Você está na página 1de 406

‫ﺍﶈﺘﻮﻳﺎﺕ‬

‫  ‬ ‫  


‬ ‫ 

‫‬ ‫ ‬
‫‪1‬‬ ‫    
 ‬ ‫  ‬
‫ 
 ‬
‫‪88‬‬ ‫  ‬ ‫  

‫‪108‬‬ ‫ ‪!  "   # $‬‬ ‫  

‫‪152‬‬ ‫ ‪%  "   # $‬‬ ‫  

‫‪221‬‬ ‫  '&
*
) !(   "

‫‪250‬‬ ‫  &&
&
‪
"   (!
+‬‬
‫‪277‬‬ ‫‪"   ,-. /‬‬ ‫  &

‫‪308‬‬ ‫   
‬ ‫  

‫‪367‬‬ ‫   
‬ ‫  &

  
 

 , 
        
  
.
    
   
.       

 
       
 
  
  
  
(!      ! "
# $%   & '


   


) * 
$   + ,*-.    
/ "!  *
*3 0
1*
 .4 56  2    * & * % 0
1*

 
7  8*9 (  :   
56 $* 2# 0. &
 
#
.  '  0.   
  0. :
;2

, & '=     
 2 > & $    
>  <&#
'?  . 7 %3
0
 2
  
0. ' &  ! ,  
2

 "
#    ! 2?*    A+  "!  $
,@ 0. 

0. 

 * & *  . ;?
'%  
 B%
0.  
 2

(! "
# (% ' +   % : "! '? C
  (2
,3
: *D  %
/ A   .(%    A  (% '
  >
.* E
 & @ %  *   9. 6 -
? @ &   F$ (%
G%  ? 2 2 -
.(
! 
2

.
2
 % & $  ! 2?* % -
.E
 &    
 >
 H%;
;+    $* '@ -
.
 
&! A6  2  %
  (!  E

0.
.
3! 0. 7 %3
/$9 "
# &   &* & 'D* **#
I 
  2 & ?*
)J
* % + &* &  0$
*

 @# *D? & 0
 
H%; ; F
 ;F
(6K
& ?
0
F
*$ &    & 
;F
(6L ?* ./ 2 '

:  C
B%
 1*

M $ &%
! % A2 ! . % M 'N.   #  %
! .
0
H%;
. & F
%   # E . % O%
 ? A .
.
 0. /= $#  C
 2
'% 
. 
,$
3
6 '
 & & M 'D*

 
   



-1-
‫ﳏﺘﻮﻳﺎﺕ ﺍﻟﻮﺣﺪﺓ ﺍﻷﻭﱃ‬
‫ﺍﻟﺼﻔــﺤﺔ‬ ‫ﺍﳌﻮﺿــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮﻉ‬ ‫ﺭﻗﻢ ﺍﻟﺪﺭﺱ‬
‫‪3‬‬ ‫
 ‬
‫‪4‬‬ ‫  ‬
‫‪6‬‬ ‫  ‬ ‫‬
‫‪15‬‬ ‫ ‬ ‫‬
‫!     ‬ ‫‬
‫‪23‬‬
‫‬
‫'& ‪ #  #$%‬‬ ‫"‬
‫‪36‬‬
‫*) ( ‬
‫'& ‪)* , #  #$%‬‬ ‫' ‪+‬‬
‫‪47‬‬
‫( ‬
‫'& ‪ - #  #$%‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪51‬‬
‫ *) ( ‬
‫'& ‪ , #  #$%‬‬ ‫"‬
‫‪61‬‬
‫ *) ( ‬
‫'& ‪/ #  #$%‬‬ ‫ ‪.‬‬
‫‪68‬‬
‫*) ( ‬
‫‪72‬‬ ‫‪.0‬‬ ‫"‬
‫‪77‬‬ ‫  ‪3  (2‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪83‬‬ ‫ ‪4  45 65 .‬‬

‫‪-2-‬‬
‫ﺍﻟﻮﺣﺪﺓ ﺍﻷﻭﱃ ‪ :‬ﺍﻟﻜﻴﻤﻴﺎء ﺍﻟﻌﻀﻮﻳﺔ‬
‫ﺍﳌﺸﺘﻘﺎﺕ ﺍﳍﻴﺪﺭﻭﻛﺮﺑﻮﻧﻴﺔ ﻭﺗﻄﺒﻴﻘﺎﺗﻬﺎ‬
‫  ‪:‬‬
‫
   
      
   ‪:‬‬
‫‪*+, +) )- ! " ## $ #  % # &' ()  .1‬‬
‫‪.. "  #‬‬
‫‪" +## +1## . "  # $ % # / #)- 0 .2‬‬
‫! ‪.02#‬‬
‫‪*+, +! " +##  % 3 42 5602 ) )7 .3‬‬
‫‪.. "  #‬‬
‫‪+ / #+)- &+' 42 8 02#  9# " # :  .4‬‬
‫‪.. "  # *, ! " ##‬‬
‫‪:  0  
 " 90;# % # % 3 42 0 .5‬‬
‫ 
" ‪– " +0 – "
+
- – " 1= – "< – 8-‬‬
‫‪." 0)< – )  $ #-‬‬
‫‪ +0  8)0 *0 02# .
# #  
 1#-  .6‬‬
‫‪.#‬‬
‫‪.8## *, . "  # $ . .7‬‬
‫‪. 0 90;# "  
 "6 0 $ 5' .8‬‬
‫‪.02# . "  #  "6 0 3# .9‬‬
‫‪.. / # " 90 $  5 0 .10‬‬
‫‪. # >  ? @A .11‬‬
‫‪.02# C0<  *,  #70 ' @B .12‬‬

‫‪-3-‬‬
: ‫ﺍﳌﻘﺪﻣﺔ‬
: 3* 7$$5
  
        "+)

*+ E 9, 


   : '  D00  
 "  #
" + #  (" + - " +- " + -) 81# 0  "  # 0

*+, F +)- *  
 "  # 0G0 . C0 90;# 3  0 # 
  8+# 1    "H I, E   90 . " 90;# J#  8'
 (" +)   + I+,  * 
+ K  # *, 1  

 * 
+ + # *, 
 8# "H *0 (  " ##)
8 # "# #  (Functional qroup) ! ##   #3  #)0
: * 0 5 0 )

: %8  $ 2


" + +# ##    * ( K) ! ##   #3
+% 3 4+2 (!#  #  *.0  * 
 ?;  '0#
+  *0   161  % 1   #3 0
.C 3## % #
.0  0#

CH3 – CH2 – OH : 8 1#
* 
 ?; 8)
  #3

-4-
  (   )
( 1 – 1 )  

# :0
 $ :0  $ 69 
 2
R-CH CH2 C C % 1   " -
R- C CH C C 161   "  -
R- OH - OH 8)
 "<
R-CHO - CHO (8# ,)

 "

-
R- CO – R 8  " 0
CO

R-COOH -COOH 8)  $ #-


) 
R-O-R -O- 1L " 1=
R-COO-R -COO- 0)L " 0)=
R-X -X
  8- "
 

-5-
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻷﻭﻝ‬
‫ﻫﺎﻟﻴﺪﺍﺕ ﺍﻷﻟﻜﻴﻞ‬
Alkyl Halides

:   (11)


(X–) +! +##  3+#00 *0 "  # * 8- "
 
*+, 1  
   8# 1  
     86L  M00
.(8
 ) 7 #  9 .  -
CnH2n+2 –H Cn H2n+1 X
+X
(I , Cl , Br , F = X : )

: .
;<
CnH2n+1 X : * 8- "
  #  %3 N'
.R  X * 8- "
  #  %  N'

-6-
: 
   (2 – 1) 
( )       
   

" IUPAC "     
Br   
 .1 CH3 – CH2 – Br " X" 

    R X
CH3 – C – CH3 
        (  !) 
 
    " R "
Br .     ! 
 
 " R " 

CH3 – CH2 – CH2 – I
 ! $ – 2 # 2)  % "% &  " # $$ .2
(! !
 ) 

(%! !
 &  % 
%  % " ' (
&    *() ) 
Cl Br +%    ,  -./ 0/
# 2 () )  * 1
CH3 – C – C – CH3
$ 34 5 /  '  
H–H .   % " 6(
  – 3 –  ! 2)  "!  "./ 6( $7% .3
(%! ."   3  

7
: 

    (3 – 1) 

   
     




 
 
  CH3 – Cl CH3Cl

 

 
CH3 – CH2 – CH2 – 1 C3 H7 I

 
   2 CH3 – CH – CH3 C3 H7 Cl

 Cl

 
 
  2 Cl C4 H9 Cl


 CH3 – CH2 – CH – CH3


 
   2  2 Br C3 H6 Br2

  CH3 – C – CH3

Br

 
 3 –  2 Cl Br C4 H8 BrCl


 
  CH3 – C – C – CH3

H H
:   
 
   
  : 
Cl Cl
CH3CH2CHCH2Br (ii) CH3CHCH2CH3 (i)
:       ! (111)
.
$%   & 
  !  "# .1
*-
 -! *- -'   ( )
 ! * ++% 
,
.2
..
-!4 /05 (   2) * /0 +
 1 & 23 .3
.)


8
62-% 72- ( ' 
   6*  6*   .4
-3 05 /9  0

 80 1#
208  '
.10 .(;'& 3 R – F  
 :.& 3 R – I )

:      ! (211)


<-
-0# 1- & 2- 6=-

 ->
  ?@ 35

1 -+ $- 0 ( KOH ( NaOH 14


(  =# 2 23
:  
 2
 A.
3 
 23 %

R–X + OH– R – OH + X
(
  
)  ( ) ()

2- 23 1-+


<-
( -49 
) 14 2
 10# : (11)  "
: 28
CH3 – CH2 – Br + NaOH CH3 – CH2 – OH + NaBr
(

! 
) ( 
)

1-+
<-
(1- =-5 2 )   2 10# : (21)  "
:  2 23
Cl OH
CH3 – C – CH3 + KOH CH3 – C – CH3 + KCl
H H
(  – 2) (2  )

9
: 
B 1 & 2 
 >=# ?@ 3 
.1
:  2
 1
5 .2
i) CH3 – Cl + NaOH ........ + ........

ii) CH3 – CH2 – CH – CH3 + KOH ........ + ........


Cl
:   # $% (311)
: 
3 1 & 23 .+ $ 35
 C3
: '%( )* /&
<-
=- +  +   5 (RH)  & 10#  3
- 6* 1 +9 $ 0 C* ( D
E.+ 
 (X2) 
:  2
 + ( 6+ ). 2 ! ( 2 6* 1+

R – H + X – X    R – X + H–X
( ) (
" ) (
  
) (
"
 
)
: ( 4
 ) 14
 2 .+ : (31)  "
  
CH4 + Cl2 CH3 – Cl + HCl
(
) 

 
 (
"
 
)
(
 )
: ( 4 
) 14 2
 .+ : (41)  "

 
CH3 – CH3 + Br2 CH3 – CH2 Br + HBr
(
) (#)

! 
 (
"
 
)
(
  )

10
 2 /0 14
) +  –   
.+ : (51)  "
.(+
CH2 CH2
 
H2C CH2 + Cl2 CH2 –– CHCl + HCl
($ ) () ($  – ) (
"
 
)
– -
& - 
 /0 14
) =   
.+ : (61)  "
(
H
CH C

H–C– C–H + Cl2 Fe H –C C – Cl


+ HCl
H–C C–H H–C C–H

C C
H H
(
) () (
 )
F- =- -3 1-0# *3 ! (Benzene) =  
: +%'
-
@ 3 @& 5 *9 ( (Benzene)  = G ( (
&)
.(C8 H18)  & 
35 %
 23  
620
: , $( )* /
+ ( 
   5  & /9 23 23 !.H  3
:  
 2

H X
–C=C– +H–X –C – C–
(
 ) (
"
 
) (
 % 
)

11
: ( 4) 4
49  .+ : (71)  "
CH2 = CH2 + HCl CH3 – CH2Cl
(

) (
"
 
) (
)
: 
 – 2 2 .+ : (81)  "
I H
CH3 – C = C – H + HI CH3 – C – C – H
H H H H
(
) (
"
 

) ( – 
– 2)

- -  6*-  HI I= ! 2 6* 5 ,+ J : +%'


- (: ! -
620') + 2 *
220  5  
:  /0 ?
( -4 4 5 – C = – C ->4 - /9 !.  0# 20)
-
220  5      6* /9 :. 2 6* 5 ,+ J
.( 2 *
 2- /0 14
) +    
.+ : (91)  "
: (%
 K +
CH CH2

CH2 – C – H + HCl CH2 – CHCl


($ 
) (
"
 
) ($  )

12
: 
:   

L1 .+ 2
 5 ( 
  & 2@.
.1 2
 .i
.   2 .ii
2  
.+ >
  2
  9 ( 
  & 2@ .7
.  

:   #  ) * (411)
( D!4 "# , $>+ )#9 ! (CCl4)   2 < 2@ .1
-
N O-
& O- P2+ !  2' D&  D
2@ M1' 
G-
 1
! . 2
 *9 !   2 < 2@
.(: 1)
.. 2
 *9 ! Q62@
Q62
(CH3Cl) !  2@J .2
-! 2- 2@-
 -# 08 !  !  2@J .3
C-3) -%+ 2
  1> 0 !  4 #

.(2@ *3 /0 ,#+
.G
 1
! 49  4 4 2@J .4

(    2
 08 ! (PVC) 1# 2 

62
2@R .5
S  ! ( # 5 1#) 49 ! 0 

62
2@R
.  $8 <
 T & @2

-, D
- -  ! 2@ 
0 ! 4 3 2@ .6
. 4 ! 4 4 – 1 ( 1 ( 1 –  2 – 
 – 2 : 3 (
)

13
: -
:
1     
.( 4 ! 0) # .1
. 4 3 .2

:  . ) (511)


:   

L1  > 8 9 /1
. 49  >4 1 ( 1 .i
.  3 2 2 
 2 .ii
.   2 – 
 1 .iii
.  
 >4 3 ( 3 .iv
.+  
 .v
:   
   
 
  /2
CH3 Cl .i
CCl4 .ii
.
  &
(14 2
) .+ 2
  /3
: 
  &
(  
 2)  
 .+ 2
  /4
:  2
 1
 /5
i) NaOH + CH3 – CH2Br ……. + …...
ii) LiOH + CH3 – CH2 – CH – CH2 – CH3 …… + ……
Cl

14
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻟﺜﺎﻧﻲ‬
Ethers ‫ ﻭﺍﻹﻳﺜﺮﺍﺕ‬Alcohols ‫ﺍﻟﻜﺤﻮﻻﺕ‬
: % (21)
-0

1-+ 
2-0 U- - 23 -%
3 + 
- 
 -! -4 5 5 2-3 6* 1-+
-4 5 5 (OH) 1 23
5-  & /9 (1) <
 !.H +  
   .  2
.(1 5)
: /"&
H H
H–C–H H – C – OH
H H
(
) ( 
)
H H H H
H–C–C–H H – C – C – OH
H H H H
(
) ( 
)
CnH2n + 1 OH : 3 +  
 >= 8
R – OH : 3 +  
 > 8
: % 0 & (121)
-0

) #, 6
= 
+   6* " + +   / 5
: 3 '5 4 4 /9 (1 2

15
- 6* (OH) 1 2 0

 ! :  % .i
-!   ( 1'& /0 23 * 6* E*3  P+ ( 5
. R – CH2OH : 3 & +  
 > 8 <.

 6* (OH) 1 2 0

 ! : 4 +  .ii
2-3 6*- 6*- E*3  P+  *  F5) 4
: 3 4 +  
 > 8 <.
 
R2CHOH 5 R-CHOH-R
(-OH ) 1- 2 (6-
=) 0

 ! : 44 +  .iii
.F@5  * P 4 
 6*  F5 44  6*
: 3 4 4 +  
 > 8
OH
R–C–R
R
)F=- -! (OH) 1- 2 0

220 + +   / 
: 3 '5 4 4 /9 2+ 1+ 
1- 23 -0

/0 ;+ 3 : 1 2 2+5 + .i
: 14
62+ (OH)
OH
CH3CHCH3 , CH3 – CH2OH
1- 23 0-

/-0 F+ 3 :1 2 >4 + .ii
.1  : (OH)

16
: (101)  "
CH2 – CH2
1  4 OH OH
/-0 -
2+ )F= ;+ : 1 2 6220 + .iii
1- 1-4
. -4 5 5 (OH)  1 23 0

P 4
: ( )
CH2OH – CHOH – CH2OH

: 
: (  * <
)  + 
1 " 
CH3 – CH2 – OH (i)

CH3
CH3 – C – OH (ii)
CH3

H H
CH3 – C – C – CH3 (iii)
H OH
CH3-CHOH-CHOH-CH3 (iv)

17
:
   (4 – 1)  
 ( )        ()     

 
OH CH3 "   # $% .1 CH3 – CH2 – CH2 – OH (R)    (OH)     R – OH
CH3 – CH – CH – CH2 – CH3 (!  ) "R"
& '  (OH) 
 
    
  
(2  #  –  – 3)  

.# '( ) .   (OH) 
+
 &% +#*   .2 CH3 – CH2 – CH2 – CH2 – OH
.#  ,*  (!   )
- (OH) 
 '   .3
OH
.  & / ' "
CH3 – CH – CH3
  () 0  - #
(2 #)
  - () 1 + &#(
20 +#*  3# # 
 #  45( &
.6    7#  /.#

18
:  
  
:   (5 – 1)   (i)

 
 


(
  )  CH3OH CH4O
(
  )  CH3 – CH2 – OH C2H5OH
(
  ) (1) CH3 – CH2 – CH2 – CH2OH C4H9OH
(1) CH3 – CH2 – CH2 – CH2 – CH2OH C5H11OH
(1 ) CH3(CH2)4 – CH2OH C6H13OH

: 
  (6 – 1)   (ii)

   


(2) CH3 – CHOH – CH3 C3H7OH
(2) CH3 – CH2 – CHOH – CH3 C4H9OH
(2) CH3 – CH2 – CH2 – CHOH – CH3 C5H11OH
(3) CH3 – CH2 – CHOH – CH2 – CH3 C5H11OH
(2 ) CH3(CH2)3 – CHOH – CH3 C6H13OH
(3 ) CH3 – (CH2)2 – CHOH – CH2 – CH3 C6H13OH

:   (7 – 1)   (iii)


    
 
(2 
–  2) CH3 – CH2 – C OH – CH3 C5H11OH

CH3
(2 
–  2) CH3 – CH2 – CH2 C OH – CH3 C6H13OH

CH3
(3 
–  3) CH3 – CH2 – C OH – CH2 – CH3 C6H13OH

CH3

19
( ) 
         (1) : !
: 
C2H5OH (i)
CH3 – CH2 – CH2 – CH2 (ii)
OH
: 
  !   (2)
2"– "# 2 (ii) 2" (i)
:Ethers " (2  21)
"  &' (ROR/) %    $  !   #
: ( ) #* " 
.(ROR) #    #, -. ) R = R/  +* .i
.(ROR/) #  / #*   #, -. ) R ≠ R/  +* .ii
 & n () : CnH2n+2O 0 #    1  !  
(2!  3 
#,  +* R – O – R/ : 0 #      !  
.#  / #,  +* R-O-R- & # 
: " ! (8 – 1) 
  
( )  
    (  )
  

 
Cl  
 .1 CH3 – O – C2H5    R–O–R
(        )



/
CH3 – O – C – CH3   
"R"  "R"
CH3 – O – CH3     



CH3 
(       )     
(
 #!$ ! 2)  
     


OCH3 .!
 ) 

 " .2
CH3 – CH – CH3 ( 

20
(
 #!$ 2) %  
' (
) 
"&
.!&
 *" 
! .3
+, -
.
./
 /
"RO" 0 
 .4
1
 


 
2 3

.#!!
41 
! 5)
6, ! 
, 
(7

: (111)"#

H-CH2-CH2-O-CH2-CH2-CHCl-CH3
:    # $% &' (9 – 1) 

   
     


      
 CH3 – O – CH3 C2H6O
      
 CH3 – CH2 – O – CH2 – CH3 C4H10O
    
 CH3 – CH2 – O – CH3 C3H8O

 CH3 – CH2 – CH2 – O – CH3
 
   C4H10O



21
: !
4 (# " ") : 
  !  0  .1
.CH3OC2H5 : 
    .2
: 
  ,   , + 5   !   .3
.CH3OC(CH3)3
:(
 ) *! (321)
.67  8 1  9$ .1
.  % +  ! .2
,  
  (-  .
! / ! 01 )# 2  .3
: 
  (- !  .
 .4
1. CH3CH2CH2OH
2. CH3(CH2)3CHCH3CH2OH
3. CH3CHOHCH2CH3
4.CH3CH2COHCH3CH3
:3! 3 3 4 
  ! .5
.32 (  (
 – 2,2 (1)
.3!
 ( 2   2 (2)
:!5 " 3 4 (6
 " % " ! .6
CH3-O-CH3 (1)
CH3OC2H5 (2)
CH3CH2OCH2CH3 (3)
CH3CH2CH2OCH3 (4)
C4H10O +  6 -  
  ! .7

22
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻟﺜﺎﻟﺚ‬
‫ﺍﻷﻟﺪﻫﻴﺪﺍﺕ ﻭﺍﻟﻜﻴﺘﻮﻧﺎﺕ ﻭ ﺍﻷﲪﺎﺽ ﺍﻟﻜﺮﺑﻮﻛﺴﻴﻠﻴﺔ ﻭﺍﻹﺳﱰﺍﺕ‬
Aldehydes , Ketones,Carboxilic Acids & Esters

: 
! 2# (31)
:  (67 $  ) 8 1 3   303  1 
O " 
C

: 2# (131)
 R " & $   "  8 1 ;. < =>$  0 : 2#
: ?@A    H 30 8+ 
O
R – CHO & R–C–H
< ( "A   0 303 A $  . 3  B#)
O
.(303  6  0 H – C – H    30 + "  8 1
.(" &) 2!  A : * (") 5<'  .>- 303 A  
.CnH2nO : 0 303     1  ! 
O
.R – C – H & RCHO : 0 303       ! 

23
:  
   (10 – 1) 
()   
   ( )     

 
Br O +
%  


), /1 O     O
CH3 – CH – C – H &  %  -  CH3 – C – H 
   ! R – C – H
( % %  % – 2) )     
 " R "
/ '.   "1" '.  "  #$
" H " 

.(( 0 1  + & ' %% 


Cl O * 
23 % - 3  /2 . (
CH3 – CH – CH2 – C – O
H .#% # 0 ()  #
CH3CH2C – H
( %  (  3)  & '   /3
(% %)
(( / +& '
+ 
  
/ 
0&
.() 40#

24
:  
    (11 – 1) 

   
   ( )   


O
      
HCHO  H–C–H CH2O
.  O
    

CH3 – C – H C2H4O
   O

    C3H6O


CH3 – CH2 – C – H
O
 
  CH3 – CH2 – CH2 – C – H C4H8O
O
    2 CH3 – CH – C – H C4H8O
 
CH3
O
    C5H10O
CH3 – CH2 – CH2 – CH2 – C – H
O
      2 CH3 – CH2 – CH – C – H C5H10O

CH3
:  (231)
: 
 
 
 
   
  
 : 
O
C–C–C
%&   " ("$)  
   
 
   !  " #
. (#) ) * + ,- () '( 
CnH2nO :  . % / %0! %1*
:  % / %0  %1*
O
R–C–R
R – CO-R
O
(R⁄ = R )  (R⁄ ≠ R ) R – C – R
25
: 

 (12 – 1) 
 

      
  ()
CH3 O  %
& ! /1 O      O

CH3 – CH – C – CH3 ' (" %) *+ C2H5 – C – CH3   R/  R  R⁄ – C – R
( !   3) (   ") R ,R
 
!   
  

   
CH3 – C – CH – CH3 O .
   
 +
, #-  )   

O CH2 CH3 – C – CH3


. :
(   #$!) (  !
CH3
./ ( /2 (   )
(2 !! –  3) .  + 0!
  !! /3
1  +) 
( ) 1
+ -
2"
.)  ("

26
: 
  (13 – 1) 
   

     


O
   
  CH3 – C – CH3 C3H6O
( O
      
CH3 – CH2 – C – CH3 C4H8O
O
   
2
CH3 – CH2 – CH2 – C – CH3 C5H10O
    O
3
CH3 – CH2 – C – CH2 – CH3 C5H10O
O
   
3
C6H12O
CH3 – CH2 – C – CH2 – CH2 – CH3
     2

CH3 – CH2 – CH2 – CH2 – C – CH3 C6H12O
O

: 

:      
   IUPAC  

i) CH3 – C – CH2 – CH2 – CH – CH2 – CH2 – CH3
O Br

ii) H – C – CH2 – CH2 – CH – Br


O CH2CH3

27
: 

   (3  31)
      
 
   !  "  ! 
%    
&! ' (OH) #
 $ # 
O
%( %
   !  ( C  OH) #
    $
.) # *  #+  
: 
 (1 3 31)
#%
  ,- . / !      
   !
– COOH 0
*% %
 .%5 (4 ) 12+ ("3 
  ! 

.(4  !) 0+ 8 (!)  ("5 1 (4 0) 6 7
CnH2nO2 :   "  !  9- :7
R-C-OH 0 R – CO2H :  "  !  :7
O

28
: ( ) 

     (14 – 1) 
         
     
  ( )   ( )
Br O $ %" &&  '( O      O
CH3 – C – C – OH .&" $"   H – C – OH . "  !  R – C – OH
  )* " +,*   (  ) H     
 R
H
O .(    )
(- "" " – 2) ." 
Cl O $ $  $  / ' " CH3 – C – OH
(#  )
CH3 – CH2 – C – C – OH . && 
CH3
– ‫ – آ رو‬2 –  – 2
 

29
:  

 
  (15 – 1) 

   
     


O

(
) 
 
 H–C–O–H CH2O2
O

(
) 
 
 CH3 – C – O – H C2H4O2
O

 
 CH3 – CH2 – C – O – H C3H6O2
O


 CH3 – CH2 – CH2 – C – OH C4H8O2
O


 CH3 – (CH2)3 – C – OH C5H10O2
O


 CH3 – (CH2)4 – C – OH C6H12O2
O

 CH3 – (CH2)5 – C – OH C7H14O2
O


 CH3 – (CH2)6 – C – OH C8H16O2

: 
:  
 
      /1
  .i
  2 .ii
: 
    
 /2
Cl O
CH3 – CH2 – C – C – OH
CH3

30
: 
"
# "$  %  & (H – COOH )      !
,*) "
 
 " " * ' * 
+ (H)  %' ( ) (R)
 # .)' 
 & 
#    (
 
$  -$ ,
"%* " # ,/* * 
& ((   )   % 
 
 
. 0 (%%1 
 #   & ( 2  
 

: 
 
  
HOOC – COOH 
#   .i
HOOC – CH2 – COOH     .ii
-"$ (3$ 
 % ( 4 -$ ,   ' * -5 !67 )'
.CH3CHOHCOOH 
3    & 
 
 ( 4

: !
"
(4  31)
 1 8 

   91 6$ %  
O
" (") <"=9  %     – C – O – :4 % ! ;
.(
*)  >  () <=9  (
*)  
CnH2nO2 '  3  ; 4  
O
.R – C – O – R⁄ '  3  ;    
.(H  
   (R) ) R ≠ R * R = R 8)
(4"  " =; >  ,4; & ; = ! ( 
  1
* 2"3 &  " .)"' % -5 ?
@ ! 
 (4  '4A

31
"'4# " 4"  "
4 >  6@B  4 
 )  
"4 
 )   !   9   &  =; 4 ?
@
.4 1   B6
:   ;  4   >  C* >6 (16 – 1) %


# "

O
‫ را  ا‬ CH3 – C – O – C5H11
O
‫ را  ا ز‬ C3H7 – C – O – C5H11
O
‫ را  ال‬ CH3 – C – O – C8H17

32
:

  (17 – 1) 
   (
) 
 
 
 



  (
)
Cl O .5  * 3  4-  .%5  67 O      :   

CH3 – CH – C – O – C2H5 .5 8 .
 R- .*/ 6  * CH3 – C – O – CH3  ( (') $%& + !"# CnH2nO2
('  * – 2 – .0) .(') $%& + .%/  9  */ 6  * (.0 '1) .)*+  , )  *-, :    

O O O
: ./ . 0
CH3 – C – O – CH3 H – C – O – CH3 Cl O R – C – OR⁄
(' 0 .0) (.0 ' 2)     
CH3 – CH – C – O – C2H5
. 

33
:     
 (18 – 1) 

   
     


     
 HCOO – CH3 C2H4O2
   
 CH3COO – CH3 C3H6O2
     
 CH3COO – CH2 – CH3 C4H8O2
 
  CH3 – CH2COO – CH3 C4H8O2

 
 CH3COO – (CH2)4 – CH3 C7H14O2
  
 CH3COO – (CH2)7 – CH3 C10H20O2
 
  CH3 – (CH2)2COO – CH3 C5H10O2
  
  CH3 – (CH2)2COO – CH2 – CH3 C6H12O2

: 
:    () 
  (1)
O
CH3 – CH2 – C – O – C2H5 ()
O Cl
C2H5 – C – O – CH – CH3 ( )
:   
 (2)
 
   3  2
:   (431)
:!" # $  % &' .1
1. C2H4O2 2. C3H8O 3. C5H10O 4. C6H12O2
.
 '( – 
& – %% :! " #$
 .2
: )  * +   ,- .3
3*
  2 (2) .   2 (1)

34
..
 & 3 (4)    
 (3)
:
 / .4
1. CH3CH2COOCH2CH3
2. CH3CH2CO(CH2)3CH3
3. CH3CH2CHCH3CH2CHO
4. CH3(CH2)2CHO
5. CH3CH2CH2CHCH3OOH
6. (CH3)2CO

: 12 * 2 7 0     .5


(134)  %% (4) *  (3) 
 '( (2) %% (1)
.
& (5)

35
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻟﺮﺍﺑﻊ‬
‫)‪ (4-1‬اﳋﻮﺍﺹ ﺍﻟﻔﻴﺰﻳﺎﺋﻴﺔ ﻭﺍﻟﻜﻴﻤﻴﺎﺋﻴﺔ ﻟﻠﻜﺤﻮﻻﺕ‬
‫ﻭﻃﺮﻕ ﲢﻀﲑﻫﺎ‬

‫)‪: $%( !") * + (141‬‬


‫‪.($   #%$ 8 92 : ) 5 6 *2 7  .1‬‬
‫‪.($   #%$ * 3: %%$ ) * 3: ;"  .2‬‬
‫‪!%()  !( !8 !%< #!( !% !6 
.3‬‬
‫‪.
%‬‬
‫)‪: $%( !% * + ( 241‬‬
‫? (  ‪* !  =! (!- !%47  -( >8‬‬
‫(   (     ‪2 3 @ ( %‬‬
‫‪B4"  / 8 6 = 1%A  . 5 37 % * 37 7 
6‬‬
‫= 
 ( ‪B4!"  *! %!%< !6 8% C4  %7 4‬‬
‫  *  "‪:    ( B4‬‬
‫‪: ,-' "(. /  0+  "(. 1 (1‬‬

‪) *8!
 % $" 
% 4 *% #2 %‬‬
‫‪: *% $F %4  $" %
 *  E(  (3D $6 1‬‬
‫‪2R – OH + 2Na‬‬ ‫‪2R – ONa + H2‬‬
‫)((‬ ‫)
‪( % %‬‬
‫‪2CH3 – CH2OH + 2Na‬‬ ‫‪2CH3 CH2ONa + H2‬‬
‫)&(‬ ‫)&
‪( % %‬‬
‫ 
‪!F   ( 6 G
 2 5-  % %‬‬
‫   <  ‪.
 5 6‬‬

‫‪36‬‬
: 02 3 1 (2
:   % 
% 4 %

R – OH + HX ZnCl2 R – X + H 2O
( ) (
   ) (  )
: (121) 
CH3 – CH2 – CH2OH + HBr ZnCl2 CH3CH2CH2Br + H2O
(1    ) (
   ) (
    – 1)
: ( $% 4% ) 4%5   1(3
! !  : #%
A < 3
 #%4  ( #%

!
  !  (K2Cr2O7  H2SO4) -( 
  
:    ( #%
 ,- * (KMnO4  H2SO4) -(
2! %!%H 92! %
I E(  %% C& %
I H  ( (
: 9% ,-     6 
 '( C& %
A <
O
(i) R – CH2OH K2Cr2O7  H+ R – C – H + H 2O
( ) ( ) ()
O O
+
(ii) R – C – H K2Cr2O7  H R – C – OH
() ( ) (  )
!
% #!$ * *%  2 ;$    H 4"  6 .i
.%
A < 6 *
 #2 J #$ ( * #2
.*
 6-& *  4"  6 .ii
O O
CH3CH2OH (O) CH3 – C – H (O) CH3 – C – OH
( ) () (  )

37
:     C& %
I   ( (
OH O
R – CH – R K2Cr2O7  H+ R – C – R + H 2O
( )
(9B4 %8
 #%
A < *  #%
 < )
#!$ !( *! *H  !:3 92 %
I   ( (K
.*% #2 3  
%
R
R – C – OH O No Reaction
R
: ( 7 "' ) "% 6% $ 1 (4
( * 5 14 ;$   /" '( $ .  '(
: #( % C4 L  % <
$! .!  '!( ;$   ( M 200) <"  #( % %4 (i)
.!2  !: *H *  ( * %( N$ * 5 $
* #2 * *% #2 (OH) 
% 4 ;$ 
: 9% ,-    #
H

R – C – CH2OH Conc.H2SO4 R – CH = CH2 + H2O


() 
200 C (‫)أ‬
H

38
: (131) 
H

CH3 – C – CHOH – CH3 Conc.H2SO4 CH3 – CH = CH – CH3 + H2O


M C
200
H
(
  – 2) (2   )
*! *! *%! #2 !
% 4 '( ;$ 
.*% 2 * 7H ( 12 
*! 5! N$ '( ;$   ( M 135) -"8 #( % %4 (ii)
:  ) H *   ( * *$
/
R – OH + R – OH Conc.H2SO4 R – O – R / + H 2O
( ) ( ) 135 C (
  )
(*" 8  *D   2 R⎯  R) : 8$9
; * L  0H     H 4"  *4 L    C
 .i
*!
H #2  C4 H  4 *  ( * %(
:    6   * 2 %%4 E( * *

2CH3-CH2OH Conc.H2SO4 CH3CH2-O-CH2-CH3+H2O
135C
( ) (   )
L  0H    F   4"  *4 L    C
  .ii
C!4 !   4 * E(  ( * *" 8 *4 *
 *! 2 %%4 E( * *
 F *
H #2 
:  2 6 
CH3CH2OH+CH3OH Conc. H2SO4 CH3-CH2-O-CH3+H2O
135 C
) ( ) (   )

39
:  :. $% 
$

) !
  %!
% !( 6!-P !  : B(O :3 ()
:   H % C& ( %
R – X + KOH R – OH + KX
  (!)   

: (1 ') % 


$ (141) 
CH3 – CH2 – CH2 – Br + KOH CH3CH2CH2OH + KBr
(
    – 1) (1  )
 (*   %%)   $ 8  : $ 8  :3 ( )
:  
O OH
R – C – H + H2 Ni R–C–H
( ) H
(   )
: 3;  "+ <(= (151) 
O OH
CH3 – C – H + H2 Ni CH3 – C – H
(
) (
) H

O OH
R – C – R/ + H2 Ni R – CH – R/
(
#) ("   ) H

40
: 0%  "+ (161) 
O OH
CH3 – C – CH3 + H2 Ni CH3 – CH – CH3
(
 ) (2   )
L    $ 8    ( 04 L  %%  $ 8 : 8$(
.  ( 04
1) *!H !P 4! 6  ( -(  : 6-  :3 (K)
3!- (  ."
"  .  '( % 6 (*H C& 5 6-P
:   < %< ,-    M 330 #( %
H H H OH
R – C = C – R + H2 O H2SO4 Conc R–C – C–R
(‫)ء‬ 330 ْ C
H H H H
(
) ( )
: (171) 
CH3 CH3
CH3 – C = CH – CH3 + H2O Conc. H2SO4 CH3 – C – CH2 – CH3
$330ْ OH
(2
#   – 2) (2  #   – 2)
(/6 #%47
(    (  -(  :3 92)
%! %!
% *8!
  H  ( -( * : 8$9
: *$  J $

Cl OH

O + NaOH O + NaCl
 

(  
) ( 
)
41
: 
.(3:6  %< ) Q * 
 *   C4 ( * / .2
.(
 H % * (  2) ( -(  %<  .3
: 0'> $ <(= $%  (341)
C!& 1%A! * & 6  (  B8 C4 
I R
C& (& %12) 8  1%A . ( *4 D  B8 92 
!%T S 6 E%(  :< 2 E(  *
O (  -
=6B & U B8 C4 =I ( *& E%( <  %7 . 0:8  *
O
: C< 07 6 8 ( 5 2  % B8
ô⎯ÏiΒ Ó§ô_Í‘ ãΝ≈s9ø—F{$#uρ Ü>$|ÁΡF{$#uρ çÅ£øŠyϑø9$#uρ ãôϑsƒø:$# $yϑ¯ΡÎ) (#þθãΨtΒ#u™ t⎦⎪Ï%©!$# $pκš‰r'¯≈tƒ 

yìÏ%θムβr& ß⎯≈sÜø‹¤±9$# ߉ƒÌム$yϑ¯ΡÎ) ∩®⊃∪ tβθßsÎ=øè? öΝä3ª=yès9 çνθç7Ï⊥tGô_$$sù Ç⎯≈sÜø‹¤±9$# È≅yϑtã

Íο4θn=¢Á9$# Ç⎯tãuρ «!$# Ìø.ÏŒ ⎯tã öΝä.£‰ÝÁtƒuρ ÎÅ£÷yϑø9$#uρ Ì÷Κsƒø:$# ’Îû u™!$ŸÒøót7ø9$#uρ nοuρ≡y‰yèø9$# ãΝä3uΖ÷t/

[91 – 90 : ]     ∩®⊇∪ tβθåκJt Ζ•Β Λä⎢Ρr& ö≅yγsù (

:  ) B4"  * =B ,-  %<  : 


. 
  J O 4" .1
.*% % J O 4" .2
. M 135 % %4 1%<  ( * 5 51$ ;$  4" .3
: ') (441)
! H !-< %! * = =%%4 . * * %
 .2 C4  3
 
% 4 *$ :( 6 3   (3<)
.(") C
 

42
V%(& ( 6 
% 4 ( *$ :( * " * 
: *$ 6 *% 2
H OH
C C
H–C C–H H–C C–H
H–C C–H H–C C–H
C C
H
(" &
') ( %)
:  )  V%(P "   8 *
OH OH

 O  C6H5OH

: ') * + 0
% J & 4"    ( ?< : %4: J " 4"  .1
 * 17 " 6 -(  * % E(  17H %4:
3  H " 6 O – H 3 37 #%$ 
  ( -(
1%A!    ( 6   * /<- 3 , 6 *$ :(
:    6 ,-   6 
C&
OH ONa

O + NaOH O + H2O
( %) ($  (  %)

43
CHOH

CH2 – CH2 + NaOH 


‫ ث‬
()   )
 '!(H J! 4"    ( ?< '( J " 4"  .2
* 7 " 6 *
H #2 * #2 * 3 * % E(
C!& 1%A!    ( 6 *
H *  2 * 3 .
: 9% ,-    " ( 6 6 <
OH Cl
H – C + HCl H –C + H 2O
H2C – CH2 CH2 – CH2
()    ) ()
   – 1)
OH

O + HCl 
‫ ث‬

( %)
.4 #%4: ? '( " 4"  : 

: $% , (541)


%! !% !  4 6 (CH3OH)  %8
 .1
%!< C4 A  8 *H = *) 0%8
 7 * @ 73
.C< C& 1%A %7

44
. %H '< K  6 
 %7 (C2H5OH)   %8
 .2
* 6 . :3 6 *%
 6 B J 5D& =8A %7
%! *!   =- =4 -(   < 6 % (A)
.(A ) * "     =- *( *
B -
!6 !6 %8 !
!  :< ( 4 6 " %8
 .3
!3 %! !6 =!- %8 !
     : -H
.% S:D  #%- 
: 
. ( 6 %8
 V8 :3 *4 E(&
: 1    (641)
.(" 4) #$ /4 .1
. ( < $   .2
.   C&  ( / 0 12 ?
H  .3
.   C&    ( / .4
i. CH3 – CH2 – CH2OH
ii. CH3 – (CH2)3 – CH2 – CH2OH
iii. CH3 – CHOH – CH2 – CH3
iv. CH3 – CHOHCH2 – CH2 – CH3
v. CH3OH
:  I      .5
.
%  ( .i
.* 2 
0  ( .ii
.  ( .iii
.1 ( .iv

45
: (L ) L    .2   B4"   .6
i. CH3 – CH2 – CH2OH + K ………. + ............
ii. CH3 – CH2 – CH2 – CH2OH + HBr ZnCl2 ..…… + .........
iii. CH3 – COH – CH3 + HCl ZnCl2 ………. + .............
H
iv. CH3 – (CH2)3 – CH2OH O ……… + ............
v. CH3 – CHOHCH2CH3 O ……… + .............
vi. CH3OH + Mg ………. + ............
vii. CH3CH2 – CHOHCH3 K2Cr2O7  H+ ……… + ............

46
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﳋﺎﻣﺲ‬
Ethers ‫ ( ﺍﳋﻮﺍﺹ ﺍﻟﻔﻴﺰﻳﺎﺋﻴﺔ ﻭﺍﻟﻜﻴﻤﻴﺎﺋﻴﺔ ﻟﻼﻳﺜﺮﺍﺕ‬5-1)
‫ﻭﻃﺮﻕ ﲢﻀﲑﻫﺎ‬
: 9  !") * + (151)
. $   %%$ 5 6 *2 : .1
!  !6 ! #  ( *F 3: * 7   *F 3: .2
Q 2 .$
: 9 !% * + (251)
!$ 2 * 3 #7 
  3D F    <
*% % J 4"    B4" $ *  ( :
:  
*%! %! * (%( ) #%%(  J     4" /
: (HX)
R – OR + HX ROH + RX
(# )  ( ) (  )
: (#%%( ) *% %% J    4" : (181) 
CH3 – O – CH3 + HI CH3OH + CH3I
( )
    ( ) (  )
: (2) (HX) * #6 6 /
R – OR + 2HX 2RX + H2O
(# )
   (  )
: (# ) *% % J    4" : (191) 
CH3 – O – CH3 + 2HCI 2CH3CI + H2O
( )
    (  )
.H2O  CO2  5 6 S (   * 
47
:  
$ (351)
:     -( .i
N$ ;$  (R – OR) ; * 1)     -( 
'( % 6 ( 135ْ) #( % %4 ( * *$ * 5
: $ . 
R – OH + R – OH '  H2SO4 R – O – R + H2O
( ) ( ) 135ْ (# )

CH3 – OH + CH3 – OH '  H2SO4 CH3 – O – CH3 + H2O


    $* 135   

  F   -(  :   F   -( .ii
!  % 4" %4: 0 C4 >   (*
) :3
*P6   1   ( * S D (RO) %
 * J
: % ( ( %
 *
 +'

RONa + R – X R – O – R⁄ + NaX
(‫ ا!دم‬#‫)ه
 أ( )أآ‬ (
  ‫)( )إ‬
CH3ONa + C2H5Cl CH3 – O – C2H5 + NaCl
(‫ ا!دم‬#‫)آر إ( )آ‬ (‫) إ إ‬
: 
( 451 )
        
 

.1
 !"   # $% & '# (  !"   #
()  * # (  !+ " + ! , -  .
.!"  %+

48
0 $%   (  [(CH3)2CH]2O 
  /
.2
.!12  34 !,  / ! , !,.
.# 5 6), *  (  (C4H9)2O 
 .3
: 
:  )  %< * =B 
– +
i. CH3CH2O Na + CH3Cl ………. + ……….
ii. 2CH3 – CH – CH3 H2SO4 conc. …...... + …......
OH M135
:  , (551)
!% #%!$ C!4 %4
#% (&   B ) #% %8

!     (> % J) #% *4 = % 
 *$ S (
.  
  . <  % C4 A
: 
: J   4"  < #%4:  (1)
.(HX) *% % * %(  (
.*% % * * (
* ( *  6 *% % J & &  4" L    (2)
Q 9B4 ( )  ()
: +   (651)
:  )   *  
 <
  (1
i. CH3 – O – CH3
ii. CH3 – O – C2H5
iii. CH3CH2OCH2CH3
iv. CH3 – CH2 – CH2 – O – CH3
49
.     :
     
 (2
:            (3
.    – 2  2 .i
.     – 2 –    – 2 .ii
:     !
 (4
. " " .1
.    " " .2
:  # !  (5
OH
i) 2CH3 – CH – CH3 H2SO4 conc ……… + ……….
135ْ C
ii) CH3CH2CH2ONa + CH3Br ……… + ………

  
 C3H8O &'    $ %       (6
.  ( ) 

50
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻟﺴﺎﺩﺱ‬
‫)‪ (6-1‬ﺍﳋﻮﺍﺹ ﺍﻟﻔﻴﺰﻳﺎﺋﻴﺔ ﻭﺍﻟﻜﻴﻤﻴﺎﺋﻴﺔ ﻟﻸﻟﺪﻫﻴﺪﺍﺕ ﻭﺍﻟﻜﻴﺘﻮﻧﺎﺕ‬
‫ﻭﻃﺮﻕ ﲢﻀﲑﻫﺎ‬
‫)‪: 
 
 


(161‬‬
‫‪

    
  
 
 .1‬‬
‫*
 ‪   
! "# $ %& ' ()
* 
#‬‬
‫  
  ‪
 , 
*  
%
+‬‬
‫   
 ' )( 

*
 ‪
* 
# -.‬‬
‫)( ' &‪     
  / 01 2+ $ %‬‬
‫  &‪.
*
%‬‬
‫‪ 
*      
  /3 "# .2‬‬
‫&‪  4 56   7. ( 
  8) $ 9
 
%‬‬
‫ ‪' &
  9
 ()
4 :
6 ' $ 9
 () 2
# "4 $ '3‬‬
‫&‪;1 
4 () 2

4   <. $ 
 = %‬‬
‫   ‪.‬‬
‫)‪: 
 
 


(261‬‬
‫        
   ‪:‬‬
‫‪: 
  /1‬‬
‫( !
@ ?> )*
'   
 ‪   "# $‬‬
‫&   ‪A4 1 <. $(' /& ())
* ' () #‬‬
‫    ‪   
#* () B!  >4 C $  3 
*#D‬‬
‫‪() 2
%&  .? # /4 () 2
%& 
# .? E F
 $ #‬‬
‫‪.  /4‬‬


('& ‪ 
  
   !  " #$%‬‬
‫ ‪ " # "  '    )* + '(
 )  , -‬‬
‫ !   
 ‪'(
 )  ,   
  (. * ) .‬‬
‫‪51‬‬
H? ) 
1 
 )* 
 
 ,(- -0
 7 D
: , ,
: ? ?$% :, 3; <@ 02 .
@ (i)
O OH
R – C – H + H2 Ni R–C–H
H
(  ) (
  ) ( )

: = = ( 3< *  C& *% 6-& * 


O OH
R – C – R⁄ + H 2 Ni R – C – R⁄
H
(
#) (
  ) ("   )
!?  !% I! E 
 )> -2 , ?E  : , B
.," ,* 4

: HCN , HBr , HCl  (ii)
(HBr , HCl) *%! % J   %%H 4"
%!
J! !  %%H 4"   *%%  3< 
:    (*%
)  3<  (HCN) *%
O OH
1) R – C – H + HCl R–C–H
  (
 ,  ) Cl
(
    )
O OH
2) R – C – R + HBr R–C–R
Br
(
#) (
   ) (
   
#)
52
O OH
3) CH3 – CH2 – C – H + HCl CH3 – CH2 – C – H
Cl
( ) (
   ) (
    )

O OH
4) CH3 – CH2 – C – CH3 + HBr CH3 – CH2 – C – CH3
Br
(
# )  (
   
# )

  

O OH
5) CH3 – CH2 – C – H + HCN CH3 – CH2 – C – H
CN
( ) (
 , ) (
    )

O OH
6) CH3 – CH2 – C – CH2 – CH3 + HCN CH3 – CH2 – C – CH2 – CH3
CN
(3 –
#) (
  
# – 3)
: 4%; 9=) /2
!
 '(H C& #%
A < 3
 %%H %
I
: %< / %4   #%
 <  :
O O
R–C–H O R – C – OH
(  )
( ) ()

53
O O
CH3 – CH2 – C – H K2Cr2O7  H+ CH3 – CH2 – C – OH
(  )
( ) (   )
O O
O –C–H O O – C – OH
(  )
(  ') ( ' )
: A  % : 
O
(i) C3H7 – C – CH3 + H2 Ni ………….
(ii) CH3CHO + H2 Ni ………….
O
(iii) C2H5 – C – H K2Cr2 O7  H+ ……………
O
(iv) CH3 – C – CH3 + HBr …………..
(v) CH3CHO + HBr …………..
: '%  3; 0 " (361)
! ! ! 
 0
 , )* 0
 ,9  0
! 5" ?  * G 2   @7 90 3   
 )*
,(&     6  0
) (II) 8  
90
D! ) (  1(CuO (II) 8  0
 ) G 2    , )
7!2 !
 "J 4  3 %  *   7 (I) 8  0
 G )*
: ) 
 F  :7  
O O
R – C – H - + 2CuO R – C – OH + Cu2O
( ) (
  ) () (- )

54
O
R – C – R⁄ + 2CuO  ‫
ث‬

: 8$9
*!
O  6 
 *4 /D 6 %%H #%
 8 %8

! *P!6  =! >8!D 2 * 2& . S$H L6 ( %8

C4 '( C& %
I %% #$ C4 1 ( 12 $ 
C4 1 (

(I) ?!( %
 C& L6 ( 6 CuO (II) ?( %
 $ 8 *(
.3 (H * $  12 Cu2O
R-CHO + 2CuO Heat R-COOH + Cu2O(s)
: :3 "%( % ($ #
CH2OH – CHOH – CHOH – CHOH – CHOH – CHO
!8) (!) %(  * * $ /  %< ,- : %
Q L6 ( =%8
 (*)

55
: '%  3; 
$ (461)
:     %%H -(  S3  *
: $%( 4- 4%; , : ?
! !-4 F L  % J 3:6 1-< L   2 L  : B'
.2
! /<!- %!
A !< H  ( #%
I %%H -( (
:  ) < %< 6   K2CrO4 
  
OH O
R–C–H K2CrO4 R–C–H
H
( () (%%)
: '> 0 (3(; ) '> 
$ : (20 1) 
OH O
CH3 – C – H K2CrO4 CH3 – C – H
H
(&) (&)
: !" !0
K !( :J! ," 4
 0
J 
 ?  .
: ,L , ,  
KMnO4 , K2Cr2O7
OH O
R – C – R⁄ KMnO4 R – C – R⁄
(O)
H
("   ) (
#)
(R⁄ ≠ R  R⁄ = R E()
(#%
 < [O] $
56
: ('%3 2) 0 (0'%3 2) 
$ : (21 1) 
OH
CH3 – CH2 – CH2 – CH2 – C – CH3 KMnO4

(2 – 
) H
O
CH3 – CH2 – CH2 – CH2 – C – CH3
(2 – *
)
: 0 %C
.= =%% 3<  /<- %
A CH ( #%
 .1
.= =  3<  %
A 1I 1 ( #%
 .2
.%< / 6 %
I   ( .3
: 4=   $% 0 02  " , : ?'
!-"  ?(  *8
*%< C4 CH ( 8 & %4
*!  *% $& C4 < .2 *P6  ( M 250) 4 #( % 0
!( J / ?" ( *% $& * %  @ : %%H
:  )  %< ,-    : *  * C& 1%A  1
:  %%H ( 6 < %< /
OH O
R–C–H Cu R – C – H + H2
250 C
H
( () (%%)

57
: (1 ') 0 (') 
$ : (221) 
OH O
CH3 – CH2 – CH2 – C – H Cu CH3 - CH2 – CH2 – C – H + H2
250 C
H
: :3 '% $ :.   /
OH O
R–C–R Cu R – C – R + H2
250 C
H
(1 () (* )
: (2  ') 0 (0 ) 0' 
$ : (231) 
OH O
CH3 – C – CH3 Cu CH3 – C – CH3 + H2
250 C
H
(2  ) (*)
(* 
)
:  % 0 % 
$
 !%  % : 
CH3 – CH2 – C – CH3 (iii)  (ii)  (i)
O
: '%  3; , (561)
O
( %8
  *B 4 6 (H – C – H) %%" %8
 .1
./  * ( 
H "( 6 (*") %%"
O
*  6H 5B3 $& 4 6 (CH3 – C – CH3) * 
H %8
 .2
 < D  J
0  'H '< O 6 
 %7 0 %
.% '< *4 *) E( .2

58
. 4 6 %%H %8
.3
!6 2  $ ( – 1%%   – (*")  $  .4
.2  *    -(
 3< C& 6-  %8

.F ( 
 .< 
) 4 6
: 
3 !
% 4) : ! *"  
 * 4 2&
.*" #%  
 . (%% $ 

:    (661)
* %7) 9% (- $ X
(    * =B / /1
: (/ *  #%( 
i. C6H12O ii. C4H10O iii. C3H6O
vi. C7H16O vii. C2H4O iv. C3H8O
:  )  X (-  * B
/2
O
(i) CH3 – CH2 – CH2 – C – H
(ii) CH3 – CH2 – CH2 – C – CH3
O
CH3
(iii) CH3 – CH – COH – CH2 – CH3
CH3 CH3
O
(iv) CH3 – CH2 – CH2 – C – CH2 – CH3
:  )  *    ,- /3
.   2 ()
.3  *
  2 ( )

59
.3  *  (K)

: (  6 4"  ; 2     %<  /4


O
CH3 – CH2 – C – H O ………… ()

O
CH3 – C – CH3 + H2 Ni ………….( )

OH
H–C–H O ………….. ( K)
(   )
H

60
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻟﺴﺎﺑﻊ‬
‫)‪ ( 7- 1‬ﺍﳋﻮﺍﺹ ﺍﻟﻔﻴﺰﻳﺎﺋﻴﺔ ﻭﺍﻟﻜﻴﻤﻴﺎﺋﻴﺔ ﻟﻼﲪﺎﺽ ﺍﻟﻜﺮﺑﻮﻛﺴﻴﻠﻴﺔ ﻭﻃﺮﻕ ﲢﻀﲑﻫﺎ‬
‫‪Carboxilic Acids‬‬
‫)‪: (%% $( !") * + (171‬‬
‫‪* 4 C4 1 (  -< '(W #$ 4 * (B‬‬
‫) ‪.( C ‬‬ ‫‪ 4 (OH) 
% 4  * 37‬‬
‫‪O‬‬
‫*  ‪:   -< '( $" >8‬‬
‫‪!3: "! J  . <  37 
  5 6 *2 #% .1‬‬
‫< ‪! *! 37 * 4! %! 1!-< '!( $‬‬
‫)‪.( 
%‬‬
‫‪'!( N$! *H .!2  4 *F 3: 
 '(W .2‬‬
‫
 ‪N$! !% 3 * * 3 * * 0‬‬
‫(' 
 ‪.8Y‬‬
‫)‪: 
 $( !% * + (271‬‬
‫*  ‪%!4: $!" J  B4"  -< '(  >8‬‬
‫‪:   %4: ZBH‬‬
‫) ( )=‪: "() 1 9‬‬
‫ "‪$!F %4!  $" , 3<  $" J -< '( 4‬‬
‫‪!6 *%! <   $" '( *  4"  2) *%‬‬
‫

 ( ‪:‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪2R – C – OH + 2Na‬‬ ‫‪2R – C – O– – Na+ + H2‬‬
‫)(' ‪(.‬‬ ‫) ‪( %‬‬

‫‪61‬‬
: (241) 
2CH3 – COOH + 2Na 2CH3COONa + H2
(. '() ( % &)
 () J3: (.) J3: %
  L  , 
%4 0 (B)
($"  , 
 E(
: =  1 /
: 5 =(B L   %4: J -< '( 4"
O
R – COOH + NaOH R – C – O– Na+ + H2O
(1-4 '() (#%47) (,)
: (251) 
O
CH3COOH + NaOH CH3 – C – O – Na+ + H2O
(. '() ( % )
: '%  '% 1 /D
5! =( 3<    J -< '( 4"
: * %
 
O O
2R – C – OH + Na2CO3 2R – C – O– – Na+ + H2O + CO2
( ) ( 
 )
: (261) 
– +
O – COOH + NaHCO3 O – COO Na + H2O + CO2
(
 ) ( 
)

62
: 8$9
*4 /D   J -< '( 4" %8
 .i
/!< *! %!
  $F S3 E(  -< '(
. 5 9< 
'!( *!  !D B4!"  :
 B4"   * (B .ii
!8 B4!" .! *! @ !-< F '( -<
 !( J -< '( 4" E(  3:6 -< '(H
!%< S!6  #
 B4"  92 C
 5 
 
:  ) <
O O
R – C – OH + HOR H+ R – C – OR + H2O
(1-4 '() (() (
)
H 
%!: ?% B8 
 
% %4 #
 B4" *4 E%( %
)
([ 5D *&
!-< '!( -( :  :. 
 $ 
$ (371)
: *  ) * :3 1%(P
!: #%
H 4 %( .2 6 %8
) H  ( : #%
H (
:   < %< ,-    (KMnO4 
OH O
R–C–H KMnO4 R – C – OH
H O
(   )
(  ) ( )

63
: O * .O '( -( : (271) 
OH O
CH3 – C – H KMnO4 CH3 – C – OH
(   )
H
(
) (
 )
 K2Cr2O7  KMnO4  %
A 4 1 3
 %%H #%
 /
:   < %< * ,- 
O O
R–C–H K2Cr2O7 R – C – OH
(  ) (   ) ( )

O * .O '( -( : (281) 


O O
CH3 – C – H K2Cr2O7 CH3 – C – OH
(
)  (
 )
:   * :3 *  L% * : 8$9
1-4 '( #%
 %% "<- #%
  (
O O
! (!-<) 
 '( -(  4 6
(Mn+2) $! * % 6 1 *
H J %%H 4"   
:    %4
 < $ % *
O O
2R – C – H + O2 MnCl2 2R – C – OH
(%%) (1-4 '()

64
: 4 6 .O -( : (291) 
O O
2CH3 – C – H + O2 MnCl2 2CH3 – C – OH

: A  % : 


(i) CH3 – CH2 – OH O ……… O …………

(ii) CH3 – CH2 – CH2 – CH2 – OH KMnO4 ……........


O   

: 
: *  J 
  4" * $  %< 
(CH3CH2 - COOH) . '( (i)
(HCI)  '( (ii)
: 
 $ , (471)
:     2FH 6 -< '( *  8% (1
.>8 0<3 *
  (. B '() * '( .i
!: !:  * 6 % (.
 '() * '( .ii
.6
E%!( !6 5! %!7 (CH3COOH .  '() 8 '( .iii
!8 *4 8 '( L  – 
 9 (... 8 %O <) /D
.   $  <" $ " $  %(H 


65
9!-( *! !  !-( 0" < 6 % (C) * 6 .iv
4 #$H 3D 
 : #%$ (C) * 6 %8
 =4
.F%

*!!!
H 4  =- %H 4 6 -< '( 8% (2
COOH
O O
 % 3 J C4 %4
 \ =
  < 12 O – C – CH3
 < . *D S- : ' * *< *2 >8DH 1% 8
Q 2 .-( #% *


: 1   (571)


:    %<  .1
1. CH3-CHO + HCl
2. CH3-CH2-CHO [O]
3. CH3CH2COOH + KOH
4.CH3CH2COCH2CH3 + HBr
:-(   %<  .2
.
 ( * * (1)
.O (2)
.   2 (3)
. 3*  (4)
:9% 
H 4   =%   ( 

 ) ?% .3
C4H8 HBr C4H9Br NaOH C4H10O [O] C4H8O HCN
(A) (1) (B) (2) (C) (3) (D) (4)
C5H9ON
(E)

66
E – A : ()    (1)
E – A : 5
  (2)
.(3) , (1) :4"  ; %%( (3)
.(4) 4"   %<  (4)
 & (D)  ( . /   %< ,- (5)
.18 # (A)

67
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻟﺜﺎﻣﻦ‬
‫ (ﺍﳋﻮﺍﺹ ﺍﻟﻔﻴﺰﻳﺎﺋﻴﺔ ﻭﺍﻟﻜﻴﻤﻴﺎﺋﻴﺔ ﻟﻺﺳﱰﺍﺕ‬8-1)
(Esters)
: 9 !") * + (181)
#! -< '(H 6 04   7 *F 3: 
B .1
.$   6 
.$   #%$ *2 :  5 6 2 .2
: E !% * + (281)
 
 
          

   $   $ &' ($  ) ) % 
 #$
 ! " "
: (
 ( /  )) , 
 ($
- 
 . &   * $ +
O O
+
R – C – OR′ + H2O H R – C – OH + R′ – OH
H2SO4
() ( ) ( )
: (30 1) 
O O
CH3 – C – O – CH2CH3 + H2O H+ CH3 – C – OH + CH3CH2OH
H2SO4
( 
) (
 ) (  )
 %( 9  6 
 4"  < 2  %4: =- 
 (
 *  (  2 C
  0 6 1-< '( %< #%4: *H
: 
O O
R – C – OR′ + OH– R – C – O– + R′OH
() ( ") (! 
 ) ( )

68
: (31 1) 
O O
CH3 – C – O – CH2CH3 + NaOH CH3 – C – O – Na + CH3CH2OH
( 
) ( 
) (  )
.* C& *% ( 6 %8
 4"  2
: 
. %< H2SO4 -( 3
 6  B8 A ,- .1
C!& .!  '( *  ( 6-&  ,- %<  .2
. B8
:  
$ (381)
%! !6 !( J 1-4 '( 4"  
 -( 
:   < %< 6  5 N$ ;$  .  '(
O O
R – C – OH + HOR– H+ R – C - OR′ + H2O
( ) ( ) H2SO4 ()

:   B8 -( : (32 1) 


O
CH3 – C – OH + HOC2H5 H+ CH3 – C – O – C2H5 + H2O
H SO
2 4 O
($) (
 ) (  ) ( #$)
!"  ( * *% #2 " 0  4"  2 6 (B
* 4"  * (B  @ 5 N$  '( * 
% 4
:   ( '( C& = L  
 (  2&  =
4

69
O O
R – C – O – R′ + H2O R – C – OH + R – OH
() ( ) ( )
$! #%!$ *!  3:6 
 * 9  6 
 4"  <
$!F  $! .  '( 6-&  =< *H  (  '(
.4"  3
 * 5 >  / *% %
: 
: 
 * B -(  *
 ( 1-< '( * /1
 6 (ii) O   (i)

: * $  0 3
 * =3
 = =B4"  /2
2.  *
 
 .
. ( #%
 S3 *4 %%H -( < * : 4 /3
:   '( *  
  /4
O Br O Cl O
(i) CH3 – C – OH (ii) CH3 – C – C – OH (iii) CH3 – CH2 – C – C – OH
H CH3
:  ) '( *   
 /5
..   2 (
..  3 (

: * .  '( -(  %<  /6


.
 %%H (ii) .
 ( (i)
: (  6 L  ]
 :  ) B4"   /7
70
O
(i) CH3CH2 – C – OH + CH3CH2CH2OH H+ ……. + …….
O
(ii) O – C – OH + CH3OH H+ ………. + ……….
O
(iii) CH3C – OH + CH3CH2OH H+ ……… + ………
*!  %(  *4 L  *2 ( '( *   X * /8
:   

O
(i) CH3 – CH2 – C – O – (CH2)3 – CH3
O
(ii) CH3 – CH2 – CH2 – O – C – CH2 – CH3
.(NaHCO3) "-0 1 2$ 3  (  $ 
 4* #
 5 /9
: ‫( ﺗﻘﻮﻳﻢ ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻟﺜﺎﻣﻦ‬4-8-1)
:  B4"   .1
1. CH3COOH + Ca
2. CH3CH2COOCH3 + KOH
3. HCOOH + Mg(OH)2
4. CH3CHOHCH3 + H-COO-CH2CH3 H+
5. CH3COO(CH2)3CH3 + H2O H+
:*
O *  %(  * L  *2 '( (   .2
CH3-(CH2)2-COO-CH2CH3 (1)
CH3-CHCH3-COO-CH2CH3 (2)
:9% 4"  6 .3
+
C6H12O2 + H2O H C3H6O2 + C
(A) (B)
C , B , A :* +   
O 
71
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻟﺘﺎﺳﻊ‬
Soap ‫ ( ﺍﻟﺼﺎﺑﻮﻥ‬9-1)

: 0 
$ (191)
2 !-< '(H * 
   % ZB  *
!4"  !% '(H C
  *%  3  


:  * -(  <
O
CH2 – O – C – R
CH2 – OH
O O
CH – O – C – R + 3NaOH CH – OH + 3R – C – ONa
O
CH2 – O – C – R CH2 – OH
(% '() *% (*
) 
 (*)
: (33 1) 
O
CH3(CH2)16 – C – O – CH2
O O
CH3(CH2)16 – C – O – CH2 + 3NaOH 3CH3 – (CH2)16 – C – ONa
O CH2 – OH
CH3(CH2)16 – C – O – CH2 + CH – OH
CH2 – OH

72
: 03 (29 1)
) 
 %
 C
 (*
) 
 
 
%< ,-    % '(H J 4"  (
% B (
:   <

O
CH2 – OH CH2 – O – C – R
O O
CH – OH + 3R – C – OH CH – O – C – R + 3H2O
O
CH2 – OH CH2 – O – C – R
O O
C3H5 – (OH)3 + HO – C – R C3H5 – (O – C – R) 3 + 3H2O
(*) ('
&   ) (%& ' ( '))
:  *
7 C& *%
: 
(#%!)  I $  ( 
H    : (D ()
!3 '!( *!4 L    %< #( % 6
.<D
!% !6 
*    
    : $ ( )
!F 3! C4 V ( '( *4 L    %< #(
.<D
: 8$(
(!)#%! (D :  $ (D * 

H $" /B 8 
.%< #( % 6 
$
73
3!)<!D (!D : $ (D * 

H  /B 8 
*  3  3 %)<D F $ (* 2 * %(Y
.(* 2 '<
:   % '(H  *
L  JD '( ) CH3(CH2)16 – C – OH .
 '( .1
O .(=(D
O
) CH3(CH2)7 – CH = CH(CH2)7 – C – OH .H '( .2
.(= $ L  JD F '(
L  JD '( ) CH3(CH2)14 – C – OH .  '( .3
O .(=(D
: 03 9=)
: (2 ) 02 .
@ ( )
0!6  <!D !F 3 C4  ( $ >8 4"  2
.  *
 /<   (D C& $ (
: (34 1) 
O
CH2 – O – C – (CH2)7 – CH = CH – (CH2)7 – CH3
O
CH – O – C – (CH2)7 – CH = CH – (CH2)7 – CH3 + 3H2

CH2 – O – C – (CH2)7 – CH = CH – (CH2)7 – CH3


O
($) *
  B

74
O
CH2 – O – C – (CH2)16 – CH3
O
CH2 – O – C – (CH2)16 – CH3
O
(+) *   # CH2 – O – C – (CH2)16 – CH3

: 0 ()
,! !4"  2 L   1%4: 3
 6 *%  (  
. %:  (*
)
 C& 6-O  *  % '(

O
CH2 – O – C – R CH2 – OH
O O
CH – O – C – R + 3NaOH CH – OH + 3R – C – ONa
O (% )
CH2 – O – C – R CH2 – OH
(*%) (
)
!-( 4 6  (  Saponofication *  : F8$(
3
 *
 *4 * 6 : 6  $6 ( J  .*
, 5! 3!
 * *4 *% , *
 Y $& , <3 ,
(Na2SIO3 %! !
!) #3<  % 6-&
.*

75
: 1   (391)
'!( J 
 4" *4 L  *% $  
 () /1
..

.04 * *% 2
/
.
   B * *  %<  /2
:   
 *  <
  /3
O O O
(i) H – C – O – CH3 (ii) CH3 – C – O – CH3 (iii) CH3 – C – O – CH3
:   
 *  
  /4
O O
(i) CH3 – C – O – CH3 (ii) CH3 – CH – C – O – C2H5
O O
(iii) H – C – O – CH3 (iv) CH3 – CH – C – O – C2H5
CH3
.(
   3  2 ) :   
 /5
:  !
 !-(  %<   *
 ( 1-< '( * /6
.(O )
.* /4 –  /7
Q % % * *  D 

H 
   
.2 .1 : *4 *% !
Q *4 * 

H  /B 8O   .2
Q *4 * 

H $" /B 8O   .3
.#
 /4 .%

76
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻟﻌﺎﺷﺮ‬
Polimirization ‫( ﺍﻟﺒﻠﻤﺮﺓ ﺍﻟﻌﻀﻮﻳﺔ‬10-1)
Isomerism ‫ﻭﺍﻟﺘﻤﺎﻛﺐ‬

: 
 4( (1  101)
$ * %%4 * *   8- 51$ *4 #4 Polymer .1
(Monimer!  %( C
)    # (%()
*!  -< J  *  %%4 3  # 4 
. C
  %( 51$
.  6 %(   <  # .2
:  G (11101)
:  *
7 C& 
:
: Addition Polymers .
>  (
  *  -< C&  %( 6-P L   92
(C2H4) *H $ * =%  %%4 6-& *4 L  12 (*& )
3! ! (CH2 = CH2) *O 6  3  & *P6 .2
3 ! E(  * 2 * 3 

L    # *O $
: *%  2  
H H H H H H H H
n C = C – C – C– C – C – C – C –
H H H H H H H H n
 (*)  (* )

77

H H H H
n C = C –C – C–
H H H H n
 (*)  (* )
%  (*O N$ 6  3 
 1) # 4 5% %4
(CH3 ) ! ( SD *4 #4  (Initiator) % C
#% % *
! 2 1%!( V!8H #2 3    *  2 V%( SD 2 3 
S!D 6:&  * C& < 
2   C2H4 N$ * *
.8Y (
R + CH2CH2 R – CH2 – CH2
 (( SD) (*&)
R – CH2 – CH2 + CH2 CH2 R – CH2 – CH2 – CH2 – CH2
R – (-CH2 – CH2-)n – CH2 – CH2 – R R – (- CH2 – CH2)n – CH2 – CH2 – R
R – (-CH2 – CH2 – CH2 - )n – CH2 – CH2 + R R – (- CH2 – CH2)n – CH2 – CH2 – R
2!  N$! *! =5$  < % *P6 =% 3 

 *H
=!4 *&   < (C2H4)n  ) L  N$ $   8
?!H !H 4! !6  $< %8
 12 .
B *
.
B
:   6-O  V8  .
 *!& ! *!    .
B * ;  : *  .i
:   (*) * # -(
nCH2 = CH – CH2 – CH –
n
CH3 CH3

78
B! ! .
B * ;  : (P . V . C) " %  .ii
!6 
B 5$H  6< 5DH *  0 J   #7
....... F $"  % #$  

nCH2 = CHCl – CH2 – CH –
n
Cl
(P . V . C) " % 
: *& 6 4 # J : (" ) *"  .iii
n CF2 = CF2 (– CF2 – CF2 –) n
U!3 !H 8% Z3
 3  :3 (" ) *"  %8

.5O <3 S & J .2
*$! 4" *4 L  : Condensation Polymers &%  (
.* " * $   *" 8
!" !4 *! ! 51$ "  /  # 6
:  92  * 3  %4 * %(
V! ( 
 N$ # * *  
&  * ;  (* )
!
  '( 4" *4 *  
 L  @ * " 8 * $ C4
: 
%  (
O O
HO – CH2 – CH2 – OH+HO – C – O – C – OH
(‫)
ل‬ ()
O O
HO – CH2 – CH2 – O – C – O – C – OH + H2O
( ‫)إ‬
:  ) -< J 
 $ 3  < 92 

O O
n (HO – CH2 – CH2 – O – C – O – C – OH)

79
(
)
O O
n H2O + (O – CH2 – CH2 – O – C – O – C) n
(
 ) OH
: 
.   – # /4 .1
.6-O # ,- =  2 .2
./  # =  ,- %<  .3

:Isomerism % (2101)


 !  C!< C!4 6<  -< 5 .
% % %4
:  ) (D )
 $  ?"    *-4 * %   
.  6 *" 8 
: % 7 ' (1 2 101)
: Chain Isomerim (( %.i
.:
 .
% B8 *   * ; 2 C4 6< %7
: Position Isomerism :
 % .ii
C4 V (   -<  ( 6   * ; 2 E%(
1%A! !   

 #$ 3  J- / 8 %:6  " $
04 L    #%( $    X * %%4  C&
!6 !7"  *! F C4   $" 8 6 / 8 
.   * ; 2 C4 H '<  6 $ 

80
:   $ .C3H7OH : $  : (351) 
CH3 – CH – CH3 , CH3 – CH2 – CH2 – OH
OH
:   $ .(C3H7Br) $  : (361) 
CH3 – CH – CH3 , CH3 – CH2 – CH2 – Br
Br
:Functional Group Isomerism )8 4" % .iii
* *! $  . * %4   * ; 2 E%(
*4 H '< .& " #$ 6 / 8   X 4 ID
." #$ 
:   $ . (C2H6O) : $  : (1) 
CH3 – O – CH3 , CH3 – CH2 – OH
(  &) (&)
:   $ (C3H6O) : $  : (2) 
CH3 – C – CH3 , CH3 – CH2 – CHO
O
(*) ()
[*  #$] [– CHo %% #$]
:   $ (C3H6O2) $  : (3) 
O
CH3 – C – O – CH3 , CH3 – CH2 – COOH
( B8) (. '()

81
: * (B  :
 H * : 8$9
.O J ="  * *  ( .1
.%%H J ="  * *   .2
.
 J ="  * * -< '(H .3

:-   (3101)


.;  =  34 " 8   ; * =-< %%4
!$ X! *!      X
 *
.1
: (  6   ; 2 J   )
C4H10O .i
C3H6O .ii
C5H10Br2 .iii

82
‫ﲤﺮﻳﻦ ﻋﺎﻡ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﻮﺣﺪﺓ ﺍﻷﻭﱃ‬
:   
     :  
: CH3-C(CH3)2-CHO     /1
.  ! " 2،2 ()
.!  ! " 2،2 ()
.$$   ! " 2،2 (#)
.  – $$ 2 !2 ($)
:  ( % 2)       /2
CH3H2CHICH2OH .
CH3-CH2-CIOH-CH3.
CH3-CHOH-CHI-CH3.K
CH3-CHI-CHOH-CH3.%
: :'  5
J! I!38 #<  (×)#B4 (( #<  () B4 J-
: % *& I38 ,(
( ) : H * H % -(  .1
( ) $ ( 
 < $ .2
( ) * 2 %%4 6  *  L   ( #%
 .3
( )  $6 J 4"  ( -( C4  % * .4
:   5
: 
    F" W
*! L ! !  !: ....... L  H  ( "<- #%
H .1
.: ..... 17 %
A  %


83
.......... C!& 0( * 12 H L  ....... C& 5 6-& %4 .2
. M 135 #( % C& $ .  '( J 08
%4
: 1   5
: * *&  )  %< 
Cl
1. CH3 – CH – CH3 + LiOH ............. + ............
2. CH3OH + Na .............. + .............
3. Q 4"  2 E%(  CH3 – O – CH3 + K ........ + .........
4. CH3 – CHO +CuO .......... + ..........
5. (CH3)2 – CO + HCN ........... + ..........
6. CH3 – CH2 – C – OH + NaHCO3 ...........
O
7. CH3H2OH + HBr ...............
conc
8. 2CH3 – OH H2SO4 ............. + ..............
135 C

9. CH3ONa + C2H5Br ............. + ............

: +  5
: 

   %<    ) B(  
.O ( *O .1
.    % .2
. 6 %%6 .3
.* &  *&  .4
2 & * .5
. % 
 B & .
 '( .6
84
:   5
: /4 ()
 (ii) # (i)
  (iv)  (iii)
.# ; %%4 ( )
.   ; %%4 (K)
! !
 *! (%)  (K)  ( ) *  6 H . & 4%
.C5H10O2 $   
C5H10O2 $  ($)   X * (%)
:1  5
:   338 .
% *
C3H8O [O] C3H6O [O] C3H6O2
: 0  5
O     O  %%W    .1
R-C-R R- C -H
Q 3 < S:(  *% #2 (R) %
& * *  1 6
!( J 4"     * +  % *&  #%
H L    .2
: 
   '(
CH3CH2OH (1)
CH3COCH3 (2)
CH3CH2CHO (3)
CH3CHOHCH3 (4)
(CH3)3COH (5)

85
: 1  5
: ) * K$  * (3  %< ) =4 S" /
.:( * * (1)
.*  %% (2)
.1 (  ( (3)
.1-4 F 8Y 1-4 '( (4)
.
& 
 '( (5)
.
& ( (6)
:-  5
:( <)  ( ) ! 
( ) .-"8  #( % 2 -<  .1
( ) .
 5 6 -<  < 2 .2
( ) .4
 -<  B4" $ .3
( ) .%< #( % 6 $F  
-<  < .4
( ) .5 #%  -<   .5
:-= /$  5
:   * +     .1
2*  (3) .  (2) . 3 *
 (1)
  * 2 1( *% 2 
0 *% (3)
.3:6
1    2 (4)
.*  4 – 2,2,3,3 (5)

86
: ) * + 
    .2
.* 2 J 4 1 (  ( (1)
.* 2 EB 4 1 ( *  (2)
. . '( 4" * L  
& (3)
CH3CH2CH2OH  12 ( J   & (4)
CH3CH2CH2CH2CHO  12 %%H J   *  (5)

87
- 88 -
‫ﳏﺘﻮﻳﺎﺕ ﺍﻟﻮﺣﺪﺓ ﺍﻟﺜﺎﻧﻴﺔ‬
‫ﺍﻟﺼﻔﺤﺔ‬ ‫ﺍﳌﻮﺿﻮﻉ‬ ‫ﺭﻗﻢ ﺍﻟﺪﺭﺱ‬
‫‪90‬‬ ‫‬
‫‪91‬‬ ‫ 
 
  ‬ ‫ 
‬
‫‪95‬‬ ‫ 
 
  – 
‬ ‫ 
  ‬
‫‪99‬‬ ‫ 
  ‬ ‫ 
  ‬
‫‪105‬‬ ‫
       ‬

‫‪- 89 -‬‬
‫ﺍﻟﻮﺣﺪﺓ ﺍﻟﺜﺎﻧﻴﺔ‬
‫ﺍﻷﲪﺎﺽ ﻭﺍﻟﻘﻮﺍﻋﺪ‬

‫  ! ‪:‬‬


‫     
  
‪:‬‬
‫‪.& '%
% ( #%% $% $#  !" .1‬‬
‫‪: + &) (" & '% *% " " .2‬‬
‫‪., -‬‬ ‫‪.1‬‬
‫‪./ – ". - .2‬‬
‫‪., -‬‬ ‫‪.3‬‬
‫‪: - &) & '% 0" #% 1% " .3‬‬
‫) ( ‪.,‬‬
‫)( ‪.". /‬‬
‫)‪., (2‬‬
‫‪./ – ". *% &) &)"% ( – '%) 2#5 34 .4‬‬
‫‪.  % % 6 . 34" 1% " .5‬‬

‫‪- 90 -‬‬
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻷﻭﻝ‬
‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺍﺭﻫﻴﻨﻴﻮﺱ‬

:  (12)
+ % (") 
 4 ) ($5
$% /
" *
*" 6  7%5 34  . $% $# " &)  *"

:  89 '% ) &) . & '% 
.'% *  % .1
%
 
%   : 07%) ;   :  '
 :" .2
.(? ( 6 5 < => 
: A  %
B #C " #  ' @% ("" .3

B + 3 % # ) + '%
2HCl + Mg MgCl2 + H2(q)
.""% B D  (" $%  % .4
: A" % 9 ) &) & % .5
.% * #%"" .
.E#5 < %5
% ,%> F " (7% :  '
 :" .
: A  % D% + 3 % A" '%5 @% ("" .2
D% + 3 %  + '%
2NaOH + H2SO4 Na2SO4 + 2H2O : (12) 
.""% B D  (" $%  % .1
.A  %  $% (% ,% % .2

- 91 -
 
     
  

$- ,+ *(  ) ) #"! '* .   !" #  $
% & '
7 4 " 3 6 345 )  * 12   ,. / 0 
!" * ,  1  &! 8 " 9  (:" 3 .(Oxy - gen) 34 5
.8 
: (   
 )  
 
 (112)
– *1859 A%+
+ +% " A) G H. *  ,
. A$  " (" & '%5 (%
,I -1 *1927
'% ! &) 8   (> A)
" (% 
'") &) 6
: A"5

B+ + % D% A)


9"" HX % ": % 
: A  % ; H+  B%
HX H+ + X-
D% $#B  "" '%
9"
% B"  B%
B 
: A  % *  %  %
+
H + H2O H3O+
: A  % D% A) '%
9" %  "
%
"% @%B 
HX + H2O H3O+ + X-
:(22)
+ -
HCl + H2O H3O + Cl
H2SO4 + H2O H3O+ + HSO4-
: A  % , ) &) & %
.  A" D% A)
9"" MOH % ": % A
.OH-  .
MOH M+ + OH-
- 92 -
:(32)

+ + " A+) (?+ 1 +% '


<  >J B"
A+ +% + , '% 6 . D% A) 6 ." 
B
A+" '+%5 % D% A) " A) SO3  CO2 (7% # )0 .
: A  % *  B"%
9"" 
CO2 + H2O H2CO3
H2CO3 + H2O H3O+ + HCO3-
:  ("  %
%
"% @%B
CO2 + 2H2O H3O+ + HCO3-
:SO3 +  . 6
SO3 + H2O H2SO4

H2SO4 + H2O H+ + HSO4--

SO3 + 2H2O H3O+ + HSO4-- 


A) 6 ."  .
  " A) (? 1 % B" (7% 
: (7% & 6 . D%
CaO + H2O Ca(OH)2 Ca + 2OH-
2+

NH3 + H2O NH4+ + OH-


D% 3 % A & @% '% ("  ,  ("
HX + MOH MX + H2O
:(42)
NaOH + HCl NaCl + H2O
(aq) (aq)
Ca(OH)2 + 2HNO3 Ca(NO3)2 + H2O
(aq) (aq)

- 93 -
: A  %) ? "
% 4"1
% 7 ,I - 1
+%  A$+% ( % ,.  & '%
% 0 - ) .1
*C+  HCl
B   #C 07%) . % ,.  ,
A+)  $
 < 1< 4%  " 1 8 " A)
B  8$"
%
.D%
"
 1 -  .) %K & L? - ." * .2
D+% A+) +
9" / *%5 . A" D% A) %5
: A"M 6  . .  A
NH3 + H2O NH4OH NH4+ + OH-
NH4OH %  B 1 @ A)

6 +. +."
B+ + B
%  1 -  . .3
% / A) , D% A)  $ %
"
 "  %  A4%
.4%  " 1 ?I % / 
#  A) HCl ( %) ?I
1 ,+ *+%
% 34" A" 4"1 
% *C 
(#+" 1 ;  + - 
1< )% & '% ( @."
+- 6+ +)% '% *5 A4% 6 . ." A) .. 
.)% 0" *-% 8) *"" / .  D%
5 ; ".
: 
   " (212)
.& '%
% (
"$#)
"?  .1
N D  & '%5
% ( $% (% (" % .2
.$% % 8 (7% ,I  (" ! .3
: A"9 % $% 1% 34 .4
6 +. D% A) 6 . 8
B  8 " A) /" 1 SO2 (
., '%
D+% A+) 6 +. 8 .  8 " A) /" 1 Na2O (
.,  6 .
- 94 -
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻟﺜﺎﻧﻲ‬
‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺑﺮﻭﻧﺴﺘﺪ – ﻟﻮﺭﻯ‬
: " (22)
& '%5
% ( ,I !"
E . , A) 
H+""
"B+B# 4 < 07%) . )% & '%5 ( (%> 1
 H?5 BB# H"" #% 6  '% ( %  %
 +. >. O)
"BB# ") %4
% & #% %5 ( %
+
 " D4  .  L  .
"BB#  D A) D4
#+C (+"
+%
" / NH4Cl *%5  
% B & 

+% ."% %5 #C @%


"BB# H<
% ."%
B  
: A (" % H?5 BB#
HCl(g) + NH3(g) NH4Cl(s)
(+" < P"+ /+ 3 % ,  NH4Cl ("  P"
%
'% ("  NH2 @% HCl ("  "
% 8O) ;
"BB#
1 %
1 ,+I *%
O)  . 1  D% B A) ("  *" D. 
+." 1%+> +7 ?I *% B
%  1 ("  (7% (%> @."
./& A4% 6 .
/#+ B5 H+ A%+ ".
% @4 *1923 * A)
%%+. %. - A) & '%
% ( " 4

 %
: %
: 
 –  
 
 (122)

B+
+ ) +7  " 3%"
@"." % /  : $  (#
.H? % < ( H+ B%

- 95 -
!"   QD '%
% 7  " ( &" % / A : "  (%
: A  % NH3 #C HCl #C
 (" ." %
HCl + NH3 [ NH4+] [Cl --]
/ 1  " 1  !)* NH3 $- HCl 3 1' ; 3   39 
6 3   = ,5 HCl " /* . <  –   ) #  ;
*  ; NH3 / HCl 3>* ,
. 3   
' )5 NH3 "  '
 /5 @  3>* ,
. <  –   8 " ?   3 1
.7A 1 *  39  B (   '
: "'
  "  $ (&
: D% A) H2CO3 '%
9"
  / A" ("  " 
H2CO3 + H2O H3O+ + HCO3--
A+. D+% A) 89") 6 4 '%5
% H2CO3 '%
+  %  < - < . 0 %
 % %
#"<  < (
+" 3+% 85 '% 6  '%
O) H – ". *% D4
A+. (+" < - < ;
"   &" A" & (7% / D% 
*
9) 6   
5 " 3% *

B
)
< . 4 H – ". *% &) ;    
  '%
.% A B    '% ( ;
"
4% 6
#"1
H2CO3 + H2O H3O+ + HCO3-
   
HCO3- & ("  HCO3- & P"" H2CO3 '% (" 
 3+% A+
"%

  " A" 0 . H2CO3 '%  P"
% E
 / – 0  %  "
"% /  . 
" ?
+O) . (+ – '%) E)"% 2#
)" –  " " A)
'%  H3O+
< H2CO3 '%  &)% &  HCO3-
< (&
.H2O &  E)%
- 96 -
B / – ". *% &) / – A4% ("  : ?I (7%
%K A$% ( % A)
NH3 + H2O NH4+ + OH-
A+" +%K " 3% / '%  D% (7%   A)
(+ – '+%)
+&)"%
+B# (7%  A) B 4 . & (7%"
.OH-  H2O  ?M 2# NH4+  NH3 : %
– "+. *+% . / – '% (" (7%" % %%
:A"M H
HX + Y HY + X-
+

   


E+)"% 2#+ HY+ Y (7% % &)"% B# X- HX (7%
.?M
: 89 H – ". *% (" !" % E . %%
.
?I  '% P"  < '%
%
" (&"  %
H+ + & = E)% '% : - %
H+ – '% = &)% &
: (52) 
:
% ( &)% & : A %
N H2PO-4 (2) H2SO4 () HF ( )
:  

+" + 8 &)% & '%


 " A) E
%
:+
% 
" !  &)% & :  ( O) 
: A) &)% &)
< '%
HPO42- (() HSO-4 (% F- (#
- 97 -
: (62) 
: " &
% ( E)% '% : A %
N S-2 (2) NH-2 () PO4-3 ( )
:  
:+ +< 
" )4O E)% '% :  (
.HS- (2) A) NH3 () A) HPO4-2 ( ) A) E)% '%
< &
: (72) 
: A" (" A) (  '%) &)"% 2#5

CO3–2 + H2O HCO3– + OH–
:  

< +
+" +
&)"% & '%
 E
%
(OH– H2O) 6+ '+%  &)"% B#
07% (HCO3– , CO32+)
.  '% 8) &)"% B# (7%
-2
CO3 + H2O HCO3- + OH-
& '%
% ( ; H – ". *%
 34" E . %%
,.  & '%
% 0 ! 85 ,I *%
% 1%> 7
+- 
O) 6
% *C . A$%  % ,.  , . %
'+% ( (%>" 1 4 A) 6 (?  8%)
"  &
% A"
.)% &
:   
   " (222)
./ – ". *% &) & '%
% 0 ! .1
./ – ". *% &) ("  (7% $% % %?".% .2
N H2O D%  &)% & : E)% '% : A % .3
(+7% CH3NH3+
O+) &)"% B# CH3NH2  CH3NH3+
 < .4
................ (7% CH3NH2 % ..............
.& '%
 2# ( A) " % A) &)"% 2#5
 .5
H2S + SO42– HS– + HSO4–

- 98 -
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻟﺜﺎﻟﺚ‬
‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻟﻮﻳﺲ‬
: " (32)
+." 1 /+ – "+. -
< E . , A) > &
+.
+ (+" 07%  " O) . %  / – '% 6 .
: " % 8 7%" /   . R7 #C *
Na2O + SO3 Na2SO4
(s) (g) (s)
+. (+"
% P" / 3 % ,  P" Na2SO4 3 %
D% A) SO3 #C  <
% P" ( %  H2SO4 @% NaOH *
SO3 + H2O H2SO4 : " % A) %
: % . NaOH @% H2SO4 ("
H2SO4 + 2NaOH Na2SO4 + H2O
; + @% '% ("  SO3 @% Na2O ("  " % 6
*"+ 1 (") .
"& .
"-
% / A) ("  ." B 1

%
" (&"  H" 1 8 % ; ,I "> % A$% ( % A)
6 +.  1%+> 7 ?I ."
%  0) 6 . H – ". - A)
., A%5 A$% - A) B ."  . / – '%
:  
 (132)
: A  % & '%
% 0 , !S
+  8
" "1
% B# 3%"
@"." % / A : "  (#
.."
+ 
+" + +"1
% B# ( &"" % /  : $  (%
.."

- 99 -
:  ("
O) , *% &)
+"0 +% E$
 ."   )
"" A"  %
."0  &".% E$
: , *% &) (" 34"  7%

: (82) 
: A  % *" D%
" .
 @%
B
 ("
 
+
H :O–H H O–H
 

+% +B# 3+% 8+5  .


  " ("  A)

B+
 % .
B
 @% ."   8
 "1
O H+  
" "1 2# A) >% ( &" 85 '% (7%)
: (92) 
(+&) D% 3% ("  A) : D% @%
B   ("
."  
" ('%) H+
1 < "1
% B#
H
 +
H Cl + H – O – H H–O–H + Cl-
 

: (102) 
:
B   @% %5 ("
H H +
H – N : + HCl H–N–H + Cl-
H H

- 100 -
8+
+" "1 2# 3%" 5  NH3
O)   A)
(+ &" 8+5 '% HCl
%
"  . HCl
%
"  @% ."  
.N H+  
" "1 2#
: (112) 
:
   ) R7 @% %5 ("
H F H F
H–N: + B–F H–N–B–F
H F H F
 H""
  
5 '% BF3 (7%" % & NH3 (7%"
+"1 2# ( &"
@"." A) 6 (%"% C AB? A" %
.."   A)
("  ,  %&% A) 8 '" *" / (7% <  <
:   . R7 @% * .
Na2O + SO3 Na2SO4
 '% .5
 A &
 ("  , *% &))
: A  % 8 7%"
%   . R7
·· ··
O: :O: 2-
·· 2- ·· ·· ··
:O: + S = O: :O S = O:
·· ··
O: O:
·· ··

- 101 -
: 
60+)  B" &"1   *-%
<  >J B"

+% '% 9 , - . "


% "1 $ "%% C

1 % ) 8" <  %1 @% Cu2+ (II) ,
 (" 6  7%
: A  % 6 [Cu(NH3)4]2+ &%
NH3 2+
Cu2+ + 4 : NH3 H3N – Cu – NH3
NH3
/ 0  * C( B D9 8  7  39 7' 7
D5 3 =
 B  )* <  –   8 " ? 3 1   3 1  '
*  3    4  B  ! 8 " ? 7  *  7A 1
–   8 " ?   ; /  1 1B ! " .&  –   7 
. D9 < 
: 
    (232)
A+) +& (7% / – "." *% A) D%
-1  6 
: H? 0" A) '% (7% 0" '
H2O + NH3 NH4+ + Cl- (i)
 
H2O + HCl H3O+ + Cl– (ii)
 
%+." +. F  %"   '%9 ("" A" %
.(Amphoteric) "% %
: "% HCO3   
  " 6
HCO3- + OH- CO32- + H2O
 

- 102 -
HCO3- + H3O+ H2CO3 + H2O
 
'% (" / *%5 . )% "% %
%
: A"M NaOH (7% & & @%
85 .  "
5  Al(OH)3 + OH- Al(OH)4-
Al(OH)- AlO2- + H2O D% %5
 < 6"
: A  % A4% . A) & (" %
Al(OH)3 + 3H3O+ Al3+ + 6H2O
: (7% "%  "" /#  > ."% #  . ( : 
Sb(OH)3 , As(OH)3 , Pb(OH)2 , Zn(OH)2 , Cr(OH)3
: *   +  (332)
+. @+% ("" 6 ? '% %5 ; D% : (7% %
% 7
: A  %  P""
H2O + H2O H3O+ + OH-
NH3 + NH3 NH4+ + NH2-
CH3COOH + CH3COOH CH3COOH2+ + CH3COO-
   

9+" A%. (" 


O)  P"" . @% % ("" %
.A"

- 103 -
:   
   " (432)
., *% &) (" & ; '%
% 0 ! .1
N ."   &% % .2
NH3 + H+ NH4+ : , *% &) A" (" (" .) .3
N , *% .  H2O D%  " % .4
8":+ +&%
+
+" +%M @+% Ag+ +4
+ (" .5
(+" + (+" 
, -  D 34 .[Ag(NH3)2]+
. '%
."% % : ! ( .6
."% HSO4-
1
1%
 (
.A"
9" ! ( .7
.HCN , NH3 :
% ( A"
9" 1% " (

- 104 -
‫ﲤﺮﻳﻦ ﻋﺎﻡ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﻮﺣﺪﺓ ﺍﻟﺜﺎﻧﻴﺔ‬
:  , 
: A  %% (   BJ

:  , *% . 4%  " 1 / B%
1 .1
a) Cu2+ b) Na+ c) Ag+ d) Fe2+
: A" % A , *% . & .2
."1
% B# &" .
.."   (H+)
" @%  "" .
.H? % / @% ."   A) "0 % % (7%" .2
.9?  BJ ( .
: 85 4% HCl  " , *% . .3
. B%
B   H" A$% 8 % .
+
.H3O
1
 & (7% / D% 
" 3% @". .
.D% 3 % A /& ( % @% A$% 8 % (" .2
.
" (2)  ( )
" BJ .
:    , 
:  .% (%   ) %  @4 6 "   (%
+ 
" ,.  &  '% !" A) , - %"" .1
................. +
A4% . A) ...............  /T" A" % A "% % .2
./& . A) ................... 
: % A) .3
HA + B HB+ + A-
.................... :  '%
.................... : A &
.................... :  E)% '%
.................... : A &)% &
...............  . 1  "" / – ". *% . .4
- 105 -
:    , 
*% . 6 "% % –  – '% : < " % ! o
HS- , NO3- , H2S , HPO42- , HNO2 , CO32- , Cl- , ) / – ".
.(H2O , NH4+
: -
 , 
+% ZnCl2 3+ % P" & Zn(OH)2
? . (" .1
.Na2ZnO2 3 % P" '% ("
.0
 "
% ( #% $% % " .
N
? .  #%" A"  A % 0
 "
% .
: .  , 
'+% !+" R07+ - 34 / A" (B (%
: (" &
!  
! "  
! $  
! 
  /

,I 1
H – ". 2
, 3

:   , 
: A" (B (% .
HCO3-- NH3 H3PO4 E)% '%

OH-- NH3 HSO4-- F-- &)% &

- 106 -
."% HPO4-
1
1%
 .
: -  , 
+7 (+7< A$+7 BCl3
+  +  R7
 ("  "

+% +% 8 P" , *% .  '% (" ; (C2H5)2O
+% +" %?"+.% (C2H5)2O BCl3 A"M+ 8":  "
.("  34 AB?
:   , 
+. 6 %0 & L? .)  .% 1% %?".%
: *%
., ( )
./ – ". ()
., (2)
: -  , 
A) " 1%
% ( A) &)"% ( – '%) 2#5

: & '%
 2# (

(i) HF + NH 3 NH 4 + + F --

(ii) HS O 4-- + HP O 4-- S O 4 2 -- + H 2 P O 4--

(iii) C 2 H 5 O H + NH 2-- C 2 H 5 O -- + NH 3

(iv ) O 2 -- + H 2 O O H -- + O H --

(v ) H2O + H2O H 3 O + + O H --
- 107 -
 108 
‫ﳏﺘﻮﻳﺎﺕ ﺍﻟﻮﺣﺪﺓ ﺍﻟﺜﺎﻟﺜﺔ‬
‫ﺍﻟﺼﻔﺤﺔ‬ ‫ﺍﳌﻮﺿﻮﻉ‬ ‫ﺭﻗﻢ ﺍﻟﺪﺭﺱ‬
‫‪110‬‬ ‫‬
‫‪111‬‬ ‫      
‬ ‫‬
‫ ‪119       !  "# $‬‬ ‫  ‬
‫ ‪ $‬‬
‫‪120‬‬
‫ ! ‪"  #%    !  &#‬‬
‫)‪(
'  (   )  * #%‬‬
‫ ! ‪126    #%    !  &#‬‬ ‫  ‪+‬‬
‫)‪(,   (  -  * #%‬‬

‫ ! ‪133    #%    !  &#‬‬ ‫ ‪.-‬‬


‫) ‪($  #%‬‬
‫ ! ‪140   #  !  *$- &#‬‬ ‫ '‪/‬‬
‫   ‪ $‬‬
‫‪148‬‬ ‫ & ‪   0  "# 1#‬‬

‫ ‪ 109‬‬
‫ﺍﻟﻮﺣﺪﺓ ﺍﻟﺜﺎﻟﺜﺔ‬
‫ﺍﻟﺘﺤﻠﻴﻞ ﺍﻟﻜﻴﻤﻴﺎﺋﻲ ﺍﻟﻜﻴﻔﻲ‬
‫‪Qualitative Chemical Anlaysis‬‬

‫‪: 0  2‬‬


‫      
  ‪:‬‬
‫‪. %&  & ($ )      ! 
" # .1‬‬
‫‪. &'  #      #       # .2‬‬
‫‪.$,  -  +()   *  + # .3‬‬
‫‪.$,   (  +()   *  + # .4‬‬
‫‪. %& *     .)   + # .5‬‬
‫‪.23 4 -  +)  – 1 (  +)  – 0  :  / . " .6‬‬
‫‪.5/3  ' $,  +  0- 67   " .7‬‬
‫‪.9  0- 67    4 5/3 8 . " .8‬‬
‫‪: 0:          "  (  " -  $'  $ " .9‬‬
‫=;<  ;‪.‬‬
‫‪.  ;  .> " .10‬‬
‫‪. (  -  +()  ?  .   ; 1; " .11‬‬
‫‪.@   6/ $  67    4   ; .' " .12‬‬
‫‪H2SO4 ?: :2 *     ? !, &   " .13‬‬
‫ *‪.‬‬

‫ ‪ 110‬‬
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻷﻭﻝ‬
‫ﺍﻟﺘﺤﻠﻴﻞ ﺍﻟﻜﻴﻤﻴﺎﺋﻲ ﺍﻟﻜﻴﻔﻲ‬
Qualitative Chemical Anlaysis
: 
A   " !  #   &  
4: 6 )  1 B 1  (VI) 6  ? 6 $' +$  
A <    B$$, C; B&" !" (  # % +$  6 $' 
A (  0     % "   ,'    
B,: 1:  ;  6  " #    +*  6   ; ! 
A 6 $ 
A 4& '  "  + &  !   SO2 * D  B()& 1  <%  C  
. B7 ; E       " D 678     
:  : %&  6%F 2  + 4- # 3  6& 

6 :& : G  +   -$ . -   (  # & 2    
 : : I C:; 2     D" " !D .    ; H'
*:%;"  = K  7   +  9 J /    + " 7= J *%;3
&*    # *   +    .   ! ( ( ' ,
" B $, " *  %F  ;    # '      
:  2 . $    + # * D  ' " B&  "  
 %  (    &'  6,  # B 
2  * 7 + 
/:#  3  ;  # " . L &  # ;  
  .   M, <;N
:# : " #   %&3 O <   / ! +   *
6 :%  : : -    $  ( B# &  <  
:#  :( :2"   = (& "   7   $   
.  C,3 <   67 ;  # ' ,  

 111 
: 
 

: 
  
  
: Qualitative Anlaysis ()     : 
?:      6 &  .  !% & 1    
:$           <   + " 
 O % 
:  :     E&    ?H  . &  " $'   
" :    , "     6&  <  %;   1"  .) 
  # ,  6 ,7   & 9 & . % &  .  
:  $ 
.:) :2 '      C; J Dry-tests # ;  6 ,7 .1
. % 
.     C; J Wet-tests    6 ,7 .2
 : = J :   6 :,7 :  : " $    
: J ,       # < = #  & " %" # ;  6 ,/
.,     #  *# " ; P !, %  .) "
: (Quantitative Anlaysis)      : 3 

  .  
   
   
   
 &#  $
% . #  
!"       
.(   
     '
:  $    
    (13)
: 7" :7 -  D 5/Q $    !%$ ?  

23  = F& 0  !%$  .    # . Salt 0  . < 
:   
 112 
.NaCl !'   .1
.CaCO3 !   6 & .2
.AgNO3 -$  6& .3
.AL2(SO4)3 !& 3 6  .4
.NH4Br !&7  .5
.Na2S !'   .6
0  " F/ 9  . - D 5/"    23 4;
, Al3+ , Ag+ : 6*:$  6 &" B2 &)  ; +) J ()  
1 (  +)     NH4+ ;  !&3 ; " Ca2+ J Na+
.0
6*#/  6 &" B2   &)  1  +)  %# ,G +)  "
CO32- 6 &  ; 2   &" ; " S2- , Br- , Cl- : 2
.0: :-  +:)  .   SO42- 6   J NO3- 6&  J
:    )  0  2  B

( ) 1
+) + ‫ــ‬ (&") - +)

:  0  " +  L&& " && B


" *# ") &)  ; " ()     
+)   &)   ,G 1 (  +)   (!&
.- 
 113 
+:)  :" . ;  !&3 ; " *# "   1 (  +) 
.(OH- )   &" ; " *# 7 " = # - 
.<   # ? 9$  L &    +)   : -  +)  .
: %" 5/3 - +  9 & : 5/3 - +
.*# 7 4 *#   .1
Ca + S CaS : (13) 
?  4 *#  $ .2
2K + 2HNO3 2KNO3 + H2 :  2
.
4 ?  $ .3
2LiOH + H2SO4 Li2SO4 + 2H2O : (23) 
..- ? 0 4 1
?  $ .4
2HCl + Na2CO3 2NaCl + H2O + CO2 :  2
: (Hydrolysis of salts) (    ) 5  4  (113)
.H3O+ " OH- , 6 & "   <   4 0  6 &  $ 
– P 7 (  ? 3 (   ; &     ;  6 &7
9 : #   <   # %  R#    2 %&3 <   4  $ 7 1"
.OH6 &" 4 S  * ; H3O+ 6 &
: NaCl 2 

4 1
?  $  L & 0  2/1
NaCl + H2O Na+ + Cl + OH + H3O+
(s) (aq) (aq) (aq) (aq)

: (13) -%  %2


.<   # !'    /
" (")
. $& &$  ())    
0    <*;  = .-" ( )
. (  2    0    ,I <*;  = .-" (K)
 114 
.K J #   # H  F7
: : " ( :  ;  # 9 )  L& " 9&
: ;&   $      H 7 =   <   # !' 
: G & 
NaOH HCl
P    

P  !  1
?
: G  B$    B&P . 5/7  E&   >R# B
1:
?:  $  L& 1            0 
.7  <   # B   


.NH4NO3  2 . $- 
4 1
?  $  L & 0 (2
H2O
1. NH4NO3 NH4+ + NO3
(s)
  (aq) (aq)

2. NH4+ + H2O  NH3 + H3O+


:  0'# " *   # ; H3O+ 6 &" 0'
. -
: (23) -%  %2
.<   # !&3 6& 0  /
" (")
J <   # 0    <*;  =  2$&&$     
.-" ( )
A   H 
: J    ,I <*;  =  (  2     
.-" (K)
A     # H F/
: 6 -
6:& : " :;  : # 9 )  L& " 9&
: G &   ;&   $  J - $'  <   # !&3

 115 
NH4NO3 HN+4 + NO3-
H2O OH- + H+
NH4OH HNO3
P    D $- 
P  !  1
?
)  HNO3 ,  - (H+) )  * +   
+&    0 NH4OH #
. ! /#  - (OH-) % 
..  
2#
   .  6 2  2, 3
 45 "  '  1 2
: 7
8 9 8 $  #  :   .    +
.#
.
: G  8       
NH4+NO3
+ H2O NH4OH + H+ + NO3-
CH3COONa  2 . 

4 .- ?  $  L & 0 (3
1. CH3COONa H2O CH3COO + Na+
(s)  

2. NH4+ + H2O  NH3 + H3O+


:  0:'# " *   # ; OH– 6 &" 0'
. 

: (33) -%  %2


.<   # '  !'  6/, 0  <*; " ."
.0    <*;  =  2$&&$     
.-" .
.   ,I <*;  =  (  2     
.-" .K
 < :  # !'  6/,  " 9 )  L& " 9&
: G &   9  $  
$'

 116 
CH3COONa CH3COO- + Na+
H2O H+ + OH-
CH3COOH + NaOH

     
     
P: : ; &  (OH-)%  6 &" * 0    #
.-  ?  P  ; &  (H+) 6 &   (NaOH) (   ( 
. 
  0'    (CH3COOH)
: 1 (    1 0  .  = '& " && 9  
:# B   .- ? 4 

 $  L& 1  
. 
<  
.(  ? 1 / & F& 4  (    +  : F
: $- 
 .- ?  $  L & 0 (4
J5/3  2 -  "  (  $'    % !   7
: 6 & =  = K  H' P ; 6  5/3  2 " =
% $:' :    %&P          #   D 
.-  "  ( 

 117 
:  /  1  (213)
.5/Q $    . .1
  – 1
– - )    %    (# G 5/7 .&' .2
: (B&  ' –
KNO3 , MgS , (NH4)2CO3 , Na2C2O4 , NH4Cl
.1 (        0  . .3
   (Na2CO3 ) 0      " 62 .   ; .4
.

:   - ! 0 7 2 " &*       , .5


.
4 ?  $ ( ) .*# 7 4 *#  $ (")
.*# 4 ?  $ (K)
:    # L&  0- 9     67     " .6
a) Mg + 2HCl
b) 2NaHCO3 + H2SO4
c) Na2S + 2HCl

 118 
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻟﺜﺎﻧﻲ‬
‫ﺍﻟﺘﻌﺮﻑ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﺸﻘﻮﻕ ﺍﳊﻤﻀﻴﺔ ﻟﻸﻣﻼﺡ ﻏﲑ ﺍﻟﻌﻀﻮﻳﺔ‬

+(:)   .  -  D 5/Q $     "&
.5/3 9 - 
:   !  (23)
.?  P  L& 1    3  -  +) 
+) )   3 (H+) ;%  "  = 9$ ?  P &
%:- : ? 7 * 1   &3 "   3  (- 
:  
-  +)  . ;%  " ; # +$ = ? 
:  L&    1 " " (i)
.(HCl , HBr , HI , HF) &; %  ? / -  +()  (")
HCl H+ + Cl-
HBr H+ + Br-
HI H+ + I -
HF H + + F-
.(H2S ;%  ) 9 %  ? -  +)  ( )
H2S 2H+ + S2-
: &;7 ? -  +()  2 6   &" ; (ii)
H2SO4 2H+ + SO42-
HNO3 H+ + NO3-
H3PO4 3H+ + PO43-
;:%  6 &" E*& ? 13 -  +)  H' # 
*&  ;%  6      6 &) 4- ?  H' 
.?   
  <*;  

 119 
+)  (SO42-) BH' (H2SO4) 9  ? -  +)  /2
. (PO43-) BH' (H3PO4) 9$$  ? - 
6 :2 T "   6 ; @/2  = -  +()  !( >!
: +(:)  : ;    ; ) %& ()  ? 
.(9) .)  % . 
Na2CO3 + 2HCl 2NaCl + H2O + CO2
2NaCl + H2SO4 Na2SO4 + 2HCl
?:    2 2 9%  ? " /"  2   F/&
9 : (CO32-) : (Cl-) ?  +) /"  HCl  = 9& 
9:  ?: :" = (HCl)    2 2" (H2SO4) 9  ?
:; 5/: L&     # (Cl-) (SO42-) -  B() /=
.SO42- 6  Cl- 
:        7#% 
..$,  9%  ? ; :  3 ; 
.*  9  ? ; : & 2  ; 
.   ;  : 2 2  ; 

(   )  * #%) "  #%    !  &# ! 
: (
' 
4 : ?   3 9%  ? ; ;   6
;  # &   ?   . %/    2 B& 
7 ?  
.(1 3)

 120 
(13) % 



     
   
HCO3-    H2CO3     1
CO32-
S2-   H2S      2
2-
SO3   H2SO3     3
NO2-   HNO2      4

 (#? )  ;  - < -1 "  - = >!? @ 3


 
*A @ 3
  3#B /   $  9 (& + #  -
, ( - < -1 . .  >? @ 3
       &
..  >?  ,  +   B%
.  >!? @ 3
 ,   ; ( - &# 4 ?   
. - =  3#B /   $   -
: (CO32- -
, HCO3 )   % )  7-  7-  &# !  (123)
9%  ? '  0   
 = . - :   (43) -% 
:  :  !   " & 2 * D $  ' @ .$, 
 B#   [Ca(OH)2 !    ];  <   1 
:D CaCO3 !   6 &   ;&    J '

6 &  ;& CO2 * D  * R   * <   #  
.<   #   &;%  !  
CO32- + 2HCl 2Cl- + H2O + CO2
HCO3- + HCl Cl- + H2O + CO2
CO2 + Ca(OH)2 CaCO3 + H2O
CaCO3 + H2O + CO2 Ca(HCO3)2
(aq)
.(&; 6 &) 6 & " 6 & 0 -  +)  

 121 
:   % )  7-  7-  & - ,   (1123)
* :D +  &;%  6 &  6 &   / " 6F7 9
: *: :P  :; <:;=   7  HCl 4 % $ &CO2
: >" F/ 4 &;%  6 &  6 & 
!:   !:&3 6 :& : <   #  7 6 &   .1
.!' 
.<   #  6 &   .2
:" 6 & %# 0   ! R# J  (  <   # 0  & B
!:'      6 &  " " &; 6 & %#  =
6 :&  6 :&   *     # . !&3 " !   "
:    P   ;  C; &;% 
R:# J !:*&H  6   0    = . - : (53) -% 
?:3    ! = " J 6 & 0 #    # ?"  
.&; 6 & 0 # ,   7=
2-
CO3 + MgSO4 MgCO3 + SO42-
(s)
2HCO3- + MgSO4 Mg(HCO3)2 + SO42-
Mg(HCO3)2 MgCO3 + H2O + CO2
(s)
: R:# J +*    0    = . - : (63) -% 
:&  :  : ! = " . 6 & 0 #    #  & 
: &; 6 & 0 # ,   7=  
CO32- + HgCl2 HgCO3 + 2Cl-
(s) (s)
-
2HCO3 + HgCl2 Hg(HCO3)2 + 2Cl-
Hg(HCO3)2 HgCO3 + CO2 + H2O
 
 (s)

 122 
: (S2-)   -  &# !  (223)
0: : = .:$,  9%  ? # -= &:   (73) -% 
B:)) :%  :   ;%   * D  ' '   
: = M :'  6/,  0) 
  H 1  ( $  ?  
.3  
2- -
S + 2HCl 2Cl + H2S
(g)
Pb(CH3COO)2 + H2S PbS + 2CH3COOH




: !'   0    - :   8  9% 


: M '  6/,  4 0   : (83) -% 
9:&  ?: :# : M '    "  
: .$, 
Na2S + Pb(CH3COO)2 PbS + 2CH3COONa
(s)
: -$  6&  4 0   : (93) -% 
: .$,  9&  ? #  -$    "  
Na2S + AgNO3 Ag2S + 2NaNO3
(s)
: (SO32-) 7  -  &# !  (323)
:'  6:  0  = .$,  9%  ? # -= &

  H 1  (& ,   $&     6   & 2 * D  '
?: -     (  !   6  & 2   0)
.(!  6   ) -,7    = .$,  9 
SO32- + 2HCl 2Cl- + H2O + SO2
(g)

 123 
3SO2 + K2Cr2O7 + H2SO4 K2SO4 + Cr2(SO4)3 + H2O
! " #
0:  : : - ! P   ;  <;7 :   8  9% 
.6 
: M :'  6/:,  0    = . - : (103) -% 
..$,  9&  ? #  M '  6  ?" 
K2SO3 + Pb(CH3COO)2 PbSO3 + 2CH3COOK
! $% (s)
:  -$  6&  0    = . - : (113) -% 
.6&     *  #  -$  6  ?"
K2SO3 + 2AgNO3 Ag2SO3 + 2KNO3
! $% (s)
: (NO2-) 7   &# !  (423)
)  + @ C 3#B /   $  .C  : " (123) !
/  #  D -  B"     *E  F5 (&
% G @ C     (NO) /  % *E & -
 - <  -% 9 (NO)      (NO2) - 
: ; 
-
NO2 + HCl HNO2 + Cl-
3HNO2 HNO3 + H2O + 2NO
(g)
2NO + O2 2NO2
&  (g)
4:; ) 6&  0    - ! :   8  (133) -% 
.(   0) B&R# -$  6&  <   # 6 & 

 124 
% )-   @ C )  +  .C  : (143) !
-%# )-    <#B F5 3#B /  $  $ 
:  (Mn2+) ; @ C )-   ( Mn 7+ ) ;  *B" - / 
2KMnO4 + 3H2SO4 + 5NaNO2 K2SO4 + 2MnSO4 + 5NaNO3 + 3H2O

-' 9 -2 (1 – 3)  !
:   /  1  (523)
>H 3#B /   $  9 (A) .5 % ( # .1
 . – %  %   9 2# $ % H
  *E
.   % H
 A +  @ C >6*  
. A +  6  I& (  % .i
.=5 )"  6  )"
( .ii
:   9 3#B /   $  B%   .2
:  *E & i. Na2S ii. Na2SO3 iii. NaNO2
 @ 3
 +& # 6   
(  *A     % ()
.*A
.()    &  ,      -  (()
:    # L&    9     67   " .3
1. Na2CO3 + 2HCl ......... + ......... + ..........
2. NaHCO3 ........... + ........... + ......... .
3. Ca(OH)2 + CO2 ........... + ...........
4. K2S + 2AgNO3 ............. + ............

 125 
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻟﺜﺎﻟﺚ‬
‫ﺍﻟﻜﺸﻒ ﻋﻦ ﺍﻟﺸﻘﻮﻕ ﺍﳊﻤﻀﻴﺔ ﻟﻠﻤﺠﻤﻮﻋﺔ ﺍﻟﺜﺎﻧﻴﺔ‬
( ‫) ﳎﻤﻮﻋﺔ ﲪﺾ ﺍﻟﻜﱪﻳﺘﻴﻚ ﺍﳌﺮﻛﺰ‬
: ,   (  -  * #% (33)
?: : :-  +(:)   ;  % !,  .)  
;:&  ? 9  &; %  ?   B& 1  *  9 
. :;   #3 -  +()  )   %/"  (9& ) (V)
:  *  :;
.Cl¯    -  B() HCl 9%  ? (1
.Br¯    -  B() HBr 9%  ? (2
.l¯    -  B() Hl 9%  ? (3
.NO3¯ 6&   -  B() HNO3 9&  ? (4
:" J '  0  !,  +()    .  3  ;  C;
: 0       C;# P   ; 
: (Cl ¯ )    (133)
:   (153) -% 
:  0: : = *  H2SO4 ?  (& 4- # -= &
. ;%   * D  ' # ; $F&  , &" # ' 
2Cl ¯ + H2SO4 2HCl + SO42-
(g)
+ : B:- & < -   B& HCl * D  .  
: G  $  @ @ NH4OH &3  
HCl + NH4OH NH4Cl + H2O
: :& :' , 9  ? 4 )     H& : <
.; 
    B&3 *
 126 
: #$ %
!
: :
 = *  (H2SO4) ?  
# -= & : (163) -% 
 :, &" # (MnO2) *&;&  " & 2 + '    0
:  T:)   : 
  * 1  -,3   * D  ' F/
: <  
2NaCl + MnO2 + 2H2SO4 Na2SO4 + MnSO4 + 2H2O + Cl2
(g)
.:'  :# 6 &; % 9 &   * D  6# + 
 : :
 : * %#  J    3 *   * D R# & 2 
.<     T) 
: -$  6&  4 (173) -% 
F/   0   = -$  6&   6
# -= &
!:&3  #  1  -$    ?"  
: =     " F/ . .$,  HNO3 ? #  7
A   .$ <- B- & !

NaCl + AgNO3 AgCl + NaNO3
 

: M '  6/,  4 (183) -% 


:    0   = M '  6/,  # -= &
:   C,"   ,   M '    ?"
2NaCl + Pb(CH3COO)2 PbCl2 + 2CH3COONa
 

: (Br ¯ )  -  (233)


:   (193) -% 
:  0: : = *  H2SO4 ?  (& 4- # -= &
: ,   & ,"  ' # ; $F&  , &" # ' 
6:  :" & :2 * D Br2 !   , HBr ;%   * D
.SO2
 127 
2NaBr + H2SO4 Na2SO4 + 2HBr
(g)
HBr : <*; *  H2SO4 ? 3 ;& Br2  , 
:    9   = )&  SO2  = H2SO4 *,U  $   #  
:   
2HBr + H2SO4 Br2 + SO2 + 2H2O
(g) (g)
  0) 
 ? Br2  HBr ,  .)  
:
 ,7 &" 6  " F/ 9  J $'3    =  = )& 
.!    J  &  6&
: #$ %
!
 ,  = *  H2SO4 ?  (& 4- # -= & (203) -% 
F:/  :, :&" # *&H&  " & 2 + '    0
)&   B& .)   1    3   6 !  ,"  '
:  3 ;  # + 
2NaBr + MnO2 + 2H2SO4 Na2SO4 + MnSO4 + 2H2O + Br2
(g)
: -$  6&  4 (213) -% 
F/   0   = -$  6&   6
# -= &
: # /
 1  -$    $' ?"  
..$,  HNO3 ? #  7 !&3 
NaBr + AgNO3 AgBr + NaNO3
(s)
: J& )5B  9 (223) !
:    0   = M '  6/,  # -= &
.   ,   <   #  1  M '    ?"
2NaBr + Pb(CH3COO)2 PbBr2 + 2CH3COONa
(s)
 128 
: (I¯ )    (333)
:   
!  (233) -% 
,"  ' '    0  = *  H2SO4 ? # -= &
.+*3    = P)&   0) 
    ;$&   
2NaI + H2SO4 2HI + Na2SO4
(g)
HI  <*; *  H2SO4 ? 7 ;& (I2)    , 
    0-  SO2   H2SO4 *, ! & /  $  #  
:   
2HI + H2SO4 I2 + SO2 + 2H2O
(g) (g)
:   8  9% 
0:  ,  = *  H2SO4 ?  
# -= & (243) -% 
 :' F:/  , &" # *&H&  " & 2 + '   
:;  # +  )&   B& .)   1  ;$&    ,"
:  3
2NaI + MnO2 + 2H2SO4 Na2SO4 + MnSO4 + 2H2O + I2
(g)
: -$  6&  4 (253) -% 
F/   0   = -$  6&   6
# -= &
: : : :#  7 -$    $'"  
..$,  HNO3 ? !&3
NaI + AgNO3 AgI + NaNO3
(s)
: M '  6/,  4 (263) -% 
:    0   = M '  6/,  # -= &
.   ,   <   #  1  M '    $'"
2NaI + Pb(CH3COO)2 PbI2 + 2CH3COONa
(s)
 129 
: (NO3¯ ) 7  (433)
:   
!  (273) -% 
H2SO4 ?: : 6
4- 4 '  6&  0 , &
. :
:& 6* :D HNO3 ? ,"  '  , &" # * 
T :&   ,  H' 
# -= & 5- &  6* H   %F
 :  T :&  4: L &  HNO3 ?  $     # . &3  =
.&     NO2 ;&  " & 2 * D  ' (II) T &  6&
NaNO3 + H2SO4 HNO3 + NaHSO4
4HNO3(conc.) + Cu Cu(NO3)2 + 2H2O + 2NO2
(g)
(<  (  ;) :   8  
!  (283) -% 
. :- !2  , &" # 6&  0   3! 1   4-
(FeSO4 ) (II) :  6   *   3! 3  = 2   B =
:;   @ ) T  ,    = . - .-  2
: @: *  H2SO4 ?  3! 3  = 2   ,  &3
.  , 6 (
:   : : :' $  0   & < ( %F F/
.? 
: <  (   $   6/ $ 
NaNO3 + H2SO4 HNO3(coc.) + NaHSO4
2HNO3 + 3H2SO4 + 6FeSO4 3Fe2(SO4)3 + 4H2O + 2NO
(g)
FeSO4 + NO FeSO4.NO
 
  

 130 
: ,  *  ! 
!  9%  =' (2 – 3) % 
H2SO4 
  +
   +
    -
   
 + 
Pb (CH3COO)2 AgNO3   >?

 # PbCl2  
  
   HCl  Cl-  
MnO2 + H2SO4(conc.)  "
 !  ! AgCl  

.  NH4OH
  
NH4OH
 # PbBr2  
 ( 
 Br2 HBr Br-  
MnO2 + H2SO4(conc.)  "
 ! ! AgBr  $  $  SO2
.  NH4OH     %& '
()
 # PbI2  (
  (
  *"  I-  
MnO2 + H2SO4(conc.) "
 !  ! 0 AgI , I2 HI +"
NH4OH -
( SO2
.  
%& ' $ 
../)  
 
  -  *"  NO3- 1 
  2  
- - -  $(
.3 * 

 131 
: +   /  1  (533)
NaI  NaBr  NaCl : :  = *  9  ? # -= & .1
 NaBr : :   #    HI  HBr  HCl * D 
HI  HBr : <*; 3 ;& I2   Br2 !  * D  NaI
.NaCl   # Cl2   * D  7 . *  H2SO4  
.9  " 0-    67    &
  8 1  (.)  )  $   *  9  ?: <
.Cl   8 7 I2     I-   Br2 !   = Br-

:    *&   ,     67    & .2


.' ,  6& J ' ,  6& ."
.!'   J !'   .
:& :&3 * D +  <  (  .)   1- 7 ', .3
:% :   H:'  :" !:'    4 ,
. ', 
6:&  : .)  # <  (   . 0- (# 67   .4
.(NO3)-

 132 
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻟﺮﺍﺑﻊ‬
(‫ﺍﻟﻜﺸﻒ ﻋﻦ ﺍﻟﺸﻘﻮﻕ ﺍﳊﻤﻀﻴﺔ ﻟﻠﻤﺠﻤﻮﻋﺔ ﺍﻟﺜﺎﻟﺜﺔ )ﺍجملﻤﻮﻋﺔ ﺍﻟﻌﺎﻣﺔ‬

SO42- , HPO42- , H2PO41- : $  #%  (43)


9  " .$,  9%  ? 2P 7 ;   5/"
+(:)  : ;   1 . %  # %& .)  !  J * 
H2PO¯4  PO4 3 ¯ 6 $$  SO4 2 ¯ 6   2   2 23 - 
!: J : .)  ;  % ; 7 . B4O7 2¯ 6  HPO42- 
[

?:& . .   B   ' ,  ; <;R +) V  . 
. (# 6 $$  6   ()  .)   ; ;   #
: (SO4 2 ¯ ) Sulphate 7 -  (143)
M :'  6 : : :# <   # 6   5/" !F 
.(I) +*  !   !)&7 !  
: 1 -     . (293) -% 
6   0   = !      6
# -= &
:# : 7 ! :  6 :  ?"    , &" #
.&  ? 
Na2SO4 + BaCl2 BaSO4 + 2NaCl
(s)
: =>  7'  . (30 3) -%
6 :  0   = M '  6/,   
# -= &
:# : 7 M :'  6   ?"    , &" #
. &  ? 
Na2SO4 + Pb(CH3COO)2 PbSO4 + 2CH3COONa
(s)

 133 
: 
 7  . (313) -%
6 :  0   = -$  6&   6
# -= &
. -$  6   ?"    , &" #
Na2SO4 + 2AgNO3 Ag2SO4 + 2NaNO3
(s)

: (HPO4 2 ¯ ) & % )   @ 7


?
 (243)
: H3PO4  (  2/2 9$$  ? 5/"  6 $$  5/"
.PO43-  HPO42-  H2PO4-  - +() 2/2 VW %#
!&3 6 $#  # <   #    ) 6 $$  5/" D"
.<   #  %# ( K J Na ) 2 </
3 6*# 6 $# (NH4)3PO4

: 1 -     . (323) -%


6 $:$  0: : : = ! :  :  # -= &
! :  6 $#  ?"   (       #) &;% 
.$$,  &  ?  #  1  &;% 
Na2HPO4 + BaCl2 BaHPO4 + 2NaCl
(s)
: 
 7  . (333) -%
0: : : = :-$  6&    &  # -= &
: #  Ag3PO4 -$  6 $#  $'"   6 $$ 
..$,  9&  ? # !&3 
2Na2HPO4 + 3AgNO3 Ag3PO4 + 3NaNO3 + NaH2PO4
(s)

 134 
:    !  &# !   ) 7< (343)
" : :-  +()   .) ($) )  3 ;  #  (1
:: B: .    , " * D  ' 9$   2 
3 ? 
: 
:;  <   B .  ! (H2CO3 ? %&") CO2 * D ."
CO2 + Ca(OH)2 CaCO3 + H2O :     (# Ca(OH)2
(s)
R:# :;  <  #  $ CO2 * D =  = B&" F/ 9
A % 9$   . $, ?3  
A 9  $   67    9& 
: B *,  B .  ! ( H2SO3 ? %&" ) SO2 * D .
:  6 !:  6   & -  !   6   &2
:     (# -,3
3SO2 + K2Cr2O7 + H2SO4 K2SO4 + Cr2(SO4)3 + H2O
:
  3 M '   B B .  ! H2S * D .K
: G  $  @ @ M '  6/, 
H2S + Pb(CH3COO)2 PbS + 2CH3COOH
(s)
C  $  &" # & &   B& B .  ! NO * D .
:  $  (# 1;  <%  ;" B/
2NO + O2 2NO2
(g)
NH4OH  4 < -   B .  ! HCl * D .:
HCl + NH4OH NH4Cl + H2O :     

 135 
:  : = :)&  : B B .  ! Br2 !   , .
.$'3
.+*3    = )&   B B .  ! I2    , .*
<:   *%; 3 J ;  # <  
* H   .)   *%; ; (2
@ 7    J  $    '  6* H  % '#   %#
. (  % =  )  6/ $ 
:) .:)    6
# -=  SO2 * D  .)    # (3
: : = (.:$, ?  ( -  !   6   &2
: .:)  3 9  J  $  &" , -,3   %F#  $ 
.- L &   7 
.)     
  ? * H 
.#   CO2 * D  '  ' (4
: $  : : * ,  3 9  J 3 !* = ,  ; (5
.  $'
: <
CO2  : = A 0 '   &  # /" " %&" "  6
:
/  0:-      9& %# J H2CO3 ? %&" 
A %&" ?  

: <
.?   & <   #  1  1*#/  7  ?  %&

SO2 + H2O H2SO3 : (33) 


   

 136 
: &! ' ()  *)
+ ,,- (443)
. +  .  >? @ 3
 / (H "-  )H C
.
E 45 K .  >!? #? ( - >%   )
  

: 7 .  >?  3? ) HB  B% / 
.    T$& (3)  = (1)  6 ,  E =   7 : ) <
: " .,-
 
(& %;  '  0   <*;  = .-"  , &" #
.* D  '  $  @ F7 .$,  HCl
0: :-  +)  CO2  * H # ;  <   * D  ' = ."
P   ;  <;= ; & . CO32¯ " HCO3¯  " 
: 3    %& *   . ()  % ' ,  * 
: 3 :;   " <   # '  0   ! = B&"   
;    CO32¯  +) # HCl ? 4 CO2 * D  ' 
"  (# <   # '  0   = " . P  ; <;N
!:   !'  6 &) <   #    6 &  5/"
:#  :;    6 &  5/" "  
 J (!&3
 :;  <;= <   # '  0      # ;  – <  
.6 &  6 &   *    B   P 
: B  J M '  6/,   
  * D  ' = .
:P   :;  C; J S 2 ¯  +)  H2S  * H # %
.*/ 
NO2¯ : +:) # : $  :&" # & & ," 6 ' = .K
.9  ' ,   ;  C;
6   +)  SO2  * H #  $& (& ,   * D  '  .
SO32-
!:   $ @ ! B&" &    3  ,  # ;  6&  =
:    # -  +)  " = & 2   ,   = )  (& * D  '
. 3 ;   T
 137 
:    0A' 
H2SO4 ?  
 (& %;  '  0   <*;  = .-"
:   F7 * 
: ,3 # NH4OH  4 < -    ," 6 ' = ."
C; J Cl¯    +)  HCl ;%   * D ,"
.9  ' ,  P   ; 
   J $'3    = )&    ," 6 ' = .
: +)  Br2  HBr  & < ,3 # J  ( 
. 9  ' ,  P   ;  C; J Br¯  
:  : = < :    )&  
  ;$& ," 6 ' = .K
C:; J I¯ :   +)  HI  I2 ,"  ,3 # +*3
.9  ' ,  P   ; 
NO2 * :D ,"  ,3 # &3 # & & ," 6 ' = .
NO3¯ : +)  J 1;  <%  ;" 4 NO T/  L & 
.(<  (  .)) 9  ' ,  P  ;  C;
: :-  +:) # = J   & 2   ,  # ;  6&  =
.2 2  ; 
:    0A' 
: P  F7 AgNO3  0    <*;  = .-"
: +:) # :$$,  &  ?  #  ?"  %F = ."
.9  ' ,  P   ;  C; SO4 2¯
.HPO42¯  +) # J &3  #  $'"  %F = .

 138 
: .-  /  1  (543)
:# 6 $$  +) 6   +) 4- B-  ! 1  T 3   .1
A    ;  6  ;
: < :  #   !'  5/"  &23 *;  H'  " .2
? :3 :# : 7 ?:"   !     4 "
.&  ?  #  ?"  B ,G  & & 
/" %   !'    $ 0-       .3
.!    4
:*;  X:'  : !   4 5/" 2/2 9$$  ?  .4
.9$$  ? 4 2/2  !   5/7
 :- 7:   <   #  !'  5/  1- 7 0 .5
: G 6/ $    B&" ;
.L &  0     ' ,   # -  ;%  * D  (")
.NaOH    4      0     ( )
:  ( )  ,7 L &  = !     # - & (K)
.? 7 #  7 ?
./ 6/ $  67   ()
:  # - &  1      H'   " ! .6
:    !  
.;%   I !   6 $# .i
.!& 7 6  .ii
. 6 ; @/2  = -  +()  6
T " 1"  .7

 139 
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﳋﺎﻣﺲ‬
‫ﺍﻟﻜﺸﻒ ﻋﻦ ﺑﻌﺾ ﺍﻟﺸﻘﻮﻕ ﺍﻟﻘﺎﻋﺪﻳﺔ ﻟﻸﻣﻼﺡ ﻏﲑ ﺍﻟﻌﻀﻮﻳﺔ‬

‫)‪:  $      #  !  *$- &# !  (53‬‬


‫ )‪9  -  +)   .)   ( 2" 1 (  +)   .‬‬
‫ *   )(‪+:)  :; & 7 # -=  %& # ,   (  +‬‬
‫ ( ‪.  *$ $,  P  67   ' #   1‬‬
‫=‪+: : ()   F& 2" 1 (  +)   .)  + " 7‬‬
‫ )‪+:)    # P   ;  "  = # -N   -  +)   .‬‬
‫ ( ‪.#   1‬‬
‫‪6*:$ 6 &"   (  +()  R# (NH4)+ !&3 +)  #‬‬
‫ ‪6 ;  =  (  +()  6

 J (Cations) 6 &   $,‬‬
‫ ‪.5/P %    P%   !(    $,‬‬
‫)‪:    7#% " B  #  !  1 ? /?2 (153‬‬

‪ : :  %  (#  6 ;  =  (  +()  6‬‬
‫‪J Ag+ :-$  Hg2+ +:*  J Pb2+ M '  6 &" /2# J 5/P %‬‬
‫ ‪   # 6 P   J 1  ;  # %
 ./,‬‬
‫ ‪9:%  ?: !,:  ; 2    %# -‬‬
‫ ‪. (  +()  %  .$,‬‬
‫  &? ‪: (  +(:)  : .) &     #‬‬
‫ ;‪JAg+ :-$  6 &"  $, 6 ; 4" +() ,P +()  9 4‬‬
‫ & ‪:*   .& . . Ca2+ !   Al3+ !& 7 J Cu2+ T‬‬
‫ ‪:(/  9 # -  D 5/Q  (  +()   .)  +‬‬
‫ !   < =  ‪.  Y P 9  9‬‬

‫ ‪ 140‬‬
: Ag+ 
 & 2 &# !  (253)
:-$  "  .)   ; <;7 -$  6&  !, 
.<   # B&   %
: C !  (343) -% 
: : -$  0   = .$,  HCl ? # -= &
: 7 . <- B- & ;$&     -$    ?"
.!&3  #  B&  ? 3 #   
Ag+ + HCl AgCl + H+
(s)
: K2CrO4 1 ?-  7  . (353) -% 
 "   !   6   4 -$  6&   
.!&3  # .$,  9&  ? #  -$  6 
2Ag+ + K2CrO4 Ag2CrO4 + 2K+
(s)
: H2S & % )    - . (363) -% 
* :D  & -$    "   -$  0   
.B# ;%  
+
2Ag + H2S Ag2S + 2H+
(s)
:# : 7 .:$,  9:&  ?: # 3   
.!&3 
!:   6 :& 0*: :-$  " " / 6/ $   F/
A  .;% 
: Cu 2+ (II) /  & 2 &# !  (353)
:; : = :&    (  +()   (II) T &  " 
;:%   * D      ! 6 P  
T &  6   !,  . .$,  9%  ? ; #
II T :&  : .(II) T :&  "  $)   ;  <;N (II)
 141 
:#  :-" : :&3   * #  &/; +*" 
:  2 . 1
B&3 $$,  ? 3
Cu(OH)2 + 2HCl CaCl2 + 2H2O
(s) (aq) (aq)
: C !  -% (373) -% 
: (II) T &  0  # ;%   * D = &
"  :- :   "   #) (II) T &    " 
#  B& .$,  9  ? # 3    7 .(7 
.,   .$,  9&  ?
2+
Cu + H2S CuS + 2H+
(s)
: 1 >   ?    . (383) -% 
(II) T :&  0:   = !'    # -= &
.(II) T &    6  +*"  
Cu2+ + 2NaOH Cu(OH)2 + 2Na+
(s)
: 1   ?    . (393) -% 
0:   = !&3    - 
# -= &
# :-R : (II) T :&    +*   (II) T & 
. Cu (NH3)4 2+ (  3   & 
*" 7  & .)    * 
Cu2+ + 2NH4OH Cu(OH)2 + 2NH4+
(s)
T: :   >  &> %Z&P (II) T &  5/"   * : F
. % .  #  / 
: Al 3 + 1   & 2 &# !  (453)
: :; #  (  +()  " Al 3 + !& 3 " 
.1
 # % P 

 142 
  0'  NH4OH !2 NH4Cl  ;   .)  
NH4OH P # ! B&"  = 4; NH4Cl # -= <  $  .  

. :;  : 6  (#  #  OH¯ 6 &" * 


:" : $:)   ;  <;N !& 3 6   !, 
.!& 3
:  !  (403) -% 
:# !:& 3 0   = !&3   # -= &
  &/; ?"   !&3   ? # ;
. (     ?    #  !& 3
3+
Al + 3NH4OH NH4Cl Al(OH)3 + 3NH4+
(s)
B:&3  (     ?    # !& 3  
: 9  0-    67   J (C$") M,   
.&  ?  #     .i
Al(OH)3 + 3HCl AlCl3 + 3H2O
(aq.)
. (     #     .ii
Al(OH)3 + NaOH NaAlO2 + 2H2O
(aq.)
: 1 >   ?    . (413) -% 
0: : : = !'     6
# -= &
:*  # -R  !& 3   ?"   !& 3
.?  #     J 1(  
3+
Al + 3NaOH Al(OH)3 + 3Na+
(s)
A  . !'  " 5*" !& 3 " " F7
 143 
: Ca 2 + 1 ?   & 2 &# ! (553)
  ; #  (  +()  " Ca2 +
!   " 
.1 (    # 6 & P
!&3  !2 !&3   ;   .)  
%) +  !&3  # -= <  $  . !&3 6 &
: = (#  
   @ NH4OH P ; # ! B&"  = 4;
: : !,  . ;   6 & B#  1   
. !   "  $)   ;  <;N !  
:  !  -% (423) -% 
 #) !   0   = !&3 6 &  # -= &
?:  :# : !:   6 &  ?"   (1

.9,  ? # $$,  & 


2+
Ca + (NH4)2CO3 CaCO3 + 2NH4+
(s)
: 1  7D? 2  . (433) -% 
: !   0   = !&3 67 "  # -= &
.$$,  &  ? 3 #  !   67 "  ?" 
Ca2+ + (NH4)2C2O4 CaC2O4 + 2NH4+
(s)
: 
'  (  -  * . (443) -% 
: !:   0   = .$,  9  ? # -= &
. !   6   ?" 
CaCl2 + H2SO4 CaSO4 + 2HCl
(s)

 144 
: (Flame test) 9)  ! (653)
J [-  D 
  % %- & *  & " 6 &3 ? %F
: : 7 B:&3 . :;  .)   . +*3 %  .  "
.   !,
:# 62 ! 5   B  &/ 9 .)   <;= # 
:    6 ,  4 .)   <;N . ; ;* + 
# , !2 *  9%  ? # B- /  9  .F& (1
.(23 !
 ) F&) . 
 [-  D %  ( &
.  /   $F& /  9 0'  6  (")  ,   (2
J *:  9%  ? #    &/  9  . TH (3
.1 (  B() .   '  0  # ?    TH !2
:
  :% #    ( &  # 0   B  9  4- (4
. %  B 1    F/
.-,"  & %  Cu 2+ T &  6 :&"  /"
.  "  & %  Ca 2+ !   6 &"  /
.   $'"  & %  Na + !'  6 &"  /K
. ;$&  & %  K + !   6 &"  /

 145 
(23) 1E  ! 
%  !  F 1'?  9)  $! &,- E

 146 
: /'  /  1  (753)
:  
 () ! .1
.+*3 %      <- $- ("
.+*3 %     $' <- $- (
.+*3 %    ;$& <- $- (K
:   & +$ . 0-   67   , .2
.!   6  !& 7 6  .i
.!   6 & 9 &  6 & .ii
.!'  6& -$  6& (iii)
: 6 ; :  6 ( 
 '    %&  1 6 ; ;* 4" .3
: 1: :%&" %  -  3 ;   6&  43 6 ; ;* 
!     2 2  !& 7   & 2  9 &  
E :; % . %&   6 ,   -$     
:
  :,7  &" ? 9    J ; ;*  '  ;  
!:&3 : !&3  ;%   * D *&
.!&7 6 &

 147 
‫ﲤﺮﻳﻦ ﻋﺎﻡ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﻮﺣﺪﺓ ﺍﻟﺜﺎﻟﺜﺔ‬

.'   ;7 ,   3 6 ,    :  4? 


?:" :  J  0   = -$  6&  # -= & .1
. %;  0  R# !&7  #    
6&  0 (iv)   0 (iii)   0 (ii)   0 (i)
:  ;  <   1  * H  .2
HCl * D (iv) SO2 * D (iii) H2S * D (ii) CO2 * D (i)
 : : :& <:-  D %  R# %  .) !, & .3
." ;   ;$& 
K+ (iv) Ca2+ (iii) Na+ (ii) Cu2+ (i)
(×) :/ " : # '     ! " () / 4- :   4? 
: ; " P ,  0' 4 P  P ,     ! "
( ) %  .) <;= & -$   9 !,& .1
:  % #/,   6 ;  =  (  +()  !(  .2
( ) 5/P % 
( ) <   # &;%  6 &  4;  .3
< :  # B   $- 
 1
?  $  L &  0  .4
( )  

( ) 6&  "  .) <  (  ; !, .5


:    6/ $ &*   67   : +   4? 
.-  !   6   &2 6   & 2 * D *, (")

 148 
‫) (   ‪: 4: ;%   * D  $ & < -‬‬
‫ ‪.!&7‬‬
‫)‪.;  <  #  $    & 2 * D  (K‬‬
‫ ?‪: #      , &  1    ! : .-  4‬‬
‫*‪:    K‬‬
‫)"(  ‪.!    + !'  6‬‬
‫) ( &‪.!    + -$  6‬‬
‫)‪.!'   + T &  6  (K‬‬
‫)( ‪.-$  6& + !&7 6 $#‬‬
‫ ?‪: /'  4‬‬
‫  (' ‪A 5/3 8‬‬ ‫"‪.‬‬
‫ ‪: P   7 2 " .‬‬
‫‪.     B  0 .i‬‬
‫‪.-    B  0 .ii‬‬
‫‪.1
   B  0 .iii‬‬
‫&   '‪: (  %
(:) /:" 2/2  5/Q    X‬‬ ‫‪.K‬‬
‫ ‪.8   # ( )  9 ; # B  # -‬‬
‫ ?‪: /?  4‬‬
‫   ‪ +*"  0‬ان
 راً أد  اار ز آ ‬
‫ا!رو ‪ "#‬أ ‪ /0 ً$‬ا'‪ .‬ا‪ ,-‬ه*ا ) ('& ا!روآر ‪%‬‬
‫ا'‪ 405‬و ‪2‬ر ز  ‪ 3‬ان ‪2‬ل إ‪! "78  9 :‬اء ‪ .‬ا'‪.‬‬
‫ه‪...............................................‬‬

‫ ‪ 149‬‬
: /
 0 
9:  ? 4 A 1-/  0   .  /  " E  (1
H' T &  # - & & ," 6 '  , &" # * 
: . 5:- B ! :(  :&  * H  %F  , & # ,   =
!&7    (& # - & C &/;  ?7  
 . A 0:  :     = !&7   ? # ; #
C    D 0     .$,  9%  ? # C  
.!'    #  -"
.A , B , C , D 6     X'   .i
./ 67  0- 67   .ii
:        (2
.M '   (iii) .-$  6  (ii) .!  (i)
: &  4? 
! C , B , A .7  % * !'  5/"  $, 5/" 2/2
: 6 , @/2 # % $  .) 
:'$& # 2/2        &  = !     .-" .1
.C   2P ! . B    A    ?" 
: (1) # L &       = .$,  9%  ? .- .2
L &      A  L &    2P ! . B  L &    A
.;  <   1  D   ! * H  (   $ B #
A J BJC       &  = .$,  9%  ? .- .3
E * :H  C     ' B    D   ! * H  + & #
2P: !: F :&  * H   = <% B- E * H   .   !
.?  A  
 150 
.C , B , A 5/Q    H'  6  .i
.F , E , D 6* H  ! .ii
+:)  : .:) :,I  , 5
 –       & .iii
.C 0  # - 
./" 3 J 2  ,  # % =  )  6/ $ &* 67   .iv
: .?  4? 
A  6 ;  =  (  +()  6
T  1"  

: <
+:) : :&7 * D +  6 (  4  $ 1  1 (  +) 
.(NH4+) !&7
.1 (    * H   NH3 &7 * D

 151 
 152 
‫ﳏﺘﻮﻳﺎﺕ ﺍﻟﻮﺣﺪﺓ ﺍﻟﺮﺍﺑﻌﺔ‬
‫ﺍﻟﺼﻔﺤﺔ‬ ‫ﺍﳌﻮﺿﻮﻉ‬ ‫ﺭﻗﻢ ﺍﻟﺪﺭﺱ‬
‫‪154‬‬ ‫‬
‫‪155‬‬ ‫    
 
‬ ‫‬
‫‪160‬‬ ‫     
 ‬ ‫  ‬
‫‪170‬‬ ‫&‪!
   "# $
%‬‬ ‫  ‬
‫‪175‬‬ ‫
‬ ‫ '‬
‫‪181‬‬ ‫
*‬ ‫ )
(‬
‫ ‪188  +
 !+

 $,-‬‬ ‫ ‪(#‬‬
‫
‪*
 . /‬‬
‫‪197‬‬ ‫ " ‪%
 0‬‬ ‫ ‪'#‬‬
‫‪207‬‬ ‫   ‪$& 1 % . 2&  $‬‬ ‫ 
‬
‫‪217‬‬ ‫
 ‪*   0 3‬‬

‫ ‪ 153‬‬
‫ﺍﻟﻮﺣﺪﺓ ﺍﻟﺮﺍﺑﻌﺔ‬
‫ﺍﻟﺘﺤﻠﻴﻞ ﺍﻟﻜﻴﻤﻴﺎﺋﻲ ﺍﳊﺠﻤﻲ‬

‫‪: $  *   4‬‬


‫
    
       ‪:‬‬
‫‪.
#
$%  
  !   " 
  
(1‬‬
‫‪.  *! & '#   
 ( )# ( )
(2‬‬
‫‪.) *   
  +
 
(3‬‬
‫‪.( / )) 3,( / ) ! ) $
  
(4‬‬
‫‪. .
 ) *$
 ) $
  
 +- ' 
(5‬‬
‫‪.) 0! $
 ! ) 
 * 
 $
 / (
(6‬‬
‫‪. ,% 1 2
+-  ) $
 (
(7‬‬
‫‪.   $
 3+- 
 -  /  )
! (
(8‬‬
‫‪.3(
. ) 2
 
(9‬‬

"‪,6.
 3(
 ) 
4   ,-( 3 * $ %5 2‬‬ ‫‪(10‬‬
‫‪.
(
 ! 
4‬‬
‫‪.
 7%8 9 % : 
(11‬‬
‫‪.(2: *:) ;  +
 
(12‬‬
‫‪.

 
  2
+-
  
(
(13‬‬
‫‪. 
 $
  
(14‬‬
‫‪.0! $
 ) 9 = 
 < %
(15‬‬

‫ ‪ 154‬‬
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻻﻭﻝ‬
‫ﻣﺪﺧﻞ ﺍﻟﺘﺤﻠﻴﻞ ﺍﻟﻜﻴﻤﻴﺎﺋﻲ ﺍﳊﺠﻤﻲ‬
‫)‪:
  
     (14‬‬
‫  ‪ (  & 3+
 3#

 )
     = =  39‬‬
‫‪& 06 . 34
.:
4 
@ A<5 ?  2
+
 >
9‬‬
‫‪>  5 ? (   & 3#

 )
 39
 3  ? ,‬‬
‫‪.3% 3 )
  &   39‬‬
‫ ‪.  6 9  
 9    3 )
  2‬‬
‫   ‪.  '  3#

 )
  B‬‬
‫‪.3 $ )
 .1‬‬
‫‪.(3C )
) =
 $ %! ,-(  )
 .2‬‬
‫‪.3% )
 .3‬‬
‫)‪:      (114‬‬

  ( ‪  6( , (  . >9 3 )
 ' ,‬‬
‫‪,-6( E6
 ,6:  = .
39 7

 , D( 4 39 > 9‬‬
‫
‪ 6 = 6(  3  6 6 F6+ 
 G  ( 39 (
# H $‬‬
‫‪.
 ) G  ( + 4‬‬

 ‪
6( (5 *6- 39 3 $ 3#

 )
 *- I
-‬‬
‫ 
‪:‬‬
‫‪7 6 39 () ) 
      
 -J .1‬‬
‫‪.-K (  
 0 39   1‬‬
‫‪. !   H
  
    *   
( ,
.2‬‬

‫ ‪ 155‬‬
6
(    9 & $ 2+%
,= ( )"9 ,
.3
.L M4
3  ) = 
 9    ( 

: (14) 
        )       

 !"# $
% &   0.9346     (
 , 
 ZnH4PO4  '   (  ) * +

  .%  0.3502 1  0" Zn2P2O7 . +  /) - .
.    /)  ( )  &
: 
:    $ 
@ 3 %! 3 ) + )=
 

2Zn2+ Zn2P2O7
Zn = 65.4 , P = 31 , O = 16 :
 )
65.4 × 2 × 0.3502
,% 0.1503 = =
 39 Zn 
304.8

100 × .1503
N16.08 = 0.9346 =
 39 Zn 6
# ( 

6 I 6         3 $ )


 ' 2"
369 6
 
@ .
 M" E
 . (  "+
  *".
.O" O  )
 
: ( 6   ) $  *5  3)#    (214)
6
+- 1 G   $ %5 ,-(  )
  B   

>6 ?6 6 6 7



 (  P(  39   
@

.   39 ( 

 156 
:
    (314)
,
L ) *
 3% )
 
3 $ )
   . 
6
   7%8  (  (  $

> Q9 L 1 9 48   (
6 

% R
 ,% 2 4
  3% )
 ,   1 ./#   39
P
3 = )  2 ,% 1 $
 9   P
) )
. ".  
$    < + E
 $
 

   
$
 , ) ) +
9 ,
3
#


 2
39 >  M4  
   
@ $
 % -K )  (3(
)
, !
 39 04   )
   )  ,
3% )

.) %  39 -(
( (5 ,
 + * " ?
$
 , ) ) +
9 ,
3
 :  *
 (1314)
.$
 ) % -K )  (3(
)

  
 =  
   D % 
-  : 
 (2314)
.

 ) *   =5
 *    : "7
 (3314)
.
$ @  # (  "  

 ) *   )5
 *    : "7
 (4314)
(
7  
   1
$ @  # (  "    
.
#  ! )
: $   9  .  "  


 8
.=  
   ) 
 .1
   D % . D % 
   =  
  
 
 .2
) 
E
 , F   :  
 * #
$% )-  * #
$%
 157 

  ) )- 
  $

 
!  .  
% 39 S (
.%
. ) )-  
 
 ) + E
! .3
:  
 :4 (414)
( – 
) G$; = ) :  )
  +
 ):

 .$ @ 39 "  $ @ 39 )# (  $ @ 39 $ @ Q H: 
$ O )
  9
)
   )# ( 39 "  )# (  $ @ Q H:  Q9 # ( )
 
 )
  Q9 >
 . " 39 "  )# (  $ @   ):9 "
.B 
.
$ @ .3 . # ( .2 . " .1
.) B 

#
$
+   
:  
 :4 ;< =4 (1 – 4)  


"7
 "7
 
 :

 L# ( " " "
(,O) L $ 39 '#$ " )# (

< 39 
%
 
( " $ @
7  39 ( )# ( " )# (
7  39 
 
" )# ( )# (

$ O 
 
$ O * : )# ( $ @
7  39 .   O * 
 $ @ " $ @
( ) 7  39 7   - $ @ )# (
0% 7  $ @ $ @

 158 
:
  
 (514)

.3 )
 2 .1
39  "   ) )= . 
 –  – ) 2 .2
.)   # 9  " P-
.3 $ )
 *-  "-   .3
.3(
. ) – 
 : 2 .4
.3C )
  ".  .5
:
  )
   ) 39 ) B  
   .6
.,  M 3#  ) .i
.(
" - N30 D  N70) +"5 D   
( .ii
.
%  .iii

 159 
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻟﺜﺎﻧﻲ‬
‫ﻃﺮﻕ ﺍﻟﺘﻌﺒﲑ ﻋﻦ ﺗﺮﻛﻴﺰ ﺍﶈﺎﻟﻴﻞ‬

‫)‪: 8    (24‬‬


‫ ‪0
0  2+- ) 9 $
  )
  I-‬‬
‫
"‪

 P
$ ) 
 1 (     
O‬‬
‫ ‪<=9 &    
   ! )
  I- .‬‬
‫‪ ,%  D+  7   3,(100 39   
 
(  ,%‬‬
‫(
   ‪
 39 )  3,(500 39  3,(250 39‬‬
‫) ( ‪) " < " % 
.
. 2-
0  7  39‬‬
‫(‪.$
 ,( ) 39   
( 
  '
 . 0‬‬
‫
 
  
‪! ) = )
(   '  ) $‬‬
‫"‪.‬‬
‫‪.
$
# (  .i‬‬
‫‪.
%
# (  .ii‬‬
‫‪.3,( 39 (,% ) ,%
      $
 .iii‬‬
‫‪.Molarity (
!) 3%  $
 .iv‬‬

‫)‪: $  $


 $#  (124‬‬
‫‪: 0
 )  39 
9 , (
3 (  3‬‬
‫ ‬
‫× ‪100‬‬ ‫ ( ‪=
$
#‬‬
‫ )‬

‫ ‪ 160‬‬
: (24) 


$
# (  % 7   ,% 46 39 (  ,% 4 *

.) 39 (
:  

  +   = ) 
(7   + ( ) =
,% 50 = 46 + 4 =

( 
100 × =
$
# ( 
) 
100 × 4
N8= =
50
: (34) 

,6 ., 6 M6    N5  3#  ,  M ) 0

.,  M  ,% 80  )" )   ,$


 %
:  
,% D = )   ?+

,  M 


100 × =
$
# ( 
) 
80
100 × D = 5

100 × 80
,% 1600 = = D
5
,% 1600 = )  
 161 
: $
 $
 $#  (224)
6
 % 6 
 6  6 3 ) 39 (   ,-( 
/# 6 6 )" 
# ( 
  
 .
  :
. .

)  3 
  % N12 $
 )  ! 1 ) .
 
.3.  )  3,(12  0 )   3,(100

 ,%
100 × ) ,% =
%
# ( 

: 33#  . (3  4) 3   "7


 $ 8 >
  (324)
39 . 7   ,%
   ,%  () 3,(
  $
   
E
  P% O4 0, 4  %
1 ).   ) = )
(  .)  3,( 39 (,% ) ,%
 
39     ,% 10 L   3 
L Q9 3,(/ ,% 10 $
 !
.)  3,( 
: (44) 

,6% )6 7 6  )


 39 ,
" 
(
  ,% 4 

.3,( / ,%  )  $
 % 3,( 0.4 1 )
:  
.)  3,( 0.4 39 *
  .  ,% 4
.3,( 1 39 1 %
 .  ,% D 
1×4
3
,( / ,% 10 = 0.4 =D

 162 
,%   
3
= 3,( / ,%  $
 
,(  ) ,%
: (54) 

3
6 ,6% 24.5 6 P
 ,(500 >% L

 ? )
.)  3,( 39 ?   % .?
3
,(1000 = 3,(
:  
,%   
3
= 3,( / ,%  $

,(  ) ,%
24.5 = (3
/
)
500
1000
3
,(/,% 49 = 1000 × 24.5 = 3,( / ,%  $

500
1000 × ,%   
3 = 3,(/,%  $
 
,(  ) ,%
:(Molarity , $!
 )
 
   (424)
$7
 *
 $
   
 $!
  
   
@ >-
&. .$7
 *
 ? %!
 ( 33#)
 

3 .

33# . 
*

  
"7 
 !
= 
 7
.

.>9  
  %  4  $!
     
 
3)#  $A) $
  2
  .   7 
# 5#  

 163 
361 2 4   

 $  3+
1 , )#( 39 " 
Q69 .$
 , ) 3 )"  (7    @  )
  
 ,%

%
#
$%  × 0.1 ) NaCl ,
" 
  ) 0.1 <= 
7 6 
 39 ( NaCl  ,% 5.85 = 58.5 × 0.1 = ,
" 

0!6 0.1 $6
 
)  Q9 , )  3,( 3 )" 
58.5 0 ( ,
" 
 
 *
 1  .,
" 
 (  
$6
 
) Q9 )  3,( 39 ( ) . 0 ) >  ,%
>6
 .[
! 
 (M ) , 2 ,-(
] ( , 1 ) 0 
! T#

:3    3 0! ) 2
 

.  )   >  (3,()  0


0  0! )
> H ) 2"
3,(/)1    *!    
.0!
2"
)0.1 3 3,( 39    *!  *  1
$
E
 ,0.1  3,( / )0.1 $
  0! : > H )
‫ م
 ري‬2
6  36 
4
 (
!) 3% 3 $
  
 
>

:3 

(1)    *!  = )


!
3
,(  ) ,%
,%      =    *!  :  
  
%
#
$% 

 164 
:3    3 (1) <   
9
,%      = )
!
3
,(  ) ,% ×   
%
#
$% 
(2)
:Q9  )  
 ,% 39    *!  9
3
(3 ) ,(  ) ,% × )
! =    *! 
:3    3  ) 39 * %       ( 
L
× 
%
#
$%  × )
! = ,%     
3
,(  ) ,%
(64) 

 3,( 0.4 39 H3PO4 (V) +(+ ?  ) 0.02 *



.)   0! $
 % .7 
3
,( 0.4 39 *
 ?  ) 0.02
3
,( 1 ) D
3
3
,( 0.1 × 0.02
,( / ) 0.05 = = D
0.4

3
,( 39  *!  3
! ∵

3
,(/) 0.05 = ) 0.05 = *!  =
!
3 3
,( 1 ,(  ,%

 165 
: (74) 

>  3,( 0


H2SO4 (V1) *
 ? )
! (
.?   % 49 
: >!4
  )   ,%      = *! 

%
#
$%   ,%      = *!  
98 = 1  2 + 32 + 16 × 4 = L

 ?
#
$%  
)0.5 = 98  49 =  ? *! 
3
,(  ) ,%  *!  =
!
,0.5 = 3,( / )0.5 = 1  0.5 =

: (84) 


(
 ,% 8 0
NaOH ,
" 
(
 )
(   )
! % . )  3,( 500 39 3.  ,
"
. ,
" 
(

,% 40 = (
#
$% ) ,
" 
(
  ) 
NaOH  )    NaOH  =  . *! 
) 0.2 = 40  8 =
3
,(  ,%  *!  =
!
3
,( 1 >  ! 3,(   ,% ∵
3
,( 1000  500 = 3,(  ,% 
, 0.4 =500  (1000×0.2) = 1000  500  0.2 =
!

 166 
:
  < ,-( 
(
) 3,(   ,%   1 
1000 × *!  =
!

  3,(  ,%
1000 × 8 1000 × (,%) L
= = , :  . 39 :  ?
 

40 × 500 G  G – L (3,() A
, 0.4 =
: (94) 

 ) 0.2 0


KOH ,
(  
(
 )
! (
.)  3,(250 39 
: )

1000 × *! 


3 =
!
,(  ,%

3 1000 × 0.2
,( / ) 0.8 = =
250

: (104) 

% * %  *!  . (V)+(+ ?


 (
. , 0.1 $
 )  3,( 25 39
(H = 1 & O = 16 & P = 31 :
 ))

1000 × *! 


3 =
!
,(  ) ,%
3
,( ,% ×
!
= *!  
1000

 167 
25 × 0.1
) 0.0025 = =
1000
98 = 1 × 3 + 31 + 16 × 4 = H3PO4 ?
#
$% 

#
$%  × *!  = * %  ? 
,% 0.245 = 98 × 0.0025 =
:   (  3& (524)
.$
 2 .1
.)
  $
  
 
 '  
=  .2
7 6 369 M  ,% 200   4 ,  M )  3  .3
. N10
$
# ( 

# (  % . 7   3,( 45 39 )  3,( 5 *
 .4
.7  39 ) )
%
3
,(  0! ) 
! : 2 .5
8  0
 3,(400 >% ) 3,( / ,%  $
 ( .6
.  * %
>% ) 
4 $< Na2CO3 ,
" *   ( .7
.,0.1 $
 3,( 500
( ,0.2 $
 ! 3 L
+(+ ?  ,% 9.8 *
 .8
.3,(  )  ,%
) 02 Q 4 HNO3 (v) 
%  ? ) $
   .9
.) ? 
3 3
,( 400 (ii ,( 0.2 (i
 168 
06
 3,6( 245 >% H2SO4 L

 ? ) $
   .10
.* >     ) 0.05 
3 3
,( /,% (ii ,( /) (i
, 0.2 $6
 3,6( 250 >% H2SO4 (vi) *
 ? ) .11
.* %  . *!  .  ?
 %
: 
! ! 

  )
  0 .12
.  ) 0.5 3 0
 3,( >% ) (i
.  ) 0.5  0
 3,( 0.5 >% ) (ii
) 7   )
 39   ) 1 Q 
4 , ) (iii
.
% ) G 7    3,( 31 ,%
) ,% ) 7   )
 39 ,
" *  39 ,% 2.4 
 .13
.3,( / ,%  >   $
 % . 3,( 250 1
23 = Na & 16 = O & 12 = C & 32 = S & 1 = H :
( 
 )

 169 
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻟﺜﺎﻟﺚ‬
‫ﺗﻄﺒﻴﻘﺎﺕ ﻣﺘﻨﻮﻋﺔ ﳊﺴﺎﺏ ﺍﻟﱰﻛﻴﺰ ﺍﳌﻮﻻﺭﻱ‬
‫)‪$+
 $#    ($. )   &  $!
  $,-  (34‬‬
‫ ‪: $‬‬
‫ ‪.    3,(  :  $.‬‬
‫ &   )= ‪.$

  9 = :  (
(  9‬‬

 )‪: (114‬‬
‫) ?  
‪( $) N70 P
 3,(/,%1.44 >9 = HNO3 L‬‬
‫ ?  ‪: % & 3.‬‬
‫‪. )  3,(  (i‬‬
‫‪. )  3,( 39  ?  (ii‬‬
‫‪. (
!) )  3,( 39 ? *!  (iii‬‬
‫)) 
 (
‪(O = 16 & N = 14 & H = 1 :‬‬
‫  ‪:‬‬
‫ ) ? ‪() 9 = 3) ,% 1.44 = >  3,( 39‬‬
‫‪3‬‬
‫ ) ? ‪,(/,%1440 = 1000 × 1.44 = >  3,( 39‬‬
‫ ?  ‪× 3,( 39 )  = )  3,( 39  3.‬‬
‫ ( ‪. )
$
#‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪70 × 1440‬‬
‫= ‪,(/,%1008‬‬ ‫=‬
‫‪100‬‬
‫ !* ?  ‪39  3.  ?  = )  3,( 39 3.‬‬
‫(‪?
#$%  ÷ )  3,‬‬
‫‪3‬‬
‫= ‪,(/) 16 = 63 ÷ 1008‬‬
‫ ‪ 170‬‬
,16 = ? ) 0! $
 
(   $
 9 = & 0! $
 
 < / (  
 

1000×
$
# (  × ) 9 = .
$
#


%
#$%  × 100 =
!
: (124) 

>69 = 06 $6 L



 ? 0! $
 (
. 3.  ?   $ %40 P
 3,(/,%1.18
H=1, Cl = 35.5 :
( 
 )
:  
36.5 = HCl ?
( 
#
$% 

1000×
$
# (  × ) 9 =
 3#
$% $ × 100 =
!

, 12.93 = 1000  40  1.18 = )


!
36.5  100
: 
 /) (134)
 )
. .

 1 
 ( )
. 3 
) 2
+-
 ) 1 
  
$ 9 4   <=9 & '  E
 ( 
. >+
+- ,  ) 
3   (   )
. 1 L 0J


! 0 $ L

 ? )  3,(
   1 : ) =
 ,%   7   3,( 9 4Q $ ?  2
+- , , 12
U >+
+- , 0 ? ) 0! $
 
( ,9 , )

 171 
)  3,( 39 % HCl ? *!   ( 
: )
, $
3
,(  ,% 
! = *! 
) 12 = 1  12 =
 )F
 >% 2 4 $ )   7   3,( 9 41  
39  *  3 HCl  ) 12 6  0 ,   = >
9  HCl *!
. 7  9 41  3,( 2 39 % (+ 3 3,(
: 3 

2
+-     *!  = 2
+- )    *! 
: 0
2,  2A = 1,  1A
2
+- ) ,% = 1A :E

2
+-  ,% = 2A
2
+- )
! = 1,
2
+- 
! = 2,

2 4 7  ,% + 1A = 2A


 ( , 12 )$ HCl ) 0! $
  ( 
>

  3 L , $ ?  3,( 31 7   3,( 9 4Q >+
+-
: 3 
2,  2A = 1,  1A
3
,( 2 = 2A , U = 2, , 3,( 1 = 1A , 12 = 1,
3
0! 6 = ,( 1  12 = 1,  1A = 2,
3
,( 2 2A

 172 
,% 5 ( 2"  1 ?+-   ) $
  F< L
. *!  39 
$  2 4  )
: (134) 

, 0.1 $
 0 ,
" 
(
 )
!  $
 (
. . )  3,( 250 1 . 7   3,( 100 *+
4 1
: )
3
,( 350 = 100 + 250 = 2A & 0.1 = 1, & 3,( 250 = 1A ∵
2,  350 = 0.1  250 
, 0.07 = 0.1  250 = 2,
350
: (144) 

L

 ? )  3,( 1 >9 41 %
0 7  ,%  
. , 0.8 $
 ? D+  )  )" 0!
:  
 ×  
   =  × 
  
23 × 2B = 13 × 1B
3
0.8 × 2A = 1.0 × ,(1000
3 1.0 × 1000
,( 1250 = = 2A 2
+-  ? ) ,% =
0.8
3
,( 250 = 1000 – 1250 = >9 41 %
0 7  ,% 
: (15 4) 

* 6  )6 6 3,( 30 1 . 7   3,( 70 *+


4
9 41  /  ) 0! $
 ( . , 0.2 $
 0 ,
"
.7 

 173 
:  

 ×   
  = 
 ×    
 
× 2A 2, = 1, × 1A

2, × (70 + 30) = 0.2 × 30


2, × 100 = 0.2 × 30
,0.06 = 0.2 × 30 = 7  >9 41  *  )
! 
100
:    (  3& (234)
6(  1.22 (
(  >9 =) 3  >.= NH4Cl ,
5 
 ) .1
.% N53.5 >
9 ($ ) ,
5 

.)  3,(  .
.)  3,( 39 ,
5 
 M  .
. )  3,( 39 NH4Cl *!  .G
<6 )6  3,( 100 6 >9 41 %
0 7  ,%   .
.,1.22 $
 M"

3
6 ,6( 1000 
4 - %
0 < ) ,%   . 6
.3,( / ) 2.44 $
 )
,1 0! $
 )  3,( 500 1 9 41 %
7   3,( , .2
U , 0.1 1 0! $
 

O
 $ N 36.5 $
 L

 ?  3#  )
! ( .3
.3,( /,% 1.2 0 ( ) 9 = H  
L6
  ?6 ) 39 3,(200 1 >9 41 % 7  ,% ( .4
N10 $6
 )6  )" 3,(/,%1.4 >9 =  $ N68 $

.3,(/,%1.08 >9 =  $
0 L
 6(5 ?6 )6 6 3,( 80 1 7   3,(20 *+
4 .5
U /  )
! 3  . , 0.2 0! $

 174 
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻟﺮﺍﺑﻊ‬
‫ﺍﶈﻠﻮﻝ ﺍﻟﻘﻴﺎﺳﻲ‬
‫)‪: #&  
 (44‬‬
‫ 
 
) ‪(
)  Q9 (
!) $
 ,‬‬
‫! 
(
 ‪0   ($
 , ))  1 3(
. ) 9 .‬‬

‪.        >   ,% 0‬‬
‫‪39    
  1  ! 3(
. ) 
4‬‬
‫‪
(
. )
  
4  
% ' ,-( )  
 ,%‬‬
‫' ‪ 3,(500   3,( (  .9 +- , % *
%‬‬
‫‪(1 – 4) ): F  . L  )  3,(50  3,(100  3,(250‬‬

‫‪$
 (1 – 4) 9‬‬
‫)‪: #&  
 <  %) (144‬‬
‫‪ (  3(
 ) 
4       -J .1‬‬
‫
‪.D ( $‬‬
‫‪3% %$ 
4 ,-(  . 7   3% %$ DH 39    .2‬‬
‫
‪.  )
 L‬‬
‫ ‪ 175‬‬
 ( 3% %$  ,-(  3% ' 4 ) )
.3
.3% ' G - )  7$% 

!  3% %$ 
4
)
(O 7  2 4
 . 7   
% 3% %$ 
4. DH )(O
.4
.3% '  )
.. 7   (>.   < ) ' ;
.5
.G$! ,
 G
 (  ' (
.6
: (16 4) 

! 4 (3,( 250 , 3,( 500 & 3,()


C '  ) 9
.,1 $

# < ,
" *   
(

(,%106 Na2CO3  ) )
3 :  
,( A × ,
) 1 = 1000 = *!  : )5 ' 39 (1)

#$% )  )  × *!  = ,%  


.,%106 = 106 × 1 =
,-( %
,1 >
! ,
" *   3(
 ) 
4 
. 3,( 1 >% 0 )5 ' 39   ,%106
) 0.5 = 500 × 1= A , = *!  : 3 = ' (2)
1000 1000

#
$%  × *!  = ,%  
,% 53 = 106 × ,5 =
,-( %
,1 >
! ,
" *   3(
 ) 
4
.(3,( 0.5) 3,( 500 >% 0 3 = ' 39   ,% 53

 176 
E = ' 39  %
3 ,
" *    % 
>( ' 39  
. ( 
$
 D+  ) 
4 . ,% 26.5 3
. 3,( 250
0 ) 

 0! $
 ! 3      9 
: 9  ! ( 3(
 )
.(
%
#
$% )   L  )  .1
.
4 ,
( 0 ) ,% .2
U
(
 )
  
4  
% 3  '
 
) 
)
  ) ,-(  
3 3
  L 9 , !  %8  
H 2" " - * +" *  3 ,  . ( .
 
(
.
> '= $
 3(
 ) 
4  # ) (  D
 .

(
 
39 L 
 .3(
. ) 
4 $ )  "   ,-(  

@  . * 3(
. ) 
4   3    31 
5 @
  0% 7    
( 3 =   I   , J
,=  $
  . $
 ) 4
*!   )= 39 .  

%   ) ( (
.
    '
 $
 
 ,

: 3
 2"  %

%    )= .

(
   3(
 % 100 1 )"
   . *
5
(
.     %
(i
. # .  H 9
 ' %  L  

L
 
(
#
$%  *
5 (
.     %
(ii
U   .$ 39 H- ( )
.

 177 
6
% 2F  =H ! .(
5
(
.     %
(iii
3 6= $ 6O " 
@ & $ 
@ 
 
@  0 

. 
(
[    3+
 7   7   - I "  
]
 )
  I "  J
] & [ 7  .9  $]
.[
% 
* 6" 6   6 6
! $6 2
+%  (   (iv
. -
.= "
- 9   %
(v
  
           !
.#    $%  &  " 
.Na2CO3 ' ( )   * .1
. H2C2O4. 2H2O '  +*, - . .2
.)   12 0  Na2B4O7 .10H2O '  /*  .3
3# 6 D6 Na2CO3 6
# < ,
6" *  ,-(
6(
.       ,-( .
4 )
  (
. Na2B4O7.10H2O
L6
 ? M Na2CO3) +
4 ? 5 A< 5 ? 5 )

H3BO3 L6
 ?6 M6 Na2B4O7 D , 2
4 H2CO3
.(% 2
4
: 
%
3(
 ) 
4
# < ,
" *  ,-(  
: 
( L  ( 2"  , 285ْ % 9 39
-(
.   I- .1
 178 
*  1 NaHCO3 ,
" * 
   =K 0 )
 .2
. Na2CO3 ,
"
2NaHCO3 Na2CO3 + H2O + CO2
: (174) 

36(
 ) 
4 
# < ,
" *   3 
U 3,(250 ( 3% ' 39 , 0.1 $

:  
0.1 × 250 ,A
) 0.025 = 1000 = 1000 = *! 


%
#
$%  × *!  = ,%  
,% 2.650 = 106 × 0.025 =
:  . 39 :  ?
 

,% 2.650 = 106 × 250 × 0.1 = G . G . L × 3,( A × , = (,%) L


1000 1000
: (184) 

3(
 ) 
4  3#  L
 (5 ?  3 
.3,(200 ( 3% ' 39 (,0.5) 0! 2" $



#
$%  × 3,( A × ,
= ,%  
1000

126 × 200 × 0.5


,% 12.6 = =
1000

 179 
: (194) 

, )  3,( 39
.  ,
" *   ,%21.2 *

.)   0! $
 V

21.2 ,%  


) 0.2 = = = Na2CO3 *! 
106
#
$% 

0.2 *! 


3
,(/)0.2 = 1 = ,( ) ,% =
!
: #&  
 3)# (244)
L $
 ) % -K ) $
  %
! 3(
. ) ,-(


 .
 3 Titration 
 . Titration 
  2

.3(
. )  > +  ) $
  %
! 
: '  (  3& (344)
.
5
(
.   / .3(
. ) / : 2W (1
.
  
 *

(
   ! =  (2
6Q 64 3# 6 L
 (5 ? ) 0! $
   (3
U 3,( 250 ( 3% ' 39 ?  ,% 12.6
.

(
   M" ! (NaOH)
  " )%
 (  (4
0.5 $

# < ,
" *   
(
 ! 4 2
 
 (5
.3,( 500 ( ' 39 ,
1 = H & 12 = C & 16 = O & 23 = Na :
( 
 )
H2C2O4 . 2H2O 3# 6 L
 6(5 ? <% 

( ( 
+"  (6
.

(
  

 180 
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﳋﺎﻣﺲ‬
‫ﺍﳌﻌﺎﻳـــــــــــــــــــــــــﺮﺓ‬
: *
 (54)
369 
6 6( 3% )
 *
  , 3 .
 1
,6) 36(
 )6 6 
 ,% 
 3#

 ) + 7%1 ,


$6
  %
1 ?O L $
 ) % -K )  
 ,% ($

6.  9 4 3(
. ) *! (  3 
 . ) % )
. NaOH  H2SO4 ? 
 39 <=9 ) +   39
 ( 
H2SO4(aq) + 2NaOH Na2SO4(aq) + 2H2O(l)
0 9 41   H2SO4 ) ) ) . NaOH  
 9 41 %


  . .
 
@ /#  1   0J(
 (    '+ !

: (
# , ( =<= 1 
 *
 ,
(. 
 
:   %-/ (154)
   39 3( (5 ) + D   . ? 
 ,
9

(
 * 
H (? 
H  % ) H+ 
%
 * 
   
.7  
 ( . 
H  % ) OH
H+(aq) + OH-(aq) H 2O

: "#  %-/ (254)



 
 + 
 39 % * 
5     3
 4+ * ) 
 )= (7  39   M
:  ,
) (

 
 * 
  4+ * 
  E
 ,
" 
 )
.(
0 4+ 

+ -
Ag (aq) + Cl (aq) AgCl (s)
 E
) +  
 *< +  
. ( 
(. 39 F< 
.  +  (H *!  39 

O

 181 
: )! *# %-/ (354)

  5 (
 E *< +  B   39
 (H *!  39 
O "
 * D+ 39 P-5   )$-
39 ,-(  
= 3 (J   .(* < ) .  0 )  +
*  3 = KMnO4 ,
(  * % 

)$-! (5 *



 )= 39 ,-(  
= 3 $-   K2Cr2O7 ,
( 
.C2O42- *<(! Fe2+ (II) 
 A< *

2( 

9 0%  
P- B   *< + L 
.7

 ( 39 L.    .!

:        (*)     
 (454)
( 6 @
4)
#

     3
 *:  5
)6 + *
 39 ,-( >
9 % 0 ( 
O    
O $

.) + () )
 .  )!(< . ? 

3 F 39 >  39  

O > E
  1  (  )
 

.)  .    . ?  #9  *

9 %
$
)#
 $  %9
 4 $  :4 C    (2 – 4)  
: %)
 .
   
 
  
  ! "#    
HCl + NaOH +       

 
H2SO4+NH4OH +         


"#  ! (


! )
H2C2O4 + KOH )"#     % $  

  + '(   $&

 182 
: *
 . $
)#
 % (554)
: $  #  /1
'
64 3% 6%$ 6    
>6 6( 3+( >9 
9 A+
. 6  ) 
. M(
 "
06 6 9 6  ( G 

. )6
.  " ) 3 
 (+" <)
,6= 6. 7   
  ( )(@ ,

6 
 6.9 0  . )  )
.
)   . 0 $1 , - 7 
 6""- , 6" )+   ( G -
.  )+(5 7$%
369 " 
 ( 7  
 6.) )# 6( M6(  3.9 4
(24) ): .(
(24) 9
: $A
 /2
– ( 39 X+  '
4 3% %$  
0 >9   ( 3+( >9
V6
+ 6( 3 6 @ 64 4 39
6 6-5 )6 "   ).
)
 
'6 61  6( 369 )  >

36  6( 39 * "  2- .3-
6"  )(@ %
.3,(50 – 3,(5 
 A
)  ,= )5  
 . 7   
%
"   )+(5 7$% 4 >" " 
(34) ): .) Y+
 
 ' )-
(34) 9

 183 
: *
  /3
'6 ! 3 #  %  '
,6
 . 
-( )
 ) * >
) 6 )(O
! . 7   
% >(@
 6( 3 6 39  >
9 >4 

 ' 39 4
. (U  ) " 
>6. ,6 06  ,%  )
(44) ): . "  (
(44) 9
: (&  $#4 /4
,-6( 6% 6
% %$ > (
-H6 , 6%5 .)6
  ,% D
.
 6 % 6 ! D 6
. ( (
, 6% 6-5   ,-( L  (
.
(54) ): .

.

(5 4) 9
:*
 2 @  5
"    %5   C
,6 (   ,-( %

9 >4  )   ( 7)   .1
64 ,6
 )  ( 7)  .  1 ,
. . 7   >(@
.+"   ( )- ) M(
.
0 I-: 
 P( 
 3
 (  7. -   .2
.  ( )- ) M( )+(5 
$ 

 184 
61 3,6(  3 = 0: ( 1  (  7. -J  %
.3
. 0.05 
36 6% %$ 6 :  ).
! %
"  ( ) ).   .4
).  (  ( 0 2
F DH ,-( %
 , ) F+ ,-(
.)
)6- X+ 6
! 6%

 ' 1 "  ( ) ).   .5
L6
)6 , "   ) 
(  39 B(Z : G ! " 
6"   )+(5 7$% 39  .  .   39 . .
# .  (

 
.  .     . 
 ' 39 )  >
  V
+ 
"  )- )
 )  .
 5  $ 8 
=  %  3O
!
6( 369 ( 
@ 
 ' 3- M( 7  (< 
. " 
 6 6 ): 39 
 ' 39 ) (  )
 2 4
.6
..9 

6   6( 39 ) 4   ( )+( 
 ' 4
.7
 6( )+6(  7$% 
E ( 
%( ,
, 7 0  ) +"
 (  >( ,
0 ) 
%  4
 
 ' )-
.
 ' )- 1  (
2(
7 6 = (  
 ' L
   .Q  (  ) 2 4
.8
.
 + 
 
% -  H  (  ) 9 41
6 2  ,   ) 2 4

 .  !   .9
.)
  39 
O F<  ) 9 41

 185 
7 6 6 )6
. 
 ' % )(@ %

 .   ) .10
9 64 *. 
%   H L )
(O   ,-(  .
.
 ' 39 ) <9 *+
4   ( 39 ) 
76. -J 
%  ( , " )+ ,

 . 1 )"   .11
.  ( 
# 

76  )" ,
 1 )5  * E<= 
 P% .12
 
 '+ 
$
! E
  (  ( ) ,% 

 
.
7. 
  3 ( ( -J
,= , 3,( 0.1
:3     #%1 9 
 /#  )%(  %
.13
.......................... :  ( 39 ) M( 7
................... : 
 ' 39 2 4 ) ,%
.................... : "  (
..................... : ,-( )

..........................:
 .   )
  39 
O
:3    3 )% 39  ( *7 )%(
*2& 
" #
 3  $5  *2&  $   3,
$D
1
2
3
4

............................ :  (  ( ) ,% (

 186 
: *
 2 @  . "    9  (654)
>
= 
 ( 
(   )  
( 
 
 ) + 
 %
.1
. $
$  

 ' ) 39 3# 

O
 .  )(
 %
.2
. (
# *
O ? )
: (
)  (  3& (754)
:
C *
 39 )  .  2:  - ! 0 
 .1
. NH4OH  HCl .
. NaOH  H2SO4 .
. NaOH  CH3COOH .G
. Na2CO3  HCl .
 U *
 *< + (
# B 5 3  U 
  ".  .2
.B 5   B ) ! =

9 0% 3 *< + 39 9 %
3 : ?  .3
.

U )$-! (5 *
 )  *
 
 '+  .4

 187 
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻟﺴﺎﺩﺱ‬
‫ﺍﻟﻌﻼﻗﺔ ﺑﲔ ﺣﺠﻤﻲ ﻭﻣﻮﻻﺭﻳﺘﻲ ﺍﶈﻠﻮﻟﲔ ﺍﳌﺘﻔﺎﻋﻠﲔ ﰲ ﺍﳌﻌﺎﻳﺮﺓ‬
‫)‪: $
&
(64‬‬
‫  ‪  6(  
 + 
  ,% D
 ,

 7%1‬‬
‫‪)6 +
  . ( "    ( .) -C )   ,% 1 >9 41‬‬
‫‪.-C )
!  (
 
(
 
    1‬‬
‫!(  ‪F  L 

 + 
 3
! 3% 
 < G‬‬
‫‪.
  
  % ? /#  1‬‬
‫  ‪: (14) $‬‬
‫
 ) 
(
 "
‪)6 6 (
6 ' 39) ,‬‬
‫? 

‪.(  ( 39) L‬‬
‫‪NaOH + HCl‬‬ ‫  ‪NaCl + H2O : ) +‬‬
‫
  ‪1 : 1‬‬

‫‪: 
 /#  I-
(3 – 4) )%‬‬
‫‪ = 2‬‬ ‫‪ = 2‬‬ ‫‪ =1‬‬ ‫)‪ = (1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫   ‬
‫ ‬ ‫
‬ ‫‬ ‫
‬
‫‪1‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪0.125‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪0.25‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2.5‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪0.50‬‬ ‫‪50‬‬ ‫‪3‬‬
‫ ‪?  .  ) *!   ( 
< )%‬‬
‫‪: <  .9       
 ) 39 
 +‬‬
‫‪
! × 3,( ,%‬‬
‫ !* =‬
‫‪1000‬‬

‫ ‪ 188‬‬

 ) 39  . ?  ) *!   (   

: (4 – 4) )% 39  

 (  ( 

  2 2 =  


1 1 =  
 


: 1000 1000
1
1 × 10 1 × 10
1:1  0.01 =  0.01 =
1000 1000
2
0.125 × 40 0.25 × 20
1:1  ,005 =  ,005 =
1000 1000
3
2.5 × 10 0.5 × 50
1:1  ,025 =  0.025 =
1000 1000

:  < )% 39  *  (  / (  

D × 2, × 2A = I × 1, × 1A (i
'+
  1 : 1 0 (
 (  ! 
HCl  HaOH ! (ii
. 
 ) +   
NaOH + HCl NaCl + H2O

: (24) $  
? )  (
 ' 39) ,
" 
(
 ) 

. (  ( 39) L


2NaOH + H2SO4 Na2SO4 + 2H2O
(   ) 2 : 1 : 

 

 ( 

 189 
: %
 E F) (5  4)  
#
!    !" 
 = 2   
 = 2  = 1  = 1  
  
  (3) 
(3)
1 5 1 10 1
0.8 12.5 1 20 2
0.1 12.5 0.05 50 3

6 6(  G  (
 < )% 39 %( *
 /#  
.E<= *
  ) 39 (I : D ) ?  .  ) *!
: H2SO+  NaOH  $ 
 $#  ;< (6  4)  
$#  C
 %!
 *&  %!
 3,

5 F= 23 2B ( = 13 1B *

F:( 1000 1000
1 : 2 0.005 = 1×5 0.01 = 1 × 10 1
1000 1000
1 : 2 0.01 = 0.8 × 125 0.02 = 1 × 20 2
1000 1000

1 : 2 0.00125 =0.1 × 12.5 0.0025 =0.05 × 50 3


1000 1000

:   4
 %   / (  

D × 2, × 2A = I × 1, × 1A
?6 )6 6 ,
" 
(
 ) )   3 

6
 (   L '+
  1 : 2 0 (
 (  ,
L


. 
 ) +  

 190 
: (34) $  
)  (
 ' 39) ,
" 
(
 ) 

.(  ( 39) L
+(+ ?
3NaOH + H3PO4 Na3PO4 + 3H2O
(   ) 3 : 1
 ( 
: H3PO4  NaOH %   &' ( (7  4)  $
H3PO4  NaOH   
   $    
0.333 10 1.00 10 1
0.333 10 ,5 20 2
0.1 100 ,6 50 3
(   ( G  ( 
< )% 39 %( *
 /#  
: (8  4) , )% 39  (I : D) ?  .  ) *! 

 %   %   

(  ' = 2 × 2  & = 1 × 1  
100 100
1:3 0.003=0.333×10 0.01 =1 ×10 1
1000 1000
1:3 0.0033=0.333×10 0.01 =0.5 ×20
1000 1000
0.1 = 1×100  0.3 = 6×50
1:3 1000 1000
:   4
 %   / (  

.D × 2, 2A = I × 1 , 1A .1
  1 : 3 0 (
 (  ! 
H3PO4  NaOH ) .2
. 
 ) +    '+

 191 
:  . ( E<=  % /#   H .
E<= *
  0 39 )    ? *!  . *! ( .1
. $ ) +    -H
 (  ' 
1  :
.D × 2, 2A = I × 1, 1A .2
>
! × ? ,% = ? *!  × 
! ×  . ,% 4
. . *!  ×
:/
I D    39 (.
2, 2A 1, 1A

I = D
:

    
>
! ×   =   × 
  
(   ) >!  ( (   ) !  (
: (204) 

3 3
,6(25 *  1 ,
" 
(
 ) ,(/)  $
 (
$6
 0 L6


 ?6 )6 6 25 ) 6 )6  
. 3,(/)0.025
:) +  : )
2NaOH + H2SO4 Na2SO4 + 2H2O
2=D 1=I : *

25 = 1A 25 = 2A
U = 1, 0.025 = 2,

2, 2A = 1, 1A < 39 '
 
I D

 192 
0.025  25 = 1,  25
1 2
, 0.05 = 2  0.025  25 = 1,
25
: (214) 

? 3,( 20  ,
(  
(
 )  3,(25 * 
>   ,
(  
(
 ) $
 ( , 0.13 L


: 3C 
.3,(/) * (i
.3,(/,% * (ii
:  
56 = KOH 6
#
$% 

 
 ) +   .1
KOH + HCl KCl + H2O
3 3
,( 25 =1A ,(20 = 2A : *

U = 1, ,13 = 2,
1=D 1=I
2, 2A 1, 1A
= : < 39 '
 
I D

0.13 × 20 1, × 25
=
1 1

1 × 0.13 × 20
, ,11 = = 1,
1 × 25

 193 
0! $
 
 < L1  ! 3,(/,%  $
  ( .2
.3,(/,%  $


%
#
$%  × *!  = ,%  
3

%
#
$%  ×
! = ,(/,%  $

3 3
,(/,%6.16 =56 × 0.11 = ,(/,%  $

: (224) 

39 7   )
 39
.  Na2CO3 ,
" *   10.6 *

25 *- . <  7   ) ,% ) 3,(250 ( 3% '
& L

 ? )  3,( 20     )  )   3,(
.?
! (
.[106 = Na2CO3 6
#
$% ]
:  
 Q ,
" *   ) 
4 , < ) = 39
 %
1 39   +(!
!  )" , ,=  
 ,% 39 
) 3(
. ) 
 
 7%Q $
 ) % ) $

.$
 ) %
10.6 ,%  
) 0.1 = = = N2aCO3 *! 
106
#
$% 

1000 × 0.1 1000 × *! 


, 0.4 = = 3 =
!
250 ,( ,%

 194 
: 
 
 ) +  
Na2CO3 + 2HCl 2NaCl + H2O + CO2
0.4 = 1, & U = 2, & 25 = 1A & 20 = 2A : *

1=D & 2= I

2, 2A 1, 1A
= : < 39 '
 
I D
2, × 20 0.4 × 25
=
2 1

2 × 0.4 × 25
,1 = 20 =

 195 
: (#  (  3& (164)
3 , 0.6 $
 0 ,
(  
(
 )  3,(30 ,$ 1 .1
? $
   . L

 ? )  3,( 18     ) 
U 3,( / ) 
)  3,(12     L
+(+ ? )  3,(20 *  .2
39 ,
" 
(
  ,%2.4 Q 4 ,
" 
(

: $
 ( & 7   3,( 250
.L
+(+ ? 3,(/)  .
.L
+(+ ? 3,(/,%  .
(H = 1 P = 31 O = 16)

(
 )  3,(50   * HOX ?   % 3.7 .3
. , 0.5 $
 0 ,
"
.,
" 
(
  HOX ? ) + $    (i
.?  *  3 ,
" 
(
 *!  ( (ii
.>   % 3.7 39 % HOX ? *!  ( (iii
.HOX ?
#
$%  ( (iv
.,
(  
(
 39  % 2.80  >  3,( P
3#  ) .4
.L
  ?  3,(12.5 9 4Q )   3,(25 ) 
.3,(/)  )  39 ,
(  
(
 ) $
  (i
.L
  ? ,
(  
(
 
 ) +    (ii
.3,(/)  L
  ? $
 ( (iii

 196 
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻟﺴﺎﺑﻊ‬
‫ﲡﺎﺭﺏ ﻋﻠﻰ ﺍﳌﻌﺎﻳﺮﺍﺕ‬
‫)‪ 
   (74‬‬
‫)‪:    
 (1 – 7 – 4‬‬
‫  )‪
      
 (44‬‬
‫‪? ) (3,(/,%) $

!  %
1 : (44) %  ?O‬‬
‫

‪.,
" *   3(
 ) ,-(  L‬‬
‫ 
‪ 6.9 L
6
 ?6  ,
" *  ) + : G  5‬‬
‫   ‪:
 
#‬‬
‫‪Na2CO3 + 2HCl‬‬ ‫‪2NaCl + H2O + CO2‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪  ( ,(25 ( "  & ,(250 ( 3- ' : $
)#
 %‬‬
‫( ‪. & )
(@ % %$ & 3,(150 ( 
% %$  (H & 3,(50‬‬
‫
 
‪,
" *  ) – L

 ? ) : $
)#‬‬
‫‪.3 . )
=
 )
 & . 7  & (,0.1) 3(
.‬‬
‫)  ‪.(* 
   ) +(,) :‬‬
‫ ‪: E‬‬
‫‪.HCl  ( 39 ) -‬‬
‫‪.,
" *  
 ' 39 ) -‬‬
‫‪.3,(25 "  ( -‬‬
‫‪.3 . )
=
 ,-( )
 -‬‬

‫ ‪ 197‬‬
: 33#  $  #  %2, (9 – 4) 
.-  )$ '- + , ' %* + , )#
25.00 25.00 0.00 1
24.80 24.80 0.00 2
24.70 24.70 0.00 3

3 24.7 + 24.8
,(24.75 = = ,-( ? ,% (
2
: ) +  
2HCl + Na2CO3 2NaCl + H2O + CO2

2 , 2A 1, 1A
= : < 39 '
 
I D

2, × 24.75 0.1 × 25
2 = 1

2 × 0.1 × 25
, 0.2 = = 2,
1 × 24.75
<  -( 3,(/,%  L

 ? ) $
 (
:
 

#
$%  ×
! = 3,(/,%  $

3
,(/,% 7.3 = 36.5 × 0.2 =
: )! #H  %
. (54) $  
) (3,(/,%) $
 
! 

 : (54) $   
CI 
.H2C2O4 L
 (5 ?  3(
 ) ,-(  ,
(  * % 


 198 
? % 39 L
 (! ?  ,
(  * % 
 ) + : G 5

:
    39  L


2KMnO4 + 5H2C2O4 + 3H2SO4 K2SO4 + 2MnSO4 + 8H2O + 10CO2

: %
50 (  ( & 3,( 25 ( "  & 3,( 250 ( 3- '
. )
(@ % %$ &  (H & 3,(
: $
)#
 

& ,
(  * % 
 ) & (0!) L

 ? )
.. 7  & (, 0.05) 3(
. L
 (! ? )
: 
  %)
.* % 
 )  7$% ,= . 7    ( )(@ .1
./
 +" 4 ,
(  * % 
 )  ( ; .2
3
,6( 25 "   ( ,= L
 (! ? )  7$% "  )(@ .3
264 ,= 
 ' 1 >.  (D ) L
 (! ? ) 
 6-  6% "  ,-(  0! L

 ?  3,( 10
.G
36 61 3# 6   -6( 6 >
 3- ' -( .4
- ( ) 7  (  * % 
 ) 24 ,= ,[ 60 – 55
.M + 3%(+    F  
 ' ( L
 

 1  
.  

  
7  )"  (4) -  .5
/#   )%( 3,( 0.1 
 '+ P
! 

  
7  )"
2- 3 7. ( *7. ( - ,= /#   )% 39 )H !
.*7.
.  
=

 199 
 (5  05 
L Q9 

 7 = 3  (  1 : 8
:
 
. ( * ,
(  * % 
 ) 9 41 1 .1
.,[ 60    *  
-( % 1 .2
.
9   , L

 ?
 1 .3
: E 
.,
(  * % 
  ( 39 ) -
.L
 (! ? 
 ' 39 ) -
.3,( 25 : "  ( -
.
 )
 -
3
: 3#  $  #  %2, (10 – 4) 
% 
  
?5#
 3  $5  *2&  $! *2&  3,
22.50 22.50 0.00 1
22.30 27.30 5.00 2
22.30 29.30 7.00 3
3
,(22.30 = * %   ,-(  L ( ,%
2, 2 A 1, 1A
= : < 39 '
 
I D
0.05 × 25 1, × 22.30
=
5 2
2 × 0.05 × 25
, 0.022 = = 1,
22.30 × 5

#
$%  ×
! = 3,(/,%  ,
(  * % 
 ) $


 200 
3
,(/,% 3.476 = 158 × 0.022 =
:
    . $<  %,-  %
 0 %& $ 
$
4

: J
 (274)
* 6
 Q9   4  =  
 (G$) - G$  ".
:  ):  
G$
. B  D+  =  
 G$ .1
.
+- (= ) 
  =  
 G$ .2
6=5 )6
  $6
 39 
O 1   @ )
  G$ *
 0J
: L M4 
: :  (/ 
 
J
(234) 

)  3,( 40  , 0.4 L


  ? )  3,(60 *%$
./  ) $
 % ,0.2 $
 ? D+  -K
:  
39 ? *!  + )5 ) 39 ? *! 
.
- 39 ? *! 3  = 3 = )

3, 3A 2, 2A 1, 1A
= + 
1000 1000 1000

3, 3A = 2, 2A + 1, 1A

3 , × (40 + 60) = 0.2 × 40 + 0.4 × 60


, 100 = 8 + 24
3
32
, 0.32 = 100 = 3,

 201 
:  < Q9 
  = L    1
 , x  A = ... + 3, 3A + 2, 2A + 1, 1A

: (244) 

 /  ) $
  %
 
+- 
  =  
 G$
.()  & 0  – 34) > 
  G$
 3,( 50  , 0.2 L

 ? )  3,( 50 *%$
. , 0.2 Ca(OH)2 )
U !  , 
4 , 
  /  ) 
 .i
./  ) 0! $
 ( .ii

:  
:
C   '9 < +
 Q9 Ca(OH)2 HCl G$  
Ca(OH)2 + 2HCl CaCl2 + 2H2O
2 : 1
 ( 
0.2 × 50 A,
)0.010 = = = HCl *! 
1000 1000
0.2 × 50 A ,
)0.010 = = = Ca(OH)2 *! 
1000 1000
: $ 
 

. Ca(OH)2  ) 1  )  HCl  ) 2


,    Ca(OH)2 *!  24  # 
HCl *!   0
.) 
. Ca(OH)2 )0.005  )   %
HCl ) 0.010 

 202 
L< (  4# + 3 Ca(OH)2 *!  5 0  /  ) 
HCl *! 
%
) 0.005 = 0.005 – 0.010 = 4# + Ca(OH)2 *! 

1000 × ( 4# + *! )


= 0 . ) 3,( / )  $

3 ) ,%

1000 × 0.005
, 0.05 = 100 =
:   2
% %!
  @ (374)
 064)   
#
$
9  7  * #
$%     7 
. <"  ): )= $

#
$
9  "- >
 3+4 (04 
@
* 6 6 )6= 6( -K 1   * #
$%   2-

. 7 
#  *    7  3(
 .
#  *  
: 3#  M 39  7  * #
$%   %
1 : (254) 

369 *
 Na2CO3. X H2O
#  ,
" *   ,%17.16
)   3,(25 *- . 3,(500 1 ) ,% ) 7   )

*!  % ,0.2 L

 ? )  3,(30     ) 
.Na2CO3.X H2O O
" 39 X 
   7  * #
$%
: < ) = 39 X 
  %
1
6 3,6(25 6 *  3 L

 ? *!  % .1
.
#  ,
" *  )
0.2 × 30 A,
) 0.006 = 1000 = 1000 = HCl *! 

 203 
: ) + $    .2
Na2CO3 + 2HCl 2NaCl + H2O + CO2
3
)6 6 ,6(25 39
#  ,
" *  *!  % .3
.3
Na2CO3.X H2O  ) 1  )  HCl  ) 2
*   ) D  )  HCl ?  ) 0.006 
.,
"
) 0.003 = 0.006 = D
2
3
(3 )) ,( 500 39 Na2CO3.X H2O *!  % .4
39 ) 0.003  0 Na2CO3.X H2O )  3,(25
.
  ) D  0 Na2CO3.X H2O )  3,( 500
0.003 × 500
) 0.06 = = Na2CO3.X H2O *!  
25
: <  Na2CO3.X H2O 6
#
$%  % .5

,%  
= *! 

#
$% 
17.16 ,%  
286 = = =
#
$% 
0.06 *! 
X 
  ( 
3#  M  " 
 ) 9
286 = Na2CO3.X H2O
286 = D 18 + (16 × 3 + 12 + 23 × 2)

 204 
286 = D 18 + 106
180 = 106 – 286 = D 18
10 = D
10 =
#  ,
" *  39  7  * #
$%  
(P- .
 ) ) )
>6% 04  >     39  7  G 4 , F!)
(  ...
#
$%   ( 39

: '#  (  3& (474)


) 0  ) 
 J% , 
 /#  3  )% I-
.1
' 39 ,
" *  )  3,( 25 *%  . 3(
 34
0 L
  ?  %  >
 )" ,% 1 3-
.,  )  , 0.13 $

 -$( .  -
 .
#$     
(3
) (3
)
22.8 0.00 1
27.5 5.00 2
22.5 0.00 3

U 3(
. )  ".  (i
* 6  L6
  ?6 
6 )6 + $
#

    (ii
.,
"
.) + ? ,% D
. ( 
% %$  ,( (iii
36- '6 - % )(@ ,
 . 1 )" ) (iv
.) . 7   )
.
.
    (  <
 ,( (v
 205 
* 6  ,% \9 
0 %  >
 )" ? ,% ( (vi
.)  ,  ,-( ,
"
. 3,(/)  ,
" *  ) $
 ( (vii
>6
! 3,6( 150 )5 ,% ,
" *   )
  3 *%$ .2
3
,6( 3000 E6 = ,6% , 0.2 >
! 3,( 350 3 = ,% , 0.4
./  )
! % , 0.1 >
!
6 3,6( 15 61 , 0.4 ,
(  
(
 )  3,( 25 *%$ .3
, 
6  , 
64 / 6  ) 
 & , 0.8 L
  ? )
U >
! 3  U ! 
7 6 369 *
 H2C2O4.X H2O 3#  L
 (C ?  ,% 3.15 .4
)6 6  3,( 25 .3% ' 39 3,( 250 1 ) 2+-
, 0.1 $
 0 ,
" 
(
 )  3,( 50     * 
. NaOH  L
 (! ? ) +
#

   
3#  L
 (! ? 70$% O
" 39 X 
 ( (i
(H = 1 & C = 12 & O = 16)
6 3,6( 10 1 , 0.1 ,
" 
(
 )  3,( 25 *+
4 .5
61 < ) +  /  ) G  . , 0.5 L

 ? )
$6
 6 6 .    ) 
 ,
" *  )  3,( 37.5
U ,
" *  ) 0!

 206 
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻟﺜﺎﻣﻦ‬
‫ﺍﳚﺎﺩ ﺩﺭﺟﺔ ﺍﻟﻨﻘﺎء ﰲ ﻋﻴﻨﺎﺕ ﻏﲑ ﻧﻘﻴﺔ‬
: $& 1 % . 2&  $    (84)
: (264) 

100 39 *
 (#: >) 0 % ,
" 
(
  ,% 20
6%
# (  % )  W,  , 2 L
 (! ? )  3,(
.
 % O
" 39 ,
" 
(
 7 . 
.3#

 ) + 39 )- ! #: : $G 

: )

2 × 100
) 0.2 = 1000 = H2C2O4 *! 

: ) +  
2NaOH + H2C2O4 Na2C2O4 + 2H2O
:   
H2C2O4  ) 1  )  NaOH  )2
H2C2O4 ) 0.2  )  NaOH  ) D
) 0.4 = 0.2 × 2 = D

#
$%  × *!  =
.  ,
" 
(
  
,% 16 = 40 ×0.4 =

.  
100 × =
.   .
# ( 

 % 
16
N 80 = 100 × 20 =

 207 
: (274) 

?  3,( 45 39 *
 (
. 
@ CaCO3) , -  ,% 5
(  ( . 
( 3 = $ @  " 2  , 0.2 L


U , - 39 ,
(  *  7 .  %
#
:  
45 × 0.2 A,
) 0.009= = = HCl *! 
1000 1000

: ) +  
CaCO3 + 2HCl CaCl2 + H2O + CO2
. HCl  ) 2  )  CaCO3 ) 1
HCl  ) ,009  )   %
CaCO3 ) D
0.009
) 0.0045 = 2 = D


%
#
$%  × *!  = ,%  
,% ,45 = 100 × 0.045 =
.  CaCO3 
100 ×
.  
= CaCO3 7 . 
# ( 
, - 
100 × 0.45
N90 = =
0.5
: (284) 

? )  3,(25 39 *


 ,% 0.72  , - 

*
 . 3,(100 1 7   /  ) 2+- ) + 7    . ,1 HCl
( , 0.2 NaOH )  3,(15.75  2+- )  3,(25
., -
 39 ,
(  *  ($ )
# ( 
 208 
:  
 ) +  2
+-  L

 ? )
! (
: NaOH )  2+- 34 ) 
 )<-  , -
NaOH + HCl NaCl + H2O :  
1=D 1=I

2, 2A 1, 1A
= : < 39 '
 
I D

2, × 25 0.2 × 15.75
=
1 1

1 × 0.2 × 15.75
, 0.0126 = = 2, 
1 × 25
: (
.) , -  ) +  ? *!   )"

0.126 × 100
) 0.0126 = =
. HCl *! 
1000


 *! 3 ) , -  ) + ) ? *!   )"
. (?

1 × 25
, 0.025 = =
 HCl *! 
1000

(
. –
) A  , -   + ? *!  %
) 0.0124 = 0.0126 0.025 = CaCO3   + HCl *! 

 209 
% ,
(  *   HCl ) ) + 
 (    +(! 
. CaCO3 *! 
CaCO3 + 2HCl CaCl2 + H2O + CO2
CaCO3  ) 1  )  HCl  ) 2
CaCO3  ) D  )  HCl ) 0.0124
0.0124
)0.0062 = 2 = CaCO3 *!  
: < 
.  CaCO3  %

#
$%  × *!  = ,%  CaCO3 
,% 0.62 = 100 × 0.0062 =
: ,
(  *  7 . 
# (  ( 
-

100 × CaCO3 


= CaCO3 7 . 
# ( 
, - 
0.62
N86.1 = 100 × 0.72 =

: ?9
  $ !     (184)
: (294) 

>
 W, [v] 
%
 ? [vi] *
 ?  0
)
: 
.

 3,(30 9 4Q )   )  3,(25 39 * 
 *( .i
:   '9 , 0.04 $
 0 ,
  
 )
H2SO4(aq) + Ba2+ BaSO4(s) + 2H+(aq)

 210 

6(
 )6 6 3,(20 )  P- 3,(25 * .ii
:   '9    )  ,0.25 $
 0 ,
( 
KOH(aq) + H+(aq) H2O(l) + K+(aq)
: [V] 
%
 ? [V1] *
 ? ) 0$
 %
*6 0 [V1] *
 ? $
  )" 5 %  .i
6(
0  L

 ?  1 ,
  
 ) >

: <  * 
 #
  ,
 

2, 2A 1, 1A

I = D

2, × 25 0.04 × 30
=
1 1

0.04 × 30
, 0.048 = = 2,
25

: [V1] *
 ? 39 
%
 * 
 $

H+  ) 2  0
H2SO4  ) 1
H+  ) D  0 H2SO4 ) 0.048
3
,(/) 0.096 = 2 × 0.48 = D 
3
,( / ) 0.096 = H2SO4 39 H+ $
 
6 <6  1 
4 39 H+ $
  )"
= %  .ii
.,
(  
(
  ) 

4
+
KOH + H H2O + K+

 211 
: < 39 '
 
2, 2A 1, 1A
=
I D
2, × 25 0.25 × 20
=
1 1
0.25 × 20
, 0.2 = = 2,
25

%  ? $
  )" 
(2)  (1) 39 /#     +(! 
, ,200 = 
- 39 H+ 
 $

, ,096 = H2SO4 39 H+ 
 $

, ,104 = HNO3 39 H+ $

\
$% 39  
%
 
  0
(V) 
%
 ? ∵
. HNO3
, 0.104 = 3,( 39 H+ $
 0 (
(V) 
%
 ? $

:  
 %/A
* < $!
 3)# (284)
?6  3,( 45 *- , 0.5 HCl )  3,( 
4 (304) 

 6 $ N38 0
 3,( / ,% 1.18 >9 = $ L

 ? )
(
. . 3,( 3#  ,% M" E
 7  39 *
 3.  ? 
 ,% 21.2 0

.  ,
" *   ) 
4 W, ? 
? )  *  )  3,(20 *
 . 3,( 39   
6 ?  )( ,% (  % * E<= 
 *
.3,( 14.85

 212 
: 6 
 K3 
 7 .

 ,% ,-(  $
  %
 ?  2+- ) 
4 , (i
.>   * +"  .9 $ ? ) 
* )

(
   )  < 2+- ) >(
. * (ii
.(,
"
) D+ > H   (ii) 39 $
  (i) 39 $
  . * (iii
1 .
 $ )  .9 * +"   H L
. .
 
@ * +" 9  %  *+- 1  %
  *. 
: (i) 39 ? $
  %
!
1000 ×
$
# (  × 9 =
100 ×
%
#
$%  = $ ? )
!

,12.29 = 1000 × 38 × 1.18 =


100 × 36.5
3
,=  ,( 1 >  >  3,(45 -H < $ ) 2
+- ,
2, 2A = 1, 1A : <  $
  )"
2 , × 1000 = 12.29 × 45
12.29 × 45
,0.58 = = 2,
1000
.
.  ,
" *   2+- ? ) (
. *
(3,(/,%  $
) = ,
" *  ) $

(
%
#
$% )
, 0.2 = 106 21.2 =
Na2CO3 + 2HCl 2NaCl + H2O + CO2 : ) +  

 213 
: < 39 '
 
I  2, 2A = D 1, 1A
2  2, × 14.85 = 1 0.2 × 20
, 0.539 = 14.85  2 × 0.2 × 20 = 2,


 
 
   (ii)  (i)  

.&'  ( $ $ #
)
 ! "# $ %
/ 0# /0.5 HCl   3/0 , &-

.
"# #* +,
.

 2 
 
 1
 0
 "  


2, 2A = 1, 1A
0.5 × 1000 = 0.539 X 1A
3 ,( 929.4 = 0.539  0.5 × 1000 = 1A
)6  2+- ? )  3,( 929.4 -H  %
>

. , 0.5 $
 )  3,(  )"  . 7   3,( 1 %
:   
   (384)
,
 6 6
 *6 6 ,% 1.106  P
) (314) ) =
6 G 6 . 3#  ) ) . 7  39 *
.Ba.Cl2.X H2O
# 
, 0.2 $6
 0 (AgNO3) 64+ * ) 39 3,( 35 1 )
: % .
-5 ) 39 4+ * 
 
% 
(
.BaCl2 . XH2O 6
#
$%  (i
.BaCl2 . XH2O O
" 39 X 
 (ii
:  
: ) +  
BaCl2 + 2AgNO3 2AgCl + Ba(NO3)2
(aq) (aq) (s) (aq)
 214 
.) 0.007 = 35 × 0.2 = A × , = AgNO3 *! 
1000 1000
:   
.AgNO3 ) 2  ) + BaCl2  ) 1
.AgNO3 ) 0.007  ) + BaCl2  ) D
) 0.0035 = 2 ÷ ) 0.007 = BaCl2 *!  
= ,%   = BaCl2.X H2O 3#  ,
  

#
$% 
*! 
316 = 1.106
0.0035
316 = BaCl2.X H2O 3#  ,
  

#
$%  (ii)
316 = 137 + (35.5 × 2) + D 18
316 = 137 + 71 + D 18
208 – 316 = D18
108 = D 18
6 = 108 = D
18
6 = BaCl2.X H2O
#
$% O
"  7  * #
$%  

 215 
: 
  (  3& (484)
?6 6 7 6 6 % 1 P  F
L
 (! ? 
 (1
' 369 7  39      % 6.171 $
 *
 . #:
G 6. 7 6 9 4  <  ) ) 3,( ( 3%
. 3,6( 25 6( 6"  6( ) 
 *( . 
% '
L6 6 , 0.1 $
 0 ,
" 
(
 )  *

.,
" 
(
  3,( 24
H2CO4 + 2NaOH Na2C2O4 + 2H2O : /  $ 

: "# 4
.
 39 * ( 3 ,
" 
(
 *!  .1
. "   *( 3 ? *!  .2
.
 39 ? *!  .3
.
 39 ?  .4
.
 39 3.  ? $ 
# (  .5

 216 
‫ﲤﺮﻳﻦ ﻋﺎﻡ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﻮﺣﺪﺓ ﺍﻟﺮﺍﺑﻌﺔ‬

: $   $#  $7    3)# ?



H = 1 , Cl = 35.5 , Na = 23 , C = 12 , O = 16 , K = 39 , Ca = 40 , S = 32 , Fe = 56
.0! ) .6% .$
 . .3#

 )
 . : 3C 2 (1
: 3  )% ) (2

"7
 "7
 
 :
0% 7  39  O *   
 " )# ( 

 39 7    

:   4 HNO3 [v] 


%
 ? )
! 3  (3
.7   3,( 0.6 39 >  ) 0.3 (i
.7   3,( 50 39 >  ,% 0.126 .3

# (  *  Q9 7   ,%45 39 ,  M  ,% D *
 (4
.D 
 % N10  
$
$  ? (  3,(/,%1.2 >9 = L

 ? ) (5
.% N29.2
.3,( 39 )  .
.)  3,( 39 ?  .
.)  3,( 39 ? *!  .G
$
 )  3,( 
4 - %
0 ? ) ,% .
., 0.12 .
 217 
,
(  
(
 ) >( 1 7 3,( 250 >( 3% ' (6
U /  ) $
   7   >  3,( 50 *(
.

(
  
  " ,-(   
 (  (7
 (5 , 3  .

(
   M" !    2:    / (8
U L 2:
>% 3
369 , 0.5 $6

# < ,
" *   3(
 ) 4 /
U L ,$ *    % , .3,( 200 >( '

6(
 )6 6 L
6
 ? ) 
 % 39 (9
.>   ) ( 39
  /#      ,
( 
8!
C
 3 5!
*&  3 $  
0.5 40 1 3
,( 10 1
0.08 50 0.4 3
,( 20 2

.  %8 
(+  U H- 
(
. 0
U 
  3( (! 2   . (10
: 3H
 ) .
.
9 >4  )   ( )(@ (i
0 )  >(@  . 7   
 ' )(O 7 +! (ii
.>
9 4

3
,0.075 L
+(+ ? )  ,( 25 *+
4 *
 P 39 (11
: , 0.15 ,
" 
(
 )  3,( 25 1
U  . )  *  3 L
+(+ ? *!   (
U ? )  *  3 ,
" 
(
 *!   (

 218 
.) + $     &   (G
.
    (  <
  (
)  3,( 20  , 0.4 L
 (! ? )  3,( 15 *  (12
.,
(  
( ) $
 % ,
(  
(

3 3
,( /,%  (ii) ,( /)  (i)
:  )  3+
0 , 0.2 L

 ? ) ,%   (13
., 0.2 ,
" 
(
 )  3,( 20 (i
. ,
" *   ,% 1.06 (ii
 3,( 250 0 0 ,
(  
(
 )  3,( 25 (iii
.  ,% 5.6  3#  >
3
, 0.2 L

 ?  ,( 50 39 *
 ,% 1.2  , - 
 (14

 39 ,
(  *  7 . 
# (  %    ) ) 9
., -
,% ) 7  39 *
 NaHCO3 & NaNO3 -  * % 4 (15
 3,( 15 9 4  *  )   3,( 25 . 3,( 1 )
: 3,( /) 0.05 $
 0 L
  ? )
.-  HNO3 ) +    (i
.U - 39 NaHCO3 $
  (ii
.U - 39 NaHCO3   (iii
.U - 39 NaHCO3 6
$
# (  3  (iv
 6.9 364 6( 369 * % 
 
 ( 
 * 
 (H (16
:  
2+ + - 2+ 2+
5Fe + 8H + MnO4 5Fe + Mn + 4H2O
 219 
61 )6 )6 7  39 *
 FeSO4.XH2O M  ,% 8.34
)6 6 3,6( 24 9 64Q )6   3,( 40 *(H .3,(
.34 ( 39 , 0.1 $
 ,
(  * % 

U
 39 FeSO4.XH2O M *!   .
.FeSO4.XH2O M
#
$%  ( .
.FeSO4.XH2O O
" 39 (X) 
 % .6%
L
6
 ? )  3,( 35 39 *
 , -
  ,% 1.5 (17
1 . 3,6( 100 1 7   ) ) ) +
 0! $

)6 6 3,6( 18 9 64Q ) 6 
-5 )  3,( 20  
($ 6) 6
# 6(  6( . , 0.1 $
 ,
" 
(

., -
 39 ,
(  * 
0.25 HCl ? )  3,( 500 31 9 41 %
7   3,( , .18
U , 0.20 $
 
"
 ,
L
6(C ?6 6 
6(
 6
 ) + 2"
    .19
: H3AsO4
-
H3AsO4 + n OH H(3-n)AsO4n-
+ nH2O
25 1 , 0.15 $
 0 ,
" 
(
  3,( 25 *+
4 Q9
U    39 ( n) 
  , , 0.05 $
 0 L
(C ?  3,(
?6 3# 6 )  3,( 500 31 2 4  %
7   3,( , (20
6 )6" 3,( /,% 1.20 >9 =  $ % 36 $
 ( v)
% 
U 3,( /,% 1 >9 =  $ % 10 $
 ? )

 220 
 221 
‫ﳏﺘﻮﻳﺎﺕ ﺍﻟﻮﺣﺪﺓ ﺍﳋﺎﻣﺴﺔ‬
‫ﺍﻟﺼﻔﺤﺔ‬ ‫ﺍﳌﻮﺿﻮﻉ‬ ‫ﺭﻗﻢ ﺍﻟﺪﺭﺱ‬
‫‪223‬‬ ‫
 ‬
‫‪224‬‬ ‫  ‬ ‫  ‬
‫   ‪228‬‬ ‫‬
‫&‪!" #$%‬‬
‫( ‪236‬‬
‫ ‬
‫ )‬
‫ ‬
‫‬ ‫'‬
‫*‬
‫‪246‬‬ ‫ ‪-.  ,&$ +$‬‬

‫ ‪ 222‬‬
‫ﺍﻟﻮﺣﺪﺓ ﺍﳋﺎﻣﺴﺔ‬
‫ﺍﻟﻄﺎﻗﺔ ﰲ ﺍﻟﺘﻔﺎﻋﻼﺕ ﺍﻟﻜﻴﻤﻴﺎﺋﻴﺔ‬
‫‪Energy Changes in Chemical Reactions‬‬


  ‪:‬‬
‫
           ‪:‬‬
‫‪.  
   !  .1‬‬
‫‪.
 " 
# $#%   &   .2‬‬
‫‪.     !  .3‬‬
‫‪.  (  &)# ( * &)#  ' .4‬‬
‫‪.#+   ,  .5‬‬
‫‪.(    !-  .6‬‬
‫‪.  . /# !-  .7‬‬
‫‪. . /# 01 23   4 $   ' .8‬‬
‫‪. 5  6 #    6 #  ' .9‬‬
‫‪&" 8# 8   8 &" #   +     7 7 .10‬‬
‫ ‪. ,‬‬
‫‪.  +  H  %1 9# #7 .11‬‬
‫‪( H ). /# 23 )#  :# 2(  6 #   # .12‬‬
‫‪.(6 # ) . /# 23 )# , !   .13‬‬
‫‪.#+ &  #  3   ( H) 6 #  7 .14‬‬
‫(‪.‬‬ ‫‪H )6 #  3    #  7 .15‬‬
‫‪.     6 #  7 .16‬‬

‫ ‪ 223‬‬
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻷﻭﻝ‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻥ ﺑﻘﺎء ﺍﻟﻄﺎﻗﺔ‬
Law of Conservation of Energy
: !" #$% )  (15)
:  ,/ (115)
?  6 # . =  > < 42%  6 # ;  %#  < ;  
.? @7 A
: 01  / (215)
? # C# 70 C:  3 .()# B 1  6)% 6   $)
?#  ? #  +    .67 1 $7 @# 1 6)% 6 
 *+ 6)% 
D#  70   - . ...  ")% 9#  
.6)% >  & 
7 2   >  & 3 @ ?3
:  2  (315)
: ?E F !   7 4.18/ 1 . 7 60 2:3  (1315)
 $ $ 4    0  0 C3 *"  )
(( 0 4.18/1
.60 1000 . 7 60  2 60 &  : 
8 0  0 C3 *"    :/- (2315)
8 28  7 &  :  .  ( 0  $ $ 4  
. G <    7 #  . 71000 . 7  7
:   (415)
;  
  # ,    &3 $ 7 @#7 
;( 
   ;(   C3   )     ; (:  

 224 
8(  8  4*80  23 6 # 7 ...(       
./+=   6 % H 
#"
:  " +&$ / (515)
&A8#  8, 8  283 &)# 7  #
 .   
283  ( $# 6, 6 #  )#   1  ?  6 #7 ; (  ( *
.A   
 # A   : (  )  "&    (615)
. 7 I   :    B #7# A
: Thermochemistry  " (715)
 &)# 7  #
      J3  J3 2
.(  &" #  ,
:Chemical Energy !"  (815)
, 23 $    0# .   23  +  *+   2
.  , 
:  ) &  47   23 (    *#+#
.( Atom )   (1
.(Molecule )4.*0 (2
.4  & (*0 6D   G 23  0    & (*0 (3
:
 6 23  *#+   7 6,#  42% 6 # 7
: 4 ) !"  (
& #    .##   ## ,  .  K3 & 
   6    
  # & #     % 0
8# B   23 & #   7  %  7 & #A 

 225 
& #87 8  23   6 & #A  # . 
  # 
:       #1 .=   
  0   0#    2 : (" ) 65  .1
   #I  3   7   ? :  !## #L
.M, >   ? :   & 
.  6 #I   0# F% # : "  .2
./#7 23 #I   7 #  #  J0
.C:   +    = /#7  
&8     /#7  3 #+ & #7 23   !#+#
. ?# 
: *89 )   (7
J  # # 4.*0 &  (   23    *#+#
68% 8# &8 J  # #  (
7   ) 
.(D"D  ( D ; 3) 
:!89    (:
   ,   2 &A  B"D  23 0#    !  
80 /$ D"D
#A  23   & (*0 ## * )    ( 7
,   23    & (*0  0 / # B # #
68% &8 D 80)  6% 0   , 70 2  
2    : ( 7   23 & (*0   0# / # .(& D
80) 8
# . 4 I 6% "D +F#3  23   & (*0
  0# / #3 * )   23  .(4 I )# )# 6% & D
. 283 %# # &  0#A C0 23 @## 2
3   $#   & (*0
.()# 6% )# 0) N # 0
 226 
: 2 # 6 0 6 :(15) ;
  
       
........... ........... ............................  
........... ........... ............................ 
 
........... ........... ............................    

: 6 D H2O 4   +#  : (25) ;


.4  B #   2# ( * &)# N% 
.4     (  )# N% 

:   2 + (915)


. 7 – 60 –   : 2  ! (1
O   ,  "  7  5#+ .     (2
O   23  *+   ##  (3
 8, :8(  &8)# ( *3 &)# 1  #   &)# ! , (4
  ;  '# ;   
,  ; 4  23   M   ;  
.  2 7# ; 4  23  ,
 8* ) 8  81 ",      6#  2 7# : 3&
.>  7   

 227 
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻟﺜﺎﻧﻲ‬
‫ﺍﻟﺘﻐﲑﺍﺕ ﺍﳊﺮﺍﺭﻳﺔ ﺍﳌﺼﺎﺣﺒﺔ ﻟﻠﺘﻔﺎﻋﻼﺕ ﺍﻟﻜﻴﻤﻴﺎﺋﻴﺔ‬
: !" #$%&    (25)
: / (125)
9#8  &" # H 3 ; &)#   (  &)#  ,#
7$ #  0 23 H + 1 ? ,
:   0 23 J #1 ? 
&" 8# :81
 8,# 2#  &)# B  (  &" #
. ,  &" #    
: &  #$% ( )
6 # 9#  9#     
G
 , 2# &" # 2
:
#D 
C + O2 CO2 + heat
2H2 + O2 2H2O + heat
:&  #$% (7)
8 7     5 ,#1
, 2# &" # 2
:
#D 
C + 2S + heat CS2
N2 + O2 + heat 2NO
8(  &" 8# 23 . 5 ,#A  2# G 7#
.. /# 7  A
: ( H) * ( )  (H) * ( (225)
68 23  *#+ &   J0 ? F   . /# ! 
.Enthalpy 2 D I  !  .   
8#+  & (*0 = #+ &  . /# !#+
.
3  J      & J 23 !#+#
 228 
)# >       . /# >     A
.  2(  6 # 4 D ( H) . /# 23
/8# 283 '8  : ( H) * ( )  (1225)
. #  0#    .
– 9#  . /# J0 = ( H) . /# 23 )#
: &" # . /# J0
H = HP2 – H1 P
Q&" # . /# = H1 Q . /# 23 )# = H
.9#  . /# = H2
-  6  
3 PHP  H * '3 ), ( & : 1
.0 1 ): 25ْ 0  . 7 $ !G 23 # 6 #
 H# (,  6 #  9# )  . /#  7
:2 #    6 # 23 "D3., . 7 ,  . /#
C + O2 CO2 + 383.7KJ
J0  7 9#  &   J0   0   4 $  $  #
: 1 ;# D 2  G    A &" # &  
C + O2 CO2 + 383.7KJ
, + , (383.7) + 383.7
(&" #) , (9# ) ,
    
     
  

 $%
& # ' ( " )
  .!    " #
.$ * 383.7 – " # " %*+ , + %& -
: "  ' H /# 23 )#  7
HP1 – H2 P = H
&" # 9#

 229 
60  383.7  = , – 383.7  = H
:2  . /# 23 )#  , 6 #   ##
H = - 383.7KJ ; C + O2 CO2
' 9#  &" # . /#  "  M:# 
: 2 # 6%     + . /# 23 


C + O2


CO2
393.7 

6 #  0#
&  $%  . (15) ";
:    6 # 23  ' 7 6 D  9# #7
.&" # . /#  6 9#  . /#  .1
. 7  %1 +F ( H) . /# 23 )# .2
/8# J0   9#  . /# J0   1 
8 6 6 #  @ 6 D   ,  6 #  &" # .
6 # 5# 0 
    6 2 #   6 C 0 

8 .,  . /#  H#3  .60  51.9  $  

 230 
8 8* 0 
   . /#  3 , . 7 0 

:    6 #    #  ,#     $ ,
H2 + I2 2HI ; H = + 51.9 KJ
.8 /8# 8 8"  (25) 6%    + 
: H  9#  &" #

51.8

H2 + I2

6 #  0#
& < $%  . (25) ";
:  5  6 # 23  ' 7 6 D  9# #7
.&" # . /#   9#  . /#  .1
.0  %1 +F# ( H) .2
: 3&
8   8$ . 87 2(  6 # .= . /# 23 )# 
.(0  %K) ,#  ( 7  %1) $ 

 231 
.6 #  !  . /# 23 )# 
&   $#7 D     &" #  0#  &  
. ,  &" #  0# 
. ( , = 7 $   23 ,  #  
: * ( )  =#$ !" $% (2225)
: !" $% ' $
 ##  #  & (*0 23 ",  0  7 #
0 
  6 #  "D3 .6 #  0#   & (*0 23   0
   - 0 ;0 
   6 2 #   6 C
23    ; 60  435 . 7# (H2)0 
 & (*0  6 23
$    - 0 . 60  240 . 7# (Cl2)  & (*0  6
 8 8 0 8
 &  HCl & (*0  6 2 # 
O    3 60  860 . 7#
6 23 /  7 *"   2 :  (3225)
.  
:   # J0 2(  6 # # 
. 5  6 #   7 6 # 
.   6 #   # 6 # 
 7  0 
  # 0 
 C  6 # 23
: 2  6 # 
H-H + Cl-Cl 2H-Cl
:  " $% :  -" $% (4225)
.60 675 = ( 7  )&" #  
 232 
.60 860 = ( 4   )9#   
 #  $    +  7  ,#   = H
6 2 /60 185  = (860 )+ 675+ =
6/60 92.5 = 2/185  = HCl 6 # H
 8, 6 #  #     6 # - '7  M:#
: 2  . /# 23 )# 
H2 + Cl2 2HCl; H = - 185 KJ
2(  6 # . /# 23 )# - " 6 D  9# #7
. #    7#   .0 J0 . 7
: ";   $  (15) 9
     
 
(
/
) (
/
)
/
)
389 NH 193 Br Br 435 H H
347 CC 493 O=O 431 H Cl
707 C=O 463 OH 364 H Br
485 CF 941 N N 240 Cl Cl
414 CH 326 C  Cl 339 S H
614 C=C

: > 3# ?- 9 


1 . R & !"#+ 3 C#  
7   
  # 0# A .i
0 
    3
#   !"#+ 2 #   !"#+
   0 
 07=   
#  23 !#+#
.0 
 0# 

 233 
  +=
#  /#7 & # # 2# .  0 = & .ii
! : 1    ! : /+= & C
 #  
.# &    & #   0#
: #S  23      $  G"   F#
S – H ; O – H /3 Br – Br ; Cl – Cl /2 H – Br ; H – Cl /1
8( D    ( D      D"D    80
.& >   =     
: (15) 
6 # . /# 23 )# 7    6 0   #7
: 2 #
O  5     6 # 6 CH4 + Cl2 CH3Cl + HCl
H H : 6
H–C–H + Cl – Cl H – C – Cl + HCl
H H

4 × 414 + 240 1 × 326 + 414 × 3 + 431 × 1


1896 = 1999 =
 7 *"     #  0#    = H
*"      # 4 D $     M:#
. #  23  7
   6 # 
60  103  = 1896 + 1999  = H

 234 
: &  &  #$%   ( 25) 9
        


  
 
 .1

 
    .2

          !           .3
    !  .  
  
 
.    
. . "# $
%& .4
  
1
H2 +I2 +Heat 2HI C +O2 –Heat C O2 2  '! .5
C + 2S + Heat CS2 H2 + ½O2 Heat H2O

.(Exothermic)     '#I &" # C0 :G


: (35) ;
. 5  +T    6 #   + 7

:  2 + (325)


.   – . /# 23 )# – . /# :! (1
: 7 ; [(15) 6 0 23 $ 7   ]       +#7 (2
: 2 # 6 # HCl   6 . /# 23 )#
H2(g) + Cl2(g) 2HCl(g)

 235 
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻟﺜﺎﻟﺚ‬
‫ﺻﻮﺭ ﺍﻟﺘﻐﲑ ﰲ ﺍﶈﺘﻮﻯ ﺍﳊﺮﺍﺭﻱ‬
: * ( )   (35)
: Heat of Formation ( ";) "  (135)
8   6 #  ,#  $    2
8
 *8 .87 $   23 ,   #   = ,  
. HfP * 
: -  (235)
P 25  @ $#7A &A  D 23  
3 # 2#   2
.(2$(* 7 76) 0  ):
 / 9 &"  @/ - "  + : (35) 9
: (*9 5  A + 25ْ)
( Hf )       
1676  Al2O3 

  
110.5 CO 
   

393.5 – CO2 
   
74.9 CH4  
84.7  C2H6  
49.4 + C6H6  
227+ C2H2   
278.6  CH3OH 
 
363  HCOOH  
 !
278  CH3CH2OH 
 
487  CH3COOH  " !
635.5 CaO 
  
986.6  Ca(OH)2 
  
 #
286  H2O(l) $  %
242  H2O(g) % "
92.5  HCl  &
 '  

46.19  NH3  

 236 
( Hf )       
81.5+ N2O
  
90.4 + NO    
34+ NO2  &
    
561  NaF 

  
(
411  NaCl 

  

360  NaBr 

  

288  NaI 

  

504.6 – Na2O2 

  
 
426.8 – NaOH 

  
 #
1131 – Na2CO3 

 )

297  SO2 )    
396  SO3 )    *
813.8  H2SO4    !
348  ZnO  "  
910.9  SiO2 
     
 Br2 (+) 

: 
3#

 ./  $
 ( $  ! 
 01 2  3
 4
  .1
!  3    5* #% $ * H " # 3
 4
:$  '/ ( .
H = - 184.7 KJ ; H2 + Cl2 2HCl
HCl #  0
HCl & (*0  62 #  ,# $      : 
H = HCl   6 #  
2
6 / 60  92.5  = 185  
2
., . 7# 7 $   23 ,  . #  .2
: . 7#  #  .3

 237 
6  - * " ) – !  3* " )
- – !  3* " ) =
$ # $ '/ 78 & 09 .6 " ) = 3
 4 
. : 
: (25) 
: 2#S 6 # . /# 23 )# 7
CH4(g) + 2O2(g) CO2(g) + 2H2O(g)
 242  ; 394 ; 75 2 H2O ; CO2 ; CH4 #  -F  
: ##  6 /60
CH4 + 2O2 CO2 + 2H2O : 
[(75 ) + (, X 2)]  [(394 ) + (242 )2]
&" # #  – 9#  #  = . /# 23 )#
(75 ) – 394 – 484  =
60  803  = 75 + 878  = H
: $% ) :(35) 
CaO(s) + 3C(S) CaC2(S) + CO(g)
.$ * " ) '/ ; 3# 
(CaC2) 7#  &
 7 * 1.92
  4  3# 3
 = CO) (62.7  = CaC2) (635.5  = CaO )
 4
<& *
.$ * (110.5
: 
CaO + 3C CaC2 + CO 
[ (635.5) + (0 X3) ]  [ (62.7) + (110.5 ) ]
( 635.5)  ( 173.2)
&" # #  – 9#  #  = HP
 238 
60  462.3 + = 635.5 + 173.2 =
064 = 40 + (12 X2) = CaC2  6 # 
6 30 = 1920 = 0 1920 = 0  1.92
64
CaC2  6 1 # *#   60  462.3
CaC2  6 30 # *#   60  >
60  13869.0 = 462.3 X 30 = >
: Hf & Compound Stability 7"  "  (335)
5     ?  B  6 # J  ?# D     & D # 
: 2 #  @ 
68
#    # D #     &" #  0#  &  .1
* 8$   & *  $    $
#    
. & D

#    # D < #  ,  &" #  0#  &  .2
,#  & *  ,#   $
#     
: (35) 6% G   & D 6

(35) ";

 239 
: (45) 
; 63 28 HCl ; HF ; HI ; HBr &  #  &  1
& 8 8 # .##  6 / 60  92 ; 271 ; 26+
. # D DF  (   
# D 7
: 
HF  @ ?# D *  # 4 D $    & * E
.HI + HBr D HCl ?  # D D

: (55) 
28 @ 8  87  = 7  6 #  &  1
283  =  +#7   73 .##  6/60  822 1676
. = 7 6*#+ 23    +#7 A @   7 6*#+
: 
;2Al + 3/2O2 Al2O3 H =  1676 KJ

2Fe + 3/2O2 Fe2O3 H = 822 Kj


8 ?8 # 4 D $   & *   *  & D  
 0# 23 7 6 #   .@   7   # D D  = 7 K3
8  = 7 #  0# 23 6 # 7   # D D=  #
:   23
2Al + Fe2O3 2Fe + Al2O3
: Heat of Combustion - ?B  (435)
68,# # 4
 23   +7#  ## C7 7F#  '#A
8 8 #+ &  ' # 6 #%#3 6 #%A 0 1
# 0
: "D3 #   J 7 @
 $    ' # 07= 23 &30  6 '#  (
C(g) + O2(g )) CO2(g) H = 393.7 KJ 60  393.7

 240 
850  $  ' # 07= 23  D * <  6 '#  (
60 
;CH4(g) + O2(g) CO2(g) + 2H2O(g) H = - 850 KJ
 $  ' # 07= 23 6 DA  6 '#  (80
.60 1367
C2H5OH(g) + 3O2(g) 2CO2(g) + 3H2O( g) H = - 1367KJ
.'#A  7#   $  &  

  $ =  %*+ 4  '9 =  4
01
.
 #>
 4/  '/   , 4 
.3 :" 3 '/ *? -  0 @ = 9 : 7  = 

 8 0 $


& 0 $ = 9
(  ; 7  =  (/
.
 #>
 4/  '/
: ?B  
(535)
. , 23 
 2 #+  J =  7 $  # .1
.)# 4+  
 2 #+ ()   7 $  # .2
: (Calorific Value) /-  (1535)
.    0 '#  0#    2
0 /60    '#  =    7 $
  0 (*0 #
: Fuel  (2535)
:    0 . '# 07= C 6 ##   . 
. 7 D 5+ .1
.H3 6% ( D < ?# 9# .2
. 0    7   .3
.(  # 1 . R A ? 6, 3# .4
 241 
: (65) 
8 1300  = ?#  &  1 C2H2  DL  7 $ 7
.6 /60
: 
'#A  =  7 $
0 (*0 #
26 = 24+2 = (12 × 2) + (1 ×2) = C2H2 (*0 #

0/60.@ 50 = 1300 =  D"  7 $


26
: (75) 
87 68/60.@850  = CH4  D '#1  &  1
;12 =C) - &8 1  8D  0160 '#  0#   
.(1=H
: 
:  * 6 #  
CH4 + 2O2 CO2 + 2H2O H = - 850 K J
016 = 12 + (1 × 4) = CH4  6 #
60.@ 850 9# #  D 0 16 '# 
60.@ > 9# #  D 0160 '# 
60.@ 8500 = 850 × 160 = > 
16
60.@ 8500 =  D 0160 '#  $    

 242 
: (85) 
:  7 6 DI 0 4.6 '#  7
H = - 1367 KJ ;C2H5OH + 3O2 2CO2 + 3H2O
(16 = O ;1 = H ;12 = C) -F  
: 
8 046 =16 + (1×6) + (12×2) = (C2H5OH) 6 DA  6 #
:  
60 .@ 1367 9# # '## 6 D 046
60.@ > 9# # '## 6 D 04.6
60.@ 136.7 = 1367× 4.6 = > 
46
60.@ 136.7  $  ' # 6 D 04.6 '# 
: (95) 
:   # C2H2 (#7=) DI * < '#
C2H2 + 5\2 O2 2CO2 +H2O H= -1300Kj\ mole
(g) (g) (g) (g)
4 8 8 6 #   & 1  DI #  7
28 68/680 ( 7;393  ) ; ( 5;285) : 2  7 2 D
.##
6/60 > =  DI #  H3 : 6
&" # #  J0 – 9#  #  J0 = H
[(>) + , ] – [ ( 393.7  )2 + (285.5) ] = 1300
> – 1072.9  = 1300
227.1+ = 1300 + 1072.9  = >
6 /60 227.1 + =  DI # 

 243 
: /  (635)
0 
 &    6 6 #   0#    2
.!+ 6 23 7 
 &    6 C
. 87# 8$ $ H =   23 & D  $ 2  
8 8 6 #  2 6 #  -= ; (KJ)60  57.7
: C# .4 
;HCl(aq) + NaOH(aq) NaCl(aq) + H2O H=  57.7 KJ

H+ + Cl- + Na+ + OH- Na+ + Cl- + H2O H = -57.7K J


;H+ + OH- H2O H =  57.7 KJ
: /+ D @ 
HNO3(aq) + NaOH(aq) NaNO3(aq) + H2O H =  57.7 KJ
 ! 8: H8 @#   # 23 6 #   +#7 
:D C#) . :   
(1)CH3COOH+NaOH CH3COONa+H2O H =  55.7 KJ
:  $% &   

(2) CH3COOH CH3COO + H+ H=D
(@+ H @#  D B)
  2  (3) (2)   C0 6,  H =  57.7 K J
(55.4 ) = D + (57.7 ) :?
60 2.3+ = D
6 / 60 2.3+ = @+ H @#  H 

 244 
: ' 2 + (735)
.6 #  – '#A  – #  : !- (1
. .................. = 7 $ !G  ,  . #  : 6 (2
. & D #   "  M:   & 7    #7 (3
 8# D DF  ( # N2O ; NH3 ; N2O5 ; NO2 ; NO &  # (4
; (46) ; (84+) ; (15+) ; (33+) ; (90+) : 28
#  -F  
.##  6 /60  (82+)
.'#A   M: (5
O   7 $ 2  (6

 245 
‫ﲤﺮﻳﻦ ﻋﺎﻡ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﻮﺣﺪﺓ ﺍﳋﺎﻣﺴﺔ‬
: 2  6 ,  0I #+ (1
:   2 4.*0 23 (    .
.
:  C   & (*0 # 2# (i
.4.*0 23 (   23  *+ (ii
.
:   & (*0 6, *" (iii
: 6 #  K3 6/60 @ 360 2 NaBr #  &  1 .
: . 7# 2Na + Br2 2NaBr
.60 @ 360 (i
. 60 @ 180 (ii
.60 @ 720 (iii
8$ K3 6/60 @ 286 2 0 
 * < '#  &  1 .U
: . 7# 0 
  7
.0 /60 @ 143 (i
.0 /60 @ 286 (ii
.0 /60 @ 572 (iii
: 2  6  7  "#  (2
. !"#+  . /# !#+ .
.Cl – Cl      H – H    .
.? . /# =  #  .U
:  # &   PCl5 #  7 (3
2P(s) + 3Cl3(g) 2PCl3(l) H =  66 K J
PCl3(l) + Cl2(g) PCl5(s) H =  141K J
(60 75 : 0I)
 8DI 8  6 '#  7 #  6 0   #7 (4
(C2H6)
:   7
C2H6(g) + 7 O2(g) 2CO2(g) + 3H2O(g)

 246 
; 635.5 : 28 , + 7 7  7 #  &  1 (5
O   #    #  # .F3 ##  6 /60 . @ 348 
(1) Zn + CaO ZnO + Ca
(2) Ca + ZnO CaO + Zn
:   # C2H2  DI * < '# (6
C2H2(g) +5\2O2(g) 2CO2(g) + H2O(l) H = 1300 KJ

O  DL  7 $ 2  .


.60  260 9# # '##  0  DI   0  .
2 8D 4   6 #  &  1  DI #  7 .U
.8## 8 68/680 @ 393.7 ; 286 2  7
(6/60 @ 227.6+  0I)
68 /60 @ 34+ = NO2 0#  7 2 D #  &  1 (7
8# . 68 /60 @ 297 = SO2 & 7 2 D # 
.. /# 23 )#  :#   6 # 6 #  
: # &4$  CO  7 6 #  7 (8
C(s) + O2(g) CO2(g) H = 393.5 K J
CO(g) + 1O2(g) CO2(g) H =  283 KJ
(6/ 60 @ 110.5 : 0I)
: ,  0I #+ (9
28 ; (4  . /# 7#) 4  23 (    *#+# .I
:   
.& < 23 $3 & #A   .
.4  4.*0 23 $3 (     .
 247 
.4  & (*0  $3    .U
.  (80 ;  ; ) .
.  (80 ; ) .
: . 7#   6   & #7  . 23 #I   .II
.$3 C:   .
.$3   .
.C:  2#  J0.80
(C:  ) × (  ) .
: 7#    0 '#  0#    .III
.'#A  .
.#  .
.   7 $.80
. . /# .
:  # &* / K     &" # *## .IV
.&" # . /#   9#  . /# .
.&" # . /#  6 9#  . /# .
.0 . /#
 0#  & .80
.0 ( H)  %1 .
: 2#F    6   () "  () " C: (10
.  6)% 6  70  $ 2   .
.2(  )# 9D 
, .

 248 
.   6  / 7 *"   2   .80
:    2#S 6 # .
KJ;2C(s) + 2H2(s) C2H4(s) H = + 52.3KJ
: 6 (11
68 # 8 87 8  ;  ........ 6 #  # .
. ........
. ............. . /# 23 )# .
:  # &" #  &A  # (12
2 D  7 2 D    (CS2 ) # 2 D '# .
.6/60 1075.2
#  '"  C ; & 7
.6/60 1541  $     (C6H6 )*  '#1 .

 249 
 250 
‫ﳏﺘﻮﻳﺎﺕ ﺍﻟﻮﺣﺪﺓ ﺍﻟﺴﺎﺩﺳﺔ‬
‫ﺍﻟﺼﻔﺤﺔ‬ ‫ﺍﳌﻮﺿﻮﻉ‬ ‫ﺍﻟﺪﺭﺱ‬
‫‪252‬‬ ‫
 ‬
‫‪253‬‬ ‫   ‬ ‫  ‬
‫"  !   ‪261‬‬ ‫‬
‫ ‬
‫‪271‬‬ ‫‪  () $‬‬ ‫‪#‬‬
‫‪273‬‬ ‫‪   & %‬‬

‫ ‪ 251‬‬
‫ﺍﻟﻮﺣﺪﺓ ﺍﻟﺴﺎﺩﺳﺔ‬
‫ﺍﻟﻜﻴﻤﻴﺎء ﺍﳊﺮﻛﻴﺔ‬
‫ﺳﺮﻋﺔ ﻭﺁﻟﻴﺔ ﺍﻟﺘﻔﺎﻋﻼﺕ ﺍﻟﻜﻴﻤﻴﺎﺋﻴﺔ‬
‫‪Reaction Rate & Mechanism‬‬

‫
 ‪:‬‬
‫
 
       ‪:‬‬
‫‪. !" # $ %! #& ! ' 
.1‬‬
‫‪) -!    !  (
! ) 
*! + , ! $  
.2‬‬
‫ (‪.‬‬
‫‪.
 , ! , 

.3‬‬
‫‪., ! $ ) .!! ! , 
.4‬‬
‫‪. /    . 0!
1 + , ! $ $
.5‬‬
‫‪., !
3 ) '4 5!  #& !   ) 
*! 20
.6‬‬
‫‪#& 7! 876 7  6!
  " $ 

  $ .$
.7‬‬
‫ !‪./   9 /    9 5‬‬
‫‪7 ( 7 ,7  , !   # "

 # $ 
  :
.8‬‬
‫ ‪.(  ,‬‬
‫‪.
; & ! 5! ! #  0! #" ;

 , !
3 20
.9‬‬
‫‪. ! ,)  : , ! $  
6
 
.10‬‬
‫‪., ! $    ;

 , !
3 5! !$
.11‬‬
‫‪.;

 , !
3 ) , ! $   !
.12‬‬

‫ ‪ 252‬‬
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻷﻭﻝ‬
‫ﺳﺮﻋﺔ ﺍﻟﺘﻔﺎﻋﻞ ﺍﻟﻜﻴﻤﻴﺎﺋﻲ ﻭﻗﻴﺎﺳﻬﺎ‬
‫)‪:     (16‬‬
‫‪, !  0!" 
!
;

    : $ =!$  #‬‬
‫

;      ‪:   &') 9‬‬
‫)‪2H2 (g) + O2 (g‬‬ ‫)‪2H2O (g‬‬
‫ ‪( 7@   , 8 !! 
-
 ( @  , 2 ,‬‬ ‫!‪>  ?6‬‬
‫‪B 7$ CD B = %
2
  . A   "  , 2 5! ! 
-$+‬‬
‫ ‪.
 A

 .
 
-
;$E‬‬
‫!"!‪ 7
;

 #& 7! (,7) 7$ $
 A

 F‬‬
‫


‪ 7-!    ,0 ;

 , ! 21 6 %‬‬
‫ 
‪. $ 
 0!+ G   #‬‬
‫!"!‪,' 
1 .!
 ) 9 ' $ )
;

 #& ! 2‬‬
‫! ‪.!
  . (G!+ , ! H
 G
C) 
-$+ 8 $ ,‬‬
‫‪C) A   " - ) A  8 
 , ! ,' 
$ ;
 0‬‬

‪,' 
$ 

& !$
 A .!
 #& !  . (
 0 H
 G‬‬
‫! &‪.(  
! ,')
-
- #‬‬
‫)‪:  '(  (116‬‬
‫!‪C7 (7
! ) 
*! :) : D ;

 , 7! $ 2‬‬
‫ !    !‪.((  ) -‬‬
‫ ‪C7 (7
! 
*! : I
: ;

 , ! $ $! 
1‬‬
‫ !     !‪. ( $   -‬‬
‫!*
 ) !
( <  !    !‪ -‬‬
‫‪= (
.3/) , ! $‬‬
‫!*
 ) (‬
‫ ‪ 253‬‬
87 F 7 !
7 !  (
!  ;

 , ! A ' 1&
  , ! $ F ! J C4
(
! ) F !  ( 
., ! A  
$ 

( !)
  9 ;!+ (
! – ;  (
! = (
! ) 
*!  
7) 7
*! K) ;!+ (
!  , 
 !   ;  (
!
7- 7
 ,7 ! $ E .  $ 
 H 
 !   (
!
 7 (
! ) F:  8!!   , ! $   )  $ & 86!
.  !

 !  < (


! ) 
*!
= , ! $
( ) 
*!

A+B C + D :  ! 6!)L , ! )


: !M  (A)  !   =& !$ ,    ! 

Δ [A]
R = K Δt

7 ! : t 9 3.$ / ,  (
!  ! [AN] 9 (,) $  ! R : %

.
*!  ! 9
'  (
, ! A ' (  8 (
-!   (
!  1& 

: K) H
  - (
! ) 
*! 
= ;



-!   < (
! ) 
*!
= , ! $
( ) 
*!

 254 
(C) -!    ! ,  ! 
& 6!)+ , ! 
: !M 
Δ [C]
R =+K
Δt

7 <7J (7
! ) 
*! : I
: 
 , ! $ I :!
.
( !) ,&" -!    !

(16) )
:  ! , ! )
2N2O5 4NO2 + O2

:, ! $ 


! #+  %&' !
2N2O5 4NO2 + O2
:  ! , ! ) : (16) 
-
CH3Cl +I CH3I + Cl-
K = 1 : ! .- 1 *6 ( 298) .25ْ  -  
3
0.27 0.35 0.41 0.45 0.5 .$/, [I]
1440 720 360 180 0 :
  (

 255 
7! ,7 ! 7
  ! ,&" 

 
 =& !$J ,> $ ( )
., ! A  :
 180 
R=-K [I-] : 
t
3 6
.$/, 10 ×4.6 = 0.05 = (0.05 )  = (0.50 – 0.45)  = R (i
60 × 180 60 × 180 60 × 180

: :
 :
 1440 J :
 360 ! ) (ii

3/ 0.14 3/ (0.41 – 0.27) 



.3/610X 2,16 = 
64800 = 
60 × (360 – 1440) = R

 7! (  8 ,:




 
 (
! ) 
*! :  1&
., ! , ,:
=
#+7 < $!! + 
:! 'E #& ! ) HO     /+ -!
7  9 !" -!   ! #+ !"  !  =& !$
. (   )  1! ! #&   !!

: , ! ) : *(+
N2(g) + 3H2(g) 2NH3(g)
7 ,7 3 A 7!" H70

-!
   , A !" > -

-7
 A 7!" $   
 .
( ! I ) 
-

7
+ 7 1 7$ >K) = # %&' 
-!
 A !" $ G!
.
-!
 A !" $ 26 C $!

 256 
: (2  6) 
:  ! , ! $
+ G!!
4NH3(g) + 5O2(g) 4NO(g) + 6H2O(g)
  , ! A '
 !) )
E , ! ,  6!) J
: $ . % .3.$ /, 0.24
.
( ! I ) 
-$E , ! , .
.
( ! I ) A   " ! , .
: 
7 ,7 5 A 7!" H70

+  , 4 A !" > ?6!   
.
-$+
5 ×
+ A !" , = 
-$+ A !" , 
4
% .3.$/, 0.30 = ,5 × % 3.$ / , 0.24 =
,4
6 ×
+ A !" , = A   " 
! , 
4
% . .$ / , 0.36 = ,6 × % 3.$ / , 0.24 =
3

,4
: Law of mass action  "+ % (216)
8 
  $ ! $ !! ;

 , ! $    :  F

. - #'    !  (


! 6 ,0 
: 6!)+ , !
. xA + yB 5!

 257 
: !M  , ! $   !

R = K [A] [B]yx

!
   , ! P 2&!"  2!"! , # ' $! (K) %

. - 
*! 
*!!
7
* 7 K) ,7 ! $ 
  !   (
! ' $
.Q ! ' <"E  ! ( )   (
! =! 8 #  (
!
: (3  6) 
   
      (1 – 6) 
  
.      ! " # $
% 
2NO + O2 2NO2

3
 ‫ا
ل ا ا‬ ‫د‬/‫ا
اآ  ا ا  ل‬ ‫ر‬
‫ث‬.3‫د‬/‫ل‬ [ NO] [O2] 
‫ا‬
28 20 10 1
57 20 20 2
114 20 40 3
228 40 20 4
486 60 20 5
., !  $   !


: 

R= K [NO] [O2]

 258 
: -   : *,
87 9  , ) O2 (
!  6  3 – 1   -!  1&
,7 ! 7$  7 
 , ! $ 2 6
9  ! ' NO (
! =!
.O2 (
! 8 
 $ !!
1=F
: .   : *
=! 8 NO (
!  6  - (4) -!  (2) -!   J
NO (
!  6   . # 4 , ! $  
(
 ! ' O2 (
!
$   
 . # 9 , ! $ (! (5) -! ) # %&'
.NO (
! 8 8 
 $ !! , !
2=F
R = K [NO]2 [O2]

 259 
:   . &/ (316)
:  ! 2 /1
  – ;

 , ! $ –
 A

 .  , ! ,
. ! ,)
: $      86 # @ , /2
7$ ........ =7  !   (
! ....... ;

 , ! A '
.(  8 ;

 , !
:  '
 G! ?6
 ! , ! /3
CH4(g) + 2O2(g) CO2 + 2H2O(g)
. '
 G! , , ! $  
6
  .
7! ,   9 % .3.$/,0.16 , G!
 '
   J .
B
( ! I ) H2O  CO2  ,
.& , ! $  
6
  ! ,)   ."!$  .R

 260 
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻟﺜﺎﻧﻲ‬
‫ﺍﻟﻌﻮﺍﻣﻞ ﺍﻟﺘﻲ ﺗﺆﺛﺮ ﻋﻠﻰ ﺳﺮﻋﺔ ﺍﻟﺘﻔﺎﻋﻞ ﺍﻟﻜﻴﻤﻴﺎﺋﻲ‬
‫)‪:     !  " (26‬‬
‫)‪:  '(  (126‬‬
‫‪ 7) 7
  )&!" 2!"!
;

 #& ! $ >   G$‬‬
‫‪B A , ! $  ,-  8
!$ 2
 B 2&!"+  ) $‬‬

‪:     !  "0 1‬‬
‫)‪:   "02 (1126‬‬

! ' 
  !   ‪:‬‬
‫ ( ‪:  20  3‬‬
‫! ‪
7! #& 7!
;

  
$! 6!
;

 ,‬‬
‫ ‪7!   P  , ! $ !! = 9 5!  
-‬‬
‫!!‪7 ,7
  =!  0
! #& ! $) . !! ! =! $‬‬
‫ 

;
  ‪7 7
  =!  0
! #& ! $‬‬
‫ 

;
‪#& 7!  P$

+ #  #& !  - = .‬‬
‫ ‪.
 $L #‬‬
‫‪.B   B P$ 

 ! 
 ! C‬‬
‫)‪(i‬‬ ‫‪AgNO3(ag) + K I‬‬ ‫)‪AgI(s) + KNO3(ag‬‬
‫)‪(aq‬‬

‫)‪(ii‬‬ ‫)‪CH4(9‬‬ ‫)‪+ Cl2(9‬‬ ‫‪CH3Cl + HCl‬‬

‫ ‪ 261‬‬
:   -5 (4
7
;
(

;

 F"  ;

 , ! $ !!
7$$ 7) 70  87 C
70    ) !    !
: &')
;

 
, ! ) P$ 2K + 2H2O 2KOH + H2 (1
$ , Mg + 2H2O Mg(OH)2 + H2 (2

K
Ca Ga 7J)
;

  $$ J 1  
Na
  Mg  P$ ,E , !  - ( $

Al
 Mn   .
7$ ! 87 =  ' , !
Zn 



 Cr
Fe
;

  $$ ) .:!
Ni
Pb
H
Cu
Ag   
Hg 

Au
(2 – 6) )
:  7" 82  (6
?7$ I&!7
 7 +
( @  ; $   8 0   , !  

! 7 
 I ! ?$  $ #(  9 <"E   8 0  
., ! $ #( 
! !
: (16) 2)
G7$ 7;
   
0 " ()  

 $! 
( 6
.7'  !"   )   & 
( 86 .  !    "M
) B 1&!   2" =

 S  
 $! 
- 
J 26
.B , # ) , !  !

! E  C

 262 
: (26) 2)
7J 
7!: < ;(-! . . .  .- !
 $! 
! "
9 A7  ) . !  & "$ .   <"E =! 
*0 A(-
B P$ A  ) G!! 
!: C
 7$ 7 7
(!  !   ;(-!  & 
 /   5! !$
., ! $ (!  !  , ! S ?$
:  
  (2126)
 
          
    

: %   ! "!   #  $


 
$
 #) : &'   &(' )  *  +  )    .1
 -# #  $
  . ./ $
 ,   
.( *!   - )    /
- 1 23! .. 0/  
 #  $
   
 .2
.   -# 6  3  *! 3) 4.   5!
8#     -!7   :% Activation Energy  *!   :5#
.  9:
:   9 (3126)
 7
( E 7 !  (
! 
( ;

 , ! $ (!
F7)  7
( J C4
 , ! 5
( ) # ;
(-  
(  ! (
!
:  ! , ! ) &') , ! $ = (!)  0!
H2(g) + I2(g) 2HI(g)
K7) . 7
T(- 
-
 ;(- , .0
 + , ! .!


-
 ;(- ,  - 
 
-
 
 $!  #
 "
I2
7
 (
!  6 J . I2 H2 H2 
AC(- 8  . 0! 0)
I2
.
AC(- 8 . 0! !0) 
-
 AC(- ,  - &'
. 0! 
-
 ;(- , ?0
 6
 
-
 (
!  6 J
.
-
 T(- 8 . 0! !0) 
T(- , 
T(- 8

 263 
H2 I2

H2 I2
., ! $  !  . 0! F)  
(! (
! 
( J

: 9 " (4126)


7 7
(! 7
 #
 , ! A J J 2 6!    (  , 
C %7  , ! A !   (  ,  
!$ .;

 , ! $
.
;
(
 H!  
*!!  H!! ) 

*! C  H
 ;

 

*!
 ; 7

 , ! $ 
(   $! !   : 
9 " 
.'D!! 
H7- ! J  
 
$ A ' , ! ) ,"
Catalyst (  ,  : 1
., !
  C" 
<!7$ 7 7
;

 #& 7! ) 
' (  , ."!$!

-7
 
-7!  ,7 !   /   0 ) 9 ,  8 0
R 7! J 7$  
(!  ) (  , (Fe3O4) ,' 
 
$  ,!$!
:
   # - J -    / 
N2 (g) + 3H2(g) + Fe3O4(s) 2NH3(g) + Fe3O4(g)
.
7$ ! #7 C7 ,7!  
-7$+ 
6! .!
=
,7
 - )  -
   # - J R !
,!  (KClO3)
. $   # - ) $ .!
, ! K) (
-  
$  ' 
2KClO3(s) + MnO2(g) 2KCl(s) + 3O2(g) + MnO2

 264 
: :
MnO2
2KClO3 2KCl + 3O:2 . $  (  ,  !
 
7
1 7  , 
' (    <"E A
+  $ L .$- C!

 7 7) 

! .
(  ,' # 
( +  (  ,  2! 9 0 "
,7 ! 7$ 
(  

( + 
 
1 C 
0 ) 
$
# 7
;(- J 
! #
/   
 A* # ;
(- 
$! H- .!
C
. 0 0! .$-
&" 

$ 
*0
: ;   % 9 " 9  (226)

7/ ! 7  =!! !  ! # ;
(-  G $ 86 ) 
., ! 
  $ !

-
;

  
! # 
!!  J .!
 
$!  
( activated complex) /  ! $
:!$ 
@ 
$  5!

, ! % ?0

/ !   
 #(  , ! % 0 (!
H7! , $  :
 )!  J 9 (  , )!   9 0 '
7  
  :
  R !! %
 9 , ! 5!   ! 
.(  , 
@ )     , (acivation energy) 
/ !
K7) . /  !   !  8 !! (    >+ =
.A + B AB : , !  6)
H7
'! 
H K) 9  
$ .!
"K" (    - ) 
 9 A %

: !+ 
A+K AK
AK + B AB + K
A+B+K AB + K 8- 

 265 
 9 =    9 %</  (36) )
%9  > ?
: 
9 % % 1

: .? 9 (1

D 9  ! 
;
(
   I ) (  ,  

: ,'
( *   )  !  (  ,   ,
2SO2(g) + O2(g) + NO(g) 2SO3(g) + NO(g)
: ,' 
$   ) 
I(ag)
(
-
 
$ G)) 2H2O2(ag) 2HO(l) + O2(g)
: ,' &0   ) 
2KClO3(s) MnO2(s) 2KCl + 3O2

: .? @ 9 (2


: ,'  !    
@
;
(
)   ) (  ,  H
) 

O2 (g)
2H2O2(ag) 2H2O(l) + O2(g)
Pt(s)
2SO3(g) + O2(g) 2SO3(g)
Ni (s)
CH2= CH2(g) + H2(g)
--
CH3 CH3(g)
 266 
: 9 " % :( A0 
.&0 H' 
+ & ! %
+ H  , ! $  :) 
(
.1
., ! $ 
( 
H  ,
: .2
87 !
 . $  (  ,  !
( , !   ) .3
.5!  8 #& !
: Collision Theory &< : (326)
7  ! # ;
(- . 0!!   + ;

 , ! %

,7 ! 7$ ) 
1   F ! . 0!
1 I $   :
,7  ! # ;
(- 
 # 0+  8 
  $ ! $ !! ;


.5! 
! J  ! # ;
(- 
 # 0+ , <4! + . (
'
,7 S 
'D! ;

 , ! %

 . 0!
1 $!
.(  , (
! 9  - ,'
: :   7
9 # 7 
 9 # 7;
(-) 7 ! # . 0! -
! , ! %

7 87  7
  7$ ! 7$ !! , ! $  5! !$   (#
.(  ) #  0!
#  0! 
= , ! $
(
') (

A76 7 , ! $   !  (


! 
( '4! 2
 
B . 0!
1
  !  (!) # ;
(-  (  !  (
! ( 
.#  0!

 267 
: (36) 2)
 =
!7$& 7 # 3  ) 86 
  
! 6
C ) .

(  : I  
! R .' # 4 <"E ) 
7) B  #  
*   #  0! F)  ! 
!
4 = #7 7 
*   . 0! , ! F) ! E 
8  :
%
  , !+ ' F !)
'  )  #  0!
.#  0!
: &< : :  7
. 
 , ! % J 
;
(- 
 . 0! , C4
 6  I

7J C47! +  ) 
@ <" , ! % J C4!  ) #  0! = )
., ! %
; "+ @ B"0 "+ '< 7"0 % C
7 7  -
!  !$    )   # ;
(-  .! 
T(7- 7 $ 2&!"     : 2!"

   =!!  )
!7"! 7  ;

 , ! ) .
 H!  #( H!$ #( )
7
 7  =!! #  K) 6 8 . 0!! K)  !  # ;
(-
7 . , ! A
;

  
$! J  0! C4
$) 

;!
7
 7$ 
7$! 
7$ #7  K) 9 G
 ) #
$   H/

!7$ . 70! -
! K)  6
 
 $ 
$! <" 
$ #0
.
!
$ ! 
$! J C4! 
7  7$! , 7 . 0!  # ;
(- ! !
;!+  
.
/ !

 268 
 70! # ;
(- (&     E   
/ !   
., !! 

(4 – 6) )
7  =!!   + , !!   0! # ;
(-  5! !$  
) # !+ 
 ) !   *!!  = 
/ !   C $!  
H7 D . 0!  G
 , ! %  
$! = 8!
 #
., )
7  7 ,  0! # ;
(-
;!+    #  J 
) 7 !   *!!  . 0! -
! :) !! 2$ # ;
(- K) 
/ !
., ) 
@ H D 20
. 0!  9  $!! &) # !+ 

. 70! 
- AC(- ! H  5!
C  ' . 0! : 1
.AC- ! H  5!
+ ' 
@

 269 
:  . &/ (426)
., ! $  '4! ! , > .1
.(  ,  2 .2
.P , , '  8 I -! 
@ ( I -! ( 
 G  .3
B , ! $  (  ,  
(
2
 .4
B   B P$ 

 ! 
 ! C .5
H2(g) + I2(g) 2HI(g)
.
/ !   – . 0!
1 : 2 .6
2NaCl(ag) + Pb(NO3)2(ag) : . 0!
1 A6
2NaNO 3

(ag) ,2(s).7
+ PbCl

.  !   (
! 
( , ! $ (! .
. - 
( , ! $ (! .

 270 
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻟﺜﺎﻟﺚ‬
‫ﺁﻟﻴﺔ )ﻣﻴﻜﺎﻧﻴﻜﻴﺔ( ﺍﻟﺘﻔﺎﻋﻞ ﺍﻟﻜﻴﻤﻴﺎﺋﻲ‬
Reaction Mechanisim
:   $ (36)

7$ A 7 ' %! ! #
  
' F
"! 
;

  
,7 !  
$
! #" .5!  
! !  !   , !
7  " , .   D0 2!
;  5!  !!  J
 %7! + 
7$ # 7    5! H  5! ! & ! !! #"
7
;

 ,7 ! 7$ I :! .
;  5!  ,/ ) 
" :!$! , !!
., ! $  " $!  ; H!" 'D
: , ! &'
2H2(g) + 2NO(g) N2(g) + 2H2O(g)
:  
!" 

H2(g) + 2NO(g) N2O + H2O : ;


 " (
H2 + N 2 O N2 + H2O : 
$ " (
 , !    ,0 () () 
!  8-
2H2(g) + 2NO2(g) N2(g) + 2H2O(g)
.DE E , ! $   () " 
$  "  1  - , ! $    ! 

R = K [H2] [NO] 2: , !
J 1   E -!  , ! $    -
J
 .:!  ?6!

R !
H  .  " ) .!
, !  2  
, ! $  

 271 
,7  7  " ) .!
  J & , ! ) . "  ' J
. , !   ?6!  [NO]2 [H2]2 =
: (46) 
:  
!" ) NO2Cl ,! .!

NO2Cl NO2 + Cl ;
 .
NO2Cl + Cl NO2 + Cl2 
$ .
. , !   ! (I
., !   $   ! (II
: ,
() () 
!  8-   , !   (I
2NO2Cl 2NO2 + Cl2
R = K NO2Cl : , ! ,   (II

: # . &/ (136)


.;

 , !
3 : 2 (1
., ! $  " $! ........ " (2
K) 9 B ( * 8 A ( * , !  
 P$D   
6!  (3
CD7) A(g) + 2B(g) : 7 ,7 ! $  "  .
B   B  : , ! $  
(! 
!
 ! 
!
$
.A ( * (
!  6 (i
.B ( * (
!  6 (ii

 272 
‫ﲤﺮﻳﻦ ﻋﺎﻡ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﻮﺣﺪﺓ ﺍﻟﺴﺎﺩﺳﺔ‬

: , !  #-
 ! #  (1
2A 4B + C
:
  -  
3 3
 /  [B]    / [A]      
. 1.000 .
0.80
0.40 10
0.667
0.667 20
0.571
0.858 30
0.500
1.000 40
0.444
1.112 50
K = 1x 105-
.
 < B  
  ; -!! A  
  ; -!! 4' .'
4 +  40  20    / B  3 A =( 3 8' .8
. 3   ) 
?  !
   @! A( C  3 %  .>
 7
! , ! 21  , ! 
 ! R(E  R( , ) (2
B    $ 
-
 !  5!

..
$ @  + (3.$/,1) HCl S .i ( )
.
 + (3.$/,1) HCl S .ii
.(3.$/,1) HCl S + 
0 "   .-1.i ()
.(3.$/,1) HCl S + 
0 " G$  .-1.ii
.(3.$/, 0.1) HCl S + 
0 ".i (7-)
.(3.$/,1) HCl S + 
0 " .ii
..25ْ   HCl S + 
   $ .i ( )
 273 
..40ْ   HCl S + 
   $ .ii
:   $
  ,/  .3
.  !  <!$ (i
. -!   <!$ (ii
. /  ! 8 (iii
. 
/ !   
 (iv
B  F  .   , ! , (v
: , !  #-
 ! #  .4
..U 25  -   NO2(g) + O3(g) NO3(g) + O2(g)
3
/
     /     
 
 – 3 [O3] [NO2]
3 3
0.022 10 × 1.0 10 × 5.0 1
3 3
0.044 10 × 2.0 10 × 5.0 2
0.022 3
10 × 2.0 3
10 × 2.0 3

., !   $   ! 


., # ' 
 - 
: , ! .5
NO2(g) + CO(g) NO(g) + CO2(g)

 274 
:  
!" ) .!

NO2 + NO2 NO3 + NO : ;


 (
NO3 + CO NO2 + CO2 : 
$ (
., !  $  "   (i
.,    $   ! (ii
: , ! $  
 , '  (R
.NO2 (
!  6 (i
.CO (
!  6 (ii
: 
0  -+ !" : 1I
: 7 ;

 , !  .!
! $ $! /1
., # ' .
., ! , .
.;

 (!+ .R
.$ ! # ' .
:   ) ;

 , ! $ (! /2
. - S "  .
.  !  (
!  0: .
.(( )  $ , ."!$ .R
..:!  8
- .
: $    ) ( ) &  ( ) & 86 : 2I
..-  )  !  # ;
(-  
(  ! (
! 
( .1
.;

 , ! #" P$  , ! ,  " .2

 275 
.( $    !   A !"J , 8 
$ $ !
, ! , .3

: , : 3I
:  (    -
.1
7  .......... (( 7) $ ,  
H
) .............. ( .
.  ! 
7  .......... (( 7) $ ,  
H
) .............. ( .
.  ! 

 276 
 277 
‫ﳏﺘﻮﻳﺎﺕ ﺍﻟﻮﺣﺪﺓ ﺍﻟﺴﺎﺑﻌﺔ‬
‫ﺍﻟﺼﻔﺤﺔ‬ ‫ﺍﳌﻮﺿﻮﻉ‬ ‫ﺭﻗﻢ ﺍﻟﺪﺭﺱ‬
‫‪279‬‬ ‫
 ‬
‫‪280‬‬ ‫  ‬ ‫  ‬
‫‪288‬‬ ‫  ‬ ‫‬
‫‪298‬‬ ‫‪  ! "#  $‬‬ ‫‬
‫‪304‬‬ ‫   
‬

‫ ‪ 278‬‬
‫ﺍﻟﻮﺣﺪﺓ ﺍﻟﺴﺎﺑﻌﺔ‬
‫ﻣﺒﺎﺩﻱء ﺍﻻﺗﺰﺍﻥ ﺍﻟﻜﻴﻤﻴﺎﺋﻲ‬
‫‪Chemical Equilibrium‬‬
‫  ‪:‬‬

  
  
   ‪:‬‬
‫‪.! "#$% &      .1‬‬
‫‪.  *
" +
 ,-! ./  '! (%)  .2‬‬
‫‪.'! (%#      .3‬‬
‫‪.(%)  2(  (%! 1 ./   0% %& .4‬‬
‫‪6*
'67 6-% *! 8$% (5

 3%4
 ,  .5‬‬
‫ – ‪.-9 .* – (%‬‬
‫‪.(%:  '7 ($ 8!  +

 .6‬‬
‫‪.!   '7 (%: .$! "; % +! '  .7‬‬
‫‪.9 (%: " +    .8‬‬
‫‪
6! 6$%!
6! "(% ' 5 (%: " + ! & .9‬‬
‫ ‪.(%: <

 *%‬‬
‫‪"6 + ! 7 !   5 !%&)  8$% 
;! =
!

 .10‬‬
‫‪.(%:‬‬
‫‪"6 + ! ' 5 8$%  *%  $%!
! (% & .11‬‬
‫)‪."#$%! '
% : (% (%‬‬
‫‪(% (%: " + 5 
 %& ) . (%5 '7 ./   5

 .12‬‬
‫!‪.0%  "#$%‬‬
‫‪.(%5  5 ./  8 8$% (5 *%5 0% %& .13‬‬
‫‪.(%: " + !  $%>! 8!  +

 .14‬‬
‫ ‪ 279‬‬
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻷﻭﻝ‬
Equlibrium ‫ﺍﻹﺗﺰﺍﻥ‬
:    (17)
@ ./  
 '7 1  ; !! 
*   !   !?% 5
" !  /7% '% (%: !  A9>% *    / A!*
.; 
( 
% + &  "   
"
'7 
* '% 

5 ,  % !  /7%  7
.1 *%  B!  
& ' + *&)

* '% (%: "! 8#> ! 3% !  /7 C4  .&*
.$&$ .& 8+!   D  .
 '7 &  & " + '7
6!
' *   ($ B& !/ ) A!*  E9% , & !!
6 G6  
6*  & !/ )  D '7 -% 
 F -%  '7
65 H6% 
*  
 F .
 '7 & 
8+! "/ '7 (%:
.*%  
8+! (%:   8 !
    
'67 <
6% & ! ! (7 "-% 8!4%    (117)
.
 &  
9%! *%
: ' ()& $% # "!
*&$ KMnO4 .&%  " * ! " ! #  $9 5 : (17) *"
B(6* &% E!   /# & F & **( '7 B! ! 8 5 
 $9 ! B! B(* A!* '7  4%  8
 F *&$   3 !
86 6% 86! '7 '*&$  

( .&%  " * ! ! 
(!
795 C F   " * !  !
(!   
A%& )
 5 8!
8
 ./   
   . & **( '7 &%%  E! !

*
6 5 8
 ./   8;   % + E 
! (% &  5
.(%5
 280 
'6! =%&!  ;7 ' ./   /# '% &  I5
'67 6% (%) 
 % .&%  " * ! "
  A 
.6&% " * ! %   "
 D &%% " J$ '7 F B!

6 
6 & &%   – %
9%! %!  % .%%  
.-% . 4 ? /  
7 (%:

:     % !  (%: 


 
  .&% " * !   .&% " * !
&%
> % '7 
 B! 7 ,-! ,
'7 B! ! ! >&%
 : (27) *"
B! E& % " ! 8
 F ,
 '7 B! E& D$>  /# 
=&%% !
 . +% > % ! %& %! %! K F D$> : 
:    % ! (%5  5 8
 ./   %&
> %
B! > 8& B!
+%
6% '  ) (%:  5 8  ; & +! ! /#
K . & J$ !%&! !+
  F J  '!!@ *%) '7 -%
.'! 
3 ? (%: 

(') '! 
 F '! =%&!  & ./   ()
.'! 1 =%&! 

: '+ ,-  $%  (217)

F 6 5  !% < ! ! "#$% .&;% !


: !  5

 281 
: (+) .)  ,-  (1217)

65 6$%!
! 7 8%% F
 *% '7 &% "#$% '
/ J$ "% 9 A! 8$%%  *% 
! A%&% ) F *%
!
: "#$%  +! ! . => ! $%!
! %
(i) AgNO3(ag) + NaCl (ag) AgCl (s) + NaNO3(ag)
(ii) NaOH(ag) + HCl (ag) NaCl (ag) + H2O(l)
(iii) 2KclO3(g) 2KCl (s) + 3O2(g)

: +) ,-  (2217)

(61 6! !) *


5 '& -!


& >&%

: '% 8$% <
 3 *

Fe3O4(s) + 4H2(g) 3Fe(s) + 4H2O(g)
6*
J6$
 B! > A! 8$%  3 !

  !
: *
 J -!


& % 
3Fe(g) + 4H2O(g) Fe3O4(g) + 4H2(g)
J$
 *%) # '7 C&%   ! '% "#$% ! 2  
 % ! . Reversible Reactions&  "#$%  L% F /
: & %! !& .& 8
%&
 
 !  
Fa3O4 + 4H2 3Fe + 4H2O
: 9 "#$%  +! !
(i) PCl5 PCl3 + Cl2
(ii) CH3COOH + CH3CH2OH CH3 – C O O – CH2 – CH3 + H2O

 282 
@ ;-! '  '7 C*% '% & ! "#$% '7 <
 (%) 5
.8$% ( ! %&  M7 "(1 "  5 0% 

86+! 6>?  
N J ! '! 8$% '7 (%)  <
% 
: '%

: ,-! B  '7  . !@


 >&%

: ' ! *

  !@ C(1 5 . !@
 8% (i)
NH4Cl(s) NH3(g) + HCl(g)

6% F *
6
  !) C(1 !  & ! "! %
 (ii)
: '%O . !@
   (- 
NH3(g) + HCl(g) NH4Cl(s)
) 6
 F !%6& =&%%  5 '&  '!!@ #$% !%& (iii)
 86; 
6  . 6*%   $%!
! (%  -% C 
!
 
 ! '7 $% 0!
! . (%  5 8
 8$%
: '
NH4Cl(g) NH3(g) + HCl(g)

86$% & '!!@ 8$% & '7 -% E9 '% (1  7) 84
: !( ! A! '& 

! (% D$> ) K '!!@ 8$% & 8;% !( ! A!
65 *% 
! (%

() K '&  8$% &

(% F $%!
.%& C&%
 (%) ! 5 ./  8 

 283 


‫ا ا‬
‫ 
ا‬
‫ا ا‬




 0 *    $% 1 (1  7) *+/

& 37 C&%% '! 


./  : +) ,-  $% $'+ 
.0%  "#$%! (% " +% F '&  8$% & A! '!!@ 8$%
: $'+  , (317)
: ' '! (%# ") <#+  (!  !
: 2)3  (1317)
A6!* % < J *%! & '7 .%% '% "#$% 2   P%>
 '7 J *%! (%: +! ! ($ J$ '7 *%  $%!
!
: ' ! (-
(i) H2(g) + I2(g) 2HI(g)

(ii) N (g) + 3H (g) 2NH3(g)


2 2

: K> D! A! 8 +) 8$% &  '7 (%: +! !
CH3COOH(l) + CH3CH2OH(l) CH3COOCH2CCH3(l) + H2O(l)
: 2)3 .  (2317)
: K +! ! $%>! (7 ") '7
! 37 %
CaCO3(s) CaO(s) + CO2(g)
 284 
&
!   
!  "(- 79: (%! 8$% =% 5
2NaHCO3(s) Na2CO3(s) + CO2(g) + H2O(l) : '% (%: 8+!
: ' ! K (%) " +   % !
K = (H2(g)) (Na2CO3(s)) (CO2(q))
(NaHCO3(s))2

  


 
 Na2CO3  NaHCO3  

   
 !"# $ %  "&'
 ()
* 



NaHCO3 +  , -    .  / 0 1   "# $  !"% -  
3  4*   "2 $ 3 NaHCO3 


 
. #+   6    .NaHCO3   4  35* NaHCO3
.Na2CO3 


 (1  Na2CO3 +   6   7"
5 + 3   
 
  +  , 4*) !"%
 NaHCO3   +  .6  3 + 
 4 !'6
:   Na2CO3
K = (H2O(l)) (CO2(g))
6 '7 0%   "#$%! D C%% '% "#$% '7 8+! 
(6%) " + 
 ! '7 Q- .% " +  %  8& (% M7 F ;  &
: '% (%) '7 #+!7
H2O(l) H2O(l)
: % #  (%) " +   
K = (H2O(l))
6 '7   #  '7 ; 
! !  5 4) , & !
@ (%) A9!  +Q% ) 9 '7 (%: " + !  +Q% ) &
: #+! '% (%) '$7 . -% ) " + (%

 285 
CaCO3(s) + Heat CaO(s) + CO2(g)
:
*
  # (%)  +Q! 8!  -%  > 5
(17) * 3

 04   "& 1


+Q ) CaCO3 !
( (i
+Q ) CaO ! ; (ii
+Q ) CaO !
( (iii
+Q ) CaO ! ; (iv
& 5 R(  CO2 !
( (v
! 5 R(  CO2 ! ; (vi
! 5 R(  (-9
() 8$% B .* P;  (vii
& 5 R(  8$% B .*
( (viii
! 5 R(   *

( (ix
& 5 R(   *
D$>% (x

:  + *  $%  (3317)


: 3%+! ! $ 9
; D!) ?% 2   8!4
CH3COOH(aq) CH3COO–(aq) + H+(aq)
NH4OH(aq) NH4+(aq) + OH–(aq)

 286 
: * & 2   5 (417)
.(%! '! 8$% – (%! ./  – (%: :  .1
N '! 
3  (%! ./   , ! .2
"6   >&% >% (%:  5 '& 5 8$% 8 $ R4 .3
.! 
 ! (%:   . 8+! .&
6! A6! '&  '!!@ $% & -% E9   !& .& .4
.!(
N !( ! A! '&  8$% 8
!

( '!!@ 8$% 8
! 8; ! .5
.! 
 ! 3 8S+! N J *%! (%)  ! .6
8$% % (%:  5 8
) :    '7 ?>  ! .7
N ('& 

 287 
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻟﺜﺎﻧﻲ‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻥ ﺍﻹﺗﺰﺍﻥ ﺍﻟﻜﻴﻤﻴﺎﺋﻲ‬
: $'+   )6 (27)
: '%O % 8 7   , % '! (%)   H% %& !
: '% '9%7) 8$%   % 
aA + bB cC + dD
6> '7 .% '&  8$% '!!@ 8$% ! 8   9%7 5
: '!!@ 8$% &   M7

R1 = K1 [A]a [B]b
.8I
! " + ' K F 8$% 8I
! ' R <
: $+ *     )6 (127)
R2 = K2 [C]c [D]d
. R2 '&  8$% & A! R1 '!!) 8$% & =&%% (%)

K1[A]a [B]b = K2 [C] c [D]d : 5
c d
K1 = K = [C] a [D]b
K2 [A] [B]
6$%!
!     *

!%  (%: " + !& K <
.*% 
!
: (K)  ,"  (227)
8$%  *% 
! (% 9 8 !& 0% 3%! " + 
'67
!  8! ! C& (J) 5
! 8 (% 7! – (%:
 –

6  – 6$%!
! (% 9 8  F 8$%  (! 
 !

 ! '7
!  8! ! C& (J) 5
! 8 (% 7!  (%:
:  C .  (!
 288 
c d
K = [C] a [D]b
[A] [B]
:  ,"  (1227)

(6!! 6> 7 F B! . '7 !  ! ! (%) " +
M7 F (%)
 0% 5 $%!
! 8%%
 C 5 E9 F 8$%
A B : &  '9%7) 8$%   %
[B]
[A] = K M7

0%  (%  (%:


 3  '  7 #+! 10 = K ! "  
0%  ! ;  (%: A9!  C A 8$%! 8+! 4 C& B
.A
! ! B
! 9%  ! K 
: (Q) *  ' (2227)
6& B + / C '7 (%: " + - ! &  8$% (
(6 6!  ;! K (%:  8$% 8 7 ! '! 8$%

6  ;! ' % $& ! ! (K) (%: " + !;  &! (Q) 8$%
: ")!% +#+
'6   (K = Q) (%) " + ! 8$% ( ! C&%  !5 .1
./ 
 '! (%5 '7 8$% 

 '   (K < Q) (%: " + ! !   8$% ( !  .2


C "#6$%! 6 8$% 3*% & (%:  '7 J 8$%
K6 '!!@ 8$% 8
! !   '&  8$% 8
!  &
6&  6! 86;% C) 0%  (% 8;% "#$%! (%
(

 289 
6% Q 6! 8;% '%  (8$% ( - '7 .;! !
(
.K ! A! C&%%

'6   (K > Q) (%: " + ! ! - 8$% ( !  .3
0%6   8$% 3*% & 9 (%)  '7 J 8$% 

6( K '&  8$% 8
!   '!!@ 8$% 8
!  C
86;% &  !
( C) "#$%! (% ;  0%  (%
C&%% % (Q) !
( '%  (8$% ( - '7 .;! !
.K ! A!

<6 6! '6! 86$%  '%  Q % !


 ! 5
'67 6 *% *%  $%!
! (%  % ) . (%:  3
(6%: "6 + 6!; 6% ;! 8$% ( ! & .+ !   ! /
.8$% K $& ! !

: (37) *"

(65 = K2 ) ' '%O 8$% (%: " + ! "  5


2HI(g) H2(g) + I2(g)

: 8$% & ! ! / '7  *% % (%  % .%

.3.40 = [I2] F .2.80 = [H2] F .0.500 = [HI]

.N / 
 (%5  '7 8$%  8 (

 8   8
! 8$% 3*% *% C '$7 #  *: "  5 (
N (%:

 290 
: * 

: Q ! &   ! .; D .+ (Q) 8$% ( - % ) (
[H2] [I2]
[HI]2 =
(2.80) × (3.40)
38.1 = =
2(0.500)
(6%) " + ! ! 8 8$% ( ! M7 65 = K2 !  !
.(%)  '7 J 8$% M7 3 (K > Q) C
K6 (Q) 8$% ( !
( * (%:  8$% 8
8
6 ! !   '!!@ 8$% 8
! & C 0%   8$% 3*% &
C) 6$%!
! (% 8;% *% 
! (%
(% % '&  8$%
.(# 8$% ( - '7 .;! ! 8;% &  !
(

1 [B]
10 = [A] 5 0.1 = K !   9%7  !
86+! 64 C& (%:
 A $%!
! (%  '  
7 F "#$%! !    (%: A9!  C F B *% 
! (%
.   "! *% '  ) 8$%
0%  !    (%: A9! 7   K ! "  5 !!
."#$%! !   (%) A9!  - K ! "  

:  ( 
6! '6! ! $%>!  "*

 ! 8$% K . 7 !
.   "! 0%  
  '%  *
%>

 291 
:  ,"  , (Q)  '
: (4  7) *"
: 8$%  %
N 2O 4 2NO 2
 *

 3.&
5  & B '7 N2O4 ! 8! 0.625 " 9
(6% 6 M7 . NO2 A! (%  5 8  5 *
% 8%7   !
.8$%  (%: " + & .3.&
/8! 0.075 = (%)
 N2O4
: * 
: % "> A %  M7 8&! ! 2   8
:  (! 
 ! ! (%:    % .1
[NO2]2
K=
[N2O4]
: (%)
 0%  (% 8$%! (%

% .2
3
.&
/8! 0.125 = 5  0.625 =  0%  (%
3
.&
/8! 0.075 = (%)
 N2O4 (%
3
.&
/8!0.05  = 0.125 – 0.075 = N2O4 (% '7 -% 
: '%O NO2 (% '7 -% & .+ !
NO2 ! 8! 2 0%  N2O4 ! 8! 1 8%
 F 
 ! !
NO2 ! 8! J 0%  N2O4 ! 8! 0.05 8%

3
.&
/8!0.1 = 1  ( 2 × 0.05 ) = J
.0.075 = (%:
 N2O4 (%
. 0.1 = 0.1 + $ = (%:
 NO2 (%
 292 
6(%  % K NO2
! '
% : (% 5 ?&! 4% . : ( 
.$ C& '
% )
2
[NO ]
K = [N O2 ] : #  ! (%) " + & .3
2 4
2(0.1)
0.133 = =K
0.075
*

 H2(g) + I2(g) 2HI(g) 8$% (%: " + : (57) *"
'7 I2 ! 8! 1.0 H2 ! 8! 1.0 A9  .49.0 C& .T 440 

 HI , I2 , H2 ! 8 (% ! ..T 440  *



 3.&
10  & B
.(%)

: * 
1
3
.&
/8! 0.1 = 10 = I2  H2 ! 8 '
% : (%
3
.&
/8! $ = HI 6 '
% : (%

I2  H2 6! 8 (% 8; (%:  5 8 8  8$% B +


(6% '7 -%  & I2  H2 (% '7 -% 7 HI (%

( ! 
. *! HI

(27) * 3

  
 
3
  (3/) 
 
( /)

  0.1 H2  0.1 H2
0.1
  0.1 I2 
 I2
2 +  2+
HI

 293 
H2 ! 8! J 8$% M7 8$% 
 ! E9% ! : ( 

[I2] [H2]  [HI]2 = 49 = K : (%:  


2
(J – 0.1)  2(J2) = (J – 0.1) (J – 0.1)  2(J2) = 49

:  8 7 '  % *


*M

7 = (J – 0.1)  (J2)

J7 – 0.7 = J2

0.7 = J9

0.078 = 9  0.7 = J 

: ' (%:
 (%

. 0.022 = 0.078 – 0.100 = [H2]

. 0.022 = 0.078 – 0.100 = [I2]

. 0.156 = 0.078  2 + $ = [HI]

: (6  7) *"

: 8$% .T 460  *



 (%: " +  5
SO2(g) + NO2(g) SO3(g) + NO(g)
 *

 "(-  ! > 8$% B '7 
* 5 F 85 C&
: % (% .T 460

 294 
866 . .0.3 = [NO] F .0.2 = [SO3] F .0.05 = [NO2] F .0.04 = [SO2]
6& 6*% C '6$7 F #  *) "  5 N ) . (%5  '7 ./  
N (%:  8 ' 8$%

: * 

Q (! 3 (!  [NO2] [SO2]  [NO] [SO3] ! & : )

30 = 0.002  0.06 = 0.05×0.04  0.3 ×0.2 = Q 

: K !; Q ! ; :  +

K = Q M7 . (%  '7 J 8$%  5

'67 J 8$% M7 K ! ! - 8$%  '7 Q !  ! 
6! 6* 5 & 
) (%:  5 8$% 8 ' (%5 
."#$%! (% 8; 0%  (%

(
:  ,"   ,(  (327)
 6* 8$% (%5 " + IM7 ! 8! !  ! 8$% 
 !  9 5 .1
: '% 8$%   % M7 F ! 8! ! C& J 5 A7

H2(g) + 0.5O2(g) H2O(g)

K= H2O 1
: (%) " +
2
H2 O2
:  8  2 '7 8$%  9 5

2H2(g) + O2(g) 2H2O(g)

 295 
:

* (%: " + 
[H2O ]2
K2 =
[H2]2[O2]

:  C 8) (6%: " + A ! C&



* (%) " +  /)
(K1)2 = K2
(%: " + ;! C&

* (%: " + IM7 ! 8$% *%  & 5 .1
: 8$% '$7 F 8@
CO(g) + 0.5O2 CO2

K1 = CO2 : (%) " +


1
H2 2 O2 2

: E  8$%  & 5


1
CO2 CO + 2 O2

[CO][O2]0.5
= K2

* (%: " + IM7
[CO2]

1
K1 = K2    '7 /#

 296 
: $)" 2   5 (427)
: % "#$% ! 8 '! (%:   % (1
(i) N2(g) + O 2 2NO (g)

(ii) 2NO (g) + O 2(g) 2NO 2(g)

(iii) 2H2S (g) + 3O 2(g) 2H2O (g) + 2SO 2(g)

.(%: " + I (2


N (%: " + ! 7 ! !  !* ! '% "! ! ' ! (3
: $% ! 8 (%:   % () (4
(1) H2(g) + C l2(g) 2 HC l

(2) 0 .5 H2(g) + 0 .5 C l2(g) HCl

N (1) 8$% (%: " +  ;! (2) 8$% (%: " + 


;! ! ()

 297 
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻟﺜﺎﻟﺚ‬

‫ﺍﻟﻌﻮﺍﻣﻞ ﺍﻟﺘﻲ ﺗﺆﺛﺮ ﻋﻠﻰ ﺍﻹﺗﺰﺍﻥ‬


: 7/  !  (37)
+Q6! 86! 
 '7 -% <
 . ! (%5  '7 ./ C 8/
6 +Q6% 86!   .  *
 -9 F
! (% 8+! 3
.6/  86 .+ '&  8$% &  '!!@ 8$% &
( (%:
3 9!  -%


*  '7 (%: A9! 

* (%5  5
.)  '7
"#6$% 6 86!  K6% ! 8 -% + 3%4 .  J

6 P 6% 3%4 


! 
 !&%
 5 8%  (%! !
: '%O
F (6% '6) (%:  +Q! 8! 
 '7 -% <
 5 "
-%  +?% ! 8; < 3 9! 8
 (%: M7 (-9  *

. "  !! *


 5
: + 1 "! (137)
$%!
!
 &  79
 8%>  ! '! (%:
: '% (%:   % M7 *%  
H2(g) + I2(g) 2HI(g)
'67 H2 (6%

(6 (%! 8$%  > 5 H2  $9 5 3 M7

( K#%& (%: '7 8>  8;% ./  A%& . (%: 8%>7 >
6*%  HI % 8$% > '7
*! I2 D A! $% K H2 '7

6
* (%:  5 8
 F ! 5 (%: A9! R(  K
K6 6 6@  '7 (% !   
 HI (% 
*
.8@ (% ! 8;   7 H2 (% ! I2 (% '7 D$> 
 298 
6 8; > '7 I2 (% M7 8$% > ! I2 D  & 5
HI 6! B(* 8% 8#%>:   ./  -% – (%: '7 )#%> <

!
 &  R(  (%: A9! M7 K *%  I2 '7 P;  D %
(6%

( !  8@ (% ! 8 HI (% 
*

* ! ./  (%
.8@ (% ! 8 I2 (%  H2
: ( 
=
5 (% '7 ;  
( +   -% ./  A%& )
6 6%>%
6
* (%: '7 "(% 8 F 0%  =
5  "#$%!
.) (%
: IM7 '! (% '7
! &  79
 !!
."$9 '%
! *%  
 R(  (%: A9! .1
!
$%&: !  . " & '%
! *% '7 R(  (%: A9! .2
6*% '67 & 8$% 8 * 3! ! ! 7 ! '7 3%4

&  $%!
!
 !   ! 79 K 3% 5

. %
 0% 
 ‫   اآ   
  اان "نّ آ اآ ات   و‬.3
.‫ت‬/ %0 / *‫ا‬+& ,-‫ ا‬.%& '()‫ و‬، #‫اان ا‬
: ‫( أ  در  اارة‬2-3-7)
'7 9 +Q+  M7 (%: A9!  (% + 5 79)
: '% 
 (%! 8$% 5 /  
F (%: " + !

2NO2(g) N2O4(g) + 58Kj


6*
D$> 
 5 . 8$%  0% ! *%   % <
;7 F (
 B! '7 8$% B 5 A9 K) (%! ./   '7 
 299 
6&  0%  (%: 8#%>  -% 8& ./  M7 3%4
;
8$%  !  .   D % 5 C
Q -% <
 K  
(6%:
6  F 6! 5 R( & (%: A9! IM7 
 '!!@
6 NO2 (% 8; !  F ') (% !   N2O4 (% 

*
 6!  . "
(
 [NO2] ÷ [N2O4] = (Q) !  '   . ') (%
9 (%: " + ! M7 F 9$> !  *

 (%5  '7 ./ 
.

(%
6! 6 (%: A9!   *
-% + P>% !
: '% (2 – 7) 8
*  (%: " +

   
 
         (

) 
 !"
8;% & 5 R(   *

( .1




(% ! 5 R(   *
; .2


(% ! 5 R(   *

( .1
 P!
8;% & 5 R(   *
; .2
: 814 1 "! (337)
K6 F /#!  -9 *%&% )  
! &
!
'7 ;7 +Q -9 -%7 . -9 -% ! +?%% )
!  "#$% 7
")6!

 = $%! ")!

  5) (-  '7


! "#$%
. (*% 
6-% 65 C
Q ./  .* '7 -% C M7  *
" +

. .6* '67 -% 5 C
Q -9 '7 -% C K F 3 A -9
.(2  7) 84 / 

 300 
7 06  814 1 3  6- 94  27 *+/

 


 
(2  7) *+/
86$% (6 .* ! 8;% -9
(  (2  7) 84 ! E9%
6 -69 -% &$% 8  .

( 8$% '7 (- (%  9 /# 
26  J 3%)!

 
!%  (- -9  5 4) 
*% (%)
: 8$% 8+! >?  . 3-9
( (- ")!


( ! F (-
N2(g) + 3H2(g) 2NH3(g)
K6 -9
( ?*7  ! F (%5  '7 ./    
  
 -% 8& 3%4
; ;7 ./  M7 F 8$% B .* D$>
N K .%   . => ! -9 D$> (%) '7 0%  8#%>:
36  B 
* 3%(* "!
 3 &% (- -9 M7 . % !
'67 .   -9    "(*

  ! F   !  *




6(1 ")6! 4 867 0%  % 8; (- ")!

 
* 8$% 
R(  5 39$>% ! ./  -9 I '   . (- ! ! 0% % $%!
.'!!@ 8$% 4  !
 C ! 5 (%) A9!
 301 
: $:+ ; <= +
A69! E(% '! (%  '7 "(1 ! >  -9
(

6  . (86@ ")6!

6 C) "(* ! 8@

 * 5 (%)

6  * 5 (%) A9! R(  (8$% B .*


( ) -9 D$>%
.")! !  @
'67 6! 0%  ")!

 &! "#$%! ")!

   !


: 8$%
H2(g) + I2(g) 2HI(g)
.(%) A9!  +Q ) -9 -% M7
N (%) " + !  -9 -% + !
-69 -% +?7 K F (% -% '   ! ! (- -9 -%
" + !  +Q ) 3  C F (% -% + J$  (%) " + ! 
.(%)
:
  *  "! (437)
#67 K6 '&  '!!@ $% ! 8 &
( ($ 8! 
8$% 8 !( ! 8; 3  (%) " + ! ) (%) A9! '7 +Q
.(%) 
N '! 8$% B$  # ! 8!  ! !
*6%  *
6 ! 
4    &
K K
 !
: 
 ! &
N2(g) + 3H2(g) 2NH3(g) , H = - 92 Kj
N 8$%  B*) !(# / & ' !
86?   !! &  ?  
4  H% 5  
;
(  !
.$%
D6$>% * – 3%4
 & – 3 M7  
 8$%
.A$%! (%5 " +  8   *

 302 
'%  8$% & ! 8; – . ! –  *
D$>  
6*
86 * 6 6& 8 %> .%
;7 .+ ! F 
4  H% 5 & 8;%

6! @ F &
( ($
! 8! %& 897@ ! . .T 500 

4  & * K '&  8$% '!!) 8$% & !
(% ($
'7 D$>  3  0%  
4  % M7 K . 8$% ( ! !%& %!

64  H% 5
( '7
&% -9
( IM7 3%4
 *!  -9
.* -9 350  & ! -9 
*

: >" 2   5 (537)
.(%:  +Q% '% 8! 
I
 .1
.3%4
  .2
: '% (%! 8$%  %U .3
H2(g) + CO2(g) H2O(g) + CO(g) , H + 15Kj
: H2 (%  % "-% ! 8 + ! (‫أ‬
.CO2
( (i)
. H2O
( (ii)
.($ 8! 795 (iii)
.  *
A7 (iv)
.8$% B .* D$> (v)
N (%: " + !  # "-% ! 8 –
*  – +@  ! (
: % "#$% ! 8 '7 (%: A9!  -9
( + E9 .4
(i) N2(g) + 3H2(g) 2NH3(g)

(ii) H2(g) + Cl2(g) 2HCl(g)

(iii) 2O3(g) 3O2(g)

 303 
‫ﲤﺮﻳﻦ ﻋﺎﻡ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﻮﺣﺪﺓ ﺍﻟﺴﺎﺑﻌﺔ‬

: %O "  ! 8 3 8


% C '!  E! % (1
'67 !%&
*! *%  $%!
! 7 % '% "#$% (
.(..............) 8$% (
M67 (6%5 6 '7 ./  +Q! 8! 
 '7 -% <
 5 (
.(...................) -%  + 8; C *%: '7 4  ./ 
: 8V (2
.(%: " + !  +Q ) (% -% (
.(% -% '  (- -9 -% (
: '% (%! 8$% ! (3
4NH3(g) + 3O2(g) 2N2(g) + 6H2O(g) , - H
: NH3 (%  % "-% ! 8 + !
../  O2 795 (
../  N2 795 (
../  ! H2O & (H
.8$% B .* D$> (

:   % !%&)  %


;! J&  % "#$% % (4
--
(1) 4HNH3(g) + 3O2(g) 2N2(g) + 6H2O(g) K 1× 10 =31

(2) N2(g) + O2(g) 2NO(g) K 5 × 10 =-- 31

(3) 2HF(g) H2(g) + F 2(g) K 1 × 10 = -- 31

4.7 × 10= 4
--
(4) 2NOCl(g) 2NO(g) + Cl2(g) K

.# (4) 8Q& '7 "#$% ! 8 '! (%:   % (5


 304 
: 8$% ! (1 84 '7   8 +! 9 (6
CO(g) + 2H2(g) CH3OH(g) + 98Kj

.(%:   % (
N 8 +! !   H%   8 !#! / ' ! (
A+B C : (%! '9%7) 8$%  % (7
F 3.6&
/86!2.0 = [A] : ' (%)

!  (% "  5
6& .   !  *

 3.&
/8!1.0 = [C] F 3.&
/8!3.0 = [B]
.8$%  (%: " + !
A+B C + D : 
 ! & B
! A! A
! 8$%% (8
'67 %  & B '7 (B) ! 8! 0.5 F (A) ! 8! 0.2 A9 5
F (6%:
6  0%  "#$%! ! 8 (% & .   !  *

0.36.   ! *


 
 (%: " + I? !
: '%O 8$% *%
 '7 (%:
 (% E9 '% 8
* (9
PCl5(g) PCl3(g) + Cl2(g)

[Cl]2 [PCl]3 [PCl ]5 3 6


2 1 3
10 × 5.5 10 × 2.3 10 × 2.3 1
2 1 3
10 × 37 10 × 1.5 10 × 10 2
2 1 3
10 × 47 10 × 9.9 10 × 85 3

.-% ) 8$%  (%:    " + (


.8$%  (%: " + ! &%! & (

 305 
6!   H% 5  8  & !  *
I '% 8
* ! (10
: 
 8$% ! 
4 
N2(g) + 3H2(g) 2NH3(g)
(%) " + !  *

2
10 × .T 350
3 10 × 6.59 .T 450
3
10 × 2.37 .T 727

+Q6 8!   ! C 0 (%: A9! E(%  ! 8! <#+ .& (11
N (%: " + ! '7
: 8$% (%5 " +  5 (12
H2O2(g) H2O + 0.5O2(g)
6
% $% ! 8 (%: " +  !7 F 10  6  F .T 800 *


N .T 800

(i) 2H2O2(g) 2H2O(g) + O2(g)

(ii) O2(g) + 2H2O(g) 2H2O2(g)

:   *: %> (13


: "#$% ' !% ! "#$% /1
.
 *% '7 &% ()
.
9%! *% '7 &% ()
.*%
! 5 $%!
! 7 8%% (H)
. ! (H F ) (
)
: 
! F N2 F H2 ! 
4  H% 
( '7
& '%? !! 8 W  /2
. $%!  *
()
 306 
.A$%! C* -9()
.
&! 8!  Fe3O4 795 (H)
.%! 
4 
 % (
)
: M7 F (%5  '7 8$%
&! 8! 795
 /3
.'!!@ *%:

(% 8$% & ()
.'&  *%: '7

(% 8$% & ()
.
;! J$ '&  '!!@ *%: '7

(% 8$% & (H)
.E .
;% ! 8 (
)
: V-%
 (%: " + ! -%% /4
."#$%!
 (% .
.($ 8!  ! .
.  *
.H
. -9 .

: (×) !#  (  ) !# A9 .14


'7 "#$%  '7 9 + (%:  -9 +  .
( ) (- 
( ) & 5 ! ! (% E(% "#$%!
 (%
( .
8$% & C&% '!!@ 8$% & M7 (%: 
 .H
( ) '& 
8$% & A! '!!@ 8$% & C&% ' % (%:  .

( ) '& 

 307 
 308 
‫ﳏﺘﻮﻳﺎﺕ ﺍﻟﻮﺣﺪﺓ ﺍﻟﺜﺎﻣﻨﺔ‬
‫ﺍﻟﺼﻔﺤﺔ‬ ‫ﺍﳌﻮﺿﻮﻉ‬ ‫ﺭﻗﻢ ﺍﻟﺪﺭﺱ‬
‫‪310‬‬ ‫
 ‬
‫‪312‬‬ ‫
 
‬ ‫  ‬
‫

   ‪322‬‬ ‫ ‬
‫ ‪   !" #‬‬
‫‪328‬‬ ‫)! ‪$%&
"'
(#‬‬ ‫‬
‫‪334‬‬ ‫

‬ ‫‬
‫‪343‬‬ ‫
*&
‪+‬‬ ‫‬
‫  

‪352 +
&*
& %‬‬ ‫‬
‫) ‪(+
&*&
, ! -‬‬
‫‪363‬‬ ‫  ‪ 0
!*
.& /‬‬

‫ ‪ 309‬‬
‫ﺍﻟﻮﺣﺪﺓ ﺍﻟﺜﺎﻣﻨﺔ‬
‫ﺍﻟﻜﻴﻤﻴﺎء ﺍﻟﻜﻬﺮﺑﻴﺔ‬

‫‪: !*
1 !23‬‬
‫      
   

  ‪:  !" #$‬‬
‫‪:  (1‬‬
‫‪: % &'
( /‬‬
‫ ) – ‪– .) ." – *+,
*
– -
*
– * +,‬‬

‪.2 – 1

 *! 
– 1/
*! 
– /
0,‬‬

‪.3‬‬
‫‪.1/
*! !
5 6 1  * 4 /‬‬
‫‪./
!,
16 9) 2 76 8 (2‬‬
‫‪.* +,  ?
>
90"' <= * 2 :; (3‬‬
‫‪: @  (4‬‬
‫" ‪. "2
 
 
A‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪.* +,  ) 90"' 16 >
 " 16 B
.‬‬
‫‪./
!,
   * 16 D  5
*"'
(> .C‬‬
‫‪.'!2
!,!
2,
/ 
16 9
  2 .‬‬

 *
‪.$/ 

 *!  " 2
 
16 &  1‬‬ ‫ ‪.‬‬
‫‪.

16 1/
*! 
/ 6 .‬‬
‫‪.

16 * +,  ) 90"'
93
E @ (5‬‬
‫‪: + (6‬‬
‫
 '"*
> ‪."3
 =
*
 
16‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪."3
 =
*
 !
1!
*"'!
) 

.‬‬
‫ ‪ 310‬‬
:   (7

 3
(F
16  + D " '!2
!,!
6 
3
.
.>!
) ) 2
./
!,
 ! 16 >3
 +
.
1.6 .

9 *! 
<!> 

0,
 $ & (8
. >  !
 
.$= 1/
*! !
5 6 1  * "  (9
./

*/ * 16 5  6 1 &, (10

 311 
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻷﻭﻝ‬
‫ﺍﻟﻜﻴﻤﻴﺎء ﺍﻟﻜﻬﺮﺑﺎﺋﻴﺔ‬
‫)‪: 
 
(18‬‬


‪.  1. 5 .

&!"  G'
H
1 /‬‬


‪./
9 .B
  .!
/
9 B
 2
/‬‬

‪&3 H

.  
*
   9 > *0, 1/

 " 2‬‬
‫ 

 ‪:  
I‬‬
‫(   ‪.
*  5  /
90"'
2 /

CI‬‬

‪./  
I /‬‬
‫(  
‪
*0, 1/

  " D  1
/
9 B‬‬

‪./  
I /

*  5 J /‬‬
‫ ‪: 1% 

 H
*K‬‬
‫ ‬ ‫ ‪/‬‬
‫‪*.> ." 9
  " " 1/

 &! I‬‬
‫
  )‪9  .
 9
 H  6 & 1
90"'
L6 M,‬‬
‫
‪ .   *2  * +,   90"' 1 $  $ 36 9/+2‬‬

'"‪./
9!
8  * 
 *>'
 :; 90‬‬
‫)‪:    !" #  (118‬‬

?  ‪: 1%  6 
 &!  (  K * +,‬‬
‫ ‪ . J 1./+2   . .K  
I  36 1 : !" #‬‬
‫‪. "2‬‬
‫   ‪ . 1./+2     K  
I I  :‬‬
‫‪. "2‬‬

‫ ‪ 312‬‬
. 1.
) "2
   
 : !" 4
 %
C
.
+, &  1/ *"' 16 K  
I

I 3' 1
 "2
   
 : 
 %

. &  1/ *"' 16 K 
: * +,  ) 90"' : +&  (18) 5
:  !#  ! 

. J 22+ 7 J F; J ,  D0K .1
9 . *!  J 8  J 2  J >, J (',
H
E .2
. J 4>  J ='

:  %
 
: 63
N.
I (.= (.',
H.
E. *) ,  16 = .1
.>,
!.; F.; ., " $> D  +O ">  6 : ;
.2
.F;
:'
: 60
. $0.! N
I (= 1K
) 16 ='
9  *!   $0! = .1
.8 
 ,
.7+) !

I !
&"  *! 
B : ;
.2
: 60
0
. $0.! N.
I (.= D
K
) 16 4>
  $0! = -
.!" 
I 2
 !! 22+ $ E" . ) , &K 

.) 6

 313 
.22+
7.
.!" =   !
&" +O "> : !25

.) G 16 4>
>" 
: 1% D0K
;) 16 90"'
(> 
: .
# 
*
+-
2
+ >, 9 (',
H
E + >,
Zn + H2SO4 ZnSO4 + H2
.,% (.>
 ?
*"' (> : '> 
I *"'
&3 
: * +,0

: !" # 
2+ --
Zn Zn + 2e

:   
+ --
2H + 2e H2(g)

Zn + 2H
+ 2+
Zn + H2(g) : +&


.H+ 2
  : !" 4
 %

. Zn >,
  : 
 %

: 1% *"'
=  : 0

*
+-  3
=6 + 8 
9  8  + ='
9 
2AgNO3 + Cu(s) Cu(NO3)2 + 2Ag(s)
: ) *"'
Cu Cu2+ + 2e --

: * +, *"'
+ --
2Ag + 2e 2Ag(s)

.Ag+ ='
 : !" 4
 %

 314 
.Cu 8 
+!6  : 
 %

: 1% *"'
=  : 0
0

*
+-

 1K + 4> 4>
 + 
C + 2PbO 2Pb(s) + CO2(g)
()

C C4+ + 4e- : !" # 


:   
2+ --
2Pb + 4e 2Pb(s)

.Pb2+ 4>
 : !" 4
 %

.C 
: 
 %

 .!   E' 1


 2
9 ;
"  : !" # !!
.1I  1  16 >

: CaO &

 : (1  8) 0
Ca Ca2+ + 2e- 2 &
  <>6 
I &

 3'
O + 2e- O2- 
   <>6 
I 2)  
: NH3 1I  : (2  8) 0

2
  D0K
2P  9
 E'
.3 2
 " 1+ 2P  " 
: !" # ! !#  %
! '
(218)
.$ '> 5 (*"'
16 !, 
) 
>
  " (1
$ $" ) !  1
 ;
5 
5 % )  " (2
 " 2+ = Fe2+  " 1+ = Na+  .") : *...K
.(3 = N3-

 315 
9 .;!
52
G2
 '> 5  5) 5+2
 " (3
.$ * 
 I . 5+2!

90
2
 


: (3 – 8) 0
G.2 . '.> 5 CaO &

 5+2  "
.'> = (2) + 2+ 5 O2- 2)  Ca2+ &

 9 ;
1.
 ;
5 ) "2!

9  !
)  " G2 (4
.$" $ ) "2
! 
: &0 3
1 5 ) " NO3
3 5 ) " PO43-
1+ 5 ) " NH4+
9 .
"  (2) 5 N 2 16 2?
) " (5
.!'
. N. 16 (2+) 5 Na2O2 , H2O2 *K (1) 5
.OF2
9 . ." . (1+) 5 N 2 16 2)  " (6
.MgH2 , NaH *K (1) 5 9 +!'

Na *.K)  2 16 1+ 5 0 "2 >"  " (7
.(K 
*.K) . 2 16 2+ 5 =) 9!3
"2  " (8
.(Ca , Mg
.1 5 9 

16 92

 " (9

 316 
K (2)  FeS J H2S *K /K
N 16 9!
) " (10
16 4+ 5 !
 !'
*K 92

E 2)  N
.9
16 6+ 9

.CaSO4  16 9
 "   : (4  8) 0
: *

: 
" 3
 . 8 5 9
 " E'
. " 2 5 2)  " 2+ 5 &

 "
.$ '> 5 
5+2
'> = (2) 4 + 8 + 2+ 
'> = 8 – 8 + 2 
6+ = 8  '> = 6 – 8 
6+ = 9
 " 
9.   1/.K ."2 16 &
 "  : (5  8) 0
.( Cr2O7 )2
: *

8 = &
 " E'
2 5 2)  " 
" 3

2 = "2
!  1
 ;
5 ) "2
 "
2 = (2)7 + 82 
2 = 14 – 82
6+ = 8  12+ = 82 
6+ = &
 " 
Q Ca (NO3) 2 5+2 16 2
 "  & : (6  8) 0
: *

8 = 2
 " E'

 317 
'> = ((2)3)2 + 82 + 2+
'> = 12 – 82 + 2
10+ = 82
5+ = 2 ÷ 10 = 8 
5+ = 2
 " 
: 1% )  " 
 * +,  ) (  
Fe2+ Fe3+ + e : $0K6 .  " 16 +
1 )
.(3+) 
I (2+)  N " +
Fe
3+
A
Zn + Cl2 ZnCl2 : $0K6 . ) " 16 43
 * +,
*.") * +., . .6 (1) 
I (Cl2) '>  !!
) & 43
+
A  N *36 (2+) 
I (Zn) '>
 *  H+
 J (-
.*+, *" 6 N "
: 1% ) 4,!   N!"
*.
*.K .6 ) " + 
3' A 1

-
.*+,

*.
*K 6 ) " 43 9
 *+, 1

-
.-

*+,
*
M3 –  "  +
000 J 3+ J 2+ J 1+ J '> J 1 J 2 J 3 J 000
-
*
M3 –  " 4
000 J 3+ J 2+ J 1+ J '> J 1 J 2 J 3 J 000

 318 
:  
     (318)
 .3' 1
9
 "  -6
 3
H   9!"
9.K
.
 .
I *.>
,R >"  >
  H;  
.
I 12.,
  *  ,R 1 . * +O ) N;
1/

.1/K 9K $  (1K 9K) 9
1K
.B   ) " 9K  
>!
-6
.1
. –  + I *  ) " ;I *   -6
.2
.5;"  N   ) " < > " $/  -6
.3
: (7 – 8)  

 F  J !
=" 9 1 

,
9

 
16  
-6 L6 N!" 2 16    A 
.=

CH4 K
.2 CH3Cl *K
! .1
CHCl3 &6!
.4 CH2Cl2 !K
! .3
CCl4 
!   .5
.>,
 )  ") 
" 3
 (9) (6) 3'
3 I
!
A
"   92

 2!
A
 "  
: 1!  0" 9
16
.(4) 5 
A " K
16 .1
.(2) 5 
A " *K
! 16 .2
.('>) 5 
A " !K
! 16 .3
.(2+) 5 
A " &6!
16 .4
.(4+) 5 
A " 
!   16 .5
 319 
9 
G B B >
 "  
I 4!, *K
 
.$K -6
*F  – N 

: # 7!
/' (418)
: % 9 !>
(" (1
.-
*
– *+,
*
 ) – * +, – 


.-6
– ) " 
: 1A 6 * +,  ) 1!" <= (2
Fe + Cl2 FeCl2 ()
CuSO4 + Zn ZnSO4 + Cu ()
2H2S + O2 2H2O + 2S (C)
: ) " 16 B
 1! 6 *+,
*
 -
*
<= (3
PbO2 + 2H2O Pb + 2H2O ( )
3Cu + 2NH3 3Cu + 3H2O + N2 ( )
2 KI + Br 2 2 KB r + I2 (C )
: 1! 6 ) "  (4
.KMnO4 16 +2
 " ()
.H2SO4 16 9
 " ()
.(ClO3) 16 !
 " (C)
.(C2O4)2- 16 
 " ()
.K2Cr2O7 16 &
 " ( )
Q ) " -6
 + ( (5
.)  " 
 * +,  ) (@" (6
*.
.  + &K +
 

* +,  ) 9  (7
:  * 16 -
*
 *+,

.
  +  


   +  ()
 320 
. + 
     +   ()
 + 
   +  
  
 +  ()

+  


  + 

   ( )
. + 
+ 



 321 
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻟﺜﺎﻧﻲ‬
‫ﺇﻧﺘﺎﺝ ﺍﻟﻄﺎﻗﺔ ﺍﻟﻜﻬﺮﺑﺎﺋﻴﺔ ﻣﻦ ﺗﻔﺎﻋﻼﺕ ﺍﻷﻛﺴﺪﺓ ﻭﺍﻻﺧﺘﺰﺍﻝ‬

‫)‪:    !" #   



 (28‬‬
‫‪: (28) 5‬‬
‫= ‪&.2
. 8A 16 (',
H
E  $ $2‬‬
‫‪. D.  8. 
. ,%  >,
    
N6 O‬‬
‫'>
 " = ‪(
) 1/ S>  !
*> & . E
16‬‬
‫>‪.
. ; !
$0> $! $, 
6 +2  B‬‬

‪: *;
16   !
!"  H0‬‬

‫‪Cu‬‬ ‫ ‪Zn‬‬

‫‪(',
H2SO4‬‬

‫‪"

- & (18)  5‬‬
‫ ‪Q F 0  . 
/ 
7!O‬‬
‫ * =
>‪Q   
'
*2 * Q S‬‬
‫ <
‪.=I .!" H
KA F  ,R  $ (; 8 
S‬‬

>‪.
'
   S‬‬
‫ 
‪: 1% 
I 4!, 2‬‬
‫ ‪.=I H
!" *

 8A
F 16 9
  /  I‬‬

>‪.'>
 K  3

!'
*2 S‬‬
‫ ‪ 322‬‬
. 16 1/ *"' D !" *
 8 
S
* +O "> 
.!,
*.K 1 /
!,
F
 1 .F

N. 9K  *  (&1800) 
6 1
 &

'; 1

6
./
90"'
 /

CI 
: (38) 5
. .1/
='
9  *!  ! 8A 16 8 
 $! O
. .) 8 
H! !"  9 ='
 ; 9
E 1=
.
I B *! 

 *! 
16    8 
I J (2;
N;
.(2  8) *;
7+)

AgNO3

8
  &* 9 7*
 (28)  5

: 1% *"'
 
  
Cu(s) + 2Ag+ Cu2+ + 2Ag(s)
(aq) (aq)

 323 
: (48) 5
1.6 . >,
9  *!  ! 8A 16 8 
H! 8O
:  *;

 Cu



Zn(NO3)2

$
  &* 9 7*
 (38)  5

9 . *.!  8. 


 *"' D   N 16 ;
4,!
: >,

Cu(s) + Zn2+(g) *"' D  
*3 K * N
='
  T   0" ;) 
. J N. . .='
 8 
S + H

 8 
 9

.  H

 8 
 9
0
N!3 16 > K 6 >,

.N
+, 5 N  N +I 8 

: 1

 
!" N  ='
9  8 
 *"'

(1) Cu(s) Cu2+(aq) + 2e
(2) 2Ag+(aq) + 2e 2Ag(s)
+
(3) Cu(s) + 2Ag (aq) Cu2+ + 2Ag(s)
(.>  (2) 

 () ) *"'
(>  (1) 


*.> " 1!
*"'
 (3) *"'
(>   (* +, ) *"'

.(2)  (1) *"'
1'>
2

 324 
. .
 '
 3 83 9
  
* I
.3
 . . 
H!
A
 3 83 
 3'

*
.+B


16 9 
  
 16  !>
3
2 N   83
L6 *
 
16 9 
2 " 
.(Electrode potential)
5.  5 – N   *!  16 (M) +!'
 = 8B "
(electrode) .3
 .=3
. – (Mn+) +.!'
9 !" *! 

   5
 +!'
9   *!  3
  1
F

.(48) *;
F . (half - cell) (>
!,  3

‫
 ر‬Zn

(3‫ د‬/‫ ل‬1) ZnSO4 ‫ ل‬

1$
& (48)  5
: !  90"' D0K H
 

 16
5 KA 5 
D    3
 *! 
16 +!'
9 &>  .1
.*"' 

I * 
9
 3
 *! 
16 +!'
9 &>  .2
." +!'
) * +, !" D  5 Mn+ + ne- M +!'

.3
!" 2  ;  3

.Mn+ A *! 
*, 9
3
  3'  .3
.3
!" 
  ;  +!'
A 5 M Mn+ + ne-
 325 
 ;  N
!   
  ;  $ H  
I 4!,
.>,
9.  (', *!  16 B
>,
S
*K 2
$.2 8. 
S.
<> 8 
9 *!  16 8 

 16 
. ;

 N
! 
.F
*,  
 M,)  2     ;
+ 2 
.3
2 1 N
!  3
 5 –  2 76 

*K A
* +!'
 I $
 3
2   !
<!>
.2 . . . 
 &+O
 0) "2 >" >,

.0
 .='
 8 
9 +!6 *K A
> +!'
 I $2 3

.

9.) * +, !" N  " & 5
3
 !" 7' 3

.!" N . " & 5


3
  . (Cathode) 
 2

.(Anode) >
 9 
.3
 .A
 =  (> 1!, *> 2
76 83

 ! /  !" *>  D  E


=
!> &  
! 

.; 1/  !" *> 
" 5  9 ;!

." 
.! 
 !
*>
2   H! 3
*>
.3
9

  ) + *!  " " <!
 2  ' ;O
.(!
*> *! )
. !.>
(.>
1!,  
/
!,
I
.
'
 '!2
!,
 1 3

 326 
+ -

() Cu () Zn

H2SO4 ‫ ل‬
‫ا‬

(
&
) &)
&
(58)  5

: +0
7!
/' (128)
Q 

6 !, /
/ 
70OI " & 5
*"'
<= .1
: 1

(@" .2
./
!,
– >
– 
– 3
2 – (>
!,
Q $2 () $
 () : 3
2  1 .3

 327 
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻟﺜﺎﻟﺚ‬
‫ﺟﻬﻮﺩ ﺍﻷﻗﻄﺎﺏ ﺍﻟﻘﻴﺎﺳﻴﺔ ﻟﻠﻌﻨﺎﺻﺮ‬

‫)‪: $%&
""# (# !) (38‬‬

* "> ‪5
2
76 >
3 " + 5
4,
2‬‬
‫;‪.2 (0, " T +!6  A‬‬
‫‪N
!  +  " &U 25   2 " 3
2 8 I‬‬
‫)‪ I  +B
 !
  52 B= 5 52 B= 3&/*1 5 (&1‬‬
‫‪3
2 8  – $K > K 16 
6 !>
 
9‬‬
‫" 
‪.13
3
2 (F‬‬
‫>!<   ‪2 5 (F
 9  2
+O  2‬‬
‫
‪8.3
2 3
16 &, J $ '> 5 – 13
2‬‬
‫‪.3
(F
 16 M,) >
 2‬‬
‫)‪: )!
( (138‬‬
‫ 
‪E. *!  16 B 0
   2‬‬

!‪+.B  . $.  3&. / *.  .3 + 2 H‬‬

‪. & 25ْ   2 " 52 B=   5 +O B= 9  2‬‬
‫‪.N  !" 2
+O + + !" N3 0
+‬‬
‫)‪: :# $%&
+"'
('
!) % (238‬‬


‪.2  
>
!, (> *> >!
3
2‬‬
‫‪.!" 5.     (2
) 2
(> !, 2‬‬
‫ !* !< ‪1
 3
L6 
/ 
70O " J !
*>
2‬‬
‫‪5 2
2   3
 2
76 *2 
!'
!2‬‬
‫>' ‪.,% >!
3
2  1 
!'
  L6 $‬‬

‫ ‪ 328‬‬
: $&
+"'
!)
% (338)
(68) *;
16  2
!, (> >,
!, (> *>

Zn
HCl ‫ ل‬
ZnSO4 ‫ ل‬ (‫ ر‬1)
(‫ ر‬1)
Pt

$&
+"'
!)
7 (6 – 8)  5
0.76 5. .3
 2 76 *2 
/ 
70OI "
: 1% *"'
& 9
6
: ) !" & >,
 "
Zn Zn2+ + 2e-
 " 2
 
I >,
  9
 5
: 2
+O 
I 2
9 *+, 2

2H+ + 2e -- H2

5. 1.3
N. 2 L6 
 K >,
  
&. .>,
!, (>  8 
!, (> = " 9
6 0.76
: 1% *"'

!" & D 8 
 
I 2
  9
 5
: 2
 " )
+ --
H2 2H + 2e

 329 
: &6 8 
 " 
2+ -
Cu + 2e Cu(s)
8 
9  
I 8 
9 * +, &
.
  9
6 0.34 5 2
76 2 
'
  
 . 9
6 0.34 + 5 13
8 
2 L6 8
2 16 5
.8 
  * 2
  1

 A >,
@ 8 
 >,
 3
 T
.8 
 K
Q >,!
!,
(>  8 !
!,
(> !> 
D   
Q 
5 2 5 16 
Q !,

2
76  
1'>  N!" 8 
 * A >,
 7  <=
: 1!  *"'

A
Zn(s) Zn2+(aq) + 2e- 9
6 (0.76)  = 2

* +, Cu2+(ag) + 2e Cu(s) 9
6 0.34 + = 2

Zn(s) + Cu2+(aq) Cu(s) + Zn2+(aq) 9
6 1.1 = !,
2
2
76 !" *> !
 J 

2 1!
*"'
!" *> !

) >....,
 
 0" = F 0
 2
16 .2
2 H

  =
 * +, 
 16 3
2  9
6 (0.76 )
: 1

   !,
2 ) 3
2 0" 8"
.>,
* +, 2 – 8 
* +, 2 = !,
2

 330 
:   
&"&"
(438)
$. .3

+, 2  !" >
N6 9 *2 1
.$ '> 5 13
2 2
 *' 
I !"  $">
(18) !)
(V)      
   
3.05 Li+ 
!  1
2.92  K+ 

 2
2.9  Ba2+ 
 3
2.76  Ca2+ 
  4
2.71  Na+ 

 5
2.38  Mg2+ 
" 6
1.76  Al3+ 

# 7
1.05  Mn2+  8
0.76  Zn2+  9
0.56  Cr3+ 
  10
0.44  Fe2+   11
0.28  Co3+ 
 12
0.23  Ni2+   13
0.14  Sn2+  $ 14
0.12  Pb2+ % 15
0 H+ 
  16
0.22+ Bi3+ &
 17
0.34+ Cu2+  18
0.79+ Hg2+ '( 19
0.54+ I
 20
1.06+ Br 
 21
1.36+ Cl 
 22
2.85+ F 
) 23

 331 
1.3
.3
.2  + +!'!
1/
;
*3 &
2 16
.; *3 2
) ;  + 13
N 2 +!60
;  +
.

)
(3
/  )  N 3
 !,
+ : !,
+ : ;*&
: (88) 0
Ni/Ni2+ , Cu/ Cu2+ !,
& , *!
13
2
2
9
6 0.34 + = 8 !
13
2

– * +.,  2 = 9
6 0.59+ = !,!
6 
3
= 
'
 
(Ni) )  2
9
6 25 = 0.34 + 0.59 = *!
13
2

9
6 0.25  = *
2 
:   
&"&"
 <'*
=% (1438)
.- >" !!
*'  
+, >" !!
!" >
.1
.
: !
 &>
*"' : (98) 0
!
76 $ *  &>
2Na + Cl2 2NaCl

(*+, *")  Na Na+ + e

(- *") * +, Cl + e- Cl-


2Na + Cl2 2NaCl
.! *.3 ;  1/
; ; (> !!
!" 9 +!'
.2
+.
 '',
E )  
 !"' H
<= *' 
I 2
. * +, '
: 
 *"'
: (108) 0
Na + H2O NaOH + H2 ( *"' &>
 (
 332 
Mg + H2O MgO + H2(g) : ,
 
, *"' &+O
 (
.='
 
 8 
 9 +!'
*K ,  
 *"'  (C
!"'   5

 ! $  >
 
 ! .3
.$K K
E. ) . 2.
.>" 2.
.!" 9 +!'
<+ .4
: 1!  2

(i) 2HCl + Ca CaCl2 + H2(g)

(ii) H2SO4 + Mg MgSO4 + H2(g)

: !K . 
16 N  N! 5
>
!") >
<+ .5
CuSO4 + Zn(s) ZnSO4 + Cu(s)
2NaI + Br2 2NaBr + I2
$. . 2
76  >" *   0, (
A  .6
.2
2
 >
 

3


2
 >
V
.2
3

: >
0
7!
/' (538)
: 1

(@" (1
/
!!
– 2
  13
3
2
Q >!
13
2
8  ( (2
Q >,!
13
2
8 " & 5
*"'
S; (3
: *!" (4
.(',
H
E  2) &+O
<+ (
.N  
&
<+ (
.*"'  
 
 &

*"' (C
 333 
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻟﺮﺍﺑﻊ‬
‫ﺍﳋﻼﻳﺎ ﺍﻟﻜﻬﺮﺑﺎﺋﻴﺔ‬
: 

(48)
90".'  2  

I 3
H   9!
. C. . 
6 !, / 0, *" & L6 . * +,  )
.  G  H
 
) 0,
 0,
 *K 1 ; 1/
.!
5> > K !
62

2  0,

./
.
C & 6 ) J 
) 0,
!" 7! J 1/

0,
1 /
0,
 ,R G H
 . 1/
B
 ;
1
/

CP  H
 9 (9"
 & 
) K

 9.
 9 ,
& !" 7! 1/ B D  A +, 7
.) 90".' .!" ." 16 
) 0,
N; 0,
 & 

 
"  9 ,
16 N O 52 (0, 5  . * +, 
7 H
 
  ; J /
 H0  
) 
 
I
.) *."' 8." E.B 9 ,.
1  12, 1/ 2
. G . D0.K $K * . !>) 
 
I  
"I * +, 
*.
& .   &   4>
&   9 1 9 ,

.&

: "

- & (148)
/ > 8  36 1'!2 &


I !,
 (; *=6 
. *.; 1.6 .3! <;
K "'= M ; N
" ''
 O ( 
)   
I 2 /
K
 3"6 8 

1.6 .'!, +!6 O   36 . $  > $ ' 1'!2 F 0 6 
6
.1/  N" T $/ $ B D  !
*>
2 */ 
 334 
.

6 !,  
C  (  
3 16 9!"
.>,
S.
N.6 B (',
H
E  =  & 1

1.6 1/.
.
5. /
/ 
70O 2 J 8  S

1. .   2
76 
  (1
H!
) 12,
*>

.>,
 8 

"

- & (7 – 8)  5 :  %
'
.
./
/ .
.
.
.!
.  * A (7 – 8) *;

T.
. .
.2
.
.>,
9 
>,
+!6 
I 6= 
I
Zn Zn2+ + 2e-
 $
 >,
S
<>
9.
 5 

3

16 >,
9  A  2

.8 
S

I 12,
*>

2.
9. ./ 16 !
*>  H
E *
: ) 

16  

9
"2 2

H2SO4 2H+ + SO42-
6. . A; 

3
* 2
>,
9 +
S.
.  6
*' ,) N26 J 2
2
9  
.2
9  
I *+, N 9
  H
 8 

H+ +1e- H0
.2
1/+2 
 *  
H0 + H0 H2
 335 
2 9
 36  2 /  ; 8 
S

.2
3
1
 2
9 * +,
*.>
) 8. 
.
I >,
 *! 
C, 
5
.(9  ) *! 
*,  >,

I 8 
 (12,

 !3 (90
,=) A /
!,
(>  
1.
2
2
9 
I (*+,
*
) A 5
>,

J 1 1/ 2 
   5 (-
*
) 2 
I *+,
.!" 1/ 2 2  
I
. ' ./
/ 
 " 3
 2
76 
.9
'
 83 (2
76) !,!
/
6 
3

 I J .!
 > &,  

6 !,
 
2.
+O 2  1/

C " (!
* !,

 6   $K  ,R $ 2
+O  D 8 
 !"
16 Polarization 3 F
 1 !,!
6 
3
 *!3
) 8 
S
<  3 3 160  /
0,

*." *.  !" O 3
   J (

6 !, 16
 
I N 6 2
+O -
+2
 1K *K 5 -
.(62
N;0
!, 16 )

: +%8


 
6 !, 16 (',
H
E  >,
*"' 
52
>,
) H
 3!B /  16 !,
6 &,  1
'
16
.  6.=I A * 1
(
 8 
*K) / ; !" 5 
.(Local Reaction) 1=
*"'
 !
 2
"

 336 
N!O  */
C, >,
S
F'   1=
*"'
T

.>,
  D 7/+
 N  < H
 J >,
B!  

./ ;
 7/+
16 36
: -)
?5
& (248)
.!" *.; 
. .3 >,
  !"  (
A
1K  !, N   '> 16 $  9K 
 J !,
9 
&.) ! *!   $ * . 7 

 +2

2 .>,
!    3 &) !   2"
.
6 
3
. !/
!,
90"' 8' 1  /
90"'

.9
6 1½ 5 !,!

-)
?5
& (8 – 8)  5

() 
     


  +  


   
+      
 

  # ! !"


: @$
/  (348)
: (58) 5
1.6 (.> ½ × > 3  * ) 4>
  
O
D  (',
H
E   &2 !" 5  &2
 8A
.4>
S
<   &F E
1B

 337 
+ 

PbO2 Pb

H2SO4

@$
/  (98)  5
Q !
1= * . (9
6 1½) 
*> *;
16  / 
*
.,R ; > 5   $03 /
/ 
7!O &K !
*>6
5
E
16  1/

G . 9
6 6  3 2 1/
!

 
*>' .HF 0 
0, *2 7/ 8, 6 4>
 S
N
.M,  /
!
*> '
 
: F 0 
.2
3
" 2) +O "> 1/

 " .
3
" 2) +O E   . 

3
" 2

.4>
 1K $ 4>
 2

 .!" *.  1= 1/

 I  !
*> " .
.1/
*>
K !,
  +, &  /

: @$
/  1$ (1348)
.!,
16 -
*
 J /
0,
 "  
+.!6 . *+,
*
 2
3
*; 5
4>
 1K

 338 
</'.>  9 +,  ) > . 

3
*; 5
4>

1K ,% E
1B  12') 4>
+!'  E
? 3K
J 
. .2 . "  4>
&  . 4>

M.,  
+"  5  C2+
 </ ; 
  *  *>'
& .!

 3 4>
S 
 *6 5+ 
 ;
) *>
. .= N
2 3 4>
 1K B
M,) S 
) 
.!" 5.  53

 H0
 G> E 16 !  

.(3& /&2 1.25) + H
E *! 
: (A
03)  %
' (2548)
$.2 
.
.3
." 4>
9 
I 4>
A
.
I $+., .2
3
" 4>
 1K 3! 9

: 

16  4>
9
: 

3
* )
2-
Pb + SO4 PbSO4 + 2e
: 2
3
" * +,
2+ +
PbO2 + SO4 + 4H + 2e = PbSO4 + 2H2O
.K0K 4.>!
 F 0 . !"'
  16 4>!
A
" 
1.6 (2+) .
I 4.>
16 ('>) A
"  *  I A!
 "
." (2+) .
I (4+) .A
"  

3
" 4>
9
5 – .2
3
" 4>
9 
I 4>
 1K * +,

.
.3
1.6 4>
9  
I 5- 1/
*"'
@
J W'
" !,
*" K   H
E H!
– 2


 339 
– T.
 E.
+.
>3  . H

$ 2

  +
.(9
6 2.04) 1/
2 !, * F' 
 .O E
+ E',  2
 16 (' E', 
1K 12' 4>
* *   J 1/
2 &F F'  !,

 2
76 *>  " H
" J 4> 9 
I 4>

." .  +. .
  &F
 " H
 J N
 1 
I 3

.> /
 ; 9O6  !,
 $  + 
 
I *>

.
2I
: @$
/  *5 (3548)
6  * F' &  !
! O  4>
9
N. . 5

=
16 16 H
!6 !>'
;O)   
1.
./
90"'
8 H
 !>)   
I "  "2I
: % ;
 
I ;
1. ." ;   I 1/ 
 12, > * .1
.&

.!
H
 &
2  !" 

2
76   2 .2
.0,!
.!"'
 .
 2
/
6 
3
3 
.
!, 
3
*!3 EB
.+0
.
 " &
16 !, 

*3   2 .3
.4>
 1K
:6 + 4>!
:6 + 

!"   D  


 &
 ;  ;
 '
. W'
  ;
!"    J 2  /

C

 340 
. .  5 .
3
 * K   !"'
 

.+0
/

C !>  16 N'F   &!

" A
!" D  I /
90"'
8  ;
!" 16
;  &
 ; " H
 

3
" * +,  2
3

. 2
3
" 4>
 1K 
I 4>
9 A
.


2- -
PbSO4 + SO4 + 2H2O PbO2 + 2H2SO4 + 2e
.; H.
E. .F 
43  ;
!" 16 N 5
.$ +
90".'
& &+0
 *   ;
!" K 
H I
+.O . .36 *.; 1.6 

3
"  +O F 0 /

. ;
!"  !" *
 F 
*!   T
2

 .;
.K 4>
& 16 /
90"'
2 B I
M>  
9!2 +2 9 16  9  C !" 3
 W'

I +.
 "  O J M,) 9
 9 
9   I 16
4>
+!6  ( 12) * 
 *  !
 H   P &+!
.4> 
I 12')

 341 
: 9 
7!
/' (448)
: % &'
(" .1
.3 – 
6 
3
– K
0,
 
) 0,

.

6 !, *" 3 <= .2
.62
N;0
!, 16 D  1
/
90"'
9
 <= .3
Q K
0,
" 
) 0,
(0, 8   .4

: " D  4>
&  ( (> .5
. ;
" /
90"'
(
.W'
" /
90"'
(
  9
 *3 
,= A /
!,
(> .6
*0, E', 1/ 2 2  
I 
" 1/ 2 

.!,
C, 1/ *>
E 16 * +,  ) 90"' E !" $  
 X
./
0,

 342 
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﳋﺎﻣﺲ‬
‫ﺍﻟﺘﺤﻠﻴﻞ ﺍﻟﻜﻬﺮﺑﻲ‬
: +
&*
(58)
. 1.6 1/.
B
 

C 7 6 9
1.6 1/.

  " 2
9 
"   *2  8

. >  !"'
 
*
 
: (68) 5
+2
16  !" * =  % */ 
!" 1

, 2
.
*>
!  
0" &
 <=  
.H.!,
E. (5 .3

(4 .9+ (3 .* 
(2 .7/+
(1
.1 E (6

.6 +.2  S.> .!" 5  1
 
/ 
7!O
.
 0
 
: (!
Q HF 0 
: )

: G  
I !
!> D  */ 
&3
*.K 1/. B 6 D   O  1

*> */  .1
.M,) 9 +!'
9 > 7/+

9..

0..
.. 1..
..
*..>  */ .. .2
.K J 9+
*K (Non electrolytes)

 343 
. 1/. .B .6 D.  1.

*> */  .3
.9

 (Electrolytes)
:  
I 9

 &3
*K . >  !
  16 
" A 2  5 :  

(
: !K  9!3
 S0)  
E ) 9 > *
 
CaCl2 , CuSO4 , NaCl , NaOH , HCl
: %8


 ((
S0.)  E ) J3

!K  =', A 2 @ 5
&. . $=  (CH3COOH , Na2C2O4 *K) =

.H
E 
: 1
*! 
16 ,
9 !>
E H

: +
&*
(158)
.>  
!  16 $/ $0!  

 
*!  
.6 1/

 "
: (+
&*
&) &&*
&
(1158)
(0,. N!.; (!, 1
*! 
!" N6 & 5
+2

: !" 5  !!    1


 

.1/

0>  !
3
 !
  !
 : 

&. ;

>


3
 !>

 : 
.
.* +, !" "
&. ;

>
2
3
 !>

 : >
.
.) !" "

 344 
: (72 ;) # ;
(258)
.B . D    '
&1880 &" NF 8 &

=
.

 !
>
 *! 
16 1/

 " 1/
: # ;
=- (1258)

. 7/. .
I 
!   > 16 

  
H' .1
: *K 9  2
+ --
HCl H + Cl , ZnSO4 Zn2+ + SO42--

. -6 5 ) !  1


9 ;
" .2
: *K $ '> 5 5+2!
2
 

9 ;!
52
G2
.3
.$ '> = 2 + 2 2
 CaSO4
2+
Ca + SO4
2--

.2
;
1/
!
!>  M+ 3
9

 .4
.2  .2 *.K . >  J /
!
  16 

A
1.6 .2 
 9 
I *  &>
! <!
9/+2

. >  1/
N
! 
.=',
A 2
'=
9

 16 *>
(= M+ .5
9/+2 D0K  H' 5+2 1000 * 16 2 H!,
E : *K
.36
.* 
– +
*K A  9

0
.6
.>
 1/.
*.! 
16 ;
1/

  " .7


9  

3
  2
9) N2 9

0

.2
3
 

 345 
:       
      (358)
:         
 !,  9

 8' 16 92 I ;
9 ;
W' 
:  !" 9

: 1!  B'  /
!!
16 ) = .1
1.6 N.! 5
* N ; 

) Y' : 

) .
.

5 .
. * N ; 2
 Y' : 2
 .
.
16 N3
.O $ +. *)  * $ + !") 

 Y' : +
.2
./
!!
16 N= KA
: (118) 0
: +
H!
E *! 
: *! 
16 9
HCl H + Cl- +

H2O H+ + OH-
: 1! 9 N2 ) F
76
+.O $. N.
+, &.6 N .; Y' 
  H+  N2 

: 2

+ --
H + e H

H+ H H 2( g )

Cl
--
, OH
--
: >

Cl-     Cl-  
.   Cl- OH-  

. % & ' 


 (

 OH-   !"# 


 $
Cl- Cl + 1e-
Cl + Cl Cl2
 346 
 
B& !
= * &* &* ) : (108)  5
: )

5+.2  .!" *  H2    &2  Cl2    &2 
.2   !    H!
E

: (128) 0
: (E 

) (',
H
E *! 
H2SO4 2H+ + SO42-
H2O H+ + OH-
H+ : 

+ --
H + e H

H + H H2

 347 
O H -- , S O 4 2 -- : >

O H -- OH + e --

OH + OH H 2O + O

O + O O 2( g )

: ;*&


9 *
 !
1)  + 16 *!, D 
9. .
I *.!  5. 9


I (= 9

 
* 
 .
9.
9 *3 1
 2
2) 9  

.>
" H
E + '
H
E  >!

.
" E', 
: )

.H2SO4 8
 
*!  (i
.2) +O  &2  2)  2  (ii
. .  2.  . . 
5+2 @ *! 
<= (iii
.2

*.F .

" E', >
" H2SO4 E + ' (iv
." * *  I $K H2SO4 +

 348 
(1 B = *) = *

&*
) C8 (118)  5
: &* &
+
&*
.& "
E 0D
.) 90".' 1.6 *!   () !
  ) E +-
.8 
   8 
9 *! 
H
<=  
: &*
+- #
H2O H+ + OH--

2+ 2--
CuSO4 Cu + SO4

: 

2+ +
Cu +H

2+ --
Cu + 2e Cu

 349 
: !%$

: >
" 90"'!
9 K0K H
-
1. SO42- SO4 + 2e
2.OH- OH + 1e-
3.Cu Cu2+ + 2e-
1.
 H 
9 $   6 D
K
*  & *'

.( ) >
! *3 $K *! 
+ *F
.

3!
N2
Cu Cu2+ + 2e --

: 1!  !,!


1!
*"'
 
2+ --
Cu Cu + 2e : >

Cu2+ + 2e Cu : 

Cu
CuSO4 &*
Cu

!  " "   # $% !   


  % &' (128)  5

: *! 
!" ;

 " 9)  <= )
<.=
+.2
16 H
E  E 
&
9  *!  =
Cu(MnO4)2 H 
92 *!   $ $  3 76 (= &


 350 
& ,. H.
 / .
7!O . +2
16 !'
3
*! 
@ D
.1
!
; > 0
 
: !25

9.2
9. N.2 

I +
H 
9 N2
.>

I 

2'

: 7 
7!
/' (458)
: 1/
*! 
T/ /
9
 <= (1
.0
  & , (',
H
E ()
.8 
  & , 8 
9 *!  ()
. .> .0
.  & , &>
! *!  (C)
.

 +. 16 *!, D  (',
H
E
1
*! 
" : *!" (2
.!
1)
. !,  9

 8' 16 92 I ;
9 ;
W'  (3
Q    !" 9



 351 
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻟﺴﺎﺩﺱ‬
‫ﺍﻻﻋﺘﺒﺎﺭﺍﺕ ﺍﻟﻜﻤﻴﺔ ﻟﻌﻤﻠﻴﺔ ﺍﻟﺘﺤﻠﻴﻞ‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﺎ ﻓﺎﺭﺍﺩﺍﻯ ﻟﻠﺘﺤﻠﻴﻞ ﺍﻟﻜﻬﺮﺑﻲ‬

‫)‪: +
&*&

  (68‬‬
‫ ‪.B
   D  ) &,  2 1

 1‬‬

‪Q 1
*! 
!"  2I " 1/‬‬

‪1.6 9.  &1867 – 1791 1"  X" 5
5  6 M2 3‬‬

‪.
. 1
*! 
 ) " 

!  0‬‬

 ‪1.3 .6" . 33 
I M  6 *>  J *! 
*0,‬‬
‫‪.1
*! !
M  6‬‬
‫*  ‪. .3!
9.
E. *>' 3
  8‬‬


‪.1
*! 
9!" 16 2
 
* ,‬‬
‫)‪: 
 ("* (168‬‬
‫  
  

& ‪. . &.

 .Coulomb‬‬


‪.
.   N; 1/   " *> *0,  1‬‬
‫‪.  K  3 +‬‬
‫
 )‪(1) ............... () +
× (9) 
; = (H‬‬
‫‪(2) ................‬‬ ‫‪×9=H‬‬
‫
‪M  '
  
 83 H‬‬
‫  ‪&
 96500 = M  6‬‬

'  ‪16.
(>  ) *>'
+0

  5‬‬

‪.!
1 2‬‬

‫ ‪ 352‬‬
: +
&*
&  +- )
! 
 (268)
:6.
 1 &
    3    2

! I
T. (6 M  6    3    I & I  . 1/

H
.
(1. 2
:6.
+
)  2
/6
!
5 
 !
: % 
!
$36   1 >

( ) >!

!

(3) ............ = >!
 2
/6
!

(() >
-6
  (() -6 ( ) 
N! >"  $ 2 ()  L6
: 1!  () 2
>
!     &
 (H)  3 

.>
.! L6 >!
   2 /6 ! T   M  6  
. 2
./6
.!
× M  '
 
 = () 9 2
 2

(4) ................ >!

&

 

(5) ................ 96500 = M  '
 
 

H
(6) ................ = &

 
 1 H D
96500
( ) >!

!

(7) ................ = >!
 2
/6
!

(() >
-6
: L6 (4) 

16 (7)  (6) 

=" I
H
(8) .................. × = () 9 2
 2
>
!
( 96500
+
× 
; = &

 
  
(9) ................ ×9= H

 353 
 2 (8) 

16 (9) 

E 
× 9
(10) ................ × = 
( 96500
 
   
 
(11) ......... 96500 = (.) 1/
:6
 


(12) ................ = . 
96500 × (
. x  x 9 =  
!;



I 4!, N!"

 9
(13) ................ = 
( 96500

: +
&*
+- , ! 
# '
(368)
.!" K  " 2

!  0
3
  
: ,

 *! 

: ,

 2

 0" : (68) +&  5
:  !#  ! 

.0
  1
*! !
!, .1
H2SO4 H.
E.  CuSO4 8. 
9
/ *
  .2
.NaOH 
>
 Cu(NO3)2 8 
9 
:  %
 
.2
 * !,
 * 16 
+ .1
.  + 
9K   L /
/ 
7!O .2
 354 
.+
  
+ .3
.
9K  7
+
("= 2
 .4
.+
 1
) 
8'

("= 2
 .5
9. *.!  . 8 
9  *!  $, 2
 .6
.H
E *!   
>
*!  8 


   ,
 -"  .
 /  ,
 )
 * +

.
"
 01 -" 
.-3  ,3-  ,"
 4 ,
  2

 
3" 
"
 
7  8   !  01  0
 5" , 6 '- '"
.

, 5: ,
 4 ,
 ;) : 0" !
 01 9   !% 3 
 !  01 
0
 5" , 6 '- '"
.

0" !

.(
: +
&*
+- , ! 
+0
'
(468)
.
.  .!
./6
*.
 0
3
  
.,

: !
/6
!
 

! 0" : (78) +&  5
:  !#  ! 

. *
0
  1
*! !
0, D0K .1
E.  CuSO4 8. 
9. AgNO3 ='
9 
*
  .2
.(',
H

:  %
 
.2
 * D0K

+ .1
.1

!" D0K
0,
*> .2
 355 
.  + 
$ $  &,  
/ 
7!O .3
2.
+O    & 2   1
*! 
16  .4
.(',
H
E *!  !, 16 
"
.
='
 8 
* 

+ .5
.
./6
*
 ='
 8 
 2
 * * 0"  .6
.>

9.!6  /6
*
 3
*
0" 2 +
 
("= .7
.(6) ,
16
.   & 2 CP &+! 1

  T 2
 
. 8 
 $ 2 31.8  ='
 9 2 108 92  2

.
 L6  . >

 2
/6
*
5 9

15.9 ='
 $ 2 54 T ( 2
 & 2 0.5 CP &+! 1

:6.
T. (. .
. .  &
   8 
 $ 2
.>
  *
1/

1
&
 / & 2 0.00001 = 96500 2

 16

108
&
 / & 2 0.00112 = ='

 16
96500

&
 / & 2 0.00033 = 31.8 8 

 16
96500

 356 
: .!" 4. 5
 M  '
1K
3

N>,
 1 2

.
 8' 1
*! 
!" K 2
'!,
 
* I)
.(/6
!  $ $ 
: 1!  3
 " $=   

() >!
/6
!

   2
() >
!
=
() >!
/6
!

 8' 2
() >
!

 >
E
/6
*
2I   0
  <=
.1
*! 
9!
2
T/

: , ! - + .& 
&* &0 3 (568)
: (158) 0
+.!6 <.! *!  *0, 3 30 
 1.5  3 ;  
. & 2 1.08  -6
1K0K
.&

 
   .
.>!

!
  .
: *

K
 +
×  
; = &

 
 ()
&
 2700 = 60 × 30 × 1.5 = H
: 

&, ()
9
= 
( 96500
2700
= 1.08
3 × 96500
 357 
3 × 96500 × 1.08
115.8 = =
2700
: (148) 0
+.!'
1/ *!  16 3 15 
 2  3 ;   I &
.+!'
-6   . &2 1.2 6 193 

N!
: *

. &.21.2 =  J 193 = J K 60 × 15 =  J  2 = 9 : 9

Q=(
××9
=
( 96500

: 3
= ( =  9
& E"

193 × 60 × 15 × 2
3 = =(
1.2 × 96500
3 = +!'
-6 
: (158) 0
(II) 8. 
9 ='
9  *!  16 9" 3 
 
:   
" ='
 &20.555  L6 1

!" !>
.&

 9 1

 ()
. 5
8 
! ()
.*! 
16 

 (C)
(64 = 8 !
 108 = ='!


!
)

 358 
: *

108 = J 1 = ( J &2 0.555 =  J K 60 × 60 × 3 =  : 9

×H
=  

16 &3
 E" ()
( × 96500
1 × 96500 × 0.555
&
 496 = =H
108

='
:6 ='
!
= = 1
8 
:6 8 
!
8 
:6 × ='
!
= 8 
!
='
:6
32 × 0.555
&2 0.164 = =
108
×9=H ( C)
496 H
 0.05 = 60 × 60 × 3 = = 9


: +
&*
! - (668)
:    K / 6 1/
*! !

:  &
' .1
+.!'
.= D / ;
 9 +!'
3
1/
*! 
&,
+!'
S0  ) $!  9

   13
+!'
 > 13
O
.> &,
8 
&, D 8 
3 H

*K N!" *>
 

.8 
9 *!  9

   13
8 
 !,!

 359 
: ("$+ !  ) ( ()* .2
,-)
 
+"  !  ,<  .8 ,:   , =8 01 (>


A ; ,1<B" '3" '"   'C ' * "


 ,>   ?" @-
   ,       ,  % !
+ ,  

! " E
   '< 6
 5   ,"-" :D

C ,:   % , 


.  /3-
: 1!  0
!" &
.> N 0
  5
+!'
&, ()
. -0   5
+!'
&,()
.N 0
  5
+!'
S0  9

  (C)
.
 . +!'
0 &  * 
 '= 9  * ()
.H
F 3
:  
 $%
=%  " .3
&.>
 9 +.!'
E. C ,. 16 1/
*! 
&,

9
E &
 !
 9 +!60
E >,
 &


.&>
A
: 7!"
7!
/' (768)
: 1/
:6
(" (1
. &
/&20.000124 1/
N/6 -6
1/K +!6 .
Q /6
N! 1
+!'
<! *!  16 " 
 0.3 N;   " .
:6.
. . 
" &20.7128 9 -6
1/K
Q 5
N+   +'!

1/

 360 
.!
.
 ,.  ( 1/
*! !
5  6    (2
Q ='!
/6

.  I " 1

!" !!  =6 !, !> !!  8  !, (3
.='
.! .6 J 8 
 &20.159  6 
 
.='
 8. 
. *
/6
!
A $!" !
 16 

.1

!" 108 J 31.8
. 8. 
.3  ( 
 0!
+0
(F
1  (4
Q N6 2
/ ;

$/ *!  
16 S0     " D  
$ +2 $ ; " (5
.) F
!" $ 
.
1.6 1/.
*.! 
F
1!
7!

K +2L (> (6
.

: 
   (7
:  I " 5  '
 . &

 .
." 
 0.20 N;  -
.7/ 8 
 0.5 N;  -
: * (8
×8×9
=
4 × 96500

= .
4 × 96500

. ×  × 9 =  

 361 
7/. 8 .
CuSO4 8 
9
1/ *!  *0,  2  (9
:  
.&

 9 1

 ()
.5  '
 9 1

()
.7/ 8 16 
8 
9 " (C)
.63.4 8 !

!
 I 8 !
1/
:6
()

 362 
‫ﲤﺮﻳﻦ ﻋﺎﻡ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﻮﺣﺪﺓ ﺍﻟﺜﺎﻣﻨﺔ‬
: #  4"

: 

9  
 9 !>
 * (V" .1
 .
 >
 A
"  * +,  A

:6
 
'
 +2  1/
*! 
  Z
1

 B=

.1/

: +0
 4"

Q 1! 6 * +,  ) 1!" <@= .2
1. 3HCl + HNO3 + 3CrCl2 3CrCl3 + NO + 2H2O
2. 2KClO3 2KCl + 3O2(g)
: % 90"'
16 -
*
 *+,
*
<= .3
1. 2FeCl2 + Cl2 2FeCl3
2. Zn + H2SO4(dil.) ZnSO4 + H2
*.! 
!"  2I " (',
H
E +
D   <= .4
1
90"'
1  0
   (',
E
*! 
1/

.) " D 
: >
0
 4"

: 1A 
*!"
*. 8. 
9. *!  " N>" 
I 
*!  &  .
.
 NF  *! 
  &O
 8 
 
9.

 . !
2
!> 3
9

 + .
.*>
/ '=

 363 
.!
  ; W' & +
H!
E *!  " .9
.
16 N3 (OH-)    &O

.>
." E
+ ' (',
H
E *!  " .D
.
" E',
: 9 
 4"

.3
." & 1
90"'
<= &K  *  !, &
 <=
.

 2

: 7 
 4"

: 1

*"'
16 , N   A "  .
MnO2 + 2NaCl + 2H2SO4 MnSO4 + Na2SO4 + Cl2 + H2
: 

9  9
16 9 
* A  " G2   .
S2Cl4 , Cr2O72- , VO2+ , MgCl2 , ClO3-

 10 N;   I " 5  '
 &

 
  ..2
Q 9" 8
. * 1/
*! 
 Al2O3 &
)   " 9!!  .
.    3 9K   L 

.  &.K  Q  
"
16 &2
 &
 C *   .i
Q &
0
1/
:6

 
 2

 !" ">
2) *"' .ii
1.6 T. 5 .

 1K ! 1  . 
 1K
Q  
"

.2
 .
*  0
  5
) 1K
5  6   .1 / .
.(/6
! 
 8'

 364 
*) 16  1

!" !> !!  !, 16 1/   .2
9. L6 ='
9  *!  K
16 (II) 8 
9 *! 
8. !
:6
 I 
='
! 1 6 8 
 &20.125
Q108 ='
 31.8
: 7!"
 4"

. 
9 ,
 
 0
1/
*! 
/ 6  .1
.0
!" &
Q 1
*! 
  / ;
 &,
8 
3 !" & ( .2
Q 1/
*! !
) 8 F E6  K0K  .3
H.
E. 1
!  *!  " *!  5
36  
 9K .4
.$ /

>

: 9"
 4"

<.= J 

>
 2+ *  1/ *"' D E 6 .1
Q $2 A "  >
5
.&>
– 2
()
.!'
– !
()
.&K!
– 2
(C)
.2
– !
()
.2
– &
( )
90".' 5 I 16 T 
 A (MnSO4) +2
9 <!  I .2
.A ." 16 D  5
B
  J KMnO4 &
92
Q (* +, & ) 

 16 N
D   Q +2

 365 
$0." *+, 1

 $+, $0" A

 : 1

S; .3
.$ -
: & :  0
 4"

.$! 
* *! 
> &
<!
1/ *!  *!  " .
8. 
9. *.!  *.!  " N>" 
I 
*!  &  .
. . *! 
&F   &O
 8 
  *
.

>
" 2) "> N" T E 
!
1/
*! 
.C
9. +. . . 9.
9. +   &O

.*! 
16 *

 366 
 367 
‫ﳏﺘﻮﻳﺎﺕ ﺍﻟﻮﺣﺪﺓ ﺍﻟﺘﺎﺳﻌﺔ‬
‫ﺍﻟﺼﻔﺤﺔ‬ ‫ﺍﳌﻮﺿﻮﻉ‬ ‫ﺭﻗﻢ ﺍﻟﺪﺭﺱ‬
‫‪369‬‬ ‫
 ‬
‫‪370‬‬ ‫ 
  ‬ ‫  ‬
‫‪377‬‬ ‫    ‬ ‫ ‬
‫‪383‬‬ ‫   ‬ ‫‬
‫‪389‬‬ ‫   ‬ ‫‬
‫‪397‬‬ ‫
"!     ‬

‫ ‪ 368‬‬
‫ﺍﻟﻮﺣﺪﺓ ﺍﻟﺘﺎﺳﻌﺔ‬
‫ﺍﻟﻜﻴﻤﻴﺎء ﺍﻟﻨﻮﻭﻳﺔ‬
‫‪Nuclear Chemistry‬‬

‫‪: #$‬‬
‫

  
   
   ‪:‬‬
‫‪.    ! "#$! %
 .1‬‬
‫‪:  ( ) !! " $!  &' ( .2‬‬
‫‪./    "#$! /
.&- !  (. /,.   / . * + /‬‬
‫‪.0!   1! !
! 2 &- !  (.  .3‬‬
‫‪ ! 3 4  (   3   ) ! - 5 6   ) 7 8 .4‬‬
‫‪.&-‬‬
‫‪.  )7 $( 2 0!   1!  &*9 :  &' ( .5‬‬
‫‪=)   ) <! ! 0 /. #!
5( ! * + ! ;  .6‬‬
‫?  ‪.(  >  -‬‬
‫‪.4  @ $( A
 &  .7‬‬
‫‪.4 @ $!  ( ;  .8‬‬
‫‪.*   )7 $!  5! %
 .9‬‬

‫ ‪ 369‬‬
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻻﻭﻝ‬
‫ﺍﻟﻜﻴﻤﻴﺎء ﺍﻟﻨﻮﻭﻳﺔ‬
Nuclear Chemistry

:   
  (19)
/=.  (! )
 ! (( 
!  9  %(
/. % !
9
) = ( /= B=- )
 ! ((    3 )  !( B-
C =$ /. 
(   )  (  ).  ! . )  ( ) ( 
= @!(=   ? ! /.  96 ? @0!( /(    ! 2 
.
(! )  ( <! *  # )  @!( /( ) ( 
"(=#( "=  =! @ <! /. 9  %( 
 )+
( %

 D 5 E   ! # 9( )  (7  !*


 F )  @ 3    0
 
 . ! ( )  ! (
 )   #( ! 3 ) G (
@0!   H5    0I(  F
 9.   /(I A

% 

 !  . J .... I(   3 4  9 &- 3   #
8   "(( /( * ! )7 $( ) 0I(  
  !*
(    
 KE . =(    !   D 5 E   ! @ 9(  )  (  
= /=. ) B( ! A
 ! 
 . B( #    !   
.  !  & !  ! " ! : $ % L "(# !   

 370 

 


  



 


  


  
 
 %  
$& (1 – 9)  

: '  (119)


"
=-(  (Rontgen) <(= / !G "  &( "1895 "  /.
M= =I !=(  / 
! ! 9 N $(  /. #! 
= B! # )  =F =! : / 3  G  (X - Ray)
.
  ) <!  *6 ) <! # !
/* =?$ "  +  G & ( ! "  ! @  /

= = (   )  E , 5 (H. Becquerel) @  4  / $
O-! "
5( /. @6$ @   
 . "  ) ! 5
 ! 
<!
.!
! ! G A   P / F  
=070  & ( "( / F   @ ) . ( %
 )(
/=. =B( A
=
 )  D ! #!< A( 3 )  F ! :
/= " " ! > " β " ( "  " $ I )  F  )! . # (
.  
<Q G 070 & 
 371 
=#. ?= ((  ! (( #    ( %(
/. % O6(
9
=    /. )  (   ( 3 <!  @!(   ( "+!

= 4 = 
(!   /. )  (

  3   #(  !(!


! ) (   <!  8*
 & ( .  /. <! ) 
=! . 2=  #6 -  ?! 4  3 - 4 

 


.)  ( 
(  
(! D 5  8*
  4((
3 (Nucleons) )  ()  ( ) (  )  ) ! 
(
) = :=!<! 
= . =  ( 3  (  . 3  
$!
)  &=(5( 3 (Mass number) =(

= 
=  /. 
<!
/=(
= - D 
( 3 #((

 /. #6 
 -
)
= ! (Nuclide) 
 @  3 - )
 #((

 /. &(5(
* =+ #!<! 
 3 D 5G - )
  + ((
 -
. -
  + (

  (
 - * +  ?!( "(
3 2 3 1 =#((

 3 * + 070  /. <
# 70!. . - ?!
: /(R   (( 3 3
3 2 1
1H 1H 1H
: /(R   (( * + 070  /. L. "  - !
238 235 234
92 U , 92 U , 92 U
1=! 
 

 ) !! ! )
 4  ( . ! !
: /(R   - ?!
)  (

 + ) ( 

 = ) 

 = (A) (

 372 
) ( 

 = (Z) 4 


Z  A = 4 

 – (

 = )  (


: <
# )
   7  8(
1
1H : (1) <
# + 
1 = (


1 = ) ( 

 = 4 


$- = )  (


2
1 H : (2) <
# + 
2 = (


1 = ) ( 

 = 4 


1 = )  (


3
1H : (3) <
# + 
3 = (


1 = ) ( 

 = 4 


2 = )  (


S "  )
   7  8( %! @





") ( " (2 – 9)  
 373 
: * " %  (219)
=(  / )  @(  !  99  ! &( "1930 "  /.
=!  = ( /.  ! ) !< @( :!<! ! @   !*
(  
=(  9!
 % O6( ! . )  &(5! % )  )  (
4
"
5(=! =( & ! ? #<  #(. !
 3 2 He (4) "# +
: / +    ! ) !< @( :!<! 3 )  @( . !
. ( 2 + (  2 +  ( 2
.  ( 
 0.001098 = 0.000549 × 2 =  ( 2 (
.  ( 
 2.014572 = 1.007286 × 2 = (  2 (
.  ( 
 2.017330 = 1.008665 × 2 =  ( 2 (
.  ( 
 4.033000 = + ! ) !< @( :!<!
) !=< @=( :=!<!  8 $  ( /. H9 
% .( & ! ? #<  #( "( /(   (  + !
4
: 2 He "# +   /. H9 N
.  ( 
 0.030397 = 4.002603 – 4.03300
@=( :=!<!  @9( "#   99 (  / H9 
.  ( 
 0.030397 
9!   # ! ) !<
S   ( /. H9     ! @T
3 =! "< /. 
! ! M 9! / 
! (  .I! U
! !
)+
9 . "
 E @((   F 
!6 "
 ! 85(  
!  !
.   & ( 1! ?(#( )
 # E   ($ 9! U
! 
= + (Albert Einstein)  ( )  "  D
 "1905 "  /.
/=. @9 . ( 0 "< ( @+(    6  M LE #. @ /( 
 374 
/=. "< ( V !# ?!( < (( % (! "< @  :  + 
= =  /=. "< ( @0!( /(  "< ( 3   
."< #(! (  ! 5W : 4 )     D 5 ( #E  . 6!
@=((  ! "< ( I   ( X. !   ( &-
9
: (R  7    E
6   1 ! × ( =  
E = mc2
3 (" < )
) ( m 3 (@< )
)   E @0!( A
.( 0/ (! )
) 6   c
- D
E  ( ! (    7 # M*  !6! E
1=! )  1!<( ! Y(    ( /.  -9  -(  ! . 
= !=( .= @5
#6 1! )   ( /(   4  #6
1=! =+ )   (  T!   / 4  (    
.
 @!  ? @5
#6
/= D=  4=  (    O6(     9!
.4?< /. )   * !     !  ! !
= ) !  ( /( 9 I  F E   9! 
9(
/( (= #  =<( D   ! !( &(5! : ! / #6 () )
 ( . 0I( 

 D9 : ! 4  ( D  A 3 .I!
. #6 !  . !  )  ( !
 
  D9
/( ( # . ( D  /  4  ( D  A
 'E
= L=! =  (   ( D  )0
9. .  @5
# 0 
. /<! (   /( ( # . ( E % D? 3 ( 
 375 
: , -" + (319)
:  ( )  ! @ -  < (5 .1
:
 - )  D 1!<
( /.  (! /=< .4 

 /.  (! / .( /.  (! /


.
. ( /. $(5! /

  - 4 


. /. ) ( /=<. /. )  ( / . /. )  (/
. /. )
/

:  O < ! 5R +


16 17 16 17
X .
X .=< X . X .
7 7 9 8

:  Th " 0   /. )  (


320 .
230 .=< 140 . 90 .
: 
  * 9( AY - E AX - @( /
Z+1 Z

! >  8/


( "< 8/=< $ "< 8/  (  (/
=(  =( . .%. 55.85

    ( ' )! E .2
=  %= =!  .%. 1.0087  ( ( .%. 1.0072
. 56 Fe

    4  (
26
: =* 5   " ! (I5) ! -   " ! (O-) ! 16 .3
. $ @6.  ( ( /

 L< 4 @ $( <( -    @5


) ( 

 B( /
. * +
 376 
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻟﺜﺎﻧﻲ‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺔ ﺍﻟﻨﺸﺎﻁ ﺍﻹﺷﻌﺎﻋﻲ‬

:     (29)


@ $() /* !    &(5
! / F    +
9
  = ) =<
/. B(  0I(  70! / F   . 3 4
 (/* !
1=!  =  =- #
=!
? /( * ! )7 $(   /. A
 !
.! D
! (    ) <
/. : $( 
 =  / =F  = =
!! @*G
  O'6
9
/=. .  9(=! >   D /* 9( @( <( A

! / F
=0  (! %( 4 Bi83 A!? ! @90G )  D @ Z. 1 
 = D= = @0! ! A A .  9(! > D 3  (  83 !
84 = 4=(( (Po) "=    70!. . #( E 4
T / E
  = =! 3  =(  88  (Ra) "
     4(( 3  ( 
. / E   ?!(( -  #!< / 3  (  92  4((. " 
=$ = A = L "
  / F   Z. 3 

!  0! 5 Z.
2+
= ! (He "#       ) !< ! (( # )0 /()
.  (= =(  "=
   ! L! $ "< @! . "
   
 % ( (2 + 2) "
     )  ( ) (  !

  
B!
? =B    /. 
<! ) ( 

   3  (  86  4((



= A    -! "
   D(! /. B(   . 
  @
.("
  ! @! / @< 8 10 × 4 /)   ! @* 

 377 
/* =!  = )
! # 
!     ( !
: 
 .I!
226 222 4
88 Ra 86 Rn + 2
He
(  )

(

  

G @< ! )
!  @0! ?((  <
=G  <  226 (

 7 
! /$. .  (!  < 
 88 4 

 3 #! !G  <  (4 + 222) 4  


! !
. #! !G  <  (2 + 86) 4  G  <
   = 3 8 = @ 0! /.
 ! 0 !! 9  3  ( 
! (
  Y(=(. =(  =#! A "0 #( /.   ( @9((  ! ) 
: $.
3n 31 1
16 S + 10 n 15 P + 1P
@ . (  E (p) &   ( E (n) &  ?!  A
. (12 –   M 9! )   9(
 4 ( ( (   ( !
=! V  $=- 4  L 4 

 Z.   @!   (  +7


= . 
= 4  L 4 

 Z.  3 


 <!  L. ( 
: 
! /.  ( ?!   +7( %
1 1
p  n
1 0
:     "
 ./  (129)
: / F   !#!  %  
<
9
: () 0& & 1  (&
"=#   = = 3 $ "<    ! A    /.
2+
1=  =
=9$( 9  # . (He )  ( (   (!
 378 
3 (
 
9! @9 4 

 7< 
9$!  (  . #( ! ! )

  E "
     @( . )
 1  
9!   /(

 @9 !
: % O6 $  A  
226 222 4
88 Ra 86 Rn + 2 He
(! )

( 0  1 ) ( 3 – 9)  

0 2

: ()  & 1  ((


=E  = = /=.  ( @(  *. ! / F    
= I   ( A  /. (  9. 3 (   (
Z=. / =(  3  B &$5 "<  (  & ! ! . (  !(
+ =$(  ! 3   /(

  +!  - 0T    ! 


9.
= .
= 
 
9!   4 


?  /. Y(  (  
==# 3 =-G   /(

 M$ #    @(  ! E Y( 


.=-G   4 

  
 
 
9!
? 4 

 379 
A =    E @( 4 Pb H -  1! + 5I % @ 0!
: (R 
! % O6( ! A!?   E (! ( 

210 210 0
82 Pb 83 Bi + -1
e

= @! (  () ( "< ( ! 3 4 

 E + 


 /. (1+) <! L( 4 (  & 6 ! 3 (1) 
[(  
.4 


 =E 9(! > +  ) ! /. B( ! :  !(
@=( @=7 &  ! #+ E 4
T !! 3  9(!  E @- "(
./ F
:     ("
34
(229)
=( = $  A   9.  - M /  @( E
=+ / = @( "( 70!. /    ! D 5 : %  
: $(5! 8  A70 "
207 203
i. Po Pb + 4 He
84 82 2
207 207
ii. Po Bi + 0e
84 83 +1
207
iii. Po + 0 e 207
Bi
84 -1 83

/. 3 H - E " @( $ 8*


A( @G @ $( /$.
%=  (= E "  /. (  @( A 0 / 0  $(
.$(5! 9 
0
e
3 (+) =<! (  4 (+1 )  (? A / 0 @ $( /$.
1 1
P n + 0e : (  @( <(
+1 0 +1

 380 
, 5  *
 )  (
 G <( A
 @( Z. A 0 @ $( /. !
/ ( G !  & ( .  (    Electron
capture : 1p + oe 1
n
+1 -1 0

4 = =<(  


 (

  A 0 / 0  $( /. +7

 
9! @   <(  
 4 

  3 - 


 (


.-G 
 4 

 

:  5 -" + (329)


:  ( /  @( )  !   @ /. A 4 "< : ! (1)
i. 238U 234
Th +…………….….
92 90
234 234 ……………….
ii. Th Pa +
90 91

226 222
iii. 88
Ra Rn + ..................
86

: (R )( ! @ ! Y(  ( (2)

238
( "< 92 U
9. /

. $ "< ( ) !< ! !< 234


90 Th
9. /

.(  A  $ "< 23892 u H -(! /=<

. ( 209 P 


  /

84

 381 
:  ( )  ) ! O6( /(R @
< @! (3)

      



   

   
17
8
O

16
8O

37
17 Cl

 382 
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻟﺜﺎﻟﺚ‬
‫ﺳﻼﺳﻞ ﺍﻟﺘﺤﻠﻞ ﺍﻹﺷﻌﺎﻋﻲ‬

:    (39)


3 
=
< 
 E @((   E 9(! > + 
 @(( !

@-( ( ! !((  6 @(( #Z.  9(! > <(  
 )  E
. 9(! 
 (( !
 #( # E !<!
( (  !(! / F   <( (( /( )
 !<! E
./  @(  !(  9(! 
 ( E  # /. 4
T 4
@7 A70 E   3 / F @(  @7 

<(
: ?!(!
238
/=#(( 92 U "   
( /(  / "
 – "   (
206
. 226
88
Ra "
     ! 82 Pb H -  
. 238
92
U 206
82
Pb
:  ( )5 1(  
! ? / (    ( . !
32 = 206 – 238 = (

 /. H9 
9! .1
) !< 8 = 32 = ( /. H9 
9! = 0! $ ) !<


4 4
: 
!  $ ) !<

 &6
238 206 4
U Pb+ 2
8He
92 82

82 = !  < /. 4 

 .2
92 =   < /. 4 


10 = (β) ( ) !<


: ?!  
! 
239 4 6
206
U 82Pb + 8 He + 6e
92 2 1-

 383 
=! 
 
 
9! 4 


? ( "< A  ' "! !
. ( 0 /(

 @+
232
H =-   /=#(( Th " 0    
( 3 " 0  ( )
82 208
90
Pb

232 208
() /. )5 M$ : (  Th Pb + ……. + …….
235
90 82
207
82 Pb H -   L(( U"   
(3 "( –"   (,)
92 227
235 89
Ac (    !
207
() /. )5 M$ : (  U Pb + ….. + …..
92 82
( =B() ?E # A
( @(( /( )
  @7  ! O6(

= =! @ /. B(   ( ! . (



  

G /.
L=0! 4= =?F  =9 / F @(  -! /(

 4 
: / ( 5!

A A
MZ β¯ Y Z+1
 ‫ا ث أ‬

A-4
X
Z-2

@=( 8=*  =! 4I= 


 @(
 L 5!  ! O6(
=! @ /.  4 

 /. !E ) B( E


9 % Z.  ! / 
:  ( (  (
 9 #!+( ) B(  /(

 4 


 384 
:  & 1  (1)
.(

 /. 0T  (i
.
 
9! 4 


? (ii
.
 1 ! 
9! 4 
 @
< !  
 O? (iii
: 0  1  (2)
.  
9! (

 @9 (i
.0E 
9! 4 

 @9 (ii


. ! @
<  E 
 O? (iii
:   
(139)
  =E   9( <
/ (   4 / F @( @
! M 9
@=( "?7= !?  &- ! 3 (Half life) &- ! ! !
. + ( &- @( "?7 !?   D /-G

 &-
!  . )
 ?!! * ?$ )0 ! &- ! (
! . ! ( # - !  ! 0! ) !<

 + &-
@=(  = = /2 3 + :  @
( /1 :&- !
*.
=#!. 3 -9 @     ( $( * + &- ! ) $(( . +
=- = ! #! 3 ) ! 7! &W E L &- ! @- !
. 0 ! ?< E @- 
<
1
(t 2 ) ?!   
 &- ! ?!  : 6

: * + 2  ( 0! (


238 234
U Th + 4 He
92 90 2

. 9 10 × 4.5 = t 12 &- !


232 228
Th Ra + 4He
90 88 2

 385 
10
. 10 × 1.41 = t 12 &- !
234 234
Th Pa + 0e
90 91 -1

. ! 24.1 = t 12 &- !


216 212
At Bi + 4He
85 83 2
4
. 0 10 × 3 = t 1
2 &- !
: 
5

219
# &- ! "< 0.008 ?( Rn 
  + !  : (19)  5

86
1
S  0 12  !
 +  ! 9(  ! < " . 0 4 4  t 2 +
: 
219
:  (  
!  9. Rn 
  + @(
86
219 4
t 12 = 0 4 3 Rn Po + He
86 2
3 = 4  12 3 + # &- ! 3 @0!(  0 12
E @(( (
 &- !  (.) 0 4  !
 +  ! "< 0.008
:  4 3 "< 0.004
 0.004 = (0.5) × 0.008 =  




    
3 0.5 × 0.5 × 0.008 = &- ! /( (.  !
 + ! /9(!
"< 0.002 =2(0.5) × 0.008 4
0.5 × 0.5 × 0.5 × 0.008 = &- ! 3  !
 + ! /9(!
"< 0.001 = 3(0.5) × 0.008 4
=! =070 @=0!( !?  (. /)  0 12  !
 L / 
."< 0.001 L! 9( ( + # &-
:  H5(  !  !

(0.5) × + ( = &- ! (M)  (.  !


 + ( ! /9(!

 386 
=#? H9 ) ! 3  ! ( @(( ( 0 12 4)  ($  /. L 4
:   ! !( &-   (. @

"<0.001 (3)  (. "< 0.002 (2)  (. "< 0.004 (1)  (. "< 0.008
:  7  9(! (  !

(0.5)  - ( = 9(! (


) ($

 = M A
1
"< 0.001 = ( )  0.008 = 9(! (
8
:  7  9(! (  !

(0.5)  - ( = 9(! (


(&- !

) ) ($

 = M A
0.001 = 3(0.5)  0.008 = 9(! (
: 9  # @ !
(3 = 4  12) + # &- ! 3 @0!(  0 12
L=(( '
=<  ! 50  !
 3 " < 12 L(( 1! + : (29)  5

. + # &- ! N " "< 0.75 )-


 (.  !
 3 "< 6 O-( G &- !  (.  !
 "< 12 :@
1.5 O=-( 0 0 &- !  (.  !
 3 "< 3 O-(  0 &- !
."< 0.75 O-(  &- !  (.  !
 3 "<
4 = &- ! ) (.

 
&- ! 1  @0!(  ! 50
" 12.5 = 4  50 = &- ! 
@( / !? = &- !
&- ! ) (.

 387 
: 1 5 -" + (239)
!. 
 &- ! &  ! )  D /  @( @
! M 9 (1
"= . "  5 4  Bi )!? + &- !   E S &- !
S  ! 20 /6!
 +  ! N! 16 ! 9 N!
= =( =!  0 20 + # &- ! "< 32 R L(( + (2
: +
S 9
 !
 .i
S A0 9
 ! @ .ii

 388 
‫ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻟﺮﺍﺑﻊ‬
‫ﺍﻟﺘﺤﻮﻻﺕ ﺍﻟﻨﻮﻭﻳﺔ ﺍﻻﺻﻄﻨﺎﻋﻴﺔ‬

:     (49)


/ =F  =  
  ! 9  M
 /. % O6(
9
= () B() )( ) 
9 . 5W - E 1! - @
=- / =(   * 9( A
( 3 / F   &' ( 
 /. )
 /(

 .   -  )( A
E  )#<(  !
#<  E . #. "(
/=. O=< =! "1919 " 
.  L " ! @ <!  /. ; < @  
=$ = =E < ( 2 ( "( A . < E < ( @(
8=( =$ ) !<
 < (    9(( A     .
!
17
: O <G + Y(    ( 
14 4 17 1p
7N + He
2 8
O +
1

@= = #!  -  )( 0! !



 % 
30
:  = ( P $$ + Y( $ ) !< 1! "!G @ $( : @ 0!
27
Al + 4He 30
P + 1n
13 2 15 0


=  7*6 )7 $(  @0! ! Y(   @G > /.
\=6 %  $(!    $ ) !<  A
  ! 4 "
-(
:  $ "< A
] / 3 #$   "< #( 9!
    "<
"=+!  O=6 =! .      ! "
-  < )7 $( !
. #( /.  0 A
(  
)  8 (5( $ ) !<

 389 
: (Nuclear energy)  %  (149)
 =  =E 
= = =! 9  ) 9. /.  F )9
9
A =
=. 3      ! @* 
A    -!  / F
226
 
=9! =     A( Ra "
  + !
 @! ! $ 
.@< 8 10 × 4
=  /. "( / F    6 ) ( ( 16 ! Z.
& = !    
< "#!
-!  @- ! LZ. L* 0 /. 0!
=  = @=-  !#! 
-! @0!( )- /(     R
=  = @=- @0! ! ) !
5( - 5 $(5! ) !
5(7
."  @
!

 /. *  #
)!
5(= #( 
= /.    ) !
5(  &T! ! LK KE
=(  9Z (19451939)  0 !   )  # /.  !
!  !
5(
=! @!  !
 ('
 ( (   /? < !  /( ?<  ( 
.( ?< /.       0W )?
" =  =!G  !
 LE @-( !    9  . )
!(
235
%( "9( "0   ( H(!(  #! 92 U "  +   ! "1939
4= ==  @(  & ] 3  = 9(  (! ?< E 
=# A
 /( G 
! ( ! @    Y( @( :!<! 
= =( ! 3 0!   E ( /. 8 $  @(
 . 
= ( /( #E  F 8 /(  ( 
! 8   0!  
@ = ! @ E @((  ! (  (    (   7
. 

 390 
* "  (4 – 9)  

6   1 ! × ( =  


(6   c 3 ( m 3   E @0!( A) E = m c 2
- 5 
<  
9! ( 0/ (! 8 10 × 3 = 6  ) c  !

A  E 4
T   E ( ! @*6
@( Z. 3 L ( "( !

.  ! 
< @* 
3 =!*7! & =+ /. / @ $(  4  A
E !
3  = ( #- -(! <(   A
 ! L  % /. 
 
 "9( <(  )  (  3 )  ( Y(( #$  ! Z.
3 (... "= @) 

< )   

< )  D  #- -(!

.@(! @ $( @ /.  ) ! @-(( 
3 =*  ) <$  ((!  )  ! 0!   A
[(
=*! ) <
 ! 7! 
 E @-(    ) <
/. @*  : $(  1!
7* =  !
=( A
[( ) <$  @0! Z.  . <$ A
 9   !
 (   !
!  5 ) 0I( % 0T( M  65G  /69(
= A
=
= A! 4  : F 0 ! %  ) *  0 
= =9!  4= = =! <(  <$ 
9( . ) <$
=!  ! <$E ! 9!   !  9! @0! . (Megaton)
" <= 50  4
T . <$ 

 (( ( /070) (TNT) 
!
.  ! * # !  87 E 235 U ! 9.

 391 
:   0
 (249)
239 233 235
Po "=( U  U "=   /. "( !

. .  !
!  0W 4
$( ! )  M$ /. 3 @(! @ $( A
 A
 0 ! @ ?< @75 9!   /. "( !  ! & + .(
 =!  !(=(
@ !?  (. @75 8( A    <$ A
( /(
%=  4 @ $! " 8 .
$! @! , (F ##<( 1! (1  )
=9!   ! 
$(7 4  /. "( L. A
 4 ? #<
.@ $(  !

!(!      ) !    @ $!  L ( % 
=# @(      Y(( #!< #G )?  ? B  "$ 8 ( 

= =9! E 5  9! ! 9 1.
 @  B6 )( 5 E  !
: .
= = "
5(=( @*  E  ! 5 @( A 2$5! B6 )
.()  () /*  # ( )
! % ( 1.
/. (9!  5

*  0
 (5 – 9)  
 392 
:    "$ 6 0
7"4&  + (349)
: "4 "
& ! (1
= 9  $5(!  0G
! 
! 5- ! ( (
 =   =+ =! ) 9( " ! 
 ) (  )  6
 =0E ) =
 0 ! 2 G /. 5- ! 
9( ( . / F
( "
 – "   /. 70!. . &- ! "#$! 8( " !(7
206
= /.  (! 5- /. "  " 5 !6 Pb H - 
<
238
&=- ! . ! . U "  / F @( /* # Y(  L 
 "   < E H -  #+ "?7 !?  ! " 
." 5 
! 5- ! ! ?
: 8 
 "
& ! (2
/ F     + "
5(   !! 6
! ! 
9( (
14
 ! &- - ! ">   . 1! C   +
< %
 =! . CO2 I  4< # /.
<( L! *6 !  E +
, !
 <(  !(   #+ 
E 
 ( (Cosmic rays)  G
: (  
9. #9  ( 1! < ( 
14
N + 1n 14
C + 1p
7 0 6 1

=! =!   !*


 - 4( 4< #  % !
/=.  =65 ) =(  L!
5(( 4 14C   +  4(! CO2
14
C 5  & ((  65 ) (    & ((  . /*6 @0!( !
/=. H =(( 14C   ! 
( % 3 /*6 @0!( !  #$ (
.  E L( <( (! ) (  <

 393 
14
!
 " < /. C   / F   M   <(  !

=! +$! 5 / F    L( 9!  (5) (  <G
&- ! !! ! 3 Y* ( %(  9! 1! . "$ /.  !
 !?
14
8( . 5 % '(  ) ! /( !?  ($  3 C  
. & 40 E @-(  (   9 ! 
9( "( 9  
: 
 "/ 6 9 8: 
4 (3
! 

(! : : - ! 6 ! 9 ) @75  ! !(
=#  =--5 )!!-  )7 $! /.  ( ! &* 87Z * +
= &=  =(  !  0
 ! * + ) !
5( ?  !. . 2 B
) !
5(= 1=! /=! A ) <! /. ) !
5( 3 #<7 2 !G
.

(!  -
: ;2  <"
, ! #   2
9 
 "/ 6 /&
"=< =! =-! ?< 2 (    " G < ! !
0I=(( . !
! ! # @- "( /( ( ! < ) G ! )  <
) = < "=+( L= E 3 : F   -!  ! )    <G
!= <=G  ! !  -! <Q  ! 9  L#<( : F
. -! <G   69 "( ! : F 0I( !
131
? ( 4 I
 +  
 
B    ,7 !
9
= L! A( 4 1! 60Co )  +    "
5( . 
B  /.
3 ( =!) "
    ,7 % <Q     (5 
9 ) ! <
32
. 6 2 B # P $$ + "
5( !
15
/=. # !( / @ <! /. ! ! * + ) !( 0 !
1= ! =. ! "=< /. "
  

! 70!. 3 2 !G H5(

 394 
=! "=<  =Z %= 3 4 
 ? #< /. 2 !G   -! ?<G
"=< @7=5 +    ( "0 / F   4 - !  B-
99
)  !  - /. 5T Tc "(( +. . : P &  ? #< 
<=G = L(  E / (  ( 3 "<  05 " G 8 ! /. ? ((
201
)7=6 /=. Tl " 0 + H -(! A
 . " G %(  -!
? =#< /. 2 ! 8 ! 9(! - O6( 3 !
 G /. 9
.1! + % H(!(  #G 4 

:
 1  2
9 
 "/ 6 
4 /(
1=(( () =
) ) 9( E /. *  - ) !
5(  /(I(
 $  ! < /. $  L " ! @ <!  /. 0!G ?  ! . / F
) =(  /. /*6 @0!( !  ! 
  !G 
(! )  
14
@5
 4  
 / 0 /. 1! C   + "
5(   65
@= $( . ) (  /.  65 <G L "9( 4 /*6 @0!( ! /.
 =F =
!  6! & + )(  ! 1!  
 / 0 ? >
.)5 /. "(( !  Z. R "!  ! . <G ?< 
14
A
( /(  !  6  9E /. "  
C   +  

V 1(( * + ) 
  /. !
5(! * +  8 3 )7 $(  #
= =# "(=( /=(  !

( )7 $( ) ! 1(( /. "
5(( #G
.)7 $(

‫أ  ا‬
6CO2 + 6H2O C6H12O6 + 6O2
‫آرو‬

 395 
: =" -" + (449)

; =(< 4 4    O6   ! %(


6 /. .1
. - ! ! 
=! 
$( "( & O6 .    @- D  ! )7 $! .2
S  #    @- )7 $!
= 1=! 238 "  ! 239 "(  @- ! & O6 .3
S  @ $( )
!
. !
(  #(
O6( 1!   9  ( "  1!  .4

 396 
‫ﲤﺮﻳﻦ ﻋﺎﻡ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﻮﺣﺪﺓ ﺍﻟﺘﺎﺳﻌﺔ‬
.(

 /3 .)
 /2 .)  /1 : (R ) -! &' 
:  ( )   2 4 O-! ! .1
.D /-

 &- @( "?7 !? .i


  ! 
$(7 4 F /. "( L. A
 4 ? #< .ii
.@ $(  ! 9!
"(( /(  !

( )7 $( ) ! 1(( /. !
5(! * + .iii
. #
: /(R ! @ 
  !
5( )  .2
60 131 14
Co (iii) I (ii) C (i)
27 53 6

:   @ /. Y(  +  O6( (R  )


! @! () .3

49 0
(i) 24
Cr ………… + -1
e

214 4
(ii) 83Bi ……….. + 2He

59 1 4
(iii) 27 Co + 0
n ………. + 2He

14 4 1
(iv) 7 N + 2He ……… + 1P
40 0
(v) 10K + -1e …………..

 397 
: ! @  $ "< A   
! ( ( )

178 227
i. Au ii. Th
79 90

S (R  )( ! @ /. A 4 "< : ! () .4


226
22
(i) Ra Rn + ………..
88 2

241 24
(ii) 94
Pu Am + …………
1

56 56
1
(iii) Co + 0 n Fe + …………
27 26

89 88
(iv) Kr 36
Kr + ………….
36
: A   
! ( ( )
: ! @ ! ( "< . (i)

10 127
i) 4
Be ii) 50
Sn
: ! @ ! $ "< . (ii)

219 214
i) 86 Rn ii) 83
Bi

 .  0 20
  ! "< 0.0025 L! /9 1! - ! "< 0.01 () .5
. - # &- ! !
 398 
=- =# &- ! "< M / ! + /. L(( 1! - ( )
 ! 80  !
 -  ! 9( ! '
< .  ! 20 / 1!
.(M) !
< . "< 5 /
 = " =! (X) =!7 3  ! -   " ! ( ) !7 16 .6
: I5
.   <
: $(  4 /   
?( (i
. * 9( 1( 90  @ (ii
@= $( =! 9!   !  /* ! @ $( ! 9!   (iii
.(  /.
 @! 4
:  ( )  $(  
! ( .7
2 3
. ( A  H  H  + /( , !
 . 
1 1
27
. ( A  Al "!  $  H -(! .
13 14
.(  A   ( N < (  H -(! . ,
7
4 O-! ! .    ( @( #<! "' ( 6   7 ( .8
S  7   8
: (R ) > $ Q! .9
!(  / 
! ! 9 ....... "
-(  <( "  &( .
.............. # ===(! .......... = ==! := == /= == 3 .......
.............  =P / =  = O=-! "
5(= @  .
=! := 070 # ( /. B( A

 )  D ! A( .=<
................  ...............  ............... /== )  ==F
.............. 
= = /=. 
=<! ) = :!<! ! .

 399 
/=. ) B( ! A
 ! 
 / 4 " /   ! .=
..............
: /(I !!   @ " ! (X)  () !7 16 .10
( ) .   ) <
/. B(  /    0I(  .1
& (  9(! 

< 
 E    9(! > + 
 @( .2
( ) ./ 7( 
235
Pb H -   /#(( 92 U "   
( 3"( – "   .3
208
( ) 82
@
< /. !   ! 
9! 
 O? $  A  .4
( ) .4 

( ) .&- !  4G /  @( @
! M 9 .5
: ( ) !* 9 ! #  ! 1! () !* 9 ( .11

(() 
/ + (&) 
/ +
"
    
 
B   
99
Tc "(( + /  1((
201 60
Ti " 0 + Co )  +
131
I
 + " G   -! <
14
C   + !
 G 9 )76

 400 
-401-
2008/785 :nAX¶¬A ~vZ

Você também pode gostar