अनु मिणका

१
२
३
४
५
६
७
८
९
१०
११
१२
१३
१४
१५
१६
१७
 १

ित ही सांजांची वेळ होती. शाळा सुटली होती. कृ णनाथ पळतच घरी आला. घरी
रघुनाथ व याची प ी कॅ रम खेळत होती.
‘दादा, आई कु ठे आहे?’
‘आई व बाबा कथेला गेली आहेत.’
‘मला खायला कोण देईल? मला लागली आहे भूक. वैनी, तू देतेस खायला?’
‘जा, तेथे पोळी आहे ती घे. ायला कशाला हवी? तुला हात नाहीत वाटते!’
‘मी नाही घेणार. तू दे. आिण पोळीशी साखरांबा पण वाढ. दे ना गं वैनी! ’
‘आमचा खेळ आटपू दे, मग देईन.’
‘मी खेळ उडवून देईन.’
‘दे बघू उडवून? कसा उडवतोस तो बघतो! जा ितकडे.’ रघुनाथ रागाने ओरडला.
परं तु कृ णनाथाने यांचा डाव खरोखरच उधळू न टाकला. आिण रघुनाथाने याला
मारमार मारले.
 ‘माजलास होय तू? पु हा करशील असं? उडवशील खेळ?’
‘उडवीन. होय उडवीन-शंभरदा उडवीन.’
‘नुसता लाडोबा क न ठे वला आहे याला. मी आपली बोलत नाही. परं तु उ ा
सवा या डो यावर बसेल. माझी स ा असती, तर सुतासारखा सरळ के ला असता. पोरांना
शेफरवून चालत नाही. जा, ती पोळी खा. तेथे ठे वली आहे.’ रमावैनी हणाली.
‘मला नको जा ती पोळी. आई आ यावर देईल. तु याजवळ कधी मागणार नाही.’
‘ कती दवस आई पुरणार आहे? उ ा मा याशीच गाठ आहे.’
‘मुसमुसू नकोस; डोळे पूस. मुका ाने जाऊन ती पोळी खा. जा जातोस क नाही? क
देऊ दोन तडाखे?’ रघुनाथ हणाला.
इत यात सगुणाबाई पुराणा न आ याच. कृ णनाथ एकदम आईला जाऊन िबलगला.
तो ओ साबो सी रडू लागला.
‘काय झाले, बाळ? उगी. असे ित ही सांजा रडू नये.’
‘दादाने मारले. आई, बघ कती मारले ते.’
 कृ णनाथ द ं के देत होता, सगुणाबाई याला उगी करीत हो या.
रघुनाथ कोट-टोपी घालून बाहेर फरायला गेला.
‘का ग मारलेत याला? ित ही सांजा असे मारावे का! तू खा लीस का पोळी, बाळ?’
‘वैनीने दली नाही.’
‘ दली नाही का? ती तेथे वाढू न ठे वली आहे. साखरांबा वाटीत वाढू न ठे वला आहे.’
रमावैनी हणाली.
‘आता दलन् ग आई; आधी नाह दलन्. हणाली, तुला काय हात नाहीत? आिण
दादाने मारमार मारलेन.् ’
‘आिण तु ही खेळ उधळू न दलात तो?’
‘पण याला तू शाळे तून आ याबरोबर खायला वाढू न का ग नाही दलेस? शाळे तून
दमून-भागून तो आला. तु ही राजाराणी खाऊन कॅ रम खेळत होतात. आिण काय ग, ित ही
सांजा कॅ रम खेळायची वेळ? काही काळवेळ आहे क नाही? काही उ ोग करायला नको.
अशाने कसे होणार? आिण या बाळाचे तरी पुढे कसे होणार? आ ही झालो हातारे . तो
लहान आहे. उ ा याचे तु ही हाल कराल हाल.’
‘आई, तू दे ना मला खायला. तु या हातांनी दे.’
‘चल.’
आईने दुसरी पोळी वाढू न दली. दुसरा मुरांबा वाढू न दला.
‘ती पोळी, मुरांबा का हशीला घालू?’ रमाने िवचारले.
‘ हशीला कशाला? मी खाईन. तू सु ा बाटशील वाटते ती खाऊन? बरीच क ग
आहेस! तरी बरे , क नवरा िमळवता नाही, रोजगारावर नाही. तसे असते तर नाकाने कांदे
सोलले असतेस.’
‘आई नाकाने ग कसे कांदे सोलतात?’
‘तुझी वैनी दाखवील!’
 ‘तू दाखव.’
‘आधी पोळी खा. भूक ना लागली आहे?’
‘मला पाणी दे.’
‘ याला पाणी दे ग.’
‘वैनी नको, तू दे.’
‘अरे , उ ा ित याजवळच दवस काढायचे आहेत तुला.’
‘उ ा तू कु ठे जाणार आहेस?’
‘उ ा नाही; पण लवकरच जावे लागेल.’
‘मी येईन तु याबरोबर, मला येथे नको ठे वू. तू रा ी जाणार असशील तर मी जागा
राहीन. आई नेशील मला?’
‘तू आता खेळायला जा.’
‘आई, माझा चडू सापडला का गं?’
‘सापडला का ग याचा चडू ?’
‘मी नाही शोधले.’
‘तुला सांिगतले होते क तेवढा चडू शोधून ठे व हणून; तर तेवढेही नाही ना झाले?’
‘मला का तेवढाच उ ोग होता?’
 ‘कोणते होते उ ोग? या पोराचे एवढेसु ा तु हांला करायला नको असते. तो
पर याचा का आहे? थांब हो कृ णनाथ, मी शोधून देते!’
‘आई, हा बघ मला सापडला. वैनी या ंके या मागे होता. वैनीनेच लपवून ठे वला
असेल.’
‘मी कशाला लपवू? मला का खायचा आहे? वाटेल ते बोलायला वाटत नाही काही! हे
सारे याने बोललेले चालते. आिण आमचे मा दसते.’
‘आई, मी जातो.’
‘लवकर ये. फार रा नको क .’
कृ णनाथ खेळायला गेला.
घरात दवे लागले वैनीबाई वयंपाकाला लाग या. सगुणाबाई झोपा यावर बस या
हो या. तो हणत हो या. थो ा वेळाने यांचे यजमानही बाहे न आले.
‘थकलो बुवा. तू के हा आलीस? बरे होते का क तन?’
‘बसा.’
ीधरपंतही झोपा यावर बसले. दोघांची बोलणी चालली होती.
‘अजून बाळ नाही वाटते आला?’
‘चडू घेऊन गेला आहे. रडारड होऊन गेला आहे.’
‘कोणी रडवले याला?’
‘रघूनाथने मारले. याने वाटते याचा कॅ रमचा खेळ उडिवला. याने दले तडाखे.’
‘तो कॅ रमचा खेळ जाळू न टाकतो.’
‘आ ही खेळळो हणून तुमचे काय िबघडते?’ रघुनाथ एकदम येऊन हणाला.
‘तुला हे खेळ सुचतात. कोठे उ ोगधंदा कर हटले तर तेवढे मा होत नाही.’
‘तु ही शेतीवाडी भरपूर ठे वली आहे. कशाला क नोकरी? दुस याची गुलामिगरी का
चांगली?’
‘आिण घरी आयते खातोस हे का वातं य? इं जांचे तर आपण सारे च गुलाम आहोत.’
‘ती गुलामिगरी मला दसत नाही. परं तु तु ही घरात आ हांला हसू-खेळू दले नाही,
तर मा ही घरची गुलामिगरी जाणवेल. बाबा, मीसु ा तुमचाच ना मुलगा?
‘अरे , कृ णनाथ लहान आहे. तू मोठा झालास. तुझी काळजी तू घेशील. तुझी बायकोही
आहे. बाळाला आम यािशवाय कोण? तू याला मारलेस ना? मला रा भर आता झोपही
येणार नाही. ह ली मला एकच चंता सारखी जाळीत असते. बाळाचे पुढे कसे होणार?’
‘मी याचा स खा भाऊ आहे. मी का याचा श ू आहे? तु हांला असे वाटत असेल तर
मी घर सोडू न जातो. सारे घरदार, सारी इ टेट याला ठे वा. मा यावर तुमचा िव ास
नसेल तर कशाला येथे रा ? कोठे ही पोटाला िमळवीन.’
 ‘मा या माहेरी कमी नाही.’ रमा बोलली.
‘तु या माहेर यां या िजवावर तरी कशाला जगू? जो आई-बापां या िजवावरही जगू
इि छत नाही, तो का बायको या माहेर यांचा मंधा होईल? बाबा सांगा, जाऊ सोडू न
घर?’
‘रघुनाथ, काय रे असे बोलतोस? अरे , तु ही दोघे मा याच पोटचे. तु या पाठीवरची
सारी देवाने नेली. एक हा कृ णनाथ रािहला. लहान आहे हणून काळजी वाटते. तू याला
ेम देत जा. आम या भावना ओळखून वागत जा. दुसरे काय? दोघे सुखाने राहा. कशाला
कमी नाही पडणार.’
‘आई, कृ णनाथ अजून आला नाही?’
‘आलो. आई, चडू गेला गटारात. घाणीत मेला.’ दादा, तू उ ा दुसरा देशील आणून?’
कृ णनाथाने ेमाने िवचारले.
‘देईन हो. चला आता जेवायला. आज तुझी आवडती भाजी आहे. वाढ ग पाने.’
सगुणाबा ना जेवायचे न हते या पाटावर बस या हो या. बाक ची सारी जेवायला
बसली. रमाबाई वाढत हो या.
‘जेव आता पोटभर.’
‘आई मागून या भातावर दही आहे?’
‘दही आंबट असेल. दुपारचे िवरजले आहे का ग? बघ जरा.’
‘नाही िवरजले.’
‘ याला ते थोडे आंबट दही वाढ व वर दूध वाढ; चालेल ना रे ?’
‘हो आई. मी आज तु याजवळ िनजेन हां!’
‘बरे . ’
जेवणे झाली. कृ णनाथाने जरा पु तक वाचले. परं तु याचे डोळे िमटू लागले.
‘चल. नीज आता. पुरे अ यास. मराठी ितसरीचा तर अ यास.’
‘आई ितसरीचासु ा अ यास असतो. मा तरांनी पाटीभर दला आहे. सकाळी होईल
सारा?’
‘होईल.’
सगुणाबाई कृ णनाथाला थोपटीत हो या. त डाने गाणे हणत हो या. कृ णनाथ
झोपला. हळू हळू घरातील सारीच झोपली. परं तु ीधरपंत व सगुणाबाई बोलतच होती.
बाळाचे पुढ कसे होईल याचीच चंता या बोल यात होती. शेवटी यांनाही झोप लागली.
कृ णनाथ आई या कु शीत होता.
 २

सुरगावात दोषी तापाची साथ आली. आिण ीधरपंत व सगुणाबाई दोघे या तापाने
अंथ णाला िखळळी औषधोपचार सु होते. गावात आता सवानी टोचून घेतले होते,
परं तु यांना आधीच तापाने घेरले होते यांचे कसे होणार?
‘आई, तू बरी नाही होणार? सांग ना.’ कृ णनाथ आईला िबलगून हणत होता.
सगुणाबाई तापाने िनपिचत पडू न हो या. एका खोलीत या हो या. एका खोलीत
ीधरपंत होते. रघुनाथ या येरझारा सु हो या.
‘आई, बोल ना ग.’ कृ णनाथ कळवलून हणाला.
‘काय बाळ? मला क नाही खूप ताप आला आहे. फार बोलवत नाही, राजा. थोडं
पाणी दे बरं .’
‘आई, मी काय क हणजे तू बरी होशील? तुझी माळ घेऊन जप करीत बसू? राम
राम हणत बसू? काय क सांग.’
‘तू जवळ बस हणजे पुरे.’
‘तुझे पाय चेपू?’
‘तुला झोप नाही का येत? हात बरा झाला का? दुखत असला तर जरा शेकव, जा.
वैनीजवळ कढत पाणी घे मागून. जा, सो या.’
‘आई माझा हात कधीच बरा झाला. शेकवावासु ा लागला नाही. वैनी आपला हात
शेकवीत बसे. मा या हाताला काहीसु ा नाही झाले. तुझे पाय चेपू? मला झोप नाही येत.
मी एकटा कसा झोपू? तू के हा होशील बरी?’
‘आता तू का लहान आहेस? अंथ ण घालावे व िनजावे. वैनीला थोपटायला सांगू का?’
‘नको, मी एकटाच िनजेन. परं तु तु याजवळ कोण? दादा ितकडे बाबांजवळ बसला
आहे. तु याजवळ मी बसतो. पाणी देईन. मोसंबे देईन. बसू ना?’
‘दादा मास याकडेही बघत जाईल. वैनीही अधूनमधून उठे ल; तू आता झोप जा हो
बाळ.’
तू लवकर बरी हो.’
‘होईन. लवकर बरी होईन.’
सगुणाब चा गळा दाटू न आला. डोबे भ न आले. यांनी कृ णनाथाला एकदम
पोटाशी घेतले.
‘आई, रडू नकोस.’
‘दादाचे ऐकत जा. वैनीचे ऐकत जा. समजले ना?’
‘जा, आता पांघ ण घेऊन नीज; बाहेर गार वारा सुटला आहे. पाऊस येईल मोठा
वाटतं. ती िखडक ओढू न घे आिण तू जा हो राजा.’
िखडक ओढू न घेऊन कृ णनाथ गेला. याने आज आपले अंथ ण घातले. पांघ ण
घेऊन तो पडला. परं तु पु हा तो उठला. तो देवघरात गेला. तेथे समई मंदपणे तेवत होती,
परं तु एकदम वार्याचा झोत आला व देवाजवळचा दवा िवझला. तेथे अंधारात कृ णनाथ
बसला होता. याने हात जोडले होते.
‘देवा, माझी आई लवकर बरी कर. बाबांना लवकर बरे कर.’ अशी ाथना तो करीत
होता. लहान मुलाची िनमळ ाथना. भू ती ऐके ल का?

अंधारातून तो बाहेर आला. तो दादा ितकडू न आला. दादाचा याला ध ा लागला.

‘कोण?’
‘मी, दादा.’
 ‘अरे येथे काय अंधारात करतो आहेस? दवा िवझला वाटते? का तू मालवलास? खेळत
बसला होतास वाटते समईशी? वात पुढेमागे करीत बस याची तुला सवयच आहे; जा
झोप.’ असे हणून याने काडी ओढली. याने समई लावली. परं तु पु हा िवझली.
‘आता कोणी िवझवली? मीच का?’
‘वा टपणे बोलू नकोस, नीघ येभून!’
कृ णनाथ रडत िनघाला. तो वरती पु हा आईजवळ येऊन बसला. आई या अंगावर
हात ठे वून तसाच पडू न रािहला.
‘नाही का झोप येत तुला?’
‘आई, देवघराची समई वार्याने गेली. तर दादा मला हणाला, तूच मालवली
असशील. मी का मालवीन?’
‘परं तु तू आता तेथे कशाला गेला होतास?’
‘माझी आई लवकर बरी कर, असे देवाला सांगायला!’
‘अंधारातच देवाची ाथना करावी.’
‘ हणून दवा िवझला वाटते? दादाने पु हा लावला, तर पु हा िवझला.’
‘बाहेर फार जोराचा वारा आहे. यांचे कसे आहे? यां याजवळ जरा बसला होतास
का? यां याजवळ जरा जाऊन बस व मग जाऊन झोप.’
कृ णनाथ उठला; तो विडलां या खोलीत गेला. तेथे दादा बसला होता.
‘दादा, मी बसू बाबांजवळ? तू आईजवळ बस.’
‘तु ही आता अंथ णावर पडा. ऐका जरा सांिगतलेल.े ’
‘आईच हणाली क जरा बाबांजवळ जाऊन बस हणून.’
‘बस येथ.े ’
‘बाबा-’
याचे बाबा वातात होते. याला कोण ओ देणार?
‘रघुनाथ, बाळाला तू संभाळ हो. याचे सारे करा. मी आता जाणार. ते बघ,
बोलावताहेत.’
‘बाबा, मी तुमचा कृ णनाथ.’
‘कृ णनाथ, कृ णनाथ. कती गोड नाव! कृ णनाथ खरे च गोड आहे. गोकु ळअ मीला
ज मला. अशीच अंधारी रा . कडाड् कडाड् िवजा करीत. हो या मुसळधार पाऊस आिण
बाळ ज मला कृ णनाथ.’
‘दादा, बाबा असे काय बोलतात?’
‘तू जाऊन झोप.’
 कृ णनाथ रडत गेला. तो जाऊन अंथ णावर पडला.
बाहेर चंड वादळ घ गावत होते. आकाशात मेघ गरजत होते. िवजा लखलखत हो या
आिण पाऊसही सु झाला. मुसळधार पाऊस. झाडे एकमेकांवर आदळत होती. का
एकमकास संकटांत धीर देत एकमेकांस िमठी मारीत होती?
रघुनाथ विडलांजवळ बसून होता.
पहाटेची वेळ झाली. रमाही आता जागी होती.
‘तु ही जरा पडा. मी बसते.’ ती हणाली.
‘तू आईजवळ बस. मी आता झोपेत नाही. बाबांचे ल ण काही बरे नाही. रा
एकदांची संपू दे. काबरा .’
‘रा आलीच संपत. पाऊसही थांबला आहे. माझे ऐका. नाही तर तु ही आणखी
आजारी पडाल.’
‘आपण टोचून घेतले आहे.’
‘तु ही ह ी आहात.’
‘तू काय कमी आहेस? आपले दोघांचे वभाव सारखेच हणून तर आपले पटते. खरे
ना? जा, आईजवळ बस जा.’
रमा सगुणाबा जवळ जाऊन बसली.
‘रमा, यांचे कसे आहे?’
‘तु हाला झोप नाही का लागली? मला वाटले क डोळा लागला आहे तुमचा.’
‘डोळे िमटायचीच आता वेळ आहे. रघुनाथला बोलाव बर!’
ितने रघुनाथाला बोलावले.’
‘काय आई, काय हवं?’
‘काही नको. यांचे कसे आहे?’
‘बाबांचे बरे नाही. वातातच आहेत.’
‘रघुनाथ...’
‘काय आहे?’
‘ यां या आधी मी गेलेली बरी; नाही का?’
‘आई, तु ही दोघे बरे हाल.’
‘खोटी आशा. आ हांला दोघांना आमं ण आले आहे. मीच पुढे जाते. हे बघ, रघुनाथ,
एक मागणे आहे तुम याजवळ. बाळाला सांभाला. जरा लाडावलेला आहे. परं तु शहाणा
आहे. समजाबून सांिगतले हणजे ऐकतो याचे तु ही सारे करा. याचे िश ण करा.
लहानाचा मोठा करा. याचा पुढे संसार मांडून ा. मुंज आ ही के ली. याचे ल तु ह
करा. रमा, तु या ओटीत बाळाला घालून जात आहे. सांभाळ याला. बायकां या हातात
सारे असते.’
‘कृ णनाथाचे मी सारे करीन. तु ही काळजी नका क .’
‘आज वार कोण?’
‘आज गु वार.’
‘द गु ं चा वार, तसिबरीला हार क न घाल. ाज या फु लांचा सुंदर घवघवीत
हार करा. आता उजाडेलच कृ णनाथ उठला का?’
‘ याला उठबू का?’
‘नको, िनजू दे. रा ी बराच वेळ बसला होता. याला समजते हो सारे .’
‘आई, बोलू नकोस, फार दम लागतो बघ तुला.’
‘अरे , हे शेवटचेच बोलणे. िनरवािनरवीचे. गंगा आणून ठे व. तुळशीप आणून ठे व.
यां या आधी मलाच जाऊ दे.’ सगुणाबाई एकदम मु या झा या.
‘आई!’ रघुनाथने हाक मारली.
‘सासूबाई!’ रमाने हाक मारली.
हाके ला उ र कोण देणार? आईचे डोळे िमटले होते. रघुनाथ खाली गेला. याने
देवांतील गंगा आणली. तुळशीप आणले.
‘आई, गंगा हवी ना?’
ओठ उघडले गेले. दोन थब ओत यात आले. गंगेचे पाणी आ ही सारे भारतीय एक, हे
मरतानाही अनुभवीत असतो. एका गंगामातेचे पाणी िपऊन ाण सोडीत असतो. अशी
देवभ जगात नाही. आप या कोण या देशातील लोकांना वाटत असेल? ही भारतीय
भावना आहे.
‘रघुनाथ!’ पलीकड या खोलीतून हाक आली.
रघुनाथ धावतच गेला.
‘काय, बाबा?’
‘ती बघ पुढे गेली. मीही जातो. सांभाळा सारी. माझा कृ णनाथ लहान आहे. जरा ह ी
आहे. तु ही याचे आईबाप हा.’
‘बाबा!’
‘सांभाळ; रमा कोठे आहे?’
याने ितला हाक मारली.
‘काय मामंजी?’
‘कृ णनाथ तुझा आहे. देवा या दयेने काही कमी नाही. ेमाने नांदा.’
 ‘कृ णनाथची काळजी नको.’
‘ती गेली. मी जातो. राम...’
ीधरपंतांनी डोले िमटले.
‘बाबा, गंगा.’
ओठ जरा हलले. थब पोटात गेला.
कृ णनाथ दोन फु ले घेऊन आला.
‘बाबा हे या फु ल, कसे छान फु लले आहे.’
‘ठे व तेथ,े बाळ.’
‘दादा, बाबांना झोप लागली आहे?’
‘हो.’
‘मी हे फू ल आईला नेऊन देतो’
‘आई झोपली आहे.’
‘मी हळू च तेथे ठे वीन. आईला उठवणार नाही.’
कृ णनाथ गेला. आई या उशाशी हळू च याने फू ल ठे िवले. आईबापाची शेवटची
भि ेममय पूजा याने के ली. कृ णनाथ अनाथ झाला.
 ३

आता घरात रघुनाथचे रा य होते. आिण रमाबाई राणीसाहेबांची स ा होती. यां या

आनंदाला, सुखपभोगाला सीमा न हती. घरातील कामकाज करायला पूव गडीमाणसे
होती. परं तु आता वयंपाकालाही बाई ठे व यात आली. रमाबा ना एकच काम असे. ते
हणजे आ ा कर याचे!
परं तु कृ णनाथची काय ि थती? तो सुखी होता का? आईबापांची याला आठवणगाही
होणार नाही, अशा रीतीने याला वागिव यात येत होते का? या वासराला ेमाचा
पा हा िमळत होता का? या या पाठीव न कोणी हात फरवीत होते का? याला ेमाने
कोण जवळ घेत होते का? याचे दुखले खुपले कोणी िवचारीत होते का? याला काय हवे
नको, कोणी दाद घेत होते का? याला चांगले कपडे होते का? अंथरायला पांघरायला होते
का? पायात काही होते का? याला सकाळी दूध िमळत होते का? शाळे तून येताच याला
खायला िमळत होते का? खेळायला खेळ होते का? खाऊ िमलत होता का? कृ णनाथ,
बाळ, काय तुझी हक कत-काय आहे कहाणी?
कृ णनाथ अनाथ झाला होता. थम काही दवस जरा बरे गेले. दादा जरा जवळ घेत
असे डो याव न होत फरवीत असे. याला खाऊ आणून देत असे. परं तु तेर ाचे रं ग तीन
दवस. वळवाचा पाऊस रभर. कायमचा ेमाचा रं ग तेथे कसा दसणार? कायमचा
ओलावा तेथे कसा यायला?
कृ णनाथ मराठी चौथीत होता. एकदा या या वगातील मुले वनभोजनास जाणार
होती. बरोबर यांचे िश क येणार होते. बाहेर कोठे जायचे हणजे मुलांना आनंद होत
असतो. घरांतून कोण बाहेलावी जायला िनघाले, तर मुले यां या पाठीस लाग यािशवाय
राहात नाहीत, मग यांची समजूत घालावी लागते. खाऊ ावा लागतो. नाही तर मार
देऊन ग प बसवावे लागते.
‘दादा, उ ा मी जाऊ का वनभोजनाला? सारी मुले जाणार आहेत. जाऊ का?
नंदगावला जाणार आहेत. तेथे लहानसा धबधबा आहे. मजा. जाऊ का, दादा? सांग ना.’
‘तू लहान आहेस. नको जाऊस.’
‘मा या नसू ा लहान असणारी मुले जाणार आहेत. आपली गाडी नको. मी पायी
जाईन. सारी मुले पायीच जाणार आहेत.’
‘तू का तीन चार मैल पायी जाणार?’
‘हो, जाईन.’
 ‘जा. जपून वाग. तेथे नदी आहे. फार खोल पा यात जाऊ नकोस. समजले ना?’
‘परं तु दादा, बरोबर फराळाचे हवे, वैनी देईल का?’
‘जा, ितला िवचार.’
कृ णनाथ खाली वैनीला िवचारायला गेला. इकडे रघुनाथ कोट - टोपी घालून
फरायला गेला. वैनी बागेत होती. िनिशगंधाची फु ले तोडीत होती.
‘वैनी!’ कृ णनाथाने हाक मारली.
रमा आप या नादात होती. ितने मु ाम ओ दली नाही.
कृ णनाथाने पु हा हाक मारली.
‘वैनी, उ ा मी वनभोजनास जाणार आहे. दादाने जा हणून सांिगतले. मा तर आहेत
बरोबर. वगातील सारी मुले येणार आहेत.’
‘ यांनी सांिगतले आहे ना जायला?’
‘हो.’
‘मग जा.’
‘पण तू फराळाला देशील ना?’
‘फराळाला कशाला?’
‘तेथे आ ही फराळ क . सारी मुले आपाप या घ न आणणार आहेत; देशील का?’
‘आता फराळाचे कोण करणार? आज वयंपाकाची बाईसु ा येणार नाही. कोण देईल
फराळाचे क न?’
‘तू दे ना क न.’
‘मा या याने नाही होणार बाबा. काही नको जायला वनभोजनाला. चांगले घर आहे,
आिण वनभोजनाला कशाला? वनात जायचे डोहाळे कशाला? घरात ठे वा.’
‘वैनी, देशील का काही तरी? घरात िचवडा आहे. तू पो या व भाजी दे. फार नको
काही.?’
‘मी एकदा नाही हणून सांिगतले ना? पु हा िवचा नकोस.’
‘दादाने जा हणून सांिगतले.’
‘ यां याजवळ माग फराळाचे. ा हणावे बाजाराचे आणून. मला नाही हे नसते थेर
आवडत. हो चालता.’
कृ णनाथ रडत रडत घरात आला. तो आप या खोलीत बसला. आई असती तर, बाबा
असते तर, असा िवचार या या मनात आला. बाबांनी गाडीसु ा दली असती. आईने
कतीतरी फराळाचे दले असते. परं तु आज कोण आहे? इत यात याला एक गो
आठवली. आईने याला एकदा एक पया दला होता. तो या या पेटीत होता. याने ती
आपली लहानशी पेटी उघडली. खरे च तेथे तो पया होता. आपण बाजारातून फराळाचे
 यावे असे या या मनात आले. तो पया याचा होता. याचाच या यावर ह होता.
आईने दलेला तो पया. परं तु आईची ती आठवण होती. तो पया का खाऊन दवडायचा?
हातात पया घेऊन कृ णनाथ तेथे बसला होता. या लहान या मुला या मनात कोणते
िवचार खेळत होते?
इत यात वैनी आली. कृ णनाथाचे डोबे ओळे झाले होते.
‘तेथे बसून काय करतोस? आिण ित ही सांजा रडायला काय झाले? जा, बाहेर
खेळायला, घरक बडा मेला. ऊठ।’
कृ णनाथ उठला. तो या या हातून पया खाली पडला.
‘काय रे वाजले?’
‘माझा पया.’
‘ पया?’
‘कोणी रे दला पया?’
‘आईने एकदा दला होता. मा या या पेटीत होता ठे वलेला. मला याची आठवण
झाली.’
‘आईने दला होता का रे , चोरा! आिण इतके दवस तो रािहला अं? खरं बोल. यां या
िखशातून घेतलास क नाही! खरे बोललास तर मार नाही बसणार. आिण या पयाचे
काय करणार होतास बोल?’
‘बाजारांतून फराळाचे आणणार होतो.’
‘ यांना िवचारलेस का? मला िवचारलेस का?’
‘परं तु हा पया माझाच होता. आईने दला होता.’
‘आईने सारी इ टेट दली आहे. िवचारायला नको का, क काय पयातून घेऊ का
फराळाचे? तुला शंगे फु टायला लागली. आिण हा पया आईने दला हे कशाव न? आण
इकडे तो पया.’
‘तो माझा आहे; मी देणार नाही!’
‘इकडे आण सांगते.’
‘तो माझा आहे.’
‘ऐकतोस का नाही?’
‘मी देणार नाही पया!’
‘तुला चौदावे र च हवे. तू माजला आहेस. लाडोबा. थांब, ती काठी आणते. बर्या
बोलाने पया दे!’
‘जीव गेला तरी देणार नाही!’
रमा गेली व वेताची छडी घेऊन आली. कृ णनाथासाठी ितने कधी खाऊ घेतला नाही,
खेळणे घेतले नाही, परं तु ग ाकडू न ही छडी मा ितने िवकत आणवली होती.
‘दे तो पया. देतोस क नाही? आण इकडे.’ असे हणून रमा याला छ ा मा
लागली. कृ णनाथ के िवलवाणा रडत होता.
‘दे पया.’
‘मेलो तरी देणार नाही!’
‘मर मे या; कसा मरतोस ते बघते.’

इत यात रघुनाथ आला.

‘काय आहे हा कार? तूसु ा लाज सोडलीस वाटते?’
‘तुम या कु ळाची लाज राख यासाठी मला लाज सोडावी लागत आहे व याला मारावे
लागत आहे. याने पया चो न घेतला आहे. मा या डबीतला पया. हणे आईने दला.
इतके दवस बरा तो रािहला? पया दे हटले तर देत नाही. आज पया चोरला, उ ा
आणखी काही चोरील. तुम या आईबापांची, तुम या घरा याची अ ू जाईल. माझे मारो
दसते; या लाडोबाचे करणे दसत नाही.’
‘कृ णनाथा, दे पया तो.’
 ‘दादा, तो माझा आहे. आईने एकदा मला दला होता. या मा या लहान पेटीत तो
होता. वैनी फराळाचे देईना. हणाली, दादाला सांग बाजारातून ायला. ते हा मला हा
पया आठवला. मी वर येऊन तो हातात घेऊन बसलो होतो. मला आईची आठवण झाली.
तो वैनी आली. मा या हातातला पया पडला. हणाली चोरलास. यां या िखशातला
घेतला असशील. आता हणते वैनी क डबीतून घेतलास. वैनीच खोटारडी आहे.’
‘कोणाला खोटारडी हणतोस? िजभेला डाग देईन; नाही ठाऊक! सोडा याला. तू नी
मी बरोबरीची का रे ? मला खोटारडी हणतोस? उ ा तू यांनाही िश ा देशील. सोडा
याला!’
‘कृ णनाथ, वैनीची मा माग. ित या पाया पड; चुकलो हण. असे हणू नये मो ा
माणसांना.’
‘मी नाही पाया पडणार. माझी चूक नाही.’
‘तुला ऐकायचे क नाही?’
‘दादा!’
‘आधी ित या पाया पड : चुकली हण.’
‘मी देवी या पाया पडेन.’
‘ित या पड.’
‘मी नाही पडणार जा!’
‘तर घरातून चालता हो. नीघ, ऊठ.’
दादाने मारीत मारीत बकोटी ध न िज यातून याला ओढीत नेले आिण बाहेर
घालवले. घराची दारे बंद!
रा झाली. रमावैनी व रघुनाथ दवाणखा यात कॅ रम खेळत होती. कृ णनाथ
घराबाहेर रडत उभा होता. याला भीती वाटू लागली. तो तुळशीवृंदावनाजवळ जाऊन
बसला. येथेच याची आई बसत असे. याला गो ी सांगत असे. कोठे आहे आई?’
रमा झोपली; पण रघुनाथला झोप येईना. याचे मन याला खात होते. तो उठला.
घराचे दार उघडले. तो शोधीत शोधीत मागील दारी आला. तेथे कृ णनाथ होता.
‘चल घरात.’
कृ णनाथ मुसमुसत घरात गेला.
‘नीज अंथ ण घालून!’
अन् कृ णनाथ उपाशी अंथ णावर पडला! अरे रे!
 ४

कृ णनाथ दसायला सुंदर होता. मोहक मूत , नाक सरळ व तरतरीत होते. डोळे
काळे भोर, भुवया लांब ं द. परं तु याची मूत कृ श व िन तेज दसू लागली. पोटभर
खायला- यायलाही याला िमळत नसे. याची शाळा होती. वयंपाक णबाई वेळेवर
कराय या नाहीत. िशळे खाऊनच तो शाळे त जाई. दुपारी रा ीचे उरलेले व सं याकाळी
दुपारचे उरलेल.े दादां या पं ला तो कधीच नसे. उरलेसुरले िशळे पाके याला िमळायचे.
याचे कपडे फाटले होते. नवीन कोण िशवणार? आिण फाटलेले िशवून तरी कोण देणार?
वैनी याला कामे सांगायची. भांडी घासायला लावायची. मारायची. दादा ेमाचा श दही
बोलत नसे. शेजार्यापाजायाना कृ णनाथाची क व येई; परं तु कृ णनाथ कधी कोणाकडे
गेला नाही. याने कोणापुढे हात पसरला नाही. याला ना िम ना सोबती. खेळायला
जायची बंदी होती. जणू तो तु ं गात होता.
कृ णनाथ मरावा असे रमावैनीला वाटत होते? ‘मेला मरत नाही एकदाचा’ असे या
सदा कदा हणाय या. एकदा कृ णनाथला ताप आला होता. ना औषध, ना काढा. दहा
वषाचा बाळ अंथ णावर तडफडत होता. परं तु यातून तो बरा झाला. रमावैनीस तो बरा
झाला याचे का वाईट वाटले?
कृ णनाथ पुढे मोठा झाला हणजे शेतीवाडीत िह सेदार होणारच. सारी इ टेट
आप याला राहावी असे रमावैनीस वाटे. परं तु हा धाकटा दीर दूर कसा करायचा? याचे
हाल करीत, छळ करीत; परं तु कृ णनाथ अ ाप िजवंत होता. रमावैनी या मनात नाही
नाही ते िवचार येत. रघुनाथालासु ा यांनी के ले. दोघे नवराबायको कृ णनाथाचा कांटा
वाटेतून कसा दूर करायचा याचाच िवचार रा ं दवस करीत होती.
या दवशी रा ी बारा वाजून गेले होते. कृ णनाथ झोपला होता. परं तु या या
दादाला झोप न हती, या या वैनीला झोप न हती. कृ णनाथा या मरणाचा िवचार-या
एका िवचारात ते दु जोडपे म होते.
‘आप या ग ाबरोबर याला शेतावर पाठवावे आिण िविहरीत दे ढकलून, सांगावे.
ावे ग ाला शंभर पये. पैशाने सव काही होते. दगडू सारे वि थत करील.
आरडाओरड करील. िविहरीत बुडून मेला असे गावभर होईल.’
‘पापाला आज ना उ ा त ड फु टते. हा दगडू च एखादे वेळेस बोलेल.’
‘ते या याच आंगलट येईल. कृ णनाथा या अंगावरचे दािगने काढू न यानेच याला
पा यात ढकलले असे हणता येईल.’
 ‘तसे होते तर पंचना याचे वेळेसच का नाही सांिगतलेत, असे िवचारतील.’
‘मग तुम या डो यातून काढा ना एखादा रामबाण उपाय. हा कारटा दूर झालाच
पािहजे. माझे बाळ ज माला ये यापूव याला न करा!’
‘तुला का हे दोहाळे लागले आहेत?’
‘हो. कृ णनाथ घरात असेल तर माझी धडगत नाह . डो यांसमोर तो नको. याला
िवष ा, िविहरीत लोटा, घरातून घालवा. काही करा!’
बागेतून फु लांचा सुगंध येत होता.
‘ कती गोड वास!’ रघुनाथ हणाला.
‘मला नाही येत वास.’
‘ते बघ तारे कती सुंदर दसत आहेत!’
‘मला काही दसत नाही.’
‘काही नाही?’
‘एकच दसत आहे.’
‘ते काय?’
‘तुम या धाक ा भावाचे मरण!’
ितकडे कृ णनाथ झोपेत होता. याला का व पडत होते? व ात तो काही तरी
बोलत होता. काय बोलत होता?
‘आई ये, ये. घे ना मला जवळ. मला कोणी नाही. दादा रागावतो. वैनी मारते. ये ना,
आई.’
रघुनाथ उठला. तो कृ णनाथ या खोलीत गेला. शांतपणे तेथे तो उभा रािहला. तो
पु हा श द कानांवर आले,
‘आई, घे ना मला जवळ.’
रघुनाथ खाली वाकला. याने कृ णनाथ या अंगावर पांघ ण घातले व याला जरा
थोपटले. थो ा वेळाने तो आप या खोलीत परत आला. रमा िखडक तून बाहेर बघत
होती.
‘रमा-’ याने हाक मारली.
‘ते बघ ितकडे काय ते! तु हांला दसते का?’
‘सासूबाई िन मामंजी दोघं आहेत.’
‘तू पलंगावर पडू न राहा. चल!’
याने ितला पलंगावर िनजिवले. डोळे िमटू न ती पडू न रािहली.
‘गेली का भीती?’
 ‘याघरात कृ णनाथ आहे तोपयत यांचे आ मे या घराभोवतीच घुटमळणार. तेथेच
िघर ा घालणार. या कार ाला घालवा. हणजे सारे सुरळीत होईल, सुरि त होईल.’
‘तू नीज आता.’
‘साप घरात आ यावर का झोप येईल?’
‘तू इतका हेवादावा का करतेस?’
‘मा या मुलाबाळांसाठी.’
‘आधी होऊ देत तर खरी.’
‘एकदा हायला लागली हणजे खंडीभर होतील. मग हणाल, इतक कशाला?’
‘आईला नातू पाहायची इ छा होती; परं तु नातवाला मांडीवर यायला उ ा याची
आजी नाही, कोडकौतुक करायला याचे आजोबा नाहीत.’
‘ती होती तोवर दवस गेलेच नाहीत. त गेली आिण दवस रािहले. जणू पोटी येणारे
बाळ यांना भीत होते! आता ही दुसरी भीती दूर करा!’
रघुनाथ िखडक शी जाऊन उभा रािहला. दु रमा िवचार करीत झोपी गेली.
असे दवस जात होते आिण या गावात सकस आली. सकस कं पनी चांग यापैक
होती. रमा व रघुनाथ एके दवशी खेळ पाहायला गेली. खेळ पा न रा ी एक वाजता ती
परत आली. िबचारा कृ णनाथ! याला कोण दाखवणार खेळ? रडू न रडू न तो झोपी गेला
होता.
रमा व रघुनाथ बोलत होती;
‘सकस चांगली होती; नाही? या लहान मुलांची कामे तर अ ितम झाली.’
‘ती लहान मुले पा न तु हांस काय वाटले?’
‘कौतुक वाटले.’
‘मा या मनात िनराळे च िवचार आले.’
‘कोणते?’
‘वाटले क , आप या कृ णनाथाला ावे सकशीत पाठवून.
अशी लहान लहान मुले मॅनेजरला लागतच असतील. कृ णनाथ दसायला सुंदर आहे.
मॅनेजर मो ा आनंदाने घेईल. तु ही मॅनेजरला िवचारा, आप याकडे यांना चहाला
बोलवा आिण काढा गो . दु न कृ णनाथ दसेलच यांना. कशी आहे यु ?’
‘बरी आहे.’
‘यात धोका नाही. िवष देणे नाही, िविहरीत ढकलणे नाही. ितकडे सकशीत काय
वाटेल ते होवो; मरो-जगो, काही होवो.’
‘परं तु स ान होऊन परत नाही का येणार वाटा मागायला?’
 ‘हा कोवळा पोर का तेथे वाचेल? तेथे चाबूक असतात. आिण पुढचे पुढे पा , तु ही
माझे ऐकाच. हे माझे डोहाळे पुरवा.’
‘क िवचार.’
‘िवचार नको. शुभ य शी म्.’
‘ही का शुभ गो ?’
‘मग का अशुभ? मा या मुलाबाळां या क याणाची गो का अशुभ? वचन ा क असे
करतो हणून!’
‘हे घे वचन.’
रमा झोपली. परं तु रघुनाथला रा भर झोप आली नाही. उजाडले. रमा-रघुनाथ चहा
पीत होती.
‘आज कृ णनाथला देतेस का चहा?’
‘बोलवा याला. दोन दवसांनी जायचा आहे कायमचा.’
‘कृ णनाथ, अरे कृ णनाथ-’
‘काय, दादा?’
‘चहा हवा का?’
‘नको.’
‘घे हो, आज. ये. आिण तुला सकशीला नेणार आहे. आधी मी पा न आलो खेळ कसा
काय आहे तो. चांगली आहे सकस.’
‘दादा!’
‘काय?’
‘मी तुझा ना?’
‘होय हो.’
‘चहा घेऊ.’
‘घे.’
चहा िपऊन कृ णनाथने कपबशी िवसळायला नेली.
‘अरे , रा दे. ही िवसळील.’
कृ णनाथाने कृ त तेने वैनीकडे पािहले. कृ णनाथाचे डोळे भ न आले होते. हा
सहानभूितचा होणारा वषाव याला सहन होईना. गुदम न जाऊ लागला. बरे च दवस
उपाशी रािहले याला एकदम आ ह क न खाऊ घातले तर याला का ते अ झेपेल?
रघुनाथ नीट कपडे क न सकशी या मॅनेजराकडे गेला.
‘कालचा तुमचा खेळ फारच छान झाला. अशी सकस कती तरी वषात इकडे आली
न हती. देवल, छ े,पटवधन यां या सकशीची नावे सारे घेतात. तु हीही यां या तोलाचे
आहात. मु ाम तुमचे अिभनंदन करायला मी आली आहे. आिण आज ितसरे हरी
आम याकडे चहाला या.’
‘आपण येथेच राहणारे वाटते?’
‘हो. येथेच बंगला आहे. शेतीवाडी, मळे , मोठीबाग- सारे येथे आहे.’
‘आपले नाव?’
‘रघुनाथराव. मग ठरले हं. मी कती वाजता बोलवायला येऊ?’
‘चार वाजता या.’
‘आमची घो ाची गाडी घेऊन येईन.’
‘कशाला? तु ही या. आपण आम या मोटारीतून तुम या घरी येऊ.’
‘आभारी आहे.’
रघुनाथ घरी आला. याने प ीला सारे सांिगतले, रमा खूष झाली. ितने ितसरे हरी
फराळाचे के ले. फळे कापून ठे िवली. ठर या वेळी रघुनाथ बोलवायला गेला. मालक भेटले.
मोटारीतून ते आले.
दवाणखा यात वाटो या टेबलाभोबती खु या मांड या हो या. टेबलावर सुंदर व छ
कपडा होता आिण खा पेयांचे सामान आले. रमाही एका खुच वर बसली.
‘या आम या िमसेस.’ रघुनाथ हणाला.
‘नम कार!’ मॅनेजरसाहेब हणाले.
खाणेिपणे सु होते. रमाबाईनी बोलता बोलता मु ावर गो आणली
‘ या लहान मुलांचे काम पा न त डात बोटे घातली. असं न हतं काम पािहले. अगदी
लहान मुले घेऊन तु ही िशकवीत असाल, नाही?’
‘हो. अंग वळत आहे तोच िशकवावे लागते. लहान मुले िमळत नाहीत. मो ा क ाने
िमळवावी लागतात. या मुलां या घरी आ ही पगार पाठिवतो, गरीब आईबापांनी मुले
िमळतात.’
‘आम याकडे एक मुलगा आहे. तो सकशीत नाव काढील. तु हांला हवा का? तरतरीत,
देखणा आहे. िशकवा याला. पगारही ायला नको. याला कोणी नाही.’
‘कोठे आहे मुलगा?’
‘दु नच पाहा. तो िबचकतो जरा.’
‘होईल पुढे धीट.’
‘कृ णनाथ, अरे कृ णनाथ!’
कृ णनाथ धावत आला. आज कती तरी दवसांनी तो आनंदी होता. याचा चेहरा
सुंदर दसत होता.
 ‘काय वैनी?’
‘हे ताट खाली नेऊन ठे व जा.’
कृ णनाथ ताट घेऊन खाली गेला.
‘हा का मुलगा?’
‘हो’
‘चपळ व उ साही आहे. दसतोही सुंदर. खरे च का याला नेऊ? आ हांला अशी मुले
हवीच आहेत. नवीन कामे िशकवायची आहेत. मी तुम याकडे याचा पगार पाठवून देत
जाईन. तुमचा दूरचा नातलग आहे वाटते?’
‘हो.’
‘पाहा, ठरवा.’
‘तु हाला हा मुलगा दला. तु ही याचे काहीही करा. या दवशी तुमची सकस येथून
जाणार असेल या दवशी तु ही या. तुम या मोटारीत तुम याबरोबर तो व मी बसू, मी
वाटेत पुढे उतरे न. तु ही याला घेऊन जा.’
‘तु हांला काय देऊ? काय पाठवीत जाऊ?’
‘तुम या मनाला वाटेत ते पाठवीत जा, आधी काम तर नीट िशकू दे.’
 ‘काम िशकवताना कधी रागे भरावे लागते, मार ावा लागतो.’
‘अहो, शाळे त नाही का मा तर मारीत? घरी नाही का आईबाप मारीत? ते
चालायचेच.’
‘ठरले तर. येतो आता.’
‘अ छा!’
‘हे तु हाला सकशीचे पास या. येत जा खेळ पाहायला.’
‘आभारी आहोत.’
‘अहो, आभार कसचे? आमचे कौतुक तरी कोण करतो? तुम यासारखा एकदाच गुण
भेटतो. बरे , बसा.’
मॅनेजरसाहेब मोटारीत बसून गेले. कृ णनाथ मोटारीकडे पाहात होता.
‘तुला का मोटारीत बसायचे आहे?’
‘दादा, तू घे ना मोटार. मला आवडते मोटार.’
‘आपण एक दवस जाऊ हो बसून. ते नेणार आहेत आपणाला फरायला.’
‘कोण रे ते दादा?’
‘सकशीचे मॅनेजर.’
‘ते चाबूक मारतात ना? संह-वाघसु ा गडबड करीत नाहीत. होय ना दादा? आपण
कधी जायचे सकस बघायला?’
‘हे बघ यांनी पास दले आहेत. रोज जाऊ.’
‘ओहो मजाच!’
आिण रा ी कृ णनाथ सकस बघून आला. दादा कती चांगला असे याला वाटले.
दुसर्या दवशी दादाने या यासाठी नवीन कपडे िशवायला टाकले. कृ णनाथला
नवीन सुंदर टोपी िमळाली.
‘या टोपीत तू खरे च सुंदर दसतोस.’ दादा हणाला.
‘दादा, मी तुझा ना?’
‘होय हो. काढ ती टोपी. कोणाची दृ सु ा पडेल.’
कृ णनाथ उ ा मारीत आप या खोलीत गेला. याने ती टोपी कतीदा डो यावर
चढिवली, कतीदा काढली. आज याचा आनंद गगनात मावत न हता. दादा-वैनी कती
चांगली, असे हणत होता.
 ५

‘तुला झोप नाही का येत?’

‘उ ा मी सुखाने झोपेन. घोरत पडेन.’
‘का बरे ? उ ा काय होणार आहे?’
‘वाटेतला काटा दूर होणार आहे. कृ णसप नाहीसा होणार आहे. उ ाच ना तो
मॅनेजरसाहेब येणार?’
‘रमा, रा न रा न मला वाईट वाटत आहे. आपण पाप करीत आहोत.’
‘जगात िन पाप कोण आहे? सारा संसार पापावर चालला आहे. टोलेजंग इमारती
पापािशवाय उठत नाहीत. तुम या विडलांनी ही सारी इ टेट का पु याने िमळिवली?’
‘रमा, आईबाळा काय हणतील?’
‘मेलेली माणसे उठत नसतात. यांची वाचा बंद असते.’
‘तुलाच ना एकदा आई व बाळा यां या आकृ या दस या?’
‘परं तु तो म होता असे तु हीच ना हणालात?’
‘रमा, आईने कृ णनाथाला तु या ओटीत घातले होते.’
‘ या वेळेस मा या पोटी संतान न हते. तु ही असे दुबळे कसे? पु षासारखे पु ष िन
असे मगुळगाडे कसे? उ ा या पोर ाला या घरांतून जाऊ दे. आपण सुखात रा . नको
पुढे भाऊबंदक , नको वाटे-िह से.’
‘सकशीत याला मारतील.’
‘उ ा काम िशकला हणजे पदके ही ब ीस िमळतील. पाठीवर काठी बस यािशवाय
छातीवर िब ले झळकत नाहीत.’
‘उ ा कृ णनाथ जाणार. काही गोड तरी कर.’
‘उ ा सांगाल ते करीन.’
‘ याला ीखंड आवडत असे.’
‘ते मागवून घेईन. तु ही आता झोपा.’
दोघे पडली होती. परं तु यांना झोप येत न हती. यांचे मन का यांना खात होते?
परं तु ही बघा रमा घो लागली. रघुनाथ मा तळमळत आहे. तो उठला आिण
कृ णनाथ या खोलीत गेला. बाहेर चं उगवला होता. चांदणे पडले होते. कृ णनाथ या
त डावर चं करण नाचत होते. कती मधुर व शांत दसत होते ते मुखकमल!
आजही कृ णनाथ का व पाहात आहे? तो पाहा हंसला. आिण गोड असे मंद हा य!
‘आई, दादा चांगला आहे. वैनी चांगली आहे. खरे च. माझी नवीन टोपी छान आहे.
उ ा मोटारीतून जाणार आहे. दादा, मी तुझा ना?’
रघुनाथ ते िव ासाचे श द ऐकत होता. िव ास ठे वणार्या िन पाप बाळाचा तो उ ा
िव ासघात करणार होता! याने कृ णनाथा या अंगावर पांघ ण घातले. याने याचा
एक मुका घेतला.
‘आज या दवस बाळ येथे नीज. उ ापासून तू कोठे असशील? भु तुझा सांभाळ
करो!’
रमा जागी होऊन बघते तो रघुनाथ नाही. ती उठली. कृ णनाथा या खोलीत आली.
पतीचा हात ध न ितने ओढले.
‘आई, वैनी चांगली आहे, दादा चांगला आहे.’
व ात कृ णनाथ हणाला. णभर रमा तेथे थबकली आिण दुसर्या णी ती
रघुनाथला ओढू न घेऊन आली. एक श दही कोणी उ यारला नाही.
उजाडले. आज घरात आनंद होता. मोठी मेजवानी होती. कृ णनाथाने नवीन कपडे
घातले होते.
‘आज मी मोटारीतून बसून जाणार आहे.’ शेजार या मुलास तो सांगत होता.
‘कोण रे नेणार तुला मोटारीतून?’
‘दादा देईल थोबाडीत आिण वैनी चाबूक मारील.’
‘अरे ह ली याचे लाड करतात. हे बघ नवीन कपडे. आहे बुवा, चैन आहे
कृ णनाथाची!’
अशी बोलणी मुलामुलांची चालली होती तो ितकडे दादाने हाक मारली.
‘काय दादा?’
‘ये, आपण जरा कै रमने खेळू.’
‘मला नाही नीट येत.’
‘येईल, हळू हळू येईल.’
‘आज दादा, ीखंड आहे. पण आज सण नाही, मग कशाला ीखंड?’
‘तुला आवडते हणून मु ाम के ले आहे. आई नसे का म त मधून मधून करीत?’
‘दादा, आई देवाजवळ दवा लावीत असे. रा ी असे, दवसा असे, वैनी का नाही
लावीत?’
‘तेल महाग झाले आहे. आिण आता आप या गावात लवकरच वीज येणार आहे. मग
देवाजवळ िवजेचा दवा लावू.’
 ‘कॅ रम खेळता वाटते? आज मोटारीतून बसून जायचे आहे कृ णनाथाला.’
‘वैनी, तू येणार ना?’
‘मला कोण नेणार? ते येतील तु याबरोबर दोघे भाऊ जा.’
‘तूसु ा आमचीच. तू दादाची आिण मी तुमचा; नाही दादा?’
‘वैनी नको बरोबर; आपणच जाऊ. जेवायचे झाले असेल तर वाढ.’
तुमचा भावाभावांचा खेळ आटपू दे.’
‘वैनी, तू खेळ मा याऐवजी, हणजे लवकर आटपेल.’
‘आ ही खेळू लागलो तर तू उधळू न टाकशील. या दवशी आमचा खेळ उडवून दला
होतास.’
‘आिण दादाने मारले.’
‘नको ती आठवण. तू पाने वाढ जा. कृ णनाथ, ठे व भ न सारा खेळ.’
आज दोघे भाऊ आनंदाने जेवत होते. वैनीने आ ह क न ीखंड वाढले. कृ णनाथाने
ोक हटला. जेवणे झाली. दादा वर िवडा खात होता.
‘दादा, आज या दवशी मी खा ला तर चालेल?’
‘चालेल. मी क न देतो, ये.’
‘चुना थोडा लाव; नाही तर त ड भाजेल.’
‘खोबरे घालतो हणजे भाजणार नाही. चांगला रं गला पािहजे ना?’
कृ णनाथाने िवडा खा ला. याचे ओठ रं गले. दादाला तो आपली जीभ दाखिवत होता.
‘कशी रं गली आहे?’
‘पुणेरी जो ासारखी!’
कृ णनाथ बाहेर बागेत गेला. फु लपाखरां या पाठीमागून तो पळत होता. आज
यालाही जणू पंख फु टले होते. नाचावे, बागडावे असे याला वाटत होते. म येच तो घरात
जाई व कती वाजले ते बघे तीन वाजता मोटार येणार होती. एकदाचे तीन वाजले.
कृ णनाथ तयारी क न उभा होता. दादाही तयार होता.
आिण दारात मोटार आली. शेजारची पोरे धावली. रघुनाथ व कृ णनाथ आले. दोघे
भाऊ मोटारीत बसले. कृ णनाथ पुढे बसला होता.
‘आली क नाही मोटार?’ तो शेजार या मुलांस हणाला.
‘के हा रे परत येणार?’ मुलांनी िवचारले.
‘मी परत येणारच नाही. दूर दूर जाईन.’
रमावैनी दारात उभी होती आिण मोटार िनघाली. प प करीत िनघाली. सकशीचे
सामान रे वेने पुढे गेल.े मॅनेजरसाहेब मोटारीने जात होते. गावाबाहेर मोटार आली िन
वेगाने चालली. दुतफा दाट झाडी होती. आिण ती माळण नदी आली. कृ णनाथ पाहत
होता. मधून मधून टा या वाजवीत होता.
‘दादा, दादा, ते पाहा पोपट, कती तरी पोपट!’
शेकडो पोपट खाल या दरीतून एकदम वर आले. ते का या कृ णनाथाला पाहायला
आले होते? या लाल र याने ती काळी सावळी मोटार धावपळ करीत जात होती. जणू
काळी सप ण फण फण करीत जात होती. रघुनाथने पाठीमागून कृ णनाथा या पाठीवर
हात ठे वला. याने दचकू न मागे पािहले.
‘दादा, तू हात ठे वलास?’
‘होय.’
‘आई असाच हात ठे वीत असे. मी तु याजवळ येऊ बसायला?’
‘ये, असा व न ये.’
आिण कृ णनाथ रघुनाथा या जवळ बसला. रघुनाथने ेमाने आपला हात या या
पाठीवर ठे वला होता. मोटार भरधाव जात होती. तीस चाळीस मैल झाले असतील.
‘जरा थांबवता का मोटार?’ रघुनाथने िवचारले.
‘थांबवतो हो. जरा थांबा. हे वळण जाऊ दे.’
मोटार थांबली. दादा खाली उतरला.
‘मी उत ?’ कृ णनाथाने िवचारले.
मोटार एकदम िनघाली आिण दादा खालीच रािहला.
‘दादा, माझा दादा!’ कृ णनाथ रडू लागला.
‘दादा मागून या मोटारीने येईल. रडू नको.’ मॅनेजर हणाला.
कृ णनाथ कावराबावरा झाला. तो दादा, दादा क लागला. तो रडू लागला.
पाठीमागून येतो का बघे. दादा दसतो का बघे. दादाचा प ा नाही.
‘थाबवा ना मोटार! दादा येऊ दे; मी उतरतो.’
‘येथे कोठे उतरतोस? दादा मागून येईल सांिगतले ना? रडू नको; मी कोण आहे ते
मािहत आहे ना?’
‘तु ही सकशीतले ना?’
‘मी मॅनेजर आहे. संह, वाघ मला िभतात.’
‘तुम या हातात चाबूक असतो; होय ना?’
‘तुला सारे मािहत आहे तर. ग प बस. चाबूक नको ना?’
‘दादा कोठे आहे?’
 ‘दादा घरी गेला. तुला सकशीत िशक यासाठी याने पाठिवले आहे. मा या ता यात
आहेस तू. तुला काम िशकवीन. लोक तुझी वाहवा करतील. तुला ब ीस देतील. तुझे फोटो
काढतील नीट काम शीक.’
‘मला दादाकडे पाठवा. दादा, दादा, माझा दादा - ’
‘ग प बसतोस क नाही? थोबाड फोडीन. ग प. अगदी ं क चूं नये होता कामा.
सांगेन तसे ऐकले पािहजे. येथे लाड नाहीत. बसून रहा नीट.’
कृ णनाथ घाबरला, याला. तो सारखे मागे पाहत होता. परं तु ना मोटार, ना काही.
आता सायंकाळ झाली. अंधार पडू लागला. कोठे जाणार ही मोटार, कोठे थांबणार?
सुरगाव दूर रािहले.
‘दादा!’ एकदम कृ णनाथाने दीनवाणी हाक मारली.
‘दादाला िवसर आता. आता सांगेन ते काम. नाही नीट के लेस तर चाबूक बसतील.
घरचे लाड नाहीत येथे. कती दवस दादा तुला पोसणार? कोण रे तू दादाचा?’
‘दादाचा भाऊ.’
‘स खा भाऊ?’
‘हो.’
‘ग पा मारतोस का? दादा के वढा आिण तू के वढा! तुम या दोघांत इतके अंतर? यांनी
तुला अनाथाला इतके दवस सांभाळले. तुला लाज वाटायला हवी फु कट खायची. आता
काम शीक व पगार िमळव. यातून दादालाही पाठवीत जा. मीच पाठवीन.!’
‘तु ही खरे च का मला सकशीत नेणार?’
‘होय.’
‘मी वाघ आहे, अ वल आहे?’
‘सकशीत माणसेही लागतात.’
‘मी का मोठा आहे?’
‘आ हांला लहान मुलेच हवी असतात. तु यासारखी. तू नीट वाग. तुझे चीज होईल.
परं तु अळं टळं करशील तर मा चौदावे र . तेथे रडायचे नाही. हसायचे नाही. िश तीत
राहायला िशकायचे.’
‘मला रडू येईल.’
‘ते रडू कसे पळवायचे ते मला मािहत आहे.’
‘दादा!’ कृ णनाथने हाक मारली.
फाडकन् या या कानिशलात बसली.
‘ग प बस हणून सांिगतले ना?’ मॅनेजर गजला.
मोटार जात होती. कती वेळ ती जात राहणार? कोठे थांबणार?
 ६

रघुनाथरावां या घरी आज के वढा सोहळा आहे! बाळाचे आज बारसे होते. पिहले

बाळ. रमाला मुलगा झाला होता. आज याला पाळ यात घालावयाचे होते. याचे नाव
ठे वायचे होते. दुपारी मेजवानी झाली. आिण आता ितसरे हरी सुवािसनी जम या हो या.
कती तरी बाळं तिवडे आले होते. रमा पाटावर बसली होती. स हा य ित या त डावर
होते. ितची ओटी भर यात आली. मांडीवर बाळ होता.
तो पाहा रं गीत पाळणा. ती पाहा मऊमऊ िचमुकली गादी. गादीवर पांढरे व छ
दुपटे. बाळा या अंगावर घालायला गरम सुंदर शाल, पाळ यावर तो पाहा चांदवा. याला
िचम या लावले या आहेत. िचम यां या चोचीत लाल मोती आहेत! आिण दोन बाजूंनी
दोन गुंजवळे आहेत! बाळाला पाळ यात घाल यात आले. पाळ याची दोरी लांबवली
गेली. या सव सुवािसन नी दोरीला हात लावले आिण पु वत नी गोड सुरात पाळणे
हटले. रमा आनंदाने ओथंबली होती.
नाव काय ठे वले बाळाचे? नाव अ ण ठे वले.
पेढे वाट यात आले. सुवािसनी घरोघर गे या आिण रघुनाथ आला.
‘शेवटी काय ठे वलेत नाव?’ याने िवचारले.
‘तुम या आवडीचे.’
‘तु या आवडीचे का नाही ठे वलेस?’
‘पु षांची इ छा माण.’
‘अग, अ ण नाव खरे च सुरेख आहे. आज घरात अ णोदय के ला. बाळाची परं परा सु
के ली. अ णाचा उदय झाला हणजे सव आनंदीआनंद असतो. पांखरे उडू लागतात. झाडे
डोलू लागतात. फु ले फु लतात. मंद वारा वाहत असतो. सवाना जागृती येत,े चैत य येत.े
तुला ती भूपाळी येते का?’
‘मला नाही भूपा या येत.’
‘लहानपणी बाबा मला िशकवीत. गोपालकृ णाला याची आई उठवीत आहे. ती
हणत आहे :
‘घन याम सुंदरा ीधरा अ णोदय झाला.
उ ठ लवकरी वनमाळी उदयाचळी िम आला.’
‘छान आहे भूपाळी.’
 ‘अ णला तु ही िशकवा.’
‘आज आई –बाबा असते तर यांना कती आनंद झाला असता!’
‘कृ णनाथ घरात नाही. याचाही यांना आनंद झाला असता का?’
‘ती आठवण नको.’
‘बायका िवचारीत, कृ णनाथ कोठे आहे?’
‘तू काय सांिगतलेस?’
‘िशक यासाठी आदश छा ालयात याला ठे वले आहे.’
‘छान!’
‘परं तु मी सांग!ू का? आप याला एक गो के ली पािहजे.’
‘कोणती?’
‘कृ णनाथ मेला हणून एक दवस रड याची!’
‘आिण सकशीतून तो आला तर?’
‘ संह-वाघा या जब ांतून कोणी परत येत नसतो.’
‘आजच नको याचा िवचार. आनंदाचा दवस.’
‘अ ण या सुखी भिव यकाळाचा अ णोदयही आजपासूनच सु होऊ दे. याचा
िवचार आतापासूनच सु होऊ दे.’
रमा, तू उतावळी आहेस.’
‘काही गो ी ताबडतोब कराय या असतात. घरात मुडदा झाकू न ठे वून शेतकरी पेरणी
करायला जातात. तु ही बावळट आहात!’
‘तू शार आहेस ना? दोघे बावळट आहात हे काय कमी?’
रमा गादीवर पडली. पाळ यात अ ण झोपला होता. रघुनाथ िनघून गेला. िवचार
करीत िनघून गेला.
या दवशी रघुनाथ घरी न हता. आिण रमा एकाएक रडू लागली. मो ाने रडू
लागली. शेजार या बायका आ या.
‘काय झाले रमाबाई?’
‘काय सांग!ू तरी! अरे रे! कसा सो यासारखा होता. गेला, कृ णनाथ गेला हो!’
‘कधी कळले?’
‘आज प आले. एकाएक गेला हो.’
‘ या दवशी मोटार तून गेला. नवी टोपी घालून गेला. खरे च कसा दसे!’
‘रडू नका रमाबाई, तु ही नुक या बाळतंपरातून उठले या. मनाला लावून नका घेऊ
देवाची इ छा. या का वाधीन या गो ी असतात उठा, तो अ ण रडतो आहे पाळ यात.’
 शेजारणी गे या. रमाबाई दु:खीक ी दसत हो या. आज भाताचे दोन घासच यांनी
खा ले.
रघुनाथ दोन दशी आला. रमाबा नी सारे नाटक सांिगतले.
‘तु हीही बाहेर नीट बतावणी करा, बावळटासारखे नका क .’ असे यांनी बजावले.
‘अग, पण तो परत आला तर?’
‘पुढचे पुढे पा . आज नको याचा िवचार. नदीत बुडून मेला. पुरात वा न गेला, असे
पसरवू. आला परत तर कोठे तरी तीराला लागला, वाचला असे हणू, अहो, बु ी असली
हणजे काही अश य नाही. अ ल लागते.’
‘तू िशकवीत जा, तू माझी गु !’
आनंदात दवस जात होते. अ ण वाढत होता. याचे कोडकौतुक कती के ले जात होते,
याला सीमा न हती. एक बाई याला गाडीत घालून फरायला नेई. रघुनाथ व रमाबाईही
मामून जात. वाटेत गाडी थांबवून रमा याला जरा जवळ घेई व मुका घेऊन गाडीत ठे वी.
‘कसा हसतोय लबाड! मी घेत नाही. तू जा गाडीतून.’
‘कृ णनाथसारखा थोडा दसतो का ग?’
‘मा या यानीमनी कृ णनाथ असे; याचा असेल प रणाम.’
‘कं साला सारखा कृ ण आठवे.’
‘मी कं स ना?’
‘तू कं स कशी होशील?’
‘मग का पूतनामावशी? हणा- वाटेल ते हणा. जे के ले याचा प ा ाप मला नाही.
मा या बाळासाठी मी के ले आहे.’
रमाला पु हा दवस गेले होते. अ ण बोलू लागला होता. परं तु अक मात अ णला
ताप आला. सारी स चंत झाली. तो ताप साधा पड याखोक याचा न हता. तो दोषी ताप
होता. आई या मांडीवर अ ण मलूल होऊन पहला होता. रमा या डो यांतून पाणी येत
होते.
‘रमा, आपली पापे का फळत आहेत?’
‘खबरदार अशुभ बोलाल तर! पु हा पापबीप हणू नका. तु हांला पाप वाटत असेल
तर जा या पोराला शोधा. भावाला िम ा मारा! कसले आहे पाप? आिण असलेच पाप,
तर मे यावर या पापाची फळे मी आनंदाने भोगीन. समजले? मी दुबळी नाही. सारी पापे
पचवून टाकायला मी तयार आहे. हा बाळ जर पापाने आजारी पडला असेल तर नवीन
बाळ या पािपणी या पोटी कशाला येता? तु ही येथून जा!’
‘शांत रहा!’
‘तु ही वाटेल ते बोलू लागलात तरी शांत कसे राहायचे?’
 अ णने ‘आई-’ हाक मारली.
‘काय राजा?’
बाळ आईबापांकडे बघत होता. परं तु पु हा याला लानी आली. िचतेम ये दवस जात
होते. रघुनाथ व रमा दोघांना जागरणे होत होती. आळीपाळीने ती थोडी झोप घेत, परं तु
शेवटी औषधोपचार यश वी झाले नाहीत. अ ण आईबापांस सोडू न गेला. नवीन बाळ
आ यावर आप यावरचे ेम कमी होईल हणून का अ ण िनघून गेला? आईला इ टेटीत
वारसदार नकोत. ित या ेमातही कशाला मी वाटेकरी होऊ? येणार्या बाळालाच सारे
ेम लुटू दे, असे का अ णा या आ यास वाटत होते? क आपणही पुढे इ टेटीत िह सेदार
होऊ, आईला जा त कशाला मुले? एकच असू दे. दुसरा येत आहे, तर मला अ तास जाऊ
दे, असे का या या अंतरा यास वाटले? काही असो. आपले हे सारे वेडे तक. ताप आला
िन अ ण गेला ही स यता मा प दसत होती.

काही दवस दुःखाचे गेल.े परं तु उ हाळा संपून पु हा पावसाळा सु झाला होता. सृ ी
िहरवीगार दसू लागली होती. शेतेभाते िहरवीगार दसू लागली होती आिण रमा या
घरीही पु हा पाळणा हलू लागला होता.
‘याचे नाव तु या आवडीचे ठे व. अ ण नाव मानवले नाही.’
‘तु ही असे मनाला लावून घेऊ नका. मी अनंत सवा आहे. घरात बाळ नाही असे
होणार नाही माझी पु याई भरपूर आहे.’
‘काय ठे वणार नाव?’
 ‘अनंत.’
‘सुरेख. खरे च सुरेख. याला अंत नाही तो अनंत. हा बाळ तरी शतायुषी होवो!’
‘मन चंती ते वैरी न चंती. तु हांला डो यांसमोर सारखे मरण दसते. तुम या
मनाला जरा िशकवा!’
‘तू माझी गु .’
या बाळाचे नाव अनंत ठे वले. दवस दवस वाढू लागला बाळ. अंगावर कसे बाळसे
होते! रमणीय मनोहर मूत . होता होता वषा दोन वषाचा बाळ झाला.
एके दवशी रमा िन रघुनाथ बाळाला घेऊन फरायला गेली होती. एका
पारशीणबाईने बाळाला पािहले. ितने याला जवळ घेतले.
‘ कती सुंदर तुमचा मुलगा!’ ती हणाली.
पु हा पु हा ितने बाळाचे मुके घेतले व शेवटी हणाली, ‘हे पंचवीस पये या; या
बाळाला याचे काही तरी करा.’
आता सो यासारखा बाळ! परं तु रमाला पु हा दवस गेले आिण इकडे हा अनंता
आजारी पडला! आईबापां या पोटात ध स झाले. शेवटी हायचे ते झाले रमा या
मांडीवर अनंता अनंत िन श े ी एक प झाला. अरे रे! असे चालले होते. मुले ज मत होती.
दुसरे येईतो पिहले जाई. या घराला एका न अिधक मुले का मानवत न हती? भूला
माहीत!
 ७

कृ णनाथाचे हाल कु ासु ा खाईना. तो मॅनेजर दु होता आिण या लहान मुलाचे

हाल कर यात याला एक कारचा आनंद वाटे. तो पळू न जाईल हणून या यावर पहारा
असे. काम करताना काही चुकले क तो याला बेदम मारी. शरीरा या िनरिनरा या
घ ा कर याचे काम याला िशकिव यात येत होते. िबचारा कृ णनाथ!
‘ याला चार दवस खायला देऊ नका काही! दादाकडे फु कट खाऊन नुसता फु गला
आहे. बघतो कसे अंग वळत नाही ते! या शंभूचे अंग असेच थम वलत नसे. परं तु पुढे
रे शमासारखे मऊ झाले अंग. वाटेल तशी घडी घाला. तापवून लोखंडसु ा मऊ होते; ा
मग ठीकू न वाटेल तो आकार. काय शं या, खरे क नाही आठवताहेत क नाही ते दवस?
आज शं याचे काम पा न लोक टा या वाजवतात, परं तु पिह याने लोखंडाचे चणे खावे
लागले आहेत!’
‘मला हे काम येणार नाही. दुसरे िशकवा!’
‘वाघा या त डात मान देशील िशकवू? आहे तयारी?’
‘मला भीती वाटते’
‘ या वाघालाही खायची भीती वाटते, परं तु स या हेच काम शीक. येथे माझी इ छा
माण. तुझी नाही! हे घर नाही. करशील क नाही नीट काम? का बांधू खांबाळा िन
चाबूक उडवू?’
‘मला जमत नाही.’
‘जमेल, जमेल.’
‘खरे च नाही जमणार. माझी पाठ वाकतच नाही!’
‘लवकरच वाके ल. ती फार ताठ झाली आहे, नाही? पाठीचा कणा आता लविचक
होईल बघ. जा रे याला घेऊन. ती ॅि टस ा. जर सुधारणा असेल तर ठीक, नाही तर
खाणे बंद! चल, नीघ! नीट चालत जा!’
ते िशकवणारे याला घेऊन गेल.े यमदूतांचा सारा कारभार, सकस या गावां न या
गावाला जात होती. आज पुणे, उ ा नगर, परवा सोलापूर, तेरवा बेळगाव, कधी सुरत तर
कधी बडोदे; कधी नागपूर तर, कधी कानपूर. कृ णनाथाचे सुरगाव मा कधी परत आले
नाही!
आज थम कृ णनाथाचे सकशीत काम होते. खेळ सु झाला होता. एकदा कृ णनाथ
एकटाच े कांसमोर येऊन या िववि त प तीने णाम क न गेला. याची कोमल व
सुंदर मूत पा न े कांनी टा या वाजवी या.
परं तु या या कामात थोडी चूक झाली. सारे े क हसले. कृ णनाथ एकदम ओशाळू न
पड ात गेला. मॅनेजर संतापला. ‘खेळ संपू दे. मग बघतो तुला. याला नेऊन बांधून ठे वा!’
तो हणाला.
खेळ संपला. े क गेले आिण मॅनेजर कृ णनाथाकडे आला. याने आज याला
गुरा माणे झोडपले! बाळ र बंबाळ झाला.
‘मला ठार मारा!’ कृ णनाथ ओरडला.
‘ठार मारले तर हा आनंद कसा घेता येईल? सोडा रे याला. मलमप ी लावा. ितकडे
पडू दे!’

कृ णनाथ, तू पळू न का जात नाहीस? येथे असा मरत का पडला आहेस? सारखा का
पहारा आहे? का तुझी इ छाश िच मेली? सारी संक पश न झाली? तू का जड यं
बनलास? या सवानी तुझा का ठोकळा बनिवला ही? बंधने तोडू न का नाही तू िनघून जात,
पळू न जात?
काय असेल ते असो. कृ णनाथ पळू न गेला नाही हे खरे .’
परं तु मु चा दवस एके दवशी आला. इं पूरला सकस आली होती. तंबू ठोकला जात
होता. व य पशूंचे पंजरे बाहेर होते. एका बाजूला ह ी झुलत होते. या बाजूला घोडे
आिण ती पाहा माकडे. सारे पशुप ी जणू तेथे आहेत.
ती पाहा लोकांची गद वाघ- संह पाहायला शेकडो लोक आले आहेत. मुलांचा उ साह
तर िवचा नका. आिण संहाने गजना के ली. घाब न पाहणारे लोक जरा बाजूला झाले.
संह येरझारा घालीत होता. कोणी याला खडा मारला. परं तु मृगराजाचे ितकडे ल
न हते.
र यात एक मोटार थांबली.
‘बाबा, तु हीही चला ना मा याबरोबर पा ला. आपण लवकर परत येऊ. चला
बाबा.’
‘तू ये पा न. ती बघ कती मुले आहेत.’
‘नाही; तु ही चला.’
शेवटी हातारा बापही उठला. मुलीची इ छा याला मोडवेना. आवडती एकु लती एक
मुलगी. बापाचा हात ध न िवमल िनघाली.
‘मी येथे उभा राहतो. तू ये पा न. या गद त मी नाही येत.’
‘पण इथेच असा हां! नाही तर मला शोधावे लागेल.’
िवमल या गद त घुसली. माधवराव तेथे झाडाखाली उभे होते. तो यांना एक क ण
दृ य दसले. एक मुलगा जवळ या झाडाखाली रडत होता. मुलाला पा न कोणालाही
दया आली असती. माधवरावां याने राहवले नाही. ते या दुःखी मुलाकडे गेले व हणाले,
‘बाळ, का रे रडतोस?’
तो मुलगा या ेमल श दांनी अिधकच िवरघळला. याचे अ ू थाबतना.
 ‘बाळ, का रडतोस? तू कु ठला कोण? या सकशीतला का आहेस?’
‘हो’
‘मग का रडतोस?’
‘ते मला मारतात. चाबकाने मारतात. जरा काम चुकले क र बंबाळ करतात. मला
नाही येत हे काम. मला यांनी पळवून आणले आहे. मा या दादाने मला िवकले आहे!’
‘दादाने िवकले?’
‘असे मॅनेजर हणतो. मला काही ठाऊक नाही.’
‘तुझा दादा कोठे असतो?’
‘ितकडे लांब सुरगावला. मला तु ही येथून सोडवता का? मा यावर पहारे करी
असतात. मला रडायची चोरी. येथे चोरासारखा येऊन रडत आहे. जरा संधी सापडली क
मला तु ही या. माझे आईबाप बना!’
‘ती तेथे मोटार आहे ना, तीत हळू च जाऊन बस जा.’
कृ णनाथ पटकन गेला आिण या मोटारीत जाऊन बसला. लपून बसला.
‘िवमल, चल आता. भूक नाही का लागली?’
‘तु हांला नाही बघायला आवडत; पण आ हांला आवडते. तु ही मोटारीत बसा,
बाबा. मी ते ह ी पा न येते हं!’
 माधवराव मोटारीत येऊन बसले. आिण मोटारवाला कोठे आहे? तोही ितकडेच वाघ -
संह पाहात आहे. माधवरावांनी मोटाराचे शंग वाजवले. तो धावत आला आिण िवमलही
आली.
‘तुमची सारी घाई!’ ती मोटारीजवळ येऊन हणाली.
‘अकरा वाजून गेले िवमल!’
‘आज रिववार तर आहे.’
‘या बाळाला भूक लागली असेल. उपाशी आहे तो.’
‘अ या? हा कोण बाबा?’
‘देवाने पाठवलेला बाळ!’
‘तो आप याकडे राहणार, बाबा?’
‘हो.’
‘येथे वर बस ना रे बाळ. खाली का? बाबां या जवळ बस. बाबां या एका बाजूला मी
आिण दुस या बाजूला तू म ये बाबा.’
‘गणपतीबा पा ना?’
‘इ य, गणपतीबा पा कशाला? तु ही का गणपतीबा पा? गणपतीबा पाचे पोट मोठे
हवे!’
‘िवमल, आता सकशीला नको ना जायला? पा न झाली ना?’
‘खेळ कु ठे पािहलाय? तुमचे आपले काही तरीच. बाळ, तू पण येशील का रे सकस
बघायला?’
‘ याला बरे नाही िवमल.’
‘ याला का ताप आला आहे? खरे च, बाबा, याचा हात कढत लागतो आहे. तु ही बघा.
आिण डोळे बघा कसे झाले आहेत ते. बाबा कोणाचा हा बाळ?’
‘देवाचा.’
‘सांगा ना!’
‘मलाही माहीत नाही. हळू हळू याला िवचा , आजच नको. तूही याला सतावू
नकोस िवचा न समजले ना?’
‘बाळ, तुझे नाव काय?’
‘कृ णनाथ.’
‘अ या, कृ णनाथ? मी न हते ऐकले असे नाव. नुसते कृ णा असे असते. नाही बाबा?’
‘अग, नाथ श द देवा या नावापुढे लाव याची प त आहे. रामनाथ, हरनाथ,
िशवनाथ, पंढरीनाथ, एकनाथ तसा हा कृ णनाथ, समजलीस?’
 ‘आपण याला कृ णनाथ हणूनच हाक मारायची का?’
‘कृ णनाथ जरा लांब वाटते; नाही?’
‘परं तु माझी आई मला कृ णनाथ हणूनच हारक मारी.’
‘बरे , आ हीही कृ णनाथच हाक मा .’
मोटार घरी आली. माधवराव उतरले. िवमल धावतच घरात गेली.
‘आ याबाई, आप याकडे एक नवीन बाळ आला आहे.’
‘के वढा आहे?’
‘मोठा आहे. मा या न मोठा दसतो.’
‘तरी का बाळ?’
‘बाबा याला बाळ हणाले. याचे नाव कृ णनाथ आहे.’
‘सुरेख आहे नाव. मा या व सं या मुलाचे होते हे नाव.’
माधवराव कृ णनाथाला घेऊन घरात आले. याला खरे च ताप आला होता. हात ध न
यांनी याला वर नेले आिण सुरेखशा गादीवर िनजिवले. तो िवमल वर आली.
‘बाबा, बराच आहे ताप! कपाळ दुखते का रे बाळ?’
‘तू उगीच काही िवचा नकोस. तुझी सारखी बडबड. तो अगदी गळू न गेला आहे.
याला पडू दे. आ याबाईला कोको करायला सांग जा.’
‘ कती कप?’
‘एक कपभर.’
‘मी पण घेऊ?’
‘अग, आता जेवायचे झाले आहे.’
‘या बाळाबरोबर कु णी नको का यायला? कोणी पा णे आले हणजे तु ही आपले
यां याबरोबर घेता. या बाळाबरोबर नको का यायला?’
‘तो पा णा नाही आता. तो आप या घरचाच आहे, समजलीस! याला परके पणा
नाही दाखवायचा. जशी तू माझी तसाच तो. जा खाली. कोको आण!’
िवमल खाली गेली. माधवराव कृ णनाथाजवळ बसले -होते. ते याचे अंग चेपीत होते.
कृ णनाथा या डो यांतून पाणी येत होते.
‘रडू नको, बाळ!’
कृ णनाथ एकदम उठला. याने माधवरावां या ग याला िमठी मारली. माधवराव
वले. यांनी याला मांडीवर थोपटले. पु हा वर त ड क न कृ णनाथाने स दत होऊन
िवचारले.
‘तु ही नाही ना मला टाकणार? माझे आईबाप मला सोडू न गेल,े दादाने मला टाकले.
तु ही नका टाकू !’

‘नाही टाकणार. तू आता माझा आहेस. शीक. मोठा हो. चांगला हो.’
‘िशके न. चांगला होईन.’
‘कृ णनाथ, हा घे कोको.’ िवमल हणाली.
कोको िपऊन पांघ ण घेऊन तो पडला होता. माधवराव व िवमल जेवायला गेली.
कृ णनाथाचे दय भ न आले होते. थो ा वेळाने तो उठू न अंथ णात बसला. याने हात
जोडले होते. डोळे िमटले होते. तो का ाथना करीत होता? ूवा या मूत माणे तो दसत
होता.
‘पाय नको वाजवू; हळू च चल.’ माधवराव िवमलला हणाले.
‘कृ णनाथ िनजला असेल; होय ना बाबा?’ ितने िवचारले.
दोघे वर आली. तो तेथे गंभीर दृ य! माधवराव शांतपणे उभे होते. जवळ िवमल उभी
होती. परं तु ित याने राहवेना. ती एकदम जवळ जाऊन हणाली, ‘काय रे कृ णनाथ, काय
करतो आहेस?’ कृ णनाथने डोळे उघडले. तो पांघ ण घेऊन पडू न रािहला.
‘तू देवाची ाथना करीत होतास?’ ितने िवचारले
‘हो!’
‘तू रोज ाथना करतोस?’
 ‘नाही. माझी आई िन बाबा फार आजारी होती. या दवशी रा ी देवाला हात जोडले
होते. यानंतर आज!’
‘तुला आता बरे वाटते का?’
‘हो; झोप येईल असे वाटते!’
‘झोप तर.’
िवमल गेली. माधवराव दवाणखा यात फे याघालीत होते. यां या दवाणखा यात
ूवनारायणाची मोठी तसबीर होती. फे याघालता घालता एकदम यांचे या तसिबरीकडे
यान गेल.े कती वष ती तसबीर तेथे होती; परं तु या तसिबरीतील अथ यांना आज
कळला. तेथे ते उभे रािहले. यांनी णाम के ला.
काही दवसांनी कृ णनाथ बरा झाला. याची कृ तीही सुधारली. तो या घरात
घर यासारखा झाला; हसू खेळू लागला. या यामुळे या घराला अिधकच शोभा आली.
कृ णनाथाचे जीवन शतरं गांनी फु लू लघाले.
 ८

इं पूरला सातवी इय ेपयतची शाळा होती. कृ णनाथाचे वय वाढले होते. तो आता

बारा-तेरा वषाचा होता. माधवरावांनी याला घरी िशकवणी ठे वली. इं जी ितसरी या
परी ेस याला एकदम बसवणार होते. कृ णनाथ बुि मान होता. आप ी या शाळे तून तो
गेला होता. तो मनापासून अ यास करी. णही फु कट दवडीत नसे. सं याकाळी तो व
िवमल बॅड मंटन खेळत असत. कृ णनाथ चपळ झाला होता. सकशीतील काही गुण
या या अंगी आले होते. िवमल नेहमी हरायची. कृ णनाथ िवजयी हायचा.
इं जी ितसरी या परी ेत तो पिहला आला. माधवरावांनी पेढे वाटले.
‘िवमल, बघ तो पिहला आला.’
‘खेळातसु ा तोच पिहला. मला नेहमी जंकतो.’
‘तुला याचे काही वाटत नाही ना?’
‘काय वाटायचे? आज मी वाटते नापास झाले?’
‘मा तरां या कृ पेनेच वर गेलीस.’
‘आमचे पेपरच कडक तपास यात आले. इं जीचे परी क माक दे यात मोठे कं जूष
आहेत. यांनी पाच माक दले तर प ास समजावे, बाबा!’
‘आिण कोणाला प ास असतील तर याचे पाचशे ना? शंभरातले पाचशे माक. तु हा
मुलांना अ यास करायला नको. मा तरांना नावे मा ठे वायला येतात.’
‘कृ णनाथ, चल आपण खेळू.’
दोघे खेळायला गेली. माधवराव यांचा खेळ व न बघत होते. यां या डो यांत
कौतुक होते. मुखावर कोमल स ता फु लली होती. यां या मनात कोणते भाव फु लले
होते, कोणते िवचार नाचत होते, चमकत होते?
रा ीची जेवणे झाली. सारीजणे ग ीत बसली होती. िवमलने फोनो लवला होता.
आ याबाई शगा िनशीत हो या. कृ णनाथ यांना मदत करीत होता.
‘िवमल, तू नुस या लेटी लाव. तो कृ णनाथ बघ काय करतो आहे!’
‘बाबा, मीसु ा कामच करीत आहे. कु णी हे नको का करायला? कृ णनाथाला फोनो
फार आवडतो. यानेच लावायला सांिगतला. आिण बाबा, तु ही तर आरामखुच तच
आहात. मी थोडे तरी काम करीत आहे.’
‘अग, मी आता हतारा झालो. िव ांती घे याचेच माझे दवस. तुझे एकदा ल क न
 दले हणजे सुटलो!’
‘आिण कृ णनाथाचे कोण करील?’
‘मुल या ल ाला ास पडतो; मुलां या नाही.’
‘मला मुळी ल च करायचे नाही.’
‘फार छान! एक कटकट िमटली!’
‘बाबा, तु ही ल ाचे बोलणार असाल तर मी आपली जाते.’
‘अग, गंमत के ली. इत यात लाजायला काय झाले? आिण काय रे कृ णनाथ, तुला एक
िवचारायचे आहे.’
‘काय बाबा?’
‘तुला एखा ा चांग या ठकाणी िशकायला ठे वले तर? मुलांना छा ालयात
िशकायला ठे वावे या मताचा मी आहे. तेथे चांग या सवयी लागतात. सहकायाची वृ ी
बळावते. सवाशी िमळू निमसळू न वागायला मनु य िशकतो आम या या िवमललासु ा मी
क या गु कु लात ठे वणार होतो. परं तु मला एक ाला अगदीच करमणार नाही हणून तो
बेत शेवटी सोडू न दला.’
‘बाबा, कु ठे पाठवणार कृ णनाथाला?’
‘एका िस छा ालयात.’
‘कोठे आहे ते?’
‘ितकडे मुंबई या बाजूला समु काठी आहे. बोड या गावाचे नाव. मी मागे एकदा
ितकडे सहज गेलो होतो. तेथे शारदा म नावाचे छा ालय आहे. शाळे चेच छा ालय. फार
सुरेख व था तेथे आहे. कृ णनाथाला तेथे पाठवावे असे मा या मनात आहे. या या
अंग या गुणांची तेथे सुरेख वाढ होईल. जाशील का कृ णनाथ?’
‘तुम या इ छेबाहेर मी नाही. तु ही सांगाल ते मा या ब याचेच असणार!’
‘मी सं थे या चालकांकडे प पाठिवले आहे. नवीन िव ाथ घे याची मुदत संपली
आहे. परं तु यांना गळ घातली आहे. कृ णनाथाचे पु कळ वणन के ले आहे.’
‘बाबा, कृ णनाथाला पोचवायला तु ही जाल?’
‘हो, पिह याने नको का जायला?’
‘मी येऊ तुम याबरोबर? तो सुंदर गाव मीही पाहीन.’
‘आधी उ र काय येते ते पा . मग ठरवू’
शेवटी एके दवशी उ र आले. वेश िमळाला. कृ णनाथाची तयारी होऊ लागली.
परं तु िवमलला एकाएक ताप आला. आता काय करायचे?
‘कृ णनाथ, तू एकटा जाशील? जा बाळ. िवमलला बरे वाटले हणजे ितला घेऊनच
येईन, नाही तर एकटा येऊन जाईन. कारण ितकडे या वेळेस पाऊस फार असतो.
िवमल या कृ तीला कदािचत् सोसायचा नाही. परं तु तू दवस फु कट नको दवडू स!’
‘िवमलला आजारी सोडू न मी कसा जाऊ?’
‘ती तशी फार आजारी नाही. कमीजा त वाटले तर तुला तार करीन हो. तू उ ा नीघ.
माझे ऐक. यांनी वेशाची मुदत टाळ यावरही वेश दला. आता आपण गेले पािहजे.
उशीर करणे बरे नाही.’
कृ णनाथ जायला िनघाला.
‘िवमल, लवकरच बरी हो. मला भेटायला ये. भेटायला न आलीस तर प पाठव.
बाबांची आ ा हणून मी जात आहे. नाही तर येथे रा न तुझी सेवा के ली असती. तु या
उशाजवळ फु ले ठे वली असती.’
‘कृ णनाथ, तू एकटा जाणार? जप हो. पु हा कोणी नाही तर नेईल पकडू न. बाबा,
पु हा कोणी नेईल का हो याला सकशीत?’ िवमल हसून हणाली.
‘तो आता मोठा झाला आहे. िनभय झाला आहे. मुळूमुळू रडणारा आता तो रािहला
नाही. तो वाटेल ितथे जाईल व िवजयी होईल!’ माधवराव हणाले.
मोटार खाली उभी होती. माधवराव व कृ णनाथ तीत बसले. इं पूर न दहा मैलांवर
टेशन होते. तेथे जाऊन आगगाडी पकडायची होती. िनघाली मोटार. हां हां हणता
टेशन आले. माधवरावांची िन टेशन मा तरांची ओळख होती. माधवरावांनी
दुस या वगाचे ित कट काढू न दले. नीट जागा पा न दली. गाडी कोठे बदलायची वगैरे
याला समजावून सांिगतले.
‘मी सारे करीन; तु ही काळजी नका क .’ कृ णनाथ हणाला.
‘तेथे पोच याबरोबर प पाठव. आिण नीट व था लागताच पु हा प िलही.
कृ तीस जप. तेथे समु आहे. तुला पोहायला येते का नाही?’
‘नाह ?’
‘तेथे पोहायला शीक. परं तु पा यात जरा जपून जा. अ यास झटू न कर. सवाचा
आवडता हो. छा ालयाचे भूषण हो!’
‘मी य करीन.’
कृ णनाथाने माधवरावांचे पाय धरले. या या डोळयांतून पाणी आले. माधवरावांनी
वा स याने या या पाठीव न हात फरिवला. गाडी सुटली!
जीवन कृ ताथ कर यासाठी कृ णनाथा या आयु याची गाडी सु झाली!
 ९

बोड गाव अितसुंदर आहे. समु तीरावर तो वसला आहे. जमीन अती सुपीक आहे.
बोड आिण घोलवड दो ही जवळ जवळ गावे. घोलवडचे िचकू सार्या मुंबई ांतात
िस आहेत. न ा समु ाला िमळायला आले या आहेत. या न ां या शेकडो वष गाळ
वाहत येऊन या गाळाने ही जमीन बनली आहे. यामुळे ती समृ आहे. उ ोगी लोकांनी
येथे िचकू या चंड वा ा के या आहेत. लाखो पयांचे िचकू तेथून जातात आिण
भाजीपालाही येथून मुंबई-अहमदाबादकडे जातो. त ड याचा ापार क न अनेक लोक
येथे सुखी झाले. इकडचे लोक मेहनती आहेत. नाना योग करणारे आहेत. आं यांचे शेकडो
कार यांनी लािवले आहेत.
बोड व घोलवड या दो ही गावां याम ये इं जी शाळा व ितचे शारदा म या नावाने
िस असलेले छा ालय ही वसली आहेत. समोर अपार समु रा ं दवस उचंबळत
असतो. येथ या समु कनार्यासारखा समु कनारा िचत कोठे असेल, जे हा ओहोटी
असते, ते हा समु मैल या मैल आत जातो आिण सारखे सपाट असे ई राचे िवशाल
अंगण तेथे दसत असते. कोठे खाचखळगा नाही. वाळू चे ओलसर मैदान! आिण वाळले या
भागावर ते वाळू तील कडे, रांगोळी काढीत असतात! कती आकारांची रांगोळी! यांत
हंद ु थानाचा सु ा आकार दसतो! कातगो यांसारखी ओली वाळू ही कडे सव
पसरतात. पु हा भरती आली क ही रांगोळी पुसली जाते.
आिण तीरावरच सु या झाडांची दाट राई! शाळे चे ते एक वैभव होते. कधी कधी
िश कांची संमेलन या सु या शत तंभी सादांत भरत असत व िश णशा ाची चचा
होत असे. आदश पाठ या शीतल छायेत दे यात येत. मोठी मौज होती ती.
आिण आ के तील हंदी ापार्यांनी बांधून दलेले ते समोरचे ायाममं दर आिण
ायाममं दरा या बाहेर मुलांसाठी ठे वलेली ती नानािवध डासाधने. ितकडे समु
नाचत असतो, आिण इकडे मुले झोके घेत असतात! वारा यांना साथ देत असतो.
अशा िनसगर य थानी शारदा म छा ालय होते. लांबलांबची मुले या छा ालयात
राहात होती. कोणाचे आईबाप आ के त, तर कोणाचे देशात, कोणाचे लंकेत, तर
कोणाचे कराचीत; कोणाचे द लीला, तर कोणाचे नागपूरला. आईबाप िव ासाने मुले
ठे वीत आिण घर यासारखी खरोखरच येथे यांची काळजी घे यात येई.
अशा या येयाथ सं थेत कृ णनाथ आला. टेशनवर याला घे यासाठी छा ालयातून
एक िश क आले होते. यांनी िवचारले,
‘आपणच का कृ णनाथ?’
 ‘हो.’
‘इतके च का सामान?’
‘एवढेच आहे.’
‘थांबा. तो हमाल घेईल ते सामान.’
टां यात सामान ठे व यात आले. कृ णनाथ छा ालयात आला तो समु याला दसला.
नारळाची डोलणारी डौलदार झाडे दसली. जणू येणार्यांची वागते कर यासाठीच ती
येथे उभी होती. चालकांची भेट झाली.
‘सामान रा दे येथे. आधी आता आंघोळ वगैरे कर. भूक लागली असेल; जेव. जागरण
झाले असेल. जरा नीज. मध या सुटीनंतर शाळे त नेईन. नाव घालीन, समजले ना? तो
मुलगा शौचकू प दाखवील. सारे आटप.’
तेथे गरम पाणी होते. त ड धुऊन कृ णनाथाने ान के ले. तो जेवायला बसला. मुले
वाढीत होती. याला आ य वाटले.
‘येथे का मुले वाढतात?’ याने िवचारले.
‘हो. सात दवसां या सात पा या आहेत. यात सारी मुले िवभागून दे यात आली
आहेत. एके क तुकडीचा एके क नायक असतो. लहान मोठी अशी सरिमसळ मुले असतात.
या दवशी या पाळीतील मुले सवाना वाढू न, सवाचे जेवण झाले आहे असे पा न मग
जेवतात. आता उशीर झाला आहे. आ ही जातो. पोटभर जेवा हं! तुमचे नाव काय?’
‘कृ णनाथ.’
‘तु ही आम या खोलीत राहायला येणार आहात. ’
‘तुमचे नाव काय?’
‘अशोक.’
सुंदर नाव-तरीच आनंदी आहात.’
‘मी जातो. घंटा झाली.’
कृ णनाथ जेवला आिण तेथे एका खोलीत तो झोपला. याला जागरण झाले होते. परं तु
फार वेळ याला झोप आली नाही. तो उठला. तेथे जवळच वाचनालय व ंथालय होते.
तेथेच शारदा माची ाथनाही होत असे. तेथे सुंदर तसिबरी हो या. कृ णनाथ सारे
पाहात होता आिण बाहेर समु ाकड या हरां ात येऊन तो उभा रािहला. भरतीची वेळ
होती. फे स उधळीत समु ा या लाटांवर लाटा येत हो या! कती मौजा! या लाटांचा तो
अपूव देखावा पा न कृ णनाथाने टा या वाजिव या.
मधली सुटी झाली होती. शारदा मातील मुले अ पोपाहारासाठी आली. कृ णनाथही
गेला. आिण चालक याला हणाले :
‘चल मा याबरोबर कपडे घाल. शाळे चा दाखला घे. चौथीची पु तके घे. एखादी वही
घे िन चल.’
 कृ णनाथ िनघाला. शाळे ची लांबच लांब इमारत होती. समोर होती. चालकांबरोबर
कृ णनाथ शाळे या कचेरीत गेला. रीतसर याचे नाव दाखल कर यात आले. िशपायाने
याला चौथीचा वग दाखिवला. कृ णनाथाने वगात वेश के ला. सारी मुले या याकडे बघू
लागली.
‘बस बाळ.’ िश क हणाले.
कृ णनाथ शेजार या मुला या पु तकात पा लागला. तो मराठीचा तास होता. परं तु
िश क कृ णनाथाजवळच बोलू लागले.
‘तुझे नाव काय?’
‘कृ णनाथ.’
‘मराठीत कती माक िमळाले होते?’
‘७६.’
‘अरे वा! शार दसतोस. एखादी किवता हणतोस का? हण.’
कृ णनाथाने एक किवता हटली :
हे हंदभूमी तुिझया । चरणांस हा णाम ।।ध ।।
जीर आज दीन ब । होशील मु शी
होईल सव जगता । ते व नाम गे ललाम ।।हे.।।
तव पु सान थोर । पु षाथ द क नी
झिण देख आिणतील । तव जीवनात राम ।।हे.।।
सेवा तुझीच क न । मम देह हा िझजू दे
हा एक हेतु जीवी । नाहीच अ य काम ।।हे.।।
कृ णनाथाची किवता संपली
‘कोठे िशकलास हे गाणे?’
‘आगगाडीत.’
‘आगगाडीत िशकलास?’
‘हो. मा याजवळ कॉलेजम ये जाणारा एक िव ाथ बसला होता. तो हे गाणे हणत
होता. याचा आवाज फार गोड होता. मला ते गाणे आवडले. मी या याजवळ मािगतले.
याने टपून दले. मी येता येता पाठ के ले.’
‘शाबास! तू पुढे मोठा होशील!’
गो ी होता होता मराठीचा तास संपला. िश क गेल.े मुले कृ णनाथा या भोवती
जमली. जणू. कमळाभोवती भुग.े ‘आ हांला दे रे ते गाणे टपून’ असे जो तो हणू लागला.
‘उ ा लवकर येऊन या फ यावर ती किवता मी िल न ठे वीन तु ही सवानी ती मग
उत न या. चालेल?’
‘वा, छान यु , शार आहेत तू!’
तो दुसरे िश क आले. कृ णनाथाची व यांचीही ओळख झाली आिण शेवटी खेळाचा
तास आला. सारी मुले डांगणावर गेली. खोखोचा खेळ सु झाला. कृ णनाथ
िवजेसारखा खेळत होता. कती चपळाई व सहजता! सारे पाहतच रािहले.
पिह याच दवशी कृ णनाथाचे नाव सवा या त डी झाले. शाळा संपली. कृ णनाथाने
आपले सामान अशोक या खोलीत नेले. खोली मोठी होती. पाच मुले या खोलीत होती.
कृ णनाथाने आपले सामान नीट लावले, तो ाथनेची घंटा झाली. सव मुलांबरोबर
कृ णनाथ गेला.
‘वाढणा या मुलांनी जावे.’ चालक हणाले.
ती मुले उठू न गेली.
तंबोरा वाजू लागला आिण गीतेचे ोक सु झाले. कृ णनाथाने ाथनेची गंभीरता
लहानपणीच अनुभवली होती. याला खूप आनंद झाला. ाथना संपली. जेवणे झाली.
चालक कृ णनाथाकडे आले.
‘तुझे काही िवषय क े असले तर सांग हणजे छा ालयांतील िश कांडून ते तयार
क न घे यात येतील. अ ाप फारसे पुढे गेलेले नाहीत: आिण तू शार आहेस. जे अडेल ते
िवचारीत जा. जे लागेल सवरे ल ते मागत जा. कधी काही दुख-ू खुपू लागले तर वेळीच
सांगावे. आंघोळ व छ करावी. कपडे येथे हातांनी धुवावे लागतात. ख ज होऊ देऊ नको.
येथे अनेक मुलांत राहावयाचे. एकाची ख ज दुस याला होते. खरे ना? तू चांगला मुलगा
आहेस. आज वगात तू किवता हणे फार चांगली हटलीस! तू ती किवता िल न दे.
सकाळी छा ालया या फलकावर आपण लावू.’
चालक गेल.े खोलीतील मुलांशी तो बोलत बसला. आजचा पिहला दवस होता.
अशोक व कृ णनाथ िम झाले.
‘मला प िलहायचे आहे. िवसरलोच!’ कृ णनाथ हणाला.
सकाळी िलही. आता झोपू. दमून आलेला आहेस.’ अशोक हणाला.
इत यात झोपायची घंटाही झाली. तेथे िनयिमत जीवन होते. िव ोपासकांचा
खरोखरच तो आदश आ म होता. शारदा म नाव उगीच न हते.
कृ णनाथाने माधवरावांस प िलिहले होते. चालक ते प वाचून खूष झाले.
कृ णनाथ आता रमला. आनंदात दवस जाऊ लागले. आिण पावसा याची सुटी
आली. बरीचशी मुले घरी गेली. परं तु कृ णनाथ तेथेच रािहला. याला अ यास भ न
काढायचा होता.
एके दवशी तो समु ात डु बायला गेला. पावसाचे दवस. वारा घो घो करीत होता
आिण अमाव येची चंड भरती होती. बरोबर िश क होते. कृ णनाथला लाट येताच ते
उं च करीत. एकदोनदा लांटाखाली तो दडपला गेला. घाबरला. खारट पाणी नाकात डात
गेले. परं तु पु हा तो लाटांशी धंगाम ती क लागला. शेवटी िशटी झाली. सारी मुले बाहेर
आली. शारदा मातील िविहरी तुडुब ं भर या हो या. न ा िविहरीचे पाणी तर कती
िनमळ िनळे िनळे होते. कृ णनाथ िविहरीत पोहायला िशकू लागला. तो िनभयपणे व न
उडी मारी आिण एकदा तरता येऊ लाग यावर तो नाना कारची कला कट क
लागला. सकशीत नाना कार या उ ा तो िशकला होता. ते कार तो दाखवू लागला.
मुलांचा तो आवडता झाला.
एके दवशी या या खोलीतील दोन मुलांनी व दुस या दोन मुलांनी िपकलेले पोपये न
िवचारता काढले. कृ णनाथाला ते पसंत न हते.
‘कृ णनाथ, ये खायला!’ िम ांनी हाक मारली.
‘मला नको. तु ही न िवचारता ते काढले आहेत.’
‘मोठा िश च आहेस! झाडावर फु कटच गेले असते. नाही तर दुस या कोणी काढू न नेले
असते!’
‘परं तु आपण िवचारले असते तर आपणाला क परवानगी िमळाली नसती?’
‘तू असला डु ाचाय असशील हे न हते आ हांला माहीत? आपणच खाऊ या रे !’
या मुलांनी भराभर पोपया खाऊन साली तेथेच िखडक बाहेर टाकू न द या आिण ती
मुले िनर गेली. कृ णनाथ एकटाच खोलीत होता. तो उठला व या साली गोळा क
लागला. तो चालक ितकडू न आले.
‘काय रे करतो आहेस?’
‘या साली गोळा करीत आहेस.’
‘प ा लागू नये हणून ना?’
‘मी नाही खा या पोपया. परं तु येथे घाण नसावी हणून या साली मी गोळा करीत
आहे.’
‘कोणी खा ले, पोपये?’
‘दुस या मुलांनी. यांची नाव मी सांगण बरे नाह . तु ही ाथने या वेळेस पोपया
खाणार्यांनी उभे राहावे, अशी आ ा करा. ते मग उभे न रािहले तर मा मी नावे सांगेन.
परं तु यां या मागे कशाला सांगू?’
‘कृ णनाथ, तू शहाणा आहेस.’ असे हणून चालक गेले.
रा ी ाथने या वेळेस चालकांनी कृ णनाथाची तुती के ली. याचा ामािणकपणा,
िम ांची नावे यां या पाठीमागे व सांग याची वृ ी, चुगलखोरपणाचा अभाव, घाण दूर
कर यातील न ता व सेवावृ ी इ यादी गुणांची शंसा के ली. छा ालयातील आदश
िव ा यास िमळणारे पदक कृ णनाथास दे यात येईल असेही ते हणाले.
गणेशचतुथ चा उ सव होता. रव नाथांचे ‘एक घर’ हे नाटक बसिव यात आले.
कृ णनाथाने यांतील मु य भूिमका के ली होती. कती उ कृ याने ती वठवली! िजकडे
ितकडे कृ णनाथ, कृ णनाथ होऊ लागला.
आिण दवाळी या सुटीत तो घरी गेला. बोड चे िचकू व बोड ची कोवळी शहाळी
घेऊन गेला. िवमलासाठी समु तीरावरचे नाना कारचे शंख, ते चुरमुरे, या गािय या,
कती कार तो घेऊन गेला. कृ णनाथ घरी आ यामुळे सवाना आनंद झाला. आप या
छा ालयातील तो शेकडो गमती सांगे. नाना संग वण . सुटी पटकन् संपली आिण पु हा
तो शारदा मात आला.
असे दवस जात होते. कृ णनाथ शरीराने, बु ीने, दयाने वाढत होता. याचे िवचार
ग भ होऊ लागले. भावना अिधक उदार होऊ लाग या एकदा शाळे ला दोन दवसांची
सुटी होती. बोड तून जवळच असले या बारडा ड गरावर मुलांची सफर गेली होती.
पारशी लोक थम संजाणला उतरले. परं तु तेथही एकदा धमसंकट येईल तसे
वाट याव न ते आपला पिव अ ी घेऊन या ड गरावर आले होते असे सांगतात. तेथे
होती असे सांगतात. दहापंधरा लाखांची व ती असेल. संजाण या एका टोका या
हवेलीवर मांजर चढले तर उं बरगांवापयत याला खाली उतर याची ज र नसे. इतक
घनदाट घरे होती. कृ णनाथ तो सारा इितहास ऐकत होता. ते पारशी आता सधन, समृ
आहेत आिण आजूबाजू या जिमनीचे ते मालक बनले आहेत. इतरही सावकार आहेतच
आिण मूळचे मालक आज जंगलात कसे तरी दवस कं ठीत आहेत. िव ा यानी या गरीब
मजीव ची घरे पािहली. लहान लहान घरे . एका बाजूला बैल बांधायचा. एका बाजूस
माणसे िनजायची. शंदी या चटईिशवाय काही झोप यास नाही. चार मड यांिशवाय
भांडे नाही. कृ णनाथ एका झोपडीत िशरला. तेथे टोपलीत कसला तरी पाला िचरलेला
होता.
‘हा पाला कशाला?’ याने िवचारले.
‘हाच रांधून खातो. या यावर जगायचे.’
‘आिण तांदळ ू वगैरे नाही?’
‘ते दादा तुम यासाठी!’
 कृ णनाथ खाली मान घालून बाहेर आला. तो दुस या एका झोपडीत िशरला. तेथे
टोपलीत िनसून ठे वलेले कं द होते.
‘हे कसले कै द?’
‘ड गरातले आहेत. ते कडू आहेत. रा ी आ ही िशजवून ठे वतो. सकाळी खातो. सकाळी
कडू पणा कमी झालेला असतो.’
कृ णनाथाने थोडासा कै द खाऊन पािहला. त ड कडू कडू झाले. ते सारे कार पा न
कृ णनाथ िख झाला. इतर मुले हसत खेलत होती. परं तु याला हसू येईना. या या
डो यांत पाणी आले.
मुले छा ालयात परत आली. परं तु कृ णनाथ काही दवस िख च होता.
‘तू अलीकडे हसत का नाहीस? तुझा आनंद कोठे गेला?’ अशोकने िवचारले
‘ या सफरीत नाहीसा झाला. मी या वारली दुब या लोकांची दशा पािहली. अशोक,
आपण येथे कती सुखात राहतो! सकाली खायला दुपारी जेवायला, मध या वेळी खायला,
शाला सुट यावर थोडे याऊ याऊ प ाने! आिण या मणा या लोकांनी पा यावर
जगावे, कडू कं द खाऊन रहावे? अरे रे! अशोक, कसा रे मी हसू?’
‘कृ णनाथ, आपण लहान आहोत.’
‘परं त,ु उ ा आपणच मोठे होणार आहोत. परवा फ यावर कोणते वा य होते ते
आठवते का?’
 ‘कोणते बरे ?’
‘आजचे त ण हे उ ाचे रा िनमाते आहेत.’
‘या वयात नकोत हे िवचार. स या आपण िशकू , हसू, खेळू, जीवनात आज आनंद
भरपूर भ न ठे वू या; हणजे उ ा ती िशदोरी पुरेल.’
‘अशोक, परवा या वासाने मला नवीन दृ ी िमळाली, नवी सृ ी दसली.
खरोखरचा हंद ु थान कसा आहे ते पािहले. महा माजी खादी वापरा हणून सांगतात ते
उगीच नाही. यापुढे मी खादीच वापरीन. या अशा गीरबांना दोन घास िमळतील.’
‘खादी महाग असते.’
‘शारदा मांतील मुलांनी तरी खादी महाग असते असे हणू नये.’
इत यात अ यासाची घंटा झाली. जो तो मुलगा अ यास क लागला.
आिण यंदा जवळच ह रपुरा येथे रा ीय सभेचे वा षक अिधवेशन होते.
शारदा मातील मुलांना वयंसेवक हणून ये याला परवानगी िमळाली होती. येथील मुले
िश तीत वाढलेली, गुजराथी िन मराठी दो ही भाषा समजणारी, सेवेचे धडे घेतलेली,
अशी होती. सवाना आनंद झाला. चालकांबरोबर वयंसेवक ह रपुरा येथे गेल.े
तापी या तीरावर एक नवीन अमरपुरी िनमाण कर यात आली होती. रा गौरव
सुभाषचं अ य होते. गुजराथम ये तीन वेळा रा ीय सभेचे अिधवेशन झाले; ित ही
वेळा बंगालचा स पु च अ य होता. सुरतेला १९०७ म ये राशिबहारी घोष,
अहमदाबाद या अिधवेशनाला देशबंधू दास आिण ह रपुरा येथे देशबंधूचेच प िश य
सुभाषचं !
के वढा तो चंड झडाचौक आिण तो िव लभा चा चंड पुतळा! द ली या अस लीत
वीरिशरोमणी सरदार भगत संग, बटु के र द वगैरनी बाँब फे कला असता सारे घाब न
पळाले. परं तु िव लभाई गंभीरपणे िन शांतपणे अ य ीय खुच त बसून होते. अस ली
गाजिवणारा खरा झुंजार अ य ! पगार हाती पडताच महा माज कडे र म पाठिवणारा
यागी कमवीर! काळी खादी िसम यात िमळे ना तर सरोिजनीदेव चे काळे पातळ फाडू न
याचाच काळा झगा वाप न जाणारे महान् खादीभ ! असे ते िव लभाई! सरदार
व लभभाई िन सरदार िव लभाई हणजे भीमाजुनांची अि तीय जोडी!
कृ णनाथ मोठा भा याचा! याला नेतािनसांत काम िमळाले याची चलाखी, याची
न ता, याचे स मुख यांची सवावरच छाप पडे आिण पंिडत जवाहरलाल नेह ं नी
एकदा याला शाबासक दली. पंिडतज या वरदह ताचा पश होताच कृ णनाथा या
शरीरातील अणुरेणू नाचला!
शारदा मांतील वयंसेवक अमर अशा मृती घेऊन परत आले. कृ णनाथाने िवमलला
एक के वढे थोरले प िलिहले. िवमलचेही उ र आले. या उ रात पुढील मजकू र होता.
‘तू खादीभ झालासच आहेस. आता काँ ेसभ ही होणार असे दसते. परं तु
काँ ेसभ ाला नुसती खादी वाप नच भागत नाही, तर याला तु ं गात जावे लागते.
 संगी छातीवर लाठीमार वा गोळीबारही यावा लागतो. काँ ेसभ हणजे सतीचे
वाण आहे, यागाची दी ा आहे. हे सारे ल ात घेऊन या न ा भ ची दी ा घे!’
कृ णनाथने पुढील प ात िलिहले :
‘खादीम ये काँ ेसभ ची काय, सव काही सामावलेले आहे. महा माजी हणतात,
‘खादी वाप न वातं यासाठ मर याची जर फू त येत नसेल तर ती खादी काय
कामाची? खादी ही वातं याची खूण आहे. द र नारायणां या सेवेची दी ा आहे. खादी
वाप न गीरबांना लुटता येणार नाही! िवमल, खादीत महान अथ आहे!’
कृ णनाथ मॅ क या परी ेला जावयाचा होता. शारदा म सोडू न तो जाणार होता.
या शाळे ला याने तूत,ू खोखो वगैरे खेळांतील ढाली िमळवून द या, उं च उडीतला पेला
िमळवून दला, या शाळे त व या छा ालयात तो लहानाचा मोठा झाला, िवचाराने
वाढला; जेथे अनेक मोलाचे धडे याने घेतले ते सारे सोडू न आज तो जाणार होता. सव
मुलांचा, गडीमाणसांचा, वयंपा याचा याने िनरोप घेतला. सव गु जनां या तो पाया
पडला आिण शारदा मा या चालकां या पाया पडताना तो फुं दू लागला. चालकांनी
याला पोटाशी धरले. भावना आव न ते हणाले,

‘कृ णनाथ, सारी माझीच मुले. परं तु तु यासारखी काही मुले चटका लावून जातात.
जा बाळ. या सं थेची आठवण ठे व! जेथे या मै ी जोड या असशील या टकव. असे
संबंध वाढिवणे हणजेच मोठे होणे; आिण तुला एक सांगतो, सदैव वाढता राहा. आमरण
ख या अथाने िव ाथ च राहा. महा माजी येरवडा तु ं गात १९२२ साली होते. तेथे ते
मराठी िशकू लागले. १९३२ म ये काकासाहेब कालेलकरांजवळ तेथे ते तार्यांचा अ यास
क लागले. बाहेर कधी िव ांतीसाठी कोठे ते रािहले तर तैथे उदू वाचतील, तामीळ
िशकतील. महा माज चे अखंड िवकासी जीवन बघ आिण नवीन नवीन योग, नवीन
नवीन ान, नवीन नवीन िवचार, नवीन नवीन िम , या जातीचे या जातीचे, अशा
रीतीने तू वाढत राहा! जो असा सदैव वाढत जाईल या या आनंदाला तोटा नाही. वाढणे
हणजेच खरे सुखी होणे. िवकास हणजेच आनंद. तुला काय सांग?ू प पाठवीत जा. मधून
मधून येत जा. शारदा म तुझाच आहे. तु हा मुलांचाच आहे. जा बाळ! ये. तुझा
भिव यकाल उ वल आहे. तुझे जीवन कृ ताथ होवो!’
िनघाली मुले. मॅ क या परी ेस जाणारी मुले. टांगे आले. तो पाहा ेमाचा टांगा.
ेमाने कृ णनाथाला हाक मारली. याला याला ेमाचा टांगा हवा. आिण तो पाहा
खाटकाचा धंदा करवेना हणून टां याचा धंदा करणा या दयाळू मुसलमान बंधूचा टांगा.
भरले सारे टांग.े शारदा मातील मुले, िश क, चालक िनरोप ायला र यावर आले
होते.
िनघाले टांगे. ‘आवजो, िशवापुरी खावजो!’ मुले हणाली.
समोर ितकडे समु गजना करीत होता. मुले येतात, जातात, परं तु मी सवाचा सा ी
येथे सदैव आहे, असे जणू तो सांगत होता.
 १०

‘खरे च बाबा, शारदा माचे चालक फार थोर! ते कमयोगी आहेत. सं थेशी, सेवेशी
यांनी ल ळािवले आहे. कधी सुटी नाही, रजा नाही. ‘समु ाळा का कधी सुटी असते?
सूयनारायण रिववारी का घरी बसतो?’ असे ते हणायचे. यांची बहीण फार आजारी
होती. तीन तारा आ या. शेवटी गेली. बिहणीिवषयी का यांना ेम न हते? परं तु शंभर
मुलांचा संसार यांनी मांडलेळा. ते महान कत सोडू न यांना जाववेना. यांची आई
नाही अशा मुलांना यांचे वडील येथे आणून ठे वतात व हणतात, ‘शारदा म हणजेच
मुलांची आई!’ एकदा एक ल ाधीश आपळा छोटा मुलगा घेऊन तेथे आळा िन हणाळा,
‘माझा मुलगा आणळा आहे. तुमची सं था िन घर यांत फरक नाही. घर यापे ाही येथे
अिधक आ था आहे!’ बाबा, अशा सं था हणजे देशाची भूषणे आहेत, नाही?’
‘आिण कृ णनाथ, तु या या कृ णाची सांग बाबांना गंमत’, िवमल हणाली.
‘बाबा, तेथे कृ णा हणून एक सेवक आहे. तो शारदा मा या भोजनालयात असतो.
सं थे या आरं भापासून तो आहे. आज वीस वष तो तेथे आहे. परं तु अ ाप पोळी याळा
नीट करता येत नाही! चट या– को शंिबरी करतो. सव सामान तो वाढू न देतो आिण रा ी
तो सारी झाकाझाक करतो या वेळेस याची खरी मजा असते. झाकाझाक पाहता तो
आप याशीच मो ाने बोलतो, ‘उ ाचे तांदळ ू िनवडलेले आहेत. खोबर्या या वा ा २३
कशा? बरोबर. मागून दोन काढू न द या हो या. डाळी या ड यांना झाकणे लावली.
के यांची उ ा को शंबीर क न टाकायला हवी’. असे बोलत याचे काम चाळायचे.
एकदा एक पा णे वरती झोपले होते. यांना वाटले क बोलतो कोण? ते उठू न खाली आले
तो कृ णा कोठीघरात बोलत आहे! जेवताना मुले ‘कृ णा पोळी’ ‘कृ णा, भाजी, चटणी’
असा तगादा ळावतात कृ णा चटणी वाढायला आणतो. ‘मी आधी पोळी मािगतली, मी
भाजी मािगतली,’ मुले हणतात. कृ णा शांतपणे हणत ,’ शेवट या मुळाचे मागणे
मा या ल ात राहते, बाक या पिह या माग या मी िवसरतो.’ मुले हसतात.
‘परं तु बाबा, कृ णाचे सं थेवर फार ेम. पा णे आले तर यांना अिधक तूप -ते पुरे
हणेपयत वाढील. यामुळे या या हातात तूप देत नाहीत. एखादी भाजी संपत आली
हणजे तो पातेले खडखडवीत येतो. मुले हणतात, ‘कृ णा’ समजले. भाजीचे दवाळे ना
तु या?’ ताक करणे याचे काम. परं तु घ ताक याळा करता येत नाही; कृ णाचे ताक
हणजे पाणीदार असायचे. तोही िवनोदाने हणतो, ‘पाणीदार आहे; परं तु चवदार आहे!’
कृ णा ितभावानही आहे. एकदा तो चहा करीत होता. पा याळा आधण आले होते. परं तु
ितकडे दूध उतू जाणार होते. आधी पूड टाकायची क आधी दूध उतरायचे, हा कृ णाळा
 पडळा. आिण हणाळा, ‘ टेशनात एकदम दोन गा ा आ या; परं तु टेशनमा तर
एक. कोणती गाडी आधी सोडायची?.’ असे कधी कधी िवनोदी बोलतो. याळा पा याचा
फार नाद. सारखे पिहले पाणी ओतील, नवीन भरील आिण हातात छडी घेऊन कु याला
शं त ळावील, ‘तेथे बस. मग तुळा भाकरी िमळे ल’ असे हणेल. असा हा कृ णा. आमचे
चालक हणायचे,
‘कृ णा, तू िन मी एकदमच सेवािनवृ होऊ. मा या पाठीमागे तुळा कोण
सांभाळील?’ मुलांचे ेम कृ णावर. माजी िव ाथ आले तर आधी कृ णाची चौकशी
करतील! ेमाचा टांगा िन हा कृ णा, मुले कधी िवसरणार नाहीत. आप या सं थेची सव
क त जावी असे कृ णाळा वाटते. सं थेशी तो एक प झालेळा आहे. तो भाडो ी नाही.’
‘कृ णनाथ, तुळा या शारदा मात राहायला िमळाले. फार चांगले झाले. तु यावर
सुंदर सं कार झाले. आता पुढे तू काय करणार?’
‘मला िव ानाचा अ यास कर याची इ छा आहे. उ ा या हंद ु थानात
शा ानाची पदोपदी ज र भासणार भारताची पुनरचना करताना िव ानाची कास
धरावी ळागेल. आधी बी.ए सी. होऊ दे. पुढे मग टे ाँलॉजीकडे जाईन.’
‘तुळा परदेशात िशकायला जायचे असले तरी पाठवीन. ानाची हौस पुरी कर!’
‘तुमचे उपकार कु ठे फे डू ?’
‘उपकार कसचे! हे का मी उपकारबु ीने करीत आहे? तू जणू ह ानेच या घरात
िशरळास.’
‘आधी तुम या दयात िशरलो मा या अ ूंक तुमचे दय उघडले; होय ना, बाबा?’
‘ भूला माहीत!’
‘बाबा, िवमलळा का नाही कोठे पाठवीत?’
‘ती मा याजवळ वाढू दे. आधी मँ कपयत तर जाऊ दे.’
‘कृ णनाथ, मी दगड आहे हो! तुझी बु ी मळा देतोस?’
‘रागावली. सली. कृ णनाथ, तूच सांग. ही आता लहान का रे सायला,
रागवायला?’
कृ णनाथाने एकदम,
‘रडू नको
सू नको
हस रे मा या मुला.’
हे चरणे हटले.
‘तू सु ा थ ा कर. मी आपली जातेच इथून’ असे हणून िवमल उठू न गेली.
‘तू फोनो ळाव, हणज आता येईल ह रणी माणे धावत.’
 ‘सुंदर चांदणे पडले होते. कृ णनाथाने फोनो ळावळा. ‘बोल रे पपी’ ही लेट सु
झाली. आ याबाईही ऐकायला आ या.
‘िवमल नाह दसत ती?’ यांनी िवचारले.
‘ितला नाही गाणे आवडत!’ माधवराव हणाले.
‘मीच ना पण फोनो यायला लावला?’ िवमल एकदम पुढे येऊन हणाली.
कृ णनाथाने टा या वाजिव या. तो ‘बोल रे पपी’ ‘बोल रे पपी’ क लागला.
कृ णनाथाची कॉलेजम ये जा याची तयारी झाली. तो मॅ कम ये पास झाळा. याने
शारदा मा या चालकांस एक सुंदर प पाठवले. यांचेही अिभनंदनपर व आशीवादपर
प आले.
पु या या भाऊ कॉलेजम ये याने नाव घातले.
पुणे हणजे िश णाचे क . तेथे कती िश णसं था! िजकडे ितकडे िव ाथ च
िव ाथ . पुणे हणजे सव कार या िवचारांचे े . तेथे गांधीवादी आहेत, तेथे
समाजवादी आहेत, तेथे क युिन ट आहेत, तेथे हंदम ु हासभावाले आहेत, तेथे लीगवाले
आहेत. तेथे वणा म वरा यसंघवाले आहेत, तर डॉ. आंबेडकरवालेही आहेत. परं तु
राजक य प ोप च तेथे के वळ आहेत असे नाही; इतरही ानोपासक सं था तेथे आहेत.
तेथे इितहास -संशोधन -मंडळ आहे, भांडारकर संशोधन मं दर आहे, रसायनशाळा आहे.
तेथे थोर भारतसेवक -समाज आहे. के सरी - मराठा सं था आहे. यां या ंथालयातून
जावे, तेथे बसावे, ानसंपदा िमळवावी. ानकोशमंडळ, च र कोशमंडळ. नाना मंडले
पु यातच चालली-चालत आहेत. अि हो ा या चचपासून तो धम अफू आहे, येथपयत या
सार्या चचा तेथे चालतात. सं कृ तीवर ह ले चढिवणारे तेथे वीर आहेत, तर सं कृ ती-
संर ण-दलेही आहेत. पु या या मंडईत या माणे हवे ते िमळते; पु या या ग यांतून व
र यांतून या माणे कचर्याचे ढीग सव फै ळावत असतात, या माणे पु यातून सव
कारचे ानही फै ळावत असते. कचर्या या पे ांत कचरा मावत नाही, या माणे
लोकां या डो यांतही ान मावत नाही. असे हे थोरामो ांचे पुण-े या पु यात कृ णनाथ
आळा.
या सव कार या िवचारवादळात तोही सापडळा. जो तो आप या कळपात याळा
ओढू पाहात होता; परं तु अ ाप तो अिल होता. काँ ेसिवषयीचे अपार ेम या या
दयात होते. िजची दारे सवासाठी मोकळी आहेत, अशी ही एकच खरी रा ीय सं था,
असे तो हणे. बाक या सं थां या दारांवर िव शं धमाची, िव शं जातीची, िव शं
गटांची नावे. या िवशाल रा ाळा शोभणारी एकच सं था याळा दसे, ती हणजे काँ ेस!
कृ णनाथ खेळाडू होता, बुि मान होता, कलावान होता. दसे सुंदर बोले सुंदर, उं च,
बांधेसूद याचे शरीर होते. त डावर एक िवल ण तेज होते. ित प यास ते दपवी.
े ास सुखवी. कृ णनाथास आप यात ओढ यासाठी रा ीय वयंसेवक संघा या मुलांनी
जंग जंग पछाडले. परं तु कृ णनाथ डब यात िशरला नाह . तो हणे, ‘अशा आपाप या
जातीपुरते पाहणार्या सं थांत मी जगू शकणार नाह ; तेथे मी गुदमरे न.’
 तो सारे वाची, सारे िवचार ऐके . अ यास सांभाळू न जेवढी िवचारसंपदा िमळिवता
येईल ती तो िमळवीत होता. तो कधी आजारी पडला नाही याचे कपाळ कधी दुखले
नाही. शरीराने िनरोगी व मनाने, बु ीने िनरोगी, असा हा नवभारताचा नवयुवक होता.
कसलीही ु ता याने आप या मनाला लावून घेतली नाही, आिण एवढे क न तो आनंदी
असे. कोणाशी याचे वैर न हते. िवरोधी मतेही हसत हसत सांगेल. तो एकदाच रागावला
होता. कोणी तरी महा माज ची मयादेबाहेर टंगल के ली. कृ णनाथ ताडकन् उभा रा न
हणाला, ‘तुमची जीभ झडत कशी नाही? महा माज शी मतभेद असू शकतील, परं तु
क येक शतकात होणारी ती एक महान िवभूित आहे, हे यानात धरा. गे या ५० वषात
या रा ा या वातं यािशवाय यांनी कशाचा िवचार के ला नाही. येक णाचा तेच एक
िहशेब देऊ शकतील. अशा महा यािवषयी का असे बोलावे?’ असे हणून तो संतापाने
थरथरत िनघून गेला.
आिण युरोपखंडात महायु सु झाले. जमनीने पोलंडवर खर हार के ला.
इं लडनेही यु पुकारले आिण हंद ु थानही यु ात ओढले गेल.े काँ ेसने या यु ासंबंधी
एक धीरोदा प क िस के ले. ते प क वाचून कृ णनाथ नाचला. येकाने हे प क
घरात े म क न लावावे असे तो हणाला.
काँ ेस का वातं याचा लढा सु करणार? त णांत चचा होऊ लाग या. काही तेज वी
त ण कॉलेज सोडू न चाराथ जायला िस झाले. कृ णनाथाची एका बु ीमान त णाशी
ओळख झाली होती. याचे नाव मधू. या दवशी रा ी मधूचे व याचे बोलणे झाले.
‘मधू, तू इत यात कॉलेज सोडू न जाऊ नकोस. लढा सु झा यावर आपण यात भाग
घेऊ!’
‘लढा येणारच आहे. परं तु आधीपासून चार नको का? खे ापा ांतून चार कोण
करणार? आपण पु तके िन परी ा दूर ठे वून बाहेर पडले पािहजे. ानाची उपासना
कोठे ही कर याइतके समथ आपण झालो आहोत. कृ णनाथ, तू थांब; परं तु मला जाऊ दे!’
‘तू घरी िवचारलेस का?’
‘घरी कसे िवचा ? सवाना मनात णाम क न मी जाणार आहे.’
‘आपण खेडीपाडी उठवू असे तुला वाटते?’
‘मी लहानपणी सारे कागद जाळीत असे. आई हणायची, ‘आगला ा’ आहेस.
कृ णनाथ, दुसर्यांची जीवने मी पेटवू शके न क नाही, ते मळा मािहत नाही. मी माझे
जीवन तरी पेटवले आहे. हे पेटवलेले जीवन घेऊन मी सव ह डेन, फरे न!’
‘मधू।’
‘तु याबरोबर पु कळ वाचायची इ छा होती. आता ती अपूणच राहणार!’
‘तु ं गात एक रा व वाचू.’?
‘परं तु लाठीमारात व गोळीबारात मेलो तर?’
‘तर आपण कृ ताथ होऊ! हे जीवन वातं यासाठ अपायला मी अधीर झालो आहे!’
 ‘तुझी उ कटता मा यात येवो!’
‘तूही वाला ाही आहेस. आज ना उ ा तूही पेट घेशील. आिण वालामुखी भडकला
क दगडांचाही िवतळू न रस होतो. खरे ना? मी जातो!’
बुि मान, भावनामय असूनही संयमी, यागी असा मधू िनघून गेला. कृ णनाथाला
या रा ी झोप आली नाही.
पिह या वषाची परी ा होऊन तो इं पूरला सुटीत गेला. या वेळे या सुटीत तो गंभीर
असे. याने एक चरखा बरोबर नेला होता. तो सूत कातीत बसे. आ याबाईही सूत
कातायला िशक या.
‘बाबा, चरखा तुमची करमणूक करील.’
‘देवाचे नाव मला पुरेसे आहे.’
‘परं तु मुखी नाम व हाती काम हणजे अिधक य अिधक फलं, असे नाही का?’
‘कृ णनाथ, हा देहाचा चरखाच आता बंद पड याची वेळ आली आहे!’
‘बाबा, असे का बोलता?’

‘जे आतून वाटते ते बोलतो.’

‘तु ही मरणा या गो ी नका बोलू.’
 ‘तु ही त णांनी तरी मरणा या गो ना िभती कामा नये. वॉसा शहरा या
र णासाठी पंधरापंधरा वषाची मुले उभी रािहली, धारातीथ मेली.’
‘उ ा आप या देशात वातं याचा लढा सु झाला तर बाबा, यात मी जाऊ?’
‘आता नको याची चचा. मी आता जरा पडतो.’
कृ णनाथ उठू न गेला.
पु याला जा याचे दवस आले.
‘िवमल, तू बाबांना जप.’
‘कृ णनाथ, तुझीच यांना चंता वाटते. ितकडे वेडव े ाकडे काही क नकोस!’
‘वेडवे ाकडे हणजे काय?’
‘तुला सारे समजते. बाबां या भावना ओळख िन वाग!’
कृ णनाथ पु यात आला. तो आप या अ यासात पु हा रमला. १९४० साल गेल.े
काँ ेसचा ितका मक असा िनवडक लोकांचा स या ह सु झाला होता. कृ णनाथचा
िम मधू कधीच तु ं गात जाऊन पडला होता. उगीच मधू आधी गेला. मोठा लढा नाही,
काही नाह , असे तो एखादे वेळेस मनात हणे.
इं टर या परी ेत याला पिहला वग िमळाला नाही.
‘तू पिह या वगात येशील असे मी हणत होतो,’ माधवराव हणाले.
‘बाबा, अ यासात िततके ल लागत नसे. माझे काही िम आज तु ं गात आहेत.’
‘तू आप या मनाला आवरलेस ही भूची कृ पा!’
‘बाबा, वरा यासाठी का तु ं गात जाऊ नये?’
‘परं तु तु ं गात जाऊन वरा य िमळत नाही. वातं य िमलत नाही.’
‘बाबा वातं य हणजे तरी काय? या जगात खरे वातं य आहे का कोठे ? या
िव ातील श ची आपण खेळणी आहोत. जीवन हणजे बुडबुडा आहे. मनु य आज आहे,
उ ा नाही. कशाची शा ती आहे? वादळे येतात, साथी येतात, दु काळ येतात,
वालामुख चे फोट होतात, भुकंपाचे ध े बसतात! आपण या िव ात परतं च आहोत.
वातं य एकच आहे.’
‘ते कोणते बाळ?’
‘मनाचे, सदसद्िववेक बु ीचे. अ यायासमोर मी नमणार नाही, पाशवी व जुलमी
स ेला णाम करणार नाही. ती जुलमी स ा मला िचरडील, िचरडो. तरी माझे आि मक
वातं य मी राखले. हेच एक खरे वातं य आ ही िन:शा अलू तरी आसुरी स ेचे
वट कू म मुका ाने आ ही मानणार नाही. हाती श े असली तरी काय? पोलंड सश
होता; परं तु काय दशा झाली? यांनी िवरोध के ला यांतच यांचा पु षाथ!’
‘कृ णनाथ, तू मो ा गो ी बोलत आहेस.
 ‘तु ही रागावलेत?’
‘नाही रे , रागावेन कसा? तुझे कौतुक करीत आहे. असाच बुि मान हो, त व ानी
शा हो. बी.ए सीत पिहला ये!’
मधून मधून असे संवाद होत. आिण ४१ साली तो पु याला परत आला. िवमल मॅ क
पास झाली होती. परं तु विडलांची कृ ती बरी न हती. ती यां याजवळच रािहली.
कृ णनाथाचे यूिनअरचे वष होते. जरी असली तरी परी ा मु य िवषयांची न हती
आिण याचे ल ओढू न यायला एक नवीन संघटना सु झाली होती. महारा ात नवीन
पायावर रा सेवादलाची संघटना उभी कर यात आली. कती दवसांपासून अशी संघटना
असावी असे कृ णनाथाला वाटे. तो या सेवादला या कायात सव श िनशी सामील
झाला. यानी-मनी- व ी याला दल दसे; याची ितभाही जागी झाली. तो कवी झाला.
सेवादलाची गाणी िनमू लागला. याचे सारे जीवनच वा तिवक का मय होते! याचे
जीवनच विलत ितभा होती!
 ११

रघुनाथ आता िनि त झाला होता. सारी इ टेट आता आपली असे याला वाटे. तो
ऐषारामांत रा लागला. सुखोपभोगाला सीमा न हती. रमाही रमली. नाना रं गांची
पातळे , नाना कारची. आज रे शमी नेसावे, तर उ ा जरीचे. आज मोितया रं गाचे तर
उ ा अ मानी. कधी गुलाबी तर कधी पोपटी. हीसेला मोल नसते!
एकच दुःख या जोड याला होते. मुले वाचत नसत! नवीन बाळ पोटात वाढू लागले
क पिहले बाळ आजारी पडे व देवाघरी जाई : परं तु नवीन बाळ ज मले क पु हा काही
दवस रमा व रघुनाथ आनंदी असत.
परं तु रघुनाथाला आता नाना कारचे नवीन नाद लागले आिण यांतच घो ाला
शयतीचा याला नाद लागला. तो पुण-े मुंबईस जाऊ लागला आिण हजार पये खच होऊ
लागले. रमा स चंत झाली.
‘तु ही हा नाद सोडा, द र ी काल!’ ती एकदा हणाली.
‘इ टेट ठे वायची तरी कोणासाठी? तुझी मुले तर वाचत नाहीतच. आपणा दोघांना
खायला कमी पडले नाही हणजे झाले!’
‘ते तरी िमळे ल का?’
‘रमा मनु याचे जीवन हणजे सोडत आहे. सारा क मतचा खेळ. नशीब हणजे
परमे र. या जगात कशाचीही िनि ती नाही!’
‘जुगार हे पाप आहे!’
‘आिण लहान दराला घालवणे हे पाप नाही का? तू सारी पापे पचवणारी आहेस.
माझीही पापे पचव. सार्या पापांचा मी अंत पाहणार आहे. मी क न दमतो क तू पचवून
दमतेस, ते पा दे. रमा, मी या यापुढे व छंदपणे वागायचे ठरिवले आहे. जातो दवस तो
आपला. उ ाची फक र करायची नाही. जगात फ हा मनु य ाणीच दसतो, जो
उ ाची फक र आज करीत बसतो. रमा, मी दा यायला िशकणार आहे. वे यां या
मा ा चढणार आहे. जुगार खेळणार आहे. चोर्या करणार आहे. आिण एक दवस खुनी
हणून फाशी जाणार आहे.’
‘कोणाचा करणार खून?’
‘तुझाही कदािचत् करीन, बाळाचा करीन कं वा वतःचा करीन!’
‘आज दा िपऊन आला आहात. काय वाटेल ते बोलता!’
 ‘दा तू पाजलीस! मी यायला तयार न हत . त डे वेडीवाकडी करीत होतो. परं तु तू
लावलीस सवय!’
रमा उठू न गेली. ित या डो यांतून आज पाणी आले. भीषण भिवत ितला
डो यांसमोर दलू लागले
रघुनाथचा शयतीचा नाद सुटेना. तो कजबाजारी झाळा. शेतीवाडी जाऊ लागली.
घरातील दागदािगने जाऊ लागले आिण हे सारे िवसरायला रघुनाथ दा िपऊ लागला.
तो के हा तरी घरी येई रमा वाट पाहात असे. कधी तो ितला मारहाण करी. अरे रे!
एके दवशी एका ापार्याकडे तो बसला होता. पूव ची ित ा आठवून ापार्याने
याला लोडाशी जागा दली. परं तु सवाची नजर चुकवून याने तेथील नोटांचे पुडके
िखशांत घातले आिण घरी गेला. ापार्याला पुडके सापडेना याने पोिलसांत वद दली.
‘आता होते हो पुडके !’ ापारी हणाला.
‘कोण कोण आले होते?’ फौजदारांनी िवचारले.
‘रघुनाथ आताच येथून गेले.’
‘ या लफं याने नेले असेल!’

पोिलसपाट एकदम रघुनाथ या घरी आली. रघुनाथ रमासमोर नोटा मोजीत होता.
‘बघ, रे ससम ये ब ीस िमळाले. थांब थोडे दवस. लाखो पये मी िमळवीन. मग
पु हा हसू-खेलू लागशील क नाही? बोल क ; वाचा बसली वाटते?’
इत यात पोलीस अिधकारी वर आले.
‘कोठ या या नोटा?’ यांनी दरडावून िवचारले.
‘रे िससम ये ब ीस िमळाले या या!’ रघुनाथ हणाला.
‘चाबकाने फोडीन! खरे बोल! या ापा या या दुकानातून आण यास क नाही!
घाला रे याला हातक ा दा बाज भामटा!’
‘साहेब, या नोटा सा या घेऊन जा. यांना सोडा. यांचे हाल नका क !’ रमा
डो यांत पाणी आणून हणाली.
‘तसे करता येणार नाही! जािमनावर सोडवून या.
‘येथे कोण राहणार जामीन?’
‘माहेरी तार करा!’
पोलीस रघुनाथला घेऊन गेले.
रमाने माहेरी तार के ली. परं तु कोणी आले नाही. सुरगावात कोणी जामीन राहीना.
रमा या ापा या या घरी जाऊन पाया पडली; परं तु ापारी हणाला, ‘आता मा या
हातात काही नाही.’
शेवटी रघुनाथला सहा मिह यांची स मजुरीची िश ा झाली. रमा रडत होती. ितचे
दवसही भरत आले होते. ितने भावाला पु हा तार के ली. भाऊ आला व ितला माहेरी
घेऊन गेला. या वेळेस ितला मुलगी झाली. आतापयत सारे मुलगे झाले होते. ही मुलगी
आता जगेल. यापुढची मुले जगतील, असा िवचार ित या मनात आला. परं तु हा िवचार
मनात येताच डो यांतून शतधारा सुट या. ‘माझी यापुढची बाळे जगली तर खातील
काय? खायला तोटा न हता ते हा जगती तर ते अशा फं दांत पडते ना? मूल जगेना या
िनराशेनेच ते पापांकडेच वळले. परं तु मी पापे पचवीन असे ना हणत? कोठे आहे तो
माझा ताठा, तो अिभमान, तो दराचा अपरं पार ष े ?’ रमाला सारे जीवन डी यांसमोर
दसू लागले. ितला का प ाताप झाला?
रघुनाथने जेलमधून एकही प पाठिवले नाही. तो ितथे रडत बसे. एके दवशी जेलरचे
व याचे बरे च बोलणे झाले. शेवटी याला आॅ फसात काम िमळाले. तो कै ांची कामे करी.
यांची प े िलही. सवाची या यावर भ जडली. याला सारे ‘रघुनाथबाबा’ हणत.
रमा या भावजया पु कळ वेळा टाकू न बोलत. आईबाप नसले हणजे खरे माहेर
कु ठले? भाऊही एखादे वेळेस बोलत.
‘आता सुटेल नवरा. ितकडे नको का जायला? येथे कती दवस मेले राहायचे? दुसरे
भाऊ असते तर चार दशी घालवून देत.े परं तु आम या घरात सारा पोकळ कारभार!’
असे श द कानावर येत.
‘दादा, मी मा या स े या घरी आज जाते!’ रमा हणाली.
 ‘स ेचे घर अ ाप िश लक आहे वाटते?’
‘उ ा घरही जायचेच आहे. परं तु अ ाप आहे.’
‘आिण उ ा गे यावर मग स ेचे घर कोठे ?’
‘झाडाखाली, नदीकाठी, ध र ीमाई या मांडीवर! दादा, पु हा तुम या घरी येणार
नाही! बिहणीचा ास तु हांला होणार नाही!’
‘तारा करशील!’
‘तारा करायला आता पैसे नाहीत. तशी चूक पु हा करणार नाही!’
चार मिह यांची मुलगी बरोबर घेऊन रमा एकटी सुरगावाला आली. या वेळेस रा
होती. ितने कु लूप उघडले. वरती पाळणा होता. यात मुलीला ितने िनजिवले. नंतर ितने
दवा लावला आिण देवखरात गेली. हणाली, ‘आई जगदंबे! मुलीला मा कर. माझी पापे
तूच पचवू शकशील. कृ णनाथ! आई, तो असेल तेथे सुखी ठे व. या मुलीला पदरात घे.
शेवटी तूच एक आधार! तूच सांभाळ करणारी!’

एके दवशी रा ी दारावर कोणीतरी थाप मारली.

‘कोण आहे?’
‘रधुनाथ!’
ती लगबगीने खाली आली. ितने दार उघडले. रघुनाथ आत आला. कोणा याही त डू न
श द फु टेना. दोघे वर आली. तो पाळ यात मुलगी उठली. रमाने काढू न आणली. रघुनाथने
जवळ घेतली.
‘तू आता नको हो सोडू न जाऊ. तू माझी नवीन आशा!’ तो हणाला.
‘मी ितचे नाव आशाच ठे वले आहे. अंधारातील आशा! ’
‘रमा, मी चांगला होऊन घरी आलो आहे.’
‘परं तु आपण गरीब आहोत आता!’
‘ दयाची ीमंती आता आली आहे!’
‘ती दोन हरी पुरी पडत नाही. उ ा खायचे काय? आणखी मुले झाली िन जगली तर
यांना काय?’
‘आशेने रा , सारे क सहन क . को ावधी कामगार राहतात तशी आपण रा .’
‘तु या याने का काम होईल?’
‘वेळ आली हणजे सारे करता येते. आता िनराश नको होऊ. आपण आशेने जगू. ही
बघा. आशा हसते आहे. आशा, तू हस व आ हांलाही हसव!’
 १२

महारा भर सेवादल वाढू लागले. भाई एस.एम.जोशी. उ साहमूत भाऊ सव

सेवादलाचा संदश े देत घुमत होते. आिण रा ांतही िनराळे च तेज वी वारे वा लागले
होते. सरकारशी समेट झाला नाही. महा माज नी आप या तेज वी लेखणीने सारे रा
वातं यासाठी उभे के ले. यां या लेखात नुसती आग होती. अपार साम याचा सा ा कार
यां या लेखातून होई. सेवादलाची िशिबरे ठायी ठायी िनघू लागली आिण पु यातले
िशबीर तर गाजले. ते िस समाजवादी पुढारी मेहरअ ली पु यात आले होते. यांनी
सा या पुणे शहराला हलिवले. यांची कू तदायक ा याने सव झाली, मेहरअ ली
हणजे मू तमंत फू त ! यांचा वभाव कती दलदार व थोर! आप या लहानसहान
िम ांनाही यां या वाढ दवशी ते पु तकांची भेट पाठवायचे. जेलम ये असले शेकडो
पु तके मागवून घेतील. सवाना बौि क खा पुरवतील. औषध मागवून घेऊन
राजबंदी या शरीरांची काळजी घेतील. िवरोधी प ांतील लोकांिवषयीही यांना आदर.
ता यासाहेब के ळकरांनाही वाढ दवशी अिभनंदनपर तार करतील! पांढ या शु खादी या
पोषाखांतली यांची ती नयनमनोहर मूत पािहली क येथे काही उदार उदा ता आहे असे
वाट यािशवाय राहत नाही. सं कृ ितसंप असे यांचे जीवन आहे.
कृ णनाथा या मनावर या ा यानांचा फार प रणाम झाला. सेवादला या
िशिबरांतील ा याने, तेथील चचा, ती ो रे तो िवस शकत न हता. देशभर का
चंड वातं यासं ाम सु होणार?
जून, जुलै मिहने हा हा हणता गेले. िव ा याचे ल अ यासात न हत. पुढार्यांचे
दौरे , यांची भाषणे, माह माज या मुलाखती हे सारे वाच यात व यांची चचा कर यात
दवस पटपट जाई. कृ णनाथ सेवादलात जायचाच. सेवादलातील सैिनकांनी उ ा काय
करायचे?
अमर ऑग ट मिहना आला. मुंबईकडे सवाचे डोळे होते. ऑग टची आठ तारीख आली
आिण वातं याचा ठराव मंजूर झाला आिण तेथील ती संजीवनी देणारी भाषणे,
महा माजीच रा ीचे अडीच तास झालेले ऐितहािसक भाषण! ‘उ ापासून तु ही वतं
आहात!’ हे श द रा ा या थोर िप याने उ यारले आिण एक कारची वीज सवा या
दयांना पश क न गेली.
पु या या िव ा यानी महा माज ना पु याला बोलािवले होते. यांनी कबूलही के ले
होते; परं तु एकाएक सरकारने घाव घातला! सारे पुढारी ने यात आले आिण ९ ऑग टला
सारे रा उघड व अ हंसक असा वातं यासं ाम करायला उभे रािहले.
 कृ णनाथचे अनेक िम गावोगाव गेले. कोठले कॉलेज िन काय? सव हरताळ,
गोळीबार, लाठीमार! कृ णना स चंत होता. आपले कत काय, या िवचारात तो होता.
एक मन हणे, ‘तु या आ यदा याला आधी िवचा न ये!’
एके दवशी कृ णनाथ सारे सामान घेऊन अक मात इं पूरला आला. माधवरावांनी
हायसे वाटले. पु यातील नाना वाता कानावर येत हो या. कृ णनाथिवषयी यांना चंता
वाटत होती.
‘तू आलास, बरे झाले. हे वादळ जाऊ दे. मग जा पु हा कॉलेजात.’
‘बाबा, आता कॉलेजात जाववत नाही. या सं ामात िशरायला मला परवानगी ा! ’
‘या गो ीिशवाय तू काहीही माग.’
‘या गो ीिशवाय मला काही नको. ’
‘कृ णनाथ, ऐक, या हाता याची इ छा ऐक. िवमलचे व तुझे ल हावे असे कती
तरी दवसांपासून मी मनात इ छीत आहे. मी आता वाचणार नाह . या एका गो ीसाठी
माझे ाण रािहले आहेत! तुमचा िववाह न दणीप तीनेच झालेला बरा. तू आजच आला
आहेस. उ ा आपण अज देऊ. आिण ही मंगल घटना लवकरच अमंलात आणू. तू नाही हणू
नकोस. आिण िवमलला टाकू न तू कोठे जाणार? तु या हवाली ितला करीत आहे. तू ितला
सांभाल. ती मनाची हळवी आहे. कोवली आहे. ितला सुखी कर! कृ णनाथ, तू घरी रा न
वाटेल ते कर. तू खादी घेऊ लागलास, मी काही हटले? तू िवमलला खादीने नटव.
ग रबाना मदत दे. हे सारे कर. परं तु य ल ात जाऊ नकोस! या हाता याची शपथ
आहे.’
कृ णनाथ काय बोलणार? माधवरावांचे या यावर अपार उपकार होते. यांनी
या यावर पु वत् ेम के ले होते. परं तु हे सारे पाश दूर नकोत का ठे वायला? सारे च जर मी
आिण माझी करीत बसतील तर देशासाठी कोणी मरायचे? वातं याथ मरायला िनघा,
असे का काय ाने िशकवायचे?
कृ णनाथ मुकेपणाने उठू न गेला.
काही दवस गेले. एके दवशी िवमल व कृ णनाथ यांचा िववाह झाला. काही िम ांना
पानसुपारी व अ पोपाहार दे यात आला. देशात वातं याथ बिलदान होत असता
मेजवा या कोणाला चणार?
‘िवमल, बाबा आज अगदी थक यासारखे दसतात.’
‘आज या दवसासाठीच ते ाण ध न होते. आता के हा काय होईल याचा नेम नाही.
कृ णनाथ, तू कु ठे जाऊ नकोस-बाबा असेपयत तरी. पुढचे पुढे पा !’
आिण खरे च अखेरचा ण आला. िवमल-कृ णनाथ जवळ जवळ होती.
‘मा या िवमलला सांभाळा! सुखी हा. घरी रा न वाटेल ते कर. भू तु हास सुखी
ठे वो! ’ असे ते हणाले.
 िवमल रडू लागली. नको रडू , असे खुणेने यांनी सांिगतले. थोडा वेळ गेला.
माधवरावांनी राम हटला! िवमल व कृ णनाथ! यांचे दु:ख श दातीत होते.
आिण माधवराव म न तीनच दवस झाले होते; तो आ याबाईही अक मात देवाघरी
गे या!
‘मी या यासाठी होते. तो गेला; आता माझे काम संपले!’ एवढेच या हणा या.
आ याबा चे आप या भावावरचे ेम पा न िवमल व कृ णनाथ यांना आ य वाटले.
आ याबाई जणू इ छामरणी हो या.
या मो ा घरात आता िवमल िन कृ णनाथ दोघेच होती. कृ णनाथ फार बोलत नसे.
तो िवचारांत म असे. देशातील रोमांचकारी कथा यां या कानी येत हो या.
वतमानप ांतून फारच थोडे येत असे.
‘कृ णनाथ तू बोलत का नाहीस? मला आता तुझाच एक आधार आहे. आई मला
लहानपणीच सोडू न गेली. बाबांनी ेमाने मला वाढिवले. तेही गेल!े वा स यमयी
आ याबाईही गेली. तू मला आहेस हे मरताना यांना समाधान होते. परं तु तू दीन श दही
बोलत नाहीस! तु या ग यात मी घोरपड पडले असे का तुला वाटते?’
‘िवमल, काय हे बोलतोस? मी का कृ त आहे?’
‘कृ णनाथ, कृ त ता हणूनच तू माझा वीकार के लास का? मी तुझी हावे असे
कधीच तु या मनात आले न हते? खरे सांग!’
‘मा या मनात ेम, कृ त ता इ यादी अनेक भावनांचे िम ण आहे. िवमल
खोदूनखोदून मला िवचा नकोस. तू माझी आहेस िन मी तुझा आहे. आपली जीवने आता
एक िमसळली आहेत. मनात भलतेसलते िवचार आणू नकोस!’
‘तू का रे नीट वागत नाहीस?’
‘मा या मनात देशाचे िवचार चालले आहेत. परं तु बाबांनी तर बंधन घालून ठे वले
आहे. या थोर पु या याची शेवटची इ छा का मोडू ? ’
‘कृ णनाथ, मा या सुखासाठीच बाबांनी ते बंधन घातले आहे. परं तु या बंधनापासून
मी तुला मु करते. वातं या या सं ामात भाग घे जा!’
‘मला पूण िवचार क दे.’
मधून मधून यांची अशी बोलणी होत.
एके दवशी रा ी कृ णनाथ वाचीत बसला होता. कती वेळ झाला तरी तो झोपायला
गेला नाही.
 ‘आज झोपायचे नाही का?’ िवमलने िवचारले.
‘मी वाचीत आहे’
‘ह रजनचे अंक पूव का वाचले न हतेस? कशाला या फायली काढ या आहेस?’
ह रजनचे अंक कती वाचले हणून का तृ ी होणार आहे?’
‘आिण हे रे काय?’
‘ हे काँ ेसचे ठराव! ’
‘आिण हे कसले पु तक? हेच आता वाचीत होतास?’
‘ यातील एक गो पु हा वाचली.’
‘कसली आहे गो ! मला तरी सांग. मी ऐकते.’
‘खरे च सांगू? का थ ा करतेस?’
‘खरे च सांग. ’
‘ऐक तर. एका शहरात या ा भरली होती. ती या ा पाहायला एक लहान मुलगा
आप या आईबापांबरोबर जात होता. या ेत कती तरी दुकाने होती. लहान मुलांना
आवडणारी खाऊची िन खेल यांचीही दुकाने होती. खाऊ या एका दुकानाजवळ तो लहान
मुलगा थांबला.
‘का रे थांबलाससा?’ आईने िवचारले.
 ‘आई, खाऊ देतेस घेऊन? ती बघ बफ ; ते जरदाळू आहेत, व ा आहेत. दे ना काही
तरी घेऊन.’
‘तुला कधी कोठे ने याची सोय नाही. हे पािहजे, ते पािहजे. घरी जसा कधी खाऊ
िमळतच नसेल. चल हो पुढे!’
असे हणून याची बकोटी ध न आई याला नेऊ लागली आिण पुढ सुंदर खेळ यांची
दुकाने लागली. बाळ पु हा थांबला.
‘का रे थांबलास का?’ आईने िवचारले.
‘ आई, एखादे खेळणे देतेस का घेऊन? तो बघ चडू , तो फु गा, ती आगगाडी, ते िवमान.
दे ना काही तरी! ’
‘म या, तुला कधी बरोबर ने याची सोय नाही! सदा कदा हे पािहजे, ते पािहजे. घरी
ती मोडक आगबोट नाही का? िच यांचा चडू आहे. चल हो पुढे. का देऊ धपाटा?’ असे
हणून याची बकोटी ध न आई याला ओढीत नेत होती. ’
आता सांयकाळ झाली. अंधार पडू लागला. या ेत शेकडो दवे लागले, ती या ा
अिधकच सुंदर दसू लागली. लोकांचीही खूप गद होऊ लागली. आिण या मुलाचा िन
आईचा हात सुटला. आईबापाची व बाळाची ताटातूट झाली. तो िभरीिभरी हंडू लागला.
सव पा लागला. परं तु याला आई कोठे दसेना. ‘आई, आई अशा हाका मारीत तो हंडू
लागला आिण शेवटी रडू लागला. रडत रडत तो जात होता, परं तु कोण देणार या याकडे
ल ? जो तो आप याच ऐटीत होता. रडत रडत तो मुलगा या खेल यां या िन खाऊ या
दुकानांव न जाऊ लागला. एक लहान बाळ रडत चालला आहे हे पा न ते खेळणीवाले
वले.
‘अरे बाळ, का रडतोस? इकडे ये. उगी. रडू नको. तुला खेळणे हवे का? हे घे. कोणते
हवे असेल ते घे. ये! ’
परं तु बाळ या खाऊला हात लावीन.’
‘मला नको जा खाऊ. माझी आई कोठे आहे?’ एवढेच रडत रडत तो हणाला. या
खाऊकडे याने ढु ंकूनही पािहले नाही. तो तसाच ‘आई, आई ग’ अशा हाका मारीत पुढे
चालला. या खेळ यांसाठी, या खाऊसाठी पूव तो रडत होता, ती खेळणी, तो खाऊ,
या यासमोर ठे व यात आला, परं तु याने यांना पशही के ला नाही. ’
असे सांगून कृ णनाथ थांबला. थोडा वेळ कोणीच बोलले नाही. शेवटी अधीर होऊन
िवमलने िवचारले,
पुढे या मुलाचे काय झाले? भेटली का याला आई?’
‘गो इतकिच आहे. येथेच गो ीचा शेवट आहे.’
‘इ य! असा काय शेवट?’
‘हा शेवटच कला मक आहे. के वढा तरी अथ या गो ीने सूिचत के ला आहे! तू सांग या
गो ीचा भाव!’
‘सांग ना भावाथ! आढेवेढे नकोत.’
‘ अग, मुलाला आई जवल असेल तर खाऊ खेलणी यांचा आनंद आहे. परं तु आई जवळ
नसेल तर तो खाऊ, ती खेलणी काय कामाची? आई जवळ असेल, तर सुखे भोग यात
आनंद. परं तु आई हरवली असेल तर कोणाला सुखिवलास करीत बसवेल? िवमल, हंदी
लेखक मु कराज आनंद यांनी िलहीलेली ही गो . मागे एकदा मी ती वाचली होती; परं तु
या गो तील भावाथ आज िजत या प पणे मा या यानात आला ितत या प पणे
पूव कधीही आला न हता!’
‘सांग ना आजचा भावाथ! ’
‘तो का सांगायला हवा?’
‘कृ णनाथ, मी बुि वान नाही! ’
‘तसे नाही. िवमल, मा या हण याचा असा का हेतू होता? तू फारच लावून घेतेस!’
‘सांग ना भावाथ. आढेवेढे नकोत!’
‘िवमल, या मुलाची आई जवळ न हती, ती हरवली, हणून याने खाऊ, खेळणी
यां याकहे, ढू ंकूनही पािहले नाह . आज आपली तरी आई आहे का आप याजवळ? ४०
कोट ची भारतमाता, ती आहे का आपणा जवळ? ती श ूंनी त ं गात ठे वली आहे. माता
बंधनात असता आपण का सुखपभोग घेत बसावे? आधी माता िमळवू या. मागून खाऊची
गोडी, मामून खेळाची मौज!’
‘आिण िवमल, मा या मनात आणखीही एक िवचार आला. आई जवळ असली हणजे
ितची मुले आपसात फार भांडत नाहीत परं तु आई दूर गेली तर मुले भांडून भूस पाडतात
आज भारतमाता जवळ नस यामुळे आपण आपसांत भांडत बसलो आहोत. आई जवळ
आली तर ही भांडणे बंद होतील. महा माज नी ‘चले जाव’ अशी घोषणा के ली. तु ही जा.
आम या आई आम या वाधीन करा. ितला मु करा! मग बघा आमची भांडणे थांबतात
क नाही. िवमल, देशात वातं याचा उ लढा चालू आहे. आपण काय करीत आहोत?
मला झोप येत नाही!’
‘कृ णनाथ, बाबांनी तुला शपथ घातली आहे. मला नाही घातली. मी घराबाहेर पडते,
सभाबंदीचा कू म मोडते!’
‘गोलीबार होईल!’
‘तुझी िवमल ध य होईल. तू ितची समाधी बांध.’
‘काय बोलतेस?’
‘आता का िभतोस? या िवमलची कशाला आस ? मी वातं यासं ामात जाते. मग
काय हायचे ते होवो!’
यांची आणी बोलणी चालली आहेत, तोच बाहेर कसला तरी आवाज होत आहे असे
वाटले. कृ णनाथाने बाहेर नािहले, तो पोिलसपाट आली होती. तो खाली गेला. याने दार
उघडले
‘काय आहे काम?’ याने िवचारले.
‘तुम यावर वॉरं ट आहे, हंद ु थान संर ण काय ाखाली.’
िवमलही खाली आली.
‘िवमल, मी तु ं गात चाललो. काही न करता तु ं ग! हातून काही होऊन मग तुरंग
िमळता तर कती छान झाले असते!’
‘बाबाची शपथही पाळ या माणे झाली आिण तु हांलाही मनाचे समाधान िमळे ल.
जा! पाठीमागची व था क न मीही पाठोपाठ येत.े कृ णनाथ जा! आपण वतं य
भारतात पु हा भेटू! ’
माझे कपडे व चरखा दे िवमल, काही पु तके दे.’
सारी तयारी झाली. कृ णनाथ मोटारीतून गेला. एकटी िवमल, रा भर तशीच बसून
होती. ितला कशी झोप येणार?
 १३

कृ णनाथ तु ं गात होता; तो कधी सुटेल याचा नेम न हता. तो आपला वेळ वाचनात
दवडी. वादिववादात याला फार रस न हता, परं तु कधी गंभीर ांची चचा चाललेली
असली, तर तो तेथे जाऊन बसे, ऐके . सं याकाळी तो खेळ खेळे.
एके दवशी िवमललाही अटक झा याचे याने वाचले. याला आनंद झाला. तो
एकटाच फे र्या घालीत होता. आनंदी असला तरी तो िवचारम ही होता.
‘काय कृ णनाथ, कसला करतोस िवचार?’ एका िम ाने येऊन िवचारले.
‘मा या प ीलाही अटक झा याचे वृ आज आले आहे.’
‘तुझी चंता िमटली. घरी एकटी असेल असे तुला सारखे वाटे. आता जार मंडळीत
आली, वेळ हा हा हणता जाईल!
‘कोठ या तु ं गात ठे वतील ितला?’
‘येरव ाला, ि यांना ब धा येरव ास ठे वतात. तेथे पु कळ ि या आहेत.
खानदेश या या लीलाबाई पाटीलही याच तु ं गात आहेत. यांना साडेसहा वषाची
िश ा आहे.’
‘साडेसहा वषाची?’
‘हो, परं तु या वेळेस यायाधीशाने िश ा दली, या वेळेस या काय हणा या,
माहीत आहे का?’
‘काय हणा या?’
‘इतक च का िश ा? असे या हसून हणा या. इतक िश ा दली गेलेली
महारा ातील तरी हीच पिहली ी!’
‘िश ा झाले या आिण थानब अशांना एक असतील ठे वीत?’
‘ि यांना एकमेक ना भेटू देत असतील. ते जाऊ दे. परं तु तू कसले िवचार करीत
होतास?’
‘ती रा ी चचा चालली होती ना, ितचा मा यावर गंभीर प रणाम झाला आहे!’
‘काँ ेस या ठरावाची चचा ना?’
‘हो, या ठरावांत काँ ेस हणते क , आ हांला शेतात मणारे िन कारखा यात
मणारे यांना वरा य ायचे आहे. आिण शेतात असणार्यांना वरा य ायचे याचा
अथ जमीन सवाना वाटू न ायची असा आहे.’
‘काँ ेस या कायकारी मंडळांत चचा होऊन असा अथ िनि त झाला होता असे
हणतात.’
‘तसे असेल तर मी माझी जमीन वाटू न ायला नको का?’
‘उ ा तसा कायदा झाला हणजे आनंदाने तयार हो.’
‘समजा, उ ा मी सुटलो िन शेतकर्यांना जाऊन सांगू लागलो क , वरा य तु हांला
ायचे आहे, तु हांला जमीन ायची आहे, तर ते लगेच िवचारतील, तुम या जिमनीचे
काय?’
‘ यांना उ र दे, मा या जिमनीवर मी पाणी सोडले आहे. ती माझी न हतीच मुळी.
अ यायाने मी ती माझी समजत होतो. उ ा तसा कायदा झाला हणजे या माणे मी
आनंदाने करीन. एवढेच न हे तर तसा कायदा, हाती खरी स ा येताच काँ ेसने करावा,
हणून मी ह धरीन. तशी चळवळ करीन. मी माझे मरण डो यांनी बघत आहे, माझी
जमीन तु हांला दली जात आहे, असे दृ य मी आनंदाने बघत आहे. वा तिवक ते माझे
मरण नसून तो माझा उ ार आहे. आजपयत अशी शेकडो एकर जमीन ता यात ठे वून
मा या आ याचा मी वधच के ला होता. तुम या सवा या जग यातच माझे खरे जगणे
आहे. खर्या जीवनाचा माग माझी काँ ेस मला दाखवीत आहे, असे तू यांना सांग!’
‘परं तु काँ ेसने कायदा करीपयत तरी मी कशाला थांबू? उ ा सुट यावरच हा योग
करावा असे मा या मनात आहे. २५ शेतकर्यांची कु टुंबे मा या शेतीवर रा शकतील. मी
२६ वा. यां यातच. येकाला वतं सुंदर झोपडी. यां या मुलांची शाळाही चालवीन.
रा ी या बंधूंना मी िशकवीन. मी जर खरा काँ ेसचा असेन, खरा गांधीवादी असेन, तर
असे नको का करायला?’
‘तु या मनाला एर ही समाधान नसेल वाटत तर तसे कर.’
‘परं तु िवमल काय हणेल? खरे हणजे ही ितची सारी इ टेट. ित या इ टेटीची मी
मा या मनात अशी िव हेवाट लावीत आहे. ती जर या यागाला तयार नसेल, तर काय
करायचे?’
‘ितला तू पटव.’
‘न पटले तर? आ ही मनाने एकमेकांपासून दूर जाऊ. मी शेतकर्यांना जोडायला
जाईन िन िवमलला तोडायचा संग यायचा. मनात हे िवचार चालले होते. काल रा ी ते
ीमंत जमीनदार मला एकदम हणाले. ‘तु ही तरी तुमची जमीन एकदम टाकाल
देऊन?’- मी ते हा उ र दले क , ‘सुट यावर आधी हेच मी करणार आहे. कायदा
होईपयत तरी वाट कशाला पा ?’ ते हा मला यांनी मोठा टामणा मारला!’
‘मी जवलच होतो. ‘मोठे देशबंधू दासच क नाही एका णात सारे तोडायला!’ असे
तुला ते हणाले. परं तु कृ णनाथ, हे वाद इतके मनाला लावून घेऊ नयेत.’
‘ ंबक, आपण का के वळ वादासाठी वाद करीत असतो? याचा का जीवनाशी संबंध
नसतो?’
‘काही वाद बौि क आनंदासाठी असतात. काही गो ी प हा ात हणून
असतात.’
‘परं तु या गो ी प होतात या जीवनात दसायला नकोत?’
‘कृ णनाथ, जीवन हे उ ा मारीत जात नाही. आपण मनाने खूप दूरचे पाहतो, हणून
का लगेच तसे होते? अथात् काही महा मे असे असतील क यां या मनात िवचार येताच
हातून तसा लगेच आचारही होतो. आिण हणून हणतात क , यां या िवचारांत िन
आचारात णाचेही अंतर नाही असा एक परमे रच असू शके ल. याची कृ ती हणजेच
िवचार, याचा िवचार हणजेच कृ ती!’
‘ते बायबलात वा य आहे ना, ‘ भू हणाला, सव काश पडू दे, ‘आिण लगेच सव
काश आला!’
‘सुंदर वा य. आिण कृ णनाथ, तुझी िवमलही ितकडे असेच काही िवचार करीत नसेल
कशाव न? तू ितला येथून प िल शकशील. हे िवचार िलहायला हरकत नाही. प ारा
एकमेकांची मने तयार करा. तु ं ग हे खरोखरची रा ीय िशळा आहे. घरी आपण कधी जे
िवचार मनात आणीत नाही, ते येथे सुचतात.’
‘आिण आप या या तु ं गात तरी ानस च आहे. वेदांताचा तास आहेच.
मा सवादाचा तास आहेच. उदू? बंगालीचे तास आहेतच. गांधीवाद िन समाजवाद यांतील
सा य िन िवरोध यांवर वचने आहेतच. आिण या बौि क खुराकाबरोबर खेळ आहेत,
सामुदाियक कवाईत आहे. सवागसुंदर ायाम आहे म लखांब आहे, आनंद आहे!’
‘दुःख एकच क ; या चार भंत या आत आहोत आिण सव ि यजनांपासून,
आ े ांपासून आपण दूर आहोत!’
‘परं तु येथे नवीन नाती जोडली जातात. नवीन मै ी होतात. ंबक, तुला माझा मधु
माहीत नाही. तो ितकडे दुसर्या एका जेलम ये आह. सुट यावर तुझी िन याची मै ी
क न देईन!’
‘अरे , सुट यावर कोठे कोठे जाईन याचा काय नेम? मलाच सुट यावर कोठे तरी
नोकरी करावी लागणार, आहे. काय रे कृ णनाथ, मग ९ ऑग टला रा ी करायचे का
नाटक?’
‘परं तु छोटेसे नाटकच नाही.’
‘तू िलही एखादे.’
‘मी लेखक नाही. मी नाटकात काम करीन.’
‘आपण या भलोबांना सांगू या क ; ा एखादे िल न.’
‘ यात ि पाट नको. येथे करायची पंचाईत.’
‘हो तो एक मु ा आहेच. ९ ऑग टला चळवलीवर हणावे ा िल न. झ होईल.
कृ णनाथ, तू हो मु य नायक. तू शोभून दसशील!’
‘ते मग ठरवू. भांडणे लागतात मु य नायक हो यासाठी. सवाचेच हणणे पडेल तर मी
होईन.’
‘चल या भलोबांकडे!’
‘ वारी लहरीत असली तर देतील पटकन् िल न!’
‘ते दोघे िम भलोबांकडे गेले आिण आ य क , भलोबांनी एकदम कबूल के ले.’
‘भलोबा, आज पौ णमा दसते!’
‘कोणाला माहीत ितथी न िबथी. बाहेर तर अंधार आहे.’
‘अजून दवस दसत आहे. भलोबा हा अंधार पावसाचा!’
‘अरे या! मी हटले रा ीचाच क काय? रा ी ठरवू ितथी कोणती ती.’
‘जर ढग नसतील तर!’
‘परं तु मी सांगून टाकतो क , आज शु ल प ातील पौ णमाच आहे!’
‘कृ णनाथ पौ णमा काही कृ ण प ात नसते!’
‘ ंबक चल आपण जाऊ ; नाही तर पौ णमेची अमावा या हावयाची. भलोबा,
लवकर ा हां िल न!’
‘लवकर देतो. आिण तू मु य नायक ना? चांगले कर काम!’ कृ णनाथ िन ंबक हसत
गेले.
आिण ९ ऑग टला खरे च सुंदर नाटक झाले. कृ णनाथाची भूिमका फारच सुंदर
वठली. जंगलांतील देखावा तर रोमांचकारी होता. गोळीबार होत आहे. वातं यवीर
िनसटू न जात आहेत. एक जखमी होऊन पडतो. याला तहान लागते. पळसा या ोणांतून
याला पाणी पाजतात आिण िम ा या मांडीवर तेथे रानात तो वीर मरतो! तो देखावा
पाहत असता सव िन सीम त धता होती!
तु ं गात असे दवस जात होते. कधी चचा, कधी वाचन, कधी ा यानमाला, कधी
का गायन, कधी नाटक, कधी क तन, कधी भजन तर कधी झुलू नाच, असे जीवन चालले
होते. परं तु या सव गो मुळे आ मा अिधकच पु होत होता. उदार भावना वाढत हो या.
येयांना िनि तता येत होती. तेथे गंमत, मौज, िवनोद, आनंद होता. परं तु यामुळे
देशभ दडपली जात होती. देशभ चा भ दीप दया दयांतअिधकच तेजाने तेवत
होता. कृ णनाथाचे जीवन तरी तेथे समृ होत होते. सवाचा तो आवडता होता. थम
थम जरा दूर राहात असे. परं तु आता खेळांत, िवनोदात सव गो त भाग घेई.
शारदा मातील कृ णनाथ या कृ णमं दरातील आ मात अिधकच शोभून दसत होता.
या या वाढ या आनंदाचे मु य कारण हणजे िवमलने या या येयाला मा यता
पाठिवली होती!
 १४

रघुनाथ िन रमा मुले वाचत होती हणून आनंदी होती. परं तु घरात खा याची ददात
पडे हणून दुःखीही होती. यांची मोठी मुलगी संधु ही आता आठ वषाची होती. ित या
पाठीवर तीन मुले झाली. दोन मुलगे िन एक मुलगी अंगावर होती. मुलांची नावे रमेश िन
उमेश. अंगावर या मुलीचे नाव चंपू होते. रमेश पाच वषाचा होता. उमेश दोन अडीच
वषाचा होता. चंपू नुकतीच उपडी िवळू लागली होती. चार मुले घरात. कसा चालायचा
संसार?
रघुनाथचे राहायचे घर फ िश लक होते. परं तु तेही गहाणच होते. आज ना उ ा या
घराचाही िललावच होणार होता! मुलेबाळे घेऊन कोठे जावयाचे? नोकरीचाकरी
कर याची संवय नाही. ीमंतीची वाढलेले जीव! एके दवशी एक गृह थ यां याकडे
आले. ते हणाले.
‘तुमची वाईट दशा आहे हे ऐकू न मु ाम तुम याकडे आलो आहे. माफ करा. पण तु ही
मुंबईस का नाही जात? वाटेल तेथे नोकरी िमळे ल. नाही तर लढाईवर जा! घरी वेल या
वेळेस पगार िमळे ल!’
‘लढाईवर जा यापे ा येथे मेलेले काय वाईट!’
‘लढाईवर गेलेत तर पोरे उपाशी मरणार नाहीत!’
‘आिण ितकडे मीच मेली हणजे? पु हा आहेच ना? काय हायचे असेल ते येथेच
होऊ दे!’
‘अहो, येथे तरी कोण तु हांला रा देणार आहे? सावकार घराचा िललाव पुकारणार
आहे! उ ा घर खाली क न बाहेर पडावे लागणार आहे. तु ही लढाईवर जा. सरकार
घराचा िललावसु ा थांबवील. तु ही ितकडे गेलेत, तर घर यांस पे शन िमळे ल. सरकार
काळजी घेईल!’
‘मला एवढा आ ह करता ते तु ही का नाही जात?’
‘अहो, हजार चा आजा मी पो शंदा झालो आहे. कती तरी लोकांना दले पाठवून
लढाईवर. यां या घरी कशाला कमी नाही. यांना आधी रे श नंग. दर मिह याला नेमक
मिनऑडर.’
‘तुमचीसु ा बरीच इ टेट झाली आहे हणे. एक र ू ट पाठिवला हणजे पाच क
दहा?’
‘मी काही पैशासाठी करीत नाही. ही भूतदया आहे िन देशसेवाही आहे.’
 ‘तु हांला एक िवचा .’
‘िवचारा ना?’
‘यामुळे देशाला वरा य िमळणार आहे का?’
‘ते वरा यिबरा य आ हांला कळत नाही. उपाशी माणसाला खायला िमळणे हणजे
वरा य!’
‘होय, मीही तीच ा या करतो. ही लढाई संप यावर हंद ु थानात कोणी उपाशी
राहणार नाही असे होईल का? आजच पाहा ना! आपले लोक ितकडे लढत आहेत. यां या
घरी कदािचत् खायला जात असेल. परं तु बंगालम ये लाखो लोक दु काळात मरत आहेत,
यांची काय वाट? हे वरा यच का?’
‘मला वाद करायला वेळ नाही. तु ही कां ेसचे दसता.’—
‘मी काँ ेसचा असतो तर बाहेर दसलो असतो का?’
‘अहो, ह ली सुटताहेत लोक.’
‘ते तु हांला माहीत, मला वतमानप तरी कोठे िमळते वाचायला?’
‘जात नाही वाचनालयात?’
‘घरातून बाहेर पडायला लाज वाटते.’
‘तु ही घरातच मरायचे. सो यासारखी आज संधी आहे पोट भर याची; परं तु
तुम याजवळ ना धाडस ना हंमत! मरा घरांतच क ासारखे मरा!’
‘तो गृह थ शाप देऊन िनघून गेला. तो िनघून गे यावर मा रघुनाथ िवचार क
लागला. उपाशी राह यापे ा, पोराबाळांची उपासमार पाह यापे ा गेले लढाईवर हणून
काय झाले? रमाला िवचारावे. ितने दली संमती तर जावे. वाचलो तर परत येईन. सारे
निशबावर आहे!’
असे याचे िवचार चालले होते, तो रमा आली.
‘िहला या जरा. मला दळायचे आहे.’
‘तु ं गातूनसु ा दळने बंद झाले. आिण तू का आता दळणार?’
‘अलीकडे मीच दळते. आिण ग रबां या बाया घरीच नाही का दळत?’
‘अग, आता सारे फटफटीतूनच दळू न आणतात. रमा, तुला एकटीला जाते ओढवते?’
‘ संधू जरा हात लावते.’
‘ती ग कशी हात लावणार?’
‘तेवढा मला पुरतो. नाही तर का तु ही लावणार आहात हात?’
“काय झाले लावला हणून? चल, मी येतो. क पडतील ते दोघांना पडू दे. रमा तुला
ही दुदशा मा यामुले आली!’
 ‘मा यामुले तु हांला आली. माझी पिहली मुले जगली असती तर तु ही जपूंन वागला
असता. हे सारे माझे पाप!’
‘रमा, मी लढाईवर जाऊ? तुमची ददाद तरी िमटेल मुलांचे हाल होणार नाहीत!’
‘कु ठे जाऊ नका. कु ठे जायचे झाले तर आपण बरोबर जाऊ!’
‘रमा, येथे घरात खायला नाही. आिण हे घरही उ ा जाणार!’
‘घर जाणार?’
‘हो, िललाव होणार! आपण चार बाळे घेऊन कोठे जायचे?’
‘मुंबईस दुसरीकडे कोठे नाही का िमळणार नोकरी!’
‘अग, मुंबईस नोकरी िमळाली तरी राहायला जागा िमळणार नाही. हंद ु थानात
आज एकच धंदा आहे. जेथे राहायलाही जागा आहे, तो धंदा हणजे र ू ट हो याचा!’
‘आप या देशात वातं याचा लढा चालला आहे िन तु ही का र ू ट होणार? आप या
सुरगावची कती तरी माणसे तु ं गात आहेत!’
‘तू येतेस तु ं गात?’
‘पण ही सारी मुले कु ठे ठे वायची? तु ही िनराश नका होऊ. माझा एक दािगना अजून
िश लक आहे!’
‘नथ ना?’
‘हो, ती िवका. काही दवस ढकलू. सावकार काही एव ात हाकलून देणार नाहीत.
या चंपूला. मी जाते!’
रमा दळायला गेली. रघुनाथ चंपूला खेळवीत बसला. नथ िवकू न जे पैसे आले ते
पांचसहा मिहने पुरले. परं तु पु हा पुढे काय, हा होताच.
या दवशी सायंकाळी रघुनाथ एकटाच दूरवर फरायला गेला होता. एका शांत
ठकाणी बसून रािहला. तो िवचारांत म होता. आज याला कृ णनाथाची आठवण आली.
या या डो यांतून घळघळ अ ू वाहत होते. आमची पापेच आ हांला छळीत आहेत असे
याला वाटले.
इत यात पाचसहा खादीधारी त ण वर या बाजूला येऊन बसले. ते हसत खेळत होते.
‘छान आहे ही जागा. समोर देखावा फार र य दसतो!’
‘ हणून तर तुला मु ाम येथे आणले. काय रे , तु ं गात या सांग ना काही गंमती,
आठवणी. सांग तेथले काही स याचे योग?’
 ‘स याचे योग या श दांत खोच आहे वाटते?’
‘ती खोच उगीच आहे का?’
‘अरे , शेकडो कारचे लोक चळवळीत येतात. सवाना सांभाळायचे असते. चो न प े
पाठिवणे, नातलग हणून इतरां या भेटी घेणे, असे योग करावे लागतात!’
‘अरे , जे आप या िवचाराचे तेच आपले नातलग!’
‘गणू, मी तु ं गात एक गो ऐकली, कोठ या तरी एका तु ं गात एक त ण होता. तो
मागे सुटला. याची पु कळ शेती होती. ती हणे याने शेतकर्यांना देऊन टाकली. तोही
शेतकर्यांतच राहतो. पाच-पंचवीस कु टुंबे या या शेतावर राहतात. सवाची सारखी घरे .
जे िपके ल ते सवाचे! मोठा अविलया आहे हणतात!’
‘अविलया हणजे बावळट!’
‘तू कोही हण. परं तु असे येयाथ लोक असतात!’
‘आिण यां या यागाने, यां या पु याईनेच सं था चालतात. हजार या
ा यानांपे ा काँ ेसमधील अशा एकाचे उदाहरण जनतेवर अिधक प रणाम करील;
नाही?’
‘जायला हवे तो योग बघायला.’
‘कोठे राहतो तो अविलया?’
‘इ पूरला.’
 ‘बरे च दूर आहे गाव?’
‘आपण असे फरत जाऊ या. एके ठकाणी बसणे नको.’
‘चल!’
ते खादीवाले उठले िन गेल.े रघुनाथ यांचा संवाद ऐकत होता. तोही घरी यायला
िनघाला. बराच उशीर झाला होता. घरी मुले झोपी गेली होती. रमा दारातच होती.
‘ कती उशीर हा! मला काळजी वाटत होती!’
‘पु हा दा कडे गेल,े असे वाटले ना?’
‘हो. रागावू नका. मनात आले खरे !’
‘रमा, आपण येथून जायचे. घराचा िललाव होताच जायचे!’
‘कु ठे ?’
‘ितकडे इं पूरला!’
‘इत या लांब? ितकडे काय आहे?’
‘तेथे ग रबांची एक वसाहत आहे. सारे एक राहतात, एक मतात; िपके ल ते
सवाचे. जणू एक ेमल कु टुंब!’
‘आप याला घेतील का यां यात?’
‘आपण तेथे असे िनराधार गेलो तर खा ीने घेतील. नाही तरी येथून जायला हवेच
आहे. या गावात तर नाहीच राहायचे!’
‘मग िललाव हाय या आधीच जाऊ. भांडीकुं डीही िवका. सामान िवका. चार पैसे
जवळ करा िन िनघा! पुढे घराचे काही होवो!’
‘मला भूक लागली आहे.’
‘चला. मीही थांबले आहे.’
दोघांनी थोडीथोडी भाकर खा ली. बाक चे पोट पा याने भरले.
एके दवशी सुरगाव सोडू न खरे च रघुनाथ िन रमा िनघाली. सोडताना यांचे डोळे
भ न आले. पूव चे ते सारे वैभव डो यांसमोर आले. आज या के वळ मृती हो या.
काही दवस भावाकडे आ ही सारी जात आहोत, असे रमाने शेजारी सांिगतले होते.
गाव सोडू न कायमची सारी जात आहेत असे कोणाला वाटले नाही.
आगगाडीत मन वी गद होती. रघुनाथ उभा होता. रमा उभी होती. ित या कडेवर
चंपू होती. संधू रमेश सामानावर बसली होती. चंपू रडू लागली. रघुनाथने ितला घेतले
तरी रािहना.
‘ितला यायला हवे आहे. परं तु कसे पाजू तरी?’ रमा काकु ळतीने हणाली. या
बाकावरचा एक गृह थ उठला. याची माणूसक जागी झाली.
 ‘येथे बसा आिण मुलीला पाजा!’
‘उपकार आहेत बाबा!’ रघुनाथ हणाला.
पाजून झा यावर रमा उठली.
‘बसा तु ही बसा. लेकराला िनजवा!’ तो भला माणूस हणाला. दुिनयेत अ ाप
माणुसक आहे. ित यामुळे जग टकाव ध न आहे.
 १५

िवमल िन कृ णनाथ सुटून आली होती. बंद घर आज उघडले होते. दोघांनी घर झाडले,
आरशासारखे व छ के ले. दवाणखा यातील तसिबरी नीट पुस यात आ या.
‘अंगण झाडायचे रािहले, िवमल!’
‘आता कृ णनाथ, मी दमले!’
‘तू बस. फु ले फु ललेली आहेत. पावसा यात देवाघरचे पाणी िमळाले. फु लझाडे िजवंत
रािहली. ही शेवंती बघ. लाख लाख फु लली आहे. तू हार कर. महा माज या,
जवाहरलालज या िन आझादां या तसिबर ना घाल.’
‘आई या िन बाबां या फोटोलाही सुंदर हार गुंफते.’
‘खरे च; मी िवसरलो.’
‘तु हांला भारतमातेची आठवण आहे, भारतमाते या पोटात सवाची आठवण आली.’
‘मी अंगणी झाडती. तु ं गात आम या व तीचा मी व छता वयंसेवक झालो आहे.
िवमल, मजीवनात एक कारचा आनंद आहे, नाही?’
‘तो माणात असेल तर! मरे मरे तो यांना काम करावे लागते, यांना कोठला आनंद?
माणात सारी शोभा आहे. मी आणते फु ले तोडू न; गुंफते हार.’
‘मी जातो.’
िवमल फु लां या ताट ांकडे गेली. सूय काश पडला होता आिण दंव पडले होते. सौ य
ि ध अशी सृ ी दसत होती. गुलाबही फु लले होते. काही काही गुलाबांची फु ले फारच
रमणीय दसत होती. कती स दय हे! आिण या झाडां या रोमरोमांत ाणश तरी
कती!
िवमल िवचार करीत उभी रािहली. फु ले तोडणे दूरच रािहले.’
‘काय ग िवमल, अशी उभी काय सिहलीस?’
‘तु ही करा आपले काम!’
‘मी ‘तु ही’ के हापासून झालो?’
‘जेलम ये जाऊन मनु य मोठा होऊन येतो.’
‘तू सु ा मोठी झालीस. तुलाही ‘तु ही’ असे हणू?’
‘तू बरे दसत नाही. मा या त डी तू येवो, तु ही येवो, ते गोड क न घे. या यावर
तकटे रचीत बसू नको!’
‘तू िवचार काय करीत होतीस?’
‘या गुलाबांकडे पाहात होते.’
‘तुला गुलाब हावे असे वाटले ना? परं तु का ावरचे ते वैभव आहे, सुळावरची पोळी
आहे!’
‘गुलाबाळा एक काटे आहेत. या शेवंतीला काय आहे? कृ णनाथ, या लहान
फु लझाडात तसेच अ य झाडामाडात कती ाण असतो, नाही? गुलाबाची फांदी
तोडायची, लावायची. ती आपली जगते. शेव या या झाडाची लहानशी फांदी तोडू न
लावली तरी जगते. आपला पाय तोडू न लावला तर जगेल का?’
‘मी तु ं गात कानडी िशकत होतो. एका िमक पु तकात एक गमतीची किवता आहे.
एक होता लंगडा. याला एक पाय लाकडाचा बसवलेला होता. तो िभ ा मागत जात
होता. याला लागली तहान. एका घराजवळ तो थांबला. घरांतून एक लहान मुलगी
आली. ती याला पाणी पाजू लागली. तो काही पाणी या या लाकडी पायावर पडले.
आिण काय आ य! याला पाने फु टू लागली आिण पुढे फु ले आली आिण फळे आली! ती
फळे तो लंगडा खाई, मजेची गो !’
‘झाड मोठे झा यावर तो लंगडा हंडे कसा! फऴांनी ते झाड ओथंबले क याचा बोजा
तो कसा सहन करी? याला तो पाय उचले तरी काय?’
‘िवमल, अग, ही गो आहे!’
‘ते मी िवसरलेच. परं तु या गो तही तो लाकडी पायच होता. याला प लव फु टल.
तेच मी सांगत होते क , या झाडामाडांत कती ाणमयता असते!’
‘िवमल, जीवन जसजसे अिधक उ ांत होत गेले, तसतसे नाना कारचे यात फरक
होत गेल.े आिण मानवी जीवन तर फारच गुतांगुतीचे, हळु वार आहे.’
‘मला तुमचे शा ान आता नका पाजू! मला सृ ीचे हे का बधू दे!’
‘शा ान हणजेही का आहे!’
‘सृ ी या का ावरचे भा य हणजे तुमचे शा . तु ही आता जा. माझे हार गुंफणे
राहील.’
‘तू फु ले तोडीत न हतीस हणून मी आलो. माझे काम आता संपले. मी जातो. मग येतो
तु या मदतीला आिण गुंफू फु लांचे हार!’
‘तु ं गात जाऊन तु ही बडबड करायला िशकलेत!’
‘उ ा कृ तीही करावयाची आहे. िवमल, हे सारे वैभव सोडायला तू तयार आहेस?’
‘सोडायचे कोठे ? शेतात फु लवायचे. सवानी िमळू न भोगायचे. कृ णनाथ, तू काळजी
क नको. तुझी िवमलही तु ं गात खरी मानव झाली आहे!’
कृ णनाथ झाडायला गेला. अंगणी झाडू न तो काही भांडी घाशीत बसला. िवमल
ितकडे हार गुंफ त बसली. कृ णनाथ अ ाप का नाही आला हणून ती पाहायला गेली, तो
तो भांडी घाशीत होता िन गाणे गुणगुणत होता. तो अभंग होता,
‘अवघािच संसार सुखाचा करीन
आनंदे भरीन ित ही लोक’
हेच चरण तो घोळू न हणत होता. िवमल पाहात होती सुंदर स दय दृ य!
‘कृ णनाथ!’
‘कोण िवमल? तू येऊन उभी रािहली होतीस वाटते?’
‘का रे कृ णनाथ, लहानपणापासून जगाने तुला छळले. या जगाचा सूड यावा असे
नाही तुला वाटते?’
‘ या जगाने माधवरावांचे ेम दले, िवमलचे ेम दले, या जगावर मी ेम नको
क ? चल, तुझे हार गुंफू. ेमाचे हार, फु लांचे हार!’
िवमल िन कृ णनाथ दोघे माळा करीत बसली.
‘िवमल, शेतावर तू कोणते काम करशील?’
‘मला जे करता येईल ते. पाणी लावीन, खणीन, शेतकर्यां या बायकांना रा ी
िशकवीन. आप याला होईल ते करावे. कृ णनाथ, कामापे ा वृ ीचा आहे!’
‘हो, खरे आहे तुझे हणणे. आपण ये या गांधीजयंतीस जायचे शेतावर राहायला आिण
पुढे आपण शेतकर्यांना बोलावू. सवाना सारखी, साधी परं तु सुंदर अशी घरे बांधू. मला
कती आनंद होत आहे!’
‘आप या या न ा वाडीला नाव काय ायचे!’
‘ वरा यवाडी कं वा काँ ेसवाडी! ितरं गी झडा वाडी या चौकात फडफडत राहील.
काँ ेस हणजे काय ते सवाना समजेल. काँ ेसचे वरा य हणजे मणार्यांचे वरा य!
या वरा यात िपळवणूक नाही! सवा या िवकासाला संधी. सवाना आव यक ती
िव ांती. जीवना या आव यक गरजा भागून अिधक थोर असे कलांचे, ानाचे आनंद
िमळिव यासाठी होणारी सवाची साि वक धडपड! काँ ेसचे वरा य हणजे हे!
सं कृ ितसंवधनांत सारे भाग घेत आहेत! कती थोर येय! कती सुंदर दृ य!’
‘चल, या माळा घाल या तसिबर ना!’
 ‘आधी तु या के सांत घालू दे ही फु ले!’
‘कृ णनाथ! आधी देवाची पूजा, महा यांची, मग आपली!’
या देशभ ां या तसिबर ना हार घाल यात आले. दोघांनी भ भावाने णाम के ले.
िवमल या मायबापां या फोट सही हार घातले गेल.े यांनाही यांनी कृ त तापूवक णाम
के ला.
थोडे दवस गेल.े कृ णनाथ िन िवमल शेतावर राहायला गेली. थम यांनी आपली
झोपडी बांधली.
एके दवशी यांनी कु ळांना बोलावले. यांना यांनी सारे समजावून दले.
‘असे कसे दादा होईल? ही तुमची जमीन!’ ती कु ळे हणाली.
‘ मणार्यांची ही जमीन! आपण सारे येथे रा . येथे खपू. तु ही येथे राहायला या. घरे
बांधू. खरे वरा य क . ही आपली वरा यवाडी! काँ ेसवाडी!’ कृ णनाथ हणाला.
 १६

वरा यवाडीची नीट आखणी झाली. शेतकरी खपत होते, राबत होते. यां याबरोबर
कृ णनाथ होता. िवमल होती. काम करता करता नवयुगाची गाणी गात होते. सुंदर
झोप ा बांध यात आ या. हवा- काश खेळतील अशा या झोप ा हो या. र ते नीट
आख यात आले. गटारे खोद यात आली. या शेतांजवळू न माळण नदी गेली होती. इं िजने
लावून ितचे पाणी आण यात आले. नळाचे िनमळ पाणी, गाव व छ होता. संडास व छ.
धावपा याचे संडास होते!
वरा यवाडीत एक मोठी फु लबाग होती. मुलांना खेळायला तेथे नाना कारची
साधने. कृ णनाथ बोड या आ मात सारे िशकलेला होता. बागे या म यभागी एक
कांरजे थुईथुई उडत असे. जणू येथील सवा या दयातील तो आनंद होता!
मुलामुल ची तेथे शाळा होती. मुलांचे सुंदर वाचनालय िन ंथालय होते. एक मुलांची
योगशाळा कृ णनाथाने तेथे बांधली होती. तेथे एक व तुसं हालयही होते. सुंदर
िच ांची एक िच शाळाही होती. मुलांना गाणे, िच कला, िव ाना या गमती
िशकवायला िश क होते. कृ णनाथाने तु ं गात असताना नवीन िम जोडले होते. तेही या
योगात सामील झाले. मुलांना िशकवीत, वेळ असेल ते हा कामही करीत. उ ोग ारा
िश ण दे याकडे यांचे ल असे. वधा िश णप तीच खरी शा ीय असे यांना पटले
होते.
रा ी या शाळे त मोठी मंडळी येई. येथे चचाही होत. नवीन काय करायचे, अडचणी
काय, यांचा िवचार होई. वतमानप े वाच यात येत. वरा यवाडी हणजे उ ोगांच,े
ेमाचे, ानाचे माहेरघर होते. देवाचे पाच पंच तेथे काम करीत. कोणते हे पाच पंच?
उ ोग, उ ोगांत सुधारणा करणारे िव ान, उ ोगाची फळे सवानी चाखावी असे
िशकवणारे ेम, उ ोग करायला हवा तर आरो य हवे असे सांगणारे आरो य आिण
आरो य हवे असेल तर व छता हवी असे सांगणारी व छता! हे पाच पंच तेथे होते.
न ता िन िनभयता तेथे होती. मोकळे पणा होता. दंभ न हता.
वसाहत गजबजली. तेथे भेदाभेद न हते. पृ या पृ य न हते, हंद-ु मुसलमान न हते.
आकाशा या मं दराखाली आकाशा या गोल घुमटाखाली जो तो आपली ाथना मनात
हणे, भावना उचंबळ या क हात जोडी. सव सृ ीब लची ेमभावना मनात उसळणे
हणजे खरा धम! हा धम हणजे अफू नाही! मनु य ाणी वृ वन पत तून,
जलचर थलचरांतून, सव पशुप यांतून उ ांत होत आला आहे. एखादा ण या या
जीवनात असा येतो क , या वेळेस या सव चराचरािवषयी याला ेम वाटते. कारण
 यांतून तो आलेला असतो. को ावधी पूवसं कार रभर जागृत होतात. एके काळी मी
िहरवे गवत होतो, मी वृ होतो, वेल होतो. मी लहान जीव होतो, प ी होतो, पशू होतो,
माकड होतो, यांतूनच माझे मान फु लले! पानाचाच पूण िवकास हणजे फू ल. या
जीवनाचा, ाणत वाचा संपूण िवकास हणजे मी मानव, असे मनात येऊन, सव
सृ ीिवषयी ेम उचंबळते, चराचराला िमठी मारावी असे वाटते! हा धम अफू नाही. हा
शा शु धम आहे. वै ािनक धम आहे. या वरा यवाडीत अशा धमाचे अंधुक दशन
होई!
‘इं पूरचा आपला वाडा आहे याचे काय करायचे?’ िवमलने एके दवशी िवचारले.
‘कशाला तरी देऊन टाकू !’ कृ णनाथ हणाला.
‘मा या मनात एक िवचार आला आहे. क तुरबा फं डाला देऊन टाक! या
तालु यासाठी तेथे आदश िव ालय आपण क . मी सृितकाशा िशकू न यावे हणते.
आजूबाजूं या खेडग े ावांतून ीयांम ये हंडत जावळ साधी औषधे. मुलांनाही तपाशीन.
ख ज, दुखरे डोळे , सारे पाहात जाईन. क तुरबां या मारकांतून ीसेिवका िनघा ात
अशी इ छा आहे. मी सेिवका होऊ इि छते. जाऊ का कृ णनाथ?’
‘ये िशकू न. या पंच ोशीत आप या या वा ाचे आरो यधाम कर! िवमल, तू अशी
सेवा करीत हंडशील, औषधे देशील. गोड बोलशील! लहान मुलांना खाऊ देशील. तू
देवता होशील. काशदेवता, ेमदेवता!’
‘कृ णनाथ, परं तु हा काश, हे खरे ेम मला कोणी िशकिवले?’
‘महा माज नी!’
‘माझा महा मा तू!’ असे हणताना ित या डो यांतून अ ु आले. वरा यवाडीतील
सी-पु षांनी िवमलताईस िनरोप दला. ती िशकायला गेली.
‘आप या वरा यवाडीतून तुम या आरो यधामास आ ही मदत क !’ ते सारे
हणाले.
‘परं तु ताई, आ हांला नका सोडू न जाऊ िवस नका!’
‘अरे , मी िशकू न येथेच येणार आहे. जेथे कृ णनाथ तेथे मी! जाऊन येऊन येथेच मी
िवसा ाला येईन. दमली भागलेली प ीण घर यात येत,े तशी मी येथेच येईन! माझे
िवशाल घर असले तरी हे छोटे घर मला हवेच!
 १७

रघुनाथ रमा मुलांसह एका धमशाळे त होती. मोठी मुलगी संधु आजारी होती.
वाटेतच ितला ताप भरला. संधु मोठी गोड मुलगी होती. आईला मदत करायची, लहान
भावंडांना खेळवायची. ित यावर आईबापांचा जीव! संधु आपली संजीवनी आहे असे
यांना वाटे. वाटेतील एका टेशनवर ती उतरली आिण धमशाळे त रािहली.
संधुचा ताप आज उतरला होता.
‘कसे वाटते बाळ?’ आईने िवचारले.
‘आई, मी मेले असते तर तेवढेच एक त ड कमी झाले असते. लहान भावंडांना अिधक
देता आले असते!’ ती हणाली.
‘असे नको हो मनात आणू. देव पुरेसे देईल. बरी हो बाळा! मनाला लावून घेऊ
नकोस!’
संधूला बरे वाह लागले आिण पु हा या ेक िनघाले!
वरा यवाडीचे या ेक .
एके दवशी इं पूर या टेशनावर ती उतरली. पहाटेची वेळ होती. थंडी खूप होती.
मुले थरथरत होती.
‘ या झाडाखाली काट या पानपाचोळा तरी पेटवा!’ रमा हणाली. रघुनाथ गेला.
याने या झाडाखाली शेकोटी पेटिवली. रमा मुलांना घेऊन तेथे आली. तेथे एका
घ गडीवर मुले िनजली. थोडेफार पांघ ण होते. शेकोटीची ऊब होती. रघुनाथ एक लाकू ड
घेऊन आला. ते चौगले पेटले. लहान चंपू आई या पदराखाली मांडीवर होती.
‘रमा, पापे मे यानंतर फळतात असे हणतात. आपली पापे या ज मीच फलली! तुझे
मी ऐकले नसते तर कती छान झाले असते! रमा, तू मला दुबु ी िशकवलीस!’
‘परं तु तु ही मला सद्बु ी का नाही िशकवलीत? तुम या सद्बु ीपे ा माझी दुबु ी
भावी का ठरावी? रघुनाथ जाऊ दे! सव पापांचा भार िशरावर यायला रमा तयार आहे!
ही बाळे आज पंडीत अनाथा माणे पडली आहेत, याला के वळ मीच ना कारण?’
‘रमा मीही पापीच आहे! मी जुगार खेळलो नसतो, दा त लोळलो नसतो तर?
तुलासु ा ‘मी मारहाण के ली. अरे रे! तुला कोठ या त डाने मी नावे ठे वू? ’
‘मी कृ णनाथाला िनदयपणे मारीत असे. सासूबाई, मामंजी यांनी मा या ओटीत
कृ णनाथाला घातले; परं तु मी काय के ले? याचे हालहाल के ले! कृ णनाथ बाळ, कोठे रे तू
असशील? का आईकडे गेला असशील? जेथे असशील तेभून तु या या पापी वैनीला मा
कर!’
‘खरे च कृ णनाथ पु हा भेटेल का? माझा गोरागोमटा, गोड भाऊ! कसा दसे! कसा
हसे! आई हणायची, ‘राजस सुंदर मदनाचा पुतळा’ तसा माझा बाळ आहे!’
‘आिण अशा फु लावर आपण िनखारे ओतले ह रणा या पाडसाला वण ांत लोटले!
बाळाला सकशीत धाडले! कृ णनाथ, बाळ! आमची पापे कशी फटतील?’
ते कोण तेथे उभे आहे? हा तर कृ णनाथ. तो कसा तेथे आला? आज िवमल यायची
होती या गाडीने. हणून तो शेतावरचा टांगा घेऊन आला होता. परं तु िवमल आली नाही.
तो जरा िहरमुसला झाला होता. यालाही थंडी लागत होती. या शेकोटीकडे तो येत
होता. परं तु ‘कृ णनाथ, बाळ’ असे श द ऐकू न तो चपापला! तो ती बोलणी ऐकत होता.
शेवटी तो पुढे आला.
‘तु हाला कु ठे जायचे आहे?’ याने िवचारले.

‘आ हाला या अविलयाकडे जायचे आहे. येथे कोणी ग रबांची वसाहत वसिवली आहे
ना? ऐकू न आलो. आ ही िनराधार आहोत. घर ना दार! आहे का अशी वसाहत?’
‘ती वरा यवाडी’
‘तीच असेल. दवस उजाडला हणजे जाऊ िवचारीत.’
‘माझा टांगा ितकडेच जात आहे. रकामा आहे. येणारी माणसे आली नाहीत. तु ही
येता? नेतो.?’
‘आ ही पायी येऊ, दादा. तु हीही कां ेसचे दसता! खादी आहे.’
‘मी या वरा यवाडीतच राहतो चला. खरे च चला. मुलेबाळे घेऊन के हा येणार
चालत? कोठे आहे सामान? एवढेच?’
‘हो. आ ही उचलून ठे वतो.’
‘तु ही मुलाना उठवा. मी टांगा घेऊन येतो.’
रमाने मुलांना उठवले. सारी टां यात बसली. संधु, रमेश, उमेश, पुढे बसली होती.
कृ णनाथा या डोळयांतन पाणी येत होते.
‘तु ही रडतासे?’ संधूने िवचारले.
‘तु ही थंडीत कु डकु डत होता हणत वाईट वाटले!’
‘थंडीत कु डकु डणारे च या देशांत फार आहेत, तेथे कु णी कु णासाठी रडावे?’ रघुनाथ
पाठीमागून हणाला.
टांगा वरा यवाडीत आला. कृ णनाथा या पणकु डीसमीर थाबला.
‘िवमलताई आ या’ असे हणत मंडळी आली. तो टां यातून िनराळीच मंडळी
उतरली.
‘एक नवीन कु टुंब आप या वरा यवाडीत आले आहे. फार दु न आले आहे!’
कृ णनाथ हणाला.
‘आप या वरा यवाडीची क त सव जात आहे. तरी ना कु ठे जािहरात, ना
गाजावाजा!’
‘सूरतसे क रत बडी! िबनपंख उडत जाय.’ रघुनाथ हणाला.
‘आई, घरात जायचे?’ संधूने िवचारले.
‘हे का आपल घर?’ रमेश, उमेशनी िवचारले.
‘हो तुमचे घर!’ कृ णनाथ हणाला.
साधे सुंदर घर. महा माज ची तसबीर होती. सुंदर सा या चटया पसरले या हो या
मंडळी आत आली.
‘हे इकडे पाणी आहे. ात वधी उरका. मग या िव ांती!’ असे हणून कृ णनाथ बाहेर
गेला. याने शेतकरी बंधूंस पा णे कोण ते सांिगतले.
‘आज सारे दु धपान क . फलहार क . भाऊ भावाला भेटणार आहे. पंधरा वष
झाली!’ कृ णनाथ स दत होत हणाला आिण वरा यवाडीतील सारी सी-पु ष मंडळी
जमली. मुलेबाळे आली. मोसंबी, पोपये वगैरे जी फळे होती ती िचर यात आली.
कृ णनाथाने रघुनाथ, रमा, यांची मुले यांना बोलािवले. या यासमोर ताटात फळे
ठे िवली. दध ठे वले
 ‘ या।’ कृ णनाथ हणाला.
‘आ हाला कशाला हे दूध, ही फळे ? कशाला हा स कार? आ ही पापी आहोत. आ ही
आम या भावाला हाकलून लावले. या पापाने आ हीही िभके ला लागलो. इथे खपू, खाऊ.
हे नको वागत! कृ णनाथ, कोठे आहेस बाळ?’ रघुनाथ अ ुकंिपत आवाजाने हाक मारता
झाला.
‘दादा! हा तुझा कृ णनाथ तु या पाया पडत आहे! वैनी आशीवाद दे!’
‘कोण, कृ णनाथ? तू? तु या पाया पडू दे. आ ही पापी!’
‘नाही, दादा! तुम या पाया पड याचा माझा अिधकार आिण मला अिशवाद दे याचा
तुमचा अिधकार! मागचे सारे िवस न जा! मीच तुमची खुशाली पाहायला आले पािहजे
होते. परं तु मी तु हांला िवसरलो आहे. मीही जणू रागातच रािहलो तुमची अशी वाईट
दशा ितकडे होती. या मुलाना पोटभर खायला न हते अरे रे! मी तु हांला भेटायला आलो
असतो तर? सुरगावाला येऊन दु न तरी तुमची ेमवाता िवचा न मी गेले पािहजे होते.
परं तु मी बंधु ेमाचे कत के ले नाही दादा, शेवटी कती झाले तरी आपण माणसेच!
राग ष े संपूणपणे जागे कठीण. मागील जाऊ दे. वैनी, मी मागचे कधीच िवस न गेले आहे.
दादा! तुमचे घर पु हा तु हांला िमळवून देऊ. सावकाराचे पैसे देऊ.’
‘कृ णनाथ, घर गेलेसु ा!’
‘िललाव झाले?’
‘आ ही होतो तो न हता झाला परं तु झाला असेल. आिण आता तुला सोडू न जायचे
नाही. आपर दोघे भाऊ एक रा !’
‘दादा, आता आपण दोघेही भाऊ नाही रािहलो. हे सारे शेतकरी आपलेच भाऊ. आपण
सारे भाऊ भाऊ!’
‘होय, आपण सारे भाऊ, एक रा !’ जमलेले शेतकरी हणाले.
आिण सवाना फु ले दे यात आली. सवाना आनंद झाला होता. इत यात ती पाहा दोन
माणसे आली. कोण आहेत ती?
‘िवमलताई िवमलताई!’ सवानी टा या िपट या. परं तु िवमलताईबरोबर हा कोण?
अरे , हा तर मधू. कृ णनाथाचा िम !
‘काय रे मधू, तू कधी सुटलास?’
‘तुला दादही नाही का? नवीन वरा यवाडीत वतमानप े नाही वाटते येत?
वरा यवाडी जगा या मागे नये राहता कामा! अरे , मी परवा सुटलो आिण एकदम कडे
आलो! तु ं गात तु यािवषयी बरे च ऐकले. मनात ठरवून ठे वले क आधी तु या या
वरा यवाडीत यायचे. सव देशाला वरा य के हा िमळे ल ते खरे ! तू तर या शेतकरी
बंधूंना वरा य देऊनच टाकले आहेस! िवमलताई सारे सांगत हो या. यांची माझी
अचानक भेट झाली! ’
 ‘तू टेशनवर न हतीस?’
‘मी पुढ या टेशनवर गेल.े झोप लागली होती आिण हे तुमचे िम ही पुढ या
टेशनवर उतरले तेथे वरा यवाडीची चौकशी क लागले. मी हटले, चला तु हांला
घेऊन जाते. फा ापयत मोटारीने आलो पुढे पायी आलो.
‘मधू, येथे आता नंबरी बौि क सोड! तुझी वाणी ऐकू न लोक सूष होतील. नवीन
क पना दे योजनापूवक उ पादना या क पना सांग. मी कधी कधी या िम ांजवळ
तु यािवषयी बोलत असे. तू आलास. आज या आनंदा या दवशी आलास हे माझे वडील
भाऊ रघुनाथराव! ही माझी वैनी, रमावैनी! ही यांची मुले! आज पंधरा वषानी भाऊ
भावाला परत भेटला आहे. हण संपले. ेमाचा सूय पु हा उगवला!’
‘आिण मी नाही का तुझा भाऊ? तु ही का दोघेच भाऊ!’ मधूने हसत िवचारले.
‘तूही भाऊच. तू भावापे ाही अिधक आहेस. मी आताच दादांना हटले क , आता
आपण दोन भाऊ नाही रािहलो. हे सारे शेतकरी आपले खरोखर भाऊच! ’

‘कृ णनाथ, ा यानात ‘बंधुभिगन नो’ असे पटकन् उ यार यात येत;े परं तु आपण
सारे भाऊ असे हण याचा तुलाच अिधकार आहे. ये, तुला दयापाशी ध दे. तु यातील
हे िवशाल बंधु ेम, ही खरी मानवता मलाही मा यात घेऊ दे! अनुभवू दे! ’
दोघा िम ांनी एकमेकांस दयाशी घ धरले!