‫هو‬

‫‪121‬‬

‫روضة المذنبين و جنة المشتاقين‬

‫شيخالسالم ابونصر احمد جام نامقی‬

‫ژنده پيل‬
 ‫فهرسات‬
‫باب اول‬
‫در توحيد و شناخت حق سبحانه و تعالي ‪9................................................‬‬
‫باب دوم‬
‫در بيان كردن سنت و جماعت ‪12..........................................................‬‬
‫باب سوم‬
‫در معرفت و هدايت حق سبحانه و تعالي ‪16.............................................‬‬
‫باب چهارم‬
‫در فضل توبه و فضل تائبان گنهكار ‪23.....................................................‬‬
‫باب پنجم‬
‫در حرمت مؤمن گناهكار عارف مخلص ‪26...............................................‬‬
‫باب ششم‬
‫ل‬
‫در فضيلت فرزندان آدم صلواتالله عليه ‪30.............................................‬‬
‫باب هفتم‬
‫در كيمياي طاعت و عبادت ‪34...............................................................‬‬
‫باب هشتم‬
‫در كار ظاهر و باطن ‪36......................................................................‬‬
‫باب نهم‬
‫در نيكوگماني به خداي علزوج ل‬
‫ل ‪39.........................................................‬‬
‫باب دهم‬
‫در نعمت ديدن از منعم و شكر گزاردن ‪41...............................................‬‬
‫باب يازدهم‬
‫در عبادت معجب و مرائي ‪46................................................................‬‬
‫باب دوازدهم‬
‫در آنكه پنداشت در سر آدمي از كجاست؟ ‪49...........................................‬‬
‫باب سيزدهم‬
‫حديث‪ :‬عشق‪ ،‬و محبت ‪51...................................................................‬‬
‫باب چهاردهم‬
‫در وعظ برادران ‪56...........................................................................‬‬
‫باب پانزدهم‬
‫در اسرار ربوبيت با خاصگان ‪59............................................................‬‬
‫باب شانزدهم‬
‫در كار براي خويش كردن و تقليد مقلدان ‪61............................................‬‬
‫باب هفدهم‬
‫در قدر مؤمن مخلص ‪64......................................................................‬‬
‫باب هجدهم‬
‫در لطف و كرم حق سبحانه و تعالي ‪68...................................................‬‬
‫باب نوزدهم‬
‫در شناخت طريق آزادمردان ‪73............................................................‬‬
‫باب بيستم‬
‫سام و قيمت گوهر فقر ‪77...................................................‬‬ ‫در قسمت ق ل‬

‫‪2‬‬
 ‫باب بيست و يكم‬
‫در صفت آدمي و مجاهدت او ‪80............................................................‬‬
‫باب بيست و دوم‬
‫در مجاهدت خاصگان كه چگونه بايد كرد ‪84..............................................‬‬
‫باب بيست و سوم‬
‫در بيان خوف و رجاء ‪91......................................................................‬‬

‫‪3‬‬
 ‫بسمالللهّ الرحمنالرحيم‬
‫سلّم‬ ‫ظالمين‪ ،‬والصلّةا وال ل‬ ‫بالعالمين‪ ،‬والعاقبة للملتقين‪ ،‬ول عدوان إلل عليال ل‬ ‫الحمدللله ر ل‬
‫ل‬ ‫ل‬
‫مد‪ ،‬وعلي آله‪ ،‬وأصحابه‪ ،‬وأزواجه‪ ،‬وذرياته‪ ،‬واتباعه الطيبين‪ ،‬الطللاهرين‪ ،‬وعلللي‬ ‫علي مح ل‬
‫جميعالنبياء والمرسلين‪.‬‬
‫خواجه امام زاهد‪ ،‬شيخالسلّم‪ ،‬قدوةاالبللدال‪ ،‬الللداعي اليالحللق المشللفق عليالخلللق‪،‬‬
‫دسّاللله‬ ‫حاكمالعلللدل فلللي بلّدالل لللله‪ ،‬ابونصلللر احملللدبن ابيالحسلللنالنامقيالجامي قللل ل‬
‫روحه العزيللز خواسللت كلله در دوسللتداري‪ ،‬و هواخللواهي‪ ،‬و دعللاگويي سلللطان عللالم‪:‬‬
‫شهنشاه اعظم خللداللله ملكه و سلطانه‪ ،‬خاصليتي نمايد بر دعاگويان؛ هرچنللد نگريسللت‬
‫استحقاق آن نداشت كه به هيچ نوع از انواع بر كسي زيادت آمدي‪ ،‬كه بللر درگللاه شللاه‬
‫جهان و پيش تخت سلطان عللالم‪ ،‬شاهنشللاه اعظللم‪ ،‬سللرور مشللرق و مغللرب خسللرو‬
‫خراسللان‪ ،‬و پهلللوان جهللان‪ ،‬و خورشلليد زميللن و زمللان‪ ،‬و سللرور غلللر مؤمنللان‪ ،‬و عللدول‬
‫ي مسلللمانان‪ ،‬و ملجللأ درويشللان‪ ،‬و پشللت و پنللاه ضللعيفان‪ :‬سللنجربن‬ ‫بيدينللان‪ ،‬و وللل ل‬
‫ۀ دولت او چندان امراي با شللجاعت‪ ،‬و‬ ‫ل‬ ‫ل‬
‫ملكشاهبن الب ارسلّن خلدالله ملكه‪ ،‬و در ساي ۀ‬
‫دينداران بللا صلللّبت‪ ،‬و مبلارزان شلليرگير‪ ،‬و عدوبنلدان بينظيللر‪ ،‬و يلّن فرهلاد زور‪ ،‬و‬
‫غلّمان شمشيرزن‪ ،‬و سرهنگان لشكرشللكن‪ ،‬و وزيللران جاماسللپ عقللل‪ ،‬و خردمنللدان‬
‫صللديق نقللل‪ ،‬و نللديمان هشللياردل‪ ،‬و امامللان فاضللل‪ ،‬و خادمللان بللابركت‪ ،‬و مقبلّن‬
‫باسعادت‪ ،‬و سروران بافرهنگ‪ ،‬و دليران شيرچنگ‪ ،‬همه از يكديگر زيباتر و نيكوتر‪.‬‬
‫چون چشم احمد بر اين لشكر‪ ،‬و بر اين تعبيه افتاد‪ ،‬گفت‪ :‬من خود را به چلله نللوع ايللن‬
‫جا پيدا توانم آورد‪ ،‬و در چنين لشكري‪ ،‬و در چنين زمره اي‪ ،‬خود را به چه آشكارا توانم‬
‫كرد؟ هم از فلر‪ ،‬و اقبال و دولت‪ ،‬و سعادت سلطان عللالم خل لللداللله ملكلله الهللام رب لللاني‬
‫درآمد كه‪ :‬اگر ميخواهي كه در باب سلللطان عللالم خل لللداللله ملكلله‪ ،‬و در دعللاگويي وي‬
‫خود را خاصليتي نمايي‪ ،‬چنان كه تا فرداي قيامت ترا و او را نيك افتد‪ ،‬بر نللام او كتللابي‬
‫صو‬ ‫ساز‪ ،‬تا پيوسته دعاگويان در آن مينگرند‪ ،‬و ذكر تو و او بللر زبللان ميراننللد‪ ،‬و خللا ل‬
‫م‪ ،‬و وضيع و شريف‪ ،‬از آن بهره ميگيرند‪ ،‬و در مجلس و در محفللل ذكللر و ثنللاي او‬ ‫عا ل‬
‫تللازه ميدارنللد؛ كلله سلللطان جهانللدار و جهللانآراي شللاه مبللارك اسللت‪ ،‬و از وجللود او‬
‫ضلللعيفان را آسايش هاسلللت‪ ،‬و در تخلللت و بخلللت او‪ ،‬و در درگلللاه او مسللللمانان را‬
‫راحتهاست‪ ،‬و در آسمان رفعت او اقبالها و دولتهاست‪ ،‬كه او مؤمنان و درويشللان‬
‫را آفتابي ددرفشان است‪ ،‬و قمري رخشللان اسللت‪ ،‬و نجمللي انللور اسللت‪ ،‬و خورشلليدي‬
‫طر است‪.‬‬ ‫ازهر است‪ ،‬و جسمي مطلهر است‪ ،‬و شخصي مع ل‬
‫ي اولياسللت‪ ،‬و عللدول‬ ‫شاهي كه‪ :‬كان جود و سخاسلت‪ ،‬و معللدن صللدق و وفاسلت و وللل ل‬
‫اعداسللت‪ ،‬و سلللوت دلهاسللت‪ ،‬و فللرج غمهاسللت‪ ،‬و راحللت روحهاسللت‪ ،‬و معين‬
‫مظلومان است‪ ،‬و دستگير ضعيفان است‪.‬‬
‫چون اين خاطر از حق سبحانه و تعالي درآمد‪ ،‬اين دعاگوي گفت‪ :‬سلللطان عللالم را در‬
‫همه جهان كتب هايي نيكو باشللد‪ ،‬در كتللابي كله ملن سلازم كجلا نگلرد؟ بله خللاطر ايللن‬
‫دعاگوي درآمد كه‪ :‬ما ترا كتابي الهام كنيم كه مثل اين سخن از هر جايي نيايد‪.‬‬
‫اكنون احمدبن أبيالحسن النامقيالجامي اين كتاب را به الهام حللق سللبحانه و تعللالي‪،‬‬
‫بر نام سلطان عالم خللداللله ملكه‪ ،‬در ماه محرم سنه عشرين و خمسمائة ) ‪ (520‬آغاز‬
‫نبشتن كرد‪.‬‬
‫چون قلم بر كاغذ نهاد‪ ،‬از فلر دولت و اقبال سلطان عالم خللداللله ملكه چندان فيللض و‬
‫الهام رلباني درآمد‪ ،‬و چندان كاروان هاي لطف و كرم و جود درآمد‪ ،‬تا اين كتاب را ابتلدا‬
‫كرديم و از دل به كاغذ آورديم نه از كاغذ بلله كاغللذ برديللم؛ و چلله عجللب باشللد كلله فلللر‬
‫دولت‪ ،‬و اقبال شاه جهان كه ملجأ مشرق و مغرب است‪ ،‬بر فهم و خلاطر ايلن دعلاگو‬
‫تابد‪ ،‬تا او چنين كتابي بر نام سلطان عالم خللداللله ملكه انشاء كنللد‪ ،‬كلله در يمللن يميللن‬
‫او‪ ،‬و در سعد سعادت او چنداني رحمت و بركت است كه بر همه جهانيان تافته اسللت‪،‬‬
‫م‪ ،‬و درويش و توانگر همه نصيب يافتهاند‪ ،‬و مييابند‪ ،‬و جمله بلله شللكر او‬ ‫ص و عا ل‬ ‫و خا ل‬
‫زبان برگشادهاند‪:‬‬

‫‪4‬‬
‫اين دعاگوي نيز خواست كه با دوستان و برادران مللوافقت نمايللد و شللكر و ثنللا و دعللا‬
‫بهتر از اين نديد و مفيدتر كه بر نام سلطان عالم خللداللله ملكه‪ ،‬اين كتاب بر ايللن نهللاد‬
‫م و وضلليع و شللريف‪ ،‬تللا دامللن قيللامت‬ ‫ص و عللا ل‬
‫تمام كنللد‪ ،‬تللا دوسللت و دشللمن‪ ،‬و خللا ل‬
‫ميخواننللد‪ ،‬تللا دوسللتان شللادمان و فرخنللده ميباشللند‪ ،‬و دشللمنان مقهللور و گدازنللده‬
‫مد و آله اجمعين‪.‬‬ ‫ميباشند‪ ،‬و هردو را جاويد باد بحقل مح ل‬
‫چندگاه اس ت ت ا م ا را بله دعلاي سللطان ع الم فرمودهانلد‪ -‬و آن خلود پيوسلته گفتله‬
‫مي آمده است‪ -‬اما غرض از نبشتن اين كتاب نه آن بوده است تا فضلي نموده شود‪ ،‬و‬
‫يا فصلي گفته آيد؛ مقصود از اين كتاب آن است كه هر كللس كلله كسللي را دعللايي‪ ،‬يللا‬
‫ثنايي‪ ،‬يا فضلي‪ ،‬يا شعري گويد در پيش روي آن كس‪ ،‬چون از فرا پيش او فراتر شود‪،‬‬
‫زان نيز كم گويند‪ ،‬و آن مدروسّ شود و منسوخ گردد‪ ،‬اما چون كتابي باشد كه خاص و‬
‫عللام در آن مينگرنللد‪ ،‬و از آن بهللره ميگيرنللد‪ ،‬آن ذكللر هللر روزه تللازهتر و مشللهورتر‬
‫گردد‪ ،‬و تا دامن قيامت آن ذكر به جاي خويش باشد‪ ،‬و اين دعا ميرود‪.‬‬
‫و كاري كه كسي مي كند بايد كه فايده همه نگاه دارد‪ :‬امللا اگللر ايللن كتللاب را بلله تللازي‬
‫كردمي خاص را و اهل فضل را فايده بودي‪ ،‬و عام بينصيب ماندي؛ پس ما اين كتللاب‬
‫را به پارسي انشاء كرديم‪ ،‬تا هللم خللاص را و هللم علام را بهللره باشللد و ايللن كتللاب را‪:‬‬
‫روضةالمذنبين و جنةالمشتاقين نام نهاديم تللا ملذنبان در ايللن ملرغزار چللرا ميكننللد‪ ،‬و‬
‫مشتاقان در اين جن لللت تماشللا ميكننللد و ايللن كتللاب از بهللر شكسللتهدلن و گناهكللاران‬
‫عارف مخلص راست‪ ،‬تا ايشان در اين مرغزار لط ف لطي ف چلرا ميكننلد‪ ،‬و اعتصلام‬
‫خويش به فضل خداوند خويش كنند‪ ،‬و ما را به دعا ياد دارند‪.‬‬
‫و از اين نوع سخن كه در اين كتاب است‪ ،‬و اين اميدها كه گناهكاران را در اين روضلله‬
‫است‪ ،‬كم كسي گفته است‪ ،‬و اين سخن هر عامي را نشللايد‪ ،‬و ايللن حللديث در نيابنللد؛‬
‫ما هر گناه كاري كه او مرد مؤمن و عارف مخلص باشد‪ ،‬چون اين سللخن بشللنود شللاد‬ ‫ا ل‬
‫شود‪ ،‬و به بدكاري خويش از رحمت خداي نوميد نگردد‪ -‬و هر گنللاهي كله نلله او از سللر‬
‫ل هملله را بيللامرزد إن‬ ‫استحلّل و انكار باشد‪ ،‬و ميداند كه ناكردني است‪ ،‬خداي علزوج ل‬
‫مل بايد كرد كه غرض از اين كتاب اين بوده است‪.‬‬ ‫شاءاللله؛ و در اين يك فصل نيك تأ ل‬
‫ديگر؛ ديرگاه بود تا اين دعاگوي را ميبايست تا سلطان عالم را خللداللله ملكلله دعللوتي‬
‫سر نگشت‪ .‬چون اين الهام درآمد از حق سلبحانه و تع الي‬ ‫ما اسباب آن مي ل‬ ‫نيكو سازد‪ ،‬ا ل‬
‫كه‪ :‬اين كتاب را انشاء كني بر نام سلطان عالم؛ اين دعاگوي سخت شاد شد‪ ،‬و شللكر‬
‫ل را‪ ،‬و گفللت اينللك اسللباب دعللوت راسللت آمللد‪ .‬آن دعللوت طعللام و‬ ‫كرد خداي علزوجلل ل‬
‫شراب و آن مهماني خود هر كسي سازد! و آن جز نصيب نفس‪ ،‬و گوشت و پوسللت و‬
‫مللد)ص( بللا‬ ‫مت مح ل‬ ‫هوا نباشد‪ ،‬الما اين دعوت تا دامن قيامت بماند‪ ،‬و جمله گناهكاران ا ل‬
‫سلطان عالم بر اين خوان رحمت بنشللينند‪ ،‬و روزي خللويش ميخورنللد‪ ،‬و دعللا و ثنللاي‬
‫شاه جهان ميگويند‪.‬‬
‫و شرط نيست ملللوك و پاشللاهان را‪ ،‬و مهللتران و عزيللزان را تنهللا دعللوت سللاختن بلله‬
‫خوردن‪ ،‬و ايشان را مفرد بر خوان نشللاندن؛ آنچلله در تللوان ايللن دعللاگوي درآمللد‪ ،‬ايللن‬
‫مللد)ص( بريللن خللوان تماشللا‬ ‫مللت مح ل‬ ‫دعوت بساخت تا بر طفيل سلللطان عللالم هملله ا ل‬
‫ل قبول كند‪.‬‬ ‫ميكنند‪ ،‬دعا و ثناي او ميگويند إن شاءاللله تعالي‪ ،‬كه خداي علزوج ل‬
‫و هركه اين كتاب برخواند بايد كه به اعتقاد درسللت برخوانللد و ايللن اعتقللاد كلله در الول‬
‫كتاب نوشته اسللت معتقللد خللويش سللازد‪ ،‬اگللر بلله پللري روي زميللن گنللاه دارد بلله يللك‬
‫استغفار و ندامت ايزد سبحانه و تعالي همه را بيامرزد إن شاءاللله تعالي‪ .‬و ايلن سلخن‬
‫نه از سر مجازي مي رود بلكه از سر تحقيللق‪ ،‬و صللدق‪ ،‬و صللفاوت ايمللان ميرود‪ ،‬و از‬
‫ل ميرود؛ بللر تصللديق ايللن حللديث آيللات قللرآن‪ ،‬و اخبللار‬ ‫نور دل و هدايت خداي علزوجلل ل‬
‫مد)ص( بگويم‪.‬‬ ‫مح ل‬
‫ۀ خويش بگسترانيد‪ ،‬و اغلب خلق‬ ‫ۀ‬ ‫ساي‬ ‫و‬ ‫كشيد‪،‬‬ ‫بال‬ ‫بر‬ ‫شاخ‬ ‫زمان‬‫ل‬ ‫آخرال‬ ‫درخت‬ ‫امروز‬ ‫ما‬‫ا ل‬
‫رخت در ساي ۀۀ او فرو نهادند‪ ،‬و همه به ميوه اين درخت طمع كردنللد‪ ،‬و اغلللب جهانيللان‬
‫ه‪ ،‬و سلللنت و‬ ‫ه ب هززمللان ه ه‬ ‫شللب ز د‬ ‫يكرنگ‪ ،‬و يكطبع‪ ،‬و يكخو شللدند كلله چنيللن گفتهانللد‪ :‬ا زل ش ز‬
‫مللشردء ُي ز ش‬

‫‪5‬‬
‫شريعت رسول)ص( غريللب شللد‪ ،‬چنللان كلله خللبر بللدان نللاطق اسللت‪ :‬قللال رسللولاللله‬
‫وبي ل هل شغدزرباهء‪.‬‬ ‫أ‬
‫كما ب زد زأ فزط د ش‬‫غرشيبا أ ز‬ ‫سي زعدوشد د ز‬‫دأ غ زرهشيبا أ وز ز‬ ‫م بز ز‬
‫سلّ د‬ ‫صلياللله عليه و آله‪ :‬ا زشل ش‬
‫و غريب در اين روزگار سخت خوار است‪ ،‬و هزار يكي بر غرباء مي سلّم نكند‪ .‬اسلللّم‬
‫هم امروز اين رنگ دارد‪ :‬همه حرمت و حشللمت آن كسللاني راسللت كلله سللرمايه هملله‬
‫شرها و فسادها ايشانند‪ .‬و خمر خورند و لشكر اسلّم جز به فسللاد مشللغول نه انللد‪ ،‬و‬
‫سلر نميگلردد‪ ،‬و سلخن علملا و دانشلمندان‬ ‫ملك خللود بيفسللاد و بيخمللر خللوردن مي ل‬
‫افسانه شده است‪ ،‬و به وعظ واعظان كار نميكنند‪.‬‬
‫هر كجا كه از اين دانشمندي‪ ،‬حرامخواري‪ ،‬و حرام گفتاري است چنان كه در خللور كلار‬
‫ايشان باشد كه مسلمانان را بد گويد و بد خواهد علللز او راسللت‪ ،‬و سللخن سللخن او‪ ،‬و‬
‫قول قول او‪ ،‬تا كارها چنين باشد كه ميبينيد‪.‬‬
‫اين كتاب از بهر آن كرديم تا باري به بدكاري خويش از رحمت خداي نوميد نشوند‪ ،‬كلله‬
‫آنگاه به يكبارگي سر در بيابان هلّك نهند‪ -‬چون بد ميكنند‪ ،‬و ميدانند كه بد ميكنند‪ ،‬و‬
‫اعتقاد دارنللد كله ايلن بلد اسلت و حلق را مقللر باشللند مگلر نجللات يابنللد؛ چنلان كلله از‬
‫رسول)ص( روايت است‪ :‬يأ شت هي ع ززليال شناسّ زما ز‬
‫سللوش ز‬
‫ل‬ ‫قرر باشلحقق فهشيه ناهج‪ .‬قللادلوا يللا زر د‬ ‫م ه‬‫ن أل ش د‬‫د‬ ‫ل ه ز‬ ‫ز ش‬
‫ذ‪.‬‬‫مئ ه ه‬ ‫ز‬
‫مل ي زوش ز‬ ‫ل‪ :‬ل ع ز ز‬ ‫مهئذ؟ قا ز‬ ‫ل ُي زوش ز‬ ‫م د‬ ‫ن ال شعز ز‬‫الل لهه فزا زي ش ز‬
‫پارسي خبر چنين باشد كه رسول)ص( مي فرمايد كه‪ :‬روزگاري درآيد‪ :‬بللر مردمللان كلله‬
‫قر باشد او ناجي باشد‪ .‬ياران گفتند يا رسولاللله! كار كردن كجا شللود؟‬ ‫هركه به حق م ل‬
‫گفت‪ :‬آن روزگار كه كار چنين گردد‪ ،‬كار نباشد‪.‬‬
‫چون ما در اين روزگار افتاديم‪ ،‬و با ما بدين صلح ميكنند‪ ،‬ناجوانمردي و بدبندگي نبايللد‬
‫كرد بيش از اين كه بكرديم‪ ،‬باري حق را و كار حق را مقلر بايد بود‪ ،‬و به رحمت خللداي‬
‫اميد ميبايد داشت تا مگر نجات يابيم إن شاءاللله‪.‬‬
‫م ت م ن درآيلد كله از ده دنله منك ر‬ ‫و هم روايت است از رسول)ص( كه‪ :‬روزگاري بر ا ل‬
‫حق باشند‪ ،‬و نرهد از شلر آن روزگار مگر مؤمني و مؤمنه مخلصي‪ .‬ميدانم كه قللومي‬
‫از ناشناختگان و حسودان بر ما سخريت مي كنند‪ ،‬و گويند‪ :‬اين چيست كه او ميگويد؟‬
‫گناهكاران را بر گناه كردن دلير ميكند! نلله چنللان اسللت؛ مردمللان در مثللل ميگوينللد‪:‬‬
‫»دايه كه از مادر مهربانتر باشد پستانش ببايد بريد!«‪.‬‬
‫ما اين لف نه از خود مي زنيم؛ ما اين كتاب بر قللول خللدا‪ ،‬و بللر قللول رسللول)ص( بنللا‬
‫قن زط دللوا‬ ‫م لت ز ش‬ ‫سزردفوا ع زلللي ا زن ش د‬ ‫عباديال لذي ز‬ ‫ل ميگويد‪ :‬قد ش‬ ‫كردهايم‪ ،‬و خداي علزوج ل‬
‫سللهه ش‬ ‫ف ه‬ ‫نأ ش‬ ‫ل يا ه ه ز ه ش ز‬
‫ن‬‫مذ شن زب هي ش ز‬‫رال د‬ ‫ش ه‬‫ه هم حق سبحانه و تعالي مي گويد فرا داود)ص( كه‪ :‬يا داود! ب ز ق‬ ‫مةهالل ل ه‬‫ح ز‬ ‫ن زر ش‬ ‫م ش‬ ‫ه‬
‫ن‪.‬‬‫ق قش ز‬‫يقي‬ ‫د‬ ‫ص‬ ‫ال‬ ‫ز‬
‫وز ش ه ه‬
‫ر‬ ‫ذ‬ ‫ن‬ ‫ا‬
‫مللا مللردم خسلليسطبع‪ ،‬و‬ ‫ل بللر بنللدگان او مهربللانتر نتللوانيم بللود؛ ا ل‬ ‫ما از خداي علزوجلل ل‬
‫مللتي خلويش در‬ ‫لئيم سيرت را طبع چنين سلخنان نباشللد‪ ،‬و از سلر خسيسللي‪ ،‬و دون ه ل‬
‫حد‪ ،‬مخلص كريمطبع‪ ،‬از سر كوي توحيد و شللناخت و معرفللت‬ ‫ما مرد مو ل‬ ‫كارها نگرند‪ .‬ا ل‬
‫ما بدان كله سله قومنلد‪ :‬كريمانانلد‪ ،‬و مطمعانانلد‪ ،‬و لئيمانانلد؛ و هلر‬ ‫خويش نگرد‪ .‬ا ل‬
‫متي است‪:‬‬ ‫ل‬ ‫ه‬ ‫و‬ ‫مرادي‬ ‫طريق‬ ‫اين‬ ‫قومي را در‬
‫مطمع جز به طمع و به رشوت راه نيابد‪ ،‬و لئيم از بيم زخم و زندان به درگللاه نيايللد‪ ،‬و‬
‫كريم جز به چين ۀۀ لطف و كرم بر دام لطللف نيللاويزد‪ .‬و مؤمنللان عارفللان قللومي كريللم‬
‫طبعانند‪ :‬نه از بيم سياست به درگ اه شلوند‪ ،‬و ن ه نيلز بله طملع و بله رشلوت‪ -‬اگرچله‬
‫گناه كار باشند‪ -‬چون عارف و مخلص باشند‪ ،‬همه عزيزان درگاه باشند‪) ،‬و( برگزيللدگان‬
‫مللت ايشللان كللار‬ ‫اللله باشند؛ همه دوستان و كريمطبعانند‪ ،‬باري با ايشللان بللر حسللب ه ل‬
‫كنند‪ .‬هر آن مؤمني كه تو گويي كه او كمترين مؤمنان است‪ ،‬او را با همه خلللق خللداي‬
‫برابر كني‪ -‬بهجز از مؤمنان‪ -‬اگر از همه افزون نيايد آنگاه اين سخن بر من رد كن‪.‬‬
‫ما ما مي بينيم كله قلومي از ايلن مؤمنلان از طلاعت و عبلادت لغرنلد لبلد ملرغزاري‬ ‫ا ل‬
‫بايست تا ايشان در آن ملرغزار چرايلي بكننللد‪ ،‬و فربله شللوند‪ ،‬و قلويدل و قويايملان‬
‫ل بلله بللدكاري‬ ‫گردند‪ ،‬و صدق و يقين و اخلّص ايشان قللوي گللردد‪ ،‬و از خللداي علللز وجلل ل‬
‫ۀ خوف بللاز گذارنللد‪،‬‬ ‫خويش نوميد نگردند‪ ،‬و در اين مرغزار رحمت چرايي بكنند‪ ،‬و عقب ۀ‬

‫‪6‬‬
 ‫و راه نجات بازيابند‪.‬‬
‫ما مرغ زاري پيدا كرديم‪ ،‬و خوان رحمت بنهاديم‪ ،‬هركه مهمان آيد فرمللان او راسللت‪ ،‬و‬
‫هركه نيايد لغر و گرسنه ميباشد او داند‪ .‬ما اين كتاب را از بهر مذنبان و مجرمللان‪ ،‬و‬
‫نيازمندان ساختيم؛ هركه سير است از زبر سيري طعام نشايد خوردن‪.‬‬
‫و اين كتاب را بر بيست و سه )‪ (23‬باب نهاديم تا اگر كسي خواهد كه از اين ابللواب و‬
‫فصول بنگرد بر وي آسان باشد‪ ،‬و بالللهالعون واللتوفيق‪.‬‬
‫باب اول‪ :‬در توحيد و شناخت حق سبحانه و حقتعالي‪.‬‬
‫باب دوم‪ :‬در اعتقاد سنت و جماعت‪.‬‬
‫باب سوم‪ :‬در معرفت و هدايت حق سبحانه و تعالي‪.‬‬
‫باب چهارم‪ :‬در فضل توبه‪ ،‬و فضل تائبان‪.‬‬
‫باب پنجم‪ :‬در حرمت مؤمن گناهكار عارف مخلص‪.‬‬
‫باب ششم‪ :‬در فضيلت فرزندان آدم‪.‬‬
‫باب هفتم‪ :‬در كيمياي طاعت و عبادت‪.‬‬
‫باب هشتم‪ :‬در كار ظاهر و باطن‪.‬‬
‫باب نهم‪ :‬در نيكو گماني به خداي علزوجل‪.‬ل‬
‫باب دهم‪ :‬در نعمت ديدن از منعم و شكر آن‪.‬‬
‫باب يازدهم‪ :‬در عبادت معجب و مرائي‪.‬‬
‫باب دوازدهم‪ :‬در آنكه پنداشت در سر آدمي از كجاست؟‬
‫باب سيزدهم‪ :‬در حديث عشق و محبت‪.‬‬
‫باب چهاردهم‪ :‬در وعظ برادران‪.‬‬
‫باب پانزدهم‪ :‬در اسرار ربوبيت با خاصگان‪.‬‬
‫باب شانزدهم‪ :‬در كار بر راي خويش كردن و تقليد مقلدان‪.‬‬
‫باب هفدهم‪ :‬در قدر مؤمن مخلص‪.‬‬
‫باب هجدهم‪ :‬در لطف و كرم حق سبحانه و تعالي‪.‬‬
‫باب نوزدهم‪ :‬در شناخت طريق آزادمردان‪.‬‬
‫باب بيستم‪ :‬در قسمت قسام و قيمت گوهر فقر‪.‬‬
‫باب بيست و يكم‪ :‬در صفت آدمي و مجاهدت او‪.‬‬
‫باب بيست و دوم‪ :‬در مجاهده خاصگان كه چگونه بايد كرد‪.‬‬
‫باب بيست و سوم‪ :‬در بيان خوف و رجاء‪.‬‬
‫ا لما برادران ما بدانيلد كله هيلچ كلار نيسلت كله در آن قلال و قيللل نگفتهانلد كله خلداي‬
‫ل داند‪ ،‬و قومي را آن خوش آمد‪ ،‬و قومي را ناخوش آمد‪ ،‬و هيچ كس نلله دسللت‬ ‫علزوج ل‬
‫از كار باز داشت‪ ،‬و نه زبان از گفتار فرو داشت‪ .‬ما نيز ايللن كتلاب بسللاختيم؛ هركلله را‬
‫خوش آيد برگيرد‪ ،‬و برخواند‪ ،‬و درانديشد‪ ،‬و راه صواب برگيرد‪ ،‬و ما را به دعا ياد دارد‪،‬‬
‫و هركه را خوش نيايد در اين ننگرد از اين كتاب و نفع اين بيبهلره مانلد‪ ،‬و م ا را بلس‬
‫ل هر دو قوم را بر حسب اعتقاد ايشان جزا دهد‪.‬‬ ‫زياني ندارد‪ ،‬و خداي علزوج ل‬
‫ا لما تا كسي نباشد كه او را قبله فضل‪ ،‬و جود‪ ،‬و كرم او باشد او اين سخن قبول نكنللد‪.‬‬
‫هركه او را چشم بر عبادت‪ ،‬و طاعت‪ ،‬و سرهمردي خويش افتاده است‪ ،‬مپنلدار كله او‬
‫حللرف از ايللن بشللنود‪ ،‬و ايللن سللخن در گللوش او شللود‪ ،‬و در دل وي جللاي گيللرد؛ هيللچ‬
‫طاعتبين‪ ،‬و هيچ مقل لللد از ايللن سللخن فايللده نتوانللد بللرد‪ ،‬جللز بلله شللوليدهروزگاري‪ ،‬و‬
‫گناه كاري كه از خويشتن و از روزگار خود نوميد باشد‪ ،‬و همه اميد او به رحمللت خللداي‬
‫ذت يابد‪ ،‬و از طعام گرسللنه‬ ‫باشد‪ ،‬آنگاه اين سخن او را بر دهد‪ .‬زيرا كه از آب تشنه ل ل‬
‫ذت يابد؟‬ ‫لذت يابد‪ ،‬سير خورده از آب و طعام چه ل ل‬
‫همچنيللن مللؤمن گناهكللار قللدر مغفللرت‪ ،‬و رحمللت‪ ،‬و لطللف‪ ،‬و كللرم او دانللد‪ :‬يللاران‬
‫رسول)ص( از آن بهترين مؤمنان بودند‪ ،‬كه ايشان وحشت كفر و ضلّلت كشيده بودند؛‬
‫چون به اسلّم درآمدند‪ ،‬قدر اسلّم بدانستند‪ .‬در حكمت حكما و مثل مردمان در اسللت‬
‫كه گويند‪ ،‬بيت‪:‬‬

‫‪7‬‬
‫او بنشناسلللد ملللزه از‬ ‫تا به آب تلخ نايد نلره‬
‫آب شلللللللللللللللللللور‬ ‫گللللللللللللللللللللللللور‬

‫و نيز گفتهاند‪ ،‬بيت‪:‬‬

‫منقلللار در آب شلللور دارد‬ ‫مرغي كه خبر ندارد از آب‬
‫همه سال‬ ‫زلل‬
‫اين حديث چنان نيست كه كسي تواند گفت كه اين چه سود است؟‬
‫ما اين كتاب را بنا كرديم بر قول خدا و رسول‪ ،‬و بللر راه عللم‪ ،‬و معرفللت‪ ،‬و عقللل بنللا‬
‫كرديم‪ ،‬و اين را روضةالمذنبين از آن نام نهاديم كه‪ :‬بسيار جا باشد كه چراگاه باشللد و‬
‫ما در اين مرغزار هللم‬ ‫آبخور نباشد‪ ،‬و بسيار جا باشد كه آبخور باشد و علفزار نباشد؛ ا ل‬
‫علفزار باشد و هم آبخور‪ .‬هركه در اين مرغزار چرا كند زود فربه شللود‪ ،‬و ايللن كتللاب‬
‫را روضةالمذنبين از اين نام نهاديم‪.‬‬
‫ا لمللا آن مؤمنللان و مللذنبان را كلله ايشللان عاقللل‪ ،‬و عللارف‪ ،‬و مخلللص باشللند ايشللان را‬
‫نگريستن در اين كتاب مسللم باشد؛ الما آن كساني كه ايشان نه عاقل‪ ،‬و نلله عللارف‪ ،‬و‬
‫نه مخلص باشند‪ ،‬ايشان را نگريستن در اين كتللاب مسللللم نيسللت‪ ،‬زيللرا كلله ايشللان را‬
‫خواندن كتاب جز انكار‪ ،‬و خسارت بار نيارود‪ .‬و اين از آن گفتم كه مللرغزار گناهكللاران‬
‫است كه مطيعان و عابدان را خود به شرب عبادت و پنداشت پرورده و بر آخللور ملراد‬
‫بستهاند‪ ،‬و بر شرب آن فربه گشتهاند‪.‬‬
‫ما اين قوم گناهكاران‪ ،‬و شكستهدلن‪ ،‬كه سرافكندۀۀ جللرم خويشانللد‪ ،‬و عمللر بلله بللاد‬ ‫ا ل‬
‫دادگاناند‪ ،‬و خجل و تشويرزده تقصيراند‪ ،‬و در دام صلياد گرفتارنللد‪ ،‬و كللارد مشللليت بلله‬
‫ل حمللايت و‬ ‫تقدير حكمت بر حلق ايشللان نهادهانللد‪ ،‬و ايشللان بلله ديللدۀۀ معرفللت در ظلل ل‬
‫هدايت متح لير‪ ،‬و جان به لب رسيده و دل از دل برگرفتلله‪ ،‬و در انتظللار رحمللت او كلله‪:‬‬
‫آخر ما را بر ما نگذارد و به كرد ما با ما كار نكنللد‪ -‬چللون ايشللان چنيللن كللوفته روزگللار‬
‫باشند‪ ،‬و از خود و كار خود نوميد باشند‪ ،‬لبد ايشان را اميد ميبايد‪ ،‬و ريللش ايشللان را‬
‫مرهمي بايد‪ ،‬و آتش ايشان را آبي بايد‪ ،‬كلله ايشللان ضللعيف‪ ،‬و شكسللتهدل‪ ،‬و نوميللد‪ ،‬و‬
‫لغرند‪ -‬لبد مرغزاري بايد تا ايشان در آن مللرغزار بگردنللد و فربلله شللوند‪ ،‬تللا در صللف‬
‫ه مرهمللي بايللد سللاخت‪ ،‬و‬ ‫مللةهالل ل ه‬
‫ح ز‬
‫ن زر ش‬
‫ملل ش‬
‫قن دطللوا ه‬
‫مهجوران نوميد نمانند لبد از شربت لت ز ش‬
‫عصايي بلله دسللت ايشللان بايللد داد‪ ،‬تللا ايشللان بلله قللوت آن از عقبلله خللوف بللاز تواننللد‬
‫گذاشت‪ ،‬إن شاءاللله‪ .‬آمديم به الول سخن‪ ،‬و الول باب كه باب توحيد است‪:‬‬

‫‪8‬‬
 ‫باب اول‪:‬‬
‫در توحيد و شناخت حق سابحانهّ و تعالي‬
‫دسّاللله‬ ‫شيخالسلّم‪ ،‬قدوةاالبدال‪ ،‬قطبالعللالم‪ ،‬احمللدبن ابيالحسللناللنامقيالجامي قلل ل‬
‫روحه العزيز گويد كه‪ :‬در توحيد‪ ،‬و شناخت حق سبحانه و تعللالي سللخن بسلليار گفتهانللد‬
‫مه دين رحمةاللله عليهم‪ ،‬و سخن به جللايي رسللانيدهاند كلله از حللد ل بيللرون بردهانللد؛ و‬ ‫ائ ل‬
‫چون به حقيقللت در آن نظللر كللردم‪ ،‬آن هملله عصللبليت اسللت‪ ،‬و از عصللبليت‪ ،‬و هللوي و‬
‫صب‪ ،‬و جنگ‪ ،‬و فتنه و شلور‪ ،‬و ش غب‪ ،‬و‬ ‫جدل‪ ،‬نور دل نخيزد بلكه ضلّلت‪ ،‬و كينه‪ ،‬و تع ل‬
‫وحد مخلللص را بكشللتند در‬ ‫صه در اين روزگار كه چند هزار مؤمن م ل‬ ‫امثال اين خيزد‪ .‬خا ل‬
‫مللت ميگوينللد‬ ‫اين يك مسئله كه آن را هيچ مايه نيست‪ ،‬و آن اين است كه‪ :‬قللومي از ا ل‬
‫كه‪ :‬خداي را به عقل توان شناخت‪ ،‬و قومي گويند كه خداي را به تعليم توان شناخت و‬
‫اين هردو از سر تعصب‪ ،‬و حسد‪ ،‬و عصبليت خاسته اسللت‪ ،‬و بللدين چيزهللا نظللر ديللن و‬
‫دقايق ايمان نباشد‪ ،‬و در حقيقت بدانيد كه‪ :‬توحيد گفتن از ايمللان جداسللت‪ ،‬و شللناخت‬
‫ل و صفات او از گفتار جداست؛ زيرا كله توحيلد گفتللن‪ ،‬و ايمللان گفتللن بله‬ ‫خداي علزوج ل‬
‫تقليد معللم بتوان شناخت؛ الما شناخت حق سبحانه و تعالي جز به هلدايت هلادي نتللوان‬
‫شناخت‪ .‬زيرا كه اگر به عقل توانستي شللناخت‪ ،‬هملله عللاقلّن خدايشللناسّ بودنللدي و‬
‫نيستند‪ ،‬و اگر به معللم بودي هركه تعليم يافتي خدايشناسّ بودي و چنين نيست‪.‬‬
‫پس به حقيقت ببايد دانسلت كله هركله را ب ه نلور هلدايت‪ ،‬و چلراغ معرف ت‪ ،‬دل او را‬
‫روشن و نوراني گرداند‪ ،‬او را به خود شناسا گرداند‪ ،‬چنان كلله در كتللاب عزيللز خللويش‬
‫ز‬
‫ه‪ .‬و رسول)ص( گفللت‪ :‬هاذا‬ ‫ن رب ق ه‬ ‫م ش‬ ‫علي ن دوشره ه‬ ‫سلّم ه فزهدوز ز‬ ‫صد شزرهد ل هل ه ش‬ ‫ه ز‬ ‫حالل ل د‬ ‫شزر ز‬ ‫ن ز‬ ‫م ش‬ ‫ميگويد‪ :‬أفز ز‬
‫صلللليالل لهه‬ ‫ل ز‬ ‫ف ب ههللا؟ قللا ز‬ ‫ة ُي زعشللزر د‬ ‫م ة‬ ‫علّ ز‬ ‫ن ز‬ ‫م ش‬ ‫ك ه‬ ‫ل هلذل ه ز‬ ‫ل هز ش‬ ‫ح؛ قي ز‬ ‫س ز‬‫ف ز‬ ‫ح وا زن ش ز‬ ‫شزر ز‬ ‫صد شدر ال ش ز‬ ‫ور ال ل‬ ‫خ ز‬
‫لالن ر ش‬ ‫دز ز‬
‫ت‬‫مللوش ه‬ ‫سللت هشعداد د ل هل ش ز‬ ‫خل دللوشهد‪ ،‬وا زشل ش‬ ‫ة ا هلللي داره ال د‬ ‫لثاب زلل د‬ ‫ن داره الغدللدروشهر‪ ،‬زوا ش ه‬ ‫ع زل زي شللهه و آل هلله‪ :‬ألت لجللاهفي ع زلل ش‬
‫ل‪.‬‬ ‫لالن ردزوش ه‬ ‫قزب ش ز‬
‫پارسي )اين آيت و( خبرچين باشد كه رسول)ص( ميفرمايد كه‪ :‬هركه خللدايتعالي دل‬
‫ق رسلول)ص(‪ :‬ا زل ز ش‬
‫م‬ ‫او را شرح كرد‪ ،‬چنلان كله در كتلاب عزيلز خلويش ميگويلد در حل ل‬
‫ك؟ اي نه دل ترا مللا بازگشللاديم؟ اگرنلله تللو چلله دانسللتي كلله ايمللان‪ ،‬و‬ ‫صد شزر ز‬ ‫ك ز‬ ‫ح لز ز‬ ‫شزر ش‬ ‫نز ش‬
‫ن هملله مؤمنللان‪ :‬هركلله را دل او‬ ‫توحيد‪ ،‬و كتاب‪ ،‬و شريعت چه باشد؟! همچنين است آ ه‬
‫ۀ لطفش غذا دادند‪ ،‬و از فضل و شربت ازلللي‬ ‫به الماسّ بينيازي شرح كردند‪ ،‬و از ماي ۀ‬
‫پرورش يافته است‪ ،‬او بر نور و هدايت است از حلق سللبحانه و تعللالي؛و چلون آن نلور‬
‫هدايت در دل بنده آيد‪ ،‬آن دل فراخ گردد‪ ،‬و شرح و بسطي در او پديد آيللد‪ ،‬كلله هرچلله‬
‫مخلوقات است در او ناچيز گردد‪ ،‬و خداوند اين دل بدان نور شناسا گردد‪ ،‬و نشللان آن‬
‫كس آن است كه اين سراي غرور را دشلمن‪ ،‬و نلاچيز‪ ،‬و بياصلل انگلارد‪ ،‬و بلاز گ ردد‬
‫بدان سراي شادي و جاويد‪ ،‬و پيش از مرگ او را ساخته باشد‪.‬‬
‫حد باشد‪ ،‬نشان او اين باشد‪ ،‬و اين جللز بلله فضللل‪ ،‬و جللود‪ ،‬و‬ ‫هر كه خدايشناسّ‪ ،‬و مو ل‬
‫ن ي زشللازء؛ و جللاي ديگللر‬ ‫ملل ش‬ ‫ضلللاللهه ي زللؤت هي شهه ز‬ ‫ل‬ ‫د‬ ‫ز‬ ‫ز‬
‫كرم او نتوان يافت‪ ،‬چنان كه ميگويد‪ :‬ذل هللك ف ش‬
‫ه ل دز‬
‫ه‬ ‫لالل دل‬ ‫ه‬ ‫ع‬ ‫ج‬ ‫ي‬
‫ز ز ش ش ز ش ه‬‫م‬ ‫ز‬ ‫ل‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫گويد‪:‬‬ ‫مي‬ ‫ديگر‬ ‫جاي‬ ‫ن زيشادء‪ ،‬و‬ ‫م ش‬ ‫دي ز‬ ‫ن زيشادء وز ي زهش ه‬ ‫م ش‬ ‫ل ز‬ ‫ض ر‬ ‫ميگويد‪ :‬ي د ه‬
‫ل زفلّ‬ ‫ضللل ه ش‬ ‫ن يز ش‬ ‫ملل ش‬‫ه‪ ،‬وز ز‬ ‫ز‬
‫لل د‬ ‫ض ل‬ ‫م ه‬ ‫ه زفلّ د‬ ‫ل‬
‫ن ي زهشد هالل د‬ ‫م ش‬ ‫ن ن دوشةر‪ ،‬و جاي ديگر ميفرمايد‪ :‬ز‬ ‫م ش‬ ‫ه ه‬ ‫ورا أ زفما ل ز د‬ ‫ند ش‬
‫شلليدء‪ ،‬وز‬ ‫نالههداي زللةه ز‬ ‫ش‬ ‫م ز‬ ‫ي ه‬ ‫ز‬
‫س ا هللل ل‬ ‫ز‬
‫معزلما وز لي ش ز‬ ‫أ‬ ‫ق‬ ‫ت داعيا وز د‬ ‫أ‬ ‫ه؛ و رسول)ص( ميگويد‪ :‬ب دعهث ش د‬ ‫ز‬
‫هاد هيز ل د‬
‫دي‬ ‫ن ي زشللادء وز ي زهشلل ه‬ ‫ملل ش‬‫ل ز‬ ‫ض ر‬ ‫ه يد ه‬ ‫ل‬
‫لالل ز‬ ‫شيءء‪ ،‬ب ز ه‬ ‫ضلّلةه ه‬ ‫ز‬ ‫ش‬
‫ن ال ل‬ ‫م ز‬ ‫ز‬
‫س ا هلي شهه ه‬ ‫ز‬ ‫أ‬
‫مززلينا وزلي ش ز‬ ‫عيا وز د‬ ‫أ‬ ‫س دا ه‬ ‫ث ا هشبلي د‬ ‫ب دعه ز‬
‫ن زيشادء‪ .‬شناخت حق سبحانه و تعالي اين بود كه از سر چنين هدايت برخيللزد‪ ،‬و ايللن‬ ‫م ش‬ ‫ز‬
‫به تعليم هيچ معلم راست نيايد‪ ،‬مگر به عون و هدايت او‪.‬‬
‫ل را به تعليم معللم شناسد‪ ،‬هرگز از ايمان او بوي شللناخت نيايللد‪ .‬و‬ ‫هر كه خداي علزوج ل‬
‫ل‬
‫ايمان به تقليد هرگز از شرك خالي نباشد‪ :‬زيرا كه تا معلللم نگويللد‪ ،‬يللا تعليللم نكنللد كلله‬
‫چنين است‪ ،‬يا چنان است اين متعللم نتواند گفت آري همچنين است؛ و از هر چه گفلت‬
‫ما روا باش كه كسي لفظ توحيللد‬ ‫و نشان است از غير آن‪ ،‬همه شرك است نه توحيد‪ .‬ا ل‬
‫ل‬
‫بر كسي نرم كند‪ ،‬و او را بياموزد و آن كس آن قول كه از معلم آموخته باشد همچنللان‬
‫مي گويد‪ ،‬او را هرگز از توحيد و شللناخت هيللچ خللبري نباشللد‪ ،‬و لفللظ ايمللان هللم چنيللن‬

‫‪9‬‬
 ‫است‪.‬‬
‫ما به حقيقت ببايد دانست كه ايمان بنللده بي هلدايت خللداي‪ ،‬همچللون ايملان منافقلان‬ ‫ا ل‬
‫ما اگر هدايت باشد‪ ،‬و تعليم معلم نيز با او يار گردد‪ ،‬سود بر سود باشد‪ .‬و نگللر‬ ‫ل‬ ‫است؛ ا ل‬
‫از سر پنداشت و ناشللناخت خللويش در ايللن سللخن ننگللري‪ ،‬كله ايللن سلخن را شلرح و‬
‫شاخههاي بسيار است‪ ،‬الما خردمند‪ ،‬و اهل معنللي‪ ،‬و اهللل معرفللت را اين قللدر بسللنده‬
‫است‪.‬‬
‫ا لما برادران و عزيزان ما! بدانيللد كلله در توحيللد‪ ،‬و ايمللان‪ ،‬و معرفللت‪ ،‬و عقللل‪ ،‬و نظللر‪،‬‬
‫مللا بلله حقيقللت‬ ‫منتها نباشللد؛ ا ل‬ ‫سخن بسيار است اگر به شاخههاي آن بيرون روم آن را د‬
‫مل بايد كرد‪ ،‬تا بلداني كلله شلناخت چيسللت‪ ،‬و اصلل‬ ‫ببايد نگريست‪ ،‬و در اصل سخن تأ ل‬
‫شناخت حقتعالي از چه خيزد‪ ،‬آنگه كار آسان شود‪.‬‬
‫اصل اين سخن نگاه بايد داشت كه جز به نور هدايت هادي او را نتللوان شللناخت‪ ،‬و آن‬
‫ل‪ ،‬هرگز بنده‬ ‫به كسب بنده نيست‪ ،‬بلكه به شرح دل است و عطاي خداي است علزوج ل‬
‫ملا‬‫ل ميبايللد دانسللت‪ ،‬ا ل‬ ‫به شكر اين عطا نرسد‪ .‬ايمان و معرفت عطللاي خللداي علزوجلل ل‬
‫مقدمات معرفت ببايد برزيد تا او روي به تو نمايد‪ ،‬اگللر هسللت و اگللر نيسللت آنچلله بللر‬
‫ل به جاي آورده باشي‪.‬‬ ‫تست باري بكرده باشي‪ ،‬و فرمان خداي علزوج ل‬
‫ا لما به حقيقت ببايد دانست كه مقدمات معرفت چيست‪ :‬متابعت عقل و نظر است بلله‬
‫دللت هدايت و معرفت؛ پس آن گله چلون ايلن نظللر صللحيح افتللاد‪ ،‬و تللو بللر سلر كلوي‬
‫معرفت آمدي‪ ،‬اگر آن جا به تعليم معللم حاجت افتد كه ترا بگويد كه لفظ ايمان چللون‪،‬‬
‫و توحيد چون بايد گفت‪ ،‬و ترتيب آن چون است روا باشللد كلله ايللن و ماننللد ايللن را بلله‬
‫ل‪:‬‬ ‫لالل لهه ا زلنلل د‬
‫ه قللا ز‬ ‫سللوش ه‬ ‫ن زر د‬‫علل ش‬‫تعليللم حللاجت باشللد‪ ،‬و بللي تعليللم نيللز روا باشللد‪ .‬وز دروهيز ز‬
‫ةا‪،‬‬
‫صلّ ه‬‫ه‪ ،‬وز هاقام ه ال ل‬ ‫ل الل ل ه‬
‫سوش د‬‫مدا أ زر ل‬‫ح ل‬
‫م ز‬
‫ن د‬‫ه وز ا ز ل‬
‫ه ا هللالل ل د‬ ‫ن ل هال ز‬ ‫شهاد زةاه ا ز ش‬‫س‪ :‬ز‬ ‫م ة‬ ‫خ ش‬‫علي ز‬
‫م ز‬ ‫سلّ ز‬‫ياشل ه ش‬
‫ب دن ه ز‬
‫ت‪.‬‬ ‫جالب زي ش ه‬‫ح ق‬ ‫ن‪ ،‬وز ز‬ ‫مضا ز‬ ‫صوشم ه زر ز‬
‫ةا‪ ،‬وز ز‬
‫وزا هشيتاهء اللزكو ه‬
‫ما خداي شللناختن از ايللن دور اسللت‪ ،‬و ايللن بللا‬ ‫و اين هر پنج را به تعليم حاجت است؛ ا ل‬
‫شناخت هيچ مناسبت ندارد‪ ،‬و نه ايللن چيزهللاي ديگللر كلله گفتلله آمللد‪ .‬خللداي را جللز بلله‬
‫هدايت خداي نتوان شناخت‪ ،‬و توحيد گفتن از توحيد دانستن جداست‪ ،‬و ايمان گفتن از‬
‫ايمان دانستن جداست‪.‬‬
‫پس از شناخت حق سبحانه و تعالي اصل همه كارها توحيد است و ايمان بلله اخلّص‪ ،‬و‬
‫اعتقاد درست است؛ زيرا اگر كسي صدسلال عب ادت كنلد ك ه توحيلد نله پلاك گويلد‪ ،‬و‬
‫ايمان نه به اخلّص دارد‪ ،‬و به اعتقاد درست نباشد‪ ،‬همه روزگار وي ضايع باشللد‪ .‬چنللان‬
‫كه شنيدي كه شناخت چيست‪ ،‬توحيد و ايمان نيز بشنو تا بداني‪:‬‬
‫ل هسللت‪،‬‬ ‫الما بعد بدان كه اصل توحيد و ايمان آن است كه اقرار دهي كه خداي علزوجلل ل‬
‫و يكي است بي چون‪ ،‬و بي چگونه؛ كه هيچ چيز بدو نمانللد‪ ،‬و او بلله هيللچ چيللز نمانللد‪ ،‬و‬
‫هميشه بود‪ ،‬و هميشه باشد‪ ،‬و از همه چيزها بينياز است‪ ،‬و همه چيزهللا بللدو نيازمنللد؛‬
‫دوسّ بيعيب و مثال‪ ،‬احد بيشريك و بيانباز‪ ،‬غني‬ ‫تواناي بر كمال‪ ،‬پادشاه بيزوال‪ ،‬ق ل‬
‫بيمعين و بينياز‪ ،‬جلبار بيقهر و بينقصان‪ ،‬قلهار بيعجز و بياعللوان‪ ،‬زنللده بيكالبللد و‬
‫بيجان‪ ،‬صانع بياعضاء و بياركان‪ ،‬خالق بيآلت و بيفكرت‪ ،‬رازق بيبخل و بيريللب‪،‬‬
‫جيت‪ ،‬رحيم‬ ‫سلطان بينديم و بيوزير‪ ،‬ملك بيمونس و بيمشير‪ ،‬كريم بيطبع و بيس ل‬
‫بيدل و بيرلقت‪ ،‬صمد بينقص و بيآفت‪ ،‬احد بيتأليف و بيتجزيت؛ همه خلق را بللدو‬
‫آرام و بدو نياز‪ ،‬و او از همه بينياز‪.‬‬
‫هرچه در فهم آيد كه پادشاه ما چنان است‪ ،‬وي نه جنس آن اسللت‪ ،‬بلكلله آفريللدگار آن‬
‫حللدان‪ ،‬در صللفات‬ ‫صافان‪ ،‬و هملله مللدح مللداحان‪ ،‬و هملله توحيللد مو ل‬ ‫است‪ .‬همه وصف و ل‬
‫جلّل وي ناچيز نمايد‪ .‬گفتني او را از گفتللن بللاز نللدارد‪ ،‬و شللنيدني او را از شللنيدن بللاز‬
‫ندارد‪ ،‬و ديدني او را از ديدن باز ندارد‪ .‬و همه خلق را بيافريد نه از بهر آن كلله او را بلله‬
‫خلق حاجت بود‪ ،‬وليكن از بهر اظهللار قللدرت را؛ و هملله را روزي ميدهللد نلله از بللراي‬
‫عبادت ايشان را‪ ،‬ليكن از براي اظهار لطف و نعمت را‪ .‬در همه اسماء‪ ،‬و صفات خللود‬
‫مي شعدالزبصيدر‪.‬‬
‫س ه‬‫شيءء وز هدوز ال ل‬ ‫مث شل ههه ز‬ ‫س كز ه‬‫بيشبه و مانند است‪ ،‬ل زي ش ز‬

‫‪10‬‬
‫ديگر همچنان كه به خدايي او اقرار دهي‪ ،‬و به جمله پيغمبران و رسولن او اقرار دادي‬
‫كه ايشان همه حق بودند‪ ،‬و راستگوي بودند الول ايشان آدم بللود صلللواتاللله عليلله‪ ،‬و‬
‫مد مصطفي )ص( و فاضلترين همه پيغمبران بلود‪ ،‬و پيغملبري بلدو مه ر‬ ‫آخر ايشان مح ل‬
‫شد‪ ،‬و ما راستي ديگر پيغمبران به قول وي دانستيم‪ ،‬كه كتابي چون قرآن بياورد‪ ،‬و بر‬
‫عرب خواند‪ ،‬و از دشمنان درخواست كه مانند اين سورتي‪ ،‬يا ده آيت بياريللد‪ ،‬و ايشللان‬
‫فصحاء‪ ،‬و بلغاء جهان بودند‪ ،‬و دشمن وي بودند و بر قهر وي حريللص بودنللد‪ ،‬و خللون و‬
‫خواسته خويش مي بذل كردند در عداوت وي‪ ،‬و اين قللرآن بلله لغللت ايشللان بللود‪ ،‬اگللر‬
‫مي توانستندي آورد مانند اين قرآن‪ ،‬بياوردندي‪ ،‬تا او را مقهور كردنللدي‪ ،‬چللون نياوردنللد‬
‫مللد را)ص( و وحللي خللداي بللود‬ ‫دليل عجز ايشان ظاهر شد كه قرآن معجزه بود مر مح ل‬
‫ل‪ ،‬و كلّم بيعيب‪ ،‬و بيريب او بود‪.‬‬ ‫علزوج ل‬
‫ل هملله همچنيللن باشللد‪ ،‬چللون‪ :‬تللورات‪ ،‬و‬ ‫و نيز معلوم باشد كه‪ :‬كتابهاي خداي علزوج ل‬
‫انجيل‪ ،‬و زبور‪ ،‬و ديگر صحف پيغمبران؛ زيرا كه مي قرآن گواهي دهد بللر تصللديق ايللن‬
‫ه؛ و مانند اين در قرآن بسيار است‪.‬‬ ‫ن ي زد زي ش ه‬ ‫صد لقد اللذي ب زي ش ز‬ ‫م ز‬ ‫ديگر كتابها‪ ،‬چنان كه گفت‪ :‬د‬
‫و نيللز درسللت شللده باشللد كلله‪ :‬فرشللتگان خللداي هملله حقل انللد‪ ،‬و ايشللان بنللدگان‪ ،‬و‬
‫فرمانبرداران ويند‪ ،‬فرزندان و دختران وي نهاند‪ .‬و نيز درست شده باشد كه‪ :‬قيللامت‪،‬‬
‫و حساب‪ ،‬و ترازو‪ ،‬و ثواب‪ ،‬و عقاب و قصاص ميان ظالم و مظلللوم هملله حللقل اسللت؛‬
‫ن‬
‫م ز‬ ‫نآ ز‬
‫م ش‬
‫ن الب هلر ز‬
‫زيرا كه قرآن گواهي ميدهد بر تصديق اين همه‪ ،‬چنان كه ميگويد‪ :‬زولك ه ل‬
‫ن‪.‬‬ ‫ب زوالن لب هي هي ش ز‬ ‫كتا ه‬‫ملّئ هك زةه زوال ه‬‫خره زوال ز‬ ‫هبالل لهه زوالي زوشم ه اشل ه‬
‫ان است شرايط ايمان كه مجمل گفته آمد؛ هرچند كلله ايللن جمللله را تفصلليلّت بسلليار‬
‫ما قول بنده كه بگويد‪:‬‬ ‫است‪ ،‬و ياد كردن آن در اين كتاب ممكن نگردد كه دراز گردد‪ .‬ا ل‬
‫ه‪ ،‬عبارت است از اين جمله كه ياد كرده آمللد؛ و هركلله از‬ ‫ل الل ل ه‬
‫سوش د‬‫مد أ زر د‬
‫ح ل‬ ‫م ز‬
‫ه‪ ،‬د‬ ‫ه ا هللالل ل د‬
‫لهال ز‬
‫ه‪ ،‬را انكللار كللرده باشللد يللا‬ ‫ل‬ ‫سللوش د‬
‫لالل ه‬ ‫مللد أ زر د‬ ‫ح ل‬ ‫م ز‬‫ه‪ ،‬د‬ ‫ل‬ ‫ل‬
‫ه ا هلالللل ز‬ ‫اين يكي را انكار كند‪ ،‬قول‪ :‬ل ا هللل ز‬
‫طل‪ ،‬و پاي از حد ل مسلماني بيرون نهاده باشد‪ ،‬و گمراهللي او معلللوم‬ ‫مشلبه باشد‪ ،‬يا مع ل‬
‫باشد‪ ،‬و بالللهاللتوفيق‪.‬‬

‫‪11‬‬
 ‫باب دوم‬
‫در بيان كردن سانت و جماعت‬
‫دسّاللله‬ ‫شيخالسلّم‪ ،‬قدوةاالبدال‪ ،‬قطبالعللالم‪ ،‬احمللدبن ابيالحسللناللنامقيالجامي قلل ل‬
‫روحهالعزيز گويد‪:‬‬
‫بدان كه شرايط سلنت و جماعت بسيار است‪ ،‬و دانستن آن از فرايض اسللت‪ ،‬همچنللان‬
‫ج‪ ،‬اين همچنان فريضه است بلكه فريضه تر؛ زيرا‬ ‫كه دانستن نماز‪ ،‬و روزه‪ ،‬و زكاةا‪ ،‬و ح ل‬
‫كه اگر در نماز و روزه و فريضههاي ديگر خللي افتد‪ ،‬چون نه به عمدا أ باشد معفو عنلله‬
‫ما اگر در س لنت و جماعت خلل افتد‪ ،‬مرد مبتدع گردد‪ ،‬و عذاب خللداي بلله حكللم‬ ‫باشد‪ .‬ا ل‬
‫بر مبتدع واجب باشد؛ و از بدعت حذر بايد كرد چندان كه بتواني‪ .‬و در اين اخبار بسيار‬
‫ول نگردد‪.‬‬ ‫است‪ ،‬و همه اخبار صحيح است‪ ،‬و ما از اين اخبار اسناد بيفكنديم تا مط ل‬
‫ن‬ ‫ز‬ ‫لذي‬ ‫ل‬ ‫ز‬ ‫ا‬ ‫ل‪:‬‬ ‫ز‬ ‫قا‬ ‫ك؟‬ ‫ز‬ ‫خزلفاؤ د‬ ‫ن د‬ ‫م ش‬ ‫ه‪ ،‬وز ز‬ ‫ل الل ل ه‬ ‫سوش ز‬ ‫ل يا زر د‬ ‫خزلفايي‪ .‬قي ز‬ ‫ه د‬ ‫م الل ل د‬ ‫ح ز‬ ‫ه)ص(‪ :‬زر ه‬ ‫ل الل ل ه‬ ‫سوش د‬ ‫ل زر د‬ ‫قا ز‬
‫ه‪ .‬پارسي خبر چنين باشد كه رسول)ص( ميگويللد كلله‪:‬‬ ‫دالل ه‬‫ل‬ ‫عبا ز‬ ‫موشزنها ه‬ ‫ق‬
‫سلنتي وز ي دعزل د‬ ‫ن د‬ ‫حربو ز‬ ‫يد ه‬
‫رحمت خداي بر خليفتان من باد! گفتنللد يللا رسللولالله‪ ،‬خليفتللان تللو كهانللد؟ گفللت‪ :‬آن‬ ‫ل‬
‫كسانياند كه سلنت مرا زنده دارند‪ ،‬و در بندگان خدايتعالي ميآموزند‪.‬‬
‫طعا أ‬ ‫ورا سا ه‬ ‫أ‬ ‫ن لك ن د ش‬‫ز‬ ‫ز‬ ‫سلنتي‪ ،‬ي زك د ش‬ ‫سّ د‬ ‫ةا! ع زل لم هاللنا ز‬ ‫ه‪ :‬يا زابا هدزري شزر ز‬ ‫ل الل ل ه‬ ‫سوش د‬ ‫ل زر د‬ ‫و هم بدين اسناد‪ ،‬قا ز‬
‫ن زواشل ه‬ ‫ز‬
‫ن‪ .‬پارسللي خللبر چنيللن باشللد كلله رسللول)ص(‬ ‫خللدروش ز‬ ‫ك ب هللهه ا زشلولل دللوش ز‬ ‫ة‪ ،‬ي زغشب هط د ز‬ ‫م ه‬ ‫قيا ز‬ ‫مال ه‬ ‫ي زوش ز‬
‫ميگويد‪ :‬يا اباهريرةا بياموز مردمان را سلنت من تا ترا روز قيامت نوري باشد رخشان‪،‬‬
‫و تابنده‪ ،‬و فراخ‪ ،‬چنانكه همه خلق به تو پژوهش برند‪ ،‬و خواهند چون تو باشند‪.‬‬
‫وهلا‬ ‫د‬
‫ه‪ ،‬فهإذا قال ش‬ ‫ه ا هللالل ل د‬ ‫قوشدلوا ل هال ز‬ ‫سّ‪ ،‬حلتي ي ز د‬ ‫لاللنا ز‬ ‫ن دأقات ه ز‬ ‫تآ ش‬ ‫مشر د‬ ‫و هم رسول)ص( ميگويد‪ :‬ا د ه‬
‫ه‪ .‬پارسللي خللبر چنيلن باشلد‬ ‫حساب ددهم ع ززليالل ل ه‬ ‫قها وز ه‬ ‫ح ق‬ ‫م ا هلل ب ه ز‬ ‫موال زهد ش‬ ‫هم وز ا ز ش‬ ‫مقني هدمازء د‬ ‫موا ه‬ ‫ص د‬ ‫عز ز‬
‫ه‬
‫كه مهتر)ص( مي گويد‪ :‬فرمودند مرا كه جهاد كن با مردمان تا آنگاه كلله بگوينللد‪ ،‬ل ا هللل ز‬
‫ۀ ايشللان در بنللد آمللد از‬ ‫ه؛ چون اين قول بگفتند‪ ،‬خون و خواسللت ۀ‬ ‫لالل ل ه‬ ‫سوش ز‬ ‫مد ء زر د‬ ‫ح ل‬ ‫م ز‬ ‫ه‪ ،‬د‬ ‫ا هللالل ل د‬
‫ل‪ ،‬زيرا كه ما اسرار بندگان ندانيم‪.‬‬ ‫من‪ ،‬و حساب ايشان بر خداي است علزوج ل‬
‫از اين اخبار بسيار اسللت در بللاب سلللنت و جمللاعت؛ اگللر بللدان هملله مشللغول شللويم‪،‬‬
‫تطويل هاي بسيار افتد‪ ،‬و هركه به قول خداي و رسول ايمان دارد‪ ،‬اينقدر كه ياد كرده‬
‫آمد تمام است مرد مللؤمن سلللني را‪ ،‬و هركلله ايمللان نللدارد‪ ،‬او را بللا سلللنت و جمللاعت‬
‫ما بدان كه مسائل سلنت و جماعت بسيار‬ ‫چهكار باشد‪ ،‬او را ايمان از سر بايد گرفت‪ .‬ا ل‬
‫ما اساسّ و قاعدۀۀ آن با ده مسئله گللردد‪ ،‬و از ايللن ده مسللئله چللاره نيسللت‪ ،‬و‬ ‫است‪ ،‬ا ل‬
‫دانستن آن لبد ل است‪ ،‬چنان كه خبر بدان ناطق است‪:‬‬
‫مللدالتميمي‪ ،‬قللال حللدثنا ابراهيمبللن يوسللفالبلخي عن‬ ‫قللال ابوالحسللنبن عليبللن مح ل‬
‫ن‬ ‫ملل ش‬ ‫ل‬
‫عبدالمجيد‪ ،‬عن عبدالعزيز‪ ،‬عن ابيه‪ ،‬عن نافع‪ ،‬عن ابن عمر‪ ،‬قال رسللولالله)ص(‪ :‬ز‬
‫ه‬ ‫يالللل د‬ ‫ل‬ ‫ناشل زشنبيللاهء‪ ،‬وز ب زن ز ز‬ ‫م ز‬ ‫ي ه‬ ‫ف ن زللب ق‬ ‫ب ا زل ش ه‬ ‫م‪ ،‬زثوا ز‬ ‫ه ب هك د ق‬ ‫ه لز د‬ ‫بالل ل د‬ ‫ة‪ ،‬ك زت ز ز‬ ‫سن زةه زوال ش ز‬ ‫ن ع ززلي ال ر‬
‫ل ي زوش ه‬ ‫جماع ز ه‬ ‫كا ز‬
‫صلللي‬ ‫ل‬ ‫ن ز‬ ‫ملل ش‬ ‫ت‪ ،‬وز ز‬ ‫سللنا ة‬ ‫ح ز‬ ‫شزر ز‬ ‫ل قزد زم ه ي زشرفزدعها ع ز ش‬ ‫د‬
‫ه ب هك ق‬ ‫ز‬
‫هل د‬ ‫ل‬
‫ب الل د‬ ‫ة‪ ،‬وزكت ز ز‬ ‫ز‬ ‫جن ل ه‬ ‫ش‬
‫ة هفيال ز‬ ‫مدين ز أ‬ ‫ل ي زوشم ة ز‬ ‫د‬
‫ه ب هك ق‬ ‫لز د‬
‫ه‬ ‫ل ا زن للل د‬ ‫جلل د‬ ‫م الزر د‬ ‫مللتي ي زعشل ز د‬ ‫لالل لهه وز ز‬ ‫سوش ز‬ ‫د‪ ،‬قادلوا‪ :‬يا زر د‬ ‫شهي ة‬ ‫جزر ز‬ ‫ل زرك شعزةة ا ز ش‬ ‫ه ب هك د ق‬ ‫ب لز د‬ ‫ة‪ ،‬ك زت ز ز‬ ‫جماع ز ه‬ ‫هفيال ز‬
‫ة‪ ،‬زول‬ ‫جماع زلل ز‬ ‫ز‬ ‫ش‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ك‬‫ز‬ ‫ر‬
‫زشد‬ ‫ت‬‫ي‬ ‫ل‬ ‫ه‪:‬‬ ‫ة ل د‬‫د‬ ‫ل‬ ‫و‬ ‫ز‬ ‫ا‬ ‫ل‪،‬‬ ‫خصا‬ ‫ه‬ ‫ر‬
‫ز‬ ‫ش‬
‫ش‬ ‫ز‬ ‫ع‬ ‫ه‬ ‫س‬
‫ه ش ز ه ه‬ ‫ش‬ ‫ف‬ ‫ن‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫ف‬ ‫ز‬ ‫ر‬‫ز‬ ‫ز‬ ‫ع‬ ‫اذا‬ ‫ه‬ ‫ل‪:‬‬ ‫ز‬ ‫قا‬ ‫ة؟‬ ‫ه‬ ‫ز‬ ‫ع‬ ‫جما‬ ‫ع ززليال ر ل ه ز ز‬
‫ش‬ ‫ل‬ ‫وا‬ ‫ة‬ ‫ن‬ ‫س‬
‫ن‬ ‫ك فياليما ه‬ ‫ش ر‬ ‫در‪ ،‬زولي ز ز‬ ‫ق ز‬ ‫ب هبال ز‬ ‫ف‪ ،‬زول ي دك زذ ل د‬ ‫سي ش ه‬ ‫مةه هبال ل‬ ‫ش‬
‫علي هذ ههه ال د ل‬ ‫ج ه‬ ‫خدر د‬ ‫صحابي‪ ،‬زول ي ز ش‬ ‫ب از ش‬ ‫س ر‬ ‫يز ز‬
‫ن‬ ‫ملل ش‬ ‫حللدا ه‬ ‫أ‬ ‫ز‬
‫فللدر ا ز‬ ‫ز‬
‫قب شلللةه زولي دك ق‬ ‫ز‬ ‫ن اهلال ه‬ ‫ز‬ ‫ملل ش‬ ‫ت ه‬ ‫ن ما ز‬ ‫م ش‬ ‫علي ز‬ ‫صلوةا ز ز‬ ‫ه‪ ،‬ول ي زد زع دال ل‬ ‫نالل ه‬ ‫ل‬
‫زولديماري في دي ه‬
‫فر ه‬ ‫سلل ز‬ ‫ن فهللي ال ل‬ ‫د‬ ‫ز‬ ‫د‬ ‫وحيللده هبالللذ لن ش ه‬ ‫زاه ه‬
‫في شلل ه‬ ‫خ ل‬‫عليال د‬ ‫ح ز‬ ‫سلل ز‬ ‫م ش‬ ‫ر‪ ،‬زول ي زت شللدرك ال ز‬ ‫ملللوا هبالكبللائ ه ه‬ ‫ن عز ه‬ ‫ب وزا ه ش‬ ‫لالت ل ش‬
‫ل‪،‬‬ ‫خصللا ه‬ ‫ن هللذ ههه ال ه‬ ‫ملل ش‬ ‫ك ه‬ ‫ن ت زللزر ز‬ ‫ملل ش‬ ‫ر‪ .‬فز ز‬ ‫ج ة‬ ‫ل هامام ة ب زقر ا زوش فللا ه‬ ‫ف كد ل‬ ‫خل ش ز‬ ‫ة ز‬ ‫جماع ز ز‬ ‫ك ال ز‬ ‫ضر‪ ،‬زول ي زت شدر د‬ ‫ح ز‬ ‫زوال ز‬
‫ة‪.‬‬ ‫جماع ز ز‬ ‫ة زوال ز‬ ‫سن ل أ‬ ‫ك ال ر‬ ‫قد ش ت ززر ز‬ ‫حد زةا أ فز ز‬ ‫ة وا ه‬ ‫صل ز أ‬ ‫خ ش‬ ‫ز‬
‫پارسي خبر چنين باشد از روايت راويان معتبر كه رسللول)ص( گفللت‪ :‬هركلله باشللد بللر‬
‫سلنت و جماعت‪ ،‬بنويسد خدايتعالي او را به هر روزي‪ ،‬ثواب هزار پيغمبر از پيغمللبران‬
‫خويش و بنا كند او را حقتعالي به هر روزي‪ ،‬شارستاني در بهشت‪ ،‬و بنويسد او را‪ ،‬بلله‬
‫هر قدمي كه بردارد و بنهد‪ ،‬ده نيكي؛ و هر كه نماز كند در جماعت مسلللمانان‪ ،‬بلله هللر‬
‫ركعتي بنويسد او را ثواب شهيدي‪.‬‬
‫گفتند يا رسولاللله‪ ،‬مرد كي بداند كه او بر سلنت و جماعت است؟ گفللت‪ :‬چللون از تللن‬

‫‪12‬‬
‫خويش اين ده خصلت بيابد‪ ،‬او سلني و جمعي است‪ :‬اول آنكلله‪ :‬دسللت از جمللاعت بللاز‬
‫ندارد‪ .‬دوم‪ :‬اصحاب مرا بد نگويد‪ .‬سوم‪ :‬بر اهل قبله به شمشير بيلرون نيايللد‪ .‬چهلارم‪:‬‬
‫قضا و قدر را به دروغ ندارد‪ .‬پنجم‪ :‬در ايمان خود به شك نباشللد‪ .‬ششللم‪ :‬در ديللن حللق‬
‫ستيهندگي نكند‪ .‬هفتم‪ :‬هركه از اهل قبله بميرد‪ ،‬بر وي نماز روا دارد‪ .‬هشتم‪ :‬هيچكللس‬
‫را از اهل توحيد و ايمان به گناه كافر نخواند اگرچه آن گناه كبيره باشد‪ .‬نهم‪ :‬از مسللح‬
‫كشيدن بر موزه دست باز ندارد در سفر و حضر‪ .‬دهم‪ :‬نماز از پس همه مسلمانان روا‬
‫دارد از نيك و بد‪.‬‬
‫وهركلله از ايللن خصلللت ها كلله يللاد كرديللم دسللت بللاز دارد‪ ،‬دسللت از سلللنت و جمللاعت‬
‫بازداشته باشد‪ -‬اين ده خصلت كه بنياد سلنت و جماعت بر آن است‪ -‬اين است به قول‬
‫لّ‪.‬‬‫اين راويان معتمد از قول رسول)ص( قول أ و فع أ‬
‫ديگر آنچه ائمه دين و اهل سلنت و جماعت بر آناند و پسنديدهاند و از سلف اسلّم بلله‬
‫ما رسيده است‪ ،‬ايللن ده قاعللده اسللت كلله يللاد كنيللم‪ ،‬و هيللچ كللس را از اهللل سلللنت و‬
‫جماعت با تو در اين خلّف نباشد‪:‬‬
‫ل‪ ،‬از مللرد و زن‪،‬‬ ‫قاعدۀۀ اول آن است كه‪ ،‬اقرار دهي كه‪ ،‬هركه از بندگان خداي علزوجلل ل‬
‫ه‪ ،‬او مللؤمن اسللت‪،‬‬ ‫لالل ل ه‬ ‫سللو د‬ ‫مللد أ زر د‬ ‫ح ل‬‫م ز‬ ‫ه‪ ،‬د‬ ‫ه ا هللالل ل د‬ ‫و نيك و بد‪ ،‬از آزاد و بنده‪ ،‬كه بگفت ل هال ز‬
‫شايد كه زن مؤمنه بدو دهي‪ ،‬و از وي زن خواهي‪ ،‬و او ميراث مؤمنان يابد‪ ،‬و مؤمنللان‬
‫از وي ميراث يابند‪ ،‬و احكام مؤمنان بر وي برانند‪ ،‬و بر جنازۀۀ وي نماز كنند و وي را به‬
‫گورستان مؤمنان دفن كنند‪ ،‬اگر اين قول از دل گفته باشد‪ ،‬و بلر ايللن بللا خللداي رسلد‪،‬‬
‫جاي وي بهشت بود؛ و اگر از دل نگفته باشد منافق باشد‪ ،‬به ظاهر احكام مؤمنللان بللر‬
‫ۀ‬
‫وي ميرانند براي قول شهادت را؛ الما اگر بر آن نفاق با خللداي رسللد‪ ،‬جللاي وي دركلل ۀ‬
‫ناللناهر‪.‬‬ ‫م ز‬‫ل ه‬ ‫ف ه‬ ‫ك اشل ز ش‬
‫س ز‬ ‫ن هفي الد لشر ه‬ ‫مناهفقي ز‬ ‫نال د‬ ‫اسفل باشد‪ .‬چنان كه حقتعالي ميفرمايد‪ :‬ا ه ل‬
‫ما را دستوري نيست كه از هركه اين قول بشنويم‪ ،‬ما وي را به تهمللتي يللا بلله تعصللبي‬
‫م‬‫سلللّ ز‬ ‫مال ل‬ ‫ن ا زل شقللي ا هل زي شك د د‬ ‫ملل ش‬ ‫قول دللوا ل ه ز‬ ‫ل ميفرمايللد‪ :‬زول ت ز د‬ ‫نامؤمن خوانيم‪ .‬چنان كه حق علزوج ل‬
‫منأا‪.‬‬
‫مؤ ش ه‬ ‫ت د‬ ‫لز ش‬
‫س ز‬
‫ه را مللؤمن گللويي‪ ،‬و مللؤمن‬ ‫لالل ل ه‬ ‫سللو د‬ ‫مد أ زر د‬ ‫ح ل‬ ‫م ز‬
‫ه‪ ،‬د‬ ‫ه ا هللالل ل د‬ ‫چنان بايد كه جمله گويندگان ل هال ز‬
‫خواني‪ ،‬و مؤمن داني‪ ،‬و به گناه كبيره رقم كفر و نفللاق بللر ايشللان نكشللي‪ ،‬و شللك در‬
‫ن ايشان نياري؛ زيرا كه حقتعالي گناهكاران را مؤمن خواند‪ ،‬چنللانكه‬ ‫ايمان خويش‪ ،‬و آ ه‬
‫ن‪.‬‬‫منو ز‬ ‫مؤ ه‬ ‫ز‬ ‫أ‬
‫جميعا اي رزهاال د‬ ‫گفت‪ :‬وزدتودبوا ا هزلياللهه ز‬
‫ل‬
‫ل خلّف‬ ‫و معلوم است كه عاصي را بله تللوبه فرماينللد‪ ،‬و نشلايد قللول خللداي را علزوجلل ل‬
‫كردن‪ ،‬و در آن شك آوردن‪ ،‬و نشايد قول مؤمنللان را و گللواهي ايشللان را رد كللردن‪ ،‬و‬
‫ايشان را دروغ زن داشتن؛ زيرا كلله هللر مللؤمني كلله او از قللول گللبري‪ ،‬يللا جهللودي‪ ،‬يللا‬
‫ترسائي‪ ،‬يا مشركي‪ ،‬اين قول شهادت بشنود‪ ،‬و گواهي دهد بر آن كه ايللن قللول از وي‬
‫در وجود آمد‪ ،‬جمله ائمه اسلّم فتوي دهند‪ ،‬و قضات اسلّم حكم كنند بر اسلّم او‪ ،‬پس‬
‫به هيچ حال نشايد گويندۀۀ ايللن قللول را نللامؤمن خوانللدن‪ .‬كمللا قللال رسللول الل للله)ص(‪:‬‬
‫موا‬ ‫صلل د‬ ‫ه‪ ،‬زفلهاذا قادلوهلا ع ز ز‬ ‫لالل ل ه‬ ‫سو د‬ ‫مد أ زر د‬ ‫ح ل‬ ‫م ز‬ ‫ه‪ ،‬د‬ ‫ه ا هللالل ل د‬ ‫قودلوا ل هال ز‬ ‫حلتي ي ز د‬ ‫سّ‪ ،‬ز‬ ‫لاللنا ز‬ ‫ن داقات ه ز‬ ‫ت از ش‬ ‫اد ه‬
‫مشر د‬
‫ه‪.‬‬ ‫ل‬
‫م ع زليالل ه‬ ‫ز‬ ‫حساب دهد ش‬ ‫قها وز ه‬ ‫ح ق‬ ‫ل‬
‫م ا هل ب ه ز‬ ‫ز‬
‫موالهد ش‬ ‫ز‬
‫م وزا ش‬ ‫ملني هدمازءهد ش‬ ‫ه‬
‫قاعدۀۀ دوم آن است كلله هملله چيزهلا را جمللع داري در قضلا و مشللليت ايللزد سللبحانه و‬
‫تعالي‪ :‬هم خير و هم شلر‪ ،‬و هم نفع و هم ضلر‪ .‬آنچه خير است به امر و رضللا و محلبللت‬
‫او است‪ ،‬بدان ثواب دهد؛ و آنچه ش لر است به نهي او است‪ ،‬بدان عقاب كند‪ ،‬به رضا و‬
‫ما جمله به قضا و مشليت او است تللا قهللر و عجللز‬ ‫محلبت او نيست تا سفه لزم نيايد‪ ،‬ا ل‬
‫لزم نيايد‪.‬‬
‫ۀ سوم آن است كه جمله ياران رسول را جمع داري در دوستي‪ ،‬و نيك خواسللتن‪،‬‬ ‫قاعد ۀ‬
‫و نيك گفتن و هيچ كس را از ايشان به قليل و كللثير بللد نگللوئي و بللد نهانديشللي‪ ،‬و روا‬
‫م‬ ‫ن ب زعشللد هه ه ش‬ ‫ملل ش‬‫ن جللاؤدوا ه‬ ‫نداري كه كسي ديگر بد گويللد‪ ،‬چنللان كلله حقتعللالي گفللت‪ :‬زوال لللذي ز‬
‫من دللوا‬ ‫نآ ز‬ ‫ل في قددلوب هنللا هغلّ ل ل هلللذي ز‬
‫ل‬ ‫جع ز ش‬ ‫ن زولت ز ش‬ ‫قونا هباشليما ه‬ ‫سب ز د‬ ‫ن ز‬ ‫خوان هزنااللذي ز‬ ‫فشرزلنا وزهل ه ش‬ ‫ن زرلبنا اغ ش ه‬ ‫قودلو ز‬ ‫يز د‬
‫م‪.‬‬
‫ف زرحي ء‬ ‫ز‬
‫زرقبنا ا ُن لك زرؤ د ء‬

‫‪13‬‬
 ‫خداوند تعالي ما را بستود كه ما ايشان را بد نگوئيم‪ ،‬و بديشان دعللا و ثنللا گللوئيم‪ ،‬پللس‬
‫ديق را فاضلتر گوئي پس عمر را‪،‬‬ ‫نشايد ايشان را بد گفتن‪ .‬و از جمله ايشان ابوبكر ص ل‬
‫پس عثمان را‪ ،‬پس علي را رضواناللله عليهم اجمعين زيرا كه ايشللان نشسللتند بمقللام‬
‫رسول)ص( به ا لتفاق جمله ياران‪ ،‬و ايشان نصللرت كردنللد مللر ديللن را و شللريعت را‪ ،‬و‬
‫ايشان بگسترانيدند بساط اسلّم را در آفلاق جهلان‪ ،‬ب ه توفيلق حلق سلبحانه و تعلالي‪.‬‬
‫ه‬ ‫جلل د‬ ‫خزر ز‬ ‫ه إذ ش ا ز ش‬ ‫صللزره دالل ل د‬ ‫قللد ش ن ز ز‬ ‫صللدروه د فز ز‬ ‫چنان كه در كتاب عزيز خود ميگويد ابللوبكر را‪ :‬ا زلل ت زن ش د‬
‫ن‬ ‫ملل ه‬‫ه وز ز‬ ‫كالل ل د‬ ‫سللب د ز‬ ‫ح ش‬ ‫ي ز‬ ‫هما هفيالغاهر‪ .‬و عمللر را گفللت‪ :‬يللا ا زي رهزللااللنب د‬ ‫ن ا هذ ش د‬ ‫فدروا ثان ه ز ز‬
‫ي اث شن زي ش ه‬ ‫ن كز ز‬ ‫اللذي ز‬
‫جدا زوقاهئما‪ .‬و علي را‬ ‫ز‬ ‫أ‬ ‫ل سا ه‬ ‫ز‬
‫ت آنازء اللي ش ه‬ ‫ن هدوز قان ه ش‬ ‫م ش‬ ‫ز‬
‫ن‪ .‬و عثمان را گفت‪ :‬ا ل‬ ‫مني ز‬ ‫نالمؤ ه‬ ‫م ز‬ ‫ك ه‬ ‫ات لب زعز أ‬
‫ن‬ ‫قو ز‬ ‫سللاب ه د‬ ‫من دللوا‪ .‬و جمللله يللاران را گفللت‪ :‬زوال ل‬ ‫نآ ز‬ ‫ه زوالللذي ز‬ ‫ل‬ ‫د‬
‫سللول د‬ ‫ه وز زر د‬ ‫ل‬
‫م الللل د‬ ‫د‬
‫گفت‪ :‬ا هن لمللا زولي ركلل د‬
‫ن‬ ‫جري ز‬ ‫مهللا ه‬ ‫نال د‬ ‫م ز‬ ‫ن ه‬ ‫نالوللو ز‬‫د‬ ‫ز‬ ‫ش‬ ‫قو ز‬ ‫سللاب ه د‬ ‫ن‪ .‬و جللاي ديگللر گفللت‪ :‬زوال ل‬ ‫قلردبللو ز‬ ‫م ز‬ ‫ك ال د‬ ‫قون ا دوشل زهئلل ز‬ ‫سللاب ه د‬ ‫ال ل‬
‫ه‪ .‬پللس هللم بللر ايللن جمللله‬ ‫ش د‬ ‫لل‬
‫ن‬ ‫ع‬ ‫رضوا‬ ‫و‬ ‫م‬ ‫ه‬ ‫ن‬ ‫ع‬
‫ة ز ه ز د زشد ش زز‬‫ه‬ ‫ل‬ ‫ل‬ ‫ال‬ ‫ي‬ ‫ض‬ ‫ر‬ ‫ن‬ ‫حسا‬ ‫ا‬ ‫ب‬ ‫م‬ ‫ه‬
‫ز لز د د ش هه ش‬ ‫عو‬ ‫ب‬ ‫ت‬‫ا‬ ‫ن‬ ‫لذي‬ ‫ل‬ ‫وا‬
‫ه ز‬ ‫ر‬ ‫نصا‬ ‫زواشل ش‬
‫ز‬
‫اعتقاد بايد داشت تا موافق قرآن باشي‪ ،‬و بر سلنت و جماعت باشي‪ ،‬و مسللح كشلليدن‬
‫بر موزه روا داري مقيم را يك شبانهروز‪ ،‬و مسافر را سه شبانهروز‪ ،‬از وقت حللدث تللا‬
‫وقت حدث‪.‬‬
‫قاعدۀۀ چهارم آن است كه همه جماعتها و جمعهللاي مسلللمانان را حللق گللويي و حللق‬
‫ل‬ ‫كل ق‬ ‫ف د‬ ‫خل ش ز‬ ‫داني‪ ،‬و از پس همۀۀ مسلمانان نماز روا داري‪ ،‬چنان كله رسلول گفلت‪ :‬صللللوا ز‬
‫م‪ .‬و هركله خلّف ايلن گويلد از سللنت و‬ ‫مه د ش‬ ‫م هاث د‬ ‫م وزع زل زشيه ش‬ ‫م صللوات دك د ش‬ ‫ر‪ ،‬ل زك د ش‬ ‫هامام ة ب زرر ا زوش فلاج ة‬
‫مد رسولاللله و رخنه افگنللده‬ ‫مت مح ل‬ ‫جماعت دور باشد و افتراق آورده باشد در ميان ا ل‬
‫ن فللازرقز‬ ‫ملل ش‬ ‫بود دربارۀۀ اسلّم و سلنت و جماعت‪ ،‬و از آن قوم باشللد كلله رسللول گفللت‪ :‬ز‬
‫ه‬ ‫ة‬ ‫جماعل‬ ‫ز‬ ‫ش‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫علي‬ ‫داللله ز‬ ‫ن ع ددنقله‪ .‬و نيلز گفلت‪ :‬زيل د‬ ‫مل ش‬ ‫سللّم ه ه‬ ‫ةاشل ه ش‬ ‫ق ز‬‫خل زعز رهب ش ز‬ ‫قد ش ز‬ ‫شب شرة فز ز‬ ‫ة قزد شزر ه‬ ‫اشلجماع ز ز‬
‫ل بر اهل سلنت و جماعت است‪.‬‬ ‫يعني دست خداي علزوج ل‬
‫ۀ پنجم آن است كه همه صفات ستوده ملك سبحانه و تعالي جمع داري به اعتقللاد‬ ‫قاعد ۀ‬
‫و و رفعت و عظمللت و كبريللا و‬ ‫درست‪ ،‬چون علم و قدرت و سمع و بصر و حيات و عل ل‬
‫سللر گويللد يعنللي‪:‬‬ ‫علللي مف ل‬ ‫لال ش‬ ‫ز‬ ‫ش‬ ‫مث ز د‬
‫ه ال ز‬ ‫امثللال ايللن‪ ،‬چنللانكه حقتعللالي ميگويللد‪ :‬وزل ز د‬
‫تال دعلي‪ .‬و ببايد دانست كه چون علم نباشد‪ ،‬عالم نباشد‪ ،‬و چللون قللدرت نباشللد‪،‬‬ ‫صفا د‬ ‫زال ق‬
‫ۀ صفات همچنين است آنگاه صانعي را شايد‪.‬‬ ‫قادر نباشد‪ ،‬و در جمل ۀ‬
‫قاعد ۀۀ ششم آن است كه اقرار دهي كلله حللق را سللبحانه و تعللالي بتللوان ديللد‪ ،‬و اهللل‬
‫بهشت خداي را ببينند به چشم سر‪ ،‬بي چون و بللي چگللونه و وي را صللورت و هيئللت و‬
‫لون و كيفليت نباشد‪ ،‬الما ببينند بي چون و بي چگونه‪ ،‬همچنللان كلله امللروز ميداننللد بللي‬
‫سميعدالزبصيدر اما ببينند‪ ،‬چنانكه حق سبحانه‬ ‫وال ل‬ ‫يءء وز هد ز‬ ‫ش ش‬ ‫مث شل ههه ه‬ ‫س كز ه‬ ‫چون و بي چگونه‪ ،‬ل زي ش ز‬
‫ةا‪.‬‬
‫ضزرةا ء هالي زرقبها ناظ هزر ء‬ ‫مئ هذة نا ه‬ ‫جوهء ي زوش ز‬ ‫و تعالي خبر داد‪ :‬ود د‬
‫ۀ هفتم آن است كه اقرار دهي كه بندگان خللداي را اسللتطاعت اسللت‪ ،‬تواننللد كله‬ ‫قاعد ۀ‬
‫فعل كنند و توانند كه نكننند و لزوم امر مقليد است به شرط وجود استطاعت‪ ،‬زيرا كلله‬
‫سللزعها‪،‬‬ ‫فسللا أ ا هلل ود ش‬ ‫ه نز ش‬ ‫ف الل للل د‬‫تكليف ماليطاق روا نباشد چنللانكه حقتعللالي فرمللود‪ :‬لي دك زل قلل د‬
‫سر گويد‪ :‬يعني طاقتها و در فرمان خدايتعالي و در دين او ستيهندگي نكنللي بعللد از‬ ‫مف ل‬
‫آن كه حق ترا معلوم شده باشد‪ ،‬كه همه خللها از اين است‪.‬‬
‫ل حللق اسللت چللون‬ ‫قاعدۀۀ هشتم آن است كه اقرار دهي كه همه كتابهاي خداي علزوجلل ل‬
‫ل؛ بلله‬ ‫قرآن‪ ،‬و تورات‪ ،‬و انجيل‪ ،‬و زبور‪ ،‬و صحف ابراهيم همه كلّم خداي اسللت علزوجلل ل‬
‫گفت نيافريللد‪ ،‬سللخن وي اسللت و سللخن وي از وي جللدا نيسللت‪ ،‬و مخلللوق نيسللت‪ ،‬و‬
‫محدث نيست‪ ،‬بگفت به قدرت نه به آلت و جارحت‪ :‬و گفتني وي را از گفتن باز نللدارد‬
‫ل‬ ‫مللا خللداي را علزوجلل ل‬ ‫چنان كه شنيدني از شنيدن باز ندارد و ديدني از ديدن باز نللدارد‪ .‬ا ل‬
‫ز‬
‫حت لللي‬ ‫جشره د ز‬ ‫ه‪ .‬و نيللز گفللت‪ :‬فللأ ه‬ ‫مالل للل ه‬ ‫كلّ ز‬ ‫ن ي دب زد قدلوا ز‬ ‫ن از ش‬ ‫دو ز‬ ‫كلّم ثابت است‪ .‬چنانكه گفت‪ :‬ديري د‬
‫كليما‪.‬أ‬ ‫موسي ت ز ش‬ ‫ه د‬ ‫ل‬
‫م الل د‬ ‫ه‪ .‬و نيز گفت‪ :‬وزك زل ل ز‬ ‫مالل ل ه‬ ‫معز كلّ ز‬ ‫س ز‬ ‫يز ش‬
‫ل بيتللوبه روا‬ ‫قاعدۀۀ نهم آن است كه اقرار دهي كه آمرزش گناه كبيره از خداي علزوج ل‬
‫باشد مؤمنان را و سلنيان را چون خواهد‪ .‬و هر گناهكاري از مؤمنان كه با خللداي رسللد‪،‬‬
‫و توبه نكرده باشد‪ ،‬كار وي در مشليت حق تعالي باشد‪ ،‬اگر خواهد وي را بيامرزد بفضل‬

‫‪14‬‬
‫و كرم خود‪ ،‬و اگر خواهد وي را به شفيعي بخشد‪ ،‬و اگر خواهللد بلله مقللدار گنللاه وي را‬
‫ن‬ ‫دو ز‬ ‫فدر مللا د‬ ‫ك ب ههه وزي زغش ه‬ ‫شر ه ز‬ ‫ن يد ش‬‫فدر ا ز ش‬ ‫ه لي زغش ه‬ ‫نالل ل ز‬ ‫عذاب كند‪ ،‬پس با بهشت آرد‪ ،‬چنانكه گفت‪ :‬ا ه ل‬
‫ن زيشادء و روا نباشد كه حقتعالي مؤمنان را عذاب جاويد كند‪ .‬و هللر مللؤمن كلله‬ ‫م ش‬
‫ك له ز‬ ‫ذل ه ز‬
‫از دنيا برفت‪ ،‬و وي را در خاك نهادند‪ ،‬وي را سؤال كنند؛ اگللر جللواب بلله صللواب دهللد‪،‬‬
‫گور وي را مرغزاري گردانند از مرغ زارهاي بهشت‪ ،‬و اگر جواب نه به صواب دهد‪ ،‬روا‬
‫باشد كه وي را عذاب كنند به مقدار گناه وي‪ .‬و نيز اقرار دهي كه‪ :‬حساب‪ ،‬و تللرازو‪ ،‬و‬
‫نامه خواندن‪ ،‬و صراط‪ ،‬و بهشت و دوزخ‪ ،‬همه هست و حقل است‪ .‬چنانكه در قللرآن و‬
‫اخبار آمده است‪.‬‬
‫ۀ دهم آن است كه متشابهات كه در قرآن و اخبللار رسللول)ع( اسللت بللدان اقللرار‬ ‫قاعد ۀ‬
‫دهي كلله چنللان اسللت و حللق اسللت؛ و هرچلله از آن محتمللل تأويللل و تفسللير اسللت‪ ،‬و‬
‫سران آن را تأويل و تفسير كرده اند‪ ،‬و علماي حق آن را بيان فرمودهاند و معني آن‬ ‫مف ل‬
‫گفته اند‪ ،‬از قول ايشان در نگذري‪ ،‬و بر آن نيفزايي‪ .‬و هرچه آن را فللرو گذاشللتهاند‪ ،‬در‬
‫آن هيچ سخن نگوئي به عقل و فهللم خللويش‪ ،‬تللا در تشللبيه و تعطيللل نيفللتي‪ .‬در جمللله‬
‫ل‪ ،‬و حق است و چنان اسللت كلله او گفللت‪:‬‬ ‫اقرار دهي كه همه قول خداي است علزوج ل‬
‫نه به ظاهر و نه به باطن يك حرف را منكر نباشي‪ ،‬زيرا كه يك حللرف را منكللر شللدن‪،‬‬
‫انكار است از جمله‪ .‬و هرچند كه در آيات متشابه كم آويزي ترا بهتر باشد‪ ،‬زيرا كه حق‬
‫ه ا شب شهتغازءالفشتنللة‬ ‫من ش د‬
‫ه ه‬‫ن ما زتشاب ز ز‬ ‫م ززي شعء فزي زت لب هدعو ز‬ ‫ن في قددلوب ههه ش‬ ‫ما اللذي ز‬ ‫سبحانه و تعالي ميگويد‪ :‬فزا ز ل‬
‫ش‬
‫عن شللد ه‬ ‫ن ه‬
‫ملل ش‬‫ل ه‬‫من لللا ب هللهه ك دلل ر‬
‫نآ ز‬ ‫قودلو ز‬ ‫ن هفيالعهل شم ه ي ز د‬ ‫خو ز‬ ‫س د‬
‫ه زواللرا ه‬ ‫ه ا هللالل ل د‬ ‫م ت زأول ز د‬
‫وا زشبتغازء زتأويل ههه زوماي زعشل ز د‬
‫ل نشان راسخان علم آن نهاد‪ ،‬كه ايشان به متشابهات اقللرار دهنللد و‬ ‫زرقبنا‪ .‬خداي علزوج ل‬
‫تأويل و تفسير آن نجويند‪ ،‬و راه سلّمت اين است‪ .‬زيرا كه ناداني با خود حواله كني به‬
‫از آن كه دهر تشبيه كوبي و در فتنه افتي‪ .‬و اگر كسي گويد كه چه گوئي در ايللن آيتهللا‬
‫ش‬ ‫حملل د ز ش‬ ‫ك وزاللر ش‬ ‫ي‪ .‬و جلاي ديگلر‪ :‬وز جلازء زرب رلل ز‬ ‫خل ز ش‬
‫ن ع زليالزعلشر ه‬ ‫ت ب هي زللد ز ل‬ ‫ق د‬ ‫كه حقلتعالي ميگويد‪ :‬ز‬
‫ت زواشل زشرض ط زوشعللا أ‬ ‫سللموا ه‬ ‫ن فهللي ال ل‬ ‫م ش‬ ‫جد د ز‬ ‫س د‬ ‫ل‬
‫ه‪ .‬وزل هلهه ي ز ش‬ ‫مد ه ه‬ ‫ح ش‬
‫ح به ز‬ ‫يةء ا هل ديسب ل د‬‫ل‬ ‫ش ش‬ ‫ن ز‬ ‫م ش‬‫ن ه‬‫سزتوي‪ .‬وزا ه ش‬ ‫ا ش‬
‫ه‬
‫ل‬
‫وزكشرها‪ ،‬و در اخباري كه مانند اين است؟ گويم‪ :‬چنان است كه خلداي گفلت علزوجلل‪ ،‬و‬ ‫أ‬ ‫ز‬
‫رسول گفت‪ ،‬و عبداللله علباسّ گفت‪ :‬اگر گويد كه تشللبيه ميگللوئي‪ ،‬گللويم مللن بللدانچه‬
‫خداي گفت‪ ،‬و بدانچه رسول او گفت اقرار دادهام كه چنان است كلله ايشللان گفتهانللد‪،‬‬
‫ما اگر تو ميگوئي نه چنين اسلت‪ ،‬تشلبيه تلو ميگلوئي نلله ملن‪ ،‬مللن از‬ ‫تشبيه نباشد‪ .‬ا ل‬
‫تشبيهات بيزارم‪ .‬من به آنچه خداي گفللت‪ ،‬و رسللول او گفللت‪ ،‬اقللرار دارم‪ ،‬و بللر آن نه‬
‫ما اگر تللو ميگللوئي نلله چنيللن اسللت‪ -‬و نشللايد كله‬ ‫افزايم و نه كاهم؛ از تشبيه رستم‪ .‬ا ل‬
‫چنين گوئي‪ -‬در تشبيه تو آويختهاي و در تأويل تو ميجهي نلله مللن‪ ،‬و بلله قللول خللداي و‬
‫رسول اقرار نميدهي‪ ،‬تشبيه تو ميكني نه من‪ ،‬از اقرار تشللبيه نيايللد‪ .‬اقللرار بلله قللول‬
‫خداي و رسول ايمان است‪ ،‬و انكار از آن كفر است چون من به سره اقرار باشم و تللو‬
‫ر تأويل و تشبيه‪ ،‬ترا بر من چه شناعت رسد؟ وهركه عاقل و خردمند باشد‪ ،‬دانللد‬ ‫به س ه‬
‫ل‬
‫ن يللاران او رضللوانالله عليهللم اجمعيللن‬ ‫كه راه راست و اعتقاد پاك‪ ،‬راه رسللول)ع( و آ ه‬
‫ة‪.‬‬‫م د‬
‫ش ز‬ ‫ص‬ ‫ه‬ ‫ع‬‫ش‬ ‫ل‬ ‫وا‬
‫وفي د ز‬
‫ق‬ ‫است‪ ،‬و آن اين است كه گفته آمد‪ .‬وزهبالل لهه الت ل ش‬

‫‪15‬‬
 ‫باب ساوم‬
‫در معرفت و هدايت حق سابحانهّ و تعالي‬
‫شيخالسلللّم‪ ،‬قدوةاالبللدال‪ ،‬قطبالعللالم‪ ،‬ابونصللر احمللدبن ابيالحسللناللنامقيالجامي‪،‬‬
‫قدسّاللله روحهالعزيز گويد كه‪:‬‬
‫ة ن دوشءر حاءر؛ و حق سبحانه و تعللالي در كتللاب عزيللز خللويش‬ ‫معشرهفز د‬ ‫بزرگان دين گفتهاند‪ :‬ا زل ش ز‬
‫ي‬‫ح فهلل ش‬ ‫صللبا د‬‫م ش‬ ‫ح ا زل ش ه‬
‫صللبا ء‬ ‫م ش‬ ‫شللكوةاة هفيهللا ه‬ ‫م ش‬ ‫ل ن دوشرههه ك ز ه‬ ‫مث ز د‬
‫ض ز‬ ‫ش‬
‫ت زوالشر ه‬ ‫سموا ه‬ ‫ه ن دوشدر ال ل‬ ‫ميفرمايد‪ :‬زالل ل د‬
‫ز‬
‫ششرقهي لةة زول غ زشرب هي لةة زيكاد د‬ ‫مبازرك زةة ززي شت دوشن زةة ل ز‬ ‫جزرةاة د‬ ‫ش ز‬ ‫ن ز‬ ‫م ش‬ ‫ب د دقريي ي دوشقزد د ه‬ ‫ة ك زألنها ك زوشك ز ء‬ ‫ج د‬‫جةة زالرزجا ز‬‫دزجا ز‬
‫ب‬‫ضلره د‬ ‫ن زيشلادء وزي ز ش‬ ‫مل ش‬‫ه ل هدنلوشرههه ز‬ ‫ل‬
‫دي الللل د‬ ‫عللي دنلوشرة ي زشهل ه‬ ‫ه نلاءر ن دللوشءر ز‬ ‫سلل د‬ ‫س ش‬ ‫م ز‬ ‫ز‬
‫ززي شدتهلا ي دضللييدء وزلللوش ت ز ش‬
‫ل‬ ‫مثا ز ش‬ ‫الل ل ز‬
‫م‪.‬‬ ‫علي ش ء‬ ‫ششييةء ز‬ ‫ل ز‬ ‫د‬
‫ه ب هك ق‬ ‫سّ زوالل د‬ ‫ل ل هللنا ه‬ ‫هاشل ش‬
‫د‬
‫حكما كه مثل گويند‪ ،‬و سخن درمثل دربندند‪ ،‬از بهر آن كنند‪ ،‬تا شنونده آن سللخن فهللم‬
‫كند و دريابد‪ .‬پس احكم الحاكمين اين سخن از آن در مثل بست تا از اين فايللده گيرنللد‪-‬‬
‫ة ن دللوشءر حللاير كلله معرفللت نللوري‬ ‫معشرهفزلل د‬ ‫آن كس كه بشنود‪ -‬و چون بزرگان دين گفتهاند‪ :‬أل ش ز‬
‫است سوزنده‪ ،‬و حق سبحانه و تعللالي ميگويللد‪ :‬كلله معرفللت چللون چراغللي اسللت در‬
‫علي دنللوشةر‪،‬‬ ‫ه ناءر ن دوشءر ز‬ ‫س د‬‫س ش‬ ‫م ز‬ ‫طاقي نهاده كه آبگينهاي در پيش او بود‪ ،‬و نيز ميگويد‪ :‬وزل زوش ت ز ش‬
‫پس از سر تحقيق در اين سخن بايد نگريست‪.‬‬
‫ۀ عللارف صللدف‬ ‫ۀ‬ ‫للين‬ ‫س‬ ‫و‬ ‫للت‪،‬‬ ‫س‬ ‫ا‬ ‫للوزان‬ ‫س‬ ‫للور‬ ‫چون معرفت نور سللوزان اسللت‪ ،‬و چللراغ ن‬
‫اوست؛ همچنان كه آن چلراغ آن آبگينله را گ رم ميدارد‪ ،‬نلور معرفلت ع ارف را گ رم‬
‫ميدارد‪ ،‬و همچنان كه هرچه بدان چراغ دهي بسوزد‪ ،‬هر گناهي كه نور معرفللت بللرآن‬
‫تافت نيست گشت‪.‬‬
‫همچنان كه هيمه به آتش پاي نيارد‪ ،‬گنللاه بلا معرفلت پللاي نيلارد و همچنلان كله در روز‬
‫چراغ به كار نيايد‪ ،‬و رنج چراغ نبايد كشيد‪ ،‬عارف را در پرتو نور معرفت به هيچ دليل و‬
‫راه بري حاجت نباشد در خداي شناختن‪ .‬و همچنان ك ه ش ب تاريلك چلراغ فايلده دهلد‪،‬‬
‫هركجا كه ظلمت گناه‪ ،‬و تاريكي بدعت پيدا آيللد چللراغ معرفللت فايللدۀۀ خللوش بدهللد‪ .‬و‬
‫همچنان كه هركجا زميني‪ ،‬يا بيشهاي‪ ،‬و اگر جايي باشد كه مار يا خوك يا نوعي از ايللن‬
‫انواع در نيستاني افتد كه همه خلق از آن عللاجز باشللند‪ ،‬آتللش در آن زننللد هملله صللحرا‬
‫گردد‪ ،‬و هرچه در ميان آن باشد بسوزد‪ ،‬و آن زمين به چند سال چندان بر دهد كه همه‬
‫خلق از آن عجب فرو مانند‪.‬‬
‫حق سبحانه و تعالي معرفت را از آن به آتش مانند كرد تلا ملا بللدانيم كله همچنلان كله‬
‫هيچ چيز به آتش پاي نيارد‪ ،‬و هرچه سوختني است بسللوزد‪ ،‬همچنيللن هيللچ معصلليت بللا‬
‫وجود معرفت پاي نيارد‪ -‬و هرچند هيمه بيشتر‪ ،‬آتش بلنللدتر‪ ،‬و تيزتللر‪ ،‬و روشللنتر‪ .‬اگللر‬
‫اين سخن را ترتيب كنم كتابي تمام برآيد؛ الما هركه عاقل‪ ،‬و خردمنللد‪ ،‬و عللارف اسللت‬
‫اين قدر او را بسنده باشد‪.‬‬
‫حق سبحانه و تعالي عارف را از بهر گناه كردن آفريده اسللت؛ چنللانكه خللبر مهللتر)ص(‬
‫م پارسللي خللبر چنيللن‬ ‫فللدر ل زهدلل ش‬ ‫ن فزي زغش ه‬ ‫ه قزوشمللا أ ي دللذ شن هدبو ز‬ ‫خل زقز الل ل د‬‫م ت دذ شن هدبوا ل ز ز‬ ‫بدان ناطق است‪ :‬ل زوشل ز ش‬
‫ل قومي ديگللر را بيافرينللد تللا گنللاه كننللد‪ ،‬تللا‬ ‫باشد كه‪ :‬اگر شما گناه نكنيد‪ ،‬خداي علزوج ل‬
‫ل ايشان را بيامرزد‪.‬‬ ‫خداي علزوج ل‬
‫ل بناليللد‪ ،‬گفللت‪ :‬يللا‬ ‫و در خبر ديگر ميآيد كه‪ :‬در بنياسرائيل پيغمبري به خللداي علزوجلل ل‬
‫ل بلدو وحلي‬ ‫مت من گناه بسيار ميكنند‪ ،‬ايشلان را باصللّح آر؛ خلداي علزوجل ل‬ ‫رب!اين ا ل‬
‫فرستاد كه‪ :‬اگر ايشان گناه نكنند‪ ،‬من قومي ديگر را بيافرينم تلا گن اه كننلد ت ا م ن بلر‬
‫ايشان رحمت كنم‪ .‬اين درياهاي رحمت همه عاصيان را‪ ،‬و گناهكاران را آفريدهام‪ ،‬اگللر‬
‫ايشان را گناه نباشد اين همه ضايع ماند‪.‬‬
‫مثل گناه مؤمن عارف چون مثل هيمه است‪ ،‬و مثل معرفت چون آتش؛ با وجود آتللش‬
‫هيمه را چه خطر باشد‪ ،‬و چون آتش باشد‪ ،‬و هيمه نباشد‪ ،‬آتش چون آتشلي كنلد؟ لبلد‬
‫آتش را هيمه ببايد تا آتش روشنائي دهد‪ ،‬و توش تواند داد‪ ،‬و خلق از او منفعللت تواننللد‬
‫گرفت‪ .‬و چون آتش بر هيمه گماشتي‪ ،‬خواه هيمه يك خروار بللاش‪ ،‬خللواه صللد خللروار‪،‬‬
‫خواه صدهزار خروار؛ همه به يك نرخ باشد‪ -‬بلكه هرچند هيمه بيشتللر‪ ،‬آتللش بلنللدتر‪ ،‬و‬

‫‪16‬‬
‫روشنتر‪ ،‬و سوزان تر‪ .‬و چون آتش نباشد يك شاخ هيمه‪ ،‬و اگر يك خروار‪ ،‬به صد سال‬
‫در پيش خود بنهي و هزار كوزه آب بر وي بريزي يك ذلره كم نشود‪ :‬آب چشم كه توش‬
‫قا يك مشك به يك تا نان فروشد!‬ ‫معرفت و محلبتبازان يار نباشد‪ -‬س ل‬
‫مامخلص را كه دبن مژه تر گردد‪ ،‬آتللش در‬ ‫گفتهاند كه منافق هروقت كه خواهد بگريد‪ ،‬ا ل‬
‫ملكوت زند‪ .‬از آب ديده‪ ،‬تا به آب ديده فرق بسيار است‪ ،‬و از آتش ندامت و توبه تا به‬
‫آتش خوف مق للد فرق بسيار افتد‪ :‬هر آن وقتي كه مرد عارف از سر نللدامت‪ ،‬و شللرم‪،‬‬
‫و تشوير ال ل للله نفسللي بللر زنللد‪ ،‬و از سللر شللوق و نيللاز او بلله محبللوب او‪ ،‬چنللدان شللرر‬
‫دلسللوز‪ ،‬جللانفزاي‪ ،‬روحنللواز‪ ،‬و كفرگللداز‪ ،‬و ضلللّلتزداي‪ ،‬و دلافللروز‪ ،‬از آن صللدر‬
‫مشروح او به عالم صغري و كبري پيدا كند كه جمللله عللالم آبللادان گلردد‪ ،‬و جهلاني بللر‬
‫افروزد‪ ،‬و عالمي بسوزد‪.‬‬
‫و اگر باد فضليبازان يار گردد‪ ،‬و عطر لطف لطيف بيارند؛ و بر آتللش محب لللت او بللر او‬
‫گشت‪،‬‬ ‫كنند تا باد فضلي بوي آن عالم بپراكند‪ ،‬هرچه خاشاك‪ ،‬و خاكستر‪ ،‬و كدورت‪ ،‬وان ه‬
‫همه را هبآأء منثور ا أ گردانللد‪ ،‬و هرچلله نللور و صللفاوت‪ ،‬و لطللافت‪ ،‬و شللناخت‪ ،‬و معللاني‬
‫مللد)ص(‬ ‫است به عالم نشر كند‪ ،‬تا بوي آن در دماغ محلبان و سوختگان ازل افتد‪ ،‬و مح ل‬
‫ي ا زليلام ه د زهشرهكل ش‬
‫م‬ ‫د‬ ‫م هفل ش‬ ‫كل ش‬‫ن ل هزرب ل د‬‫را گويد‪ :‬خبر ده دوستان و عزيزان‪ ،‬سللوختگان ملا را كله‪ :‬ا ه ل‬
‫دها ا زب زللدأا‪ .‬پارسللي‬ ‫لل‬
‫زش ز‬‫ع‬ ‫ب‬ ‫للقي‬ ‫ش‬‫مشنها زفلّي ز ش‬
‫ة ه‬
‫ح ء‬‫ف ز‬ ‫ه نز ش‬‫ن دتصي شب ز د‬ ‫م از ش‬
‫حد زك د ش‬ ‫ضوا زلها ل زعز ل‬
‫لأ ز‬ ‫ت زال فزت زعلزر د‬
‫فحا ة‬
‫نز ز‬
‫خبر چنين است كه رسول)ص( ميگويد‪:‬‬
‫به درستي كه خداوند پروردگار شما را در روزگارهاي شما نسلليم لطفهاسللت كلله بللر‬
‫دوستان‪ ،‬و محلبان خود نثار كند؛ بجوييد آن را كه شايد بود كه از آن نسيم لطللف بللويي‬
‫به شما يكي برسد كه هرگز نيز بدبخت نگرديد‪ -‬و نور‪ ،‬و روشنايي‪ ،‬و افروختگللي آن تللا‬
‫ابدالباد مرد عارف را در ميكشد‪ ،‬و ميافروزد‪ ،‬و بال ميدهللد‪ :‬زيللرا كلله آتللش علللوي‬
‫گشت‪ ،‬و كدورت‪ ،‬سفلي است به سفل ميكشد‪.‬‬ ‫است به عللو ميكشد‪ ،‬و خاكستر‪ ،‬وان ه‬
‫ه؛ هرچيز كلله هسللت او را‬ ‫صل ه ه‬
‫جعد هالي أ ش‬ ‫يةء ي زشر ه‬‫ش ش‬ ‫ل ز‬ ‫و اين حديث را بدين بيرون دادهاند‪ :‬ك د ر‬
‫اصلي است‪ ،‬و مرجع او با اصل او گردد‪ -‬از همقريني همخويي آيد‪ ،‬و ليكن هم اصلي نيايد‪.‬‬
‫مردمان در مثل بسيار گويند‪ ،‬بيت‪:‬‬
‫گللر نشللد همرنللگ و همتللك بيگمللان‬ ‫گللر دو مركللب را ببنللدي بللر يكللي‬
‫همخللللللللللللللللللو شللللللللللللللللللوند‬ ‫آخور بههم‬

‫ما چللون آب بللا آتللش قريللن گللردد همخللوي يكللديگر شللوند‪،‬‬

‫آب و آتش ضد ل يكديگرند؛ ا ل‬
‫اگرچه هرگز آتش تري نكند‪ ،‬و آب آتشي نكند‪.‬‬

‫‪17‬‬
 ‫فصل آخر‪:‬‬
‫عارفان دو قومند‪ :‬يك قوم را كه سينۀۀ ايشللان شللرح كننللد‪ ،‬و ديللده دل ايشللان گشللاده‬
‫شود‪ ،‬و چشم ايشان بر كنوز فضل‪ ،‬و كرم‪ ،‬و جود‪ ،‬و رحمت و مغفرت حللق سللبحانه و‬
‫تعالي افتد اغلب ايشان در راه رجاء افتند‪ ،‬و آن سخت نيكو افتللد؛ زيللرا كلله مردمللان و‬
‫ل تا آن گاه كه عقبۀۀ خوف باز نگذارند‪ ،‬و در كوي اميد نروند‪ ،‬هرگز‬ ‫اولياي خداي علزوج ل‬
‫به درجۀۀ اولياء نرسند‪ .‬و آن‪ ،‬از آن افتد كه تللا كسللي بلله كسللي اميللد مينللدارد‪ ،‬و او را‬
‫دوست ندارد مراد خللويش از او طلللب نكنللد‪ ،‬چللون اميللد ميدارد هميشلله در طلللب او‬
‫باشد تا او را كجا يابد‪ ،‬تا مگر اميد او از او برآيد‪ ،‬و چون اميد ندارد چرا طلب كند‪ ،‬و از‬
‫بهر چه طلبد‪.‬‬
‫به حقيقت ببايد دانست تا اميد مرد به كمال نگردد‪ ،‬محلبت او غالب نشود‪ ،‬و تللا محبللت‬
‫ل‪ .‬و هر ملردي‬ ‫بر هرچه مرد دارد غالب نگردد‪ ،‬مرد مردي نشود از مردان خداي علزوج ل‬
‫ل ا لول به خوف درآيد‪ ،‬و آن باديه و آن منازل تمام برد‪ ،‬و بللاز از‬ ‫كه در راه خداي علزوج ل‬
‫راه خوف با راه رجاء نيايد‪ ،‬و منازل رجاء چنان كه شرط اسللت بنللرود‪ ،‬هرگللز بلله هيللچ‬
‫مقصود نرسد‪ ،‬و در پراكندگي افتد‪ ،‬و در تحليري نه بر اصل‪ .‬و چون از اين دو مقام كلله‬
‫گفته آمد بر يكي برود‪ ،‬و بر يكي نرود‪ ،‬باشد كه شيطان بر وي دست يابد؛ زيرا كه اگر‬
‫ل ميگويد‪ :‬از رحمللت مللن‬ ‫راه خوف برود‪ ،‬و راه رجاء نرود نوميد گردد‪ -‬و خداي علزوج ل‬
‫نوميد مباشيد كه هركه از رحمت من نوميد باشد از زيانكاران و بيگانگان باشد‪ -‬و اگللر‬
‫ل ميگويد‪ :‬ايمن مباشند از‬ ‫راه رجاء برود و راه خوف نرود‪ ،‬ايمن گردد‪ -‬و خداي علزوج ل‬
‫عذاب من مگر آن كساني كه خاسران باشند‪.‬‬
‫مللا هرگللز بلله مقامللات‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫للد‪،‬‬ ‫ش‬ ‫با‬ ‫لللّمت‬ ‫س‬ ‫للا‬ ‫و هركه راه خوف و رجاء به هم برود مردي ب‬
‫ديقان نرسد‪ .‬و هركه به الول بلله راه رجللاء درآيللد‪ ،‬و در راه خللوف در نهافتللد‬ ‫اولياء و ص ل‬
‫ناپاك و بي شرم گردد‪ ،‬و مخاطره باشد كه در راه اباحتي افتللد؛ و هركلله بلله راه خللوف‬
‫افتد‪ ،‬و به رجاء درنيايد‪ ،‬او را بيم ديوانگي باشد‪ ،‬و خاسللر‪ ،‬و گمللراه‪ ،‬و ديللوانه گللردد‪ .‬و‬
‫چون خوف بر كسي غالب گردد هيللچ چيللز او را بهللتر از ديللوانگي نباشللد كلله بللاري بللر‬
‫مسلماني بماند‪ .‬و هركه چنان كه گفتيم به الول به راه خوف درآيد‪ ،‬و منازل آن ببيند‪ ،‬و‬
‫آنچه شرط راه است به جاي آرد‪ ،‬و پس از آن به مرغزار رجاء درآيد‪ ،‬و آنچه شرط آن‬
‫راه و روش است به جاي آرد‪ ،‬و در آن مرغزار فربه شود‪ ،‬پس آنگه مللرد مللردي شللود‬
‫از مردان درگاه حق‪.‬‬
‫راه مرد خائف‪ -‬كه خوف بر وي غالب نگردد‪ -‬چندان كه به نوميدي كشللد بللا سلللّمتتر‬
‫است از راه رجاء‪ ،‬ا لما پيوسته در رنج‪ ،‬و درد‪ ،‬و محنت‪ ،‬و زحير‪ ،‬و غم و اندوه باشد‪ :‬گا‬
‫با خداي به جنگ‪ ،‬و گاه با خلق به جنگ‪ ،‬و گاه با خويشللتن بلله جنللگ‪ ،‬و گللاه بللا قسللمت‬
‫سام به جنگ؛ هرگز از جنگ كردن خالي نباشد‪.‬‬ ‫ق ل‬
‫و در راه خوف آفللت مهيللن‪ ،‬و عيللب بزرگللترين‪ ،‬آن اسللت كلله چللون كسللي از كسللي‬
‫ميترسد هرگز نخواهد كه او را ببيند‪ ،‬هميشلله از وي ميترسللد‪ ،‬و گريللزان و هراسللان‬
‫باشد‪ ،‬و هر كار كه كند از بيم كند‪ -‬و طاعت چنان بايد كه بر ديللدار معطللي كنللي نلله از‬
‫بيم آن كه نبايد كه مرا بگيرد‪ ،‬و در زندان بللاز دارد‪ -‬و چللون ميدانللد كلله كللار نلله چنللان‬
‫است كه او را شايد‪ ،‬و اميد او به كار خويشتن باشد خود دوست ندارد كه بدو رسللد‪ ،‬و‬
‫از كار كردن نوميد شود‪ ،‬و بر دل او سرد شود‪ ،‬و همواره بر نوميدي بيگاري ميكنللد و‬
‫ز‬
‫ه‪ .‬و چون مرگ و بيمللاري روي بللر وي آرد از‬ ‫ة لز د‬‫شي ز ز‬‫خ ش‬ ‫نل ز‬ ‫م ش‬ ‫جزر ل ه ز‬‫رسول)ص( ميگويد‪ :‬لأ ش‬
‫آن گريزان باشد؛ چون كسي از كسي ميترسد چون به حضرت شدن او رغبت كند؟‬
‫ل آن باشللد كلله ايشللان بلله مللرگ آرزومنللد باشللند‪ ،‬قللوله‬ ‫و نشان دوستان خداي علزوجلل ل‬
‫ش‬ ‫ل‬ ‫ز‬ ‫ز‬ ‫تعالي‪ :‬قد ش ز‬
‫ن‬
‫ت اه ش‬
‫موش ز‬
‫وا ال ز‬ ‫سّ فزت ز ز‬
‫من ل د‬ ‫ناللنا ه‬‫ن د دوش ه‬
‫م ش‬‫م أوشهليادء ل هلهه ه‬ ‫د‬
‫م أن لك ش‬ ‫مت د ش‬
‫ن ززع ز ش‬ ‫دوا إ ش‬ ‫ن ها د‬ ‫ل ياأريها اللذي ز‬
‫ن‪.‬‬ ‫ك دن شت د ش‬
‫م صاد ههقي ز‬
‫مرد خائف هميشه ترسان‪ ،‬و گريزان باشد‪ ،‬و نخواهللد كلله خداونللدگار را ببينللد؛ و اصللل‬
‫دوسللتي و بنللدگي آن اسللت كلله بنللده مشللتاق ديللدار خداونللد باشللد‪ ،‬و او را جوينللده و‬
‫دوستدار باشد‪ ،‬و راجي پيوسته آرزومند و جوينده باشد‪ ،‬و خائف پيوسته گريزان باشد‪.‬‬

‫‪18‬‬
‫تا مرد در راه رجاء به كمال نرسد‪ ،‬و نداند كه هرچه او را دروايست اسلت در خللز ايللن‬
‫او د ززرست چه از دنيا و چه از عقبي‪ ،‬و چه از درجات‪ ،‬و چه از مقامات‪ ،‬و چه از منللازل‬
‫ديقان‪ ،‬و ابدالن‪ ،‬و چه از گنجها‪ ،‬و غنوم‪ ،‬و كرامات‪ ،‬و چه آمللرزش گنللاه‪ ،‬و‬ ‫اولياء‪ ،‬و ص ل‬
‫چه نجات از مهلكات‪ ،‬و چه از طعام‪ ،‬و شراب‪ ،‬و اعزاز دو جهاني‪ ،‬از او اميد دارد نه از‬
‫كار خويش‪ -‬و اعتقاد چنين دارد كه او اين همه از بهر مؤمنان‪ ،‬و عارفللان مخلللص دارد‪:‬‬
‫ل ايللن بللس‬ ‫چه مذنب‪ ،‬و چه فاجر‪ ،‬و چه مفسد‪ ،‬و چه عاصي؛ در وليللت خللداي علزوجلل ل‬
‫كاري نباشد كه با ولليي از اولياء خويشتن چنين كند‪.‬‬
‫ل وليللت‬ ‫در حكايت د ززرست كه يك بار مردي در بسطام به خواب ديد كه خداي علزوجلل ل‬
‫بسطام در كار بايزيد كرد ؛ بيامد و اين خواب او را بر گفت كه من چنين خوابي ديللدم‪.‬‬
‫دسّاللله سلرهالعزيز گفت‪ :‬بس خوابي نيست كه ديده اي؛ اگر همه فرزندان آدم‬ ‫بايزيد ق ل‬
‫را در كار حضرت سلطان بايزيد كردي هم بس كاري نبودي! هنوز يك كف خللاك بللودي‬
‫ميان دو دست‪ ،‬كف خاكي چه باشد؟! و سلطان آن سخن از آن گفللت كلله او را چشللم‬
‫نل هل لهه زتعللالي‬ ‫بر خزين ۀۀ فضل‪ ،‬و كرم‪ ،‬و جود او افتاده بود‪ ،‬و بر خبر رسول كه او گفت‪ :‬إ ه ل‬
‫م‪،‬‬ ‫ش‬
‫ر‪ ،‬زوألب زهللاي ه ه‬ ‫س‪ ،‬زوال شط لي شلل ه‬ ‫ش‬
‫ن‪ ،‬زوال هن شلل ه‬ ‫ج ق‬‫نال ش ه‬
‫مهاب زي ش ز‬ ‫ةا‪ ،‬وز قز ز‬
‫سلل ز‬ ‫حللد ز أ‬ ‫ة وا ه‬ ‫ملل أ‬
‫ح ز‬‫مشنهلا زر ش‬ ‫ل ه‬‫ة‪ :‬أ زن شللزز ز‬
‫م ة‬‫ح ز‬‫ة زر ش‬‫مائ ز‬
‫ة‬
‫ملل أ‬
‫ح ز‬‫ن زر ش‬ ‫سللزعي ز‬ ‫أ‬
‫سللعا و ت ه ش‬ ‫خللزر ت ه ش‬
‫ن وز أ ل‬‫حمللوش ز‬ ‫ن‪ ،‬وزهبها ي ززترا د‬
‫صلو ز‬ ‫د‬ ‫ن‪ ،‬وزهبها ي ززتوا ز‬ ‫فوش ز‬ ‫ز‬
‫م؛ فهبها ي ززتعاط د‬ ‫ز‬ ‫زوال شزهوا ق‬
‫ة‪.‬‬‫م ه‬ ‫م ال ش ه‬
‫قي ز‬ ‫عباد زه د ي زوش ز‬‫م هبها ه‬‫سهه ي زشرحش د‬ ‫ف ه‬‫ل هن ز ش‬
‫ل صد رحمت است‪:‬‬ ‫پارسي خبر چنين باشد كه رسول)ص( ميگويد كه خداي را علزوج ل‬
‫يك رحمت از آن بفرستاد و قسمت كرد ميان آدمي‪ ،‬و پري‪ ،‬و مرغ‪ ،‬و سباع‪ ،‬و چرنللده‪،‬‬
‫طف‪ ،‬و رحم ميكنند‪ ،‬و همه رحمتهللا‬ ‫و جنبنده؛ و ايشان بدان بر يكديگر مهرباني و تل ل‬
‫در ميان خلق از آن يك رحمت است‪ ،‬و نود و نه در باقي است‪ ،‬تا بدان روز قيامت بللر‬
‫مت محمد)ص( را بيللامرزد‪ ،‬از دريللاي رحمللت‬ ‫بندگان رحمت كند‪ .‬اگر جمله گناهكاران ا ل‬
‫او چندان كم شود كه يكي از ما سوزني به دريايي ژرف فرو زند؛ هلم چنللدان كمللي در‬
‫در رحمت او آيد كه از آن سوزن در آن دريا آيد!‬
‫و خزين ۀۀ رحمللت اورا هيللچ كرانلله نيسللت‪ ،‬و فضللل‪ ،‬و جللود‪ ،‬و كللرم او را هيللچ منتهللايي‬
‫نيست؛ مردي بايد كلله مللؤمن عللارف باشللد از خلعللت و رحمللت در نمانللد‪ .‬و ايللن هملله‬
‫درياهاي رحمت‪ ،‬مؤمن عارف مخلص راست‪ ،‬اگرچه گناه او به عدد ريگ بيابان‪ ،‬و برگ‬
‫درختان‪ ،‬و قطرۀۀ باران‪ ،‬و موي چارپايان باشد‪ ،‬چون مؤمن عارف است باك نيست‪.‬‬

‫فصل آخر‪:‬‬
‫ۀ‪:‬‬ ‫ۀ‬ ‫لل‬
‫م‬ ‫كل‬ ‫للت‬ ‫ف‬ ‫گ‬ ‫در‬ ‫او‬ ‫لله‬ ‫ك‬ ‫رود‬ ‫مي‬ ‫للد‬‫ح‬
‫ل‬ ‫مو‬ ‫عارف‬ ‫مخلص‬ ‫مرد‬ ‫شأن‬ ‫در‬ ‫رود‬ ‫مي‬ ‫كه‬ ‫اين جمله‬
‫ه راست باشد؛ اين همه در حقل ايشان ميرود‪ ،‬اگرچه گناهكار باشند از گنللاه‬ ‫ه ا هللالل د‬
‫ل‬ ‫لهال ز‬
‫باك نيست‪ .‬چون گناهي باشد يك نظر رحمت آن همه نيست كند چنللان كلله گفتلله آمللد‪.‬‬
‫ا لما بايد كه در اعتقاد درست باشد‪ ،‬تا بر حسب اعتقاد او با او كللار كننللد؛ كارهللا از سللر‬
‫مجاز فرا نبايد گرفللت‪ ،‬و در يللك سللاعتي در سللبزه بهللاري نبايللد نگريسللت كلله گرمللاي‬
‫تابستان‪ ،‬و سرماي زمستان در پيش است‪ ،‬و آن جز به مركب اعتقاد درست بدان راه‬
‫بيرون نتوان شد‪.‬‬
‫ل‬
‫روزي مهتر)ص( گفت مر عبدالله علباسّ را رضيالله عنهما‪:‬‬ ‫ل‬
‫ل‬ ‫ش‬ ‫د‬
‫ه‪،‬‬‫لالل ز‬ ‫ز‬
‫سللئ ه‬ ‫ت فا ش‬ ‫ز‬ ‫سللئل ز‬ ‫ز‬ ‫مللك؛ وزهاذا ز‬ ‫ز‬ ‫جد شهد زاما ز‬ ‫ه تز ه‬ ‫ظ الل ل ز‬ ‫ف ه‬ ‫ح ز‬ ‫ك‪ ،‬وأ ش‬ ‫حفظ ز‬ ‫ه يز ش‬‫ظ الل ل ز‬ ‫ف ه‬ ‫ح ز‬‫ت‪ :‬إ ش‬ ‫ك ك زهلما ة‬ ‫م ز‬ ‫أع زل ق د‬
‫ك ا هلل ب ه ز‬ ‫ز‬
‫يةء‬ ‫ش ش‬ ‫فعدوش ز‬ ‫م ي زن ش ز‬‫ك لز ش‬
‫فعدوش ز‬ ‫ن ي زن ش ز‬‫علي ا ز ش‬ ‫مدعوا ز‬ ‫جت ز ز‬
‫ة اه ش‬‫م ز‬ ‫ن اشل د ل‬ ‫ه‪ .‬فزل زوش ا ز ل‬‫ن هبالل ل ه‬ ‫ست زعه ش‬ ‫ت فزأ ش‬ ‫ست زعزن ش ز‬ ‫وزهاذا إ ه ش‬
‫ك؛‬ ‫ه ع زل زي شلل ز‬ ‫بالل للل د‬ ‫يةء ك زت ز ز‬ ‫شلل ش‬‫ك ا هلل ب ه ز‬ ‫ضللرروش ز‬ ‫م يز د‬ ‫ك ل زلل ش‬ ‫ضللرروش ز‬ ‫ن يز د‬ ‫معدللوا عزلللي ا ز ش‬ ‫جت ز ز‬ ‫ك‪ ،‬وزل زللو ا ه ش‬ ‫ه لز ز‬ ‫ب الل ل ز‬ ‫ك زت ز ز‬
‫م‪.‬‬
‫قل د‬‫ز‬ ‫ش‬
‫ف ال ز‬ ‫ج ل‬ ‫ف وز ز‬ ‫ح د‬ ‫ص د‬ ‫ش‬
‫ت ال د‬ ‫ط دوهي ز ه‬
‫پارسي خبر چنين باشد كه رسول)ص( ميگويد مر عبداللله علباسّ را رضللياللله عنهمللا‪:‬‬
‫ل تللرا نگللاه دارد‬ ‫ل تا خداي علزوجلل ل‬ ‫بياموزم ترا سخناني‪ :‬نگاه دار فرمان خداي را علزوج ل‬
‫ل خللواه‪ ،‬و چللون اسللتعانت‬ ‫به هر چه در پيش داري‪ .‬و هرچلله خللواهي از خللداي علزوجلل ل‬
‫خواهي خواست به كسي‪ ،‬آن استعانت از خداي خواه‪ .‬و به درستي كه اگللر هملله خلللق‬
‫ل بللر تللو‬ ‫گرد آيند بر آن تا ترا منفعتي كنند‪ ،‬نتوانند كرد مگر به چيزي كلله خللداي علزوجلل ل‬

‫‪19‬‬
 ‫حكم و قضا كرده است‪ ،‬و در ازل بر تو نبشته است؛ و اگر همه گرد آيند )بر آن( تا ترا‬
‫ل ترا قضا كرده اسللت‪ ،‬و در‬ ‫مضلرتي رسانند‪ ،‬نتوانند كرد مگر به چيزي كه خداي علزوج ل‬
‫ازل بر تو نبشته است‪ ،‬نسخت در نور ديدند‪ ،‬و قلم خشك شد‪.‬‬
‫ما اعتقللاد‬ ‫تا خداي كسي را از خلق خويش برنگزيند‪ ،‬او را اين اعتقاد به ارزاني ندارد‪ .‬ا ل‬
‫ت‪:‬‬ ‫ه درست باشد‪ ،‬و درستي مرد در گف ه‬ ‫ه ا هللالل ل د‬ ‫چنان بايد كه گفتيم كه مرد در گفت‪ :‬لهال ز‬
‫ه آن گلله‬ ‫ل ا هللالل دل‬ ‫مذ ه ل‬ ‫ول‬
‫ه ز ز د ه ل ز د‬ ‫ز‪،‬‬ ‫ع‬ ‫م‬ ‫ول‬ ‫ع‪،‬‬ ‫ف‬ ‫نا‬ ‫ول‬ ‫ل ز‬ ‫ر‪،‬‬ ‫لضا‬ ‫ه آن باشد كه اعتقاد دارد كه‪:‬‬ ‫ه ا هللالل ل د‬ ‫لهال ز‬
‫ه درست باشد‪ ،‬و بر اعتقاد اهل سلنت و جماعت باشد‪ ،‬آن گه گناه‬ ‫ه ا هللالل ل د‬ ‫ت‪ :‬ل هال ز‬ ‫در گف ه‬
‫او همه سبب رحمت‪ ،‬و مغفرت باشد؛ زيرا كه مرد مؤمن مخلص عارف را قصللد گنللاه‬
‫كردن نباشد‪ ،‬و چون كرده آيد بللا سللر اسللتغفار‪ ،‬و نللدامت شللود‪ ،‬و چللون نللدامت دل و‬
‫م‬ ‫سوشءء ا زوش ي زظ شل ه ش‬ ‫ل د‬ ‫م ش‬ ‫ن ي زعش ز‬ ‫م ش‬ ‫استغفار زبانبازان يار گشت سبب رحمت گردد‪ ،‬قوله تعالي‪ :‬وز ز‬
‫حشيمأا‪.‬‬ ‫ورا أ زر ه‬ ‫ف ش‬ ‫ه غز د‬ ‫دالل ل ز‬ ‫ج ه‬ ‫ه يز ه‬ ‫فره الل ل ز‬ ‫ست زغش ه‬ ‫م يز ش‬ ‫ه ثد ل‬ ‫س د‬ ‫ف ز‬ ‫نز ش‬
‫ه چون براستي گويي اين كلمه دانهاي است كه بكشتي؛ چون برويد بيخ تا به‬ ‫ل‬ ‫ل‬
‫ه ا هلالل د‬ ‫لهال ز‬
‫ثري فرو برد‪ ،‬و شاخ تا به اعلي علليين بر كشد‪ .‬هرچه در ميان علللي و ثللري مخلوقللات‬ ‫ل‬
‫است‪ ،‬نهنگ وار به دم به خود كشد‪ ،‬و فللرو بللرد كله يلك ذلره در وي كلم وبيللش نگلردد؛‬
‫چنان كه عصاي موسي صلواتاللله عليه آن همه سحرۀۀ فرعون به يك دم در كشلليد‪ ،‬و‬
‫ه‬
‫ۀ‪ :‬لا هللل ز‬ ‫فرو برد كه يك ذلره در وي كم و بيش نگرديد‪ -‬آن گه چه عجب باشللد اگللر كلملل ۀ‬
‫ه همه گناه گناه كاران را‪ ،‬و همه كفللر كللافران را بلله يللك دم فللرو كشللد؛ و عصللاي‬ ‫ا هللالل ل د‬
‫ل او را چنللدان‬ ‫موسي صلواتاللله عليه جز يك شاخ نبود از مورد بهشت‪ ،‬خللداي علزوجلل ل‬
‫سلطنت‪ ،‬و شوكت‪ ،‬و شهامت داد تا هفتاد هزار خروار رسن را به يك دم فرو بللرد كلله‬
‫هيچ كس ندانست كه آن كجا باشد‪ ،‬و چون نيست گرديد!‬
‫ة ط زي قب زلل أ‬
‫ة‬ ‫ملل أ‬ ‫مث زلّ أ ك زل ه ز‬ ‫ه ز‬ ‫بالل ل د‬ ‫ضللزر ز‬ ‫ف ز‬ ‫م ت زللزر ك زي شلل ز‬ ‫كلمهاي كه حللق سللبحانه و تعللالي ميگويللد‪ :‬ا زل زلل ش‬
‫ب‬ ‫ضللقر د‬ ‫ن زرب قهللا وزي ز ش‬ ‫ن ب هللإ هذ ش ه‬ ‫ز‬ ‫د‬
‫سماهء ت دؤ شهتي اك دلها ك د ل‬ ‫ت وز فزشر د‬ ‫صدلها ثاب ه ء‬ ‫جزرةاة ط زي قب زةة ا أ ش‬ ‫كز ز‬
‫حي ش ة‬ ‫ل ه‬ ‫عها هفي ال ق‬ ‫ش ز‬
‫ل داستاني‪ ،‬و مثلي بللزد مردمللان‬ ‫ن‪ .‬چون خداي علزوج ل‬ ‫ل‬
‫م ي زت زذ زكدروش ز‬ ‫ل‬
‫سّ لعزلهد ش‬ ‫ز‬ ‫ش‬ ‫مثا ز‬ ‫ش‬ ‫الل ل د‬
‫ل ل هللنا ه‬ ‫ه ال ش‬
‫را تا ايشلان در آن نگرنلد‪ ،‬و درانديشلند‪ ،‬و از آن پنلد و ع برت برگيرنلد‪ ،‬و از آن غافلل‬
‫نباشد‪:‬‬
‫پند بر گرفتن اين و مانند اين باشد؛ نه آن كه برخواني و در نهانديشي كه چلله خوانللدم‪،‬‬
‫فللد ز‬ ‫ت رهب قللي ل زن ز ه‬ ‫مللدادا أ ل هك زل همللا ه‬ ‫حزر ه‬ ‫ن ال شب ز ش‬ ‫ل ل زوش كا ز‬ ‫و چه شنيدم‪ ،‬و در مصحف مجيد ميگويد‪ :‬قد ش‬
‫ن مللا‬ ‫ز‬ ‫ز‬
‫ددا‪ .‬و جللاي ديگللر ميگويللد‪ :‬وزلللوش ا ل‬ ‫أ‬ ‫م ز‬ ‫مث شل ههه ز‬ ‫جشئنا ب ه ه‬ ‫ت زرقبي وزل زوش ه‬ ‫فد ز ك زهلما د‬ ‫ن ت زن ش ز‬ ‫ل از ش‬ ‫حدر قزب ش ز‬ ‫ال شب ز ش‬
‫ز‬
‫ن‬ ‫ت الل لللهه ا ه ل‬ ‫ت ك زل همللا د‬ ‫فللد ز ش‬ ‫حرة مان ز ه‬ ‫ة ا زب ش د‬ ‫سب شعز د‬ ‫ن ب زعشد ههه ز‬ ‫م ش‬ ‫مد رهد ه‬ ‫حدر ي ز د‬ ‫م زوال شب ل ش‬ ‫جزرةاة ا زشقلّ ء‬ ‫ش ز‬ ‫ن ز‬ ‫م ش‬ ‫ض ه‬ ‫هفي الشر ه‬
‫ش‬
‫م‪.‬‬ ‫حك هي ش ء‬ ‫ه ع ززهي شءز ز‬ ‫الل ل ز‬
‫ا لما اين كلمة بايد كه چنان گويي كه بايد گفللت‪ ،‬تللا مقصللود حاصللل گللردد‪ .‬رسللول)ص(‬
‫ل او را رحمت جهانيان خوانللد؛ و بسلليار چيزهاسللت‬ ‫معللم همه خلق بود‪ ،‬و خداي علزوج ل‬
‫مت است‪ .‬اين آيت كه حق سبحانه بلله‬ ‫ما مقصود از آن ا ل‬ ‫كه مخاطب رسولاللله است ا ل‬
‫ن‬ ‫ن كللا ز‬ ‫ملل ش‬ ‫حللد ء فز ز‬ ‫ه وا ه‬ ‫م هال ء‬ ‫ي ا زلنما هالهدك د ش‬ ‫وحي ا هل ز ل‬ ‫م يد ش‬ ‫مث شل دك د ش‬ ‫شءر ه‬ ‫ل ا هلنما ا ززنا ب ز ز‬ ‫رسول)ص( فرستاد‪ :‬قد ش‬
‫حدأا‪.‬‬ ‫ك ب ههعباد زةاه زرب قهه ا ز ز‬ ‫شر ه ش‬ ‫ملّ أ صاهلحا أ زولي د ش‬ ‫ل عز ز‬ ‫م ش‬ ‫جوا هلقازء زرب لهه فزل شي زعش ز‬ ‫ي زشر د‬
‫مللت آوردنللد؛ گفللت‪ :‬فللرا‬ ‫مللا ا ل‬ ‫رسول)ص( در كار حق سبحانه هيللچ شللريك مينيللاورد‪ ،‬ا ل‬
‫ه آن‬ ‫ل‬
‫ه ا هلالللل د‬ ‫ل‬ ‫ايشان بگوي تا در كار ما‪ ،‬و گفتار ما هيچ شريك نيارند‪ .‬اين همه ثمللرۀۀ لا هللل ز‬
‫كس راست كه اين كلمه از سر تحقيق گويد‪ ،‬و اخلّصبازان به هم باشد‪ ،‬آنگلله چنللدين‬
‫ل‬ ‫ف ه‬‫سلل ز‬ ‫ك اشل ز ش‬ ‫ن فهللي الللد لشر ه‬ ‫قي ش ز‬ ‫منافه ه‬ ‫ن ال ش د‬ ‫ثمره دهد‪ ،‬و چون نه از سر اخلّص و حقيقت گويد‪ :‬ا ه ل‬
‫م ا يكلي از سلر شلناخت‪ ،‬و‬ ‫ن اللناهر بار آرد‪ .‬كلمات يكي‪ ،‬هر دو گوينده همان گفتنلد؛ ا ل‬ ‫م ز‬ ‫ه‬
‫ر ناشناخت گفت‪ ،‬در فرق اين و آن مينگر!‬ ‫ديگري از س ه‬
‫هما‪،‬‬ ‫جوشد د د‬ ‫سلل د‬ ‫ةا‪ :‬دركوشع ددهمللا‪ ،‬وز د‬ ‫د‬ ‫صلو ه‬ ‫ن هفي ال ل‬ ‫وما ه‬ ‫ق ز‬ ‫مهتي ي ز د‬ ‫د‬
‫نا ل‬ ‫م ش‬ ‫ن ه‬ ‫ز‬ ‫قال رسولاللله)ص(‪ :‬ا ه ل‬
‫ز‬ ‫جلي ش ه‬ ‫ن زر د‬
‫ض‪ .‬پارسي خللبر چنيللن‬ ‫ش‬ ‫خر ه ز‬ ‫ل ع ززلي اشل ز‬ ‫ض ز‬ ‫ن فز ش‬
‫سماهء والشر ه‬ ‫ن ال ل‬ ‫كما ب زي ش ز‬ ‫ج ه‬ ‫صلوةاه اللر د‬ ‫ل ز‬ ‫سواءء؛ وز إ ل‬ ‫ز‬
‫مت من در نماز ايستند‪ :‬ركوع‪،‬‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫از‬ ‫مرد‬ ‫دو‬ ‫كه‬ ‫درستي‬ ‫به‬ ‫گويد‪:‬‬ ‫مي‬ ‫رسول)ص(‬ ‫كه‬ ‫باشد‬
‫و سجود ايشان برابر باشد؛ و از نماز يكي تا به نماز ديگللري از زميللن تللا آسللمان فللرق‬
‫مللا اهللل حقيقللت از سللر‬ ‫باشد‪ .‬در كارها به صورت اهللل صللورت و اهللل مجللاز نگرنللد ا ل‬

‫‪20‬‬
 ‫تحقيق نگرند‪ ،‬و گرد مجازات و پوست نگردند‪ :‬معصيت اهل معني همه طاعت بار آرد‪،‬‬
‫و طاعت اهل دعوي كه معني ندارند همه عين معصيت باشد‪.‬‬
‫مثل اهل معني چون مثل سنگ آتش زنله اسلت‪ :‬اهلل دعللوي آتللش از اهلل معنلي فلرا‬
‫گيرند‪ ،‬و در پاره اي چوب‪ ،‬و خاشللاك‪ ،‬و درمنلله زننللد؛ روشللنايي بنمايللد‪ ،‬وليكللن هللم در‬
‫دعي در ت اريكي و‬ ‫ساعت باز فرو نشليند كله نله آتلش مانلد و نله روشلنايي‪ ،‬و م رد مل ل‬
‫گمراهي بماند كه نه راه فراپس داند‪ ،‬و نه راه فراپيش‪ ،‬چنان كه حق سبحانه و تعللالي‬
‫ب اللللل د‬
‫ه‬ ‫ه ز‬
‫ذه ز‬ ‫حوشل ز د‬
‫ت ما ز‬ ‫ما زاضائ ز ش‬ ‫ست زوشقزد ز نارا أ فزل ز ل‬ ‫ذي ا ش‬ ‫لال ل ه‬
‫مث ز ه‬ ‫م كز ز‬ ‫مث زل دهد ش‬ ‫در كتاب خويش ميگويد‪ :‬ز‬
‫ن‪.‬‬
‫جعدوش ز‬ ‫م لي زشر ه‬ ‫ي فزهد ش‬ ‫م ء‬‫مع ش‬ ‫ش‬
‫م ب دك ء‬ ‫ص ي‬‫ن‪ .‬د‬ ‫صدروش ز‬ ‫ت لي دب ش ه‬ ‫ي ظ ددلما ة‬ ‫م فه ش‬‫م وزت ززرك زهد ش‬ ‫ب هدنورهه ه ش‬
‫و مرد عارف معنوي كه مثل او چون مثل سنگ آتشزنه است اگر همه درياهللاي آب‪ ،‬و‬
‫كوه هاي برف‪ ،‬و رودهاي يخ بر وي گماري چون وقللت كللار آيللد‪ ،‬عقللل عاقللل متقاضللي‬
‫گردد‪ ،‬و به دست نصيحت پيغللامي بلله سللوي دل فرسللتد كلله‪ :‬اي دل معنللوي از خللواب‬
‫غفلت بيدار شو! و به دسللت اسللتطاعت مفتللاح فكللرت برگيللر‪ ،‬و پللردۀۀ غفلللت از روي‬
‫هدايت باز كن‪ ،‬و سنگ ندامت بر آتش زنه ملّمت زن‪ ،‬تا نور معرفت‪ ،‬و نللار محب لللت‪ ،‬در‬
‫سوخت ۀۀ ارادت ازل افتد‪ ،‬و باد فضل و لطف آن را بال دهد و فروماندگان تيه ضلّلت به‬
‫نور چراغ معرفت‪ ،‬از تاريكي نكرت و ضلّلت‪ ،‬به راه نجات‪ ،‬و هدايت‪ ،‬و مغفللرت آينللد‪،‬‬
‫و در روشنايي چراغ معرفت عارفان بروند‪.‬‬
‫ما بسلليار از‬ ‫و در سفرهايي كه پادشاهان روند در شب تاريك بيشمع و مشعله نروند‪ ،‬ا ل‬
‫ما ايشان را در شمع و مشعله هيچ‬ ‫اوباش‪ ،‬و ستوربان‪ ،‬و گداي در روشنايي آن بروند؛ ا ل‬
‫نصيب نباشد‪ .‬و فرداي قيامت هم اين دعوي كنند؛ همچنان كه در دار دنيا در روشللنايي‬
‫چراغ عارفان ميبوديم‪ ،‬در قيامت هم چنان خواهيم بود‪ ،‬چنان كه حق سبحانه و تعالي‬
‫ميگويد كه‪ :‬روز قيامت منافقان‪ ،‬مؤمنان را ميگويند‪:‬‬
‫ماباشلليد تللا فللردا كلله‬ ‫م ‪ ...‬تللا آخللر آيلله ا ل‬ ‫جعدللوا زورائ زك دلل ش‬ ‫ل اشر ه‬ ‫م‪ ،‬قهي ش ز‬ ‫ن ن دوشرهك د ش‬ ‫م ش‬
‫س ه‬ ‫ا دن شظ ددرشونا ن ز ش‬
‫قت زب ه ش‬
‫ه‪.‬‬
‫جوش ء‬ ‫سوزد ر ود د‬ ‫جوشهء وزت ز ش‬‫ض ود د‬ ‫م ت زب شي ز ر‬ ‫هركسي را به رنگ دل برانگيزند‪ :‬ي زوش ز‬
‫اين سپيدي و سياهي رنگ دل است كه بر روي دهد؛ و روز قيامت حشر خلق بللر رنللگ‬
‫دل ايشان خواهد بود‪ ،‬و بر فعل و نليت ايشان خواهد بود‪ ،‬هركه امروز طبع خللوك دارد‪،‬‬
‫فردا خوك برخيزد‪ ،‬و هركه طبع بوزينه دارد‪ ،‬فردا بوزينه برخيزد‪ ،‬هركه طبع نفاق دارد‪،‬‬
‫فردا منللافق برخيللزد‪ ،‬و هركلله طبللع جب لللاري‪ ،‬و متكب لللري دارد فللردا بللر صللورت مللورچه‬
‫برخيزد‪ ،‬و پاي سپر همه خلق باشد‪.‬‬
‫و عارف كه مؤمن مخلص است‪ ،‬هم چنان مؤمن‪ ،‬و عارف‪ ،‬و مخلص برخيزد‪ .‬همچنللان‬
‫حديث آن سنگ كه آتش در وي تعبيه است؛به همه آبها تر نگشت‪ ،‬و به همه رودهللاي‬
‫برف و يخ‪ ،‬و سرماهاي سرد‪ ،‬آتشي از وي بيلرون نتوانسلت كلرد‪ ،‬ك ه او را از آن هيلچ‬
‫زيان نداشت و چون به كار آمد جهللاني را روشللن گردانيللد‪ ،‬و عللالمي را برافروخللت‪ ،‬و‬
‫صدهزار هيمه تر و خشك در پيش وي هيللچ خطللر نداشللت‪ ،‬همچنيللن روز قيللامت‪ ،‬نللور‬
‫قيامت از شعاع دل عارفان خواهد بود‪ ،‬و نور از روي ايشان خواهد بود‪ ،‬و زينت بهشت‬
‫حد مخلص پاي در بهشت ننهند‪.‬‬ ‫تمام نگردد تا آنگه كه عارفان مو ل‬
‫هيچ نور با نور معرفت پاي نيارد‪ ،‬و هيچ آتش با آتش محبللت برابللري نتوانللد كللرد‪ .‬و در‬
‫خبر مي آيد كه قومي از مؤمنان قدم بر صراط نهند‪ ،‬آتش دوزخ به فرياد آيللد‪ :‬بگللذر اي‬
‫مؤمن عارف! كه آتش محلبت و نور معرفت تو‪ ،‬آتش مرا فرو نشاند‪ .‬و آتش دوزخ كلله‬
‫همه سركشان را و جلباران را مي به دو نيم كند‪ ،‬و همه خلق از بيم او مي قرار نيابنللد‪،‬‬
‫او را مي بي آتش معرفت عارفان بيم كننللد‪ ،‬چنللان كلله خللبر بللدان نللاطق اسللت‪ ،‬قللال‬
‫فأ ز ناهري‪.‬‬ ‫ك ا زط ش ز‬‫ن ن دوشزر ز‬ ‫ن! فزا ه ل‬ ‫م د‬ ‫مؤ ش ه‬‫جيز يا د‬ ‫رسولاللله )ص(‪ :‬د‬
‫نور دل عارفان كه از سر حقيقللت‪ ،‬و معرفللت‪ ،‬و محب لللت‪ ،‬و مللولدت برخيللزد هيللچ آن را‬
‫حجاب نتوانللد كللرد‪ ،‬و همچنللان ميرود‪ ،‬و حاجبللان از پللس‪ ،‬و از پيللش‪ ،‬و از چللپ‪ ،‬و از‬
‫راست‪ ،‬و از فوق‪ ،‬و از تحت او مي روند و هر خاشاك هوا و هوسّ‪ ،‬و سودا و وسواسّ‪،‬‬
‫كه گرد او گردد ميسوزد و هم چنان از دل عارف صادق برآيد كه به هيچ التفللات نكنللد‪،‬‬
‫ت كند كه نه بر دنيا تابد‪ ،‬و نه بر عقبي تابد‪،‬‬ ‫موش د‬ ‫ذي لي ز د‬ ‫ي ال ل ه‬ ‫ح ء‬ ‫مت باز كند‪ ،‬و قصد ا زل ش ز‬ ‫و پر ه ل‬

‫‪21‬‬
‫و نه بر ارض تابد‪ ،‬و نه بر سماء تابد‪ ،‬و نه بر هوا تابد‪ ،‬و نه بر فضا تابد‪ ،‬و نه بر بهشت‬
‫تابد‪ ،‬و نه بر درجات تابد‪ ،‬و نه بر عرش تابد و نه بر فلك تابد‪ ،‬و نه بر ملك تابد‪ ،‬و نه بر‬
‫علي تابد‪ ،‬و نه بر ثري‪ ،‬و نه بر هيچ مخلوقي تابد كه خاء خلقت دارد‪ ،‬همچنيللن ميرود‪،‬‬
‫و حجاب عشق و محلبت به زبان صدق و حقيقت آواز ميدهند كه‪:‬‬
‫م‪،‬‬
‫سلللتاةر‪ ،‬عللال ه ة‬
‫م‪ ،‬ز‬ ‫ز‬ ‫فوشةر‪ ،‬غز ل‬
‫فارة كرهي ش ة‬ ‫د‪ ،‬غز د‬
‫م ة‬
‫ص ز‬
‫د‪ ،‬ز‬ ‫ح ة‬‫د‪ ،‬ا ز ز‬
‫ح ة‬‫ف وا ه‬‫معشدروش ة‬‫ف إلي ز‬ ‫وا ل هن دوشره ع زب شدة عاره ة‬ ‫ط زقرقد ش‬
‫ه ا هللالل ل د‬
‫ه‪.‬‬ ‫ل‪ ،‬لهال ز‬ ‫ل‪ ،‬ك زب هي شرة د‬
‫مزتعا ة‬ ‫ل‪ ،‬زول زيزا د‬ ‫م ي ززز ش‬ ‫جلباةر‪ ،‬ل ز ش‬‫ز‬

‫‪22‬‬
 ‫باب چهارم‬
‫در فضل توبهّ و فضل تائبان گنهّكار‬
‫شيخالسلللّم‪ ،‬قدوةاالبللدال‪ ،‬قطبالعللالم‪ ،‬ابونصللر احمللدبن ابيالحسللناللنامقيالجامي‪،‬‬
‫قدسّاللله روحهالعزيز گويد كه‪:‬‬
‫ۀ انبياء و رسل را صلواتاللله عليهللم اجمعيللن ايللن‬ ‫فرمان حق سبحانه و تعالي مر جمل ۀ‬
‫بوده است كه‪ :‬مر گناهكاران را‪ ،‬و رميدگان را با درگاه ما خوانيد‪ ،‬و احسللان‪ ،‬و فضللل‪،‬‬
‫و جود‪ ،‬و كرم‪ ،‬و رحمت ما ايشان را باز نماييد‪ ،‬تا ايشان بللا درگللاه مللا آينللد؛ چنللان كلله‬
‫ن‪ .‬گفت‪ :‬يا داود! بشارت ده‬ ‫قي ش ز‬ ‫صد قي ش ه‬ ‫ن وزا زن شذ هره ال ق‬ ‫مذ شن هب هي ش ز‬ ‫شرهال ش د‬ ‫داود را صلواتاللله عليه گفت‪ :‬ب ز ق‬
‫ديقان ايمللن‬ ‫ديقان را‪ ،‬تللا گناهكللاران نوميللد نگردنللد‪ ،‬و صلل ل‬ ‫گناهكللاران را‪ ،‬و بيللم كللن صلل ل‬
‫نگردند‪.‬‬
‫ل‬ ‫ملل ش‬ ‫ع‬ ‫ي‬
‫ز ز ش زش ز‬‫ن‬ ‫لل‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫للد‪:‬‬ ‫ي‬ ‫گو‬ ‫مي‬ ‫للالي‬ ‫ع‬ ‫ت‬ ‫و‬ ‫للبحانه‬ ‫س‬ ‫حق‬ ‫كه‬ ‫يافتيم‬ ‫مدد‬ ‫را‬ ‫اين‬ ‫نيز‬ ‫مجيد‬ ‫قرآن‬ ‫و در‬
‫ورا أ زرحشيملأا‪ ،‬و در خلبر نيلز ميآيلد ك ه‬ ‫فل ش‬ ‫ه غز د‬ ‫دالل ل ز‬ ‫جل ه‬ ‫ه يز ه‬ ‫سلت زشغفرالل ل ز‬ ‫م يز ش‬ ‫ه دثل ل‬ ‫س د‬‫ف ز‬ ‫م نز ش‬ ‫سوشأء ا زوش ي زظ شل ه ش‬ ‫د‬
‫دها؛ پارسللي خللبر‬ ‫ز‬
‫قةه ب هوزللل ه‬ ‫في ش ز‬ ‫شلل ه‬ ‫نالوال هد زةاه ال ل‬ ‫ش‬ ‫ز‬ ‫م‬
‫ه‬ ‫ن‬ ‫م‬
‫ه‬ ‫ش‬ ‫ؤ‬ ‫م‬
‫د‬ ‫ش‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫ش‬ ‫ب‬ ‫ز‬ ‫ع‬ ‫ب‬
‫د ش د ه‬ ‫م‬ ‫ح‬
‫ز‬ ‫ر‬ ‫ز‬ ‫ا‬ ‫ه‬ ‫ل‬ ‫ل‬ ‫ال‬ ‫گويد‪:‬‬ ‫مي‬ ‫مهتر)ص(‬
‫ة‬
‫چنين باشد كه رسول)ص( ميفرمايللد كلله‪ :‬خداونللد پروردگللار مللا رحيمتللر و مهربللانتر‬
‫است بر بندۀۀ مللؤمن از مللادر مشللفق و مهربللان بللر فرزنللد خللويش‪ .‬و در كتللاب عزيللز‬
‫حشيمأا‪.‬‬ ‫ن زر ه‬ ‫من هي ش ز‬ ‫مؤ ش ه‬ ‫ن هبال ش د‬ ‫خويش ميگويد‪ :‬زوكا ز‬
‫چون رحمت‪ ،‬و فضل‪ ،‬و جود‪ ،‬و لطف حق سبحانه و تعالي بر بندۀۀ مؤمن گنهكار بللدين‬
‫حد مخلص در كار يكللديگر چنيللن بللد انللديش‬ ‫جايگاه باشد‪ ،‬چرا بايد تا مؤمنان عارف مو ل‬
‫باشند‪ ،‬و بد اعتقاد باشند چه در وعدۀۀ رحمت‪،‬و چه در وعدۀۀ نعمللت‪ ،‬و چلله در قسللمت‬
‫روزي‪ ،‬و چه در شلر‪ ،‬و چه در خير‪- ،‬هرچه او را ميبايللد در ايللن جهللان و در آن جهللان‪-‬‬
‫ل از بهر چراسللت؟ قللال رسللولاللله )ص( ظ زن رللوا‬ ‫نظري باز نگريستن بدون خداي علزوج ل‬
‫ن خوب كن كه فرمان او چنين اسللت؛ و وعللده‬ ‫خشيرأا‪ -‬انديشه خوب دار‪ ،‬و ظ ل‬ ‫ن ز‬ ‫مؤ ش ه‬
‫من هي ش ز‬ ‫هبال ش د‬
‫ن هبي ماشازء‪ -‬من بلله نزديللك گمللان بنللدۀ ۀ‬ ‫دي هبي فزل شي زظ د ل‬ ‫ن ع زب ش ه‬ ‫عن شد ز ظ ز ن‬ ‫چنين داد‪ ،‬و گفت‪ :‬ا ززنا ه‬
‫خويشم؛ هرچه مؤمن مخلص به من گمان برد‪ ،‬من بازو آن كنم‪.‬‬
‫ه‬ ‫لل‬
‫ت‬ ‫ي‬ ‫ق‬ ‫ز‬ ‫ل‬
‫ش ه ز هش أ ه شد د‬ ‫ة‬ ‫ز‬
‫لل‬ ‫ئ‬ ‫ي‬‫ط‬ ‫خ‬ ‫ض‬ ‫ر‬ ‫ز‬ ‫ش‬
‫ل‬ ‫ا‬ ‫ب‬
‫قللرا ه‬ ‫ي به ه‬ ‫قي زن ه ش‬ ‫ن لز ه‬ ‫م ش‬ ‫ه‪ ،‬وز ز‬ ‫ن هبي ظ زن لا أ وزفلي شت د د‬ ‫ن ظز ل‬ ‫م ش‬ ‫و در خبر ديگر ميآيد‪ :‬ز‬
‫أ‬
‫ه‬ ‫نالل ل ز‬ ‫سدروا؛ فزللا ه ل‬ ‫سدروا زول ت دعز ق‬ ‫شي شأ‪ .‬و قال رسولاللله )ص(‪ :‬ي ز ق‬ ‫ك هبي ز‬ ‫شر ه ش‬ ‫م يد ش‬ ‫فزرةاأ مال ز ش‬ ‫مغ ش ه‬ ‫مث شهلها ز‬ ‫به ه‬
‫ن‪ -‬پارسي خبر چنين باشد كله‪ :‬آن صلدر و بللدر علالم‬ ‫سرهي ش ز‬ ‫معز ق‬ ‫م ت دب شعزدثوا د‬ ‫ز‬
‫ن وزل ش‬ ‫سرهي ش ز‬ ‫مي ز ق‬ ‫م د‬ ‫د‬
‫ب زعزث زك ش‬
‫خوشيد يثرب و حرم‪ ،‬برگزيللده از انبيللاء و امللم چنيللن ميگويللد كلله‪ :‬آسللان فللرا گيريللد‬
‫كارهاي بندگان خداي را بر ايشان‪ ،‬دشوار فرا مگيريد؛ مللرا فرسللتادند آسللانفراگيرنده‬
‫بر شما‪ ،‬و نفرستادهاند دشوارفراگيرنده بر شما‪.‬‬
‫و رسول)ص( مي گويد كه‪ :‬هرچيللزي از مللن بلله شللما رسللانند كلله موافللق قللرآن باشللد‬
‫ما اين خبر موافللق قللرآن اسللت‬ ‫فراستانيد‪ ،‬و هرچه نه موافق قرآن باشد فرامستانيد ا ل‬
‫سزر‪ -‬خداوند سبحانه و تعلالي ميگويلد كله ملن‬ ‫م ال شعد ش‬ ‫سزر زول ي درهي شد د ب هك د د‬ ‫م الي د ش‬ ‫ه ب هك د ش‬ ‫دالل ل د‬‫ري د‬ ‫كه‪ :‬ي د ه‬
‫كه خداوند پروردگار شماام ميخواهم به شما آساني‪ ،‬و نميخواهم به شما هيچ رنللج و‬
‫ل بر ما و بر هيچ كس رحمللت‬ ‫ما ما را خود برگ آن نيست كه خداوند علزوج ل‬ ‫دشواري؛ ا ل‬
‫كند به فضل خويش‪ .‬همه را ميچنان بايد كه به كار ايشللان بللر ايشللان رحمللت كنللد‪ ،‬و‬
‫اين كار ما هيچ به سزاي او نيست؛ همه گرد نوميدي‪ ،‬و سياسللت‪ ،‬و عللذاب‪ ،‬و عقللوبت‬
‫م‪ .‬و رسول)ص( گفللت‬ ‫حي ش أ‬ ‫ن زر ه‬ ‫من هي ش د‬ ‫مؤ ش ه‬ ‫ن هبال ش د‬ ‫مي برآييم و حق سبحانه و تعالي ميگويد‪ :‬زوكا ز‬
‫ن هبي ماشازء‪.‬‬ ‫دي فزل شزيظ ل‬ ‫ن ع زب ش ه‬ ‫كه حق ميگويد‪ :‬ا ززنا ع زن شد ز ظ ز ق‬
‫مت هللي ع زلللي‬ ‫ح ز‬ ‫ت زر ش‬ ‫ق ش‬ ‫سللب ز ز‬ ‫و هم رسول)ص( ميگويد كه حللق سللبحانه و تعللالي مللي گويللد‪ :‬ز‬
‫ت‬ ‫ش‬
‫سال د‬‫ز‬ ‫سماهء ز‬ ‫ز‬
‫ري هبي ا هلي ال ل‬ ‫س ه‬ ‫ة اد ش‬ ‫ضهبي‪ .‬و هم از رسول)ص( روايت كنند كه او گفت‪ :‬ل زي شل ز ز‬ ‫غز ز‬
‫ل‬ ‫ي؟ قللا ز‬ ‫ص ز‬ ‫معا ه‬ ‫ش‬
‫ت ع زلي شههم ه ال ز‬ ‫ز‬ ‫ضي ش ز‬ ‫م قز ز‬ ‫مهتي ل ه ز‬ ‫با ل‬‫د‬ ‫ت غاهفرا ل هذ دن دوش ه‬ ‫أ‬ ‫ن كن ش ز‬ ‫د‬ ‫ب! ا ه ش‬ ‫ت‪ :‬يازر ق‬ ‫قل د‬‫ش‬ ‫ه زتعالي‪ ،‬فز د‬ ‫الل ل ز‬
‫مهتي‪ -‬پارسللي خللبر چنيللن‬ ‫ح ز‬ ‫ة زر ش‬ ‫ك‪ ،‬وزهاضاع ز د‬ ‫شفاع زت ه ز‬ ‫ة ز‬ ‫ن‪ :‬هاضاع ز د‬ ‫ششيئي ش ه‬ ‫ة ز‬ ‫ل‪ :‬فهي شهه هاضاع ز د‬ ‫ج ل‬ ‫ه ع زلزوز ز‬ ‫الل ل د‬
‫باشد كه رسول)ص( مي گويد كه‪ :‬آن شب كه مرا بله معلراج بردنلد بلر آسلمانها گلذر‬
‫مت مني چرا خود‬ ‫ب! اگر تو آمرزندۀۀ گناه ا ل‬ ‫ل‪ ،‬گفتم‪ :‬يار ل‬ ‫كردم‪ ،‬بپرسيدم از خداي علزوج ل‬
‫مللد! در آن ضللايع شللدن دو چيللز‬ ‫ل گفت‪ :‬يا مح ل‬ ‫گناه بر ايشان قضا كردي؟ خداي علزوج ل‬

‫‪23‬‬
 ‫بود‪ :‬ضايع شدن شفاعت‪ ،‬و ضايع شدن رحمت من‪.‬‬
‫پس با چندين لطف و كرم‪ ،‬و اين همه اميدهاي نيكو كه ما را وعده كللرده اسللت‪ ،‬چللرا‬
‫بايد تا ما چنين از رحمت خدايتعالي نوميد باشيم؟ تا گناه بنده از رحمت خداي افزون‬
‫نگردد‪ ،‬روي نوميدي نيست‪ ،‬و اين هرگز نتواند بود‪.‬‬
‫در بني اسرائيل مردي بود كه گناه بسيار كردي‪ ،‬و توبه نيز بسيار كللردي؛ آخللر روزي در‬
‫انديشيد‪ ،‬از بس جفا‪ ،‬و خطا‪ ،‬و معصيت كه كرده بود‪ ،‬دلش از خود بگرفللت‪ ،‬برخاسللت‬
‫و از سر تنگدلي به صحرا شد‪ ،‬و گفت‪ :‬بارخدايا! از بلس جفلا و بيحرملتي كله بكللردم‬
‫دلم بر گلو رسيد‪ ،‬و شرم ميدارم كه نيز توبه كنم‪ ،‬تا كي از اين جفاهاي مللن؟! شللنيد‬
‫كه‪ :‬اي بندۀۀ من! اگر هزار چندين بكني‪ ،‬تا تو ميداني كه من خداونللد آمرزگللارم‪ ،‬و بللر‬
‫گناه آمرزيدن تواناام مرا شرم كرم باز دارد كه ترا عقوبت كنم‪.‬‬
‫ب ذ زن شبللأا‪،‬‬ ‫لل‬‫ن‬
‫ز ش ز ز‬ ‫ش‬ ‫ذ‬‫ز‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫لل‬
‫م‬ ‫له)ص(‪:‬‬ ‫و قول رسول)ص( نيز بر اين گللواهي ميدهللد‪ ،‬قللال رسللولال ل‬
‫فشر‪ -‬رسول)ص( ميگويللد‪ :‬هركلله گنللاهي‬ ‫ست زغش ه‬‫م يز ش‬ ‫ن لز ش‬ ‫ه‪ ،‬وزا ه ش‬ ‫فزر ل ز د‬
‫ه‪ ،‬غ ز ز‬ ‫ه ا هط لل زعز ع زل زي ش ه‬ ‫نالل ل ز‬‫م از ل‬‫وزع زل ه ز‬
‫ل‬‫ل بر آن گناه مطلع است‪ -‬خداي علزوجلل ل‬ ‫ل‬ ‫بكند از گناهان‪ -‬و او ميداند كه خداوند علزوج ش‬
‫او را بيللامرزد‪ ،‬اگرچلله ايللن كللس بللر كللردۀۀ خللويش اسللتغفار و نللدامت نيللارد‪ .‬و هللم‬
‫ن‬ ‫كلوش د‬ ‫ف يز د‬ ‫ة؟ قلادلوا وزك زشيل ز‬ ‫جن ل ز‬ ‫ه هبلهه ال ش ز‬ ‫ه الل ل د‬ ‫خل د د‬
‫ب ي دد ش ه‬ ‫بالذ قن ش ز‬ ‫ل ل زي دذ شن ه د‬ ‫ج ز‬ ‫ن اللر د‬ ‫رسول)ص( ميگويد‪ :‬ا ه ل‬
‫ه‪ -‬پارسي خبر چنيللن باشللد كلله‬ ‫ز‬
‫ل‪ :‬ز ش د ز ش ز ش ز ش ز ش ه ز د ش د ه ش د‬
‫ن‬ ‫م‬ ‫ب‬ ‫و‬ ‫ت‬‫ي‬ ‫ف‬ ‫ه‬ ‫ي‬ ‫ن‬‫ي‬ ‫ز‬ ‫ع‬ ‫ن‬ ‫ي‬ ‫ب‬ ‫صبا‬ ‫ن‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫د‬ ‫ك‬ ‫ي‬ ‫ه؟ قا ز‬ ‫ل الل ل ه‬‫سوش ز‬ ‫ك يازر د‬ ‫ذل ل ز‬
‫ل او را بللدان گنللاه در‬ ‫به درستي كه مرد باشد كه گناهي بكند از گناهان‪ ،‬و خداي علزوج ل‬
‫بهشت كند! گفتند آن چگونه باشد يا رسول اللله؟ گفت‪ :‬آن‪ ،‬چنان باشد‪ ،‬كه آن كس كه‬
‫آن گناه بكند‪ ،‬آن در پيش چشم او بدارند‪ ،‬و او در آن ميپيچد‪ ،‬و مينالد‪ ،‬تا آن گاه كلله‬
‫توبه كند‪.‬‬
‫ز‬ ‫ش‬ ‫ز‬
‫ض‬
‫سللماهء زوالشر ه‬ ‫حلتي ي زب شل دغز مللاب زي ش ز‬
‫ن ال ل‬ ‫ي ز‬ ‫مت ه ش‬‫ن اد ل‬‫م ش‬ ‫م ه‬ ‫حد دك د ش‬ ‫خط زأ ا ز ز‬ ‫و هم رسول)ص( مي گويد‪ :‬ل زوش ا ز ش‬
‫ه‪ -‬پارسي خبر چنين باشد كه‪ :‬اگر يكي از شما چندان گناه و خطللا‬ ‫ه ع زل زي ش ه‬‫بالل ل د‬ ‫ب‪ ،‬تا ز‬ ‫م تا ز‬ ‫ثد ل‬
‫ۀ او‬ ‫ل توبلل ۀ‬ ‫بكند تا آن گاه كه ميان آسمان و زمين دپر برآيد‪ ،‬پس توبه كند‪ ،‬خللداي علزوجلل ل‬
‫قبول كند‪.‬‬
‫و هم عبادةا بن الصامت از رسول)ص( مي روايت كند كه رسول)ص( مي گويللد‪ :‬هركلله‬
‫ۀ او قبول كند؛ پللس گفللت سللالي‬ ‫ل توب ۀ‬ ‫توبه كند پيش از مرگ به يك سال‪ ،‬خداي علزوج ل‬
‫ۀ او قبللول‬ ‫ل توبلل ۀ‬ ‫بسيار بود‪ ،‬گفت‪ :‬هركه توبه كند پيش از مرگ به يك ماه‪ ،‬خداي علزوج ل‬
‫كند پس گفت ماهي بسيار بود‪ ،‬گفت‪ :‬هركه توبه كند پيش از مرگ به يك هفته‪ ،‬خللداي‬
‫ۀ او قبول كند‪ ،‬پس گفت هفتهاي بسيار بود‪ ،‬گفت‪ :‬هركه توبه كنللد پيللش از‬ ‫ل توب ۀ‬ ‫علزوج ل‬
‫ل توبۀۀ او قبول كن‪ ،‬پس گفللت روزي بسلليار بللود‪ ،‬گفللت‪:‬‬ ‫مرگ به يك روز‪ ،‬خداي علزوج ل‬
‫ل توبه او قبول كند‪ ،‬پس گفللت‬ ‫هركه توبه كند پيش از مرگ به يك ساعت‪ ،‬خداي علزوج ل‬
‫ساعتي بسيار بود‪ ،‬گفت‪ :‬هركه توبه كند پيش از آن كه جان به چنبر گردون رسد خداي‬
‫ۀ او قبول كند‪.‬‬ ‫ل توب ۀ‬ ‫علزوج ل‬
‫ا لما ما خود از ناراستي كه هستيم‪ ،‬و از بس كم و بيش كه بگوييم نلله سلخن راسللت در‬
‫دل ما جاي گيرد‪ ،‬و نه وعدۀۀ راست باور داريللم؛ اگللر نلله از فضللل‪ ،‬و كللرم‪ ،‬و لطللف‪ ،‬و‬
‫جود‪ ،‬و وفا چه باقي گذاشته است؟ حق سبحانه و تعالي راست بدان ماند كه مجللرم و‬
‫ما هركسللي‬ ‫گناهكار اوستي كه چندين عذر‪ ،‬و پذيرش‪ ،‬و وعدههاي نيكو كه او ميكند‪ ،‬ا ل‬
‫ن خللويش؛‬ ‫ۀ خللويش ميكنيللم‪ ،‬و او آ ه‬ ‫آن كند كه از او آيد‪ :‬ما لئيمايم و او كريم‪ -‬ما پيشلل ۀ‬
‫مردمان در مثل چنين گويند‪:‬‬
‫هركس كاري همي كند در خور خويش‬ ‫از عنبر بللوي آيللد و از كللژدم نيللش‬

‫درويشان چند بيتي بگويند‪ ،‬آنگه در آخر آن بگويند‪:‬‬

‫دل بود مرا از اين قبل خسته و ريللش‬ ‫كلللردم گنهلللي ز زلللللت آدم بيلللش‬
‫تللو در خللور خللود كنللي و مللا در خللور‬ ‫دل داد مللرا حللبيب گفتللا‪ :‬منللديش‬
‫خللللللللللللللللللللللللللللللللللللللللللللويش‬

‫‪24‬‬
 ‫ت ذ زن شبللا‬ ‫ب! شا زذ شن زب شلل د‬ ‫ل يللازر ق‬ ‫ب ذ زن شبللا فزقللا ز‬ ‫جلّ ا زذ شن زلل ز‬ ‫ن زر د‬ ‫عن ابي هريره‪ ،‬عن رسول)ص( قال‪ :‬زللوش ا ز ل‬
‫قد ش‬ ‫ه‪ ،‬فز ز‬ ‫خذ د ب ه ه‬ ‫ب وزي زأ د‬ ‫فدر الذ رن دوش ز‬ ‫ه زرلبا ي زغش ه‬ ‫ن لز د‬ ‫م از ل‬ ‫دي ذ زشنبا‪ ،‬وزع زل ه ز‬ ‫ل ع زب ش ه‬ ‫م ز‬ ‫ه زتعالي ع ز ه‬ ‫ل الل ل د‬ ‫فشرهلي‪ .‬زفقا ز‬ ‫فاغ ش ه‬
‫ك‬ ‫ه ت زبللازر ز‬ ‫ل‬
‫لالل د‬ ‫فشرهلي فزقللا ز‬ ‫ت ذ زن شبللا فزللاغ ش ه‬ ‫ب! اذن زب شلل د‬ ‫ز‬ ‫ل يللازر ق‬ ‫باللثان هزية‪ ،‬فزقللا ز‬ ‫ز‬
‫ه اذ شن ز ز‬ ‫م ا هن ل د‬ ‫دي؛ ث د ل‬ ‫ت ل هعزب ش ه‬ ‫فشر د‬ ‫غز ز‬
‫قد ش غ ز د‬ ‫ه‪ ،‬فز ز‬ ‫ش‬ ‫ش‬ ‫ز‬ ‫ز‬
‫م‬ ‫دي؛ ث دلل ل‬ ‫ت ل هعزب شلل ه‬ ‫فشر د‬ ‫خذ د ب ه ه‬ ‫ب وزي زأ د‬ ‫فدرالذ رن دوش ز‬ ‫ه زرلبا ي زغش ه‬ ‫نل د‬ ‫ما ل‬ ‫دي ذ زشنبا‪ ،‬وزع زل ه ز‬ ‫ل ع زب ش ه‬‫م ز‬ ‫وززتعالي‪ :‬ع ز ه‬
‫ل‬ ‫مل ز‬‫ه ت زبللازرك زوتزعلالي‪ :‬ع ز ه‬ ‫ز‬ ‫ل‬
‫ل اللل د‬ ‫ز‬
‫فشرهلي‪ .‬فقلا ز‬ ‫ش‬ ‫ز‬
‫ت ذ زن شبللا فلاغ ه‬ ‫ز‬
‫ب! اذ شن زب شلل د‬ ‫ل يا زر ر‬ ‫ز‬
‫ب اللثال هزثة‪ ،‬فقا ز‬ ‫ه ا زذ شن ز ز‬‫ا هن ل د‬
‫ب اللراب هعزللة‪،‬‬ ‫ن‬‫ش‬ ‫ذ‬ ‫ز‬ ‫ا‬ ‫ه‬ ‫ن‬‫ا‬ ‫م‬ ‫د‬ ‫ث‬ ‫دي؛‬ ‫ب‬ ‫ع‬ ‫ل‬ ‫ت‬ ‫ر‬ ‫د‬ ‫ف‬‫ز‬ ‫غ‬ ‫د‬ ‫ز‬ ‫ق‬ ‫ز‬ ‫ف‬ ‫ه‪،‬‬ ‫ب‬ ‫د‬ ‫ذ‬ ‫خ‬ ‫ش‬ ‫أ‬‫ي‬‫و‬ ‫ب‬ ‫و‬ ‫ن‬ ‫ر‬ ‫ذ‬ ‫ش‬ ‫ل‬ ‫را‬ ‫ف‬ ‫غ‬ ‫ي‬ ‫با‬ ‫ر‬ ‫ه‬ ‫ن‬‫ز‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫ل‬‫ع‬ ‫و‬ ‫نبا‪،‬‬ ‫ز‬ ‫ذ‬ ‫دي‬
‫ل هل د ز ز‬ ‫ش د ه زش ه‬ ‫ش‬ ‫د ش ز زز د ه ه‬ ‫ز زه ز ل د ز ل زش ه د‬ ‫ش‬ ‫ع زب ش ه‬
‫م ا زن للل د‬
‫ه‬ ‫دي ذ زشنبا‪ ،‬وزع زل هلل ز‬ ‫ل ع زب ش ه‬ ‫م ز‬ ‫ك زوتزعالي‪ :‬ع ز ه‬ ‫ه زتبازر ز‬ ‫ل الل ل د‬ ‫فشرهلي‪ .‬زفقا ز‬ ‫ت ذ زشنبا زفاغ ش ه‬ ‫ب! ا زذ شن زب ش د‬ ‫ل يا زر ر‬ ‫زفقا ز‬
‫ش‬ ‫ز‬
‫ملّئ زكهتي‪ ،‬اقني غز ز‬ ‫ز‬ ‫د‬ ‫د‬ ‫ش‬ ‫ش‬
‫ل ماشازء‪.‬‬ ‫م ش‬ ‫دي فزلي زعش ز‬ ‫ت ل هعزب ش ه‬ ‫فشر د‬ ‫م ز‬ ‫شههد دك ش‬ ‫ه‪ ،‬ا ش‬ ‫خذ د ب ه ه‬ ‫ب وزي زأ د‬ ‫فدرالذ رن دوش ز‬ ‫زرلبا ي زغش ه‬
‫پارسي خبر چنين باشد كه ابوهريره رضيالله عنه از رسول)ص( مي نقل كند كه‪ :‬اگللر‬ ‫ل‬
‫ب! گنللاه كللردم‪ ،‬بيللامرز مللرا‪ .‬پللس خللداي‬ ‫مردي گناهي كند از گناهان‪ ،‬پس گويللد‪ :‬يللا ر ل‬
‫ل گويد‪ :‬گناه كرد بندۀۀ من‪ ،‬و ميداند كه من او را خداونديام كه گنللاه آمللرزم‪ ،‬و‬ ‫علزوج ل‬
‫بدان بگيرم‪ ،‬بدرستي كه من بيامرزيلدم بنلدۀۀ خلويش را؛ پلس ديگلر بلاره گنلاه كنلد از‬
‫ل گويد‪ :‬گناه كرد بندۀ ۀ‬ ‫ب! گناه كردم‪ ،‬بيامرز مرا‪ .‬پس خداي علزوج ل‬ ‫گناهان‪ ،‬و گويد‪ :‬يا ر ل‬
‫من‪ ،‬و ميداند كه من او را خداوندي ام كه گناه آمرزم‪ ،‬و بدان بگيرم‪ ،‬بدرستي كه مللن‬
‫بيامرزيدم بندۀۀ خويش را؛ همچنين تا چهار بار؛ بار چهللارم گويللد حللق سللبحانه و تعللالي‬
‫گواه باشيد فرشتگان من! كه بيامرزيدم بندۀۀ خويش را‪ ،‬گو كار كن هرچه خواهد‪.‬‬
‫ما را كاري عظيم بيفتاده است‪ :‬بد بندهايم‪ ،‬و خويشتن را نيك بنده ميدانيم‪ ،‬بد كاريم‬
‫ن نيكو كه ما بلله خويشللتن‪ ،‬و كللار خويشللتن‬ ‫و خويشتن را نيكوكار ميدانيم! اگر اين ظ ل‬
‫مي داريم‪ ،‬به خداي داشتيمي بهتر بودي‪ ،‬و اگر آن كه به نيكوكاري خويش‪ -‬كلله نللداريم‪-‬‬
‫ۀ بللدكاران‬ ‫مي اميد داريم‪ ،‬به رحمت خداي اميد داشتيمي بهتر بودي؛ تللا لجللرم نلله ناللل ۀ‬
‫داريم‪ ،‬و نه رجاي راجيان داريم‪ ،‬به تقليد چيزي از هر كسللي فللرا گرفتهايللم‪ :‬اگللر يكللي‬
‫گويد سياه‪ ،‬ما هم گوييم سياه‪ ،‬و اگر ديگري گويد سپيد‪ ،‬ما هم گوييم سپيد!‬
‫چون يكي سر در دين جنباند‪ ،‬ما هم چنان سللر در جنبللانيم‪ -‬ايللن نلله كللار خردمنللدان‪ ،‬و‬
‫عارفان‪ ،‬و اهل بصيرت باشد‪ ،‬مردم چنان بايد كه او را در كارها تميللز باشللد‪ ،‬تللا هرچلله‬
‫فراوي گويند‪ ،‬به عقل درانديشد‪ ،‬و نيللك از بللد جللدا كنللد‪ ،‬و بلله هرچيللز نللاچيزي فريفتلله‬
‫نشود و به قول هر ناداني از سر پي نيفتد‪ ،‬تا او را از اهل عقللل و خللرد تللوان گفللت‪ ،‬و‬
‫باللله العون‪ ،‬واللتوفيق‪.‬‬

‫‪25‬‬
 ‫باب پنجم‬
‫در حرمت مؤمن گناهكار عارف مخلص‬
‫دسّاللله‬ ‫شيخالسلّم‪ ،‬قدوةاالبدال‪ ،‬قطبالعللالم‪ ،‬احمللدبن ابيالحسللناللنامقيالجامي قلل ل‬
‫سلرهالعزيز گويد كه‪:‬‬
‫آيت هايي كه اين كتاب را بنابر آن است تايي چند ياد كنيم‪ ،‬تاهر طاعني را در اين كتاب‬
‫جاي طعن نباشد‪ ،‬و اگر طعني كنللد‪ ،‬بللاري زود خاكسللار‪ ،‬و سلليهگليم گللردد‪ .‬الول قللوله‬
‫ورا أ زرحيمللأا‪ .‬ديگللر‪:‬‬ ‫فلل ش‬ ‫ه غز د‬ ‫جده الل للل ز‬ ‫ه يز ه‬ ‫فر الل ل ز‬ ‫ست زغش ه‬ ‫م يز ش‬ ‫ه ثد ل‬ ‫س د‬‫ف ز‬ ‫م نز ش‬ ‫وءآ ا زوش ي زظ شل ه ش‬ ‫س ش‬ ‫ل د‬ ‫م ش‬ ‫ن ي زعش ز‬ ‫م ش‬ ‫تعالي‪ :‬وز ز‬
‫ب‬ ‫فدرالللذ رن دوش ه‬ ‫ه ي زغش ه‬ ‫ل‬
‫ن الللل ز‬ ‫ه‪ ،‬ا ه ل‬ ‫ل‬
‫مللةهالل ه‬ ‫ح ز‬ ‫ن زر ش‬ ‫ملل ش‬ ‫قن زطوا ه‬‫د‬ ‫م لت ز ش‬ ‫سه ه ش‬ ‫ف ه‬ ‫ز‬
‫علي ان ش د‬ ‫سزردفوا ز‬ ‫نا ش‬ ‫ز‬ ‫ل‬
‫عباد هيزالذي ز‬ ‫ل يا ه‬ ‫قد ش‬
‫ب‬ ‫ن قزرهي شلل ة‬ ‫ملل ش‬ ‫ن ه‬ ‫م ي زت دوشب دللوش ز‬ ‫جهالللةة ث دلل ل‬ ‫ز‬ ‫سوشزء ب ه ز‬ ‫ن ال ر‬ ‫ملوش ز‬ ‫د‬ ‫ن ي زعش ز‬ ‫ل‬
‫ة ع زلي اللهه ل هلذي ز‬ ‫ل‬ ‫ز‬ ‫جميعا‪ .‬ديگر‪ :‬ا هلنما الت لوشب ز د‬ ‫أ‬ ‫ز‬
‫جميعللا أ‬ ‫ل‬ ‫ز‬
‫حكيمللا‪ .‬ديگللر‪ :‬وت دوشب دللوا ا هلللي اللللهه ز‬ ‫أ‬ ‫م ز‬ ‫ن اللهللس ع زل هي شلل أ‬ ‫ل‬ ‫م وزكللا ز‬ ‫ز‬
‫ه ع زلي شههلل ش‬ ‫ل‬
‫بالل د‬ ‫ز‬
‫زفأدولئ هللك ي زت دللوش د‬
‫ب‬ ‫حلل ر‬ ‫ه يد ه‬ ‫ن الل للل ز‬ ‫وحا‪ .‬ديگللر‪ :‬إ ل‬ ‫صلل ش‬ ‫ن‪ .‬ديگللر‪ :‬ت دوشب دللوا ا هزليالل لللهه ت زوشب زللة ن ز د‬ ‫حوش ز‬ ‫فل ه د‬ ‫م تد ش‬ ‫ن ل زعزل لك د ش‬ ‫من دوش ز‬ ‫مؤ ش ه‬ ‫ا زي رزهاال ش د‬
‫ن إذا‬ ‫ل‬
‫ن‪ .‬ديگر‪ :‬والللذي ز‬ ‫موش ز‬ ‫مالظال ه د‬‫ل‬ ‫ك هد د‬ ‫ب زفأولئ ز‬ ‫م ي زت د ش‬ ‫ز‬
‫نل ش‬ ‫م ش‬ ‫ن‪ .‬ديگر‪ :‬وز ز‬ ‫مت زطهقرهي ش ز‬ ‫ز‬ ‫ب ال د‬ ‫ح ر‬ ‫ن و يد ه‬ ‫وابي ز‬ ‫الت ل ل‬
‫ه‪.‬‬ ‫ل‬
‫ب إلاللل د‬ ‫ل‬ ‫فدرالذ رن دوش ز‬ ‫ن ي زغش ه‬ ‫م ش‬ ‫مو ز‬ ‫فدروا ل هذ دن دوشب ههه ش‬ ‫ست زغش ز‬ ‫ه فزا ش‬‫ز‬ ‫ل‬
‫م ذ زكدرواالل أ‬ ‫ز‬ ‫سه د ش‬‫ف ز‬ ‫ز‬
‫موا ان ش د‬ ‫ز‬
‫ة اوش ظل د‬‫ز‬ ‫ز‬ ‫ش أ‬ ‫ح ز‬ ‫فززعلوا فا ه‬
‫ت‪.‬‬‫حسنا ة‬ ‫م ز‬ ‫سقيئآت ههه ش‬ ‫ه ز‬ ‫ل‬
‫ل الل د‬ ‫ز‬ ‫د‬
‫ملّ صالحا فزاولئ هك ي دب زد ق د‬ ‫أ‬ ‫ز‬ ‫أ‬ ‫ل عز ز‬ ‫م ز‬ ‫ن وع ز ه‬ ‫م ز‬ ‫ب وز آ ز‬ ‫ن تا ز‬ ‫م ش‬ ‫ل‬
‫و ديگر‪ :‬ا هل ز‬
‫مللا هللر كلله بلله قللرآن‪ ،‬و بلله قللول‬ ‫ل‬
‫و از آن آيتها بسيار است در كتاب خداي علزوجللل؛ ا ل‬
‫ل‪ ،‬و راست است‪ ،‬و در اين هيچ شللك‬ ‫خداي ايمان دارد كه اين قول خداي است علزوج ل‬
‫ملا اگلر كسللي ايللن نللدارد‪ ،‬جمللله‬ ‫نيست‪ ،‬از اين يك دو آيت بسنده است اين كتاب را‪ .‬ا ل‬
‫قرآن‪ ،‬و تورات‪ ،‬و انجيل‪ ،‬و زبور داود بر وي خواني هيچ سود ندارد‪.‬‬
‫اما آن كساني كه در اين كتاب به اعتقاد‪ ،‬و ايمان درست نظللر كننللد‪ ،‬ايشللان را از ايللن‬
‫كتاب فايده بسيار حاصل گردد‪ :‬زيرا كه ما در اين كتللاب درجهللاي جللواهر بسلليار تعللبيه‬
‫كردهايم؛ اما از اين درجها بسي سربسته دست بازداشتهايم‪ ،‬و بعضي سر بگشادهايم‪.‬‬
‫ل يار آن كس بللاد كلله از سللر ناشللناختگي در ايللن كتللاب ننگللرد‪ ،‬و تصللرف‬ ‫خداي علزوج ل‬
‫بيهوده در باقي كند‪ ،‬و به عصاي نابينايي گنج پادشاهان نجويد‪ ،‬و مسلمانان را در رنج و‬
‫گفت وگوي نه افگند؛ زيرا كه از اين طعام كم كسي خورده است‪ ،‬و از اين شربت كللم‬
‫كسي آشاميده است‪ .‬و اگر كسي است كه علم و عقل او در اين ميللدان جللولن توانللد‬
‫كرد‪ ،‬و معرفت و فهم او اين سخنان را جذب تواند كرد‪ ،‬آنگه او اگلر قصلد ايلن درجهلا‬
‫كند كه سربسته است‪ ،‬او را مسلم باشد؛ و اگر فكللرت‪ ،‬و فهللم‪ ،‬و عقللل او ايللن قللوت‬
‫ندارد‪ ،‬گو برو‪ ،‬و گرد اين بحر‪ ،‬و اين سللاحل مگللرد‪ ،‬كلله در خللون خللويش سللعي كللرده‬
‫باشي‪.‬‬
‫ا لما اگر كسي برقع خواجه امامي از روي عقل باز كند‪ ،‬و معرفتي دارد و علمي كلله آن‬
‫ۀ مفلسللان‪ ،‬و‬ ‫را كحل هدايت كشيده باشند‪ ،‬و بللر سللبيل تضلللرع و نيللاز روي بللدين باديلل ۀ‬
‫واصي‪ ،‬اگللر در‬ ‫نيازمندان آرد‪ ،‬و بدين باديه فرو شود‪ ،‬و بدين درياها فرو رود بر سبيل غ ل‬
‫اين بحر غرق شود‪ ،‬خون او ضايع نگردد‪ ،‬و از شللهيدان راه حللق باشللد‪ ،‬چنللان كلله حللق‬
‫سوشل ههه‬ ‫جرا أ ا هزلي الل لهه وززر د‬ ‫مها ه‬ ‫ن ب زي شت ههه د‬ ‫م ش‬ ‫ج ه‬ ‫خدر ش‬ ‫ن يز ش‬ ‫م ش‬ ‫سبحانه و تعالي مارا خبر كرد‪ ،‬قوله تعالي‪ :‬وز ز‬
‫ه‪.‬‬ ‫جدره د ع ززليالل ل ه‬ ‫قد ش وزقزعز ا ز ش‬ ‫ت فز ز‬ ‫موش د‬ ‫ه ال ز‬ ‫م ي دد شرهك ش د‬ ‫ثد ل‬
‫فصل‪ :‬يك درج از اين نوع كه به فهم هر كسي نزديكتر آيد‪ ،‬سر باز كرده آيللد؛ در ايللن‬
‫سخن بايد نگريست‪ :‬اگر چنان است كه بيانكللار‪ ،‬و بللي آن كلله از كسللي ديگللر سللؤال‬
‫كني‪ ،‬ترا اين سخن حل شود‪ ،‬آنگه ترا مسللم باشد كه اين درجهاي ديگر سر بگشللايي؛‬
‫و اگر در اين سخن دل تو پيچ آرد‪ ،‬آن بهللتر كلله گللرد ايللن سلخن نگلردي‪ .‬زيلرا كله هلر‬
‫سخني كه تو از اين به الول برخواني‪ ،‬و اگر بلر كسلي ديگلر ع رض كنلي‪ ،‬الول بله كفلر‬
‫ن‬ ‫خوش ز‬ ‫سلل د‬ ‫فتوي خواهند كرد‪ ،‬مگر كسي بود كه راسخ قدم باشد‪ ،‬و از آن باشللد كلله‪ :‬زواللرا ه‬
‫جللت‬ ‫م‪ .‬و اگر كسي بود كه در وي اعتقادي دارد گويد كه‪ :‬او كفر نگويد‪ ،‬و به ح ل‬ ‫ش‬
‫هفي العهل ه‬
‫حدان را باشد‪.‬‬ ‫گفته باشد‪ -‬ديگر همه فتوي كفر و زنديقي كنند‪ ،‬و اين همه توحيد مو ل‬
‫ق‬ ‫د‬
‫ز ش ش ز ش‬‫ذ‬ ‫ي‬ ‫م‬ ‫ز‬ ‫ل‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫گويند‪:‬‬ ‫ا لما اگر كسي اين حديث فرا نستاند‪ ،‬هيچ عجب نباشد؛ در مثل چنين‬
‫م ي زد شهر‪ .‬و اگر كسي از مردم روستايي‪ ،‬و اگللر دانشللمندي كلله كللم علللم باشللد‪ ،‬در ايللن‬ ‫لز ش‬
‫سخن آويزد‪ ،‬بس عجب نباشد؛ زيرا سالي چند هست كه مللا در شللهر نيشللابور بللوديم‪،‬‬

‫‪26‬‬
 ‫مانند اين حالي افتاد‪:‬‬
‫خواجه امام اسعد خود مشتي سللخن از هللر جللاي برگرفتلله بللود‪ ،‬و بللر سللر كرسللي آن‬
‫سخنان ميگفت كه نه او دانست كه چه ميگويد‪ ،‬و نلله آن ديگللران كلله ميشللنيدند‪ .‬از‬
‫مه عصر چه از اهل نيشللابور‪ ،‬و‬ ‫دانشمندان قومي آن سخنان بر وي بگرفتند‪ ،‬و جمله ائ ل‬
‫چه از اهل توسّ‪ ،‬و چه از اهل عراق هركلله ميشللنيد‪ ،‬فتللوي كفللر ميكردنللد‪ ،‬و بللر آن‬
‫مه نامههللا بللر آن نوشللتند‪ ،‬و او را در زنللدان كردنللد تللا روز‬ ‫محضري ساختند‪ ،‬و جمله ائ ل‬
‫آدينه بر سر چهار سوي نيشابور بر دار كنند!‬
‫مه كه آن سللخنان‬ ‫ل فضلي بكرد هم به جاي ما‪ ،‬و هم به جاي او‪ ،‬و ديگر ائ ل‬ ‫خداي علزوج ش‬
‫را بر ما عرضه كردند‪ ،‬و ما وجه آن بنموديم و اگر نه او در خللون خللويش سللعي كللرده‬
‫ل فضلللي بكللرد از آن‬ ‫ملا خللداي علزوجل ل‬ ‫مه همه به خون او مأخوذ بودنللد‪ .‬ا ل‬ ‫بود‪ ،‬و ديگر ائ ل‬
‫فضلهاي ديگر كه كرده بود‪ -‬و چشم ميداريم كه نيز خواهد كرد إن شاءاللله‪ -‬تللا ملا او‬
‫ل يار آن كس باد كه اين كتاب را برخواند‪،‬‬ ‫را نجات داديم و ديگران را هم‪ .‬خداي علزوج ل‬
‫ن ديگران سعي نكند‪.‬‬ ‫و مثل اين نكند‪ ،‬تا در خون خويش و آ ه‬
‫فصل آخر‪ :‬اكنون با سر سخن شويم‪ ،‬و با سر آن درج كه گفتيم كه سر باز كرده آيد؛‬
‫نيكو بشنو‪ ،‬و به ا لول در انكار مياي! كه منكر فللرا هيللچ چيللز نبينللد‪ ،‬زيللرا كلله دود انكللار‬
‫چشم دل كور كند‪ ،‬و سخن در نيابد‪.‬‬
‫از سر حقيقت شنو كه من بسيار تأ لمل كللردم‪ ،‬تللا در دنيللا از مردمللان حللال كلله بهللتر و‬
‫ل زرلبنللا‬ ‫قللوش د‬ ‫ن يز د‬ ‫م ش‬ ‫م ز‬ ‫من شهد ش‬‫روزگار كه خوشتر؟ و اين آيت كه حق سبحانه و تعالي ميگويد‪ :‬وز ه‬
‫باللناهر‪ ،‬در حللال كلله درسللتر آيللد‪ ،‬و در‬ ‫ة وقهنللا ع زللذا ز‬ ‫سللن ز أ‬‫ح ز‬ ‫خزرةاه ز‬ ‫ة وزهفياشل ه‬ ‫سن ز أ‬
‫ح ز‬ ‫آهتنا هفيالد رشنيا ز‬
‫شأن كه راستر آيد؟ به همه كوي ها فرو رفتم‪ ،‬و همه درها باز كردم‪ ،‬و هملله را عقللل و‬
‫علم سنجيدم‪ ،‬و معرفت‪ ،‬و هدايت را نيز يار كردم‪ ،‬در هيچ كس اين آيت درسللتر از آن‬
‫نديدم كله در شلأن دو قلوم راضليان‪ ،‬و غ افلّن‪ .‬راضليان خلود سليمرغاند؛ بله حكلايت‬
‫مي شنويم كه در جهان سيمرغي است‪ ،‬سيار انديشه كردم‪ ،‬گفتم به آخر هم ايللن قللوم‬
‫ز‬ ‫ز‬
‫ل مرا از اين حديث منع كرد‪.‬‬ ‫مث ز د‬ ‫ل زفاشل ز ز‬ ‫م الل ش‬
‫مث ز د‬ ‫م ل هلوشهلياهء‪ ،‬ث د ل‬ ‫شد لاشلبلّهء ل للن شهبياء‪ ،‬ث د ل‬ ‫ن از ز‬‫باشند‪ .‬ا ه ل‬
‫حدان غافل مخلص اين‬ ‫ل‬ ‫مو‬ ‫مؤمنان‬ ‫نشان‬ ‫و‬ ‫شأن‬ ‫در‬ ‫جز‬ ‫بنگريستم‪،‬‬ ‫حقيقت‬ ‫به‬ ‫پس چون‬
‫آيت نيست‪ :‬جهان به غفلت بخورند بي رنجي‪ ،‬و انللدوهي‪ ،‬و تيمللاري كله بلر دل ايشللان‬
‫باشد‪ ،‬و به آخر بركات اسلّم‪ ،‬و گفتار شهادت فرا رسد‪ ،‬و به در مرگ توبه كننللد‪ ،‬و بللر‬
‫وبي‬ ‫ل رسند‪ ،‬چنان كه ابللن عب لللاسّ رضللياللله عنلله ميگويللد‪ :‬ط دلل ش‬ ‫نوتائبي به خداي علزوج ل‬
‫ت هفي اللنأن ززاةا؛ هركه او بللر نوتللائبي بللا خللداي علزوجللل رسللد‪ ،‬كللس فضللل او بلله‬
‫ل‬ ‫ن ما ز‬ ‫م ش‬ ‫له ز‬
‫حقيقت درنيابد‪.‬‬
‫درخبر است كه‪ :‬نوتائب را الول شب كه در گور نهند‪ ،‬هزار بار خوشللتر از آن باشللد كلله‬
‫كر كردم تا نيز هيچ كس هست كلله هللر دو جهللان‬ ‫نو داماد را در بر عروسّ باشد‪ .‬باز تف ل‬
‫ت‬ ‫جن لللا ة‬ ‫ه هبماقللادلوا ز‬ ‫م الل للل د‬ ‫خوش بخورد؟ در كتاب عزيز حق سبحانه و تعالي يللافتم‪ :‬زفأثللاب زهد د‬
‫ة؛‬ ‫جن ل ز‬ ‫ش‬
‫خل ال ز‬ ‫ز‬ ‫أ‬
‫خهلصا د ز ز‬ ‫م ش‬ ‫ه د‬ ‫ه ا هللالل د‬
‫ل‬ ‫ل لهال ز‬ ‫ن قا ز‬ ‫م ش‬ ‫حهتهااشل زشنهادر ‪ ...‬و مهتر)ص( ميگويد‪ :‬ز‬ ‫ن تز ش‬‫م ش‬ ‫ري ه‬ ‫ج ه‬
‫تز ش‬
‫ة‪.‬‬‫جن ل ز‬‫ز‬ ‫ش‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ز‬
‫ل‬ ‫خ‬
‫ز‬ ‫د‬
‫د ز‬ ‫ه‬ ‫ل‬ ‫ل‬ ‫ل‬
‫لال‬ ‫ه‬ ‫ا‬ ‫ه‬
‫ز‬ ‫ال‬‫ه‬ ‫ل‬ ‫م‬‫ز‬ ‫ه‬ ‫ل‬‫ز‬ ‫ع‬ ‫ن‬‫ز ش‬‫م‬ ‫گويد‪:‬‬ ‫مي‬ ‫رسول)ص(‬ ‫هم‬ ‫و‬
‫پس اكنون از روي حقيقت نظر كردم‪ ،‬مرد مسلمان اگرچه بدكار و غافلل اسلت‪ ،‬هم ه‬
‫ما مرد مشرك و بيگانه در هيچ بنللد‬ ‫آخر در بند شريعت است‪ ،‬ودر بند امرونهي است؛ ا ل‬
‫نيست‪ ،‬و از ايشان بسيار كس بود كه به در مرگ اسلللّم آرد‪ ،‬و بللر آن بللرود‪ ،‬هللم ايللن‬
‫جهان خوش بخورد‪ ،‬و هم آن جهان بهشللت يابلد‪ .‬و بسلليار كلس بللود كلله رنلج شلريعت‬
‫ميكشد‪ ،‬و خويشتن را در رنج و انللدوه ميدارد‪ ،‬و او را در آن هيللچ اخلّص و معرفللتي‬
‫نباشد‪ ،‬هم در اين جهان زيان كار است‪ ،‬و هم در آن جهان‪ ،‬چنان كه حقتعالي ميگويد‪:‬‬
‫ومن الناسّ من يعبدالل له علي حرف فزان أاصابه خير اط ش ز‬
‫ب‬‫قل زلل ز‬ ‫ة ا هن ش ز‬‫ه فهت شن زلل د‬ ‫ن أاصاب زت ش د‬ ‫ن ب ههه وز ا ه ش‬ ‫مأ ل‬ ‫ز د ز شء ه ز‬ ‫ز ش ة ه ش‬ ‫ز ه ز ل ه ز ش زشد د ز ز‬
‫خزرةاز ‪ ...‬تا آخر آيه‪.‬‬ ‫سزرالد رشنيا واشل ه‬ ‫خ ه‬ ‫جهههه ز‬ ‫علي وز ش‬ ‫ز‬
‫چون كار بر اين جمله است‪ :‬نه به بدكاري روي نوميدي است و نه به طاعت و عبللادت‬
‫روي ايمني است؛ چون به حقيقت بنگري اعتصام بنده جز بلله فضللل‪ ،‬و رحمللت خللداي‬
‫نيست‪ .‬هرچه نه بر اين اصل سازي همه ناساخته است‪ ،‬و هللر اميللدي كلله نلله بدوسللت‬

‫‪27‬‬
 ‫همه نوميدي است‪ ،‬و هر نازشي كه نه به ياد اوست همله مللذللت اسلت‪ .‬پلس چلون از‬
‫روي انصاف و حقيقت بنگري‪ ،‬هر دو جهان اين قوم خوش بخورند بللي هيللچ رنجللي كلله‬
‫بديشان رسد‪.‬‬
‫يك بار از بزرگي پرسيدم كه چه خوشتر است در جهان مر مؤمنان را؟ گفللت‪ :‬غفلللت!‬
‫مرا بر آن سخن داوري افتاد؛ با خود انديشيدم كه اين بزرگ مردي است‪ ،‬اين هيچ چيز‬
‫مللا تللا بسلليار تجربلله‬ ‫مينداند! اكنون كه از كا خبر يافتم‪ ،‬همچنان بود كه او ميگفللت‪ .‬ا ل‬
‫ل نشود‪ ،‬و چللون رسللي بينللي‬ ‫نيفتد‪ ،‬و چندان راه در نشيب و بال بنگذاري‪ ،‬اين سخن ح ل‬
‫ل‬
‫كه دنيا و عقبي خوش كه خورد‪ .‬و اين سخن نه سللخن هللر مقلللدي‪ ،‬و خويشتنپسللندي‬
‫است كه به توبرۀۀ پنداشت خود فرو شود و گويد‪ :‬اينت نيك مردي كه منم!‬
‫رسللول)ص( روزي بلله گورسللتاني بگذشللت؛ گفللت‪ :‬اهللل ايللن گورسللتان بيشللتر از‬
‫چشمزدگي در اين گورهااند! گفتنللد يللا رسللولاللله‪ ،‬مللرد از چشللمزدگي درگللور شللود؟‬
‫گفت‪ :‬آري‪» -‬چشم بللد اشللتر را در ديللگ كنللد‪ ،‬و مللرد را در گللور«‪ ،‬و هيللچ چشللمزدگي‬
‫شومتر‪ ،‬و بتر از آن نبود كه مرد را چشم بر طاعت و عبادت خويش افتللد‪ ،‬و بللر سللره‬
‫مردي خويش؛ دمار از روزگار او برآيد‪ ،‬و جمله كار او نيست شللود‪ ،‬زيللرا كلله عجللب از‬
‫ن‬ ‫كلّ ه‬‫سللد د ي زللأ د‬ ‫ح ز‬ ‫ب زوال ش ز‬ ‫جلل د‬‫طللاعت و عبللادت خويشللتن ديللدن خيللزد‪ ،‬در خللبر اسللت كلله‪ :‬ا زل شعد ش‬
‫ب‪.‬‬ ‫حط ز ز‬ ‫ل اللنادر ال ش ز‬ ‫كما زتأك د د‬ ‫ت ز‬ ‫سنا ه‬ ‫ح ز‬ ‫ال ش ز‬
‫هزار بار گناه كني‪ ،‬و چشم تو بر گناه تو افتد‪ ،‬ميبهتر از آن كه سالها طاعت كنللي‪ ،‬و‬
‫چشم تو بر طاعت خللويش افتللد؛ زيللرا كلله از گنللاه ديللدن نللدامت و تللوبه بللار آرد‪ ،‬و از‬
‫طاعت ديدن عجب و پنداشت بار آرد‪ ،‬و اين هردو مرد را زود هلّك كند‪.‬‬
‫***‬
‫فصل‪ :‬بسيار نظر كردم تا مؤمن مخلص عارف را‪ -‬كه عبادت بسيار دارد‪ -‬تا او را چلله‬
‫بهتر‪ ،‬و مفيدتر‪ ،‬و عبادت و طاعت او را چه نقد است تللا بللر او بلله زيللان نيايللد؟ گفتللم‪:‬‬
‫شللك دوشدر‪ .‬تللا ملرد را‬ ‫عبللاد هيز ال ل‬ ‫ن ه‬ ‫ملل ش‬‫ل ه‬ ‫شكر‪ .‬و شاكران اندكياند‪ ،‬چنان كه ميگويلد‪ :‬وززقليل د‬
‫چشم بر طاعت و عبادت خويش نيفتد شكر نكند‪ ،‬و چللون چشللم بللر عبللادت و طللاعت‬
‫ل نبينللد عجللب آمللد‪ ،‬و عجللب طللاعت و‬ ‫افتاد‪ ،‬اگر حالي نعمللت و توفيللق خللداي علزوجلل ل‬
‫عبادت را بخورد هم چنان كه آتش هيمه را بخورد‪ .‬پللس بلله حقيقللت بنگريسللتم‪ ،‬مللؤمن‬
‫مخلص را هيچ بهتر از آن نديدم كه بي خواست او در ميان طاعت و عبادت او معصيت‬
‫مي درافتد‪ ،‬و او مينالد‪ ،‬و ندامت ميآرد‪ ،‬و توبه ميكند‪ ،‬تا از عجب دور باشللد‪ -‬و ايللن‬
‫سخن بر خلّف قول جمله علماست! – و بر ايللن سلخن دليلهللا دارم‪ :‬هللم از قللرآن‪ ،‬و‬
‫هم از اخبار‪ ،‬و هم از عقل‪ ،‬و هم از معرفت‪.‬‬
‫ز‬
‫جهالللةة‬ ‫سوشزء ب ه ز‬ ‫ملوا ال ر‬ ‫د‬ ‫ن عز ه‬ ‫ل‬
‫ك ل هلذي ش ز‬ ‫ن زرب ل ز‬ ‫مإ ل‬ ‫ل آن است كه ميگويد‪ :‬ث د ل‬ ‫ما از قول خداي علزوج ل‬ ‫ا ل‬
‫م‪ .‬تللا آن جللا كلله گويللد‪:‬‬ ‫فللوءر زرحي شلل ش‬ ‫ز‬
‫دها لغز د‬ ‫ن ب زعشلل ه‬‫ملل ش‬ ‫ز‬
‫ن زرب لللك ه‬ ‫حوا ا ه ل‬ ‫صل د‬‫ز‬ ‫أ‬ ‫ز‬
‫ن ب زعشده ذل هك وز ا ش‬ ‫م ش‬ ‫م تادبوا ه‬ ‫ثد ل‬
‫ج ز‬
‫ل‬ ‫ن اللر د‬ ‫ل‬
‫ن‪ .‬قال رسولالله)ص(‪ :‬ا ه ل‬ ‫حي ش ز‬
‫صال ه ه‬ ‫ن ال ل‬ ‫م ز‬ ‫ز‬
‫خزرةاز ل ه‬ ‫ه هفيال ه‬ ‫ة وز ا هن ل د‬ ‫سن ز أ‬‫ح ز‬ ‫زوآت زشيناه د هفي الد رشنيا ز‬
‫ن‬ ‫أ‬
‫صلبا ب زي شلل ز‬ ‫ن نز ش‬ ‫د‬
‫ه؟ قللال‪ :‬ي زكللوش د‬ ‫ل‬
‫سلولالل ه‬ ‫ز‬ ‫ف ذل هك يا زر د‬‫ز‬ ‫ز‬
‫ة؟ قالوا وزكي ش ز‬ ‫د‬ ‫جن ل ز‬ ‫ش‬
‫ه ب ههه ال ز‬ ‫ل‬
‫ه الل د‬ ‫خل د د‬‫ب ذ ززنبا أ ي دد ش ه‬‫ل زي دذ شن ه د‬
‫من شده‪ -‬پارسي خبر چنين باشد كه پيش از اين نوشته شده است‪.‬‬ ‫ب ه‬ ‫ع زي شن زي شهه فزي زدتو د‬
‫و دليل عقلي آن است كه مفيدترين‪ ،‬و بهترين كارهاي مؤمن عللارف مخلللص آن اسللت‬
‫كه در ميان طاعت و عبللادت او بللي خواسللت او معصلليت كللرده ميشللود‪ ،‬و چشللم آن‬
‫عارف مخلص بر آن ميافتد‪ ،‬تا وي را از عجب و پنداشت نگاه ميدارد‪ .‬و همچنان كلله‬
‫صلّح گوشت در نمك است‪ ،‬صلّح مرد مؤمن عارف كه عبادت بسيار دارد در معصلليت‬
‫است كه بي خواست او از او در وجود آيد؛ و نمك طاعت او معصلليت ديللدن اوسللت‪ ،‬و‬
‫معصيت ديدن بهتر از طاعت ديدن‪ :‬زيرا كه از طاعت ديدن عجب خيزد‪ ،‬و از معصلليت‬
‫م‬ ‫سللقيئآت ههه ش‬ ‫ه ز‬ ‫ل الللل د‬ ‫ك ي دب زللد ق د‬‫ة‪ .‬چلون تلوبه آمللد‪ :‬زفأدولئ هلل ز‬ ‫م ت زوشب ز ء‬ ‫ديدن توبه و ندامت خيزد كه‪ :‬زالن لد ز د‬
‫ت در پي ميآيد‪ ،‬و دليل قرآن‪ ،‬و اخبار‪ ،‬و عقل راست آمد‪.‬‬ ‫سنا ة‬ ‫ح ز‬ ‫ز‬
‫آمللديم بلله دليللل معرفللت‪ ،‬و هللدايت كلله هيللچ عللارف نبللود كلله او ندانللد كلله خداونللد‬
‫ارحماللراحمين است‪ ،‬و اكرمالكرمين است‪ ،‬به همه حالي رحمللت را معصلليت بايللد‪ ،‬و‬
‫فار چه بايستي؟ و اگللر‬ ‫اگر نه در رحمت چه فايده بودي؟ و اگر عاصي نبودي غافر و غ ل‬

‫‪28‬‬
‫لئيم نبودي‪ ،‬كرم و كريم و اكرم چلله سللود داشللتي؟ و اگللر مللذنب و گناهكللار و عاصللي‬
‫فللار چلله بايسللتي؟ و اگللر بنللده معيللوب نبللودي‪ ،‬خداونللد بي عيللب چلله‬ ‫نبودي‪ ،‬غفللور و غ ل‬
‫بايستي؟‪ -‬به هر صفات ستوده كه حق را سبحانه و تعالي بدان وصف كنند‪ ،‬اگر مللؤمن‬
‫گناهكار عاصي نبودي‪ ،‬اغلب صفات او بيبر شدي؛ زيرا كه مطيعان را از آن هيللچ چيللز‬
‫مينيايد‪ ،‬و بيگانگان را از آن هيچ نصيب نيست‪.‬‬
‫مد)ص( آشللكارا بايللد كللرد‪ .‬و‬ ‫ل‬ ‫مح‬ ‫مت‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫عاصيان‬ ‫پس اين همه صفات ستوده‪ ،‬به معصيت‬
‫هركه نه عارف است اين را منكر باشد‪ ،‬و چون منكر باشد با وي ايللن معللاملت نكننللد‪.‬‬
‫ۀ ايلن حلديث نيسلت؛‬ ‫پلس چلون بله حقيق ت بنگلري جلز ملؤمن ع ارف مخللص نشلان ۀ‬
‫ن‪ -‬بللر وزن‪ :‬فعلللالين‪ -‬و ايللن مبللالغت فايللده‬ ‫ب ال شت للل ل‬
‫واب هي ش ز‬ ‫حل ر‬ ‫ن الل ل ز‬
‫ه يد ه‬ ‫حقتعالي از آن گفت‪ :‬ا ه ل‬
‫ن ما قياسّ نتوان كللرد‪ ،‬از قياسّهللايي چللون آن قيللاسّ كلله قللومي‬ ‫دهد‪ .‬كار بينياز بر آ ه‬
‫ناشناختگان كنند كه نه عارف باشند‪ ،‬ايشان از كار چه خللبر دارنللد‪ ،‬و از دريللاي جللود‪ ،‬و‬
‫لطف‪ ،‬و كرم او چه بهره دارند‪ ،‬واز جواهر‪ ،‬و د دلر جود و احسان او چه نصيب دارنللد؟ از‬
‫آن جا كه هستند با مردمان ستدوداد ميكنند‪.‬‬
‫مرد عارف مؤمن مخلص كه كحل هدايت در ديده معرفت او كشيده باشند‪ ،‬و چشم او‬
‫بر درياهاي جود‪ ،‬و كرم‪ ،‬و لطف‪ ،‬و رحمت او افتاده باشللد‪ ،‬هملله معصلليت عاصلليان در‬
‫نو‬ ‫ديوان خويش بيند هرگز از رحمت او نوميد نگردد‪ ،‬و اگر هر معصلليت كلله جمللله جلل ل‬
‫انس كرده اند و خواهند كد در ديوان يك مؤمن عارف بيند‪ ،‬هرگز رقللم كفللر و بيگللانگي‬
‫ل نوميد نكند‪ .‬تا معصيت عاصي از رحمللت‬ ‫بر وي نكشد‪ ،‬و او را از رحمت خداي علزوج ل‬
‫خداي زيادت نگردد‪ ،‬هيچ عاصي را روي نوميللدي نيسللت‪ .‬و هرگللز گمللان مللبر كلله ايللن‬
‫مللا هللم شللرط اسللت كلله عللارف را‬ ‫خواهد بود‪ ،‬و به دل هيچ عارف اين خود در نيايللد؛ ا ل‬
‫ۀ عذاب و عدل ميافتد‪ ،‬و‬ ‫ۀ رحمت ميافتد‪ ،‬همچنان بر خزين ۀ‬ ‫همچنان كه چشم بر خزين ۀ‬
‫فللاري و غفللوري او ميبينللد‪ ،‬جب لللاري و قلهلاري او ميبينللد‪ ،‬و از كللردار بللد‬ ‫همچنان كه غ ل‬
‫خويش مي ترسد كه نبايد كه شومي كردار من فرامن رسد‪ ،‬و شرم و تشوير مي خورد‪.‬‬
‫ا لما به هيچ حال مرد عارف را قطع در ميان نه؛ زيرا كه معرفت عطاي اوست‪ ،‬و عطللا‬
‫بازستانيدن كار كريم نيست و نبود‪.‬‬
‫ا لما روا بود كه ايمان و اسلّم بللاز سللتاند كسللي را كلله نلله عللارف باشللد؛ و او خللود بللاز‬
‫نستاند الما اين كس به زيان آرد‪ .‬و از عارف تا به مسلللمان كللار بسيارسللت‪ .‬حقلتعللالي‬
‫ما هيچ جاي منللافق را عللارف‬ ‫چند جاي در كتاب عزيز خويش منافقان را مؤمن خواند ا ل‬
‫نخواند‪ .‬اين سخن كه ما ميگوييم در مؤمن عارف ميگوييم‪ ،‬نه در مؤمن مقلد اگرچلله‬
‫امامالئمه است! هر سخن در عارف گناهكار ميرود‪ ،‬نه در اصل‪ ،‬و نسللب‪ ،‬و امللامت‪،‬‬
‫و عبادت‪ ،‬و طاعت! سخن در اصلي ميرود كله اگللر همله اجنللاسّ خلللق بياينلد تلا ايلن‬
‫سخن را تبديل و تغيير كنند نتوانند كرد‪ .‬اگر كسي در آن كوشد كه مللن ايللن را تغييللر و‬
‫تبديل كنم‪ ،‬هم از بي معرفتي باشد‪ ،‬و گلواه علدل باشلد كله بلر تقليلد خلويش گذاشلته‬
‫باشد‪ ،‬و باللله اللتوفيق‪.‬‬

‫‪29‬‬
 ‫باب ششم‬
‫در فضيلت فرزندان آدم صلواتالللهّ عليهّ‬
‫شيخالسلللّم‪ ،‬قدوةاالبللدال‪ ،‬قطبالعللالم‪ ،‬ابونصللر احمللدبن ابيالحسللناللنامقيالجامي‬
‫دسّاللله روحهالعزيز گويد كه‪:‬‬ ‫ق ل‬
‫خداي تبارك و تعالي آدم را صلوات الله عليه به تقدير مشليت‪ ،‬و پرگار ارادت‪ ،‬به علم و‬ ‫ل‬
‫ي بللر وي كشلليد‪ ،‬و‬ ‫ت ب هي زللد ز ل‬ ‫قلل د‬ ‫خل ز ش‬
‫حكمت معلزز گردانيد‪ ،‬و به صحراي وجود آورد‪ ،‬و رقللم‪ :‬ز‬
‫مسجود مقلربان درگاه گردانيد‪ ،‬و همه مكرمت ها‪ ،‬و اعزازهللا در وي تعللبيه كللرد‪ ،‬و ايللن‬
‫ن‪ .‬هملله‬ ‫مللوش ز‬ ‫ن لي زعشل ز د‬ ‫مناهفقي ش ز‬ ‫ن ال ش د‬ ‫ن و ز لك ه ل‬ ‫مني ز‬ ‫مؤ ش ه‬ ‫سوشل ههه وز ل هل ش د‬ ‫ندا به عالم در داد‪ :‬وز ل هل لهه ال شعهلزةا د وز ل هزر د‬
‫ي و در ايللن حللديث رمزهللاي‬ ‫ت ب هي زللد ز ل‬ ‫قلل د‬ ‫خل ز ش‬ ‫اعزاز فرزندان آدم را در اين حرف تعبيه كرد‪ :‬ز‬
‫مل نتواند كرد‪.‬‬ ‫ما هر فهمي‪ ،‬و هر دلي‪ ،‬اين بار تح ل‬ ‫بسيار است‪ ،‬ا ل‬
‫ص ه ايلن بسليار اسلت‬ ‫ل‬ ‫ق‬ ‫وتي‪،‬‬ ‫ز ش‬‫مل‬ ‫ش‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫يلي‬ ‫ح‬ ‫ت‬
‫ش ز د ش ه‬ ‫ف‬ ‫ي‬‫ز‬ ‫ك‬ ‫ني‬ ‫ر‬
‫ز ق هه‬ ‫ز‬ ‫ا‬ ‫ب‬ ‫ر‬ ‫عليه‪:‬‬ ‫له‬ ‫ل‬ ‫ال‬ ‫صلوات‬ ‫ابراهيم گفت‬
‫شنيده باشي؛ الما مقصود اين رمزي است اگر بداني شنود‪ ،‬و اگللر نللداني شللنيد داوري‬
‫مكن كه زيانكار باشي‪ :‬ابراهيم از حق تعالي درخواسللت كلله مللرده زنللده چللون كنللي؟‬
‫ي‪ .‬فرمللود تللا چهللار مللرغ‬ ‫ن قزل شب هلل ش‬ ‫مئ هلل ل‬ ‫ن ل هي زط ش ز‬ ‫ل‪ :‬بلللي؛ زولك هلل ش‬ ‫ن؟ قللا ز‬ ‫م ش‬‫م دتؤ ه‬ ‫حقتعالي گفت‪ :‬ا زوزل ز ش‬
‫بياورد‪ ،‬و بكشت‪ ،‬و بر هم كوفت‪ ،‬و بر هم آويخت‪ ،‬چنان كه شنيده باشي‪.‬‬
‫چنين گويند كه آن مرغان‪ :‬يكي طاوسّ بود‪ ،‬يكي بط‪ ،‬و يكللي كلّغ‪ ،‬و يكللي خللروه بللود؛‬
‫هنوز از گاه ابراهيم باز اثر آن مرغان بر يكلديگر پيداسلت‪ .‬چلله عجلب داري كله آدملي‬
‫ت ب هي زللد زيل هللر روز‬ ‫قلل د‬ ‫خل ز ش‬ ‫سركشي كند‪ ،‬و بر جمله عالم سرافرازي كند كه نداي خاصليت‪ :‬ز‬
‫ت حللق سللبحانه و‬ ‫مي بر وي خوانند‪ ،‬و بر گوش او فرو ميگويند؟! اگر معرفت‪ ،‬و داش ه‬
‫تعالي نباشد‪ ،‬همان كند كه فرعون و نمرود كردند‪ .‬و لكن بند عصللمت‪ ،‬و نللور معرفللت‬
‫مؤمن را از سلر بيديل نگاه ميدارد‪ ،‬و به علز خويش عزيز ميدارد‪ ،‬و بلله لطللف و كللرم‬
‫ل و خواري دو جهان ميدارد؛ كه منافق قدر خللداي‬ ‫خويش ميپروراند و منافق را در ذ ل‬
‫و رسول نداند‪ ،‬و قدر مؤمن مخلص ندانللد‪ ،‬و اگللر او ايللن قللدرها دانسللتي خللود منللافق‬
‫نبودي‪.‬‬
‫مد رسولاللله‪ ،‬او قدر مؤمن مخلص داند؛ و اگر منافق‬ ‫ل‬ ‫مح‬ ‫له‪،‬‬ ‫ل‬ ‫لال‬‫ل‬ ‫ا‬ ‫ه‬
‫ه ز ه‬ ‫ال‬ ‫ل‬ ‫بگفت‪:‬‬ ‫كه‬ ‫نه هر‬
‫حد دانسللتي‪ ،‬او خللود هرگللز منللافق نبللودي‪ -‬و ايللن‬ ‫قدر خداي و رسول و قدر مؤمن مو ل‬
‫علزت كه خدايتعالي ميگويد منافق آن نداند؛ زيرا كه منافق ذليللل دو جهللان اسللت‪ ،‬و‬
‫ذليل قدر علز و عزيز نداند‪ .‬و همچنان كه او از قدر عزيز و عللزت او بيخللبر اسللت‪ ،‬از‬
‫رحمت‪ ،‬و مغفرت‪ ،‬و كبرياء‪ ،‬و فضل‪ ،‬و جود او بيخللبر اسللت؛ زيللرا كلله منللافق مللؤمن‬
‫ظاهري است و عارف نيست‪ ،‬و خللداي را ندانللد‪ ،‬و چللون او را ندانللد صللفات او را هللم‬
‫ن او را درست آمد‪.‬‬ ‫مو ش‬ ‫ن ل ي زشعل د‬ ‫قي ش ز‬ ‫منافه ه‬ ‫ن ال ش د‬‫نداند‪ ،‬چون از اين هيچ چيز نداند وز ليك ه ل‬
‫ل مي داند نتواند كه يكي را‬ ‫حد مخلص عارف همه صفات خداي علزوج ل‬ ‫و چون مؤمن مو ل‬
‫م‬ ‫ز‬
‫ت لهدلل ش‬
‫ق ش‬ ‫سللب ز ز‬
‫ن ز‬ ‫ل‬
‫ن الللذ هي ش ز‬ ‫ل بللر خللود ميخوانللد كلله‪ :‬ا ه ل‬ ‫منكللر شللود‪ ،‬و قللول خللداي علزوجلل ل‬
‫مت هللي ع زلللي‬ ‫ح ز‬‫ت زر ش‬ ‫ق ش‬ ‫سللب ز ز‬ ‫ل‬
‫ن و هللم خللداي علزوجللل ميگويللد‪ :‬ز‬ ‫مب شعزد دوش ز‬‫ك ع زشنها د‬ ‫سني أ دشولئ ه ز‬ ‫ح ش‬‫ملناال ش د‬ ‫ه‬
‫ض هبي؛ و عظمت‪ ،‬و كبرياء‪ ،‬و جود‪ ،‬و فضل‪ ،‬و كرم‪ ،‬و لطف او ميداند‪ ،‬و حكم قضللا و‬ ‫غ ز‬ ‫ز‬
‫مشليت او در باب خود سابق ميبيند‪ ،‬و قضاي طاعت و معصيت بر خللود ميبينللد‪ ،‬و از‬
‫سام ميبيند‪ ،‬و‬ ‫ازل در ابد مينگرد‪ ،‬و از ابد در ازل مي نگرد‪ ،‬و همه كارها را قسمت ق ل‬
‫در گزاردن فرمان ها ميان در بسته‪ ،‬و مركب اجتهللاد از سللر كللوي منللاهي ميدوانللد‪ ،‬و‬
‫روي فرا قبلۀۀ فرمان و رضا كرده‪ ،‬و در ميدان نيللاز بلله قللدم اميللد ميرود‪ ،‬و بللر بللراق‬
‫جت جولن مي كند‪ ،‬اگر چنان بود كه مركب فرم ان بله سلر درآيلد‪ ،‬و‬ ‫فضل در ميدان ح ل‬
‫خطايي در وجود آيد‪ ،‬و اگر دو‪ ،‬و ده‪ ،‬و صللد‪ ،‬و هللزار‪ ،‬و صللدهزار در وجللود آيللد درخللت‬
‫معرفت قوي تر و بلندتر از آن است‪ ،‬كه او را از اين و ماننللد ايللن گزنللدي توانللد بللود‪ ،‬و‬
‫چون عقد معرفت درست آيد‪ ،‬از اين هيچ باك نيست‪.‬‬
‫همچنان كه عقد زني بللا مللردي درسللت آيللد‪ :‬تللا عقللد برجاسللت‪ ،‬از جنللگ و جللدل بللاك‬
‫ما چون افتاد زبان از طلّق در بند ميبايللد‬ ‫ما ميبايد كوشيد تا جنگ كم افتد‪ ،‬ا ل‬ ‫نيست؛ ا ل‬
‫ما چون‬ ‫داشت كه نبايد اسپ حكم به سر درآيد‪ ،‬و چيزي گفته شود كه بر آن درماني‪ .‬ا ل‬

‫‪30‬‬
‫داماد عاشق و حريف شناسّ باشد‪ ،‬خود حديث طلّق بر زبللان و خللاطر وي نگللذرد؛ امللا‬
‫چون داماد نه عاشق و حريفشناسّ باشد‪ ،‬از جنگ فللراطلّق شللود‪ ،‬و از طلّق فرقللت‬
‫ب عاشق سخن طلّق نگويد تا به طلّق چه رسد؛ زيللرا كلله او‬ ‫خيزد‪ .‬اما هرگز داماد مح ل‬
‫داند كه بي معشوق نتواند بود‪ ،‬و معشوق نه به زر و سلليم‪ ،‬و نلله بلله جللان و جهللان بلله‬
‫دست آيد‪ .‬و هرچه خري بنده باشد نه معشوق باشد‪ :‬هرچه به بها در آيد آن همه تللويي‬
‫نه معبود و مقصود تست‪ ،‬و هرچه خري هم چون تو باشد‪.‬‬
‫كار در آن است‪ :‬تا او كلله را خواهللد‪ ،‬و كلله را خللرد‪ ،‬و كلله را دوسللت دارد‪ ،‬و شللبيخون‬
‫عشق بر كه حمله برد‪ ،‬و كدام دل است كه غارت مهر او را شايد؟ و كللدام روح اسللت‬
‫كه سزاي نواخت اوست؟ و كدام مرغ است كه شكار شللاهين ارادت اوسللت؟ و كللدام‬
‫خنوز است كه صدف آن دلي است كله دارالمل ك اوس ت؟ و كلدام م رغزار اسلت كله‬
‫چراگاه لطف اوست؟ و كدام باغ است كه تماشاگاه نظر اوست؟ و كدام جللوي اسللت‬
‫كه آب زلل محلبت او در آن روان اسللت؟ و كللدام ديللده اسللت كلله در انتظللار جمللال و‬
‫كمال اوست؟ و كدام زبان است كه بر او ياد اوست؟ و كدام كوي است كه در او بوي‬
‫اوست؟ و كدام روي است كه بر او گرد طلب اوست‪ ،‬تا ما آن را غلّم و چاكر باشلليم‪،‬‬
‫و آن خاك را سرمۀۀ ديده كنيللم‪ ،‬و جللان را بللر آن نثللار كنيللم‪ ،‬و هنللوز هيللچ چيللز نكللرده‬
‫باشيم‪ ،‬و اگر هلزار جلان ديگلر باشللد بلله شلكرانه فللدا كنيللم‪ ،‬و از ميلان جللان بگلوييم‪:‬‬
‫بالعالمين‪.‬‬ ‫الحمدللله ر ل‬
‫***‬
‫ل خاصلليتي نهللاد كلله هيللچ اجنللاسّ خلللق را آن‬ ‫فصل آخر‪ :‬آدم و آدمي را خداي علزوج ل‬
‫صه روي ايشان را‪ .‬و از ظاهر آدمي هيچ چيز عزيزتر از روي و سللر نيسللت؛ و‬ ‫ننهاد‪ ،‬خا ل‬
‫آن تعبيه ها كه در آدم و آدمي اسللت آنچلله از آن بللاطن اسللت اختصللاص بلله دل دارد‪ ،‬و‬
‫آنچه )از آن( ظاهر است به سر و روي دارد‪ ،‬و از آن مردمان سوگند كه خورند به سللر‬
‫خورند‪ ،‬و هيچ كس سوگند نخورد به دست و پاي و پهلو و به هيلچ عضلو ديگلر مگلر بلله‬
‫سر و روي‪ ،‬و در آن سلري است از اسرار ربللوبليت‪ ،‬و حللق سللبحانه و تعللالي هللم از آن‬
‫ك‪ -‬سوگند به سر تو؛و در افواه خلق در اسللت كلله گوينللد فللا روي‬ ‫مدر ز‬ ‫گفت محمد را‪ :‬ل زعز ش‬
‫فلّن كس چنين گفت‪.‬‬
‫كسي كه كسي را بد ميگويد‪ ،‬گويند فللرا روي وي گفللت‪ ،‬و چللون از پللس پشللت گفتلله‬
‫باشد گويند سهل است هرچه نه فاروي )وي( گفت‪ .‬كسي كلله بللا كسللي جفللاي عظيللم‬
‫خواهد كرد‪ ،‬گويند‪ :‬خدو در روي فلّن كس انداخت! و چون فرا باطن رسد‪ ،‬گوينللد‪ :‬دل‬
‫فلّن كس بيازرد‪ .‬و اين همه ه در افواه مردمان اسللت‪ ،‬هملله تعللبيه آن تعللبيه اسللت‪ ،‬و‬
‫حللق سللبحانه و تعللالي چنللد جللاي در مصللحف مجيللد ميگويللد‪ ،‬و ايللن ترتيللب ميدهللد‪:‬‬
‫ذا‬ ‫ن وز ه ز‬ ‫سي شن هي ش ز‬ ‫ن وز ط دوشره ه‬ ‫ن وز اللزي شدتو ه‬ ‫م؛ و جاي ديگر ميگويد‪ :‬وز الت قي ش ه‬ ‫صوززرك د ش‬ ‫ن د‬ ‫س ز‬ ‫ح ز‬ ‫م فزا ز ش‬ ‫صولزرك د ش‬ ‫وز ز‬
‫ي‬
‫منللا ب زن هلل ش‬ ‫ز‬
‫قللد ش كلر ش‬ ‫ز‬
‫م‪ .‬و جاي ديگر گفت‪ :‬وز ل ز‬ ‫ز‬ ‫ش‬ ‫ز‬ ‫ز‬ ‫ال شب زل زده ال ه‬
‫ز‬ ‫ش‬
‫قوهي ش ة‬‫ن تز ش‬ ‫س ه‬ ‫ح ز‬ ‫يا ش‬ ‫ن فه ش‬ ‫لنسا ز‬ ‫قنا ا ه‬ ‫خل ش‬ ‫قد ش ز‬ ‫نل ز‬ ‫مي ش ه‬
‫حره تا آخر آيه‪.‬‬ ‫م هفيال شب زقر زوال شب ز ش‬ ‫مشلناهد ش‬ ‫ح ز‬ ‫م وز ز‬ ‫آد ز ز‬
‫چون حق سبحانه و تعالي اين تعبيه ها در طينت آدم بنهاد‪ ،‬از اجناسّ خلق زيركان بودند‬
‫بدانستند كه اين چه تعبيه هاي عظيم است‪ ،‬همه را عرق حسللد بجنبيلد‪ ،‬سلر بللر زانلوي‬
‫ك‬ ‫ف د‬ ‫سلل ه‬
‫سللد د فهي شهللا وز ي ز ش‬ ‫ف ه‬‫ن يد ش‬ ‫ملل ش‬ ‫ل فهي شهللا ز‬ ‫جعزلل د‬ ‫غيرت نهادند‪ ،‬و زبان ملّمللت برگشللادند‪ :‬قللادلوا ا زت ز ش‬
‫ن‪ .‬و در ايللن سللخن‬ ‫موش ز‬ ‫م ما لت زعشل ز د‬ ‫ل‪ :‬ا هقني ا زع شل ز د‬ ‫ك؟ قا ز‬ ‫سّ ل ز ز‬
‫قد ق د‬ ‫ك وز ن د ز‬ ‫مد ه ز‬ ‫ح ش‬ ‫ح به ز‬ ‫سب ق د‬ ‫ن ند ز‬ ‫ح د‬ ‫دمازء وز ن ز ش‬ ‫ال ق‬
‫م‪ ،‬و در اين بيان اسلرار بسلليار اسلت‪ :‬نگفلت و لقلد كلرمنلا‬ ‫ز ز‬ ‫د‬ ‫آ‬ ‫ني‬ ‫ب‬ ‫منا‬
‫ز ش ل ش زه‬ ‫ر‬ ‫ز‬ ‫ك‬ ‫د‬ ‫ز‬ ‫ق‬ ‫ز‬ ‫ل‬ ‫و‬ ‫گفت‪:‬‬ ‫كه‬
‫ن‬‫م ش‬ ‫ت ه‬ ‫ق د‬ ‫خل ه ش‬‫آدم‪ ،‬گفت‪ :‬بنيآدم‪ .‬و اين حديث بازان شود كه مهتر صلواتاللله عليه گفت‪ :‬د‬
‫فهلها‪.‬‬ ‫ن از ش‬
‫س ز‬ ‫م ز‬‫حقبي ه‬ ‫م ه‬ ‫خل هقز د‬ ‫ب ال شط قشين وز د‬ ‫ا زط شي ز ه‬
‫آدم صدف تعبيههاي آن د دلر بود‪ ،‬و جمله اجناسّ خلق فروماندند درين كه حق سللبحانه و‬
‫ي‪ .‬هملله در ايللن سللرگردان و متحي لللر‬ ‫ت ب هي زللد ز ل‬‫قلل د‬ ‫خل ز ش‬‫تعالي اين ندا به عالم درداد‪ ،‬و گفللت‪ :‬ز‬
‫شدند‪ ،‬و هر يكي از آن جا كه فهم و خاطر ايشللان بللود چيللزي بيللرون دادنللد‪ ،‬و نفسللي‬
‫زدند‪ -‬و آنچه مقصود است خود او داند‪.‬‬
‫ما قللومي گفتهانللد كله آن »يلد« يللده خاصللليت بلود‪ ،‬و ملا را ايلن روي مينمايلد كله آن‬ ‫ا ل‬

‫‪31‬‬
‫خاص ليت آن بود كه جمله ارواح و اشخاص اولياء‪ ،‬و انبياء‪ ،‬و صديقان به يك جاي حاضللر‬
‫بودند‪ ،‬و هيچ جللاي ديگللر آن حضللور نبللود مگللر آن جللا‪ .‬و آن كلله سللوگند بلله سللر آدمللي‬
‫ميخورند از آن بود كه ا لول كه آن تعبيه را به آدم فرستاد بر سر او فرود آمد‪ ،‬پللس بلله‬
‫مللا آنچلله‬ ‫د‪ ،‬آن علز از آن است‪ ،‬و اين نيك ظاهر است‪ ،‬و همه آدميان راست؛ا ل‬ ‫روي درآم ه‬
‫حللد عللارف‬ ‫آدم و آدمي بدان عزيزاند‪ ،‬و آن خاصليت هيچ كس را نيست مگللر مللؤمن مو ل‬
‫را‪ ،‬آن خود چيزي ديگر است‪ ،‬و هر كس راه فرا آن نداند‪ ،‬مگر آن كسللي كلله آن تعللبيه‬
‫در بار وي است‪ ،‬و او را بدان خبر كردهاند‪.‬‬
‫بس كسي است كه آن تعبيه در بار وي است‪ ،‬و او از آنچنان خبر دارد كلله ابللن يللامين‬
‫مللا‬‫داشت! پنداشت كه او را به دزدي گرفتهاند‪ ،‬و ندانست كه در آن چه تعللبيه اسللت‪ ،‬ا ل‬
‫يوسللف دانسللت كلله در آن چلله تعللبيه اسلت‪ ،‬و چلله مي كنللد‪ ،‬و بللرادر را بلله دزدي چللرا‬
‫منسوب ميكند‪ .‬يوسف صلواتاللله عليه اسباب وصال ميسللاخت‪ ،‬ديگللران هملله آواز‬
‫ن! اي بسليار‬ ‫ب حلافهظ هي ش ز‬ ‫منلا وز ماك دلنلا ل هل شغزشيل ه‬ ‫دنا ا هلل هبملا ع زل ه ش‬ ‫شلهه ش‬ ‫سزرقز وز ما ز‬ ‫ك ز‬ ‫ن ا زب شن ز ز‬‫برآوردند‪ :‬ا ه ل‬
‫تعبيه غيب كه هست‪ ،‬و ما از آن غافل! اي بس خزايللن دلر‪ ،‬و جللواهر‪ ،‬و زر‪ ،‬و سلليم‪ ،‬و‬
‫گنج هاي لطف و كرم كه حق سبحانه و تعالي مرد مؤمن عارف مخلص را يخنللي نهللاده‬
‫است كه نه چشم هيچ كس بر آن افتاده است‪ ،‬و نه بلله خللاطر هيللچ آدمللي گللذر كللرده‬
‫است‪ ،‬و ما از سر ناداني و ناشناخت خويش بانگ و فرياد ميكنيم كلله مللا را چللرا مللي‬
‫نان ندهد‪ ،‬با دوستان خويش چنين نكنند كه او با ما كند!‬
‫ف‪ .‬يللا تعقللوب! تللو‬ ‫س ز‬ ‫علي ي دوش د‬ ‫سفي ز‬ ‫و از سر اين درد و ناشناختگي فرياد برآورده كه‪ :‬ياا ز ز‬
‫هرچه خواهي مي گوي‪ ،‬ولكن يوسف بايد كه به ملكت رسد‪ ،‬و ابن يامين بايللد كلله بللازو‬
‫بود‪ ،‬تو روزي چند صبر كن و بيتالحزان را مسكن خود ساز‪ ،‬تا آنچه تعبيه كردهايم بله‬
‫حدان‪ ،‬و شكستهدلن آخرالزمان هم اين ميگويد‪ :‬باشلليد!‬ ‫صحرا آريم؛ با مؤمنان‪ ،‬و مو ل‬
‫تا ما داشته خويش به صحرا آريم‪ ،‬و بدخواهان و بدگويا را چشم بر ملكت شما افگنيم‪،‬‬
‫ن‪.‬‬‫موش ز‬ ‫م مالت زعشل ز د‬ ‫و آواز برآريم كه‪ :‬ا هقني ا زع شل ز د‬
‫***‬
‫فصل آخر‪ :‬چون حق سبحانه و تعالي خواست كه طينت آدم صلواتاللله عليه از كتللم‬
‫عدم به وجود آرد‪ ،‬فرشتگان را فرمود كه روي زمين خلاكي كننلد‪ ،‬ك ه م ا از ايلن خلاك‬
‫خاكيئي خواهيم سللاخت‪ ،‬و تعللبيه اي در وي بخللواهيم نهللاد‪ .‬فرشللتگان بللر وي بلله جللدل‬
‫ك؟‬ ‫سّ زللل ز‬
‫قللد ق د‬ ‫ك وز ن د ز‬‫مد ه ز‬
‫ح ش‬‫ح به ز‬ ‫سب ق د‬‫ن ند ز‬ ‫ح د‬‫دمازء وز ن ز ش‬ ‫ك ال ش ق‬‫ف د‬
‫س ه‬‫سد د فهشيها وز ي ز ش‬ ‫ف ه‬ ‫ن يد ش‬ ‫م ش‬‫ل فهشيها ز‬ ‫جع ز د‬ ‫بگفتند‪ :‬أت ز ش‬
‫ن‪.‬‬‫موش ز‬ ‫ز‬
‫م مالت زعشل د‬ ‫ل‪ :‬ا هقني ا زع شل د‬
‫ز‬ ‫قا ز‬
‫قصه اين دراز است و در كتاب‪» :‬انس اللتائبين« شرح اين حديث به تمامي گفته آمللده‬
‫صه آنجا ببايد نگريست‪ ،‬باز اين قصلله نميگللويم كلله‬ ‫است‪ ،‬اگر كسي ميخواهد‪ ،‬اين ق ل‬
‫دراز شود‪.‬‬
‫الما چون حق سبحانه و تعالي چهل سال باران محلبت بر آن خاك آدم ببارانيد‪ ،‬و پس از‬
‫آن چند سال باران رحمت‪ ،‬و فضل‪ ،‬و لطف‪ ،‬و كرم بر آن ببارانيد‪ ،‬و آن طينللت آدم بلله‬
‫ي‪ ،‬و جمللله اجنللاسّ‬ ‫ت ب هي زللد ز ل‬ ‫ق د‬ ‫خل ز ش‬‫يده علزت عزيز گردانيد‪ ،‬و اين رقم بر وي كشيد و گفت‪ :‬ز‬
‫خلق را در اين‪ ،‬فرا گفت و گوي كرد‪ ،‬و سلري از اسرار ربللوبيت در ايللن پنهللان كللرد‪ ،‬و‬
‫چندان افعي گزنده‪ ،‬و عقرب جراره در سلر اين تعبيه بنهاد‪ ،‬كه هركه بي چراغ معرفت‬
‫بدين خانه در رفت‪ ،‬هيچ كس به سلّمت بيرون نيامد‪ ،‬و جللان و ايمللان خللويش بلله سللر‬
‫اين جست وجوي داد؛ زيرا كه ايللن بحللر بحللري اسللت كلله سللاحل ايللن را كللران پديللدار‬
‫نيست‪ ،‬و قعر اين را منتها نيست‪ ،‬و جواهر و دلر اين بي حساب و بيشمار است‪ ،‬و آبي‬
‫خي شللدر‬
‫م ز‬‫ك هدلل ش‬‫دارد كه هر تشنه كه از او شللربتي دانللد خللورد‪ ،‬از آن قللوم گللردد كلله‪ :‬أدولئ هلل ز‬
‫شرر ا زل شب زرهلية‪.‬‬ ‫م ز‬ ‫ك هد ش‬ ‫ة؛ و هركه نداند خورد از آن قوم گردد كه‪ :‬أدولئ ه ز‬ ‫ا زل شب زرهي ل ه‬
‫و اين همه رفعت‪ ،‬و علول آدمي زاده از آن است كلله هملله اجنللاسّ خلللق كلله فللرا آدمللي‬
‫ت ب هي زد زيل طللرازي دارنللد؛‬ ‫ق د‬ ‫خل ز ش‬‫رسند ترسند‪ ،‬و ايشان را خشوع كنند‪ ،‬كه ايشان از اعزاز‪ :‬ز‬
‫از اين سبب بود كه هيچ كس از اجناسّ خلق دعوي خدايي نكرد مگر آدمللي‪ .‬هللر آنجللا‬
‫ي تعبيه بود بويي بديشان يكللي‬ ‫ت ب هي زد ز ل‬ ‫ق د‬ ‫خل ز ش‬
‫كه معرفت و هدايت نبود‪ ،‬از آن معني كه در‪ :‬ز‬

‫‪32‬‬
‫علي سر از ايشان برزد‪ ،‬تا سر همه اشقيا شدند؛ و هركجا كلله‬ ‫م ا زل ز ش‬
‫نرسيده بود‪ ،‬ا ززنا زرب رك د د‬
‫از آن معني بويي بود‪ ،‬و معرفت بازان قرين بود‪ ،‬همه انبياء و اولياء و صديقان گشتند‪.‬‬
‫و چللون هللدايت‪ ،‬و معرفللت‪ ،‬و علللم‪ ،‬و تقللوي‪ ،‬و عقللل‪ ،‬و خشللوع‪ ،‬و صللبر‪ ،‬و شللكر‪ ،‬و‬
‫قناعت‪ ،‬و تفويض‪ ،‬و تسليم‪ ،‬و زهد‪ ،‬و حيا‪ ،‬و صدق‪ ،‬و يقين‪ ،‬و رضا قرين محبت آمدنللد‪،‬‬
‫ل اوست‪ ،‬و ما همه بندگان اوييم‪ ،‬و او خداوند ماسللت‪ ،‬و هرچلله‬ ‫دانستند كه آفريدگار ك ل‬
‫هست همه به قضاي حكم‪ ،‬و به تقدير مشليت اوست؛ و هرچلله امللروز ميرود‪ ،‬و آنچلله‬
‫فردا خواهد بود‪ ،‬همه علم اوست كه با جاي ميآيد‪ ،‬و هرچلله دانسللته اسللت و قسللمت‬
‫كرده‪ ،‬يك ذلره كم و بيش نخواهد بود‪.‬‬
‫بندگي‪ ،‬و نياز‪ ،‬و تضلرع‪ ،‬و زاري‪ ،‬در پيش گيرند‪ ،‬و بندهوار ميزيند‪ ،‬هم در اين جهان بللا‬
‫ۀ ايشللان‪ ،‬و‬ ‫سلّمت‪ ،‬و هم در آن جهان با خلعت‪ ،‬و ملك هللر دو جهللان در مللراد و قبضلل ۀ‬
‫كل راه ايشان‪ .‬رضللا‬ ‫ۀ ايشان‪ ،‬تو ل‬‫ۀ ايشان نشانه فضل وجود و كرم او؛ سخاوت پيش ۀ‬ ‫سين ۀ‬
‫به قسمت شعار ايشان‪ ،‬خرسند بودن بر بلّ كار ايشان‪ ،‬شكر بر نعمللت گفتللار ايشللان‪،‬‬
‫نور دل خاصگان از انوار ايشللان‪ ،‬سللرور خاصللگان از اسللرار ايشللان‪ ،‬يلاد كلرده دوسللت‬
‫يادگار ايشان‪ ،‬محبت حق غمگسار ايشللان‪ ،‬طللاعت او نوبهللار ايشللان‪ ،‬لطللف و كلرم او‬
‫مرغزار ايشان‪ ،‬نظر رحمت او محو كنندۀۀ او زار ايشان‪ ،‬عفو او انهار ايشللان‪ ،‬نظللر بلله‬
‫عبرت كار ايشان‪ ،‬سخن گفتن به حكمت ثمرۀۀ اشجار ايشان‪ ،‬قول لا هللله إللالل للله حصللار‬
‫ه ا هللالل للل د‬
‫ه‬ ‫ايشان؛ چنان كه مهتر صلواتاللله عليه خبر ميدهد كه حقتعالي ميگويد‪ :‬لا هللل أ‬
‫عذاهبي‪.‬‬
‫ن ز‬
‫م ش‬
‫ن ه‬ ‫صهني ا ز ه‬
‫م ز‬ ‫ح ش‬ ‫ل ه‬ ‫خ ز‬
‫ن دز ز‬ ‫م ش‬
‫ي وز ز‬
‫صن ه ش‬
‫ح ش‬
‫ه‬

‫‪33‬‬
 ‫باب هفتم‬
‫در كيمياي طاعت و عبادت‬
‫شيخالسلللّم‪ ،‬قدوةاالبللدال‪ ،‬قطبالعللالم‪ ،‬ابونصللر احمللدبن ابيالحسللناللنامقيالجامي‪،‬‬
‫دسّاللله روحهالعزيز گويد‪:‬‬ ‫ق ل‬
‫بدانيد برادران ما! كه اين كتاب هر كسي را نشايد كه نگرد‪ ،‬و خوانلد‪ ،‬و بينلد؛ زيلرا ك ه‬
‫در اين كتاب سخنان است كه طعمۀۀ هر كسي را نشايد‪ :‬بسيار كس بود كه بدين كتاب‬
‫فرو نگرد‪ ،‬نخست ما را زنديق نام كند‪ ،‬پس آنگه زلنار ده كرد بر بنللدد‪ ،‬و هللر جللاي ايللن‬
‫سخن را نه بر بصيرت و نه به اعتقاد‪ ،‬بلكه به انكار نشر ميكند‪ ،‬و تعبيههللاي فاسللد در‬
‫مه را از آن بللد ميافتللد‪ ،‬و از راه راسلت سلر در‬ ‫آن تعبيه ميكنللد‪ ،‬و قلومي ملردم علا ل‬
‫بيابان ضلّلت ميدهند‪ ،‬و بيراه ميكنند‪ ،‬و در خون ايشان سعي ميكننللد‪ ،‬و مللا بلله دو‬
‫جهان از آن بيزاريم‪ ،‬و از همه زنديقان و اباحيتللان‪ ،‬و گمراهللان‪ .‬شللما ديللن خللويش بلله‬
‫قول صاحب غرض بر باد مدهيد‪ ،‬و اين فصل را نيك ياد داريد!‬
‫احمد نمي گويد كه طاعت و عبادت مي نبايد كرد؛ زيرا كلله هللر كلله ايللن گويللد بلله هملله‬
‫حال ها گمراه‪ ،‬و زنديق‪ ،‬و بد دين باشد‪ .‬اين اعتقاد ندارم‪ ،‬و نگويم‪ ،‬و روا ندارم كه نيللز‬
‫ما كسي كاري ميكنللد‪ ،‬و چللون او را تيمللار آن‬ ‫كسي گويد؛ خداي داند كه چنين است‪ .‬ا ل‬
‫كار گرفته باشد‪ ،‬به هم ه حاله ا بله نيلك و بلد آن مينگلرد‪ ،‬و ميجويلد‪ .‬و هيلچ ك اري‬
‫نيست كه در آن بد و نيك نيست؛ و مردمان در مثل چنين گويند‪» :‬نيكش نبود هركه بلله‬
‫بد خرسند است«‪.‬‬
‫و هر كاري كه هست از سه قسمت است‪ :‬مرتفع است‪ ،‬و دون است‪ ،‬و وسط اسللت‪،‬‬
‫كار اسللت‪ .‬هملله‬ ‫چنان كه در حديث شكر گفته آمد؛ شكور اسللت و شللاكر اسللت‪ ،‬و شلل ل‬
‫كارها در دنيا اغلب بر سه قسمت است‪ .‬اكنون احمد گويد از كارها مرتفع گيريد‪ ،‬و اگر‬
‫نه باري به وسط فرود آييد‪ ،‬و به دون فرود مياييد! من بر شللما شللفقت ميورزم‪ ،‬امللا‬
‫شما دين خود در سر من مكنيد‪.‬‬
‫اكنون يك سخن چنان كه فرا فهم مللردم مختصللر همللت‪ ،‬و مختصللر طبللع نزديللك باشللد‬
‫بشللنويد‪ :‬هركلله در دنيللا رنجللي ميبللرد‪ ،‬و راغللب دنياسللت‪ ،‬پيوسللته او را آرزوي كيميللا‬
‫ميباشد‪ .‬اگر او را هزار سال آن آرزو ميباشد‪ ،‬ميگويد‪ ،‬چون كيميا به دست نيايد‪ ،‬او‬
‫را از كيميا گفتن هيچ سود ندارد‪ .‬كيميا بايد كه بدست آيد؛ چون كيميا به دسللت آمللد‪ ،‬و‬
‫ما چون‬ ‫علم آن نداند كه چون بايد كرد‪ ،‬هم هيچ سود ندارد‪ ،‬و هيچ زر در كيسه نشود‪ .‬ا ل‬
‫كيميا به دست آمد‪ ،‬و علم آن ميداند كه چون ميبايد كرد‪ ،‬و هرچلله بايللد ميافگنللد‪ ،‬و‬
‫آن علم كه مي بايد كرد بكند‪ ،‬زر در دسللت او روان گللردد‪ ،‬و كيسلله پللر شللود‪ ،‬و خزينلله‬
‫آبادان‪ ،‬و مرد توانگر گردد‪.‬‬
‫همچنيللن در راه ديللن و مسلللماني‪ ،‬و در راه شللريعت‪ ،‬و حقيقللت كارهاسللت كلله هملله‬
‫كبريت احمر و كيمياي سعادت است؛و هر يكي گوهر شب چراغي است‪ ،‬و درهاي يتيم‬
‫اسللت‪ ،‬و گنجهللاي بيمنتهاسللت‪ ،‬و هملله خلللق در آرزوي از آن يكيانللد‪ ،‬و آن علّج كلله‬
‫ايشان را ميبايد تا به دست آرند‪ ،‬هم در دست ايشان است‪ ،‬و مللا را شللفقت بللرادري‬
‫رنجه ميدارد و شفقت مسلماني ميگوييم تا بللو كله از سللر ايللن ادبلار‪ ،‬و خسللارت‪ ،‬و‬
‫تقليد هر مقللدي بدين بوستان دوستان درآيند‪ ،‬و نسيم فضلي بلر ايشلان وزد كله غبنلي‬
‫متي فرو شوند‪.‬‬ ‫بزرگ باشد كه در اين دون ه ل‬
‫مؤمنللان هللم عزيزانانللد؛ المللا قللومي مرقللومي را از راه مرتفللع و وسللط بلله راه دون‬
‫كشيدند‪ ،‬و آن نيكويي تمام ميدانند كه به جاي ايشان ميكنند! اي برادران مكنيد! كلله‬
‫هم چنان كه در دنيا چيزهاست‪ ،‬و كارهاست‪ ،‬كه مرد را از درويشي به توانگري رسللاند‪،‬‬
‫و از همه نيازها نجات دهد‪ ،‬در كار دين نيز همچنين كيمياهاست كه مرد مؤمن را كه آن‬
‫به دست آرد‪ ،‬از اين همه رنج و تعب باز رهاند؛ چنان كه خبر بدان ناطق است‪:‬‬
‫ملل ش ه ز ه‬
‫ةا‬ ‫د‬ ‫للا‬
‫ب‬ ‫ع‬ ‫ن‬ ‫ب ا هل زللي هالل لللهه ه‬ ‫ه وز ا ز ز‬
‫حلل ر‬ ‫خي شءر ل زلل د‬
‫ه ز‬ ‫ل زاه هدة قزل شب د د‬ ‫ج ة‬‫ن زر د‬‫م ش‬‫ن ه‬ ‫قال رسولاللله)ص(‪ :‬زرك شزعتا ه‬
‫ة‪ -‬پارسللي خللبر چنيللن باشللد كلله‬ ‫قيملل ه‬ ‫ش‬
‫مدا هالللي ي زوشم هال ه‬ ‫أ‬ ‫ن ا ززبللدا ز‬
‫سللشر ز‬ ‫أ‬ ‫جت زههللد هي ش ز‬ ‫ن ال ش د‬
‫م ش‬ ‫مت زعزقبللد هي ش ز‬
‫ال د‬
‫رسول)ص( ميگويد‪:‬‬

‫‪34‬‬
‫دو ركعت نماز از آن مردي كه دل او در دنيا بسته نباشد‪ ،‬و دنيا بللر دل او سللرد باشللد‪،‬‬
‫ل دوستر‪ ،‬از هملله عبللادت عابللدان و مجتهللدان كلله بكردهانللد‪ ،‬و‬ ‫بهتر‪ ،‬و به خداي علزوج ل‬
‫خواهند كرد تا روز قيامت‪.‬‬
‫اكنون اين نوعي است از كيميا؛ و چندان كيمياهاست در اين راه كه زهد همه زاهللدان‪،‬‬
‫ن ديگلر مردملان در جنلب‬ ‫و نماز و روزه ايشان در جنب آن كيمياهلا چنلان اسللت كله آ ه‬
‫مللا در ميللان ايشللان هيللچ‬ ‫زاهدان‪ ،‬زيرا كه در ميان ترسايان‪ ،‬و رهبانان زاهللدان درنللد؛ ا ل‬
‫كس نيست كه كيمياي حقيقت و شريعت دارد‪ ،‬و در ميان ايشان هيچ كللس نيسللت كلله‬
‫ن آن تطويلي دارد‪.‬‬ ‫جت دارد‪ ،‬و از اين بسيار است‪ ،‬و بر داد ه‬ ‫كيمياي رضا و تسليم در ح ل‬
‫احمد نميگويد كه‪ :‬عبللادت مكللن‪ ،‬ميگويللد‪ :‬بلله رسللم و عيللادت مكللن‪ ،‬نميگويللد كلله‪:‬‬
‫طاعت مكن‪ ،‬ميگويد‪ :‬در طاعت شركت مكن‪ .‬نمي گويد كه‪ :‬دعا‪ ،‬و تسبيح‪ ،‬و تهليل‪ ،‬و‬
‫استغفار مكن‪ ،‬مي گويد‪ :‬به ريللا‪ ،‬و سللمعت‪ ،‬و انكللار مكللن‪ ،‬و در تقبيللح و تخليللط بللرادر‬
‫مسلمان مكوش‪ ،‬كه طاعت و عبادت بازين پاي نيارد‪ :‬بر هر غيبتي‪ ،‬و بهتاني‪ ،‬و دروغي‬
‫كه بر برادر مسلمان بگويي‪ ،‬چند ساله عبادت در سر آن بايد‪.‬‬
‫گناه كاري به توبه و ندامت عين طاعت گردد‪ ،‬و طاعت و عبادت به حسد و عجب عيللن‬
‫ورا أ شود‪ .‬بيغل‪ ،‬و غش و حسد مسلمانان باش‪ ،‬و مللترسّ‪ ،‬و‬ ‫من شث د ش‬
‫هبآأء ز‬ ‫خسارت گردد‪ ،‬و ز‬
‫از گناه باك مدار اگرچه به پري زمين و و آسمان باشد؛ چون آتش نللدامت بللدان رسللد‬
‫ت بر خللوان‪ ،‬و بللا حسللد‪ ،‬و غللل‪ ،‬و‬ ‫سنا ة‬ ‫ح ز‬
‫م ز‬ ‫سقيئآت ههه ش‬
‫ه ز‬ ‫ل زالل ل د‬ ‫همان انگار كه نبود‪ ،‬فزأ زودل هئ ه ز‬
‫ك ي دب زد ق د‬
‫غش هيچ طاعتي پايدار مدان‪،‬‬
‫ن ابليس عليهاللعنة بيشتر نتواند بود؛ مينگر كه به يللك حسللد كلله‬ ‫طاعت و عبادت از آ ه‬
‫در كار آدم صلواتال لله عليه بكرد‪ ،‬چون دمار از نهاد او بللرآورد؟! و حسللد و عجللب كللار‬
‫چنين از كارگاه بللرآرد؛ و سللحرۀۀ فرعللون‪ ،‬اصللحاب كهللف‪ ،‬و وحشللي در وقللت كللافري‬
‫ندامت پيش آوردند‪ ،‬مينگر كه چه يافتند‪ ،‬و كللار ايشللان چللون از كارگللاه برآمللد؟ و آن‬
‫قوم كه طاعت كردند چون‪ :‬ابليس ملعون‪ ،‬و بلعم باعور‪ ،‬و برصيصاي عابد چند سال ها‬
‫بود تا طاعت و عبادت ميكردند؟!‬
‫ما را كه نه طاعت مطيعان است‪ ،‬و نه عبادت عابدان‪ ،‬و نه زهللد زاهللدان‪ ،‬و نلله صللدق‬
‫صادقان‪ ،‬و نه تقواي متقيان‪ ،‬بازين همه عجب‪ ،‬و تكللبر‪ ،‬و حسللد‪ ،‬و ريللا‪ ،‬و جمللع و منللع‬
‫دنيا‪ ،‬و تفاخر‪ ،‬و تكاثر‪ ،‬هر روزي كمترين ده مسلمان از ما بيازارد‪ ،‬و دعوي آن كنيم كه‬
‫ما از كسي بهتريم! و گوييم بر ديگر مسلمانان نشايد سلّم كردن‪ ،‬سلّم بر ما بايد كرد‬
‫تا نجات يابند! اينت قومي بر پنداشت و احمق كه ماييم!‬
‫ما از چنين و مانند اين سير بخورديم؛ گواه باشيد كه ما از نو برده روميم‪ ،‬و از نو برده‬
‫ن‪ .‬مللا اينللك‬ ‫لال ش د‬
‫مللؤ ش ه‬
‫من هي ش ز‬ ‫ك وزا زنللا ز ا زول د‬‫ت ا هل زي شلل ز‬
‫خرابللاتيم‪ ،‬و از نللو بللرده كنشللت و كليسللاييم ت دب شلل د‬
‫ميگوييم‪ ،‬و اختيار ما اين است‪ :‬به درگاه بي نياز نتوان برد مگر هم نياز‪ .‬ما تهيدست‪،‬‬
‫و تهيدل رويم‪ ،‬دوستر از آن داريم كه با ظاهر خلقپسند‪ ،‬و با باطن خللراب‪ ،‬و از حللق‬
‫م‪ ،‬زول هاللي‬‫جسلاد هك د ش‬ ‫م‪ ،‬زول هاللي ا ز ش‬ ‫صوزرهك د ش‬ ‫ه لي زن شظ ددر هالي د‬ ‫ن الل ل ز‬ ‫دور‪ .‬مهتر)ص( چنين ميگويد‪ :‬ا ه ل‬
‫م وزن هليات هك شد‬
‫م‬ ‫كن ي زن شظ ددر هالي قدل دوشب هك د ش‬ ‫از ش‬
‫عمال هك د ش‬
‫م؛ زولي ه‬
‫ل ننگرد به صورتهاي‬ ‫پارسي خبر چنين باشد كه رسول)ص( مي گويد كه‪ :‬خداي علزوج ل‬
‫شما‪ ،‬و نه به تن هاي شما‪ ،‬و نه به كللردار شللما؛ وليكللن بنگللرد بلله دلهللاي شللما‪ ،‬و بلله‬
‫نيتهاي شما‪ .‬تا چه داريد در نليت‪ ،‬و كار چون ميكنيد؟ به اخلّص ميكنيد‪ ،‬يللا بلله ريللا؟‬
‫ناقد بصير است؛ به ظاهر آراسته كار راست نيايللد‪ .‬كللار خللداي را ظللاهر و بللاطن بايللد‬
‫ن خاصگان را بايد كه از ظاهر بهتر باشد‪ ،‬تللا خاصللگي بللر او درسللت‬ ‫همسان باشد‪ ،‬و آ ه‬
‫آيد‪ ،‬وبالللهاللتوفيق‪.‬‬

‫‪35‬‬
 ‫باب هشتم‬
‫در كار ظاهر و باطن‬
‫شيخالسلللّم‪ ،‬قدوةاالبللدال‪ ،‬قطبالعللالم‪ ،‬ابونصللر احمللدبن ابيالحسللنالنامقيالجامي‪،‬‬
‫دسّاللله روحهالعزيز گويد‪:‬‬ ‫ق ل‬
‫كارهللا در صللورت بسللته نيسللت؛ صورتپرسللت مبللاش كلله بتپرسللت شللوي‪ .‬هيللچ‬
‫ظاهرپرست از باطن هيچ كار خبر نيافت‪.‬‬
‫مردم ظاهربين همچون مردي باشد كه بر دريا گذرد بللر روي آب‪ ،‬از دلر و گوهرهللا چلله‬
‫واص بايد تا از قعر دريا‪ ،‬و از دلر‪ ،‬و جواهر آن خبر يابد‪ ،‬و از آب تلخ‪ ،‬و‬ ‫خبر دارد؟ مرد غ ل‬
‫شور‪ ،‬و شيرين‪ ،‬و معدن د لر‪ ،‬و از زخم نهنگان‪ ،‬و جنبندگان دريا‪ ،‬و از نفع و ضلر آن خبر‬
‫دارد‪ ،‬و هزار بار جان در خطر نهاده باشد‪ ،‬و قصللد دلر يللتيم كللرده باشللد‪ ،‬و چنللد بللار از‬
‫روي آب به قعر دريا فرو شللده باشللد‪ ،‬و سللنگريزۀۀ آن‪ ،‬و گوشمللاهي‪ ،‬و اسللتخوان‪ ،‬و‬
‫خاشاك آن به دست بگذاشته باشللد‪ ،‬و چنللد هللزار مرواريللد خللرد و بللزرگ‪ ،‬و صللدف‪ ،‬و‬
‫سنگ‪ ،‬و ريگ‪ ،‬و دلوهاي نامرادي از قعر دريا به ساحل آن كشلليده باشللد‪ ،‬تللا آنگللاه كلله‬
‫نيك از بد بازشناسد‪ ،‬و ظاهر از باطن بازدانللد‪ ،‬و دلر از حجللر بازشناسللد‪ ،‬و وسللواسّ از‬
‫يقين بازداند‪ ،‬و اخلّص از ريا بازشناسد‪ ،‬و حق از باطل بازشناسد‪.‬‬
‫و تا مرد را چشم ظاهر دربند نكنند‪ ،‬و چشم باطن وي را كحل حقيقت درنكشللند‪ ،‬و تللا‬
‫ۀ باطن وي به عيب ظاهر ديدن بينا نگردد‪ ،‬هرگز از اسرار حق و حقيقللت بللويي بلله‬ ‫ديد ۀ‬
‫وي نرسللد‪ ،‬و هرچلله او كنللد و گويللد هملله‪ :‬تقليللد‪ ،‬و تكفيللر باشللد نلله توحيللد‪ ،‬و تفريللد‪.‬‬
‫درويشي بيتي برگويد‪:‬‬
‫بيت‬
‫زيلللرا كللله از ايلللن راه كلللس آزاد‬ ‫معشوقپرسلللللتي مكلللللن اي دل‬
‫نرسلللللللللللللللللللللللللللللللللللللللت‬ ‫پيوسلللللللللللللللللللللللللللللللللللللت‬
‫جللز خاكسللتر چلله دارد از نللار بلله‬ ‫بنگر كه به عللاقبت مللغ نارپرسللت‬
‫دسلللللللللللللللللللللللللللللللللللللت؟!‬

‫مرد ظاهربين همچو مردم نادان و روستايي باشد‪ ،‬كه هرگز در باغ ملوك و پادشاهان و‬
‫سلّطين نرسيده باشد؛ چون در باغ ايشان شود‪ ،‬همه گرد بر گرد تخللت و دكانهللاي او‬
‫بنهاي خار بيند؛ گويد‪ :‬اين چيست؟ از هملله درخلتي ايللن جللا خللار كشلتهاند! و سللر آن‬
‫نداند‪ ،‬و از باطن آن خار خبر ندارد كه در وي چه تعبيه است‪ ،‬و او در باطن چه دارد‪.‬‬
‫ما چون وقت بهار كه وعدۀۀ آن باشد كه او سلر خويش آشللكارا كنللد‪ ،‬و آنچلله در بللاطن‬ ‫ا ل‬
‫دارد به صحرا نهد‪ ،‬و رنگ و بوي و نهاد خويش از باطن به ظاهر آرد‪ ،‬و آنچلله از اسللرار‬
‫كه در وي تعبيه است آشكارا كند؛ چون همان مرد روستايي كه در آن وقت آن را بيند‪،‬‬
‫انگشت حيرت در دندان ملّمت گيرد‪ ،‬و گويد‪ :‬آن چه بود كلله مللن ميگفتللم؟ ايللن خللار‬
‫خود اينچنين گل در باطن داشته است‪ ،‬و من از سلر او بيخبر!‬
‫باشيد تا فردا كه از خار بن اين عاصيان عارف مخلص گل توبه‪ ،‬و بللرگ انللابت‪ ،‬و بللوي‬
‫محلبت‪ ،‬و رنگ حقيقت‪ ،‬و درد مذلت و ملّمللت‪ ،‬بلله صللحراي ربللوبليت بللر خلللق اوليللن و‬
‫آخرين جلوه كنند‪ ،‬و از اشك ندامت ايشان گلّب مغفرت بر سر همه خلق نثار كننللد‪ ،‬و‬
‫ت‬‫سلنا ة‬ ‫ح ز‬ ‫م ز‬
‫سلقيئآت ههه ش‬
‫ه ز‬‫لالل ل د‬
‫ك ي دزبلد ق د‬‫ۀ‪ :‬زفادولئ ه ز‬ ‫همه سياهرويان را بدان سفيدروي كننلد‪ ،‬و وعلد ۀ‬
‫راست كنند‪ .‬آنگه مرد مقللد بداند كه چه دارد‪ ،‬و عارف گناهكار بداند كلله در ميللان خللار‬
‫معصيت او چه تعبيه بوده است‪.‬‬
‫كار بر اين درگاه به بسياري نيست‪ ،‬و به اندكي كلار هللم نيسللت؛ كللار در آن اسلت كله‬
‫مرد را از ازل درآوردند تا در بار او چه تعبيه كردند‪ .‬فردا كه در قيللامت سللره بارهللا بللاز‬
‫كنند‪ ،‬آن كس كه در بار تعبيه كرده است داند كه هر چيزي كجا نهللاده اسللت‪ ،‬و در بللاره‬
‫كه تعبيه كرده است‪.‬‬
‫ه‪.‬‬ ‫ملل ه‬ ‫د‬
‫نا ل‬ ‫ش‬ ‫ش‬ ‫د‬ ‫ش‬ ‫ن ز‬ ‫قال رسولاللله)ص(‪ :‬ال ل‬
‫ز‬ ‫ز‬
‫ي ب زط ه‬‫سعزد ز فهلل ش‬
‫ن ز‬ ‫م ش‬‫سعهي شد د ز‬‫ه؛ زوال ل‬ ‫م ه‬‫ي ب زطن ا ل‬‫ي فه ش‬
‫ق ز‬
‫ش ه‬ ‫م ش‬
‫ي ز‬
‫ق ر‬
‫ش ه‬
‫چون چنين است دل در بسياركاري و اندككاري نتوان بست؛ بنده بايد بود‪ ،‬و دسللت از‬

‫‪36‬‬
‫ۀ او بر خداونللد‬ ‫خدايي بايد داشت‪ ،‬تا در هر دو جهان خوش باشي‪ .‬هرچه بنده كند عاقل ۀ‬
‫او باشد‪ .‬از خود بر خود هيچ چيز مس از ك ه ناسلاخته اسلت‪ ،‬از ايلن يلك سلخن تجربله‬
‫برگير‪:‬‬
‫در گاه رسول)ص( دو مرد دو سخن بگفتند‪ :‬يكي توحيدي بگفت‪ ،‬و يكي دشنامي بللداد؛‬
‫آنكه توحيد بگفت‪ ،‬آن سبب كفر او شد! و آنكه دشنام داد‪ ،‬سبب رحمللت و مغفللرت او‬
‫آمد! عبداللله سعدبن ابيسرح قرآن مينوشت‪ ،‬و كاتب وي بود؛ بر زبان وي بگذشت‪:‬‬
‫ن‪ .‬رسول)ص( گفت‪ :‬بنويس كه اين است‪ .‬او به خللود معجللب‬ ‫ناشلخال ه ه‬
‫قي ش‬ ‫س د‬ ‫ح ز‬ ‫ه از ش‬‫كالل ل د‬ ‫فززتبازر ز‬
‫شد؛ به خاطر وي گذشت كه‪ :‬من خود قرآن ميگويم! وحللي آمللد كلله‪ :‬برگيللر دوات از‬
‫پيش او كه كافر گشت‪ .‬و ديگر اعرابي روزي از پي رسللول)ص( نمللاز ميكلرد بامللداد؛‬
‫ل ا زنللا‬
‫ت‪ ،‬چللون بللدان جللا رسلليد كلله ميگويللد‪ :‬فزقللا ز‬ ‫ۀ‪ :‬زواللناهزعا ه‬ ‫رسول)ص( برخواند سور ۀ‬
‫چه! چون رسول)ص( نمللاز‬ ‫ل‬ ‫ب‬ ‫روسپي‬ ‫آن‬ ‫گفت‬ ‫دروغ‬ ‫گفت‪:‬‬ ‫نماز‬ ‫علي‪ ،‬اعرابي در‬ ‫ماشل ز ش‬ ‫زرب رك د د‬
‫سلّم داد‪ ،‬گفت‪ :‬اين‪ ،‬كه گفت؟ گفتند ايللن اعرابللي گفللت‪ .‬رسللول)ص( گفللت‪ :‬برخيللز!‬
‫نماز بازگردان! جبرئيل آمد صلواتاللله عليه و گفت‪ :‬چرا ميگويي كه نملاز بلازگردان؟‬
‫ل ميگويد‪ :‬من به بركت صلّبت وي نماز شما همه پذيرفتم!‬ ‫خداي علزوج ل‬
‫بر چنين اصلي ما كاري نتوانيم ساخت كه رنگ اخلّص ندارد؛ بر اين درگاه علز معرفللت‬
‫و اخلّص راست‪ :‬دشلنام بله اخلّص از پيلش توحيلد بله زيلان ميشلود! درگ اه‪ ،‬درگلاه‬
‫بي نياز است؛ هرچه معلول است هيچ قيمت نللدارد‪ .‬بللر درگللاه بينيللاز بللا دشللنامي كلله‬
‫معرفت همراه بود مينگر‪ ،‬و بللا توحيللدي كلله عجللب همللراه بللود مينگللر! طللاعتي كلله‬
‫چندين آليش عجب دارد عين معصيت است‪ .‬ندانم تا مركب ايللن بللار را بللر ايللن عقبلله‬
‫بيرون برد‪ .‬اگر نه ظاهري نبود نيكوتر از كسي كه در پيش رسول)ص( نشسته و وحي‬
‫تازه مي نويسد‪ ،‬و خاطري نبود راستر از آن كه با وحي آسللمان راسللت آمللد؛ چللون بللر‬
‫زبان او بگذشت‪ ،‬رسول)ص( گفت‪ :‬بنويس كلله هميللن اسللت‪ -‬عجللب در وي پيللدا آمللد‪،‬‬
‫كافري معلون شد‪ ،‬و جاي او سقر گشت‪ ،‬و چون اخلّص با دشنام همراه شد بهشت و‬
‫درجه بار آورد‪.‬‬
‫و عجب‪ ،‬و حسد دو نهنگ خورنده‪ ،‬و آواره كنندهاند كه كللس بلله منتهللاي آن نرسللد‪ .‬آن‬
‫همه طاعت كه آن مدبر سياه گليم بكرد‪ ،‬به يك عجب و حسد بر باد داد‪ .‬و هيچ طاعت‬
‫با عجب و حسد پاي ندارد‪ ،‬و هيچ برخورداري ندهد‪ ،‬و هيچ گناه و معصيت با اعللتراف و‬
‫ندامت پاي نيارد‪ .‬عبادت و طاعت با وجود عجب و حسد همه ناچيز است‪ ،‬و عيللن كفللر‬
‫و طغيان است؛ و همه معصيت عاصيان با وجود توبه و ندامت و اعللتراف عيللن غفللران‬
‫است؛ مترسّ از گناهي كه از بيم او گريان باشي‪ ،‬و مناز به طاعتي كه بلله ديللدن آن از‬
‫خداي از شمار بي نيازان باشي‪ .‬هر دلي كه او را زندگي باشللد‪ ،‬او از كللار ظللاهر ننللازد‪.‬‬
‫گوز بي مغز گوز نمايد‪ ،‬وليكن آتش را شايد‪ :‬كار بياخلّص باطن هيچ اصلي ندارد‪.‬‬
‫م‪ ،‬زول ا هلللي‬ ‫جسللاد هك د ش‬‫م‪ ،‬زول ا هلللي ا ز ش‬ ‫صوزرهك د ش‬ ‫ه لي زن شظ ددر إلي د‬ ‫ن الل ل ز‬ ‫از آن بود كه مهتر)ص( گفت‪ :‬ا ه ل‬
‫م‪ .‬پارسللي خللبر از پيللش نبشللته آمللده اسلت‪.‬‬ ‫د‬
‫م وزن هي لللات هك ش‬ ‫ن ي زن شظ ددر هالي دقلوب هك د ش‬ ‫كم؛ زوليك ه ش‬ ‫عمال ه د‬ ‫از ش‬
‫كارهاي ما را بس اصلي نباشد در جنب فضل‪ ،‬و جود‪ ،‬و كرم‪ ،‬و لطللف‪ ،‬و رحمللت حللق‬
‫ۀ ايمان‪ ،‬و صللدق‪ ،‬و صللفاوت‪ ،‬و اخلّص بللال‬ ‫سبحانه و تعالي‪ .‬كارها كه بال گيرد به قرين ۀ‬
‫ۀ بلقيللس باشللد در‬ ‫گيرد نه به كردار بسيار‪ .‬كردۀۀ ما در حضرت علللزت او همچللون هديلل ۀ‬
‫ميدان حضرت سليمان‪ ،‬بلكه هزار بار حقيرتر‪ ،‬و ركيكتر‪ ،‬و مجهولتر از آن بود‪.‬‬
‫ل‪ :‬زول ا زن زللا! ا هلل‬ ‫ت؟ قللا ز‬ ‫ه؛ قادلوا‪ :‬زول ا زن ش ز‬ ‫مل ه ه‬ ‫حد دك د ش‬
‫م ب هعز ز‬ ‫ة از ز‬
‫جن ل ز‬ ‫ج ال ش ز‬ ‫ن ي زل ه ل‬‫چنانكه مهتر)ص( فرمود‪ :‬ل ز ش‬
‫ة‪ -‬پارسي خبر چنين باشللد كلله رسللول)ص(‬ ‫ه عافهي ز ء‬ ‫من ش د‬‫ي ه‬ ‫سعزن ه ش‬ ‫مت ههه وز ي ز ش‬‫ح ز‬ ‫ي الل ل د‬
‫ه ب هزر ش‬ ‫مد زن ه ز‬ ‫از ش‬
‫ن ي زت زغز ل‬
‫مي گويد‪ :‬در نشود هيچ يكي از شما در بهشت به عمل خويش؛ يللاران گفتنللد‪ :‬و نلله تللو‬
‫ل مللرا بلله رحمللت خللويش‬ ‫نيز؟ رسول)ص( گفت‪ :‬و نه من نيز! مگر كلله خللداي علزوجلل ل‬
‫بپوشد‪ ،‬و بر من فراخ گرداند رحمت و عافيت‪.‬‬
‫كار كردن نيكوست‪ ،‬و فرماناللله اسللت‪ ،‬و بلله جللاي آوردن آن شللرط بنللدگي اسللت‪ ،‬و‬
‫ناكردن آن از طغيان و نافرماني است؛ الما به اخلّص كردن شرط است كه در روزگللار‬
‫رسول)ص( قومي بودند كه كار بسيار ميكردند‪ ،‬و در صحبت رسللول)ص( بودنللد‪ ،‬و بللا‬

‫‪37‬‬
 ‫او به غزوها ميرفتند‪ ،‬و در مسجد نماز ميكردند‪ ،‬و از قليل و كثير هيچ كار بنگذاشتند‪،‬‬
‫خللره‬ ‫من لللا ب هللالل لهه وز ب هللال شي زوشم ه اشل ه‬ ‫لآ ز‬ ‫قللو د‬ ‫ن يز د‬ ‫ملل ش‬ ‫سّ ز‬ ‫نالن لللا ه‬
‫م ز ش‬ ‫و در شأن ايشان اين آيللت ميآمللد‪ :‬وز ه‬
‫ن‪.‬‬‫من هي ش ز‬ ‫مؤ ش ه‬ ‫م به د‬ ‫زوماهد ش‬
‫پس با كار چيزي ديگر ميقرين بايد‪ ،‬و چون آن چيز به دسللت آمللد‪ ،‬و آن كيميللا مسلللم‬
‫شد‪ ،‬بر هرچه افگندي‪ :‬خواه طاعت باش‪ ،‬خواه معصيت؛ همچنان كلله كيميللا بللر هرچلله‬
‫افگني‪ ،‬زر گرداند‪ -‬چه بر مس افگني‪ ،‬و چه بر روي‪ ،‬و چه بر آهن‪ ،‬و چلله بللر سللرب‪ ،‬و‬
‫ملا هيللچ شلك نيسللت كله چلون‬ ‫چه بر ارزيز‪ ،‬و چه بر برنلج هملله را زر سلارا گردانلد‪ .‬ا ل‬
‫ما از خدايشناسي دور باشي‪ ،‬و‬ ‫طاعت كني نيكونام باشي‪ ،‬و مردمان ترا نيكو گويند‪ .‬ا ل‬
‫سره مرد مردمان باشي‪ ،‬چيزي ديگر نباشد‪ .‬اين خللبر از رسللول)ص( روايللت كردهانللد‬
‫راويان معتمد‪ ،‬قال رسولاللله)ص(‪:‬‬
‫د‬
‫دعي ب ههه‬ ‫ن يد ش‬ ‫م ش‬ ‫ل ز‬ ‫ة‪ .‬فزأول د‬ ‫مةة جاث هي ز ء‬ ‫ل اد ل‬ ‫م وز ك د ر‬ ‫ي ب زي شن زهد ش‬ ‫ض ش‬ ‫ق ه‬ ‫ة‪ ،‬فزي ز ش‬ ‫م ه‬ ‫قي ز‬ ‫م ال ش ه‬ ‫ن ال شهعباد ه ي زوش ز‬ ‫ضي ب زي ش ز‬ ‫ق ه‬ ‫ه يز ش‬ ‫ن الل ل ز‬ ‫اه ل‬
‫م‬ ‫ز‬ ‫ز‬
‫ه ل هلقاري‪ :‬ال ش‬ ‫ش‬ ‫ل‬
‫ل الل د‬ ‫قوش د‬ ‫ل‪ .‬فزي ز د‬ ‫ش‬ ‫ز‬
‫ل ك زث هي شدر الما ه‬ ‫ج ء‬ ‫ه‪ ،‬وززر د‬ ‫ل‬
‫ل الل ه‬ ‫سبي ه‬ ‫ل في ز‬ ‫ل قدت ه ز‬ ‫ج ء‬ ‫ن‪ ،‬وززر د‬ ‫قرآ ز‬ ‫ش‬
‫معزال د‬ ‫ج ز‬ ‫ل ز‬ ‫ج ء‬ ‫زر د‬
‫ل‪:‬‬ ‫ت؟ قللا ز‬ ‫ملل ز‬ ‫ق‬
‫ت فهشيما ع دل ش‬ ‫مل ز‬ ‫ش‬ ‫ل‪ :‬زفماذا ع ز ه‬ ‫ب! قا ز‬ ‫ل‪ :‬زبلي يا زر ق‬ ‫ي؟ قا ز‬ ‫سول ه ش‬ ‫علي زر د‬ ‫ت ز‬ ‫ش‬
‫ك ماان شززل ز‬ ‫ز‬ ‫م ز‬ ‫ا دع زل ش‬
‫ل‬
‫ن‬ ‫ت از ش‬ ‫ل ا ززرد ش ز‬ ‫ت‪ ،‬زبل ش‬ ‫كلذ زب ش ز‬ ‫ة ز‬ ‫ملّئ هك ز د‬ ‫ل ال ش ز‬ ‫قو د‬ ‫ت‪ ،‬وزي ز د‬ ‫ه ك زذ زب ش ز‬ ‫ل الل ل د‬ ‫قو د‬ ‫ل زوال شلنهاهر‪ .‬فزي ز د‬ ‫م ب ههه آنازء الل لي ش ه‬ ‫ت ا زقدوش د‬ ‫ك دن ش د‬
‫سللعش‬ ‫م ا دوز ق‬ ‫ه‪ :‬ا زل زلل ش‬ ‫ه زتعالي ل زلل د‬ ‫ل الل ل د‬ ‫قوش د‬ ‫ل‪ ،‬فزي ز د‬ ‫باشلما ه‬ ‫ح ه‬ ‫ؤتي هبصا ه‬ ‫ك‪ .‬وزي د ش‬ ‫ل ذل ه ز‬ ‫قد ش قهي ش ز‬ ‫ن قاهري فز ز‬ ‫ل‪ :‬دفلّ ء‬ ‫ديقا د‬
‫ل‪:‬‬ ‫ك؟ قا ز‬ ‫ت هفيما آت زي شت د ز‬ ‫مل ش ز‬ ‫ل زفماذا ع ز ه‬ ‫ب‪ .‬قا ز‬ ‫ل‪ :‬زبلي يازر ق‬ ‫د؟ قا ز‬ ‫ح ن‬ ‫ج هالي ا ز ز‬ ‫حتا د‬ ‫ن تز ش‬ ‫م ت زك د ش‬ ‫حلتي ل ز ش‬ ‫ك ز‬ ‫ع زل زي ش ز‬
‫ل‬ ‫ه ب زلل ش‬ ‫ل‬
‫قللولالل د‬ ‫ت‪ ،‬وزي ز د‬ ‫ة ك زللذ زب ش ز‬ ‫ملّئ هك زلل د‬ ‫ل ال ز‬ ‫ش‬ ‫قو د‬ ‫ت‪ ،‬وز ي ز د‬ ‫ه ك زذ زب ش ز‬ ‫ل‬
‫ل الل د‬ ‫قو د‬ ‫ق‪ .‬فزي ز د‬ ‫صد ل د‬ ‫ز‬
‫ي وزات ز ز‬ ‫م ش‬ ‫ح ه‬ ‫ل زر ه‬ ‫ص د‬ ‫تا ه‬ ‫ز‬ ‫ك دن ش د‬
‫ل‪ :‬فهشيماذا‬ ‫ه‪ ،‬زفقا ز‬ ‫ل‬
‫ل الل ه‬ ‫ل في سبي ه‬ ‫ذي قدت ه ز‬ ‫ل‬
‫ؤتي هبال ه‬ ‫ل ذل هك‪ .‬وزي د ش‬ ‫ز‬ ‫قد ش هقي ز‬ ‫جواد ش فز ز‬ ‫ن ز‬ ‫ل‪ :‬دفلّ ش‬ ‫ن ديقا د‬ ‫تا ش‬‫ز‬ ‫ا ززرد ش ز‬
‫ت‪،‬‬ ‫ه ك زللذ زب ش ز‬ ‫ل الل ل د‬ ‫قللو د‬ ‫ت‪ .‬فزي ز د‬ ‫ت قدت هل شلل د‬ ‫حلل ق‬ ‫ت ز‬ ‫ك‪ ،‬قللات زل ش د‬ ‫سللبيل ه ز‬ ‫جهللاد ه فهللي ز‬ ‫ت هبال ش ه‬ ‫مللشر د‬ ‫ل‪ :‬ا د ه‬ ‫قللو د‬ ‫ت؟ فزي ز د‬ ‫قدت هل شلل ز‬
‫ل‪:‬‬ ‫م قا ز‬ ‫ك‪ .‬ث د ل‬ ‫ل ذل ه ز‬ ‫قد ش قهي ش ز‬ ‫ريءء فز ز‬ ‫ج ه‬ ‫ن ز‬ ‫ل‪ :‬دفلّ ش‬ ‫ن ديقا د‬ ‫ت از ش‬ ‫ل ا ززرد ش ز‬ ‫ه بز ش‬ ‫لالل ل د‬ ‫قو د‬ ‫ت‪ ،‬فزي ز د‬ ‫ة ك زذ زب ش ز‬ ‫لاشلملّئ هك ز د‬ ‫قو د‬ ‫وزي ز د‬
‫ة‪.‬‬
‫م ه‬ ‫قي ز‬ ‫م ال ش ه‬ ‫مال شلنادر ي زوش ز‬ ‫سعلدر ب ههه د‬ ‫قالل لهه ت د ز‬ ‫خل ه‬
‫ل ز ش‬ ‫ة ا زول د‬ ‫ك ال شلثلّث ز د‬ ‫ا ددولئ ه ز‬
‫ل حكللم كنللد ميللان‬ ‫پارسي خبر چنين باشد كه رسللول)ص( ميگويللد كلله‪ :‬خللداي علزوجلل ل‬
‫بندگان روز قيامت‪ ،‬و گروهي از بندگان به زانو درافتاده باشند‪ .‬پس اول كه بخوانللد بلله‬
‫حساب گاه‪ ،‬مردي را خواند كه قلرآن جمللع كلرده باشللد دديگلر ملردي را كله در سللبيل‬
‫ل‬ ‫خداي كشته باشند‪ :‬و سديگر مردي را كه خداوند مال بسيار باشد‪ .‬پس خداي علزوجلل ل‬
‫از اين مرد پرسد كه‪ :‬نه من ترا قرآن درآموختم آنچه بر رسول خويش فرو فرستادم؟‬
‫گويد‪ :‬آري بار خداوندا! پس گويد‪ :‬چه كردي بدان كه درآموختم؟ گويد‪ :‬بايستادم بللدان‪،‬‬
‫ل گويللد‪ :‬دروغ گفللتي‪ ،‬و‬ ‫و بلله كللار بسللتن آن بلله گاههللاي شللب و روز‪ .‬خللداي علزوجلل ل‬
‫فرشتگان گويند‪ :‬دروغ گفتي؛ تو به خواندن آن خواستي تا مردمان گوينللد‪ :‬فلّن مللردي‬
‫قرآنخوان است‪ ،‬پس گفتند آنچه تو ميخواستي به تو رسيد‪...‬‬
‫بهترين كارها اين است كه )اين( مردمان ميكنند؛ اكنون مينگر تا از ايللن چلله بللر سللر‬
‫آمد؟! يك مخلص آلوده گناه بهتر از هلزار عابلد كله آللودۀۀ عجللب و ريلا باشلد‪ .‬كيميللاي‬
‫ۀ افلّسّ پللر‬ ‫اخلّص به چنگ آر كه از زر سللرخ درنمللاني؛ كيميللاي پنداشللت هرگللز كيسلل ۀ‬
‫نكند‪ ،‬و كيمياي اعتراف و اخلّص هرگز كيسه تهي بنگذارد‪ ،‬و مللرد را در زنللدان افلّسّ‬
‫باز ندارد‪ .‬چون قاضي را معلوم شد كه مرد هيچ چيز ندارد‪ ،‬و معللترف باشللد در زنللدان‬
‫افلّسّ باز ندارد‪ .‬خود را از پنداشت‪ ،‬و عجب‪ ،‬و تكلبر پاك دار؛ گنللاه خللود آب رحمللت و‬
‫كرم او بشويد‪.‬‬
‫اما تا تو مي گويي كه جامه سپيد است‪ ،‬و پاك است‪ ،‬قصللار بله در سلراي تللو نيايللد كلله‬
‫ۀ خود بللبين‪،‬‬ ‫جامه بيرون كن؛ اما تو در خود نگر‪ ،‬و به در سراي قصار شو‪ ،‬و شوخ جام ۀ‬
‫و بر قصار جهد كن كه‪ :‬اين جامه سخت شوخگين است‪ .‬به شوخ جامه معترف باش تا‬
‫صواب‪.‬‬ ‫جامه پاك و سفيد شود! واللله اعلم بال ل‬

‫‪38‬‬
 ‫باب نهم‬
‫ل‬‫در نيكوگماني بهّ خداي علزوج ل‬
‫دسّاللله‬ ‫شيخالسلّم‪ ،‬قدوةاالبدال‪ ،‬قطبالعالم‪ ،‬ابونصر احمدبن ابيالحسللناللنامقي‪ ،‬قلل ل‬
‫روحهالعزيز گويد‪:‬‬
‫جمله خلق كه باز ماندهاند از نيكوگماني به خود و به كارخود بللاز ماندهانللد‪ .‬نيكوگمللاني‬
‫ل ميگويللد‪:‬‬ ‫ل بايد نه به خويشتن؛ رسول)ص( ميگويد كه‪ :‬خداي علزوج ل‬ ‫به خداي علزوج ل‬
‫ي ماشازء‪ .‬از خويشتن ديدن‪ ،‬و كار خويشتن ديدن عجللب‬ ‫ن به ش‬ ‫دي هبي فزل شي زظ د ل‬ ‫ن ع زب ش ه‬ ‫عن شد ز ظ ز ق‬ ‫ا ززنا ه‬
‫افزايلد‪ ،‬و كلار از توفيللق و فضللل خلداي ديلدن شلكر افزايلد‪ ،‬و شلاكران بهلترين همله‬
‫خلقاند‪ ،‬و معجبان به كار خويش بدترين هملله خلق انللد‪ .‬معجللب بللودن بلله كللار خللويش‬
‫بدترين همه كارهاست‪.‬‬
‫معصيت كردن‪ ،‬و به خذلن خداي ديدن بهتر از طاعت كللردن‪ ،‬و از خويشللتن ديللدن؛ از‬
‫ب‬‫جلل د‬ ‫طاعت كردن‪ ،‬و از خويشتن ديدن بوي بيايماني آيد‪ ،‬و آن عيللن عجللب اسللت‪ :‬ا زل شعد ش‬
‫ب‪ .‬و )از( گنللاه از خللود ديللدن بلله خللذلن‬ ‫حط زلل ز‬ ‫لال شلنادر ال ش ز‬‫كما ت زأ شك د د‬ ‫ت ز‬ ‫سنا ه‬ ‫ح ز‬ ‫ن ال ش ز‬ ‫كلّ ه‬ ‫سد د زيأ د‬ ‫ح ز‬ ‫زوال ش ز‬
‫ن‪ .‬عظيم دور ميافتد ميللان‬ ‫ب ال شت ل ل‬
‫واب هي ش ز‬ ‫ح ر‬ ‫ه يز ه‬ ‫نالل ل ز‬ ‫خدايتعالي بوي توبه آيد‪ ،‬و قوله تعالي‪ :‬ا ه ل‬
‫اين‪ ،‬و ميان آن!‬
‫ل اكللثر از خراباتهللا بيللرون آينللد‪ ،‬و از راه‬ ‫از آن است كه اولياء‪ ،‬و مردان خداي علزوج ل‬
‫زدن‪ ،‬و از بتخانه ها! زيرا كه ايشان را همه چشم بر آليش خللويش افتللد‪ ،‬چللون آليللش‬
‫بديدند از پي طلب آب شوند‪ ،‬كه دانند اينچنين آليش جز بلله دريللاي فضللل‪ ،‬و جللود‪ ،‬و‬
‫رحمت او پاك نگردد‪.‬‬
‫و از سر عقل و هدايت به راه فكرت آيند‪ .‬و نور معرفت سر از بتخانه گللبري بللرآرد‪ ،‬و‬
‫آتش ندامت در دل او زند‪ ،‬و آب حسرت در ديدۀۀ او پيللدا آيللد‪ ،‬و بيللم كلارد قطيعللت بللر‬
‫حلق خود بيند‪ ،‬و زخم تير هيبت بر دل و جان خود بينللد‪ ،‬و جللان خللود را نشللانه آن تيللر‬
‫داند‪ ،‬و از سر اين درد و سوز آهي بركشد‪ ،‬كه بوي جگر بريان در دماغ مقلربان ملكوت‬
‫ب‪ ،‬و ايلن نلدا بله گلوش سللر او‬ ‫ن تللا ز‬ ‫ملل ش‬ ‫فلاءر ل ه ز‬ ‫افتد‪ ،‬همه به يك زبان برآيند كله‪ :‬وزا هن قللي ل زغز ل‬
‫مت زط زهزقري ش ز‬
‫ن‪.‬‬ ‫ب ال ش د‬ ‫ح ر‬‫ن وز ي د ه‬ ‫واب هي ش ز‬‫ب ال شت ل ل‬ ‫ح ر‬ ‫ه يد ه‬‫ن الل ل ز‬ ‫رسانند كه‪ :‬إ ل‬
‫و اين سخن را دليلل روشلن دارم‪ ،‬چنلان ك ه علملاء و عقلّء بپسلندند؛ و ايلن دليلل آن‬
‫است كه‪ :‬پس از انبياء و رسل هيچ كس فاضلتر و بهتر از ياران رسللول)ص( نبودنللد‪ :‬و‬
‫ايشان همه از پيش بتان برخاسته بودند‪ ،‬و از بتخانهها‪ ،‬و كليسلاها بيلرون آملده بودنلد‪.‬‬
‫يكي اميرالمؤمنين علي رضياللله عنه بودكه بت نپرستيده بللود‪ ،‬ديگللر هملله بتپرسللت‬
‫بودند و اگر به ملادر‪ ،‬و پلدر‪ ،‬و اصلل و نسلب ميگلويي همله پلدران و م ادران ايشلان‬
‫بتپرست بودند و كافر‪ .‬پس هرچه تو خواهي گفت نسب همه خلق از اين بريده كللرد‪،‬‬
‫ب‬ ‫كه بدان جز از مادون خداي و هدايت او همه تلاوان اس ت‪ ،‬چنلانكه گفلت‪ :‬زفلّ زانسلا ز‬
‫مك دلل ش‬
‫م‬ ‫ن ا زك شزر ز‬
‫ن و نسبت خويش در تقللوي بسللت‪ ،‬چنللانكه گفللت‪ :‬ا ه ل‬ ‫مئ هذة زولي ززتسائ زدلو ز‬ ‫م ي زوش ز‬ ‫ب زي شن زهد ش‬
‫م‪.‬‬ ‫د‬
‫داللهه اشتقاك ش‬‫ز‬ ‫ل‬ ‫عن ش ز‬‫ه‬
‫ل كللون هيللچ ملجلأ و دسللتگير‬ ‫و اتقي آن باشد چنانكه دل از همه دنيا برد‪ ،‬و او را در ك ل‬
‫ل‪ ،‬و دسللتآويز و حبللل خللود او را دارد‪ ،‬چنللانكه ميگويللد‪:‬‬ ‫نباشللد الل خللداي علزوجلل ل‬
‫صي شدر‪ .‬اتقي چنين باشد كلله هيللچ پناهگللاه‬ ‫مالن ل ه‬ ‫موشزلي وزن هعش ز‬ ‫م ال ش ز‬
‫م فزن هعش ز‬ ‫وليك د ش‬ ‫م ش‬ ‫وا بالل لهه هدوز ز‬ ‫م ش‬ ‫ص د‬‫زواع شت ز ه‬
‫ندارد به جز او را‪.‬‬
‫ۀ مردمان اين روزگار اسللت؛‬ ‫ۀ‬ ‫حوصل‬ ‫و‬ ‫عقل‪،‬‬ ‫و‬ ‫فهم‪،‬‬ ‫خور‬ ‫در‬ ‫نه‬ ‫رود‬ ‫مي‬ ‫و اين سخنان كه‬
‫زيرا كه اين مردمان را هنوز چشم از يك تاي نان در نگذشته است! سخني كلله از گللل‬
‫كون گرانتر آيد‪ ،‬در دل چون كنجدي چون گنجد؟‬
‫اين سخن را دلي بايد از هفللت آسللمان و زميللن فراختللر‪ ،‬و آن دل را ديللدهاي بايللد كلله‬
‫كحل سبقت ازلي كشيده باشند؛ و از ازل در ابد مينگرد‪ ،‬و از ابللد بللا ازل مينگللرد‪ ،‬و‬
‫ۀ دل او باشللد‪،‬‬ ‫ۀ لطف او نگرد‪ .‬و علم و حكمت قديم قبللل ۀ‬ ‫در پرورش فضل او‪ ،‬و در داي ۀ‬
‫ت پللايافزار او‬ ‫مللوش د‬ ‫ل‬
‫ي الللذ هيش لي ز د‬ ‫حلل ل‬ ‫ش‬
‫علي ال ز‬ ‫ل ز‬ ‫ه مركب او باشد‪ ،‬وز ت زوزك ل ش‬ ‫ري ا هزليالل ل ه‬ ‫م ه‬ ‫ض از ش‬ ‫و ا دفزوق د‬
‫ل روش و راه او باشللد‪ ،‬و ازل و‬ ‫ن قدمگاه او باشد‪ ،‬ولزيزا د‬ ‫مي ش ز‬‫ب اشلعال ز ه‬ ‫ت ل هزر ق‬ ‫م د‬ ‫سل ز ش‬‫باشد‪ ،‬و ا ز ش‬

‫‪39‬‬
‫ابد منزلگاه او باشد‪ ،‬و رضوان اكبر مقصد او باشد‪ ،‬وزل زللذ هك شدرالل لهه ا زك شب زللدر موعللود او باشللد‪،‬‬
‫آن گه اين دل كه چنين باشد‪ ،‬از اين سخن بهره يابد‪ ،‬و خداوند ايلن دل را مسلللم باشلد‬
‫مد وآله اجمعين‪.‬‬ ‫كه اين سخن بشنود‪ ،‬وصلياللله علي مح ل‬

‫‪40‬‬
 ‫باب دهم‬
‫در نعمت ديدن از منعم و شكر گزاردن‬
‫دسّاللله‬ ‫شيخالسلّم‪ ،‬قدوةاالبدال‪ ،‬قطبالعالم‪ ،‬ابونصر احمدبن ابيالحسللناللنامقي‪ ،‬قلل ل‬
‫روحهالعزيز گويد‪:‬‬
‫م از حال خويش‬ ‫ص و عا ل‬‫هرچند مينگرم تا اين خلق چرا چنين سرگردان شدهاند‪ ،‬و خا ل‬
‫بگرديدهاند‪ ،‬به همه طريق ها فرو رفتم‪ ،‬و به دقايق نظر بنگريستم‪ ،‬همه از ترك شللكر‪،‬‬
‫ل به بلّئللي گرفتللار‬ ‫و كفران نعمت از سر پي بيفتادهاند؛ و هر قومي را كه خداي علزوج ل‬
‫ل‬ ‫ز‬
‫كرد هم از اين كللرد‪ ،‬چنللانكه عللذاب آن قللوم يللاد ميكنللد‪ ،‬قللوله تعللالي‪ :‬فاذاقزهزللا الللل د‬
‫ه‬
‫ل أ زتللي‬ ‫ن‪ .‬در الول آفرينللش چنيللن ميگويللد‪ :‬هزلل ش‬ ‫صللن زعدوش ز‬
‫ف ب همللا كللادنوا ي ز ش‬
‫خللوش ه‬ ‫جوشهع زوال ش ز‬ ‫سّللال ش د‬‫هلبا ز‬
‫أ‬ ‫أ‬ ‫أ‬ ‫أ‬ ‫ز‬ ‫ش‬ ‫ز‬
‫ورا‪ ،‬تللا‬ ‫ف ش‬ ‫ز‬
‫ما ك د‬ ‫كرا وزا ه ل‬ ‫ما شا ه‬‫مذ شكورا؛ تا آنجا كه‪ :‬ا ه ل‬ ‫د‬ ‫ششيئا ز‬ ‫ن ز‬ ‫د‬
‫م ي زك ش‬‫ن الد لهشره ل ش‬‫م ز‬‫ن ه‬ ‫حي ش ء‬‫ن ه‬ ‫ع ززليالشنسا ه‬
‫ش‬
‫آخر سورةا ‪..‬‬
‫اكنون مينگر كه كافران را چه ساخته است‪ ،‬و شكور و ابللرار را چلله سللاخته اسللت؟!‬
‫پس چون به حقيقت بنگري همه نيكويي ها در شكر نعمت است‪ ،‬و هملله خسللارتها در‬
‫كفران نعمت است‪ .‬چون دوستان و برادران ما در ايللن كتللاب خواهنللد نگريسللت‪ ،‬و در‬
‫اين ابواب و فصول نظر خواهند كرد‪ ،‬چنان بايد كه خاطر ميرنجانيم‪ ،‬تا دوسللتان را از‬
‫واصي‬ ‫اين معني نفعي باشد‪ .‬ما خود را از بهر آن مي رنجانيم‪ ،‬و در اين درياهاي ژرف غ ل‬
‫ميكنيم‪ ،‬تا شما را از اين بهرهاي باشد‪ ،‬و برخورداري توانيد گرفت‪.‬‬
‫به حقيقت بدانيد كه‪ :‬هيچ حاسد‪ ،‬و دنيادوسللت‪ ،‬و مبغللض‪ ،‬و منللافق طبللع‪ ،‬و مرائللي‪ ،‬و‬
‫جمع و منع كننده‪ ،‬از اين كتاب و از اين سخن بهره نيابد‪ .‬اين سخن را مردان مرد بايللد‬
‫و سالكان راه حقيقت‪ ،‬تا از اين حديث بهره تواننللد گرفللت‪ .‬مللا روح ميرنجللانيم‪ ،‬و دل‬
‫واصي ميكنيللم‪ ،‬و دلر و جللواهر شللبچراغ بلله سللاحل‬ ‫ميگدازيم‪ ،‬و در درياي حقيقت غ ل‬
‫مي كشيم‪ ،‬تا شما را بدين سخنان سللاعتي انسللي باشللد‪ ،‬و در هللر ضلللّلتي و گمراهللي‬
‫نيفتيد‪ ،‬و ما را به دعا ياد داريد‪.‬‬
‫و ما را از اين كتاب از آن رنج مي رسد كه هللر كلله كتللابي كنللد‪ ،‬اغلللب آن باشللد كلله از‬
‫كتابهاي ديگر‪ ،‬و نبشتههاي ديگران چيزي برگيرند؛ ما اين كتابها كلله ميكنيللم‪ ،‬از دل‬
‫به كاغذ ميبريم‪ ،‬نه از كاغذ به كاغذ ميبريم‪ ،‬رنج از اين اس ت‪ .‬ام ا ايلن سلخنان بك ر‬
‫است‪ ،‬و دستزده‪ ،‬و زبانزدۀۀ هر كس نيست‪ .‬مرد مردانه بايد ت ا از بكلر حلّوت توانلد‬
‫يافت؛ اگر كسي را در مردي و شهوت خللي باشد‪ ،‬هرگز حلّوت بكر نيابد‪ .‬نللامرد بكللر‬
‫را دشمن دارد؛ زيرا كه نامردي و سست رگي او پيللدا آيللد‪ .‬از بكللر حلّوت مللردان مللرد‬
‫يابند‪ .‬سخن بكر را نيز حلّوتي ديگر باشد‪ ،‬و خوانندۀۀ آن لللذتي ديگللر يابللد‪ ،‬كلله از ديگللر‬
‫سخنان مستعمل نيابد‪ .‬و سخن بكر اگرچه به الفاظ نيكو نباشد‪ ،‬در وي حلّوتي و لذتي‬
‫ديگر باشد‪.‬‬
‫همچنللان كلله زن‪ :‬اگرچلله نيكللو روي‪ ،‬و نيكللو جللامه‪ ،‬و خوشبللوي‪ ،‬و خوشزبللان‪ ،‬و‬
‫نيكوسيرت و نيكو به هفتاندام باشد‪ ،‬و نه بكر باشد؛ و زني كه بكر باشللد اگرچلله ايللن‬
‫ذت بكارت از اين درگللذرد‪ .‬و سللخن‬ ‫همه كه بردادم هيچ چيز ندارد‪ ،‬چون بكارت دارد‪ ،‬ل ل‬
‫الهامي هم چنين باشد‪ :‬آن را حلّوتي ديگللر باشللد‪ ،‬كلله سللخنان صللحفي را نباشللد؛ پللس‬
‫گوش فرا بايد داشت تا از حلّوت مقصود بازنماني‪.‬‬
‫ۀ خللويش نگريلم؛ اگلر جلاي شلكر اسللت تلا‬ ‫اكنون با سر سخن شويم‪ ،‬و در اصل و ماي ۀ‬
‫شكر كنيم‪ ،‬و اگر جاي شكر نيست آنگاه كفران نعمت آريم‪ .‬چون حق سبحانه و تعللالي‬
‫ه‬‫كالل ل د‬ ‫ن‪ .‬تللا آنجللا كلله ميگويللد‪ :‬فزت زبللازر ز‬ ‫ن ط هي شلل ه‬‫ملل ش‬‫سلللّل زةة ه‬‫ن د‬ ‫م ش‬‫ن ه‬ ‫قزنااشل زشنسا ز‬
‫خل ز ش‬‫قد ش ز‬ ‫ميگويد‪ :‬وزل ز ز‬
‫ن‪ .‬و ما را بر شكر گزاردن زيادت نعمت وعده كللرد‪ ،‬و بللر كفللران نعمللت‬ ‫قي ش ز‬‫ناشلخال ه ه‬ ‫س د‬ ‫از ش‬
‫ح ز‬
‫عذاب شديد وعده كرد‪ .‬هركه شكر گزارد زيادت نعمت يابد‪ ،‬و هركه كفران آرد عللذاب‬
‫شديد يابد‪ .‬و عذاب شديد مخواه بيش از اين كلله ميبينللي‪ ،‬و ايللن عللذاب خللود در ايللن‬
‫جهان است‪ ،‬باش تا بدان جهان رسد‪.‬‬
‫و شاكر نعمت را زيادت نعمت بيش از اين مخواه كه همه محنتها او را نعمللت گشللته‬
‫ۀ شدتها او را حلّوت باشللد؛ پللس‬ ‫است‪ ،‬و همه رنجها او را راحت گشته است‪ ،‬و از هم ۀ‬

‫‪41‬‬
 ‫چه زيادت نعمت باشد بيش از اين‪ ،‬و چه محنت باشللد بيللش از آن كلله كللافر نعمللت را‬
‫دت گشته است‪ ،‬و همه اليام بللر او آفللت گشللته‪ ،‬چلله بلّئللي باشللد‬ ‫همه نعمتها او را ش ل‬
‫بيش از اين‪ ،‬و چه محنتي باشد بيش از آن؟!‬
‫پس چون به حقيقت بنگري همه نيكويي هاي دو جهان در گزاردن شكر نعمت اسللت‪ ،‬و‬
‫همه محنتها‪ ،‬و عقوبتها در كفران نعمت است‪ ،‬و اغلب خلق از ايللن هللردو غافلانللد‬
‫كه‪ :‬نه شكر نعمت منعم ميدانند‪ ،‬و نه از كفران نعمت ميپرهيز كنند‪ ،‬تا در كار دين و‬
‫دنيا خاسر شدند‪ ،‬و هردو بر ايشان غرامت آمد‪ .‬هر آن مؤمني كه بامللداد پگللاه سللر از‬
‫جامه خواب بردارد‪ ،‬و او نه چنان داند ك ه او از شلمار مردگلان بلود‪ ،‬و نله از آن جهلان‬
‫مي آيد‪ ،‬او نه شكر نعمت تواند گزارد‪ ،‬و نه از او كار به اخلّص در وجود آيد‪.‬‬
‫ا لما هر آن مؤمني كه او بامداد پگاه سر از جامه خواب برآرد‪ ،‬و مدد رب لللاني در رسللد‪ ،‬و‬
‫توفيللق رفيللق او گردانللد‪ ،‬و ايللن بنللده بلله چشللم تعظيللم بللدين دريللاي ژرف بي كللران و‬
‫بي اندازه فرونگريست‪ ،‬و نعماء را به نعماء بديد‪ ،‬و آلء را به آلء بديد‪ ،‬و زبان شلكر بله‬
‫تعظيم منعم برگشاد‪ ،‬و از بلّ و ابتلّ بازداشت خواست چنان كه داند كه چه ميگويللد‪ ،‬و‬
‫چه مي بيند‪ ،‬و نعماء را به شكايت نياليد‪ ،‬و آلء را به دولت نه انگارد‪ ،‬يك سللاعت عمللر‬
‫او به عبادت عابدي برآيد كه هفتاد سال روز به روزه باشد‪ ،‬و شب بلله نمللاز‪ .‬و در ايللن‬
‫فك رللدر سللاع ز ة‬
‫ة‬ ‫هفتاد سال يك چشم زخم نياسوده باشد‪ ،‬چنان كه رسللول)ص( ميگويللد‪ :‬ت ز ز‬
‫ن‪.‬‬‫ة ع زي ش ة‬ ‫ه ط زشرفز ز‬ ‫صيالل ل ز‬ ‫م زنهاهرها زول ي زعش ه‬ ‫صيا د‬ ‫م زلياهليها وز ه‬ ‫ة قيا ز‬ ‫سن ز أ‬ ‫ن ز‬ ‫سب شعهي ش ز‬ ‫عباد زةاة ز‬ ‫ن ه‬ ‫م ش‬ ‫خي شءر ه‬ ‫ز‬
‫و آن تفكر اين باشد كه در آلء‪ ،‬و نعماء او تفكر كني‪ ،‬نه در ذات و چگللونگي او؛ هركلله‬ ‫ل‬
‫در ذات حق سبحانه و تعالي‪ ،‬و در چگونگي او تفك لللر كنللد‪ ،‬آن جللز تشللبيه‪ ،‬و تعطيللل‪ ،‬و‬
‫كفر‪ ،‬و ضلّلت بار نيارد‪.‬‬
‫***‬
‫مه اسلّم رحمهمالللله‪ ،‬ايللن دعللا از پللس‬ ‫ل‬ ‫فصل آخر‪ :‬صحابه رسول)ص( و مشايخ‪ ،‬و ائ ل‬
‫نماز بامداد گفته اند‪ .‬سخن نيكوست‪ ،‬و ايشان از سر ديد و عقل‪ ،‬و معرفت گفتهانللد‪ ،‬و‬
‫صه اين حمدها كه كسي از پس صفاوت دل‪ ،‬و نللور‬ ‫ما در اين چنين كاهل و سستيم؛ خا ل‬
‫شوشدر‪ ،‬تللا‬ ‫حيانا ب زعشد ز ما زامازتنا وزا هل زي شهه ال شن ر د‬ ‫ذي ا شز‬ ‫مد دل هل لهه ال هل‬ ‫ش‬ ‫ز‬
‫معرفت‪ ،‬و ديدار نعمت منعم بگويد‪ :‬ا ز ش‬
‫ح‬ ‫ل‬
‫آخر دعا بگويد اين صفت حمد را‪ ،‬تلا بلله بركلت ايللن كلملات همله روز‪ ،‬روزگلار بللر وي‬
‫مبارك باشد‪ ،‬و تا ديگر روز كرامالكللاتبين در ديللوان او نيكللويي مينويسللند‪ ،‬بلكلله هملله‬
‫عمر‪ -‬چون چنان بگويد كه ميببايد گفت‪-‬‬
‫و هركه از سر اخلّص‪ ،‬و صفاوت‪ ،‬و نللور معرفللت‪ ،‬و هللدايت ايللن حمللدها بگويللد‪ ،‬هيللچ‬
‫آدمي‪ ،‬و پري‪ ،‬و ملك‪ ،‬حساب ثواب اين كلمات بللر نتواننللد گرفللت‪ .‬شللكر نعمللت منعللم‬
‫گزاردن از فرايض است‪ ،‬چنان كه هيچ فرض در مقابل او نيفتد؛ زيرا كلله هللر كلله شللكر‬
‫نعمت منعم بهجاي آرد‪ ،‬همه طاعتهللا بهجللاي آورده باشللد‪ .‬عليالحقيقللة مللرد مللؤمن‬
‫چنان بايد كه اول بامداد كه برخيزد بر هفت قص ر بلنلد شلود‪ ،‬و بله هف ت دريلاي ژرف‬
‫فرو نگرد‪ ،‬تا شكر نعمت از او درست آيد‪:‬‬
‫ا لول چنان بايد كه بر قصر اسلّم و معرفت شود‪ ،‬و به درياي كفر‪ ،‬و نكللرت منعللم فللرو‬
‫مد دل هل لهه ع ززلي اشل هسلللّم‪ .‬دديگللر بللر قصللر سلللنت و جمللاعت شللود‪ ،‬و بلله‬ ‫ح ش‬ ‫نگرد‪ ،‬و بگويد‪ :‬ا زل ش ز‬
‫ة‪.‬‬
‫علل ه‬
‫جما ز‬ ‫سن لةه زوال ش ز‬ ‫مد دل هل لهه ع ززلي ال ش د‬ ‫ح ش‬ ‫درياي بدعت‪ ،‬و ضلّلت فرو نگرد‪ ،‬و از دل پاك بگويد‪ :‬ا زل ش ز‬
‫سديگر بر قصر علم و حكمت شود‪ ،‬و به درياي جهل‪ ،‬و حمللاقت فللرو نگللرد‪ ،‬و بگويللد‪:‬‬
‫ب‪.‬‬ ‫قدلو ز‬ ‫ن ال د‬ ‫ميا ز‬ ‫كنا ع د ش‬ ‫م ي زت شدر ش‬‫عشلما أ ناهفعا أ وزل ز ش‬ ‫منا ه‬ ‫ذي ع زل ل ز‬ ‫مد دل هل لهه ال ل ه‬‫ح ش‬ ‫ا زل ش ز‬
‫حت و سلّمت شللود‪ ،‬و بلله دريللاي بلّ و محنللت فللرو نگللرد‪ ،‬و بگويللد‪:‬‬ ‫چهارم بر قصر ص ل‬
‫ة‪ .‬پنجلم بللر قصللر محب لللت‪ ،‬و مللولدت شللود‪ ،‬و بلله دريلاي‬ ‫سلللّم ه‬ ‫ش‬
‫حةه زوال ل‬ ‫صلل ل‬ ‫مد دل هل لهه ع ززليال ش ق‬ ‫ح ش‬ ‫ا زل ش ز‬
‫ن‬
‫حللزز ز‬‫سد ز زوال ش ز‬ ‫ح ز‬ ‫ب زوال ش ز‬ ‫ض ز‬‫ب ع زلنا الغز ز‬ ‫ذي ا زذ شهز ز‬ ‫مد دل هل لهه ال ل ه‬ ‫ح ش‬‫عداوت و غضب فرو نگرد‪ ،‬و بگويد‪ :‬ا زل ش ز‬
‫م‪ .‬ششللم بللر قصللر توك لللل و قنللاعت شللود‪ ،‬و بلله دريللاي‬ ‫ن ع زل زي شهه ش‬ ‫ضوشب هي ش ز‬‫مغ ش د‬ ‫منال ش ز‬ ‫جعزشلنا ه‬ ‫م يز ش‬ ‫وزل ز ش‬
‫مةة د هي شنللا أ وزد دشنيلأا‪ .‬هفتلم بلر قصلر‬ ‫ل ن هعش ز‬ ‫مد دل هل لهه ب هك د ق‬ ‫ح ش‬ ‫حرص و آز‪ ،‬وفاقت فرو نگرد‪ ،‬و بگويد‪ :‬ا زل ش ز‬
‫توفيق طاعت و عبادت شود‪ ،‬و به درياي خذلن‪ ،‬و فسللق‪ ،‬و معصلليت فللرو نگللرد‪ ،‬و از‬
‫ل‪.‬‬ ‫ل حا ة‬ ‫علي ك د ق‬ ‫مد دل هل لهه ز‬‫ح ش‬ ‫ق زوال ش ز‬ ‫ز‬
‫مد دل هلهه ع زليالت لوشهفي ه‬
‫ح ش ل‬ ‫دل پاك بگويد به اخلّص تمام‪ :‬ا زل ش ز‬

‫‪42‬‬
‫حد مخلص كه الول بامداد بر اين هفت بالي بلنللد شللود‪ ،‬و بللدين هفللت‬ ‫هر آن مؤمن مو ل‬
‫درياي ژرف فرو نگرد‪ ،‬و اين حمدها بگويد از سر ديدار دل‪ ،‬و هدايت‪ ،‬و معرفت‪ ،‬او بللر‬
‫همه عابدان جهللان سللابق گشللت‪ ،‬و او از مقلربللان درگللاه اسللت‪ ،‬و هملله گنللاه او عيللن‬
‫طاعت است‪ ،‬و همه وزرو وبال او مستحق غفران اسللت‪ ،‬و هملله طللاعت و عبللادت او‬
‫اضعاف مضاعف است‪.‬‬
‫ن شللاكران راسللت‪ .‬بسلليار‬ ‫ه‬ ‫آ‬ ‫لله‬‫م‬ ‫ه‬ ‫آمد‬ ‫كرده‬ ‫ياد‬ ‫شمايل‬ ‫و‬ ‫فضايل‬ ‫هرچه در اين كتاب از‬
‫نظللر كللردم تللا بنللده را چلله بهللتر‪ ،‬و نللافع تر‪ ،‬و مفيللدتر در ديللن و دنيللا‪ ،‬و در طللاعت و‬
‫معصيت‪ ،‬در اين جهان‪ ،‬و در آن جهللان؟ هيللچ نميبينللم مللرد مللؤمن مخلللص را بهللتر‪ ،‬و‬
‫نافعتر‪ ،‬و مفيدتر از شكر‪ .‬و ديگر بسيار نظر كردم تاچيست بندۀۀ مللؤمن را زيانكللارتر‪،‬‬
‫و مهلك تر؟ هيچ چيز نديللدم بللتر از تللرك شللكر‪ ،‬و مضللرتر از كفللران نعمللت‪ ،‬كمللا قللال‬
‫نال شد رشنيا زومافهشيها‪.‬‬ ‫م ز‬ ‫ب ا هزليالل لهه ه‬ ‫ح ر‬ ‫ي شاكره ا ز ز‬ ‫ن غ زن ه ق‬ ‫م ش‬ ‫ن ه‬ ‫ي)ص(‪ :‬زرك شزعتا ه‬ ‫النب ل‬
‫هركه او كفران نعمت آورد‪ ،‬دره همه رنجهاي دوجهاني بر وي گشاده شد‪.‬‬
‫پس چون به حقيقت بنگري گزارده شكر سره همه طاعتهاست‪ ،‬و ترك شكر سللره هملله‬
‫معصيتهاست؛ و بركتهللا در گللزارده شللكر اسللت‪ ،‬و هملله بيبركتيهللا در تللرك شللكر‬
‫است‪ .‬و بندگان به حقيقت شاكراناند‪ ،‬و ايشان اندكيانلد‪ ،‬چنلان ك ه ميگويلد‪ :‬وزقزل هشيل د‬
‫ل‬
‫شك دوشدر‪ .‬و هرچه قليل باشد عزيز باشد‪ ،‬و عزيز آن باشد كلله انللدك باشللد و‬ ‫عباد هيز ال ش ل‬ ‫ن ز‬ ‫م ش‬‫ه‬
‫كم يابد‪ ،‬و اگر بسيار بودي خود عزيز نبودي؛ و عزيزتر از ايللن مخللواه كلله هسللت‪ .‬اگللر‬
‫جهاني بگردي شاكري به حقيقت نيابي )از( اين شاكراني كلله گفللتيم كيانللد‪ ،‬و جهللاني‬
‫ببايد گرديد تا يكي بيابي؛ تفصيل اين بشنو‪:‬‬
‫كاراناند‪ .‬شللاكران قوميانللد كلله‬ ‫شاكران سه قسماند‪ :‬شاكراناند‪ ،‬و شكوراناند‪ ،‬و ش ل‬
‫ل شكر كننللد بلر نعملت دنيللا؛ و شللكوران آن قومانللد كله ايشلان‬ ‫ايشان خداي را علزوج ل‬
‫ل را‬ ‫كاران آن قوماند كه ايشان خللداي علزوجلل ل‬ ‫خداي را شكر كنند بر نعمت آخرت‪ .‬و ش ل‬
‫شكر كنند بر شناخت و محلبت او‪ .‬آدمي بر سه قسم است‪ :‬نفس است‪ ،‬و روح اسللت‪،‬‬
‫ذت‪ ،‬و‬ ‫قت‪ ،‬و راحللت و للل ل‬ ‫و دل است‪ .‬هرچه به آدمي رسد از نفع و ضلر‪ ،‬و محنت و مش ل‬
‫سرما و گرما‪ ،‬و خوشي و ناخوشي‪ ،‬و ثواب و عقاب همه بهرۀۀ ايللن سلله قسللم اسللت؛‬
‫ن دل‪.‬‬ ‫ن روح‪ ،‬و اگر آ ه‬ ‫ن نفس باشد‪ ،‬و اگر آ ه‬ ‫اگر آ ه‬
‫و اين هر يكي را غذائي باشد‪ ،‬و او را بدان غذاي خويش شكر بايد گزارد‪ ،‬و اگر نگزارد‬
‫كفران نعمت آورده باشد‪ ،‬و اگر شكر آن بگزارد نعمت آن زيلادت گلردد‪ ،‬قللوله تعللالي‪:‬‬
‫د‪ .‬پللس نظللر كللردم تللا غللذاي نفللس‬ ‫عذاهبي ل ز ز‬
‫شللد هي ش ء‬ ‫ن ز‬ ‫م اه ل‬ ‫فشرت د ش‬‫ن كز ز‬‫م وزل زئ ه ش‬ ‫م زلزهي شد زن لك د ش‬ ‫شك زشرت د ش‬‫ن ز‬ ‫ل زئ ه ش‬
‫چيست‪ ،‬و غذاي روح چيست‪ ،‬و غذاي دل چيست‪ ،‬و شكر هر يكللي بللر چيسللت؟ شللكر‬
‫نفس در مطعم‪ ،‬و مشرب‪ ،‬و ملبس‪ ،‬و چرب و شيرين‪ ،‬و علز‪ ،‬و مرتبت‪ ،‬و علول جستن‪،‬‬
‫و نهمت‪ ،‬و كام راندن يافتم و امثال اين‪ ،‬و شكر او بر چنين معني يافتم‪ ،‬و اين مقام را‬
‫سخت دون و فرومايه يافتم؛ زيرا كه تسبيح و نماز گبركان همه اين و مانند اين باشللد‪،‬‬
‫كه ايشان بدان عبادت خويش كه ميكنند‪ ،‬ميگويند‪ :‬سپاسّ آن خداي را كه مللا را گللاو‬
‫داد‪ ،‬و اسب داد‪ ،‬و خر داد و گوسفند داد‪ ،‬و زر و سيم داد‪ ،‬و امثال اين برشمارند‪.‬‬
‫ن مجوسي باز تللوان دانسللت؛ شللكر مللؤمن بايللد كلله بللر‬ ‫و شكر مرد مؤمن بايد كه از آ ه‬
‫چيزي ديگر باشد‪ ،‬نه مثل شكر مجوسي باشد‪ .‬و شكر ابناء دنيا بيشترين بللر ايللن گللونه‬
‫باشد؛ زيرا كه ايشان هيچ نعمت و راي نعمت دنيا ندانند‪ ،‬و اين از كم دانشللي و رغبللت‬
‫ايشان باشد‪ ،‬و حريصي ايشان بر دنيا‪ ،‬و اين بللس مقللامي نباشللد‪ ،‬چنللانكه خللبر بللدان‬
‫ب‬‫شلزر ه‬ ‫م ش‬‫مط شزعلم ه زوال ش ز‬
‫ةالل لهه ا هلل هفيال ش ز‬
‫مل ز‬ ‫ف ن هعش ز‬ ‫م ي زشعلره ش‬ ‫ن زلل ش‬ ‫ملل ش‬‫ناطق است‪ :‬قال رسولاللله)ص(‪ :‬ز‬
‫ه‪.‬‬
‫عذاب د د‬ ‫ه وزك زث دزر ز‬ ‫مل د د‬
‫ل عز ز‬ ‫قد ش قز ل‬ ‫س فز ز‬ ‫ملب ز ه‬
‫زوال ش ز ش‬
‫ل بللر غللذاي روح باشللد‪ ،‬و غللذاي‬ ‫الما شكر شكور‪ ،‬و شكر گزاردن او مر خداي را علزوج ل‬
‫روح‪ :‬علم‪ ،‬و عقل‪ ،‬و طاعت‪ ،‬و عبادت‪ ،‬و توفيللق‪ ،‬و عصللمت از معصلليت‪ ،‬و رغبللت بلله‬
‫كار بللر غللذاي دل باشللد؛ و‬ ‫مللا شللكر شلل ل‬ ‫آخرت‪ ،‬و ثواب‪ ،‬و درجات‪ ،‬و امثال اين باشللد‪ .‬ا ل‬
‫غذاي دل‪ :‬معرفت‪ ،‬و هدايت‪ ،‬و يقين‪ ،‬و قناعت‪ ،‬و صبر‪ ،‬و خشوع‪ ،‬و رضا‪ ،‬و مشاهدت‪،‬‬
‫و قرب‪ ،‬و انس‪ ،‬و امثال اين باشد‪ ،‬و خداوند اين دل هيچ نعمت نداند وراء اين‪ ،‬و آن از‬

‫‪43‬‬
‫تمللامي عقللل‪ ،‬و علللم‪ ،‬و معرفللت‪ ،‬و يقيللن‪ ،‬و محب لللت‪ ،‬و انللابت او باشللد بلله خداونللد و‬
‫آفريدگار خويش‪.‬‬
‫پس نظر كردم تا نخست به كدام نعمت او را شللكر كنللم؛ هيللچ نعمللت نديللدم بللر خللود‬
‫قويتر‪ ،‬و واجب تر از آن كه شكر تخليق گزارم كه‪ :‬من نبللودم‪ ،‬و ندانسللتم كلله خللواهم‬
‫بللود‪ ،‬او مللرا از نيسللت هسللت كللرد‪ ،‬و چللون از نيسللت هسللت كللرد‪ ،‬و آدمللي كللرد‪ ،‬و‬
‫درستاندام كرد‪ ،‬و نيكوصورت‪ ،‬و راستپيكر‪ ،‬و راسللتقامت‪ ،‬و راسللتنهاد‪ ،‬و بينللا‪ ،‬و‬
‫شنوا‪ ،‬و گويا‪ ،‬و گيرا‪ ،‬و دانا آفريد‪ ،‬و در سللابق علللم خللرد مللرا مسلللمان دانسللت‪ ،‬و از‬
‫ا لمت محمد مصللطفي)ص( دانسللت‪ ،‬و عقللل‪ ،‬و علللم‪ ،‬و معرفللت‪ ،‬و هللدايت داد‪ ،‬و ملرا‬
‫م‬‫ه ثد ل‬ ‫خل ش ز‬
‫ق د‬ ‫ششييةء ز‬ ‫ل ز‬ ‫عطي ك د ل‬ ‫ذي ا ز ش‬ ‫بدين شناسا كرد‪ ،‬چنانكه در كتاب عزيز خويش گفت‪ :‬ا زل ل ه‬
‫دي‪.‬‬ ‫هز ز‬
‫پس چون حق سبحانه و تعالي ابتداي ملنت به خلق ما يلاد ك رد‪ ،‬پلس بله هلدايت ملا را‬
‫بياموخت كه ابتداء شكر به چه كنيد‪ ،‬پس نظر كردم در كللار خلللق مللا‪ ،‬و آفرينللش روح‬
‫مللا‪ ،‬و نيكللويي تصللوير مللا‪ ،‬و راسللتي انللدام هاي مللا‪ ،‬و پرهيللز جللوارح مللا‪ ،‬و تندرسللتي‬
‫استخوان و رگ و پللي و پوسللت و گوشللت مللا‪ ،‬و مللا را چنيللن آراسللته و راسللت كللرده‬
‫بيافريد‪ :‬و اگر يك رگ از اين كه جنبان است‪ ،‬آرام گيرد‪ ،‬و اگر از آن كه آرميده اسللت‪،‬‬
‫متحرك گردد چندان خروش و ناله از ما برآيد كه جهاني از ما خبر يابد‪.‬‬
‫پس چون به حقيقت در اين باب نظر كردم‪ ،‬علم و حكمت و صللنعت آفريللدگار خللويش‬
‫در آفرينش خود بديدم‪ ،‬پس شكر كردم بر اين عطا و بر اين نعمت‪ ،‬و عجز خللويش در‬
‫ت منعم خويش بديدم‪ ،‬و بدانستم كه من اين نعمتهاي او را شكر نتللوانم گفللت؛‬ ‫شناخ ه‬
‫زيرا كه نعمت منعم جز به عون‪ ،‬و توفيق‪ ،‬و مدد‪ ،‬و فضللل‪ ،‬و لطلف منعللم نتللوان ديللد‪.‬‬
‫چون اين نوع بديدي شكر توفيق بايد‪ ،‬و چون شكر توفيق بگزاردي‪ ،‬اين توفيق را شكر‬
‫ديگر بايد‪ ،‬و اين شكر را توفيق ديگر‪ .‬پس چون به حقيقت بنگري همله عملر از توفيلق‬
‫شكر يك نعمت بيرون نتواند آمد‪ ،‬ديگر همه بر ما باقي است‪ ،‬پس مخللرج از ايللن‪ ،‬جللز‬
‫به عجز اقرار دادن‪ ،‬و تضلرع و نياز پيش آوردن هيچ حيلت نيست‪ .‬بنللده كلله عجللز خللود‬
‫بديد در گزارد شكر‪ ،‬آن كمال شكر است‪:‬‬
‫همچنان كه در نعمت منعم نگرد‪ ،‬بهنظر تحقيق بداند كه به منتهللاي نعملت او نرسللد‪ ،‬و‬
‫ن‬
‫نعمت هاي حق سبحانه و تعالي بنداند‪ ،‬چنان كلله در كتللاب عزيللز خللويش ميگويللد‪ :‬وزا ه ش‬
‫وها‪ .‬چون نعمت در حساب نيايد‪ ،‬چون شكر در حساب آيد؟!‬ ‫ص ش‬ ‫ةالل لهه لت د ش‬
‫ح د‬ ‫م ز‬
‫ت زعدد رشوا ن هعش ز‬
‫***‬
‫فصل آخر‪ :‬چون فضيلت شكر شاكران معلوم گشت‪ ،‬مرد عارف و عاقل چنللان بايللد‬
‫كه زمام شكر از دست مجاهدت‪ ،‬و فضللل‪ ،‬و جللود‪ ،‬و كللرم‪ ،‬و انعللام او بنگللذارد‪ ،‬و يللك‬
‫ساعت و لحظت و لمحت از شكر بنياسايد‪ ،‬و در خللاك مللذللت و تضلللرع و زاري مراغلله‬
‫مي كند‪ ،‬و از كفران نعمت‪ ،‬و از لشكر شيطان غافل نباشد‪ ،‬و از حق سللبحانه و تعللالي‬
‫ي! چون چنيللن‬ ‫ن ا زهغث شن ه ش‬‫ست زغهي شث هي ش ز‬
‫م ش‬‫ثال ش د‬ ‫از كفران نعمت استعانت ميخواهد‪ ،‬و ميگويد‪ :‬يا هغيا ز‬
‫كند هر طاعت كه او كند هر يكي گللوهر شللبچراغ باشللد‪ ،‬و هللر معصلليت كلله از او در‬
‫وجود آيد‪ -‬كه نه به عمدا باشد‪ -‬د لر يتيم باشد‪ :‬و خطاي او به صواب بر گيرند‪ ،‬و صواب‬
‫او به اضعاف برگيرند‪ ،‬و زشت او به احسان برگيرند‪ ،‬و شلرك او ب ه اخلّص انگارنلد‪ .‬و‬
‫كفر او به اسلّم برگيرند‪ ،‬و اسلّم او بلله كفللر برگيرنللد‪ .‬گنللاه او بلله عبللادت برگيرنللد‪ ،‬و‬
‫عبادت او به ذنب انگارند‪ .‬مجاز او به حقيقت برگيرند‪ ،‬حقيقت او به مجاز انگارند‪ .‬سهو‬
‫او به صدق برگيرند‪ ،‬و صدق ديگران به سهو او انگارند‪ .‬غفلت او به صللفاوت برگيرنللد‪،‬‬
‫و صفاوت ديگران به غفلت او انگارند‪ .‬سخط او به رضا برگيرند‪ ،‬و رضللاي ديگللران بلله‬
‫سخط او برگيرند‪ .‬افطار او به صلوم برگيرنلد‪ ،‬و صلوم ديگلران بله افط ار او برگيرنلد‪.‬‬
‫مجاز او به نماز برگيرند‪ ،‬و نماز ديگران به مجاز او برگيرند‪ .‬بدي او به نيكويي برگيرند‪،‬‬
‫و نيكويي ديگران به بدي او برگيرند!‬
‫اين همه از بهر آن كنند كه‪ :‬در س لر‪ ،‬و علّنيه‪ ،‬و در خلّ‪ ،‬و ملّ‪ ،‬و در خير‪ ،‬و شر‪ ،‬پيوسته‬
‫ق‪ ،‬واگللر شللر‪،‬‬ ‫ز ش‬ ‫ح ش ل‬ ‫به شكر منعم مشغول باشد‪ .‬اگر طاعت كند‪ ،‬گويد‪ :‬ا زل ش ز‬
‫مد دل هلهه ع زليالت لوشفهي شلل ه‬

‫‪44‬‬
‫ه كه اسلّم‪ ،‬و معرفت بهجاي است؛ اگر چنين كه قضللاي معصلليت كللرد‪،‬‬ ‫گويد‪ :‬الحمدلل ل ه‬
‫قضاي عزل معرفت كردي چه كردمي؟ و اگر ايللن كلله قضللاي گنللاه كللرد‪ ،‬قضللاي كفللر‬
‫كردي چه كردمي؟ الحمدللله كه قضاي گناه بود‪ ،‬نه قضاي كفر‪ ،‬و الحمدللله كلله قضللاي‬
‫شلر بود‪ ،‬نه قضاي عزل معرفت‪ .‬در اين ميدان چنللدان جللولن ميكنللد‪ ،‬و ملزد و ثللواب‬
‫همه كارگران مي ستاند‪ ،‬كه هرچند كه در فهم آدمي درآيد‪ ،‬هنوز بيشللتر و گرانتللر آيللد‪-‬‬
‫ميدان ازل و ابد است! – و هركه شكر بر نعمللت امروزيللن كنللد‪ ،‬شللكر او ابللتر اسللت؛‬
‫همچنان كه گفتم كه مجوسي هم اين شكر ميكند‪.‬‬
‫اما چون مرد مؤمن عارف مخلص عاقل از سر نور هدايت‪ ،‬و توش معرفت‪ ،‬بللر بللالي‬
‫محبت رود‪ ،‬و در صحراي ربوبيت نگرد‪ ،‬و در سبقت ازل نگرد‪ ،‬و در بدايت ابد نگللرد‪ ،‬و‬
‫مللد دل هل لهه‬ ‫ح ش‬ ‫قللۀۀ حقيقللت بگردانللد‪ ،‬و از سللر صللفا و صللفاوت بگويللد‪ :‬ا زل ش ز‬ ‫زبللان صللدق در ح ل‬
‫ل‬ ‫ة‬ ‫للا‬ ‫ح‬ ‫ل‬‫ق‬ ‫لل‬‫ك‬ ‫للي‬‫ل‬ ‫ع‬ ‫ه‬‫ل‬ ‫ل‬‫ل‬ ‫د‬‫لل‬
‫م‬
‫ز ز ش ده ه ز‬ ‫ح‬‫ش‬ ‫ل‬ ‫وا‬ ‫أ‬ ‫ا‬ ‫لل‬
‫ي‬ ‫ن‬
‫هش‬ ‫د‬ ‫و‬ ‫أ‬ ‫ا‬ ‫لل‬
‫ن‬ ‫ي‬‫د‬ ‫ة‬ ‫لل‬
‫م‬
‫هش ز ة هش‬‫ع‬ ‫ن‬ ‫ق‬
‫ل‬ ‫لل‬‫د‬ ‫ك‬ ‫ب‬ ‫ه‬ ‫ل‬ ‫ل‬‫ل‬
‫ز ز ش ده ه ه‬‫د‬‫لل‬ ‫م‬ ‫ح‬ ‫ش‬ ‫ل‬‫ز‬ ‫ا‬‫و‬ ‫أ‬ ‫ا‬ ‫مدا أ ه ش‬
‫للر‬‫ي‬ ‫ث‬‫ز‬ ‫ك‬ ‫ح ش‬ ‫ن ز‬ ‫مي ش ز‬‫باشلعال ز ه‬ ‫زر ق‬
‫ة‪ .‬به همه عبادتهللا برسللد مگللر شللكر كلله هللم‬ ‫ش‬
‫سقر زوالزعلّن هي ز ه‬ ‫ش‬
‫علي ن زشعمائ ههه هفيال ه‬ ‫ل‬
‫مد دل هلهه ز‬ ‫ح ش‬ ‫زوال ش ز‬
‫ازلي است‪ ،‬و هم ابدي است‪.‬‬
‫بندگي گزاردن شكر است؛ نماز ‪ ،‬و روزه‪ ،‬و صدقة‪ ،‬و زكوةا و حج‪ ،‬و عمللره‪ ،‬و غللزو‪ ،‬و‬
‫مد دل هل لهه‬ ‫ح ش‬ ‫اغتسال‪ ،‬و هرچه ما بدان مأموريم همه برخيزد مگر شكر‪ ،‬قوله تعالي‪ :‬زوقادلوا ال ش ز‬
‫حللنللا‬ ‫شللك دوشءر‪ .‬و جللاي ديگللر ميگويللد‪ :‬ا زللللذ هيش ا ز ز‬ ‫فللوءر ز‬ ‫ن زرلبنللا ل زغز د‬ ‫ن اه ل‬ ‫حزز ز‬ ‫ب ع زلنللاال ش ز‬ ‫هلل ز‬ ‫ذي ا زذ ش ز‬ ‫الللل ه‬
‫ه‪ .‬و اول چيزي كه در لوح محفوظ قلم بللر آن برفللت ايللن نوشللت‪:‬‬ ‫ضل ه ه‬ ‫ن فز ش‬ ‫م ش‬ ‫مة ة ه‬ ‫مقا ز‬ ‫ش‬
‫دازرال ز‬
‫شكشر ل هن زشعماهئي ‪ ...‬تا آخر خبر‪.‬‬ ‫د‬ ‫م يز ش‬ ‫ز‬
‫قضاهئي وزل ش‬ ‫ض به ز‬ ‫م ي زشر ز‬ ‫ن لز ش‬ ‫م ش‬
‫ز‬
‫اين خبر در باب شكر تمام است؛ هركه قبلول خواهلد كلرد‪ .‬و هركله نخواهللد كللرد )و(‪،‬‬
‫جحود خواهد كرد آن را هيچ درمان نيست‪.‬‬
‫واللله اعلم بالصواب‪.‬‬

‫‪45‬‬
 ‫باب يازدهم‬
‫در عبادت معجب و مرائي‬
‫شيخالسلللّم‪ ،‬قدوةاالبللدال‪ ،‬قطبالعللالم‪ ،‬ابونصللر احمللدبن ابيالحسللنالنامقيالجامي‬
‫دسّاللله روحهالعزيز گويد‪:‬‬ ‫ق ل‬
‫اين فصل را نيك تأمل بايد كرد؛ اگرچه ايللن قللوم را كلله كللار ايشللان‪ ،‬در چشللم ايشللان‬
‫عظمي دارد‪ ،‬خوش نيايد‪ ،‬وليكن باكي نيست!‬
‫قللدر ك زمللا‬ ‫جعزلل ز‬
‫ل ي زن ش د‬ ‫ي‪ ،‬فز ز‬ ‫صللل ق‬ ‫جلّ أ ي د ز‬ ‫ه)ص( وزا زب ش ز‬
‫صللزر زر د‬ ‫ل الل للل ه‬ ‫سللوش د‬‫ملللر زر د‬ ‫در ايللن خللبر تأمللل كللن! ز‬
‫ز‬ ‫ز‬ ‫ل‬ ‫قدرال شدغرا د‬
‫د‪-‬‬‫مل ة‬‫ح ل‬‫م ز‬
‫ن د‬ ‫عللي غ زشيلر د هشيل ه‬ ‫ت ز‬ ‫عللي هلذا‪ ،‬لملا ز‬ ‫ت ز‬ ‫وملا ز‬ ‫ه)ص(‪ :‬ل ش‬ ‫ل الل ه‬ ‫سوش د‬ ‫ل زر د‬‫ب؛ زفقا ز‬ ‫ي زن ش د‬
‫پارسي خبر چنين باشد كه رسول)ص(‪ :‬بلله جللايي ميگذشللت‪ ،‬مللردي را ديللد كلله نمللاز‬
‫چنگ بر زمين زند؛ مهتر گفللت )ص( كلله‪:‬‬ ‫ميكرد‪ -‬سر بر زمين ميزد همچنان كه كلّغ ه‬
‫مد ميرد‪.‬‬ ‫اگر اين مرد بر چنين نماز بميرد‪ ،‬نه بر دين مح ل‬
‫تو اكنون مينگر تا در كار خداي كجايي؟! چون به حقيقت بنگري نمللاز اغلللب خلللق بللر‬
‫اين گونه است؛ بر اين نماز‪ ،‬و بر اين عبادت چيللزي نتللوان سللاخت‪ -‬اگللر عللذاب نكنللد‪،‬‬
‫شللراهرها‪-‬‬ ‫مت هللي ب ه ه‬ ‫ما ل‬ ‫سخت نيك باشد‪ ،‬هزار شكر ببايد كللرد!‪ -‬مهللتر)ص( مللي گويللد‪ :‬قهللوا د‬
‫مللت مللن بلله بللدان‬ ‫پارسي خبر چنين باشد كه مهتر)ص( ميگويللد كلله‪ :‬بهجللاي مانللدن ا ل‬
‫ايشان است! اكنون اين سخن را معني بايد؛ هرچند مينگرم تا معنلي ايلن سلخن كج ا‬
‫يابم‪ ،‬و چون است؟‬
‫بسيار نظر كردم؛ قللومي كلله مللا ايشللان را ميبللترين مردمللان دانيللم‪ ،‬و ميگللوييم كلله‬
‫مداند‪ ،‬چندان كارهاي نيك از ايشان در وجللود ميآيللد كله خللداي‬ ‫مت مح ل‬ ‫ايشان بترينان ا ل‬
‫ل داند! و قومي ديگر كه ما ميگوئيم كه ايشان بهترين مااند‪ ،‬چندان شر و شور‪،‬‬ ‫علزوج ل‬
‫مد افگندنلد كله خلداي دانللد! و هلر حلق كله فلرا ايشللان‬ ‫مت مح ل‬ ‫و كارهاي بد در ميان ا ل‬
‫بگويي‪ ،‬يكي قبول نكنند‪ ،‬و فرانستانند‪ ،‬و به جفاي مردمان دست بيرون كنند‪ ،‬و هر چلله‬
‫شان دست فرا رسد از بدي بكنند‪.‬‬
‫و قومي ديگراند كه پيوسللته در عللون مسلللماناناند‪ ،‬و مللا ايشللان را ابللله و نللادان نللام‬
‫كرده ايم‪ ،‬و ايشان نيز به بدكاري خويش مقراند‪ ،‬و همه كس را از خويشتن بهتر داننللد‪،‬‬
‫و شللب و روز بللر كللار و كللردار خويشللتن ميگرينللد‪ ،‬و نللدامت و تأسللف ميخورنللد‪ ،‬و‬
‫ة؛‬
‫سللن ز ة‬
‫ف ز‬ ‫سي شزرةاز مائ زةه ا زل ش ه‬ ‫م ه‬‫نال شلناره ز‬ ‫م ز‬ ‫ب ه‬‫ه‪ ،‬ا هقشت ززر ز‬ ‫علي د دشنيا أ فات زت ش د‬ ‫ف ز‬ ‫س ز‬ ‫ن از ه‬ ‫م ش‬ ‫رسول)ص( ميگويد‪ :‬ز‬
‫ة(‪.‬‬‫سن ز ة‬ ‫ف ز‬ ‫ش‬ ‫ز‬
‫سي شزرةاز مائ زةه ال ه‬‫م ه‬ ‫جن لةه ز‬ ‫ش‬
‫ن ال ز‬ ‫م ز‬ ‫ب ه‬ ‫ه‪ ،‬ا هقشت ززر ز‬‫خزرةاة فات زت ش د‬ ‫علي آ ه‬ ‫ف ز‬
‫س ز‬ ‫ن از ه‬ ‫م ش‬
‫)وز ز‬
‫سف خورد بللر دنيللا‪ ،‬و كللار دنيللا‪،‬‬ ‫پارسي خبر چنين باشد كه مهتر)ص( ميگويد‪ :‬هركه تأ ل‬
‫كه از وي فوت شود‪ ،‬نزديللك گللردد او بلله آتللش دوزخ بلله صللدهزار سللاله راه؛ و هركلله‬
‫تأسف خورد بر كار آخرت كه از وي درگذرد‪ ،‬نزديك گردد به بهشت به هزار سللاله راه‪.‬‬
‫سللف‬ ‫اكنون هرچند مينگرم اين قومي كه مللا ميگللوييم كلله‪ :‬بهللترين مللا ايشللاناند! تأ ل‬
‫ايشان همه بر آن است كه‪ :‬افسوسّ! و دريغ! و حسرت! كه من چنين نكللردم تللا فلّن‬
‫چيز به چنگ آوردمي؛ يا چنان نكردم تا فلّن چيز از دست من بنشدي‪ .‬و اگر درمللي در‬
‫همه عمر خود خرج كرده باشد‪ -‬اگر از بهر خداي‪ ،‬و اگر از بهر ريا‪ -‬چون آنچلله مقصللود‬
‫او بود حاصل نگشته باشد‪ ،‬همه عمر در تأسف آن كند‪ ،‬و بر حسرت آن بميرد!‬
‫ندانم تا عاقبت چون شود؟! چند كس را ديدهام كه چنللدان تأسللف ميخوردنللد كلله‪ :‬در‬
‫فلّن وقت‪ ،‬بر فلّن كس‪ ،‬چند و چندين خرج كردهام‪ ،‬هرگز مرا به يك دانگ سيم سللياه‬
‫باز نيامد‪ ،‬و هرگز به يك نان‪ ،‬و به يك سخن در هيچ جاي باز نيامد؛ دريغ آن رنج مللن‪ ،‬و‬
‫آن سيم من كه بدو خرج كردم! تأسف نيكان ما اغلب بدين گونه است‪ ،‬و تأسف بللدان‬
‫ن اين امت هملله بللر آن اسللت كلله‪ :‬دريللغ! چللرا بللد كرديللم‪ ،‬و چللرا مسلللمانان را‬ ‫ما و آ ه‬
‫بيازرديم‪ ،‬چرا مال در فساد بهكار برديم‪ ،‬چرا نه در كار خداي رنج برديم؟‬
‫اكنون از سر حقيقت در اين سخن بايد نگريست‪ ،‬تا راه دوزخ كه ميرود‪ ،‬و خود را بلله‬
‫دوزخ كه نزديكتر ميگرداند؟ و راه بهشت كه مي رود‪ ،‬و خود را به بهشت كه نزديكتر‬
‫مل كند‪ ،‬به حقيقللت‬ ‫ميگرداند؟ هر كه انصاف بدهد‪ ،‬و در معني اين خبر درانديشد‪ ،‬و تأ ل‬
‫بداند كه كارها چون است؟‬

‫‪46‬‬
 ‫ر سخن كه ميگفتيم كه‪ :‬در هر كللاري‪ ،‬و در هللر چيللزي كيميللائي اسللت كلله‬ ‫آمديم با س ه‬
‫ن دنيللا گفتلله آمللد‪ ،‬و‬ ‫ه‬ ‫آ‬ ‫للبرد؛‬ ‫ب‬ ‫للويش‬ ‫خ‬ ‫للران‬ ‫ق‬ ‫ا‬ ‫لله‬ ‫ل‬ ‫جم‬ ‫از‬ ‫للبق‬ ‫س‬ ‫آرد‪،‬‬ ‫دست‬ ‫به‬ ‫آن‬ ‫چون مرد‬
‫گفت وگوي آن معلوم است‪ .‬آمللديم بلله كيميللاي دينللي كلله در راه ديللن‪ ،‬و روش اوليللاي‬
‫ل كيميا چيست؟ در اين راه كيمياهاست كلله هللر كلله از آن نللوع چيللزي بلله‬ ‫خداي علزوج ل‬
‫چنگ آرد‪ ،‬اسپ دولت به زير ران او درآمد‪ ،‬و او را بر براق فضل‪ ،‬و جود‪ ،‬و كللرم روان‬
‫كردند‪ ،‬و چوگان توفيق به دست وي دادند‪ ،‬و او گوي سللعادت بلله ميللدان ابللد افگنللد‪ ،‬و‬
‫گفتوگوي بهدست همه ناشناختگان بماند‪.‬‬
‫اكنون اين كيمياهاي دينللي بللدان كلله چيسللت؛ الول‪ :‬كيميللاي هللدايت‪ ،‬و معرفللت اسللت‪.‬‬
‫دوديگر‪ :‬كيمياي اخلّص و صفاوت است‪ ،‬سديگر‪ :‬كيمياي عقل‪ ،‬و علم‪ ،‬و حجت اسللت‪.‬‬
‫كلل و قنلاعت اسلت‪ .‬شش م‪:‬‬ ‫چهارم‪ :‬كيمياي تقوي و زهلادت اسلت‪ .‬پنجلم‪ :‬كيميلاي تو ل‬
‫كيمياي طاعت‪ ،‬و عبادت است‪ .‬هفتم‪ :‬كيمياي نليت راست‪ ،‬و شريعت‪ ،‬و حقيقت است‪.‬‬
‫هشتم‪ :‬كيمياي صدق‪ ،‬و وفا و حكمت است‪ .‬نهم‪ :‬كيمياي شللوق و عشللق‪ ،‬و محب لللت‪ ،‬و‬
‫حرقت است‪ .‬دهم‪ :‬كيمياي رضا‪ ،‬و حيرت‪ ،‬و مشاهدت‪ ،‬و مؤانست‪ ،‬و موافقت است‪.‬‬
‫هر كه مي خواهد كه بر اقران خويش زيادت شود‪ ،‬در آن بايد كوشيد‪ ،‬تا از اين كيمياهللا‬
‫ما تا از اين نوع او را چيللزي‬ ‫يكي به دست آرد‪ ،‬آنگه از خود بر شرب آن جان فدا كند‪ .‬ا ل‬
‫ذت‬ ‫دامن نگيرد‪ ،‬و از اين شربت چيزي به مذاق وي نرسد‪ ،‬هرگز او را از اين حللديث للل ل‬
‫م ي زد شهر‪ -‬هر كه نچشيد نداند‪ .‬چيزهاست‬ ‫م ي زذ دقش ل ز ش‬
‫ن لز ش‬ ‫م ش‬‫و حلّوت نباشد؛ از اين جا گفتهاند‪ :‬ز‬
‫هم در خبر‪ ،‬و هم در قرآن‪ ،‬كه حق سبحانه و تعالي در آن تعبيهها كرده است؛ اگللر مللا‬
‫درانديشيم‪ ،‬و از خداي توفيق خواهيم‪ ،‬خداي آن بر ما باز گشايد‪.‬‬
‫ا لما ما را خود اندوه هيچ كار ديني نگرفته است تا ما چيزي بدانيم از اسرار كارها؛ ما را‬
‫ل چيزي از كنلوز غيلب بله‬ ‫آن گرفته است تا سخن ما قبول كند‪ ،‬نه آنكه تا خداي علزوج ل‬
‫ب مخلللص را باشللد‪ .‬حللق سللبحانه و تعللالي‬ ‫ما دهد‪ ،‬زيرا كه اين هملله مللرد عللارف محلل ل‬
‫ن قللومي! مللا را‬ ‫وا؛ همه مؤمنان را گفللت‪ ،‬نلله قللومي را دو ه‬ ‫من د ش‬ ‫يال لذ هي ش ز‬
‫نآ ز‬ ‫ه زول ر‬ ‫ميگويد‪ :‬زالل ل د‬
‫هيچ عقل‪ ،‬و علم تقاضا نكند تا خود اين چيست؟ خطابي بدين عزيزي‪ ،‬و قومي از ايللن‬
‫متي‪ ،‬و غافلي‪ ،‬و بيعقلي مي در نهانديشند كه اين خود چيست؟‬ ‫چنين غافل؟! از بيه ل‬
‫چون چنان خداوندي‪ ،‬چنين قوم بيادب‪ ،‬و خاطي‪ ،‬و جافي را دوست خللويش خوانللد‪ ،‬و‬
‫ما را بدين خطاب نه نازش‪ ،‬و نه فخر‪ ،‬و نه نشاط و نه شادي‪ ،‬اين نه علّمللت سللعادت‬
‫باشد! اگر اين سخن سلطان وقت گويد كه‪ :‬مردمان فلّن ديله دوسلتان منانلد‪ ،‬و ملن‬
‫ايشلان را دوسلت مي دارم‪ ،‬بلدان چنلدان فخلر و س رافرازي كننلد‪ ،‬و چنلدان نشلاط و‬
‫ل دانللد‪ .‬و چللون حللق سللبحانه و تعللالي ميگويللد كلله‪ :‬زالل للل د‬
‫ه‬ ‫شادي كنند‪ ،‬كه خداي علزوج ل‬
‫وا‪ ،‬و ما چنين آهسته! نه علّمت دوستي است‪.‬‬ ‫من د ش‬ ‫نآ ز‬ ‫يال لذ هي ش ز‬
‫زول ر‬
‫بايسللتي كلله اگللر حقتعللالي گفللتي‪ :‬مللن دوسللت قللومي ام از مسلللمانان اگللر مللا را در‬
‫مسلماني يقين بودي‪ ،‬ما گفتيمي كه‪ :‬ملا از آن قلوم ايم؛ بلك ه همله مؤمنلان را در ايلن‬
‫ما اين را مثالي هست در شاهد‪:‬‬ ‫خطاب متساوي كرد‪ ،‬بايستي كه ما نه چنين بوديمي‪ .‬ا ل‬
‫هم چنان كه مللردي بميللرد‪ ،‬و از او فرزنللدان خللرد بللاز ماننللد‪ ،‬و ايشللان را املّك بسلليار‬
‫باشد‪ .‬قاضي ايشان را ولليي فرا كند‪ ،‬تا كار ايشان‪ ،‬و اسباب ايشان راسللت ميدارد‪ ،‬و‬
‫هرچه از ايشان بالغ گردند‪ ،‬و اثر رشد يابند‪ ،‬مالي كلله قسللمت ايشللان باشللد‪ ،‬بديشللان‬
‫ت‬‫مي دهد‪ .‬و هركه را داند كه مال به زيللان خواهللد آورد‪ ،‬نفقلله و جللامهاي كلله دروايسلل ه‬
‫ايشان باشد‪ ،‬بديشان ميدهد‪ ،‬تا مال باقي به زيان نيارند‪ .‬چللون حللق سللبحانه و تعللالي‬
‫ي حكيم چنللان كنللد كلله كللار بلله زيللان نيايللد‪ ،‬چللون‬ ‫ي مؤمنانام؛ لبد ول ل‬ ‫ميگويد‪ :‬من ول ل‬
‫صي شدر‪ -‬ميگويد‪ :‬من شما را نيك مللولام‪،‬‬ ‫ش‬
‫مالن ل ه‬ ‫ولي وزن هعش ز‬ ‫م ش‬ ‫ش‬
‫مال ز‬‫م ن هعش ز‬ ‫د‬
‫ولك ش‬ ‫م ش‬‫ه ز‬ ‫ل‬
‫ن الل ز‬ ‫ميگويد‪ ... :‬ا ز ل‬
‫شللدا أ‬ ‫م در ش‬
‫من شهد ش‬
‫م ه‬
‫ن آزنست د ش‬‫و نيك ياري ام‪ ،‬به همه حال كار نيك كند؛ چون ديگران را گفت‪ :‬فزإ ه ش‬
‫م‪ ،‬او هم اين كند‪.‬‬ ‫موال زهد ش‬ ‫م از ش‬ ‫وا ا هل زي شهه ش‬ ‫زفاد شفزعد ش‬
‫دوستاني كه عارف و مخلصاند‪ ،‬وليت ايشان به جاي خللويش اسللت‪ ،‬همچنللان كلله آن‬
‫يتيم‪ ،‬اگرچه در وي اثر رشد پيدا نيايد مال وي از ملك وي بيرون نشود؛ همچنين اگرچه‬
‫ۀ غفلت‪ ،‬و بند معصيت است‪ ،‬ولي لللي از او منقطللع‬ ‫حد‪ ،‬عارف‪ ،‬مخلص در ساي ۀ‬ ‫مؤمن‪ ،‬مو ل‬

‫‪47‬‬
‫ما به دهر مرگ كه همه آفتها منقطللع گللردد‬ ‫وليت ولي بهجاي خويش است‪ .‬ا ل‬ ‫نشود‪ ،‬و ت ز‬
‫مال او به دست او بازدهند‪ ،‬و ولي با ولي و با خداوند رسد تر و تازه‪ ،‬و مكللر شلليطان‪،‬‬
‫و غرور‪ ،‬و هوا در ميان نه‪.‬‬
‫ا لما مرد بايد كه ايمللان ازل در بللار وي تعللبيه باشللد‪ ،‬و هللم نسللبت ميثللاق درسلت دارد؛‬
‫هم چنان كه آن يتيم را چون نسبت فرزندي با پلدر درسلت آملد‪ ،‬م ال او چله در دسلت‬
‫ولي‪ ،‬و چه در دست او همه يكي باشد‪ -‬اينجا نيز همچنين است‪ :‬چون نسللبت مللؤمني‬
‫مللا‬
‫درست آمد‪ ،‬مؤمن دوسللت خللداي اسللت‪ ،‬اگرچلله او در حللال از آن بيخللبر اسللت؛ ا ل‬
‫دوستي همچنان بهجاي خويش است اگللر او خللبر دارد و اگللر نللدارد‪ ،‬و آنجللا كلله بهللتر‬
‫بهكار آيد بدو باز دهد‪ ،‬وبالللهالعون والتوفيق‪.‬‬

‫‪48‬‬
 ‫باب دوازدهم‬
‫در آنكهّ پنداشت در سار آدمي از كجاسات؟‬
‫دسّاللله‬
‫شيخالسلّم‪ ،‬قدوةاالبدال‪ ،‬قطبالعالم‪ ،‬احمدبن ابيالحسللن اللنامقيالجللامي قلل ل‬
‫روحهالعزيز گويد‪:‬‬
‫اين كه مي نويسم كه‪» :‬فصل آخر«‪ ،‬اين سخن خطايي عظيم است؛ زيرا كه اين سخن‬
‫را ا لول و آخر نيست؛ هرچه در وجود آمده است از »كاف« و »نون« در وجود آمللده‪ ،‬و‬
‫اين سخن از علم‪ ،‬و حكمت‪ ،‬و لطف لطيللف در صللحراي ربللوبليت بلله فضللل و كللرم‪ ،‬و‬
‫جود‪ ،‬و مش ليت او در وجود آمده‪ ،‬پس آنگه »كاف« و »نون« بدو آشكارا شد‪ .‬زيللرا كلله‬
‫بي مخاطب خطا از حكيم سهو باشد‪ ،‬و بللر او سللهو‪ ،‬و غفلللت‪ ،‬و خطللا روا نيسللت‪ .‬اي‬
‫بس زيركان بر پنداشت كه عقل ايشان اينجا سرگردان شد‪ ،‬و مركب علم ايشللان بلله‬
‫سر درآمد! و بدين دريا فرو شدند‪ ،‬كه به قعر هاويه سر از درك اسفل برآوردند‪.‬‬
‫در اين ميدان جز به نور معرفت‪ ،‬و هدايت هلادي قللدم نتللوان زد‪ .‬هركلله ديللدۀۀ عقللل او‬
‫كحل معرفت نكشليدهاند‪ ،‬و از ازل تلا ابلد بينلا نكردهانلد‪ ،‬و هرچ ه در مي ان ازل و ابلد‬
‫است به نور معرفت بنشناخته است‪ ،‬او قدم راست ننهاده است‪ .‬قدم اين راه نه قللدم‬
‫مت است‪ ،‬و پرواز باز ازل است‪ .‬روندۀۀ اين راه اگر‬ ‫جارحت است‪ ،‬قدم اين راه قدم ه ل‬
‫يك چشمزخم به خود‪ ،‬و به قدمگاه خود باز نگرد‪ ،‬از خاسران دو جهان گردد‪ ،‬و دمار از‬
‫ورا أ بر خود بايد خوانلد‪ .‬ايلن طريلق نله طريلق قيلل و‬ ‫من شث د ش‬ ‫جعزشلناه د ز‬
‫هبآأء د‬ ‫روزگار او برآيد‪ ،‬فز ز‬
‫قال است‪ ،‬اگر تقليد استاد وعم و خال است‪ ،‬اگر هللايوهوي و نعللره و حللال اسللت‪ ،‬و‬
‫اگر گفتار خوب و زشت و محال است‪ ،‬و اگر طلب كسب حلّل اسللت‪ ،‬و اگللر گفللت و‬
‫شغب و جنگ و جدال است؛ اين حديث از همه بيرون و اين بيتهييا بييدين حييديث سييخت ليييق‬
‫است‪:‬‬
‫او را وجود‪ ،‬و كتم‪ ،‬و عدم در برابر‬ ‫سللر‬
‫آن را كه راه غيب بللرو بللر مي ل‬
‫اسلللللللللللللللللللللللللللللللللللللللللت‬ ‫اسللللللللللللللللللللللللللللللللللللللللت‬
‫آنجا كه وهمهللا نرسللد زان فراتللر‬ ‫متش نيايللد كللونين و عللالمين‬ ‫در ه ل‬
‫اسلللللللللللللللللللللللللللللللللللللللللت‬ ‫هرچ آدمي اسللت خللاك چللو گللردد‬
‫آنچ او نه آدمي است ز كونين برتر‬ ‫بخللللللللللللللللللاك بللللللللللللللللللاز‬
‫اسلللللللللللللللللللللللللللللللللللللللللت‬ ‫مشنو حديث هركس و ايللن را بلله‬
‫متي مكن كه همه كار راسر‬ ‫دون ه ل‬ ‫جلللللللللللللللللان شلللللللللللللللللنو‬
‫اسلللللللللللللللللللللللللللللللللللللللللت‬ ‫جز زين حديث كللان ز ازل تللا ابللد‬
‫ايللن را ابللد نللديم و ازل نيللز مللادر‬ ‫بلللللللللللللللللللللللللللللللللللللللللللود‬
‫اسلللللللللللللللللللللللللللللللللللللللللت‬ ‫در فهم كس نيايللد هركلاو نلله ايللن‬
‫آن را كه هسلت معنلي چلون ج ان‬ ‫بلللللللللللللللللللللللللللللللللللللللللللود‬
‫فراخلللللللللللللللور اسلللللللللللللللت‬ ‫متش به بهشللت اسللت‬ ‫آن را كه ه ل‬
‫در وي گمان مبر كه ورا از تو بللاور‬ ‫و حلللللللللللللللللللللللللللللللللورعين‬
‫اسلللللللللللللللللللللللللللللللللللللللللت‬ ‫راهي كه راه نيست در او يك قدم‬
‫بللر طللرف راه نيللز نهنگللان منكللر‬ ‫دگللللللللللللللللللللللللللللللللللللللللللر‬
‫اسلللللللللللللللللللللللللللللللللللللللللت‬ ‫آن كس كه راه رفت در او گشلت‬
‫او را حيللللات و روح و دل و جللللان‬ ‫مسللللللللللللللللللللللللللللللللللللتقيم‬
‫ديگلللللللللللللللللر اسلللللللللللللللللت‬ ‫گر باد اين حديث بر احمللد وزيللده‬
‫بيشك بلند بخت و سعيد و مشلللهر‬ ‫اسللللللللللللللللللللللللللللللللللللللللت‬
‫اسلللللللللللللللللللللللللللللللللللللللللت‬

‫حللد‬
‫چنانميبايد كه نسيم لطف و فضل او از سره سراپردۀۀ غيب به سلر بندۀۀ مللؤمن مو ل‬
‫عارف رسد‪ ،‬و از اسرار ربللوبليت در دل وي گلللي بشللكفد‪ ،‬و بللوي آن گللل در دمللاغ آن‬
‫ل اغيار بردوزد‪ ،‬و چشم ظاهر و باطن وي بر‬ ‫حد مخلص افتد‪ ،‬و ديدۀۀ وي از ك ل‬ ‫عارف مو ل‬
‫مت او‬ ‫ل‬ ‫ه‬ ‫باز‬ ‫و‬ ‫شود‪،‬‬ ‫گشاده‬ ‫وي‬ ‫دل‬ ‫به‬ ‫روزن‬ ‫غيب‬ ‫ۀ‬ ‫ۀ‬ ‫سراپرد‬ ‫از‬ ‫و‬ ‫ننشيند‪،‬‬ ‫اغيار‬ ‫هيچ شاخ‬

‫‪49‬‬
‫در هيچ شكار منگرد‪ ،‬و در انتظار يوسف در بيتالحللزان بنشلليند‪ ،‬و يعقللوب وارنفسللي‬
‫ميزند‪ ،‬تا چون پيراهن يوسف به دروازۀۀ مصر بيفشانند‪ ،‬بوي آن بشنود‪.‬‬
‫مللا چللون‬
‫و در راه مصر بسا كسان بودند كه آن باد‪ ،‬و آن بوي بر ايشان گذر ميكللرد‪ ،‬ا ل‬
‫عشق يعقوبي نبود‪ ،‬از بوي هيچ نصيب نيافتند‪ .‬اگر يعقوب باشي بوي يوسف شللنوي‪ ،‬و‬
‫اگر نه همه گفتو گوي است‪ :‬چون بوي به وي رسد‪ ،‬خود چشم نابينا بينا گردد‪ ،‬و گواه‬
‫سللف؛ چللون زبللان ملّمللت دراز‬
‫ح ي دوش د‬
‫جد درهي شلل ز‬
‫نخواهد‪ .‬از بيتالحزان آواز برآيد كلله‪ :‬ان قللي ل ه‬
‫ن‬‫موش ز‬ ‫م مالت زعشل ز د‬
‫كنند‪ ،‬آواز برآيد كه‪ :‬اقني أع شل ز د‬
‫بيت‬
‫بلا عشلق تكللفلي تصلللف چله‬ ‫اي عاشق سرسري تكللف چلله‬
‫كنللللللللللللللللللللللللللللللللللي؟‬ ‫كنلللللللللللللللللللللللللللللللللللي؟‬
‫يعقللوب نهاي حللديث يوسللف‬ ‫وف چلله كنللي؟‬ ‫بازار مرلقع تصلل ل‬
‫چلللللللللللللله كنللللللللللللللي؟‬

‫خلق در عالم دو گروهاند‪ :‬يك گروه بر داشتاند‪ ،‬و يك گروه بر پنداشت‪ .‬هركلله مللؤمن‬
‫حد است بر داشت اس ت‪ ،‬و ه ر ك ه مقلللد و بياخلّص اس ت بلر پنداشلت‬ ‫عارف و مو ل‬
‫است؛ و از پنداشللت تللا بلله داشللت از آسللمان تللا زميللن راه اسللت‪ .‬هملله خلللق در ايللن‬
‫پنداشت فرو شدند‪ ،‬و ديگران كه برآمدند همه از داشت برآمدند‪.‬‬
‫و همه پنداشت آدمي با يك كلملله ميگللردد‪ ،‬و آن كلملله آن اسللت كلله‪ :‬حللق سللبحانه و‬
‫قللد ش ك زلر ش‬
‫منللا بن هللي‬ ‫ي؛ و ديگللر آن كلله ميگويللد‪ :‬وزل ز ز‬ ‫ت ب هي زللد ز ل‬
‫ق د‬ ‫خل ز ش‬
‫تعالي به عالم ندا در داد كه‪ :‬ز‬
‫و‪ ،‬و برتري‪ ،‬مي رنجه دارد هم‬ ‫آزدم ‪ ...‬تا آخر آيت‪ .‬هرچه آدمي زاده را از پنداشت‪ ،‬و عل ل‬
‫از اين افتاده است‪ .‬هر آدمي كه او زيركي دارد‪ ،‬و عقل دارد‪ -‬تمام بيمعرفللت‪ -‬اغلللب‬
‫ايشان در اين‪ ،‬سر پي گم كردهاند‪ ،‬و راه غلط كردهاند‪.‬‬
‫ۀ پر خويش بر او گسللترانيده اسللت‪ ،‬و دايلله‬ ‫ما هركه را در ازل آن هماي همايون‪ ،‬ساي ۀ‬ ‫ا ل‬
‫لطف او را شربت محبت چشانيده است‪ ،‬و او به نور معرفت و هللدايت راه بازشللناخته‬
‫است‪ ،‬او از همه آفات برسته است‪ ،‬و هيچ شلربت نيللز در جلان وي ملؤلثر نگلردد‪ ،‬و از‬
‫هيچ جوي ديگر نيز آب نخورد‪.‬‬
‫جت تمام كرد‪ :‬آن فرا دل مادر موسي داد‬ ‫ل‬ ‫ح‬ ‫را‬ ‫ما‬ ‫موسي)ع(‬ ‫ل به حديث‬ ‫و خداي علزوج ل‬
‫كه وي را در تابوت كن‪ ،‬و به دريا افگن! همچنان كرد‪ ،‬تا به دست دشمن افگنللد‪ ،‬و بللر‬
‫كنار دشمن نشاند‪ ،‬و از هيچ دايه شير بنستد تللا بللا پسللتان الول رسلليد‪ ،‬و دشللمن را بللر‬
‫دست وي هلّك كرد‪ ،‬و اگرچه او را به كنار دشمن بپرورانيد به آخللر هملله كارهللا چنللان‬
‫وت داشللت‪ ،‬و در ازل‬ ‫شد‪ ،‬كه به الول نهاده بللود؛ زيللرا كلله موسللي تعللبيه معرفللت و نبلل ل‬
‫شربت لطف و كرم چشيده بود‪ ،‬نور معرفت‪ ،‬و چراغ هدايت او را بازان اصللل خللويش‬
‫رسانيد‪.‬‬
‫مللا از‬‫ي بهللري داشللت‪ ،‬ا ل‬ ‫ت ب هي زللد ز ل‬‫قلل د‬ ‫ز‬
‫خل ش‬ ‫ما آن مدبر ملعون سيهگليم فرعللون لعيللن كلله از ز‬ ‫ا ل‬
‫علي سر از وي بللرزد‪ ،‬و بللدان نيللز‬ ‫ش‬
‫م ال ش‬ ‫د‬ ‫ز‬
‫معرفت و هدايت نصيب نداشت‪ ،‬تا‪ :‬قال أزنا زرب رك د‬
‫ي‪ .‬در سلر جملله فرزنلدان آدم كله نله‬ ‫ن إل هة غ زشيلره ش‬ ‫مل ش‬ ‫م ه‬‫ت ل زك د ش‬
‫م د‬
‫بسنده نكرد‪ ،‬گفت‪ :‬ما ع زل ه ش‬
‫عارفاند‪ ،‬اين حديث دبدبه ميزند؛ الما اسباب آن ساخته ندارند‪ ،‬و اگر نه هملله در ايللن‬
‫باب يكسان اند‪ ،‬ولكن عجز ايشان از بي اسبابي ايشان اسللت‪ ،‬و پنداشللتي كلله در سللر‬
‫آدمي است‪ ،‬همه از اين است‪ ،‬در اين يك چيللز نظللر بايللد كللرد‪ ،‬تللا مگللر چيللزي از ايللن‬
‫حديث بازداني‪.‬‬
‫اسپي كه جبرئيل)ع( بر آن نشست‪ ،‬سنب آن اسب بر خللاك آمللد؛ سللامري از آن خللاك‬
‫اسللبابي برخاسللت كلله چنللدهزار خلللق از بني اسللرائيل كلله هملله پيغمبرزادگللان بودنللد‪،‬‬
‫گوسالهپرست شدند از اثر آن يكپاره خاك سنب استور جبرئيل كلله بللر آن خللاك آمللده‬
‫ت ب هزيللد زيل بلله‬‫ق د‬ ‫خل ز ش‬‫بود؛ چندان خلق را گردن بزدند‪ ،‬و ايشان از آن برنگشتند‪ .‬چون نداي‪ :‬ز‬
‫ماشل زعشلللي؛ و پنداشللت‪،‬‬ ‫گوش آدمللي ناعللارف رسللد‪ ،‬كللم از ايللن نبللود كلله گويللد‪ :‬أن زللا زرب رك د د‬
‫وجلباري‪ ،‬سر از گريبان او برآرد‪.‬‬

‫‪50‬‬
‫اين چنين همسايگي را كم از اين دعوي نشايد‪ .‬و اندر اين حديث اسرار بسيار است آن‬
‫را كه خداوند اين حديث است؛ و آن كه نه خداوند اين حديث است‪ ،‬هرچنللد كلله بيشللتر‬
‫شنود‪ ،‬منكرتر‪ ،‬و كافرتر باشد‪ ،‬وباالللهالتوفيق‪.‬‬

‫‪51‬‬
 ‫باب سايزدهم‬
‫حديث‪ :‬عشق‪ ،‬و محبت‬
‫شيخالسلّم‪ ،‬قدوةاالبدال‪ ،‬قطبالعالم‪ ،‬ابونصلر احملدبن ابيالحسلنالنامقي‪ ،‬الجلامي‪،‬‬
‫دسّاللله روحهالعزيز گويد‪:‬‬ ‫ق ل‬
‫م را در پوسللتين‬ ‫در حديث عشق سخن بسيار ميرود؛ هركلله ميخواهللد كلله مللردم عللا ل‬
‫ل او كند‪ ،‬الول اين حديث عشق بر دام بندد كلله ايللن پارسللا‬ ‫ولليي از اولياي خداي علزوج ل‬
‫م‪ ،‬و در چشللم مفسللدان عظيللم‬ ‫بود كه سخن عشق گويد‪ .‬اين سخن در چشم مردم عا ل‬
‫نفرتي دارد‪ ،‬و هم اين قوم‪ ،‬اين سخن را تقبيحي عظيم كردهاند در چشم مردم‪.‬‬
‫و اين عشق و عاشقي بهجز اين ندانند كه مردي بللر زنللي عاشللق شللود‪ ،‬يللا بللر غلّمللي‬
‫شيفته شود؛ اينچنين عشق مذموم است‪ ،‬و فساد است‪ ،‬نعوذ باللله از چنين عشللق‪ ،‬و‬
‫چنين راه‪.‬‬
‫ا لما باري ببايد دانست كه عشق چيست‪ ،‬و مقدور بنده هست‪ ،‬يا ني؟ چيزي كه مقللدور‬
‫م نباشد‪ .‬از آن جا بود كه آن سليد‪ ،‬و سليدزاده‪ ،‬امام جعفربن‬ ‫تو نباشد‪ ،‬ترا بدان مدح و ذ ل‬
‫ي؛‬
‫ن هالهه ر‬
‫جن دوش أ‬
‫شقد د‬ ‫ش‬ ‫ز‬
‫ل‪ :‬العه ش‬‫ق؟ قا ز‬ ‫ش‬ ‫ز‬
‫ي العه ش‬ ‫مد صادق رضياللله عنه را پرسيدند كه‪ :‬ما ز‬
‫ش ه‬ ‫معشن ز ز‬ ‫مح ل‬
‫مللا‬
‫م نيايد‪ .‬ا ل‬ ‫مد دوشةح‪ .‬چون چيزي كه مقدور تو نباشد ترا بدان مدح و ذ ل‬ ‫م ش‬
‫موشم ة وز ل ز‬ ‫ش‬
‫مذ د‬ ‫ل زي ش ز‬
‫س به ز‬
‫هركجا كه چيزي باشد‪ ،‬آن چيز نيز همچنين باشد‪.‬‬
‫مثل عشق همچون مثل معرفت‪ ،‬و هدايت‪ ،‬و عقل است‪ ،‬و عطاي خداي اسللت تللا كلله‬
‫را دهد؛ اما هر كه را ببينيم كه حق او را ايللن عطللا داده اسللت‪ ،‬هملله از بللن سللي و دو‬
‫دندان او را غلّمي و چاكري كنيم‪.‬‬
‫ل‪ ،‬و مرغي غريب است‪ :‬در هر جللايي آشلليانه‬ ‫عشق همچنين عطاي خداي است علزوج ل‬
‫نسازد‪ ،‬و با هر كسي مقام نگيرد‪ ،‬و بر هر شاخي ننشيند‪ ،‬و با هر كسي انس نگيللرد‪ ،‬و‬
‫اين بيتها از سر اين كوي گفته آمده است‪:‬‬
‫نيلللارد گفلللت او را هلللر‬ ‫نيايللللد عاشللللقي انللللدر‬
‫زبللللللللللللللللللللللللللاني‬ ‫عبلللللللللللللللللللللللللارت‬
‫نرويللد عشللق انللدر هللر‬ ‫دلي خواهللد ز كللل كللون‬
‫مكلللللللللللللللللللللللللاني‬ ‫آزاد‬
‫دلي خواهد سليم و پاك‬ ‫نسللازد عاشللقي بللا هللر‬
‫جللللللللللللللللللللللللللاني‬ ‫حريفلللللللللللللللللللللللللي‬
‫نه خوف و نه رجاء و نه‬ ‫درونللي بيللم قطللع و بيللم‬
‫گملللللللللللللللللللللللللاني‬ ‫هجلللللللللللللللللللللللللران‬
‫كللله عاشلللق را نبايلللد‬ ‫ايللا احمللد بللرون شللو از‬
‫ترجملللللللللللللللللللللاني‬ ‫ميللللللللللللللللللللللللللللانه‬

‫عشق چون بر كمال رسد با ديوانگي همراه شللود‪ ،‬و هملله خلللق بللر ديللوانه خنللدد؛ امللا‬
‫ديوانه را از آنچه )كه( خلق بر وي خندد‪ ،‬و اگللر چيللزي ميگوينللد او خللود از ايشللان‪ ،‬و‬
‫خنده ايشان‪ ،‬و گريستن ايشان فارغ باشد‪.‬‬
‫قياسي فرادست تو دهم‪ ،‬چنانكه اگر ميخواهي كه چيللزي بللداني بتللواني دانسللت‪ :‬در‬
‫ت‬‫ت‪ ،‬مللا ز‬‫م مللا ز‬ ‫ق‪ ،‬فزعزلل ل‬
‫ف‪ ،‬ثلل ل‬ ‫شلل ز‬ ‫ن عز ه‬ ‫ملل ش‬
‫اين خبر نگر‪ ،‬و در انديش! كه مهتر)ص( ميگويد‪ :‬ز‬
‫شههشيدأا‪.‬‬
‫ت‪ ،‬فزهدوز ز‬‫ز‬ ‫فما‬‫ز‬ ‫م‪،‬‬
‫ز ز‬ ‫ت‬‫ز‬ ‫ك‬‫ز‬ ‫ف‬ ‫ق‪ ،‬فزعز ل‬
‫ف‪،‬‬ ‫ش ز‬
‫ن عز ه‬ ‫شهيدأا‪ -‬و بر لفظي ديگر آمده است‪ :‬ز‬
‫م ش‬
‫پس چون كسي بر زني‪ ،‬يا بر غلّمي كه شهوت او خواهد عاشللق شللود‪ ،‬و نهفتلله دارد‪،‬‬
‫اگر در آن عشق بميرد‪ ،‬شهيد ميرد او‪ .‬اي بيعقل حاسد كمدانش! عشق بر مخلللوقي‬
‫كه سر همه فسادهاست‪ ،‬چون اسم عشق بر آن دوسللتي افتللاد‪ ،‬مللرورا اسللم شللهيدي‬
‫داد‪.‬‬
‫عشق و عاشقي چيزي است كه اگر همه خلق روي زمين گرد آيند‪ ،‬و خواهنللد تللا از آن‬
‫ديقان عالم در آرزوي آن جان‬ ‫بويي به مشام كسي رسانند‪ ،‬نتوانند و عاجز آيند؛ همه ص ل‬
‫بدادند‪ ،‬و بويي نيافتند‪.‬‬

‫‪52‬‬
 ‫قومي عشق را بيش از اين مصور نهاند كه‪ :‬اگر زنللي‪ ،‬اگللر مللردي بللر يكللديگر عاشللق‬
‫شوند و هوايي براننللد‪ ،‬تللو ايللن و آن هللردو در مقابللل افگنللي‪ ،‬و ميپنللداري كلله چيللزي‬
‫مي گويي؟! اگر خبر رسول)ص( نيستي در باب عشق‪ ،‬مللا را بللدين كلله آوردي كلله مللرا‬
‫اين بايد گفت؟ الما چون خبر بدين ناطق است‪ ،‬چنان كه مهتر)ص( ميگويد‪:‬‬
‫ه وز ل هللذ لت ز د‬
‫ه‬ ‫ملل د‬
‫ت ن زعهي ش ز‬ ‫جعزل شلل د‬‫ل ب هللي ز‬ ‫شهتغا د‬‫علي ع زب شد هيز اشل ه ش‬ ‫ب ز‬ ‫ناشلغال د‬ ‫ك وززتعالي‪ :‬اذا كا ز‬ ‫ه زتبازر ز‬ ‫ل الل ل د‬ ‫قوش د‬ ‫يز د‬
‫ه‬ ‫يل‬ ‫ن‬ ‫ي‬ ‫ع‬
‫ل زش ز زشزش ه‬ ‫ن‬ ‫يل‬ ‫ب‬ ‫ن‬ ‫أ‬ ‫ز‬ ‫ك‬ ‫أ‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫مث‬ ‫ه‬
‫ززشز د ه‬ ‫نل‬‫ي‬ ‫ب‬‫و‬ ‫نلي‬ ‫ي‬
‫زشه‬ ‫ب‬ ‫يملا‬‫ز هش‬ ‫ف‬ ‫ب‬ ‫حجلا‬ ‫ش‬ ‫ل‬ ‫ا‬‫ت‬ ‫ع‬ ‫ز‬ ‫ف‬‫ر‬
‫ز ز ه د د ز ز ش د ه‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫ت‬ ‫ش‬ ‫ق‬ ‫شل‬ ‫ع‬ ‫و‬ ‫ني‬ ‫ز‬ ‫ق‬
‫ز ه ه‬ ‫ش‬ ‫ع‬ ‫ري‬ ‫ه ه‬‫ز‬ ‫ك‬‫ذ‬ ‫في‬
‫ن اذا‬ ‫ي‬ ‫ذ‬ ‫ل‬
‫لل‬ ‫ا‬ ‫ز‬
‫ك‬ ‫لل‬ ‫ئ‬‫ول‬ ‫ا‬ ‫ه‬ ‫ء‬‫للا‬
‫ي‬ ‫ب‬ ‫ز‬
‫ن‬ ‫ش‬
‫ل‬ ‫ا‬‫م‬ ‫ز‬
‫كلّ‬ ‫م‬ ‫هل‬ ‫م‬ ‫ز‬
‫كلّ‬ ‫ز‬
‫ك‬ ‫ئل‬ ‫ول‬ ‫أ‬ ‫أ‬ ‫ا‬ ‫قل‬ ‫ل‬ ‫ح‬ ‫د‬ ‫ء‬‫دل‬ ‫بل‬ ‫ش‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ك‬‫ز‬ ‫لل‬ ‫ئ‬ ‫أول‬ ‫سّ‬ ‫نا‬‫ال‬ ‫ي‬ ‫ه‬ ‫س‬ ‫اذا‬
‫هش ز‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫د شه‬ ‫د د ش‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫ز‬ ‫د ز‬ ‫ه‬ ‫ز ز ز ل د‬ ‫سهدوش‬ ‫لي ز ش‬
‫م‪-‬‬
‫م ع زن شهد ش‬ ‫ت ب ههه ش‬ ‫صزرفش د‬ ‫أ‬
‫عذاب زا فز ز‬ ‫ة او ش ز‬ ‫ز‬ ‫قوشب ز أ‬‫ض عد د‬ ‫ش‬ ‫ا ززرد ش د‬
‫لالشر ه‬ ‫ت هبأهش ه‬
‫پارسي خبر چنين باشد كه رسول)ص( ميگويد‪ ،‬كه خداي تبارك و تعالي ميگويللد‪ :‬كلله‬
‫ۀ من دوسللتي مللن‪ ،‬مشلغول گللردد همگللي او بله ملن‪ ،‬ملن كله‬ ‫چون غالب گردد بر بند ۀ‬
‫ذت او در ياد كرده خويش بنهم‪ .‬تا او عاشق من گردد‪ ،‬و‬ ‫خداوندم‪ ،‬و آفريدگارم‪ ،‬نعت و ل ل‬
‫من عاشق او‪ -،‬يعنلي ك ه دوسلتي كله در ازل ملرا بلا او بلوده آشلكارا كن م‪ -‬و بلردارم‬
‫حجابي كه ميان من و بندۀۀ من باشد‪ ،‬چنانكه گويي كه من در پيش ديللدۀۀ اوام‪ .‬سللاهي‬
‫نگردد از من چون مردمان ساهي گردند‪.‬‬
‫‪ -‬يعنللي كلله‪ :‬فرامللوش نكنللد مللرا‪ ،‬چللون مردمللان مللرا فرامللوش كننللد‪ -‬ايشللان اند كلله‬
‫ق‪ ،‬ايشاناند كه سخن ايشان سللخن پيغمللبران بللود‪ ،‬و ايشللاناند آن كلله‬ ‫ابدالناند به ح ل‬
‫چون من‪ -‬كه خداوند و پادشاهام‪ -‬بر اهل زمين عقوبتي و عذابي قضللا كنللم‪ ،‬بلله سللبب‬
‫ايشان آن عذاب و عقللوبت را از اهللل زميللن صللرف كنللم؛ و چنيللن چنللد خللبر اسللت از‬
‫رسول)ص(‪.‬‬
‫بدان كه كسي را ذوق بهجللاي نيسللت‪ ،‬ذواقلان هملله دسلت از طعللام لذيللذ بللاز نتواننللد‬
‫داشت‪ ،‬همچنان كسي كه مبرسم است‪ .‬خوش بيتي چند اسللت اينجللا در معنللي گفتلله‬
‫آمد‪ ،‬تأمل بايد كرد‪ ،‬بيت‪:‬‬
‫زو بللر دل و جللان اثللر‬ ‫بلللر عشلللق مگلللر گلللذر‬
‫نلللللللللللللللللللللللللداري‬ ‫نللللللللللللللللللللللللللداري‬
‫تو از دل من خبر نداري‬ ‫از درد دلم جهان بلله درد‬
‫آن را بللله حجلللر دگلللر‬ ‫انلللللللللللللللللللللللللللللللد‬
‫نلللللللللللللللللللللللللداري‬ ‫گللر عشللق بلله سللنگ رخ‬
‫زو در دل و جللان شللرر‬ ‫نمايللللللللللللللللللللللللللللد‬
‫نلللللللللللللللللللللللللداري‬ ‫پولد ازو چو مللوم گللردد‬
‫چللون در دهنللت شللكر‬ ‫ت شكر چلله طعللم‬ ‫از گف ه‬
‫نللللللللللللللللللللللداري؟!‬ ‫يللللللللللللللللللللللللللللابي‬
‫تللو جللز سللفه و سللمر‬ ‫ما چاكر خاك عاشللقانيم‬
‫نلللللللللللللللللللللللللداري‬ ‫مقصلللللللود ز خللللللللق‬
‫تو دفترشان ز بر نداري‬ ‫عاشلللللللللللللللللللقاناند‬
‫تللو ايللن نسللب از پللدر‬ ‫ما را پللدر اسللت و مللادر‬
‫نلللللللللللللللللللللللللداري‬ ‫از عشلللللللللللللللللللللللق‬
‫شايد كلله تللو سلليم و زر‬ ‫اي احمللد زنللده بللاش از‬
‫نلللللللللللللللللللللللللداري‬ ‫عشللللللللللللللللللللللللللق‬

‫ل حديث عشق ميگويد‪ ،‬و رسول)ص( ميگويللد‪ ،‬و در قصلله داود‬ ‫ما چون خداي علزوج ل‬ ‫ا ل‬
‫م وز‬ ‫ز‬
‫ن غللدادءهد ش‬ ‫قي إذا كللا ز‬ ‫ن ل هعه ش‬
‫شلل ه‬ ‫د‬
‫حلللوش ز‬ ‫ن ي زن شت ز ه‬ ‫ل‬
‫د! قللل ل هلللذ هي ش ز‬ ‫د‬ ‫صلللواتالله عليلله ميگويللد‪ :‬يللا داود د‬ ‫ل‬
‫شللوشقد أل زب شللراره ا هلللي‬
‫ل ز‬‫ه؟ ألطللا ز‬ ‫لل‬
‫ب‬ ‫ي‬ ‫ب‬‫ح‬
‫ز ش ز هشه ه‬ ‫ن‬ ‫لل‬‫ع‬ ‫د‬
‫ل‬ ‫لل‬‫خ‬ ‫ب‬
‫زش ز‬ ‫ي‬ ‫أ‬ ‫ا‬ ‫لل‬
‫ب‬‫ح هش‬
‫ي‬‫ب‬ ‫ت ز‬‫ل زرأي شلل ز‬‫ي‪ .‬هزلل ش‬ ‫موشن ه ش‬‫م فزلّ ز ي زت لهه د‬ ‫عشادءهد ش‬ ‫ز‬
‫وقأا‪-‬‬ ‫ش‬‫ز‬ ‫د‬ ‫ز‬
‫ش‬ ‫ز‬ ‫ز‬
‫ل‬ ‫م‬ ‫ه‬ ‫ي‬‫ز‬ ‫ل‬ ‫إ‬ ‫ي‬ ‫ن‬‫وإ‬ ‫ئي؟‬ ‫ه‬ ‫لقا‬ ‫ه‬
‫ش‬ ‫ر‬ ‫ز ق ش شه ش‬
‫يا داود! بگوي مر آن كساني را كه دعوي دوستي ما كنند‪ :‬چون وقللت چاشللت‪ ،‬و شللام‬
‫در آيد ما را به تهمت ندارند‪ .‬هيچ ديدي كه دوستي با دوستي به چاشت و شللام بخيلللي‬
‫كند‪ ،‬و نان از وي باز دارد؟ بدانيد! كه دراز شده است آرزوي نيكمردان به ديدار من و‬

‫‪53‬‬
 ‫من ايشان را خواهانترم از آن كه ايشان مرا‪.‬‬
‫لّء طريقللت‬ ‫مه اسلّم )حديث( عشق ميگويند مگر انللدكي‪ ،‬و از مشللايخ و اج ل‬ ‫و جمله ائ ل‬
‫نيز از بسياري روايت ميكنند؛ پس چرا اين حديث نبايد گفلت؟ چنلدان سلخنان ميرود‬
‫بر زبان اين قوم كه اين حديث را منكرند كه در تشللبيه دارد‪ ،‬و شللين مللذهب اسللت‪ ،‬و‬
‫مه اسللّم بلر آن فتللوي كفلر و تشلبيه ميكننلد كله در آن هيللچ فايلده و راحللت‬ ‫جمله ائ ل‬
‫نيست؛ اگر امر معروف بر خويشتن كنند مگر بهتر باشد! چون ما نيز اين حديث عشق‬
‫مه است كه ميكنيم‪ ،‬بللر مللا نيللز از ايللن هيللچ شلليني نيايللد‪،‬‬ ‫ميگوييم‪ ،‬موافقت جمله ائ ل‬
‫الحمدل لله كه حاسد ما را بر ما بيش از اين دست نيست‪ ،‬و مللا ايللن حللديث را بلله جللان‬
‫خريداريم‪.‬‬
‫كيمياي عشللق هللم طبللع و طعللم آتللش دارد‪ :‬سللوزنده اسللت‪ ،‬و نيسللتكننده اسللت‪ ،‬و‬
‫خورنده‪ ،‬و فروزنده است؛ تا نخورد نيفروزد‪ ،‬و هرچه باز و باز كوشد تا نيسللت نكنللد‪ ،‬و‬
‫پاك بنسوزد‪ ،‬آرام نگيرد‪ .‬مرد بايد كه چندان رنج و مجاهدت آن بكشد كلله آن بللرق ازل‬
‫م« افتد‪ ،‬تا نور آن بر روزگللار او افتللد؛ روزن فضللل‬ ‫ت ب هزرب قك د ش‬
‫س د‬ ‫ۀ‪» :‬زبلي!« و »أل ز ش‬
‫در سوخت ۀ‬
‫او به انكار دست عمل خود خراب و محكم نكنند تا باد جود‪ ،‬و لطللف‪ ،‬و كللرم‪ ،‬و فضللل‬
‫او فرا آن برق ازل وزد‪ ،‬و او از ميان غوغاي اوباش آدميگللري بيللرون آيللد‪ ،‬آنگللاه اگللر‬
‫همه عالم خاشاك هوسّ‪ ،‬و چوب تر و خشك‪ ،‬و سنگ‪ ،‬و روي‪ ،‬و آهن‪ ،‬و آب‪ ،‬و آتش‪ ،‬و‬
‫برف‪ ،‬و يخ‪ ،‬بر وي افگني بللاك نيسللت كلله هرچنللد هيملله زيللادت فللروغ و روشللنايي آن‬
‫زيادت‪ ،‬و آن آتش عشق بالگيرندهتر‪ ،‬و سوزانتر‪.‬‬
‫ۀ تللر در وي باشللد‪ ،‬و صللدهزار‬ ‫و اگر تقدير كنيم كه بياباني‪ ،‬اگر كوهي كه صدهزار هيملل ۀ‬
‫تنههاي درخت بيخ آور در وي باشد‪ ،‬چون آتش بال گرفت همه را نيست كند‪ .‬هر جللا كلله‬
‫از آتش ندامت‪ ،‬و توش محلبت‪ ،‬و سوز عشق در كسي پيدا آمد‪،‬اگر همه كفللر كللافران‪،‬‬
‫و همه معصيت عاصيان و همه فساد مفسدان بر يكجاي جمع آيد‪،‬و در يللك تللن فراهللم‬
‫آيد‪ ،‬آن را همچنان ميدان كه در آن وقت بهارگاه آن شللبنم بللر آن گيللاه نشلليند؛ چللون‬
‫آفتاب برآيد‪ ،‬از آن هيچ نماند‪ ،‬و هيچكس نداند كه آن كجا شد؟! آتش عشق بللا گنللاه‪ ،‬و‬
‫معصيت‪ ،‬و كفر اين كند كه شنودي‪.‬‬
‫جتي دارد كه نه چنين است‪ -‬او را بللاد‪ ،‬مللا‬ ‫و اگر كسي قبول نكند گو هرگز مكن! اگر ح ل‬
‫را اين است‪ ،‬و چنين خواهد بود‪.‬‬
‫درويشان بيتي گويند‪ ،‬بيت‪:‬‬
‫كه نه ما بر ميللان زنللار‬ ‫اگر تو پارسايي روهمي‬
‫داريلللللللللللللللللللللللم!‬ ‫بلللللللللللللللللللللللللللاش‬

‫پارسايي تو‪ ،‬تو را باد و عشق ما‪ ،‬ما را؛ والسلّم!‬

‫***‬
‫فصل آخر‪ :‬آمديم بر سر كوي طاعت‪ ،‬و عبادت؛ هر طاعتي كه نه اين قللوم كننللد‪ ،‬آن‬
‫خود نه طاعت باشد‪ ،‬و اگر تقدير كنيم كه طاعت كنند‪ ،‬آن از عجللب‪ ،‬و پنداشللت خللالي‬
‫لاشلنللادر‬
‫كما زتأك د د‬‫ت ز‬ ‫سنا ه‬ ‫ن ال ش ز‬
‫ح ز‬ ‫سد د زيأ د‬
‫كلّ ه‬ ‫ب زوال ش ز‬
‫ح ز‬ ‫نباشد! و خبر صاحبشريعت است كه‪ :‬أل شعد ش‬
‫ج د‬
‫ب‪ .‬ا لما طاعت اين قوم طاعت باشد‪ :‬هر تكبيري‪ ،‬و تهليلي‪ ،‬و تسبيحي‪ ،‬كه بگويند‬ ‫حط ز‬ ‫ال ش ز‬
‫از گفتن آن بسيار كس برآيللد؛ چنللانكه مهللتر عللالم )ص( ميگويللد‪ :‬ت زك شب هي شزرةا داشلوشلللي ز‬
‫خي شللدر‬
‫نالد رشنيا وز مافهشيها‪ -‬يعني‪ :‬تكبير پيشين بهتر از دنيا و هرچه در دنياست‪.‬‬ ‫م ز‬ ‫ه‬
‫هركه از سلر چنلان نللدامت‪ ،‬و سلوز عشللق و محب لللت‪ ،‬يلك تكللبير بگويلد‪ -‬آن تكلبير كله‬
‫رسول)ص( ميگويد اين است كه‪ :‬از سللر چنيللن اخلّص‪ ،‬و محب لللت‪ ،‬و معرفللت گللويي‪-‬‬
‫آنگه همچنان ميرود‪ ،‬وكار خويش ميكنللد‪ ،‬و بلله عبللادت بسلليار خلللق برآيللد كلله نلله از‬
‫ايشان باشد‪ .‬به حقيقت بدان كه ايشان نافله نكنند‪ ،‬و از ايشان نافله نيفتد مگر اندكي‪.‬‬
‫كار ايشان همه بر فرض افتد‪ ،‬و نفس ايشان همه كيميا و گوگرد احمللر باشللد‪ ،‬و عمللل‬
‫ايشان اضعاف مضاعف باشد‪.‬‬
‫كار جوهري با كار مزدور برابر نتوان كرد‪ ،‬اگر كسي كند برابر نيايللد‪ :‬مللزدوري شللب و‬

‫‪54‬‬
 ‫روز كار بيل كند‪ ،‬و ناوه كشد‪ ،‬و خبربندگي كند‪ ،‬و تا شب جان و جگر خورد‪ ،‬تا مگللر دو‬
‫ما آن مرد صلراف با جامۀۀ نيكو‪ ،‬و پاكيزه بر جاي نشسته؛ هرچه‬ ‫من نان به دست آرد‪ .‬ا ل‬
‫ميبايد ميخورد‪ ،‬و هرچه ميخواهد مينوشد‪ ،‬و با هركلله ميخواهللد مينشلليند‪ .‬چللون‬
‫ۀ پاك در الول وقت بله مسلجد شلود‪ ،‬و نملاز جمعله و‬ ‫وقت نماز درآيد برخيزد‪ ،‬و با جام ۀ‬
‫جماعت بگزارد‪ ،‬و نماز شام به خانه باز شود بلا هلزار درم سلود‪ ،‬و باشلد ك ه بلا ه زار‬
‫دينار‪ .‬كار اين بازان مزدور برابر نتوان كرد!‪.‬‬
‫مثل مح لبان‪ ،‬و تائبان‪ ،‬و عاشقان‪ ،‬و دوستان‪ ،‬و خاصگان درگاه چنيللن باشللد‪ :‬عزيزتريللن‬
‫همه خلق خداي ايشان اند و هركه ايشان را دوست ندارد‪ ،‬اگر عبادت پري و آدمي بكند‬
‫جز خاسري و بدبختي نباشد! با دوستي ايشان همه كارها راسللت باشللد‪ ،‬و بللا دشللمني‬
‫ايشان همه توحيدها كفر گردد‪ .‬طاعت بي دوستي ايشان معصيت است‪ ،‬و معصلليت بللا‬
‫دوستي ايشان طاعت؛ و كار از بهر خداي به جز از اين نيست كه دوستان او را دوست‬
‫داري از بهر او را‪ ،‬و دشمنان او را دشمن داري از بهر او را‪ ،‬چنانكه در حديث موسللي‬
‫ي زولي لللا أ‬ ‫ل وال زي شلل ز‬
‫ت فهلل ل‬ ‫موسي! هز ش‬ ‫ل او را گفت‪ :‬يا د‬ ‫صلواتاللله عليه ميآيد‪ ،‬كه خداي علزوج ل‬
‫ط؟ ‪ -‬يا موسي! هيچ دوستي را از دوستان مللا از بهللر مللا‬ ‫ي ع زد دولا أ قز ر‬
‫ت فه ل‬
‫ل عاد زي ش ز‬ ‫قز ر‬
‫ط‪ ،‬وز هز ش‬
‫دوست داشته اي‪ ،‬و هيچ دشمني را از دشمنان ما از بهر ما دشللمن داشللتهاي؟ موسللي‬
‫صلواتال لله عليه بدانست كه‪ :‬هيچ كاري نيست وراي آن كه دوستي را از دوستان او را‬
‫از بهر او دوست داري‪ ،‬و دشمني را از دشمنان او را از بهر او دشمن داري‪.‬‬
‫***‬
‫ل دوستي خللود در دل وي بنهللاد‪ ،‬او حللق را‬ ‫فصل آخر‪ :‬هر آن مؤمني كه خداي علزوج ل‬
‫سبحانه و تعالي چنان دوست دارد كه هيچ دوستي بر دوسلتي او اختيلار نكنلد؛ او ولليلي‬
‫ل‪ ،‬و صديقي است از صديقان‪ ،‬و عزيزي است از عزيللزان‬ ‫است از اولياي خداي علزوج ل‬
‫درگاه‪ .‬واين فصولي كه در اين كتاب گفته آمد‪ ،‬همه در باب اين قوم است‪ ،‬نه در بللاب‬
‫دعي بي معني‪ ،‬و نه در باب هر ناشناختي است‪ .‬هر كه او چيزي بر دوسللتي خللداي‬ ‫هرم ل‬
‫علزوجل اختيار كند‪ ،‬و اگر چيزي از آن بهتر داد‪ ،‬اواز اين قللوم نيسللت‪ ،‬و ايللن سللخن در‬ ‫ل‬
‫مه باشد‪.‬‬ ‫باب او نيست؛ آن كس از اين بهره نيابد و اگر چه امامالئ ل‬
‫فضل دوستي‪ ،‬از فضل قيل وقال جداست؛ اين بازان و آن بازين هيللچ مناسللبت نللدارد‪،‬‬
‫اين خود چيزي ديگر است‪ ،‬و آن چيزي ديگر‪ .‬فضل قيل و قال چيزي است كه در ميان‬
‫خلق لبد ميببايد‪ ،‬و خلق را از آن گزيري نيست‪ ،‬هركه آن ندانلد بيقلدر و بيش ريعت‬
‫ل بزرگوارتر و فاضل تر‪،‬‬ ‫ما ميدان به حقيقت كه هيچ چيز به نزديك خداي علزوج ل‬ ‫باشد‪ .‬ا ل‬
‫و بهتر‪ ،‬از دوستي او نيست؛ و هركه را دوستي زيادت است او به نزديك حق سبحانه و‬
‫تعالي بزرگوارتر‪ ،‬و مشلرفتر‪ ،‬و برگزيدهتر از همه خلق است‪ .‬زيلرا كله وراي دوسلتي‬
‫هيچ چيز نيست؛ و اگر كسي ميخواهللد تابدانللد كلله نشللان دوسللتي چيسللت‪ ،‬نشلان آن‬
‫است كه‪ :‬هرچه دوست دوست دارد تو دوست داري‪ ،‬و هرچه او دشمن دارد تو دشمن‬
‫داري‪ .‬اصل دوستي اين است‪ -‬اگللر هيللچ طللاعت ديگللر نللداري‪ -‬واگرهملله طاعتهللا‪ ،‬و‬
‫عبادتهاي عابدان تو داري كه اين نوع نداري‪ ،‬هيچ چيز نداري‪.‬‬
‫با دوست دوست دشمني كردن‪ ،‬و كار دوست بگذاشللتن وكللار دشللمن كللردن‪ ،‬غللرور و‬
‫كار شيطان است نه كار دوستان! كار دوستان آن باشد كه‪ :‬نبيني مگر او را‪ ،‬و نستاني‬
‫مگر از او‪ ،‬و نبخشي مگر بدو‪ ،‬و نروي مگر بدو‪ ،‬و نشللنوي مگللر از او‪ ،‬و نخللوري مگللر‬
‫بازو‪ ،‬و ننشلليني مگللر بللازو‪ ،‬و نخسللبي مگللر بللازو‪ ،‬ونچشللي مگللر آنچلله ذوق او دارد‪ ،‬و‬
‫شادمان نشوي مگللر بللدو‪ ،‬و انللدوه گين نشللوي مگللر از او‪ .‬و اغلللب تسللبيح و تهليللل‪ ،‬و‬
‫هو‪ .‬اگر ميخواهي كلله از آن‬ ‫ه إلل د‬‫هو‪ ،‬يا لإل ز ز‬
‫ن د‬ ‫م ش‬
‫هو‪ ،‬يا ز‬
‫عبادت تو آن باشد كه ميگويي‪ :‬يا د‬
‫قوم باشي چنين بايد بود‪.‬‬
‫ذت نيابنللد مگللر از هللو‪،‬‬ ‫زيرا كه ايشان هيچ چيز نبينند مگر هو‪ ،‬دوست ندارند مگر هو‪ ،‬ل ل‬
‫التجا نكنند مگر به هو‪ ،‬اميد ندارند مگر به هو‪ ،‬شكوه ندارنللد مگللر از هللو‪ ،‬توكللل نكننللد‬
‫مگر بر هو‪ ،‬اعتصام ايشان نبود مگر به هو‪ ،‬مونس ايشان نيست مگر هلو‪ ،‬آرام ايشللان‬
‫نيست مگر به ياد هو‪ .‬در دنيا انس ايشان به هو‪ ،‬در قيامت هو‪ ،‬در درجللت هللو‪ ،‬اگللر در‬

‫‪55‬‬
‫دركت باز دارند هم هو‪ ،‬به همه وقتها هو‪ ،‬تا نفس دارند هو‪ ،‬تا روح دارنلد هلو‪ ،‬و هلو‪ ،‬و‬
‫هو‪ ،‬و اين حديث جز بدين بيرون نتوان داد‪ ،‬شعر‪:‬‬ ‫ه إل ل د‬
‫ه لإل ز‬ ‫دالل ل د‬
‫ه أن ل د‬ ‫هو‪ ،‬ز‬
‫شه ه ز‬
‫از هو به هو سللماعي آن چللون عيللان‬ ‫هللوبي نشللان و حللرف اسللت زو‬
‫كنللللللللللللللللللللللللللللللللللللللللللللم؟‬ ‫چللللللللللون بيللللللللللان كنللللللللللم‬
‫هللو را دل اسللت مسللكن‪ ،‬چللون بللر‬ ‫هرچ اندرين بگويم آن جللز حللديث‬
‫زبلللللللللللللللللللان كنلللللللللللللللللللم؟‬ ‫نيسللللللللللللللللللللللللللللللللللللللت‬
‫آشللوبها بخيللزد‪ ،‬جللان انللدران كنللم‬ ‫تفصيل اين حديث به حق گر كنللم‬
‫تللا مللن بللران طريللق روان را روان‬ ‫بيلللللللللللللللللللللللللللللللللللللللللان‬
‫كنللللللللللللللللللللللللللللللللللللللللللللم؟‬ ‫هرگز كه ديد راحللت هللو بللي بلّ و‬
‫پرهيز چون كنم كه به جللانش ضللمان‬ ‫رنللللللللللللللللللللللللللللللللللللللللللج‬
‫كنللللللللللللللللللللللللللللللللللللللللللللم؟‬ ‫فريللاد چللون كنللم كلله بلله جللانش‬
‫از وهللم‪ ،‬و عقللل‪ ،‬و علللم‪ ،‬بريللن ره‬ ‫خريلللللللللللللللللللللللللللللللللللدهام‬
‫زيللللللللللللللللللللان كنللللللللللللللللللللم‬ ‫كاري است اين بللرون ز خردهللا و‬
‫هو و حبيب هللر دو انيللس جنللان كنللم‬ ‫علمهلللللللللللللللللللللللللللللللللللللللا‬
‫ۀ خلق جهللان كنللم‬ ‫بستان عشق و فتن ۀ‬ ‫هو نقطه محلبت ميم است در نگر‬
‫از هو بلله هللو اشللارت جللان را مكللان‬ ‫تا سلر اين نداننللد نامحرمللان حللق‬
‫كنللللللللللللللللللللللللللللللللللللللللللللللم‬ ‫گوينده اين حديث نگفته است جز‬
‫تايب زبان كنللم و دلللم ترجمللان كنللم‬ ‫بللللللللللللللللللله حلللللللللللللللللللق‬
‫احمد از اين حديث تللرا تللوبه كللاه‬
‫بلللللللللللللللللللللللللللللللللللللللللللود‬

‫‪56‬‬
 ‫باب چهاردهم‬
‫در وعظ برادران‬
‫شيخالسلللّم‪،‬قدوةاالبللدال‪ ،‬قطبالعلالم‪ ،‬ابونصللراحمدبن ابيالحسللناللنامقي‪ ،‬الجللامي‪،‬‬
‫دسّاللله روحهالعزيز گويد‪:‬‬ ‫ق ل‬
‫مللل كننللد؛ نلله از‬ ‫مرا چنان آرزو مي كند كه‪ :‬دوستان‪ ،‬و برادران ما اين سخنان را نيك تأ ل‬
‫سر مجاز‪ ،‬و سوداي دل‪ ،‬در اين سخنان نگرند‪ ،‬زيرا كه از اين هر سللخني بسلليار تعللبيه‬
‫دارد‪ ،‬و از اسرار ربوبليت در اين كتاب بسيار معاني است كه هللر كسللي در نيابللد‪ ،‬و آن‬
‫درجها كه در ا لول كتاب گفتم همه در اين كتاب تعبيه است‪ .‬و سللخن حكمللا آن بللود كلله‬
‫در اندك سخن تعبي ۀۀ بسيار كنند و هر كه نه از اين قوم است سخنان بسيار بايللد گفللت‬
‫تا اندك چيزي در آن تعبيه كنند‪ ،‬و آن نه حكيم باشد‪.‬‬
‫ن‬ ‫لل‬
‫ز ز ش د‬ ‫ح‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫دماء‬‫ل‬ ‫ش‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫د‬
‫ك‬ ‫للف‬‫س‬
‫مل ش د ه ه ش ز ز ه‬
‫ي‬ ‫و‬ ‫يها‬ ‫د‬ ‫لل‬
‫س‬ ‫ش‬ ‫ف‬ ‫ي‬ ‫ن‬ ‫ل ُفهي شهللا ز‬‫جعزلل د‬‫به يك سخن كه ملّئكه بگفتند‪ :‬قالوا أت ز ش‬
‫ن‪.‬‬ ‫موش ز‬ ‫ز‬
‫م ما لت زعشل د‬ ‫ز‬
‫ل إقني أع شل د‬ ‫سّ زلك‪ .‬جواب آمد كه گفت‪ :‬قا ز‬ ‫قد ق د‬ ‫ك وز ن د ز‬ ‫مد ه ز‬ ‫ح ش‬
‫سلبح ب ه ز‬‫ند ز‬
‫ابليس ملعون روزي با قومي از مقلربان درگاه‪ ،‬بدان صللحرا كلله كالبللد آدم صلللواتاللهل‬
‫وف‬ ‫عليه نهاده بود مي گذشت؛ دست ادبار‪ ،‬و پنداشت بر كالبد آدم زد‪ ،‬و گفت‪ :‬اين مج ل‬
‫است! در اين چيزي نباشد‪ ،‬و از روي بيحرمتي آب دهان خللويش بللر نللاف آدم افگنللد؛‬
‫اين همه ناخوشي كه در درون آدمي است‪ ،‬از پليدي آب دهن ابليللس ملعللون اسللت‪ ،‬و‬
‫ي اسللت‪ .‬آن ملعللون مللدبر روز كللور‬ ‫ت ب هي زد ز ل‬ ‫خل ز ش‬
‫ق د‬ ‫اين هم رفعت و اعزاز آدم و آدميان از‪ :‬ز‬
‫سياه گليم ميخواست تا آدم را صلواتالله عليه‪ ،‬در چشم آن مقلربان بيقللدر و خللوار‬ ‫ل‬
‫كند‪ ،‬تا لجرم از آن باز هر روزي آن مدبر سياه گليللم‪ ،‬بللدبختتر‪ ،‬و شللقاوت زدهتللر‪ ،‬و‬
‫مدبرتر است‪.‬‬
‫ۀ غيللب‪ ،‬و‬ ‫مقصود از اين حديث آن است كه‪ :‬سلري از اسرار ربوبليت‪ ،‬و علمي از خزينلل ۀ‬
‫حكمي از احكام مشليت در خاك آدم تعبيه كرد‪ ،‬و چند هزار ساله طاعت ابليس ملعللون‬
‫ورا أ كرد‪ ،‬و سلري از اسرار غيب‪ ،‬و قضايي از قضللاي مشللليت ازلللي در آن‬ ‫من شث د ش‬‫هباأء ز‬ ‫بدان ز‬
‫تعبيه كرد‪ ،‬و جمله هشت بهشت‪ ،‬و اشجار‪ ،‬و انهار‪ ،‬و نعمت آن‪ ،‬او را مبللاح كللرد‪ ،‬و بلله‬
‫مشليت‪ ،‬و قضاي ربوبليت‪ ،‬عقرب ارادت‪ ،‬و افعي غفلت در پوست او پنهان كرد‪،‬و نهنللگ‬
‫حرص را بر اندرون آدم گماشت‪ ،‬و عفريت ملعون را بر ظاهر وي مسللط كرد‪ ،‬و گندم‬
‫فريبنده بر چشم و دل او بياراست‪ ،‬و عقرب مشليت نيش ارادت بزد‪ ،‬و دشمن ملعللون‬
‫مكر خود برگشاد‪ ،‬و سوگند به دروغ را سلّح خود ساخت‪ ،‬و نسيان را بر حفظ فرمللان‬
‫ي از ميان برآورد و از ازل تا ابد تعبيههللا در ميللان‬ ‫ه فزغزوز ز‬
‫م زرب ل د‬
‫عصي آد ز د‬ ‫آدم گماشت تا‪ :‬وز ز‬
‫اين پنهان كرد تا مللا درنگريللم‪ ،‬و دسللت تصلللرف نللاقص خللويش بللبريم‪ ،‬و هرچلله مللا را‬
‫نفرموده اند نكنيم‪ ،‬و بر هر چه حق سبحانه و تعالي ميكند‪ ،‬ما داوري نكنيم‪ ،‬زيرا كه او‬
‫احكم الحاكمين است‪ ،‬كارها كند و در كمين غيب چيزها دارد كه به چشم ما چيزي ديگر‬
‫نمايد‪ ،‬و آن خود را اصل چيزي ديگر باشد‪.‬‬
‫هان! اي بللرادران! تلا قفللل مشللليت او نگشلاييد‪ ،‬و دهر قضللا و قللدر نكوبيللد‪ ،‬كله رنجللور‬
‫ن‬‫جللزاء ال لللذ هي ش ز‬ ‫ومشللغول گرديللد‪ ،‬و بللودني بباشللد‪ ،‬و مللا خاسللر و بللدبخت بمللانيم‪ :‬إن لمللا ز‬
‫ه‪ ،‬الية‪.‬‬ ‫سوشل ز د‬‫ه وز زر د‬ ‫نالل ل ز‬‫زيحارهب دوش ز‬
‫هيچ كس بر دوستان خداي بيرون نيامدند كه ايشان از آن سلّت يافتند؛ مگر كسي كه‪-‬‬
‫ل ايشان را بگيرد‪ -‬ايشان بازگشتند‪.‬‬ ‫پيش از آن كه تا خداي علزوج ل‬
‫به حقيقت بدان كه‪ :‬از آفرينش خلق مقصود دوستان بودند نله چيلزي ديگلر؛ ايلن همله‬
‫تعبيه ها‪ ،‬و اين هم داروگير قيامت‪ ،‬و بهشت و دوزخ‪ ،‬و دركات و ثللواب و عقللاب هللم از‬
‫بهر دوستان خويش كرده است و هر كه با دوستان او دوست‪ ،‬كار دو جهان او راسللت‪،‬‬
‫و هللر كلله دوسللتان او را بللدگوي‪ ،‬و بللدخواه و منكللر؛ در دو جهللان بللدبخت‪ ،‬و مللدبر‪ ،‬و‬
‫خاكسار‪ ،‬و سياهگليم‪ ،‬و سياه روي‪ .‬و آن كه بود كلله در كللار آدم و آدمللي بللدي گفللت يللا‬
‫ل او را در اين جهان و در آن جهان نكالي كرد؟‬ ‫بدي كرد‪ ،‬كه نه خداي علزوج ل‬
‫ل هللر روزي از‬ ‫در اول كللار از آدميللان كسللي احكللام شللريعت ندانسللت؛ خللداي علزوجلل ل‬
‫آسمان دو فرشته مق لرب بفرستادي‪ :‬يكي را نام عزا‪ ،‬و يكي را نام عزايا‪ .‬چون ايشللان‬

‫‪57‬‬
‫به حكم كردن ميآمدند‪ ،‬به همه حال چشم ايشان بللر عيللب آدميللان ميافتللاد؛ و زبللان‬
‫ل آدميان را چرا آفريد‪ ،‬تا ايشان چنين كارهللاي‬ ‫ملّمت بر گشادند و گفتند‪ :‬خداي علزوج ل‬
‫ل نوبت ما بداشت؛ گفت‪ :‬اگر آنچه من بر آدميان‬ ‫بد ميكنند و ميگويند؟! خداي علزوج ل‬
‫گماشته ام‪ ،‬اگر بر شما گمارم‪ ،‬يك ساعت پاي نياريد! گفتند‪ :‬هرچلله ايشللان در آن پللاي‬
‫ل گفت‪ :‬اينك ببينيد!‬ ‫آرند‪ ،‬ما نيز هم پاي توانيم آورد! خداي علزوج ل‬
‫هم در ساعت شهوت بر ايشان گماشت‪ ،‬و زني را با شوهر او خصللومت افگنللد‪ .‬چللون‬
‫آن زن به خصومت آمد‪ ،‬آن شهوت بر ايشللان اثللر كللرد هللر دو بللر آن زن فتنلله شللدند‪.‬‬
‫گفتند‪ :‬ما را باش! تا ما ترا از او باز كنيللم‪ .‬آن هللاروت‪ ،‬و مللاروت دو فرشللتهاند كلله در‬
‫بابل در چاهاند بر كنار شهر حلله؛ تا همه خلق كه به سللفر حجللاز ميرونللد‪ ،‬ميبيننللد‪ ،‬و‬
‫مي دانند كه بد نبايد كرد‪ ،‬و بد نبايد گفت‪ ،‬و با دوستان او در نبايد بست‪ ،‬تللا بلله چنللان و‬
‫مانند آن گرفتار نيايي‪.‬‬
‫ل قومي عزيزاناند‪ ،‬و ملوكان دو جهاناند؛ نگر! كه به چشللم‬ ‫اين دوستان خداي علزوج ل‬
‫ل ننگري‪ ،‬كلله مركللب دولللت تللو بلله‬ ‫حقارت در مؤمنان عارف‪ ،‬و در اولياي خداي علزوج ل‬
‫سر آيد‪ ،‬و خاسر دو جهان گردي‪ -‬ملوك دنيا را عادت باشد كه هر كه با ايشان عللداوت‬
‫ما آنكلله پادشللاهان و‬ ‫كند ايشان را مالش دهند‪ ،‬و مالش هر كس از نوعي ديگر باشد‪ .‬ا ل‬
‫ملوك باشند چون كسي با ايشان و اگر با دوستان ايشان به عداوت بيرون آيند‪ ،‬ايشان‬
‫را بگيرند‪ ،‬و بند برنهند‪ ،‬و مجلسي بيارايند‪ ،‬و ايشا را بنشانند‪ ،‬و طعام و شراب و ميوۀ ۀ‬
‫نيكو بيارند‪ ،‬و رامش گران خوشآواز و خوشنوا بيارند‪ ،‬و شللراب ميخورنللد‪ ،‬و جرعلله‬
‫بر ايشان ميريزند‪ ،‬تا ايشان كه به عداوت بيرون آمدهاند رنجور ميباشند‪ ،‬و هرچلله از‬
‫آن طعام و شراب و ميوه چيزي به سر آيد‪ ،‬در پيش ايشان مينهند‪ ،‬و هر جللرم كلله در‬
‫آن انجم كسي بكند‪ ،‬گويند‪ :‬جرم اين فلّن را بود‪ -‬از آن يكي كه مهتر و سرور بود جرم‬
‫در گردن وي ميكنند‪ ،‬و او را ناسزا ميگويند‪ ،‬همه از بهر خوار داشتن او را !‬
‫ل با آدمي هميللن كللرد‪ ،‬و بللا بللدگويان و بللدخواهان مللا چنيللن كللرد‪ :‬ابليللس‬ ‫خداي علزوج ل‬
‫لعنةال لله عيه )را( كه بدگوي‪ ،‬و بدخواه مللا بللود‪ ،‬و بللدخواه پللدر مللا كلله آدم بللود‪ ،‬خللداي‬
‫ك ل زعشن زت هللي ا هلللي‬‫ن ع زل زي شلل ز‬
‫ه؛ گفللت‪ :‬وز ا ه ل‬ ‫من شلل د‬‫خي شللءر ه‬ ‫ل گفت‪ :‬سللجود كللن او را! گفللت‪ :‬ا زن زللا ز‬ ‫علزوج ل‬
‫ن‪ .‬فرشتگان را كه در كار ما طعن زده بودند گفت‪ :‬همه كاركنللان‪ ،‬و مللزدوران‬ ‫ي زوشم هالد قي ش ه‬
‫فرزند آدم باشلليد!برخللي گنللاه ايشللان را اسللتغفار ميكنيللد‪ ،‬و برخللي پاسللباني ايشللان‬
‫مي كنيد‪ ،‬هاروت‪ ،‬و ماروت را گفت‪ :‬شما تا قيامت سرنگون در اين چللاه ميباشلليد‪ ،‬تللا‬
‫دوسللتان و عزيللزان آخللر زمللان شللما را ميبيننللد‪ ،‬و ميداننللد كلله شللما را از بهللر كلله‬
‫بازداشللتهاند‪ ،‬و شللما را از بهللر چلله عقللوبت ميكننللد؛ تللا دوسللتا مللا درنگرنللد‪ ،‬و شللكر‬
‫ميكنند‪ ،‬و عبرت ميگيرند‪.‬‬
‫و چون فرا كاري رسد كه پاي يكي از دوستان ما در سنگ آيد گوينلد‪ :‬لعن ت بلر ابليلس‬
‫ن؛ جللاي ديگللر‬ ‫شللشيطا د‬ ‫سّ ا هل زي شللهه ال ش ل‬
‫سللوز ز‬ ‫باد كه اين او كرد‪ .‬و اگر آدم گندم بخورد‪ ،‬گويد‪ :‬فزوز ش‬
‫ه ع زشزمأا‪ .‬و چون موسي صلواتالله عليلله قبطللي را بكشللت‪،‬‬‫ل‬ ‫جد ش ل ز د‬ ‫ي وزل ز ش‬
‫م نز ه‬ ‫س ز‬ ‫ميگويد‪ :‬فزن ز ه‬
‫ن‪ .‬و چون برادران يوسف‬ ‫ششيطا ه‬ ‫لال ش ل‬ ‫م ه‬ ‫ن عز ز‬‫م ش‬ ‫ل هذا ه‬ ‫قضي ع زل زي شهه قا ز‬ ‫وسي فز ز‬ ‫م ش‬‫)گفت(‪ :‬فزوزك زززه د د‬
‫خوزهتي‪.‬‬ ‫نإ ش‬ ‫ن زبيني و ب زي ش ز‬ ‫ششيطا د‬ ‫ش‬
‫كردند با يوسف آنچه كردند‪ ،‬گفت‪ :‬ن زززع زال ل‬
‫ذي‬ ‫ل‬ ‫ز‬
‫سّ اللل ه‬ ‫ش‬ ‫ش‬ ‫ن ز‬
‫خن لللا ه‬ ‫سّ ال ز‬ ‫سللوا ه‬ ‫شللقر الوز ش‬ ‫ملل ش‬ ‫حد مخلص كللاري بللد كنللد‪ ،‬گويللد‪ :‬ه‬ ‫و چون مؤمن مو ل‬
‫سّ‪.‬‬ ‫ش‬ ‫ش‬
‫جن لةه وز اللنا ه‬ ‫من ال ه‬ ‫سّ ه‬ ‫صد دشور اللنا ه‬ ‫سّ هفي د‬ ‫سوه د‬ ‫ي دوز ش‬
‫اي دوستان و برادران ما! عبرت برگيريد‪ ،‬و خويشتن را صلليانت كنيللد‪ .‬قللومي كلله حللق‬
‫ق ايشان چندين لطف‪ ،‬و كرم‪ ،‬و رحمت باشللد‪ ،‬كلله چللون فللرا‬ ‫سبحانه و تعالي را در ح ل‬
‫گناه ايشان رسيد كه خاصگان او در حق ايشان طعن زدنللد‪ ،‬صللدهزار سللاله طللاعت‪ ،‬و‬
‫ۀ ايشان كرد‪ ،‬و هر طللاعني كلله‬ ‫عبادت ايشان به باد نيستي برداد‪ ،‬و ايشان را دستمال ۀ‬
‫در باب ايشان طعني زد‪ ،‬هملله را ادب كللرد‪ :‬برخللي را بللر سللر كللوي قطيعللت بللر دارد‬
‫سياست كرد‪ ،‬و برخي را بر سر چهار راه نوميللدي دسللت و پللاي ببريللد‪ ،‬و برخللي را در‬
‫سراي اهانت باز داشت‪ ،‬و برخي را به زندان بيادبان مالش داد!‬
‫ن‬
‫سني‪ ،‬ديگر گفت‪ :‬زوكا ز‬ ‫ح ش‬‫ملنا ال ش د‬ ‫م ه‬ ‫ت ل زهد ش‬ ‫ق ش‬
‫سب ز ز‬‫و چون فرا مدح و ثناي ايشان رسيد‪ ،‬گفت‪ :‬ز‬

‫‪58‬‬
‫م وز‬
‫حب رهدلل ش‬‫سّ ‪ ...‬ديگللر گفللت‪ :‬ي ز ه‬ ‫جلل ش ش‬ ‫مللةة ا د ش‬
‫خي شزر ا د ل‬ ‫حشيمأا‪ ،‬ديگر گفت‪ :‬ك دن شت د ش‬ ‫مؤ ش ه‬‫هبال ش د‬
‫ت ل هلن لللا ه‬ ‫خر ه ز‬ ‫م ز‬ ‫ن زر ه‬
‫من هي ش ز‬
‫ه‪.‬‬
‫ضوا ع زن ش د‬ ‫م وز زر د‬ ‫ي الل ل د‬
‫ه ع زن شهد ش‬ ‫ض ز‬
‫ة‪ ،‬ديگر گفت‪ :‬زر ه‬ ‫خي شدرال شب زرهي ل ه‬
‫م ز‬ ‫ه‪ ،‬و ديگر گفت‪ :‬داولئ ه ز‬
‫ك هد ش‬ ‫ون د‬ ‫حب ر ش‬‫يد ه‬
‫هان! و هان! اي برادران و عزيزان ما! قومي كه عنايت حق سللبحانه و تعللالي در بللاب‬
‫ايشان بدين جاي گاه باشد‪ ،‬كه اين همه فضل‪ ،‬و كرم‪ ،‬و جود‪ ،‬و لطف‪ ،‬با ايشان بكللرده‬
‫است؛ اي ناجوانمرد‪ ،‬بدبخت‪ ،‬سياهگليم‪ ،‬ادبلار گرفتله! چلرا زب ان ادب در ك ام پرهيلز‬
‫ت ايشللان حللذر نكنللي؟ مسلللمانان را‪ ،‬و خللود را بله دوزخ ميبللري‪.‬‬ ‫نكشي‪ ،‬و از بد گفلل ه‬
‫ت دوسللتان سلللّمت نيللافت‪ ،‬تللو هللم نيللابي! و‬ ‫مكن! كلله هيللچ كللس از ايللن راه بللد گفلل ه‬
‫هذهالنصيحة‪.‬‬

‫‪59‬‬
 ‫باب پانزدهم‬
‫در اسارار ربوبيت با خاصگان‬
‫شيخالسلّم‪ ،‬قدوةاالبلدال‪ ،‬قطبالعلالم‪ ،‬ابونصللراحمدبن ابيالحسلناللنامقي‪ ،‬الجللامي‪،‬‬
‫دسّاللله روحهالعزيز گويد‪:‬‬‫ق ل‬
‫اگر كسي پندارد بدان كه از مؤمن مخلص گناهي در وجود آيد‪ ،‬و اگللر خطللائي بيفتللد‪ ،‬و‬
‫اگر به عمدا أ نيز چيزي در راه وي افتد‪ ،‬او را بدان از خداي علزوجلل ل‬
‫ل ب دعللدي يللا قطيعللتي‬
‫مللت‪ ،‬و مختصللر ديللده‪ .‬اگللر از‬ ‫باشد‪ ،‬بد اعتقاد كسي باشد در باب مؤمنان‪ ،‬و مختصر ه ل‬
‫كيمخت زمين تا به عنان آسمان همه گناهان يك مؤمن مخلص بكنللد كلله بلله اعللتراف و‬
‫ندامت پيش آيد‪ ،‬همه عين طاعت گردد‪.‬‬
‫مادر‪ ،‬و پدر مشللفق فرزنللد بيادب را دوسللتر دارنللد‪ ،‬و بيللش گللرد او برآينللد‪ ،‬و بللر وي‬
‫شفقت بر زند‪ ،‬اگر چه ايشان را از بيادبللي او مللي زيللان دارد؛ امللا همللواره در پللي او‬
‫باشند‪ ،‬و در پاسباني او باشند‪ ،‬و در مراعات او باشند‪ ،‬و از فرزنللد پارسللا‪ ،‬و بللا ادب‪ ،‬و‬
‫نجيب‪ ،‬و نيكبخت خود فارغ باشند‪ .‬املا پيوسللته دل ايشللان بلدان فرزنللد شللوخ بيادب‬
‫مشللغول باشللد‪ ،‬و او را بيشللتر نوازنللد‪ ،‬و كللال بيشللتر دهنللد‪ ،‬و رشللوت بيشللتر دهنللد‪ ،‬و‬
‫همواره ميگويند‪:‬‬
‫وا مللللزن! آنچلللله خللللود‬ ‫تللو بلله علللم آن و مللن بلله‬
‫پسلللللللللللللللللللللللنديدي‬ ‫عيلللللللللللب هملللللللللللان‬

‫اين كاري نيست كه امللروز از سللر آب فللرا گرفتهانللد‪ ،‬و اگللر روزي چنللد برآيللد نيسللت‬
‫خواهد شد! ايللن كلار ازللي اسلت‪ ،‬و ابللدي اسلت‪ :‬در ازل الزال بللر عللم قلديم‪ ،‬و بلر‬
‫حكمت ازل‪ ،‬و بر قضا‪ ،‬و تقدير‪ ،‬و مشليت‪ ،‬و ارادت قديم كاري برساخته است كلله يللك‬
‫ذلره پس و پيش‪ ،‬و كم و بيش نخواهد بود‪ ،‬و به مقدار پره پشهاي فرا وا نخواهد شللد از‬
‫ض لر و نفع كه نه علم قديم اوست و هرچه تو كنللي و خللواهي كللرد هللم از ايللن حسللاب‬
‫خواهد بود‪.‬‬
‫ن‬ ‫ه‬ ‫آ‬ ‫از‬ ‫للر‬ ‫گ‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫للدان‪،‬‬ ‫م‬ ‫للم‬ ‫ك‬ ‫مهندسي‬ ‫ن‬
‫ه‬ ‫آ‬ ‫از‬ ‫تعالي‬ ‫و‬ ‫سبحانه‬ ‫حق‬ ‫حكمت‬ ‫و‬ ‫تقدير‪،‬‬ ‫و علم‪ ،‬و‬
‫ن للوافي كه جامه سلياه و سلفيد باشلد‪ ،‬و اگلر سلرخ و سلفيد‪ :‬آن‬ ‫ديبا بافي‪ ،‬و اگر از آ ه‬
‫مهندسّ در جايي خراب رود‪ ،‬يا در صحرايي نگللرد كلله آن جللا سللرايي‪ ،‬يللا كوشللكي‪ ،‬يللا‬
‫حصاري يا قلعه‪ ،‬يا شارستاني خواهد كرد؛ هنوز نللاكرده او آن را چنللان كلله خواهللد بللود‬
‫ميبيند‪ ،‬و ميداند كه آن چگونه خواهد بود كه هيچ فراوا نيوفتد‪.‬‬
‫و آن ديبا باف‪ ،‬و آن لواف حساب آن رژها كه آن نقش بدان خواهد بلود‪ ،‬چنلان راس ت‬
‫ببندد كه اگر شاگرد خواهد كه نقشي ديگر آرد نتواند آورد‪ .‬امللا بلله حقيقللت ميدان كلله‬
‫شاگرد را باسلر استاد هيچ كاري نيست‪ ،‬او را بر فرمان اسللتاد كللار ميبايللد‪ ،‬و قللول او‬
‫نگاه مي بايد داشت‪ :‬چون استاد گفت‪ :‬شانه محكم بر كار زن! شانه محكللم بايللد زد‪ ،‬و‬
‫ۀ‬‫چون گويد‪ :‬دست سست فرا دار! دست سست فرا بايد داشلت؛ و چللون گويللد‪ :‬رشللت ۀ‬
‫ۀ سللياه در كللار ران!‬ ‫ۀ سپيد در كار بايد راند‪ ،‬و چون گويد‪ :‬رشللت ۀ‬ ‫سپيد در كار ران! رشت ۀ‬
‫رشت ۀۀ سياه در كار بايد راند‪ -‬زرد‪ ،‬و سرخ‪ ،‬و كبود‪ ،‬و لژورد‪ ،‬همه همچنين‪ .‬هملله نقللش‬
‫جامه چنان آيد كه استاد خواهد‪ ،‬نه چنان كه شللاگرد خواهللد‪ .‬و در جمللله سلللر اسللتاد بللا‬
‫استاد بايد گذاشت‪ ،‬و كار بر فرمان كردان ميبايد‪ ،‬تا فضولي نباشي‪ ،‬و شاگرد نللاخلف‬
‫نباشي!‬
‫س لر ازل و ابد‪ ،‬و دنيا و آخرت در اين حرف تعبيه است مرد عارف و عاقل را‪ ،‬و هركلله‬
‫نه عارف و عاقل است اگلر هلزار چنلدان بگلويي‪ ،‬و برخلواني‪ ،‬هيلچ سلود نلدارد قلوله‬
‫تعالي‪:‬‬
‫أ‬ ‫د‬
‫شللشييةء قب دلّ مللا كللادنوا‬ ‫ل‬
‫م كللل ز‬ ‫د‬ ‫ز‬
‫ششرنا ع زلي شههلل ش‬ ‫ح ز‬ ‫وتي وز ز‬ ‫م ش‬‫م ال ز‬ ‫مه د ش‬ ‫ل‬ ‫ز‬
‫ة وز كل ز‬ ‫ز‬
‫ملّئ هك ز‬ ‫م ال ز‬ ‫وزل زوش ا زلننا نلزلنا ا هلي شهه د‬
‫ز‬ ‫ش‬
‫صللي شب زةة‬
‫م ه‬‫ن د‬ ‫ملل ش‬‫ب ه‬ ‫ن؛ و ديگر ميگويللد‪ :‬مللا ا زصللا ز‬ ‫جهزل دوش ز‬ ‫ن ا زك شث ززرهد ش‬
‫م يز ش‬ ‫ه زولك ه ل‬ ‫ن زيشازءالل ل د‬ ‫مدنوا ا هلل ا ز ش‬‫ل هي دؤ ش ه‬
‫ل‬ ‫ز‬ ‫ن ذل ه ز‬ ‫ز‬ ‫ز‬ ‫ل‬ ‫سك د ش‬ ‫ز‬ ‫ش‬
‫سي شءر‪.‬‬‫ك ع زلي اللهه ي ز ه‬ ‫ن ن زب شزراها ا ه ل‬
‫لا ش‬ ‫ن قزب ش ه‬‫م ش‬ ‫ب ه‬ ‫كتا ة‬‫ي ه‬ ‫م ا هل فه ش‬ ‫ف ه‬ ‫ي ان ش د‬‫ض زول فه ش‬ ‫هفيال زشر ه‬
‫اگر ميخواهي كه از اين همه باز رهي‪ ،‬خويشتن را به سر كوي نيستي بگذار‪ ،‬و دسللت‬

‫‪60‬‬
‫از تص لرف باز دار كه به همه حال كار چنان رود‪ ،‬و چنان آيد كه در وجللود آرنللد‪ :‬اگللر بلله‬
‫خودي خود در وجود آمده اي‪ ،‬هم به خودي خود چنللان كلله خللواهي زنللدگاني كللن‪ ،‬و بلله‬
‫خودي خود نيز بيرون شو آن وقت كه خواهي‪ ،‬و چنان بيللرون شللو كلله خللواهي‪ -‬و چللرا‬
‫خود بيرون ميبايد رفت؟ هم در اين من زل كله هسلتي ميبلاش!‪ -‬و اگ ر ميدانلي ك ه‬
‫نبودي‪ ،‬و چه بودي‪ ،‬و يا چه خواهي گشت‪ ،‬خويشتن را مردار مكن! بر سر كوي امللر و‬
‫نهي بنشين‪ ،‬و مي دان كه‪ :‬امر و نهي بر تست و نه به تست؛ آن راند كه خود خواهد‪ ،‬و‬
‫چنان راند كه خواسته است و بوده است‪ ،‬هم چنللان كلله در ازل بللوده‪ ،‬ودر علللم قللديم‬
‫رقم كرده است امروز باز جاي ميآيد‪ ،‬و قلم سر بشكست‪ ،‬و بودني هللا ببللود‪ ،‬و بللاللله‬
‫العون واللتوفيق‪.‬‬

‫‪61‬‬
 ‫باب شانزدهم‬
‫در‬
‫كار براي خويش كردن و تقليد مقلدان‬
‫شيخالسلللّم‪،‬قدوةاالبللدال‪ ،‬قطبالعلالم‪ ،‬ابونصللراحمدبن ابيالحسللناللنامقي‪ ،‬الجللامي‪،‬‬
‫دسّاللله روحهالعزيز گويد كه‪:‬‬‫ق ل‬
‫مردمان اين روزگار را كارهايي در پيش افتاده است كه بللر خلّف قللول خللدا و رسللول‬
‫است‪ ،‬و بر راي و قياسّ خويش كارها ميرانند‪ ،‬و هر چه با طبع ايشان راسللت آيللد آن‬
‫را قبول مي كنند‪ ،‬و هر چه با طبع ايشان نه راست باشد‪ ،‬آن را منكللر باشلند؛ تللا كارهلا‬
‫مللدي زيللر‬ ‫همه زير و زبر شد و مقللدان‪ ،‬و سالوسّگران‪ ،‬و قلرايان بيعلم‪ ،‬شريعت مح ل‬
‫مد را به وادي در افگندند‪.‬‬
‫و زبر كردند‪ ،‬و امت مح ل‬
‫كسي را كه علم قرآن خواهد آموخت الف‪ ،‬و باء‪ ،‬و تاء‪ ،‬و ثاء‪ ،‬و ابجد را آمللوختن اصللل‬
‫كار است‪ ،‬و بي آن كه آن را برخواني و بياموزي كللار راسللت نيايللد؛ امللا هملله عمللر در‬
‫خواندن و آموختن آن كردن از علم وا ماندن است‪ :‬اگر پيوسته متعلم در ايللن حللروف‪،‬‬
‫و بر اين لوح بماند‪ ،‬هرگز از قرآن و از هيللچ علللم بهللرهاي نيابللد؛ آمللوختن آن را وقللتي‬
‫است‪ ،‬و حدي است‪ ،‬چون به حد آن رسيد فرا بايد گذاشت‪ .‬اگر همه ايللن خللواني‪ ،‬بللي‬
‫فضل و بي علم و بي ادب بماني! بدان كه اصل همه نبشتهها اين است‪ ،‬و بللي از ايللن‬
‫هيچ كتابت نتوان كرد‪ ،‬و هيچ نبشتهاي بر نتوان خواند؛ اما همه روزگار در اين كللردن‪ ،‬و‬
‫همه را بر اين ضلّلت كر دن‪ ،‬كه اصل همه كارها و همه علمهللا ايللن اسللت‪ ،‬و نگللر! از‬
‫اين در نگذري اين نه بس ناصحي باشد‪.‬‬
‫ما همه عمللر او‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫آيد؛‬ ‫زيان‬ ‫به‬ ‫كه‬ ‫داشت‬ ‫نتوان‬ ‫شير‬ ‫همه عقلّ دانند كه كودك خرد را بي‬
‫شير نتوان داد كه به زيان آيد‪ .‬چون كودك چنان شودكه او را مي طعللام بايللد‪ ،‬او را بلله‬
‫شير مادر وابستن در خون او سعي كردن باشد‪ ،‬مادر مهربان چنان نكنللد‪ :‬كللودك را در‬
‫وق ت شلير دادن شلير دهلد‪ ،‬و در وقلت طعلام دادن طعلام دهلد‪ ،‬و در وقلت رفتلن از‬
‫گهواره بيللرون كنللد؛ و اگللر هللم چنللان در گهللواره مي دارد‪ ،‬و طعللام ندهللد‪ ،‬نلله شللفقت‬
‫مادران دارد‪ ،‬و نه عقل عاقلّن‪ .‬بر پدر واجب باشللد كلله شللفقت پللدري بلله جللاي آرد‪ ،‬و‬
‫كودك را از دست چنان مادري بيرون كند‪ ،‬تا به زيان نيايد‪.‬‬
‫هم چنين گروهي از مشايخ صحبت نايافته‪ ،‬و از اين دانشمندان مقلد كه از علم تحقيق‬
‫هيچ خبر ندارند‪ ،‬امت محمد را چون شتر خراسي بياموختهاند كه همه روز ميروند بللر‬
‫پنچ گز جاي!‬
‫در حكايت است‪ :‬شتر خراسي با شتر كارواني مناظره كرد‪ .‬شتر خراسي گفت‪ :‬خداي‬
‫ل با من فضللل بسلليار كلرده اسلت كله ملرا بلر يللك جللاي ميدارد‪ ،‬و شللما را در‬ ‫علزوج ل‬
‫تكوپوي و رنج درافگنده است!‬
‫شتر كارواني گفت‪ :‬حال خويش مرا بر گوي! تا ترا چون ميدارند كه تو اين همه شكر‬
‫مي كني؟ شتر خراسي گفت‪ ،‬من در يك روز ده خراسّ بكنم‪ ،‬و خداوند من مللرا چشللم‬
‫باز بندد‪ ،‬و در آن خراسّ ميگرداند‪ ،‬تا آنگه كه روغن از كتان بيرون آيد‪ .‬گفت‪ :‬چند بللار‬
‫كشي؟ گفت‪ :‬آسيا سنگي ميكشم‪ ،‬و جوالي پر ريگ‪ -‬اين هر دو بار كشيدن من باشد‪.‬‬
‫گفت‪ :‬چه خوري؟ گفت‪ :‬كنجاره و كاه‪ ،‬و پنبهدانه! شتر كارواني را خنده آمد؛ گفت‪ :‬اي‬
‫بي چاره! كه خبر نداري از آن تماشاهاي ما و صحراهاي پر گياه‪ ،‬و مرغزارهلاي خلوش‪.‬‬
‫و هر روز جايي ديگر‪ ،‬و شهري ديگر ديدن‪ ،‬و در صحرايي ديگر تماشا كردن‪ ،‬و بر مراد‬
‫خويش رفتن‪ ،‬و خوردن‪ ،‬و آشاميدن‪.‬‬
‫و تو چنين بر من افسوسّ مي كني‪ ،‬با اين هملله رنللج و بنللد كلله در پيللش داري! امللا تللو‬
‫معذوري كه از راحت جهان جللز خللراسّ نصلليب تللو نيامنللده اسللت‪ :‬قللومي از مردمللان‬
‫سخني چند به تقليد از مقلدي ديگر فرا گرفتنللد‪ ،‬و آن را اصلللي سللاختند‪ ،‬و ميپندارنللد‬
‫كه به جز از ايللن هيللچ كللاري ديگللر نيسللت‪ .‬اگللر ايشللان از قللدم تقليللد مقلللدان بيللرون‬
‫آمدندي‪ ،‬بدانستندي كه به جز از آن كه ايشان در آناند‪ ،‬كارهايي ديگر است‪ ،‬و بلله جللز‬
‫از آن خراسّ جهاني ديگر است‪.‬‬

‫‪62‬‬
‫ك‬‫ه ت زبللازر ز‬‫ل الل للل د‬
‫چنان كه خبر رسول)ص( بدان نللاطق اسللت‪ ،‬قللال رسللول الل للله )ص( قللا ز‬
‫شك زدرشوا‬ ‫مد دشوا وز ز‬ ‫ح ه‬‫ن ز‬ ‫حب روش ز‬
‫م ماي د ه‬ ‫ة هاذا زاصاب زهد ش‬ ‫ك اد ل‬
‫م ء‬ ‫ن ب زعشد ه ز‬‫م ش‬ ‫ث ه‬ ‫ع ش‬ ‫عشيسي! ا هقني با ه‬ ‫وززتعالي ل هعهشيسي‪ ،‬يا ه‬
‫م زول‬ ‫ش‬
‫عللل ز‬‫م زول ه‬ ‫ز‬
‫ن هذا لهد ش‬ ‫ف ي زك دوش د‬‫ل‪ :‬وزك زي ش ز‬‫م! قهي ش ز‬ ‫ش‬
‫م زول حل ز‬ ‫ش‬
‫عل ز‬‫وا زول ه‬ ‫سب د ش‬
‫حت ز ز‬ ‫ن اه ش‬‫م ماي زك شزرهدوش ز‬ ‫وزهاذا زاصاب زهد ش‬
‫عشلمي‪.‬‬ ‫مي وز ه‬ ‫حل ش ه‬
‫ن ه‬ ‫م ش‬‫طيههم ه‬ ‫ل‪ :‬ا دع ش ه‬ ‫م؟ قا ز‬ ‫حل ش ز‬
‫ه‬
‫پارسي خبر چنين باشد كه رسول)ص( ميگويد به درستي و راستي كه خداي علزوجلل ل‬
‫ل‬
‫مللتي كلله چللون‬ ‫مر عيسي را گفت‪:‬يا عيسي! به درستي كلله مللن بفرسللتم از پللس تللو ا ل‬
‫برسد بديشان چيزي كه ايشان دوست دارند‪ ،‬حمد و ثنا گويند مرا‪ ،‬و بدان شكر كنند‪ ،‬و‬
‫اگر چيزي بديشان رسد كه آن چيز ايشان را دشوار آيد‪ ،‬به نيكويي فراسللتانند و بللر آن‬
‫صبر كنند‪ ،‬و ايشان را نه علم باشد و نه حلم! رسول را گفتند‪ :‬چگونه باشد كه ايشللان‬
‫ل ايشان را از علم و حلللم خللويش‬ ‫را نه علم باشد و نه حلم؟! گفت‪ :‬بدهد خداي علزوج ل‬
‫تا ايشان آن به جاي آرند‪.‬‬
‫چون فضل حق سبحانه و تعالي بدين جايگاه باشد‪ ،‬و چنين فضلها كند با بندۀۀ نللادان‪،‬‬
‫و چنين صحراهاي پرنبات‪ ،‬و باغهاي پر گللل‪ ،‬و جويبارهلاي پلر نرگلس و پللر بنفشله‪ ،‬و‬
‫ۀ مؤمنان عارف مخلص خود باز تواند‬ ‫اسرار غيب ربوبليت از علم و حلم خويش در سين ۀ‬
‫حد در بند تقليد هر مقللدي بايد بود‪ ،‬و در عهد او چرا بايد نشست كه‬ ‫گشاد‪ ،‬چرا مرد مو ل‬
‫هرگز باد فضلي بر وي نوزيده است‪ ،‬و ازلطف و كرم‪ ،‬و جللود‪ ،‬و علللم‪ ،‬و حلللم او هيللچ‬
‫حد مخلص عللارف ميشللود‪ ،‬و راهزن اوليللاي‬ ‫بهرهاي ندارد‪ ،‬و در خون صدهزار مرد مو ل‬
‫ل گشته‪ .‬و هر باد لطفي كه از خزاين فضل‪ ،‬و جود‪ ،‬و كرم او بر بنللده وزد‬ ‫خداي علزوج ل‬
‫ديقان‪ ،‬و‬ ‫آن را وسواسّ شيطان نام كنند نه وقت و حالت؛ و اولياي خداي تعللالي‪ ،‬و صلل ل‬
‫عزيزان درگاه او را بردگان شيطان دانند!‬
‫كه‪ ،‬و ميان جهللودان خيللبر چلله فللرق باشللد؟ ايللن قللوم‬ ‫ميان ايشان‪ ،‬و ميان مشركان م ل‬
‫مقللدان هم اين ميكنند كه ايشلان ميكردنلد‪ :‬جملله ميگفتنلد‪ :‬رسلولي بخواهلد آملد؛‬
‫م مللا‬ ‫مللا جللازءهد ش‬ ‫چون بيامد بدو كافر شدند‪ ،‬چنان كه در كتاب عزيز خللويش ميگويللد‪ :‬فزل ز ل‬
‫ة الل لهه ع ززلي اشلكاهفري ش ز‬
‫ن‪.‬‬ ‫فدروا ب ههه فزل زعشن ز ز‬ ‫وا ك ز ز‬
‫ع ززرفد ش‬
‫ل همه اين ميكنند‪:‬‬ ‫اين قوم ناشناختگان در باب خداي علزوج ل‬
‫حديث ايشان‪ ،‬و سلليرت ايشللان بللر دام بسللتهاند‪ ،‬و مجلللس خللويش بللدان ميآراينللد و‬
‫ل چنين و چنين باشند‪ ،‬و مردمان را به سخن خوش و‬ ‫ميگويند كه‪ :‬اولياي خداي علزوج ل‬
‫نيكو شكار ميكنند‪ .‬و چون يكي از ايشان جايي فللرا ديللدار آيللد‪ ،‬همچنللان ميكننللد كلله‬
‫چون آن كلّغان بازي را بينند همه گللرد آينللد‪ ،‬و قللاغ قللاغ فللرا كللردن گيرنللد‪ ،‬ايللن قللوم‬
‫راست هم چنين مي كنند‪ :‬همه روز سللتايش اوليللاي خلداي بلر دسلت دارنلد‪ ،‬و مجللس‬
‫خويش به سخن ايشان گرم ميكنند‪ ،‬و چون يكي پيدا آيد‪ ،‬هم آن كنند كلله آن جهللودان‬
‫و مشركان مكه كردند‪ ،‬و آن فرا گفتن گيرند‪ ،‬كه ايشان فرا گفتن گرفتنللد‪ :‬هملله منكللر‬
‫شوند‪ ،‬و ديگران را نيز منكر كنند‪ ،‬و گويند كه‪ :‬چرا گرد اين قوم‪ ،‬و اين مرد ميگرديد؟‬
‫كه شما را از راه ببرد! و گفتار نابكار از تاب باز كنند كه‪ :‬اولياي خداي نه چنين باشللند‪،‬‬
‫در ميان خلق نباشند‪ ،‬و هيچ كس ايشان را نبيند!‬
‫ل از انبيا فراتر باشللند‪ ،‬و از صللحابه رسللول‬ ‫اي مرد كم خرد نادان! اولياي خداي علزوج ل‬
‫مه اسلّم فراتر باشند‪ ،‬و از ابوبكر‪ ،‬و عمر‪ ،‬و عثمان‪ ،‬و علي‪،‬‬ ‫فراتر باشند‪ ،‬و از جمله ائ ل‬
‫رضيال لله عنهم فراتر باشند‪ ،‬نه ايشان همه در ميان خلق بودند‪ ،‬و همه مردمان ايشللان‬
‫ل را‬ ‫را ميديدند؟ اين سخن نه نيكو مينمايد كه بر دام بسته اند كه اولياي خداي علزوج ل‬
‫ما صد هزار بي ديني‪ ،‬و بدعت در ميان اين سخن تعللبيه اسللت؛ زيللرا كلله از‬ ‫نتوان ديد‪ .‬ا ل‬
‫پس پيغمبران هيچ كس فاضل تر‪ ،‬و عزيزتللر از يللاران رسللول)ص( نبودنللد‪ ،‬و اگللر ائملله‬
‫اسلّم كه مسلمانان بديشان اقتدا دارند گللويي كلله ايشللان نلله اوليللاي خللداي بودنللد بللد‬
‫صه در‪ :‬ابللوحنيفه‪ ،‬و شللافعي‪ ،‬و ابوعبللداللله‪ ،‬و‬ ‫ۀ مسلمانان خا ل‬ ‫م ۀ‬‫اعتقاد كسي باشي در ائ ل‬
‫مالك‪ ،‬و سفيان‪ ،‬و امثال ايشان‪.‬‬
‫ل بللدين و ماننللد ايللن مبتلّ نكللرده اسللت‬ ‫اي دوستان‪ ،‬و برادران! هر كه را خداي علزوج ل‬
‫ل شكر كند‪ .‬و هركه را بيني كه پنج نماز با تو به جمللاعت ميكنللد‪ ،‬و بلله‬ ‫خداي را علزوج ل‬

‫‪63‬‬
‫كار بد مشغول نيست‪ ،‬و در فسللق و فسللادي ظللاهر نيسللت‪ ،‬هملله را از اوليللاي خللداي‬
‫ل ميبايد دانست‪ ،‬و از پي او نماز ميبايد كرد‪ ،‬و او را از خويشلتن بهلتر ميبايلد‬ ‫علزوج ل‬
‫دانست‪ ،‬و به اعتقاد نيكو ميبايد نگريست تا آنگاه كه ترا از او چيللزي بللد معلللوم شللود‬
‫چون‪ :‬كفر‪ ،‬و اگر بدعت؛ آنگه اگر اعتقا بد كني ترا مسللم باشد‪.‬‬
‫صبي‪ ،‬و هوايي كه ما را برآيد‪ ،‬مرد مسلمان را كللافر خوانللدن‪ ،‬و بللد‬ ‫به هر سخني‪ ،‬و تع ل‬
‫دين‪ ،‬و زنديق‪ ،‬و ملحد‪ ،‬و اباحتي‪ ،‬و مانند اين نه شرط اهل سلللنت و جمللاعت اسللت‪ .‬و‬
‫رسول)ص( مي گويد‪ :‬هر كه كسي را كافر خواند از دو يكي كافر باشللند‪ :‬اگللر آن كللس‬
‫كه او را كللافر خوانللد او كللافر بللود‪ ،‬فللرا راسللتي بگفللت‪ ،‬و اگللر نلله كللافر بللود ايللن كلله‬
‫مسلمانان را كافر خواند باري كافر شد‪ .‬از اين و مانند اين پرهيز بايد كردن تللا از كفللر‬
‫و بدعت رسته باشي‪ ،‬و باللله التوفيق‪.‬‬

‫‪64‬‬
 ‫باب هفدهم‬
‫در قدر مؤمن مخلص‬
‫شيخالسلللّم‪،‬قدوةاالبللدال‪ ،‬قطبالعلالم‪ ،‬ابونصللراحمدبن ابيالحسللناللنامقي‪ ،‬الجللامي‪،‬‬
‫دسّاللله روحهالعزيز گويد‪:‬‬ ‫ق ل‬
‫مرد مؤمن چنان بايد كه در باب برادر مؤمن به هر چيزي از سللر پللي نيوفتللد؛ زيللرا كلله‬
‫ن‪ -‬پارسللي خللبر چنيللن باشللد كلله مهللتر)ص(‬ ‫م ه‬ ‫ملشرآةاء ال ش د‬
‫مللؤ ش ه‬ ‫ن ه‬
‫م د‬ ‫مهتر)ص( ميگويللد‪ :‬ا زل ش د‬
‫مللؤ ش ه‬
‫ميگويد‪ :‬مؤمن آين ۀۀ مؤمن باشد؛ و چللون مللؤمن در آينلله نگللرد مللؤمن بينللد‪ .‬و هللر كلله‬
‫مؤمن باشد به يك گناه‪ ،‬و به دو گناه‪ ،‬و به ده هزار‪ ،‬و صدهزار گناه از مللؤمني خللويش‬
‫نوميد نگردد‪ .‬و چون مرد مؤمن عارف از خود گناه بسيار ميبينللد‪ ،‬و گنللاه همللي دانللد‪،‬‬
‫هرگز رقم كفر بر خود و بر ايمان خود نكشد‪ .‬پس چرا بايللد بللدان كلله از بللرادر مللؤمن‬
‫حد عارف يك گناه‪ ،‬يا دو گناه يا ده گناه‪ ،‬يا صد گناه بينللد‪ ،‬بللر وي بللدان رقللم كفللر و‬ ‫مو ل‬
‫زنديقي كشد‪.‬‬
‫از خويشتن صد گناه داني به يقين‪ ،‬و بر خود هيللچ رقللم كفللر نكشللي؟! چللون از بللرادر‬
‫مسلمان گناهي بداني‪ ،‬و اگر به تهملتي‪ ،‬و اگلر بله ظلنلي بلد‪ ،‬و اگلر ب ه سلخن صلاحب‬
‫غرضي هزار شنعت بر وي بزني هيچ انصاف بللرادر خللويش بنللداده باشللي‪ ،‬و ايللن آينلله‬
‫آينگي را نشايد‪ .‬چون قاعدۀۀ مؤمني راسللت آمللد بايللد كلله آينلله راسللت نمايللد‪ ،‬و چشللم‬
‫ق خويشتن هزار بدي يكللي بينللي‪ ،‬و در‬ ‫احول نباشد‪ ،‬و يكي دو نبيند‪ .‬اي بيمعني! در ح ل‬
‫ق برادر مؤمن يك بدي هزار بيني‪ ،‬انصاف او بنداده باشي‪ .‬اين گناه بللر مللؤمن چنللان‬ ‫ح ل‬
‫ميببايد كه نمك در ديگ‪ :‬ديگ بي نمك سخت بي خاي باشد‪ ،‬اما شور نيز نباشد‪.‬‬
‫مهتر عالم)ص( در باب المت خويش چنين ميگويد كه‪ :‬ايشان روز قيامت بر حللوض بللا‬
‫م غ دللير‬ ‫خي شلل د‬
‫ل ب هههلل ش‬ ‫من رسند همه سپيدروي‪ ،‬و سپيد دست و پاي باشند‪ ،‬چنان كه ميگويد‪ :‬ز‬
‫ن تا آخر خبر‪ .‬مؤمن نوراني‪ ،‬و سپيدروي‪ ،‬و سلپيد دس ت و پ اي باشلند‪ ،‬و سلپيد‬ ‫جل هي ش ز‬
‫ح ل‬‫م ز‬‫د‬
‫هفت اندام باشند‪ ،‬گناه وي بر وي هم چنان كه خال سياه باشد بللر روي مللاه رويللان‪ ،‬و‬
‫ۀ زرگر بر نقرۀۀ سپيد؛ كللس قيمللت آن خللال ندانللد مگللر ملرد عاشللق‪.‬‬ ‫چون سيم سوخت ۀ‬
‫چنان كه شاعر گويد‪:‬‬
‫هللر خللالي را بهللا خللراج يمنللا‬ ‫آن خال نگر بر رخ آن يار منا‬

‫ما قدر آن خال معشوق دانللد‬ ‫بس زيبا‪ ،‬و دلستان باشد خال سياه بر رويي چون ماه؛ ا ل‬
‫و بس‪ .‬ا لما مرد نامرد نه از خللوبي معشللوق خللبر دارد‪ ،‬و نلله از خللال و جمللال‪ ،‬و نلله از‬
‫زشتي‪ ،‬و نه از نيكويي‪ .‬حق سبحانه و تعالي هر گه روز ياد كللرد‪ ،‬شللب انللدر مقابللل آن‬
‫ج‬
‫ياد كرد؛ و چند جاهاست كه نخست شب را ياد كرد آنگه روز را چنان كه ميگويد‪ :‬ديول ه د‬
‫ل شاعر نيز بيتي ميگويد‪:‬‬ ‫ج أل شلنهازر هفي ألل لي ش ه‬
‫ل هفي أل شلنهاري وز ي دوشل ه د‬
‫الل لي ش ز‬
‫تا شب نبللود روز نكللو ننمايللد‬ ‫ايلللن آن مثلللل اسلللت كللله‬
‫عاشلللللللللقان را شلللللللللايد‬

‫در حكايت است كه يك بار مردي نوتائب در صحرايي ميرفت؛ جللواني از سللر جللواني‬
‫خويش بيتي ميگفت‪.‬‬
‫آن مرد تائب خود آن بيت بسيار گفته بود الما بر رويي ديگر؛ چون بر سللر تللوبه بللود‪ ،‬او‬
‫را از آن بيت سماعي ديگر افتاد‪ ،‬و حالتي بر وي در آمد‪ ،‬چنان كله هلر كله بلا او بودنللد‬
‫همه را وقت خوش شد‪.‬‬
‫چون او باز جاي آمد‪ ،‬او را پرسيدند كه‪ :‬ما را بگوي! تا ترا از اين بيت چلله روي نمللود؟‬
‫او گفت‪ :‬چه خواهيد از من؟ گفتند‪ :‬چاره نيست ببايد گفت‪ .‬او سماع آن بيت ايشللان را‬
‫بگفت؛ همه را ديگر بار وقت خوش شد‪ ،‬و گفتند كه‪ :‬ما چند بار ايللن بيللت بگفتهايللم‪ ،‬و‬
‫ن من نيللز هميللن بللود؛‬ ‫شنيدهايم‪ ،‬و هرگز ما را اين سماع نيفتاد! اين مرد تائب گفت‪ :‬آ ه‬
‫ما گوش امروز رنگ دل گرفته است‪ ،‬راست ميبيند‪ ،‬و راست ميشنود‪ ،‬و آن بيت اين بود‪:‬‬ ‫ا ل‬
‫زاغ از رخ يلللار ملللن پريلللدن‬ ‫چللون بللاد سللپيدهدم وزيللدن‬

‫‪65‬‬
‫گيللللللللللللللللللللللللللللللللللرد‬ ‫گيللللللللللللللللللللللللللللللللللرد‬
‫تا پردۀۀ راز خود دريلدن گيلرد‬ ‫عاشق نشكيبد و تپيدن گيللرد‬

‫قرآن مجيد و كتاب عزيز گروهي ميخواندند و ميشنودند‪ ،‬و از آن جا كه بودند سللماع‬
‫ميكردند‪ ،‬و گروهي ميشنودند‪ ،‬و سماع لهو‪ ،‬و لغو‪ ،‬و باطل ميكردند!‬
‫اين چرا چنين است؟ قرآن يكي است‪ ،‬و سماع مختلف! زيرا كلله دل هايشللان مختلللف‬
‫بود‪ .‬هر كه را دل راست بود راست شنود‪ ،‬و ه ر ك ه را دل نله راسلت بلود نله راس ت‬
‫ه وز‬ ‫صد زقزالل ل د‬ ‫سوشل د د‬
‫ه وز ز‬ ‫شنود؛ چنان كه حق سبحانه و تعالي ميگويد‪ :‬هذا ما وزع زد ززنا الل ل د‬
‫ه وز زر د‬
‫سللل هشيمأا‪ .‬ايللن آيللت چللون منافقللان‪ ،‬و بيمللاردلن شللنودند‪،‬‬ ‫م ا هلل اشيمانا أ وزت ز ش‬ ‫سوشل د د‬
‫ه وز ما زاد زهد ش‬ ‫زر د‬
‫ه ا هلل غ ددرشورا‪.‬أ‬
‫سول دد‬‫ه وز زر د‬ ‫ل‬
‫گفتند‪ :‬ما وزع زد ززنا الل د‬
‫پس درست شد كه سماع جللز راسللتدلن‪ ،‬و راسللتگويان را مسللللم نيسللت‪ ،‬و هرگللز‬
‫ذت نيابلد‪.‬‬ ‫بيماردل سماع راست نتواند كرد؛ همچنان كه بيمارتن از هيچ طعام خلوش لل ل‬
‫هيچ بيمار دل سماع راست نكند‪ ،‬و هيچ تندرست از طعللام خللوش و نللاخوش در غلللط‬
‫نيوفتند‪ .‬اصل اين كار سماع همه در نياز بسته است‪ :‬همچنان كه مللرد گرسللنه بايللد تللا‬
‫ذت سماع يابد‪.‬‬ ‫ذت طعام يابد‪ ،‬همچنين مؤمن عارف نيازمند بايد تا ل ل‬ ‫ل ل‬
‫هركه او بيمار است او را تندرستي طلب بايد كرد‪ ،‬نه طعلام؛ چللون تندرسلت شللد از‬
‫ذت طعام جويد‪ ،‬و تصلرف طعام كنللد‪ ،‬هرچنللد‬ ‫ذت طعام در نماند‪ .‬چون او در بيماري ل ل‬ ‫ل ل‬
‫بيش فراپيش وي نهي عيب آن بيش بيند‪ ،‬و از آن سيرتر گردد اگللر چلله در شللكم هيللچ‬
‫ندارد‪ .‬الما چون تندرستي باز يابد‪ ،‬آنگه بيني كه هر طعام كه ناخوشتر‪ ،‬او از آن چللون‬
‫صه كه گرسنه باشللد‪ .‬تندرسللتي بلله دسللت ميبايللد آورد‪ ،‬تلا از ايللن هملله‬ ‫ذت يابد‪ ،‬خا ل‬ ‫ل ل‬
‫گفتوگوي باز رهي‪ .‬در اشعار كسان ميديدم اين بيت‪:‬‬
‫تا منافق نزيي مشرك و ملعللون‬ ‫زه‪ ،‬و احسنت! چنين باش و از اين‬
‫نمللللللللللللللللللللللللللللللللللللللري‬ ‫راه مگللللللللللللللللللللللللللللللللللللرد‬

‫ت‬ ‫صللب كللردن‪ ،‬و در بللد گفلل ه‬ ‫مبللادا كلله حللال قللومي هللم چنيللن باشللد‪ :‬هملله عمللر در تع ل‬
‫ل‪ ،‬و با خداي به جنگ بودن‪ ،‬و با دوستان او به جنللگ‪ ،‬و‬ ‫مسلمانان و اولياي خداي علزوج ل‬
‫با ابليس به صلح! تاب اللله عليهم‪.‬‬
‫***‬
‫فوشءر‪ .‬راويان ميگويند كه‪ :‬ايللن خللبر بللر‬ ‫ز‬
‫بغ د‬ ‫ة وز زر ي‬ ‫مذ شن هب ز ء‬‫ة د‬ ‫م ء‬‫فصل آخر‪ :‬قالاللنبي )ص(‪ :‬أ ل‬
‫در بهشت نبشته است؛ چون آنجا كه بهترين جايهاست‪ ،‬و جمله خلّيق را بر آن ديدار‬
‫فوشءر؛ چنان واجب كند كه مللا نيللز هللم‬ ‫ب غز د‬ ‫ة وز زر ي‬ ‫مذ شن هب ز ء‬ ‫ة د‬ ‫م ء‬‫است‪ ،‬مدحت ما اين است كه‪ :‬أ ل‬
‫فخر بدين كنيم‪ ،‬و معترف آييم كه‪ :‬ما آلودۀۀ گناه ايم‪ ،‬جز به آب مغفرت تو پاك نگرديم‪،‬‬
‫تا اعتراف بر توبه كار ما بال دهد‪ ،‬و سر و سالر هم مطيعان درگاه گرديللم‪ ،‬و سللبق از‬
‫ن‬ ‫هملله مقلربللان درگللاه الل للله بللبريم‪ ،‬چنللان كلله خاصللگان درگللاه را در يللاد آورد‪ :‬ألت لللائ هب دوش ز‬
‫ن تا آخر آيت؛ و رقم دوستي بر هيچ كس نكشيد از اجنللاسّ خلللق مگللر بللر ايللن‬ ‫اشلعاب هد دوش ز‬
‫قوم كه ايشان از آليش خويش خبر دارند‪.‬‬
‫ن‬ ‫و از سر آن ندامت و اعتراف آرند‪ ،‬و توبه كنند‪ ،‬تللا لجللرم در شللأن ايشللان ميآيللد‪ :‬ا ه ل‬
‫ن‬‫ملل ش‬ ‫ب كز ز‬ ‫ن ال شللذ لن ش ه‬‫ملل ز‬‫ب ه‬ ‫ن‪ .‬و مهتر)ص( ميگويللد‪ :‬ال لتللائ ه د‬ ‫مزتطهقرهي ش ز‬ ‫ب ال ش د‬‫ج ر‬‫ن وز ي د ه‬ ‫ب ال شت ل ل‬
‫واب هي ش ز‬ ‫ج ي‬ ‫ه يد ه‬ ‫الل ل ز‬
‫ۀ خويش‪ .‬اكنون خداوند ما‬ ‫ب ل زده‪ .‬و مردمان در مثل گويند‪ :‬توبه نكند پيشهور از پيش ۀ‬ ‫لذ زن ش ز‬
‫فللار‪ .‬مللا مللذنب‪ ،‬و جللافي‪ ،‬و‬ ‫اكرم الكرمين است‪ ،‬و ما لئيم و بللدكار‪ ،‬و تللو غفللوري و غ ل‬
‫ۀ ما‪ :‬عصيان‪ ،‬و نسيان‪ ،‬و‬ ‫ۀ تو‪ :‬رحيمي‪ ،‬و كريمي‪ ،‬و سلتاري و پيش ۀ‬ ‫خاطي؛ صنعت و پيش ۀ‬
‫ملّ أ‬ ‫وا ع ز ز‬ ‫خلطلل ش‬ ‫ز‬ ‫م ز‬‫ن أع شت ززرفدللوا ب هللذ دن دوشب ههه ش‬‫خللدروش ز‬ ‫لئيمي‪ .‬و تو گفتهاي در كتللاب عزيللز خللويش‪ :‬وز آ ز‬
‫م‪.‬‬
‫حي ش ء‬‫فوشءر زر ه‬ ‫ز‬
‫هغ د‬ ‫ل‬
‫ن الل ز‬ ‫ما ل‬ ‫ب ع زل زي شهه ش‬ ‫ن ي زدتو ز‬ ‫هأ ش‬ ‫ي الل ل د‬
‫س ز‬ ‫سقيئا أ ع ز ز‬‫خزر ز‬ ‫صاهلحا أ وز آ ز‬
‫بار خداوندا! ما در پيش ۀۀ خويش هيچ تقصيري نكرديللم‪ ،‬و انبارهللاي‪ :‬گنللاه‪ ،‬و عصلليان‪ ،‬و‬
‫جفا‪ ،‬و خطا بر هم نهاديم؛ اكنون به اعتراف‪ ،‬و ندامت‪ ،‬و توبه‪ ،‬و عجللز پيللش آمللديم‪ ،‬و‬
‫ۀ خويش‪ ،‬و در بد بندگي درست آمديم بلله جللود‪،‬‬ ‫خطا كرديم‪ .‬الهي! چنان كه ما در پيش ۀ‬

‫‪66‬‬
‫و كرم‪ ،‬و لطف‪ ،‬و رحمت تو مي اميللد داريللم كلله مللا را قبللول كنللي‪ ،‬و بلله حللقل آن كلله‬
‫ارحماللراحميني بر ما رحمت كني‪ ،‬يا اله العالمين و يا ارحم الراحمين‪.‬‬
‫***‬
‫ل فرزندان آدم بلله چهللار قسللمت كللرد‪ :‬يللك قسللمت‪ :‬انبيللا و‬ ‫فصل آخر‪ :‬خداي علزوج ل‬
‫رسلاند؛ و ايشان بهترين خلق اند‪ .‬د ديگر‪ :‬قللوم مؤمنللان‪ ،‬و مخلصللان‪ ،‬و عارفانانللد؛ و‬
‫ۀ اسفل اسللت‪.‬‬ ‫ايشان عزيزان دو جهاناند‪ .‬سديگر‪ :‬قوم منافقاناند؛ و جاي ايشان درك ۀ‬
‫ل‪ ،‬و گمراه‪ ،‬و اهل دوزخاند‪.‬‬ ‫قوم چهارم‪ :‬كافراناند؛ و ايشان همه ضا ل‬
‫قللد‬ ‫ز‬
‫در انبيا و رسل هيچ سخن نيست كه ايشان هم برگزيدگان خداياند‪ ،‬قوله تعالي‪ :‬وزل ز‬
‫ن‪ .‬آمديم به مؤمنان؛‬ ‫مب هي ش ء‬‫ت مافي شهه زبلّءء د‬ ‫ن اشليا ه‬ ‫م ز‬ ‫م ه‬ ‫ن وز آت زشينا د ش‬ ‫عل شم ة ع ززلي اشلعال ز ه‬
‫مي ش ز‬ ‫علي ه‬ ‫م ز‬ ‫خت زشرناهد ش‬
‫أ ش‬
‫و ايشان نيز چهار قسماند‪ :‬قومي از ايشان مؤمنان عارف‪ ،‬و مخلصاند‪ ،‬و مطيع‪،‬كللس‬
‫را با ايشان كار نيست‪ .‬قومي ديگراند از مؤمنان كه ايشللان مؤمنانللد ولكللن بللر تقليللد‬
‫مادر‪ ،‬و پدر‪ ،‬بر تقليد استاد‪ ،‬و آن دانشمند ديه‪ ،‬و كللار آن مقل لللدان در مشللليت اسللت‪ ،‬و‬
‫مه اسلّم بر آناند كه مقللد كافر اسللت‪ .‬و قللوم سللديگر از مؤمنللان عابدانللد‪ ،‬و‬ ‫اغلب ائ ل‬
‫مجتهد‪ ،‬و با نماز و روزه‪ ،‬و ظاهري بر صلّح! زكوةا و صدقه ميدهند‪ ،‬ولكللن مبتدعانللد؛‬
‫كار ايشان نيز در مشيت خداست اگر هم بر آن بميرند‪ ،‬جللاي ايشللان دوزخ باشللد‪ ،‬و از‬
‫ايشان هيچ كس را با رحمت خداي كار نيست‪ ،‬إلل قليل‪.‬‬
‫مللا سلللنياند‪ ،‬و بلله گنللاه‬ ‫آمديم به قوم چهارم كه‪ :‬مؤمنان عللارف مخلللص گناهكارانللد؛ ا ل‬
‫خويش مقلراند‪ ،‬و معترف‪ ،‬و يقين ميدانند كه حق سبحانه و تعللالي قللادر اسللت بللر آن‬
‫كه گناه آمرزد‪ ،‬و به گناه كاري از رحمت خداي نوميد نگردند‪ ،‬و داننللد كلله ايللن معصلليت‬
‫جت نيست؛ به توبه‪ ،‬و عللذر و‬ ‫ل بر سربندگان او‪ ،‬و بنده را اين ح ل‬ ‫قضاي خداست علزوج ل‬
‫م‬‫ن لز ش‬ ‫سلنا وز ا ه ش‬
‫ف ز‬‫منلا أن ش د‬ ‫اعتراف پيش آيند‪ ،‬و زبان عذر برگشايند‪ ،‬و ميگويند‪ :‬قال زرلبنلا ظ زل ز ش‬
‫ن‪.‬‬‫سري ش ز‬ ‫ن اشلخا ه‬ ‫م ز‬ ‫ن ه‬ ‫منا ل زن ز د‬
‫كون ز ل‬ ‫ح ش‬ ‫فر زلنا وز ت زشر ز‬ ‫ت زغش ه‬
‫اين درياهاي رحمت اين قوم راست‪ .‬مرد بايد بود تا مگر بر تللوبه از ايللن جهللان بيللرون‬
‫شوي‪ ،‬نه بر معصيت و بر اصرار‪ .‬در خبر ميآيد كه‪ :‬هركلله الول شللب در گللور شللود بللا‬
‫توبه‪ ،‬همچنان باشد كه ا لول شب در بر نو عروسّ در بسللتر نللرم خفتلله باشللد‪ .‬لطللف و‬
‫كرم حق سبحانه و تعالي با آن نو تائب‪ ،‬هزار بار بيشتر از آن باشد كه آن نللو دامللاد بللا‬
‫آن نوعروسّ نيكوروي‪ ،‬خوشبوي‪ ،‬مهربان؛ رحمت خداي هم اين قوم راست‪.‬‬
‫ن ديگلران بشللنيدي؛‬ ‫چنان كه شنيدي كافران‪ ،‬و منافقان را خود جللاي پديللدار اسلت و آ ه‬
‫چون به حقيقت بنگري‪ ،‬رحمت خداي اغلللب قسللمت مؤمنللان عللارف مخلللص گناهكللار‬
‫است‪ .‬در اين خبر كه مهتر عالم)ص( ميگويد‪ :‬سلري است از اسرار كه ميگويد‪:‬‬
‫م‬ ‫ر‬
‫ن ك دلهدلل ش‬ ‫مدلو ز‬
‫ن زوال شعللا ه‬‫مل دوش ز‬ ‫ن ا هلل العللا ه‬
‫مو ز‬ ‫م نللائ د‬‫ن ك دل رهد ش‬‫م ز‬ ‫مو ش‬ ‫ن زواشلعال ه د‬ ‫مو ز‬ ‫وتي ا هللاشلعال ه د‬ ‫م ش‬ ‫م ز‬‫ا زل شلناسّ ك دل رهد ش‬
‫م‪.‬‬ ‫علي ز ز‬ ‫خل ز د‬ ‫ن وزا ش د‬ ‫خل ز د‬ ‫ن ا هلل ال ش د‬‫موشقدوشفدوش ز‬
‫خطر ع زظ هي ش ة‬ ‫ن ز‬ ‫صوش ز‬ ‫م ش‬ ‫صو ز‬ ‫م ش‬ ‫ز‬
‫پارسي خبر چنين باشد كه رسول)ص( ميگويد‪ :‬مردمان همه مردگاناند مگر عالمللان؛‬
‫و عالمان هم خفتگان انللد مگللر كللار كننللدگان‪ ،‬و كاركننللدگان هملله بازداشللتگاناند مگللر‬
‫مخلصان‪ ،‬و مخلصان همه بر خطللر عظيمانللد؛ زيللرا كله مخلللص را چشللم اگللر بللر كللار‬
‫خويش افتد و بداند كه او مردي مخلص و نيك مرد اسللت‪ ،‬و چشللم او نلله بللر تقصللير و‬
‫تشوير خود افتد‪ ،‬هلّك از وي برآيد‪ ،‬و او از معجبان است‪ ،‬و از هلّك شدگان است‪.‬‬
‫پس هركجا كه هست‪ ،‬و در هر مقام كه هست‪ ،‬نياز و تقصير و عذر و اعتراف و توبه و‬
‫ندامت مي بايد كه هيچ زادي قيامت را بهتر از اين نيست‪ .‬و هر توبه كه كسللي كنللد كلله‬
‫ۀ‬
‫ر نياز‪ ،‬و توش دل‪ ،‬و آتش ندامت باشد‪ ،‬آن را بس قيمتي نباشد‪ .‬توبلل ۀ‬ ‫آن توبه نه از س ه‬
‫گناهكار نه چون توب ۀۀ مرد مصلح باشد كه از سر پنداشللت‪ ،‬و طللاعت ديللدن خللويش بللر‬
‫خداي تعالي منتي نهد كه‪ :‬من با چندين طاعت كه دارم توبه ميكنم؛ اينت! مردي نيللك‬
‫كه من ام‪ .‬او را از چنين توبه توبه بايد كرد‪ .‬و هيچ كار پنداشتآلود‪ ،‬و زرقآميز با خداي‬
‫راست نيايد‪.‬‬
‫ل‬
‫تائب چنلان بايلد كله هرچنللد نگلرد در همله روزگلار خلويش يلك كلار نيلك نبينللد ال جللز‬
‫خسارت‪،‬و نگون ساري‪ ،‬و بدبندگي خويش‪ ،‬و جفللا‪ ،‬و خطللا‪ ،‬و عصلليان‪ ،‬و بيحرمللتي‪ ،‬و‬

‫‪67‬‬
‫ر شكسلتگي بلر خزانلۀۀ فضلل‪ ،‬و جلود‪ ،‬و ك رم‪ ،‬و لط ف‪ ،‬و‬ ‫ناراستي؛ و چش م او از سل ه‬
‫ۀ‬
‫ۀ‬ ‫توبلل‬ ‫كند‬ ‫توبه‬ ‫شكستگي‬ ‫اين‬ ‫ر‬
‫ه‬ ‫س‬ ‫از‬ ‫آنگه‬ ‫افتد‪،‬‬ ‫او‬ ‫جگر‬ ‫در‬ ‫ندامت‬ ‫رحمت او افتد و آتش‬
‫ن‬ ‫او توبه باشد‪ ،‬و هم در ساعت از آن قوم گردد كله حلق سلبحانه و تعلالي ميگويلد‪ :‬ا ه ل‬
‫ه‬ ‫ي الل للل د‬
‫ضلل ز‬ ‫خي شدر ال شب زرهي ل ه‬
‫ة‪ .‬تا آن جللا كلله ميگويللد‪ :‬زر ه‬ ‫م ز‬‫ك هد ش‬ ‫ت أولئ ه ز‬ ‫صاهلحا ه‬‫مدلو ال ش ل‬‫مدنوا وزع ز ه‬
‫نآ ز‬‫ال لذ هي ش ز‬
‫ه‪.‬‬‫ي زرب ل د‬ ‫ش ز‬‫خ ه‬
‫ن ز‬ ‫م ش‬
‫ك له ز‬‫ه ذل ه ز‬
‫ضوا ع زن ش د‬
‫م وززر د‬‫ع زن شهد ش‬

‫‪68‬‬
 ‫باب هجدهم‬
‫در‬
‫لطف و كرم حق سابحانهّ و تعالي‬
‫شيخالسلللّم‪،‬قدوةاالبللدال‪ ،‬قطبالعلالم‪ ،‬ابونصللراحمدبن ابيالحسللناللنامقي‪ ،‬الجللامي‪،‬‬
‫دسّاللله روحهالعزيز گويد‪:‬‬ ‫ق ل‬
‫گوش نيك فرا كلار خويشلتن بايللد داشلت تلا خللود را هلّك نكنللي ملن دانللم كله قللومي‬
‫ناشناخت از سره بيايماني خويش و بي معرفتي خواهند گفت كه چون چنين است‪ ،‬خود‬
‫همه گناه بايد كرد‪ ،‬و چرا طاعت بايد كرد؟ آن نيز هم از آن ناشللناختگيها يكللي باشللد‪.‬‬
‫من فضل اخلّص و معرفت مي بيان كنم‪ :‬چون اخلّص‪ ،‬و معرفللت بللا گنللاه مللي چنيللن‬
‫كند‪ ،‬بنگر كه طاعت را چون بال دهد؟!‬
‫در هيچ مقام مرد مؤمن عارف مخلص ميان طاعتي و معصيتي ك ه ن ه بله عملدا باشلد‬
‫هيچ فرق ننهد‪ ،‬بلكه اين معصيت هنوز از پيش آن طاعت بشود؛ زيللرا كلله مللرد عللارف‬
‫مخلص را چشم دل گشاده باشد‪ ،‬هر چلله كنللد بللر ديللدار معللروف كنللد آن عارفللان كلله‬
‫ايشان مفسد‪ ،‬و رند‪ ،‬و قللّشاند ولكن مخلص باشند‪ ،‬ايشان همه مثللل غلّمللان سللراي‬
‫سلطان باشند‪ :‬و كسان باشند از آن غلّمان سراي‪ ،‬و رنللدان درگللاه كلله سلللطان را بللا‬
‫زيشان سلري باشد كه با نديمان‪ ،‬و وزيران نباشد‪:‬‬
‫بر ظاهر فرمانها دهد‪ ،‬و در باطن بازيشان نشاني ها دارد‪ ،‬و گويد‪ :‬چون من دست فرا‬
‫محاسن كنم‪ ،‬اگر كلّه از سر برگيرم به خشم نمايم؛ شما تيغ بر گردن فلّن كس زنيد‪.‬‬
‫و از هيچ كس‪ ،‬به هيچ كلار چنللان خشلنود نگردنللد كله از ايشلان‪ .‬و بلدان كلار در پيللش‬
‫مردمان ايشان را ملّمت كنند! و تهديدها كنند! و مجرم نهند‪ ،‬و بي ادب‪ ،‬و بللي حرمللت‬
‫شان نام كنند‪ ،‬ولكن در سلر بازيشان راست باشند‪ ،‬و سلخت خشلنود باشللند‪ ،‬و چنلدان‬
‫خلعت يابند كه كس حساب آن نداند‪.‬‬
‫ۀ‬ ‫ل‬
‫صلله در آن مللرد مقلللد كلله وي را بللر رشللت ۀ‬ ‫ۀ هر كسي نگنجد‪ ،‬خا ل‬ ‫و اين سخن در حوصل ۀ‬
‫تقليد راست كرده باشند‪ .‬و اگر ميگويي دليلي مي روشن بايد اين حديث را‪ ،‬در قصلله‬
‫موسي و خضر صلواتال لله عليهما بنگر! هر چه به موسي امر كرده بللوده‪ ،‬خضللر هملله‬
‫بر خلّف آن كرد‪ ،‬و بهترين‪ ،‬و راسللترين آن بللود كلله خضللر ميكللرد‪ .‬آن )را( كلله عاقللل‬
‫است اين قدر تمام است دليل‪ ،‬و هر كه فرا نخواهد ديد‪ ،‬و فرا نخواهد نيوشيد و جحود‬
‫جت خوا يكي آر‪ ،‬خواه هزار‪ ،‬همه يكي باشد‪.‬‬ ‫خواهد كرد‪ ،‬ح ل‬
‫اي بس عقربهاي جلراره‪ ،‬و افعيهاي كشنده‪ ،‬و تيغهاي قطيعت‪ ،‬كه در زير طاعتهللا‬
‫پنهان كرده! و اي بس دولتها‪ ،‬و سعادتها كه در عين عصيان پنهان كردهانللد‪ ،‬و هيللچ‬
‫كس سلر آن نداند؛ چنان كه رسول)ص( ميگويد‪ :‬بسيار كس بود كه او طاعت ميكنللد‬
‫تا چنان گردد كه يك ارش به بهشت نزديك گردد‪ -‬يك كار بكند از كارهاي اهل شللقاوت‪،‬‬
‫شقي و بدبخت گردد و آن جمله طاعت‪ ،‬و عبادت او هباأء منثورا أ گللردد! و بسلليار كللس‬
‫بود كه او كارها مي كند از كارهاي اهل شللقاوت تللا چنللان گللردد كلله يللك ارش بلله دوزخ‬
‫ل او را سلعادت‬ ‫نزديك گردد‪ -‬پس كاري بكند از كارهاي اهل بهشت‪ ،‬پس خللداي علزوجلل ل‬
‫روزي كند‪ ،‬و او از اهل بهشت گردد‪ .‬پس نه بر طاعت ايمن توان بود‪ ،‬و نه به معصلليت‬
‫نوميد توان گشت‪.‬‬
‫ا لما هركه مؤمن عارف مخلص است اگر بدكردار است‪ ،‬و اگر نيكوكار است‪ ،‬و اگللر بلللر‬
‫است‪ ،‬و اگر فاجر است‪ ،‬و اگر مطيع است‪ ،‬و اگر عاصي است‪ ،‬بيشللك صللدر بهشللت‬
‫ي؛ حللق سللبحانه و تعللالي‬ ‫ن اد ل‬
‫مت هلل ش‬ ‫م ش‬
‫كباهير ه‬ ‫ل ال ش ز‬ ‫ي هلأهش ه‬‫شفاع زت ه ش‬ ‫او راست‪ .‬مهتر)ص( ميگويد‪ :‬ز‬
‫ضللي‪ .‬كللرم‪ ،‬و جللود‪ ،‬و رحمللت حللق‬ ‫ك فزت زشر ز‬ ‫ك زرب رلل ز‬
‫ف ي دعشط هي شلل ز‬ ‫وعده كرده اسللت كلله‪ :‬وزل ز ز‬
‫سللوش ز‬
‫مللد‬‫مللت مح ل‬ ‫سبحانه و تعالي بيش از آن است كه در خاطر ما آيد و آن همه گناهكاران ا ل‬
‫راست‪.‬‬
‫مللا عاصلليان را آمللرزش‪ ،‬و نللوازش‪ ،‬و‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫بود‪،‬‬ ‫خواهد‬ ‫بردابرد‬ ‫قيامت‬ ‫روز‬ ‫خود‬ ‫را‬ ‫مطيعان‬
‫ما اين نواختن اين‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫گويند‪،‬‬ ‫فرشتگان‬ ‫بردابرد‬ ‫افروختن و نواختن بسيار خواهد بود‪ .‬و آن‬
‫گناهكاران از حق تعالي باشد‪ .‬مثللل ايللن گناهكللاران هللم چنللان اسللت كلله‪ :‬مللادر و پللدر‬

‫‪69‬‬
‫مهرباني باشند كه فرزندان بسيار دارند‪ ،‬و يكي بيمار شود؛ مادر و پدر بر همه مهربللان‬
‫ما يك هفته باشد كه آن فرزندان تندرست را نبينند‪ ،‬و به طلب ايشللان نرونللد‪،‬‬ ‫باشند‪ ،‬ا ل‬
‫ن ايشان به زيللان‬ ‫الما يك ساعت از باين اين بيمار برنخيزند‪ ،‬هرچند كه شغل بسيار از آ ه‬
‫ميآيد!‬
‫ل هزار بار بر بندۀۀ مؤمن عارف مخلص مهربانتر است از آن مللادر و پللدر‬ ‫و خدا علزوج ل‬
‫مشفق مهربان بر آن فرزند بيمار خويش‪ .‬از آن جا بود كه داود صلواتاللله عليه گفت‪:‬‬
‫مخللازفتي‪ .‬و هللم در‬ ‫ن ز‬‫ملل ش‬‫سللزرةاه قدل دللوشب ددهم ه‬ ‫ل‪ :‬ا زن زللا عن شللد ز ال ش د‬
‫من شك ز ه‬ ‫ك؟ قللا ز‬ ‫ك اذا ط زل زب شت د ز‬ ‫جد د ز‬‫ن از ه‬
‫ي اي ش ز‬
‫هالهه ش‬
‫حديث موسي صلواتالله عليه ميآيد‪ ،‬كه حق سبحانه و تعالي مر موسي را گفللت‪ :‬يللا‬ ‫ل‬
‫موسي! من بيمار بودم‪ ،‬چرا به پرسش من نيامدي؟ موسي گفللت‪ :‬اي بللار خللداي! تللو‬
‫ن من بيمار شود‪ ،‬چنللان اسللتي مللن‬ ‫نيز بيمار شوي؟! گفت‪ :‬هر آن وقتي كه كسي از آ ه‬
‫بودمي؛ و هر كه ايشان را فرا پرسد‪ ،‬هم چنان استي كه مرا پرسيدي‪.‬‬
‫گفت‪ :‬اي بر خداي! آن كه بود؟ گفت‪ :‬آن كه آن فلّن جاي فلّن كس بيمللار بللود‪ ،‬و راه‬
‫فرا هيچ كس مي ندانست مگر فرا من‪ .‬نه مادر و پدر داشت كه بديشان بناليلدي‪ ،‬و نله‬
‫خواهر و برادر داشت كه حاجتي بديشان برداشتي‪ ،‬و نه طاعت و عبادت كه به حقل آن‬
‫بر ما دادي؛ شكسللتهدل و بسللتهزبان چشللم در هللوا ميگردانيللد‪ ،‬و راه فللرا هيللچ كللس‬
‫نمي دانست مگر فا ما‪ .‬هر گه كه چنان كسي بيمللار گللردد و كسللي آن كللس را زيللارت‬
‫كند‪ ،‬هم چنان باشد كه مرا زيارت كرده باشد كه مللا را بللازين شكسللتهدلن كارهاسللت‬
‫كه با مطيعان و عابدان نيست‪.‬‬
‫ما آلودۀۀ پنداشت‪ ،‬و عجب كللار خللويش اسللت‪ ،‬و ملنتدار خويشللتن‬ ‫مطيع عزيز است‪ ،‬ا ل‬
‫است! گناهكار خجل‪ ،‬و تشويرزدۀۀ كار خويش‪ ،‬و دلخسته‪ ،‬و جگربريان‪ ،‬و اندوهگين‪ ،‬و‬
‫شكسته‪ ،‬و گريان باشد‪ ،‬و ما را بازين شكستهدلن كارهاسللت‪ .‬هملله شكسللتگان را مللا‬
‫درست كنيم‪ ،‬همه زنگار گرفتگان را ما روشن كنيم‪ ،‬همه مردگان را مللا زنللده كنيللم‪ ،‬و‬
‫همه فروكشتگان را ما برافروزيم‪ ،‬و همه سياهان را ما سفيد كنيللم‪ .‬مللا را بلله درسللت‬
‫آمدن كسي جاجت نباشد‪ :‬شكستهتان درست كنيللم‪ ،‬آلودهتللان پللاك كنيللم‪ ،‬ناشسللتهتان‬
‫بشللوييم‪ ،‬بيداشللتيتان داشللت دهيللم‪ .‬ترسللانتان گللوييم‪ :‬مللترسّ! گريانتللان‪ ،‬گللوييم‪:‬‬
‫مگري! نيازمندتان بينياز كنيم‪ ،‬بي خودتان از خودي خود بهره دهيم؛ و هرچه تو خواهي‬
‫خواست همه خزاين ما از آن دپر است‪ ،‬مگر نياز و بدكاري‪.‬‬
‫در حكايت است كه پادشاهي يك بار سللكاكي را بخوانللد‪ ،‬و او را كللاردي فرمللود‪ ،‬گفللت‬
‫كه‪ :‬بايد نيكو و سره بكني! آهنگر برفت‪ ،‬و كاردي سخت نيكو‪ ،‬و زيبا‪ ،‬و سللره بكللرد‪ ،‬و‬
‫برداشت و پيش آن پادشللاه بللرد‪ ،‬او در آن نگريسللت‪ ،‬و كللار فللرا سللتد‪ ،‬و بشكسللت‪ ،‬و‬
‫بينداخت! اين آهنگر گفت‪ :‬اي خداوند! مرا به جان زينهار ده تا يك سخن بگويم‪ .‬گفلت‪:‬‬
‫بگوي! گفت‪ :‬هر چه توانستم كرد‪ ،‬و دانستم‪ ،‬همه بر اين كار بكردم؛ خداونللد را چشللم‬
‫بر چه عيب افتاد كه آن را بشكسللت‪ ،‬و بينللداخت؟ پادشللاه گفللت‪ :‬تللو ندانسللتي كلله در‬
‫خزاين ما از اين بسيار است؟ چرا بر ايللن نقللره و سلليم سللوخته نكللردي‪ ،‬و نقطههللاي‬
‫سياه بر روشنايي تيغ وي نزدي؟ ندانستي كه هر نقشي كه تكحيللل سللياه نللدارد‪ ،‬زيللب‬
‫بندهد؟!‬
‫ل‬
‫درويشي در آن مجلس حاضر بود‪ ،‬نعرهاي بزد‪ ،‬گفت‪ :‬الحمدلله كه بر آستين ايمللان ملا‬
‫طراز گناه بركشيدهاند‪ ،‬كه بي سياهي پادشاهان ملي نقلره را بللاز دهنللد! جلامه را نيلز‬
‫چون همه از ريسمان سياه يك رنگ بافي قيمت نيارد‪ ،‬و چون سفيد يك رنگ بافي همه‬
‫قيمت نيارد؛ چون هم از ريسمان سللياه و سللفيد ببللافي قيمللت يكللي بلله دو شللود‪ .‬هللر‬
‫كارگري كه باشد او دوست دارد كه كار او روان باشد‪.‬‬
‫فللار‪ ،‬و سللتار‬ ‫چون حق سبحانه و تعالي كريم‪ ،‬و رحيلم‪ ،‬و ارحللم‪ ،‬و اكلرم‪ ،‬و غفلور‪ ،‬و غ ل‬
‫باشد‪ ،‬و گناه كاري مؤمن عارف مخلص نباشد‪ ،‬او چه آمرزد؟ و گناه مادر جنللب رحمللت‬
‫او بس چيزي نيست؛ در اين خبر تألمل بايد‪ ،‬تا كمللال قللدرت‪ ،‬و رحمللت او بللداني‪ ،‬و بلله‬
‫عباهدي! ك دل رك دلل ش‬
‫م‬ ‫ك وز زتعالي‪ :‬يا ه‬ ‫ه زتبازر ز‬‫ل الل ل د‬ ‫ه)ص( قا ز‬ ‫ل الل ل ه‬ ‫سوش د‬ ‫كوي نوميدي فرو نشوي! قا ز‬
‫ل زر د‬
‫فللزرةا‬ ‫مغ ش ه‬ ‫ش‬
‫علي ال ز‬‫ي ذ دوشقدولةاة ز‬ ‫ز‬
‫م ان ل ش‬ ‫د‬
‫من شك ش‬
‫م ه‬ ‫ن ع زل ه ز‬ ‫م ش‬‫م وز ز‬ ‫د‬ ‫ز‬
‫فشر لك ش‬ ‫فرهوشهني أغ ش ه‬ ‫ست زغش د‬
‫ت؛ فا ش‬ ‫ن عافزي ش د‬ ‫م ش‬ ‫ب ا هلل ز‬‫مذن ه ش‬
‫د‬

‫‪70‬‬
 ‫ي ال شهللدي‬ ‫سللئ زدلون ه ز‬ ‫ت فا ش‬ ‫ن هزللد زي ش د‬ ‫ملل ش‬ ‫ل ا هلل ز‬ ‫م ضللا ش‬ ‫ي‪ ،‬و ك دل رك دلل ش‬ ‫ه زولدابال ه ش‬ ‫ت لز د‬ ‫فشر د‬ ‫ي غز ز‬ ‫قد شزرت ه ش‬ ‫فزرهني ل ه د‬ ‫ستغش ز‬ ‫فا ز ش‬
‫م وز‬ ‫حي لك د ش‬ ‫م وز ز‬ ‫خزرك د ش‬ ‫م وز آ ه‬ ‫ن ا زولل زك ش ش‬ ‫م وزل زوش ا ز ل‬ ‫ي أشردزقشك د ش‬ ‫ت زفاسئ زل دوشن ه ش‬ ‫ن ا زغ شن زي ش د‬ ‫قراءء ا هلل م ش‬ ‫م فد ز‬ ‫م‪ ،‬وزك دل رك د ش‬ ‫ا زهشد هك د ش‬
‫ملك هللي‬ ‫ش‬ ‫دوا فهللي د‬ ‫م ي ززه د‬ ‫ز‬
‫عباهدي ل ش‬ ‫ن ه‬ ‫م ش‬ ‫ب اشتقي ع زب شدة ه‬ ‫ز‬ ‫ش‬
‫علي قزل ه‬ ‫وا ز‬ ‫جزتمعد ش‬ ‫م اه ش‬ ‫سك د ش‬ ‫م وز ياب ه ز‬ ‫ش‬
‫م وز زرطب زك د ش‬ ‫مي قت زك د ش‬ ‫ز‬
‫ح‬
‫جنللا ز‬ ‫ملك هللي ز‬ ‫ش‬ ‫ن د‬ ‫ش‬ ‫م‬
‫ه‬ ‫صوا‬ ‫د‬ ‫د‬ ‫ق‬ ‫ش‬ ‫ن‬‫ز‬ ‫ي‬ ‫م‬ ‫ش‬ ‫ز‬ ‫ل‬ ‫دي‬ ‫ه‬ ‫عبا‬ ‫ه‬ ‫ن‬ ‫ش‬ ‫م‬
‫ه‬ ‫ة‬ ‫د‬ ‫ش‬ ‫ب‬‫ز‬ ‫ع‬ ‫شقي‬ ‫ش‬ ‫ز‬ ‫ا‬ ‫ب‬
‫ه‬ ‫ش‬ ‫ل‬ ‫ز‬ ‫ق‬ ‫علي‬ ‫ز‬ ‫عوا‬ ‫د‬ ‫م‬
‫ز‬ ‫ز‬ ‫ت‬‫ج‬‫ش‬ ‫ا‬ ‫و‬
‫ز ه‬ ‫ز‬ ‫ل‬ ‫و‬ ‫ة؛‬‫ة‬ ‫ض‬
‫ز‬ ‫ش‬ ‫و‬ ‫د‬ ‫ع‬ ‫ز‬ ‫ب‬ ‫ح‬
‫ز‬ ‫جنا‬ ‫ز‬
‫ل‬‫ل كز ر‬ ‫سأ ز‬ ‫مدعوا ف ز‬ ‫جت ز ز‬ ‫مإ ش‬ ‫سك د ش‬ ‫م وز ياب ه ز‬ ‫م وز زرط شب زك د ش‬ ‫مي قت زك د ش‬ ‫م وز ز‬ ‫حي لك د ش‬ ‫م وز ز‬ ‫خزرك د ش‬ ‫م وز آ ه‬ ‫ن ا زولل لك د ش‬ ‫ة‪ .‬وزل زوش ا ز ل‬ ‫ض ة‬ ‫ب زعدوش ز‬
‫ن‬ ‫ز‬
‫ش ل‬‫ا‬ ‫و‬ ‫ز‬ ‫ل‬ ‫كما‬‫ز‬ ‫ل‬‫ل‬ ‫ا‬
‫ش ه‬‫أ‬ ‫ا‬ ‫يئ‬ ‫ش‬‫ز‬ ‫ي‬
‫ق ش‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫ك‬ ‫ز‬ ‫ل‬
‫ش ه‬ ‫ذ‬ ‫ص‬ ‫د‬ ‫ق‬ ‫ن‬ ‫ي‬
‫ش زش‬ ‫م‬ ‫ز‬ ‫ل‬ ‫ل‬ ‫ز‬ ‫ز‬ ‫ئ‬ ‫س‬
‫ز‬ ‫ما‬ ‫ل‬
‫ه ه‬ ‫ئ‬ ‫سا‬ ‫ل‬‫ل‬ ‫د‬ ‫ك‬ ‫ينا‬ ‫ش ش‬ ‫ز‬ ‫ط‬ ‫ع‬ ‫فا‬ ‫م‬ ‫ه‬ ‫ت‬
‫ز ز ش ش لدد ش‬‫ي‬ ‫من‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫غ‬‫ز‬ ‫ل‬‫ب‬ ‫ما‬ ‫ل‬‫سائ ه ة‬
‫ل مللا‬ ‫جللد ش ا زفشعزلل د‬ ‫جواد ء ما ه‬ ‫ي ز‬ ‫ك ب زا زن ق ش‬ ‫عها ذل ه ز‬ ‫م ا هن شت ززز ز‬ ‫س فيهه ا هب شزرةاأ ث د ل‬ ‫م ز‬ ‫حره فزغز ز‬ ‫فره الب ز ش‬ ‫س ز‬‫علي ز‬ ‫ملر ز‬ ‫م ز‬ ‫حد زك د ش‬ ‫از ز‬
‫ن‪.‬‬ ‫ن فززيكو ز‬ ‫هك ش‬ ‫د‬ ‫لل د‬‫ز‬ ‫ز‬
‫شيئا ا هلنما ادقو د‬ ‫أ‬ ‫ت ز‬ ‫ز‬
‫م هاذا ازرد ش د‬ ‫ز‬
‫عذابي كلّ ء‬ ‫م وز ز‬ ‫ز‬
‫عطائي كلّ ء‬ ‫زاشادء‪ .‬ز‬
‫ل ميگويللد‪ :‬اي بنللدگان‬ ‫پارسي خبر چنين باشد كه رسول)ص( ميگويد كه خداي علزوج ل‬
‫من! شما هملله گناهكارانايللد مگللر آن كلله مللن او را از آن نگللاه دارم‪) .‬پللس( آمللرزش‬
‫خواهيد تا بيللامرزم شللما را و هللر كلله از شللما بدانللد كلله مللن خداونللد توانللاام بللر گنللاه‬
‫آمرزيدن‪ ،‬بيامرزم او را بلله قللدرت خللويش‪ ،‬و از هيللچ كللس بللاك نللدارم‪ .‬و جمللله شللما‬
‫گمراهان ايد مگر آن كه من او را راه نمايم؛ پس از من راه فللرا خواهيللد تللا شللمارا راه‬
‫نمايم‪ .‬و همه شما درويشا ايد مگر آن كه من او را توانگر گردانم؛ فرا خواهيد از من تللا‬
‫شما را روزي دهم‪ .‬و اگر آن كه از شما در اول بود‪ ،‬و آن كه ازشما به آخر خواهد بود‪،‬‬
‫و اگر مردگان شللما و زنللدگان شللما‪ ،‬و تللر شللما و خشللك شللما همله گلرد آينللد بللر دل‬
‫پرهيزگارترين بندهاي از بندگان من‪ ،‬و همه طاعتها بكنند‪ ،‬بنيفزايد در مملكت ملن بله‬
‫پر سارخكي‪.‬‬
‫و اگر هم چنين همه گرد آيند بر دل بندهاي كه او بدبختترين بندگان من است به بللدي‬
‫يك پر پشه در ملك من زيان نيايد‪ .‬و اگر اول شما‪ ،‬و آخر شما‪ ،‬و مللرده شللما‪ ،‬و زنللده‬
‫شما‪ ،‬و تر شما‪ ،‬و خشك شما گرد آينللد‪ ،‬و هملله خواهنللده گردنللد‪ ،‬و هلر خواهنللدهاي را‬
‫آنچه مهم او بدان رسد‪ ،‬و هر چه بخواهد همه را حاجت روا كنم‪ ،‬و هلر چلله ميخواهنللد‬
‫ببخشم‪ ،‬نقصان نيايد در ملك من چنداني كه از شما يكي به كنار دريايي بگذرد‪ ،‬و بللدان‬
‫دريا سوزني فرو برد و باز بركشد! زيرا كلله مللن جللوادم‪ ،‬و بخشللندهام؛ هرچلله خللواهم‬
‫بكنم‪ ،‬و بر كردن او تواناام‪ .‬بخشش و نوازش من سخني باشد‪ ،‬و عذاب و عقوبت مللن‬
‫سخني باشد‪ .‬چون خواهم چيزي از نيست هست كنم‪ ،‬همي گويم‪ :‬بباش! فيالحلال آن‬
‫چيز ببابشد چنان كه مرا ميبايد‪.‬‬
‫ن‪.‬‬ ‫ن فزي زكوش د‬ ‫د‬ ‫هك ش‬ ‫د‬ ‫ز‬
‫لل د‬ ‫قوش د‬ ‫ن نز د‬ ‫دناه د أ ش‬ ‫ز‬
‫يةء إذا ازر ش‬ ‫ش ش‬ ‫قدوشزله تعالي‪ :‬إلنما دقودلنا ل ه ز‬
‫اي مومنان عارف مخلص! از خداوندي كه دريللاي رحمللت‪ ،‬و فضللل‪ ،‬و جللود او بللر ايللن‬
‫گونه باشد‪ :‬چرا بدو اميد نبايد داشت؟ و در پهلوي اين هم چندين عدل و سياست دارد‪،‬‬
‫چرا از او نبايد ترسيد؟ اما يك چيز مرد مومن عارف عاقللل را دامللن ميگيللرد‪ ،‬و بللدين‬
‫جللت را‪ .‬عقللل‪ ،‬و‬ ‫سبب بر شاخ سياست و جباري مينتواند نشسللت از بهللر ايللن يللك ح ل‬
‫علم‪ ،‬و معرفت هر سه در اين مسئله موافق شدند من بازيشان بر نميآيم‪ .‬اكنون اگر‬
‫كسي اين سخن را حجتي دارد تا من از دست اين بجهم‪ ،‬و هم باز با آن سر پي آيم كه‬
‫بودم‪:‬‬
‫عقل‪ ،‬و علم‪ ،‬و معرفت من متقاضي اند كه‪ :‬اگر كافري بسيار عبادت بكند‪ ،‬چون دست‬
‫از كفر باز ندارد هرگز او در بهشت نشود؛ از ديگر سو هم چنين بايد اگر مؤمني عارف‬
‫بسيار گناه بكند‪ ،‬چون اسلّم به جاي باشد‪ ،‬هرگز در دوزخ نشود بازان كه حللق سللبحانه‬
‫ضهبي‪ -‬چللون رحمللت بلر غضللب سلبقت دارد‪ ،‬و‬ ‫علي غ ز ز‬ ‫مهتي ز‬ ‫ح ز‬ ‫ت زر ش‬ ‫ق ش‬ ‫سب ز ز‬ ‫و تعالي ميگويد‪ :‬ز‬
‫رحمت او را كرانه نيست‪ ،‬نوميدي از چه روي بايد؟ و حق سبحانه و تعالي ميگويد‪ :‬أنا‬
‫ن ب هللي ماشللازء؛ اگللر مللرا بخواهللد گرفللت‪ -‬و بللدين گيللرد كلله از‬ ‫دي هبي فشليظ ل‬ ‫ن ع زب ش ه‬ ‫عن شد ز ظ ز ل‬
‫ن بد برم تا ما‬ ‫ن نيكو ميبرم‪ -‬دوستر دارم از آن كه بدو ظ ل‬ ‫رحمت او ميگويم‪ ،‬و بدو ظ ل‬
‫را بدان نگيرد!‬
‫ن بللد بللدو سللخت زشللت و‬ ‫ل‬ ‫لل‬ ‫ظ‬ ‫و‬ ‫للت‪،‬‬ ‫س‬ ‫نيكو‬ ‫للخت‬ ‫س‬ ‫للالي‬ ‫ع‬ ‫ت‬ ‫و‬ ‫سبحانه‬ ‫حق‬ ‫ن نيكو به‬ ‫وظ ل‬
‫مذموم است‪ .‬در خللبر اسللت كلله‪ :‬روز قيللامت مللردي را بيارنللد و حسللاب او بكننللد‪ ،‬در‬
‫ديوان وي هيچ طاعت نيابند؛ فرمان آيد كه‪ :‬او را به دوزخ بريد! آن مرد متحير گردد‪ ،‬و‬

‫‪71‬‬
 ‫ن نبود كه تو مرا بلله دوزخ كنللي؟! نللدا آيللد كلله‪:‬‬ ‫گويد‪ :‬اي بار خداي! من را به تو اين ظ ل‬
‫ن ملن بلله تللو آن بللود كله بلر مللن رحملت كنلي‪ .‬خللداي‬ ‫ن تو به ما چه بود؟ گويد‪ :‬ظل ل‬ ‫ظ ل‬
‫ه او را از راه دوزخ بللاراه بهشللت‬ ‫ز‬
‫ي ظلنا وزفلي شت دلل د‬ ‫ن به ش‬ ‫نظ ل‬‫ز‬ ‫م ش‬
‫ن او وفا كنيد! ز‬ ‫ل گويد‪ :‬ظ ل‬ ‫علزوج ل‬
‫ل سخت نيكوست‪ ،‬و به خلق نيز هم چنين است‪.‬‬ ‫ن نيكو به خداي علزوج ل‬ ‫آرند‪ .‬ظ ل‬
‫در حكايت است ك ه‪ :‬روزي جلواني ميرف ت بلر كلوي رزان؛ فلاختهاي بلر زبلن درخلتي‬
‫نشسته بود‪ .‬اين جوان از سر جواني خويش تيري در آن فاخته انداخت؛ آن تيللر در بللاغ‬
‫مهتري بر زمين آمد‪ ،‬و بر پسر آن مهتر آمد‪ .‬در ساعت اجللل سللپري گشللت‪ ،‬و بانللگ و‬
‫مشغله برآمد‪ ،‬و مردمان را فرا گرفتن گرفتند‪ .‬اين جوان گفت‪ :‬چه بوده است؟ گفتند‪:‬‬
‫تيري از هوا در آمد‪ ،‬و بر پسر اين مهتر آمد‪ ،‬و او را بكشت‪ .‬اين جوان گفت‪ :‬آن تير به‬
‫من نماييد! من بدانم كه او را كلله كشللت‪ .‬او را بردنللد بلله نزديللك آن مهللتر و خلقللي را‬
‫گرفته بودند‪ .‬اين جوان گفت‪ :‬آن تير بياريد! بياوردند؛ تير آن بود كه آن جوان در فللاخته‬
‫انداخته بود‪ .‬گفت‪ :‬اگر من راست بگويم‪ ،‬اين مردمللان را هملله دسللت بداريللد؟ گفتنللد‪:‬‬
‫ن مللن اسللت‪ ،‬و ايللن زخللم مللن‬ ‫داريم؛ گفتند‪ :‬اين تير من در فاخته انداختم‪ ،‬و اين تير آ ه‬
‫زدهام‪ ،‬اكنون تو هر چه بازيشان ميخواستي كرد با من كن!‬
‫مهتر گفت‪ :‬دانم كه آنچه كردي خطا كردي‪ .‬ايللن اقللرار چللرا بللر خويشللتن فللرا دادي؟!‬
‫گفت‪ :‬به كرم تو اميد مي دارم كه چون من اعتراف كردم‪ ،‬تو مرا به خطا نگيري‪ .‬مهتر‬
‫گفت‪ :‬برو! كه ترا آزاد كردم‪ .‬ظن نيكو چنين كارها كند‪ :‬مهتري لئيم را كه پسللر كشللته‬
‫شده بللود‪ ،‬و از درد دل سللوزان‪ ،‬و چشللم گريللان‪ ،‬و هملله شللهر بلله مللاتم وي نشسللته؛‬
‫ۀ پسللر وي پيللش روي او بلله كشللتن اعللتراف آورد‪ ،‬و گفللت خطللا كللردم و عللذر‬ ‫كشللند ۀ‬
‫خواست‪ .‬آن مهتر لئيم از خود روا نداشت كه عذر او را رد كردي‪ ،‬خون پسر در كللار او‬
‫كرد!‬
‫پس چرا به خداوندي كه اكرمالكرمين است‪ ،‬و ارحمالراحمين است اميد نبايد داشت؟‬
‫م إذا زقللد ززر‬ ‫اگرچه گناه بسيار‪ ،‬و خطاي بسيار‪ ،‬و جفاهاي بي حد ل كرده آمده است‪ .‬ا زل شك زرهي ش د‬
‫ف زر؛ و او هميشه قادر بوده و قادر است بر هر چه خواست و خواهد كه كند‪ .‬و اگللر در‬ ‫غز ز‬
‫نو‬ ‫اين معني تقصيري افتد‪ ،‬جرم ما را باشد كه اعتقاد نه راست كرده باشي‪ ،‬و در ظلل ل‬
‫فكرت خويش درست نيستيم‪ .‬يا اعتقاد راست و يقين درست مللرد در هللوا بللپرد‪ ،‬و در‬
‫آب برود؛ و بي اعتقاد راست بر زمين خشك متحلير فللرو مانللد كلله چللپ از راسللت بللاز‬
‫ح‬‫جلل ز‬‫سللماء زواشل زشرض ل ززر ز‬ ‫ل ال ش ل‬‫ن ا زهشلل ه‬ ‫ن ا زب هللي ب زك شللرة بإ هي شمللا ه‬ ‫ن إي شمللا د‬ ‫نداند‪ .‬پيغمبر)ص( گفت‪ :‬لللوش ودزه ز‬
‫ر‪ .‬روزي از رسول)ص( پرسيدند كه‪ :‬ايمان ابوبكر كه از ايمان اهل آسمان‬ ‫ن ا زب ه ش‬
‫يب زك ش ة‬ ‫إشيما د‬
‫ه‪.‬‬‫ه ه‬ ‫ب‬‫ش‬ ‫ل‬‫ز‬ ‫ق‬ ‫في‬ ‫ق ه‬ ‫ر‬ ‫ق‬ ‫و‬ ‫ة‬ ‫ء‬‫ي‬‫ش‬ ‫ز‬
‫ش‬ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫ز‬
‫ل‪:‬‬ ‫قا‬ ‫چيست؟‬ ‫آن‬ ‫آيد‬ ‫مي‬ ‫زيادت‬ ‫زمين‬ ‫و‬
‫هر كه در اين راه‪ ،‬و در اين معني بر كسي سبقت گرفت همه به خصال بللاطن گرفللت‬
‫م إلل‬ ‫جللواهد ش‬ ‫ن نز ش‬ ‫ي ك زث هي شرة م ش‬‫خي شزر فه ش‬ ‫نه به كثرت عبادت؛ چنان كه حق سبحانه و تعالي گفت‪ :‬ل ز‬
‫سّ‪ -‬كار در بسللياري نبسللته اسللت‪ ،‬كللار در‬ ‫صلّح ب زي ش ز ش‬ ‫معشدروش ة ز‬‫ة زاو ز‬
‫صد زقز أ‬ ‫ن از ز‬
‫ن اللنا ه‬ ‫ف او ش إ ش ة‬ ‫مزر ب ه ز‬ ‫م ش‬ ‫ز‬
‫اخلّص‪ ،‬و صفاوت‪ ،‬و يقين بسته است؛ اگر چه چون كوه احد باشللد بلله يللك گنللاه مللرد‬
‫مستوجب دوزخ گردد كه به استحلّل كند‪ ،‬و به صد هزار گناه مستوجب آتش نگردد كه‬
‫با اعتراف و ندامت باشد‪ ،‬و به يك طاعت مرد مستوجب بهشت گردد كلله بللا تشللوير و‬
‫خجلت باشد‪ ،‬و به صد هزار طاعت مستوجب بهشت نگردد كه با عجللب و تكللبر باشللد‪.‬‬
‫هر چه از آن بوي ريا و نفاق آيد به درگاه علزت يك ذلره قيمت ندارد‪.‬‬
‫ۀ معرفت باشد‪ ،‬بار هللر چلله‬ ‫حد! به درگاه او چون در ميان بار تعبي ۀ‬ ‫اي عارف مخلص مو ل‬
‫خواهي مي دار؛ اگر طاعت داري به اضعاف برگيرند‪ ،‬و اگللر معصلليت داري كلله نللدامت‬
‫ت در‬ ‫سنا ة‬ ‫ح ز‬ ‫م ز‬ ‫سقيئآت ههه ش‬‫ه ز‬ ‫ل الل ل د‬
‫ك ي دب زد ق د‬ ‫بازان باشد به اضعاف مضاعف برگيرند‪ ،‬زيرا كه‪ :‬فأولئ ه ز‬
‫عقب آن ميآيد‪.‬‬
‫بي تعبيئه اين چيزها به سفر قيامت مرو كه در ميان راه فرو ماني‪ ،‬و باژوانان بگيرنللد‪،‬‬
‫و بي سرمايه از دست ايشان بنتواني جست؛ چنان كه بوذر بوزجاني ميگويد‪ ،‬بيت‪:‬‬
‫باز دارند با جواز بسي!‬ ‫بللللللللر دره مللللللللرگ‬
‫باژوانانانللللللللللللللللد‬

‫‪72‬‬
‫و جواز ما جز نياز‪ ،‬و تض لرع‪ ،‬و توبه‪ ،‬و ندامت‪ ،‬و اعتراف نيست؛ فكر خويش ببايد كرد‪،‬‬
‫دسلللت تهلللي‪ ،‬و مفلسوار‪) ،‬و( علللذرخواهان‪ ،‬و گريلللان‪ ،‬و مجلللرموار ببايلللد رفلللت‪.‬‬
‫ارحمالراحمين خود داند كه چه ميبايد كرد‪ ،‬و باللله اللتوفيق‪.‬‬

‫‪73‬‬
 ‫باب نوزدهم‬
‫در‬
‫ت طريق آزادمردان‬ ‫شناخ ت‬
‫شيخالسلّم‪ ،‬قدوةا البدال‪ ،‬قطبالعالم‪ ،‬ابونصر احمدبن ابي الحسن اللنامقي‪ ،‬الجللامي‬
‫دسّاللله روحهالعزيز گويد‪:‬‬ ‫ق ل‬
‫همه مشايخ اسلّم‪ ،‬و ارباب طريقت‪ ،‬و خداوندان حقيقت بر اين يك سخن التفاق دارنللد‬
‫م چلله در بللاب دنيللا‪ ،‬و چلله در بللاب‬ ‫م و ل دؤ ش ء‬‫شؤ ش ء‬ ‫م د‬ ‫معلو د‬ ‫كه آن خود در باقي بايد كرد كه‪ :‬أل ش ز‬
‫عقبي‪ .‬و مرد راهرو چنان بايد كه پي گمكرده رود‪ ،‬تا هر كسي بر آن طريق از پللي وي‬
‫نرود كه زحمت غوغا ناخوش باشد‪ .‬و قومي از ايشان كه عزلللت اختيللار كردنللد از ايللن‬
‫ر خللق و زحملت غوغلا نداشلتهاند‪ .‬انبيلاء و رسلل را كله بله خللق‬ ‫سبب اسلت كله سل ه‬
‫فرستادند اسباب آن بازيشان بفرستادند‪ ،‬و پادزهر آن بلله دسللت ايشللان دادنللد‪ ،‬تللا هللر‬
‫زخمي و زهري بر ايشان كار نكرد و صحبت خلق چون زهر كشنده است چون پللادزهر‬
‫بازان به هم نباشد‪.‬‬
‫مثل آن هم چنان است ك ه‪ :‬دو پادشلاه روي فلرا روي كننلد‪ ،‬و از ه ر دو سلوي لشلكر‬
‫مصللاف بركشللد؛ بسلليار مللردان مبللارز لشكرشللكن باشللند در ميللان ايللن دو لشللكر‪ ،‬و‬
‫ميخواهند كه )به( مبارزت شوند‪ ،‬الما اسباب آن ندارنللد‪ ،‬از بللي اسللبابي فللرو ماننللد‪ ،‬و‬
‫سلر خويش در نهان مي دارند‪ .‬امروز اين چنين بسيار است از مللردان‪ ،‬و اوليللاي خللداي‬
‫ل در ميان خلق‪ ،‬و جگر ايشان از غيرت خلق پاره مي شود از كارهاي بي سلنت و‬ ‫علزوج ل‬
‫ما مي دانند كه اگر هيچ سخني فرا دو شود‪ ،‬فساد از صلّح درگذرد‪ ،‬و‬ ‫بدعتهاي هايل؛ ا ل‬
‫فساد يكي فرا ده شود‪ ،‬و باشد كه فرا صد شود! زيرا كه اسللباب خيللر اغلللب از ميللان‬
‫خلق برداشته )شده( است؛ چنان كه در كتاب عزيز خويش از قومي حكايت مي كند كه‬
‫ب وز‬‫ن أت لب زعدللوا وززرا دوا أل شعزللذا ز‬ ‫ن ال لللذي ز‬
‫ملل ز‬
‫ن أت لب هعدللوا ه‬ ‫ايشان از يكديگر بيزاري كنند‪ :‬إذ ش ت زب زلرء ال لللذي ش ز‬
‫ب‪.‬‬ ‫ت بهم أللسبا د‬ ‫قط لعز ش‬ ‫تز ز‬
‫مهته؛ و هم او‬ ‫د‬
‫ي في ا ل‬ ‫ش‬
‫مهه كالن لب ه ق‬ ‫ز‬
‫خ هفي قو ه‬ ‫شي ش د‬
‫ما باشيد! تا فردا ببينيد‪ .‬مهتر)ص( ميگويد‪ :‬أل ل‬ ‫ا ل‬
‫ما اسباب منقطع است‪ .‬و ايللن سللخن‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫است‬ ‫جاي‬ ‫به‬ ‫دو‬ ‫هر‬ ‫ء‪.‬‬
‫ه‬ ‫نبيا‬
‫ش‬ ‫ل‬ ‫ش‬ ‫ا‬ ‫ة‬‫ز‬ ‫ث‬
‫زز د‬‫ر‬‫و‬ ‫لماء‬‫ز‬ ‫د‬ ‫ع‬‫ش‬ ‫ل‬ ‫أ‬ ‫گفت‪:‬‬
‫ة اشلشنبيللاهء‪.‬‬ ‫مت ههه آنگه گفت‪ :‬أل شعدزلماء وززرث ز د‬ ‫ي في ا لد‬ ‫ه ق‬ ‫ب‬‫ل‬ ‫ن‬‫ش‬ ‫ل‬ ‫كا‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫م‬
‫ه‬ ‫قو‬‫ز‬ ‫في‬ ‫ه‬ ‫د‬
‫خ‬ ‫ش‬ ‫ي‬‫ش‬‫ل‬ ‫أل‬ ‫گفت‪:‬‬ ‫كه‬ ‫دارد‬ ‫سلري‬
‫مللا ايللن كله‬ ‫سخت عزيز سخني است‪ ،‬و فخري بزرگ اسللت‪ ،‬و درجللتي عظيلم اسلت ا ل‬
‫مت ههه سلري دارد و راي آن همه‪ ،‬و آن سلر آن است كله‪ :‬روا‬ ‫ي في ا د ل‬ ‫مهه كال شن لب ه ق‬ ‫خ هفي زقو ه‬ ‫شي ش د‬‫أل ل‬
‫باشد كه مردي بميرد و از او وارثلان ماننللد برخلي مردملان خردمنلد و عزيلز‪ ،‬و برخللي‬
‫ما چون آن‬ ‫مفسد‪ ،‬و برخي مصلح‪ ،‬و برخي عالم‪ ،‬و برخي كمدان‪ ،‬اين همه روا باشد؛ ا ل‬
‫كس گويد‪ :‬فلّن به جاي من باشد‪ ،‬و نايب من است‪ ،‬آن نه فرا وارث ساخته باشد‪.‬‬
‫به هيچ وقتي نخواهد بود كه نه در ميان خلق قومي خواهند بود كلله ايشللان راه حللق‪ ،‬و‬
‫ما هر كسي فللرا آن نبينللد از بللس داعيللان‬ ‫كار خداي بر خلق‪ ،‬و بر دل خلق ميآرايند؛ ا ل‬
‫مد در آمدند و همه قلرائي بر دام بستند‪.‬‬ ‫مت مح ل‬ ‫ضلّلت و گمراهي كه در ميان ا ل‬
‫اي دوستان‪ ،‬و عزيزان! ما ايلن كت اب را كله بنيلاد فلرو نه اديم از به ر ايلن نهلاديم ك ه‬
‫بسيارند و نه اندكي از اين قلرايان بي علم نمازفروش دنياساز دينسوز كه چندان مكللر‬
‫و حيل بر دام بستهاند‪ ،‬و زرق برساختهاند‪ ،‬و همه به دعوي شيخي و دانشمندي بيللرون‬
‫ن‬‫آمده اند‪ ،‬و چون به حقيقت بنگري يك مسئله علم كلله در آن نجللات او باشللد‪ ،‬و اگللر آ ه‬
‫مسلمانان ديگر‪ ،‬نگويند و ندانند؛ همي زبان جهل و حماقت برگشللادهاند‪ ،‬و فتللوي كفللر‬
‫روان كرده!‬
‫از ايلن يلك گناهكلار عاصلي و مفسلد كله سلللني باشللد‪ ،‬و بلله هلر چيللزي رقلم كفلر بلر‬
‫مسلمانان نكشد‪ ،‬و فريضه و سلنت از هم باز داند‪ ،‬از اين يكي بهتر و عزيزتر بر خللداي‬
‫از آن هزار شيخ‪ ،‬و قلراي بي علم‪ ،‬و خواجه امام كه فتوي به دروغ كند‪.‬‬
‫ي فهللي‬‫له ق‬‫ب‬‫ن‬‫ش‬ ‫ل‬‫للا‬ ‫ك‬ ‫خ هفي قزلل ش ه ه‬
‫ه‬‫م‬ ‫و‬ ‫ة اشلن شهبياهء؛ و گفت‪ :‬أل ل‬
‫شي ش د‬ ‫چون مهتر عالم)ص( گفت‪ :‬أل شعدزلماء وززرث ز د‬
‫ه اگر اين دعوي مي كني شواني كن نه گرگي! شللوان آن باشللد كلله رملله را فراهللم‬ ‫مت ه ه‬‫أ ل‬
‫دارد‪ ،‬و فرا چرازار برد‪ ،‬و فرا آبشخور برد‪ ،‬نه چون گرگ كه در ميان رمه افتد‪ ،‬و هملله‬

‫‪74‬‬
‫را زير و زبر كند از بهر شكم خلويش را! برخلي را بكشلد‪ ،‬و برخلي را مجلروح كنلد‪ ،‬و‬
‫برخي را در جهان آواره كند‪ ،‬و برخي را سر به صحرا بيرون دهد‪ ،‬و گرگان ديگر را سر‬
‫در پي ايشان! اينت نيك شواني كه تو هستي! فردا از عهدۀۀ رمه بيرون تواني آمد‪ ،‬و با‬
‫خداوند رمه جواب تواني داد؟ از آن است كه خواجه امام شواني چنيللن ميكنللد كلله از‬
‫ۀ او بللوي تحقيللق بللودي‪ ،‬و از علللم هيللچ‬ ‫علم خبر ندارد! و شيخالشيوخ اگر در همه سين ۀ‬
‫خبر داشتي‪ ،‬و در شكم او يلك حلرف از عللم تحقيللق بلودي‪ ،‬از خلبر رسلول)ص( خلبر‬
‫داشتي؛ هم خواجه امام را‪ ،‬و هم شيخالمشللايخ را سللخن رسللول)ص( را فللرا بايسللتي‬
‫علللي‬ ‫مي شدر راهع ز‬ ‫ه‪ :‬زفللاشل ز ه‬‫عي لت ه ه‬
‫ن زر ه‬
‫ل عز ش‬ ‫سؤ دوش ء‬ ‫م ش‬ ‫م ز‬ ‫م راةع و ك دل رك د ش‬ ‫ل اللله)ص(‪ :‬ك دل رك د ش‬ ‫سوش د‬ ‫ل زر د‬ ‫نيوشيد‪ :‬قا ز‬
‫مللشرأةا د‬ ‫ش‬
‫م‪ ،‬زوال ز‬ ‫سللؤ دوش ء‬
‫ل ع زن شهدلل ش‬ ‫م ش‬ ‫ل ب زي شت هللهه وز هدللوز ز‬ ‫ز‬
‫علي اهشلل ه‬ ‫ل راةع ز‬ ‫ج ء‬ ‫م‪ ،‬زواللر د‬ ‫ل ع زن شهد ش‬ ‫سؤ دوش ء‬ ‫م ش‬ ‫عي لت ههه وز هدوز ز‬ ‫زر ه‬
‫سللي قد ههه وز‬
‫م‪ ،‬زوالعزب شللد د راةع عزلللي مللال ز‬ ‫ش‬ ‫ة ع زن شهدلل ش‬ ‫ز‬
‫سللؤ دوشل ء‬ ‫م ش‬ ‫ي ز‬ ‫ز‬
‫ت ب زعشل ههللا وز وزلللد ههه وزه هلل ز‬ ‫ة ع زلللي ب زي شلل ه‬ ‫عي ز ء‬‫را ه‬
‫ه‪-‬‬ ‫ت‬ ‫ي‬ ‫ع‬
‫ز ش ز ه له ه‬ ‫ر‬ ‫ن‬ ‫ع‬ ‫ء‬
‫ل‬ ‫و‬‫د‬ ‫ؤ‬‫س‬
‫ش ز ش ش‬‫م‬ ‫م‬ ‫د‬ ‫ك‬ ‫ر‬ ‫ل‬‫د‬ ‫ك‬‫ز‬ ‫و‬ ‫راع‬ ‫م‬
‫ش‬ ‫د‬ ‫ك‬‫ر‬ ‫ل‬‫د‬ ‫ك‬‫ز‬ ‫ف‬ ‫أل‬ ‫ه؛‬ ‫ن‬
‫زش د‬ ‫ع‬ ‫ء‬
‫ل‬ ‫د‬
‫م ش ش‬
‫و‬ ‫ؤ‬‫س‬ ‫ز‬
‫پارسي خبر چنين باشد كه رسول)ص( مي گويد‪ :‬هر كه از شما هستيد هم نگاهبانانايد‪،‬‬
‫و همه شما را بپرسند از آنچلله بللر آن نگاهبانانايللد‪ :‬اول امللراء نگاهباناننللد و ايشللان را‬
‫ت‬‫بپرسند از رعيت ايشان‪ ،‬و شوهر نگاهبان است بر سر زن بپرسند او را از نگاه داش ه‬
‫او‪ ،‬و زن نگاهبان است بر مال شوهر او و بپرسند او را از نگاهباني او‪ ،‬و بنده نگاهبللان‬
‫است بر مال خواجۀۀ او و بپرسند او را از نگاهباني او؛ پس گفت‪ :‬بدانيد و آگللاه باشلليد!‬
‫كه شما همه نگاهبانان ايد‪ ،‬و بپرسند شما از از آنچه شما را بر آن نگاهبان كردهاند‪.‬‬
‫هان! اي امراء‪ ،‬و علماء‪ ،‬و مشايخ اسلّم گوش فراكار خللويش داريللد كلله آن بنللدۀۀ درم‬
‫خريده را از پنج درم كه در دست اوست ميپرسند‪ ،‬و آن مستورۀۀ ضعيفه را بدان مللال‬
‫كه شوهر از در سراي در آرد اگر از آن هيللچ ضللايع شللود ميپرسللند‪ ،‬و آن مللرد دانللا و‬
‫نادان را از داشت آن زني كه زير دست اوست ميپرسند‪ ،‬و جمله ايللن هملله اغلللب بللا‬
‫دنيا و با هوا ميگردد‪ .‬هان! اي مرد مفتي كه دعوي دانش ميكني‪ ،‬و در ديللن و ايمللان‬
‫مسلمانان تصرف ميكني‪ ،‬گوش فرا دار تا چه مي كني! اي مرد نادان كه دعوي دانش‬
‫ميكني‪ ،‬چگونه از عهدۀۀ اين سخن بيرون تواني آمد؟!‬
‫كه چند هزار هزار مردم مؤمن مخلص را و سلني را كافر خواني و نه از خداي ترسللي‪،‬‬
‫و نه از پيغمبر و صحابه شرم داري‪ ،‬و نه از روز قيامت و از حساب آن‪ ،‬و نلله از عهللدۀ ۀ‬
‫اين سخن بيرون آمدن درانديشي‪ ،‬و گوئي كه من عالم و مفتيام! پي خشت بر چنيللن‬
‫مفتي و بر چنين دانش! باش تا هر كه اين سخن ميگويد از اين چلله بللرد‪ ،‬هللم در ايللن‬
‫جهان و هم در آن جهان؟!‬
‫اي بدبخت ادبار گرفتۀۀ در چه افتاده! اگر در هزار گز چاه افتادي تللرا بهللتر از آن بللودي‬
‫كه در اين فتوي؛ مگر به خداي و رسول ايمان نداري؟ مكن بيش از آن كه اگر خللواهي‬
‫كه باز گردي نتواني گرديد! بازگرد از اين گمراهي و بدبختي! هر كس تنهللا گللوي توانللد‬
‫باخت‪ ،‬و تنها نرد تواند بللاخت؛ اگللر دعللوي كللاري ميكنللي‪ ،‬و ميگللويي كلله مللن چيللزي‬
‫مي دان فراميدان مقامران آي! تا خود بنگذارند كه تو يك بار راست بللر خللود بجنللبي‪ ،‬و‬
‫اگر در ميان سواران در ميان ميللدان آي! تللا خللود يللك چوگللان از پشللت اسللپ راسللت‬
‫نتواني زد! اينت ادبار‪ ،‬و اينت سياهگليمي و بدبختي كه در اين كللس كللام يللافته اسللت!‬
‫مللد و آللله‬ ‫ن هر كه در اين و مانند ايناند كفايت كناد‪ ،‬بحللق مح ل‬ ‫ل شلر او و آ ه‬ ‫خداي علزوج ل‬
‫اجمعين‪.‬‬
‫***‬
‫فصل آخر‪ :‬چون حق سبحانه و تعلالي در كتلاب عزيلز خللويش ميگويللد كله‪ :‬مللا ايللن‬
‫شمس و قمر را دو نشان كرديللم‪ ،‬و شللب و روز را دو نشللان كرديللم تللا آيللت جهانيللان‬
‫باشند در اين آيات و نشان بسيار است‪ :‬يكي آن كه تا جهانيان عدد سال‪ ،‬و ماه‪ ،‬و اليام‬
‫شريف چون‪ :‬رجب‪ ،‬و شعبان‪ ،‬و رمضان‪ ،‬و اليام حج‪ ،‬و آدينه‪ ،‬و تاريخ روز كارها بداننللد‪،‬‬
‫و در اين نشان بسيار است؛ الما ما را در اين يللك چيللز روي نمللوده اسللت و آن سللخت‬
‫نيكوست‪:‬‬
‫مثل دين هم چون آفتاب است‪ ،‬و مثل شريعت و كار ما چون ماه است‪ ،‬و هر عمل كه‬

‫‪75‬‬
‫ما راست‪ ،‬راست هم چون مثل ماه است كه او را استقامت نباشللد‪ .‬آدمللي خللود طبللع‬
‫ن‬‫ن ملاه يكلي اسلت‪ ،‬و آ ه‬ ‫ماه دارد‪ ،‬و كار آدمي هم چنين راست‪ .‬گويي طللالع آدمللي و آ ه‬
‫آفتاب چون طالع دين است پيوسته بر يك نسللق كلله هرگللز كللم و بيللش نگللردد‪ ،‬و اگللر‬
‫غباري يا ميغي در پيش وي آيد‪ ،‬در آفتاب هيچ خلل نيفتد‪ ،‬خلللل در ديللدۀۀ ماسللت نلله در‬
‫آفتاب‪.‬‬
‫ۀ پيغمبران هم اين بود‪ ،‬چنان كه‬ ‫ۀ‬ ‫جمل‬ ‫دين‬ ‫و‬ ‫نگردد‪،‬‬ ‫بيش‬ ‫و‬ ‫كم‬ ‫هرگز‬ ‫است‬ ‫چنين‬ ‫ما‬ ‫دين‬
‫ة‪-‬‬‫فلل ء‬
‫خت زل ه ز‬
‫م ش‬
‫شللراي هدعنا د‬ ‫حللد ء وز ز‬
‫ت‪ :‬د هي شن دنللا وا ه‬‫عللّ ة‬‫شللزر اشلن شب هيللاهء أشولد د ه‬‫معا ه‬ ‫ن ز‬ ‫حلل د‬ ‫مهتر)ص( ميگويللد‪ :‬ن ز ش‬
‫ما شرايع مختلف است‪.‬‬ ‫گفت‪ :‬دين همه انبياء و رسل يكي است‪ ،‬ا ل‬
‫ما در شريعت ما و عمل ما كم و بيش‬ ‫و در عمل آفتاب هيچ خلل و كم و بيش نيوفتد‪ ،‬ا ل‬
‫اوفتد‪ ،‬و ما در آن تصلرف ميكنيم تا كارها به زيان ميآريم‪.‬‬
‫اكنون بدان كه مثل كار ما با ماه چون ماند؟ الول شب ماه را كسي تيز نظر بايد تا ماه‬
‫ببيند؛ ديگر شب اغلب مردمان ببينند‪ .‬شب سيم هلر ك ه چش م دارد ه م ببيننلد‪ ،‬در وي‬
‫هيچ شكي نباشد‪ ،‬و هر شبي در ضياي خللويش تمللامتر و تابنللدهتر تللا آن گللاه كلله تمللام‬
‫گردد‪ .‬چون تمام گردد با آفتاب مقابلگي كند؛ چون نور و ضياي خويش بينللد در نقصللان‬
‫ت خود ميرود كه از نقصان خويش هيچ خبر نيابللد‬ ‫افتد‪ .‬هر روزي ميكاهد‪ ،‬و در پنداش ه‬
‫تا چند روز‪ ،‬چون از نقصللان خللويش خللبر يللافت همچنللان در پللي آفتللاب ميرود كلله از‬
‫خجلت ديدن خويش چنان بگدازد كه ناپيدا شللود‪ ،‬و روي در نقللاب مهجللوري آرد‪ .‬چللون‬
‫آفتاب بر وي گذر كند‪ ،‬و ضعف و بيچارگي او ببيند‪ ،‬نظري در كار وي كند‪ ،‬ديگرباره فرا‬
‫افزوني گيرد‪ ،‬همچنان در ضياي خويش مينازد تا آنگاه كه ديگرباره چشمش بللر خللود‬
‫افتد‪ ،‬و بر روش خود‪ ،‬و بر روشنايي خود؛ آنگه بار ديگر در مهجوري و در نقصللان افتللد‬
‫تا باز به سره ضعف خويش رسد‪.‬‬
‫ست زشغني؛ طبع‬ ‫ن رآهد أ ش‬ ‫ز‬ ‫ش‬
‫ن لي زطغي ا ش‬ ‫ن الشنسا ز‬ ‫ش‬ ‫ل‬
‫طبع آدمي نيز همچنين است‪ ،‬قوله تعالي‪ :‬ك زلّ ا ه ل‬
‫آدمي نيز خود به جز از اين نيست‪ :‬هيچ آدمي نباشد كه خود را نيكويي بيند از هللر نللوع‬
‫كه باشد كه او آن بديد بر خويشتن ب ه زي ان آرد‪ .‬حلرص آدملي هم چنلان آتلش اسلت‪:‬‬
‫ما چون هيمه يابد‪ ،‬و بادي يابد كلله فللرا وي جهللد‬ ‫همچنان كه آتش يك ذلره بيش نباشد ا ل‬
‫هم از زير آتش و هم از زبر آتش‪ ،‬و به چند گز نيز آتش از زبر هيمه بشود‪ -‬در هللر چلله‬
‫خواهي كه آدمي باشد‪ ،‬خواه در دين و خواه در دنيا‪ ،‬در هيچي آرام نگيللرد‪ .‬و هللر زيللان‬
‫كه آدمي را افتد همه از پنداشت‪ ،‬و خويشتن ديدن افتد‪ ،‬كه خود را به سره مردي بديد‬
‫و پسنديد‪ ،‬هلّك از وي و روزگار وي برآمد‪.‬‬
‫اگر مي خواهيد كلله سلللّمت دو جهللان يابيللد‪ ،‬خويشللتن را چنللان يابيللد كلله خللداي در مللا‬
‫ن‪ .‬ا هلللي قزللد زرة‬ ‫ي قزللرارة ز‬
‫مك هي شلل ة‬ ‫جعزل شنللاه د فهلل ش‬
‫ن فز ز‬ ‫مهي شلل ة‬ ‫ن مللاةء ز‬ ‫م ش‬
‫م ه‬ ‫خل د ش‬
‫قك د ش‬ ‫م نز ش‬‫آموخت‪ ،‬قوله تعالي‪ :‬أل ز ء‬
‫ن‪ .‬چون بداني كلله الول چلله بللودي‪ ،‬و در ميللانه چهاي‪ ،‬و بلله‬ ‫م اشلقاد هدروش ز‬ ‫قد زشرنا فزن هعش ز‬ ‫م‪ .‬فز ز‬ ‫ز د‬
‫معشلوش ة‬
‫آخر چه خواهي گشت‪ ،‬هرگز تكلبر و پنداشت نياري و به مردمي به جاي خويش بماند و‬
‫در غلط نيفتد‪ .‬هركه بدانست كه الول نطفهاي بود گندا‪ ،‬و در ميانه كللثيفي روان اسللت‪،‬‬
‫و به آخر مرداري خواهد گشت كه همه خلق بينللي از وي فللرا گيرنللد‪ ،‬در سللره وي هيللچ‬
‫تك لبر نماند‪ ،‬و او را از خويشتن ديدن و از كار خويش ننگ آيد‪ ،‬و از عار خللويش سللر بلله‬
‫خاك اندر كشد‪ ،‬و جز به فضل‪ ،‬و كللرم‪ ،‬و جللود‪ ،‬و لطللف او نبينللد‪ ،‬و پيوسللته بلله شللكر‬
‫منعم و آفريدگار خويش مشغول باشللد‪ ،‬و هللر روزي نعمللت زيللادت‪ ،‬و اميللد او جللز بلله‬
‫ل نه‪.‬‬ ‫فضل خداي علزوج ل‬
‫چون به سمع مهتر)ص( رسيد كه حق سبحانه و تعللالي گفللت‪ :‬مللن بللر بنللدگان خللويش‬
‫م أك شل شن هللي‬ ‫مهربان تر از آنم كه مادر مهربان مشفق بر فرزند عزيللز خللويش‪ ،‬گفللت‪ :‬ألل لهدلل ل‬
‫د‪ .‬و اين را اسرار بسيار است‪ ،‬و از ايلن اسلرار برخلي بله وحلي و اله ام‪ ،‬و‬ ‫كلّزءةاز ال شوزل هي ش ه‬
‫ه‬
‫ۀ روزگار معلوم ميگشت؛ از آن بللود كلله در‬ ‫ۀ جبرئيل‪ ،‬و برخي به تجرب ۀ‬ ‫برخي به واسط ۀ‬
‫مهتر هيچ رعنايي و تكلبر نبود‪.‬‬
‫روزي جهودان مك للله از مهللتر عللالم)ص( حللديث اصللحاب كهللف پرسلليدند؛ رسللول)ص(‬
‫گفللت‪ :‬فللردا بياييللد تللا بگللويم‪ .‬چللون نگفللت إن شللاء اللله‪ ،‬چنللد روز جبرئيللل نيامللد‪ ،‬و‬

‫‪76‬‬
 ‫رسول)ص( از آن صعب غمناك شللد كلله آن جهللودان‪ ،‬و مشللركان مك للله ميگفتنللد كلله‪:‬‬
‫مد بر وي خشم گرفت! چون جبرئيل بيآمللد و آيللت آورد‪ ،‬مهللتر)ص( بدانسللت‬ ‫خداي مح ل‬
‫كه او را نيز از خود نبايد گفت مگر به فرمان حق سبحانه و تعالي؛ پللس از آن زاري‪ ،‬و‬
‫كلّزءةاز ال شوزل هشيد‪.‬‬ ‫م أك شل شهني ه‬ ‫تواضع‪ ،‬و فروتني كردي‪ ،‬و اين دعا گفتي‪ :‬ألل لهد ل‬
‫و از اسرار اين سخن يكي اين است كه تا كودك خود را در بند مادر مي دارد‪ ،‬و از خود‬
‫هيچ چيز نكند‪ ،‬مادر او را همي پرورانللد چنللان كلله خللود خواهللد؛ و چللون كللودك دعللوي‬
‫كفايت‪ ،‬و قوت خود را فرا گردن گيرد‪ ،‬مادر او را بازو گذارد‪ ،‬و هر چه كودك كنللد فللرا‬
‫ما چون كودك همه خيللر و‬ ‫وي گويد چرا كردي؟ و هر چه بد باشد او را بدان ادب كند‪ .‬ا ل‬
‫ش لر خويش از مادر بيند‪ ،‬اگر در روزي صد بار جامه پليد كند‪ ،‬مادر بشويد‪ ،‬و صد بوسلله‬
‫بر روي وي باز دهد و هر جرم كه بكند مادر عذر آن بخواهد‪ ،‬و هر سلاعتي او را بله نلو‬
‫دستي جامه بيرون آرد‪ ،‬و هر غباري كه بر وي نشيند رويش بشويد‪ ،‬و هللر بللار كلله روي‬
‫ما چون از مادر نه انديشد‪ ،‬و هللر جللاي ميرود‪ ،‬و‬ ‫بشويد نيل چشمزدگي بر وي كشد‪ .‬ا ل‬
‫ما به هر خطايي كلله‬ ‫هر چه ميخواهد ميگويد و ميكند‪ ،‬مادر از مادري بيرون نشود‪ ،‬ا ل‬
‫بكند بر وي سرزنشي و ملّمتي بكند‪ ،‬و بي ادب نام كند‪.‬‬
‫چون مهتر)ص( گفت مللر آن جهللودان را كلله‪ :‬فللردا جللواب آن سللخن شللما بللاز دهللم و‬
‫نگفت‪» :‬اگر خداي خواهد«؛ او را باز گذاشت چنللد روز‪ ،‬آنگلله آيللت فرسللتاد كلله‪ :‬چللون‬
‫سخني خواهي گفت‪ ،‬يا كاري خواهي كرد‪ ،‬بگوي‪» :‬اگر خداي خواهد بكنم«‪ ،‬تا ترا با تو‬
‫ك غ زللدا أ‬
‫ل ذل هلل ز‬
‫ع ء‬
‫ي فا ه‬
‫يةء إن ق ش‬ ‫ش ش‬ ‫ن له ز‬‫قوشل ز ل‬ ‫نگذارم؛ چنان كه در كتاب عزيز خويش مي گويد‪ :‬زولت ز د‬
‫د‪ .‬هم از سر اين ادب بود كلله‬ ‫م أك شل شهني ه‬
‫كلّزءةا ز ال شوزل هي ش ه‬ ‫ن زيشازءاللله‪ .‬مهتر)ص( گفت‪ :‬ألل لهد ل‬ ‫ا هلل ا ز ش‬
‫م يادش آمللد كلله ادب در قفللا‬ ‫سي قد د ودل شده آد ز ز‬ ‫حزز؛ چون گفت‪ :‬ا ززنا ز‬ ‫م زولفز ش‬ ‫سي قد د ودل شد ه آد ز ز‬
‫گفت‪ :‬ا ززنا ز‬
‫ز‬
‫حزز‪ .‬گفت فحز من بدوست نه به خود‪ ،‬و در دعللوات خللود ميگفللت‪:‬‬ ‫ميآيد‪ ،‬گفت‪ :‬وزلفز ش‬
‫ل‬
‫د‪ ،‬والله اعلم‪.‬‬ ‫ش‬
‫كلّزءةاز الوزل هي ش ه‬ ‫م أك شل شهني ه‬ ‫ألل لهد ل‬

‫‪77‬‬
 ‫باب بيستم‬
‫در‬
‫سام و قيمت گوهر فقر‬ ‫قسمت ق ل‬
‫شيخالسلّم‪ ،‬قدوةا البدال‪ ،‬قطبالعالم‪ ،‬ابونصر احمدبن ابي الحسن اللنامقي‪ ،‬الجللامي‬
‫فللس«‪ .‬آنچلله نفللس‬ ‫دسّاللله روحهالعزيز گويد‪ :‬آدمي دو قسمت است‪» :‬ن زفللس« و »ن ز ز‬ ‫ق ل‬
‫اسللت خللاك اسللت‪ ،‬و آنچلله نفللس اسللت ارواح اسللت‪ .‬و ارواح مختلللف اسللت‪ :‬ارواح‬
‫شياطين است‪ ،‬و ارواح بهايم‪ ،‬و ارواح سباع است‪ ،‬و ارواح مؤمن اسللت‪ .‬و نفللس نيللز‬
‫وامللة اسللت‪ ،‬و نفللس عالمللة اسللت‪ ،‬و‬ ‫مارةا است‪ ،‬و نفس ل ل‬ ‫چهار قسمت است‪ :‬نفس ا ل‬
‫نفس مطمئنة است‪.‬‬
‫ن‬
‫خللوا ز‬ ‫ن كللادنوا إ ش‬ ‫مب زللد هقزي ش ز‬ ‫ش‬
‫ن ال د‬ ‫اما ارواح شياطين كه حق سللبحانه و تعللالي از او خللبر داد‪ :‬إ ل‬
‫م‬ ‫هل‬ ‫ز‬
‫ك‬ ‫لل‬ ‫ئ‬‫اول‬ ‫ر‬
‫ل‬ ‫لل‬ ‫ض‬ ‫ز‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫هل‬ ‫ش‬
‫ل‬ ‫بل‬ ‫ك كاشلشنعلام ه ز‬ ‫ن‪ .‬و آن كله ارواح بهلايم دارد گفلت ادولهئل ز‬ ‫ال ش ل‬
‫د د‬ ‫ه‬ ‫د ش ز‬ ‫شياط هي ش ه‬
‫ب‪ .‬و آن كلله ارواح مللؤمن‬ ‫ش‬ ‫ش‬
‫ل الك زللل ه‬ ‫ه كز ز‬
‫مث زلل ه‬ ‫د‬
‫مث زل د‬ ‫ن‪ .‬و آن كه ارواح سباع دارد گفت‪ :‬فز ز‬ ‫اشلغافهلوش ز‬
‫د‬
‫عقليليي ز‬
‫ن‪.‬‬ ‫في ه‬ ‫ن اشل زشبرازر ل ز ه‬
‫دارد گفت‪ :‬إ ل‬
‫وامة‪ ،‬و نفللس عالمللة‪ ،‬و نفللس مطمئن لللة‪.‬‬ ‫مارةا‪ ،‬و نفس ل ل‬ ‫نفس نيز چهار قسمت است‪ :‬ا ل‬
‫سللوشهء إلل‬ ‫ش‬ ‫ز‬ ‫ش‬ ‫ش‬
‫مللازرةا ء هبال ر‬ ‫سل ل‬ ‫فلل ز‬ ‫ن ا لن ل ش‬ ‫مارةا آن است كه حق سبحانه و تعللالي ميگويللد‪ :‬إ ل‬ ‫نفس ا ل‬
‫ة‪ .‬و نفلس‬ ‫ه‬ ‫وامل‬ ‫ل‬ ‫ز‬ ‫ل‬‫ش‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫س‬ ‫ش‬ ‫ف‬ ‫ن‬ ‫ش‬ ‫ل‬
‫ه د ه ل‬ ‫للا‬ ‫ب‬ ‫م‬ ‫سل‬ ‫ش‬ ‫ق‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫ول‬ ‫ز‬ ‫للوله‪:‬‬ ‫ق‬ ‫اسلت‪،‬‬ ‫)آن(‬ ‫واملة‬ ‫ل‬ ‫ل‬ ‫نفلس‬ ‫و‬ ‫للي‪.‬‬
‫م ز ق‬
‫ب‬ ‫ر‬ ‫ح ز‬ ‫ملازر ه‬
‫ه‬
‫ة‪ .‬و‬ ‫مشرضللي ل أ‬ ‫ة ز‬ ‫ك راضللي ل أ‬ ‫جهعي إلي زرب ق ه‬ ‫ة إز ه‬ ‫مئ هن ل ء‬‫مط ز‬ ‫ش‬ ‫ش‬
‫س ال د‬ ‫ف د‬ ‫ش‬ ‫ز‬
‫مطمئلنة آن است كه گفت‪ :‬يا اي لت دزهاالن ل ش‬
‫ت‪ .‬ايللن هللر يكللي را‬ ‫خللزر ش‬ ‫ز‬
‫ت وز ا ل‬ ‫م ش‬‫س ماقزد ل ز‬ ‫ف ء‬ ‫ت نز ش‬ ‫م ش‬
‫نفس عالمة )آن( است‪ ،‬قوله تعالي‪ :‬عل ه ز‬
‫تفصيلّت بسيار است‪ ،‬اگر بدان كوي فرو شوم دراز گردد‪.‬‬
‫اما به حقيقت ببايد دانست كه اين ارواح‪ ،‬و اين نفوسّ كه ياد كللرده آمللد مثللل ايللن هم‬
‫چنللان اسللت كلله‪ :‬مللرد بازرگللاني بلله بازرگللاني شللود بللا كللالي بسلليار‪ ،‬و از هللر نللوعي‬
‫بضاعت ها دارد‪ ،‬و چهارپاي بسيار دارد‪ ،‬و بارهاي هرگونه دارد‪ ،‬و انللواع جللواهر‪ ،‬و زر‪ ،‬و‬
‫سيم‪ ،‬و يواقيت‪ ،‬و د دزرر‪ ،‬و انللواعي حلللي و حلللل دارد‪ ،‬و بللر هللر چهارپللاي از ايللن انللواع‬
‫چيزي برنهاده باشد‪ ،‬و خروارهاي بار گوناگون مي آرد‪ ،‬و در هر خروار بار تعبيهاي كرده‬
‫كه هيچ كس نداند مگر خداوند آن بار و آن تعبيه؛ نه ستور داند كه بر پشت او چيسللت‪،‬‬
‫و نه هم راه داند كه در بار او چه تعبيه است‪ ،‬و نه راه داند كه بللر او چلله ميگللذرد‪ ،‬بلله‬
‫جز خداوند هيچ كس ديگر را بر آن اطلّع نيفتد‪ ،‬تا آن وقت كه بار به بياع گاه برند‪ ،‬و در‬
‫شهر دهر او باز كنند‪ ،‬و تعبيهها به صحرا آرند‪ ،‬آنگاه كسان ديگر خبر يابند‪.‬‬
‫و در هر تعبيه جوهري‪ ،‬و دلري قيمللتي كلله از آن نيكللوتر نباشللد در ميللان بللاري كلله بللي‬
‫ن آن نبود كه در ايللن بللار‬ ‫تهمتتر باشد تعبيه كنند‪ ،‬و بر خر لنگي نهند تا هيچ كس را ظ ل‬
‫چه تعبيه است‪ .‬و چللون بيللم دزدان از راه برخاسللت‪ ،‬و بللار بلله بلياعگللاه رسلليد‪ ،‬آنگللاه‬
‫حسرت ها برخيزد كه چشم دشمنان بر بضاعت بازرگان افتد‪ .‬امللا باشلليد! تللا فللردا كلله‬
‫كوسّ قيامت فرو كوبند‪ ،‬و كاروانهاي ازل بارها از منزلهاي دنيللا برگيرنللد‪ ،‬و روي بلله‬
‫ر بارها بللاز كننللد‪ ،‬و تعبيههللاي ازلللي از ميللان بللار‬ ‫منزل ابد نهند‪ ،‬و به بلياعگاه قيامت س ه‬
‫بي قيمت‪ ،‬و بيرون گيرند‪ ،‬و هملله پانيللدها‪ ،‬و خرماهللا‪ ،‬و شللكرها؛ و هملله بارسللالران را‬
‫نقاب خجلت بله روي فلرو گذارنلد‪ ،‬و گنجه اي پادش اهان از ايلن خزينههلا بله صلحراي‬
‫قيللامت آرنللد‪ ،‬و بللر هللر گللوهري و دلر يللتيمي بهللاي ازل و ابللد بللر نبشللته‪ ،‬و جللواز ابللد‬
‫فراستده‪ ،‬و بللر مركللب دولللت نشسللته‪ ،‬و بردابللرد شاهنشللهي ملّئكلله ملكللوت در بللال‬
‫خل دوههد‪.‬‬ ‫ف إلي داهرال ش د‬ ‫ن عاره ة‬ ‫م ة‬ ‫مؤ ش ه‬ ‫افگنده كه‪ :‬ط زقردقوا ل هعزب شد ة د‬
‫اي درويشان ژندهپوشان ستمكشان! صبري فرا كنيد اين روزي چنللد كلله در ايللن منللزل‬
‫فرود آمده ايد تا صبح سعادت قيامت سر از تاريكي شب دنيا برزند‪ ،‬و كوسّ قيامت فرو‬
‫كوبند‪ ،‬و روز روز درويشان‪ ،‬و عارفان‪ ،‬و محلبان باشد‪ ،‬و اين رنجهاي شللما فللرا سللرآيد‪،‬‬
‫كاروان به منزل قيامت رسد‪ ،‬و در مقام محمود سره باهر شما باز كنند‪ ،‬و تعبيههاي ازلللي‬
‫از ميان ژنده هاي شما بيرون كنند‪ ،‬و گوهر فقر فقللرا نللور خللويش آشللكارا كنللد‪ ،‬و هملله‬
‫خلق الولين و آخرين در آن عجب بمانند‪ ،‬و گوينللد‪ :‬ايللن آن ژنللدهپوش بيقللدر اسللت كلله‬
‫مادر آن منزل دنيا او را در سراي نگذاشتيمي‪ ،‬و بر وي سلللّم نكرديمللي؟! او ايللن هملله‬

‫‪78‬‬
 ‫كار و بار از كجا آورد‪ ،‬و چه داشت؟!‬
‫آري! شماهمه در نمد‪ ،‬و رگوه‪ ،‬و پشمينه‪ ،‬و پوستين مينگريستيد‪ ،‬آن تعبيه در ميان آن‬
‫بللود خللبر نداشللتيد! و در جعللد‪ ،‬و قبللا‪ ،‬و ظللاهر بشللوليده مينگريسللتيد؛ جمللله خلللق در‬
‫تهمتاند كه چيزي هست اما ميندانند كه از كجا ميبايد جست‪.‬‬
‫نهنده حكيم و بصير است‪ ،‬دانست كلله چلله مينهللد و كجللا ميبايللد نهللاد‪ ،‬و نگاهبللاني آن‬
‫بكرد‪ ،‬و از ازل در آورد تلا ابلد البلاد‪ ،‬كله هيلچ دزد و خلائن بلدان راه نيلافت‪ ،‬و از همله‬
‫آفت ها نگاه داشت‪ .‬آن خر لنگ بسيار بناليد كه راه دور است‪ ،‬و من لنگ و ضلعيف‪ ،‬املا‬
‫سود نداشت‪ .‬چند غلّم و مزدور بر وي موكللل كللرده بللود كلله گللوش بللر آن خللرك لنللگ‬
‫مي داريد كه او ضعيف است! و هر ناداني زبان طعن برگشللاده كلله ايللن چيسللت‪ ،‬و چلله‬
‫بخيلي است؟ اين را ببايد فروخت و اگر نه عوض بايد كرد‪ ،‬چللرا پيوسللته رنللج ايللن بايللد‬
‫كشيد‪ ،‬اين چيست؟ خداوند بار ميداند كه چلله ميكنللد‪ ،‬در او چلله تعللبيه دارد‪ ،‬وخللود آن‬
‫خرك لنگ از بهر آن تعبيه مي دارد‪ ،‬و جمله آن كاروان بر طفيل آن خرك لنگ ميدارد از‬
‫بهر آن تعبيه كه در بار وي است‪ ،‬شما را تصلرف بيهوده در باقي بايد كرد! والسلّم‪.‬‬
‫***‬
‫ش‬
‫مد)ص( رسيد خللداي علزوجللل در‬ ‫فصل آخر‪ :‬هر كجا كه فرا حديث گناهكاران امت مح ل‬
‫باب ايشان همه لطف و كرم ورزيد؛ ما كه باشيم كه نه همان كنيم؟ درخللبر ميآيللد كلله‬
‫ري‬ ‫شللك ش ه‬ ‫هلس د‬ ‫مهتي وز ا ز ش‬ ‫ري هفي ن هعش ز‬ ‫ل ذ هك ش ه‬ ‫رسول گفت)ص( كه خداي گفت تبارك و تعالي‪ :‬ا زهش د‬
‫ن‬‫مت هللي‪ .‬ا ه ش‬ ‫ح ز‬‫ن زر ش‬ ‫مل ش‬ ‫م ا زقشن دط شدهل ش‬
‫م ه‬ ‫صللي زهتي ل زلل ش‬ ‫مع ش ه‬ ‫ل ز‬‫مت هللي وز ا زهشلل د‬ ‫كرا ز‬ ‫ل طللاع زهتي فهللي ز‬ ‫دتي وز ا زهش د‬ ‫هفي هزيا ز‬
‫م‪.‬‬ ‫ل‬ ‫ز‬ ‫ش‬ ‫ش‬ ‫ز‬ ‫ز‬ ‫ز‬ ‫ز‬
‫ب زوالزبلّيا أطههدرهد ش‬ ‫مصاي ه ه‬ ‫م ي زت دوشدبوا فهبال ز‬ ‫نل ش‬ ‫م‪ ،‬وز إ ش‬ ‫حب هي شب دهد ش‬
‫ن تاهبوا فأزنا ز‬ ‫م‪ ،‬وز إ ش‬ ‫ضوا فأزنا طب هي شب دهد ش‬ ‫مر د‬ ‫ز‬
‫ل ميگويد‪ :‬آن كساني‬ ‫پارسي خبر چنين باشد كه رسول)ص( ميگويد‪ ،‬كه خداي علزوج ل‬
‫كه مرا ياد كنند‪ ،‬و به ياد كرده من نازند در نعمت مناند‪ ،‬و آن كسلاني كلله شلكر نعملت‬
‫ت احسان من اند‪ ،‬و آن كساني كه طاعت من كنند و فرمان من نگه‬ ‫من گزارند در زياد ه‬
‫دارند ايشان در كرامت مناند‪ ،‬و آن كساني كلله اهللل معصلليتاند ايشللان را از رحمللت‬
‫من نوميد مكنيد‪ :‬اگر ايشان بيمار شوند طبيب ايشللان منللم‪ ،‬و اگللر تللوبه كننللد دوسللت‬
‫ايشان منم‪ ،‬و اگر توبه نكنند من ايشان را به مصيبتها و بلّهللا پللاك كنللم و شللما را بللا‬
‫ايشان كار نه!‬
‫چون حق سبحانه و تعالي عذر گناهكاران چنين ميخواهللد‪ ،‬و طللبيب و دوسللت ايشللان‬
‫است‪ ،‬و او خود به خودي خود ايشان را پا ميكند من و تو ديگر در ميان نگنجيم‪ .‬زبللان‬
‫به ادب بايد داشت‪ ،‬سخن دوستان او نبايد گفت كه هر كه حللق سللبحانه و تعللالي او را‬
‫دوست دارد به همه حال نيل چشمزدگي به روي وي فرود آرد‪ ،‬تا مللرد حاسللد بدچشللم‬
‫را چشللم بللر آن سللياهي افتللد‪ ،‬و بللر روي خللوب زيبللاي او نيفتللد‪ .‬و جمللال جهللان آراي‬
‫ت قهبللاهبي‬ ‫حلل ز‬ ‫دلگشاي ايشان نبيند‪ ،‬و از سراپردۀۀ سلر ذوالجلّل ندا ميآيد كلله‪ :‬ا زشوليللاهئي ت ز ش‬
‫ۀ خويش آريم‪ ،‬اگللر چشللم صللديقي‬ ‫ري‪ .‬ما هر يكي از اين پير زالي در حبال ۀ‬ ‫م غ زي ش ه‬
‫لي زعشرهفدهد ش‬
‫بر وي افتد‪ ،‬چندان حميت و جوش بر ما اثر كند كه از رنگ و روي ما سلر مللا بداننللد‪ .‬و‬
‫مقني‪.‬‬ ‫ه ا زغ شي زدر ه‬ ‫رسول)ص( ميگويد‪ :‬ا ززنا غ زي دوشءر زوالل ل ز‬
‫او دوستان خود را چنين فرو گذارد تا هر نااهلي و نامحرمي را ديده بر جمال ايشان نه‬
‫ۀ نيكللو نپوشللاند‪ ،‬و رويللش بسلليار‬ ‫افتد‪ .‬مادر مشفق هر كودك را كلله دوسللتر دارد جاملل ۀ‬
‫نشويد‪ ،‬و مشتي خرمهره بر وي بندد‪ ،‬يا سياهي به روي وي فرود آرد‪ .‬هللر كلله در مللرد‬
‫عارف مؤمن مخلص نگرد همه عيب او بيند‪ ،‬آن از كم عقلي و ناشناختگي اوست‪ ،‬و از‬
‫ديدۀۀ مختصر اوست‪ ،‬به هر حال آن مادر را از آن كودك چيزي مينكو آيللد تللا خرمهللره‬
‫بر وي ميبندد‪ ،‬و نيل چشمزدگي به روي او فرو ميآرد‪ ،‬اگللر بللاور مينللدراي در ديللدۀ ۀ‬
‫ماد هر او درآي‪ ،‬و به روي او درنگر تا حسن وجمال بيني كه هر چه تر او مرا زشت آيللد‪،‬‬
‫جمال خود آن است‪.‬‬
‫هر كس فرزند خود را از آب نگاه ميدارد؛ و مرغ آبي تا فرزنللد خللويش را در آب نللبرد‬
‫ايمن نگردد‪ .‬در مثل مردمان در است‪ :‬تا راه زده نشود مردم از دزد ايمن نگردد‪ .‬مهتر‬
‫مللد‬ ‫ۀ زدودۀۀ روشن بود؛ هر كه در وي نگريستي خود را بديدي‪ ،‬گفتي‪ :‬مح ل‬ ‫عالم)ص( آيين ۀ‬

‫‪79‬‬
 ‫مد)ص( را خود كس نديد‪ ،‬هر كه ديد خود را ديد‪.‬‬ ‫اين است كه من ديدم! و مح ل‬
‫اي مرد كوتاه ديده! درهر مؤمني كه مينگري عيب او ميبيني‪ ،‬در خود نگر تا آن عيب‬
‫در تو هست؟ اگر آن عيب در خود ميبيني بدان كه آنچه ميبيني خود را ميبينللي كلله‪:‬‬
‫ما ما خود نلله شللنوائيم‪ ،‬و نلله‬ ‫ن‪ ،‬مهتر)ص( اين خبر باز داده است ا ل‬ ‫م ه‬ ‫مؤ ش ه‬ ‫مشرآةاد ال ش د‬ ‫ن ه‬ ‫م د‬ ‫مؤ ش ه‬ ‫ا زل ش د‬
‫بينا‪ ،‬و نه عالم‪ ،‬و نه عاقل‪ ،‬تا چنين سرگشته و متحلير ميباشيم‪.‬‬
‫مللد‬ ‫ل‬ ‫مح‬ ‫للت‬ ‫م‬
‫ل‬ ‫ا‬ ‫گناهكاران‬ ‫ل اين‬ ‫اي بس درياهاي رحمت و وعدههاي نيكو كه خداي علزوج ل‬
‫را يخني نهاده است و ما در كنج ادبار خويشتن را هلّك ميكنيم؛ اگر هيچ نيسللتي مگللر‬
‫ت‬ ‫مع ش د‬ ‫سلل ه‬ ‫ل ز‬ ‫ه قللا ز‬ ‫معللاذين حبللل أن للل د‬ ‫ن ز‬ ‫ايللن يللك خللبر كلله ايللن خللود تمللام اسللت‪ :‬درويز ع زلل ش‬
‫ن ب زي شنللي وز‬ ‫لإ ل‬ ‫قللو د‬ ‫م وز ي ز د‬ ‫سلللّ ز‬ ‫ش‬
‫قلزرؤك ال ل‬ ‫ز‬ ‫ب يز ش‬ ‫ل ال شلر ر‬ ‫قو د‬ ‫ل فزي ز د‬ ‫جشبرئي د‬ ‫ل‪ :‬زاتاني ه‬ ‫ه قا ز‬ ‫ه)ص( ا زن ل د‬ ‫لالل ل ه‬ ‫سو ز‬ ‫زر د‬
‫م كمللا ي زن شب زغهللي‬ ‫ز‬ ‫فهدلل ش‬ ‫ق‬ ‫ز‬
‫ه زول اكل د‬ ‫د‬ ‫ت طللاع زت ز د‬ ‫ش‬
‫مشنهسم قبل د‬ ‫ز‬ ‫عني ه‬ ‫ن اطا ز‬ ‫ز‬ ‫م ش‬ ‫شرايط‪ :‬أوشلها ز‬ ‫د‬ ‫سب شعز ز‬ ‫مت هك ز‬ ‫ز‬ ‫د‬
‫ب زشين ا ل‬
‫م‪ .‬زو‬ ‫لل‬‫ه‬ ‫ب‬ ‫ق‬ ‫لل‬ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫ي‬ ‫للا‬ ‫م‬ ‫ز‬ ‫ك‬ ‫ل‬ ‫للي‬ ‫ب‬ ‫ق‬ ‫لل‬
‫ي‬ ‫ل‬ ‫ي‬ ‫كما‬ ‫ز‬ ‫م‬ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫ي‬ ‫ث‬‫د‬ ‫أ‬ ‫ة‬ ‫م‬ ‫قي‬ ‫ش‬ ‫ل‬‫ا‬ ‫م‬ ‫و‬‫ي‬ ‫ن‬ ‫كا‬ ‫اذا‬ ‫م‪.‬‬ ‫ه‬ ‫ن‬‫م‬ ‫بغي‬ ‫ين‬ ‫كما‬ ‫ز‬ ‫ولكن‬ ‫لي‬
‫زهش د هه ش‬ ‫زهش د ه‬ ‫ز ز ش ز ه ز ه هشدد ش‬ ‫ه شد ش ه‬ ‫ز ز‬
‫ت‬ ‫مذ شن هب زللةة وزهزب شلل د‬ ‫حللد زةا ء غ زي شللزر د‬ ‫مذن زب زللة وز وا ه‬ ‫ه د‬ ‫ست زت ز د‬ ‫ن ال ق‬ ‫ش‬ ‫ن كا ز‬ ‫سب شعزةه فا ه ش‬ ‫م ال ل‬ ‫حه د د‬ ‫اللثاهني‪ :‬أن شظدر هالي جواره ه‬ ‫د‬
‫ن‬ ‫م ش‬ ‫ع‪ :‬ز‬ ‫ش‬
‫ه‪ .‬وز اللراب ه د‬ ‫م د‬ ‫ها ر‬‫د‬ ‫ز‬ ‫ز‬
‫مشنها كي زوشم ة وزلد زت ش د‬ ‫ه ه‬ ‫جت د د‬ ‫خزر ش‬ ‫وب ا ش‬‫ز‬ ‫ن الذ رن د ش‬ ‫م ز‬ ‫ب ه‬ ‫ن تا ز‬ ‫م ش‬ ‫ث‪ :‬ز‬ ‫ةا‪ .‬زوالثال ه د‬ ‫حد ز ه‬‫ة لشلوا ه‬ ‫ست ز ز‬ ‫ال ش ق‬
‫ن‬ ‫ملل ش‬ ‫س‪ :‬ز‬ ‫م د‬ ‫م‪ .‬زواشلخا ه‬ ‫فدرهبها ذ ددنوب زهد ش‬ ‫سقام ه زواشل زشوجاهع فزا دك ز ق‬ ‫ض واشل ش‬ ‫مرا ه‬ ‫ه هباشل ز ش‬ ‫ب إب شت زل زي شت د د‬ ‫علي ال شذ رن دوش ه‬ ‫صلر ز‬ ‫از ز‬
‫ن‬ ‫سلن زةة ا زشرزبعي شلل ز‬ ‫ل ز‬ ‫كل ل‬ ‫م د‬ ‫ح ع زل زي شههل ش‬ ‫سّ‪ :‬ا زفشتلل د‬ ‫ساد ه د‬ ‫ه زولدابالي‪ .‬زوال ل‬ ‫فدر ل ز د‬ ‫صزيتي ا زغ ش ه‬ ‫مع ش ه‬ ‫ه زاسازء في ز‬ ‫م ا زن ل د‬ ‫ع زل ه ز‬
‫مهزرهي شزرهللا‪.‬‬ ‫ز‬ ‫و‬
‫ز ز زل ز ز ز ش‬ ‫م‬ ‫لل‬ ‫ن‬ ‫ه‬ ‫ج‬ ‫ر‬ ‫للا‬‫ن‬ ‫م‬
‫شه ش‬ ‫لل‬ ‫ه‬ ‫ي‬ ‫ز‬ ‫ل‬‫ز‬ ‫ع‬ ‫م‬ ‫ر‬ ‫لل‬
‫ح‬
‫ل ش ز ش ز ز ز ق د‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫لل‬ ‫ي‬ ‫هر‬ ‫م‬ ‫ز‬ ‫ش‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ب‬‫ز‬ ‫للا‬ ‫ب‬ ‫أ‬ ‫ا‬ ‫لل‬‫م‬ ‫و‬ ‫ي‬ ‫ن‬
‫هز ه ز ش ز ش ز ز ش‬ ‫ي‬‫بع‬ ‫ر‬ ‫ز‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ة‬ ‫ي‬ ‫و‬ ‫لها‬ ‫ش‬ ‫ا‬ ‫ب‬‫ز‬ ‫با‬ ‫أ‬ ‫ا‬ ‫وم‬ ‫يز ش‬
‫م ب هك ززرملي وز‬ ‫سلب دهد ش‬ ‫خطاي ا فزاحا ه‬ ‫د‬ ‫ش‬
‫ب و ز ال ز‬ ‫ن الذ رن دوش ه‬ ‫ش‬ ‫م ز‬ ‫وني هبال زشوقاره ه‬ ‫ش‬ ‫ز‬
‫مةه ات ز ش‬ ‫قي ز‬ ‫ش‬
‫م ال ه‬ ‫ن ي زوش ز‬ ‫ع‪ :‬هاذا كا ز‬ ‫ساب ه د‬ ‫زوال ل‬ ‫ش‬
‫فوشدر‪.‬‬ ‫م الغز د‬ ‫ش‬ ‫ز‬ ‫ش‬
‫مل هك الكري ش د‬ ‫د‬ ‫ش‬
‫م ال ز‬ ‫ز‬
‫وني لقني لهد د‬ ‫ز‬ ‫ص ش‬ ‫م هبما ع ز ز‬ ‫سب دهد ش‬ ‫داحا ه‬
‫پارسي خبر چنين باشد كه معاذ جبل ميگويد‪ :‬شللنيدم از رسللول)ص( كلله او گفللت كلله‬
‫ل تر اسلّم مي كند‪ ،‬و ميگويد كه‪ :‬ميان‬ ‫جبرئيل صلواتاللله عليه گفت كه‪ :‬خداي علزوج ل‬
‫مت تو هفت شرط است‪ :‬الول‪ :‬آن كه هر كلله از ايشللان مللرا طللاعتي كنللد‬ ‫من و ميان ا ل‬
‫قبول كنم از ايشان‪ ،‬و در نخواهم آن طاعت چنان كه به سزاي من باشللد‪ ،‬فللرا سللتانم‬
‫چنان كه از ايشان آيد‪ ،‬وچون روز قيامت آيد ثواب دهم چنان كه از من آيد‪ ،‬نه چنان كه‬
‫فراخور كار ايشان آيد‪ .‬دوم‪ :‬بنگرم به هفت اندام ايشللان؛ اگللر از هفللت انللدام ايشللان‪،‬‬
‫شش گناهكار باشد و يكي نباشد‪ ،‬آن شش را بدان يكي بخشم‪ .‬سيم‪ :‬هر كه از ايشللان‬
‫توبه كند او را از گناه بيرون آرم چنان كه اول روز كه از مادر زاده بود‪ .‬چهارم‪ :‬هر كلله‬
‫بر گناه اصرار آرد ابتلّ كنم او را به بيماريها‪ ،‬و محنتهلا‪ ،‬و دردهلا تلا گنلاه او را بلدان‬
‫فر كنم و بيامرزم‪ .‬پنجم‪ :‬هر كه بداند كه او معصيت كرد و بد كللرد‪ .‬او را بيللامرزم و‬ ‫مك ل‬
‫باك ندارم‪ .‬ششم‪ :‬هر سالي چهل روز دهر هاويه و در زمهريللر واگشللايم بللر ايشللان‪ ،‬تللا‬
‫بدان حرام كنم بر ايشان آتش دوزخ و زمهرير آن‪ .‬هفتم‪ :‬چون روز قيللامت آيللد ايشللان‬
‫مي آيند با من با خروارهللاي گنللاه‪ ،‬و معصلليت‪ ،‬و خطللا؛ مللن حسللاب بازيشللان بلله كللرم‬
‫خويش كنم نه بدان كه ايشان به من عاصي شدند‪ ،‬از بهر آن كه من ايشان را پادشللاه‬
‫كريم‪ ،‬و غفور‪ ،‬و رحيمام‪.‬‬
‫قومي را كه خداي علزوجل عذر معصيت ايشان چنين ميخواهد مگر صللواب باشللد كلله‬ ‫ل‬
‫ما نيز دست از پوستين ايشان بداريم‪ ،‬و توبرۀۀ خويش در پيش گيريم‪ ،‬و حديث ديگران‬
‫ر نو توبه كنيم‪ ،‬تا مگر ما نيز از اين قوم باشيم‪ ،‬و بركات اعتراف و‬ ‫كوتاه كنيم‪ ،‬و از س ه‬
‫ل‬
‫توبه فرا ما رسد؛ والسلّم‪ ،‬و بالله التوفيق‪.‬‬

‫‪80‬‬
 ‫باب بيست و يكم‬
‫در‬
‫صفت آدمي و مجاهدت او‬
‫شيخالسلّم‪ ،‬قدوةا البدال‪ ،‬قطبالعالم‪ ،‬ابونصر احمدبن ابي الحسن اللنامقي‪ ،‬الجللامي‬
‫دسّاللله روحهالعزيز گويد‪:‬‬ ‫ق ل‬
‫خداوند‪ ،‬تبلارك و تعلالي آدم را صللواتاللله عليله از دو چيلز معجلون كلرد‪ :‬از آب‪ ،‬و از‬
‫خاك؛ و آب جوهر لطيف است‪ ،‬و خاك جوهر كثيف است‪ .‬و اين هر دو جوهر را درهللم‬
‫آميخت‪ ،‬و اصل آدم و آدمللي از ايللن هللر دو بسللاخت‪ :‬يكللي آب‪ ،‬و يكللي خللاك‪ .‬و آب را‬
‫معني است‪ ،‬و خاك را معني اسللت‪ .‬و معنللي آب آن اسللت كلله بلله هللر چلله رسللد او را‬
‫حيات‪ ،‬و لطافت‪ ،‬و صفاوت دهد‪ ،‬و هم طبع و هم خوي خويش كند‪ ،‬و بلر ه ر چله گلذر‬
‫كند هم رنگ او گيرد‪ ،‬و ليكن او را به طبع و خوي خويش كند‪ .‬و خللاك را نيللز معنللي آن‬
‫است كه هر چه به وي دهي هم چون خود گرداند‪ ،‬و به طبع و رنگ خويش كند‪ ،‬و هر دو‬
‫مهلكاند‪ ،‬الما چون فراهم رسند هرچه بديشان دهي به اضعاف باز دهند‪.‬‬
‫و هر ثقلت‪ ،‬و كدورت‪ ،‬و ظلمت كه در آدمللي اسللت هملله از جللوهر خللاك اسللت و هللر‬
‫لطافت‪ ،‬و صللفاوت‪ ،‬و نللور‪ ،‬و حيللات كله هسللت هملله از جللوهر آب اسللت‪ .‬و سلللري از‬
‫اسرار ربوب ليت‪ ،‬و از علم غيب‪ ،‬و حكمت قديم در اين هر دو جوهر تعبيه كرد‪ ،‬و نمللك و‬
‫ۀ قدرت بر اين پراگند‪ ،‬و به يده خاصليت و علللزت صللنعتي بكللرد‪ ،‬و‬ ‫گشنيزي از مطبخ خان ۀ‬
‫ه‬ ‫ل‬
‫ن الللل ز‬ ‫ي بلله ملكللوت در داد كله‪ :‬ا ه ل‬ ‫ت ب هي زللد ز ل‬‫قلل د‬ ‫ز‬
‫خل ش‬‫آدم را به صحراي وجود كشلليد‪ ،‬و نللداي‪ :‬ز‬
‫ض‬ ‫ن‪ .‬ذ دقري للل أ‬ ‫ز‬ ‫ش‬ ‫م وز آ ز‬ ‫وحا أ و آ ز‬ ‫ص ز‬
‫ن ب زعشلل ة‬ ‫ملل ش‬
‫ضللها ه‬ ‫ة ب زعش د‬ ‫مي ش ز‬
‫علي العللال ه‬ ‫ن ز‬‫مرا ز‬ ‫ع ش‬ ‫ل ه‬ ‫ل ا هشبراه هي ش ز‬ ‫م وز ن د ش‬ ‫طفي آد ز ز‬ ‫ا ش‬
‫م‪.‬‬ ‫زوال د ز ه ش ء ز ش ء‬
‫ي‬ ‫عل‬ ‫ع‬ ‫ي‬‫م‬ ‫س‬ ‫ه‬ ‫ل‬ ‫ل‬
‫و از ازل تا ابد دايرهاي كرد‪ ،‬و سلسلهاي در هم كشيد‪ ،‬و هر چه هست و بود و خواهللد‬
‫بود از عرش تا فرش‪ ،‬از سمك تا ملك‪ ،‬از ماه تا به ماهي‪ ،‬از اليام و ساعات‪ ،‬و از مللاه‬
‫ن و انللس‪ ،‬و از‬ ‫و سال‪ ،‬و از شب و روز‪ ،‬و از زمان و مكان و از نور و ظلمللت‪ ،‬و از جلل ل‬
‫ملك و شياطين‪ ،‬و از سعيد و شقي‪ ،‬و از بلر و فاجر‪ ،‬و از خيللر و از شلللر‪ ،‬و از نفللع و از‬
‫ضلر‪ ،‬و از بحللر و از بلل لر‪ ،‬و از علللم و از جهللل‪ ،‬و از عقللل و از هللوي‪ ،‬و از معرفللت و از‬
‫نكرت‪ ،‬و از امر و از نهي‪ ،‬و از طاعت و از معصيت‪ ،‬و از توفيللق و از خللذلن‪ ،‬هملله در‬
‫اين تعبيه كرد كه هيچ كس سررشته اين سلسله و اين دايره باز نيللافت‪ ،‬و از سلللر ايللن‬
‫ۀ اين معني خبر نيافت‪.‬‬ ‫اسرار و تعبي ۀ‬
‫و همه خلق را در گردش اين دايره چنان سرگردان ومتحير كرده است كه هملله عقلّء‪،‬‬
‫و علماء‪ ،‬و فيلسوفان عالم در اين دايره فرو ماندند كه هيچ راه فرا اين سلر نميدانند‪،‬‬
‫و سره اين پي باز نمييابند‪ .‬و قومي از اين بيخبران و كمدانشللان بيمعرفتللان از كنللج‬
‫ك؟ در دادند‪ .‬اما قومي ديگر )كلله( از ايللن اسللرار بللويي بلله‬ ‫مل ش د‬‫ن ال ش د‬ ‫م ه‬ ‫ادبار خويش نداي ل ه ز‬
‫مشام ايشان رسيده است‪ ،‬و به چشم تحقيق در آن نگريستهاند‪ ،‬و به عيللن معرفللت و‬
‫ۀ بنللدگي كردهانللد‪ ،‬و در‬ ‫هدايت هادي بر طريق صواب بللر مركللب فضللل روي فللرا قبللل ۀ‬
‫طلب رضاي او ميان بسللتهاند از سلللر سللراپردۀۀ جلّل نللداي ذوالجلّل بلله سللمع ايشللان‬
‫سللب هي شل ههه‬
‫ن ز‬ ‫علل ش‬ ‫فلرقز ب هك د ش‬
‫م ز‬ ‫ل فزت ز ز‬ ‫قشيما أ زفات لب هدعوه د زول ت زت لب هدعوا ال ش ر‬
‫سب د ز‬ ‫ست ز ه‬‫م ش‬ ‫طي د‬ ‫صرا ه‬ ‫ن هذا ه‬ ‫ميرساند‪ :‬زوا ل‬
‫ن‪.‬‬
‫قوش ز‬ ‫م ت زت ل د‬ ‫د‬ ‫ل‬ ‫ز‬
‫م ب ههه لعزلك ش‬ ‫صيك د ش‬ ‫م وز ل‬‫ذل هك د ش‬
‫اين كاري است كه هر كسي راه فرا اين كار و فرا اين تعبيه نداند‪ ،‬و هر چلله هسللت از‬
‫ازل تا ابد در تحت اين سللخن تعللبيه كردهانللد؛ هشلليار بللاش! تللا از ايللن تعللبيه بيبهللره‬
‫نماني‪ .‬اي كسي كه حق سبحانه و تعالي با تو اين فضل كرده كلله تللرا علللم و معرفللت‬
‫داده است! اين هر دو دو گوهر است كه هر يكي از اين جهان واز آن جهان بهتر است‪،‬‬
‫به چشم حقارت در آن ننگري! كه بر تو به زيان آيد‪.‬‬
‫ل او را بزرگ داشته است تو هللم بللزرگ دار تللا قللدر آن چيللز‬ ‫هر چيزي كه خداي علزوج ل‬
‫دانسته باشي‪ ،‬و هر چه خرد و خوار داشت تو نيللز خللرد و خللوار دار تللا موافلق فرملان‬
‫خداي باشي‪ .‬اي مرد عارف عالم عاقل! بنگر به تقليد هر مقلللدي امللت محمللد را)ص(‬
‫سر در بيابان تقليد و پنداشت نلدهي‪ ،‬و گرگلان درنلده را سلر در پلي ايشلان نلدهي‪ ،‬و‬

‫‪81‬‬
‫گويي آنچه بر من بود بكللردم‪ ،‬و بگفتللم! چللون فرمللان فللرا نبردنللد مللن چلله كنللم؟! اي‬
‫برادران! چنان نبايد كرد‪ .‬زينهار! كه دست شفقت از سر ايشان بر نگيريللد! شللكر ايللن‬
‫ل ترا داده است‪ .‬مردمان در مثل گويند كه‪» :‬عام چون انعللام‬ ‫نعمت را كه خداي علزوج ل‬
‫باشد«؛ و علماء عارف عاقل چون شوان است‪ ،‬و علمللاء طللامع و مقلللد چللون گلرگ و‬
‫دزد‪ .‬هان! اي برادران! رمه را از دزد و از گللرگ نگللاه داريللد! در شللب فتنلله دزد‪ ،‬و در‬
‫روزغيم گرگ نيرو زيادت كند؛ و شب تاريك است‪ ،‬اگر شواني به نصيحت نكنللي‪ ،‬گللرگ‬
‫و دزد رمه را تاراج كنند‪ ،‬و غرامت بر تو باشد‪ .‬مگوي! كه آنچلله بللر مللن بللود بكللردم‪ ،‬و‬
‫رمه به چراگاه بردم؛ رمه به چراگاه بردي؟ باز آر! نه كه چون شب تاريك گللردد‪ ،‬رملله‬
‫را در دشت در ميان گرگ‪ ،‬و سباع‪ ،‬و دزد‪ ،‬بگذاري و گويي‪ :‬آنچلله بللر ملن بللود بكللردم!‬
‫مرا گفتي‪ :‬رمه به چراگاه بر‪ ،‬ببردم‪ .‬نه در ضمن اين سخن در است كه به صحرا بر‪ ،‬و‬
‫گوش دار‪ ،‬و باز آر‪ ،‬تا شواني به نصيحت رده باشي؟ و اگر نه رمه بر تللو تللاوان باشللد؛‬
‫هر زيان كه افتد غرامت بر شوان باشد‪.‬‬
‫ل علم‪ ،‬و عقل‪ ،‬و معرفت داد منشور وليللت دو جهللاني بللدو داد‪،‬‬ ‫هر كه را خداي علزوج ل‬
‫او را كار فراخور آن بايد كرد‪ ،‬و سخن فراخور آن بايد گفت‪ ،‬و اگر نه كار بر وي تللاوان‬
‫كنند‪.‬‬
‫ر سخن اول شويم كه مقصللود از ايللن فصللل آن اسلت كله‪ :‬آب‪ ،‬و خلاك دو‬ ‫ه‬ ‫س‬ ‫با‬ ‫اكنون‬
‫جوهراند؛ از يك جوهر همه كدورت‪ ،‬و از ديگري همه صفاوت است‪ ،‬و آدمللي را از ايللن‬
‫ما به حقيقت بدانكه از خاك بيآب نبات نرويد‪ ،‬و از آب نيز بيخللاك‬ ‫هر دو سرشتهاند‪ .‬ا ل‬
‫هيچ نرويد؛ و چون هر دو به هم رسند اين چندين نبات گوناگون‪ ،‬و چندين آباداني كه در‬
‫عالم مي بيني پيدا آيد‪ :‬چه از شهرها‪ ،‬و چه از حصلارها‪ ،‬و قلعههلا و سلرايها‪ ،‬و چلله از‬
‫باغ و بستانها‪ ،‬و درختان ميوه‪ ،‬و كشتزار‪ ،‬و سبزه‪ ،‬و رياحين‪ ،‬و نرگس‪ ،‬و سپرغم‪ ،‬و‬
‫مرغزارها‪ .‬و همه راحتها در دنيا و غير آن به سبب فراهم آمللدن آب و خللاك اسللت‪ ،‬و‬
‫اصل همه اشياء بر اين است‪ ،‬تا آن گاه كه اين هر دو به هم نرسند‪ ،‬هيللچ معنللي از آب‬
‫و خاك )به( حاصل نهآيد‪ ،‬و چون هر دو به هم رسيدند اين همه معاني در وجود آيد‪.‬‬
‫مللا چللون نرسللد چلله كنللد؟‬‫الما آب را طبعي است كه به هر چه رسد او را حيات دهللد‪ ،‬ا ل‬
‫ل آب را سبب حيات هملله چيزهللا كللرده‬ ‫همچنان ميباشد‪ ،‬و هيچ بر ندهد‪ .‬خداي علزوج ل‬
‫ي‪ .‬و خاك نيز هم بي آب هيچ بر ندهد؛‬ ‫ح ن‬‫يةء ز‬ ‫ش ش‬‫ل ز‬‫ن اشلماء ك د ل‬
‫م ز‬‫جعزشلنا ه‬‫است‪ ،‬قوله تعالي‪ :‬وز ز‬
‫و طبع خاك آن است كه چون با آب قرين گردد يكي بدو دهي ده باز دهللد‪ ،‬و باشللد كلله‬
‫صد باز دهد‪ ،‬و باشد كه هفصد باز دهد‪ ،‬و باشد كه به اضعاف باز دهد‪.‬‬
‫الما ماه و سال‪ ،‬و شب و روز‪ ،‬و آفتاب و ماه تاب ببايد تا هر چه از آب و خاك توللد كند‪،‬‬
‫اين ها او را رنگ‪ ،‬و بوي‪ ،‬و طعم‪ ،‬و بالش‪ ،‬و كاهش دهنللد؛ و مللاه‪ ،‬وسللال‪ ،‬و اوقللات‪ ،‬و‬
‫ساعات بيايد تا در هر وقتي‪ ،‬و هر روزي‪ ،‬و هر ساعتي‪ ،‬كه آن چيز به حاصل بايد آمللد‪،‬‬
‫به حاصل آيد‪ .‬و اگر اين همه باشد‪ ،‬و دهقان را علم آن نباشد كه چون بايد كرد‪ ،‬و كللي‬
‫بايد كرد‪ ،‬هم هيچ بر ندهد‪.‬‬
‫و مپندار! كه بر دادن اين هم به صنعت تست! تا آن وقت كه از صنع بللديع او‪ ،‬و ارادت‬
‫و حكمللت او‪ ،‬ايللن هملله سلسللله ازلللي در هللم نيللاويخت‪ ،‬از ايللن صللنعت هيللچ برنيايللد‪.‬‬
‫همچنين كه اين نوع كه اغلب خلق در ايناند بدانستي‪ ،‬اين نوع نيز بدان كه‪ :‬آدمللي كلله‬
‫اصل وي خاك و آب است‪ ،‬برخي طبع آب دارد‪ ،‬و برخي طبللع خللاك دارد؛ چللون آب بللا‬
‫خاك يار نگردد‪ ،‬هرگز از هر دو هيچ فايده نيايد‪.‬‬
‫اگر در آب گرفتار آيي كه خاك نباشد هلّك شلوي‪ ،‬و اگلر در خللاك گرفتلار آيللي كله آب‬
‫نباشد هلّك شوي‪ .‬و اين هم چنان باشد كه مردي در بياباني متحلير و سللرگردان شللود؛‬
‫چون آب نباشد‪ ،‬از هلّكشدگان باشد‪ ،‬و اين هر دو عللالم هولنللاك اسللت‪ :‬يكللي بيابللان‬
‫بيآب و يكي درياي بيكران‪ ،‬و اين هر دو‪ ،‬دو نهنگ خورندۀۀ آواره كنندهاند‪.‬‬
‫ما آب را بر خاك چند مزليت است از يك روي‪ ،‬و از ديگللر روي خللاك را بللر آب مزي لللت‬ ‫ا ل‬
‫است‪ ،‬و هر دو بي يكديگر هلّك كنندهاند و چون به هم باشند‪ ،‬نفعدهنده؛ و بلله تفصلليل‬
‫اين‪ ،‬خردمند را حاجت نيفتد‪.‬‬

‫‪82‬‬
‫اكنون آمديم به حديث آنچه از اين فصللل مقصللود بللود‪ :‬همچنيللن علللم و عقللل دو چيللز‬
‫ما همچنان كلله تللا آب‬ ‫عزيز است كه وراي اين در آدمي هيچ چيز نيست مگر معرفت؛ ا ل‬
‫و خاك به هم نباشد هيچ نفع از ايشان )به( حاصل نيايد‪ ،‬علم و عقل هللم چنيللن اسللت‪:‬‬
‫اگر همه علم علما در يك شخص جمع باشد كه با او عقل نباشد‪ ،‬از او هيچ نفع نباشللد؛‬
‫و اگر همه عقل عقلّ آن يك تن را باشد كه بازو علم نباشد‪ ،‬در وي هيللچ نفللع نباشللد‪ ،‬و‬
‫چون هر دو به هم باشند‪ ،‬همه نفعهاي دو جهاني از ايشان باشد‪.‬‬
‫ما كحل هدايت و معرفت بايد تا صدر جلنت يابد‪ ،‬و نجات از شركت يابد‪ ،‬و در دار دنيللا‬ ‫ا ل‬
‫از معلالم ديلن صلدهزار ولت يابلد‪ ،‬و بلله دهر ملرگ بشللارت يابلد‪ ،‬و در گللور فسلحت و‬
‫وسعت يابد‪ ،‬و روضت يابد‪ ،‬و سؤال منكر و نكير را اجابت يابد‪ ،‬و بللر صللراط مجللاوزت‬
‫يابد‪ ،‬و در قيامت صدهزار كرامت‪ ،‬و در بهشت با حور و قصور خلوت يابد‪ ،‬و از شراب‬
‫طهور شربت يابد‪ ،‬و در مقام خلوت قربت و زلفت يابد‪ ،‬و در مقام قربت لقاء و رؤيت‬
‫يابد‪ ،‬تا ابد الباد دولت بر دولت يابد‪ ،‬و نعمت بر نعمت يابد‪ ،‬آن هملله از نللور هللدايت‪ ،‬و‬
‫معرفت يابد‪ .‬و چون معرفت و هدايت نباشد‪ ،‬اگرچه سر و سللالر هملله خلللق باشللد در‬
‫دنيا‪ ،‬الما در عقبي مخذول‪ ،‬و مطرود‪ ،‬و معاتب‪ ،‬و معاقب باشد‪.‬‬
‫ما علم و عقل بي معرفت هيچ بر ندهد‪ ،‬و معرفت بي علم و عقل در آن جهان بر دهد‪،‬‬ ‫ا ل‬
‫و مرد را نجات دهد‪ .‬و معرفت و هدايت نجات دهنده است هر كجا كه باشد‪ ،‬و با هر كه‬
‫باشد؛ همچنان كه اصحاب الخدود را نجات داد‪ ،‬و همچنان كلله اصللحاب كهللف را‪ ،‬و آن‬
‫سگ ايشان را نجات داد‪ .‬و علم و عقل بي معرفت با مرد آن كند كه با بلعام با عللور و‬
‫با برصيصاي عابد كرد‪ ،‬و با ابليس ملعون كرد‪.‬‬
‫ۀ معرفت نيسللت‪ ،‬او از آن قللوم‬ ‫ۀ‬ ‫تعبي‬ ‫وي‬ ‫هر آن آدمي كه در طينت وي‪ ،‬و در آب و خاك‬
‫ة و نشان آدمي كه در آب و‬ ‫شرر ال شب زرهي ل ه‬‫م ز‬ ‫است كه حق سبحانه و تعالي ميگويد‪ :‬أدولئ ه ز‬
‫ك هد ش‬
‫گل او اين تعبيه است‪ ،‬او را اين نشان هاست‪ :‬صفاوت‪ ،‬و لطافت‪ ،‬و زهادت‪ ،‬و قناعت‪،‬‬
‫ميللت ديللن‪ ،‬و نليللت نيكللو‪ ،‬و سلليرت‬ ‫و سللخاوت‪ ،‬و شللجاعت‪ ،‬و ديللانت‪ ،‬و دللللت‪ ،‬و ح ل‬
‫پسنديده‪ ،‬و فكرت‪ ،‬و فطنت‪ ،‬و گشادگي خلقت‪ ،‬و حسن خلق‪ ،‬و امثال اين هللم در وي‬
‫باشد‪ ،‬و از ديگر سو هيچ كدورت‪ ،‬و نكرت‪ ،‬و عجب‪ ،‬و تكلبر نباشد‪.‬‬
‫هم چنان كه آب هرگز دعوي سرافرازي نكند‪ :‬همه از سوي نشيب رود‪ ،‬و بر زمين فرو‬
‫شود‪ ،‬و همه چيزها را حيات دهد‪ ،‬و هملله پليللديها را پللاك شللويد‪ ،‬و بلله هيللچ چيللز پليللد‬
‫و كند مگر آب كلله‬ ‫و نكند‪ .‬و هر جوهر كه لطيف است قصد عل ل‬ ‫نگردد‪ ،‬و هرگز دعوي عل ل‬
‫او جوهري لطيف است‪ ،‬و همه قصلد نشليب كنلد از فروتنلي ك ه او را هس ت‪ .‬و خلاك‬
‫مللا‬
‫جوهري كثيف است‪ ،‬و خويشتن از همه فروتر دارد‪ ،‬و پاي سپر هملله خلللق اسللت؛ ا ل‬
‫و نمايد‪ ،‬و برتري فرا جستن گيرد كلله‬ ‫چنداني بس بود كه بادي فرا وي جهد‪ ،‬چنداني عل ل‬
‫همه خلق جهان را پر ظلمت كند‪ ،‬و روز روشن بر چشم هملله خلللق چللون شللب تللاري‬
‫كند‪ ،‬و همه خلق از زحمت او كناره كنند‪ ،‬و در وي يك ذلره راحت نباشد‪.‬‬
‫ۀ او خاك است هم چنين باشللد‪ ،‬و‬ ‫آدمي هم چنين است؛ و در هر شخصي كه اغلب تعبي ۀ‬
‫در هر شخصي كه اغلب تعبي ۀۀ او آب است‪ ،‬چنان است كه گفته آمد‪ .‬و هر آدمي كه در‬
‫وي علللم‪ ،‬و عقللل‪ ،‬و معرفللت تعللبيه اسللت هملله راحت هللا‪ ،‬و نورهللا‪ ،‬و صللفاوتها‪ ،‬و‬
‫ور اس ت‪ ،‬و‬ ‫نيكوييها در وي است‪ :‬ه ر كجلا كله ميرود از نلور و ضلياي او جهلاني منل ل‬
‫عللالمي ميافللروزد‪ ،‬و هملله ظلمتهللا از پيللش وي ميگريللزد‪ ،‬و هملله حياتهللا بللا وي‬
‫ميرود‪ ،‬و مفتاح همه خيرها باشد‪ ،‬و راحت دلها باشد‪ ،‬و امان هملله خلللق روي زميللن‬
‫باشد‪) ،‬و( خورشيد زمانۀۀ خويش باشد‪ ،‬و ملجأ درويشان باشد‪ ،‬و پللدر يتيمللان باشللد‪ ،‬و‬
‫شوهر بيوگان باشد‪ ،‬و يار ضعيفان‪ ،‬و معدن احسان باشد‪.‬‬
‫و هرچه از خير‪ ،‬و خوبي‪ ،‬و نفع مسلمانان باشد همه از وي بللاز يابنللد‪ .‬و ايشللان نيللز دو‬
‫قوم باشند‪ :‬يك قوم از ايشان دل در سبب بندند‪ ،‬و يك قوم دل در مسبب بندند‪ .‬و مثل‬
‫آن قوم كه دل در سبب بندند‪ ،‬هم چون مثل آن چيزها باشد كه در دست مردمان باشد‪،‬‬
‫و به كسب ايشان آبادان است‪ :‬چون بلاغ‪ ،‬و بسلتان‪ ،‬و درختلاني ك ه ايشلان بله دسلت‬
‫خويش بكارند؛ اگر آب‪ ،‬و عمارت‪،‬و بيل‪ ،‬و نيرو‪ ،‬و امثال اين از آن باز گيرند‪ ،‬خلل بدان‬

‫‪83‬‬
‫راه يابد و بر ندهد‪ .‬و اگر يك سال خشك سال باشد‪ ،‬و اگر كاريز خلل كند اغلب آن بلله‬
‫زيان آيد‪،‬مگر درختي كه بيخ به آب دارد‪.‬‬
‫دديگر قوم كه دل در مسبب بستهاند‪ :‬همچون چيزهلايي اسللت كله در كللوه و صللحرا و‬
‫بيابان باشد‪ ،‬و دست عمل خلق از وي دور باشد‪ ،‬و سبب عمللارت مللا در ميللان نباشللد‪،‬‬
‫اگر آب يابد و اگر نيابد‪ ،‬و اگر باران باشللد و اگللر نباشللد‪ ،‬همچنللان تللر و تللازه و خنللدان‬
‫ميباشد‪ .‬در سرماي زمستان‪ ،‬و گرماي تابستان‪ ،‬و در خشكسال‪ ،‬و در نمسللال‪ ،‬هملله‬
‫يك رنگ دارد؛ زيرا كه تكيه بر پرورش و لطف ايزدي دارد‪ ،‬نه بر دست و كسللب ايللن و‬
‫آن‪.‬‬
‫هان! اي مردي كه در بنده اوراد‪ ،‬و ركعات‪ ،‬و عبادت خويشي؛ زينهار! دست از مجاهدت‬
‫بللاز مللداري‪ ،‬و اوراد و عبللادت خللويش همچنللان ميورز كلله در خللون خللويش شللوي!‬
‫همچنان كه در كسب دنيا دل در سبب بستهاي و بي سببي هيچ نبيني‪ ،‬در باب دين هللم‬
‫چنين دست از مجاهت باز مدار كه بي مجاهدت هيچ نيكويي نيابي؛ زيرا كلله هللر كلله دل‬
‫در سبب بست هرگز بي سبب بازو كار نكنند‪ .‬سر پي خويش نگللاه دار! در آن درختللان‬
‫كوهي‪ ،‬و بز‪ ،‬و ميش كوهي‪ ،‬و آهو منگر؛ ار تو گوسپند‪ ،‬و چهارپاي خويش يك روز سللر‬
‫به صحرا بيرون دهي بي شوان يكي باز نيللابي‪ .‬و آن گوسللپندان كللوهي شللب و روز در‬
‫كلل بلر رحملان‬ ‫آن دشت و صحرا ميگردند‪ ،‬و پيوسته فربه و قوي! زيرا كله ايشلان تو ل‬
‫دارند نه بر شوان‬
‫ما اگر آن كس كه مي مسلبب را بيند‪ ،‬و نفللع و ضلللر هملله از او دانللد‪ ،‬همچنللان كلله آن‬ ‫ا ل‬
‫درخت كوهي‪ ،‬كه اگر سال خشك باشد‪ ،‬و اگر تر هيچ زيان نللدارد‪ ،‬بلكلله چللون نمسللال‬
‫ما اگر مرد سبببين يك سبب از كار باز گيرد‪ ،‬بيشك خلل كند؛‬ ‫باشد شادابتر باشد‪ .‬ا ل‬
‫و اگر مرد سبب بين خواهد كه از سبب ببرد‪ ،‬در دل بايد كرد كه رنج بسيار بكشيد‪ ،‬آنگه‬
‫پس از آن مگر او را مسللم گردد كه بي اسبابي زيان ندارد‪ ،‬و بالللهالعون والتوفيق‪.‬‬

‫‪84‬‬
 ‫باب بيست و دوم‬
‫در‬
‫مجاهدت خاصگان كهّ چگونهّ بايد كرد‬
‫شيخالسلّم‪ ،‬قدوةا البدال‪ ،‬قطبالعالم‪ ،‬ابونصر احمدبن ابي الحسن اللنامقي‪ ،‬الجللامي‬
‫دسّاللله روحهالعزيز گويد كه‪:‬‬ ‫ق ل‬
‫مجاهدت كردن مبارك باشد‪ ،‬و رنج خلق و قهر هوي سخت مفيد باشللد از بهللر دو چيللز‬
‫دوا فهي شنللا‬
‫ن جاهزلل د‬ ‫ل‪ ،‬قللوله تعللالي‪ :‬زوال لللذ هي ش ز‬‫را‪ :‬يكي حرمت داشللتن فرمللان خللداي را علزوجلل ل‬
‫ه‬ ‫ل‬
‫ن اللل ز‬ ‫سلدنوا إ ل‬ ‫ح ه‬ ‫سبزلنا؛ و ديگر اميد داشتن وعلده احسلان را‪ ،‬قلوله تع الي‪ :‬وز ا ش‬
‫ز‬ ‫م د‬ ‫ل زن زهشد هي زن لهد ش‬
‫ن‪.‬‬‫سني ش ز‬‫ح ه‬ ‫م ش‬‫ب ال ش د‬ ‫ح ر‬ ‫يد ه‬
‫چون اصل كار بر اين ساخته اند دسللت از مجاهللدت بللاز نبايللد داشللت‪ :‬چللون روزي كلله‬
‫قسمت كرده است دست از كسب باز نداري‪ ،‬بهشت و كار آن جهان كه در عمل بسته‬
‫است و در مجاهدت‪ ،‬دست باز نبايد داشت‪ .‬معاش اغلب خلللق هملله بللر كسللب دسللت‬
‫خويش ساخته اند؛ از هزار يكي باشد كه از گنج خللورد‪ ،‬ديگللر هملله از دسللت رنللج خللود‬
‫خورند‪ .‬در جمله مق لر بايد بود كه حق سبحانه و تعالي كار كند به سبب‪ ،‬و كللار كنللد بللي‬
‫سبب‪ .‬اگر گويي‪ :‬همه به كسب ماست‪ ،‬فضل خداي كجا شود؟ و اگللر گللويي‪ :‬هملله بلله‬
‫فضل اوست‪ ،‬امر و نهي كجا شود؟ پس هر دو را مقلر ميبايد بود تا مرد مؤمن عللارف‬
‫ن فرمان‪ .‬و چنان بايد كلله بنللده بللر‬ ‫مخلص باشي‪ ،‬تا هم فايدۀۀ فضل به تو رسد‪ ،‬و هم آ ه‬
‫سر امر و نهي باشد؛ الما اگر بللاران فضلللي در آيللد‪ ،‬چنللان بايللد كلله بنگريللزد‪ ،‬و در پنللاه‬
‫ۀ خود بكنللد‪ ،‬و بدانللد‬ ‫ن ديگران نرود‪ ،‬تا باران فضل وي را آغشت ۀ‬ ‫كسب دست خويش و آ ه‬
‫كه با يك ساعت فضل او بنده چندان كارها بكند كه همه عمر به دسللت كسللب خللويش‬
‫نتواند كرد‪.‬‬
‫يك بارابر سعادت برآيد‪ ،‬و چندان باران فضل فرو بارد كه عالمي آبادان كنللد‪ ،‬و چنللدان‬
‫سيل ها انگيزد كه بسياري چشمه و كاريز برانگيزد‪ ،‬و چندان نباتهللا برويللد كلله جهللاني‬
‫بدان توانگر گردد‪ .‬اما چنداني لباده‪ ،‬و گليم‪ ،‬و باراني‪ ،‬از دست خويش بر نبايللد دوخللت‬
‫كه در زير آن پنهان باشي و فرا هيچ فضل نبيني‪ ،‬و پيوسته در پناه عمل خويش بماني!‬
‫ن باران فضل؛ زيرا كه اول باري بدان‬ ‫و هر كس را سخن فضل گفتن مسللم نباشد‪ ،‬و آ ه‬
‫ايمان بايد نه گفتاري بلكه حقيقتي‪.‬‬
‫ۀ تست بيرون بايد آمد‪ ،‬تا آن گللاه كلله‬ ‫و از پناه خيمه‪ ،‬و سراي‪ ،‬و دهليز‪ ،‬و هر چه ساخت ۀ‬
‫باران فضل به تو رسد‪ ،‬و منفعت آن بيابي‪ .‬همه قحط سالي از بي باراني باشد و هملله‬
‫فراخي ها از باران باشد‪ ،‬و هر كه از باران فضل بهللره نللدارد پيوسللته در رنللج و محنللت‬
‫باشد‪.‬‬
‫سبب فراخي‪ ،‬و معيشت خلق همه از باران باشد؛ چون آن را منكر باشي آنچه نصلليب‬
‫و طعم ۀۀ تو باشد به تو رساند‪ ،‬اما منكر باران بودن كه‪ :‬مللن آب كللاريز و چشللمه دارم‪،‬‬
‫نه از عقل و معرفت باشد‪ ،‬اين جز راه تقليد مقلدان نباشد‪ ،‬عقل كار بايد بسللت‪ ،‬و در‬
‫بايد انديشيد كه‪ :‬اگر باران نباشد‪ ،‬هيچ چشمه و كاريز آب ندهد‪ ،‬و مدد آب ايشان هملله‬
‫از باران است‪ ،‬نه از دست كسب اين و آن‪.‬‬
‫در معاني اين سخن مينگر! و به سلّمت ميباش‪ :‬هرگز از چشمه و كاريز آب بر سر‬
‫هيچ كوه نرود‪ ،‬اما هيچ كوهي نيست در عالم كه آن بلندتر است كلله نلله ابللر سللعادت و‬
‫باران فضل بر زبر آن است‪ ،‬و همه از سر او فرو بارد و هيللچ كللاريز و چشللمه در هيللچ‬
‫بيابان و وادي فرو نرود؛ اما چون ابر سعادت برآيد‪ ،‬و باران فضل فرا باريلدن آيللد‪ ،‬چله‬
‫ن كللافران‪،‬‬ ‫كوه‪ ،‬و چه بيابان‪ ،‬و چه خارستان‪ ،‬و چه گلزار‪ ،‬و چه بلّد مسلمانان‪ ،‬و چه آ ه‬
‫ظر إلللي آثللار‬ ‫ل عالم منتشللر گللردد‪ ،‬قللوله تعللالي‪ :‬فزللان ش د‬ ‫همه را بهره دهد‪ ،‬و آثار آن در ك ل‬
‫ز‬
‫موشهتها‪.‬‬ ‫حيياشلشر ز‬
‫ض ب زعشد ز ز‬ ‫ف يد ش‬‫مةه الل لهه ك زي ش ز‬ ‫ح ز‬ ‫زر ش‬
‫احوال مرد مؤمن هم چنين باشد كه‪ :‬از فضللل‪ ،‬و لطللف‪ ،‬و جللود‪ ،‬و كللرم‪ ،‬و رحمللت او‬
‫خبر دارد‪ ،‬به هيچ چيز دل او مشغول نگردد‪ ،‬و در انتظار فضل او باشد‪ ،‬تا كللي بللود كلله‬
‫ابر سعادت بر آيد‪ ،‬و باد لطف فرا وزيدن آيد‪ ،‬و بللرق نللدامت فللرا جسللتن آيللد‪ ،‬و رعللد‬

‫‪85‬‬
 ‫محبت فرا غلريدن آيد‪ ،‬و باران فضل فرا باريدن آيد‪ ،‬و نور معرفت فرا رخشيدن آيللد‪ ،‬و‬
‫مرد مؤمن عارف مخلص از سر هدايت و شفقت اسلّم زبان صدق برگشايد‪ ،‬و آواز در‬
‫ت أشل ز ش‬
‫حيللاهء‬ ‫سللهلما ه‬‫م ش‬ ‫ن زوال ش د‬ ‫مسلللمي ز‬ ‫ت زوال ش د‬ ‫مؤ ش ه‬
‫منللا ه‬ ‫ن زوال ش د‬‫مني ز‬ ‫فللشر ل هل ش د‬
‫مللؤ ش ه‬ ‫م اغ ش ه‬‫ملكوت افگند كه‪ :‬ألل لهد ل‬
‫ت‪.‬‬‫موا ه‬‫م زواشل ش‬‫من شهد ش‬
‫ه‬
‫ۀ بلّد روم‪ ،‬و زنگ‪ ،‬و سلند‪ ،‬و هنلد‪،‬‬ ‫مت پر گشايد تا گرد هم ۀ‬ ‫چون از اين فارغ شود باز ه ل‬
‫ه‬ ‫ر‬ ‫پل‬ ‫و‬ ‫برآيلد‪،‬‬ ‫مغلرب‬ ‫و‬ ‫رق‬ ‫مش‬ ‫و‬ ‫شلامات‪،‬‬ ‫و‬ ‫شام‬ ‫و‬ ‫عجم‪،‬‬ ‫و ترك‪ ،‬و سقلّب‪ ،‬و عرب‪ ،‬و‬
‫ۀ جهللودان‪ ،‬و گللبران‪ ،‬و ترسللاا‪ ،‬و‬ ‫ر هملله خلللق عللالم بگسللتراند‪ :‬جمللل ۀ‬ ‫شللفقت بللر سلل ه‬
‫مشركان‪ ،‬و كافران را مسلماني خواهد؛ منافقان را اخلّص خواهد‪ ،‬مفسللدان را صلللّح‬
‫خواهد‪ ،‬عاصيان را توبه خواهد‪ ،‬مطيعان را استقامت خواهد‪ ،‬مسلمانان را زيلادت بللر و‬
‫احسان خواهد‪ .‬هر نفسي كه از وي در وجود آيد درجي باشد در وي چندان گوهر و درر‬
‫تعبيه باشد كه همه توانگر گردند‪ ،‬و از آن بللاران فضللل او چنللدان سلليل ها خيللزد كلله از‬
‫مشرق تا مغرب ميرود‪ ،‬و نفع ميدهد‪ ،‬و دريا از آن پر ميگردد‪ ،‬و جمله بلللر و بحللر از‬
‫آن باران فضل او نصيب مي يابند‪ .‬هرگز از كللاريز و چشللمه ايللن نفللع بلله حاصللل نيايللد‪،‬‬
‫فضل را باري منكر نبايد بود‪ ،‬تللا از نفللع او بللي نصلليب نباشللي‪ ،‬كله منكللر فضللل هرگللز‬
‫توانگر نگردد‪ ،‬تا معلوم باشد!‬
‫***‬
‫فصل‪ :‬چون حق سبحانه و تعالي در هر چيللزي از اسللرار ربللوبليت چيللزي تعللبيه كللرده‬
‫است از هر اجناسّ خلق از هر نوعي كه هست‪ :‬چه در جلانوران‪ ،‬و خداونلدان ارواح‪ ،‬و‬
‫چه در جمادات‪ ،‬و چه در نور‪ ،‬و چه در ظلمت‪ ،‬و تر و خشك‪ ،‬و گللرم و سللرد‪ ،‬و چلله در‬
‫آسمان‪ ،‬و چه در زمين‪ ،‬و افلّك‪ ،‬و بروج‪ ،‬و چه در شللمس و قمللر و كللواكب‪ ،‬و چلله در‬
‫مار و مور و ماهي‪ ،‬و خزنده‪ ،‬و مخنللده‪ ،‬و سللباع‪ ،‬و طيللور‪ ،‬و جللن و انللس‪ ،‬در هللر چلله‬
‫هست در هر يكي از لطف رلباني تعللبيهاي اسللت‪ ،‬و سلللري اسللت از اسللرار حللق‪ ،‬و آن‬
‫اسرار با خداوندان معني به زبان حال باز ميگويد‪ ،‬و هرگللز مللرد مقل لللد را از آن معنللي‬
‫هيچ بهره نباشد؛ زيرا كه مقللد در هر چلله نگللرد‪ ،‬چللون چيللزي بللدو روي نمايللد‪ ،‬او را از‬
‫قول استاد‪ ،‬و پدر و مادر چيزي ياد آيد در آن نللوع‪ ،‬و از قللول ايشللان در آن نگللرد‪ ،‬و از‬
‫نفع آن اسرار بي بهره ماند‪ ،‬مگر كسللي كلله چيللزي بلله تقليللد از خداونللد نظللري گرفتلله‬
‫جت راه نمايد‪ ،‬و از تقليد بگذرد‪ ،‬و نظر او صحيح گللردد‪،‬‬ ‫باشد‪ ،‬آن گه آن تقليد زود به ح ل‬
‫و از اسرار كارها چيزي بداند؛ ديگر هيچ كس را در اين معاني راه نباشد مگر خداوندان‬
‫نظر را‪.‬‬
‫و اگر خداوند نظر راغب دنيا باشد‪ ،‬از ده نظر يكي راست و صحيح افتللد‪ ،‬و ديگلر همله‬
‫وض‪ ،‬و‬ ‫كل‪ ،‬و ملتقي‪ ،‬و مف ل‬ ‫خطا باشد! الما اگر خداوند نظر زاهد‪ ،‬و عالم‪ ،‬و عاقل‪ ،‬و متو ل‬
‫راضي باشد‪ ،‬در هر چه نگرد او را از آن چيز روي نمايد‪ ،‬و در دل وي نور هدايت رلباني‬
‫برافروزد‪ ،‬و حكمتي بر زبان وي برود‪ ،‬و عبرتي در چشم وي پيدا آيد و سلري از اسللرار‬
‫كه در اين معني ياد كرده آمد چيزي بر وي گشاده گردد‪ ،‬و آن سلر خايه و بچه ميكنللد‪،‬‬
‫تا آن گاه كه اغلب اسرار‪ ،‬و معاني چيزها او را كشف گردد‪.‬‬
‫هر كه از آن قوم بللدين صللفت گرديللد‪ ،‬ايشللان اوتللاد ارض باشللند و كوه هللاي بيخآور‪ ،‬و‬
‫گنجهاي د دزرر‪ ،‬و درج هاي پر جواهر‪ ،‬و معدن خزاين بشر‪ ،‬و مكان سخا و جللود‪ ،‬و امللاكن‬
‫جواهر‪ ،‬و معادن كبريت احمر‪ ،‬و امان زمين و زمان‪ ،‬و آسايش جهان و جهانيان‪ ،‬و همه‬
‫راحت هاي دو جهاني از وجود ايشان‪ ،‬و بقاي عالم در بقاي ايشان‪ ،‬و رنج همه جهانيللان‬
‫بر ايشان نهاده‪ ،‬و همه بلّها نصيب ايشان كللرده‪) ،‬و ايشللان( را ميخهللاي زميللن كللرده‪،‬‬
‫همچنان كه تا كوهها را ميخ زمين نكرد‪ ،‬زمين آرام نگرفت‪ ،‬چون كوهها بللر روي زميللن‬
‫مهللادا أ‬ ‫ض ه‬ ‫ل اشلر ز‬ ‫جعزلل ه‬ ‫م نز ش‬‫افگند‪ ،‬و جهان را به سبب آن بر جاي بداشللت‪ ،‬قللوله تعللالي‪ :‬ا زل زلل ش‬
‫سللباتأا؟ تللا آخللر آيللت؛ ايللن هملله اسللرار‬ ‫م د‬ ‫مك د ش‬ ‫جعزشلنا ن زللوش ز‬ ‫م ا زشزواجا أ وز ز‬ ‫قناك د ش‬ ‫خل ز ش‬
‫ل ا زشوتادا أ و ز‬ ‫زوال ش ه‬
‫جبا ز‬
‫مللا چللون از سللر‬ ‫است‪ ،‬و اگر به اسرار اين همه مشغول گرديم‪ ،‬تطويل بسلليار افتللد‪ ،‬ا ل‬
‫تحقيق در يكي نگري‪ ،‬و آن يكي بداني كه چيست‪ ،‬ديگر همه بر تو آسان گردد‪.‬‬
‫ل اين زمين را مهد ميخوانللد؛‬ ‫الول بدان كه؛ مهد گهواره باشد‪ ،‬و چند جاي خداي علزوج ل‬

‫‪86‬‬
‫مههيللدا أ و‬ ‫ز‬
‫ت ل زلل د‬
‫ه تز ش‬ ‫مهزللد ش د‬ ‫مهادأا؟ ديگر ميگويللد‪ :‬وز ز‬ ‫ل اشلر ز‬
‫ض ه‬ ‫جع ز ه‬ ‫يكي اين جا كه ميگويد‪ :‬ا زل ز ش‬
‫م نز ش‬
‫صهبيأا‪ .‬ايللن جهللان را‬ ‫مهشد ه ز‬ ‫ن هفي ال ش ز‬ ‫جاي ديگر در باب عيسي صلواتاللله عليه ميگويد‪ :‬كا ز‬
‫ل‬
‫مهد خواند‪ ،‬و در ميان مهد كودك بود چنان كه از عيسللي صلللواتالله عليلله خللبر داد‪ .‬و‬
‫ل ايللن كوههللا را بللر‬ ‫هم مهد را و هم كودك را دايه بايد‪ ،‬و نگاهباني بايللد‪ :‬خللداي علزوجلل ل‬
‫مثال دايه و نگاهباني بيافريد‪ ،‬تا اين زمين را و هر چه در اوي است نگاهباني ميكنللد و‬
‫دايگي‪.‬‬
‫همچنان كه مادر مهربان و دايۀۀ مشفق خويشتن را فداي آن كودك كند‪ ،‬و همه بلّهللا‪ ،‬و‬
‫رنج ها بكشد‪ ،‬تا رنجي بدان نرسد‪ ،‬و همه چيزها بخورد تا آن كودك را شللير باشللد‪ ،‬و تللا‬
‫او را نيكو بپروراند در رنج خويش ننگرد‪ ،‬و در پللرورش و آسللايش كللودك نگللرد؛ خللداي‬
‫ل همچنين اين چند هزار كوههاي بيخ آورد سر به عنان آسمان‪ ،‬و بيخ به ثري فرو‬ ‫علزوج ل‬
‫برده )بيافريد( و هر بلّ كه از آسمان به زمين فرستد‪ ،‬نخست همه بر كوهها فرود آيللد‪،‬‬
‫و كوه رنج آن بكشد‪ ،‬و نفع آن به زمين و هر چه در زمين است برساند‪ ،‬و از هيچ كس‬
‫هيچ نفع نپيوسد‪ ،‬و همه را نفع دهد‪.‬‬
‫دليل و روشن بر اين بشنو‪ ،‬و خرد را كار بند! تا از بسياري چيزها باز رهي؛ و آن دليللل‬
‫اين است كه‪ :‬هرگز هيچ كس به كوه نشود كه چيزها به كوه بللرد‪ ،‬هملله از كللوه چيزهللا‬
‫آرند‪ ،‬و هر كه در ماند به كوه پناه برد ايمن گردد‪ .‬و كوه همه خلللق را نفللع دهللد چلله در‬
‫تنگي‪ ،‬و چه در فراخي‪ ،‬چه در بيم‪ ،‬و چه در امن‪ ،‬و چه در غم‪ ،‬و چه در شادي‪ ،‬همه را‬
‫پناه دهد‪ ،‬و پناه همه خلق كوه باشد‪ ،‬و ملجأ ضعفاء‪ ،‬و اقوياء كللوه اسللت و تللا بللر كللوه‬
‫برف‪ ،‬و باران‪ ،‬و تگرگ‪ ،‬و گرما‪ ،‬و سرما نباشد در زمين و دشت‪ ،‬و صحرا‪ ،‬هيچ نباشد‪.‬‬
‫و تا هر يك چندي كاني از اماكن كوه پيدا نيايد‪ ،‬در دسللت مردمللان چلله درويللش‪ ،‬و چلله‬
‫توانگر‪ ،‬زر و سيم فراخ نگردد‪.‬‬
‫و هر چه اسباب معيشت خلق است اغلب از كوه خيزد‪ :‬چه زر سللرخ‪ ،‬و روي‪ ،‬و برنللج‪،‬‬
‫و آهن‪ ،‬و مس‪ ،‬و سرب‪ ،‬و ارزيلز‪ ،‬و چلوب‪ ،‬و هيملله‪ ،‬و داروهلا‪ ،‬و ميوههلاي ناكشللته‪ ،‬و‬
‫آبهاي خوش همه از كوه است‪.‬‬
‫و هر گوهري كه هست همه از كوه است‪ .‬و كوه از دريا توانگرتر و مفيدتر است؛ زيللرا‬
‫كه هر كودكي‪ ،‬و پيرزنلي‪ ،‬و پيرم ردي‪ ،‬و ضلعيفي‪ ،‬از كلوه بهلره تواننلد گرفلت‪ ،‬و نفلع‬
‫بديشان رسد‪ ،‬ا لما از دريا هر كسي نتواند گرفت‪ .‬و تا كوه رنللج بللرف و بللاران‪ ،‬و يللخ‪ ،‬و‬
‫ژاله‪ ،‬نكشد دريا خود دريا نگردد‪ ،‬و دريا خود دريا نباشد و هرگز وه را از دريا هيللچ نفللع‬
‫نباشد‪ ،‬و دريا را از كوه نفع باشد‪ .‬و هر كه در دريا شود از بيم دريا نه رنللگ روي مانللد‪،‬‬
‫و نه قوت تن ماند‪ ،‬و نه بر جان‪ ،‬و نه بر مال‪ ،‬و نه بر هر چه بازو‪ ،‬و نه بر آنچه نه بازو‬
‫ما آن كوه همه بر بدل اين است‪.‬‬ ‫باشد هيچ تكيه نمايد؛ ا ل‬
‫ل را اوتاد الرض خوانند‪ ،‬كه ايشان ميخ زمينانللد‪ ،‬و‬ ‫از آن است كه اولياي خداي علزوج ل‬
‫ل كوهها را بر زمين نيوفگند‪ ،‬زميللن آرام نگرفللت؛ از‬ ‫امان جهانياناند‪ .‬و تا خداي علزوج ل‬
‫ل‬
‫آن است كه آرام جهانيان به اولياي خداي است علزوجل‪ .‬و هر چه در كوه در است‪ ،‬در‬
‫ل در است‪ ،‬و هر چه از كوه باز يابي از ايشان باز يابي‪ .‬و در ايشان‬ ‫اولياي خداي علزوج ل‬
‫چيزهاي ديگر باشد كه در كللوه نباشللد؛ و هللر كللس كلله او كللوه دوسللت دارد از ايشللان‬
‫ل اغلللب در كللوه‬ ‫باشد‪ .‬از آن است كلله‪ :‬زاهللدان‪ ،‬و پارسللايان‪ ،‬و اوليللاي خللداي علزوجلل ل‬
‫باشند‪ ،‬و مسكن خود در كوه ها سازند كه ايشان هم طبللع كللوه باشللند‪ .‬آن قللوم كلله در‬
‫مردم كوهي طعنه زنند‪ ،‬و گويند‪ :‬اين مرد كوهي است! ايشان از كم خردي ميگوينللد‪.‬‬
‫اگر ايشان از فضل كوه‪ ،‬و مردم كوهي خبر داشتندي‪ ،‬چنان سللخنان نگفتنللدي! گرفتللم‬
‫ل از كللوه بللود‪ ،‬و او بهللترين‬ ‫كه هيچي نميدانند‪ ،‬باري نميدانند كه رسول خداي علزوجلل ل‬
‫همه خلق بود‪ .‬او از كوه بود‪ ،‬و هر وقت كه درماندي پناه به كوه بللردي‪ .‬اي كللم عقللل!‬
‫ل طعنه زده باشي‪.‬‬ ‫چون در كوه‪ ،‬و در مردم كوهي طعنه زني‪ ،‬در رسول خداي علزوج ل‬
‫ن مسلللمانان؛ و‬ ‫و اين طعنه در مردم كوهي نهللاد شللعار جهللودان وگبركللان اسللت نلله آ ه‬
‫چنين‪ ،‬و مانند اين چيزها بسيار است كه بيگانگان در ميان خلق افگندهاند‪ ،‬و بلله طعنلله‬
‫ل‪ ،‬و آن همچنللان در‬ ‫ميگويند‪ .‬و ايشان بسيار طعنه زدهاند در پيغمللبران خللداي علزوجلل ل‬

‫‪87‬‬
 ‫ميان خلق بمانده است‪ .‬و ميگويند‪ ،‬در خود در نهانديشند تا چلله ميگوينللد؛ و ايللن نيللز‬
‫مل نكردهاند و نميكنند‪ ،‬تللا از اسللرار‬ ‫هم از آن است كه در سلر كارها‪ ،‬و سلر سخنان تأ ل‬
‫كارها باز ماندهاند‪ .‬و به پوست قناعت كردهاند‪ ،‬و از مقصللود محجللوب ماندهانللد‪ ،‬حللق‬
‫سب دزلنا‪.‬‬ ‫م د‬ ‫دوا فهشينا ل زن زهشد هي زن لهد ش‬ ‫ن جاه د‬ ‫سبحانه و تعالي مي چنين فرمايد‪ :‬وال لذ هي ش ز‬
‫گفت آن كساني كه در راه ما جهد كنند بنمائيم ايشان را راه هاي ما تا ايشان خردمندي‬
‫كنند‪ .‬و آن راهي كه شايسته و بايسته است‪ ،‬و راستر برگيرند و بر آن بروند‪ .‬دليللل بللر‬
‫سللزتقشيما أ‬ ‫م ش‬ ‫صللراطي د‬ ‫ن هللذا ه‬ ‫آن كه چنيللن اسللت آن اسللت كلله راه بيللان كللرد‪ ،‬گفللت‪ :‬وز ا ز ل‬
‫ن‪ .‬و‬ ‫قللوش ز‬ ‫م ت زت ل د‬ ‫د‬ ‫ل‬ ‫ز‬
‫م ب هللهه لعزلكلل ش‬ ‫د‬
‫م وزصللي لك ش‬ ‫سللب هي شل ههه ذل هك دلل ء‬ ‫ن ز‬ ‫م ع زلل ش‬ ‫فلللرقز ب هك دلل د‬ ‫ل فزت ز ز‬‫فزللات لب هدعوه د زول ت زت لب هعدللوا ال شب رب دلل ز‬
‫رسول)ص( ميگويد‪ :‬پيش از شما كسان بودندكه راهها ميرفتند‪ ،‬و همله هلّك شلدند؛‬
‫اي شما كه المت منيد! چنان مكنيد كه هلّك شويد! و هم رسول)ص( ميگويد چنان كه‬
‫راويان روايت كردهاند كه‪:‬‬
‫ق‬ ‫ش‬ ‫أ‬ ‫ل‬ ‫أ‬ ‫ل‬ ‫ز‬
‫خللط وز‬ ‫ن ال ز‬ ‫مي شلل ه‬ ‫ن يز ه‬ ‫خطوطا ع زلل ش‬ ‫ل اللهه وز خط د‬ ‫سب هي ش د‬ ‫خطا زفقال‪ :‬هذا ز‬ ‫صحاهبه ز‬ ‫ل الل لهه هل ش‬ ‫سو د‬ ‫ط زر د‬ ‫خ ل‬ ‫ز‬
‫ن هللذا‬ ‫م زتلّ‪ :‬وزأ ل‬ ‫ه؛ ث دلل ل‬ ‫ز‬
‫عوا إلي شلل ه‬ ‫ن ي زللد ش د‬ ‫شللشيطا ء‬ ‫من شهللا ز‬ ‫ل ه‬ ‫سبي ش ة‬ ‫ل ز‬ ‫د‬
‫علي ك ق‬ ‫ل‪ ،‬ز‬ ‫سب د ء‬
‫ل هذا د‬ ‫ه؛ قا ز‬ ‫ن يساره ه‬ ‫عز ش‬
‫م ب هللهه‬ ‫د‬
‫صللي دك ش‬ ‫م وز ل‬ ‫د‬
‫سللب هي شل ههه ذل هكلل ش‬ ‫ن ز‬ ‫م ع زلل ش‬ ‫د‬
‫فلللرقز ب هكلل ش‬ ‫ل فزت ز ز‬ ‫سللب د ز‬ ‫ش‬
‫قشيمازفأت لب هعدوشه د زول ت زت لب هدعوا ال ر‬ ‫أ‬ ‫ست ز ه‬ ‫م ش‬ ‫صراطي د‬ ‫ه‬
‫ن‪.‬‬ ‫قوش ز‬ ‫ل زعزلك ش‬
‫م ت زت ل د‬ ‫د‬ ‫ل‬
‫طي بكشيد‪ ،‬و ياران خويش را گفت‪ :‬اين خط‬ ‫پارسي خبر چنين باشد كه رسول)ص( خ ل‬
‫ل‪ ،‬و از چللپ و راسللت آن خللط‪،‬‬ ‫راه خداي است‪ -‬يعني مثللال راه خللداي اسللت‪ -‬علزوجلل ل‬
‫خطها نيز بكشيد‪ ،‬و گفت‪ :‬اين راههايي است كه بر سللر هللر راهللي شلليطاني ايسللتاده‬
‫است شما را بازان راه ميخواد؛ نگر! كه اجابت مكنيد او را‪ ،‬پس اين آيللت بللر ايشللان‬
‫مسزتقيمأا‪ ،‬الية‪ .‬آن خط كه اول بكشلليده بللود‪ ،‬گفللت‪ :‬ايللن را‬ ‫صراطي د‬ ‫ن هذا ه‬ ‫خواند‪ :‬وز أ ل‬
‫پس روي كنيد‪ ،‬و آن راههاي ديگر را پس روي مكنيد‪ ،‬وصللليت خللداي و رسللول شللما را‬
‫اين است‪،‬اگر شما هستيد از پرهيزگاران‪.‬‬
‫چون وصيت خداي عزوجل مر بندگان را اين است‪ ،‬و وصليت رسللول مللر امللت را ايللن‬
‫مل بايد كرد‪ ،‬و گرد تقليد هر مقل لللدي نبايللد گشللت‪ ،‬و‬ ‫كر و تدلبر و تأ ل‬ ‫است‪ ،‬لبد در اين تف ل‬
‫به پوست قناعت نبايد كرد‪ ،‬كه از پوست هيچ چيزي نيايد‪ .‬طبع كيك و گزندۀۀ ديگر نبايللد‬
‫داشت كه همه گرد پوست گردند‪ ،‬و هرگز دهن ايشان از پوست فراتر انشود‪ ،‬و طعللم‬
‫گوشت نيابند؛ عقاب طبع بايد بود كلله بلله اول آهنللگ دل كنللد‪ ،‬تللا دل يابللد هيچللي ديگللر‬
‫نخورد‪ ،‬و عقاب طبع باش تا مقصود حاصل گردد‪.‬‬
‫و مجاهدت ببايد كرد و راه ببايد ديد‪ ،‬و به نظر صحيح ببايد نگريست‪ ،‬و ببايد دانست‪ ،‬تا‬
‫از آنچه مقصود است چيزي )به( حاصل آيد‪ ،‬و )از( آن معني كه در وي است ترا چيزي‬
‫روي نمايد‪.‬‬
‫چند گرد پوست گردي؟ از پوست هيچ نيايد! مغز بايد تا روغن آيد؛ آنگه كه مغز باشد تا‬
‫او را بنرنجاني هم روغن بيرون نيايد‪ ،‬مالش بايد داد تا روغن بيرون آيد‪ .‬و چللون روغللن‬
‫از پوست جدا خواهي كرد آن را طريقي است‪ ،‬چون نه بر آن طريق روي‪ -‬و نلله چنللان‬
‫كني كه مي بايد كرد‪ -‬روغن و قشر هر دو در هم بماند؛ افزون نمايد ولكن روغن يك تللا‬
‫نباشد‪.‬‬
‫مجاهدت مرد عارف بينا هم چون روغن بيرون كردن مرد عصار باشد كه دانللد كلله چلله‬
‫مي كند‪ :‬در يك ساعت ده من روغن از پوست بيرون كنللد؛ كنجللاره بلله جللاي خللويش‪ ،‬و‬
‫روغن به جاي خويش‪ .‬مردمان ديگر همه در بسياري كوشند‪ ،‬نلله در صللفاوت و اخلّص؛‬
‫اغلب خلق سررشته اين جا گم كردند كه هلوي ميپرسلتند و ميپندارنلد ك ه مجاهلدت‬
‫ميكنند! شيطان راه مقلللدان و قلرايللان‪ ،‬و راغبللان مجتهللد هملله مي زيللر و زبللر كللرده‬
‫است‪ .‬مرد مجتهد را مي جهد در آن بايد تا نقد قيامت راست كند‪ .‬جهد مللا هملله در آن‬
‫است تا مردمان چه پسندند‪ ،‬و در باب ما چه گويند‪ ،‬و بر چه كار ما را بستايند تا ملا آن‬
‫كنيم؛ ما را آن هيچ نگرفته است تا رضاي خدا چيست؟! همه جهد ما در بسياري اسللت‬
‫نه در جست نجات‪ ،‬ودر راستكاري نجات است‪.‬‬
‫اما ببايلد دانسلت كله مجاهلدت هلر كسلي از نلوعي ديگلر اسلت‪ ،‬و در هلر مقلامي‪ ،‬و‬

‫‪88‬‬
 ‫سرايي‪ ،‬كه مرد باشد آن جا مجاهدت سودمند باشد‪.‬‬
‫مجاهدت از مرد دهقان ببايد آموخت‪ :‬اگر در آن وقت كه تخم بايد كشت او آب بللرد‪ ،‬و‬
‫اگر در آن وقت كه مي آب بايد برد او تخم كارد هر دو بي بر گردد‪ .‬و اگللر در آن وقللت‬
‫كه داسّ بر ميبايد گرفت او بيل برگيرد‪ ،‬و اگر در آن وقت كه بيللل بللر بايللد گرفللت او‬
‫داسّ برگيرد‪ ،‬پيوسته بر كار باشد املا در كلار وي هيلچ فايلدهاي نباشلد‪ ،‬و رنلج بيهلوده‬
‫باشد‪.‬‬
‫و مانند اين بسيار كساناند كه پيوسته در اوراد و فضايل گزاردناند‪ ،‬و فرايض سللر بلله‬
‫رود فرو ميدهند! و مردملان ايشلان را بلدان ميسلتانيد‪ ،‬و ايش ان ميپندارنلد ك ه بلر‬
‫ۀ شلليطانند‪ .‬و قللومي ديگرانللد كلله‬ ‫كارياند‪ :‬فريضهناسان فضايل گزاراناند‪ ،‬و دسللتنبوي ۀ‬
‫ميگويند كه ما مي قهر هوي ميكنيم‪ ،‬و هوي را تربيت ميدهند و آن را مجاهللدت نللام‬
‫كرده اند‪ .‬تايي چند از اين نوع برد هم تا دوستان ما بدانند‪ ،‬و از آن حذر كنند‪:‬‬
‫بسيار كس بود كه روزي چند روزۀۀ فضايل بدارد‪ ،‬و مردمللان او را در زبللان گيرنللد كلله‪:‬‬
‫فلّن نيك مردي است كه در اين گرماي گرم چنين روزه ميدارد! و او شللرب سللتايش‬
‫مردمان بيابد‪ ،‬و آن پيشه گيرد‪ .‬وزن جواني دارد كه او را بدو حاجت است؛ هرچنللد كلله‬
‫فرا وي گويي كه روزه بگشاي! گويد كه‪ :‬ملن چنللدين گلاه اسلت كله روزه نگشلادهام!‬
‫مردمان! مرا چه گويند؟ ابته كه روزه نگش ايد تلا آن زن جلوان بله فسلاد درافتلد‪ -‬و او‬
‫مي پندارد كه بر كاري است آن هم شاخي است از نهللاد شلليطان؛ نگللر تللا دوسللتان مللا‬
‫چنين نكنيد!‬
‫ديگر قومي باشند كه بر ايشان زكوةا فريضه باشد‪ ،‬و او قلرائي‪ ،‬و شب خاستن‪ ،‬و نمللاز‬
‫گزاردن گيرد و چندان فرض و حق درويشان در گردن وي! و مردمللان او را ميگوينللد‪:‬‬
‫اينت! پارسا مللردي كلله اوسللت! و او نيللز بللدان رسللن فللرا چللاه شللود كلله مللن مللردي‬
‫پارساام!‬
‫ديگري آن است كه ق لرائي‪ ،‬و اوراد خوانللدن پيشلله گيللرد‪ ،‬و جللامع قللرآن برگيللرد‪ ،‬و بلله‬
‫دست ميدارد‪ ،‬و بدل قرآن غيبت و بهتان مسلمانان ميگويد‪ ،‬و هر چند فرا وي گويي‪:‬‬
‫چنين نبايد كرد‪ ،‬زبان نگاه دار! گويد‪ :‬اي مرد! تا كي گويي؟ آخر من شللب و روز جللامع‬
‫قرآن در دست دارم؛ و خداي تعالي بدان قدر كه من غيبتي بگويم مرا عقوبتي نخواهللد‬
‫كرد!‬
‫ديگري آن است كه مي دعللوي آن كنللد كلله‪ :‬مللن آسللايش مردمللان ميجللويم‪ ،‬و در آن‬
‫آسايش جستن هر روزي چند مسمانان را بيازارد‪ ،‬و يكي را آسايش ندهد!‬
‫و ديگري آن است كه ميگويد‪ :‬من نفس را مي مالش دهم‪ ،‬و نفس را خوار كنم؛ و از‬
‫اين حرامخوار بدان حرامخوار ميشود‪ ،‬و دين خود بر باد ميدهد كه من نفللس را مللي‬
‫مالش دهم! و اگر هزار درم و دينار به وي دهي‪ ،‬هرگز از آن باز نگللردد از بللس شللرب‬
‫كه در آن دارد!‬
‫ديگري آن است كه شب و روز از نماز بلله جمللاعت دسللت بللاز دارد‪ ،‬و بلله كسللب دنيللا‬
‫مشغول گردد‪ ،‬و مال حرام و شبهه جمع ميكند‪ ،‬و اگر مسلماني را بللدو حللاجت باشللد‬
‫درمي فرا وي ندهد كه الحمدللله كه مسلماني را از دسترنج من آسايش بود!‬
‫ديگري آن است كه چندان رنگ و ناموسّ برسازد‪ ،‬و مرقع پوشد‪ ،‬و سبلت بلله سللوهان‬
‫بكند‪ ،‬و درويشان را بر دام بندد‪ ،‬و چندان مال حرام گرد كند‪ -‬كه چند دينار زكوةا بر وي‬
‫فريضه گشته باشد‪ -‬و هنوز ميستاند! و ميگويد كه‪ :‬من اين از بهر درويشان‪ ،‬و ضعفا‬
‫ميستانم! و يك تاي نان فرا هيچ كس ندهد‪ ،‬و اگر درويشي به دهر سراي وي بگللذرد‪ ،‬و‬
‫اگر از آن ديه كه وي در آنجا باشد يك تاي نان به وي دهند‪ ،‬در خون وي سعي كند! كلله‬
‫چرا من در اين ديه بودم‪ ،‬تو بدين ديه درآمدي؟!‬
‫ديگري آن است كه شهر و وليت بر خود‪ ،‬و فرزندان خود قسمت كند كه‪ :‬فلّن ديلله‪ ،‬و‬
‫ن فلّن اسللت! و مللال‬ ‫ن تسللت؛ نگللر! بلله ديگللر ديه هللا در نللروي كلله آ ه‬
‫فلّن وليللت از آ ه‬
‫مسلمانان هر يكي به نو طلسمي‪ ،‬و نو دامي خود را حلّل كرده‪ ،‬و از سره ايللن اخلّص‪،‬‬
‫و اين اعتقاد‪ ،‬در مسلمانان‪ ،‬و در اوليللاي خللداي عزوجللل تصللرف ميكننللد؛ و هللر يكللي‬

‫‪89‬‬
‫وش كللرده‪ ،‬و هللر يكللي‬ ‫شيطاني‪ ،‬طريدي‪ ،‬و غولي گشته! و راه دين بر مسلمانان مشلل ل‬
‫چندان اوراد‪ ،‬و مجاهدت فرا دست گرفته كه گويي زاهدان كوه لبنان باشند‪.‬‬
‫و قومي روي فرا ايشان داده كه ايشان نيك مردانياند! و هر كسي را نامي نيكللو! بللر‬
‫نهادهاند‪ :‬يكي را شيخالشيوخ! نام كرده‪ ،‬يكي را صوفي! نللام كللرده‪ ،‬يكللي را درويللش!‬
‫نام كرده‪ ،‬يكي را دانشمند! نام كرده‪ ،‬يكي را خواجه امام! نام كرده‪ ،‬و يكللي را زاهللد!‬
‫نام كردهاند چنين ميشنوم كه سه چهار هزار كساند در لشكر سلطان عللالم خل لللداللله‬
‫ملكه )كه( خويشتن را زاهدان نام كردهاند‪ :‬يكي ميگويللد كله‪ :‬ملن زاهلد فلّن اميللرم!‬
‫ديگري ميگويد كه‪ :‬من زاهد فلّن خاتونام! ديگري ميگويللد كله‪ :‬مللن مقللري فلّنام!‬
‫ديگري ميگويد كه‪ :‬من اوتاد ارضم! ديگري ميگويد كه‪ :‬من قطب زمينام!‬
‫اين ناجوان مردان نا خداي ترسان! شرم نداريد‪ ،‬و به قيامت ايمان نداريللد؟ كلله چنيللن‬
‫عمل كنيد‪ ،‬و اين را مجاهده و قهر هوي نام كنيد؟! اگر يكي را از ايشللان گللردن بزنللي‬
‫هرگز از آن برنگردد از بس شرب هوي كه ايشان در آن دارند‪ .‬اگر قهر هللوي كنللي بلله‬
‫خلّف نفس كاري فرا دست گير! نه به خلّف خداي و رسول‪ .‬ه وي پرسلتيدن‪ ،‬و آن را‬
‫مجاهدت و رياضت نام كردن! و غيبت‪ ،‬و بهتان مسلمانان طاعت نللام كللردن! و سللخن‬
‫ت تائبلان و‬ ‫اولياي خداي عزوجلل بله طعنله و سلخرليت سللنت ن ام كلردن! و از بلد گفل ه‬
‫پارسايان نجات جستن‪ ،‬ندانم كه يكي بر اين سيرت از جهان مسلمانان بيللرون شللود و‬
‫اگر نه‪.‬‬
‫مكنيد! اي مسلمانان كه اين همه راه شيطان است؛ قومي دست از مجاهدت بداشللتند‬
‫كه ما راه تمام برفتيم! آن غلط است؛ كه راه بر شما تاريك شده است ميپنداريد كلله‬
‫ما هر دو قوم غلط كردهانللد‪:‬‬ ‫بر راه برسيديد! هر چند مرد تمامتر‪ ،‬مجاهدت او بيشتر‪ .‬ا ل‬
‫هم اين قوم كه ميگويند كه ما راه برفتيم! و هم آن قوم كله ميگوينللد كله‪ :‬چللرا فلّن‬
‫كس نماز فضايل نكند‪ ،‬و روزه فضايل ندارد؟ مردي كه راه بر او گشاده كردند چنداني‬
‫او را فريضه پيش آند كه به فضايل نرسيد فضايل گزاردن بسيار از نقصان كللار اسللت‪،‬‬
‫و از نابالغي است كه هنللوز حقيقلت كلار بندانسلته اسللت‪ .‬نشللنودهاي كلله رسلول)ص(‬
‫ميگويد‪:‬‬
‫ل‪ .‬پللس مجاهللدت بللر نخيللزد‪ ،‬و بلكله‬ ‫ل زفاشل ز ش‬
‫مث ز د‬ ‫م اشلمث ز د‬ ‫شد ل ال شزبلّء لشلّن شهبياء‪ ،‬ث د ل‬
‫م هللوشهلياء‪ ،‬ث د ل‬ ‫نأ ز‬‫إ ل‬
‫زيادت شود‪.‬‬
‫مانه همچنان كه مردمان قلرايان‪ ،‬و پارسايان به رسم باعامه خلق؛ بلكه بعضي علمللاء‬ ‫ا ل‬
‫نيز آن مجاهدت خاص بندانند‪ .‬همچنان كه اولياي خداي عزوجل بلله چيللزي عزيزنللد كلله‬
‫خلق فازان نبينند‪ ،‬مجاهدت ايشان هللم چنللان اسللت كلله خلللق فللازان نبيننللد‪ .‬اثللر نظللر‬
‫ت ايشان‪ ،‬و خوردن‬ ‫ايشان‪ ،‬و سمع ايشان‪ ،‬و خنده و گريستن ايشان‪ ،‬و نشست و خاس ه‬
‫و خفتن و آشاميدن ايشان‪ ،‬و بلودن ايشلان در دنيلا‪ ،‬و جملع و منلع ايش ان هلم از روي‬
‫بينايي است‪ ،‬و هم عين عبادت است؛ زيرا كه ايشان هر چه كنند براي او كنند‪ ،‬و ديگللر‬
‫مردمان هر چه كنند براي خود كنند‪.‬‬
‫همچنان كه از كار خدا تا كار به هوي فرق افتد‪ ،‬كار اولياي خداي كلله بللر بصلليرت كننللد‬
‫هم چندان فرق افتد با كار آن كسي كه كار به تقليد كند‪ .‬يادكنندگان خللداي عزوجلل دو‬
‫قومند‪ :‬قومياند كه خواندن ايشان خداي را سبحانه و تعالي‪ ،‬همچللون خوانللدن فرزنللد‬
‫مطمع است كه مادر را كه خواند از بهللر مصلللحت خللويش ميخوانللد‪ .‬و قوميانللد كلله‬
‫مادر را كه خوانند از بهر مادري خوانند كه بي مادر فرزند نياسايد‪ .‬و نشان فرزندي كله‬
‫ۀ خويش ميخواند آن باشد كه‪ :‬چون مللادر او را پللاره و‬ ‫مادر را از بهر مصلحت و طعم ۀ‬
‫يا ميوه‪ ،‬يا چيزي كه ميخواهد بدو دهد فرزنللد بللدان چيللز مشللغول گللردد و مللادر را‪ ،‬و‬
‫خواندن مادر را در باقي كند!‬
‫و آن فرزند كه مادر را دوست دارد‪ ،‬اگر مادر از ده گونه ميوه پيش وي نهللد‪ ،‬و خواهللد‬
‫كه يك چشم زخم از پيش وي فراتر شود‪ ،‬او دست با بانلگ و فريلاد بلرآرد‪ ،‬و بلي ملادر‬
‫آرام نگيرد؛ اگر صدبار مادر او را بر زمين ميزند‪ ،‬و جفللا ميگويللد‪ ،‬او دسللت از دامللن‬
‫مادر رها نكند‪ ،‬و تا آنگه كه مادر او را بر نگيرد‪ ،‬و سينه در دهان وي ننهد آرام نگيرد‪.‬‬

‫‪90‬‬
‫يادكنندگان حق سللبحانه و تعللالي هللم چنينانللد‪ :‬قللومي در اوراد‪ ،‬و ركعللات‪ ،‬و صللوم‪ ،‬و‬
‫ت بهشت‪ ،‬و درجللات‪ ،‬و حللورعين‪ ،‬و‬ ‫مجاهدتها‪ ،‬آويزند از بهر نجات دوزخ‪ ،‬و از بهره ياف ه‬
‫امثال آن! و اين خود در ميان قوم عزيز باشند كه فرا طلب آن جهان شدهاند؛ زيرا كه‬
‫اغلب فضايل گزاران‪ ،‬و ذاكران خداي عزوجل كه اورادها دارند‪ ،‬هم در طلللب چاشللت‪،‬‬
‫و شام‪ ،‬و دستار و پيراهناند! و در طلللب حرمللت‪ ،‬و حشللمت‪ ،‬و جاهانللد! خللود فللرا آن‬
‫جهان راه نيابند!‬
‫اما عزيزاني كه ايشان را درد محبت گرفته است‪ ،‬اگر همه نعيللم بهشللت و درجللات آن‬
‫بر يكي عرضه كني در هيچ ننگرد‪ ،‬و جز به رضاي‪:‬‬
‫ت فرو نيايد‪ .‬همچون آن فرزنللدي كلله مقصللود او از مللادر خوانللدن نلله‬ ‫موش د‬ ‫ي ال ل ه‬
‫ذي لي ز د‬ ‫ح ر‬
‫ال ز‬
‫ت مللادر‪.‬‬‫ميوه بود‪ ،‬مقصود از خواندن مللادر روي بلله پسللتان او بللاز نهللادن بللود و نللواخ ه‬
‫كلّزءةا ز ال شوزل هي ش ه‬
‫د‪.‬‬ ‫مهتر)ص( از آن جا گفت‪ :‬ألللهم اك ش ز ش‬
‫لني ه‬ ‫د ل‬
‫مادر فرزندي را كه دوست دارد به دايه ندهد‪ ،‬و اگر بدهد شير خود از وي باز نگيرد‪ ،‬تللا‬
‫دايه رنج او ميكشد‪ ،‬و مادر شللفقت خللويش مينمايللد‪ ،‬و بلله لطللافت‪ ،‬و رعللايت خللود‬
‫ميپروراند‪ ،‬و باللله العون والتوفيق‪.‬‬

‫‪91‬‬
 ‫باب بيست و ساوم‬
‫در‬
‫بيان خوف و رجاء‬
‫شيخالسلّم‪ ،‬قدوةا البدال‪ ،‬قطبالعالم‪ ،‬ابونصر احمدبن ابي الحسن اللنامقي‪ ،‬الجللامي‬
‫دسّاللله روحهالعزيز گويد كه‪:‬‬ ‫ق ل‬
‫حللد گناهكللار‬ ‫ل‬ ‫مو‬ ‫مؤمن‬ ‫ۀ‬ ‫ۀ‬ ‫بند‬ ‫بر‬ ‫تعالي‬ ‫و‬ ‫سبحانه‬ ‫حق‬ ‫كرم‬ ‫و‬ ‫لطف‪،‬‬ ‫و‬ ‫جود‪،‬‬ ‫و‬ ‫فضل‪،‬‬ ‫چون‬
‫حد مخلص در كار‬ ‫ل‬ ‫مو‬ ‫عارف‬ ‫بدين جايگاه باشد‪ -‬چنين كه ياد كرديم‪ -‬چرا بايد تا مؤمنان‬
‫يكديگر چنين بدانديش باشند‪ ،‬و چنين بددل‪ ،‬و بداعتقاد باشند چلله در وعللدۀۀ رحمللت‪ ،‬و‬
‫چه در وعد ۀۀ نعمت‪ ،‬و چه در قسمت روزي‪ ،‬و چه در خير‪ ،‬و چه در شلر‪ ،‬و هر چه او را‬
‫سلوش د‬
‫ل‬ ‫ل زر د‬ ‫ميبايد در اين جهان و در آن جهان به غير باز نگريستن از بهلر چراسلت؟ قلا ز‬
‫ن خوب كن كه فرمان چنان است‪.‬‬ ‫ۀ نيكو‪ ،‬و ظ ل‬ ‫خشيرأا؛ انديش ۀ‬ ‫ن ز‬‫من هي ش ز‬‫مؤ ه‬‫ه)ص(‪ :‬ظرنوا هبال ش د‬ ‫الل ل ه‬
‫ن ب هللي ماشللازء؛ حللق سللبحانه و‬ ‫د‬ ‫ش‬
‫دي ب هللي فهليظلل ل‬ ‫ن ع زب شلل ه‬ ‫ز‬
‫عن شد ز ظلل ق‬ ‫ز‬
‫و وعده چنين داد و گفت‪ :‬ازنا ه‬
‫تعالي ميگويد‪ :‬من به نزديك گمان بندۀۀ خويشم هر چلله مللؤمن مخلللص بلله مللن گمللان‬
‫ب‬‫قللرا ه‬
‫قي زن هللي ب ه ه‬ ‫ن لز ه‬
‫ملل ش‬‫ه وز ز‬‫ن ب هللي ظ زن لللا أ وزفلي شت دلل د‬ ‫ن ظ زلل ل‬‫ملل ش‬ ‫برد‪ ،‬من با او آن كنم‪ .‬و ديگر ميگويللد‪ :‬ز‬
‫رك هبي ششيئا؛ گفت‪ :‬هللر كلله بلله مللن گمللاني‬ ‫أ‬ ‫ز‬ ‫ش‬
‫م ي دش ه‬ ‫فزرةاأ ما ل ز ش‬ ‫مث شهلها ز‬
‫مغش ه‬ ‫ه به ه‬ ‫ة لز ه‬
‫قي شت د د‬ ‫خط هي شئ ز أ‬
‫ض ز‬ ‫ش‬
‫الشر ه‬
‫برد‪ ،‬گمان او را وفا كنم‪ ،‬و هر كه با من آيللد‪ ،‬و او بلله پللري روي زميللن گنللاه دارد‪ ،‬مللن‬
‫گناه او بيامرزم تا با من او به چيزي انباز نيارد‪ .‬اينت! اميدواري كه اين است‪.‬‬
‫***‬
‫فصل آخر‪ :‬برادران و عزيزان ما به حقيقت شناسيد كه ما ايللن كتللاب را بللر طريقللي‬
‫بنياد كردهايم كه بس كسي در اين طريقت نيست‪ ،‬و بر اين روش نهانللد‪ ،‬لبللد بللر ايللن‬
‫انكار كنند؛ اگر به انكار هر مقلللدي شللما نيللز در انكلار خواهيللد آمللدن‪ ،‬گللرد ايللن كتللاب‬
‫مگرديد! كه انكار آن مردمان ديگر ايشان را چندان زيان نللدارد كلله شللما را دارد؛ زيللرا‬
‫ض باشللد‪ .‬هللر‬ ‫فللدر بب زعشلل ة‬ ‫ض و ز نك ز د‬ ‫ن ب هب زعش ة‬ ‫م د‬ ‫نشما‪ :‬ن دؤ ش ه‬ ‫كه ايشان در اصل همه را منكراند‪ ،‬اما آ ه‬
‫كه از بي دردي‪ ،‬و بي نيازي‪ ،‬و بي محبتي‪ ،‬اين كتاب را بر خوانلد‪ ،‬همله بله كلوي داوري‬
‫فرو رود‪ ،‬و به جز انكار هيچي نرويد‪.‬‬
‫و هيچ خويشتن بين‪ ،‬ومقلد‪ ،‬و قلراي بي معرفت‪ ،‬و عابد بي علم‪ ،‬و مشللايخ سللالوسّگر‬
‫هرگز از اين كتاب بر نخواهد خورد‪ .‬برخورداري از اين كتاب مؤمنان‪ ،‬عللارف‪ ،‬مخلللص‪،‬‬
‫ب‪ ،‬دردمنللد‪ ،‬آلللودۀۀ كللردار خللويش )راسللت( همچنللان كلله آن كللودك بيادب‪ ،‬جللامه‬ ‫مح ل‬
‫دريده‪ ،‬ودر خاك غلتيده و بر خود وبر جامه حدث كرده‪ -‬كه هر كه در وي نگرد آب دهن‬
‫در وي انلدازد‪ -‬و غوغلاي مگلس بللر وي گلرد آملده‪ ،‬و او بانللگ مي كنللد‪ ،‬و ملادر را آواز‬
‫ميدهد‪ ،‬و همه خلق در وي ميگذرد‪ ،‬و خيو در وي مياندازد و او طمع از هم ه بريلده‪:‬‬
‫اي مامه! چه كنم؟‬
‫چون مادر بانگ او بشنود‪ ،‬و بدو نگللرد‪ ،‬و او را بينللد بللدان علّمللت از آن هملله حللدث‪ ،‬و‬
‫وحشت‪ ،‬و خاك هيچ باك ندارد‪ ،‬و او را به شفقت‪ ،‬و لطللف‪ ،‬و هللر آواز دهللد كلله‪ :‬جللان‬
‫مادر! اين چيست كه كردهاي؟ فرا رود‪ ،‬و او را از ميان آن همه وحشت برگيرد‪ ،‬و صللد‬
‫بوسه به روي وي باز دهد‪ ،‬و جامه اش بشويد‪ ،‬و رويش بشويد‪ ،‬و از همه وحشتها پاك‬
‫كند‪ .‬و اگر كسي بر وي سرزنش كند‪ ،‬مادر گويللد‪ :‬مگللر شللما چنللان نبوديللد كلله بللر وي‬
‫سرزنش مي كنيد؟! اين كتاب چنان كساني را بايد كه هيچ كللس در ايشللان ننگللرد‪ ،‬و او‬
‫ۀ همه خلق باشند‪ ،‬و دست تهي‪ ،‬و آلوده گناه‪ ،‬همه خلق از ايشللان اعللراض كللرده‪،‬‬ ‫گند ۀ‬
‫بشوليده روزگار‪ ،‬خجل‪ ،‬و تشويرزده و رد كردۀۀ همه ردكردگان باشند‪ ،‬جلز بله ملادر در‬
‫هيچ چيز التجا و اعتصام او نه‪.‬‬
‫ۀ نيكلو پوشليد‪ ،‬و سللرمه كلرد‪ ،‬و نيلل‬ ‫روز عيدي مادري فرزند را روي بشسلت‪ ،‬و جامل ۀ‬
‫بركشيد‪ ،‬و هر چه ش رط بلود بكلرد‪ .‬ايلن كلودك از پيلش ملادر برخاسلت‪ ،‬و از س راي‬
‫ۀ در بيللرون ميآيللد‪ -‬آن جللا‬ ‫بيرون آمد‪ -‬راه به گذر آب ميان سراي ايشان از زير آسللتان ۀ‬
‫بنشست؛ و از آن وحشت كه داني كه چون باشد برخي بلر جلامه‪ ،‬و برخلي بلر روي‪ ،‬و‬
‫برخي بر سرآلود‪ .‬چنانكه قاعدۀۀ عيد است مردم انبوه بللر او گللذر ميكردنللد و قللومي‬

‫‪92‬‬
 ‫ميگفتند؛ اي كودك! اين چيست كه ميكني؟ و برخي خيو بر وي ميافگندند! و برخللي‬
‫به چشم ترحم در وي مينگريستند!‬
‫يك بار مادر بيرون آمد‪ ،‬بنگريست‪ ،‬كودك را ديد كه جامه و سر و روي در آن وحشت و‬
‫پليدي تبلاه كلرده؛ گفلت‪ :‬آه! جلان ملادر! مردملان تلرا چنيلن بديدنلد؟! او را از آن جلا‬
‫برداشت‪ ،‬و سر و روي او بشست‪ ،‬و چندان بوس ه بلر روي او داد كله روز عيلد اسلت‪،‬‬
‫نبايد كه مردمان ترا چنين ببينند‪ .‬اندوه مادر همه آن بود كه مردمللان فرزنللد مللرا بللدين‬
‫حال بديدند؛ و ما مثل اين بسيار مي كنيم‪ ،‬و حق سبحانه و تعالي با مللا مثللل آن كلله آن‬
‫مادر كرد بسيار ميكند‪ ،‬و خواهد كرد چنان كه‪:‬‬
‫در خبر مي آيد كه روز قيامت كه عيد مهين مؤمنان باشد‪ ،‬و همه خلق روي زمين به يك‬
‫مللد)ص( ميآينللد بللا چنللدان‬ ‫مت مح ل‬ ‫جا حاضر باشند‪ ،‬و مؤمنان‪ ،‬و مطيعان‪ ،‬و مصلحان ا ل‬
‫مللد)ص( كلله حللق سللبحانه و تعللالي‬ ‫مت مح ل‬ ‫بردابرد‪ .‬و قومكي باشند از اين گناهكاران ا ل‬
‫ايشان را به زينت دين بياراست در سللراي دنيللا‪ ،‬و پيراهللن تقللوي در ايشللان پوشلليد‪ ،‬و‬
‫دستار سلنت و جماعت بر سر ايشان نهللاد‪ ،‬و رداي خشللوع و خشلليت بللر دوش ايشللان‬
‫ۀ‬
‫افگند‪ ،‬و نور معرفت در نهاد ايشان برافروخت‪ ،‬و آتش محلبت در دل ايشان زد‪ ،‬و پنبلل ۀ‬
‫غفلت از زور آن فرو كرد‪ ،‬و ايشان در خاكدان دنيا همان كردند كه آن كودك كرد بازان‬
‫جام ۀۀ عيدي كه مادر در وي پوشيد؛ حق سللبحانه و تعللالي همللان كللرد و ميكنللد كلله آن‬
‫مادر كرد بازان كودك‪ ،‬چنان كه‪:‬‬
‫ل حساب بندگان ميكنللد؛ بنللدهاي باشللد‬ ‫درخبر آمده است كه‪ :‬روز قيامت خداي علزوج ل‬
‫كه روزگارهاي خويش تباه كرده باشد‪ ،‬و در جريدۀۀ عمر وي بس نيكللويي نباشللد‪ .‬چللون‬
‫او خود نامه ميخواهند‪ ،‬حق سبحانه و تعالي گويد‪ :‬اي بندۀۀ من! نرم خللوان! تللا كسللي‬
‫ديگر نشنود؛ و چون فرا چيزي رسد كه نيك باشد‪ ،‬گويد‪:‬‬
‫مللد‬‫آواز بردار! تا مردمان بشنوند كه من پيش ندا به ملكوت در دادهام‪ ،‬و بللر زبللان مح ل‬
‫فشيقةه‬ ‫دةاي ال ش ل‬
‫شلل ه‬ ‫ن اشلوال هلل ز‬
‫ملل ش‬
‫من ه‬ ‫م ب هعزب شللد ههه ال ش د‬
‫مللوش ه‬ ‫ح د‬‫ه ا زشر ز‬ ‫مصطفي)ص( بشما رسانيدهام كه‪ :‬زالل ل د‬
‫دها؛ چون سرپوشيده اي همه عيب فرزند خللويش بپوشللاند‪ ،‬و نخواهللد كلله كسللي را‬ ‫ب هوزل ز ه‬
‫چشم بر ستر و عثرات وي افتللد‪ ،‬ارحماللراحميللن‪ ،‬و اكرمالكرميللن بللا كمللال لطللف‪ ،‬و‬
‫حد عارف در ميان وحشت گنللاه‬ ‫جود‪ ،‬و فضل خويش كي روا دارد كه مؤمن مخلص مو ل‬
‫و معصيت او را بر سر خلق باز نپوشد‪ ،‬و ستر خود از وي بر گيرد؟ بازان كلله ميگويللد‬
‫»من بر آن بندۀۀ مؤمن رحيمتللر و مشلفقترم از آن ملادر مهربلان بللر آن فرزنلد عزيللز‬
‫خويش«‪.‬‬
‫در خبر است كه در بني اسرائيل مردي بود گناه بسلليار از وي در وجللود آمللده بللود؛ آن‬
‫مرد پيغمبر آن زمانه را گفت‪ :‬گناه كردهام؛ چه باشد كه مرا شفيع باشللي؟ و خللداي را‬
‫ل بگويي تا مرا بيامرزد؛ آن پيغمبر آن سخن را بللا حللق سللبحانه و تعللالي بگفللت‪.‬‬ ‫علزوج ل‬
‫گفت‪ :‬بگوي او را كه بيامرزيدم‪ ،‬گوي نيز مكن! بار دديگر در گناه افتاد؛ ديگرباره پيللش‬
‫ل بگوي تا مرا بيامرزد‪.‬‬ ‫آن پيغمبر آمد و گفت‪ :‬بار دديگر در گناه افتادم‪ ،‬خداي را علزوج ل‬
‫ل گفت‪ :‬بيامرزيدم‪ ،‬گوي ديگر نيز مكن!‬ ‫ديگرباره بگفت‪ ،‬خداي علزوج ل‬
‫بار سديگر كرده بيامد و گفت‪ :‬ديگرباره در گناه افتادم‪ ،‬بگوي تللا بيللامرزد! همچنيللن تللا‬
‫ل ميآمرزيللد‪ ،‬تللا آن‬ ‫هفتاد بار ميآمد‪ ،‬و ميگفت‪ ،‬و آن پيغمبر ميگفت‪ ،‬و خداي علزوج ل‬
‫گناه كه اين مرد گناه كار را شرم آمد از اين پيغمللبر‪ ،‬گفللت‪ :‬چلله كنللم؟ چللون ديگربللاره‬
‫گناه كرده آمد‪ ،‬خود به صحرا بيرون آمد و گفت‪ :‬اي بار خداي! شللرم ميدارم كلله نيللز‬
‫عذر خواهم‪ ،‬و گناه كرده مي آيد‪ ،‬و هفتاد بار هم در اين گناه افتادم‪ ،‬و نيز خواهم افتاد؛‬
‫ۀ تو‬ ‫ۀ من اين است! ندايي شنيد كه‪ :‬چون پيش ۀ‬ ‫تا عمر باشد هم اين خواهم كرد كه پيش ۀ‬
‫ۀ خللود تللوبه‬ ‫گناه كردن اسللت‪ ،‬و پيشللۀۀ مللن گنللاه آمرزيللدن اسللت‪ ،‬و چللون تللو از پيشلل ۀ‬
‫فللاري‪ ،‬و رحيمللي‪ ،‬و كريمللي‪ ،‬و سللتاري‬ ‫ۀ ملن غ ل‬ ‫نميكني‪ ،‬من با خللدايي خللود‪ -‬كلله پيشلل ۀ‬
‫ۀ خللويش بگللذارم؟! تللو گنللاه ميكنللي‪ ،‬و ميكنللي؛ و مللن‬ ‫است‪ -‬كي روا دارم كلله پيشلل ۀ‬
‫ميآمرزم‪ ،‬و ميآمرزم‪ ،‬و ميآمرزم‪.‬‬
‫از چنين خداوندي با چندين كرم روي نوميدي نيست‪ ،‬و عللدل و سياسللت او نيللز بسلليار‬

‫‪93‬‬
‫است؛ روي ايمني نيست‪ :‬از عدل او برحذر ميبايد بلود‪ ،‬و بله رحملت او اميلد ميبايلد‬
‫داشت‪ ،‬و فرمان او را مطيع مي بايد بود‪ ،‬و به جاي ميبايد آورد‪ ،‬و از هر چه نهي كرده‬
‫است پرهيز مي بايد كرد‪ ،‬و بر گناه دليري نبايد كرد كه بر گناه دليري كردن شوم باشد؛‬
‫نبايد كه مركب فرمان به سر درآيللد‪ ،‬و تخللت بخللت نگونسللار گللردد‪ ،‬و خاسللر روزگللار‬
‫خويش گردي‪.‬‬
‫و اگر از عنان آسمان تا به كيمخت زمين گناه داري؛ چون ميدانللي كلله بللد ميكنللي‪ ،‬و‬
‫ل هملله را‬ ‫دوسللتان او را دوسللت داري‪ ،‬و دشللمنان او را دشللمن داري‪ ،‬خللداي علزوجلل ل‬
‫بيامرزد‪ ،‬و بر تو و بر ما رحمت كند‪ ،‬ان شاءاللله تعالي و باللله العون والتوفيق‪.‬‬
‫***‬
‫در اين جا كتابت متن مقابله شده و مصحح كتاب‪» :‬روضة المذنبين و جلنة المشتاقين«‬
‫به پايان رسيد‪ .‬به تاريخ دوشللنبه يللازدهم فرورديللن مللاه ‪ 1354‬خورشلليدي‪ ،‬مطللابق بللا‬
‫هفللدهم ربيعالول سللال ‪ 1395‬از هجللرت نبللوي مصللادف بللا سللالروز ميلّد پيللامبر‬
‫اسلّم)ص( و ولدت امام همام حضللرت صللادق)ص(‪ ،‬و موافللق بللا سللي و يكللم از مللاه‬
‫مارسّ سال ‪ 1975‬مسيحي‪.‬‬

‫‪94‬‬