Você está na página 1de 49

DeOÙeelce jefMJeercej(Yeeie-2) (1)

%eeveesoÙe «evLeceeuee keâe heg<he veb. 508


ISBN-978-93-87891-18-0

DeOÙeelce jefMce
(Yeeie-2)
-uesKekeâ-
keâce&Ùeesieer heer"eOeerMe
mJeefmleßeer jJeervõkeâerefle& mJeeceerpeer
Ûew$e ke=â. veJeceer, YeieJeeve $e+<eYeosJe pevcepeÙebleer kesâ DeJemej hej
$e+<eYeosJehegjced-ceebieerlegbieer efmeæ#es$e hej efJejepeceeve Meejos ceeB ieefCeveerØecegKe
ßeer %eeveceleer ceeleepeer Éeje Ieesef<ele ‘‘YeieJeeve $e+<eYeosJe efJeÕeMeebefle Je<e& (ceeÛe& 2018-2019)’’
kesâ Devleie&le keâce&Ùeesieer heer"eOeerMe mJeefmleßeer jJeervõkeâerefle& mJeeceerpeer kesâ heer"eOeerMe
heoejesnCe efoJeme-ceieefmej ke=â. oMeceer, 2 efomecyej 2018 kesâ MegYe DeJemej hej ØekeâeefMele

-ØekeâeMekeâ-
efoiecyej pewve ef$eueeskeâ MeesOe mebmLeeve
pecyetÉerhe-nefmleveehegj (cesj") G.Øe., heâesve veb.- (01233) 280184, 280994
Website : www.jambudweep.org, www.encyclopediaofjainism.com
E-mail : jambudweeptirth@gmail.com, rk195057@yahoo.com

ØeLece mebmkeâjCe Jeerj efve. meb. 2545 cetuÙe


1100 ØeefleÙeeB ceieefmej ke=â. oMeceer, 2 efomecyej 2018 20/-®.
(2) Jeerj %eevees(o2Ùe) «ebLeceeuee

efoiecyej pewve ef$eueeskeâ MeesOe mebmLeeve Éeje mebÛeeefuele


Jeerj %eeveesoÙe «evLeceeuee
Fme «evLeceeuee ceW efoiecyej pewve Dee<e&ceeie& keâe hees<eCe keâjves Jeeues efnvoer,
mebmke=âle, Øeeke=âle, keâVeÌ[, Deb«espeer, iegpejeleer, ceje"er Deeefo Yee<eeDeeW
kesâ vÙeeÙe, efmeæevle, DeOÙeelce, Yetieesue-Keieesue, JÙeekeâjCe Deeefo
efJe<eÙeeW hej ueIeg SJeb Je=nod «ebLeeW keâe cetue SJeb DevegJeeo meefnle
ØekeâeMeve neslee nw~ meceÙe-meceÙe hej Oeeefce&keâ
ueeskeâesheÙeesieer ueIeg hegefmlekeâeSB Yeer
ØekeâeefMele nesleer jnleer nQ~

-: mebmLeeefhekeâe SJeb ØesjCeeœeesle :-


hejcehetpÙe ieefCeveerØecegKe DeeefÙe&keâeefMejesceefCe ßeer %eeveceleer ceeleepeer
(oes yeej [er.efuešd. keâer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=âle)
-: ceeie&oMe&ve :-
Øe%eeßeceCeer DeeefÙe&keâe ßeer Ûevoveeceleer ceeleepeer
(heerSÛe.[er. keâer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=âle)
-: efveoxMekeâ SJeb mecheeokeâ:-
keâce&Ùeesieer heer"eOeerMe mJeefmleßeer jJeervõkeâerefle& mJeeceerpeer
-: ØeyebOe mecheeokeâ :-
[e@. peerJeve ØekeâeMe pewve
meJee&efOekeâej ØekeâeMekeâeOeerve

keâcheesefpebie - %eeveceleer vesšJeke&â


pecyetÉerhe-nefmleveehegj (cesj") G.Øe.
DeOÙeelce jef( 3Mce) (Yeeie-2) (3)

ØeyebOe mecheeokeâerÙe
-[e@. peerJeve ØekeâeMe pewve
efoiecyej pewve hejcheje ceW ßeer kegbâokegbâoeÛeeÙe& keâe veece ßeer ieCeOejosJe kesâ he§eeled efueÙee
peelee nw DeLee&led ieCeOejosJe kesâ meceeve ner Fvekeâe Deeoj efkeâÙee peelee nw Deewj FvnW DelÙevle
ØeeceeefCekeâ ceevee peelee nw~ ÙeLee-
cebieueb YeieJeeve Jeerjes, cebieueb ieewlecees ieCeer~
cebieueb kegâvokegâvoeÅees, pewve OeceexÓmleg cebieueb~~
Ùen cebieue Mueeskeâ MeeŒe mJeeOÙeeÙe kesâ ØeejbYe ceW leLee oerheeJeueer kesâ yener hetpeve Je efJeJeen
Deeefo kesâ cebieue Øemebie hej Yeer yeesuee peelee nw~ Gve JevoveerÙe DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvo ves YeJÙeelcee
peerJeeW kesâ efueS DeveskeâeW ceneve «ebLeeW keâer jÛevee keâj efpeveMeemeve hej ceneve Ghekeâej efkeâÙee leLee
Gvekesâ meeLe-meeLe Deveskeâeveskeâ DeeÛeeÙeeX ves Yeer Fme pewve peiele keâes Deheveer DecetuÙe ke=âefleÙeeB YeWš
keâeR~ Gmeer ›eâce ëe=BKeuee ceW efkeâmeer veejer Éeje «ebLe uesKeve keâe MegYeejbYe yeermeJeeR-FkeäkeâermeJeeR meoer
ceW ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer Éeje ngDee, efpevneWves Deheveer ke=âefleÙeeW kesâ ceeOÙece mes
mechetCe& efJeÕe ceW pewve keâerefle&OJepe keâes DelÙevle efJemleeefjle keâj efoKeeÙee~ Ûesleve-DeÛesleve oesveeW
ner ke=âefleÙeeW keâer Øeoe$eer hetpÙe ceeleepeer ves DeelcekeâuÙeeCe kesâ meeLe hejkeâuÙeeCe keâer YeeJevee mes
DeveskeâeW efMe<ÙeeW keâes cees#eceeie& ceW efvekeâeuee Deewj GveceW meJeeËieerCe ÙeesiÙelee efJekeâefmele keâj GvnW
efJeÕe kesâ meccegKe DeeoMe& ™he ceW Øemlegle efkeâÙee, efpeveceW mes Skeâ nce ÙegJeeDeeW kesâ DeeoMe&
hejcehetpÙe mJeefmleßeer jJeervõkeâerefle& mJeeceerpeer nQ, efpevneWves Deheveer ieg®ceelee mes meJeeËieerCe ÙeesiÙelee
Øeehle keâj Deheves keâeÙe&keâueeheeW, Deheveer mejue efce° JeeCeer, Deheveer efvejefYeceevelee, mhe°Jeeefolee
mes meYeer keâes DelÙevle ØeYeeefJele efkeâÙee nw~ hetpÙe mJeeceerpeer kesâ JÙeefòeâlJe mes lees Deepe osMe keâe
yeÛÛee-yeÛÛee heefjefÛele nw efkeâvleg Gvekesâ ke=âeflelJe mes heefjefÛele keâjJeeves nsleg Gvekesâ Éeje 30-35 Je<e&
hetJe& hetpÙe ceeleepeer kesâ Éeje mJeeOÙeeÙe keâjkesâ Øeehle %eeve mes efueefKele Ùen megvoj hegmlekeâ nw
efpemeceW cegefveÙeeW Deewj ßeeJekeâeW kesâ ÙeesiÙe ef›eâÙeeDeeW keâes efve§eÙe-JÙeJenej Âef° mes efoioefMe&le
efkeâÙee ieÙee nw Deewj cegefvejepe Deheves ceeie& mes ef[ieW veneR Fme nsleg DeeÛeeÙe&ßeer kegbâokegbâo mJeeceer Deewj
efmeæevle Ûe›eâJeleea ßeer vesefceÛevõeÛeeÙe& Éeje mLeeve-mLeeve hej cegefvejepeeW keâes veevee efJe<eÙeeW kesâ
ceeOÙece mes mecyeesefOele efkeâÙee ieÙee nw leLee Ssmes cegefvejepeeW keâer Jebovee keâj ßeeJekeâ keâes Dehevee
peerJeve meheâue keâjvee ÛeeefnS, Ssmee mecePeeÙee ieÙee nw, efpememes Ùen ke=âefle ueIeg neskeâj Yeer
ceneve Skeâ keâuÙeeCekeâejer jÛevee yeve ieF& nw~
mener ceeÙeves ceW lees ØeeÛeerve hetJee&ÛeeÙeeX kesâ meceeve ner hetpÙe ceeleepeer kesâ Yeer nce meye hej Devevle
Ghekeâej nQ, efpevneWves Deheves Éeje me=epf ele Ûesleve-DeÛesleve jlveeW kesâ ceeOÙece mes efpeveMeemeve keâes
DeelcekeâuÙeeCe kesâ heLe hej De«emej nesves keâe mJeefCe&ce DeJemej Øeoeve efkeâÙee nw, Dele: Ssmeer hejcehetpÙeveerÙe
ceeleepeer, Gvekesâ megÙeesiÙe jlve mJeefmleßeer mJeeceerpeer Deewj Gvekesâ Éeje jefÛele Fme ke=âefle keâes veceve
keâjles ngS Fme ke=âefle kesâ ceeOÙece mes YeJÙeelceeDeeW kesâ DeelceeslLeeve keâer cebieue keâecevee nw~
(4) Jeerj %eevees(o4Ùe) «ebLeceeuee

ØemleeJevee
-yeÇ. kegâ. Fvog pewve (mebIemLe)
Øeefmeæ pewveeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvo mJeeceer DelÙevle Jeerlejeieer leLee DeOÙeelceJe=efòe
kesâ meeOeg Les Deewj DeOÙeelce efJe<eÙe ceW Jes Flevee ienje Glej Ûegkesâ Les efkeâ Gvekesâ Skeâ-Skeâ
Meyo keâer ienvelee keâes mheMe& keâjvee Deepe kesâ legÛÚ yegefæ JÙeefòeâÙeeW keâer Meefòeâ kesâ yeenj
nw~ Gvekesâ DeveskeâeW veece Øeefmeæ nQ leLee Gvekesâ peerJeve ceW kegâÚ $e+efæÙeeW Je Ûecelkeâeefjkeâ
IešveeDeeW keâe Yeer GuuesKe efceuelee nw~ DeOÙeelceØeOeeveer nesves hej Yeer Jen meJe& efJe<eÙeeW kesâ
heejieeceer Les Deewj FmeerefueS GvneWves meJe& efJe<eÙe hej DeveskeâeW «ebLe jÛes nQ~ Fvekesâ
DeeOÙeeeflcekeâ «ebLeeW keâes heÌ{keâj De%eeveerpeve Gvekesâ DeefYeØeeÙe keâer ienvelee keâes mheMe& ve
keâjves kesâ keâejCe Deheves keâes Megæ-yegæ Je peerJevcegòeâ ceevekeâj mJeÛÚvoeÛeejer yeve peeles
nQ hejvleg Jes mJeÙeb ceneve Ûeeefj$eJeeve Les~ Yeues ner De%eeveer peiele GvnW ve osKe mekesâ hej
GvneWves Deheves MeeŒeeW ceW meJe&$e JÙeJenej Deewj efve§eÙeveÙeeW keâe meeLe-meeLe keâLeve
efkeâÙee nw DeleSJe De%eeveerpeveeW keâes Gvekesâ MeeŒeeW keâes heÌ{keâj mebkegâefÛele Skeâeble Âef°
Deheveeves keâer yepeeÙe JÙeehekeâ Deveskeâeble Âef° Deheveevee ÛeeefnS~
DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvo mJeeceer ves efpeme Øekeâej meceÙemeej, ØeJeÛevemeej, cetueeÛeej,
efveÙecemeej Deeefo «ebLe jÛes JeneR GvneWves 84 heengÌ[ «ebLeeW keâer jÛevee keâer, efpemeceW mes 12
heengÌ[ GheueyOe nQ~ Gve 12 heengÌ[ «ebLeeW ceW Skeâ De°heengÌ[ «ebLe nw, efpemeceW cees#eØeeYe=le,
yeesOeØeeYe=le, met$eØeeYe=le Deeefo keâe DeOÙeelcehejkeâ JeCe&ve nw~
DeeÛeeÙe& kegâvokegâvo Deeefo ceneve hetJee&ÛeeÙeeX kesâ heLe keâe DevegmejCe keâjles ngS
YeieJeeve ceneJeerj kesâ Meemevekeâeue ceW efkeâmeer veejer Éeje «ebLe jÛevee keâe met$eheele keâjves
Jeeueer yeermeJeeR-FkeäkeâermeJeeR meoer keâer ØeLece yeeue yeÇÿeÛeeefjCeer, efoJÙeMeefòeâ mee#eeled
mejmJeleermJe™hee hejcehetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer nQ, efpevneWves vÙeeÙe,
JÙeekeâjCe, Úbo, Deuebkeâej, DeOÙeelce, efmeæevle, Yetieesue-Keieesue Deeefo meYeer efJe<eÙeeW
hej GÛÛekeâesefš kesâ 400 «ebLeeW keâe me=peve keâj pewveeiece keâes DecetuÙe Oejesnj Øeoeve keâer
nw leLee Deveskeâ GÛÛe keâesefš kesâ «ebLeeW keâe mJeÙeb he"ve keâj efMe<ÙeeW keâes Gmekeâer JeeÛevee
keâjeF& nw~ ØeejbYe mes ner peerJeve kesâ ØelÙeskeâ #eCe keâe meogheÙeesie keâjles ngS GvneWves Deheves
Øeele:keâeueerve mJeeOÙeeÙe ceW efMe<ÙeeW keâes Deveskeâ «ebLeeW keâe meej mecePeeÙee nw, efpemekeâe
Øeefleheâue Ùen ‘‘DeOÙeelce jefMce-Yeeie-2’’ veecekeâ hegmlekeâ nw, efpemekeâe uesKeve Gvekesâ
megÙeesiÙe efMe<Ùe heer"eOeerMe mJeefmleßeer jJeervõkeâerefle& mJeeceerpeer ves Deepe mes 30-35 Je<e&
DeOÙeelce jef( 5Mce) (Yeeie-2) (5)

hetJe& efkeâÙee Deewj Gme meceÙe Fmes mecÙei%eeve ceeefmekeâ heef$ekeâe kesâ DebkeâeW ceW ØekeâeefMele Yeer
efkeâÙee ieÙee, GvnW mebkeâefuele keâj hegmlekeâ ™he ceW Deepe Ùen hee"keâeW kesâ mece#e Øemlegle
nw~ ÛengBcegKeer ØeefleYee kesâ Oeveer mJeeceerpeer DeodYegle uesKeve #ecelee kesâ Yeer Oeveer nQ, pees
Fme ke=âefle mes mhe° Peuekeâlee nw~ Fme ‘DeOÙeelce jefMce’ hegmlekeâ ceW cees#eØeeYe=le,
yeesOeØeeYe=le, met$eØeeYe=le SJeb Je=nled õJÙemeb«en keâer keâefleheÙe efJeMes<e ieeLeeDeeW keâe megvoj
efJeJesÛeve nw, efpemeceW cees#eØeeYe=le ceW hejceÙeesefieÙeeW kesâ efueS hejceelceheo, veÙe heæefle,
Deelcee kesâ Yeso, ›ele keâer ceefncee Deeefo keâe keâLeve nw, yeesOeØeeYe=le ceW heÃe cene›eleOeejer
cenef<e& keâes DeeÙeleve Je oMe&ve yeleeles ngS Gvekeâer ceefncee yeleeF& nw, met$eØeeYe=le «ebLeevegmeej
meÛÛee Ùeesieer keâewve nw, Fmekeâe keâLeve nw Deewj efmeæevle Ûe›eâJeleea DeeÛeeÙe&ßeer vesefceÛevõ
jefÛele Je=nod õJÙemeb«en ceW efve§eÙe Deewj JÙeJenej mes peerJeelcee keâe keâLeve efkeâÙee nw~
Jemlegle: DeeÛeeÙe&ßeer kegâvokegâvo Deewj ßeer vesefceÛevõeÛeeÙe&mJeeceer ves pees JemlegefmLeefle
yeleeF& Gmes YeueerYeebefle mecePekeâj hetpÙe mJeeceerpeer Éeje efueefKele jeF& ceW heJe&le Deewj
ieeiej ceW meeiej kesâ meceeve Fme Deveceesue ke=âefle Éeje Deheves keâuÙeeCe keâe heLe Debieerkeâej
keâjvee ner mecÙeiÂef° keâe hejce keâle&JÙe nw~
(6) Jeerj %eevees(o6Ùe) «ebLeceeuee

hejcehetpÙe YeejleieewjJe, efoJÙeMeefòeâ, ieefCeveerØecegKe DeeefÙe&keâeefMejesceefCe


ßeer %eeveceleer ceeleepeer keâe
cebieue DeeMeerJee&o
Jele&ceeve Ùegie ceW keâefleheÙe efve§eÙeeYee<eer, Deeiece kesâ %eeve mes DeveefYe%e mJeÙeb lees
"erkeâ mes ßeeJekeâ ÛeÙee& keâe heeueve keâj veneR heeles nQ Deewj Deelcee-Deelcee keâer jš
ueieekeâj Skeâevle he#e keâe ogje«en keâjles nQ Gvekesâ efueS ceneve DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvo
kesâ De°heengÌ[ Deeefo ceneve «ebLe Skeâ Ssmeer meewieele nQ, efpevnW YeueerYeebefle mecePekeâj,
JÙeJenej Deewj efve§eÙe oesveeW keâe DeeßeÙe ueskeâj Deheveer Deelcee kesâ ÙeLeeLe& mJe™he keâes
mecePee pee mekeâlee nw Deewj cegefve leLee ßeeJekeâ oesveeW kesâ keâjves ÙeesiÙe ef›eâÙeeDeeW keâes
peevekeâj Deheveer Deelcee keâes mecegVele yeveeÙee pee mekeâlee nw~ DeeÛeeÙe& ßeer kegbâokegbâoosJe
kesâ Devegmeej ßeeJekeâ kesâ efueS lees meJe&ØeLece DeCeg›ele «enCe Deewj heeBÛe heehe, Ûeej keâ<eeÙe,
meele JÙemeve Deewj efceLÙeelJeeefo lÙeeie keâe keâLeve efkeâÙee ieÙee nw keäÙeeWefkeâ hejceelce heo
keâe keâLeve cegefveÙeeW kesâ efueS Ieefšle nw, ie=nmLeeW kesâ efueS veneR~
ceQves ie=nlÙeeie mes ueskeâj Deepe lekeâ meowJe Deeiece «ebLeeW keâe he"ve-hee"ve Deewj
uesKeve efkeâÙee nw Deewj mJeÙeb peerJeve kesâ ØelÙeskeâ #eCe keâe meogheÙeesie keâjles ngS Deheves
efMe<Ùe-efMe<ÙeeDeeW keâes Yeer Ùener efMe#ee oer nw, GvnW Deeiece «ebLeeW keâe Ketye mJeeOÙeeÙe
keâjeÙee nw, efpememes Deepe Fve efMe<ÙeeW ceW Deeiece «ebLeeW kesâ Øeefle efJeMes<e meceeoj Deewj
efJeMes<e %eeve nw~ Deepe mes 30-35 Je<e& hetJe& peye De°heengÌ[, meceÙemeej Deeefo «ebLeeW keâe
mJeeOÙeeÙe Ûeuelee Lee Gme meceÙe yeÇ. ceesleerÛebo peer, yeÇ. jJeervõ peer SJeb yeÇ. ceeOegjer
Deeefo GmeceW yew"keâj Gmekeâes DeÛÚer Øekeâej ùoÙebiece keâjles Les Deewj cesjer ØesjCee mes
efJeefYeVe efJe<eÙeeW hej megvoj efJeJesÛeve keâjles Les~ cegPes DelÙevle ØemeVelee nw efkeâ Fve meyeceW
meJeeËieerCe ÙeesiÙelee kesâ meeLe efJeMes<e uesKeve ØeefleYee Yeer jner nw~ Jewmes lees Fme ke=âefle keâes
30-35 Je<e& hetJe& ner Úhe peevee ÛeeefnS Lee efkeâvleg jJeervõkeâerefle& peer Éeje cesjer ØesjCee mes
efkeâÙes peeves Jeeues meeceeefpekeâ, Mew#eefCekeâ, me=peveelcekeâ, efvecee&Ceelcekeâ, Oece&ØeYeeJeveelcekeâ
keâeÙeeX keâer DelÙevle JÙemleleeJeMe Gme Deesj efkeâmeer keâe ue#Ùe ner veneR ieÙee~ Demleg,
DeeÛeeÙe& ßeer kegbâokegbâoosJe kesâ DecetuÙe JeÛeveece=le keâe efJeJesÛeve Fme megboj ke=âefle ceW nw,
efpemekesâ heejeÙeCe mes YeJÙeelcee Deheveer Deelcee keâe keâuÙeeCe keâjW Deewj efve§eÙeeYee<eer
Deveskeâeble keâes mecePeves ceW me#ece neW, Ùener cebieue DeeMeerJee&o nw~
DeOÙeelce jef( 7Mce) (Yeeie-2) (7)

uesKekeâ kesâ meboYe& ceW


-Øe%eeßeceCeer DeeefÙe&keâe Ûevoveeceleer
‘‘hetle kesâ heeBJe heeueves ceW ner efoKe peeles nQ’’ Ùen ueeskeâesefòeâ meJe&efJeefole nw~ yeÛeheve mes
ner jJeervõ peer (cesjs ie=nmLeeJemLee kesâ pÙes‰ Yeüelee) DelÙevle keâeÙe&kegâMeue, Meeble mJeYeeJeer,
efceuevemeej Deewj leer#Ce yegefæ mes meceefvJele jns, efpemekesâ heerÚs MeeÙeo Gvekeâer pevceefleefLe
ßeglehebÛeceer, cesjer ie=nmLeeJemLee keâer ceeB ceesefnveer osJeer mes Øeehle Oeeefce&keâ mebmkeâej Deewj Deeies
peekeâj hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer mes Øeehle %eeveece=le ner keâejCe jne nw~
Deepe 68 Je<e& keâer Gceü ceW Yeer 30 Je<e& kesâ ÙegJee kesâ meceeve Gvekeâer melele keâeÙe& keâjves
keâer #ecelee, efJeefMe° keâeÙe&Mewueer, ßecemeeOÙe keâeÙeeX keâes menpelee mes mecheeefole keâjves keâer
efJeue#eCe keâuee, mhe°Jeeefolee, efvejefYeceevelee, ÙegJee ceW ÙegJee, Je=æ ceW Je=æ Deewj yeeuekeâeW
ceW yeeuekeâ mece efveMÚuelee leLee meowJe nbmelee-cegmkegâjelee Ûesnje osKekeâj keâYeer-keâYeer
ueielee nw efkeâ Fleves meJe&iegCemecheVe neskeâj Deiej Ùen oeref#ele DeJemLee ceW nesles lees MeeÙeo
ceneve DeeÛeeÙe&heo hej Dee™Ì{ neskeâj Oece& keâer keâerefle& OJepee keâes Deewj DeefOekeâ efJemleeefjle
keâj jns nesles hejvleg meowJe ieg®Yeefòeâ keâes Dehevee cegKÙe ue#Ùe yeveekeâj hetpÙe ceeleepeer
Éeje efveoxefMele ØelÙeskeâ keâeÙe& keâes Gvekeâer YeeJeveevegmeej efve<heeefole keâjves Jeeues jJeervõkeâerefle&
mJeeceerpeer meowJe KÙeeefle, ueeYe, hetpee mes otj, efkeâmeer Yeer veece, heo, Øeefle‰e keâer Deekeâeb#ee
mes jefnle Oece&, Oecee&Ùeleve, leerLe&mebj#eCe nsleg keâefšyeæ jnles nQ~ JeemleJe ceW Ssmes efJeue#eCe
efMe<Ùe, Ssmeer efJeue#eCe mebleeve Deewj Ssmes efJeue#eCe veeieefjkeâ mes ner ieg®, ceelee-efhelee Deewj
Ùen osMe meoe ieewjJeeefvJele nes efJeMes<e Øeefle‰e keâes Øeehle keâjlee nw~
Deehe meYeer mJeeceerpeer kesâ efJeefYeVe keâeÙe&keâueeheeW mes heefjefÛele nQ, Gmeer ëe=BKeuee ceW Deye
Skeâ Deewj efJeMes<e iegCe Gvekeâs uesKeve keâuee iegCe mes heefjefÛele keâjJeeleer Ùen Devet"er hegmlekeâ
Deehekesâ neLeeW ceW nw, efpemekesâ Éeje Deehe meeOeg Deewj ßeeJekeâ kesâ keâjves ÙeesiÙe ef›eâÙeeDeeW keâe
mecegefÛele %eeve Øeehle keâj Skeâevle ogje«en mes nškeâj DeveskeâebleJeeoer yeveW Deewj mJeeceer
jJeervõkeâerefle& peer mJemLe, oerIee&Ùeg Deewj ÙeMemJeer peerJeve kesâ meeLe efJeÕe keâes Ssmeer DecetuÙe
efveefOeÙeeB oskeâj pewve peiele keâes ieewjJeMeeueer yeveeles jnW, Ùener cebieue YeeJevee nw~
(8) Jeerj %eevees(o8Ùe) «ebLeceeuee

heer"eOeerMe mJeefmleßeer jJeervõkeâerefle& mJeeceerpeer


keâe peerJeve heefjÛeÙe
-yeÇ. kegâ. Fvog pewve (mebIemLe)
keâne peelee nw jlveeW keâer Keeve mes jlve ner efvekeâueles nQ leYeer jeveer ceoeuemee kesâ
meceeve Deheveer mebleeveeW keâes Ietbšer ceW Oecee&ce=le kesâ mebmkeâej osves Jeeueer ceelee ceesefnveer keâer
heefJe$e kegâef#e mes ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer pewmes Skeâ veneR DeveskeâeW jlve GlheVe
ngS, efpeveceW mes Skeâ nQ veJeÙegJekeâeW kesâ DeeoMe&, mebmeej keâes Deheveer efoJÙe DeeYee mes
ØekeâeMeceeve keâjves Jeeues mJeefmleßeer heer"eOeerMe jJeervõkeâerefle& mJeeceerpeer, efpevekeâe peerJeve
efkeâmeer heefjÛeÙe keâe ceesnleepe veneR nw Deewj Øeefleheue Deheves keâeÙe&keâueeheeW mes Dehevee
heefjÛeÙe Øeoeve keâjlee nw~
DeJeOe Øeevle kesâ efškewâleveiej «eece kesâ Oece&hejeÙeCe, osJe-MeeŒe-ieg® kesâ Øeefle
DekeâešŸe ßeæe jKeves Jeeues ßes‰er ßeer Úesšsueeue peer SJeb Gvekeâer Oece&hejeÙeCe helveer
ßeerceleer ceesefnveer osJeer keâer heefJe$e kegâef#e mes pÙes‰ Megkeäuee hebÛeceer ‘‘pees ßeglehebÛeceer kesâ
veece mes efJeKÙeele nw’’ keâer heefJe$e efleefLe ceW veJeceer mebleeve kesâ ™he ceW Gvekeâe pevce ngDee~
efheleepeer ves Deheves Ûeej heg$eeW ceW mes Fmeer heg$e keâes ueKeveT ÙetefveJeefme&šer mes yeer.S. lekeâ
DeOÙeÙeve keâjJeeÙee Lee~ ÙetefveJeefme&šer mes mveelekeâ nesves kesâ he§eeled Yeer ceesnÛe›eâ ceW
hebâmevee FvneWves mJeerkeâej veneR efkeâÙee~ YeesieeW keâes Yeesieves kesâ yeeo efJejefòeâ lees osKeves ceW
Deeleer nw efkeâvleg hetCe& ÙeewJeve Deewj YeesieesheYeesie kesâ mecemle meeOeve GheefmLele nesves hej
Gvekeâe lÙeeie efJejues ner ØeeCeer keâj heeles nQ~ Gmeer ëe=BKeuee ceW Skeâ keâÌ[er Deewj pegÌ[er peye
meved 1968 ceW ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves Fvekeâer leer#Ce cesOeeMeefòeâ
osKekeâj 5 Je<e& keâe yeÇÿeÛeÙe& ›ele Øeoeve keâjkesâ FvnW Oece&«ebLeeW kesâ DeOÙeÙeve nsleg Øesefjle
efkeâÙee Deewj mebmeej keâer Demeejlee keâe yeesOe keâjekeâj meved 1972 ceW veeieewj (jepe.)
Yespekeâj hetpÙe DeeÛeeÙe&ßeer Oece&meeiej cenejepe mes Deepevce yeÇÿeÛeÙe& ›ele efoueJee
efoÙee~ Gmekesâ yeeo mes pecyetÉerhe-nefmleveehegj kesâ meJe&leescegKeer efJekeâeme nsleg yeÇ. ßeer
ceesleerÛebo peer kesâ meeLe mebmLeeve keâe mechetCe& oeefÙelJe mebYeeueles ngS meved 1987 ceW Ùen
hetpÙe ceeleepeer kesâ heeme mehlece Øeeflecee kesâ ›ele «enCe keâj ie=nefJejle nes ieÙes~
pecyetÉerhe mLeue Deehekeâer efJeMes<e keâce&Yetefce nw, ÙeneR mes Deheveer Oeeefce&keâ ef›eâÙeeDeeW
keâe efvejefleÛeej heeueve keâjles ngS Deehe mecÙei%eeve ceeefmekeâ heef$ekeâe keâe mecheeove SJeb
hetpÙe yeÌ[er ceeleepeer SJeb Úesšer ceeleepeer Éeje efueefKele mewkeâÌ[eW «ebLeeW keâe mecheeove keâjles
DeOÙeelce jef( 9Mce) (Yeeie-2) (9)

jns nQ~ Deheveer ieg®ceelee hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer Éeje efveoxefMele
ØelÙeskeâ ueIeg SJeb Je=nled keâeÙeeX keâes efJeMes<e ØeYeeJevee kesâ meeLe cetle& ™he Øeoeve keâjles ngS
Deehe peneB efoiecyej pewve ef$eueeskeâ MeesOe mebmLeeve (pecyetÉerhe-nefmleveehegj), DeÙeesOÙee
efo. pewve leerLe&#es$e keâcesšer (DeÙeesOÙee-G.Øe.), YeieJeeve $e+<eYeosJe 108 hegâš cetefle&
efvecee&Ce keâcesšer (ceebieerlegbieer-ceneje°^), leerLeËkeâj $e+<eYeosJe lehemLeueer ØeÙeeie leerLe&#es$e
keâcesšer (Fueeneyeeo-G.Øe.), YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegâC[uehegj efo. pewve meefceefle
(kegâC[uehegj-veeueboe, efyenej), YeieJeeve heg<heobleveeLe pevceYetefce keâekebâoer efo. pewve
leerLe&#es$e keâcesšer (keâekebâoer-ieesjKehegj, G.Øe.), meccesoefMeKej ceW efveefce&le nes jns ‘‘DeeÛeeÙe&
Meebeflemeeiej Oeece’’ Deeefo kesâ ÙeMemJeer DeOÙe#e nQ, JeneR De.Yee. efo. pewve ÙegJee heefj<eo
leLee leerLeËkeâj $e+<eYeosJe pewve efJeÉled cenemebIe kesâ DeOÙe#e heo keâe Yeej Yeer keâF& Je<eeX
lekeâ Deeheves mebYeeuee nw~ efJeMes<ele: Fve meyeceW meJeexheefj nw-YeieJeeve $e+<eYeosJe keâer
DeKeC[ hee<eeCe ceW efveefce&le 108 hegâš Gòegbie Øeeflecee keâe DemeeOeejCe keâeÙe&, 20 Je<eeX
lekeâ keâer ieF& keâ"esj ßecemeeOevee mes Øekeâš efieveerpe yegkeâ Dee@heâ Jeu[& efjkeâe[& ceW ope& Fme
DeefÉleerÙe Øeeflecee kesâ DeefYeveJe Ûevõieghle keâe ieewjJe Øeehle keâjves Jeeues mJeeceer jJeervõkeâerefle&
peer ceW Fve Deveskeâeveskeâ keâeÙeeX keâes keâjles ngS Yeer efMeefLeuelee Ùee ›eâesOe kesâ YeeJe veneR
efoKeles~ Deehekeâer meyemes yeÌ[er efJeMes<elee Deehekeâer keâce&"lee, mhe°Jeeefolee, menpelee, mejuelee,
DeespemJeer JeeCeer, DeodYegle keâeÙe&Mewueer Deewj ncesMee nbmelee-cegmkegâjelee, ceOegjlee efyeKesjlee,
DeeFves keâer lejn mJeÛÚ JÙeefòeâlJe nw leYeer lees Deehekesâ Fve iegCeeW kesâ keâejCe Deepe meeje osMe
mJeeceerpeer mes heefjefÛele nes Ûegkeâe nw~ hetpÙe ceeleepeer mes Øeehle mebmkeâejeW kesâ Devegmeej mebIe<e&
Pesuekeâj Yeer melÙe keâes Gpeeiej keâjvee Deehekeâer henÛeeve yeve ieF& nw~
efpevekesâ peerJeve keâe ØelÙeskeâ #eCe Oece&, Oecee&Ùeleve, leerLe& efJekeâeme, mebj#eCe leLee
ieg®DeeW keâer mesJee ceW JÙeleerle ngDee nw, Ssmes hetJe& ceW ‘‘YeeF& peer’’ Deewj Jele&ceeve ceW hetpÙe
ceeleepeer mes 20 veJecyej 2011 (ceieefmej ke=â. oMeceer) ceW oMece Øeeflecee Øeehle keâj
pecyetÉerhe-nefmleveehegj kesâ efÉleerÙe heer"eOeerMe yevekeâj ‘‘mJeeceerpeer’’ kesâ veece mes peevee
peeves Jeeuee Ùen JÙeefòeâlJe DeefKeue YeejleJe<eeaÙe efoiecyej pewve MeeŒeer heefj<eo Éeje
meved 1992 ceW ‘keâce&Ùeesieer’ keâer GheeefOe mes efJeYetef<ele efkeâÙee ieÙee, pees efkeâ ÙegJeeDeeW kesâ
DeeoMe& yeve Ûegkesâ nQ~ Fmekesâ meeLe ner FvnW meceÙe-meceÙe hej DeveskeâeW GheeefOeÙeeW mes
Deuebke=âle efkeâÙee ieÙee, efpemeceW ‘Oece&mebj#eCeeÛeeÙe& (meved 1996 ceebieerlegib eer hebÛekeâuÙeeCekeâ),
mebmke=âefle mebj#ekeâ (pecyetÉerhe ceW meved 2016 ieefCeveer %eeveceleer oer#ee mJeCe& peÙebleer
hej), pewve kegâue ieewjJe (YeejleJe<eeaÙe efo. pewve cenemeYee), DeefYeveJe Ûevõieghle (oef#eCe
(10) Jeerj %eevees( o10Ùe )«ebLeceeuee

Yeejle pewve meYee), cewvespeceWš ieg® (leerLeËkeâj ceneJeerj efJeÕeefJeÅeeueÙe-cegjeoeyeeo),


Ùegieheg®<e (De.Yee. efo. pewve ÙegJee heefj<eo), %eevejLe meejLeer (De.Yee. efo. pewve
ceefnuee mebie"ve), meJeexòece JÙeJemLeeheve ieg® (oef#eCe Yeejle GheeOÙeeÙe meefceefle,
FÛeuekeâjbpeer), ueewn heg®<e (meJeexoÙe leerLe&-Oee™nsÌ[e, nefjÙeeCee), DeeefÙe&keâe jlveceleer
kegâue ieewjJe (hetpÙe mJeeceerpeer kesâ ie=nmLe heefjJeejpeve) (heâjJejer meved 2016 ceW YeieJeeve
$e+<eYeosJe 108 hegâš cetefle& hebÛekeâuÙeeCekeâ ceneceneslmeJe kesâ efJeješ DeeÙeespeve DeJemej
hej Øeoòe) ØecegKe nQ hejvleg Fve meYeer efJeMes<eleeDeeW kesâ nesles ngS Yeer efvejefYeceeve,
KÙeeefle, ueeYe, hetpee keâer Deekeâeb#ee mes otj hetpÙeveerÙe mJeeceer meowJe ieg® Dee%ee ceW
jnkeâj mJeÙeb keâes Gvekeâer heojpe ner ceeveles nQ~
hetpÙe ceeleepeer kesâ Éeje mebkeâefuhele ØelÙeskeâ #es$e ceW meeefneflÙekeâ, efvecee&Ceelcekeâ,
me=peveelcekeâ keâeÙeeX keâes cetle&™he Øeoeve keâjves Jeeues, efJeÉòee kesâ Oeveer mJeeceerpeer ves YeeF&
peer kesâ ™he ceW meved 2000 ceW hetpÙe ceeleepeer keâer ØesjCee mes DeeÙeesefpele YeieJeeve
$e+<eYeosJe Debleje&°^erÙe efveJee&Ce ceneceneslmeJe Je<e& kesâ Devleie&le vÙetÙeeke&â-Decesefjkeâe
(Ùet.Sve.Dees.) ceW DeeÙeesefpele ‘‘efJeÕeMeebefle efMeKej meccesueve’’ ceW pewve Oecee&ÛeeÙe& kesâ ™he
ceW meefcceefuele neskeâj pewveOece&& keâe JÙeehekeâ ØeÛeej-Øemeej efkeâÙee Deewj Deepe Yeer pewveOece&
kesâ ØeÛeej-Øemeej nsleg melele mebueive nQ~ Jemlegle: ÙeesiÙe JÙeefòeâ keâer henÛeeve Gmekesâ
keâce&" JÙeefòeâlJe mes ner nesleer nw~ hetpÙeveerÙe mJeeceerpeer pewve peiele kesâ JÙeesce hej
osoerhÙeceeve Jen ve#e$e nQ efpevekeâe peerJeve, efpevekeâe ØelÙeskeâ #eCe DevegkeâjCeerÙe, JevoveerÙe,
DeefYeJeboveerÙe nw, Ssmes mJeeceerpeer kesâ oerIe& SJeb mJemLe peerJeve keâer cebieue keâecevee kesâ meeLe
keâesefšMe: veceve~
DeOÙeelce (jef11
Mce) (Yeeie-2) (11)

efoiecyej pewve ef$eueeskeâ MeesOe mebmLeeve-mebef#ehle heefjÛeÙe


-peerJeve ØekeâeMe pewve (ØeyebOe mecheeokeâ)
F&meJeer meved 1972 ceW hetpÙe ieefCeveerØecegKe DeeefÙe&keâeefMejesceefCe ßeer %eeveceleer ceeleepeer keâer
ØesjCee mes mLeeefhele Gòeâ mebmLee kesâ Éeje pecyetÉerhe jÛevee kesâ efvecee&Ce nsleg cesj" (G.Øe.) kesâ
Ssefleneefmekeâ leerLe& nefmleveehegj ceW veefMeÙee ceeie& hej pegueeF& 1974 ceW Skeâ Yetefce ›eâÙe keâer ieF&, peneB
meJe&ØeLece 24JeW leerLeËkeâj YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keâer DeJeieenvee ØeceeCe meele neLe (meJee ome hegâš)
TBÛeer Ke[dieemeve Øeeflecee efJejepeceeve keâjves nsleg heâjJejer 1975 ceW Skeâ ueIegkeâeÙe efpeveeueÙe keâe
efvecee&Ce efkeâÙee ieÙee, pees meved 1990 ceW Skeâ DeveesKes ‘keâceue cebefoj’ kesâ ™he ceW efveefce&le ngDee nw~ ÙeneB
efJejepeceeve keâuheJe=#e YeieJeeve ceneJeerj mes Ùen DeefleMeÙe #es$e efvejblej Øeieefle heLe hej De«emej neslee
ngDee efvelÙe veÙes efvecee&CeeW kesâ Éeje mebmeej ceW DeefÉleerÙe heÙe&šve mLeue kesâ ™he ceW Øeefmeæ ngDee nw~ Fme
Øeeflecee kesâ oMe&ve keâjkesâ YeòeâieCe Deheveer ceveeskeâeceveeSB hetCe& keâjles nQ~
pecyetÉerhe efvecee&Ce keâe ØeLece ÛejCe-pegueeF& meved 1974 cesW jKeer ieF& veeRJe kesâ DeeOeej hej
pecyetÉerhe kesâ yeerÛeeWyeerÛe ceW meJe&ØeLece Deeiece JeefCe&le megces®heJe&le (101 hegâš TBÛee) keâe efvecee&Ce DeØewue
meved 1979 ceW SJeb meved 1985 ceW pecyetÉerhe jÛevee keâe efvecee&Ce hetCe& ngDee~ meesuen efpevecebefojeW mes
meceefvJele Gme megces®heJe&le kesâ Deboj mes efveefce&le 136 meerefÌ{ÙeeW mes ÛeÌ{keâj ßeæeueg Yeòeâ mecemle
YeieJevleeW kesâ oMe&ve keâjkesâ peye meyemes Thej heeC[gkeâefMeuee kesâ efvekeâš hengBÛeles nQ, lees veerÛes pecyetÉerhe
jÛevee kesâ meYeer veoer, heJe&le, cebefoj, GheJeve Deeefo ÂMÙeeW kesâ meeLe-meeLe nefmleveehegj kesâ Deemeheeme kesâ
megotjJeleea «eeceeW keâe Yeer Øeeke=âeflekeâ meeQoÙe& osKekeâj hetâues veneR meceeles nQ~
Ùee$eer megefJeOee-nefmleveehegj leerLe& ceW pecyetÉerhe mLeue kesâ hetjs heefjmej ceW mebmLeeve Éeje
keâeÙee&ueÙe keâe meef›eâÙe mebÛeeueve efkeâÙee peelee nw~ JeneB Ùeeef$eÙeeW kesâ "njves nsleg DeeOegefvekeâ megefJeOeeÙegòeâ
200 keâcejs, 50 mes DeefOekeâ [eruekeäme heäuewš SJeb DeveskeâeW iesmš neGme (yebieues) yeves ngS nQ~ Fmekesâ meeLe
ner ÙeneB megvoj YeespeveeueÙe nw peneB Ùeeef$eÙeeW keâes megefJeOeehetJe&keâ Megæ Yeespeve Øeehle neslee nw~ Fmekesâ
Deefleefjòeâ 2 efkeâceer. otj nefmleveehegj mesvš^ue šeGve ceW mejkeâejer Demheleeue, [ekeâKeevee, yeepeej,
Fbšjkeâeuespe leLee DevÙe efMe#eCe mebmLeeSB Deeefo meYeer DeeJeMÙekeâ megefJeOeeSB GheueyOe nQ~
nefmleveehegj kewâmes hengBÛes ?-Yeejle keâer jepeOeeveer efouueer mes 110 efkeâceer. heef§eceer GòejØeosMe
ceW efpeuee-cesj" mes 40 efkeâceer. otj nefmleveehegj leerLe& nw~ jepeOeeveer efouueer mes nefmleveehegj kesâ efueS
Debleje&pÙeer yeme Deñs DeLeJee Deevebo efJenej yeme Deñs mes GòejØeosMe jes[Jespe leLee [er.šer.meer. yemeeW
keâer efvejblej mesJee GheueyOe nw~ cesj" mes Yeer Øeefle DeeOes Iebšs kesâ Deblejeue mes pecyetÉerhe-nefmleveehegj
hengBÛeves nsleg jes[Jespe keâer yemeW megueYelee kesâ meeLe GheueyOe jnleer nQ~ ‘pecyetÉerhe’ kesâ veece mes Ùes yemeW
Ûeueleer nQ pees meerOes pecyetÉerhe kesâ meeceves ner ®keâleer nQ Deewj pecyetÉerhe mes ner cesj", efouueer, eflepeeje
Deeefo Ùee$ee nsleg yemeW GheueyOe jnleer nQ~ efouueer Deewj cesj" kesâ yeerÛe jsue mesJee Yeer nw~ osMe-efJeosMe kesâ
Ùee$eerieCe nefmleveehegj heOeejkeâj Fme Oejleer keâe mJeie& ceeveer peeves Jeeueer ‘pecyetÉerhe jÛevee’ kesâ oMe&ve keâjW
Deewj ceeveefmekeâ Meebelf e keâe DevegYeJe keâjles ngS ceveJeebeÚf le heâue Øeehle keâjW, Ùener cebieuekeâecevee nw~
(12) Jeerj %eevees( o12Ùe )«ebLeceeuee

Jeerj %eeveesoÙe ieÇvLeceeuee kesâ efMejesceefCe mebj#ekeâ


1. ßeerceleer efvece&}e pewve Oe.he. mJe. ßeer heÇcs eÛevoÇ pewve, lelheg$e heÇoerhe kegâceej pewve, Keejer yeeJe}er, efouueer-6~
2. ßeerceleer megceve pewve Oe.he. ßeer efoeqiJepeÙe eEmen pewve, Fboewj~
3. ßeer ceneJeerj heÇmeeo pewve mebIeheefle, peer-19, meeTLe SkeämešsvMeve, veF& efouueer~
4. ßeer censvõ heeue njsvõ kegâceej pewve, metjpece} efJenej, efouueer~
5. ßeerceleer ceesnveer pewve Oe.he. ßeer megveer} pewve, heÇerle efJenej, efouueer~
6. ßeer osJesvoÇ kegâceej pewve (Oee™nsÌ[e Jee}s) iegÌ[ieeBJe (nefj.)~
7. ßeerceleer Meejoe jeveer pewve Oe.he. mJe. efjKeyeÛebo pewve, yeengyeueer SvkeäuesJe, efouueer-92~
8. [e@. osJesvõ kegâceej pewve, Yeesheeue (ce.Øe.)
9. ßeerceleer mebieerlee pewve Oe.he. ßeer mebpeerJe kegâceej pewve, Mesjkeâesš (efyepeveewj) G.Øe.
10. ßeer Deefveue kegâceej pewve, oefjÙeeiebpe, efouueer
11. ßeer yeer.[er. ceoveeFkeâ, cegcyeF&
12. ßeer Oevekegâceej pewve, yeengyeueer SvkeäuesJe, efouueer-92~
13. ßeer efpelesvõ kegâceej pewve SJeb ßeerceleer megveerlee pewve keâesšefÌ[Ùee, heäueesefj[e, Ùet.Sme.S.
14. ßeerceleer efJeceuee osJeer pewve Oe.he. ßeer DeesceØekeâeMe pewve, mJeeefuekeâ veiej, nefjÉej (GòejeKeb[)~
15. ßeer Deefcele, mebYeJe pewve megheg$e ßeerceleer Deveerlee pewve Oe.he. ßeer cetueÛebo pewve heešveer, efomehegj (Deemeece)
16. ßeerceleer Deefpele kegâceejer pewve Oe.he. ßeer censvõ kegâceej pewve, Deesyesoguueeiebpe (jeÙemesve) ce.Øe.~
17. ßeer veeefYekegâceej pewve, pewve yegkeâ ef[hees, meer-4, heer.Jeer.Deej. hueepee kesâ heerÚ,s keâvee@š huesme, veF& efouueer~
Jeerj %eeveesoÙe ieÇvLeceeuee kesâ hejce mebj#ekeâ
1. ßeer ceeBieer}e} yeeyet}e} heneÌ[s, nwojeyeeo (DeevOeÇ heÇosMe)~
2. [e@. heÇkeâeMeÛevoÇ pewve, 792 efJeJeskeâevebohegjer, efmeefJe} }eFve, meerleehegj (G.heÇ.)~
3. ßeer megcele heÇkeâeMe pewve, ieppet keâšje, Meenoje, efouueer~
4. ßeer megveer} kegâceej pewve, Éeje-megveer} šwkeämešeF&ume, mejOevee (cesj") G.heÇ.~
5. mJe. ßeer heÇkeâeMe Ûebo Decees}keâ Ûebo pewve meje&Heâ, meveeJeo (ce.heÇ.)~
6. ßeer heÇÅegcve kegâceej peJesjer, jeskeâefÌ[Ùee}sve, yeesjerJe}er (Jesmš) cegbyeF&~
7. ßeerceleer Ge|ce}e osJeer Oe.he. ßeer keâevleer heÇmeeo pewve, $e+<eYe efJenej, efouueer~
8. ßeerceleer G<ee pewve Oe.he. ßeer efJece} heÇmeeo pewve, $e+<eYe efJenej, efouueer~
9. ßeer Deevevo heÇkeâeMe pewve (meewjce Jee}s) , ieebOeerveiej, efouueer~
10. ßeerceleer meefjlee pewve Oe.he. ßeer jepekegâceej pewve, efkeâoJeF& veiej, keâevehegj~
11. mJe. ßeerceleer kewâ}eMeJeleer Oe.he. ßeer kewâ}eMe Ûevõ pewve , leesheKeevee yeepeej, cesj"~
12. ßeer Yeevesvõ kegâceej pewve, Éeje-ßeer efJeÅee pewve, Yeiele eEmen ceeie&, peÙehegj~
13. ßeer heÇoerhe kegâceej Meeeqvle}e} efye}e}e, Devetheveiej, Fboewj, (ce.heÇ.)~
14. ßeer megjsMeÛebo heJeve kegâceej pewve, yeejeyebkeâer (G.Øe.)~
15. ßeer veLeceue heejmeceue pewve, keâuekeâòee-7~
16. ßeerceleer mJe. MeebleeyeeF& Oe.he. ßeer keâceueÛebo pewve, meveeJeo (ce.Øe.)~
17. ßeer ™heÛebo pewve keâšeefjÙee, efouueer
18. ßeer DeeMeg pewve, keâeuekeâe peer, veF& efouueer
19. ßeer ØeÅegcve kegâceej pewve Úesšer mee., ßeer DecejÛebo pewve meje&heâ, ueKeveT (G.Øe.)
20. ßeerceleer MeefMe pewve Oe.he. ßeer efovesMeÛebo pewve, efMeJeeefuekeâ veiej, nefjÉej (GòejeKeb[)~
21. mJe. megMeeruee osJeer-mJe. S[Jeeskesâš pecceveueeue, mebIeheefle Øeceeso-meew. megveerlee, kegâ. Debpeueer, $e+<eYe,
ceveespe keâemeueerJeeue pewve, Deewjbieeyeeo (cene.)
22. [e@. heVeeueeue-meew. kegâcekegâceosJeer, mebpeÙe-meew. Debpeueer, DepeÙe-meew. efjæer, kegâ. yeÇeÿeer heeheÌ[erJeeue, hew"Ce-
Deewjib eeyeeo, efJepeÙe-meew. ceeOegjer, ØeMeevle-meew. keâesceue, efÛe. ÙegJece heeheÌ[erJeeue, hew"Ce-Deewjib eeyeeo (cene.)
DeOÙeelce jefMce (Yeeie-2) (13)

DeOÙeelce jefMce
cees#eØeeYe=leced
(keâefleheÙe efJeMes<e ieeLeeDeeW hej)
Øeefmeæ pewveeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvo mJeeceer ves efpeme Øekeâej mes meceÙemeej, efveÙecemeej,
ØeJeÛevemeej Deeefo «ebLeeW keâer jÛevee keâer nw Gmeer Øekeâej De<šheengÌ[ «ebLe keâer Yeer jÛevee keâer nw~
GvneR De<šheengÌ[ ceW mes ÙeneB cees#eheengÌ[ kesâ keâefleheÙe efJeMes<e ieeLeeDeeW keâe meej ÙeneB efoÙee
pee jne nw~ Fme heengÌ[ «ebLe keâer ieeLeeSB lees ßeer kegâvokegâvo mJeeceer ves efueKeer nQ leLee Fmekeâer
mebmke=âle šerkeâe ßeer ßeglemeeiejmetefj ves efueKeer nw~
CeefceTCe Ùe leb osJeb DeCebleJejCeeCeobmeCeb megæb~
JeesÛÚb hejcehheeCeb hejceheÙeb hejcepeesF&Ceb~~2~~
DeLe&—Devevle %eeve SJeb DevevleoMe&ve mes Ùegòeâ efvece&uemJe¤he Gve meJe&%e Jeerlejeie
osJe keâes vecemkeâej keâj ceQ hejceÙeesefieÙeeW kesâ efueS hejce heo ¤he hejceelcee keâe keâLeve keâ¤Biee~
ØeMve—Fme ieeLee kesâ DeLe& ceW Deeheves meJe&%e Jeerlejeie osJe Meyo keâe ØeÙeesie efkeâÙee nw~
Ùen efkeâve osJeeW keâe Åeeslekeâ nw ?
Gòej—meJe&%e-Jeerlejeie Meyo GvneR osJeeW kesâ efueS ØeÙegòeâ neslee nw efpevneWves ÛeejeW
IeeefleÙee keâceeX keâe veeMe keâj kesâJeue%eeve Øeehle keâj efueÙee nw leLee IeeefleÙee-DeIeeefleÙee Dee"eW
keâceeX keâes ve<š keâj efmeæ DeJemLee keâes Øeehle osJe keâer Yeer meJe&%e meb%ee Deeleer nw~ Ssmes osJeeW
keâes Dejnvle hejces<"er SJeb efmeæ hejces<"er keânles nQ~
ØeMve—peye Ûeej IeeefleÙee keâceeX keâes ve<š keâjves hej meJe&%e meb%ee Øeehle nes peeleer nw leLee
Dee"eW keâceeX kesâ ve<š nesves kesâ yeeo Yeer meJe&%e meb%ee Øeehle nesleer nw lees oesveeW ceW Devlej keäÙee nw ?
Gòej—‘‘meJeË peeveeefle Fefle meJe&%e:’’ pees meye kegâÚ peevelee nw Jen meJe&%e keânueelee
nw~ Ûeej IeeefleÙee keâceeX kesâ ve<š nes peeves hej kesâJeue%eeve Øeieš nes peelee nw~ Gme meceÙe
kesâJeue%eeveer Deelcee mebmeej kesâ mecemle õJÙe SJeb Gvekesâ mecemle heÙee&ÙeeW keâes peeve ueslee nw,
(14) Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee

Gvekesâ %eeve ceW leerveeW keâeue keâer mecemle heÙee&SB Peuekeâves ueieleer nQ~ Fmeer Øekeâej Dee"eW keâceeX
kesâ mecetue ve<š nesves kesâ yeeo efmeæ heo Øeehle neslee nw~ JeneB Yeer leerveeW keâeueeW keâer mecemle
heÙee&ÙeeW kesâ %eelee efmeæ YeieJeeved nes peeles nQ~ Fmemes Ùen mecePevee ÛeeefnÙes efkeâ %eeve keâer
Dehes#ee oesveeW DeJemLeeDeeW ceW keâesF& Devlej veneR nw FmeerefueS oesveeW DeJemLeeDeeW ceW meJe&%e Meyo
ØeÙegòeâ nes jne nw~ otmejer yeele Ùen nw efkeâ meJe&%e Meyo iegCeJeeÛeer nw Deewj %eeve iegCe keâer
Dehes#ee Dejnvle Deewj efmeæ ceW keâesF& Devlej veneR nw FmeefueS oesveeW DeJemLeeDeeW ceW DeeÛeeÙeeX
ves meJe&%e Meyo keâe mLeeve-mLeeve hej ØeÙeesie efkeâÙee nw, FmeceW keâesF& oes<e veneR nw~
ØeMve—Deeheves meJe&%e Meyo kesâ mecyevOe ceW lees peevekeâejer os oer nw, uesefkeâve Jeerlejeie
Meyo kesâ mecyevOe ceW kegâÚ veneR keâne ?
Gòej—Jeerlejeie Meyo keâe ØeÙeesie ÙeneB hej Deefjnble, efmeæ hejces<"er kesâ efueS ngDee
nw~ Jeerlejeie Meyo keâe DeLe& ‘‘efJeiele: jeie: Ùemceeled me: Jeerlejeie:’’ DeLee&led efvekeâue ieÙee nw
jeie efpemeceW mes, Jen Jeerlejeie keâne peelee nw Deewj peneB lekeâ ceesnveerÙe keâce& ueiee ngDee nw JeneB
lekeâ jeie keâe meodYeeJe DeJeMÙebYeeJeer nw, Ssmee efmeæevle JeÛeve nw~ omeJeW iegCemLeeve lekeâ
ceesnveerÙe keâce& keâe meodYeeJe heeÙee peelee nw FmeefueS ÙeneB lekeâ lees efmeæevle mes mejeie DeJemLee
ner mecePevee ÛeeefnS~
ØeMve—Deeheves yeleeÙee efkeâ omeJeW iegCemLeeve lekeâ mejeie DeJemLee nw leye lees 11JeW-
12JeW iegCemLeeveJeleea lees Jeerlejeieer keâns peeÙeWies ?
Gòej—11 JeW SJeb 12JeW iegCemLeeveJeleea peerJeeW keâer Yeer Jeerlejeieer meb%ee nw, uesefkeâve
11JeW Je 12JeW iegCemLeeve keâe keâeue yengle Úesše nw leLee JeneB GheMece Je #ehekeâ ßesCeer nesves
mes ÚodcemLe DeJemLee Yeer nw, hetCe& DeJemLee veneR nw~ ÙeneB hej ÛetBefkeâ meJe&%e kesâ meeLe Jeerlejeie
Meyo keâe ØeÙeesie ngDee nw FmeefueS Deefjnble-efmeæ kesâ efueS ner nw~ hegve: hetCe& Jeerlejeielee lees
Fmeer DeJemLee ceW heeF& peeleer nw~
ØeMve—meceÙemeej ceW lees Jeerlejeie DeJemLee ÛeewLes iegCemLeeveJeleea ßeeJekeâ SJeb Ú"s-
meeleJeW iegCemLeeveJeleea cegefveÙeeW kesâ efueS ØeÙegòeâ ngF& nw ?
Gòej—meceÙemeej «ebLe keâer ieeLeeSB DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvo mJeeceer ves efueKeer nQ leLee
Fmekeâer mebmke=âle šerkeâe ßeer Dece=leÛebõ metjer SJeb DeeÛeeÙe& ßeer peÙemesve mJeeceer ves efueKeer nw~ Fve
leerveeW DeeÛeeÙeeX ves lees meceÙemeej ceW keâneR ÛelegLe& iegCemLeeveJeleea keâes Ùee Ú"s-meeleJeW iegCemLeeveJeleea
keâes Jeerlejeieer Meyo keâe ØeÙeesie efkeâÙee veneR nw~ Ùeefo keâesF& efnvoer šerkeâekeâej Ùee Deepekeâue kesâ
JÙeeKÙeekeâej Ssmee DeLe& Ieefšle keâjles nQ lees GvnW efmeæevleMeem$eeW mes DeveefYe%e mecePevee ÛeeefnS~
neB, DeeÛeeÙe& ßeer peÙemesve mJeeceer ves meeleJeW mes yeejnJeW lekeâ MegæesheÙeesie Jeerlejeie Deeefo DeJemLee
keâne nw, uesekf eâve Jen meeleJeeB iegCemLeeve ßesCeer ÛeÌ{ves keâer Dehes#ee nw DeLee&led Dee"JeW iegCemLeeve ceW
DeOÙeelce jefMce (Yeeie-2) (15)

peeves Jeeuee meeleJeW keâe otmeje heeÙee nw; keäÙeeWekf eâ meeleJeW iegCemLeeve kesâ oes heeÙes nQb Skeâ heeÙee efiejves
keâer Dehes#ee Jeeuee nw Deewj otmeje ÛeÌ{ves keâer Dehes#ee Jeeuee nw oesveeW ceW Devlej nw~
ØeMve—meJe&%e Jeerlejeie Meyo keâe Øe¤heCe lees mhe<š nes ieÙee, Deye Deehe Ùen yeleeFS
efkeâ cetue ieeLee ceW Deveble %eeve SJeb Deveble oMe&ve Ùes oes Meyo ØeÙegòeâ efkeâÙes nQ, peyeefkeâ
Deefjnvle-efmeæ hejces<"er keâes Devevle Ûeleg<šÙe mes Ùegòeâ ceevee peelee nw ?
Gòej—Deveble %eeve SJeb Deveble oMe&ve keâes ÙeneB osMeeceMe&keâ vÙeeÙe mes Deveble Ûeleg<šÙeJeeÛeer
ner mecePevee ÛeeefnÙes, FmeceW keâesF& oes<e veneR nw; keäÙeeWefkeâ Deveskeâ mLeeveeW hej DeeÛeeÙeeX ves Ssmes
Deuhe MeyoeW kesâ ØeÙeesie efkeâÙes nQ efpevekeâe efJemleej šerkeâekeâej keâjles DeeS nQ, Jener efmLeefle ÙeneB
Yeer nw~ ÙeneB šerkeâekeâej ßeer ßeglemeeiejmetjer ves efueKee nw—‘‘DevebleJej%eeveoMe&veb Megæb—
Deveble%eevecevevleoMe&vecevevleJeerÙe&cevevlemeewKÙeefcelÙeLe&: Megæb~’’
ØeMve—ieeLee keâer otmejer ueeFve ceW DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvo osJe ves efueKee nw efkeâ
hejceheo keâes Øeehle Ssmes hejceelcee keâe keâLeve keâ¤Biee, efkeâmekesâ efueS ? hejceÙeesefieÙeeW DeLee&led
cegefveÙeeW kesâ efueS, Ssmee keäÙeeW ? keäÙee ie=nmLeeW mes keânves ceW keâesF& yeeOee Leer ?
Gòej—Ùen ØeMve Deehekeâe yengle ner vÙeeÙehetCe& SJeb GefÛele nw; keäÙeeWefkeâ keâesF&-keâesF&
ie=nmLe lees cegefveÙeeW mes Yeer DeefOekeâ %eeveJeeved nes mekeâles nQ, efheâj ie=nmLeeW mes keânves ceW keäÙee
yeeOee Leer ? Fmekeâe meceeOeeve Fme ieeLee keâer šerkeâe ceW mJeÙeb ßeglemeeiejmetjer ves efkeâÙee nw—
‘‘ceQ hejceÙeesefieÙeeW DeLee&led efoiecyej ieg®DeeW kesâ efueS Ùen keâLeve keâ¤Biee, Fme Øeefle%eeJeekeäÙe
mes Ùen metefÛele neslee nw efkeâ hejceelcee keâe OÙeeve cegefveÙeeW kesâ ner Ieefšle neslee nw~ lehes ngS ueesns
kesâ ieesues kesâ meceeve ie=nmLeeW keâes hejceelcee keâe OÙeeve mebiele veneR neslee~ Gvekesâ efueS lees oeve,
hetpee, heJe& kesâ efoveeW ceW GheJeeme keâjvee, mecÙekeälJe keâe heeueve keâjvee leLee Meerue ›ele keâer j#ee
keâjvee Deeefo ie=nmLe Oece& keâe GheosMe ner keâeÙe&keâejer neslee nw~ pees ie=nmLe nesles ngS Yeer leLee
jbÛecee$e Deelcee keâer YeeJevee keâes ve Yeeles ngS Yeer Ùen keânles nQ efkeâ nce lees Deelcee keâe OÙeeve
keâjles nQ Jes efpeveOece& keâer efJejeOevee keâjves Jeeues nQ~ Ssmes peerJe cegefveÙeeW kesâ DeeÛeej mes lees jefnle
nQ ner, ie=nmLe Oece& mes Yeer heeflele neskeâj GYeÙeYeü<š DeLee&led oesveeW mes heeflele nes peeles nQ~
Fme GheÙeg&òeâ šerkeâe kesâ keâLeve ceW DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvoosJe kesâ keâLeve keâer ner hegef<š
keâer ieF& nw; keäÙeeWefkeâ DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvoosJe ves Ûeeefj$eheengÌ[ SJeb jÙeCemeej ceW ßeeJekeâeW kesâ
efueS he=Lekeädâ mes keâLeve efkeâÙee nw FmeefueS Ùen meye keâLeve heoevegketâue mecePeves ceW keäÙee neefve
nw ? pewmes keâesF& ÛeewLeer keäueeme keâer hegmlekeâ nw Deewj keâesF& Ú"er keäueeme keâer hegmlekeâ nw lees Ú"er
keäueeme kesâ efJeÅeeefLe&ÙeeW keâes Ú"er keäueeme keâer hegmlekeâ heÌ{eF& peeÙesieer Deewj ÛeewLeer keäueeme kesâ
efJeÅeeLeea keâes ÛeewLeer keäueeme keâer hegmlekeâ heÌ{eF& peeÙesieer—Jener oesveeW kesâ efueS keâeÙe&keâejer nw
Gmeer Øekeâej cees#eceeie& ceW Yeer heoevegketâue ÛeÙee& ner ueeYekeâejer nw~ Skeâ GoenjCe mes Fme efJe<eÙe
(16) Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee

keâes Deewj mehe<š mecePevee ÛeeefnS~ ceeve ueerefpeS—cegefveÙeeW kesâ cetueiegCe ceW KeÌ[s neskeâj
Deenej uesvee, kesâMeueeWÛe keâjvee Deeefo ef›eâÙeeSB keâner nQ~ mJeÙeb kegâvokegâvo DeeÛeeÙe& ves efueKee
nw-‘‘Kes[sÓefhe Ce keâeoJJeb heeefCeheòeb meÛesuekeäkeâ’’ DeLee&led ueeruee cee$e kesâ efueS Yeer
ie=nmLeeW keâes heeefCehee$e ceW Deenej veneR «enCe keâjvee ÛeeefnS~
cegevf eÙeeW keâer ef›eâÙeeSB nBmeer ceW Yeer ie=nmLeeW keâes veneR keâjveer ÛeeefnÙes DevÙeLee hegCÙeyebOe keâer
yepeeÙe ØeÛegj heeheyebOe nesiee~ meYeer ef›eâÙeeSB Deeieceevegketâue SJeb heoevegketâue ner MeesYeveerÙe, ØeMebmeveerÙe
SJeb keâce&evf epe&je keâer keâejCe yeve mekeâleer nQ DevÙeLee keâce& yebOe keâer keâejCe nes peeSbieer~
peb peeefCeTCe peesF& peesDelLees peesFTCe DeCeJejÙeb~
DeJJeeyeenceCebleb DeCeesJeceb ueJeF efCeJJeeCeb~~3~~
DeLe&—efpeme DeelceleòJe keâes peevekeâj leLee efpemekeâe efvejblej mee#eeled keâj Ùeesieer—
OÙeevemLe cegefve, yeeOee jefnle, Deveble, Deveghece efveJee&Ce keâes Øeehle neslee nw~
efJeMes<eeLe&—efheÚueer ieeLee ceW DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvoosJe ves Øeefle%ee keâer Leer efkeâ ceQ
Gme hejceelce heo DeLee&led DeelceleòJe keâes keântbiee efpemekeâes peevekeâj leLee efpemekeâe efvejvlej
DeJeueeskeâj keâj, Ùeesieer—OÙeevemLecegefve, DeJÙeeyeeOe—yeeOeejefnle, Deveble—DeefJeveeMeer
Deewj Deveghece—Ghecee jefnle, efveJee&Ce—Megæ megKe ¤he cees#e mLeeve keâes Øeehle nesles nQ~
ØeMve—hejceelce heo Je DeelceleòJe ceW keäÙee efJeMes<elee nw ?
Gòej—keâce&¤heer keâeefuecee keâes ve<š keâjkesâ pees Deheves mJe¤he keâer Øeeefhle keâer peeleer
nw Jener hejceelceheo nw Deewj Jener hejceelceheo JeemleefJekeâ Deelce leòJe nw FmeefueS Megæ
Deelcee Deewj hejceelcee ceW keâesF& Yeso veneR nw~
ØeMve—Deelce leòJe Deewj hejceelceheo ceW Ùeefo keâesF& Yeso veneR nw lees mebmeejer Deelcee
SJeb cegòeâ Deelcee ceW keâesF& Devlej veneR nesiee ?
Gòej—Deehekeâe keânvee melÙe nw~ efveMÛeÙeveÙe mes mebmeejer Deelcee Deewj cegòeâ Deelcee
ceW keâesF& Devlej veneR nw keäÙeeWefkeâ ‘‘meJJes megæe ng megæCeÙee’’ Megæ veÙe mes meYeer peerJe Megæ
ceeves peeles nQ uesefkeâve JÙeJenejveÙe mes mebmeejer Deelcee Deewj cegòeâ Deelcee ceW yengle yeÌ[e Devlej
nw keäÙeeWefkeâ cegòeâ Deelcee ceW lees pevce, peje, jesie, Meeskeâ, YeÙe, og:Ke Deeefo veneR heeÙes peeles nQ
Deewj mebmeejer Deelcee ceW Ùes meYeer heeÙes peeles nQ~ otmejer yeele Ùen nw efkeâ pevce, peje, jesie, Meeskeâ,
og:Ke Deeefo keâe heeÙee peevee ner lees mebmeej nw Deewj Fvemes Útšvee cegòeâ DeJemLee nw FmeefueS Meefòeâ
keâer Dehes#ee oesveeW ceW keâesF& Yeso veneR nw uesekf eâve JÙeòeâ keâer Dehes#ee oesveeW ceW Yeso nw~
ØeMve—ieeLee ceW efueKee nw efkeâ DeelceleòJe keâes peevekeâj OÙeevemLe cegefve efveJee&Ce keâes
Øeehle keâj ueslee nw~ hegve: ÛelegLe& iegCemLeeveJeleea mecÙeiÂef<š Deelcee DeelceleòJe keâes peeve
ueslee nw lees keäÙee Gmes efveJee&Ce keâer Øeeefhle nes peeleer nw ?
DeOÙeelce jefMce (Yeeie-2) (17)

Gòej—ÛelegLe& iegCemLeeveJeleea mecÙeiÂef<š peerJe keâes Fme iegCemLeeve ceW lees cees#e keâer Øeeefhle
veneR nesieer uesekf eâve hejbheje mes ÛelegLe&iegCemLeeveJeleea peerJe keâe DeelceleòJe keâes peevevee cees#e keâe
keâejCe DeJeMÙe nw~ Fmeer ieeLee ceW keâne nw efkeâ DeelceleòJe keâes peevekeâj SJeb Gmekeâe efvejvlej
mee#eeled keâj Ùeesieer—OÙeevemLe cegevf e efveJee&Ce keâes Øeehle keâjlee nw~ Fmemes Ùen Skeâoce mhe<š nw
efkeâ kesâJeue peeveves cee$e mes efveJee&Ce keâer Øeeefhle veneR nesieer yeefukeâ efoiecyej cegevf e DeJemLee keâes Øeehle
keâj GmeceW DeelceleòJe keâe mee#eeled DevegYeJeve keâjves mes efveJee&Ce keâer Øeeefhle nesleer nw~
efmeæevle kesâ Devegmeej efveJee&Ce keâer Øeeefhle MegkeäueOÙeeve SJeb #ehekeâ ßesCeer keâce&Yetecf eÙee ceveg<Ùe
keâes efoiecyej DeJemLee «enCe keâjves kesâ heMÛeeled ner nes mekeâleer nw~ Gmekesâ hetJe& Jem$e meefnle ÛelegLe&
Ùee hebÛece iegCemLeeve ceW Ùen DeJemLee veneR Øeehle nes mekeâleer nw Deewj peye MegkeäueOÙeeve Je #ehekeâ
ßesCeer DeJemLee meJem$e ÛelegLe& Je hebÛece iegCemLeeve ceW nesleer ner veneR lees efveJee&Ce Yeer kewâmes nes mekeâlee
nw FmeefueS mhe<š ¤he mes Ùen ceevevee ÛeeefnS efkeâ keâce&Yetecf eÙee ceveg<Ùe peye efoiecyej cegevf e
DeJemLee OeejCe keâjlee nw Gmekesâ heMÛeeled OÙeeve DeJemLee—efvee|Jekeâuhe DeJemLee ceW efmLele
neskeâj peye Jen MegkeäueOÙeeve ceW DeejesnCe keâj ueslee nw leye ner mee#eeled efveJee&Ce Øeehle keâj mekeâlee
nw~ Gmekesâ hetJe& ÛeejeW ieefleÙeeW ceW DeelceleòJe kesâ peeveves Jeeues ÛelegLe& SJeb hebÛece iegCemLeeveJeleea
m$eer-heg®<e, veejkeâer-osJe SJeb efleÙeËÛe DemebKÙe heeÙes peeles nQ FvnW hejcheje mes peye OeejCe keâjWies,
leYeer Fme Øekeâej mee#eeled efveJee&Ce keâes Øeehle keâjves keâer ÙeesiÙelee Øeehle nes mekesâieer~
ØeMve—Deehekesâ GheÙeg&òeâ keâLeve mes Ùen yeele lees mecePe ceW Dee ieF& efkeâ efoiecyej cegefve
ngS efyevee efveJee&Ce keâer Øeeefhle mecYeJe veneR nw~ hegve: Deepekeâue Fme Meleeyoer ceW pÙeeoe veneR
lees keâce mes keâce 700-800 mes DeefOekeâ cegefve lees efJeÅeceeve nQ lees keäÙee Fmeer YeJe mes meYeer
keâes efveJee&Ce Øeehle nes peeÙesiee ?
Gòej—efveJee&Ce keâer Øeeefhle ceW efoiecyej DeJemLee keâe OeejCe keâjvee Ùen Skeâ keâejCe
nw~ Fmeer Skeâ keâejCe mes efveJee&Ce keâer Øeeefhle veneR nesleer nw~ efveJee&Ce keâer Øeeefhle ceW Deewj Yeer
Deveskeâ keâejCe nQ~ meYeer keâejCeeW kesâ efceueves hej ner efveJee&Ce keâer Øeeefhle mebYeJe nw~ Gve keâejCeeW
ceW mes pewmes Gòece mebnveve keâe Øeehle nesvee, #eeefÙekeâ mecÙekeälJe keâe Øeehle nesvee, #ehekeâ ßesCeer
hej DeejesnCe keâjvee, Deeefo Deveskeâ keâejCe nQ Deewj meYeer keâejCe DeeJeMÙekeâ nQ~ Deepekeâue
hebÛecekeâeue ceW Gòece mebnveve keâe DeYeeJe nw~ Gòece mebnveve keâe DeYeeJe nesves mes #ehekeâ ßesCeer
Je MegkeäueOÙeeve keâe Yeer DeYeeJe nw~ Fmekesâ DeueeJee #eeefÙekeâ mecÙekeälJe kesâJeueer Ùee ßeglekesâJeueer
kesâ heeocetue ceW ner neslee nw peyeefkeâ Fme og:<ecekeâeue ceW kesâJeueer Ùee ßeglekesâJeueer veneR heeÙes
peeles nQ Dele: #eeefÙekeâ mecÙekeälJe keâe Yeer DeYeeJe nw~ Fve meYeer keâejCeeW kesâ DeYeeJe ceW Fme
hebÛecekeâeue kesâ cegefveÙeeW keâes mee#eeled efveJee&Ce keâer Øeeefhle veneR nesieer~ neB, pees cegefvejepe Deheves
Dešd"eF&me cetueiegCeeW keâe heeueve keâj jns nQ, mecÙekeälJe leLee Ûeeefj$e ceW oes<e veneR ueieeles nQ,
(18) Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee

Deeiece kesâ Devegmeej cetueeÛeej-DeeÛeejmeej Deeefo «ebLeeW ceW keâefLele cegefveÛeÙee& keâe hetCe&¤hesCe
heeueve keâj jns nQ, meeceeefÙekeâ, Øeefle›eâceCe Deeefo meYeer kegâÚ keâj jns nQ, Ssmes YeeJeeEueieer
cegefvejepe DemebKÙeele iegefCele keâceeX keâer efvepe&je keâjles ngS Fme YeJe ceW Gòece meceeefOecejCehetJe&keâ
Deheves Mejerj keâe lÙeeie keâjles nQ Deewj Deieueer kegâÚ ner heÙee&ÙeeW ceW Gòece mebnveve, keâce&Yetefce,
efoiecyej DeJemLee Deeefo Øeehle keâj hegve: efveJee&Ce Øeehle keâj mekeâles nQ~ Fme Øekeâej Fme YeJe
ceW mee#eeled efveJee&Ce Øeehle keâjves keâer ÙeesiÙelee keâe DeYeeJe nw~
ØeMve—Ùen kewâmes peevee peelee nw efkeâ Deepekeâue Gòece mebnveve keâe DeYeeJe nw ?
Gòej—Ùen Deeiece kesâ DeeOeej mes peevee peelee nw~
ØeMve—Deeheves Thej Ùen efmeæ efkeâÙee nw efkeâ Deepekeâue hebÛecekeâeue kesâ cegefvejepeeW
keâes Yeer efveJee&Ce keâer Øeeefhle Fme YeJe ceW mebYeJe veneR nw, efheâj cegefve yeveves mes keäÙee ueeYe nw ?
mJeie& lees ÛelegLe&-hebÛeceiegCemLeeveJeleea ßeeJekeâ Yeer pee mekeâles nQ ?
Gòej—Deehekeâe keânvee melÙe nw~ ÛelegLe&-hebÛeceiegCemLeeveJeleea ie=nmLe Ùee ßeeJekeâ
Ùeefo ßeeJekeâeÛeej ceW keâefLele Deheves DeeÛeej keâe mener heeueve keâjlee nw lees Gmes mJeie& megKe
Øeehle nesiee Deewj cegefve Yeer Deheves DeeÛeej keâe mener heeueve keâjlee nw lees Gmes Yeer mJeie& megKe
Øeehle nesiee, uesefkeâve oesveeW ceW Deblej nw~ ÛelegLe& iegCemLeeveJeleea peerJe efpeleves keâceeX keâer efvepe&je
Skeâ meceÙe ceW keâjlee nw Gmemes DemebKÙeele iegCeer keâceeX keâer efvepe&je hebÛeceiegCemLeeveJeleea
ßeeJekeâ keâjlee nw Deewj Gmemes Yeer DemebKÙeele iegCeer keâceeX keâer efvepe&je efoiecyej cegefvejepe Ú"s
Je meeleJeW iegCemLeeve ceW keâjles nQ FmeefueS Devevle YeJeeW kesâ mebefÛele keâce& Ú"s-meeleJeW
iegCemLeeve ceW efvepeeaCe& nes peeles nQ~ efpememes MeerIeÇ ner efveJee&Ce keâer Øeeefhle mecYeJe nes peeleer nw
FmeefueS efoiecyej cegefve DeJemLee Fme keâeue ceW Yeer efvejLe&keâ veneR nw~
efleheÙeejes mees Dehhee hejceblej yeeefnjes ng osnerCeb~
lelLe hejes PeeFppeF DebleesJeeSCe ÛeÙeefJe yeefnjhhee~~4~~
DekeäKeeefCe yeeefnjhhee DeblejDehhee ng Dehhemebkeâhhees~
keâccekeâuebkeâefJecegkeäkeâes hejcehhee YeCCeS osJees~~5~~
ieeLeeLe&—Jen Deelcee hejceelcee, Devlejelcee, yeefnjelcee kesâ Yeso mes leerve Øekeâej keâe
nw~ FveceW mes yeefnjelcee keâes ÚesÌ[keâj Devlejelcee kesâ GheeÙe mes hejceelcee keâe OÙeeve efkeâÙee
peelee nw~ ns Deelceved ! legce yeefnjelcee keâe lÙeeie keâjes~ FefvõÙeeB yeefnjelcee nQ, Deelcee keâe
mebkeâuhe Devlejelcee nw Deewj keâce& ¤heer keâuebkeâ mes jefnle Deelcee hejceelcee keânueelee nw~
hejceelcee keâes ner osJe keâne peelee nw~
Mebkeâe—Ghejesòeâ ieeLee ceW hejce hetpÙe DeeÛeeÙe&ßeer kegâvokegâvo mJeeceer ves Deelcee kesâ
leerve Yeso yeleeS nQ~ Skeâ ner DeKeC[ Deelcee kesâ leerve Yeso kewâmes nes mekeâles nQ ?
DeOÙeelce jefMce (Yeeie-2) (19)

meceeOeeve—Deehekeâer Mebkeâe keâe meceeOeeve Fme Øekeâej nw~ DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvo osJe
ves pees Skeâ ner Deelcee kesâ leerve Yeso ceeves nQ, Ùes Yeso keâce& mes meefnle SJeb jefnle keâer Dehes#ee
mes ceeves ieÙes nQ~ Ùen Deelcee efpeme keâeue ceW efpeme Øekeâej mes heefjCeefcele nesleer nw, Gme keâeue
ceW Gme ¤he keâner peeleer nw~ Ùener lees mÙeeÉeo nw efheâj Ùen keâLeve JÙeJenejveÙe keâe keâLeve nw~
Mebkeâe—Deeheves yeleeÙee efkeâ Deelcee kesâ Ùes leerve Yeso JÙeJenejveÙe mes keâns ieÙes nQ lees
Ùen veÙe keäÙee Jemleg nw?
meceeOeeve—heoeLe& kesâ keâLeve keâer Mewueer keâes veÙe keâne peelee nw~ Deeiece ceW veÙeeW kesâ
Deveskeâ Yeso yeleueeS ieÙes nQ~ leòJeeLe&met$e «ebLe ceW GceemJeeceer DeeÛeeÙe& ves veÙe kesâ meele Yeso
ceeves nQ, Deeueehe heæefle Deeefo «ebLe ceW veÙe kesâ Deveskeâ Yeso ceeves nQ~ Fve meYeer kesâ mecevJeÙe
¤he ÙeneB DeOÙeelce «ebLe ceW veÙe kesâ oes Yeso efkeâÙes nQ-Skeâ efve§eÙeveÙe Deewj otmeje
JÙeJenejveÙe~ Øekeâejevlej mes veÙe kesâ oes Yeso õJÙeeefLe&keâ veÙe Je heÙee&ÙeeefLe&keâ veÙe Yeer nQ~
Mebkeâe—JÙeJenejveÙe Deewj efve§eÙeveÙe keâe ue#eCe keäÙee nw ?
meceeOeeve—efceefßele DeJemLee keâe keâLeve keâjvee JÙeJenejveÙe nw Ùee Yeso keâe keâLeve
keâjvee JÙeJenejveÙe nw~ Megæ DeJemLee keâe keâLeve keâjvee efve§eÙeveÙe nw DeLeJee DeYeso keâe keâLeve
keâjvee efve§eÙeveÙe nw~ oesveeW veÙeeW kesâ keâLeve mes ner JemlegmJe¤he keâe mener heefj%eeve nes mekeâlee nw~
Mebkeâe—Deehekesâ Ghejesòeâ keâLeve mes Ùen lees mecePe ceW Dee ieÙee efkeâ keâLeve keâer heæefle keâe
veece veÙe nw leLee Fve veÙeeW mes JemlegmJe¤he keâe heefj%eeve efkeâÙee peelee nw~ Deye Deehe nceW Ùen
yeleeves keâer ke=âhee keâjW efkeâ Fve veÙeeW kesâ efyevee Ùeefo JemlegmJe¤he keâes keâne peeÙes lees keäÙee oes<e nw ?
meceeOeeve—Deeheves Ùen ØeMve yengle ner DeÛÚe efkeâÙee nw~ pewveOece& ceW mÙeeÉeo Ùee
Deveskeâeble efmeæevle keâes DeheveeÙee ieÙee nw~ Fmekesâ mJeerkeâej efkeâÙes efyevee JemlegmJe¤he keâe mener
keâLeve veneR efkeâÙee pee mekeâlee, keäÙeeWekf eâ Skeâ ner heoeLe& kesâ Ùee Skeâ ner Jemleg kesâ efJeefYeVe ¤he osKes
peeles nQ~ Ùeefo mÙeeÉeo Mewueer mes veÙeeW kesâ Éeje Fvekeâe keâLeve ve efkeâÙee peeJes lees Jemleg keâe mJe¤he
mecePe ceW veneR Dee mekeâlee nw~ GoenjCe kesâ efueS Skeâ JÙeefòeâ efpemekeâe veece ceesnveueeue nw Ùen
ceesnveueeue efkeâmeer keâe efhelee nw lees efkeâmeer keâe heg$e Yeer nw~ efkeâmeer keâe Yeebpee nw lees efkeâmeer keâe ceecee
Yeer nw~ efkeâmeer keâe ÛeeÛee nw lees efkeâmeer keâe Yeleerpee Yeer nw~ Ùen yeme Dehes#eeke=âle keâLeve nw Deewj
meYeer keâLeve Deheveer-Deheveer Dehes#ee mes mener nQ~ Fmeer keâe veece mÙeeÉeo efmeæevle nw~ ÙeneB Ùen
Yeer mecePeves ÙeesiÙe nw efkeâ efpeme Dehes#ee mes pees keâLeve nw Gme Dehes#ee mes Jener nw~ efpemekeâe heg$e nw
Gmekeâe heg$e ner nw, efhelee veneR nes mekeâlee~ Fmeer Øekeâej Ùen Deelcee yeefnjelcee Yeer nw, Devlejelcee
Yeer nw Deewj hejceelcee Yeer nw~ Ùener mÙeeÉeo nw, FmeefueS leerveeW Deheveer-Deheveer Dehes#ee mes melÙe nQ~
Mebkeâe—DeÛÚe Skeâ yeele Deewj yelee oerefpeÙes—nceves efkeâmeer kesâ cegBn mes Ssmee megvee Lee
efkeâ JÙeJenejveÙe keâe keâLeve Pet"e nw Deewj efve§eÙeveÙe keâe keâLeve meÛÛee nw lees keäÙee Ùes veÙe
(20) Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee

meÛÛes Deewj Pet"s nQ ?


meceeOeeve—Deehekeâe Ùen keâLeve "erkeâ veneR nw~ pewveOece& kesâ efmeæevle ceW efkeâmeer Yeer
veÙe keâes Pet"e Ùee meÛÛee veneR keâne ieÙee nw, yeefukeâ veÙe kesâ yeiewj pees keâLeve efkeâÙee peelee nw
Jen Pet"e nes mekeâlee nw, DeØeceeefCekeâ nes mekeâlee nw~ keâne Yeer nw—
‘‘efvejhes#ee veÙeeefceLÙee meehes#eeJemleglesÓLe&ke=âle~’’
pees keâLeve hejmhej veÙe mes meehes#e neslee nw, Jener keâLeve mener ceevee peelee nw Deewj efpeme keâLeve
mes Skeâeble ¤he mes Skeâ ner veÙe keâes hekeâÌ[ efueÙee peelee nw Jen keâLeve efceLÙee ceevee peelee nw~
Mebkeâe—Deehekesâ Éeje yeleueeF& ieF& veÙe heæefle mecePe ceW Dee ieF& nw~ Deye Deehe nceW
ieeLee ceW keâefLele hejceelcee, Devlejelcee Deewj yeefnjelcee Fve leerveeW ceW keäÙee-keäÙee Deblej nw
ke=âheÙee Fmes mecePeeves keâe keâ<š keâjW ?
meceeOeeve—Ghejesòeâ cees#eheengÌ[ keâer ieeLee veb. 5 ceW DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvo osJe ves
Fve leerveeW keâe mebef#ehle ue#eCe Fme Øekeâej efkeâÙee nw—FefvõÙeeB yeefnjelcee nQ, Deelcee keâe
mebkeâuhe Devlejelcee nw Deewj keâce& ¤heer keâuebkeâ mes jefnle Deelcee hejceelcee nw~
FefvõÙeeB yeefnjelcee nQ Fmekeâe DeefYeØeeÙe Ùen nw efkeâ FefvõÙeeW ceW Deemeòeâ peerJe yeefnjelcee nQ
DeLee&led hebÛesevf õÙe kesâ efJe<eÙe JÙeheej keâes ner pees Dehevee meye kegâÚ ceevelee nw Ùee Gmeer keâes Deelcee
keâe JÙeeheej keâeÙe& mecePelee nw Jen yeefnjelcee nw~ efpemes Deelcee Deewj Mejerj keâe Yeso efJe%eeve veneR
ngDee nw Jen yeefnjelcee keâne peelee nw~ heb. oewuelejecepeer ves Ún{euee ceW keâne nw—
ceQ megKeer og:Keer ceQ jbkeâ jeJe, cesjs Oeve ie=n ieesOeve ØeYeeJe~
cesjs megle efleÙe ceQ meyeue oerve, yes¤he megYeie cetjKe ØeJeerve~~
leve Ghepele Deheveer Ghepe peeve, leve veMele Deehekeâes veeMe ceeve~
jeieeefo Øeieš pes og:Ke owve, efleve ner keâes mesJele efievele Ûewve~~
ceQ megKeer ntB, ceQ og:Keer ntB, ceQ jepee ntB, ceQ efYeKeejer ntB, Ùen Mejerj ner ceQ ntB, hej heoeLe&
cesjs nQ FlÙeeefo Øekeâej keâer ceevÙelee Jeeuee Deelcee ner yeefnjelcee nw~
Fmekesâ efJehejerle Deelcee keâe otmeje Yeso nw Devlejelcee~ Fmekeâe ue#eCe DeeÛeeÙe& ßeer
kegâvokegâvo mJeeceer ves efkeâÙee nw—Deelcee keâe mebkeâuhe Devlejelcee nw~ mecÙeiÂef<š peerJe keâer
Deelcee keâe mJe¤he keäÙee nw leLee Mejerj keâe mJe¤he keäÙee nw, Fmekeâe heefj%eeve nes peelee nw~
Deelcee Deewj Mejerj leLee Deelcee Deewj hej heoeLeeX ceW Yeso keâes Yeueer Øekeâej mes mecePeves Jeeuee
ner Devlejelcee keânueelee nw~
Devlejelcee peerJe megKe-og:Ke ceW n<e&-efJe<eeo ve keâjkesâ Gmes keâce&pevÙe heâue ceevelee nw, Jen
mecePelee nw efkeâ efpeme Øekeâej kesâ keâce& hetJe& heÙee&Ùe ceW nceves efkeâÙes Gmeer keâe heâue Øeehle nes jne nw
leLee nceejer Deelcee MegæveÙe mes Megæ, yegæ hejceelcee, YeieJeeved mJe¤he nw~ Gmeer keâer Øeeefhle keâe
DeOÙeelce jefMce (Yeeie-2) (21)

mebkeâuhe jKelee nw, Gmeer kesâ heg®<eeLe& ceW mebueive jnlee nw, Ùener Devlejelcee keâe ue#eCe nw~
Fve Ghejesòeâ keâce& meefnle yeefnjelcee Deewj Devlejelcee mes he=Lekeädâ Skeâ leermejer Deelcee nw
hejceelcee~ Ùen keâce&jefnle DeJemLee keâe veece nw~
Fme hejceelcee keâe ue#eCe Ghejesòeâ ieeLee ceW efkeâÙee nw—keâce&¤heer keâuebkeâ mes jefnle
Deelcee hejceelcee nw~
Fmes Fme Øekeâej mecePevee ÛeeefnS efkeâ Ùen mebmeejer Deelcee Deveeefokeâeue mes keâce&¤heer
keâeefuecee mes ceefueve nes jner nw Deewj peye Fme Deelcee mes keâce&¤heer keâeefuecee hetCe& ¤he mes
efvekeâue peeleer nw, he=Lekeädâ nes peeleer nw lees Ùen hejceelcee keânueeleer nw~
ceuejefnDees keâueÛeòees DeeECeefoDees kesâJeuees efJemegæhhee~
hejcesšd"er hejceefpeCees efmeJekeâjes meemeDees efmeæes~~6~~
ieeLeeLe&—Jen hejceelcee ceue jefnle nw, keâue DeLee&led Mejerj mes jefnle nw, Deleerevf õÙe nw,
kesâJeue nw, efJeMegæelcee nw, hejces<"er nw, hejceefpeve nw, efMeJebkeâj nw, MeeMJele nw Deewj efmeæ nw~
efJeMes<eeLe&—DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvo mJeeceer ves cees#eØeeYe=le keâer ieeLee veb. 4—5 ceW
leerve Øekeâej keâer Deelcee keâe JeCe&ve efkeâÙee nw-yeefnjelcee, Devlejelcee Deewj hejceelcee~ Fme
ieeLee ceW DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvoosJe ves leermejer Øekeâej keâer Deelcee pees efkeâ meJeexlke=â<š nw
Gmekeâe JeCe&ve efkeâÙee nw ÙeneB hej hejceelcee kesâ 10 efJeMes<eCe yeleeS ieÙes nQ~
Mebkeâe—ieeLee ceW hejceelcee keâe henuee efJeMes<eCe ceue jefnle efkeâÙee nw lees Fme ceue
keâe keäÙee DeefYeØeeÙe nw ?
meceeOeeve—Deehekeâe ØeMve "erkeâ nw keäÙeeWefkeâ ceue lees Deveskeâ Øekeâej keâe neslee nw
uesefkeâve ÙeneB ceue keâe DeefYeØeeÙe keâce&ceue mes nw~ õJÙekeâce&, YeeJekeâce& Deewj veeskeâce& Ùes 3
Øekeâej kesâ keâce& ceeves ieÙes nQ efpevekeâes DeeÛeeÙeeX ves ceue meb%ee oer nw~ efpeme Øekeâej mes Jem$eeW ceW
ceue DeLee&led cewue ueieves mes Jem$e ievos nes peeles nQ leLee meeyegve Deeefo mes meeheâ keâjves hej
Jem$e keâer ievoieer Útš peeleer nw Gmeer Øekeâej mes mebmeejer Deelcee keâe keâce&¤heer ceue Deveeefokeâeue
mes ueiee ngDee nw, efpemes Yeso%eeve kesâ Éeje peevekeâj Deelcee hej ueies ngÙes keâce&¤heer ceue keâes
heg®<eeLe&hetJe&keâ ve° keâjvee heÌ[lee nw Deewj peye keâce&™heer ceue Deelcee mes nš peelee nw, lees
Deelcee efvece&ue yeve peeleer nw~ Gmeer keâe veece ceue jefnle nw, hejceelcee nw~
Mebkeâe—hejceelcee ceue jefnle nw Ùen yeele lees mecePe ceW Dee ieF&~ Deye Deehe nceW Ùen yeleeSb
efkeâ hejceelcee keâue DeLee&led Mejerj jefnle kewâmes nw, keäÙee efyevee Mejerj kesâ Yeer keâesF& jn mekeâlee nw ?
meceeOeeve—Deehekeâe Ùen ØeMve Yeer meceÙeesefpele nw~ ÙeneB ÙeeW meceefPeS efkeâ Deelcee oes
Øekeâej keâer ceeveer peeleer nQ Skeâ lees mebmeejer Deelcee Deewj otmejer cegkeäleelcee~ FmeceW mebmeejer
Deelcee lees Mejerj meefnle ner nw~ SkesâefvõÙe mes ueskeâj hebÛesefvõÙe heÙeËle, meYeer peerJeeW ceW leLee
(22) Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee

ÛeejeW ieefleÙeeW ceW YeüceCe keâjves Jeeueer Deelcee Mejerj meefnle ner jnleer nw~ ‘‘Mejerj’’ veecekeâce&
keâer Skeâ Øeke=âefle nw~ hegve: peye keâce& ve<š nes peeles nQ leye Mejerj Yeer ve<š nes peelee nw Deewj
Ùen Deelcee DeMejerjer, hejceelcee nes peelee nw~ Ùen Deelcee keâer mJeleb$e, Megæ DeJemLee nw~
Mejerj OeejCe keâjvee Ùen lees hejleb$elee SJeb DeMegæ DeJemLee nw~
otmejer yeele Ùen nw efkeâ hejceelcee kesâ 2 Yeso Yeer efkeâÙes nQ-mekeâue hejceelcee Deewj
efvekeâue hejceelcee~ Dejnble hejces<"er keâes mekeâue hejceelcee keâne peelee nw Deewj efmeæ hejces<"er
keâes efvekeâue hejceelcee keâne peelee nw DeLee&led lesjnJeW iegCemLeeve ceW Mejerj lees nw efheâj Yeer Jen
hejceewoeefjkeâ Mejerj neslee nw SJeb efmeæ DeJemLee ceW Mejerj keâe DeYeeJe nes peelee nw~
Mebkeâe—hejceelcee keâe leermeje efJeMes<eCe ieeLee ceW efkeâÙee nw DeefveefvõÙe:, Fmekeâe keäÙee
DeefYeØeeÙe nw ?
meceeOeeve—DeefveefvõÙe: keâe DeLe& nw DeleerefvõÙe DeLee&led pees FefvõÙeiecÙe veneR nw
DeLeJee efpevekesâ FefvõÙe veneR nw~ hejceelce DeJemLee ceW FefvõÙeeW keâe DeYeeJe nes peelee nw~
hejceelcee kesâ Éeje osKevee, peevevee FefvõÙeeW mes ve neskeâj Deelcee mes mee#eeled ¤he ceW neslee nw
keäÙeeWefkeâ FefvõÙeeW mes peevevee, osKevee Ùen lees hejeJeuebyeve nw, JeneB mJeeJeuebyeve nesves mes
FefvõÙeeleerle DeJemLee nes peeleer nw~ otmejer yeele Ùen nw efkeâ keâesF& mebmeejer peerJe FefvõÙe meefnle
Deelcee GvnW FefvõÙeeW mes osKe veneR mekeâlee, keäÙeeWefkeâ hejceelcee lees DeMejerjer nw~ hejceelcee keâes
Deelcee kesâ Éeje ner osKee, peevee, DevegYeJe efkeâÙee peevee yeve mekeâlee nw FmeefueS hejceelcee
DeleerefvõÙe nw Ssmee Fme ieeLee ceW keâne peevee GheÙegòeâ ner nw~
Mebkeâe—hejceelcee kesâJeue nw Fmekeâe keäÙee DeLe& DeefYeØesle nw ?
meceeOeeve—kesâJeue keâe DeefYeØeeÙe kesâJeue%eeveer mes nw DeLeJee DemeneÙe mes nw~ pees Deelcee
#eeÙeesheMeefcekeâ %eeve mes jefnle neskeâj kesâJeue%eeveer yeve peelee nw DeLeJee efpevekeâe %eeve hej keâer
meneÙelee mes FefvõÙeeW keâer meneÙelee Jeeuee ve nesves mes DemeneÙe keâne peelee nw Gmes kesâJeue meb%ee nw~
ieeLee keâer šerkeâe ceW Yeer keâne nw pees efvepe-DeelcemJe¤he ceW ueerve nw Jen kesâJeue nw~
Mebkeâe—ieeLee ceW hejceelcee keâe efJeMes<eCe efkeâÙee nw ‘‘efJeMegæelcee’’~ lees keäÙee Deelcee
DeMegæ Yeer jnleer nw ?
meceeOeeve—‘‘efJeMes<esCe Megæ: keâce&ceuekeâuebkeâjefnle: Deelcee mJeYeeJees ÙemÙe me
efJeMegæelcee’’ DeLee&led pees efJeMes<e ¤he mes Megæ nes Ûegkeâer nw efpemekeâe mJeYeeJe keâce&ceue keâuebkeâ
mes jefnle nes Ûegkeâe nw Gme Deelcee keâes efJeMegæelcee keânles nQ~
hejceelcee keâes efJeMegæelcee keânves mes DeLee&heefòe mes Ùen mhe<š nes peelee nw efkeâ mebmeejer
Deelcee DeMegæ nes jner nw Gmekeâe keâejCe keâce& mes meefnlehevee ner nw~ peye lekeâ Fme Deelcee kesâ
meeLe keâce&¤heer keâeefuecee ueieer ngF& nw leye lekeâ Gmes Megæelcee-hejceelcee veneR keân mekeâles~
DeOÙeelce jefMce (Yeeie-2) (23)

mebmeej DeJemLee ceW meYeer DeelceeSB efve§eÙeveÙe mes Megæ keâner ieF& nQ uesefkeâve JÙeJenejveÙe mes
meYeer DeelceeSb keâce& mes meefnle nesves kesâ keâejCe DeMegæ ner nQ~ Flevee DeJeMÙe nw efkeâ efpeleveer-
efpeleveer DeMegælee ve<š nesleer peeleer nw Gleveer-Gleveer Ùen Deelcee Thej ÛeÌ{leer Ûeueer peeleer nw
Deewj #ehekeâ ßesCeer hej Dee¤Ì{ nesves kesâ yeeo MeerIeÇ ner hetCe& Megæ nes peeleer nw, Fmeer hetCe& Megæ
Deelcee keâe veece hejceelcee nw~
Mebkeâe—hejceelcee keâe Deieuee efJeMes<eCe ieeLee ceW hejces<"er keâne nw~ hejces<"er lees
heebÛe keâns ieÙes nQ pewmee efkeâ Ceceeskeâej ceb$e ceW nce heÌ{les nQ efheâj ÙeneB hejceelcee keâes ner
hejces<"er keäÙeeW keâne nw ?
meceeOeeve—Deehekeâer Mebkeâe keâe meceeOeeve Fme Øekeâej nw—Ceceeskeâej ceb$e ceW heebÛe
Øekeâej kesâ hejcesef<"ÙeeW keâe mcejCe efkeâÙee ieÙee nw, GmeceW Deefjnble Deewj efmeæ hejces<"er lees
hejceelcee nQ~ Mes<e 3 hejces<"er DeeÛeeÙe&, GheeOÙeeÙe Deewj meeOeg hejceelcee lees veneR nQ uesefkeâve
hejceelce DeJemLee keâes Øeehle keâjves kesâ efueS GÅeceMeerue nQ leLee efpeveeEueie keâes OeejCe keâjves
Jeeues nQ FmeefueS Fvekeâes Yeer hejces<"er ceW iee|Yele keâj efueÙee ieÙee nw Dele: Dejnble-efmeæ Fve
oes hejceelcee keâes hejces<"er keânves ceW keâesF& oes<e veneR nw~
Mebkeâe—hejceefpeve keâe keäÙee DeefYeØeeÙe nw ?
meceeOeeve—‘‘keâcee&jeleerved peÙeefle mecetueb keâe<eb keâ<eefle Fefle efpeve: hejce§eemeew efpeve:
hejceefpeve: leerLeËkeâj hejceosJe:~’’
pees keâce&¤heer Me$egDeeW keâes peerlelee nw, mecetue ve<š keâj oslee nw Jen efpeve keânueelee nw
Deewj Gve efpeveeW ceW pees ßes‰ nQ, Glke=â<š nQ, Jen hejceefpeve nQ DeLee&led leerLeËkeâj YeieJeeve
hejceefpeve keânueeles nQ~
Mebkeâe—hejceelcee keâes efMeJebkeâj kewâmes keânles nQ ?
meceeOeeve—‘‘efMeJeb cees#eb keâjeself e Yeòeâ YeJÙepeerJeeveeb cees#eb efJeoOeeefle Fefle efMeJebkeâj:~’’
hejceelcee YeJÙe peerJeeW keâes cees#e Øeoeve keâjeves Jeeuee nw FmeefueS GvnW efMeJebkeâj Yeer keâne ieÙee nw~
ÙeneB hej keâesF& Mebkeâe keâj mekeâlee nw efkeâ pewve oMe&ve kesâ Devegmeej hejceelcee lees jeie, És<e, keâ<eeÙe
Deeefo mes jefnle nesves kesâ keâejCe hetCe& Jeerlejeieer nwb hegve: Jes efkeâmeer keâes cees#e efkeâme Øekeâej Øeoeve keâj
mekeâles nQ ~ Fmekeâe meceeOeeve Ùen nw efkeâ JeemleJe ceW hejceelcee lees cees#e veneR Øeoeve keâjles nQ hejvleg
hejceelcee keâer Yeefòeâ keâjves mes, Gvekesâ ner meceeve yeveves keâer YeeJevee keâjves mes Ùen peerJe Skeâ efove
mJeÙeb Deheveer Deelcee keâes hejceelcee yevee ueslee nw Dele: mebmeejer YeJÙe peerJeeW kesâ efueS hejceelcee
cees#e Øeeefhle ceW keâLebeÛf eled efveefceòe keâejCe yeve peeles nQ FmeefueS GvnW efMeJebkeâj meb%ee meeLe&keâ nw~
MeeÕele—MeeÕele keâe DeefYeØeeÙe nw efkeâ hejceelcee DeefJeveÕej nw, ncesMee Skeâ meer
DeJemLee ceW jnves Jeeuee nw~ ÙeneB Ùen efJeMes<eCe FmeefueS efoÙee ieÙee nw keäÙeeWefkeâ mebmeejer Deelcee
(24) Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee

MeeÕele veneR nw, Gvekeâer heÙee&ÙeW keâcee&vegmeej yeoueleer jnleer nQ uesefkeâve keâce&ceue mes jefnle nesves
kesâ keâejCe hejceelce DeJemLee ceW <ešd iegCe neefve Je=efæ ™he mJeYeeJe heÙee&ÙeW lees yeoueleer jnleer
nQ efheâj Yeer JeneB keâce& keâer keâeefuecee cee$e Yeer Mes<e veneR nw FmeefueS efJeYeeJe heÙee&Ùe ve nesves mes
mebmeejer heÙee&ÙeeW keâe heefjJele&ve JeneB veneR heeÙee peelee nw FmeerefueS GvnW MeeÕele keâne ieÙee nw~
JeneB hejceelcee keâer õJÙe iegCe heÙee&ÙeW ncesMee Skeâ meÂMe ner jnleer nQ~
12JeeR ieeLee ceW Ùeesieer kesâ yeejs ceW keâne nw-
pees osns efCejJeskeäKees efCeöboes efCeccecees efCejejbYees~
DeeomeneJes megjDees peesF& mees uenF efCeJJeeCeb~~12~~
ieeLeeLe&— pees Mejerj ceW efvej#eshe nw, ÉvÉ jefnle nw, cecelee jefnle nw , DeejcYe jefnle
nw Deewj DeelcemJeYeeJe ceW mebueive nw~ Jen Ùeesieer efveJee&Ce keâes Øeehle neslee nw ~
efJeMes<eeLe&— Fme ieeLee ceW DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvo osJe ves efveJee&Ce keâes Øeehle nesves Jeeues
Ùeesieer DeLee&led efoiecyej cegefve keâer ÛeÙee& keâe JeCe&ve efkeâÙee nw keäÙeeWefkeâ kesâJeue efoiecyej oer#ee
uesves mes ner efveJee&Ce keâer Øeeefhle nes peeÙes Ssmee Skeâeble veneR nw~ Deeiece keâefLele DeeÛeej keâe
heeueve keâjves mes ner efveJee&Ce keâer Øeeefhle nes mekeâleer nw Ùeneb Ùen yeele Deewj OÙeeve jKeves ÙeesiÙe
nw efkeâ efyevee efoiecyej oer#ee kesâ Yeer efveJee&Ce keâer Øeeefhle veneR nesieer keäÙeeWefkeâ efoiecyej oer#ee lees
efveJee&Ce kesâ efueS ØeeLeefcekeâ DeeJeMÙekeâ DeJemLee nw , Gmekesâ yeeo ner efveJee&Ce keâe ceeie& ØeMemle
neslee nw~ Ùeneb hej efveJee&Ce Øeeefhle kesâ efueS Ùeesieer kesâ kegâÚ efJeMes<eCe—keâle&JÙe yeleeÙes nQ—
Mejerj ceW efvejhes#e— pees Ùeesieer Mejerj ceW efvejhes#e DeLee&led Goemeerve nQ Fvekeâe DeefYeØeeÙe
Ùen nw efkeâ Mejerj Deewj Deelcee Ùes oesveeW efYeVe-2 Jemleg nQ, oesveeW kesâ ue#eCe Deueie-Deueie nQ~
Mejerj hegûue nw Deewj Deelcee peerJe nw , Ûesleve nw FmeefueS efheÚueer ieeLeeDeeW ceW yeleeÙee Lee efkeâ
Mejerj keâes ner Deelcee ceeve uesvee yeefnjelcee keâe mJeYeeJe nw~ Mejerj keâe hees<eCe keâjvee, Mejerj
keâe ëe=bieej keâjvee, Mejerj kesâ #eerCe nesves hej og:Ke, Meeskeâ ceveevee Ùen meye yeefnjelcee
efceLÙeeÂef° keâe keâeÙe& nw~ mecÙeiÂef° peerJe Mejerj keâes hej ceevelee nw Deewj Gmekeâe Glevee ner
mebj#eCe keâjlee nw efpememes Deelceefmeefæ keâer Øeeefhle ceW yeeOee ve GlheVe nes~ Ùener efmLeefle efveJee&Ce
Øeeefhle keâjves Jeeues cegefvejepe keâer nesleer nw, Jes Mejerj keâes ÚesÌ[keâj DevÙe$e lees ØeeCe OeejCe veneR
keâj mekeâles FmeefueÙes Mejerj mes ÙeLeeMeefòeâ lehe keâjkesâ Gmemes Deelceefmeefæ keâer keâecevee keâjles
nQ, leYeer lees DeveMeve, DeJeceewoÙe&, Je=efòeheefjmebKÙeeve, jmeheefjlÙeeie Deeefo leheeW kesâ Éeje Mejerj
keâes keâ° osles nQ Deewj Deelcee keâer hegef° keâjles nQ~
efveÉ&vÉ—efveÉ&vÉ keâe DeefYeØeeÙe nw—keâuen jefnle nesvee DeLeJee keâesMe ceW ÉvÉ keâe
DeLe& Œeer-heg®<e kesâ Ùegieue mes Yeer efueÙee ieÙee nw ~ Ùes oesveeW oes<e Ùeesieer ceW veneR nesles nQ DeLee&led
Ùeesieer keâuen veneR keâjlee nw Deewj Ùeefo keâjsiee lees Deele&OÙeeve nesiee~
DeOÙeelce jefMce (Yeeie-2) (25)

Oece&OÙeeve ceW ner yeeOee heÌ[sieer— MegkeäueOÙeeve keâe lees ØeMve ner veneR G"lee FmeerefueS
keâuen jefnle Ùeesieer kesâ efveJee&Ce keâer Øeeefhle mecYeJe nw Ssmee yeleeÙee nw~ Fmekeâe ue#eCe Yeer
GheÙegòeâ nw~ Ùeesieer Dekesâuee neslee nw , Œeer meefnle veneR neslee nw keäÙeeWefkeâ Ùeesieer DeKeb[
yeÇÿeÛeÙe& ›ele keâe heeueve keâjves Jeeuee neslee nw, yeÇÿeÛeÙe& lees cegefvejepe keâe ØeeLeefcekeâ cetueiegCe
nw~ Ùeefo Œeer jKesiee lees ie=nmLe nes peeÙesiee Deewj ie=nmLeer keâes keâYeer efveJee&Ce keâer Øeeefhle Gme
heÙee&Ùe mes nes veneR mekeâleer FmeefueS Ùeesieer Œeer Yeesie mes jefnle nesves hej ner efveJee&Ce Øeehle keâj
mekeâlee nw Ssmee Ùeneb DeefYeØeeÙe mecePevee ÛeeefnS~
efvece&ce—efvece&ce keâe DeLe& nw cecelee jefnle—ceesnjefnle ~ cece DeLee&led ‘‘Ùen cesje
nw’’ Ùen YeeJe cecelJe heefjCeece Jeeuee nw, Fmeer keâe DeYeeJe nesvee efvece&ce nesvee nw~
DeelceevegMeemeve ceW Fme mebyebOe ceW Skeâ Mueeskeâ yengle megvoj DeeÙee nw-
DeefkebâÛeveesÓnefcelÙeemJe $ewueeskeäÙeeefOeheefleYe&Jes:~
ÙeesefieiecÙeb leJe Øeesòebâ jnmÙeb hejceelceve:~~
‘‘ ns Deelceved ! ceQ DeefkebâÛeve ntB—cesjs heeme kegâÚ Yeer veneR nw, Ùen efJeÛeej keâj legce
ÛegheÛeehe yew"es keäÙeeWefkeâ Ssmee keâjves mes legce leerve ueeskeâ kesâ DeefOeheefle yeve peeJeesies~ Ùen
hejceelcee yeveves keâe jnmÙe ceQves legcnejs efueS yeleueeÙee nw~’’
DeeÛeeÙe&ßeer ›ele keâer ceefncee keâes yeleeles ngS Fme ieeLee ceW keânles nQ-
Jej JeÙeleJesenf meiiees cee ogkeäKeb nesG efCejF FÙejsenf ~b
ÚeÙeeleJeefšd"ÙeeCeb heef[JeeuebleeCe ieg®YesÙeb~~25~~
ieeLeeLe&—›ele Deewj lehe kesâ Éeje mJeie& keâe Øeehle nesvee DeÛÚe nw hejvleg De›ele Deewj
Delehe kesâ Éeje vejkeâ kesâ og:Ke Øeehle nesvee DeÛÚe veneR nw ~ ÚeÙee Deewj Oethe ceW yew"keâj F°
mLeeve keâer Øeleer#ee keâjves JeeueeW ceW ceneve Yeso nw~
efJeMes<eeLe&—DeeÛeeÙe& YeieJevle ßeer kegâvokegâvo mJeeceer ves cees#eØeeYe=le «ebLe keâer Ghejesòeâ
ieeLee ceW cegefveÙeeW keâes mebyeesefOele keâjles ngS efueKee nw efkeâ efpeme Øekeâej mes ceeie& ceW Ûeueles ngS
heefLekeâ keâes Ùeefo keâneR efJeßeece keâjvee heÌ[s lees Gmekesâ efueS Oethe ceW efJeßeece keâjves keâer Dehes#ee
ÚeÙee kesâ mLeeve hej efJeßeece megKeo jnlee nw, Gmeer Øekeâej pees YeJÙe Deelcee mee#eeled Gme
heÙee&Ùe mes cees#e keâes Øeehle veneR keâj mekeâlee nw Gmes vejkeâ-eqleÙeËÛe Deeefo og:Keo heÙee&ÙeeW keâer
Dehes#ee ›ele Deewj lehe «enCe keâj mJeie& megKe Øeehle keâjvee ßesÙemkeâj nw~
Fme ieeLee keâer šerkeâe keâjles ngS DeeÛeeÙe& ßeer ßeglemeeiejmetjer ves efueKee nw efkeâ ›ele, lehe
Deeefo MegYeesheÙeesie keâer heefjCeefle mes peerJe keâes mJeie& Øeehle neslee nw mees Gmekeâe Øeehle nesvee Yeer
kegâÚ DeÛÚe nw keäÙeeWefkeâ mecÙeiÂef° keâe meJeexòece ue#Ùe lees efveJee&Ce keâer Øeeefhle nw uesefkeâve
Gmekesâ DeYeeJe ceW mJeie& Øeehle nesvee DeÛÚe ner nw~ DeeÛeeÙe& keânles nQ efkeâ ›ele Deewj lehe kesâ
(26) Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee

DeYeeJe ceW heehe leLee Delehe ceW ØeJe=efòe keâjves mes Fme peerJe keâes vejkeâ kesâ og:Ke Øeehle nesles nQ~
Fmeer yeele keâer hegef° ceneve DeeÛeeÙe& ßeer hetpÙeheeo mJeeceer ves F°esheosMe «ebLe ceW keâer nw~
Jejb ›elew : heob ow J eb vee›elew › e& l e veejkeb â ~
ÚeÙeelehemLeÙeesYexo: ØeefleheeueÙeleesce&neved ~~
Ghejesòeâ Mueeskeâ ceW ßeer hetpÙeheeo DeeÛeeÙe& ves DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvo osJe keâer ieeLee keâe
ner DevegmejCee efkeâÙee nw oesveeW keâe Skeâ ner DeefYeØeeÙe nw~
Jele&ceeve hebÛecekeâeue ceW Ùen ieeLee YeJÙe peerJeeW kesâ efueS yengle ner keâeÙe&keâejer nw~
keâeÙe&keâejer keäÙeeW nw, Fmes Fme Øekeâej mecePevee ÛeeefnS~ peerJe kesâ GheÙeesie leerve ceeves ieÙes nQ—
DeMegYeesheÙeesie, MegYeesheÙeesie, MegæesheÙeesie ~
ØeJeÛevemeej ceW DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvo osJe keâer ieeLee keâer šerkeâe keâjles ngS DeeÛeeÙe& ßeer
peÙemesve mJeeceer ves Fmekeâe Kegueemee Fme Øekeâej efkeâÙee nw—ØeLece iegCemLeeve mes le=leerÙe
iegCemLeeve lekeâ DeMegYeesheÙeesie neslee nw, ÛelegLe& iegCemLeeve mes Ú"s iegCemLeeve lekeâ MegæesheÙeesie
neslee nw ~ Fmekesâ yeeo lesjnJeW iegCemLeeve ceW MegæesheÙeesie keâe heâue kesâJeue%eeve keâer Øeeefhle nesvee nw~
Yejle#es$e kesâ Fme hebÛece keâeue ceW MegæesheÙeesie, MegkeäueOÙeeve, ßesCeer keâe DeejesnCe ,
efveefJe&keâuhe OÙeeve, #eeefÙekeâ mecÙekeälJe SJeb kesâJeue%eeve keâe DeYeeJe ceevee ieÙee nw , keäÙeeWefkeâ
Gòece mebnveve keâe DeYeeJe nw~ Fmekeâe DeefYeØeeÙe Ùen nw efkeâ ßesCeer keâe DeejesnCe SJeb
MegkeäueOÙeeve lees Dee"JeW iegCemLeeve mes ØeejcYe neslee nw~ peye Gmekeâe Deepe DeYeeJe nw lees
kesâJeue%eeve keâer Øeeefhle keâe ØeMve ner veneR G"lee Dele: efpeme MegæesheÙeesie kesâ yeue mes MegkeäueOÙeeve
Éeje kesâJeue%eeve keâer Øeeefhle nesleer nw Jen Deepe veneR nes mekeâlee ~ Ssmeer efmLeefle ceW MegæesheÙeesie
kesâ DeYeeJe ceW MegYeesheÙeesie Deewj DeMegYeesheÙeesie Ùes oes ner GheÙeesie Jele&ceeve ceW peerJe ceW nes
mekeWâies ~ Fve oesveeW ceW efJeÛeej keâjkesâ osKee peeS lees DeMegYeesheÙeesie keâer Dehes#ee MegYeesheÙeesie ner
«enCe keâjves ÙeesiÙe nw keäÙeeWefkeâ DeMegYeesheÙeesie mes DeMegYe DeLee&led heehe keâe yebOe neslee nw efpememes
vejkeâ, efleÙeËÛe Deeefo ieefleÙeeW keâer Øeeefhle nesleer nw Deewj MegYeesheÙeesie mes MegYe DeLee&led hegCÙe keâe
yebOe neslee nw Fmemes mJeie& Je ceveg<Ùe ieefle keâer Øeeefhle nesleer nw~
Fmemes Ùen leelheÙe& efvekeâeuevee ÛeeefnS efkeâ MegYeesheÙeesie meJe&Lee nsÙe veneR nw~ MegæesheÙeesie
keâer Dehes#ee lees nsÙe nw uesefkeâve DeMegYeesheÙeesie keâer Dehes#ee nsÙe ve neskeâj GheeosÙe ner nw~ neB,
efpeme Yetefcekeâe ceW MegæesheÙeesie keâer Øeeefhle mecYeJe nw JeneB DeMegYeesheÙeesie Je MegYeesheÙeesie oesveeW
nsÙe ceevevee ÛeeefnS~ efheâj Yeer Skeâ yeele ÙeneB OÙeeve osves ÙeesiÙe nw efkeâ MegæesheÙeesie keâer
Yetefcekeâe ceW peye MegYeesheÙeesie Je DeMegYeesheÙeesie oesveeW nsÙe ceeves peeles nQ Gme meceÙe Yeer oesveeW ceW
kegâÚ Devlej nw~ pewmes DeMegYeesheÙeesie lees yegefæhetJe&keâ ÚesÌ[e peelee nw Deewj MegYeesheÙeesie Deheves
Deehe Útš peelee nw, ÚesÌ[e veneR peelee nw yeefukeâ MegYeesheÙeesie kesâ DeeßeÙe mes MegæesheÙeesie keâer
DeOÙeelce jefMce (Yeeie-2) (27)

Øeeefhle keâer peeleer nw ~ MegæesheÙeesie keâer efmLeefle ceW henbgÛeves hej cegefvejepeeW kesâ MegYeesheÙeesie mJeÙeb
Útš peelee nw~ pewmes meerÌ{er kesâ Éeje keâesF& JÙeefòeâ Thej Úle hej ÛeÌ{lee nw lees meerÌ{er lees Gmekesâ
ÛeÌ{ves ceW meneÙekeâ nw uesefkeâve Úle hej ÛeÌ{ves kesâ yeeo meerÌ{er mJeÙeb Útš peeleer nw, Gmekeâer
DeeJeMÙekeâlee veneR jn peeleer nw~ ÙeneB lekeâ lees yeele nw cegefvejepeeW keâer~
Deye ie=nmLeeW kesâ efueS Ssmee mecePevee~ ie=nmLeeW ceW ØeLece mes ueskeâj hebÛece iegCemLeeve lekeâ
nes mekeâles nQ, peneb lekeâ Mejerj hej JeŒe heÌ[e ngDee nw Jeneb lekeâ hebÛece iegCemLeeve lekeâ ner ceevee
ieÙee nw~ efoiecyej cegevf e kesâ ner Ú"e-meeleJeeb iegCemLeeve neslee nw FmeefueS ie=nmLeeW ceW lees MegæesheÙeesie,
efveefJe&keâuhe meceeefOe, MegkeäueOÙeeve Deeefo keâe meJe&Lee DeYeeJe ner nw ~ Ûeens ÛelegLe&keâeue nes, Ûeens
hebÛecekeâeue, ie=nmLe mecÙeiÂef° neWies lees ÛelegLe& iegCemLeeve ceW neWies, Ùeefo ›ele «enCe keâjWies lees
mebÙeceemebÙece veecekeâ hebÛeceiegCemLeeve nesiee~ Ú"e-meeleJeeb leerve keâeue ceW Yeer mebYeJe veneR nw Dele:
ie=nmLeeW keâes DeMegYeesheÙeesie Úes[Ì keâj MegYeesheÙeesie ner GheeosÙe nw~ Ûeens Yejle#es$e kesâ ie=nmLe neW,
Ûeens SsjeJele #es$e kesâ neW Deewj Ûeens efJeosn #es$e kesâ neW~ ie=nmLeeW ceW MegYeesheÙeesie ner jn mekeâlee nw,
Deiej MegYeesheÙeesie Úes[Ì vee ÛeenWies lees efveÙece mes DeMegYeesheÙeesie DeeSiee efpememes vejkeâ Deeefo efvecve
Ùeesevf eÙeeW ceW peevee heÌ[is ee FmeefueS ØemeVeleehetJe&keâ hegCÙe Øeeefhle keâer FÛÚe keâjles ngS MegYeesheÙeesie
mecyebOeer keâle&JÙeeW keâe heeueve ie=nmLe keâes keâjkesâ hejcheje mes cees#e Øeeefhle keâer YeeJevee keâjvee
ÛeeefnS~ ie=nmLe keâes Ùeefo MegæesheÙeesie neslee lees mee#eeled kesâJeue%eeve keâer Øeeefhle Yeer nes peeleer~
MegæesheÙeesie neslee veneR FmeefueS kesâJeue%eeve Je efveJee&Ce Yeer JeŒeOeejer keâes neslee veneR ~
Dele: DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvoosJe kesâ keâLeveevegmeej ÙeLeeMeefòeâ ›ele SJeb lehe kesâ Éeje
mJeie& megKe keâes Øeehle keâjves keâe heg®<eeLe& Fme keâeue ceW keâjvee ÛeeefnS~ De›ele SJeb Delehe mes
cejkeâj vejkeâ Deeefo kesâ og:Ke G"evee DeÛÚe veneR nw~
cegefve kesâ Éeje DeelceOÙeeve keâe megvoj JeCe&ve Fme ieeLee ceW DeeÛeeÙe&ßeer ves efkeâÙee nw-
meJJes keâmeeÙe ceesòegb ieejJeceÙejeÙeoesmeJeeceesnb~
ueesÙeJeJenejefJejoes Dehhee PeeSn PeeCelLees~~27~~
ieeLeeLe&—mecemle cegefve mecemle keâ<eeÙeeW Deewj ieejJe, ceo, jeie-És<e leLee JÙeeceesn
keâes ÚesÌ[keâj ueeskeâJÙeJenej mes efJejle neslee ngDee Deelcee keâe OÙeeve keâjles nQ~
efJeMes<eeLe&—mecemle keâ<eeÙeeW mes ›eâesOe, ceeve, ceeÙee Deewj ueesYe keâe «enCe neslee nw ~
ieejJe kesâ 3 Yeso nQ—1. Meyo ieejJe, 2. $e+efæ ieejJe Deewj 3. meele ieejJe~
ceQ JeCeeX kesâ GÛÛeejCe megvoj peevelee ntB Ùes DevÙe cegefve veneR peeveles— Fme Øekeâej kesâ
ieJe& keâes efueS ngS heefjCeece keâes Meyo ieejJe keânles nQ~ cesjer efMe<Ùeeefo meece«eer yengle nw Fve
cegefveÙeeW keâer veneR nw~ Fme Øekeâej kesâ ieJe& ™he heefjCeece keâes $e+efæ ieejJe keânles nQ~ ceQ cegefve
nesles ngS Yeer Fvõ, Ûe›eâJeleea Deewj leerLeËkeâj mejerKes megKe keâe Yeesie keâj jne ntB Ùes yesÛeejs
(28) Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee

lehemJeer keäÙee YeesieWies, Fme Øekeâej kesâ ieJe& ™he heefjCeece keâes meele ieejJe keânles nQ~
ieeLee ceW OÙeevemLe cegefve kesâ efueS ceoeW mes efJejòeâ nesves keâes yeleeÙee nw~ Deeiece ceW ceo
kesâ 8 Yeso efkeâÙes nQ, ÙeneB hej ieeLee keâer šerkeâe keâjles ngÙes mJeÙeb DeeÛeeÙe& ßeglemeeiej metjer ves
Dee" ceoeW keâer efvecve Øekeâej JÙeeKÙee keâer nw—
1. %eeve ceo, 2. hetpee ceo, 3. kegâue ceo, 4. peeefle ceo, 5. yeue ceo, 6. $e+efæ
ceo, 7. lehe ceo, 8. Mejerj ceo~
1. ceQ %eeveJeeve ntB—mekeâue MeeŒeeW keâe %eelee ntB Fme Øekeâej kesâ Denbkeâej keâes %eeveceo
keânles nQ~
2. ceneceC[uesÕej jepee Deeefo nceejs ÛejCe mesJekeâ nQ, cesjer hetpee keâjles nQ— Gve
meyemes ceQ ceevÙe ntB, FlÙeeefo hetpeeceo nw~
3. efhele=he#e keâes kegâue keânles nQ— cesje efhele=he#e DelÙevle GppJeue nw, yeÇÿenlÙee, $e+ef<enlÙee
Deeefo oes<eeW mes keâYeer ote<f ele veneR ngDee nw~ Fme Øekeâej kesâ Denbkeâej keâes kegâueceo keânles nQ~
4. ceele=he#e keâes peeefle keânles nQ~ cesjer ceelee efJeefMe° ceevÙe JÙeefòeâ keâer ueÌ[keâer nw leLee
meerlee, megueesÛevee, Devebleceleer Deeefo kesâ meceeve MeerueJeeve nw Fme DeeMeÙe keâe Denbkeâej keâjvee
peeefle ceo nw~
5— ceQ menœeYeš, ue#eYeš DeLeJee keâesšerYeš ntB, Fme Øekeâej kesâ Denbkeâej keâes yeueceo
keânles nQ~
6— cesjs heeme ueeKeeW—keâjesÌ[eW keâer mecheefòe Leer—eqpemes cewves ÚesÌ[ efoÙee~ DevÙe cegefveÙeeW
kesâ heeme lees mecheefòe ner veneR Leer Fme Øekeâej kesâ Denbkeâej keâes $e+efæceo keânles nQ ~
7— ceQ cene lehemJeer nt— B eqmebnefve<›eâere[f le, efJeceevehebeòf eâ, meJe&leesYeõ, MeelekegâcYe Deeefo
veevee Øekeâej kesâ lehe nceves efkeâÙes nQ Fme Øekeâej kesâ Denbkeâej™heer heefjCeece keâes leheceo keânles nQ~
8— cesje Mejerj yengle megvoj nw, keâeceosJe Yeer cesjs ™he meewvoÙe& kesâ mece#e oeme kesâ
meceeve nw, Fme Øekeâej keâe Denbkeâej ner ™heceo Ùee Mejerj ceo nw~
jeie keâe DeLe& Øeerefle leLee És<e keâe DeLe& DeØeerefle nw DeLee&led efkeâmeer F° JÙeefòeâ mes Ùee
heoeLe& mes mvesn nesvee jeie nw, Fmeer Øekeâej efkeâmeer Deefve° Jemleg Ùee JÙeefòeâ mes És<e nesvee És<e
keânueelee nw~ heg$e-Œeer-efce$e Deeefo keâe mvesn nesvee JÙeeceesn keânueelee nw~ OeceexheosMe osvee
SJeb DevÙe JÙeJenej ef›eâÙeeDeeW keâes ueeskeâJÙeJenej keânles nQ~
meejebMe— Ghejesòeâ ieeLee ceW DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvoosJe ves Fme yeele keâes mhe° efkeâÙee
ieÙee nw efkeâ Deelcee kesâ OÙeeve ceW efmLele cegefve kesâ Ghejesòeâ oes<eeW mes efJejefle nes peeleer nw~
DeLee&heefòe mes Ssmee mecePe mekeâles nQ efkeâ peye lekeâ Ghejesòeâ oes<eeW keâe DeYeeJe veneR nesiee leye lekeâ
Deelcee keâe OÙeeve veneR nes mekeâlee keäÙeeWekf eâ efÛeòe keâer Skeâe«elee kesâ efyevee OÙeeve mecYeJe veneR nw~
DeOÙeelce jefMce (Yeeie-2) (29)

leòJeeLe&met$e cesW OÙeeve keâer JÙeeKÙee keâjles ngS DeeÛeeÙe& ßeer GceemJeeceer peer ves efueKee nw-
GòecemebnvevemÙe Skeâe«eefÛevleeefvejesOees OÙeeveceevleceg&ntlee&led ~
Gòece mebnveve Jeeues peerJe kesâ Skeâ ner heoeLe& ceW efmLejlee ™he efÛeòe keâe ®keâvee OÙeeve
neslee nw Deewj Ùen OÙeeve DeefOekeâlece Devleceg&ntle& lekeâ nes mekeâlee nw ~
Fmemes Ùen yeele efmeæ nesleer nw efkeâ Skeâe«elee kesâ efueS efÛeòe keâer ÛebÛeuelee keâe ®keâvee
DeeJeMÙekeâ nw~ Fmekesâ efueS Ùen lees meeceevÙe ™he mes Yeer mecePee pee mekeâlee nw efkeâ peye lekeâ
keâ<eeÙeeW keâe Gõskeâ jnsiee, ceo, jeie, És<e Deeefo oes<e jnWies leye lekeâ efvejekegâuelee jn veneR
mekeâleer, efveefJe&keâuhe efmLeefle jn veneR mekeâleer nw leye lekeâ OÙeeve nesvee keâLeceefhe mecYeJe veneR
nw FmeerefueS OÙeevemLe cegefve kesâ Ghejesòeâ oes<eeW keâe DeYeeJe nes peelee nw~ Fme Øekeâej Fme ieeLee
ceW cegefvejepeeW keâes yee¢e efJekeâuheeW mes nškeâj, keâ<eeÙe, ceo Deeefo oes<eeW keâes nšekeâj Deelcee kesâ
OÙeeve ceW efmLele neskeâj cees#e Øeehle keâjves keâe heg®<eeLe& yeleeÙee ieÙee nw~
Deeies hegve: Ùeesieer kesâ efueS keâne nw-
efceÛÚòeb DeCCeeCeb heeJeb hegCCeb ÛeSefJe efleefJensCe~
ceesCeJJeSCe peesF& peesÙelLees peesÙeS Dehhee~~28~~
ieeLeeLe&—efceLÙeelJe, De%eeve, heehe Deewj hegCÙe keâes ceve, JeÛeve, keâeÙe ™he ef$eefJeefOe
ÙeesieeW mes ÚesÌ[keâj pees Ùeesieer ceewve ›ele mes OÙeevemLe neslee nw Jener Deelcee keâes Åeeseflele keâjlee
nw—ØekeâeefMele keâjlee nw—Deelcee keâe mee#eelkeâej keâjlee nw ~
efJeMes<eeLe&—cees#eØeeYe=le keâer Ghejesòeâ ieeLee ceW DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvoosJe ves Deelcee keâes
ØekeâeefMele keâjves Jeeues Ùeesieer DeLee&led cegevf ejepe keâes heehe kesâ meceeve hegCÙe Yeer Úes[Ì ves kesâ efueS keâne
nw~ JeemleJe ceW efceLÙeelJe Deewj heehe kesâ meceeve Skeâ DeJemLee Ssmeer Deeleer nw peye hegCÙe Úes[Ì e veneR
pee mekeâlee ~ Deelcee kesâ meeLe Øeefle#eCe pees keâce& hejceeCeg yebOe keâes Øeehle nesles nQ GveceW heehe Deewj
hegCÙe Fve oes ™he hejceeCeg nesles nQ~ Fve oes keâes Úes[Ì keâj mebmeej ceW keâesF& leermejer DeJemLee nw veneR,
Deewj peye leermejer DeJemLee Dee peeleer nw lees hegCÙe heehe oesveeW Útškeâj MegæesheÙeesie nes peelee nw ,
hegve: MegæesheÙeesie nesves kesâ he§eeled kesâJeue%eeve nesves ceW osj veneR ueieleer nw~
<ešdKeC[eiece, OeJeuee, peÙeOeJeuee, keâce&keâeb[, peerJekeâeb[, ueefyOemeej Deeefo «ebLeeW ceW
keâce&Øeke=âefleÙeeW keâe efJeJesÛeve efkeâÙee ieÙee nw~ efkeâme Øekeâej mes keâceeX keâe yebOe neslee nw Deewj efkeâme
Øekeâej mes keâceeX mes Útše peelee nw Fmekeâe efJemle=le JeCe&ve Fve «ebLeeW ceW GheueyOe nw~ mechetCe&
keâce& Øeke=âefleÙeeW keâes hegCÙe Øeke=âefle SJeb heehe Øeke=âefle Ssmes oes YeeieeW ceW efJeYeòeâ efkeâÙee ieÙee nw~
cetue ceW keâce& kesâ 8 Yeso ceeves nQ Deewj Fve Dee" keâceeX keâer 148 Øeke=âefleÙeeB ceeveer nQ~ Ùes mechetCe&
Øeke=âefleÙeeb peye ve° nes peeleer nQ leYeer hegCÙe Deewj heehe ve° neslee nw Deewj efmeæ DeJemLee Øeehle
nesleer nw~ Fmekesâ hetJe& lees keâceeX keâe yebOe yejeyej Ûeuelee nw Deewj keâceeX keâe yebOe peneb lekeâ
(30) Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee

Ûeuelee nw JeneB lekeâ hegCÙe Útše veneR nw, Ùen mhe° nw~
cegefvejepeeW keâer Yetefcekeâe ØecegKe ™he mes Ú"s-meeleJeW iegCemLeeve keâer jnleer nw~ Ùeefo
cegefvejepe YeeJeefuebieer meble nQ lees efveÙece mes Ú"s-meeleJeW iegCemLeeve ceW jn veneR mekeâles, FmeefueS
GvnW Petues kesâ meceeve yejeyej keâYeer Ú"s ceW, keâYeer meeleJeW ceW peevee heÌ[lee nw~ Ssmeer efmLeefle DevÙe
iegCemLeeveeW keâer veneR nw efpemeceW yejeyej Deevee-peevee heÌ[s uesekf eâve Fve oes iegCemLeeveeW keâer efmLeefle
Ssmeer ner nw ~ Fme Yetecf ekeâe Jeeues mevle cegKÙe ™he mes hegCÙe mebheeefole keâjles nQ Deewj ›eâce-›eâce mes
MegæesheÙeesie keâer Yetecf ekeâe heekeâj Dee"JeW Deeefo iegCemLeeve ceW ÛeÌ{keâj efveefJe&keâuhe MegkeäueOÙeeve ™he
Yetecf ekeâe ceW hengÛb ekeâj kesâJeue%eeve Øeehle keâjles nQ leye hegCÙe Yeer Útš peelee nw~
keäÙeeWefkeâ Jeneb kegâÚ keâjves keâe jne ner veneR~ peye kegâÚ keâeÙe& ner veneR keâjWies lees yebOe kewâmes
nesiee, neb, Ùen yeele DeJeMÙe nw efkeâ ceve, JeÛeve mes Deewj keâeÙe mes, leerveeW ÙeesieeW mes yee¢e ef›eâÙeeDeeW
keâes jeskeâkeâj cee$e Deelcee keâe OÙeeve keâjves mes ner Ssmeer DeJemLee Øeehle nes mekeâleer nw~
ieeLee keâer šerkeâe keâjles ngS DeeÛeeÙe& ßeer ßeglemeeiejpeer metjer ves efueKee nw—
‘‘yeewæ , JewMesef<ekeâ, ÛeeJee&keâ, vewÙeeefÙekeâ, meebKÙe, ceerceebmekeâ.... Jesoebkeâ, ØeeYeekeâj,
Õesleecyej, ieewhegefÛÚkeâ, ÙeeheveerÙe, õeefceue Deewj efveef<heÛÚ Deeefo Deveskeâ SkeâebleJeeefoÙeeW kesâ
cele efceLÙeelJe keânueeles nQ~
cemkeâj-hetjCe keâe cele De%eeve veece mes Øeefmeæ nw~ efnbmee, Pet", Ûeesjer, cewLegve, heefj«en
Deewj jeef$eYeespeve leLee mehle JÙemeve Deeefo heehe keânueeles nQ~
Megæ hegodieueeW-hegCÙe keâce& Jeie&CeeDeeW keâe «enCe keâjeves Jeeuee keâeÙekeäuesMe Deeefo hegCÙe
keânueelee nw~
Fve meyekeâes ef$eefJeOe—ceve, JeÛeve, keâeÙe ™he ÙeesieeW kesâ Øekeâej mes ÚesÌ[keâj ceewve›ele
mes pees Ùeesieer ÙeesiemLe neslee nw DeLee&led MegæesheÙeesie ceW leuueerve neslee nw Jen Mejerj ØeceeCe
Deelcee keâe OÙeeve keâjlee nw~’’
Ghejesòeâ keâLeve mes Ùen mhe° ™he mes mecePevee ÛeeefnS efkeâ efceLÙeelJe, heehe SJeb De%eeve
FvnW lees yegefæhetJe&keâ ÚesÌ[vee ner heÌ[siee~ cegefvejepe lees keäÙee, FvnW lees ÚesÌ[s yeiewj ßeeJekeâ
ßeeJekeâ ner veneR yeve mekeâlee nw keäÙeeWefkeâ Ùes meejs heehe Deewj efceLÙeelJe lees ØeLece efceLÙeeÂef°
iegCemLeeve kesâ keâeÙe& nQ Deewj peye lekeâ efceLÙeelJe jnlee nw, mecÙekeälJe veneR neslee nw leye lekeâ
lees ßeeJekeâ ner veneR keânuee mekeâlee nw~ Deehe meesefÛeS, peye ÛeewLee Deewj heebÛeJee iegCemLeeve ner
veneR nesiee lees Ú"e-meeleJeeb kewâmes nesiee FmeefueS efceLÙeelJe Deewj Ghejesòeâ heehe lees Ú"s-
meeleJeW iegCemLeeveJeleea cegefvejepe kesâ heeme Dee veneR mekeâles Deewj Deiej Dee ieÙes lees ieÙee
cegefvehevee ~ uesefkeâve YeeJeefuebieer cegefve kesâ heeme nesiee veneR ~ GvnW lees Thej ÛeÌ{vee nw, veerÛes veneR
Deevee nw~ veerÛes Deeles-Deeles, jnles-jnles lees Deveble keâeue yeerle ieÙee~
DeOÙeelce jefMce (Yeeie-2) (31)

Deye lees GvnW kegâvokegâvo mJeeceer kesâ yeleeS jemles hej peevee nw keäÙeeWefkeâ cees#ecenue keâer
meerÌ{er hej Gveves hewj jKe efoÙee nw~
Ssmes mevle peÙeJeble neW efpeveves hegCÙe keâes Úes[Ì ves keâer Yetecf ekeâe Øeehle keâj ueer nw, ceevees GvnW
mee#eeled cees#e keâe efškeâš efceue ieÙee uesekf eâve Ssmes Yeer meble peÙeJeble neW pees heehe Deewj efceLÙeelJe keâes
Úes[Ì keâj keâLebeÛf eled hegCÙe ceW mebueive nQ keäÙeeseb kf eâ Gvekesâ meeceves Deewj keâesF& jemlee veneR nw ~ Deiej
GvneWves meÛÛes hegCÙe keâer Øeeefhle keâj ueer lees Skeâ efove ‘‘hegCCe heâuee Deefjnblee’’ hegCÙe keâe heâue
Deefjnble DeJemLee nw Fme keâLeve kesâ Devegmeej ue#Ùe Øeeefhle ceW DeJeMÙe meheâue nes peeSbies Deewj peye
heâue efceue peeÙesiee lees hetâue keâer keäÙee pe™jle nesieer~ Ùen efveef§ele nw efkeâ efyevee hegCÙe Útšs cees#e
efceuesiee veneR, efheâj Yeer Ùeefo keâesF& hegCÙe keâes Úes[Ì ves keâer keâeseMf eMe keâjsiee lees heehe ceW Ûeuee peeSiee~
ie=nmLe lees keâYeer hegCÙe Úes[Ì ves keâer yeele mJehve ceW Yeer veneR meesÛes yeefukeâ Øeefle#eCe heehe keâes Úes[Ì ves
keâer yeele meesÛes Deewj efkeâme-efkeâme Øekeâej mes hegCÙe nes mekeâlee nw Gmekeâe GheeÙe {b{t ~s Jele&ceeve kesâ
cegevf ejepe Yeer Ú"s-meeleJeW iegCemLeeve mes Thej veneR pee mekeâles nQ FmeefueS GvnW Yeer hegCÙe Úes[Ì ves
keâer yeele Fme hebÛece keâeue ceW veneR meesÛeves keâer nw, mecePeves keâer DeJeMÙe nw~
Jemleg mJe™he Ssmee nw Fmes mecePekeâj Ùen veneR mecePe ueW efkeâ efyevee hegCÙe Útšs mee#eeled
cees#e efceue peeÙesiee~
DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvoosJe ves pees JemlegefmLeefle yeleeF& nw Gmes Yeueer Øekeâej mecePekeâj
Deheves keâuÙeeCe keâe heLe Debieerkeâej keâjvee Ùener mecÙeiÂef° keâe keâle&JÙe nw~
efve§eÙe Deewj JÙeJenejveÙe mes peerJeelcee keâe keâLeve
(Je=nod õJÙemeb«en «ebLeevegmeej)
(keâefleheÙe efJeMes<e ieeLeeDeeW hej)
hegiieuekeâcceeoerCeb keâòe JeJenejoes og efCeÛÚÙeoes~
ÛesoCekeâcceeCeeoe megæCeÙee megæYeeJeeCeb~~8~~
ieeLeeLe& — Deelcee JÙeJenej veÙe mes hegûue keâce& Deeefo keâe keâlee& nw~ efve§eÙeveÙe mes
Ûesleve keâce& keâe keâlee& nw Deewj MegæveÙe keâer Dehes#ee mes Megæ YeeJeeW keâe keâlee& nw~
efJeMes<eeLe&— DeeÛeeÙe& ßeer vesefceÛevõ efmeæebleÛe›eâJeleea ves Fme ieeLee ceW JÙeJenejveÙe,
efve§eÙeveÙe Deewj MegæveÙe Ssmes leerve veÙeeW keâe efJeJesÛeve efkeâÙee nw, peyeefkeâ cetue ™he mes
JÙeJenej veÙe Deewj efve§eÙeveÙe Fve oes veÙeeW keâe ner efJeJesÛeve DeOÙeelce ceW efceuelee nw ~ Fmekeâe
mhe°erkeâjCe šerkeâekeâej ßeer yeÇÿeosJe ves ieeLee keâer šerkeâe keâjles ngS efkeâÙee nw~ efve§eÙeveÙe kesâ ner
oes Yeso efkeâS nQ—Skeâ DeMegæ efve§eÙe veÙe Deewj Skeâ Megæ efve§eÙe veÙe, FmeefueS Fme ieeLee
ceW efve§eÙeveÙe kesâ mLeeve hej DeMegæ efve§eÙeveÙe ceevevee nw leLee MegæveÙe kesâ mLeeve hej Megæ
(32) Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee

efve§eÙeveÙe ceevevee nw~


šerkeâekeâej ves šerkeâe keâjles ngS efueKee nw efkeâ ceve, JeÛeve, keâeÙe keâer ef›eâÙee mes jefnle
efvepe Megæ DeelcelelJe keâer pees YeeJevee nw, Gme YeeJevee mes MetvÙe neskeâj DevegheÛeefjle DemeodYetle
JÙeJenej veÙe keâer Dehes#ee mes Ùen Deelcee %eeveeJejCe Deeefo õJÙe keâceeX keâe leLee Deeefo Meyo
mes Deewoeefjkeâ, Jewef›eâefÙekeâ Deewj Deenejkeâ ™he leerve Mejerj Je Deenej Deeefo 6 heÙee&efhleÙeeW kesâ
ÙeesiÙe pees hegûue efheb[ ™he veeskeâce& nQ Gvekeâe keâlee& nw~ Fmekesâ Deefleefjòeâ GheÛeefjle DemeodYetle
JÙeJenej veÙe mes yee¢e efJe<eÙe Ieš-heš Deeefo keâe Yeer Ùen peerJe keâlee& neslee nw~
efve§eÙeveÙe keâer Dehes#ee mes Ùen Deelcee Ûesleve keâceeX keâe keâlee& nw, Jen Fme Øekeâej nw-
jeie Deeefo efJekeâuhe GheeefOe mes jefnle efveef<›eâÙe hejceÛewlevÙe YeeJevee mes jefnle nesves kesâ keâejCe
peerJe ves jeie Deeefo keâes GlheVe keâjves Jeeues keâceeX keâe pees Gheepe&ve efkeâÙee nw, Gve keâceeX keâe
GoÙe nesves hej efveef<›eâÙe Deewj efvece&ue Deelce%eeve keâes veneR Øeehle neslee ngDee Ùen peerJe
YeeJekeâce& Fme Meyo mes JeeÛÙe pees jeieeefo efJekeâuhe ™he Ûesleve keâce& nw Gvekeâe DeMegæ
efve§eÙeveÙe mes keâlee& neslee nw~ DeMegæ efve§eÙe veÙe keâe Ùen DeLe& nw—keâce& GheeefOe mes GlheVe
nesves mes DeMegæ keânueelee nw Deewj Gme meceÙe Deefive ceW lehes ngS ueesns kesâ ieesues kesâ meceeve
levceÙe ™he nesves mes efve§eÙe keâne peelee nw, Fme jerefle mes DeMegæ Deewj efve§eÙe Fve oesveeW keâes
efceuekeâj DeMegæ efve§eÙe veÙe keâne peelee nw~
‘‘megæCeÙee megæYeeJeeCeb’’ peye peerJe MegYe-DeMegYe ceve, JeÛeve, keâeÙe Fve leerveeW ÙeesieeW
kesâ JÙeeheej mes MetvÙe nes peelee nw Deewj Megæ yegæ Skeâ mJeYeeJe mes heefjCeceve keâjlee nw leye
Deveble%eeve, DeveblemegKe Deeefo Megæ YeeJeeW keâe Ú©emLe DeJemLee ceW YeeJevee ™he mes efJeJeef#ele
SkeâosMe Megæ efve§eÙeveÙe mes keâlee& neslee nw Deewj cegòeâ DeJemLee ceW Megæ efve§eÙe veÙe mes Deveble
%eeveeefo Megæ YeeJeeW keâe keâlee& nw efkeâvleg heefjCeceve keâjles ngS Megæ , DeMegæ YeeJeeW keâe keâle&=JÙe
peerJe ceW peevevee ÛeeefnS Deewj nmle Deeefo kesâ JÙeeheej ™he heefjCeceveeW keâe keâlee&heve mecePevee
ÛeeefnS keäÙeeWefkeâ efvelÙe, efvejbpeve, efveef<›eâÙe Ssmes Deheves DeelcemJe™he keâer YeeJevee mes jefnle
peerJe kesâ keâce& Deeefo keâe keâle=&lJe keâne ieÙee nw FmeefueS Gme efvepe Megæ Deelcee ceW ner YeeJevee
keâjveer ÛeeefnS~ Fme lejn meebKÙecele kesâ Øeefle ‘‘Skeâeble mes peerJe keâlee& veneR nw’’ Fme cele keâe
efvejekeâjCe Fme ieeLee Éeje nes peelee nw~
JeJeneje megnogkeäKeb hegiieuekeâcceheäheâueb heYegbpesefo~
Deeoe efCeÛÚÙeCeÙeoes ÛesoCeYeeJeb Keg Deeomme~~9~~
ieeLeeLe&— JÙeJenej veÙe mes Deelcee megKe-ogKe ™he hegûue keâceeX kesâ heâue keâes Yeesielee
nw Deewj efve§eÙe veÙe mes Deheves Ûesleve YeeJe keâes Yeesielee nw~
efJeMes<eeLe&— Deelcee MegæveÙe mes efJekeâej jefnle, hejce Deevebo ue#eCe Jeeues Ssmes megKe
DeOÙeelce jefMce (Yeeie-2) (33)

™heer Dece=le keâes Yeesieves Jeeuee nw efheâj Yeer DeMegæ veÙe mes Jener Deelcee meebmeeefjkeâ megKe-ogKe keâe
Yeer Yeesieves Jeeuee nw Ssmee Fme ieeLee ceW mhe<š efkf eâÙee nw—Fme ieeLee keâer šerkeâe keâjles ngS šerkeâekeâej
ßeer yeÇÿeoòe peer ves efueKee nw efkeâ Ùen Deelcee Deheves Megæ Deelcee DevegYeJe mes GlheVe heejceeefLe&keâ
megKe™he Dece=le jme keâe Yeespeve ve Øeehle keâjlee ngDee GheÛeefjle DemeodYetle JÙeJenej veÙe mes F°,
Deefve°, heebÛeeW FefvõÙeeW kesâ efJe<eÙeeW mes GlheVe megKe-ogKe keâes Yeesielee nw, Gmeer lejn DevegheÛeefjle
DemeodYetle JÙeJenej veÙe mes Deblejbie ceW megKe-ogKe keâes GlheVe keâjves Jeeues õJÙe keâce& ™he meelee-
Demeelee kesâ GoÙe keâes Yeesielee nw leLee DeMegæ efve§eÙeveÙe mes Jener Deelcee n<e&, efJe<eeo ™he megKe
ogKe keâes Yeesielee nw Deewj Megæ efve§eÙeveÙe mes hejceelce mJeYeeJe kesâ mecÙekeâd ßeæeve, %eeve Deewj
DeeÛejCe mes GlheVe DeefJeveeMeer Deevebo ™he Jeeues megKeece=le keâes Yeesielee nw~
ÙeneB hej efpeme mJeeYeeefJekeâ megKeece=le kesâ Yeespeve kesâ DeYeeJe mes Deelcee FefvõÙeeW kesâ
megKeeW keâes Yeesielee ngDee mebmeej ceW YeüceCe keâjlee nw Jener DeleerefvõÙe megKe meye Øekeâej mes «enCe
keâjves ÙeesiÙe nw, Ssmee DeefYeØeeÙe nw~ yeewæ cele keâer Ssmeer ceevÙelee nw efkeâ ‘‘ keâlee& keâce& kesâ heâue
keâes veneR Yeesielee nw’’ Fme ieeLee mes Fme cele keâe KeC[ve neskeâj peerJe keâce&heâue keâe Yeesòeâe nw
Ùen efmeæ nes peelee nw~
DeCegieg®osnheceeCees Ghemebnejhhemehheoes Ûesoe~
Demecegnoes JeJeneje efCeÛÚÙeCeÙeoes DemebKeosmees Jee~~10~~
ieeLeeLe&—JÙeJenejveÙe mes Ùen peerJe mecegodIeele kesâ efyevee mebkeâesÛe leLee efJemleej mes
Deheves Úesšs Ùee yeÌ[s Mejerj kesâ ØeceeCe jnlee nw Deewj efve§eÙe veÙe mes DemebKÙeele ØeosMeeW keâe
Oeejkeâ nw ~
efJeMes<eeLe&—eqmeæevleÛe›eâJeleea DeeÛeeÙe& ßeer vesefceÛevõ osJe ves õJÙemeb«en keâer ieeLeeDeeW
ceW mLeeve-mLeeve hej efve§eÙeveÙe Deewj JÙeJenej veÙe oesveeW veÙeeW kesâ Éeje keâLeve keâjles ngÙes
Jemleg lelJe keâes Øeefle‰eefhele efkeâÙee nw keäÙeeWefkeâ kesâJeueer YeieJeeve keâe keâLeve Yeer oesveeW veÙeeefßele
nw FmeerefueS ‘efvejhes#eeveÙee efceLÙee’ keâne ieÙee nw DeLee&led pees veÙe otmejs veÙe keâer Dehes#ee veneR
jKelee nw, Gmekeâe keâLeve Skeâevle nesves mes efceLÙee keânueelee nw~
ieeLee ceW Mejerj keâes ‘‘ DeCegieg® osn heceeCees’’ keâne nw DeLee&led Ùen peerJe mebmeej cebs
YeüceCe keâjlee ngDee veece keâce& kesâ GoÙe mes efJeefYeVe Øekeâej kesâ Mejerj keâes OeejCe keâjlee nw
GmeceW meyemes ueIeg Mejerj DeCeg cee$e nw~ Ùeneb DeCeg Meyo mes GlmesOe Ieveebiegue kesâ DemebKÙeeleJeW
Yeeie heefjCeece pees ueefyOe DeheÙee&hlekeâ met#ce efveieeso Mejerj nw, Gme Mejerj keâe «enCe efkeâÙee
ieÙee nw SJeb ieg® Meyo mes Skeâ npeej Ùeespeve ØeceeCe pees cenecelmÙe keâe Mejerj nw Gmekeâes «enCe
efkeâÙee peevee nw leLee ceOÙece DeJeieenvee ceW mecemle ceOÙece MejerjeW keâe «enCe nes peelee nw~
Fmekeâe DeefYeØeeÙe Ùen nw efkeâ JÙeJenej veÙe mes Ùen peerJe keâce& kesâ GoÙe mes efpeme heÙee&Ùe
(34) Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee

ceW peelee nw Gme heÙee&Ùe kesâ Devegmeej Gme heefjceeCe Jeeuee Mejerj «enCe keâj ueslee nw Dele: Gmeer
Mejerj kesâ heefjceeCe Deheveer Deelcee kesâ mecemle ØeosMeeW keâes GmeceW meceeefJe° keâjkesâ jnlee nw ~
Ùen Deelcee keâe mebkeâesÛe Je efJemleej veece keâe iegCe nw, Gmeer kesâ keâejCe Deelcee kesâ ØeosMe
mebkegâefÛele SJeb efJemle=le nes peeles nQ~
ØelÙe#eieesÛej veevee Øekeâej keâer DeJeieenvee Jeeues $eme peerJe mebmeej ceW efoKe jns nQ~ ÛeeRšer
mes ueskeâj neLeer lekeâ lees peerJe Jele&ceeve ceW meYeer keâes efoKe ner jns nQ, Fve meYeer ceW Deelcee Skeâ
meceeve DemebKÙeele ØeosMeer nw~ kesâJeue mebkeâesÛe—efJemleej keâer Meefòeâ kesâ keâejCe Deelcee kesâ ØeosMe
mebkegâefÛele Je efJemle=le nes ieÙes nQ, ØeosMeeW keâer mebKÙee ceW keâesF& Devlej veneR nw~ Ùen meye JÙeJenej
veÙe keâe keâLeve nw keäÙeeWekf eâ efve§eÙeveÙe mes ner Deelcee DemebKÙeele ØeosMeer nw~ Ùeefo oesveeW veÙeeW keâe
keâLeve meehes#e ™he ceW ve keâne peeÙes lees oesveeW kesâ keâLeve Skeâ-otmejs mes efyeukegâue Gušs nesves mes
keâewve melÙe nw, keâewve DemelÙe nw Ssmee mebMeÙe GlheVe nesiee leLee Skeâ keâes melÙe ceeveves mes otmeje
Pet"e—efceLÙee nes peeÙesiee uesekf eâve efmeæevle keâer Âef° mes SJeb lelJe efmeefæ keâer Âef° mes oesveeW melÙe
nQ Fmeereuf eS efkeâmeer Yeer veÙe keâes meÛÛee Ùee Pet"e veneR keân mekeâles nQ ~
JÙeJenej veÙe Pet"e nw Ùee efve§eÙeveÙe meÛÛee nw, Ssmee veneR keân mekeâles, veÙe oesveeW
efceLÙee nes peeÙeWies ~ pewve Oece& kesâ mÙeeÉeo ,Deveskeâeble efmeæevle ceW veÙeeW keâer meehes#elee ØelÙeskeâ
keâLeve ceW DeeJeMÙekeâ keâner ieF& nw~
Ghejesòeâ ieeLee keâer šerkeâe keâjles ngS ßeer yeÇÿeosJe peer ves keâne nw—
efve§eÙeveÙe mes osn mes efYeVe leLee kesâJeue%eeve Deeefo Deveble iegCeeW keâer jeefMe mes DeefYeVe,
Ssmes Megæ mJe™he keâer Øeeefhle kesâ DeYeeJe mes leLee osn keâer cecelee kesâ cetueYetle DeeOeej Deenej,
YeÙe, cewLegve, heefj«en Fve Ûeej meb%eeDeeW kesâ «enCe mes, mecemle jeieeefo efJeYeeJeeW ceW Deemeefòeâ
nesves mes peerJe ves pees Mejerj veecekeâce& keâe Gheepe&ve efkeâÙee, Gmekeâe GoÙe Deeves hej Deheves Úesšs
leLee yeÌ[s osn kesâ yejeyej GlheVe neslee nw~ šerkeâe keâjles ngS mJeÙeb šerkeâekeâej ves ØeMve G"eÙee
nw efkeâ Mejerj ØeceeCe Jeeuee keâewve nw, Gòej efoÙee ‘Ûesoe’ DeLee&led peerJe nw~ efheâj ØeMve G"eÙee
efkeâme keâejCe mes Úesše yeÌ[e Mejerj OeejCe keâjlee nw ‘‘ mebkeâesÛe leLee efJemleej mJeYeeJe mes’’~
Ùeeveer Mejerj veece keâce& mes GlheVe ngDee efJemleej leLee mebkeâesÛe ™he peerJe kesâ Oece& nQ ~ Gvemes
Ùen peerJe Deheves osn kesâ ØeceeCe neslee nw~ Fme yeele keâes Skeâ GoenjCe kesâ Éeje mecePeeÙee ieÙee
nw~ pewmes-Skeâ oerhekeâ efkeâmeer yeÌ[s hee$e mes {keâ efoÙee peeJes lees Gmekeâe ØekeâeMe Gleves
efJemleej ceW hewâue peelee nw~ Gmeer oerhekeâ keâes Ùeefo keâcejs ceW jKe efoÙee peeJes lees Gme ØeceeCe
ØekeâeMe keâes efJemle=le keâj oslee nw~ "erkeâ Fmeer Øekeâej Deelcee kesâ ØeosMeeW ceW mebkeâesÛe SJeb efJemleej
keâe iegCe nesves mes efkeâmeer Yeer Øeehle Mejerj ceW mebkegâefÛele DeLeJee efJemle=le neskeâj jn peelee nw~
ieeLee ceW ‘‘Demecegöes’’ Meyo DeeÙee nw DeLee&led ‘DemecegodIeele’ ~ mecegodIeele keâer meele
DeOÙeelce jefMce (Yeeie-2) (35)

DeJemLeeSb yeleeF& ieF& nQ~


1. Jesovee, 2. keâ<eeÙe, 3. efJeef›eâÙee, 4. ceejCeeefvlekeâ, 5. lewpeme , 6. Deenejkeâ, 7.
kesâJeueer~ Fve meeleeW mecegodIeeleeW keâe mJe™he Fme Øekeâej nw, mecegodIeele keâe ue#eCe yeleeles nQ—
‘‘Deheves cetue Mejerj keâes ve ÚesÌ[les ngS pees Deelcee kesâ kegâÚ ØeosMe osn mes yeenj
efvekeâuekeâj Gòej osn kesâ Øeefle peeles nw Gmekeâes mecegodIeele keânles nQ~’’
1. leer›e heerÌ[e kesâ DevegYeJe mes cetue Mejerj ve ÚesÌ[les ngS pees Deelcee kesâ ØeosMeeW keâe
Mejerj mes yeenj efvekeâuevee neslee nw Jen Jesovee mecegodIeele nw~
2. leer›e ›eâesOeeefokeâ keâ<eeÙe kesâ GoÙe mes Deheves OeejCe efkeâÙes ngS Mejerj keâes ve ÚesÌ[les
ngS pees Deelcee kesâ ØeosMe otmejs keâes ceejves kesâ efueS Mejerj kesâ yeenj peeles nQ, Gmekeâes keâ<eeÙe
mecegodIeele keânles nQ~
3. efkeâmeer Øekeâej keâer efJeef›eâÙee (Úesše Ùee yeÌ[e Mejerj DeLeJee DevÙe Mejerj) GlheVe
keâjves kesâ efueS cetue Mejerj keâes ve lÙeeie keâj pees Deelcee kesâ ØeosMeeW keâe yeenj peevee nw, Gmekeâes
efJeef›eâÙee mecegodIeele keânles nQ~
4. cejCe kesâ meceÙe ceW cetue Mejerj keâes ve lÙeeie keâj peneb Fme Deelcee ves Deeieeceer DeeÙeg
yeebOeer nw, Gmekesâ Útves kesâ efueS pees DeelceØeosMeeW keâe Mejerj mes yeenj efvekeâuevee nw, mees
ceejCeeefvlekeâ mecegodIeele nw~
5. Deheves ceve keâes Deefve° GlheVe keâjves Jeeues efkeâmeer keâejCe keâes osKekeâj ›eâesefOele,
mebÙece kesâ efveOeeve cenecegefve kesâ yeeÙeW kebâOes mes efmevotj kesâ {sj pewmeer keâeefvle Jeeuee, yeejn Ùeespeve
uecyeer, metÛÙebiegue kesâ mebKÙeele Yeeie ØeceeCe cetue efJemleej Deewj veew Ùeespeve kesâ De«e efJemleej
Jeeuee, keâenue (efJeueeJe) kesâ Deekeâej keâe Oeejkeâ heg®<e efvekeâuekeâj yeebÙeer Øeoef#eCee oskeâj,
cegefve efpeme hej ›eâesefOele nes Gme efJe®æ heoeLe& keâes Yemce keâjkesâ Deewj Gmeer cegefve kesâ meeLe Deehe
Yeer Yemce nes peeJes~ pewmes-ÉerheeÙeve cegefve kesâ Mejerj mes hegleuee efvekeâuekeâj Éeefjkeâe veiejer keâes
Yemce keâjves kesâ yeeo Gmeer ves ÉerheeÙeve cegefve keâes Yeer Yemce keâj efoÙee Deewj Jen hegleuee Yeer
mJeÙeb Yemce nes ieÙee~ Ùen DeMegYe lewpeme mecegodIeele nw~
peiele keâes jesie, ogeYf e&#e Deeefo mes og:efKele osKekeâj efpemekeâes oÙee GlheVe ngF& nes, Ssmes hejce
mebÙeceefveOeeve cene$e+ef<e kesâ cetue Mejerj keâes ve lÙeeie keâj hetJeexòeâ osn kesâ ØeceeCe, meewcÙe Deeke=âefle
keâe Oeejkeâ heg®<e oeSb kebâOes mes efvekeâuekeâj oef#eCe Øeoef#eCee keâjkesâ jesie, ogeYf e&#e Deeefo keâes otj
keâj efheâj Deheves mLeeve ceW Deekeâj ØeJesMe keâj peeJes Jen ‘‘MegYe lewpeme mecegoId eele’’ nw~
6. heo Deewj heoeLe& ceW efpemekeâes kegâÚ mebMeÙe GlheVe ngDee nes, Gme hejce $e+efæ kesâ
Oeejkeâ cenef<e& kesâ cemlekeâ mes cetue Mejerj keâes ve ÚesÌ[keâj, efvece&ue mheâefškeâ kesâ jbie keâe Skeâ
neLe keâe hegleuee efvekeâuekeâj Devleceg&ntle& ceW peneb keâneR Yeer kesâJeueer keâes osKelee nw leye Gve
(36) Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee

kesâJeueer kesâ oMe&ve mes Deheves DeeßeÙe cegefve keâes heo Deewj heoeLe& keâe efve§eÙe keâjekeâj efheâj
Deheves mLeeve ceW ØeJesMe keâj peeJes, mees Deenejkeâ mecegodIeele nw~
7. kesâJeefueÙeeW kesâ pees oC[-keâheeš-Øelej-ueeskeâhetjCe neslee nw, mees meeleJeeb kesâJeefue
mecegodIeele nw~
Fme Øekeâej Fve meeleeW mecegodIeeleeW keâer DeJemLee keâes ÚesÌ[keâj Ùen peerJe JÙeJenejveÙe mes
Úesše Ùee yeÌ[e Mejerj OeejCe keâjves Jeeuee nw leLee efve§eÙeveÙe mes DemebKÙeele ØeosMeer nw Ùen yeele
efmeæ nes peeleer nw~

heg{efJepeuelesÙeJeeT JeCCeheäheâoer efJeefJenLeeJejsFboer~


efJeieefleieÛeoghebÛekeäKee lemepeerJee neWefle mebKeeoe~~11~~
ieeLeeLe&— he=LJeer, peue, Deefive, JeeÙeg Deewj Jevemheefle Fve YesoeW mes veevee Øekeâej kesâ
mLeeJej peerJe nQ Deewj Ùes meye Skeâ mheMe&ve FefvõÙe kesâ ner Oeejkeâ nQ leLee MebKe Deeefo oes, leerve,
Ûeej Deewj heebÛe FefvõÙeeW kesâ Oeejkeâ $eme peerJe nesles nQ~
efJeMes<eeLe&— efmeæevleÛe›eâJeleea DeeÛeeÙe& ßeer vesefceÛevõ osJe ves õJÙeevegÙeesie mebyebOeer
Skeâ Úesšs mes «ebLe õJÙemeb«en keâer ØelÙeskeâ ieeLee ceW efve§eÙeveÙe Je JÙeJenejveÙe kesâ Øeefleheeove
keâer Mewueer ØeÙegòeâ keâer nw~ pewmee efkeâ Fme ieeLee ceW Øeefleheeefole efJe<eÙe keâes osKee pee mekeâlee nw
~ õJÙeevegÙeesie ØeeÙe: efve§eÙeveÙe-õJÙeeefLe&keâ veÙe keâer ØecegKelee mes lelJe keâe keâLeve keâjlee nw
uesefkeâve JÙeJenej veÙe keâes Yeer ieewCe™hesCe mJeerkeâej keâjlee nw~
Fme ieeLee ceW peerJe keâes he=LJeer, peue, Deefive Deeefo SkesâefvõÙe ™he leLee oes FefvõÙe Deeefo
$eme ™he yeleeÙee ieÙee nw Ùen peerJeeW ceW FefvõÙe keâer Dehes#ee mes Yeso keâjvee JÙeJenej veÙe keâe keâeÙe&
nw~ efve§eÙeveÙe lees peerJe keâes Deveble%eeve, DevebleJeerÙe& mJe™he Skeâ Deelcee mJeerkeâej keâjlee nw, JeneB
hej SkesâefvõÙe Deeefo Yeso Deelcee ceW veneR nw, Deelcee keâes efvelÙe, efvejbpeve, hejceevebo mJe™he Skeâ
MeeÕele megKeceÙe õJÙe ceevee ieÙee nw Fmeereuf eS efve§eÙeveÙe Deewj JÙeJenej Fve oesveeW veÙeeW kesâ keâLeve
ceW hejmhej efJe®ælee nesles ngS Yeer Skeâ-otmejs kesâ keâLeve meehes#e jnles nQ~
ieeLee keâer šerkeâe keâjles ngS ßeer yeÇÿeosJe peer ves efueKee nw— Deuhe%e peerJe Deleerevf õÙe,
Decetelf e&keâ Deheves hejceelce mJeYeeJe kesâ DevegYeJe mes GlheVe megKe ™heer Dece=le jme keâes ve heekeâj kesâ
FefvõÙeeW mes GlheVe legÛÚ megKe keâer DeefYeuee<ee keâjles nQ ~ Gme FefvõÙepeefvele megKe ceW Deemeòeâ
neskeâj Skeâ FefvõÙe Deeefo peerJeeW keâe Ieele keâjles nQ, Gme peerJe Ieele mes Gheepe&ve efkeâÙes $eme mLeeJej
veecekeâce& kesâ GoÙe mes mJeÙeb $eme mLeeJej nes peeles nQ~ kesâJeue mLeeJej ner veneR nesles yeefukeâ oes,
leerve,Ûeej leLee heebÛe FefvõÙeeW Jeeues $eme veece keâce& kesâ GoÙe mes $eme peerJe Yeer nesles nQ~
meejebMe Ùen nw efkeâ efvece&ue %eeve, oMe&ve mJeYeeJe efvepe hejceelcemJe™he keâer YeeJevee mes
DeOÙeelce jefMce (Yeeie-2) (37)

GlheVe pees heejceeefLe&keâ megKe nw Gmekesâ DeYeeJe ceW peerJe meebmeeefjkeâ megKeeW ceW Deemeòeâ neskeâj
pees Skeâ FefvõÙe mes ueskeâj hebÛesefvõÙe lekeâ peerJeeW keâer efnbmee keâjles nQ Gmekesâ heefjCeecemJe™he
Deeieeceer heÙee&Ùe ceW Ùener De%eeveer peerJe $eme DeLeJee mLeeJej ÙeesefveÙeeW keâes Øeehle keâj ueslee nw
~ Fmeer $eme-mLeeJej kesâ og:KeeW keâes efceševes kesâ efueÙes Deefnbmee ›ele keâe heeueve keâjkesâ peerJe
efve§eÙeveÙe mes yeleeS ieÙes Megæ, yegæ Deelcee keâes Øeehle keâj mekeâlee nw ~ ceveg<Ùe heÙee&Ùe heekeâj
yeÌ[s hegCÙe mes GÛÛe kegâue Øeehle ngDee nw Dele: efnbmeeefo heeheeW mes yeÛekeâj mebÙece keâes OeejCe
keâjles ngÙes Deheveer Deelcee keâe keâuÙeeCe nes Ssmee GheeÙe DeJeMÙe keâjvee ÛeeefnÙes~
ceiieCeiegCe"eCesefn Ùe ÛeGomeefn nJebefle len DemegæCeÙee~
efJeCCesÙee mebmeejer meJJes megæe ng megæCeÙee ~~13~~
DeLe&— mebmeejer peerJe DeMegæ veÙe keâer Âef° mes Ûeewon ceeie&Cee leLee Ûeewon iegCemLeeveeW
kesâ Yeso mes Ûeewon—Ûeewon Øekeâej kesâ nesles nQ Deewj MegæveÙe mes meYeer mebmeejer peerJe Megæ nQ~
efJeMes<eeLe&— õJÙemeb«en keâer Ghejesòeâ ieeLee ceW DeeÛeeÙe& ßeer vesefceÛebõ efmeæevleÛe›eâJeleea
ves mebmeej ceW jnves Jeeues peerJeeW keâes mecePeves keâer Øeef›eâÙee keâe JeCe&ve keâjles ngS DeMegæ veÙe SJeb
MegæveÙe Fme Øekeâej oesveeW veÙeeW kesâ Éeje peerJe kesâ mJe™he keâe JeCe&ve efkeâÙee nw ~ Fmeer ieeLee
ceW GòejeOe& kesâ Devegmeej mebmeej kesâ meYeer peerJe Megæ nQ, Ùen keâLeve MegæveÙe keâer Âef° keâe nw
hejvleg ieeLee kesâ hetJee&æ& kesâ Devegmeej mebmeejer peerJe 14 iegCemLeeve SJeb 14 ceeie&Cee mJe™he
nQ, Ùen keâLeve DeMegæveÙe keâer Âef° keâe nw~ Ûeteb kf eâ mebmeejer peerJe keâer efmLeefle Yeso ™he ØelÙe#e ceW
efoKe jner nw Fmeereuf eS šerkeâekeâej ves 14 iegCemLeeve SJeb 14 ceeie&Cee keâe JeCe&ve Fme ieeLee keâer
šerkeâe ceW efkeâÙee nw~ ÙeneB hej 14 iegCemLeeveeW keâe efJemle=le JeCe&ve Deeiece kesâ Devegmeej nw—
efceÛÚes meemeCe efcemmees DeefJejomeccees Ùe osmeefJejoes Ùe~
efJejoe heceòe Fojes DehegJJe DeefCeÙeefª megncees Ùe ~~
GJemeble KeerCeceesnes mepeesefiekesâJeefueefpeCees Depeesieer Ùe~
ÛeGome iegCe"eCeeefCe Ùe keâcesCe efmeæe Ùe CeeÙeJJee~~
1. efceLÙeelJe, 2. meemeeove, 3. efceße, 4. DeefJejle mecÙekeälJe, 5. osMeefJejle,
6. ØeceòeefJejle, 7. DeØeceòeefJejle, 8. DehetJe&keâjCe, 9. DeefveJe=efòekeâjCe , 10. met#cemeebhejeÙe,
11. GheMeeble ceesn, 12. #eerCeceesn, 13. meÙeesefiekesâJeueer, 14. DeÙeesefiekesâJeueer~
1. efceLÙeelJe—mJeeYeeefJekeâ Megefæ kesâJeue%eeve, kesâJeueoMe&ve ™he DeKeb[ Skeâ ØelÙe#e
ØeefleYeemeceÙe efvepe hejceelcee Deeefo <ešd õJÙe , heebÛe DeefmlekeâeÙe, meele lelJe Deewj veJe
heoeLeeX ceW leerve cetÌ{lee Deeefo heÛÛeerme oes<e jefnle Jeerlejeie meJe&%e Éeje keâns ngS veÙeefJeYeeie
mes efpeme peerJe kesâ ßeæeve veneR nw Jen peerJe efceLÙeeÂef° neslee nw~
2. meemeeove—hee<eeCejsKee kesâ meceeve pees DevevleevegyebOeer ›eâesOe ceeve, ceeÙee Deewj
(38) Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee

ueesYe ceW mes efkeâmeer Skeâ kesâ GoÙe mes ØeLece DeewheMeefcekeâ mecÙekeälJe mes efiejkeâj peye lekeâ
efceLÙeelJe keâes Øeehle ve nes, leye lekeâ mecÙekeälJe Deewj efceLÙeelJe Fve oesveeW kesâ yeerÛe kesâ
heefjCeece Jeeuee peerJe meemeeove neslee nw~
3. efceße—pees Deheves Megæ Deelcee Deeefo lelJeeW keâes Jeerlejeie meJe&%e kesâ keâns Devegmeej
ceevelee nw Deewj DevÙe cele kesâ Devegmeej Yeer ceevelee nw Jen efceße oMe&veceesnveerÙe keâce& kesâ GoÙe
mes oner Deewj iegÌ[ efceues ngS heoeLe& keâer Yeebefle efceße iegCemLeeve Jeeuee nw~
4. DeefJejle mecÙekeälJe—pees mJeeYeeefJekeâ Deveble%eeve Deeefo DevebleiegCe keâe DeeOeejYetle
efvepe hejceelce õJÙe GheeosÙe nw leLee FefvõÙe megKe Deeefo hejõJÙe lÙeepÙe nw, Fme lejn meJe&%e
osJe ØeCeerle efve§eÙe Je JÙeJenejveÙe keâes meeOÙe meeOekeâ YeeJe mes ceevelee nw hejvleg Yetefce keâer
jsKee kesâ meceeve ›eâesOe Deeefo DeØelÙeeKÙeeve keâ<eeÙe kesâ GoÙe mes ceejves kesâ efueS keâesleJeeue mes
hekeâÌ[s ngS Ûeesj keâer Yeebefle Deelceefvevoeefo mes meefnle neskeâj FefvõÙe megKe keâe DevegYeJe keâjlee
nw Ùen DeefJejlemecÙeiÂef° ÛeewLes iegCemLeeveJeleea keâe ue#eCe nw~
5. osMeefJejle— hetJeexòeâ Øekeâej mes mecÙeiÂef° neskeâj Yetefce jsKeeefo kesâ meceeve ›eâesOeeefo
DeØelÙeeKÙeeveeJejCe efÉleerÙe keâ<eeÙeesWs kesâ GoÙe keâe DeYeeJe nesves hej Deblejbie ceW eqve§eÙeveÙe mes
SkeâosMe jeie Deeefo mes jefnle mJeeYeeefJekeâ megKe kesâ DevegYeJe ue#eCe leLee yee¢e efJe<eÙeeW ceW
efnbmee, Pet", Ûeesjer, DeyeÇÿe Deewj Deheefj«en Fvekesâ SkeâosMe lÙeeie ™he heebÛe DeCeg›eleeW ceW Deewj
‘‘oMe&ve,%eeve, ›ele, meeceeefÙekeâ, Øees<eOe, meefÛeòeeefJejle, jeef$eYegeòf eâlÙeeie, yeÇÿeÛeÙe&, DeejcYelÙeeie,
heefj«en lÙeeie, DevegceeflelÙeeie Deewj Gefö° lÙeeie’’ Fme ieeLee ceW keâns ngS ßeeJekeâ kesâ SkeâeoMe
mLeeveeW ceW mes efkeâmeer Skeâ ceW Jele&ves Jeeuee nw Jen hebÛeceiegCemLeeveJeleea ßeeJekeâ neslee nw~
6. ØeceòeefJejle— peye Jener mecÙeiÂef° Oetefue keâer jsKee kesâ meceeve ›eâesOe Deeefo
ØelÙeeKÙeeveeJejCe leermejer keâ<eeÙe kesâ GoÙe keâe DeYeeJe nesves hej efve§eÙeveÙe mes Deblejbie ceW jeie
Deeefo GheeefOe jefnle, efvepe Megæ DevegYeJe mes GlheVe megKeece=le kesâ DevegYeJe ue#eCe ™he Deewj
yeenjer efJe<eÙeeW ceW mechetCe& ™he mes efnbmee, DemelÙe, Ûeesjer, DeyeÇÿe Deewj heefj«en kesâ lÙeeie ™he
Ssmes heebÛe cene›eleeW keâe heeueve keâjlee nw, leye Jen yegjs mJehve Deeefo Øekeâš leLee DeØekeâš
Øeceeo meefnle neslee ngDee Ú"s iegCemLeeveJeleea ØeceòemebÙele neslee nw~
7. DeØeòeefJejle— Jener peuejsKee kesâ meceeve mebpJeueve keâ<eeÙe keâe cevo GoÙe nesves
hej Øeceeo jefnle pees Megæ Deelcee keâe DevegYeJe nw GmeceW ceue GlheVe keâjves Jeeues JÙeòeâ-
DeJÙeòeâ ØeceeoeW mes jefnle neskeâj mehlece iegCemLeeveJeleea DeØeceòemebÙele neslee nw~
8. DehetJe&keâjCe— Jener DeleerJe mebpJeueve keâ<eeÙe keâe cevo GoÙe nesves hej, DehetJe&
hejce Deeuneo Skeâ megKe kesâ DevegYeJe ™he DehetJe&keâjCe ceW GheMecekeâ Ùee #ehekeâ veecekeâ
De°ce iegCemLeeveJeleea neslee nw~
DeOÙeelce jefMce (Yeeie-2) (39)

9. DeefveJe=efòekeâjCe— osKes, megves Deewj DevegYeJe efkeâÙes ngS YeesieeW keâer JeebÚeefo™he
mebhetCe& mebkeâuhe leLee efJekeâuhe jefnle Deheves efve§eÙe hejceelcemJe™he kesâ Skeâe«e OÙeeve kesâ
heefjCeece mes efpeve peerJeeW kesâ Skeâ meceÙe ceW hejmhej Devlej veneR neslee Jes JeCe& leLee mebmLeeve
kesâ Yeso nesves hej Yeer DeefveJe=efòekeâjCe GheMecekeâ Ùee #ehekeâ meb%ee kesâ Oeejkeâ DeØelÙeeKÙeeveeJejCe
efÉleerÙe keâ<eeÙe Deeefo 21 Øekeâej keâer Ûeeefj$eceesnveerÙe keâce& keâer Øeke=âefleÙeeW kesâ GheMecekeâ Deewj
#eheCe ceW meceLe& veJece iegCemLeeveJeleea peerJe nQ~
10. met#cemeebhejeÙe— met#ce hejceelcelelJe YeeJevee kesâ yeue mes pees met#ce ke=âef° ™he
ueesYe keâ<eeÙe kesâ GheMecekeâ Deewj #ehekeâ nQ Jes oMece iegCemLeeveJeleea nQ ~
11. GheMeebleceesn— hejce GheMececetefle& efvepe Deelcee kesâ mJeYeeJe DevegYeJe kesâ yeue mes
mechetCe& ceesn keâes GheMece keâjves Jeeues iÙeejnJeW iegCemLeeveJeleea nesles nQ~
12. #eerCeceesn— GheMeÙe ßesCeer mes efYeVe #ehekeâ ßesCeer kesâ ceeie& mes keâ<eeÙe jefnle Megæ Deelcee
keâer YeeJevee kesâ yeue mes efpevekesâ mecemle keâ<eeÙe ve° nes ieÙes nQ Jes yeejnJeW iegCemLeeveJeleea nesles nQ~
13. meÙeesefiekesâJeueer— ceesn kesâ veeMe nesves kessâ heMÛeeled Devleceg&ntle& keâeue ceW ner efvepe
Megæ DeelceevegYeJe ™he SkeâlJeefJeleke&â DeefJeÛeej veecekeâ efÉleerÙe MegkeäueOÙeeve ceW efmLele neskeâj
Gmekesâ Deefvlece meceÙe ceW %eeveeJejCe, oMe&veeJejCe leLee DevlejeÙe Fve leerveeW keâes Skeâ meeLe
Skeâ keâeue ceW meJe&Lee efvecet&ue keâjkesâ cesIehešue mes efvekeâues ngS metÙe& kesâ meceeve mechetCe& efvece&ue
kesâJeue%eeve efkeâjCeeW mes ueeskeâ-Deueeskeâ kesâ ØekeâeMekeâ lesjnJeW iegCemLeeveJeleea efpevemetÙe& nesles nQ~
14. DeÙeesefiekesâJeueer—ceve-JeÛeve-keâeÙe-Jeie&Cee kesâ DeJeuecyeve mes keâceeX kesâ
«enCe keâjves ceW keâejCe pees Deelcee kesâ ØeosMeeW keâe heefjmhevo ™he Ùeesie nw Gmemes jefnle ÛeewonJeW
iegCemLeeveJeleeA DeÙeesefieefpeve nesles nQ ~
Fve 14 iegCemLeeveeW mes Thej efve§eÙejlve$eÙeelcekeâ keâejCeYetle meceÙemeej veecekeâ pees
hejce ÙeLeeKÙeele Ûeeefj$e nw Gmemes hetJeexòeâ 14 iegCemLeeveeW mes jefnle leLee mecÙekeälJe Deeefo
De° iegCeeW ceW ieefYe&le Deveble iegCeeW mes Ùegòeâ efmeæ hejces‰er nesles nQ~
MegæveÙe mes Fme Øekeâej kesâ efmeæeW keâe mJe™he mebmeejer peerJe ceW Meefòeâ ™he mes efJeÅeceeve nw-
efCekeäkeâccee DeªiegCee efkebâÛetCee Ûejceosnoes efmeæe~
ueesÙeiieef"oe efCeÛÛee GhheeoJeSefnb mebpegòee~~14~~
ieeLeeLe&— eqmeæ YeieJeeve %eeveeJejCeeefo Dee" keâceeX mes jefnle nQ, mecÙekeälJe Deeefo
Dee" iegCeeW kesâ Oeejkeâ nQ Deewj Debeflece Mejerj mes kegâÚ keâce Deekeâej Jeeues nQ leLee TOJe&ieceve
mJeYeeJe kesâ keâejCe ueeskeâ kesâ De«eYeeie ceW efmLele nQ, efvelÙe nQ leLee Glheeo, JÙeÙe mes Ùegòeâ nQ~
efJeMes<eeLe&— peerJeeW kesâ leerve Yeso nQ—yeefnjelcee, Devlejelcee Deewj hejceelcee ~ FveceW
mes oes Øekeâej kesâ peerJe yeefnjelcee Deewj Devlejelcee lees mebmeejer peerJe ner nQ, leermejs Øekeâej kesâ
(40) Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee

peerJeeW kesâ 2 Yeso nQ—Skeâ mekeâue hejceelcee Deewj otmejs efvekeâue hejceelcee~ mekeâue hejceelcee
Mejerj jefnle nesles nQ~ lesjnJeW-ÛeewonJeW iegCemLeeveeW ceW jnves Jeeues hejceelcee heo keâes Øeehle
peerJe mekeâue hejceelcee keâns peeles nQ~ Fve iegCemLeeveeW mes Thej iegCemLeeveeleerle DeJemLee efmeæeW
keâer nw, Ùes ner efvekeâue hejceelcee nQ~ FvneR efvekeâue hejceelcee keâes efmeæ meb%ee nw efpevekeâe JeCe&ve
õJÙemeb«en keâer Fme ieeLee ceW efkeâÙee ieÙee nw~
DeeÛeeÙe& ßeer vesecf eÛevõ efmeæevleÛe›eâJeleea osJe ves efmeæ heo Øeehle peerJeeW keâe ue#eCe keâjles ngS
efueKee nw-efmeæ YeieJeeve %eeveeJejCe Deeefo Dee" keâceeX mes jefnle nQ Fmemes Ùeneb hej Ùen mecePevee
ÛeeefnS efkeâ keâjCeevegÙeesie kesâ Devegmeej keâce& Dee" nesles nQ Deewj Dee"eW keâceeX mes hetCe&™hesCe jefnlehevee
efmeæ DeJemLee ceW ner neslee nw FmeefueS Ùen efmeæeW keâe Dee" keâce& jefnleheves keâe efJeMes<eCe GvneR kesâ efueS
ueeiet neslee nw DevÙe efkeâmeer Øekeâej kesâ peerJe ceW Ùen efJeMes<eCe DemebYeeefJele nw~
Fmeer Øekeâej mecÙekeälJe, %eeve, oMe&ve, JeerÙe&, met#ce, DeJeieenve, Deieg®ueIeg Deewj DeJÙeeyeeOe
Ùes 8 iegCe efmeæeW ceW heeS peeles nQ ~ Fmekesâ yeeo efueKee nw efkeâ Deefvlece Mejerj mes kegâÚ keâce
Mejerj kesâ Deekeâej Jeeues nQ~ 14JeW iegCemLeeve kesâ Debeflece meceÙe ceW peye Mejerj keâe efJeveeMe
neskeâj Mes<e keâce& Øeke=âefleÙeeB ve° nes peeleer nQ Deewj Deelcee Mejerj mes he=Lekeâ nes peelee nw Gme
meceÙe kesâ Mejerj keâe pees Deekeâej neslee nw Gmemes kegâÚ keâce DeJeieenvee Jeeuee Deekeâej efmeæ
DeJemLee ceW Gve efmeæ YeieJeeve keâe jnlee nw~ ÙeÅeefhe efmeæ YeieJeeve efmeæ DeJemLee ceW Deekeâej
jefnle nQ efheâj Yeer JÙeJenej veÙe keâer Dehes#ee mes Ùen keâLeve nw~ ieeLee keâer otmejer hebeòf eâ kesâ Devegmeej
efmeæ YeieJeeve ueeskeâ kesâ De«e Yeeie hej efJejepeceeve nQ, peneb lekeâ ueeskeâekeâeMe nw JeneR lekeâ peekeâj
®keâ peeles nQ~ Fmekesâ meeLe ner efmeæ YeieJeeve Glheeo, JÙeÙe, OeÇeJw Ùe mes Yeer Ùegòeâ nQ keäÙeeWekf eâ
ceveg<ÙeheÙee&Ùe keâe veeMe nes Ûegkeâe nw, efmeæ heÙee&Ùe keâe Glheele nes Ûegkeâe nw SJeb Deelcee OeÇeJw Ùe ™he
mes oesveeW DeJemLee ceW nw ner, Fme Øekeâej efmeæ YeieJeeved mechetCe& yeÇÿeeC[ kesâ peerJe ceW meJe&ßes‰ meJe&
megKeer SJeb mechetCe& keâce&jefnle Deelcee nQ~ pewve Oece& keâer Ùen efJeMes<elee nw efkeâ keâesF& Yeer mebmeejer peerJe
efmeæeW kesâ Oece& keâe DevegmejCe keâjkesâ efmeæ DeJemLee keâes Øeehle keâj mekeâlee nw efpemekesâ efueS kesâJeue
pewveeiece keâe DeYÙeeme Deewj leoveg™he DeeÛejCe DeeJeMÙekeâ nw~
mecÙei%eeve kesâ yeejs ceW keâne nw-
peerJeeoermeönCeb mecceòeb ™JecehheCees leb leg ~
ogjefYeefCeJesmeefJecegkeäkebâ CeeCeb mecceb Keg neseof meefo peefÿe~~41~~
DeLe&-peerJe Deeefo heoeLeeX keâe ßeæeve keâjvee, mecÙekeälJe nw~ Jen mecÙekeälJe Deelcee
keâe mJe™he nw leLee Fme mecÙekeälJe kesâ nesves hej (mebMeÙe, efJeheÙe&Ùe SJeb DeveOÙeJemeeÙe Fve
leerveeW) ogjefYeefveJesMeeW mes jefnle mecÙei%eeve neslee nw~~41~~
efJeMes<eeLe&-Fme ieeLee keâer šerkeâe keâjles ngS ßeer yeÇÿeosJe peer ves efueKee nw efkeâ
DeOÙeelce jefMce (Yeeie-2) (41)

Jeerlejeie meJe&%e Éeje keâns ngS Megæ peerJe Deeefo lelJeeW ceW Ûeue, ceefueve, DeieeÌ{ jefnle ßeæeve,
®efÛe, efve§eÙe DeLeJee pees efpevesvõosJe ves keâne nw Jener nw Ssmeer efve§eÙe ™he yegefæ mecÙeioMe&ve
nw~ Jen mecÙeioMe&ve Deelcee keâe heefjCeece nw~ Gme mecÙeioMe&ve kesâ ceenelcÙe keâes yeleeles nQ—
eqpeme mecÙekeälJe kesâ nesves mes %eeve mecÙekeâd nes peelee nw, Ùen heg®<e nw Ùee keâe" keâe "tb" nw Ssmes
oes keâesefš™he ÛeueeÙeceeve mebMeÙe%eeve, ieceve keâjles ngS le=Ce Deeefokeâ kesâ mheMe& nesves hej Ùen
efve§eÙe ve nesvee efkeâ efkeâmekeâe mheMe& ngDee nw Ssmee efJeYeüce%eeve leLee meerhe kesâ šgkeâÌ[s ceW Ûeeboer keâe
%eeve Ssmee efJeceesn %eeve—Fve leerveeW oes<eeW mes jefnle nes peeves hej Jen %eeve mecÙekeâd nes peelee nw~
Fmeer yeele keâes Skeâ °evle Éeje ÙeneB yeleeÙee pee jne nw—heebÛe meew-heebÛe meew yeÇeÿeCeeW keâes
heÌ{eves Jeeues ieewlece, DeefiveYetelf e Deewj JeeÙegYetelf e veecekeâ leerve yeÇeÿeCe efJeÉeve ÛeejeW Jeso, pÙeeself e<e,
JÙeekeâjCe Deeefo ÚneW Debie, cevegmce=elf e Deeefo De"ejn mce=elf e «ebLe, ceneYeejle Deeefo De"ejn
hegjeCe leLee ceerceebmee, vÙeeÙe Deeefo mecemle ueewekf eâkeâ MeeŒeeW kesâ %eelee Les lees Yeer Gvekeâe %eeve
mecÙekeälJe kesâ efyevee efceLÙee%eeve ner Lee hejvleg Øeefmeæ keâLee kesâ Devegmeej ßeer ceneJeerj mJeeceer
leerLeËkeâj kesâ meceJeMejCe ceW ceevemlebYe kesâ osKeves cee$e mes ner Deeiece Yee<ee ceW oMe&veceesnveerÙe leLee
Ûeeefj$eceesnveerÙe kesâ GheMece, #eÙe leLee #eÙeesheMece mes Deewj DeOÙeelce Yee<ee ceW efvepe Megæ Deelcee
kesâ meccegKe heefjCeece leLee keâeue Deeefo ueefyOeÙeeW kesâ efJeMes<e mes Gvekeâe efceLÙeelJe ve° nes ieÙee, leye
Gvekeâe Jener efceLÙee%eeve mecÙei%eeve nes ieÙee~ mecÙei%eeve nesles ner ‘peÙeefle YeieJeeve’ FlÙeeefo ™he
mes YeieJeeve keâes vecemkeâej keâjkesâ kesâMeueeWÛe kesâ Deveblej ner ceefle—ßegle—DeJeefOe Deewj ceve:heÙe&Ùe
Fve Ûeej %eeve leLee meele $e+efæ kesâ Oeejkeâ neskeâj leerveeW ner ieCeOej nes ieÙes~ ieewlecemJeeceer ves YeJÙe
peerJeeW kesâ Ghekeâej kesâ efueS ÉeoMeebie ßegle keâer jÛevee keâer, efheâj Jes leerveeW ner efve§eÙe jlve$eÙe keâer
YeeJevee kesâ yeue mes cees#e keâes Øeehle ngS~ Jes hebõn meew yeÇeÿeCe efMe<Ùe cegevf e oer#ee ueskeâj ÙeLeemecYeJe
mJeie& Ùee cees#e ceW ieÙes~ iÙeejn DebieeW keâe hee"er Yeer DeYeJÙemesve cegevf e mecÙekeälJe kesâ efyevee
efceLÙee%eeveer ner jne~ Fme Øekeâej mecÙekeälJe kesâ ceenelcÙe mes efceLÙee%eeve, lehe§ejCe, ›ele, GheMece,
OÙeeve Deeefo meye mecÙekeâd nes peeles nQ~ efJe<e efceues ngS ogiOe kesâ meceeve mecÙekeälJe kesâ efyevee %eeve,
lehe§ejCeeefo meye Je=Lee nQ, Ssmee peevevee ÛeeefnS~
heÃe cene›ele OeejCe keâjves Jeeues cenef<e& DeeÙeleve Deewj oMe&ve nQ
(yeesOeØeeYe=leced kesâ DeeOeej mes)
(keâefleheÙe efJeMes<e ieeLeeDeeW hej)
ceÙejeÙeoesme ceesnes keâesnes ueesnes Ùe pemme DeeÙeòee~
hebÛe cenJJeÙeOeejer DeeÙeoCeb cenefjmeer YeefCeÙeb~~6~~
(42) Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee

efmeæb pemme meolLeb efJemegæPeeCemme CeeCepegòemme~


efmeæeÙeoCeb efmeæb cegefCeJejJemenmme cegefCeolLeb~~7~~
DeLe&—ceo, jeie, És<e, ceesn, ›eâesOe Deewj ueesYe efpemekesâ DeOeerve nQ leLee pees heÃe
cene›eleeW keâes OeejCe keâjves Jeeues nQ, Ssmes cenef<e& DeeÙeleve keâns ieÙes nQ~
efJeMegæ OÙeeve mes meefnle SJeb kesâJeue%eeve mes Ùegòeâ efpeme ßes‰ cegefve kesâ efvepeelcemJe™he
efmeæ ngDee nw DeLeJee efpevneWves Ún õJÙe, meele lelJe, veJe heoeLe& DeÛÚer lejn peeve efueS nQ
GvnW efmeæeÙeleve keâne nw~
efJeMes<eeLe&—Fve ieeLeeDeeW ceW DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvo mJeeceer ves yeleeÙee nw efkeâ %eeve,
hetpee, kegâue, peeefle, yeue, $e+efæ, lehe Deewj Mejerj Fve Dee" keâe DeeßeÙe keâjkesâ pees Denbkeâej
neslee nw Gmes ceo keânles nQ~ Øeerelf e keâjves keâes jeie keânles nQ~ DeØeerelf e ™he mJeYeeJe keâes És<e keânles
nQ~ Œeer, heg$e, leLee efce$e Deeefo kesâ mvesn keâes ceesn keânles nQ~ jes<e ™he mJeYeeJe keâes ›eâesOe keânles
nQ~ cetÛÚe& ™he heefjCeece DeLee&led heefj«en keâes «enCe keâjves keâe pees mJeYeeJe nw Gmes ueesYe keânles
nQ~ Ûekeâej Meyo mes ceeÙee keâes «enCe efkeâÙee nw~ otmejeW keâes "ieves keâe pees mJeYeeJe nw Gmes ceeÙee
keânles nQ~ Ùes meye ceo Deeefo efJekeâejer YeeJe nQ Gvemes pees DeeÛeeÙe&, GheeOÙeeÙe, meeOeg jefnle nesles
nQ DeLee&led pees meeOegieCe Deheves peerJeve ceW Fve efJekeâejer YeeJeeW keâes mLeeve veneR osles nQ Jes ‘‘DeeÙeleve’’
keâns peeles nQ~ Fmeer Øekeâej mes pees Deefnmb ee,melÙe, DeÛeewÙe&, yeÇÿeÛeÙe& Deewj heefj«en Fve heebÛe
cene›eleeW DeLeJee jeef$eYeespeve lÙeeie meefnle Ún cene›eleeW keâe heeueve keâjves Jeeues nQ Ssmes cenef<e&ÙeeW
keâes DeeÙeleve keâne nw, Ùes cenef<e& mebmeej ceW JevoveerÙe nesles nQ~
ÙeneB keânves keâe leelheÙe& Ùen nw efkeâ Fve efve«e&vLe efoiecyej ieg®DeeW kesâ Deefleefjòeâ DeLeJee
cegefve, DeeefÙe&keâe,ßeeJekeâ, ßeeefJekeâe ™he ÛelegefJe&Oe mebIe keâes ÚesÌ[ keâj Mes<e DevÙe kegâefuebieeW keâes
OeejCe keâjves Jeeues ueesie hejceeLe& efmeefæ nsleg JevoveerÙe veneR nQ~
hegve: Deieueer meeleJeeR ieeLee ceW mhe° efkeâÙee nw efkeâ efJeMegæ OÙeeve mes meefnle SJeb
kesâJeue%eeve mes Ùegòeâ efpeme ßes‰ cegefve kesâ efvepeelcemJe™he efmeæ ngDee nw DeLeJee efpevneWves Ún
õJÙe, meele lelJe , veJe heoeLe& DeÛÚer lejn peeve efueS nQ GvnW efmeæeÙeleve keâne nw~
Ùetb lees pees De° keâceeX mes jefnle nes Ûegkesâ nQ GvnW efmeæ hejces‰er keânles nQ Dele:
JeemleefJekeâ efmeæeÙeleve lees Jes efmeæ YeieJeeved ner keânueeles nQ leLee Gvekesâ heLe keâe mee#eeled
efoioMe&ve keâjeves Jeeues Yeer pees efJeMegæ Megkeäue OÙeeve mes meefnle nQ Ssmes ieCeOej osJe, meeceevÙe
kesâJeueer DeLeJee leerLeËkeâj hejce osJe Yeer hejcheje mes efmeæeÙeleve keânueeles nQ~
Fme <ešdØeeYe=le «evLe kesâ yeesOeØeeYe=le ceW mebÙeceer cegefveÙeeW keâer ceefncee keâe efJeMes<e ™he mes
JeCe&ve keâjles ngS DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvo mJeeceer ves mhe° efkeâÙee nw efkeâ pees ceve, JeÛeve, keâeÙe
mes FefvõÙe efJe<eÙeeW kesâ Øeefle Goemeerve jnles nQ, pees hej heoeLe& mes nškeâj Deheveer Deelcee mes ner
DeOÙeelce jefMce (Yeeie-2) (43)

Devegjeie keâjles nQ Ssmes cegefveÙeeW keâe heewûefuekeâ Mejerj Yeer jlve$eÙe mes hetpÙe nesves kesâ keâejCe
DeeÙeleve keânueelee nw FmeerefueS efpeme mLeeve hej Fve cegefveÙeeW keâer meceeefOe nesleer nw Jes mLeeve
Yeer hetpÙe DeeÙeleve ™he nes peeles nQ~
Ssmes ieg®DeeW keâer Megæ hejbheje Deepe Yeer Fme he=LJeerleue hej efJeÅeceeve nw~ Gvekeâer
JewÙeeJe=efòe, Gheemevee Deeefo keâjkesâ nceW Deheves peerJeve keâes meheâue yeveevee ÛeeefnS~
obmesF ceeskeäKeceiieb mecceòeb mebpeceb megOecceb Ûe~
efCeiiebLeb CeeCeceÙeb efpeCeceiies obmeCeb YeefCeÙeb~~14~~
DeLe&— pees mecÙeioMe&ve, mebÙece Deewj megOece& ™he cees#eceeie& keâes efoKeeles nQ, Øeieš
keâjles nQ DeLeJee cees#eceeie& keâe efve™heCe keâjles nQ Gme %eeveceÙe efve«e&vLe ™he keâes efpeveceeie& ceW
oMe&ve keâne nw~
efJeMes<eeLe&— DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvoosJe ves Fme ieeLee ceW JÙeJenej mecÙeioMe&ve keâe
JeCe&ve efkeâÙee nw~ ØeLece hebefòeâ ceW mecÙeioMe&ve, mecÙei%eeve SJeb mecÙekeäÛeeefj$e Fve leerveeW keâer
Skeâlee keâes cees#eceeie& ceevee nw ~ efÉleerÙe hebefòeâ ceW %eeveceÙe efve«e&vLe DeJemLee DeLee&led cegefve
DeJemLee keâes ner efpevesvõ YeieJeeve kesâ Meemeve ceW oMe&ve keâne nw ~
lelJeeLe& met$e «ebLe kesâ Devegmeej ‘lelJeeLe&ßeæeveb mecÙeioMe&veb’ DeLee&led lelJeeLe& ßeæeve
keâes mecÙeioMe&ve keâne nw~
heebÛe cene›ele, heebÛe meefceefle SJeb leerve iegefhle ™he lesjn Øekeâej keâe Ûeeefj$e OeejCe keâjvee
mebÙece Ùee mecÙekeäÛeeefj$e keânueelee nw~
Gòece #ecee, ceeo&Je, Deepe&Je, melÙe, MeewÛe, mebÙece, lehe, lÙeeie, DeeefkeâÃevÙe Deewj
yeÇÿeÛeÙe& ™he ome Oece& keâes megOece& keânles nQ~ yee¢e Deewj DeYÙevlej heefj«en mes jefnle DeJemLee
keâes ner kegâvokegâvo mJeeceer ves efveieÇ&vLe DeJemLee efve™efhele efkeâÙee nw~ Ùen efve«e&vLe DeJemLee
peerJe-DepeerJe Deeefo heoeLeeX keâe %eelee nesves mes %eeveceÙe nw~ Fme Øekeâej pees mecÙeioMe&ve,
mebÙece, megOece&, %eeveceÙe Deewj efveie&ÇvLe ™he cees#eceeie& keâe efve™heCe keâjles nQ, Gmekeâes ner
efpevesvõ YeieJeeve kesâ Meemeve ceW oMe&ve DeLee&led mecÙeioMe&ve keâne nw~
hejceeLe& mes meele Øeke=âefleÙeeW kesâ GheMece, #eÙe, #eÙeesheMece mes nesves Jeeuee mecÙekeälJe ner oMe&ve
keânueelee nw uesekf eâve yee¢e ceW efJeefYeVe Øekeâej mes oMe&ve keâe efve™heCe mLeeve-mLeeve hej efkeâÙee ieÙee nw~
Ùeneb hej mecÙeioMe&ve, mecÙei%eeve Deewj mecÙekeäÛeeefj$e meefnle efveieËvÇ Le DeJemLee DeLee&led efoiecyej cegevf e
kesâ mJe™he keâes ner oMe&ve mJeerkeâej efkeâÙee ieÙee nw, Ùen Yeer mecÙeioMe&ve keâe Skeâ Øekeâej nw~
Ùeneb DeeOeej-DeeOesÙe YeeJe keâe JeCe&ve nw efpeme Øekeâej Ieer mes Yejs ngS IeÌ[s keâes Ieer keân
osles nQ~ Úelee efueÙes ngÙes JÙeefòeâ keâes Úelee keân osles nQ ~ efjkeäMee Ûeueeves Jeeues Deeoceer keâes ner
efjkeäMee keânkeâj mebyeesefOele keâj osles nQ Gmeer Øekeâej efpeme DeeOeej ceW oMe&ve jnlee nw Gmes ner
(44) Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee

Ùeneb hej oMe&ve keân efoÙee nw keäÙeeWefkeâ cegefve DeJemLee mecÙeioMe&ve, mecÙei%eeve Deewj mecÙekeäÛeeefj$e
™he ceeveer ieF& nw FmeefueS mecÙeioMe&ve keâe DeeOeej cegefve DeJemLee nes ieF& Dele: cegefve keâes
efve«eËvLe ™he mecÙeioMe&ve keân efoÙee ieÙee nw~
šerkeâe ceW Yeer keâne nw efkeâ pees Ùeefle Deewj ßeeJekeâ keâe DeeOeejYetle nw DeLee&led efveieËvÇ Le ™he, Gmekeâe
ßeæeve keâjves mes ner Ùeefle›ele Deewj ßeeJekeâ ›ele Ùee DeefJejle mecÙeiÂef° heo Øeehle nes mekeâlee nw~ efve«eËvLe
efuebie kesâ ßeæeve efyevee Ùeefle, ßeeJekeâ Deewj DeefJejle mecÙeiÂef° veneR nes mekeâlee nw ~
meÛÛee Ùeesieer keâewve nw
(met$eØeeYe=leced «ebLeevegmeej)
(keâefleheÙe efJeMes<e ieeLeeDeeW hej)
peb megòeb efpeCeGòeb JeJenejes len Ùe peeCe hejcelLees~
leb peeefCeTCe peesF& uenF megnb KeJeF ceuehegbpeb~~6~~
ieeLeeLe&—efpevesvõ YeieJeeve ves pees met$e keâne nw Gmes JÙeJenej Deewj efve§eÙe ™he peevees~
Gmes peevekeâj Ùeesieer DeelcemegKe keâes Øeehle nesles nQ leLee heehe hegbpe keâes ve° keâjles nQ~
efJeMes<eeLe&—DeOÙeelceefMejesceefCe DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvoosJe ves met$eØeeYe=leced-megòeheeng[Ì
«ebLe keâer jÛevee keâjles ngS Ghejesòeâ Ú"er ieeLee ceW leerLeËkeâj YeieJeeve kesâ Éeje Gheefo° met$e
DeLee&led Deeiece keâes JÙeJenej Deewj efve§eÙe oesveeW veÙe ™he ceevee nw, meeLe ceW Ùen Yeer efueKee
nw efkeâ ‘‘leb peeefCeTCe peesF& uenF megnb’’ DeLee&led Gmes peevekeâj Ùeesieer cegefvejepe megKe keâes Øeehle
nesles nQ Deewj ‘‘KeJeF& ceuehegÀeced’’ DeLee&led heehemecetn keâes ve° keâj osles nQ~
Mebkeâe—kegâÚ ueesie JÙeJenej keâes nsÙe leLee efve§eÙe keâes GheeosÙe keânles nQ hegve: Ùeneb hej
oesveeW keâe «enCe GheeosÙe kewâmes nw ?
meceeOeeve—Deeiece ceW keâneR hej JÙeJenej keâes nsÙe Deewj efve§eÙe keâes GheeosÙe Ssmee veneR
keâne nw~ efve§eÙe Deewj JÙeJenej oesveeW veÙe nQ Deewj heoeLe& keâes peeveves, keânves Je mecePeves kesâ efueS
nQ~ Ùeefo oesveeW veÙeeW keâe mecevJeÙe veneR nesiee lees Jemleg mJe™he keâer mener hejKe ner veneR nes mekeâleer~
GoenjCe kesâ efueS efkeâvneR leerLeËkeâj keâe JeCe&ve keâjvee nw lees leerLeËkeâj YeieJeeve kesâ ceelee-efhelee keâe
veece, Gvekesâ pevcemLeeve keâe veece, Mejerj keâer TbÛeeF&, DeeÙeg, Mejerj keâe JeCe& Deeefo Deveskeâ yeeleeW
keâe JeCe&ve keâjles nQ leye Gve leerLeËkeâj YeieJeeve keâer henÛeeve nes heeleer nw~ Ùen meeje JeCe&ve keâjvee
Deewj Fmes Fmeer ™he mes mecePevee Ùen JÙeJenej veÙe keâe keâeÙe& nw, Fmekesâ yeeo YeieJeeve keâe
JeemleefJekeâ MeeÕele mJe™he keäÙee nw? Fmes yeleeves kesâ efueS keânles nQ efkeâ YeieJeeve meJe&%e nQ,
Jeerlejeieer nQ, efnleesheosMeer nQ, De"ejn oes<eeW mes jefnle nQ—FlÙeeefo Øekeâej mes pees JeCe&ve nw Ùen
YeieJeeve keâer Deelcee keâe JeCe&ve nw Ùen efve§eÙeveÙe keâe keâLeve nw~ efve§eÙeveÙe Jemleg kesâ Jele&ceeve
DeOÙeelce jefMce (Yeeie-2) (45)

mJe™he keâe Ùee efceefßele mJe™he keâe JeCe&ve keâjlee nw~ keâLeve oesveeW Deheveer-Deheveer Dehes#ee mes
melÙe nQ FmeefueÙes keâesF& veÙe nsÙe Deewj keâesF& GheeosÙe nw, Ssmee keâLeve keâjvee mener veneR nw~
meceÙemeej «evLejepe keâer ieeLee 46 keâer šerkeâe keâjles ngS DeeÛeeÙe& ßeer Dece=leÛebometefj ves
efueKee nw—
‘‘JÙeJenejes efn JÙeJeneefjCeeb cuesÛÚYee<esJe cuesÛÚeveeb hejceeLe&ØeefleheeokeâlJeeohejceeLeexÓefhe
leerLe&ØeJe=efòeefveefceòeb oMe&efÙelegb vÙeeÙe SJe~ lecevlejsCe leg MejerjeppeerJemÙe hejceeLe&lees YesooMe&veeled
$ememLeeJejeCeeb Yemceve FJe efve:Mebkeâcegheceo&veves efnbmeeYeeJeeodYeJelÙesJe yebOemÙeeYeeJe’~ leLee
jòeâes efÉ°es efJecet{es peerJees yeOÙeceevees ceesÛeveerÙe Fefle jeieÉs<eceesnsYÙees peerJemÙe hejceeLe&lees
YesooMe&vesve cees#eesheeÙe heefj«enCeeYeeJeeled YeJelÙesJe cees#emÙeeYeeJe:~’’
efpeme Øekeâej cuesÛÚ keâes cuesÛÚ Yee<ee ceW yeleevee heÌ[lee nw Gmeer kesâ meceeve JÙeJenej
veÙe DehejceeLe& nesles ngS Yeer hejceeLe& keâe nsleg nesves mes, leerLe& keâj ØeJe=efòe kesâ efueS JÙeJenej
veÙe keâe keâLeve keâjvee GheÙegòeâ ner nw ~ JÙeJenej veÙe keâs keâLeve efyevee efve§eÙe veÙe mes Deelcee
efYeVe nw, Mejerj efYeVe nw Ssmee mecePekeâj $eme-mLeeJej peerJeeW keâes Yemce kesâ meceeve Gheceo&ve
keâjves mes eEnmee keâe DeYeeJe ceevevee nesiee~
Deewj efnbmee keâe DeYeeJe ceeveves mes yebOe keâe DeYeeJe nes peeÙesiee~ hegve:jeieer, És<eer,
efJecetÌ{, peerJe keâceeX mes yebOee ngDee nw, Gmes keâceeX mes Útšvee nw uesefkeâve efve§eÙeveÙe mes Deelcee
jeie, És<e, ceesn mes jefnle nw Ssmee mecePekeâj cees#e keâe GheeÙe keâewve «enCe keâjsiee Deewj peye
cees#e keâe GheeÙe ner veneR «enCe keâjsiee lees cees#e keâe ner DeYeeJe nes peeÙesiee~’’
Ghejesòeâ keâLeve DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvo ke=âle meceÙemeej keâer ieeLee kesâ šerkeâekeâej keâe nw—Fme
keâLeve mes Yeer Ùen mhe° nw efkeâ hee$e kesâ Devegmeej JÙeJenejveÙe Deewj efve§eÙeveÙe keâe keâLeve efkeâÙee peelee
nw Fmeereuf eS Skeâ veÙe GheeosÙe SJeb Skeâ veÙe nsÙe nw Ùen keâLeve keâLeceefhe meceerÛeerve veneR nw~
Ghejesòeâ Ú"er ieeLee keâer šerkeâe keâjles ngS šerkeâekeâej ßeer ßeglemeeiejmetejf ves Yeer efueKee nw—
‘‘ÙeLee vešes JebMeeJe°cYeb ke=âlJeeYÙeemeJeMesve jppetheefj Ûeueefle he§eeolÙeYÙeemeJeMesve
JebMeb lÙekeälJee efvejeOeejleÙee jppetheefj ieÛÚefle leLee JÙeJenejeJe°cYesve efve§eÙeveÙeceJeuecyeles~
leoveblejb JÙeJenejeJe°cYesve lÙekeälJee efve§eÙeveÙecesJeeuecJeles Fefle YeeJe:~’’
‘‘efpeme Øekeâej veš henues yeebme keâe meneje ueskeâj DeYÙeeme keâjlee ngDee jmmeer kesâ Thej
Ûeuelee nw, heerÚs hetje DeYÙeeme nes peeves hej Ûeueves ueielee nw , Gmeer Øekeâej mes Ùen ceveg<Ùe
henues JÙeJenejveÙe kesâ Deeuecyeve mes efve§eÙeveÙe keâe Deeuecyeve keâjlee nw, heerÚs JÙeJenej keâes
Yeer ÚesÌ[keâj Skeâ efve§eÙe keâe ner Deeuecyeve keâjlee nw~’’
meejebMe—eqpeveeiece keâe GheosMe JÙeJenej Deewj efve§eÙe oesveeW veÙe ™he nw~ efpeme
meceÙe Skeâ veÙe keâes cegKÙe efkeâÙee peelee nw Gme meceÙe otmeje veÙe ieewCe nes peelee nw hejvleg
(46) Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee

DehejceeLe& mecePekeâj meJe&Lee nsÙe veneR ceevee pee mekeâlee nw Fmeereuf eS Ghejesòeâ ieeLee ceW oesveeW veÙeeW
keâes meceeve ™he mes peevekeâj cegevf ejepe MeeÕele megKe keâes Øeehle keâjles nQ leLee Deheves keâceeX keâe #eÙe
keâjles nQ Ssmee keâne nw~ Ùener keâLeve «enCeerÙe SJeb GheeosÙe nw Ssmee mecePekeâj keâYeer Yeer Ùen
efJeÛeej veneR keâjvee ÛeeefnS efkeâ JÙeJenej veÙe lÙeepÙe nw Deewj efve§eÙe «enCe keâjves ÙeesiÙe nw~
oesveeW veÙeeW keâe meehes#e DeJeuecyeve ner hejbheje mes cees#e keâe keâejCe nw~
GefkeäkeâªmeernÛeefjÙeb yengheefjÙeccees Ùe ieg®ÙeYeejes Ùe~
pees efJenjF meÛÚbob heeJeb ieÛÚbefo nesefo efceÛÚòeb~~9~~
efCeÛÛesueheeefCeheòeb GJeFªb hejceefpeCeJeefjbosefnb~
Skeäkeâes efJe ceeskeäKeceiiees mesmee Ùe DeceiieÙee meJJes~~10~~
ieeLeeLe&— pees cegefve efmebn kesâ meceeve efveYe&Ùe jnkeâj Glke=â° Ûeeefj$e OeejCe keâjles nQ,
Deveskeâ Øekeâej kesâ heefj›eâce—›ele, GheJeeme Deeefo keâjles nQ leLee DeeÛeeÙe& Deeefo kesâ heo keâe
ieg®lej Yeej mebYeeueles nQ hejvleg mJeÛÚbo ØeJe=efòe keâjles nQ, Deeiece keâer Dee%ee keâe GuuebIeve
keâjkesâ ceveÛeener ØeJe=efòe keâjles nQ, Jes heehe keâes Øeehle nesles nQ SJeb efceLÙeeÂef° keânueeles nQ~~9~~
leerLeËkeâj hejceosJe ves veivecegõe kesâ Oeejer efveieËÇvLe cegefve keâes ner heeefCehee$e ceW Deenej uesves
keâe GheosMe efoÙee nw, Ùen Skeâ efveieËÇvLe cegõe ner cees#eceeie& nw Fmekesâ efmeJeeÙe meye Deceeie&
nQ—cees#e kesâ ceeie& veneR nQ~~10~~
efJeMes<eeLe&— DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvoosJe ves cegefvejepeeW keâes mecyeesefOele keâjves nsleg
Deveskeâ «ebLeeW keâer jÛevee keâer nw~ meceÙemeej, ØeJeÛevemeej, efveÙecemeej, cetueeÛeej Deeefo ~ Gmeer
Øekeâej Fme ‘‘met$e ØeeYe=le’’ ceW Yeer mLeeve-mLeeve hej cegefveÙeeW keâes Deheveer ÛeÙee& ceW ÂÌ{ jKeves kesâ
efueS keâšg MeyoeW mes mebyeesefOele efkeâÙee nw~ Fmeer keâe vecetvee ieeLee veb. 9 ceW osefKeÙes—pees cegefve
efmebn kesâ meceeve efveYe&Ùe jnkeâj Glke=â° Ûeeefj$e OeejCe keâjles nQ— Fmekeâe DeefYeØeeÙe nw efkeâ
efmebn Jeve ceW jnkeâj Yeer ncesMee efveYe&Ùe jnlee nw efkeâmeer mes Gmes YeÙe veneR jnlee~ Fmeer Øekeâej
efoiecyej pewve cegefve efmebnJe=efòe kesâ Oeejkeâ nesles nQ~ GvnW efkeâmeer jepee keâe, Ûeesj keâe, [eketâ keâe,
ceejCe keâe, efkeâmeer Yeer Øekeâej keâe YeÙe veneR jnlee nw Ssmes cegefve Deheveer keâ"esj ÛeÙee& kesâ Éeje
keâceeX keâer Øeefle#eCe efvepe&je efkeâÙee keâjles nQ leLee Deeiece ceW keâns Deveskeâ Øekeâej kesâ ›ele—efmebn
efve<›eâerefÌ[le , Ûeeefj$eMegefæ , Ceceeskeâej ceb$e Deeefo Deveskeâ Øekeâej kesâ ›eleeW keâes keâjles ngS
GheJeeme keâes OeejCe keâjles nQ~ DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvo osJe keânles nQ efkeâ Ùen meye keâjves kesâ
yeeo Yeer Ùeefo Jes cegefvejepe Deeiece keâer Dee%ee keâe heeueve ve keâjkesâ mJeÛÚbo ØeJe=efòe keâjles nQ
lees heehe keâes Øeehle nesles nQ Deewj efceLÙeeÂef° nes peeles nQ DeLee&led Gvekeâe Ûeeefj$e Deewj mecÙekeälJe
meye Útš peelee nw~ DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvo osJe ves Ssmes keâ"esj Meyo keânkeâj Gve cegefvejepeeW
keâes mebyeesefOele efkeâÙee nw pees Deeiece kesâ Devegketâue 28 cetueiegCeeW keâe heeueve veneR keâjles nQ
DeOÙeelce jefMce (Yeeie-2) (47)

DeLeJee GveceW DeveeÛeej ueieeles nQ, kegâvokegâvo mJeeceer keâe Ssmee keânvee Ùeneb hej FmeefueS nw
efkeâ Deeheves meYeer Øekeâej kesâ heefj«eneW keâes ÚesÌ[keâj cegefve Jes<e OeejCe efkeâÙee, Flevee keâjves kesâ
yeeo Yeer Ùeefo legceves mJeÛÚbo ØeJe=efòe keâj ueer lees Fleves yeÌ[s heehe kesâ Yeeieer yeveesies efkeâ
efceLÙeeÂef° nes peeDeesies FmeefueS Deheves heo ceW jnkeâj heoevegketâue ÛeÙee& keâjkesâ ner Ûeeefj$e
SJeb mecÙekeälJe ÂÌ{ jKee pee mekeâlee nw~
Deieueer ieeLee veb.10 ceW Skeâ yeele Deewj efueKeer nw efkeâ veive cegõe efoiecyej DeJemLee ner
Skeâ cees#eceeie& nw leLee efoiecyej cegefvejepe keâes ner heeefCehee$e ceW—neLe ceW Deenej uesves keâe
efJeOeeve nw~ Fme veivecegõe kesâ Deefleefjòeâ DevÙe efpevekeâer Yeer cegõeSb nQ GvnW leerLeËkeâj hejceosJe
ves cees#eceeie& veneR ceevee nw yeefukeâ Deceeie& DeLee&led mebmeej ceeie& keâne nw~
Fmekeâer šerkeâe keâjles ngÙes DeeÛeeÙe& ßeer ßeglemeeiej metjer ves efueKee nw efoiecyej efveieËvÇ Le Jes<e ner
cees#eceeie& nw, Fmekesâ efmeJeeÙe ce=ieÛece&, Je=#eeW kesâ Jeukeâue, keâheeme, jsMece Deewj jesce mes yeves JeŒe DeLee&led
Tveer JeŒe, šeš leLee le=Ce, ÛešeF& kesâ JeŒe keâes OeejCe keâjves Jeeues meYeer ueesie Deceeie& nQ—mebmeej kesâ
heefjYeüceCe keâe nsleg nesves mes cees#eceeie& veneR nQ, Ssmee YeJÙe peerJeeW keâes mebyeeseOf ele keâjles ngS keâne nw~
FmeefueS KeÌ[s neskeâj heeefCehee$e ceW Deenej uesvee Ùen kesâJeue efoiecyej Jes<eOeejer ner keâj
mekeâlee nw DevÙe kesâ efueS efJeOeeve veneR nw, Ùeefo keâjlee nw lees heehe keâe Yeeieer neslee nw~
Ghejesòeâ keâLeve Yeer DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvo osJe ves cegefvejepeeW keâes Deeiece ceW ÂÌ{ jnves
kesâ efueS keâne nw keäÙeeWefkeâ YeÙe mes Ùee ØeueesYeve mes Ùeefo keâesF& Ùen efJeÛeej keâjs efkeâ veive jnves
keâer yepeeÙe veevee Øekeâej kesâ pees Jes<e nQ, pees mejue Yeer nQ leLee Gvemes Yeer cees#e nes peeÙesiee lees
veive jnkeâj DeveeJeMÙekeâ keäÙeeW veivelee keâe hejer<en mene peeJes uesefkeâve efkeâmeer Øekeâej kesâ Yeer
JeŒeeW keâes OeejCe keâjves Jeeuee cees#eceeieea veneR nw Ùen mhe° keâj efoÙee ieÙee nw~
pees mebpecesmeg meefnDees DeejbYeheefjiiensmeg efJejDees efJe~
mees nesF JeboCeerDees memegjemegjceeCegmes ueesS~~11~~
pes yeeJeermehejermen menbefle meòeermeSeEn mebpegòee~
les neWefle JeboCeerÙee keâccekeäKeÙeefCeppejemeent~~12~~
DeLe&— pees cegefve mebÙece mes meefnle nw leLee DeejbYe Je heefj«en mes jefnle nQ Jes megj, Demegj
Deewj ceveg<ÙeeW mes Fme mebmeej ceW JeboveerÙe nQ~~11~~
pees yeeF&me heefj<en menve keâjles nQ, mewkeâÌ[eW MeefòeâÙeeW mes meefnle nQ leLee keâceeX kesâ #eÙe
Deewj efvepe&je keâjves ceW kegâMeue nQ Ssmes cegefvejepe Jebovee kesâ ÙeesiÙe nQ~~12~~
efJeMes<eeLe&— Ghejesòeâ ieeLee ceW kegâvokegâvo mJeeceer ves mhe° efkeâÙee nw efkeâ pees cegefvejepe
mebÙece keâes OeejCe keâjles nQ leLee mesJee, ke=âef<e, JeeefCepÙe Deeefo DeejbYe kesâ keâeÙe& keâes veneR keâjles
nQ, 14 Øekeâej kesâ heefj«en keâes ÚesÌ[ Ûegkesâ nQ Jes ner cegefvejepe mebmeej ceW Jebovee kesâ ÙeesiÙe nesles
(48) Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee

nQ~ Ghejesòeâ keâLeve ceW DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvo osJe ves cegefvejepeeW keâes mebyeesefOele efkeâÙee nw efkeâ
GvneWves efpeme mebÙece keâes OeejCe efkeâÙee nw Jen mebÙece FefvõÙe mebÙece Je ØeeCeer mebÙece kesâ Yeso
mes oes Øekeâej keâe nw ~ FefvõÙe mebÙece ceW mheMe&ve, jmevee, IeÇeCe, Ûe#eg , keâCe& Deewj ceve Fve
ÚneW FefvõÙeeW keâes JeMe ceW keâjvee FefvõÙe mebÙece keânueelee nw leLee 5 mLeeJej Je $eme peerJeeW
keâer efJejeOevee mes jefnle Deheveer ÛeÙee& keâes heeuevee DeLee&led mLeeJej Je $eme peerJeeW keâer j#ee
keâjvee ØeeCeer mebÙece nw~ Fmekesâ Deefleefjòeâ DeejbYe, heefj«en keâes ÚesÌ[ves kesâ yeeo ner oer#ee Øeehle
nesleer nw, efheâj Yeer ÙeneB hej DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvo osJe kesâ efueKeves keâe DeefYeØeeÙe Ùener nw efkeâ
mesJee, ke=âef<e, JeeefCepÙe Deeefo DeejbYe kesâ keâeÙeeX keâes ÚesÌ[ efoÙee nw, hegve: Gvemes ke=âle, keâeefjle,
Devegceesovee SJeb ceve, JeÛeve, keâeÙe mes otj jnvee DeeJeMÙekeâ nw leLee #es$e, cekeâeve, Oeve,
OeevÙe Deeefo yeefnjbie Je jeie, És<e, ›eâesOe, ceeve, efceLÙeelJe Deeefo Deblejbie heefj«en keâes lÙeeieves
mes ner cegefvelJehevee Dee mekeâlee nw~ Ùeefo ÚesÌ[ves kesâ he§eeled hegve: FveceW ueeuemee nesleer nw DeLeJee
Fvekeâe meb«en neslee nw lees Yeer cegefvelJehevee kewâmes jn mekeâlee nw FmeerefueS meye kegâÚ ÚesÌ[ves kesâ
he§eeled hegve: GmeceW õJÙe ™he mes DeLeJee YeeJe ™he mes cegefvejepe otj jnkeâj Deheves cene›ele
™he mebÙece keâe heeueve keâjW leYeer megj-Demegj Deewj ceveg<ÙeeW kesâ Éeje JeboveerÙe nes mekeâles nQ~
Deieueer ieeLee ceW DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvo mJeeceer ves efueKee nw efkeâ pees 22 hejer<eneW keâes
menve keâjles nQ DeLee&led #egOee-le=<ee—Meerle—G<Ce—obMeceMekeâ-veeivÙe —Dejefle—Œeer — ÛeÙee&—
efve<eÅee—MewÙÙee—Dee›eâesMe— JeOe—ÙeeÛevee—DeueeYe—jesie—le=CemheMe& —ceue—melkeâej
hegjmkeâej—Øe%ee — De%eeve Deewj DeoMe&ve Ùes yeeF&me hejer<en nQ~
28 cetueiegCeeW keâe heeueve keâjles ngS pees cegevf ejepe mecelee YeeJe mes Fve 22 heefj<eneW keâes menve
keâjles nQ leLee Deveskeâ Øekeâej kesâ ›eleeW keâes OeejCe keâj GheJeeme Deeefo kesâ Éeje lehe§ejCe keâjles nQ Ssmes
cegevf ejepe keâceeX kesâ #eÙe leLee efvepe&je ceW kegâMeue nesles nQ, mebmeej ceW JeboveerÙe nesles nQ~ Fve heefj<eneW keâe
efJemle=le efJeJejCe cetueeÛeej «ebLe DeLeJee hetpÙe ieefCeveer DeeefÙe&keâeefMejesceefCe ßeer %eeveceleer ceeleepeer Éeje
efueefKele efoiecyej cegevf e «ebLe ceW osKee pee mekeâlee nw~ nceejs hegjeCeeW ceW Deveskeâ mLeueeW hej hejer<enefJepeÙeer
meeOegDeeW kesâ GoenjCe efceueles nQ leLee Jele&ceeve ceW Ûeeefj$eÛe›eâJeleea DeeÛeeÙe& ßeer Meebelf emeeiej peer
cenejepe SJeb Gvekeâer hejbheje ceW DeeÛeeÙeeX SJeb cegevf ejepeeW ves Deveskeâ heefj<eneW keâes menve efkeâÙee nw~ Fmekesâ
GoenjCe Yeer ØelÙe#e ceW Fme hebÛecekeâeue ceW osKeves keâes efceueles nQ~
28 cetueiegCeeW keâes heeueve keâjvee, 22 hejer<eneW keâes menve keâjvee, DeejbYe Je heefj«en mes
jefnle jnvee Ùener meye cegefveÙeeW keâer meeceevÙe ÛeÙee& nw, Fmekesâ efyevee lees cegefve nes ner veneR mekeâles
nQ~ Deheves ceeie& mes cegefvejepe ef[ieW veneR, FmeerefueS mLeeve-mLeeve hej kegbâokegbâo mJeeceer ves
cegefvejepeeW keâes mebyeesefOele keâjles ngS Ùen meye mcejCe keâjeÙee nw~ Ssmes cegefvejepeeW keâer Jebovee
keâjkesâ ßeeJekeâeW keâes Dehevee peerJeve meheâue keâjvee ÛeeefnS~

Você também pode gostar