Μεταπτυχιακή Εργασία

ARCH 578: Διερευνώντας τη Μεταρρύθμιση: Η μαρξιστική ιστορική θεώρηση

και η ανάπτυξη της κοινωνικής ιστορίας.
Ε.Ε 2015 – 2016
επιβλέπων καθηγητής: Κώστας Γαγανάκης

Λούθηρος και Μίνστερ ως δημόσια σύμβολα

και αντικείμενα ιστοριογραφίας
στην Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας

Αλεξάντερ – Κρίστιαν Κάντζιας -Ρόντε

1561201315

Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας
Πρόγραμμά Μεταπτυχιακών Σπουδών
Πανεπιστημιούπολη Ζωγράφου
157 84 Αθήνα
Τηλ 210 7277319
www.arch-uoa.gr
Περιεχόμενα
Εισαγωγή ................................................................................................................................... 3
1. Το σχήμα της πρώιμης αστικής επανάστασης .................................................................. 5
2. Η πρώτη περίοδος της ανατολικογερμανικής ιστοριογραφίας .......................................... 10
3. Η άποψη του ο Max Steinmetz ....................................................................................... 13
4. Η β’ περίοδος της ανατολικογερμανικής ιστοριογραφίας ............................................. 16
5. Ο Günter Vogler και η δεύτερη γενιά των ανατολικογερμανών ιστορικών ....................... 21
Επίλογος .................................................................................................................................. 24
Βιβλιογραφία .......................................................................................................................... 27

2
Εισαγωγή

Στις 30 Απριλίου του 1980 το άγαλμα του αυτοκράτορα Φρειδερίκου του Μέγα,
το οποίο είχε απομακρυνθεί μετά το τέλος του πολέμου θα επιστρέψει στο κέντρο του
Βερολίνου, λίγα μόλις μέτρα από την αρχική του θέση. Το παράδοξο αυτής της ιστορίας
είναι ότι διαδραματίστηκε στο ανατολικό και όχι στο δυτικό τμήμα της διαιρεμένης
πόλης, δηλαδή στην Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας (εφεξής ΛΔΓ), την
πρωτεύουσα ενός κράτους το οποίο προπαγάνδιζε την ρήξη με το παρελθόν και την
εξουσία των εργατών και των αγροτών.

Αν και η επιλογή αυτή θα πρέπει κυρίαρχα να ειδωθεί στο πλαίσιο του

ανταγωνισμού μεταξύ των δύο τμημάτων της πόλης ενόψει των εορτασμών για τα 750
χρόνια από την ίδρυση της το 1989 είναι ταυτόχρονα και ενδεικτική για την αντιφατική
σχέση της χώρας με το γερμανικό παρελθόν. Η προσπάθεια ιστορικής νομιμοποίησης
της ΛΔΓ αποδείχτηκε ιδιαίτερα δύσκολη. Η ύπαρξη δύο γερμανικών κρατών, τα σύνορα
των οποίων είχαν χαραχτεί αυθαίρετα, εκ των οποίων μάλιστα η ΛΔΓ ήταν το μικρότερο
και φτωχότερο, σήμαινε ότι η ηγεσία της (σε αντίθεση με τα υπόλοιπα κράτη του
ανατολικού μπλοκ) δεν μπορούσε να ισχυριστεί ότι εκπροσωπεί ένα έθνος. Δεν
μπορούσε επίσης να επικαλεστεί ένα μαζικό αντιστασιακό κίνημα ως ιδρυτικό μύθο
καθώς ένα τέτοιο στην ναζιστική Γερμανία δεν έλαβε ποτέ χώρα. Επιπλέον οι περιοχές
που θα αποτελέσουν το νέο κράτος λίγα κοινά είχαν που να τις συνδέουν το 1949. Τα
στοιχεία που θα συνείχαν τους πολίτες της έπρεπε έτσι να δημιουργηθούν εξ αρχής και
πάνω από όλα μια εθνική συνείδηση, μια «γερμανικότητα» διακριτή από εκείνη της
Δυτικής Γερμανίας.

Στο εγχείρημα αυτό ο ρόλος που θα κληθούν να παίξουν οι ιστορικοί θα είναι

ιδιαίτερα κρίσιμος. Προβάλλοντας την ιστορικότητα του χώρου της ΛΔΓ θα
προσπαθήσουν να αναπτύξουν μια «κουλτούρας της μνήμης» (Erinnerungskultur) στον
πληθυσμό, εστιάζοντας σε ένα «καλό γερμανικό παρελθόν», το οποίο χαρακτηριζόταν
από την πάλη των προοδευτικών δυνάμεων του γερμανικού λαού για κοινωνική πρόοδο,
η οποία έπειτα από πολλούς αιώνες έφτανε τώρα στο ιστορικό της τέλος.

Επειδή στην γερμανική ιστορία οι συγκυρίες κατά τις οποίες παρατηρείται μια
αυτοτελής δράση των λαϊκών μαζών σπανίζουν, η αναζήτηση μιας επαναστατικής
παράδοσης θα οδηγήσει πολλούς ιστορικούς να δώσουν ιδιαίτερη βαρύτητα στην
θρησκευτική Μεταρρύθμιση (1517 – 1648) και στον Πόλεμο των Χωρικών (1524–1526).
Η εξέταση της συγκεκριμένης περιόδου είχε όμως ιδιαίτερη σημασία και για έναν ακόμα

3
λόγο. Θεωρώντας ότι τότε αρχίζει η περίοδος μετάβασης από την φεουδαρχία στον
καπιταλισμό και πιστεύοντας ότι και οι ίδιοι ζουν σε μια μεταβατική εποχή (αυτή την
φορά από τον καπιταλισμό στον κομμουνισμό) οι Ανατολικογερμανοί ιστορικοί θα
επιχειρήσουν να προσδιορίσουν τα όρια μεταξύ των διαφορετικών εποχών ταξικής
κυριαρχίας, όπως και του γεγονότος που σηματοδοτεί την έναρξη της νέας εποχής.
Καθώς οι αναλύσεις τους βασίζονταν στον μαρξισμό αυτό το γεγονός δεν μπορεί να ήταν
άλλο από μια επανάσταση.

Η επικέντρωση σε αυτές τις «προοδευτικές δυνάμεις» προϋπέθετε και την

προβολή συγκεκριμένων πρωταγωνιστών της γερμανικής ιστορίας που ήταν
αντιπροσωπευτικοί γι’ αυτές. Σαν μια τέτοια επιλέχθηκε και ο Τόμας Μίνστερ, ο οποίος
μέχρι και το 1949 περιγραφόταν μάλλον αρνητικά από την γερμανική ιστοριογραφία.
Στην ΛΔΓ όμως η μορφή του θα κοσμεί το χαρτονόμισμα των 5 μάρκων, αγάλματα του
θα στηθούν σε κεντρικά σημεία των πόλεων, δρόμοι, σχολεία και εγκαταστάσεις του
λαϊκού στρατού θα φέρουν το όνομα του ενώ και η αναδιανομή της αγροτικής γης του
1945 θα πραγματοποιηθεί υπό επίκληση σε αυτόν. Ιδίως κατά τα πρώτα χρόνια μετά το
1949 ο Μίνστερ θα ειδωθεί ως προπάτορας και προπομπός του νέου σοσιαλιστικού
κράτους και ως οργανωτής μιας κοινωνικής επανάστασης η οποία άνοιξε το δρόμο για
τον κοινωνικό μετασχηματισμό. Στον αντίποδα του Μίνστερ θα τοποθετηθεί ο Μαρτίνος
Λούθηρος, με τις απόψεις γύρω από την προσωπικότητα του να είναι μέχρι και τα μέσα
της δεκαετίας του ’60 ιδιαίτερα αρνητικές.

Η ιστοριογραφική προσέγγιση των δύο αντρών και της εποχής τους όμως δεν θα
είναι στατική αλλά θα μεταβληθεί στην πορεία του χρόνου και σταδιακά θα γίνει
περισσότερο πολύπλοκη και αντιφατική. Στενά συνδεδεμένη με την κεντρική εξουσία,
αν και διατηρώντας έναν αυξανόμενο βαθμό ανεξαρτησίας, η ανατολικογερμανική
ιστοριογραφία θα επηρεαστεί έντονα από τις επιδιώξεις της εξωτερικής πολιτικής και
ιδιαίτερα από την εξέλιξη των σχέσεων με την Δυτική Γερμανία και την Σοβιετική Ένωση.
Αλλά και ζητήματα της εσωτερικής συγκυρίας, όπως οι μεταβαλλόμενες σχέσεις κράτους
και ευαγγελικών εκκλησιών και η ανάγκη του καθεστώτος να συγκροτεί κοινωνικές
συμμαχίες σε όλο και πλατύτερη βάση θα επηρεάσουν το έργο των ιστορικών. Το 1989 η
περιγραφή τόσο του Μίνστερ όσο και του Λούθηρου θα είναι έτσι πολύ διαφορετική
από εκείνη του 1949 όπως θα προσπαθήσω να δείξω και στην συνέχεια.

4
 1. Το σχήμα της πρώιμης αστικής επανάστασης

Η θεωρία που υιοθέτησαν οι ιστορικοί της Ανατολικής Γερμανίας για την

ερμηνεία της περιόδου κατά την οποία συντελούνται η θρησκευτική Μεταρρύθμιση και
ο Πόλεμος των Χωρικών ήταν εκείνη της «πρώιμης αστικής επανάστασης». Το σχήμα
αυτό στηριζόταν στην άποψη του Καρλ Μαρξ, σύμφωνα με τον οποίον η περίοδος από
τα μέσα του 15ου μέχρι και τα μέσα του 17ου αιώνα αποτελεί τις απαρχές της
καπιταλιστικής εποχής. Η Μεταρρύθμιση, η επανάσταση στις Κάτω Χώρες και η
ανάπτυξη του εμπορίου στον Ατλαντικό και τον Ινδικό προκαλούν για πρώτη φορά
σημαντικές ρωγμές στην βάση και στην υπερδομή της φεουδαρχικής κοινωνίας. 1 Οι
μεταβολές αυτές θα επηρεάσουν και τον γερμανικό χώρο, στον οποίο κατά το τελευταίο
τέταρτο του 15ου αιώνα παρατηρούνται σημαντικές οικονομικές αλλαγές, που
χαρακτηρίζονται από την άνοδο της εμπορευματικής παραγωγής, την εφαρμογή νέων
τεχνολογικών καινοτομιών, την εκμετάλλευση νέων μεταλλευτικών κοιτασμάτων και την
άνθηση του εμπορίου μακρινών αποστάσεων. Η ανάπτυξη των καπιταλιστικών
παραγωγικών δυνάμεων θα οδηγήσει στην συσσώρευση κεφαλαίου από τα αστικά
στρώματα και στην παρακμή του φεουδαλισμού.

Η στασιμότητα τόσο της αγροτικής, όσο και της συντεχνιακής παραγωγής και η
ενίσχυση της σχέσης χρήμα – αγαθό – χρήμα οδηγεί σύμφωνα με τους υποστηρικτές της
άποψης αυτής και στην εντεινόμενη καταπίεση των κατώτερων τάξεων της πόλης και
της υπαίθρου. Αυτό με την σειρά του θα προκαλέσει μια σειρά ταξικών συγκρούσεων, οι
οποίες από το 1476 και το κίνημα του τυμπανιστή του Niklashausen 2 μέχρι και το 1531
και την αποτυχία της απόπειρας του Ζβίγγλιου να μετασχηματίσει την ελβετική
συνομοσπονδία, την καταστολή της εξέγερσης στα αψβουργικά εδάφη και την
επικράτηση των Αναβαπτιστών στην πόλη του Μίνστερ συνταράσσουν την κεντρική
Ευρώπη.

Αυτές οι συγκρούσεις κατά τους ιστορικούς της ΛΔΓ χαρακτηρίζονται από την
εξέγερση της μεσαίας τάξης ενάντια στις δομές της φεουδαλικής κοινωνίας, οι οποίες
έθεταν εμπόδια στις δραστηριότητες της και περιόριζαν την περαιτέρω ανάπτυξη των

1
Χομπσμπάουμ Έρικ: Από την φεουδαρχία στον καπιταλισμό. Στο συλλογικό: Η μετάβαση από την
φεουδαρχία στον καπιταλισμό. Αθήνα: εκδόσεις Θεμέλιο 2010. σ. 233
2
Την άνοιξη του 1476 ο μέχρι τότε άσημος βοσκός Hans Böhm θα αρχίσει να κηρύττει τον Λόγο του
Θεού, καλώντας τους ανθρώπους σε προσκυνηματικό ταξίδι προς την πόλη του Niklashausen στη
βόρεια Βάδη, υποσχόμενος στο όνομα της Παρθένου Μαρίας την άφεση όλων των αμαρτιών τους.
Κήρυττε επίσης την κοινωνική ισότητα των ανθρώπων και την κοινοκτημοσύνη, υποσχόμενος ότι η
ματαιοδοξία και η ακόρεστη απληστία των αρχόντων και του ανώτερου κλήρου θα βρεθεί
αντιμέτωπη με την Θεία Δίκη. Μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα θα συσπειρώσει μεγάλο αριθμό
ακολούθων γεγονός που θα προκαλέσει την αντίδραση των αρχών με αποτέλεσμα στις 19 Ιουλίου
του ίδιου έτους να οδηγηθεί στην πυρά.
https://de.wikipedia.org/wiki/Hans_B%C3%B6hm_(Pauker_von_Niklashausen) 24/10/2017

5
 παραγωγικών δυνάμεων, άρα και την μετάβαση στον καπιταλισμό. Εντός αυτού του
πλαισίου η Μεταρρύθμιση του Λούθηρου εκλαμβάνεται ως έκφραση των ιδεολογικών
σχεδίων της αστικής τάξης σε θρησκευτικό επίπεδο, καθώς παρέχει στα ανερχόμενα
μεσαία στρώματα την φτηνή σωτηρία που αποζητούσαν. Αλλά και ο πόλεμος των
χωρικών θεωρούνταν πως εξυπηρετούσε αστικά σχέδια, καθώς στόχευε στην εδαφική
ενοποίηση της Γερμανίας.

Έχοντας εξαρχής αποδεχτεί την θεωρία των σταδίων και την άποψη περί της
γραμμικής εξέλιξης της ιστορίας πίστευαν θεωρούσαν πως η (πολιτική) επανάσταση
ενάντια στην φεουδαλική τάξη δεν μπορούσε παρά να ήταν μια αστική επανάσταση,
δηλαδή ένα κίνημα που να αποτελεί έκφραση των συμφερόντων των αστών. Σύμφωνα
με τις αναλύσεις τους καθώς τόσο η Μεταρρύθμιση όσο και ο πόλεμος των χωρικών
επειδή στρέφονταν στον πυρήνα τους ενάντια στο φεουδαλικό σύστημα και στην
Εκκλησία, που ήταν άλλωστε και ο μεγαλύτερος φεουδάρχης, θα πρέπει να
παρατηρηθούν ενιαία και να οριστούν ως «αστική επανάσταση».

Οι ρίζες αυτής της ανάλυσης θα πρέπει να αναζητηθούν πίσω στον Ένγκελς ο

οποίος το 1850 θα χαρακτηρίσει την Μεταρρύθμιση ως «αστικό κίνημα» και τον πόλεμο
των χωρικών ως επανάσταση ή απόπειρα για επανάσταση. Στα 1873-74 θα κάνει λόγο
για «αστικό – θρησκευτική επανάσταση», ενώ το 1884 για «επανάσταση νούμερο ένα
της αστικής τάξης», η οποία είχε δύο φάσεις: την Μεταρρύθμιση και τον Πόλεμο των
Χωρικών. Το 1892 αναφερόμενος και πάλι στην Μεταρρύθμιση θα την προσδιορίσει ως
μια από τις τρεις καθοριστικές μάχες της αστικής τάξης ενάντια στον φεουδαλισμό.3 Στις
αναλύσεις αυτές ο Λούθηρος περιγράφεται με ιδιαίτερα αρνητικούς τόνους με τον
Ένγκελς να τον κατηγορεί ότι πρόδωσε το ίδιο του το κίνημα. Επιδίωξη του ήταν να
καταδείξει ότι η αστική τάξη έχει διαχρονικά την τάση να προδίδει τους αγώνες για
κοινωνική αλλαγή, ακόμα και σε μια εποχή που δεν ήταν ακόμα η κυρίαρχη τάξη και
παράλληλα ότι η Γερμανία διέθετε την δική της επαναστατική παράδοση. Κατά τον
Ένγκελς τα αιτήματα για ενιαίο νόμισμα και κοινές μονάδες μέτρησης όπως και για την
άρση των εσωτερικών δασμών εντός των αυτοκρατορικών εδαφών αντιστοιχούσαν
περισσότερο στα συμφέροντα των αστών παρά των αγροτών. 4 Τα αιτήματα των

3
Vogler Günter: Das Konzept „deutsche frühbürgerliche Revolution" Genese - Aspekte - kritische
Bilanz.
https://leibnizsozietaet.de/wp-content/uploads/2012/11/06_vogler1.pdf σ. 89 01.10.2017
4
Müller Laurenz: Diktatur und Revolution: Reformation und Bauernkrieg in der
Geschichtswissenschaft des Dritten Reiches und der DDR. Στουτγάρδη: Lucius & Lucius Verlag 2004
σ. 35

6
 τελευταίων αποτυπώνονται στο πρόγραμμα των εξεγερμένων της Θουριγγίας, ηγέτης
των οποίων ήταν ο Τόμας Μίνστερ. Καθώς όμως ο Ένγκελς δεν ορίζει «καθήκοντα» για
τις τάξεις λείπει σε αυτόν και κάθε αναφορά σε έναν ιστορικό ρόλο της αστικής τάξης,
ενώ δεν θα πρέπει να παραβλεφθεί το γεγονός ότι αποδίδει την κατηγορία της
προδοσίας τόσο στους φεουδάρχες και τους ιππότες, όσο και στους ίδιους τους
αγρότες.5 Ταυτόχρονα αρνείται και να τραβήξει μια ευθεία γραμμή από την οικονομική
βάση στην διανοητική υπερδομή, θεωρώντας ότι η μεταξύ τους σχέση είναι σχέση
αλληλεπίδρασης, αν και αλληλεπίδρασης άνισων δυνάμεων. Ο οικονομικός αν και δεν
είναι ο μόνος είναι σύμφωνα με την άποψη του ο τελικά καθοριστικός παράγοντας, με
τις μεγάλες ιστορικές τομές να εξηγούνται μόνο με οικονομικούς όρους. 6 Όπως όμως
επισημαίνει σε ένα γράμμα του προς τον Joseph Bloch στις 9 Σεπτεμβρίου του 1890 η
νεότερη γενιά μαρξιστών έδινε υπερβολική σημασία στην οικονομική πλευρά των
γεγονότων,7 ένα λάθος στο οποίο θα υποπέσουν αργότερα και οι ανατολικογερμανοί
ιστορικοί.

Το 1934 οι σοβιετικοί ιστορικοί Pakul και Semjonov θα θέσουν το ερώτημα εάν

(και σε πιο βαθμό) ισχύουν για την ρωσική ιστορία τα ίδια κριτήρια και η ίδια
περιοδολόγηση με την ευρωπαϊκή και συγκεκριμένα αν η Ρωσία του 18ου αιώνα είχε να
παρουσιάσει την δική της επανάσταση, όπως η Αγγλία και η Γαλλία. Τον όρο «πρώιμη
αστική επανάσταση» όμως θα τον εισάγει στην ιστοριογραφική συζήτηση ο
συμπατριώτης τους Μ.Μ. Smirin το 1947, ο οποίος είναι μάλλον και ο πρώτος που θα
συμπεριλάβει τον πόλεμο των χωρικών στον κύκλο των αστικών επαναστάσεων.

Το 1957 θα ξεσπάσει στη Σοβιετική Ένωση μια ιστοριογραφική διαμάχη

αναφορικά με τον χαρακτήρα της Μεταρρύθμισης και του πολέμου των χωρικών και για
το εάν αποτελούν δύο φάσεις της ίδιας επανάστασης. Σε ένα άρθρο της που
δημοσιεύτηκε εκείνη την χρονιά η Olga Tschaikoskowskaja θα αμφισβητήσει την
προσμέτρηση των δύο αυτών γεγονότων στον κύκλο των ευρωπαϊκών αστικών
επαναστάσεων, υποστηρίζοντας πως στην Γερμανία των αρχών του 16ου αιώνα δεν
3

5
Möbius Sascha: Friedrich Engels und der Bauernkrieg in der Historiographie der DDR.
https://publishup.uni-potsdam.de/opus4-
ubp/frontdoor/deliver/index/docId/2614/file/MGFN_7_2003_2_btr02.pdf σ. 181 12.07.2017
6
Rigby H. Stephen: Historical Materialism:
Social Structure and Social Change in the Middle Ages. σ. 509
7
Lohse Bernhard: The Marxist Interpretation of Luther and Muentzer
https://es.scribd.com/document/338548061/The-Marxist-Interpretation-of-Luther-and-Muentzer-
Bernhard-Lohse σ. 349 10.07.2017

7
 παρατηρείται ούτε επαρκής καπιταλιστική ανάπτυξη, ούτε εντοπίζεται η παρουσία μιας
σχηματισμένης αστικής τάξης. Κατά την γνώμη της δεν αποτελούν έτσι την κορύφωση
της γερμανικής μεσαιωνικής ιστορίας, απλώς τυχαίνει να συμπίπτουν χρονικά. Ενώ η
Μεταρρύθμιση, υποστηρίζει, είναι ένα κοινωνικό και ιδεολογικό κίνημα της αστικής
τάξης σε ένα συγκεκριμένο στάδιο της εξέλιξης της, το οποίο δεν κατευθύνεται συνολικά
ενάντια στον φεουδαλισμό αλλά μιας εκ των δομών του, την καθολική εκκλησία, ο
πόλεμος των χωρικών αντίθετα είναι ένα καθαρά αντιφεουδαλικό κίνημα. Σύμφωνα με
την Tschaikoskowskaja τα δύο αυτά κινήματα μπορούσαν να καταλήξουν σε μια αστική
επανάσταση εάν είχαν θέσει σαν κοινό σκοπό τους την πτώση του φεουδαλισμού,
καθώς όμως η στοχοθεσία τους ήταν διαφορετική οδηγήθηκαν και τα δύο στην ήττα.8 Η
άποψη της αυτή θα συναντήσει την σκληρή κριτική των συναδέλφων της παραμένοντας
περιθωριακή και πολύ σύντομα η ιστοριογραφική αυτή αντιπαράθεση θα τερματιστεί.

Στην γερμανική ιστοριογραφία ο πρώτος που θα κάνει χρήση του όρου «πρώιμη
αστική» (frühbürgerliche) θα είναι ο Leo Koffer το 1948. Η προσθήκη του όρου
«επανάσταση» ανάγεται πιθανότατα στον Alfred Meusel, ο οποίος στο έργο του «Ο
Θωμάς Μίνστερ και η εποχή του» (Thomas Müntzer und seine Zeit) το οποίο θα
κυκλοφορήσει το 1952 αντιλαμβάνεται την Μεταρρύθμιση και τον πόλεμο των χωρικών
ως δύο στάδια του ίδιου κινήματος. Σύμφωνα με την άποψη του επρόκειτο για μια
επανάσταση, φορέας της οποίας μπορεί να μην ήταν η αστική τάξη, ήταν όμως εκείνη
που ευνοήθηκε από αυτήν. Στην περίπτωση που οι αγρότες και οι πληβείοι είχαν
επικρατήσει στον πόλεμο των χωρικών θα διαμορφώνονταν οι όροι για την οργάνωση
της κοινωνίας σύμφωνα με τα αστικά – καπιταλιστικά πρότυπα. Ο «αστικός» της
χαρακτήρας προκύπτει έτσι από την τοποθέτηση και των δύο γεγονότων στην
μακραίωνη διαδικασία μετάβασης από την φεουδαρχία στον καπιταλισμό και την
αστική εξουσία.9 Εξαιτίας όμως της διαίρεσης και της λιποταξίας της αστικής τάξης (που
δεν έχει ακόμα σχηματιστεί σε μια ενιαία καπιταλιστική τάξη) η μετάβαση δεν θα
πραγματοποιηθεί σε εκείνο τον χρονικό σημείο. Το παράδοξο μιας αστικής
επανάστασης χωρίς αστική τάξη εξηγείται από τους ιστορικούς της ΛΔΓ με το σχήμα της
«ηγεμονικής υποκατάστασης» (Hegemonie – Substitution), το οποίο στηρίζεται στο έργο
του Λένιν σχετικά με τις «δύο τακτικές της σοσιαλδημοκρατίας στη δημοκρατική
επανάσταση». Το γεγονός όμως ότι με αυτόν τον τρόπο αποδίδονται στον πόλεμο των
χωρικών εθνικά και αντιφεουδαλικά χαρακτηριστικά ήταν από πολλές πλευρές
προβληματικό, δημιουργώντας ανυπέρβλητα εμπόδια στο έργο των ιστορικών.

8
Vogler Günter: Das Konzept „deutsche frühbürgerliche Revolution" Genese - Aspekte - kritische
Bilanz.
https://leibnizsozietaet.de/wp-content/uploads/2012/11/06_vogler1.pdf σ. 98 – 99 01.10.2017
9
Möbius Sascha: Friedrich Engels und der Bauernkrieg in der Historiographie der DDR.
https://publishup.uni-potsdam.de/opus4-
ubp/frontdoor/deliver/index/docId/2614/file/MGFN_7_2003_2_btr02.pdf σ. 178 12.07.2017

8
 Η διάσπαση της αυτοκρατορίας του Καρόλου του 5ου ως συνέπεια της
Μεταρρύθμισης σε συνδυασμό με την επικράτηση της στην Αγγλία και την Σκανδιναβία
θεωρείται ότι δημιουργεί σε διεθνές επίπεδο ευνοϊκές πολιτικές και ιδεολογικές
συνθήκες για την εκδήλωση του δεύτερου κύματος στον κύκλο της (ευρωπαϊκής)
πρώιμης αστικής επανάστασης, την ολλανδική επανάσταση. Στην Γερμανία αντίθετα θα
είναι το φεουδαλικό κράτος του 16ου και του 17ου αιώνα που ανέλαβε να επιτελέσει τα
καθήκοντα που δεν ήταν ακόμα σε θέση να εκπληρωθούν από την «επανάσταση από τα
κάτω». Η προσοχή των ανατολικογερμανών ιστορικών θα στρέφεται έτσι όλο και
περισσότερο στην διεθνή διάσταση της Μεταρρύθμισης και του πολέμου των χωρικών,
κάτι που θα οδηγήσει και στην υπονόμευση του ίδιου του σχήματος της «πρώιμης
αστικής επανάστασης».

9
2. Η πρώτη περίοδος της ανατολικογερμανικής
ιστοριογραφίας

Ήδη από τις απαρχές της κατά το β’ μισό του 19ο αιώνα η μαρξιστική
ιστοριογραφία είχε υιοθετήσει την άποψη ότι δύο γραμμές διέτρεχαν την γερμανική
ιστορία. Η «προοδευτική» ξεκινούσε από τον πόλεμο των χωρικών, οδηγούσε στο 1848
και κατέληγε στην επανάσταση του Νοεμβρίου του 1919, ενώ η «αντιδραστική» άρχιζε
από τον Λούθηρο και έφτανε μέχρι τον Μπίσμαρκ και το πρωσικό κράτος. 1

Η επικράτηση των εθνικοσοσιαλιστών το 1933 θα κλονίσει την πίστη πολλών

κομμουνιστών στην απρόσκοπτη πορεία της ανθρωπότητας προς τον σοσιαλισμό.
Πολλοί από τους ιστορικούς του κομμουνιστικού κόμματος που είχαν καταφύγει στο
εξωτερικό να αναρωτηθούν εάν τελικά η γερμανική ιστορία δεν είναι παρά μια «ιστορία
της μιζέριας» (Geschichte der Misere),2 η οποία δεν άφηνε περιθώρια για την
επικράτηση των «προοδευτικών» δυνάμεων. Με την ίδρυση της ΛΔΓ όμως η συζήτηση
αυτή θα εγκαταλειφθεί καθώς στο επίκεντρο έμπαινε τώρα το ερώτημα σχετικά με την
συμβολή της ιστορίας στην δημιουργία της νέας κοινωνίας, στην οποία τα
«προοδευτικά» στοιχεία έμοιαζε να επικρατούν για πρώτη φορά. Ολοκληρωνόταν έτσι
μια γραμμή που οδηγούσε από τον Μίνστερ στον Καρλ Μαρξ, τον Αούγκουστ Μπέμπελ,
τον Καρλ Λήμπκνεχτ και τον Ερνστ Τέλμαν στους ηγέτες της ΛΔΓ και ίσως και στους
ανώνυμους εργαζόμενους φτωχούς σε δεύτερο επίπεδο. 3

Η σημασία που αποκτούσε για το νεαρό κράτος το πεδίο της ιστορικής έρευνας
οδήγησε στην άμεση υπαγωγή των φορέων της στην κεντρική επιτροπή του ενιαίου
σοσιαλιστικού κόμματος. Το βασικό ινστιτούτο που θα συντονίζει την έρευνα και την
διδασκαλία της ιστορίας θα είναι το «συμβούλιο για την επιστήμη της ιστορίας» (Rat für
Geschichtswissenschaft), το οποίο θα συνεργάζεται στενά με την Ακαδημία Κοινωνικών
Επιστημών (η οποία και αυτή υπαγόταν στην Κεντρική Επιτροπή του κόμματος) αλλά και
το Ινστιτούτο Μαρξισμού – Λενινισμού της ΕΣΣΔ. Η προσχώρηση των δύο Γερμανιών στα
δύο αντίπαλα στρατιωτικά μπλοκ το1955 θα αυξήσει ακόμα περισσότερο την ανάγκη
συγκρότησης μιας ξεχωριστής ιστορικής αφήγησης, πάνω στην οποία θα μπορούσαν να
στηριχθούν και οι επιλογές της πολιτικής ηγεσίας.4

5
Kowalczuk Ilko-Sascha: Legitimation eines neuen Staates: Parteiarbeiter an der historischen Front .
Geschichtswissenschaft in der SBZ/DDR 1945 bis 1961. Βερολίνο: εκδόσεις Ch. Links 2000 σ. 40
2
ό, π, σ. 44
3
Iggers Georg: Marxist Historiography in Transformation. New Orientations in Resent East German
Historiography. Νέα Υόρκη, Οξφόρδη: εκδόσεις Berg Publishers 1991 σ. 10 -11
4
Το 1961 γύρω στο 90% των 200 ιστορικών που εργάζονταν στα πανεπιστήμια της ΛΔΓ ήταν μέλη
του ενιαίου σοσιαλιστικού κόμματος (SED) ενώ στα άλλα ινστιτούτα που ασχολούνταν με την
ιστορική έρευνα το ποσοστό αυτό ήταν ακόμα μεγαλύτερο.
Kowalczuk 2000: σ. 245

10
 Εντός αυτής της αφήγησης ιδιαίτερη σημασία θα αποκτήσει η μορφή του Τόμας
Μίνστερ 5 ο οποίος, ιδίως κατά τις δεκαετίες του ’50 και του ’60, δεν γινόταν αντιληπτός
ως θεολόγος αλλά επιδιωκόταν να παρουσιαστεί ως ο πρώτος Γερμανός επαναστάτης,
εκφραστής του κομμουνιστικού οράματος και του αιτήματος για την γερμανική
ενοποίηση. Μετατράπηκε έτσι σε έναν λενινιστικού τύπου ηγέτη που οι αιτίες της
αποτυχίας του δεν οφειλόταν στον ίδιο αλλά στην ιστορική συγκυρία.6 Μέχρι και το
1965 η ήττα της πρώιμης αστικής επανάστασης θα αποδίδεται έτσι στην Μεταρρύθμιση
δηλαδή στην θεολογία και στον Μαρτίνο Λούθηρο, ο οποίος όπως και η τάξη του η
αστική παρουσιαζόταν ως «δεξιός» και ως «προδότης». 7

Η σοσιαλεπαναστατική ερμηνεία του Ευαγγελίου από τον Μίνστερ αντίθετα

προσέφερε την γενική ιδεολογία χάρη στην οποία έγινε δυνατή η ενοποίηση των
διαφορετικών ιδεολογικών και τοπικών συμφερόντων προς την κατεύθυνση της εθνικής
ενοποίησης. Καθώς η δράση του επικεντρώθηκε στην Σαξονία και την Θουριγγία, σε
περιοχές δηλαδή που τώρα άνηκαν στην Ανατολική Γερμανία, η προσωπικότητα του
αποκτούσε ιδιαίτερη σημασία στην προσπάθεια απόδειξης ή μάλλον συγκρότησης μιας
αυτοτελούς ανατολικογερμανικής ιστορικής παράδοσης.

Το εθνικό – υλιστικό σχήμα που ήταν κυρίαρχο μέχρι και περίπου το 1965
έβλεπε τις αιτίες αυτής της επανάστασης στην όξυνση των αντιθέσεων μεταξύ
καπιταλιστών και φεουδαρχών που οδήγησε σε μια πανγερμανική κρίση. Στηριζόταν
στην ανάλυση του Λένιν σύμφωνα με την οποία η επανάσταση είναι αδύνατη χωρίς την
ύπαρξη μιας πανεθνικής κρίσης, η οποία θα αγγίζει τόσο τους εκμεταλλευτές όσο και
τους εκμεταλλευόμενους. 8 Στόχος της ήταν η υπέρβαση του βασικού εμποδίου στην
ανάπτυξη του καπιταλισμού στην περιοχή, δηλαδή της εθνικής πολυδιάσπασης, μέσω
της δημιουργίας ενός κεντρικού εθνικού κράτους, βασικό εθνικό και κοινωνικό καθήκον
του οποίου θα ήταν η εξάλειψη της φεουδαλικής νομοθεσίας.
6

5
Ο Ένγκελς δεν έκρυβε τον θαυμασμό του για τον Γερμανό χιλιαστή προφήτη, τις ιδέες του οποίου
περιέγραφε ως «οιονεί κομμουνιστικές» και «θρησκευτικό – επαναστατικές».
Löwy Michael: Ο Φρίντριχ Ένγκελς για την θρησκεία και την ταξική πάλη. σ. 4
6
Müller 2004: σ. 287
7
Ήδη κατά την διάρκεια του πολέμου ο Alexander Abusch από την μεξικανική αυτοεξορία του θα
συνδέσει τον αντιδραστικό χαρακτήρα της Πρωσίας και των ηγετών της (δηλαδή του Φρειδερίκου
του Μέγα και του Μπίσμαρκ) με τον Χίτλερ, τραβώντας μια γραμμή η οποία πήγαινε πίσω στην
υποταγή του Λούθηρου στους πρίγκιπες.
Kowalczuk 2000: σ. 45
8
Vogler Günter: Das Konzept „deutsche frühbürgerliche Revolution" Genese - Aspekte - kritische
Bilanz.
https://leibnizsozietaet.de/wp-content/uploads/2012/11/06_vogler1.pdf σ. 97 01.10.2017

11
 Το γεγονός ότι αυτή η θεώρηση δημιουργούσε μια υπεριστορική μίξη πρώιμης
αστικής επανάστασης και κομμουνιστικής ιδεολογίας δεν φαίνεται να απασχολούσε
ιδιαίτερα, καθώς στόχος ήταν η παροχή μιας κλειστής και ξεκάθαρης άρα και κοινωνικά
αποτελεσματικής κοσμοθεώρησης στους εργαζομένους. Η ιστορία εκλαμβανόταν έτσι
κυρίως ως διαδικασία ανάπτυξης των ανθρώπινων παραγωγικών δυνάμεων, η οποία
είναι εκείνη που διαμορφώνει την κοινωνία και κάνει τις κοινωνικές τάξεις
αποτυχημένες ή επιτυχημένες,9 με τις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής να
εμφανίζονται επειδή ευνοούν περισσότερο την παραγωγική ανάπτυξη. Ο Καρλ Μαρξ
είχε βέβαια επισημάνει πως οι εποχιακές αλλαγές είναι σχετικά ανεξάρτητες από τον
χαρακτήρα των παραγωγικών δυνάμεων, η άποψη του αυτή όμως θα αγνοηθεί. Το ίδιο
θα αγνοηθεί, τουλάχιστον μέχρι την δεκαετία του 1980, και η έρευνα του μαρξιστή
ιστορικού Ernst Bloch, ο οποίος πριν από τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο είχε αντιληφθεί τον
Λούθηρο ως θεολόγο. Σε μια περίοδο όμως που ακόμα και μια προσωπική επιλογή,
όπως εκείνης του πατέρα της Μεταρρύθμισης να γίνει μοναχός, αποδιδόταν στην
σοβούσα κοινωνική κρίση, αφού έπρεπε να ερμηνευτεί σύμφωνα με μαρξιστικά
κριτήρια, 10 τέτοιες απόψεις δεν ταίριαζαν με την κυρίαρχη αφήγηση.

9
Katz Claudio J.: Karl Marx on the transition from feudalism to capitalism.
https://libcom.org/files/feudalism%20to%20capitalism.pdf σ. 363 – 364 24.10.2017
10
Lohse Bernhard: The Marxist Interpretation of Luther and Muentzer
https://es.scribd.com/document/338548061/The-Marxist-Interpretation-of-Luther-and-Muentzer-
Bernhard-Lohse σ. 350 10.07.2017

12
 3. Η άποψη του ο Max Steinmetz

Ο σημαντικότερος εκπρόσωπος αυτής της πρώτης γενιάς ιστορικών και

κληρονόμος των απόψεων του Meusel θα είναι ο Max Steinmetz, ο οποίος θα
κατασκευάσει το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο Λούθηρος και Μίνστερ
τοποθετούνται ο ένας απέναντι στον άλλον. Το 1960 θα υποστηρίξει ότι τα γεγονότα που
διαδραματίζονται μεταξύ των απαρχών της Μεταρρύθμισης το 1517 και του τέλους του
Πολέμου των Χωρικών παρουσιάζουν με πλήρη καθαρότητα τα τυπικά εξελικτικά στάδια
μιας αστικής επανάστασης. Στόχος της ήταν η δημιουργία μιας ενιαίας Γερμανίας και η
εξάλειψη όλων των στοιχείων που αντιτίθονταν στην ενότητα του υπό διαμόρφωση
έθνους και η καταστροφή του φεουδαλισμού, ο οποίος εμπόδιζε κάθε περαιτέρω
εξέλιξη.1

Σύμφωνα με τον Steinmetz το πρώτο στάδιο της επαναστατικής εξέλιξης ήταν το

εθνικό αντί-ρωμαϊκό κίνημα μέσα στο οποίο ο Λούθηρος κατάφερε να συσπειρώσει
γύρω του όλες τις αντιπολιτευόμενες δυνάμεις. Κατά την πρώιμη φάση της
Μεταρρύθμισης οι πόλεις, ιδίως οι αυτοκρατορικές που κατείχαν μεγάλες εκτάσεις γης,
χρησιμοποίησαν την δύναμη τους για να αναλάβουν εξουσίες που κατείχε η καθολική
εκκλησία, επιχειρώντας να δημιουργήσουν μια εκκλησία η οποία θα αντιστοιχούσε στα
οικονομικά συμφέροντα της αστικής τάξης. Η τάξη αυτή όμως ήταν ακόμα πολύ
αδύναμη ώστε να γίνει και τάξη ηγεμονική και εξαιτίας του γεγονότος αυτού τα
κινήματα στις πόλεις δεν συνδέθηκαν με τους αγρότες. Το αργότερο με το ξέσπασμα του
πολέμου των χωρικών έγινε φανερό πως τα ανώτερα στρώματα των πόλεων δεν ήταν
διατεθειμένα να μοιράσουν την νέα τους εξουσία με τους φτωχούς μεροκαματιάρηδες,
τους φτωχοποιημένους τεχνίτες και τους πληβείους των προαστίων, 2 με αποτέλεσμα
κατά το δεύτερο του στάδιο το κίνημα να διασπαστεί. Από τον αγώνα για την
μεταρρύθμιση της εκκλησίας θα ξεπηδήσει έτσι ένα νέο κίνημα, η αποκαλούμενη «λαϊκή
Μεταρρύθμιση»,3 με τον Τόμας Μίνστερ να διαμορφώνει μια επαναστατική ιδεολογία
και ένα ξεχωριστό επαναστατικό κόμμα. Ο μεγάλος γερμανικός πόλεμος των χωρικών
αποτελεί κατά τον Steinmetz το τρίτο στάδιο της πρώιμης αστικής επανάστασης, που θα
βρει τον επίλογο της στο κίνημα των Βαπτιστών.

1
Vogler Günter: Das Konzept „deutsche frühbürgerliche Revolution" Genese - Aspekte - kritische
Bilanz.
https://leibnizsozietaet.de/wp-content/uploads/2012/11/06_vogler1.pdf σ. 93 01.10.2017
2
Möbius Sascha: Friedrich Engels und der Bauernkrieg in der Historiographie der DDR.
https://publishup.uni-potsdam.de/opus4-
ubp/frontdoor/deliver/index/docId/2614/file/MGFN_7_2003_2_btr02.pdf σ. 177 - 178 12.07.2017
3
Lohse Bernhard: The Marxist Interpretation of Luther and Muentzer
https://es.scribd.com/document/338548061/The-Marxist-Interpretation-of-Luther-and-Muentzer-
Bernhard-Lohse σ. 346 10.07.2017

13
 Στηριζόμενος στην προαναφερθείσα ανάλυση του Λένιν για την σχέση
πανεθνικής κρίσης και επανάστασης πίστευε ότι η αρχή αυτής της κρίσης εντοπίζεται
στα μέσα του 15ου αιώνα, όπου και βλέπει να εμφανίζονται τα πρώτα ίχνη ενός
καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής στην βιομηχανία υφασμάτων και στην εξόρυξη. Η
εξέλιξη αυτή, πάντα κατά την άποψη του, οδηγεί στην εμφάνιση ενός νέου κοινωνικού
στρώματος, αυτού των πληβείων, ενώ ο εντεινόμενος εκχρηματισμός της οικονομίας
εντείνει την εκμετάλλευση των αγροτών σε ολόκληρη την Δύση, απόρροια του
γεγονότος ότι ο φεουδαρχισμός εισέρχεται σε περίοδο οικονομικής κρίσης.

Η κρίση αυτή αναγκαστικά θα έβρισκε την κορύφωση της στην γερμανική

αυτοκρατορία εξαιτίας του γεγονότος ότι σε αντίθεση με τους γείτονες δεν διέθετε
ενιαίες κρατικές δομές ενώ σύμφωνα με τους νόμους της ιστορικής εξέλιξης έπρεπε να
παραγάγει ένα εθνικό κράτος.4 Το 1965 θα αναφέρει πως «αστικότητα είναι η γενική
τάση της εξέλιξης κάθε επαναστατικού κινήματος σε αυτήν την περίοδο που
αναγκαστικά πρέπει να μετατραπεί σε αστική επανάσταση, καθώς η εξέλιξη των υλικών
παραγωγικών δυνάμεων της κοινωνίας ερχόταν σε αντίφαση με τις ξεπερασμένες
σχέσεις παραγωγής και αυτή η αστική επανάσταση είναι η μόνη δυνατή επαναστατική
λύση κάτω από τις συνθήκες του αναδυόμενου καπιταλισμού».5

Η επανάσταση αυτή παρουσιάζεται ως η πρώτη απόπειρα των λαϊκών μαζών να

δημιουργήσουν ένα ενιαίο εθνικό κράτος «από τα κάτω»,6 ενώ η παρέμβαση του
Μίνστερ αποτελεί την κορυφαία στιγμή άσκησης εθνικής πολιτικής στην γερμανική
ιστορία. Ο Steinmetz επιχειρούσε με αυτόν τον τρόπο να αποδείξει ότι και στην
Γερμανία οι λαϊκές μάζες μπορούσαν να επικαλεστούν μια επαναστατική παράδοση και
παράλληλα ότι η χώρα διέθετε την δική της εθνική επανάσταση.

Η ανάλυση του όμως, την οποία δεν κατάφερε άλλωστε να ολοκληρώσει,

παρουσιάζει ορισμένες σημαντικές προβληματικές. Η πολλαπλή κρίση της μεσαιωνικής
κοινωνίας αποδίδεται σε μια και μόνη αιτία, τις αλλαγές στην οικονομική σφαίρα, κατά
συνέπεια στην εξέλιξη των παραγωγικών δυνάμεων. Έτσι η θεολογία του Λούθηρου

4
Lohse Bernhard: The Marxist Interpretation of Luther and Muentzer
https://es.scribd.com/document/338548061/The-Marxist-Interpretation-of-Luther-and-Muentzer-
Bernhard-Lohse σ. 346 10.07.2017
5
Vogler Günter: Das Konzept „deutsche frühbürgerliche Revolution" Genese - Aspekte - kritische
Bilanz.
https://leibnizsozietaet.de/wp-content/uploads/2012/11/06_vogler1.pdf σ. 96 01.10.2017
6
Brady A. Jr.: The Protestant Reformation in German History.
https://www.ghi-
dc.org/fileadmin/user_upload/GHI_Washington/PDFs/Occasional_Papers/The_Protestant_Reformati
on.pdf σ. 20 24.10.2017

14
 αποτελεί την «θεολογική έκφραση του οικονομικού και πολιτικού αγώνα μεταξύ της
αστικής τάξης και των μαζών των ανθρώπων ενάντια στην εκκλησία του Πάπα που
διοικούνταν από την Ρώμη και εμπόδιζε κάθε κοινωνική πρόοδο». 7 Όμως η αστική τάξη
που οδηγεί την πάλη ενάντια στην απολυταρχία είναι μια αντιδραστική τάξη, με τον
Steinmetz να της προσδίδει ένα δομικό χαρακτηριστικό, την τάση για προδοσία και
οπορτουνισμό.8 Σε αντίθεση με τον Meusel που θεωρούσε ότι αρχικά ο Λούθηρος έπαιζε
θετικό ρόλο προτού γίνει αντεπαναστάτης, θεωρεί ότι η συμβολή του πατέρα της
Μεταρρύθμισης ήταν από την αρχή αρνητική. Προβληματικό στην ανάλυση του είναι
επίσης το γεγονός ότι προσμετρά τόσο τον Ζβίγκιλο όσο και τον Καλβίνο στην πρώιμη
αστική επανάσταση, δηλαδή ρεύματα που στην πραγματικότητα λίγα κοινά είχαν μεταξύ
τους.
10

7
Lohse Bernhard: The Marxist Interpretation of Luther and Muentzer
https://es.scribd.com/document/338548061/The-Marxist-Interpretation-of-Luther-and-Muentzer-
Bernhard-Lohse σ. 350 10.07.2017
8
Möbius Sascha: Friedrich Engels und der Bauernkrieg in der Historiographie der DDR.
https://publishup.uni-potsdam.de/opus4-
ubp/frontdoor/deliver/index/docId/2614/file/MGFN_7_2003_2_btr02.pdf σ. 185 12.07.2017

15
 4. Η β’ περίοδος της ανατολικογερμανικής ιστοριογραφίας

Οι απόψεις του Steinmetz σύντομα θα συναντήσουν την κριτική των

συναδέλφων του, πολλοί από τους οποίους είχαν υπάρξει και μαθητές του. Ήδη το 1967
η ερμηνεία του όρου «πρώιμη αστική επανάσταση» θα έχει γνωρίσει σημαντικούς
μετασχηματισμούς, με τους νεότερους ιστορικούς να αμφισβητούν την ανάλυση ότι ο
αγώνας της αστικής τάξης στόχευε στην εθνική ενοποίηση του γερμανικού χώρου. Το
ίδιο θα αμφισβητηθεί και η αντίληψη που θεωρούσε την αστική τάξη της πρώιμης
Νεοτερικότητας ως πρόδρομο της σύγχρονης αστικής τάξης. Σταδιακά θα επικρατήσει
έτσι μια πιο «πλατιά» ερμηνεία της ιστορίας, μεταξύ άλλων και εξαιτίας του γεγονότος
ότι σε κεντρικό πολιτικό επίπεδο υιοθετείται η αντίληψη πως «μια εργατική τάξη που
ασκεί την εξουσία, που αντιπροσωπεύει τα συμφέροντα και των άλλων τάξεων, έχει μια
πιο πλατιά ματιά πάνω στο παρελθόν από μια που βρίσκεται στην πάλη για την
κατάκτηση της εξουσίας».1 Σύμφωνα με αυτή τη λογική καθώς οι εργάτες κατέχουν
πλέον τα μέσα παραγωγής, καθορίζουν και τον όρο της πατρίδας, προσδίδοντας του νέο
νόημα.

Καθώς όμως ούτε ο αντιφασισμός ούτε και ο σοσιαλισμός απέκτησαν ποτέ από
μόνοι τους την ευρεία αποδοχή που θα επέτρεπε να λειτουργήσουν ως οι βασικές
ιδεολογίες νομιμοποίησης του σοσιαλιστικού κράτους, εκείνα όλο και περισσότερο θα
αναζητηθούν σε «εικόνες και πρακτικές της πατρίδας».2 Η προσπάθεια ανάδειξης των
διαφορετικών τοπικών πρακτικών και παραδόσεων, οι οποίες χαρακτηρίζονται ως
«υψηλή τέχνη», συνιστά έναν τοπικισμό ο οποίος ερχόταν σε αντίθεση με το
συγκεντρωτικό κράτος. Την ώρα που οι επίσημες κρατικές τελετές συγκέντρωναν μικρό
δημόσιο ενδιαφέρον, οι τοπικές γιορτές άγγιζαν πλειοψηφία του πληθυσμού, που
ταυτιζόταν περισσότερο με την περιοχή του παρά με την Λαοκρατική Δημοκρατία.
Καθώς η προσπάθεια για την δημιουργία μιας καθημερινής σοσιαλιστικής κουλτούρας
είχε αποτύχει οι τάσεις αυτές θα ενισχυθούν, με τους λαογράφους να επιχειρούν να
αποδείξουν την ύπαρξη μιας συνέχεια πληβειακής ιστορίας στην ύπαιθρο, από την
εποχή του Πολέμου των Χωρικών.3

Η άνοδος του Έριχ Χόνεκερ στην εξουσία το 1971 θα συνοδευτεί από μια
προσπάθεια τονισμού της εθνικής αυτοτέλειας της ΛΔΓ έναντι της ΕΣΣΔ. Σε μια εποχή
που η οικονομία της χώρας παρουσίαζε απειλητική στασιμότητα και η βελτίωση των
σχέσεων με την Δυτική Γερμανία και η ετοιμότητα αποδοχής της ύπαρξης δύο
γερμανικών κρατών αύξανε την ανάγκη για την νομιμοποίηση του καθεστώτος σε
11

1
„Mit Herrn Luther ist alles in Butter“ Wie die SED den 500. Geburtstag des Reformators feiert.
http://www.spiegel.de/spiegel/print/d-14018281.html 24.10.2017
2
Palmowski Jan: Die Erfindung der sozialistischen Nation. Heimat und Politik im DDR – Alltag.
Βερολίνο: εκδόσεις Ch. Link 2016 σ. 13 - 14
3
Iggers 1991: σ. 19

16
 ιδεολογικό επίπεδο. Αυτό θα αποτυπωθεί και στην αναβάθμιση των σχέσεων μεταξύ
του κράτους και των ευαγγελικών εκκλησιών, οι οποίες απολάμβαναν έναν υψηλό
βαθμό αυτονομίας καθώς επιδίωξη των αρχών ήταν να αποτελέσουν πόλους
ενσωμάτωσης του πληθυσμού.

Στο πεδίο της ιστορικής έρευνας, ενώ οι οικονομικοί ιστορικοί επικεντρώνονταν

στην συγκέντρωση ποσοτικών δεδομένων και την δημιουργία οικονομικών μοντέλων
ποσοτικής ανάπτυξης, συγκροτώντας μια ιστορία του εργατικού κινήματος «από τα
πάνω», παρατηρείται παράλληλα μια στροφή προς την εμπειρική μελέτη της κοινωνίας
και της κουλτούρας, με την υιοθέτηση των όρων «κοινωνική» και «πολιτισμική»
ιστορία.4 Από τα μέσα της δεκαετίας του ’70, όταν και θα ξανατεθεί το ερώτημα του
έθνους (και της εθνικής ταυτότητας) θα έρθει στην επικαιρότητα και το ζήτημα της
αυτοκρατορικής κληρονομιάς της Πρωσίας και της Σαξονίας. Οι αντιλήψεις σχετικά με
τον χαρακτήρα του πρωσικού κράτους θα μεταστραφούν καθώς απομακρυνόμαστε από
ένα σχήμα που έβλεπε την Πρωσία ως ενσάρκωση του επιθετικού, εκμεταλλευτικού και
κοινωνικά άδικού ταξικού κράτους.5

Από τις αρχές του 19ου αιώνα, υποστηρίζουν οι ανατολικογερμανοί ιστορικοί, οι

Πρώσοι μεταρρυθμιστές είχαν επιταχύνει τις διαδικασίες του ιστορικού προτσές
αστικής ολοκλήρωσης που τελικά θα οδηγούσε στον σοσιαλισμό. Οι πόλεμοι ενάντια
στον Ναπολέοντα (1813 – 1814) χαρακτηρίζονται πλέον ως πόλεμοι για την εθνική
ανεξαρτησία, τους οποίους το αυθόρμητο κίνημα των λαϊκών μαζών επέβαλε σε μια
αρχικά απρόθυμη πρωσική μοναρχία,6 ενώ ιδιαίτερη σημασία δίδεται στο γεγονός ότι η
επικράτηση επί των Γάλλων οφειλόταν στην συμμαχία με την αυτοκρατορική Ρωσία. Ο
Φρειδερίκος ο Μέγας εκλαμβάνεται τώρα ως προωθητής προοδευτικών παραδόσεων
στην τέχνη και την λογοτεχνία, ενώ πλέον δεν γίνεται και λόγος για μια γραμμικής ή
ντετερμινιστικής πορείας που οδηγεί στον Χίτλερ.

Κομματικά στελέχη που εμπλέκονταν με τον τομέα του πολιτισμού θα

διεκδικήσουν επίσης την πρωσική ιστορική κληρονομιά, την οποία σύμφωνα με την
άποψη τους δεν θα έπρεπε κανείς να αποτιμά μόνο αρνητικά. Η αντιπαράθεση με το
εθνικοσοσιαλιστικό παρελθόν πλέον γίνεται μέσω της προσπάθειας
ανανοηματοδότησης του γερμανικού κλασικισμού της ουμανιστικής αστικής τάξης του
12

4
Iggers 1991: σ. 18
5
Heydemann Günther, Fischer Alexander (εκδότες): Geschichtswissenschaft in der DDR.: Band II:
Vor- und Frühgeschichte bis Neueste Geschichte. (Schriftenreihe der Gesellschaft für
Deutschlandforschung). Βερολίνο: εκδόσεις Duncker & Humblot 1990. σ. 426
6
Iggers 1991: σ. 13

17
 19ου αιώνα, με το στόχο να είναι οι εργάτες να κάνουν κτήμα τους τα μεγάλα έργα των
κλασικών. Στα πλαίσια αυτά θα γνωρίσει άνθηση και η συγγραφή βιογραφιών μεγάλων
αντρών όπως του Λούθηρου (από τον Gerhard Brendler), του Φρειδερίκου του Β’ (από
την Ingrid Mittenzwa) και του Μπίσμαρκ (από τον Ernst Engelbey). Πλέον η πρώιμη
αστική επανάσταση και ο Πόλεμος των Χωρικών τοποθετούνται στην αρχή μιας
περιόδου μετάβασης από τον φεουδαρχισμό στον καπιταλισμό, η οποία θεωρείται
ότιδιήρκεσε τριακόσια χρόνια. Οι ιστορικοί υποστηρίζουν πως καθώς ο φεουδαρχισμός
εξαλείφθηκε μόνο με την γαλλική επανάσταση ήταν αδύνατον αυτό να αποτελέσει
καθήκον της αστικής τάξης του 16ου αιώνα. Εκείνο που όφειλε ήταν να
επαναστατικοποιήσει και να αστικοποιήσει την φεουδαλική συνείδηση και επειδή το
συγκεκριμένο καθήκον το επιτέλεσε με επιτυχία αποτέλεσε και το επαναστατικό
υποκείμενο της πρώιμης αστικής επανάστασης.8 Η συζήτηση αφορούσε και το κατά
πόσο προηγούμενες αναλύσεις είχαν υπερεκτιμήσει το επίπεδο καπιταλιστικής
ανάπτυξης, χωρίς να δώσουν την δέουσα βαρύτητα σε θρησκευτικούς και
εκκλησιαστικούς παράγοντες, με την νέα γενιά ιστορικών να υπερασπίζεται την σχετική
αυτοτέλεια των ιδεολογικών φαινομένων.

Ταυτόχρονα επισήμαναν πως οι νομοτέλειες της ιστορικό – κοινωνικής εξέλιξης

δεν μπορούσαν να εξηγηθούν με εθνικούς όρους αλλά μόνο εφόσον τοποθετούνταν
στην κλίμακα της παγκόσμιας ιστορίας. Κατά συνέπεια και η πρώιμη αστική επανάσταση
στην Γερμανία, παρά την ιδιαιτερότητα της, έπρεπε να ειδωθεί εντός του πλαισίου των
ευρωπαϊκών αστικών επαναστάσεων. Η ιδιαιτερότητα της έγκειτο στο γεγονός ότι η
πρωτοβουλία για την συγκρότηση της συμμαχίας μεταξύ πόλης και υπαίθρου προήλθε
από τους αγρότες, με την αστικοποίηση της φεουδαρχικής ιδεολογίας να είναι η
συμβολή της Γερμανίας στην παγκόσμια ιστορία. Η επικράτηση της αστικής τάξης σε
πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο έμελε να αποτελέσει το έργο της αγγλικής και της
γαλλικής επανάστασης.

Η κρίση του 16ου αιώνα δεν ερμηνεύεται πλέον ως πανεθνική αλλά ως

πανκοινωνική, η οποία προκλήθηκε από την αντίθεση μεταξύ της ανάπτυξης των
παραγωγικών δυνάμεων και των κρατικών και εξουσιαστικών δομών που εμπόδιζαν την
περαιτέρω ανάπτυξη τους, με τις απαρχές των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής να
συνδυάζονται με δομικές αλλαγές στην φεουδαρχική κοινωνία.9 Η Μεταρρύθμιση
εκλαμβάνεται πλέον ως η πραγματική αστική επανάσταση, ως το πρώτο πολιτιστικό
κίνημα (Kulturbewegung) που είχε αστικό χαρακτήρα και έλαβε εθνικές διαστάσεις.10

13

8
Foschepoth Josef: Reformation und Bauernkrieg im Geschichtsbild der DDR. Zur Methodologie eines
gewandelten Geschichtsverständnisses. στο: Historische Forschungen Band 10. Βερολίνο: εκδόσεις
Duncker & Humblot 1976 σ. 150
9
Möbius Sascha: Friedrich Engels und der Bauernkrieg in der Historiographie der DDR.
https://publishup.uni-potsdam.de/opus4-
ubp/frontdoor/deliver/index/docId/2614/file/MGFN_7_2003_2_btr02.pdf σ. 174 -175 12.07.2017
10
ό, π, σ. 179

18
 Από την άλλη ο πόλεμος των χωρικών υποβαθμίζεται σε τμήμα της επιτυχημένης
θρησκευτικής Μεταρρύθμισης σε ιδεολογικό και διεθνές επίπεδο. Αυτό που πλέον
αποτιμούνταν ως καθοριστικό δεν ήταν η ήττα των αγροτών αλλά η επιτυχία της
Μεταρρύθμισης, ενώ ακόμα και η ενίσχυση της εξουσίας των τοπικών ηγεμόνων δεν
αποτιμάται ως αρνητικό γεγονός, όπως συμβαίνει στον Ένγκελς. Στο επίκεντρο των
ιστορικών αναλύσεων μπαίνουν οι θετικές εξελίξεις που παρήγαγε η εξέγερση, οι οποίες
θα συμβάλλουν στην επιτυχία της ολλανδικής επανάστασης, γεγονός ιδιαίτερα
σημαντικό για την επικράτηση της Μεταρρύθμισης. Η πρώιμη αστική επανάσταση θα
χάσει πολύ από τον χαρακτήρα μιας ντετερμινιστικά επικαθορισμένης κοινωνικό –
οικονομικής επανάστασης, ενώ θα καταβληθούν προσπάθειες προκειμένου να αρθεί η
αντίθεση μεταξύ Λούθηρου και Μίνστερ, ώστε ο πρώτος να αφομοιωθεί στην παράδοση
που επικαλούνταν η ΛΔΓ.

Για τους νέους αυτούς ιστορικούς ο Μίνστερ δεν είναι πλέον ο «φλογερός
γερμανός πατριώτης» ή ο «εθνικός ήρωας» 11 αλλά υποβιβάζεται σε ένα απλό σύμβολο
της αιώνιας κοινωνικής προόδου. Είναι ταυτόχρονα πρόγονος των σύγχρονων
επαναστάσεων αλλά και κάποιος ο οποίος επιχείρησε να πετύχει κάτι το οποίο ήταν
πέρα από τις δυνατότητες της εποχής του, την ώρα που ο Λούθηρος έκανε αυτόν που
ήταν δυνατόν. 12 Ο πατέρας της Μεταρρύθμισης έπαψε έτσι να είναι ο «προδότης» και
του αποδόθηκε ο ρόλος του προπαρασκευαστή και του προωθητή της ιστορικής
προόδου καθώς ανεξάρτητα από τις προθέσεις του η απόπειρα μεταρρύθμισης των
δομών μιας αυταρχικής εκκλησίας αποτέλεσε την αρχή της αστικής επανάστασης. Ο
Alfred Laube θα παραθέσει ως παραδείγματα «επαναστατικών πράξεων» του Λούθηρου
τις μάχες του ενάντια στους τοκογλύφους, την επαιτεία και την δεκάτη αλλά και την
αντιπαράθεση του με ορισμένες μεγάλες εταιρίες της εποχής, όπως εκείνης των Fugger.
Μετατρέπεται έτσι σε ενσάρκωση του πρώιμου καπιταλισμού,13 ενώ η εφημερίδα
Sonntag θα τον εμφανίσει ως πρόδρομο του Λένιν. Όπως βέβαια επισημαίνει ο
ιστορικός Hans Gunter Hockerts, το πρόγραμμα του Λούθηρου δεν στόχευε στην
απελευθέρωση αλλά αντίθετα στην απενεργοποίηση των καπιταλιστικών επιχειρήσεων
και της επιδίωξης καπιταλιστικού κέρδους.14 Προβληματικό είναι επίσης το γεγονός ότι
η αναβάθμιση του Λούθηρου έγινε με επίκληση στην ανθρωπιστική κληρονομία της ΛΔΓ
καθώς θεωρούνταν ότι η θεολογίας του εξέφραζε την ουμανιστική τάση της
Μεταρρύθμισης.

14

11
Foschepoth 1976: σ. 150
12
Katz Claudio J.: Karl Marx on the transition from feudalism to capitalism.
https://libcom.org/files/feudalism%20to%20capitalism.pdf σ. 351 24.10.2017
13
„Mit Herrn Luther ist alles in Butter“ Wie die SED den 500. Geburtstag des Reformators feiert.
http://www.spiegel.de/spiegel/print/d-14018281.html 24.10.2017
14
Hockerts Hans – Jürgen: Der Bauernkrieg 1525 – frühbürgerliche Revolution, defensive
Bauernerhebung oder Revolution des ,,gemeinen Mannes‘‘? στο: Erdmann D., Messerschmid F.,
Rohlfes J. (εκδότες): Geschichte in Wissenschaft und Unterricht. Zeitschrift der Geschichtslehrer
Deutschlands 30 Jahrgang. Στουτγάρδη 1979. σ. 5
https://epub.ub.uni-muenchen.de/4702/1/4702.pdf

19
 Σταθμό για αυτήν την «στροφή» της ανατολικογερμανικής ιστοριογραφίας θα
αποτελέσει το έτος 1967 κατά το οποίο συμπληρώνονταν 450 χρόνια από την ημέρα που
ο Λούθηρος δημοσιοποίησε τις θέσεις του στην Βυρτεμβέργη. Με εξαίρεση έτσι τους
εορτασμούς για τα 450 χρόνια από τον πόλεμο των χωρικών το 1975 που θα φέρουν
ξανά τον Μίνστερ εντονότερα στο προσκήνιο η Ανατολική Γερμανία θα επικαλείται
πλέον κυρίαρχα τον Λούθηρο. Το 1983 η ηγεσία της θα συνδέσει υψηλές προσδοκίες με
τους εορτασμούς για την συμπλήρωση 500 χρόνων από την γέννηση του, επιχειρώντας
να χρησιμοποιήσει την παγκόσμια ακτινοβολία του για να βελτιώσει την εικόνα της
χώρας στο εξωτερικό και να αναβαθμίσει τις διεθνείς τις σχέσεις, ιδίως εκείνες με τις
προτεσταντικές χώρες της βόρειας Αμερικής.

Ταυτόχρονα θα την αντιληφθεί και ως ευκαιρία εκτόνωσης των εντάσεων στις

σχέσεις με τις προτεσταντικές εκκλησίες στο εσωτερικό και παράλληλα δεν επιθυμούσε
να τους παραχωρήσει την αποκλειστικότητα των εορτασμών. Για το σκοπό αυτό θα
συσταθεί μια ειδική «επιτροπή εορτασμού», επικεφαλής της οποίας θα είναι ο ίδιος ο
Έριχ Χόνεκερ, που θα αναλάβει την προετοιμασία των εκδηλώσεων και την έκδοση του
ανάλογου υλικού. Μια ομάδα εργασίας αποτελούμενη από μέλη της ακαδημίας των
επιστημών και εκπροσώπους των Πανεπιστημίων θα συγγράψει ένα κείμενο 15 θέσεων
για τον Λούθηρο, στις οποίες συμπυκνώνονται οι νέες απόψεις για τον πατέρα της
Μεταρρύθμισης. «Η ΛΔΓ φροντίζει τους τόπους μνήμης του Μαρτίνου Λούθηρου και της
Μεταρρύθμισης και σέβεται την πνευματική ιδιαιτερότητα και τις πολιτιστικές και
ηθικές αξίες που συνδέονται με αυτήν», 15 διαβάζουμε στην θέση 15. Στην ίδια θέση
τονίζεται η ιδιαίτερη θέση που κατέχουν οι προτεσταντικές εκκλησίες οι οποίες, όπως
και οι υπόλοιπες θρησκευτικές κοινότητες, έχουν ευρείες και συνταγματικά
κατοχυρωμένες δυνατότητες δραστηριοποίησης. Ιδιαίτερα σημαντική θεωρείται η
συμβολή τους στην λύση του προβλήματος επιβίωσης της ανθρωπότητας, στην
προώθηση της ειρήνης και του αφοπλισμού, κάτι που τις καθιστά συνδιαμορφωτές της
αναπτυγμένης σοσιαλιστικής κοινωνίας. 16 Και ενώ την ίδια χρονιά συμπληρώνονταν και
100 χρόνια από τον θάνατο του Καρλ Μαρξ αντίστοιχη επιτροπή για την μνημόνευση
του δεν συστάθηκε.

Η τελευταία σημαντική επέτειος που θα εορταστεί στην ΛΔΓ και συνδέεται με

την περίοδο της Μεταρρύθμισης θα είναι εκείνη των 500 χρόνων από την γέννηση του
Τόμας Μίνστερ το 1989. Πλέον όμως δεν γίνεται αντιληπτός κυρίαρχα ως επαναστάτης
αλλά ως θεολόγος, κάτι που σε μεγάλο βαθμό οφείλεται και στην νέα απόπειρα
βελτίωσης των σχέσεων κράτους και ευαγγελικών εκκλησιών. Για το σκοπό αυτό θα
καταβληθεί και προσπάθεια ώστε οι εορτασμοί να μην οδηγήσουν στην υποτίμηση του
Λούθηρου, με τους επιστήμονες να σκοπεύουν να λύσουν το ζήτημα της αντίθεσης
μεταξύ των δύο αντρών σε θεολογικό επίπεδο.
15

15
Die Krise des späten Mittelalters im 14. und 15. Jahrhundert. DDR-Thesen zum Lutherjahr 1983
https://www2.klett.de/sixcms/media.php/229/DO01_3-12-430084_n3f4dq.pdf σ. 2 25.10.2017
16
ό, π, σ. 2

20
5. Ο Günter Vogler και η δεύτερη γενιά των
ανατολικογερμανών ιστορικών

Ο σημαντικότερος εκπρόσωπος αυτής της «νέας» γενιάς ιστορικών ήταν ο

Günter Vogler, ο οποίος αντιλαμβανόταν την Μεταρρύθμιση και τον Πόλεμο των
Χωρικών ως εξελικτικά στάδια μιας ενιαίας επαναστατικής διαδικασίας. Σύμφωνα με την
άποψη του όχι μόνο το πρόγραμμα του Μίνστερ και ο Πόλεμος των Χωρικών αλλά και οι
δραστηριότητες του Λούθηρου είχαν επαναστατικό χαρακτήρα, προκαλώντας μια
«μετατόπιση του πολιτικού συσχετισμού δύναμης προς όφελος των κοσμικών ηγεμόνων
και των ανώτερων αστικών στρωμάτων».1 Ο Vogler δεν θεωρούσε ότι το κύριο καθήκον
της επανάστασης ήταν η εθνική ολοκλήρωση καθώς η επίτευξη ενός τέτοιου στόχου τον
16ο αιώνα δεν ήταν δυνατή αφού δεν είχαν δημιουργηθεί ακόμα οι απαραίτητες
οικονομικές και κοινωνικές προϋποθέσεις. Θεωρούσε γενικά προβληματική την
συζήτηση γύρω από το «κύριο καθήκον» της επανάστασης καθώς η ιστορία γινόταν έτσι
αντιληπτή ως ένα ντετερμινιστικό προτσές, θεωρώντας επιπλέον πως είχε λάβει έναν
υπερβολικά θεωρητικό και αφηρημένο χαρακτήρα.2 Η πρώιμη αστική επανάσταση στην
Γερμανία, ισχυριζόταν, ήταν ένα εθνικό γεγονός με ευρωπαϊκή επίδραση, ένας κρίκος σε
μια αλυσίδα ευρωπαϊκών αστικών επαναστάσεων.

Η μαρξιστική – λενινιστική ερμηνεία που στον Μίνστερ έβλεπε τον επαναστάτη

ο οποίος αξιοποιεί την θεολογία για τους σκοπούς του στον Vogler εμφανίζεται πλέον
ως ο θεολόγος, ο οποίος μέσω της δύναμης της πίστης του έγινε επαναστάτης.
«Αντικειμενικά» όμως και εκείνος στόχευε στην ανανέωση μιας εκκλησίας η οποία ήταν
συγχωνευμένη με την φεουδαλική τάξη, επιδιώκοντας την δημιουργία των απαραίτητων
κοινωνικών και πολιτικών προϋποθέσεων που θα καθιστούσαν κάτι τέτοιο δυνατό.3

Από την άλλη η προέλευση της θεολογίας του Λούθηρου μόνο σε περιορισμένο
βαθμό μπορεί να αποδοθεί στην παν-κοινωνική κρίση καθώς η σύνδεση θεολογίας και
κοινωνίας μπορεί να παρατηρηθεί μόνο σε δεύτερο επίπεδο. Ήταν τα ριζοσπαστικά
ρεύματα που αναδύθηκαν δίπλα στον Λούθηρο εκείνα που έδωσαν στην Μεταρρύθμιση
την κοινωνική της διάσταση, μετατρέποντας την σε μια «λαϊκή Μεταρρύθμιση». Μόνο
όταν οι προσπάθειες μεταρρύθμισης της εκκλησίας και η θεολογία στην οποία
βασίζονταν απέκτησαν σημασία για την κοινωνία και μέσω αυτής τέθηκε σε
16

16
Müller 2004: σ. 238
2
Vogler Günter: Das Konzept „deutsche frühbürgerliche Revolution" Genese - Aspekte - kritische
Bilanz.
https://leibnizsozietaet.de/wp-content/uploads/2012/11/06_vogler1.pdf σ. 93 01.10.2017
3
Müller 2004: σ. 281

21
 αμφισβήτηση η κοινωνική βάση μπόρεσαν τα γεγονότα να λάβουν επαναστατικό
χαρακτήρα. 4 Ήταν ακριβώς αυτή η εξέλιξη η οποία κατέστησε την Μεταρρύθμιση σε
πρώτο κρίκο της πρώιμης αστικής επανάστασης στην Γερμανία, ως επίπτωση μιας
κρίσης που αρχικά επικεντρωνόταν στην εκκλησία. Παρ’ όλο που το 1983, σε μια εποχή
όπου η επίσημη αφήγηση σχεδόν αγνοούσε την οικονομική βάση, ο Vogler τόνιζε πως η
επίδραση της θεολογίας του Λούθηρου δεν μπορεί να κατανοηθεί έξω από την γενική
κρίση της περιόδου η σχέση θεολογίας και επανάστασης εμφανίζεται στο έργο του μόνο
ως έμμεση σχέση.

Ένας άλλος ιστορικός που θα ασκήσει κριτική στον Max Steinmetz θα είναι ο
Dietrich Lösche. Το 1967 θα υιοθετήσει την κριτική του Bernhard Töpfer, ο οποίος
θεωρούσε ότι οι αντί – τοπικιστικές τάσεις του πολέμου των χωρικών είχαν υπερτιμηθεί.
Κατά την άποψη του καμία από τις εξεγερμένες περιοχές δεν είχε να προτάξει ένα
αγροτικό πρόγραμμα το οποίο να απολήγει στην δημιουργία ενός συγκεντρωτικού
κράτους στα πλαίσια του υπό διαμόρφωση αστικού γερμανικού έθνους. Παρόμοια με
τον Vogler ο Lösche θεωρούσε ότι η δημιουργία μιας θρησκευτικής κοσμοαντίληψης και
μιας αντίστοιχης εκκλησιαστικής νομοθεσίας ήταν απαραίτητες προϋποθέσεις και
κεντρικά καθήκοντα για κάθε περαιτέρω απελευθέρωση της αστικής τάξης. Η
εντονότερη συμμετοχή των αστών στην κρατική εξουσία αποτελούσε κατά την άποψη
του έναν από τους στόχους της μάχης ενάντια στην παπική εκκλησία ενώ ο περιορισμός
της φεουδαρχικής εξουσίας και του εδαφικού κατακερματισμού ήταν το επόμενο βήμα
στο δρόμο προς την εθνική ενότητα.5

Παρόμοιες απόψεις θα εκφράσει και ο Adolf Laube, ένας από τους συγγραφείς
των θέσεων για τον Λούθηρο και μέλος της επιτροπής εορτασμού, ο οποίος θα
υποστηρίξει ότι η ΛΔΓ είχε πλέον την πολυτέλεια να διεκδικήσει τόσο τον Γκαίτε όσο και
τις παραδόσεις του βασιλείου της Πρωσίας. 6 Σύμφωνα με τον Laube αν και υπήρχαν
σχετικά ισχυρά στοιχεία μιας εμπορικής αστικής τάξης, εκείνη ήταν ακόμα ανώριμη και
εσωτερικά διασπασμένη. Αυτό φαίνεται και από την πρώιμη αστική επανάσταση, κατά
την οποία τα μέλη της δεν κράτησαν ενιαία στάση. Η συνεργασία με τους φεουδάρχες
εμπόδισε τελικά την επιβολή των ιστορικών της συμφερόντων, αυτό που όμως είχε
τελικά σημασία δεν ήταν η υποκειμενική στάση της αστικής τάξης αλλά το αντικειμενικό

17

4
Müller 2004: σ. 274
5
Möbius Sascha: Friedrich Engels und der Bauernkrieg in der Historiographie der DDR.
https://publishup.uni-potsdam.de/opus4-
ubp/frontdoor/deliver/index/docId/2614/file/MGFN_7_2003_2_btr02.pdf σ. 9 12.07.2017
6
Mit Herrn Luther ist alles in Butter“ Wie die SED den 500. Geburtstag des Reformators feiert.
http://www.spiegel.de/spiegel/print/d-14018281.html 24.10.2017

22
 αποτέλεσμα της ταξικής πάλης, που οδηγούσε στην κατεύθυνση αποσύνθεσης και
υπονόμευσης του φεουδαλισμού και στην προώθηση της καπιταλιστικής προόδου.7
Ισχυριζόταν επίσης πως η ύπαρξη αστικών δομών και ο μετασχηματισμός τους δεν είχε
ακόμα εξεταστεί επαρκώς, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει επαρκής γνώση σχετικά με το
πόσο ανεπτυγμένες ήταν οι παραγωγικές δυνάμεις.

Απέναντι στις νέες ερμηνείες του Λούθηρου ο Gerhard Zschäbitz, ο συγγραφέας

τη πρώτης βιογραφίας του Λούθηρου που κυκλοφόρησε το 1967, διαφώνησε με την
μετατροπή του σε έναν σύγχρονο κοινωνικό επαναστάτη και στην εξάλειψη του
θεολογικού χαρακτήρα της συνείδησης του. Παράλληλα επισήμαινε πως ο Μίνστερ
προχώρησε τους επαναστατικούς στόχους μόνο όσον αφορά την εγκαθίδρυση μιας
θεϊκής τάξης, στην οποία ο Θεός θα μπορούσε να γίνει πιο άμεσα και πλατιά αντιληπτός
από ότι σε μια τάξη διεφθαρμένων αντρών. Η σκέψη του Λούθηρου το 1525,
υποστηρίζει, είναι ίδια με αυτή το 1521, κάτι που συνεπάγεται ότι δεν πρόδωσε τους
αγρότες. Ήταν ένας λειτουργικός διανοούμενος που ήταν δεμένος με την τάξη του, την
αστική, που δημιούργησε την αστική θρησκευτική ιδεολογία της πόλης που
ανταποκρινόταν στο επίπεδο καπιταλιστικής ανάπτυξης της εποχής. Ο Zschäbitz θα
αμφισβητήσει το σχήμα της πρώιμης αστικής επανάστασης, μιλώντας προσεκτικά για
μια «προ-αστική» επανάσταση, 8 μια άποψη που συνέκλινε με εκείνη του Bernhard
Töpfer, ο οποίος κατέτασσε τον πόλεμο των χωρικών και την Μεταρρύθμιση στην
προϊστορία της επανάστασης.

Γενικότερα οι ιστορικοί της ΛΔΓ πλέον κάνουν πιο συγκρατημένες εκτιμήσεις

σχετικά με τις κοινωνικές δυνατότητες του πολέμου των χωρικών ενώ η Μεταρρύθμιση
μπαίνει στο επίκεντρο των καθηκόντων της πρώιμης αστικής επανάστασης. Αυτό
συνεπάγεται ότι δίνεται περισσότερη βαρύτητα σε ιδεολογικά ζητήματα, με τα
«καθήκοντα» της Μεταρρύθμισης να αποκτούν μια σχετική αυτονομία.
18

7
Fischer, Heydemann (εκδότες) 1990: σ. 203
8
ό, π, σ. 240

23
Επίλογος

Αν και μεταβαλλόμενες οι αναλύσεις της ανατολικογερμανικής ιστοριογραφίας

διακρίνονται από ορισμένες σταθερές. Υιοθετούν μια ορισμένη μαρξιστική ανάγνωσης
της ιστορίας, σύμφωνα με την οποία ένας κατώτερος τρόπος παραγωγής αντικαθίσταται
ντετερμινιστικά από έναν ανώτερο, ο οποίος «γεννιέται αυτόματα και ολοκληρωτικά
από τους κόλπους του άλλου, μέσω μιας οργανικής εσωτερικής διαδοχής, οδηγώντας
έτσι στην εξάλειψη του προγενέστερου τρόπου παραγωγής».1 Αυτή η ανάγνωση
συνοδεύεται από μια εργαλειακή αντίληψη για το κράτος η οποία θέλει τις κρατικές
δομές «να παρέχουν τα μέσα με τα οποία η ισχυρότερη οικονομικά κυρίαρχη τάξη μέσα
στην κοινωνία γίνεται επίσης και η πολιτικά κυρίαρχη τάξη».2

Καθώς όμως αυτή η αντίληψη υποτιμά δυναμικές που αναπτύσσονται έξω από
την οικονομική σφαίρα αδυνατεί να δώσει και απαντήσεις σε μια σειρά από ερωτήματα.
Η γραμμική ανάγνωση της Μεταρρύθμισης και η απόδοση της στην ανάπτυξη
καπιταλιστικών δυναμικών συνεπαγόταν μια ελλιπή κατανόηση της θρησκευτικής της
διάστασης και της θεολογίας του Λούθηρου ειδικότερα. Αυτό οδήγησε και στην
υποτίμηση άλλων παραγόντων της πολυεπίπεδης φεουδαλικής κρίσης του 14ου και του
15ου αιώνα, όπως τη στενότητα εργασίας.

Ιδίως οι ιστορικοί της πρώτης περιόδου αδυνατούσαν να εξηγήσουν το πώς ενώ

η αστική τάξη ήταν αντικειμενικά προορισμένη να είναι ο ηγεμόνας ήταν ταυτόχρονα
και αντικειμενικά ανώριμη και πως θεωρείται ότι αποτυγχάνει να πετύχει τους στόχους
της εφόσον είναι τόσο αντικειμενικά όσο και υποκειμενικά μη επαρκώς εξελιγμένη.
Δυσκολεύονταν επίσης να υπερβούν ένα σχήμα στο οποίο γίνεται ταυτόχρονα λόγος για
ύπαρξη φεουδαλικών υπολειμμάτων και για ανωριμότητα των αναδυόμενων δυνάμεων
όπως και να εξηγήσουν το πώς ενώ θεωρούσαν πως είναι απαραίτητη η κοινωνική
ανατροπή πίστευαν παράλληλα πως οι συνθήκες για την μετάβαση στον καπιταλισμό
δεν είχαν ακόμα ωριμάσει όταν, σύμφωνα πάντα με την ανάλυση που είχαν υιοθετήσει,
η «αναγκαιότητα» συνεπάγεται και ωρίμανση των συνθηκών. 3

Η τελεολογία μιας προδιαγεγραμμένης πορείας της ανθρωπότητας από την

φεουδαρχία στον καπιταλισμό (και εν συνεχεία στον κομμουνισμό) της οποίας
παρέμειναν εκφραστές όμως αγνοούσε την πολυπλοκότητα των κοινωνικών
φαινομένων. Στην πραγματικότητα η μετάβαση στην νέα εποχή μόνο ως δεδομένη δεν

19

19
Anderson Perry: Το απολυταρχικό κράτος. Αθήνα: εκδόσεις Οδυσσέας 1996 σ.421
2 Rigby Stephen H.: Historical Materialism: Social Structure and Social Change in the Middle Ages
σ. 489
https://eclass.uoa.gr/modules/document/?course=ARCH578 25.10.2017
3 Hockerts 1979: σ. 4

24
 πρέπει να θεωρείται καθώς προκύπτει από την αλληλεπίδραση πολλών διαφορετικών
παραγόντων που θα πρέπει να μας κάνει να αναρωτηθούμε εάν τελικά η ανάπτυξη του
καπιταλισμού δεν είναι παρά ένα ιστορικό φαινόμενο πολύ πιο απρόβλεπτο και
περιορισμένο. Όπως υποστηρίζει και ο Έρικ Χομπσμπάουμ είναι εξαιρετικά αμφίβολο αν
μπορεί να γίνει λόγος για γενική τάση του φεουδαλισμού να εξελιχθεί σε καπιταλισμό. 4
Η γενική φεουδαλική κρίση του 16ου αιώνα δεν παρέχει επίσης καμία απόδειξη ότι ο
καπιταλισμός εμφανίζεται επειδή ευνοεί περισσότερο την ανάπτυξη των παραγωγικών
δυνάμεων όπως και δεν αποδεικνύεται ότι οι φεουδαλικές δομές παρεμπόδιζαν τελικά
την ανάπτυξη τους. Στοιχεία χρηματικής οικονομίας εντοπίζονται εξάλλου στις
περισσότερες προκαπιταλιστικές κοινωνίες, ενώ οι τάσεις εμπορευματοποίησης και
αστικοποίησης της μεσαιωνικής κοινωνίας φαίνονται ισχυρότερες κατά την περίοδο
1.000 – 1.300 μ.χ. από ότι κατά τον ύστερο Μεσαίωνα.

Την εποχή της Μεταρρύθμισης η όποια καπιταλιστική ανάπτυξη μάλιστα (στο

βαθμό που μπορεί να παρατηρηθεί μια τέτοια) λαμβάνει χώρα έξω από τα όρια της
πόλης, δηλαδή στην ύπαιθρο εκεί όπου δεν υπήρχαν συντεχνίες. Οι αγρότες όμως
συνέχιζαν να είναι δεμένοι με τα μέσα παραγωγής τους, κατά συνέπεια οι αγροτικές
σχέσεις παραγωγής παρέμειναν φεουδαλικές και η φεουδαλική τάξη κυρίαρχη. Όπως
υποστηρίζει και ο Marc Bloch, η δουλοπαροικία, αν και γνώρισε προφανείς αλλαγές και
έγινε εδαφική αντί για προσωπική, επιβίωσε μέχρι την γαλλική επανάσταση.5 Οι
απόλυτες μοναρχίες που θα αναδυθούν κατά την επόμενη περίοδο θα είναι η νέα
πολιτική μορφή που θα την εξασφαλίζει, αν και οι κοινωνικοί σχηματισμοί που θα
εξουσιάζουν θα είναι ιδιαίτερα πολύπλοκοι. Οι πρώιμοι καπιταλιστές διατηρούσαν
στενούς και πολυεπίπεδους δεσμούς με τους φεουδάρχες ενώ τα κεφάλαια τους
παρέμειναν πάντα στην σφαίρα της κυκλοφορίας χωρίς ποτέ να επενδύονται
παραγωγικά, με αποτέλεσμα οι δραστηριότητες τους να μην θίγουν τον φεουδαρχικό
τρόπο παραγωγής.

Παρά τις απόπειρες της δεύτερης γενιάς η ανατολικογερμανική ιστοριογραφία

έντονα επηρεασμένη από τον οικονομισμό δυσκολευόταν να διακρίνει ότι δεν είναι
πάντα η οικονομική δομή εκείνη που παίζει τον κυρίαρχο ρόλο και ότι δεν μπορούμε να
συμπεράνουμε τις άλλες δομές μόνο από την βάση. Κάθε επίπεδο της κοινωνίας
διατηρεί την αυτονομία του έναντι των υπολοίπων, έχοντας τους δικούς του νόμους

20

4
Χομπσμπάουμ 2010: σ. 232
5
Bloch Marc: Feudal Society. Λονδίνο, Νέα Υόρκη: εκδόσεις Routledge 2014 σ. 471

25
 ανάπτυξης και «έναν δικό του χρόνο σχετικά αυτόνομο, σχετικά ανεξάρτητο από τους
χρόνους των άλλων επιπέδων μέσα στην ίδια του την εξάρτηση»,6 κάτι που συνεπάγεται
ότι οι ταξικοί αγώνες εξελίσσονται σχετικά ανεξάρτητα από τις παραγωγικές δυνάμεις.
Οι ιστορικοί της ΛΔΓ δεν έδωσαν επίσης την δέουσα προσοχή στον δομικό πυρήνα κάθε
τρόπο παραγωγής, τις σχέσεις παραγωγής, οι οποίες σύμφωνα με τον Perry Anderson σε
μια εποχή μετάβασης γενικά αλλάζουν πριν από τις παραγωγικές δυνάμεις.7 Επιπλέον
με την αναζήτηση «προοδευτικών» και «αντιδραστικών» ρευμάτων στον 16ο αιώνα
υπέπιπταν στο σφάλμα του ιστορικού αναχρονισμού καθώς με την χρήση τέτοιων
εννοιών δύσκολα ερμηνεύεται η κοινωνική πραγματικότητα της πρώιμης
Νεοτερικότητας. Η οπτική βέβαια από την οποία κάθε ιστορικός παρατηρεί το παρελθόν
είναι προϊόν των κοινωνικών και πολιτικών συνθηκών της εποχής του και υπό αυτή την
έννοια πάντα αντιμέτωπη με περιορισμούς.

21

6 Harnecker Marta: Βασικές έννοιες του ιστορικού υλισμού. Αθήνα: εκδόσεις Παπαζήση 1971 σ. 222
7
Rigby Stephen H.: Historical Materialism: Social Structure and Social Change in the Middle Ages
σ. 502 – 503
https://eclass.uoa.gr/modules/document/?course=ARCH578 25.10.2017

26
Βιβλιογραφία

Anderson Perry: Το απολυταρχικό κράτος. Αθήνα: εκδόσεις Οδυσσέας 1996

Bloch Marc: Feudal Society. Λονδίνο, Νέα Υόρκη: εκδόσεις Routledge 2014

Brady, Jr. Thomas: The Protestant Reformation in German History. στο: Occasional Paper No.
22. Ουάσινγκτον: German Historical Institute 1998
https://www.ghi-
dc.org/fileadmin/user_upload/GHI_Washington/PDFs/Occasional_Papers/The_Protestant_R
eformation.pdf 25.10.2017

Foschepoth Josef: Reformation und Bauernkrieg im Geschichtsbild der DDR. Zur

Methodologie eines gewandelten Geschichtsverständnisses. στο: Historische Forschungen
Band 10. Βερολίνο: εκδόσεις Duncker & Humblot 1976

Goertz Hans-Jürgen: Fleischauer Alexander: Die Enkel fechten’s besser aus. Thomas Müntzer
und die Frühbürgerliche Revolution – Geschichtspolitik und Erinnerungskultur in der DDR.
http://www.thomas-muentzer.de/pdf/Hans-Juergen_Goertz_-_Rezension_-
_Die_Enkel_fechten%27s_besser_aus.pdf 25.10.2017

Harnecker Marta: Βασικές έννοιες του ιστορικού υλισμού. Αθήνα: εκδόσεις Παπαζήση 1971

Herkenrath Erland: Bauernkrieg - Reformation - Marxismus : ein Tagungsbericht. στο:

Schweizerische Zeitschrift für Geschichte = Revue suisse d'histoire = Rivista storica svizzera.
σ. 336 - 339
https://www.e-periodica.ch/cntmng?pid=szg-006:1975:25::725 25.10.2017

Heydemann Günther, Fischer Alexander (εκδότες): Geschichtswissenschaft in der DDR.:

Band II: Vor- und Frühgeschichte bis Neueste Geschichte. (Schriftenreihe der Gesellschaft für
Deutschlandforschung). Βερολίνο: εκδόσεις Duncker & Humblot 1990

Hockerts Hans – Jürgen: Der Bauernkrieg 1525 – frühbürgerliche Revolution, defensive

Bauernerhebung oder Revolution des ,,gemeinen Mannes‘‘? στο: Erdmann D.,
Messerschmid F., Rohlfes J. (εκδότες): Geschichte in Wissenschaft und Unterricht. Zeitschrift
der Geschichtslehrer Deutschlands 30 Jahrgang. Στουτγγάρδη 1979
https://epub.ub.uni-muenchen.de/4702/1/4702.pdf 24.10.2017

Iggers Georg: Marxist Historiography in Transformation. New Orientations in Resent East

German Historiography. Νέα Υόρκη, Οξφόρδη: εκδόσεις Berg Publishers 1991

Jürgen John: DDR-Geschichtswissenschaft als prominenter Forschungsgegenstand. στο

περιοδικό: UTOPIE kreativ, H. 143 Σεπτέμβριος 2002 σ. 837-844
https://www.rosalux.de/fileadmin/rls_uploads/pdfs/143_john.pdf 25.10.2017

27
Katz Claudio J.: Karl Marx on the transition from feudalism to capitalism.
https://libcom.org/files/feudalism%20to%20capitalism.pdf 24.10.2017

Klußmann Uwe: Aufstand unterm Regenbogen.

http://www.spiegel.de/spiegel/spiegelgeschichte/d-67068941.html 25.10.2017

Kowalczuk Ilko-Sascha: Legitimation eines neuen Staates: Parteiarbeiter an der historischen

Front . Geschichtswissenschaft in der SBZ/DDR 1945 bis 1961. Βερολίνο: εκδόσεις Ch. Links
2000

Lohse Bernhard: The Marxist Interpretation of Luther and Muentzer

https://es.scribd.com/document/338548061/The-Marxist-Interpretation-of-Luther-and-
Muentzer-Bernhard-Lohse 10.07.2017

Löwy Michael: Ο Φρίντριχ Ένγκελς για την θρησκεία και την ταξική πάλη. στο: περιοδικό
Ουτοπία Τεύχος 34 σ. 125 - 131

Möbius Sascha: Friedrich Engels und der Bauernkrieg in der Historiographie der DDR.
https://publishup.uni-potsdam.de/opus4-
ubp/frontdoor/deliver/index/docId/2614/file/MGFN_7_2003_2_btr02.pdf 12.07.2017

Müller Laurenz: Diktatur und Revolution: Reformation und Bauernkrieg in der

Geschichtswissenschaft des Dritten Reiches und der DDR. Στουτγάρδη: Lucius & Lucius
Verlag 2004

Ντομπ Μωρις, Σουήζυ Πωλ, Χιλτον Ρόντνι, κλπ: Η μετάβαση από την φεουδαρχία στον
καπιταλισμό. Αθήνα: εκδόσεις Θεμέλιο 2010

Palmowski Jan: Die Erfindung der sozialistischen Nation. Heimat und Politik im DDR – Alltag.
Βερολίνο: εκδόσεις Ch. Link 2016

Porada Haik Thomas: Erinnerungskultur der DDR.

http://www.kas.de/wf/doc/kas_30470-544-1-30.pdf?120402105412 25.10.2017

Rigby H. Stephen: Historical Materialism: Social Structure and Social Change in the Middle
Ages.
https://eclass.uoa.gr/modules/document/?course=ARCH578 10.07.2017

Scribner Bob: Is there a social history of the reformation?

https://eclass.uoa.gr/modules/document/?course=ARCH578 25.10.2017

Schulze Winfried: Das traurigste Los aber traf die Geschichtswissenschaft. Die DDR-
Geschichtswissenschaft nach der „deutschen Revolution" στο: Eckert Rainer (εκδότες): Krise,
Umbruch, Neubeginn. Στουτγάρδη: εκδόσεις Klett-Cotta. σ.213 -227.
https://www.historicum.net/fileadmin/sxw/Lehren_Lernen/Schulze/Das_traurigste_Los.pdf
25.10.2017

28
Thompson Peter: Eastern Germany: the most godless place on Earth.
https://www.theguardian.com/commentisfree/belief/2012/sep/22/atheism-east-germany-
godless-place 25.10.2017

Vogler Günter: Das Konzept „deutsche frühbürgerliche Revolution" Genese - Aspekte -

kritische Bilanz.
https://leibnizsozietaet.de/wp-content/uploads/2012/11/06_vogler1.pdf 01.10.2017

Διαδίκτυο

Das Jahr, in dem Luther zum Nationalhelden der DDR wurde.

http://www.mitteldeutsche-kirchenzeitungen.de/2017/03/06/das-jahr-in-dem-luther-zum-
nationalhelden-der-ddr-wurde/ 25.10.2017

Die Krise des späten Mittelalters im 14. und 15. Jahrhundert. DDR-Thesen zum Lutherjahr
1983
https://www2.klett.de/sixcms/media.php/229/DO01_3-12-430084_n3f4dq.pdf 25.10.2017

Hans Böhm (Pauker von Niklashausen)

https://de.wikipedia.org/wiki/Hans_B%C3%B6hm_(Pauker_von_Niklashausen) 24/10/2017

Mit Herrn Luther ist alles in Butter“ Wie die SED den 500. Geburtstag des Reformators feiert.
http://www.spiegel.de/spiegel/print/d-14018281.html 24.10.2017

Thüringen. Blätter zur Landeskunde

http://www.lzt-thueringen.de/files/auernkrieg.pdf 24.10.2017

29