Bhakti Rasamrita Sindhu - 1 - Purva-Vibhaga - Rupa Gosvamin - Three Commentaries

çré - çré - bhakti - rasämåta -sindhuù
pürva - vibhägaù
This edition is entirely based on Haridas Das’s edition. (Nabadwip : Haribol Kutir, 462
Gauräbda = 1951). I have supplemented some of the commentaries with the anvaya
provided by Bhaktisiddhanta Saraswati in his edition of the Chaitanya Charitamrita. I have
not done this for every available verse, though I may do so in the future. (Jan Brzezinski
2003-12-20)
Haridas Das has not given a detailed explanation of the sources he used in producing his
edition, though he occasionally notes alternative readings. The only references I could fnd
are to manuscripts of Vishwanath’s commentary found in the Boro Oriya and Ganga Mata
Maths in Puri. He designates these as ka and kha respectively. Where I have noted them
(i.e., only where considered credible), I have substituted a and b for ka and kha. (Jan
Brzezinski 2004-09-25)
--o)0(o--
Page 1
çré-çré-bhakti-rasämåta-sindhuù pürva-laharé
çré - çré - bhakti - rasämåta -sindhuù

—o)0(o—
bhagavad - bhakti - bheda -nirüpakaù

pürva - vibhägaù
—o)0(o—
prathama - laharé sämänya -bhaktiù
çré-çré-rädhä-govinda-devau vijayete
|| 1.1.1 ||
akhila - rasämåta - mürtiù prasåmara -ruci -ruddha -tärakä -päliù |

kalita - çyämä - lalito rädhä -preyän vidhur jayati ||
çré - jévaù ( durgama - saìgaminé ):

çré-rädhä-dämodarau jayataù |
sanätana-samo yasya jyäyän çrémän sanätanaù |

çré-vallabho’nujaù so’sau çré-rüpo jéva-sad-gatiù ||
atha çrémän so’yaà grantha-käraù sakala-bhägavata-loka-hitäbhiläña-paravaçatayä

prakäçitaiù sva-hådaya-divya-kamala-koña-viläsibhiù çrémad-bhägavata-rasair eva
bhakti-rasämåta-sindhu-nämänaà grantham apürva-racanam äcinvänas tad-
varëayitavyasyaiva ca sarvottamatäà niçcinvänas tad-vyaïjanayaiva niçcinvänas tad-
vyaïjanayaiva maìgalam äsaïjayati | evaà sarva eva grantho’yaà maìgala-rüpa iti ca
vijïäpayati—akhileti | vidhuù çré-kåñëo jayati sarvotkarñeëa vartate | yadyapi vidhuù
çrévatsa-läïchana iti sämänya-bhagavad-ävirbhäva-paryäyas tathäpi vidhunoti
khaëòayati sarva-duùkham atikrämati sarvaà ceti | yad vä, vidadhäti karoti sarva-sukhaà
sarvaà ceti nirukteù saryavasäne vicäryamäëe tatraiva viçränteù | asuräëäm api mukti-
pradatvena sva-vaibhavätikränta-sarvatvena paramäpürva-sva-prema-mahä-sukha-
paryanta-sukha-vistärakatvena svayaà bhagavattvena svayaà bhagavattvena ca tasyaiva
prasiddheù | ata evämareëäpi tat-prädhänyenaiva täni nämäni proktäni—vasudevo’sya
janakaù ity ädy ukteù | etad eva sarvaà jayaty arthena spañöékåtam | sarvotkarñeëa våttir
Page 2
näma tat tad eveti | ata eva präkaöya-samaya-mätra-dåñöyä yä lokasyäpratétis tasyä

niräsako’yaà vartamäna-prayogaù | tathä ca pramäëäni—vijaya-ratha-kuöumba ity ädau
yam iha nirékñya hatä gatäù sva-rüpam [bhä.pu. 1.9.39] iti |
svayaà tv asämyätiçayas tryadhéçaù

sväräjya-lakñmy-äpta-samasta-kämaù |
balià haradbhiç cira-loka-pälaiù
kiréöa-koöy-eòita-päda-péöhaù || [bhä.pu.3.2.21] iti |
yasyänanaà makara-kuëòala-cäru-karëa-
bhräjat-kapola-subhagaà saviläsa-häsam |
nityotsavaà na tatåpur dåçibhiù pibantyo
näryo naräç ca muditäù kupitä nimeç ca || [bhä.pu. 9.24.65] iti |
kä stry aìga te kala-padäyata-mürcchitena

sammohitä ‘ryapadavéà na calet trilokyäm |
trailokya-saubhagam idaà ca nirékñya rüpaà
yad go-dvija-druma-mågän pulakäny abibhrat || [bhä.pu. 10.29.40] iti |
yan martya-lélaupayikaà sva-yoga-

mäyä-balaà darçayatä gåhétam |
vismäpanaà svasya ca saubhagarddheù
paraà padaà bhüñaëa-bhüñaëäìgam || [bhä.pu. 3.2.12] iti |
ete cäàça-kaläù puàsaù kåñëas tu bhagavän svayam || [bhä.pu. 1.3.28] iti |
jayati jana-niväso devaké-janma-väda [bhä.pu. 10.90.48] ity ädéni çré-bhägavate |
atha tat-tad-utkarña-hetuà svarüpa-lakñaëam äha—akhilä rasä vakñyamäëäù çäntädyä

dvädaça yasmin tädåçam amåtaà paramänanda eva mürtir yasya saù | änanda-mürtim
upaguhya [bhä.pu. 10.41.28] iti, tvayy eva nitya-sukha-bodha-tanäv anante [bhä.pu.
10.14.22] iti, mallänäm açaniù [bhä.pu. 10.43.17] ity ädi çré-bhägavatät | tasmät kåñëa eva
paro devas taà dhyäyet taà rasayet iti çré-gopäla-täpanébhyaç ca | taträpi rasa-viçeña-
viçiñöa-parikara-vaiçiñöyenävirbhäva-vaiçiñöyaà dåçyate | ata evädi-rasa-viçeña-
viçiñöa-sambandhena nitaräm | yathä—
gopyas tapaù kim acaran yad amuñya rüpaà

lävaëya-säram asamordhvam ananya-siddham |
dågbhiù pibanty anusaväbhinavaà duräpam
ekänta-dhäma yaçasaù çriya aiçvarasya || [bhä.pu. 10.44.14]
Page 3
trailokya-lakñmy-eka-padaà vapur dadhat [bhä.pu. 10.32.14], taträtiçuçubhe täbhiù

[bhä.pu. 10.33.6] ity ädi çré-bhägavate | täsu ca gopéñu mukhyä daça bhaviñyottare
çrüyante—
gopälé pälikä dhanyä viçäkhä dhyäna-niñöhikä |

rädhänurädhä somäbhä tärakä daçamé tathä || iti |
viçäkhä dhyäna-niñöhiketi päöhäntaram | tatheti daçamy api tärakä-nämny evety arthaù |

daçaméty apy ekaà näma vä | skända-prahläda-saàhitä-dvärakä-mähätmye ca—
lalitoväca ity ädau mukhyäsv añöäsu pürvoktäbho’nyä lalitä-çyämalä-çaivyä-padmä-
bhadräç ca çrüyante | pürvoktäs tu rädhä-dhanyä-viçäkhäç ca | tad etad abhipretya taträpi
mukhya-mukhyäbhir uttarottara-vaiçiñöyaà darçayitum avara-mukhye dve tärakä-pälé
tävan niñkåñya täbhyäà vaiçiñöyam äha—prasåmaräbhiù prasaraëa-çéläbhé rucibhiù
käntibhé ruddhe vaçékåte tärakä-pälé yena saù | päliketi tu saàjäyäà kan-vidhänät | päléti
dérgänto’pi kvacid dåçyate |
atha madhyama-mukhyäbhyäm äha—kalite ätma-sätkåte çyämä çyämalä lalitä ca yena

saù | atha parama-mukhyayäha rädhäyäù preyän atiçayena préti-kartä—
igupadhajïäprékiraù kaù iti kartari ka-pratyaya-vidheù | ata eväsyä eväsädhäraëyam
älokya pürvavad yugmatvenäpi neyaà nirdiñöä | atas tasyä eva prädhänyaà kärttika-
mähätmye uttara-khaëòe tat-kuëòa-prasaìge—
yathä rädhä priyä viñëos tasyäù kuëòaà priyaà tathä |

sarva-gopéñu saivaikä viñëor atyanta-vallabhä || iti |
ata eva mätsya-skändädau çaktitva-sädhäraëyenäbhinnatayä gaëanäyäm api tasyä eva

våndävane prädhänyäbhipräyeëäha—rukmiëé dväravatyäà tu rädhä våndävane vane iti |
tathä ca båhad-gautaméye tasyä eva mantra-kathane—
devé kåñëa-mayé proktä rädhikä para-devatä |

sarva-lakñmé-mayé sarva-käntiù saàmohiné parä || iti |
åk-pariçiñöa-çrutäv api—rädhayä mädhavo devo mädhavenaiva rädhikä, vibhräjante

janeñv ä iti | ata evähuù—anayärädhito nünam [bhä.pu. 10.30.28] ity ädi |
atha çlokärtha-vyäkhyä—tatraika-çleñeëopamäà sücayaàs tayärtha-viçeñaà puñëäti |

sarva-laukikätéte’pi tasmin laukikärtha-viçeñopamä-dvärä lokänäà buddhi-praveçaù
syäd iti kenäpy aàçenopameyam | sarva-tamas-täpaja-duùkha-çamakatvena sarva-
sukhadatvena ca tatra pürvavan nirukti-paryavasäne vicäryamäëe räkäpater eva
vidhutvaà mukhyaà paryavasyatéti sarvataù prabhävät pürëatamäàçena ca | evaà
süryädénäà täpa-çamatvädi nästéti nopamäna-yogyatä, tato vidhuù sarvata utkarñeëa
Page 4
vartate iti labhyate | vartamäna-prayogäàças tu praty-åtu-räjam eva tat-tad-

rüpatayänuvåtteù | evaà viçeñye sämyaà darçayitvä viçeñaëe’pi sämyaà darçayati—
akhilety ädibhiù | akhilo’khaëòo rasa äsvädo yatra tädåçam amåtaà péyüñaà, tad-
ätmikaiva mürtir maëòalaà yasya | atra çabdena sämyaà rasanéyatväàçenärthenäpi
yojyam | tathä prasåmaräbhé rucibhiù käntibhé ruddhävåtä tärakäëäà päliù çreëé yeneti
pürvavan nija-känti-vaçékåta-käntimaté-gaëa-viräjamänatväàçenäpi jïeyam | tathä—
çyämä tu välgulau aprasütäìganäyäà ca tathä soma-latauñadhau | trivåtä-çärivä-gundrä-
niçä-kåñëä-priyaìguñu iti viçva-prakäçät | kalitam urékåtaà çyämäyä rätrer lalitaà viläso
yeneti rätri-viläsitvenäpi jïeyam | tathä rädhäyäà viçäkhä-nämnyäà täräyäà preyän
adhika-prétimän åturäja-pürëimäyäà tad-anugämitvät iti tad-anugati-mätra-sädhya-
sva-vaibhava-vijïatväàçenäpi jïeyam | upamänasya caitäni viçeñaëäny utkarña-väcakäni
—süryädes tädåça-mürtitväbhävät tärä-näçana-kriyatvena tat-sähitya-çobhitväbhävät
sukha-viçeña-kara-rätri-viläsäbhävät tädåça-vijïatvänabhivyakteç ceti |
siddhänta-rasa-bhävänäà dhvany-alaìkärayor api |

anantatvät sphuöatväc ca vyajyate durgamaà tv iha ||
likhanaà sarvam eväsminn äçaìkänäçagarbhitam |
våthätva-çaìkayä tv atra nävadhyeyam abuddhibhiù ||
grantha-kåtäà svärasyät katicit päöhäs tu ye mayä tyaktäù |
näträniñöhaà cintyaà cintyaà teñäm abhéñöaà hi ||1||
mukundaù ( artha - ratnälpa -dépikä ):
lokaà gopyaà sumadhura-rasaà svädayan yo’vatérëo

dhanye gauòe vraja-pati-sutaù kåñëa-caitanya-nämä |
äcäëòälät sakala-jagati prema-bhakteù pradätä
käruëyäbdhir vasatu hådi sa çré-çacénandano me ||
çré-rädhikä-mädhavikä-vasantaà vrajäkñi-padma-bandhum |
rasajïa-bhaktaugha-cakora-candraà namämy ahaà nanda-tanujam éçvaram ||
atha çrémad-granthakäraù çré-çré-caitanya-devasya kåpayä prakäçita-çré-kåñëa-

rasa-varëanätmakatayätyadbhutatamaà bhakti-rasämåta-sindhu-nämänaà granthaà
sarva-bhägavata-loka-hitäbhiläña-paravaçatayä kurvan prathamaà tävat sväbhépsita-
paripürtyai sveñöa-deva-saìkértana-rüpaà maìgalam äcarati | tenaiva ca granthärthaç ca
saìkñepato darçayati—akhileti | vidhuù çré-kåñëo jayati—mäyä-çaktyänanta-koöi-
brahmäëòäni, cic-chaktyäkhya-svarüpa-çaktyä vaikuëöhädi-mahä-léläù svarüpeëa
präbhava-vaibhava-mahävasthäkhya-sväàça-viläsän, sva-çaktyäveçena påthvädi-
çaktyäveçävatärän vidadhäti karoti prakäçayatéti vidhur iti vidhu-çabdasyäsaìkoca-våttyä
tatraiva paryavasänam | tasyaivävatärävatärävatärinäm aàçitväc ca | jayati iti padena—
sva-sva-lokeñu tat-tat-parikara-sambandhato guëän darçayadbhyas tat-tad-avatäri-
Page 5
näyakebhya utkarñeëa dvärakädau mathurädau gokule pürëän pürëatarän pürëatamän

guëän krameëa prakäçayan sadä viräjata ity uktam | namaskäraç cäkñiptas taà prati
nato’sméti | tatra svayaà bhagavat-tattva-sarvävatärädi-käraëatvayoù—
éçvaraù paramaù kåñëaù saccidänanda-vigrahaù |

anädir ädir govindaù sarva-käraëa-käraëam || [bra.saà. 5.1]
ity ädi brahma-saàhitädi-vacanäni pramäëam | sva-sva-parikarair gokulädiñu sadä

viräjamänatve—
aho alaà çläghyatamaà yadoù kulam
aho alaà puëyatamaà madhor vanam |
yad eña puàsäm åñabhaù çriyaù patiù
sva-janmanä caìkramaëena cäïcati || [bhä.pu. 1.10.26] ity ädéni vacanäni |
nanu, gokula-mathurädiñu bahu-vidha-bhaktair ekaù kahtaà sadä vartate | bälya-

paugaëòa-bhäk-kiçora-svarüpeñu katamo’yaà prakäças taträha—akhileti | akhilänäà
païcavidhänäà bhaktänäà ye rasäù, çäntaù prétiù preyän vatsalo madhuraç ceti païca
mukhyäù | häso’dbhuto véraù karuëo raduro bhayänako bébhatsa iti sapta gauëäù—evaà
dvädaça-bhedäs ta eva hlädiné-çakti-våtti-rüpatväd amåtaù paramänandas tad-rüpä
mürtir yasya | sarva-rasänäà viñayatväd äçrayatväc ca tan-mürtitvaà tasya nänä-
prakäçavattvena dharmé kiçora eva sarva-bhakta-sukha-hetur ity arthaù | dharmitve’py
asyäsamordhva-prema-rüpa-guëäyäù sukhärthaà ceñöädéni bodhayituà—prasåmarety
ädi-pada-trayam | prasåmaräbhé rucibhé ruddhe vaçékåte tärakä-pälé yena saù | tärakä-
pälyoù kathanaà çré-rädhäyä anya-vipakña-taöastha-vraja-devénäm upalakñaëam |
rädhayä saha svacchanda-vihäräya rasopakaraëa-bhütä vaçékåtä ity arthaù | kalite
pürvoktäbhyäà parama-premäspadatayä gåhéte çyämä-lalite yena saù | çyämäyäù
kathanaà çré-rädhäya anya-suhåt-pakñäëäm upalakñaëam | lalitäyäs tu tad-anya-
sakhénäm | taträpi suhåt-pakñäëäm sakhénäà kåñëe premädhikyäl lalitäyä uttarotroktiù |
preyän rädhäyäm atiçayena préti-kartä | ata eväsyä asädhäraëyam älokya pürvavad
yugmatvena neyaà nirdiñöä | asyäù sambandhe kåñëasya saundaryädi-guëänäà
paramotkarñaç ca bodhitaù | pürëa-premëaiva pürëa-prakäçaucityät | çré-rädhäyäù
sarva-vraja-devébhyaù prema-rüpa-guëair ädhikyaà yathojjvala-nélamaëau—mahä-
bhäva-svarüpeyaà guëair atigaréyasé [u.né. 4.2] iti | pädme ca—

ata eva mätsye—rukmiëé dväravatyäà tu rädhä våndävane vane iti | tathä ca båhad-
gautaméye tasyä eva mantra-kathane—

Page 6
tat-sambandhe kåñëa-guëotkarño, yathä åk-pariçiñöa-çrutau—rädhayä mädhavo devo

mädhavenaiva rädhikä, vibhräjante janeñv ä iti | atra candra-varëana-rüpo
dvitéyo’rtho’präkaraëikatväd vyajyaù | tat-pakñe vyäkhyä—vidhunoti khaëòayati täpaja-
duùkham iti nirukter asaìkocena pürëa-candro labhyate | jayati täpätmakatvät süryäder
utkarñeëa vartate | pratipürëimäyäà tat-tad-rüpatayä prakäçäd vartamäna-prayogaù |
akhila-raso madhurädyä yasmiàs tad-amåtamayé mürtir maëòalaà yasya saù | tamas-
täpaja-duùkha-çänti-pürvaka-sarva-jana-sukha-hetur ity arthaù | tathä prasåmaräbhé
rucibhir jyotsnäbhé ruddhä ävåtä tärakäëäà pälir yena | tathä kalitam prakaöitaà çyämäyä
rätrer lalitaà viläso yena | tathä rädhä-preyän rädhäyäù viçäkhä-nämnyäà täräyäà preyän
adhika-prétimän iti | åturäja-pürëimäyäà tad-anugämitväc candrasya paramotkarñaç ca
darçitaù | atropamälaìkäraù çabda-çakti-mülänuraëana-rüpa-dhvaniù |
yat-prasädaà vinätratyä arthäù sarve sudurgamäù |

svayaà sphorayatäà prétaù çrémad-rüpaù sa tän mayi ||1||
viçvanäthaù ( bhakti -sära -pradarçiné ):

çré-kåñëäya namaù |
namas tasmai bhagavate kåñëäyäkuëöha-medhase |
yo dhatte sarva-bhütänäm abhaväyoçatéù kaläù ||
çré-caitanya-mukhodgérëä hare-kåñëeti varëakäù |
majjayanto jagat premëi vijayantäà tad-ähvayäù ||
atha so’yaà nikhila-sahådaya-hådya-samudaya-hådayälaìkäraù sakala-kavi-

maëòaläkhaëòalo bhagavan-nirdeça-parama-maìgala-sudhä-dhärä-paramparayä
nirméyamäëe pratyüha-täpänudgamake’py asmin granthe sadäcära-sammänanärtham
avaçya-kartavya-maìgaläcaraëam apy anuñaïjayati—akhileti | vidhuù—çré-kåñëo jayati |
sarvotkarñeëa vartate | yadyapi vidhuù çré-vatsa-läïchana ity abhidhänät vidhu-çabdaù
sarva-bhagavat-para eva, tathäpi rädhä-preyän ity ädy asädhäraëa-viçeñaëaiù çré-
kåñëam eva pratipädayatéti jïeyam | tad-utkarña-hetuà svarüpa-lakñaëam äha—akhilä
rasä vakñyamäëäù çäntädyä dvädaça yasmin tädåçam amåtaà paramänanda eva mürtir
yasya saù | taträpi rasa-viçeña-viçiñöa-parikara-vaiçiñöyenävirbhäva-vaiçiñöyaà
dåçyate | ata evädi-rasa-viçeña-viçiñöa-parikara-sambandhena nitaräm | yathä daçame
—

ekänta-dhäma yaçasaù çriya aiçvarasya || [bhä.pu. 10.44.14] iti |
Page 7
trailokya-lakñmyaika-padaà vapur dadhat [bhä.pu. 10.32.14] ity ädi |
taträtiçuçubhe täbhir bhagavän devaké-sutaù [bhä.pu. 10.33.6] ity ädi |
täsu gopéñu mukhyä daça bhavaiñyottare çrüyate—

gopälé pälikä dhanyä viçäkhänyä dhaniñöhikä |
rädhänurädhä somäbhä tärakä daçamé tathä || iti |
tatheti daçamy api tärakä-nämny evety arthaù | daçaméty ekaà näma vä | skände
prahläda-saàhitäyäà dvärakä-mähätmye ca—lalitoväca ity ädau mukhyäsv añöasu
pürvoktäbhyo’nyä lalitä-çyämalä-çaivyä-padmä-bhadräç ca çrüyante | pürvoktäs tu
rädhä-dhanyä-viçäkhäç ca | tad etad abhipretya taträpi mukhyämukhyäbhir uttarottara-
vaiçiñöyaà darçayitum avara-mukhyätvaà tävan niñkåñya täbhyäà vaiçiñöyam äha—
prasåmaräbhiù prasaraëa-çéläbhé rucibhiù käntibhé ruddhe vaçékåte tärakä-pälé-
nämnyau yütheçvaryau yena saù |
atha madhyama-mukhyäbhyäm äha—kalite svékåte çyämä çyämä-lalite yena saù |
atha parama-mukhyäyä vaiçiñöyam äha—rädhäyäù preyän atiçayena préti-kartä |

igupadhajïäprékiraù kaù iti kartari ka-pratyaya-vidheù | ata eväsyä eväsädhäraëyam
älokya pürvavad yugmatvenäpi neyaà nirdiñöä | atas tasyä eva prädhänyaà pädmottara-
khaëòe kärttika-mähätmye tat-kuëòa-prasaìge—
ata eva mätsya-puräëe çaktitva-sädhäraëyenäbhinnatayä gaëanäyäm api tasyä eva

våndävane prädhänyäbhipräyeëäha—rukmiëé dväravatyäà tu rädhä våndävane vane iti |
tathä ca båhad-gautaméye tasyä eva mantra-kathane—

åk-pariçiñöa-çrutäv api—rädhayä mädhavo devo mädhavenaiva rädhikä, vibhräjante

janeñv ä iti | ataeva daçame gopya ähuù—anayärädhito nünaà bhagavän harir éçvaraù
[bhä.pu. 10.30.28] iti | sarvalaukikälaukikätéto’pi tasmin laukikärtha-viçeñopamä-dvärä
lokänäà buddhi-praveçaù syäd iti kenäpy aàçenopamänam äha |
pakñe, vidhuç candro jayati sarvotkarñeëa vartate | evaà viçeñye sämyaà darçayitvä
viçeñaëe’pi sämyaà darçayati | akhilo’khaëòo rasa äsvädo yatra tädåçam amåtaà
péyüñaà, tad-ätmikaiva mürtir yasya | tärakä-päléù tärakä-çreëé | atra çabda-sämyaà
rasanéyatväàçenä-rthenäpi yojyam | tathä prasåmaräbhé rucibhiù käntibhé ruddhävåtä
Page 8
tärakäëäà pälir yena sa iti pürvavan nija-käntimat-tärä-gaëa-

viräjamänatväàçenärthenäpi jïeyam | viçva-prakäçe çyämä-çabdo rätri-paryäyaù | kalitam
urékåtaà çyämäyä rätrer lalitaà viläso yena saù | iti rätri-viläsitvenäpi sämyaà jïeyam | tathä
rädhäyäà viçäkhä-nämnyäà täräyäà preyän atiprétimän ||1||
siddhänta - sarasvaté : akhila-rasämåta-mürtiù akhiläù çäntädyäù païca mukhya-rasäù

häsyädyäù sapta guëa-rasäç ca yasmin tad eva amåtaà paramänanda eva mürtiù yasya
saù | prasåmara-ruci-ruddha-tärakä-päliù prasåmaräbhiù prasaraëa-çéläbhiù rucibhiù
käntibhiù ruddhe vaçékåte tärakä-pälé yena saù | kalita-çyäma-lalitaù kalite ätma-sätkåte
çyämä ca lalitä ca yena saù | rädhä-preyän rädhäyäù preyän priyatamaù vidhuù kåñëa-
candro jayati (anubhäñya 2.8.141) ||1||
—o)0(o—
|| 1.1.2 ||
hådi yasya preraëayä pravartito ’haà varäka -rüpo ’pi |

tasya hareù pada - kamalaà vande caitanya -devasya ||
çré - jévaù: atha nija-bhakti-pravartanena kali-yuga-pävanävatäraà viçeñataù sväçraya-

caraëa-kamalaà çré-çré-caitanya-devaà bhagavantaà namaskaroti—hådéti | hådi yasya
preraëayä pravartito’smin sandarbha iti çeñaù | varäketi svayaà dainyoktaà, sarasvaté tu
tad-asahamänä varaà çreñöham ä samyak käyati çabdäyata iti | tad-dväreëaiva taà
stävayati mat-kavitäyäm api tat-preraëayaivätra pravåttiù syän näyathety aper arthaù ||2||
mukundaù: atidurbodha-bhakti-rasa-nirüpaëe ayogya-mäné çré-kåñëa-caitanyasya

kåpayä tat sambhävayan taà ca nanda-nandatavena bodhayan bhüyo’pi maìgalam äcarati
—hådéti | tasya hareù çré-kåñëasya pada-kamalaà vande | tasya kasya ? yasya hådi
preraëayätra rasa-varëane pravåttiù | atrety arthäd adhyähäryam | kédåg apy ahaà
varäka-rüpo’pi varäka-svabhäve’pi—rüpaà svabhäva-saundarye iti viçvaù | sädåçyärthe
rüpa-pratyayaù—varäka-sadåço’pi | pakñe, varäkaç cäsau rüpo rüpäkhyaù sa iti sva-
nämnaù sva-granthe prakaöanam | varäkasyäpi mama brahma-çivädi-durgame’py arthe
niyojakatveneçvarasyaivaitat-kartåtvam | na tu mameti kaver vinayena bhagavad-
aiçvaryasya sücikoktiù |
nanu jayatéty anena kåñëas tvayä vandito’sti, punaù kimarthaà vandanam iti cet taträha—
caitanya devasya | yo’sau rädhä-preyän çré-kåñëa iha khalu trividha-täpais täpitän janän
bhajana-gandham apy ajänato mahä-kåpälu-maulitvät täpa-çamana-pürvakaà däsya-
sakhyädi-bhaktau svayam äcaraëädinä pravartanecchus tatra pravåttebhyas tat-tad-
bhakti-rasa-mahämåta-laharé-vitaraëäya rädhädi-nija-madhura-rasa-pariväräëäà
Page 9
mahä-bhäväòhyänäà prema-snehädinä vivaças teñäà mahä-bhävädi-mädhuryaà

kédåçam iti tad-äçrayatvena tad äsvädayituà ca tat-tat-svabhävika-bhävämåtocchalita-
svänta-sindhubhir nitya-nija-pariväraiù saha svayaà çré-kåñëa-caitanya-rüpeëa
prakaöébabhüva | tasyeti bhagavat-pratipädaka-puräëädi-säroddhärätmako’yaà
sandarbha iti cägatam |
nanu, çré-kåñëa-caitanyasya çré-kåñëatve kià pramäëam iti cet, çré-bhagavad-gétä-

vacanaà tävad avadhäryatäm—dharma-saàsthäpanärthäya sambhavämi yuge yuge [gétä
4.8] iti | dharmaç ca tat-pravartita-näma-saìkértana-rüpa eva mukhyaù kalau | yad uktaà
viñëu-puräëe—
dhyäyan kåte yajan yajïais tretäyäà dväpare’rcayan |
yad äpnoti tad äpnoti kalau saìkértya keçavam || [vi.pu. 6.2.17] iti |
ekädaçe kali-yugopäsya-prasaìge spañöam eva tasya bhagavattvaà nirüpitam | tad yathä

—
kåñëa-varëaà tviñäkåñëaà säìgopäìgästra-pärñadam |

yajïaiù saìkértana-präyair yajanti hi su-medhasaù || [bhä.pu. 11.5.32] iti |
asyärthaù—tviñä käntyä yo’kåñëo gauras taà sumedhaso vivekinaù kalau yajanti upäsate |
kair yajanti ? yajïaiù püjä-sambhäraiù | kimbhütair yajïaiù ? saìkértana-präyaiù |
saìkértanaà bahubhir militväty uccaiù çré-kåñëa-gänam, tat-pradhänaiù | kathambhütaà
tam ? kåñëa-varëaà, kåñëaà kåñëeti näma vä varëayati parama-prema-vivaçatayä gäyati
| parama-käruëikatayopadiçati ceti tathä tam | punaù kimbhütam ? säìgopäìgästra-
pärñadam | aìgaà çré-nityänandaù | upäìgaà çrémad-advaitäcäryaù | aìgaà copäìgaà ca
aìopäìgam | tad-asträëéva mahä-prabhäva-mayatvät, sudarçanädy-astra-nigrähya-
daitya-tulya-bahirmukhänäà tad-darçanäd eva bhaktau pravåttyä asura-svabhäva-
parityägät | aìgopäìgästräëi ca pärñadäç ca çré-gadädhara-paëòita-prabhåtayo’ntaraìga-
çakti-rüpäù | çréniväsa-prabhåtayo bhakta—rüpäç cäìgopäìgästra-pärñadäs taiù saha
vartamänam | aìgopäìgasyästravan nirüpaëam—pärñadänäà darçanäd bhakti-pravåtti-
pürvakäsura-svabhäva-parityäge saty api tasyädhikyärtham | svayaà bhagavattvam api
sücayaty etad-viçeñaëam |
asya gauratvaà ca—
äsan varëäs trayo hy asya gåhëato ‘nuyugaà tanüù |

çuklo raktas tathä péta idänéà kåñëatäà gataù || [bhä.pu. 10.8.13]
iti garga-vacanepäriçeñya-pramäëa-labdham | tathä hi, idänéà kåñëatäà gataù ity

atredäném ity anena dväparasyoktatvät—dväpare bhagaväï çyämaù [bhä.pu. 11.5.27]
vidhänäc ca kåñëasya dväparopäsyatvam uktam | çukla-raktayoù satya-
Page 10
tretopäsyatvenaikädaça eva varëitatväc ca kalau çré-gauraù pariçiñyate | ato

vaiçampäyanéya-sahasra-näma-stotre—
suvarëa-varëo hemäìgo varäìgaç cäìganäìgadé |

tathä sannyäsa-kåt samaù çänto niñöhä-çänti-paräyaëaù || iti |
nanv äsann ity anena pétasyätétatva-nirdeçät kathaà bhävino gaurasya

grahaëam iti cet präcéna-gauräpekñayätétatva-nirdeça iti brümaù | nahy
asminn eva kalau çré-gaurävatäraù, kintu pratikalpe’ñöaviàçac-caturyuga-
dväparänte çré-kåñëaävatäravat-tat-paçcät kalau çré-gaurävatärasya
niçcayät |
nanv etair vacanair yugävatäratvam asyäyätam | kathaà çré-kåñëaù svayam

avatérëa iti cet, dväparopäsyasya çyämasya yaçodänandane’ntarbhäva iva
kaly-upäsyasya kåñëa-varëa-yugävatärasya çré-
çacénandane’ntarbhävo’ìgopäìgästra-pärñadaiù sahävatärät |
jïänataù sulabhä muktir bhuktir yajïädi-puëyataù |

seyaà sädhana-sähasrair hari-bhaktiù sudurlabhä || [bha.ra.si.
1.1.36]
bhuktià muktià harir dadyäd arcito’nyatra sevinäm |

bhaktià tu na dadäty eva yato vaçyakaré hareù || [bha.ra.si.
1.2.222]
ity ädi-vacanebhyo yasyäù sädhana-sähasra-karaëe’py äpräpti-çravaëaà täà,

tasyäù sva-vaçya-kärikäyä rati-lakñaëäyäù, tasyä api paramotkarña-rüpäyäù
prema-lakñaëäyäç ca bhakte jagäi-mädhäi-prabhåti-mahä-pätakebhyo
vitaraëät | munénäm api manaso’py agocarasya çré-kåñëävatära-rahasyasya
prakäçanät | vidvad-anubhava-siddhatväc ca |
atha vidvad-anubhavaù | tatra grantha-kåtäà sa yathä—
apäraà kasyäpi praëayi-jana-våndasya kutuké

rasa-stomaà håtvä madhuram upabhoktuà kam api yaù |
rucià sväm ävavre dyutim iha tadéyäà prakaöayan
sa devaç caitanyäkåtir atitaräà naù kåpayatu ||
parama-vidvac-chiromaëénäà çré-särvabhauma-bhaööäcäryäëäà—kälän nañöaà bhakti

yogam ity ädi |
Page 11
kåñëo devaù kali-yuga-bhavaà lokam älokya sarvaà

päpäsaktaà samajani kåpä-sindhu-caitanya-mürtiù |
tasmin yeñäà na bhavati sadä kåñëa-buddhir naräëäà
dhik tän dhik tän dhig iti dhig iti vyäharet kià mådaìgaù || iti ca teñäm eva |
çré-raghunätha-däsa-gosväminäà, yathä—
çacé-sünuà nandéçvara-pati-sutatve guru-varaà
mukunda-preñöhatve smara param ajasraà nanu manaù || [manaù-çikñä 2]
iti |
çré-jéva-gosväminäà, yathä—
antaù kåñëaà bahir gauraà darçitäìädi-vaibhavam |
kalau saìkértanädyaiù smaù kåñëa-caitanyam äçritäù || iti |
çré-prabodhänanda-sarasvaténäà, yathä—
vande çré-kåñëa-caitanyaà gauraà kåñëam api svayam |
yo rädhä-bhäva-saàlubdhaù svabhävaà nitaräà jahau || ity ädi sahasram |
nanu tasya çré-kåñëatve—

pratyakña-rüpa-dhåg devo dåçyate na kalau hariù |
kåtädiñv eva tenäsau triyugaù paripaöhyate ||
kaler ante ca sampräpte kalkinaà brahma-vädinam |
anupraviçya kurute väsudevo jagat-sthitim ||
iti triyuga-näma-vyäkhyätå-viñëu-dharma-vacanatas tasya kalau pratyakñatä

virudhyeteti cen, na | yata idam eva pratyuta tasya säkñät çré-kåñëatve liìgaà
niratiçayaiçvaryeëa maryädäm atikramya çré-kåñëasya kali-prathame’vasthänavad
asyäpi tathätvenaiva kalävataraëa-sambhaväd iti ||2||
viçvanäthaù : atha nija-bhakti-pravartanena kali-yuga-pävanävatäraà viçeñataù

sväçraya-caraëa-kamalaà çré-çré-caitanya-devaà bhagavantaà namaskaroti—hådéti |
hådi viñaye yasya preraëayä pravartita ity asmin grantha iti çeñaù | varäketi svayaà
dainyenoktaà, vastutas tu varaà çreñöham ä samyak käyate çabdäyata iti tam eva
stävayati ity arthaù | mat-kavitäyäm api tat-preraëayaivätra pravåttiù syän näyathety aper
arthaù ||2||
siddhänta - sarasvaté : nija-bhagavat-sevä-pravartakaà sväçraya-caraëa-kamalaà

bhagavantaà gaura-harià namaskaroti—ahaà varäka-rüpaù kñudra-déna-rüpaù | svayaà
gosvämi-kula-cüòämaëer api atidainya-vaçäd eveyam uktiù | api yasya kartå-bhütasya
gaurasya hådi manasi preraëayä håd-viñayänujïayä pravartitaù preritaù | tasya caitanya-
Page 12
devasya hareù gaura-hareù kåñëa-caitanyasya pada-kamalaà caraëäravindaà ahaà

vande (anubhäñya 2.19.134) ||
—o)0(o—
|| 1.1.3 ||
viçräma - mandiratayä tasya sanätana -tanor mad -éçasya |

bhakti - rasämåta - sindhur bhavatu sadäyam pramodäya ||
çré - jévaù: atha nijeñöa-devävatäratvena nija-guruà stuvan prärthayate—viçrämeti |

bhakti-rasa-rüpasyämåtasya sindhur iveti tan-nämäyaà granthasya çré-kåñëäkhyasya
mad-éçasya sadä svenaiva rüpeëa sthitasyaiva prakäçita-nänä-rüpa-tanor yä sanätana-
nämné tanus tasyä viçräma-mandiratayä tat-tulyatayäìgékäreëety arthaù | anyasyä api
näräyaëäkhyäyäù sadä prasiddha-samänärtha-sanätana-tanoù sindhur viçräma-
mandiraà bhavatéti ||3||
mukundaù: athäsya granthasya çré-kåñëasya pramoda-hetutäà çleñeëa sanätana-

nämno nija-guroç ca täm arthät tau prärthayate—viçrämeti | bhakti-rasämåta-sindhus
tan-nämäyaà granthaù | tasya çré-kåñëäkhyasya mad-éçasya viçräma-mandiratayä
pramodäya bhavatu, mad-éço mandiravad viçräma-sukham aträìgékarotv ity arthaù |
anyo’pi sindhur bhagavato viçräma-mandiraà bhavatéti | kintu tasya sanätana-tanoù
sanätané nityä tanuù çré-vigrahau yasya | çleña-pakñe—sanätana-nämä tanur yasya,
tasya bhakti-vairägyädi-guëaiù prasiddhasya mat-prabhoù ||3||
viçvanäthaù : atha nijeñöa-devävatäratvena nija-guruà stuvan prärthayate—viçrämeti |

ayaà bhakti-rasämåta-sindhus tasya mad-éçasya çré-kåñëasya viçräma-mandiratayä
sadä pramodäya bhavatu | samudrasya tad-viçräma-mandiratvena prasiddheù |
kathambhütasya nitya-tanoù ? pakñe sanätana-nämné tanur yasya tasya mad-éçasya ||3||
—o)0(o—
|| 1.1.4 ||
bhakti - rasämåta - sindhau carataù paribhüta -käla -jäla -bhiyaù |

bhakta - makarän açélita -mukti -nadékän namasämi ||
çré - jévaù: tad evaà näma-grähaà taà vanditvä sväbhéñöänanyän api sämänyataù sad-
bhaktän vandate—bhakt-raseti | bhaktä eva makarä ména-räjäkhyä jala-caräs tän
namasyämi | makaratvena rüpake sädåçya-trayam äha—bhakti-rasa evämåta-sindhur
Page 13
nänä-vidha-mukti-nadé-nämäçrayaù parama-paramänandas tasmin carato viharato’to

na çélitä nädåtä muktir eva nadé tad-rüpatayä nirüpitaà janma-maraëädi-bandha-
cchedakaàm apy anavacchinna-praväham api brahma-kaivalyädi-sukhaà yais tän |
anädåtyety eva vä päöhaù | ata eva paribhütaà janma-maraëädi-bandha-duùkha-
paramparä-hetoù käla-rüpäj jäläd bhayaà yais tän | naiñäà vayaà na ca vayaà
prabhaväma daëòe [bhä.pu. 6.3.27] ity ukteù | sälokya-särñöi-särüpya [bhä.pu. 3.29.11] ity
ädeù mat-sevayä pratétaà te [bhä.pu. 9.4.67] ity ädeç ca ||4||
mukundaù: atha—
avijïätäkhila-kleçäù sadä kåñëäçrita-kriyäù |
siddhäù syuù santata-prema-saukhyäsväda-paräyaëäù || [bhä.pu. 1.2.280]
iti lakñaëän siddha-bhaktän namasyati—bhakti-raseti | bhaktä eva makarä ména-

räjäkhyäù sindhu-caräs tän | makaratvena rüpakena sädåçya-trayam äha—bhakti-rasa
evämåta-sindhur nänä-vidha-mukti-nadénäm äçrayaù paramänandas tasmin carato
viharataù | anena viçeñaëena santata-prema-saukhyäsväda-paräyaëatvam uktam | tatra
viharaëäd eva paribhüta-käla-rüpäj jäläd bhér bhayaà yais tän | anenävijïätäkhila-
kleçatvam | pürva-hetor eva na çélitä nädåtä mukti-nadés tän açélita-mukti-nadékän çré-
kåñëa-sevä-nirvåtyä mukti-spåhä nästéty arthaù | anena sadä kåñëäçritatvam ||4||
viçvanäthaù : tad evaà näma-grähaà taà vanditvä sväbhéñöänanyän api sämänyataù

sad-bhaktän vandate—bhakt-raseti | bhaktä eva makarä ména-räjäkhyä jala-caräs tän
namasyämi | makaratvena rüpakena sädåçya-trayam äha—bhakti-rasa evämåta-sindhur
nänä-vidha-mukti-nadénäm äçrayaù parama-paramänanda-svarüpas tasmin carato
viharataù | ataeva na çélitä nädåtä mukti-rüpä nadé yais tän | pürva-hetor eva paribhütaà
tiraskåtaà janma-maraëädi-bandha-duùkha-paramparä-hetu-bhütät käla-rüpäj jäläd
bhér bhayaà yais tän ||4||
—o)0(o—
|| 1.1.5 ||
mémäàsaka - baòavägneù kaöhinäm api kuëöhayann asau |

sphuratu sanätana suciraà tava bhakti -rasämåtämbhodhiù ||
çré - jévaù: atha nija-granthasya virodhi-kåta-paräbhaväbhävakaréà sadä sphürtià çré-

guru-caraëän prärthayate—mémäàsaketi | mémäàsako dvividhaù—karma-jïäna-vicära-
bhedena | baòavägner jihvä jvälä tad-bhedenaivägneù sapta-jihvatvena prasiddheù | täà
yathä kuëöhayann ambhodhir vartate, tathäyam api mémäàsakänäà vacana-çaktim ity
arthaù | tat-kuëöhanätiçaya-vivakñäyäm eva tätparyät | ubhayaträpi tadéya-rasa-
Page 14
sväbhävyäd iti bhävaù | athavänyäbhodhito vilakñaëatvam atroktam | tad evam etat-

padya-trayeëa sindhu-rüpakatvaà tridhäpi sthäpitam | sindhäv anyatra baòavägneù
sväbhäviké sthitiù | atra tu mémäàsakasya yathä kathaàcid ägantuké syäd ity äçaìkya tad
eva prärthitam ||5||
mukundaù: atha nija-granthasya virodhi-kåta-pratibandha-näça-pürvikäà bahu-käla-

sphürtià çré-kåñëa-gurü prärthayate—mémäàsaketi | pürvottara-bhedena mémäàsako
dvividhaù | yathämbhodhir bäòavägner jvälätmikäà jihväà kaöhinäm amådvém api svasya
rasa-svabhävena kuëöhayan suciraà sphurati, tathäyam api mémäàsakänäà täà
kuëöhayan pürva-pakñäsamarthäà kurvan sphuratu viräjatäà—tat-kåpayaiva bhavatv ity
arthaù | guru-pakñe tu rasya-bhävatvena taveti sambandhaù ||5||
viçvanäthaù : atha nija-granthasya virodhi-kåta-paräbhaväbhäva-karéà sadä sphürtià

prärthayate—mémäàsaka iti | he sanätana ! tava bhakti-rasämåtämbhodhiù suciraà mayi
sphuratu | kià kurvan ? mémäàsaka-rüpa-baòavägner jihvä jvälä tat-tad-bhedenaivägneù
sapta-jihvatvena prasiddheù | täà yathä kuëöhayann ambhodhir vartate, tathäyam api
mémäàsakänäà vacana-çaktim ity arthaù ||5||
—o)0(o—
|| 1.1.6 ||
bhakti - rasasya prastutir akhila -jagaì -maìgala -prasaìgasya |

ajïenäpi mayäsya kriyate suhådäm pramodäya ||
çré - jévaù: mama punar anukülänäà pratikülänäà ca paëòitänäà samädhäne na çaktiù |

kintv etad-artham evedaà kriyata ity äha bhakti-rasasyeti | ajïeneti pürvavad dainye’pi na
vidyate jïo yasmät teneti jïeyam | apir atra svataù-prayojanäbhävaà vyaïjayati ||6||
mukundaù: kim-artham etädåça ägraha iti cet tatra bhakti-rasa-tatparäëäà nirupädhi-

hita-kartèëäà prétaye’syärambhaù kriyate | prasaìgät sarva-loka-maìgalaà ca syäd ity
äha—bhakti-rasasyeti | nija-prauòhià värayituà—hådi yasya preraëayä pravartito’haà
varäka-rüpo’pi iti smärayati—ajïenäpéti ||6||
viçvanäthaù : mama punar anuküla-pratikülänäà ca paëòitänäà samädhäne na çaktiù |

kintu suhådäà pramodärtham eva kriyata ity äha bhakti-rasasyeti | akhila-jagan-
maìgalasya çré-kåñëasya prasaìgo yatra tathävidhasya bhakti-rasasya prastutir mayä
kriyate | ajïeneti pürvavad dainye’pi na vidyate jïo yasmät teneti ||6||
—o)0(o—
Page 15
|| 1.1.7 ||
etasya bhagavad - bhakti -rasämåta -payonidheù |

catvärah khalu vakñyante bhägäù pürvädayaù kramät ||
çré - jévaù , viçvanäthaù : atha grantham ärabdhuà, tat-paripäöéà darçayati | etasyeti

caturbhiù ||7||
mukundaù: granthasya sindhu-sadåçém anukramaëikäà darçayati—etasyety ädi tribhiù ||

7||
—o)0(o—
|| 1.1.8 ||
tatra pürve vibhäge ’ smin bhakti -bheda -nirüpake |

anukrameëa vaktavyaà laharéëäà catuñöayam ||
çré - jévaù , viçvanäthaù : na vyäkhyätam.
mukundaù: tatra caturñu vibhägeñu madhye pürve prathame ||8||
—o)0(o—
|| 1.1.9 ||
ädyä sämänya - bhakty -äòhyä dvitéyä sädhanänvitä |

bhäväçritä tåtéyä ca turyä prema -nirüpikä ||
çré - jévaù , viçvanäthaù : na vyäkhyätam.
mukundaù: anukramam äha—ädyä prathamä laharé sämänyä sädhanädi-viçeñaëam

apräptä yä bhaktis tayäòhyä | turyä caturthé ||9||
—o)0(o—
|| 1.1.10 ||
Page 16
taträdau suñöhu vaiçiñöyam

asyäù kathayituà sphuöam |
lakñaëaà kriyate bhakter
uttamäyäù satäà matam ||
çré - jévaù: taträdäv iti | tatra pürva-vibhäga-gata-prathama-laharyäm | ädau prathamata

eva uttamäyä bhakter lakñaëaà kriyate | pratipädyatvena vidhéyate | na tu sarvätmikäyäù |
tatra hetuù—suñöhu vaiçiñöyaà kathayitum iti | anyatränyäbhiläña-jïäna-karmädy-
ävåtatvenäpürëa-balatvät | etad-aàçata eväsyäs tädåçatva-vyakteù | yasyästi bhaktir
bhagavaty akiàcana [bhä.pu. 5.18.12] ity ädeç ca ||10||
mukundaù: atha granthärabhamäëo bhakter lakñaëaà pratijänéte—taträdäv ity ekena |

tatra pürva-vibhäga-prathama-laharyäm | ädau prathamataù vaiçiñöyaà—sädhanaà
bhäva-premeti traividhyaà lakñaëam asädhäraëo dharmaù | lakñaëaà vinä vaiçiñöya-
kathanäsambhavät | kimbhütaà tat ? satäà näradädénäà sammataà, na sva-kapola-
kalpitam ||10||
viçvanäthaù : taträdäv iti | tatra pürva-vibhäga-gata-prathama-laharyäm | ädau

prathamata eva uttamäyä bhakter lakñaëaà kriyate | pratipädyatayäbhidhéyate | na tu
sarvätmikäyäù | lakñaëa-karaëe hetum äha—suñöhu vaiçiñöyaà vailakñaëyaà kathayitum
iti | anyatränyäbhiläña-jïäna-karmädy-ävåtatvenäpürëa-balavattväd etad-aàçata
eväsyäù çuddha-bhakter vailakñaëya-vyakteù | yathoktaà çré-bhägavate—yasyästi
bhaktir bhagavaty akiàcana [bhä.pu. 5.18.12] ity ädeç ca ||10||
—o)0(o—
|| 1.1.11 ||
anyäbhiläñitä-çünyaà
jïäna-karmädy-anävåtam |
änukülyena kåñëänu-
çélanaà bhaktir uttamä ||
çré - jévaù : atha tasyä lakñaëaà vadann eva grantham ärabhate anyeti | anuçélanam atra
kriyä-çabda-baddhätmartha-mätram ucyate | dhätv-arthaç ca dvividhaù | pravåtti-
nivåtty-ätmakaù käya-väì-mänaséyas tat-tat-ceñöä-rüpaù | préti-viñädätmako mänasas
tat-tad-bhäva-rüpaç ca | sattväsattve tu parasparopamarditatväc ceñöäntargate eva | tad
evaà sati kåñëa-sambandhi kåñëärthaà vä anuçélanaà kåñëänuçélanam iti | tat-
sambandha-mätrasya tädarthyasya vä vivakñitatväd guru-pädäçrayädau bhäva-
Page 17
rüpasyäpi kroòékåtatvät tat-sthäyini vyabhicäriñu ca bhäveñu nävyäptiù | etac ca kåñëa-

tad-bhakta-kåpayaika-labhyaà, çré-bhagavataù svarüpa-çakti-våtti-rüpam
ato’präkåtam api käyädi-våtti-tädätmyenaiva tatra taträvirbhütam iti jïeyam | agre tu
spañöékariñyate |
kåñëa-çabdaç cätra svayaàbhagavataù çré-kåñëasya tad-rüpäëäà cänyeñäm api

grähakaù | täratamyaà cägre vivecanéyam | tatra bhakti-mätratva-siddhy-arthaà
viçeñaëam änukülyeneti | prätikülye bhaktitväprasiddheù | änukülyaà cäsminn uddeçyäya
çré-kåñëäya rocamänä pravåttiù | prätikülyaà tu tad-viparétaà jïeyam | tåtéyä ceyaà
viçeñaëa eva, na tüpalakñaëe | tataç ca yathä çastriëaù samänayety ukte çasträëäm api
samänayanaà prasajyate, tathänukülyasyäpi bhaktitva-vidhänam | na tu çastriëo
bhojayety atra çasträëäm abhojanavat tad-avidhänam |
nanv änukülyaà bhaktir ity evästäm | tataç ca räjäyaà gacchatéty atra räja-padena tat-
parikaräëäà grahaëaà syät | satyaà, tathäpi dhätv-artha-bhedänäà spañöä pratipattir na
syäd iti dhätv-artha-mätra-grahaëäyänuçélana-padam upädéyate | anv iti padaà
cänukülye jäte muhur eva çélanaà syäd ity abhipräyeëa kåtam | tad etat svarüpa-
lakñaëam | uttamätva-siddhy-arthaà tu taöastha-lakñaëena viçeñaëa-dvayam |
anyäbhiläñitä-çünyam iti | atränyeti bhakty-ekäbhiläñeëa yuktam ity arthaù | jïänam atra
nirbheda-brahmänusandhänam | na tu bhajanéya-tattvänusandhänam api |
tasyävaçyäpekñaëéyatvät | karma cätra småtyädy-uktaà nitya-naimittikädi, na tu
bhajanéya-paricaryädi | tasya tad-anuçélana-rüpatvät | ädi-çabdena vairägyayoga-
säìkhyäbhyäsädayaù | atra çré-kåñëänuçélanaà kåñëa-bhaktir iti vaktavye bhagavac-
chästreñu kevalasya ca bhakti-çabdasya tatraiva viçräntir ity abhipräyät tathoktaà,
tathaiva hy agrima-väkyam iti ||11||
mukundaù : kåñëänuçélanaà kåñëasya dehendriyäntaùkaraëair abhyäsaù | çéla

upadhäraëa iti caurädiko dhätuù | kåñëa-çabdaç cätra yatra granthe yasya bhagavataù
pratipädanaà tatra tasya näma deyam iti näräyaëädénäm upalakñaëam | yasyänuçélanaà
tasyärthata eva präptiù syäd ity abhipretya bhaktir ity evoktam | na tu kåñëa-bhaktir iti |
tatra bhakti-mätra-siddhy-arthaà viçeñaëam änukülyeneti | änukülyaà kåñëa-rocaka-
pravåttiù | tåtéyeyaà viçeñaëe, na tüpalakñaëe | çästriëaù samänayetivad änukülyasyäpi
bhaktitva-vidhänam uttamätva-siddhy-artham | taöastha-lakñaëenänyetyädi-viçeñaëa-
dvayam | jïänam ädhyätmikaà | karma nitya-naimittika-däna-vratädi-småtyädy-uktam |
ädi-padenälasyaà gåhétam | lakñaëam idam ä-sädhanam ä-mahä-bhävam anveti ||11||
viçvanäthaù : atha tasyä lakñaëaà vadann eva grantham ärabhate anyeti | yathä kriyä-
çabdena dhätv-artha-mätram ucyate, tathätränuçélana-çabdenäpi dhätv-artha-mätram
ucyate | dhätv-arthaç ca dvividhaù | pravåtti-nivåtty-ätmakaù | tatra pravåtty-ätmaka-
dhätv-arthas tu käya-väì-mänaséya-tat-tat-ceñöä-rüpaù | nivåtty-ätmaka-dhätv-arthaç
ca pravåtti-bhinnaù préti-viñädätmako mänasas tat-tad-bhäva-rüpaç ca | sa ca
Page 18
vakñyamäëa-rati-premädi-sthäyi-bhäva-rüpaç ca | sevä-nämäparädhänäm
udbhaväbhäva-käritety ädi-vacana-vyaïjita-sevä-nämäparädhädy-abhäva-rüpaç ca |
tad evaà sati kåñëa-sambandhi kåñëärthaà vänuçélanam iti tat-sambandha-mätrasya

tad-arthyasya vä vivakñitatväd guru-pädäçrayädau bhäva-rüpasyäpi kroòékåtatvät raty-
ädi-sthäyini vyabhicäri-bhäveñu ca bhäveñu nävyäptiù | etac ca kåñëa-tad-bhakta-
kåpayaiva labhyaà çré-bhagavataù svarüpa-çakti-våtti-rüpaà käyädi-våtti-
rüpeëävirbhütam eva jïeyam | agre spañöékariñyate |
kåñëa-çabdaç cätra svayaà bhagavataù kåñëasya tad-rüpäëäà cänyeñäm avatäräëäà

grähakaù | täratamyam agre vivecanéyam | tatra bhakti-svarüpatä-siddhy-arthaà
viçeñaëam äha— änukülyeneti | prätikülye bhaktitväprasiddheù | änukülyaà coddeçyäya
çré-kåñëäya rocamänä pravåttir ity ukte lakñaëe’tivyäptir avyäptiç ca | tad yathä— asura-
kartåka-prahära-rüpänuçélanaà yuddha-rasa utsäha-ratiù çré-kåñëäya rocate,
yathoktaà prathama-skandhe manasvinäm iva san saàprahäraù [bhä.pu. 1.13.40] iti | tathä
çré-kåñëaà vihäya dugdha-rakñärthaà gatäyä yaçodäyäs tädåçänuçélanaà kåñëäya na
rocate, yathoktaà çré-daçame– saàjäta-kopa-sphuritäruëädharaù [bhä.pu. 10.9.6] iti | tathä
ca tatra taträtivyäpta-vyäpti-väraëäyänukülyaà näma prätikülya-çünyatvam eva
vivakñaëéyam | evaà saty asureñu dveña-rüpa-prätikülya-sattvän nätivyäptiù | evaà
yaçodäyäù prätikülyäbhävän nävyäptir iti bodhyam | etena viçeñaëasyänukülyasyaiva
bhaktitvam astu | bhakti-sämänyasyaiva kåñëäya rocamänatväd viçeñyasyänuçélana-
padasya vaiyarthyam ity api çaìkä nirastä | tädåça-prätikülyasyäbhäva-mätrasya ghaöe’pi
sattvät | uttamätva-siddhy-arthaà viçeñaëa-dvayam äha anyäbhiläñitä-çünyam ityädi |
katham-bhütam anuçélanam ? anyasmin bhakty-atiriktatve phalatvenäbhiläña-çünyam |

bhaktyä saïjätayä bhaktyä [bhä.pu. 11.3.31] ity ekädaçokter bhakty-uddeçaka-bhakti-
karaëam ucitam evety ato’nyasmin khalu bhakty-atirikta iti | yathätränyäbhiläña-çünyatvaà
vihäyänyäbhiläña-svabhävärthaka-täcchélya-pratyayena kasyacid bhaktasya kadäcid
akasmät maraëa-saìkaöe präpte « he bhagavan bhaktaà mäm etad vipatteù sakäçäd
rakña » iti | kadäcitkäbhiläña-sattve’pi na kñatiù | yatas tasya vaivaçya-hetuka-svabhäva-
viparyayeëaiva tädåg-abhiläño, na tu sväbhävika iti bodhyam |
punaù kédåçam ? jïäna-karmädy-anävåtam | jïänam atra nirbheda-brahmänusandhänam

| na tu bhajanéya-tattvänusandhänam api | tasyävaçyäpekñaëéyatvät | karma smärta-
nitya-naimittikädi, na tu bhajanéya-paricaryädi | tasya tad-anuçélana-rüpatvät | ädi-
çabdena yajïa-vairägya-yoga-säìkhyäbhyäsädayas tair anävåtam | na tu pürvavat tac-
chünyam ity arthaù | tena ca bhakty-ävarakäëäm eva jïäna-karmädénäà
niñedho’bhipretaù | bhakty-ävarakatvaà näma vidhi-çäsanän nitya-karmäkaraëe
pratyaväyädi-bhayäc chraddhayä kriyamäëatvam | tathä bhakty-ädi-rüpeñöa-
sädhanatväc chraddhayä kriyamäëatvaà ca | tena loka-saàgrahärtham açraddhayäpi
piträdi-çräddhaà kurvatäà mahänubhävänäà çuddha-bhaktau nävyäptiù | atra çré-
Page 19
kåñëänuçélanaà kåñëa-bhaktir iti vaktavye bhagavac-chästreñu kevalasya ca bhakti-

çabdasya tatraiva viçräntir ity abhipräyät tathoktam ||11||
siddhänta - sarasvaté : präg asya taöastha-lakñaëam äha anyäbhiläñitä-çünyaà

anyäbhiläñitä kåñëa-bhajana-sampädana-virodhi-yoñit-saìgädi-rüpä durnéti-mülä
väïchä | tayä çünyaà vihénam | jïäna-karmädy-anävåtaà jïänam atra nirbheda-
brahmänusandhänaà, na tu bhajanéyatvänusandhänam api, tasyävaçyäpekñaëéyatvät |
karma ca småty-ädy-uktaà nitya-naimittikädi, na tu bhajanéya-paricaryädi, tasya tad-
anuçélana-rüpatvät | ädi-çabdena vairägya-yoga-säìkhyäbhyäsädayaù, tair anävåtam
avyavahitam apratihatam | änukülyena änukülyam atra bhajanoddeçyäya çré-kåñëäya
rocamänä pravåttiù, prätikülyaà tu tad-viparétaà jïeyam | tasya bhajana-virodhät, teneti
viçeñeëa tåtéyä na tu upalakñaëataù änukülyasyäpi bhaktitva-vidhänaà jïeyam |
kåñëänuçélanaà | kåñëa-çabdaç cätra svayaà bhagavataù çré-kåñëasya, tad-rüpäëäà
cänyeñäà api çré-viñëu-tattvänäà grähakaç ceti bodhyam | tasya kåñëasya sambandhi,
kåñëärthaà vä anuçélanaà käya-väì-mänaséyat-tac-ceñöä-rüpaà préti-viñayätmakaà
çaithilya-parityäga-pürvakaà muhur eva tat-tat-karma-pravartanam eva uttamä bhaktiù |
anena vaidha-rägänuga-märgayoù sädhaka-siddha-daçayor ubhayaträpy asyäù suñöhu
vaiçiñöyaà sphuöaà kathitam (anubhäñya 2.9.167) ||11||
—o)0(o—
|| 1.1.12 ||
yathä çré-närada-païcarätre—
sarvopädhi - vinirmuktaà tat -paratvena nirmalam |

håñékeëa håñékeça -sevanaà bhaktir ucyate ||12||
çré - jévaù : tat-paratvena änukülena | sarvety anyäbhiläñitä-çünyam | sevanam

anuçélanam | nirmalaà jïäna-karmädy-anävåtam | ata uttamätvaà svata evoktam ||12||
mukundaù : håñékeçeëety etad dehäntaùkaraëayor upalakñaëam | sevana-çabdasya

jïänädi-çünyam anukülatäcaraëam eva yadyapi mukhyärthas tathäpi bhakter viçadärthaà
dehädi-vyäpära-rüpo gauëärtha eva gåhétaù | bhaktiù sevä bhagavataù ity ädiñu sevety
ädi-padaà mukhyärtha-param | tat-paratvenänukülyena nirmalaà jïäna-karmädy-
anävåtam | ata uttamätvaà svata eva vyaktam ||12||
viçvanäthaù : sarveti | håñékeëa indriyeëa tat-paratvenänukülyaà ca | sarvety

anyäbhiläñitä-çünyam | sevanam anuçélanam | nirmalaà jïäna-karmädy-anävåtam | ata
uttamätvaà svata eva vyaktam ||12||
Page 20
siddhänta - sarasvaté : sarvopädhi-vinirmuktaà sakala-bhedävaraëa-pariçünyaà

kåñëetaränyäbhiläñitä-varjitaà tat-paratvena kåñëa-sevaika-tätparyeëa änukülyena
nirmalaà karmävaraëa-jïäna-vimohanädi-upädhi-rüpa-mala-nirmuktaà håñékeëa
sevonmukhendriya-dvärä håñékeça-sevanaà sarvendriyädhipasya viñëor anuçélanaà
eva bhaktir ucyate kathyate (anubhäñya 2.19.170) ||12||
—o)0(o—
|| 1.1.13-15 ||
çré-bhägavatasya tåtéya-skandhe ca (3.29.11-13)—
ahaituky avyavahitä yä bhaktiù puruñottame ||

sälokya - särñöi - sämépya -särüpyaikatvam apy uta |
déyamänaà na gåhëanti vinä mat -sevanaà janäù ||
sa eva bhakti - yogäkhya ätyantika udähåtaù || iti |
çré - jévaù : aträhaitukéti | aträhaitukéti anyäbhiläñitä-çünyä, avyavahitä jïäna-karmädy-

anävåtä, bhaktir bhäva-rüpä, tathäpy etad avyabhicäriëé kriyä-rüpo’pi lakñyate ||13||
aträhaitukatvam eva viçeñeëa darçayati sälokyeti | yasyäm iti çeñaù | ätyantikaù parama-
puruñärthaù ity arthaù ||14-15||
mukundaù : aträhaitukéti, puruñottame bhaktiù | änukülyena kåñëänuçélanam ahaituké

anyäbhiläñitä-çünyä, avyavahitä jïäna-karmädy-anävåtä | aträhaitukétvam eva viçeñeëa
darçayati—sälokyeti padyena | yä aträhaituky-ädi-lakñaëä bhaktiù sa eva bhakti-yoga
udähåta ity anvayaù | ätyantikaù svato véryavattamatayottamaù ||13-15||
viçvanäthaù: aträhaitukéti | aträhaitukéti anyäbhiläñitä-çünyä, avyavahitä jïäna-karmädy-

anävåtä, aträhaitukatvam eva viçeñeëa darçayati sälokya iti | yasyäm bhaktau satyäm iti
çeñaù | sälokyaà bhagavatä saha ekasmin loke väsaù | särñöià samänaiçvaryam |
särüpyaà samäna-rüpatvam | sämépyaà nikaöa-vartitvam | ekatvaà säyujyam | ätyantikaù
parama-puruñärthaù ity arthaù |
nanu bhaktänäm utkarña-nirüpakaà sälokyety-ädi-padyaà kathaà bhakti-

lakñaëodähåtam | taträha sälokya iti | sälokya ity ädi-padyaà tu madhyastham api
noddhåtam | bhakta-mähätmya-väcitvät nätra syäd upayogi tat | yato’smin
bhakte’nyäbhiläñitä-çünyä çuddhä bhaktir asty ato’yaà sälokyädikaà na gåhëäti | tasmäd
Page 21
etat padyasthaà bhaktotkarña-nirüpaëaà bhakter viçuddhatä-vyakti-dvärä lakñaëe

paryavasyati ||13-16||
siddhänta - sarasvaté : mad-guëa-çruti-mätreëa mama guëa-çravaëa-mätreëa sarva-

guhäçaye sarväntaù-karaëa-vartitve mayi ambudhau samudre gaìgämbhasaù yathä tathä
avicchinnä apratiruddhä viñayäntareëa chettum açakyä yä mano-gatiù puruñottame yä
ahaituké phalänusandhi-rahitä avyavahitä deha-draviëa-janatä-lobha-päñaëòatvädi-
vyavadhäna-vivarjitä bhaktiù, sä nirguëasya triguëätétasya bhägavataù bhakti-yogasya
lakñaëam udähåtaà kathitaà hi | janä harijanäù mat-sevanaà vinä mad-bhajanaà tyaktvä
déyamänaà sälokyaà mayä saha ekasmin loke väsaà, särñöiù samänam aiçvaryaà,
sämépyaà nikaöa-vartitvaà, särüpyaà samäna-rüpatäm, ekatvam uta säyujyam api na
gåhëanti näbhinandanti (anubhäñya 1.4.205-207) ||
—o)0(o—
|| 1.1.16 ||
sälokyetyädi - padyastha -bhaktotkarña -ëirüpaëam |

bhakter viçuddhatä -vyaktyä lakñaëe paryavasyati ||
na vyäkhyätam |
—o)0(o—
|| 1.1.17 ||
kleça - ghné çubhadä mokña -laghutä -kåt sudurlabhä |

sändränanda - viçeñätmä çré -kåñëäkarñiëé ca sä ||
çré - jévaù : atha vaiçiñöyaà kathayitum iti yad uktaà tad eva saìkñipya darçayati—
kleçaghnéti ||17||
mukundaù : asyä mahimänaà darçayati—kleçaghnéty ädinä ||17||
viçvanäthaù : atra vaiçiñöyaà kathayitum iti yad uktaà tad eva saìkñipya darçayati—
kleçaghnéti | tatra sädhana-bhaktiù kleçaghné-rüpä çubhadä-rüpä ca | bhäva-bhaktir
mokña-laghutä-kåd-rüpä sudurlabhä-rüpä ca | sädhya-prema-bhaktiù sändränanda-
viçeñätmä-rüpä çré-kåñëäkarñiëé-rüpä cety agre vyaktékariñyatéti | väyu ädi bhüta-
catuñöayavat tatra tatra tat-tad-antarbhäva iti ||17||
Page 22
—o)0(o—
|| 1.1.18-19 ||
taträsyäù kleçaghnatvam —
kleçäs tu päpaà tad -béjam

avidyä ceti te tridhä ||
tatra päpam —
aprärabdhaà bhavet päpaà
prärabdhaà ceti tad dvidhä ||
na katameëäpi vyäkhyätam ||18-19||
—o)0(o—
|| 1.1.20 ||
tatra aprärabdha - haratvam , yathä ekaòaçe (11.14.19)—
yathägniù susamiddhärciù karoty edhäàsi bhasmasät |

tathä mad - viñayä - bhaktir uddhavainäàsi kåtsnaçaù ||
çré - jévaù : päkädy-arthaà prajvälito’gnir yathä käñöhäni bhasmékaroti, tathä mad-viñayä

bhaktir yathä kathaïcit çravaëädi-lakñaëä samastäni päpäni dahatéti ||20||
mukundaù : yathägnir iti | susamiddhärcir iti viçeñaëam | svalpäpi bhaktiù susamiddhägni-

sameti darçayati—kåñëäya no namati yac-chira ekadäpi [bhä.pu. 6.3.29] ity ädeù ||20||
viçvanäthaù : kåtsnaçaù enäàsi samasta-päpäni ||20||
siddhänta - sarasvaté : he uddava ! yathä susamåddhärciù susamåddhä arciù yasya saù

agniù edhäàsi käñöhäni bhasmasät karoti vinäçayati, tathä mad-viñayä bhaktiù kåtsnaçaù
sarväëi enäàsi päpäni prärabdhäprarabdhäni ca vidhunoti (anubhäñya 2.24.57) ||20||
—o)0(o—
|| 1.1.21 ||
Page 23
prärabdha - haratvam , yathä tåtéye (3.33.6)—
yan - näma - dheya - çravaëänukértanäd

yat - prahvaëad yat - smaraëäd api kvacit |
çvädo ’ pi sadyaù savanäya kalpate
kutaù punas te bhagavan nu darçanät ||
çré - jévaù : yan-nämeti | çvädatvam atra çva-bhakñaka-jäti-viçeñatvam eva | çvänam

attéti nirukter vartamäna-prayogät | kravyädavat tac-chélatva-präpteù | kädäcitka-
bhakñaëa- präyaçcitta-vivakñäyäà tv atétaù prayogaù kriyeta | rüòhir yogam apaharatéti
nyäyena ca tad virudhyate | ataeva çvapaca iti taiù svämi-caraëair vyäkhyätam | tataç
cäsya bhagavan-näma-çravaëädy-ekatarät sadya eva savana-yogyatäyäù pratiküla-
durjätitva-prärambhaka-prärabdha-päpa-näça-pürvaka-savana-yogya-jätitva-janaka-
puëya-läbhaù pratipadyate | brähmaëänäà çaukre janmani durjätittväbhäve’pi savanäya
sujätitva-janaka-sävitrya-janmäpekñävat | tasmäd bhaktiù punäti man-niñöhä çvapäkän
api sambhavät [bhä.pu. 11.14.21] iti tu kaimutyärtham eva proktam ity äyäti ||21||
mukunda - gosvämi : yad iti | çvädo yato’nyo néco nästi so’pi kalpate samartho bhavati
sadyas tasminn eva kñaëe vaidharmye brähmaëasya suräpäne sadyaù pätityavan
näticitram idam ||21||
viçvanäthaù : yan-nämeti | yat-prahvaëäd yasya namaskärät çvädo’pi savanäya kalpate

yäga-yogyo bhavati ||21||
—o)0(o—
|| 1.1.22 ||
durjätir eva savanäyogyatve käraëam matam |

durjäty - ärambhakaà päpaà yat syät prärabdham eva tat ||
çré - jévaù: tasmäd durjätir evety atra savanäyogyatve’pi käraëam iti tad-yogyatä
pratiküla-päpamayéty arthaù | na tu tad-yogyatväbhäva-mätra-mayéti | brähmaëäëäà
çaukre janmani durjätitväbhäve’pi savana-yogyatväya puëya-viçeña-maya-sävitra-
janmäpekñatvät | tataç ca savana-yogyatva-pratiküla-durjäty-ärambhakaà prärabdham
apii gatam eva, kintu çiñöäcäräbhävät sävitraà janma nästéti brähmaëa-kumäräëäà
savana-yogyatväbhävävacchedaka-puëya-viçeña-maya-sävitra-janmäpekñävad asya
janmäntaräpekñä vartata iti bhävaù | ataù pramäëa-väkye’pi savanäya kalpate
Page 24
sambhävito bhavati, na tu tadaivädhikäré syädi ty abhipretam | vyäkhyätaà ca taiù sadyaù

savanäya soma-yägäya kalpate | anena püjyatvaà lakñyata iti | tad evaà durjäty-
ärambhakasya päpasya sadyo-näçe yathoktaà viñëu-sahasra-näma-stotre—
ma väsudeva-bhaktänäm açubhaà vidyate kvacit |

janma-måtyu-jarä-vyädhir bhayaà väpy upajäyate || iti |
mukunda - gosvämi : durjätir eveti | savanasya soma-yägasyäyogyatve’sämarthye |

durjäter ärmambhakaà durjäty-ärambhakaà bhakti-sahäyakänäm anya-karmaëäà
sattvän na deha-päta iti bhävaù ||22||
viçvanäthaù : yogyatvam atra yägädhikäritva-svarüpam eva | na ca tädåça-çvapacasya

yägädhikäritve sa kathaà yägaà na karotiéti väcyam | tasya çuddha-bhaktatvena karmaëi
çraddhä-rähityät | anye sat-kulotpanna-gåhasthäs tu çraddhä-rahitä api loka-
saìgrahärthaà karma kurvanti | tathä ca gétäyäm—loka-saìgraham eväpi sampaçyan
kartum arhasi iti | asya tu karma-karaëe praty uta bhakti-çästränabhijïa-jana-praväda-
bhayam api pratibaddhakam astéti jïeyam | atra savanäya kalpate ity atra soma-yäga-
kartåvat püjyo bhavatéti vyäkhyäne granthasya kañöa-kalpanäpatteù | prakåta-
granthasyäsaìgateç ca | yataù savanäyogyasyaiva prärabdha-näçakatvaà, na tu
püjyatvasya | tathäbhüta-durjätitva-prayojaké-bhüta-prärabdhavatäà jïäninäà püjyatva-
darçanät | athätra bhaktänäà prärabdha-sämänya-näçe’pi yat sukha-duùkhaà dåçyate,
tatra tu sukhaà bhakter änusaìgikaà phalam | yathä närada-païcarätre—
hari-bhakti-mahä-devyäù sarvä mukty-ädi-siddhayaù |

bhuktayaç cädbhutäs tasyäç ceöikävad anudrutäù || iti |
sukhaà tu kutracid bhagavad-dattam | yathä çré-daçame—
yasyäham anugåhëämi hariñye tad-dhanaà çanaiù |

tato ‘dhanaà tyajanty asya sva-janä duùkha-duùkhitam || [bhä.pu. 10.88.8] iti |
kutracid vaiñëaväparädhädi-phalam iti vivecanéyam | durjätir eva savanäyogyatve

käraëaà matam ||22||
—o)0(o—
|| 1.1.23 ||
padma-puräne ca—
Page 25
aprärabdha - phalaà päpaà küöaà béjaà phalonmukham |

krameëaiva praléyeta viñëu -bhakti -ratätmanäm ||
çré - jévaù : pürvärtham eva spañöayati—pädme ceti | päpam iti viçeñyam | tatra
phalonmukhaà prärabdham | béjaà väsanä-mayaà prärabdhatvonmukham iti yävat |
küöaà béjatvonmukham | aprärabdha-phalaà na prärabdhaà küöatvädi-rüpa-
käryävasthatvaà yena tat | tac cänädi-siddham anantam eva | kärikäyäà tu etad
eväprärabdham ity uktam | béja-prärabdhe tu pürvaà gaëite | yat tu küöam avaçiñöaà tad
apy aprärabdha eväntarbhävyam | krameëa pürva-pürvänukrameëa, tathäpi pürvoktaà
sadyaù savanäya [bha.ra.si. 1.1.21] iti kamala-patra-çata-vedha-nyäyena kiàcit-käla-
vilambo jïeya iti ||23||
mukundaù : pädme ceti | päpam iti viçeñyam | aprärabdha-phalaà prärabdhätiriktam

anantam | küöaà tasyaiva räçitayävasthänam | béjaà väsanämayam | phalonmukhaà
prärabdhaà krameëa pürvaà päpaà paçcät tad-béjam iti krameëa | na tu çlokokta-päpa-
krameëa ajämiläder nämäbhäsena béjasyäpi kñayo nämno’nargala-prabhävät ||23||
viçvanäthaù : bhakteù prärabdha-sämänya-näçakatve puräëäntaram api pramäëayati—

pädme ceti | päpam iti viçeñyam | tatra phalonmukhaà prärabdham | béjaà väsanä-mayaà
prärabdhatvonmukham | küöaà béjatvonmukham | aprärabdha-phalaà na prärabdhaà
phalaà küöatvädi-rüpa-käryävasthatvaà yena tat | tac cänädi-siddham anantam eva |
kärikäyäà tu etad eväprärabdham uktam | béja-prärabdhe tu pürvaà gaëite | yat tu küöam
avaçiñöaà tad apy aprärabdha eväntarbhävyam | krameëäprärarabdhädi pürva-pürva-
päpa-näça-krameëa | kramas tu kamala-patra-çata-vedha iva eka-kñaëa-madhya eva
jïeyaù ||23||
—o)0(o—
|| 1.1.24 ||
béja - haratvam, yathä ñañöhe (6.2.17)—
tais täny aghäni püyante tapo -däna -vratädibhiù |

nädharmajaà tad - hådayaà tad apéçäìghri -sevayä ||
çré - jévaù : béja-haratvaà viçeñato darçayatéty äha ||24||
mukundaù : tair iti püyante vinaçyanti—puï vinäçe iti dhätoù | tad-dhådayaà—teñäà

päpänäà tat-kartuù puruñasya vä hådayaà päpaà väsanä-mayaà | adharmajaà
adharom’vidyä taj-jam ||24||
Page 26
viçvanäthaù : béja-hetutvaà viçeñato dåçyate ity äha—béjeti | tais tathä-vidher api

püyante naçyanti | puï vinäçe | adharmäj jätam aghänäà hådayaà mülaà sükñma-rüpaà tu
na püyate na naçyati | tad api éçäìghri-sevayä hari-caraëayor bhaktyä väsanä-paryanta-
päpa-kñayät tad api çuddhyate ||24||
—o)0(o—
|| 1.1.25 ||
avidyä - haratvam , yathä caturthe (4.22.39)—
yat - päda - paìkaja - paläça -viläsa -bhaktyä

karmäçayaà grathitam udgrathayanti santaù |
tadvan na rikta -matayo yatayo ’pi ruddha -
sroto - gaëäs tam araëaà bhaja väsudevam ||
çré - jévaù : naiñöhikyäs tu avidyä-haratvam iti pratipädya dväbhyäà darçayati—yad-

päda iti | rikta-matayo bhagavad-dhyänädi-vinäbhüta-matayaù | araëaà çaraëam |
kramaç cätra çré-sutena çravaëopalakñaëatayä proktaù |
çåëvatäà sva-kathäù kåñëaù puëya-çravaëa-kértanaù |
hådy antaùstho hy abhadräëi vidhunoti suhåt-satäm ||
nañöa-präyeñv abhadreñu nityaà bhägavata-sevayä |
bhagavaty uttama-çloke bhaktir bhavati naiñöhiké ||
tadä rajas-tamo-bhäväù käma-lobhädayaç ca ye |
ceta etair anäviddhaà sthitaà sattve prasédati ||
evaà prasanna-manaso bhagavad-bhakti-yogataù |
bhagavat-tattva-vijïänaà mukta-saìgasya jäyate ||
bhidyate hådaya-granthiç chidyante sarva-saàçayäù |
kñéyante cäsya karmäëi dåñöa evätmanéçvare || [bhä.pu. 1.2.17-21] iti |
naiñöhiké niçcalä iti öékä-käräù ||25||
mukundaù : rikte avyakte brahmaëi matir yeñäm evambhütä api ||25||
viçvanäthaù : naiñöhikyäs tu avidyä-haratvam iti pratipädya dväbhyäà darçayati—yad-

päda iti | yasya päda-paìkajayoù paläçäìgulayas teñäà viläsa-bhaktyä viçeñeëa läsaù
pratikñaëa-vardhamänä käntir yasyäà tayä sädhana-rüpayä bhaktyä sädhya-rüpayä ca
karmäçayaà karma-väsanämayam ahaìkäraà grathitam | yenaiva sva-karmaëä | tad-
viparétena bhagavat-karmaëä udgrathayanti | santo vaiñëaväù | tadvat yatayaù
sannyäsino na | kutaù ? riktä nirviñayä avidyamänä matir yeñäà te rikta-dhanä iva
Page 27
nirbuddhayo’santaç cety arthaù | santas tu bhagavad-viñaya-matayaù subuddhaya eveti

bhävaù | niruddho nadyädeù srotasäm ivendriyäëäà gaëo yaiù | na hi srotäàsi niroddhuà
çakyäni bhavantéti nirbuddhitva-cihnam etad eveti bhävaù | santas tu bhagavat-
saundaryämåtädiñu prasärita-cakñur-ädéndriya-gaëäù sudhiyaù sukhinaç ceti bhävaù |
araëaà çaraëam ||25||
—o)0(o—
|| 1.1.26 ||
pädme ca—
kåtänuyäträ - vidyäbhir hari -bhaktir anuttamä |

avidyäà nirdahaty äçu däva -jväleva pannagém ||
çré - jévaù , mukundaù : na vyäkhyätam ||26||
viçvanäthaù : vidyäbhiù kåtä anu yäträ yasyäù sä | tathä ca bhaktasya vidyä-

viñayakecchäbhäve’pi sä vidyä svayam eva bhakteù paçcäd gacchatéty arthaù | anuttamä
atyutkåñöä | pannagéà sarpém ||26||
—o)0(o—
|| 1.1.27-28 ||
çubhadatvam —
çubhäni préëanaà sarva -jagatäm anuraktatä |
sad - guëäù sukham ity ädény äkhyätäni manéñibhiù ||
tatra jagat - préëanädi -dvaya -pradatvam, yathä pädme—
yenärcito haris tena tarpitäni jaganty api |

rajyanti jantavas tatra jangamäù sthävarä api ||
çré - jévaù : sarva-jagatäm iti | sarva-jagat-karmakaà préëanaà tat-kartåkänuraktatä ca |

anayoù sädguëyäntarbhäve’pi påthag-uktiù sarvottamatäpekñayä | kià vä te ete yadyapi
sädguëya-kåte api tatra sambhavataù, tathäpy anyatraiva tävan-mätra-kåte na syätäà,
kintu svarüpa-kåte apéti påthag-uktiù kåtä | yathoktaà caturthe dhruva-carite—
yasya prasanno bhagavän guëair maitry-ädibhir hariù |
Page 28
tasmai namanti bhütäni nimnam äpa iva svayam || [bhä.pu. 4.9.47] iti |
ädi-grahaëät sarva-vaçékäritva-maìgala-käritvädéni jïeyäni ||28||
mukundaù : çubhänéti préëanaà bhakta-kartåkaà jagat-kartåkänuraktatä | sad-guëädi-

pradatvam ity aträdi-çabdenoktäd deväder vaçékäräd anayoù påthag-uktir martya-
lokäpekñayä | sthävarä apéty atra tad-dvärä bhagavatä kåto’nurägas teñüpacaryata iti
bhävaù ||27-28||
viçvanäthaù : tatra jagat-préëanädi-dvaya-hetutvaà yathä pädme yenärcita iti | jaganti

jagad-varti-jévä ity arthaù ||28||
—o)0(o—
|| 1.1.29 ||
sad - guëädi - pradatvaà (bhä.pu. 5.18.12)
yasyästi bhaktir bhagavaty akiïcanä

sarvair guëais tatra samäsate suräù |
haräv abhaktasya kuto mahad-guëä
mano-rathenäsati dhävato bahiù ||
çré - jévaù : sädguëyädéty aträdi-çabda-grahaëät sarva-vaçékäritvopalakñaka-sura-

vaçékäritvaà gåhyate | sad-guëädi-pradatvam ity atra sad-guëädi-vaçékärayitåtvam ity
arthaù | surä bhagavad-ädayaù | sa ca tathä ca tat-parikarä devä munayaç cety arthaù |
samäsate vaçébhüya tiñöhantéty arthaù ||29||
mukundaù : sad-guëä jïäna-vairägya-yama-niyamädayaù | ädi-çabdäd devarñy-ädi-

vaçékäritvam | ädi-çabdaù sukham ity ädénéty ata äkåñöaù ||29||
viçvanäthaù : guëair indriya-niñöha-guëaiù saha, na tu doñaiù saha | surä

indriyädhiñöhäå-devatäs tatra bhakte samäsate | manorathenäsati viñaye
dhävato’bhaktasya mahad-guëä indriyäëaà nirdüñaëa-guëäù ||29||
—o)0(o—
||1.1.30-31||
sukha - pradatvam —
Page 29
sukhaà vaiñayikaà brähmam aiçvaraà ceti tat tridhä ||
yathä tantre—
siddhayaù paramäçcaryä bhuktir muktiç ca çäçvaté |
nityaà ca paramänando bhaved govinda -bhaktitaù ||
çré - jévaù : na vyäkhyätam ||30-31||
mukundaù : siddhayo bhuktiç ca vaiñayikaà sukham | muktir brahma-sukham |

paramänandam aiçvaraà sukham | paramänandam iti napuàsakatvam ärñam ||31||
viçvanäthaù : siddhayo’ëimädayo bhuktiç ca viñaya-sukham | muktir brahma-sukham |

päriçeñyän nityaà paramänandam aiçvara-sukham ||31||
—o)0(o—
|| 1.1.32 ||
yathä hari-bhakti-sudhodaye ca—
bhüyo ’ pi yäce deveça tvayi bhaktir dåòhästu me |

yä mokñänta - caturvarga phaladä sukhadä latä ||
çré - jévaù : na vyäkhyätam ||32||
mukundaù : sukhadety aiçvaram ||32||
viçvanäthaù : bhüyo’péti, yä latä-rüpä bhaktir mokñänta-catur-varga-phala-dä |

sukhadä éçvaränubhavänanda-dätré mokñädi-laghutä-karé ||32||
—o)0(o—
|| 1.1.33-34 ||
mokña - laghutäkåt —
manäg eva prarüòhäyäà hådaye bhagaväd -ratau |

puruñärthäs tu catväräs tåëäyante samantataù ||
Page 30
yathä çré-närada-païcarätre—
hari - bhakti - mahä - devyäù sarvä mukty -ädi -siddhayaù |
bhuktyaç cädbhutäs tasyäç ceöikävad anuvratäù || iti |
çré - jévaù : manäg eveti | alpam api prarüòhäyäà, na tu janitäyäà, tasyäù svayam
prakäça-rüpatvät | puruñärtho dharmärtha-käma-mokñäkhyäs tåëäyante tatra gantuà
lajjante ity arthaù ||33|| hari-bhaktéti ceöikävad iti bhétä ity arthaù ||34||
mukundaù : na vyäkhyätam ||33-34||
viçvanäthaù : adbhutä bhuktayo viñaya-bhogäç ceöikävad däsévat paçcäd-gäminyaù ||

33-34||
—o)0(o—
|| 1.1.35 ||
sudurlabhä —
sädhanaughair anäsangair alabhyä suciräd api |
hariëä cäçvadeyeti dvidhä sä syät sudurlabhä ||
çré - jévaù : hariëä cäçva adeyety aträsaìge’péti gamyate | anyathä dvaividhyänupapatteù

| dvidhä sudurlabheti prakära-dvayenäpi sudurlabhatvaà tasyä ity arthaù ||35||
mukundaù : sädhaneti | anäsaìgaiù äsaìga äsakté rucir apara-paryäyä | tad-rahitaiù |

sädhanaughaiù çré-mürter aìghri-sevane prétiù, çré-bhägavatäsvädaù, sajätéya-
väsanä-bhakta-saìgo näma-saìkértanaà çréman-mathurä-maëòale sthitiù iti païcäìgäni
vinä nati-stuti-vandanädibhiù sarvair alabhyä labdhum ayogyä | säsaìgaiù sädhanair
labhyäpi hariëä cäçv adeyä svasminn äsaktau satyäm eva deyety arthaù | tathä cägre—
sädhanäbhiniveças tu tatra niñpädayan rucim |

haräv äsaktim utpädya ratià saàjanayaty asau || [bha.ra.si. 1.3.8] iti ||35||
viçvanäthaù : anäsaìgaiù çraddhädi-bhakti-bhümikäntargatäsakti-rahitaiù sädhana-

samühaiù sarvathaivälabhyä | äsakty-uttaram eva raty-utpatteù çravaëät | hariëä cäsakti-
sahitair api sädhana-samühair äçu çéghram adeyä | vilambena tu déyata ity arthaù |
dvidhä sudurlabheti prakära-dvayenäpi sudurlabhatvaà tasyä ity arthaù ||35||
—o)0(o—
Page 31
|| 1.1.36 ||
tatra ädyä, yathä täntre—
jïänataù sulabhä muktir bhuktir yajïädi -puëyataù |

seyaà sädhana - sähasrair hari -bhaktiù sudurlabhä ||
çré - jévaù : jïänata iti | tantra-mataà tävad vicäryate | atra jïäna-yajïädi-puëye säsaìge
eva väcye, tayos tädåçatvaà vinä mukti-bhuktyoù siddhir api na syät | astu tävat
sulabhatva-värtä | ataù sädhana-sahasräëäm api säsaìgatvam eva labhyate | väkyärtha-
krama-bhaìgasyävaçya-parihäryatvät sahasra-bähulyäsiddheç ca | tatra yadi jïäna-
yajïädi-puëyayoù säsaìgatvaà tad-eka-niñöhatva-mätraà väcyaà, tadä tädåçäbhyäm api
täbhyäà tayoù sulabhatvaà nopapadyate | kleço’dhikataras teñäm avyaktäsakta-cetasäm
[gétä 12.5] ity ädeù, kñudräçä bhüri-karmäëo bäliçä våddha-mäninaù [bhä.pu. 10.23.9] ity
ädeç ca | tasmät tayoù säsaìgatvaà naipuëyena vihitatvam ity eva väcyam | naipuëyaà ca
bhakti-yoga-saàyoktåtvam iti | pureha bhüman bahavo’pi yoginaù [bhä.pu. 10.14.5] ity
ädeù, svargäpavargayoù puàsäà [bhä.pu. 10.81.19] ity ädeç ca |
atha hari-bhakti-çabdena sädhya-rüpo rati-paryäyas tad-bhäva evocyate—bhaktyä

saïjätayä bhaktyä itivat | tataç ca sädhana-çabdena hari-sambandhi-sädhanam evocyate,
tat-sambandhitvaà vinä tad-bhäva-janmäyogät | tathä ca sädhana-çabdena säkñät-tad-
bhajane väcye tatra pürva-kramataù säsaìgatve labdhe sahasra-bahutva-
nirdeçenäparyavasänät su-çabdäc ca bhétasya kasyäpi tatra [bhäva-bhaktau] pravåttir
na syät | tena tatra sulabhatvaà tu—
çåëvataù çraddhayä nityaà gåëataç ca sva-ceñöitam |
kälena nätidérgheëa bhagavän viçate hådi || [bhä.pu. 2.8.4]
tatränvahaà kåñëa-kathäù pragäyatäm

anugraheëäçåëavaà manoharäù |
täù çraddhayä me ‘nupadaà viçåëvataù
priyaçravasy aìga mamäbhavad ruciù || [bhä.pu. 1.5.26] ity ädau prasiddham |
tasmät sädhana-çabdena na sädhayati mäà yoga [bhä.pu. 11.14.20] ity ädivat tad-artha-
viniyogät pürvavan naipuëyena vihitatvam eva | tat-sähasrair api sudurlabhety uktis tu
säkñät tad-bhajanam eva kartavyatvena pravartayati | tathäpi kärikäyäm anäsaìgair iti yad
uktaà, tatra cäsaìgena sädhana-naipuëyam eva bodhyate, tan naipuëyam ca säkñät tad-
bhajane pravåttiù | tataç ca tasya tädåça-sämarthye’py anyatra svargädau pravåttyä na
vidyate äsaìgo naipuëyaà yeñu tädåçair nänä-sädhanair ity arthaù | tädåça-nänä-
sädhanatvaà tu neñöam |
Page 32
tasmäd ekena manasä bhagavän sätvatäà patiù |

çrotavyaù kértitavyaç ca dhyeyaù püjyaç ca nityadä || [bhä.pu. 1.2.14] ity ädau
|
tasmäd itara-miçritäpi na yukteti sädhv eva lakñitaà jïäna-karmädy-anävåtam iti ||36||
mukundaù , viçvanäthaù : na vyäkhyätam ||36||
—o)0(o—
|| 1.1.37 ||
dvitéyä, yathä païcama-skandhe (5.6.18)—
räjän patér gurur alaà bhavatäà yadünäà

daivaà priyaù kula -patiù kva ca kiìkaro vaù |
astv evam aìga bhajatäà bhagavän mukundo
muktià dadäti karhicit sma na bhakti -yogam ||
çré - jévaù : karhicin na dadätéty ukte karhicid dadätéty äyäti | asäkalye tu cic-canau | ata
eva karhicid apéti noktam | tasmäd äsaìgenäpi kåte sädhana-bhüte säkñäd bhakti-yoge
sati yävat phala-bhüte bhakti-yoge gäòhäsaktir na jïäyate | tävan na dadätéty arthaù |
tathaiva ca lakñitam—anyäbhiläñitä-çünyam iti ||37||
mukundaù : räjann iti | astv evaà yuñmäkaà yädavänäà ca sneha-sambandhäbhyäà

vaçavarté düre tiñöhatv ity arthaù | bhakti-yogaà rati-rüpaà karhicin na dadätéty ukteù
karhicid dadätéty äyäti—asäkalye tu cic-canau | ata eva karhicid apéti noktam | tasmät
svasminn äskatyäà satyäm eva deyatvam ||37||
viçvanäthaù : he räjan ! bhavatäà päëòavänäà yadünäà ca patiù pälakaù | gurur

upadeñöä daivam upäsyaù | priyaù prétikåt | kula-patir niyanteti | yaduñv avatarato’pi
kåñëasya teñu bhavatsu ca tulya eva vyavahäro dåñöaù | kià ca, kva ca kadäcit vaù
päëòavänäà düty-ädiñu kiìkaro, na ca tathä yadünäm iti yadubhyo’pi premavattve
bhavatäm ädhikyam eveti bhävaù | bhavadbhyo hy abhajadbhyo’pi parama-premädhikya-
dänasya värtä kiyaté vaktavyä ? sä sarvopari viräjatäm | anyebhyo bhajadbho’pi na
bhakti-yogaà bhäva-bhaktim api präyo na dadäti | kià ca tato’py atinikåñöäà muktim evety
äha astv eveti | bhajatäà bhajadbhyaù | atra karhicid apéty anukte muktim anicchadbhyaù
çuddha-bhaktebhyas tu bhaktim eva dadätéty artho labhyate ||37||
Page 33
—o)0(o—
|| 1.1.38 ||
sändränanda - viçeñätmä —
brahmänando bhaved eña cet parärddha -guëékåtaù |

naiti bhakti - sukhämbhodheù paramäëu -tuläm api ||
çré - jévaù : parärdheti—parärdha-käla-samädhinä samuditaà tat-sukham apéty arthaù ||

38||
mukundaù : na vyäkhyätam ||38||
viçvanäthaù : parärdheti—parärdhaà kälaà vyäpya kriyamäëena samädhinä siddhaà

brahma-sukham apéty arthaù | bhakti-rüpa-sukha-samudrasya yaù paramäëus tasyäpi
tulanäà naiti na präpnoti ||38||
—o)0(o—
|| 1.1.39 ||
yathä, hari-bhakti-sudhodaye—
tvat - säkñät - karaëähläda -viçuddhäbdhi -sthitasya me |

sukhäni goñpadäyante brähmäëy api jagad -guro ||
çré - jévaù : brähmäëéty atra pärameñöhyänéti tu na vyäkhyeyam | para-

brahmänandenaiva tasya täratamyaà çré-bhägavatädiñu prasiddham iti | tasyäravinda-
nayanasya padäravinda [bhä.pu. 3.15.43] ity ädi ||39||
viçvanäthaù : tvat-säkñäd iti tava säkñät-käränanda-samudre sthitasya mama brähmäëi

brahma-svarüpäëy api sukhäni goñpadäyante goñpadam iväcaranti | brähmäëéty atra
pärameñöhyänéti tu na vyäkhyeyam | para-brahmänandenaiva tasya täratamyaà çré-
bhägavatädiñu prasiddham iti | tasyäravinda-nayanasya padäravinda [bhä.pu. 3.15.43] ity
ädibhyaù ||39||
—o)0(o—
Page 34
|| 1.1.40 ||
tathä bhävärtha-dépikäyäà (10.88.11) ca—
tvat - kathämåta - päthodhau viharanto mahä -mudaù |

kurvanti kåtinaù kecit catur -vargaà tåëopamam ||
çré - jévaù : satsv api bahuñu udähariñyamäëeñu çré-bhägavatädi-väkyeñu bhävärtha-

dépikodäraëaà tu tat-kartus tat-tätparyajïatvena sarva-tat-tad-väkyärtha-saìgraho’yam
ity abhipräyät ||40||
viçvanäthaù : bhävärtha-dépikäyäà çré-svämi-caraëaiù kåtäyäà çruty-adhyäya-

öékäyäm | päthodhau samudre | mahä-mudaù paramänanda-yuktäù ||40||
—o)0(o—
|| 1.1.41 ||
çré - kåñëäkarñiëé—
kåtvä harià prema - bhäjaà priya -varga -samanvitam |

bhaktir vaçékarotéti çré -kåñëäkarñiëé matä ||
çré - jévaù : prema-bhäjam iti äkarñaëa-çabda-balät | priya-varga-samanvitam iti çré-

çabda-baläd vyäkhyätam ||41||
mukundaù : kåtveti | priya-varga-samanvitam iti räjäyaà gacchatétivat sa-parivärasya

präptir iti vyäkhyätam ||41||
viçvanäthaù : na vyäkhyätam ||41||
—o)0(o—
|| 1.1.42 ||
yathä ekädaçe (11.14.20)—
Page 35
na sädhyati mäm yogo na säìkhyaà dharma uddhava |

na svädhyäyas tapas tyägo yathä bhaktir mamorjitä ||
çré - jévaù : na sädhayatéti—atra yadyapi yogädi-sädhana-pratispardhitvena

sädhanatvam eväsyä äyäti—tataç cägrata ity ädi vakñyamäëänusäreëa sädhya-bhakti-
mahima-prastäve’sminn udäharaëaà na sambhavati, tathäpi sädhyäm eva janayitvä
vaçékaroty asäv iti tathoktam ||42||
mukundaù : na sädhayatéti | ürjitä prema-lakñaëä saté mäà sa-priya-vargam | tatra

yogädayo’pi paramotkarñaà präptä jïeyäù | ürjita-bhakti-pratispardhitvät ||42||
viçvanäthaù : na sädhayatéti—yadyapi yogädi-sädhana-pratispardhitvena sädhanatvam

eväsyä äyäti—tataç cägrata ity ädi vakñyamäëänusäreëa sädhya-bhakti-mahima-
prastäve’sminn udäharaëaà na sambhavati, tathäpi sädhyäm eva bhaktià janayitvä
vaçékaroty asäv iti tathoktam | na sädhayati na präpti-sädhanaà bhavati | ürjitä jïäna-
karmädy-anävåtatvena prabalä tévrety arthaù ||42||
—o)0(o—
|| 1.1.43 ||
saptame (7.10.48) ca näradoktau—
yüyaà nå - loke bata bhüri -bhägä

lokaà punänä munayo ’ bhiyanti |
yeñäà gåhän ävasatéti säkñäd
guòhaà paraà brahma manuñya -liìgam ||
çré - jévaù: ata eva taträparituñyan priya-varga-samanvitatvodäharaëaà ca kariñyann

aparam äha—yüyam iti ||43||
mukundaù: säkñäd-vacana-gatam apy etad darçayati—yüyam iti güòhaà vedädi-

rahasyatvät asarva-bodha-svabhävam ||43||
viçvanäthaù : aho prahlädasya bhägyam—yena bhagavän dåñöaù | vayaà tu manda-

bhägyä iti viñédantaà räjänaà prati yüyaà prahlädät, prahläda-guror matto’py anyebhyo’pi
bhaktebhyaù | yadu-guru-prabhåtibhyo’pi vaçiñöa-maréci-kaçyapädi-åsibhyo’pi,
brahma-rudräbhyäm api, bhüri-saubhägyavanta ity äha näradaù—yüyam iti | yüyaà nåëäà
jévänäà loka-madhye bhüri-bhägäù | yeñäà yuñmäkaà gåhän lokaà sva-darçanädinä
Page 36
pavitrékurvanto’pi munayo’bhi sarvato-bhävena svaà kåtärthékartuà gacchanti | yato

güòhaà sarvato’pi rahasyaà yan manuñya-liìgaà naräkåti paraà brahma | tat samyak
prakäreëa yuñmäbhir anähütam apy äsakti-pürvakaà yeñäà gåheñu säkñäd vasati | na hi
prahlädädénäà gåheñu naräkåti paraà brahma säkñäd vasati | na ca tad-darçane
kåtärthé-bhavituà munayo gacchantéti bhävaù ||43||
—o)0(o—
|| 1.1.44 ||
agrato vakñyamäëäyäs tridhä bhakter anukramät |

dviçaù ñaòbhiù padair etan mähätyaà parikértitam ||
çré - jévaù: dviço dväbhyäà dväbhyäà ñaòbhiù padaiù kleçaghnéty ädibhiù parikértitam iti |
asädhäraëatveneti pariçabdärthaù | tena sädhana-rüpäyä dvau guëau | bhäva-rüpäyäç
catväro guëäù prema-rüpäyäù ñaò api jïeyäù | tatra tat-tad-antarbhävät väyv-ädi-bhüta-
catuñöayavat ||44||
mukundaù: agrata iti | dviço dväbhyäà dväbhyäà kåtvä ñaòbhiù padaiù kleçaghnéty
ädibhiù asädhäraëa-sädhäraëatveneti pariçabdärthaù | tena sädhana-rüpäyä dvau |
bhäva-rüpäyäç catväraù | prema-rüpäyäù ñaò api jïeyäù | väyv-ädi-bhüta-catuñöayavat
tatra tatra tat-tad-antarbhävät ||44||
viçvanäthaù : agrata iti | sädhana-bhäva-prema-rüpäyäs tridhä bhakter dviço dväbhyäà

dväbhyäà ñaòbhiù padaiù | tathä ca kleçaghné çubhadä ity anena pada-dvayena
sädhana-bhakter mähätmyaà kathitam | evaà mokña-laghutäkåt sudurlabhä ity anena
bhäva-bhakteù | evaà sändränanda-viçeñätmä çré-kåñëäkarñiëé iti prema-bhakter ity
evaà ñaòbhiù padair ity arthaù ||44||
—o)0(o—
|| 1.1.45 ||
kià ca -
svalpäpi rucir eva syäd bhakti -tattvävabodhikä |
yuktis tu kevalä naiva yad asyä apratiñöhatä ||
çré - jévaù : atra bahirmukhän praty anyad apy ucyate ity äha—kià ceti | rucir atra bhakti-
tattva-pratipädaka-çabdeñu çrémad-bhägavatädiñu präcéna-saàskäreëottamatva-
jïänam | saiva bhakti-tattvam evävabodhayati | yathä-çabdaà çraddhäpayatéti | kevalä
Page 37
çuñkä naiveti kintu tad-ruci-sahitä | ittham eva vakñyate çästre yuktau ca nipuëa
[bha.ra.si. 1.2.17] iti ||45||
mukundaù : he mahä-kåpälo ! trividha-bhaktes tat-tan-mähätmyaà çrutam apy

atyapürvatvät samyaì nävabudhyate, tato yuktià ca darçayeti bubhutsün prati satyam
atyapürvam evaitat, kintu sädhanäbhiniveçäd rucau svalpäyäm api jätäyäà mano-
nairmalyät svayam eva bhakti-tattvasyävabodho, na tu kevalayä yuktyety äha—kim ceti |
rucir eva svayam eva svalpa-rucäv api satyäà tad-anukülä yuktiç ca svayaà sphured ity
arthaù | yuktis tu kevalä ruci-rahitä naiva | asyä yukteù ||45||
viçvanäthaù : atha bahirmukhän praty anyad apy ucyate ity äha—kià ceti | rucir atra
bhakti-tattva-pratipädaka-çabdeñu çré-bhägavatädiñu präcéna-saàskäreëottamatva-
jïänam | saiva bhakti-tattvam avabodhayati | kevalä çuñkä naiveti kintu tad-ruci-sahitä |
ittham eva vakñyate çästre yuktau ca nipuëa [bha.ra.si. 1.2.17] iti ||45||
—o)0(o—
|| 1.1.46 ||
tatra präcénair apy uktam—
yatnenäpädito ’ py arthaù kuçalair anumätåbhiù |

abhiyuktatarair anyair anyathaivopapädyate ||
çré - jévaù, mukundaù, viçvanäthaù : apratiñöhatäm eva darçayati—tatheti | präcénaiù

tarko’pratiñöhänät [bra.sü. 2.1.12] iti nyäyänusäribhir värtika-kärädibhiù | abhiyuktataräs
tärkikeñu pravéëataräù ||46||
—o)0(o—
iti çré çré bhakti-rasämåta-sindhau

pürva-bhäge bhakti-sämänya laharé prathamä
-=o0o=-
Page 38
|| 1.2 ||
bhakti - rasämåta - sindhau pürva - vibhäge dvitéyä laharé
atha sädhana-bhaktiù
|| 1.2.1 ||
sä bhaktiù sädhanaà bhävaù premä ceti tridhoditä ||
çré - jévaù : sä bhaktir äpätataù pratéty-artham evedaà vivecanam, viçeñatas tv idaà

jïeyam—bhaktis tävad dvividhä—sädhana-rüpä, sädhya-rüpä ca | tatra prathamäyä
lakñaëaà bhedäç ca vakñyante | dvitéyä tu härda-rüpä, säpi bhakti-çabdenocyate |
yathaikädaçe—bhaktyä saïjätayä bhaktyä bibhraty utpulakäà tanum [bhä.pu. 11.3.11] iti |
asyäç ca bhäva-prema-praëaya-sneha-rägäkhyäù païca bhedäù | tathä ujjvala-
nélamaëäv asya pariçiñöa-granthe mänänuräga-mahäbhäväs trayaç ca santi | tad evam
añöau | tathäpi bhävaù premeti dvi-bhedatvenoktis tüpalakñaëartham eva |
premëa eva viläsatväd vairalyaà sädhakeñv api |

atra snehädayo bhedä vivicya na hi çaàsitäù || [bha.ra.si. 1.4.19]
ity atraiva prema-lahary-ante vakñyamäëatvät ||1||
mukundaù : vaiçiñöyaà kathayituà yad uktaà, tad eva vaiçiñöyaà darçayati seti yävad-
vibhägam | sä ukta-lakñaëä sämänya-bhaktiù ||1||
viçvanäthaù : sä bhaktir iti | athätra sädhana-sädhyatva-rüpa-dvividha-bheda evästu |

bhävasyäpi sädhya-bhakty-antarbhävo’stu | kià bheda-traya-karaëena ? iti cet na,
yato’gre vakñyamäëasya
utpanna-ratayaù samyaì nairvighnyam anupägatäù |
kåñëa-säkñät-kåtau yogyäù sädhakäù parikértitäù || [bha.ra.si. 2.1.276]
iti sädhaka-bhakta-lakñaëasya madhye raty-apara-paryäyasya bhävasyävirbhäve’pi

samyaì-nairvighnyam anupägatäù iti viçeñaëena prabalatarasya kasyacin mahad-
aparädhasya kaçcana bhägo’vaçiñöo’stéti labhyate | evaà sati kleça-
janakasyäparädhasya leçe’pi sädhya-bhakter ävirbhävo na sambhavati | ata eva
tatraivoktasya sädhya-bhakti-viçiñöa-siddha-bhakta-lakñaëasya madhye—avijïätäkhila-
kleçäù sadä kåñëäçrita-kriyäù siddhäù syuù [bha.ra.si. 2.1.280] ity anena tathaiva
pratipäditam | tasmäd bhävasya sädhya-bhakter antarbhävo na sambhavati | tathaiva
sädhana-bhakter antarbhävas tu sutaräm eva nästi | yato’traiva prakaraëe sädhana-
Page 39
bhakti-lakñaëe bhäva-sädhanatva-rüpa-viçeñaëena bhävasya sädhana-bhaktitvaà

parästam | bhävasya bhäva-sädhanatväbhävät | tasmät sädhüktaà bhaktes trividhatvam iti
vivecanéyam ||1||
—o)0(o—
|| 1.2.2 ||
tatra sädhana - bhaktiù—
kåti - sädhyä bhavet sädhya -bhävä sä sädhanäbhidhä |

nitya - siddhasya bhävasya präkaöyaà hådi sädhyatä ||
çré - jévaù : kåtéti | sämänyato lakñitä uttamä bhaktiù | kåtyä indriya-preraëayä sädhyä cet,
sä sädhanäbhidhä bhavati | kåtyäs tad-antarbhävaç ca pürva-kriyäyä yajïäntarbhävavät |
tatra bhävädy-anubhäva-rüpäyä vyavacchedärtham äha—sädhyeti | sädhyo bhävo
bhäva-premädi-rüpo yayä sä, na tu bhäva-siddhä | sä hi tad-aìgatvät sädhya-rüpaiveti |
sädhya-bhävety anena sä sädhya-pumarthäntarä ca parihåtä, uttamäyä evopakräntatvät |
bhävasya sädhyatve kåtrimatvät parama-puruñärthatväbhävaù syäd ity äçaìkyäha—
nityeti | bhagavac-chakti-viçeña-våtti-viçeñatvenägre sädhayiñyamäëatväd iti bhävaù ||2||
mukundaù : kåtyä dehädi-vyäpäreëa sädhyä | kåtes tad-aìgatvät tad-antarbhävaù |

avyaìgyo dehädi-vyäpäraù sädhanäbhidhä bhaved ity arthaù | asyäù phalaà darçayann
äha—sädhyo niñpädyo bhävo ratir yayävåtti-rüpayä kuträpi sakåd-rüpayä ca sä sädhya-
bhävä | bhävät pürvä sädhana-bhaktir, bhävas tasyäù phalam ity arthaù | jäta-bhäve yä sä
bhävasya käryatvät sädhyaiva | bhävasya sädhyatve kåtrimatvät parama-puruñärthatäm
äçaìkyäha—nityeti | nitya-siddha-bhakteñu çuddha-sattva-viçeña-rüpatayä sadä
vartamänasyätra svayaà sphuraëän na kåtrimatva-çaìkä | ataù çré-kåñëa-nämädi na
bhaved grähyam indriyaiù [bha.ra.si. 1.2.234] iti vakñyamäëatvät | sädhana-bhaktir eva na
kåtrimä, kim uta bhävaù ? ||2||
viçvanäthaù : kåtéti | sä sämänyato lakñitoktä bhaktir indriya-vyäpäreëa sädhyä cet

sädhanäbhidhä bhavati | atrendriya-vyäpärasya bhakty-antar-bhävaù | yägasya pürva-
kriyäyä yathä yägasyäntarbhävas tathaiva jïeyaù | tena bhakti-bhinnasya na bhakti-
janakatvam iti siddhänto’pi saìgacchate | atra bhäva-bhakter anubhäva-rüpasya çravaëa-
kértanädeù sädhanatva-vyavahäräbhävät tad-väraëäyäha—sädhyeti | sädhyo bhävo
yayä sä bhäva-janikety arthaù | tena dharmärthädi-puruñärthäntara-sädhaka 1-bhaktiç ca
paräkåtä, uttamäyä eva upakräntatvät | bhävädénäà sädhyatve kåtrimatvät parama-
puruñärthatväbhävaù syäd ity äçaìkyäha—nityeti | bhävasyety upalakñaëaà çravana-
1
sädhana (a,b)
Page 40
kértanädayo’pi grähyäù | teñäm api karëa-jihvädau präkaöya-mätram, yathä çré-kåñëo

vasudeva-gåhe’vatatära | bhakténäà bhagavac-chakti-våtti-viçeñatvenägre
sädhayiñyamäëatväd iti bhävaù ||2||
siddhänta - sarasvaté: kåti-sädhyä kåtyä indriya-preraëayä sädhanéyä yä sädhya-bhävä

sadhanéyaù bhävaù yasya sä sädhanäbhidhä sädhana-bhakti-nämné bhavet | hådi
jévätma-hådaye nitya-siddhasya nitya-vartamänasya svataù-prakäçasya bhävasya
kåñëa-prema-bhävasya präkaöyam äviñkaraëam eva sädhyatä sädhana-yogyatä ||2|| (cc
2.22.102)
—o)0(o—
|| 1.2.3 ||
sä bhaktiù saptama -skandhe bhaìgyä devarñiëoditä ||
çré - jévaù : seti | nanv atra—

tasmäd vairänubandhena nirvaireëa bhayena vä|
snehät kämena vä yuïjyät kathaïcin nekñate påthak || [bhä.pu. 7.1.25]
iti bhaya-dveñäv api vihitau | tarhi täva pi bhakté syätäà tarhy änukülyeneti viçeñaëa-
virodhaù syät taträha—bhaìgyeti | yaù khalu bhaya-dveñayor api maìgalaà vidadhéta |
tasminn api ko vä parama-pämaro bhaktià na kurvéta, pratyuta tau vidadhéteti
paripäöyety arthaù | yuïjyäd iti tu sambhävanäyäm eva liì-vidhänät | na tu vidhau | bhaya-
dveñayor vidhätum açakyatvät | yadyapi çré-kåñëa-param evedaà väkyaà, tathäpi tad-
aàçädau ca täratamyena jïeyam ||3||
viçvanäthaù : seti | nanv atra—
tasmäd vairänubandhena nirvaireëa bhayena vä |

snehät kämena vä yuïjyät kathaïcin nekñate påthak || [bhä.pu. 7.1.25]
iti padye bhaya-dveñäv api vihitau | tarhi täva pi bhakté syätäà ? tayor bhaktitva-svékäre
tu änukülyeneti viçeñaëa-virodhaù syät | tat-kartary asure’pi bhakta-vyavahäräpatteç cety
äha—bhaìgyeti | yaù khalu bhaya-dveña-kartåëäm api maìgalaà karoti | tasminn éçvare ko
vä parama-pämaro bhaktià na kurvéta ? pratyuta bhaya-dveñau vidadhéteti bhaìgyä
paripäöyä devarñiëoktam ||3||
Page 41
—o)0(o—
|| 1.2.4 ||
yathä saptame (7.1.31)—
tasmät kenäpy upäyena manaù kåñëe niveçayet || iti |
çré - jévaù : tasmäd iti | upäyena kämädinä nirvaira-çabda-pratipädayitavyena vidhinä ca

dvärä, mano-niveçopalakñaëatvena tat-tad-indriya-ceñöä ca bhaktir ity arthaù | tathäpi
kenäpi yogyena bhaya-dveñätiriktena sva-mano’nukülenaikatareëaivety arthaù ||4||
mukundaù : tasmäd ity asya pürvärdheù— katamo’pi na venaù syät païcänäà puruñaà
prati [bhä.pu. 7.1.31] iti | asyärthaù—pürva-çatru-rüpaà mäà ghätako’vatérëa iti dveña-
mülatvät kaàsa-bhayasya dveñäntarbhävät païcänäm ity uktam | katamo’pi na veëa ity
asya bhaya-dveñayor niñiddhatvät kaàsädénäà päpa-jätam abhinveçottannañöam | te ca
tad-ätmatäà präptäù | abhiniveçäbhäväd asya tu päpam ity abhipräyaù | yasmän
niñiddha-kartä veëavan narakaà gacchet tasmäd dhetoù kenäpy upäyena käma-snehädi-
catuñöayänuvartinä manobhirucinaikatamena dehendriyäntaùkaraëa-vyäpärätmakena
sädhanena manaù kåñëe niveçayed äsaktaà kuryäd iti cäturyeëa preraëam | çravaëa-
kértana-smaraëädikä bhävotpatteù präk çré-kåñëäsakti-paryantä kriyä sädhana-bhaktir
ity arthaù | tasmäd vairänubhandhena ity ädi padye bhaya-dveñäv api
manobhiniveçätmakäv eva gåhétau | kathaïcin nekñate påthag ity uktatvät ||4||
viçvanäthaù : paçcät çloke devarñir abhipräyaà spañöékaroti—tasmäd iti | teñäà madhye

kenäpy utkåñöena nirvaira-çabda-pratipäditena kämädy-upäyenety arthaù ||4||
—o)0(o—
|| 1.2.5-6 ||
vaidhé rägänugä ceti sä dvidhä sädhanäbhidhä ||
tatra vaidhé —
yatra rägänaväptatvät pravåttir upajäyate |
çäsanenaiva çästrasya sä vaidhé bhaktir ucyate ||
çré - jévaù : yatra bhaktau pravåttiù puàso rägänaväptatvät rägeëanaväpteti hetoù

çästrasya çäsanenaiva upajäyate | sä bhaktir vaidhé ucyate | rägo’tränurägas tad-ruciç ca
Page 42
| agre rägätmikä-rägänugayor bhedasya vakñyamäëatvät | çäsanenaivety eva-kärät,

räga-präptatvam api cet tarhi aàçenaiva vaidhétvaà jïeyam ||6||
mukundaù : yatra bhaktau pravåttiù rägänaväptatvät rägeëa lobhenänaväpti-hetoù

çästrasya çäsanenaiva, na tu sva-kalpanädinä ||6||
viçvanäthaù : vaidhéti | rägo’tra rägas tad-ruciç ca | agre rägätmikä-rägänugayor

vakñyamäëatvät | athätra sädhanädau pravåtti-sämänye kutracil lobhasya käraëatvam |
kutracic chästra-çäsanasya | tatra ca yasyäà bhaktau lobhasya käraëatvaà nästi, kintu
çästra-çäsanasyaiva sä vaidhéty äha—yatreti | rägo’tra çré-mürter darçanäd daçama-
skandhéya-tat-tal-lélä-çravaëäc ca bhajana-lobhas tad-anäptatväd anadhénatväd
dhetoù çästrasya çäsanenaiva yä pravåttir upajäyate, sä bhaktir vaidhy ucyate ||6||
—o)0(o—
|| 1.2.7 ||
yatha, dvitéye (2.1.6)—
tasmäd bhärata sarvätmä bhagavän éçvaro hariù |

çrotavyaù kértitavyaç ca smartavyaç cechatäbhayam ||
çré - jévaù : na vyäkhyätam |
mukundaù : tasmäd bhärata ity atra hari-çabdäd bhaktäç ca präptäù |
arcayitvä tu govindaà tadéyän närcayanti ye |

na te viñëoù prasädasya bhäjanaà dämbhikä janäù || ity ädau doña-çravaëät |
kåñëaà smaran janaà cäsya [bha.ra.si. 1.2.294] ity ädau te säkñäd eva grahéñyante—teñäà
tatraivätyupädeyatvät | ataù kåñëänuçélanam ity aträpi sa-parikara eva kåñëo jïeyaù ||7||
viçvanäthaù : abhayaà nästi saàsärädi-janya-bhayaà yasmät bhagavatas tam icchatä

puruñeëa bhagavän çrotavyaù | tena saàsärädi-bhaya-nivåtti-pratipädaka-çästra-
çäsanäd eva pravåttiù, na tu lobhäd iti bhävaù ||7||
—o)0(o—
|| 1.2.8 ||
Page 43
pädme ca—
smartavyaù satataà viñëur vismartavyo na jätucit |
sarva - vidhi - niñedhäù syur etayor eva kiìkaräù ||
çré - jévaù : sarva iti aharahaù sandhyäm upäséta brähmaëo na hantavya ity ädi-rüpäù |
etayoù smartavya-vismartavya-rüpayor vidhi-niñedhayor eva kiìkaräù adhénäù | viparéte
tu viparéta-phalä bhavantéti bhävaù | cic-chabdas tv atra jätu-çabdasyärtha-dyotaka
eva, na tu väcakaù ||8||
mukundaù : etayoù smaraëa-vismaraëa-vidhyoù ||8||
viçvanäthaù : sarva iti | sarveñäà vidhénäà çré-viñëu-smaraëa-kiìkaratvät çré-viñëu-

smaraëe kriyamäëa eva sarveñäà vidhi-bodhitänäà karaëänarvähaù | evam ananta-go-
brähmaëädi-hatyänäà niñedhänäà viñëu-smaraëasya kiìkaratväd viñëu-vismaraëe jäte
vismartuù puruñasya sarva-niñedha-pratipäditänanta-päpavattva-prasaìga ity arthaù |
satataà pratyahaà, na tu pratikñaëaà, tasyäsädhyatvena vidher anuñöhäna-
lakñaëäprämäëyäpatteù ||8||
—o)0(o—
|| 1.2.9 ||
ity asau syäd vidhir nityaù sarva -varëäçramädiñu |

nityatve ’ py asya nirëétam ekädaçy -ädivat -phalam ||
çré - jévaù : ity asäv iti kärikä tu evaà kriyä-yoga-pathaiù pumän ity anantaraà paöhanéyä |
iti-çabdena pürva-prakaraëasya hetutäyäà yogyena kåta-mukhäyä etasyäù kärikäyä
upasaàhära-väkyatä-präptes tat-prakaraëänta eva yogyatvät ||9||
mukundaù : ity asäv iti | sarva-varëäçramädiñu—ädi-çabdät tad-urväritäù sarvajanäç ca

gåhétäù | ekädaçyädivad iti | ekädaçyä bhaktitve’pi dåñöäntaù | idaà viçvaà naçvaraà
ghaöa-kuëòalädivad ity eka-deçe’pi tad-darçanät ||9||
viçvanäthaù : ity asäv iti | akaraëe päpa-çravaëena bhajanasya nityatva-niçcaye’py

ekädaçy-ädivat phalam asti ||9||
—o)0(o—
|| 1.2.10-11 ||
Page 44
yathä, ekädäçe (11.5.2-3) tu vyaktam evoktam—
mukha bähüru - pädebhyaù puruñasyäçramaiù saha |

catväro jajïire varëä guëair viprädayaù påthak ||
ya eñäà puruñaà säkñäd ätma -prabhavam éçvaram |
na bhajanty avajänanti sthänäd bhrañöäù patanty adhaù ||
çré - jévaù , mukundaù : na vyäkhyätam |
viçvanäthaù : tathätra bhajanéyasya bhagavato’bhajanäd durgatir eveti vaktuà prathamaà

bhajanéyatve yuktim äha mukheti | guëaiù sattvädibhiù karaëair äçramaiù saha viprädayaç
catväro jajïire | eñäà madhye ye viprädayaù säkñäd ätmanaù prabhava utpattir yasmäd
evambhütam éçvaraà na bhajanty ata evävajänanty abhajanäd evävajïäà kurvanti | yathä
paramädaraëéyasya puruñasyädaräkaraëam evänädaras tathä parama-bhajanéyasya
bhagavato’bhajanam evävajïety arthaù | sthänäd varëäçramäd bhrañöäù santo’dhaù
patanti ||10-11||
—o)0(o—
|| 1.2.12 ||
tat phalaà ca, tatraiva (11.27.49)—
evaà kriyä-yoga-pathaiù pumän vaidika-täntrikaiù |

arcann ubhyataù siddhià matto vindaty abhépsitäm ||
çré-jévaù : tat-phalam udäharann arcanam upalakñyäha—evam iti | tad

uktaà—
akämaù sarva-kämo vä mokña-käma udära-dhéù |

tévreëa bhakti-yogena yajeta puruñaà param || [bhä.pu. 2.3.10] ity ädeù ||12||
mukundaù : na vyäkhyätam |
viçvanäthaù : tasyä bhakteù phalam udäharann arcanam upalakñyäha—evam iti |

ubhayataù aihikéà päralaukikéà ca siddhim ||12||
—o)0(o—
|| 1.2.13 ||
Page 45
païcarätre ca—
surarñe vihitä çästre harim uddiçya yä kriyä |
saiva bhaktir iti proktä tayä bhaktiù parä bhavet ||
çré-jévaù : sämastyena darçayan parama-phalam äha—païceti | saiva

bhaktir ity atra vaidhéti gamyam | tat-prakaraëa-paöhitatvät ||13||
mukundaù : surarñe iti vihitä vidheyatvena kathitä çästra-vidheya-dåñöir eva pravåtti -

hetur ato vaidhy eva, na rägänugä | tatra lobhasyaiva pravåtti-hetutvät ||13||
viçvanäthaù : sämastyena darçayan parama-phalam äha—païcarätra iti | saiva bhaktir ity

atra vaidhéti gamyä | tat-prakaraëa-paöhitatvät | tayä prema-lakñaëä bhaktir bhaved iti ||
13||
—o)0(o—
|| 1.2.14-15 ||
tatra adhikäré—
yaù kenäpy atibhägyena jäta-çraddho’sya sevane |
nätisakto na vairägya-bhäg asyäm adhikäry asau ||
yathaikädaçe (11.20.8)—
yadåcchayä mat-kathädau jäta-çraddho’stu yaù pumän |
na nirviëëo nätisakto bhakti-yogo’sya siddhidaù ||
çré-jévaù : atibhägyena mahat-saìgädi-jäta-saàskära-viçeñeëa ||14||

yadåcchayeti | tad etac ca vivåtaà svayaà bhagavatä—
jäta-çraddho mat-kathäsu nirviëëaù sarva-karmasu |

veda duùkhätmakaà kämän parityäge’py anéçvaraù ||
tato bhajeta mäà prétaù çraddhälur dåöha-niçcayaù |
juñamäëaç ca tän kämän duùkhodarkäàç ca garhayan || [bhä.pu. 11.20.27-8]
iti |
atra tata iti täm avasthäm ärabhyety arthaù | bhaktir hi svataù prabalatväd anya-nirapekñä
| na tu jïänädivat samyag vairägyädi-säpekñä | karma-nirvedäpekñä tv ananyatä-siddhy-
arthaiveti, tasyäm evävasthäyäà pravåttir yuktä | kintu ätmärämäç ca munaya ity äder na tu
tatraiva tasyäù samäptir iti bhävaù ||15||
Page 46
mukundaù : ya atibhägyenätiçaya-sukåtena kenäpi bhaktau viçväsa-hetutvädy-

anirvacanéyena | tasya çré-kåñëasya sevane bhaktau jäta-çraddhas tan-mähätmyaà
yathä çrüyate tat tathaiva çraddhayä yuktaù | nätisaktaù bhagavat-sammukhatä-
mäträrthaà deha-daihikeñv éñad vimukhaù ||14-15||
viçvanäthaù : ya iti atibhägyena mahat-saìgädi-jäta-saàskära-viçeñeëa, vairägyam atra

bhajana-pratikula-phalgu-vairägyam ity arthaù | tena viñaya-väsanädau vairägyärthaà
yatiñyaty eva ||14||
yadåcchayä prathama-skandha-vyäkhyäta-yuktyä yädåcchika-mahat-saìgena sat-

saìgena mat-kathädau jäta-çraddha iti | ata eva çraddhämåta-kathäyäà me [bhä.pu.
11.19.20] iti, çraddhälur me kathäà çåëvan [bhä.pu. 11.11.23] iti, tatra tatra bhakti-yoge
kathä-çraddhälur evädhikäré darçitaù | nätisakto deha-geha-kalaträdiñu atyäsakti-
rahitaù | ata eva na nirviëëa iti teñu nirviëëatve jïäne’dhikäraù, atyäsaktatve karmaëy
adhikäraù | atyäsakti-rähitye bhaktäv adhikära ity adhikära-traya-vivekaù | nirvedasya
käraëaà niñkäma-karma-hetukäntaù-karaëa-çuddhir eva | atyäsakteù käraëam anädy-
avidyaiva | atyäsakti-rähityasya käraëaà yädåcchika-mahat-saìga eveti tatra tatra
käraëaà dåçyam | kià caitad utkåñöädhikäriëa eva lakñaëaà kintu ko nu räjann indriyavän
mukunda-caraëämbujam na bhajet sarvato-måtyuù [bhä.pu. 11.2.2] ity ukter yädåcchika-
bhakta-saìge saténdriyavän eva bhaktävadhikäré jïeyaù ||15||
—o)0(o—
|| 1.2.16-17 ||
uttamo madhyamaç ca syät kaniñöhaç ceti sa tridhä ||
tatra uttamaù—
çästre yuktau ca nipuëaù sarvathä dåòha -niçcayaù |
prauòha - çraddho ’ dhikäré yaù sa bhaktäv uttamo mataù ||
çré - jévaù : pürvaà çästrasya çäsanenaiva pravåttir ity uktatväc chästrärtha-viçväsa eva
ädi-käraëaà labdham | ataù çraddhä-çabdas tatra prayuktaù | tasmäc chästrärtha-
viçväsa eva çraddheti labdhe çraddhä-täratamyena çraddhävatäà täratamyam äha—
çästra iti dväbhyäm | nipuëaù pravéëaù | çarvatheti tattva-vicäreëa sädhana-vicäreëa
puruñärtha-vicäreëa ca dåòha-niçcaya ity arthaù | yuktiç cätra çästränugataiva jïeyä |
yuktiç ca kevalä naiva [bha.ra.si. 1.1.45] yukteù svätantrya-niñedhät | çrutes tu çabda-
mülatvät [ve.sü. 2.1.28] iti nyäyät |
Page 47
pürväparänurodhena ko nv artho’bhimato bhavet |

ity ädyam ühanaà tarkaù çuñka-tarkaà tu varjayet || iti vaiñëava-tanträc ca |
evambhüto yaù prauòha-çraddhaù sa evottamo’dhikäréty arthaù ||17||
mukundaù : çästra iti | çästroktärtha-pratipädanäya yuktau ca nipuëa ühäpoha-

samarthaù | sarvathopäsya-vicäreëa sädhana-vicäreëa puruñärtha-vicäreëa ca—
yo dustyajän kñiti-suta-svajanärtha-därän
prärthyäà çriyaà sura-varaiù sadayävalokäm |
naicchan nåpas tad-ucitaà mahatäà madhudviö-
sevänurakta-manasäm abhavo’pi phalguù || [bhä.pu. 5.14.44]
ity ädi-kaimutyena sukhädhikya-mananät prauòha-çraddhaù ||17||
viçvanäthaù : pürvaà çästrasya çäsanenaiva pravåttir ity uktatväc chästrasrärtha-viçväsa

evädi-käraëaà labdham | tasmäc chästrärtha-viçväsa eva çraddheti labdhe çraddhä-
täratamyena çraddhävatäà täratamyam äha—çästra iti dväbhyäm | çarvatheti tattva-
vicäreëa sädhana-vicäreëa puruñärtha-vicäreëa ca dåòha-niçcaya ity arthaù | yuktiç
cätra çästränugataiva jïeyä | yuktiç ca kevalä naiva [bha.ra.si. 1.1.45] iti yukteù svätantrya-
niñedhät | evambhüto yaù prauòha-çraddhaù sa evottamo’dhikäréty arthaù ||17||
—o)0(o—
|| 1.2.18 ||
tatra madhyamaù—
yaù çästrädiñv anipuëaù çraddhävän sa tu madhyamaù ||
çré-jévaù: anipuëa iti nipuëa-sadåçaù | balavad-bädhe datte sati

samädhätum asamartha ity arthaù | tathäpi çraddhävän manasi dåòha-
niçcaya evety arthaù ||18||
mukundaù: ya iti çraddhävän asya sevane ||18||
viçvanäthaù: anipuëo balavad-bädhe datte sati samädhätum asamarthaù,

tathäpi çraddhävän gurüpadiñöa-bhagavat-tattvädau manasi dåòha-niçcaya
evety arthaù ||18||
—o)0(o—
Page 48
|| 1.2.19 ||
tatra kaniñöhaù—
yo bhavet komala - çraddhaù sa kaniñöho nigadyate ||
çré-jévaù: yo bhaved ity aträpi çästrädiñv anipuëa ity anuvartanéyaà

çraddhä-mätrasya çästrärtha-viçväsa-rüpatvät | tataç cätränipuëa iti yat
kiïcin nipuëa ity arthaù | komala-çraddhaù çästra-yukty-antareëa bhettuà
çakyaù ||19||
mukundaù: komala-çraddho bhakti-märga-viçväsän märgäntara-viçväse

praveñöuà çakyaù | anirvacanéyasya bhägyasya täratamyäc chraddhävatäà
täratamyam iti bhävaù ||19||
viçvanäthaù: komala-çraddhaù çästra-yukty-antareëa bhettuà çakyo, na tu

sarvathä bhinnaù | tathätve bhaktatvänupapatteù | bahirmukha-kåta-
balavad-bädhe sati kñaëa-mätraà cittasya doläyamänatvam eva komalatvam
| paçcät svakåta-vivekena gurüpadiñöärtham eva niçcinoti ||19||
—o)0(o—
|| 1.2.20-1 ||
tatra gétädiñüktänäà caturëäm adhikäriëäm |

madhye yasmin bhagavatah kåpä syät tat-priyasya vä ||
sa kñéëa-tat-tad-bhävaù syäc chuddha-bhakty-
adhikäravän |
yathebhaù çaunakädiç ca dhruvaù sa ca catuùsanaù ||
çré-jévaù: çré-bhagavad-gétäsu ye caturvidhä adhikäriëa uktäs te’pi

çuddha-bhaktitaù pürvävasthä evety äha—tatreti | tatra ca yasminn iti sa iti
ca sämänyenoktiù | yasmin yasmin sa sa ity arthaù | çaunakädi-gaëaù
catuùsanaù sanakädiù | çré-gétä-väkyaà cedam—
catur-vidhä bhajante mäà janäù sukåtino’rjuna |

ärto jijïäsur arthärthé jïäné ca bharatarñabha ||
teñäà jïäné nitya-yukta eka-bhaktir viçiñyate |
priyo hi jïänino’tyartham ahaà sa ca mama priyaù ||
udäräù sarva evaite jïäné tv ätmaiva me matam |
ästhitaù sa hi yuktätmä mäm evänuttamäà gatim ||
Page 49
bahünäà janmanäm ante jïänavän mäà prapadyate |

väsudevaù sarvam iti sa mahätmä sudurlabhaù ||
kämais tais tair håta-jïänäù prapadyante’nya-devatäù [gétä 7.16-20] ity ädi |
tatra jïäné ätmavid iti öékä-käräù | tatrottamatvasya käraëaà ca vyäkhyätavantaù | jïänino

dehädy-abhimänäbhävena citta-vikñepäbhävän nitya-yuktatvam ekänta-bhaktitvaà ca
sambhavati | nänyasya iti | atra cedaà pratipadyate—tädåçatvaà tasya tattvaà padärtha-
jïäne’pi sambhavatéty ästäà taj-jïäné | tattvaà-padärtha-jïänänantara-bhävayaika-jïäni-
gurüëäm api çré-bhagavat-prasädäc chuddha-bhakti-praveço dåçyate | yathä tåtéye—
tasyäravinda-nayanasya padäravinda-
kiïjalka-miçra-tulasé-makaranda-väyuù |
antar-gataù sva-vivareëa cakära teñäà
saìkñobham akñara-juñäm api citta-tanvoù || [bhä.pu. 3.15.43] iti
|
tad etad abhiprety äha sa ca catuùsana iti | tad evaà çuddha-bhakter

utkarña-vyaïjanärtham evaiña udähåtaù, na tu vaidhy-aàçe’pi räga-
präptatvät | tac cänubhava-jïänitvät | ata eva çästra-çäsanätétatväc ca |
vaidhy-udäharaëaà tu tädåça-çäbda-jïäniñu jïeyam | tathärambhata eva
çuddha-bhakty-utthäne païcamam apy udäharaëaà drañöavyaà, yathä
pürva-janmani çré-närada eva | çré-gétädiñv api räja-vidyä-räja-
guhyädhyäyädäv édåça evädhikäré darçitaù | tad etad gétodäharaëaà ca
tan-matänusäreëäpi çuddha-bhajanee paryasyatéti granthakådbhir api
darçitam | çré-vaiñëavänäà mate tu sutaräm eveti tan noööaìkitaà, vastutas
tu tatra hi jïäni-çabdena bhagavaj-jïäny evocyate | pürvaà hi—jïänaà te’haà sa-
vijïänam idaà vakñyämy açeñataù [gétä 7.2] ity uktvä tasya ca jïänasya manuñyäëäà
sahasreñu [gétä 7.3] ity ädinä ätma-jïäna-siddher api durlabhatvam uktvä svasya ca
bhümir äpa [gétä 7.4] ity ädinä pradhänäkhya-jéväkhya-çakti-dvaya-käraëake svasmin
parama-käraëatvam uktvä tata eva sarva-çreñöhatvaà sarväçrayatvaà coktaà,
sarväçrayatve’pi— puëyo gandhaù [gétä 7.9] ity ädau puëyädi-çabdänäà yathäyogaà
sarvatra yojanayä präptä doñäspåñövä ye sarve guëäs teñäm atitucchänäm api
sväbheda-nirdeçena sva-guëa-cchavimayatvaà darçayitvä säkñät sva-guëänäà tu
kaimutyam evänétam änantyaà ca | tatra ca—
ye caiva sättvikä bhävä räjasäs tämasäç ca ye |

matta eveti tän viddhi na tv ahaà teñu te mayi || [gétä 7.12]
ity anena mäyä-guëäspåñöa-guëatvaà darçitam | tad evaà bhede’pi labdhe yad uttaratra
bahünäà janmanäm ity ädau väsudevaù sarvam iti jïänavän mäà prapadyate ity atra
pratipädye yad abheda iva çrüyate | tat khalu sürya-tad-raçmy-ädivat väsudevät sarvaà
Page 50
na bhinnaà sarvasmät tu väsudevo bhinna tiy eva saìgacchate | yathoktaà çré-bhägavate

brahmaëä—
so’yaà te’bhihitas täta bhagavän viçva-bhävanaù |

samäsena harer nänyad anyasmät sad-asac ca yat || [bhä.pu. 2.7.50] iti |
tatraiva çré-bhagavatä proktaà— ye caiva sättvikä bhävä ity ädi | çrémad-arjunena tu

sarvaà samäpnoñi tato’si sarvaù [gétä 11.40] ity eva vakñyate | yasmäd eva caivambhüta-
jïänavän yaù sa mäà prapadyata iti prapattir eva proktä | yato väsudevaù sarvam iti mäyä-
guëätéta-bähyäbhyantaränanta-mahä-guëa-gaëälaìkåtaù so’ham iti sva-jïänam eva
nirdiçan svasya bhajanam eva niçcikäya | atha caturvidhä ity ädi-padyänäà cäyam
evärthaù—ärto duùkha-hänecchuù | arthärthé sukha-präptécchuù | sa ca sa ca dvividhaù
paricchinnäparicchinnatva-dåñöiù-bhedena | aparicchinna-dåñöiç cet tat-tad-arthaà
kaçcit tattva-jijïäsur api bhavati | vyatikrameëoktir ärti-hänecchänantaram eva ca jijïäsä
jïäyata iti | jïäné pürvokta-prakäraka-çäbda-jïänavän | sa ca trividhaù | tädåçaiçvarya-
mädhurya-tat-tan-miçra-jïäna-bhedena | sukåtaà bhakti-väsanä-hetu-mahat-saìgädi-
mayaà vidyate yeñäà te | taträdyeñu triñu sukåtasya sandeha iti yadi sukåtinas te tadä
bhajanta ity arthaù | caturthe tu niçcayaù, yato’sau sukåtitväj jäta-jïänas tato bhajata evety
arthaù | teñäà madhye sa eva pürvokta-maj-jïäny evänyäbhiläñitäyä matäntara-
prasiddha-tattvaà-padärthaikya-bhävanä-rüpa-jïänasya småti-prasiddha-varëäçrama-
dharmasya copekñayä kevalaà mäà bhajann uttama-bhaktatvän mamätynta-priyas tasya
cäham atyanta-priya iti sa-hetukam äha—teñäm ity ädi-dvayena |
nanv ärtädi-trayasyänte kä niñöhä syät taträha—bahünäm iti | sukåtina ity atra jïäpitaà
sukåta-viçeñaà vinä tv anye saàsarantéty äha—kämair ity ädi | tasmäc caturvidhatvam
eva bhaktänäm iti bhagavat-pratijïaiva nirëeyä ||20-21||
mukundaù : ärto jijïäsur arthärthé jïäné ca iti caturëäà tat-tad-bhävaù ärtatvädiù kñéëa-
tat-tad-bhävaù san çuddha-bhakty-adhikäravän çuddha-sevä-çraddhävän syät | kñéëa-
tat-tad-bhäva ity atra tat-tad-bhäva ity atra tat tad iti vépsä yasminn ity atra yasmin
yasmin sa sa ity arthaà bodhayati çarair ekaika-çästribhir itivat ||20-21||
viçvanäthaù : caturvidhä bhajante mäà janäù sukåtino’rjuna |

ärto jijïäsur arthärthé jïäné ca bharatarñabha ||
iti bhagavad-gétäsu [gétä 7.16] ye catur-vidhä adhikäriëa uktäs te’pi çuddha-bhaktitaù
pürvävasthä evety äha—tatreti ito gajendro bhagavato mädhuryaà präpya lubdhaù sann
ärti-näçecchäà vihäya paçcäc chuddha-bhakto babhüva | evaà çaunakädi-muni-gaëaù
süta-saìgät svargecchädikaà vihäya çuddho bhakto’bhüt | dhruvo’pi bhagavat-kåpayä
räjyecchäà vihäya | evaà catuùsanaù sanakädir api bhagavat-kåpayä mokñecchäà vihäya
||20-21||
Page 51
—o)0(o—
|| 1.2.22 ||
bhukti - mukti - spåhä yävat piçäcé hådi vartate |

tävad bhakti - sukhasyätra katham abhyudayo bhavet ||
çré - jévaù : atha mülam anusarämaù | pürvatra hetuà vyatirekeëäha—bhuktéti | mukti-

spåhäyäm api piçäcétvaà, bhäväntareëa bhakti-spåhävarakatvät pürvä, parä ca
svonmukha-tätparyavatéti | atra yadyapi bhaktä api saàsärato muktä bhavanty eva,
tathäpi tad-aàçe tu teñäà tätparyaà na bhavaty eva, kintu bhakteù prabhäveëaiva sä syäd
iti | vyäpnoti hådayaà yävad bhakti-mukti-spåhägrahaù iti päöhäntaraà tu suçliñöaà, tad
evam anayä kärikayä sädhakänäm api bhukti-mukti-spåhä na yuktety uktaà, tataù
sutaräm eva siddhänäà nästéty abhipräyas tu paratrobhaya-vidha-tat-tad-udäharaëeñu
jïeyaù ||22||
mukundaù : nanu bhaktià kurvatäm ärtädénäà tat-tad-icchä bhakti-sukhodayät svata

eva nivartate | kim atra kåpayä ? taträha—bhuktéti | yathä, piçäcé-sthäne sajjanasya
sthitir, na |ata ibhädénäà tat-tyägaù kåpayaivety uktam | ata ärtädayo na çuddha-bhaktäv
adhikäriëaù, kintu tad-icchä-rahitä eva ||22||
viçvanäthaù : bhuktéti—çré-bhägavate’pi svargäpavarga-narakeñv api tulyärtha-

darçinaù [bhä.pu. 6.17.28] ity anena mokñasya marava-tulyatayä darçana-kathanäd ato’tra
mokña-spåhäyäù piçäcétva-kathanam api näsaìgatam iti jïeyam ||22||
—o)0(o—
|| 1.2.23 ||
taträpi ca viçeñeëa gatim aëvém anicchataù |

bhaktir håta - manaù - präëän premëä tän kurute janän ||
çré - jévaù : muktécchä-rahitäyä bhakter vaiçiñöyam äha—taträpéti | anvéà mokña-

lakñaëäm | bhaktiù çravaëädi-lakñaëä | håtam ätma-sät-kåtaà manaù präëäç cendriyäëi
yeñäà tathä-bhütän prema-dvärä kurute ||23||
mukundaù : bhukti-mukti-spåhä-rahiteñv api muktécchä-rahitänäà vaiçiñöyam äha—

taträpéti | anvéà mokña-lakñaëäm | präëän indriyäëi | bhaktiù çravaëädi-lakñaëä premëä
prema-dvärä ||23||
Page 52
viçvanäthaù : tayor madhye muktécchä-rahitäyä bhakter vaiçiñöyam äha—

taträpéti | tathä ca viñaya-bhogecchä na bhakter ätyantikaà virodhinéti
bhävaù | anvéà mokña-lakñaëäà gatim anicchato janän bhaktiù çravaëa-
kértanädi-lakñaëä håta-manaù-präëänätma-sätkåta-manaù-präëän prema-
dvärä kurute | präëä indriyäëi ||23||
—o)0(o—
|| 1.2.24 ||
tathä ca, tåtéye (3.25.36)—
tair darçanéyävayavair udära-

viläsa-häsekñita-väma-süktaiù |
håtätmano håta-präëäàç ca bhaktir
anicchato me gatim aëvéà prayuìkte ||
çré - jévaù : etat pramäëayati tair iti | darçanéyävayavädy-anubhava-jäta-prema-dvärair

ity arthaù | prayuìkte kurute | tad evam akleça-präptatväd vyäkhyätam | vyäkhyäntare’pi
anvéà sükñmäà durjïeyäà pärñada-lakñaëäm ity evärthaù | prakaraëa-präptatvät | çriyaà
bhägavatéà väspåhayanti bhadräà parasya me te ‘çnuvate tu loke [bhä.pu. 3.25.37] iti
vakñyamäëät | tasyä apy anicchä dainyenaiveti bhävaù ||24||
mukundaù : tair ity ädy-anubhävena prema darçitam | premëaiva säkñäd bhagavad-

anubhävät | prayuìkte kurute ||24||
viçvanäthaù : mad-darçanädi-mädhuryeëaiva sa-camatkäram anubhüyamäëena

brahma-säyujyasyärocakatvam utpadyetä ity äha—tair iti | darçanéyä atimanoharä ye
avayaväù çré-kåñëa-rämädy-aìgäni tais tathä udärä abhéñöa-pradätäro viläsa-
häsekñita-manohara-väkyädayas tais tathä ca bhaktir anvéà gatim anicchato janän
viläsa-häsädibhir håta-manaù-präëän prayuìkte kurute | caturñu dharmärtha-käma-
mokñeñu madhye ko durlabhaù ||24||
—o)0(o—
|| 1.2.25 ||
çré kåñëa - caraëämbhoja -sevä -nirvåta -cetasäm |

eñäà mokñäya bhaktänäà na kadäcit spåhä bhavet ||
Page 53
çré - jévaù , viçvanäthaù : na vyäkhyätam |
mukundaù : jäta-bhakti-sukhänäà tu mokña-sukhänäà mokña-spåhä svata eva nästéty

äha—çré-kåñëeti | kadäpi bhagavatä tad-dänädi-käle’pi ||25||
—o)0(o—
|| 1.2.26 ||
yathä tatraiva, çrémad-uddhavoktau (3.4.15)—
ko nv éça te päda-saroja-bhäjäà
sudurlabho’rtheñu caturñv apéha |
tathäpi nähaà pravåëomi bhüman
bhavat-padämbhoja-niñevaëotsukaù ||
jéva-mukundayor vyäkhyä nästi |
viçvanäthaù : caturñu dharmärtha-käma-mokñeñu madhye ko durlabhaù ||

26||
—o)0(o—
|| 1.2.27 ||
tatraiva, çré-kapila-devoktau (3.25.35)—
naikätmatäà me spåhayanti kecin

mat-päda-seväbhiratä mad-éhäù |
ye’nyonyato bhägavatäù prasajya
sabhäjayante mama pauruñäëi ||
çré-jévaù : ekätmatäà brahma-säyujyaà bhagavat-säyujyam api ||27||
viçvanäthaù : tatraiva çré-kapila-devoktau—naikätmatäm iti brahmaikya-

rüpäyai muktyai na spåhayantéty arthaù | nanu kena sukhena pürëäs te
Page 54
brahma-sukhaà na rocayanti | taträha—mama pädayoù sarvendriyair yä sevä

tasyäm eva, na tu jïänädiñu | abhi çästräbhimukhyena ratä atyäsaktimantaù
| anena bhakter bhagavad-viñayatvaà sarvendriya-våtti-rüpatvaà karma-
jïänädi-rähityaà çästränusäritvaà sväbhävikatvaà coktam | mayy eva mat-
saundarya-mädhuryädy-äsvädana eva éhä väïchä yeñäà te ity anyäbhiläña-
çünyatvaà prasajyäsajya pauruñäëi govardhanoddharaëädi-lélämåtäni
sabhäjayante sa-stutikam äsvädayanti | tena caraëa-sevänandäbhävät
saundarya-saurabhyädy-anubhaväbhäväl lélämåtäsvädanäbhäväc ca
brahma-sukhaà na rocayatéti muktäv aspåhäyäà hetu-trayam uktam ||27||
—o)0(o—
|| 1.2.28 ||
tatraiva (3.29.13)—
sälokya-särñöi-sämépya- särüpyaikatvam apy uta |

déyamänaà na gåhëanti vinä mat-sevanaà janäù ||
çré-jévaù : särñöiù samänaiçvaryam ||28||
viçvanäthaù : sälokyaà mayä sahaika-loke väsaù | särñöiù samänaiçvaryam

| sämépyaà nikaöa-vartitvam | särüpyaà samäna-rüpatvam | ekatvaà
säyujyam | uta api déyamänam api na gåhëanti kutas tat-kämaneti bhävaù |
mat-sevanaà vineti kecid gåhëanti cen mat-sevärtham eva gåhëantéty
arthaù ||28||
—o)0(o—
|| 1.2.29 ||
caturthe çré-dhruvoktau (4.9.10)—
yä nirvåtis tanu-bhåtäà tava päda-padma-

dhyänäd bhavaj-jana-kathä-çravaëena vä syät |
sä brahmaëi sva-mahimany api nätha mä bhüt
kià tv antakäsi-lulität patatäà vimänät ||
Page 55
çré-jévaù: tad api kaivalyam api, yatra bhavat-padämbhoja-makarando

yaçaù-çravaëädi-sukhaà nästi | tarhi kià kämayase ? taträha—yaçaù-
çravaëäya karëänäm ayutaà vidhatsva | eña me varaù ||30||
viçvanäthaù : yeti dhyänäd ity upalakñaëaà çravaëäder api, çravaëenety

upalakñaëaà dhyänädinäpi | sä nirvåtiù | sva-mahima-rüpe brahmaëi
brahmänande’pi mäbhüt na bhavati | mahato bhävo mahimä—tvaà mahän,
tat tu mahattvaà sarva-vyäpakatva-lakñaëo dharma eveti tvan-niñöhä
yävaté nirvåtis tävaté tatra kathaà vartatäm iti bhävaù | madéyaà
mahimänaà ca para brahmeti çabditam [bhä.pu. 8.24.38] ity añöame
matsya-devoktyäpi brahmaëo bhagavan-mahimatvam avagatam | tataç ca
antakäsinä kälena lulität khaëòität vimänät svargéyät patatäm nästéti kim u
vaktavyam | tataç ca svargäpavargäbhyäm adhikasyänyasya kasyäpi phala-
çravaëät | tvad-bhakter västavaà phalaà tvad-bhaktir eveti bhakteù svataù
phalatvaà bhaktänäà ca niñkämatvam upapäditam ||29||
—o)0(o—
|| 1.2.30 ||
tatraiva çrémad-ädiräjoktau (4.20.24)—
na kämaye nätha tad apy ahaà kvacin

na yatra yuñmac-caraëämbujäsavaù |
mahattamäntar-hådayän mukha-cyuto
vidhatsva karëäyutam eña me varaù ||
çré-jévaù: tad api kaivalyam api, yatra bhavat-padämbhoja-makarando

yaçaù-çravaëädi-sukhaà nästi | tarhi kià kämayase ? taträha—yaçaù-
çravaëäya karëänäm ayutaà vidhatsva | eña me varaù ||30||
mukundaù : tad api kaivalyam api ||30||
viçvanäthaù : na kämaye iti | tad api kaivalyam api kvacit kadäcid api
duùkha-daçäyäm api na kämaye | kutaù ? yatra kaivalye yuñmac-
caraëämbujasyäsavo makarandas tadéya-guëa-kathä-mädhurya-bharo nästi
| kédåçaù ? mahattamäntar-hådayät mukha-dvärä cyuto’ntar-hådaye
näsvädyänandodrekät kértyamäna ity arthaù | çuka-mukhäd amåta-drava-
saàyutam [bhä.pu. 1.1.3] itivan mad-äsvädyatve sati tasyätimädhuryam
udayate iti bhävaù | madhuram api jalaà kñära-bhümi-praviñöaà yathä
virasébhavati, tathaivävaiñëava-mukha-nirgato bhagavad-guëo’pi nätirocaka
Page 56
iti vyatirekaç ca gamyaù | tarhi kià kämayase ? taträha—vidhatsveti |

mahatäà guëa-kathänäà cänäntyäd yair yair yatra yatra yä yä guëa-kathäù
kértyamänäù syus täsäm ekäm ahaà tyaktuà na çaknométy atilobhät
kaëänatya-spåhä | nanu ko’py evaà na våëéte ? satyam | mama tv eña eva
varo nänya iti ||30||
—o)0(o—
|| 1.2.31 ||
païcame çré-çukoktau (5.14.44)—
yo dustyajän kñiti-suta-svajanärtha-därän
prärthyäà çriyaà sura-varaiù sadayävalokäm |
naicchan nåpas tad-ucitaà mahatäà madhudviö-
sevänurakta-manasäm abhavo’pi phalguù ||
çré-jévaù : ya äryabheyo bharataù ||31||
mukundaù : yo bharataù ||31||
viçvanäthaù : ya iti bharataù | vairägyottaà çäréra-kañöhaà mä svékarotu |

mayä lälyamäno gåha eva tiñöhatv iti sadayo’valoky yasyäs täm | abhavo
mokño’pi phalgus tucchaù | taträpi te virajyanti ity arthaù ||31||
—o)0(o—
|| 1.2.32 ||
ñañöhe çré-våtroktau (6.11.25)—
na näka-påñöhaà na ca pärameñöhyaà
na särva-bhaumaà na rasädhipatyam |
na yoga-siddhér apunar-bhavaà vä
samaïjasa tvä virahayya käìkñe ||
çré-jévaù : näka-påñöhaà dhruva-padam | särvabhaumaà çré-

priyavratädénäm iva mahäräjyam | rasädhipatyaà pätälädi-sämräjyam |
apunarbhavaà mokñam api tvä tväà virahayya tyaktvä | atra näkapåñöhädi-
catuñöayasyänukramaç ca nyünatva-vivakñayä tataç cottarottara-
Page 57
kaimutyam api | dhruvapadasya çraiñöhyaà viñëupada-sannihitatvät | yoga-

siddhädikaà tu sarvatraiteñäà paçcäd vinyastam | anayos tüttaratra
çraiñöhyam ||32||
viçvanäthaù : na neti näkapåñöhaà svarga-padaà | he samaïjasa ! tvä tväà

virahayya tyaktvä ||32||
—o)0(o—
|| 1.2.33 ||
tatraiva çré-rudroktau (6.17.28)—
näräyaëa-paräù sarve na kutaçcana bibhyati |

svargäpavarga-narakeñv api tulyärtha-darçinaù ||
çré-jévaù : çré-näräyaëaà vinäyatra hänopadäna-dåñöi-rähityät | apavarga

iva svarge narake’pi tulyam ekam evärthaà drañöum anubhavituà çélaà
yeñäà te | tulya-çabdasyaika-väcitvaà—rasäbhyäà no ëaù samäna-pade
itivat ||33||
viçvanäthaù : näräyaëeti | nanv evaà sarvottama-mähätmyavattve

bhaktänäà ko hetus taträha—näräyaëa-niñöhatvam eva nänya ity äha
näräyaëeti | na kevalam ete citraketu-prabhåtaya eva, api tu sarva eva |
svargeti trayäëäm eva bhakti-sukha-rähityenärocakatväviçeñäd iti bhävaù ||
33||
—o)0(o—
|| 1.2.34 ||
tatraiva indroktau (6.18.74)—
ärädhanaà bhagavata éhamänä niräçiñaù |

ye tu necchanty api paraà te svärtha -kuçaläù småtäù ||
çré - jévaù : paraà mokñam api ||34||

Page 58
viçvanäthaù : ärädhaëam iti | paraà mokñam api | svärtha-kuçalä iti tena ye harer
ärädhanena mokñam icchanti, te vartamäna-mahä-nidhi-vinimayena tåëärthinaù
svärthänabhijïäù | kintu viñaya-sädguëyät te’pi kåtärthä evety arthaù | satyaà diçaty
arthitam arthito nåëäm [bhä.pu. 5.19.26] ||34||
—o)0(o—
|| 1.2.35 ||
saptame prahlädoktau (7.6.25)—
tuñöe ca tatra kim alabhyam ananta ädye

kià tair guëa - vyatikaräd iha ye sva -siddhäù |
dharmädayaù kim aguëena ca käìkñitena
säraà juñäà caraëayor upagäyatäà naù ||
çré - jévaù : aguëena mokñeëa | säraà juñäà tan-mädhuryäsvädinäà satyam ||35||
viçvanäthaù : tuñöa iti | ädye bhagavati tuñöe sati guëa-vyatikaräd rajo-guëa-kñobhät

svayam eva siddhä ye dharmädayas taiù kim ? äkäìkñitenäguëena mokñeëa kim ?
caraëayoù säraà juñäà no’smäkam etaiù kià ? ||35||
—o)0(o—
|| 1.2.36 ||
tatraiva çakroktau (7.8.42)—
pratyänétäù parama bhavatä träyatä naù sva -bhägä

daityäkräntaà hådaya -kamalaà tad -gåhaà pratyabodhi |
käla - grastaà kiyad idam aho nätha çuçrüñatäà te
muktis teñäà na hi bahumatä närasiàhäparaiù kim ||
Page 59
viçvanäthaù : pratyeti | he parama ! no’smäàs träyatä rakñatä bhavatä svéyä eva bhägä
daityät pratyanétäù pratyähåtäù | indrädénäà tad-däsädénäm asmäkaà vastuñu vastutaù
prabhos tavaiva svatvaucityät | kià cäsmäkaà hådayaà khalu kamalaà, tatra çaçvat tavaiva
dhyätatvät tad-gåhaà, kamalaà yathä niùçrékaà rätrau tam asäkräntaà malinaà nidritaà
bhavet tathaiva daitya-janmärabhyaitävad-dina-paryantaà bhayäd daityasyaiva
dhyätatväd daityäkräntam | samprati tava nåsiàha-süryodaye sati pratyabodhi, tac-
caraëäkräntaà sad vyakasad ity arthaù | käla-grastam idam indra-padaà kiyat ? aparair
yogaiçvaryädibhiù ||36||
—o)0(o—
|| 1.2.37 ||
añöame çré-gajendroktau (8.3.20)—
ekäntino yasya na kaïcanärthaà

väïchanti ye vai bhagavat-prapannäù |
aty-adbhutaà tac-caritaà sumaìgalaà
gäyanta änanda-samudra-magnäù ||
çré-jévaù, mukundaù : na vyäkhyätam |
viçvanäthaù : ekäntina iti | ekäntino yasya bhatkä na kaïcanärthaà

väïchanti tam éòa ity uttareëänvayah | kuto na väïchanti, yato bhagavat-
prapannä bhagavat-prapatti-mahä-sampattyaiva paripürëä ity arthaù | teñäà
sukhaà sarvato’py adhikam ity äha—atyadbhutam ity ädi ||37||
—o)0(o—
|| 1.2.38 ||
navame çré-vaikuëöhanäthoktau (9.4.67)—
mat - sevayä pratétaà te sälokyädi -catuñöayam |

necchanti sevayä pürëäù kuto ’nyat käla -viplutam ||
Page 60
viçvanäthaù : pratétaà präptaà kälena viplutaà nañöam | anyat svargädikaà kuta

icchanti ||38||
—o)0(o—
|| 1.2.39 ||
çré-daçame nägapatné-stutau (10.16.37)—
na näka - påñöhaà na ca särva - bhaumaà

na pärameñöhyaà na rasädhipatyam |
na yoga - siddhér apunar -bhavaà vä
väïchanti yat - päda - rajaù -prapannäù ||
çré - jévaù : atra näka-påñöham api na väïchanti, kim uta särvabhaumaà, pärameñöhyam
api na väïchanti | kim uta rasädhipatyam iti | pürvärdhe yojyam | uttarärdhe vä-çabdo’py-
arthe | päda-rajaù-çabdena bhakti-viçeña-jïäpanayä gäòha-pratipattir jïäpyate ||39||
mukundaù , viçvanäthaù : na vyäkhyätam |
—o)0(o—
|| 1.2.40 ||
tatraiva çré-veda-stutau (10.87.21)—
duravagamätma - tattva -nigamäya tavätta -tanoç

carita - mahämåtäbdhi -parivarta -pariçramaëäù |
na parilañanti kecid apavargam apéçvara te
caraëa - saroja - haàsa - kula -saìga -visåñöa -gåhäù ||
çré - jévaù : he éçvara ! duravagamaà yad ätmanaù svasya bhagavatas tattvaà

brahmänandäcchädaka-rüpa-guëa-lélä-yäthärthyam | tasya nigamäya nigamanäya
jïäpanäya ättä prapaïca änétä tanuù çré-vigraho yena tasya, tava caritam eva
mahämåtäbdhis tatra yaù parivarto muhuù parivåttya plavanaà, tena pariçramaëä varjita-
saàsära-çramäs te kecid virala-pracärä apavargam api necchanti | kédåçäs te ? taträhuù
—te caraëa-sarojayor haàsänäà bhägavata-paramahaàsäkhyänäà yäni kuläni
Page 61
çiñyopaçiñya-paramparäs teñäà saìgena visåñöa-gåhäù, tan-mate prathamata eva

pravartäs te’pi | äsatäà tävat te haàsäù, tat-kuläni cety arthaù ||40||
viçvanäthaù : he éçvara ! duravagamaà yad ätmanaù svasya bhagavat-tattvaà

brahmänandäcchädaka-rüpa-guëa-lélä-yäthärthyam | tasya nigamäya jïäpanäyättä
prapaïca änétä tanuù çré-vigraho yena tasya tava caritam eva mahämåtäbdhis tatra yaù
parivarto muhuù parivåttya plavanaà tena pariçramaëä varjita-saàsära-çramäs te kecid
virala-pracärä apavargam api necchanti | kédåçäs te ? taträhuù—te tava caraëa-sarojayor
haàsänäà bhägavata-paramahaàsänäà yäni kuläni çiñyopaçiñya-paramparäs teñäà
saìgena visåñöa-gåhäù ||40||
—o)0(o—
|| 1.2.41 ||
ekädaçe çré-bhagavad-uktau (11.20.34)—
na kiïcit sädhavo dhérä bhaktä hy ekäntino mama |

väïchanty api mayä dattaà kaivalyam apunar -bhavam ||
çré - jévaù , mukundaù , viçvanäthaù : na vyäkhyätam |
—o)0(o—
|| 1.2.42 ||
tathä (11.14.14)—
na pärameñöhyaà na mahendra -dhiñëyaà
na särvabhaumaà na rasädhipatyam |
na yoga - siddhér apunar -bhavaà vä
mayy arpitätmecchati mad vinänyat ||42||
çré - jévaù : atra pärameñöhyädi-catuñöayasyänukramaç cädho’dho-vivakñayä

nyünatva-vivakñayä ca | tataç ca pürvavat kaimutyam api yogädi-dvayaà tu pürvavat, kià
bahunä, yat kiïcid anyad api sädhya-jätaà tat sarvaà necchanty api, kintu mat mäà vinä
tädåça-bhakti-sädhyaà mäm eva sarva-puruñärthädhikyam icchantéty arthaù | mayy
arpitätmä kåtätma-nivedanaù ||42||
Page 62
viçvanäthaù : kià bahunä, yat kiïcid anyad api sädhya-jätaà, tat sarvaà necchanty eva,
kintu mat mäà vinä tädåça-bhakti-sädhyaà mäm eva sarva-puruñärthädhikyam icchantéti
bhävaù | mayy arpitätmä kåtätma-nivedanaù ||42||
—o)0(o—
|| 1.2.43 ||
dvädaçe çré-rudroktau (12.10.6)—
naivecchaty äçiñaù kväpi brahmarñir mokñam apy uta |

bhaktià paräà bhagavati labdhavän puruñe ’vyaye ||
çré - jévaù , mukundaù , viçvanäthaù : na vyäkhyätam |
—o)0(o—
|| 1.2.44 ||
padma-puräëe ca kärttika-mähätmye (dämodaräñöake)—
varaà deva mokñaà na mokñävadhià vä

na cänyaà våëe ’haà vareçäd apéha |
idaà te vapur nätha gopäla-bâlaà
sadä me manasy avirästäà kim anyaiù ||
çré-jévaù : mokñävadhià mokñaà ceti, narakädi-mokñäs tu tatra ke varäkä

iti bhävaù ||44||
mukundaù : varam iti | mokñaà na våëe mokñävadhià dharmärtha-käma-

rüpaà vänyaà varaà ca ||44||
viçvanäthaù : mokñam eva mokña evävadhir yeñäà tän dharmärtha-kämän

apy ahaà na våëe ||44||
—o)0(o—
|| 1.2.45 ||
Page 63
kuverätmajau baddha-mürtyaiva yadvat

tvayä mocitau bhakti-baddhau kåtau ca |
tathä prema-bhaktià svakäà me prayaccha
na mokñe graho me’sti dämodareha ||
viçvanäthaù : kuvarätmajau nalaküvara-maëigrévau ||45||
—o)0(o—
|| 1.2.46-48 ||
hayaçérñéya-çré-näräyaëa-vyüha-stave ca—
na dharmaà kämam arthaà vä mokñaà vä varadeçvara |

prärthaye tava pädäbje däsyam eväbhikämaye ||
tatraiva—
punaù punar varän ditsur viñëur muktià na yäcitaù |
bhaktir eva våtä yena prahlädaà taà namämy ahaà ||
yadåcchayä labdham api viñëor däçarathes tu yaù |
naicchan mokñaà vinä däsyaà tasmai hanumate namaù ||
çré - jévaù : viñëur na yäcita iti duh-ädau gauëa-karmaëa eva viñëor väcyatvät prathamä
vibhaktir eva, våtety atra våëoter api tad-äditve mukhya-karmaëo bhakter uktatvam
ärñam ||47||
mukundaù : viñëur na yäcita iti yäcater duh-äditväd gauëa-karmaëa eva viñëoù

pratyayenoktatvät prathamä | bhaktir eva våtä yäcitä | atra prathamärñé dvikarmakasya
vivakñäbhävät | viñëor bhaktir våteti vä yojyam ||47||
viçvanäthaù : : viñëur na yäcita iti duh-äder gauëa-karmaëa eva viñëor uktatvät

prathamä | bhaktir eva, våtety atra dvitéya-karmaëo’vivakñitatväd eva mukhya-karmaëo
bhakter uktatvam ||46-48||
—o)0(o—
Page 64
|| 1.2.49 ||
ataeva prasiddham çré - hanumad - väkyam —
bhava - bandha - cchide tasyai spåhayämi na muktaye |

bhavän prabhur ahaà däsa iti yatra vilupyate ||
viçvanäthaù : bhava-bandha-cchedikäyai tasyai muktyai ahaà na spåhayämi | yatra

muktau ||49||
—o)0(o—
|| 1.2.50-51 ||
çré-närada païcarätre ca jitante-stotre—
dharmärtha-käma-mokñeñu necchä mama kadäcana |

tvat-päda-païkajasyädho jévitaà déyataà mama ||
mokña-sälokya-särüpyän prärthaye na dharädhara |
icchämi hi mahäbhäga käruëyaà tava suvrata ||
viçvanäthaù : jévitaà jévanam—tathä ca taà vinä mama jévanam eva mästu ity arthaù ||
50||
—o)0(o—
|| 1.2.52 ||
ataeva çré-bhägavate ñañöhe (6.14.5)—
muktänäm api siddhänäà näräyaëa -paräyaëaù |

sudurlabhaù praçäntätmä koöiñv api mahä -mune ||
Page 65
çré - jévaù , viçvanäthaù : muktänäà präkåta-çaréra-sthatve’pi tad-abhimäna-çünyänäm

| siddhänäà präpta-sälokyädénäà ca, koöiñv api madhye näräyaëa-sevä-mätra-käìkñé
sudurlabhaù ||52||
mukundaù : yatra eñäà mokñecchä kadäpi nästy ata evaite païcavidha-mukteñu

sudurlabhä ity äha ata eva çré-bhägavate ñañöha ity ädi çloka-trayyä muktänäà
dehasthatva eva präpta-brahma-bhävänäà präpta-sälokyädi-caturdhä-mukténäm api
koöiñu madhye ||52||
—o)0(o—
|| 1.2.53 ||
prathame ca çré-dharmaräja-mätuù stutau (1.8.20)—
tathä paramahaàsänäà munénäm amalätmanäm |

bhakti - yoga - vidhänärthaà kathaà paçyema hi striyaù ||
çré - jévaù : tad evaà çré-kåñëa-caraëämbhoja-sevä-nirvåta-cetasäm [bha.ra.si. 1.2.25]

tat-sevä-sukhaika-spåhiëäà yan mokña-spåhä nästéty uktaà tatra pramäëäni vivåtäni |
atha tädåçeñu tasya ca sva-sevä-däna eva prayatna ity äha—prathame ity anantaraà
tathä paramety anena | paramahaàsänäà bhakti-yoga-vidhänärtham artho yasya taà tväm
iti çeñaù ||53||
mukundaù : paramahaàsänäà jéva-muktänäà bhakti-yoga-vidhänärtham artho yasya taà

tväm iti çeñaù ||53||
viçvanäthaù : tad evaà çré-kåñëa-caraëämbhoja-sevä-nirvåta-cetasäm [bha.ra.si.

1.2.25] tat-sevä-sukhaika-spåhiëäà yan mokña-spåhä nästéty uktaà tatra pramäëäni
vivåtäni | idänéà tädåça-bhakteñu bhagavataç ca sva-sevä-däna eväbhipräya ity äha—
prathame ity ädy anantaraà tathä paramety anena | paramahaàsänäà bhakti-yoga-
vidhänam evärthaù prayojanaà yasya taà tväm iti çeñaù ||53||
—o)0(o—
|| 1.2.54 ||
tatraiva çré-sütoktau (1.7.10)—
ätmärämäç ca munayo nirgranthä apy urukrame |

Page 66
kurvanty ahaitukéà bhaktim ittham -bhüta -guëo hariù ||
çré - jévaù : nirgranthä vidhi-niñedhätmaka-granthebhyo nirgatä api ||54||
mukundaù : ätmärämä brahmänubhavino nirgranthä vidhi-niñedhätmaka-granthebhyo

nirgatä api | tatra hetum äha—itthambhüta-guëa itthambhütä ätmärämädi-karñakä guëä
yasya na tathä | ätmärämäù svato bhakti-karaëäyogyä bhagavän tän api kåpayä guëair
äkåñya bhaktià kärayitum eva tarati sma | aho bhaktänäà daurlabhyam iti bhävaù ||54||
viçvanäthaù : nirgranthä vidhi-niñedhätmaka-granthebhyo nirgatä api | itthambhüta

ätmärämäkarñaka-guëo yasya saù ||54||
—o)0(o—
|| 1.2.55 ||
atra tyäjyatayaivoktä muktiù païca -vidhäpi cet |

sälokyädis tathäpy atra bhaktyä nätivirudhyate ||55||
çré - jévaù : atra tyäjyeti | api ced yadyapi tathäpi sälokyädiù sälokya-särñöi-sämépya-
särüpya-rüpä nätiçayena virudhyate, kintu kenäpy aàçena virudhyante, pratikulatayä
bhävyata iti tatra tatra bhakti-çravaëät ||55||
mukundaù : atreti | api ced yadyapi sälokyädiç caturvidhä nätivirudhyate, kenäpy aàçena
pratikulä bhavati kenäpi nety arthaù | aikya-rüpä tu sarväàçenaiva ||55||
viçvanäthaù : atra tyäjyeti | api ced yadyapi tathäpi sälokyädiù sälokya-särñöi-sämépya-

särüpya-rüpä nätiçayena virudhyate tatra tatra bhakti-çravaëän nätyanta-virodhaç ca ||55||
—o)0(o—
|| 1.2.56 ||
sukhaiçvaryottarä seyaà prema -sevottarety api |

sälokyädir dvidhä tatra nädyä sevä -juñaà matä ||56||
çré - jévaù : taträti-çabda-pratipädyam äha—sukheti | tal-lokädi-svabhävajaà sukham

aiçvaryaà ca uttaraà prädhänyena väïchanéyaà yasyäà sä | premëä prema-sväbhävyena
sevaiva uttarä yasyäà sä, tatra nädyä sevä-juñäà mateti sälokya-särñöi-sämépya- ity ädy
uktatvät | tatra sälokyädi-catuñöayaà sevanaà vinäbhütaà cet tarhi na gåhëanty evety
Page 67
arthaù | ekatvaà tu nityaà tad-vinäbhütatvät na gåhëanty evety arthaù | tac ceçvare

brahmaëi ca säyujyaà jïeyam ||56||
mukundaù : nätivirudhyate iti vivicya darçayati—sukheti | aiçvarya-pradhäna-guëa-

prakäçi çré-para-vyomanäthädénäm aiçvarya-pradhäneñu lokeñu teñäà seväm
upasarjanékåtya sukhaiçvarya-pradhänatayä sälokyädénäà sthitiù sukhaiçvaryottarä
muktiù | sukhaiçvarye upasarjanékåtya tat-sevä-pradhänatayä tatra sthitiù prema-
sevottarä sä | sevä-juñäà seväyäm prétimatäm ||56||
viçvanäthaù : taträti-çabda-pratipädyam äha—sukheti | tal-lokädi-svabhävajaà sukham

aiçvaryaà cottaraà prädhänyena väïchanéyaà yasyäà sä | premëah sväbhävyena
sevottarä prädhänyena väïchanéyä yasyäà sä | tatra nädyä sevä-juñäà mateti bhagavat-
sukha-tätparyeëa sevä-juñäà bhaktänäà svasya sukhaiçvaryottarä muktir na matä—na
saàmatä | tatra sälokyädi-catuñöayaà sevanaà vinäbhütaà cet tarhi na gåhëanti | ekatvaà
tu sarvathä tad-vinäbhütatvät na gåhëanty evety arthaù | ekatvaà tv éçvare brahmaëi ca
säyujya-rüpaà jïeyam ||56||
—o)0(o—
|| 1.2.57 ||
kintu premaika - mädhurya -juña ekäntino harau |

naiväìgékurvate jätu muktià païca -vidhäm api ||
çré - jévaù : naiväìgékurvata iti prema-sevottarety uttara-çabdopädänäd anyäàçasyäpi

sad-bhäväpatteù | tatränyäàçaà necchantéty arthaù | mat-sevayä pratétaà te ity ädau tu
prathamä sevä sädhana-rüpä, dvitéyä tu tayä siddha-rüpä, pratétam änuñaìgikatayä
präptam api sälokyädi-catuñöayaà tad-gata-sukhaiçvarädikaà tu necchantéty arthaù |
tataù säkñät tadéya-sevayaiva pürëä labdha-paramänandäù | sevy hy eñä sälokyädikam
apekñata eva | etac ca na väïchanti cet, kaimutyenaikyaà sälokyädibhyo yad anyat tu käla-
viplutam eva | tad vä kathaà väïcantv ity arthaù ||57||
mukundaù : kintu harau ekäntinas tad-eka-niñöhäù çrémad-uddhava-päëòava-

hanumad-ädayaù | kià-rüpäs te ? taträha premaiketi | däsädi-sambandhi-prema-sevä-
mäträsvädakäù ||57||
viçvanäthaù : naiväìgékurvata iti | ekäntino bhaktäù prema-sevottaräm api

naiväìgékurvate | prema-sevottarety uttara-çabdopädänena sva-sukha-tätparyasyäpi
gauëatayä sad-bhäväpatteù | tathä ca kevala-prema-sevärtham eva sälokyam
aìgékurvanti, na tu prema-sevottarärtham api ||57||
Page 68
—o)0(o—
|| 1.2.58 ||
taträpy ekäntinäà çreñthä govinda -håta -mänasäù |

yeñäà çréça - prasädo ’ pi mano hartuà na çaknuyät ||
çré - jévaù : govindaù çré-gokulendraù | upalakñaëatvena çré-dvärakänätho’pi | çréçaù

para-vyomädhipatiù ||58||
mukundaù : govindo nanda-nandanaù | çréçaù çré-para-vyomeçvaraù ||58||
viçvanäthaù : taträpy ekäntinäà nänävatära-bhaktänäà madhye govindaù çré-

gokulendraù tena håta-mänasäù çreñöhäù | çréçaù para-vyomeço mahä-näräyaëas
tasyäpi prasädo’nugrahaù ||58||
—o)0(o—
|| 1.2.59 ||
siddhäntatas tv abhede ’pi çréça -kåñëa -svarüpayoù |

rasenotkåñyate kåñëa -rüpam eñä rasa -sthitiù ||
çré - jévaù: raseneti | sarvotkåñöa-prema-maya-rasenety arthaù | utkåñyate antarbhüta-

ëy-arthatvät utkåñöatayä prakäçyate ity arthaù | yatas tasya rasasya eñaiva sthitiù
svabhävaù | yat kåñëa-rüpam evotkåñöatvena darçayatéty arthaù | yathoktaà kurukñetra-
yäträyäm añöa-paööa-mahiñétara-mahiñébhiù |
na vayaà sädhvi sämräjyaà sväräjyaà bhaujyam apy uta |

vairäjyaà pärameñöhyaà ca änantyaà vä hareù padam ||
kämayämaha etasya çrémat-päda-rajaù çriyaù |
kuca-kuìkuma-gandhäöhyaà mürdhnä voöhuà gadä-bhåtaù ||
vraja-striyo yad väïchanti pulindyas tåëa-vérudhaù |
gävaç cärayato gopäù päda-sparçaà mahätmanaù || [bhä.pu. 10.83.41-43] iti |
atra sämräjyaà särvabhaumaà padaà sväräjyam indra-padam | bhojyaà tad-ubhaya-

bhoga-bhäktvam | vairäjyam aëimädi-siddhyä viräjamänatvam | pärameñöhyaà
Page 69
präjäpatyam | änantyaà te ye te çatam [taitta.u. 2.8.2] ity ädi-çruti-rétyä manuñyänandam

ärabhya çata-çata-guëitatvena präjäpatyasya gaëanäyäù paräà käñöhäà darçayitvä
para-brahmaëi tu yato väco nivartante [taitta.u. 2.4.1] ity anena yadänandasyänantyaà
darçitaà tad apéty arthaù | kià bahunä, hareù çré-pateù padaà sämépyädikam api yat tad
etat sarvam api na kämayämahe, nädhénaà kartum icchäma ity arthaù |
nanu, çrépater eva padaà çré-kuca-kuìkuma-gandhäòhyaà tat-sämépyädi-tyägät tat tu

bhavatyas tyaktavatya eva | yadi çrér atra rukumëy abhipreyate tarhi tat tu bhavaténäà
präptam eva | tasmät tat-tad-vilakñaëäyä eva çriyaù kuca-kuìkuma-gandhäòhyam tat
syäd iti gamyate | tatas tad-avabodhanäya punar viçiñyatäm | taträhuù—vraja-striya iti |
pürëäù pulindya urugäya-padäbja-räga-

çré-kuìkumena dayitä-stana-maëòitena |
tad-darçana-smara-rujas tåëa-rüñitena
limpantya änana-kuceñu juhus tad-ädhim || [bhä.pu. 10.21.17]
iti sva-väkyädy-anusäreëa vraja-stry-ädayo yad väïchanti vaväïchur ity arthaù |

vartamäna-prayogeëa tat-tad-aviccheda utprekñyate | atra pulindy-ädi-nirdeças tu
sveñäm api tat-präpti-yogyatä-vivakñayä | tåëa-vérudho dürvädyäù | äsäà tädåg-
anubhavaç ca tat-kuìkuma-saurabha-väsitatvävicchinna-tat-päda-prabhäväd eveti
bhävaù | äsäà väïchä—kevalena hi bhävena gopyo gävo nagä mågäù [bhä.pu. 11.12.7] iti
dåñöeù | gävo gäç cärayanto gopä ity antena nirdeças tu teñäà keñäàcit priya-narma-
sakhädénäà tad-anumodana-käritve’pi puruñatvät taträyogyatva-vivakñayä |
ayaà bhävaù—strétvena prasiddhäyäù çriyas tatra kämanaiva çrüyate, na tu saìgatiù |
kasyänugraho’sya na deva vidmahe

taväìghri-reëu-sparçädhikäraù |
yad-väïchayä çrér lalanäcarat tapo
vihäya kämän suciraà dhåta-vrataù || [bhä.pu. 10.16.36]
iti näga-patnénäm ukteù | yä vai çriyärcitam [bhä.pu. 10.47.62] ity uddhavasyäpy ukteù |
na ca rukmiëétvena prasiddhäyäù çriyas tatra saìgatiù | käla-deçayor anyatamatvät | na ca

vraja-stréëäà çré-sambandha-lälasä yuktä—näyaà çriyo’ìga u nitänta-rateù prasädaù
[bhä.pu. 10.47.60] ity-ädinä tato’pi paramädhikya-çravaëät | tasmäd rukmiëé dväravatyäà
tu rädhä våndävane vane iti mätsya-skändädi-nirëétyä rukmiëyä saha paöhitä çaktitva-
sädhäraëyenaiva çästra-dåñöyä tüpadeço väma-devavat [ve.sü. 1.1.30] iti nyäya-rétyä
mahendreëa parameçvara iva durgayäpy ahaàgrahopäsanä-çästra-dåñöyä
sväbhedenopadiñöä | çré-rädhä tu sarvataù pürëä tal-lakñméù | tathä,
Page 70
devé kåñëamayé proktä rädhikä para-devatä |

sarva-lakñmé-mayé sarva-käntiù sammohiné parä ||
ity ädi båhad-gautaméya-dåñöyä ca | tathä yä täsu rädhätvena prasiddhä sarvato

vilakñaëä çrér viräjate täm uddiçyaiva täsäà tad idaà väkyam | yathä,
anayärädhito nünaà bhagavän harir éçvaraù |

yan no vihäya govindaù préto yäm anayad rahaù || [bhä.pu. 10.30.28] iti |
apy eëapatny-upagata [bhä.pu. 10.30.11] ity-ädi-dvayaà ca | tataç ca täsäà yathä tatra

spåhäspandatä tathäsmäkaà ceti |
tad evaà tädåça-prema-sphürtimaya-tad-gandhäòhyatäyäù sampraty asmäsu prakäçaù

syäd iti darçitam | na kevalaà tädåçaà tad-raja eva väïchanti, api tu tädåça-päda-sparçam
ca väïchanti | tato vayam api ca kämayämaha ity arthaù | yad vä, tad-rajasa eva viçeñaëaà
päda-sparçam iti | tad-avyabhicäri-phalatväd abhinnam evety arthaù | etasya tatra
kédåçasya ? mahän sarvatratyäd api svabhäväd uttama ätmä saundaryädi-prakäça-
mayaù svabhävo yasya tädåçasya | taträtiçuçubhe täbhir bhagavän [bhä.pu. 10.33.6] iti çré-
çukokteù |2
tasmät sädhüktaà taträpy ekäntinäà çreñöhä govinda-håta-mänasäù [bha.ra.sin. 1.2.58] ity

ädinä | kåñëa-rüpam ity anena ca tädåçaà tat-saundaryam evopalakñitam iti | yady apy
etat prakaraëaà siddha-bhakta-gaëäçritaà, tathäpy anye tathä-dåñöyä syur ity
atränukértitam ||59-60||
mukundaù : tatra hetum äha—siddhantata iti | çréça-kåñëayor ye svarüpe saccidänanda-

niviòau çré-vigrahau tayoù siddhäntato’bhede aikye’pi kåñëa-rüpaà kåñëa-vigrahas tu
rasena vakñyamäëädbhuta-catuùñañöhi-guëajäsväda-viçeñeëa karaëenotkåñyate, tad-
yogyeñu bhakteñu çréçäd utkarñatayä prakäçyate | karma-kartari pratyayaù | eñä rasa-
sthitir eñaivarasa-maryädä—
yan martya-lélaupayikaà sva-yoga-
mäyä-balaà darçayatä gåhétam |
vismäpanaà svasya ca saubhagarddheù
paraà padaà bhüñaëa-bhüñaëäìgam || [bhä.pu. 3.2.12]

ekänta-dhäma yaçasaù çriya aiçvarasya || [bhä.pu. 10.44.14]
2
préti-sandarbha 108.
Page 71

vihäya kämän suciraà dhåta-vrataù || [bhä.pu. 10.16.36]
ity ädi çré-bhägavata-puräëädiñu çré-jayadeva-bilvamaìgala-léläçuka-çré-caitanya-

deva-pärñadädy-anubhaveñu ca dåçyate ity arthaù ||59||
viçvanäthaù : raseneti | sarvotkåñöa-prema-maya-rasenety arthaù |

utkåñyate’ntarbhüta-ëy-arthatväd utkåñöatayä prakäçyate ity arthaù | yatas tasya rasasya
eñaiva sthitiù svabhävaù | yat kåñëa-svarüpam evotkåñöatvena darçayatéty arthaù | tathä
ca nänä-vidha-prema-rasasya mahä-bhäva-rüpa-rase utkarñasya parama-käñöhä
tädåça-rasasyälambanaù kevalaù vrajendranandanaù çré-kåñëa eva, na tv avatäräntaro
mahä-näräyaëo vä | ata eva mahä-näräyaëasya vakñaù-sthala-sthitäpi lakñméù tädåça-
rasotkarña-viçiñöasya präpty-arthaà tapaç cakära | tatra pramäëaà çré-daçame näga-
patné-stutau—
kasyänugraho’sya na deva vidmahe

taväìghri-reëu-sparçädhikäraù |
vihäya kämän suciraà dhåta-vrataù || [bhä.pu. 10.16.36] iti |
tatraivoddhavoktau—näyaà çriyo’ìga u nitänta-rateù prasädaù [bhä.pu. 10.47.60] iti | mahä-

bhävasya pramäëaà tatraiva daçame—kåñëe kva caiña paramätmani rüòha-bhävaù
[bhä.pu. 10.47.59] iti rüòha-bhävasyäpara-paryäyo mahä-bhävaù | evaà sati sädhüktaà
rasenotkåñyate kåñëa-rüpam iti bhävaù ||59||
—o)0(o—
|| 1.2.60 ||
çästrataù çrüyate bhaktau nå -mätrasyädhikäritä |

sarvädhikäritäà mägha -snänasya bruvatä yataù |
dåñtäntitä vaçiñöhena hari -bhaktir nåpaà prati ||
çré - jévaù , mukundaù , viçvanäthaù : nanv evaà bhukti-mukti-spåhä-rahitäù

çraddhälavaù çuddha-bhakty-adhikäriëa ity äyätam | tatra te traivarëikä eva, kià vä
sarve ? taträha—kià ceti ||60||
—o)0(o—
Page 72
|| 1.2.61-62 ||
yathä pädme—
sarve ’ dhikäriëo hy atra hari -bhaktau yathä nåpa ||
käçé-khaëòe ca tathä—
antyajä api tad - räñöre çaìkha -cakräìka -dhäriëaù |
sampräpya vaiñëavéà dékñäà dékñitä iva sambabhuù ||
çré - jévaù : käçé-khaëòe ca bhaktau nåmätrasyädhikäritä çrüyate, ity etan-

mäträàçenänvayaù | dékñitä yäjïikäù ||60||
mukundaù : mägha-snänasya sarvädhikäritäà bruvatä vaçiñöena nåpaà prati hari-bhaktir

dåñöäntitä | vaçiñöa-väkyam eväha—yatheti | atra mägha-snäne ||60||
viçvanäthaù : tasya räjïo räñöre deçe | dékñitä yäjïikä iva sambabhur déptià cakruù ||60||
—o)0(o—
|| 1.2.63-64 ||
api ca —
ananuñöhänato doño bhakty -aìgänäà prajäyate |
na karmaëäm akaraëäd eña bhakty -adhikäriëäm ||63||
niñiddhäcärato daivät präyaçcittaà tu nocitam |
iti vaiñëava - çästräëäà rahasyaà tad -vidäà matam ||64||
çré - jévaù : tad evam anyäbhiläñitä-çünyatvam iti sthäpitam | tat-prasaìga-saìgatyä

sarveñäm apy adhikäritvaà darçitam | tatra çaìkate—nanu, bhavantu sarva evädhikäriëaù,
kintu sva-sva-dharma-yuktä eveti yujyate | taà vinä pratyaväya-çravaëät | tathä sarveñäà
präyo niñiddha-karma äpataty eva | sati ca tena duñöatve kathaà çuddhatvaà syät ? kåte
ca präyaçcitte karmävåtatvam äpadyate ? taträha—api ceti | bhakty-aìgänäà nityänäà iti
jïeyam ||63||
daiväd iti | yasya bhaktau tädåçé ruciù çraddhä vä jätä, tasya tu vikarmaëi svataù pravåttir
na sambhavaty eveti bhävaù | präyaçcittaà tu nocitam iti bhakti-prabhäva eva tat-
präyaçcittäya kalpata iti bhävaù ||64||
Page 73
mukundaù : nanu, bhavantu sarva evädhikäriëaù, kintu teñäà sva-sva-dharmo

niñiddhäcaraëe präyaçcittaà ca doña-nivartakatvät kartavyam eva | taträha—nocitam iti |
daiväd iti bhakty-adhikäriëäà vikarmaëi svataù pravåttir na jäyata iti bhävaù | präyaçcittaà
tu nocitam iti teñäà bhakti-prabhäväd eva vikarma-päpäsparçaç ceti bhävaù | yathä
itihäsa-samuccaye—lipyate na hi päpena vaiñëavä viñëu-tatparäù iti ||63-64||
viçvanäthaù : bhakty-adhikäräëäà janänäà bhakty-aìgänäm ekädaçé-vrata-

janmäñöamy-ädi-nityäìgänäà akaraëe doñaù | na karmaëäm akaraëät | daivät präcéna-
vaiñëaväparädha-doña-vaçät | na tu çuddha-bhaktänäà vikarmaëi svataù pravåttiù
sambhavatéti präyaçcittaà nocitam iti bhakti-svabhäva eva tat-präyaçcittäya kalpate iti
bhävaù | iti vaiñëava-çästräëäà tätparyärtha-vinirëayaù ||63-64||
—o)0(o—
|| 1.2.65 ||
sve sve ’ dhikäre yä niñöhä sa guëaù parikértitaù |

viparyayas tu doñaù syäd ubhayor eña niçcayaù ||
çré - jévaù : tad etad eva sva-päda-mülaà bhajataù priyasya [bhä.pu. 11.5.42, bha.ra.si.
1.2.71] ity antena granthena äha sve sve iti | sve sve adhikära iti pürvokta-kevala-karma-
jïäna-bhakti-viñayatayä påthak påthak nirdiñöa ity arthaù | ubhayor guëa-doñayoù | tatra
çuddha-bhakty-adhikäriëa itara-dvaya-karaëe doña eva | na jïänaë na ca vairägyaà
präyaù çreyo bhaved iha [bhä.pu. 11.20.31] iti tatraivokteù | tävat karmäëi kurvéta [bhä.pu.
11.20.9] ity ädeç ca | karma-jïänädhikäriëos tu tädåça-çraddhä-rahitayoù saìgädi-vaçät
tädåça-çuddha-bhaktau pravåttayor api anädara-doñeëa jhaöiti asiddheù doña-präya
eveti jïeyam | viparyayaù svädhikäräniñöhä tad itara-niñöhä ca ||65||
mukundaù : tatra bhakty-adhikäriëäà bhakty-aìgänuñöhäna-karmäkaraëaà cäha sve sva

ity ädi païcabhiù | sve sve’dhikära iti krameëa jïäne karmaëi bhaktau yä niñöhä jïäni-
karmi-bhaktänäà sthitiù sa guëaù sväbhéñöa-präpti-lakñaëaù | viparyayaù
svädhikäräniñöhä parädhikära-niñöhä ca doñaù sväbhéñöa-präpti-pratibandhaka-rüpaù
| bhakty-adhikära-rahitayoù karma-jïänädhikäriëoù saìgädi-vaçäc chuddha-bhaktau
pravåttayor api kasyacid vacanena tasyäs tyägäj jätäparädhena sväbhéñöa-präpti-
pratibandhaka-rüpo doña eva ||65||
viçvanäthaù : sve sva iti | pürvokta-kevala-tattva-jïäna-yoga-bhakti-viñayatayä påthak

påthak nirdiñöa ity arthaù | ubhayor guëa-doñayoù | tatra çuddha-bhakty-adhikäriëa itara-
Page 74
dvaya-karaëe doña eva | na jïänaë na ca vairägyaà präyaù çreyo bhaved iha [bhä.pu.
11.20.31] iti tatraivokteù | tävat karmäëi kurvéta [bhä.pu. 11.20.9] ity ädeç ca | viparyayaù
svädhikäräniñöhä tad itara-niñöhä ca ||65||
—o)0(o—
|| 1.2.66 ||
prathame (1.5.17)—
tyaktvä svadharmaà caraëämbujam harer
bhajann apakvo ’ tha patet tato yadi |
yatra kva väbhadram abhüd amuñya kià
ko värtha äpto ’ bhajatäà sva -dharmataù ||
çré - jévaù : yatra kva vä néca-yonäv api, amuñya bhaktau pravåttasya abhadraà kam
abhüt kià syät ? api tu vety arthaù | bhakti-väsanäyä aparicchedäd iti bhävaù | abhajatm
abhajadbhis tu sva-dharmataù ko vä artha äptaù ? na ko’péty arthaù ||66||
mukundaù : yadyapi bhakti-jïänädhikäré sva-dharmaà tyaktvä bhajan vartate, tadäpi na

käpi cintä | yadi bhajanät pürvam eva viñayiëäà bhajan bhaktuà svadharmaà
tyaktväpakvaà kértanädi-lakñaëaà kiïcin mätram api päkam apräptas tato niçcita-mäträc
caraëämbuja-bhajanäd yadi yatra kva vä viñayi-saìge néca-yonau vä patet, tadä kim
amuñyäbhadram abhüt ? api tu nety arthaù | bhaktau viçväsino viñaya-niñöhä néca-yonir
vä na syäd eva, tathäpi tavätévägraho dåçyate, tasyäà satyäm apéti vä-çabdärthaù | yena
bhägyena bhaktau viçväsas tasyäparicchedät punar bhakter utpattir eveti bhävaù ||66||
viçvanäthaù : tyaktvä svadharmam ity atra çré-svämi-caraëänäà vyäkhyä yathä—evaà

tävat kämya-dharmäder anartha-hetutvät taà vihäya harer lélaiva
varëanéyety uktam | idänéà tu nitya-naimittika-svadharma-niñöäm apy
anädåtya kevalaà hari-bhakter evopadeñöavyety äçayenäha—tyaktveti |
nanu svadharma-tyägena bhajan bhakti-paripäkena yadi kåtärtho bhavet
tadä na käcic cintä, yadi unar apakva eva mriyeta tato bhraçyed vä tadä
svadharma-tyäga-nimitto’narthaù syäd ity äçaìkyäha | tato bhajanät
kathaàcit pated bhraçyen mriyeta vä yadi tad api bhakti-rasikasya
karmänadhikärän nänartha-çaìkä | aìgékåtyäpy äha—vä-çabdaù kaöäkñe |
yatra kva vä néca-yänäv apy amuñya bhakti-rasikasyäbhadram abhüt kim |
näbhüd evety arthaù | bhakti-väsanä-sad-bhäväd iti bhävaù | abhajadbhis tu
kevalaà sva-dharmataù ko värthaù äptaù präptaù | no ko’péty arthaù ||17||
—o)0(o—
Page 75
|| 1.2.67 ||
ekädaçe (11.11.37)—
äjïäyaiva guëän doñän mayädiñöän api svakän |
dharmän santyajya yaù sarvän mäà bhajet sa ca sattamaù ||
çré - jévaù : kåpälur akåta-drohaù [bhä.pu. 11.11.29] ity ädau sthiraù sva-dharme, kaviù
samyak jïänéti öékänusäreëa karma-jïäna-miçrä bhagavac-chravaëa-lakñaëä bhaktir
darçitä | tad-anantaraà cäha—äjïäyaivam iti | yadi ca svätmani tat-tad-guëa-yogäbhävaù,
tathäpy evaà pürvokta-prakäreëa guëän kåpälutvädén, doñän tad-viparétäàç ca äjïäya
heopädeyatvena niçcityäpi yo mayä teñu guëeñu madhye taträdiñöän api svakän nitya-
nimittika-lakñaëä | sarvän eva varëäçrama-vihitän dharmän tad-upalakñakaà jïänam api
mad-ananya-bhakti-vighätakatayä santyajya mäà bhajet, sa ca sattamaù | ca-kärät
pürvokto’pi sattama ity uttarasya tat-tad-guëäbhäve’pi pürva-sämyam iti bodhayati ||67||
mukundaù : svadharma-nitya-naimittike kåte guëän citta-çuddhi-jïänotpatty-ädén, akåte

doñän naraka-präpty-ädén | evam äjïäya samyag jïätvä yo dharmän santyajya | sa ceti
ca-çabdas tv-arthe | sa tu sattamaù ||67||
viçvanäthaù : kåpälur akåta-drohaù [bhä.pu. 11.11.29] ity ädau sthiraù sva-dharme, kaviù
samyak jïänéti öékänusäreëa karma-jïäna-miçrä bhagavac-chravaëa-lakñaëä bhaktir
darçitä | tad-anantaraà tv äha—äjïäyaivam iti | yadi ca svätmani tat-tad-guëa-
yogäbhävaù, tad apy evaà pürvokta-prakäreëa guëän kåpälutvädén, doñän tad-
viparétäàç ca heopädeyatvena niçcityäpi yo mayä teñu guëeñu madhye taträdiñöän api
svakän nitya-nimittika-lakñaëän sarvän eva varëäçrama-vihitän dharmän tad-
upalakñakaà jïänam api mad-ananya-bhakti-vighätakatayä santyajya mäà bhajet, sa ca
sattamaù | ca-kärät pürvokto’pi sattama ity uttarasya tat-tad-guëäbhäve’pi pürva-
sämyam iti bodhayati ||67||
—o)0(o—
|| 1.2.68 ||
tatraiva (11.5.41)—
devarñi - bhütäpta - nèëäà pitèëäà
na kiìkaro näyam åëé ca räjan |
sarvätmanä yaù çaraëaà çaraëyaà
gato mukundaà parihåtya kartam ||
Page 76
çré - jévaù : parityajya kartum iti | ayam indraù sevyaù, ayaà candraù sevya ity ädi-
lakñaëaà bhedaà, çaraëam anena prärabdha-näçät varëäçramitva-näçena na nitya-
karmädhikäraù | kåtyam iti päöhe’pi sa evärthaù ||68||
mukundaù : parityajya kåñëa eva sevyo, bhaktir eva sädhanaà, premaiva puruñärtha iti
buddhyä kartum anyad apy upäsyädikam astéti bhedam | kåtyam iti päöhe’pi sa evärthaù ||
68||
viçvanäthaù : parityajya kartum iti | ayam indraù sevyaù, ayaà candraù sevya ity ädi-
lakñaëaà bhedaà | kåtyam iti päöhe’pi sa evärthaù ||68||
—o)0(o—
|| 1.2.69 ||
çré-bhagavad-gétäsu (18.66)—
sarva - dharman parityäjya mäm ekaà çaraëaà vraja |

ahaà tväà sarva - päpebhyo mokñayiñyämi mä sucaù ||
çré - jévaù : sarva-dharmän parityäjyeti | pari-çabdaù svarüpato’pi tyägaà bodhayati |

sarva-päpebhyaù sarväntaräyebhyaù ity evärthaù | çré-bhagavad-äjïayä bhaktau
çraddhävatäà karma-tyäge päpänutpatteù ||69||
mukundaù : sarva-päpebhyo bahu-janma-saïcitebhyo’pi kim utäsmin janmani jätebhyaù

| mä çuca iti mayy äçritebhyaù çoko nocita iti bhävaù ||69||
viçvanäthaù : sarva-päpebhyaù sarväntaräyebhyaù ity evärthaù | çré-bhagavad-äjïayä

bhaktau çraddhävatäà karma-tyäge päpänutpatteù ||69||
—o)0(o—
|| 1.2.70 ||
agastya-saàhitäyäm—
yathä vidhi - niñedhau tu muktaà naivopasarpataù |

tathä na spåçato rämopäsakaà vidhi -pürvakam ||
Page 77
çré - jévaù : vidhi-niñedhau smärtau vidhi-pürvakaà vaidika-täntrika-püjä-vidhi-sahitam

||70||
mukundaù : daivän niñiddhäcaraëe präyaçcittäbhävam äha—yathetyädi dväbhyäm |

vidhiù präyaçcitta-lakñaëo niñedhaù päpäcaraëa-rüpas tau | vidhi-pürvakaù vidhi-
puraskaà vaidhé-bhakti-paraà | jévanmukta-daçä-tulyatä cäsyäyätä ||70||
viçvanäthaù : vidhi-niñedhau smärtau çrautau ca | vidhi-pürvakaà vaidika-täntrika-püjä-

vidhi-sahitam ||70||
—o)0(o—
|| 1.2.71 ||
ekädaçe eva (11.5.42)—
sva-päda-mulaà bhajataù priyasya

tyaktäny abhävasya hariù pareçaù |
vikarma yac cotpatitaà kathaïcid
dhunoti sarvaà hådi sanniviñöaù ||
çré - jévaù : tyakto’nyatra bhäva upäsya-buddhir yena tasya kathaïcid daiväd utpatitam
utpäta-rüpeëa jätam ||71||
mukundaù : kathaïcid daivät saàniviñöaù çravaëädinä hådi sphuritaù ||71||
viçvanäthaù : tyakto’nyatra bhäva upäsya-buddhir yena tasya kathaïcid daiväd utpatitam

utpäta-rüpeëa jätaà vikarma ||71||
—o)0(o—
|| 1.2.72 ||
hari - bhakti - viläse ’ syä bhakter aìgäni lakñaçaù |

kintu täni prasiddhäni nirdiçyante yathämati ||
Page 78
mukundaù : lakñaço bahüni nirdiñöänéti çeñaù ||72||
—o)0(o—
|| 1.2.73 ||
atra aìga - lakñaëam—
äçritäväntaräneka-bhedaà kevalam eva vä |

ekaà karmätra vidvadbhir ekaà bhakty-aìgam ucyate ||
çré - jévaù : äçriteti yathärcanädikam | kevalam aträspañöa-svagata-bhedaà, yathä guru-

padäçrayo, yathä abhyutthänädi ca | atra bhaktau ||73||
mukundaù : äçriteti | yathärcanädi kevalaà yathä guru-padäçrayädi ||73||
viçvanäthaù : äçrito’väntaräneka-bhedo yena, yathärcanädiù | evaà kértanänäà bhedo

guëa-kértana-näma-kértanädiù | kevalam aträspañöa-svagata-bhedaà, yathä guru-
padäçrayo, yathä abhyutthänädiù ||73||
—o)0(o—
|| 1.2.74 ||
atha aìgäni —
guru - pädäçrayas tasmät kåñëa -dékñädi -çikñaëam |
viçrambheëa guroù sevä sädhu -vartmänuvartanam ||
çré - jévaù : guru-padäçraya iti | asmin granthe aìgä dvividhä autpattikäù, öékä-krama-
läbhärthaù kalpitäç ca | tatra pürvä dvi-bindu-mastakäù | uttaräs tu tac-chünyä iti bhedo
jïeyaù | kåñëa-dékñädéti dékñä-pürvaka-çikñaëam ity arthaù | sädhu-vartmänuvartanaà
sadäcarita-çruty-ädi-vidhi-sevitvam ||74||
mukundaù : kåñëa-dékñä ädir yeñäà te kåñëa-dékñädayo bhägavata-dharmäs teñäà

çikñaëam ||74||
viçvanäthaù : dékñä-pürvaka-çikñaëam ity arthaù | kåñëasyeti kåñëa-präpter yo hetuù

kåñëasya prasädas tad-artham ity arthaù ||74||
—o)0(o—
Page 79
|| 1.2.75 ||
sad - dharma - påcchä bhogädi -tyägaù kåñëasya hetave |

niväso dvärakädau ca gaìgäder api sannidhau ||
çré - jévaù : kåñëasyeti kåñëa-präpter yo hetus tat-prasädas tad-artham ity arthaù | ato
vaiyadhikaraëyät tädarthye caturthy eva | annasya hetor vasati ity atra ñañöhé hetu-
prayäge iti tvannahetvoù sämänädhikaraëye eva pravåttam | kåñëärthe bhogädi-tyäga ity
asyänuvadiñyamäëasyäpi kåñëa-präpaka-tat-prasädärtha ity evärthaù | ädi-grahaëät
loka-vitta-puträ gåhyante ||75||
mukundaù : satäà dharmasya påcchä sad-dharma-påcchä, kåñëasya yo hetuù präpti-

käraëaà prasädas tad-artham | kåñëärtha-bhogädi-tyäga ity anuvadiñyamäëasyäpy ayam
evärthaù | ädi-çabdäd vitta-puträdénäm api ||75||
viçvanäthaù : ädi-grahaëät loka-vitta-puträ gåhyante ||75||
— o )0( o —
|| 1.2.76-96 ||
vyävahäreñu sarveñu yävad -arthänuvartitä |

hari - väsara - sammäno dhätry -açvatthädi -gauravam ||76||
eñäm atra daçäìgänäà bhavet prärambha -rupatä ||77||
saìga - tyägo vidüreëa bhagavad -vimukhair janaiù |
çiñyädy - ananubandhitvaà mahärambhädy -anudyamaù ||78||
bahu - grantha - kaläbhyäsa -vyäkhyä -väda -vivarjanam ||79||
vyävahäre ’ py akärpaëyaà çokädy -avaça -vartitä ||80||
anya - devän avajïä ca bhütänudvega -däyitä |
sevä - nämäparädhänäm udbhaväbhäva -käritä ||81||
kåñëa - tad - bhakta - vidveña -vinindädy -asahiñëutä |
vyatirekatayäméñäà daçänäà syäd anuñöhitéù ||82||
asyäs tatra praveçäya dväratve ’py aìga -viàçateù |
trayäà pradhänam evoktaà guru -pädäçrayädikam ||83||
dhåtir vaiñëava - cihëänäà harer nämäkñarasya ca |
nirmälyädeç ca tasyägre täëòavaà daëòavan -natiù ||84||
Page 80
abhyutthänam anuvrajyä gatiù sthäne parikramaù |

arcanaà paricaryä ca gétaà saìkértanaà japaù ||85||
vijïaptiù stava - päöhaç ca svädo naivedya -pädyayoù |
dhüpa - mälyädi - saurabhyaà çré -mürteù spåñöir ékñaëam ||86||
ärätrikotsavädeç ca çravaëaà tat -kåpekñaëam |
småtir dhyänaà tathä däsyaà sakhyam ätma -nivedanam ||87||
nija - priyopaharaëaà tad -arthe ’khila -ceñöitam |
sarvathä çaraëäpattis tadéyänäà ca sevanam ||88||
tadéyäs tulasé - çästra -mathurä -vaiñëavädayaù |
yathä - vaibhava - sämagré sad -goñöhébhir mahotsavaù ||89||
ürjädaro viçeñeëa yäträ janma -dinädiñu |
çraddhä viçeñataù prétiù çré -mürter aìghri -sevane ||90||
çrémad - bhägavatärthänäm äsvädo rasikaiù saha |
sajätéyäçaye snigdhe sädhau saìgaù svato vare ||91||
näma - saìkértanaà çré -mathurä -maëòale sthitiù ||92||
aìgänäà païcakasyäsya pürvaà vilikhitasya ca |
nikhila - çraiñöhya -bodhäya punar apy atra kértanam ||93||
iti käya - håñékäntaù - karaëänäm upäsanäù ||94||
catuùñañöiù påthak säìghätika -bhedät kramädinäù ||95||
athärñänumatenaiñäm udäharaëam éryate ||96||
mukundaù : hari-väsara ekädaçé janmäñöamyädiç ca tasya sammäno yathä-çakti-

karaëam || 76|| vyavahäre vyahäreñu sarveñv iti pürvokta-dehävävaçyaka-vyavahäre ||80||
vaiñëavänäà yäni cihnäni tulasé-käñöha-dhätré-phala-nalinäkñamälordhva-puëòra-
çaìkha-cakrädéni teñäm ||84|| vaiñëavädaya iti ädi-çabdäd yamunädiù | yathä-vaibhava-
sämagryaç ca sad-goñöhé ca yathä-vaibhava-sämagré-sad-goñöhyas täbhiù ||89||
viçeña-pada-svärasyän mäghäsdyä gåhétäù | yäträ utsavaù | ädi-çabdäd vasanta-
dolädi-dinäni ||90|| çrémad iti | äsväda äsakty-anumodanam | snigdhe sneha-kartari
sädhau sad-äcäre ||91||
viçvanäthaù : sevä-nämäparädhänäm udbhavaù sädhakasya präyo bhavaty eva | kintu

paçcät yatnena teñäm abhäva-käritä ||81|| asyäù bhakteù praveçäya viàçaty-aìgänäà
dväratve’pi guru-pädäçrayädi-trayaà pradhänam ||83|| iti käyendriyäntaùkaraëänäm imäù
catuùñañöhir upäsanäù | guru-pädäçrayädénäà påthaktat-tad-rüpeëaiva bhedo jïeyaù |
arcana-kértanädénäà yävanto bhedä vartante | teñäà saàghätikatvena samudäyatvena
Page 81
bhedo jïeyaù | ataevärcanädy-aìgänäm aväntara-bheda-vivakñayänantatve sati

samudäyatvena eka-bheda-vivakñayä na tu catuùñañöhi-gaëanänupapattir iti ||94||
siddhänta - sarasvaté (anubhäñya 2.22.126-127): sajätéyäçaye samajätéya-väsanä-

viçiñöe snigdhe gäòha-viçrambhätmaka-sneha-pare svataù ätmanaù vare çreñöhe
sädhau saìgaù käryaù | rasikaiù kåñëa-bhajana-vijïaiù saha çrémad-bhägavatärthänäm
äsvädaù käryaù | tätparyaà grahaëéyam ity arthaù | çrauta-märga-bhakti-yoga-tyägé
vaiyäkaraëasya çäbdikasya yoñit-saìgi-gåha-vratasya viñëu-vaiñëava-virodhino
mäyävädino nämäparädhino veñopajévino mantropajévino bhägavata-jévina indriya-
tarpaëa-rata-viñayiëaç ca yasya deve parä bhaktir iti, bhaktyä bhägavataà grähyaà na
buddhyä na ca öékayä iti çruti-småti-vacanät teñäà päramahaàsya-çästrärtha-
bodhäsambhavät grantha-tätparyasyärtha-grahaëe’nadhikäratväc ca taiù saha äsvädo
na käryaù ||91||
çré-mürter aìghri-sevane çraddhä viçeñataù viçeñeëa prétiù bahiù-püjäyäm arcane

sämänyataù, vraja-dampatyoù mänasa-seväyäà viçeñataù särvakälika-bhajanänurägaù |
näma-saìkértanaà näma-bhajanaà | çréman-mathurä-maëòale sthitiù kåñëa-vasati-
sthale avasthänam | çré-gauòa-maëòale bhümau cintämaëi-jïänaà tad eva mathurä-väsa
iti çréman-narottama-prabhu-caraëaiù prema-bhakti-candrikäyäà nirëétam | çré-gauòa-
viläsa-bhümi-çrémäyäpurädi-dhäma-väsaù | çré-kñetra-däkñiëätya-vraja-maëòalädi-
dhäma-väsaç ca mathurä-väsena saha abhinno jïeyaù | tad-bheda-vädinäà tathä-
kathita-mathurä-väso’pi präkåta-bhoga-mayo’dho-gati-pradaç ceti ||90-92||
—o)0(o—
|| 1.2.97-99 ||
1. tatra guru - pädäçrayo, yathä ekädaçe (11.3.21)—
tasmäd guruà prapadyeta jijïäsuù çreya uttamam |

çäbde pare ca niñëätaà brahmaëy upaçamäçrayam ||
2. çré - kåñëa - dékñädi - çikñaëaà, yathä tatraiva (11.3.22)
tatra bhägavatän dharmän çikñed gurv -ätma -daivataù |

amäyayänuvåttyä yais tuñyed ätmätma -do hariù ||
3. viçrambheëa guroù sevä, yathä tatraiva (11.17.27)-
Page 82
äcäryaà mäà vijänéyän nävamanyeta karhicit |

na martya - buddhyäsüyeta sarva -deva -mayo guruù ||
na jévena mukundena vä vyäkhyätam.
viçvanäthaù : çäbde bhakti-çästre | pare brahmaëi bhagavad-aviñayaka-çravaëa-

kértanädau niñëätaà päraà gatam ||97|| guru evätmä ätmavat priyaù | daivatam iñöa-
devataç ca yasya tathäbhütaù | anuvåttyä sevayä | yair dharmair vastuta ätmä ätma-
pradaç copäsakänäà, yathä—bali-prabhåténäm ||98|| äcäryaà mäà madéyam | ata eva
guru-varaà mukunda-preñöhatvena samerty ädy-uktir api saìgacchate | sämänya-
manuñya-buddhyä nävamanyeta ||99||
—o)0(o—
|| 1.2.100 ||
4. sädhu - vartmänuvartanam, yathä skände—
sa mågyaù çreyasäà hetuù panthäù santäpa -varjitaù |

anväptaçramaà pürve yena santaù pratasthire ||
çré - jévaù : tac ca sädhu-vartma çruty-ädi-vidhy-ätmakam eva ||100||
mukundaù : tac ca sädhu-vartma çruty-ädi-vidhy-ätmakam eva ||100||
viçvanäthaù : anaväpta-çramaà yathä syät tathä tena pathä santaù pratasthire ||100||
—o)0(o—
|| 1.2.101 ||
brahma-yämale ca—
çruti - småti - puräëädi -païcarätra -vidhià vinä |
aikäntiké harer bhaktir utpätäyaiva kalpate ||
çré - jévaù: tatas tad-akaraëe doñam äha çrutéti | çruty-ädayo’py atra vaiñëavänäà
svädhikära-präptäs tad-bhägä eva jïeyäù | sve sve’dhikära [bhä.pu. 11.21.2] ity ukteù |
çruty-ädi-vidhià vineti nästikatayä taà na matvety arthaù | na tv ajïänena älasyena vä
Page 83
tyaktvety arthaù | dhävan nimélya vä netre [bhä.pu. 11.2.35] ity äder aikäntika-niñöhäà
präptäpi ||101||
mukundaù : tatas tad-akaraëe doñam äha çruti-småtéti ||101||
viçvanäthaù : nanu sädhu-vartma çruty-ädi-vidhy-ätmakam eva | tatas tad akaraëe

doñam äha çrutéti | çruty-ädi-vidhià vineti nästikatayä tan na matvety arthaù | aikäntiké
niñöhäà präptäpi ||101||
—o)0(o—
|| 1.2.102 ||
bhaktir aikäntiké veyam avicärät pratéyate |

vastutas tu tathä naiva yad açästréyatekñyate ||
çré - jévaù : nanu, tarhi katham aikäntiké syät, tad-rüpatve ca katham utpätäya kalpate,
taträha bhaktir iti | iyaà nästikatämayé bauddhädénäà buddha-dattätreyädiñu bhaktir yad
aikäntikéva pratéyate, tad apy avicäräd evety arthaù | tatra hetuù yad yasmäd açästréyatä
çästrävajïä-mayatä tatrekñyate, çästram atra vedas tad-aìgädi | çästra-yonitväd iti nyäyät
| tadä tat-tad-avatäri-bhagavad-äjïä-rüpänädi-sat-paramparä-präpta-veda-
vedäìgävajïäyäà satyäà katham aikäntiké sä syäd iti bhaëyatäm | kià ca, yenaiva vedädi
prämäëyena buddhädénäm avatäratvaà gamyate, tenaiva buddhasyäsura-mohanärthaà
päñaëòa-çästra-prapaïcayitåtvaà ca çrüyate, viñëu-dharmädau triyuga-näma-
vyäkhyäne | tatra tu çré-bhagavad-äveça-mätratvaà copäkhyäyate | tasmät tad-äjïäpi na
pramäëékartavyeti ||102||
mukundaù : nanu, çruty-ädi-vidhy-abhäve katham aikäntiké syät tad-rüpatve ca katham

utpätäya kalpate ? tatra çlokäbhipräyaà vivåëute—bhaktir iti | açästréyatvät tävat sä
bhaktir vaidhé-rägänugä-rüpä nästi | san-märgänädareëa kalpitatväd utpätäyaiva
kumärga-gämitväyaiva kalpata iti bhävaù ||102||
viçvanäthaù : nanu, tarhi katham aikäntiké syät, tad-rüpatve ca katham utpätäya kalpate,
taträha—bhaktir iti | iyaà nästikatämayé bauddhädi-päñaëòänäà buddhädy-avatäreñu,
evam ädhunika-matänuvartinäà çré-kåñëe bhaktir yad aikäntikéva pratéyate, tad
avicäräd evety arthaù | tatra hetuù—yad yasmäd açästréyatä çästrävajïä-mayatä
tatrekñyate ||102||
—o)0(o—
Page 84
|| 1.2.103 ||
5. sad - dharma - påcchä, yathä näradéye—
aciräd eva sarvärthaù sidhyaty eñäm abhépsitaù |

sad - dharmasyävabodhäya yeñäà nirbandhiné matiù ||
na vyäkhyätam |
—o)0(o—
|| 1.2.104||
6. kåñëärthe bhogädi -tyägo, yathä pädme—
harim uddiçya bhogäni käle tyaktavatas tava |

viñëu - loka - sthitä sampad -alolä sä pratékñate ||
çré - jévaù : tyakteti—tyaktavantaà tväm ity arthaù ||104||
mukundaù : harim uddiçyeti | tyaktavata iti çeñe ñañöhé—bhaje çambhoç caraëayoù

itivat ||104||
viçvanäthaù : tyakteti—tyaktavantaà tväm ity arthaù ||104||
—o)0(o—
|| 1.2.105 ||
7. dvärakädi - niväso, yathä skände—
saàvatsaraà vä ñaëmäsän mäsaà mäsärdham eva vä |

dvärakä - väsinaù sarve narä näryaç caturbhujäù ||
mukundaù : mano’çuddhy-ädinä saàvatsarädi-kramaù ||105||
—o)0(o—
Page 85
|| 1.2.106 ||
ädi - padena puruñottama - väsaç ca, yathä brähme—
aho kñetrasya mähätmyaà samantäd daça -yojanam |

diviñöhä yatra paçyanti sarvän eva caturbhujän ||
na katamenäpi vyäkhyätam |
—o)0(o—
|| 1.2.107 ||
gaìgädi - väso, yathä prathame (1.19.6)—
yä vai lasac-chré-tulasé-vimiçra-
kåñëäìghri-reëv-abhyadhikämbu-netré |
punäti seçän ubhayatra lokän
kas täà na seveta mariñyamäëaù ||
viçvanäthaù : yä gaìgä ubhayatra asmin loke paratra ca éça-sahitän lokän punäti |

kathambhütä lasanté yä çré-yuktä tulasé tayä vimiçro yaù kåñëäìghri-reëus
tenaiväbhyadhikaà sarvato’pi çreñöhaà yad ambu tasya netré präpayitré ||107||
—o)0(o—
|| 1.2.108 ||
yävatä syät sva - nirvähaù svékuryät tävad artha -vit |

ädhikye nyünatäyäà ca cyavate paramärthataù ||
çré - jévaù: sva-nirväha iti | svasya bhakti-nirväha ity arthaù ||108||
mukundaù : yävateti | sva-nirväho dehäder ävaçyaka-nirvähaù | sva-bhakti-nirväha iti

vyäkhyä tad-arthe’khila-ceñöite’ntarbhavet ||108||
Page 86
viçvanäthaù: sva-nirväha iti | svasya bhakti-nirväha ity arthaù ||108||
—o)0(o—
|| 1.2.109 ||
9. hari - väsara - sammäno, yathä brahma-vaivarte—
sarva - päpa - praçamanaà puëyam ätyantikaà tathä |

govinda - smäraëaà nèëäm ekadaçyäm upoñaëam ||
na vyäkhyätaà katamenäpi |
—o)0(o—
|| 1.2.110 ||
10. dhätry - açvatthädi -gauravam, yathä skände—
açvattha - tulasé - dhätré -go -bhümisura -vaiñëaväù |

püjitäù praëatäù dhyätäù kñapayanti nèëäm agham ||
çré - jévaù : açvatthasya tad-vibhüti-rüpatvät püjyatvam | bhümi-surä brähmaëäù | go-

brähmaëayor hitävatäratväd bhagavato bhägavatair etäv api püjyäv iti bhävaù | sarveñäm
eñäà tulasé-vaiñëava-sähityoktir vicikitsä-nirasanäya | tatra gaväà püjä tu çré-
gopälopäsakänäà paramäbhéñöa-pradä | yathä çré-gautaméye—
gaväà kaëòüyanaà kuryäd go-gräsaà go-pradakñiëam |

goñu nityaà prasannäsu gopälo’pi prasédati || iti ||110||
viçvanäthaù : açvatthasya tad-vibhüti-rüpatvät püjyatvam | bhümi-surä brähmaëäù |

bhagavato go-brähmaëayor hitävatäratväd bhägavatair etäv api püjyäv iti bhävaù |
sarveñäm tulasé-vaiñëava-sähityoktir vicikitsä-nirasanäya | atra gaväà püjä tu çré-
gopälopäsakänäà paramäbhéñöa-pradä | yathä çré-gautaméye—
Page 87
gaväà kaëòüyanaà kuryäd go-gräsaà go-pradakñiëam |

goñu nityaà prasannäsu gopälo’pi prasédati || iti ||110||
—o)0(o—
|| 1.2.111 ||
varaà huta-vaha-jvälä-païjaräntar-vyavasthitiù |
na çauri-cintä-vimukha-jana-saàväsa-vaiçasam ||
çré - jévaù , mukundaù , viçvanäthaù : vaiçasaà vipattiù ||111||
siddhanta - sarasvaté (anubhäñya 2.22.88) : huta-vahaj-jvälä-païjara-vyavasthitiù

prajvalita-vahni-çikhäyäà piïjara-madhya-niväso’pi varaà prärthanéyas tathäpi çauri-
cintä-vimukha-jana-saàväsa-vaiçasaà çaureù kåñëasya cintäyä vimukho janas tena
saha samyak väsaù | sa eva vaiçasaà vipat-pätaù ||111||
—o)0(o—
|| 1.2.112 ||
äliìganaà varaà manye vyäla -vyäghra -jalaukasäm |

na saìgaù çalya - yuktänäà nänä -devaika -sevinäm ||
çré - jévaù , mukundaù , viçvanäthaù : çalyam atra tat-tad-devatäntara-sevä-väsanä ||

112||
—o)0(o—
|| 1.2.113 ||
çiñyädy - anubandhitvädi -trayaà, yathä saptame [bhä.pu. 7.13.8]—
na çiñyän anubadhnéta granthän naiväbhyased bahün |

na vyäkhyäm upayuïjéta närambhän ärabhet kvacit ||
çré - jévaù : çiñyän naivänubadhnéyäd ity ädiko yadyapi sannyäsi-dharmas tathäpi

nivåttänäm apy anyeñäà bhaktänäm upayujyata iti bhävaù | etac cänadhikäri-çiñyädy-
apekñayä | çré-näradädau tac-chravaëät | tat-tat-sampradäya-näça-prasaìgäc ca |
Page 88
anyathä jïäna-çäöhyäpatteù | ataeva nänubadhnéyäd iti sva-sva-sampradäya-våddhy-

artham anadhikäriëo’pi na saàgåhëéyäd ity arthaù | bahün iti bhagavad-bahirmukhän
anyäàs tv ity arthaù | ärambhän ity api tadvat ||113||
mukundaù : çiñyän iti | naivänubadhnéyän nänusaret | tad-anusaraëe läbha-pratiñöhädinä

sädhaksya sädhana-çaithilya-präpteù | çiñya-karaëaà tu jäta-raténäm eva vihitatväc ca |
granthän naiväbhyased bahün iti kalänäm upalakñaëam | na vyäkhyäm upayuïjéteti
vädasyopalakñaëam ||113||
viçvanäthaù : çiñyän naivänubadhnéyäd ity ädiko yadyapi sannyäsi-dharmas tathäpi

nivåttänäm api bhaktänäm upayujyata iti bhävaù | etac cänadhikäri-çiñyädy-apekñayä
çré-näradädau tac-chravaëät | tat-tat-sampradäya-näça-prasaìgäc ca | anyathä jïäna-
çäöhyäpatteù | ataeva nänubadhnéyäd iti sva-sampradäya-våddhy-artham
anadhikäriëo’pi na gåhëéyäd ity arthaù | bahün iti bhagavad-bahirmukhän anyäàs tv ity
arthaù | ärambhän ity api ||113||
—o)0(o—
|| 1.2.114 ||
15. vyavahäre ’ py akärpaëyam, yathä pädme—
alabdhe vä vinañöe vä bhakñyäcchädana -sädhane |

aviklava - matir bhütvä harim eva dhiyä smaret ||
çré - jévaù , viçvanäthaù : alabdha iti | smaraëädi-paräëäm eveyaà rétiù | sevädi-parais tu

yathä-läbham eva sevä käryä | na tu yäcïädy-atiçayena kärpaëyaà käryam iti jïeyam ||114||
—o)0(o—
|| 1.2.115 ||
16. çokädy - avaçavartitä , yathä tatraiva—
çokämarñädibhir bhävair äkräntaà yasya mänasam |

kathaà tatra mukundasya sphürti -sambhävanä bhavet ||
na kenäpi vyäkhyätam ||115||
Page 89
—o)0(o—
|| 1.2.116||
17- anya - devänajïä, yathä tatraiva—
harir eva sadärädhyaù sarva - deveçvareçvaraù

itare brahma - rudrädyä nävajïeyäù kadäcana
na vyäkhyätaà katamena |
—o)0(o—
|| 1.2.118-120 ||
19. sevä - nämäparädhänäà varjanaà, yathä värähe—
mamärcanäparädhä ye kértyante vasudhe mayä |

vaiñëavena sadä te tu varjanéyäù prayatnataù ||
pädme ca—
sarväparädha - kåd api mucyate hari -saàçrayaù |
harer apy aparädhän yaù kuryäd dvipada -päàsavaù ||
nämäçrayaù kadäcit syät taraty eva sa nämataù |
nämno ’ pi sarva - suhådo hy aparädhät pataty adhaù ||
çré - jévaù , mukundaù , viçvanäthaù : sevänäm aparädhänäà varjanam ity ädi | värähe
pädme ca yathä-kramaà yojyam | tatra seväparädhä ägamänusäreëa gaëyate |
yänair vä pädukair väpi gamanaà bhagavad-gåhe |

devotsavädy-asevä ca apraëämas tad-agrataù ||
ucchiñöe väpy açauce vä bhagavad-vandanädikam |
eka-hasta-praëämaç ca tat-purastät pradakñiëam ||
päda-prasäraëaà cägre tathä paryaìka-bandhanam |
çayanaà bhakñaëaà cäpi mithyä-bhäñaëam eva ca ||
uccair bhäñä mitho jalpo rodanäni ca vigrahaù |
nigrahänugrahau caiva nåñu ca krüra-bhäñaëam ||
kambalävaraëaà caiva para-nindä para-stutiù |
açléla-bhäñaëaà caiva adho-väyu-vimokñaëam ||
Page 90
çaktau gauëopacäraç ca anivedita-bhakñaëam |

tat-tat-kälodbhavänäà ca phalädénäm anarpaëam ||
viniyuktävaiçiñöhasya pradänaà vyaïjanädike |
påñöhékåtyäsanaà caiva pareñäm abhivädanam ||
gurau maunaà nija-stotraà devatä-nindanaà tathä |
aparädhäs tathä viñëor dvätriàçat parikértitäù || [ha.bha.vi. 8.440-8]
värähe ca ye’nye’parädhäs te saìkñipya likhyante—räjänna-bhojanaà, dhväntägäre hareù

sparçaù, vidhià vinä hary-upasarpanaà, vädyaà vinä tad-dvärodghäöanaà, kukkura-
dåñöa-bhakñya-saìgrahaù, arcane mauna-bhaìgaù, püjä-käle viò-utsargäya sarpaëam,
gandha-mälyädikam adattvä dhüpanaà, anarha-puñpeëa püjanam | tathä—
akarmaëy aprasünena püjanaà ca hares tathä ||

akåtvä danta-käñöhaà ca kåtvä nidhüvanaà tathä |
spåñövä rajasvaläà dépaà tathä måtakam eva ca ||
raktaà nélam adhautaà ca pärakyaà malinaà paöam |
paridhäya måtaà dåñövä vimucyäpäna-märutam ||
krodhaà kåtvä çmaçänaà ca gatvä bhuktäpy ajérëa-yuk |
bhakñayitvä kroòa-mäàsaà pinyäkaà jäla-pädakam ||
tathä kusumbha-çäkaà ca tailäbhyaìgaà vidhäya ca |
hareù sparço hareù karma-karaëaà pätakävaham || [ha.bha.vi. 8.456-9]
tathä tatraivänyatra—bhagavac-chästränädareëa tat-pratipattiù, anya-çästra-

pravartanaà, tad-agratas tämbüla-carvaëam, eraëòa-patrastha-puñpair arcanam, äsura-
käle püjanam, péöhe bhümau vopaviçya püjanam, svapana-käle väma-hastena tat-
sparçaù, paryuñitair yäcitair vä puñpair arcanam, püjäyäà niñöhévanam, tasyäà sva-
garva-pratipädanam, tiryak-puëòra-dhåtiù, aprakñälita-pädatve’pi tan-mandire
praveçaù, avaiñëava-pakva-nivedanam, avaiñëava-dåñöau püjanam, vighneçam
apüjayitvä kapälinaà dåñövä vä püjanam, nakhämbasä snapanam, gharmämbu-liptatve’pi
püjanam ity ädayaù | anyatra—nirmälya-laìghanam, bhagavac-chapathädayo’nye ca
bahava iti |
atha nämäparädhäù pädmoktäù—satäà nindä, çré-viñëoù sakäçät çivasya nämädeù

svätantrya-mananaà, guror avajïä, çruti-tad-anugata-çästra-nindanaà, hari-näma-
mahimny artha-väda-mätram idam iti mananam, tatra prakäräntareëärtha-kalpanam,
näma-balena päpe pravåttiù, anya-çubha-kriyäbhir näma-sämya-mananam,
açraddadhänädau nämopadeçaù, näma-mähätmye çrute’py aprétir iti | sarva evaite hari-
bhakti-viläse pramäëa-vacanair drañöavyäù ||118-120||
—o)0(o—
Page 91
|| 1.2.121 ||
20. tan - nindädy asahiñëutä, yathä çré-daçame (10.74.40)—
nindäà bhagavataù çrëvaàs tat -parasya janasya vä |

tato näpaiti yaù so ’ pi yäty adhaù sukåtäc cyutaù ||
na vyäkhyätam |
—o)0(o—
|| 1.2.122 ||
21. atha vaiñëava - cihëa - dhåtiù, yathä pädme—
ye kaëöha - lagna - tulasé - nalinäkñä -mälä

ye bähu - müla - paricihëita -çaìkha -cakräù |
ye vä laläöa - phalake lasad -ürdhva -puëòräs
te vaiñëavä bhuvanam äçu pavitrayanti ||
mukundaù : ye kaëöha-saktety atra dhätré-mälä-dhäraëaà ca jïeyam | tad yathä skände

—
dhätré-phala-kåtäà mäläà kaëöhasthäà yo vahen na hi |

vaiñëavo na sa vijïeyo viñëu-püjä-rato yadi ||
tatraiva—
na jahyät tulasé-mäläà dhätré-mäläà viçeñataù |
mahä-pätaka-saàhantréà dharma-kämärtha-däyiném ||
ity ädi-vacanebhyaù çré-grantha-kådbhiù sadä dhäraëäc ca ||122||
viçvanäthaù : kaëöhäsakta-tulasénäm evaà nalinänäà kamala-karëikä-madhyastha-

pakva-béjänäà ca | akña-mälä a-kärädi-kña-kära-paryanta-varëa-saìkhaka-mälä
yeñäm ||122||
—o)0(o—
Page 92
|| 1.2.123 ||
22. nämäkñara - dhåtiù, yathä skände—
hari - nämäkñara - yutaà bhäle gopé -måòaìkitam |

tulasé - mälikoraskaà spåçeyur na yamodbhaöäù ||
çré - jévaù : gopé-måd-aìkitaà gopé-candanena tilakitam ||123||
viçvanäthaù : kaëöhäsakta-tulasénäm evaà nalinänäà kamala-karëikä-madhyastha-

pakva-béjänäà ca | akña-mälä a-kärädi-kña-kära-paryanta-varëa-saìkhaka-mälä
yeñäm ||122||
—o)0(o—
|| 1.2.124 ||
pädme ca—
kåñëa - nämäkñarair gätram aìkayec candanädinä |

sa loka - pävano bhutvä tasya lokam aväpnuyät ||
na vyäkhyätam |
—o)0(o—
|| 1.2.125 ||
23. nirmälya - dhåtiù, yathä ekädaçe (11.6.46)—
tvayopabhukta - srag -gandha -väso ’laìkära -carcitäù |

ucchiñöa - bhojino däsäs tava mäyäà jayemahi ||
çré - jévaù : tvayopabhukta iti çrémad-uddhava-väkyam | parokña-püjädäv apéti bhävaù |

jayemahi jetuà çaknuma ity arthaù | etad-uttaram asya padya-dvayaà cästi—
Page 93
munayo väta-vasanäù çramaëä ürdhva-manthinaù |

brahmäkhyaà dhäma te yänti çäntäù sannyäsino’maläù ||
vayaà tv iha mahä-yogin bhramantaù karma-vartmasu |
tvad-värtayä tariñyämas tävakair dustaraà tamaù || [bhä.pu. 11.6.47-48] iti |
tariñyämas tartuà çaknuma ity arthaù ||125||
viçvanäthaù : tvayopabhukta iti çrémad-uddhava-väkyam | parokña-püjädäv apéti

bhävaù | jayemahi jetuà çaknuma ity arthaù | etad-uttaram uddhavasya padya-dvayaà
cästi—
munayo väta-vasanäù çramaëä ürdhva-manthinaù |

brahmäkhyaà dhäma te yänti çäntäù sannyäsino’maläù ||
vayaà tv iha mahä-yogin bhramantaù karma-vartmasu |
tvad-värtayä tariñyämas tävakair dustaraà tamaù || [bhä.pu. 11.6.47-48] iti |
—o)0(o—
|| 1.2.126 ||
skände ca—
kåñëottérëaà tu nirmälyaà yasyäìgaà spåçate mune |

sarva - rogais tathä päpair mukto bhavati närada ||
çré - mukundaù : kåñëottérëam ity atra sa iti çeñaù ||126||
—o)0(o—
|| 1.2.127 ||
24. agre täëòavaà, yathä dvärakä-mähätmye—
yo nåtyati prahåñöätmä bhävair bahuñu bhaktitaù |

sa nirdahati päpäni manvantara -çateñv api ||
Page 94
çré - jévaù , mukundaù , viçvanäthaù : manvantara-çateñv ity atra jätänéti çeñaù ||127||
—o)0(o—
|| 1.2.128-130 ||
tathä çré-näradoktau ca—
nåtyatäà çré - pater agre tälikä -vädanair bhåçam |

uòòéyante çaréra - sthäù sarve pätaka -pakñiëaù ||
25. daëòavan - natiù, yathä näradéye—
eko ’ pi kåñëäya kåtaù praëämo

daçäçvamedhävabhåthair na tulyaù |
daçäçvamedhé punar eti janma
kåñëa-praëämé na punar-bhaväya ||
26. abhyütthänaà, yathä brahmäëòe—
yän ärüòhaà puraù prekñya samäyäntaà janärdanam |

abhyutthänaà naraù kurvan pätayet sarva -kilbiñam ||
ete trayaù çlokä na katamenäpi vyäkhyätäù ||128-130||
—o)0(o—
|| 1.2.131 ||
27. anuvrajyä, yathä bhaviñyottare—
rathena saha gacchanti pärçvataù påñöhato ’grataù |

viñëunaiva samäù sarve bhavanti çvapadädayaù ||
çré - jévaù : rathenety upalakñaëam | anyenäpi ity unneyam iti bhävaù | evaà pürvatra ca
yänärüòham ity atra jïeyam ||131||
mukundaù : rathenety upalakñaëam | anya-yänasyopalakñaëam ||131||
Page 95
viçvanäthaù : rathenety upalakñaëam | anyenäpi ity unneyam iti bhävaù ||131||
—o)0(o—
|| 1.2.132-135 ||
28. sthäne gatiù |
sthänaà térthaà gåhaà cäsya tatra térthe gatir yathä ||
puräëäntare—
saàsära - maru - käntära -nistära -karaëa -kñamau |
släghyau täv eva caraëau yau hares tértha -gäminau ||
älaye ca, yathä hari-bhakti-sudhodaye—
pravéçann älayaà viñëor darçanärthaà subhaktimän |

na bhüyaù praviçen mätuù kukñi -kärägåhaà sudhéù ||
29. parikramo, yathä tatraiva—
viñëuà pradakñiné -kurvan yas taträvartate punaù |

tad evävartanaà tasya punar nävartate bhave ||
ete catväraù çlokä na katamenäpi vyäkhyätäù ||132-135||
—o)0(o—
|| 1.2.136 ||
skände ca caturmäsya-mähätmye—
catur-väraà bhramébhis tu jagat sarvaà caräcaram |
kräntaà bhavati viprägrya tat-tértha-gamanädikam ||
çré - jévaù , viçvanäthaù : catur ity atra viñëuà paritaù iti prakaraëa-präptam | térthänäà
gaìgädénäà gamanäd apy adhikaà çéghraà bhagavad-bhakti-pradatväd ity arthaù ||136||
Page 96
—o)0(o—
|| 1.2.137 ||
30. atha arcanam—

çuddhi - nyäsädi - pürväìga -karma -nirväha -pürvakam |
arcanam tüpacäräëäà syän mantreëopapädanam ||
çré - jévaù , mukundaù , viçvanäthaù : çuddhir bhüta-çuddhiù | nyäsäù mätåkä-

nyäsädayaù | tad-ädikaà pürvam aìgaà yasya | tädåça-karma-nirväha-pürvakaà yan-
mantreëopacäräëäà samarpaëaà tad-arcanam ity anvayaù ||137||
—o)0(o—
|| 1.2.138 ||
tad, yathä daçame (10.81.19)—
svargäpavargayoù puàsäà rasäyäà bhuvi sampadäm |

sarväsäm api siddhénäà mülaà täc -caraëärcanaà ||
na vyäkhyätam |
—o)0(o—
|| 1.2.139 ||
viñëu-rahasye ca—
çré - viñëor arcanaà ye tu prakurvanti narä bhuvi |

te yänti çäçvataà viñëor änandaà paramaà padam ||
çré - jévaù : anyat tu tad-abhäväd eva vidhéyata ity arthaù |
kälena nañöä väëéyaà

pralaye veda-saàjïitä |
Page 97
mayädau brahmaëe proktä

dharmo yasyäà mad-ätmakaù || [bhä.pu. 11.14.3] iti |
akämaù sarva-kämo vä [bhä.pu. 2.3.10] ity ädeç ca | yad vä tad-bahirmukhänäà

sädhanäntarasyäpy asiddheù | tac ca mantra-tantrataç chidram [bhä.pu. 8.23.17] ity ädeù |
mukha-bähüru-pädebhya [bhä.pu. 11.5.2] ity ädeù | tapasvino däna-parä [bhä.pu. 2.4.16] ity
ädeç ca ||139||
mukundaù , viçvanäthaù : na kiàcit |
—o)0(o—
|| 1.2.140 ||
31. paricaryä —
paricaryä tu sevopakaraëädi -pariñkriyä |
tathä prakérëaka -cchatra -väditrädyair upäsanä ||
çré - jévaù : paricaryätra räjïa iva sevocyate | sä ca dvidhä—upakaraëädi-pariñkriyä,

cämarädibhir upäsanä cety arthaù ||140||
viçvanäthaù : paricaryätra räjïa iva sevocyate | sä ca dvidhä—upakaraëädi-pariñkriyä,

cämarädibhir upäsanä ca | prakérëakaç cämaram ||140||
—o)0(o—
|| 1.2.141 ||
yathä näradéye—
muhürtaà vä muhürtärdhaà yas tiñöhed dhari -mandire |
sa yäti paramaà sthänaà kim u çuçrüñaëe ratäù ||
mukundaù : çuçrüñaëe paricaryäyäm ||141||
—o)0(o—
Page 98
|| 1.2.142-143 ||
yathä caturthe (4.21.31)—

yat - päda - seväbhirucis tapasvinäm
açeña - janmopacitaà malaà dhiyaù |
sadyaù kñiëoty anvaham edhaté saté
yathä padäìguñöha -viniùsåtä sarit ||
aìgäni vividhäny eva syuù püjä -paricaryayoù |

na täni likhitäny atra grantha -bähulya -bhétitaù ||
na vyäkhyätam |
—o)0(o—
|| 1.2.144 ||
32. atha gétaà, yathä laiìge—
brähmaëo väsudeväkhyaà gäyamäno ’niçaà param |

hareù sälokyam äpnoti rudra -gänädhikaà bhavet ||
çré - jévaù , viçvanäthaù : brähmaëa iti | gäna-sämänyasya brähmaëe niñiddhatvät

brähmaëo’péty arthaù | rudra-kartåka-gänäd api bhagavad-agre tasya gänam adhikaà
bhaved ity arthaù ||144||
mukundaù : brähmaëa ity anena brähmaëa-gänasya niñedhas tu bhagavato’ny-g:ana-

para iti sücitam ||144||
—o)0(o—
|| 1.2.145-146 ||
33. atha saàkértanam—

näma - lélä - guëadénäm uccair -bhäñä tu kértanam ||
na vyäkhyätam |
tatra näma - kértanam, yathä viñëu-dharme—

Page 99
kåñëeti maìgalaà näma yasya väci pravartate |

bhasmébhavanti räjendra mahä -pätaka -koöayaù ||
çré - jévaù : kåñëeti maìgalaà nämety arcanavad eva vyäkhyeyam | tad etat prädhänyena
nämäntara-kértanam api jïeyam iti | evam anyaträpi ||146||
mukundaù : kåñëeti | pra ity uccaiù ||146||
viçvanäthaù : kåñëeti prädhänyenenoktam | nämäntara-kértanam api jïeyam | evam

anyaträpi ||146||
—o)0(o—
|| 1.2.147 ||
lélä - kértanam, yathä saptame (7.9.18)—
so ’ haà priyasya suhådaù para -devatäyä

lélä - kathäs tava nåsiàha viriïca -gétäù |
aïjas titarmy anugåëan guëa -vipramukto
durgäëi te pada - yugälaya -haàsa -saìgaù ||
çré - jévaù , viçvanäthaù : titarmi tariñyäméty arthaù ||147||
mukundaù : so’ham iti | anugåëan kértayan titarmy anäyäsena atikrämann asméty arthaù
||147||
—o)0(o—
|| 1.2.148 ||
guëa - kértanam, yathä prathame (1.5.22)—
idaà hi puàsas tapasaù çrutasya vä

sviñöasya süktasya ca buddhi -dattayoù |
avicyuto ’ rthaù kavibhir nirüpito
yad uttamaùçloka -guëänuvarëanam ||
Page 100
çréjévaù : na vyäkhyätam |
mukundaù : avicyuto’rtho’khaëòa-puruñärthaù | dharmärtha-käma-mokñäs tu khaëòäs

tu khaëòäs te tapa-ädénäà bhakti-phalatväbhäve’pi kartå-sthäna-sampradänädi-
viçeñaëänäà sambandhäd bhaktau çraddhotpädana-dvärä tat-karaëa-phalatvaà jïeyam |
préyate’malayä bhaktyä harir anyad viòambanam [bhä.pu. 7.7.52] ity ädibhis teñäà
svätantryeëa tat-phalatvaà niräkåtam ||148||
viçvanäthaù : keñucit dharmeñu yadi spåhä syät tadä te dharmä api bhaktyaiva
bhavantéty äha—idaà héti | puàsas tapa-ädénäà avicyuto’vyabhicäré | artho hetuù idaà
uttamaù-çloka-guëänuvarëam eva nirüpitaù |
artho viñayänarthayor dhana-käraëa-vastuni |

atidheye ca çabdänäà nivåttau ca prayojane || iti mediné |
yat karmabhir yat tapasä [bhä.pu. 11.20.32] ity ädi bhagavad-väkyäd bhaktyä tapa-ädi-
phalänäm api siddhir bhavet, kià punas teñäm ?
smartavyaù satataà viñëur vismartavyo na jätucit |

sarve vidhi-niñedhäù syur etayor eva kiìkaräù ||
ity ädi pädma-väkyataù sarveñäm api dharmäëäà kià punas tapa-ädi-mäträëäm iti | yad
vä tapasa iti tapaù çrutädi-vidhäyaka-çruti-väkyänäà bhagavad-bhakti-vidhäna eva
tätparyät | hari-kértanam evävicyuto’bhidheyaù—dharmo yasyäà mad-ätmaka [bhä.pu.
11.14.3] iti bhagavad-ukteù sarva-çästra-väkyänäà çré-bhagavaty eva tätparyam iti çré-
madhusüdana-sarasvaté-vyäkhyänäc ca |
ata eva bhaktau prati karmaëaù käraëatva-para-vyäkhyäyäà tu karma-säpekñatvena

spañöaivävyäptir iti jïeyam | buddha-dattayoù buddhi-dänayoù | tenaiva vijïäpanenaiva
tava mokña-dvärasyärgaläyä mokño vihitaù ||22||
—o)0(o—
|| 1.2.149-151 ||
34. atha japaù

mantrasya sulaghüccäro japa ity abhidhéyate ||
yathä pädme—
Page 101
kåñëäya nama ity eña mantraù sarvärtha -sädhakaù |

bhaktänäà japatäà bhüpa svarga -mokña -phala -pradaù ||
35. atha vijïaptiù, yathä skände—
harim uddiçya yat kiïcit kåtaà vijïäpanaà girä |

mokña - dvärärgalän mokñas tenaiva vihitas tava ||
na kenäpi vyäkhyätam ||149-151||
—o)0(o—
|| 1.2.152 ||
samprärthanätmikä dainya -bodhikä lälasämayé |

ity ädir vividhä dhéraiù kåñëe vijïaptir éritä ||152||
mukundaù : samprärthanä mana äder bhagavan-niñöhé-karaëa-prärthanä-mätram |

lälasä sväbhépsita-sevädi-prärthanam ||152||
viçvanäthaù : samprärthanä anutpanna-bhävasya | lälasä utpanna-bhävasya iti bhedo

jïeyaù ||152||
—o)0(o—
|| 1.2.153 ||
tatra samprärthanätmikä, yathä pädme—
yuvaténäà yathä yüni yünäà ca yuvatau yathä |

mano ’ bhiramate tadvan mano ’bhiramatäà tvayi ||
na kenäpi vyäkhyätam |
—o)0(o—
Page 102
|| 1.2.154 ||
dainya - bodhikä, yathä tatraiva—
mat - tulyo nästi päpätmä näparädhé ca kaçcana |

parihäre ’ pi lajjä me kià brüve puruñottama ||
siddhänta - sarasvaté: he puruñottama puruñaçreñöha, mat-tulyaù kaçcit päpätmä päpé

nästi | kaçcana aparädhé na västi | parihäre aparädha-kñayam äpaëa-viñaye api me
mama lajjä vréòätmakaù saìkocaù | ato’haà bruve kathayämi mama prärthanävasaro’pi
nästéty arthaù || (madhya 1.190) ||154||
—o)0(o—
|| 1.2.155 ||
lälasämayé, yathä çré-närada-païcarätre—
kadä gambhérayä väcä çriyä yukto jagat -pate |

cämara - vyagra - hastaà mäm evaà kurv iti vakñyasi ||
na vyäkhyätam ||
—o)0(o—
|| 1.2.156 ||
yathä vä—
kadähaà yamunä - tére nämäni tava kértayan |
udbäñpaù puëòarékäkña racayiñyämi täëòavam ||
çré - jévaù : kadähaà yamunä-tére iti dürataù prärthanä kasyacid ajäta-bhävasya | yataù
samprärthanä anutpanna-bhävasya | lälasä tu jäta-bhävasyeti bhedaù | lälasämayatvät
samprärthanäpy atra lälasety eva hi bhaëyate | ato lälasämayéyam | atredåçe
samprärthanä-lälase prastäväd eva darçite | kintu, rägänugäyäm eva jïeye ||156||
mukundaù , viçvanäthaù : na vyäkhyätam |
Page 103
siddhänta - sarasvaté: he puëòarékäkña, kadähaà yamunä-tére kälindé-taöe tava

nämäni kértayan udbäñpaù açru-pürëa-netraù san täëòavaà nåtyaà racayiñyämi
kariñyämi ? (madhya 23.33) ||155||
—o)0(o—
|| 1.2.157 ||
36. atha stava-päöhaù—
proktä manéñibhir gétä -stava -räjädayaù staväù ||
çré-jévaù : gétäyäù stavatvaà bhagavan-mahimätmakatvät | stava-räjo

gautaméyoktaù stava-räjaù ||157||
mukundaù : stava-räjo gautaméyoktaù stava-räjaù ||157||
viçvanäthaù : manéñibhiù bhagavad-gétä-stavaräjädayaù staväù proktäù |

gétäyäù stavatvaà bhagavan-mahimätmakatvät | stava-räjo gautaméyoktaù
stava-räjaù ||157||
—o)0(o—
|| 1.2.158 ||
yathä skände—
çré-kåñëa-stava-ratnaughair yeñäà jihvä tv alaìkåtä |

namasyä muni-siddhänäà vandanéyä divaukasäm ||
na vyäkhyätaà kenäpi |
—o)0(o—
|| 1.2.159 ||
närasiàhe ca—
stotraiù stavaç ca devägre yaù stauti madhusüdanam |
sarva-päpa-vinirmukto viñëu-lokam aväpnuyät ||
Page 104
çréjévaù : stotra-stavayor abhede’py aväntara-bhedaù pürva-prasiddha-

svakåtatväbhyäà jïeyaù | stotrasya karaëa-sädhanatvena pürva-siddhatva-
pratéteù | stavasya bhäva-sädhanatvena svakåtatva-pratéteù | tathäpi
proktä manéñibhir ity ädau gétädénäà stavatvam uktam | tatra tv ananya-
gatyä karaëa-sädhanatvam eva kartavyam, devägre çrémad-arcäyäù
purataù ||159||
mukundaù: stotraiù pauruñaiù stavair ärñaiù | yathäkädaçe—stavair

uccävacaiù stotraiù pauruñaiù präkåtair api [bhä.pu. 11.27.45] iti ||159||
viçvanäthaù : devägre çrémad-arcäyäù stotra-stavayor abhede’py

aväntara-bhedaù pürva-prasiddha-svakåtatväbhyäà jïeyaù ||159||
—o)0(o—
|| 1.2.160 ||
37. atha naivedyäsvädo, yathä pädme—
naivedyam annaà tulasé-vimiçraà

véçeñataù päda-jalena siktam |
yo’çnäti nityaà purato muräreù
präpëoti yajïäyuta-koöi-puëyam ||
çré-jévaù : muräreù purata iti lyap-lope païcamé | puram antaù-puraà

parityjyety arthaù | tad-agrato bhojana-niñedhät ||160||
mukundaù : purata iti puram antaù-puraà parityjyety arthaù | tad-agrato

bhojana-niñedhät ||160||
viçvanäthaù : muräreù purata iti pürvaà tu bhagavad-agre tämbüla-

carvaëam eva niñiddham, na tu bhojana-sämänyam iti jïeyam ||160||
—o)0(o—
|| 1.2.161-164 ||
38. atha pädyäsvädo, yathä tatraiva—
na dänaà na havir yeñäà svädhyäyo na surärcanam |

Page 105
te’pi pädodakaà pétvä prayänti paramäà gatim ||
39. atha dhüpa-saurabhyam, yathä hari-bhakti-sudhodaye—
äghräëaà yad dharer datta-dhüpocchiñöasya sarvataù |

tad-bhava-vyäla-dañöänäà nasyaà karma viñäpaham ||
atha mälya-saurabhyaà, yathä tantre—
praviñöe näsikä-randhre harer nirmälya-saurabhe |

sadyo vilayam äyäti päpa-païjara-bandhanam ||
agastya-saàhitäyäà ca—
äghräëaà gandha-puñpäder arcitasya tapodhana |

viçuddhiù syäd anantasya ghräëasyehäbhidhéyate ||164 ||
çré - jévaù : na vyäkhyätam ||161-163|| arcitasyänantasya bhagavataù sambandhé

yo gandha-puñpädis tasyäghräëaà ghräëendriyasya iha jagati viçuddhis tad-
dhetuù syäd ity abhidhéyata iti ||164||
mukundaù : na vyäkhyätam ||161-163|| äghräëam iti | iha jagati viçuddhis tad-dhetuù syäd
ity abhidhéyata ity arthaù ||164||
viçvanäthaù : tad-ägrhäëaà saàsära-vyäla-dañöa-janänäà viñäpahaà viña-näçakaà

nasya-karma-svarüpaà bhavati | ghräëena mahauñadhénäà gandha-grahaëaà nasyaà
karma | païjareti prasiddhena päpa-païjareëa bandhanam ||162-163|| arcitasya anantasya
bhagavataù sambandhé yo gandha-puñpädis tasya ghräëaà ghräëendriyasya iha jagati
viçuddhis tad-dhetuù syäd ity abhidhéyate ||161-164||
—o)0(o—
|| 1.2.165 ||
40. atha çré - mürteù sparçanaà, yathä viñëu-dharmottare—
spåsövä viñëor adhiñöhänaà pavitraù çraddhayänvitaù |

päpa-bandhair vinirmuktaù sarvän kämän aväpnuyät ||
Page 106
çréjévaù : atha çrémad-arcä-mätrasya sparçädhikäriëäà sparça-

mähätmyam äha—spåñöveti ||165||
mukundaù, viçvanäthaù : na vyäkhyätam |
—o)0(o—
|| 1.2.166 ||
41. atha çré - mürter darçanam, yathä värähe—
våndävane tu govindaà ye paçyanti vasundhare |

na te yama-puraà yänti yänti puëya-kåtäà gatim ||
çréjévaù : atha sarvän prati darçana-mähätmyaà ca sarväsäm arcänäà

vadan bhakty-äveça-viçeñäd upary upari parisphürtyä çrémad-arcä-
viçeñäyamänasya säkñäd-bhagavataù çré-govinda-devasya darçane
mähätmya-viçeñam äha—våndävana iti | yänti püëya-kåtäà gatim iti sa vai
puàsäà paro dharmo yato bhaktir adhokñaje [bhä.pu. 1.2.6] iti nyäyena
suvicäravatäà sarva-sat-karmaëäm ekänta-gatià bhakty-äkhya-parama-
puruñärtha-siddhim äpnuvantéty arthaù ||166||
viçvanäthaù : püëya-kåtäà gatim ity ädau sarvatra phala-çravaëaà bahirmukha-

pravåtty-artham eva | niñkämänäà tu ratir eva mukhya-phalam iti grantha-kåd eva paçcäd
vyäkhyäsyate ||166||
—o)0(o—
|| 1.2.167 ||
42. ärätrika-darçanaà, yathä skände—
koöayo brahma-hatyänäm agamyägama-koöayaù |

dahaty äloka-mätreëa viñëoù särätrikaà mukham ||167||
çréjévaù : punaù çrémad-arcämäträrätrika-darçana-phalam äha—koöayaù

koöér iti | mukhaà kartå ||167||
Page 107
viçvanäthaù : koöayaù koöér iti | mukhaà kartå ||167||
—o)0(o—
|| 1.2.168 ||
utsava - darçanaà, yathä bhaviñyottare—
ratha-sthaà ye nirékñante kautikenäpi keçavam |

devatänäà gaëäù sarve bhavanti çvapacädayaù ||
çréjévaù : rathastham ity utsaväntaropalakñaëaà, sarve çvapacädayo’pi |

devatänäà pärñadänäm ||168||
mukundaù : rathastham ity utsaväntarasyopalakñaëam ||168||
viçvanäthaù : püjyamänaà püjä-samäna-kälénäà harià yogo’tra païcaräträdy-uktaù

paricaryä-rüpa-yogaù ||168||
—o)0(o—
|| 1.2.169-170 ||
ädi-çabdena püjä-darçanaà, yathägneye—

püjitaà püjyamänaà vä yaù paçyed bhaktito harim ||
na vyäkhyätam |
43. atha çravaëam

çravaëaà näma - carita -guëädénäà çrutir bhavet ||
na vyäkhyätam |
—o)0(o—
|| 1.2.171 ||
tatra näma - çravaëaà, yathä gäruòe—

Page 108
saàsära-sarpa-dañöa-nañöa-ceñöaika-bheñajam |
kåñëeti vaiñëavaà mantraà çrutvä mukto bhaven naraù ||
na vyäkhyätam |
—o)0(o—
|| 1.2.172 ||
caritra - çravaëaà, yathä caturthe (4.29.41)—
tasmin mahan - mukharitä madhubhic -caritra -

péyüña - çeña - saritaù paritaù sravanti |
tä ye pibanty avitåño nåpa gäòha -karëais
tän na spåçanty açana - tåò -bhaya -çoka -mohäù ||
çréjévaù : tasminn iti | mahatäà sadasi mahadbhir mukharitäù çabdäyamänékåtäù tän

präpya svayam eva sva-vyaïjaka-çabdaà kurvatya iva jätä ity arthaù | çeñaù säraù ||172||
mukundaù : çeñaù säraù ||172||
viçvanäthaù : tasmin mahatäà sadasi mahänta eva mukharitä mukharékåtä arthäd

väcälékåtä yäbhis tathäbhütäù kåñëasya caritra-rüpa-péyüña-sära-sarito nadyaù paritaù
sravanti | tä nadér ye’vitåño janä gäòha-karëair äsakta-karëais tän ete na spåçanti, tåö
tåñëä ||172||
—o)0(o—
|| 1.2.173 ||
guëa - çravaëaà, yathä dvädaçe (12.3.15)—
yas tüttamaùçloka -guëänuvädaù

saìgéyate ’ bhékñëam amaìgala -ghnaù |
tam eva nityaà çåëuyäd abhékñëaà
kåñëe ’ maläà bhaktim abhépsamänaù ||
Page 109
çré - jévaù : uttamaù-çlokänäà bhagavad-avatäräëäà bhägavatänäà ca guëänuvädo

mahadbhiù saìgéyate | tam eva nityaà pratyahaà taträpy abhékñëaà çåëuyät | tatra tv
atiçayenägrahaà kuryäd ity arthaù | çravaëasya tasya parama-phalam äha kåñëa iti |
kåñëas tu bhagavän svayam ity ädi prasiddheù çré-gopäla ity arthaù ||173||
mukundaù : nityaà pratyahaà taträpy abhékñëaà pratikñaëam ||173||
viçvanäthaù : yo guëänuvädaù saìgéyate tam eva ||173||
—o)0(o—
|| 1.2.174 ||
atha tat - kåpekñaëaà, yathä daçame (10.14.8)—
tat te’nukampäà su-samékñamäëo

bhuïjäna evätma-kåtaà vipäkam |
håd-väg-vapurbhir vidadhan namas te
jéveta yo mukti-pade sa däya-bhäk ||
çré - jévaù : tat te’nukampäm ity atränukampekñaëaà namaskäraç ceti påthag eva
sädhana-dvayam | vaiçiñöyäya tv ekatra paöhitam | tata ubhayam api samäna-phalam
eva jïeyam iti bhävaù | navama-padärthasya mukter apy äçraye daçama-padärthe tvayi
sa däya-bhäg bhavati | tvaà tasya däyatvena vartasa ity arthaù ||174||
mukundaù : muktiù pade bhakti-yogäkhye märge yasya sa mukti-padas tasmin tvayi |

athavä, mukter äçraye tvayi däya-bhäg bhavati—tvaà tasya däyatvena vartasa ity arthaù ||
174||
viçvanäthaù : tad evam anyat sarvaà sädhanaà parityajya bhaktim eva kurvaàs tväm
labhate iti prakaraëärtho’vagatas tatra kédåçaù san kuryäd ity apekñäyäm äha—tat te iti |
yasmäd evaà tat tasmäd ätma-kåtaà vipäkaà dharmasya hy äpavargasya
närtho’rthäyopakalpate ity atra pratipädayituà bhakter apy ananusaàhitaà phalaà sukhaà,
tad-aparädha-phalaà duùkhaà ca bhuïjäna eva taà tavänukampäà suñöhu-samyag-
ékñamäëaù samaye präptaà sukhaà duùkhaà ca bhagavad-anukampäd-phalam evedam
iti jänan | pitä yathä sva-putraà samaye samaye dugdhaà nimba-rasaà ca kåpayaiva
päyayati | äçliñya cumbati päëi-talena praharati cety evaà mama hitähitaà putrasya piteva
mat-prabhur eva jänäti na tv ahaà mayi tvad-abhakte nästi käla-karmädénäà keñäm apy
adhikära iti sa eva kåpayä sukha-duùkhe bhojayati ca svaà sevayati ceti vimåçya, yathä
Page 110
cared bäla-hitaà pitä svayaà tathä tvam evärhasi naù saméhitum [BhP 4.20.31] iti påthur
iva pratyahaà bhagavantaà vijïäpayan hådädibhir namaskurvan nätéva kliñyan yo jéveta
sa muktiç ca padaà ca tayor dvandvaikyaà tasmin saàsärän muktau tvac-caraëa-seväyäà
cety änuñaìgika-mukhya-phalayor däya-bhäg bhavati, yathä putrasya däya-präptau
jévanam eva käraëaà tathä bhaktasya jévanaà tac ceha bhakti-märge sthitir eva dåtaya
iva çvasanty asu-bhåto yadi te’nuvidhä [BhP 10.87.17] ity ukter iti bhävaù ||174||
—o)0(o—
|| 1.2.175 ||
atha småtiù—
yathä kathaïcin manasä sambandhaù småtir ucyate ||
na vyäkhyätam |
—o)0(o—
|| 1.2.176 ||
yathä viñëu-puräëe (5.17.17)—
småte sakala - kalyäëa -bhäjanaà yatra jäyate |

puruñaà tam ajaà nityaà vrajämi çaraëaà harim ||
na vyäkhyätam |
—o)0(o—
|| 1.2.177 ||
yathä ca pädme—
prayäëe cäprayäëe ca yan -näma smaratäà nèëäm |
sadyo naçyati päpaugho namas tasmai cid -ätmane ||
çré - jévaù : prayäëe maraëa-daçäyäà, aprayäëe jévana-daçäyäm | prayäëa-käle

manasäcaleneti çré-gétätaù (8.10) ||177||
mukundaù : prayäëe präëänäà dehäd bahir niñkramaëe sati tan-niñkramaëa-manaya ity

arthaù ||177||
Page 111
viçvanäthaù : prayäëe maraëa-daçäyäà, aprayäëe jévana-daçäyäm | prayäëa-käle

manasäcaleneti çré-gétätaù (8.10) ||177||
—o)0(o—
|| 1.2.178 ||
atha dhyänam—
dhyänam rupa - guëa - kréòä -sevädeù suñöhu cintanam ||
na vyäkhyätam |
—o)0(o—
|| 1.2.179 ||
tatra rüpa - dhyänaà, yathä närasiàhe—
bhagavac - caraëa - dvandva -dhyänaà nirdvandvam éritam |

päpino ’ pi prasaìgena vihitaà suhitaà param ||
çré - jévaù : nirdvandvaà çétoñëädi-maya-duùkha-parasparätétam | éritaà çästre

maìgalaà vihitaà, tac ca päpino’pi prasaìgenäpi param utkåñöaà suhitaà vihitaà tatraivety
arthaù ||179||
mukundaù : nirdvandvaà dvandvätétaà çétoñëädi-maya-duùkha-parasparä-nivartakam

ity arthaù | éritaà çästre vihitaà, tasya päpino’pi durväsanä-grastasyäpi bhagavad-
dhyäna-para-prasaìgena yathä kathaïcid anukülatä-sambandhena paraà suhitaà
bhagavat-präpti-sädhanaà vihitaà tatraivety arthaù ||179||
viçvanäthaù : nirdvandvaà çétoñëädi-maya-duùkha-parasparätétam | éritaà çästre

vihitaà päpino’pi janasya prasaìgenäpi jätaà tad-dhyänaà param utkåñöaà suhitaà vihitaà
tatraiva çästra ity arthaù ||179||
—o)0(o—
|| 1.2.180 ||
Page 112
guëa - dhyänaà, yathä viñëudharme—
ye kurvanti sadä bhaktyä guëänusmaraëaà hareù |

prakñéëa - kaluñaughäs te praviçanti hareù padam ||
na vyäkhyätam |
—o)0(o—
|| 1.2.181 ||
krédä - dhyänaà, yathä padme—
sarva - mädhurya - säräëi sarvädbhutamayäni ca |

dhyäyan hareç cariträëi lalitäni vimucyate ||
na vyäkhyätam |
—o)0(o—
|| 1.2.182 ||
sevä - dhyänaà, yathä puräëäntare—
mänasenopacärena paricarya harià sadä |

pare väì - manasä ’gamyaà taà säkñät pratipedire ||
çré - jévaù : mänasenety atra brahma-vaivarta-kathä ca, yathä—pratiñöhäna-pure kaçcid

vipra äsét | sa ca daridro’pi kamrädhénam ätmänaà manyamänaù çänta eväsét | sa tu
sarala-buddhiù kadäcit viprendräëäà sadasi vaiñëavän dharmän çuçräva | te ca dharmä
manasäpi sidhyantéti çrutvä daridraù svayaà tathaiväcaritum ärabdhavän | tataç ca
godävaré-snäna-pürvakaà nitya-karma samäpya çänta-matir bhütvä viviktäsanaù
präëäyämädi-karma-pürvakaà sthirébhüya manasaiväbhimatäà çré-hari-mürtià
sthäpayitvä svayaà sukülädikaà paridhäya täà praëamya dåòhaà parikaraà baddhvä tat-
sadanaà sammärjya täà praëamya räjata-sauvarëa-ghaöaiù sarveñäà gaìgädi-térthänäà
jalam ähåtya tathä nänä-paricaryä-dravyäëy upänéya tadéyaà snapanädikam
ärätrikäntaà mahäräjopacäraà samäpya ca dinaà sukhätiçayam äpnuvann äsét | tad evaà
bahuñu käleñu gateñu kadäcin manasaiva ghåta-sahitaà paramännaà nirmäya sauvarëa-
Page 113
pätreëa tad-bhojanärtham utthäpya sthitas taptatayä sphurite tasmin praviñöam

aìguñöha-yugalaà dagdhaà pratéyan hanta tad idaà duñöaà jätam iti duùkhena tad dhitvä
samädhi-bhaìge’pi jäte dagdhäìguñöhatayä bahir api péòito babhüva | tad avadhäya
vaikuëöhe samupaviñöena çré-vaikuëöha-näthena hasatä çré-prabhåtibhis tat-käraëaà
påñöhena ca satäà taà sva-nikaöaà vimänena änayämäse | tathävidhatayä darçayämäse
sva-nikaöe yogyatayä sthäpayämäseti ||182||
mukundaù : mänasenety atra brahma-vaivarta-kathä ca, yathä—pratiñöhäna-pure kaçcid

vipra äsét | sa ca daridro’pi kamrädhénam ätmänaà manyamänaù çänta eväsét | sa tu
sarala-buddhiù kadäcit viprendräëäà sadasi vaiñëavän dharmän çuçräva | te ca dharmä
manasäpi sidhyantéti çrutvä daridraù svayaà tathaiväcaritavän | tataç ca godävaré-
snäna-pürvakaà nitya-karma samäpya çänta-matir bhütvä viviktäsanaù präëäyämädi-
karma-pürvakaà sthirébhüya manasaiväbhimatäà hari-mürtià sthäpayitvä svayaà
sukülädikaà paridhäya dåòhaà parikaraà baddhvä tat-sadanaà saàmärjya täà praëamya
räjata-sauvarëa-ghaöaiù sarveñäà gaìgädi-térthänäà jalam ähåtya tathä nänä-paricaryä-
dravyäëy upänéya tadéyaà snapanädikam ärätrikäntaà mahäräjopacäraà samäpya dinaà
dinaà sukhätiçayam äpnuvann äsét | tad evaà bahuñu käleñu gateñu kadäcin manasaiva
ghåta-sahitaà paramännaà nirmäya sauvarëa-pätreëa tad-bhojanärtham utthäpya sthitas
taptatayä sphurite tasmin praviñöam aìguñöha-yugalaà dagdhaà pratéyan, “hanta tad
idaà duñöaà jätam” iti duùkhena tad dhitvä samädhi-bhaìge’pi jäte dagdhäìguñöhatayä
bahir api péòito babhüva | tad avadhäya vaikuëöhe samupaviñöena çré-vaikuëöha-
näthena hasatä çré-prabhåtibhis tat-käraëaà påñöhena ca satäà taà sva-nikaöaà
vimänenäninäya | tathävidhatayä darçayämäsa sva-nikaöa-yogyatayä sthäpayämäsa ceti
||182||
viçvanäthaù : pare bhaktäù | mänasenety atra brahma-vaivarta-kathä ca, yathä—

pratiñöhäna-pure kaçcid vipra äsét | sa ca daridro’pi kamrädhénam ätmänaà
manyamänaù çänta eväsét | sa tu sarala-buddhiù kadäcit viprendräëäà sadasi vaiñëavän
dharmän çuçräva | te ca dharmä manasäpi sidhyantéti çrutvä daridraù svayaà
tathaiväcaritavän | tataç ca godävaré-snäna-pürvakaà nitya-karma samäpya çänta-matir
bhütvä viviktäsanaù präëäyämädi-karma-pürvakaà sthirébhüya manasaiväbhimatäà hari-
mürtià sthäpayitvä svayaà sukülädikaà paridhäya dåòhaà parikaraà baddhvä tat-sadanaà
saàmärjya täà praëamya räjata-sauvarëa-ghaöaiù sarveñäà gaìgädi-térthänäà jalam
ähåtya tathä nänä-paricaryä-dravyäëy upänéya tadéyaà snapanädikam ärätrikäntaà
mahäräjopacäraà samäpya dinaà dinaà sukhätiçayam äpnuvann äsét | tad evaà bahuñu
käleñu gateñu kadäcin manasaiva ghåta-sahitaà paramännaà nirmäya sauvarëa-pätreëa
tad-bhojanärtham utthäpya sthitas taptatayä sphurite tasmin praviñöam aìguñöha-
yugalaà dagdhaà pratéyan, “hanta tad idaà duñöaà jätam” iti duùkhena tad dhitvä
samädhi-bhaìge’pi jäte dagdhäìguñöhatayä bahir api péòito babhüva | tad avadhäya
vaikuëöhe samupaviñöena çré-vaikuëöha-näthena hasatä çré-prabhåtibhis tat-käraëaà
Page 114
påñöhena ca satäà taà sva-nikaöaà vimänenäninäya | tathävidhatayä darçayämäsa sva-

nikaöa-yogyatayä sthäpayämäsa ceti ||182||
—o)0(o—
|| 1.2.183 ||
atha däsyam—
däsyaà karmärpaëaà tasya kaiìkaryam api sarvathä ||
çré - jévaù : karmärpaëam ity anüdya däsyam iti vidhéyate | tad etac cänya-matam | sva-
mataà tu kaiìkaryam iti | tac ca kiìkaro’sméti abhimänaù | yathoktam itihäsa-samuccaye—
janmäntara-sahasreñu yasya syäd buddhir édåçé |

däso’haà väsudevasya sarvän lokän sa uddharet || iti |
tathaiva vyäkhyätam tasyaiva me sauhåda-sakhya-maitré-däsyaà punar-janmani syäd

[bhä.pu. 10.81.36] iti çrédäma-viprasya väkye svämibhir api däsyam iti sevakatvam iti |
etasya ca kärya-bhütaà paricaryädikaà jïeyam | kevala-paricaryä-rüpatve bhedo na syät ||
183||
mukundaù : karmärpaëam karmaëäà svabhäva-präptänäà bhakñaëädénäà bhakty-

aìgänäà cärpaëaà karmärpaëam | kaiìkaryaà tadéyatayä tat-paratvam ||183||
viçvanäthaù : karmärpaëam ity anüdya däsyam iti vidhéyate tad etac cänya-matam | sva-
mataà tu kaiìkaryam iti kiìkaro’sméti abhimänaù | yathoktam itihäsa-samuccaye—
janmäntara-sahasreñu yasya syäd buddhir édåçé |

däso’haà väsudevasya sarvän lokän sa uddharet || iti |
etasya ca kärya-bhütaà paricaryädikaà jïeyam | kevala-paricaryä-rüpatve bhedo na syät ||

183||
—o)0(o—
|| 1.2.184 ||
tatra ädyaà yathä skände—
tasmin samarpitaà karma sväbhävikam apéçvare |

Page 115
bhaved bhägavato dharmas tat -karma kim utärpitam ||
çré - jévaù : taträdyaà karmärpaëam udäharati—tasminn iti ||184||
mukundaù : bhägavataà tat-präpakaà däsya-lakñaëaà, tat karma japa-dhyänädi ||184||
viçvanäthaù : tatra karmärpaëam udäharati—tatreti | tasmin bhagavati sväbhävikam api

karmärpitaà sad bhägavato dharmo bhavet | tasya bhagavataù karma-çravaëa-
kértanädikam arpitaà sat kim uta ||184||
—o)0(o—
|| 1.2.185 ||
karma sväbhävikaà bhadraà japa -dhyänärcanädi ca |

itédaà dvividhaà kåñëe vaiñëavair däsyam arpitam ||
çré - jévaù : tatraiva vidheyaà däsyam api dvividhyenäha—karma sväbhävikam iti |

sväbhävikaà tat-tad-varëäçramädy-upädhi-svabhäva-präptaà, tac ca bhadram eva | na
tv anyat | tathä japeti | itédaà dvividhaà karma vaiñëavaiù kåñëo’rpitaà ced däsyam ucyate
||185||
mukundaù : tasminn iti çlokaà vyäcakñate—karmeti | sväbhävikaà bhakñaëädi bhadram

uttamaà na tv abhadraà nindyam api | nitya-naimittikäny api karmäëi—
naiñkarmyam apy acyuta-bhäva-varjitaà

na çobhate jïänam alaà niraïjanam |
kutaù punaù çaçvad abhadram éçvare
na cärpitaà karma yad apy akäraëam || [bhä.pu. 1.5.12]
karmaëäà jäty-açuddhänäm anena niyamaù kåtaù |

guëa-doña-vidhänena saìgänäà tyäjenecchayä ||
ity ädi-vacanebhyo’bhadräëy eva teñäm arpaëaà sättvikaà karmaiva, na däsyam ity

abhipräyo yathaikädaçe—mad-arpaëaà niñphalaà vä sättvikaà nija-karma tat [bhä.pu.
11.25.23] iti tasmät jïänam eva bhavati, na bhaktir, yathä tatraiva—
asmin loke vartamänaù sva-dharma-stho’naghaù çuciù |

jïänaà viçuddham äpnoti mad-bhaktià vä yadåcchayä || [bhä.pu. 11.20.11]
Page 116
mad-bhaktià ca tu yadåcchayä kenäpi bhägyodayenaivety arthaù | japa-dhyänäder

arpaëaà däsyäà, yathä saptame—
çravaëaà kértanaà viñëoù smaraëaà päda-sevanam |

arcanaà vandanaà däsyaà sakhyam ätma-nivedanam ||
iti puàsärpitä viñëau bhaktiç cen nava-lakñaëä |
kriyeta bhagavaty addhä tan manye’dhétam uttamam || [bhä.pu. 7.5.24]
anayor arthaù—iti çravaëädéni nava lakñaëäni yasyäù sä nava-lakñaëä | tatra däsyaà

japa-dhyänädi-rüpaà däsänäà karma | bhagavaty addhä säkñäd bhaktir yä puàsä kriyeta,
sä viñëau arpitä cet tan navadhä bhakty-arpaëam uttamam adhétam däsyaà manye
däsyam evädhéta-phalaà nänyad iti sottamädhétä çikñeti praçnasyottaram iti ||185||
viçvanäthaù : sväbhävikam eva dvidhä vivåëoti—karma sväbhävikam iti sväbhävikam |

catur varëäçramädy-upädhi-präptam | tac ca bhadram eva | na tv anyat måttikä-çaucädi |
tathä japeti | itédaà dvividhaà karma vaiñëavaiù kåñëo’rpitaà ced däsyam ucyate ||185||
—o)0(o—
|| 1.2.186 ||
mådu - çraddhasya kathitä svalpä karmädhikäritä |

tad - arpitaà harau däsyam iti kaiçcid udéryate ||
çré - jévaù : tatrottarasyärpaëäbhäväd däsyatväbhäve’pi çuddha-bhakty-aìgatvam asti |

pürvasya tu tad api nästéti | sutaräm eva na tat svamatam ity äha—mådu-çraddhasyeti |
tena tasyärpitam arpaëaà däsyam | tad evaà pürvaträpy arpaëa eva tätparyam | çravaëa-
kértanam ity ädau tu iti puàsärpitä viñëau ity anena däsyäd anyad arpaëà pratéyate ||186||
mukundaù : mådv iti | kaiçcit çrédhara-svämi-prabhåtibhis tat svalpaà karma arpitaà sat ||
186||
viçvanäthaù : tatrottarasya japa-dhyänärcanäder arpaëäbhäve’pi çuddha-bhaktitvam

asti | pürvasya varëäçramäcära-karmaëo’rpaëe’pi na çuddha-bhaktitvam iti sutaräm eva
na tat svamatam | jïäna-karmädy-anävåtatvenoktatväd ity äha—mådu-çraddheti |
çraddhäyä mådutvaà näma bhagavad-bhaktyaiva sarvaà bhaviñyati iti dåòha-
viçväsäbhäva-viçiñöatvam ||186||
—o)0(o—
Page 117
|| 1.2.187 ||
dvitiyaà, yathä näradéye—
éhä yasya harer däsye karmaëä manasä girä |

nikhiläsv apy avasthäsu jévan -muktaù sa ucyate ||
çré - jévaù : atha sva-mataà mahimnä darçayati—éhä yasyeti | däsye nimitta éhä däso
bhaväméti spåhety arthaù ||187||
mukundaù : éheti däsye nimitte tadéyo’ham iti buddhyä éhä ceñöä—sa vai manaù [bhä.pu.
9.4.18] ity ädi çloka-trayyoktä sä jïeyä ||187||
viçvanäthaù : atha sva-mataà mahimnä darçayati—éhä yasyeti | däsye nimitte éhä däso
bhaväméti spåhety arthaù ||187||
—o)0(o—
|| 1.2.188 ||
atha sakhyam—
viçväso mitra - våttiç ca sakhyaà dvividham éritam ||
çré - jévaù : viçväsa iti pürvavad anya-matam | mitra-våttir iti tu sva-matam | mitraà
bandhu-mätram | yan-mitraà paramänandam [bhä.pu. 10.14.32] itivat tad-våttis tat
tayäbhimänaù ||188||
viçvanäthaù : viçväsa iti pürvavad anya-matam | mitra-våttir iti tu sva-matam | mitraà

bandhu-mätram | yan-mitraà paramänandam [bhä.pu. 10.14.32] itivat tad-våttis tat
tayäbhimänaù ||188||
—o)0(o—
|| 1.2.189 ||
tatra ädyaà , yathä mahäbhärate—
Page 118
pratijïä tava govinda na me bhaktaù praëaçyati |

iti saàsmåtya saàsmåtya präëän saàdhärayämy aham ||
çré - jévaù : pratijïeti çré-draupadé-väkyam | tasmäd asyä yadyapi prema-

viçeña-maya-parikaräntargatatvena darçayiñyamäëäyä väkyam idaà prema-
viçeña-käryam eva, na tu sädhanaà, tathäpi parama-premätiçayänäà
sädhanam api syäd ity evam udähåtam | evam uttaratra ca çré-
bhägavatottama-varëana-maya-prakaraëäd uddhåte padye jïeyam | praëaya-
rasanayä dhåtäìghri-padma [bhä.pu. 11.2.55] iti tad-upasaàhärät ||189||
mukundaù : pratijïeti çré-draupadé-väkyam | yatra çloke yad-aàçasya

sphuöopalabdhis tatra tad-aàçasyaivodähåtir iti jïäpayituà tasyä väkyam
sädhane udähåtam | evam eva kuträpi pürvaträpy agre’pi parékñitädayo
bhävotpatti-mätre taà mopayätaà pratiyantu vipräù [bhä.pu. 1.19.15] ity ädi
udähariñyanti ||189||
viçvanäthaù : na vyäkhyätam |
—o)0(o—
|| 1.2.190 ||
tathä ekädaçe (11.2.53) ca—
tri - bhuvana - vibhava -hetave ’py akuëöha -

småtir ajitätma - surädibhir vimågyät |
na calati bhagavat - padäravindäl
lava - nimiñärdham api yaù sa vaiñëavägryaù ||
çré - jévaù : tribhuvana-vibhaväya kim uta tad-dhetava ity arthaù | särvo’pi

dvandvo vibhäñaraikavad bhavatéti nyäyena eka-vacanam ||190||
mukundaù : tribhuvana-vibhava-hetave tribhuvana-vibhavasya siddhy-artham ||

190||
viçvanäthaù : pratijïeti yadyapi siddha-bhaktäyä draupadyä idaà väkyam eva,

na tu sädhana-rüpaà, evaà tribhuvana-vibhavety api uttama-bhakta-
lakñaëatvena siddha-tad-bahktasyänubhäva-rüpam eva, na tu sädhana-
rüpam, tathäpi sakhyätma-nivedanayor adhikäré siddha-bhakta eva, na tu
sädhana-mätram | ata eva vakñyate
Page 119
duñkaratvena virale dve sakhyätma-nivedane |

keñäàcid eva dhéräëäà labhate sädhanärhatäm || [bha.ra.si. 1.2.198] iti |
tasmät siddha-tulyaù kaçcid virala-pracäraù sädhaka-viçeña evänayor

adhikäré, na tu sarve iti jïeyam | tribhuvana-vibhava-hetave’py akuëöha-
småtir iti tvayä bhagavat-småtiù kñaëaà tyajyatäà tubhyaà tribhuvana-
vibhavaà däsyäméöi çravaëe’pi yo’kuëöha-småtir ity arthaù | ata eva
bhagavat-padäravindän na calati sa vaiñëavägryaù | padäravindät
kathambhütät ? ajitendriyaiù surädibhir vimågyäd eva, na tu präpyät ||190||
—o)0(o—
|| 1.2.191 ||
çraddhä - mätrasya tad -bhaktäv adhikäritva -hetutä |

aìgatvam asya viçväsa -viçeñasya tu keçave ||
çré - jévaù : çraddhä-mätrasya iti | yadyapi çraddhä-viçväsayor eka-paryäyatvam

eva, tathäpi tat-pürvottarävasthayos tat-tac-chabda-prayoga-präcuryam iti
påthak-çabda-prayogaù | phala-sämänyävaçyaka-sarvottama-sädhanatvena
pratétir atra mätra-padärthaù | phala-viçeñasya tädåça-sädhanatvena svataù
sarvottama-phala-rüpatvena vä pratétiù viçeña-padärthaù | tatra
prastutatvät dvayaà krameëa udähåtam iti bhävaù ||191||
mukundaù : nanu pürvaà tad-bhaktau çraddhäyä adhikäri-hetutoktä | adhunä

tu çraddhä-viçväsayor ekärthatvät kathaà tasyä aìgatvam ity aträha—
çraddheti tasya bhaktau tad-bhaktau bhajane çraddhä-mätrasyädhikäritva-
hetutä | keçave bhakti-präpye çré-kåñëe viçväsa-viçeñasyänubhava-valita-
viçväsasya tv aìgam | çraddhä-viçväsayoù pürvottarävasthäbhyäà bhedo’pi
jïeyaù ||191||
viçvanäthaù : çraddhä-mätrasya iti | yadyapi çraddhä-viçväsayor eka-

paryäyatvam eva, tathäpi tat-pürvottarävasthayos tat-tac-chabda-prayoga-
präcuryam iti påthak-çabda-prayogaù ||191||
—o)0(o—
|| 1.2.192 ||
dvitéyaà , yathä agastya-saàhitäyäm—

Page 120
paricaryä paräù kecit präsädeñu ca çerate |

manuñyam iva taà drañöuà vyävahartuà ca bandhuvat ||
na vyäkhyätaà kenäpi |
—o)0(o—
|| 1.2.193 ||
rägänugäìgatäsya syäd vidhi-märgänapekñatvät |

märga-dvayena caitena sädhyä sakhya-ratir matä ||
çré - jévaù : tad evaà yadyapi pürvam udäharaëaà vakñyamäëa-

rägänugäìgatvam eva praviçati | tathäpy etad-anusäreëa vaidhy-
aìgodäharaëam api drañöavyam ity abhipräyeëa äha—rägänugäìgateti |
sakhya-ratir bandhu-bhäva-ratir ity arthaù ||193||
mukundaù : märga-dvayena caiteneti | ayaà bhävaù—
tat-tad-bhävädi-mädhurye çrute dhér yad apekñate |

nätra çästraà na yuktià ca tal-lobhotpatti-lakñaëaà || [bha.ra.si. 1.2.277]
iti lakñaëena lobhena kåtasyäsyäìgasya rägänugäìgatä syät | çästrasya

çäsanenaiva kåtasya tu vaidhy-aìgatä syät | vidhi-märgänapekñaëatvasya
svarüpam eveti ||193||
viçvanäthaù : asya mitra-våtti-rüpa-sakhyasya | yadyapi vidhi-

märgänapekñatvena pürva-pürvokta-sarveñäm api rägänugäìgatvam asty
eva | tathäpi mitra-våtti-rüpa-sakhyasya viçiñyätra kathanaà tu räga-märge
prädhänya-dyotanäyeti jïeyam | etena vaidha-räga-märga-dvayena sädhané-
bhüta-sakhya-bhakteù sädhyä sakhya-ratir matä ||193||
—o)0(o—
|| 1.2.194 ||
atha ätma - nivedanaà, yathä ekädaçe (11.29.34)—
Page 121
martyo yadä tyakta-samasta-karmä

niveditätmä vicikérñito me |
tadämåtatvaà pratipadyamäno
mayätma - bhuüyäyä ca kalpate vai ||
çré - jévaù : martya iti | yato niveditätmä atas tyaktaà samastaihikämuñmikaà karma
ätmätméya-poñaëädi-rüpaà yena saù | tarhi me mayä viçiñöaù kartum iñöo bhavati |
amåtatvam iti måtyu-paramparäm aktikräman ity arthaù | mayä saha mat-sämyena ätma-
bhüyäya kalpate | svarüpävasthitià mat-särñöi-lakñaëäà muktià präpnotéty arthaù ||194||
mukundaù : martya iti | yato niveditätmatvät tyaktäni samasta-vikarmäëy ätmätméya-

poñaëodyamädi-rüpäëi yena sa tathä | amåtatvaà martya-dharma-rahitatvam | mayä
hetunätma-bhüyäya mat-sämyäya kalpate yogyo bhavati | yathocita-mad-guëäç
cataträvirbhavantéty arthaù ||194||
viçvanäthaù : martya ity asya samam | yato niveditätmä atas tyaktaà samastam
aihikämuñmikaà karma ätmätméya-poñaëädi-rüpaà yena saù | tarhi me mayä viçiñöaù
sarvotkåñöaù kartum iñöo bhavati | amåtatvam iti måtyu-paramparäm aktikräman ity
arthaù | mayä saha mat-sämyena ätma-bhüyäya kalpate | svarüpävasthitià präpnoti mat-
särñöi-lakñaëäà muktià präpnotéty arthaù ||194||
—o)0(o—
|| 1.2.195 ||
artho dvidhätma - çabdasya paëòitair upapäyate |

dehy-ahantäspadaà kaiçcid dehaù kaiçcin mamatva-bhäk ||
çré - jévaù : dehaù kaiçcit ity anukalpa eva ||195||
mukundaù: na vyäkhyätam |
viçvanäthaù : ahantäspadaà dehé jévaù ||195||
—o)0(o—
|| 1.2.196 ||
tatra dehé, yathä yämunäcärya-stotre (49)—
Page 122
vapur-ädiñu yo’pi ko’pi vä

guëato’säni yathä tathä-vidhaù |
tad ayaà tava päda-padmayor
aham adyaiva mayä samarpitaù ||196||
çré - jévaù : yo’pi ko’péti | vädi-bhedät svarüpato’thavä guëato yathä-tathävidho deva-

manuñyädi-rüpaù asäni bhaväni käma-cäre loö | tad ayam iti cäsäv ayaà ceti vigrahät
so’yam ity arthaù ||196||
mukundaù : yo’pi ko’péti | vädi-bhedät svarüpato guëato yathä-tathävidho deva-

manuñyädi-rüpo vä asäni bhaväni käma-cäre loö | tad ayam iti cäsäv ayaà ceti vigrahät
so’yam ity arthaù ||196||
viçvanäthaù : vapur-ädiñu manuñyädiñu guëato yo’pi ko’pi vä paçuù pakñé vä taträpi

yathä-tathävidho’ìgädi-héno vä asäni bhaväni | tad ayam iti sa cäsau ayaà ceti vigrahät
so’yam ahantäspadaà mayä samarpitaù ||196||
—o)0(o—
|| 1.2.197 ||
deho, yathä bhakti-viveke—
cintäà kuryän na rakñäyai vikrétasya yathä paçoù |

tathärpayan harau dehaà viramed asya rakñanät ||
na vyäkhyätam |
—o)0(o—
|| 1.2.198 ||
duñkaratvena virale dve sakhyätma -nivedane |

keñäàcid eva dhéräëäà labhate sädhanärhatäm ||
çré - jévaù : duñkaratvenety aträtma-nivedanasya kevalasya duñkaratvena vairalyaà, na tu

mahimädhikyena bhäva-çünyatvät | sakhyasya tu duñkaratvena mahimädhikyena ca
vairalyaà bhävottama-rüpatvät | yadi ca bhäva-miçratm ätma-nivedanaà bhavati, tadä tu
Page 123
sutaräà mahimädhikyenäpi viralaà syät | tatra kevalam ätma-nivedanaà däna-samaye

çré-bali-räje dåçyate | çaraëäpattiù khalu rakñitåtvena varaëam | tad idaà tv svätmanas
tadayattatä-sampädanam iti bhedaù | bhäva-miçreñu däsyenätma-nivedanaà çrémad-
ambaréñe | tad-uktam—sa vai manaù kåñëa-padäravindayor [bhä.pu. 9.4.20] ity ärabhya
kämaà ca däsye na tu käma-kämyayä ity antena | tad evoktaà çré-bhagavataikädaçe—
däsyenätma-nivedanam iti | tathä preyasé-bhävena çré-rukmiëé-devyäà | yathoktaà
taträiva—tan me bhavän khalu våtaù patir aìgajäyäm ätmärpitaç ca bhavato’tra vibho
vidhehi [bhä.pu. 10.52.39] iti | evaà sakhyädénäm apéti jïeyam ||198||
mukundaù : durühatvenety atra sakhyasya vidhy-ullaìghanatvenätma-nivedanasya kñut-

pipäsäsahanäditayä viralatvam | dhéräëäà prauòha-çraddhävatäm ||198||
viçvanäthaù : duñkaratvenety aträtma-nivedanasya kevala-duñkaratvenaiva vairalyaà, na

tu mahimädhikyena bhäva-çünyatvät | sakhyasya duñkaratvena vairalyaà bhävottama-
rüpatvät mamatädhikyena ca | yadi ca kåñëasya sevärthaà tasmai arpitam iti bhäva-
pürvakaà déyate | tadä tu sutaräà mahimädhikyenäpi viralaà syät | tatra kevalm ätma-
nivedanaà däna-samaye çré-bali-räje dåçyate | çaraëäpattiù khalu rakñitåtvena varaëam
| tad idaà tv ätmanä tadéyatä-sampädanam iti bhedaù | bhäva-miçraà däsyenätma-
nivedanaà çrémad-ambaréñeëoktam | sa vai manaù kåñëa-padäravindayor ity ärabhya
kämaà ca däsye na tu käma-kämyayä ity ädy-antena | tathaivoktaà çré-bhägavate
ekädaçe—däsyenätma-nivedanam iti | tathä preyasé-bhävena çré-rukmiëé-devyäà |
yathoktaà tayäiva—tan me bhavän khalu våtam ity ädéti | evaà sakhyädénäm api jïeyam ||
198||
—o)0(o—
|| 1.2.199 ||
atha nija - priyopaharaëaà, yathä ekädaçe (11.11.41)—
yad yad iñöatamaà loke yac cäti -priyam ätmanaù |

tat tan nivedayen mahyaà tad änantyäya kalpate ||
çré - jévaù : yad yad iti ca-kärät mama priyaà ca ||199||
mukundaù : yad yad iti ca-kärät mama priyaà guïjädi çikhi-piïchädikaà ca ||199||
viçvanäthaù : yad yad iti ca-kärät mama priyaà ca yad vastu tad änantyäya kalpate
anantaà bhavati ||199||
Page 124
—o)0(o—
|| 1.2.200 ||
atha tad - arthe ’ khila - ceñöitaà, yathä païcarätre—
laukiké vaidiké väpi yä kriyä kriyate mune |

hari - sevänukülaiva sä käryä bhaktim icchatä ||
mukundaù : hari-sevänukulaiva, na tu seväto’nya-parä laukiké vaidiké kriyäpi hari-sevä-

parä käryä ||200||
—o)0(o—
|| 1.2.201 ||
atha çaraëäpattiù, yathä hari-bhakti-viläse (11.677)—
taväsméti vadan väcä tathaiva manasä vidan |

tat - sthänam äçritas tanvä modate çaraëägataù ||
—o)0(o—
|| 1.2.202 ||
çré-närasiàhe ca—
tväà prapanno ’ smi çaraëaà deva -deva janärdana |
iti yaù çaraëaà präptas taà kleçäd uddharämy aham ||
çré - jévaù : çaraëaà prapanno’smi rakñitåtvena våtavän asmi | çaraëaà tad äçrayaà
präptaù | çaraëa-çabdena hi tad-dvayam apy ucyate iti ||202||
Page 125
mukundaù : çaraëaà prapanno’smi rakñitåtvena våtavän asmi | çaraëam äçrayaà präptaù |

çaraëa-çabdena hi tad-dvayam evocyate ||202||
—o)0(o—
|| 1.2.203-205 ||
53— atha tadéyänäà sevanam | tuläsyaù, yathä skände—
yä dåñöä nikhilägha -saìga -çamané spåñöä vapuù -pävané

rogäëäm abhivanditä nirasané siktäntaka -träsiné |
pratyäsatti - vidhäyiné bhagavataù kåñëasya saàropitä
nyastä tac - caraëe vimukti -phaladä tasyai tulasyai namaù ||
tathä ca tatraiva—
dåñtä spåñöä tathä dhyätä kértitä namitä stutä |
ropitä sevitä nityaà püjitä tulasé çubhä ||
navadhä tulaséà devéà ye bhajanti dine dine |
yuga-koöi-sahasräëi te vasanti harer gåhe ||
çré - jévaù : yä dåñöeti | vapuù-pävané kujanmatvädi-çodhané | rogäëäà kleça-mäträëäà,

pratyäsattir manasa äsaìgaù | vimuktir viçiñöä muktiù sä prema-bhaktir ity arthaù ||203||
mukundaù : vapuù-pävané durjäty-ädi-çodhané | pratyäsattir manasa äsaìgaù | vimuktiù

sälokyädiù ||203||
viçvanäthaù : yä tulasé dåñöä saté nikhila-päpa-çamané bhavati vapuù-pävané

kujanmatvädi-çodhané | rogäëäà kleça-mäträëäà | pratyäsattir manasa äsaìgaù | vimuktir
viçiñöä muktiù prema-bhaktir ity arthaù | ropiteti ruha janmani prädurbhäve ity asya ëij-
anta-rüpam | tathä ca pratidinaà tasyäù patra-maïjary-ädi-prädurbhäva-prayojako
bhaviñyatéti tätparyärthaù, na tu pratyaham utpädayiñyatéty arthaù ||203-5||
—o)0(o—
|| 1.2.206 ||
Page 126
54— atha çästrasya ,

çästram atra samäkhyätaà yad bhakti -pratipädakam ||
na vyäkhyätam |
—o)0(o—
|| 1.2.207-209 ||
yathä skände—
vaiñëaväni tu çästräëé ye çåëvanti paöhanti ca |
dhanyäs te mänavä loke tesäà kåñëaù prasédati ||
vaiñëaväni tu çästräëé ye ’rcayanti gåhe naräù |
sarva-päpa-vinirmuktä bhavanti sura-vanditäù ||
tiñöhate vaiñëavaà çästraà likhitaà yasya mandire |
tatra näräyaëo devaù svayaà vasati närada ||
çré-jévaù, mukundaù : na vyäkhyätam |
viçvanäthaù : tiñöhate iti prakäçanärthe tv ätmanepadam | tathä ca yasya

mandire svayam eva prakäçitaà bhavatéty arthaù ||209||
—o)0(o—
|| 1.2.210 ||
tathä çré-bhägavate dvädaçe (12.13.15) ca—
sarva-vedänta-säraà hi çré-bhägavatam iñyate |

tad-rasämåta-tåptasya nänyatra syäd ratiù kvacit ||
çré-jévaù : na vyäkhyätam |
viçvanäthaù :
—o)0(o—
|| 1.2.211 ||
Page 127
55— atha mathuräyäù, yathä ädi-värähe—
mathuräà ca parityajya yo ’nyatra kurute ratim |

müòho bhramati saàsäre mohitä mama mäyayä ||
çré-jévaù, viçvanäthaù : na vyäkhyätam |
mukundaù : anyatra anya-térthe ||211||
—o)0(o—
|| 1.2.212 ||
brahmäëòe ca—
trailokya - varti -térthänäà sevanäd durlabhä hi yä |

paränanda - mayé siddhir mathurä -sparña -mätrataù ||
çré-jévaù : paränanda-mayé prema-lakñaëä ||212||
mukundaù : paränanda-mayé rati-rüpä ||212||
viçvanäthaù : paränanda-mayé prema-lakñaëä ||212||
—o)0(o—
|| 1.2.213 ||
çrutä småtä kértitä ca väïchitä prekñitä gatä |

spåñöä çritä sevitä ca mathuräbhéñöadä nåëäm |
iti khyätaà puräëeñu na vistära -bhiyocyate ||
çré-jévaù, mukundaù, viçvanäthaù : prekñitä düräd dåñöä, gatä tat-

samépa-präptä | çritä nijäçrayatvena våtä | sevitä tat-tat-sthäna-
saàskärädinä paricitä | abhéñöa-dety uttarottara-vaiçiñöyena jïeyam ||213||
—o)0(o—
Page 128
|| 1.2.214 ||
56—atha vaiñëavänäà sevanaà, yathä pädme (6.253.176)—
ärädhanänäà sarveñäà viñëor ärädhanaà param |

tasmät parataraà devi tadéyänäà samarcanam ||
na vyäkhyätam katamenäpi |
—o)0(o—
|| 1.2.215 ||
tåtéye (3.7.19) ca—
yat - sevayä bhagavataù küöa -sthasya madhu -dviñaù |

rati - räso bhavet tévraù pädayor vyasanärdanaù ||
çré - jévaù : eka-rüpatayä tu yaù käla-vyäpé sa küöasthaù ity amaraù | madhudviñaù

pädayo rati-räso rater ulläso bhavet ||215||
mukundaù : madhudviñaù pädayo rati-räso rater ulläso bhavet | tévro dåòhaù ||215||
viçvanäthaù : eka-rüpatayä tu yaù käla-vyäpé sa küöasthaù ity amaraù | madhudviñaù

pädayo rati-räso rater ulläso bhavet | tévro nitäntaù ||215||
—o)0(o—
|| 1.2.216-219 ||
skände ca—
çaìkha - cakräìkita -tanuù çirasä maïjaré -dharaù |
gopé - candana - liptäìgo dåñtaç cet tad -aghaà kutaù ||
prathame (1.19.33) ca—

yeñäà saàsmaraëät puàsäà sadyaù çuddhyanti vai gåhäù |
kià punar darçana - sparça -päda -çaucäsanädibhiù ||
ädé-puräëe—
Page 129
ye me bhakta - janäù pärtha na me bhaktäç ca te janäù |

mad - bhaktänäà ca ye bhaktäs te me bhaktatamä matäù ||
yävanti bhagavad - bhakter aìgäni kathitänéha |

präyas tävanti tad -bhakta -bhakter api budhä viduù ||
na vyäkhyätam katamenäpi |
—o)0(o—
|| 1.2.220 ||
57. atha yathä - vaibhava - mahotsavo, yathä pädme—
yaù karoti mahépäla harer gehe mahotsavam |

tasyäpi bhavati nityaà hari -loke mahotsava ||
çré - jévaù , mukundaù : na vyäkhyätaà |
viçvanäthaù : harer mandira-nimittaà mahotsavaà yaù karoti ||220||
—o)0(o—
|| 1.2.221 ||
58. atha ürjädaro, yathä pädme—
yathä dämodaro bhakta -vatsalo vidito janaiù |

tasyäyaà tädåço mäsaù svalpam apy uru -kärakaù ||
çré - jévaù : yathä dämodaro janair bhakta-vatsalo viditas tad-rüpaç ca san svalpam apy
uru-kärakaù åëa-niryätaka iva svalpam api uru kåtvä dadätéty arthaù | tasya
dämodarasyäyaà mäsaù kärttikäkhyo’pi tädåçaù san svalpam apy uru-käraka iti pürvavat
| akenor bhaviñyad-ädhamarëyayoù [pä. 2.3.70] iti ñañöhé-niñedhaù ||221||
mukundaù : yatheti tädåçatve hetuù svalpam ity ädi | svalpam apy uru kariñyatéty arthaù |
akenor bhaviñyad-ädhamarëyayoù [pä. 2.3.70] | asyärthaù—bhaviñyaty akasya bhaviñyad-
ädhamarëyärthenaç ca yoge ñañöhé na syät | iti bhaviñyad-aka-yoge ñañöhé-niñedhaù ||
221||
Page 130
viçvanäthaù : yathä dämodaro bhakta-vatsalo viditaù | bhakta-vatsalaù san svalpam apy

uru-kärakaù | åëasya vyäja iti prasiddha-niryätaka iva svalpam api vastu uru kåtvä
dadätéty arthaù | tatra karma-sthäne ñañöhy-abhäva ärñaù | yatra svalpam ay uru kartuà
samartho bhavatéti tum-arthe ëamul | tathä tasya dämodarasyäyaà kärttikäkhyo mäsaù
bhakta-vatsalaù san svalpam apy uru-käraka iti pürvavat ||221||
—o)0(o—
|| 1.2.222-223 ||
taträpi mathuräyäà viçeño, yathä tatraiva—
bhuktià muktià harir dadyäd arcito ’nyatra sevinäm |

bhaktià tu na dadäty eva yato vaçyakaré hareù ||
sä tv aïjasä harer bhaktir labhyate kärttike naraiù |
mathuräyäà sakåd api çré -dämodara -sevanät ||
çré-jévaù : yato vaçyakaréti | vaçya-karétvam atra sukha-dänenaiva jïeyam,

na tu duùkha-dänena | ato bhakty-adäne na tad atra prayojakaà, kintu tena
lakñitaà paramotkåñöatvam eva | tathävidhä ca sä näyogye sahasä dätuà
yogyeti, yävad ayogyatä tävad bhagavatä na déyata eva | yogyatä ca sarvänya-sva-hita-
nirapekñatvam eva | tasmäd yogyatäyäm eva satyäà dätavyatve’pi yadi mathurä-
kärttikayoù saìgame püjanaà ghaöate, tadä yogyatä-virahitenäpi vastu-prabhävät
sahasaiva präpyate eveti bhävaù ||222-3||
çré-mukundaù : anyatra sevinäà çré-mathuräyä anyatra deçe çré-kåñëe

äsakti-çünya-sädhana-sähasravatäm ity arthaù | yato vaçyakaré harer iti |
äsakti-çünye vaçé-bhäva ucito neti bhävaù | yadä mathuräyäà kärttike çré-
dämodara-püjanaà ghaöate, tadä tat-prabhäväd evänya-sädhana-çünyair naraiù sahasä
präpyata iti bhävaù | anyadä sevanät kärttike sakåd apéti viçeñaù ||222-3||
viçvanäthaù : anyatra mathuräto’tirikta-sthale ||222-3||
—o)0(o—
|| 1.2.224 ||
59— atha çré - janma - dina - yäträ, yathä bhaviñyottare—
Page 131
yasmin dine prasüteyaà devaké tväà janärdana |

tad - dinaà brühi vaikuëöha kurmas te tatra cotsavam |
tena samyak - prapannänäà prasädaà kuru keçavaù ||
na vyäkhyätaà katamenäpi |
—o)0(o—
|| 1.2.225 ||
60— atha çré - mürter - anghri -sevane prétiù, yathä ädi-puräëe—
mama näma - sadägrähé mama sevä -priyaù sadä |

bhaktis tasmai pradätavyä na tu muktiù kadäcana ||
çré-jévaù, viçvanäthaù : sevä-priyaù sevaika-puruñärthaù san ||225||
mukundaù : na vyäkhyätam ||
—o)0(o—
|| 1.2.226 ||
61— atha çré - bhägavatärthäsvädo, yathä prathame (1.1.3)—
nigama - kalpa - taror -galitaà phalaà

çuka - mukhäd amåta - drava - saàyutam |
pibata bhägavataà rasam älayaà
muhur aho rasikä bhuvi bhävukäù ||
çré-jévaù : he bhävukäù ! parama-maìgaläyanäù ! ye rasikä bhagavat-préti-

rasajïäù ! ity arthaù | te yüyaà vaikuëöhät krameëa bhuvi påthivyäm eva
galitam avatérëaà nigama-kalpa-taroù sarva-phalotpatti-bhuvaù
çäkhopaçäkhäbhir vaikuëöham adhyärüòhasya veda-rüpa-taror yat khalu
rasa-rüpaà çré-bhägavatäkhyaà phalaà tat bhuvy api sthitäù pibata
äsvädyäntargataà kuruta | aho ity alabhya-läbha-vyaïjanä bhägavatäkhyaà
yac chästraà tat khalu rasavad api rasaikamayatä-vivakñayä rasa-çabdena
nirdiñöam | bhägavata-çabdenaiva tasya rasasyänyadéyatvaà ca vyävåttam
Page 132
| bhägavatasya tadéyatvena rasasyäpi tadéyatväkñepät | çabda-çleñeëa ca

bhagavat-sambandhi-rasam iti gamyate | sa ca raso bhagavat-préti-maya
eva | yasyäà vai çrüyamäëäyäm [bhä.pu. 1.7.7] ity-ädi-phala-çruteù | yan-
mayatvenaiva çré-bhagavati rasa-çabdaù çrutau prayujyate | raso vai saù
[öaittü 2.7.1] iti | sa eva ca praçasyate rasaà hy eväyaà labdhvänandé
bhavati iti | tatra rasikä ity anena präcénärväcéna-saàskäräëäm eva tad-
vijïatvaà darçitam |
galitam ity anena tasya supaktrimatvam uktvä çästra-pakñe

suniñpannärthatvam adhika-svädutvaà ca darçitam | rasam ity anena phala-
pakñe tvag-añöy-ädi-rähityaà vyajyätra ca pakñe heyäàça-rähityaà darçitam
| tathä nigama-taror parama-phalatvoktyä tasya parama-puruñärthatvaà
darçitam |
evaà tasya rasätmaka-phalasya svarüpato’pi vaiçiñöye sati paramotkarña-

bodhanärthaà vaiçiñöyäntaram äha çuketi | atra phala-pakñe kalpa-taru-
väsitväd alaukikatvena çuko’py amåta-mukho’bhipreyate | tatas tan-mukhaà
präpya yathä tat phalaà viçeñataù svädu bhavati tathä parama-bhägavata-
mukha-sambandhaà bhagavad-varëanam api | tatas tädåça-parama-
bhägavata-vånda-mahendra-çré-çukadeva-mukha-sambandhaà kim uteti
bhävaù | ataeva parama-sväda-parama-käñöhä-präptatvät svato’nyataç ca
tåptir api na bhaviñyatéty älayaà mokñänandam apy abhivyäpya pibatety
uktam | tathä ca vakñyate—pariniñöhito’pi nairguëye [bhä.pu. 2.1.9] ity ädi |
anenäsvädyäntaravan nedaà käläntare’py äsvädaka-bähulye’pi vyayiñyatéty
api darçitam |
yad vä, tatra tasya rasasya bhagavat-prétimayatve’pi dvaividhyam | tat-

préty-upayuktatvaà tat-préti-pariëämatvaà ceti | yathoktaà dvädaçe—
kathä imäs te kathitä mahéyasäà

vitäya lokeñu yaçaù pareyuñäm |
vijïäna-vairägya-vivakñayä vibho
vaco-vibhütér na tu päramärthyam ||
yat tüttamaù-çloka-guëänuvädaù
saìgéyate’bhékñëam amaìgala-ghnaù |
tam eva nityaà çåëuyäd abhékñëaà
kåñëe’maläà bhaktim abhépsamänaù || [bhä.pu. 12.3.14-15] iti |
tataù sämänyato rasatvam uktvä viçeñato’py äha amåteti | amåtaà tal-lélä-rasaù | hari-
lélä-kathä-vrätämåtänandita-sat-suram [bhä.pu. 12.13.11] iti dvädaçe çré-bhägavata-
viçeñaëät | lélä-kathä-rasa-niñevaëam [bhä.pu. 12.4.40] iti tasyaiva rasatva-nirdeçäc ca |
Page 133
sat-suram iti santo’trätmärämäù | itthaà satäm [bhä.pu. 10.12.11] ity ädivat | ta eva suräù |
amåta-mätra-sväditvät | atra tv amåta-drava-padena lélä-rasasya sära evocyate |
tasmäd evaà vyäkhyeyam | yadyapi préti-maya-rasa eva çreyän tathäpy asty atra vivekaù
| rasänubhavino hy atra dvividhäù | pibatety upadeçyäù | svatas tad-anubhavino lélä-
parikaräç ca | tatra lélä-rasänubhavino hy atra parikarä eva tasya säram anubhavanti
antaraìgatvät | pare tu yat kiïcid eva bahiraìgatvät | yadyapy evaà tathäpi tad-anubhava-
mayaà rasa-säraà svänubhava-mayena rasenaikatayä vibhävya pibata | yatas tädåçatayä
tädåça-çuka-mukhäd galitaà praväha-rüpeëa vahantam ity arthaù |
tad evaà bhagavat-préteù parama-rasatväpattiù çabdopättaiva | anyatra ca sarva-

vedänta-säraà hi [bhä.pu. 12.13.15] ity ädau tad-rasämåta-tåptasya ity ädi | evam
eväbhipretya bhävukä ity atra rasa-viçeña-bhävanä-caturä iti öékä | tathä smaran
mukundäìghry-upagühanaà punar vihätum icchen na rasa-graho janaù [bhä.pu. 1.5.19] ity
ädi ||226||
mukundaù : rasikä bhävukä ity anayor upädänaà tad-äsväda-viçeñärtham | na tv

adhikäriëäà viçeñaëärtham | äbhyäà rathitänäm api yasyäà vai çrüyamäëäyäm ity ädinä
çravaëenaiva bhävotpatteù | rasavad iti vaktavye’pi rasa-tädätmya-vivakñayä rasam ity
uktam ||226||
viçvanäthaù : evam asya çästra-çiromaëeù pürva-çloke éçvarävarodhakatvädi-mayam

aiçvaryam uktvä mädhuryaà cäha—nigameti | nigamo vedaù | sa eva kalpa-tarus tasya
sväçritebhyo väïchita-vividha-puruñärtha-rüpa-phala-däyitve’pi tarutväd yat sähajikaà
tad idaà bhägavataà phalam | çleñeëa bhagavat-svämikam idam | tenaiva sva-
bhaktebhyo dattam iti tän vinä na kasyäpy anyasyätra svatvärogpe çaktir iti bhävaù |
galitam iti våkña-pakvatayä svayam eva patitaà, na tu balät pätitam iti sväda-
sampürëatvam |
na cocca-nipätanena sphuöitam, näpy anatimadhuraà cety äha—çuketi | paramordhva-

cüòataù çré-näräyaëät brahma-çäkhäyäà, tato’dhastän närada-çäkhyäyäà, tato vyäsa-
çäkhäyäà, tataù çuka-mukhaà präpyätapät madhv ivämåta-drava-saàyutam | çukenaiva
tena sva-caïcv-amåta-niñkramaëärthaà dväram api kåtam | atha ca tenäsväditatväd
atimadhuraà, tataù sütädi-çäkhätaù çanaiù çanaiù patanäd akhaëòitam | tena guru-
paramparäà vinä sva-buddhi-balenäsvädane çré-bhägavatasyäkhaëòitatve pänäçaktiù
sücitä |
nanu kathaà phalam eva pätavyam ity ata äha—rasam iti | rasa-svarüpam evedaà phalaà,
nätra tvag-añöhy-ädi-heyäàço’stéti bhävaù | layo mokñaù sälokyädir jévan-muktatvaà
vä, tam abhivyäpya tatra tatra bhagaval-lélä-gäna-prasiddheù | muhur iti pétasyäpi punaù
päne svädädhikyam eveti | aho iti vismaye | rasikä he rasajïä iti bhaktänäm eva jäta-
ratitväd rater eve sthäyi-bhävatvät sthäyina eva rasyamänatvät nätra jïäni-karmi-yoginäà
Page 134
ko’pi däya iti bhävaù | he bhävukäs tata eva yüyam eva kuçalino’nye’maìgalä eveti bhävaù
||226||
—o)0(o—
|| 1.2.227 ||
tathä dvitéye (2.1.9) ca—
pariniñöhito’pi nairguëye uttamaùçloka-lélayä |

gåhita-cetä räjarñe äkhyänaà yad adhétavän ||
çré-jévaù : nirguëam eva nairguëyaà svärthe ñyaï | tasmin brahmaëy apéty

arthaü ||227||
mukundaù : na vyäkhyätam ||
viçvanäthaù : nanu tvam atiprasiddhaù çuko janmata eva brahmänubhavé

gåhät parivrajya gato’nuvrajas taà pitaram api naiva paryacaiñéù | samprati
katham evaà brüñe ity ata äha—pariniñöhita iti | gåhéta-cetä äkåñöa-cittaù |
brahmänubhaväd api léläyä mädhuryädhikye’ham eva pramäëam iti bhävaù
||227||
—o)0(o—
|| 1.2.228 ||
(62) atha sa - jätéyäçaya - snigdha - çré -bhagavad -bhakta -saìgo, yathä

prathame (1.18.13)—
tulayäma lavenäpi na svargaà näpunar -bhavam |

bhagavat - saìgi - saìgasya martyänäà kim utäçiñaù ||
çré - jévaù : bhagavad iti | bhagavati saìga äsaktiù | sa nityaà vidyate yasya tasya yaù
saìgas tasya lavenäpi svargädikaà na tulayämeti | tat-praçaàsayä svasya tat-samäna-
väsanatvaà darçitam | tac cänyeñäm api çikñaëäya jäyata iti tad etad atrodähåtam | etad
upalakñaëatvena snigdhatvädikam api dåçyam | atra kñaëärdhenäpi lulaye na svargam
[bhä.pu. 4.24.57] ity ädikaà caturthasya padyam apy anusandheyam ||228||
Page 135
mukundaù : tulayäma [bhä.pu. 4.30.34] ity ädi caturtha-skandha-gataà pracetasäà ca

vacanam | kñëärdhenäpi lulaye na svargam [bhä.pu. 4.24.57] ity ädi tu rudrasya | bhagavati
saìga äsaktiù | sa nityaà vidyate yasya tasya yaù saìgas tasya lavenäpi svargädikaà na
tulayämeti praçaàsayä svasya tat-samäna-väsanatvaà darçitam | etad upalakñaëatvena
snigdhatvädikam api uktam ||228||
viçvanäthaù : tasmät tädåça-sädhu-saìga-mahä-nidher mähätmyam asmad-anubhava-

gocaré-kåtaà kiyad bruma ity ähuù | bhagavat-saìgino bhaktäs teñäà saìgasya yo
lavo’tyalpaù kälas tena svargaà karma-phalaà apunarbhavaà mokñaà ca jïäna-phalaà na
tulayäma, martyänäà tucchä äçiño räjyädyäù kim uta vaktavyaà na tulayämeti | yataù
sädhu-saìgena parama-durlabhäyä bhakter aìkuro hy udbhavatéti bhävaù | tatra bhakteù
sädhanasyäpi sädhu-saìgasya lavenäpi karma-jïänädeù phalaà sampürëam api na
tulayäma, kimuta bahu-käla-vyäpinä sädhu-saìgena, kimutataräà tat-phala-bhütayä
bhaktyä, kimutatamäà bhakti-phalena premneti ca kaimutyätiçayo dyotito bhavati |
tathätra sambhävanärhta-kaloöätolane sambhävanäm eva na kurmaù | na hi meruëä
sarñapaà kaçcit tulayatéti dyotyate | bahu-vacanena bahünäà sammatyä naiño’rthaù
kenacid apramäëékartuà çakyata iti vyajyäte | bhagavat-saìgi-saìgasya ity anena—
na tathäsya bhavet kleço bandhaç cänya-prasaìgataù |

yoñit-saìgäd yathä puàsas tathä tat-saìgi-saìgataù ||
iti yoñit-saìgäd api yoñit-saìginäà saìgo yathätinindya uktaù, tathaiva bhagavat-saìgäd api
bhagavat-saìginäà saìgo’tivandyo’tipraçasyo’tyabhilañaëéya iti bodhyate ||228||
—o)0(o—
|| 1.2.229 ||
hari-bhakti-sudhodaye ca—
yasya yat - saìgatiù puàso maëivat syät sa tad -guëaù |

sva - kula - rddhyai tato dhémän sva -yüthän eva saàçrayet ||
çré - jévaù : tatra sajätéya-saìgasya prabhävaà dåñöäntena spañöayati yasyeti | prahlädaà

prati hiraëyakaçipor väkyam | tatra tasyäbhipräyäntare’pi sämänya-vacanatvena
sväbhipräye’pi tad yojayituà çakyata iti grantha-kåtäm abhipräyaù | maëivat sphaöika-
maëivad iti sannihita-guëa-grahaëa-mäträàçe sa dåñöäntaù | na tu tad asthairyäàçenäpi |
sva-yüthän sajätéyän ||229||
Page 136
mukundaù : yasya yat-saìgatir iti çré-prahlädaà prati hiraëyakaçipor väkyam | maëivat

sphaöika-maëivad iti sannihita-guëa-grahaëa-mäträàçe dåñöäntaù | na tu tad
asthairyäàçe’pi | sva-yüthän sajätéyän ||229||
viçvanäthaù : tatra sajätéya-saìgasya prabhävaà dåñöäntena spañöayati | yasya yat-

saìgatir iti prahlädaà prati hiraëyakaçipor väkyam | yasya puàso yena saha saìgatiù sa tad-
guëaù | tad-guëa-sajätéya-guëavän maëivat sphaöika-maëivad iti sannihita-guëa-
grahaëa-mäträàçe dåñöäntaù | na tu tad-asthairyäàçe’pi | sva-yüthyän sva-yüthe bhavän
sajätéyän iti yävat ||229||
—o)0(o—
|| 1.2.230 ||
63. atha çré - näma saàkértanaà, yathä dvitéye (2.1.11)—
etan nirvidyamänänäm icchatäm akuto -bhayam |

yoginäà nåpa nirëétaà harer nämänukértanaà ||
çré - jévaù : icchatäà käminäà, nirvidyamänänäà mumukñüëäà, yoginäà muktänäà caitad

akuto-bhayaà na kutaçcid api bhayaà yatra tad-rüpaà sädhanaà sädhyaà ca nirëétam ity
arthaù ||230||
mukundaù : nirvidyamänänäà mumukñüëäà, icchatäà käminäà, yoginäà muktänäà caitad

akuto-bhayaà na kutaçcid api bhayaà yatra tad-rüpaà sädhanaà sädhyaà ca nirëétam ity
arthaù ||230||
viçvanäthaù : nanv atra çästre bhaktir abhidheyety avagamyata eva | taträpi bhakty-
aìgeñu madhye mahäräja-cakravartivat kim ekaà mukhyatvena nirëéyate, taträha—
nämänukértanam iti | sarveñu bhakty-aìgeñu madhye çravaëa-kértana-smaraëäni
mukhyäni tasmäd bhärata sarvätmä [bhä.pu. 2.1.6] iti çlokenoktäni | teñu triñv api madhye
kértanam | kértane’pi näma-lélä-guëädi-sambandhini tasmin näma-kértanam | taträpy
anukértanaà sva-bhakty-anurüpa-näma-kértanaà nirantara-kértanaà vä | nirëétaà
pürväcäryair api, na kevalaà mayaivädhunä nirëéyata iti | tenätra pramäëaà na
prañöavyam iti bhävaù | kédåçam ? akuto-bhayam iti | käla-deça-pätropakaraëädi-
çuddhy-açuddhi-gata-bhayäbhävasya kä värtä ? bhagavat-sevädikam asahamänä
mlecchä api yatra naiva vipratipadyante iti bhävaù | kià ca, sädhakänäà siddhänäà ca
nätaù param adhikaà çreya ity äha—nirvidyamänänäm, arthät mokña-paryanta-sarva-
kämebhya iti | icchatäm iti arthät tän eva kämän iti labhyate, tataç ca nirvidyamänänäm |
Page 137
icchatäà svarga-mokñädi-käminäm | yoginäm ätmärämäëäà ca | etad eva nirëétam yathä-

yogyaà sädhanatvena phalatvena ceti bhävaù ||230||
—o)0(o—
|| 1.2.231-2 ||
ädi-puräëe ca—
gétvä ca mama nämäni vicaren mama sannidhau |

iti bravémi te satyaà kréto’haà tasya cärjuna ||
pädme ca—
yena janma-sahasräëi väsudevo niñevitaù |
tan-mukhe hari-nämäni sadä tiñöhanti bhärata ||
çré - jévaù : yena janmeti | etädåçasyäpy asya punaù punar janma—samutkaëöhä-maya-

bhakti-vardhanärthaà parameçvarecchayaiva jïeyam ||232||
mukundaù : yeneti | janma-sahasräëi väsudevasya sevayä nämasu parama-çraddhävän

yas tasya jihväyäà täni sadä svayaà tiñöhantéti ||232||
—o)0(o—
|| 1.2.233 ||
yatas tatraiva—
näma cintämaëiù kåñëaç caitanya-rasa- vigrahaù |
pürëaù çuddho nitya- mukto bhinnatvän näma- näminoù ||
çré - jévaù : nämaiva cintämaëiù sarväbhéñöa-däyakaà, yatas tad eva kåñëaù kåñëasya
svarüpam ity arthaù | kåñëasya viçeñaëäni caitanyety ädéni | tasya kåñëatve hetuù
abhinnatväd iti | ekam eva sac-cid-änanda-rasädi-rüpaà tattvaà dvidhävirbhütam ity
arthaù | viçeña-jijïäsä cet çré-bhägavata-sandarbhasya çré-bhagavat-sandarbho dåçyaù
||233||
Page 138
mukundaù : nämaiva kåñëa-svarüpaà, tatra hetuù abhinnatväd iti | cintämaëiù

sarväbhéñöa-dätä, cintämaëy-ädéni kåñëasya viçeñaëäni ||233||
viçvanäthaù : nämaiva cintämaëiù sarväbhéñöa-dätä, yatas tad eva kåñëaù kåñëa-

svarüpam ity arthaù | kåñëa-viçeñaëäni caitanyädéni | tasya kåñëatve hetuù—abhinnatväd
iti | ekam eva sac-cid-änanda-rüpaà tattvaà dvidhävirbhütam ity arthaù ||233||
—o)0(o—
|| 1.2.234 ||
ataù çré - kåñëa - nämädi na bhaved grähyaà indriyaiù |

sevonmukhe hi jihvädau svayam eva sphuraty adaù ||
çré - jévaù : sevonmukhe héti | sevonmukhe bhagavat-svarüpa-tan-näma-grahaëäya

pravåtta ity arthaù | hi prasiddhau | yathä måga-çaréraà tyajato bharatasya varëitam—
näräyaëäya haraye nama ity udäraà häsyan mågatvam api yaù samudäjahära [bhä.pu.
5.14.45] iti | yathä ca gajendrasya jajäpa paramaà jäpyaà präg-janmany anuçikñitam
[bhä.pu. 8.3.1] ity ädi ||234||
mukundaù : yataù kåñëa-svarüpam ataù | ädi-çabdäc chravaëa-nati-püjädy-ätmikä

bhaktir grähyä | jihvädäv ity anyendriyäëäà cädi-padena grahaëam ||234||
viçvanäthaù : sevonmukhe héti | sevonmukhe bhagavat-svarüpa-tan-näma-grahaëäya

pravåtta ity arthaù | anyat samam ||234||
siddhänta - sarasvaté (2.17.136) : ataù çré-kåñëa-nämädinä saha kåñëasya präkåta-

bhedäbhävät çré-kåñëa-näma-rüpa-guëa-lélä-parikara-vaiçiñöyam indriyaiù präkåta-
bhoga-parair netra-karëa-näsä-jihvä-tvag-ädibhiù grähyaà rüpa-çabda-gandha-rasa-
sparçädi-viñayé-kåtaà na bhavet, karhicit na syät | nanu asyaivädhokñajatvät
sarvathedaà jaòa-bhoga-parendriyäëäm alabhyaà ca, tarhi katham etat kédåçänäà
jévänäm äçrayitavyam ? iti cet, taträha—sevonmukhe apräkåta-buddhyä çuddha-kåñëa-
bhajana-pravåtte jihvädau çuddha-sattva-maye indriye hi khalu adaù kåñëa-nämädi
svayam eva sphurati prakaöayati ||234||
—o)0(o—
|| 1.2.235-237 ||
(64) atha çré - mathurä - maëòale sthitiù, yathä pädme—

Page 139
anyeñu puëya - tértheñu muktir eva mahä -phalam |

muktaiù prärthyä harer bhaktir mathuräyäà tu labhyate ||
tri - vargadä käminäà yä mumukñüëäà ca mokñadä |
bhaktécchor bhaktidä kas täà mathuräà näçrayed budhaù ||
aho madhu - puré dhanyä vaikuëöhäc ca garéyasé |
dinam ekaà niväsena harau bhaktiù prajäyate ||
çré - jévaù : na vyäkhyätam ||235-7||
mukundaù : anyeñv iti bhaktiù rati-rüpä yä ||235|| vaikuëöhäd golokäkhyät çré-kåñëasya

vaikuëöhät, golokasya gokula-vaibhavatvaà darçayadbhir etaà çlokam | evaà sapta-
puréëäà ceti codähåtya vaikuëöhäd golokäd iti vyäkhyä grantha-kådbhir eva
bhägavatämåte darçitästi | tad yathä— yat tu goloka-näma syät tac ca gokula-vaibhavam
[la.bhä.1.5.498] iti | sa goloko yathä brahma-saàhitäyäà çrutaù—
goloka-nämni nija-dhämni tale ca tasya

devi maheça-hari-dhämasu teñu teñu |
te te prabhäva-nicayä vihitäç ca yena
govindam ädi-puruñaà tam ahaà bhajämi || [Brahmañ 5.43]
tathä cägre (Brahmañ 5.56)—
çriyaù käntäù käntaù parama-puruñaù kalpa-taravo

drumä bhümiç cintämaëi-gaëa-mayi toyam amåtam |
kathä gänaà näöyaà gamanam api vaàçé priya-sakhi
cid-änandaà jyotiù param api tad äsvädyam api ca ||
sa yatra kñéräbdhiù sravati surabhébhyaç ca su-mahän

nimeñärdhäkhyo vä vrajati na hi yaträpi samayaù |
bhaje çvetadvépaà tam aham iha golokam iti yaà
vidantas te santaù kñiti-virala-cäräù katipaye || iti |
tad-ätma-vaibhavatvaà ca tasya tan-mahimonnateù || [la.bhä.1.5.502]
yathä pätäla-khaëòe—
aho madhupuré dhanyä vaikuëöhäc ca garéyasé |

dinam ekaà niväsena harau bhaktiù prajäyate ||
evaà sapta-puréëäà tu sarvotkåñöaà tu mäthuram |
Page 140
çrüyatäà mahimä devi vaikuëöha-bhuvanottamaù || iti |
eñäm arthaù | çriyaù käntäù käntaù parama-puruña iti vivähäbhäve’pi svakéyätvam eva
tatra paryavasänam, na parakéyätvam | kalpa-taravo drumä ity ädinaiçvaryasya ca
pradhänatä ca | tad-ätma-vaibhavatvaà ca tasya tan-mahimonnater iti tasya golokasya
tad-ätma-vaibhavatvam |
ämnäyädhvara-tértha-mantra-tapasäà svargäkhila-svargiëäà
siddhénäà mahatäà dvayor api tayoç cicchakti-vaikuëöhayoù |
véryaà yat prathate tato’pi gahanaà çré-mäthure maëòale
dévyat tatra tato’pi tundilataraà våndävane sundari || [dä.ke.kau. 77]
ity ädinä svayaà varëitaiçvaryasya gokulasyaiçvarya-svarüpa-viläsatvam | tatra hetuù

tan-mahimonnates tasmäd golokän mahimni ädhikyäd iti | tad eva pramäëam iti yathä
pätäla-khaëòe ity ädibhyäm aho madhupuré dhanyeti dväbhyäm | vaikuëöhäd golokät |
madhupuré viàça-yojanätmikä | mäthuraà mathurä-maëòalaà gokula-rüpaà pura-rüpaà
ca | yathä tatraiva— mäthuraà ca dvidhä prähur gokulaà puram eva ca [la.bhä.1.5.497] iti |
vaikuëöhäj janito varä madhu-puré taträpi räsotsaväd

våndäraëyam udära-päëi-ramaëät taträpi govardhanaù |
rädhä-kuëòam ihäpi gokula-pateù premämåtäplävanät
kuryäd asya viräjato giri-taöe seväà viveké na kaù || [upadeçämåta 9]
ity aträpi vaikuëöhäd golokäd ity eva yujyate | kåñëa-janma-prasaìge’nya-vaikuëöhe taj-

janmäbhäva-kathanasyänaucityät | tarhi kià goloke räso nästi ? naiva | sva-strébhiù räsa-
karaëasyäyogyatvät | ato dvärakäyäà tad-açravaëäc ca |
loko ramyaù ko’pi våndäöavéto

nästi kväpéty aïjasä bandhu-vargam |
vaikuëöhaà yaù suñöhu sandarçya bhüyo
goñöhaà ninye pätu sa tväà mukundaù || [chando’ñöädaçakam 29]
ity aträpi golokasya vaikuëöha-padenoktiù | goloke çré-kåñëena tat-parikaraiù räsa-

dänädi-léläà vinänya-tat-tal-lélä-karaëe’pi na tathä sphürtiù | tad yathä ca båhad-
bhägavatämåte—
tarhy eva sarvajïa-çiromaëià prabhuà

vaikuëöha-näthaà kila nanda-nandanam |
lakñmy-ädi-käntäù kalayämi rädhikä-
mukhäç ca däsädi-gaëän vrajärbhakän ||
Page 141
tathäpy asyäà vraja-kñamäyäà prabhuù sapari-värakam |

viharantaà tathä nekñe khidyate smeti man-manaù ||
kadäpi tatropavaneñu lélayä

tathä lasantaà niciteñu go-gaëaiù |
paçyämy amuà karhy api pürvavat sthitaà
nijäsane sva-prabhuvac ca sarvathä ||
tathäpi tasmin parameça-buddher

vaikuëöha-lokägamanaà småteç ca |
saïjäyamänädara-gauraveëa
tat-prema-hänyä sva-mano na tåpyet || [bå.bhä. 2.4.110-113] iti |
lakñmé-sahasra-çata-sambhrama-sevyamänam [bra.saà. 5.29] ity ädäv api

tathä | çré-däsa-gosvämy-abhipretaà yathä—
vaikuëöhäd api sodarätmaja-våtä dväravaté sä priyä

yatra çré-çata-nindi-paööa-mahiñé-våndaiù prabhuù khelati |
prema-kñetram asau tato’pi mathurä çreñöhä harer janmato
yatra çré-vraja eva räjatitaräà täm eva nityaà bhaje || [vraja-viläsa 5]
iti |
çré-kåñëa-sarveçvara-buddhénäà çravaëa-kértanädi-rüpäà vaidha-bhaktià

kurvatäà premëä tatra präptiù | ata eva tatraiva—
yasya väsaù puräëädau khyätaù sthäna-catuñöaye |

vraje madhupure dvära-vatyäà goloka eva ca || [la.bhä.1.5.39]
iti yathottara-nyünatve nirdeçaù | golokasyaiçvarya-pradhänatväd eva

varëanam atra na kåtaà taiù | anyac ca, tatra pädmoktim udähåtya
siddhäntitam | yathä—
atha tatrasthä nanda-gopädayaù sarve janäù putra-därädi-sahitäù paçu-

pakñi-mågädayaç ca väsudeva-prasädena divya-rüpadharä vimänam
ärüòhäù paramaà vaikuëöha-lokam aväpuù [pa.pu. 6.279.27] || iti
atra kärike—
vrajeçäder aàça-bhütä ye droëädyä avätaran |
kåñëas tän eva vaikuëöhe prähiëod iti sämpratam ||
preñöhebhyo’pi ity anyä ca [la.bhä.1.5.488-9]
Page 142
paramaà vaikuëöha-lokaà golokaà pürvam aho madhupuré dhanyä ity ädinä

vaikuëöhasya golokatayä darçitatväd atra tan na vyäkhyätam | parama-
padena golokasya sutaräà präptiù | putra-därädi-sahitäs tad-ucita-çré-kåñëa-
rüpädi-sahitä iti cärtho bodhyaù ||
güòhärtha-vivåtià käàcit kurvataç cäpalaà mama |

sahajäà çré-prabhoù päriñadä jaladhi-mänasäù ||237||
viçvanäthaù : na vyäkhyätam ||235-7||
—o)0(o—
|| 1.2.238 ||
durühädbhuta - vérye ’ smin çraddhä düre ’stu païcake |

yatra svalpo ’ pi sambandhaù sad -dhiyäà bhäva -janmane ||
çré - jévaù : sad-dhiyäà niraparädha-cittänäm ||238||
mukundaù : nanu mama näma-sadä-grähé ity ädikam aìga-païcakaà rateù premëaç ca

präpakam uktam |
sädhanaughair anäsangair alabhyä suciräd api |

hariëä cäçvadeyeti dvidhä sä syät sudurlabhä || [bha.ra.si. 1.1.35]
iti kärikayoù pratéyamänaà virodhaà pariharati durüheti | sad-dhiyäà niraparädha-cittänäà

svalpa-sambandhas taöastheñu jätatvät äbhäsa-rüpa eka-bära-sambandhaù | çraddhä-
hénä bhägyavantas taöasthä jïeyäù | yadi çraddhä-rahitäs teñv asya svalpa-sambandho
rateù präpakas tarhi yatra sambandhas tu çraddhävatsu rateù premëaç ca präpako
bhavaty evety arthaù ||238||
viçvanäthaù : sad-dhiyäà niraparädha-cittänäm | teñäà tu çraddhädi-bhümikä nävaçyam

apekñaëéyeti bhävaù ||238||
siddhänta - sarasvaté (anubhäñya 1.2.128): asmin durühädbhuta-vérye duùsädhye

apürve ca prabhäva-maye païcake sädhu-saìgädy-aìgeñu païcasu çraddhä düre’stu,
yatra sädhana-çreñöhäìga-païcake svalpaù sambandho’pi sad-dhiyäà sad-buddhimatäà
sucaturäëäà vaiñëavänäà bhäva-janmane bhävasya abhivyaktaye samartho bhavatéti
çeñaù ||238||
—o)0(o—
Page 143
|| 1.2.239 ||
tatra çré-murtiù yathä—
smeräà bhaìgé - traya -paricitäà säci -vistérëa -dåñöià

vaàçé - nyastädhara - kiçalayäm ujjvaläà candrakeëa |
govindäkhyäà hari - tanum itaù keçi -térthopakaëöhe
mä prekñiñöhäs tava yadi sakhe bandhu -sange ’sti raìgaù ||
çré-jévaù : sva-väkya-mädhuré-dvärä pürvam evärtha-païcakam

anubhävayann äha—smeräm ity ädi païcabhiù | mä prekñiñöhä niñedha-
vyäjenävaçyaka-vidhir ayaà, tad etan-mädhurye’nubhüyamäne sarvam eva
tucchaà maàsyase | tasmäd enäm eva paçyer ity abhipräyät ||239||
mukundaù : çraddhä-rahiteñv asya svalpa-sambandhena rateù präptiù sva-

väkyair darçyate—smeräm ity ädi païcabhiù | säci vakrä, vaàçyäà nyastam
adhara-kiçalayaà yayä sä tathä | sakha iti préti-sambandhenaiva
vaçékaraëät | çraddhä-rahitatvaà bodhayati—mä prekñiñöhä iti | virodhi-
vilakñaëayä taöasthasya parama-sundara-darçane kautukärthaà preraëam |
våndävana-präptir bhägya-sücikä | agre’pi çré-bhägavatädi-saìgo
bhägyenaiva | bandhu-saìge préter abhävät bhävo jïeyaù ||239||
viçvanäthaù : pürvoktaà sarvebhyaù pradhänaà näma-saìkértanädi-

païcakaà sva-kåta-padyena anubhävayitum äha—smeräm ity ädi païcabhiù |
itaù sakäçäd gacchatas tava yadi bandhu-saìge raìgo vartate, tadä hari-
tanuà mä prekñiñöhä iti | niñedha-vyäjenävaçyaka-vidhir ayaà, tad etan-
mädhurye’nubhüyamäne sarvam eva tucchaà maàsyase | tasmäd enäm eva
paçyety abhipräyät | hari-tanuà kédåçém ? smeräà punaç ca vakrä vistérëä
ca dåñöir yasyäs täm ||239||
siddhänta-sarasvaté (anubhäñya 1.5.224) : he sakhe, yadi tava

bandhu-saìge putra-kalaträdi-viñayiëäà saìge raìgaù kautühalam asti vidyate,
tadä itaù asmin keçé-térthopakaëöhe yämuna-taöastha-keçé-térthe smeräà
smitänvitäà bhaìgé-traya-paricitäà grévä-kaöi-jänu-bhaìgé-trayeëa yuktäà
säci-vistérëa-dåñöià tiryak-praçastävalokanät vaàçé-nastädhara-kiçalayäà
vaàçyäà veëau nyastaù dattaù adhara eva kiçalayaù nava-pallavaù yayä täà
candrakeëa mayüra-picchena ujjvaläà parama-çobhä-mayéà govindäkhyäà
hari-tanuà nanda-sünu-mürtià mä prekñiñöhäù avalokaya | iti niñedha-
vyäjena parama-saundarya-dhära-vigraham avaçyam eva drañöavyam
Page 144
abhipretam | tan-mädhurye anubhüyamäne sarvam eva tucchaà maàsyase,

tasmäd enäm eva paçyety abhipräyaù ||239||
—o)0(o—
|| 1.2.240 ||
çré - bhägavataà yathä—
çaìke nétäù sapadi daçama -skandha -padyävalénäà

varëäù karëädhvani pathikatäm änupurvyäd bhavadbhiù |
haàho òimbhäù parama -çubhadän hanta dharmärtha -kämän
yad garhantaù sukhamayam amé mokñam apy äkñipanti ||
çré-jévaù : çaìke nétä iti upälambha-vyäjena stutir iyam | çloka-dvayéyam

aprastuta-praçaàsälaìkära-mayé | sä ca—
kärye nimitte sämanye viçeñe prastute sati |

tad anyasya vacas tulye tulyasyeti ca païcadhä || [kä.pra. 10.99] ity uktatvät |
sämänye prastute viçeña-prastäva-mayy api syät | tad evam atra çré-mürti-çré-

bhägavata-mätrayoù prastutayos tat-tad-viçeñaù prastävaù kåtaù | sa hi tävat tat-
paryanta-mahima-jïänana-prayojaka iti | kià ca pürva-padye smeräm ity ädinä tasyä hari-
tanoù praçaàsanät tat-prekñaëa-niñedhe tätparyaà nästéti, tadvat tad-uttara-padye
dharmädénäà parama-çubhadänäà mokñasya ca sukhamayasya daçama-skandha-
çravaëaja-bhävenätikramät tasya parama-sukha-rüpatva-präptyä | haàho òimbhäù ity
aträdhikñepe tätparyaà nästéti padya-dvaye’sminn atyanta-tiraskåta-väcya-dhvaninä
stutäv eva nayanät | stutiç ca sä nindä-vyäjeneti vyäja-stuti-nämälaìkäro’yaà gamyate ||
240||
mukundaù : nétäù präptäù | gaty-arthatvät kartari niñöhä | òimbhä iti çraddhäyä abhävaù |
karëädhvani pathikatäm iti svalpa-sambandhaù | mokñäkñepeëa bhävaù ||240||
viçvanäthaù : varëä eva karëädhvani pathikatäà nétä, na tv artha-jïänam | he òimbhä

ajïäù ! yad yasmät varëa-çravaëäd dharmädén garhayantaù santaù sukha-mayaà
mokñam apy äkñipanti | padya-dvaye’sminn atyanta-tiraskåta-väcya-dhvaninä stutäv
eva paryavasänäd vyäja-stuti-nämälaìkäro’yaà gamyate ||240||
—o)0(o—
Page 145
|| 1.2.241 ||
kåñëa - bhakto yathä—
dåg - ambhobhir dhautaù pulaka -patalé maëòita -tanuù

skhalann antaù - phullo dadhad atipåthuà vepathum api |
dåçoù kakñäà yävan mama sa puruñaù ko ’py upayayau
na jäte kià tävan matir iha gåhe näbhiramate ||
çré - jévaù : iha madantaù sphurati kasmiàçcid apy anirvacanéye çyämasundare mama
matir abhiramate, gåhe tu näbhiramate ity arthaù ||241||
mukundaù : iha säkñäd vartamäne gåhe kià näbhiramate—äsaktä na bhavati | dåçoù

kakñäà yävad iti svalpa-sambandhaù, puruña-darçane hetau saty api kim ity uktis tatra
çraddhäbhäva-bodhikä | iha gåhe näbhiramate iti bhävotpattiù ||241||
viçvanäthaù : na vyäkhyätam ||
—o)0(o—
|| 1.2.242 ||
näma yathä—
yadavadhi mama çétä vaiëikenänugétä
çruti - patham agha - çatror nämä -gäthä prayätä |
anavakalita - pürväà hanta käm apy avasthäà
tadavadhi dadhad -antar -mänasaà çämyatéva ||
çré - jévaù : çétä karëayos täpa-çamané | vaiëikenety ajïäta-nämatvät çré-näradasya

tädåçatä-mätreëoddeçaù | tadvat käm apy avasthäm iti premëa evoddeçaù | iveti
väkyälaìkäre | çämyati sarvaà bahir upadravaà parihåtya nirvåtaà bhavatéty arthaù ||242||
mukundaù : çétä karëayos täpa-nivåtti-pürvaka-sukhadety arthaù | vaiëikenety ajïäta-

nämatvät çré-näradasya tädåçatä-mätreëoddeçaù | yad vä, anyenaiva véëävädakena yad
avadhéti svalpa-sambandhaù | käm apy avasthäà dadhac chämyatéveti bhävotpattiù |
saàsäräd viramad api çyämasundara-viñaye’bhiläñäd iveti näma-gäthä-çravaëe hetau
saty api hanteti vismaya-väcakam açraddhä-bodhakam ||242||
Page 146
viçvanäthaù : çétä karëayos täpa-çamané | vaiëikenety ajïäta-nämatvät çré-näradasya

tädåçatä-mätreëoddeçaù | tadvat käm apy avasthäà dadhat sat antar mänasaà çämyati
sarvaà bahir upadravaà parihåtya nirvåtaà bhavatéty arthaù | iveti väkyälaìkäre ||242||
—o)0(o—
|| 1.2.243 ||
çré mathurä - maëòalaà yathä—
taöa - bhuvi kåta - käntiù çyämalä yäs taöinyäù

sphuöita - nava - kadambälambi -küjad -dvirephä |
niravadhi - madhurimëä maëòiteyaà kathaà me
manasi kam api bhävaà känana -çrés tanoti ||
çré-jévaù : kam api bhävaà çyämasundara-viçeña-viñayam ||243||
mukundaù : iyaà känana-çrér bhävaà darçana-mäträt tanotéti svalpa-

sambandhaù | kam api çyämasundara-viçeña-viñayam | çyämaläyä
yamunäyäù sakåd yad aìga-pratimäntar ähitä manomayé bhägavatéà dadau
gatim [bhä.pu. 10.12.39] iti | kià vä parair éçvaraù sadyo hådy
avarudhyate’tra kåtibhiù çuçrüñubhis tat-kñaëät [bhä.pu. 1.1.2] iti | yat-
sevayä [bhä.pu. 3.7.19] ity ädau rati-räsa iti | padyävalé (24)—
viñëor nämaiva puàsäù çamalam apaharat puëyam utpädayac ca

brahmädi-sthäna-bhogäd viratim atha guroù çré-pada-dvandva-bhaktim |
öattva-jïänaà ca viñëor iha måti-janana-bhränti-béjaà ca dagdhvä
saàpürëänanda-bodhe mahati ca puruñaà sthäpayitvä nivåttam || iti |
paramänanda-mayé siddhir mathurä-sparça-mätrataù ity ädi pramäëät

smeräà bhaìgé ity ädi vacaneñu kuträpi çraddhä-våtty-ädeù çravaëaà tu
säparädha iti jïeyam ||243||
viçvanäthaù : çyämaläyäs taöinyä yamunäyäs taöa-bhuvi kåtä käntir yayä

tathä-bhütä kämana-çrér våndävana-çréù kam api bhävaà çyämasundara-
viçeña-viñayakam ||243||
—o)0(o—
|| 1.2.244 ||
Page 147
alaukika - padärthänäm acintyä çaktir édåçé |

bhävaà tad - viñayaà cäpi yä sahaiva prakäçayet ||
çré - jévaù : alaukiketi teñäà païcänäm iti prakaraëäl labhyate, yathä, sakåd yad-aìga-
pratimäntar-ähitä manomayé bhägavatéà dadau gatim [bhä.pu. 10.12.39] iti, dharmaù
projjhita ity ädau, kià vä parair éçvaraù sadyo hådy avarudhyate’tra kåtibhiù çuçrüñubhis
tat-kñaëät [bhä.pu. 1.1.2] iti, bhaväpavargo bhramata [bhä.pu. 10.51.53] iti, näma-
vyäharaëaà viñëor yatas tad-viñayä matiù [bhä.pu. 6.2.10] iti, paränanda-mayé siddhir
mathurä-sparña-mätrataù [bha.ra.si. 1.2.212] iti païcasv api darçanät ||244||
çré - mukundaù : nanu çravaëädinä pürvänubhüta eva paçcät tad-guëänubhavena bhävaù

sambhavet | sveñäm ity ädi-païcasu yävad upayayau tävan näbhiramate ity ädinä bhäva-
tad-viñayayoù sahaiva katham udayaù | taträha—alaukika-padärthänäà païcänäm
aìgänäm ||244||
viçvanäthaù : älaukiketi teñäà prakaraëäl labhyate | tathä, sakåd yad-aìga-pratimäntar-

ähitä manomayé bhägavatéà dadau gatim [bhä.pu. 10.12.39] iti çré-vigrahasya | dharmaù
projjhita ity ädau, kià vä parair éçvaraù sadyo hådy avarudhyate’tra kåtibhiù çuçrüñubhis
tat-kñaëät [bhä.pu. 1.1.2] iti çré-bhägavatasya | bhaväpavargo bhramata [bhä.pu. 10.51.53]
iti çré-kåñëa-bhaktasya | näma-vyäharaëaà viñëor yatas tad-viñayä matiù [bhä.pu. 6.2.10]
iti näma-grahaëasya | paränanda-mayé siddhir mathurä-sparña-mätrataù [bha.ra.si.
1.2.212] iti mathurä-maëòalasyeti païcasv api darçanät | bhävaà tasya bhävasya viñayaà
kåñëaà ca sahaiva ekadaiva prakäçayet ||244||
—o)0(o—
|| 1.2.245-246 ||
keñäàcit kvacid aìgänäà yat kñudraà çrüyate phalaà |

bahir - mukha - pravåttyaitat kintu mukhyaà phalaà ratiù ||
saàmataà bhakti -vijïänäà bhakty -aìgatvaà na karmaëäm ||
çré-jévaù : mukhyaà phalam iti akämaù sarva-kämo vä [bhä.pu. 2.3.10] ity ädeù | satyaà
diçaty arthitam arthito nåëäà naivärthado yat punar arthitä yataù [bhä.pu. 5.19.26] ity ädeù |
sa vai manaù kåñëa-padäravindayor ity ädau, kämaà ca däsye na tu käma-kämyayä
[bhä.pu. 9.4.18] ity asmäc ca | yad vä, bahirmukha-pravåttyä iti | antarmukhänäà tu tat-tad-
anäyäsa-bhajane’pi karmädi-durlabha-phala-präpaka-tat-tad-guëa-çravaëena raty-
Page 148
utpädanäd ratir eva mukhyaà phalam iti | tad evaà rati-phalatve’py açäàsi-bhagavad-
rüpa-bhedena rater api bhedo jïeyaù ||245||
mukundaù : bahirmukha-pravåttyä iti | viñayiëäm api bhaktau pravåtty-artham anya-

kämanayäpi kåtä bhaktiù kåpä-hetuù | kåpayänya-kämanä-nivåttir iti bhävaù | yathä—
svayaà vidhatte bhajatäm anicchatäm icchäpidhänaà nija-päda-pallavam [bhä.pu. 5.19.26]
ity ädi ||245||
viçvanäthaù : bahirmukha-pravåttyä ity antarmukhänäà tu tat-tad-anäyäsa-bhajane’pi

karmädi-durlabha-phala-präpaka-tad-guëa-çravaëena raty-utpädanäd ratir eva
mukhyaà phalam iti | nanu sarväsäà kevalänäm eva bhakténäà mähätmyaà khalu tädåçam
eva, kintu paräçareëa yad idam uktaà—
varëäçramäcaravatä puruñeëa paraù pumän |

viñëur ärädhyate panthä nänyat tat-toña-käraëam || iti |
tat-tat-karmaëäà bhakty-aìgatvaà pratéyate | varëäçramäcära-saàyogenaiva viñëor

ärädhane sammati-pratéteù | taträha—sammatam iti | bhakti-vijïänäà bhaktià viçeñato
jänatäà çuddha-bhaktänäà çré-paräçarädénäm evety arthaù | tad uktaà tair eva—
yajïeçäcyuta govinda mädhavänanta keçava |

kåñëa viñëo håñékeçety äha räjä sa kevalam |
nänyad jagäda maitreya kiïcit svapnäntareñv api || iti |
varëäçramety ädikaà tu çuddha-bhakty-anadhikäriëaù praty evoktam iti bhävaù ||245||
—o)0(o—
|| 1.2.247 ||
yatha caikädaçe (11.20.9)—
tävat karmäëi kurvéta na nirvidyeta yävatä |

mat - kathä - çravaëädau vä çraddhä yävan na jäyate ||
çré - jévaù : tad evopapädayati yatheti | tasmäd varëäçramety asya cäyam evärthaù |
varëäçramäcäravatäpi yad viñëur ärädhyate, so’yaà panthäs tat-toña-käraëaà nänyat kim
api | ataevoktaà tenaiva
sä hänis tan mahac chidraà sa mohaù sa ca vibhramaù |
Page 149
yan muhürtaà kñaëaà väpi väsudevaà na kértayet || iti ||247||
viçvanäthaù : karmäëi nitya-naimittikädéni iti öékä ca | atra—
çruti-småté mamaiväjïe yas te ullaìghya vartate |

äjïä-cchedé mama dveñé mad-bhakto’pi na vaiñëavaù ||
ity ukta-doño’py atra nästi | äjïä-karaëät, pratyuta jätayor api nirveda-çraddhayos tat-
karaëa eväjïä-bhaìgaù syat ||247||
—o)0(o—
|| 1.2.248 ||
jïäna - vairägyayor bhakti -praveçäyopayogitä |

éñat prathamam eveti näìgatvam ucitaà tayoù ||
çré - jévaù : jïänam atra tvam-padärtha-viñayaà tat-padärtha-viñayaà tayor aikya-

viñayaà ceti tribhümikaà brahma-jïänam ucyate | tatreñad iti aikya-viñayaà tyaktvety
arthaù | vairägyaà cätra brahma-jïänopayogy eva | tatra ceñad iti bhakti-virodhitvaà
tyaktvety arthaù | tac ca tac ca prathamam evety anyäveça-parityäga-mäträya te
upädéyete | tat-parityägena jäte ca bhakti-praveçe tayor akiàcitkaratvät | tat-tad-
bhävanäyä bhakti-vicchedakatväc ca ||248||
mukundaù: jïäneti | jïänam ädhyätmikaà vairägyaà sarvatraudäsényaà tayoù | bhakti-

praveçäya bhaktau dhåtir vaiñëava-cihnänäà harer nämäkñarasya cety ädi
catuçcatväriàçad-aìgikäyäà praveçäya prathamaà, guru-pädäçraya ity ädi-viàçad-
aìgikäyäà dvära-bhaktau evopayogitä | taträpéñat | anyäveça-parityäga-mäträya te
upädeye | etad evädhikära-lakñaëe uktaà nätisakta ity anena | na tu aikya-viñayakam api
jïänam | bhagavat-sambandhiny api bhogädau vairägyam api ||248||
viçvanäthaù : jïänam atra tat-tvam-padärtha-viñayaà tayor aikya-viñayaà ceti

tribhümika-brahma-jïänam ucyate | tatreñad iti aikya-viñayaà tyaktvety arthaù | vairägyaà
cätra brahma-jïänopayogy eva | tatreñad iti bhakti-virodhi tyaktvety arthaù | tac ca tac ca
prathamam evety anyäveça-parityäga-mäträya te upädéyete | tat-parityägena jäte ca
bhakti-praveçe tayor akiàcitkaratvät tat-tad-bhävanäyä bhakti-vicchedakatväc ca ||248||
—o)0(o—
Page 150
|| 1.2.249 ||
yad ubhe citta - käöhinya -hetü präyaù satäà mate |

sukumära - svabhäveyaà bhaktis tad -dhetur éritä ||
çré - jévaù : uttaratas tu tayor anugatau doñäntaram ity äha yad ubhe iti | käöhinya-
hetutvaà ca nänä-väda-nirasana-pürvaka-tattva-vicärasya duùkha-sahanäbhyäsa-
pürvaka-vairägyasya ca rukña-svarüpatvät | tarhi sahäyaà vinottarottara-bhakti -
praveçaù kathaà syät ? taträha bhaktéti | tasya bhakti-praveçasya hetur bhaktir éritä |
uttarottara-bhakti-praveçasya hetuù pürva-pürva-bhaktir evety arthaù |
nanu bhaktir api tat-tad-äyäsa-sädhyatvät käöhinye hetuù syät taträha sukumära-

svabhäveyam iti çré-bhagavan-madhura-rüpa-guëädi-bhävanä-mayatväd iti | tasmäd
bhagavati nija-cittasya särdratäà kartum icchunä bhaktir eva käryeti bhävaù |
prädhänyena ca tathoktaà çré-prahlädena—
naite guëä na guëino mahad-ädayo ye
sarve manaù-prabhåtayaù saha-deva-martyäù |
ädy-antavanta urugäya vidanti hi tväm
evaà vimåçya sudhiyo viramanti çabdät ||
tat te’rhattama namaù-stuti-karma-püjäù

karma-småtiç caraëayoù çravaëaà kathäyäm |
saàsevayä tvayi vineti ñaò-aìgayä kià
bhaktià janaù paramahaàsa-gatau labheta || [bhä.pu. 7.9.49-50] iti |
atra karma paricaryä, karma-småtiù lélä-smaraëaà | caraëayor iti bhakti-vyaïjakaà tac ca

ñaösv apy anvitam | tathä saàsevayä vineti vairägyädikam api nädåtam ||249||
mukundaù: atra hetum äha yad ubhe ity ardhakam | dvära-bhaktéñad-aucityät präya iti |
tarhi sahäyaà vinottara-bhakti-praveçaù kathaà syät ? taträha bhaktir ériteti bhaktir aìga-
viàçati-rüpä | tad-dhetuç catväriàçad-aìga-bhakti-praveçasya hetuù | éritäsyäs tatrety
atroktau | sukumärau viñayaudäsye jägarüko’pi hari-sambandhi-vastuni komalaù sädaraù
svabhävo yasyäù sä sukumära-svabhävä kaöhina-citte’syä apraveço’pi sücitaù ||249||
viçvanäthaù : bhakti-praveçänantaraà tayoù karaëe doñam äha yad ubhe iti | käöhinya-
hetutvaà ca nänä-väda-nirasana-pürvaka-tattva-vicärasya | evaà duùkha-
sahanäbhyäsa-pürvaka-vairägyasya ca rukña-svarüpatvät | tarhi jïäna-vairägya-rüpa-
sahäyaà vinä uttarottara-bhakti-praveçaù kathaà syät ? taträha bhaktis tad-dhetur ériteti |
Page 151
tasya praveçasya hetur bhaktir éritä | uttarottara-bhakti-praveçasya hetuù pürva-pürva-

bhaktir evety arthaù |
nanu bhaktir api tat-tad-äyäsa-sädhyatvät käöhinya-hetuù syät taträha sukumäreti | çré-

bhagavan-madhura-rüpa-guëädi-bhävanä-mayatväd iti | tathä ca bhagavati nija-cittasya
särdratäà kartum icchunä bhaktir eva käryeti bhävaù | yathoktaà prahlädena—
naite guëä na guëino mahad-ädayo ye

sarve manaù-prabhåtayaù saha-deva-martyäù |
ädy-antavanta urugäya vidanti hi tväm
evaà vimåçya sudhiyo viramanti çabdät ||
tat te’rhattama namaù-stuti-karma-püjäù

karma-småtiç caraëayoù çravaëaà kathäyäm |
saàsevayä tvayi vineti ñaò-aìgayä kià
bhaktià janaù paramahaàsa-gatau labheta || [bhä.pu. 7.9.49-50] iti |
atra karma paricaryä, karma-småtiù lélä-smaraëaà | caraëayor iti bhakti-vyaïjakam | tac

ca ñaösv apy anvitam | tat tu saàsevayä vineti vairägyädikam api nädåtam ||249||
— o )0( o —
|| 1.2.250 ||
yathä tatraiva (11.20.31)—
tasmän mad - bhakti - yuktasya yogino vai mad -ätmanaù |

na jïänaà na ca vairägyaà präyaù çreyo bhaved iha ||
çré - jévaù : nästi vyäkhyänam ||250||
mukundaù: präyaù çreyo nety uktäbhipräyam eva ||250||
viçvanäthaù : nästi vyäkhyänam ||250||
—o)0(o—
|| 1.2.251 ||
kintu jïäna - virakty -ädi -sädhyaà bhaktyaiva sidhyati ||

Page 152
çré - jévaù : jïäna-sädhyaà mukti-lakñaëaà | vairägya-sädhyaà jïänam | tat tac ca

bhaktyaiva sidhyati ||251||
mukundaù: bhaktyaiveti na täbhyäà prayojanam ity eva-kärärthaù ||251||
viçvanäthaù : jïäna-sädhyaà mukti-lakñaëam | vairägya-sädhyaà jïänam | tat tac ca

bhaktyaiva sidhyati ||251||
—o)0(o—
|| 1.2.252-3 ||
yathä tatraiva (11.20.32-33)—
yat karmabhir yat tapasä jïäna -vairägya taç ca yat |

yogena däna dharmeëa çreyobhir itarair api ||
sarvaà mad - bhakti - yogena mad -bhakto labhate ’njasä |
svargäpavargaà mad -dhäma kathaïcid yadi väïchati ||
çré - jévaù : itaraiù sälokyädi-kämanäm-maya-bhakty-ädibhiù kathaàcid bhakty-

upayogitvena | yathä citraketor vimäna-cäritve, garbhastha-çukadevasya mäyä-tyäge,
prahlädasya bhagavat-pärçva-gamane väïchä | yathoktaà ñañöhe reme vidyädhara-
strébhir gäpayan harim éçvaram [bhä.pu. 6.17.3] iti | brahma-vaivarte çré-kåñëaà prati
çukadevasya prärthanä—
tvaà brühi mädhava jagan-nigaòopameyä

mäyäkhilasya na vilaìghyatamä tvadéyä |
badhnäti mäà na yadi garbham imaà vihäya
tad yämi samprati muhuù pratibhüs tvam atra || iti |
saptame çri-prahläda-väkyam—
trasto’smy ahaà kåpaëa-vatsala duùsahogra-
saàsära-cakra-kadanäd grasatäà praëétaù |
baddhaù sva-karmabhir uçattama te’ìghri-mülaà
préto’pavarga-çaraëaà hvayase kadä nu || [bhä.pu. 7.9.16] iti |
duùsahaà yad ugraà saàsära-cakra-kadanaà duùkham | tasmäd ahaà trasto’smi | praëéto

nikñipto’smi | tatho he uçattama, prétaù san te taväìghri-mülaà caraëäarvaindayor
nityädhiñöhänaà prati çré-vaikuëöhaà prati kadä nu hvayase ||252-3||
Page 153
mukundaù: itarair jïäna-miçra-bhaktyädibhiù | mad-dhäma vaikuëöhäkhyaà tatra

präpyäà sälokyädi-caturvidhäà muktim ity arthaù | aïjasä tat-tat-sädhanaà vinäaiva
kathaàcid yadi väïchati iti tal-loke bhagavat-seväà kartuà väïchatétyarthaù | båhad-
bhägavatämåte yathä gopa-kumärasya sä sä väïchä ||252-3||
viçvanäthaù : itaraiù sälokyädi-kämanäm-maya-bhakty-ädibhiù kathaàcid bhakty-

upayogitvena yadi väjchati yathä citraketor vimänacäritve, garbhasthasya çukadevasya
mäyä-tyäge, prahlädasya bhagavat-pärçva-gamane väïchä | yathoktaà ñañöhe reme
vidyädhara-strébhir gäpayan harim éçvaram [bhä.pu. 6.17.3] iti | brahma-vaivarte çré-
kåñëaà prati çukadeva-prärthanä—
tvaà brühi mädhava jagan-nigaòopameyä

mäyäkhilasya na vilaìghyatamä tvadéyä |
badhnäti mäà na yadi garbham imaà vihäya
tad yämi samprati muhuù pratibhüs tvam atra || iti |
saptame çri-prahläda-väkyam—
trasto’smy ahaà kåpaëa-vatsala duùsahogra-

saàsära-cakra-kadanäd grasatäà praëétaù |
baddhaù sva-karmabhir uçattama te’ìghri-mülaà
préto’pavarga-çaraëaà hvayase kadä nu || [bhä.pu. 7.9.16] iti ||252-3||
—o)0(o—
|| 1.2.254 ||
rucim udvahatas tatra janasya bhajane hareù |

viñayeñu gariñöho ’ pi rägaù präyo viléyate ||
çré - jévaù : nanu pürvaà bhakti-praviñöasya vairägyaà citta-käöhinya-hetutayä

heyatvenoktam | tarhi tasya viñaya-bhoga eva vihitaù | tac ca—
viñayäviñöa-cittasya kåñëäveçaù sudürataù |

väruëé-dig-gataà vastu vrajan naindréà kim äpnuyät || ity ädi çästra-viruddham |
atrocyate—bhaktau ruci-mätram eva tasya viñaya-räga-viläpakaà, tasmäd

vairägyäbhyäsa-käöhinyaà na yuktam ity äha rucim iti | atra rucim udvahataù präyo
Page 154
viléyata iti | pariëämatas tu kärtsnyenaiva viléyata ity arthaù | tad etad upalakñaëam uktaà
jïänaà ca bhavatéty asya—
väsudeve bhagavati bhakti-yogaù prayojitaù |

janayaty äçu vairägyaà jïänaà ca yad ahaitukam || [bhä.pu. 1.2.7] ity ädeù ||254||
mukundaù : bhakti-svabhävena viñaya-räga-nivåtter avadhim äha rucim iti | rucim ädau

çraddhä tataù sädhu-saìga ity atra vakñyamäëäà niñöhänantaräà sädhana-niñöhatäm |
präya iti harau jätäsaktes tu kärtsnyenaiva viléyata ity arthaù ||254||
viçvanäthaù : nanu, pürvaà bhakti-praviñöasya vairägyaà citta-käöhinya-hetutayä

heyatvenoktaà, tarhi tasya viñaya-bhoga eva vihitaù | tac ca—
viñayäviñöa-cittasya viñëv-äveçaù sudürataù |

väruëé-dig-gataà vastu vrajan naindréà kim äpnuyät || ity ädi çästra-viruddham |
atrocyate—bhaktau ruci-mätram eva tasya viñaya-räga-viläpakaà, tasmäd

vairägyäbhyäsa-käöhinyaà na yuktam ity äha rucim iti | tatra bhajane rucim udvahato
janasyety atra ruci-padaà bhakti-praveçottara-kälotpanna-çraddhä-viçeña-param |
präyo viléyata iti bhaktau praveçänantaraà viñaye kiàcid räga-sattve’pi na doñaù | bhakte
paripäkät tad api sämastyena yäsyatéti bhävaù ||254||
—o)0(o—
|| 1.2.255 ||
anäsaktasya viñayän yathärham upayuïjataù |

nirbandhaù kåñëa - sambandhe yuktaà vairägyam ucyate ||
çré - jévaù : tat präg uktaà bhakti-praveça-yogyam eva vairägyaà vyanakti anäsaktasyeti |
anäsaktasya sataù yathärhaà sva-bhakty-upayukta-mätraà yathä syät tathä viñayän
upayuïjato bhuïjänasya puruñasya yad vairägyaà tad yuktam ucyate | atra kåñëa-
sambandhe nirbandhaù syäd ity arthaù ||255||
mukundaù: bhakti-svabhävaà vairägyaà lakñayati anäsaktasyeti | yathärhaà

svädhikäropayukta-mätraà yathä syät viñayän upayuïjato bhuïjänasya janasya yaù
kåñëa-sambandhe mahä-prasäda-srak-candanädau nirbandha ägrahaù sa yuktaà
vairägyaà ucyate | etat svayaà bhagavatä vivåtaà, yathä—
jäta-çraddho mat-kathäsu nirviëëaù sarva-karmasu |

Page 155
veda duùkhätmakaà kämän parityäge’py anéçvaraù ||

tato bhajeta mäà prétaù çraddhälur dåöha-niçcayaù |
juñamäëaç ca tän kämän duùkhodarkäàç ca garhayan || [bhä.pu. 11.20.28| iti ||255||
viçvanäthaù : präg uktaà bhakti-praveça-yogyam eva vairägyaà vyanakti | anäsaktasya

sataù yathärhaà sva-bhakty-upayuktaà yathä syät tathä viñayän upayuïjato bhuïjänasya
puruñasya yad vairägyaà tad yuktam ucyate | yatra vairägye sati kåñëa-sambandhe
nirbandhaù syäd ity arthaù ||255||
—o)0(o—
|| 1.2.256 ||
präpaïcikatayä buddhyä hari -sambandhi -vastunaù |

mumukñubhiù parityägo vairägyaà phalgu kathyate ||
çré - jévaù : atha phalgu vairägyaà tu bhakty-anupayuktaà yat tad eva jïeyam | tac ca
bhagavad-bahirmukhänäm aparädha-paryantaà syäd ity äha präpaïcikatayeti | hari-
sambandhi vastv atra tat-prasädädi | tasya parityägo dvividhaù | aprärthanä
präptänaìgékäraç ca | tatrottaras tu sutaräm aparädha eva jïeyaù | viñëu-yämale—
prasädägrahaëaà viñëor ity ädi-vacaneñu tac-chravaëät ||256||
mukundaù: citta-käöhinya-hetukaà vairägyaà darçayati präpaïcikatayeti ||256||
viçvanäthaù : phalgu vairägyaà tu bhakty-anupayuktaà yat tad eva jïeyam | tac ca

bhagavad-bahirmukhänäm aparädha-paryantaà syäd ity äha präpaïcikatayeti | hari-
sambandhi vastv atra tat-prasädädi | tasya parityägo dvividhaù | aprärthanä
präptänaìgékäraç ca | tatrottaras tu sutaräm aparädha eva jïeyaù | prasädägrahaëaà
viñëor ity ädi-vacaneñu tac-chravaëät ||256||
—o)0(o—
|| 1.2.257-8||
proktena lakñaëenaiva bhaktir adhikåtasya ca |

aìgatve suniraste ’ pi nityädy -akhila -karmaëäm ||
jnänasyädhyätmikasyäpi vairagyasya ca phalgunaù |
spañöatärthaà punar api tad evedaà niräkåtam ||
Page 156
çré - jévaù : prokteneti | dvayor apy anvayaù | adhikåtasya bhakti-çästrädhikäreëa

vyäptasya vairägyasya vairägya-mätrasya | viçeñataù phalguna ity arthaù ||257-8||
mukundaù : prokteneti | jïäna-karmädy-anävåtam ity anena vairägya-bhäg ity anena ca ||

257-8||
viçvanäthaù : prokteneti | dvayor apy anvayaù | tathä ca çuddha-bhakter evam

adhikåtasya bhakti-çästrädhikäreëa präptasya ca proktena lakñaëena jïäna-karmädy-
anävåtatvädi-viçeñaëa-ghaöita-lakñaëena nityädy-akhila-karmaëäm asaìgatve niraste’pi
spañöatärthaà punar apy atra niräkåtam | vairägyasya yuktäyukta-vairägya-sämänya-
viçeñataù phalguna ity arthaù ||257-8||
—o)0(o—
|| 1.2.259-264 ||
dhana - çiñyädibhir dvärair yä bhaktir upapädyate |

vidüratväd uttamatä -hänyä tasyäç ca näìgatä ||
viçeñaëatvam evaiñäà saàçrayanty adhikäriëäm |
vivekädényato ’ méñäm api näìgatvam ucyate ||
kåñëonmukhaà svayaà yänti yamäù çaucädayas tathä |
ity eñäà ca na yuktä syäd bhakty -aìgäntara -pätitä ||
yathä skände—
ete na hy adbhutä vyädha tavähiàsädayo guëäù |
hari - bhaktau pravåttä ye na te syuù para -täpinaù ||
tatraiva—
antaù - çuddhir bahiù -çuddhis tapaù -çänty -adayas tathä |
amé guëäù prapadyante hari -seväbhikäminäm ||
sä bhaktir eka - mukhyäìgäçritänaikäìgikätha vä |

sva-väsanänusäreëa niñöhätaù siddhi -kåd bhavet ||
çré - jévaù : dhaneti | jïäna-karmädy-anävåtam ity ädi-grahaëena çaithilyasyäpi grahaëäd

iti bhävaù | näìgatety atrottamäyäm iti çeñaù ||259|| yamänäà çaucädénäà ca svayaà präptià
Page 157
sandarçya bhakty-aìgatvaà niräkaroti kåñëonmukham ity ädinä hari-seväbhikäminäm ity

antena | yamäù—
ahiàsä satyam asteyam

asaìgo hrér asaïcayaù |
ästikyaà brahmacaryaà ca
maunaà sthairyaà kñamäbhayam || [bhä.pu. 11.19.33] iti dvädaça |
çäntädaya ity atra ädi-padät sünåtatva-sama-darçanädayaù ||261-3||
mukundaù : lakñaëopättädi-çabdärtham äha ||259||
viçvanäthaù : dhaneti | jïäna-karmädy-anävåtam ity ädi-grahaëenaiva çaithilyasyäpi

grahaëäd iti bhävaù | näìgatety atrottamäyäm iti çeñaù | bhakty-aìgänäà madhye çravaëa-
kértanäder dhanädi-dväratvam präyo na sambhavati, kintu paricaryä-ghaöaké-bhüta-
yävad-vyäpärasya ekadä kartum asädhyatvena yasya yasya dhana-çiñyädi-dväratvaà,
tasya tasyaiva mukhyatva-häniù | na tu sarveñäm iti bodhyam | gétokta-vivekädény eñäà
bhakty-adhikäriëäà daçä-viçeñe viçeñaëatvam eva saàçrayanti | na tv améñäà
vivekädénäm aìgatvam ucitam ity arthaù | yato yamädayaù kåñëomukhaà janaà svayam
eva präpnuvanti, teñäà svataù-siddhä eva yamädayo bhavantéty arthaù |
nanu yeñäà bhaktänäà svataù-siddhä yamädayo na bhavanti, te kià kåñëa-bahirmukhä

eva ? taträha—unmukhaà kåñëa utkåñöa-mukham ity arthaù | hari-seväyäm abhi
sarvato-bhävena käminaà janam amé guëäù prapadyante svayam eva prapannä
bhavantéty arthaù ||
çravaëa-kértanädénäà madhye mukhyatayä kriyamäëam ekam aìgaà yasyäù sä | tathä

cänyäìgäni tu gauëatayä kriyamänänéti labhyante | äçritäny anekäìgäni yasyäù sä | atra
kalpa-dvayam eva çreñöham ity äha sva-väsaneti ||259-264||
—o)0(o—
|| 1.2.265 ||
tatra ekäìgä, yathä granthäntare3—

çré-viñëoù çravaëe parékñid abhavad vaiyäsakiù kértane
prahlädaù smaraëe tad -aìghri -bhajane lakñméù påthuù püjane |
akrüras tv abhivandane kapi -patir däsye ’tha sakhye ’rjunaù
sarvasvätma - nivedane balir abhüt kåñëäptir eñäà parä ||
3
Padyävalé, 53. Anonymous.
Page 158
çré - jévaù : tad-aìghri-bhajana ity atra tathäìghri-bhajana ity eva yuktam ||265||
mukundaù : tad ity avyayaà tasya prasiddhasya çré-viñëor iti ||265||
viçvanäthaù : tad-aìghri-bhajana ity atra tathäìghri-bhajana ity eva yuktam ||265||
—o)0(o—
|| 1.2.266-268 ||
anekäìgä, yathä navame (9.4.18-20)—
sa vai manaù kåñëa - padäravindayor

vacäàsi vaikuëöha - guëänuvarëane |
karau harer mandira -märjanädiñu
çrutià cakäräcyuta -sat -kathodaye ||
mukunda - liìgälaya -darçane dåçau

tad - bhåtya - gätra -sparçe ’ìga -saìgamaà |
ghräëaà ca tat - päda - saroja -saurabhe
çrémat - tulasyä rasanäà tad -arpite ||
pädau hareù kñetra -padänusarpaëe

çiro håñékeça - padäbhivandane |
kämaà ca däsye na tu käma -kämyayä
yathottamaùçloka -janäçraya ratiù ||
çré - jévaù : liìgäni pratimäù | çrématyäs tulasyä yas tasya päda-sarojayor arpitatvät tayoù
saurabha-viçeña-yogaù syät tasminn ity arthaù | kñetraà çré-mathurädi | padaà tad-
älayädi | tad etac ca sarvaà tathä cakära yathottamaù-çloka-janäçrayä ratiù syät teñäm
abhiruciù syät tathaivety arthaù ||266-269||
mukundaù : liìgäni pratimäù | çrématyäs tulasyä yas tasya päda-sarojayor arpitatvät tayoù
saurabha-viçeña-yogas tasminn ity arthaù | kñetraà çré-mathurädi | padaà tad-älayam |
kämaà srak-candanädi-seväà däsye nimitte tat-prasäda-svékäräyety arthaù | na tu
käma-kämyayä viñayecchayä | etat sarvaà tathä cakära yathottamaù-çloka-janäçrayä
Page 159
ratiù syät teñäm abhiruciù syät tathaivety arthaù | anena bhagavad-bhajanäd api teñu
bhakter ädhikyaà darçitam ||266-269||
viçvanäthaù : mukundasya liìgänäà pratimänäà cälayänaà mandiräëäà ca mathurädi-

nitya-siddha-dhämnäà ca vaiñëavänäà ca darçane, tulasyäs tulasé-sambandhini päda-
saroja-saurabhe, tathä ca caraëäravindärpitäyäà tulasyäà ghräëa-saàyoge sati
caraëäravinda-tulasyor dvayor eva säkñätkäro bhavatéti bhävaù | tad-arpite mahä-
prasädänne rasanäà jihväm | hareù kñetraà mathurädi | padam anyaträpi tan-mandirädi,
tad-anusarpaëe tatra tatra punaù punar gamane håñékeçasya padayoç caraëayoù
padänäà bhaktänäà cäbhivandane | etat sarvaà tathä cakära yathä uttama-çloka-janäù
prahlädädayas tatra tatra eväçrayo yasyäs tathä-bhütä niñkämaiva ratiù syät | na tu
käma-kämyayä kämya-vastunaù kämanayä tat sarvaà na cakärety arthaù ||266-268||
—o)0(o—
|| 1.2.269 ||
çästroktayä prabalayä tat -tan -maryädayänvitä |

vaidhi bhaktir iyaà kaiçcan maryädä -märga ucyate ||
viçvanäthaù : çästroktä maryädä yadi prabalä bhavati, prathamato bhakti-pravåttau

prayojikä bhavati | tadä tayä maryädayänvitä iyaà vaidhé bhaktiù kaiçcij janair maryädä-
märga iti saàjïayocyate ||269||
—o)0(o—
atha rägänugä
|| 1.2.270-273 ||
viräjantém abhivyaktäà vraja -väsé janädiñu |

rägätmikäm anusåtä yä sä rägänugocyate ||
rägänugä - vivekärtham ädau rägätmikocyate ||
iñöe svärasiké rägaù paramäviñöatä bhavet |
tan - mayé yä bhaved bhaktiù sätra rägätmikoditä ||
sä kämarüpä sambandha -rüpä ceti bhaved dvidhä ||
Page 160
çré - jévaù: iñöe svänukülya-viñaye svärasiké sväbhäviké parmäviñöatä tasyä hetuù

prema-maya-tåñëety arthaù sä rägo bhavet tad-ädhikya-hetutayä tad-abhedoktir äyur
ghåtam itivat | evam uttaraträpi, tan-mayé tad-eka-preritä | tat-prakåta-vacane mayaö ||
272||
kämena räga-viçeña-rüpeëa rüpyate kriyate iti | tathä sambandhena tad-dhetukena räga-

viçeñeëa rüpyate kriyata iti tat-tat-preritety arthaù | yadyapi käma-rüpäyäm api
sambandha-viçeño’sty eva tathäpi påthag-upädänaà sambandha-prädhänya-vivakñayä
sarve samäyänti räjä cetivat ||273||
mukundaù: atha rägänugä—viräjantém iti ädi-çabdena go-måga-çukädayo gåhétäù ||

270||
iñöe svärasiké svabhävajä parmäviñöatä rägo bhavet | tanmayé räga-mayé yä bhaktiù sä

rägätmikä ||272||
viçvanäthaù: vraja-väsi-janädiñu abhivyaktià yathä syät tathä viräjantéà rägätmikäà

bhaktim anusåtä yä, sä rägänugocyate ||270||
rägätmikä—iñöe svänukülya-viñaye svärasiké sväbhäviké yä parmäviñöatä äveçaù | atra

äviñöatäpadaà tad-dhetu-param | tathä cäveça-janaké-bhüta-prema-maya-tåñëety
arthaù | sä tåñëä rägo bhavet | tan-mayé tad-eka-pracurä tat-prakåta-vacane mayaö |
tathä ceñöe svärasikäveça-janaké-bhütä yä prema-maya-tåñëä tat-preritä yä mälya-
gumphanädi-paricaryä, sä rägätmiketi samudäyärthaù | evaà sati tåñëä-rüpa-
rägasyänusaraëäsambhave’pi na kñatir iti bodhyam | sä rägätmikä käma-rüpä kämena
räga-viçeña-svarüpeëa rüpyate kriyata iti tathä | evaà sambandhena tad-dhetuka-räga-
viçeñeëa rüpyate kriyata iti | tathä ca käma-preritä paricaryä evaà sambandha-preirtä
paricaryeti dvividhä rägätmikety arthaù | yadyapi käma-rüpäyäm api sambandha-
viçeño’sty eva tathäpi påthag-upädänaà sambandhänäà madhye kämasya prädhänya-
pratipädanäya | yathä sarvaù samäyäti räjä cety atra räjïaù sarväntaù-pätitve’pi punas
tasya kathanaà prädhänya-pratyupädänärtham ||271-273||
siddhänta - sarasvaté : yä vraja-väsi-janädiñu abhivyaktäà suprakäçitäà yathä syät tathä

viräjantéà çobhamänäà rägätmikäà nitya-siddha-vraja-jana-svabhäva-gatäà bhaktim
anusåtä anugatä sä rägänugocyate (anubhäñya 2.22.149) ||271||
jäta-ruci-mahä-bhägavata-guru-mukhät çrémad-bhägavata-padma-puräëädi-siddha-
çästräd vä tat-tad-bhävädi-mädhurye vraja-väsinäà çänta-däsya-sakhya-vätsalya-
madhura-rasäçrita-bhävädénäà mädhurye çrute çravaëena anubhüte sati yat yasya dhéù
Page 161
buddhiù atra iha çästraà vidhi-väkyaà na yuktià vicäraëaà ca na apekñate parantu svataù
svabhävata eva pravartate, tad eva lobhotpatti-lakñaëaà rägodaya-lakñaëam (anubhäñya
2.22.150) ||272||
—o)0(o—
|| 1.2.274-275 ||
tathä hi saptame (7.1.29-30)—
kämäd dveñäd bhayät snehäd yathä bhaktyeçvare manaù |

äveçya tad aghaà hitvä bahavas tad -gatià gatäù ||
gopyaù kämäd bhayät kaàso dveñäc caidyädayo nåpäù |
sambandhäd våñëayaù snehäd yüyaà bhaktyä vayaà vibho || iti ||
çré - jévaù : kämäd iti | atra svarasata evotpadyamänänäà kämädénäà vidhätum

açakyatvät tan-mayénäà katham äpa na vaidhétvam | yaç ca—tasmäd vairänubandhena
nirvaireëa bhayena vä | snehät kämena vä yuïjyät [bhä.pu. 7.1.25] iti liì-pratyayaù çrüyate |
so’pi sambhävanäyäà sambhavati | tasmät kenäpy upäyena [bhä.pu. 7.1.31] iti tu
abhyanujïä-mätram | yathä yathävat tad-gatià tad-rüpaà gamyaà präptäù | tad-agham iti
teñäà madhye yad-dveña-bhayayor aghaà bhavati, tad api tad-äveça-prabhäveëa hitvety
arthaù | na tu käme’péti mantavyam | dviñann api håñékeçaà kim utädhokñaja-priyäù
[bhä.pu. 10.29.13] iti tasya kämasya dveñädi-gaëa-pätitäm ullaìghya stutatvät ||274||
gopya iti—pürva-rägävasthä jïeyäù | evaà våñëy-ädayo’pi ||275||
mukundaù : tad-gatià tasya prapaïcägocarävasthäà gatäù präptä vartante | ayam arthaù

—caidya-kaàsädénäà pürva-janmani bhagavad-dhasta-måtyu-prabhäväd veëavad
dveña-phala-naraka-bhogo na, kintu parama-bhoga-präptiù | janma-janmäbhyäsäd
vardhamänena sva-dehädi-sambandhatayä bhakti-yogäd api tévreëa dveñeëa
mano’bhiniveçän muktiù | etad api väco yukti-mätram | çré-kåñëa-hasta-måtyu-prabhäva
eva baky-ädivan mukti-käraëam | gopy-ädénäà svabhäva-siddhaù parama-premä
janma-léläyäà navéna iva bhäsamäno’bhiniveça-käraëam antardhäna-léläpekñayä tat-
präpakaç cokta iti ||274-275||
viçvanäthaù : kämäd iti | atra svayam evotpadyamänänäà kämänäà vidhätum açaktyatvät

tan-mayénäà katham api na vaidhétvam | yaç ca tasmäd vairänubandhena nirvaireëa
bhayena vä | snehät kämena vä yuïjyäd iti liì-pratyayaù çrüyate | so’pi sambhävanäyäà
sambhavati | tathä ca kämäd ity ädinä mano-yogaù sambhavatéty arthaù | tasmät kenäpy
upäyena manaù kåñëe niveçayet [bhä.pu. 7.1.31] iti väkyaà tu pürvoktasyänuväda-param
Page 162
eva, na tu svatantra-vidhi-väkyam | yathä yathävad bhaktyä vaidha-bhakti-sädhäraëa-

bhakti-sämänyena tad-gatià tad-rüpäà gatià gamyaà präpyam iti yävat, gatäù präptäù |
tad-agham iti teñäà madhye yad dveña-bhayayor aghaà tat tad äveça-prabhäveëa hitvety
arthaù | na tu käme’py aghaà mantavyam | dviñann api håñékeçaà kim utädhokñaja-priyäù
[bhä.pu. 10.29.13] iti tasya kämasya dveñädi-gaëa-pätitäm ullaìghya stutatvät ||274||
gopya iti—na ca nitya-siddhänäà gopé-prabhåténäà kathaà kämädeù präptir ity ucyate iti
väcyam | kåñëävatära-präkaöya-samaye pürva-rägävaténäà täsäà kämädhénänäà
präptir itivivakñitatvät | evaà våñëy-ädayo’pi ||275||
—o)0(o—
|| 1.2.276-277 ||
änukülya - viparyäsäd bhéti -dveñau parähatau |

snehasya sakhya - väcitväd vaidha -bhakty -anuvartitä ||
kià vä premäbhidhäyitvän nopayogo ’tra sädhane |
bhaktyä vayam iti vyaktaà vaidhé bhaktir udéritä ||
çré - jévaù : tad evaà bahv-aìgatve präpte kämädi-dvaya-mätrasyopädäne käraëäny äha

—änukülyeti dväbhyäm | çré-näradena tu anayor bhéti-dveñayor upädänaà bhaktau
kaimutyopapädanäyaiva | tad uktaà—
vaireëa yaà nåpatayaù çiçupäla-pauëòra-

çälvädayo gati-viläsa-vilokanädyaiù |
dhyäyanta äkåta-dhiyaù çayanäsanädau
tat-sämyam äpur anurakta-dhiyäà punaù kim || [bhä.pu. 11.5.48] iti |
tathä ca vyäkhyätam— sä bhaktiù saptama-skandhe bhaìgyä devarñiëoditä [bha.ra.si.

1.2.3] iti | evam api—
yathä vairänubandhena martyas tan-mayatäm iyät |

na tathä bhakti-yogena iti me niçcitä matiù || [bhä.pu. 7.1.26] ity uktam |
tad api bhäva-maya-kämädy-apekñayä vinimayasya cittäveça-hetutve’tyanta-

nyünatvam iti vyaïjanärtham eva | yeñu bhäva-mayeñu upayeñu nindito’pi vairänubandhas
tad-äveçäya vidhi-maya-bhakti-yogäc chreñöha iti | tan-mayatä hy atra tad-äviñöatä |
stré-mayaù kämuka itivat | snehasyeti ayam arthaù | päëòavänäà yaù snehaù sa sakhya-
maya-rägätmikäyäm eva paryavasyati—tädåça-vyavahära-çravaëät | tathäpy aiçvarya-
jïäna-pradhänatvät teñäà vidhi-märge pradhänatvam eva syäd iti çuddha-rägänugäyäà
Page 163
nopayogaù | yad ca sneha-çabdena prema-sämänyam ucyate, tadä tad-

viçeñänabhidhänät tat-tat-kriyä-nirdhäraëä-bhävenänukaraëäsambhava ity evam atra
rägänugäkhye sädhane tasyopajévyatväbhävena nopayogo vidyata iti | prema-viçeñe tu
väcye sambandha-rüpäyäm eva paryavasänät punaruktatvam iti ca jïeyam | bhaktyeti
päriçeñya-prämäëyena vaidhatva eva paryavasänät | vaidhé bhaktiç cäsya pürva-
janmäna mahad-upäsanä-lakñaëä jïeyä | kämäd dveñäd iti pürva-padyänusäreëa
païcatayatve präpte’py atra ñaötayatvena vyäkhyä çré-svämy-anurodhenaiva | vastutas
tu sambandhädyaù snehas tasmäd våñëayo yüyaà cety ekam iti vopadevänusäreëa
jïeyam | ubhayatra sambandha-snehayor aviçeñät | evam eva— katamo’pi na venaù syät
païcänäà puruñaà prati [bhä.pu. 7.1.31] iti suñöhu saìgacchate | puruñaà bhagavantaà
pratéty asminn evärthe särthakatä syäd iti ||276-277||
mukundaù : evaà ñoòä svabhävän mano’bhiniveça-käraëatayä sandarçya käma-

sambandhäv eva dvidhä rägätmikayoù svarüpe, nänye svabhävä ity äha—änukülyeti
dväbhyäm | bhayena niruddha-karaëäd bhéter viparyäsatä premäbhidhäyitväd ity aträpi
premëa aiçya-jïäna-mayatvät vaidha-bhakty-anuvartitvaà bodhyam | yadä yadä tu
çuddha-sambandhätmakaù sa udeti | tadä rägätmikäyäà praviçatéti ca jïeyam | atra
rägänugäkhye ||276-277||
viçvanäthaù : nanu kämäd dveñäd iti çloke çré-kåñëa-präptau räga-dveñädénäà

bahünäm aìgatve präpte, anyat samam | tad api bhäva-maya-käma-dveñädénäà
yädåçätiçaya-cittäveça-hetutvaà tad-apekñayä nyünäveça-hetutvaà vaidha-bhakter iti
vyaïjanärtham eva | anyat samam | kià punaù sarvair vandyamäno rägätmikä-bhakti-yoga
iti | nanu, bhakti-dveñayor niräse’pi tac-chlokastha-snehaù kathaà çuddha-rägätmikä-
madhye na gaëitas taträha—snehasyeti | anyat samam ||276||
bhaktyeti | päriçeñya-prämäëyena vaidhétve eva paryavasänät | ato na tasyä apy atra

upayoga iti bhävaù | näradasyaiçvarya-jïäna-prädhänyät pürva-janmani vaidhé-bhaktir
eva mahadbhir upadiñöeti jïeyam ||277||
—o)0(o—
|| 1.2.278 ||
yad - aréëäà priyäëäà ca präpyam ekam ivoditam |

tad brahma - kåñëayor aikyät kiraëärkopamä -juñoù ||
çré - jévaù : atra tad-gatià gatäù [bha.ra.si. 1.2.274] ity uktau sandehäntaraà nirasyati—yad
aréëäm iti | priyäëäà çré-gopé-våñëy-ädénäm | anayoù kiraëärkopamäne brahma-
saàhitä, yathä—
Page 164
yasya prabhä prabhavato jagad-aëòa-koöi-

koöiñv açeña-vasudhädi vibhüti-bhinnam |
tad brahma niñkalam anantam açeña-bhütaà
govindam ädi-puruñaà tam ahaà bhajämi || (5.40)
çré-bhagavad-gétä ca—brahmaëo hi pratiñöhäham iti | pratiñöhä äçrayaù | tathaiva

svämi-öékä ca dåçyä | tac ca yuktam | ekasyäpi tasyädhikäri-viçeñaà präpya sa-
viçeñäkära-bhagavattvenodayäd ghanatvam | nirviçeñäkära-brahmatvenodayäd
aghanatvam iti | prabhä-sthänéyatvät prabhä iti jïeyam | ata evätmärämäëäm api
bhagavad-guëenäkarñaëam upapadyate | viçeña-jijïäsä cet çré-bhagavat-sandarbho
dåçyaù ||278||
mukundaù : priyäëäà gopy-ädénäà caturvidha-bhaktänäà präpyam ekam ivoditaà

bahavas tad-gatià gatäù ity atra ||278||
viçvanäthaù : tatra bahavas tad-gatià gatäù [bha.ra.si. 1.2.274] ity uktau sandehäntaraà
nirasyati—yad aréëäm iti | aréëäà priyäëäà ca präpyam ekam iva muninä yad uktaà, tad
brahma-kåñëayor aikyät | vastutas tu svarüpa-dvayäbhävena dvayor aikye’pi
rasamayasya kåñëasya mädhuryädhikyäd eva brahmaëaù sakäçäd ädhikyam asty eva |
ata eväreù sakäçäd api priyäëäm ädhikyaà svayam eva siddham etad eväbhinnayor api
sürya-tat-kiraëayoù kiraëärkopamäne brahma-saàhitä, yathä—
yasya prabhä prabhavato jagad-aëòa-koöi-

koöiñv açeña-vasudhädi vibhüti-bhinnam |
tad brahma niñkalam anantam açeña-bhütaà
govindam ädi-puruñaà tam ahaà bhajämi || (5.40)
asyärtho, yathä—prabhavato yasya govindasya tad brahma prabhä | brahma kédåçam ?

brahmäëòa-koöi-koöiñu açeña-påthvé-jalädi-vibhüteù sakäçäd bhinnam | tad api açeña-
bhütam açeña-vibhüti-svarüpam | niñkalaà kalä aàças tad-rahitam | çré-bhagavad-gétä
ca—brahmaëo hi pratiñöhäham [gétä 14.27] iti | tathaiva svämi-öékä ca dåçyä | prabhä-
sthänéyatvät prabheti jïeyam | ata evätmärämäëäm api bhagavad-guëair äkarñaëam
upapadyate ||278||
—o)0(o—
|| 1.2.279 ||
Page 165
brahmaëy eva layaà yänti präyeëa ripavo hareù |

kecit präpyäpi särüpyäbhäsaà majjanti tat -sukhe ||
çré - jévaù : aréëäà brahma-gatim eva vivåëoti—brahmaëy eveti ||279||
mukundaù : aréëäà brahma-gatim eva vivåëoti—brahmaëy eveti | präyeëety asya

vivaraëaà kecid ity ardhakena | kecit pütanädayaù tat-sukhe brahma-sukhe ||279||
viçvanäthaù : aréëäà brahma-gatim eva vivåëoti—aréëäà madhye kecid dhareù ripavaù

brahmaëy eva layaà yänti | kecic chågäla-väsudevädayaù särüpyäbhäsaà präpyäpi tat-
sukhe majjanti ||279||
—o)0(o—
|| 1.2.280 ||
tathä ca brahmäëòa puräëe—
siddha - lokas tu tamasaù päre yatra vasanti hi |

siddhä brahma - sukhe magnä daityäç ca hariëa hatäù ||
çré - jévaù : atra pürvasya pramäëaà nibhåta-marud ity ädy-ardhaà vakñyata ity
abhipräyeëottarasyäha tathä ceti | tamasaù prakåteù ||280||
mukundaù : tamasaù prakåteù ||280||
viçvanäthaù : atra brahmaëi laya-präptänäà pramäëaà nibhåta-marud ity ardha-çlokena

vakñyate ity abhipräyeëa präpta-sälokyänäà pramäëam äha— tathä ceti | tamasaù
prakåteù | siddhä munayaù | tathä daityäç ca brahma-sukhe magnäù santas tatra vasanti ||
280||
—o)0(o—
|| 1.2.281 ||
räga - bandhena kenäpi taà bhajanto vrajanty amé |

aìghri - padma - sudhäù prema -rüpäs tasya priyä janäù ||
çré - jévaù : tatra priyäëäà gopénäà viçeñam äha—räga-bandheneti ||281||

Page 166
mukundaù : caturëäà madhye çré-gopénäà çré-kåñëa-präptim äha—räga-bandheneti ||

281||
viçvanäthaù : tatra gopénäà viçeñam äha—räga-bandheneti | tasya priyä janäs taà

bhajanataù santas tad-aìghri-padma-sudhä vrajanti präpnuvanti ||281||
—o)0(o—
|| 1.2.282 ||
tathä hi çré-daçame (10.87.23)—
nibhåta - marun - mano ’ kña -dåòha -yoga -yujo hådi yan

munaya upäsate tad - arayo ’pi yayuù smaraëät |
striya uragendra -bhoga -bhuja -daëòa -viñakta -dhiyo
vayam api te samäù sama - dåço ’ ìghri -saroja -sudhäù ||
çré - jévaù : tatra brahmaëy eveti padyärdhena räga-bandheneti padyena ca daçama-

stha-çruti-väkyaà tulayati—nibhåteti | pratiyugmäntaùsthasyäpi-çabdasya dvayena
yugma-dvayaà påthag avagamyate | tataç ca hådi yad brahmäkhyaà tattvaà munaya
upäsate, tad-arayo’pi smaraëäd yayuù | striyaù çré-gopa-sundaryaù, täsäm eva tathä
prasiddheù | tä aìghri-saroja-sudhäs tat-prema-maya-mädhuryäëi yayur vayam api
sama-dåças täbhiù sama-bhäväù satyaù samäs täbhis tulyatäà präptä vyühäntareëa
gopyo bhütvä te taväìghri-saroja-sudhä yayimety arthaù | artha-viçeñas tv asya daçama-
öippanyäà vaiñëava-toñaëé-nämnyäà dåçyaù | tathä ca båhad-vämana-puräëe çrutibhiù
prärthya-gopikätvaà präptam iti prasiddhiù | kärikäyäà bhajanta ity ädinä jana-sämänya-
nirdeças tu etad-upalakñaëatayä kåtaù | tad evaà striya ity anena vakñyamäëä käma-rüpä
vayam ity anena kämänugä ca uööaìkitä | tad etad-anusäreëa våñëy-ädénäm api tat-
präpti-viçeño jïeyaù ||282||
mukundaù : nibhåteti | striyas tava nitya-preyasyaù çré-rädhädayaù te taväìghri-saroja-

sukdhäs tadéya-sparça-mädhuryäëi yänti, vayam api sama-dåçaù çréman-nanda-vraja-
gopé-bhävänugata-bhäväù satyaù samäs tu tulya-rüpäù satyo yayima ||282||
viçvanäthaù : tatra brahmaëy eva layam iti padyärdhena räga-bandheneti padyena ca

saha daçama-skandha-çruti-väkyaà tulayati—nibhåteti | pratiyugmäntasthasyäpi-
çabdasya dvayena yugma-dvayaà påthag avagamyate | tataç ca nibhåtair nitaräà dhåtair
arthäd dhäraëädinä vaçékåtair marun-mano’kñaiù karaëair dåòha-yoga-yuktä munayaù
yad brahmäkhyaà tattvam upäsato mätraà | präptau tu sambhävanä eva, tad-vayo’pi
Page 167
smaraëäd yayuù präpuù | uraga-çaréra-tulye kåñëasya bhuja-daëòe viñakta-dhiyaù |

anyat samam ||282||
—o)0(o—
|| 1.2.283 ||
tatra kämarüpä —
sä kämarüpä sambhoga -tåñëäà yä nayati svatäm |

yad asyäà kåñëa - saukhyärtham eva kevalam udyamaù ||
çré - jévaù : tatra käma-rüpeti | kämo’tra sveñöa-viñaya-rägätmaka-prema-

viçeñatvenägre nirüpaëéyaù | tad eväha—seti | sä prasiddhä prema-rüpaivätra käma-
rüpä, na tv anyety arthaù | yä sambhoga-tåñëäà prasiddhaà kämam api sva-svarüpatäà
nayati | tatra prema-rüpatve hetuù—yad asyäà kåñëa-saukhyärtham eva kevalam
udyama iti ||283||
mukundaù : sambhoge aìga-saìgädau tåñëäà sva-sukhäbhiläñaà svatäà rägätmikatäà,

yat yato hetoù ||283||
viçvanäthaù : atra käma-rüpeti | kämo’tra sveñöa-viñayaka-rägätmika-prema-

viçeñatvenägre nirüpaëéyaù | kämasya vyakñyamäëa-prema-rüpatvam eväträha—sä
prasiddhä prema-rüpaivätra käma-rüpä, na tv anya-vidhä iti käma-rüpäyä lakñaëaà
jïeyam | tasyäù käryam äha—yä kämatvena prasiddhäà sambhoga-tåñëäà svatäà
svarüpatäm arthät prema-mayatäà nayati | tasyäù prema-rüpatve hetuù—yad yasmäd
asyäà sambhoga-tåñëäyäà satyäà kåñëa-saukhyärtham eva kevalaà vraja-sundaréëäà
sarvatrodyamaù ||283||
—o)0(o—
|| 1.2.284 ||
iyaà tu vraja - devéñu suprasiddhä viräjate |

äsäà prema - viçeño ’ yaà präptaù käm api mädhuréà |
tat - tat - kréòä - nidänatvät käma ity ucyate budhaiù ||
çré - jévaù : tad eva darçayati—iyaà tv iti | suprasiddhatvaà ca—yat te sujäta-

caraëämburuhaà staneñu [bhä.pu. 10.31.19] ity ädi tad-väkya-darçanät | nanv atra käma-
Page 168
rüpä-çabdena kämätmikaivocyate, sä ca kriyaiva, na tu bhävaù | tatas tasyäs tåñëäyäù

svarüpatä-nayane sämarthyaà na syät | ucyate—kriyäpéyaà mänasa-kriyä-rüpeëa
sväàçena tatra samarthä syät, sä ca matto’sya sukhaà syäd iti bhävanä-rüpeti jïeyam |
evam eva ca svatänayanaà sidhyati ||284||
mukundaù : nanu gopyaù kämädityädibhis täsäà prema-viçeñaù käma-çabdena kathaà

näradädibhir mågyate ity aträha äsäm iti ||284||
viçvanäthaù : tad eva darçayati—iyaà tv iti | nanu tädåça-premä kathaà çästra-käraiù

käma-çabdenocyate ? taträha tat tad iti | käma-janya-tat-tat-kréòäyä nidänatvät
käraëatväd budhaiù käma-çabdenocyate || 284||
—o)0(o—
|| 1.2.285-287 ||
tathä ca tantre—
premaiva gopa-rämäëäà käma ity agamat prathäm ||
ity uddhavädayo’py etaà väïchati bhagavat-priyäù ||
käma-präyä ratiù kintu kubjäyäm eva sammatä ||
çré - jévaù : etäù paraà tanubhåtaù [bhä.pu. 10.47.58] ity anusåtya tatra hetum äha itéti |
etam etädåçena käntatväbhimäna-rüpeëa bhävenopalakñito yaù premätiçayas tam eveti
jïeyam | tädåçena viçiñöaà tam iti tu na jïeyam | mumukñu-mukta-bhaktänäm aikamatye
bhäva-bheda-vyavasthänupapatteù | tädåça-premätiçaya-präpakaà tad-bhävaà vinaiva
hi tat-premätiçayaà väïchatéty evoktvä tat-präptir näbhimateti ||286||
käma-präyeti yat te sujäta [bhä.pu. 10.31.19] ity ädi çuddha-prema-réty-adarçanät |

pratyuta uttaréyäntam äkåñya [bhä.pu. 10.42.9] ity ädi-käma-réti-mätra-darçanät | tathäpi
ratis tad-upädhitayäàçena jïeyä ||287||
mukundaù : prathäà khyätim ||285|| iti sambhoga-tåñëäyäù svatänayanäd dhetoù ||286||

käma-präyä sambhogecchä-bahulä | säkñät kåñëät sukhäbhiläño ratyä na virudhyeta |
ataù käma-präyeti rater viçeñaëaà kubjäyäm eva, na tu käma-çabda-bhramät täsv ity
arthaù ||287||
viçvanäthaù : etäù paraà tanubhåtaù [bhä.pu. 10.47.58] iti daçamastha-padyam anusåtya

kämasya prema-rüpatve hetum äha itéti | iti hetor bhagavat-priyä uddhavädayo’pi ||286||
Page 169
käma-präyeti yat te sujäta [bhä.pu. 10.31.19] ity ädi çuddha-prema-réty-adarçanät |

pratyuta uttaréyäntam äkåñya [bhä.pu. 10.42.9] ity ädi-käma-réti-mätra-darçanät | tathäpi
ratiù kåñëa-viñayakatväd aàçena jïeyä ||287||
—o)0(o—
|| 1.2.288 ||
tatra sambandha-rüpä—
sambandha-rüpä govinde pitåtvädy-äbhimänitä |

atropalakñaëatayä våñëénäà vallavä matäù |
yadaiçya-jïäna-çünyatväd eñäà räge pradhänatä ||
çré - jévaù : pitåtvädy-abhimäniteti tat-prabhava-räga-preritety arthaù | sambandhäd

våñëayaù [bha.ra.si. 1.2.275] ity atra | våñëénäm upalakñaëatayä ye vallaväù präptäs ta eva
ajahal-lakñaëayä matäù | aö-kupväì-num vyaväye’pi [päë 8.4.2] iti sütre yathä numa
upalakñaëatvenänusvära-mätraà gåhyate, tadvad iti bhävaù | tatra hetum äha—yad iti |
eñäà vallavänäm ||288||
mukundaù : pitåtvädy-abhimänitä—ahaà govindasya pitä, ädi-çabdät sakhä däsa ity

abhimänitvam | lälanädayas tv anubhäväù | atra sambandhäd våñëayaù [bha.ra.si. 1.2.275]
ity atra våñëénäm upalakñaëatayä ye vallaväù präptäs ta eva ajahal-lakñaëayä matäù |
aö-kupväì-num vyaväye’pi [päë 8.4.2] iti sütre yathä numa upalakñaëatvenänusvära-
mätraà gåhyate, tadvad iti bhävaù | yad yasmät | eñäà vallavänäà räge pradhänatä
våñëibhyaù çreñöhyam | våñëénäà sambandhasyaiçya-jïänena madhye madhye ävaraëät
||288||
viçvanäthaù : atropalakñaëatayeti sambandhäd våñëayaù [bha.ra.si. 1.2.275] ity atra

våñëénäm upalakñaëatayä vallavä matäù präptäù | atra våñëi-padasya våñëi-
vallavobhaya-para-lakñaëäyäà béjam äha—yad iti | ayaà bhävaù—bhaktyä vayam ity atra
päriçeñyäd vaidhé-bhaktir eva vyäkhyätä | tad-vyatirikta-bhaktau vaktum ucitäyäà
prathamato yathä räga-viçeña-kämätmikänäm udäharaëe pradhänatvät gopya uktäs
tathaiva räga-viçeñasya sambandhasyäpy udäharaëe pradhänatväd vallavä niveçanéyäù |
anyathä krama-bhaìgo nyünatäpattiç ca ||288||
—o)0(o—
|| 1.2.289 ||
Page 170
käma - sambandha - rüpe te prema -mätra -svarüpake |

nitya - siddhäçrayatayä nätra samyag vicärite ||
çré - jévaù : prema-mätraà svarüpaà käaraëaà yayoù | nitya-siddhäù çré-vrajeçvarädaya

eva äçrayä müla-sthänäni yayos tayor bhävas tattä tayä hetunä | atra sädhana-prakaraëe,
na samyag vicärite kintu tat-prakaraëa eva vicärayiñyate ity arthaù ||289||
mukundaù : svarüpam ätmä nitya-siddhäù çré-rädhädayaù çré-nandädayaç ca | atra

sädhana-prakaraëe ||289||
viçvanäthaù : nanu, käma-sambandhayor bahavo bhedäù santi | teñäà bhedaù kathaà

noktas taträha—kämeti | te dve käma-sambandha-rüpe prema-mätra-svarüpike prema-
mätra-svarüpaà yayos tathäbhüte | nitya-siddhäù çré-vrajeçvarädaya eväçrayä müla-
sthänäni yayos tayor bhävas tattä tayä hetunä | atra sädhana-prakaraëe na samyag
vicärite, kintu tat-prakaraëa eva vicaryiñyete ity arthaù ||289||
—o)0(o—
|| 1.2.290-291 ||
rägätmikäyä dvaividhyäd dvidhä rägänugä ca sä |

kämänugä ca sambandhänugä ceti nigadyate ||
tatra adhikäré—
rägätmikäika-niñöhä ye vraja-väsi-janädayaù |
teñäà bhäväptaye lubdho bhaved aträdhikäravän ||
mukundaù : rägätmikaika-niñöhä | atra eka-çabdena manima-jïäna-bhidyamäna-snehä

dvärakädi-nitya-siddha-bhaktä nirastäù ||291||
viçvanäthaù : prasaìgato rägätmikäyä lakñaëam uktvä prastutäyä rägänugäyä lakñaëam

äha—rägätmikäyä iti | rägätmikä-bhaktau eka-niñöhä yeñäà teñäà vraja-väsinäà çré-
kåñëe yo bhävas tat-sajätéya-bhäväptaye lubdha ity arthaù ||291||
—o)0(o—
Page 171
|| 1.2.292 ||
tat-tad-bhävädi-mädhurye çrute dhér yad apekñate |

nätra çästraà na yuktià ca tal-lobhotpatti-lakñaëaà ||
çré - jévaù : tat-tad-bhävädi-mädhurye çré-bhägavatädiñu siddha-nirdeça-çästreñu

çrute çravaëa-dvärä yat kiàcid anubhüte sati yac chästraà vidhi-väkyaà näpekñate |
yuktià ca, kintu pravartata evety arthaù | tad eva lobhotpatter lakñaëam iti ||292||
mukundaù : tat-tad-bhävasya ädi-grahaëäd rüpa-guëädeç ca mädhurye çré-kåñëa-

sarvendriya-préti-hetutve çrute çré-bhägavatädiñu tad-artha-maya-rasika-bhakta-kåta-
tat-tal-lélädy-ätmaka-grantheñu ca çravaëa-dvärä yat kiàcid anubhüte sati | çruta iti
präcuryäd uktiù | sambhogecchämayyäà kämänugäyäà çré-mürti-mädhuré-darçanam api
jïeyam | yad apekñate aträpekñaëe çästraà vidhi-väkyaà yuktim anuküla-tarkaà ca
näpekñate | tac-chästra-yukti-nirapekña-tat-tad-bhävädi-mädhuryäbhilañaëaà
lobhotpatter lakñaëam ity arthaù ||292||
viçvanäthaù : tat-tad-bhävädi-mädhurye çré-bhägavatädi-prasiddhävatära-lélä-

varëana-maya-çästra-sämänye çrute çravaëa-dvärä yat kiàcid anubhüte sati yac
chästraà vidhi-väkyaà näpekñate | yuktià ca na, kintu pravartata evety arthaù | tad eva
lobhotpatter lakñaëam anumäpakaà tädåça-hetu-jïänäd eva lobhotpattir anuméyate ity
arthaù | na tv atra lakñaëaà lobhotpatteù svarüpam iti vyähyätuà çakyaà çästra-
yuktäpekñä-bhävasya svarüpatväbhävät ||292||
—o)0(o—
|| 1.2.293 ||
vaidha - bhakty - adhikäré tu bhävävirbhavanävadhi |

atra çästraà tathä tarkam anukülam apekñate ||
çré - jévaù : nanu, rägänugädhikäriëo rägätmikänugämitvät niravadhir eva tädåçé bhaktiù,

vaidha-bhakty-adhikäriëas tu kim avadhir vaidhé bhaktis taträha vaidha-bhaktéti | bhävo
ratiù | tad uktaà çré-bhagavatä—na mayy ekänta-bhaktänäà guëa-doñodbhavä guëäù
[bhä.pu. 11.20.36] iti ||293||
Page 172
viçvanäthaù : atra sädhana-prakaraëe vaidha-bhakty-adhikäré tu bhävasya rater

ävirbhäva-paryantaà çästraà tathänukula-tarkaà cäpekñate | raty-uttaraà tu näpekñate |
räga-bhaktau tu prathama-pravåttim ärabhya lobhotpattau kadäpi näpekñate iti mahän
utkarñaù | kintu yatra lobho jätas tat-präpty-arthaà çästrädy-anusandhänam | evaà
çästrokta-sädhanänusandhänaà cävaçya-kartavyam eva ||293||
—o)0(o—
|| 1.2.294-296||
kåñëaà smaran janaà cäsya preñöhaà nija-saméhitam |

tat-tat-kathä-rataç cäsau kuryäd väsaà vraje sadä ||
sevä sädhaka-rüpeëa siddha-rüpeëa cätra hi |
tad-bhäva-lipsunä käryä vraja-lokänusärataù ||
çravaëotkértanädéni vaidha-bhakty-uditäni tu |
yäny aìgäni ca täny atra vijïeyäni manéñibhiù ||
çré-jévaù: atha rägänugäyäù paripäöém äha kåñëam ity ädinä | sämarthye

sati vraje çréman-nanda-vrajäväsa-sthäne çré-våndävanädau çaréreëa väsaà
kuryät | tad-abhäve manasäpéty arthaù ||294|| sädhaka-rüpeëa
yathävasthita-dehena | siddha-rüpeëa antaç-cintitäbhéñöa-tat-sevopayogi-
dehena | tasya vrajasthasya nijäbhéñöasya çré-kåñëa-preñöhasya yo bhävo
rati-viçeñas tat-lipsunä | vraja-lokäs tv atra kåñëa-preñöha-janäs tad-
anugatäç ca tad-anusärataù ||295|| vaidha-bhakty-uditäni sva-sva-yogyänéti
jïeyam ||296||
mukundaù: atha rägänugäìgäny äha kåñëam iti tribhiù | kåñëasya

viçeñaëaà preñöhaà, jïänasya ca nija-saméhitam iti | [nija-saméhitam iti
kåñëa-taj-janayor viçeñaëam iti kvacit] vraje çréman-nanda-vrajäväsa-sthäne
çré-våndävanädau ca çaréreëa väsaà kuryät sädhaka-rüpeëa vraje, anyatra
vä sthitena dehena | siddha-rüpeëa manaç-cintita-sväbhéñöa-tat-
sevopayogi-dehena atra hi vraja eva, na tu yatra sthitas tatra nija-saméhita-
kåñëa-janasya yo bhävaù käma-sambandha-rüpaù taà lipsunä präptum
icchunä vraja-lokänusärataù vraja-jana-sevänugatety arthaù | yäni vaidha-
bhakty-uditäni çravaëotkértanädéni täni ca manéñibhir iti sva-svabhäva-
poñakäëy eva vicärya käryäëéty arthaù | ca-käro’nväcaye ||294-6||
viçvanäthaù: atha rägänugäyäù paripäöém äha kåñëam ity ädinä |

preñöhaà sva-priyatamaà kiçoraà nanda-nandanaà smaran evam asya
tädåça-kåñëasya bhakta-janam | atha ca svasya samyag-éhitaà sva-samäna-
Page 173
väsanam iti yävat | tathä ca tädåçaà janaà smaran vraje väsaà kuryät |
sämarthye sati çréman-nanda-vrajäväsa-sthäne çré-våndävanädau çaréreëa
väsaà kuryät | tad-abhäve manasäpéty arthaù ||294||
sädhaka-rüpeëa yathävasthita-dehena | siddha-rüpeëa antaç-cintitäbhéñöa-

tat-sevopayogi-dehena | tasya vrajasthasya nijäbhéñöasya çré-kåñëasya yo
bhävo rati-viçeñas tal-lipsunä | vraja-lokäs tv atra kåñëa-preñöha-janä çré-
rädhä-lalitä-viçäkhä-çré-rüpa-maïjary-ädyäs tad-anugatäù çré-rüpa-sanätana-
gosvämi-prabhåtayaç ca teñäm anusärataù | tathä ca, siddha-rüpeëa
mänasé-sevä çré-rädhä-lalitä-viçäkhä-çré-rüpa-maïjary-ädénäà anusäreëa
kartavyä | sädhaka-rüpeëa käyiky-ädi-sevä tu çré-rüpa-sanätanädi-vraja-väsi-
janänäm anusäreëa kartavyety arthaù | etena vraja-loka-padena vraja-stha-
çré-rädhä-candrävaly-ädyä eva grähyäù | täsäm anusäreëaiva sädhaka-
dehena käyiky-ädi-seväpi kartavyä | evaà sati täbhir guru-
pädäçrayaëaikädaçé-vrata-çälagräma-tulasé-sevädayo na kåtäù | tad-
anugatair asmäbhir api na kartavyä ity ädhunika-sauramya-matam api
nirastam | ataeva çré-jéva-gosvämi-caraëair apy asya granthasya öékäyäà
durgama-saìgamané-nämnyäà tathaivoktam | tad yathä— vraja-lokäs tv atra
kåñëa-preñöha-janäs tad-anugatäç ca tad-anusärataù ||295||
çravaëotkértanädéni | guru-pädäçrayaëädéni tv äkñepa-labdhäni | täni vinä

vraja-lokänugatyädikaà kim api na siddhyed ity arthaù | manéñibhir iti
manéñayä vimåçyaiva svéya-bhäva-samucitäny eva täni käryäëi | na tu tad-
viruddhäni | täni cärcana-bhaktäv ahaìgrahopäsana-mudrä-nyäsa-dvärakä-
dhyäna-rukmiëy-ädi-püjanäni ägama-çästra-vihitäny api naiva käryäëi |
bhakti-märge’smin kiïcit kiïcid aìga-vaikalye’pi doñäbhäva-çravaëät | yad
uktam ekädaçe—
yän ästhäya naro räjan na pramädyeta karhicit |
dhävan nimélya vä netre na skhalen na pated iha || [bhä.pu. 11.2.35]
na hy aìgopakrame dhaàso mad-dharmasya [bhä.pu. 11.29.20] ity ädi ||296||
siddhänta - sarasvaté : kåñëaà ca asya kåñëasya preñöhaà priyatamaà nija-saméhitaà

nijäbhéñöaà janaà ca smaran asau sädhakaù tat-tat-kathä-rataù tat-tad-rasocita-
kathänuraktaù san sadä nitya-kälaà vraje nandanandana-sevämaya-våndävane väsaà
kuryät | sthüla-çarére manasäpi vä nitya-niväsaà sthäpayet | kåñëa-bhajana-vihénasya
präkåta-viñaya-bhoga-vimüòhasya dhäma-väsaù kadäpi na bhavati, parantu nitya-
bhajana-çélasya laukika-dåñöyä anyaträvasthäne’pi aharahaù nitya-dhäma-väsa eva
syäd iti bhävärthaù (anubhäñya 2.22.155) ||294||
Page 174
atra rägänugä-bhakti-sädhane tad-bhäva-lipsunä tat tasya vraja-sthitasya

nijäbhéñöasya kåñëa-preñöhasya guroù yaù bhävaù tasya lipsunä tad-anugamanena
nijäyattékartum icchunä sädhaka-rüpeëa sädhaka-çarére kértanäkhya-bhakty-äçritena
siddha-rüpeëa svarüpa-siddhau nitya-sevanopayogi-mänasa-dehena ca vraja-
lokänusärataù tad-anurägi-vraja-janänugatyena sevä hi käryä karaëéyä (anubhäñya
2.22.153) ||295||
—o)0(o—
|| 1.2.297-298 ||
tatra kämänugä—
kämänugä bhavet tåñëä käma -rüpänugäminé ||

sambhogecchä - mayé tat -tad -bhävecchätmeti sä dvidhä ||
çré - jévaù : käma-rüpänugäminé tåñëä tad-ätmikä bhaktiù kämänugä bhavet ||297-298||
mukundaù : käma-rüpä yä sambhoga-tåñëäà svatäà nayatéty uktä, tasyä anugäminé

tåñëä kämänugä bhavet | sambhogaù çré-kåñëena saha taà sukhayitum aìga-saìgädy-
anubhävako rädhädi-yütheçvaréëäà yaù prema-viçeñas tad-icchä-mayé tad-abhiläñäyä
tat-tad-bhävecchätmä tasyäs tasyä lalitä-padmädi-vraja-devyä bhävo rädhä-
candrävaly-ädénäà kåñëenäìga-saìgädau sähäyyena sva-sukhätiçaya-mananät
näyakayor äkarñako yo bhäva-viçeñas tasminn abhiläña-svarüpä ||297-298||
viçvanäthaù : kämeti | käma-rüpänugäminé tåñëä kämänugä bhaved ity anvayaù | atra

pürva-vyäkhyäta-käma-rüpäpadasya käma-preritäkriyäparatväd aträpi sädhaka-
bhakta-niñöha-tåñöä-padasya käma-maya-tåñëä-prerita-kriyä-paratvaà väcyam | tathä
ca vraja-sundaré-niñöha-käma-preritä yä kriyä tasyä anugäminé anusäriëé yä sädhaka-
bhakta-niñöha-käma-maya-tåñëä-preritä paricaryä-mayé, sä kämänugä bhaktiù | kriyä
cätra dvividhä—bhävanä-mayé mänasé, paricaryä-mayé bahir indriya-vyäpära-rüpä ca |
na ca vraja-sundaréëäà kriyänusäreëaiva kriyäyäù sädhaka-bhaktasya kartavyatvena
vihite tat kathaà täbhiù kriyamäëä sürya-püjä çuddha-bhaktair na kriyate ? yadi ca kriyate
tadä bhakteù çuddhatva-häniù ? kathaà vä täbhir na kåtam | atha ca mahänubhavaiù çré-
rüpa-gosvämi-prabhåtibhiù kåtaà vandanaikädaçy-ädi-vrataà sädhaka-bhaktaiù kriyata
iti väcyam | anugäminé anusäriëéty evärtho, na tv anukäriëéti vyäkhyätatvät | tathä ca
täsäà matasyänukülyenänusaraëa-mätraà, na tu sämastyena kartavyatvam | yathä
vedäntam älambya yuktyädibhiù svenaivädhikatayä kriyamäëä vyäkhyä
Page 175
vedäntänusäriëéty ucyate | etena pürvavad ädhunika-sauramya-matam api nirastam iti

jïeyam ||297||
—o)0(o—
|| 1.2.299 ||
keli - tätparyavaty eva sambhogecchä -mayé bhavet |

tad - bhävecchätmikä täsäm bhäva -mädhurya -kämitä ||
çré - jévaù : sambhogecchä-mayé käma-präyänugä jïeyä tat-tad-bhävecchätmeti—

tasyäs tasyä nija-nijäbhéñöäyä vraja-devyä yo yo bhävas tad-viçeñas tatra yä icchä
saivätmä pravartika yasyäù seti mukhya-kämänugä jïeyä | tathä ca darçitaà striya
urugendra-bhoga [bhä.pu. 10.47.23] ity ädi | sambhogo’tra samprayogaù | kelir api sa eva,
bhäva-mädhuryasya kämitä yasyäà sä ||299||4
mukundaù : ete vyäkhyäyete—keléti | keli-tätparyam asty asyäà tåñëäyäm iti keli-

tätparyavaté näyikä-bhäväbhiläña-svarüpety arthaù | eva-käro nirdhäraëe | tat-tad-
bhävecchätmeti—asyäs tad-bhävecchätmikety anuvädaù | täsäà sakhé-svarüpäëäà
vraja-devénäm ||299||
viçvanäthaù : sambhogecchämayé yütheçvarévat svätantryeëa çré-kåñëena saha

sambhogecchä-preritä pürvokta-dvividha-kriyety arthaù | udäharaëaà, yäthä çästre
candrakänti-prabhåtayaù | tat-tad-bhävecchätmiketi tasyäs tasyä nijäbhéñöäyä vraja-
sundaryä yo bhävaù çré-kåñëa-viñaye bhäva-viçeñas tasyäsvädane’tra yä icchä
saivätmä pravartikä yasyäù seti | iyaà pürvataù çreñöhä mukhya-kämänugä jïeyä |
sambhogo’tra samprayogaù | kelir api sa evety äha—keli-tätparyavaté kriyä eva
sambhogecchä-mayé bhaved ity arthaù | täsäà çré-kåñëena saha bhäva-
mädhuryasyäsvädane kämitä kämanä yasyäù sä tat-tad-bhävecchätmikä ||299||
—o)0(o—
|| 1.2.300 ||
4
mädhava-mahotsave (3.116) tu candrakänte çré-rädhä-vibhütitvam uktam, yathä —
rädhe purä nija-vibhütija-candrakänti-saàjïe sa-mädhavam åcaà pariçiñöa -géte |
kåñëo niçamya tad atéva nija-pratékñyaà, niçvasya sa-smitam athävadad evam astu ||
Page 176
çré - mürter mädhuréà prekñya tat -tal -léläà niçamya vä |

tad - bhäväkäìkñiëo ye syus teñu sädhanatänayoù |
puräëe çruyate pädme puàsam api bhaved iyam ||
çré - jévaù : çré-mürteù çré-kåñëa-pratimäyäù mädhuréà tat-preyasébhir api pratimä-

rüpäbhiù saha lélädi-mädhurya-viçeñaà prekñya, tasyäs tat-tad-bhävädi-mädhuryaà
niçamyeti çrutvä, kevalaà çravaëaà yat pürvam uktaà tatra tu tasyäù prekñaëe’pi tasya
çravaëasya sähäyyam avaçyaà mågyata ity abhipretaà, yad vinä müla-tat-tad-rüpa-
lélädy-asphürteù | tat-tal-lélä-çravaëaà tu tat-tat-prekñaëaà vinäpi kärya-karam ity äha
—tad iti | anayor dvividha-kämänugayoù | teñu sädhanatä | ata eva tayor adhikäriëa ity
arthaù ||300||
mukundaù : anayor lobhotpatter dvividhaà käraëaà darçayann adhikäriëa äha—çré-

mürter iti | tat-tal-léläà täà täà prasiddhäà pürvänuräga-räsädikäà léläm | täsäà
näyikätva-sakhétväbhyäà dvividhänäà vraja-devénäà bhävayoù käìkñiëo lobhino ye syus
teñu anayoù sambhogecchämayé tat-tad-bhävecchätmeti dvividha-kämänugayoù
krameëa sädhanatä, te anayoù sädhanädhikäriëa ity arthaù | nanu çré-mürter mädhuréà
dåñövä lubdha-stréëäà sambhogecchä-mayé syät | puàsäà tu syän na vety ata äha—
puräëa iti | iyaà sambhogecchä-mayé ||300||
viçvanäthaù : çré-mürteù çré-kåñëa-pratimäyä mädhuréà prekñya | evaà tat-preyasébhir

api pratimä-rüpäbhiù saha çästre çruta-lélädi-mädhuryam apy anubhüya ca | tasmät tat-
tad-bhävädi-mädhurye çrute dhér yad apekñate iti hi pürva-granthe yat kevalaà çravaëa-
mätram uktam | tatra çré-mürter darçane’pi çravaëasya sähäyyam avaçyaà mågyata ity
abhipretam | çravaëaà vinä müla-bhüta-tat-tad-rüpa-lélädy-asphürteù | tat-tal-lélä-
çravaëaà tu çré-mürti-prekñaëaà vinäpi kärya-karam ity äha—tat-tal-léleti | anayor
dvividha-kämänugayos teñu sädhanatä | ata eva te janä dvividha-kämänugä-bhakter
adhikäriëa ity arthaù ||300||
—o)0(o—
|| 1.2.301-2 ||
yathä—
purä maharñayaù sarve daëòakäraëya -väsinaù |
dåñövä rämaà harià tatra bhoktum aicchan suvigraham ||
te sarve strétvam äpannäù samudbhütäç ca gokule |
harià sampräpya kämena tato muktä bhavärëavät ||
Page 177
çré - jévaù : pureti | maharñayo’tra çré-gokula-stha-çré-kåñëa-preyasy-anugata-

väsanäù ta eva sarva ity arthaù | te ca rämaà dåñövä tato’pi sundara-vigrahaà harià çré-
kåñëam bhävy-avatäram api tat-pratipädaka-çästre vidvat-prasiddhaà gokule preyasyo
bhütvä upabhoktum aicchan manasä varaà vavåëvate sma | te ca kalpa-våkñäd iva
tasmäd avacanenaiva varaà labdhvä deçäntara-gopénäà garbhe strétvam äpannäù |
sarvatra gokula-nämnäti-vikhyäte çréman-nanda-gokule kathaïcit täbhya evägatäbhyaù
samutpannä harià tato’pi manoharaà çré-kåñëam eva kämena saìkalpa-mätreëa
sampräpya tatas tad-anantaram eva muktä bhavärëaväd iti | antar-gåha-gatäù käçcid ity
ädi rétyä jïeyam ||301-2||
mukundaù : rämaà dåñövä tato’pi suvigrahaà harià svopäsyaà çré-kåñëaà bhoktum

aicchan | räma-darçanät çré-kåñëe udbuddha-ratitvät suñöhu riraàsäm akurvan, te sarve
strétvaà stré-bhävaà sambhogecchätmakaà premäëam äpannäù sädhana-vaçät präptäù
santo gokule samutpannä gopyo jätäù | kämena çré-rädhädi-gokula-devé-saìgät käm api
mädhuréà präptenänurägädi-prema-viçeñeëa harià sampräpya pürva-dehän tyaktvä çré-
kåñëa-bhoga-yogya-çaréräù satyaù prapaïcägocare gokula-prakäçe manoratha-pürtyä
präpya bhavärëavät bhavärëavaà prapaïcä-gocaratvaà parityajya muktäù paramänandaà
präptä vartanta ity arthaù | atredaà pratipadyate—sädhanena premaiva präyo bhavati |
premëa eva viläsatväd vairalyät sädhakeñv api | atra snehädayo bhävä vivicya na hi
çaàsitäù || [bha.ra.si. 1.4.19] iti vakñyamäëatvät | tena gokule janmaiva, na tu tasya samyak
präptiù | sä tu çré-kåñëa-tat-priyäëäà kåpayä saìgädi-jätänurägädinaiva | tathaikädaçe
ca—
kevalena hi bhävena gopyo gävo nagä mågäù |

ye’nye müöha-dhiyo nägäù siddhä mäm éyur aïjasä || [bhä.pu. 11.12.8] iti |
asyärthaù—gopyo yäù premëä jätäs täù kevalena bhävena kåñëa-kåpayä saìädi-

jätänurägädi-rüpeëa prema-viçeñaëena siddhä mäm éyuù prapaïcägocare gokule mäà
präptäù santi | gavädayas tu yathocita-premëeyur iti | duùsaha-preñöha [bhä.pu. 10.29.10]
ity ädi daçama-gata-çloka-dvaye caitad eva spañöam ||301-2||
viçvanäthaù : pureti | maharñayo’tra çré-gokula-stha-çré-kåñëa-preyasy-anugata-

väsanä jïeyäù | te ca rämaà dåñövä tato’pi sundara-vigrahaà harià çré-kåñëam ägamy-
avatäram api tat-pratipädaka-çästre prasiddhaà taà gokule preyasyo bhütvä upabhoktum
aicchan | çré-raghunätha-nikaöe manasä tädåçaà varaà våëvate sma | te ca munayaù
kalpa-våkñäd iva raghunäthäd avacanenaiva varaà labdhvä deçäntare gopénäà garbhe
strétvam äpannäù | sarvatra gokula-nämnäti-vikhyäte çréman-nanda-gokule kathaïcit
täbhya evägatäbhyaù samyag utpannä harià çré-kåñëam eva kämena saìkalpa-mätreëa
sampräpya tatas tad-anantaram eva muktä bhavärëavät präkåtatväàçät | ata eva räsa-
kréòäyäm antar-gåha-niruddhä nirodha-janya-viraheëaiva teñäà präkåtatväàço gataù |
Page 178
asya viçeña-vyäkhyä tu daçama-öippanyäà drañöavyä | idaà tu bhaktir ananuñaìgitaà

phalam ||301-2||
—o)0(o—
|| 1.2.303 ||
riraàsäà suñöhu kurvan yo vidhi -märgeëa sevate |

kevalenaiva sa tadä mahiñétvam iyät pure ||
çré - jévaù : ya iti puàliìgatvena nirdeço jana-mätra-vivakñayä, stré vä pumän vety arthaù |
riraàsäà kurvann iti, na tu çré-vraja-devé-bhävecchäà kurvann ity arthaù | kintu suñöhu iti
mahiñévad bhäva-spåñöatayä kurvan | na tu sairindhrévat tad-aspåñöatayety arthaù |
vidhi-märgeëeti vallavé-käntatva-dhyäna-mayena manträdinäpi, kim uta mahiñé-
käntatva-dhyäna-mayenety arthaù | kevaleneti—vrajädi-sambandha-lipsä-grahaà vinety
arthaù | mahiñétvaà tad-vargänugämitvam iyäd iti | çrémad-daçäkñarädäv apy ävaraëa-
püjäyäà tan-mahiñéñv eva tasyätyädaräd iti bhävaù | tadeti kadäcid vilambenaiva, na tu
rägänugavac chaigryeëety arthaù ||303||
mukundaù : riraàsäà çré-nandanandana-sukhärthaà ramaëecchäà suñöhu kurvann ity

anena siddha-rüpeëa rägänugayä vraje sevä suñöhu darçitä | vidhi-märgeëeti—sädhaka-
rüpeëa vaidha-bhaktyeti | kevaleneti—rägänugä-miçreëa cet tadä mathuräyäà
mahiñétvam iti bhävaù | abhiläñe saty api yathocita-sädhanennaiva tat-präptir iti darçitam
| yad-väïchayä çrér lalanäcarat tapo vihäya kämän suciraà dhåta-vratä [bhä.pu. 10.16.36] iti
| väïchanti yad bhava-bhiyo munayo vayaà ca [bhä.pu. 10.47.58] ity ädibhis tad-väïchäyäà
satyäm api tad-apräptiù sädhana-vaiñamyäd eva ||303||
viçvanäthaù : ya iti puàliìgatvena nirdeço jana-mätra-vivakñayä, stré vä pumän vety

arthaù | säkñät çré-kåñëena saha ramaëecchäyäà lobhasya pravartakatve’pi nija-bhäva-
prätikülyäni täni sarväëi çästra-vihitänéti tyägänaucityam iti buddhyä yadi karoti, tadä
dvärakä-pure mahiñé-parijanatvaà präpnotéty äha—riraàsäm iti | kevalenaiva
säkalyenaiveti yävat | na tu nija-bhäva-pratikülän mahiñé-püjä-dvärakä-dhyänädén
käàçcit käàçcit aàçän parityajyeti | atra eva-kärärthaù nirëéte kevalam iti tri-liìgaà tv eka-
kåtsnayoù ity amaraù |
yeñäà tu våndävane rädhä-kåñëayor mädhuryäsvädane’bhiläñaù, atha ca nyäsa-

mudrädi-vaidhé-märgänusäreëa bhajanaà, teñäà dvärakäyäà na rukmiëé-käntasya
präptis taträbhiläñäbhävät | na vä våndävane çré-rädhä-kåñëayoù präptiù, räga-märgeëa
bhajanäbhävät | tasmät teñäà vidhi-märgeëa bhajana-käryasya aiçvarya-jïänasya
prädhänyaà yatra, yathäbhütasya våndävanasyäàçe goloke rädhä-kåñëayoù präptiù | na
Page 179
tu çuddha-mädhurya-maye våndävane iti jïeyam | goloke çré-våndävanasyäàçatvaà çré-

prabhu-varai rüpa-gosvämi-caraëaiù stava-mäläyäm upaçlokitam | sa ca çloko, yathä
nandäpaharaëe—
loko ramyaù ko’pi våndäöavéto

nästi kväpéty aïjasä bandhu-vargam |
vaikuëöhaà yaù suñöhu sandarçya bhüyo
goñöhaà ninye pätu sa tväà mukundaù || iti |
atra vaikuëöha-padaà kåñëa-vaikuëöha-goloka-param eva | yato våndävanasya

mädhuryotkarña-darçanärthaà bandhu-vargäëäà gopänäà kåñëa-vaikuëöhe goloke çré-
kåñëa-prerita-gamanaà daçame varëitam | tad-varëanaà, yathä—
darçayämäsa lokaà svaà gopänäà tamasaù param || [bhä.pu. 10.28.14]

te tu brahma-hradaà nétä magnäù kåñëena coddhåtäù |
dadåçur brahmaëo lokaà yaträkrüro’dhyagät purä ||
nandädayas tu taà dåñövä paramänanda-nirvåtäù |
kåñëaà ca tatra cchandobhiù stüyamänaà suvismitäù || [bhä.pu. 10.28.16-7]
atra brahmaëo naräkåti-para-brahmaëaù çré-kåñëasya lokaà golokam eva | na tu ramä-

vaikuëöham | pürvatra svaà lokam ity atra svasya çré-kåñëasya lokam iti vyäkhyayä
ramä-vaikuëöhasya kåñëa-lokatväbhävät | tathä kåñëaà ca tatra cchandobhiù
stüyamänam ity uktyä ramä-vaikuëöhe kåñëa-léläyä asambhaväc ca | brahma-loka-
padena goloka eva vyäkhyätaù | vaiñëava-toñaëyäm api tathä vyäkhyätam | idam eva
laghu-bhägavatämåte yat tu goloka-näma syät tac ca gokula-vaibhavam [1.5.498] tad-
ätma-vaibhavatvaà ca tasya tan-mahimonnateù [1.5.502] iti |
asyärthaù—tu bhinnopakrame | yad goloka-näma goloka-saàjïakaà tac ca tat tu gokula-

vaibhavam | gokulasya mahä-mädhuryatvena khyätasya vaibhavaà vaibhava-rüpo’àçaù |
ata eva tasya golokasya tad-ätma-vaibhavatvaà gokula-svavaibhava-rüpatvaà bhavati |
goloko gokulasya sva-vaibhava-rüpo bhavatéty arthaù | kutaù ? tan-mahimonnateù | tato
golokät sakäçät mahimädhikyäd iti | yathä yathä pätäla-khaëòe—
aho madhupuré dhanyä vaikuëöhäd api garéyasé |
dinam ekaà niväsena harau bhaktiù prajäyate || iti |
atra vaikuëöha-çabdena goloka eva tair abhipreto jïeyaù | tasya tan-mahimonnater ity
anantaraà yathä pätäla-khaëòe aho madhupuréty ädy-ukteù | tadeti kadäcid
avilambenaiva, na tu rägänugävac chaighreëa ity arthaù ||303||
—o)0(o—
Page 180
|| 1.2.304 ||
tathä ca mahä-kaurme—
agni - puträ mahätmänas tapasä strétvam äpire |

bhartäraà ca jagad - yonià väsudevam ajaà vibhum ||
çré - jévaù : tapasä vidhi-märgeëa | atra vidhi-märgopalakñaëatvena väsanä-vibhedo’pi

jïeyaù ||304||
mukundaù : tapasä vidhi-märgeëa | mahätmäno mahän çré-kåñëa-sukhärtha-riraàsä-

karaëäd utkåñöa ätmä mano yeñäà te tathä ||304||
viçvanäthaù : tapasä vidhi-märgeëa | atra vidhi-märgopalakñaëatvena väsanä-

vibhedo’pi jïeyaù | atra bhartäram iti padam eva tasya pürve mahiñétva-präpti-
niçcayätmakam iti ||304||
—o)0(o—
|| 1.2.305-306 ||
atha sambandhänugä—
sä sambandhänugä bhaktiù procyate sadbhir ätmani |

yä pitåtvädi - sambandha -mananäropanätmikä ||
lubdhair vätsalya -sakhyädau bhaktiù käryätra sädhakaiù |
vrajendra - subalädénäà bhäva -ceñöita -mudrayä ||
çré - jévaù : pitåtvädi-sambandhasya yan mananaà viçeña-cintanaà, punas tasyäropaëaà

svasminn abhimananaà tad-ätmikety arthaù ||305||
vrajendreti | na tu vrajendräditväbhimänenäpéty arthaù | pitåtvädy-abhimäno hi dvidhä

sambhavati—svatantratvena, tat-piträdibhir abheda-bhävanayä ca | taträntyam anucitam |
bhagavad-abhedopäsanävat teñu bhagavadvad eva nityatvena pratipädayiñyamäëeñu
tad-anaucityät | tathä tat-parikareñu tad-ucita-bhävanä-viçeñeëäparädhäpätät ||306||
mukundaù : pitåtvädi-sambandha-mananaà yan nandädau tasyäropätmikäbhimanana-

rüpä | vrajendra-subalädénäà bhävaç ceñöitam anubhäväç ca tayor mudrä päripäöé |
bhaktiù sädhaka-siddha-rüpä sevä ||305-6||
Page 181
viçvanäthaù : pitåtvädi-sambandhasya yan mananaà viçeña-cintanaà, punas

tasyäropaëaà svasminn abheda-mananaà tad-ätmikety arthaù ||305||
vrajendreti | na tu vrajendratväbhimänenäpéty arthaù | pitåtvädy-abhimäno hi dvidhä

sambhavati—svatantratvena, tat-piträdibhir abheda-bhävanayä ca | taträntyam anucitam |
bhagavad-abhedopäsanävat teñu tad-anaucityät | subalädau säyujya-präptiù sakhyädi-
bhaktau | ahaìgrahopäsanä-sattve’pi vrajendro’ham ity ahaìgrahopäsanä tu kevalaà
naraka-sädhiketi jïeyam | tasyä vrajeçvaryädau viruddha-bhävanä-prayojakatvät | bhaktiù
sevä, sädhaka-rüpeëa siddha-rüpeëa sädhakaiù käryä | ata eva sevä sädhaka-rüpeëa
siddha-rüpeëa cätra hi ity aträpi tathaiva vyäkhyätam | vrajendra-subalädénäà bhäva-
ceñöita-mudrayä sevä käryeti vyäkhyätuà çakyam | subalädibhir akåtänäà guru-
pädäçrayaëa-daëòavat-praëämaikädaçy-ädénäm akaraëe gurv-ädy-aparädha-
prasaktyä teñäà naraka-gamana-prasaìgät | ata eva grantha-kärair api anuñöhänato
doño bhakty-aìgänäà prajäyate [bha.ra.si. 1.2.63] ity anena ekädaçy-ädi-nityäìgänäm
akaraëe doña uktaù | tasmäd siddha-dehena mänasé-sevä-karaëärthaà vrajendra-
subalädénäà bhäva-ceñöitaà çré-bhägavate prasiddham eva ||306||
—o)0(o—
|| 1.2.307 ||
tathä hi çruyate çästre kaçcit kurupuré -sthitaù |

nanda - sünor adhiñöhänaà tatra putratayä bhajan |
näradasyopadeçena siddho ’bhüd våddha -vardhakiù ||307||
çré - jévaù : atha pürvam evocitam iti darçayati—tathä héti | adhiñöhänaà pratimäm |
siddho’bhüd iti | bäla-vatsa-haraëa-léläläyäà tat-pitèëäm iva siddhir jïeyä | evam eva hi
skände sanat-kumära-prokta-saàhitäyäà prabhäkara-räjopäkhyänam |
aputro’pi sa vai naicchat putraà karmänucintayan |

väsudevaà jagannäthaà sarvätmänaà sanätanam ||
açeñopaniñad-vedyaà putrékåtya vidhänataù |
abhiñecayituà räjä svaräja upacakrame ||
na putram abhyarthitavän säkñäd bhütäj janärdanät || iti |
ürdhvaà bhagavad-vacaç ca—ahaà te bhavitä putraù ity ädi ||307||
mukundaù : siddha iti vrajendranandanänuvartinas tasya gåhe çré-kåñëasya yathocita-

rüpeëa sthitir darçitä | bahu-rüpeëänanta-vraja-jana-manoratha-püraëavat ||307||
Page 182
viçvanäthaù : ataù sädhaka-dehena sädhaka-bhaktänusäri-sevänäà karaëe puräëaà

pramäëayati—tathä héti | nanda-sünoù çré-kåñëasyädhiñöhänaà pratimety anena iyaà
sevä na vrajendrasya bhäva-ceñöitänusäriëé jïeyä | tena tu säkñät çré-kåñëasyaiveti sevä
kåtä | na tu tat-pratimäyäù | tasmät sädhakena tu säkñäd-darçanäsambhavät tat-
pratimäyä eva sevä kartavyä | ata eva våddha-vardhakir api sädhaka-mahänya-bhäva-
bhaktänusäreëa putratvena pratimä-seväà cakäreti jïeyam | värdhakir bäòhai iti
prasiddhaù | siddho’bhüd iti vatasa-haraëa-léläyäà yathä sarveñäà putro’bhüt tathaiva
siddhir jïeyä ||307||
—o)0(o—
|| 1.2.308 ||
ataeva näräyaëa-vyüha-stave—
pati - putra - suhåd - bhrätå -pitåvan maitravad dharim |
ye dhyäyanti sadodyuktäs tebhyo ’péha namo namaù ||308||
çré - jévaù : suhån-nirapkeña-hita-käré | mitraà saha-vihäréti tayor bhedaù | tathä ca

tåtéye çré-kapila-deva-väkyaà—
yeñäm ahaà priya ätmä sutaç ca
sakhä guruù suhådo daivam iñöam || [bhä.pu. 3.25.38] ||308||
mukundaù , viçvanäthaù : suhån-nirupädhi-hita-käré | mitraà saha-vihäréti tayor

bhedaù ||308||
—o)0(o—
kåñëa - tad - bhakta - käruëya -mätra -läbhaika -hetukä |

puñöi - märgatayä kaiçcid iyaà rägänugocyate ||
çré - jévaù : kåñëeti | mätra-padasya vidhi-märge kutracit karmädi-samarpaëam api

dväraà bhavatéti tad-vicchedärthaù prayoga iti bhävaù ||309||
mukundaù : kåñëa-tad-bhakta-käruëya-mätra-läbha evaikaù sarvottamo hetuù pravåtti-

käraëaà yasyäà sä tathä | tayoù käruëya-mätra eva lobhotpatteù sarvottamaà käraëam |
anyat kim api svalpam api nety arthaù | çré-mürter eka-vära-darçanän niraparädhe
sämänyä—yä ratiù sad-dhiyäà bhäva-janmane iti bhäva-janmana ity atra darçitä, tato’pi
rägänugäyäà lobhas tu durlabhaù kevala-kåpayaiveti bhävaù ||309||
Page 183
viçvanäthaù : kåñëeti mätra-padasya vidhi-märge kutracit karmädi-samarpaëam api

dväraà bhavatéti tad-vicchedärthaù prayoga iti ||309||
—o)0(o—
iti çré-çré-bhakti-rasämåta-sindhau
purva-vibhäge sädhana-bhakti-laharé-dvitiyä ||
|| 1.2 ||
—o)0(o—
Page 184
|| 1.3 ||
çré-hari-bhakti-rasämåta-sindhau pürva - vibhäge tåtéyä laharé
atha bhäva - bhaktiù

|| 1.3.1 ||
çuddha - sattva - viçeñätmä prema -süryäàçu -sämya -bhäk |

rucibhiç citta -mäsåëya -kåd asau bhäva ucyate ||
çré - jévaù : atha tad etad vivicyate—pürvaà tävad bhakti-sämänya-lakñaëe ceñöä-rüpä

bhäva-rüpä ceti dvividhä bhaktir darçitä | tatra ceñöä-rüpä dvividhä—bhäva-bhakteù
sädhanä-rüpä kärya-rüpä ca | kärya-rüpä tu rasävasthäyäm anubhäva-rüpä ca | tayoù
sädhana-rüpä pürvä darçitä | uttarä rasa-prasaìge darçayiñyate |
atha bhäva-rüpä ca dvividhä—rasävasthäyäà sthäyi-nämné, saïcäri-rüpä ca | tatra ca

pürvä dvividhä—kroòékåta-praëayädi-prema-nämné, raty-apara-paryäya-premäìkura-
rüpä bhäva-nämné ca | tad evaà saty uttarä saïcäri-rüpäpi rasa-prasaìge darçayiñyate |
samprati tu, sthäyi-bhäva-sämänya-rüpaà prema-nämnä praëayädikam api
kroòékurvantaà raty-apara-paryäya-sthäyi-bhäväìkura-rüpaà bhävaà lakñayati—
çuddha-sattveti | sä ca mahä-bhäva-paryanta-tad-ürdhvävasthä-vyaktaye bhaviñyatéty
abhipretya cäha—çuddha-sattveti |5
atra çuddha-sattvaà näma bhagavataù sva-prakäçikä svarüpa-çakteù saàvid-äkhyä

våttiù, na tu mäyä-våtti-viçeñaù | vivåtaà tv etat çré-bhägavata-sandarbhasya dvitéya-
sandarbhe çré-vaiñëava-toñaëyäà dvitéyädhyäye ca | çuddha-sattva-viçeñatvaà näma
cätra yä svarüpa-çakti-våtty-antara-lakñaëä—
hlädiné sandhiné saàvit tvayy ekä sarva-saàçraye |

hläda-täpa-karé miçrä tvayi no guëa-varjite || [vi.pu. 1.12.69]
iti viñëu-puräëänusäreëa hlädiné nämné mahä-çaktis tadéya-sära-våtti-samaveta-tat-

säräàçatvam evety avagantavyam | tayoù samavetayoù säratvaà ca tan-nitya-priya-
janädhiñöhänaka-tadéyänukulyecchämaya-parama-våddhitvam | hlädiné-sära-
samaväyitvaà cäsyaiva bhävasya parama-pariëäma-rüpa-modanäkhye mahä-bhäve
çrémad-ujjvala-nélamaëim adhikåtya vyaktébhaviñyati |
rädhikä-yütha eväsau modano na tu sarvataù |

yaù çrémän hlädiné-çakteù suviläsaù priyo varaù || [u.né. 14.176] iti |
5
In parentheses in Haridas Das’ edition.
Page 185
asau-padena cänukülyena kåñëänuçélana-rüpä sämänyena lakñitä bhaktir eväkåñyata ity

arthaù | sä tu yadyapi dhätv-artha-sämänya-rüpä vyäkhyätä, tathäpy atra ceñöä-rüpä na
gåhyate, kintu bhäva-rüpaiva | vidheyasya bhävasya säkñän nirdiñöatvät | vakñyate ca
svayam eva bhäva-mätrasya lakñaëam—
çarérendriya-vargasya vikäräëäà vidhäyakäù |

bhävävirbhäva-janitäç citta-våttaya éritäù || [bha.ra.si. 2.4.251] iti |
citta-våttayaç cätra prakäräntareëa cittasya sthitayaù | vikäro mänaso bhävaù ity amaraù |
tathäpi vakñyamäëänäà vyabhicäriëäm aträpräptis teñäà yojayiñyamäëänäà citta-
mäsåëyamäëänäà citta-mäsåëya-kåttväbhävät premäìkuratvena viçeñyatväc ca |
tataç cäyam arthaù—asau sämänyato lakñitä yä bhaktiù saiva nijäàça-viçeñe bhäva

ucyate | sa ca kià-svarüpaù ? taträha—kåñëasya svarüpa-çakti-rüpaù çuddha-sattva-
viçeño yaù sa evätmä, tan-nitya-priya-janädhiñöhänakatayä nitya-siddhaà svarüpaà
yasya saù | tathädhiñöhänam ätma-sätkåtya tat-tädätmyäpannatvenänukülya-lakñaëa-
citta-våtti-rüpä ca |
kià ca, rucibhiù präpty-abhiläña-sva-kartåkänukülyäbhiläña-sauhärdäbhiläñaiç

cittärdratä-kåd iti | eña ca vakñyamäëa-premëo’ìkura-rüpa evety äha—premeti | süryas tv
aträciräd udayiñyamäëävastho gåhyate | tataç ca tad-aàça-sämya-bhäg iti premëaù
prathama-cchavi-rüpa ity arthaù | bhävaù sa eva sändrätmä budhaiù premä nigadyate
[bha.ra.si. 1.4.1] iti hi vakñyate | asyäpräkåtatvaà tädåça-çuddha-sattva-viçeña-hlädiné-
sära-rüpatvaà ca mokña-sukhasyäpi tiraskärakatvät, çré-bhagavato’pi prakäçakatvät,
änanda-karatväc ca | atra pramäëasya viçeña-jijïäsä cet cet préti-sandarbho dåçyaù | tad
evaà nitya-tat-priya-janänäà bhäve lakñite prapaïca-gata-bhaktänäm api citta-våttiù
çré-kåñëa-tad-bhakta-kåpayä tädåçé bhavatéti tenaiva lakñitaù syäd ity alam
ativistareëa ||1||
mukundaù : çré-rüpa-caraëebhyo namaù | asau sädhana-bhaktiù rucibhiù sa-parikara-

çré-kåñëa-rüpädy-anubhavajair äsväda-viçeñaiç citta-mäsåëya-kåt saté bhäva ucyate,
iti käryeëa lakñaëam | sa kià-svarüpaù ? taträha—çuddha-sattveti | çuddha-sattva-viçeño
mukti-sukha-tiraskärakaù, bhajadbhyo’pi bhagavatäçv adéyamänaù, tat-prakäçakatvät
tat-svarüpa-çakti-rüpatväc ca, sva-prakäçaù paramänando yaù sa ätmä svarüpaà yasya
sa çuddha-sattva-viçeñätmä | süryäàçuù süryasya darçanät pürva-prakäçaù | haräv
äsakty-avadhikä sädhana-bhaktir ä-prema-prathama-prakäçaà bhäva ucyate ity arthaù ||
1||
viçvanäthaù : asau-padenäkülyena kåñëänuçélana-rüpä sämänyena lakñitä bhaktir

eväkåñyate | sä tu yadyapi anuçélana-padena dhätv-artha-sämänya-rüpä pürvaà
Page 186
vyäkhyätä, tathäpy atra ceñöä-rüpä na gåhyate, kintu bhäva-rüpaiva | asau bhäva ucyate
ity atra vidheyasya bhävasya säkñän-nirdiñöatvät | sa ca bhävaù kià-svarüpaù ? taträha—
kåñëasya svarüpa-çakti-rüpa-çuddha-sattva-viçeño yaù sa evätmä tan-nitya-priya-
janädhiñöhänakatayä nitya-siddhaà svarüpaà yasya saù | kià ca, rucibhiç cittasya
mäsåëya-kåd ärdratä-kåd ity arthaù | eña ca vakñyamäëa-premëo’ìkura-rüpa evety äha
—premeti | süryas tv aträciräd udayiñamäëävastho gåhyate, tataç ca tad-aàçu-sämya-
bhäg iti premëaù prathama-cchavi-rüpa ity arthaù | dåñöänto’yaà na sarväàçena, tathä
cottara-käle kiraëasya sa sürya-rüpatvaà, bhävasya tu uttara-käle prema-rüpatve’pi na
kñatiù | ata eva bhävaù sa eva sändrätmä budhaiù premä nigadyate [bha.ra.si. 1.4.1] iti
vakñyate ||1||
siddhänta - sarasvaté -öhakkuraù : çuddha-sattva-viçeñätmä bhagavataù kåñëasya

sarva-prakäçaka-saàvid-äkhya-svarüpa-çakti-våtti-rüpaù | çuddha-sattva-viçeñaù sa
eva ätmä tan-nitya-priya-janädhiñöhänatayä nitya-siddhaà svarüpaà yasya saù | prema-
süryäàçu-sämya-bhäk prema-rüpa-sürya-kiraëa-sädåçya-yuktaù | premëaù atra
prathama-cchavi-rüpaù | rucibhiù präpty-abhiläña-sva-kartåkänukülyäbhiläña-
sauhärdäbhiläñaiç citta-mäsåëya-kåt cittärdratä-sampädakaù | asau bhävaù
premäìkura-rüpaù ucyate ||1|| (caitanya-caritämåta, madhya 23.5)
—o)0(o—
|| 1.3.2 ||
tathä hi tantre—
premëas tu prathamävasthä bhäva ity abhidhéyate |

sättvikäù svalpa - mäträù syur aträçru -pulakädayaù ||
çré - jévaù , viçvanäthaù : tac-chavi-rüpatvam premäìkuratvaà darçayati tathä héti ||2||
mukundaù : prema-prathamävasthatvaà darçayati tathä héti ||2||
—o)0(o—
|| 1.3.3 ||
sa yathä padma-puräëe—
dhyäyaà dhyäyaà bhagavataù pädämbuja -yugaà tadä |

éñad - vikriyamäëätmä särdra -dåñtir abhüd asau ||
Page 187
na vyäkhyätam |
—o)0(o—
|| 1.3.4-5 ||
ävirbhüya mano - våttau vrajanté tat -svarüpatäà |

svayaà - prakäça - rüpäpi bhäsamänä präkäçyavat ||
vastutaù svayam äsväda -svarüpaiva ratis tv asau |
kåñëädi - karmakäsväda -hetutvaà pratipadyate ||
çré - jévaù : pürväkhyänusäreëa tasyaiva rati-paryäyasya bhävasya präpaïcika-tat-priya-

janeñu kaïcid viçeñaà darçayati—ävirbhüyeti dväbhyäm | asau çuddha-sattva-viçeña-
rüpä ratir müla-rüpatvena mukhya-våttyä tac-chabda-väcyä sä ratiù | çré-kåñëädi-
sarva-prakäçakatvena hetunä svayaà-prakäça-rüpäpi präpaïcika-tat-priya-janänäà
mano-våttau ävirbhüya tat-svarüpatäà tat-tädätmyaà vrajanté tad-våttyä prakäçyavad
bhäsamänä brahmavat tasyäà sphuranté, tatha sva-sätkåtena pürvottarävasthäbhyäà
käraëa-kärya-rüpeëa çré-bhagavad-ädi-mädhuryänubhavena sväàçenäsväda-rüpäëi
yäni kåñëädi-rüpäëi karmäëi kartur épsitatamäni teñäm äsväda-hetutäà saàvid-aàçena
sädhakatamatäm asau bhävaika-paryäyä ratiù pratipadyate präpnotéti | hlädiny-aàçena tu
svayaà hlädayanté tiñöhatéty arthaù | vastuta iti—tad etad eva vastu-vicäre sidhyatéty
arthaù | tu-çabdo’pi viçeña-pratipatty-arthaù | ädi-grahaëät tat-parikara-lélädayo
gåhyante ||4-5||
mukundaù : rater acintya-çaktitvaà darçayati—ävir iti dväbhyäm | asau ratis tu-çabdät

kävyäd ukta-rater viçiñöä | tad äha—svayam äsväda-rüpaiva, çuddha-sattva-
viçeñätmatvät | na tütkaëöhite duùkha-rüpäpi | kåñëädayaù karàäëi käraëa-kärya-sahäyä
yasya sa kåñëädi-karmaka äsvädo vibhävanädi-rüpas tasya hetutvaà sva-prabhäveëaiva
pratipadyate | täà vinä teñäà camatkäräbhävät | yathänya-ratiù kävyädi-sevayä tad-
dhetus tathä na | kim-bhütä saté ? taträha—ävir iti | ukta-hetutvät svayaà-prakäça-rüpäpi
mano-våttau sädhanädi-yogyäyäm ävirbhüya tat-svarüpatäà mano-våtti-svarüpatäà
vrajanté prakäçyavat sphuöékriyamäëaà vastv iva bhäsamänänubhavitur mano-våtti-
rüpayä svayam anubhüyamänä | vastuto vastu-vicäreëeyam evedåçé nänyety arthaù ||4-5||
viçvanäthaù : pürväkhyänusäreëa tasyaiva rati-paryäyasya bhävasya präpaïcika-tat-

priya-janeñu kaïcid viçeñaà darçayati—ävirbhüyeti dväbhyäm | asau çuddha-sattva-
viçeña-rüpä ratiù çré-kåñëädi-prakäçakatvena svayaà-prakäça-rüpäpi
präpaïcäntargata-tat-priya-janänäà mano-våttau ävirbhüya tat-svarüpatäà tat-
tädätmyaà vrajanté, atha ca brahmavat svayaà-prakäça-rüpäpi citta-våttyä prakäçyavad
Page 188
bhäsamänä bhavati | vastutaù sväda-rüpäpi kåñëasya rüpa-guëa-mädhurya-

karmakäsvädasya hetutäà pratipadyate präpnotéti ||4-5||
—o)0(o—
Page 189
|| 1.3.6-8 ||
sädhanäbhiniveçena kåñëa -tad -bhaktayos tathä |

prasädenätidhanyänäà bhävo dvedhäbhijäyate |
ädyas tu präyikas tatra dvitéyo viralodayaù ||
tatra sädhanäbhiniveça - jaù —

vaidhé - rägänugä - märga -bhedena parikértitaù |
dvividhaù khalu bhävo ’ tra sädhanäbhiniveçajaù ||
sädhanäbhiniveças tu tatra niñpädayan rucim |
haräv äsaktim utpädya ratià saàjanayaty asau ||
çré - jévaù : athasyäù prapaïca-gata-bhakteñv ävirbhäva-nidänam äha—sädhaneti |

atidhanyänäà präthamika-mahat-saìga-jäta-mahä-bhägyänäm—bhaväpavargo
bhramato yadä bhaved [bhä.pu. 10.51.53] ity ädeù, rahügaëaitat tapasä na yäti [bhä.pu.
5.11.12] ity ädeç ca | vicära-viçeñas tu bhakti-sandharbhe dåçyaù ||6||
mukundaù : asyäù sädhanädinä bhakta-hådi präkaöyaà darçayati—sädhaneti |

atidhanyänäm iti çläghä bhäve sva-lälasä-bodhané | präyiko bahutra jäyate | viralodayaù
kutracij jäyata ity arthaù ||6|| abhiniveçaù santataù kartåtvam | tatra sädhane ||8||
viçvanäthaù : tasya bhävasya ävirbhäve prakära-dvayam äha—

sädhanasyäbhiniveçenänartha-nivåtty-uttara-niñöhayety arthaù | tathä çré-kåñëa-tad-
bhaktayoù prasädena dhanyänäà präthamika-mahat-saìga-jäta-mahä-bhägyänäà—
bhaväpavargo bhramato yadä bhaved [bhä.pu. 10.51.53] ity ädeù, rahügaëaitat tapasä na
yäti [bhä.pu. 5.11.12] ity ädeç ca | ädyaù sädhanäbhiniveça-rüpaù, dvitéyo bhagavat-tad-
bhaktayoù kåpä | tatra sädhanäbhinviçaja iti vaidhé-märga-bhedena rägänugä-märga-
bhedena ca jäto yo dvividhaù sädhanäbhiniveças tena jäto yo dvividho bhävaù, sa evätra
parikértita ity anvayaù | nanu sädhanasyäbhiniveço niñöhä sä ca bhaktau rucià tad-
anantaraà haräv äsaktim anutpädya kathaà bhävaà janayiñyatéty ata äha—
sädhanäbhiniveçaja iti | taträdyaà vaidhé-märga-bhedena sädhanäbhiniveça-janya-
bhävo yathä ||6-8||
—o)0(o—
|| 1.3.9 ||
tatra ädyo (1.5.26)—
Page 190
tatränvahaà kåñëa - kathäù pragäyatäm

anugraheëäçåëavaà manoharäù |
täù çraddhayä me ’ nupadaà viçåëvataù
priya - çravasy aìga mamäbhavad ratiù || iti |
çré - jévaù : anugraheëa çré-kåñëa-katheyaà bhavatäpi çrotavyeti çästränusäri-tad-äjïä-

rüpeëa, manoharäù rucy-utpädikäù, çraddhä punar-änuñaìgikéti kärikäyäà na darçitä ||9||
mukundaù : tatränvaham iti | kåñëa-kathäù mädhuryaiçvarya-prakäçakän prabandhän |

anugraheëeti—kathäsu çraddhä-bodhakaà anvaham açåëavam iti sädhane’bhiniveçaù |
manoharä iti sädhane ruciù | tä anupadaà viçåëvato viçeñeëa rucyä çåëvato mama
çraddhayä hary-äsaktyä ratiù ||9||
viçvanäthaù : tatra pratyahaà kåñëa-kathäù pragäyatäà munénäm anugraheëa

manoharäs täù kathäù çåëvato mama priya-çravasi çré-kåñëe ratir abhavat | anugraheëa
kåñëa-katheyaà bhavatäpi çrotavyeti çästränusäri-tad-äjïä-rüpeëety arthaù | etena
vaidhétvam äyätam | manoharä rucy-utpädikäù | atra yadyapi çraddhäm ärabhya sarväsäà
bhümikänäà rati-käraëatvena vaktum ucitam, tathäpy anartha-nivåtty-
uttarotpannäbhiniveçäd avilambenaiva raty-utpattir jäyata ity abhipräyeëa tathoktam iti ||9||
—o)0(o—
|| 1.3.10 ||
ratyä tu bhäva evätra na tu premäbhidhéyate |

mama bhaktiù pravåtteti vakñyate sa yad agrataù ||
çré - jévaù : mama bhaktiù pravåtteti—bhaktiù pravåttätma-rajas-tamo’pahä [bhä.pu.

1.5.28] ity uktyä bhakti-çabdena sa premaivägre vakñyate ity arthaù | rateù
prathamävasthatvät bhaktes tata utkåñöatvät | ata eva prema-süryäàçu-sämya-bhäg ity
atra bhäva-premëos täratamyam uktam iti bhävaù ||10||
viçvanäthaù : ratyeti | mamäbhavad ratiù ity atra rati-padena bhäva eväbhidhéyate, na tu

premä | mama bhaktir iti | tathä ca bhaktiù pravåttätma-rajas-tamo’pahä [bhä.pu. 1.5.28] ity
uktyä bhakti-çabdena premaivägre vakñyata ity arthaù | mamäbhavad ratir ity atra rateù
prathamävasthatvät tasmät sakäçäd utpadyamänäyä bhakte rati-rüpa-käraëäd
Page 191
utkåñöatvät | ata eva prema-süryäàçu-sämya-bhäg iti | atra bhäva-premëos täratamyam

uktam iti bhävaù ||10||
—o)0(o—
|| 1.3.11 ||
yathä tatraiva (1.5.28)—
itthaà çarat - prävåñikäv åtü harer

viçåëvato me ’nusavaà yaço ’malam |
saìkértyamänaà munibhir mahätmabhir
bhaktiù pravåttätma rajas -tamopahä ||
na katamena vyäkhyätam ||
—o)0(o—
|| 1.3.12 ||
tåtéye ca (3.25.25)—
satäà prasaìgän mama vérya -saàvido

bhavanti håt - karëa - rasäyanäù kathäù |
taj - joñaëäd äçv apavarga -vartmani
çraddhä ratir bhaktir anukramiñyati ||
çré - jévaù : na vyäkhyätam ||12||
mukundaù : satäm iti | prasaìgäd iti bhaktau çraddävadbhir yaù satäà saìgaù prasaìgaù |
vérya-saàvida iti abhiviniveçaù | punaù punaù çravaëenaiva vérya-saàvedanasya
sambhavät | çraddhä äsaktiù | bhaktiù prema-lakñaëä ||12||
viçvanäthaù : satäà prasaìgän mama vérya-saàvido janasya mama kathä håt-karëa-

rasäyaëä bhavanti | apavarga-vartmani çré-kåñëe ||12||
—o)0(o—
|| 1.3.13 ||
Page 192
puräëe nätya - çästre ca dvayos tu rati -bhävayoù |

samänärthatayä hy atra dvayam aikyena lakñitam ||
na vyäkhyätam |
—o)0(o—
|| 1.3.14 ||
dvitéyo, yathä pädme—
itthaà manorathaà bälä kurvaté nåtya utsukä |

hari - prétyä ca täà sarväà rätrim evätyavähayat ||
çré - jévaù : manoratha-pürvaka-nåtyam atra rägänugä, tadänéà tac chré-mürti-

prabhäveëa tasyäà tädåça-tat-parikaräëäà räga-sphürteù | tathaivoktaà tayä tat pürvatra
—
bahvéñv anyäsu näréñu mayy evädhika-prétiman |

nåtyaty asau mayä särdhaà kaëöhäçleñädi-bhäva-kåt || iti |
prasaìgo’yaà müla-pädma-gataç cet tarhi—
sattvaà tattvaà paratvaà ca tattva-trayam ahaà kila |

tri-tattva-rüpiëé säpi rädhikä mama vallabhä |
prakåteù para evähaà säpi mac-chakti-rüpiëé || iti |
båhad-gautaméye çré-kåñëasya vacanät tathä tatraiva—

sarva-lakñmé-mayé sarva-käntiù sammohiné parä || iti |
vacanäntarän nitya-tan-mahä-çakti-rüpatayä prasiddhäyäù çré-rädhäyä vibhüti-rüpä

bälä-çabdena mantavyä | kintu svayaà çré-rädhikä tu tasyäù phalävasthäyäà täà sakhéà
vidhäya, tasyäù sädhana-siddhi-gataà sarvaà kåpayä ätmana eva mene, ity eväbhedena
nirdeçe käraëaà jïeyam ||14||
mukundaù : ittham iti—
Page 193
bahvéñv anyäsu näréñu mayy evädhika-prétiman |

nåtyaty asau mayä särdhaà kaëöhäçleñädi-bhäva-kåt || iti
pürvokta-prakaraëe |
itthaà manorathaà bälä kurvatéti sädhanäbhiniveçaù | nåtya utsuketi ruciù | harau prétir
äsaktiù | sarväà rätrim evätyavähayad iti ratiù | avyartha-kälatvaà kärya-darçanät | çré-
mürter mädhuré-darçanena jäta-lobhatväd asyäù sambhogecchä-mayé ||14||
viçvanäthaù : dvitéyo rägänugéya-sädhanäbhiniveçajo yathä manoratha-purvaka-

nåtyam atra rägänugä-bodhakaà, tadänéà tac chré-mürti-prabhäveëa tädåça-
parikaräëäm anuräga-sphürtita evänuräga-nirvähatvät ||14||
—o)0(o—
|| 1.3.15 ||
atha çri - kåñëa - tad - bhakta -prasädajaù

sädhanena vinä yas tu sahasaiväbhijäyate |
sa bhävaù kåñëa - tad - bhakta -prasädaja itéyate ||
mukundaù : sädhanena bhävotpatteù käraëena | ataù keñücij janeñu kiïcit sädhane saty
api bhävas tu kåpayaivety abhipräyaù ||15||
—o)0(o—
|| 1.3.16 ||
atha çré - kåñëa - prasädajaù—
prasädä väcikäloka -däna -härdädayo hareù ||
çré - jévaù : väcä carati väcikaù | svälokasya dänaà yatra sa tad-dvärävirbhüta ity arthaù |
hådi bhävo härdam | yat tu smeräà bhaìgéty ädinä pürvam uktaà tad apy atra jïeyam | evaà
våndävanädikam api bhakteñv antar-bhävyam ||16||
mukundaù : väcä caratéti väcikaù | svälokasya sva-darçanasya dänaà yatra sa tad-

dvärävirbhüta ity arthaù | hådi bhävo härdaù ||16||
Page 194
viçvanäthaù : väcä carati väcikaù | älokasya dänaà yatra saù | hådi bhävo härdaù ||16||
—o)0(o—
|| 1.3.17-19 ||
tatra väcika - prasädajaù, yathä näradéye—
sarva - maìgala - mürdhanyä pürëänanda -mayé sadä |

dvijendra tava mayy astu bhaktir avyäbhicäriëé ||
äloka - dänajaù, yathä skände—
adåñöa - pürvam älokya kåñëaà jäìgala -väsinaù |

viklidyad - antarätmano dåñöià näkrañöum éçire ||
härdaù—
prasäda äntaro yaù syät sa härda iti kathyate ||
viçvanäthaù : kuru-jäìgala-deça-väsinaù ||18||
—o)0(o—
|| 1.3.20 ||
yathä çuka-saàhitäyäà—
mahäbhägavato jätaù putras te bädaräyaëa |

vinopäyair upeyäbhüd viñëu -bhaktir ihoditä ||
çré - jévaù , viçvanäthaù : maheti upeyä upäyenaiva labhyä çré-viñëu-bhaktir vinopäyair

uditäbhüt | atra sädhanäntara-niñedhät mahat-prasädasyäkathanäc ca bhagavat-
prasäda eva labhyate | sa ca härda eva | yato garbhasthasyaiva tasya yä tadéyä smaraëa-
mayé bhaktir jätä, sä darçanajä na bhavati, na ca väcikajä | tato härdajaivety avaséyate
tad etad brahma-vaivartäj jïeyam ||20||
Page 195
mukundaù : upeyä upäyair labhyä | iha garbhasthe tava putre ||20||
—o)0(o—
|| 1.3.21-24 ||
atha tad - bhakta - prasädajaù, yathä saptame (7.4.36)—
guëair alam asaìkhyeyair mahätmyaà tasya sücyate |

väsudeve bhagavati yasya naisargiké ratiù ||
näradasya prasädena prahläde çudha -väsanä |

nisargaù saiva tenätra ratir naisargiké matä ||
skände ca—
aho dhanyo ’ si devarñe kåpayä yasya tat -kñaëät |
néco ’ py utpulako lebhe lubdhako ratim acyute ||
bhaktänäà bhedataù seyaà ratiù païca -vidhä matä |

agre vivicya vaktavyä tena nätra prapaïcyate ||
ete çlokä na katamena vyäkhyätäù |
—o)0(o—
|| 1.3.25-26 ||
kñäntir avyartha -kälatvaà viraktir mäna -çunyatä |

äçä - bandhaù samutkaëöhä näma -gäne sadä ruciù ||
äsaktis tad - guëäkhyäne prétis tad -vasati -sthale |
ity ädayo ’ nubhäväù syur jäta -bhäväìkure jane ||
çré - jévaù : tatra mukhyäni liìgäny äha kñäntir iti ||25||
mukundaù : tasya mukhyäni käryäëy äha kñäntir iti | bhäväìkura iva premämara-taroù |
prathamävasthaiva bhäväìkuraù || 25||
viçvanäthaù : tatra mukhyäni liìgäny äha kñäntir iti ||25||

Page 196
sarasvaté öhakkuraù : jäta-bhäväìkure jane jäta-rucau bhakte kñäntiù kñobha-hetau

präpte sati akñubhitätmatä, avyartha-kälatvaà kåñëa-sambandha-vastuny eva kevalaà
käla-kñepaù, viraktiù kåñëetara-vastuni eva véta-spåhä, mäna-çünyatä utkåñöatve’pi
amänitvam, äçä-bandhaù bhagavato dåòha-präpti-sambhävanä, samutkaëöhä
nijäbhéñöa-läbhäya guru-lubdhatä, näma-gäne sadä ruciù, tad-guëäkhyäne äsaktiù, tad-
vasati-sthale prétiù ity ädayo’nubhäväù syuù vartante || (anubhäñya 2.23.18-19)
—o)0(o—
|| 1.3.27-28 ||
(1) tatra kñäntiù —

kñobha - hetäv api präpte kñäntir akñubhitätmatä ||
yathä prathame (1.19.15)—

taà mopayätaà pratiyantu viprä
gaìgä ca devé dhåta - cittam éçe |
dvijopasåñöaù kuhakas takñako vä
daçatv alaà gäyata viñëu -gäthäù ||
çré - jévaù : taà meti | pratiyantu aìgékurvantu | tata eva hetor éçe dhåta-cittaà santaà mäà
gaìgä devé cäìgékarotu | yasmäd evaà çré-parékñito mahä-premitvät kñäntir api mahaté
dåçyate | tasmäd bhäva-rüpe premëo’ìkure jäte tad-aìkuro’jäyata iti bhävaù | evam
anyaträPi ||28||
mukundaù : taà mopayätam iti | mä mäm upayäntaà çaraëägataà pratiyantu jänantu |

gaìgä ca pratyetu | vä-çabdaù pratikriyänädare | rägavaty api parékñiti bhäva-
mätrodäharaëaà tadä tasyaivodayät | evam agre’pi sädhaka-siddha-nitya-siddheñu
pürëa-pürëatara-pürëatama iti krameëa bhävo jïeyaù ||28||
viçvanäthaù : tam iti | taà mä mäm | upayätam upasannam | vipräù pratiyantu jänanta
aìgékurvantu | ata eva hetor éçe dhåta-cittaà santaà mäà gaìgä devé cäìgékarotu | atra
kñobha-käraëasya maraëasya niçcaye’pi kñobhäbhävaù ||28||
siddhänta - sarasvaté : he vipräù ! bhavantaù devé devatä-rüpä gaìgä ca éçe dhåta-

cittam éçvarärpita-cittaà taà tathäbhütaà mä mäm upayätaà çaraëägataà pratiyantu
jänantu | dvijopasåñöo dvija-preritaù kuhakaù takñako vä alaà daçatu | viñëu-gäthä
viñëu-kathäù gäyata yüyaà kértayata ||28|| (anubhäñya 2.23.21)
Page 197
—o)0(o—
|| 1.3.29 ||
(2) atha avyärtha - kälatvaà, yathä hari-bhakti-sudhodaye—
vägbhiù stuvanto manasä smarantas

tanvä namanto ’ py aniçaà na tåptäù |
bhaktäù sravan - netra -jaläù samagram
äyur harer eva samarpayanti ||
na vyäkhyätam |
—o)0(o—
|| 1.3.30 ||
(3) atha viraktiù—

viraktir indriyärthänäà syäd arocakatä svayaà ||
çré - jévaù , viçvanäthaù : viraktir iti | atra käraëa-käryayor virakty-arocakatayor

abhedoktir anyonyävyabhicäritväpekñayä ||30||
—o)0(o—
|| 1.3.31 ||
yathä païcame (5.14.43)—
yo dustyajän dära - sutän suhåd räjyaà hådi -spåçaù |

jahau yuvaiva malavad uttamaùçloka -lälasaù ||
çré - jévaù , viçvanäthaù : yaù çré-bharataù ||30||
Page 198
—o)0(o—
|| 1.3.32-33 ||
(4) atha mäna - çünyatä—

utkåñöatve ’ py amänitvaà kathitä mäna -çünyatä ||
yathä pädme—
harau ratià vahann eña narendräëäà çikhä -maëiù |
bhikñäm aöann ari - pure çvapäkam api vandate ||
çré - jévaù , viçvanäthaù : eña bhagérathaù ||33||
mukundaù : eña bhagératho bhikñäm uddiçya ||33||
—o)0(o—
|| 1.3.34-35 ||
(5) atha äçä - bandhaù —
äçä - bandho bhagavataù präpti - sambhävanä dåòhä ||
yathä çrémat-prabhupädänäà—
na premä çravaëädi - bhaktir api vä yogo ’thavä vaiñëavo

jïänaà vä çubha - karma vä kiyad aho saj -jätir apy asti vä |
hénärthädhika - sädhake tvayi tathäpy acchedya -mülä saté
he gopé - jana - vallabha vyathayate hä hä mad -äçaiva mäm ||
çré - jévaù : yogo’ñöäìgaù | tasya vaiñëavatvaà viñëu-dhyäna-mayatvam | sa eva hi rasa-

garbha ucyate | jïänaà brahma-niñöham | çubhaà karma varëäçramäcärädi-rüpam | saj-
jätis tad-yogyatä-hetuù | tatra yogädénäà tat-präpti-hetutvam bhakty-uktatayä kåtatvena
drañöavyam | tac ca yogasya tåtéye käpileyänusäreëa, jïänasya brahma-bhütaù
prasannätmä [gétä 18.54] iti çré-gétänusäreëa, çubha-karmaëaç ca sa vai puàsäà paro
dharmaù [bhä.pu. 1.2.6] ity anusäreëa jïeyam | mad-äçä mama sva-sukha-mätrecchayä
tväà präptuà pravåttasya yäçä, na tu bhagavat-premëä pravåttasya yä äçä käpi tåñëä sä |
yata acchedya-mülaà sva-sukha-kämatvaà yasyäù sä | tarhi kià karaväëi taträha—héneti
| bhavatä säpi premamayékartuà çakyata iti vicärya saiva kriyata iti bhävaù | vyathayata ity
Page 199
atra svasyäcittatva-mananät—aëäv akarmakäc cittavat kartåtvät [pä. 1.3.88] ity anena

präptasya parasmaipadasyäbhävaù | tad idaà sarvaà dainyenaivoktam iti ratäv
evodähåtam ||35||
mukundaù : yogo’ñöäìgaù | tasya vaiñëavatvaà viñëu-dhyäna-mayatvaà yatra rasa-

garbha ucyate | jïänaà brahma-niñöham | çubha-karma varëäçramäcära-lakñaëam |
sajjätis tay-yogyatä-hetuù | yadyapi premädéni na santi, tathäpi tvayi mad-äçä ayogyo’py
ahaà tväà präpnuyäm iti lalasaiva mäà vyathayate vyathävantaà karoti | ëäviñöavat
prätipädikasyeti matub-äder lopaù | tvad-apräptis tad-anirvartanäc ca duùkham
evänubhaväméty arthaù | nanu ayogyo’haà kathaà taà labheyam iti vicäreëa täà nirvartya
sukhébhaveti cet taträha—hénety ädi | hénasya sarva-sädhana-rahitatväd
ayogyasyärthaà prayojanam adhikaà yathä syät tathä sädhayatéti hénärthädhika-
sädhakas tasmin, pratyuta acchedya-mülä baddha-mülä saté ||35||
viçvanäthaù : vaiñëavo yogaù | jïänaà bhagavad-viñayakam | çubha-karma bhakta-

paricaryädi | kiyad aho paricaryopayukta-sajjätir api nästi | yeñäà sajjäténäà darçana-
sparçane çästre snänaà vihitam uktaà, taj-jäty-antar-bhüto’ham iti abhipräyät | tathäpi
héna-jana-sambandhy-arthasyädhikatayä sädhake tvayi acchedya-mülä mad-äçä mäà
vyathayate | aträçä-bandha-lakñaëasyodäharaëatväd etat-padya-stha äçäpi jïäna-
karmädi-rahitä çuddha-bhakti-janyä prema-sevä-pratyäçä jïeyä | ato
vyäkhyäntarasyäsambhavät tan noktam ||35||
sarasvaté öhakkuraù : mama premä vä çravaëädi-bhaktir api athavä vaiñëavo viñëu-

dhyäna-mayaù yogaù çuddha-bhakti-yogaù, jïänaà brahma-niñöhaà vä, çubha-karma
daiva-varëäçramädi-rüpaà vä, aho khede kiyat sajjätiù sad-vaàça-jäta-sammäno’pi vä
nästi | he gopé-jana-vallabha hénärthädhika-sädhake yogyatä-parimäëädhika-phala-
dätari tvayi acchedya-mülä sarvathaiva avicchedyä saté, hä hä mat mama äçä mäà
vyathayate eva (anubhäñya 2.23.27) ||
—o)0(o—
|| 1.3.36-37 ||
(6) atha samutkaëöhä —

samutkaëöhä nijäbhéñöa -läbhäya guru -lubdhatä ||
atha kåñëa-karëämåte (54)—
änamräm asita - bhruvor upacitam akñéëa -pakñmäìkureñv

äloläm anurägiëor nayanayor ärdräà mådau jalpite |
Page 200
ätämräm adharämåte mada -kaläm amläna vaàçé -svaneñv

äçäste mama locanaà vraja -çiçor -mürtià jagan -mohiném ||
mukundaù : vraja-çiçor vraja-kiçorasya | äçäste drañöum icchati | upacitäà

samåddhimatéà ghana-pakñmäìkuräm ity arthaù | ärdräà mano-drävikäà mada-kaläà
smara-madodgäreëa kaläà madhuräsphuöa-guëäà gambhéräm ity arthaù ||37||
viçvanäthaù : mama locanaà vraja-pater jagan-mohinéà mürtim äçäste darçanärtham

icchäà karoti | kathambhütäm ? asita-bhruvoù çyäma-bhrü-dvaye éñan-namräm | punaù
kim-bhütäm ? akñéëa-pakñmäìkureñu upacitäm aviraläà tathä ca netrastha-
pakñmäékuräëäà shtüläviralatve praçaàsanéye iti bhävaù | adhara-rüpämåte ätämräm
atiçaya-tämra-varëäm amläna-vaàçé-svaneñu mada-kaläà mattäm ||37||
—o)0(o—
|| 1.3.38 ||
(7) atha näma - gäne sadä ruciù, yathä—
rodana - bindu - maranda -syandi -dåg -indévarädya govinda |

tava madhura - svara - kaëöhé gäyati nämävaléà bälä ||
na kenäpi vyäkhyätam |
—o)0(o—
|| 1.3.39 ||
(8) tad - guëäkhyäne äsäktiù, yathä kåñëa-karëämåte (88)—
mädhuryäd api madhuraà

manmathatä tasya kim api kaiçoram |
capalyäd api capalaà
ceto bata harati hanta kià kurmaù ||
Page 201
çré - jévaù : mädhuryäd api madhuram atiçayena madhuram ity arthaù | manmatha-
tätasya manmathotpädakasyety arthaù | yad vä—tasya kaiçoram eva manmathatä
manmathasya dharma ity arthaù ||39||
mukundaù : madhurasya dharmo mädhuryaà tasmäd api madhuraà

lakñaëayätimadhuram ity arthaù | manmatha-tätasya manmathotpädakasyety arthaù | yad
vä, tasya kaiçoram eva manmathatä manmathasya dharma ity arthaù ||39||
viçvanäthaù : manmatha-tätasya manmathotpädakasya tasya kaiçoraà mädhuryäd api

madhuraà atiçaya-madhuram ity arthaù | yad vä, kim apy anirvacanéyä manmathatä
manmathasya dharma ity arthaù | mama ceto harati ||39||
—o)0(o—
|| 1.3.40 ||
(9) tad-vasati - sthale prétiù, yathä padyävalyäm6—
aträsét kila nanda -sadma çakaöasyäträbhavad bhaïjanaà

bandha - ccheda - karo ’ pi dämabhir abhüd baddho ’tra dämodaraù |
itthaà mäthura -våddha -vaktra -vigalat -péyüña -dhäräà pibann
änandäçru - dharaù kadä madhu -puréà dhanyaç cariñyämy aham ||
çré - jévaù , viçvanäthaù : madhu-puréà tad-upalakñitaà mathurä-maëòalam ity arthaù |

vraja-bhuvam iti vä päöhaù ||40||
mukundaù : madhu-puréà tad-upalakñita-mathurä-maëòalam ity arthaù ||40||
—o)0(o—
|| 1.3.41 ||
api ca—
vyaktaà masåëiteväntar lakñyate rati - lakñaëam |
mumukñu - prabhåténäà ced bhaved eñä ratir na hi ||
çré - jévaù : tad evaà tad-eka-spåhatvam eva rater lakñaëaà mukhyam ity uktam | yadi tv
anya-spåhä syät, tadä tal-lakñaëäntara-sättvikädeù sad-bhäve’pi ratir na mantavyety
6
Not found in my edition.
Page 202
äha—api ceti | ca-çabdo’tra tu-çabdärthe | vyaktam iti yä antar-masåëatä ärdratä sä

anyatra vyaktaà yad rati-lakñaëaà tad iva mumukñu-prabhåténäà yadi lakñyate, tathäpi
teñu ratir na syät na mantavyety arthaù | tatra hetuù—mumukñu-prabhåténäm ity eva, na
hy anyatra spåhä anyatra ratir iti yujyate iti bhävaù ||41||
mukundaù : rucibhiç citta-mäsåëya-kåd ity anena masåëatä rater lakñaëam uktam |

anya-kämiñv api tad vékñyate cet, tadä teñv api kià ratir mantavyä ? ity aträha—api ceti |
bhaktänäà vyaktaà yathä syät, tathä sä masåëatä mumukñu-prabhåténäà cet saiva rati-
lakñaëaà tadä eñä hi niçcitaà ratir na ||41||
viçvanäthaù : tad evaà tad-eka-spåhatvam eva rater mukhyaà cihnam ity uktam | yadi tv
anyasya spåhä syät, tadä tac-cihnäntarasya sättvikädeù sad-bhäve’pi ratir na mantavyety
äha—api ceti | tv-arthe ca-çabdaù | vyaktam iti yä antar-masåëatä ärdratä sä anyatra
vyaktaà yad rati-cihnaà tad iva mumukñu-prabhåténäà ced yadi lakñyate, tad api teñu
ratir na syät na mantavyety arthaù | tatra hetuù—mumukñutvam eva, na hy anyatra spåhä,
nänyatra ratir yujyata iti bhävaù ||41||
—o)0(o—
|| 1.3.42-43 ||
vimuktäkhila - tarñair yä muktir api vimågyate |

yä kåñëenätigopyäçu bhajadbhyo ’pi na déyate ||
sä bhukti - mukti - kämatväc chuddhäà bhaktim akurvatäm |
hådaye sambhavaty eñäà kathaà bhägavaté ratiù ||
çré - jévaù , viçvanäthaù : hetum eva viçiñya darçayati—vimuktety ädinä | bhukti-mukti-

kämatvät kathaà sä ratiù sambhavet tasmäd eva hetoù sädhana-gatam api doñam äha—
çuddhäà bhaktim akurvatäm iti | çuddhäà jïäna-karmädy-amiçräm ||42-43||
mukundaù : tad etat sa-hetukam äha—vimukteti çloka-dvayena | çuddhäm

anyäbhiläñitety ädi-rüpäà kintu karma-yoga-miçräm eva kurvatäm ||42-43||
—o)0(o—
|| 1.3.44-45 ||
kintu bäla - camatkära -karé tac -cihna -vékñayä |

abhijïena subodho ’ yaà raty -äbhäsaù prakértitaù ||
Page 203
pratibimbas tathä cchäyä raty -äbhäso dvidhä mataù ||
mukundaù : tarhi kim etat taträha—kintv iti | tasyäç cihnaà svalpäçru-svalpa-pulako vä

dvayaà vä ||44|| pratibimbo yathä puruñävayavänäà darpaëe, chäyä yathä teñäà süryätape
| pratibimba eva pürëatväpürëatväbhyäà dvidhä jïäpitaù ||45||
—o)0(o—
|| 1.3.46 ||
tatra pratibimbaù—
açramäbhéñöa - nirvähé rati -lakñaëa -lakñitaù |

bhogäpavarga - saukhyäàça -vyaïjakaù pratibimbakaù ||
çré - jévaù : tasmin nirupädhitvam eva rater mukhya-svarüpatvaà sopädhitvaà tv

äbhäsatvaà, tac ca gauëyä våttyä pravartamänatvam iti präpteù tasyäbhäsasya
pratibimbatvädi-dvaividhyam uddiçya pratibimbaà lakñayati—açrameti | rati -lakñaëa-
lakñita iti, bäñpädy-eka-dvaya-mätra-darçanät, tad-rüpatvena pratéyamäno’pi raty-
äbhäsaù bhogäpavarga-saukhyäàça-vyaïjakaç cet tarhi pratibimbaka ity anvayaù |
bhogäpavarga-dätåtva-lakñaëa-bhagavad-guëa-dvayävalambanäd bhogäpavarga-
lipsopädhitvaà tat-pratibimbam ity arthaù | tathäpy açramäbhéñöa-nirvähéti mähätmya-
kathanam ||46||
mukundaù : açrameti viçeñaëa-trayätmakaù pratibimbäkhyo raty-äbhäsaù ||46||
viçvanäthaù : açrameti | rati-lakñaëa-lakñita iti, bäñpädy-eka-dvaya-mätra-darçanät,

tad-rüpatvena pratéyamäno’pi raty-äbhäsaù | bhogäpavarga-saukhyäàça-vyaïjakaç cet
pratibimbaka ity anvayaù | tathäpy açramäbhéñöa-nirvähé açrameëa mokña-sädhana-
çama-damädi-çramaà vinaiväbhéñöasya mokñasya nirvähaka ity arthaù | etena
pratibimbasya mähätmya-kathanam idaà jïeyam ||46||
—o)0(o—
|| 1.3.47-48 ||
daivät sad - bhakta - saìgena kértanädy -anusäriëäm |
Page 204
präyaù prasanna - manasäà bhoga -mokñädi rägiëäm ||

keñäàcit hådi bhävendoù pratibimba udaïcati |
tad - bhakta - hån - nabhaù -sthasya tat -saàsarga -prabhävataù ||
çré - jévaù : tatra prakriyäm äha—bhoga-mokñädi-rägiëäà daivät kadäcid eva, na tu

muhuù sad-bhakta-saìgena kértanädy-anusäriëäà tat-tad-arthäntara-lipsayaiva tad-
anukartèëäà tataù präyaù-prasanna-manasäà doña-darçitvädy-abhäve’pi tat-tad-
arthäntara-lipsä-çavala-cittänäà kathaïcid hådi tädåk-citte tad-bhakta-hån-nabhaù-
sthasya tad-bhakta-håd eva nabhaù vastv-antaräspåçyatvät premendüdaya-yogyatväc
ca | tat-stha-bhävendoù pratibimba udaïcati, na tu svarüpaà | tat-tal-lipsä-lakñaëopädhià
vinä tat-pratibimbasyäpy anudayät | pratibimbaç cäyaà na svarüpa-sadåçaù | tat-tad-
ekaika-guëa-mäträvalambanatvät tat-tal-lipsäyäs tasyäsvacchatväc ca | çuddha-bhäva-
lipsä tu çuddhaà pürëaà ca tam äkarñaty eva | vicitra-guëa-gänävalambanavät tad-artha-
prayatnatväc cety arthaù | tarhi kathaà tädåça-bhakta-vyavadhäne sati sa näpayäti ?
taträha—tat-saàsargeti | tat-saàsarga-prabhäväc ciram udaïcaty eva saàskära-rüpeëeti
bhävaù ||47-48||
mukundaù : tasyodayo bhägyenaivety äha—daiväd iti dväbhyäm | präyaù prasanna-

manasäm anya-cittatvät sad-bhaktänäà bhäväbhiläñä-bhäve’pi tad-anumodana-
mätreëa präyo-vikaçita-cittänäà hådi tad-grahaëäyogye’pi tat-saàsargasya prabhävataù
mähätmyam ||47||
viçvanäthaù : tasyävirbhäve prakäram äha—daiväd iti | sad-bhakta-saìgäd dhetoù

kértanädy-anusäriëäà keñäïcid bhoga-mokñädi-rägiëäà hådi sad-bhakta-hådaya-
rüpäkäça-sthasya bhäva-rüpa-candrasya pratibimba udaïcati | nanu yathä candrasya
meghädi-vyavadhäne jalädau pratibimbo na tiñöhati | tathäpy aträpi tädåça-bhaktasya
vyavadhäne sati pratibimbaù kathaà näpayäti—taträha tat-saàsargeti | tat-saàsarga-
prabhävät saàskära-rüpeëa ciram udaïcaty eveti bhävaù ||47-48||
—o)0(o—
|| 1.3.49 ||
atha chäyä —
kñudra - kautühala - mayé caïcalä duùkha -häriëé |
rateç chäyä bhavet kiàcit tat -sädåçyävalambiné ||
çré - jévaù : atha chäyeti | chäyä-çabdenätra käntir ucyate | chäyä sürya-priyä käntiù
pratibimbam anätapaù ity amarasya nänärtha-vargät | sä cätra praticchavir evocyate |
tasyäç ca käntitväd äbhäsa-çabdasya tatra ca prasiddhatvät | tad etad abhipretya chäyäà
Page 205
lakñayati—kñudreti | kñudra-kautühalatvam—päramärthike’pi kautühale tasmin

laukikatva-mananät | tathäpi paramärtha-kautühala-maya-rates tatra yat kiïcic chavir
äbhäsata eveti chäyätvam atreti bhävaù | rateç chäyä tu kiïcid yathä syät tathä tasyä rateù
sädåçyävalambiné bhaved iti tu yojanä | ataç chäyätväc caïcaläpi, na tu pratibimbavat
sthirä | bhogädi-rägaval laukika-kautukasya sthiratväbhävät | tathäpi vastu-prabhäväd
duùkha-häriëé saàsära-täpasya kramäc chamanéti | na cätra viçeña-lakñaëe bhogädi-
sambandhäbhäväd äbhäsa-gatasya sämänya-lakñaëasyävyäptiù syät,
kautuhalänubhavasya ca bhoga-viçeñatvät, na cätrabhoga-sambandhena
pratibimbe’tivyäptiù syät, kñudrety anenaivaa tato’vicchinnatvät ||49||
mukundaù : rateç chäyä tu kiïcit tasyäù sädåçyaà kiïcit tat-sädåçyaà tad-avalambiné

bhaved iti yojanä | yathänyasyäm api chäyäyäà puruñävayavänäà kiïcit sädåçyaà, adbhutä
bäläpi duùkha-häriëé ||49||
viçvanäthaù : päramärthike bhagavat-kértana-bhakta-nåtyädi-kautühale tasmin jane

sämänya-laukikatva-mananät kñudra-kautühala-mayé rati-cchäyä tu kiïcid yathä syät
tathä tasyäù rateù sädåçyävalambiné bhaved iti yojanä | ataç chäyätväc caïcaläpi, na tu
pratibimbavat sthirä | tathäpi duùkha-häriëé saàsära-täpasya kramäc ca çamané ||49||
—o)0(o—
|| 1.3.50-51 ||
hari - priya - kriyä -käla -deça -päträdi -saìgamät |

apy änuñaìgikäd eña kvacid ajïeñv apékñyate ||
kintu bhägyaà vinä näsau bhäva -cchäyäpy udaïcati |
yad abhyudayataù kñemaà tatra syäd uttarottaram ||
çré - jévaù : hari-priya-kriyädénäà saìgamäd yugapan milanäd ity arthaù ||50||
mukundaù : hari-priyänäà kriyä-käla-deça-päträdénäà saìgamät, hari-priya-pätraà

bhaktaù, kathambhütät änusaìgikät uddeçaà vinaiva bhägyenaiva labdhäd ity arthaù |
kvacid ajïeñv apékñyata iti bhukti-mukti-kämiñu keñucid ékñyata evety arthaù ||50||
viçvanäthaù : hari-priya-kriyä-kälädénäm änuñaìgika-saìgät kvacid ajïeñu mokñecchä

kñänty-ädi-rahita-müòheñu eñä rati-cchäyäpékñyate ||50-51||
—o)0(o—
Page 206
|| 1.3.52-53 ||
hari - priya - janasyaiva prasäda -bhara -läbhataù |

bhäväbhäso ’ pi sahasä bhävatvam upagacchati ||
tasminn eväparädhena bhäväbhäso ’py anuttamaù |
krameëa kñayam äpnoti kha -sthaù pürëa -çaçé yathä ||
mukundaù : prasäda-bharäbhäsato’tiprasäda-läbhät | eva-käraù sädhanäbhiniveçädi-

vyävartakaù | bhäväbhäsaù pratibimba-cchäyätmakaù | sahasä çéghram | tasminn
eväparädhena, na tu viñaya-bhogenety arthaù ||52-53||
viçvanäthaù : tasmin hari-priya-jane’parädhenänuttamaù çreñöho’pi raty-äbhäsaù

kñayaà präpnoti ||50||
—o)0(o—
|| 1.3.54 ||
kià ca—
bhävo ’ py abhävam äyäti kåñëa -preñöhäparädhataù |
äbhäsatäà ca çanakair nyüna -jätéyatäm api ||
çré - jévaù : abhävaà dvividhasyaiväparädhasyädhikyena | evam äbhäsatäà

madhyamatvena nyüna-jätéyatäm alpatvena tatra nyüna-jätéyatvaà vakñyamäëänäà
çänty-ädi-païca-vidhänäà raty-ädy-añöa-vidhänäà ca täratamyena jïeyam ||54||
mukundaù : kåñëasya svayaà bhagavataù preñöhäù sädhana-siddhä bhaktäù | abhävaà

dvividasyaiväparädhasyädhikyena | äbhäsatäà madhyamatvena nyüna-jätéyatäm
alpatvena | taträbhäsatä sälokyädi-caturdhä muktiñu kämanä | nyüna-jätéyatvaà
vakñyamäëänäà çäntädi-païca-vidha-raténäà yathottara-çreñöhänäà yathä-pürvatvena
||54||
viçvanäthaù : kåñëasya preñöhaù atiçaya-priyas tasminn aparädhataù | yathä

raghunäthasya pärñado’pi dvivida-nämä vänaras tasya lakñmaëa-
sthäne’parädhasyädhikyena bhävo’bhävaà präptaù | aparädhasya
madhyamatvenäbhäsatvam | alpatve nyüna-jätéyatvam | tac cojjvala-ratimän däsyaà,
däsyavän çänty-ädikaà präpnoti ||54||
Page 207
—o)0(o—
|| 1.3.55 ||
gäòhäsaìgät sadäyäti mumukñau supratiñöhite |

äbhäsatäm asau kià vä bhajanéyeça -bhävatäm ||
çré - jévaù : bhajanéyo ya éças tasya bhävo’bhimäna iva bhävo’bhimäno yasya tat täà yäti
| ahaìgrahopäsanäm äviçatéty arthaù ||55||
mukundaù : asau bhävaù | bhajanéyo ya éças tasya bhävo brahmatvaà yäti, tad-
abhimänitäà präpnoti ||55||
viçvanäthaù : mumukñau kathambhüte supratiñöhite mokñasya sarvotkarña-

vyvasthäpaka-jïäna-çästre yuktyänukula-tarka-racanä-dvärä pratiñöhäà präpte
bhajanéyo ya éças tasya bhävo’bhimäno yasya tat täà yäti | ahaìgrahopäsanäm äviçatéty
arthaù ||55||
—o)0(o—
|| 1.3.56 ||
ata eva kvacit teñu navya -bhakteñu dåçyate |

kñaëam éçvara - bhävo ’ yaà nåtyädau mukti -pakñagaù ||
çré - jévaù , viçvanäthaù : kñaëam ity upalakñaëaà kvacic ciram abhivyäpya | muktis tv
atra särüpya-särñöi-sämépya-lakñaëä jïeyä ||56||
mukundaù : .éçvaraseva bhävaç ceñöä dåçyate | äntaratvena vijïair eva sarvatä jïätuà
çakyo’pi sarvair eva nåtyädau säkñäd anubhüyate | muktiù païca-vidhä ||56||
—o)0(o—
|| 1.3.57 ||
sädhanekñäà vinä yasminn akasmäd bhäva ékñyate |

vighna - sthagitam atrohyaà präg -bhavéyaà susädhanaà ||
Page 208
çré - jévaù : sädhanekñäm iti | sädhanäni pürvokta-sädhanäbhiniveça-kåñëa-prasäda-

bhakta-prasäda-lakñaëäni käraëäni teñäm ékñäà çästrädi-dvärä jïänaà vinä yasmin
bhävo raty-ädir ékñyate niçcéyate tasmin våträdiñv iva präg-bhavéyaà sädhanam ühyam
||57||
mukundaù : suñöhu sädhanaà susädhanaà utpädita-hary-äsaktikaà çravaëa-kértanädi |

vighnena hari-bhaktälpärädhajaihika-bhoga-lälasädi-lakñaëena sthagitam ävåtam ||57||
viçvanäthaù : sädhanekñäm iti | pürvokta-sädhanäbhiniveça-kåñëa-prasäda-bhakta-

prasäda-lakñaëäni käraëäni teñäm ékñäà darçanaà vinä yasmin bhävo raty-ädir vékñyate
tasmin våträsurädiñv iva präg-bhavéyaà sädhanam ühyam ||57||
—o)0(o—
|| 1.3.58 ||
lokottara - camatkära -kärakaù sarva -çaktidaù |

yaù prathéyän bhaved bhävaù sa tu kåñëa -prasädajaù ||
çré - jévaù : nanu pürvaà (1.3.8) sädhanäbhiniveçädi-trayeëädhunä ca prägbhavéya-

sädhanena bhäva-janmoktaà teñäà madhye katamaù çreñöhaù ? tatra pütanädi-
dåñöäntam abhipretyäha—loketi ||58||
mukundaù : nanu sädhanekñäyä abhäväc chukädivat kåñëa-prasädajaù kathaà

nänumeyo’yaà bhävas taträha—loketi | sädhanaja etädåço neti bhävaù ||58||
viçvanäthaù : nanu pürvaà (1.3.8) sädhanäbhiniveçädi-trayeëädhunä ca prägbhavéya-

sädhanena bhäva-janmoktam | teñäà madhye katamaù çreñöhaù ? tatra pütanädi-
dåñöäntam abhipretyäha—loketi ||58||
—o)0(o—
|| 1.3.59 ||
jane cej jäta - bhäve ’ pi vaiguëyam iva dåçyate |

käryä tathäpi näsüyä kåtärthaù sarvathaiva saù ||
Page 209
çré - jévaù , viçvanäthaù : vaiguëyaà bahir duräcäratä, tad iveti tena liptatväbhävät | tathä
coktaà—apavitraù pavitro vä ity ädi | kåtärthatvaà cätra jäta-bhävatväd eva ||59||
mukundaù : kasyacij jäta-bhävasyäpi niñiddhäcaraëädau pravåttiù svasmin bhäva-

våddhaye çré-kåñëecchayä | ity abhipretyäha—jane ced iti | vaiguëyam iva kåñëecchayä
jätatväd avästavam ity arthaù | yataù sarvathä kåtärtho bhagavat-kåpä-viñayatayä kåta-
kåtya eva | tad yathä çré-kåñëaù çré-bilvamaìgalaà cintämaëi-veçyäyäm äsaktaà vidhäya
tad-vacana-mätreëa sarvaà santyäjya sva-lélaika-niñöhaà kåtvä guruëä lélä-çuka iti
khyätià präpayya våndävanägataà svaà darçayämäseti | çré-bharatasya mågäsakty-
ätmakaà prärabdhaà karma nañöam apy udbodhya paçcän måga-çarére brähmaëa-
çarére ca parama-vairägyam utpädya bhäva-våddhim eva cakäreti ca ||59||
—o)0(o—
|| 1.3.60 ||
yathä närasiàhe—
bhagavati ca haräv ananya -cetä
bhåça - malino ’ pi viräjate manuñyaù |
na hi çaça - kaluña - cchaviù kadäcit
timira - paräbhavatäm upaiti candraù ||
çré - jévaù : bhåçaà malino’pi suduräcäratvena bahir dåçyamäno’pi viräjate |

anyäparäbhütayä antargata-bhaktyä çobhata eva | taträrthäntara-nyäso—na héti | loke
cchäyä-mayaà lakñma taväìke çaça-saàjïitam iti çré-hari-vaàçokteù | çaça-kaluña-
cchavitvena bahir dåçyamäno’péty arthaù ||60||
mukundaù : bhåça-malino’pi duräcäratayä dåçyamäno’pi viräjate bhagavat-

kåpäspadatayä bhåça-mälinyaà paribhüya çobhata eva | arthäntara-nyäso’tra padye
viçeñeëa sämänya-samänatvät | manuñya iti jäti-bodhakatvät sämänyam ||60||
viçvanäthaù : bhåçaà malino’pi suduräcäratvena bahir dåçyamäno’pi viräjate |

anyäparäbhütayäntargata-bhaktyä çobhata eva | taträrthäntara-nyäsam äha—na héti |
loka-cchäyä-mayaà lakñma taväìke çaça-saàjïitam iti hari-vaàçokteù | çaça-kaluña-
cchavitvena bahir dåçyamäno’péty arthaù ||60||
—o)0(o—
|| 1.3.61 ||
Page 210
ratir aniça - nisargoñëa -prabalataränanda -püra -rüpaiva |

uñmäëam api vamanté sudhäàçu -koöer api svädvé ||
çré - jévaù : uttarottaräbhiläña-våddheù açänta-svabhävatvam uñëatvam

ulläsätmakatväd änandatvaà aniço’nädita eva yo nisargaù svabhävas tena uñmä cäsau
prabalataränanda-rüpä ceti vigrahaù | uñmäëaà tad-vidha-nänä-saïcäri-bhäva-
lakñaëam ||61||
mukundaù : aniçaà nirantaraà nisargeëa svabhävena uñëä ca sä prabalataränanda-rüpä

ceti vigrahaù | eva-käro’yoga-vyavacchedakaù | ata uñmäëam apéty ädi ||61||
viçvanäthaù : aniçaà nirantaraà yo nisargaù svabhävas tena uñmä ca sä

prabalataränanda-rüpä ceti vigrahaù | rater uñëatvaà näma uttarottaräbhiläña-
våddhyäçänta-svabhävatvam | ulläsakatväd änanda-rüpatvaà ceti jïeyam | uñmäëaà tad-
vidha-nänä-saïcäri-bhäva-lakñaëaà vamanti abhivyaktaà karotéty arthaù ||61||
—o)0(o—
iti çré-çré bhakti-rasämåta-sindhau

purva-vibhäge bhäva-bhakti-laharé tåtéyä ||
Page 211
|| 1.4 ||
çré - hari - bhakti - rasämåta -sindhau pürva - vibhäge caturthä laharé
atha premä
|| 1.4.1 ||
samyaì - masåëita - svänto mamatvätiçayäìkitaù |

bhävaù sa eva sändrätmä budhaiù premä nigadyate ||
çré - jévaù : atha bhävam apy uktvä—samyag iti | atra sändrätmakatvaà svarüpa-
lakñaëam | anyad dvayaà taöastha-lakñaëam ||1||
mukundaù : çré-mukundäya namaù | atha premäëam äha—samyag iti | sa bhäva eva

sändrätmä san premä | sändrätmatvaà svarüpa-lakñaëam | pürvaà citta-mäsåëya-kåt |
atra tat-samyaktvam | pürvaà rucibhir, atra mamatveneti ||1||
viçvanäthaù : atha bhävam apy uktvä premäëam äha—samyag iti | samyaì masåëitaà
bhävasya prathama-daçäpekñayätiçayärdraà sväntaà cittaà yasmin tathä-bhüto yaù
sändrätmä niviòa-svarüpaù prathama-daçäpekñayä paramänandotkarñaà präpta iti yävat
| ata eva kåñëe’tiçaya-mamatväìkito bhävaù sa eva premä nigadyate |
atreyam äçaìkä—nanu bhäva eva ced upädänaù san säìkhya-matänusäreëa premäëam

utpädya svayaà premätmiko bhavati, tadä tan-mate upädäna-käraëam eva pürvävasthäà
parityajya kärya-rüpeëa pariëamati, na tu käraëätiriktaù svatantraù kärya-padärtho’sti |
yathä guda eva kam api vikäraà präpya pürvarüpaà parityajya ca khaëòo bhavati, jäte ca
khaëòe tasmäd guòasya påthak sthitir nästi | evaà khaëòa eva sitä bhavati, sitä eva
sitopalä bhavati, tatra sitopalä-daçäyäà guòa-khaëòa-sitänäà påthak sthitir nästi | tadvad
aträpi bhävaù pürvävasthäà parityajya prema-rüpo bhavatu, evaà premëaù sakäçäd
bhävasya påthak-sthitir mästu, tathägre vakñyamäëaà premëa eva sneha-rüpatvam eva
snehädénäà rägädi-rüpatvaà ca, taträpi snehädibhyaù sakäçät premädi-sthäyi-bhävänäà
påthak sthitir mästu | evaà sati çré-rädhikä-prabhåtiñu camra-sthäyi-rüpa-mahäbhäva
eva tiñöhatu, na tu rati-prema-sneha-mäna-rägänurägädayaù |
maivam | çré-kåñëasya hlädiné-çakteù sära-våtti-rüpäëäà rati-prema-snehädénäà çré-

kåñëasyaiväcintya-çaktitvät pürvävasthäm aparityajyaiva bhävaù prema-rüpo bhavati |
pürvävasthäyä atyägäd eva premëaù sakäçäd bhävasya påthak sthitir api jïeyä | evaà-
rétyä snehädibhyaù sakäçät premädénäà påthak sthitir apy ühyä | tatra dåñöänto, yathä—
çré-kåñëasya bälya-deha eva kam api mädhuryädy-utkarñaà präpya bälyävasthä-
parityägaà vinaiva paugaëòa-deho bhavati | evaà paugaëòa-deha eva pürvasmäd apy
Page 212
utkarña-viçeñaà präpya kaiçora-deho bhavati, na tu präkåta-manuñya-çarérädir iva

bälyävasthäà parityajya paugaëòävasthäà präpnoti | çré-kåñëasya bälya-paugaëòa-
kaiçoräëäm evaà bälyäd ucita-lélänäà ca sarveñäà nityatvät | kintu paugaëòasya
präkaöye bälya-deho’träntardhäya yatra yatra brahmäëòe prakaöa-léläyäà bälya-léläyä
ärambhas tatraiva prakaöébhavati | evam asyaiva våndävanasyäprakaöa-prakäçe yatra
bälya-léläyä ärambhas taträpi bälya-dehasya präkaöyaà jïeyam | brahmaëa ägämini kalpe
vaivasvata-manvantare punar apy atraiva våndävanasya prakaöa-prakäçe bälya-dehaù
prakaöébhaviñyatéti | yathä—etad-dvépasthaù süryo’träntardhäya sandhyä-käle
dvéipäntaraà gacchati | punar api yäma-catuñöayänantaram etad dvépe
prakaöébhaviñyati | lélänäà bälyädy-avasthänäà ca nityatvaà çré-bhägavata-öékäyäà
mahänubhävair vistärya likhitam | viçeña-jijïäsä cet, sä öékä drañöavyä |
prakåte tu rati-premädi-sthäyi-bhävavatäà bhaktänäà madhye yasya bhaktasya sthäyi-

bhävädeù sva-sva-käraëaà präpyodayas tadä tasyaiväbhivyaktir anyeñäà tu bhävänäm
anabhivyaktatvena tasminn eva bhakte sthitir jïeyä | yathä käma-krodhädimatäà
säàsärikäëäà kämädénäà madhye ekatarasyodaya-käle’nyeñäà saàskära-rüpeëa sthitiù,
tadvad eveti jïeyam ||1||
sarasvaté - öhäkuraù : samyaì-masåëita-sväntaù suñöhu masåëitaù ärdrékåtaù sväntaù

yasmät saù, mamatvätiçayäìkitaù mamatvätiçaya-yuktaù iti taöastha-lakñaëa-dvaya-
viçiñöaù yaù sändrätmä ghanébhüta-svarüpaù iti svarüpa-lakñaëa-yuktaù bhävaù sa eva
budhaiù premä nigadyate kathyate ||1|| (caitanya-caritämåta 2.23.7)
—o)0(o—
|| 1.4.2 ||
yathä païcarätre—
ananya - mamatä viñëau mamatä prema -saìgatä |

bhaktir ity ucyate bhéñma -prahlädoddhava -näradaiù ||
çré - jévaù : atra sva-matam udäharaëam evaà-vrata [bhä.pu. 11.2.38] ity ädi vakñyamäëa-
prakäram eva jïeyam | matäntaram api yojanäntareëa saìgamayitum äha—yatheti | bhaktir
atra bhävaù ||2||
mukundaù : viñëau bhaktiù sändra-bhäva-lakñaëä, yatra bhaktau | ananya-mamateti

samyaì masåëita-sväntatvam ||3||
Page 213
viçvanäthaù : närada-païcarätra-padyasya yojanäm äha—bhaktir iti | bhaktir atra bhävaù

| deha-gehädi-niñöha-mamatvena varjitä | atha ca viñëau saìgatä yä mamatä, tad-rüpä
bhaktir bhéñma-pramukhaiù prema ucyate ity arthaù | bhäva iti bhävasyänubhäva-rüpa-
çravaëa-kértanädy-antaraìgäëäm aìgänäm anusevayä paramotkarñam ärüòhä ratir eva
bhävotthaù premä parikértitä ||2-5||
sarasvaté - öhäkuraù : viñëau bhagavati prema-saìgatä prema-yuktä ananya-mamatä

aikäntiké sambandha-mayé mamatä prétiù iti bhéñma-prahlädoddhava-näradaiù
bhaktaiù sä bhaktiù bhäva ucyate ||2|| (caitanya-caritämåta 2.23.8)
—o)0(o—
|| 1.4.3-4 ||
bhaktiù premocyate bhéñma -mukhyair yatra tu saìgatä |

mamatänya - mamatvena varjitety atra yojanä ||
bhävottho ’ tiprasädotthaù çré -harer iti sa dvidhä ||
na katamena vyäkhyätam.
—o)0(o—
|| 1.4.5 ||
tatra bhävotthaù —
bhäva eväntaraìgäëäm aìgänäm anusevayä |

ärüòhaù paramotkarñam bhävotthaù parikértitaù ||
çré - jévaù , mukundaù : vaidhyä nivåtto vaidhaù | sa cäsau bhävaç ceti tad-utthaù ||5||
viçvanäthaù : na vyäkhyätam.
—o)0(o—
|| 1.4.6 ||
tatra vaidha - bhävottho, yathä ekädaçe (11.2.40)—
Page 214
evaà - vrataù sva - priya -näma -kértyä

jätänurägo druta -citta uccaiù |
hasaty atho roditi rauti gäyaty
unmädavan nåtyati loka -bähyaù ||
çré - jévaù : atraivaà-vrata iti vaidhé-sambandhät tan-nivåttatvaà, priyeti bhävotthatvam |

sveti mamatä-yuktatvam | jätänuräga iti tad-atiçayitvaà ca jïeyam ||6||
mukundaù : atraivaà-vrata iti vaidha-bhävatvam | sva-priya-nämeti

antaraìgäìgänusevanam | jätänuräga iti bhävotkarña-präptyä premëä bhävotthatvam |
uccair druta-cittatvaà samyaì-masåëita-sväntatvam | hasatéty ädi mamatätiçayäìkitatvam
||6||
viçvanäthaù : evaà-vrata iti | evaà pürva-vacanokta-prakäreëa sädhane vrata ity arthaù |

anena vaidhé-sambandhät vaidhé-niñpädyatvam asyoktam | priya-näma-kértyety atra
kåñëasya priyatva-kathanena tan-näma-kértanasya bhävotthatvam uktam | sveti—priya-
niñöha-svéyatva-kathanena mamatä-yuktatvam uktam | jätänuräga iti
mamatvasyätiçayitvam uktam | rauti rodanätiriktocca-çabdaà karoti | loka-bähyaù
lokätétaù ||6||
—o)0(o—
|| 1.4.7-8 ||
rägänugéya - bhävottho, yathä pädme—
na patià kämayet kaïcid brahmacarya -sthitä sadä |

tam - eva mürtià dhyäyanté candrakantir varänanä ||
çré - kåñëa - gäthäà gäyanté romäïcodbheda -lakñaëä |
asmin manvantare snigdhä çré -kåñëa -priya -vartayä ||
çré - jévaù : täm eva mürtià dhyäyantéti tasyäà mürtau pürvaà bhävo jäta äséd iti sücitam |
kaïcid anyaà patià na kämayet | na kämayeteti gäòha-mamatayä prema darçitam | snigdhä
babhüveti çeñaù ||7-8||
mukundaù : na patià kämayet brahmacarya-sthitä sadeti—indriyärthänäà svayam

arocakatvena bhävasya sücanam | tasya rägänugéyatvaà mürti-darçana-jätatvät | mürtià
dhyäyantéti çré-kåñëa-gäthäà gäyantéti cäntaraìgänusevanam | pürvaà yatra jäto bhävas
Page 215
täm evety anena mamatvätiçayäìkitatvam, romäïcodbheda-lakñaëeti | samyaì-masåëita-

sväntatvaà çré-kåñëa-priya-värtayä snigdhä premavaté babhüvety arthaù ||7-8||
viçvanäthaù : täm eva mürtià dhyäyantéty anena tasyäà mürtau pürva-bhävo jäta äséd iti
sücitam | kaïcid anyaà patià na kämayet | na kämayeteti gäòha-mamatayä prema darçitam
| romäïcodbheda atiçaya ity arthaù sa eva lakñaëaà cihnaà yasyäù | snigdhä snehavaté
babhüveti çeñaù ||7-8||
—o)0(o—
|| 1.4.9 ||
atha harer atiprasädotthaù —
harer atiprasädo ’ yaà saìga -dänädir ätmanaù ||
çré - jévaù , mukundaù : saìga-dänam ädir yasya saù ||9||
viçvanäthaù : harer iti | ätmanaù saìga-dänädir eva harer atiprasädasya käryatvät

atiprasäda ucyate ||9||
—o)0(o—
|| 1.4.10 ||
te nädhéta - çruti -gaëä nopäsita -mahattamäù |

avratätapta - tapasaù mat 7- saìgän mäm upägatäù ||10||
çré - jévaù : ta iti | pürvokteñu te kecid bali-prabhåtayaù | te ca mat-präpty-arthaà na

adhétäù çruti-gaëä yaiù | tathä adhyayanärthaà nopäsitä mahattamäù tat-päragä yaiù |
mat-saìgäd iti | teñäà satäà madhye pradhänasya mama saìgät premäëaà präpya mäm
upägatä ity arthaù | kintu çré-bhagavataù svatantratve’pi satäà madhye svayaà gaëanaà
vinaya-svabhäväd eva kåtam iti çré-bhagavat-prasädottha eväyaà jïeyaù ||10||
mukundaù : te våña-parvädi-yajïa-patnyas tä mat-saìgät premäëaà präpya mäm upägatä

ity arthaù | pürvoktätväñöra-käyädhavädayas tu mat-saìgäd eva ||10||
7
äkare präyaçaù sat-saìgäd iti päöho dåñöaù |
Page 216
viçvanäthaù : te neti | pürvokteñu madhye kecid bali-prabhåtaya ity arthaù | te ca mat-

präpty-arthaà nädhétäù çruti-gaëä yaiù | tathä adhyayanärthaà nopäsitä mahattamä
veda-päragä yaiù | mat-saìgäd iti | teñäà satäà madhye pradhänasya mama saìgät
premäëaà präpya mäm upägatä ity arthaù | kintu bhagavataù svatantratve’pi satäà
madhye svayaà gaëanaà vinaya-svabhäväd eva kåtam iti çré-bhagavat-prasädottha
eväyaà jïeyaù ||10||
—o)0(o—
|| 1.4.11 ||
mähätmya - jïäna - yuktaç ca kevalaç ceti sa dvidhä ||
çré - jévaù , viçvanäthaù : punaç ca tasyaiva premëo bheda-dvayam äha—mähätmyeti |

kevalo mädhurya-mätra-jïänam ukta ity arthaù ||11||
mukundaù : rüpa-guëa-lélädénäà mädhurya-mätränubhava-hetutvaà kevalatvam ||11||
—o)0(o—
|| 1.4.12 ||
atha ädyo, yathä païcarätre—
mähätmya - jïäna - yuktas tu sudåòhaù sarvato ’dhikaù |

sneho bhaktir iti proktas tayä särñöyädinänyathä ||
mukundaù : snehaù sändrätmä bhävaù | bhaktiù prema-rüpä | sudåòha iti mamatayä

baddha-mülaù | sarvato’dhikaç cittasya samyaì-mäsåëya-hetutvät sarva-çreyobhyaù
çreñöhaù | tayä prema-svarüpayä bhaktyä | särñöhyädi-caturdhä prema-sevottarä muktiù
| nänyathä sukhaiçvarottarä sä na ||12||
viçvanäthaù : atra päïcarätrika-padya-dvayaà mähätmya-jïäna-sad-bhäväsad-

bhäväàça eva jïeyam | mähätmya-jïänaà ca éçvaro’yam iti jïäna-janyaù sakhyädi-bhäva-
saìkocaka-sambhrama-viçeñaù | ata eva rägänugänam aiçvarya-jïäna-sattve’pi tan na
sakhyädi-bhäva-saìkocakam iti jïeyam | mähätmya-jïäna-yukto’tha ca sarvato’dhika-
sneho bhaktir ucyate | tayä bhaktyä ||12||
Page 217
—o)0(o—
|| 1.4.13 ||
kevalo, yathä tatraiva—
mano-gatir avicchinnä harau prema-pariplutä |

abhisandhi-vinirmuktä bhaktir viñëu-vaçaìkaré || iti |
çré-jévaù: na vyäkhyätam |
mukundaù : bhaktiù sändrätma-bhävaù | viñëu-vaçaìkaréti prema, harau

mano-gatir avicchinneti mamatätiçayäìkitatvam | prema-paripluteti—samyaì-
masåëita-sväntatvam | abhisandhir aiçvaryänusandhänaà tena vimukteti
kevalatvam ||13||
viçvanäthaù : tatra närada-païcarätre | harau avicchinnä manogati-rüpä yä

bhaktiù | sä viñnü-vaçaìkaréty arthaù | abhisandhi-vinirmuktä
phaläbhisandhi-rahitä ||13||
—o)0(o—
|| 1.4.14 ||
mahima-jïäna-yuktaù syäd vidhi-märgänusäriëäm |

rägänugäçritänäà tu präyaçaù kevalo bhavet ||
çré-jévaù: präyaça iti | vaidhy-aàça-yuktatve’pi na kevalaù syäd ity arthaù ||

14||
mukundaù : veda-rcänäà gopétva-präptau mahima-jïänasyäpi çravaëaà

präyaça ity uktam ||14||
viçvanäthaù : präyaça iti | rägänugatasyaivärcana-bhaktau vaidha-bhakty-

udita-rukmiëy-ädi-sähityena bhävanä-yuktatve sati na kevalaù syäd ity
arthaù ||14||
—o)0(o—
Page 218
|| 1.4.15-16 ||
ädau çraddhä tataù sädhusaìgo’tha bhajanakriyä |

tato’narthanivåttiù syät tato niñöhä rucis tataù ||
tathäsaktis tato bhävas tataù premäbhyudaïcati |
sädhakänäm ayaà premëaù prädurbhävaù bhavet kramaù ||
çré - jévaù : tatra bahuñv api krameñu satsu präyikam ekaà kramam äha ädäv iti dvayena |
ädau prathame sädhu-saìga-çästra-çravaëa-dvärä çraddhä tad-artha-viçväsaù | tataù
prathamänantaraà dvitéyaù sädhu-saìgo bhajana-réti-çikñä-nibandhanaù | niñöhä
taträvikñepeëa sätatyam | rucir abhiläñaù | kintu buddhi-pürvikeyam | äsaktis tu svärasiké
||15||
mukundaù : ädau prathamaà kenäpi bhägyodayena çré-kåñëasya bhaktau çraddhä |

sädhu-saìga udyamena sädhubhir milanam | bhajana-kriyä bhajanasya käraëam |
anarthasya aprärabdha-prärabdha-rüpasya päpasya nivåttir näçaù | niñöhä ägraheëa
punaù punar bhajana-käraëam | ruciù päpa-béja-näçäd bhaktau mädhuryänubhavaù |
äsaktir avidyä-nivåtter harau mano’bhiniveçaù ||15-16||
viçvanäthaù : atra bahuñv api krameñu satsu präyikam ekaà kramam äha ädäv iti
dvayena | ädau prathame sädhu-saìge çästra-çravaëa-dvärä çraddhä tad-artha-
viçväsaù | tataù çraddhänantaraà dvitéyaù sädhu-saìgo bhajana-réti-çikñärtham | niñöhä
bhajane avikñepeëa sätatyam | rucir abhiläñaù | kintu buddhi-pürvikeyam | äsaktis tu
svärasiké sväbhävikéty arthaù | etena niñöhäsaktyor bhedo jïeyaù ||15-16||
—o)0(o—
|| 1.4.17 ||
dhanyasyäyaà navaù premä yasyonmélati cetasi |

antarväëébhir apy asya mudrä suñöhu sudurgamä ||
çré - jévaù : antar-väëibhiù çästra-vidbhiù | mudrä paripäöé ||17||
mukundaù : antar-väëibhiù çästra-jïaiù mudrä jïäna-prakäraù ||17||
viçvanäthaù : yasya dhanyasya ayaà nava-premä cetasi unmélati | antar-väëébhiù

çästra-vidbhir api asya bhaktasya mudrä paripäöé sudurgamä ||17||
Page 219
sarasvaté : yasya dhanyasya saphalärthasya bhaktajanasya cetasi citte nava-premä

unmélati prakaöo bhavat, tasya mudrä ceñöä antarväëébhiù çästravidbhiù api suñöhu
sudurgamä boddhum atéväçakyä ||17|| (caitanya-caritämåta 2.23.36)
—o)0(o—
|| 1.4.18 ||
ata eva çré-närada-païcarätre, yathä—
bhävonmatto hareù kiïcin na veda sukham ätmanaù |

dukhaà ceti maheçäni paramänanda äplutaù ||
çré - jévaù : sudurgamatvam eva darçayati—ata evaeti | ayaà bhävaù—çästravidbhir hi

sukha-präpti-duùkha-häné eva puruñärthatvena nirëéte | te ca tädåça-bhaktänäà bahir
eva tair jïäyete | teñäm antas tu sukha-duùkhe bhagavat-präpty-apräpti-kåte eva |
yathoktaà—nätyantikaà vigaëayanty api te prasädaà [bhä.pu. 3.15.48] ity ädi, kämaà
bhavaù sva-våjinair nirayeñu naù stäc ceto ‘livad yadi nu te pada yo rameta [bhä.pu.
3.15.49] ity ädi ca ||18||
mukundaù : ata eva bähya-ceñöä lokätétety äha—ata eveti | çästravidbhir ayam atra
niñöha iti ceñöayaiva jïäyate sä cäsya tarkänukülä na, ato jïänäbhäva ity arthaù ||18||
viçvanäthaù : sudurgamatvam eva darçayati—ata evaeti | he maheçäni durge ! ayaà

bhävaù—çästravidbhir hi sukha-präpti-duùkha-häné eva puruñärthatvena nirëéyete |
tädåça-bhaktänäà te sukha-duùkhe çästra-vidbhir bahir eva jïäyete, näntaù | teñäm antas
tu sukha-duùkhe bhagavat-präpty-apräpti-kåte eva | yathä—nätyantikaà vigaëayanty api
te prasädaà [bhä.pu. 3.15.48] ity ädi dhruvoktau bhagavat-präpaka-bhakty-
abhävenätyantikasya mokñasyäpy anädarät | evaà, kämaà bhavaù sva-våjinair nirayeñu
naù stäc ceto ‘livad yadi nu te padayo rameta [bhä.pu. 3.15.49] ity ädi sanakädénäm uktau
nirayeñu närakéñu yoniñu mama bhavo janma syäd ity anena yatra bhaktiù sambhavati,
tasyäà näraké-yonäv api janma samécénam iti teñäm abhipräyäd iti ||18||
—o)0(o—
|| 1.4.19 ||
premëa eva viläsatväd vairalyät sädhakeñv api |

atra snehädayo bhedä vivicya na hi çaàsitäù ||
Page 220
—o)0(o—
|| 1.4.20-21 ||
çrémat - prabhupadämbhojaiù sarvä bhägavatämåte |

vyaktékåtästi güòhäpi bhakti -siddhänta -mädhuré ||
gopäla - rüpa - çobhäà dadhad api raghunätha -bhäva -vistäré |
tuñyatu sanätanätmä prathama -vibhäge sudhämbu -nidheù ||
çré - jévaù : gopäleti çliñöam idam | tatra kåñëa-pakñe raghunätha-bhävasya

raghunäthatvasya vistäré raghunäthädénäm apy avatäréty arthaù | tatra tad-upäsakänäm
abhéñöa-püraëäyeti bhävaù | aho kåpä-mähätmyam iti vivakñitam | pakñe sva-vargasya
näma-catuñöayam uddiñöam | tatra dvitéyaà çrémad-grantha-kåc-caraëänäà näma,
prathama-tåtéye tan-mitrayoù | caturthaà ca çrémat-tad-agraja-caraëänäà bhävaù çré-
kåñëa-premä ||20-21||
mukundaù : gopäleti çliñöam idam | sanätanätmä çré-kåñëo gopäla-rüpeëa çobhäà

käntià dadhad api raghunäthasya bhävaù samudra-bandhanädi-kriyä tasya vistäré |
pakñe sanätanätmä svägrajaù | gopälo gopäla-bhaööo rüpo granthakåt tayoù çobhäm
icchäà dadhat puñëann api bibharti bhåti-poñayoù dadhäti ca ity äkhyäta-candrikäyäm |
raghunäthasya tan-nämno’sya bandhor bhävaù çré-kåñëa-prema tasya vistäré
vardhakaù | çobhä käntécchayor uktä iti viçvaù ||20-21||
viçvanäthaù : gopäleti çliñöam idaà padyam | tatra çré-kåñëa-pakñe—sanätanätmä çré-

kåñëaù bhakti-sudhämbodhaà prathama-vibhäge tuñyatu | kédåçaù ? gopälaka-
svarüpeëa çobhäà dadhat | raghunäthasya bhävaù setu-bandhädi-lélä taà kämya-
vanädau vistäré | sanätana-nämä ätmä deho yasyeti vyutpattyä çré-sanätana-gosvämi-
pakñe gopäla-bhaööa-gosvämé mal-lakñaëa-rüpa-nämä cänayoù çobhäà dadhat
puñëan raghunätha-däsasya bhävaù premä tasya vistäré ||20-21||
—o)0(o—
pürva-vibhäge prema-bhakti-laharé-caturthé
rasopayogi-sthäyi-bhävopapädano näma
Page 221
pürva-vibhägaù samäptaù
—o)0(o—
Page 222

Bhakti Rasamrita Sindhu - 1 - Purva-Vibhaga - Rupa Gosvamin - Three Commentaries

Enviado por

Dados do documento

Direitos autorais

Formatos disponíveis

Compartilhar este documento

Compartilhar ou incorporar documento

Opções de compartilhamento

Você considera este documento útil?

Este conteúdo é inapropriado?

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

Bhakti Rasamrita Sindhu - 1 - Purva-Vibhaga - Rupa Gosvamin - Three Commentaries

Enviado por

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

çré - çré - bhakti - rasämåta -sindhuù

çré - çré - bhakti - rasämåta -sindhuù

bhagavad - bhakti - bheda -nirüpakaù

prathama - laharé sämänya -bhaktiù

akhila - rasämåta - mürtiù prasåmara -ruci -ruddha -tärakä -päliù |

çré - jévaù ( durgama - saìgaminé ):

sanätana-samo yasya jyäyän çrémän sanätanaù |

atha çrémän so’yaà grantha-käraù sakala-bhägavata-loka-hitäbhiläña-paravaçatayä

näma tat tad eveti | ata eva präkaöya-samaya-mätra-dåñöyä yä lokasyäpratétis tasyä

svayaà tv asämyätiçayas tryadhéçaù

kä stry aìga te kala-padäyata-mürcchitena

yan martya-lélaupayikaà sva-yoga-

ete cäàça-kaläù puàsaù kåñëas tu bhagavän svayam || [bhä.pu. 1.3.28] iti |

jayati jana-niväso devaké-janma-väda [bhä.pu. 10.90.48] ity ädéni çré-bhägavate |

atha tat-tad-utkarña-hetuà svarüpa-lakñaëam äha—akhilä rasä vakñyamäëäù çäntädyä

gopyas tapaù kim acaran yad amuñya rüpaà

trailokya-lakñmy-eka-padaà vapur dadhat [bhä.pu. 10.32.14], taträtiçuçubhe täbhiù

gopälé pälikä dhanyä viçäkhä dhyäna-niñöhikä |

viçäkhä dhyäna-niñöhiketi päöhäntaram | tatheti daçamy api tärakä-nämny evety arthaù |

atha madhyama-mukhyäbhyäm äha—kalite ätma-sätkåte çyämä çyämalä lalitä ca yena

yathä rädhä priyä viñëos tasyäù kuëòaà priyaà tathä |

ata eva mätsya-skändädau çaktitva-sädhäraëyenäbhinnatayä gaëanäyäm api tasyä eva

devé kåñëa-mayé proktä rädhikä para-devatä |

åk-pariçiñöa-çrutäv api—rädhayä mädhavo devo mädhavenaiva rädhikä, vibhräjante

atha çlokärtha-vyäkhyä—tatraika-çleñeëopamäà sücayaàs tayärtha-viçeñaà puñëäti |

vartate iti labhyate | vartamäna-prayogäàças tu praty-åtu-räjam eva tat-tad-

siddhänta-rasa-bhävänäà dhvany-alaìkärayor api |

mukundaù ( artha - ratnälpa -dépikä ):

lokaà gopyaà sumadhura-rasaà svädayan yo’vatérëo

atha çrémad-granthakäraù çré-çré-caitanya-devasya kåpayä prakäçita-çré-kåñëa-

näyakebhya utkarñeëa dvärakädau mathurädau gokule pürëän pürëatarän pürëatamän

éçvaraù paramaù kåñëaù saccidänanda-vigrahaù |

ity ädi brahma-saàhitädi-vacanäni pramäëam | sva-sva-parikarair gokulädiñu sadä

nanu, gokula-mathurädiñu bahu-vidha-bhaktair ekaù kahtaà sadä vartate | bälya-

yathä rädhä priyä viñëos tasyäù kuëòaà priyaà tathä |

devé kåñëa-mayé proktä rädhikä para-devatä |

sarva-lakñmé-mayé sarva-käntiù saàmohiné parä || iti |

tat-sambandhe kåñëa-guëotkarño, yathä åk-pariçiñöa-çrutau—rädhayä mädhavo devo

yat-prasädaà vinätratyä arthäù sarve sudurgamäù |

viçvanäthaù ( bhakti -sära -pradarçiné ):

atha so’yaà nikhila-sahådaya-hådya-samudaya-hådayälaìkäraù sakala-kavi-

gopyas tapaù kim acaran yad amuñya rüpaà

trailokya-lakñmyaika-padaà vapur dadhat [bhä.pu. 10.32.14] ity ädi |

taträtiçuçubhe täbhir bhagavän devaké-sutaù [bhä.pu. 10.33.6] ity ädi |

täsu gopéñu mukhyä daça bhavaiñyottare çrüyate—

atha madhyama-mukhyäbhyäm äha—kalite svékåte çyämä çyämä-lalite yena saù |

atha parama-mukhyäyä vaiçiñöyam äha—rädhäyäù preyän atiçayena préti-kartä |

ata eva mätsya-puräëe çaktitva-sädhäraëyenäbhinnatayä gaëanäyäm api tasyä eva

devé kåñëa-mayé proktä rädhikä para-devatä |

åk-pariçiñöa-çrutäv api—rädhayä mädhavo devo mädhavenaiva rädhikä, vibhräjante

tärakäëäà pälir yena sa iti pürvavan nija-käntimat-tärä-gaëa-

siddhänta - sarasvaté : akhila-rasämåta-mürtiù akhiläù çäntädyäù païca mukhya-rasäù

hådi yasya preraëayä pravartito ’haà varäka -rüpo ’pi |

çré - jévaù: atha nija-bhakti-pravartanena kali-yuga-pävanävatäraà viçeñataù sväçraya-

mukundaù: atidurbodha-bhakti-rasa-nirüpaëe ayogya-mäné çré-kåñëa-caitanyasya

mahä-bhäväòhyänäà prema-snehädinä vivaças teñäà mahä-bhävädi-mädhuryaà

nanu, çré-kåñëa-caitanyasya çré-kåñëatve kià pramäëam iti cet, çré-bhagavad-gétä-

ekädaçe kali-yugopäsya-prasaìge spañöam eva tasya bhagavattvaà nirüpitam | tad yathä

kåñëa-varëaà tviñäkåñëaà säìgopäìgästra-pärñadam |

asya gauratvaà ca—

äsan varëäs trayo hy asya gåhëato ‘nuyugaà tanüù |

iti garga-vacanepäriçeñya-pramäëa-labdham | tathä hi, idänéà kåñëatäà gataù ity

tretopäsyatvenaikädaça eva varëitatväc ca kalau çré-gauraù pariçiñyate | ato

suvarëa-varëo hemäìgo varäìgaç cäìganäìgadé |