñå ðàçêðèâàò íå ñàìî êðúãîâðàòè, 60-ãîäèø. áå
âå÷å ïîçíàò îò êèòàéñêîòî âðåìå÷èñëåíå, ìàêàð è íååä-
íàêúâ ñ òîçè íà õóíîðè è áúëãàðè. Ïðè òîâà òîé áå ñàìî
åäèíèÿò îò êðúãîâðàòèòå íà “Èìåííèêà”. Äðóãèÿò, îòêðè-
òèÿò îò Ìèêîëà, 12-ãîä., íîñåù èìåíà íà æèâîòíè, áå ñòà-
íàë èçâåñòåí ÷ðåç òîãàâà íåîòäàâíà îòêðèòèòå òþðêñêè
íàäïèñè, ïîðàäè êîåòî îçíà÷åíè êàòî òþðêñêè.  äåéñò-
âèòåëíîñò, òîâà áå ßíêóëîâèÿò (Þïèòåðîâ) êðúãîâðàò. Â
òþðêñêèòå íàäïèñè ëèïñâà âñÿêàêúâ íàìåê çà 60-ãîäèø.
Ïðè÷èíàòà ùå å ëèïñàòà íà òàêîâà ñú÷åòàíèå ìåæäó 12 è
60-ãîäèø. êðúãîâðàòè è ó êèòàéöèòå, îò êîèòî òþðêèòå ñà
âúçïðèåëè ñâîåòî âðåìå÷èñëåíå. Êèòàéñêèÿò 60-ãîäèøåí
å ïîäîáåí íà òåõíèÿ äâóìåñå÷åí - 6-äíåâåí, äîêàòî õóíîð-
ñêî-áúëãàðñêèÿò å ñú÷åòàíèå ìåæäó ßíêóëîâèÿ 12-ãîä. è
êðúãîâðàòà íà 5-òå Âåùåñòâà - Íà÷àëà, ïî òåõíèÿ Òâîð-
÷åñêè êðúãîâðàò íà Âåëèêèÿ Êðîåæ (ïîïðàâåíèÿ!). (Ïåòòå
Âåùåñò.-Íà÷àëà, çàïàäíèòå ïðåâåæäàò ñ “5-òå åëåìåíòà”,
äîêàòî ðóñèòå ñ “5-òå ñòèõèè”).
È òàêà, âðåìåíàòà íà Àâèòîõîë 300 ã. è íà Èðíèê 150 ã.
ïðåäàâàò è íåùî ïîâå÷å: Àâèòîõîëîâèòå ñà 5 øåñòäåñåò-
ãîäèøíè, à Èðíèêîâèòå 2,5 60-ãîäèøíè, íî ñúùåâðåìåí-
íî òå ñà 25 - 12-ãîä. íà Àâèòîõîë è 12,5 - 12-ãîä. íà Èðíèê.
È Àâèòîõîëîâèòå è Èðíèêîâèòå çàïî÷âàò ñ ãîä. Äèëîì-
Çìèÿ, ì. Òâèðåì - 9-ÿ. Èðíèêîâèòå îáà÷å çàâúðøâàò ñ ã.
Äîêñ-Ñâèíÿ, ïàê ì. Òâèðåì. Íà÷àëíàòà ãîäèíà è â äâàòà
ñëó÷àÿ å Äèëîì, êîÿòî è ïî òðèòå âèäà æèâîòèíñêè êðú-
ãîâð. (è â Êèòàé!), èìåííî: ïðèìèòèâåí; ðåôîðìèðàí è òðà-
äèöèîíåí å ñåäåì ïîäðåä - ïúðâàòà îò âòîðàòà ïîëîâèíà
íà ãîäèíàòà, ïðè òîâà,ïúðâàòà, âòîðàòà è òðåòàòà ãîäèíè
è â ïúðâàòà è âúâ âòîðàòà ïîëîâèíè, è â òðèòå âèäà êðú-
ãîâðàòè íå ñìåíÿò ìåñòàòà ñè. Òîâà ïîêàçâà, ÷å Äîêñ-Ñâè-
íÿ, ãîäèíàòà â êîÿòî çàïî÷âà óïðàâëåíèåòî íà Ãîñòóí - íà-
ÀÂÈÒÎÕÎË
ìåñòíèêà è çàâúðøâàò êðúãîâðàòèòå íà Èðíèê, å ïúðâàòà
â æèâîòèíñêèÿ ßíêóëîâ êðúãîâðàò. Ó êèòàéöèòå îáà÷å, êàê-
òî è ó òþðêèòå, ïðèåëè âðåìå÷èñëåíèå è êðúãîâðàò îò êè-
òàéöèòå, ïúðâàòà Ñâèíÿ å ïîñòàâåíà íàêðàÿ, à âìåñòî íåÿ
çà ïúðâà å ïðèåòà âòîðàòà - Ìèøêà. Íî âúïðåêè òàçè ñìÿ-
íà òåçè æèâîòíè çàïàçâàò äåéñòâèòåëíîòî ñè ãîäèøíî çíà-
÷åíèå, íàïð. êðàÿ íà Èðíèêîâèòå - Ñâèíÿ è â äâàòà ñëó÷àÿ
ñàìî 579 ã. Ïî òîçè íà÷èí “Èìåííèêà” íè äàâà òî÷íîòî
ñúîòíîøåíèå ñ êèòàéñêîòî âðåìå÷èñëåíèå.
Çà Àâèòîõîë è Èðíèê âðåìåíàòà ñà îòáåëÿçàíè ñ “æèò”,
äîêàòî çà âñè÷êè äðóãè ñ “Äðúæà”. Âå÷å îò äàäåíèòå â äâàòà
ñëó÷àÿ âðåìåíà ëè÷è, ÷å òîâà ðàçëè÷èå íå å ñëó÷àéíîñò,
íèòî ãðåøêà. Ñ “äðúæà” ÿâíî ñå îçíà÷àâà äåéñòâèòåëíî
ëè÷íî âðåìåóïðàâëåíèå. “Æèò” íåñúìíåíî îçíà÷àâà æè-
âîò, íî ëè÷è íå æèâîòà îò ðàæäàíå äî ñìúðò íà åäíî ñàìî
ëèöå. Íàâåðíî “æèò” òóê îçíà÷àâà ñúùîòî, êàêâîòî ïî-
êúñíî èìåòî íà ïðåâúðíàëèÿ ñå â áúëãàðñêà áóêâà çíàê - +
- (Æ) - íàé-îïðîñòåíèÿò èçãëåä íà áúëãàðñêàòà åëáåòèöà,
èìåííî “æèâîò” ñ âñè÷êè âúçìîæíè äîïúëíèòåëíè çíà÷å-
íèÿ, à â äàäåíèÿ ñëó÷àé æèâîò íà íÿêîëêî ïîêîëåíèÿ îò
åäèí è ñúùè ðîä, â òî÷íî äàäåíè âðåìåíà.
Ìíîçèíà ïðåäïîëàãàõà, ÷å Àâèòîõîë å äðóãî çàïèñâà-
íå èìåòî íà Àòèëà è ÷å ïîä íåãîâîòî èìå ñå êðèÿò íåèç-
âåñòíî ìíîæåñòâî èìåíà, èçìèñëåíè èëè çàáðàâåíè - ïðå-
äè íåãî. Ñúùîòî ïðåäïîëàãàõà è çà Èðíèê. Íî âñè÷êî òî-
âà ñå îêàçàõà ëåñíè îòãîâîðè íà òðóäíè ïèòàíèÿ, íà êîèòî
ñàìî “Èìåííèêà” äàâà âåðíèòå çíà÷åíèÿ. Íÿìà çàáðàâå-
íè èëè èçìèñëåíè âëàäåòåëè, íÿìà íåçíà÷èòåëíè èìåíà,
ïîðàäè êîåòî òå äà ñà ïðîïóñíàòè; íÿìà íèêàêâè ïðîèç-
âîëíî “çàêðúãëÿâàíå” âðåìåíà. Àâèòîõîë íå å Àòèëà è íå-
ãîâèòå âðåìåíà, íèòî òèÿ íà Èðíèê, ñà áèëè “çàêðúãëÿâà-
íè” èëè “íàãëàñÿâàíè”.
Àâèòîõîë å èìå íà áúäåù êàí-þ, ðîäèë ñå â ãîäèíà
129 ñë.Õð. - Äèëîì (ñðåäàòà íà êðúãîâðàòà), ì. Òâèðåì
(9). 5-øåñòäåñåòãîäèøíè èëè 25-ßíêóëîâè êðúãîâðàòè ïî-
êúñíî ñå áèë ðîäèë íàé-ìëàäèÿò Àòèëîâ ñèí Èðíèê, âñå
îò ðîäà Äóëî. Ñìúðòòà íà Àòèëà ñå ñëó÷èëà ïàê â ãîä.
Äèëîì, 9-ÿ ì. íî 24 ã. ïî-êúñíî. Òúêìî çàòîâà æèâîòúò íà
Àòèëà íå å ïðèëÿãàë íà èçðàçà-ôîðìóëà è îñòàíàë íåèç-
ïîëçâàí çà íåãî. Ãîñòóí îò ðîäà Åðìè å òðÿáâàëî äà ïîåìå
óïðàâëåíèåòî êàòî íàìåñòíèê, äîêàòî ùå ìîæå äà ãî ïðå-
äàäå íà ìàëîëåòíèÿ òîãàâà Êóðòãàí, â ã. Äîêñ, ïàê ì. Òâè-
ðåì, íàçíà÷åí âåðîÿòíî íà ñúñòîÿëèÿ ñå òîãàâà òðåòè ðå-
äîâåí ãîäèøåí ñáîð. Òàêà ñúùåñòâóâàùèòå ñúáèòèÿ è äàí-
íè çà òÿõ äàëè âúçìîæíîñò äà ñå ïðèãîòâè íàé-âàæíàòà
÷àñò îò ñìåòêîâèÿ èçðàç, ñúñ ñúùèíàòà íà áúëãàðñêîòî
âðåìå÷èñëåíèå.
Ïðåäñòîÿëî äà ñå âçåìå è îáÿâè âàæíî ðåøåíèå - íå-
çàâèñèìîñòòà íà Èñïåðèõîâàòà òðåòèíà îò Áúëãàðñêèÿ íà-
ðîä, ïîðàäè òîâà ÷å áðàò ìó, âëàäåòåëÿò Áåçìåð, ïðèåë
÷óæäî âúðõîâåíñòâî. Ïðåäñòîÿë è íàé-ãîëåìèÿò áúëãàðñ-
êè ïðàçíèê - Åíèàëåì - Íîâà ãîäèíà, çèìíèÿ ñëúíöåñòîíå
äåí, ñ ïúðâèÿ ãîäèøåí ñúáîð. Åñòåñòâåíî Èñïåðèõ-êàí ãî
èçïîëçâàë çà ïðîãëàñÿâàíå òúðæåñòâåíî ñàìîñòîÿòåëíîñò-
òà è ïîëó÷àâàíå âñåíàðîäíî îäîáðåíèå. Ñ òîâà è åäíî îò
èìåíàòà íà áúëãàðñêàòà Íîâà ãîäèíà - Íîâ-Åäèíñòâåí,
Íîâ-Ïúðâåíåö äåí êàòî íàé-âàæíî îò ãîäèøíèòå âðåìå-
íà, âëÿçúë â èçðàçà-ôîðìóëà.
319
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Êàòî çíàåì âñè÷êî òîâà, áåçìèñëåíî å äà ñè ïðåäñòà-
âÿìå, ÷å å ìîãëî èìåòî íà Àòèëà äà áúäå çàáðàâåíî, çàá-
ðàâåíè è èìåíàòà íà ïðåäøåñòâåíèöèòå ìó, à ïîìíåí ñà-
ìî íàé-ìëàäèÿ ìó ñèí ñ òî÷íèòå ìó âðåìåíà è ÷å ñëåä
íåãî, áèëî ïîðàäè çàáðàâÿíå, áèëî ïîðàäè ëèïñà íà ïðîÿ-
âèëè ñå, áèëè ïðîïóñíàòè âñè÷êè, äî íàìåñòíèêà Ãîñòóí.
Ïðîïóñíàò äîðè è áàùàòà íà Êóðò-êàí (Êàí Êóáðàò), ñú-
ùî îò ðîäà Äóëî. Âñè÷êî òîâà íè ïîêàçâà êîëêî ñòàðàòåë-
íî è óìåëî å áèë ñú÷åòàí òîçè èçðàç, òàêà ÷å â íåãî âñè÷-
êî äà áúäå ñúâúðøåíî òî÷íî è äà íå äàâà îñíîâàíèÿ çà
íèêàêâè ñúìíåíèÿ, à ñúùî òàêà è äà ìîæå äà áúäå ïîìíåí
è çàïàçåí çà â ñëó÷àé äîðè, êîãàòî íàïèñàíèòå ÷àñòè îò
íåãî áèõà áèëè çàãóáåíè èëè óíèùîæåíè.
Òîâà íè ïîêàçâà è íåùî äðóãî. Çà äà áúäå âúçìîæíî
ñúñòàâÿíåòî íà èçðàçà, íåîáõîäèìî å áèëî ùîòî ïðàâèëà-
òà çà èçïîëçâàíå íà ßíêóëîâèÿ êðúãîâðàò íå ñàìî äà ñà
áèëè äîáðå ïîìíåíè, íî è íåïðåêúñíàòî èçïîëçâàíè, çà-
ùîòî áåç òÿõ “ïàìåòíàòà êíèæêà”, êàêâàòî ïðåäñòàâÿëî
ñàìîòî Íåáå, áè îñòàíàëà íåèçïîëçâàåìà.
Ñïúòíèêúò ßíêóë (Þïèòåð) îáèêàëÿ íåáîñâîäà çà îêî-
ëî 12 ãîäèíè, íî èçáúðçâà ñ íàä 50-òèíà äíè è ïîðàäè òî-
âà, àêî è äîáðå ïîçíàò è â Õàëäåÿ è Èíäèÿ, è äðóãàäå, íå
áèë èçïîëçâàí êàòî âðåìåóêàçàòåë. Íî õóíîðèòå è áúëãà-
ðèòå íå æåëàåëè äà ñå îòêàæàò îò íåãî è ïîòúðñèëè è íà-
ìåðèëè ñðåäñòâî äà ïîïðàâÿò òîçè ìó íåäîñòàòúê, îùå
ïðåäè äà áèëè óñïåëè äà óñòàíîâÿò ïúðâèòå ñè ñðåäèùíè
çâåçäè. Ñðåäñòâîòî å èçâåñòíî ñ êèòàéñêîòî ìó ïðåâîäíî
èìå Øî-òè-êî, çà êîåòî îáà÷å êèòàéöèòå íå ñà çíàåëè çà
êàêâî ìîæå äà èì ñëóæè. Òî å áèëî âçåòî íàïðàâî îò äúð-
æàâíîòî è ïëåìåííî óñòðîéñòâî, ñïîðåä êîåòî âèñøè ðú-
êîâîäèòåëè èìàëè âëàñòòà äà “âúçäèãàò” - íàçíà÷àâàò çà
âðåìåííè ñâîè ïúëíîìîùíèöè “íàìåñòíèöè” íå ïî ðîäî-
âèÿ ðåä.
Òàêà â íà÷àëîòî íà ïúðâàòà ãîäèíà îò êðúãîâðàòà íà
ßíêóë, íà ñëúíöåñòîéíèÿ çèìåí äåí, ñå ñëåäÿëî êîÿ çâåç-
äà ìèíàâà ïðåñëàïà (ìåðèäèàíà) ïðèáëèçèòåëíî çàåäíî ñ
ßíêóë. Òàÿ çâåçäà áèâàëà íàçíà÷àâàíà çà ïðúâ íåãîâ íà-
ìåñòíèê. ßíêóë ìîæåëî ñåãà äà ñè èçáúðçâà, íî çâåçäàòà
íàìåñòíèê íå èçáúðçâàëà è ïîêàçâàëà òî÷íî 12-òå ïúëíè
ãîäèíè. Ñëåä èçòè÷àíå 12-òå ãîäèíè, ïàê â ñúùèÿ äåí
(ñëúíöåñòîéíèÿ), áèë âúçäèãíàò äðó㠓íàìåñòíèê”. Íî òúé
êàòî ìîãëî äà ñå ñëó÷è, ùîòî êàêòî ñàì ßíêóë, òàêà è ïúð-
âèÿò ìó íàìåñòíèê äà ñå íàìèðà ïîíÿêîãà ïîä íåáîñêëî-
íà, à äà áèëè íóæíè çà íÿêàêâî óòî÷íÿâàíå, òî íà ïúðâèÿ
íàìåñòíèê èçáèðàëè òî÷íî ïðîòèâîïîëîæíà çâåçäà, ïðè
êîåòî ñå ñòèãíàëî äî òàêîâà ñúâúðøåíñòâî, ÷å ðàçëèêàòà
â ÷àñîâèÿ úãúë ìåæäó äâåòå çâåçäè áèâàë ñàìî íÿêîëêî
ñåêóíäè èëè ðÿäêî ïî íÿêîëêî ìèíóòè. Òîâà íîâî çâåçäî-
âîäñêî óñòðîéñòâî îò äâîéêè ñðåùóïîëîæíè çâåçäè äî-
áèâàëî èìå “çâåçäè óêàçàòåëêè” èëè “îïðåäåëèòåëêè”. Òå
çàïî÷íàëè äà áúäàò èçïîëçâàíè çà òî÷íî îïðåäåëÿíå ÷à-
ñîâåòå ïðåç íîùòà. Âñëåäñòâèå òåçè çâåçäè áèëè çàåòè êàê-
òî â êèòàéñêàòà äúðæàâíà àñòðîíîìèÿ, êîÿòî íå çíàåëà
êàê äà ãè èçïîëçâà, òàêà è â Èíäèÿ, äåòî ãè èçïîëçâàëè ïî
êðàéíî íåòî÷åí íà÷èí çà “Ëóíåí çîäèàê”, è ó àðàáèòå, ïî÷-
òè íåèçïîëçâàíè.
Íàçíà÷åíèòå íàìåñòíèöè è ñúâðåìåííàòà èì Ñðåäèù-
íà äàâàëè è îñîáåíàòà âúçìîæíîñò ÷ðåç ïîëîæåíèåòî íà
320
ßíêóë âñÿêî ñúáèòèå îò îñîáåíà âàæíîñò äà áúäå îçíà÷à-
âàíî ïî òîçè íà÷èí, ùîòî ñàìî ñ íÿêîëêî äóìè - èìåíà íà
çâåçäè, äà áúäå “çàïèñàíî íà íåáîñâîäà” çà âå÷íè âðåìåíà.
Îñâåí ÷å îòêðè 12-ãîä. æèâîòèíñêè êðúãîâðàò Ìèêîëà
÷ðåç ñðàâíÿâàíå äàííèòå íà Îìóðòàãîâèÿ (×àòàëàðñêè) íàä-
ïèñ, êîéòî å âúðõó êàìúê è äàâà áúëãàðñêàòà ãîäèíà Øå-
ãîð-Âîë, ðàâíà íà 821 ñúñ ñúùî òàêà Øåãîð âúðõó Îðõîí-
ñêèÿ êàìåíåí íàäïèñ îò 737 ã., äîêàçà, ÷å òîçè 12-ãîä. êðú-
ãîâðàò ó òþðêèòå å îò ñúùèÿ âèä, êàêòî è ó áúëãàðèòå (íî
å çíà÷èòåëíî ïî-êúñåí - ñ îêîëî 2000 ã. - çàá.ðåä.).
Ïðîô. Çëàòàðñêè îòõâúðëè òîâà ñðàâíåíèå ïîä ïðåä-
ëîã, ÷å å áèëî óêàçàíî, êàê å áèëà óñòàíîâåíà ãîäèíàòà
737 íà Îðõîíñêèÿ íàäïèñ. Èçâåñòíî å îáà÷å, ÷å Îðõîíñ-
êèòå ñà ïðèäðóæåíè îò êèòàéñêè è âúðõó òî÷íàòà èì äàòè-
ðîâêà íå ìîæå äà èìà ñïîð. Íå ìîæå äà èìà ñïîð, ÷å òå ñà
ñúùî âúç îñíîâà íà ñëúí÷åâî âðåìå÷èñëåíå, êàòî êèòàéñ-
êîòî. Äîêàçàòåëñòâîòî íà Ìèêîëà å ïðîñòî: 737 + (7 êð. õ
12) 84 ðàâíî 821. Ìîæåì äà ñè ïîñëóæèì ñúñ ñúùàòà ãîä.
Øåãîð çà óñòàíîâÿâàíå ã. íà Êóðò-êàíîâàòà ñìúðò, êîÿòî
ñïîðåä Èìåííèêà å ñúùî Øåãîð. È íàèñòèíà 737 - 96 (8ê õ
12) ðàâíî 641. Çëàòàðñêè ïðèåìà, ÷å Êóðò - êàí óìðÿë â
642 ã., çàùîòî ñïîðåä Éîàí îò Íèêèó, áèë æèâ ïðåç 641 ã.
Îáà÷å Êóðò-êàí ìîæå äà å áèë æèâ â íà÷àëîòî íà 641 (ïðè
òîâà ñåïòåìâðèéñêà - çàïî÷âà 1 ñåïò. 640!) è ùå å óìðÿë
ïðåç ì. Âå÷åì - 3-ÿ íà 641 ñëúíöåñòîéíà ãîäèíà. Âñè÷êè
äðóãè ñðàâíåíèÿ, êîèòî ìîãàò äà ñå íàïðàâÿò ñ Îðõîíñêè-
òå íàäïèñè, ïîêàçâàò åäíàêâîñò, êîåòî ùå ðå÷å, ÷å è òþð-
êñêîòî, âçåòî îò êèòàéñêîòî, íå äàâà íèêàêâè îòêëîíåíèÿ
â ãîäèíàòà.
 ñàìîòî íà÷àëî - ïúðâîòî îùå èçðå÷åíèå íà ñëåäâà-
ùàòà ÷àñò íà “Èìåííèêà”, å äàäåíà è ïîñëåäíàòà ÷àñò,
âàæíà çà âðåìå÷èñëåíåòî. Òîâà èçðå÷åíèå å ìîãëî äà áú-
äå íàïèñàíî äîðè îùå â íà÷àëîòî, êàòî áúäå îñòàâåíî ìÿñ-
òî çà íàïèñâàíå íà ãîäèíàòà: “...Åñïåðèõ êúíúç... ðîä åìó
Äóëî à ëåò åìó Âåðåíèàëåì”.  ÿñíî ñãðåøåíîòî “Âåðå-
íèàëåì”, íåñúìíåíî “âåð...” îçíà÷àâà èìåòî íà ïîðåäíî-
òî ãîäèøíî æèâîòíî â êðúãîâðàòà, èìåííî Çìåé, íàâåðíî
ïîñáúðêàíî è ñúêðàòåíî. Åíè-àëåì âèäÿõìå îçíà÷àâà: Íîâ-
ïúðâåíåö. Íîâ-åäèíñòâåí è ãî èìà ïðåâåäåí êàòî Åäèíàê
(ñåãà Èäèíàê); Åäíàæ-äåí; Íîâ-äåí; Íîâà ãîäèíà. ×å êðú-
ãîâðàòíîòî æèâîòíî å äåéñòâèòåëíî Çìåé è ÷å íàèñòèíà
ñå îòíàñÿ äî ãîä. 644 íè óâåðÿâà ïàê ñðàâíåíèå ñ Îðõîíñ-
êè - Ñåëåíãèíñêèÿ êàìúê - íàäïèñ, ïàê îò Çìåé, 728 ã. Ñúñ-
òàâåí çà 716 è èçðàçÿâà 728 ã. Òàêà 716-72 ðàâíî 644, èëè
728-84=644 ãîä. (â åäèíèÿ ñëó÷àé 6, à â äðóãèÿ 7 êðúãîâð.),
ïî-ðàíî îò Ñåëåíãèíñêèÿ. Ñåãà, êîãàòî âå÷å ñ ïúëíà óâå-
ðåíîñò çíàåì ÷å ïðîãëàñÿâàíå íåçàâèñèìîñòòà å ñòàíàëî
â ïúðâèÿ äåí íà ãîä. Çìåé (644), ìîæåì äà èçòúêíåì îùå
åäíî ñúâïàäåíèå: Çìåé å öàðñòâåíî æèâîòíî, îëèöåòâîðå-
íèå íà Íåáåñíèÿ (Áîæèÿ) ñèí, ñúâúðøåíî ñàìîñòîÿòåëíèÿ.
Òîâà å êèòàéñêî ðàçáèðàíå, íî ïî îáðàòíî âëèÿíèå, áèëî å
íå ñàìî èçâåñòíî, íî è ñïîäåëÿíî äî íÿêîÿ ñòåïåí îò õóíîðè
è áúëãàðè. Äîðè êèòàéöèòå ñà áèëè ïðèíóäåíè äà äàäàò íà
Ìî-òóí-êàí-þ çâàíèåòî, ïðåâåäåíî íà õóíîðñêè. Òåíãðè êî-
òî - Íåáåñåí ñèí. Òîâà ñúâïàäåíèå â ãîäèíàòà è ïîäáðàíèÿ
äåí Åäèíàê ñàìî äåíÿò å ìîãëî ñâîáîäíî äà áúäå ïîäáðàí
çà ïðîãëàñÿâàíå íåçàâèñèìîñòòà, ÿñíî ãîâîðÿò çà çíà÷åíè-
åòî íà ñúáèòèåòî è çàùî òîãàâà å ñòàíàëî ïúðâîòî îòáå-
ëÿçâàíå ⠓Èìåííèêà”.

Êîãàòî ãîâîðèì çà ñõîäñòâî íà êèòàéñêè è òþðêñêè êà-
ëåíäàðè è áúëãàðñêîòî âðåìå÷èñëåíå, òðÿáâà äà ñå èìà
ïðåäâèä, ÷å òå, ñõîäñòâàòà ñà ñàìî âúíøíè, âúïðåêè ïðî-
äúëæèëàòà è äîñåãà åäíàêâîñò íà ãîäèíèòå. Â äåéñòâèòåë-
íîñò çà òóðñêè êàëåíäàð íå ìîæå äà ñå ãîâîðè.Òþðêèòå
âçèìàò êàêâîòî ìîãàò îò êèòàéöèòå, èçïîëçâàò çà êúñî âðå-
ìå è ãî èçîñòàâÿò ïðè ïðèåìàíå íà èñëÿìà, êàòî ãî çàìåñ-
òâàò ñ íàé-èçîñòàíàëîòî ñúùåñòâóâàùî - “ëóííîòî”. Êàê-
òî êèòàéöè, òàêà è òþðêè, ìàêàð ÷å ñà ñå ïîëçâàëè îò 12-
ãîä. æèâîòèíñêè êðúãîâðàò, òå íå ïîçíàâàò â äåéñòâèòåë-
íîñò îñíîâàòà ìó - ßíêóëîâèÿ (Þïèòåðîâèÿ), íèòî íà÷è-
íà íà ïîëçâàíåòî ìó.
Êàêòî ïî-ãîðå áå êàçàíî, ßíêóë èçáúðçâà â 12-òå ãîäèíè
íà ñâîÿ êðúãîâðàò íàä 50-òèíà äíè. Çà ïîïðàâêà íà òàçè ìó
íåòî÷íîñò õóíîðè è áúëãàðè ñà áèëè ó÷ðåäèëè çâåçäîâåäñ-
êîòî ïðàâèëî “íàçíà÷åíè íàìåñòíèöè” (Øî-òè-êî). Çà òîâà
ïðàâèëî íà “âåëèêèÿ êíÿç àñòðîëî㔠Âó-òè, íàé-äîáðèÿò çâåç-
äîâåä çà âðåìåíàòà ñè è íàé-äîáðîñúâåñòíèÿò ëåòîïèñåö
íå ñàìî çà âðåìåíàòà ñè, Ñå-Ìà-Öéåí, êàçâà, ÷å áèëî èç-
ëÿçëî îò óïîòðåáà îùå ïðåäè ßî. Òîâà çíà÷è, ÷å â Êèòàé
íèêîé, äîðè è ñàì òîé, íå ãî å ðàçáèðàë è íå å çíàåë èçïîë-
çâàíåòî ìó, äîêàòî Öèí è õóíîðèòå ñà ãî èçïîëçâàëè äî
ïðîïàäàíåòî ñè, à áúëãàðèòå, ïîíå äî ïîêðúñòâàíåòî. Áåç
çâåçäè îïðåäåëèòåëêè, áåç íàçíà÷åíè íàìåñòíèöè è áåç âÿð-
íà Ñðåäèùíà - âñå õóíîðñêî-áúëãàðñêè çâåçäîâåäñêè óñò-
ðîéñòâà, òî÷íîòî èçïîëçâàíå íà ßíêóëîâèÿ êðúãîâðàò å íå-
âúçìîæíî. Ìîæå áè è ïîðàäè íåóìåíèåòî ñè äà ñè ñëóæàò
ñ òîçè êðúãîâðàò êèòàéöèòå êúñíî ñå ðåøèëè äà ãî ïðèå-
ìàò, êàêòî è îùå ïî-êúñíî äà ïðèåìàò 6-äåñåòãîäèøíèÿ.
Òàáëèöàòà íà 60-ãîä. âèæ â ðå÷íèêà Îøàíèí, ñòð. 884. Íà-
âåðíî ïîðàäè âñè÷êî òîâà òå, êèòàéöèòå, íå ñå ðåøèëè äà
èçõâúðëÿò è “èòåðêàëàöèîííèòå” ñè ìåñåöè.
Ñ âñè÷êî òîâà îñíîâíèÿò èçðàç ⠓Èìåííèêà” íè äàâà
êîñâåíî ñâåäåíèÿ è çà áúëãàðñêîòî îñîáåíî çâåçäîâåäñòâî,
êîåòî, åäíàêâî ñ îáùîõóíîðñêîòî, êàêòî òîãàâà, òà ÷àê äî
âðåìåíàòà íà 17-ÿ â., å áèëî èçïðåâàðèëî åâðîïåéñêîòî ñ
íàä 4000 ãîäèíè, êàêòî òîâà òâúðäè Ë. äå Ñîñþð. Ñúùî
òàêà êîñâåíî òîçè èçðàç-ôîðìóëà íè äàâà ñâåäåíèÿ çà îñ-
íîâèòå íà äúðæàâíîòî óñòðîéñòâî è ãëàâíèòå îáè÷àè è ðàç-
áèðàíèÿ íà íàðîäà íè: íàé-ãîëÿì ïðàçíèê è íàé-âàæåí â
äúðæàâíî óïðàâèòåëíî îòíîøåíèå - Ïúðâèÿ, åäèíñòâåíèÿ
äåí - Åíèàëåì - Èäèíàê, äåíÿ íà îòêðèâàíå ïúðâèÿ ðåäîâåí
ãîäèøåí ñúáîð. Ñúùî òàêà âàæåí òðåòèÿ ñúáîð â 9-ÿ ìåñåö
Òâèðåì. Íàèñòèíà íàâÿðíî ïîðàäè ëèïñà íà çíà÷èòåëíî ñú-
áèòèå íå å ñïîìåíàò “Èìåííèêà” âòîðèÿò ñúáîð çàïî÷âàù,
â ïúðâèÿ äåí íà 5-ÿ áúëã.ì., íî çàòîâà ïúê ïî-êúñíî Òóäîð
Äîêñîâ ïîïúëâà òàçè ïðàçíîòà. Òîçè äåí - ïúðâèÿò íà 5-ÿ
ì., ïî âðåìå íà ïîêðúñòâàíåòî ñà ïàäàë â äåíÿ, êîãàòî öúð-
êâàòà ÷åñòâàëà ñâîÿ ñâåòèÿ õðàáðèÿ Ãåîðãè.
Çàåäíî ñ ïîòâúðæäàâàíå îñíîâíîòî íà÷àëî íà òðîåíå
âúâ âðåìåíàòà, âèæäàìå ãî ïîòâúðäåíî êàêòî â îáè÷àèòå,
òàêà è â äúðæàâíî-óñòðîéñòâåíàòà îáëàñò.
Îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å îáÿñíåíèå íà íåñëàâÿíñêèòå äó-
ìè â ïðåâîäíèÿ ïðåïèñ íà “Èìåííèêà” è çà äîêàçâàíå
ñëúí÷åâàòà îñíîâà íà âðåìå÷èñëåíåòî â íåãî, áå ñòàíà-
ëî íóæäà îò ñðàâíÿâàíèÿ ñ äóìè îò òþðêñêèòå Îðõîíñêè
íàäïèñè è ñ ãîäèíè, ïîêàçàíè è óñòàíîâåíè (÷ðåç êèòàéñ-
êè óñïîðåäíè) â òèÿ íàäïèñè, äàäå íîâî îñíîâàíèå çà “ïðà-
ÀÂÈÒÎÕÎË
âèëíîñòòà” íà âúçïðèåòîòî êðàéíî ïîãðåøíî ñòàíîâè-
ùå, ñïîðåä êîåòî õóíîðèòå è áúëãàðèòå, äîðè è ïúðâè÷-
íèòå èì òðè ïëåìåíà - ñàí-õó, áèëè îò òþðêñêè, òóðàíñ-
êè ïðîèçõîä, ïîðîäà, ðàñà è ò.í., à åçèêà èì - òþðêñêè.
Òîâà ïîãðåøíî ñòàíîâèùå, âíåñëî äîñåãà òîëêîâà îáúð-
êàíîñò âúâ âñè÷êè ïî÷òè îáëàñòè íà ïîçíàíèÿòà íè çà
ìèíàëî íà õóíîðè è áúëãàðè, ñåãà ïðîëè÷àâà ñ âñè÷êàòà
ñè íåäîòúìíîñò. Âå÷å íå ñàìî îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å õó-
íîðè è áúëãàðè ñ îñîáåíèÿ ñè ïðîèçõîä, íðàâè è ìèíàëî
ñà ïî-îòäàâíàøíè, íàé-ìàëêîòî ñ ïîâå÷å îò òðè õèëÿäî-
ëåòèÿ, ïðåäè ïðîÿâàòà íà òþðêèòå, íåùà äîáðå ïîçíàòè
è äîñåãà,íî ëåêîìèñëåíî ïðåíåáðåãâàíè, íî è îñîáåíè-
òå èì ïîçíàíèÿ â îáëàñòòà íà çâåçäîâåäñòâîòî, âðåìå-
ñèëíåíèå è äð., êàêòî è äóõîâíîòî èì ðàçâèòèå, èçðàçå-
íî â ó÷åíèåòî çà Âúðõîâíî åäèíñòâî, ïðàâÿò òàçè íåâÿð-
íà “òåîðèÿ” íåóäúðæèìà. Íåçàâèñèìî îò ÷èñëîòî è ëè÷-
íèÿ “àâòîðèòåò” íà ïðèâúðæåíèöèòå é. Òîâà ðàçáèðà ñå,
íå íàêúðíÿâà â íèêàêâà ñòåïåí ïðàâîòî è íà òþðêèòå âúð-
õó îáùîõóíîðñêèòå äîñòîÿíèÿ è äóõîâíî íàñëåäñòâî, äî-
êîëêîòî òå ñà ïîòîìöè íà õóíîðè.
***
Ñ íÿêîëêî äóìè ñàìî, îñîáåíîñòèòå íà áúëãàðñêîòî
âðåìå÷èñëåíå, êîèòî ãî ïðàâÿò íàé-äîáðîòî, íàé-îïðîñ-
òåíîòî è íàé-òî÷íîòî îò âñè÷êè ñúùåñòâóâàùè äîñåãà íà
Çåìÿòà ñà - êàêòî ñå ïðîÿâÿâàò â ñòàðèííè êèòàéñêè ïèñà-
íèÿ, “Èìåííèêà” è äð. íàøè íàäïèñè è ïèñàíèÿ è â çàïà-
çèëè ñå äîðè äîñåãà íàðîäíè îáè÷àè - ñëåäíèòå:
1. Îòäåëåí åäèíñòâåí, íå âëèçàù â ìåñå÷íèòå è ñåä-
ìè÷íèòå äíè, äåí, çà íà÷àëîòî íà ãîäèíàòà êàêòî å è â
ïðîåêòà íà êîìèñ ïðè ÎÎÍ, íî ñ ïðåâúçõîäñòâî íàä òîçè
ïðîåêò, ÷å áúëãàðñêèÿ Èäèíàê å è ïî ñîáñòâåíèòå ñè îñî-
áåíîñòè (íàé-êúñèÿò äåí è íàé-äúëãàòà íîù, èçðàçÿâàù
òî÷íî âðåìåòî çà îáèêîëêàòà íà Çåìÿòà îêîëî Ñëúíöåòî)
åäèíñòâåí, äîêàòî èçáðàíèÿ îò êîìèñèÿòà ïðè ÎÎÍ, 1-âè
ÿíóàðè å îáèêíîâåí äåí, áåç ÿñíî î÷åðòàíè è ëåñíî óñòà-
íîâèìè îò âñÿêîãî ñâîè îñîáåíîñòè.
2. Òðîåíå íà ãîäèøíèòå âðåìåíà: Èäèíàê è ïúðâèòå
äíè íà 5-ÿ è 9-ÿ ìåñåöè, ïðåäñòàâÿùî îñîáåíè óäîáñòâà â
óñòðîéñòâîòî, óïðàâëåíèåòî, ñòîïàíñòâîòî è îáó÷åíèåòî,
êîèòî íèå íå öåíèì, ñàìî çàùîòî íå ãè ïîçíàâàìå. Òðîå-
íèÿ è âúâ âñè÷êè äðóãè âðåìåíà, äî äåíîíîùèåòî âêëþ-
÷èòåëíî.
3. Òðèìåñå÷èÿòà ñà ñ ïîðàâíî ÷èñëî äíè è ñåäìèöè,
êîåòî óåäíàêâÿâà ñåäìè÷íîòî ðàçïðåäåëåíèå âúâ âñè÷êè
òðåìåñå÷èÿ. Ïî ñòàðèÿ îáè÷àé Ã. Ñå÷êî è âñè÷êè ïúðâè â
òðèìåñå÷èåòî ìåñåö èìà 31 äíè, âñè÷êè äðóãè ïî 30. Ñú-
ùîòî å ïðèåòî è îò êîìèñèÿòà ïðè ÎÎÍ.
4. Èçïîëçâàíå íà 12- è 60-ãîäèøíè êðúãîâðàòè ñúçäà-
âàùî ãîëåìè óäîáñòâà â æèâîòà, êàêòî íà îòäåëíèòå ëèöà
è ðîäîâå, òàêà è çà öÿëîòî íàñåëåíèå, â óïðàâëåíèå, â îá-
ðàçîâàíèå, ñëóæåáíîñò è äð. Îñîáåíî ïðè âúçñòàíîâÿâàíå
îáè÷àÿ êúì èìåòî íà âñÿêî íîâîðîäåíî äà ñå ïðèáàâÿ è
òîâà íà êðúãîâðàòíàòà ãîäèíà.
Âúïðåêè õèëÿäîëåòíè ãîíåíèÿ îò ñòðàíà íà öúðêâà è
äúðæàâíè âëàñòè, ó÷óäâàùî ìíîãî îò ðàçáèðàíèÿòà è ïîç-
íàíèÿòà íà áúëãàðèòå ñà ñå çàïàçèëè â ñúùèíàòà ñè, äîðè
äî êðàÿ íà òóðñêîòî ðîáñòâî. Ïðåñëåäâàíèÿòà, çàïî÷íàëè
ñ èçáèâàíå íà íÿêîëêî õèëÿäè ïúðâåíöè - äóõîâíè âîäà÷è
321
 ÀÂÈÒÎÕÎË
íà íàðîäà, îùå â ïúðâèòå äíè íà âòîðèÿ ðåäîâåí ñúáîð, íà
êîéòî áèëî ïðîãëàñåíî ïðèåìàíå íà õðèñòèÿíñòâîòî. Òîâà
ñòðåñíàëî âñè÷êè îñòàíàëè ïúðâåíöè, ñàìèÿ êàí Áîðèñ.
Áúëãàðèòå, ñìÿòàùè, ÷å ìåæäó Èñóñîâàòà ïðîïîâåä íà
áëàãîâîëåíèå è òåõíèòå ðàçáèðàíèÿ íÿìà ãîëåìè ïðîòè-
âîðå÷èÿ, ñå óñúìíèëè â èñòèíàòà íà âèçàíòèéñêèòå öúð-
êîâíèöè çà æåñòîêè ïðåñëåäâàíèÿ è îùå íîâè ãîíåíèÿ.
Îùå íà ñëåäíèÿ ðåäîâåí ñúáîð áèëî èçãëåæäà ðåøåíî äà
ñå ïðàòÿò äîâåðåíèöè ïðè ïàïàòà â Ðèì ñ èñêàíèÿ è ïèòà-
íèÿ çà “÷èñòî õðèñòèÿíñòâî, áåç ïåòíà è áðú÷êè”.
Ïðîñòàøêàòà íåòúðïèìîñò íà âèçàíòèéñêàòà öúðêâà,
íåçàäîâîëèòåëíîñòòà íà ïàïñêèòå îòãîâîðè, êîéòî, ÿâíî
å, íå ðàçáèðàë áúëãàðèòå è ïðîòèâîðå÷èåòî â èçèñêâàíè-
ÿòà è íà äâåòå òèÿ öúðêâè ñ ó÷åíèåòî íà Èñóñà, êàêòî
áúëãàðèòå ãî ðàçáèðàëè, ïîðîäèëî â òÿõ äâèæåíèå çà çà-
ïàçâàíå ñúùèíàòà íà äîñòîéíñòâàòà, ðàçáèðàíèÿòà, óñò-
ðîéñòâåíèòå óðåäáè è îáè÷àè, çàä öúðêîâíè ïðàçíèöè è
÷åñòâóâàíèÿ.
Íàáëèæàâàë Èäèíàê - çèìíèÿ ñëúíöåñòîíå - íàé-ãîëå-
ìèÿò äîòîãàâà áúëãàðñêè ïðàçíèê. Íàáúðçî èçãëåæäà áè-
ëî ðåøåíî øóìíèòå âñåíàðîäíè òúðæåñòâà è ÷åñòâóâàíèÿ
äà áúäàò îòëîæåíè ñ äåí-äâà, çà äåíÿ Ðîæäåñòâî, êîåòî
òàêà ïîëó÷èëî áúëãàðñêîòî ñè èìå Êîëåäà. Íî ñëúíöåñ-
òîéíèÿò äåí íå çàâèñåë îò íèêàêâà öúðêâà, ïëèòêîóìè ïà-
ïè, ïàòðèàðñè è öúðêîâíèöè. Ïîòúðñèëè ïðèêðèòèå çà òî-
çè äåí è íàìåðèëè åäèí îò íàé-ñêðîìíèòå öúðêîâíè ñâ.
Èãíàòè, çàä êîéòî ïðèêðèëè ÷åñòâóâàíåòî íà - ñêðîìíî
íî äîñòîéíî, íà ñëúíöåñòîéíèÿ è òàêà ñå ïîëó÷èëî Åäè-
íàæäåí - Èãíàæäåí. Ñêðîìåí áúäíè âå÷åð, ñëåäåíå ìèãà
Åäèíàê ïî çâåçäèòå â ïîëóíîù, ïîëèâàíå ïúðâåíåöà ñúñ
ñòóäåíà âîäà, ñóðîâàêàíåòî ìó è ñóðîâàêàíå ïåëåíà÷åòà-
òà â ëåãëàòà èì îò ñòàðà æåíà. Òàêà ÷ðåç òðèòå ãëàâíè îá-
ðåäà: íàáëþäàâàíå çâåçäèòå, ïîëèâàíå ñ ëåäåíà âîäà è ñó-
ðîâàêàíå â óòðîòî áèëî èçâúðøåíî ÷åñòâóâàíå íà ïúðâèÿ
äåí íà ãîäèíàòà.
Èäèíàêñêèÿ ïîëÿç äàë ïúê è äîïúëíèòåëíî èìå íà äå-
íÿ - Ïîëÿçîâäåí, çà äà ñå çíàå, ÷å òîÿ å äåíÿò, â êîéòî
ìîæå äà ñå èçâúðøè ïîëÿçà. Íî âñè÷êî òîâà áèëî ñâúðçà-
íî ñ òî÷íî è âÿðíî âðåìå÷èñëåíå, à òî ñ îñîáåíî áúëãàð-
ñêî çâåçäîâåäñòâî.
Íåñúìíåíî ãîëÿìà ÷àñò îò çâåçäîâåäñêèòå ïîçíàíèÿ è
ñïîñîáè ïî âðåìåíàòà íà êúðâàâè ïðåñëåäâàíèÿ ùå äà ñà
ñå áèëè çàãóáèëè, çàáðàâèëè, îïðîñòèëè è èçëåçëè îò óïîò-
ðåáà. È âñå ïàê èçãëåæäà ìíîãî íåùî èçìåæäó íàé-âàæ-
íîòî å ìîãëî äà ñå çàïàçè. Íàâåðíî òî áè ñå óêàçàëî ìíî-
ãî ïîâå÷å, àêî ïðîó÷âàíèÿòà è ñúáèðàíå íà îöåëÿëîòî áè
ñòàíàëî êúì êðàÿ íà ðîáñòâîòî èëè ïîíå âåäíàãà ñëåä Îñ-
âîáîæäåíèåòî, çàùîòî ó÷èëèùåòî â ðåâíîñòòà ñè äà íà-
ñàäè íîâè çíàíèÿ, ñïîñîáñòâóâà â ãîëÿìà ñòåïåí çà ïî-
áúðçîòî çàáðàâÿíå èëè îòõâúðëÿíå ñòàðè ïîçíàíèÿ.
Êàòî èçâëå÷åí îò ñòàðèííî êèòàéñêî ïèñàíèå “àðõàè-
çúì” çâó÷àò äóìèòå íà Èñóïëèéñêèÿ îâ÷àð, êîéòî, çàïè-
òàí çà Ìåñå÷èíàòà, îòãîâîðèë: “òÿ ñëóãóâà íà ìåñåöèòå”.
Åäâà ëè èìà íà÷èí çà èçÿâÿâàíå ñõâàùàíåòî, ÷å Ìåñå÷è-
íàòà ñ ìåíèòå ñè íÿìà íèêàêâî çíà÷åíèå âúâ âðåìå÷èñëå-
íåòî. Ðàçïðåäåëåíèåòî - ìåñåöèòå ñà âàæíîòî - òÿ ñàìî
èì “ñëóãóâà”. Íà÷àëîòî, êðàÿò è ïðîäúëæèòåëíîñòòà íà
áúëãàðñêèòå ìåñåöè ñà íåçàâèñèìè îò ìåíèòå é. Òàêà ïúð-
322
âèÿ - Ã. Ñå÷êî ïî÷âà íà ñëåäíèÿ äåí îò ñëúíöåñòîéíèÿ,
ïðîäúëæàâà 31 äíè. Ìàëêèÿò ïðîäúëæàâà 30 äíè è òðåòèÿ
Âå÷åì, ñúùî 30 äíè (íÿìàò íèùî îáùî ñ ßíóàðè, Ôåâðó-
àðè è Ìàðò!); ×åòâúðòèÿ 31 äíè è ò.í.
 íàðîäà íè è äîñåãà å çàïàçåíî ñõâàùàíåòî çà ÷èñòî
ñëúí÷åâî âðåìå÷èñëåíå. È ìàêàð ÷å Ìåñå÷èíàòà îòïðåäè
ïîâå÷å îò 6 õèëÿäîëåòèÿ íå ñëóæè çà ìåðèëî è íåéíèòå
ìåíè ïðîäúëæàâàò äà áúäàò ïîäëîæåíè íà òðîåíå, äîñêî-
ðî èìàøå ñàìî òðè ìåíè, à íå 4 “ôàçè”, êàêòî ñå ó÷è.
Àíêåòàòà íà Éîð. Êîâà÷åâ ïðåäè 50-òèíà ãîäèíè ïîêà-
çàëà, ÷å ãîëÿìà ÷àñò îò èìåíàòà íà çâåçäèòå ñà áèëè çàáðà-
âåíè â íàñåëåíèåòî, ÷å åäíà ÷àñò îò èìåíàòà ñà íîâè, óñâî-
åíè ïî âðåìå íà òóðñêîòî ðîáñòâî è ÷å ïîâå÷åòî îò ñòàðè-
òå ùå äà ñà ïðåâåäåíè íà ñëàâÿíîáúëãàðñêè. Ìàëêî ñà çà-
ïàçèëè ñòàðèííèòå ñè èìåíà, êàòî Õîðîòî ñ Ãàéäàðÿ, Òåï-
ñèÿòà è äð. Åäíà ÷àñò îò çâåçäèòå, ïîñî÷åíè îò íàñåëåíèå-
òî, íå ñà ìîãëè äà áúäàò îòúæäåñòâåíè ñ åâðîïåéñêè îò
èçâúðøâàùèòå àíêåòàòà. Íàâÿðíî ñå êàñàå çà íåäîáðå èç-
âåñòíèòå çâåçäè. Îáùî âçåòî îáà÷å èçâåñòíèòå çâåçäè îò-
ãîâàðÿò â ãîëÿìîòî ñè ìíîçèíñòâî íà íÿêîãàøíèòå çâåçäè
îïðåäåëèòåëêè, ñïîñîáíè äà ñëóæàò çà òîâà ñè íàçíà÷åíèå
è ïðè ïîñëåäíèòå Ñðåäèùíè íà áúëãàðèòå, êàòî íàïð.: 14
çâåçäè îò Êîëèòå; òèÿ íà Ðàëèöàòà; íà Õîðîòî; Òåïñèÿòà;
Êðúñòîâåòå; Êâà÷êàòà ñúñ; Ñòîæåðà, íà Îâ÷àðñêàòà è ìíî-
æåñòâî îò íåîïðåäåëåíèå ñ åâðîïåéñêèòå èìåíà.
Îñîáåíî âàæíî å, ÷å âñè÷êè ïî÷òè ñà çíàåëè çà ñëóæ-
áàòà íà çâåçäèòå ïî îïðåäåëÿíå äíèòå â ãîäèíàòà è ÷àñî-
âåòå ïðåç íîùòà, ìàêàð ÷å è íå âñè÷êè, äà óìåÿò äà ãî
ïðàâÿò. Òðîåíåòî âúâ âðåìåíàòà, îñâåí â ãîäèíàòà ÷ðåç
òðèòå ãëàâíè ñúáîðíè äíè è òðîåíåòî íà Ìåñå÷èíàòà, àêî
è âå÷å íåèçïîëçóâàåìî, å çàñÿãàëî è òðîåíåòî íà äåíîíî-
ùèåòî. Òàêà óòðî - îò ïîëóíîù äî èçãðåâ ñëúíöå; áÿë äåí
- îò èçãðåâ äî çàëåç ñëúíöå è âå÷åð - îò çàëåç äî ïîëóíîù.
Òðîåíèÿòà â äúðæàâàòà è íàðîäà ñà çàïîìíåíè ñ èçðàçè
êàòî: òðåòàòà ÷àñò íà Áúëãàðèÿ; ïúðâàòà Áúëãàðèÿ; òðèòè-
íà îò áúëãàðñêèÿ íàðîä, à â ðîäà: ïðàâ îê è ëÿâî èëè äÿñ-
íî êîëåíà.
Òðîåíåòî íà ãîäèøíèòå âðåìåíà, ñ äíèòå - íàé-ãîëåìè
íàðîäíè ïðàçíèöè è äúðæàâíî óñòðîéñòâåíè ñúáîðè, îïè-
ñàíè ïðåäè ïîâå÷å îò äâå õèëÿäîëåòèÿ îò Ñú-Ìà-Öéåí è
âàæåùè çà íàé-ìàëêî äâå õèëÿäîëåòèÿ ïðåäè, ñà çàïàçèëè
îòòîãàâà è äîñåãà ïî÷òè ñúùèÿ ñè îáè÷àåí âèä è íà÷èí.
Çà Èäèíàê - Êîëåäíèÿ Áúäíè âå÷åð âñè÷êè ñà ñúáðàíè
â êúùè. Ïî÷âà êàäåíåòî. Òðèêðàòíî. Îãíèùåòî - ñðåäè-
ùåòî íà äîìà, ïîñëå äâåòå îñíîâíè ïúðâè÷íè íà÷àëà, Äåé-
íîòî - ïëàìòÿùèÿò â îãíèùåòî îãúí, è ïî÷èâíîòî - âîäà-
òà â áÿë ìåíåö, òîïëåùà ñå íàä îãíèùåòî. Ñëåäâà ïåòòå
Âåùåñòâà - Íà÷àëà; Îãúíÿò âúâ âèä íà òðè æèâè âúãëåíà;
Âîäà çà ïèåíå â äåëâà èëè ñòîìíà; Çìèÿ â ïðúñòåíà ÷è-
íèéêà; Äúðâî - áúäíèêúò, ïîëÿçíèòå òîÿæêè è ñóðîâàêíè-
öè êðàé îãíèùåòî è Æåëÿçî /Áàêúð/ - ïàëåøíèêúò, íà êîé-
òî ñà ïîñòàâåíè òðèòå æèâè âúãëåíà è áàêúðåíèòå ñúäîâå.
Ñëåäâà òðàïåçàòà ñ õðàíèòå - æúðòâîïðèíîøåíèÿ; ïåòòå
ïîñîêè è àêî èìà è äðóãè ïîìåùåíèÿ, íàêðàÿ è òÿõ. Ñëåä
êàäåíåòî ïúðâåíåöúò - ðîäîíà÷àëíèêúò, ïîñòàâÿ áúäíèêà
äà ãîðè íà îãíèùåòî è ïðåç îäæàêà êàíè Áîãà íà âå÷åðÿ.
Îòãîâàðÿ íàé-ñòàðàòà æåíà: âå÷åðÿéòå, äà âè å íàçäðàâå!
Ïúðâåíåöúò è äîìàêèíÿòà ðàç÷óïâàò îáðåäíèÿ õëÿá íàä

ñàìàòà òðàïåçà è ðàçäàâàò íà âñåêèãî ïî êúñ. Ïî÷âà âå÷å-
ðÿòà. Íå å ìúë÷àëèâà, êàêòî ïî-êúñíî ñòàíàëà Èäèíàêñ-
êàòà, íî å òúðæåñòâåíà, áåç èçëèøåí øóì.
Êúì ïîëóíîù ïúðâåíåöúò-ðîäîíà÷àëíèêúò, ïðèäðóæåí
îò ïî-âúçðàñòíè ìúæå èçëèçà çà íàáëþäåíèå íà çâåçäèòå.
Ïîêëîí êúì Ñðåäèùíàòà â ìèãà Èäèíàê. Áèâà ïîëèâàí
ñúñ ñòóäåíà âîäà è ñóðîâàêàí. Â ñúùîòî âðåìå ñòàðà æåíà
ñóðîâàêà ïåëåíà÷åòàòà â ëåãëàòà èì.  êúùè å ðàçòðåáå-
íî; î÷àêâàò ñå ãîñòè - êîëåäàðè è ñóðîâàêàðè. Îùå îòâúí
ñ ïåñíè âëèçàò êîëåäàðèòå. Îò ñòàðèííèòå ïîæåëàíèÿ è
äóìè ñåãà íå å îñòàíàëî ïî÷òè íèùî. Ñìèñúëúò å òðÿáâà-
ëî äà áúäå ïðèêðèâàí - öúðêîâíèöè è ÷óæäåíöè ïîðîáè-
òåëè! Íî ãëàñúò è òóïòåæúò ñå å çàïàçèë. Êîëåäàðèòå õî-
äÿò íà íåãîëåìè ÷úðäè èëè êóäè. Ñëåä ãîùàâêà, ïðåäè äà
ñà ñè îòèøëè êîëåäàðèòå îò ïîñëåäíàòà êóâà, ïðèñòèãàëè
è ïúðâèòå ñóðîâàêàðè - ìîì÷åòà íà îêîëî 10-13 ãîäèíè,
ìàëêè çà äà áúäàò êîëåäàðè. Ñóðîâàêàðèòå íå áèëè ãîùà-
âàíè, íî ãè äàðÿâàëè ñ êðàâàé÷åòà è ñóøåëêè. Ñ íàñòúïâà-
íå áÿë äåí ñòàâàëî âðåìå çà ïîëÿçà. Âúíøåí ïîñåòèòåë
ùîì ðàçáèðàë, ÷å å ïúðâè, îòèâàë íàïðàâî âêúùè, ïðè îã-
íèùåòî è ñ ïîëÿçíàòà ñè òîÿæêà çàïî÷âàë äà ðàçðèâà îñ-
òàíàëàòà îò Áúäíèêà ïåïåë, äîêàòî çàèñêðè è òîãàâà áëà-
ãîñëàâÿë:
Êîëêîòî èñêðè â îãíèùåòî,
Êîëêîòî çâåçäè íà Íåáåòî,
òîëêîâà çäðàâå, ðàäîñò... è ò.í.
 òîçè äîì è ðîä.
Ïðåäè ïîêðúñòâàíåòî êàí-þâèãè èëè ïúðâåíåöúò â
ñòðàíàòà ïðèíàñÿë ðàíî ÊÎËÅÄÍÀÒÀ æåðòâà ïðàñå ïðåä
ñúáðàëèÿ ñå íàðîä. Ñëåäâàëî îáùî êúïàíå èëè ïîëèâà-
íèÿ ñúñ ñòóäåíà âîäà. Íà òîçè äåí, êàêòî èçðè÷íî ñòîè â
“Èìåííèêà”, å áèëà ïðîãëàñåíà ñàìîñòîÿòåëíîñòòà íà Èñ-
ïåðèõîâàòà òðåòèíà îò áúëãàðñêèÿ íàðîä. Ñëåä ïîêðúñò-
âàíåòî íà òîçè äåí, èçãëåæäà, ðåøåíèÿ ñà áèëè âçèìàíè, à
æåðòâîïðèíîøåíèåòî å áèëî çàáðàíåíî îò öúðêâàòà. Ïî
ñúùàòà ïðè÷èíà - öúðêîâíà çàáðàíà, è êúïàíåòî áèëî çàá-
ðàíåíî è ïðåíåñåíî íà Áîãîÿâëåíèå. Öúðêîâíàòà çàáðàíà
íå óñïÿëà - íàëè òîãàâà è ñàì Èñóñ áèë êúïàí! Íà äðóãèÿ
äåí - ïúðâèÿ îò Ã. Ñå÷êî, ñúáîðúò íà ïúðâåíöèòå ïî÷âàë
ñâîèòå ñáîðîâå, à äîêàòî òðàåëè ñúâåùàíèÿòà, íàðîäúò è
ãîñòèòå ñå âåñåëèëè - òîâà áèëè Áóòàíèòå äíè.
Ïúðâèÿò äåí íà 5-ÿ áúëã. ìåñåö áèë äåíÿò íà âòîðèÿ
ðåäîâåí ãîäèøåí ñúáîð - íà÷àëîòî íà âòîðàòà ãîäèøíà
òðåòèíà. Áèë íàé-ìíîãîëþäíèÿò è íàé-âåñåëèÿò. Âñè÷êè
îòèâàëè ñ ïåëåíà÷åòàòà íà ãðúá. Âàæíè äúðæàâíè èëè íà-
ðîäíîñòíè ïèòàíèÿ, êîèòî å òðÿáâàëî äà ïîëó÷àò âñåíà-
ðîäíî îäîáðåíèå, îáèêíîâåíî íÿìàëî, ñàìî âúçâåñòÿâà-
íå, ïðèÿòíè ðàäîñòíè ñúáèòèÿ áúðçî ìèíàâàëè ñóòðèíòà
ïðåç Ñúâåòà.
 866 ã. Áîðèñ-êàí, íàâåðíî ñìÿòàù çà ðàäîñòíî ñúáè-
òèå, âúçâåñòèë ïðèåìàíå õðèñòèÿíñòâîòî. Òîâà äîâåëî äî
êðàéíî çëîùàñòíèòå ñúáèòèÿ è ñåòíèíè çà Áúëãàðèÿ. Íî
òîçè ñëó÷àé áèë èçêëþ÷åíèå. Ñúáîðúò îáèêíîâåíî áèë
ïîñòàâåí íà ÷åñòâàíå íà ñâàòáèòå. È òîçè îáè÷àé áèë çà-
ïàçåí äîðè äîïðåäè ñàìî íÿêîëêî äåñåòèëåòèÿ. Áèâàë íà-
ðè÷àí ãþë-öâåòåí è âñè÷êî áèâàëî îêè÷âàíî ñ öâåòÿ. Íà
æúðòâåíîòî àãíå, óìèòî è â÷åñàíî, ïîñòàâÿëè âåíåö; ðî-
ÀÂÈÒÎÕÎË
äîíà÷àëíèêà ãî îñâåùàâàë; âñè÷êî ñòàâàëî âúâ âåñåëáè è
ïåñíè. Ïðåç íîùòà íàáëþäåíèÿ íà çâåçäèòå è ãëàâíî Îâ-
÷àðñêàòà.
Íà äðóãèÿ äåí ñóòðèíòà æåðòâåíèòå àãíåòà áèëè ïå÷å-
íè â îñîáåíè ïåùè, èçäúëáàíè â êëîíîâåòå íà âèñî÷èíè,
íàé-ìíîãî ïî åäíà çà âñåêè ðîä. Â òÿõ ïî ðåä ñåìåéñòâàòà
íà ðîäà ïåêëè âñÿêî ñâîå àãíå. Òîâà áèëî ñòàð îáè÷àé,
êîãàòî ïî öåëè ïëåìåíà îòèâàëè íà ñòàí è íÿìàëî äðóã
íà÷èí äà îïåêàò æåðòâèòå ñè. Ñëåä îáåäà ëþëåíèÿ, îáùè
êúïàíèÿ è ãëåäàíå íà ïðúñòåíè çà áúäåùè âúçìîæíè ãîäå-
æè è ñâàòáåíè äâîéêè.
Ñëåä ñúáèòèÿòà ïðåç 866 ã. ïðàçíèêúò, êîéòî ïî îíèÿ
âðåìåíà ñúâïàäàë òî÷íî ñ äåíÿ íà Ñâ. Ãåîðãè, áèë ñòàíàë
îáðàçåö íà ïðèêðèâàíå ñòðàííè ÷åñòâóâàíèÿ çàä öúðêîâíè
ïðàçíèöè. Ãåîðãè ñòàíàë íàé-ëþáèìèÿò ñâåòåö, â äåíÿ ìó,
ïî-ëè÷åí è îò Âåëèêäåí, êàêòî ñå ïåå â íàðîäíèòå ïåñíè.
Òðåòèÿò ðåäîâåí ãîäèøåí ñúáîð ñå ñâèêâàë â ïúðâèòå
äíè íà 9-ÿ ì. Òâèðåì. Áèë íàé-íåâèæäàíèÿò çà âèçàíòèéñ-
êè è äîðè çà íÿêîè áúëãàðñêè öúðêîâíèöè ïîä ïðåäëîã, ÷å
ñòàâàë â òúæíè çà öúðêâàòà âðåìåíà êàòî óñïåíèå Áîãîðî-
äè÷íî è Ïîñå÷åíå. Îòêàçâàëè îñâåùàâàíå æåðòâàòà áèê,
çàùîòî áèëà “íå÷èñòà”; èñêàëè îòëàãàíå, äîðè çàáðàíàòà
ìó. Ñúùèíñêàòà ïðè÷èíà áèëà ÷èñòî âîåííîòî ìó åñòåñò-
âî, îòáåëÿçâà îùå Ñå-Ìà-Öéåí: ïðåãëåä íà âîéñêèòå è îðú-
æèå, ïðåáðîÿâàíå íà íàñåëåíèåòî, êîíå, äîáèòúê; ðàçèñ-
êâàíå âàæíè çà äúðæàâàòà ïèòàíèÿ, êàêòî íà÷àëî íà âîåí-
íè ïîõîäè, âîéíè èëè íà÷àëî ïîíå íà ëîâîâå - áîéíè óï-
ðàæíåíèÿ. Íà òîçè ñúáîð â 866 ã. ùå å âçåòî ðåøåíèåòî çà
ïðàùàíå ïîñîëñòâî ïðè ïàïàòà ñ èñêàíå çà ÷èñòî õðèñòè-
ÿíñòâî, íàâåðíî ñâèêâàíåòî ìó íà òî÷íîòî âðåìå ñ ïúë-
íèÿ ìó âîåíåí áëÿñúê ùå å áèëî ïîñëåäíàòà ïðè÷èíà è
ïîâîä çà èçïúëíåíèå öúðêîâíè÷åñêèÿ çàãîâîð ïðîòèâ Ðà-
ñàòå Îëàäàìóð-êàí, àêî òàêúâ çàãîâîð å áèë èçïúëíåí. Íà
íåãî ñúáîð ñëåä ñìúðòòà íà Âëàäèìèð-Îëäàìóð-Ðàñàòå å
áèë èçáðàí çà êàí-þâèãè Ñèìåîí è ðåøåíî ïðèëîæåíèå-
òî íà áúëãàðñêîòî ïèñìî è ñëàâÿíîáúëãàðñêèÿ (ñòàðîáúë-
ãàðñêèÿ) åçèê â öúðêâàòà è áîãóñëóæåíèåòî.
Íà òîçè ñúáîð òîãàâà, òàêà è äîñåãà, îòèâàëè ñàìî çäðà-
âè, ñèëíè ìúæå è æåíè. Íåïúëíî ãîäíè çà áîéíè ïîõîäè,
áðåìåííè è êúðìà÷êè íå ñå äîïóñêàëè. Òîâà ñà áèëè òðè-
òå ãëàâíè ñúáîðà. Èìàëî å è äðóãè - èçâúíðåäíè, êàêòî è
äðóãè ÷åñòâóâàíèÿ ïî ðàçíè ïðàçíåíñòâà èëè âíåçàïíî ïî-
ÿâèëè ñå ñúáèòèÿ.
Çà âñè÷êè áèâàëè ïðèãîòâÿíè çàåäíî ñ æèâîòèíñêèòå
æåðòâîïðèíîøåíèÿ è îñîáåíè îáðåäíè õëÿáîâå - ñúùî æúð-
òâîïðèíîøåíèÿ. Òèÿ îáðåäíè õëÿáîâå, íàøàðåíè ñ áåëåçè,
èìàëè âñåêè îò òÿõ ñâîé îïðåäåëåí ñìèñúë â ïúëíî ñúãëà-
ñèå ñ ÷åñòâóâàíåòî, çíà÷åíèåòî, ùî ìó ñå îòäàâàëî è âðúç-
êàòà ìó ñ âðåìåíàòà. Øàðêèòå ïðåäñòàâÿëè ðàçëè÷íè ìèñ-
ëè è ïîíÿòèÿ è, ïî íà÷èíà íà êîéòî ìîãëè äà áúäàò ñú÷åòà-
âàíè, ìîãëè òî÷íî äà ïðåäàäàò çíà÷åíèåòî ùî ñå å ñâúðçà-
ëî ñ äàäåíî ÷åñòâóâàíå. Âèíàãè òî áèëî â ïúëíî ñúãëàñèå ñ
äàäåíîòî ÷åñòâóâàíå, à ñúùî è ñëóæáàòà íà õëÿáà â òîâà
÷åñòâóâàíå. Òåçè ìèñëè è ñú÷åòàíèÿ íà ìèñëè, ùî ïðåäñòà-
âÿëè, â ìèíàëîòî áèëè ÿñíî ðàçáèðàåìè çà ïî÷òè âñè÷êè.
Ñåãà îáà÷å íèå òåïúðâà ùå òðÿáâà äà ñå íàó÷èì äà ãè ðàç-
áèðàìå è òî÷íî ðàçáèðàìå, çà äà ðàçáåðåì íàïúëíî âñè÷êî
îíîâà, ùî îùå êðèå íàøåòî âðåìå÷èñëåíå.
323
 ÀÂÈÒÎÕÎË
“ÑÊÀÇÀÍÈÅ ÇÀ ÄÚÙÅÐßÒÀ ÍÀ ÕÀÍÀ” È ßÏÎÍÑÊÀ-
ÒÀ ÌÈÒÎËÎÃÈß
Íåî÷àêâàíè ïàðàëåëè
ÑÂÅÒËÎÇÀÐ ÏÎÏÎÂ
Ïðåç 1997 ã. ñëåä íåñêîí÷àåìè ðîäèëíè ìúêè ó íàñ èç-
ëåçå îò ïå÷àò áúëãàðñêèÿò ïðåâîä íà ò.íàð. ïúðâè áúëãàð-
ñêè åïîñ ­ “Ñêàçàíèå çà äúùåðÿòà íà õàíà” (“Øàí êàçú
äàñòàíè”), ÷èåòî àâòîðñòâî ñå ïðèïèñâà íà Ìèêàë Áàøùó
Èáí Øàìñ Òåáèð. Ñàìàòà ïîåìà, çà êîÿòî ñå òâúðäè, ÷å å
ïèñàíà â ïåðèîäà 865-882 ã., å èçãðàäåíà âúðõó ïî-ñòàðî,
âåðîÿòíî óñòíî ïðîèçâåäåíèå. Åïîñúò å óíèêàëåí íå ñàìî
êàòî ëèòåðàòóðíî ïðîèçâåäåíèå â îáëàñòòà íà äðåâíàòà
õóíî-áúëãàðñêà èñòîðèÿ è ìèòîëîãèÿ. Óíèêàëíà å è ñúä-
áàòà ìó ïðåç âåêîâåòå. Äî íàñ òîé å äîñòèãíàë â ïðåâîä
íà ðóñêè åçèê, ñëåä ìíîãîáðîéíè ïåðèïåòèè è èçïèòàíèÿ
íà âðåìåòî. Îùå ïúðâèÿò ìó ïðî÷èò ãîâîðè, ÷å å áèë íà
íÿêîëêî ïúòè ïðåðåäàêòèðàí è öåíçóðèðàí, ïðåäè äà áúäå
ïðåâåäåí íà ðóñêè åçèê îò È. Íèãìàòóëèí è ïðåäîñòàâåí
íà øèðîêàòà ïóáëèêà îò íåãîâèÿ ïëåìåííèê Ô. Íóðóòäè-
íîâ. Çàòîâà ìîæå äà ñå ñúäè ïî ìíîãîáðîéíèòå ïðèçíàöè,
êàòî ñå çàïî÷íå îò àâòîðîâèÿ êîëîôîí, äîãìàòè÷íî-áåçê-
ðèòè÷íîòî èñëÿìèçèðàíå íà ãåðîèòå è ñúäúðæàíèåòî è ñå
ñòèãíå äî ñòèëîâèòå è åçèêîâè îñîáåíîñòè. Âñè÷êî òîâà
îáà÷å ñâèäåòåëñòâà åäèíñòâåíî çà ñëîæíàòà ñúäáà íà ïî-
åìàòà, ïîäëàãàíà ïîä íàòèñêà íà ðàçëè÷íè èçïèòàíèÿ: íà
ïðèìèòèâíèÿ èñëÿìèçúì è âîéíñòâàùèÿ ïàíñëàâèçúì, íå-
çàâèñèìî îò íåãîâèòå ðàçíîâèäíîñòè: èìïåðèàëèçúì, áîë-
øåâèçúì èëè ðóñêè íåîãëîáàëèçúì. Ñâåòëèíà âúðõó òàçè
ñëîæíà ñúäáà õâúðëÿ Ô. Íóðóòäèíîâ. È â êàçàíîòî îò íå-
ãî íÿìà íèùî íååñòåñòâåíî. Íàïðîòèâ, áè áèëî ïî-íååñ-
òåñòâåíî ïðîñúùåñòâóâàíåòî íà åäèí òàíãðèñòêè ïàìåò-
íèê íà êóëòóðàòà â óñëîâèÿòà íà âóëãàðíèÿ èñëÿìèçúì. À
êîëêîòî äî ðóñêèÿò £ ïðåâîä, òîé ñå å îêàçàë îò èçêëþ÷è-
òåëíî çíà÷åíèå, ðåøàâàù çà îöåëÿâàíåòî £ â óñëîâèÿòà
íà Ñòàëèíîâàòà ñúâåòèçàöèÿ íà íàðîäèòå îò áèâøèÿ ÑÑÑÐ,
êîãàòî å óíèùîæåíà ïî íàé-âàðâàðñêè íà÷èí öÿëàòà êèæ-
íèíà íà âîëæñêèòå íè áðàòÿ, ïèñàíà ïðåç âåêîâåòå íà ðîä-
íèÿ èì åçèê.
Ìîæåì ñàìî äà ñúæàëÿâàìå, ÷å âñè÷êèòå òåçè îáñòîÿ-
òåëñòâà, äîâåëè äî îïàçâàíåòî íà ïîåìàòà, äíåñ íÿêîè ãè
èçïîëçâàò çà íåéíîòî êîìïðîìåíòèðàíå è îòðè÷àíå. È çà
íåçàñëóæåíî îáðóãàâàíå èìåíàòà íà õîðàòà, íàïðàâèëè ÿ
äîñòîÿíèå íà ñâåòà, âúïðåêè çîðêîòî îêî è æåëÿçíàòà ðú-
êà íà âåçäåñúùèòå ñïåöèàëíè ñëóæáè. Òóêà íÿìà äà ñå ñïè-
ðàìå ïîäðîáíî íà çàùèòàòà, êîÿòî ñå ïîñòàðàõìå äà íàï-
ðàâèì ñïîðåä âúçìîæíîñòèòå ñè íà ñòðàíèöèòå íà “Àâè
Òîõîë è Èðíèê. Íà÷àëîòî íà áúëãàðñêàòà äúðæàâíîñò.”
Íàìèðàìå çà äîñòàòú÷íî äà êàæåì, ÷å íå ïðèåìàìå çà îñ-
íîâàòåëíè êðèòèêèòå, ïî÷èâàùè íà áåçïðèíöèïíîñò è ïðå-
äóáåäåíîñò. Òàêèâà, êîèòî â îòäåëíè ìîìåíòè çâó÷àò èç-
êóñòâåíî è íàèâíî, ÷å ïðèâëè÷àò ïîâå÷å íà ïîðú÷êîâè æóð-
324
íàëèñòè÷åñêè ëàêàðäèè, íåæåëè íà èçèñêàíà àêàäåìè÷íà
ìèñúë. Äîðè è àêî èçëèçàò èçïîä ïåðîòî íà òàêúâ êàïàöè-
òåò êàòî õàðâàðäñêèÿ ïðîô. Î. Ïðèöàê. Çàùîòî íÿìàìå
äðóãè äóìè êúì ïðåòåíöèèòå ìó ïîåìàòà äà áúäå èçðîâå-
íà â êíèãîõðàíèëèùàòà íà Ìîñêâà è Ñàíêò Ïåòåðáóðã. Äà
ìó ñå íåíà÷óäèø íà ìàñòèòèÿ ïðîôåñîð, êàêâî ïðàâè â
Õàðâàðä, òà íå ñè ñòîè â Ìàòóøêà Ðóñèÿ è äà ñè ÷åðïè
íàïðàâî âîäà îò èçâîðà çà èçñëåäâàíèÿòà ñè íà òþðêîëîã.
Ïîñòàðàõìå ñå äà ïîêàæåì êîëêî ñà íåëåïè âàéêàíèÿòà
íà Ïðèöàê è íà Ï. Äîáðåâ, ÷å ñâåòîâíàòà íàóêà íå ïîçíà-
âàëà àâòîðà Ìèêàèë Áàùó. Ñëåä êàòî íå å ïîçíàò, äà ãî
áÿõà ïîòúðñèëè. Ìîæå áè òîãàâà ùàñòèåòî áè èì ñå óñ-
ìèõíàëî? Íåñåðèîçíî å íàëè÷èåòî íà òðè-÷åòèðè “òàòà-
ðèçìà” äà ñå èçäèãà â ðàíã íà äîêàçàòåëñòâî çà òàòàðñêèÿ
ïðîèçõîä íà “Ñêàçàíèåòî”. È ùî å òî òàòàðèçúì è òàòà-
ðèí? Èëè “êîìïåòåíòíî” ùå ñå ïîçîâàò íà Ñòàëèíîâèÿ
äèðåêò îò 1920 ã. çà ïðåèìåíóâàíåòî íà âîëæñêèòå áúëãà-
ðè â òàòàðè? Íåñåðèîçíî è ñïåêóëàòèâíî å äàòèðàíåòî íà
åïîñà ïî ìîñþëìàíñêèÿ õèæäðà (ëåòîáðîåíå). Íåëåïî å
äà ãî ïðîâúçãëàñÿâàø çà òàòàðñêî, ñàìî çàùîòî òðåòèðà-
ëî õóíñêàòà ìèòîëîãèÿ, íàáúðçî ïðîâúçãëàñÿâàéêè è õó-
íèòå çà òàòàðè! È îùå, è îùå... Êðàéíàòà öåë íà ãëàñîâè-
òèòå íè êðèòèêàðè ñòàâà âñå ïîâå÷å îò ïðîçðà÷íà. Òúé êà-
òî çà ñúçäàòåëèòå íà “ñúâåòñêàòà íàöèÿ” âîëæñêè áúëãàðè
ñëåä 1920 ã. íå ñúùåñòâóâàò, òàêà è “Ñêàçàíèåòî” áè ìîã-
ëî äà áúäå “òàòàðñêî”, õóíñêî è êàêâîòî è äà å äðóãî, íî â
íèêàêúâ ñëó÷àé íå è áúëãàðñêî! Èìåííî çàòîâà ñà âîïëè-
òå è íàçèäàòåëíèÿ òîí, è äåìîíñòðèðàíèòå ìóñêóëè. Âñè÷-
êî áúëãàðñêî òðÿáâà äà áúäå çàëè÷åíî! Çàòîâà è ãðîìÿùà-
òà êðèòèêà ñúóìÿ äà èçïðåâàðè îòïå÷àòâàíåòî íà ãîäèíè
ïðåäè òîâà ïîäãîòâåíèÿ çà èçäàâàíå ïðúâ áúëãàðñêè åïîñ!
Èñòèíñêî âíèìàíèå è îñîáåí èíòåðåñ îáà÷å çàñëóæà-
âà åäíà äðóãà ñòðàíà íà êðèòèêèòå. Ñòàâà äóìà çà èçêëþ-
÷èòåëíî ìíîãîáðîéíèòå ñâèäåòåëñòâà çà âëèÿíèå è çàèì-
ñòâàíå ìåæäó “Ñêàçàíèåòî” è åäèí çíà÷èòåëåí áðîé ñðåä-
íîâåêîâíè èçòî÷íè ïðîèçâåäåíèÿ, ïèñàíè ìåæäó Õ è ÕV
â., ìèòè÷íè îáðàçè è åïèçîäè, íàðîäíè ïîâåðèÿ, îáè÷àè,
ðèòóàëè è òðàäèöèè. Çà êðèòèêàðèòå âñè÷êî òîâà áèëî äî-
êàçâàëî êîìïèëàòèâíèÿ õàðàêòåð íà ïîåìàòà. È íàèñòè-
íà, ëåñíî å äà ñå êàæå. Ñàìî äåòî å òðóäíî äà ñå ïîêàæå
êàê íà ïðàêòèêà ñàìî îò åäíî èìå, íåïîçíàòà äóìà, ñìú-
òåí îáðàç, áåãúë ôðàãìåíò èëè íåÿñåí ìîòèâ, îòêðèòè â
òàêúâ âíóøèòåëåí áðîé ïðîèçâåäåíèÿ, íÿêîé áè ìîãúë äà
ñúçäàäå òîëêîâà ÿðêè, íåïðîòèâîðå÷èâè è çàâúðøåíè îá-
ðàçè è ìîòèâè â òàêàâà åíöèêëîïåäè÷íà òâîðáà êàòî “Ñêà-
çàíèåòî”? Ïðàêòè÷åñêè âúçìîæíà ëè å ïîäîáíà ôàëøè-
ôèêàöèÿ? È êúäå ñà ãðàíèöèòå ìåæäó âúçìîæíîòî è íå-

âúçìîæíîòî, ñëåä êàòî ãðàíèöèòå íà ìíîæåñòâîòî ïðîèç-
âåäåíèÿ, ñâúðçàíè ñúñ “Ñêàçàíèåòî”, âñå ïîâå÷å è ïîâå÷å
ñå ðàçøèðÿâàò? È òîâà ðàçøèðÿâàíå, êàòî ÷å ëè íÿìà
êðàé? Çàùîòî, êàçàíîòî ïî âúïðîñà îò “ôàëøèôèêàòîðà”
Õ. Íóðóòäèíîâ áåøå äîïúëíåíî îò ïðîô. Þ. Îëåéíèê. À
è íèå ñúùî ïîñî÷èõìå ïðèìåðè íà íàðîäíè îáè÷àè è ïðî-
èçâåäåíèÿ, íàìåðèëè ñâîèòå àíàëîçè â åïîñà. Êàòî íàï-
ðèìåð, êàçàíàòà çà áúëãàðèòå è Áúëãàðèÿ ⠓Èñêàíäåðíà-
ìå” íà Íàçàìè Ãÿíäæåâè. Èëè ìîòèâúò çà ñúçäàâàíåòî íà
ïúðâèòå õîðà ­ òðè ìîì÷åòà è ìîìè÷å, îòêðèâàéêè â íåãî
ïðîòîòèïà íà ëåãåíäàòà çà òðèìàòà áðàòÿ Êàé, Ùåê è Õî-
ðèâ è ñåñòðà èì Ëåáåä ­ ðîäîíà÷àëíèöèòå íà èçâåñòíèòå
íè ïîëÿíè...
Âúçìîæíà ëè å òîëêîâà ìàùàáíà ôàëøèôèêàöèÿ äà áú-
äå äåëî íà åäèí, äâàìà èëè òðèìà åíòóñèàñòè? Ïðè òîâà
îò âðåìåòî íà ïðåäêîìïþòúðíàòà åïîõà? È òîçè âúïðîñ
ïðèäîáèâà èçêëþ÷èòåëíî çíà÷åíèå ñ íàïðåäâàíåòî íà ïðè-
ìåðèòå çà ïîäîáíè âðúçêè è âëèÿíèÿ. È ñå ïðåâðúùà âúâ
ôàêòîð, óêàçâàù ïîñîêàòà íà íàáëþäàâàíîòî âëèÿíèå. Ïî-
ðàäè òîâà èçñëåäâàíèÿòà â òàçè ïîñîêà ñúâñåì íå ñà ñàìî-
öåëíè èëè èçëèøíè. Íàëàãà ñå îáà÷å è äðóã åäèí âúïðîñ:
Íå å ëè äîøëî âðåìåòî, êîãàòî îñâåí äà òúðñèì îòêúñ-
ëå÷íè ñõîäñòâà ñ îòäåëíè åïèçîäè îò ëèòåðàòóðíè ïðîèç-
âåäåíèÿ, äà ñå âãëåæäàìå ïî-âíèìàòåëíî è â ìèòîëîãèèòå
íà íÿêîè îò ìíîãîáðîéíèòå èçòî÷íè íàðîäè, ñ êîèòî õó-
íî-áúëãàðèòå ñà áèëè â äîñåã ïðåç õèëÿäîëåòèÿòà?
ßïîíñêàòà ìèòîëîãèÿ ñå îêàçà èçêëþ÷èòåëíî ïîäõî-
äÿùà çà öåëòà. çàùîòî å áèëà îáîáùåíà è ñèñòåìàòèçèðà-
íà. È çàùîòî, âåäíúæ èçäèãíàòà â ðàíã íà èñòîðè÷åñêà
èñòèíà, òÿ å îñòàíàëà íåïîâëèÿíà îò ïî-êúñèòå ðåëèãèîç-
íè, ôèëîñîôñêè, èäåîëîãè÷åñêè, åòíè÷åñêè è ÷èñòî êî-
íþíêòóðíè âúçäåéñòâèÿ. Êàêòî è ïîðàäè îáñòîÿòåëñòâà-
òà, ïîäñêàçâàùè çà íÿêîãàøíàòà âðúçêà è âëèÿíèå íà äðåâ-
íèòå õóíè è ÿïîíöèòå. Êàòî íàïðèìåð èìåòî íà íàé-ãîëå-
ìèÿ ÿïîíñêè îñòðîâ ­ Õîíñþ, äèðåêòíî îòïðàùàùî íè
êúì èíòåðåñóâàùèÿ íè åòíîíèì ÕÎÍ. Èëè î÷åâèäíîòî
ñõîäñòâî ìåæäó íàçâàíèåòî íà çàãàäú÷íàòà õóíñêà äúðæà-
âà â Ñðåäíîðå÷èåòî Þ-ïëàí è òîâà íà ßïîíèÿ. Êàêòî è
áëèçîñòòà â íàçâàíèÿòà íà ÿïîíñêàòà ñòîëèöà Òîêèî è óí-
ãàðñêèÿ, ò.å. óíîãóðñêèÿ ­ õóíîãóðñêèÿ, ñ äðóãè äóìè, íà
õóíñêèÿ Òîêàé.
Ïðåäè îáà÷å äà ñìå ñå íàñî÷èëè êúì ïðåäñòàâÿíå íà
ñàìèòå ìèòîëîãèè è èçñëåäâàíå íà âðúçêàòà ïîìåæäó èì,
ñëåäâà äà óòî÷íèì, ÷å çà ïîçîâàâàíåòî íà ÿïîíñêàòà ìèòî-
ëîãèÿ ùå èçïîëçâàìå ò.íàð “Êîäæèêè” (Çàïèñêè íà äðåâíè-
òå äåëà”), ñúñòàâåíè è ïîëó÷èëè ñâåùåíàòà èìïåðàòîðñêà
áëàãîñëîâèÿ, ñúîòâåòíî ïðåç 712 è 720 ã. Ñòðóâà ñè ñúùî äà
îòáåëåæèì, ÷å çà ðàçëèêà îò íàøåòî “Ñêàçàíèå” ­ ïðåñ-
ëåäâàíî, óíèùîæàâàíî, îáðóãàâàíî è îòðè÷àíî, ñâåùåíè-
òå êíèãè çà èçäèãíàòè ïðè ÿïîíöèòå â êóëò è äîñêîðî áÿõà
òðåòèðàíè êàòî îñíîâíè èçâîäè çà ÿïîíñêàòà èñòîðèÿ. Íàá-
ëÿãàìå íà òîçè ôàêò, çàùîòî òîé íàé-òî÷íî ïîêàçâà èñòèí-
ñêîòî âíèìàíèå, êîåòî ñëåäâà äà ñå îòäàäå íà “Ñêàçàíèå-
òî”, òàêà ñúùî è ïðè÷èíàòà çà ðóñêàòà íåíàâèñò êúì òâîð-
áàòà ­ ðóñêèÿò êîìïëåêñ çà ìàëîöåííîñò êúì âñè÷êî áúë-
ãàðñêî.
À ñåãà íåêà ïðîñëåäèì îñíîâíèòå ìîìåíòè îò ìèòî-
ëîãèèòå íà õóíî-áúëãàðè è ÿïîíöè. Äà çàïî÷íåì ñ ïúðâà-
òà, òúé êàòî íè ÿ ïðåäîñòàâÿ “Ñêàçàíèåòî”.
ÀÂÈÒÎÕÎË
Ñïîðåä ïúðâèÿ áúëãàðñêè åïîñ íà âúðõà íà ìèðîçäà-
íèåòî â õóíî-áúëãàðñêèÿ ïàíòåîí ñòîÿë ñàì áîã Òàíãðà.
Ïúðâè íåãîâè òâîðåíèÿ áèëè áåçñìúðòíèòå íåáåñíè äó-
õîâå ­ Àëïèòå è ïîäâëàñòíèòå èì ïðèðîäíè äàäåíîñòè.
Ñëúíöåòî è Ëóíàòà áèëè ñúùî òàêèâà àëïè, à òåõåí ñèí
áèë àëïúò-çâåçäà íà èìå Áîÿí. Àëïèòå ÷åñòî âîþâàëè ïî-
ìåæäó ñè è ñúçäàâàëè ìíîãî ñìóò. Òîãàâà òâîðåöúò Òàíã-
ðà, çà äà ãè íàêàæå è ïðèíóäè äà ìèðóâàò, ðåøèë íà òÿõíî
ìÿñòî äà ñúçäàäå ñìúðòíèòå õîðà. Òàêà ïî íåãîâà ïîðú÷êà
Àëïèòå Áîðèñ è ßðåáèöà ðîäèëè ïúðâèòå õîðà ­ òðè ìîì-
÷åòà è åäíî ìîìè÷å. Íà ìëàäèÿò Áîÿí íåáåòî ìó ñå ñòî-
ðèëî ñêó÷íî è òîé ñëÿçúë íà Çåìÿòà, êúäåòî ñå çàñåëèë
ìåæäó õîðàòà îò ïëåìåòî èìåí. Çàòîâà è áèë íàðå÷åí ñ
èìåòî Èìåí. Ðîäèëè ìó ñå òðèìà ñèíà, íàé-ìèë îò êîéòî
ìó áèë íàé-ìàëêèÿò ­ Èäæèê ­ äåòåòî íà ëþáèìàòà Áîé-
ãàëà. Êîãàòî ïîðàñíàë, Èäæèê ñå îæåíèë çà äúùåðÿòà íà
àëï Áîðèñ ­ àëï-áèé Ñàìàð. Èìàëè ÷åòèðèìà ñèíà, âñåêè
îò êîèòî ïîëîæèë íà÷àëîòî íà ñâîé ìíîãîáðîåí íàðîä. Â
ïðåäåëíà âúçðàñò ïîòîìöèòå íà Èäæèê ñòàíàëè òîëêîâà
ìíîãî, ÷å çåìÿòà îêîëî ðåêà Äóëî âå÷å íå ãè ïîáèðàëà è
òîé ñå ïðèíóäèë äà òúðñè íîâî ìÿñòî çà çàñåëâàíå. Òàêà
Èäæèê è íàðîäúò ìó ñå îçîâàëè ïðè ïëàíèíàòà Õîí, êúäå-
òî óñåäíàëè è ïðèåëè äà íîñÿò èìåòî £ “õîíè”. Õîíèòå
âîþâàëè ïî÷òè íåïðåêúñíàòî ñúñ ñúñåäíèòå èì õèíè (êè-
òàéöè). Íàé-ìîãúùè òå áèëè ïðè öàðóâàíåòî íà êàí Äæèë-
êà, çàâëàäÿë ïîëîâèí Õèí. Òîãàâà õèíöèòå ïîòúðñèëè ïî-
ìîùòà íà çëèòå àëïè, à ïúê òå ïîäòèêíàëè Òþðê äà íàïàä-
íå ñòàíà íà Äæèëêà, äîêàòî òîé áèë íà ïîõîä. Íàõëóëèòå
â îñòàíàëèÿ áåç çàùèòíèöè ñòàí òþðêè áåçìèëîñòíî èç-
áèâàëè æåíèòå è äåöàòà. Çà äà ñïàñè íåâðúñòíèÿ ñè ñèí,
æåíàòà íà Äæèëêà ãî ïóñíàëà ñ êîøíèöà âúâ âîäèòå íà
Äóëîñó. Òóê åëåí ñïàñèë ìîì÷åíöåòî è ãî îòíåñúë â Ñåä-
ìîðå÷èåòî. Äåòåòî áèëî îòãëåäàíî îò öàðÿ íà ìàñãóòèòå
è òîé ìó äàë èìåòî Ãàçàí, à êîãàòî ïîðàñíàëî, ãî îæåíèë
çà äúùåðÿ ñè. Òàêà Ãàçàí íàñëåäèë öàðñòâîòî íà ìíîãîá-
ðîéíèòå è ñèëíè ìàñãóòè. Öåëè 300 ãîäèíè ïîòîìöèòå ìó
âëàäåëè çåìèòå íà Ñåäìîðå÷èåòî, äîêàòî íàêðàÿ, ïðè óï-
ðàâëåíèåòî íà Áóëþìàð ìåæäó òÿõ è ðîäñòâåíèöèòå èì
âúçíèêíàëè ðàçäîðè è Áóëþìàð áèë ïðèíóäåí äà ïîâåäå
íàðîäà ñè íà çàïàä. Òàêà ãî çàñåëèë â Åâðîïà. Ñêîðî ñëåä
òîâà äîøëî âðåìåòî íà Àóäàí Äóëî, èçâåñòåí îùå êàòî
Àòèëà. Ïî-êúñíî íåãîâè ïîòîìöè áèëè êàí Êóáðàò, êàí
Äæèëêà è Áàò Óãîð Ìóìèí. Èìåííî ïî âðåìå íà íåãîâîòî
óïðàâëåíèå áèëî çàâúðøåíî “Ñêàçàíèåòî”.
Òîâà å ñúâñåì íàêðàòêî ñúäúðæàíèåòî íà íàé-ðàííèÿ
õóíî-áúëãàðñêè åïîñ. Íà ÷åëíî ìÿñòî â íåãî ñå îòêðîÿ-
âàò èìåíàòà íà Áîÿí Èìåí ­ àëïúò-çâåçäà, îãëàâèë íà çå-
ìÿòà ïëåìåòî èìåí; íà Èäæèê ­ ðîäîíà÷àëíèêúò íà õî-
íèòå (õóíè) è íà ëåãåíäàðíèÿ Ãàçàí. Ðàçãëåæäàéêè ãè â
òÿõíàòà ïîñëåäîâàòåëíîñò è ãåîãðàôèÿ íà ìåñòîïðåáè-
âàâàíåòî èì: ïîðå÷èåòî íà Äóëîñó (Ïðèáàéêàëèåòî è Ãî-
ðåí Åíèñåé), ïëàíèíàòà Õîí (Òÿí-Øàí) è ñúñåäíà Äæóí-
ãàðèÿ è íà òðåòî ìÿñòî ò.íàð. Ñåäìîðå÷èå (â ñúñåäñòâî
íà åç. Áàëõàø), ñêëîííè ñìå äà ïðèåìåì òåçè ãåðîè êàòî
åïîíèìè. Ïúðâèÿò, èäåíòèôèöèðàí ñ âåëèêèÿ Ìîòóí, çà-
åìàù ïåðèîäà îò ïîñëåäíèòå ãîäèíè íà III â.ïð.Õð. äî
ïðåñëåäâàíåòî íà õóíèòå â Äæóíãàðèÿ. Âòîðèÿò, ñâúðçàí
ñ ïðåñòîÿ íà õîíèòå â Äæóíãàðèÿ îò 93 äî 150 ã. È íàêðàÿ
325
 ÀÂÈÒÎÕÎË
òðåòèÿò ­ â Ñåäìîðå÷èåòî, îòúæäåñòâÿâàí ñ õóíñêàòà
äúðæàâà Þåïàí è ñ ïúðâèÿ ïåðèîä îò áúëãàðñêàòà èñòî-
ðèÿ ­ Àâèòîõîë. Çàïî÷íàë ñ áóðíèòå ñúáèòèÿ îò 153 ã. è
ïðèêëþ÷èë îùå ïî-äðàìàòè÷íèòå ñúáèòèÿ îò 453 ã. È
ðàçòðåñëàòà ñâåòà çàãàäú÷íà ñìúðò íà Àòèëà.
Ñåãà, ñëåä êàòî ðàçãëåäàõìå îñíîâíèòå ïðåäñòàâè â
êîñìîãîíèÿòà íà õóíî-áúëãàðèòå, íåêà ñå ñïðåì íàêðàòêî
è íà ìèòîëîãèÿòà íà ñòàðèòå ÿïîíöè. Ñïîðåä âåðñèÿòà íà
“Êîäæèêè” (VIII â.), ïúðâîíà÷àëíî ìàòåðèÿòà ïðåäñòàâ-
ëÿâàëà õàîòè÷íà ìàñà âúâ ôîðìàòà íà ÿéöå. Ïîñòåïåííî
÷èñòàòà ÷àñò îò ñóáñòàíöèÿòà çàïî÷íàëà äà ñå èçäèãà è
òàêà âúçíèêíàëî íåáåòî. Ñëåä òîâà òåæêàòà, ãðóáà ìàñà
çàïî÷íàëà äà ñå óòàÿâà, ñúçäàâàéêè çåìÿòà. Ñ ðàçäåëÿíå-
òî íà Íåáåòî è Çåìÿòà íà Âèñîêàòà Íåáåñíà Ðàâíèíà ñå
ïîÿâèëè è ïúðâèòå íåáåñíè áîãîâå: ïðàòâîðåöúò Àìåíî-
ìèíàêàíóøè, à ñëåä íåãî è îñòàíàëèòå îáùî ñåäåì ïîêî-
ëåíèÿ áîãîâå. Ïîñëåäíè ñå ïîÿâèëè Èíçàíàãè è Èäçàíà-
ìè ­ ïúðâèòå ïîëîâè äèôåðåíöèðàíè áîãîâå. Êàòî íà÷à-
ëî òå ñúçäàëè îñåìòå ãîëåìè ÿïîíñêè îñòðîâè. Ñëåä òîâà
­ ïëàíèíèòå, ðåêèòå, ðàñòèòåëíîñòòà è âñè÷êè îñòàíàëè
ïðèðîäíè ÿâëåíèÿ, íàðåä ñ ïîêðîâèòåëñòâàùèòå ãè áîãî-
âå. Ïðè ðàæäàíåòî íà áîãà íà îãúíÿ íåùàñòíàòà Èäçàíà-
ìè çàãèíàëà èçãîðÿëà. Òîãàâà Èäçàíàãè ðîäèë Àìàòåðàñó
­ áîãèíÿòà íà Ñëúíöåòî, Öóêèéîìè ­ áîãúò íà Ëóíàòà è
Ñóñàíîî ­ áîãúò íà âÿòúðúò è áèðèòå. Ñïîðåä ïðåäàíèåòî
ïúðâàòà ðîæáà íà äâàìàòà ðîäèòåëè ñå ðîäèëà êàòî óðîä
è òîâà áèë áîã Åáèñó.
Àìàòåðàñó èìàë âíóê íà èìå Íèíèãè. Ïî íåéíà âîëÿ
Íèíèãè ñëÿçúë íà çåìÿòà ñúñ çàðúêàòà äà óïðàâëÿâà çà âå÷-
íè âðåìåíà íàä ßìàòî (ßïîíèÿ). Íà èçïðîâîäÿê Àìàòåðà-
ñó áëàãîñëîâèëà ëþáèìèÿ ñè âíóê è ìó ïðåäàëà òðèòå áî-
æåñòâåíè àòðèáóòà, ñòàíàëè ïî-êúñíî ñèìâîëè íà èìïåðà-
òîðñêàòà âëàñò â ßïîíèÿ: áîæåñòâåíîòî îãëåäàëî, áîæåñò-
âåíèÿ ìå÷ (ìå÷úò íà Ñóñàíîî) è îáîæåñòâåíàòà îãúðëèöà.
Íà çåìÿòà Íèíèãè ñå îæåíèë çà êðàñèâàòà ïðèíöåñà Ñàêó-
ÿõèìå è òå èìàëè ÷åòèðè ñèíà: Õîíîàêàðè, Õîíîñóñóìè,
Õîíîåðè è Õèêîõîäåìè (Õîíîñóñîðè). Êîãàòî ïîðàñíàë,
íàé-ìàëêèÿò áðàò ïðåäïðèåë ïúòåøåñòâèå ïî äúíîòî íà îêå-
àíà, êúäåòî ñå ñïóñíàë ñ ïîìîùòà íà êîøíèöà. Òóê òîé ñå
îæåíèë çà ïðèíöåñà Òîéîòàìà ­ äúùåðÿòà íà áîãà íà îêåà-
íà, îò êîÿòî èìàë ñèí. Òîé íà ñâîé ðåä ñå îæåíèë çà ëåëÿ ñè
è íàñêîðî èì ñå ðîäèëè ÷åòèðè ìîì÷åòà. Íàé-ìíîãî îò òÿõ
ñå ïðî÷óë íàé-ìàëêèÿò Êàìóÿìàòîèâàðåõèêî. Êîãàòî ïî-
ðàñíàë òîé ïðåäïðèåë ïðîäúëæèòåëåí ñåäåìãîäèøåí ïî-
õîä ïî ìîðå è ïî ñóøà è çàâëàäÿë ïîñëåäîâàòåëíî Ñåâåðåí
Êþøó è Þæåí Õîíñó, à ïðåç 660 ã.ïð.Õð. áèë ïðîâúçãëà-
ñåí çà ïðúâ ÿïîíñêè èìïåðàòîð ïîä èìåòî Äæèììó.
Ñëåäâàò ïúðâèòå ãîäèíè îò ëåãåíäàðíàòà èñòîðèÿ íà
ÿïîíñêàòà äúðæàâà. Êîé ñìåë âîéí-çàâîåâàòåë, êîé âåù àä-
ìèíèñòðàòîð, ìàùàáåí ðåôîðìàòîð èëè ïúê ïðîñòî áåç-
ëè÷åí ñóâåðåí ­ ÿïîíñêèòå èìïåðàòîðè ñå íèæåëè åäèí ñëåä
äðóã. Òàêà ñå ñòèãíàëî äî ïåòíàäåñåòèÿ ïî ðåäà ñè èìïåðà-
òîð ­ ñèíúò íà ×óàè è Äæèíãó ­ çàâîåâàòåëêàòà íà Êîðåÿ.
Âñè÷êî îêîëî òîçè èìïåðàòîð êàòî ÷å ëè áèëî ñòàíàëî, êà-
òî ñå çàïî÷íå ñ ðàæäàíåòî, äà ñå ñòèãíå äî îáîæåñòâÿâàíå-
òî ìó, ñòàíàëî âåêîâå ñëåä íåãîâàòà ñìúðò. Ñòðàííî å è
ðîæäåíîòî ìó èìå ­ Õîíäà, è òîâà, ïîä êîåòî òîé óïðàâëÿ-
âàë ­ Îäæèí. Íàé-íåîáÿñíèìî îáà÷å ñè îñòàâà ïðîâúçãëà-
326
ñÿâàíåòî ìó çà áîã íà âîéíàòà. Çàùîòî ïàê ñúùèòå èçâîðè
ñâèäåòåëñòâàò, ÷å öàðóâàíåòî ìó íå å çíàìåíóâàíî îò îñî-
áåíè âîåííè ïîõîäè èëè áîéíè ïîäâèçè. Áè ìîãëî äà ñå
êàæå, ÷å òîé å áèë ïî-èçÿâåí êàòî àäìèíèñòðàòîð, ñòðîè-
òåë èëè êíèæîâíèê è íàé-ìàëêîòî êàòî âîéí. Åòî çàùî, êàê-
òî îáîæåñòâÿâàíåòî ìó áåç âèäèì ïîâîä è îùå ïîâå÷å, äúë-
ãî âðåìå ñëåä ñìúðòòà ìó, òàêà è èçäèãàíåòî ìó çà áîã, íå
íà íåùî äðóãî, à íà âîéíàòà, ñà íàïúëíî íåîáÿñíèìè è ïðåä-
ñòàâëÿâàò èñòèíñêà çàãàäêà è çà ìèòîëîãèÿòà, è çà èñòîðè-
ÿòà. Íåîáõîäèìî ñè îñòàâà è îáâúðçâàíåòî ìó ñ ò.íàð. ñàí-
íüîøèí ­ ðîäåíèòå îò ìå÷à íà Ñóñàíîî è äúõà íà Àìàòåðà-
ñó òðîéêà ìîðñêè áîãèíè ­ Òàãèðè, Òàãèöóè, È÷èêèøèìà, ñ
êîèòî îáèêíîâåíî ñå ïî÷èòà çàåäíî. Çàùîòî êóëòúò êúì ìîð-
ñêèòå áîãèíè å äàëå÷ ïî-äðåâåí è âîäè êúì ñúâñåì äðóãè
åïîõè, êîãàòî áîãîâåòå âñå îùå íå áèõà ñëåçëè íà çåìÿòà.
À íàêðàÿ è îùå íåãî. Íàñêîðî ñëåä öàðóâàíåòî íà Îäæèí è
ïî-òî÷íî, ñëåä òîâà íà íåãîâèÿ ñèí Íèíòîêó, âðåìåòî íà
èìïåðàòîðèòå-ñòîëåòíèöè ïðèêëþ÷âà. Ñúùåâðåìåííî ñå
èçìåíÿ è ñàìèÿò õàðàêòåð íà õðîíèêèòå ­ ìèòîëîãè÷íîòî
èì ñúäúðæàíèå çàïî÷âà äà îòñòúïâà ìÿñòî íà ïî-äîñòîâåð-
íè èñòîðè÷åñêè ñâèäåòåëñòâà. Çàòîâà è íèå ùå ñïðåì äî-
òóê ðàáîòàòà ñè ñ ÿïîíñêàòà ìèòîëîãèÿ. Íàäÿâàìå ñå, ÷å è
èçíåñåíîòî äîòóê ùå áúäå äîñòàòú÷íî, çà äà íàìåðèì îò-
ãîâîð íà èíòåðåñóâàùèÿ íè âúïðîñ, çà íàëè÷èåòî èëè îò-
ñúñòâèåòî íà íÿêàêâè âðúçêè ìåæäó ìèòîëîãèèòå íà õóíî-
áúëãàðè è ÿïîíöè.
Ñåãà, ñëåä êàòî ïðîñëåäèõìå íàêðàòêî îñíîâíèòå ìî-
ìåíòè íà äâåòå ìèòîëîãèè, íåêà ïðèñòúïèì êúì èçäèðâà-
íåòî íà îáùè ïîìåæäó èì ïàðàëåëè. Çà ïî-ãîëÿìà íàã-
ëåäíîñò áè áèëî óäîáíî äà ïîäõîäèì êúì ðàáîòàòà âè,
ïðèäúðæàéêè ñå êúì õðîíîëîãè÷íèÿ ïðèíöèï â ïðåäñòà-
âÿíåòî íà ìèòîëîãèèòå. È ïúðâîòî íåùî, êîåòî ùå óñòà-
íîâèì, å î÷åðòàâàíåòî íà êîíêóðèòå íà íÿêîëêî îñåçàòåë-
íî äîëîâèìè, îòíîñèòåëíî ñàìîñòîÿòåëíè ñëîÿ â òÿõíàòà
ñòðóêòóðà. À ïúðâèÿ ïàðàëåë íàìèðàìå â ñúîòâåòñòâèåòî
íà òåçè ñëîåâå, ïðîñëåäåíè è ⠓Ñêàçàíèåòî”, è ⠓Íèõîí-
êè” è “Êîäæèêè”. È ïðè õóíî-áúëãàðè, è ïðè ÿïîíöè ïî-
âåñòâîâàíèÿòà çàïî÷âàò ñ åäèí íàé-äúëáî÷èíåí ïëàñò îò
êîñìîãîííè ïðåäñòàâè íà äâàòà íàðîäà è âúïðîñèòå çà ñúò-
âîðåíèåòî íà ñâåòà. Ñëåäâà åäèí ìèòîëîãè÷åí ñëîé, ñâúð-
çàí ñ Íåáåòî è äåëàòà íà áîæåñòâåíèòå ìó îáèòàòåëè. Íà
òðåòî ìÿñòî ñå îòêðîÿâà âòîðè ìèòîëîãè÷åí ñëîé, ñâúð-
çàí ñ áîæåñòâåíèòå äåëà íà Çåìÿòà, à ñëåä íåãî íàìèðàìå
íîâ, âå÷å ëåãåíäàðåí ïëàñò, ÷èèòî îñíîâíè ïåðñîíàæè ñà
âúïðåêè è ëåãåíäàðíè, íî âñå ïàê ñìúðòíè, çåìíè õîðà.
Ïîñëåäåí, ïåòè ïëàñò, ñúñòàâÿò îáðàçè è ñúáèòèÿ ñ ðåàë-
íî, èñòîðè÷åñêî ïðèñúñòâèå, íî îáâåÿíè îò âðåìåòî, ïðå-
âúðíàëè ñå â ïîëóëåãåíäè-ïîëóèñòèíè. Êàòî åñòåñòâåíî
ïðîäúëæåíèå ñëåäâà ïëàñòúò äîñòîâåðíî çàñâèäåòåëñòâà-
íà èñòîðèÿ. Òîé îáà÷å íå å èíòåðåñåí çà íàøåòî èçñëåäâà-
íå è ïîðàäè òîâà ùå ñòðåìè äî íåãî. Èñòîðèÿòà íà äâà
ðàçëè÷íè íàðîäà å ðàçëè÷íî íåùî è íèå íÿìà êàêâî äà
î÷àêâàìå îò íåÿ, íàïðîòèâ, î÷àêâàíèÿòà íè äà ïîïàäíåì
íà ïàðàëåëè ñà ñâúðçàíè ñ ïðåäèñòîðè÷åñêèòå, ëåãåíäàð-
íè è ìèòîëîãè÷íè ïåðèîäè îò ñúùåñòâóâàíåòî íà äâàòà
íàðîäà. Íàäÿâàìå ñå èçáðîåíèòå ïåò ñúîòâåòñòâàùè ñè
õðîíîëîãè÷íè ïëàñòà äà áúäàò äîñòàòú÷íè çà ðàáîòàòà íè.
È íå íè îñòàâà íèùî äðóãî, îñâåí äà ïðèñòúïèì êúì àíà-
ëèçà è ñúïîñòàâêàòà íà èçâåñòíèòå íè äàííè.

Êàòî íà÷àëî íåêà çàïî÷íåì îò íàé-âúòðåøíèÿ è äúë-
áîê ñëîé â äâåòå ìèòîëîãèè, êàñàåù êîñìîãîííèòå ïðåäñ-
òàâè íà äðåâíèòå õóíî-áúëãàðè è ÿïîíöè.
Ïúðâè÷íîòî òâîðåíèå è ïðè äâåòå ìèòîëîãèè ñå ÿâÿâà
Íåáåòî, ïåðñîíèôèöèðàíî ïðè õóíî-áúëãàðèòå â ëèöåòî íà
âúðõîâíèÿ è åäèíñòâåí áîã Òàíãðà. Âòîðîòî ìÿñòî â éåðàð-
õèÿòà íà ìèðîçäàíèåòî çàåìà Çåìÿòà, íî è òÿ è íà äâåòå
ìåñòà íå å îáîæåñòâåíà, à å ïðåäñòàâåíà ñàìî êàòî àðåíà,
ïðåäíàçíà÷åíà çà ðàçâèòèåòî íà ïî-ñåòíåøíèòå ñúáèòèÿ.
Åäâà íà òðåòî ìÿñòî, íàðåä ñ âñè÷êèòå îñòàíàëè àëïè (äó-
õîâå) èëè áîãîâå ñå ïîÿâÿâàò è îñíîâíèòå íåáåñíè ñâåòèëà
­ Ñëúíöåòî è Ëóíàòà. Ñëåäîâàòåëíî îáùà å è òðåòàòà ïî-
çèöèÿ â éåðàðõèÿòà íà ñâåòà, îòäàâàíà íà Ñëúíöåòî è Ëó-
íàòà. Îáùî å è òîâà, ÷å çà ðàçëèêà îò äíåñ Ñëúíöåòî å íî-
ñèòåë íà æåíñêîòî íà÷àëî, à Ëóíàòà íà ìúæêîòî. Îáùî å
îùå íåùî, ÷å íàé-ïúðâèòå áîãîâå (Òàíãðà è ïúðâèòå øåñò
ïîêîëåíèÿ ÿïîíñêè áîãîâå) ñà êàêòî áåçïîëîâè, òàêà è áåç-
ôîðìåíè.
À ñåãà íåêà íàäíèêíåì â ìèòîëîãèèòå, ñâúðçàíè ñ íå-
áåñíèÿ æèâîò íà áîãîâåòå. Òóê, èäåéíî åäíàêâè, âúïðåêè
è ïðåñúçäàäåíè ïî ðàçëè÷åí íà÷èí, ñà ëåãåíäèòå çà ñêðè-
ëîòî ñå Ñëúíöå.  “Ñêàçàíèåòî” òîâà å ðåçóëòàò îò èçäèã-
íàòàòà îò çëèòå àëïè ñòåíà ìåæäó Ñëúíöåòî è Çåìÿòà, äî-
êàòî ⠓Ñâåùåíèòå êíèãè” îáèäåíàòà îò áðàò ñè ñëúí÷åâà
áîãèíÿ Àìàòåðàñó ñå ñêðèâà â íåáåñíàòà ïåùåðà Àìàíîè-
âàòî. Ðåçóëòàòúò îò òåçè äåéñòâèÿ å ñúùî åäíàêúâ ­ ìðàê,
ñòóä, ìðàç, ñìúðò, çàòîâà è äîáðèòå áîãîâå ñ ìíîãî òðóä
è áîðáà ñúóìÿâàò äà âúçñòàíîâÿò ñëúí÷åâèÿ îãðåâ, êàòî è
â äâàòà ñëó÷àÿ òîâà ñòàâà íå áåç ïîìîùòà íà îïðåäåëåíè
ïòèöè. Â õóíî-áúëãàðñêàòà ìèòîëîãèÿ òîâà å äåëî íà äîá-
ðèÿ àëï Êàðãà ­ íàøàòà ãàðãà, äîêàòî ïðè ÿïîíöèòå ìîù-
íîòî êóêóðèãàíå íà íàñúáðàíèòå îêîëî ïåùåðàòà ìíîæåñ-
òâî ïåòëè ïðèíóäèëî ëþáîïèòíàòà Àìàòåðàñó äà èçëåçå è
íàäíèêíå êàêâî ñòàâà íàâúí.
Èíòåðåñíè ïàðàëåëè îòêðèâàìå è â ñèìâîëèêàòà, ïúð-
âîíà÷àëíî äåëî íà áîãîâåòå, à ñëåä òîâà è íà õîðàòà íà
çåìÿòà.
Ó ÿïîíöèòå òîâà ñà áîæåñòâåíàòà îãúðëèöà, áîæåñò-
âåíîòî îãëåäàëî è áîæåñòâåíèÿ ìå÷ íà Àìàòåðàñó, êîèòî
áîãèíÿòà ïðåäàëà íà ëþáèìèÿ ñè âíóê Íèíèãè ïðè ñïóñ-
êàíåòî ìó â ßïîíèÿ è êîèòî îòòîãàâà äîñåãà ñëóæàò êàòî
ñèìâîëè íà èìïåðàòîðñêàòà âëàñò. Ñõîäñòâîòî ìåæäó
ÿïîíñêàòà îãúðëèöà-ìúíèñòà è õóíî-áúëãàðñêèÿ ãåðäàí îò
ìîíåòè, äîñêîðî íîñåí îò íàøåíñêèòå ìîìè è æåíè, å
òâúðäå î÷åâèäíî. Ñëåäâà ñàìî äà ïðèïîìíèì, ÷å òåçè ìî-
íåòè ñèìâîëèçèðàõà ëþñïèòå íà áîæåñòâåíàòà ðèáà ­ ïðà-
ìàéêàòà Áîéãàëà è èìàõà çà öåë äà ïàçÿò æåíàòà, òúé êàê-
òî ëþñïèòå ïðåäïàçâàò ðèáèòå.
Áîæåñòâåíîòî îãëåäàëî, èçîáðàçåíî äíåñ âúðõó ÿïîíñ-
êîòî íàöèîíàëíî çíàìå (÷åðâåíèÿò êðúã â öåíòúðà ìó), ñ
ìàëêî ïîâå÷å óñèëèÿ, îòêðèâàìå è â õóíî-áúëãàðñêàòà ñèì-
âîëèêà. Îòêðèâàìå ãî ðåäîì ñúñ ñâåùåíàòà ñåäåìëú÷íà ìå-
íîðà, íàâñÿêúäå, êúäåòî òÿ å èçîáðàçåíà ïî ñòàðèòå áúë-
ãàðñêè çåìè. Îòêðèâàìå ãî è â ìíîãîáðîéíèòå ïðèêàçêè çà
ìåäíîòî ãóìíî, îñòàíàëè ïî íàøèòå çåìè îò ïðåäõðèñòèÿ-
*
Àâòîðúò íå å îáúðíàë âíèìàíèå, ÷å áúëãàðèòå âèíàãè ñå çàêëåâàò íàä ìå÷! Ïðè ñêèòèòå òðèòå ñâåùåíè ïðåäìåòà ñà: ñåêèðà (ìå÷), ÷àøà è
ïëóã, êîèòî ïàäàò îò íåáåòî!... (áåë. ðåä.)
ÀÂÈÒÎÕÎË
íñêè âðåìåíà, â èíòåðïðåòàöèÿòà ìó îò Õð. Áåìáåðñêè. Òà-
êà, ÷å è îãëåäàëîòî ñå îêàçà îáùî çà äâåòå ìèòîëîãèè.
Íå òàêà ñòîè îáà÷å âúïðîñúò ñ òðåòèÿ áîæåñòâåí àò-
ðèáóò ­ ìå÷úò, çàùîòî êîëêîòî è äà å ïîïóëÿðåí òîé ñðåä
ÿïîíöèòå, ñëåäèòå ìó íà íàøà ïî÷âà òúé è íå ñå äîëàâÿò*.
Çàòîâà ïúê ñå äîëàâÿò òâúðäå îò÷åòëèâî â ìèòîëîãèÿ-
òà íà êåëòèòå. Ñòàâà äóìà çà ëåãåíäàðíèÿ êðàë Àðòóð, çàâ-
ëàäÿë ñ âúëøåáíèÿ ñè ìå÷ öÿëà Áðèòàíèÿ. Ñòàâà äóìà çà
òîâà, ÷å èðëàíäñêèÿò ïðîòîòèï íà ñúùèÿ ìå÷ íîñåøå ïî-
êàçàòåëíî íàèìåíîâàíèå Êàëàäáîëã, à íà óåëñêè Êàëåä-
âóëõ. (Ñìÿòàìå çà èçëèøíî äà êàçâàìå, ÷å è äâåòå òåçè
íàçâàíèÿ ñà ñúñòàâíè è ÷å ïúðâèòå èì ÷àñòè ­ Êàëàä è
Êàëåä, ïðèåìàìå çà èäåíòè÷íè. Òîãàâà íå å òðóäíî äà óñ-
òàíîâèì åäíîçíà÷íîñòà è íà âòîðèòå èì ÷àñòè, âèäèìà ïî
âåðèãàòà âóëõ-âîëõ-áîëõ-áîëã (Ïîêàçàòåëíî å íàé-âå÷å ïî-
ðàäè îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å Êîëàä è Áîëã ôèãóðèðàõà êàòî
áàùè è ñèí áúëãàðñêè öàðå â èñòîðèÿòà íà Ñïèðèäîí Éå-
ðîñõèìîíàõ, à Áîëã å èäåíòèôèöèðàí îò ñúâðåìåííàòà èñ-
òîðèîãðàôèÿ êàòî åäèí îò ïðåäâîäèòåëèòå íà êåëòñêàòà
èíâàçèÿ íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ îò íà÷àëîòî íà III
â.ïð.Õð.). Çà òåçè îáà÷å, íà êîèòî êàçàíîòî íå å äîñòàòú÷-
íî óáåäèòåëíî, ùå ïðåäëîæèì è âòîðè ïúò êúì èçÿñíÿâà-
íå íà íåùàòà. Íåêà ïðîñëåäèì â îáðàòåí ðåä âåðèãàòà ñú-
áèòèÿ, çàâúðøèëè ñ ïîáåäîíîñíèòå çàâîåâàíèÿ íà êðàë Àð-
òóð. Òâúðäè ñå, ÷å òîé áåøå íà÷åíàë ïîõîäà ñè îò íàé-
ñåâåðíèòå ÷àñòè íà Áðèòàíèÿ, ò.å. îò Øîòëàíäèÿ. Íÿêî-
ãàøíîòî íàèìåíîâàíèå íà Øîòëàíäèÿ áå Êàëåäîíèÿ. Êà-
ëåäîíöèòå êàòî íàðîä áÿõà âúçíèêíàëè îò ñìåñâàíåòî íà
ìåñòíèòå ïëåìåíà ñ ïðèäîøëèÿ îò Èðëàíäèÿ íàðîä Ôèð
Áîëã. Áîëãèòå â Èðëàíäèÿ, çàåäíî ñ óåëñöèòå-âàëèéöè è
áåëãèòå-âàëîíöè îò êîíòèíåíòà áÿõà äîøëè òóê îò äàëå÷åí
Áàëõ. Ñúùèÿò Áàëõ â Ñðåäíà Àçèÿ êîéòî âñå ïîâå÷å èçñ-
ëåäâà÷è èäåíòèôèöèðàò êàòî åäíà îò ïúðâèòå ïðàðîäèíè
íà ñúâðåìåííèòå áúëãàðè. Òàêà âåðèãàòà, â åäèíèÿ êðàé íà
êîÿòî ñòîåøå êðàë Àðòóð, âîäåøå â äðóãèÿ ñè êðàé äî äðåâ-
íèòå áúëãàðè. Òàêà íåùàòà ñòàâàõà ðàçáèðàåìè. È çàòîâà,
çàùîòî ïðåïðàòêàòà êúì êåëòñêàòà ìèòîëîãèÿ áåøå äîïóñ-
òèìà. È çàòîâà, ÷å çàä èìåòî íà âúëøåáíèÿò Êàëàäáîëã
(Êàëåäâóëõ) ñå êðèåøå èìåòî íà áúëãàðè è êàëåäîíöè.
Ñ òîâà íèå ïîêàçàõìå, ÷å íèêîãà â äðåâíîñòòà ìå÷úò
êàòî áîæåñòâåí ñèìâîë íå å áèë ÷óæä è íà ïðåäöèòå íè,
ïîäîáíî íà ÿïîíöèòå. Ñ òîâà ïàðàëåëèòå îêîëî âúëøåá-
íèÿ ìå÷ â ìèòîëîãèèòå õóíî-áúëãàðè è ÿïîíöè íå ñå èç-
÷åðïâàò. Çàùîòî è â äâåòå ìèòîëîãèè òîé ñèìâîëèçèðà-
øå íåùî ñúñòàâíî. Ïðè êåëòèòå òîâà áÿõà Êàëåäîíèÿ è
Ôèð áîëã, ïðè ÿïîíöèòå ­ áîãèíèòå Òàãèðè, Òàãèöó è È÷è-
êèøèìà. È àêî ïúðâèòå íè îòïðàùàõà êúì èìåíàòà íà íà-
ðîäè, îò êîèòî åäèíèÿ áÿõà áúëãàðèòå, áèõìå î÷àêâàëè äà
å òàêà è ïðè âòîðèòå. À òîãàâà íÿìà äà íè å òðóäíî äà
ðàçïîçíàåì â èìåíàòà íà ïúðâèòå äâå îò ñåñòðèòå èìåòî
íà äðåâíèòå òîõàðè. Ñúùèòå, êîèòî íÿêîãà êàòî âëàäåòå-
ëè íà Áàëõ ñå÷àõà ìîíåòè ñ áúëãàðñêîòî èìå, çà êîèòî ñå
òâúðäåøå, ÷å ñà îáèòàâàëè Ñðåäíà è Öåíòðàëíà Àçèÿ îùå
ïðåç äàëå÷íîòî òðåòî õèëÿäîëåòèå ïð.Õð., êîèòî ïðèíàä-
ëåæàõà êúì åâðîïåèäíèÿ àíòðîïîëîãè÷åí òèï, ãîâîðåõà
327
 ÀÂÈÒÎÕÎË
åçèê, ïðèíàäëåæàù êúì èíäîåâðîïåéñêîòî åçèêîâî ñå-
ìåéñòâî, áëèçúê íàé-âå÷å äî òîçè íà ôðèãèòå (áðèãè-áúë-
ãàðè), à â êóëòóðíî îòíîøåíèå íîñåõà íàé-ðàííèòå áåëåçè
íà êóëòóðèòå îò Ïðè÷åðíîìîðèåòî.  äú÷íèòå àéíè îáèòàòåëè è äíåñ íà ÿïîíñêèòå îñòðîâè.
Ñòðóâà ñè îáà÷å, ïðåäè äà ñìå íàïóñíàëè êåëòñêàòà
ìèòîëîãèÿ, äà ñè ïðèïîìíèì, ÷å â êåëòñêèÿ Òàðàí íå å
òðóäíî äà îòêðèåì èìåòî íà áîã Òàíãàð, ÷å òåõíèÿò áîã
Áðàí, íîñåøå îáðàçà íà âðàíà, à Ñåðíóë ­ íà ñúðíà, ÷å
áîãèíÿ Íåõàëåíèÿ áåøå íåæåëàíà è íàõàëíà, à îñòðîâúò
íà áëàæåíèòå ­ Àâàëîí, âîäåøå èìåòî ñè îò âúëøåáíàòà
ÿáúëêà, íà êåëòñêè ­ àáàë. Îñòðîâúò ïúê, êúäåòî ÿïîíñêè-
ÿò Èäçàíãè ñå îòòåãëè íà ñòàðèíè, íîñåøå èìåòî Àâàäæè.
Ïðèâúðøâàéêè å ìîòèâà îêîëî áîæåñòâåíèòå àòðèáó-
òè, îêàçàëè ñå åäíàêâè è çà äâåòå ìèòîëîãèè, íå áèâà äà
ïðîïóñêàìå äà îòáåëåæèì è ñõîäñòâîòî ïðè ñú÷åòàâàíå-
òî èì è ðèòóàëíîòî èì ïðåäñòàâÿíå ïðè äâàòà íàðîäà è
äî äíåñ. ßïîíöèòå îêè÷âàò ñâåùåíàòà ñàñàêè èëè íåéíè
îò÷óïåíè êëîí÷åòà ñ ìúíèñòà, îãëåäàëöà è ïàð÷åíöà õàð-
òèÿ èëè ïëàò. Ñúùîòî ïðàâèì íèå ñ Êîëåäíàòà åëõà è ñóð-
âàêíèöàòà. Äà íå çàáðàâÿìå, ÷å òÿõ è äâåòå ñâúðçâàõìå ñ
Êîëåäà ­ îíÿ ñòàð è äîáðîäóøåí ñòàðåö, êîéòî íè íàâåñ-
òÿâà ðåäîâíî íà âðúõ Íîâà ãîäèíà è èäâà îò íàé-ñåâåðíè-
òå è âå÷íî îêîâàíè îò ñòóä è ìðàç çåìè ­ îò äàëå÷íàòà ìó
ðîäèíà ­ Êàëåäîíèÿ.
Èíòåðåñíî å äà íàäíèêíåì èìåíàòà è íà íÿêîè îò ñà-
ìèòå áîæåñòâà.  ìèòîëîãè÷íèÿ ïàíòåîí íà õóíî-áúëãàðè
öåíòðàëíî ìÿñòî çàåìà ñèíúò íà Ñëúíöåòî è ñàì áåçñìúð-
òåí àëï Áîÿí, íàðå÷åí îùå Èìåí, ïî èìåòî íà íàðîäà,
îãëàâèë òóê, íà çåìÿòà. Èñòèíñêè ðåñïåêò âäúõâà ìíîæåñ-
òâîòî ÿïîíñêè áîæåñòâà è áîæåñòâåíè, íåáåñíè ïîíÿòèÿ,
÷èèòî íàèìåíîâàíèÿ èìàò çà îñíîâà Àìåí èëè Àìàí. Òóê,
ðåäîì äî áîãà-ïðàâîòâîðåö Àìåíîìèíàêàíóøè ñå íàðåæ-
äàò îùå Àìåíîêóíèäàìà, Àìåíîêîÿíå, Àìåíîóäçóìå è
Àìàíîõîõè, Íåáåñíèÿò ïëàâàù ìîñò Àìàíîóêèõàøè è Íå-
áåñíàòà ïåùåðà Àìàíîèâàòî. Èìåí è Àìåí ­ ñõîäñòâîòî
å î÷åâèäíî è çàñëóæàâà îñîáåíî âíèìàíèå, äîêîëêîòî íè
îòïðàùà è êúì åãèïåòñêèÿ Àìîí è êúì öÿëà ïîðåäèöà äó-
ìè, ïîíÿòèÿ, åïèòåòè è èìåíà îò íàé-ðàçëè÷íè åçèöè è
êóëòóðè, ÷åñòî ïúòè ñúñ ñàêðàëíî çíà÷åíèå.
Íåêà ñåãà íàñî÷èì âíèìàíèåòî ñè êúì äåëàòà íà áîãî-
âåòå, ñëåçíàëè íà çåìÿòà. È çà äâåòå ìèòîëîãèè öåíòðàë-
íà ðîëÿ èãðàå åäèí îò íåáåñíèòå áîãîâå, êîéòî, ñëÿçúë íà
çåìÿòà, îãëàâÿâà áîãîèçáðàíèÿ íàðîä ­ èìåèêèòå, çà “Ñêà-
çàíèåòî” èëè ÿïîíöèòå (ÿìàòî, íèõîíãè) çà “Ñâåùåíèòå êíè-
ãè”. È â äâàòà ñëó÷àÿ òîçè áîã å ïîòîìúêúò íà Ñëúíöåòî ­ è
Áîÿí Èìåí, è Íèíèãè ­ åäèíèÿò ñèí, à äðóãèÿò âíóê íà
îãíåíîòî ñâåòèëî. È ïúðâèòå õóíè, è ïúðâèòå ÿïîíöè ñà
ïîòîìöè òðåòî ïîêîëåíèå ñëåä Ñëúíöåòî-ðîäîíà÷àëíèê.
Ëþáîïèòåí å è âúïðîñúò ñ ïúðâèòå òâîðåíèÿ íà íåáåñ-
íèòå áîãîâå, êîèòî è â äâåòå ìèòîëîãèè ñå îêàçâàò íåñú-
âúðøåíè è óðîäëèâè. Ñïîðåä “Ñêàçàíèåòî” óðîäëèâè ñå
ðàæäàò ïúðâèòå õîðà. Ñïîðåä “Ñâåùåíèòå êíèãè” êàòî
óðîä ñå ðàæäà Åáèñó ­ ïúðâàòà ðîæáà íà Èäçàíàãè è Èä-
çàíàìè. Êîëêîòî äî äúëáîêî ïðîòèâîðå÷èâèòå äàííè, êî-
èòî îòêðèâàìå çà íåãî â ÿïîíñêàòà ìèòîëîãèÿ, òå ñàìî ñâè-
äåòåëñòâàò çà íåÿñíîòàòà îêîëî íåãîâèÿ îáðàç, êàêòî è äî
ïðîòèâîðå÷èâèòå ÷óâñòâà è ìèñëè, ïðåäèçâèêàíè îò íåãî.
Çàùîòî àêî çàä ñúçäàäåíèòå îò Àìàòåðàñó Òàãèðè è Òàãè-
328
öó, îòêðèâàìå ïðèñúñòâèåòî íà òîõàðèòå, òî çàä òîâà íà
ïúðâîðîäíèÿ £ áðàò ñúùî îòêðèâàìå èìåòî íà åäíîèìåí-
íèÿ íàðîä åáèñó, åäíî îò èìåíàòà íà íå ïî-ìàëêî çàãà-
Îùå ïîâå÷å, ÷å è òå, ïîäîáíî íà òîõàðèòå, áÿõà åâðîïîè-
äåí íàðîä, ïðèíàäëåæàù êúì áàëêàíî-êàâêàçêèÿ ðàñîâ òèï
è íÿìàõà íè íàé-ìàëúê ïðèìåñ ìîíãîëîèäíîñò. Â äîïúë-
íåíèå áèõìå êàçàëè ñàìî, ÷å è äîñåãà àéíèòå ñà çàïàçèëè
êóëòà êúì ìå÷êàòà è ñ òîâà îòíîâî íè âðúùàò êúì ëåãåí-
äàòà çà êðàë Àðòóð, êúäåòî àðò îçíà÷àâàøå ñúùî ìå÷êà.
Íî íàðåä ñ ìå÷êàòà ïî÷èòàõà è çìèÿòà... À è íàëè Èäæèê
­ ëþáèìèÿò ñèí íà Áîÿí è Áîéãàëà, ñúùî ñå áåøå ðîäèë
êàòî çìåé÷å? Íî äîðè è òîâà íå ïîñòàâÿ êðàÿ íà îòêðèòè-
òå îò íàñ ïàðàëåëè, çàùîòî è Áîÿí, è Åáèñó ñå îêàçâàò íå
ñàìî íåáåñíè òâîðåíèÿ è áîãîâå, íî è ðå÷íè ïúòåøåñòâå-
íèöè. Áîÿí ïðåâîçâàù èìåíöèòå ïðåç îïàñíàòà ðåêà Àìóë,
Åáèñó ­ ñïóñíàò ñ êîøíèöà îò ðîäèòåëèòå ñè â ðåêàòà.
Ìîæåì äà ïðîäúëæèì èçñëåäâàíåòî ñè ñ ÷åòèðèìàòà
ñèíà íà Èäæèê ­ ïðàâíóöè íà Ñëúíöåòî. Çàñåëèëè ñå ïðè
ïëàíèíàòà Õîí, òå ïðèåëè íåéíîòî èìå è ñòàíàëè ïúðâè-
òå õîíè, ïðåäàâàéêè èìåòî è íà íàðîäà, âîäåí îò òÿõ.Íè-
íèãè ñúùî èìà ÷åòèðèìà ñèíà è òå ñúùî ñà ïðàâíóöè íà
Ñëúíöåòî. Ëþáîïèòíè ñà è èìåíàòà èì: Õîíîàêàðè, Õî-
íîñóñóìè, Õîíîåðè è Õèêîõîõîäåìè, çàïèñâàí îùå êàòî
Õîíîñóñîðè, ÷èéòî êîðåí íåäâóñìèñëåíî íè îòïðàùà êúì
åòíîíèìà ÕÎÍ.
Ïðîäúëæàâàéêè ïðîñëåäÿâàíåòî ñè âúðõó “Ñêàçàíèå-
òî” è “Ñâåùåíèòå êíèãè”, ïîñòåïåííî äîñòèãàìå äî ñà-
ìèòå ïðåäåëè íà ìèòîëîãè÷íîòî, îòâúä êîèòî âå÷å ïðî-
çèðà èñòîðè÷åñêîòî ìèíàëî. È òî÷íî íà òîâà ìÿñòî áúë-
ãàðñêèÿò åïîñ íè ïðåäëàãà ëåãåíäàòà çà êàí Äæèëêà è íå-
ãîâèÿ ñèí Ãàçàí, êîãîòî èäåíòèôèöèðàõìå êàòî Àâèòîõîë,
à äúðæàâàòà ìó â Ñåäìîðå÷èåòî ­ êàòî õóíñêàòà äúðæàâà
Þåïàí. Îñòàâà îòêðèò âúïðîñúò çà ïîñëåäâàùàòà ñúäáà
íà ñòàðèÿ Äæèëêà è íåãîâàòà âîéñêà.
 êðúãà ïîâå÷å íà ëåãåíäàðíîòî, âúïðåêè è ñ ïðåòåí-
öèèòå çà èñòîðè÷íîñò, ñòîè ðàçêàçúò ⠓Ñâåùåíèòå êíè-
ãè” çà ïúðâèÿ ÿïîíñêè èìïåðàòîð ­ Äæèììó. Êàêòî ðàç-
áðàõìå, âíóêúò íà Íèíèãè áèë ïðîâúçãëàñåí çà èìïåðà-
òîð ñëåä ïðîäúëæèòåëåí, ñåäåìãîäèøåí ïîõîä, ïðè êîéòî
ïîä÷èíèë è îáåäèíèë ïîä âëàñòòà ñè Ñåâåðåí Êþøó è
Þæåí Õîíñó.
Òàêà äîñòèãàìå äî ïîðåäíèÿ ïàðàëåë ìåæäó ìèòîëî-
ãèèòå íà õóíî-áúëãàðè è ÿïîíöè. Èçëèçàéêè îò ÷èñòî ìè-
òîëîãè÷íîòî, ïðåäè äà ñìå ñòúïèëè óâåðåíî íà òåðèòîðè-
ÿòà íà èñòîðè÷åñêè ïîçíàòîòî, õðîíîëîãè÷íîòî ïðîñëå-
äÿâàíå íà ñúáèòèÿòà ìèíàâà ïðåç çîíàòà íà íÿêàêúâ ìåæ-
äèíåí ïåðèîä. Çà õóíîáúëãàðèòå òîâà å ïåðèîäúò Àâèòî-
õîë. Çà ÿïîíöèòå òîâà å ïåðèîäúò íà ïúðâèòå ïåòíàäåñåò
èìïåðàòîðà. È â äâåòå ìèòîëîãèè òåçè ìåæäèííè ïåðèî-
äè ñà êîëêîòî ñ ïðåòåíöèèòå çà èñòîðè÷íîñò, òîëêîâà è
îáâåÿíè ñ ëåãåíäè è íåèçâåñòíîñò.
Ïàðàëåëúò îáà÷å èìà è âòîðà åäíà ñòðàíà. Ñòàâà äóìà
çà ôîíåòè÷íîòî ñõîäñòâî â èìåíàòà íà õóíñêèÿ Äæèëêà è
íà ÿïîíñêèÿ Äæèììó, ìàðêèðàëè ñïîìåíàòèòå ïåðèîäè.
Íàèñòèíà, ñõîäñòâîòî â ñúçâó÷íîñòòà å êîëêîòî íåî÷àê-
âàíî, òîëêîâà è íåíàòðàïâàùî ñå, ÷å ìîæå ñïîêîéíî äà
áúäå ïîäìèíàòî. È òîâà áè áèëî òàêà, àêî íå ñå âúðíåì

íàçàä ïî èçìèíàëèÿ âå÷å ïúò. Çàùîòî íàïðàâèì ëè òîâà,
ùå óñòàíîâèì, ÷å ïîñî÷åíèÿò ïàðàëåë ñúâñåì íå å íåùî
èçêëþ÷èòåëíî è èçîëèðàíî. Âå÷å ïîñî÷èõìå çâóêîâîòî
ñõîäñòâî ìåæäó ÈÌÅÍ ó õóíî-áúëãàðèòå è ÀÌÅÍ, ó ÿïîí-
öèòå. Ïîäîáíî ñõîäñòâî îòêðèâàìå è â èìåíàòà íà
ÈÄÆÈÊ è ÈÄÇÀÍÀÃÈ. À åòî ñåãà, ÷å ñúùàòà çàâèñè-
ìîñò áåëåæè è èìåíàòà íà ÄÆÈËÊÀ è ÄÆÈÌÌÓ. Ïðè
òîâà, ðàçãëåæäàíè â õðîíîëîãè÷åí ïëàí, òåçè ïàðàëåëè ïîç-
âîëÿâàò äà ñå ãëåäà íà òÿõ êàòî íà âçàèìíî ñúîòâåòñòâàùè
ñè. Çàùîòî âñåêè åäèí îò ïîñî÷åíèòå ïðèìåðè çàåìà ñòðî-
ãî îïðåäåëåíî ìÿñòî (ïîçèöèÿ) â ñòðóêòóðàòà íà ìèòîëî-
ãèèòå è âúâ âñè÷êèòå òðè ðàçãëåæäàíè ñëó÷àÿ òåçè ïîçè-
öèè ñà òâúðäå áëèçêè. À òîâà ïîçâîëÿâà äà ñå ãëåäà, ñ èç-
âåñòíî ïðèáëèæåíèå, íà äâåòå ìèòîëîãèè êàòî íà óñïîðå-
äèöà. Õèïîòåçàòà íè, íàèñòèíà, å òâúðäå ïðåäèçâèêàòåë-
íà, íî ñòðóâà íè ñå, ÷å òðîéíîòî äîòóê ñúîòâåòñòâèå íå
áèâà äà ñå ïîäìèíàâà. Çàùîòî âñÿêî ñëåäâàùî óäúëæàâà-
íå íà íàáåëÿçàíàòà óñïîðåäèöà ùå ïðåäñòàâëÿâà âñå ïî-
çíà÷èì àðãóìåíò çà íåéíèÿ îáåêòèâåí è çàêîíîìåðåí õà-
ðàêòåð, ïðåâðúùàéêè ñå íàêðàÿ â ñåðèîçíî ñâèäåòåëñòâî
çà âçàèìíà âðúçêà ìåæäó äâåòå ìèòîëîãèè.
Ïðåäè äà ïðîäúëæèì îáà÷å â òàçè ïîñîêà, ñòðóâà ñè
äà îòáåëåæèì è îùå åäèí íå òîëêîâà çàáåëåæèì ïàðàëåë
ìåæäó äâàòà ìîòèâà è ïî-êîíêðåòíî òåõíèòå ïðèêëþ÷å-
íèÿ ïî âîäà. Æåíàòà íà Äæèëêà ñïóñêà ñ êîøíèöà ñèíà ñè
âúâ âîäèòå íà Äóëîñó è òàêà ãî ñïàñÿâà îò ÿâíà ãèáåë, ìàé-
êàòà íà Äæèììó è ñàìèÿò òîé ñà èçâåñòíè ñ ìîðñêèòå ñè
ïîõîäè. Òàêà äî ñõîäñòâîòî ñ èìåíàòà ñå íàðåæäà è ñõîä-
ñòâîòî ñ ïîõîäèòå ïî âîäà è íàêðàÿ, òîâà ñ àêòèâíîòî ó÷àñ-
òèå íà æåíàòà-ìàéêà â ïîñî÷åíèòå íà÷èíàíèÿ. Ñõîäñòâî
ïðåäñòàâëÿâà ñúùî òàêà è ðåçóëòàòúò îò ïîõîäèòå, äîâå-
ëè äî èçñåëâàíåòî íà Äæèììó è Ãàçàí îò ðîäèíàòà è öàðó-
âàíåòî èì íàä îáøèðíè äúðæàâè, íî íà íîâî ìÿñòî.
Èçîáùî, âîäíèòå ïðèêëþ÷åíèÿ çàåìàò îïðåäåëåíî
ìÿñòî â äâåòå ìèòîëîãèè. Âå÷å îòáåëÿçàõìå, ÷å çà ïúëíî-
òà íà èçëîæåíèåòî ùå ñå ñïðåì è íà îùå åäèí åïèçîä.
Áîÿí èìà íà çåìÿòà äâå æåíè è òîâà ñà âîäíèòå êðàñàâèöè
Àëïèòå Âèäðà è ðèáàòà Áîéãàëà. Òâúðäå äðàìàòè÷åí å ìî-
òèâúò ñ ëîáîâòà íà Áîÿ íè Áîéãàëà â äúëáèíèòå íà Äóëî-
ñó. Ïîäîáíà å è ñúäáàòà íà ñèíà íà Íèíèãè, îæåíèë ñå íà
äúíîòî íà îêåàíà çà ïðèíöåñà Òîéîòàìà è íà íåãîâèÿ âíóê,
âçåë çà æåíà ñåñòðà £ ­ è äâåòå äúùåðè íà áîãà íà îêåàíà.
Íåêà îáà÷å ïðîäúëæèì ïî ïîñî÷åíàòà ñëåäà è ïðîñ-
ëåäèì êàê ñòîÿò íåùàòà ñ èìåíàòà íà îñòàíàëèòå öåíò-
ðàëíè îáðàçè îò ìèòîëîãèèòå íà õóíî-áúëãàðè è ÿïîíöè.
Òàêà ñòèãíàõìå äî “Áè÷à Áîæè” ­ Àòèëà, çàïèñàí ⠓Ñêà-
çàíèåòî” îùå êàòî Àóäàí ­ èìå, íîñåíî ñúùî è îò ðîäî-
íà÷àëíèêà Áîÿí Èìåí.  ãåðìàíî-ñêàíäèíàâñêàòà ìèòî-
ëîãèÿ ñëåòè îáðàçè íà æèâàòà ëåãåíäà è ìèòè÷íèÿ ïðàî-
òåö áÿõà èçêðèñòàëèçèðàëè â áîæåñòâåíèÿ Îäèí èëè Âî-
òàí. Åòî çàùî, ïðîñëåäèì ëè èìåíàòà íà ïîçíàòèòå íè
ÿïîíñêè âëàäåòåëè, âíèìàíèåòî íè ïðèâëè÷à òîâà íà èì-
ïåðàòîð Îäæèí. Òóê íÿìà äà çàùèòàâàìå òåçàòà, ÷å Îäèí/
Àóäàí, Àòèëà/ è Îäæèí ñà åäèí è ñúù èñòîðè÷åñêè ãåðîé.
Òÿ íàèñòèíà çâó÷è àáñóðäíî. Íå ìîæåì îáà÷å äà íå îáúð-
íåì âíèìàíèå íà íåùî äðóãî ­ íà ðàçëè÷èÿòà â ñòèëà íà
óïðàâëåíèå íà äâàìàòà âëàäåòåëè. Åäèíèÿò ­ âîèí, çàâîå-
âàòåë è ðóøèòåë íà ïðîãíèëèÿ ñâåòîâåí ðåä. Äðóãèÿò ­
ÀÂÈÒÎÕÎË
ìèðîëþáèâ àäìèíèñòðàòîð, ñòðîèòåë è êèíæîâíèê ­ ïðúâ
íàëîæèë ïèñìåíîñòòà â ßïîíèÿ. Êàê ëè å ñòàíàëî òîãàâà
òàêà, ÷å òîçè ìúäúð è ñïîêîåí âëàäåòåë å áèë ïðîâúçãëà-
ñåí çà áîã íà âîéíàòà? Ïðè òîâà, íå ïðèæèâå, à âåêîâå ïî-
êúñíî? Âåê ñëåä ñìúðòòà è íà ñàìèÿ Àòèëà. Äà íå çàáðà-
âÿìå îáà÷å, ÷å òî÷íî òàçè íåî÷àêâàíà è çàãàäú÷íà ñìúðò
áåøå ðàçòúðñèëà öåëèÿ òîãàâàøåí ñâÿò è áå ïðîíèêíàëà
íàøèðîêî â ìèòîâåòå è íàðîäíîòî òâîð÷åñòâî íà äåñåòêè
åâðîïåéñêè è àçèàòñêè íàðîäè. Èçêëþ÷åíî ëè å ïðè òîâà
ïîëîæåíèå, îáðàçúò íà Îäæèí äà å âòîðè÷íî ìîäåëèðàí è
âçàèìñòâàí îò îáðàçà íà Îäèí? È ñëó÷àéíî ëè å ñõîäñò-
âîòî â èìåíàòà? Äîïúëíèòåëíà âðúçêà íàìèðàìå è â õó-
íîðñêàòà ñëåäà, ïî êîÿòî íè îòïðàùàò äâàìàòà âëàäåòå-
ëè: åäèíèÿò ­ õóíîðñêè âîæä, äîêàòî çàä ðîæäåíîòî èìå
­ Õîíäà, íà äðóãèÿ, íå å òðóäíî äà äîëîâèì åòíîíèìà íà
ñúùèòå õóíè. Äà íå çàáðàâÿìå è îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å
Îäæèí ÿïîíöèòå ÷åñòâàõà íàåäíî ñ êóëòà êúì çàãàäú÷íè-
òå ñàíüîøèí. È òîâà, ÷å è Õîíäà, è Òàãèðè, è áðàò £ Åáè-
ñó íè íàñî÷âàò âñå êúì èìåíàòà íàä ðàçíè èçòî÷íè íàðî-
äè: õóíè, òîõàíè è àéíè (åáèñó), ÷èèòî êîðåíè îòâåæäàò
âñå êúì åäíà è ñúùà èñòîðè÷åñêà äðåâíîñò. Äà íå çàáðà-
âÿìå, ÷å òå è òðèòå ïðèíàäëåæàõà êúì åâðîïîèäíèÿ àíò-
ðîïîëîãè÷åí òèï. ×å â Àçèÿ áÿõà ïðèøúëöè, ïîÿâèëè ñå
ïðèáëèçèòåëíî ïî åäíî è ñúùî âðåìå (òðåòî õèë.ïð.Õð.).
×å áÿõà íîñèòåëè âñå íà áëèçêà ïðè÷åðíîìîðñêî-ñðåäè-
çåìíîìîðñêà êóëòóðà.
Îáîáùàâàéêè êàçàíîòî, ñêëîííè ñìå äà äîïóñíåì, ÷å
â ðàìêèòå íà ìèòîëîãèÿòà, ñâúðçâàíåòî íà Îäèí (Àóäàí) è
Îäæèí ñúâñåì íå å íåùî èçêëþ÷åíî, íàïðîòèâ, âðúçêàòà
å íå ñàìî âèäèìà, íî è êàòî ÷å ëè âòîðè÷íî òúðñåíà è
ïîä÷åðòàíà. Êîìó å áèëî íóæíî òîâà? È çàùî ëè ãî å ïðà-
âèë? Ñêëîííè ñìå äà òúðñèì îòãîâîðèòå â êîíòåêñòà íà
íàøàòà õèïîòåçà. Çàùîòî òîâà ÷åòâúðòî ïîðåäíî, ñâúðç-
âàùî äâåòå ìèòîëîãèè çâåíî, îùå ïîâå÷å ïîëó÷åíî èç-
êóñòâåíî, ïî÷òè èçêëþ÷âà âúçìîæíîñòòà íàáåëÿçàíèòå
âðúçêè äà áúäàò ïëîä åäèíñòâåíî íà ÷èñòà ñëó÷àéíîñò.
Ñëåä êàòî îáà÷å ñå óáåäèõìå, ÷å íå ñà ñëó÷àéíè, ñëåäâà
äà áúäàò çàêîíîìåðíè. Âúçìîæíî ëè å äà ïðîäúëæèì ïî
ñúùèÿ ïúò è äà òúðñèì îùå ïî-óáåäèòåëíî ïîòâúðæäåíèå
íà òåçàòà ñè? Îêàçâà ñå, ÷å å âúçìîæíî.
Íåêà ïðèñòúïèì êúì ôèíàëíèòå ÷àñòè íà ìèòîëîãèè-
òå, âúâ âðåìåòî íåïîñðåäñòâåíî ñëåä óïðàâëåíèåòî íà âå-
ëèêèÿ Àòèëà è ìúäðèÿ Îäæèí. Òîãàâà ùå ñå íàòúêíåì íà
ñèíîâåòå èì ­ Èðíèê è Èðàöóêî. È êàêòî ùå ñå óáåäèì è
òîçè ïúò ôîíåòè÷íàòà áëèçîñò å ñàìî íåùî ïîâúðõíîñò-
íî, çàä êîåòî ïîòúðñèì ëè, ùå îòêðèåì è äðóãè äîïúëíè-
òåëíè ïàðàëåëè. Ïúðâî, òå è äâàìàòà ñà ñèíîâå íà âåëèêè
âëàäåòåëè, íî è íà íàòèêà, êîèòî ñúñòàâÿõà ïàðàëåëíà
äâîéêà ãåðîè îò õóíî-áúëãàðñêàòà è ÿïîíñêàòà ìèòîëî-
ãèè. Âòîðî, âñè÷êî ñâúðçàíî ñ òÿõ å ïðåäñòàâåíî â êîíòåê-
ñòà íà ïðèò÷àòà çà òðèìàòà áðàòÿ. Òîçè îáù åëåìåíò å
îñîáåíî ïîêàçàòåëåí, ïðåäâèä íà ôàêòîëîãè÷åñêàòà ìó
íåñúñòîÿòåëíîñò, äîêîëêîòî ñèíîâåòå è íà Àòèëà (Îäèí)
è íà Îäæèí ñà áèëè çíà÷èòåëíî ïî-ìíîãîáðîéíè, êàêòî
ñâèäåòåëñòâàò èçâîðèòå. Åäíàêâà ñå îêàçâà è ñúäáàòà íà
äâàìà îò òðèìàòà áðàòÿ: ïî åäèí èëè äðóã íà÷èí, âñè÷êè
òå çàãèâàò. Êàòî ñìúðòòà íà åäèí îò òÿõ ñå ñâúðçâà ñ áèò-
êàòà ïðè íÿêàêâà ðåêà. Åëàê å óáèò ïðè ð. Íåäàî, äîêàòî
329
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Îÿìàìîðè çàãèâà âúâ âîäèòå íà ð. Óäæè. Âãëåæäàéêè ñå
ïî-âíèìàòåëíî â îáðàçèòå íà Èðíèê è íà Èðàöóõî íèå äî-
ëàâÿìå ñúùèÿ èçêóñòâåí õàðàêòåð íà âðúçêàòà ïîìåæäó
èì. Íî è òîçè ïúò, ïîäîáíî íà òåçè ìåæäó Îäèí è Îäæèí,
òîâà ñàìî ÿ ïîä÷åðòàâà è ïîäñèëâà, ïðèäàâàéêè £ ïî-ãî-
ëÿìà óáåäèòåëíîñò è ïðîâîêàòèâíîñò.
Îáîáîùàâàéêè èçòúêíàòîòî äîòóê, ñëåäâà äà îòáåëå-
æèì, ÷å â ìèòîëîãèèòå íà õóíî-áúëãàðè è ÿïîíöè ñå íà-
ìèðàò ìíîãîáðîéíè è ðàçíîîáðàçíè îáùè ïàðàëåëè è íà
ïðåäåí ïëàí îò âñè÷êè òÿõ èçïúêâà îáùîòî õóíîðñêî íà-
÷àëî. Óñòàíîâÿâà ñå è äðóãà, ñúùî òàêà ëþáîïèòíà îñî-
áåíîñò. Âúâ âñÿêà îò äâåòå ìèòîëîãèè îòêðèõìå ïî ïåò
öåíòðàëíè îáðàçà, ñúñòàâÿùè òåõíèÿ ãðúáíàê. Íàé-íåî-
÷àêâàíî îáà÷å ñå îêàçà, ÷å ïîñî÷åíèòå îáðàçè áÿõà ñâúð-
çàíè ïîìåæäó ñè ïî äâîéêè. À íàé-èçóìèòåëíîòî â ñëó-
÷àÿ å îòíîñèòåëíîòî èì õðîíîëîãè÷íî ñúîòâåòñòâèå.
Ñðåùó èìåòî íà ÁÎÿí ÈÌÅÍ íàìèðàìå íàèìåíîâàíèÿ-
òà íà öÿëà ïîðåäèöà ÿïîíñêè áîãîâå, èìåíàòà íà êîèòî
çàïî÷âàõà ñ êîðåíà ÀÌÅÍ. Ñðåùó ÈÄÆÈÊ ñòîåøå ÈÄ-
ÇÀÍÀÃÈ, ñðåùó ÄÆÈËÊÀ ­ ÄÆÈÌÌÓ ­ ñðåùó ÎÄ-
ÈÍ /ÀÓÄÀÍ/ ­ ÎÄÆÈÍ, ñðåùó ÈÐÍÈÊ ­ ÈÐÀÖÓÊÎ.
Ïîñî÷èõìå îñâåí òîâà, ÷å ÷èñòî ôîíåòè÷íèòå ñõîäñòâà
ñå äîïúëâàò îáèêíîâåíî îò öÿë êîìïëåêñ äîïúëíèòåëíè
ïàðàëåëè, èçëèçàùè äàëå÷ èçâúí ÷èñòî åçèêîâîòî ñõîäñ-
òâî. À òîâà ïîçâîëÿâà äà ñå ãîâîðè íå ñàìî çà ôîíåòè-
÷åí, íî è çà ñúäúðæàòåëåí àñïåêò íà íàáåëÿçàíèòå âðúç-
êè. Íå å çà ïîäöåíÿâàíå è ãîëåìèíàòà íà íàáåëÿçàíàòà
óñïîðåäèöà, èçãðàäåíà îò ïåò ñàìîñòîÿòåëíè çâåíà. Àêî
êúì òîâà ïðèáàâèì è ñúîòâåòñòâèÿòà â ïîñëåäîâàòåëíîñò-
330
òà íà òåçè ïåò äâîéêè îáðàçè, êàêòî âå÷å îòáåëÿçàõìå,
áèõìå ìîãëè äà ãîâîðèì çà ÿâíà çàêîíîìåðíîñò. Íî è
òîâà íå èç÷åðïâà àðãóìåíòèòå, ðàçêðèâàùè íåïîäîçèðà-
íàòà äîñåãà âðúçêà ìåæäó ìèòîëîãèèòå íà Áúëãàðèÿ è
ÿïîíöè. Çàùîòî íàáåëÿçàíàòà òîêó-ùî ïåòçâåçäíà óñïî-
ðåäèöà ñúâñåì íå å åäèíñòâåíîòî íåùî, êîåòî ãè ñâúðç-
âà. Äà íå çàáðàâÿìå çíà÷èìèÿ áðîé ïàðàëåëè èçâúí íåÿ,
ïîñî÷åíè â íà÷àëîòî íà èçñëåäâàíåòî íè. Âñè÷êè òå, ïðè-
áàâåíè êúì îñíîâíèòå ëèíèè â ñúäúðæàíèåòî íà äâåòå
ìèòîëîãèè, ñúñòàâÿò ñêåëåòà íà äâà èçóìèòåëíî áëèçêè
îáðàçà. Íåùî ïîâå÷å, áèõìå ìîãëè äà äîïóñíåì, ÷å îò
îïðåäåëåíî ìÿñòî íàòàòúê ñõîäñòâîòî â ïîëó÷åíèòå îá-
ðàçè å áèëî ðåçóëòàò íà îñîáåíè ãðèæè è ñòàðàíèå çà
ïîääúðæàíåòî ìó. Íÿêîé íàâðåìåòî å ñàìî å çíàåë, íî
ñå å è ñòàðàåë òîâà ñõîäñòâî äà ïðîäúëæàâà äà íå ñå ãó-
áè, äîðè è ñëåä èñòèíñêîòî ðàçêúñâàíå íà âðúçêàòà ìåæ-
äó äâàòà íàðîäà è ñ öåíàòà íà èçêóñòâåíîòî £ ïîääúðæà-
íå ñúñ ñðåäñòâàòà íà èñòîðè÷åñêàòà ôàëøèôèêàöèÿ. È
çàòîâà íå áèõìå ìîãëè äà âèíèì íè íàé-ìàëêî íàáåäåíè-
òå “ôàëøèôèêàòîðè” íà “Ñêàçàíèåòî”. Ñàìî áèõìå èì
ñå ÷óäèëè, çàùî ëè ñà ìúë÷àëè äîñåãà çà äúëáîêèòå âðúç-
êè íà “ëúæëèâàòà ñè ðîæáà” ñ ÿïîíñêàòà ìèòîëîãèÿ. Íå
îáðàç, íå åïèçîä è íå ìîòèâ ­ öÿëà åäíà ìèòîëîãèÿ ðàç-
êðèâà âðúçêèòå ñè ñ îáðóãàíîòî “Ñêàçàíèå”, à Ô. Íóðóò-
äèíîâ ñè ìúë÷è?! Çàòîâà ïúê èçâåñòíèòå íè êðèòèêàðè
ñèãóðíî ùå ñòàíàò îùå ïî-ãðúìîãëàñíè è àðîãàíòíè.
Ñòðóâà ìè ñå, ÷å ñëåä âñè÷êî óñòàíîâåíî âå÷å, ïðîñòî
íå ñè ñòðóâà äà èì îáðúùàìå âíèìàíèå.

ÏÈÑÌÅÍÈ ÑÂÅÄÅÍÈß ÇÀ ÄÂÈÆÅÍÈÅÒÎ ÍÀ ÏËÅ-
ÌÅÍÀÒÀ ÁÅÐÑÈËÈ/ÂÅÐÑÈËÈ/
ÁÅÐ×ÓË/ÁÅÐÇÈÒÈ/ÂÀÐÑÀÖÈ
Ä-Ð ËÈËÈ ÐÀÉ×ÅÂÀ
Íàøèòå ñúâðåìåííè ñâåäåíèÿ çà ïëåìåíàòà ÁÅÐÑÈ-
ËÈ/ÂÅÐÑÈËÈ/ÁÅÐ×ÓË/ÁÅÐÇÈÒÈ/ÂÀÐÑÀÖÈ ñå îñíî-
âàâàò íà àðàìåéñêè, ñèðèéñêè, àðìåíñêè, êîìåéñêè, õàçàð-
ñêè, àðàáñêè, ëàòèíñêè èçòî÷íèöè, ïèñàíèÿ íà õðèñòèÿíñ-
êè ìèñèîíåðè îò íà÷àëíèòå ñòîëåòèÿ íà õðèñòèÿíñòâîòî,
êàêòî è íà áúëãàðñêè èçòî÷íèöè.
 ïðåäñòàâåíîòî êðàòêî èçëîæåíèå ùå ñå îïèòàì äà
õâúðëÿ ñâåòëèíà âúðõó îòêðèòè ïèñìåíè èçòî÷íèöè, äàâà-
ùè ñâåäåíèÿ çà ïðèñúñòâèåòî íà áúëãàðñêèòå ïëåìåíà
ÁÅÐÑÈËÈ/ÂÅÐÑÈËÈ/ÁÅÐ×ÓË/ÁÅÐÇÈÒÈ/ÂÀÐÑÀÖÈ â
Ñåâåðíà Ìåñîïîòàìèÿ è Ñåâåðíà Ñèðèÿ îò ñðåäàòà íà III
õèëÿäîëåòèå äî ñðåäàòà íà II õèëÿäîëåòèå ïð.í.å. Ùå ñå
ñïðà áåãëî âúðõó ïðèñúñòâèåòî íà ÁÅÐÑÈËÈÒÅ ïî çàïàä-
íîòî êðàéáðåæèå íà Êàñïèéñêî ìîðå, êúäåòî òÿõíàòà äúð-
æàâà å ïîçíàòà íà èçòî÷íèòå àâòîðè êàòî ñòðàíàòà ÁÅÐ-
ÑÈËÈß/ÁÀÐÑÈËÈß/ÂÅÐÇÈÒÈß èëè êàòî ÀË ÁÀÐ-
ØÈË íà àðàáñêèòå àâòîðè ïî-êúñíî.
Íàõëóâàíåòî íà òþðêñêèòå ïëåìåíà, à ïî-êúñíî è íà
õàçàðèòå êúì V-VI â. è îùå ïî-êúñíî íà àðàáñêèòå ïëåìå-
íà â òåçè îáëàñòè ðàçðóøàâàò åäíà ðàçâèòà äúðæàâà. Åäíà
îò ìíîãîòî åäíîâðåìåííî èëè ïîñëåäîâàòåëíî ñúùåñò-
âóâàëè áúëãàðñêè äúðæàâè â ðàéîíà íà Êàâêàç, çàïàäíîòî
Êàñïèéñêî è èçòî÷íîòî ×åðíîìîðñêî êðàéáðåæèå.
Ùå ñå ñïðà íà ïðèäâèæâàíåòî è íÿêîëêî âåêà ïî-êúñíî
íà ïðèñúñòâèåòî íà òåçè ïëåìåíà îêîëî ðåêèòå Âàðäàð,
Ñòðóìà è Ìåñòà. Çàïàäíèòå è Ñðåäíèòå Ðîäîïè, êàêòî è
íà ïðèäâèæâàíåòî è ïðèñúñòâèåòî èì ïî þæíîòî êðàéá-
ðåæèå íà Ìàëà Àçèÿ, êúäåòî ïîä èìåòî âàðñàöè ó÷àñòâàò
â áîðáèòå è æèâîòà íà äðóãè áúëãàðñêè ïëåìåíà, ðàçïî-
ëîæåíè îêîëî ïëàíèíàòà Áóëãàðäàð, çàñâèäåòåëñòâàíî îò
ìíîãî ïèñìåíè èçòî÷íèöè ìåæäó IÕ è ÕVI â.
Îñêúäíèòå ñâåäåíèÿ çà ïðèñúñòâèåòî íà áúëãàðñêè ïëå-
ìåíà â Ñåâåðíà Ñèðèÿ îò ñðåäàòà íà III äî ñðåäàòà íà II
õèëÿäîëåòèå ïð.í.å. íàìèðàìå â ïèñìåíè èçòî÷íèöè, îòê-
ðèòè ïðè ðàçêîïêèòå íà ãðàäà-äúðæàâà Èáëà. Íàïðàâåíè-
òå àðõåîëîãè÷åñêè ðàçêîïêè ìåæäó 1964 è 1980 ã. íà õúëìà
Òåë Ìàðäèõ ðàçïîëîæåí íà 55 êì þæíî îò ãð. Àëåïî (Õà-
ëåï) â Ñåâåðíà Ñèðèÿ (äðåâíàòà ñòðàíà Ñóðè èëè Øàì íà
àðàáñêè).
Äî îòêðèâàíåòî íà òîçè îãðîìåí àðõåîëîãè÷åñêè êîì-
ïëåêñ, ñêðèë îñòàíêèòå íà åäíà öúôòÿùà â êðàÿ íà III õè-
ëÿäîëåòèå ïð.í.å. öèâèëèçàöèÿ çàâëàäÿíà îò Àêàäñêîòî
öàðñòâî îò âðåìåòî íà Ñàðãîí Âåëèêè ïîêàçâà åäíà íàðå-
÷åíà öèâèëèçàöèÿ (êàêâèòî ñà ïî ñúùîòî âðåìå Øóìåð è
Åãèïåò). Îòêðèâàíåòî å ðåçóëòàò îò ðàáîòàòà íà ãðóïà èòà-
ëèàíñêè àðõåîëîçè ïî ïîêàíà íà îòäåëà çà Äðåâíà èñòî-
ÀÂÈÒÎÕÎË
ðèÿ íà Ìèíèñòåðñòâîòî íà êóëòóðàòà íà Ñèðèÿ, ðúêîâî-
äåíà îò àðõåîëîãà Ïàóëî Ìàòüî.
Ïî-êúñíî â ðàçêîïêèòå ñå âêëþ÷âàò àðõåîëîçè îò öÿë
ñâÿò: íåìöè, ôðàíöóçè, àíãëè÷àíè, àìåðèêàíöè, ðóñíàöè,
àâñòðèéöè è äð. Äîøëèòå ñ òÿõ ëèíãâèñòè ïðîâåæäàò çàå-
äíî ñ àðõåîëîçèòå ìíîãîãîäèøíè ïðîó÷âàíèÿ, èçâîäèòå
îò êîèòî ïðîìåíÿò âúçãëåäèòå íà íàé-äðåâíàòà èñòîðèÿ
íà ÷îâå÷åñòâîòî. Òóê ñà îòêðèòè îñòàíêèòå íà åäíà êóëòó-
ðà, êîÿòî èìà çà ñòîëèöà ãðàä, îòäàëå÷åí íà 75 êì îò ãî-
ëÿìà ðåêà. Íàé-áëèçêàòà å ð. Îðîíò (ñåãà Àë-Àñè), à ïî-
äàëå÷å å Åôðàò. Òàçè äúðæàâà îò III õèëÿäîëåòèå ïð.í.å.,
ïî óðîâåí íà äîñòèæåíèÿòà ñè ïî àðõèòåêòóðíè, ñêóëï-
òóðíè, æèâîïèñíè, ïèñìåíè, èñòîðè÷åñêè, ðåëèãèîçíè è
äð. äîñòèæåíèÿ íå îòñòúïâà íèòî íà Øóìåð, íèòî íà Åãè-
ïåò.
Ïðåç 1975 ã. å íàïðàâåíî íàé-êðóïíîòî àðõåîëîãè÷åñ-
êî îòêðèòèå ­ àðõèâúò íà äúðæàâàòà Èáëà, êîéòî ñúäúðæà
17 056 ãëèíåíè ïëî÷êè ñ øóìåðñêî êëèíîïèñíî ïèñìî, êîé-
òî åïèãðàôúò Äæîðäæî Ïåòòèíàòî ïîäðåæäà è êëàñèôè-
öèðà, íàïèñàíè íà íåèçâåñòåí åçèê. Òåçè êëèíîïèñíè òàá-
ëè÷êè ñå îïèòâàò äà ðàç÷åòàò ìíîãî ëèíãâèñòè. Ìåæäó
òÿõ íàé-çàáåëåæèòåëíè îòêðèòèÿ ïðàâÿò Äæîðäæî Ïåò-
òèíàòî, Àëôîíñî Àðê, Åäìóíä Ñîëáåðæå, Ì.È. Äèàêî-
íîâ è äð. Ðàç÷èòàíåòî íà òîçè Èáëàèòñêè àðõèâ å ñâúðçà-
íî â íà÷àëîòî ñ ìíîãî óâëå÷åíèÿ, ñúçäàâàùè âïå÷àòëåíè-
åòî, ÷å äàðåíèòå ìèòè÷íè ðàçêàçè ñå ïðåâðúùàò â ðåàë-
íîñò.  íà÷àëîòî ñå ïðèåìà, ÷å ãðàäúò-äúðæàâà Èáëà å
îáøèðíà èìïåðèÿ, îáõâàùàùà ïðîñòðàíñòâîòî íà Ãàçà íà
Ìúðòâî ìîðå äî ãðàíèöàòà íà äíåøíà Òóðöèÿ. Íà îñíîâà
íà òåçè óâëå÷åíèÿ ñà íàïðàâåíè è ïúðâèòå ïóáëèêàöèè. Çà
àðõåîëîãè÷åñêèòå íàõîäêè îò ðúêîâîäèòåëÿ íà ðàçêîïêè-
òå Ïàóëî Ìàòüî, îòïå÷àòàíè ïîä çàãëàâèåòî: “Èáëà îò íî-
âîíàìåðåíàòà èìïåðèÿ”. (Ðaulo Mathica “Ebla un impero
ritrovato”, Torino, 1977).
Ñâåäåíèÿòà çà ïèñìåíèòå íàõîäêè ñà ïóáëèêóâàíè îò
Äæîðäæî Ïåòòèíàòî ïîä çàãëàâèåòî “Èáëà ­ èìïåðèÿ, îò-
ïå÷àòàíà íà ãëèíà”. (Ebla un impero inciso nele Argiia”
Pettinato G. Milano, 1979).
Ðàçøèðåíèòå ïî-êúñíè ïðîó÷âàíèÿ ñ âêëþ÷âàíåòî íà
øóìåðîëîçè, ñïåöèàëèñòè ïî àêàäñêè è ñåìèòñêè åçèöè,
àñèðîëîçè, õåòîëîçè è äð., äîøëè îò ðàçëè÷íè ñòðàíè, êî-
ðèãèðàò òåçè ïúðâè óâëå÷åíèÿ. Òúðïåëèâàòà ðàáîòà íà ôè-
ëîëîçèòå ñ óñòàíîâÿâàíå íà âñåêè êëèíîïèñåí çíàê îò òåê-
ñòîâåòå â àðõèâà íà Èáëà èçÿñíÿâàò õàðàêòåðà íà åçèêà,
îðôîãðàôè÷íèòå ïðèâè÷êè íà êîéòî ñúâïàäàò ñúñ ñòàðîà-
êàäñêèòå åçèöè.
331
 ÀÂÈÒÎÕÎË

332

Îêàçâà ñå, ÷å èáëèàòñêèÿò åçèê å ïðàñåìèòñêè åçèê,
çàåìàù ìÿñòî ìåæäó èçòî÷íèòå è çàïàäíèòå ñåìèòñêè
(àêàäñêè) äèàëåêòè ñ èçðàçåíî çíà÷èòåëíî äèàëåêòíî ïîñ-
òîÿíñòâî.
Îò íàìåðåíèòå òàáëè÷êè ñå âèæäà, ÷å ðàçöâåòúò íà Èá-
ëàèòñêîòî öàðñòâî ñúâïàäà ñ ðàçöâåòà íà Àêàäñêèòå äè-
íàñòèè îò ïåðèîäà íà ðàííèÿ áðîíç. Øèðîêîòî ðàçïðîñò-
ðàíåíèå íà àêàäñêè òåêñòîâå â Èáëà ñòàâà ïðè çàâîåâà-
òåëíèòå âîéíè íà Àêàäñêèòå äèíàñòòè å ìæäó ÕÕIV è
ÕÕII â.ïð.í.å. Òîâà å âðåìåòî íà óïðàâëåíèåòî íà Ñàðãîí,
Ðèìóø, Ìàíèøòóø, Íàðàì-Ñóåí, Øèêàëèøàðè. Àêàäñ-
êàòà äúðæàâà äâóêðàòíî àòàêóâà è ðàçðóøàâà Èáëà: âåä-
íúæ ïðåç 2316 ã.ïð.í.å. è âòîðè ïúò ïðåç 2261 ã.ïð.í.å. Ïî-
êúñíî Èáëà å íàïàäíàòà îò äðóãè ãðàäîâå-äúðæàâè è íàê-
ðàÿ å ðàçáèòà è ðàçðóøåíà íàïúëíî ïðè çàâîåâàòåëíèòå
âîéíè íà õåòèòå.
Íàìåðåíèòå òàáëè÷êè ïîêàçâàò, ÷å Èáëàèòñêàòà êàí-
öåëàðèÿ íå å ñâúðçàíà ñ êàíöåëàðèÿòà íà Þæåí Øóìåð,
äîáðå èçâåñòíà âå÷å íà íàóêàòà îò íàïðàâåíèòå àðõåîëî-
ãè÷åñêè ïðîó÷âàíèÿ äî òîâà âðåìå (Óð, Óðóê, Ëàãàø). Êàí-
öåëàðèÿòà íà ãðàäà-äúðæàâà Èáëà å ñâúðçàíà ñ êàíöåëà-
ðèÿòà íà Ñåâåðåí Øóìåð è òî ñ ãðàäà Êèø (çíà÷åíèåòî íà
êîéòî ãðàä å îãðîìíî è çà äðåâíàòà áúëãàðñêà èñòîðèÿ,
êîåòî ùå ïîñî÷à â ðàçøèðåíèÿò ðàçäåë íà êíèãàòà, êîÿòî
ïèøà “Èñòîðèÿ íà äðåâíèòå áúëãàðñêè ïëåìåíà”. Ñâúð-
çàíà å îùå ñ åäèí äðóã íåèçâåñòåí ãðàä, ñêðèò ïîä ãðàäè-
ùåòî Àáó Ñàëàáàõ è îò÷àñòè ñ ãðàäà Íèïóð).
Èáëà (Òåë Ìàðäèõ ñåãà) å áèë îáèòàåì îùå ïðåç IV
õèëÿäîëåòèå ïð.íå. Òîâà â ðàçêîïêèòå å Ìàðäèõ I. Ïî-ïîä-
ðîáíî ïðè òåçè ðàçêîïêè ñà ïðîó÷åíè ïåðèîäúò íà Ðàííèÿ
áðîíç îò IV è III õèëÿäîëåòèå ïð.í.å. è âðåìåòî ìåæäó
2750 è 2200 ã.ïð.í.å.
Åïîõàòà íà Ñðåäíèÿ áðîíç îò íà÷àëîòî íà II õèëÿäî-
ëåòèå ïð.í.å. å ïî-ìàëêî ïðîó÷åíà. Íî îò òîâà âðåìå â
àðõèâíèòå äîêóìåíòè íà Èáëà ñà îòêðèòè äàííè, êîèòî
æèâî èíòåðåñóâàò áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà.
 àðõèâíèòå äîêóìåíòè ñà ðàç÷åòåíè ñâåäåíèÿ, êîèòî
ñî÷àò êîíòàêòè íà Èáëàèòñêàòà äúðæàâà ñ ïî-áëèçêè èëè
ïî-äàëå÷íè ñúñåäíè è íå ñúñåäíè ãðàäîâå äúðæàâè, êàòî
íàïð. õóðèòñêèÿ ãðàä äúðæàâà Ìàðè (Òåë Òàõèðè) îêîëî
ñåãàøíèÿ ãðàä Àáó Êåìàë íà áðåãà íà ð. Åôðàò, à ÷ðåç
íåãî è ðåêàòà, ïî òîçè âîäåí ïúò äî Ïåðñèéñêèÿ çàëèâ è
îáðàòíî äî Óðóê, ñ êîéòî ãðàä-äúðæàâà, ïðè óðóêñêèÿ ëó-
ãàë (èìïåðàòîð) Çàãåçè (2335-2326 ã.ïð.í.å.) ñà óñòàíîâåíè
ïèñìåíî ïîòâúðäåíè òúðãîâñêè âðúçêè.
Óñòàíîâåíè ñà êîíòàêòè ñ ãðàä Õàìàò (ñåãà Õàìà) íà ð.
Îðîíò (ñåãà Àë Àñè), ïðèòîê íà ð. Åôðàò. Íà ñåâåðîçàïàä
êîíòàêòè ñ ãð. Åìàð (ñåãà Ìåñêåíå) íà çàâîÿ íà ð. Åôðàò.
Êîíòàêòè ñ äðóãè ãðàäîâå-äúðæàâè â Ñåâåðíà Ìåñîïîòà-
ìèÿ, çà êîåòî ùå ñòàíå äóìà ïî-äîëó â èçëîæåíèåòî. Òà-
êèâà ñà âðúçêèòå ñ ãðàäà Äóëó è ãðàäà äúðæàâà À Áàðñàë
(À Áàðñèë).  êëèíîïèñíèòå òàáëè÷êè å íàìåðåí òúðãîâñ-
êè äîãîâîð, êîéòî óòî÷íÿâà è ãðàíèöèòå ìåæäó ãðàäà äúð-
æàâà Èáëà è ãðàäà äúðæàâà À Áàðñèë, êàêòî è óòî÷íåíèòå
òúðãîâñêè îòíîøåíèÿ ìåæäó òÿõ ñ ïðàâî íà ïîêðîâèòåëñ-
òâî íà òúðãîâèÿòà ìåæäó òåçè äâà ãðàäà (Sollberger E. “The
Socalled tuaty between Ebla ane “Asnz SEb III, 1980).
ÀÂÈÒÎÕÎË
Îò òàáëè÷êèòå ñå âèæäà, ÷å ãîëåìèòå çà åïîõàòà íà Ðàí-
íèÿ áðîíç ãðàäîâå-äúðæàâè (Ëàãàø, Õàìàò, Åìàð, Ìàðè,
Áàðñàë è äð.) ñà èêîíîìè÷åñêè è ïîëèòè÷åñêè íåçàâèñè-
ìè è ñå óïðàâëÿâàò îò ñâîè öàðå, åíîâå èëè ëóãàëè.
Ïðåäñòàâåíàòà â íà÷àëîòî íà àðõåîëîçè è ëèíãâèñòè
èìïåðèÿ ÈÁËÀ ñúñ çàäúëáî÷àâàíå íà ïðîó÷âàíèÿòà èç-
÷åçâà, íî îñòàâàò íÿêîëêî âàæíè îòêðèòèÿ çà ñâåòà è íÿ-
êîè âàæíè çà íàñ è íàøàòà èñòîðèÿ ñâåäåíèÿ:
1. Íåñâúðçàíà ñ ðå÷åí ïúò Ñåâåðîñèðèéñêà öèâèëèçà-
öèÿ, âðúñòíèöà íà Øóìåð è Åãèïåò (ïîñëåäíèòå òèïè÷íè
ðå÷íè öèâèëèçàöèè). Òàçè öèâèëèçàöèÿ äàâà îñíîâàòà íà
âåëèêà êóëòóðà â ðàéîíà íà Áëèçêèÿ èçòîê.
2. Îòêðèòèåòî íà èáëàèòñêèÿ åçèê ñúñ çàïèñàíè ñ øó-
ìåðñêè ïèñìåíè çíàöè ñâåäåíèÿ (ïî÷òè ðàç÷åòåíè), êîèòî
äàâàò èíôîðìàöèÿ çà òîâà âðåìå. Òåçè ñâåäåíèÿ ñà ñúõðà-
íåíè â Èáëàèòñêèÿ àðõèâ îò êëèíîïèñíè òàáëè÷êè.
3. Ñâåäåíèÿ çà ïðèñúñòâèåòî íà áúëãàðñêèòå ïëåìåíà
áàðñèëè è òåõíèÿò ãðàä À Áàðñèë, êàêòî è îñêúäíè äàííè
çà ãðàäà Äóëó, êàêòî è ñâåäåíèÿ çà âðúçêèòå èì ñ õóðèòñ-
êèÿ ãðàä Ìàðè è ñúñ ñåâåðîøóìåðñêèÿò ãðàä Êèø.
Íÿìà äà ñå ñïèðàì íà àðõåîëîãè÷åñêèòå, àðõèòåêòóð-
íè, õóäîæåñòâåíè, ñêóëïòóðíè, ëèíãâèñòè÷íè, ïèñìåíè, ðå-
ëèãèîçíè, èñòîðè÷åñêè è äð. íàõîäêè.  òîâà èçëîæåíèå
ùå ñå ñïðà íà åäíà ïî-òÿñíà îáëàñò ­ òîïîíèìè÷åñêèòå
íàçâàíèÿ, ðàç÷åòåíè â îòêðèòèòå êëèíîïèñíè òàáëè÷êè è
ïî-ïîäðîáíî âúðõó òîïîíèìèêà, ñâúðçàíà ñ ãðàäîâå, ïîä-
ñêàçâàùè áúëãàðñêî ïëåìåííî ïðèñúñòâèå â òîâà ðàííî
èñòîðè÷åñêî âðåìå â òîçè ðàéîí íà ïîçíàòèÿ òîãàâà ñâÿò.
Ñïîðåä ïðîô. Ïàóëî Ãàðåëè ðàáîòàòà íà àðõåîëîçè è
ëèíãâèñòè äîâåæäà äî îòêðèâàíåòî íà 1280 òîïîíèìè÷åñ-
êè íàèìåíîâàíèÿ, ïðîèçõîæäàùè îò òðè èçòî÷íèêà ñ äîá-
ðå ðàç÷åòåíè èìåíà. Òåçè äàííè ñà ñúîáùåíè îò ïðîô. Ïà-
óëî Ãàðåëè â åäèí äîêëàä â Ðèì, 1980 ã. íà ñèìïîçèóìà
“La civita di Ebla”, îòïå÷àòàí â ñïèñàíèå “Àðõåîëîãèÿ è
ôèëîëîãèÿ”, áð. III (Garelli P. “Remargues sur les Nows
geographiques des Archives d’Ebla, ðóñêè ïðåâîä 1985 ã.
“Äðåâíàÿ Ýáëà”, Ìîñêâà, 1985 ã.)
Ïðîô. ïàóëî Ãàðåëè èçðåæäà òåçè òðè èçòî÷íèêà, êàòî
ãè ïîäðåæäà òàêà:
1. Êàòàëîã íà ïðîô. Äæîðäæî Ïåòòèíàòî îò 1979 ã.,
âêëþ÷âàù 635 òîïîíèìà (Pettinato J. “Catalogo dei Testi
cunciformi di Tell-Mardikh-Ebla Napoli, 1979).
2. Ãðóïà îò 28 êëèíîïèñíè òàáëè÷êè, ôîòîãðàôèðàíè
îò ïðîô. Ïàóëî Ìàòüî ñ íàïðàâåíà òðàíñëàöèÿ íà èìåíà-
òà, êúäåòî ñà óïîìåíàòè 500 íàñåëåíè ïóíêòà. Íàçâàíèÿòà
íà 140 òîïîíèìà îò ïîñî÷åíèòå 500 ñúâïàäàò ñ óïîìåíà-
òèòå â êàòàëîãà íà Äæ. Ïåòòèíàòî òîïîíèìè ­ (Pettubati
H. “Aspectti amministrativi e topografici di Ebla nel Ill
millenio a,v, Cr. “RSQ 50, 1976). Çàá.: Îò äâàòà èçòî÷íèêà
ñå ñúáèðàò îêîëî 1135 òîïîíèìà.
3. “Àòëàíòå Ãåîãðàôèêî” íà Äæ. Ïåòòèíàòî îò 1978 ã.
(Petinato J. Atlante geoggrafico del Vicino Oriente Axtico
Attestato ad Ebla e ad Abu-Salabich” or NS 42/1978). Îò òóê
ñà âçåòè îùå 29 òîïîíèìà. Äåñåòêè òîïîíèìà îò òîâà èç-
ëîæåíèå ñå íàìèðàò â ïúðâèòå äâà ñïèñúêà (âèæ ñòð. 537-
539).
Ïðåç 1979 ã. ïðîô. Àëôîíñî Àðêè ïóáëèêóâà äàííè,
âçåòè îò ðàç÷åòåíèòå òàáëè÷êè, îòíàñÿùè ñå äî ñòîïàíñ-
333
 ÀÂÈÒÎÕÎË
êèÿò æèâîò íà ãðàäà ÈÁËÀ è ñïåöèàëíî ñâåäåíèÿ çà ñêî- Ñâåäåíèÿ çà òîçè ãðàä èìà â íàé-ðàííè ñâèäåòåëñòâà,
òîâúäñòâîòî, â êîèòî ñå ñúîáùàâà çà îùå ñåëèùà â áëè- îòíàñÿùè ñå çà ïåðèîäà íà III äèíàñòèÿ íà Óð. Ïðîô. Àð-
çîñò äî ÈÁËÀ. Èìåíàòà íà íÿêîè îò ñåëèùàòà ñå íàìè- êè îòáåëÿçâà, ÷å â òàáëè÷êèòå, ñâúðçàíè ñúñ ñòîïàíñêàòà
ðàò è â ñïèñúêà íà Ïåòòèíàòî. Äðóãè èìåíà íå ñà îòúæ- äåéíîñò íà ÈÁËÀ, òîé ñå ñúîáùàâà âúâ âðúçêà ñ îáìÿíà-
äåñòâåíè (âèæ ïðîô. Àðêè “Åïèãðàôè÷íè äîêàçàòåëñòâà òà íà òúêàíè. Óïðàâëÿâà ñå îò ÅÍ. Ñðåùà ñå êàòî èìå â
îò ÈÁËÀ è Ñòàðèÿò çàâåò” (Archi A. “The epigraphic ñïèñúöèòå íà Äæ. Ïåòòèíàòî, íî îòñúñòâà îò ò.í. ñïèñúê
evidence from Ebla and the Old Testauont” Bible 60, 1979). íà Àáó Ñàëàáàõ, êîåòî äàâà îñíîâàíèå äà ñå ìèñëè, ÷å
­ Â òåçè ñúîáùåíèÿ íà ïðîô. Àðêè ñå èçÿñíÿâàò èìåíà ñòàâà äóìà çà íå ìíîãî ãîëÿìî ñåëèùå. Èìåòî ìó å óòî÷-
íà ñåëèùà, îòúæäåñòâÿâàíåòî íà êîèòî íå ñå îñïîðâà â íåíî ñëåä ìíîãî ñïîðîâå. Äîïóùà ñå, ÷å å ðàçïîëîæåí â
ñëåäâàùèòå åïîõè íà àðõàè÷íèÿ ïåðèîä: Ñåâåðíà Ìåñîïîòàìèÿ, âåðîÿòíî â óñòèåòî íà ð. Áåëèõà,
­ Èìåíàòà íà ñåëèùà, îòúæäåñòâÿâàíåòî íà êîèòî ñå ïðèòîê íà Åôàò. Îïèñâà ñå îêîëî Óðøóì, Èððèòóì è Õà-
îñïîðâà, å ïðåäìåò íà äúëãè ïðîó÷âàíèÿ äî îêîí÷àòåëíî- ðàíà.  òåêñòîâåòå íà Äæ. Ïåòòèíàòî ñòîè ìåæäó ãðàäî-
òî óòî÷íÿâàíå; (Archi A. “Notes on Eblaite geography” SEB âåòå Ñà-ËåëÊÈ è À-ÐàìÊÈ (SA-LELk and A-ramki). Ñ èìå-
II 1980). òî íà êîè ïëåìåíà å ñâúðçàíî òîâà ñåëèùå áè ìîãëî äà ñå
­ Ïðè ñúïîñòàâÿíå íà ïèñìåíèòå äàííè îò òåçè ïðîó÷- ðàçáåðå ïðè ïî-îáñòîéíî ïðîó÷âàíå íà àðõèâèòå íà ÈÁ-
âàíèÿ ñå âèæäà, ÷å èìà ïåòíàäåñåò ãðàäà, êîèòî ìîãàò äà ËÀ è ÌÀÐÈ.
áúäàò ïèñìåíî îòúæäåñòâåíè ÷ðåç íåñúùåñòâåíè çâóêîâè Âòîðîòî ñåëèùå, çà êîåòî ñå ñïîìåíàâà â 23 òàáëè÷êè
èçìåíåíèÿ â ñëåäâàùèòå åïîõè. Âñè÷êèòå ïåòíàäåñåò ãðà- è êîåòî èìà çíà÷åíèå çà íàñ, å ãðàäúò äúðæàâà À Áàðñàë/
äà ñå íàìèðàò â Ñåâåðíà Ñèðèÿ â ïîäñòúïèòå íà ð. Åôðàò Áàðñèë.
è íåéíèòå ïðèòîöè â ðàéîíà ìåæäó Õàëåá, Õîìñ è Àáó Çà íåãîâîòî èìå ñå âîäÿò ñïîðîâå äâàäåñåò ãîäèíè ïî-
Êåìàë (Ìàðè). ðàäè íàìåðåíè òàáëè÷êè, â êîèòî ñå äàâà ñâåäåíèå çà òúð-
Òåçè ñâåäåíèÿ ìîãàò äà ñå ñúïîñòàâÿò ñúñ ñúîáùåíèå- ãîâñêè äîãîâîð ìåæäó ãðàäà äúðæàâà ÈÁËÀ è ãðàäà-äúð-
òî íà Àñòîóð Ì. îò 1963 ã., ñòð. 233 (Astour M. “Place æàâà À Áàðñàë/Áàðñèë, óðåæäàù ãðàíè÷íè è òúðãîâñêè âçà-
Names from the Kingdom of Alabah” in the North Syrian èìîîòíîøåíèÿ ìåæäó äâàòà ãðàäà.
List of Tutmos III. “Astendy in historical topography” Òîïîíèìúò À ÁÀÐ-ÑÈ-ËÀ å òðàíñëèòåðèðàí îò Äæîð-
Y.N.E.S. 22, 1963). äæî Ïåòòèíàòî êàòî À-ÑÓ-ÓÐÊÈ (A-su-urki), êîåòî ìó äàâà
Ãðàäîâå, èìåíàòà íà êîèòî íå ñå îñïîðâàò ïî ñïèñúêà îñíîâàíèå äà ìèñëè, ÷å òîâà å òúðãîâñêè äîãîâîð ìåæäó
íà Äæ. Ïåòòèíàòî, ïóáëèêóâàíè ïðåç 1979 ã. (ñòð. 103 è ãðàäà-äúðæàâà ÈÁËÀ è ãðàäà ÀØÓÐ.
110) ñ ïðîèçíîøåíèåòî â Èáëà è â Ìàðè: Óïîðèòàòà ðàáîòà íà ìíîãî ëèíãâèñòè è ñïåöèàëíî
Íàçâàíèå â Èáëà Íàçâàíèå â Ìàðè ïðîó÷âàíèÿòà íà Åäìîíä Ñîëáåðæå (âèæ ñòàòèÿòà ìó “Çà
1. ÊÅÐÊÅÌÈØ Qar-ga-mi-iski Kar-ud-mi-is (is) òàêà íàðå÷åíèÿò äîãîâîð ìåæäó ÈÁËÀ è ÀØÓД, îòïå-
2. ÕÀÐÀÍ Har-ra-anki Har-ra-nimki ÷àòàíà â 1980 ã., ñòð. 129-155 â SEb II, 1980 ã. Sollberge E.
3. ÈÌÀÐ Y-marki Y-ma(a)-drki “The so called trented between Ebla and “Ashur” SEb III,
4. ÌÀÐÈ Ma-riki Ma-riki 1980).
5. ÍÀÃÀÐ Ha-garki Ha-ga-arki Ñîëáåðæå è äðóãèòå ëèíãâèñòè ñ óïîðèòàòà ñè ðàáîòà
6. ÓÐÑÓÌ Ur-sa-umki Ur-su-uki
äîêàçâàò, ÷å òðàíëèòåðàöèèòå íà Äîæîðäæî Ïåòòèíàòî
(çàá. ïîñëåäíèòå ÷åòèðè ãðàäà èìàò Åí, à â Ìàðè ­ ËÓÃÀË)
7. ÀÁÀÒÓÌ A-ba-tumki A-ba(at)-tiom
ïðîìåíÿò íåñúñòîÿòåëíî òåêñòà (Àøóð ïî òîâà âðåìå íå å
8. ÀÌÀÄÓ îùå âîäåù öåíòúð) è ÷å ñúñ ñèãóðíîñò ñå êàñàå çà òîïîíè-
/ÕÀÌÀÒ/ A-ma-duki - ìúò À ÁÀÐ-ÑÈ-ËÀ.
9. ÄÓÄÓÁÊÈ Ñïîðåä òîïîíèìèòå îò ñïèñúêà ÀÁÓ, èçäàíèå íà Áèãñ,
/ÒÓÁÀ/ Du-ubki - 1974 ã. (Biggs R.D. “Inscription from Tell by Salabikh”, Nigss,
10. ÄÓÄÓËÓÊÈ Du-du-luki Tu-ut-tu-ul 1974), ãðàäúò Àøóð å çàïèñàí êàòî ÀÑ-À-RIH, êàòî ÷àñòè-
11. ÄÓÍÅÐ Du-ne-erki - öàòà A+RIH å ðàâíà íà ØÓÐ. Ïî-êúñíèòå ñâåäåíèÿ íà Äæ.
(ÒÈÍÈÍ)
Ïåòòèíàòî ñúùî ïîêàçâàò, ÷å èìåòî À-ÑÓ-ÓÐ è À-ÑÈÕ-
12. ÈÐÈÒÓÌ Ùè-â-øêïíñ Yr-ri-id
13. ÌÀÐÄÓÌ Mar-dumki Mar-kuki ÈÐ íå å ðàâíî íà À ÁÀÐ-ÑÀËÊÈ (A BAR-SALKI).
14. ÀÁÀÇÓ Ab-zuki - Ñïîðåä òîçè ñïèñúê Àáó Ñàëàáàõ ÷àñòèöàòà À+RIH å
15. ÕÀÑÀÇÀÐ Xa-sa-sarki Ha-za-za-ar ðàâíà íà ØÓÐ/ØÈÐ. È ñïîðåä Äèàêîíîâ Ì.È. èìåòî ñïî-
(çàá. îêîí÷àíèåòî ­ ÀÍ íà ãðàäîâåòå å õàðàêòåðíî çà òåçè îò òÿõ, ìåíàòî â äîãîâîðà ìåæäó ãðàäà äúðæàâà ÈÁËÀ è ãðàäà À
êîèòî ñà ðàçïîëîæåíè ïî ñðåäíîòî òå÷åíèå íà ð. Åôðàò). Áàðñàë/Áàðñèë íå å Àøóð.
È òàêà, ñëåä äâàäåñåò ãîäèíè ñïîð ñå äîêàçâà, ÷å Àøóð
Ñëåäâà âòîðàòà ãðóïà îò ãðàäîâåòå â Ñåâåðíà Ñèðèÿ, íå å À Áàðñèë, äîêàçâà ñå, ÷å À Áàðñàë å ãðàä-äúðæàâà,
êîèòî íÿìàò ñâîè àíàëîçè â òðèòå ñïèñúêà è íÿêîè îò èìå- êîéòî å ñêëþ÷èë äîãîâîð ñ ãðàäà-äúðæàâà ÈÁËÀ. Òîçè
íàòà ñå îñïîðâàò äúëãî. äîãîâîð å òúðãîâñêè è äàâà ìíîãî èíòåðåñíè ñâåäåíèÿ çà
Ìåæäó ìíîãîòî ãðàäîâå â òîçè ñïèñúê å ïîñî÷åí ãðà- îíàçè îòäàëå÷åíà åïîõà.
äúò ÄÓËÓÊÈ, íà êîéòî ñïåöèàëíî ùå ñå ñïðà. Ñïîðåä Äèàêîíîâ Ì.È. äîãîâîðúò ìîæå äà ñå ïîäðå-
ÄÓ-ËÓÊÈ, ñ ïðîèçíîøåíèå ÌÀÐÈ ÄÓ-ÄÓ-Ëß-Êè äè â òðè ÷àñòè:
((Du-du-laki). Ñëåä ìíîãî ñïîðîâå èìåòî ìó å óòî÷íåíî 1. ÏÐÅÀÌÁÞË (ïúðâà ÷àñò)
íà ÄÓ-ËÓÊÈ, ò.å. ÄÓËÓ, êîåòî íàñî÷âà íàøåòî âíèìà-  òàçè ÷àñò èìà îáðúùåíèå íà öàðÿ íà ÈÁËÀ êúì öàðÿ
íèå êúì ðîäà Äóëî. íà À Áàðñèë/Áàðñàë (ñòð. 59).

334

Èìà òàáëè÷êè, â êîèòî ñà ïîñî÷åíè âëàäåíèÿòà íà äâåòå
ñòðàíè: âëàäåíèÿòà íà ÈÁËÀ ñà îïèñàíè ïîäðîáíî, à âëà-
äåíèÿòà íà À Áàðñàë òâúðäå îáùî. Òàêà â òîâà îïèñàíèå
òåðèòîðèÿòà íà ÈÁËÀ å ðàçäåëåíà íà äâå ÷àñòè, êàòî â
ïúðâàòà ÷àñò ñà âêëþ÷åíè øåñò íàñåëåíè ìåñòà, à âúâ âòî-
ðàòà ­ ÷åòèðèíàäåñåò íàñåëåíè ìåñòà.
Âëàäåíèÿòà íà À Áàðñàë ñà îïèñàíè áåãëî è íå ñà ïîä-
ðîáíè. Íàâÿðíî îïèñâàùèÿò ãè íå ãè å ïîçíàâàë äîáðå è
íå å èìàë òî÷íè ñâåäåíèÿ. Ñïîðåä Äèàêîíîâ Ì.È. “Òîçè
äîãîâîð ìîæå áè îïðåäåëÿ ãðàíèöèòå ìåæäó ÈÁËÀ è À
Áàðñàë è ñúäúðæà ñïèñúê íà íàñåëåíèòå ìåñòà, êîèòî ïðåäè
ñà áèëè îñïîðâàíè, à ñåãà ñå ñúãëàñóâàò”.
2. ÂÒÎÐÀ ×ÀÑÒ ­ ñúäúðæàíèå íà äîãîâîðà. Òóê å îïè-
ñàíî è ïîêðîâèòåëñòâîòî íà òúðãîâñêèòå âçàèìîîòíîøå-
íèÿ ìåæäó äâàòà ãðàäîâå-äúðæàâè ÈÁËÀ è À Áàðñàë.
Íèòî öàðÿò íà ÈÁËÀ, íèòî öàðÿò íà À Áàðñèë ñà óïî-
ìåíàòè â äîãîâîðà ïî èìå. Òîçè ôàêò Äèàêîíîâ êîìåíòèðà
òàêà: “Ìîæå áè òàçè ëèïñà íà öàðñêè èìåíà ïîêàçâà, ÷å äî-
ãîâîðúò íå å ñêëþ÷åí ìåæäó äâå ÷àñòíè ëèöà, à å ñêëþ÷åí
ìåæäó äâå öàðñòâà çà ïî-äúëúã ïåðèîä îò âðåìå.”
3. ÒÐÅÒÀ ×ÀÑÒ ñúäúðæà ôîðìà íà ïðîêëÿòèå íàä íà-
ðóøèòåëèòå íà äîãîâîðà (òàáëè÷êè 609 è 628). Ñëåäâà èí-
äåêñ íà òîïîíèìèòå, ñúîáùåíè â òåçè 23 òàáëè÷êè, ñúäúð-
æàùè òúðãîâñêèÿ äîãîâîð ìåæäó ãðàäà äúðæàâà ÈÁËÀ è
ãðàäà À Áàðñàë. Òîâà ñà âñå èìåíà íà ñåëèùà, íàñåëÿâàíè
îò îïðåäåëåíè ïëåìåíà, ÷åñòî äàâàùè èìåòî ñè çà èìåíà
íà ãðàäîâåòå â îáëàñòòà Ñóðè è ïî-êúñíî.
Òàáëè÷êèòå, ñúäúðæàùè äîãîâîðà ìåæäó äâàòà ãðàäà
äúðæàâè ÈÁËÀ è À Áàðñàë, ñå íàìèðàò â ìóçåÿ íà Õàëåï.
Âúðõó òåêñòîâåòå ñà ðàáîòèëè ñëåäíèòå ó÷åíè: ïðîô. Ïà-
óëî Ìàòüî, ïðîô. Äæîðäæî Ïåòòèíàòî, ïðîô. Àëôîíñî
Àðêè, Äæîâàíè Áåããå, Ïåëèî Ôîíäàäçåëè, Åäìîíä Ñîë-
áåðäæå è â ðàçøèðåí òåêñò I Ì 7592420 è Ì.È. Äèàêîíîâ,
ä-ð Àÿòà îò Õàëåï, À. Áàõíåñè è Àáóíè è äð. îò Äàìàñê.
Êàêâà å ñúäáàòà íà îïèñàíèòå â òåçè òàáëè÷êè ñåëèùà,
êàêòî è ñúäáàòà íà æèâåëèòå â òÿõ íàðîäè, å âúïðîñ, êîéòî
çàíèìàâà ó÷åíèòå îò ìíîãî ñòðàíè. Èçìåæäó âñè÷êè óòî÷-
íåíè òîïîíèìè â òåçè òàáëè÷êè íàñ íè èíòåðåñóâà ñïåöèà-
ëíî ñúäáàòà íà òåçè ñåëèùà, èìåíàòà íà êîèòî îòâåæäàò
íàøàòà èñòîðèÿ êúì åäíè àðõàè÷íè âðåìåíà.
Åäíî ïî-îáñòîéíî ïðîó÷âàíå íà àðõèâà íà ÈÁËÀ, êàê-
òî è àðõèâà íà õóðèòñêèÿ ãðàä ÌÀÐÈ ùå äàäå îùå ïîâå÷å
ñâåäåíèÿ çà íàé-îòäàëå÷åíè ïî ãîäèíè îò áúëãàðñêàòà èñ-
òîðèÿ, íî çàòîâà ñà íóæíè ñïåöèàëèñòè ñ ïîçíàíèÿ ïî øó-
ìåðñêè, àêàäñêè, ñåìèòñêè, àñèðèéñêè è äð. äðåâíè åçèöè.
Íåèçâåñòíî å çàñåãà êîãà, çàùî è êúäå ñà ñå ïðèäâèæè-
ëè îáèòàòåëèòå íà òåçè ñåëèùà. Íàñ ñïåöèàëíî íè èíòå-
ðåñóâàò ÄÓËÓÊÈ è À ÁàðñèëÊÈ. Ìîæåì äà äîïóùàìå ðàç-
ëè÷íè ïðè÷èíè:
­ Íàõëóâàíå íà ÷óæäè, ïî-ñèëíè ïëåìåíà, êîèòî ñà èç-
ìåñòèëè âå÷å èçâåñòíèòå;
­ Êàòî ïðè÷èíà ìîãàò äà ñå îáñúæäàò ìíîãîáðîéíèòå
âîéíè, êîèòî ïî òîâà âðåìå ñà ñå âîäèëè çà ñúáèðàíå íà
áîãàòñòâà è ðîáè;
­ Âúçìîæíî å ïî-êúñíî ïðåñòúïíè÷åñêàòà ïîëèòèêà íà
Àñèðèÿ äà å ñòàíàëà ïðè÷èíà çà ïðåñåëâàíå íàñåëåíèåòî
è çà ðàçðóøàâàíå íà ñåëèùàòà;
ÀÂÈÒÎÕÎË
­ Âúçìîæíè ñà êëèìàòè÷íè ïðîìåíè, êîèòî äà ñà ïðè-
íóäèëè îáèòàòåëèòå íà òåçè ãðàäîâå äà íàïóñíàò ñâîèòå
ïîñåëèùà â òúðñåíå íà ïðåïèòàíèå è æèâîò;
­ Âúçìîæíè ñà îùå äåñåòêè ïðè÷èíè.
Òúé êàòî íå ðàçïîëàãàìå ñúñ ñèãóðíè àðõåîëîãè÷åñêè
è ïèñìåíè ñâåäåíèÿ, íèå ìîæåì ñàìî äà ãàäàåì çà âúç-
ìîæíèòå âåðîÿòíîñòè.
Êàêâèòî è äà ñà áèëè ïðè÷èíèòå çà ðàçäâèæâàíåòî íà
òåçè ïëåìåíà, â êðàÿ íà I õèëÿäîëåòèå äî í.å. íèå âèæäà-
ìå íà èñòîðè÷åñêàòà ñöåíà ïëåìåíàòà Áåðñèëè/Áàðñèëè/
Âåð÷óë/Âåðñèë/Áåðçèòè/Âàðñàöè, ïðèäâèæåíè êúì Êàâêàç,
Ïðèêàñïèåòî è Ïðèêàâêàçèåòî.
Ïèñìåíè ñâåäåíèÿ çà òîâà âðåìå ïîêàçâàò ïðèñúñòâè-
åòî íà òåçè ïëåìåíà â Òåðêñêî-ñóëàêñêîòî ìåæäóðå÷èå è
â ïðîñòîðèòå íà Ïðèìîðñêè Äàãåñòàí (çàïàäíîòî Ïðèêàñ-
ïèå), êúäåòî ãè íàìèðàìå çàåäíî ñ èðàíî-åçè÷íèòå ñàðìà-
òè è ñ àëàíèòå (ìàñàãåòèòå) â îáëàñòòà Ïúðâà Ñàðìàòèÿ
ïî Ïòîëîìåé è â îáëàñòèòå, çàåòè ïðåäè îò ñêèòèòå, à ïî-
êúñíî â ãðàíèöèòå íà õóíñêîòî âîåííî ïëåìåííî îáåäè-
íåíèå è ñëåä ðàçïàäàíåòî ìó â ãðàíèöèòå íà Âåëèêà Áúë-
ãàðèÿ íà Êóáðàò.
Íå å èçâåñòíî ñúùî åäíîêðàòíî ëè ñà ñå ïðèäâèæèëè
òåçè ïëåìåíà òóê, èëè íà ðàçëè÷íè âúëíè ïî ðàçëè÷íè âðå-
ìåíà è ñà ñå íàñëàãâàëè åäíà ñëåä äðóãà, çà äà ñúçäàäàò
îíîâà äúðæàâíî îáåäèíåíèå, êîåòî å èçâåñòíî íà ñòàðèòå
àâòîðè îò íà÷àëîòî íà íîâîòî õèëÿäîëåòèå êàòî Áåðñèëè/
Áàðñèëè/Âåð÷óë/Âåðñèë/Âàðñàë.
Îñîáåí èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿâà ñâåäåíèåòî íà Äèîäîð
(I â. îò í.å.), ñïîðåä êîãîòî â êðàÿ íà I õèëÿäîëåòèå ïðåäè
í.å. è â ïúðâîòî ñòîëåòèå îò âðåìåòî ñëåä Õðèñòîñ, Áåð-
ñèëèòå ñå íàìèðàò âå÷å â îïèñàíèòå çåìè òóê ñðåä ñêèòè-
òå “Òóê â Èçòî÷íà Åâðîïà îñòàíà ñòðàíàòà ïîä èìåòî Áåð-
ñèëèÿ”, ïèøå Äèîäîð íà ñòð. 317 îò ñâîèòå ìíîãîáðîéíè
êíèãè (40 íà áðîé). Âàæíî å è ïî-êúñíîòî ñúîáùåíèå íà
Òåîôèëàêò Ñèìîêàòà, ÷å “ïîä íàòèñê íà àâàðñêèòå ïëåìå-
íà, óãîðñêèòå ïëåìåíà èçáÿãâàëè ïðè ìîêðèòå è ïðè ïëå-
ìåíàòà Áàðñèë, êàêòî è ïðè õóíîãóðèòå, ñàâèðèòå è äð.
õóíñêè ïëåìåíà”.  òàçè ïúðâà ÷àñò íà òîâà èçëîæåíèå
íÿìà äà ñå ñïèðàì íà ìíîãîáðîéíèòå ïèñìåíè ñâåäåíèÿ
îò ñèðèéñêè, àðìåíñêè, ðîìåéñêè, àðàáñêè, ëàòèíñêè, õà-
çàðñêè è äð. àâòîðè çà ïðèñúñòâèåòî íà äúðæàâàòà Áåðñè-
ëèÿ. Òîâà ùå íàïðàâÿ â ðàçøèðåíàòà ðåäàêöèÿ íà ðàçäåëà
îò êíèãàòà ñè “Èñòîðèÿ íà äðåâíèòå áúëãàðñêè ïëåìåíà”.
Ùå öèòèðàì ñàìî åäíî ñúîáùåíèå àí Èáí Ðóñòå è Ãàðäè-
çè, àðàáñêè àâòîðè, ñïîðåä êîåòî áúëãàðèòå ñå äåëÿò íà
òðè äÿëà: “Åäèíèÿò äÿë ñå çîâå Áåðñóëà, äðóãèÿò îòäåë ­
Åñåãåë, à òðåòèÿò ­ Áóëãàð”.
Êàòî ñå ÿâÿâàò åäíî îò ïëåìåííèòå ïîäðàçäåëåíèÿ íà
áúëãàðñêèòå ïëåìåíà, ïëåìåíàòà Áåðñèëè/Áàðñèëè/Âåð-
÷óë/Âåðñèë/Âàðñàë ñå îçîâàâàò â Ïðèìîðñêè Äàãåñòàí äà-
ëå÷å ïðåäè ïðåñåëâàíåòî íà îñíîâíàòà ìàñà áúëãàðñêè ïëå-
ìåíà êúì Êàâêàç, Ïðèêàâêàçèåòî è Ïðèêàñïèåòî, à ïî-êúñ-
íî è êúì Åâðîïà íà çàïàä.
Ïî-ðàííîòî îòñÿäàíå íà áúëãàðñêèòå ïëåìåíà Áåðñè-
ëè/Áàðñèëè â Ïðèìîðñêè Äàãåñòàí (Çàïàäíîòî Ïðèêàñ-
ïèå) îáÿñíÿâà è ïî-äðåâíèÿ õàðàêòåð íà èìåòî íà çàåòèòå
îò òåçè ïëåìåíà òåðèòîðèè, ñúîáùàâàíî êàòî “Ñòðàíàòà
Áåðñèëèÿ/Âåðñèëèÿ” è ïî-êúñíî îò àðàáñêèòå àâòîðè êàòî
“Àë Áàðøèë”.
335
 ÀÂÈÒÎÕÎË

ÏÈÑÌÅÍÈ ÇÍÀÖÈ ÍÀ ÑÒÀÐÈÒÅ ÁÚËÃÀÐÈ È ÂÐÚÇÊÀ-

ÒÀ ÈÌ Ñ ÄÐÅÂÍÈÒÅ ÖÈÂÈËÈÇÀÖÈÈ
Ñðàâíèòåëåí àíàëèç
Äîêëàä îò íàó÷íàòà êîíôåðåíöèÿ “2000: Ïðèíîñúò íà áúëãàðèòå â ñâåòîâíàòà
öèâèëèçàöèÿ” - ãð. Ñîôèÿ
ÁÎÍÎ ØÊÎÄÐÎÂ

ÂÚÂÅÄÅÍÈÅ êîâíà Áúëãàðèÿ è îïðåäåëåíè â ëèòåðàòóðàòà êàòî “ðóíè-

÷åñêè”. Íàïðàâåíè ñà ñúùî àíàëèç è ðàçãðàíè÷åíèå íà íàä-
ïèñèòå íà ãðúöêè åçèê ñ ãðúöêè áóêâè, êàêòî è íà áúëãàðñ-
Ïî÷òè åäíî ñòîëåòèå ïèñìåíèòå çíàöè íà ñòàðèòå áúë-
êè åçèê ñ ãðúöêè áóêâè (4-11).
ãàðè ñà ïðåäìåò íà èíòåðåñ êàêòî íà áúëãàðñêè, òàêà è íà
Ïðè ãðàôè÷íèÿ àíàëèç íà çíàöèòå îñîáåíî âíèìàíèå å
÷óæäåñòðàííè ó÷åíè è èçñëåäîâàòåëè. Íàé-ñòàðîòî ñâå-
îòäåëåíî íà àðõåîëîãè÷åñêàòà èì äàòèðîâêà. Çà äîñòàòú÷-
äåíèå çà òÿõ å îò IÕ âåê.  ïðîèçâåäåíèåòî íà ×åðíîðèçåö
íà ñòåïåí “ñèãóðåí ìàòåðèàë” çà èçñëåäâàíåòî ñà ïðèåòè
Õðàáúð “Î ïèñìåíàõ” ñå êàçâà: “÷åðòàìè è ðåçàìè... ÷åòÿ-
çíàöèòå, êîèòî ïî àðõåîëîãè÷åñêè äàííè ñà äàòèðàíè â
õà è ãàäàåõà”.
ïåðèîäà 681-850 ã.** è ãåîãðàôñêè ðàçïîëîæåíè îêîëî ñòà-
 1905 ã. Øêîðïèë ïîñòàâÿ íà÷àëîòî íà ñúáèðàíå è ïóá-
ðèòå öåíòðîâå íà Ïúðâàòà áúëãàðñêà äúðæàâà. Ãðàôè÷íà-
ëèêóâàíå íà ïèñìåíèòå çíàöè íà ñòàðèòå áúëãàðè.
òà ôîðìà íà âñåêè îòäåëåí çíàê â èçñëåäâàíåòî å ðåçóëòàò
 1980 ã. å ïóáëèêóâàíî åäíî öÿëîñòíî è ñèñòåìàòèçè-
îò àíàëèç íà ìîäèôèêàöèèòå ìó êàòî åäèíè÷åí çíàê âúðõó
ðàíî ïðåäñòàâÿíå íà çíàöèòå îò Ëþäìèëà ÄÎÍ×ÅÂÀ-
íàìåðåíè àðòåôàêòè è â êîìáèíàòîðíè êîìïîçèöèè, îá-
ÏÅÒÊÎÂÀ (1).  íåãî å âêëþ÷åíà èñòîðèÿòà íà ñúáèðàíå-
ðàçóâàùè òåêñò. Â íàñòîÿùåòî èçñëåäâàíå íå ñå ðàçãëåæ-
òî è òúëêóâàíåòî íà çíàöèòå, êàêòî è êàòàëîã ñ ìåñòîíà-
äàò ïðîáëåìè, ñâúðçàíè ñ ðàçãðàíè÷àâàíå íà ôîíåòè÷íè,
õîæäåíèåòî è âèäà èì, ìàòåðèàëà, âúðõó êîéòî ñà íàíåñå-
öèôðîâè, ðåëèãèîçíè èëè äðóãè ñèìâîëè÷íè çíà÷åíèÿ íà
íè, à ñúùî è àâòîðèòå íà ñúîòâåòíîòî îòêðèòèå. Â ïðèëî-
çíàöèòå, êàòî ñå ïðèåìà, ÷å òå èìàò ïðîìåíëèâ õàðàêòåð
æåíèå ñà ïðåäñòàâåíè è 42 òàáëèöè, ñúäúðæàùè îáùî 1337
âúâ âðåìåòî, åòíè÷åñêîòî è ãåîãðàôñêîòî ïðîñòðàíñòâî.
çíàêà, îò êîèòî 783 ñà îïðåäåëåíè êàòî ðóíîïîäîáíè, 14 ­
 ðåçóëòàò íà òîâà èçñëåäâàíå å ñúñòàâåíà òàáëèöà íà
êàòî ãëàãîëè÷åñêè è 185 ñà îò êèðèëèöàòà è ãðúöêàòà àç-
ïèñìåíèòå çíàöè íà ñòàðèòå áúëãàðè, êîÿòî ñúäúðæà 132
áóêà (ôèíèêèéñêàòà).
çíàêà, îò êîèòî 75 ñà ñ ôîíåòè÷íî è 9 ­ ñ öèôðîâî çíà÷å-
 1982 ã. Âàñèë ÉÎÍ×Å ïðàâè ãðàôè÷åí àíàëèç íà
íèå, ðàç÷åòåíè è ïóáëèêóâàíè îò Ïåòúð Äîáðåâ â 1992 ã.
ðóíîïîäîáíèòå çíàöè, êàòî ãè íàèìåíóâà “ðîäîâè è íåèç-
(Âæ òàáëèöà ­ 1).
âåñòíè çíàöè”. Íåãîâîòî çàêëþ÷åíèå å ñëåäíîòî: “...îã-
Âòîðàòà îñíîâíà çàäà÷à íà èçñëåäâàíåòî å äà ñå óñòà-
ðîìíàòà ìàñà îò ðàçíîîáðàçíè çíàöè âñúùíîñò ñà âúâå-
íîâè äîêîëêî óñòîé÷èâà å áèëà ïèñìåíàòà ñèñòåìà çà âè-
äåíè â ñòðîãî îðãàíèçèðàíà ëîãè÷íî ðàçðàáîòåíà ñèñòå-
çóàëíà êîìóíèêàöèÿ íà ñòàðèòå áúëãàðè, êîåòî îçíà÷àâà
ìà, êîÿòî ìîæåì äà ñâåäåì ñàìî äî åäíà ãåîìåòðè÷íà ôè-
ïðîâåðêà âúâ âðåìåòî.
ãóðà-ìîäóë”(2).
III õèëÿäîëåòèå ïð.Õð.
 1992 ã. Ïåòúð ÄÎÁÐÅ ðàç÷èòà è óñòàíîâÿâà ôîíå-
 ãëàâà V íà “Êàìåííàòà êíèãà íà ïðàáúëãàðèòå”, Ï.
òè÷íîòî çíà÷åíèå íà ãîëÿìà ÷àñò îò ïèñìåíèòå çíàöè íà
Äîáðåâ óñòàíîâÿâà íåî÷àêâàíè àíàëîãèè ìåæäó ïðàáúë-
ñòàðèòå áúëãàðè. Òîé ïðî÷èòà è ãîëÿìà ÷àñò îò íàäïèñè-
ãàðñêàòà ïèñìåíîñò è òàçè íà Äðåâåí Åëàì. Òîâà å ïðè÷è-
òå íà ñòàðèòå áúëãàðè (3).*
íàòà, ïîðàäè êîÿòî íàñòîÿùîòî èçñëåäâàíå çàïî÷âà ñúñ
ñðàâíèòåëåí àíàëèç íà ïèñìåíèòå çíàöè íà ñòàðèòå áúë-
ãàðè è äðåâíèòå ïèñìåíè ñèñòåìè íà íàðîäèòå îò III õè-
ÇÀÄÀ×È ëÿäîëåòèå ïð.Õð. Íàïðàâåí å ïðåãëåä íà ëèòåðàòóðàòà çà
äðåâíèòå ïèñìåíîñòè è íà äîñòúïíèòå àðõåîëîãè÷åñêè ìà-
òåðèàëè, ñêóëïòóðíè ðåëåôè è ôèãóðè, êåðàìèêà, àðõèòåê-
Ïúðâàòà è íàé-âàæíà çàäà÷à ­ ïðåäìåò íà íàñòîÿùîòî
òóðíè ôðàãìåíòè è äð., âúðõó êîèòî èìà íàíåñåíè çíàöè è
èçñëåäâàíå, å äà ñå óñòàíîâè öÿëîñòíàòà ñèñòåìà îò ïèñ-
íàäïèñè (12-23).
ìåíè çíàöè íà ñòàðèòå áúëãàðè è ãðàôè÷íàòà ôîðìà íà
 ïåðèîäà 3100-2700 ã.ïð.Õð. ìåæäó Åëàì, Øóìåðè è
âñåêè îòäåëåí çíàê. Íàïðàâåí å ïðåãëåä íà ïóáëèêóâàíèòå
Àêàäè èìà òÿñíà âðúçêà. Çà íàé-ðàííî îò âñè÷êè äðåâíîè-
çíàöè è íàäïèñè, îòêðèòè íà òåðèòîðèÿòà íà Ñðåäíîâå-
çòî÷íè ñèñòåìè íà ïèñìåíîñò îò ïîâå÷åòî èçñëåäîâàòåëè
*
Òîâà òâúðäåíèå å ìíîãî îñïîðâàíî îò ñïåöèàëèñòèòå ­ áåë.ðåä.
**
 Èìà íàäïèñè äàòèðàíè îò V-IV-òî õèëÿäîëåòèå ïð.Õð., äîðè è ïî-ñòàðè, çà êîèòî ñå ìúë÷è?!?...áåë.ðåä.

336

ñå ïðèåìà øóìåðñêîòî ïèñìî, ÷èåòî íà÷àëî ïî àðõåîëî-
ãè÷åñêè äàííè ñå îòíàñÿ êúì 3100 ã.ïð.Õð. Íÿêîè èçñëå-
äîâàòåëè íà äðåâíè ïèñìåíîñòè ñà íà ìíåíèå, ÷å øóìåð-
ñêîòî ïèñìî å ïîâëèÿëî íå ñàìî íà åëàìñêîòî, íî è íà
åãèïåòñêîòî è ïðîòîèíäèéñêîòî ïèñìî. Íàé-äðåâíèòå îá-
ðàçöè íà òîâà ïèñìî ñå ñðåùàò âúðõó ò.íàð. “ñòîïàíñêè
ïëî÷êè” è âúðõó ïå÷àòè, íà êîèòî çíàöèòå èìàò ëèíåéíî-
ãåîìåòðè÷åí õàðàêòåð.  ïåðèîäà 2700-1900 ã.ïð.Õð. øó-
ìåðñêîòî, à ñúùî è åëàìñêîòî ïèñìî ñå ïðîìåíÿò â àáñò-
ðàêòíè êëèíîïèñíè çíàöè. Ïðåõîäúò â êëèíîïèñíî ïèñìî
å ðåçóëòàò îò òåõíîëîãèÿòà çà íàíàñÿíåòî íà çíàöèòå âúð-
õó ãëèíà. Íàé-ðàííàòà ôàçà íà åãèïåòñêàòà ïèñìåíà ñèñ-
òåìà ñå õàðàêòåðèçèðà ñ ëèíåéíî-ãåîìåòðè÷íè çíàöè âúð-
õó êåðàìèêà. Òåçè çíàöè ñå çàïàçâàò è ïîëçâàò ïîâå÷å îò
òðè õèëÿäîëåòèÿ. Â ìîíóìåíòàëíèòå ñòåíîïèñè òå ñå äî-
ïúëâàò è îáîãàòÿâàò â êîìïîçèöèîííî îòíîøåíèå ñ ïèê-
òîãðàìè.  áúðçîïèñíîòî èëè ò.íàð. éåðàòè÷åñêî ïèñìî
èçìåíåíèåòî èì íàñòúïâà ñúîáðàçíî òåõíîëîãèÿòà íà íà-
íàñÿíå ñ ïåðî âúðõó ïàïèðóñ.
 èçñëåäâàíåòî ñè â òàçè îáëàñò, È.Å. ÃÅËÁ îòáåëÿç-
âà, ÷å: “ëèíåéíî-ãåîìåòðè÷íè çíàöè âúðõó ñúäîâå îò ãëè-
íà ÷åñòî ñå ñðåùàò â äîäèíàñòè÷åñêèÿ ïåðèîä íà Äðåâåí
Åãèïåò”(21).
Ðåçóëòàòèòå îò ñðàâíèòåëíèÿ àíàëèç íà çíàöèòå îò òðå-
òîòî õèëÿäîëåòèå, ñâúðçàíè ñ ïèñìåíèòå ñèñòåìè íà øó-
ìåðè, àêàäè, Åëàì, Åãèïåò, Ìîõåíäæî Äàðî è Õàðàïà, ñà
ïðåäñòàâåíè â òàáëèöà ­ 2.
Áðîÿò íà çíàöèòå, åäíàêâè ñ òåçè íà ñòàðèòå áúëãàðè, å:
ØÓÌÅÐÈ, ÀÊÀÄÈ È ÅËÀÌ 35
ÅÃÈÏÅÒ 54
ÌÎÕÅÍÄÆÎ ÄÀÐÎ È ÕÀÐÀÏÀ 19
II õèëÿäîëåòèå ïð.Õð.
Ïðåç âòîðîòî õèëÿäîëåòèå ïð.Õð. âúçíèêâàò ðåäèöà
ïèñìåíîñòè. Ñïàçâàéêè ñúùèÿ ïðèíöèï è ìåòîäèêà, ïî-
ñî÷åíè ïî-ãîðå, å íàïðàâåí ñðàâíèòåëåí àíàëèç ñ êðèòñ-
êîòî ëèíåàðíî ïèñìî, áèáëñêèòå ïèñìåíè çíàöè, õåòñêî-
òî ëèíåàðíî ïèñìî, êèïúðñêîòî ïèñìî, à ñúùî è òåçè íà
Áàêòðèÿ è Êèòàé (19-21, 24-30). Çà ðàçëèêà îò åãèïåòñêîòî
ïèñìî, êîåòî ñå ðàçâèâà êàòî êîìïîçèöèîííà ñìåñ îò ëè-
íåéíî-ãåîìåòðè÷íè è ðèñóíú÷íè çíàöè, â Êðèò ÿñíî ñå ðàç-
ãðàíè÷àâàò äâå ñèñòåìè íà ïèñìåíîñò ­ ðèñóíú÷íà è ëè-
íåéíî-ãåîìåòðè÷íà. Ïðè õåòèòå, ïîäîáíî íà øóìåðèòå,
íà÷àëíàòà ôàçà å ëèíåéíî-ãåîìåòðè÷íà, âòîðàòà ôàçà å
ñìåñåíà ­ ðèñóíú÷íà è ëèíåéíî-ãåîìåòðè÷íà, à òðåòàòà
ôàçà å êëèíîïèñíî ïèñìî. Êèïúð èìà ÿñíî èçðàçåíî ëè-
íåéíî-ãåîìåòðè÷íî ïèñìî.  Êèòàé â ðàííàòà ôàçà èìà
ïðåîáëàäàâàùî ëèíåéíî-ãåîìåòðè÷íè çíàöè (íàäïèñè âúð-
õó ãàäàòåëñêè êîñòè).  ñëåäâàùèòå ïåðèîäè êàòî ãðàôè÷íà
êîíñòðóêöèÿ çíàöèòå ñå ïðèáëèæàâàò êúì îáîáùåíèÿ îá-
ðàç è âèçóàëíîòî è êîìïîçèöèîííî âúçäåéñòâèå íà êëèíî-
ïèñíîòî ïèñìî. Èçâåñòíè èçìåíåíèÿ íàñòúïâàò â ïåðèîäà
íà Èìïåðèÿòà Õàí. Òîãàâà ñå çàáåëÿçâà îïðåäåëåíî âúçâ-
ðúùàíå êúì ÷àñò îò ëèíåéíî-ãåîìåòðè÷íèòå çíàöè îò ðàí-
íàòà ôàçà (1800 ã.ïð.Õð.).
Ðåçóëòàòèòå îò ñðàâíèòåëíèÿ àíàëèç íà çíàöèòå îò âòî-
ðîòî õèëÿäîëåòèå, ñâúðçàíè ñ ïèñìåíèòå ñèñòåìè íà Êðèò,
Áèáúë, Õåòè, Êèïúð, Áàêòðèÿ è Êèòàé, ñà ïðåäñòàâåíè â
òàáëèöà ­ 3.
ÀÂÈÒÎÕÎË
Áðîÿò íà çíàöèòå, åäíàêâè ñ òåçè íà ñòàðèòå áúëãàðè, å:
ÊÐÈÒ 20
ÁÈÁÚË 16
ÕÅÒÈ 19
ÊÈÏÚÐ 23
ÁÀÊÒÐÈß36
ÊÈÒÀÉ 18
I õèëÿäîëåòèå ïð.Õð.
Ïî÷òè âñè÷êè ëèòåðàòóðíè èçòî÷íèöè ñî÷àò ïúðâîòî
õèë.ïð.Õð. êàòî íà÷àëî íà âúçíèêâàíå íà äðåâíèòå è ñúâ-
ðåìåííè àçáóêè (19-22, 31, 32).
Ñðàâíèòåëíèÿò àíàëèç çà òàçè åïîõà îáõâàùà: ôèíè-
êèéñêè ãðúöêè, òðàêèéñêè, êàðèéñêè, åòðóñêè, èáåðèéñêè
è ëàòèíñêè ïèñìåíè çíàöè. Ðåçóëòàòèòå îò ñðàâíèòåëíèÿ
àíàëèç íà ãîðåñïîìåíàòèòå ïèñìåíîñòè è çíàöèòå íà ñòà-
ðèòå áúëãàðè å ïðåäñòàâåí íà òàáëèöà ­ 4.
Áðîÿò íà çíàöèòå, åäíàêâè ñ òåçè íà ñòàðèòå áúëãàðè, å:
ÔÈÍÈÊÈÉÑÊÈ 10
ÃÐÚÖÊÈ 28
ÒÐÀÊÈÉÑÊÈ 20
ÊÀÐÈÉÑÊÈ 28
ÅÒÐÓÑÊÈ 18
ÈÁÅÐÈÉÑÊÈ 29
ËÀÒÈÍÑÊÈ 19
I õèëÿäîëåòèå îò í.å.
 ïúðâîòî õèëÿäîëåòèå îò íîâàòà åðà îáøèðíè ðåãèî-
íè îò Åâðîïà, Àçèÿ è Àôðèêà ïðèåìàò ãðúöêàòà èëè ëà-
òèíñêàòà ñèñòåìà îò ïèñìåíè çíàöè. Ñëåä ïîõîäà íà Àëåê-
ñàíäúð Âåëèêè íà Èçòîê Áàêòðèÿ ñå èíòåãðèðà â èìïåðèÿ-
òà ìó (306-140 ã.ïð.Õð.). Òàì, çà îôèöèàëíè íàäïèñè, ñå
èçïîëçâà ãðúöêàòà (òðàêèéñêà) ñèñòåìà îò çíàöè, íî ïàðà-
ëåëíî ñúùåñòâóâàò è äðóãè ñèñòåìè. Â Áàêòðèÿ, Êàâêàç è
Þãîèçòî÷íà Åâðîïà ñòàðèòå áúëãàðè çàïàçâàò ñâîÿ ïèñ-
ìåíà ñèñòåìà äî ñðåäàòà íà IÕ âåê. Ïðàêòèêàòà äà ñå èç-
ïèñâàò îôèöèàëíè íàäïèñè ñ ãðúöêè çíàöè ñúùåñòâóâà è â
Áàêòðèÿ.  áàêòðèéñêèòå àðõåîëîãè÷åñêè ìàòåðèàëè îò III-
II â.ïð.Õð., â íÿêîè íàäïèñè, íàíåñåíè âúðõó êàìúê, å óñ-
òàíîâåíî íàëè÷èåòî íà çíàöè, êîèòî íå ïðèíàäëåæàò íà
ãðúöêàòà ïèñìåíà ñèñòåìà, à ñà òèïè÷íè ïèñìåíè çíàöè
íà ñòàðèòå áúëãàðè ­ íàïðèìåð çíàê ­ 60 îò òàáëèöà ­ 1.
Ïî âðåìå íà Öàð Áîðèñ I âåðîÿòíî å áèëà èçâúðøåíà
ðåôîðìà íà ïèñìåíèòå çíàöè, êàòî îò 132 òå ñà íàìàëåíè
íà 59 çíàêà â êèðèëèöàòà.
Ñúùåâðåìåííî ñúùåñòâóâàò ïàðàëåëíè è áëèçêè ïî ëè-
íåéíî-ãåîìåòðè÷åí õàðàêòåð ïèñìåíîñòè, èçâåñòíè îò ëè-
òåðàòóðàòà êàòî ðóíè÷åñêè (III-ÕIV âåê).
Íàïðàâåí å ïðåãëåä íà äîñòúïíèòå àðõåîëîãè÷åñêè ìà-
òåðèàë, ñâúðçàíè ñ Þæíà Ðóñèÿ è Êàâêàç, êàêòî è íà ðó-
íè÷åñêèòå ïèñìåíîñòè êàòî: ãåðìàíñêè, äàòñêè, øâåäñêè
è íîðâåæêè, àíãëîñàêñîíñêè è òþðêñêè (19-22, 33-40).
Ðåçóëòàòèòå îò ñðàâíèòåëíèÿ àíàëèç íà ãîðåñïîìåíà-
òèòå ñèñòåìè íà ïèñìåíîñò ñ òåçè íà ñòàðèòå áúëãàðè ñà
ïðåäñòàâåíè â ñðàâíèòåëíà òàáë. ­ 5.
Áðîÿò íà çíàöèòå (ðóíè÷åñêè), åäíàêâè ñ òåçè íà ñòà-
ðèòå áúëãàðè, å:
ÃÅÐÌÀÍÑÊÈ 18
ÄÀÒÑÊÈ 10
ØÂÅÄÑÊÈ/ÍÎÐÂÅÆÊÈ 7
337
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÀÍÃËÎÑÀÊÑÎÍÑÊÈ 11
ÒÞÐÊÑÊÈ 35
ÞÆÍÀ ÐÓÑÈß, ÊÀÂÊÀÇ 68
 òàçè òàáëèöà ïðàâè âïå÷àòëåíèå ãîëåìèÿò áðîé åä-
íàêâè çíàöè íà òþðêèòå ñ òåçè íà ñòàðèòå áúëãàðè. Èçñ-
ëåäâàíèÿòà íà Êûçëàñîâ (40) ïîêàçâàò, ÷å ïî âðåìå íà Ïúð-
âèÿ òþðêñêè õàãàíàò ïðåç VI âåê îò í.å. òþðêñêèòå ðóíè-
÷åñêè çíàöè ñà âçàèìñòâàíè îò ðåãèîíà íà Ñîãäà è Áàêò-
ðèÿ (ò.å. îò áúëãàðèòå).
ÀÍÀËÈÇ ÍÀ ÐÅÇÓËÒÀÒÈÒÅ
1. Ñòàðèòå áúëãàðè ñà ïîëçâàëè ñèñòåìà îò ïèñìåíè
çíàöè, êîèòî èìàò ëèíåéíî-ãåîìåòðè÷åí õàðàêòåð.
2. Ãîëÿìà ÷àñò îò çíàöèòå, èçïîëçàâíè îò ñòàðèòå áúë-
ãàðè, ó÷àñòâàò â ïèñìåíèòå ñèñòåìè íà äðåâíèòå öèâèëè-
çàöèè.
3. Ëèïñâàò èñòîðè÷åñêè è àðõåîëîãè÷åñêè îïîðíè ôàê-
òè, êîèòî äà äîêàçâàò â êîé ïåðèîä, îò êîå âðåìå è îòêúäå
ñòàðèòå áúëãàðè ñà ïðèäîáèëè çà ïîëçâàíå ïèñìåíàòà ñèñ-
òåìà îò çíàöè.
4. Èìà îñíîâàíèÿ äà ñå òâúðäè, ÷å êèðèëèöàòà ïðåäñ-
òàâëÿâà ðåôîðìà íà ïî-ñòàðàòà ïèñìåíà ñèñòåìà, èçïîëç-
âàíà îò ñòàðèòå áúëãàðè.
ÏÈÑÌÅÍÈ ÇÍÀÖÈ ÂÚÐÕÓ ×ÅÐÍÎÌÎÐÑÊÈ ÏÎÄÂÎ-
ÄÅÍ ÀÐÕÅÎËÎÃÈ×ÅÑÊÈ ÎÁÅÊÒ ÎÒ ÍÅÎËÈÒÀ È
ÂÐÚÇÊÀÒÀ ÈÌ Ñ ÄÐÅÂÍÈÒÅ ÖÈÂÈËÈÇÀÖÈÈ
 ïåðèîäà 1962-1998 ã. ñà ïðîâåäåíè îêåàíîëîæêè èçñ-
ëåäâàíèÿ íà ×åðíîìîðñêèÿ áàñåéí.  òÿõ ó÷àñòâàò àìåðè-
êàíñêè, áúëãàðñêè, ðóñêè è òóðñêè èçñëåäîâàòåëè è ñïå-
öèàëèñòè. Â ðåçóëòàò íà èçñëåäâàíèÿòà å óñòàíîâåí êàòàñ-
òðîôàëåí ïîòîï, äàòèðàí ïî âðåìå îò 5600 ã.ïð.Õð­ Èìà
îñíîâàíèå äà ñå ïðåäïîëàãà, ÷å òîçè ïîòîï å íàíåñúë ïî-
ðàæåíèÿ íà âèñîêîðàçâèòà öèâèëèçàöèÿ, îáèòàâàùà ñòà-
ðèòå áðåãîâå íà çíà÷èòåëíî ïî-ìàëêî ïî àêâàòîðèÿ ñëàä-
êîâîäíî åçåðî. Áúëãàðñêèÿò ó÷àñòíèê â òåçè èçñëåäâàíèÿ
­ ïðîô. Ïåòêî ÄÈÌÈÒÐÎÂ îò Èíñòèòóòà ïî îêåàíîëî-
ãèÿ êúì ÁÀÍ, à îòêðèë ïðåç 1985 ã.ïîäâîäåí àðõåîëîãè-
÷åñêè îáåêò, óñëîâíî íàðå÷åí îò íåãî “×èíèÿòà íà Íîé”.
Îáåêòúò èìà ôîðìàòà íà ïðåñå÷åí êîíóñ ñ ðàçìåðè â ñì
D1 = 35, D2 = 21 è H = 9 è èìà èçäúëáàíà âúòðåøíà ÷àñò,
êàòî íàïîäîáÿâà ÷èíèÿ. Âúðõó âúíøíàòà ñòåíà íà êîíóñà
è âúíøíàòà ÷àñò íà äúíîòî èìà çíàöè, èçäúëáàíè ñ îñò-
ðèå. ×àñò îò çíàöèòå ñà ÿñíî ðàçëè÷èìè, íî çà ïîâå÷åòî
îò òÿõ ìîæå äà ñå ñúäè ïî ïëèòêèòå îñòàíêè îò ñëåäè â
ñòðóêòóðàòà íà ôîðìàòà.
Çíàöèòå, íàíåñåíè âúðõó îáåêòà, èìàò ëèíåéíî-ãåîìåò-
ðè÷åí õàðàêòåð. Íÿêîè îò òÿõ ñà ñú÷åòàíè â êîìïîçèöèè.
Èìà è åäíàêâè ïî ôîðìà çíàöè, êîèòî ñå ïîâòàðÿò. Áðîÿò
íà ÿñíî ÷åòëèâèòå çíàöè å 28, îò êîèòî ñ ðàçëè÷íà ôîðìà ñà
23. Îáùèÿò áðîé, â êîéòî ñå âêëþ÷âàò è òåçè, îò êîèòî èìà
*
Ïîñëåäíèòå äàííè ïîêàçâàò ðàííè ïðåñåëåíèÿ îò Òðàêèÿ â Åãèïåò (ïðåääèíàñòè÷íè åãèïòÿíè) îò 5600 ã.ïð.Õð. ­
áåë.ðåä.
338
ñàìî îñòàòú÷íè ñëåäè è íå ìîæå ñ òî÷íîñò äà áúäå âúçñòà-
íîâåíà ôîðìàòà èì, å îêîëî 60.
Íàïðàâåí áåøå ñðàâíèòåëåí àíàëèç íà ôîðìàòà íà çíà-
öèòå ñ äðóãè òàêèâà, íàìåðåíè íà òåðèòîðèÿòà íà Áúëãà-
ðèÿ, à èìåííî:ïëî÷êè ñúñ çíàöè îò Ãðàäåøíèöà è ïå÷àò
îò Êàðàíîâî, äàòèðàíè îêîëî V õèëÿäîëåòèå ïð.Õð., êàê-
òî è íàé-ðàííèÿ ñëîé çíàöè îò ïåùåðèòå “Ìàãóðàòà” è
“Áàéëîâî”.
Ðåçóëòàòèòå ñà ïðåäñòàâåíè â ñðàâíèòåëíà òàáëèöà ­ 6.
Ïðåç 1998 ã. Òîäîð ÑÒÎÉ×Å ðàç÷èòà ïëî÷êèòå ñúñ
çíàöè îò Ãðàäåøíèöà è çíàöèòå îò “Ìàãóðàòà” è “Áàéëî-
âî” êàòî ìàòåìàòè÷åñêè êàëåíäàðíè íàäïèñè. Òîé çàáå-
ëÿçâà ëèíåéíî-ãåîìåòðè÷íèÿ õàðàêòåð íà çíàöèòå è ÷àñò
îò òÿõ îïðåäåëÿ êàòî “ìåàíäðîâèäíè”(43). Íà ôèã. 1 å ïðåä-
ñòàâåíà îáùà âèçóàëíà ñúïîñòàâêà íà ò.íàð. “ñòîïàíñêà
òàáëè÷êà” îò Øóìåð, ëèíåàðíî ïèñìî îò Åëàì, ïëî÷êè
ñúñ çíàöè îò Ãðàäåøíèöà è ïå÷àò îò Êàðàíîâî. Ëèíåéíî-
ãåîìåòðè÷íèÿò õàðàêòåð, êàêòî è ñõîäñòâîòî ñà î÷åâèä-
íè. Ïðîáëåìúò å, ÷å àðòåôàêòèòå îò áúëãàðñêèòå çåìè ñà
íàé-ìàëêî åäíî õèëÿäîëåòèå ïî-ñòàðè. À êàê äà ñè îáÿñ-
íèì íàëè÷èåòî íà íÿêîè îñîáåíî õàðàêòåðíè ëèíåéíî-ãå-
îìåòðè÷íè çíàöè ⠓Ìàãóðàòà” è “Áàéëîâî” è ïðèñúñòâè-
åòî èì â ñâåùåíàòà ñèñòåìà îò çíàöè â Äðåâåí Åãèïåò?*
Ðåøàâàéêè ïðîáëåìà çà äàòèðàíåòî íà êàòàñòðîôàòà â
×åðíî ìîðå, ÐÀÉÚÍ è ÏÈÒÌÀÍ (41) ïðåäñòàâÿò õèïî-
òåçà çà âåðîÿòíèòå ïúòèùà çà ïðåñåëåíèå, êàòî îòáåëÿç-
âàò âúçíèêâàíåòî íà íîâè ñðåäèùà íà öèâèëèçàöèÿ â íà-
÷àëîòî íà V õèëÿäîëåòèå (ôèã. 2).  òîì âòîðè, ñòð. 233 îò
“Èñòîðèÿ íà ïëàñòè÷íèòå èçêóñòâà”, Íèêîëàé ÐÀÉÍÎÂ
(42) öèòèðà ò.íàð. “Öàðñêè ïàïèðóñ”, ñúñòàâåí îêîëî 1500
ãîäèíè ïðåäè íîâàòà åðà.  íåãî ñå ñúîáùàâà, ÷å ïðåç V
õèëÿäîëåòèå ïð.Õð. îò Ñåâåð ñà äîøëè “ïîëóáîãîâå ­ íàñ-
ëåäíèöè íà Áîã Õîð”. Íÿêîè èçñëåäîâàòåëè íà äðåâíèòå
ïèñìåíîñòè èçðàçÿâàò ìíåíèå, ÷å åãèïåòñêàòà ïèñìåíîñò
å âúçíèêíàëà ïîä âëèÿíèå íà øóìåðñêàòà. Èìà è ìíåíèÿ,
÷å øóìåðèòå ñà ïðèåëè ñâîÿòà ïèñìåíîñò îò ïðåäøåñò-
âàù ãè êóëòóðåí êðúã. È.Å. ÃÅËÁ (21) äîðè îòáåëÿçâà òàçè
âåðîÿòíîñò ïî ñëåäíèÿ íà÷èí: “îò äðóã åòíè÷åñêè åëåìåíò,
êîéòî ïîðàäè îòñúñòâèå íà ïî-äîáúð òåðìèí, àç íàçîâà-
âàì “åëåìåíò Ք.
À ìîæå áè è ïðè äâåòå äðåâíè öèâèëèçàöèè ­ Åãèïåò è
Øóìåð, òðÿáâà äà ñå âçèìà ïîä âíèìàíèå ïî-ñòàðàòà ×åð-
íîìîðñêà öèâèëèçàöèÿ, ñúùåñòâóâàëà îêîëî áðåãîâåòå íà
áèâøåòî ñëàäêîâîäíî åçåðî? Õèïîòåçàòà íà Ó. ÐÀÉÚÍ è
Ó. ÏÈÒÌÀÍ çà âåðîÿòíèòå ïúòèùà íà ïðåñåëåíèå ïî÷òè
íàïúëíî ñúâïàäà ñ ðåçóëòàòèòå îò íàñòîÿùîòî èçñëåäâà-
íå íà ïèñìåíèòå çíàöè íà ñòàðèòå áúëãàðè è âðúçêàòà èì
ñ äðåâíèòå öèâèëèçàöèè, êîèòî äîñêîðî èçãëåæäàõà íÿêàê
ñè íåîáÿñíèìè è äîðè øîêèðàùè. Êúäå îáà÷å å ìÿñòîòî
íà ñòàðèòå áúëãàðè? Ñâúðçàíî ñ îáùàòà ñõåìà íà ïðåñå-
ëåíèå, Ó. ÐÀÉÚÍ è Ó. ÏÈÒÌÀÍ äîïóñêàò âåðîÿòíîñòòà,
÷å åäèí îò ïðåñåëåíèòå íà Èçòîê íàðîäè ñà òîõàðèòå. Ïðåç
V õèëÿäîëåòèå ïð.Õð. ñïîðåä Éîðãóç ÅÐÎË (41-ñòð. 211-
212) â Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà å ñúùåñòâóâàëî ñëàäêîâîä-
íî åçåðî, ÷èÿòî àêâàòîðèÿ å áèëà ñ ïðèáëèçèòåëíè ðàçìå-
ðè íà ×åðíîìîðñêîòî. Âúçìîæíî ëè å òîâà äà å áèë ïúòÿò
è íà ñòàðèòå áúëãàðè? Åäíà âúçìîæíà èñòîðè÷åñêà ïèñ-

ìåíà ñëåäà å “Àíîíèìíèÿò ëàòèíñêè õðîíîãðàô” îò 354 ã.
îò í.å. (44 ­ ñòð. 8-14), â êîéòî áúëãàðèòå ñà îïðåäåëåíè
êàòî åäèí îò íàðîäèòå, ïðîèçëåçëè îò íàé-ãîëåìèÿ ñèí íà
Íîé ­ Ñèì. Âàæíî çíà÷åíèå çà èçÿñíÿâàíåòî íà òîçè âúï-
ðîñ áèõà èìàëè è ïî-íàòàòúøíèòå ïîäâîäíè èçñëåäâàíèÿ
íà äðåâíàòà ×åðíîìîðñêà öèâèëèçàöèÿ. Íå å çà ïðåíåá-
ðåãâàíå è ôàêòúò, ÷å ðåäèöà çíàöè îò V õèëÿäîëåòèå ïð.Õð.
ñúâïàäàò ñ ÷àñò îò çíàöèòå â ïèñìåíàòà ñèñòåìà íà ñòàðè-
òå áúëãàðè.
Âúç îñíîâà íà èçëîæåíîòî è ïðåäñòàâåíèòå ãðàôè÷íè
ìàòåðèàëè, ïðàâèì ñëåäíèòå èçâîäè è çàêëþ÷åíèÿ:
1. Çíàöèòå âúðõó ïîäâîäíèÿ àðõåîëîãè÷åñêè îáåêò îò íå-
îëèòà ñ óñëîâíî íàèìåíîâàíèå “×èíèÿòà íà Íîé” èìàò ëè-
íåéíî-ãåîìåòðè÷åí õàðàêòåð.
2. Ãîëåìèÿò áðîé ñúâïàäåíèÿ íà ëèíåéíî-ãåîìåòðè÷-
íè çíàöè â ðàçëè÷íèòå äðåâíè ïèñìåíîñòè ïðåäïîëàãà âå-
ðîÿòíîñòòà äà ñà âúçíèêíàëè â îáù êóëòóðåí öåíòúð ­ “öè-
âèëèçàöèÿ Ք.
3. Èìà îñíîâàíèå äà ñå ïðåäïîëàãà, ÷å ëèíåéíî-ãåî-
ìåòðè÷íàòà ñèñòåìà îò ïèñìåíè çíàöè å âúçíèêíàëà â äúë-
áîêà äðåâíîñò è èìà âðúçêà ñ ïåðèîäà ïðåäè êàòàñòðîôà-
òà â ×åðíî ìîðå (5600 ãîäèíè ïð.Õð.), èçâåñòíà îò ñòàðè-
òå èçòî÷íèöè êàòî ïîòîï.
Èçïîëçâàíà ëèòåðàòóðà
1. Äîí÷åâà-Ïåòêîâà, Ë. Çíàöè âúðõó àðõåîëîãè÷åñêè ïàìåòíè-
öè îò ñðåäíîâåêîâíà Áúëãàðèÿ, VII-Õ âåê ­ Ñ., 1980.
2. Éîí÷åâ, Â. Äðåâåí è ñúâðåìåíåí áúëãàðñêè øðèôò ­ Ñ., 1982.
3. Äîáðåâ, Ï. Êàìåííàòà êíèãà íà ïðàáúëãàðèòå ­ Ñ., 1992.
4. Áåøåâëèåâ, Â. Ïðàáúëãàðñêèòå íàäïèñè ­ Ñ., 1992.
5. Âàêëèíîâ, Ñ. Ôîðìèðàíå íà áúëãàðñêàòà êóëòóðà.
6. Bogdan, D. Grafitele de la Basarabi, Analele Universitatii
Bucuresti, Seria stiinte Sociale Istorias N 16, IX-B., 1960.
7. Çëàòàðñêè, Â.Í. Èñòîðèÿ íà Ïúðâîòî áúëãàðñêî öàðñòâî. ­
Ñ., 1918.
8. Âåëêîâ, È. Ïëèñêà ­ ïúðâàòà áúëãàðñêà ñòîëèöà. ­ Ñ., 1928.
9. Ìàâðîäèåâ, Í. Ñòàðîáúëãàðñêî èçêóñòâî. ­ Ñ., 1959.
Ôèã. 1. à) Ãëèíåíî ñúä÷å îò ñ. Ãðàäåøíèöà, âúðõó ÷èÿòî âúòðåøíà ñòðàíà ñà âðÿçàíè ïèñìåíè çíàöè (ðàíåí õàëêîëèò). á)
Ãëèíåí ïå÷àò (ïèíòàäåðà) îò ñ. Êàðàíîâî — Ñòàðîçàãîðñêî, ñ ãðàâèðàíè ïèêòîãðàìè è çíàöè (ïðîòîêëèíîïèñ, ðóííè çíàöè),
êîèòî íå ñà ðàç÷åòåíè (êúñåí õàëêîëèò — îêîëî V-IV õèë. ïð. Õð.)
ÀÂÈÒÎÕÎË
10. Àíäðååâ, É. Áúëãàðñêèòå õàíîâå è öàðå, VII-ÕIV â. ­ Ñ., 1998.
11. Ñòåïàíîâ, Ö. Âëàñò è àâòîðèòåò íà ðàííîñðåäíîâåêîâíà
Áúëãàðèÿ. ­ Ñ., 1999.
III õèëÿäîëåòèå ïð.í.å.
12. Âñåîáùàÿ èñòîðèÿ èñêóñòâ. ­ ò. I ­ Ì., 1956.
13. L’art et I’homme ­ Vol. l. ­ P.: Librairie Larousse, 1957.
14. Parrot. A. Sumer. ­ P., 1981.
15. Porada, E. Alt Iran. ­ B.B., 1962.
16. Basham,A.L. The wonder that was India. ­ L., 1969.
17. Webster, D. Valley of the mummies. ­ National Geographic,
1999, N 4, pp 76-87.
18. Week, K.R. Valley of the kings. ­ Notional Geographic, 1998,
N 3, pp 1-33.
19. Diringer, D. The alphabet. ­ L. 1949.
20. Friedrich, J. Geshicht der Schrift ­ Heidelberg, 1966.
21. Ãåëüåá, È.Å. Îïûò èçó÷åíèÿ ïèñìà. ­ Ì., 1982 (GELB, L. A.
Study of Writing. ­ Chicago & London, 1963.
22. Éîí÷åâ, Â. Øðèôòúò ïðåç âåêîâåòå ­ Ñ., 1964.
23. Ïüîòðîâñêè, Á., Á. Âàäè Àëëàêè ­ Ì., 1981.
II õèëÿäîëåòèå ïð.í.å.*
24. Àâäèåâ, Â.È., Èñòîðèÿ íà Äðåâíèÿ Èçòîê ­ Ñ., 1974.
25. Ìåðåäæè, Ì. Òàéíû äðåâíèõ ïèñìåíà. ­ Ì., 1976.
26. Äþðèíê-Êàñïåð. Ìàðãèíî-Áàêòðèéñêèé àðõåîëîãè÷åñêèé
êîìïëåêñ è õàðàïñêîå ïèñüìî. ­ Âåñòíèê äðåâíåé èñòîðèè, 1997,
áð. 3, 51-56.
27. Äæîàí, À. Îáðàçû ñâåðõ÷óâñòâåííîãî ìèðà. Áàêòðèéñêî-
ìàðãèàíñêèå ïå÷àòû â èõ ñâÿçè ñ Áëèæíèì Âîñòêîì è äîëèíîé
Èíäà. ­ Âåñòíèê äðåâíåé èñòîðèè, 1998, áð. 2, 81-94.
28. ÀÍ ÑÑÑÐ. Äðåâíàÿ Áàêòðèÿ. Ìàòåðèàëû ñîâåòñêî-àíãëèéñ-
êîé ýêñïåäèöèè, 1969-1973. ­ Ì., 1976.
29. Áîíãàðä-Ëåâèí, Ã.Ì.È. Èíäèÿ â äðåâíîñòè. ­ Ì., 1985.
30. ÀÍ ÑÑÐ. Èñòîðèÿ Êèòàÿ. ­ Ì., 1974.
I õèëÿäîëåòèå ïð.í.å.**
31. Ãåîðãèåâ, Â. Òðàêèòå è òåõíèÿò åçèê. Ñ., 1971.
32. Fol. A.K. Jordanov, K. Porozhanov & V.Fol. Ancient Thrace.
­ S., 2000.
I õèëÿäîëåòèå îò í.å.***
33. Àðòàìîíîâ, Ì.È. Àðõåîëîãè÷åñêèå ïàìÿòíèêè Êàáàðäè-
íî-Áàëêàðèÿ. ­ Ìàòåðèàëû è èññëåäîâàíèé ïî àðõåîëîãèè ÑÑÑÐ,
1941, áð. 3.
339
 ÀÂÈÒÎÕÎË
34. Òóð÷àíèêîâ. Ïàìÿòíèêè ïèñìà è ÿçûêà íàðîäîâ Êàâêàçà è
Âîñòî÷íîé Åâðîïû. ­ Ë. 1971.
35. Ùåðáàê, À.Ì. Çíàêè íà êåðàìèêå è êèðïè÷àõ èç Ñàðêåëà ­
Áåëîé Âåæè. Ìàòåðèàëû è èññëåäîâàíèé ïî àðõåîëîãèè ÑÑÑÐ.
36. Ïè÷èêÿí, È.Ð. Êëàä Îêñà è õðàì Îêñà. ­ Ì., 1998.
37. Ãðþíáåðã, À.Ë. ßçûêè âîñòî÷íîãî Ãèíäî Êóøà. ­ Ì., 1972.
38. Êðóãëèêîâà, È.Ò. Äèëáåðäæèí. ­ Ì., 1974.
39. Ìàñîí, Â.Ì., Ñòðàíà òûñÿ÷è ãîðîäîâ. ­ Ì., 1966.
40. Êûçëàñîâ, È.Ë. Ìàòåðèàëû ê ðàííåé èñòîðèè òþðêîâ. ­
Ðîññèéñêàÿ àðõåîëîãèÿ, 1998, áð. 1, 71-81; 1999, áð. 4, 99-107.
Òàáëèöà 1
340
Íåîëèò
41. Ðàéúí, Ó. è Ó. Ïèòìúí. Íîåâèÿò ïîòîï. Íîâèòå íàó÷íè
ðàçêðèòèÿ çà ñúáèòèÿòà, êîèòî ïðîìåíèõà èñòîðèÿòà. ­ Â., 2000.
42. Ðàéíîâ, Í. Èñòîðèÿ íà ïëàñòè÷íèòå èçêóñòâà ­ ò. II è ò. III.
­ Ñ., 1938.
43. Ñòîé÷åâ, Ò. Àðõåîàñòðîíîìèÿ. Ïðàèñòîðè÷åñêè ñâèäåòåë-
ñòâà çà èçìåðâàíå íà âðåìåòî îò Áúëãàðèÿ. ­ Ñ., 1998.
44. Äîáðåâ, Ï. Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêàòà äúðæàâíîñò. ­ Ñ., 1995.
45. Ðàéúí Ó. è Ó. Ïèòìúí. Íîåâèÿò ïîòîï. Íîâèòå íàó÷íè ðàç-
êðèòèÿ çà ñúáèòèÿòà, êîèòî ïðîìåíèõà èñòîðèÿòà. ­ Â., 2000.
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Òàáëèöà 2

341
 ÀÂÈÒÎÕÎË

342
 ÀÂÈÒÎÕÎË

Òàáëèöà 3

343
 ÀÂÈÒÎÕÎË

344
ÀÂÈÒÎÕÎË

345
 ÀÂÈÒÎÕÎË

Òàáëèöà 4

346
ÀÂÈÒÎÕÎË

347
 ÀÂÈÒÎÕÎË

348
ÀÂÈÒÎÕÎË

349
 ÀÂÈÒÎÕÎË

350
ÀÂÈÒÎÕÎË

351
 ÀÂÈÒÎÕÎË

352
ÀÂÈÒÎÕÎË

353
 ÀÂÈÒÎÕÎË

354
ÀÂÈÒÎÕÎË

355
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÐÓÍÈÊÀ ÁÓËÃÀÐÈÊÀ
Áúëãàðñêè øàìàíñêè ìóçèêàëåí ðîã ñ ðóíè÷åñêè íàäïèñè
ÐÀÉÊÎ ÑÅÔÒÅÐÑÊÈ
Êîãàòî íàóêàòà ñå äîáåðå äî íîâîîòêðèò öåíåí èñòî-
ðè÷åñêè ïàìåòíèê, íàé-÷åñòî òîé áèâà íàðè÷àí ïî ìåñòî-
íàõîæäåíåòî, êúäåòî òîé å îòêðèò. Ïðè äðóãè ñëó÷àè, êî-
ãàòî ëèïñâàò òî÷íè äàííè çà äàäåí àðõåîëîãè÷åñêè ïðå-
íîñèì ïàìåòíèê, â íàóêàòà å ïðèåòî ñúùî òîé äà áúäå íà-
ðå÷åí ïî èìåòî íà íåãîâèÿ ïðèòåæàòåë, â êîéòî òîé å îò-
êðèò.  íàøèÿò ñëó÷àé ñëåäâà äà ïðèåìåì âòîðèÿ âàðè-
àíò, òàêà ÷å íîâîîòêðèòèÿò “Áúëãàðñêè øàìàíñêè ìóçèêà-
ëåí ðîã ñ ðóíè÷åñêè íàäïèñè” íàé-äîáðîñúâåñòíî áè ñëåä-
âàëî äà áúäå íàðå÷åí “Ðîãúò íà Ñòåôàí Õàðèòîíîâ”, êîé-
òî ðîã å áèë íåãîâî ïðèòåæàíèå ïðèæèâå è ïîäàðåí ëè÷íî
îò íåãî íà åäèí ìàë÷óãàí, êîéòî ñè ãî èçáðàë çà “êîëåäåí
ïîäàðúê” è òàêà ðîãúò ñòàíàë âðåìåííî ïðèòåæàíèå íà Âå-
ëèñëàâ. Ñòåôàí Õàðèòîíîâ, ñ êîãîòî ñå ïîçíàâàõ ëè÷íî,
íî áåç òîãàâà ðîãúò äà ìè å áèë èçâåñòåí, ïî÷èíà ïðåç 1992
ã. Òàêà ÷å äíåñ ëèïñâàò ñèãóðíè äàííè ïî êàêúâ íà÷èí è
îòêúäå òîçè óíèêàò çà áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà êóëòóðíà
íàóêà å ïîïàäíàë íà ïîñëåäíîòî ñè ìåñòîíàõîæäåíèå.
Îòêúäå è êàê å “ïðåìèíàë” ïðåç âåêîâåòå, íåãîâîòî èñ-
òîðè÷åñêî ìèíàëî è åïîõàòà, â êîÿòî å ñúçäàäåí, îñòàâàò
åäíà ãîëÿìà çàãàäêà. Íî òîâà ñå îòíàñÿ íå ñàìî äî ïðîèç-
õîäà ìó, à ñúùî òàêà è äî ïðåäíàçíà÷åíèåòî íà ðîãà, êàê-
òî è äî ÇÀÃÀÄÚ×ÍÈÒÅ ÄÂÀ ÐÓÍÈ×ÅÑÊÈ ÍÀÄÏÈ-
ÑÀ, èçäúëáàíè âúðõó äâåòå ìåòàëíè ïðúñòåíîâèäíè îá-
êîâè íà ðîãà.
Íà 14 þíè 1992 ã., êîãàòî íàïðàâèõ äâàòà ïðåïèñà íà
ðóíè÷åñêèòå çíàöè, ñå îïèòàõ çà ïúðâè ïúò äà íàäóÿ ðîãà è
òîé “ñâèðåøå”, íå áåøå ñàìî íÿêàêâà ìúðòâà àðõåîëîãè-
÷åñêà âåù.
Ïðè÷èíèòå äà ïðàâÿ äîñòîÿíèå òîâà îòêðèòèå ñëåä òîë-
êîâà ãîäèíè ñà ðàçíîñòðàííè è íå íà òÿõ áèõ èñêàë äà ñå
ñïèðàì òóê, à äà îáúðíà âíèìàíèå âúðõó íàó÷íàòà èíôîð-
ìàöèÿ, êîÿòî ìîæåì äà èçâëå÷åì îò ìóçèêàëíèÿ ðîã. Äà
îáúðíåì âíèìàíèå âúðõó âèäà ìó, ïðåäíàçíà÷åíèåòî ìó è
íàé-âå÷å âúðõó ðóíè÷åñêèòå íàäïèñè, êîèòî ïî âñÿêà âå-
ðîÿòíîñò áèõà ìîãëè äà ïðåäîñòàâÿò çíà÷èìà èíôîðìà-
öèÿ, ðàçáèðà ñå, áåç äà ñ÷èòàìå, ÷å ïðàâèì îïèò çà ðàç÷è-
òàíåòî èì. Â íàñòîÿùèÿ åòàï íà ïðàáúëãàðèñòèêàòà òîâà
å íåâúçìîæíî, íî ìîãàò äà áúäàò èçêàçàíè èçâåñòíè ïðåä-
ïîëîæåíèÿ ñ ãîëÿìà íàó÷íà äîñòîâåðíîñò.
Ìóçèêàëíèÿò ðîã å îò ãîâåäî, íî âíóøèòåëíèòå ìó ðàç-
ìåðè íå ïîçâîëÿâàò äà ñå ñ÷èòà, ÷å å îò ìåñòíè ïîðîäè è
îòòóê ñëåäâà ïúðâèÿ èçâîä, ÷å å ïðåíåñåí â íàøèòå çåìè.
Íî îòêîãà å â Ñîôèÿ è êîé å ïðèíîñèòåëÿò ìó, çàñåãà íå
ìîæå äà ñå îòãîâîðè. Ðîãúò å ìàñèâåí è âúíøíàòà ìó ãúð-
áàâà ñòðàíà å äúëãà 35 ñì, êàòî èìàìå ïðåäâèä îòðÿçàíèÿ
âðúõ îêîëî 4-5 ñì, äî êóõèíàòà íà ðîãà (îáð.1à), òàêà ÷å ñå
ïîëó÷àâà åäíà ïðèáëèçèòåëíà äúëæèíà îò 40 ñì, ïðè òîâà
áåç äîëíàòà ÷àñò äà áúäå ïîäðàâíÿâàíà, à îñòàâåíà òàêà,
êàêòî ðîãúò å “îòêúðòåí” îò ãëàâàòà íà æèâîòíîòî. Òîâà
356
íàâåæäà íà ìèñúëòà çà ñúõðàíåíèå íà îðåíäàòà ­ ìàãè-
÷åñêàòà ñèëà íà æèâîòíîòî (â ñëó÷àÿ íà âîëà). Íî êàêòî
íàìåêúò çà “ñúõðàíåíèå íà îðåíäàòà”, íàâåæäàù íà èäåÿ-
òà çà øàìàíñêîòî (êîëîáúðñêîòî) ìó ïðåäíàçíà÷åíèå, òà-
êà è ðàçìåðèòå ìó íàñî÷âàò êúì åäèí îñîáåí âèä ãîâåäà
îò Öåíòðàëíà è Ñðåäíà Àçèÿ â äðåâíîñòòà, à è â íàøå
âðåìå. Ïîäîáíà ïîðîäà ãîâåäà èìà è â Óíãàðèÿ, çà êîÿòî
ñå ñ÷èòà, ÷å å îò àçèàòñêè ïðîèçõîä.
Âòîðèÿò âúïðîñ å ìåòàëíèÿò îáêîâ âúðõó ðîãà. Òîé ñå
ñúñòîè îò äâà ìåòàëíè “ïðúñòåíà”, êúì êîèòî ñà áèëè ïðè-
êà÷åíè ïî åäíà õàëêà, îò êîèòî å çàïàçåíà ñàìî åäíàòà
ïðè ãîëåìèÿ ïðúñòåí, äîêàòî âòîðàòà õàëêà ëèïñâà. Òîâà
ïîêàçâà, ÷å äâåòå õàëêè ñà ñëóæèëè çà ïðèêðåïâàíå è ÷å
ðîãúò å áèë íîñåí íà âðàòà, ñèðå÷ ïðè ïúòóâàíå, à íå ïðè
äîìàøíè èëè êóëòîâè íóæäè â êàïèùà è îáðåäíè ìåñòà.
Øèðèíàòà íà äâåòå ìåòàëíè ïëàñòèíè, îáðàçóâàùè çà-
íèòåíè ïðúñòåíè, å 15 ñì. Ìàëêèÿò ïðúñòåí ­ ìåòàëíàòà
÷àñò, ñå íàìèðà íà 4,5 ñì îò îñíîâàòà ­ äîëíèÿ êðàé íà
ðîãà. Äúëæèíàòà íà “ìàëêèÿ ïðúñòåí” å 12 ñì, à íà ãîëå-
ìèÿ ïðúñòåí ­ 22 ñì. Çàïàçåíàòà õàëêà å ñ îòâîð 2,3 ñì,
ïðåç êîéòî å ïðåìèíàëà ðåìú÷íàòà ïðåçðàìêà, à âåðîÿòíî
ñúùèòå ðàçìåðè å èìàëà è äðóãàòà õàëêà ïðè ìàëêèÿ ïðúñ-
òåí, ñâúðçàíè ñ âúíøíàòà ïëàñòèíà è çàíèòâàíåòî èì. Áëà-
ãîäàðåíèå íà òîâà, ÷å ìàëêèÿò ïðúñòåí ñå èçâàæäà, ïðî-
ëè÷àâàò ñëåäè îò çàïàçåíàòà ïîçëàòåíà âúòðåøíîñò íà ñú-
ùèÿ è âäëúáíàòèíêèòå îò çàíèòâàíåòî íà ãîëåìèÿ ïðúñ-
òåí, êúäåòî ñúùî èìà ñëåäè îò ïîçëàòÿâàíå. Òîâà ïîäñ-
êàçâà, ÷å öÿëàòà ìåòàëíà ãàðíèòóðà å áèëà ïîçëàòåíà ïðè
èçðàáîòêàòà. Òàêàâà ïîçëàòà íàâåæäà íà ìèñúëòà çà âðúç-
êà ñúñ çëàòíèòå êîëàííè ãàðíèòóðè ó áúëãàðèòå îò Ïëèñ-
êà (Àáîáà) îò VII-IÕ âåê. Òîâà áè îçíà÷àâàëî, ÷å è ìóçè-
êàëíèÿò ðîã è ïðåäíàçíà÷åíèåòî ìó ñà áèëè ñâúðçàíè ñ
âèñîêîïîñòàâåíî äëúæíîñòíî ëèöå â éåðàðõèÿòà íà áúë-
ãàðñêîòî îáùåñòâî â ïðåäõðèñòèÿíñêèÿ ïåðèîä, ñèðå÷ ïðå-
äè ïîêðúñòâàíåòî èì â 866 ã. ⠓ëåòî åòõ áåõòè”, ò.å. “â
ãîäèíàòà íà êó÷åòàòà” ­ ïåòèÿ ìåñåö.
Íî äðóãè äàííè îò ìóçèêàëíèÿ ðîã ïîêàçâàò, ÷å òîé
ùå äà å ìíîãî ïî-ñòàð îò ïîñî÷åíèÿ ïåðèîä. Áè ìîãëî äà
ñå äîïóñíå, ÷å å ïðèíàäëåæàë íà ãëàâåí øàìàí (êîëîáúð),
çà óïîòðåáà ïðè âîåííè ðèòóàëè, ïîõîäè, íàñòúïëåíèÿ. Çà
åäíî òàêîâà ïðåäïîëîæåíèå ïîäñêàçâà ÏÚÐÂÈßÒ ÀÍÒ-
ÐÎÏÎÌÎÐÔÅÍ ÇÍÀÊ (çíàê ­ 1) îò ìàëêèÿ ïðúñòåí, àíà-
ëîãè÷åí íà çíàêà ÍÅÁÅ ­ ÌÚÆÊÎ ÍÀ×ÀËÎ ó äðåâíèòå
êèòàéñêè ïèñìåíè çíàöè ïðåäè II âåê îò í.å.
Òðåòèÿò îñíîâåí âúïðîñ, ñâúðçàí ñ ðîãà, å çà íåãîâîòî
ñèãíàëíî-ìóçèêàëíî ïðåäíàçíà÷åíèå.  èñòîðèÿòà íà ìó-
çèêàòà è â êóëòîâèòå ïðàêòèêè ðîãúò å ñúùî òàêà è èçâåñ-
òåí ìóçèêàëåí èíñòðóìåíò. Äà ïðèïîìíèì ðîãà “øîôàð”
â ñèíàãîãèòå ïðè èçðàèëòÿíñêàòà ðåëèãèÿ.
ÀÂÈÒÎÕÎË

357
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Áúëãàðñêèÿò ìóçèêàëåí ðîã, îáà÷å, ñå îòëè÷àâà îò èç-
íåñåíèòå äîñåãà èñòîðè÷åñêè ìóçèêàëíè ðîãîâå ­ êàòî ëîâ-
äæèéñêè è äðóãè. Òóê ñðåùàìå íåùî íåèçâåñòíî çà òåõíî-
ëîãèÿòà íà ðîãîâå ñ ìóçèêàëíî ïðåäíàçíà÷åíèå. Òàêà íàï-
ðèìåð, îáèêíîâåíî öÿëàòà âúòðåøíîñò íà ðîãà ïðåäñòàâ-
ëÿâà êóõî ïðîñòðàíñòâî, êàêòî ïðè øîôàðà è ïðè ëîâ-
äæèéñêèòå ðîãîâå. Ïðè íàñòîÿùèÿ ìóçèêàëåí ðîã âúòðåø-
íîòî óñòðîéñòâî å ðàçëè÷íî. Ôàêòè÷åñêè âúòðåøíîòî ðî-
ãîâî ïðîñòðàíñòâî å ðàçäåëåíî íà òðè ÷àñòè ­ äâå ïðàçíè
÷àñòè ­ ãîðíà è äîëíà è ñðåäíà ÷àñò ­ çàïúëíåíà ñúñ ñìî-
ëèñòî òâúðäî âåùåñòâî, êàòî â öåíòúðà å ïîñòàâåíà òúíêà
ìåòàëíà òðúáè÷êà, êîÿòî ñúåäèíÿâà ïðàçíèòå ïðîñòðàíñ-
òâà è ïðè íàäóâàíå ïðåç íåÿ ïðåìèíàâà âúçäóõ (âèæ îáð.
16). Ïîäîáíà òåõíîëîãèÿ íå å èçâåñòíà, íî çàñëóæàâà äà
áúäàò íàïðàâåíè äîïúëíèòåëíè èçñëåäâàíèÿ â òàçè íàñî-
êà. Åäâà ëè òîçè ìóçèêàëåí ðîã å èìàë ïðåäíàçíà÷åíèåòî
íà êàìåðòîí, êàêòî è ìàëêî âåðîÿòíî å äà å íÿêàêúâ ôàë-
øèôèêàò îò êúñíî âðåìå!
Ñ÷èòàìå, ÷å ñå êàñàå çà ØÀÌÀÍÑÊÈ ÌÓÇÈÊÀËÅÍ
ÐÎÃ, êîéòî å èçïîëçâàí ïðè îïðåäåëåíè ïîëåâè êóëòîâî
­ ðåëèãèîçíè åçè÷åñêè îáðåäè, íàé-âåðîÿòíî êàòî òàíã-
ðèéñêè èíñòðóìåíò êàêòî è øàìàíñêîòî äàéðå, çàñâèäå-
òåëñòâóâàíî â ðåäèöà íàøè àðõåîëîãè÷åñêè èçîáðàæå-
íèÿ îò VII-IÕ â. Ñ÷èòàìå, ÷å âúïðîñíèÿò ðîã å ïðèíàä-
ëåæàë, ìîæå áè, íà øàìàíà ÊÎËÎÁÚÐ, ïðèäðóæàâàù
âîéñêîâàòà ÷àñò íà êàíà. Ðàçáèðà ñå, ÷å ïîäîáíî òâúðäå-
íèå å äîñòà òðóäíî äîêàçóåìî, íî ïîíå çàñåãà íå ñå ïðåä-
ëàãà äðóãî îáÿñíåíèå çà ñúùíîñòòà íà Ñò. Õàðèòîíîâèÿ
ðîã îò Ñîôèÿ.
Ïîñëåäíèÿò ìîæå áè íàé-âàæåí ïðîáëåì òóê ñà äâàòà
íàäïèñà. Íèå ãè íàðåêîõìå “ðóíè÷åñêè” îò ãëåäíà òî÷êà
íà íåïîçíàòèòå çíàöè, à ñàìàòà äóìà “ðóíà” îçíà÷àâà íà
ñêàíäèíàâñêè “òàéíà”. Âñúùíîñò ñêàíäèíàâñêèòå è äðåâ-
íîòþðêñêèòå ðóíè ñà áóêâåíè çíàöè ñ îïðåäåëåíà çâóêî-
âî-áóêâåíà ñòîéíîñò.*
Íàäïèñèòå âúðõó äâåòå ìåòàëíè ïëàñòèíêè, èçäúëáà-
íè ïðåöèçíî è ðàâíîìåðíî, ñå ðàçëè÷àâàò îò èçâåñòíèòå
ðóíè÷åñêè ïèñìåíîñòè. Ïúðâèÿò íàäïèñ å ñúñòàâåí îò 15
çíàêà, à âòîðèÿò ­ îò 33 çíàêà. Íÿêîè çíàöè ñå ïîâòàðÿò è
â äâàòà íàäïèñà è íàìèðàò ïàðàëåëè â ìíîæåñòâî ïóáëè-
êóâàíè çíàöè â êàòàëîãà íà Ë. Äîí÷åâà ­ Ïåòêîâà, ïðîèç-
õîæäàùè îò ðàçëè÷íè ìåñòà ­ Ïëèñêà, Ïðåñëàâ, Äîáðó-
äæà è äð.ìåñòà îò âðåìåòî íà Ïúðâàòà áúëãàðñêà äúðæà-
âà îò VII-IÕ â. Íÿêîè îò çíàöèòå âúðõó ðîãà ìîãàò äà ñå
îòêðèÿò è â íàäïèñèòå îò Ìóðôàòëàð, Ðóìúíèÿ, ñ÷èòàíè
çà áúëãàðñêè îò õðèñòèÿíñêè ïåðèîä Õ ­ ÕI â. Îïèòèòå äà
áúäàò ðàç÷åòåíè èçâåñòíèòå äîñåãà çíàöè (îò ïîëñêèÿ ó÷åí
å. Òðèÿðñêè è äð.) äîñåãà íå ñà äàëè ðåçóëòàòè. Íî òóê,
* È äâàòà âèäà ñà êúñåí âàðèàíò íà äðåâíèòå áúëãàðñêè ðóííè çíàöè è ïèñìåíîñò èäâàùè îùå îò IV-III õèë. ïð.Õð. ­ áåë.ðåä.
358
âúðõó ìóçèêàëíèÿ ðîã è â äâàòà íàäïèñà çíàöèòå ñà åäè-
íè÷íè, áåç ëèãàòóðè, à ìîæå áè ñ äîïúëíèòåëíè “äåòåð-
ìèíàòèâè”, êàêòî å ïðè êèòàéñêàòà è ÿïîíñêàòà ïèñìåíîñ-
òè. ßâíî òóê ñà íàëèöå ñõîäíè ÿâëåíèÿ, ò.å. íÿêîè îò çíà-
öèòå â äâàòà íàäïèñà íà ðîãà íå ñòîÿò äàëå÷ îò êèòàéñêà-
òà ïèñìåíà ñèñòåìà îò ïåðèîäà “÷æîó-âåíü” èëè “äà-æó-
àí” (VIII-II â.ïð.í.å.), ñëåä êîéòî ïåðèîä íàñòúïâàò çíà-
÷èòåëíè ïðîìåíè â êèòàéñêàòà ïèñìåíîñò èëè ò.í. “ëè-
øó” è ïî-êúñíî “êàé-øó”. ßâíî, åäíî òàêîâà ñðàâíåíèå
ìåæäó íàøèòå ïèñìåíè çíàöè îò ìóçèêàëíèÿ ðîã è êèòàéñ-
êîòî ïèñìî “ñÿî-÷æóàíü” îò II â.ïð.í.å. å äîñòà ïðîáëå-
ìàòè÷íî. Íî íåêà èìàìå ïðåäâèä ôàêòà, ÷å ÷àñò îò äðåâ-
íèòå áúëãàðè, äâèæåéêè ñå ïî ñåâåðíèÿ ïúò íà êîïðèíàòà
çàåäíî ñ õóíèòå ïî âðåìå íà õóíñêèÿ èìïåðàòîð Ìîòóí
èëè Ìîäå îò II â.ïð.í.å., äîñòèãàò äî Êàñïèéñêî ìîðå.
Òàêà, ÷å èìåííî èçëèçàéêè îò ñâîÿòà ðîäèíà, æèâååéêè ñ
ìíîãîïëåìåííèÿ ñè ñúñòàâ íà òåðèòîðèÿòà èçòî÷íî îò Òÿí
Øàí, ìåæäó ðåêèòå Îðõîí, Ñåëåíãà è ð. Äóëî (äðåâíîòî
íàèìåíîâàíèå íà äíåøíàòà ðåêà Òîëî â Ìîíãîëèÿ), áúë-
ãàðè ñà èìàëè äóõîâíè è åçèêîâè êîíòàêòè ñúñ ñåâåðíèòå
êèòàéöè. Íî ðàçáèðà ñå, â ñëó÷àÿ å èçêëþ÷èòåëíî íåîáõî-
äèìî åäíî ïîäðîáíî è ñïåöèàëèçèðàíî àíàëèçèðàíå íà
íàøèòå çíàöè è ñúïîñòàâÿíåòî èì ñ êèòàéñêèòå. Òàêà íàï-
ðèìåð: ­ 1, 5, 7 è 9 îò ïúðâèÿ íàäïèñ è ïîäîáíèòå îò âòî-
ðèÿ íàäïèñ âúðõó ìóçèêàëíèÿ ðîã èìàò ãðàôè÷íà è ñåìàí-
òè÷íà ðàâíîçíà÷íîñò: íåáå, êðåïîñò, ñòðàíà, æåðòâîïðè-
íîøåíèå è ïð. çíàöèòå âúðõó ðîãà Õàðèòîíîâ èìàò íå çâó-
êîâà èëè ñðè÷êîâà çíà÷èìîñò, à ËÎÃÎÃÐÀÔÈ×ÅÍ ÑÌÈ-
ÑÚË = ÄÓÌÀ, ÈÇÐÀÇ è ïð. Ðàç÷èòàíåòî èì, îáà÷å, çàñå-
ãà å òðóäåí ïðîáëåì, íî ïîñîêàòà íà “ðàç÷èòàíå” å ïúòÿò
íà ëîãîãðàôè÷íàòà ïèñìåíà ñèñòåìà.
È íàêðàÿ áèõ èñêàë äà îòáåëåæà, ÷å “Ñîôèéñêèÿò” èëè
êàêòî óñëîâíî ãî íàðåêîõìå “ÌÓÇÈÊÀËÍÈßÒ ÐÎà ÍÀ
ÑÒ. ÕÀÐÈÒÎÍΔ èäâà äà ïîäñêàæå è íàé-âåðîÿòíî äà
ïîòâúðäè òâúðäåíèåòî íà àðàáñêèÿ ïèñàòåë Èáí-àí-Íà-
äèì (987-988 ã.) â êíèãàòà ìó “Êíèãà çà ïèñìåíîñòèòå”,
÷å... ÁÚËÃÀÐÈÒÅ È ÒÈÁÅÒÖÈÒÅ ÈÇÏÎËÇÂÀËÈ ÊÈ-
ÒÀÉÑÊÀÒÀ È ÌÀÍÈÕÅÉÑÊÀÒÀ ÏÈÑÌÅÍÎÑÒÈ...”.
Íåäîâåðèåòî íà åâðîïåéñêèòå ó÷åíè îò ñðåäàòà íà ÕIÕ â.
êúì òîçè ôàêò å îñíîâàòåëíî, òúé êàòî çà ðàííàòà èñòî-
ðèÿ è ïðàðîäèíà íà áúëãàðèòå ñå å çíàåëî äîñòà ìàëêî.
Ñåãà îáà÷å, ïðåäâèä ðàçëè÷íèòå äðóãè èçñëåäâàíèÿ îò èñ-
òîðè÷åñêî, àðõåîëîãè÷åñêî, åòíîëîãè÷åñêî è ïð. åñòåñò-
âî, ñúâðåìåííèòå ó÷åíè áè òðÿáâàëî äà áúäàò íå ïðîñòî
ëåêîâåðíè, à äåéñòâèòåëíè ïðîó÷âàòåëè è èçñëåäîâàòåëè
íà ðàííèÿ áúëãàðñêè ïåðèîä, êúì êîéòî íè íàñî÷âà è ìó-
çèêàëíèÿò ðîã ñ íåãîâèòå äâà íàäïèñà.

ÇÍÀ×ÅÍÈÅÒÎ ÍÀ ÄÓÌÀÒÀ “ÎÐÄÀ”
Äúðæàâàòà è ðåäúò â îïîçèöèÿ ñðåùó õàîñà è “ïàëàòêîâèòå ëàãåðè”
ÄÈÌÈÒÚÐ ÈÂ. ÄÈÌÈÒÐÎÂ
Íàïîñëåäúê íÿêîè íàøè ïñåâäîèçñëåäîâàòåëè è ó÷å-
íè îò òèïà “áåòîííà ãëàâà” èçïîëçâàò ìàíèïóëàòèâíî è
öåëåíàñî÷åíî äóìàòà “îðäà”, ïðèäàâàéêè é íåãàòèâåí è
âóëãàðåí ñìèñúë. Òîâà ñå ïðàâè ïî ñúùèÿ íà÷èí, ïî êîéòî
ãúðöèòå ñïåêóëàòèâíî è ïî “âèçàíòèéñêè” òúëêóâàò äóìà-
òà “áúëãàðèí”! Ïîäîáíè òðàêòîâêè ñà ïîçíàòè è ïî ëèíèÿ
íà ñúðáîìàêåäîíèñòèòå, êîèòî íè íàðè÷àò ­ “áóãàðè-òà-
òàðè”!?... Çà ñúæàëåíèå è â íàøèòå ñîáñòâåíè ðåäèöè ñå
ïîÿâèõà “þäè”, ðåíåãàòè è îòöåïíèöè, êîèòî ñúùî öåëÿò
äóìàòà “îðäà” äà ïðèäîáèå ñìèñúë íà íåîðãàíèçèðàíà òúë-
ïà èëè áàíäà îò ðîäîîòñòúïíèöè è ïðåäàòåëè, ïðåõâúð-
ëÿéêè ïðîáëåìèòå îò áîëíàòà ãëàâà êúì çäðàâàòà!...
Òîçè ïîäõîä êúì áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ îáñëóæâà ÿâíî
âúíøíè èíòåðåñè, äèðèæèðàíè çíàéíî îòêúäå!...
Òúé êàòî íàøåòî èñòîðè÷åñêî äðóæåñòâî íîñè èìåòî
“Áúëãàðñêà Îðäà”, ùå äàäåì òî÷íîòî çíà÷åíèå è òúëêóâà-
íå íà äóìàòà “îðäà”, çà äà ïðåñå÷åì íåíàó÷íèòå ñïåêóëà-
öèè â òîâà ïîëå. Òóê òðÿáâà äà ïîÿñíèì, ÷å äóìàòà “îðäà”
ïðåìèíàâà îò åçèêà íà äðåâíèòå áúëãàðè â äðóãè åçèöè íà
íàðîäè ãëàâíî â Àçèÿ, êîèòî ñà ñå ðàçâèâàëè â áúëãàðñêà-
òà êóëòóðíà ñðåäà, íî â åäèí ìíîãî ïî-êúñåí ïåðèîä! Ïî-
ðàäè òàçè ïðè÷èíà òå íå òðÿáâà äà ñå ñìåñâàò ñ ïðîèçõîäà
íà áúëãàðèòå, êîèòî ñïîðåä îïðåäåëåíèåòî íà ä-ð Òà÷î
Òàíåâ ñà äðåâåí íàðîä ñúñ ñîáñòâåíà èäåíòè÷íîñò, ïîã-
ðåøíî ñâúðçàí ñ òþðêè, ìîíãîëè, ñëàâÿíè è äð.
Íà ñòàðîáúëãàðñêè “îðäà” îçíà÷àâà: ñòîëèöà, ðåä, ïî-
ðÿäúê, ñðåäèùå, äúðæàâíîñò, ñòîëè÷íî íàñåëåíèå, ãîëÿì
âîåíåí îòðÿä (ëÿâî è äÿñíî êðèëî íà äúðæàâàòà), ñðåäèù-
íà îáëàñò è äð. Âåðîÿòíî îò äóìàòà “îðäà” ïðîèçëèçàò è
äóìèòå, îðäåí, îðäåð, îðäèíàðåí, îðäèíàðåö, îðäèíàðè-
óñ, îðäèíàòîð è ò.í., ñâúðçàíè ñ ðåäà â äúðæàâàòà. (âèæ
“Áúëãàðñêè òúëêîâåí ðå÷íèê”). Òóê îáðúùàìå âíèìàíèå,
÷å áúëãàðñêèòå ñòîëèöè ìíîãîêðàòíî ñà áèëè ïðåìåñòâà-
íè ïðè ìèãðàöèÿòà íà áúëãàðñêèòå ãðóïè, íî òîâà íå îçíà-
÷àâà, ÷å ñòîëèöèòå èì ñà áèëè “ïàëàòêîâè ëàãåðè”, êàêòî
íàñêîðî îòáåëÿçâà åäèí “ó÷åí” íà íàó÷íà êîíôåðåíöèÿ â
ïîñëåäíàòà íè ñòîëèöà ­ îðäà ­ ãð. Ñîôèÿ!...
Áúëãàðñêèòå ñòîëèöè ñà áèëè ìîùíè, óêðåïåíè ãðàäî-
âå ­ êðåïîñòè. Òàêèâà ñà áèëè: Îðäîñ (â ñåâ.Êèòàé), Êó÷à,
Áóãóð, Áàëõ, Õóìàðà, Ôàíàãîðèÿ, Îíãúëà (íà ð. Äóíàâ),
Áèëÿð, Âåëèêè Áîëãàð, Êàçàí, Ïëèñêà, Âåëèêè Ïðåñëàâ,
Ïðåñïà, Îõðèä è Âåëèêî Òúðíîâî.
Íåêà âèäèì ñåãà è äðóãè çíà÷åíèÿ è “òúëêóâàíå” íà
äóìàòà “îðäà”, çà äà å ïî-ïúëíî íàøåòî èçñëåäâàíå:
Îðäà æ. (òþðê.-ðóñ. 1. Îáåäèíåíèå, ñúþç íà ïëåìåíà
ïîä õàíñêà âëàñò ó òþðêñêî-ìîíãîëñêè íîìàäñêè íàñåëå-
íèÿ. 2. Áåçðåäíà, íåîðãàíèçèðàíà òúëïà. Òóðñêè îðäè íè
íàïàäíàõà. (Áúëãàðñêè òúëêîâåí ðå÷íèê, èçä.”Íàóêà è èç-
êóñòâî”, Ñîôèÿ, 1976 ã.).
***
ÀÂÈÒÎÕÎË
Îðäèÿ æ. îñòàð. (òóð.ordu). 1. Îðäà, àðìèÿ. Íàñêîðî
ñëåä ñìúðòòà íà ñòàðèÿ öàð íà Áúëãàðñêîòî öàðñòâî íà-
ïàäíàõà òàòàðñêè îðäèè, òà ãî îïëåíèõà ìíîãî çëå. Ì. Äðè-
íîâ. Øóìåí å ñðåäíîòî÷èåòî íà âòîðàòà öàðñêà îðäèÿ.
Ñ.Ñ. Áîá÷åâ. 2. Âîéíà, ðàçìèðèå. Íå çíàÿ Ìóñòàôà àãà,
àìà ïàê âçå äà ñå ðàçêàðàùèñòâà... âçå äà ìè ñå ïëàøè îêî-
òî... Íà îðäèÿ ­ óáèéñòâà, Ö. Ãèí÷åâ (Ðå÷íèê íà ðåäêè,
îñòàðåëè è äèàëåêòíè äóìè â ëèòåðàòóðàòà íè îò ÕIÕ è
ÕÕ âåê; èçä. íà ÁÀÍ, Ñîôèÿ, 1974 ã.
***
Îðäà æ. 1. èñò. îðäà; 2. ïðåí. áàíäà, ñáèðùèíà (Ðóñêî-
Áîëãàðñêèé ñëîâàðü, èçä. “Ðóññêèé ÿçûê, Ìîñêâà, 1975 ã.)
***
Îðäó ­ ïðîèçõîæäà îò ìîíãîëñêè, îðäà, “êðàëñêà ðå-
çèäåíöèÿ, êðàëñêè ëàãåð”, òåðìèí, ñòàíàë øèðîêî ðàçï-
ðîñòðàíåí â ñðåäíîâåêîâíèÿ òþðêñêî-ìîíãîëñêè, à ïîñëå
è ïåðñèéñêè ñâÿò, ïðèäîáèâàéêè êàòî âòîðî çíà÷åíèå “âî-
åíåí ëàãåð”.
1. ÐÀÍÍÀ ÒÞÐÊÑÊÀ È
ÈÑËßÌÑÊÀ ÓÏÎÒÐÅÁÀ
Äóìàòà îðäó ñå ïîÿâÿâà â íÿêîé îò íàé-ðàííèòå èçâåñ-
òíè òþðêñêè òåêñòîâå, êàòî íàäïèñà Kül-tigin (Talat Tekin,
A. Grammar of Orkhon Turkish, Bloomington 1968, 237) è
ìîæå äà å ïðåìèíàëà ÷ðåç âúòðåøíî àçèàòñêè íàðîäè êà-
òî õñèþíã-íó (õóíè) â êèòàéñêèÿ, êàòî wo-lu-to
(*oludu=ordu) (G. Doerfer, Turkische und mongolishe
Elemente im Neupersischen. ii Turkische Elemente im
Neupersischen, Wiesbaden, 1965, 35). Ïðåç Ñàìàíèäñêèÿ
ïåðèîä (IV-Õ âåê), ãåîãðàôúò àë-Ìîãàääàñè, 263, 275 ñïî-
ìåíàâà “Urduwa êàòî “ðåçèäåíöèÿòà íà óïðàâíèê íà èìå
Òóðêìåí”, à â ñëåäâàùèÿ ïåðèîä ­ íà Êàðàõàíèäèòå. Urdu
å çàïèñàíî êàòî ìîíåòåí äâîð â Òðàíñîêñàíèÿ, ìîæå áè
ñòàâà äóìà çà òÿõíàòà ñòîëèöà Áàëàñàãóí (E. von Zambar.
Die Munzpragungen des Islam, I, Wiesbaden 1968, 42).
Ìåæäóêîíòèíåíòàëíèòå ïðèäâèæâàíèÿ íà òþðêñêî-
ìîíãîëñêèòå íàðîäè ïðåç ÕIII è ÕIV â. îñèãóðèëè øèðî-
êîòî ðàçïðîñòðàíåíèå íà äóìàòà â Èçòî÷íà Åâðîïà ­ èç-
òî÷íîñëàâÿíñêàòà, ìàäæàðñêàòà, áàëêàíñêàòà è íîâîãðúö-
êàòà ëèíãâèñòè÷íà çîíà, íàâëèçàéêè íàé-íàêðàÿ â çàïàä-
íîåâðîïåéñêè åçèöè êàòî àíãëèéñêè è ôðåíñêè horde, íåì-
ñêè Horde è ò.í. (Doerfer, op. cit, 38).
Ïî âðåìå íà îñìàíñêèòå òóðöè, ñ òåðìèíà ordu-yu
humayun ñå å îáîçíà÷àâàëà èìïåðñêàòà àðìèÿ, êàòî äóìà-
òà îðäó ñå ïîÿâÿâà êàòî åëåìåíò îò èìåíàòà íà ðàçëè÷íè
äëúæíîñòè, ñâúðçàíè ñ àðìèÿòà, íàïð. ordudju
bashibaghashi ­ íà÷àëíèê íà òúðãîâöèòå è çàíàÿò÷èèòå (ehl-
i hiref, arbab-j hiref), êîéòî ïðèäðóæàâàë åíè÷àðèòå (âæ.
359
 ÀÂÈÒÎÕÎË
yeni ceriler) ïî âðåìå íà ïîõîäèòå èì èçâúí ñòîëèöàòà (âæ.
I.H. Uzuncarsili, Osmanli devleti teskilatindan, kapikulu
ocaklari, Ankara 1943-4, I, 368-73; M.Z. Pakalin, Tarih
deyimleri ve terimleri sozlugu, Istanbul 1946-54, ii, 728-9).
 Þæíà Àçèÿ, óïîòðåáÿâàí îò èíäèéñêèòå ìîíãîëè ­
êðàëñêàòà ðåçèäåíöèÿ â Äåëõè å áèëà íàðå÷åíà urdu-yi
mu’alla “âåëè÷àâèÿò ëàãåð”, òåðìèíúò zaban-i urdu å îáîç-
íà÷àâàë ñìåñåíèÿò õèíäóñòàíñêî-ïåðñèéñêî-òóðñêè åçèê
íà äâîðà è àðìèÿòà, äíåøíèÿ åçèê óðäó íà ãîëÿìà ÷àñò îò
ìþñþëìàíèòå â òîçè ðåãèîí (âæ. Yule and Burnell, Hobson-
Jobson, a glossary of Anglo-Indian colloquial words and
phrases, 639-40; hind. iii. Languages; and urdu). Òåðìèíúò ñå
å èçïîëçâàë è â Ñåôåâèäñêà Ïåðñèÿ, íàïð. Tadhkirat al-
Muluk, tr, Minorsky, London, 1943, tr. 51, 62), íî ïî âðåìå-
òî, êîãàòî ãîðíàòà òâîðáà å áèëà íàïèñàíà (íà÷àëîòî íà
ÕVIII â.), âå÷å å ñòàíàë àðõàè÷åí è èçëÿçúë îò óïîòðåáà.
Áèáëèîãðàôèÿ: ïîñî÷åíà â ñòàòèÿòà. (Ñ.Å. Bosworth)
2. Â ÌÎÍÃÎËÑÊÀÒÀ
ÈÑÒÎÐÈ×ÅÑÊÀ ÓÏÎÒÐÅÁÀ
 èçòî÷íèöèòå, îòíàñÿùè ñå äî Ìîíãîëñêàòà èìïåðèÿ,
äóìàòà ordu ñå èçïîëçâà çà îáîçíà÷àâàíå íà ðåçèäåíöèÿòà
èëè äîìàêèíñòâîòî íà ìîíãîëñêèÿ ïðèíö, êîåòî å ðúêî-
âîäåíî îò åäíà îò ñúïðóãèòå ìó. Ñëåäîâàòåëíî òîé áè ìî-
ãúë äà èìà íÿêîëêî ordu. Ïî âðåìå íà Èëõàíàòà “äà îòè-
äåø íà ordu” å îçíà÷àâàëî äà ïúòóâàø êúì ìÿñòîòî, êúäå-
òî ñå íàìèðà óïðàâíèêà, íåçàâèñèìî äàëè òîé å áèë â íÿ-
êîÿ îò ïîñòîÿííèòå ñòîëèöè, êàòî íàïðèìåð Òàáðèç èëè
êðàëñêèÿò ëàãåð ñå å ðàçïîëàãàë íÿêúäå äðóãàäå. Òî÷íî
òàçè óïîòðåáà íà äóìàòà áåç ñúìíåíèå å çàëåãíàëà â îñíî-
âàòà íà çàïàäíèÿ òåðìèí “Çëàòíàòà îðäà” (The Golden
Horde) ­ èçâåñòíà â èñëÿìñêèÿ ñâÿò êàòî õàíúò íà Êèï÷àê.
Quatremere (Rachid-Eldin, Histoire des Mongols de la Perse,
Paris 1836, 98, n.25) ïðåäïîëîæèë, ÷å äóìàòà ughruk ïîíÿ-
êîãà å áèëà èçïîëçâàíà çà îáîçíà÷àâàíå, à äî èçâåñòíà ñòå-
360
ïåí è çà îòëè÷àâàíå íà âîåíåí ëàãåð â ïî-îáù ñìèñúë. Ïî
âðåìå íà ïúòåøåñòâèåòî ñè â Ìîíãîëèÿ ïðåç 1250 ã. Óèëÿì
îò Ðóáðóê, êîéòî èçïîëçâà ëàòèíñêàòà äóìà curia çà ordu,
îáúðêâà çíà÷åíèÿòà íà ordu è ortà “ñðåäåí”; “Öàðñêèÿò
äâîð ñå íàðè÷à íà òåõíèÿ åçèê orda, êîåòî îçíà÷àâà “ñðå-
äåí”, òúé êàòî å âèíàãè ðàçïîëîæåí ñðåä õîðàòà” (The
Mission of Friar Willam of Rubruck; his journey to the court
of the Great Khan Mongke 1253-1255, tr. P. Jackson and ed.
Jackson and D.O.Morgen, London 1990, 131 ànd n.4). Òðàí-
ñôîðìàöèÿòà â àíãëèéñêè åçèê íà çíà÷åíèåòî íà äóìàòà
“îðäà” îò ëàãåð äî ìíîãî÷èñëåíè íîìàäñêè âîèíè, êîèòî
ãî íàñåëÿâàò, å áèë ôàêò îùå ïðåäè ïúðâîòî ñïîìåíàâàíå
íà OED (1555).
Áèáëèîãðàôèÿ: G. Doerfer, Turkische und mongolische
Elemente im Neupersischen, ii Wiesbaden 1965, 32-9 (D.O.
Morgan).
(Encyclopaedia of Islam, vol. letter “O”, Editors, London,
1990)
***
Ordu ­ îò ïåðñ. ìÿñòî èëè ðàéîí, êúäåòî âîåííè, ñïîð-
òèñòè èëè áîéöè ñå ñúáèðàò ñ öåë òðåíèðîâêà èëè ïî÷èâ-
êà. (Ðå÷íèê íà ïåðñèéñêèÿ åçèê, ä-ð Ìàõøèä Ìîøèðè, èçä.
“Ñîðóø”, Òåðåõàí, 1995 ã.)
***
Óðäà ­ íà ñòàðîòàòàðñêè åçèê îçíà÷àâà êðúã îò õîðà,
ïîäãîòâåíè çà îòèâàíå íà âîéíà èëè ñúáðàíè ïî äðóãè ïðè-
÷èíè. Íà ðóñêè åçèê ñå óïîòðåáÿâà äóìàòà “ëàãåð”. Íà óé-
ãóðñêè è êàçàõñêè åçèê äóìàòà “óðäà” ñå íàðè÷à ìÿñòîòî,
êúäåòî æèâåå âëàäåòåëÿ ­ õðàíà, ò.å. ñòîëèöàòà íà äúðæà-
âàòà (Ãàéíåòäèí Í. Àõìåðîâ, “Èñòîðèÿ Áúëãàðèè”, Òàòàð-
ñêîå êíèæíîå èçäàòåëüñòâî, 1998 ã., ñòð. 124, áåë. 29).
***
Îðäî, Îðäèíèñ ­ 1. Ðåä. ðåäèöà. 2. à) (âîåííî) áîåí
ðåä, ñòðîé; á) îòðåä, öåíòóðèÿ; â) äëúæíîñò èëè ÷èí íà
öåíòóðèîí; ã) öåíòóðèîí; 3. Êëàñà, ñúñëîâèå; 4. à) Ðåä, ïî-
ðÿäúê; á) ðåäóâàíå, ïðàâèëåí õîä, äâèæåíèå.
(Ëàòèíñêî-áúëãàðñêè ðå÷íèê, èçä. “Íàóêà èçêóñò-
âî”, Ñîôèÿ, 1990 ã.)

ÊÎÐÅÍÚÒ ÍÀ ÇËÎÒÎ
ÅÊÀÒÅÐÈÍÀ ÏÅÉ×ÅÂÀ
Æèâååì â ñòðàííî âðåìå, ðàçïúòíî è ðàçäåëíî. Öâåòúò
íà íàöèÿòà íè, ìëàäèòå è íàé-óìíèòå õîðà íàïóñêàò Áúë-
ãàðèÿ è ïðîäàâàò òàëàíòèòå è óìà ñè çà áëàãîäåíñòâèåòî
íà äðóãè íàðîäè. Ïîëèòèöèòå äðåáíàâî ñå êàðàò â Íàðîä-
íîòî ñúáðàíèå ãîäèíè íàðåä, à ñòðàíàòà òúíå â ìðàê è
íèùåòà, ðàçãðàáâàíà îò ñâîè è ÷óæäè õèùíèöè. Êúäå äà
òúðñèì ïðè÷èíèòå çà òîâà? Êîé å òîçè ïîâðàòåí ìîìåíò â
1300-ãîäèøíàòà èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ, èñòîðèÿ ñúñ ñëàâíî
íà÷àëî, ìîìåíò, êîéòî íè äîâåäå äî äíåøíîòî ïå÷àëíî
íàñòîÿùå.
Çà äà èìàìå áúäåùå, è òî íå íàñòðàíà îò Òðåòèÿ ñâÿò,
à äîñòîéíî áúäåùå íà íàðîä, ðàçêðèë îãðîìíèÿ ñè ïîòåí-
öèàë, ñïîñîáåí äà òëàñíå íàïðåä ÷îâåøêàòà êóëòóðà è öè-
âèëèçàöèÿ, êàêòî íåâåäíúæ ãî å ïðàâèë â ìèíàëîòî ñè,
áëèçêî è äàëå÷íî, òðÿáâà äà îïèòàìå äà ðàçêðèåì êîðåíè-
òå íà çëîòî.Ðàçáèðà ñå, íå å ëåñíî äà ñå òúðñè èñòèíàòà,
êîãàòî èñòîðèÿòà íà åäèí íàðîä å ïèñàíà îò íåãîâèòå âðà-
ãîâå, íî âñå ïàê èìà åäíî ñúáèòèå, êîåòî ñòîè â íà÷àëîòî
íà íîâàòà åðà íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà.
Êàêòî õðèñòèÿíñêèÿò ñâÿò áðîè ñâîåòî ëåòî÷èñëåíèå
îò ðàæäàíåòî íà Ñïàñèòåëÿ Èèñóñ Õðèñòîñ è ãî íàðè÷à
Íîâà åðà, òàêà è áúëãàðñêàòà äúðæàâà èìà ñâîåòî íîâî
íà÷àëî êàòî õðèñòèÿíñêà äúðæàâà è òî å ïîêðúñòâàíåòî
íà áúëãàðèòå îò öàð Áîðèñ I â 866 ãîäèíà (ïî É. Âúë÷åâ).
Ïðè âñÿêî ðàæäàíå, áèëî òî íà ÷îâåê èëè îðãàíèçà-
öèÿ, äåéñòâàò îïðåäåëåíè, ñïåöèôè÷íè çà âñåêè îòäåëåí
ñëó÷àé âëèÿíèÿ, ïðè÷èíè, ñúáèòèÿ. Òå îáðàçóâàò õàðàê-
òåðíàòà çà íîâîðîäåíîòî èíôîðìàöèîííà ìàòðèöà, êîÿòî
áèâà ðåàëèçèðàíà ðàçãúðíàòî âúâ âðåìåòî. Êàêòî êàçâà ïî-
ãîâîðêàòà: “Äåíÿò ñå ïîçíàâà îò ñóòðèíòà.”
Êàêâî å òî, òîâà íà÷àëî?
Íÿìà äà ñå ñïèðàì íà ïðè÷èíèòå, íàêàðàëè öàð Áîðèñ
äà âçåìå ðåøåíèå çà ïðèåìàíå íà íîâà ðåëèãèÿ ­ õðèñòè-
ÿíñòâîòî. Òå ÿâíî ñà ïîëèòè÷åñêè. È òîâà ïîêàçâà, ÷å òîé
íå ðàçáèðà ñúùèíàòà íà ó÷åíèåòî íà Èèñóñ Õðèñòîñ, ïðî-
ïîâÿäâàùî äóõîâíîòî ðàçâèòèå íà ÷îâåêà.  ñâÿò, îñíî-
âàí íà ïðàâîòî íà ñèëíèÿ, êúäåòî âñåêè êîíôëèêò ñå ðå-
øàâà ÷ðåç âîéíà, òîâà ó÷åíèå ïðîïîâÿäâà ëþáîâ ­ ëþáîâ
êúì Áîãà-Îòåö íà ÷îâåöèòå è ëþáîâ êúì áëèæíèÿ. Òî íå
ìîæå äà áúäå íàëîæåíî ñúñ çàêîí èëè ñúñ ñèëà, çàùîòî å
÷óæäî è íà çàêîíà, è íà ñèëàòà. È òî å òîëêîâà íåîáè÷àé-
íî, ÷å ìíîãî ÷åñòî îñòàâà íåðàçáðàíî â ñâîÿòà ñúùíîñò è
äî äíåñ.
Òîâà ó÷åíèå íå å ñîöèàëíî, íî 800 ãîäèíè ñëåä íåãîâî-
òî ïðîïîâÿäâàíå òî ñå å ïðåâúðíàëî â äúðæàâíà ðåëèãèÿ
íà Ðèì è Âèçàíòèÿ, êîÿòî îáñëóæâà äúðæàâíàòà âëàñò è
÷ðåç ñâîÿòà îðãàíèçàöèÿ, öúðêâàòà, äúðæè â ïîä÷èíåíèå
íàðîäèòå è ïîäêðåïÿ âëàñòèìàùèòå.
Öàð Áîðèñ I, êîéòî êàòî áúëãàðñêè âëàäåòåë äúðæè è
äâåòå êîðîíè ­ ïîëèòè÷åñêàòà è äóõîâíàòà, å ðàçáèðàë,÷å
áúäåùåòî íà áúëãàðñêèÿ íàðîä å õðèñòèÿíñêî. Åäèí íå-
äîñòàòú÷íî îñúçíàò ôàêò å, ÷å âñè÷êî ñå îêàçâà ïîäãîòâå-
ÀÂÈÒÎÕÎË
íî çà ïðîïîâÿäâàíå íà Õðèñòîâîòî ó÷åíèå â áúëãàðñêèòå
çåìè. Äåñåò ãîäèíè ïðåäè ñúäáîâíàòà 866 ãîäèíà ­ ãîäè-
íàòà íà ïîêðúñòâàíåòî ­ å ãîòîâà íîâàòà áúëãàðñêà àçáó-
êà, ñúçäàäåíà îò Êîíñòàíòèí-Êèðèë Ôèëîñîô, ïðåâåäåíè
ñà îñíîâíèòå õðèñòèÿíñêè êíèãè íà ðàçáèðàåìèÿ áúëãàðñ-
êè åçèê, ïîäãîòâåíè ñà ïðîïîâåäíèöèòå. Çà ñàìèÿ áúëãàð-
ñêè íàðîä õðèñòèÿíñêîòî ó÷åíèå íå å áèëî íåïîçíàòî, òîé
å áèë ãîòîâ äà ïîñðåùíå äóõîâíàòà ìó ïðîïîâåä íà áúë-
ãàðñêè åçèê òàêà, êàêòî çàïî÷âà Åâàíãåëèåòî íà Éîàí ­ “Â
íà÷àëîòî áå Ñëîâîòî”, à íå “Â íà÷àëîòî áå ìå÷úò”.
Âìåñòî òîâà “ïîêðúñòåíèÿò òàéíî è â äúëáîêà íîù”
(ñïîðåä ëåòîïèñåöà) öàð Áîðèñ ïðèåìà ãîëÿì áðîé âèçàí-
òèéñêè ìèñèîíåðè, êîèòî çàëèâàò ñòðàíàòà è îïèòâàò äà
ïîêðúñòâàò íàñåëåíèåòî, êàòî èçèñêâàò äóõîâíî ïîä÷èíå-
íèå íà âèçàíòèéñêàòà öúðêâà è ïîäãîòâÿò è ïîëèòè÷åñêî-
òî ïîä÷èíåíèå íà Áúëãàðèÿ. Ïîñëåäâàëàòà ðåàêöèÿ íà Âå-
ëèêèÿ ñúâåò íà áîèëèòå ­ âúðõîâíèÿ îðãàí íà âëàñòòà â
áúëãàðñêàòà äúðæàâà ­ è îòêðèòèÿò âñåíàðîäåí áóíò ñðå-
ùó âèçàíòèéñêàòà ïðîïîâåä è æåñòîêîòî ìó ïîòóøàâàíå å
äîáðå èçâåñòíî íà âñåêè áúëãàðèí. Òàêà íà÷àëîòî íà íî-
âàòà õðèñòèÿíñêà Áúëãàðèÿ å ïîòîïåíî â êðúâ ­ èçáèòè ñà
52 áîëÿðè çàåäíî ñ öåëèòå èì ðîäîâå. Êàêâè ñà ïîñëåäñò-
âèÿòà?
1. Òîâà å íàëàãàíåòî íà ìå÷ íà åäíà íîâà ðåëèãèÿ.
2. Æåñòîêî ñà èçáèòè âñè÷êè äðóãîìèñëåùè ­ 52 âåëè-
êè áîèëè çàåäíî ñ öåëèòå èì ðîäîâå. Ïðîëåòè ñà ðåêè íå-
âèííà êðúâ.
3. Óíèùîæåí å öâåòúò íà íàöèÿòà ­ íàé-ñìåëèòå õîðà,
íîñåùè â ñåáå ñè áúëãàðñêèÿ äóõ.
4. Íà ìÿñòîòî íà ïîñå÷åíèòå 52 âåëèêè áîèëè öàð Áî-
ðèñ ïîñòàâÿ âúâ Âåëèêèÿ áîèëñêè ñúâåò ñëàâÿíñêè ïúð-
âåíöè. Ïîòúïêàíà å áúëãàðñêàòà äúðæàâíà èäåÿ, òúé êàòî
ñëàâÿíèòå íå ñà èìàëè ñâîÿ äúðæàâíà èäåÿ è ñúîòâåòíî
ñëàâÿíñêà äúðæàâà. Â ìîíîëèòíîòî äîòîãàâà óïðàâëÿâà-
ùî ÿäðî íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà âëèçàò õîðà, êîèòî íî-
ñÿò ñúñ ñåáå ñè äðóãà êóëòóðà è äðóãà äóõîâíîñò.
5. Ïðîìåíåíà å è ñàìàòà áúëãàðñêà äúðæàâíà èäåÿ ­
êàíúò, êîéòî äúðæè â ðúöåòå ñè è ïîëèòè÷åñêàòà, è äóõîâ-
íàòà âëàñò, îòñòúïâà äóõîâíàòà âëàñò íà öúðêâàòà. Áåç çíà-
÷åíèå å, ÷å òîé óñïÿâà äà èçâîþâà íåçàâèñèìà áúëãàðñêà
öúðêâà ­ äóõîâíîòî ðúêîâîäñòâî íà íàðîäà ìèíàâà â äðó-
ãè ðúöå, ïîëèòè÷åñêàòà è äóõîâíàòà âëàñò âå÷å íå ñà â åäèí-
ñòâî, ñòàâà âúçìîæíî òÿõíîòî ðàçåäèíåíèå è áîðáà çà íàä-
ìîùèå ïîìåæäó èì.
5. Áúëãàðèÿ å çàëÿòà îò âèçàíòèéñêè ìèñèîíåðè, êîèòî
Âèçàíòèÿ èçïðàùà êàòî ïðåäåí îòðÿä íà áúäåùîòî çàâî-
þâàíå íà Áúëãàðèÿ ­ äóõîâíî è ïîëèòè÷åñêî. Áúëãàðñêè-
ÿò öàð ïðàâè òîâà, çà êîåòî íèòî åäèí âèçàíòèéñêè èìïå-
ðàòîð íå å ìîãúë äà ìå÷òàå — îòâàðÿ øèðîêî âðàòèòå ïðåä
âåêîâíèÿ áúëãàðñêè âðàã è ñòàâà “äóõîâåí ñèí íà ïîñòàâå-
íèÿ îò Áîãà èìïåðàòîð”. Ñúâðåìåííèòå âèçàíòèéñêè èñ-
òîðèöè òâúðäÿò, ÷å çàåäíî ñ ïîêðúñòâàíåòî Áîðèñ “îáå-
361
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ùàë äà ñå ïîä÷èíè íà èìïåðàòîðà íà ðîìåèòå”. Áåç çíà-
÷åíèå å, ÷å òîé áúðçî ðàçáèðà ãðåøêàòà ñè è òúðñè íåçà-
âèñèìîñò, ëàâèðàéêè ìåæäó äâàòà õðèñòèÿíñêè êîëîñà ­
Ðèì è Âèçàíòèÿ. Íåçàâèñèìî êîÿ öúðêîâíà ñèñòåìà ùå
ïðåäïî÷åòå, òîé ñòàâà çàâèñèì îò öúðêâàòà.
7. Íàëîæåíàòà ñ íàñèëèå õðèñòèÿíñêà ðåëèãèÿ îáúðê-
âà ñúâúðøåíèÿ äîòîãàâà äúðæàâåí ðåä íà áúëãàðñêèÿ íà-
ðîä ­ ïðå÷óïâà íåãîâàòà âîëÿ, óíèùîæàâà òðàäèöèèòå ìó,
îïèòâà ñå äà èçêîðåíè ñàìèÿ ìó áúëãàðñêè äóõ. Ìèñëÿ, ÷å
îòòîãàâà ñå ïîÿâÿâà ïîãîâîðêàòà: “Ïðåêëîíåíà ãëàâè÷êà
îñòðà ñàáÿ íå ñå÷å”.
8. È ïîñëåäíî, íî íå ïîñëåäíî ïî çíà÷åíèå, å íàëàãà-
íåòî ñ íàñèëèå ­ ñ ìå÷ ­ íà åäíî ó÷åíèå, êîåòî ïðîïîâÿä-
âà ëþáîâ êàêòî êúì Áîãà, òàêà è êúì áëèæíèÿ, ó÷åíèå,
îñíîâàíî íà íåíàñèëèåòî. Âñúùíîñò êðúâòà, ïðîëÿòà â çî-
ðàòà íà íîâà õðèñòèÿíñêà Áúëãàðèÿ, çàïå÷àòâà ïðèíöèïà
“Öåëòà îïðàâäàâà ñðåäñòâàòà”. Âúïðîñúò, íà êîéòî òðÿá-
âà äà ñè îòãîâîðèì, å äàëè ñúñ ñðåäñòâàòà íà çëîòî ìîãàò
äà ñå ïîñòèãíàò äîáðè ðåçóëòàòè ­ âúïðîñ, êîéòî ñòîè
ïðåä öÿëàòà íè öèâèëèçàöèÿ.
Âñè÷êî èçáðîåíî äîòóê ñúçäàâà îñîáåíèÿ èíôîðìàöè-
îíåí ìîäåë íà áúëãàðñêàòà õðèñòèÿíñêà äúðæàâà, êîéòî
îïðåäåëÿ è ïî-íàòàòúøíàòà é ñúäáà. Õàðàêòåðíîòî å, ÷å
òîçè ìîäåë ñå ïîâòàðÿ öèêëè÷íî âúâ âðåìåòî. Âàæíî å
ñúùî òàêà äà ñå ðàçáåðå, ÷å òîé å èçðàç íà çàêîí çà âúç-
ìåçäèåòî ­ “Êàêâîòî ïîñååø, òîâà ùå ïîæúíåø”. Íåùî,
êîåòî ìàëöèíà çíàÿò å, ÷å êîãàòî ÷îâåê äåéñòâà îò ñâîå
èìå, òîé ñå ðàçïëàùà ñàì çà ñòîðåíîòî îò íåãî, íî êîãàòî
äåéñòâà îò èìåòî íà ãðóïà õîðà, îðãàíèçàöèÿ èëè äúðæà-
âà, êàêòî â ñëó÷àÿ ïðàâè öàð Áîðèñ êàòî áúëãàðñêè âëàäå-
òåë, öÿëàòà äúðæàâà è íàðîäúò é òðÿáâà äà ñå ðàçïëàùàò
çà ñòîðåíîòî. Òîâà ðàçïëàùàíå îïðåäåëÿ ñúäáàòà íà Áúë-
ãàðèÿ è äî äíåñ.
Êàòî ñå âãëåäàìå â íàøàòà èñòîðèÿ, âèæäàìå êàê ïðè
âñåêè ïðåëîìåí ìîìåíò â íåÿ öèêëè÷íî ñå ïîâòàðÿ ðåàëè-
çèðàíåòî íà èíôîðìàöèîííàòà ìàòðèöà:
1. Áîãîìèëñòâîòî âúçíèêâà êàòî îïîçèöèÿ íà îôèöèà-
ëíàòà öúðêâà îùå â ïúðâèòå äåñåòèëåòèÿ ñëåä ïîêðúñòâà-
íåòî. Òî áèâà ïðîãîíâàíî îò Áúëãàðèÿ è óíèùîæàâàíî ñ
îãúí è ìå÷, à êíèãèòå ìó ­ èçãîðåíè. Íî òî, öâåòúò íà äó-
õîâíîñòòà íà áúëãàðñêèÿ íàðîä, ðàòóâàùî çà ÷èñòîòàòà
íà õðèñòèÿíñêîòî ó÷åíèå, çàëèâà Åâðîïà ñúñ ñâåòëèíàòà
íà ìúäðîñòòà è ëþáîâòà. Òî ñúçäàâà åâðîïåéñêè Ðåíåñàíñ,
òî ïîäãîòâÿ Ðåôîðìàöèÿòà. Ëèøåíà îò íîñèòåëèòå íà òà-
çè ìîùíà, íðàâñòâåíà è ñâåòëà èäåÿ, Áúëãàðèÿ ñàìî 100
ãîäèíè ïî-êúñíî áèâà çàâëàäÿíà îò Âèçàíòèÿ. Çà 200 ãîäè-
íè áúëãàðñêàòà äúðæàâà ïðåñòàâà äà ñúùåñòâóâà. Èíòå-
ðåñíî å, ÷å êîãàòî âúâ Âòîðîòî áúëãàðñêî öàðñòâî ïðè öàð
Èâàí Àñåí II áîãîìèëñòâîòî áèâà ïðèåòî è òîëåðèðàíî,
áúëãàðñêàòà äúðæàâà áåëåæè ïîëèòè÷åñêè, èêîíîìè÷åñ-
êè è äóõîâåí ðàçöâåò.
Òîâà ñå ïîâòàðÿ è äî äíåñ ­ íàé-ñïîñîáíèòå è íàé-óì-
íèòå áúëãàðè, ïðîêóäåíè îò âëàñòèìàùàòà ïîñðåäñòâå-
íîñò, ïðîäàâàò óìà è òàëàíòà ñè íà ÷óæäè äúðæàâè è òâî-
ðÿò áëàãàòà èì, à Áúëãàðèÿ òúíå â ìèçåðèÿ â äóõîâåí ìðàê.
2. Ñúçäàäåíèÿò îò öàð Áîðèñ I äâóïîëþñåí ìîäåë íà
Âåëèêèÿ áîèëñêè ñúâåò ­ áúëãàðè è ñëàâÿíè ­ äíåñ ñå ïîâ-
òàðÿ ñ äâóïàðòèéíèÿ ìîäåë íà Íàðîäíîòî ñúáðàíèå.
362
3. Ïðè ïðèåìàíåòî íà õðèñèòÿíñêàòà âÿðà ­ ñ ìå÷ ­
ïîêðúñòåíèòå áúëãàðè òðÿáâàëî äà ñìåíÿò áúëãàðñêèòå ñè
èìåíà ñ õðèñòèÿíñêè, òîåñò áèáëåéñêè è âèçàíòèéñêè. Ïðè-
ìåð äàë ñàìèÿò öàð Áîðèñ ­ òîé ñå ïðåêðúñòâà íà Ìèõà-
èë, ãóáè òèòëàòà “öàð” è ñòàâà êíÿç Ìèõàèë, äóõîâåí ñèí
íà ðîìåéñêè èìïåðàòîð Ìèõàèë.
Êîãàòî Áúëãàðèÿ ïàäà ïîä òóðñêî ðîáñòâî, îòíîâî ñ
îãúí è ìå÷ îïèòâàò äà £ íàëîæàò íîâà ðåëèãèÿ è íîâè èìå-
íà. Äíåñ òîçè ìîäåë îòíîâî ñå ðåàëèçèðà ­ ñàìî ïðåäè
äåñåòèëåòèÿ áåøå íàëîæåíà ñ íàñèëèå ñìÿíà íà èìåíàòà
íà òóðñêîòî íàñåëåíèå íà Áúëãàðèÿ ­ àêò, êîéòî öÿëàòà
ñâåòîâíà îáùåñòâåíîñò îñúäè.
4. Öèêëè÷íî ñå ïîâòàðÿ è èçáèâàíåòî íà èíòåëåêòóàë-
íèÿ è ïîëèòè÷åñêèÿ åëèò íà Áúëãàðèÿ ­ îò âðåìåòî íà êíÿç
Ìèõàèë (öàð Áîðèñ) ïðåç òóðñêîòî ðîáñòâî, Àïðèëñêîòî
âúñòàíèå îò 1876 è Ñåïòåìâðèéñêîòî âúñòàíèå îò 1923 ãî-
äèíà äî õèëÿäèòå æåðòâè, êîèòî âçå êîìóíèçìúò, êàòî ñúç-
äàäå ñâîèòå ëàãåðè íà ñìúðòòà è ïðîèçíåñå ïðèñúäèòå íà
ò.íàð. íàðîäåí ñúä, óíèùîæàâàéêè öâåòà íà íàöèÿòà, çà äà
íàëîæè ñâîÿòà âëàñò è èäåîëîãèÿ.
5. Âèæäàìå è äíåñ êàê áúëãàðñêèÿò íàðîä, ëèøåí îò
ñâîÿòà äúðæàâíà èäåÿ è íàöèîíàëíî äîñòîéíñòâî, ïðàâè
ïîêëîíè ïðåä ÷óæäè äúðæàâè, ïðèåìà òåõíèòå èäåàëè çà
ñâîè, îòêàçâà ñå äîðè îò àçáóêàòà ñè, çàáðàâÿ ñâîÿ åçèê è
ñòàâà ëåñíà ïëÿ÷êà çà âñÿêî ÷óæäî âëèÿíèå.
6. Êàêâî äà êàæåì çà Áúëãàðñêàòà ïðàâîñëàâíà öúðê-
âà? Ñúçäàäåíà îò âèçàíòèéñêîòî ïðàâîñëàâèå è íåãîâà íàñ-
ëåäíèöà, íàëîæåíà ñ íàñèëèå è ìå÷, íî íåïðèåòà äîêðàé
ñðåä íàðîäà, òÿ ñå îïèòâà äà âëàäåå ñâîåòî ïàñòâî
÷ðåç ñòðàõ îò Áîãà, ñòðàøíèÿ, íàêàçâàù þäåéñêè
ñòàðîçàâåòåí Áîã, êîéòî íÿìà íèùî îáùî ñ îòêðî-
âåíèåòî íà Õðèñòîâîòî ó÷åíèå, ÷å Áîã å Îòåö íà
÷îâåöèòå è ãè îáè÷à, êàêòî áàêàòà îáè÷à äåöàòà ñè.
Ïðàâîñëàâíàòà öúðêâà, êîÿòî êîíöåíòðèðà ñâîÿòà
ñëóæáà âúðõó ãðåõà, ñòðàäàíèåòî è âå÷íîòî íàêàçà-
íèå íà ãðåøíèòå ÷îâåöè, ïðîïîâÿäâà: “Êîèòî Áîã ëþ-
áè, òÿõ òîé èçîáëè÷àâà è íàêàçâà” (Îòêð. íà Éîàí,
3:19). Òàçè èçîïà÷åíà ôðàçà, ñúçíàòåëíî ïîãðåøíî ïðå-
âåäåíà, çàùîòî âìåñòî “íàêàçâàì” óïîòðåáåíèÿò
ãëàãîë â ïúðâîîáðàçíèÿ ãðúöêè òåêñò å “íàñòàâëÿ-
âàì”, ïîìàãà äà ñå îïðàâäàâàò âñè÷êè çëîäåÿíèÿ íà
÷îâåê ñïðÿìî ÷îâåêà êàòî Áîæèè íàêàçàíèÿ è âíóøà-
âà ÷óâñòâî çà âèíà ó âñåêè âÿðâàù. À òîçè, êîéòî èìà
÷óâñòâî çà âèíà, òîé áèâà ëåñíîóïðàâëÿâàí. Êîíöåíò-
ðèðàíåòî íà ïðàâîñëàâíàòà öúðêâà âúðõó ãðåõà è ïðîèç-
òè÷àùîòî îò íåãî íàêàçàíèå, âå÷íîòî ìîëåíèå çà ïîìèë-
âàíå, ïðîèçíàñÿíî âñåêè äåí ïî öÿëàòà òåðèòîðèÿ íà ïðà-
âîñëàâèåòî, ñúçäàâàò åäíà ñïåöèôè÷íà èíôîðìàöèîííà
ìàòðèöà íà ñòðàäàíèåòî, êîÿòî ñå ðåàëèçèðà ïðè âñè÷êè
ïðàâîñëàâíè äúðæàâè. Âèæòå èñòîðè÷åñêèÿ ïúò íà Ãúðöèÿ,
Ðóìúíèÿ, Ðóñèÿ Áúëãàðèÿ, Àðìåíèÿ, Ãðóçèÿ, Ñèðèÿ, Ëè-
âàí, Åòèîïèÿ äîðè äî äíåñ ­ íèìà òîâà íå å æèâîò êàòî ÷å
ëè â àäà? Âìåñòî æèçíåóòâúðæäàâàùîòî, ñúáóæäà-
ùî òâîð÷åñêèòå ñèëè ó ÷îâåêà Õðèñòîâî ó÷åíèå, îñ-
íîâàíî íà ñâîáîäàòà è ëþáîâòà, âèæäàìå ïðîïîâÿä-
âàíåòî íà íåãîâàòà ïðîòèâîïîëîæíîñò.
À äíåøíàòà íè ïðàâîñëàâíà öúðêâà, âìåñòî äà ñå çà-
íèìàâà ñ åäèíñòâåíîòî, çà êîåòî å ñúçäàäåíà ­ ïðîïîâåä

íà Åâàíãåëñêîòî ó÷åíèå ­ å ðàçäåëåíà íà ëàãåðè è ñèíîäè,
êîèòî ñå áîðÿò çà âëàñò è íàäìîùèå, çà âúçâðúùàíå íà
öúðêîâíèòå èìîòè è ñèïÿò åäèí ñðåùó äðóã ïðîêëÿòèÿ è
àíàòåìè. È çà äà íå çàãóáè âñå ïàê âëàñòòà íàä ïàñòâîòî,
òÿ îáÿâÿâà êðúñòîíîñíè ïîõîäè ñðåùó òàêà íàðå÷åíèòå
ñåêòè ­ òÿ òúðñè îáåäèíåíèå ñðåùó âðàãà, âìåñòî äà ïðî-
ïîâÿäâà åäèíåíèå â Ëþáîâòà, òàêà êàêòî å çàâåùàë Èèñóñ
Õðèñòîñ: “Ïî òîâà ùå ïîçíàÿò, ÷å ñòå ìîè ó÷åíèöè, àêî
èìàòå ëþáîâ ïîìåæäó ñè” (Éî, 13:35). Å, ÷èè ó÷åíèöè ñòå,
íàøè ìíîãîóâàæàåìè öúðêîâíè îòöè?
Íåêà íå áúäà ðàçáðàíà êðèâî ­ àç ñúùî ñúì ïðàâîñ-
ëàâíà õðèñòèÿíêà, íî íå ìîãà äà çàòâàðÿì î÷èòå ñè ïðåä
î÷åâèäíîòî. Íå ìîãà äà íå âèæäàì áåçêðàéíî òåæêèÿ æè-
âîò íà ïðàâîñëàâíèòå íàðîäè è ñïîêîéíîòî, óðåäåíî è ùàñ-
òëèâî âñåêèäíåâèå íà äðóãèòå, êîèòî èçïîâÿäâàò âÿðàòà
íà ò.íàð. åâàíãåëñêè ñåêòè ­ òÿõíîòî áîãîñëóæåíèå ñå
íàðè÷à “õâàëåíèå”, çàùîòî òå ñà áëàãîäàðíè, ÷å ñà
ñòàíàëè ÷ðåç èçêóïèòåëíàòà æåðòâà íà Èèñóñ Õðèñ-
òîñ äåöà íà Áîãà, êîéòî ñ ëþáîâ ñå îòíàñÿ êúì òÿõ è
ãè äàðÿâà ñ èçîáèëèå è ùàñòèå. Íå ìîãà äà íå âèæäàì,
÷å êîëêîòî å ïî-ëîø æèâîòúò íè, òîëêîâà ïîâå÷å ïàíåãè-
ðèöè ñå ïåÿò â ïðàâîñëàâíà íà ïðàâîñëàâíàòà öúðêâà ­
ÀÂÈÒÎÕÎË
êàòî ÷å ëè íå Áîã, à òÿ å âñåìîãúùèÿò Ñïàñèòåë. Ñúùèòå
ïàíåãèðèöè, êîèòî íÿêîãà èçèñêâàøå êîìóíèñòè÷åñêàòà
âëàñò îò íåùàñòíèòå ñè æåðòâè. È çàùîòî âèæäàì âñè÷êî
òîâà, è çàùîòî ñúðöåòî ìå áîëè çà íàøàòà èçãóáåíà áúë-
ãàðñêà èäåíòè÷íîñò è íðàâñòâåíè äîáðîäåòåëè, ñïîäåëÿì
âñè÷êî òîâà.
Íî íåùàòà íå ñà áåçíàäåæäíè. Êîãàòî áîëåñòòà å âè-
äÿíà, ðàçïîçíàòà è íàçîâàíà, òÿ ìîæå äà áúäå èçëåêóâàíà.
Íåîáõîäèìî å ñàìî ïîêàÿíèå ­ íî â äðåâíèÿ, èñòèíñêèÿ
ñìèñúë íà òàçè äóìà, êîÿòî îçíà÷àâà “îáðúùàíå, ïðîìÿíà
íà óìà”. Íåîáõîäèìî å äà íàïðàâèì ïðåîöåíêà íà òî-
çè ñúäáîíîñåí ìîìåíò â íàøàòà èñòîðèÿ, íàðå÷åí
ïîêðúñòâàíå íà Áúëãàðèÿ, è êîãàòî ðàçáåðåì, ÷å ñ
íàñèëèå è êðúâ íå ìîãàò äà ñå ïîñòèãíàò äîáðè ðå-
çóëòàòè, êîãàòî ïðîìåíèì îòíîøåíèåòî ñè è îñúç-
íàåì, ÷å ñàìî ñ äóõîâíî èçðàñòâàíå ùå ïîáåæäàâàìå,
ùå ïðîìåíèì ñúçíàíèåòî ñè, ùå ïðîìåíèì èíôîðìà-
öèîííèÿ ìîäåë èëè ùå ñúçäàäåì íîâ. Òîãàâà íîâîòî Ñëî-
âî, êîåòî ùå èçðå÷å áúëãàðñêèÿò íàðîä, íàìåðèë ñâîÿòà
èäåíòè÷íîñò è âÿðà, ùå ãî ïðåâúðíå íàèñòèíà â äóõîâåí
êðåäèòîð íà ÷îâå÷åñòâîòî. Íå è ïðåäè òîâà. È àç âÿðâàì,
÷å òàêà ùå áúäå!
363
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÊÚÄÅ Å ÊÎÐÅÍÚÒ ÍÀ ÇËÎÒÎ*
ÕÐÈÑÒÎ ÌÀÄÆÀÐÎÂ
Êîðàáúò íà Áúëãàðèÿ
Íå ìèñëÿ, ÷å “íàé-óìíèòå íè õîðà íàïóñêàò Áúëãà-
ðèÿ è ñå ïðåäàâàò çà ÷óæäî áëàãîäåíñòâèå” (ðàçáèðà ñå,
èçêëþ÷âàì òàëàíòëèâèòå äåöà íà àâòîðêàòà íà ñòàòèÿ-
òà ã-æà Ïåé÷åâà, êîèòî ñå ó÷àò â ÑÀÙ). Âÿðíî å, ÷å èìà
õîðà, êîèòî ñå ÷óæäåÿò, íî èìà è òàêèâà, êîèòî ëåÿ êðúâ
çà áúëãàðñêî ãðàæäàíñòâî. Äóõîâíàòà è åòíè÷åñêàòà
ïðèíàäëåæíîñò íå ñå îïðåäåëÿò îò ãåîãðàôñêîòî ïðè-
ñúñòâèå — ÷åñòî ñòàâà îáðàòíîòî. Íàé-õóáàâèòå ñè áðî-
øóðè çà Áúëãàðèÿ íàïèñàõ â Êàëèôîðíèéñêàòà ïóñòè-
íÿ, îò êîÿòî íå çíàåõ ùå ñå çàâúðíà ëè íÿêîãà. Ôàêò å
ñúùî, ÷å âàøàòà ðåäàêöèÿ âúðøè ïîâå÷å ðàáîòà çà áúë-
ãàðùèíàòà, îòêîëêîòî îôèöèàëíèòå íè èñòîðèöè, ïðå-
ïèñâàùè âèçàíòèéñêè èíñèíóàöèè â óñëîâèÿòà íà çàäó-
øàâàùàòà íè ñëàâÿíñêà ïðåãðúäêà.
Âÿðíî å, ÷å ïëúõîâåòå ïúðâè íàïóñêàò ïîòúâàùèÿ êî-
ðàá, íî àç ìèñëÿ, ÷å ñåãà å âðåìå, êîãàòî óìíèòå õîðà ñå
çàâðúùàò â ðîäèíàòà ñè. Áëàãîäàðåíèå íà òÿõ êîðàáúò íà
Áúëãàðèÿ íÿìà äà ïîòúíå.
Áúëãàðèÿ å ìíîãî ïî-äðåâíà
Àâòîðêàòà âèæäà ïðè÷èíèòå çà ïå÷àëíîòî ñúñòîÿíèå
íà äíåøíà Áúëãàðèÿ ⠓èíôîðìàöèîííàòà ìàòðèöà, çàäà-
äåíà îò ïîêðúñòâàíåòî íà áúëãàðèòå ïðåç 866 ã.”.
Áúëãàðèÿ èìà ìíîãî ïî-äðåâíà èñòîðèÿ îò îòïóñíàòè-
òå íè îò ñëàâÿíèòå è ïîâòîðåíè îò ã-æà Ïåé÷åâà “1300 ãî-
äèíè”, çà êîåòî òÿ áå ìíîãîêðàòíî óâåäîìÿâàíà.  òàçè
õèëÿäîëåòíà èñòîðèÿ “ïîâðàòíè ìîìåíòè” èìà ìíîãî è
íà ìíîãî ïî-íèñêî íèâî. Äíåøíîòî íè ñúñòîÿíèå å íèòî
åäèíñòâåíî, íèòî íàé-ëîøî. Áúäåùèòå èñòîðèöè ùå êà-
æàò çà äíåøíèÿ äåí, ÷å òîâà å âðåìå íà íåáèâàë ðàçöâåò
íà ÷àñòíà èíèöèàòèâà, ìîäåðíî ñòðîèòåëñòâî, ñâîáîäíà
òúðãîâèÿ è òîòàëíà êîìóíèêàöèÿ (åäâà ëè íå âñåêè äîì å
ñúñ ñàòåëèòíà àíòåíà, íåùî, êîåòî â Ëîíäîí íàïðèìåð
îùå íå å ïîñòèãíàòî).
Íÿìà “íîâà ðåëèãèÿ”
Õðèñòèÿíñòâîòî íå å “íîâà ðåëèãèÿ çà Áúëãàðèÿ”. Õðèñ-
òèÿíè ñà ïî÷òè âñè÷êè áúëãàðñêè êàíîâå. Îùå ÷è÷îòî íà
êàí Êóáðàò — Îðãàí — å êðúñòåí â Öàðèãðàä çàåäíî ñ ãîëÿ-
ìà ñâèòà áîëÿðè ñúñ ñåìåéñòâàòà ñè. Ñàìèÿò Êóáðàò å
êðúñòåí îùå íà ìëàäèíè, êîãàòî å ó÷èë â Êîíñòàíòèíî-
ïîë. Êàêúâ å íàðîäúò, ÷èéòî äúðæàâåí ãëàâà è ïðèáëèæå-
íèòå ìó ñà õðèñòèÿíè? Ñèíúò ìó Àñïàðóõ å ñúùî õðèñòè-
ÿíèí, êîåòî ñå âèæäà îò îöåëåëèòå îò ïîæàðà âåùè íà ãðîáà
ìó â ñåëî Âîçíåñåíêà, Óêðàéíà. Ùîì öÿëîòî öàðñêî ñå-
* Ñòàòèÿòà å äðóãàòà ãëåäíà òî÷êà (ñïîðåä àâòîðà £) çà ñúáèòèÿòà îêîëî ïîêðúñòâàíåòî ïðè Áîðèñ I. Âåðíè íà òðàäèöèÿòà ñè, äàâàìå ìÿñòî
è íà òîâà ìíåíèå. — Áåë. ðåä.
** Ñòàâà äóìà çà àðèàíñòâîòî — ïúðâè÷íà ôîðìà íà õðèñòèÿíñòâîòî, çàêëåéìåíî âïîñëåäñòâèå íà Íèêåéñêèÿ ñúáîð. — Áåë. ðåä.
364
ìåéñòâî, îáðàçåö çà ïîäàíèöèòå ñè, å îôèöèàëíî õðèñòè-
ÿíñêî, òî íàðîäúò ìó íå ìîæå äà áúäå åçè÷åñêè.
Êàí Òåðâåë å íå ñàìî õðèñòèÿíèí, íî å è ïîêðúñòèë
áúëãàðèòå â õðèñòèÿíñòâî ñïîðåä Îòåö Ïàèñèé. È òî áåç
íàñèëèå è ðåïðåñèè. Íà îëîâåí ïå÷àò ñå ÷åòå íàäïèñ ñ
êðúñò: “Áîãîðîäèöå, ïîìàãàé íà öåçàðÿ Òåðâåë.”
Íà äðóãè òàêèâà ïå÷àòè ÷åòåì” Õðèñòå, ïîìàãàé íà
ñâîÿ ðàá Òåëåðèã.” Èçâåñòíî å, ÷å òîé å íàïóñíàë áúë-
ãàðñêèÿ òðîí è ñå å ïîñâåòèë íà õðèñòèÿíñòâîòî, ñëåä
êàòî å ïðî÷èñòèë Áúëãàðèÿ îò âèçàíòèéñêàòà øïèîíñêà
ìðåæà. Ñëåäîâàòåëíî òîé å èçïîâÿäâàë èñòèíñêîòî
õðèñòèÿíñòâî è ñå å áîðèë ñðåùó ïîëèòè÷åñêîòî âèçàí-
òèéñêî òàêîâà.
Õðèñòèÿíèí å äîðè êàí Îìóðòàã, èçâåñòåí â èñòîðèÿòà
êàòî õðèñòèÿíñêè ãîíèòåë. Íà çëàòíèÿ ìó ìåäàëüîí òîé å
èçîáðàçåí ñ êîðîíà ñ êðúñò è äúðæàù â ðúêàòà ñè ãîëÿì
êðúñò. Íà 24 êîëîíè Îìóðòàã âúçõâàëÿâà êàí Êðóì, êàòî
âñè÷êè òåêñòîâå ñà îñåÿíè ñ êðúñòîâå. Ñëåäîâàòåëíî áà-
ùà è ñèí ñà õðèñòèÿíè.
Òàêèâà íàäïèñè ñ êðúñòîâå è ïðèçîâàâàíå íà õðèñòèÿ-
íñêè Áîã, à íå íà Òàíãðà, âúçâåëè÷àâàò öàðóâàíåòî è íà
êàí Ìàëàìèð.
“Áîã âèæäà”, ñå ÷åòå â íàäïèñ íà êàí Ïðåñèÿí.
Áúëãàðèòå íå ñà áèëè íàðè÷àíè îò âèçàíòèéöèòå “åçè÷-
íèöè”, ò.å. íåïîêðúñòåíè, à “íå÷åñòèâè”, ò.å. åðåòèöè. Òîâà
å, çàùîòî êàí-Àñïàðóõîâîòî õðèñòèÿíñòâî íå å îò Âèçàí-
òèÿ**, íî òîâà å äðóãà èñòîðèÿ. Âàæíîòî çà ðàçãëåæäàíàòà
òåìà å, ÷å “íà÷àëîòî íà õðèñòèÿíñòâîòî”, çà êîåòî ñå ãîâî-
ðè â ñòàòèÿòà “ÊÍǔ, íå å ïðè Áîðèñ, à âåêîâå ïî-ðàíî.
Èãíîðèðàíå íà ñúîáðàæåíèÿòà
íà êàí Áîðèñ?!
Àâòîðêàòà íà ÊÍÇ íå æåëàå “äà ñå ñïèðà íà ïðè÷èíèòå,
íàêàðàëè öàð Áîðèñ äà ïðèåìå íîâà ðåëèãèÿ”. Òîâà å íåäî-
ïóñòèìî. Íèêîé óâàæàâàù ñåáå ñè ñúä íå ìîæå äà îáâèíÿ-
âà, áåç äà ñå ñúîáðàçÿâà ñ ìîòèâèòå íà îáâèíÿåìèÿ. Íèêîé
îñâåí èíêâèçèöèÿòà, ñúäà íà ëèí÷à è öèòèðàíèÿ îò àâòîð-
êàòà ò.íàð. íàðîäåí ñúä, êúäåòî âñè÷êî å ïðåäðåøåíî. Áåç
ðàçãëåæäàíå è âíèêâàíå â òåçè ìîòèâè ïðèñúäàòà å áåçñ-
ìèñëåíà è ñå îáåçñèëâà.
Áàëêàíñêîòî ñòúëïîòâîðåíèå
Ñúâðåìåííèòå áúëãàðè ó÷àò, ÷å ñà ïîòîìöè íà ïîëóè-
ç÷åçíàëèòå òðàêè, ìíîãî ñëàâÿíè è “øåïà” áúëãàðè. À
âñúùíîñò Àñïàðóõîâèÿò ðîä å ïðåâèøàâàë ÷èñëåíî íå-
êîëêîêðàòíî ñëàâÿíèòå, êîèòî èçìåñòèë îò òåðèòîðèÿòà

íà íàøèòå çåìè è çàâàðèë äðóãè åòíè÷åñêè ãðóïè, êîèòî
áúðçî àñèìèëèðàë: õóíè, ãúðöè, ãîòè.
Áúëãàðèòå èäâàò ñ óòâúðäåíà äúðæàâíà èäåÿ è ÿñíè,
ïðîñòè çàêîíè. Çàòîâà òåõíèÿò èìèäæ ðàñòå è äúðæàâàòà
èì ñòàâà ïðèòåãàòåëíà ñèëà çà âñè÷êè ñëàáîðàçâèòè èëè
îòõâúðëåíè ïëåìåíà è íàðîäè, êîèòî òúðñÿò òóê çàêðèëà
è óñëîâèÿ çà æèâîò. Òàêà â íà÷àëîòî íà IX â. ãîëåìè ìàñè
àâàðè òúðñÿò òóê óáåæèùå ïîðàäè ðàçñèïâàíåòî íà äúð-
æàâàòà èì îò Êàðë Âåëèêè. Êàí Êðóì ïðåïðàùà îòòàòúê
Äóíàâà ìíîãî ñëàâÿíè, äî Äóíà⠗ ìíîãî ãúðöè îò Îäðèí-
ñêî, íî îñòàâÿ òóê äà ïðåáèâàâàò äåñåòêè õèëÿäè àðìåíöè
è ñèðèéöè ïàâëèêÿíè. Ïðåç ñúùèÿ âåê ïî íàøèòå çåìè ñå
ïðèþòÿâàò è îãðîìíè ãðóïè âåëèêîìîðàâöè ïîðàäè ðàçã-
ðîìà íà äúðæàâàòà èì îò óíãàðöèòå. Çàïî÷âàò äà íàõëó-
âàò è óçè, ïå÷åíåãè, ìàäæàðè, êóìàíè. Âñè÷êè òåçè íàðî-
äè íîñÿò ñâîè òðàäèöèè, áèò, êóëòóðà, ðåëèãèÿ. Òðÿáâàëî
íåùî äà îáåäèíè öåëèÿ òîçè êîíãëîìåðàò è äà ãî ñïàñè îò
àñèìèëàöèÿ ìåæäó
äâàòà ìîãúùè êîëîñà
Ðèìñêàòà èìïåðèÿ å ôîðìàëíî çàãèíàëà ïîä óäàðèòå
íà êàí Àòèëà âåêîâå ïðåäè òîâà, íî ðèìñêèÿò èìïåðèàëè-
çúì îæèâÿâà â ïàïñòâîòî, êîåòî ñ âñè÷êè ñðåäñòâà èñêà äà
ñå âúçäèãíå íàä çåìíèòå öàðå è ïîñÿãà ñ õèùíè íîêòè äà
çàãðàáè öåëèÿ ñâÿò.
Ðåâíèâàòà Âèçàíòèéñêà èìïåðèÿ, ìàêàð è âðåìåííî ïî-
áåäåíà, ñè îñòàâà ñìúðòåí âðàã íà Áúëãàðèÿ è òúðñè íîâè
ìåòîäè çà ïîäìîëíà áîðáà è àñèìèëàöèÿ. Âìåñòî äà ïîá-
ðàòèìÿâà íàðîäèòå â èìåòî íà Õðèñòîâàòà ëþáîâ, òÿ ñåå
âðàæäà è ãèáåë ìåæäó òÿõ ÷ðåç Õðèñòîâèÿ êðúñò. Òàêà ïîñ-
ëåäíèÿò å ñòàíàë èçïèòàíî ïîëèòè÷åñêî ñðåäñòâî íà èìïå-
ðèÿòà, çà äà ïîñòèãà ïðåêëîíåíèåòî íà âàðâàðèòå ïðåä âà-
ñèëåâñà è òÿõíàòà åëèíèçàöèÿ.
Èñòèíñêî ïîëèòè÷åñêî õðèñòèÿíñòâî
Áúëãàðñêèòå êàíîâå ñà ñå áîðåëè ñðåùó ïðîíèêâàíåòî
íà âèçàíòèéñêàòà ïîëèòèêà ÷ðåç õðèñòèÿíñòâîòî, à íå ñðå-
ùó Õðèñòîâîòî ó÷åíèå. Îáâèíåíèÿòà â àíòèõðèñòèÿíñòâî
ñà ïîðåäíèòå âèçàíòèéñêè èíòðèãè çà îòìúùåíèå. Ìîæå
ëè ïðåäøåñòâåíèöèòå íà öàð Áîðèñ äà ñà íàÿñíî ñ èçîïà-
÷àâàíåòî íà õðèñòèÿíñòâîòî îò Âèçàíòèÿ, à òîé äà íå å?
Çàùî òîãàâà òîé å èçáðàë áúëãàðñêè ìàíàñòèð çà ñâîÿ îáè-
òåë, à íå âèçàíòèéñêè?
Åäèí íàðîä, åäèí êàí, åäèí Áîã
Êíÿç Áîðèñ òðÿáâà äúëãî äà ëàâèðà ìåæäó ñòðàøíèÿ
ðèìñêè ìå÷ è âèçàíòèéñêîòî êîâàðñòâî. Çàòîâà òîé å ïðè-
íóäåí äà ïðèåìå õðèñòèÿíñòâîòî îôèöèàëíî çà âñè÷êè ðàç-
íîîáðàçíè åòíîñè, èçäèãàéêè ïðèíöèïà: åäèí íàðîä, åäèí
êàí, åäèí Áîã. Ïðè òîâà òîé ãî èçâúðøâà òîëêîâà óìåëî,
÷å óñïÿâà äà ñêàðà äâàòà õðèñòèÿíñêè êîëîñà íà Îñìèÿ
âñåëåíñêè ñúáîð â Êîíñòàíòèíîïîë è äà ãè íàêàðà äà ñè
ñúïåðíè÷àò çàðàäè íàñ. Òàêà ÷å ïîêðúñòâàíåòî íå ïîêàçâà
“íåðàçáèðàíå íà ó÷åíèåòî íà Èèñóñ Õðèñòîñ”, êàêòî òâúð-
äè àâòîðêàòà, à èçáèðàíå íà ìåòîä çà ñïàñåíèå è îöåëÿâà-
ÀÂÈÒÎÕÎË
íå íà Áúëãàðèÿ â àòìîñôåðàòà íà âðàæäóâàùè õðèñòèÿíñ-
êè èìïåðèè.
Âñå çà òàçè èäåÿ å òðÿáâàëî äà ñå ñúçäàäå íåçàâèñèìà
áúëãàðñêà öúðêâà; äà ñå îáó÷àò áúëãàðñêè äóõîâíèöè; äà
ñå ñúòâîðè áúëãàðñêà ïèñìåíîñò; äà ñå èçãðàäè íîâà áúë-
ãàðñêà êóëòóðà, êîÿòî äà îáåçâðåäè ïàãóáíîòî âèçàíòèéñ-
êî âëèÿíèå. Â íÿêîëêî ñàìî ãîäèíè, ñ óìåëè è ñëîæíè õî-
äîâå êíÿç Áîðèñ ñå å ñïðàâèë ñ òàçè êîëîñàëíà è òåæêà
ïðîãðàìà.
Òàêà ñ åäèí çàìàõ áúëãàðñêèÿò âëàäåòåë ðåøàâà ìíîãî
ïðîáëåìè: âèçàíòèéñêàòà îïàñíîñò, êóëòóðíàòà èçîëèðà-
íîñò íà âåðñêà îñíîâà îò ñòðàíà íà õðèñòèÿíñêà Åâðîïà,
îãðàíè÷àâàíå íà àïåòèòèòå íà ôåîäàëèçèðàùàòà ñå àðèñ-
òîêðàöèÿ; èçäèãàíå íà íðàâñòâåíîñòòà è ñèëàòà íà âÿðàòà
ïðåä áðóòàëíîñòòà íà ìå÷à; ïîëàãàíå íà ñåìåéñòâîòî êà-
òî îñíîâíà êëåòêà íà äúðæàâàòà âìåñòî ðàçòî÷èòåëíîòî
õàðåìñòâî (ïîëèãàìèÿ) è äîðè õðèñòèÿíñêî ïðåîäîëÿâà-
íå íà íåãàòèâíèòå ïîðàæåíèÿ â íàðîäíàòà ïñèõèêà îò ñïî-
ëåòåëèòå ñòðàíàòà íè ïî òîâà âðåìå ïðèðîäíè áåäñòâèÿ.
Âåäíàãà ñëåä òîâà êíÿç Áîðèñ îñèãóðÿâà åäèííà ïèñ-
ìåíîñò çà ìíîãîïëåìåííèÿ áúëãàðñêè íàðîä, ñ êîÿòî îá-
ðàçîâà íîâèòå öúðêîâíè è äúðæàâíè êàäðè. C òîâà òîé èç-
äèãà ìîùíà áàðèåðà ïðåä âèçàíòèéùèíàòà è îñèãóðÿâà âúç-
ìîæíîñò çà ñàìîñòîÿòåëíî êóëòóðíî ðàçâèòèå.
Íàñèëèåòî
å áèëî íåîáõîäèìî íå çà ïðîêàðâàíå íà õðèñòèÿíñòâîòî,
à çà íåèçïúëíåíèå íà êëåòâåíîòî äîâåðèå, êîåòî áîèëèòå
ñà äúëæàëè íà ñâîÿ êàí þâèãèé, è íåñïàçâàíå íà ïî÷èòòà,
êîÿòî ìó äúëæàò. Òîâà å ñòðîã õóíîðîáúëãàðñêè çàêîí, êîé-
òî ñå ñïàçâà â ïðîäúëæåíèå íà õèëÿäîëåòèÿ. Àêî çàãîâîð-
íèöèòå áÿõà óñïåëè, òå íå áèõà ïîñòúïèëè ïî äðóã íà÷èí,
çàùîòî è òå ùÿõà äà èçïúëíÿò ñúùèÿ çàêîí. Íî íÿìàøå
äíåñ äà èìà Áúëãàðèÿ, òÿ ùåøå äà áúäå ñìàçàíà îò íàêà-
çàòåëíèòå õðèñòèÿíñêè àðìèè.
Íå ïðîëÿ ëè âåëèêèÿò Ìîéñåé êðúâòà íà íåâåðíèöèòå,
êîèòî íå èñêàõà äà ñå êðúñòÿò, íå ñïàñè ëè åâðåéñêèÿ íà-
ðîä è íå ñúçäàäå ëè åâðåéñêàòà íàöèÿ? Ñúçäàòåëèòå íà
âñÿêà íîâà öèâèëèçàöèÿ âèíàãè ñà èçïîëçâàëè íàñèëèå íàä
äåãðàäèðàùèòå ïëåìåíà. Ïîñëåäíèòå íå ìîãàò äà æèâåÿò
áåç çàêîíè, óâàæàâàò ñàìî íàñèëèåòî. Ìíîãî å ëåñíî ñå-
ãà, çàñòàíàëè íà ïîçèöèèòå íà “íåíàñèëèå”, äà ñúäèì âå-
ëèêèòå ñúçäàòåëè. Òà êîÿ äúðæàâà å ñúçäàäåíà áåç íàñè-
ëèå? È êîÿ ðåëèãèÿ å âúäâîðåíà áåç òàêîâà? Íàé-ìàëêî —
õðèñòèÿíñòâîòî.
Èìà åäíà õàðàêòåðèñòèêà çà îáåêòèâíà ïðåöåíêà íà
ìîòèâèòå çà èçâúðøâàíå íà äàäåíà ïîñòúïêà. Òîçè ïîêà-
çàòåë å
áåçêîðèñòèåòî
Êíÿç Áîðèñ íå ïîèñêà íèùî çà ñåáå ñè, íàïðîòè⠗ æåð-
òâà âñè÷êî, êîåòî èìàøå, çà èäåÿòà íà åäèííà Áúëãàðèÿ.
Æåðòâà 52-ìà ñâîè áîëÿðè, çà äà ñïàñè âñè÷êî îñòàíàëî.
Òîé ãè îòêúñíà îò ñâîåòî öàðñòâî, à ïîñëå îñòàâè çåìíèÿ
ñè òðîí, çà äà ãî çàìåíè ñ ìàíàñòèðñêà êèëèÿ. Òîâà å ãà-
ðàíöèÿòà çà íåãîâîòî áåçêîðèñòèå è çà íåãîâàòà àáñîëþò-
íà óáåäåíîñò â ïðàâîòàòà íà äåëîòî ìó — ïî-âàæíà îò íå-
365
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ãîâàòà ëè÷íà ñúäáà. Çà òîâà äåëî òîé ïîæåðòâà ñâîÿ öàð-
ñêè æèâîò, ñåìåéíèÿ ñè æèâîò è íàêðàÿ ñèíà ñè. Çà ÷èÿ
èçãîäà? Ïîñòàâè íà ñâåùåíèÿ òðîí äóõîâíèêà — Ñèìåîí —
ñ åäèí-åäèíñòâåí çàâåò: Áúëãàðèÿ äà áúäå îòíîâî âåëèêà.
Íå ïîèñêà íèùî çà ñåáå ñè îòíîâî ñå âúðíà â ìàíàñòèðà.
Äåëàòà
Ïîñòúïêàòà íà êíÿç Áîðèñ íè äàâà âúçìîæíîñò äà äèñ-
êóòèðàìå âúðõó íåÿ. Òÿ å áèëà îïåðàöèÿ, áåç êîÿòî áè
çàãèíàë öåëèÿò îðãàíèçúì. Ñìåøíî è æàëêî å äà ñå ñúð-
äèì íà õèðóðãà, ñïàñèë æèâîòà íè, çà äíåøíèòå íè íåñ-
ãîäè è áåäè.
“Ïî äåëàòà ùå ãè ïîçíàåòå” — êàçâà Õðèñòîñ. Äåëàòà
íà Áîðèñ íå ãî ïîêàçâàò íèòî êàòî äåñïîò, íèòî êàòî êî-
ðèñòåí. “Íå áèë âîäèë ïîáåäíè âîéíè” — ìîòèâèðà ñå
ã-æà Ïåé÷åâà. Âåëè÷èåòî íà åäèí âëàäåòåë íå ñå èçìåðâà
ñ áðîÿ îòñå÷åíè ãëàâè, à ñ ìúäðîñòòà íà íåãîâîòî óïðàâ-
ëåíèå. Íèìà å çàãóáèë íÿêàêâà òåðèòîðèÿ? Íÿìà òàêàâà.
À å ñïå÷åëèë íàé-òåæêàòà áèòêà — çà ñïàñåíèåòî íà Áúë-
ãàðèÿ. Îñèãóðèë å ìîùåí òëàñúê çà ðàçâèòèåòî íà áúëãàð-
ñêàòà êóëòóðà: àðõèòåêòóðà, æèâîïèñ, ëèòåðàòóðà è äð. èç-
êóñòâà. Ïîñòðîèë å 7-òå áåëè öúðêâè, ìàíàñòèðè è îáùåñ-
òâåíè ñãðàäè. Èçÿùåñòâîòî íà áúëãàðñêàòà êíèãà, èêîíè
è áåëîãëèíåíà ðèñóâàíà êåðàìèêà ãè íàðåæäà ñðåä íàé-
äîáðèòå îò òàçè åïîõà.
Ãëåäàë å íàïðåä è å âèæäàë ÿñíî íåùà, êîèòî äîðè è
ñåãà ñà òúìíè çà íÿêîè. Îòñòðàíèë å ïîëîâèíàòà áîëÿðè
îò 100-òå, çà äà ïîëó÷è ìíîçèíñòâî. È íÿìà “âñåíàðîäåí
áóíò”, à ñàìî áîëÿðñêè áóíò — îõðàíåíèòå áîëÿðè íå èñ-
êàëè äà ñå ðàçäåëÿò ñ ðàõàòà è õàðåìèòå ñè è äà èçäèãíàò
ïî åäíà ñàìî ñúïðóãà, ñ êîÿòî äà ñïîäåëÿò æèòåéñêàòà ñè
ñúäáà. Èñêàëè ñà äà âúðíàò ñòàðèÿ ðåä, ñ êîéòî, óâè, íå
ìîæåëî äà ñå âëåçå â íîâèÿ ñâÿò. Ïèñìåíèòå èçâîðè ñâè-
äåòåëñòâàò, ÷å íÿìà äðóãè íàêàçàíè îñâåí òÿõ.
Êîé å ñïå÷åëèë îò òîâà? Íå ñà ñëàâÿíèòå, êîèòî è ñëåä
ïîêðúñòâàíåòî ïðåäïî÷èòàò âèçàíòèéñêà èëè ìàäæàðñêà
âëàñò âìåñòî áúëãàðñêà. Íå å âëàäåòåëÿò, êîéòî æåðòâàë
òðîíà ñè. Çàëîæèë å âñè÷êî çàðàäè ñâîÿòà âÿðà è èäåÿòà
çà âåëèêà Áúëãàðèÿ.
Íåâÿðíà ïîñòàíîâêà ­
íåâåðíè çàêëþ÷åíèÿ
Ùîì ïîñòàíîâêàòà íà èíôîðìàöèîííàòà ìàòðèöà íà
ã-æà Ïåé÷åâà å íåâÿðíà, íî è çàêëþ÷åíèÿòà £ ùå ñà òàêè-
âà. Ùå ñïîìåíà íÿêîè îò òÿõ, êàòî èçïîëçâàì íîìåðàöèÿ-
òà îò ñòàòèÿòà £:
1. Ðàäâàì ñå, ÷å àâòîðêàòà ñå å îòêëîíèëà îò öúðêîâ-
íàòà îöåíêà è å ïðèåëà ìîÿòà òåçà çà ðîëÿòà íà áîãîìèë-
ñòâîòî â ñðåäíîâåêîâíà Åâðîïà. Èñêàì äà ïîä÷åðòàÿ îáà-
÷å, ÷å òî íå áè ñå ðîäèëî, àêî Áúëãàðèÿ íå áå ïðèåëà
õðèñòèÿíñòâîòî.
È äà íå çàáðàâÿìå, ÷å âäúõíîâèòåëÿò íà áîãîìèëñòâî-
òî — Áîÿí Ìàãà — å âíóê íà êîìåíòèðàíèÿ êàí Áîðèñ.
2. Äâóïàðòèéíèÿò ìîäåë íà íàðîäíîòî íè ñúáðàíèå íå
å ïîñëåäèöà îò äâóïîëþñíèÿ ìîäåë íà Âåëèêèÿ áîèëñêè
ñúâåò íà Áîðèñ, à åëåìåíòàðíî èçèñêâàíå íà äåìîêðàòè÷-
íî óïðàâëåíèå ñ îïîçèöèÿ. Áåç îïîçèöèÿ óïðàâëÿâàùàòà
366
ïàðòèÿ ìîíîïîëèçèðà âëàñòòà, èçîëèðà ñòðàíàòà, ñïèðà
ðàçâèòèåòî è ðàçõèùàâà íàöèîíàëíèòå áîãàòñòâà. Àíãëè-
÷àíèòå èìàò äâóïàðòèåí ìîäåë íà óïðàâëåíèå, áåç äà ñà
ïîêðúñòåíè îò êíÿç Áîðèñ, íàëè?
Ïåòäåñåò ãîäèíè íèå áÿõìå ïîä ãíåòà íà åäíîïàðòèé-
íèÿ ìîäåë íà óïðàâëåíèå è ðåçóëòàòèòå ìó ñà íàëèöå:
íàøèÿò íàðîä å ãåíåòè÷íî óâðåäåí è ïîñëåäèöèòå ùå
ïðîäúëæàò ïîíå îùå 100 ãîäèíè. Äâóïîëþñíèÿò ìîäåë
å íåîáõîäèì, çà äà ñå ðåãóëèðà è îïòèìèçèðà óïðàâëåíñ-
êèÿò àïàðàò.
3. ×îâåêúò ïðàâè èìåòî, à íå îáðàòíî. Ñâîáîäíèÿò äóõ
îòõâúðëÿ íàñèëñòâåíî íàëîæåíèòå ìó èìåíà, êàêòî òÿëî-
òî — íåóäîáíàòà óíèôîðìåíà äðåõà. Ñìÿíàòà íà èìåíàòà
íà òóðöèòå â Áúëãàðèÿ íå å ïîñëåäèöà îò èíôîðìàöèîí-
íàòà ìàòðèöà, à èçðàâíÿâàíå íà åäíî íàñèëèå ñ äðóãî òà-
êîâà: âîëæêèòå áúëãàðè è äî äíåñ ñà êðúùàâàíè ñ “òóðñ-
êè” èìåíà.
4. “Èçáèâàíåòî íà äóõîâíèÿ è êóëòóðíèÿ åëèò” å îòï-
ðåäè Áîðèñ è ïðîäúëæàâà è äíåñ, ùîì çàñÿãà íå÷èè èí-
òåðåñè. Âñåêè òîòàëèòàðèçúì, áèë òîé ôàøèñòêè èëè ïðî-
ëåòàðñêà äèêòàòóðà, îñúùåñòâÿâà ãåíîöèä êúì äðóãîìèñ-
ëåùèòå. Âîëæêèòå áúëãàðè, êþðäèòå è ÷å÷åíöèòå ñà äî
äíåñ áúëãàðè â ãåíîöèä, áåç äà ñà â èíôîðìàöèîííàòà
ìàòðèöà.
5. “Ïîêëîí ïðåä ÷óæäè äúðæàâè” ìîãàò äà ïðàâÿò ñà-
ìî òåçè áúëãàðè, êîèòî íå ñà íàÿñíî ñ âåëèêàòà èñòîðèÿ
íà áúëãàðñêèÿ åòíîñ. Ñâèäåòåëè ñìå îòíîâî íà ñëàâÿíñêà
äóõîâíà èíâàçèÿ îò çîëîòîâñêè, íåîðüîðèõîâñêè, âèñàðè-
îíîâñêè è äð. ïîäîáíè äâèæåíèÿ, ñúáëàçíÿâàùè è ìàíè-
ïóëèðàùè ÷èñòèòå è íåîïèòíè äóøè ÷ðåç âèçàíòèéñêèÿ
äóõ íà äíåøíà Ðóñèÿ.
6. Êàê áè ìîãëî äà ñå òâúðäè, ÷å å áåç çíà÷åíèå òúðñå-
íåòî íà “öúðêîâíà íåçàâèñèìîñò”? Ïðèåìàíåòî íà ñïàñè-
òåëíîòî Õðèñòîâî ó÷åíèå íàèñòèíà ñïàñÿâà Áúëãàðèÿ, à
èçâîþâàíàòà íåçàâèñèìà öúðêâà ÿ îñâîáîæäàâà îò ïîëè-
òè÷åñêà çàâèñèìîñò.
Êíÿç Áîðèñ I ñòàâà íåçàâèñèì è îò äâåòå õðèñòèÿíñêè
öúðêâè, ñúçäàâàéêè áúëãàðñêà òàêàâà. Òîé, êàêòî è Ñèìå-
îí, ïðîäúëæàâà äà äúðæè êîðîíàòà íà âëàñòòà è ñêèïòúðà
íà âÿðàòà. È íÿìà íèêàêâî “ðàçåäèíåíèå è áîðáà çà íàä-
ìîùèå ìåæäó ïîëèòè÷åñêàòà è äóõîâíàòà âëàñò”. Ñàìî
åäíîñòðàí÷èâ è ñïåêóëàòèâåí óì ìîæå äà òâúðäè òîâà.
7. Õðèñòèÿíñòâîòî íå “îáúðêâà áúëãàðñêèÿ íàðîä” è
íå “èçêîðåíÿâà áúëãàðñêèÿ äóõ”, à ìó îòâàðÿ íîâè äóõîâ-
íè õîðèçîíòè.
Ïîãîâîðêàòà “Ïðåêëîíåíà ãëàâèöà îñòðà ñàáÿ íå ñå-
÷å” õàðàêòåðèçèðà íàñèëíèöè è íÿìà íèùî îáùî ñúñ ñâî-
áîäîëþáèâèÿ áúëãàðñêè äóõ è âåëèêîòî ñúçèäàòåëíî äå-
ëî íà íåãîâèÿ êíÿç, òúé êàòî å îòïðåäè Áîðèñîâî âðåìå.
8. È àç ìèñëÿ, ÷å “Çëîòî äîáðî íå ìîæå äà ñúãðàäè”.
Íî äàëè å çëî ïðåìàõâàíåòî íà ïëåâåëèòå, ïðî÷èñòâàíå-
òî îò äúðâåíèöèòå, ñèñòåìèòå ñðåùó êðàäöè, çàùèòíèöè-
òå íè àðìèè, çàùèòàòà íè îò äîáðà è ñèëíà ðúêà, êó÷åòî
ïðåä äîìà íè? Òåçè âúïðîñè ñúùî ÷àêàò îòãîâîð. Âúâ âàð-
âàðñêè åïîõè è óñëîâèÿ òðÿáâà äà èìàìå äîáðà çàùèòà è
äà ñè îòãîâîðèì íà âúïðîñà: çàùî íè ïîñòàâÿ Áîã ïðè òå-
çè òåæêè óñëîâèÿ? Çà äà ñå íàó÷èì äà îöåëÿâàìå.
Çàêîíúò çà âúçìåçäèåòî äåéñòâà íå ñàìî ÷ðåç êàóçàë-
íàòà âåðèãà “Êàêâîòî ïîñååø, òîâà ùå ïîæúíåø”, íî è
÷ðåç “Íå ñúäåòå, çà äà íå áúäåòå ñúäåíè”. È ñåãà êîé íîñè

îòãîâîðíîñòòà çà òåæêèòå îáâèíåíèÿ ñðåùó áúëãàðñêèÿ
ñâåòè êíÿç Áîðèñ — ëè÷íîñòòà Åêàòåðèíà Ïåé÷åâà èëè ãðó-
ïàòà çàä íåÿ?
Ïðîáëåìèòå íà ïðàâîñëàâíàòà íè öúðêâà, êúì êîÿòî
àâòîðêàòà ÿâíî å ïðèñòðàñòåíà, ñà âåðñêè, à íå ñîöèàëíè,
è èçëèçàò èçâúí êðúãà íà íàøåòî ðàçãëåæäàíå. Ìèñëÿ îáà-
÷å, ÷å â Ãîñïîäíÿòà ìîëèòâà “Îò÷å íàø” Ó÷èòåëÿò Õðèñ-
òîñ ïîêàçâà ïúò çà ñïàñåíèå îò ñîöèàëíèÿ ãíåò: “Äà äîéäå
Òâîåòî öàðñòâî êàêòî íà íåáåòî, òàêà è íà çåìÿòà.” Çà îñú-
ùåñòâÿâàíåòî íà òîçè èäåàë ñòîòèöè õèëÿäè íàøè è ÷óæ-
äè áîãîìèëè æåðòâàõà ñâîÿ æèâîò.
Ðåëèãèÿòà íå å åòíîîáðàçóâàù ôàêòîð (ìþñþëìàíè-
íúò íå âèíàãè å òóð÷èí è áúëãàðèíúò íå âèíàãè å õðèñòè-
ÿíèí). Õðèñòèÿíñòâîòî íå èç÷åðïâà ñúùíîñòòà íà Äóíàâ-
ñêàòà áúëãàðñêà äúðæàâà, êàêòî è ìþñþëìàíñòâîòî íå
èç÷åðïâà ñúùíîñòòà íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Òîâà ñà ïîëè-
òè÷åñêè íàäñòðîéêè, à íå ñúùíîñòíè ïðîöåñè â áúëãàðñ-
êèÿ äóõ.
Áúëãàðèòå âèíàãè ñà áèëè ðåëèãèîçíî òîëåðàíòíè. Òàêà
Áàò-Áàÿíîâèòå áúëãàðè ïðèåìàò þäåéñêàòà âÿðà; êàí-Àë-
ìúøîâèòå áúëãàðè ïðèåìàò èñëÿìà; íÿêîè íàñëåäíèöè íà
êàí Äæèëêè îñòàâàò òàíãðèñòè; äðóãè ïðèåìàò áóäèçìà. Áúë-
ãàðñêèÿò ðîäîâ êîðåí èìà íàé-ìíîãî ìþñþëìàíè, à ñúùî
è êàòîëèöè, ïðîòåñòàíòè, åâðåè, áóäèñòè, øàìàíè, òàíãðèñ-
òè. Ñúâñåì ìàëêà ÷àñò — îêîëî 10% — ñà ïðàâîñëàâíè õðèñ-
òèÿíè. Äà ñå ðàçäåëÿò áúëãàðèòå ïî ðåëèãèîçíà ïðèíàä-
ëåæíîñò å ñðåäñòâî çà òÿõíîòî ðàçåäèíåíèå è ïðåäñòàâëÿ-
âà ïî ñúùåñòâî ðåëèãèîçåí ôóíäàìåíòàëèçúì.
Ïîâå÷å ïîçíàíèå!
Ñ òîëêîâà îñêúäíè (è íåâåðíè!) äàííè å ìíîãî ðèñêî-
âàíî äà ñå ïðàâÿò òàêèâà ãåíåðàëíè çàêëþ÷åíèÿ çà õîäà
íà öÿëàòà íè èñòîðèÿ. ïðè òîâà ìàùàáèòå íà äíåøíàòà íè
íðàâñòâåíî-åìîöèîíàëíà ñèñòåìà ñà íåñúèçìåðèìè è ñëå-
äîâàòåëíî íåïðèëîæèìè çà îöåíêà íà îíîâà ñìóòíî âðå-
ìå, â êîåòî ñå å ðåøàâàëà ñúäáàòà íà öåëèÿ íè áúëãàðñêè
ðîä. Íå ìîæåì ñ òàêèâà îïðîñòåíñêè è ñïåêóëàòèâíè ñðåä-
ñòâà äà ñúäèì åäèí òèòàí ïî äóõ è äåëî.
Çàòîâà ìèñëÿ, ÷å òðÿáâà äà ñå ðàáîòè çà ïîïóëÿðèçè-
ðàíå íà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ, à íå äà ñå òúðñè êîðåíúò íà
çëîòî íÿêúäå ïðåäè 1000 ãîäèíè ïðè íàé-âåëèêèÿ áúëãà-
ðèí, êîéòî ïîæåðòâà íå ñàìî ñâîèòå 52-ìà áîëÿðè, íî è
òðîíà ñè è ñèíà ñè â èìåòî íà õðèñòèÿíñòâîòî, çàùîòî òî
áå ó÷åíèå íà æåðòâàòà.
À êàê äà îêà÷åñòâèì íàøåñòâèåòî íà ðóñêèÿ ñëàâÿíñ-
êè êíÿç Ñâåòîñëàâ (969 ã.), êîéòî å ïîáèë íà êîë 20 000
ìú÷åíèöè â Ïëîâäèâ, îáåçãëàâèë íå 52, à 300 áîëÿðè, ñðè-
íàë ñòîëèöàòà Ïðåñëàâ è ðàçãðàáèë 24 ãðàäà â Òðàêèÿ?
Ïîñëå áèëî ëåñíî çà Âèçàíòèÿ äà ïîðîáè Áúëãàðèÿ çà 170
ãîäèíè. Åòî òîâà å èíôîðìàöèîííà ìàòðèöà íà êúðâàâî
íàñèëèå, êîåòî, ìàêàð è ñêðèòî îò ó÷åáíèöèòå, òåãíå âúð-
õó íàñòîÿùåòî è áúäåùåòî íà íàøàòà èñòîðèÿ. Íèìà òîâà
íå å êîðåí íà çëîòî?
Ïîñëåñëîâ
Ñëåä êàòî ðàçêðèâà “êîðåíà íà çëîòî”, ã-æà Ïåé÷åâà
ïðàâè íå ñàìî äèàãíîçà íà áîëíîòî íè îáùåñòâî, íî ïðåä-
ÀÂÈÒÎÕÎË
ïèñâà è íåîáõîäèìîòî ëåêàðñòâî, ðåøàâàùî âñè÷êè ïðîá-
ëåìè: “Êîãàòî áîëåñòòà å âèäÿíà, ðàçïîçíàòà è íàçîâàíà,
òÿ ìîæå äà áúäå èçëåêóâàíà. Íåîáõîäèìî å ñàìî èñòèíñ-
êî ïîêàÿíèå...” Ùîì ïðèçíàåì ãðåøêàòà íà êíÿç Áîðèñ,
øàìàíñêàòà ðåëèãèÿ ùå ñå çàäåéñòâà, ùå èçëåêóâà “áúë-
ãàðñêèÿ íàðîä... êîéòî ùå èçðå÷å íîâîòî Ñëîâî... è ùå ñå
ïðåâúðíå â äóõîâåí êðåäèòîð íà ÷îâå÷åñòâîòî”.
Ìèñëÿ, ÷å ïîêàÿíèå å íóæíî çà âñè÷êè, êîèòî ñëóæèõà
íà âëàñòèìàùèòå ïðåç ãîäèíèòå íà àòåèçúì è ìðàêîáå-
ñèå, êîèòî èçæèâÿõìå. Ïîêàÿíèå å íóæíî è íà òåçè âúëöè,
êîèòî ïðîäúëæàâàò â îâ÷è êîæè äà ñëóæàò â îëòàðèòå íà
ëúæåõðèñòèÿíñêèòå öúðêâè. Íóæíî å è íà òåçè, êîèòî èì
ñå êëàíÿõà äî â÷åðà.
Áèõ ïîæåëàë íà àâòîðêàòà íà âúïðîñíàòà ñòàòèÿ äà óñ-
ïåå äà ñå èçìúêíå îò âëèÿíèåòî íà îâåõòåëèÿ ïðàâîñëàâåí
êàíîí, êîåòî ÿâíî ÿ òîðìîçè, çà äà ìîæå äà ðàçñúæäàâà
ïî-îáåêòèâíî è çà Õðèñòîâîòî ó÷åíèå (ïî ñâåòà è ó íàñ), è
çà ñúäáàòà íà Áúëãàðèÿ.
È íå å âúïðîñúò çà êàíîíà — äà ñå ñìåíè èëè íå. Ñèòè
ñìå âå÷å íà îáåùàíèÿ. Âúïðîñúò å çà ñâîáîäàòà. îñâîáîæ-
äàâà ëè òàçè ðåëèãèÿ, èëè çàðîáâà äóøèòå. Çàùîòî ñàìî
Èñòèíàòà íîñè Ñâîáîäà. À íÿìà ðåëèãèÿ, ïî-âèñîêî îò
Èñòèíàòà.
Áîæåñòâåíèÿò ïðîìèñúë
Ïðàâîñëàâíîòî õðèñòèÿíñòâî å åïèçîäè÷íî ÿâëåíèå â
áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ. Äíåñ òî ñìúêíà ñâîÿòà ëèöåìåðíà
ìàñêà è Å. Ïåé÷åâà å îñâåòèëà òî÷íî ñìúðòîíîñíàòà îì-
ðàçà â íåãîâîòî ëèöå. À Âåëèêà Áúëãàðèÿ å áèëà ïðåäè è
ùå îñòàíå è ñëåä íåãî.
Äà ñè ïðèïîìíèì åäèí íàäïèñ îòïðåäè 1000 ãîäèíè:
“Áúëãàðèòå ìíîãî äîáðèíè ñòîðèõà íà õðèñòèÿíèòå, à òå
çàáðàâèõà. Íî Òàíãðà âèæäà âñè÷êî...”
Äàëàé Ëàìà íàãëåäíî ïîêàçà: “Àêî ïåòòå ïðúñòà îòãî-
âàðÿò íà ïåòòå ñâåòîâíè ðåëèãèè, à äëàíòà — íà áóäèçìà,
òî öÿëàòà ðúêà ñèìâîëèçèðà Òàíãðà.”
Àêî Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ íå áå ïðèåëà õðèñòèÿíñòâîòî,
òÿ ùåøå äà ïðåêëîíè ãëàâà ïðåä ÿòàãàíà íà íàõëóâàùàòà
ïî-êúñíî òóðñêà âÿðà, çàùîòî òÿ å ïî-áëèçêà ïî ìèðîãëåä
è ðèòóàëè äî òàíãðèçìà. È ùåøå äà áúäå àñèìèëèðàíà.
Àêî Âîëæêà Áúëãàðèÿ íå áå ïðèåëà èñëÿìà, òÿ ùåøå
äà áúäå àñèìèëèðàíà ïî-êúñíî îò ðóñêî-ñëàâÿíñêîòî ïðà-
âîñëàâèå.
Áëàãîäàðåíèå íà Áîæåñòâåíèÿ ïðîìèñúë òîâà íå ñòà-
íà è äâàòà íàðîäà ìîãàò îòíîâî äà áúäàò åäíà íàöèÿ.
Âÿðíà å öèòèðàíàòà áúëãàðñêà ïîãîâîðêà “Äåíÿò ñå ïîç-
íàâà îò ñóòðèíòà”, íî å âÿðíî ñúùî, ÷å “ïèëöèòå ñå áðîÿò
íàåñåí”.
Äîøëî å âðåìå...
 åñåíòà íà òàçè çàëÿçâàùà öèâèëèçàöèÿ îò ïåïåëèùàòà
íà çàãèâàùàòà êóëòóðà áúëãàðñêèÿò Ôåíèêñ ùå âúçêðúñíå
îòíîâî. Äîøëî å âðåìå äà ñå ñúáåðàò â Åäèíñòâî îöåëåëè-
òå è îñúçíàëè ñå áúëãàðè, äà ñè ñïîìíÿò ñëàâíîòî ìèíàëî
— ïàòðèàðñè íà ìëàäîòî ÷îâå÷åñòâî, è äà èçïúëíÿò ñâîåòî
ïðåäíàçíà÷åíèå — ñåÿòåëè íà íîâàòà êóëòóðà.
Àç çíàÿ — òàêà ùå áúäå!
367
 ÀÂÈÒÎÕÎË

ÅÇÎÒÅÐÈÇÚÌ È ËÅ×ÈÒÅËÑÒÂÎ ÍÀ ÄÐÅÂÍÈÒÅ

ÁÚËÃÀÐÈ
Ä-Ð ÂËÀÄÈÌÈÐ ÕÐÈÑÒÎÂ

I. ÅÇÎÒÅÐÈÇÚÌ È ÁÚËÃÀÐÑÊÈ ïðèëàãàëè â æåðòâà ñàìî â èçêëþ÷èòåëíî âàæíè ñëó÷àè. Çà

ÌÈÑÒÅÐÈÈ
“Áúëãàðèòå ñà îò ðåëèãèÿòà íà ìàãèòå”, òàêà ïèøå çà
òÿõ àðàáñêèÿò õðîíèñò îò Õ âåê Àë Ìàñóäè.
Æðåöèòå íà âúðõîâíèÿ áîã Òàíãðà (íà äðåâíîáúëãàðñ-
êè êîëîáðè) èçâúðøâàëè æåðòâîïðèíîøåíèÿ, ãàäàåëè ïî
ðàçëè÷íè íà÷èíè è âëàäååëè ëå÷èòåëñêîòî èçêóñòâî.
Ñïîðåä Ìåíàíäúð æðåöèòå-ëå÷èòåëè øåïíåëè íÿêàê-
âè äóìè îêîëî çàïàëåí îãúí, ïîñëå óäðÿëè çâúíåö è òúïà-
íè è ñëåä êàòî èçïàäíåëè â òðàíñ ïðîèçíàñÿëè çàêëèíà-
íèÿ çà èçïúæäàíå íà çëèòå äóõîâå.
Äðåâíèòå áúëãàðè ïî÷èòàëè íåîäóøåâåíè ïðåäìåòè è
âÿðâàëè â ìàãè÷åñêàòà èì ñèëà. Òå âÿðâàëè, ÷å öÿëàòà âñå-
ëåíà å èçïúëíåíà ñ åäíà îñîáåíà, ñâðúõåñòåñòâåíà ñèëà
(èëè ñèëè), êîÿòî íå ïðåäñòàâëÿâà âèíàãè åäíî òî÷íî îï-
ðåäåëåíî áîæåñòâî. Òÿ ñå êðèå ïî íÿêàêúâ íà÷èí âúâ âñè÷êè
ïðåäìåòè. Òàçè ñèëà ìîæå äà ïðåìèíàâà îò ÷îâåê â äðóã
÷îâåê èëè îò ÷îâåê â ïðåäìåò è îáðàòíî. Ñåäàëèùå íà
òàçè ñèëà ó æèâèòå õîðà è ñúùåñòâà ñå ñìÿòàëà ãëàâàòà è
êðúâòà. Òîâà å ïîâåðèåòî çà ò.í. “Ìàíà” èëè “Îðåíäà”.
Çàòîâà óáèâàëè æåðòâåíèòå æèâîòíè ñ óäàð, çà äà ñå
çàïàçè êðúâòà (ñèëàòà), à õàçàðèòå äàæå ïèåëè êðúâòà. Çà-
òîâà çíàòíè õîðà ñå óáèâàëè ñ âúæå (óäóøàâàò), çà äà íå
ñå ïðîëèâà êðúâòà èì íà çåìÿòà. Îòòóê èäâàë è ðèòóàëúò ñ
ïðàâåíå íà ÷àøè îò ÷åðåïà íà çíàòíè âëàäåòåëè, ñèëíè
âîéíè è ïð. ñ öåë äà ñå âëåå ñèëàòà íà âðàãà â òîçè, êîéòî
ïèå îò íåÿ ­ êàí Êðóì îáêîâàë ÷åðåïà íà Íèêèôîð ñúñ
ñðåáðî è ïèåë îò íåÿ.
Ïîâåðèåòî çà Îðåíäà (èëè Ìàíà) å àíàëîãè÷íî ñ îñ-
íîâíîòî ïîíÿòèå íà äðåâíîêèòàéñêàòà ôèëîñîôèÿ ­ âúò-
ðåøíàòà åíåðãèÿ “Öè”, òàêà ñúùî è ïðè ÿïîíöè-
òå ­ ïîíÿòèåòî “Êè”, à ïðè èíäóñèòå ñå íàðè÷à
“Ïðàíà”. Òîâà ïîäñêàçâà çà åêçîòåðè÷íè êóëòîâå
è ïîçíàíèÿ, èìàùè îáù êîðåí, èäâàù îò äúëáîêà
äðåâíîñò.
Ðèòóàëúò ñ ÷åðåïèòå-÷àøè å ïîçíàò â Òèáåòñ-
êèÿ åçîòåðè÷åí áóäèçúì ­ ðåëèãèÿòà “Áîí” è ïî
äðóãè ìåñòà.
Ïðè õóíèòå è áúëãàðèòå ïðè ïúëíîëóíèå èëè
óâåëè÷àâàùàòà ñå Ëóíà ñå ïðåäïðèåìàëî íàïà-
äåíèå (ñïîðåä ïîâåðèåòî Ñèëàòà ñå óâåëè÷àâà èëè
âðåìåòî å áëàãîïðèÿòíî çà ñðàæåíèå), à ïðè íà-
ìàëÿâàùà Ëóíà âîéíèòå ñå îòòåãëÿëè. Òîâà ñúâ-
ïàäà ñ êîíöåïöèÿòà “Ó-Ñèí” (“ïåòòå ïúðâîñòè-
õèè”) â äðåâíîêèòàéñêàòà ôèëîñîôèÿ.
Ñâåùåíè èëè ìàãè÷åñêè ÷èñëà ó áúëãàðèòå ñà
7 è 9. Ñìÿòàëî ñå, ÷å ÷ðåç ìåñîòî íà æåðòâåíîòî Ïðèëîæåíèå
äëàíîâè òåõíèêè (óäàðè). Áîéöèòå ñà ñ õàðàêòåðíàòà äðåâíà áúëãàðñêà ïðè÷åñêà
æèâîòíî ñå îñúùåñòâÿâà ìèñòè÷íà âðúçêà ìåæäó ñ áðúñíàòà ãëàâà è êè÷óð. Èçîáðàæåíèå îò áðîíçîâ ñúä II-III âåê, àðõåîëîãè÷åñêè
áîæåñòâîòî è ÷îâåêà. Îáîæåñòâÿâàíè æèâîòíè ñå ìóçåé — Êþñòåíäèë.
æåðòâîïðèíîøåíèå ñå äàâàëè ïúðâèòå ïëîäîâå è ïúðâèòå
èçìåæäó íåùàòà ­ êîíå, ãîâåäà, îâöå, êó÷åòà, à ÷îâåøêè
æåðòâîïðèíîøåíèÿ ­ â èçêëþ÷èòåëíè ñëó÷àè (òàêà íàïðè-
ìåð êàí Êðóì, ïðè îáñàäàòà íà Êîíñòàíòèíîïîë ïðèíåñúë
â æåðòâà ìíîãî äîáèòúê è õîðà).
Îñâåí òîâà áúëãàðèòå âÿðâàëè â áåçñìúðòèåòî íà
äóøàòà è çàòîâà ïðè ñúäáîíîñíè ñëó÷àè, ïðèðîäíè áåäñ-
òâèÿ è äð. òå ïðèíàñÿëè ÷îâåøêè æåðòâè — íàé-çíàòíèÿ
èëè äîáúð áîåö, çà äà ìîæå äóøàòà ìó äà îòíåñå ìîëáèòå
èì â îòâúäíîòî, òúé êàòî ñàìî íàé-äîñòîéíèÿò áúëãàðèí
ìîæå äà êîíòàêòóâà ñ áîãà. Òîâà å îïèñàíî îò Èá Ôàäëàí
ïðåç Õ â. âúâ Âîëæêà Áúëãàðèÿ. È äîñåãà òîâà ñå òúëêóâà
ïðåâðàòíî êàòî “ñëàáà áúëãàðñêà ÷åðòà”. Íî òî å õà-
ðàêòåðíî è çà òðàêèòå: Õåðîäîò, êí. 4, ãë. 93 è 94, ïàð.
1-4, îïèñâà âÿðâàíèÿòà íà ãåòèòå:
“...Òå îáåçñìúðòÿâàò ïî òîçè íà÷èí; ìèñëÿò, ÷å íå
óìèðàò (ò.å. âÿðâàò, ÷å â ñìúðòòà ñè ñà æèâè), à ÷å óìðåëèÿò
îòèâà ïðè áîãà Çàëìîêñèñ (“ñåâåðíèÿò Îðôåé” — ó÷èòåëÿ-
ïðîñâåòèòåë âúâ âÿðàòà è áåçñìúðòèåòî)...”
Èçáðàíèêà õâúðëÿò âúðõó òðè êîïèÿ è ïî-íàòàì “...ïî-
ðú÷êèòå ìó ïðàâÿò, äîêàòî å îùå æèâ”...
Çà ïðåäïàçâàíå îò âðåäíè âëèÿíèÿ (ò.íàð. ìàãèè) áúëãà-
ðèòå íîñåëè íà ãëàâèòå ñè ëåíòè îò ëåí.
Íà îñîáåíà ïî÷èò ñà áèëè ãîëåìèòå êàìúíè (âèäíî îò
îòãîâîðèòå íà ïàïà Íèêîëàé). Âåðîÿòíî îãðîìíèÿò êàìå-
íåí áëîê ïðè Ìàäàðà (äíåñ å îñòàíàëî ìàëêî îò íåãî) å
ïðèòåæàâàë òàéíñòâåíà ëå÷åáíà ñèëà.
Ïðè íåãî, êàêòî è ïðè êàìúíèòå êðàé ñåëî Êàëóãåðèöà
(íà 3 êì îò Ìàäàðà), èäâàëè áîëíè çà èçöåëåíèå. Òàêèâà
ìåñòà ñúñ ñèëíî ãåî-ìàãíèòíî èçëú÷âàíå ñà îáÿñíåíè â äðåâ-
1à. Òðàêèéñêè áîéöè íà Ïàíêðàòèîí èëè äðóãî áîéíî èçêóñòâî ñ

368

Ïðèëîæåíèå 1á. Ìëàäè êðèòÿíè (òðàêî-ïàëàçãè) èãðàÿò þìðó÷åí áîé —
ðèñóíêà îò Êðèò-Ñàíòîðèíè, 1500 ã. ïð. Õð.
íîêèòàéñêàòà íàóêà çà ãåî-ìàíòèÿòà ­ “Ôúí Øóé”, êîÿòî
ÿâíî å áèëà èçâåñòíà íà áúëãàðèòå, òúé êàòî ïðè ñòðîåæè
íà õðàìîâå è êóëòîâè ñãðàäè ñà èçáèðàíè áèîëîãè÷íî ñèë-
íè ìåñòà. Íàøèòå äþëãåðè ïðåç ìèíàëèòå âåêîâå íå òðúã-
âàëè íà ïúò áåç ×èïðîâñêè, Êîòëåíñêè èëè Ïèðîòñêè, êè-
ëèì âúðõó êîéòî ñïåëè (ìåäèöèíñêàòà ðàäèåñòåçèÿ äîêàç-
âà, ÷å öâåòîâåòå è îðíàìåíòèòå â òÿõ íåóòðàëèçèðàò âðåä-
íîòî ãåî-ìàãíèòíî âúçäåéñòâèå è òå ïî ñúùåñòâî ïðåäñ-
òàâëÿâàò ñòèëèçèðàíî ðóííî ïèñìî). Äðåâíèòå áúëãàðè ïðè-
ëàãàëè ðàäèåñòåçè÷íèòå ìåòîäè ïðè òúðñåíå íà âîäà è ïðè
ñòðîåæ. Òå ïîëçâàëè îòâåñ è áàãåòè îò ëåñêîâè èëè ëîçîâè
ïðú÷êè çà îïðåäåëÿíå íà ïîäïî÷âåíèòå âîäè è çåìíèòå èç-
ëú÷âàíèÿ (áëàãîïðèÿòíè èëè ïàòîãåííè). Òå èçïîëçâàëè êà-
òî èíäèêàòîð è ïîâåäåíèåòî íà æèâîòíèòå çà îïðåäåëÿíå
íà áëàãîïðèÿòíèòå çîíè.  Òàòàðñòàí äíåøíèòå æèòåëè ñ÷è-
òàò, ÷å òàì, êúäåòî ñà æèâåëè áúëãàðè, ìÿñòîòî å ñâåùåíî,
à âîäàòà å ëåêîâèòà (èëè ãëèíàòà). Ñúùîòî ïîâåðèå èìà
ïðè áàøêèðèòå, êàçàõèòå è ìîíãîëöèòå. Àðõåîëîçèòå ñú-
ùî îò÷èòàò, ÷å äðåâíèòå áúëãàðè ñà çíàåëè êúäå äà ñå çà-
Ïðèëîæåíèå 2à. Íàé-ñòàðîòî èçîáðàæåíèå íà ïðàðîäèòåëÿ íà
êèòàéöèòå Ôó Ñè, êîéòî äîøúë îò Çàïàäíèòå îáëàñòè è äîíåñúë
ïèñìåíîñòòà, ôèëîñîôèÿòà, îáðàáîòâàíåòî íà çåìÿòà, íàóêèòå;
îòêðèë ëúêà è ñòðåëèòå, òúêàíåòî íà ïëàòîâå è ìíîæåñòâî äðóãè
êóëòóðíè ïðèäîáèâêè è èçêóñòâàòà. Íà ïðåäñòàâåíîòî èçîáðàæåíèå
ëè÷è ñîëàðíà òàíãðèñòêà ñèìâîëèêà è õàðàêòåðíèÿò çà äðåâíèòå
áúëãàðè êè÷óð ñïëåòåíà íà òèëà êîñà (÷îìáàñ). Ôó Ñè èìà è äâå
ðîã÷åòà íà ãëàâàòà, êîèòî ïðèñúñòâàò íà àíòè÷íè èçîáðàæåíèÿ íà
Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêèÿ è Ìîéñåé. Ãëèíåí àíòðîïîìîðôåí êàïàê íà
óðíà (ãàé), åòàï Áàíøàí (2500 ã. ïð. Õð.) (ïî Õåíòöå, 1955 ã.)
ÀÂÈÒÎÕÎË
Ïðèëîæåíèå 1â. Òúðãîâåö íà ðèáà — Ñàíòîðèíè, 1500 ã. ïð. Õð.
ñåëâàò è êúäå äà ñòðîÿò è âèíàãè èçáèðàëè íàé-õóáàâèòå
ìåñòà. Çà òîâà èì ïîìàãàëà áåçñïîðíî ãåîìàíòèÿòà, â êîÿ-
òî íàé-âåùè áèëè êîëîáðèòå.
Áúëãàðèòå ïî÷èòàëè ñâåùåíè èçâîðè, èìàùè ìàãè÷åñ-
êè è öåëåáíè ñâîéñòâà â îïðåäåëåíè äíè â ãîäèíàòà ñïî-
ðåä ïîâåðèåòî è òàì ïðàâåëè ðèòóàëè. Òåçè èçâîðè ñà èç-
âåñòíè è äíåñ ïîä èìåòî “àÿçìî”, êúäåòî õîäÿò è ñåãà õî-
ðà çà èçöåëåíèå, à âîëæêèòå áúëãàðè è äî äíåñ ïðàâÿò ðè-
òóàëè ïðè òÿõ.
Áúëãàðèòå âÿðâàëè â î÷èñòèòåëíàòà ñèëà íà âîäàòà, çà
êîåòî ãîâîðÿò è íÿêîè îò òåõíèòå ðèòóàëè êàòî ïðúñêàíå-
òî íà áîéöèòå ñ âîäà ïðåäè áîé, ïðúñêàíåòî íà âîäà ñëåä
æåðòâîïðèíîøåíèå, êàòî ïðèìåð ­ îáðÿäúò, èçâúðøåí
ëè÷íî îò êàí Êðóì ïðåä ñòåíèòå íà Êîíñòàíòèíîïîë.
ÏÐÈ×ÅÑÊÈ
Èíòåðåñíè ñà è ïðè÷åñêèòå íà äðåâíèòå áúëãàðè. Ñàìî
êàíúò èìàë ïðèâèëåãèÿòà äà èìà äúëãà êîñà, à ÷ëåíîâåòå
íà àðèñòîêðàöèÿòà áðúñíåëè ãëàâàòà äî òåìåòî è ïóñêàëè
Ïðèëîæåíèå 2á. Ñêóëïòóðà íà îáðúñíàòà ãëàâà ñ ïëèòêà îòçàä, êîÿòî
ìîæå äà ñå èäåíòèôèöèðà ñ “âåäè÷åñêè æðåö”, Àíàòîëèÿ, 7500 ã. ïð.
Õð., ñíèìêà íà Á. Ã. Ñèäàðò (íàé-ñòàðîòî èçâåñòíî òàêîâà
èçîáðàæåíèå)
369
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Ïðèëîæåíèå 3à. Ðàçïîëîæåíèå íà ò. 20 îò Çàäåí ñðåäåí
ìåðèäèàí ïî äðåâíà òèáåòñêà ðèñóíêà — Àòëàñ ïî
òèáåòñêà ìåäèöèíà
äúëãà êîñà ñïëåòåíà íà òðè ïëèòêè. Òîçè âèä ïðè÷åñêà å
õàðàêòåðåí è çà êèòàéñêàòà àðèñòîêðàöèÿ äî ÕÕ âåê.
Îáèêíîâåíèòå õîðà è âîéíè áðúñíåëè öÿëàòà ãëàâà èëè
îñòàâÿëè êè÷óð-ïëèòêà íà âúðõà íà òåìåòî, ò.íàð. ÷îìáàñ.
Íî îùå ïî-èíòåðåñíî å, ÷å ñ òàêèâà ïðè÷åñêè ñà è òðà-
êèéñêèòå öàðå, äîøëè íà ïîìîù íà Òðîÿ.  “Èëèÿäà”, 4
ïåñåí, ñòð. 517-538, èìà èíòåðåñíî îïèñàíèå çà âîæäà íà
òðàêèòå Ïåéðîé îò ðàéîíà íà Åíîñ: “...Íî òîé íå ìó ñâàëè
âúîðúæåíèåòî, ïîíåæå Ïåéðîé áåøå îáêðúæåí îò
äðóãàðèòå ñè òðàêè, ñ ïåð÷åìè íà âúðõà íà ãëàâàòà, êîèòî
äúðæàõà äúëãè êîïèÿ â ðúöåòå ñè.”  íàñêîðî îòêðèò áðîí-
çîâ ñúä îò II-III âåê, èçëîæåí â àðõåîëîãè÷åñêèÿ ìóçåé â
ãð. Êþñòåíäèë, èìà áîéíà ñöåíà ñ òðàêèéñêè áîéöè íà
ïàíêðàòèîí, êîèòî ñúùî ñà ñúñ õàðàêòåðíàòà äðåâíà áúë-
ãàðñêà ïðè÷åñêà ñ áðúñíàòà ãëàâà è êè÷óð (Ïðèëîæåíèå
1à). Òåçè ïðè÷åñêè ñà õàðàêòåðíè è çà Åãèïåò è Êðèòñêî-
Ìèêåíñêàòà êóëòóðà (òÿ å òðàêî-ïåëàçãèéñêà). È ïðè äâå-
òå ìëàäèòå àðèñòîêðàòè íîñÿò êè÷óðè — ïî 1 âëÿâî è äÿñ-
íî èëè äî 3-4 â çàâèñèìîñò îò ñàíà è ãîäèíèòå ñè (âæ.
Ïðèëîæåíèå 1á).
Ñïîðåä êèòàéñêàòà ìèòîëîãèÿ ñúçäàòåëÿò íà òðèãðà-
ìèòå è ìèñòè÷íèòå äèàãðàìè ­ õåêñàãðàìèòå íà “È-Äçèí”,
å ìèòè÷íèÿò ïðàðîäèòåë íà êèòàéöèòå Ôó Ñè (2852-2737
ïð.Õð.). Íàé-ñòàðîòî îòêðèòî íåãîâî èçîáðàæåíèå ïðåä-
ñòàâëÿâà íåîëèòíà êåðàìèêà, íàìåðåíà â ïðîâèíöèÿ Ãàí
Ñó (Ñåâåðåí Êèòàé) è å äàòèðàíà 2500 ã.ïð.Õð. Íà íåÿ Ôó
Ñè å èçîáðàçåí ñ êðúãëè (åâðîïåéñêè) î÷è è ÷åðòè íà ëè-
370
Ïðèëîæåíèå 3á. Ðàçïîëîæåíèå íà ò. 20 îò Çàäåí ñðåäåí
ìåðèäèàí è ÷åòèðèòå èçâúíìåðèäèàííè òî÷êè (ñõåìà ïî
Ìà÷åðåò è Ñàìîñþê)
öåòî, êàòî èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿâà ïðè÷åñêàòà ­ áðúñíàòà
ãëàâà è êè÷óð, êîéòî ñå ñïóñêà êúì òèëà, êàêòî ïðè äðåâ-
íèòå áúëãàðè (Ïðèëîæåíèå 2à). Ñêóëïòóðàòà îò Àíàòîëèÿ
ñúùî å ñ áðúñíàòà ãëàâà (Ïðèëîæåíèå 2á).
Ïî-èíòåðåñíîòî å, ÷å òî÷íî â çîíàòà íà òåìåòî ñå íà-
ìèðà âàæíàòà â àêóïóíêòóðàòà òî÷êà îò çàäíèÿ ñðåäåí ìå-
ðèäèàí ò. 20-áàé-õóé (ñòîòå ñðåùè), êîÿòî ñïîðåä òðàäè-
öèîííàòà òèáåòñêà è êèòàéñêà ìåäèöèíà èìà îòíîøåíèå
êúì çàáîëÿâàíèÿ íà öåíòðàëíàòà íåðâíà ñèñòåìà (Ïðè-
ëîæåíèå 3à).
Àâòîðúò, êîéòî å è ñïåöèàëèñò ïî àêóïóíêòóðà,
óñòàíîâè, ÷å îêîëî òàçè òî÷êà èìà ÷åòèðè ò.íàð. èçâúí
ìåðèäèàííè òî÷êè, êîèòî îáðàçóâàò ìèñëåí êðúã, â ÷èÿòî
çîíà îñòàâà òî÷íî êè÷óðà ­ ïëèòêà (Ïðèëîæåíèå 3á).
Çîíàòà íà òî÷êà 20 å ìÿñòîòî, îòêúäåòî ñïîðåä êîí-
öåïöèÿòà çà âúòðåøíàòà åíåðãèÿ “Öè” ÷îâåê ïîåìà åíåð-
ãèÿ îò Êîñìîñà, à òîâà å è ìÿñòîòî íà íàé-ãîðíàòà “÷àê-
ðà” (åíåðãèåí öåíòúð), ñïîðåä ó÷åíèåòî íà Éîãà.
Íîñåíåòî íà òîçè âèä ïðè÷åñêè ó áúëãàðèòå ÿâíî å
ñâúðçàíî ñ åçîòåðè÷íîòî ïîâåðèå çà ïî-äîáúð åíåðãèåí
êîíòàêò è ïðèåìàíå íà êîñìè÷åñêèòå ñèëè, ÷èéòî íàé-
äîáúð ïðîâîäíèê ñå ÿâÿâà êîñàòà.  Äàëå÷íèÿ èçòîê èìà
è áîéíè ïîõâàòè ñ åçîòåðè÷íè òåõíèêè è ñ ÷îâåøêà êîñà.
Ïàê â òàçè çîíà, êàêòî è â çîíàòà íà ôîíòàíåëèòå, ñà ïðà-
âåíè è ò.íàð. ñèìâîëè÷íè òðåïàíàöèè (íà òÿõ ùå ñå ñïðåì
â ìåäèöèíñêèÿ ðàçäåë). Âåðîÿòíî òîçè âèä òðåïàíàöèÿ å
ïðàâåíà îò äðåâíèòå áúëãàðè íå ñàìî çà ëå÷åíèå, íî è ñ
ðåëèãèîçíî-ìèñòè÷íè öåëè çà ïîñòèãàíå íà îïðåäåëåíè
íèâà íà ñúçíàíèå, ñâúðçàíî ñ ìàãè÷åñêàòà ïðàêòèêà íà
êîëîáðèòå.
ÈÇÊÓÑÒÂÅÍÈ ÄÅÔÎÐÌÀÖÈÈ ÍÀ ×ÅÐÅÏÀ
Ïðåç ïîñëåäíèòå ãîäèíè íà ÕÕ âåê àðõåîëîãúò Äæîí
Ïðàã è õóäîæíèêúò ìåäèê Ðè÷àðä Íèåâ èçâúðøèõà ïèîíåð-
ñêà ðàáîòà â ðåêîíñòðóèðàíåòî íà ãëàâè è ëèöà íà õîðà îò
äðåâíîñòòà. Making faces å ïúðâàòà ïóáëèêàöèÿ, ïîñâåòåíà

íà òÿõíàòà äåéíîñò, êîÿòî ñïîðåä ñïåöèàëèñòèòå èìà îã-
ðîìíî çíà÷åíèå íà èñòîðè÷åñêàòà íàóêà. Òîâà å åäíî ïðèç-
íàíèå çà âñå ïî-øèðîêîòî ïðèëîæåíèå íà èíòåðäèñöèïëè-
íàðíèÿ ïîäõîä êúì ðåøàâàíå íà ïðîáëåìè, ñòîÿùè ïðåä
ðàçëè÷íèòå òåñíè îáåêòè íà íàó÷åí èíòåðåñ.  õîäà íà ðà-
áîòàòà Ïðàã è Íèåâ ñà èçïîëçâàëè ïîçíàíèÿ íà êðèìèíî-
ëîçè, çúáîëåêàðè, ðàäèîëîçè, ñïåöèàëèñòè íà ãåíåòèêàòà.
Ðåçóëòàòúò å èçêëþ÷èòåëåí — æèâè, äîñòîâåðíè è õàðàê-
òåðíè îáðàçè îò ìèíàëîòî — öàð Ìèäàñ, êðàñèâà ìèíîéñêà
æðèöà, èçâúðøèòåëêà íà ÷îâåøêè æåðòâîïðèíîøåíèÿ, áà-
ùàòà íà Àëåêñàíäúð Âåëèêè — ìàêåäîíñêèÿò öàð Ôèëèï II,
åòðóñêà àðèñòîêðàòêà è äð. — ãàëåðèÿ îò îáðàçè, èçïðàâÿ-
ùè íè ëèöå â ëèöå ñ ìèíàëîòî.
Îñîáåí èíòåðåñ ïðåäèçâèêâà ðåêîíñòðóêöèÿòà íà ÷å-
ðåïà è ñëåä òîâà íà îáðàçà íà ôðèãèéñêèÿ öàð Ìèäàñ. Èí-
òåðåñúò íå èäâà îò òîâà, ÷å áåøå äàäåíî îáÿñíåíèå íà ëå-
ãåíäàòà çà íåãîâèòå “ìàãàðåøêè óøè” (ñïîðåä ó÷åíèòå ðå-
çóëòàò îò ðÿäêî çàáîëÿâàíå — hairy pinnae), à îò ôîðìàòà
íà íåãîâèÿ ÷åðåï. Òàçè ôîðìà (Ïðèëîæåíèå 4à) îïðåäåëå-
íî èçäàâà åäíà õàðàêòåðíà îñîáåíîñò — èçêóñòâåíà äåôîð-
ìàöèÿ íà ãëàâà, èçâúðøåíà â äåòñêà âúçðàñò. Ñïîðåä àâ-
òîðèòå òÿ å áèëà ðåçóëòàò îò “êîçìåòè÷íî ïðåâúðçâàíå íà
ãëàâàòà íà äåòåòî ïî îïðåäåëåí íà÷èí, çà äà ïîðàñíå òÿ â
îñîáåíàòà ïðîäúëãîâàòà “àòðàêòèâíà” ôîðìà, êàêòî ñå èç-
ðàçÿâàò òå, êîÿòî ñå âèæäà íà ñíèìêàòà. Íî çàùî äðåâíè-
òå ôðèãèéöè (òî÷íîòî èì èìå å áðèãè) ñà ñìÿòàëè òàçè
ôîðìà çà “àòðàêòèâíà” è çàùî òÿ å áèëà íåùî íîâî çà äðåâ-
íèòå ãúðöè â ëèöåòî íà Õèïîêðàò? Èçêóñòâåíàòà äåôîð-
ìàöèÿ íà ãëàâàòà å áèëà ïðàêòèêóâàíà îò áðèãèòå, êîèòî
çà îêîëî 500 ãîäèíè ñà âëàäååëè ãîëåìè ÷àñòè îò Áàëêà-
íèòå (Òðàêèÿ è Ìàêåäîíèÿ) è îò Ìàëà Àçèÿ, ò.å. â íåïîñ-
ðåäñòâåíî ñúñåäñòâî è äîðè ñúæèòåëñòâî ñ òÿõ. Òåçè âúï-
ðîñè ñà ñâúðçàíè è ñ èñòîðèÿòà íà äðåâíèòå áúëãàðè, çà-
ùîòî íèå çíàåì îò àðõåîëîãèÿòà, ÷å òå ñúùî ñà ïðàêòèêó-
âàëè òàêàâà äåôîðìàöèÿ íà ÷åðåïà. Òîâà å ñòàâàëî â ðàííà
äåòñêà âúçðàñò ÷ðåç ïðèñòÿãàùè ïðåâðúçêè-ëåíòè âúðõó ãëà-
âàòà íà äåòåòî (Ïðèëîæåíèÿ 4á è 4â). Íåêà ñå îïèòàìå ñúâ-
ñåì íàêðàòêî äà î÷åðòàåì íÿêîè ïîñîêè íà âúçìîæíè èçñ-
ëåäâàíèÿ íà òåçè ïðîáëåìè.
Ïðèëîæåíèå 4á. Êðàíèîãðàìà íà èçêóñòâåíî äåôîðìèðàí äåòñêè ÷åðåï
ñ îçíà÷àâàíå íà äâîéíà ëåíòîâèäíà ïðåâðúçêà. Ëÿâ ïðîôèë (ïî
Éîðäàíîâ).
ÀÂÈÒÎÕÎË
Êëàñè÷åñêèòå çíàíèÿ çà òîçè ôåíîìåí, äîñòèãíàëè äî íàñ
îò Õèïîêðàò è Ñòðàáîí, ïîñî÷âàò ñêèòèòå êàòî ïúðâèÿ íà-
ðîä, èçïîëçâàë òàçè ïðàêòèêà â äðåâíîñòòà, êàòî íà ïî-êúñåí
åòàï êúì òÿõ ñå ïðèáàâÿò è ñàðìàòèòå. Òåçè ïèñìåíè ñâèäå-
òåëñòâà ñå ïîòâúðäèõà îò àðõåîëîãèÿòà â ñðåäàòà íà 19. âåê
(Ì. Ðàòêå, 1849), êàêòî çà çåìèòå íà ñåâåð îò ×åðíî ìîðå,
òàêà è çà Öåíòðàëíà Àçèÿ äî Ìîíãîëèÿ è äîðè Êîðåÿ. Ñåãà å
èçâåñòíî, ÷å èçêóñòâåíà äåôîðìàöèÿ íà ÷åðåïà å áèëà øè-
ðîêî ïðàêòèêóâàíà è îò õóíèòå — àðõåîëîãè÷åñêè äîêàçàíà
îò Ìîíãîëèÿ äî Åâðîïà, âêëþ÷èòåëíî ïåðèîäà íà Àòèëà.
Çíàåì, ÷å áúëãàðèòå ñà èìàëè ñúùèÿ îáè÷àé, à îùå ïðåç
1854 ã. ä-ð Ãèòçèíãåð äîêàçà íåãîâîòî íàëè÷èå è ïðè àâàðè-
òå. Îáùîïðèåòàòà òåîðèÿ çàñåãà ãëàñè, ÷å òîçè îñîáåí ðèòó-
àë èëè îáè÷àé èìà ñâîÿ ïðîèçõîä äàëå÷ íà èçòîê, îòêúäåòî å
äîíåñåí â Åâðîïà íà ïîñëåäîâàòåëíè âúëíè îò ñêèòè, ñàðìà-
òè, õóíè, áúëãàðè, àâàðè.
Íå áåøå îáúðíàòî âíèìàíèå íà ôàêòà, ÷å â Åãèïåò,
ãëàâíî ñðåä æðå÷åñêî-äèíàñòè÷åñêàòà êëàñà, òîçè îáè÷àé
å áèë çàêîí (âæ. Ïðèëîæåíèå 4ã), ÿâíî áåëåã íà òåõíèÿ
ñòàòóò. Çà ñòðîãî ñïåöèàëèçèðàíèòå äíåøíè èñòîðèöè å
òâúðäå òðóäíî äà àñèìèëèðàò “ïðàçíèíà” â õðîíîëîãèÿòà
îò ïîâå÷å îò 500 ãîäèíè è “ïðîïàñò” â ãåîãðàôñêîòî ïî-
ëîæåíèå îò ïîâå÷å îò 2000 êì, çà äà ñâúðæàò äâà ïîäîáíè
ôåíîìåíà, çàòîâà áåøå ñúçäàäåíà òåîðèÿòà çà “ïàðàëåëèç-
ìà” â ðàçâèòèåòî íà ÷îâå÷åñòâîòî — âìåñòî äà ñå ïðèçíàå
áåçïîìîùíîñò ïðåä ôàêòèòå.
Íî èçíåíàäèòå, ñâúðçàíè ñ ïðîäúëãîâàòèòå ÷åðåïè, íå
ñïèðàò äîòóê. Ïðåç 1846 ã. â íåãîâàòà “Åòíîãðàôèÿ è àðõå-
îëîãèÿ íà àìåðèêàíñêèòå àáîðèãåíè” Ìîðòúí ïóáëèêóâà
÷åðåï îò Ïåðó ñ î÷åâèäíèòå õàðàêòåðèñòèêè íà ÷åðåïíà
äåôîðìàöèÿ (âæ. ïðèëîæåíèå 4ä). Òàçè íàõîäêà å ïðèåòà
çà ñëó÷àåí “èíöèäåíò” è îñòàâà â òàçè íåçàâèäíà ïîçèöèÿ,
äîêàòî â 1882 ã. Èãíàñèóñ Äîíåëè íå îáúðíà âíèìàíèå íà
àíòðîïîëîçèòå, ÷å ñúùàòà ÷åðåïíà äåôîðìàöèÿ ãè ãëåäà
îò ñòîòèöè ìîíóìåíòè, îñòàíàëè îò ïðàèñòîðè÷åñêàòà öåí-
òðàëíà àìåðèêàíñêà êóëòóðà — îò Ìåêñèêî, îò Êàðèáñêè-
òå îñòðîâè, è å áèëà øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíà ìåæäó ìíî-
ãî ïëåìåíà â Ñåâåðíà Àìåðèêà (ïðèëîæåíèå 4â). Íà 33-èÿ
êîíãðåñ íà àìåðèêàíèñòèòå â 1958 ã. Ò. Ä. Ñòþàðä äîêàçà
Ïðèëîæåíèå 4â. Êðàíèîãðàìà íà èçêóñòâåíî äåôîðìèðàí æåíñêè ÷åðåï
ñ îçíà÷àâàíå íà åäèíè÷íà ëåíòîâèäíà ïðåâðúçêà. Ëÿâ ïðîôèë (ïî
Éîðäàíîâ).
371
 ÀÂÈÒÎÕÎË
íåéíîòî èçïîëçâàíå è â Ïàíàìà.  ñâîÿòà èçêëþ÷èòåëíà
êíèãà “Àòëàíòèñ” (1882) Äîíåëè ïðàâè çà ïúðâè ïúò îïèò
äà ñúåäèíè â îáù ìîäåë âñè÷êè òåçè ñâåäåíèÿ, êàòî çàê-
ëþ÷àâà, ÷å “...íÿêîãà å ñúùåñòâóâàëà äðåâíà ÷îâåøêà ðà-
ñà (â ñìèñúë íàðîä — á.ì.), îòëè÷àâàùà ñå ñ ïîëåãíàëè
íàçàä ÷åëà (ïðîäúëãîâàòè ÷åðåïè ñúñ ñïîìåíàòàòà ïðåäè
äåôîðìàöèÿ — á.ì.) è ÷å ïðàêòèêàòà íà èçêóñòâåíàòà äå-
ôîðìàöèÿ íà ÷åðåïèòå å áèëà âåðîÿòíî îïèò äà ñå íàïî-
äîáè ôîðìàòà íà ãëàâèòå íà òåçè äðåâíè öèâèëèçîâàíè è
ãîñïîäñòâàùè õîðà.”  òåçè õîðà òîé âèæäà äðåâíèòå æè-
òåëè íà Àòëàíòèñ, èëè Àòëàíòèäà — ñúçäàòåëèòå íà âèñîêà
÷îâåøêà öèâèëèçàöèÿ, óíèùîæåíà îò ïîòîïà. Èíòåðåñíî
å äà ñå îòáåëåæè, ÷å äíåñ, ïîâå÷å îò 100 ãîäèíè ñëåä íå-
ãîâàòà êíèãà, äî ïîäîáíè çàêëþ÷åíèÿ èäâàò ãîëÿì áðîé
èçñëåäîâàòåëè, àâòîðè ïðåç ïîñëåäíèòå íÿêîëêî ãîäèíè
íà ðàçãðàáâàùè ñå áåñòñåëúðè íà òàçè òåìà — Ìúðè Õîóï,
Êîëèí Óèëñúí, Ðîáåð Âþâàë, Àäðèúí Äæèëáåðò, Ãðåúì
Õåíêîê è äð.
Îöåëåëè àòëàíòèíÿíè èëè íå, õîðàòà ñ ïðîäúëãîâàòè
÷åðåïè íåçàâèñèìî äàëè ïî ðîæäåíèå èëè ÷ðåç èçêóñòâå-
íà äåôîðìàöèÿ, î÷åâèäíî ñà áèëè áåëÿçàíè ñ èçêëþ÷èòå-
ëåí ñòàòóò — âåðîÿòíî ðåëèãèîçíî-äèíàñè÷åñêè. Õèïîê-
ðàò ñúîáùàâà, ÷å èçêóñòâåíàòà äåôîðìàöèÿ å áèëà áåëåã
çà “àðèñòîêðàòè÷åñêè ïðîèçõîä” ïðè ñêèòèòå. Àìàäåå Òè-
åðè â íåãîâàòà “èñòîðèÿ íà õóíèòå” òâúðäè, ÷å õóíèòå ñà
èçïîëçâàëè òàçè ïðàêòèêà çà ñúùàòà öåë. Äîíåëè ïîñî÷âà
ñúùàòà ïðè÷èíà è ïðè èíäèàíöèòå îò Îðåãîí è íÿìà ñúì-
íåíèå, ÷å è â ñëó÷àÿ ñ öàð Ìèäàñ ïðè÷èíàòà å áèëà ñúùà-
òà è ïîä âèñîêàòà ñè “ôðèãèéñêà” (òðàêèéñêà) øàïêà òîé
íå å êðèåë ìàãàðåøêè óøè, à å ïîä÷åðòàâàë ñ íåÿ ñâîÿ
ïîëóáîæåñòâåí ñòàòóò.
Ðåñòàâðàöèÿòà íà ãëàâàòà íà öàð Ìèäàñ îáðúùà ñ ãëà-
âàòà íàäîëó äîñåãàøíàòà òåîðèÿ çà èçòî÷íèÿ ïðîèçõîä íà
÷åðåïíàòà äåôîðìàöèÿ è ïîñî÷âà îáðàòíàòà ïîñîêà — îò
çàïàä íà èçòîê, êàòî ñå ÿâÿâà åñòåñòâåíà õðîíîëîãè÷íà è
ãåîãðàôñêà âðúçêà ìåæäó åãèïåòñêèòå è åâðàçèéñêèòå ïðè-
ìåðè çà íåÿ.
Íåêà îáúðíåì âíèìàíèå è íà íåùî ñúâñåì êîíêðåòíî,
ñâúðçàíî ñ ðàííàòà ñðåäíîâåêîâíà èñòîðèÿ íà áúëãàðèòå.
Äî ãîëÿìà ñòåïåí íåîáÿñíåí ñè îñòàâà âúïðîñúò êàê ïðåç
VI âåê åäèí ñúâñåì ìàëúê âîåíåí êîíòèíãåíò íà ò.íàð. àâà-
ðè (îáèêíîâåíî ïîñî÷âàí ìåæäó 5 è 10 õèëÿäè) óñïÿâà äà
ïîä÷èíè âñè÷êè õóíî-áúëãàðñêî-ñàðìàòñêè íàðîäè è ïëå-
ìåíà ìåæäó Êàñïèéñêî ìîðå è Ïàíîíèÿ, âúçñòàíîâÿâàéêè
ïî òîçè íà÷èí èìïåðèÿòà íà Àòèëà. Âñè÷êè ïîñî÷åíè íà-
ðîäè ñà ïðàêòèêóâàëè èçêóñòâåíàòà äåôîðìàöèÿ íà ÷åðå-
ïà, è òî ïðè âëàäåòåëñêèÿ èì åëèò, è àêî òîâà èçäàâà åäè-
íåí ïðîèçõîä íà òîçè åëèò, íå å ëè ïðèíàäëåæàë òîé êúì
íàé-ñëàâíèÿ äèíàñòè÷åñêè ðîä íà Åâðàçèÿ — Äóëî, êîåòî
âåäíàãà áè îáÿñíèëî áúðçèÿ óñïåõ íà “àâàðèòå”, òÿõíîòî
“èç÷åçâàíå” îò èñòîðèÿòà ñëåä ïîðàæåíèåòî îò ôðàíêèòå,
êàêòî è âúçñòàíîâÿâàíåòî íà äèíàñòèÿòà Äóëî îò Êðóì,
ïðîèçõîæäàù èìåííî îò ïàíîíñêè êëîí íà òîçè ðîä.
È îùå åäíî ñâåäåíèå: â åäèí îò ðåïîðòèòå íà Ñìèòñî-
íîâèÿ èíñòèòóò âúâ Âàøèíãòîí îò 1859 ã. àíòðîïîëîãúò ïðîô.
Àíäåðñ Ðåòçèóñ ñúîáùàâà, ÷å “òàçè ïðàêòèêà (èçêóñòâåíà-
òà äåôîðìàöèÿ íà ÷åðåïà — á.ì.) âñå îùå ñúùåñòâóâà â Þæ-
íà Ôðàíöèÿ è â ÷àñòè îò Òóðöèÿ”. Íÿìà äà ñå ó÷óäÿ, àêî
ïîä òåçè “÷àñòè îò Òóðöèÿ” ñå èìà ïðåäâèä áàëêàíñêèòå é
òåðèòîðèè (ò.å. Áúëãàðèÿ). Êîëêîòî äî Þæíà Ôðàíöèÿ, ïî-
ëåçíî å äà ñè ïðèïîìíèì çà çàñåëâàíåòî íà áîãîìèëèòå
(èëè ÷àñò îò òÿõ) òàì, íàðå÷åíè áóãðè, êàòàðè è àëáèãîéöè.
È òàêà, èçêóñòâåíàòà äåôîðìàöèÿ å áèëà ïðèçíàê çà
áëàãîðîäíè÷åñêà èëè æðå÷åñêà ïðèíàäëåæíîñò è å ïðàâå-
íà ïðè æðåöèòå ñ öåë ïîâèøàâàíå óìñòâåíèòå ñïîñîáíîñ-
òè èëè ñïîìàãàíå çà ïîñòèãàíå íà ïî-âèñîêî ñúñòîÿíèå íà
ñúçíàíèåòî, íåîáõîäèìî ïðè ðèòóàëíèòå ïðàêòèêè.
Àâòîðúò ïðåäëàãà ìåòîäîëîãèÿ çà àíàëèç íà åôåêòà îò
èçêóñòâåíàòà äåôîðìàöèÿ íà ÷åðåïà âúðõó ãëàâíèÿ ìîçúê,
áàçèðàíè íà êîìïþòúðåí ìîäåë íà êîíôèãóðàöèÿòà íà

Ïðèëîæåíèå 4å. Áàðåëåô îò äâîðåö â
Ïàëåíêàå — Öåíòðàëíà Àìåðèêà
Ïðèëîæåíèå 4ä. ×åðåï îò Ïåðó (ïå-
ðèîä íà èíêèòå)
Ïðèëîæåíèå 4ã. Ãëàâè íà åãèïåòñêè
æðåöè â ñðàâíåíèå, äîëó/ëÿâî ñ ãëàâà
îò Öåíòðàëíà Àìåðèêà ñ øàïêà,
èäåíòè÷íà ñ ò.íàð. ôðèãèéñêè òèï
øàïêà

372
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ðàçëè÷íè ÷àñòè íà ìîçúêà ïðåäè è ñëåä èçêóñòâåíà äåôîð-
ìàöèÿ íà ÷åðåïà. Ïðè êîìïþòúðíàòà îáðàáîòêà, èçâúð-
øåíà îò ñïåöèàëèñò ïðîãðàìèñò, ñå óñòàíîâÿâà, ÷å òðè
âàæíè ïóíêòà â ãëàâíèÿ ìîçúê — õèïîôèçà, åïèôèçà
(ïèíåàëíà æëåçà) è ò. 20 îò Çàäåí ñðåäåí ìåðèäèàí (áàé-
õóé) çàñòàâàò êàòî êîíôèãóðàöèÿ íà åäíà ïðàâà ëèíèÿ
îòäîëó íàãîðå. Òîâà ìíîãî íàïîìíÿ çà áèáëåéñêàòà êîí-
ôèãóðàöèÿ íà çâåçäèòå ïðè ðàæäàíåòî íà Èèñóñ. ßâíî ïîä-
ðåæäàíåòî â åäíà ëèíèÿ íà òåçè âàæíè ïóíêòîâå â ãëàâíèÿ
ìîçúê ñïîìàãà çà îòêëþ÷âàíå íà ñêðèòèòå ïàðàíîðìàëíè
âúçìîæíîñòè íà ÷îâåøêèÿ ìîçúê ïðè êîëîáðèòå
(Ïðèëîæåíèå 5). Ïðè ìóìèèòå îò Òàêëà Ìàêàí èìà äåòñ-
êà ìóìèÿ ñ èçêóñòâåíà äåôîðìàöèÿ íà ÷åðåïà (âèæ öâåòíî
ïðèë. ñí. 14 ). Ïðè íàõîäêèòå îò ìàñîâèÿ ãðîá íà íåêðî-
ïîë 3 ïðè ãð. Äåâíÿ èçêóñòâåíàòà äåôîðìàöèÿ íà ÷åðåïà
ñå îò÷èòà â 75,5% îò ïîãðåáàíèòå!!! Ìåæäó òÿõ èìà äå-
ôîðìèðàíè ÷åëíè êîñòè íà èíäèâèäè îò âñè÷êè âúçðàñòî-
âè ãðóïè ­ îò 2-3-ãîäèøíè äåöà ïî èçðàñòíàëè è â çðÿëà è
ñòàð÷åñêà âúçðàñò. Òîâà å íàé-âåðîÿòíî ìàñîâèÿ ãðîá íà
èçáèòèòå áîèëñêè ðîäîâå ñëåä áóíòà ñðåùó êíÿç Áîðèñ è
äîêàçâà, ñïîðåä àâòîðà, ÷å òîé å èçáèë åëèòà íà áúëãàðñ-
êàòà àðèñòîêðàöèÿ è æðåöèòå!

ÃÈÃÀÍÒÈ

 áðîÿ ñè îò 3-9 äåêåìâðè 2004 ã. â. “168 ÷àñà” ïóáëèêó-

âà ñåíçàöèîííèòå íàõîäêè îò ñêåëåòè ãèãàíòè, îòêðèòè â
Áúëãàðèÿ êðàé ßìáîë. Îñåì ãèãàíòñêè 2-ìåòðîâè ñêåëåòà
ñà îòêðèòè îò àðõåîëîçè êðàé ÿìáîëñêèòå ñåëà Ìîãèëà è
Äðàæåâî. Òðè ñêåëåòà (íà àðèñòîêðàòè÷íî ñåìåéñòâî) ñà
îòêðèòè â êðúãëà êàìåííà ãðîáíèöà. Ñúîðúæåíèåòî ñå
ñúñòîè îò ãîëÿì êðúã è äðóã ïî-ìàëúê, âïèñàí â íåãî. Âúâ
âúòðåøíèÿ êðúã ñà íàìåðåíè ñêåëåòèòå. Ãðîáíèöàòà å
èíòåðåñíà ñ òîâà, ÷å âõîäúò £ å îáúðíàò íà èçòîê, êîåòî
ãîâîðè çà âðúçêà ñúñ ñîëàðíèòå êóëòîâå, èçïîâÿäâàíè â
êðàÿ íà õàëêîëèòà. Ñïîðåä ðúêîâîäèòåëÿ íà åêñïåäèöèÿ-
òà àðõ. Ñòåôàí Áàêúðäæèåâ îñòàíêèòå ïðèíàäëåæàò íà çà-
ãàäú÷íà ðàñà îò ãèãàíòè, äîøëè ïî íàøèòå çåìè ïðåäè
ïîâå÷å îò 5000 ãîäèíè. ×åðåïúò îò ãðîá ¹ 24 å íà þíîøà
è å ñ èçêóñòâåíà äåôîðìàöèÿ. Ñïîðåä àðõ. Áàêúðäæèåâ ãè-
ãàíòèòå ñà äîøëè îò ìèòè÷íàòà Àòëàíòèäà è ñà ïîëîæèëè
íà÷àëîòî íà òðàêèéñêèÿ åòíîñ. Òåçè ïðåäïîëîæåíèÿ, ìà-
êàð è äîñòà ñìåëè, ïî÷èâàò íà ñåðèîçíè íàó÷íè äîêàçà-
òåëñòâà.
 áúëãàðñêàòà ìèòîëîãèÿ èìà ïðåäàíèÿ çà õîðà ãèãàíòè,
à â Áèáëèÿòà â Áèòèå 6:4 ïèøå: “Â îíåçè âðåìåíà èìàøå
íà çåìÿòà ãèãàíòè”.
Íåêà íå çàáðàâÿìå, ÷å â êðàÿ íà 50-òå ãîäèíè íà ÕÕ â.
â Þãîèçòî÷íà Òóðöèÿ áå îòêðèò ñêåëåò ñ ðàçìåðè 4,50 ìåò-
ðà, à 6-ìåòðîâ ñêåëåò å îòêðèò ïðåç 1577 ã. â øâåéöàðñêèÿ
êàíòîí Ëþöåðí. Ïðåç 1613 ã. êðàé çàìúêà Øîìîí — Ôðàí-
öèÿ, å îòêðèò ñêåëåò ñ ðàçìåðè 6,80 ì (èçòî÷íèê Äæî Òåé-
ëúð, Ìóçåé íà âêàìåíåëîñòèòå “Ìàóíò Áëàíêî” — Òåêñàñ)!
Ëþáîïèòíî å, ÷å êîãàòî â ñðåäíîâåêîâíà Åâðîïà ñðåä-
íèÿò ðúñò å äîñòèãàë 1,50-1,60 ì, áúëãàðñêèòå ñà áèëè îêîëî
180-190 ñì (íàïð. ñêåëåòúò íà öàð Êàëîÿí å 2 ìåòðà).
 àðàáñêè èçâîðè çà ïðåâçåìàíåòî íà Âåëèêè Áîëãàð
îò ìîíãîëèòå ñå îïèñâà êàê íàêðàÿ îñòàíàëè îêîëî 1000
Ïðèëîæåíèå 5

373
 ÀÂÈÒÎÕÎË
áîãàòóðè — ãðàìàäíè âîèíè, âèñîêè ïî 2 ìåòðà. Òå áèëè
îáêðúæåíè îò åëèòíà ìíîãîõèëÿäíà ìîíãîëñêà êîííèöà è
çàïî÷íàë ïîñëåäíèÿò áîé, êàòî âñè÷êè çàãèíàëè äî åäèí.

ÊÎËÎÁÐÈ

Ñâåäåíèå çà åçîòåðè÷íè óìåíèÿ ïðè êîëîáðèòå íè äàâà

íàðîäíèÿò ëå÷èòåë Ïåòúð Äèìêîâ. Òî å îïèñàíî âúâ
âèçàíòèéñêè èçâîðè êàòî “ëå÷èòåëñêîòî ÷óäî” íà áúëãà-
ðèòå. Ïî âðåìå íà áîé áúëãàðñêè áîåö áèë ïîñå÷åí ñ ìå÷
â êîðåìà. Áîåöúò ïàäíàë íà çåìÿòà è â òîçè ìîìåíò áèë
ïîäàäåí íÿêàêúâ îñîáåí ñèãíàë è äî íåãî äîòè÷àë âúçðàñ-
òåí ìúæ, îáëå÷åí â äðåõè îò áÿëà àãíåøêà êîæà. Òîé ïîñ-
òàâèë íÿêàêâè øèïêè, ñ êîèòî çàòâîðèë ðàíàòà, íàìàçàë ÿ
ñ êëåéîïîäîáåí ìåõëåì, ñëåä êîåòî èçâúðøèë ñòðàííè
äâèæåíèÿ ñ ðúöå íàä ðàíàòà (òîâà ñà ò.íàð. ìàãè÷åñêè ïà-
ñîâå èëè ëå÷åíèå ñ “Öè”). Áîåöúò ñå ïî÷óâñòâàë ïî-äîáðå
è ñêîðî îòíîâî âëÿçúë â áîÿ!
Òóê å íåîáõîäèìî äà ñå ñïðåì íà ôèãóðàòà è ðîëÿòà íà
áúëãàðñêèÿ æðåö-êîëîáúðà è ìÿñòîòî, êîåòî òîé å çàåìàë â
æèâîòà íà äðåâíèòå áúëãàðè.
Äðåâíàòà áúëãàðñêà ðåëèãèÿ ­ Òàíãðèçìúò, å ñâúðçàíà ñ
íàé-äðåâíàòà ìîíîòåèñòè÷íà ðåëèãèÿ íà ÷îâå÷åñòâîòî, èä-
âàùà âåðîÿòíî îò ïîòúíàëèÿ êîíòèíåíò Ìó (Ëåìóðèÿ) è
Àòëàíòèäà. Òàíãðèçìúò ñúùî å ñâúðçàí ñ ìíîæåñòâî åçîòå-
ðè÷íè äîêòðèíè è ó÷åíèÿ, ðàçïðîñòðàíåíè â äðåâíèÿ ñâÿò
è ñúõðàíåíè â äíåøíî âðåìå ãëàâíî â Àçèÿ.  òîâà ÷èñëî
âëèçàò ñúùî è äðåâíèòå õðàìîâè ìèñòåðèè-ïîñâåùåíèÿ, èç-
âåñòíè â Åãèïåò, Òèáåò è íà Áàëêàíèòå (Îðôè÷åñêèòå è Äè-
îíèñèåâè ìèñòåðèè). Â ïî-êúñåí ïåðèîä îñòàòúöè îò äðåâ-
íîòî ó÷åíèå ìîãàò äà ñå îòêðèÿò â Äàîñèçìà, Ñòàðàòà òè-
áåòñêà ðåëèãèÿ Áîí, òèáåòñêèòå ó÷åíèÿ íà Éîãà, ìîíãîëñ-
êèòå è ñèáèðñêè øàìàíè.
Æðå÷åñêîòî èçêóñòâî (èëè øàìàíèçìúò) å íàé-äðåâíîòî
ðåëèãèîçíî-ìèñòè÷íî ó÷åíèå íà íàøàòà ïëàíåòà. Øàìà-
íúò (êîëîáúð) å áèë è ôèëîñîô, è âîèí, è ïîåò, è ïåâåö, è
àêòüîð (Ïðèëîæåíèå 6). Òîé ñâåùåíîäåéñòâàë ïðåäèìíî
íîùåì. Êîëîáúðúò å âëàäååë òàéíñòâîòî äà óïðàâëÿâà ïî-
òîöèòå ëú÷åíèÿ îò Êîñìîñà, êàêòî è åíåðãèèòå îò íåäðà-
òà íà çåìÿòà. ×ðåç òÿõ, â ñúñòîÿíèå íà òðàíñ, òîé ìîæåë
äà ëåòè â êîñìîñà (ò.í. îòäåëÿíå íà Àñòðàëà îò òÿëîòî),
êúäåòî ñå ñðåùàë ñúñ ñúùåñòâà îò äðóãè ñâåòîâå.
Àìåðèêàíñêè àñòðîôèçèöè, áåñåäâàëè ñ øàìàíè ñëåä
òàêèâà òðàíñîâå, ñ óäèâëåíèå êîíñòàòèðàëè äåòàéëíèòå
èì ïîçíàíèÿ çà ñúçâåçäèÿ è äîðè çà êîíêðåòíè îïèñàíèÿ
íà ïîâúðõíîñòòà íà ïëàíåòèòå. Òóâèíñêèòå øàìàíè ñà áè-
ëè îáñòîéíî èçñëåäâàíè îò ÍÀÑÀ è ñàìî ìîæåì äà ãàäà-
åì êàêâî å áèëî óñòàíîâåíî è íàó÷åíî îò òÿõ.
Êîëîáúðúò å “îáùóâàë” ñúñ ñâîèòå äóõîâå â ñúñòîÿíèå
íà åêñòàç, êîéòî ñå ïðîÿâÿâàë ïîä äâå ôîðìè. Ïðè ïúðâà-
òà äóõîâåòå ãî îáñåáâàëè è òîé å ãîâîðåë îò òÿõíî èìå è
ñëåä òîâà ñâðúõíàïðåæåíèå å èçïàäàë â áåçñúçíàíèå. Ïðè
âòîðàòà ôîðìà, êîÿòî å ïî-ñúùåñòâåíà, íåãîâàòà äóøà å
ïúòóâàëà â öàðñòâîòî íà íåçðèìîòî, íàïóñêàëà å òÿëîòî,
÷èèòî æèçíåíè ôóíêöèè ñà íàìàëÿâàëè äî êðèòè÷åí ìè-
íèìóì. Äâåòå ôîðìè ñà ìîãëè äà áúäàò ïîñòèãíàòè ïîñ-
ëåäîâàòåëíî ­ ïúðâî äóõúò å âëèçàë â òÿëîòî íà êîëîáúðà
Ïðèëîæåíèå 6. Èçîáðàæåíèå íà äðåâíîáúëãàðñêà æðåö-
êîëîáúð ñ õàðàêòåðíàòà òðèâúðõà øàïêà — è äíåñ â Ìàêå-
äîíèÿ ÿ íàðè÷àò êîëîáàðêà
è ñëåä òîâà å ïîâåæäàë äóøàòà ìó.
Äóõîâåòå ­ ïîìîùíèöè ñà ñëóæåëè íà êîëîáúðà, íî â
ñúùîòî âðåìå ñà ãî íàïúòñòâàëè, à äîðè è ñà ìó çàïîâÿäâà-
ëè. Âñúùíîñò øàìàíúò, ïðåäè äà ñòàíå òàêúâ, å íîðìàëåí
÷îâåê, íî òîé å “èçáðàí” îò äóõîâåòå, ñëåä êîåòî ñëåäâà
“øàìàíñêà” áîëåñò, êîÿòî òðàå ðàçëè÷íî âðåìå è ïîäãîòâÿ
äóõà è òÿëîòî ìó çà òðóäíîòî äåëî íà æðåöà. Ñâîåîáðàçíî-
òî ïúòóâàíå íà êîëîáúðà ñå å ñúñòîÿëî ïðåäèìíî â ïðåìè-
íàâàíåòî îò åäíà êîñìè÷åñêà îáëàñò â äðóãà ­ îò Çåìÿòà â
Íåáåòî èëè îò Çåìÿòà â Ïðåèçïîäíÿòà. Òî å ñòàâàëî ïî
êîñìè÷åñêàòà îñ, ñúåäèíÿâàùà öåíòðîâåòå íà òðèòå íèâà,
êîèòî ñà îòáåëÿçàíè ñ ãèãàíòñêî äúðâî, ñâåùåíà ïëàíèíà è
ðèòóàëåí ñòúëá (èëè ñòúëáà).
Êîëîáúðúò å ñâåùåíîäåéñòâàë âúâ âñÿêî æèëèùå, þð-
òà èëè øàòðà, êîèòî ñà ñå ïðåâðúùàëè â ìîäåë íà Âñåëå-
íàòà. Öåíòðàëíèÿò ñòúëá èëè äèìíîòî îòâåðñòèå (êîìè-
íúò) å ïðåäñòàâëÿâàë ñâåòîâíàòà îñ, à ïîñîêèòå ñåâåð-þã
ñå ïðåîáðàçóâàëè â äîëó-ãîðå, ïîðàäè êîåòî ñòàâàë “ïðî-
áèâúò” è âúçëèçàíåòî íà íåáåòî. Íàäíèêâàíåòî ïðåç îòâî-
ðà â ñðåäàòà íà øàòðàòà å áèë â ñúîòâåòñòâèå ñ ïîâåðèåòî
ó øàìàíèñòèòå çà îòâîð â Íåáåòî îêîëî Ïîëÿðíàòà çâåç-
äà, êúäåòî ìèíàâàëà “Ñâåòîâíàòà îñ”. Íàé-÷åñòî å ïðåäñ-
òàâÿíåòî íà øàìàíñêèÿ ïúò, êàòî ìîñò îò äèì ìåæäó Çå-
ìÿòà è Íåáåòî.
Ñïîðåä èñòîðè÷åñêèòå çàïèñè íà êèòàéñêèÿ õðîíèñò
Ñúìà Öçÿí (II âåê ïð.Õð.) ïîëÿðíàòà çâåçäà å èçãðÿëà ïðåç
2824 ã.ïð.í.å. è ñå íàðè÷àëà Òåíãðè (Òàíãðà) ­ Òèåí (Òÿí)
íà êèòàéñêè åçèê. Òîâà å è íà÷àëîòî íà äðåâíîáúëãàðñêèÿ
ñëúí÷åâ êàëåíäàð è áúëãàðñêîòî ëåòîáðîåíå.
Ñúçâåçäèåòî Ïëåàäè ñúùî èìà âàæíî çíà÷åíèå â äðåâ-
íîáúëãàðñêàòà Êîñìîãîíèÿ. Òî å ñâúðçàíî ñúñ çâåçäíèÿ
íåñòèíàðñêè êàëåíäàð, ïîçíàò â Ñòðàíäæà è Ñàêàð êàòî
“Êâà÷êè” èëè “Ñòîæåðè”. Î÷åâèäíî òîâà ñúçâåçäèå å èã-
ðàëî ðîëÿòà íà âðåìåííà îñ â ñòðîãî îïðåäåëåíè äíè îò

374

ãîäèíàòà. Ïðåç íîåìâðè êîãàòî å áèëî “ãîðå”, òî å ñúåäè-
íÿâàëî Íåáå è Çåìÿ, à ïðåç ìàé, êîãàòî å áèëî “äîëó” ­
Çåìÿ è Ïðåèçïîäíÿ.
Íàé-èçâåñòíèÿò áúëãàðñêè êîëîáúð îò äðåâíîñòòà å çà-
ãàäú÷íèÿò Áîÿí-Ìàãåñíèê, èçâåñòåí îò ñâåäåíèåòî íà Êðå-
ìîíñêèÿ åïèñêîï Ëóèïðàíä (îò 968 ã. çà ñúáèòèÿ îò 949
ã.), ïðàòåíèê íà ãåðìàíñêèÿ èìïåðàòîð â Êîíñòàíòèíîïîë.
“... Òîé (Ñèìåîí) èìàë äâàìà ñèíà ­ åäèíèÿò ñå íàðè-
÷àë Áàÿí (Áîÿí), à äðóãèÿ, êîéòî æèâåå è äî äíåñ è çäðàâî
óïðàâëÿâà áúëãàðèòå ­ Ïåòúð. Áîÿí äîòîëêîâà èçó÷èë ìà-
ãèÿòà, ùîòî îò ÷îâåê âåäíàãà ñòàâàë íà âúëê èëè âñÿêàêúâ
äðóã çâÿð...”
Ïðî÷åå ëåãåíäàðíèÿò ïåâåö íà ðóñêèòå áèëèíè (èñòî-
ðè÷åñêè ôîëêëîðíè ïåñíè) ñúùî íîñè èìåòî Áîÿí, à îñ-
íîâàòåëÿò íà Äàîñèçìà ­ ìúäðåöúò Ëàî Äçú (VI â.ïð.Õð.),
ñïîðåä ëåãåíäèòå å äîøúë îò çàïàäíèòå îáëàñòè (Ñèíä-
çÿí ­ ìÿñòî îáèòàâàíî â äðåâíîñòòà îò áúëãàðèòå) ­ è â
èñòîðè÷åñêàòà õðîíèêà íà Ñúìà Öçÿí ñå ñïîìåíàâà, ÷å
äðóãîòî èìå íà Ëàî Äçú å Áîÿí (Ïîÿí). Èìåòî Áîÿí å äðåâ-
íî áúëãàðñêî èìå è èìà çíà÷åíèåòî íà: “Ìàãüîñíèê”,
“Æðåö” èëè “Ïîñâåòåí â ìúäðîñòòà”.
Èíòåðåñíî èñòîðè÷åñêî “ñúâïàäåíèå” íàëè?
Èçâåñòíèÿò áîãîìèë Âàñèëèé Âðà÷ ïî çàíÿòèå å áèë
ëå÷èòåë. Èíòåðåñíî å, ÷å ïðåäè äà ãî áóòíàò â êëàäàòà
ïðåç 1114 ã. â Öàðèãðàä, òîé, ïîäîáíî íà øàìàíèòå, èç-
ïàäíàë â òðàíñ, ïîêàçâàéêè ëèïñà íà âúëíåíèå è áîëêà.
Îïèñâàéêè âèäÿíîòî, Àííà Êîìíèíà ñúîáùàâà, ÷å îãúíÿò
ãî îáãúðíàë âåäíàãà öåëèÿ, íî íå çàìèðèñàëî íà èçãîðÿ-
ëî, à îò îãúíÿ ñå îòäåëèë ñòúëá îò áÿë ïóøåê ­ òèïè÷åí
øàìàíèñòêè ìåòîä çà “èç÷åçâàíå” â îòâúäíîòî.
Êîëîáðèòå áèëè íà îñîáåíà ïî÷èò è ïðåäñòàâëÿâàëè
ìàãè÷åñêè âîäà÷è íà âîéñêàòà. Ïðåäè âîéíà èëè ñðàæå-
íèå òå îïðåäåëÿëè äîáðèòå è ëîøèòå äíè è ÷àñîâå, êîèòî
çàâèñåëè îò ïîëîæåíèåòî íà çâåçäèòå, èçâúðøâàëè ñúùî
ãàäàåíèÿ, çàêëèíàíèÿ è èçãîòâÿëè ìàãè÷åñêè àìóëåòè è
çíàöè, êîèòî äà ïðåäïàçâàò âîéíèòå (âèäíî îò îòãîâîðèòå
íà Ïàïà Íèêîëàé).
Êîëîáúðúò å áèë äóõîâåí âîäà÷ â íåçðèìîòî íà áúë-
ãàðñêèòå âëàäåòåëè. Ìíîãî êàíîâå ñà áèëè è âúðõîâíè æðå-
öè-êîëîáðè (òèòëàòà êàí-áàãàòóð-êîëîáúð). Êîëîáúðèòå
ìîæåëè äèðåêòíî äà âëèÿÿò âúðõó èçõîäà íà áèòêèòå ÷ðåç
ìàãè÷åñêè ïðàêòèêè è ðèòóàëè, êîèòî ñêîâàâàëè ïî ìèñ-
òè÷åí íà÷èí âîëÿòà íà âðàãîâåòå. Òå ìîæåëè äà ïðåäèç-
âèêâàò ïðèðîäíè áåäñòâèÿ â íóæíèÿ ìîìåíò ­ êàòî áóðÿ,
óðàãàíåí âÿòúð, ñâåòêàâèöè, ïðîëèâíè äúæäîâå.
Êîëîáúðúò ñâåùåíîäåéñòâàë è âúðâÿë ïðåä áîéöèòå,
êàòî ïî òîçè íà÷èí å âäèãàë äóõà, ïîâèøàâàë åíåðãèéíî-
òî íèâî è ïðîòèâîäåéñòâàë íà ïðîòèâíèêîâèòå âðåäíè âëè-
ÿíèÿ. Òåçè ôåíîìåíè ñà äîáðå îïèñàíè â ñïåöèàëíàòà ëè-
òåðàòóðà è èìà ðåäèöà î÷åâèäöè, êîèòî ñà ãè âèæäàëè.
Åäíî òàêîâà ñâèäåòåëñòâî äàâà Çîíàðà ïðåç 515 ã.: “...Áúë-
ãàðèòå îòíîâî íàïàäíàëè Èëèðèê è íÿêîè ðîìåéñêè âîå-
íà÷àëíèöè èì ñå ïðîòèâîïîñòàâèëè ñúñ ñâîèòå îòðåäè.
Íî ïîíåæå îíåçè (áúëãàðèòå) ñè ïîñëóæèëè ñ ìàãèè è çàê-
ëèíàíèÿ, ðîìåèòå ïðåòúðïåëè ïîçîðíî ïîðàæåíèå è âñè÷-
êè çàãèíàëè, îñâåí ìàëöèíà...”
Òîâà å áèëà äðåâíà ôîðìà íà èçâåñòíîòî äíåñ ïñèõîò-
ðîííî âúçäåéñòâèå.
 êèòàéñêèÿ ôèëîñîôñêè òðàêòàò íà Äàîñèçìà “Ëèå
ÀÂÈÒÎÕÎË
Äçú” (îêîëî V-IV âåê ïð.Õð.) ñå ðàçêàçâà çà åäèí æðåö,
êîéòî áèë äîøúë îò êðàéíèÿ Çàïàä (ðàéîí, îáèòàâàí îò
äðåâíèòå áúëãàðè ­ Òàðèì, à âðåìåòî íà îïèñàíîòî ñúáè-
òèå å ïðåç äèíàñòèÿòà ×æîó îêîëî 1030-720 ã.ïð.Õð.):
“...Ïî âðåìåòî íà ×æóñêèÿ öàð Ìó îò åäíà ñòðàíà íà
êðàéíèÿ Çàïàä (?) äîøúë ÷îâåê, êîéòî âëàäååë ñèëàòà íà
ïðåâðúùàíèÿòà. Âëèçàë â îãúí è âîäà, ìèíàâàë ïðåç ìå-
òàë è êàìúê, ïðåîáðúùàë ïëàíèíè, ïðîìåíÿë òå÷åíèÿòà
íà ðåêè, ïðåìåñòâàë îãðàäåíè ñúñ ñòåíè ãðàäîâå. Èçäèãàë
ñå â ïðîñòðàíñòâîòî è íå ïàäàë, ìèíàâàë ïðåç òâúðäî, áåç
äà ñå íàòúêâà íà ïðåãðàäà, íåãîâèòå õèëÿäè è äåñåòêè õè-
ëÿäè ïðåâðúùàíèÿ íÿìàëè êðàé. Òîé ïðîìåíÿë è ôîðìàòà
íà íåùàòà, è ìèñëèòå íà õîðàòà. Öàð Ìó ãî ïî÷èòàë ñÿ-
êàø ÷îâåêúò áèë ñâåùåí äóõ, ñëóæåë ìó êàòî íà öàð, îòñ-
òúïèë ìó öàðñêèòå ïîêîè...”
Èíòåðåñíî ñâåäåíèå îòíîñíî ñâðúõåñòåñòâåíèòå óìå-
íèÿ íà êîëîáðèòå äàâà Ãîðäååâ ïî âðåìå íà âîéíàòà íà
Ìîñêîâñêà Ðóñèÿ íà êíÿç Èâàí Ãðîçíè ñðåùó Êàçàíñêîòî
õàíñòâî (ïîñëåäíèÿ îòëîìúê îò íÿêîãàøíàòà Âåëèêà Âîë-
æêà Áúëãàðèÿ). Ïðè îáñàäàòà íà ãð. Êàçàí ïðåç 1552 ã. ñå å
ñëó÷èëî ñëåäíîòî:
“... Ñòåíèòå íà êðåïîñòòà çäðàâî ñå îòáðàíÿâàëè îò êà-
çàíñêèÿ ãàðíèçîí, ïðè òîâà ïðè çàùèòíèöèòå íà ãðàäà, íà
ñòåíèòå íà Êàçàí, åæåäíåâíî ñå ïîÿâÿâàëè øàìàíèòå è
ïðåä î÷èòå íà ìîñêîâñêèòå âîéñêè ïðîâåæäàëè âúëøåáíè
ðèòóàëè, ïðèçîâàâàéêè ãíåâúò íà áîãîâåòå äà ñå ñòîâàðè
âúðõó ãëàâèòå íà îáñàäèòåëèòå.
Ïðè çàâúðøâàíåòî íà îáñàäíèòå ðàáîòè ñå íàäèãíàëà
ñòðàøíà áóðÿ, êîÿòî ðàçêúñàëà âñè÷êè ïàëàòêè. Ðàçõâúð-
ëÿíè è íàâîäíåíè áèëè ìíîãî ëîäêè ñúñ çàïèñè è áèëè
óíèùîæåíè ïðîäîâîëñòâåíèòå ñêëàäîâå.
Ìîñêîâñêèòå âîéñêè âèäåëè â òîâà ñòèõèéíî áåäñòâèå
âúëøåáñòâîòî íà øàìàíèòå è ñúçíàâàéêè ñâîåòî áåçñè-
ëèå äà ñå áîðÿò ïðîòèâ òåõíèòå ìàãèè, èñêàëè äà ñå îòêà-
æàò îò îáñàäàòà. Ñúùîòî ìèñëåëè è ïî-ïðîñâåòåíèòå õî-
ðà, çà êîåòî ïèøå â ñâîèòå çàïèñêè è êíÿç Àíäðåé Êóáñ-
êèé. Îò Ñâèÿæ áèëè äîñòàâåíè áîåïðèïàñè è ïðîäîâîëñò-
âèÿ, à îò Ìîñêâà áèëà ïðåíåñåíà ×óäîòâîðíàòà èêîíà íà
Áîæèÿòà Ìàéêà, ïðåä êîÿòî ñå èçâúðøâàëè ìîëåáåíè çà
ïðîòèâîäåéñòâèå íà øàìàíèòå...” Òîçè âåëè÷åñòâåí îòïîð
âåðîÿòíî å îçëîáèë Èâàí Ãðîçíè, ïîðàäè êîåòî êîãàòî íà-
êðàÿ Êàçàí å ïðåâçåò íà 2 îêòîìâðè 1552 ã., ñà èçáèòè 190
õèëÿäè íåãîâè æèòåëè, à îò òîçè äåí êíÿç Èâàí Ãðîçíè ñè
ïðèñâîÿâà òèòëàòà Öàð íà ðóñè è áúëãàðè!
Çà òîâà êàêâî âëèÿíèå íà êîëîáðèòå è òðàéíè ìèñòè÷-
íè ñëåäè å îñòàâèëî áúëãàðñêîòî ïðèñúñòâèå ÷àê â Àëòàé
ãîâîðè îòêðèòîòî è äîêóìåíòèðàíî îò äâàìàòà æóðíàëèñòè
íà â. “Íîùåí òðóä” Ìàêñèì Êàðàäæîâ è Öâåòàí Òîì÷åâ
ïî âðåìå íà åêñïåäèöèÿòà èì â Àëòàé ïðåç þëè 1998 ã. Ïî
âðåìå íà ïðåñòîÿ ñè òàì ïðèñúñòâàò íà ñâàòáà â åäíî ñå-
ëî. Íàé-ãîëÿìàòà êóëìèíàöèÿ íà ñâàòáàòà å ïîäíàñÿíåòî
íà äðåâíî ïîñëàíèå êúì ìëàäîòî ñåìåéñòâî: “Äèíà ëà Àé-
äàð íàê ëà úðúñòó áîëúãàð!”. Áóêâàëíèÿò ïðåâîä å: Ìëà-
äèòå äà áúäàò çàäðóæíè è äà ñà ùàñòëèâè. Íî íàé-äîáðå
çíàåëà ñèëàòà íà òîâà ïîæåëàíèå áàáà Ñóâà Àðàòæàí ­
89-ãîäèøíà øàìàíêà, æèâååùà íà 20-èíà êèëîìåòðà îò ñå-
ëîòî. Îòèâàéêè ïðè íåÿ òÿ èì êàçàëà ñëåäíîòî: “...Òîâà
ïîæåëàíèå ãî ïîëó÷èõ è àç íà ìîÿòà ñâàòáà. Òî å ìíîãî
ñòàðî è â íåãî èìà ñèëà. Àç íà âðåìåòî ñðåùíàõ ìå÷êà è
375
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ñå îòúðâàõ ñàìî ñ óïëàõà è çàãóáèõ ãëàñà ñè çà ãîäèíà.
Òîãàâà õîäèõ íà êàì (øàìàí íà àëòàéñêè) è òîé ìè êàçà,
÷å ñúì Áîëúãàð. Áîëúãàð å ÷îâåê, êîéòî îöåëÿâà ñëåä ïðå-
ìåæäèÿ. Íèå âÿðâàìå, ÷å òàêúâ ÷îâåê å áåëÿçàí è äóõîâå-
òå ãî ïàçÿò, çàùîòî òðÿáâà äà ãî áúäå...!”
ØÀÌÁÀËÀ È ÀÐÊÀÈÌ
 ìíîãî èíäèéñêè, òèáåòñêè è êèòàéñêè ëåãåíäè ñå ãî-
âîðè çà òàéíñòâåíàòà ñòðàíà Øàìáàëà, íàìèðàùà ñå â íå-
äîñòúïíè çà îáèêíîâåíèòå õîðà îáëàñòè íà Öåíòðàëíà
Àçèÿ. Çà Øàìáàëà ñå ãîâîðè â ðåäèöà èíäèéñêè ðåëèãèî-
çíè òåêñòîâå, à ïðè ðóñêèòå ñòàðîâåðöè ñå å çàïàçèëà â
òåõíèòå ïîâåðèÿ ïîä èìåòî Áåëîâîäèå. Íà òèáåòñêè ðè-
ñóíêè âúðõó ïëàò (òàíêà) ñà çàïàçåíè èçîáðàæåíèÿ è ìèñ-
Ïðèëîæåíèå 7à. Ìèñòè÷íà ñõåìà íà Øàìáàëà,
ïðåäñòàâåíà êàòî Ìàíäàëà. Òèáåòñêà ðèñóíêà âúðõó ïëàò
(ïî Íèêèòîâ).
òè÷íè ñõåìè íà Øàìáàëà, êîÿòî å ïðåäñòàâåíà êàòî ãðàä,
çàîáèêîëåí ñúñ ñòåíè êàòî äâà êîíöåíòðè÷íè êðúãà è ðàç-
äåëåí íà äåâåò êâàðòàëà êàòî ëú÷è â îñåìòå ïîñîêè íà
ñâåòà è öåíòúðà (Ïðèëîæåíèå 7à). Èçíåíàäâàùî îáà÷å
òî÷íî ñúùàòà å ïëàíèðîâêàòà è íà äðåâíèÿ ñâåùåí ãðàä
íà áúëãàðèòå ­ Àðêàèì (3000 ã. ïð.Õð.), îòêðèò îùå 1956 ã.
â Ñèáèð äî ãð. ×åëÿáèíñê è çàñåêðåòåí äîïðåäè 10 ãîäèíè
îò ðóñêèòå âîåííè. Êîñìè÷åñêè ñíèìêè, çàñíåòè îò àìå-
ðèêàíñêè ñïúòíèê, ïîêàçâàò ñúùîòî ðàçïîëîæåíèå íà ãðà-
äà (Ïðèëîæåíèå 7á). Ðóñêèòå èñòîðèöè íå êàçâàò êîé å
íàðîäúò îò òàçè êóëòóðà — îçíà÷àâàò ãî êàòî äðåâåí, ñòåïåí,
à íàïîñëåäúê êàçâàò, ÷å ãðàäúò å “äðåâíîñëàâÿíñêè”?!
Èíòåðåñíîòî â ñëó÷àÿ å è òîâà, ÷å ðèòóàëíèÿò òàíö —
Ïàíåâðèòìèÿ íà Áÿëîòî áðàòñòâî, ñå èãðàå â êðúã, à ïðè
èçïúëíåíèåòî íà ò.íàð. Ãîëÿìà ïàíåâðèòìèÿ ïðåç àâãóñò
âñÿêà ãîäèíà íà Ðèëà ñå èãðàå â äâà êîíöåíòðè÷íè êðúãà,
376
Ïðèëîæåíèå 7á. Àåðîôîòîñíèìêà íà ñâåùåíèÿ ãðàä íà áúëãàðèòå
Àðêàèì, III-II â. ïð. Õð. (ïî ßðóëëèíà)
à â ñðåäàòà ñà õîðúò è îðêåñòúðúò. Òóê å ìÿñòîòî äà
ïðèïîìíèì, ÷å ñèìâîëúò íà Òàíãðà å êðúã ñ òî÷êà, à ñúùèÿò
ñèìâîë îçíà÷àâà ñëúíöå â äðåâåí Åãèïåò è Êèòàé.
ÌÈÑÒÅÐÈßÒÀ ÍÀ ÍÅÑÒÈÍÀÐÈÒÅ
Ìíîãîáðîéíè ñà îòãëàñèòå îò Êîñìîãîíèÿòà íà äðåâ-
íèòå áúëãàðè â íàðîäíèòå ïðåäàíèÿ, ïåñíè è îáðåäíè òàí-
öè. Îñîáåíà ïðèëèêà èìà â íåñòèíàðñòâîòî ­ è äîñåãà íå-
ðàçðåøèìà çàãàäêà, ïðè êîÿòî èçïàäíàëèÿò ïîä óäàðèòå
íà òúïàíà è ðèòúìà íà ãàéäà â òðàíñ íåñòèíàð (èëè íåñòè-
íàðêà) òàíöóâà áîñ ïî æàðàâàòà, ðîâè ñ ðúöå â íåÿ (ëè÷íî
ñúì ãî íàáëþäàâàë) è ìîæå äà ïðîðîêóâà, “ïðèõâàíàò” îò
äóõà íà îãúíÿ (ñïîðåä ïîâåðèåòî), è äà ðàçêàçâà êàêâî å
âèäÿë íà íåáåòî, è äà íîñè âåñòè îò ìúðòâèòå.
 ðàçãîâîðà ñè ñ ïðîôåñîðà îò Áåíàðåñêèÿ èíäó-óíè-
âåðñèòåò Ñâàìè ×îóäõîðè ðóñêèÿò èçñëåäîâàòåë è ïèñà-
òåë Åðìåé Ïàðíîâ îòáåëÿçâà:
“...Òàíöè âúðõó íàæåæåíè âúãëåíè, òóê ìó å ìÿñòîòî äà
êàæà, ÷å ñúì âèæäàë â Áúëãàðèÿ.
Èíòåðåñíî ­ îæèâè ñå ×îóäõóðè. ­ Òîâà îùå âåäíúæ
äîêàçâà õèïîòåçàòà çà îáùàòà ïðàîñíîâà íà êóëòóðèòå íà
Èíäèÿ, Øóìåð è Áàëêàíèòå. Â Áúëãàðèÿ è æåíèòå ëè âçå-
ìàò ó÷àñòèå â îãíåíèòå òàíöè?
Ðàçáèðà ñå, íàðîäúò ãè íàðè÷à íåñòèíàðêè.
Êðàéíî ëþáîïèòíî, íåñïîêîéíàòà êðúâ íà æðåöèòå íà
îãúíÿ âñå îùå ñå îáàæäà. Äîêîëêîòî çíàì, ïîäîáíè òàí-
öè èìà è â Øðè Ëàíêà, à â ïëàíèíèòå íà ×èàíãìàé â Òàé-
ëàíä è â ñåâåðåí Âèåòíàì, êúäåòî æèâåÿò ïëåìåíàòà Ìåî,
ñúì âèæäàë îáëåêëà è îðíàìåíòè, êîèòî ïîðàçèòåëíî íà-
ïîäîáÿâàò áàëêàíñêèòå (Áúëãàðñêèòå). Åòî òè íàèñòèíà çà-
ãàäêà, äîñòîéíà çà íàé-âíèìàòåëíî èçñëåäâàíå...”
Òóê å ìÿñòîòî äà ñå îòáåëåæè ïîðàçèòåëíîòî ñõîäñòâî
ìåæäó íåñòèíàðñêèÿ ðèòóàë è ðèòóàëíèÿ òàíö âúðõó íà-
æåæåíà æàðàâà íà òèáåòñêèòå ìîíàñè. Ðàçëèêàòà â äâàòà
ðèòóàëà å ñàìî òàçè, ÷å íåñòèíàðêèòå òàíöóâàò ñ ò.í. “îïà-
øàòà” èêîíà, à ìîíàñèòå îò Òèáåò ­ ñúñ ñòàòóÿ íà Áóäà â
ðúöå.

Ìèõàèë Àðíàóäîâ â òîì 2 (1969 ã.) íà ñâîèòå î÷åðöè
ïèøå ïî òîçè âúïðîñ: “Êàòî àíàëîãèÿ êúì íàøèòå íåñòè-
íàðè ñ òåõíèòå åêñòàòè÷íè èãðè â îãúíÿ è ïðîðî÷åñòâà
áèõìå ìîãëè äà ïðèâåäåì íÿêîè òâúðäå èíòåðåñíè ñëó÷àè
äðóãàäå, íàïðèìåð â Êèòàé.  íà÷àëîòî íà ïðîëåòòà èëè
ïîñðåä ëÿòî êèòàéöèòå ïðàçíóâàò ò.íàð. “ïîäíîâÿâàíå íà
îãúíÿ”. Îáè÷àÿò å ïðàñòàð, òîé å çàñâèäåòåëñòâàí îùå â
III õèë.ïð.í.å. â ÷åñò íà áîãà PO-SING-TAI-TE, ò.å. “Âå-
ëèêèÿò áîã”, ïîêðîâèòåë íà æèâîòà, ïîä êîéòî ñå ìèñëè,
Ñëúíöåòî, è âñÿêà ãîäèíà ñå ïàëÿò îãíüîâå ïðåä õðàìà íà
òâîÿ áîã. ...Õâúðëÿ ñå â î÷è ãîëÿìîòî ñõîäñòâî ìåæäó êè-
òàéñêèòå è áúëãàðñêèòå îáè÷àè è ìíîçèíà áèõà ïîìèñëè-
ëè, ÷å ñå êàñàå çà çàåìàíå è êóëòóðíî âëèÿíèå âúïðåêè
îòäàëå÷åíîñòòà. Íî ðàáîòàòà å ïî-ñëîæíà è ïðîáëåìúò çà
ïîòåêëîòî è ðîäñòâîòî òðÿáâà äà ñå ðåøè âúç îñíîâà íà
ïî-îáèëåí èñòîðè÷åñêè ìàòåðèàë”.
Ðàçáèðàì äîáðå ïèñàíîòî îò Àðíàóäîâ è íåäîóìåíèå-
òî ìó îòíîñíî êúäå å èñòîðè÷åñêàòà âðúçêà, òúé êàòî ïðåç
ãîäèíèòå, êîãàòî å ïèñàë òîâà, òîé íå å èìàë ñåãàøíàòà
èíôîðìàöèÿ çà êîíòàêòèòå ìåæäó áúëãàðè è êèòàéöè èëè
ïðîñòî íå ìó å áèëî ïîçâîëåíî äà îïèøå èñòèíàòà. Çà òî-
âà êúäå å âðúçêàòà ãîâîðÿò äîñòàòú÷íî èñòîðè÷åñêè äîêó-
ìåíòè è îñîáåíî îòêðèòèòå â Òàðèì ÷îâåøêè ìóìèè îò
Òàêëà Ìàêàí îùå ïðåç 70-òå ãîäèíè íà ÕÕ â., çà êîèòî
íàøàòà îôèöèàëíà èñòîðè÷åñêà íàóêà êîíôóçíî ìúë÷è.
Âúâ ôèëìà çà ìóìèèòå îò Òàêëà Ìàêàí íà ÂÂÑ, ïðàâåí
çà íàó÷íàòà åêñïåäèöèÿ íà åêèï îò çàïàäíè ó÷åíè ïðè îã-
ëåæäàíåòî íà ðèñóíêè âúðõó ñêàëè â åäèí ðàéîí, ðúêîâî-
äèòåëÿò íà åêñïåäèöèÿòà ­ ïðîô. Âèêòîð Ìàèð (åêñïåðò
ïî ðàííà êèòàéñêà èñòîðèÿ), îòáåëÿçâà: “Òàçè ïëàíèíà å
èäåàëíîòî ìÿñòî çà âúçïðîèçâåæäàíå íà öåðåìîíèÿ çà ïëî-
äîðîäèå. Âèæäàì æåíñêè ôèãóðè, èçïîëçâàùè ðèòóàëíè
òàíöè è íÿêîè äîðè èçïàäíàëè â åêñòàç ïî âðåìå íà òàíöà.
Èçíåíàäâàùî òåçè òàíöóâàùè æåíñêè æèçíåíè ôèãóðè ñ
òåõíèòå òúíêè òàëèè è ñòèëèçèðàíè ïîçèöèè ñà ïî÷òè èäåí-
òè÷íè ñ ôèãóðè, íàìåðåíè â Áúëãàðèÿ è Óêðàéíà**. Òàì
ñúùî òàíöüîðèòå ïðàçíóâàò ïëîäîðîäèåòî è ðàçìíîæàâà-
íåòî. Ôèãóðèòå èìàò ãîëåìè íîñîâå, êðúãëè î÷è è ïðî-
äúëãîâàòè ëèöà íà åâðîïåéöè (âèæ öâåòíî ïðèë. ñí. 15 è
16). Åòî îùå åäíà âðúçêà íà äðåâíèòå õîðà ñ Åâðîïà.” Åäèí-
ñòâåí îò áúëãàðñêèòå ó÷åíè çàñåãà ïðîô. ä-ð Ãåîðãè Áàêà-
ëîâ îò Ñîôèéñêèÿ óíèâåðñèòåò “Êëèìåíò Îõðèäñêè” èç-
êàçà ìíåíèå, ÷å “òàíöóâàùèòå” ôèãóðè ñà íà íåñòèíàðè. Îñ-
âåí òîâà ãåíåòè÷íèÿò àíàëèç íà ìóñêóëíà òúêàí îò ìóìèè-
òå, èçñëåäâàí îò èòàëèàíñêèÿ ãåíåòèê ïðîô. Ïàîëî Ôðàí-
êàëàöè, ïîêàçâà ïðèíàäëåæíîñòòà èì êúì èíäîåâðîïåéñêè
íàðîä îò êàâêàçêè òèï îò ò. íàð. “ïîíòèéñêà ãðóïà”, êúì
êîÿòî ïðèíàäëåæàò ñêèòèòå, áúëãàðèòå è òðàêèòå.
Íî çà áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà å èíòåðåñíî, ÷å
ñúùèÿò îãíåí êóëò å õàðàêòåðåí è çà êúçúëáàøèòå îò ïëå-
ìåòî Åçèäè, æèâååùè îò÷àñòè â Ìåñîïîòàìèÿ è Ïåðñèÿ,
è êóëòîâåòå, îïèñàíè îò Ïëèíèé êðàé Ðèì â îáëàñòòà íà
Ôàëèñêèòå, ïðàêòèêóâàíè îò ìàëîáðîéíè ôàìèëèè, íàðå-
÷åíè Õèðïè. Ñâåäåíèåòî ñå äîïúëâà è îò Ñòðàáîí â
*
Ïðè êíÿç Áîðèñ ñòàâà âòîðî ïðåïîêðúñòâàíå ïî ãðúöêè îáðàçåö. Äîòîãàâà ó áúëãàðèòå âåðîÿòíî å èìàëî ñèíêðåòèçúì ìåæäó Òàíãðà è
àðèàíñòâîòî (ïúðâàòà ôîðìà íà õðèñòèÿíñòâîòî). — Áåë. àâò.
**
Íà òåðèòîðèÿòà íà äíåøíà Óêðàéíà å ñúùåñòâóâàëà ñòàðà Âåëèêà Áúëãàðèÿ, ïîâå÷å îò 500 ãîäèíè è òåçè ôèãóðè ñà ñâúðçàíè áåçñïîðíî ñ
äðåâíèòå áúëãàðè (âèæ èìåíèê íà áúëãàðñêèòå êàíîâå). — Áåë. àâò.
ÀÂÈÒÎÕÎË
íåãîâàòà “Ãåîãðàôèÿ”. Òîé îïèñâà êàê ïîä ïëàíèíàòà Ñî-
ðàêòå ëåæè ãðàä Ôåðîíèÿ, íàçîâàí íà ïî÷èòàíàòà áîãèíÿ
â Õðàìîâèÿ ëåñ, íà êîÿòî ñå èçâúðøâà ÷óäíî òúðæåñòâî ­
“Èìåííî îáõâàíàòèòå îò áîãèíÿòà ìèíàâàò áîñè è íåâðå-
äèìè ïî æàðàâà...” Ñúùî íà Èçòîê, â ïðåäåëèòå íà ñòàðà
Êàïàäîêèÿ â ãð. Êàñòàáàëà å ïî÷èòàíà áîãèíÿ Ïåðàñèÿ ­
Àðòåìèäà, ÷èéòî õðàì áèë îáñëóæâàí îò “...æðèöè, êîèòî
õîäåëè ñ ãîëè íîçå èç ðàçãîðÿëà æàðàâà, áåç äà ñå íàðàíÿ-
âàò...”
Êúäå ñà êîðåíèòå íà íåñòèíàðñòâîòî è êúäå å âðúçêàòà
ìåæäó òåçè êóëòîâå â òîëêîâà îòäàëå÷åíè ðàéîíè, ùå ñå
ïðîèçíàñÿ òåïúðâà íàóêàòà, íî å ÿâíî, ÷å ïðîèçõîäúò íà
òîçè ðèòóàë è êóëò èäâà äúëáîêî îò äðåâíîñòòà è íè ñâúð-
çâà è ðîäåå ñ íàé-äðåâíèòå êóëòóðè è öèâèëèçàöèè â Øó-
ìåð, Áàëêàíèòå è Äàëå÷íèÿ Èçòîê.
Äîðè è ñëåä ïîêðúñòâàíåòî* ó áúëãàðèòå ïðåìèíàëè
ïîä õðèñòèÿíñêî áóëî ìíîãî åçè÷åñêè ðèòóàëè, îáðåäè,
ïîâåðèÿ è ÷èñòî øàìàíèñòè÷íè ÷åðòè.  ñòàðîáúëãàðñ-
êèÿ, à ïîñëå è â íîâîáúëãàðñêèÿ åçèê, çà èäîë îñòàâà äà ñå
óïîòðåáÿâàò äðåâíîáúëãàðñêèòå äóìè êóìèð è áàëâàí.
Íàïðèìåð â ðàéîíà íà ñ. Êëèêà÷, Àéòîñêî, èìà ñêàëè,
íà êîèòî äî êðàÿ íà ÕIÕ â. õîðà ñà õîäèèë íà ïîêëîíåíèå
è ìîëèòâà, à ñêàëèòå áèëè íàðè÷àíè ­ “Òåíãðà” (“Òàíã-
ðè”). Ñðåä õîðà îò ðàéîíà áèëà ðàçïðîñòðàíåíà âÿðàòà â
ìàãè÷åñêîòî äúðâî ­ “Áóìáàë”. Áàáàòà íà åäèí 80-ãîäè-
øåí ñòàðåö, ðàçêàçàë ïîâåðèåòî íà êðàåâåä ïðåç 1980 ã.,
õîäåëà ïðè ñêàëèòå íà ìîëèòâà è ïàëåëà ñâåù çà “Áóì-
áàë”.
Íàé-êúðâàâèÿò õðèñòèÿíñêè ïðàçíèê ­ Ãåðãüîâäåí, íî-
ñè ÷èñòî øàìàíèñòêè ÷åðòè ­ ñëåä çàêîëâàíåòî íà æåðò-
âåíîòî àãíå, â îùå òîïëàòà êðúâ ñå òîïè ïîêàçàëåöà è ñå
ïîñòàâÿ íà èìåííèêà è äðóãè îêîëíè òî÷êà-çíàê â ìåæäó-
âåæäèåòî, à ïîñëå è ïî áóçèòå. Â ìåæäóâåæäèåòî å è ñâå-
ùåíèÿò ÷åðâåí çíàê-òî÷êà ó èíäóñèòå, êàêòî è âàæíà “×àê-
ðà”, à â êèòàéñêàòà ìåäèöèíà å ò. Èí-òàí — ñúùî âàæåí
åíåðãèåí öåíòúð.
Ãîëÿìàòà ñúïðîòèâà ñðåùó ïîêðúñòâàíåòî è îáâèíåíè-
åòî îòïðàâåíî êúì Áîðèñ, ÷å íå èì å äàë äîáúð çàêîí, ñ
àïîãåÿ ïðè Ðàñàòå, ãîâîðè, ÷å áúëãàðèòå êàòî äîñòîëåïåí
íàðîä ñúñ ñèëíî ðàçâèòî ÷óâñòâî çà ñïðàâåäëèâîñò íå ìî-
ãàò äà âúçïðèåìàò îâ÷åäóøèåòî è ðàáîëåïèåòî, ïðîïîâÿä-
âàíî îò íîâàòà ðåëèãèÿ. Ïîêàçàòåëåí â òîâà îòíîøåíèå å
íàäïèñúò îò Ôèëèïè:”Êîéòî òúðñè èñòèíàòà, áîã âèæäà è
êîéòî ëúæå, áîã âèæäà. Íà õðèñòèÿíèòå áúëãàðèòå íàïðà-
âèõà ìíîãî äîáðèíè è õðèñòèÿíèòå ãè çàáðàâèõà, íî áîã
âèæäà”.
Òîâà ãîâîðè çà ìíîãî äúëáîêè êîðåíè íà Òàíãðèçìà,
èçäàâàùî ìíîãîâåêîâíè òðàäèöèè.
Åäèí èíòåðåñåí áúëãàðñêè ïàìåòíèê å ñàíäúêúò îò Òå-
ðà÷èíà ­ ðàíåí ñèìâîë íà áúëãàðñêàòà äúðæàâíîñò. Òîé å
áèë ïîäàðåí íà ïàïàòà îò êíÿç Áîðèñ ñëåä ò.íàð. ïîêðúñò-
âàíå íà áúëãàðèòå. Âúðõó íåãî äðåâåí áúëãàðñêè ìàéñòîð
å èçîáðàçèë ìèòè÷íè ñöåíè è æèâîòíè ­ ãðèôîíè, êåíòàâ-
ðè è äðóãè, êîèòî ãîâîðÿò çà ìíîãî äðåâíè âÿðâàíèÿ è ñà
377
 ÀÂÈÒÎÕÎË
åäíàêâè ïî ñòèë ñ õóäîæåñòâåíè òâîðáè îò Ñàñàíèäñêî-
àêàäñêèÿ è Àõåìåíèäñêèÿ ïåðèîä íà Áëèçêèÿ Èçòîê.
Âåðîÿòíî â òîçè ñàíäúê ñà ñå íàìèðàëè ãëàâíèòå æðå-
÷åñêè àòðèáóòè è ñèìâîëè íà Âúðõîâíèÿ áúëãàðñêè êîëî-
áúð è ïîäíàñÿéêè ãè â äàð íà ïàïàòà, Áîðèñ I å èñêàë äà
äîêàæå, ÷å ñòàðàòà “åçè÷åñêà” ðåëèãèÿ å íåâúçâðàòíî ìè-
íàëî, êàêòî è äà çàñâèäåòåëñòâà õðèñòèÿíñêàòà ñè ñìèðå-
íîñò. Äà ñå ïðåäàäàò ñèìâîëèòå íà åäíà ðåëèãèÿ íà âúð-
õîâíèÿ ïðåäñòàâèòåë íà äðóãà ðåëèãèÿ, å ñúùîòî êàêòî äà
ïðåäàäå ìå÷à ñè ïîáåäåíèÿ âîæä íà ïîáåäèëèÿ ãî ïðî-
òèâíèê.Ñëåä íàñèëñòâåíîòî íàëàãàíå íà õðèñòèÿíñòâîòî
êàòî îôèöèàëíà ðåëèãèÿ è îòñòðàíÿâàíåòî íà êîëîáðèòå,
óíèùîæàâàíåòî íà ñâåòèëèùàòà èì, ðóíè÷åñêèòå ñèìâîëè
è ïèñìåíîñò êàòî “åçè÷åñêè” è “âðåäíè” ïî âíóøåíèå íà
ãðúöêîòî äóõîâåíñòâî, íàøèòå âëàäåòåëè îñòàâàò áåç âî-
äà÷ ⠓íåçðèìîòî”, à Áîðèñ îò êàíà ñþáèãè ñå ïðèçíàâà äî
êíÿç è ïðèåìà çà ñâîé äóõîâåí áàùà ñâîÿ êðúñòíèê ­ Âèçàí-
òèéñêèÿ èìïåðàòîð!!! Áúëãàðñêèÿò äóõîâåí æèâîò ñòàâà ïîä-
÷èíåíà ÷àñò îò âèçàíòèéñêèÿ ñ öÿëàòà ìó ïîêâàðà.
Êàêâà å ñúäáàòà íà áúëãàðèòå ñëåä òîâà? Ñëåä Áîðèñ I,
ïðè öàð Ñèìåîí, èìà åäèí êðàòúê ïåðèîä íà ìîãúùåñòâî,
Ïðèëîæåíèå 8. Îòíåìàíå íà êîñòíî âåùåñòâî ïðè ñèìâîëè÷íà (à) è
íî òîâà å ñàìî åäíà îñòàòú÷íà èíåðöèÿ îò äðåâíî-áúëãàðñ-
ðåàëíà (á) òðåïàíàöèÿ íà ÷åðåïà (ïî Éîðäàíîâ) — ãîðå.
êèÿ äóõ è âîåííàòà ìîù íà Òàíãðèñòêèÿ ïåðèîä. Êúì êðàÿ Çîíà îêîëî bregma è sutura sagitalis, ìÿñòî íà íàé-÷åñòîòî
íà ñâîåòî öàðóâàíå Ñèìåîí ãóáè îò ìàäæàðèòå âñè÷êè çåìè ðàçïîëîæåíèå íà ñèìâîëè÷íèòå òðåïàíàöèè íà ÷åðåïà-ïóíêòèð è
îòâúä Äóíàâ, à òîâà å ïîâå÷å îò 1/3 îò òåðèòîðèÿòà íà ìúæêè ÷åðåï îò íåêðîïîë, ñ. Îäúðöè, Äîáðè÷êî ñúñ ñëåäè îò 11
ñèìâîëè÷íè òðåïàíàöèè (ïî Éîðäàíîâ).
Áúëãàðèÿ, çåìè, âëàäåíè âåêîâå íàðåä. Î÷åâèäåí å çà èñòî-
ðèöèòå (êîèòî íå ñòðàäàò îò èäåîëîãè÷åñêè äîãìè) ðåçêèÿò êîïêè â ãð. Áóëãàð ñà îòêðèòè îñíîâèòå íà êàìåííè è äúð-
óïàäúê íà äðåâíîáúëãàðñêàòà ìîù, òðàäèöèè è äúðæàâíîñò, âåíè æèëèùà è íà ãîëåìè îáùåñòâåíè áàíè ñ ôîíòàí â
äåãðàäàöèÿòà íà îíçè ðåä è ðåñïåêò êúì âÿðà, âëàäåòåë è öåíòðàëíàòà çàëà, ãðàäñêè âîäîïðîâîä è ïîäçåìíà ñèñòå-
áîåí äóõ. Ñòðàøèëèùåòî çà âðàãîâåòå — áúëãàðñêàòà óäàðíà ìà çà îòîïëåíèå â äâîðåöà, ïîñòðîåí îò ãîëåìè âàðîâèêî-
ñèëà — êîííèöàòà, âå÷å ÿ íÿìà. Òîâà ãî îòáåëÿçâàò ñ åõèä- âè áëîêîâå (ò.í. êâàäðèñòðîåæ ­ íàé-òðóäíèÿò è ñêúï çà
íîñò, ïðèñúùà çà òÿõ, è âèçàíòèéñêèòå õðîíèêè ­ “÷å... áúë- èçïúëíåíèå íà÷èí íà ãðàäåæ, õàðàêòåðåí çà äðåâåí Øó-
ãàðèòå âå÷å íå ñà òîâà, êîåòî áÿõà...” ìåð è Åãèïåò).  Ïëèñêà, Ìàäàðà, Ïðåñëàâ è àóëà íà Êàí
Àâòîðúò èçêàçâà è åäíà òåçà îò ãëåäíà òî÷êà íà íóìå- Îìóðòàã ñà îòêðèòè áàñåéíè è áàíè ñ îòîïëèòåëíè èíñòà-
ðîëîãèÿòà: èçáèòèòå ðîäîâå ñà 52, à îò ïàäàíåòî íà Áúë- ëàöèè çà âúçäóõà (õèïîêàóñò), ñëîæíà âîäîïðîâîäíà è êà-
ãàðèÿ ïîä îñìàíñêî âëàäè÷åñòâî äî îñâîáîæäåíèåòî è ìåæ- íàëèçàöèîííà ìðåæà, êîÿòî ñâèäåòåëñòâà çà èçêëþ÷èòåë-
äóíàðîäíîòî ïðèçíàâàíå íà íåçàâèñèìà Áúëãàðèÿ èçìè- íî âèñîêîòî ðàâíèùå íà äðåâíîáúëãàðñêàòà ëè÷íà è îá-
íàâàò ïî÷òè ... 520 ãîäèíè. Îáÿñíåíèåòî å, ÷å ïîãóáâàíå- ùåñòâåíà õèãèåíà.
òî íà 52-òà áîèëñêè ðîäà è íåâèííàòà êðúâ íà òåõíèòå æå- Âîåííàòà ìåäèöèíà è õèãèåíà ñúùî ñà áèëè íà èçêëþ-
íè è äåöà (èçâåñòíî íà Èçòîê êàòî êðúâíà êàðìà), èçáèòè ÷èòåëíà âèñîòà. Ïî âðåìå íà ïîõîäè áèëè èçïîëçâàíè ñïå-
ïî çàïîâåä íà êàíîíèçèðàíèÿ ïî-êúñíî çà “ñâåòåö”* îò Öúð- öèàëíè ïîõîäíè áàíè-øàòðè, â êîèòî ñå ïîñòàâÿëè êîæå-
êâàòà êíÿç Áîðèñ I, êàòî ïðîêëÿòèå òåãíàò âåêîâå íàðåä íè âàíè.
íàä Õðèñòèÿíñêà Áúëãàðèÿ. Êàòî ÷å ëè ïðîêëÿòèåòî íà Ðàíåíèòå áèëè èçíàñÿíè îò ïîëåñðàæåíèåòî íà áåçî-
ñèíîâåòå è äúùåðèòå íà ÒÀÍÃÐÀ, êîèòî íå ñå îòðåêîõà ïàñíî ìÿñòî è òàì èì áèëè ïðàâåíè ïðåâðúçêè, õèðóðãè-
îò íåãî, äåéñòâà è äíåñ! ÷åñêè îïåðàöèè è äðóãè ëå÷åáíè ìàíèïóëàöèè. Ðåäèöà ôàê-
òè äîêàçâàò, ÷å äðåâíèòå áúëãàðè ñà èìàëè ñåðèîçíè ìå-
äèöèíñêè ïîçíàíèÿ, òå ñà óìååëè äà ïðàâÿò ñëîæíè õè-
ðóðãè÷åñêè îïåðàöèè, òðåïàíàöèè íà ÷åðåïè, èçêóñòâåíè
II. ËÅ×ÈÒÅËÑÒÂÎ È ÌÅÄÈÖÈÍÑÊÈ
äåôîðìàöèè íà ÷åðåïà è äðóãè. Ïðè íàõîäêèòå îò ïóñòè-
ÏÎÇÍÀÍÈß íÿòà Òàêëà Ìàêàí å îòêðèòà ìóìèÿ, íà êîÿòî ïðèæèâå å
íàïðàâåíà ãðúäíà îïåðàöèÿ, êàòî îïåðàòèâíàòà ðàíà å çà-
Áúëãàðèòå ñìÿòàëè êúïàíåòî çà èçêëþ÷èòåëíî âàæíî. øèòà ñ êîíñêè êîñúì. Íàìåðåíè ñà è õèðóðãè÷åñêè èíñò-
Ñâèäåòåëñòâî çà òîâà å ñàíèòàðíîòî ñòðîèòåëñòâî â Ïëèñ- ðóìåíòè îò òîçè ïåðèîä (ìóìèèòå ñà íà âúçðàñò 3000 ãî-
êà è Âåëèêà Âîëæñêà Áúëãàðèÿ. Â Ñóâàð, Âåëèêè Áîëãàð, äèíè).
Áèëÿð, Æóêîòèí è äð. ñà èçãðàäåíè ïîäçåìíè êàíàëè çà Ñâåäåíèÿòà çà ëå÷åáíèòå ìåòîäè è ñðåäñòâà íà áúëãà-
âîäîñíàáäÿâàíå ñ ãëèíåíè âîäîïðîâîäíè òðúáè. Ïðè ðàç- ðèòå ãîâîðÿò çà òÿõíîòî âèñîêî ðàâíèùå. Îñîáåíî çàáå-

* Çà ñâåäåíèå Öúðêâàòà êàíîíèçèðà çà ñâåòöè õîðà, óìðåëè ìú÷åíè÷åñêè çà âÿðàòà ñè è âîäèëè áëàãî÷åñòèâ æèâîò! Ïî ìíåíèå íà àâòîðà òîâà
å åäèíñòâåíèÿò ñëó÷àé â èñòîðèÿòà íà õðèñòèÿíñòâîòî ÷îâåê, óáèë òîëêîâà õîðà, äà áúäå îáÿâåí çà ñâåòåö.

378

ëåæèòåëíî ïîñòèæåíèå ïðåäñòàâëÿâàò èçâúðøâàíèòå òðå-
ïàíàöèè, èçó÷åíè è îïèñàíè îò ä-ð Ïåòúð Áîåâ, ÷èÿòî çàñ-
ëóãà å, ÷å ñâåòîâíàòà íàóêà ïðèçíà òåçè òðåïàíàöèè çà ñïå-
öèôè÷åí äðåâíîáúëãàðñêè îáè÷àé, êîéòî “ìàðêèðà” ïúòÿ
íà áúëãàðèòå â Àëòàé ïðåç Ñðåäíà Àçèÿ ÷àê äî öåíòðàëíà
Åâðîïà è Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ.
Ïîñî÷åíèòå òðåïàíàöèè áèâàëè äâà âèäà: ñèìâîëè÷íè
(ñ ìàãè÷åñêî-îáðÿäåí õàðàêòåð) è èñòèíñêè ­ õèðóðãè÷åñ-
êè òðåïàíàöèè. Ñèìâîëè÷íàòà òðåïàíàöèÿ íà ÷åðåïà ñå
îòëè÷àâà îò ðåàëíàòà òðåïàíàöèÿ ïî òîâà, ÷å ñå ïðåìàõâà
ñàìî âúíøíàòà ÷åðåïíà ïëàñòèíêà è ÷àñò îò ãúáåñòîòî
âåùåñòâî (äèïëîå), áåç äà ñå çàñÿãà âúòðåøíàòà ïëàñòèí-
êà íà ÷åðåïíèòå êîñòè. Ñèìâîëè÷íèòå òðåïàíàöèè ñà íàé-
÷åñòî åäèíè÷íè è ïî èçêëþ÷åíèå ìíîæåñòâåíè (íàïð. â
ñðåäíîâåêîâíèÿ íåêðîïîë äî ñ. Îäúðöè, Äîáðè÷êî). Ñëå-
äèòå, êîèòî îñòàâÿò ñèìâîëè÷íèòå òðåïàíàöèè, íàé-÷åñ-
òî èìàò îâàëíà ôîðìà, ñ äèàìåòúð îò 8 äî 20 ìì è äúëáî-
÷èíà îò 0,5 äî 2 ìì è ñå íàìèðàò âúðõó èëè â ñúñåäñòâî
ñúñ ñòðåëîâèäíèÿ øåâ íà ÷åðåïíèÿ ïîêðèâ, ïðåäèìíî îêî-
ëî òî÷êàòà íà ñâúðçâàíå ñ âåíå÷íèÿ øåâ (îáëàñòòà íà Áðåã-
ìà) (Ïðèëîæåíèå 8).
Ïðè ìúæêèÿ ÷åðåï îò Ïëèñêà (VII-IÕ â.) ñ òðè áåëå-
ãà îò ðèòóàëíà òðåïàíàöèÿ å ïðèëîæåí ëå÷åáåí ìåòîä
çà ëåêóâàíå íà íåðâíî èëè ïñèõè÷åñêî çàáîëÿâàíå. Îò
íàìåðåíèòå íàõîäêè ñå óñòàíîâÿâà, ÷å òðåïàíàöèèòå,
ïðàâåíè çà ëå÷åíèå íà ïñèõè÷åñêè çàáîëÿâàíèÿ, ñà ïðà-
âåíè íàé-÷åñòî â îáëàñòòà íà òåìåòî (âúðõà íà ãëàâà-
òà). Òàì îáà÷å ñúãëàñíî òåîðèÿòà íà òèáåòñêàòà è êè-
òàéñêàòà ìåäèöèíà ñå íàìèðà âàæíà åíåðãèéíà òî÷êà
áàé-õóé (“ñòî ñðåùè”) ­ òîâà å òî÷êà 20 îò ò.íàð. “Çà-
äåí ñðåäåí ìåðèäèàí”, ïðèëàãàíà ïðè ëå÷åíèå íà ãëà-
âîáîëèå, íåâðàñòåíèÿ, âëîøàâàíå íà ïàìåòòà, øóì â
óøèòå, åïèëåïñèÿ è äð. (Ïðèëîæåíèå 9).
Âåðîÿòíî ñèìâîëè÷íèòå òðåïàíàöèè ñà ïðàâåíè îò
äðåâíèòå áúëãàðè íå ñàìî çà ëå÷åíèå, íî è ñ ðåëèãèîçíî-
ìèñòè÷íè öåëè çà ïîñòèãàíå íà îïðåäåëåíè íèâà íà ñúç-
íàíèå, ñâúðçàíî ñ åçîòåðè÷íèòå ïðàêòèêè íà êîëîáðèòå.
Ïðè ðåàëíàòà òðåïàíàöèÿ ñå îòíåìà è âúòðåøíàòà êîñòíà
Ïðèëîæåíèå 10. ×åðåï, ïðèíàäëåæàù íà 7-ãîäèøíî äåòå, Infans I,
ãðîá 92 îò Ñðåäíîâåêîâíèÿ íåêðîïîë â ñ. Îäúðöè, Äîáðè÷êî (IX-X â.).
Ñëåäà îò ðåàëíà (ëå÷åáíà) òðåïàíàöèÿ âúðõó ëÿâàòà òåìåííà êîñò.
Ïèðàìèäàòà íà ëÿâàòà ñëåïîî÷íà êîñò å ðàçðóøåíà îò âúçïàëèòåëåí
ïðîöåñ, êîéòî å âåðîÿòíàòà ïðè÷èíà çà òðåïàíàöèÿòà, ëÿâ ñòðàíè÷åí
èçãëåä (ïî Éîðäàíîâ).
ÀÂÈÒÎÕÎË
Ïðèëîæåíèå 9. Àêóïóíêòóðíàòà òî÷êà ò.
20 (áàé-õóé) “ñòîòå ñðåùè”, èçïîëçâàíà â
òèáåòñêàòà òðàäèöèîííà ìåäèöèíà çà
ïðèëàãàíå íà çëàòíà èëè “ãîðÿùà èãëà” (ïî
Íàìêàé Íîðáó)
ïëàñòèíêà (ëàìèíà èíòåðíà). Ïðè ðåàëíàòà òðåïàíàöèÿ íà
÷åðåï íà 7-ãîäèøíî äåòå îò íåêðîïîëà ïðè ñ. Îäúðöè, Äîá-
ðè÷êî (IÕ-Õ â.) ñëåäàòà îò òðåïàíàöèÿòà å âúðõó ëÿâàòà
òåìåííà êîñò. Ïèðàìèäàòà íà ëÿâàòà ñëåïîî÷íà êîñò å ðàç-
ðóøåíà îò âúçïàëèòåëåí ïðîöåñ, êîéòî å è âåðîÿòíàòà ïðè-
÷èíà çà òðåïàíàöèÿòà (Ïðèëîæåíèå 10). Òðåïàíàöèÿòà íà
÷åðåïà ñå íàëàãàëà îáà÷å íàé-÷åñòî ïðè ñåðèîçíè òðàâìè
íà ãëàâàòà (íàïðèìåð ïðè óäàð ñ áîçäóãàí, ìå÷ èëè áîéíà
ñåêèðà) çà îòñòðàíÿâàíå íà êîñòèöèòå ïðèòèñêàùè ìîçú-
êà. ×åðåïúò îò Ëîâåøêèÿ íåêðîïîë (VIII-ÕI â.) ñâèäåòåë-
ñòâà çà òðåïàíàöèÿ, íàïðàâåíà ïðèæèâå è äîâåëà äî îçä-
ðàâÿâàíå.  ñëó÷àÿ ñå ñ÷èòà, ÷å îïåðàòèâíîòî âìåøàòåëñ-
òâî ñå å íàëîæèëî ñëåä ñ÷óïâàíå íà ÷åðåïà è õëúòâàíå íà
÷àñò îò êîñòòà. Ñëåä ãðèæëèâîòî îáðàáîòâàíå íà òðàâìà-
òè÷íàòà ðàíà íå ñå å ðàçâèë ñóïóðàòèâåí ïðîöåñ (Ïðèëîæå-
íèå 11). Òîâà îçíà÷àâà äîáðè ïîçíàíèÿ ïî àñåïòèêà è àí-
òèñåïòèêà, îïåðàòèâíè èíñòðóìåíòè è èçïîëçâàíå íà áèë-
êè çà óïîéêà ­ ìàê, áëÿí (ñúäúðæà ñêîïîëàìèí è ñå äàâà
êàòî óñïîêîèòåëíî ïðè ïñèõîìîòîðíà âúçáóäà), ìàíäðà-
ãîãà, êîíîï, ìóõîìîðêà, çúðíåø è àëêîõîë. Ïðè ïðàâåíå-
Ïðèëîæåíèå 11. Ìúæêè ÷åðåï îò Ëîâå÷ ñúñ ñëåäà îò ðåàëíà
òðåïàíàöèÿ (ïî Àïîñòîëîâ)
379
 ÀÂÈÒÎÕÎË
òî íà ëå÷åáíèòå òðåïàíàöèè äðåâíèòå áúëãàðñêè õèðóðçè
ñà äåéñòâàëè èçêëþ÷èòåëíî âíèìàòåëíî, çàùîòî â ñëó-
÷àé íà íåóñïåõ è îñîáåíî àêî ïîñòðàäàëèÿ å áèë âàæíà
ëè÷íîñò, òå ñà áèëè ïîãðåáâàíè çàåäíî ñ óìðåëèÿ ïàöè-
åíò! Ïîäîáåí ñëó÷àé å îïèñàí îò Ãåîðãè Êîñòîâ è ïîòâúð-
äåí îò èçñëåäîâàòåëÿ íà äðåâíè áúëãàðñêè íåêðîïîëè îò
Óêðàéíà. Êîíñòàíòèí Êðàñèëíèêîâ (íåêðîïîëà å êðàé ñ.
Æîëòîå-Óêðàéíà).  ãðîáà íà õèðóðãà, ÷èèòî ðúöå è ãëàâà
ñà áèëè îòñå÷åíè, ñà íàìåðåíè ìåäèöèíñêè èíñòðóìåíòè
è ñïåöèàëíè êðúãëè ñðåáúðíè øàáëîíè çà èçâúðøâàíå íà
òðåïàíàöèè. Ïîñëåäíîòî äîêàçâà, ÷å äðåâíèòå áúëãàðè ñà
çíàåëè çà àíòèñåïòè÷íèòå ñâîéñòâà íà ñðåáðîòî.
Îáãàðÿíåòî (ìîêñàòà) êàòî îïåðàòèâíà òåõíèêà â äî-
íåñåíî îò áúëãàðèòå íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ. Ìîêñàòà
ñå èçâúðøâàëà ñ êîðåíè îò òðúñòèêà, îáâèòè ñ âúëíà è
íàïîåíè ñ ìàñ. Èìà äàííè, äàâàùè îñíîâàíèå äà ñå ïðèå-
ìå, ÷å áúëãàðèòå ñà èçïîëçâàëè îñâåí áèëêè è àêóïóíêòó-
ðà â ïî-ðàçëè÷åí âàðèàíò ­ ïðàêòèêóâàíà å ñ èãëè îò àêà-
öèÿ, ãëîã è èãëè îò êîñò. Äîðè äî íà÷àëîòî íà ÕÕ âåê å
èìàëî íàðîäíè ëå÷èòåëè (â Ïåðíèøêî), ïðàêòèêóâàùè ëå-
÷åíèå ñ èãëè îò àêàöèÿ.
Äðåâíèòå áúëãàðè ñà îòãëåæäàëè ðàçëè÷íè äîìàøíè
æèâîòíè ­ åäúð è äðåáåí ðîãàò äîáèòúê è íàé-âå÷å êîíå.
Êàòî äîáðè æèâîòíîâúäè òå ñà ïîçíàâàëè äîáðå ðàçëè÷-
íèòå çàáîëÿâàíèÿ ïðè æèâîòíèòå è ñà ãè ëåêóâàëè. Âåðîÿ-
òíî ìîêñàòà è àêóêóïóíêòóðàòà ïúðâîíà÷àëíî ñà ïðèëàãà-
íè âúðõó æèâîòíè, à ñëåä òîâà òåçè ìåòîäè ñà èçïîëçâàíè
è ïðè õîðàòà. Ñ ïîìîùòà íà ìîêñàòà è ëå÷åáíîòî îáãàðÿ-
íå ñ íàæåæåíî æåëÿçî òå ñà ëåêóâàëè êîïèòíèÿ ãíèëåö ïðè
êîíåòå è îâöåòå, à ñúùî òàêà è íÿêîè ñïåöèôè÷íè çàáîëÿ-
âàíèÿ, ïðåäèçâèêàíè îò æèâîòíèòå íà õîðàòà ­ êàòî “ñèíÿ
ïúïêà” (àíòðàêñ) èëè çëîêà÷åñòâåíèÿ öèðåé (êàðáóíêóë).
 êèòàéñêàòà âåòåðèíàðíà àêóïóíêòóðà ñà îïèñàíè ðàçëè÷-
íè ìåòîäè çà ëåêóâàíå íà æèâîòíè è òî íàé-âå÷å íà êîíå.
Òúé êàòî å èçâåñòíî, ÷å êîíåòå ñà áèëè êúò â Êèòàé è ñà
áèëè âíàñÿíè îòâúí (îò õóíî-áúëãàðèòå), ëåñíî ìîæåì äà
ñå äîñåòèì îòêúäå å çàèìñòâàíà òàçè òðàäèöèÿ. À îñâåí
òîâà êèòàéöèòå ñà ïðåäïðèåìàëè è âîéíè ñàìî çà íàáàâÿ-
íå íà êîíå ­ ò.íàð. íåáåñíè êîíå... Êàòî äîêàçàòåëñòâî â
òàçè íàñîêà ìîãà äà êàæà, ÷å êèòàéöèòå êàòî äðåâåí, íî
çåìåäåëñêè íàðîä, ëîãè÷íî áè òðÿáâàëî äà äúðæàò íà òî-
âà, ñ êîåòî ñå ðàáîòè â îðèçèùàòà ïðè òÿõ ­ áèâîëà. Ó÷óä-
âàùî å îáà÷å, ÷å îùå â 928 ã.ïð.Õð. å îïèñàíî íàé-ñòàðî-
òî êðúâîïóñêàíå ïðè êîíå ÷ðåç óáîæäàíå â îáëàñòòà íà
þãîëàðíàòà (ÿðåìíàòà) âåíà.
Áîéíîòî èçêóñòâî íà áúëãàðèòå (òåõíèêèòå ñúñ çàõâà-
òè) ãîâîðè, ÷å çà ëå÷åíèå ñà èçïîëçâàíè è òåõíèêèòå íà
ìàíóàëíàòà òåðàïèÿ (ò.í. ÷åêðàê÷èéñòâî). Òúðñåéêè ïàðà-
ëåëè ìåæäó áúëãàðñêàòà è èçòî÷íàòà ìåäèöèíà, áèå íà î÷è
åäèí èíòåðåñåí ôàêò: èçâåñòíèòå ó íàñ “÷åêðúêöèè”, êîè-
òî óìåëî íàìåñòâàò êîñòè è èçêúë÷åíè ñòàâè, èìàò ñâîå-
îáðàçåí òåñò-èçïèò çà ìàéñòîðñòâî ­ äà ñãëîáÿâàò ñ÷óïå-
íà ñòîìíà â ÷óâàë, áåç äà ÿ ãëåäàò (ñàìî ñ îïèïâàíå). Àá-
ñîëþòíî ñúùèÿò èçïèò-òåñò ñúùåñòâóâà è â Êèòàé çà òåõ-
íèòå íàðîäíè ëåêàðè-ñïåöèàëèñòè ïî îðòîïåäèÿ, çíàå ñå,
÷å ìíîçèíñòâîòî îò òÿõ ñà è ñïåöèàëèñòè ïî áîéíè èçêóñ-
òâà ­ Ó-ØÓ è Öè-Ãóí.
380
ÁÎÃÎÌÈËÈÒÅ
Ñëåä ïîêðúñòâàíåòî õðèñòèÿíñêàòà ðåëèãèÿ îêàçâà èç-
êëþ÷èòåëíî îòðèöàòåëíà ðîëÿ, òúé êàòî çàáðàíÿâà êàêòî
òðåïàíàöèèòå, òàêà è ïðèëàãàíèòå äðóãè ìåòîäè íà ëå÷å-
íèå, çàêëåéìÿâàéêè ãè êàòî “åçè÷åñêè”. Ìíîãî îò ëå÷åá-
íèòå ìåòîäè, èçïîëçâàíè îò äðåâíèòå áúëãàðñêè æðåöè-
êîëîáðèòå, ñà ïðåìèíàëè â íàðîäíàòà ìåäèöèíà. Âåðîÿò-
íî ïðÿê íàñëåäíèê íà ëå÷èòåëñêîòî óìåíèå íà êîëîáðèòå
ñå ÿâÿâàò áîãîìèëèòå, êîèòî ñà áèëè è èçêóñíè ëå÷èòåëè.
Äàííè çà òîâà ñå íàìèðàò â áîãîìèëñêîòî ñú÷èíåíèå “Çå-
ëåéíèê” îò Õ-ÕI â.  íåãî ñå ñúäúðæàò óêàçàíèÿ çà ëå÷å-
íèå ñ áèëêè, ìåä è äðóãè ëå÷åáíè ñðåäñòâà çà î÷íè è êîæ-
íè çàáîëÿâàíèÿ, áîëêè â êîðåìà, õúëöàíå, îòðàâÿíèÿ, çú-
áîáîë, èíôåêòèðàíè ðàíè. Ïðèëàãàíè ñà ñúùî òàêà ïñè-
õîòåðàïèÿòà è âíóøàâàíåòî íà ïîëîæèòåëíè åìîöèè. Ñâè-
äåòåëñòâî çà òîâà å è áîãîìèëñêèÿò àïîêðèô “Äåòñòâî
Èñóñîâî”, êàêòî è Ñèñèíèåâèòå ìîëèòâè ­ åäíà îò ôîð-
ìèòå íà ñëîâåñíà òðåïàíàöèÿ ó áîãîìèëèòå.  òåçè ëå÷åá-
íî-çàêëèíàòåëíè ìîëèòâè å èçïîëçâàíà ÷àñò îò áîãîìèë-
ñêàòà ìåäèöèíñêà òåðìèíîëîãèÿ. Òîâà ïî ñúùåñòâî å èç-
ïîëçâàíå íà ò.í. “ìàíòðè”, ïîçíàòè â áóäèçìà è äð. åçîòå-
ðè÷íè ïðàêòèêè, êîåòî è å äðåâíà ôîðìà íà ò.íàð. áèî-
åíåðãîòåðàïèÿ.
Áîãîìèëèòå ñà ïîçíàâàëè è ïðèëàãàëè èðèñîâàòà
äèàãíîñòèêà. Çà íåèí îñíîâàòåë ñå ñìÿòà åòèïåòñêèÿò æðåö
Åë Àêñ, ëåêóâàë ìëàäèÿ åãèïåòñêè ôàðàîí Òóòàíêàìîí
(ôàðàîí îò XVIII äèíàñòèÿ). Îòêúäå òîçè ìåòîä å áèë
èçâåñòåí íà áúëãàðñêèòå áîãîìèëè, èñòîðè÷åñêèòå õðîíèêè
ìúë÷àò. Íî å ôàêò, ÷å çàåäíî ñ áîãîìèëèòå òîâà çíàíèå å
ïðåìèíàëî è â Åâðîïà.  “Ïåñåíòà íà íèáåëóíãèòå” (êîÿòî
íà ïðàêòèêà ñè å ÷èñò õóíñêè åïîñ îò âðåìåòî íà Àòèëà)
ñå ñïîìåíàâà çà ÷óäîäåéíèÿ íà÷èí íà ðàçïîçíàâàíå íà
áîëåñòèòå ïî îêîòî îò áîãîìèëèòå. Òå íîñåëè ñúñ ñåáå ñè
òîðáè÷êè ñ áèëêè, êîèòî ðàçìåíÿëè çà õëÿá ñðåùó ëå÷åíèå-
òî. Çà âëèÿíèåòî íà áîãîìèëñêîòî ëå÷èòåëñòâî âúðõó
ìåäèöèíàòà íà Åâðîïà å ïîêàçàòåëåí è ñëåäíèÿò ôàêò.
Ïðî÷óòèÿò “Öåëåáíèê” íà Âàñèëèé Âðà÷ å íàìåðåí ïðåç
XIX â. â Ñîðáîíàòà. Ïðåâåäåí å íà ôðåíñêè åçèê îò ä-ð
Ïåòúð Áåðîí, ïîðàäè èíòåðåñà íà ôðåíñêèÿ ëåêàð Ëóè
Êóíå. Íà áàçà íà îñíîâíèòå íà÷àëà çà ðàçðåæäàíå íà
ëåêàðñòâåíèòå ïðîäóêòè îïèñàíè â íåãî, Êóíå ïîñòàâÿ
îñíîâèòå íà ñúâðåìåííàòà ôðåíñêà õîìåîïàòèÿ.
È îùå åäèí ôàêò çà ñèëíèÿ åçîòåðè÷åí áúëãàðñêè
îòãëàñ â Åâðîïà å òîçè, ÷å ôðåíñêèòå êðàëñêè äèíàñòèè
âåêîâå íàðåä ñà ñå êëåëè âúðõó áúëãàðñêî Åâàíãåëèå,
ïèñàíî íà ãëàãîëèöà. Òîâà å Åâàíãåëèåòî íà èìåòî íà
ôðåíñêè êðàë è òî ñåãà ñå íàìèðà â ãðàä Ààõåí —
Ãåðìàíèÿ.
ÍÀÐÎÄÍÀ ÌÅÄÈÖÈÍÀ
Ïðåç ÕIÕ â. â íàðîäîâåä÷åñêèòå ñè èçñëåäâàíèÿ Öàíè
Ãèí÷åâ îïèñâà ñëó÷àé íà ëå÷åíèå íà êàðáóíêóë (ò.í. ãÿâîë
èëè çëîêà÷åñòâåí öèðåé) â ñ. Îñòðîâ ­ Îðÿõîâñêà îêîëèÿ,
îò æåíà, êîÿòî âúçäåéñòâà ñ áàåíå.

Òîâà îñòðî èíôåêöèîçíî çàáîëÿâàíå íàé-÷åñòî èìàëî
â òåçè âðåìåíà ôàòàëåí êðàé. “...Òÿ çåìà, ïèøå Ö. Ãèí÷åâ
è íàïðàâÿ 99 òîï÷åòà (êîëêîòî ìèñèðåíè çúðíà) îò õëÿá,
íàðåæäà ãè íà 11 ðåäà ­ âñåêè ïî 9 òîï÷åòà îò ïúðâèÿ ðåä
ñ äâà ïðúñòà ­ ñ ïîëèæíèêà è ïîêàçàëåöà è êàòî ïî÷íå äà
áàå íàä ïúïêàòà, äúðæè ñè ðúêàòà ñ òîï÷åòî äî åäíà äëàí
âèñîêî è îáèêàëÿ îêîëî ïúïêàòà íà êîëåëî äî 9 ïúòÿ. Ïî-
äèð òîâà çåìà âòîðî, è ïð.... è ïî-íàòàòúê ïèøå: “...ò.å. òÿ
îáèêàëÿ íàä ïúïêàòà 99 õ 9 = 891 ïúòè. Äîãäå ñâúðøè áàÿ-
íèåòî ñè, áîëíèÿò çàñïèâà: ïúïêàòà ñå ðàçèæäà è áîëíèÿò
îçäðàâÿâà.”
Ïðàâè âïå÷àòëåíèå, ÷å â òîçè ñëó÷àé ñå ïîëçâà ñâå-
ùåíîòî è ìàãè÷åñêî ÷èñëî íà äðåâíèòå áúëãàðè ­ 9, à
áàåíåòî å âèä “ìàíòðè” è òîâà ëå÷åíèå å ôîðìà íà ò.í.
áèîíåðãèÿ.
Äî êðàÿ íà XIX âåê â áúëãàðñêàòà íàðîäíà ìåäèöèíà
ñà ñå èçïîëçâàëè ÷åðâåíè êàìúíè çà ëå÷åíèå íà ñëàáè è
óðî÷àñàíè. ×åðâåíèòå êàìúíè èëè ÷åðâåíà ãëèíà ñå ðàçò-
âàðÿò âúâ âîäà èëè âèíî è òàêà ñå äàâàò íà áîëíèòå (òå
ñúäúðæàò æåëÿçî).
 áúëãàðñêàòà íàðîäíà ìåäèöèíà èìà ìíîãî îñíîâî-
ïîëàãàùè íà÷àëà è ïðèíöèïè, ñâúðçàíè ñ êèòàéñêàòà, èí-
äèéñêàòà è òèáåòñêàòà ìåäèöèíà. Íàé-âàæíèòå îò òåçè
ïðèíöèïè ñà ëå÷åíèåòî è õðàíåíåòî ñïîðåä ñåçîíèòå è ñúá-
ëþäàâàíå íà áèîëîãè÷íèòå ðèòìè, ñâúðçàíè ñ äðåâíèÿ áúë-
ãàðñêè êàëåíäàð. Çà ðàçëèêà îò äíåøíèòå áúëãàðè, äðåâ-
íèòå íå ñà êîíñóìèðàëè òîëêîâà ÷åñòî ìåñî, à ñàìî ïî
ïðàçíèöè. Ìåñîòî ñå å êîíñóìèðàëî ñúîáðàçíî ñåçîíèòå:
çèìàòà ­ ñâèíñêî, íàïðîëåò ­ àãíåøêî, ëÿòîòî ­ ïòèöè, à
åñåíòà ­ òåëåøêî.
Îñíîâíè ñà áèëè âåãåòàðèàíòñêèòå ÿñòèÿ îò çåëåí÷ó-
öè, ìëå÷íèòå ïðîäóêòè, ïëîäîâå è ïîäïðàâêèòå îò áèëêè.
Äðóãèÿò ñâúðçâàù ôàêòîð å áèëêîëå÷åíèòî, êîåòî å ñ èç-
êëþ÷èòåëíà âàæíîñò â áúëãàðñêàòà íàðîäíà ìåäèöèíà.
Ïðè íåÿ, êàêòî è â òèáåòñêàòà è êèòàéñêàòà ìåäèöèíà, èìà
åäíî ïðàâèëî, ñâúðçàíî ñ ëå÷åáíèòå ðàñòåíèÿ. Òî ñå îòíà-
ñÿ äî òðèäåëíîòî ðàçäåëÿíå íà ñâåòà è íåùàòà (ãîðå-ñðå-
äàòà-äîëó; íåáå-÷îâåê-çìèÿ; êîðåí-ñðåäà-êðàéíà ÷àñò; Áî-
æåñòâåí ñâÿò-÷îâåøêè ñâÿò-ïîäçåìåí (äåìîíè÷åí) ñâÿò è
ò.í.). Ñúãëàñíî òàçè òðèàäà ÷îâåøêîòî òÿëî ñúùî ñå äåëè
íà òðè ÷àñòè (ãëàâà-ñðåäà-äîëíà ÷àñò (ïîä ïîÿñà), êîèòî
ñå ñúîòíàñÿò ñïðÿìî áèëêèòå è ëå÷åáíèòå ðàñòåíèÿ ïî
ñëåäíèÿ íà÷èí: ñ êîðåíèòå ñå ëåêóâà äîëíàòà ÷àñò, ñúñ
ñðåäíàòà ÷àñò ñå ëåêóâà òÿëîòî è âúòðåøíèòå îðãàíè, à ñ
öâåòîâåòå ñå ëåêóâàò ãëàâàòà è øèÿòà.
Åäíà íàñêîðî èçëÿçîõà è ìíîãî íîâè äàííè çà ìåäè-
öèíñêèòå óìåíèÿ íà íàøèòå áðàòÿ ­ âîëæêèòå áúëãàðè.
Òóê âèçèðàì ò.íàð. îò íàóêàòà äîìîíãîëñêè ïåðèîä (äî ïà-
äàíåòî íà Âåëèêà Âîëæêà Áúëãàðèÿ ïîä ìîíãîëñêî âëàäè-
÷åñòâî ïðåç ÕIII âåê).
Çà ðàçëèêà îò Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ, âîëæñêèòå áúëãàðè
ïðèåìàò èñëÿìà áåç ñúäáîâíè ñúòðåñåíèÿ è äàæå “îìåêî-
òÿâàò” ôîðìàòà ìó. Äîñòàòú÷íî ïîêàçàòåëíè â òîâà îòíî-
øåíèå ñà õðîíèêèòå íà Èáí Ôàäëàí.
Òàìîøíèÿò èñëÿì äàæå òîëåðèðàë ìåäèöèíñêèòå ïîç-
íàíèÿ. Êàêâî íàó÷àâàìå îùå çà ìåäèöèíñêèòå óìåíèÿ íà
áúëãàðèòå?
ÀÂÈÒÎÕÎË
Áúëãàðèòå óìååëè äà ïðèãîòâÿò è äîáèâàò ðàçëè÷íè
îòðîâè. Ñ òÿõ â ÷àñòíîñò íàìàçâàëè âúðõîâåòå íà ñòðåëè-
òå. Äî íàñ å ñòèãíàëî èçâåñòèåòî çà îòðàâÿíåòî îò âîëæ-
êèòå áúëãàðè íà ïîëîâåöêèÿ (êóìàíñêèÿ) êíÿç Àåï.
Âúâ Âîëæñêà Áúëãàðèÿ îïðåäåëåíî ðàçâèòèå äîñòèã-
íàëà è ìåäèöèíà, îñíîâàíà íà ïðîãðåñèâíèòå òðàäèöèè
íà íàðîäíàòà ìåäèöèíà. Áúëãàðèòå áèëè ïîçíàâà÷è íà
ïðèðîäíèòå ëåêàðñòâà: ðàçëè÷íè âèäîâå ðàñòåíèÿ, êàìú-
íè è ò.í. Àë-Ãàðíàòè ïèøå, ÷å êîãàòî áúëãàðñêèÿò öàð è
æåíà ìó ñå ðàçáîëÿëè, òÿõ ãè “ëåêóâàëè ñ ëåêàðñòâà, êîè-
òî ñà ïðèåòè ïðè òÿõ...” Ñëåäîâàòåëíî âîëæñêèòå áúëãà-
ðè èçïîëçâàëè îïðåäåëåí è â èçâåñòíà ñòåïåí âå÷å èçïè-
òàí ïðåç âåêîâåòå êðúã îò ëåêàðñòâà.
Ëþáîïèòíî å, ÷å ⠓Ðå÷íèê”-à íà Ì. Êàøãàðè äóìàòà
“îò” îçíà÷àâà òðåâà è ëåêàðñòâî, à “îòà÷è” ­ ëåêàð, ò.å.
áóêâàëíî: òðåâè÷àð. Áúëãàðñêèòå ëåãåíäè ãîâîðÿò çà öå-
ëåáíèòå ñâîéñòâà íà áðåçîâèòå ìåòëè÷êè, ñ ÷èÿòî ïîìîù
áèëè èçëåêóâàíà ïàðàëèçèðàíàòà äúùåðÿ íà áúëãàðñêèÿ
âëàäåòåë ïðèíöåñà Òóéáèêå — Õ âåê! (Âåðîÿòíî çàáîëÿâà-
íåòî å áèëî äåòñêè ïàðàëè÷ — á.ì.). Ïðè íåéíîòî ëå÷åíèå
áèëè ïðèëàãàíè ñúùî òàêà è ïàðíàòà áàíÿ (!) è ìàñàæ. Àë-
Ãàðíàòè ñúîáùàâà çà øèðîêàòà óïîòðåáà íà ìåäà ïðè ëå-
êóâàíå íà ïðîñòóäà è ïèøå, ÷å çà îòäåëÿíåòî íà êàìúíè
îò áúáðåöèòå è ïèêî÷íèÿ ìåõóð ñå èçïîëçâàëè ìàëêè òå-
ïàíè ïàð÷åíöà ìåñî îò ïòèöà-êðúñòî÷îâêà. Èçïîëçâàëà ñå
ñúùî è ò.í. “áîáðîâà ñòðóÿ”-öåííî ëåêàðñòâåíî ñðåäñòâî,
ïîëó÷àâàíî îò ìóñêóñíàòà æëåçà íà ðå÷åí áîáúð-ñàìåö.
Òÿ äîðè áèëà âêëþ÷åíà â ñïèñúêà íà ñòîêèòå, èçíàñÿíè
îò Âîëæñêà Áúëãàðèÿ â Ñðåäíà Àçèÿ.  êà÷åñòâîòî íà ëå-
êàðñòâà ñðåùó ðàçëè÷íè çàáîëÿâàíèÿ áèëè èçïîëçâàíè áå-
ëåìíèòèòå (âêàìåíåëîñòè íà áåçãðúáíà÷íè æèâîòíè îò êëà-
ñà íà ãëàâîíîãèòå ìîëþñêè), êîèòî ñå ïðåäëàãàëè âúâ âèä
íà ïðàõ. Ïèåëè ãî ïðåäâàðèòåëíî, ñìåñåí ñ äúæäîâíà âî-
äà èëè ãî ïîñèïâàëè. Â Àôãàíèñòàí, Ñåâåðíà Èíäèÿ è â
íÿêîè ÷àñòè íà Èðàí îò ñòàðè âðåìåíà â ëå÷åáíàòà ïðàê-
òèêà ñå èçïîëçâàë ìåõëåìúò “÷àðìå-è áóëãõàð” (áúëãàðñ-
êà êîæà) ñðåùó êîæíè çàáîëÿâàíèÿ è íàé-âå÷å ïðè òåæêè
íàðàíÿâàíèÿ. Ïðèãîòâÿëè ãî îò ïåïåë, ïîëó÷åíà îò èçãà-
ðÿíåòî íà ñòàðà êîæà. Ïåïåëíèÿò ïðàøåö ñå ñìåñâàë ñ
êîñòåí ìîçúê îò òîêó-ùî çàêëàíî æèâîòíî èëè â êðàåí ñëó-
÷àé ñ íÿêàêâî îðãàíè÷íî âåùåñòâî.
 òðóäîâåòå íà Àáó-ë-Àëÿ Õàìèä èáí Èäðèñ àë-Áóë-
ãàðè ñå äàâàò ñâåäåíèÿ ïî ìåäèöèíà, â ÷àñòíîñò â òÿõ ñå
ñúäúðæàò çíàíèÿ ïî åìáðèîëîãèÿ ­ çà âúçíèêâàíåòî íà ñòà-
äèèòå íà ðàçâèòèå íà çàðîäèøà â ìàé÷èíàòà óòðîáà è äð.,
à îò ïîåìàòà “Êûññà-è Éóñóô” ñå âèæäà, ÷å åäèí îò îñ-
íîâíèòå ñïîñîáè çà äèàãíîñòèêà ïðè áúëãàðèòå ëå÷èòåëè
å áèëî íàïèïâàíåòî íà ïóëñà íà áîëíèÿ. Çà íåãî ñà áèëè
íàïèñàíè ñïåöèàëíè ìåäèöèíñêè òðàêòàòè ­ êàòî “Êèòàáû
íàáç” (“Êíèãà çà ïóëñà”), øèðîêî ïîïóëÿðíà ñðåä ìþñþë-
ìàíèòå.  ïîåìàòà “Êûññà-è Éóñóô” ñå ñïîìåíàâà çà ìå-
äèöèíñêèÿ èíñòðóìåíò ­ ëàíöåò. Ëàíöåòèòå ñà ìàëêè íî-
æè÷êè ñ äâóñòðàííè îñòðèåòà, èçâåñòíè è â áèëÿðñêèòå
êîëåêöèè. Îñâåí òîâà ñå ñðåùàò è ïèíñåòè, î÷åâèäíî èç-
ïîëçâàíè â ëå÷åáíàòà ïðàêòèêà. Òàêàâà áðîíçîâà ïèíñåòà
å îòêðèòà â Òàíêååâñêèÿ íåêðîïîë çàåäíî ñ ôëàêîí÷å-òó-
áè÷êè îò òúíêî ñðåáúðíî ôîëèî, ñëóæèëè âåðîÿòíî çà ñúõ-
ðàíåíèå íà ëåêàðñòâà.
381
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Ãîëÿì èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿâàò äîñòèãíàëèòå äî íàñ ñú-
îáùåíèÿ çà âîëæñêî-áúëãàðñêè ó÷åíè ìåäèöè, ÷èèòî òðó-
äîâå ñà áèëè ïîïóëÿðíè íà Èçòîê. Òàêèâà ñà áðàòÿòà Òà-
äæàäèí è Õàñàí èáí Éóíóñ àë-Áóëãàðè.
Òàíäæàí àë-Áóëãàðè å íàïèñàë ñú÷èíåíèåòî “Àò-Òèðÿê
àë-Êàáèð” (“Íàé-äîáðè ëåêàðñòâà ñðåùó îòðàâÿíå”), à íå-
ãîâèÿò áðàò Õàñàí ïî ìîëáà íà èçâåñòèÿ ïî îíîâà âðåìå
ëåêàð Áàäð àä-äèí Ìàõìóò èáí Óñìàí ïðåïèñàë òîçè òðàê-
òàò ïðåç 1220-1221 ã. Äíåñ òîé ñå ñúõðàíÿâà â áèáëèîòåêà-
òà íà Ìåäæëèñà â Èðàí.
 òðàêòàòà ïîäðîáíî ñå îïèñâàò ìíîãîòî áèëêè è ïðè-
ðîäíè ïðîäóêòè, êîèòî ãî ïðàâÿò åäèí ìíîãîñúñòàâåí è
ñëîæåí ëåêàðñòâåí ïðîäóêò. Èçëîæåíè ñà ïîäðîáíî îïè-
ñàíèÿ íà ñúñòàâêèòå è íà÷èíèòå íà ïðèãîòîâëåíèå íà òè-
ðÿêà, êàêòî è ïðè êîè áîëåñòè è â êàêâè äîçè òðÿáâà äà ñå
ïðèåìà. Ãëàâíîòî ïðåäíàçíà÷åíèå íà òèðÿêà å áèë ïðîòè-
âîòîêñè÷íèÿò ìó åôåêò îò óõàïâàíèÿ íà çìèè èëè äðóãè
îòðàâÿíèÿ. Îñâåí òîâà ñïåêòúðúò íà ïðèëîæåíèå íà òèðÿ-
êà â çàâèñèìîñò îò ðåöåïòóðàòà áèë äîñòà øèðîê, êàòî
òîé ñå ïðèëàãàë è êàòî ïðîôèëàêòè÷íî è îáùîóêðåïâàùî
ñðåäñòâî.
Äðóã ìåäèöèíñêè òðàêòàò ïî ôàðìàêîëîãèÿ ­ “Çà ïðîñ-
òèòå ëåêàðñòâà” íà Áóðõàí èáí Èóñóô áóëãàðè, ñúùî òàêà
å áèë ìíîãî ïîïóëÿðåí íà Èçòîê. Ñúùî òàêà â Àôãàíèñ-
òàí è Ñåâåðíà Èíäèÿ å áèëî ïðîñëàâåíî èìåòî íà ëå÷èòå-
ëÿ Õîäæà Áóëãàðè, æèâÿë è ðàáîòèë â Ãàçíà (ÕI-ÕII â.). È
äî äåí äíåøåí ìþñþëìàíèòå îò âñè÷êè êðàèùà íà ñâåòà
èäâàò íà ãðîáà íà áúëãàðñêèÿ ëåêàð è ïðè èçâîðà ñ íåãî-
âîòî èìå íà ïîêëîíåíèå è ñ íàäåæäà çà èçöåëåíèå. Ïðåç
1971 ã. íà ãðîáà ìó å èçäèãíàò ìàâçîëåé îò áÿë ìðàìîð.
Ã. Êîëåäàðîâ ñ÷èòà, ÷å Õîäæà áóëãàðè ïðîèçõîæäà îò
Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ, îçîâàë ñå íà èçòîê ñëåä ãîíåíèÿòà íà
áîãîìèëèòå, ïîçîâàâàéêè ñå ñëåäíîòî, ÷å êîãàòî ïðåäè
ñìúðòòà ìó ïîèñêàëè äà óçíàÿò êúäå å ðîäèíàòà ìó, òîé
îòâúðíàë “Äàëå÷å íà çàïàä”. Íî âñå ïàê óáåäèòåëíè ñà è
äîâîäèòå íà àôãàíñêèÿ èñòîðèê À. Õàáèáè (“Êðàòêà èñòî-
ðèÿ íà Àôãàíèñòàí”, â 2 ò. ­ Êàáóë, 1969 ã.), êîéòî ïèøå,
÷å Õîäæà Áóëãàðè å âîëæñêè áúëãàðèí. Òîé îáðúùà âíè-
ìàíèå íà ñîöèàëíîòî ìó ïîëîæåíèå è ÷å òîé å áèë ïðèíö.
Õàêèì Ñàíàè (1070-1140 ã.), âúçïÿë ãî â ñâîèòå ñòèõîâå, ãî
íàðè÷à “øàõçàäå”, ò.å. ÷ëåí íà óïðàâëÿâàùèÿ äîì èëè
êíÿç. Òàêà èëè èíà÷å, ÿâíî ñðåäíîâåêîâíèòå èçòî÷íèöè è
ïî-êúñíèòå èçñëåäîâàòåëè ÷åñòî îáúðêâàò áúëãàðèòå îò
Äóíàâ ñ âîëæêèòå áúëãàðè, íî ïî-âàæíîòî å, ÷å â äðåâ-
íîñòòà äóìàòà áúëãàðèí è áúëãàðñêî å âñÿâàëà ðåñïåêò è
ïî÷èò íà Èçòîê.
382
Êðàéíî âðåìå å îòêðèòî è íåïðåäóáåäåíî äà ñå êàæå
èñòèíàòà çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ è äà áúäåì ïîñòàâåíè
òàì, êúäåòî å èñòèíñêîòî íè ìÿñòî ­ ïðè íàé-äðåâíèòå êóë-
òóðè è öèâèëèçàöèè.
Ëèòåðàòóðà:
1. Àïîñòîëîâ, Ìèëàäèí. “Èñòîðèÿ íà ìåäèöèíàòà”, êðàòúê êóðñ.
Ñîôèÿ, 1981 ã.
2. Àëàäæîâ, Æèâêî. “Ïàìåòíèöè íà ïðàáúëãàðñêîòî åçè÷åñòâî”.
Óíèâåðñèòåòñêî èçäàòåëñòâî. Àêàäåìè÷íî èçäàòåëñòâî, ïðîô.
Ìàðèí Äðèíîâ, Ñîôèÿ, 1999 ã.
3. ä-ð Àëåêñàíäîðâ, Äîðèÿí, “Áîéíè èçêóñòâà è âîåííî äåëî íà
äðåâíèòå áúëãàðè”. Îáùîáúëãàðñêà ôîíäàöèÿ “ÒÀÐÃÐÀ”, Ñî-
ôèÿ, 1999 ã.
4. Àðíàóäîâ, Ìèõàèë. “Î÷åðöè ïî áúëãàðñêèÿ ôîëêëîð”, òîì. 2.
Ñîôèÿ, Áúëãàðñêè ïèñàòåë 1969 ã., ñòð. 186-394.
5. Ä-ð Áîåâ, Ïåòúð. “Ïðîèçõîäúò íà áúëãàðèòå”; Äîêëàäè îò ìåæ-
äóíàðîäíàòà íàó÷íà êîíôåðåíöèÿ Âàðíà 16-17.11.1996 ã., ñòë. 23.
6. Ãåîðãèåâà, Ðóìÿíà. Ìóìèè îò åâðîïåèäè, îòêðèòè â ïóñòèíÿòà
Òàêëà Ìàêàí. Ñêàëíè ðèñóíêè â Êèòàé ñ àíàëîã â Áúëãàðèÿ,
ñòàòèÿ âåñòíèê 168 ÷àñà îò 12-18.03.1999 ã.
7. Ãèí÷åâ, Öàíè. “Íåùî ïî áúëãàðñêàòà íàðîäíà ìåäèöèíà”, êí. òòò.
8. Äèìêîâ, Ïåòúð. “Î÷íà äèàãíîçà”, èçäàòåëñòâî “Àñòðàëà”.
9. “Èçâîðè çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ”, Ñîôèÿ, èçä. Îòå÷åñòâî, 1994 ã.
10. ïðîô. Éîðäàíîâ, Éîðäàí. “Ïðàêòè÷åñêà àíòðîïîëîãèÿ çà àð-
õåîëîçè”, Ñîôèÿ, 1999 ã., ñòð. 123-128.
11. Êàëîÿíîâ, Àí÷î. “Áúëãàðñêîòî øàìàíñòâî”, èçä. Ñîôèÿ, 1995 ã.
12. Êàðàäæîâ, Ìàêñèì, Òîì÷åâ, Öâåòàí. “Áúëãàðèòå ñà ïèïíàòè îò
Áîãà, âÿðâàò â Àëòàé”, “Ñòàòèÿ â. “Íîùåí òðóä”, 18.08.1998 ã.
13. Ìèëåâ, Àë., Ëàçîâà, Öâ. è Ïîïîâà, Â. “Èçâîðè çà èñòîðèÿ íà
Òðàêèÿ è íà òðàêèòå”, ò. 1, Èíñòèòóò ïî òðàêîëîãèÿ.
13. Ïàðíîâ, Åðìåé “Áîãîâåòå íà ëîòîñà”, Íàðîäíà êóëòóðà, Ñî-
ôèÿ, 1983 ã., ñòð. 153.
14. Ñòîé÷åâ, Àíàíè. “Ñâåòîãëåäúò íà ïðàáúëãàðèòå”, ÁÀÍ 1981 ã.
15. Äîö. ßðóëëèíà, Òàòÿíà. “Ïðàáúëãàðñêè êîñìè÷åñêè ãðàä â Ñè-
áèð”, â. Íîùåí òðóä, áð. 122, 26-27.06.1998 ã.
16. “Àòëàñ Òèáåòñêîé ìåäèöèíå”, èçä. “Ãàëàðò”, Ìîñêâà, 1994 ã.,
ñòð. 265.
17. Ãàëèëóëèí, À.Í. “Ìåäèöèíà Âîëæêîé Áóëãàðèè è Êàçàíñêîãî
õàíñòâà, Êàçàí, “Ìåíèöèíà” 1997 ã.
18. Äàâëåòøèí Ãàìèðçàí Ìèðãàçÿåâè÷. “Âîëæñêàÿ Áóëãàðèÿ. Äóõîâ-
íàÿ êóëüòóðà”, èçä. Êàçàí, 1994 ã., ñòð. 157-161.
19. Ìà÷åðåò Å.Ñìîñþê È. “Ðóêîâîäñòâî ïî ðåôëåêñîòåðàïèè”, Êè-
åâ,: Âèùà øêîëà Ãîëîâíîå èçäàòåëüñòâî, 1981 ã.
20. Òàäæàäàòèí Àë-Áóëãàðè. “Àò-Òèðèàê Àë-Êàáèð” (Áîëüøîé Òè-
ðèàê), èçä. ã. Êàçàí, 1997 ã.
21. Hentze, C. Tod, Auferstebung, Weltordnung, Zürich, 1955.
22. Ëè÷åí àðõèâ.
 ÀÂÈÒÎÕÎË

ÑÚÄÚÐÆÀÍÈÅ*
Äåêàäà Àâè-Tîõîë (Äèìèòúð Èë. Äèìèòðîâ) .............................................................................................................................. ........................... 5
A decade Avi-Tohol (Dimitar I. Dimitrov) .............................................................................................................................. ....................................... 7

Ôàííà Ãðèíáåðã Áúëãàðèòå è ñâåòúò (ôðàãìåíò îò ëåêöèÿ íà ïî âúïðîñà çà ñúçäàâàíå íà áúëãàðñêà äîêòðèíà) .................................. 9
Äèìèòúð Òàáàêîâ. Ê-àâè (Êàâà-Êàíà) Òóîõîë (Àâèòîõîë) .................................................................................................................................... 12
Äèìèòúð Èë. Äèìèòðîâ. Ïðîèçõîä è çíà÷åíèå íà èìåòî áúëãàðè ..................................................................................................................... 19
Äèìèòúð Èë. Äèìèòðîâ. Òèòëàòà öàð ­ íàé-äðåâíàòà èìïåðñêà òèòëà â ñâåòà ............................................................................................... 25
Ôàíè Ïîïîâà-Ìóòàôîâà. Çà áúëãàðñêàòà àçáóêà ......................................................................................................................................................31
Åêàòåðèíà Äèìèòðîâà. Íàáëþäåíèÿ âúðõó ôîðìàëíàòà îñíîâà íà ãëàãîëèöàòà è
ñòàðòà ñàíñêðèòñêà ïèñìåíîñò .............................................................................................................................................................................34
Äèìèòúð Òàáàêîâ. Ðåëèãèÿòà íà âñåëåíàòà ­ íåáåñíàòà âÿðà .............................................................................................................................. 43
Äèìèòúð Èë. Äèìèòðîâ. Êîé å áèë Áîðèñ Ãîäóíîâ ........................................................................................................ ....................................... 48
Äèìèòúð Ä. Ñúñúëîâ. Îùå íÿêîè äàííè çà áúëãàðèòå â Ñðåäíà Àçèÿ îò êèòàéñêèòå ëåòîïèñè ñïîðåä Äå Ãðîîò ................................. 55
Äèìèòúð Èë. Äèìèòðîâ. Îùå çà èäåíòèôèêàöèÿòà íà Àâèòîõîë îò Èìåííèêà .............................................................................................. 60
Äèìèòúð Èë. Äèìèòðîâ. Òàéíàòà íà Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà ................................................................................................................................ 63
Ä-ð Òà÷î Òàíåâ. Áúëãàðñêîòî âåçìî è Èçòîêúò. Îáÿñíåíèå íà ãëàâà VII çà åëáåòèöàòà ................................................................................65
Åêàòåðèíà Äèìèòðîâà, Äèìèòúð Èë. Äèìèòðîâ. Èäåíòèôèêàöèÿ íà áúëãàðñêàòà ðóíè÷åñêà ïèñìåíîñò
è íà ãëàãîëèöàòà â èíäîåâðîïåéñêèÿ àðåàë ................................................................................................................................................... 127
Ïðîô. Îìåëÿí Ïðèöàê. Ïå÷åíåãèòå (ïðèìåð çà ñîöèàëíà è èêîíîìè÷åñêà òðàíñôîðìàöèÿ) ................................................................... 136
Äèìèòúð Èë. Äèìèòðîâ. Òèòëàòà Êàíàñóáèãè ....................................................................................................................................................... 144
Äèìèòúð Èë. Äèìèòðîâ. Îùå çà áúëãàðñêèÿ åçèê è ñâ. ñâ. Êèðèë è Ìåòîäèé ............................................................................................. 148
Íàðîä áåç ñâîÿ èñòîðèÿ å çàãóáåí
(Ðàçãîâîð íà Ïëàìåí Áåéêîâ ñ Òà÷î Òàíåâ, ïðîâåäåí â äîìà ìó íà 30 àâãóñò 1996 ã.) ..................................................................... 152
Ä-ð Òà÷î Òàíåâ. Íîâà âúçìîæíîñò çà òúëêóâàíå íà èìåòî “áúëãàðè” .............................................................................................................. 157
Ä-ð Òà÷î Òàíåâ. Íåïðàâäàòà ñïðÿìî êèðèëèöàòà .................................................................................................................................................. 164
Ä-ð èíæ. Ãåîðãè Ëàìáàäæèåâ. Êîäîâè ñúîòâåòñòâèÿ ìåæäó èìåíà íà ñåëèùà îò Çàïàäåí Òèáåò
è Ñðåäíà Ñòàðà ïëàíèíà, ñâúðçàíè ñ èñòîðèÿòà íà ïðàïðàáúëãàðèòå ...................................................................................................... 172
Ä-ð Ñâåòëîçàð Ïîïîâ. “Êíèãàòà íà Åíîõ” è áúëãàðñêèÿò áèòîâ êàëåíäàð ...................................................................................................... 178
Àíäðåé À. Âúíãåâ. Áåçñìúðòíàòà áúëãàðñêà èñòîðèÿ ........................................................................................................................................... 185
Äèìèòúð Èë. Äèìèòðîâ. Ïî ïúòÿ íà áúëãàðèòå ........................................................................................................... ......................................... 187
Âåñåëà Ìëàäåíîâà Èâàíîâà. Äðåâíàòà öàðñêà èíñòèòóöèÿ è äðåâíîáúëãàðñêîòî íàñëåäñòâî ................................................................... 216
Ñâåòîçàð Ïîïîâ. Ïî äèðèòå íà Àâèòîõîë ............................................................................................................................................................... 223
Êèðèë Ïîïîâ. Ïúò ïðåç âåêîâåòå .............................................................................................................. ................................................................ 234
Äèìèòúð Ä. Ñúñúëîâ. Ó÷åíèå çà âúðõîâíîòî åäèíñòâî ...................................................................................................................................... 239
Ëú÷åçàð Òîøåâ. Õåðîäîò è Èðàíñêàòà õèïîòåçà çà ïðîèçõîäà íà áúëãàðèòå ................................................................................................. 252
Áèáëåéñêèÿò ïîòîï å ñòàíàë â ×åðíî ìîðå ............................................................................................................................... ............................. 253
Àðõ. ä-ð Ñâåòëàíà Ãîëîãà÷åâà-Ïåíåâà. Äàðáàçè – àðõèòåêòóðåí ôåíîìåí è ïðè äðåâíèòå áúëãàðè ....................................................... 256
Åêàòåðèíà Äèìèòðîâà. Àç-áóêè-âåäè ................................................................................................................... .................................................... 261
Ä-ð Äîðèÿí Àëåêñàíäðîâ. Ñèìâîëíàòà ñèñòåìà íà äðåâíèòå áúëãàðè ............................................................................................................ 265
Ñâåòëîçàð Ïîïîâ. Àëåêñàíäúð Âåëèêè â áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ è ìèòîëîãèÿ .................................................................................................. 273
Â. Ìëàäåíîâà. Ïðîèçõîä íà íàñåëåíèåòî îò ñåëî Áúëãàðñêè êàðààãà÷ (äíåøíîòî ñåëî Òîòëåáåí),
Ïëåâåíñêà îêîëèÿ ............................................................................................................................................................................. 278
Ìèëîø Ñèäîðîâ. “Ñåäåìòå ïëåìåíà” è “ñêèòñêîòî çàáëóæäåíèå” .................................................................................................................. 294
Ä-ð Äîðèÿí Àëåêñàíäðîâ. Åòíîãåíåçèñ è èñòîðèÿ íà êàçàöèòå â Óêðàéíà è Ðóñèÿ ...................................................................................... 298
Äèìèòúð Òàáàêîâ. Èñòîðèÿòà íà áúëãàðèòå â ðúöåòå íà ñëàâÿíî-ìàíèàöèòå ................................................................................................ 306
Äèìèòúð Ä. Ñúñúëîâ. Çà áúëãàðñêîòî âðåìå÷èñëåíå .......................................................................................................................................... 315
Ñâåòëîçàð Ïîïîâ. “Ñêàçàíèå çà äúùåðÿòà íà õàíà” è ÿïîíñêàòà ìèòîëîãèÿ .................................................................................................. 324

* Ìàòåðèàëèòå â I òîì ñà õðîíîëîãè÷íî ïîäðåäåíè ñïîðåä ïóáëèêóâàíåòî èì â ïîðåäèöàòà íà ñïèñàíèå ÀÂÈÒÎÕÎË îò êí. I 1995 ã.
äî êí. 15 2001 ã., (áåë. ðåä.)

383
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Ä-ð Ëèëè Ðàé÷åâà. Ïèñìåíè ñâåäåíèÿ çà äâèæåíèåòî íà ïëåìåíàòà áåðñèëè/âåðñèëè/
áåð÷óë/áåðçèòè/âàðñàöè ...................................................................................................................................................................................... 331
Áîíî Øêîäðîâ. Ïèñìåíè çíàöè íà ñòàðèòå áúëãàðè è âðúçêàòà èì ñ äðåâíèòå öèâèëèçàöèè .................................................................... 336
Ðàéêî Ñåôòåðñêè. Ðóíèêà áóëãàðèêà ............................................................................................................... ......................................................... 356
Äèìèòúð Èâ. Äèìèòðîâ. Çíà÷åíèåòî íà äóìàòà “îðäà” ...................................................................................................................................... 359
Åêàòåðèíà Ïåé÷åâà. Êîðåíúò íà çëîòî .................................................................................................................................................................... 361
Õðèñòî Ìàäæàðîâ. Êúäå å êîðåíúò íà çëîòî .......................................................................................................................................................... 364
Ä-ð Âëàäèìèð Õðèñòîâ. Åçîòåðèçúì è ëå÷èòåëñòâî íà äðåâíèòå áúëãàðè ..................................................................................................... 368

Àâèòîõîë® - òîì I
Íîâèÿò ïðî÷èò íà áúëãàðñêàòà äðåâíîñò

Áúëãàðñêà
Âòîðî äîïúëíåíî èçäàíèå

Èçäàâà ñäðóæåíèå “Àâèòîõîë”

ÈÊ “Âèäåëèíà” ISBN 954-8925-32-X

Ñúñòàâèòåëñòâî ä-ð Âëàäèìèð Õðèñòîâ

Ðåäàêòîð Äèìèòúð Äèìèòðîâ
Òåõíè÷åñêà ðåäàêöèÿ Ïåòúð Ãîëèéñêè
Õóäîæåñòâåíî îôîðìëåíèå Ãåîðãè Ðàë÷åâ
Ïðåäïå÷àòíà ïîäãîòîâêà Àòàíàñêà Õðèñòîâà

Ôîðìàò 70õ100/8
ïå÷àò ÈÊ “Âèäåëèíà”

384