BIULETYN WAT

VOL. LVII, NR 3, 2008

Analiza MES drgań wylotu lufy podczas strzału

JACEK ŁAZOWSKI, JERZY MAŁACHOWSKI,

TADEUSZ NIEZGODA

Wojskowa Akademia Techniczna, Katedra Mechaniki i Informatyki Stosowanej,

00-908 Warszawa, ul. S. Kaliskiego 2

Streszczenie. Projektowanie uzbrojenia w dużej mierze opiera się na metodach analitycznych, które
nie pozwalają na znaczną poprawę parametrów broni w zakresie odporności udarowej. Szczególnie
istotna jest analiza drgań w obszarze wylotu lufy przy uwzględnieniu ruchu pocisku oraz ustalenie
optymalnych parametrów procesu. Na styku wylotu lufy i pocisku zachodzi złożony proces oddzi-
aływania obiektów, który może decydować o rozrzucie trafień w celu. Oddziaływanie to związane
jest z powstawaniem składowych poprzecznych prędkości, a w konsekwencji wytrącenia pocisku
z położenia równowagi. Jedyną skuteczną metodą może być w tym przypadku modelowanie nume-
ryczne. W pracy przedstawiono propozycję metody szacowania długości lufy przy uwzględnieniu
szybkozmiennych procesów, które mają miejsce w trakcie współpracy pocisku z lufą. Przedstawiono
również modele numeryczne obiektów i zaprezentowano przebiegi prędkości wylotu lufy dla trzech
wariantów długości: +5% i –5% w stosunku do długości bazowej (0%). Narzędziem zastosowanym do
analizy był pakiet obliczeniowy LS-DYNA, umożliwiający dynamiczną analizę nieliniową z jawnym
krokiem całkowania.
Słowa kluczowe: lufa, pocisk, modelowanie numeryczne, uzbrojenie
Symbole UKD: 623.4.01

1. Wstęp

Zagadnienie drgań lufy stanowi jeden z problemów stojących przed konstruk-

torem przy opracowywaniu nowego wzoru broni. Problem ten pojawia się, gdy
chcemy zapewnić parametry zbliżone do założeń przyjętych w projekcie. Działanie
ciśnienia gazów prochowych, powstających w lufie, nie ogranicza się do nadania
ruchu posuwistego pociskowi. Obciążenie szybkozmiennym ciśnieniem w prze-
strzeni za pociskiem wywołuje drgania zarówno całej lufy, jak też i drgania w jej
236 J. Łazowski, J. Małachowski, T. Niezgoda

materiale. Przykładowo w pracy [1], której autorem jest wybitny polski konstruktor
broni Piotr Wilniewczyc, rozróżniane są następujące rodzaje drgań lufy: wzdłużne,
promieniowe, styczne, poprzeczne. Pod wpływem tych wibracji również pocisk
przejmuje drgania, które mogą stać się przyczyną tzw. ruchów nutacyjnych osi
pocisku. W ten sposób powstające drgania są jednym z czynników, które decydują
o rozrzucie trafień w celu. W tej samej pracy został przestawiony pogląd związany
z celnością, który został odniesiony do drgań poprzecznych lufy. Powszechnie
przyjęty pogląd na podstawie pracy [1] przez konstruktorów uzbrojenia zakłada,
że ruch wylotu lufy ma charakter sinusoidalny. Założenie to pozwala określić
za pomocą częstości drgań własnych (okresu drgań własnych) korzystne i nieko-
rzystne położenia wylotu lufy. Najbardziej korzystny wpływ lufy na rozrzut trafienia
uzyskuje się przy jej skrajnych położeniach, w momencie opuszczania przez nią
pocisku. Prędkość poprzeczna w tych miejscach osiąga wartość zero. Najbardziej
niekorzystnym jest przejście przez położenie średnie wylotu lufy (rys. 1). Pocisk
w tym miejscu uzyskuje dodatkową składową poprzeczną, która może zwiększyć
rozrzut trafień w cel.

Rys. 1. Ruch wylotu lufy. Na rysunku widoczne są skrajne położenia, przy których uzyskuje się
korzystny wpływ lufy na rozrzut trafienia w cel (V = 0)

Gdy rozpatruje się ruch wylotu, należy wziąć pod uwagę czas przelotu pocisku
przez lufę. W pracy [2] autor proponuje dobrać czas przelotu pocisku przez lufę tak,
aby był on równy ¼ lub ¾ okresu pierwszej częstości drgań własnych lufy i w ten
sposób uzyskać optymalne warunki współpracy obu tych obiektów. Tak więc dla
konstruktora uzbrojenia istotną rolę odgrywają dwa czynniki: zewnętrzny kształt
lufy (np. długość lufy, zgrubienia, okucia) oraz czas przelotu pocisku przez lufę.
Zewnętrzny kształt lufy wpływa na wartości częstości własnych, a czas przelotu
pocisku przez lufę wpływa na długość działania wymuszenia szybkozmiennym
ciśnieniem. W warunkach zmiany kształtu zewnętrznego lufy (np. przez wydłużenie
lufy) powinno się dobrać odpowiednio czas przelotu pocisku przez lufę.
Na rozrzut trafień istotny wpływ może mieć amplituda drgań wylotu lufy,
która także zależna jest od jej parametrów geometrycznych. W wielu przypadkach
proponuje się dla zmniejszenia rozrzutu zwiększenie grubości ścianki lufy. Powo-
duje to jednak wzrost masy. Przykładowo, następujący w ostatnim okresie rozwój
 Analiza MES drgań wylotu lufy podczas strzału 237

wielkokalibrowych karabinów snajperskich wymaga innych metod rozwiązań, np.

numerycznych, bazujących na metodzie elementów skończonych, przy określaniu
parametrów masowo-bezwładnościowych lufy, które mogą zapewnić mniejszy
rozrzut trafień przy stosunkowo małej masie broni [8].

2. Metoda analityczna szacowania celności lufy

Dotychczas powszechnie używaną przez konstruktorów uzbrojenia jest metoda

analityczna, która umożliwia dokonanie oszacowania celności lufy na podstawie
częstości drgań własnych. Bazuje ona na modelu belki ze sztywnym zamocowaniem
jednego końca.
Na tej podstawie, w pracy [2] została przedstawiona formuła analityczna,
określająca częstości własne drgań lufy. W pracy tej do oszacowania celności lufy
autor posługuje się formułą A. A. Błagonrawowa:

2 Eg J
= , (1)
L2  Ω

gdzie:  — pole przekroju poprzecznego;

g — przyspieszenie ziemskie;
 — gęstość materiału;
 — częstość własna lufy (rury);
L — długość lufy;
J — moment bezwładności przekroju poprzecznego;
 — współczynnik wynoszący 1,875.

Również w pracy [3] zostały opracowane formuły teoretyczno-analityczne,

bazujące na tym samym modelu. Poniżej zostały przedstawione przykładowe wy-
rażenia matematyczne określające pierwszą i drugą częstość drgań własnych dla
lufy artyleryjskiej ze zmienną geometrią (zwężenie w kierunku jej wylotu):

(
1 = 0,8100 R12 + r12 − 0,5302 Ro2 + r12 ) 2l c 2
z
(2)

(
2 = 1,3823 R12 + r12 + 0,3711 Ro2 + r12 ) 2l c ,
2
z
(3)

gdzie: 1, 2 — częstości własne;

R1 — promień zewnętrzny wlotu lufy (podstawa stożka);
R0 — promień zewnętrzny wylotu lufy;
238 J. Łazowski, J. Małachowski, T. Niezgoda

r1 — promień wewnętrznej średnicy lufy;

l — wysokość stożka, na którym została opisana lufa;
cz — prędkość rozchodzenia się drgań poprzecznych.

Analizując powyższe modele analityczne można zauważyć, że nie uwzględniają

one jednak następujących zjawisk:
— ruchu pocisku wewnątrz lufy, który powoduje zmianę położenia środka
masy całego układu lufa-pocisk w trakcie fazy strzału,
— działających zmiennych obciążeń termiczno-mechanicznych,
— oraz drgań wzdłużnych, promieniowych i stycznych.

Ponadto za pomocą przedstawionych przykładowych formuł teoretyczno-ana-

litycznych utrudnione jest wprowadzenie do analizy drgań lufy udziału innych
podzespołów broni, z którymi ona współpracuje. Również za pomocą tych metod
trudna jest np. ocena energii dyssypacji występującej na połączeniu innych elementów
z lufą. Wielowymiarowy charakter zjawisk zachodzący podczas strzału sprawia, że
formuły teoretyczno-analityczne umożliwiają zgrubne przybliżenie rzeczywistości.
Z tych powodów wpływ lufy na rozrzut broni ustala się wykonując eksperyment np.
na poligonie, który jest długotrwały i kosztowny. Dopiero po wykonaniu testów po-
ligonowych wprowadza się poprawki geometryczne na testowanym modelu lufy.

3. Propozycja metody MES szacowania celności lufy

Obecnie alternatywą dla formuł analitycznych oraz badań eksperymentalnych

jest numeryczne szacowanie celności lufy oparte na metodzie elementów skończo-
nych. Umożliwia ona wariantowanie konstrukcji lufy przy wykorzystaniu metod
numerycznych. Zastosowanie tej metody pozwala wprowadzić do rozważań model
lufy, model pocisku oraz szybkozmienne obciążenia. Dodatkowo dokładne odwzo-
rowanie różnych szczegółów, w tym np. bruzd w lufie, umożliwia uzyskanie bardziej
wiarygodnych wyników. Zastosowanie tej metody może obniżyć koszty prowadzonych
badań eksperymentalnych oraz zwiększyć liczbę przetestowanych wariantów.

3.1. Model MES lufy

Trójwymiarowy model lufy zbudowano z bryłowych elementów skończonych,

tak aby uwzględnić bruzdy oraz obszary współpracy pomiędzy przemieszczającym
się pociskiem, a lufą. Na rysunku 2 został przedstawiony przekrój poprzeczny
modelu lufy. Szczegóły dotyczące modelu numerycznego zawarte są we wcze-
śniejszych publikacjach [5, 6]. Pełny widok modelu lufy złożonego z przekrojów
przedstawiono na rysunku 3.
 Analiza MES drgań wylotu lufy podczas strzału 239

Rys. 2. Siatka MES na przekroju poprzecznym lufy z uwzględnieniem modelu gwintu

Rys. 3. Model 3D lufy z bruzdami wraz z nałożonymi warunkami brzegowymi, tj. f1(x, y, z, t) = 0

W modelu zostało odwzorowane działanie ciśnienia gazów prochowych, które

obejmuje przestrzeń za pociskiem. W lufie założono oddziaływanie ciśnieniem
gazów bezpośrednio na ścianki komory nabojowej oraz na część wiodącą. W mo-
delu zostało uwzględnione ruchome pole ciśnienia, które podąża za dnem pocisku.
Sytuację poglądowo wyjaśnia poniższy rysunek (rys. 4).

Rys. 4. Obszar działania ciśnienia gazów prochowych w lufie

3.2. Model MES pocisku

Model MES pocisku do lufy z bruzdami odwzorowuje płaszcz, rdzeń oraz jego
charakterystyki masowo-bezwładnościowe (rys. 5). Szczegóły tego modelu opisano
już w opublikowanych pracach [5, 6].
240 J. Łazowski, J. Małachowski, T. Niezgoda

Rys. 5. Siatka MES pocisku dla lufy z bruzdami

W trakcie badań symulacyjnych obciążenie parciem pocisku realizowane było

symetrycznie i wywierano je na tylny fragment pocisku, tj. na dno i tylne ścięcie.
Sytuację poglądowo wyjaśnia rysunek 6.

Rys. 6. Obszar działania ciśnienia gazów prochowych na pocisk

3.3. Obciążenia w modelu MES

Obciążenie ciśnieniem gazów prochowych w modelu lufy było realizowane

zgodnie z przebiegiem przedstawionym na rysunku 7. Przebieg zmian ciśnienia
w funkcji czasu otrzymano z badań eksperymentalnych wykonanych w warunkach
strzału na stanowisku opisanym w pracy [4].

Rys. 7. Przebieg ciśnienia w funkcji czasu zarejestrowany w trakcie badań eksperymentalnych

 Analiza MES drgań wylotu lufy podczas strzału 241

Przebieg ciśnienia gazów prochowych w funkcji w czasu przedstawiony na ry-

sunku 7 reprezentuje zmiany wartości ciśnienia, jakie zachodzą w procesie spalania
ładunku wybuchowego w komorze nabojowej. Wykres charakteryzuje się tym,
że uwzględnia pracę rozprężającego się gazu oraz energię przekazaną ściankom
lufy i pociskowi.

4. Numeryczna analiza odpowiedzi lufy

W zaproponowanym modelu numerycznym MES lufy poddano analizie ruch

wylotu lufy. Obliczenia realizowano z jawnym krokiem całkowania metodą różnic
centralnych. Zadanie realizowano przy założeniu różnych długości lufy. Zmiany dłu-
gości obejmowały zakres –5% i +5% w odniesieniu do modelu wyjściowego (0%).
Do analizy przyjęto punkty znajdujące się na obwodzie lufy (rys. 8), dla których
zostały określone średnie wartości prędkości wylotu lufy za pomocą formuły:
n

∑ f (t )
i
j
i

fi sred
(ti ) = j =1
, (4)
n

gdzie: f i j — wartości funkcji dla chwili czasowej ti ;

j — indeks punkty na wylocie lufy;
i — indeks argumentu lub wartości funkcji;
n — całkowita liczba punktów na wylocie.

Rys. 8. Punkty na wylocie lufy

Uśrednione za pomocą wyrażenia (4) prędkości wylotu lufy przedstawiono na

rysunkach 9-10. Na podstawie przebiegów przedstawionych na tych rysunkach widać,
że wylot lufy doznaje ruchów oscylacyjnych. Powstają one w wyniku superpozycji
częstości drgań własnych lufy z oddziaływaniem powstałym na skutek współpracy
242 J. Łazowski, J. Małachowski, T. Niezgoda

Rys. 9. Przebiegi składowej prędkości wylotu lufy po osi X w funkcji czasu

Rys. 10. Przebiegi składowej prędkości po osi Y wylotu lufy w funkcji czasu

z przemieszczajacym się wewnątrz niej pociskiem. Przyczyną wzbudzania się tych

drgań są zarówno obciążenia, wynikające z ruchu pocisku, jak i z działania parcia
gazów prochowych. Drgania lufy zachodzą w ośrodku sprężystym tworzącym lufę
 Analiza MES drgań wylotu lufy podczas strzału 243

i wynikają z jego odkształcalnego charakteru. Drganiami tymi rządzą przede wszyst-

kim siły sprężystości, a wzbudzają je bezpośrednio siły bezwładności. Ponieważ siły
powstające wewnątrz ośrodka sprężystego lufy rosną z kwadratem prędkości, więc
mogą one mieć znaczny wpływ na celność lufy. Szczególnie istotna jest tu współpraca
pocisku i wylotu lufy, gdyż decyduje ona o początkowych warunkach swobodnego lotu
pocisku, który może być bardziej lub mniej wyprowadzony z położenia równowagi.
Pocisk mniej wyprowadzony z położenia równowagi jest bardziej celny.
Otrzymane wyniki obliczeń numerycznych pokazane na rysunkach 9-10 obra-
zują również wpływ zmiany długości lufy. Największe zmiany prędkości w funkcji
czasu otrzymano dla długości lufy skróconej (–5%) co wskazuje, że strzelanie
wówczas może charakteryzować się większym rozrzutem. Przyjmując za słuszne
stwierdzenia, dotyczące prędkości poprzecznych wylotu lufy w chwili strzału
(omówione we wstępie tego artykułu), pozwalają na wysnucie wniosku na podstawie
otrzymanych wykresów, że mniejszego rorzutu możemy się spodziewać dla lufy
wydłużonej o +5%. W tym wypadku prędkości poprzeczne lufy są najmniejsze.
Odpowiedź lufy skróconej (–5%), bazowej (0%) i wydłużonej (+5%) na dzia-
łające wymuszenie pokazane na rysunkach 9-10 można wytłumaczyć zjawiskiem
rezonansu. W przypadku lufy skróconej okresy drgań własnych są bliskie czasowi
przelotu pocisku przez lufę. W przypadku lufy wydłużonej czas przelotu znacznie
różni się od okresu drgań własnych i zjawisko rezonansu znacznie słabnie.

5. Podsumowanie

W pracy została omówiona propozycja wykorzystania analizy MES w zagad-

nieniu określenia długości lufy ze względu na rozrzut strzału. W zadaniu wpro-
wadzono sztywne zamocowanie dna lufy, co może odpowiadać zamocowaniu lufy
karabinowej, np. na wieżyczce transportera.
Zaproponowany model numeryczny pozwala wstępnie rozpatrzeć różne wa-
rianty na etapie projektowania z uwzglęnieniem obciążeń pochodzących od współ -
pracy pocisku z lufą i ciśnienia gazów pochodzących ze spalonego materiału
miotającego.
Na podstawie przeanalizowanych przypadków można stwierdzić, że wydłu-
żenie lufy pozwala uzyskać zmniejszenie prędkości wylotu lufy w trakcie przelotu
pocisku przez lufę (jego ruch obrotowy oraz posuwisty) oraz działające w trakcie
tego procesu zmienne pole ciśnienia. Dzięki zmniejszeniu prędkości poprzecznej
wylotu lufy (amplitudy drgań) można zmniejszyć rozrzut trafień w celu.
Przy projektowaniu lufy za pomocą obliczeń metodą elementów skończonych
można ustalić optymalną długość lufy przy założeniu, że za kryterium przyjmiemy
prędkość poprzeczną wylotu lufy V = 0 w chwili opuszczania lufy przez pocisk.
Założenie to przedstawione w pracy [1, 2] pozwala przeprowadzić analizę MES
244 J. Łazowski, J. Małachowski, T. Niezgoda

zjawiska strzału do chwili opuszczenia lufy przez pocisk i skrócić w ten sposób
proces wariantowania układu lufa-pocisk w różnych warunkach obciążeń mecha-
nicznych, a także cieplnych.
Powyższe zadanie numeryczne przedstawione w pracy można również rozsze-
rzyć o warunki pozwalające uwzględnić wpływ strzelca. W tym przypadku bowiem
oprócz czynnika wpływającego na rozrzut trafienia w cel, związanego z budową
lufy, będzie miała wpływ analiza odziaływania broni na strzelca [8].

Pracę zrealizowano dzięki wsparciu finansowemu otrzymanemu w ramach projektu badawczego

z MNiSzW.

Artykuł wpłynął do redakcji 19.05.2008 r. Zweryfikowaną wersję po recenzji otrzymano w czerwcu

2008 r.

LITERATURA
[1] P. Wilniewczyc, Broń strzelecka, PWN, Warszawa, 1955.
[2] W. Stetkiewicz, Podstawy teoretyczne konstrukcji broni palnej, Główny Instytut Mechaniki,
Warszawa, 1948.
[3] B. W. Orłow, E. K. Łarman, W. G. Malikow, Ustrojstwo i projektirowanie stowołow artiłljerij-
skich orudij, Maszinostrojenie, Moskwa, 1976.
[4] J. Łazowski, Stanowisko do badania zachowania się lufy strzeleckiej, Referat na XXI Sympozjum
PKM, Bielsko Biała, wrzesień 2003.
[5] J. Łazowski, T. Niezgoda, J. Małachowski, Modelowanie numeryczne współpracy pocisku
z lufą, VI Międzynarodowa Konferencja Uzbrojenia „Nowe aspekty techniki uzbrojenia”, Waplewo
11-13.10.2006.
[6] J. Łazowski, T. Niezgoda, J. Małachowski, Wstępna analiza współpracy pocisku i lufy karabinu
za pomocą MES, Górnictwo Odkrywkowe, 7-8, 48, Wrocław, 2006.
[7] A. Littlefield, E. Kathe, R. Messier, K. Olsen, Gun Barrel Vibration Absorber to Increase
Accuracy, Proceeding of the 42nd AIAAA/ASME/ASCE/AHS/ASC, structures Dynamics and
Materials Conference, Seattle, WA, 16-19 APR 2001.
[8] J. Ewertowski, Analiza siły oddziaływania broni ramiennej na strzelca w czasie strzału, Biul.
WAT, 56, 1, 2007.

J. ŁAZOWSKI, J. MAŁACHOWSKI, T. NIEZGODA

FE analysis of vibrations for barrel’s tip at shot phase
Abstract. Currently, the design process for armament equipment mostly employs very known and
traditional analytical methods. However, in many cases this kind of approach is not sufficient and
effective, especially for gun parameters related with impact resistance. In the contact areas between
the bullet and the barrel appear some thermo-mechanical phenomena. In such situations, the typical
engineering approach in design process is unable to take into considerations all such local and very
 Analiza MES drgań wylotu lufy podczas strzału 245

complex effects. This paper presents dynamic numerical approach of the shot phase. The models of
the bullet and the barrel were developed using FE method. The main goal of the research was focused
on assessment of barrel response for three different barrel’s lengths: +5% and –5% according to the
base barrel’s lenght (0%). Thanks to such sensitive study we are able to find the optimal geometrical
parameters for interacted bodies, the bullet and the barrel. Calculations were performed using the
so-called direct-integration procedure, colloquially called the ‘explicit integration’’ implemented
in LS-Dyna code.
Keywords: barrel, bullet, numerical modelling, armament
Universal Decimal Classification: 623.4.01