व ने आ ण यांचा पौरा णक आ ण आधु नक वा मयीन अ व कार!

अ नल पंड
ु लक गोखले
व न हणजेअनु माने जोड या गेले या तमा, क पना, भावना आ ण संवेदनांचा एक वाह. मानवी, व न स'ृ ट)
म*ये, रा$ी- व न, &दवा व ने, भय व ने, क)पना- रं जन, उ,माद, -म, भास अशा अनेक कारांचा समावेश
होतो.. पण -या व नांचा ज.म कसा आ ण का होतो? 0यांचा उ2ेश आ ण अथ4 काय? असे नाना5वध 7न उभे
राहतात आ ण अशा अनेक 7नांची उ0तरे शोध8याचा आ ण 0याचा वेध घे8याचा य0न पुरातनकाळापासून
आजतागायत चालूच आहे त आ ण राहतील. ाचीन आ ण अ त ाचीन काळी व न हणजे परमे7वराने अथवा
अलौ=कक श>तींनी पाठ5वलेले, ामु@याने राAी, संदेश दे 8याचे साधन आहे असा Bह अनेक मानवी सं कृतींमधून
आढळतो. असा समाज होता आ ण आजह) तो Dढ आहे .
इिज तGशअन त0ववे0यांनी व ने ह) दे वाने आगामी संकटांची चेतावणी दे णार) =कं वा भ5व'यवाणी वत45वणार) यंAणा
आहे असे मांडले.. ८ Iया (बी. Gस) शतकात होमर यांMया ‘इGलयड ‘या महाकाIयाम*ये एका D7याचे वण4न केले
आहे Oयात ‘आगामे नॉन’ नामक येशू R ताMया दत
ू ाकडून व नांSवारे सूचना Gमळा याचा उ लेख आढळतो!
Bीक लोकांना दे खील व नांना दै वी संदेश दे 8यात येतो असा 5व7वास होता. काह) कालावधीत व नांचे ‘ नWपण
आण अथ4 कथन’ ह) स.मान वध4क कला हणून नावाजल) गेल). ' तीकांचा' अथ4 लाव8या एवढ)च ती मया4Yदत
राYहल)!

व नांचा अथ4 आ ण 0याचे योजन काय असे मोठे 7न पडत गेले. 0याहूनह) मह0वाचा शा हणजे मानवालाच
व ने का पडतात? ‘ व ने पडणारा ाणी हणजेच मानव’ अशी मानवाची Iया@या कर8यात आल). एकोण5वसाIया
शतकात एक वैZा नक आ7चय4 घडले. अनेक शतकांMया वाटचाल)नंतर जोसेफ \ाऊर आ ण Gसगमंड ^ॉइड या
शा AZांनी अखेर याचा छडा लावला आ ण व न स'ृ ट)चे कोडे उलगडले. व नांचा मागोवा, शोध' 0याMया
नGम4तीची कारणी मीमांसा आ ण नWपण प`ती मांडल), मानGसक रोग, 5वकार यांचे नदान करतानाच मानवी
सं कृती आ ण कला, वाaमय यांMया दालनात 0यांनी वेश केला आ ण व न आ ण पौरा णक आ ण आधु नक
कला, वाaमय, साYह0य नGम4ती यांचा घ न'ट संबंध तपास8याचे दरवाजे खुले झाले.

ाचीन भारतात सु`ा, वेद आ ण पुराणकथांम*ये सु`ा व नांचे मुबलक माणावर उ हे ख आढळतात. भारतीय
महाकाIयांम*ये सु`ा अनेक 7लोकांम*ये व नस'ृ ट)चे दश4न घडवले आहे . माझे कुतूहल जागत
ृ झाले ते माcया
भारतीय ाचीन ‘महा काIय’ आ ण ‘आधु नक साYह0य’ यांमधील ' व न दश4न' यांMया दालनात मला वेश
Gमळाला. महाकवी वाि मकd यांचे 7लोक- सगाfनी गंफ
ु लेले रामायण आ ण महान मराठg साYह0यकार हाद केशव
अAे यांचे साYह0य यांचा आ वाद मला नIयाने घेता येऊ लागला!

‘5पता आ ण पुA’ यांचा 'संघष4' आ ण पुAाचे 5प0या5वi`चे 'बंड’ वैि7वक आहे . Bीक =कं वा भारतीय महाकाIयांम*ये
0याची jचती येते. ओडीपल कॉनि3ल4ट हणजे ओइlडपस- -5पता संघष4 हा ऐ तहाGसक आहे . महाकवी वाि मकdने
रामायणात तो अ0यंत उ0कंठावध4क आ ण उ0तेजक jचंताजनकअशा दोन भयावह व नांSवारे वाचकांपयfत पोहचवला
आहे . या व नांचा भडका उडवणारा संग
हणजे अयो*येहून आले या दत
ू ाचा भरताला आयो*येला ता0काळ परत
ये8याMया संदेशाने भरताMया मनात jचंतेचे काहूर माजले. परत8याMया आद या राAी, 0याMया मनाचा ताबा 5वjचA
आ ण भयावह व नमाGलकेने घेतला. वाि मकd रामायणातील, कैकयी-पुA भरताMया व नांचे संदभ4, सं कृत
भाषेतील 7लोक (सग4) मांक (1-६९ -८ ते १० आ ण २ =६८ - १४ ते १६ ) म*ये आढळतात..
 व न मा लका १-.”माcया व नाम*ये मी पाYहले माcया वlडलांना, jचखलाने माखलेले सारे अंग- शर)र, गल)Mछ
Yदसत होते ते, अ ताIय त अव थेतील 0यांचे सुटलेले केस आ ण एका पव4त GशखरावWन गाईMया शेणाने भरले या
खxयाम*ये पडताना Yदसले. गाईMया शेणाम*ये 0यांनी ऊडी घेतल) होती आ ण आप या पसरले या दोन हातांMया
ओंजळीमधून ते अथकपणे, अ5वyांत, सात0याने, खदाखदा हसत ते तेलपीतहोते." 0यानंतर फुल{बयाGमjyत
Gशजवलेला भात अ0यंत सावधपणे आ ण सततपणे खा यानंतर आपले म तक खाल) झक
ु वुन आ ण तेलाने
डागाळले या शर)रासह 0यांनी तेलाम*ये उडी घेतल)”.

व न मा लका 2-“गाढवांनी जखडले या रथाम*ये 5वराजमान झालेला 0यांचा सSगुणी ‘महान आ मा’ आ ण 0यांचे
सव4 शर)र लालरं गाMया jचकट खळीने झाकले या अव थेत, }माव थेत, 0वरे ने आ ण वेगाने दौडत द~•ण Yदशेने
नघाला. एक भयानक,, 5वकृत आ ण 5व•े5पत चेह€याची लाल भडकव Aे प•रधान केलेल) रा•सीण अचानकपणे
कसलाह) मागमस
ू नसताना उगम पावल) आ ण घण
ृ ा पद हा य कर)त तने राजाला खाल) खेचले व ठोकर माWन
जGमनीवर उताणे पाडले”.

या रामायनातील ' भरताMया", कैकयीपुAाMया व नाची , एक भयानक, भयावह व नांम*ये गणना करता येईल.
व नात, घडणा€या भयानक घटना, ह) वाि मकdMया, महाकवी मनाची गiड भरार)च हणावी लागेल. वाि मकdंनी
तभाश>तीची ओळख कWन दे णा€या, व नाचा वेध घेणे, 0याचा अ.वयाथ4 लाव8याचा य0न आप याला करता
येईल का? ह) व ने तीके,
तमाने आ ण अलंकार यांनी खMचून भरलेल) आढळतील. पण 0याहूनह) मह0वाचे
हणजे 0याने मानवी मनाचे कंगोरे उलगडलेआहे त. 0याMया अंतम4नामधील, भीषण अGभलाषांची, 5वघातक आ ण
5व*वंसक इMछाची प•रणीती या व नांम*ये वाि मकdने साकारल) आहे . व0ृ ती =कं वा अंत ेरणांमधून या व नांचा
ज.म झाला आहे का? झोप8या आधी Gमळाले या दत
ू ाMया संदेशाने व नाचा अ5व'कार घडवला. वlडलांMया
नाकत‚पणाचा चीड जागत
ृ झाल). हे व न हणजे आप या वlडलांMया 5वरोधात 'उठाव’-‘बंड' हणता येईल का?
भरताMया मनाचा ठाव आप याला घेता येईल काय? वlडलांब2ल वाटणार) आ0यं तक घण
ृ ा आ ण म0ृ यूचे
भेडसावणारे सावट असा मानGसक संघष4 या व नाम*ये प'ट होतो.

आता 7न आहे तो वाि मकdMया या 'रामायण व नाMया ेरणा. वाि मकdMया आता 7न आहे तो वाि मकdMया या
'रामायण महाकाIयामागे दडले या व नांMया' ेरणांचा वा याकोƒयाचं वाि मकd होताना , एका पापी आ ण }'ट
दरवडेखोराचा, लुटे€याचा महाकवी हो8यासाठg वतःशीच केलेला संघष4 आ ण आ0मशोध कारणीभूत असू शकतो.
वतःचे 5व7लेषण के याGशवाय वा याचे महाकवी वाि मकdम*ये Wपांतर, कायापालट होणे अश>य आहे .

आधु नक काळातील एका महान सा&हि यकाकडे आता आपण वळूया. महारा'…ाचा अ†त
ु अ'टपैलू साYह0यकार जो
हजार वषा4त झालानाह), असे आप या सवाfचे लाडके आचाय4 हाद केशव अAे. 0यांचे, 'मी कसा झालो', हा आहे या
'साYहि0यकाचा आ0मशोध'’. मी 'नाटककार कसा झालो', या करणात ,ते, वतःची सज4नशीलता, ेरणा आ ण
तचे Aोत यांचा संबंध व ने, व नस'ृ ट) आ ण व नातील जीवन यांMयाशी जोडतात. 0यांMया मते व नेह)
0यांMया अि त0वाचा खोल असणा€या 'गा‡याMया' जागत
ृ ीचे काम करतात. तसेच ,’क€हे चप
े ाणी' म*ये, या
साYहि0यकाने आप या नGम4 त •मतेचा गौ य फोट नIहे , ांजळपणे कट)करण केले आहे . महारा'…ाMया
साYह0याMया बोधन काळात नाटके, काIय, राजकdय, Gसनेमा •ेAात सहापे•ा अjधक दशके मराठgच नIहे तर
भारतीय सम त साYह0य•ेAात अjधराज ्य करणा€या करणा€या आचाय4 अAे -यांनी आप या नGम4ती •मतेचा उगम
कशात आहे हे उघड केले आहे ते असे.

“मी तु हाला माcया दररोजMया सवयीब2ल सांगू इिMछतो. दररोज जेIहा मी अंथiणावर पाठ टे कतो, झोपेMया अधीन
होतो आ ण तेIहा माcया व नांचा ारं भ होतो आ ण सकाळपयfत हा वाह, व नांची साखळी नरं तर चालू राहते,
ती कधीच मोडत नसते. व न5वरह)त झोप मी कधीच अनुभवलेल) नाह) !झोपून उठ याव रताबडतोब, ता0काळ ती
मी Gलहून काढ8याची माझी सवय”. ' व न स'ृ ट)तील नGम4तींचे जतन कWन, संBYहत करणे अ0याव7यक आहे
कारण अंतम4नावर)ल दडपशाह)मुळे जाग आ यावर ताबडतोब 5वसरल) जातात”.

'घराबाहे र' (१९३४), हे आचाय4 अAेयांMया उ0कृ'ट नाटकांपैकd एक नाटक आहे . या नाटकाMया ज.माची कथा
सांगताना ते सांगतात, "मला क पना होती कd व ने ह) गाढ झोपेतच ज.म पावतात. माcया अचेतन मनाम*ये
खोलवर वा तIय करणा€या ' ेरणामधून 0यांचा ज.म होतो". 'मला वतःला 5वपुल माणात व ने पडतात आ ण मी
0यांचे उ0सुकतेने नर)•ण करतो. खरातर व ने माझा ताबा घेतात आ ण माcया मनातील सज4नशील जीवनाला
ो0साYहत करतात. समोर असले या आ ण दडले या सामुBीवर ( तमांवर) 0या कुशल काराjगरा माणे काम कWन
नIया उ0पादनाची नGम4ती करतात. घराबाहे र "हे नाटक, 0याचा मसद
ु ा, कथानक, D7ये सव4 एककाह) आपोआप
व नWपात माcया हाती पडले आ ण हे नाटक मी उठ याबरोबर ता0काळ द)ड तासात Gलहून काढले! हे नाटक आई,
पुA आ ण कुटुंबातील दडपून टाकणार) अjधकारशाह)- यांवर आधा•रत आहे . इतकेच काय,"चांगल) क पनार य वा>ये,
माcया क5व क पना आ ण कडवी यांचा ज.म माcया व नाम*ये झाला आहे .

आचाय4 अAे पुढे हणतात, ”अनेक लोकांची अशी समजूत आहे =क व नांनी Bासलेल) झोप ह) गहन असू शकत
नाह). पण साय.स ऑफ सायकॉलॉिजMया अ‡यासा नंतर मला जाणवले कd हे मत चक
ु dचे आहे . खरं हणजे व ने
ह) झोपेची संर•क आहे त, खरं तर व न अव था ह) खोल आ ण गहन झोपेचे ल•ण आहे आ ण मानसशा Aाचे
5वZान आप याला सांगते कd माझी व ने 5वGश'ट काय4 करतात आ ण आहे त, Oया म*ये माझी बु`ी बहुतेक वेळा
सज4नशील काया4त सहभाग घेत.े " (प'ृ ठ 252- भाग -2, 'कह‚ चप
े ाणी').

-याचाच अथ4 असा =क, पौरा णक आ ण आधु नक व ने आण व नस'ृ ट) हणजे काय हा शोध घेताना, व ने
ह) मानवाMया मानGसक रोग- 5वकारांची जाणीव आ ण ओळख कWन दे तात तशेच 5वZान, साYह0य, काIय, वाaमय
आ ण इतर सव4च •ेAातील सज
ृ नालाह) व ने कारणीभत
ू आहे त याचा 0यय दे तात.