AURA

(Carlos Fuentes)
Kay qillqaqpa sutinmi Carlos fuentes paymi paqarimusqa panamá suyupi chaysi
taytan apasqa huklaw suyukunaman chaypis chunka pichqa watanpi kutisqa
mexico suyuman.
Mexico suyupis qayaykun qillqayta kay aura nisqanchikta chaypi kay carlos
fuentes maskasqa llankanampaq hinaspa chay willakuykunata
ñawinchaykusqampi tarirqun huk ancha mañakuyta huk historiadurta munani
niqta paykunas munasqa tituloyuqta chayta qawarispansi payqa rantirun chay
willakuykunata hinaspa pasakun wasinta, chaypi pay tapukun achkañapas
ñawincharun kaytaqa nispa winaptin manaña ñuqataqa manawanqachu nispan
tapukachakun, chaymanta chayna huk kutisqanpi hina chay willakuy kasqaraq
hinaptinsi payqa ña rinña chay willakuypa mañakusqanman. Chay wasiman
yaykusqampis uyariykun huk warmipa rimayta chaypis nin puriy ichuqnikiman
iskay chunka kimsayuq puriyta chaypin tarinki lluqanata chaypin lluqanki iskay
chunka iskayniyuq puriyta chaymanta purinki alliqnikiman chunka puriyta
chaypin purisqanpi chukaykusqa payachapa puñusqanwan chaypis payqa
rimaykun hinaspa nin ñuqam qamuchkani ñawinchasqayman nispan payqa nin
chaypi payachaqa niykun manan himaypas kanchu tiyanallaykipaqpas nispa,
chaymanta nin allinta sayaykun allin rikuykunaypaq aswanwa masta asuskamuy
nispa chaymanta payachaqa niykun allinpunim qamqa kanki chay
maskayniypaqa.
Hinaspa niykun kunanqa ña nisaykiña ñuqapa munayniyta chaymanta nin
manañam kawsanay llachakunchu ñuqam munani kay llave qapinaykita chaypin
kichamunki huk baulta chaypin kachkan llapa qusaypa qillqasqan chaymi apanki
qillu watuyuq kaqta, chaypim fuentisqa qayarisqa ñawinchayta puñusqanpiña
chaypis nin ñuqataqa misikunaqa anchatan munawan chaymi auraqa
wañuchiyta qallarisqa misikunataqa payqa manas munaqchu huk llumpay
sumaq kanantaqa chaypis misipa ñawinta qawaspan tapukusqa kay misiqa
millakuypaqmi kasqa nispa chaymanta nin chunka pichqauyqmi ñuqaqa
kuskanchakurqani kay general yorante. Chay tutas aura pasakun fuentispa
puñunanman hinaspa achikyakun paywan, iskay punchawmanta kutin
payachapataqa chaypi nin huknin qusni ñawinchanaytañan apachkani nispa
chaypin qusni ñawinchasqampin nisqa llumpaytam kuyayki aura paykunaqa
mana atisqachu churiyuq kayta chaypi nisqa auraqa generalta yorantitaqa qam
kuyawankichu nispa pay nisqa ñuqaqa llumpayta kuyayki wañuspaypas
apakusaykim nispas kutichisqa.
Auraqa kaqyamanta puñusqa fuentiswan chaypi payqa waqaykusqa hinaptin
auraqa chunka tawayuq watayuqña kasqa chaypi kaqllamanta allikyakunku
iskayninku hinaspa chay qillqapi nin chay general yorante wañusqa chunka
suqtayuq watampi.
Chaymanta fuentisqa ñawinchan kimsa willakuy apasqanta chaypis tariykun
aurapa pacto mana allinwan rurasqanta hinaspansi payqa risqa yanukuna
wasiman chaypi rikuykusqa aurataqa wañuchiqta huk cabrata hinaspa payqa
rin payachapa wasinta chaypi rikuykun payataqa aura hina tuksichkaqta
chaymanta kutin aurapata chaypi nin aura aura manas auraqa kasanchu
hinaptin payqa mancharikun hinaspa puñurun chaymanta achikyaqta pachata
qawaptinqa ña qanchis pachaña kasqa payqa rin payachapa puñusqanta
hinaspa nin hinam pasakun kay wasipi chaymanta rikurun aurataqa
puñuchkaqta hinaspa nin kuyawankichu wañunaykikama nispa chaypim
velakunapas wañurusqa hinaptin payaqa nisqa manan atirqanichu kimsa
punchaw uywayta aurataqa chaypin paykunaqa wañukusqa fuentisñataq
sapayan qiparquspa lukuyaruspa.
 DON QUIJOTE DE LA MANCHA

Kay qillqaqpa sutinmi Miguel de Cervantes Saavedra paymi paqarimusqa Alcalá

de Henares en 1547 suyupi chaysi tawa turinkunaman qatik kasqa
chaymantañataq taytan kasqa huk ciruqano.
kay qillqapiqa riman Alonso Quijano paysi kasqa huk hidalgo llumpay wakcha
huk llaqtapi Mancha sutiyuqpi, chaypis payqa llunpayta ñawinchasqa
qillqakunata chay cawallukunamanta chaypis payqa lukuyarusqa chaymantas
payqa musparusqa cawallukunawan purisqanta, sutinchakurusqa Don Quijote
de la Mancha sutiwan.
Mana munastinsi payqa waqchakunata, mana piniyuqkunata yanapayta
munasqa, chaymantas munasqa Dulcinea del Toboso nisqanta kuyayta, paysi
siertunpaypiqa kaska huk chakra warmicha paypa sutinqa kaska Alonza
Lorenzo.
Huk lluqsiyninpis sapallan risqa, chaypis payqa ratulla kutirqun wasinman
chayman hinas payqa Sancho Panza, nin qanmi kanki ñuqa sirviwaqniy
escuduykiwan. Chaymanta paywan pasakunku iskay yuqsiynimpi chaypis
paykunaqa iskayninku ima qaykatapas ruranku: chaypis kay don quijote
maqayta qayaykun machuchu runakunata hinaptinqa molino de vientutaq
kasqa, chaymantas uwiqakunatapas payqa qawarun militarkunata hina chaypis
maqanakusqa huk brujuwan.
Tukuyninpiñataqsi huk cura chaymanta barbero qapirusqaku hinaspa
wasinman aparusqaku huk jaulapi chaypis nisqaku qanmi yanapanki huk
princesata.
Kimsa yuqsiynimpi pay uchku ukupi muspasqa sumaqllataña chaypis sancho
panza llumpayta qayaykachakusqa, tukuyninpiñataqsi don quijotitaqa
yallirusqa huk caballero yuraq killa nisqanku wasintapas wichurqun, chaypin
don quijote wañurusqa wasinmanta lluqsiruspa.
 AVE SIN NIDO
(Clorinda Matto de Turner)
Kay willakuy qallarin huk warmipa iskay warmayuq kasqanmanta chaypis
paypaqa qusan wañurusqa paypa sutinqa kasqa marcela chaspis payqa llumpay
llakisqallaña purikkasqa chaypis huk ruyaq waichata tarirusqa chay wasipiqa
yachasqa lucia qusansan Fernando mariwan paysi kasqa gobernador huk
minapi.
Chaymantam kay qillqapi riman marcelamanta paypa qusan wañurquptinsi
payqa mana ima rurayta atisqachu chaysi luciaman huk warmi wawanta
quykusqa yanapananpaq wawallaraq kachkaptin chaypis payqa uywasqa chay
warmachataqa wiñanankama.
Huknin qari warmanñataqsi mamanwan kuska yachasqa chaypis paypas
qatunyarusqaña .
Hinaptinsi iskay chunka wataña pasarusqa chaypis paykunaqa rikunakurusqaku
hinaspas qawanakusqaku sapa punchawña chaypis paykunaqa kuyanakuyta
qayarisqaku.
Luciaqa yacharusqa chay rurasqankuta hinaspa niykusqa Marcelaman
warmaykikunam kuyanakuchkan nispa chaypis payqa manan allinchu chay
ruarayninku nisqa chayta yacarquspas Fernando marinqa wañurqusqa.
Chaymanta marcelaqa wawanqunata quñuykusqa chaypis nin manan
qamkunaqa kuyanakunkichimanchu qamkunaqa huknikiqa ñañaykim ñuqam
quykurayki mana luciamanqa mana huywayta atispa chayta nispanmi mama
marcelaqa pasakun waqastin hinaptinsi warmakunaqa qawanakuspanku
chayllapi qiparunku.
 MARIA
(JORGE ISAACS)
Kay willakuy qayarin huk maqta Efraín sutiyuqmanta paysi wasinta saqirusqa
warmayaraq kachkaspa hinaspa pasakusqa kapitalman yachaywasiman chaypis
ayllunkuna llakisqa qiparusqaku chaypis kasqa huk warmi warmacha maria
sutiyuq paysi kasqa mana aylluyuq taytampa puriqmasinpa warman kasqa
paypa mamansi wañurusqa uñasyaraq kachkaptin mana yachakuy nanaywan
chay nanaysi mariamantapuni qamusqa.
Maman wañukuptinsi mariataqa saqisqa efrainpa ayllunman hinaspa pasakun
karu llaqtaman chaypis efrain kutisqa ayllumpa wasinman chaypis taytanta
tarirun machuchataña hinaspa ñañankunapas pasñakunaña kasqaku chaypis
efrain llumpayta kuyakurusqa mariataqa.