Filosofía medieval: a filosofía escolástica 1

A filosofía escolástica

1. Introdución
O ideal do saber da Idade Media é aspirar a unha cultura que asimile as belezas do saber
clásico e as refira a Deus como fonte de toda beleza, de todo ben e descubra na súa existencia e
coñecemento novas e máis altas explicacións. O cumio alcanzado pola razón na filosofía grega
podería ser superada se se lograse unha estreita colaboración entre a fe e a razón. A relación
entre a filosofía antiga e os contidos da fe, a súa posible compatibilidade é o permanente reto que
ocupará os autores destes séculos.
Esta etapa da Historia da Filosofía vai dende o «Renacemento carolinxio» (finais do s. VIII)
ata a segunda metade do século XIV. Seis séculos de pensamento, a heteroxeneidade do cal
aparece mitigada e encubrida polo manifesto predominio dunha corrente dominante: a filosofía
escolástica cristiá.
Moitos autores consideran esta filosofía como un desenvolvemento ulterior da filosofía
patrística. De feito, ata o «descubrimento» de Aristóteles (Século XII-XIII), San Agustín é o gran
mestre da Idade Media. A súa escola, o agustinismo, que continúa a tradición platónico-
agustiniana, mantense viva ó longo de toda a Idade Media aínda despois de xeneralizada a
influencia aristotélica e o predominio da escola dominicana.
O cristianismo, dende o principio, ó atoparse coa filosofía tivo a preocupación de compaxinar
as súas ensinanzas co pensamento dominante en Occidente, a filosofía grega.
Moitas das formulacións filosóficas gregas serviron de base racional explicativa ás ideas
cristiás. Isto levou consigo unha reformulación tamén daquelas por parte dos autores cristiáns á
luz dos datos que achegaba a revelación, ó mesmo tempo que unha nova visión do papel da
filosofía.
A revelación poñía ó alcance do home a verdade. Non se trataba xa, pois, de buscar a
verdade, senón de achegarse a ela, no posible, mediante a razón: tratábase de «facer razoable» a
fe. O problema era como entender este «servizo á que podía prestar a filosofía. Por iso, as
relacións fe-razón é un dos problemas máis característicos e conflictivos de toda esta etapa
respecto do cal se adoptan variadas opinións.
En xeral todos tenden a recoñecer a autoridade dos filósofos gregos, sobre todo a de
Aristóteles e, por iso, a pesar dos problemas que isto formula, predomina o desexo e o esforzo de
compaxinar «a verdade filosófica» de Aristóteles coa «verdade» da Revelación. Esta aspiración
considérase lograda con Santo Tomás, no século XIII, quen aparece así como a cúspide da
filosofía escolástica, a importancia da cal e influencia posterior vai ser enorme. Con el parece
lograrse conciliar a máxima autoridade en filosofía (Aristóteles) coa Revelación ó construír un
sistema teolóxico-filosófico no que «todo queda resolto».
Non obstante, a partir do século XIV, os autores cristiáns son menos optimistas respecto a
estas boas relacións fe-razón e consideran como inxerencias os apoios que dicían prestarse.
Estas posturas contribúen a unha visión máis autónoma do mundo e á consideración deste
como o campo propio da investigación racional. A filosofía comeza a ser orientada cara a esferas
Filosofía medieval: a filosofía escolástica 2

máis seculares, menos supeditada ó relixioso. Póñense así as bases e apúntanse os camiños que
seguirá a Idade Moderna.
Neste sentido destaca Guillermo de Ockham pola súa actitude crítica cara ás grandes
concepcións sistemáticas do século anterior. Guillermo de Ockham pon as bases dunha filosofía
máis empírica que vai contribuír ó nacemento da ciencia moderna.
A escolástica, amparada na autoridade universal da Igrexa católica, exerceu unha influencia
decisiva na cultura. Como corrente de pensamento, actualizada, chega ata os nosos días coa
neoescolástica. En España, a súa presencia no campo do ensino foi particularmente destacada.

2. Contexto histórico
O termo «Idade Media» adoita empregarse para sinalar o período que vai dende a caída do
Imperio Romano de Occidente (ano 476) ata o comezo do Renacemento (século XV). A
dificultade aumenta para os historiadores á hora de concretar máis estes límites cronolóxicos.
O comezo do movemento filosófico medieval adoita vincularse ó chamado «Renacemento
Carolinxio», que tería o seu inicio cando, no ano 778, Carlomagno envía cartas ós abades e
bispos do seu reino co encargo de que constrúan escolas para a formación dos clérigos.
Hai quen, mesmo, adiantan o comezo a San Agustín, considerando a filosofía medieval e a
escolástica cristiá, como un desenvolvemento ulterior da filosofía postpatrística.
O final da filosofía medieval, adoita situarse na segunda metade do século XIV, coincidindo
coa morte de Guillermo de Ockham (1350), ou coa morte de Nicolás de Cusa (1464), autores
que anuncian xa o novo espírito que caracteriza ó renacemento.

2.1. Caída do Imperio Romano de Occidente

A caída do Imperio Romano de Occidente e a súa desmembración a causa das invasións
bárbaras levou consigo unha forte decadencia cultural nos séculos seguintes e unha case
absoluta paralización dos estudios filosóficos. A guerra era a actividade predominante mentres se
vai consolidando unha nova estruturación territorial. Non hai tempo nin lugar para a cultura.
Non obstante, a pesar desta descomposición do Imperio, mantéñense moitos dos seus valores
culturais; os novos pobos asimilan as antigas institucións romanas. Nunca deixa de existir, unha
admiración pola antigüidade clásica, como se manifesta na tarefa de recuperación dos seus
valores culturais. Esta recuperación lógrase ó longo dun lento proceso no que, pouco a pouco, se
van descubrindo obras de autores antigos de distintos saberes. Así, ata o século XIII non será
recuperado Aristóteles na súa totalidade, nin Platón ata o século XV, etc.
Esta recuperación se fai dentro dun espírito novo que caracteriza a toda a Idade Media: o
espírito cristián. No universo medieval, o predominio da fe cristiá é absoluto. Non se trata polo
tanto, de recuperar sen máis o saber clásico, senón de asimilalo e concilialo coa fe.

2.2. Os mosteiros
Na tarefa de conservación, recuperación e transmisión da cultura do Imperio, a Igrexa tivo un
papel predominante, sobre todo a través dos mosteiros, comunidades de monxes sometidos a
unha regra as bases da cal eran a oración, o estudio e o traballo. Multiplicáronse no medio rural
e fóronse convertendo en verdadeiros feudos dotados de vastas extensións de terra que
cultivaban. A boa situación económica permitíalles dedicarse á actividade cultural, a práctica da
cal case monopolizan, polo menos ata a chegada das ordes mendicantes, converténdose nos
Filosofía medieval: a filosofía escolástica 3

principais promotores dunha cultura occidental europea. San Benito de Nursia, pai do monacato
en Occidente, fundador do mosteiro de Monte Casino en Nápoles, mandan que en todos os
mosteiros haxa unha biblioteca e se cultiven todas as artes. Moitos dos textos antigos
consérvanse grazas a. o labor dos copistas destes mosteiros que, ademais do coñecemento das
Sagradas Escrituras, desexaban coñecer todos os saberes e conseguir para a súa biblioteca as
obras máis valiosas dos escritores antigos, tanto Santos Padres como escritores pagáns.
No século VI, o papa San Gregorio Magno envía monxes benedictinos como misioneiros a
Inglaterra. Un século despois, case todos os reinos anglosaxons se converteran ó cristianismo e
recibiran, xunto coa predicación da fe, a cultura latina da que aqueles cultos monxes eran
coñecedores. Lográbase así unha case continuidade cultural co Imperio Romano.

2.3. O Renacemento Carolinxio

O Renacemento Carolinxio vai permitir e favorecer a xeneralización desta nova cultura.
Carlomagno aspira a continuar co seu reino o antigo Imperio Romano. Para iso necesita
unificar pobos tan heteroxéneos como os francos, xermanos e latinos. ó considerarse sucesor de
Constantino, quere ser tamén protector da Igrexa e interésase pola formación dos eclesiásticos.
Desexa funcionarios cultos que o axuden na tarefa de administrar o Imperio e eclesiásticos
dignos que colaboren na consolidación da fe do Imperio e á súa conseguinte unidade.
Para lograr estes obxectivos, favorece a creación de novos mosteiros e a constitución neles de
escolas. El mesmo funda unha escola no seu corte que sirva de modelo, reunindo a todos os
sabios que lle é posible conseguir.
O monxe Alcuino, do mosteiro de York en Inglaterra, é o máximo colaborador de
Carlomagno e o inspirador dos seus proxectos. Crea o modelo das escolas medievais que van
manter ó longo de toda a Idade Media a preocupación e o interese pola cultura ata o século XIII
que serán relevadas polas primeiras universidades. Se Carlomagno encarna o ideal político do
Imperio, Alcuino encarna o ideal da recuperación da cultura grecolatina que agora alcanzará
maior brillantez grazas ós coñecementos obtidos mediante a Revelación.
O Papado, o Imperio e as Escolas constitúen os tres piares dunha sociedade integrada no
relixioso, o político e o filosófico-científico. Os tres aválanse entre si nunha concepción unitaria
fortemente dominada polo relixioso.
O papa ostenta a máxima autoridade que recibiu de Deus. Con este dereito, avala a
autoridade do emperador mediante a confirmación da elección imperial. Da súa autoridade
depende tamén en exclusiva as Universidades, centros da cristiandade máis que do país onde
estaban, polo que non estaban suxeitas ás xurisdicións locais. O ensino que nelas se impartía
articulábase en torno á concepción católica do mundo e do home.
O presuposto e o resultado á vez desta concepción é unha sociedade xerarquizada na que
todo ten o seu posto nunha pirámide perfecta que vai dende Deus ata o último vasalo. Así
enténdese a preocupación racional dos escolásticos que tratan de dar corpo especulativo a esa
aspiración práctica, que se considera conseguida particularmente con Santo Tomás e expresada
nas Sumas, a literatura máis característica do século XIII.

3. Filosofía escolástica
Escolástica, etimoloxicamente, vén do latín schola, escola. Inicialmente, significa o saber
cultivado nas escolas medievais e ensinado baixo a dirección dun mestre (scholasticus) que era o
Filosofía medieval: a filosofía escolástica 4

encargado do ensino. Máis tarde e por transposición, o termo serviría para designar tamén a
materia ensinada e o método empregado no ensino desa materia nas escolas.
Con frecuencia dise que a filosofía escolástica é a filosofía da Idade Media, identificando
ambas as dúas. Pero esta afirmación encerra certa inexactitude xa que tal identificación pode
facer pensar que na Idade Media existía unha única corrente filosófica cando isto está ben
afastado da realidade.
Xenericamente «escolástica» non se refire a ningunha corrente específica de pensamento,
senón ó ensino que na Idade Media se practicaba nas escolas monacais, episcopais ou palatinas.
Agora ben, nestas diversas escolas hai simultánea e sucesivamente pensadores das máis variadas
tendencias: platónicos, neoplatónicos, agustinianos, aristotélicos, cte. Dicir «filosofía
escolástica», sería case tanto como falar de filosofía grega, designación que abrangue unha
ampla variedade de sistemas. Por esta razón, ó termo «escolástica», hai que engadirlle outros
cualificativos que o determinen. Cabe falar así, e xa con máis propiedade, de escolástica cristiá,
escolástica musulmá, escolástica hebrea, etc.
De tódolos xeitos, adóitase reservar o termo «escolástica» para a filosofía cristiá medieval,
designando así aquela especulación teolóxico-filosófica que se cultivou e desenvolveu nas
escolas e universidades cristiás medievais. Neste sentido tomámolo nós.

3.1. Elementos comúns da escolástica cristiá

Todos os sistemas filosóficos cristiáns están inspirados dalgunha forma polo aristotelismo e
polo agustinismo neoplatónico.
Todos se desenvolven á sombra da teoloxía pero van logrando unha crecente autonomía que
culmina na elaboración de grandes sínteses doutrinais. Por iso aínda dentro da grande variedade
da escolástica cristiá, a todos os identifican determinados elementos comúns: unha mesma
intencionalidade teórica e temática, un mesmo método e unha determinada literatura.

• Intencionalidade teórica e temática

Estes pensadores son fundamentalmente teólogos que fan filosofía para a fundamentación
racional daquilo que aceptan previamente pola fe. Así, teñen a preocupación de conciliar a
reflexión racional coa teoloxía, sen que isto signifique necesariamente que a razón teña que
desenvolverse ó ditado da teoloxía. Algúns (Tomás de Aquino) contribúen á autonomía da razón
ó sinalar campos de coñecemento nos que a razón se abonda a si mesma.
En todos estes pensadores atopamos o tema de Deus, a súa demostrabilidade, o home, a
natureza do entendemento, etc. A escolástica cristiá ten o afán de levar o home á comprensión da
verdade revelada. Este era o obxectivo fundamental da súa reflexión. De aí a súa vinculación á
función de ensino e de aí o seu carácter educativo.

• Metodoloxía
Para levar a cabo o propósito de levar o home á comprensión da verdade revelada,
empregaron un método que comprendía dous momentos ben diferenciados:
a) A lectio ou exposición por parte do mestre, que consistía na lectura e comentario
posterior dun texto tomado da Biblia ou de Boecio ou Aristóteles, etc.
b) A disputatio, na que mestre e alumnos, seguindo un ríxido esquema, tomaban parte
dando razóns a favor e en contra dunha tese, xeralmente a exposta na lectio.
Filosofía medieval: a filosofía escolástica 5

• Literatura escolástica
Os escritos da escolástica correspondíanse cos momentos do método.
a) Os Comentarios, resultado da lectio, recollían, ademais do texto orixinal tomado como
base, as glosas que do texto facían «os lectores».
b) As Cuestións, a orixe das cales era a disputatio, nos que se recollían as interpretacións,
con frecuencia contrapostas, de varios autores en tomo a un mesmo texto.
c) As Sumas, nacen como desenvolvementos máis sistematizados das anteriores. Nelas o
autor ordena o contido en forma de temas, como pode facelo hoxe un manual.

3.2. Etapas e autores máis destacados

Na filosofía escolástica cristiá adoitan distinguirse tres etapas ou períodos que cobren seis
séculos de pensamento occidental: a) Período de formación (ata o século XII). b) Período de
apoxeo ou madureza (século XIII). e) Período de crise ou decadencia (século XIV).

• Período de formación
Nunha primeiro momento, a tarefa principal consiste en recompilar textos antigos, labor que
realizan os copistas dos mosteiros. Toda a Idade Media se apoia en textos: primeiro na Biblia,
despois nos Santos Padres ou de escritores da antigüidade segundo se van descubrindo.
O texto é un primeiro punto de partida que é necesario superar e aplicar para un maior
coñecemento da Revelación e do texto sagrado. Así, a partir dos comentarios dos diversos
escritos, van xurdindo as primeiras sistematizacións desta filosofía como a de San Anselmo (s.
XI), considerado o primeiro grande filósofo de Idade Media.
No século XII esbózanse as grandes sínteses doutrinais. As escolas (en París, sobre todo)
alcanzan gran celebridade e a elas acoden xentes de tódalas partes. Neste século destaca Pedro
Abelardo, considerado o creador do método escolástico e partidario de aplicar a dialéctica,
entendida como método de discusión racional, ó estudio dos dogmas. A súa influencia en
autores posteriores, entre eles santo Tomás, foi moi importante.
No mesmo século, Pedro Lombardo realizou unha importante tarefa de recompilación e
sistematización. A súa obra Libro das Sentenzas serviu durante moito tempo como lectura e
punto de partida para a lectio.

• Período de apoxeo
O século XII é o momento de madurez da filosofía escolástica, onde de producen as grandes
sínteses doutrinais teolóxico-filosóficas.
Lógrase unha idea máis clara do papel da filosofía, da súa función no coñecemento con
menor dependencia da teoloxía. San Tomás é o autor máis destacado.
A obra de Aristóteles é coñecida na súa totalidade grazas á traducción directa do grego,
converténdose, definitivamente, no grande mestre que todos citan co nome do "filósofo".
As universidades, particularmente a de París, son os centros culturais máis importantes. Nelas
impártense ensinanzas reguladas, con cursos e mestres fixos; a súa lingua era o latín, e conferían
graos académicos, que habilitaban para exercer o ensino nas universidades de toda Europa.
Por outra parte, perviven con forza outras correntes non aristotélicas. Non hai que esquecer
que Aristóteles contara con poucas simpatías entre os Pais, que non vían doada conciliación entre
tan rematado sistema racional e a fe católica.
Filosofía medieval: a filosofía escolástica 6

• Período de crise ou decadencia

O optimismo que caracterizara ós autores das grandes sínteses do século anterior na empresa
da conciliación entre fe e razón é substituído agora no século XIV por unha actitude de crítica
cara a ese intento. É unha época de revisión. A teoloxía non debe buscar o seu apoio na filosofía,
non necesita ser xustificada; ela mesma ten os seus propios apoios.
Guillermo de Ockham, ó defender a peculiariedad dos contidos relixiosos, favorece
indirectamente a autonomía da filosofía que debe atopar o seu propio camiño.
A isto contribúen tamén outros movementos como o místico especulativo, representado no
mestre Eckhart, que supón unha reacción á excesiva carga de racionalismo de que aparecía
imbuída a teoloxía. Dentro desta corrente había os que desprezaban o coñecemento racional.
Pero aínda entre os que o valoraban positivamente era considerado como un paso previo e un
estadio sempre inferior ó coñecemento inmediato que proporciona a contemplación. Así Hugo
da abadía de San Víctor, preto de París, estableceu bastantes anos antes a secuencia: artes
liberais-filosofia-teología-mística, como graos do saber.

4. O coñecemento de Aristóteles na Idade Media

Unha das características fundamentais da filosofía medieval é a de afirmarse como
continuadora da tradición grecorromana. Por esta razón, na evolución da escolástica xogou un
papel decisivo o descubrimento de novas fontes filosóficas. Entre estas fontes, xuntamente cos
escritos de autores cristiáns primitivos e o neoplatonismo, a fonte decisiva de inspiración e
estímulo foi o progresivo coñecemento da obra de Aristóteles.
Ata o século XII, Aristóteles é coñecido só parcialmente, a través da obra de Boecio, autor
latino do século VI. Este traducira algúns libros do Organon (as Categorías e o Peri
Hermeneias) e a Isagogé (introdución) do neoplatónico Porfirio.
No século XII, a presenza de Aristóteles acentúase grazas ó coñecemento en Occidente dos
filósofos árabes Avicena (aristotelismo platonizante) e Averroes (aristotelismo puro).
Antes da caída do Imperio Romano estendérase por Oriente o pensamento grego grazas á
difusión do cristianismo por Siria e Mesopotamia. Cando a dominación islámica se impón en
Oriente substituíndo a cristiá, as escolas de Siria e Mesopotamia serven de intermediarias na
transmisión do pensamento grego ós árabes.
Coa dominación árabe chega a España e desenvólvese unha filosofía, a filosofía árabe, de neta
influencia platónico-aristotélica. En Toledo constitúese unha escola de traductores onde se
verterán do árabe ó latín as obras aristotélicas coñecidas polos filósofos árabes. Pero estes non
se limitaron a traducir a Aristóteles: ademais interpretárono porque tamén a eles se lles
formulaban os problemas de conciliación entre o aristotelismo e a fe coránica. Algunhas, mesmo,
das súas solucións serán asumidas polos propios filósofos escolásticos.
A terceira, e xa completa entrada das obras de Aristóteles, ten lugar no século XIII de mans
de Santo Tomás. O seu interese polo coñecemento directo de Aristóteles lévalle a encargar unha
tradución de todas as súas obras ó helenista Guillermo de Moerbeke, capelán da Corte Pontificia
do papa Urbano IV.
A partir destas traduccións, Santo Tomás sostén que algunhas das teses consideradas como
incompatibles coa fe non eran de Aristóteles senón interpretacións dos comentaristas árabes. Este
feito é de suma importancia porque supoñía deixar sen argumentos ós que vían con receo as
doutrinas aristotélicas e preferían a máis doada conciliación do platonismo.
Filosofía medieval: a filosofía escolástica 7

5. Correntes e escolas no século XIII

Os escolásticos do século XIII tratan xa todas as partes da filosofía, e están de acordo nos
problemas fundamentais. Fíxase así o corpo doutrinal escolástico que será a base do ensino
filosófico dos séculos XVI e XVII.
Difiren bastante, non obstante, noutros moitos puntos menos importantes. Predomina nuns o
elemento aristotélico e noutros o platónico.

5.1. O agustinismo
O verdadeiro mestre da Idade Media ata que os filósofos árabes dan a coñecer as obras de
Aristóteles é San Agustín. Pero aínda despois de coñecido Aristóteles, a corrente agustiniana non
desaparece senón que é cultivada sobre todo polos filósofos da Orde franciscana o máximo
representante da cal é San Buenaventura.
A través da escola franciscana mantéñense as influencias platónicas e neoplatónicas que
formulaban menos problemas ós teólogos que o aristotelismo, que aparecía como unha filosofía
racionalista, utilizada polos herexes contra os postulados da fe (averroísmo latino).
Non obstante prodúcese entre estes autores certa aceptación de Aristóteles, en concreto, á hora
de explicar a diferencia entre Deus e as criaturas e que a ontoloxía aristotélica lles proporcionaba
unha base máis satisfactoria para expresar racionalmente esa diferencia, evitando claramente o
perigo de panteísmo que ofrecía a teoría neoplatónica da emanación. Denunciaban, en cambio,
como un perigo para a fe as novas doutrinas aristotélicas que comezaban a estenderse da man de
Averroes os comentarios da cal sobre as obras do «filósofo» eran cada vez máis coñecidos e
seguidos, sobre todo na Facultade de Artes de París.
Mentres isto acontecía na Universidade de París, na de Oxford (tradicionalmente agustiniana)
iniciábase un movemento intelectual, influenciado tamén polas obras dos comentaristas árabes,
que orienta as súas preocupacións cara ás ciencias da natureza e defende a experiencia como o
método máis axeitado para a obtención dos coñecementos científicos. O seu máis significado
representante é Rogelio Bacon (1214-1294).

5.2. O averroísmo latino

Hai unha segunda corrente que acepta abertamente e sen reservas as teses aristotélicas tal e
como son expostas nos comentarios de Averroes, a quen consideran «o comentarista» de
Aristóteles, o seu auténtico intérprete. Esta corrente recibe xeralmente o nome de averroísmo
latino e ten a súa orixe na Facultade de Artes de París; o seu máis destacado representante foi
Siger de Bravante (1235-1294), considerado herexe e condenado a cadea perpetua.
Tres son as teses máis características deste movemento. As dúas primeiras baséanse na
interpretación que fai Averroes dalgúns dos puntos escuros da filosofía aristotélica e a terceira,
na propia posición de Averroes respecto das relacións entre a filosofía e a fe.

Eternidade do mundo
O mundo é afirmado como eterno tanto no seu comezo coma no seu fin. Esta eternidade
afecta ás especies terrestres incluída a humana. Tanto estas como os acontecementos sucédense e
repítense necesariamente a xeito de eterno retorno. Só os individuos perecen.
Esta tese averroísta está en aberta contradición coa afirmación da teoloxía cristiá sobre a creación
do home e do mundo por Deus e levaría anexa a afirmación de que o propio cristianismo estaría
sometido a esa lei do continuo retomo, perdendo o carácter de acontecemento único e irrepetible.
Filosofía medieval: a filosofía escolástica 8

Existencia dun único «entendemento axente»

Neste caso, o problema é se a alma humana é inmortal. Os averroístas sostiñan que Aristóteles
era contrario a esa tese. Este, falando da alma humana, distingue dúas clases de entendemento:
un entendemento pasivo ou paciente que el cualifica de corruptible, mortal, e un entendemento
axente que é separable, sen mestura, e impasible e, polo tanto, inmortal.
Parece clara a posibilidade de separar ambos os dous entendementos xa que atribúe ó axente
unhas propiedades netamente superiores ás do paciente. Polo demais, os textos en que fala deste
tema son pouco claros e préstanse a variadas interpretacións.
Siger de Bravante, seguindo a Averroes, entende que Aristóteles fala do entendemento axente
como dunha realidade común a todos os homes e que non se refire á inmortalidade da alma
individual.

Teoría da dobre verdade

A teoría da dobre verdade é un intento de paliar os efectos de choque entre o que aparece á
razón como verdade e o que como tal afirma a revelación. Moitos dos que sostiñan as teses
averroístas, irreconciliables coa fe, aceptaron esta ambigua posición: a súa condición de crentes
levábaos a declarar como falsas aquelas afirmacións coñecidas pola razón que contradicían á fe.
Nestes casos razoaban así: como filósofo, manteño a conclusión a que me leva a filosofía.
Pero a razón levoume a afirmar algo que contradí á revelación. Posto que esta é unha sabedoría
máis alta, eu, como crente, adhírome a ela pola fe. Así, respecto da orixe do mundo, como
filósofo afirmaría que é eterno, pero como crente aceptaría que foi creado.
Nin que dicir ten que esta posición rematou por considerarse como simple subterfuxio para
escapar ás condenas das respectivas igrexas e, de feito, na práctica, non evitou tales condenas ós
seus defensores.

5.3. O aristotelismo ortodoxo

Os problemas que formulaba o recoñecemento da máxima autoridade de Aristóteles no
averroísmo latino que era seguido pola Facultade de Artes de París, preocupaba en grande xeito
ós mestres da Facultade de Teoloxía desa mesma Universidade.
Os primeiros esforzos destes encamiñáronse a lograr que os mestres da Facultade de Artes
aceptasen que cando superasen o ámbito da física e se internasen na metafísica, debían recoñecer
a función reguladora do saber da teoloxía, polo menos naquelas cuestións que resultaban
conflictivas coa revelación.
Tomás de Aquino, o autor máis destacado desta escola, non disimula a súa simpatía e
admiración por Aristóteles, pero en ningún momento se propón unha aceptación total do seu
sistema e menos como era representado polos averroístas. Sostén que non é Aristóteles senón a
interpretación que das súas teorías o que o fai incompatible coa fe.
Filosofía medieval: a filosofía escolástica 9

Textos

TEXTO N.º 1
Agora ben, sendo verdade o contido nestas palabras reveladas por Deus, e suposto que con elas nos
invita ó razoamento filosófico que conduce á investigación da verdade, resulta claro e positivo para
todos nós, é dicir, para os musulmáns, que o razoamento filosófico non nos conducirá a conclusión
algunha contraria á que está consignada na Revelación divina, porque a verdade non pode contradicir á
verdade, senón harmonizarse con ela v servirlle de testemuño confirmativo.
Averroes: Da concordancia entre a revelación e a ciencia.

TEXTO N.º 2
O obxecto de todo este tratado... é a ciencia da Lei [de Moisés], no verdadeiro sentido da palabra.
Máis claro, ten por obxecto ilustrar o home relixioso que cre con sinceridade na verdade da nosa lei, que
é perfecto na súa relixión e costumes e que atraéndoo e guiando a razón humana ós seus dominios, está
desorientado, polo sentido exterior das palabras da lei e polo que sempre entendeu ou se lle deu a
entender sobre a significación dos nomes homónimos, metafóricos ou anfibolóxicos, o cal o trae axitado
e perplexo. ¿Deixarase guiar pola súa razón, rexeitando o que lle ensinaron sobre eses nomes? Entón,
crerá que rexeitou os fundamentos da fe. ¿Aterase á idea superficial que ten formada, sen deixarse levar
pola razón? Volvería as costas á razón e afastándose dela..., sentirase inquedo e oprimido de modo que
o seu corazón non deixará de sufrir dor e turbación violenta.
Maimónides: Guía de Perplexos, Introdución.

TEXTO N.º 3
Isto suposto, cando o razoamento filosófico nos conduce a establecer unha tese calquera sobre
calquera categoría ontolóxica, non cabe máis que unha destas dúas hipóteses: ou que acerca de a tal
tese nada diga a revelación ou que na revelación estea contida. No primeiro caso, é evidente que non
pode haber contradición ningunha entre a razón e a revelación divina; ademais, iso mesmo sucede
cando o alfaquí formula decisións xurídicas sobre casos dos cales nada di a revelación, inducíndoas
doutros casos consignados no texto, mediante o argumento chamado de analoxía. Na segunda hipótese,
ou sexa, cando a revelación contén algún texto relativo á devandita tese filosófica, hai que ver se o
sentido literal do texto se conforma con ela ou a contradí. Se se conforma, non hai cuestión; mais se a
contradí, debe entón buscarse a interpretación alegórica do texto revelado.
Averroes: Da concordia entre a revelación e a ciencia.

TEXTO N.º 4
Agora ben, ¿quen podería dubidar que aquilo polo cal é bo todo o que é bo non sexa un grande ben?
Este ben é bo por si mesmo, posto que todo ben vén por el. Séguese que todos os outros bens proceden
doutro ca eles, e que el só é por si mesmo. O ben que vén doutro non é igual ó ben que é bo por si, nin
maior ca el. , Soamente pois, este ser é soberanamente porque é bo por si, porque soamente é supremo
o que supera de tal modo ós outros, que non ten nin igual nin superior. Pero o que é soberanamente bo
é tamén soberanamente grande. Existe, pois, un ser soberanamente bo e soberanamente grande, é
dicir, absolutamente superior a todo o que existe.
San Anselmo: Monologion I
Filosofía medieval: a filosofía escolástica 10

A FILOSOFÍA MEDIEVAL
FILOSOFÍA ESCOLÁSTICA CRISTIÁ
Boecio (s. VI)
FASE DE RECOMPILACIÓN
DE TEXTOS ANTIGOS
S. Isidoro de Sevilla (s. VII)
Beda o Venerable (s. VIII)
ETAPA DE RENACEMENTO CAROLINGIO O monxe Alcuino (730-804)
FORMACIÓN Escoto Eriúgena (810-877)
(Ata s. XII) San Anselmo (1033-1109)
PRIMEIROS ESCOLÁSTICOS Bernardo de Chartres (†1130)
Pedro Abelardo (1079-1142)
Pedro Lombardo (1100-1160)
AVERROÍSMO (Latino) Siger de Brabante (1235-1284)
ARISTOTELISMO ORTODOXOS Alberto Magno (1206-1274)
(Dominicos) Sto. Tomás de Aquino (1224-1274)
ETAPA DE Alejandro de Hales (1185-1245)
UNIVERSIDADE
APOXEO S. Buenaventura (1221-1274)
DE PARÍS
(S. XIII) AGUSTINISMO Ramón Llull (1235-1315)
(Franciscanos) UNIVERSIDADE Roberto Grosseteste (1175-1253)
DE OXFORD Rogelio Bacon (1214-1294)
(Método experimental. Duns Escoto (1266-1308)
Influencías neoplatónicas e
ETAPA DE Guillermo de Ockham (1298-1349)
árabes)
DECADENCIA UNIVERSIDADE Juan Buridán (1300-1358)
(s. XIV) DE PARÍS Nicolás de Oresme (†1362)
OUTRAS CORRENTES FILOSÓFICAS (s. XI-XIV)
S. Bernardo de Claraval (1091-1153)
PENSAMENTO MÍSTICO-ESPECULATIVO
Hugo de S. Víctor (1096-1141)
Avicena (980-1037)
ÁRABE
FILOSOFÍA ORIENTAL Averroes (1126-1198)
HEBREA Maimónides (1135-1204)
MÍSTICA (influxo do neoplatonismo a través de Proclo) Mestre Eckhart (1260-1327)