ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის

სახელმწიფო უნივერსიტეტი
ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა ფაკულტეტი

აღმოსავლეთმცოდნეობის ინსტიტუტი

მარიამ ნანობაშვილი

სემიტურ ენათა შესწავლის შესავალი

აპოლონ სილაგაძის რედაქციით

თბილისი 2012
 Ivane Javakhishvili Tbilisi State University
Faculty of Humanities

Institute of Oriental Studies

Mariam Nanobashvili, An Introduction to the

Comparative Study of the Semitic Languages, under the
editorship of Apollon Silagadze.

The book represents an undergraduate course which the

author has been teaching since 1997 at the above-
mentioned university.

წიგნი წარმოადგენს სალექციო კურსს, რომელსაც

ავტორი 1997 წლიდან მოყოლებული კითხულობს
უნივერსიტეტში.

რედაქტორი – ა. სილაგაძე
რეცენზენტი – ნ. სამსონია
 სემიტური ენები

სემიტური ენების შესწავლის მნიშვნელობა სა-

ყოველთაოდაა აღიარებული. ეს საქმე ქართველთა-
თვის კიდევ უფრო განსაკუთრებულ სპეციფიკას
იძენს, რაც ნათლად აისახა ჯერ კიდევ გ. წერეთლის
ცნობილ სტატიაში – „სემიტური ენები და მათი მნიშ-
ვნელობა ქართული კულტურის ისტორიის შესწავ-
ლისათვის“ (1947 წ.).
სემიტური ენები ქმნიან ენათა გარკვეულ
ოჯახს. ეს ენები გავრცელებულია დასავლეთ აზიასა
და ჩრდილოეთ აფრიკაში. ენათა ნათესაობა დგინ-
დება ზუსტი ბგერათშესატყვისობების საფუძველზე,
რომელთაც სისტემატური ხასიათი აქვთ, მაგ.:
არაბული s და ებრაული š (salām - šalom) და სხვ. მათი
შესწავლა ხდება ისტორიულ–შედარებითი მეთო-
დით, ე. ი. დიაქრონიულად, როდესაც ვითვალისწი-
ნებთ ენის ისტორიულ განვითარებას. თუ ორი ენა,
რომელთაც ვადარებთ, ერთმანეთთან ნათესაურ კავ-
შირშია, მაშინ ასეთი ვითარება გვაქვს: რაც უფრო
ღრმად ვიჭრებით ენათა წარსულში, მით უფრო მეტ
სიახლოვეს იჩენენ ისინი ერთმანეთის მიმართ,
საბოლოოდ კი დაიყვანებიან ერთ ფუძე–ენაზე, საი-
დანაც მოხდა მათი გამოყოფა. აქ საქმე გვაქვს პრაე-
ნასთან, მაგალითად, საერთო სემიტური პრაენა. ეს
უკანასკნელი ვითარდებოდა, მას უჩნდებოდა დია-
ლექტები, რომლებიც შემდგომში ცალკე ენებად
ჩამოყალიბდა. პრაენის იმ სტადიას, როდესაც იგი
უკვე ახლოსაა მონათესავე ენებად დაშლასთან,
ფუძეენა ეწოდება.

3
 ენათა ნათესაობის დადგენა შედარებითი ლინ-
გვისტიკის საქმეა. ენები ერთმანეთს ისე სცილდება,
რომ ხანდახან ძალიან ძნელია მათი წარმომავლობის
წარმოდგენა, მაგალითად, ინდოევროპულში რომე-
ლიმე რომანული და ინდური ენების კავშირი. სემი-
ტურ ენებში კი ცოტა სხვაგვარად გვაქვს საქმე:
საკმაოდ ადრე, ჯერ კიდევ X საუკუნეში, და-
დგა საკითხი სემიტური ენების ნათესაობის შესახებ.
ორმა ებრაელმა მეცნიერმა – ჰიუჯმა და ჲაჰუდა ბენ
კურაიშმა – ერთმანეთისაგან დამოუკიდებლად აღ-
ნიშნა რამდენიმე სემიტური ენის ნათესაობა. ამგვარი
აზრი, როგორც აღვნიშნეთ, ძველ დროში სხვა ენათა
შესახებ არ გამოთქმულა. ეს გასაგებიცაა, რადგან სე-
მიტური ენები ერთმანეთთან ძალიან ახლოსაა, ზოგ-
ჯერ მათ ასეც კი მოიხსენიებენ – Semitic dialects (სე-
მიტური დიალექტები). X საუკუნის შემდეგ ხსენებუ-
ლი ძლიერი ტრადიცია დარჩა. ამის დამადასტურე-
ბელია ის ფაქტი, რომ ბიბლიის გაუგებარ ადგილებს
არაბულისა და არამეულის საშუალებით არკვევდნენ,
ვინაიდან ახლობელია ამ ენათა არა მხოლოდ სტრუქ-
ტურა, არამედ – ლექსიკაც.
XIX საუკუნეში ყალიბდება ენათა შესწავლის
ისტორიულ–შედარებითი მეთოდი, რაც სემიტურ
ენათა კვლევას მეთოდოლოგიურ პრინციპს შესძენს.
1781 წელს გერმანელმა მეცნიერმა აუგუსტ
შლოცერმა (Schlötzer) „აღმოსავლური ენების სკვლევ
ჟურნალში“ პირველად იხმარა ტერმინი – „სემიტური
ენები,“ მიმოიხილავდა რა გარკვეულ საკითხებს ქალ-
დეველთა შესახებ. ეს სახელწოდება, განსხვავებით
ინდოევროპულისაგან, სადაც აღებულია გეოგრა-

4
ფიული პრინციპი, ეყრდნობა ბიბლიურ სიუჟეტს: ებ-
რაელთა და მათი ნათესავი ხალხების მამამთავარი
იყო პატრიარქი სემი (ბერძნ. Σημ), აქედან – სემიტუ-
რი ენები სემიტი ხალხებისა, არაბ. ‫اﻟﻠﻐﺎت اﻟﺴﺎﻣﻴﺔ‬.
სემიტური ენების, როგორც სისტემის, თავისე-
ბურებაა შინაგანი ფლექსიის განვითარება. ძირი
შედგება მხოლოდ თანხმოვნებისაგან (როგორც წესი,
მათი რიცხვი სამია), ხოლო ხმოვნები ახდენენ ლექ-
სიკურ მოდიფიკაციას (ცვლიან სიტყვის მნიშვნელო-
ბას) და აწარმოებენ გრამატიკულ კატეგორიებს. მაგა-
ლითად, ყველაფერი, რაც დაკავშირებულია „წერის“
გაგებასთან, არაბულში გადმოიცემა ktb ძირით (ლექ-
სიკონიც ასეთი პრინციპითაა შექმნილი, მოცემულია
ბუდეები, ე. ი. ძირები ანბანის რიგზე), აქედან:

‫ﺐ‬
َ ‫( َآ َﺘ‬kataba) – მან დაწერა
ٌ‫( ِآﺘَﺎب‬kitābun) – წიგნი
ٌ‫( ُآ ُﺘﺐ‬kutubun) – წიგნები
‫ﺐ‬
َ ‫( ُآ ِﺘ‬kutiba) – დაიწერა
ٌ‫( آَﺎ ِﺗﺐ‬kātibun) – მწერალი
ٌ‫( ُآﺘﱠﺎب‬kuttābun) – მწერლები
ٌ‫( آِﺘَﺎ َﺑﺔ‬kitābatun) – წერა
ٌ‫( َﻣﻜْﺘُﻮب‬maktūbun) – დაწერილი
ٌ‫( َﻣﻜْ َﺘ َﺒﺔ‬maktabatun) – ბიბლიოთეკა
და ა.შ.

5
 როგორც ვხედავთ, ამ სიტყვათათვის საერთოა
ktb ძირი, ხმოვანთა რიგის ცვლა კი ხან გრამატიკულ
კატეგორიას გვაძლევს, მაგ.: kataba – kutiba (ზმნის
მოქმედებითი და ვნებითი გვარი: „დაწერა“ – „დაიწე-
რა“), ხან კი – ახალ ლექსიკურ ერთეულს, მაგ.: kitābun
(წიგნი), kātibun (მწერალი) და სხვ.
ამგვარი ფლექსია სხვა ენებშიც გვხვდება, მაგ-
რამ მას იქ ასეთი ტოტალური ხასიათი არა აქვს. სემი-
ტურში კი ფლექსია განმსაზღვრელია. მხოლოდ იმ
ფაქტის აღნიშვნა, რომ არაბულის მსხვრეული მრავ-
ლობითის ფორმები სწორედ შინაგანი (ე. ი. ფლექსი-
ური) წარმოებისაა, საკმარისია ამის დასადასტურებ-
ლად.
სემიტური ენების აღნიშნულმა სტრუქტურამ
განაპირობა სემიტური დამწერლობის თავისებურე-
ბანიც. როგორც ცნობილია, ფინიკიური, ასევე სამხ-
რეთარაბული წარწერები მხოლოდ თანხმოვნებს
ასახავენ. ასეთივე პრინციპისაა არამეული, ებრაული,
არაბული ანბანები იმ თავისებურებით, რომ მათ
აქვთ სუსტი თანხმოვნების აღმნიშვნელი ასოები – ‫ا‬,
‫و‬, ‫ى‬, რომლებიც გარკვეულ შემთხვევაში გამოხატავენ
გრძელ ხმოვნებს. მოკლე ხმოვნების შესატყვისი ასო-
ები არ არსებობს. ისინი ასახულია მხოლოდ იმ სემი-
ტურ ენობრივ მასალაში, რომელიც ჩვენამდე ლურს-
მული სილაბური (მარცვლოვანი) დამწერლობით შე-
მორჩა (აქადურში), ვინაიდან ყოველი ნიშანი ცალკე-
ულ მარცვალს აღნიშნავდა.
ახლა წარმოვადგინოთ სემიტურ ენათა ტრა–
დიციული კლასიფიკაცია. გვაქვს სამი ძირითადი
შტო – 1) ჩრდილო–დასავლური; 2) სამხრეთ–დასავ–

6
ლური; 3) აღმოსავლური, ანუ ჩრდილო–აღმოსავლუ–
რი. მათში გაერთიანებულია სხვადასხვა ენები. ამ–
გვარი გადაჯგუფება ასახავს როგორც გეოგრაფიუ–
ლად ამ ენათა გავრცელების არეალს, ასევე გარკვეულ
ენობრივ თავისებურებებს, მაგალითად, ჩრდილო–
დასავლური სემიტური ენები, როგორიცაა ებრაული,
არამეული და სხვ., ანალიზური წარმოებისაა, სამხ–
რეთ–დასავლური კი, მაგ.: არაბული (კლასიკური),
სინთეზური ტიპის ენაა, ვინაიდან მასში შენარჩუნე–
ბულია გარეგანი ფლექსია – სახელთა ბრუნება,
ზმნის კილოთა წარმოება. რაც შეეხება დიალექტებს,
მათში მოშლილია გარეგანი ფლექსია. ეს წარმო–
ადგენს არქაული წყობის სემიტური ენის – კლასიკუ–
რი არაბულის – ბუნებრივი განვითარების შედეგს,
რამაც არაბული ენის დიალექტები დაუახლოვა
ჩრდილო–დასავლურ ანალიზურ ტიპს. სანამ სემი–
ტურ ენათა კლასიფიკაციის სქემას წარმოვადგენ–
დეთ, გთავაზობთ ანალიზურობისა და სინთეზურო–
ბის მოკლე განმარტებას:

ანალიზურობა – (ბერძნ. análysis, დაშლა, გამიჯვნა,

დანაწევრება) – ენის სტრუქტურის ტიპოლოგიური
ნიშან–თვისება, რომელიც უპირისპირდება სინთე–
ზურობას. ვლინდება სიტყვის მორფოლოგიურ ფორ–
მაუცვალებლობაში, ასევე ანალიზური (შედგენილი,
აღწერითი) კონსტრუქციების სიჭარბეში. როდესაც
სიტყვა მორფოლოგიურად არ იცვლება, მაშინ გრამა–
ტიკული მნიშვნელობა გამოიხატება ამ სიტყვის და–
კავშირებით მეშველ ან სხვა სრულმნიშვნელოვან სი–
ტყვებთან, ასევე სიტყვათა რიგით ან ინტონაციით.

7
მაგალითად, ქართულ ზმნაში „მივდივარ“ სინთეზუ–
რადაა ასახული პირის, დროისა და სხვ. კატეგორიე–
ბი, სამაგიეროდ, ინგლისურ ენაში საჭიროა იმავე ში–
ნაარსის გადმოცემა ანალიზურად – I am going, სადაც
პირის ნაცვალსახელი, დამხმარე და ძირითადი
ზმნური ფორმები განცალკევებულადაა წარმო–
დგენილი.
ანალიზურია ენები, რომლებშიც გრამატიკუ–
ლი და სიტყვათწარმოებითი მნიშვნელობანი ძირი–
თადად გადმოიცემა ანალიზური კონსტრუქციებით.

სინთეზურობა – (ბერძნ. sýnthesis, შეერთება, შე–

რწყმა) – ესეც გახლავთ ენის სტრუქტურის ტიპოლო–
გიური ნიშან–თვისება და გულისხმობს ერთი სიტყ–
ვის ფარგლებში მრავალი მორფემის (ლექსიკური, სი–
ტყვათწარმოქმნითი თუ გრამატიკული) გაერთიანე–
ბას.

ენის განვითარების პროცესში სინთეზური და

ანალიზური კონსტრუქციები ერთმანეთს ხშირად
ენაცვლება. ეს პროცესი სხვადასხვაგვარ ცვლილებას
იწვევს, მაგალითად, როგორც უკვე აღვნიშნეთ ზე–
მოთ, არაბული დიალექტები იმდენად ჭარბია ანა–
ლიზური ფორმებით, რომ მათი ლინგვისტური ტიპი
განსხვავდება სინთეზური სალიტერატურო არაბუ–
ლისაგან. არაბული დიალექტების ლინგვისტური
ტიპი ანალიზურია და ჩრდილო–დასავლური სემი–
ტური ენების გვერდით დგას.

8
 სემიტურ ენათა კლასიფიკაცია

ჩრდილო–დასავლური სამხრეთ–დასავლური აღმოსავლური

(ჩრდილო–
აღმოსავლური)
I. მეორე ათასწლეულის I. ჩრდილოარაბული I. აქადური
ენები
1. პროტოარაბული 1. ძველი აქადური
1. ამორიტული
2. სალიტერატურო 2. ასურული
2. უგარიტული
ა) კლასიკური ა) ძველი
ბ) საშუალი ბ) საშუალი
გ) თანამედროვე გ) გვიანდელი

3. დიალექტები 3. ბაბილონური

ა) ძველი ა) ძველი
ბ) თანამედროვე ბ) საშუალი
გ) გვიანდელი
II. ქანაანური ენები II. სამხრეთარაბული

1. ებრაული 1. ძველი (ეპიგრაფიკულ

ძეგლთა)
ა) ბიბლიის პერიოდი
ბ) შუა სს. 2. თანამედროვე
გ) თანამედროვე

2. ფინიკიურ–
პუნიკური

III. არამეული ენები III. ეთიოპური ენები

ა) ძველი 1. ძველი (გეეზი)

(ეპიგრაფიკულ ძეგლთა
და კლასიკური) 2. თანამედროვე
ბ) საშუალი (სირიული (ამჰარული და სხვ.)
ენა)
გ) თანამედროვე

ჩრდილო–აღმოსავლურსა და ჩრდილო–დასავლურს შორის

გარდამავალი საფეხური უკავია ებლას ენას (III ათასწლ.).

9
 როგორც აღვნიშნეთ, ყველა ეს ენა მომდინარე–
ობს საერთო სემიტური პრაენიდან, რომელზეც ერთი
ხალხი – სემიტი ხალხი – ლაპარაკობდა. ზემოთ მოხ–
სენიებული შლოცერი წერს: „ხმელთაშუა ზღვიდან
ევფრატამდე და მესოპოტამიიდან არაბეთამდე გა–
ვრცელებული იყო, როგორც ირკვევა, ერთი ენა. მაშა–
სადამე, სირიელები, ბაბილონელები, ებრაელები და
არაბები შეადგენდნენ ერთ ხალხს. ფინიკიელები აგ–
რეთვე ლაპარაკობდნენ ამ ენაზე, რომელსაც მე ვარქ–
მევ სემიტურს.“ შლოცერი ამ შემთხვევაში ეყრდნობა
ძველი აღთქმის პირველი წიგნის, შესაქმის, X თავს,
რომელშიც ნათქვამია, რომ სემის შვილები იყვნენ
ელამი, ასური, არფაქსადი, ლიუდი, არამი, აგრეთვე
ებერი – წინაპარი აბრაამისა. ქანაანელები, აქადელე–
ბი, ბაბილონელები, ბიბლიის მიხედვით, იყვნენ ქა–
მის შვილები. სემის შთამომავლობაში, სხვათა შორის,
დასახელებულია ჰაცერმავთი, რომელიც იგივეა, რაც
ჰადარმაუთი, არაბეთის ნახევარკუნძულის ერთ–ერ–
თი სამხრეთი ქვეყანა, დღევანდელი იემენის ტერი–
ტორია.
სად იყო ამ საერთო სემიტი ხალხის სამშობ–
ლო–საცხოვრისი უძველეს დროში? არსებობს რამდე–
ნიმე მოსაზრება. პირველად უნდა შევჩერდეთ ე. წ.
„აფრაზიულ“ თეორიაზე, რომელიც ითვალისწინებს
სემიტურ–ქამიტურ ენათა ნათესაობას.
აფრიკაში ქამიტურ ენათა ორი შტოა: 1. კუში–
ტური (დღევანდელი ეთიოპია, ჩრდილო–აღმოსავ–
ლეთი აფრიკა), ძველი ეგვიპტური, თანამედროვე
კოპტური (ძველი ეგვიპტურის გაგრძელებად მიჩნე–
ული); 2. ბერბერული (აფრიკის ჩრდილო–დასავლე–

10
თი, ანუ დღევანდელი არაბული მაღრიბის ტერიტო–
რია – მაროკო, ალჟირი, ტუნისი). ამ ენათა ნათესაო–
ბის საკითხი სემიტურ ენებთან ჯერ კიდევ მე–20 სა–
უკუნის დასაწყისში დაისვა. სახელწოდების – აფრა–
ზიული – შექმნას ხელი შეუწყო შემდეგმა გარემოე–
ბამ: გაირკვა, რომ, ქამიტურ ენათა გარდა, სემიტურ
ენებთან სიახლოვეს ამჟღავნებს ფულბე (ჩადურ–სუ–
დანურ ენათა ჯგუფიდან), აგრეთვე სუაჰილი, რომე–
ლიც ქამიტურ ენებში არ შედის.
აფრაზიული თეორიის მიხედვით, სემიტებისა
და ქამიტების საერთო საცხოვრისი აღმოსავლეთი
აფრიკა უნდა ყოფილიყო.
ბიბლიური ტრადიციის მომხრენი მიიჩნევენ,
რომ სემიტთა უძველესი სამშობლო მესოპოტამია
იყო.
უფრო არგუმენტირებული ჩანს მოსაზრება,
რომლის მიხედვითაც სემიტების სამშობლო არაბე–
თის ნახევარკუნძულია. ეს, თავის მხრივ, არ გამო–
რიცხავს იმას, რომ უძველეს პერიოდში სემიტებსა და
ქამიტებს, შესაძლოა, თავდაპირველად ერთად
ეცხოვრათ აფრიკაში. რაც შეეხება მესოპოტამიას, ის
ისტორიული განვითარების პრინციპებს ეწინააღმ–
დეგება, რადგანაც გულისხმობს ნაყოფიერი ტერი–
ტორიიდან ხალხთა მიგრაციას უდაბნოში, ე. ი. მი–
წათმოქმედებიდან და მკვიდრი ცხოვრებიდან მომ–
თაბარეობაზე გადასვლას, რაც არარეალური ჩანს.
სემიტთა უძველესი სამშობლო არაბეთის ნახე–
ვარკუნძული უნდა ყოფილიყო. შემდგომ რამდენ–
ჯერმე ხდება მათი მიგრაცია ორი მიმართულებით –

11
 1. ჩრდილო–დასავლეთით, ე. ი. სინას ნახევარ–
კუნძულისა და აღმოსავლეთი აფრიკის (ეგ–
ვიპტის) მიმართულებით; ეს ხდება დაახლოე–
ბით 3500 წელს ძვ. წ. აღ.–ით.

2. პარალელური მიგრაცია მიუყვება ჩრდილო–

აღმოსავლეთის გზას შუამდინარეთისაკენ,
რომელიც უკვე დასახლებული იყო დიდი ცი–
ვილიზაციის მქონე არასემიტი ხალხით – შუ–
მერებით. ამ უკანასკნელთაგან სემიტებმა ის–
წავლეს მკვიდრი ცხოვრება (წინააღმდეგ თა–
ვიანთი ტრადიციული მომთაბარეობისა) და
წერა–კითხვა (ლურსმული დამწერლობა). მე–
სოპოტამიაში მცხოვრები სემიტები იყვნენ აქა–
დელები, ანუ ასურელ–ბაბილონელები.

3. დაახლოებით 2500 წელს ძვ. წ. აღ.–ით სემიტ–

თა კიდევ ერთი მიგრაციის მეშვეობით ჩრდი–
ლოეთით მიემართებიან ამორეველნი და ქანა–
ანელნი.

4. ძვ. წ. აღ.–ის 1500–1200 წწ. პერიოდში ებრაე–

ლები მკვიდრდებიან სამხრეთ სირიასა და პა–
ლესტინაში, არამეელები კი უფრო ჩრდილოე–
თით.

5. ძვ. წ. აღ.–ის 500 წლისათვის ნაბატეველნი

მკვიდრდებიან სინას ნახევარკუნძულის
ჩრდილო–აღმოსავლეთში.

12
 არაბები იმყოფებოდნენ არაბეთის ნახევარკუნ-
ძულზე. ისინი იზოლირებულნი იყვნენ თავიანთი
მოძმე ცივილიზებული სემიტებისაგან და ეწეოდნენ
მომთაბარეობას. ფილიპ ჰითთი, ცნობილი ლიბანე-
ლი ისტორიკოსი, რომელიც ამერიკაში მოღვაწეობდა,
აღნიშნავს, რომ არაბები არიან „საუკეთესო წარმო-
მადგენელნი სემიტური ოჯახისა ბიოლოგიურად,
ფსიქოლოგიურად, სოციალურად და ლინგვისტუ-
რად“, რაც იყო შედეგი მათი იზოლაციისა. არაბები
ეთნიკურად სუფთანი დარჩნენ. მათი ენაც, მართ-
ლაც, სემიტურ ენათა შორის ყველაზე არქაულია და
წარმოადგენს ამ ენების შესწავლის საფუძველს. რაც
შეეხება სოციალურ ასპექტს, ამ თვალსაზრისითაც
არაბთა მომთაბარეობა ასახავს ძველი სემიტების
ცხოვრების ტრადიციულ წესს, წარმოდგენილს ბიბ-
ლიაში (შდრ. კაენისა და აბელის ამბავი, სადაც ნათ-
ლად ჩანს უპირატესობა მწყემსი აბელისა მიწათმოქ-
მედ კაენთან მიმართებაში; მკვიდრი ცხოვრება, ქალა-
ქებისა და დაბების მშენებლობა ადამიანის ცოდვია-
ნობასთანაა დაკავშირებული).
არაბთა ექსპანსიას ადრეულ შუა საუკუნეებში
შედეგად მოჰყვა მათი ენის გავრცელება არა მხოლოდ
დასავლეთი აზიის დიდ ტერიტორიაზე, არამედ –
ჩრდილოეთ აფრიკაშიც. როგორც ფიგურალურად
აღნიშნავენ, ეს იყო „სემიტთა უკანასკნელი მიგრა-
ცია.“ რა თქმა უნდა, არაბთა დაპყრობითი ომები ხე-
ლოვნური პროცესი იყო და ის არ შეიძლება დადგეს
სემიტთა ძველი მიგრაციების გვერდით. სემიტთა
ძველი მიგრაციები სრულიად მშვიდობიანი ხასია-
თისა იყო და ამა თუ იმ ენის ფართო გავრცელებაც

13
(მაგ. არამეულისა) ამ მშვიდობიან პროცესებთან იყო
დაკავშირებული. თუმცა უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ
ისლამის სახელმწიფოს შექმნამდე არაბთა მშვიდო-
ბიანი მიგრაცია უკვე დაწყებული იყო. მათი ნაწილი
სირია–მესოპოტამიაში გადავიდა და ნახევრად მო-
მთაბარე ცხოვრებას ეწეოდა. სწორედ ამ არაბთა შო-
რის იყო გავრცელებული ქრისტიანობა.

სემიტურ ენებს ახასიათებს რიგი საერთო ნი-

შან–თვისებებისა:

1. სემიტური ენები ფლექსიური ენებია;*

2. მეტყველების ნაწილებში განიყოფა სახელი,
ზმნა და ფორმაუცვლელი სიტყვები;
3. ძირი მხოლოდ თანხმოვნებისაგან შედგება;
4. პრიორიტეტი ენიჭება სამთანხმოვნიანობას;
5. ხმოვნებს ძირითადად ლექსიკური მოდიფიკა-
ციის ფუნქცია აკისრიათ ისევე, როგორც აწარ-
მოებენ გრამატიკულ კატეგორიათა ნაწილს;
6. პრეფიქსებისა და სუფიქსების თავისებურებაა
მათი პოლისემიურობა, ანუ მრავალმნიშვნე-
ლობიანობა;
7. ყველა სემიტურ ენაში ამოსავალია ზმნური ძი-
რი;
8. ზმნას აქვს თემები, რომლებიც ძირითადი მნი-
შვნელობის მოდიფიკაციას იძლევიან;

*
ენათა ფლექსიური და აგლუტინაციური ტიპის განმარტება იხ.
წინამდებარე ლექციის ბოლოს.

14
 9. თემათა წარმოების მეთოდები (გემინაცია,
რეფლექსური, ე. ი. t ინფიქსიანი ფორმები და
სხვ.) საერთოა სემიტური ენებისათვის;
10. დროის ფორმები არ არის მყარად ფიქსირებუ-
ლი, განირჩევა პერფექტივისა და იმპერფექტი-
ვის ფორმები, რომლებიც ასპექტის გაგებას
გვაძლევენ;
11. სახელის ფორმები გარკვეული ყალიბებით
იწარმოება;
12. სახელი გამოხატავს სქესსა და რიცხვს, ზოგ-
ჯერ (არაბულსა და აქადურში) – ბრუნვას;*
13. ყველა სემიტურ ენაში სახელი განსაკუთრე-
ბულ ფორმას იღებს, თუ განისაზღვრა მომ-
დევნო სახელით, რომელიც ნათესაობით ბრუ-
ნვაში დგას (ე.წ. status constructus);
14. პირის ნაცვალსახელები შეიძლება წარმოდგე-
ნილი იყოს როგორც დამოუკიდებლად, ასევე
სუფიქსების სახით, ე. წ. ნაცვალსახელოვანი
სუფიქსები;

*
სახელი ყველა სემიტურ ენაში სქესსა და რიცხვს გამოხატავს
როგორც შინაარსობრივად, ასევე ფორმალურად (შინაგანი თუ
გარეგანი ფლექსიით), რაც შეეხება ბრუნებას, ის ფორმალურად
გამოხატულია მხოლოდ აქადურსა და არაბულში, თუმცა სხვა
სემიტურ ენებშიც სახელი შინაარსობრივად იგულისხმება აქა-
დურსა და არაბულში ცნობილი სამიდან ერთ–ერთ ბრუნვაში
(სახელობითში, ნათესაობითში ან აკუზატივში). სემიტურ პრა-
ენაში აღდგება სწორედ სამი ბრუნვა. ეს იმას ნიშნავს, რომ თავი-
დან ყველა სემიტურ ენაში იყო გარეგნულად გამოხატული
ბრუნება, რაც შემდგომში თანდათანობით მოიშალა (მაგ. ებრა-
ულში, არამეულში და სხვ.).

15
 15. ფონეტიკური თვალსაზრისით, სემიტურ ენებს
ახასიათებს გლოტალური (ხორხისმიერი) და
ფარინგალური (ხახისმიერი) ბგერების სიჭარ-
ბე, გვხვდება უვულარიც (ნაქისმიერი);
16. სემიტურ ენებში სამეულების სისტემას ქმნის
ემფატიკური თანხმოვნები.

წინამდებარე ლექციაში არაერთგზის აღინიშნა,

რომ სემიტური ენებისათვის დამახასიათებელია ში-
ნაგანი ფლექსია. აქ წარმოვადგენთ რამდენსამე გან-
მარტებას:

ფლექსია – (ლათ. flexio, გადახრა, მიმოხრა) – მრა-

ვალმნიშვნელობიანი ტერმინი, რომელიც დაკავში-
რებულია ფლექსიური ენების ფორმალურ–გრამატი-
კულ აგებულებასა და სიტყვათა ფუნქციონირებას-
თან. ტერმინი შექმნილია ფ. ფონ შლეგელის მიერ
1808 წელს. თავდაპირველად ის გამოიყენებოდა მხო-
ლოდ შინაგანი მონაცვლეობის აღსანიშნავად, ე. ი. აბ-
ლაუტისა, ხოლო მოგვიანებით დაზუსტებულ იქნა,
როგორც „შინაგანი ფლექსია“ და აღნიშნავდა ასევე
სემიტური ძირების გახმოვნებას. შინაგანი ფლექსიის
გაგება აღმოცენდა, როგორც ანტიპოდი გარეგანი
ფლექსიისა, რაც არის სიტყვის მორფემული სტრუქ-
ტურის ავტონომიური ფორმალური კომპონენტი.
ფლექსია ამ შემთხვევაში მოიაზრებს აფიქსს, რომე-
ლიც გამოხატავს გრამატიკულ კატეგორიას და მი-
მართებით მნიშვნელობას, ანუ ამა თუ იმ სიტყვის
სინტაქსურ დამოკიდებულებას სხვა სიტყვების მი-
მართ.

16
 შინაგანი ფლექსიის მაგალითია სემიტურ
ენებში არაერთი გრამატიკული კატეგორიის წარმო-
ება (ზმნის გვარისა, მსხვრეული მრავლობითისა და
სხვ.), დერივაცია (სიტყვათწარმოქმნა). გარეგანი
ფლექსიაა სახელთა ბრუნება არაბულსა და აქადურ-
ში, სადაც სახელობითის, ნათესაობითისა და აკუზა-
ტივის დაბოლოებებია შესაბამისად u, i და a.

აგლუტინაცია – (ლათ. agglutinatio - მიერთება, მი-

წებება) - სიტყვათ– და ფორმათწარმოების საშუალე-
ბა, როდესაც ერთმნიშვნელოვანი სტანდარტული
აფიქსი ერთვის ფუძეს ან ძირს, რომელიც უმთავრეს
შემთხვევაში ინარჩუნებს სტაბილურ ბგერით შედგე-
ნილობას. ფქატობრივად ესაა მორფემათა შეერთების
გზა. აფიქსები ერთმანეთს მოსდევს იერარქიული თა-
ნამიმდევრობით, მაგალითად, თურქულ ენებში სა-
ხელს პირველ რიგში დაერთვის მრავლობითი რიცხ-
ვის აფიქსი, შემდეგ – კუთვნილებითი აფიქსი, შემ-
დეგ – ბრუნვის ნიშანი (მაგ. ყირგიზულში, ата-лар-
ымызда, „ჩვენი მამების,“ „ჩვენს მამებთან“). სიტყვის
სტრუქტურა გამჭვირვალეა, ვინაიდან მორფემათა
შორის ზღვარი მკაფიოდაა გავლებული.
ტერმინი აგლუტინაცია ხაზს უსვამს აფიქსთა
ერთმნიშვნელობიანობას ფლექსიურ ენათა საპირის-
პიროდ, სადაც, როგორც უკვე აღვნიშნეთ ზემოთ,
სახეზეა აფიქსთა პოლისემიურობა (მრავალმნიშვნე-
ლობიანობა).

ენათა ტიპოლოგიური კლასიფიკაცია – ამ

შემთხვევაში ჩვენ წარმოვადგენთ ენათა მორფოლო-

17
გიურ კლასიფიკაციას, რომელიც ყველაზე მეტადაა
გავრცელებული. განირჩევა ოთხი ტიპი:

1) ამორფული ენები, რომელთაც არ გააჩნიათ

სიტყვათა ფორმაცვალება და სიტყვათა რიგის
გრამატიკული მნიშვნელობა. მათ ახასიათებს
სრულმნიშვნელოვან და დამხმარე სიტყვათა
შორის მეტად სუსტი ურთიერთდაპირისპირე-
ბა. მაგალითად, ასეთია სამხრეთ–აღმოსავლე-
თი აზიის ენათა უმრავლესობა.
2) აგლუტინაციური ენები, მაგალითად, თურქუ-
ლი ენები; ძველი ენებიდან – შუმერული. მათ
აქვთ გრამატიკული და სიტყვათწარმოებითი
აფიქსების კარგად განვითარებული სისტემა,
არ ახასიათებთ ფონეტიკური ფაქტორის
გარეშე წარმოქმნილი ალომორფები (პარალე-
ლური ფორმები), გვიჩვენებენ უღლებისა და
ბრუნების ერთიან სისტემას, აფიქსების ერთ-
მნიშვნელობიანობას.
3) პოლისინთეზური ენები, მაგალითად, ჩუკოტ-
კა–კამჩატკისა და ინდიელთა ენები, სადაც
შესაძლებელია ზმნა–შემასმენელში ჩართული
იყოს წინადადების სხვა წევრები (უმთავრესად
პირდაპირი დამატება) და იმავდროულად
ზოგჯერ ფუძის მორფონოლოგიური ცვლილე-
ბებიც მოხდეს.
4) ფლექსიური ენები, რომლებსაც ახასიათებს
მორფემათა პოლისემიურობა, შინაგანი მონაც-
ვლეობა, ძირის ცვლილებები, რომლებიც არაა
განპირობებული რაიმე ფონეტიკური ფაქტო-

18
 რით. მათში ვხედავთ ფონეტიკურად და სე-
მანტიკურად არამოტივირებულ მრავალ ტიპს
როგორც ბრუნების, ასევე უღლების სისტემა-
ში. მაგალითად, სემიტური და ინდოევროპუ-
ლი ენები ფლექსიურია.

ხშირია ისეთი შემთხვევები, როდესაც ერთი ტი-

პის ენაში დასტურდება განსხვავებული ტიპისათვის
დამახასიათებელი ზოგიერთი მონაცემი.

19
 ძირითადი შრომები სემიტოლოგიაში

XIX საუკუნე გარდატეხის ხანა აღმოჩნდა

ენათმეცნიერებისათვის; დასაბუთდა ენათა ნათესაო-
ბის არსი, ჩამოყალიბდა მეთოდოლოგია, რომლის სა-
შუალებითაც უტყუარად დგინდება ენათა გენეტური
კავშირი.
ისტორიულ–შედარებითი ენათმეცნიერების
საფუძვლები დამუშავდა ინდოევროპულ ენათა მასა-
ლაზე. ამ საქმეში განსაკუთრებული წვლილი შეიტა-
ნეს ფ. ბოპმა, რ. რასკმა, ი. გრიმმა და შემდგომ ე. წ.
„ახალგაზრდა გრამატიკოსებმა“. აღნიშნულმა და-
ჯგუფებამ XIX საუკუნის 70–იან წლებში მთელი ეპო-
ქა შექმნა ინდოევროპეისტიკაში. განიყოფა რამდენი-
მე სკოლა – ლაიფციგისა: ა. ლესკინი, გ. ოსტჰოფი;
გიოტინგენისა: ა. ფიკი, ა. ბეცენბერგერი; ბერლინისა:
ი. შმიდტი, ვ. შულცე. ამ სკოლის წარმომადგენლები
იყვნენ აგრეთვე სკანდინავიის ქვეყნებშიც. ახალგაზ-
რდა გრამატიკოსებმა უარყვეს XIX საუკუნის I ნახე-
ვარში აღიარებული მრავალი ენათმეცნიერული წარ-
მოდგენა. მათთვის ძირითადად დამახასიათებელი
იყო ის, რომ ენას შეხედეს, როგორც ინდივიდუალურ
ფსიქოლოგიურ მოვლენას.
ინდოევროპული ენების კავშირების შესწავლა
გაცილებით უფრო მაღალ დონეზე დგას, ვიდრე სხვა
ენობრივი ოჯახებისა. ეს ეხება სემიტურ ენებსაც, მაგ-
რამ სემიტოლოგიური ნაშრომები მაინც საკმაოდ ბევ-
რია, ამას ისიც ემატება, რომ სემიტურ ენათა ნათესა-
ობის შესახებ არსებობს ისტორიული ტრადიცია

20
(მათი ნათესაობა ადრეული პერიოდიდანვე იყო აღ-
იარებული).
დღეისათვის ცნობილია რამდენიმე ვრცელი
მონოგრაფია, სადაც მოცემულია სემიტურ ენათა ზო-
გადი დახასიათება და შედარებითი ანალიზი. პირვე-
ლი მათგანი იყო ერნესტ რენანის „სემიტურ ენათა
ზოგადი ისტორია“, პარიზი, 1855 წ. (E. Renan, Histoire
générale des langues semitiques). მას მაღალი შეფასება
მისცა თეოდორ ნოლდეკემ თავის ნაშრომში, „სემი-
ტური ენები“ (1887 წ., I გამოცემა) – Th. Nöldeke, Die
semitische Sprachen, Eine Skizze, Berlin, 1898 (II
გამოცემა). ეს ნაშრომი შემოკლებული სახით ინგლი-
სურ ენაზეც გამოქვეყნდა ბრიტანეთის ენციკლოპე-
დიაში.
1910 წელს ვ. მარსემ და მ. კოენმა პარიზში გა-
მოაქვეყნეს ფრანგული თარგმანი კარლ ბროკელმანის
ნაშრომისა, „სემიტური ენათმეცნიერების მოკლე
კურსი“, რომლის პირველ ნაწილშიც (გვ. 6–49) მო-
ცემულია სემიტურ ენათა დახასიათება, დამყარებუ-
ლი არსებითად თ. ნოლდეკეს თხზულებაზე. იმავე
მ. კოენმა დაბეჭდა სტატია „სემიტურ–ქამიტური ენე-
ბი“ კრებულში “Langues du Monde” (1929 წ.). 1928
წელს გ. ბერშტრეხერმა მიუნხენში გამოაქვეყნა მონო-
გრაფია – „სემიტური ენების შესავალი“, სადაც პირვე-
ლი და ამავე დროს წარმატებული ცდაა წარმო-
დგენილი ამ ენათა ტიპოლოგიური დახასიათებისა.
სემიტური ენათმეცნიერების ზოგადი საკითხებია
განხილული პ. დორმის გამოკვლევაში – „სემიტური
ენები და დამწერლობანი“, პარიზი, 1930 წ.
(P. Dhorme, Langues et écritures semitiques).

21
 სემიტურ ენათა შედარებითი გრამატიკის სფე-
როში შექმნილია მთელი რიგი მნიშვნელოვანი ნა-
შრომებისა, სადაც ასახულია ამ ენათა შესწავლის
სხვადასხვა ხანა და დონე.
პირველი შედარებითი გრამატიკა ეკუთვნის
ინგლისელ არაბისტსა და სემიტოლოგს, უილიამ რა-
ითს. თავისი ნაშრომი მან გამოაქვეყნა 1890 წელს
სათაურით – „ლექციები სემიტურ ენათა შედარები-
თი გრამატიკის შესახებ“ (William Wright, Lectures on
the Comparative Grammar of the Semitic Languages,
Cambridge, 1890).
1897 წელს გამოქვეყნდა ო. ლინდბერგის მონო-
გრაფიის – „სემიტური ენების შედარებითი გრამატი-
კა“ – I ნაწილი. ეს ნაშრომი დაუმთავრებელი დარჩა
(O. F. Lindberg, Vergleichende Grammatik der
semitischen Sprachen, I, Göteborg, 1897). დღესდღეო-
ბით როგორც რაითის, ასევე ლინდბერგის ნაშრომები
უფრო მეტად ისტორიულ ინტერესს იწვევს.
ჰ. ციმერნის „სემიტური ენების შედარებითი
გრამატიკა“ (H. Zimmern, Vergleichende Grammatik der
semitischen Sprachen, Berlin, 1898) ინარჩუნებს თავის
ღირებულებას ავტორის რიგი ორიგინალური შეხე-
დულებების გამო.
სემიტური შედარებითი ენათმეცნიერების
პრობლემათა დამუშავების თვალსაზრისით განსა-
კუთრებული ადგილი უკავია გერმანელი მეცნიერის,
კარლ ბროკელმანის, ნაშრომებს, რომელთაგან გამო-
ირჩევა ვრცელი ორტომეული გამოკვლევა – „სემი-
ტური ენების შედარებითი გრამატიკის საფუძვლები“
(Grundriβ der vergleichende Grammatik der semitischen

22
Sprachen, Berlin, 1908) - და მცირე ნაშრომი – „სემი-
ტური ენათმეცნიერება“ (C. Brockelmann, Semitische
Sprachwissenschaft; Sammlung Göschen, II გამოც. 1916
წ.). როგორც ავტორი აღნიშნავს თავის „Grundriβ“–ში,
ნაშრომის თავისებურება განაპირობა იმ ფაქტმა, რომ
იგი სავსებით ემყარება ინდოევროპული ისტორი-
ულ–შედარებითი ენათმეცნიერების მიღწევებს და,
ამდენად, ასახავს ლინგვისტიკის განვითარების იმ-
დროინდელ დონეს. კ. ბროკელმანის ეს ფუნდამენ-
ტური ნაშრომი, როგორც უკვე ითქვა, ორი ვრცელი
ტომისაგან შედგება. პირველში გაანალიზებულია სე-
მიტურ ენათა შედარებითი ფონეტიკისა და მორფო-
ლოგიის პრობლემები. მეორე ტომი მთლიანად ეთ-
მობა შედარებით სინტაქსს. „მოკლე შედარებით გრა-
მატიკაში“ მხოლოდ ფონეტიკისა და მორფოლოგიის
საკითხებია, ხოლო „სემიტური ენათმეცნიერება“ შე-
იცავს შედარებითი ფონეტიკის პრობლემათა გან-
ხილვას.
რა მასალას ემყარება კ. ბროკელმანი თავის ნა-
შრომებში? შეიძლება ითქვას, რომ მკვლევარი ითვა-
ლისწინებს მთელ იმ მონაპოვარს, რაც მის დროს არ-
სებობდა. იგი აანალიზებს ასურულ–ბაბილონურის,
ძველი ებრაულის, არამეულის (განსაკუთრებით –
კლასიკური სირიულის), ჩრდილო– და სამხრეთარა-
ბულის, ეთიოპურის მონაცემებს. აქვე უნდა აღინიშ-
ნოს ისიც, რომ ბროკელმანი თანაბრად იყენებს რო-
გორც წერილობითი ძეგლების მასალას, ასევე – ცო-
ცხალ დიალექტებსა და უმწერლობო ენებს. შესაძ-
ლებლობის შემთხვევაში იგი იყენებს ფინიკიურ–პუ-

23
ნიკურ მონაცემებს და ახდენს შედარებას ძველ ეგვიპ-
ტურთან.
განხილული ნაშრომის გამოქვეყნების შემდეგ
მთელი ათი წელი გავიდა, ვიდრე რაიმე ახალი შე-
იქმნებოდა, სადაც მთლიანად იქნებოდა წარმო-
დგენილი სემიტურ ენათა შედარებითი გრამატიკის
ყველა საკითხი, ან თუნდაც მისი ფონეტიკა და მორ-
ფოლოგია.
1923 წელს ინგლისელმა მეცნიერმა, დე ლეირ
ო’ლირიმ, გამოაქვეყნა „სემიტურ ენათა შედარებითი
გრამატიკა“ (De Layr O’Leary, Comparative Grammar of
the Semitic Languages, London). ეს ნაშრომი გამო-
ირჩევა ორიგინალური თვალსაზრისებით, მაგრამ
დოკუმენტაცია მცირეა. ზოგიერთი პარაგრაფი მე-
ტად მოკლედაა წარმოდგენილი, მაგალითად, სემი-
ტური პერფექტივის წარმოშობის პრობლემა.
ამ ხნიდან მოყოლებული შეიქმნა ასევე რამდე-
ნიმე „შესავალი“ სემიტურ ენათა შედარებით გრამა-
ტიკაში. აქედან აღსანიშნავია ამერიკელი სემიტოლო-
გის, ლუის გრეის, „შესავალი სემიტურ შედარებით
ენათმეცნიერებაში“ (Louis H. Gray, Introduction to
Semitic Comparative Linguistics, New York). ნაშრომში
წარმოდგენილია სემიტური, უფრო ვრცლად – ებრა-
ული, ფონეტიკისა და მორფოლოგიის საკითხები.
ავტორი იკვლევს სემიტურში ხმოვანთა მონაცვლეო-
ბას ინდოევროპული ხმოვნების ალტერნაციის ანა-
ლოგიით.*

*
ალტერნაციის განმარტება იხ. ლექციის ბოლოს.

24
 1964 წელს ვისბადენში ინგლისურ ენაზე გამო-
ქვეყნდა „შესავალი სემიტურ ენათა შედარებით გრა-
მატიკაში“ (Sabatino Moscati, Anton Spitaler, Edward
Ullendorf, Wolfram von Soden, An Introduction to the
Comparative Grammar of the Semitic Languages,
Wiesbaden, 1964). ამ წიგნის ავტორები ცნობილი
ორიენტალისტები არიან. მართალია, ნაშრომი უახ-
ლეს მასალებს ეყრდნობა, მაგრამ რაიმე ახალ იდეას
სემიტურ ენათა ტიპოლოგიის ან კვლევის პერსპექ-
ტივების შესახებ მასში ვერ ვხედავთ. შეიძლება ითქ-
ვას, რომ ეს არის წარმატებული სახელმძღვანელო.
ყურადღებას იპყრობს ბ. გრანდეს „სემიტური
ენების შედარებითი შესწავლის შესავალი“ (Б. М. Гра-
нде, Введение в сравнительное изучение семитских
языков, Москва, 1972). ამ ნაშრომში მრავალი ახალი
მასალაა გამოქვეყნებული, განსაკუთრებით ეს ეხება
სამხრეთარაბულ და უგარიტულ ენებს. გამოკვლევა
დიდი მოცულობისაა და სემიტურ ენათა შედარები-
თი გრამატიკის ბევრი პრობლემის ანალიზს შეიცავს.
ნაშრომში წარმოდგენილია სემიტური (განსაკუთრე-
ბით ვრცლად – ებრაული) ფონეტიკისა და მორფო-
ლოგიის ძირითადი საკითხები. ავტორი იკვლევს სე-
მიტურში ხმოვანთა მონაცვლეობას.
რუსულ ენაზე შესრულებული სხვა გამოკვლე-
ვებიდან ახალი თვალსაზრისებით განსაკუთრებულ
ყურადღებას იპყრობს ი. დიაკონოვის „ძველი წინა
აზიის ენები“ (И. М. Дяконов, Языки древней Предней
Азии, Москва, 1967). ამ ნაშრომის ავტორი იზიარებს
სემიტურ და ქამიტურ ენათა ნათესაობას და, ბუნებ-
რივია, რეკონსტრუქციებს ახდენს, თანამედროვე ტე-

25
რმინოლოგიით რომ ვთქვათ, აფრაზიული თეორიის
მიხედვით.
ზემოთ ჩამოთვლილი ნაშრომებით არ ამოიწუ-
რება ენათა შედარებითი გრამატიკის პრობლემების
დამუშავება. არსებობს მრავალი გამოკვლევა, სადაც
გაშუქებულია სემიტური შედარებითი ენათმეცნიე-
რების ცალკეული პრობლემები, მაგალითისათვის
დავასახელებთ ცნობილი პოლონელი მეცნიერის, ინ-
დოევროპეისტისა და სემიტოლოგის, იერჟი კური-
ლოვიჩის, მონოგრაფიას – „აპოფონია სემიტურში“
(J. Kuryłovicz, L’apophonie en Semitique, Wrocław/ ’s-
Gravenhage, 1962); ასევე ოტო როსლერის „ზმნის აგე-
ბულება და ფლექსია სემიტურ–ქამიტურ ენებში“
(O. Rössler, Verbalbau und Verbalflexion in den semito–
hamitischen Sprachen, ZDMG 100, 1951, SS. 461-514);
კარლ პეტრაჩეკის „შინაგანი ფლექსია სემიტურ ენებ-
ში“ (K. Petráček, Die innere Flexion in den semitischen
Sprachen, Archiv Orientalní, 28, pp. 547-606) და სხვ.
დაბოლოს, განსაკუთრებით გამოვყოფთ რაინ-
ჰარდ შტემპელის მონოგრაფიას, „სემიტურ ენათა მო-
კლე ისტორიული გრამატიკა“ (R. Stempel, Abriβ einer
historischen Grammatik der semitischen Sprachen,
Nordostafrikanisch-westasiatische Studien, Bd. 3, Peeter
Lang, Europäischer Verlag der Wissenschaften, Frankfurt
am Mein, 1999). ეს გახლავთ საჰაბილიტაციო ნაშრო-
მი, რომელიც ავტორმა წარმატებით დაიცვა ბონის
უნივერსიტეტში. მასში სრულადაა გათვალისწინე-
ბული ზოგადი ლინგვისტიკის, ინდოევროპეისტიკი-
სა და სემიტოლოგიის უახლესი მონაპოვრები. ეს
არის სერიოზული სამეცნიერო გამოკვლევა და

26
იმავდროულად მეტად კომპაქტურად დაწერილი სა-
ხელმძღვანელოც. მას ჩვენ ვიყენებთ არაბისტიკის
სამაგისტრო პროგრამაში სემიტური ენების შედარე-
ბითი გრამატიკის კურსის გავლისას. წიგნის ბოლოს
მოცემულია ვრცელი ბიბლიოგრაფია.

ალტერნაცია – (ლათ. alternatio - შენაცვლება, ცვლა)

– იგივე მონაცვლეობა, ანუ პარადიგმული მიმართება
ენის ერთგვაროვან (ერთი დონის) ერთეულებს შო-
რის, რომელთაც შეუძლიათ ერთმანეთს შეენაცვლონ
უფრო ფართო ერთეულის შემადგენლობაში. ეს, რო-
გორც წესი, ხდება გარკვეულ სინტაგმურ ან პარადიგ-
მულ პირობებში. ერთეულები, რომლებიც მონაცვ-
ლეობითი ურთიერთობით უკავშირდებიან ერთმა-
ნეთს (ალტერნანტები), ერთსა და იმავე ადგილს უნ-
და იკავებდნენ უფრო მაღალი რანგის ერთეულის
სტრუქტურაში, ერთეულისა, რომელიც გვევლინება
თავისი სხვადასხვა ფონეტიკური ან გრამატიკული
ფორმით. არსებობს ალტერნაციის ტიპები, რომელ-
თაც განსხვავებული რეგულარობა ახასიათებთ. გან-
საკუთრებით რეგულარულია ფონეტიკური ალტერ-
ნაცია. ცნობილია ხმოვანთა მონაცვლეობა. ეს უკა-
ნასკნელი განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია სემიტუ-
რი ენებისათვის.
როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ალტერნაცია ხდება
გარკვეულ სინტაგმურ და პარადიგმულ პირობებში.
ქვემოთ ამ ტერმინებასც განვმარტავთ:

სინტაგმა – (ბერძნ. sýntagma – ერთიანად აგებული,

გაერთიანებული, შეერთებული) – ინტონაციურ–ში-

27
ნაარსობრივი ერთობა, რომელიც მოცემულ კონტექს-
ტსა და სიტუაციაში გამოხატავს ერთ გაგებას. იგი შე-
იძლება შედგებოდეს ერთი სიტყვის, სიტყვათა ჯგუ-
ფის ან მთელი წინადადებისაგან. სინტაგმას ასევე
განმარტავენ, როგორც ორი (თუ მეტი) ენობრივი ერ-
თეულის (მორფემის, სიტყვის, შესიტყვების, წინადა-
დების) თანამიმდევრობას. ისინი ერთმანეთთან გა-
რკვეული ტიპის კავშირში არიან, მაგალითად, ასეთი
ტიპის კავშირებია შეთანხმება, მართვა, მირთვა. ენის
შესწავლის სინტაგმური პრინციპი ემყარება სწორედ
ამგვარი ერთეულების ანალიზს.

პარადიგმა – (ბერძნ. parádeigma, მაგალითი, ნიმუ-

ში) – ფართო გაგებით ეს ტერმინი აღნიშნავს ლინ-
გვისტური ერთეულების ნებისმიერ კლასს, ოღონდ
ერთმანეთთან დაპირისპირებულს. უფრო ვიწრო გა-
გებით პარადიგმა არის ერთი სიტყვის ფორმათა
სისტემა, ე. წ. „მორფოლოგიური პარადიგმა“, მაგა-
ლითად, ზმნის ფორმათა პარადიგმები და სხვ. ენის
სისტემის პარადიგმული მიმოხილვა ცნობილია, რო-
გორც პარადიგმატიკა.

28
პრასემიტური ენის ფონოლოგიური სისტემა,
მარცვალი, მახვილი, ძირი

ტერმინი ფონემა პირველად ფრანგებმა იხმა-

რეს. თავიდან იგი ბგერისაგან არ განსხვავდებოდა,
მაგრამ ახლა უკვე ცხადია, რომ ამ ორი ტერმინით აღ-
ნიშნული ცნებები ერთმანეთს უპირისპირდება. პარა-
ლელისათვის კმარა ოპოზიცია lang (ენა) და parle (მე-
ტყველება). ფედინანდ დე სოსიური, XIX საუკუნის
70–იანი წლებში მოღვაწე შვეიცარიელი მეცნიერი,
აღნიშნავდა, რომ ენა არის სისტემა, რომელიც შე-
დგება გარკვეული აბსტრაქტული ელემენტებისაგან.
ეს უკანასკნელნი ურთიერთკავშირში არიან, განაპი-
რობებენ ურთიერთხმარებას. მეტყველება ენობრივი
სისტემის რეალიზაციაა. ენა მყარი და შედარებით
მუდმივი ელემენტებისაგან შედგება, მეტყველება კი
ცვლადია. მას შემდეგ, რაც ამგვარი ოპოზიცია ჩამო-
ყალიბდა, ენის დონეებიც ერთმანეთს დაუპირის–
პირდა. ტრუბეცკოიმ, იაკობსონმა, კარტევსკიმ შე–
ადგინეს მანიფესტი და წარუდგინეს ლინგვისტურ
კონგრესს. გამოვიდა ნაშრომი „ფონოლოგიის საფუ–
ძვლები“, სადაც ერთმანეთისაგან გაიმიჯნა ბგერა და
დისტინქტური (სიტყვათგანმასხვავებელი) ფუნქცი–
ის მქონე ფონემა.
ფონეტიკა შეისწავლის ენის მატერიალურ სა–
ფუძველს, ამდენად, მისი ჯეროვანი შეთვისების გა–
რეშე უფრო მაღალ იერარქიებში წასვლა შეუძლებე–
ლია, განსაკუთრებით კი ისეთ დარგებში, როგორი–
ცაა გრამატიკა, დიალექტოლოგია და ა. შ. ეს ეხება სე–

29
მიტურ ენებსაც. ფონოლოგიური სისტემის გარდა,
მათ საერთო ნიშნები ახასიათებთ მარცვლისა და მა–
ხვილის თვალსაზრისითაც. ესეც ფონეტიკის შე–
სწავლის ობიექტია.
სემიტურ პრაენაში შეიძლება დავადასტუროთ
შემდეგი თანხმოვანი ფონემები, რომლებიც ცალკე–
ულ ჯგუფებში ნაწილდება. აქვე უნდა შევნიშნოთ,
რომ ხშირად ფონემათა კლასიფიკაციის დროს არ
არის ერთნაირი თვალსაზრისები. მკვლევართა დიდი
ნაწილი სემიტურ თანხმოვნებს შემდეგ ჯგუფებად
ყოფს: 1. ლარინგალები (’, ‛, h, h) . 2. პირისღრუისმი–
ერნი (ორალურნი): ა) ლაბიალები (b, p), დენტალები
(d, t, t - ხშულები, d, d, t, t - ნაპრალოვნები), პალა–
ტალ–ველარები (g, k, q - ხშულები, ġ, h, - ნაპრალოვ–
ნები); ბ) სიბილანტები (s, š, s) ; გ) სონორები (r, l).
3. ცხვირისმიერები (ნაზალები) (m, n). 4. ნახევრად
ხმოვნები (w, y). გარდა ამისა, ლაპარაკია ემფატიკურ,
მჟღერ და ყრუ თანხმოვნებზე.
ბუნებრივია, ფონოლოგიური სისტემა ყველა
ამ ნიშნის მიხედვით უნდა დახასიათდეს, მაგრამ
ცალკეულ ჯგუფებში თანხმოვანთა კლასიფიკაცია
პირველ რიგში წარმოების ადგილის (ლოკალიზაცი–
ის, ანუ დაბრკოლებათა ადგილის) საფუძველზე
უნდა მოხდეს:

1. ბილაბიალები: p, w, m
2. ინტერდენტალები: t, t, d
3. დენტალები: t, t, d; s, s, z
4. ალვეოლარები: l, n, r
5. პალატალები: š, l, šl, dl

30
 6. ველარები: k, q, g; h, ġ
7. ფარინგალები: h, ‛
8. გლოტალები: ’, h
სხვა მახასიათებელთა გათვალისწინებით
(წარმოების რაგვარობა, აკუსტიკური თვისებები, ემ–
ფაზი) შეგვიძლია, ზემოთ დასხელებული თანხმოვ–
ნები შემდეგნაირად გადავაწყოთ:

1. ლაბიალები: b, p (ხშულები) მჟღერი და ყრუ;

2. ინტერდენტალები: d, t, t (ნაპრალოვნები)
მჟღერი, ყრუ, ყრუ–ემფატიკური;
3. დენტალები: d, t, t (ხშულები) მჟღერი, ყრუ,
ყრუ–ემფატიკური;
3ა. დენტალები: z, s, s (ნაპრალოვნები) მჟღერი,
ყრუ, ყრუ–ემფატიკური;
4. ველარები: g, k, q (ხშულები) მჟღერი, ყრუ,
ყრუ–ემფატიკური;
4ა. ველარები: ġ, h (ნაპრალოვნები) მჟღერი, ყრუ;
5. ფარინგალები: ‛, h (ნაპრალოვნები) მჟღერი,
ყრუ;
6. გლოტალები: ’, h (ხშული და ნაპრალოვანი)
ყრუ;
7. ნაზალები: m, n (ხშულები) მჟღერი;
8. ვიბრანტი: r (ნაპრალოვანი) მჟღერი;
9. ლატერალები: l, šl, dl (ნაპრალოვნები) მჟღერი,
ყრუ, მჟღერი–ემფატიკური;
10. სუსტი თანხმოვნები: w, y (ნაპრალოვნები),
ორივე მჟღერი, პირველი – ბილაბიალი, მეორე
– პალატალი.

31
 თანხმოვანთა ის ჯგფები, რომლებიც შეიცავენ
ემფატიკურ ფონემებს, ქმნიან სამეულებს: d t t, d t
t, z s s, g k q.
წყვილეულებია: b p, ġ h, ‛ h, ’ h, w y, m n.
ცალეულია: r.

წარმოდგენილი სისტემიდან აშკარად ჩანს მი–

სი არაპროპორციულობა, რაც, ალბათ, იმაზე უნდა
მიუთითებდეს, რომ ცალკეულ დიალექტებად და შე–
მდგომ ენებად დიფერენციაციის მომენტისათვის სე–
მიტურ ფუძე–ენას უკვე გავლილი ჰქონდა განვითა–
რების ხანგრძლივი გზა.
r ვიბრანტია, რადგანაც მისი წარმოთქმისას ენა
განიცდის ვიბრაციას, ანუ ირხევა. იგივე ეხება ġ ბგე–
რასაც.
l ხშულია ენის წვერსა და კბილებთან მიმარ–
თებაში, ენის გვერდებთან კი – ნაპრალოვანი.
ფონეტიკაში ცნობილია ისეთი მოვლენები,
როგორიცაა პალატალიზაცია, ველარიზაცია, ფარინ–
გალიზაცია. პირველი მათგანი ნიშნავს ამა თუ იმ
ფონემის წარმოთქმისას ენის ზურგის შუა ნაწილის
მიახლოებას მაგარ სასასთან, რაც იწვევს ბგერის „და–
რბილებას“. არაბულ ენაში l პრაქტიკულად ყოველ–
თვის პალატალიზებულია, გარდა Allāh და Sultā n სი–
ტყვებისა. თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ ეს არ არის
ისეთი ძლიერი პალატალიზაცია, როგორც, მაგალი–
თად, რუსულში ან მეგრულში. ის შეიძლება მივამ–
სგავსოთ იტალიური ენის l ფონემის პალატალიზა–
ციას.

32
 ველარიზაცია გულისხმობს ენის უკანა ნაწი–
ლის მიახლოებას რბილ სასასთან, რაც იწვევს „მაგარ“
წარმოთქმას. სწორედ ამ პროცესს უკავშირებდნენ ემ–
ფატიკურ თანხმოვნებსაც, მაგრამ, როგორც ექსპერი–
მენტმა დაადასტურა, სინამდვილეში საქმე გვაქვს
ფარინგალიზაციასთან, მაშასადამე, d, t, s, d, q ფონე–
მათა წარმოთქმისას ენის ძირი უახლოვდება ხახას.
ემფატიკური თანხმოვნები უფრო უკანა წარმოებისაა,
ვიდრე არაემფატიკურნი. მთელი საარტიკულაციო
აპარატი უკანაა დაწეული. ემფატიკური თანხმოვნე–
ბის შემდეგ a და u ხმოვნები იხრება o-საკენ, ხოლო i
წარმოითქმის, როგორც რუსული ы.
გარდა ამისა, ყურადღება უნდა გავამახვილოთ
კიდევ ერთ გარემოებაზე: როდესაც ჩვენ ვსაუბრობ–
დით საერთოსემიტური ენის ფონოლოგიურ სისტე–
მაზე, ლატერალთა შორის l–ს გვერდით დავასახე–
ლეთ šl და dl ფონემები. როგორ წარმოითქმოდა ისი–
ნი? ისევე, როგორც l, ენის გვერდებიდან šl და dl ბგე–
რათა წარმოთქმისას გაედინებოდა ჰაერის ნაკადი და
მიიღებოდა რაღაც მსგავსი „შლ“ და „ზლ“ კომპლექ–
სებისა. ამგვარი ფონემების შესახებ ცნობები დაცუ–
ლია არაბ გრამატიკოსებთან ჯერ კიდევ VIII საუკუ–
ნიდან. ლატერალების ეს კლასიკური წარმოთქმა
დღესაცაა შენარჩუნებული ზოგიერთ ტერიტორიაზე,
როგორც იუშმანოვი მიუთითებს, მაგალითად, მექა–
ში.
ახლა გადავიდეთ ხმოვანთა მოკლე ანალიზზე.
სემიტურ ენებში (როგორც მკვდარ, ასევე ცოცხალში)
მკვიდრად არის დაცული საერთო სემიტური სისტე–
მა ხმოვნებისა. ეჭვს არ იწვევს ის ფაქტი, რომ სემი–

33
ტურ პრაენას ახასიათებდა ხმოვანთა სამეული a, i, u
მოკლე და გრძელი ერთეულების ფონოლოგიური
დაპირისპირებით (a : ā, i : ī, u : ū). აღსანიშნავია, რომ
ცალკეულ ენებში (ასევე არაბულ დიალექტებში)
ხმოვანთა ეს სისტემა შეცვლილია, ჩნდება e, o (მათი
გრძელი და მოკლე ვარიანტებით), მახვილის ზემო–
ქმედებით ვითარდება გაურკვეველი ტემბრის ულ–
ტრამოკლე ხმოვანი და სხვ.
საერთო სემიტურის დონეზე აღდგება მარცვ–
ლის ის სტრუქტურა, რომელიც მცირე ცვლილებე–
ბით დაცულია ყველა სემიტურ ენასა და დიალექტში.
ცვლილებები, რომლებიც დადასტურებულია ცალ–
კეულ სემიტურ ენებსა და დიალექტებში, მეორეული
ხასიათისაა და განვითარებულია სემიტური პრაენის
დიფერენციაციის შემდეგ.
არსებობს მარცვლის ორი ტიპი: ა) CV, თან–
ხმოვანს + ხმოვანი (ღია მარცვალი); ბ) CVC, ხმოვანი
მოთავსებულია ორ თანხმოვანს შორის (დახურული
მარცვალი). მარცვალი ასევე შეიძლება იყოს: ა) მოკ–
ლე, როდესაც შედგება თანხმოვნისა და მომდევნო
მოკლე ხმოვნისაგან; ბ) გრძელი, როდესაც მარცვალი
ბოლოვდება გრძელი ხმოვნით ან თანხმოვნით. მაგ.:
qa - მოკლე ღია; qā - გრძელი ღია; qab - დახურული
(ამიტომაც გრძელი).
ტერმინი „ულტრაგრძელი“ გამოიყენება მარ–
ცვალთათვის, რომლებიც შედგება ორი თანხმოვნისა
და მათ შორის მოთავსებული გრძელი ხმოვნისაგან
(qāb), ან ისეთი მარცვლებისათვის, რომლებიც ორი
თანხმოვნით ბოლოვდებიან (qabb, qābb).

34
 მარცვალი სემიტურში იწყება თანხმოვნით და
ისიც აუცილებლად ერთით. ეს წესი ცოცხალ სემი–
ტურ ენებში ხშირად აღარაა დაცული. მაგალითად,
შენარჩუნებულია სალიტერატურო არაბულში, დია–
ლექტებში კი მოშლილია (kitāb > ktāb „წიგნი“, riğāl >
rğāl „კაცები“ და სხვ.).
დაბოლოს, უნდა განვიხილოთ საერთოსემი–
ტური ძირის საკითხი.
ძირი სემიტურში შეიძლება იყოს მოყოლებუ–
ლი ერთთანხმოვნიანიდან ხუთთანხმოვნიანამდე.
გაბატონებულია სამთანხმოვნიანი. ეს ტენდენცია
იმდენად ძლიერია სემიტურში, რომ მრავალი აშკა–
რად ორთანხმოვნიანი ძირი სამთანხმოვნიანებშია
გადასული ერთი თანხმოვნის დამატებით. ეს თან–
ხმოვანი შეიძლება დაერთოს ორთანხმოვნიან უჯ–
რედს როგორც წინ, ასევე ბოლოს, იშვიათად კი ჩა–
ერთოს შუაში.
მაგალითისათვის დავასახელებთ ყველა ძირის
ნიმუშს:

1. ერთთანხმოვნიანი – *p – „პირი“. აქადური pū,

უგარიტული p-, ებრაული pen, არამეული
pumā, სამხრეთარაბული pm, არაბული fumun
(fū, fī), ეთიოპური’af.
2. ორთანხმოვნიანი – *dam – „სისხლი“. აქადური
damu, უგარიტული dm, ებრაული dūm, არა–
მეული domā, სამხრეთარაბული dm, არაბული
damun, ეთიოპური dam.

35
 3. სამთანხმოვნიანი – *ġarb – „დასავლეთი“. აქა–
დური ’erebu, უგარიტული ġrb, არაბული
ġarbun, ეთიოპური ‛arab.
4. ოთხთანხმოვნიანი – *’arba‛ - „ოთხი“. აქადური
’arba‛u, უგარიტული ’rb‛, ებრაული ’arba‛, არა–
მეული ’arba‛, სამხრეთარაბული ’rb‛, არაბული
’arba‛un, ეთიოპური ’arbā‛.

ხუთთანხმოვნიანი ძირები საერთო სემიტუ–

რის დონეზე არ აღდგება, რამდენადაც ისინი ცალკე–
ულ ენებში ნასესხები სიტყვებია, მაგ.: არაბ. safarğal,
არამ. pargal) – „კომში“.
სემიტური ძირები თანხმოვანთა მონაწილეო–
ბისა და განლაგების მიხედვით შეიძლება დავაჯგუ–
ფოთ შემდეგნაირად: სწორი („ძლიერი“) და სუსტი
ძირები. ეს უკანასკნელი შეიცავს სუსტ თანხმოვნებს
(w, y, ’). ძირი შეიძლება იყოს რედუპლიცირებული,
მაგალითად, slsl (ორი ერთნაირი ბგერის გამეორება),
გემინირებული (ერთი ბგერის გაორმაგებით).
სემიტოლოგიურ ლიტერატურაში ფართოდ
განიხილება საკითხი სემიტური სიტყვის ძირის შე–
სახებ, კერძოდ, სემიტურ ენებში დღეს არსებული
ძირის გენეზისის პრობლემა. საკითხი შემდეგნაირად
დგას: არის დღევანდელი ძირი პირველადი წარმო–
ნაქმნი, თუ იგი შეიცავს რაიმე დანამატს? მიუხედა–
ვად იმისა, რომ მთელი რიგი სამთანხმოვნიანი ძირე–
ბისა იმავე სახით აღდგება პრასემიტურში, როგორიც
მას დღეს დადასტურებულ სემიტურ ენებში აქვს,
ჩვენ მაინც უნდა ვაღიაროთ, რომ არსებობს დიდი
რაოდენობა ძირებისა, რომლებიც დანამატ ელემენ–

36
ტებს შეიცავს. ეს ეხება სამ– და მეტთანხმოვნიან ძი–
რებს, ე. ი. სემიტურში გამოიყოფა ძირის ორთანხ–
მოვნიანი პირველადი უჯრედი და მესამე ელემენტი,
რომელიც მოდიფიცირებულ ძირს ქმნის მცირედ
განსხვავებული მნიშვნელობით. ამგვარი პირველადი
უჯრედის გამოყოფა შესაძლებელია როგორც ერთი
ენის მასალის ანალიზის შედეგად, ასევე სხვადასხვა
სემიტური ენების მონაცემთა შედარებით. მაგალი–
თად, არაბული farasa „გაგლიჯა“, faraza „გამოყო,
გამოარჩია“, farada „გამოაცალკევა, იყო ერთადერთი“,
farağa „გამოაღო“, farasa „გაჭრა, გააპო“, fara‛a „გამო–
ეყო, განშორდა“, faraqa „გაყო, დააშორა“. ამ ძირებში
გამოიყოფა ორთანხმოვნიანი „უჯრედი“ far (fr), რო–
მელიც შეიცავს „გაყოფა–განცალკევების“ მნიშვნე–
ლობას. გამოყოფილი ორთანხმოვნიანი კომპლექსი
უნდა ყოფილიყო ის პირველადი ძირი, რომელიც
შემდგომ მესამე ელემენტის დართვით (s, z, d, ğ, s, ‛, q)
გართულდა და სამთანხმოვნიან ძირად იქცა.
მართლაც, სხვა შემთხვევებშიც სხვადასხვა
ენათა მასალის საფუძველზე მტკიცდება ზოგი სამ–
თანხმოვნიანი ძირის წარმომავლობა ორთანხმოვნია–
ნისაგან.
შედარებით ნათელია ოთხთანხმოვნიანი ძი–
რების ანალიზი, მაგალითად, არაბული danna (გემი–
ნირებული ძირი dnn) „ბზუის, გუგუნებს“, dandaša
„რეკავს, წკრიალებს“, dandana „ბზუის, გუგუნებს“. ამ
ფორმების განვითარება ასე უნდა წარმოვიდგინოთ:
ორთანხმოვნიანი ძირი dan გაორკეცებით გვაძლევს
ფორმას dan-dan, შემდეგ კი დისიმილაცით – dan-daš
(არაა გამორიცხული daš ელემენტის სხვაგვარი

37
ინტერპრეტაციაც). შდრ. არაბ. dašša // dašdaša „და–
ფხვნა, დაფშვნა, დაამსხვრია, დაანაწევრა“. აგრეთვე:
აქად. kakkabu, ძვ. ებრ. kōkāb, არამ. kawkobā, არაბ.
kawkabun, სამხრ. არაბ. kebkīb, ეთიოპ. kōkab, რაც
„ვარსკვლავს“ ნიშნავს. ამ მასალის შედარების საფუ–
ძველზე აღდგება პრასემიტური kab-kab.
უეჭველია, რომ ოთხთანხმოვნიანი ძირები გა–
ორკეცებული (რედუპლიცირებული) ორთანხმოვნი–
ანი ძირებია, რომელთაც გაორკეცების შემდეგ გა–
რკვეული ცვლილებები განიცადეს ან უცვლელნი
დარჩნენ, მაგ.: არაბ. salsala „უწყვეტად მიედინებო–
და“, აქედან – silsilatun „ჯაჭვი“.

38
 სიტყვათა კლასიფიკაცია და მეტყველების
ნაწილები სემიტურ ენებში

სიტყვათა კლასიფიკაცია მეტყველების ნაწი–

ლების მიხედვით დაკავშირებულია ჯერ კიდევ ან–
ტიკურ საბერძნეთთან. ამგვარი დაყოფის საფუძველი
იყო გარკვეულ სემანტიკურ და გრამატიკულ ნიშან–
თა ერთობლიობა და მათი შესაბამისობა ლოგიკურ
კატეგორიებთან. როგორც ცნობილია, ალექსანდ–
რიული სკოლის წარმომადგენელი გრამატიკოსები,
არისტოტელეს კლასიფიკაციისაგან განსხვავებით,
რომელიც მეტყველების სულ სამ ნაწილს განარჩევს,
წარმოადგენენ რვა მეტყველების ნაწილს. სწორედ ეს
კლასიფიკაცია შევიდა შუა საუკუნეთა ევროპულ
გრამატიკებში და XIX საუკუნის შუა წლებამდე ფაქ–
ტიურად არანაირ ეჭვს არ იწვევდა. მხოლოდ მაშინ,
როდესაც შესწავლილ იქნა ბერძნულისა და ლათი–
ნურისაგან განსხვავებული გრამატიკული სტრუქ–
ტურის მქონე ენები, გახდა ნათელი, რომ მანამდე არ–
სებული კლასიფიკაცია არ შეიძლებოდა გამოსადეგი
ყოფილიყო ყველა ენისათვის.
შუა საუკუნეების არაბმა და ებრაელმა გრამა–
ტიკოსებმა მეტყველების ნაწილები სამ კატეგორიად
წარმოადგინეს: სახელი, ზმნა და დამხმარე ნაწილა–
კები და სიტყვები.
სემიტური ენებისათვის ამგვარი დაყოფა ხდე–
ბა პირველ რიგში მორფოლოგიურ საფუძველზე,
თუმცა აქ საგულისხმოა სინტაქსის სფეროც. ის აშკა–
რა განსხვავება სახელსა და ზმნას შორის, რაც სემი–

39
ტურ ენებში შეინიშნება, არ ბუნდდება თვით ე. წ.
„გარდამავალი საფეხურებით“, ე. ი. ისეთი სიტყვე–
ბით, რომელთაც ახასიათებთ როგორც სახელების,
ისე – ზმნების ნიშან–თვისებები, მაგალითად, მი–
მღეობებით.
თუ სახელებსა და ზმნებს არ ჩავთვლით, რჩება
სიტყვათა შედარებით ნაკლები რაოდენობა. ისინი
ფორმაუცვლელნი არიან და მხოლოდ დამხმარე
ფუნქციით გამოიყენებიან. სემიტურ ენებში მათ ეძა–
ხიან „დამხმარე ნაწილაკებს“, ხოლო მათი შემდგომი
დაყოფა კავშირებად, წინდებულებად, ფორმაუცვ–
ლელ ზმნიზედებად ყოველთვის არცაა შესაძლებე–
ლი, რადგანაც გარკვეული ნაწილაკები გვხვდება რო–
გორც წინდებულის, ასევე – კავშირისა თუ ზმნიზე–
დის ფუნქციით. უნდა აღინიშნოს, რომ ამგვარი და–
ყოფა სტატიკურია, იგი არ ითვალისწინებს ისტორი–
ულ განვითარებას. თუ ჩვენ განვიხილავთ შესაბამის
ფორმათა ისტორიას, მაშინ ხშირ შემთხვევაში ნათე–
ლი გახდება ზოგიერთი ზმნური ფორმის წარმომავ–
ლობა სახელადი ფუძეებისაგან და პირიქით. შეიძ–
ლება ასევე გამოვყოთ ზოგი სიტყვა, რომელიც ამჟა–
მად დამხმარედ ითვლება, მაგრამ არ დაუკარგავს
კავშირი მონათესავე სრულმნიშვნელოვან სიტყვებ–
თან.
ახლა კი წარმოვადგინოთ ზმნისა და სახელის
ზოგადი მიმოხილვა.

ზმნა. ზმნის, როგორც ასეთის, კვალიფიკაცია

ხდება პირისა და დრო–კილოთა მიხედვით მისი
ცვლილების წყალობით. ერთი სიტყვის ფარგლებში

40
უღლების ფორმებში წარმოდგენილია გამოხატვის
პრედიკატული კავშირი მოქმედების სუბიექტთან,
რომელიც აღნიშნულია პრეფორმატივისა თუ აფორ–
მატივის მეშვეობით. სხვაგვარად რომ ვთქვათ,
ზმნურ ფორმაში ყოველთვისაა აღნიშნული პირი,
ე. ი. კონკრეტულად ვის მიეწერება ამა თუ იმ მოქმე–
დების შესრულება თუ რაიმე მდგომარეობაში ყოფნა.
მეტყველი მიაწერს ამ ყველაფერს საკუთარ თავს (I
პირი), თანამოსაუბრეს (II პირი) ან სხვას (III პირი).
მოქმედების სუბიექტი ყოველთვისაა აღნიშნული სე–
მიტურ ზმნაში, მაშინაც კი, როდესაც ამას რაიმე კონ–
კრეტული აფიქსი არ გამოხატავს. ამ შემთხვევაში
სწორედ უაფიქსობაა პირის აღმნიშვნელი აფიქსიან
ფორმებთან მიმართებაში, მაგალითად, არაბ. kataba
და ებრ. kātab. აქ გვაქვს ნულოვანი (ø) აფიქსი.
ზმნაში ასევე შესაძლებელია გამოხატული
იყოს მოქმედების ობიექტი, ამ ფუნქციას ნაცვალსა–
ხელური სუფიქსები ასრულებს. მაგალითად, ებრ.
šelaht īkā „მე შენ გაგგზავნე“, šelaha nī „მან მე გა–
მგზავნა“. თუმცა ობიექტის აღნიშვნა სემიტური
ზმნისათვის უფრო ნაკლებადაა დამახასიათებელი,
ვინაიდან ობიექტი ხშირად შეიძლება არც იყოს წარ–
მოდგენილი, გარდა ამისა, ნაცვალსახელურ სუფიქ–
სებს სხვა მნიშვნელობაც აქვთ, კერძოდ, ისინი გამო–
ხატავენ კუთვნილებას სახელებზე დართვის შე–
მთხვევაში.
ზმნა, მორფოლოგიური თუ შინაარსობრივი
თვალსაზრისით, ასევე გვიჩვენებს მოქმედების
დროს, განგრძობითობას, დამთავრება–დაუმთავრებ–
ლობას და სხვა მონაცემებს.

41
 სემიტურ ზმნას აქვს ნაწარმოები თემების
ფართოდ განვითარებული სისტემა. ეს თემები გამო–
ხატავენ ლექსიკურ მოდიფიკაციას და მოქმედების
მიმართებას. თემები, თავის მხრივ, იცვლება პირისა
და დროის მიხედვით და იქმნება უღლების ერთ–
გვარი პარალელური სისტემები.
გრამატიკული, ძირითადად მორფოლოგიური
თავისებურებანი გადამწყვეტია სემიტურ ენებში
ზმნის ცალკე მეტყველების ნაწილად გამოსაყოფად.
ძველი არაბი გრამატიკოსები სწორედ ასე გან–
საზღვრავდნენ ზმნას, კერძოდ, „როგორც სახელსა და
ნაწილაკთან დაპირისპირებულს“.
სემანტიკური თვალსაზრისით, ზმნა, როგორც
მეტყველების ნაწილი, პირველ რიგში აღნიშნავს,
რომ რაღაც ხდება. ეს შეიძლება იყოს მოქმედება, ერ–
თი მდგომარეობიდან მეორეში გადასვლა, რაღაც
თვისების ჩამოყალიბება (მაგ. არაბ. ’ihm  arra „გა–
წითლდა“), აღქმა (არაბ. sami‛a „ესმოდა“) და ა. შ. მაგ–
რამ სემიტურ ენებში ზმნის ფორმათა მნიშვნელობე–
ბის სფერო უფრო ფართოა, ვიდრე, მაგალითად,
რუსულში, ასევე სხვა მრავალ ენაში. მაგალითად,
ზედსართავი სახელი, რომელიც პრედიკატულ და–
მოკიდებულებაშია ზმნასთან, გვიჩვენებს სუბიექტის
რაიმე თვისებას – „ის ლამაზია“, რუს. „он красив“. სე–
მიტურ ენებში ყოველივე ეს ერთი მთლიანი უღლე–
ბადი ზმნური ფორმით გადმოიცემა – არაბ. yahs unu
„ის ლამაზია, ის ლამაზი იქნება“, ებრ. ’ādam „ის წი–
თელი იყო“, sa hab „ის ყვითელი იყო“, qātō
 ntī „მე პა–
ტარა ვიყავი“.

42
 პერფექტივის ფორმა, რომელიც სემიტურ ენ–
ებში, როგორც წესი, დამთავრებულ მოქმედებას გვი–
ჩვენებს, შეიძლება გამოხატავდეს ამა თუ იმ მდგო–
მარეობის დადგომას წარსულში, ასევე გვიჩვენებს ამა
თუ იმ ნიშან–თვისების არსებობას, მაგალითად, არაბ.
ha suna „ის იყო ლამაზი“ ან „ის გალამაზდა, ის გახდა
ლამაზი“; marida „ის ავად იყო“ ან „ავად გახდა“; ებრ.
hilbīn „გათეთრდა“, he’edīm „გაწითლდა“ და სხვ.
სემიტურ ენებში ხშირ შემთხვევაში ზმნური
მოქმედებისათვის დამახასიათებელი ნიშან–თვისება
გადმოიცემა უღლებადი ფორმით, ხოლო თვით მო–
ქმედება გამოხატულია მასდარით ან რაიმე სხვა
ზმნით, მაგალითად, არაბ. ’ahs ana-l-qirā’ata „ის კარ–
გად კითხულობდა“; ‛āda yaġrifu-l-mā’a „მან ისევ და–
იწყო წყლის ამოხაპვა“.

სახელი. მეტყველების ეს ნაწილიც თავისი

მორფოლოგიური ნიშნების მიხედვით მკვეთრად გა–
მოიყოფა სემიტურ ენებში. ძირითადი მორფოლოგი–
ური ნიშანი, რომელიც ახასიათებს სახელს, ესაა ბრუ–
ნება. სახელის ფლექსია გვიჩვენებს, რომ სუბიექტისა
და სახელადი შემასმენლის ბრუნვა სახელობითია,
ზმნის შემდეგ დასმული თუ მასთან დაკავშირებული
სახელებისა, რომლებიც ობიექტსა და ზმნიზედას გა–
მოხატავენ, აკუზატივი, ხოლო თვით სახელებთან
დაკავშირების შემთხვევაში, კუთვნილებითობის გა–
გებით – ნათესაობითი. სრული გარეგანი ფლექსია
სამივე ბრუნვის სახით მხოლოდ არაბულსა და აქა–
დურშია. ეთიოპურში განსაკუთრებული დაბოლოება
აქვს მხოლოდ აკუზატივს. ძველ ებრაულში პოეტურ

43
ენაში, რთულ საკუთარ სახელებში გვხვდება მხო–
ლოდ ნაშთები ბრუნვათა დაბოლოებებისა.
იმ ენებში, სადაც არაა ბრუნვის დაბოლოებანი
(ებრაული, არამეული, არაბული დიალექტები), ასევე
კლასიკურ არაბულშიც იმ სახელებთან მიმართებაში,
რომლებიც არ იბრუნვიან, პოტენციურად მაინც
იგრძნობა ბრუნვათა მნიშვნელობა. ფლექსიის უქონ–
ლობა განაპირობებს წინდებულ–ნაწილაკების გამო–
ყენების არის გაფართოებას (ანალიზურობისათვის
დამახასიათებელი მოვლენა). ებრაულში აკუზატივის
შინაარსის გადმოსაცემად განსაზღვრულ სახელებ–
თან იხმარება ნაწილაკი ’et, მაგალითად, ’et hātāres
„მიწას“. ბევრ არამეულ ტექსტში (მაგ. თარგუმებში)
ამავე როლს ასრულებს ნაწილაკი yat, მაგალითად:
yat ’ar‛ā „მიწას“.
გენეტივის გადმოსაცემად ძველ არამეულსა და
სირიულში ხშირად გვხვდება პრეფიქსი de ან dī:
malkā dī Bābel „ბაბილონის მეფე“; tar‛ā dehayklā „ტაძ–
რის კარები“. აქადურ ენაში, განსაკუთრებით ასუ–
რულ ტექსტებში ხშირია ნათესაობითობის აღსანიშ–
ნავად ša პრეფიქსი: šanarkabat tahaziya mašaruš „ჩემი
საომარი ეტლის ბორბლები“ (resp. „ჩემი საომარი ეტ–
ლისა – მისი ბორბლები“).
სახელისათვის დამახასიათებელი კიდევ ერთი
თავისებურებაა status constructus, რომელიც ქართულ
მართულ მსაზღვრელ–საზღვრულს შეესაბამება. მსა–
ზღვრელი დგას ან ნათესაობითში ან პოტენციურად
აქვს ამ ბრუნვის გაგება, საზღვრული კი განსაკუთრე–
ბულ ფორმას იღებს, ვიდრე იგი იყო დამოუკიდებ–
ლად, მაგალითად, არაბ. baytu-l-fallāhi „გლეხის სახ–

44
ლი“ (baytu და არა baytun ან ’al-baytu); ებრ. ’anšē hā‛īr
„ქალაქის ხალხი“ (დამოუკიდებელი ფორმის, ’anāšīm-
ის მაგიერ).
სახელი შეიძლება შეთანხმებულ მსაზღვრე–
ლად ახლდეს სხვა სახელს.
რაც შეეხება ზედსართავს, როგორც უკვე აღ–
ვნიშნეთ, იგი სემიტურ ენებში ცალკე მეტყველების
ნაწილად არ გამოიყოფა. არ არსებობს ამისათვის
რაიმე მორფოლოგიური ნიშანი, რომელიც ერთმანე–
თისაგან განასხვავებდა არსებითისა და ზედსართა–
ვის ფორმაცვალებას. გარდა ამისა, ის სახელები,
რომლებიც ნიშან–თვისებას გადმოგვცემენ და სხვა
(ევროპულ, ქართულ და ა.შ.) ენათა ზედსართავებს
შეესატყვისებიან, თვით სემიტურ ენებში ხშირ შე–
მთხვევაში განსაზღვრებანი კი არ არიან, არამედ გან–
სხვავებულ სინტაქსურ კონსტრუქციებში შედიან და
აღნიშნავენ საგანს, პირს, აბსტრაქტულ გაგებას და
ა. შ. თუმცა ეს მოვლენა არაფრით არ აიხსნება, რო–
გორც ზედსართავის სუბსტანტივაცია (გაარსებითე–
ბა). იგი განპირობებულია იმ ადგილით, რომელიც
ზედსართავს უკავია წინადადების სხვა წევრებთან
მიმართებაში, ესაა ე. წ. „ფუნქციური ტრანსპოზიცია“.
მაგალითად, kātibu-l-’idārati „სამმართველოს, ადმი–
ნისტრაციის გადამწერი, მდივანი“ და sa bīyun kātibun
„ბიჭი, რომელიც წერს, რუს. пишущий мальчик“.
kātibun მიმღეობის ფორმაა. აღსანიშნავია, რომ ასეთი
ფუნქციური ცვლილება ხშირ შემთხვევაში სწორედ
მიმღეობებთან მიმართებაში გვხვდება. საინტერესოა
ისიც, რომ სახელთა იმ კლასში, რომელსაც სემიტურ–
ში პირობითად (სემანტიკის მიხედვით, ასევე სინ–

45
ტაქსური ფუნქციიდან გამომდინარე) ზედსართავი
ეწოდება, განირჩევა ორი ჯგუფი: ნაზმნარი სახელები
(ე. ი. მიმღეობები) და „ცრუ მიმღეობანი“, ანუ ისეთი
სახელები, სადაც ზმნური ძირის გავლენა აღარ
შეიმჩნევა: kabīr, ta wīl, ğamīl (შესაბამისად „დიდი“,
„გრძელი“, „ლამაზი“) და სხვ. ნიშანდობლივია, რომ
ზემოთ თქმული ეხება ნისბებსაც (მიმართებით ზედ–
სართავებს), მაგალითად: არაბ. baġdādīyun sā ’ihun 
„ბაღდადელი (კაცი), რომელიც მოგზაურობს, რუს.
путешествующий багдадец“ (აქ baġdādīyun არსებითი
სახელის ფუნქციითაა), sā ’ihun baġdādīyun „ბაღდადელი
მოგზაური“ (baġdādīyun ზედსართავია).
ასევე არ ხდება რიცხვითი სახელის გამოყოფა
ცალკე მეტყველების ნაწილად. სემიტურში რაოდე–
ნობითი რიცხვითი სახელები არსებითებს უტოლდე–
ბიან, ისინი აღსარიცხავ სახელს მართავენ, მაგალი–
თად, არაბულ ენაში მოითხოვენ ნათესაობითს ან
აკუზატივს. იმ ენებში, სადაც გარეგანი ფლექსია არაა
გამოხატული, რიცხვითი სახელების არსებითისებურ
ბუნებაზე მეტყველებს შესიტყვებათა ტიპები, რომ–
ლებშიც ისინი გვხვდება, ასევე მათი უნარი, დაირ–
თონ ნაცვალსახელური სუფიქსები, მაგალითად, ებრ.
šeloštām „ისინი სამნი“, „ისინი სამნი არიან“, რუს. „они
втроём“.
რაც შეეხება რიგობით რიცხვითებს, ისინი
ზედსართავებს ემსგავსებიან.
ნაცვალსახელები სიტყვათა ერთიან გრამატი–
კულ კლასს ვერ ქმნიან. სინტაქსურად ისინი შეიძ–
ლება იყვნენ: ქვემდებარე (არსებითი სახელის ტოლ–
ფასი), მაგალითად, პირის ნაცვალსახელები; გან–

46
საზღვრება (ზედსართავის გაგებით), მაგალითად,
ჩვენებითი ნაცვალსახელები; გარემოება (ზმნიზედის
გაგებით).
სახელსა და ზმნას შორის გარდამავალ საფე–
ხურს ქმნიან მიმღეობები, რომელთაც შეუძლიათ არა
მხოლოდ არსებითისა და ზედსართავის ფუნქციათა
აღება, არამედ ხშირ შემთხვევაში შენარჩუნებული
აქვთ პრედიკატული ძალაც, რაც მათი გამოყენების
არეს აფართოებს. აქვე უნდა აღვნიშნოთ მასდარებიც,
რომლებიც ასევე შედიან ამ გარდამავალ საფეხურში.

47
 აღმოსავლური (ჩრდილო–აღმოსავლური)
სემიტური განშტოება

აქადური ენა

ჩრდილო–აღმოსავლური სემიტური შტო წარ-

მოდგენილია ერთადერთი აქადური ენით, რომელიც
გავრცელებული იყო მესოპოტამიაში წინაქრისტია-
ნულ ეპოქაში. ამ ენამ შეცვალა მანამდე შუამდინა-
რეთში მცხოვრები არასემიტი შუმერების მეტყველე-
ბა. სახელწოდება მიიღო ქალაქი აქადისაგან, რომე-
ლიც იყო დედაქალაქი სარგონ დიდის (2350–2294 წწ.
ძვ. წ. აღ.–ით) იმპერიისა.
მეოთხე ათასწლეულის დასაწყისიდან (შესაძ-
ლოა, უფრო ადრეც) სამხრეთ მესოპოტამიაში, ევფ-
რატზე, დაახლოებით თანამედროვე ბაღდადის სამხ-
რეთით მდებარე ტერიტორიაზე, ბინადრობდა გაურ-
კვეველი წარმოშობის ხალხი, რომელიც მეცნიერება-
ში ცნობილია შუმერთა სახელწოდებით. ისინი სხვა-
დასხვა მონაცემთა, მათ შორის – ნასესხები ლექსიკის
მიხედვით, აბორიგენები არ უნდა იყვნენ. თვით შუ-
მერული ტრადიციით ეს ხალხი მოსულია სამხრეთ–
აღმოსავლეთიდან, კერძოდ, სპარსეთის ყურის კუნ-
ძულებიდან. მეცნიერებაში არის შეხედულება, თით-
ქოს შუმერები ირანიდან ანდა შუა აზიიდან მოვიდ-
ნენ. დღეს ძნელია დანამდვილებით ითქვას რაიმე ამ
პრობლემის შესახებ.
შუმერის ქვეყანაში სემიტები, როგორც ჩანს,
ადრე, ძვ. წ. აღ.–ის III ათასწლეულის შუა ხანებში

48
დამკვიდრდნენ, რაზეც მიუთითებს შუმერულში არ–
სებული ნასესხები სემიტური ლექსიკა. ეს ლექსიკა
მეტად სპეციფიკურია თავისი შინაარსით, რადგანაც
ველის მცხოვრებთა ატრიბუტებს ასახავს, აგრეთვე
იმ საგნებსა და მოვლენებს, რომლებიც არ იყო დამა–
ხასიათებელი შუმერთათვის, მაგალითად: nakád
(შუმერ.) < nākidum (აქად.) „უფროსი მწყემსი“, mašgana
(შუმერ.) < maškānum (აქად.) „სადგომი“, „ბანაკი“ და
სხვ. როგორც ვხედავთ, ეს არის მომთაბარეობასთან
დაკავშირებული ლექსიკა, რაც ბუნებრივია სემიტე–
ბისათვის, განსხვავებით მკვიდრი შუმერებისაგან.
სემიტური ტომების შესვლას მესოპოტამიაში
მშვიდობიანი ხასიათი ჰქონდა, არ გამოუწვევია შე–
ტაკებები და ომები, ამიტომ შუმერები და სემიტები
ერთად ბინადრობდნენ. რაც დრო გადიოდა, სემი–
ტური ელემენტი უფრო ძლიერდებოდა და საბოლო–
ოდ მოხდა ამ ქვეყნის სემიტიზაცია. თუმცა შუმერუ–
ლი, როგორც თეოლოგიისა და მეცნიერების ენა, ძვ.
წ. აღ.–ის II საუკუნემდე იხმარებოდა.
აქადურ ენას ასურულ–ბაბილონურსაც უწო–
დებენ. ასურული დიალექტი გავრცელებული იყო
ჩრდილოეთ მესოპოტამიაში, ბაბილონური კი – სამხ–
რეთში. ეს სალიტერატურო დიალექტები გახლდათ
და ამიტომაც ენებადაა ცნობილი.
აქადური წყაროების მიხედვით, ძვ. წ. აღ.–ის
XXIV საუკუნის ბოლოს მესოპოტამია გააერთიანა
სარგონ დიდმა. მისი სახელის ადგილობრივი წარმო–
თქმაა šarru(m) kin – „ჭეშმარიტი მეფე“. წარმოშობით
იგი ქალაქი ქიშიდან იყო. სარგონმა ააშენა სატახტო
ქალაქი აქადი ქვეყნის ჩრდილოეთ ნაწილში. დედა–

49
ქალაქის მიხედვით, სახელმწიფოს ამ ნაწილს ეწოდა
mat Akkadī – „ქვეყანა აქადისა“, ხოლო აქ მცხოვრები
სემიტების ენას – აქადური (*’akkadium, ’akkadū, lišān
’akkadī). ამ სახელწოდებას აქადელები ხმარობდნენ
როგორც ბაბილონური, ასევე – ასურული ენის მი–
მართ.
ძველ აქადურში (ძვ. წ. აღ.–ის 2500–2000 წწ.)
რაიმე დიალექტური სხვაობა არ შეიმჩნევა.
ძვ. წ. აღ.–ის XXIII საუკუნის ბოლოს ძველი
აქადური სამეფო დაამხეს მთიელმა ტომებმა გუთი–
ებმა (კუთიებმა). ისინი ზაგროსის მთებიდან მოვიდ–
ნენ და 100 წელზე მეტ ხანს ბატონობდნენ აქადის სა–
მეფოში (ძვ. წ. აღ.–ის 2250–2140 წწ.). ამას მოჰყვა
ურის III შუმერული დინასტიის აღზევება. შუმერულ
ენას დაუბრუნდა ოფიციალური სტატუსი (ძვ. წ. აღ.–
ის XXI ს.). შემდეგ, ძვ. წ. აღ.–ის XX-XVIII საუკუნეებ–
ში, აქადის ტერიტორიაზე შეიქმნა მრავალი მცირე
სამეფო, სადაც დასავლეთიდან შემოჭრილ ამორევ–
ელთა ტომის წარმომადგენლების დინასტიები ბატო–
ნობდნენ. ამორეველები ჩრდილო–დასავლური წარ–
მოშობის ხალხი იყო (’Amurru ამ ტომების აქადური
სახელია და დასავლეთს ნიშნავს). აღნიშნულ შემო–
სევებსა და ქანაანური ტომების გაბატონებას რაიმე
მნიშვნელოვანი გავლენა არ მოუხდენია აქადურ ენა–
ზე, მის ლექსიკაზე. პირიქით, აქადური სულ უფრო
მკვიდრდებოდა ყოველდღიურ ხმარებაში, შუმერუ–
ლი კი ოფიციალური ფუნქციით იფარგლებოდა. ეს
პროცესი დასრულდა ძვ. წ. აღ.–ის XVI საუკუნეში. ამ
პერიოდის აქადურმა მნიშვნელოვანი ცვლილებები
განიცადა. მას დაეტყო დიალექტური დაყოფაც. აქა–

50
დური წარწერები სავსებით აღარ ასახავენ უკანა რი–
გის თანხმოვნებს – ‛, ġ, h, h. ერთმანეთს დაემთხვა s
და t, s და ś. s ნიშნით დიაკონოვი აღნიშნავს რაღაც
სიბილანტს (სისინა ბგერას), რომლის ფონეტიკური
ღირებულებაც მისთვის გაურკვეველია.
ძვ. წ. აღ.–ის II ათასწლეულიდან აქადურში
ორი ლიტერატურული დიალექტი გამოიყო: სამხრე–
თის, ანუ ძველი ბაბილონური (ძვ. წ. აღ.–ის 2000–
1500 წწ.) და ჩრდილოეთის, ანუ ძველი ასურული (ძვ.
წ. აღ.–ის 2000–1500 წწ.). ამავე პერიოდიდან შეიმჩნევა
მნიშვნელოვანი ცვლილებები მორფოლოგიაში, რაც,
პირველ რიგში, გამოიხატა გარე ფლექსიის (სახელთა
ბრუნების) მოშლაში.
ძვ. წ. აღ.–ის II ათასწლეულის II ნახევარში
ძველი ბაბილონური და ძველი ასურული საშუალო
ბაბილონურითა და საშუალო ასურულით იცვლება,
იგულისხმება ძვ. წ. აღ.–ის 1500–1000 წწ.
ძვ. წ. აღ.–ის 1000 წლიდან ქრისტიანული ერის
დაწყებამდე ბაბილონური ენის ახალი პერიოდის ბა–
ტონობის ხანაა (ახალი ბაბილონური). გამოიყოფა
ქვეპერიოდი, რომელიც ძვ. წ. აღ.–ის 600 წლიდან
იწყება და გრძელდება ბაბილონური ენის ფუნქციო–
ნირების დასასრულამდე, რაც ემთხვევა ქრისტიანუ–
ლი ერის დასაწყისს. მას ხშირად გვიანბაბილონურ–
საც უწოდებენ. ამ პერიოდში იგი განიცდის არამეუ–
ლის ძლიერ გავლენას. როგორც ჩანს, ძვ. წ. აღ.–ის
1400 წლიდან მოყოლებული 500 წლამდე ბაბილო–
ნურშიც და ასურულშიც შეიმჩნევა ლიტერატურულ
და სალაპარაკო ენებს შორის მნიშვნელოვანი სხვაო–
ბა. ეს პერიოდი ნეობაბილონურის (გერმ. Jungbabylo–

51
nisch „ახალგაზრდა ბაბილონური“) სახელწოდები–
თაცაა ცნობილი.
ძვ. წ. აღ.–ის 600 წლამდე ასურულსაც და ბაბი–
ლონურსაც ახასიათებდა პარალელური განვითარება,
ამ პროცესს ერთგვარი ფაზები ჰქონდა. ვითარება შე–
იცვალა 616–605 წლებში, როდესაც მიდიელებმა ბა–
ბილონელებთან კავშირში გაანადგურეს ასურეთის
სახელმწიფო. ამ მომენტიდან ასურულმა ენამ შე–
წყვიტა არსებობა. აღსანიშნავია ის ფაქტიც, რომ ასუ–
რული ხსენებული დროისათვის არამეულის მეტად
ძლიერ გავლენას განიცდიდა.
ბაბილონური განაგრძობდა არსებობას, მაგრამ
აქემენიანთა სპარსეთის მიერ ბაბილონის დაპყრობის
შემდეგ (ძვ. წ. აღ.–ის 539 წ.) იგი მხოლოდ რამდენიმე
დამოუკიდებელი პრივილეგირებული ქალაქის ოფი–
ციალური ენა იყო (ბაბილონის, ურუქისა და სხვ.).
მაგრამ ეს გვიანბაბილონური თანაარსებობდა არამე–
ულთან და მის ძლიერ გავლენას განიცდიდა. უკანას–
კნელი წერილობითი ძეგლები, ძირითადად იური–
დიული და ასტრონომიული შინაარსისა, ძვ. წ. აღ.–ის
ბოლო ხანებს განეკუთვნება.
ძველ აქადურსა და ძველ ბაბილონურ ტექს–
ტებში (ძვ. წ. აღ.–ის 2400–1700 წწ.) დასტურდება სე–
მიტური წარმოშობის ასობით საკუთარი სახელი. მა–
თი ახსნა შეუძლებელია აქადურის ან ამორეველთა
ენის საფუძველზე. ამ სახელებმა და სხვა ენობრივმა
მოვლენებმა ვ. ფონ ზოდენი მიიყვანა დასკვნამდე,
რომ ძვ. წ. აღ.–ის III ათასწლეულის II ნახევარში შე–
საძლებელია, ყოფილიყო ადრინდელი სემიტური
ენა, რომელსაც იგი „ძველ ამორიტულს“ უწოდებს.

52
ვლ. ახვლედიანი იზიარებდა იმ ვარაუდს, რომლის
თანახმადაც ეს გაურკვეველი ენობრივი მასალა ებ–
ლადან მომდინარე უნდა ყოფილიყო. ებლა იტალი–
ელმა არქეოლოგებმა აღმოაჩინეს სირიაში. საბოლოო
დასკვნის გამოტანა შესაძლებელი გახდება სათანადო
მასალის შესწავლისას. ებლას ენის მოკლე მიმოხილ–
ვა იხილეთ წინამდებარე ლექციის ბოლოს.
მეცნიერებას, რომელიც აქადურ, ასევე ძველი
წინა აზიის სხვა ენებსა და კულტურებს შეისწავლის,
ასირიოლოგია ეწოდება, ვინაიდან ყველაზე დიდი
რაოდენობით ლურსმული წარწერები თავდაპირვე–
ლად სწორედ ჩრდილოეთ მესოპოტამიაში, ისტორი–
ული ასურეთის ტერიტორიაზე აღმოჩნდა. ფიქსაცი–
ის თვალსაზრისით, აქადური ენა ყველაზე ძველია
სემიტურ ოჯახში.
აქადური წერილობითი მასალები, როგორც შე-
მდგომი ლექციებიდანაც გახდება ცხადი, მეტად მრა-
ვალფეროვანია. ესაა წარწერები მონუმენტურ ფიგუ-
რებსა და ძეგლებზე, კედლებზე, ბარელიეფებზე,
სტელებზე. განსაკუთრებით ბევრია წარწერები თი-
ხის ფირფიტებზე. შინაარსობრივადაც განსხვავებუ-
ლი მასალებია: მითები, რელიგიური ჰიმნები, ისტო-
რიული ქრონიკები, მეფეთა ლაშქრობების აღწერა,
ცნობები მშენებლობათა შესახებ, ასტრონომიული
დაკვირვებანი, სამედიცინო, მათემატიკური და სხვ.
შინაარსის ტექსტები. გვხვდება ასევე სამონასტრო
არქივები, სადაც მრავალი საინტერესო დოკუმენტია
– კონტრაქტები, თამასუქები, სამეურნეო საქმიანო-
ბასთან დაკავშირებული მასალები და ა.შ.

53
 განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს ასურე-
თის მეფის, აშურბანიპალის (ძვ. წ. აღ.–ის 668–626
წწ.), კოლექციას, სადაც 30 000–ზე მეტი თიხის ფირ-
ფიტაა. ამ არქივში გაერთიანებულია ასურეთისა და
ბაბილონის ბევრი მეფის ქრონიკები. ესაა ერთგვარი
ბიბლიოთეკა, რომელიც თვით მეფის ინიციატივით
შეიქმნა და მის სასახლეში მოთავსდა.
ასურეთისა და ბაბილონის ძლიერების ხანაში
აქადური ენა ამ სახელმწიფოთა ფარგლებს გარეთაც
იხმარებოდა, როგორც საერთაშორისო ურთიერთო-
ბის საშუალება. მაგალითად, ეგვიპტეში თელ ალ–ამ-
არნში აღმოჩნდა ძვ. წ. აღ.–ის XIV საუკუნის ფარაონ-
თა, ამენხოტეპ III-ისა და ამენხოტეპ IV-ის, დიპლო-
მატიური არქივი, რომელიც მთლიანად აქადურ ენა-
ზეა. როგორც ირკვევა, ფარაონები სწორედ ამ ენაზე
აწარმოებდნენ მიწერ–მოწერას პალესტინის ვასალუ-
რად დამოკიდებულ ტერიტორიათა მმართველებ-
თან. მაშასადამე, ამ შემთხვევაში კორესპონდენციის
არც ერთი მხარისათვის აქადური საერთოდ არ იყო
მშობლიური ენა.
აქადურ ენაზე შექმნილი ძეგლებიდან განსა-
კუთრებით უნდა გამოვყოთ გილგამეშის ეპოსი. ესაა
ასურულ–ბაბილონური ლიტერატურული თხზულე-
ბა, დღეისათვის ცნობილი პირველი ეთიკურ–ფილო-
სოფიური ხასიათის ეპოსი მსოფლიო მწერლობაში.
საფუძვლად დაედო ძველი შუმერული თქმულებები
ურუქის I დინასტიის (ძვ. წ. აღ.–ის III ათასწლეულის
დასაწყისი) მეფის, გილგამეშის, შესახებ. მეტ–ნაკლე-
ბი სისრულით შემორჩენილია ხუთიოდე თქმულება.
შუმერული ლეგენდები ძველთაგანვე ითარგმნებოდა

54
აქადური ენის დიალექტებზე, მუშავდებოდა მთელი
ათასწლეულის მანძილზე და ძვ. წ. აღ.–ის III ათას-
წლეულის ბოლოს ერთიანი ეპოსის სახე მიიღო. ამ
ძეგლის მოტივთაგან უმნიშვნელოვანესია მეგობრობა
გილგამეშსა და ველურობიდან ცივილიზებულ ადა-
მიანამდე ამაღლებულ ენქიდუს შორის. ეს უკანასკნე-
ლი ათვინიერებს გილგამეშის უხეშ ბუნებას, მაღალი
ზნეობისაკენ უბიძგებს მას და ბოლოს თავისი სიკვ-
დილით ცხოვრების აზრზე დააფიქრებს. გილგამეშის
შემდგომი ბედი დაკავშირებულია სიცოცხლის ძირე-
ბისა და უკვდავების ძიებასთან, რაც მას მიიყვანს
უთანაფიშთისთან, საყოველთაო წარღვნას გადარჩე-
ნილ ერთადერთ კაცთან (ეპოსში ჩართულია წარღვ-
ნის ვრცელი ეპიზოდი), ბოლოს კი განბრძნობილს
დააბრუნებს ურუქში.
გილგამეშის ეპოსი გავრცელებული იყო ახლო
აღმოსავლეთში როგორც აქადურ ენაზე, ისე – ხეთუ-
რი და ხურიტული თარგმანებით. ეპოსის გამოძა-
ხილმა თითქმის ახალი წელთაღრიცხვის მიჯნამდე
მოაღწია. ერთ–ერთი ნაწყვეტი, სახელდობრ, წარღვ-
ნის ეპიზოდი, 1872 წელს აღმოჩნდა ბრიტანეთის მუ-
ზეუმის ლურსმული დამწერლობის ძეგლების კოლე-
ქციაში. ეპოსი ნათარგმნია თითქმის ყველა ევროპულ
და ზოგიერთ აღმოსავლურ ენაზე. ქართულად არსე-
ბობს რამდენიმე თარგმანი: 1) გილგამეშიანი, ბაბი-
ლონური ეპოსი, თარგმანი მ. წერეთლისა, კონსტან-
ტინოპოლი, 1924; 2) გილგამეშის ეპოსი, თარგმანი
აქადურიდან და კომენტრები ზ. კიკნაძისა, თბილი-
სი, 1963; 3) [წიგნში] თამუზის სიზმარი (ძველი შუა-
მდინარული პოეზია), თარგმანი ზ. კიკნაძისა, თბი-

55
ლისი, 1969. აღსანიშნავია, რომ ქართული მეოთხე
ენაა გერმანულის (1902), ფრანგულისა (1907) და ინგ-
ლისურის (1917) შემდეგ, რომელზეც გილგამეშის
ეპოსი ითარგმნა.

ებლას ენა

როგორც ზემოთ მოვუთითეთ, ჩვენი ლექციის

ბოლოს სათანადოდ შევეხებით ებლას ენას, რომე-
ლიც გარდამავალ საფეხურს წარმოადგენს ჩრდილო–
აღმოსავლურ და ჩრდილო–დასავლურ სემიტურ გან-
შტოებას შორის. ზოგიერთ სახელმძღვანელოსა და
გამოკვლევაში შეიძლება ებლა მოცემული იყოს
ჩრდილო–დასავლურ განშტოებაში (მაგალითად, ასე
აქვს ის წარმოდგენილი სებასტიან ბროკს).
ებლას ქალაქი–სახელმწიფო აღმოაჩინეს იტა-
ლიელებმა 1974–75 წლებში სირიაში წარმოებული
არქეოლოგიური გათხრების შედეგად. დღეს ამ ტე-
რიტორიას ეწოდება თელ მარდიხი (ქ. ალეპოს მახ-
ლობლად). აღნიშნულ ექსპედიციაში იმყოფებოდა
შუმერულ–აქადური ტექსტების კითხვაში გაწაფული
ცნობილი სპეციალისტი, პეტინატო, რომელმაც გამო-
თქვა მოსაზრება, რომ ებლა იმპერია უნდა ყოფილი-
ყო. ამ ვარაუდის გამოთქმას ბიძგი მისცა დოკუმენ-
ტებმა, რომლებშიც აღნიშნულია, რომ მარის მეფე ებ-
ლას მეფეს ძღვენს უგზავნიდა. იკვეთებოდა სურათი,
თითქოს მიმდებარე ტერიტორიების ყველა ქალაქი
ებლას ემორჩილებოდა. თუმცა მოგვიანებით აღმო-
ჩნდა დოკუმენტი, სადაც მითითებულია, რომ ებლას
მეფე უგზავნიდა ძღვენს მარის მეფეს. მაშასადამე, ეს

56
მხოლოდ მეგობრული ურთიერთობების გამოვლინე-
ბა გახლდათ.
როგორც ირკვევა, ებლას სახელმწიფო მოღვა-
წენი მჭიდრო კავშირში იყვნენ არა სამხრეთის ცნო-
ბილ კანცელარიებთან ურში, ურუქსა და ლაგაშში,
არამედ – ჩრდილოეთი შუმერის კანცელარიასთან
ქიშში. ებლას ტექსტები მეტად განსხვავებულია სამ–
ხრეთშუმერულისაგან, ამიტომაც მათი წაკითხვა
რთულია, ხშირ შემთხვევაში გრაფემები ორაზროვა–
ნია.
არქეოლოგიურ გათხრებს ხელმძღვანელობდა
იტალიელი მეცნიერი, პაოლო მატიე. ის არ იზიარებ–
და მოსაზრებას, თითქოს III ათასწლეულის უძველე–
სი ცივილიზაციები შეიძლებოდა არსებულიყო მხო–
ლოდ მდინარეებთან ახლოს. ამის დასამტკიცებლად
საკმარისი არ არის ის ფაქტი, რომ ეგვიპტური და შუ–
მერულ–აქადური ცივილიზაციები, შესაბამისად, ნი–
ლოსის აუზთან და შუამდინარეთთან იყო დაკავში–
რებული. ებლა ახლომდებარე მდინარეებიდან სულ
მცირე 75 კილომეტრითაა დაშორებული. მისი ცივი–
ლიზაცია III ათასწლეულს განეკუთვნება. ამასთანა–
ვე, დადასტურდა, რომ ამ პერიოდში, ეგვიპტისა და
შუამდინარეთის გარდა, სირიაშიც ვლინდება უძვე–
ლესი ცივილიზაცია. მეორე მხრივ, გაირკვა, რომ ებ–
ლა არ წარმოადგენდა იმპერიას, რაც ბუნებრივია, ვი–
ნაიდან III ათასწლეულში იმპერიები ჯერ არ არსე–
ბობდა, ვხედავთ მხოლოდ ქალაქ–სახელმწიფოებს.
ებლას შესახებ ცნობებს ვიღებთ თვით ამ ტე–
რიტორიაზე აღმოჩენილი ლურსმული წარწერები–
დან. ისინი შესრულებულია თიხის ფირფიტებზე. მა–

57
თი რიცხვი 17 000–ს აღემატება. ებლას ლურსმული
დამწერლობა ახლოს დგას შუმერულ–აქადურ სის–
ტემასთან.
ებლა IV ათასწლეულის ბოლოს უკვე დასახ–
ლებული იყო, ხოლო III ათასწლეულში ის საგრძნო–
ბლად განვითარდა და დაწინაურდა (ძვ. წ. აღ.–ის
2750–2200 წწ.). ებლას დოკუმენტები შეიცავს მიმოწე–
რას მეზობელ სახელმწიფოებთან, იკვეთება საინტე–
რესო სავაჭრო–ეკონომიკური ურთიერთობანი. უმნი–
შვნელოვანესი პუნქტები იყო ებლა და მარი. ისინი
მესოპოტამიელ ვაჭრებს გზას უხსნიდნენ ლიბანისა
და იორდანიისაკენ, ასევე მცირე აზიის მიმართულე–
ბით, საიდანაც შუამდინარეთში ვერცხლი და სპი–
ლენძი შეჰქონდათ. ცნობილი ხდება, რომ ებლას ურ–
თიერთობა ჰქონდა ეგვიპტესთანაც ფინიკიური პორ–
ტების დახმარებით. ებლას მეფის სასახლეში აღმოჩნ–
და ეგვიპტის ფარაონთა მე–4 და მე–6 დინასტიის
წარმომადგენელთა ქანდაკებები. ებლაში აქტიურად
მოღვაწეობდნენ უცხოელი ვაჭრებიც. ისინი შორეუ–
ლი აღმოსავლეთიდანაც კი ჩამოდიოდნენ, რასაც
ადასტურებს ავღანური მინანქრის არაერთი ნიმუში,
რომელიც არქეოლოგიური გათხრების შედეგად აღ–
მოჩნდა.
ძნელია, დანამდვილებით ითქვას რაიმე ებლას
სოციალურ მდგომარეობაზე. როგორც ჩანს, ყველა–
ფერი მმართველი ელიტის ხელში არ უნდა ყოფილი–
ყო. ლაგაშის მსგავსად, ებლაშიც მიწების დიდი ნაწი–
ლი ტაძრებს ეკუთვნოდა. მისი წარმართული პანთე–
ონი ძალიან ახლოს დგას სხვა სემიტურ პანთეონებ–
თან. მთავარი ღვთაება იყო ილა. ებლას მოსახლეობა

58
თაყვანს სცემდა აგრეთვე წვიმისა და ნაყოფიერების
ქალღმერთ ეთარს. თვითონ ებლას ლიტერატურული
ძეგლები არ შემონახულა, მაგრამ მის ტერიტორიაზე
აღმოჩნდა გილგამეშის ეპოსის ნაწყვეტები.
ებლას რამდენჯერმე დაესხნენ თავს აქადელე–
ბი. ირკვევა, რომ ეს სარგონ დიდამდეც ხდებოდა.
როგორც სარგონი, ასევე მისი მემკვიდრეები არაერთ–
გზის აღნიშნავენ, რომ დაანგრიეს ებლა. ქალაქის სა–
ბოლოო დანგრევის ზუსტი თარიღი დისპუტის სა–
განს წარმოადგენს ისტორიკოსთა შორის. ეს მოვლენა
შეიძლება დათარიღდეს ძვ. წ. აღ.–ის 23–ე საუკუნის
40–იანი 20–იანი წლებით.
ებლა ისევ აღდგა მომდევნო საუკუნეებში. მან
დაიბრუნა ეკონომიკური მნიშვნელობა და განვითა–
რების ზენიტს მიაღწია ძვ. წ. აღ.–ის 1850–1600 წლებ–
ში. იმხანად ებლას მიდამოებში უკვე ამორეველნი
მკვიდრობენ. მათ დაიწყეს მესოპოტამიაში ლაშქრობა
და საბოლოოდ იქ დასახლდნენ.
ებლა მეორედ ხეთებმა გაანადგურეს ძვ. წ. აღ.–
ის 1650–1600 წლებში. მას შემდეგ ის აღარ აღმდგარა.
არსებობას განაგრძობდა, როგორც პატარა სოფელი,
რომელიც ახ. წ. აღ.–ის VII საუკუნის შემდეგ საერ–
თოდ ქრება.

59
 აქადურის სტრუქტურა

მდიდარი სემიტური კონსონანტური სისტემა

აქადურში გამარტივებულია, რაც გამოიხატება ლა–
რინგალებისა და ინტერდენტალების დაკარგვით. ამ–
ავე დროს, უმეტეს შემთხვევაში აღარ იხმარება სუს–
ტი თანხმოვნები. w მხოლოდ ძველ პერიოდში არსე–
ბობდა. სიტყვის დასაწყისში მოგვიანებით იგი შეცვ–
ლილია ’ –ით (გლოტალური შემართვით). სიტყვის
შუაში w ნაწილობრივ დაკარგულია, ნაწილობრივ კი
დაწერილობაში შეცვლილია m–თი; awelum „ადამია–
ნი“, მოგვიანებით – amēlu; awātum „სიტყვა“ – amātu
(გამოითქმოდა ყოველთვის awēlu, awātu).
y ძველ დროშივე დაიკარგა სიტყვის დასა–
წყისში (გამონაკლისები იშვიათია, მაგალითად, yāt
„მე“ აკუზატივში). ხმოვანთა შორის ეს ბგერა გვიან–
დელ ხანამდეა შენარჩუნებული. თუ სუსტი თანხმო–
ვანი აღარ არის რაიმე ნიშნით აღნიშნული დაწერი–
ლობაში, მისი არსებობა გარკვეული ნაშთის სახით
დასტურდება, რაც ხმოვანთა კონტრაქციით გამო–
იხატება: dārium „მუდმივად“, მოგვიანებით – dārū.
სუსტ თანხმოვანზე შეიძლება მარცვლებად დაყოფა–
მაც მიგვითითოს: šum-ud „ბევრს აკეთებს“ < šum’ud.
დაკარგული ’ (გლოტალური შემართვა) თანხმოვნის
წინ ან მომდევნო პოზიციაში იწვევს ხმოვნის და–
გრძელებას, მაგალითად, hītu < hit’u (დიალექტურად –
hittu) „ცოდვა“. ინტერდენტალები შეიცვალნენ სიბი–
ლანტებით, უახლოესი შესატყვისი თანხმოვნით: d >
z, მაგრამ t იძლევა არა s-ს, არამედ š–ს, აგრეთვე d t–
სთან ერთად დაემთხვა s–ს, თუმცა მეტყველებაში

60
იგი მჟღერი უნდა ყოფილიყო. თვით სიბილანტებში
ჩვენ ვხედავთ ცვლილებებს: ŝ > š, გვიანდელ ასუ–
რულში š > s.
აქადურში დასტურდება თანხმოვანთა ასიმი–
ლაციის სემიტურში ცნობილი სახეობანი. თავისებუ–
რია š > s წინამავალ დენტალებთან: *ēmidšu „მე დავა–
დე მას“ > ēmidsu; bitšu „მისი სახლი“ > bissu. აქადუ–
რის განვითარების ძველ საფეხურზე დენტალი ŝ
უმეტესად გადადის გემინირებულ š–ში: *ēdŝ „ახალი“
> eššu. თუ შიშინა წინ უძღვის დენტალს, მაშინ შიში–
ნა ხშირად გადადის l–ში: aštapar „გაგზავნა“ > altapar.
ახალ ასურულში ეს თანამიმდევრობა საბოლოოდ
იძლევა ss გემინატს: aštakan „მე ვაკეთებ“ > assakan.
ასიმილაციის შედეგად ხშირად იქმნება გაორკეცებუ–
ლი თანხმოვანი: ibbī „მან უწოდა“ < inbī.
აქადურს ახასიათებს გაორკეცებული თანხმო–
ვნით დისიმილაცია, როდესაც გაორკეცებული თანხ–
მოვნის პირველი ნაწილი იცვლება n ან m თანხმოვ–
ნით, მაგალითად, inaddin „იგი აძლევს“ > inandin ან
inamdin; subbu „სატვირთო ფორანი“ > sumbu. სახელის
პრეფიქსი m > n; mazqabtu „საბრძოლო ეტლი“ >
nazkabtu.
მრავალი დაბოლოება m-ზე (სახელის მიმაცია,
ნაცვალსახელის მიცემითი ბრუნვის ფორმა, ზმნის
ენერგეტივი) კარგავს ამ თანხმოვანს, რის გამოც გან–
სხვავებული მნიშვნელობის მქონე სიტყვები ერთმა–
ნეთს ემთხვევა და ფლექსიის გამოხატვისუნარიანობა
მნიშვნელოვნად ვიწროვდება.
დიფთონგები მონოფთონგებს გვაძლევენ, ay
უმეტესწილად > ī, ხოლო გარკვეულ შემთხვევაში > ē.

61
aw > ū: baytu „სახლი“ > bītu; *yawmu „დღე“ > ūmu. ē
წარმოიშობა aī და āi-საგან, თუ მათ შორის დაკარგუ–
ლია თანხმოვანი.
a (ā) ძალიან ხშირად > e (ē). წესი ამ გადასვლი–
სა ემყარება იმ შემთხვევებს, როდესაც იკარგება მა–
ნამდე არსებული ფარინგალები ‛, h: rēm „შეიწყალა“ <
*rahāmu; emēdu „დამთხვევა“ < ‛amādu; bēlu „მბრძანე–
ბელი“ < ba‛lu. თუმცა a > e გადასვლას შეიძლება ად–
გილი ჰქონდეს სხვა შემთხვევაშიც, მაგალითად,
erestu „დედამიწა“ < *ardatu, აქ შეიძლება მოქმედებდეს
ემფატიკური d.
მახვილი არ აღინიშნება. იგი შესაძლებელია
შესამჩნევი გახდეს თანხმოვნის მეორეული გაორკე–
ცებით მახვილიანი ხმოვნის (მარცვლის) შემდეგ:
imāhhas „ის სცემს“. ხანდახან გაორკეცება არც ხდება –
imāhas.
მესამე პირის ნაცვალსახელთა და კაუზატივის
პრეფიქსი გამოხატულია š თანხმოვნით (და სათანა–
დო ხმოვნით). მეორე და მესამე პირში მრავლობითი
ყველგან არის n – დაკარგულია მისი გაორკეცება. sū
„იგი“ – š(u) „მისი“. yašim „მე“.
პირველი პირი გარკვეულ შემთხვევაში ya სუ–
ფიქსით გამოიხატება, თუმცა შესაძლებელია ფორმე–
ბი y–ის გარეშეც. bēliya „ჩემი ბატონის“.
ჩვენებითად გამოიყენება მესამე პირის ნაცვა–
ლსახელი, რომელიც სახელის შემდეგ დაისმის –
awēlum šū „ის კაცი“.
აქადურში დადსტურებულია როგორც მიმარ–
თებითი ნაცვალსახელი ša „რომელიც“, ასევე კითხ–
ვითი და განუსაზღვრელობითი ნაცვალსახელები.

62
 აქადურის ზმნას აქვს სამი ფორმა, ორი პრეფი–
ქსიანი და ერთი სუფიქსიანი (პერმანსივი). პრეფიქ–
სიან ფორმებს აქადური იყენებს აწმყოსა და ნამყოსა–
თვის. ეს ფორმები ძირითად თემაში ერთმანეთისაგან
იმით განსხვავდება, რომ აწმყოს პირველი თანხმოვ–
ნის შემდეგ აქვს მახვილიანი ხმოვანი, ნამყოს კი არა:

აწმყო – iparas, ხშირად გაორკეცებით ipārras

ნამყო – iprus
ხოლმეობითი – paris

ამ ფორმებს შორის განსხვავებას ქმნის მოქმე–

დების რაგვარობაც. პერმანსივი აღნიშნავს სტატიკურ
მოქმედებას, აწმყო გამოხატავს განგრძობით მოქმე–
დებას, ხოლო ნამყო კონკრეტულ მომენტალურ მოქ–
მედებას. ყველა ეს ფორმა გამოიყენება გრამატიკული
დროების აღსანიშნავად. ზემოთ წარმოდგენილ სამ–
წვერა ოპოზიციას ემატება ფორმა, რომელიც ინფიქ–
სით იწარმოება – iptaras, ესეც გამოხატავს ადრინდე–
ლი მოქმედების კონკრეტულ თხრობას.
უარყოფითი ნაწილაკი lā დაერთვის აწმყოს და
აღნიშნავს აკრძალვას.
გარდამავალი ზმნის პერმანსივი უმეტესად
ვნებითი გვარისაა, მაგალითად, katīm „იგი ჩაფიქრე–
ბულია, დაეჭვებულია“.
სამივე ზმნური ფორმა აწარმოებს კილოებს –
თხრობითს, კავშირებითსა და ენერგეტივს. კავშირე–
ბითი კილოს ზმნა დგას დამოკიდებულ წინადადე–
ბაში. ენერგეტივი ძირითადად მოძრაობის ზმნებს
ახლავს და მიზნის მიღწევის მნიშვნელობას ანიჭებს.

63
 მეტად მრავალფეროვანია თემების ფორმები,
რომლებიც იწარმოება: ა) თანხმოვნის გაორკეცებით
(ინტენსივი) uhtappid „თვალის ამოგდება, ამოთხრა“;
ბ) t ინფიქსით; გ) n პრეფიქსით, ხშირად t+n > tan ინ–
ფიქსით; დ) š აფიქსით (კაუზატივი).
-t- ინფიქსიანი ფორმა ძირითადი თემისაგან
იმით განსხვავდება, რომ აღნიშნავს განგრძობით მო–
ქმედებას. -t- ინფიქსიანი თემა დროის მოდიფიკაცი–
ის გარდა აღნიშნავს ურთიერთმოქმედებას (შდრ.
არაბ. VI ნაწარმოები თემა).
n-თემა გამოხატავს ვნებითს. ნიშანდობლივია,
რომ, აქადურის მსგავსად, ცოცხალ არაბულ მეტყვე–
ლებაში პასივის გამოხატვის ფუნქცია ასევე ტოტა–
ლურადაა გადასული n- (VII) თემაზე.
აქადურში უღლებისას თავისაბურებებს გვი–
ჩვენებენ სუსტი ზმნები.
ახლა გადავიდეთ სახელების მიმოხილვაზე:
სამი ბრუნვა მკვეთრად იყო ძველ აქადურში
გამოყოფილი. ამ სამ ბრუნვას განარჩევდა როგორც
სახელი, ასევე – ბრუნების მქონე ნაცვალსახელები.
მოგვიანებით ვითარება შეიცვალა.
ბრუნვათა ძველი დაბოლოებანი იყო სახელო–
ბითში -um, ნათესაობითში –im, აკუზატივში -am.
მოგვიანებით m (მიმაცია) დაიკარგა. ღვთაებების სა–
ხელები ხშირად დაბოლოების გარეშე გვხვდება,
თავდაპირველად ეს ვოკატივის (წოდებითის) ფორ–
მები უნდა ყოფილიყო: šamšum „მზე“, ხოლო šamaš,
როგორც საკუთარი სახელი მზის ღვთაებისა.
status constructus-ში მიმაცია, როგორც განუსა–
ზღვრელობის ნიშანი, იკარგება, ხოლო სახელობითსა

64
და აკუზატივში სახელს ჩამოშორდა აგრეთვე ბრუნ–
ვის ნიშნებიც (u, a), ნათესაობითის i შენარჩუნებუ–
ლია. თუ status constructus-ის პირველი წევრი გემი–
ნირებულ თანხმოვანზე ან ორ სხვადასხვა თანხმო–
ვანზე ბოლოვდება, ბრუნვის ნიშანი (ხმოვანი) შენარ–
ჩუნებულია, მაგალითად, šamšu bābili „მზე ბაბილო–
ნისა“; babtašu „მისი გვარი“.
მრავლობითის დაბოლოებაა ū (სახ.), i (ნათ.,
აკუზ.), მაგალითად, ilū, ili „ღმერთები“; nišū, niši
„ადამიანები“. დიალექტურად აგრეთვე დადასტურე–
ბულია ānū, ānī, გვიან ორივე ბრუნვისათვის ānī (ilānī)
ან ē (nišē). აქვე შევნიშნავთ, რომ არაბულ დიალექ–
ტებშიც შენარჩუნებულია მხოლოდ გენეტივისა და
აკუზატივის დაბოლოება īna, ხოლო სალიტერატურო
ენისათვის დამახასიათებელი ūna პრაქტიკულად
მთლიანად მოშლილია.
ორობითი აქვს მხოლოდ სახელს. მისი დაბო–
ლოებაა სახელობითში ān, ნათესაობითსა და აკუზა–
ტივში ēn (status constructus-ში ā, ē). მოგვიანებით
ორობითი მხოლოდ ნაშთის სახით (ā) შემორჩა: qātā
„ორი ხელი“, sēpā „ორი ფეხი“.
მდედრობითი სქესის დაბოლოებაა tu, მრავ–
ლობითში – ātu, გენეტივსა და აკუზატივში āti (მო–
გვიანებით მხოლოდ ეს უკანასკნელი გვხვდება). გე–
მინატის ან ორი თანხმოვნის შემდეგ დაბოლოებაა atu
(etu): šarratu „დედოფალი“, ersetu „დედამიწა“. ან ორ
თანხმოვანს შორის ჩნდება დამხმარე ხმოვანი, რო–
გორც ეს იყო მამრობითში: belet „ქალბატონი“ (bēlti-ს
გვერდით).

65
 ზედსართავების მდედრობითები ისევე იწარ–
მოება, როგორც არსებითი სახელებისა.
აქადური სხვა სემიტურ ენათაგან გამოირჩევა
ზმნიზედური დაბოლოებებით, მათგან მნიშვნელო–
ვანია iš: arhiš „სასწრაფოდ“, „სწრაფად“; nakriš
„მტრულად“; danniš „ძლიერად“; ასევე um, რომელიც
უმეტესად სუფიქსებთანაა დაკავშირებული, დაბო–
ლოს, ūt, აბსტრაქტული სუფიქსი, ზმნიზედური ში–
ნაარსით გამოყენებული.
ერთთანხმოვნიანი პრეფიქსები აქადურს არ
ახასიათებს. „როგორ“ აღინიშნება kī სიტყვით, რომე–
ლიც დამოუკიდებლად დგას. იგი შეიძლება გაძლი–
ერდეს და მიიღოს kima ფორმა (შდრ. არაბ. kammā).
აქადურ წინადადებას მრავალი პრასემიტური
ნიშანი აქვს, მაგრამ საერთო წესის საწინააღმდეგოდ,
ზმნა წინადადების ბოლოს ექცევა.
აქადური ლექსიკა შუმერულის დიდ გავლენას
განიცდის. შუმერული რელიგიის, სულიერი და მა–
ტერიალური კულტურის გადმოღებისას მან შეითვი–
სა მრავალი სიტყვა ამ ენიდან.

66
 ლურსმული დამწერლობა

ევფრატსა და ტიგროსს შორის მდებარე ნაყო–

ფიერ ტერიტორიაზე ჯერ კიდევ წინარეისტორიულ
ხანაში ცხოვრობდნენ შუმერები. ისინი, ეგვიპტელე–
ბის მსგავსად, მსოფლიოს უძველესი ცივილიზაციის
შემოქმედნი იყვნენ. შუმერთა წარმოშობა დღემდე
გაურკვეველია. მრავალრიცხოვანი წარწერების მე–
შვეობით მათი ენა ჩვენთვის იმაზე გაცილებით
უკეთაა ცნობილი, ვიდრე არაერთი დღეს ცოცხალი
ენა, მაგრამ ვერ ხერხდება შუმერულის მიკუთვნება
რომელიმე ენობრივი ოჯახისადმი. მას იბერიულ–
კავკასიურ ენებს უკავშირებენ, ამ აზრს, სხვათა შო–
რის, იცავდა ჩეხი მეცნიერი კარელ კრამარჟი. გერმა–
ნელი მკვლევარი ედუარდ შტუკე შუმერულის კვალს
ხედავს პოლინეზიისა და ამერიკის ენებში, არაერთი
სხვა ენათმეცნიერი კი – ცენტრალურ აზიაში, თურ–
ქესტანში, ბორნუში (აფრიკაში) და ა. შ. ჰაინც ფენრი–
ხი შუმერებს დრავიდების შთამომავლებად თვლის
და მათ ენას ქართველურს უკავშირებს. საბოლოო
დასკვნა მაინც არ არის გაკეთებული და შუმერული
ენა იზოლირებულად რჩება.
შუმერებთან, ეგვიპტელების მსგავსად, დამწე–
რლობა თავიდან ქურუმების ხელში იყო და რიტუა–
ლური მიზნებით გამოიყენებოდა. პირველ ეტაპზე
შუმერები იყენებდნენ პიქტოგრამებს, რომლებიც
მნიშვნელოვანწილად ჰგავს ძველეგვიპტურ პიქტო–
გრამებს. ეგვიპტელებისაგან განსხვავებით, რომლე–
ბიც მუდმივად ქვაზე წერდნენ (რადგანაც ქვა ძალიან
ბევრი იყო ეგვიპტეში), შუმერები ძალიან ხშირად

67
წერდნენ თიხის ფირფიტებზე (ვინაიდან მესოპოტა–
მიაში უხვად მოიპოვებოდა სწორედ ეს მასალა), რო–
მლებსაც შემდგომში გამოწვამდნენ. ამის წყალობით
აღნიშნული ფირფიტების ხანგრძლივი შენახვა ხდე–
ბოდა შესაძლებელი. ამასთანავე საწერი მასალის თა–
ვისებურება, მისი სირბილე, განსაკუთრებულ ელ–
ფერს ანიჭებდა თვით ნაწერს. გრაფემები ლურსმნის
ფორმას იღებდა. ტერმინი ლურსმული შუმერებს
ეკუთვნის. ის გვხვდება პოემაში „ენმერქარი და არა–
თას ბატონი“.
თავდაპირველმა ფიგურულმა დამწერლობამ
დროთა განმავლობაში მრავალი ცვლილება განიცა–
და. შუმერებმა თანდათანობით დაიწყეს ცალკეულ
ნიშანთა მნიშვნელობის გაფართოება, მაგალითად,
მზე აღნიშნავდა დღეს, ნათელს, ბრწყინვალეს, გან–
ათებულს, სითეთრეს, თეთრს. მაგრამ მალე ეს მეთო–
დიც არასაკმარისი შეიქნა და ამიტომაც შუმერები შე–
უდგნენ დამწერლობის ფონეტიზაციას, მაგალითად,
ცის გამომხატველი ნიშანი მოგვიანებით შეესაბამე–
ბოდა მარცვალს –ან, ვინაიდან ცა შუმერულად არის
სწორედ an. მაგრამ პრობლემა იყო ის, რომ ერთი და
იგივე ნიშანი ბევრ სხვადასხვა მარცვალს აღნიშნავ–
და, მეორე მხრივ, ერთ მარცვალს ასევე ბევრი სხვა–
დასხვა ნიშანი გადმოსცემდა.
მართალია, შუმერებს უკვე შეეძლოთ, გამო–
ეხატათ ნაცვალსახელები, სუფიქსები, ფლექსია და
სხვა გრამატიკული ფორმები, მაგრამ დამწერლობა
მათ მეტად აღარ განუვითარებიათ, ის არ მიუყვანი–
ათ წმინდა ფონეტიკურ სისტემამდე, თუნდაც იმ სა–
ხით, როგორც ეს ძველმა ეგვიპტელებმა გააკეთეს.

68
 შუმერული ლურსმული დამწერლობა აღმო–
ცენდა შედარებით მცირერიცხოვანი ნიშნებიდან და
სტილიზებული ნახატებიდან, კიდევ უფრო მცირე–
რიცხოვანი პირობითი ნიშნებიდან, რომლებიც გან–
ყენებულ ცნებებს გამოხატავდნენ და სურათებს ერ–
თვოდნენ. უძველეს დროში უმთავრესი და უფრო
ხშირი იყო თვითონ ნახატი, მარცვლის აღმნიშვნელი
ნიშნები უფრო მეორეული სახის დამატებას წარმო–
ადგენდა. ლურსმული დამწერლობის გამარტივება
გვიანდელ პერიოდში იმითაც მიიღწეოდა, რომ ერთი
და იგივე ნიშანი გამოიყენებოდა ჩვეულებრივი და
ამოტრიალებული სახითაც, როდესაც ისინი სრული–
ად სხვაგვარ მნიშვნელობას იძენდნენ. შემდგომში
შეიქმნა ახალი ნიშნები რამდენიმე ანბანური ელემენ–
ტის კომბინაციით. ერთი და იმავე ნიშნის ვარიან–
ტებს დამოუკიდებელ მნიშვნელობას ანიჭებდნენ.
შუმერული ლურსმული დამწერლობის განვი–
თარება ათასწლეულთა მანძილზე შეიძლება შვიდ
ეტაპად დაიყოს:

1) დაახლოებით 3000 წ.–დან, ქალაქ–სახელმწი–

ფოების გაჩენიდან, სარგონის ეპოქამდე;
2) პერიოდი სარგონიდან ურ–ნამუმდე (ძვ. წ. აღ.–
ის XXIV-XXI სს.);
3) ძვ. წ. აღ.–ის XXI–XX სს., ურის დინასტიის
ეპოქა;
4) 1900 წ.–მდე ძვ. წ. აღ.–ით, ხამურაბის დინას–
ტიის ზეობა;
5) 1180 წ.–მდე ძვ. წ. აღ.–ით, კასიტების მეფობა;
6) 600 წ.–მდე ძვ. წ. აღ.–ით, ასურული პერიოდი;

69
 7) დაახლოებით 100 წ.–მდე ძვ. წ. აღ.–ით, ბაბი–
ლონური პერიოდი, როდესაც ლურსმული
დამწერლობა პრაქტიკულად მთლიანად გან–
დევნა არამეულმა.

ფიგურულიდან ლურსმულ დამწერლობაზე

გადასვლა დაიწყო განვითარების მეორე ეტაპზე, მაგ–
რამ ასეთი სისტემა მთლიანობაში მხოლოდ მესამე
პერიოდში ჩამოყალიბდა. მაშინ შეიცვალა წერის მი–
მართულებაც: თავდაპირველად შუმერები ზემოდან
ქვემოთ წერდნენ, ნაწერი სვეტები კი მარჯვნიდან მა–
რცხნივ იკითხებოდა; როდესაც ჰორიზონტალურ წე–
რაზე გადავიდნენ, მიმართულებაც შეიცვალა, ტექს–
ტი მარცხნიდან მარჯვნივ იკითხებოდა. მართალია,
შუმერები ყველაზე ხშირად თიხის ფირფიტებზე წე–
რდნენ, მაგრამ ისინი სხვა საწერ მასალასაც იყენებდ–
ნენ, მრავალი წარწერაა შემორჩენილი ქვაზე (მაგ. ბა–
ზალტზე), ქანდაკებებზე, ვაზებზე, ბეჭდებზე და სხვ.
თიხის ფირფიტებზე მოცემული იყო იურიდიული
თხზულებები და კანონები, მოგვიანებით – ტექსტები
სახელმწიფო მმართველობის, ისტორიის, რელიგიის,
ასტროლოგიის, მითოლოგიის, მეურნეობის, პოლი–
ტიკის, ფილოსოფიის, გრამატიკისა და სხვ. სფეროში,
აგრეთვე პოეტური ნაწარმოებები და წერილები. ქვა–
ზე ამოტვიფრული ტექსტები კი მონუმენტურ წარწე–
რათა დამახასიათებელ ტრადიციულ თემატიკაზე
იყო.
შუმერული დამწერლობის სისტემაში რადიკა–
ლური ცვლილებები იწყება მას შემდეგ, რაც შუამდი–
ნარეთში თანდათანობით შედიან სემიტი ტომები.

70
ასიმილაციის შედეგად შუმერები, როგორც ცალკე
ერი, გადაშენდნენ, იმძლავრა სემიტურმა ელემენტმა.
ესენი იყვნენ ისტორიის აქადელები. სემიტებმა კულ–
ტურის სხვა ელემენტებთან ერთად შუმერებისაგან
აითვისეს დამწერლობა, რომელიც მათ ენასთან მი–
მართებაში მეტად რთულ სისტემად იქცა, ძალიან გა–
რთულდა როგორც წერა, ასევე კითხვაც. ეს იმით
აიხსნება, რომ შუმერული სისტემა აქადელებმა პირ–
დაპირ მიიღეს, მასში შემავალ ნიშნებს უბრალოდ მი–
უსადაგეს სემიტური ეკვივალენტები. ეს კარგად ჩანს
შემდეგი მაგალითიდან: მამის გამომხატველი ნიშანი
მათთან იკითხებოდა არა შუმერულად – ad, არამედ
სემიტურად – abu. აქ შენარჩუნებულ იქნა მარცვლის
პირველი ნაწილის ფონეტიკური ეკვივალენტი. ამ–
რიგად, მამის გამომხატველი ნიშანი, არა აქვს მნიშვ–
ნელობა, მას იდეოგრაფიულად, ე. ი. სემიტურად
(abu) კითხულობდნენ, თუ მარცვალთა მიხედვით,
ყოველთვის იყო ეკვივალენტი შუმერული ad –ისა.
სწორედ ამით აიხსნება მრავალი შეცდომა და
ის ფაქტი, რომ ასე რთულია აქადური ტექსტების კი–
თხვა. შეგვიძლია მოვიყვანოთ კიდევ ერთი მაგალი–
თი: ნიშანი, რომელიც შუმერულში აღნიშნავს მიწას,
ქვეყანას, მთას, ყოველთვის იკითხებოდა, როგორც
kur. სემიტებმა ამ ნიშანთან ერთად ისესხეს მისი
იდეოგრაფიული მნშვნელობაც, ამიტომაც მათ ენაზე
ეს ნიშანი სხვადასხვაგვარად იკითხებოდა: mātu - მი–
წა, šadu - მთა და ა.შ. მაგრამ, ამასთანავე, ეს ნიშანი
სემიტებთანაც შეესაბამებოდა მარცვალს – kur. შემდ–
გომში ამას დაემატა მარცვლები – mat და šad, გამო–
მდინარე პირველადი იდეოგრამის სემიტური მნი–

71
შვნელობიდან. როგორც ბაბილონელებმა, ასევე ასუ–
რელებმა მოგვიანებით უარი თქვეს შუმერული და–
მწერლობის ბევრ ნიშანზე და ამის სანაცვლოდ თავი–
ანთი საკუთარის ხმარება დაიწყეს. ამიტომაც ლურს–
მული წარწერების კითხვისას უფრო მეტად ვხელმ–
ძღვანელობთ შინაარსით, ვინაიდან არსაიდან არაა
ცნობილი, არ არსებობს მითითება, თუ როგორ უნდა
წავიკითხოთ ესა თუ ის ნიშანი, იდეოგრაფიულად
თუ ფონეტიკურად. ეს იმას ნიშნავს, რომ ლურსმუ–
ლი დამწერლობა ბოლომდე რჩებოდა იდეოგრამები–
სა და ფონეტიკური მარცვლოვანი დამატებების ერ–
თობლიობად. ეს დამატებები უმეტესწილად ფლექ–
სიას გამოხატავდა.
მაგრამ, განსხვავებით სემიტური დამწერლო–
ბის სხვა სახეობათაგან, განსაკუთრებით ეს ეხება ეგ–
ვიპტური იეროგლიფებისაგან განვითარებულ სის–
ტემებს, ბაბილონელებისა და ასურელების დამწერ–
ლობას ის უპირატესობა ჰქონდა, რომ თანხმოვნების
გვერდით ყოველთვის გადმოიცემოდა ხმოვნებიც.
ჯერ კიდევ შუმერებმა შემოიღეს წერის მარცვლოვანი
სისტემა შემდეგი ფორმულებით: თანხმოვანს + ხმო–
ვანი (CV), ან ხმოვანს + თანხმოვანი (VC), დაბოლოს,
თანხმოვანს + ხმოვანი + თანხმოვანი (CVC). თუმცა
დაჯგუფების ეს ბოლო ტიპი იშვიათად იხმარებოდა,
რადგანაც ასეთ შემთხვევაში ხმოვანი ორმაგდებოდა
და ერთი მარცვალი ორად იქცეოდა. a, e, i, u ხმოვნე–
ბისათვის არსებობდა დამოუკიდებელი ნიშნები; მა–
გალითად, მარცვალი kur შეიძლებოდა გადმოცემუ–
ლი ყოფილიყო აგრეთვე, როგორც ku-ur. თუ სიტყვა–
ში გრძელი ხმოვანი იყო, ორივე მარცვალს შორის

72
იწერებოდა ხმოვნის დამატებითი ნიშანი, მაშასადა–
მე, ამ კონკრეტულ შემთხვევაში დაიწერებოდა ასე:
ku-u-ur.
ასეთი ტიპის სირთულეები იმით აიხსნება,
რომ მოცემული სისტემა არ ყოფილა სემიტების გა–
მოგონება და მათ ენას არ ესადაგებოდა. შუმერული
ტექსტების წასაკითხად ბაბილონელები იყენებდნენ
სხვადასხვა ტიპის სახელმძღვანელოებს, ლექსიკო–
ნებს, ტაბულებს. მიუხედავად იმისა, რომ მესოპოტა–
მიაში საბოლოოდ სემიტებმა იმძლავრეს, შუმერული
მაინც დიდხანს გამოიყენებოდა, როგორც საკრალუ–
რი ენა. ქურუმთა ხელში ის კარგად იყო დაცული და
სწორედ ამის წყალობით ვიცნობთ ჩვენ დღეს შუმე–
რულს ასე ზედმიწევნით. შუმერული ენა საბოლოოდ
გადაშენდა ასურულ ეპოქაში, ძვ. წ. აღ.–ის 1000–600
წლებში.
შუმერული ენისათვის მეტად შესაფერისი იყო
სილაბური სისტემა, რადგანაც სიტყვათა უმრავლე–
სობა შედგებოდა მაქსიმუმ ორი მარცვლისაგან. სემი–
ტურში მარცვალთა რაოდენობა მეტი იყო, ამიტომაც
შუმერული დამწერლობა მას არ ესადაგებოდა. მიუ–
ხედავად ამისა, ასურელ–ბაბილონელები მტკიცედ
ინარჩუნებდნენ შუმერებისაგან მიღებულ სისტემას,
რამაც მათ ხელი შეუშალა, შეექმნათ თავიანთი ფონე–
ტიკური ანბანი, როგორც ეს დასავლელმა სემიტებმა
გააკეთეს.
ასური (აშური) ჩრდილოეთ მესოპოტამიაში
მდებარეობდა. იქ მკვიდრმა სემიტმა ტომებმა მთელი
მესოპოტამია დაიპყრეს. ასურული და ბაბილონური
აქადურის დიდი სალიტერატურო დიალექტებია,

73
ისინი ცნობილია, როგორც ასურული და ბაბილონუ–
რი ენები (შესაბამისად, ჩრდილოეთ და სამხრეთ მე–
სოპოტამიაში). ასურელებმა გაამარტივეს ლურსმუ–
ლი დამწერლობა, სწორედ ისინი გადავიდნენ ჰო–
რიზონტალურად წერაზე. ნიშანთა რაოდენობა მათ
510–მდე დაიყვანეს, რომელთაგან ძირითადად 300–
მდე იხმარებოდა. გარდა ამისა, მათ შემოიღეს დე–
ტერმინატივები, სპეციალური განმსაზღვრელი ნიშ–
ნები. თავდაპირველად ყოველი დეტერმინატივი აღ–
ნიშნავდა რომელსამე ზუსტ და კონკრეტულ გაგებას,
ხოლო შემდეგ უკვე მოიცავდა მონათესავე გაგებათა
მთელ კომპლექსს, რომელიც ერთსა და იმავე კატე–
გორიაში შედიოდა. ასეთი ნიშანი, როდესაც ის დაწე–
რილი იყო რომელიმე სხვა ნიშნის გვერდით, უჩვენე–
ბდა მის მიკუთვნებას ცნობილი ლოგიკური კატეგო–
რიისადმი. საერთოდ, უძველესი დეტერმინატივები
შუმერების შექმნილია. შემდგომ ეგვიპტელებმა უფ–
რო დიდ წარმატებას მიაღწიეს ამ მიმართულებით.
მათი სისტემა უფრო სრულყოფილი იყო. რაც შეეხება
ბაბილონელებსა და, მოგვიანებით, ასურელებს, ისი–
ნი ასეთ ნიშნებს იყენებდნენ მხოლოდ ღვთაებების,
სპილენძის ნივთების, ქვეყნების, ადამიანების სახე–
ლებთან და ზოგიერთ სხვა მცირერიცხოვან ლოგი–
კურ კატეგორიაში. სამეცნიერო გამოცემებში ასეთი
დეტერმინატივები უფრო წვრილი ასოებითაა მოცე–
მული ტრანსლიტერაციისას: mātu Aššur – ქვეყანა ასუ–
რეთი.
ასურელებთან შენარჩუნებული იყო იდეოგრა–
მებიც (ისინი სამეცნიერო გამოცემებში დიდი ასოე–
ბით იწერება), მაგალითად, BAL – შუმერულად: pal

74
(სამეფო ღირსების ნიშანი), ასურულად: palū (ძალა–
უფლება), tamū (ლაპარაკი), eberū (მდინარის გადა–
ცურვა), šupelu (შეცვლა), nukurtu (მტრობა), šakū
(დალევა), hirū (თხრა), pilakku (ნაჯახი) და კიდევ და–
ახლოებით 20 სხვა მნიშვნელობა.
ლურსმულ წარწერებში სიტყვები ერთმანეთი–
საგან არ იყო გამოყოფილი. თუ სიტყვა აღარ ეტეოდა
სტრიქონზე, მაშინ იქ თავისუფალ ადგილს ტოვებდ–
ნენ, ხოლო თვით სიტყვა მომდევნო სტრიქონზე გა–
დაჰქონდათ. ლიტერატურულ ტექსტებში, ეპოსებში
სტრიქონი დაცული იყო. როცა სიტყვა არ ეტეოდა,
მას ქვეშ მიუწერდნენ ხოლმე. შემდგომში შემოღე–
ბულ იქნა კიდევ ერთი თავისებურება: ლურსმნისმა–
გვარი გრაფემები არასოდეს აღარ ფართოვდებოდა
ქვემოთ, არამედ მხოლოდ და მხოლოდ ზემოთ. ამას–
თანავე, გაფართოებული ნაწილი ყოველთვის მარჯვ–
ნივ იყო მიქცეული. მიუხედავად იმისა, რომ დამწერ–
ლობის ეს სისტემა მეტად არასრულყოფილი, რთუ–
ლი და არაპრაქტიკული იყო, მას ძალიან ფართოდ
იყენებდნენ. ძვ. წ. აღ.–ის II ათასწლეულში სწორედ
ლურსმული დამწერლობით სრულდებოდა თვით
დიპლომატიური აქტები და სახელმწიფოთა მმარ–
თველების კორესპონდენცია. ეს განსაკუთრებით ნა–
თლად ჩანს თელ ალ–ამარნის (ეგვიპტე) აღმოჩენე–
ბით. არქეოლოგიური გათხრების შედეგად ჩვენთვის
ხელმისაწვდომი გახდა ფირფიტების მთელი არქივი,
სადაც მოცემულია მიმოწერა ეგვიპტის ფარაონებსა
და აზიის მრავალ მმართველს შორის. ასეთივე დიდი
მნიშვნელობისაა ბოღასქოის გათხრები. ეს სოფელი
მდებარეობს მდინარე ყიზილ–ირმაქზე მცირე აზია–

75
ში. ამ ადგილას წამომართული გახლდათ ხეთების
სამეფოს დედაქალაქი ხათუსა. მის ნაშთებში აღმო–
ჩნდა მეტად საინტერესო ძეგლები, ლურსმული და–
მწერლობით შესრულებული დიდი არქივი. მათ შო–
რის ისევ გვხვდება ეგვიპტური წარმოშობის წერი–
ლები, რომლებიც ფარაონთა მიერ ეგზავნებოდა ხე–
თების მეფეებს.
დაახლოებით VIII საუკუნეში ძვ. წ. აღ.–ით მე–
სოპოტამიაში სხვა სემიტური ტომების ინტენსიური
შემოსვლა იწყება სირიიდან და არაბეთიდან. სულ
მალე იმძლავრა არამეულმა ელემენტმა. არამეელები
მასობრივად დასახლდნენ მთელ შუამდინარეთში.
მალე ხმარებიდან სრულიად განიდევნა ასურული,
ვინაიდან ასურეთის სახელმწიფო დაემხო. იმავდრო–
ულად ჩრდილოეთი მესოპოტამიიდან განიდევნა
ასევე ლურსმული დამწერლობა, რომელიც ჩაანაცვ–
ლა უკვე კარგად განვითარებულმა არამეულმა ანბან–
მა. მართალია, სამხრეთ მესოპოტამიაში ლურსმული
დამწერლობა კიდევ იქნა შენარჩუნებული, რაც და–
კავშირებული იყო ბაბილონის სამეფოს დროებით
აღორძინებასთან, მაგრამ საბოლოოდ იქიდანაც აღ–
მოიფხვრა, ვინაიდან ბაბილონი დაამარცხა სპარსე–
თის სარდალმა კიროსმა ძვ. წ. აღ.–ის 539 წელს. რო–
გორც ცნობილია, სულ მალე თვითონ სპარსელებიც
დამარცხდნენ ალექსანდრე დიდთან ბრძოლაში ძვ. წ.
აღ.–ის 330 წელს. იმხანად ბაბილონური ენა უკვე
ძლიერად არამეიზებული იყო.
ბაბილონის დაცემის შემდეგ ლურსმული და–
მწერლობა მთლიანად გამოვიდა ხმარებიდან. მართა–
ლია, სპარსელები კიდევ გარკვეული დროით იყენებ–

76
დნენ მას, მაგრამ, როგორც ქვემოთ გამოჩნდება,
ლურსმნისმაგვარი გრაფემები მხოლოდ გარეგნული
ფორმის სახით იქნა შენარჩუნებული, მათი არსი
სრულიად განსხვავებული იყო. ასურულ–ბაბილო–
ნური ლურსმული დამწერლობით შესრულებული
უკანასკნელი ფირფიტები განეკუთვნება ძვ. წ. აღ.–ის
I საუკუნეს, მაგრამ მათში ენა ისეა დამახინჯებული,
რომ ტექსტების შინაარსის გაგება ძალიან რთულია.
ბერძნული, რომაული და პართული სახელმწიფოე–
ბის არსებობის მთელ მანძილზე არ არის ცნობილი
თუნდაც ერთი ძეგლიც კი, რომელიც შესრულებული
იქნებოდა ლურსმული დამწერლობით. მესოპოტამი–
ის ახალი დამპყრობლები, პართები, იყენებდნენ
სრულიად სხვა დამწერლობას, რომელიც არამეული–
დან განვითარდა. ლურსმული დამწერლობა დავი–
წყებას მეცა. ის აღარავის ესმოდა. არაბებისთვისაც
სრულიად უცნობი იყო. თუ მათ ხელთ მოხვდებოდა
დაფა ლურსმული წარწერებით, ასეთ ძეგლებს ისინი
ამულეტებად მიიჩნევდნენ, მათი აზრით, ეს უნდა
ყოფილიყო მისტიკური სიმბოლოები, ძველი „ქალ–
დეველების“ ასტროლოგიური ნიშნები, მეტიც, გრა–
ფიკული ხორცშესხმა კინეტიკური ენისა, რომელზეც
ღმერთი და ადამი საუბრობდნენ.
ჰუმანისტებსა და განმანათლებლებს ლურს–
მული დამწერლობა ეგონათ ჩინური, სამარიტანული
და სხვ. მაგრამ ეს მხოლოდ ვარაუდები იყო, რომელ–
თაგან არც ერთი არ გამართლდა. სწორ პასუხს XIX
საუკუნემდე ვერავინ მიაგნო. ლურსმული წარწერე–
ბის კითხვა მაშინ გახდა შესაძლებელი, როდესაც გა–

77
შიფრეს ბეხისთუნის წარწერა და მისი მსგავსი სხვა
ძეგლები.
როგორც ზემოთ დავინახეთ, შუმერული და–
მწერლობა აითვისეს ასურელებმა და ბაბილონელებ–
მა. დამწერლობის ეს სახეობა მთელ მესოპოტამიაში
გავრცელდა და სემიტთა საკუთრება გახდა. მათ მიერ
შექმნილი ძეგლები დიდი შინაარსობრივი მრავალ–
ფეროვნებით გამოირჩევა. პრაქტიკულად არ არსე–
ბობს თემა, რომელიც წარმოდგენილი არ არის თიხის
ფირფიტებზე. ლურსმული დამწერლობა, შუმერთა
და ასურელ–ბაბილონელთა გარდა, სხვა ხალხებშიც
გავრცელდა. დღევანდელ სპარსულ პროვინციებში,
ლურისტანსა და ხუზისტანში, ცხოვრობდა ხალხი,
რომლის სამეფოსაც ბაბილონურად ელამი ეწოდებო–
და. მათ ლურსმული დამწერლობა შუმერთაგან აით–
ვისეს დაახლოებით ძვ. წ. აღ.–ის 2600 წელს, ის საკუ–
თარ მოთხოვნილებებს მიუსადაგეს და სრულყვეს
კიდეც. ელამი, ელამური – ეს მხოლოდ და მხოლოდ
ერთ–ერთია იმ მრავალი სახელწოდებიდან, რომე–
ლიც მიემართება ამ ხალხსა და მის ენას; ეს მრავალ–
ფეროვნება ევროპულ გამოკვლევებშიც გვხვდება.
შუმერები ელამს ასე უწოდებდნენ: ნიმი. თვითონ
ქვეყნის მკვიდრნი საკუთარ თავს ხათამთებად მოიხ–
სენიებდნენ. ბიბლიაში ისინი დასახელებულნი არი–
ან, როგორც ეილამები. მას შემდეგ, რაც გაშიფრულ
იქნა ბეხისთუნის წარწერები, ელამურმა ენამ მიიღო
სახელწოდება – სკვითური, შემდეგ – მიდიური, ან
სკვითომიდიური. მოგვიანებით ზოგიერთი წარწე–
რის ენა მოიხსენიება იმის მიხედვით, თუ სად აღმო–
ჩნდა, მაგალითად, სუზური, ან ახალი სუზური, ვი–

78
ნაიდან ძეგლები გათხარეს სუზის მახლობლად; ან–
ზანური, რადგანაც წარწერები გამოვლინდა იმ ტე–
რიტორიაზე, რომელსაც ადრე ანზანი ეწოდებოდა.
ელამიტებმა მეტ წარმატებას მიაღწიეს ლურს–
მული დამწერლობის დახვეწაში, ვიდრე შუმერებმა
და სემიტებმა. მათ დამწერლობაში განირჩევა განვი–
თარების სამი ეტაპი. პირველს ეწოდება არქაული
ანუ ეპიქორული; ის ცნობილია მხოლოდ ცხრა ორ–
ენოვანი წარწერიდან ელამურ და ბაბილონურ ენებ–
ზე. ეს იდეოგრაფიული დამწერლობაა და მისი გრა–
ფემები ნაკლებად განსხვავდება შუმერთა ფიგურუ–
ლი ნიშნებისაგან. ეს ძეგლები ნაკლებადაა შესწავლი–
ლი. აღნიშნულ ძეგლთა შორის აღმოჩნდა სახელმ–
ძღვანელო, რომელსაც ელამიტები ბაბილონური წარ–
წერების გასაშიფრად იყენებდნენ. ამ სახელმძღვანე–
ლომ მნიშვნელოვნად გააიოლა არქაული დამწერ–
ლობის შესწავლა.
მეორე ეტაპი თარიღდება ძვ. წ. აღ.–ის 1500–800
წლებით. ეს დამწერლობა მკვეთრად განსხვავდება
თავისი სემიტური პროტოტიპისაგან და ფონეტიკუ–
რი ხასიათისაა. მთელი ნიშნების მხოლოდ 20 პრო–
ცენტი ემთხვევა ბაბილონურს, მათი საერთო რიცხვი
დაყვანილია 113–მდე, იდეოგრამები თითქმის
მთლიანად შეცვლილია ფონეტიკური ნიშნებით;
ხელუხლებელი დარჩა მხოლოდ რამდენიმე იდეო–
გრამა იმ ცნებათათვის, რომლებიც უფრო ხშირად
იხმარებოდა, მაგალითად, ქალაქი, მეფე, ადამიანი,
სახლი, გემი, მთა და მისთ. ამრიგად, აქ თითქმის
მთლიანადაა აღმოფხვრილი ნიშანთა ის პოლიფონი–
ურობა, რაც განსაკუთრებით ართულებდა სემიტური

79
ტექსტების კითხვას. დეტერმინატივების რიცხვმაც
იკლო, თუმცა ისინი უფრო ხშირად გამოიყენებოდა.
შეიმჩნევა აშკარა ტენდენცია თვით ნიშანთა გამარ–
ტივებისა.
ელამური დამწერლობის განვითარების ბოლო
სტადიას წარმოგვიდგენენ ახალი სუზური წარწერე–
ბი, რომლებიც განეკუთვნება აქემენიანთა ირანის მი–
ერ ელამის დაპყრობის ხანას. ამ დამწერლობამ სპარ–
სული ფონეტიკური დამწერლობის ზეგავლენით გა–
ნიცადა სერიოზული ცვლილებები. წარწერათა ენაში
უხვადაა ასევე სპარსულიდან ნასესხები ლექსიკა. ამ–
ის შემდგომ ელამური დამწერლობაც და ენაც სრუ–
ლიად ქრება, მას სპარსული ცვლის.
ელამიტების გარდა, ლურსმული დამწერლობა
აითვისეს წინა აზიის სხვა ხალხებმაც, რომლებმაც ის
საკუთარ მოთხოვნილებებს მიუსადაგეს. საინტერე–
სოა, რომ ამ ხალხთა შორის მხოლოდ ერთი განეკუ–
თვნებოდა სემიტურ ოჯახს. ეს ფაქტი კიდევ ერთხელ
განამტკიცებს იმ მოსაზრებას, რომ ლურსმული და–
მწერლობა სემიტური ენებისათვის მეტად მოუქნელი
და შეუსაბამო იყო. ძვ. წ. აღ.–ის XVII ს.–დან ლურს–
მული დამწერლობა აითვისეს ხეთებმა. ამ ხალხის
წარმოშობა დიდი ხნის განმავლობაში გაურკვეველი
იყო. მათი ლურსმული დამწერლობა 1915 წელს გა–
შიფრა ჩეხმა მეცნიერმა ბედრჟიჰ ჰროზნიმ, რომელ–
მაც ხეთები ინდოევროპულ ოჯახს მიაკუთვნა. ამ თა–
მამმა განცხადებამ ზოგიერთი მკვლევარის მხრიდან
კრიტიკა დაიმსახურა და ის არ იქნა გაზიარებული
ყველას მიერ, მაგრამ ჰროზნის მოსაზრება სავსებით

80
სწორი იყო, რაც საბოლოოდ დადასტურდა დანიელი
ჰოლგერ პედერსენის შრომებში.
ხეთების ლურსმული წარწერებიდან ჩვენამდე
მოაღწია რამდენიმე იდეოგრამამ, რომელთა შინაარ–
სი არ არის ბოლომდე დადგენილი. ჩვენამდე ასევე
მოაღწია ხეთების დიპლომატიურმა მიმოწერამ,
შუმერულ–ასურულ–ხეთურმა სახელმძღვანელოებმა
და ლექსიკონებმა, საღვთისმეტყველო თხზულებებმა
და საღვთისმსახურო წიგნებმა, გილგამეშის ეპოსის
ვარიანტებმა, ტრაქტატებმა ცხენების გახედნის შესა–
ხებ, წერილებმა. დღესდღეობით დავას არ იწვევს,
რომ ხეთური ინდოევროპულ ენათა ოჯახს განეკუთ–
ვნება, მაგრამ მან განიცადა ძლიერი და მრავალგზისი
გავლენა კავკასიური და სემიტური ენებისაგან.
სემიტური კულტურის ძლიერი გავლენა გან–
იცადეს ასევე მითანელებმა. ეს ხალხი დასავლეთ მე–
სოპოტამიაში ცხოვრობდა. მათი არსებობა დადას–
ტურებულია ბაბილონურ ძეგლებში, სადაც მოიპო–
ვება გლოსები მითანურ ენაზე. ერთ–ერთი ძეგლი,
რომელიც მითანურ ენაზე შემოგვრჩა და შესრულე–
ბულია მითანური ლურსმული დამწერლობით, წარ–
მოადგენს მითანელი მეფის წერილს ეგვიპტის ფარა–
ონისადმი და აღმოჩენილია თელ ალ–ამარნის არქივ–
ში. მითანური დამწერლობა იმ დროისათვის უკვე
ძლიერად ფონეტიზებული იყო. გარდა მრავალი
თვით მითანური საკუთარი სახელისა, რომელიც შე–
საბამისი მასალების უქონლობის გამო ჯერ კიდევ
ზუსტად არ არის იდენტიფიცირებული, აღნიშნულ
წარწერაში გვხვდება წმინდა არიული წარმოშობის
ღვთაებათა სახელები, მაგალითად, ინდრა, ვარუნა

81
და სხვ. აქედან გამომდინარე, შეიძლება ვივარაუ–
დოთ, რომ ქვეყანაში გაბატონებული იყო არიული
წარმომავლობის არისტოკრატია. გლოსები და წერი–
ლი განეკუთვნება ძვ. წ. აღ.–ის 2200–1400 წლებს.
უფრო მრავალრიცხოვან ძეგლებს ვხედავთ კა–
სიტების ენაზე. ამ ხალხს ბაბილონურად ეწოდებოდა
ქაშშუ. ეს იყო ნახევრად ველური ხალხი, რომელმაც
ძვ. წ. აღ.–ის XVII–XVI სს.–ში დაიპყრო ბაბილონის
სამეფო. კასიტები მოვიდნენ მიდიიდან, როგორც ამ
ქვეყანას მოგვიანებით ეწოდა. მდებარეობდა თანა–
მედროვე ქალაქი დიარბექირის შემოგარენში. მათი
სახელმწიფო გადაჭიმული იყო ელამიდან ურმიის
ტბამდე. კულტურის სხვა ელემენტებთან ერთად მათ
ბაბილონელებისაგან აითვისეს ლურსმული დამწერ–
ლობა და მას საკუთარი სახელმწიფოს დამხობამდე
და გადაშენებამდე ხმარობდნენ. ძვ. წ. აღ.–ის XVI სა–
უკუნეში ბაბილონში გაბატონდნენ სემიტო–კასიტი
მეფეები, რომლებიც ქვეყანას განაგებდნენ ძვ. წ. აღ.–
ის 910 წლამდე. კასიტები ბაბილონიდან განდევნეს.
მათ თავი შეაფარეს ზაგროსის მთებს (დღევანდელ
ქურთისტანს), სადაც ალექსანდრე დიდის ეპოქამდე
მკვიდრობდნენ. წარწერები მათ ენაზე უმეტესწილად
დაზიანებული, ფრაგმენტული სახითაა ჩვენამდე
მოსული, ფირფიტების უმრავლესობა დამტვრეუ–
ლია. ამ მასალაზე დაყრდნობით შეიძლება დავასკვ–
ნათ, რომ კასიტების დამწერლობაც გაცილებით უფ–
რო მეტად იყო ფონეტიზებული, ვიდრე ბაბილონე–
ლებისა.
მათგან, ვინც ლურსმული დამწერლობა აით–
ვისა, აუცილებლად უნდა ვახსენოთ ხალხი, რომე–

82
ლიც ძვ. წ. აღ.–ის IX-VIII საუკუნეებში ცხოვრობდა
ვანის ტბის აუზში, დღევანდელ სომხეთში. ბაბილო–
ნელები მათ ასე მოიხსენიებდნენ: ქალდუ. ისინი სა–
კუთარ თავს ბიაინებს უწოდებდნენ, ბერძნები – ალა–
როდიელებს. ასურულად ეს ქვეყანა ცნობილია, როგ–
ორც ურარტუ. ქალდუ მათი მთავარი ღვთაება იყო,
ურარტუ კი მთის სახელი (არარატი). ამ ხალხმა ასუ–
რელი მეფის, სალმანსარ II–ის, მმართველობის ხანა–
ში, ძვ. წ. აღ.–ის დაახლოებით 850 წელს, მიიღო ლუ–
რსმული დამწერლობა. მათ უარი განაცხადეს დე–
ტერმინატივებზე და მხოლოდ და მხოლოდ მცირე–
რიცხოვანი იდეოგრამები აითვისეს. ე.წ. „ვანის წარ–
წერების“ უმრავლესობა შესრულებულია მარცვლო–
ვანი დამწერლობით. აღმოჩენილი ტექსტები მოკლეა
და არც თუ მთლად ცხადი. ისინი გაშიფრულ იქნა
ორენოვანი წარწერის მიხედვით, რომელიც ქალი–
შინში აღმოჩნდა. ურარტუს სახელმწიფო აღმოცენდა
ვანის ტბის შემოგარენში. მისი მთავარი ქალაქი იყო
თურუშფა. მან დაახლოებით 150 წელი იარსება. ძვ. წ.
აღ.–ის 640 წელს ის ასურელებმა დაიპყრეს. ამის შემ–
დეგ ურარტუს ხალხი მთლიანად ქრება. ზოგიერთი
სომეხი მკვლევარის მცდელობა, ურარტული წარწე–
რების ენაში ამოეცნო სომხური ენის არქაული ფორ–
მა, წარუმატებელია. დამტკიცებულია, რომ ურარ–
ტული ენა, განსხვავებით სომხურისაგან, არაინდო–
ევროპული წარმოშობისაა და ის კავკასიურ ენებთან
ამჟღავნებს სიახლოვეს.
ლურსმული დამწერლობის თავისებურ სახე–
ობას ვხედავთ კაპადოკიურ ფირფიტებზე (ძვ. წ. აღ.–
ის XIX ს.), რომლებზეც მოცემულია წარწერები დამა–

83
ხინჯებულ ასურულ დიალექტზე რომელიღაც სხვა,
ჯერ–ჯერობით უცნობი, ენის სიტყვების მინარევით.
ეს დამწერლობა გაცილებით უფრო მარტივია რო–
გორც ასურული, ასევე ნინევიის ძეგლების ენასთან
შედარებით და ადვილად იკითხება.
რაც შეეხება ლურსმული დამწერლობის ვარი–
ანტს, რომელიც ქალაქ კანტასთან აღმოჩენილ ძეგ–
ლებში დასტურდება, მის შესახებ რაიმე კონკრეტუ–
ლი დასკვნის გაკეთება ჭირს. ეს ძეგლები ნაკლება–
დაა შესწავლილი.
ცალკე უნდა შევეხოთ ლურსმული დამწერ–
ლობის იმ სახეობას, რომელიც სირიაში, ზღვისპირა
ქალაქ ლატაკიასთან ახლოს აღმოჩნდა. აღნიშნულ
ტერიტორიაზე ძველად მდებარეობდა დიდებული
ქალაქი უგარიტი. მას დღეს რას შამრა ეწოდება. სამე–
ფო სასახლის ნანგრევებში აღმოჩნდა მრავალრიცხო–
ვანი ფირფიტები ლურსმული წარწერებით, რომ–
ლებშიც სპეციალისტებმა მაშინვე ამოიცნეს ლურს–
მული დამწერლობის სრულიად განსაკუთრებული
მოდიფიკაცია. ფრანგმა მეცნირემა ვორილომ დაად–
გინა, რომ ეს დამწერლობა ფონეტიკურია, მხოლოდ
და მხოლოდ ასეთი და არა სილაბური. გრაფემათა
ლურსმული მოხაზულობა დამწერლობის გარეგანი
მხარეა და მისი შინაგანი არსი სრულიად განსხვავე–
ბულია. ფაქტობრივად ესაა ანბანი. უგარიტული ან–
ბანი მიჩნეულია დამწერლობის ყველაზე დახვეწილ
ტიპად, რომელიც ლურსმული დამწერლობიდან გან–
ვითარდა. ის გაცილებით უფრო სრულყოფილია, ვი–
დრე – სპარსული. უგარიტული წარწერები მარცხნი–
დან მარჯვნივ იკითხება, როგორც ეს დამახასიათებე–

84
ლია ლურსმული წარწერებისათვის. ამ ძეგლების ენა
სემიტურია, უფრო ახლოს დგას ფინიკიურის უძვე–
ლეს ეტაპთან, თუმცა, ფინიკიურისაგან განსხვავე–
ბით, არ შედის ქანაანურ ენათა განშტოებაში. უგარი–
ტული, ამორიტულთან ერთად, ქმნის ჩრდილო–და–
სავლურ სემიტურ ენათა II ათასწლეულის ქვეგან–
შტოებას. უგარიტული ანბანი 28 ნიშანს შეიცავს, ზო–
გიერთი მათგანი ხმოვანსაც აღნიშნავს. როგორც ჩანს,
უგარიტული ანბანის ზოგიერთმა ასომ ზეგავლენა
მოახდინა ფინიკიური ანბანის ანალოგიურ ასოებზე.
ჩ. ლუკოტკამ შემოგვთავაზა უგარიტული და ფინი–
კიური ანბანების პირველი შედარებითი ტაბულა.
მართალია, ფინიკიური ანბანი წარმოშობით დასავ–
ლურსემიტურია და ევიპტურ დამწერლობას უკავ–
შირდება, უგარიტული კი ლურსმული დამწერლო–
ბიდანაა განვითარებული, მაგრამ უგარიტულს შეეძ–
ლო გარკვეული ზეგავლენა მოეხდინა ფინიკიურ
ასოთა მოხაზულობაზე, ვინაიდან უგარიტელები და
ფინიკიელები ახლოს მკვიდრობდნენ.
უგარიტული წარწერები ძირითადად პოეტუ–
რი და რელიგიური ხასიათისაა, მაგალითად, ისიდას
ჰიმნი და სხვ. ამ უძველესი სემიტური ფონეტიკური
ანბანის აღმოჩენამ საბოლოოდ გამოაცალა საფუძვე–
ლი მანამდე დამკვიდრებულ მოსაზრებას, თითქოს
ფონეტიკური ლურსმული დამწერლობის შექმნა ინ–
დოევროპელების (სპარსელების) დამსახურებაა.
ახლა შევჩერდეთ სპარსელებზე. მათ ძველი
მსოფლიოს ერთ–ერთი უძლიერესი სახელმწიფო შე–
ქმნეს. მათი გავლენა დამყარდა მესოპოტამისა და,
დროებით – ეგვიპტეშიც. სპარსელებმა ასურულ–ბა–

85
ბილონური კულტურის მრავალი ელემენტი აითვი–
სეს, მათ შორის – ლურსმული დამწერლობა. მაგრამ
ასურულ–ბაბილონური სისტემა მეტად რთული იყო,
ამიტომაც სპარსელებმა ის გაამარტივეს, თანაც გაცი–
ლებით უფრო რადიკალურად, ვიდრე სხვა ხალხებმა
(თუ მხედელობაში არ მივიღებთ უგარიტელებს). და–
რიოს პირველს, რომელიც ზეობდა ძვ. წ. აღ.–ის 521–
485 წლებში, მიაწერენ კვაზიანბანური დამწერლობის
შექმნას. შესაძლოა, უშუალოდ მას არ შეუქმნია დამ–
წერლობის ეს გამარტივებული სახეობა, მაგრამ აშკა–
რაა, რომ ყოველივე სწორედ მისი ინიციატივით მოხ–
და, მანვე შეუწყო ხელი აღნიშნული სახეობის გავრ–
ცელებას. დამწერლობის ეს ტიპი გვხვდება 41 წარწე–
რაში. ყველა მათგანი სპარსულ ენაზეა. მოგვიანებით
იგი შეიცვალა კიდევ უფრო ცხადი სისტემით, რომე–
ლიც არამეულიდან განვითარდა. ხსენებული ორ–
მოცდაერთივე წარწერა დარიოს I–ისა და მის მემკვი–
დრეთა, ქსერქსეს, ართაქსერქსე I-ის, II–ისა და III–ის
ეპოქას განეკუთვნება.
ერთი შეხედვით ლურსმული დამწერლობის
ბაბილონურ და სპარსულ სისტემებს შორის რაიმე
განსხვავება არ არის. განსხვავება მხოლოდ დეტალუ–
რი შესწავლის შედეგად მჟღავნდება. მეტიც, ეს გან–
სხვავება საკმაოდ სერიოზული ხასიათისაა. სპარსუ–
ლი სისტემა შეიცავს მხოლოდ ოთხ იდეოგრამას,
ესენია: მეფე, ქვეყანა, მიწა და აჰურამაზდუ (ღვთაე–
ბის სახელი). შემდგომ მასში არის 3 ნიშანი ხმოვან–
თათვის, 22 – თანხმოვანთათვის (შედგება თანხმოვ–
ნისაგან და a ხმოვნისაგან), 4 – i ხმოვნის შემცველი
მარცვლებისათვის, 7 – u ხმოვნის შემცველი მარცვ–

86
ლებისათვის და 1 – სიტყვათა ურთიერთგასამიჯნად.
გრძელი ხმოვნები სპარსულში ორმაგდება, შუმერუ–
ლის მსგავსად.
როგორც უკვე აღინიშნა და წარმოდგენილი
აღწერიდანაც ჩანს, სპარსული დამწერლობა არ არის
ისეთი სრულყოფილი, როგორც უგარიტული. ის არ
არის წმინდა ანბანური, თუმცა აშკარად წინ გადა–
დგმული ნაბიჯია ბაბილონელთა ესოდენ მონუმენ–
ტური დამწერლობის შემდეგ. უდავოა, რომ გამარ–
ტივების პროცესზე დიდი ზეგავლენა მოახდინეს
ელამიტებმა, რომელთა ქვეყანაშიც დასახლდნენ სპა–
რსელები. ზოგიერთი კომბინაციის წაკითხვა გართუ–
ლებულია, ვინაიდან ისინი არამდგრადია, მაგალი–
თად, a-da-ma შეიძლება სხვადასხვაგვარად იქნას წა–
კითხული: adama, ádama, ádam, adam, ádma, ádm, adm.
ფორმათა ამ სიმრავლიდან რომელი უნდა იქნას გა–
მოყენებული კონკრეტულ შემთხვევებში, ცხადია
მხოლოდ მისთვის, ვინც კარგად იცის ენა და მასში
შემავალ სიტყვათა ეტიმოლოგია. მხოლოდ ასეთ
ადამიანს შეუძლია სწორად კითხვა. სპარსული ლუ–
რსმული დამწერლობა ფაქტობრივად წარმოადგენს
სილაბური და ფონეტიკური ტიპების ნარევს. აქემე–
ნიანთა დინასტიის დაცემის შემდეგ ეს დამწერლო–
ბა გადაშენდა. ის შეცვალა ხალხში უფრო ფართოდ
გავრცელებულმა ახალმა დამწერლობამ, რომელიც
არამეულიდან განვითარდა.
XV საუკუნემდე ლურსმული დამწერლობის
შესახებ არაფერი არ იცოდნენ. მხოლოდ გვიან გახდა
ცნობილი, რომ პერსეპოლისის ნანგრევებში აღმო–
ჩნდა რაღაც გაურკვეველი წარწერები. მათი პირველი

87
ნიმუში შირაზიდან ნეაპოლში გაგზავნა პიეტრო დე–
ლა ვალემ. მაგრამ ეს მხოლოდ ხუთი ბგერათშეხამება
იყო და იმხანად მათი გაშიფვრა შეუძლებელი შეიქნა.
მხოლოდ 1788 წელს კარსტენ ნიბურმა ადგილზე გა–
დაიწერა მთელი რიგი ამ წარწერათაგან და სცადა მა–
თი ამოკითხვა. მან შეძლო მეტად მნიშვნელოვანი
რამ, კერძოდ, დაადგინა, რომ ბეხისთუნის დიდი
წარწერა შესრულებულია სამ სხვადასხვა ენაზე. ეს
სახელგანთქმული ძეგლი, რომელიც ქალაქი ქარმან–
შაჰიდან 30 კილომეტრის დაშორებით აღმოჩნდა,
ლურსმული დამწერლობის გაშიფვრის აუცილებელი
საშუალებაა, ისევე, როგორც ძველი სპარსულის შეს–
წავლის ერთ–ერთი უმნიშვნელოვანესი წყარო. მისი
სიმაღლეა თითქმის 115 მ. წარწერა შეიცავს 1000
სტრიქონს. ისინი რამდენსამე სვეტშია გადანაწილე–
ბული. 5 სვეტი (414 სტრიქონი) უკავია სპარსულ
ტექსტს, დანარჩენი 2 – ელამურსა და ბაბილონურს.
1802 წელს გიოტინგენის უნივერსიტეტში მო–
ღვაწე მეცნიერმა გროტეფენდმა წამოაყენა საკუთარი
მეთოდი ბეხისთუნის წარწერის გასაშიფრად. ის ამო–
დიოდა იქიდან, რომ წარწერები აღმოჩნდა აქემენიან–
თა მეფეების სასახლის ნანგრევებში, მაშასადამე, ამ
წარწერებში აუცილებლად უნდა ყოფილიყვნენ მოხ–
სენიებულნი ამ დინასტიის მმართველნი. მართლაც,
მან შეძლო, ამოეკითხა რამდენიმე სახელი (დარიოსი,
ართაქსერქსე და სხვ.), ამასთანავე, გაეშიფრა ორიოდე
სხვა სახელიც. მაგრამ გროტეფერდმა კარგად არ
იცოდა ძველი სპარსული, ვერ ერკვეოდა მის ფონე–
ტიკაში, ამიტომაც შემდგომი კვლევა ვეღარ განაგრ–
ძო, თუმცა მისი მეთოდი სწორი იყო, რაც მოგვიანე–

88
ბით დადასტურდა. რაულინსონმა გროტეფენდისა–
გან დამოუკიდებლად დაიწყო იმავე მეთოდით მუ–
შაობა. თავდაპირველად იგი ირანის შაჰის ჯარის ინ–
სტრუქტორი იყო, მაგრამ მალე დაინტერესდა იმ ქვე–
ყნის ძველი ისტორიით, რომელშიც მუშაობა უწევდა.
მან საკუთარი ხელით გადაიწერა ბეხისთუნის
მთლიანი წარწერა. ინგლისში დაბრუნებისთანავე გა–
ნაგრძო მუშაობა და შეძლო მთელი ტექსტის გაშიფვ–
რა. 1850 წლისათვის ბეხისთუნის წარწერის სპარსუ–
ლი ნაწილი მთლიანად ამოკითხული და თარგმნი–
ლი იყო.
ამის შემდეგ მეცნიერებმა დაიწყეს დანარჩენი
ორი ენის გაშიფვრაც. გროტეფენდმა სცადა მეორე
ტექსტის ამოკითხვა. მისი აზრით, ტექსტი ყველა
ენაზე ერთი და იმავე შინაარსისა უნდა ყოფილიყო.
მეორე ენად მას მიდიური მიაჩნდა. ამ ენას ასე გან–
საზღვრავდა ოპერტიც. მხოლოდ ვაისბახმა დაამტკი–
ცა, რომ ბეხისთუნის წარწერის მეორე ტექსტი შე–
სრულებულია ელამურ ენაზე. განსაკუთრებით
რთული აღმოჩნდა მესამე ნაწილი. დანიელმა მკვლე–
ვარმა მიუნსტერმა დაადგინა, რომ ბეხისთუნის მესა–
მეენოვანი წარწერის ზოგიერთი ნიშანი იგივე იყო,
რაც ბაბილონში აღმოჩენილ თიხის ფირფიტებზე.
გარდა ამისა, მან დაასკვნა, რომ ეს არ იყო ფონეტი–
კური დამწერლობა. აქ საქმე გვქონდა ისეთ სისტე–
მასთან, სადაც მთლიანი სიტყვები იყო გრაფემებით
გადმოცემული. შვედი ლევენშტეინი იმ დასკვნამდე
მივიდა, რომ ეს სემიტური ენა იყო. ჰინქსმა 1846
წელს შეძლო ზოგიერთი იდეოგრამისა და სილაბური
ნიშნის ამოკითხვა. საბოლოო სიტყვა აქაც რაუ–

89
ლინსონმა თქვა, მან 1851 წელს სრულად ამოიკითხა
ტექსტი. შემდგომი სამუშაოები მხოლოდ დამატები–
თი ხასიათისა იყო და მიზნად ისახავდა ადრე შეგ–
როვილი მასალების მოწესრიგებას, მიღებული შედე–
გების დაზუსტებას.
მეცნიერთა ერთობლივი ძალისხმევის შედე–
გად გაიშიფრა მრავალი გადაშენებული ხალხის უძ–
ველესი დამწერლობა. ამ დამწერლობით შესრულე–
ბული ძეგლების ამოკითხვამ შესაძლებლობა მოგვცა,
ღრმად ჩაგვეხედა წინა აზიის ხალხთა ისტორიასა და
კულტურაში. ნათელი მოეფინა ძველი აღმოსავლე–
თის ხალხებთან მიმართებაში არსებულ არაერთ სა–
დავო საკითხს, გამოირიცხა არასწორი მოსაზრებები
და ვარაუდები. ამჟამად წინა აზიის შესახებ ჩვენს
ხელთაა უმდიდრესი ადგილობრივი აღმოსავლური
წყაროები და მკვლევარნი უძველესი პერიოდის შეს–
წავლისას მხოლოდ ბერძნულ–რომაულ წყაროებს
აღარ ეყრდნობიან.
წინამდებარე მიმოხილვის ბოლოს ცალკე შე–
ვეხებით ლურსმული დამწერლობის ხეთურ სისტე–
მას.
წინა აზიის ხალხთა ისტორიის, ენებისა და
კულტურის შესწავლის საქმეში განსაკუთრებული
წვლილი აქვს შეტანილი ჩეხ მეცნიერს, ბედრჟიჰ
ჰროზნის, რომელიც ზემოთ რამდენჯერმე ვახსენეთ.
მან გაშიფრა ხეთური წარწერები და გამოთქვა მო–
საზრება ამ ხალხის ინდოევროპული წარმოშობის შე–
სახებ, რაც მომდევნო გამოკვლევებმა დაადასტურა.
მართალია, ბოღასქოის აღმოჩენებამდეც იყო
ცნობილი ხეთების არსებობა, მაგრამ მათ შესახებ

90
პრაქტიკულად არ არსებობდა ინფორმაცია; ის ცნო–
ბები, რომლებიც ეგვიპტურ და ბაბილონურ წყარო–
ებში მოიპოვება, მეტად მწირია. მხოლოდ თვითონ
ხეთური სამეფო არქივის წყალობით გახდა შესაძლე–
ბელი ამ ხალხის შესახებ მეტის გაგება.
პროტოხეთების პირველი დასახლებები მცირე
აზიაში დაარსდა მდინარე ყიზილ–ირმაქის (ჰალი–
სის) ნაპირებზე დაახლოებით ძვ. წ. აღ.–ის 2000 წელს.
ისინი გამოირჩეოდნენ მებრძოლი სულით და ხში–
რად უხდებოდათ შეტაკება მეზობელ ხალხებთან,
მაგრამ მაინც გაცილებით უფრო მშვიდობიანნი იყვ–
ნენ, ვიდრე, მაგალითად, ასურელები. ხეთი მეფეების
ტრიუმფალურ წარწერებსა და მათ არქივებში აღმო–
ჩენილ სამხედრო შეტყობინებებში საერთოდ არაა
ნახსენები ჰეკატომბები (მასობრივი ხოცვა–ჟლეტა),
მოკვეთილი თავები თუ ხელები, ამოთხრილი თვა–
ლები და მისთ., რითაც სხვა მმართველთა შორის
ესოდენ იწონებდნენ თავს უპირველეს ყოვლისა ასუ–
რეთის მეფეები და ეგვიპტის ფარაონები. ხეთების
სახელმწიფო გამოირჩეოდა შიდა წესრიგით, დისცი–
პლინით, მაღალი ზნეობით, რაც საერთოდ არ
ახასიათებდა ძველი წინა აზიის სხვა მრავალ ხალხს.
კოდექსი, რომელიც განეკუთვნება მეფე სუფილუ–
ლიუმას ეპოქას (ძვ. წ. აღ.–ის XV ს.), ძალიან მაღალი
დონის იურიდიული ძეგლია. მისი კანონები გაცი–
ლებით უფრო ჰუმანური ხასიათისაა, ვიდრე ანალო–
გიური სტატიები ბაბილონის მეფე ხამურაბის კო–
დექსში. გაშიფრულია არაერთი ხელშეკრულება ხე–
თებსა და მეზობელ სახელმწიფოებს შორის. როგორც
ირკვევა, ხეთები ყოველთვის კეთილსინდისიერად

91
ასრულებდნენ საკუთარ თავზე აღებულ მოვალეო–
ბებს, იმავდროულად ისიც შეეძლოთ, ხელშეკრულე–
ბის დამდები მეორე მხარეც ეიძულებინათ, პირობა
არ დაერღვია.
გარდა იურიდიული დოკუმენტებისა და სა–
ერთაშორისო ხელშეკრულებებისა, ჩვენამდე მოაღწია
თიხის ფირფიტებმა, რომლებზეც მოცემულია მეფის
ცერემონიათამეისტერის განკარგულებები, მათ შო–
რის – მეფის სამზარეულოსთან დაკავშირებული დე–
ტალები, სამხედრო ბრძანებები, ინსტრუქციები მთა–
ვარსარდლებისადმი, რელიგიური წესების აღწერა,
ლოცვის ტექსტები, ჰიმნები, მითოლოგიური ტექს–
ტები, ისტორიული და პოეტური თხზულებები, რო–
მანები, სატირული ლექსები და სხვ.
ამრიგად, ბ. ჰროზნის აღმოჩენას უდიდესი
მნიშვნელობა ჰქონდა. შემდგომმა გამოკვლევებმა
უჩვენა, რომ ეს ლურსმული წარწერები შესრულებუ–
ლია არა მხოლოდ ხეთურ ენაზე, არამედ ხუთ
სხვადასხვა ენაზე. ძველი ეგვიპტური სახელწოდება
„ხათთუ“ მიემართებოდა არა იმ ერს, რომელსაც
დღეს ჩვენ ხეთებს ვუწოდებთ, არამედ სრულიად
სხვა ხალხს ასევე სრულიად განსხვავებული ენით.
ხალხი, რომელსაც ხათუ ეწოდება, ლაპარაკობდა კავ–
კასიური წარმოშობის აბორიგენთა ენაზე, რამდენა–
დაც ეს შეიძლება დავასკვნათ შემორჩენილი მასალი–
დან (ნაწყვეტებიდან). ჩვენამდე მოაღწია მხოლოდ
ლოცვებმა და შელოცვებმა. ისინი დაკავშირებულია
იმ ღვთაებებთან, რომლებიც ხეთებმა აბორიგენები–
საგან მიიღეს თავიანთი პანთეონისათვის. ხეთებს ახ–
ასიათებდათ სხვათა ღვთაებების, რიტუალებისა და

92
თვით ენის მიღებაც კი საჭიროების შემთხვევაში, რაც
მეტად იშვიათია წინა აზიის ხალხთა შორის.
ბოღასქოის არქივში მოიპოვება მასალა ლუვი–
ურ ენაზე. ეს ხალხიც ინდოევროპული წარმოშობი–
საა. ისინი ხეთების სამხრეთით ცხოვრობდნენ, ტე–
რიტორიაზე, რომელსაც შემდგომში კილიკია ეწოდა.
ლუვიელები აქ დაახლოებით ძვ. წ. აღ.–ის 2300 წელს
გამოჩნდნენ. მართალია, ხეთები ლუვიელებს უკულ–
ტურო ხალხად მიიჩნევდნენ, მაგრამ მათი ენა გამო–
იყენებოდა იმ რიტუალებში, რომლებიც უკავშირდე–
ბოდა ხეთების მიერ მიღებულ ლუვიურ ღვთაებებს.
ჩვენ ასევე ვეცნობით ხურიტების ენას. ამ ხალ–
ხის შესახებ გარკვეული ცნობები გვქონდა ასურული
წყაროებიდან. მათი ენა ახლოს იდგა მითანელთა მე–
ტყველებასთან. ესეც კავკასიური წარმოშობის ენაა.
ხურიტ მეფეთა რეზიდენცია იყო ქალაქი ურფა
ჩრდილოეთ მესოპოტამიაში.
აღნიშნულ ენებზე შესრულებული წარწერები–
დან ირკვევა, რომ უცხოელები ხეთებს ასე უწოდებ–
დნენ: ნესი.
ხეთური ლურსმული წარწერების გაშიფვრას
შედეგად არ მოჰყოლია ხეთების პრობლემის საბო–
ლოო გადაწყვეტა. ჯერ კიდევ შეუსწავლელი იყო ძვ.
წ. აღ.–ის I ათასწლეულის იეროგლიფური ხეთური
ანუ ლუვიური დამწერლობა. მისი გაშიფვრა საკმაოდ
დიდი ხნის განმავლობაში ვერ მოხერხდა. მრავალმა
მეცნიერმა ცდა არ დააკლო ამ საქმეს, გამოყენებულ
იქნა უამრავი მეთოდი, მაგრამ უშედეგოდ. იოჰან
ფრიდრიხმა აღნიშნა, რომ ცნობილი დამწერლობის
მქონე უცნობი ენის, ანდა ცნობილ ენაზე ჩაწერილი

93
უცნობი დამწერლობის გაშიფვრა აპრიორი უფრო შე–
საძლებელია, ვიდრე უცნობი დამწერლობის მქონე
უცნობი ენისა. სწორედ ასეთი იყო ხეთური ენა და
იეროგლიფური დამწერლობა. ასეთ შემთხვევაში
პრაქტიკულად არ არსებობს არავითარი საყრდენი,
რომელზეც შეიძლება მსჯელობა ავაგოთ. მიუხედა–
ვად ამისა, ბ. ჰროზნიმ მოახერხა ესოდენ რთული
ამოცანის გადაჭრაც.
ჩრდილოეთსირიული და მცირეაზიური იე–
როგლიფები მკვეთრად განსხვავდება ეგვიპტურისა–
გან, ამიტომ ეს უკანასკნელი საყრდენ წერტილად არ
გამოდგებოდა. გასაშიფრად ჰროზნიმ გამოიყენა ორ–
ენოვანი წარწერა, რომელიც მეფე თარქუმუვის ბეჭე–
დზე აღმოჩნდა. წარწერა შეიცავს ხეთურ იეროგლი–
ფებსა და მოკლე ლურსმულ ტექსტს, რომლის საფუ–
ძველზეც 1933 წელს ბ. ჰროზნიმ მთლიანად გაშიფრა
ხეთური ნაწილიც. ამასთანავე, მან გამოარკვია, რომ
ხეთური იეროგლიფები წარმოადგენს დამწერლობის
შერეულ ტიპს, კერძოდ, იდეოგრაფიულსა და ფონე–
ტიკურს. იეროგლიფების საერთო რაოდენობა უფრო
ნაკლებია, ვიდრე ეგვიპტურში. ხეთურში სულ 350
ნიშანი გვაქვს. მათ შორისაა 65 ფონეტიკური დამატე–
ბა, როგორც მარცვლოვანი, ასევე ასოთა აღმნიშვნე–
ლი. ხეთური დამწერლობა აღმოცენდა დაახლოებით
ძვ. წ. აღ.–ის II ათასწლეულის მეორე ნახევარში. უძ–
ველესი ხეთური ძეგლი, რომელმაც ჩვენამდე მოაღ–
წია, არის მეფე ხუზიაშის ბეჭედი. ხეთური დამწერ–
ლობა ისტორიაში პირველად გვთავაზობს დიაკრი–
ტიკულ ნიშანს გრძელი ხმოვნის აღსანიშნავად.

94
 საინტერესოა, რომ ხეთური იეროგლიფებით
შესრულებული ძეგლების ენა არ ემთხვევა ლურსმუ–
ლი დამწერლობით შესრულებული წარწერების ენას.
მართალია, ისინი ახლოსაა ერთმანეთთან, მაგრამ მა–
ინც სხვადასხვა ენაა. იეროგლიფებით ნაწერი ძგელე–
ბის ენა უფრო მეტად ჰგავს ლუვიურს. მაშასადამე,
ესეც დასავლური ინდოევროპული ენაა. ხეთური
ლურსმული დამწერლობა საბოლოოდ ქრება ძვ. წ.
აღ.–ის 1200 წლის შემდეგ, როდესაც ხეთების სამეფო
დაემხო ბალკანეთიდან სხვა ინდოევროპული ტომე–
ბის (ლიდიელებისა და ფრიგიელების) შემოჭრის შე–
დეგად. ხეთური იეროგლიფური ძეგლები ერთადერ–
თი მტკიცებულებაა იმისა, რომ სამეფოს დაცემის
შემდეგ ხეთების გარკვეული ნაწილი ისევ ცხოვრობ–
და ჩრდილოეთ სირიაში. ძვ. წ. აღ.–ის VII საუკუნის
შუა ხანებიდან ისინიც გადაშენდნენ, ვინაიდან მოხ–
და მათი სრული სემიტიზაცია. ხეთები გადავიდნენ
არამეულ ენასა და დამწერლობაზე, როგორც მთელი
ნაყოფიერი ნახევარმთვარე (სირია–პალესტინა, მესო–
პოტამია). არამეულის პოზიციები სემიტური სამყა–
როს ფარგლებს გარეთაც ძალიან ძლიერი იყო მრავა–
ლი საუკუნის განმავლობაში.
თავდაპირველი სახელწოდება იმ ენისა, რომე–
ლზეც ჩაწერილია ტექსტები ხეთური იეროგლიფე–
ბით, არ არის ცნობილი.

95
 ძველი ეგვიპტური დამწერლობა

დამწერლობა, როგორც ასეთი, ეგვიპტეში აღ–

მოცენდა. ეგვიპტური დამწრლობა იდეოგრაფიული
ხასიათისა იყო, ე. ი. შედგებოდა იეროგლიფებისაგან.
ეს ტერმინი პირველად იხმარა კლიმენტი ალექსანდ–
რიელმა ახ. წ. აღ.–ის 200 წელს. მომდინარეობს ბერძ–
ნულიდან (ιερός – წმინდა, γλύφειν – ამოკვეთა, ამო–
ტვიფრა). ისტორიკოსები დღესაც დაობენ იმის თაო–
ბაზე, თუ რომელი კულტურაა უფრო ძველი – ეგვიპ–
ტური თუ შუამდინარული, და, შესაბამისად, სად
უფრო ადრე განვითარდა დამწერლობის სისტემა. მე–
სოპოტამიას (შუმერებს) უპირატესობას ანიჭებენ ძი–
რითადად გერმანელი მეცნიერები, ასევე ცნობილი
ჩეხი მკვლევარი, ბედრჟიხ ჰროზნი. ეგვიპტის სასარ–
გებლოდ კი არგუმენტები მოჰყავთ ინგლისელ სპე–
ციალისტებს, ფლინდერს პეტრისა და ელიოტ სმიტს.
ეგვიპტური თეორიისაკენ იხრება ჩეხი ავტორი, ჩეს–
ტმირ ლუკოტკა, რომელსაც მეტად საინტერესო მო–
ნოგრაფია ეკუთვნის ზოგადად დამწერლობის განვი–
თარების შესახებ. იგი ხაზს უსვამს არქეოლოგიური
გათხრების შედეგებს. აღმოჩენილია არაერთი ძეგლი
ე. წ. „წინადინასტიური“ ეპოქიდან. ამ პერიოდს ასე
იმიტომ უწოდებენ, რომ ის წინ უსწრებდა ფარაონთა
პირველ დინასტიას. იმის მხედველობაში მიღებით,
რომ წარწერები, რომლებიც აღნიშნულ ძეგლებზე
გვხვდება, მეტად დახვეწილი დამწერლობითაა შეს–
რულებული, შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ მას უძღვ–
ოდა განვითარების საკმაოდ ხანგრძლივი პერიოდი.
თუმცა ეს ლოგიკური წინაპირობა არაა გამყარებული

96
არავითარი კონკრეტული მტკიცებულებით, მაგრამ
არ არის გამორიცხული, სამომავლოდ ასეთი მასალა
აღმოჩნდეს კიდეც არქეოლოგიური გათხრების შე–
დეგად ეგვიპტეში, რაც დაადასტურებს წარმოდგენი–
ლი ჰიპოთეზის სისწორეს.
ამგვარად, დამწერლობის ყველაზე ადრეული
სახეობა, რომელიც ჩვენთვის ცნობილია, ეგვიპტური
იეროგლიფებია. ასეთი წარწერები გვხვდება წინადი–
ნასტიური ეპოქიდან მოყოლებული, როდესაც ეგვიპ–
ტე ჯერ არ იყო გაერთიანებული, ე. ი. ძვ. წ. აღ.–ის
4000 წლამდე. იეროგლიფები იხმარებოდა ახ. წ. აღ.–
ის III საუკუნის I ნახევრის ჩათვლით. რა თქმა უნდა,
ათასწლეულების განმავლობაში იეროგლიფები მრა–
ვალგვარ ცვლილებას განიცდიდა. ის ფაქტი, რომ იე–
როგლიფები ასეთი ხანგრძლივი დროის განმავლო–
ბაში იქნა შენარჩუნებული, შეიძლება აიხსნას, ერთი
მხრივ, ეგვიპტის სამეფოს პოლიტიკური ძლევამოსი–
ლებით, მეორე მხრივ, ძველი ეგვიპტელების თანდა–
ყოლილი კონსერვატულობით. ისინი ძალიან ძნე–
ლად, პრინციპში მხოლოდ იძულების გამო თუ გა–
დაიღებდნენ რაიმე სიახლეს უცხოელთაგან.
თვითონ ეგვიპტელები იეროგლიფებს ასე
უწოდებდნენ: m-d-r n-t-r, რაც „ღვთაებრივ სიტყვებს“
ნიშნავს და კარგად გადმოსცემს მათ არსს. ისინი,
უპირველეს ყოვლისა, რელიგიური მიზნებით გამო–
იყენებოდა და დიდი ხნის განმავლობაში მხოლოდ
ქურუმებსა და მმართველ წრეებში იყო გავრცელებუ–
ლი. ზოგიერთი მკვლევარი იეროგლიფებს მონუმენ–
ტურ დამწერლობას უწოდებს, ვინაიდან ის გამოიყე–
ნებოდა ტაძრებისა და საზოგადოებრივი შენობების

97
კედლებზე, ღვთაებათა ძეგლებისა და მისთ. ზედა–
პირზე შესრულებულ წერწერებში.
იეროგლიფების შესწავლა გვიჩვენებს, რაოდენ
ზუსტი იყო იდეოგრამები, რაც ნათლად მოწმობს
ძველ ეგვიპტელთა დაკვირვებულობას და ავლენს
მათ გამომგონებლობით ნიჭს. ყოველი ნიშანი, რომე–
ლიც თავდაპირველად მთელ სიტყვას გადმოსცემდა,
ამოტვიფრულია უდიდესი სიზუსტით. ესენია ნივთ–
ები, ცხოველები, ადამიანის სხეულის ნაწილები.
დროთა განმავლობაში დაიწყო მათი სტილიზაცია,
მაგრამ კითხვისას გრაფემების აღრევა პრაქტიკულად
გამორიცხულია. ზოგიერთი წარწერა ფერადი საღე–
ბავებითაა შესრულებული და მთლიანობაში მხატვ–
რულადაა შეთანხმებული ფიგურებთან, რაც ესთე–
ტიკურად სასიამოვნო აღსაქმელია. ყოველი ნიშანი
დამოუკიდებლადაა გამოყვანილი. იეროგლიფები
არასოდეს არ იწერება გადაბმით, მათში არც ლიგა–
ტურები (ე. ი. ორი ან სამი ნიშნის შერწყმული ერთი–
ანი ფორმები) არ გამოიყენება.
იეროგლიფების წარმოშობა ჯერ კიდევ არაა
ზუსატდ დადგენილი. მართალია, ბევრი ამტკიცებს,
რომ ძველი ეგვიპტელები მხოლოდ და მხოლოდ შუ–
მერების მოწაფეები იყვნენ, ვინაიდან შუმერების
თავდაპირველი ფიგურული დამწერლობა არც თუ
იშვიათად ძალიან ჰგავს იეროგლიფებს, მაგრამ ამის
ახსნა სავსებით შესაძლებელია: მაშინ, როდესაც ადა–
მიანები ჯერ ასე პრიმიტიულად აზროვნებდნენ, სა–
წყისი მარტივი ნიშნები შეიძლებოდა ერთნაირად
აღმოცენებულიყო და ერთმანეთის მსგავსი ყოფილი–
ყო ორ სხვადასხვა ადგილას, ეგვიპტეშიც და შუა–

98
მდინარეთშიც. ეგვიპტური თეორიის მომხრენი ხაზს
უსვამენ იმ გარემოებას, რომ ეგვიპტური იეროგლიფ–
ები ისტორიაში შედის, როგორც უკვე დასრულებუ–
ლი ფორმა, ზუსტად გააზრებული და დახვეწილი
სისტემა, რომელმაც შემდგომში პრაქტიკულად აღა–
რავითარი ცვლილება აღარ განიცადა, გარდა მცირე–
დი მოწესრიგებისა.
შუმერული დამწერლობის პირველი ნიშნები
ურუქის IV ფენაშია (ძვ. წ. აღ.–ის 4500 წ.). ძვ. წ. აღ.–ის
3000 წლისათვის ეს უკვე ჩამოყალიბებული დამწერ–
ლობაა. ეგვიპტური იეროგლიფურია მთელი ძველი
სამეფოს მანძილზე (ძვ. წ. აღ.–ის XXIII ს.–მდე). შუმე–
რები ლიტერატურას ქმნიან ადრედინასტიურ პერი–
ოდში (ძვ. წ. აღ.–ის XXVIII-XXVII სს.). ნეოშუმერულ
პერიოდში მოხდა ლიტერატურული ნიმუშების გა–
დაწერა (ძვ. წ. აღ.–ის XXI ს.). ენა და დამწერლობა
სრულყოფილია ენმერქარის დროიდან (ურუქის I
დინასტია, ძვ. წ. აღ.–ის XXVIII ს.).
ცხადია, რომ იეროგლიფურ დამწერლობაში
ძალიან ხშირად გვხვდება ასევე სიმბოლოები, რო–
გორც ეს იყო ბუნებრივი აგრეთვე ბერძნული და–
მწერლობისათვის, რომელიც რიტუალებში გამო–
იყენებოდა. მაგალითად, ფუტკარი აღნიშნავდა საქ–
მიანობას, მოწადინებას, შრომისმოყვარეობას; პაპი–
რუსის გრაგნილი – ცოდნას, მეცნიერებას; პალმის
ფოთოლი – ერთ წელიწადს, ვინაიდან ძველ ეგვიპ–
ტელებს მიაჩნდათ, რომ პალმაზე ყოველწლიურად
მხოლოდ ერთი ახალი ფოთოლი ამოდის; კვერთხი –
მეფობას, ძალაუფლებას და სხვ.

99
 ძველი ეგვიპტელები იეროგლიფებს წერდნენ
თავდაპირველად ზემოდან ქვემოთ, მოგვიანებით –
მარჯვნიდან მარცხნივ, ძალიან იშვიათად – მარცხნი–
დან მარჯვნივ. კითხვის მიმართულების გარკვევა შე–
საძლებელი იყო იმის მიხედვით, თუ საით იყო მიქ–
ცეული გამოსახულ ადამიანთა და ცხოველთა სახე
და ფეხები. ისინი „იყურებოდნენ“ იქით, საიდანაც
უნდა დაწყებულიყო კითხვა.
მარტივი იდეოგრამებიდან იეროგლიფები
შემდგომ განვითარებას იღებს, უპირველეს ყოვლისა,
„სუფთა ცნებების“ წყალობით, ესაა სავსებით ცხადი
ნიშნები, რომლებიც მოძრაობას გადმოგვცემს. ფიგუ–
რა, რომელიც მიაბიჯებს, აღნიშნავს სვლას; ადამიანი,
რომელსაც ხელი პირთან აქვს – ჭამას და სხვ.
განყენებული ცნებები, რომლებიც წარმოდგე–
ნათა ჯგუფს მოიაზრებდნენ, ასევე გადმოიცემოდა
გარკვეული გამოსახულებებით. ისინი მეტ–ნაკლე–
ბად დაკავშირებული იყო სათანადო ცნებებთან. მაგ–
რამ კულტურულ პროგრესთან ერთად დამწერლო–
ბის ეს ტიპიც არადამაკმაყოფილებელი შეიქნა და
დაიწყო დამწერლობის სისტემის ფონეტიზაცია.
ისეთ გამოსახულებათა სისტემის დახმარე–
ბით, რომლებიც დღეს რებუსებს მოგვაგონებს, ჯერ
დაიწყეს ნაცვალსახელების, წინდებულების, სუფიქ–
სებისა და სხვა გრამატიკული ფორმების გადმოცემა.
ძველი ეგვიპტელებისათვის ეს პროცესი მეტად გა–
მარტივებული იყო იმიტომ, რომ ისინი არ იყენებდ–
ნენ ხმოვნებს, მხოლოდ თანხმოვნებს აღნიშნავდნენ.
ძველი ეგვიპტელებისათვის ეს ბუნებრივი იყო, რად–
განაც მათ ენაში ხმოვნები მეორეულ ფუნქციას ას–

100
რულებდა, სემიტურის მსგავსად. სწორედ ამიტომ
იყო, რომ ანალოგიური სისტემა ბუნებრივად იქნა
მიღებული სემიტური ენების მიერ, იმ ანბანთა მიერ,
რომლებიც ეგვიპტურიდან აღმოცენდა. გამონაკლისს
წარმოადგენს მხოლოდ ლურსმული დამწერლობა,
რომელიც მესოპოტამიის სემიტებმა შუმერებისაგან
აითვისეს. ძველეგვიპტურ ტექსტებში მხოლოდ თან–
ხმოვნებს ვკითხულობთ, ეს პრინციპი დაცულია ტე–
ქსტების გამოქვეყნების დროსაც. ხმოვნების აღდგენა
შესაძლებელია კოპტური ენის (ძველეგვიპტურის
პირდაპირი მემკვიდრის) მონაცემების გამოყენებით
და შინაგანი რეკონსტრუქციის გზით, რომელიც ცნო–
ბილია ისტორიულ–შედარებით ენათმეცნიერებაში.
ძველმა ეგვიპტელებმა თანდათანობით შეიმუ–
შავეს დამწერლობის ფონეტიკური სისტემა. გარკვე–
ული გამოსახულება, რომელიც ამა თუ იმ საგანს უჩ–
ვენებდა, დროთა განმავლობაში გამოიყენება უკვე ამ
საგნის აღმნიშვნელი სიტყვის პირველი ასოს შესა–
ტყვისად, მაგალითად, ხელი აღნიშნავდა „დ“–ს, ვი–
ნაიდან d-r-t სიტყვის მნიშვნელობაა „ხელი“ და მისი
პირველი ასოა „დ“; ტალღა – „მ“, რადგანაც m სიტყ–
ვის მნიშვნელობაა „წყალი“ და ის მხოლოდ ერთ თან–
ხმოვანს შეიცავს.
ძველი ეგვიპტელების მიერ შექმნილი ფონე–
ტიკური ანბანი 24 ასოს შეიცავდა. მართალია, თავი–
დან ეს სისტემა მეტად პრიმიტიული იყო, მაგრამ მა–
ლე მან დახვეწილი სახე მიიღო დასავლურ სემიტურ
არეალში.
ეგვიპტური ანბანის გამოყენება არასოდეს ყო–
ფილა ერთგვაროვანი. ზოგიერთმა ასომ სერიოზული

101
ცვლილებები განიცადა, ხოლო გვიანდელ ბერძნულ–
რომაულ ხანაში ანბანში ჩართულ იქნა ისეთი ასოები,
რომლებიც ძველი ეგვიპტურისათვის სრულიად
უცხო ბერძნულ და ლათინურ ბგერებს შეესაბამებო–
და. მაგალითად, ძველ ეგვიპტურში r და s სრულიად
განსხვავებულად წარმოითქმოდა და არ ჰგავდა ამ
ბგერების ბერძნულ თუ ლათინურ წარმოთქმას. გარ–
და ამისა, ეგვიპტურ ანბანში ჯერ კიდევ იყო ისეთი
ნიშნები, რომლებიც თავდაპირველ ორ მნიშვნელო–
ბას იტევდა, კერძოდ, იდეოგრაფიულსა და ფონეტი–
კურს. თუმცა თანდათანობით უპირატესობა მიენიჭა
ფონეტიკურ კომპონენტს და მოგვიანებით ეგვიპტე–
ლები ამ პრინციპს პრაქტიკულად უგამონაკლისოდ
მისდევდნენ. ბუნებრივია, როდესაც იდეოგრამას თან
ახლავს ფინეტიკური მითითებები, ეს ნათელ წარმო–
დგენას გვიქმნის წარმოთქმაზე.
მართალია, მოგვიანო პერიოდშიც გამოიყენე–
ბოდა ეგვიპტეში იდეოგრამები, მაგრამ მათ ყოველ–
თვის ახლდა ფონეტიკური მითითებანი. თუ თანხ–
მოვანთა რომელსამე ჯგუფს, იდეოგრაფიულად გა–
მოყენებულს, რამდენიმე მნიშვნელობა ჰქონდა, მაშინ
ამ ჯგუფს ყოველთვის ერთვოდა დამატებითი გან–
მარტებითი ნიშანი. მაგალითად m-n-h აღნიშნავდა
„ჭაბუკსა“ და „პაპირუსს“; თუ დამატებითი ნიშანი
იყო „მცენარე“, მაშინ ცხადი იყო, რომ პაპირუსი
იგულისხმებოდა, ხოლო, თუ დამატებითი ნიშანი
გახლდათ „კაცი“, ამ შემთხვევაში საუბარი იყო ჭაბუ–
კზე. ზოგიერთ ტექსტში ვხვდებით ამ დეტერმინატი–
ვების უსისტემო ხმარებას, ისინი არც თუ იშვიათად
იწერებოდა ისეთი ნიშნების გვერდით, რომლებიც

102
ერთმნიშვნელოვანი იყო. მაგალითად, p-n-w აღნიშ–
ნავს მხოლოდ „თაგვს“, მაგრამ მის გვერდით ყოველ–
თვისაა მოცემული დეტერმინატივი „ცხოველი“.
ყველაზე ხშირად ხმარებული დეტერმინატივებია:
კაცი, ქალი, ცხოველი, მცენარე, ხე, მიწა, წყალი, ქა–
ლაქი, სახლი, ხორცი, დრო, მტვერი, სითხე, სიარუ–
ლი, დანახვა, ცეცხლი, უცხო ქვეყანა, ქვა, ჭამა და აზ–
როვნება (ორივე ერთი ნიშნით გადმოიცემოდა), აბ–
სტრაქტული ცნება.
იეროგლიფები ძირითადად მონუმენტურ წარ–
წერებში იხმარებოდა. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ძვე–
ლი ეგვიპტელები იეროგლიფებს ქვაზე ტვიფრავდ–
ნენ და უმეტეს შემთხვევაში აფერადებდნენ. წარწე–
რას დეკორაციული სახე უნდა ჰქონოდა. მონუმენ–
ტური დამწერლობა განსაკუთრებით ფართოდ გამო–
იყენებოდა ახალი სამეფოს (დაახლოებით ძვ. წ. აღ.–
ის 1500–1200 წწ.) პერიოდში, როდესაც ეგვიპტელი
გადამწერ–მხატვრები უაღრესად დახვეწილ მაღალ–
მხატვრულ წარწერებს ქმნიდნენ. იმხანად წერა–კი–
თხვა საკმაოდ გავრცელებული იყო ეგვიპტეში. პრო–
ფესიონალი გადამწერნი ადრე მხოლოდ სასულიერო
წრეს ეკუთვნოდნენ, ახლა კი ისინი საერო პირთა შო–
რისაც მრავლად არიან. ასეთი გადამწერნი მდივნე–
ბად მუშაობდნენ ფარაონებთან და სხვა დიდებულე–
ბთან, რომელთა შორისაც აქტიური მიწერ–მოწერა
იყო გაჩაღებული.
დამწერლობის ფართო გავრცელება გააიოლა
პაპირუსის გრაგნილების გამოგონებამ. ზუსტად არაა
ცნობილი, როდის შეიქმნა ახალი საწერი მასალა, პა–
პირუსი. მეტად სავარაუდოა, რომ ეს მოვლენა შუა

103
სამეფოს ხანას (ძვ. წ. აღ.–ის 2200–1500 წწ.) განეკუთვ–
ნება. ამ ეპოქაზე ადრინდელი პაპირუსები პრაქტი–
კულად არ გვხვდება. ახალი საწერი მასალის შექმნამ,
შეიძლება თამამად ითქვას, გადატრიალება მოახდინა
კაცობრიობის ისტორიაში. რომ არა ეგვიპტელების
მიერ შექმნილი ეს სიახლე, ადამიანებს კიდევ ძალიან
დიდი ხნის განმავლობაში მოუწევდათ წარწერების
ამოკვეთა ქვებსა და თიხის ფირფიტებზე. აქვე უნდა
აღინიშნოს, რომ პაპირუსის გამოგონება ეგვიპტეში
შემთხვევითი არ ყოფილა, ეგვიპტელები მანამდე
ფუნჯით წერდნენ ტყავზე, ხეზე, კირქვასა და სხვა
შესაფერის მასალაზე, იყენებდნენ შავ ან წითელ
საღებავს. მაგრამ ეს არ იყო საკმარისი საიმისოდ, რომ
დამწერლობა ყველასათვის ხელმისაწვდომი გამხდა–
რიყო და უფრო ფართოდ გავრცელებულიყო. ამ მიზ–
ნის მიღწევა მხოლოდ და მხოლოდ პაპირუსის წყა–
ლობით გახდა შესაძლებელი.
ეგვიპტელები საწერ მასალას ამზადებდნენ
მცენარისაგან, რომელსაც პაპირუსი ეწოდება. მისი
ბოტანიკური სახელწოდებაა ლათ. Cyperus papyrus L,
გვხვდება მეორე ბოტანიკური სახელწოდებაც –
Papyrus hydroschoenus Mor. ეგვიპტურად: m-n-h. პა–
პირუსი მრავლად იზრდება ჭაობებში, რომლებიც
წყალდიდობის შედეგად წარმოიქმნება ნილოსის ნა–
პირებზე. პაპირუსი ასევე იზრდება მალტასა და სა–
მხრეთ სიცილიაში. ეგვიპტელები პაპირუსის მთავარ
ღეროს, რომელიც დაახლოებით 3 მეტრს აღწევდა,
აშრობდნენ, სპეციალური ნემსით აცლიდნენ შიგ–
თავსს, რომელსაც გამუდმებით ასველებდნენ და თან
ურტყამდნენ, ბოლოს კი წნეხის ქვეშ ათავსებდნენ,

104
სანამ ის არ გადაიქცეოდა დაახლოებით 8 სმ სიგრძის
გრძელ ლენტად. ასეთ ლენტებს ერთმანეთს აწებებ–
დნენ ჰორიზონტალური და ვერტიკალური მიმარ–
თულებით, ისევ ასველებდნენ და ხელმეორედ ათავ–
სებდნენ წნეხის ქვეშ. მართალია, ეგვიპტური პაპი–
რუსი არ იყო ისეთი მყარი საწერი მასალა, როგორც
ეს მოგვიანებით შეიქმნა, მაგრამ სათანადო პირობებ–
ში დაცვისას ის ასწლეულების განმავლობაში ინახე–
ბოდა. ბერძნებმა და რომაელებმა კიდევ უფრო და–
ხვეწეს პაპირუსის წარმოების ტექნიკა. რომში ცნობი–
ლი იყო პაპირუსის სამი სახეობა, მათგან საუკეთესო
იყო ავგუსტინიანური, რომელიც იმპერატორ ავგუს–
ტუსის დროს შეიქმნა. მას მოსდევდა კლაუდიანური.
ყველაზე ჩვეულებრივი გახლდათ თანისური პაპი–
რუსი, რომელიც ეგვიპტის ქალაქი თანისიდან ჩამო–
ჰქონდათ. ის ყველასთვის ხელმისაწვდომი იყო. სი–
განით 15–18 სმ–ს აღწევდა, სიგრძით – 2–3 მ–ს.
ეგვიპტელების მიერ პაპირუსის გამოგონებამ
ხელი შეუწყო დამწერლობის ფართო გავრცელებას.
ძველი სამეფოს პერიოდში (ძვ. წ. აღ.–ის 2900–2200
წწ.) წერით დაკავებულნი იყვნენ მხოლოდ და მხო–
ლოდ ქურუმები, არ არსებობდა გადამწერის პროფე–
სია ცალკე, ყოველ შემთხვევაში, ეს ძალიან იშვიათი
გახლდათ. საერთოდ, გადამწერის, მდივნის პროფე–
სია ეგვიპტეში ძალიან პრესტიჟული იყო, ამასთანავე
შემოსავლიანიც. არსებობს არაერთი გადმოცემა და
მოთხრობა გადამწერთა შესახებ. ძველი სამეფოს პე–
რიოდში უკვე დასრულდა იდეოგრაფიული იეროგ–
ლიფების განვითარების პროცესი, მათი უმრავლესო–
ბა შედგებოდა ორი ბგერისაგან, მხოლოდ ზოგიერთი

105
– სამისაგან. ძირითადად გამოიყენებოდა 600 ნიშანი,
თუმცა იმ ძველ ვარიანტებთან ერთად, რომლებიც
გამოვიდა ხშირი ხმარებიდან, გრაფემათა სრული
რაოდენობა 3000–ს აღწევდა. თავდაპირველად გადა–
მწერნი ქვაზე ამოტვიფრული იეროგლიფების ფორ–
მას უბრალოდ იმეორებდნენ პაპირუსზე, მაგრამ
დროთა განმავლობაში სათანადოდ შეაფასეს მათ
ხელთ არსებული მასალის უპირატესობა და დაიწყეს
ნიშნების შემოკლება. ამან გამოიწვია სრულიად ახა–
ლი ტიპის დამწერლობის ჩამოყალიბება. მას იერატი–
ული, ანუ „წმინდა“ ეწოდება, თუმცა ეს სახელწოდე–
ბა სავსებით ეწინააღმდეგება ამ დამწერლობის გამო–
ყენების მიზან–მიმართებას, მის დანიშნულებას. რე–
ლიგიურ ტექსტებში ეგვიპტელები ისევ იეროგლი–
ფებს იყენებდნენ, გამარტივებულ იერატიულ დამ–
წერლობას კი მხოლოდ საერო დანიშნულებით მი–
მართავდნენ.
არსებობდა დაახლოებით 600 იერატიული ნი–
შანი. დამწერლობის განვითარებასთან ერთად იცვ–
ლება დოკუმენტების ენაც. ახალი სამეფოს პერიოდ–
ში, XIX დინასტიის ზეობისას (დაახლოებით ძვ. წ.
აღ.–ის 1500–1200 წწ.), ძველი იეროგლიფები საერ–
თოდ მიუწვდომელი იყო ეგვიპტელთა უმრავლესო–
ბისათვის, არა მხოლოდ იმიტომ, რომ დამწერლობის
სისტემა რთული იყო და ჭირდა კითხვა, არამედ იმი–
ტომაც, რომ ამ წარწერათა ენაც უკვე ძალიან არქაუ–
ლი და გაუგებარი გახდა. ამის საპირისპიროდ, პაპი–
რუსებზე იერატიული დამწერლობით ჩაწერილი ტე–
ქსტები ძალიან კარგად ასახავდა ფართოდ გავრცე–
ლებულ ენას, ახალ ეგვიპტურს. ამ დროიდან ძველი

106
ენა მხოლოდ სასულიერო პირების მიერ გამოიყენე–
ბოდა ღვთისმსახურებისას. მაგრამ XX დინასტიის
ეპოქაში უკვე ძველი იეროგლიფური ძეგლებიც გად–
მოტანილ იქნა ახალ ეგვიპტურ ენაზე. პაპირუსები
საყოველთაოდ გავრცელდა, ცოცხალი სახალხო ენა
და სასახლეთა თუ ტაძართა ენა ერთი და იგივე იყო.
ახალი ეტაპი დადგა ძვ. წ. აღ.–ის VII საუკუნე–
ში. იეროგლიფური დამწერლობა აშკარად დაცემის
გზაზე დგას. მართალია, ქურუმები ცდილობენ მის
შენარჩუნებას, ამასთანავე წერენ ხელოვნურად არქა–
ული სტილით, მაგრამ ეს ამაო ძალისხმევაა. კომენ–
ტარების გარეშე ძველი ტექსტები უკვე აღარავის ეს–
მის. ნილოსის დელტაზე სულ უფრო მეტად სახლ–
დებიან უცხოელები, ადგილობრივი ეგვიპტური მო–
სახლეობა კი იკლებს.
ჩვენამდე მოღწეული უძველესი ძეგლი, რომე–
ლიც ჩაწერილია იერატიული დამწერლობით, თარი–
ღდება დაახლოებით ძვ. წ. აღ.–ის 3000 წლით. ეს
არის მეფე ასის პაპირუსი, ცნობილია აგრეთვე, რო–
გორც პრისეს პაპირუსი (ბოლო მფლობელის მიხედ–
ვით). გამოქვეყნდა პარიზში 1847 წელს. იერატიული
ნიშნებით ძირითადად იწერებოდა ე. წ. „მიცვალე–
ბულთა წიგნები“. ეს სახელწოდება აღნიშნულმა წიგ–
ნებმა იმიტომ მიიღო, რომ ეგვიპტელები მუმიფიცი–
რებულ მიცვალებულებს მათ თან ჩაატანდნენ სამარ–
ხებში. ამ ტიპის ყველაზე სრული დოკუმენტია ჰარი–
სის პაპირუსი, რომელიც ამჟამად ინახება ლონდონ–
ში, ბრიტანეთის მუზეუმში. გრაგნილის სიგრძე 40
მეტრს აღწევს, სიგანე კი – 18 სმ–ს. მნიშვნელოვანია

107
ებერსის პაპირუსიც, რომელიც შეიცავს ძველ ეგვიპ–
ტურ სამედიცინო ტრაქტატს.
ეროვნული დაცემის ხანაში (დაახლოებით. ძვ.
წ. აღ.–ის VI ს.) ეგვიპტეში აღმოცენდა დამწერლობის
ახალი სახეობა. მას დემოტური ეწოდება. როგორც
„იერატიული“, ასევე „დემოტური“ ბერძნული სა–
ხელწოდებებია (იეროგლიფის მსგავსად, იხ. ზემოთ),
ერთი წმინდას ნიშნავს, მეორე კი სახალხოს, რაც
ნათლად ასახავს დამწერლობათა ამ ორი ტიპის და–
ნიშნულებას. დემოტური დამწერლობა წარმოადგენ–
და იერატიულის კურსივს, რომელიც ფართო მასებში
იყო გავრცელებული. მოგვიანებით დემოტური და–
მწერლობის გამოყენება ქურუმებმაც დაიწყეს, ამ ან–
ბანით გადანუსხავდნენ ისინი ძველ რელიგიურ ტე–
ქსტებს. დემოტური დამწერლობა კიდევ უფრო გა–
მარტივებულია, ვიდრე იერატიული, თუმცა ეს უკა–
ნასკნელიც, როგორც უკვე დავინახეთ, საგრძნობლად
იოლი იყო იეროგლიფებთან შედარებით. დემოტური
დამწერლობა ლაკონურია, „გაკრული“, ზოგჯერ მას–
ში რამდენიმე იეროგლიფი ერთ გრაფემად წარმო–
დგება. ხმოვნები არც დემოტურ დამწერლობაში
გვაქვს. იმის გამო, რომ დემოტური დამწერლობა იო–
ლად სახმარი იყო, ის ეგვიპტეში საკმაოდ დიდხანს
გამოიყენებოდა, ქრისტიანობის გავრცელებამდეც კი.
თუმცა აქ აუცილებლად უნდა აღვნიშნოთ, რომ, მას
შემდეგ, რაც ეგვიპტემ დამოუკიდებლობა დაკარგა,
ქვეყანაში ფართოდ ვრცელდება ბერძნული და ლა–
თინური. ამ ეტაპზე იქმნება ძეგლები, რომელთა ენაც
ეგვიპტურია, მაგრამ ისინი ჩაწერილია ბერძნული ან
ლათინური ანბანით. ეგვიპტელებმა აითვისეს არა

108
მხოლოდ ბერძნული და ლათუნური დამწერლობა,
არამედ თვით ენებიც.
რომაელთა ბატონობის ხანაში ეგვიპტელებმა
დემოტურ დამწერლობაში შეიტანეს ხმოვანთა ნიშ–
ნები, მაგრამ ქრისტიანობის გავრცელებასთან ერთად
ეს დამწერლობა თანდათან გამოდის ხმარებიდან.
ყველაზე გვიანი დოკუმენტი, რომელმაც ჩვენამდე
დემოტური დამწერლობით მოაღწია, განეკუთვნება
476 წელს ახ. წ. აღ.–ით. ჩ. ლუკოტკა ამ ძეგლში ხე–
დავს ეგვიპტური დამწერლობის „აგონიას“. ახ. წ. აღ.–
ის III საუკუნიდან ბერძნულმა ენამ და ანბანმა საბო–
ლოო გამარჯვება მოიპოვა. დემოტური დამწერლო–
ბის უკანასკნელ გადმონაშთებს ვხედავთ კოპტურ ან–
ბანში, რომელიც ბერძნულიდან განვითარდა. ეს გა–
დმონაშთები წარმოადგენს დამატებებს ბერძნული
ასოებისადმი იმ შვიდი ბგერის გადმოსაცემად, რო–
მელიც მოიპოვება ეგვიპტურში და არ არის ბერძ–
ნულში.
იეროგლიფები კიდევ უფრო ადრე გადაშენდა.
რომაელთა ბატონობის ხანაში იდეოგრამებს ერთ–
გვარ გასართობ საშუალებად აღიქვამდნენ. ძალიან
ბევრი გრაფემის მნიშვნელობა დავიწყებას მიეცა, და–
რჩა მხოლოდ და მხოლოდ ამ წარწერათა ორნამენ–
ტური, ერთგვარად ფანტასტიკური ნიშნები. თვით
ქურუმებმაც კი, რომლებიც ესოდენ დიდ წინააღმდე–
გობას უწევდნენ დამპყრობლებს, ძალაუნებურად
დაივიწყეს ძველი იეროგლიფები, მათაც აღარ ესმო–
დათ საკუთარ წინაპართა დამწერლობა. ამ ნიშანთა
უმრავლესობის ამოკითხვა უკვე სრულიად შეუძლე–
ბელი გახდა. ძველი ეგვიპტური ძეგლების საკმაოდ

109
დიდი ნაწილი განადგურდა ქრისტიანობის გავრცე–
ლებისასაც. კოპტებმა დაანგრიეს არაერთი წარმარ–
თული ტაძარი, დაწვეს არქივები. უეჭველია ისიც,
რომ მოგვიანებით, როდესაც არაბებმა ცეცხლს მის–
ცეს ალექსანრდიის ბიბლიოთეკა, ფერფლად იქცა
უამრავი პაპირუსი, სადაც იერატიული და დემოტუ–
რი დამწერლობით შესრულებული ტექსტები შედი–
ოდა.
ახ. წ. აღ.–ის IV საუკუნის ბოლოსათვის უკვე
საყოველთაოდ იყო დამკვიდრებული აზრი, რომ
იეროგლიფები ძველ ეგვიპტელთა ღრმა სიბრძნის სა-
იდუმლო სომბოლოებია და ისინი კი არ უნდა წავი-
კითხოთ, არამედ მათ აზრს მისტიკურად უნდა ჩავწ-
ვდეთ. ეს მოსაზრება, რომელიც პირველად ბერძნუ-
ლად აღზრდილმა ეგვიპტელმა, ჰორაპოლონმა, გამო-
თქვა თავის „წიგნში იეროგლიფების შესახებ“, გაზია-
რებული იყო XVIII საუკუნის ბოლომდე. მხოლოდ
კარსტენ ნიბურმა სცადა, გაეშიფრა საოცარი ნიშნები.
მან დაამტკიცა, რომ ეს დამწერლობა არ არის მხო-
ლოდ სიტყვიერი ხასიათის, მასში მოიპოვება ნიშნები
ცალკეულ ბგერათათვის. დანიელმა ზოეგამ კი გაარკ-
ვია, რომ ოვალში, რომელიც გარს აკრავს იეროგლი-
ფებს (ე. წ. კარტუში, ანუ ხარტუში), მოქცეულია ფა-
რაონთა სახელები.
ეგვიპტური დამწერლობის გაშიფვრა შესაძლე-
ბელი გახდა მხოლოდ და მხოლოდ როზეტის ქვის
აღმოჩენის შედეგად. ძეგლმა სახელწოდება მიიღო
ქალაქი როზეტიდან, სადაც ის იპოვეს. მასზე მოცე-
მულია სამენოვანი წარწერა. ყველაზე ქვემოთ და იმ-
ავდროულად ყველაზე უკეთ, დაუზიანებლად შემო-

110
ნახულ ნაწილზე იკითხება ბერძნული ტექსტი. გაირ-
კვა, რომ ეს არის მემფისის უმაღლესი ქურუმის დად-
გენილება, კურთხეულ იქნას ეგვიპტის ფარაონი
პტოლემეოს ეპიფანე (ძვ. წ. აღ.–ის 204–181 წწ.). და-
ნარჩენი ორი მონაკვეთი შესრულებული იყო „წმინ-
და“ და „შინაური“ დამწერლობით. ამჟამად ჩვენ ვიც-
ით, რომ ეს გახლავთ იეროგლიფური და იერატიული
დამწერლობები. ბერძნული ტექსტის წყალობით
ცნობილი გახდა ეგვიპტურის შინაარსიც. თუმცა ტექ-
სტი გასაშიფრი რჩებოდა. იეროგლიფური ნაწილი
ყველაზე მეტად იყო დაზიანებული.
ეგვიპტური კომპონენტის გაშიფვრის პირველი
მცდელობა ეკუთვნის შვედ აკერბლადს (1802 წ.), მან
შეძლო იერატიული ტექსტის მხოლოდ ნაწილის ამო-
კითხვა. 1814–1818 წლებში იეროგლიფური მონაკვე-
თი შეისწავლა ინგლისელმა ექიმმა, დოქტორმა იუნგ-
მა, რომელმაც დაადგინა ზოგიერთი ნიშნის მნიშვნე-
ლობა ფარაონის სახელის მიხედვით. მან განაგრძო
კვლევა და შეადგინა იეროგლიფების ლექსიკონი,
რომელშიც 204 ერთეული შეიტანა. აქედან მხოლოდ
3 აღმოჩნდა სწორი.
იეროგლიფების გაშიფვრა საბოლოოდ შესაძ-
ლებელი გახდა 1820 წელს. ეს ფრანგი ჟან შამპოლიო-
ნის დამსახურებაა. მან გაითვალისწინა ის გარემოება,
რომ კოპტური ენა ეგვიპტურის სწორხაზოვანი გაგრ-
ძელება იყო. იგი დიდი ხნის განმავლობაში სწავლო-
ბდა კოპტურს, რომელიც ასევე მკვდარ ენათა რიგში
გადავიდა ეგვიპტეში არაბთა შესვლის შემდეგ. რო-
გორც ცნობილია, კოპტური არაბულმა გამოდევნა,
არაბული იქცა კოპტების მშობლიურ ენად. შამპოლი-

111
ონმა დაიწყო იეროგლიფური ძეგლების შეგროვება.
ის ერთმანეთს ადარებდა, ერთი მხრივ, იეროგლი-
ფებსა და, მეორე მხრივ, იერატიულ და დემოტურ
წარწერებს. ამ გზით აღნიშნულ სამ სისტემაში მან გა-
მოავლინა მრავალი მსგავსი ელემენტი, დაადგინა
მათი მნიშვნელობა და მთლიანად ამოიკითხა და თა-
რგმნა როზეტის იეროგლიფური ნაწილი. ძველეგვიპ-
ტური დამწერლობის შესწავლაში მის კვალს დაადგ-
ნენ ლეპსიუსი, ბრუგში, მასპერო და სხვა მეცნიერნი.
მათი წყალობით დღესდღეობით ძველეგვიპტური
ენა და დამწერლობა ჩვენთვის ისევე ზედმიწევნითაა
ცნობილი, როგორც, მაგალითად, ძველი ბერძნული.
ჩეხმა მკვლევარმა, ფ. ლეკსამ, გამოაქვეყნა ძველეგ-
ვიპტური ლიტერატურის არაერთი მნიშვნელოვანი
ძეგლი, მაგალითად, „მოთხრობები ჯადოქართა შესა-
ხებ“. მას ეკუთვის პუბლიკაციები: „ძველი ეგვიპტე-
ლების რელიგიური ლიტერატურა“, „ინსინგერის პა-
პირუსი“ და სხვ.
ეგვიპტური დამწერლობიდან ერთმანეთისაგან
დამოუკიდებლად აღმოცენდა სამი ანბანი, ერთი –
იეროგლიფებიდან, ორი – დემოტური სახეობიდან. ამ
სამი ანბანის ისტორია მეტად საინტერესოა. XIX საუ-
კუნის დასაწყისში ინგლისელმა არქეოლოგმა, ფლინ-
დერს პეტრიმ, სინას სახევარკუნძულზე, იმ ადგი-
ლას, რომელსაც სერაბით ალ–კადიმი ეწოდება, აღმო-
აჩინა იეროგლიფური წარწერები. ისინი თარიღდება
დაახლოებით ძვ. წ. აღ.–ის 1800–1500 წლებით. იერო-
გლიფებს წინ უძღვის უფრო წვრილი გრაფემებით
შესრულებული სტრიქონები. თავდაპირველად ისი-
ნიც იეროგლიფებს მოგვაგონებენ, თითქოს გაკრული

112
ხელით ნაწერი იდეოგრამებია, მაგრამ სინამდვილე-
ში ისინი იეროგლიფებს არ წარმოადგენს. ასეთი წარ-
წერა თერთმეტია, მათი ენა აშკარად სემიტურია. ეგ-
ვიპტური სისტემის მიხედვით მათი ამოკითხვა შე-
უძლებელი აღმოჩნდა. დამწერლობის ეს ახალი სახე-
ობა ფონეტიკური ხასიათისაა. ისინი შრომატევადი
სამუშაოს შედეგად ჰარდინერმა გაშიფრა. დღეს-
დღეობით ჩვენთვის უცნობია, რომელი ხალხი და
რამდენი ხნით იყენებდა ამ დამწერლობას. მას პრო-
ტოსინურს უწოდებენ. არ არის გამორიცხული, პრო-
ტოსინურმა გრაფემებმა გარკვეული ზეგავლენა მო-
ახდინა ფინიკიურ ასოებზე. თუმცა საყოველთაოდ
არ არის გაზიარებული მოსაზრება, რომლის თანახმა-
დაც ფინიკიური ანბანი უშუალო მემკვიდრეა პრო-
ტოსინურისა.
დემოტურმა დამწერლობამ უშუალო ზეგავ-
ლენა მოახდინა ორ ანბანზე, ესენია ფინიკიური და
მეროიტული. ეს უკნანასკნელი უფრო გვიანდელი
წარმოშობისაა, აღმოცენდა დაახლოებით ახ. წ. აღ.–ის
II საუკუნეში. ამ დამწერლობით შესრულებული წარ-
წერები სულ რაღაც 200 წლის განმავლობაში გვხვდე-
ბა. მას იყენებდნენ ნაპათის სამეფოში, რომელიც ასე-
ვე ცნობილია, როგორც მეროე (დედაქალაქის მიხედ-
ვით). ყველაზე მეტი წარწერა აღმოჩნდა თვით მერო-
ეში, შემდეგ – ფილში, კარანოგუსა და ძველი ეგვიპ-
ტის სამხრეთით მოსაზღვრე სხვა ქალაქთა ნანგრე-
ვებში. სამწუხაროდ, ეს წარწერები ძალიან მოკლეა
და ძირითადად ადამიანთა და გეოგრაფიულ სახე-
ლებს შეიცავს. თავდაპირველად მიაჩნდათ, რომ მე-
როეს დამწერლობა ფონეტიკური ხასიათისაა და უშ-

113
უალოდ სემიტურს უკავშირდება, მაგრამ გრიფიტმა
დაამტკიცა, რომ ეს სილაბური სისტემაა და დემოტუ-
რიდან მომდინარეობს.
რაც შეეხება წარწერების ენას, ამასთან დაკავ-
შირებით აზრთა სხვადასხვაობაა. ერთნი ფიქრობენ,
რომ ეს არის ქამიტური ენა და განეკუთვნება ან ბეჯას
(ეგვიპტურ სუდანში, მაშასადამე, ძველეგვიპტურის
მონათესავეა), ან ქუშიტურ განშტოებას. მკვლევართა
მეორე ჯგუფს მიაჩნია, რომ მეროეს ენა ახლოს დგას
თანამედროვე ნუბიელების წინაპართა მეტყველებას-
თან. ეს საკითხი არ არის გადაწყვეტილი, ვინაიდან
მეორეს ძეგლები ბოლომდე არაა შესწავლილი.
ინგლისელმა მეცნიერებმა მეროეს ტერიტორი-
აზე აღმოაჩინეს ასევე ეგვიპტური იეროგლიფებით
შესრულებული ტექსტები. ცხადია, რომ ნიშნები აქ
ტრანსფორმირებულია და მნიშვნელობაც შეცვლილი
აქვს. სამწუხაროდ, არც ეს მასალაა ჯერ–ჯერობით იმ
რაოდენობით მოპოვებული და დამუშავებული, რომ
წარმოდგენას გვიქმნიდეს მეროეს ენის შესახებ.

114
ჩრდილო–დასავლური სემიტური განშტოება

(ნაწილი პირველი)

სემიტურ ენათა ჩრდილო–დასავლური შტო

დიდი მრავალფეროვნებით ხასიათდება, რაც კარგად
ასახავს სირია–პალესტინის ცვალებად და მოვლენე-
ბით აღსავსე ისტორიას (მიგრაციები, ბრძოლები,
სხვადასხვა ცივილიზაციათა, ეთნოსთა, რელიგიათა
ურთიერთქმედება). სამეცნიერო ლიტერატურაში არ-
სებობს ტერმინი Fertile Crescent (ინგლ. სიტყვასიტყვ-
ით: „ნაყოფიერი ნახევარმთვარე“), რაც გულისხმობს,
მართლაც, რკალისაბურად განლაგებულ აყვავებულ
ქვეყნებს მესოპოტამიიდან (დღევანდელი ერაყი) სი-
რია–პალესტინა–ლიბანის ჩათვლით. სწორედ ამ ტე-
რიტორიაზე შეიქმნა უძველესი სემიტური ცივილი-
ზაცია ასურელ–ბაბილონელთა, უგარიტელთა, ფინი-
კიელთა, ებრაელთა და არამეელთა მიერ.
ხშირ შემთხვევაში ჩრდილო–დასავლურ სემი-
ტურ ენებს ორ ქვეგანშტოებად ყოფენ – ქანაანური და
არამეული, მაგრამ უკანასკნელი გამოკვლევები ცხა-
დყოფს, რომ ამგვარი კლასიფიკაცია არ შეესაბამება
სირია–პალესტინის ლინგვისტური ისტორიის უძვე-
ლეს ფაზას (ძვ. წ. აღ.–ის II ათასწლეულში), რადგანაც
იმ დროისათვის ხსენებული ორი ჯგუფის (ე. ი. ქანაა-
ნურისა და არამეულის) განმასხვავებელი იზოგლო-
სები ჯერ კარგად არ იყო გამოკვეთილი.

იზოგლოსა (ბერძნ. ísos – ერთიანი, ერთგვარო-

ვანი – და glōssa - ენა, მეტყველება) ლინგვისტურ გე-

115
ოგრაფიაში ხმარებული ტერმინია. ლინგვისტური
გეოგრაფია არის ენათმეცნიერების დარგი, რომელიც
შეისწავლის ენობრივ მოვლენათა ტერიტორიულ გა-
ვრცელებას. ის XIX საუკუნეში გამოეყო დიალექტო-
ლოგიას. ერთ ენაში სხვადასხვაგვარი დიალექტური
მონაცემების დაგროვებამ წინა პლანზე წამოწია საკი-
თხი, რამდენად ემთხვევა ან არ ემთხვევა ესა თუ ის
მოვლენა ენის გავრცელების ტერიტორიულ საზღვრ-
ებს. შემდგომში ასეთი მიდგომა გამოყენებულ იქნა
არა მხოლოდ დიალექტოლოგიაში, არამედ – შედარ-
ებით გრამატიკაშიც. ენობრივი მონაცემები გადაჰქო-
ნდათ გეოგრაფიულ რუკაზე, რაც იწვევდა მრავალი
იზოგლოსის გადაკვეთას. იზოგლოსა არის ხაზი გეო-
გრაფიულ რუკაზე, აღმნიშვნელი ამა თუ იმ ენობრი-
ვი ფაქტის გავრცელებისა.

ის გარემოება, რომ ძვ. წ. აღ.–ის II ათასწლე-

ულში ქანაანურისა და არამეულის იზოგლოსები ჯერ
მკვეთრად არაა გამოყოფილი, სრულიადაც არ ნიშ-
ნავს, რომ აღნიშნულ პერიოდში ჩრდილო–დასავლუ-
რი სემიტური შტო ნაკლებად მრავალფეროვანია. უბ-
რალოდ, ეს განსხვავებანი უფრო სხვა ტიპს განეკუ-
თვნებოდა და არ იძლეოდა იმ სურათს, რაც შემდგომ
ათასწლეულში გვაქვს. ქანაანურისა და არამეულის
გაყოფა ძვ. წ. აღ.–ის I ათასწლეულით უნდა დავათა-
რიღოთ, როდესაც არამეული უკვე აშკარად დასტურ-
დება ისტორიულად და ეპიგრაფიკულად. ცალკე იმ-
იჯნება მეორე ათასწლეულის ენები.

116
მეორე ათასწლეულის ენები

ამორიტული ენა

ამორეველნი დომინირებდნენ სირია–პალესტი-

ნასა და მესოპოტამიაში დაახლოებით ძვ. წ. აღ.–ის
2400–2000 წლებში. ისინი დასავლეთიდან შევიდნენ
შუამდინარეთში და აქადელთათვის ყოველთვის და-
სავლეთთან იყვნენ ასოცირებულნი. ამორეველნი ტი-
პიური მომთაბარე სემიტები იყვნენ და მიჩნეულნი
არიან ურის III დინასტიის (ძვ. წ. აღ.–ის 2112–2002
წწ.) მთავარ დამამხობლებად.
ძვ. წ. აღ.–ის II ათასწლეულში აქადური სა-
ხელწოდება Amurru, რაც დასავლეთს ნიშნავს, მიემა-
რთებოდა არა მხოლოდ ეთნიკურ ჯგუფს, არამედ ამ
ხალხის ენასაც, აგრეთვე სირია–პალესტინის გეოგრა-
ფიულ და პოლიტიკურ გაერთიანებას. ფართო მიგ-
რაციის წყალობით მათ დაიკავეს საკუთრივ ბაბილო-
ნი და შუა ევფრატის რეგიონი, სადაც დააარსეს მრა-
ვალი სამეფო. ზოგიერთი მკვლევარი ამორეველებს
აღმოსავლელ ქანაანელებად მოიხსენიებს, ასურულ–
ბაბილონურ ტრადიციაზე დაყრდნობით.
ბაბილონის ყველა ადგილობრივი მეფე (მაგა-
ლითად, ხამურაბი) ამორეულ შტოს ეკუთვნოდა. ამ-
ურუს დედაქალაქი იყო მარი (დღევანდელი თელ
ალ–ჰარირი, სირია). კიდევ უფრო დასავლეთით პო–
ლიტიკური ცენტრი გახლდათ ჰალაბი (ალეპო). შემ–
დეგ ცენტრმა გადაინაცვლა ჩრდილოეთ პალესტინა–
სა (ჰაზორში) და მიმდებარე სირიულ უდაბნოში.

117
 ძვ. წ. აღ.–ის 1600–1100 წლებში ამორეველთა
ენა გადაშენდა ბაბილონიდან და შუა ევფრატიდან,
სამაგიეროდ, ის ისევ დომინირებდა სირია–პალეს–
ტინაში. ასურულ წარწერებში ძვ. წ. აღ.–ის 1100 წლი–
დან მოყოლებული სახელწოდება ამურუ აღნიშნავდა
სირიის დიდ ნაწილსა და პალესტინას, თუმცა ის უკ–
ვე აღარ მიემართება რომელსამე კონკრეტულ სამე–
ფოს, მოსახლეობას ანდა ენას.

უგარიტული ენა

1929 წელს ხმელთაშუა ზღვის აღმოსავლეთ

სანაპიროზე რას შამრასთან, ძველი ქალაქ–სახელმწი–
ფოს, უგარიტის, ნანგრევებში აღმოჩნდა თიხის ფირ–
ფიტები, რომლებზეც მოცემული იყო ტექსტები ლუ–
რსმული დამწერლობით. ზოგიერთი მათგანი შეს–
რულებული გახლდათ აქადურ ენაზე ლურსმული
დამწერლობის ასურულ–ბაბილონური სისტემით
(დიპლომატიური მიმოწერა, ლექსიკონები და სხვ.),
მაგრამ ძეგლების უმრავლესობა დაწერილი იყო
სრულიად ახლებური ლურსმული დამწერლობით,
რომელიც მანამდე არ ყოფილა ცნობილი. მომდევნო
არქეოლოგიური გათხრების შედეგად ასეთი ძეგლე–
ბის რიცხვი კიდევ უფრო გაიზარდა. უგარიტული
წარწერები თარიღდება ძვ. წ. აღ.–ის XV-XIII საუკუ–
ნეებით. ისინი 30–იან წლებში გაშიფრა ჰანს ბაუერმა.
შემდგომი კვლევა განაგრძეს პოლ დორმმა და შარლ
ვორილომ. აღმოჩნდა, რომ წარწერების უმრავლესობა
მითოლოგიური შინაარსისაა, მათი ენა კი ახლოს
დგას ფინიკიურთან.

118
 როგორც სპეციალისტები ვარაუდობენ, უგა–
რიტის ტერიტორია უკვე დასახლებული უნდა ყო–
ფილიყო ძვ. წ. აღ.–ის XIX საუკუნიდან. ეს ქალაქი–
სახელმწიფო განსაკუთრებით აღზევდა ძვ. წ. აღ.–ის
XIV საუკუნის დასაწყისიდან. იგი გახდა ცენტრი ასა–
მდე დასახლებული პუნქტისა. ნავსადგურით, რომე–
ლიც დღევანდელ მინათ ალ–ბაიდათს შეესაბამება,
აწარმოებდა უშუალო ვაჭრობას ეგეოსის სამყაროს–
თან. მაგრამ ძვ. წ. აღ.–ის XIII საუკუნეში ეს აყვავებუ–
ლი რეგიონი გაანადგურეს „ზღვის ხალხებმა“, რომ–
ლებიც მთელ წინა აზიას შეესივნენ და დიდი ზიანი
მიაყენეს კულტურის უძველეს კერებს. ძველი ქალა–
ქის, უგარიტის, ცენტრში იდგა ტაძარი ბიბლიოთე–
კითა და სასწავლებლით. უგარიტელები საწერ მასა–
ლად, ბაბილონელების მსგავსად, გამომწვარი თიხის
ფირფიტებს იყენებდნენ.
უგარიტული დამწერლობის ნიშნები 30–საც კი
არ აღწევს, რაც იმის მაჩვენებელია, რომ აქ უკვე საქმე
გვაქვს ანბანურ დამწერლობასთან. ბ. გრანდე მიიჩნ–
ევს, რომ უგარიტულ ლურსმულ დამწერლობას არა–
ფერი აქვს საერთო ასურულ–ბაბილონურ სისტემას–
თან. მისი აზრით, უგარიტულში გრაფემებმა ლურს–
მნისმაგვარი მოხაზულობა იმიტომ მიიღო, რომ მოხ–
და მათი ადაპტაცია თიხის ფირფიტებზე საწერად,
ისინი დასავლურსემიტური ანბანიდან უნდა მომდი–
ნარეობდეს. ამ თვალსაზრისს ბევრი მეცნიერი (მაგ.
ჩ. ლუკოტკა და სხვ.) არ იზიარებს, მათ მიაჩნიათ,
რომ უგარიტული სისტემა სწორედაც ასურულ–ბაბი–
ლონურის რადიკალური გამარტივების შედეგი იყო.
საგულისხმოა, რომ უგარიტულ არქივში გვხვდება

119
წარწერები ასურულ–ბაბილონურ ენაზეც, რაც აღნიშ–
ნულ მოსაზრებას კიდევ უფრო ამყარებს.
მართალია, უგარიტული ენა ახლოსაა ფინიკი–
ურთან, მაგრამ მისგან განმასხვავებელი ნიშნებიც
მრავლად აქვს. როგორც წესი, უგარიტული არ შე–
აქვთ ქანაანურ ქვეგანშტოებაში, ის II ათასწლეულის
ენადაა მიჩნეული. ფინიკიურისა და ებრაულისაგან
განსხვავება, უპირველეს ყოვლისა, ფონოლოგიურ
სისტემაში მჟღავნდება. მაგალითად, ყოველ ლარინ–
გალურ ბგერას, რომელსაც ფინიკიურსა და ებრაულ–
ში აღნიშნავს ასოები ‛აინი (‛) და ჰეთი (h) , უგარი–
ტულში შეესატყვისება ლარინგალი და ველარი,
ძირითადად იმავე ძირებში, რომლებშიც არაბულიც
ანალოგიურ სურათს უჩვენებს. ამიტომაც შეიძლება
ჩავთვალოთ, რომ ქანაანური ენების უძველეს ფორ–
მებში ლარინგალური და ველარული ფონემების შე–
მადგენლობა არაბულის მსგავსი იყო, ანდა ზოგიერთ
ქანაანურ დიალექტში (ამ შემთხვევაში ჩრდილოეთ–
ში) ფონეტიკური სისტემა უფრო მდიდარი იყო. გარ–
და ამისა, უგარიტულ ანბანში არსებობდა ხუთი ასო
(š, s, sl, sl2, t) არაემფატიკური სიბილანტების აღსანიშ–
ნავად, აქედან ოთხი განეკუთვნებოდა ბგერებს, რომ–
ლებიც ძველ ებრაულში აღინიშნება ასოებით შინ,
სინ და სამეჰ, ერთი მიემართებოდა არაბული ძირე–
ბის ინტერდენტალს ‫( ث‬t), ხოლო ერთი კი – არამდგ–
რად გაურკვეველ სიბილანტს (ასეთის არსებობას
ასურულ–ბაბილონურში მიუთითებს დიაკონოვი).

120
ქანაანური ენები (ნაწილი პირველი)

სინური წარწერების ენა

სინას ნახევარკუნძულზე იმ ადგილას, რომე–

ლსაც სერაბით ალ–კადიმი ეწოდება, ძველი ეგვიპ–
ტური ტაძრის ნანგრევებში ქვის ქანდაკებებზე აღმო–
ჩნდა ორიგინალური წარწერები. ანალოგიური ძეგლ–
ები გამოვლინდა ახლოს მდებარე ველზე მიტოვებ–
ულ მალაქიტის საბადოებშიც. წარწერები შესრულებ–
ულია სემიტური ანბანის უძველესი სახეობით, რომ–
ელსაც უდიდესი მნიშვნელობა აქვს საერთოდ ანბა–
ნური დამწერლობის წარმოშობის კვლევის თვალსა–
ზრისით.
აღნიშნული ანბანის თითქმის ყველა ნიშნის
მნიშვნელობის დადგენა მოხერხდა. ისინი წარმო–
ადგენენ გარდამავალ საფეხურს ეგვიპტურ დამწერ–
ლობასა და დასავლური სემიტური ანბანის უფრო
გვიანდელ ვარიანტს შორის. სინური წარწერების ან–
ბანი შეიცავს 22–24 ნიშანს, რომლებიც თანხმოვნებს
აღნიშნავს. რაც შეეხება ენას, ის ძალიან ახლოს დგას
ფინიკიურთან, როგორც ლექსიკის, ასევე გრამატიკის
თვალსაზრისით. თუმცა მასალა მეტად მწირია (ათზე
მეტი წარწერა), ამიტომაც ენის შესახებ დაწვრილები–
თი მონაცემები არ გაგვაჩნია.
ტაძარი და საბადოები განეკუთვნება ძვ. წ. აღ.–
ის XIX საუკუნეს. სავარაუდოდ, წარწერებიც იმავე
პერიოდისაა, ყოველ შემთხვევაში, არა უგვიანეს ჰიკ–
სოსების ეპოქისა. მართალია, ინტერვალი საკმაოდ
გრძელი გამოდის (ძვ. წ. აღ.–ის XIX- XVI სს.), მაგრამ

121
უფრო ზუსტი დათარიღება არ ხერხდება. მიუხედა–
ვად ამისა, ცხადია, რომ წარწერები ნამდვილად ასახ–
ავს სემიტური დამწერლობის უძველეს ტიპს. ძეგლე–
ბის უმრავლესობა ეძღვნება ძველ ფინიკიურ ქალღმ–
ერთ ბა‛ალათს. შეიძლება დავუშვათ, რომ წარწერები
ეკუთვნის მალაქიტის საბადოების მუშებს, რომლე–
ბიც ეგვიპტელებმა მოიყვანეს სამხრეთი პალესტინი–
დან ანუ ნეგევიდან. ერთ–ერთ ძეგლში იკითხება: r-b-
n-g-b-n, რაც გაშიფრეს, როგორც „ნეგეველთა უფრო–
სი“.

თელ ალ–ამარნის გლოსები

თელ ალ–ამარნის დოკუმენტები წინა ლექციებ–

ში უკვე ვახსენეთ და მივუთითეთ, რომ ეს არის დიპ–
ლომატიური მიმოწერა ეგვიპტის ფარაონებსა და პა–
ლესტინის ვასალურად დამოკიდებულ სახელმწი–
ფოთა მმართველებს შორის. მთელი კორესპონდენ–
ცია აქადურ ენაზეა, მაგრამ ამ ტექსტებში ჩართულია
ქანაანური სიტყვები გლოსების სახით. ისინი სპეცია–
ლური ნიშნითაა აღნიშნული. ასეთი სიტყვა დაახ–
ლოებით ოცდაათია. გარდა ამისა, გვხვდება ქანაანუ–
რი სიტყვები აქადურის ნაცვლად. არც ისინია დიდ–
ად მრავალრიცხოვანი. მიუხედავად მასალის ამ სი–
მცირისა, აღნიშნულ სიტყვებს განსაკუთრებული
მნიშვნელობა აქვს ძველი ქანაანური ენის შესასწავ–
ლად. მათში ლურსმული დამწერლობის წყალობით
გადმოცემულია ხმოვნები, რაც ზუსტ წარმოდგენას
გვიქმნის იმდროინდელ ქანაანურ წარმოთქმაზე.

122
ბ. გრანდეს მოჰყავს რამდენიმე მაგალითი, სადაც ის
ერთმანეთის გვერდით აყენებს თელ–ალ–ამარნის
გლოსების სიტყვებსა და შესაბამის ებრაულ ერთეუ–
 nu / sōn – „ცხვარი“,
ლებს: sūsu / sūs – „ცხენი“, sū
šamema / šāmayim - „ცა“, iazkur / yizkōr - „დაე, გაიხ–
სენოს მან (მამრ. სქ.)“ და სხვ.

ფინიკიური ენა

ფინიკიური ენა ცნობილია მრავალრიცხოვანი

წარწერებიდან, რომლებიც აღმოჩნდა ძველი ფინიკი–
ის სანაპირო ქალაქებში (ჯუბაილში ანუ ბიბლოსში,
სიდონში, ტვიროსში), ასევე მეზობელ ქვეყნებში, სა–
დაც მდებარეობდა ფინიკიური კოლონიები (მაგალი–
თად, კვიპროსზე და სხვ.).
უძველესი ფინიკიური ეპიგრაფიკული ძეგლია
ბიბლოსის მეფის, აჰირამის (ძვ. წ. აღ.–ის XI ს.), წარ–
წერა. შემდეგ მოდის ამავე სახელმწიფოს მეფეების,
აბიბაალისა და ელიბაალის (ძვ. წ. აღ.–ის X ს.), წარ–
წერები. ძალიან ძველია ასევე ლიმასოლში (კუნძულ
კვიპროსზე) აღმოჩენილი ბრინჯაოს ვაზის ნამტვ–
რევზე მოცემული პატარა წარწერა, რომელიც ძვ. წ.
აღ.–ის X-IX საუკუნეებს განეკუთვნება და ეძღვნება
ლიბანის ღვთაება ბა‛ალს. ფინიკიური წარწერების
უმრავლესობა თარიღდება ძვ. წ. აღ.–ის V საუკუნით.
გვხვდება უფრო გვიანდელი ძეგლებიც.
ძვ. წ. აღ.–ის ბოლო საუკუნეებში ფინიკიური,
როგორც სალაპარაკო ენა, თანდათანობით გამოდევნა
არამეულმა. ბ. გრანდეს მიაჩნია, რომ როგორც ფინი–
კიურმა, ასევე ებრაულმა გაცილებით უფრო დიდ–

123
ხანს იარსება, ვიდრე ეს ტრადიციულად მიაჩნდათ.
მას მოჰყავს ერთი მაგალითი თალმუდიდან. ეს არის
ფიცისა თუ შელოცვის ფორმულა, რომელიც გამოხა–
ტულია სიტყვით qonam. ამგვარი ფორმა არ გვხვდება
ძველ ებრაულ ენაში, სამაგიეროდ, იგი ასეა წარმო–
დგენილი სიდონის მეფის, ეშმუნაზარის (ძვ. წ. აღ.–ის
IV ს.), ასევე მამამისის, თიბნატას, წარწერებში. მეც–
ნიერი ვარაუდობს, რომ ფინიკიელთა და ებრაელთა
შორის გამომუშავდა ერთიანი სახალხო ენა, რომელ–
ზეც იმ ზონებში ლაპარაკობდნენ, სადაც მოსახლეო–
ბის სრული არამეიზაცია არ მომხდარა.
მრავალი წარწერა შექმნეს კართაგენისა და
სხვა დასავლური ფინიკიური კოლონიების მცხოვრე–
ბლებმა. ეს ძეგლები ცნობილია, როგორც პუნიკური,
და მათგან უძველესი თარიღდება ძვ. წ. აღ.–ის IV სა–
უკუნით. თვდაპირველად ფინიკიური და პუნიკური
ძეგლების ენა პრაქტიკულად არ განსხვავდებოდა,
მაგრამ კართაგენის დაცემის შემდეგ (ძვ. წ. აღ.–ის II
ს.) პუნიკურს მნიშვნელოვანი ცვლილებები დაეტყო.
ნეოპუნიკურ წარწერებში ერთმანეთს დაემთხვა ხო–
რხისმიერი თანხმოვნები, შეინიშნება მრავალი გამა–
რტივება. ნეოპუნიკური დიალექტები სავარაუდოდ
მხოლოდ არაბთა დაპყრობითი ომების შედეგად გა–
დაშენდა საბოლოოდ. ყოველ შემთხვევაში, ფაქტია,
რომ ახ. წ. აღ.–ის V საუკუნეში ისინი ჯერ კიდევ არ–
სებობდა.
ფინიკიური ენა ძალიან ახლოს იდგა ძველ ებ–
რაულთან. ეს ეხება როგორც ფონოლოგიურ სისტემა–
სა და გრამატიკას, ასევე ლექსიკას. სიტყვა, რომელიც
ფინიკიურში უფრო იშვიათად იხმარება (ვთქვათ,

124
პოეტურ სტილში), ხშირად გამოიყენება ებრაულში.
არის მრავალი საპირისპირო მაგალითიც. რაც შეეხება
ხმოვნების უძველეს წარმოთქმას, ამის თაობაზე
მსჯელობა ჭირს, ვინაიდან არც ფინიკიურ და არც ებ–
რაულ მასალაში ხმოვნები არ არის აღნიშნული. არ–
სებობს ლათინური ანბანით ჩაწერილი მცირედი ფი–
ნიკიური ენობრივი მასალა, რაც გარკვეულ წარმო–
დგენას გვიქმნის ხმოვანთა წარმოთქმაზე, მიუხედა–
ვად იმისა, რომ სიტყვები ამ შემთხვევაში ზოგჯერ
დამახინჯებულია.

მოაბიტური ენა

ხალხი, რომელსაც მოაბი (მოავი) ეწოდებოდა,

მკვდარი ზღვის აღმოსავლეთით ცხოვრობდა. მათი
ენის შესახებ ცნობებს ვიღებთ ერთი დიდი წარწერი–
დან ბაზალტის სტელაზე, რომელიც ტრანსიორდანი–
აში აღმოჩნდა. ეს ძეგლი ეკუთვნის მოაბის მეფე მეშას
და თარიღდება ძვ. წ. აღ.–ის 840 წლით. მასში მოხსე–
ნიებულია მოაბიტების გამარჯვება ისრაელის წინა–
აღმდეგ ბრძოლაში. წარწერა დასავლურსემიტური
ანბანითაა შესრულებული და იოლად იკითხება. სი–
ტყვები ერთმანეთისაგან წერტილებითაა გამოყოფი–
ლი. მოაბიტური ენა ძალიან ახლოს დგას ძველ ებ–
რაულთან. თუმცა არის მცირეოდენი განსხვავებებიც,
კერძოდ, მოაბიტურში არსებითი სახელების მრავ–
ლობითი რიცხვის დაბოლოებაა -in, ხოლო ებრაულ–
ში – -im. გარდა ამისა, მოაბიტურში უკუქცევითი
ზმნური ფორმები აქადურის მსგავსად იწარმოება და

125
არა ებრაულისა. საკუთარი სახელებიც ერთგვარად
განსხვავებულია ებრაულისაგან. როგორც ჩანს, მოა–
ბიტები საკუთარ დიალექტზე ლაპარაკობდნენ.

ედომიტური ენა

ედომიტები მკვიდრობდნენ პალესტინის სამხრე–

თში. მათ ქვეყანას ებრაულად ეწოდებოდა ‫– אֱדוֹם‬
Edom, დასავლურ წყაროებში ცნობილია, როგორც
იდუმეა (< ბერძნ. Ἰδουμαία). ჩრდილოეთით ესაზღ–
ვრებოდა იუდეა, აღმოსავლეთით – მკვდარი ზღვა
და მოაბიტების ქვეყანა, სამხრეთით – აკაბას ყურე,
დასავლეთით – სინას ნახევარკუნძული და ღაზა.
ედომიტები აქ ძვ წ. აღ.–ის II ათასწლეულის მეორე
ნახევრიდან ცხოვრობდნენ. ამ ქვეყნის დამაარსებ–
ლად მიჩნეულია ისააკის ვაჟი ესავი, იაკობის ძმა,
რომელიც არ გადასახლებულა ეგვიპტეში. ჯერ კი–
დევ ედომიტებმა დააარსეს დასახლებული პუნქტები
იმ ადგილას, სადაც მოგვიანებით ნაბატეველებმა გა–
აშენეს დიდებული ქალაქი პეტრა.
ედომიტებს მტრული დამოკიდებულება ჰქონ–
დათ ებრაელებთან. მათ უფლება არ მისცეს მოსეს,
თავისი ხალხი იდუმეაზე გაეტარებინა, როდესაც
ისინი აღთქმული ქვეყნისაკენ მიჰყავდა. ებრაელთა
და ედომიტთა შორის ხშირი იყო შეტაკებები. ძვ. წ.
აღ.–ის XI საუკუნეში ისრაელის სამეფო უკვე საკმაოდ
ძლიერი იყო და მან შეძლო ედომიტების დამორჩი–
ლება. შემდგომში იდუმეა ხარკს უხდიდა ასურეთსა
(ძვ. წ. აღ.–ის IX-VII საუკუნეებში) და ბაბილონს (ძვ.
წ. აღ.–ის VII-VI საუკუნეებში).

126
 ედომიტები ყოველთვის იღებდნენ მონაწილე–
ობას იუდეის წინააღმდეგ სხვათა მიერ წარმოებულ
ომებში, ვინაიდან მიაჩნდათ, რომ ქანაანის ნაყოფიე–
რი მიწები ებრაელთა გამო დაკარგეს. მაგალითად,
ისინი ბაბილონელებთან ერთად აქტიურად იყვნენ
ჩართული იერუსალიმის აღებასა და დანგრევაში (ძვ.
წ. აღ.–ის 586 წ.), რასაც შედეგად მოჰყვა ებრაელთა
ტყვეობა. VI საუკუნის ბოლოსათვის ედომიტებმა შე–
ძლეს ისრაელის მიწების სამხრეთი ნაწილის ხელში
ჩაგდება.
ძვ. წ. აღ.–ის III საუკუნეში შეიქმნა ნაბატეველ–
თა სახელმწიფო და იდუმეის უდიდესი ნაწილი მის
შემადგენლობაში შევიდა. დამოუკიდებლობა შეინა–
რჩუნა ედომიტების მხოლოდ ერთმა ნაწილმა დასავ–
ლეთში, მაგრამ ძვ. წ. აღ.–ის II საუკუნის ბოლოს ეს
ტერიტორია ებრაელებმა დაიპყრეს და მოსახლეობა
იუდაიზმზე მოაქციეს.
ძვ. წ. აღ.–ის 63 წელს იუდეა რომაელებმა დაი–
მორჩილეს, მათი გამგეობის ქვეშ შევიდა იდუმეაც.
ედომიტი იყო მეფე ჰეროდე.
ედომიტები, მოაბიტების მსგავსად, ებრაული–
საგან ძალიან მცირედ განსხვავებულ დიალექტზე სა–
უბრობდნენ. ფაქტობრივად სამივე ეს ელემენტი ქა–
ნაანური დიალექტი იყო. თვით ებრაულ ტრადიცია–
ში ძველი ებრაული ენა სწორედ ასეა ცნობილი, კერ–
ძოდ, როგორც ქანაანური დიალექტი.

127
 ფინიკიური დამწერლობა
და მისი შემდგომი განვითარება

დაახლოებით იმ დროს, როდესაც სირიაში შე–

სვლა დაიწყეს არამეულმა ტომებმა, ლიბანის მთების
ძირში, ხმელთაშუა ზღვის გასწვრივ მდებარე ვიწრო
სანაპირო დაბლობზე დასახლდნენ ფინიკიელები,
რომელთაც ზღვაოსნობის დიდი გამოცდილება ჰქო–
ნდათ. ახალ სამშობლოში მათ თან მოიტანეს ეს გამო–
ცდილება, ისინი გაწაფულნი იყვნენ გემთმშენებლო–
ბასა და ნავიგაციაში. მეცნიერთა შორის არ არსებობს
ცალსახა დასკვნა იმის შესახებ, თუ საიდან მოვიდნენ
ფინიკიელები დღევანდელი ლიბანის ტერიტორია–
ზე, რომელსაც მათი სახელის მიხედვით ფინიკია
ეწოდა. ზოგიერთი მიიჩნევს, რომ მანამდე ისინი წი–
თელი ზღვის სანაპიროზე მკვიდრობდნენ. ფინიკიე–
ლებმა ააყვავეს ისეთი პორტები ხმელთაშუა ზღვის
აღმოსავლეთ სანაპიროზე, როგორებიც იყო სიდონი,
ტვიროსი, ბიბლოსი. ისინი მამაცი ზღვაოსნები იყვ–
ნენ, მათ განავითარეს კომერცია და გახსნეს ახალი
სავაჭრო გზები. ფინიკიელების სახელმწიფო არ იყო
დიდი და არ გამოირჩეოდა სამხედრო ძლიერებით.
ის უფრო სატრანზიტო ტერიტორიას წარმოადგენდა,
ამიტომაც ფინიკიელები იძულებულნი იყვნენ, სხვა–
დასხვა პერიოდში დამორჩილებოდნენ ბაბილონელ–
ებს, ეგვიპტელებს, ასურელებს, ხეთებს, სპარსელებს,
მაკედონელებს. იმავდროულად ისინი ინარჩუნებდ–
ნენ თვითმყოფად კულტურას და ისევ გადამწყვეტ
როლს ასრულებდნენ საერთაშორისო ვაჭრობაში.

128
 ფინიკიელები მეტად გახსნილნი იყვნენ. ისი–
ნი, კონსერვატორი ძველი ეგვიპტელებისაგან განსხ–
ვავებით, უფრო ადვილად ითვისებდნენ სიახლეებს,
ილტვოდნენ, ზიარებოდნენ უცხო ხალხთა კულტუ–
რას, ცივილიზაციას, მონაპოვრებს სხვადასხვა სფე–
როში, რაც მეტად ამდიდრებდა თვითონ ფინიკიურ
კულტურას ისე, რომ მას არც თვითმყოფადობა ეკარ–
გებოდა. ფინიკიელთა ხომალდები დაცურავდა იმხა–
ნად ცნობილ ყველა ზღვაში. ისინი აღწევდნენ „კა–
ლის კუნძულებამდე“ (დღევანდელ ბრიტანეთამდე),
ჩადიოდნენ ჩრდილოეთის ზღვის სანაპიროებზე, რა–
თა ქარვა მოეპოვებინათ, სოფლის მეურნეობის პრო–
დუქტებს ეზიდებოდნენ აფრიკიდან და ესპანეთი–
დან, გვერდს უვლიდნენ ეგეოსის ზღვის კუნძულებს
და მის სიღრმეში იჭრებოდნენ, ეგვიპტის ფარაონთა
მითითებით მათ შემოუარეს აფრიკის სანაპიროებს.
ფინიკიელებისათვის კარგად იყო ცნობილი, რაოდენ
დიდი სარგებლობა მოჰქონდა დამწერლობას მესო–
პოტამიასა და ეგვიპტეში. სულ მალე მათ საკუთარი
ანბანი შექმნეს, რამაც კიდევ უფრო შეუწყო ხელი
ვაჭრობის განვითარებასა და ახალ აღმოჩენებს. როგ–
ორც ჩანს, ფინიკიური ანბანი იმაზე უფრო ადრინდე–
ლია, ვიდრე ჩვენამდე მოღწეული მისი ნიმუშები.
ფინიკიური ანბანით შესრულებულ ჩვენამდე მოღწე–
ულ უძველეს ძეგლთა შორისაა წარწერები ბრინჯაოს
ჭურჭლის ნატეხებზე, რომლებიც კუნძულ კვიპროს–
ზე აღმოჩნდა. ისინი ძვ. წ. აღ.–ის X საუკუნეს განეკუ–
თვნება. უფრო გვიანდელია სიდონის მეფე ეშმუნა–
ზარის წარწერა. ეს ყველაზე უფრო დიდი ძეგლია
დღემდე აღმოჩენილ ფინიკიურ ეპიგრაფიკულ მა–

129
სალაში. როგორც ბრინჯაოს ნატეხების, ასევე ეშმუ–
ნაზარის წარწერებში ფინიკიური ანბანი უკვე სავსე–
ბით სრულყოფილი ფორმით წარმოდგება ჩვენს წი–
ნაშე. მასში არაა ხმოვნები. იგი შეიცავს 22 ასოს თან–
ხმოვნებისათვის.
აღნიშნული თავისებურება ეგვიპტურის გავ–
ლენად ითვლება. საბოლოო სახით ჩამოყალიბებამდე
თავიანთ ანბანს ფინიკიელები ხვეწავდნენ, ითვა–
ლისწინებდნენ უკვე არსებული სისტემების დადე–
ბით და უარყოფით მხარეებს. ფინიკიელები კარგად
იცნობდნენ მრავალ დამწერლობას: ეგვიპტურ იერო–
გლიფებს, იერატიულ და დემოტურ სახეობებს, პრო–
ტოსინურ და ხეთურ იეროგლიფებს, უგარიტულ
ფონეტიკურ დამწერლობას, ასურულ–ბაბილონურ
ლურსმულ დამწერლობას, კვიპროსის მარცვლოვან
და კრეტის ფიგურულ დამწერლობებს.
ფინიკიური ანბანის წარმოშობის თაობაზე ჯერ
კიდევ ანტიკურ ხანაში დაობდნენ. ტაციტუსი ამტკი–
ცებდა, რომ ანბანი ეგვიპტელებმა გამოიგონეს. ფინი–
კიელებმა ის მხოლოდ ისესხეს და შემდეგ საბერძ–
ნეთში შეიტანეს. ბერძნული მითოლოგიიდან ცნობი–
ლია, რომ ანბანის შემქმნელებად ფინიკიელები იყვ–
ნენ მიჩნეული. მას შემდეგ, რაც შამპოლიონმა იერო–
გლიფები გაშიფრა, მკვლევარებმა წამოაყენეს ჰიპო–
თეზა, რომლის თანახმადაც ფინიკიური ანბანი ეგვი–
პტური იეროგლიფებიდან მომდინარეობს. მაშასადა–
მე, ტაციტუსის მოსაზრება ისევ აქტუალური გახდა.
ამ ჰიპოთეზას განსაკუთრებით უჭერდა მხარს ლენო–
რმანი. თუმცა 1874 წელს რუჟემ სცადა იმის დამტკი–

130
ცება, რომ ფინიკიური ანბანის უშუალო წყარო იერა–
ტიული დამწერლობაა.
აღნიშნულ პერიოდში დამწერლობის წარმო–
შობის პრობლემას მეტად აქტიურად განიხილავდ–
ნენ. ჰალევი ედავებოდა რუჟეს და მიიჩნევდა, რომ
იეროგლიფები დაედო საფუძვლად ფინიკიური ანბა–
ნის აღმოცენებას. დეეკე იქით იხრებოდა, რომ ფინი–
კიელები ასურელების დამწერლობას ეყრდნობოდ–
ნენ, როგორც ამას ჯერ კიდევ პლინიუსი მიუთითებ–
და. ჰომელის აზრით, ფინიკიური ანბანი შუმერული
ლურსმული დამწერლობიდან მომდინარეობს, მაგ–
რამ ის არ ითვალისწინებდა ერთ მნიშვნელოვან გა–
რემოებას: იმ დროისათვის, როდესაც ფინიკიელები
ასპარეზზე გამოვიდნენ, შუმერები უკვე დიდი ხნის
გადაშენებული იყვნენ და მათი დამწერლობაც დავი–
წყებას იყო მიცემული. შეიძლება სხვადასხვაგვარ
მოსაზრებათა სია კიდევ გავაგრძელოთ.
ახლა წარმოვადგენთ ყველაზე უფრო სერიო–
ზულ და მეცნიერულად არგუმენტირებულ ჰიპოთე–
ზებს:
ეგვიპტელებისაგან ფინიკიელებმა ისესხეს და–
მწერლობის ბგერითი სისტემა (ე. ი. ბგერების აღნიშ–
ვნა იმ სიტყვების მიხედვით, რომლებიც ამ ასოთი
იწყება), ზოგიერთი ასოს ფორმა და, როგორც ქვემოთ
გამოჩნდება, ბგერების აღნიშვნის აკროფონიული
პრინციპი. ლიდსბარსკის მიხედვით, ფინიკიური ან–
ბანი შექმნეს ქანაანელებმა, რომელთაც მნიშვნელო–
ვანწილად გამოიყენეს ეგვიპტური დამწერლობა, მაგ–
რამ არა ყველა ასოს მოხაზულობისათვის. ამას ადას–
ტურებს ფინიკიურ ასოთა მცირერიცხოვნება. ამას–

131
თანავე, ფინიკიურზე გარკვეული ზეგავლენა მოახ–
დინა კვიპროსულმა, ხეთურმა, ძველმა კრეტულმა
და უგარიტულმა დამწერლობებმა. სირიაში კრეტუ–
ლი ზეგავლენები აღიარებული ისტორიული ფაქტია,
რაც ჯერ კიდევ ბიბლიაში დასტურდება. ცნობილია,
რომ ძვ. წ. აღ.–ის XIII საუკუნეში პალესტინაში შე–
იჭრნენ ფილისტიმელები, რომლებიც ველურ ტომებ–
თან ბრძოლის შემდეგ მოვიდნენ კრეტიდან. მათგა–
ნაც ისესხეს გარკვეული ნიშნები ქანაანელებმა თავი–
ანთი ანბანისათვის. სწორედ ამით აიხსნება ის გარე–
მოება, რომ მოცემულ პერიოდში დამწერლობა ქრება
კრეტაზე, სამაგიეროდ, მას ვხედავთ პალესტინაში.
ლიდსბარსკის აზრით, ქანაანური დამწერლობის ჩა–
მოყალიბებაში სათანადო როლი ითამაშა უგარიტუ–
ლმა ზეგავლენამაც. როგორც ჩანს, ეგვიპტური დამ–
წერლობა მხოლოდ და მხოლოდ ბირთვი იყო, რო–
მელშიც ფინიკიელებმა ჩაურთეს მრავალი სხვა პრაქ–
ტიკული ელემენტი.
ფინიკიურ ენაში უკვე ვხედავთ ასოთა მოწეს–
რიგებულ რიგს, რაც გადავიდა ყველა ანბანში, რომე–
ლიც ფინიკიურისაგან აღმოცენდა. ფინიკიური ასოე–
ბის თავდაპირველ სახელწოდებებს ჩვენამდე არ მო–
უღწევია, მაგრამ, როგორც ჩანს, ისინი ნაკლებად გან–
სხვავდებოდა იმ სახელწოდებათაგან, რომლებსაც
შესაბამისი ასოებისათვის ვხედავთ სხვა სემიტურ
ენებში. დღესდღეობით ფინიკიური ანბანის ასოებ–
ისათვის ვსარგებლობთ ძველი ებრაული სახელწოდ–
ებებით, ვინაიდან ებრაული ძალიან ახლოს იდგა
ფინიკიურთან. ეს სახელწოდებებია: ალეფ, ბეთ, გიმ–
ელ, დალეთ, ჰე, უაუ, ზაინ, ხეთ, თეტ, იოტ, კაფ,

132
ლამედ, მემ, ნუნ, სამეჰ, ‛აინ, ფე, ცადე, კოფ, რეშ, შინ,
თაუ. ამჟამად ვიცით, რომ ზოგიერთი ბგერის სახელ–
წოდება და ჟღერადობა შესაძლებელია აღვადგინოთ
ეგვიპტურიდან აკროფონიის საფუძველზე, მაგალი–
თად, ეგვიპტური ნიშანი სიტყვისათვის „სახლი“ სეს–
ხების შემდეგ ფინიკიელებმა თარგმნეს თავიანთ
ენაზე: ეგვიპტური p-r, ფინიკიური bèt, ასო b და სხვ.
თუმცა ეს უკვე გვიანდელი დედუქციაა; ანბანის აღ–
მოცენების მთავარი პრინციპი გრაფიკული ნიშნების
შექმნა კი არ არის, არამედ – სიტყვების დაშლა მათ
შემადგენელ უმცირეს ელემენტებად, ფონემებად.
თანხმოვნებთან მიმართებაში ფინიკიელებმა ამას მი–
აღწიეს. თუმცა მათ შეინარჩუნეს ეგვიპტური პრინ–
ციპი, კერძოდ, არ შემოიღეს ხმოვანთა აღნიშვნა. მა–
თი აზრით, მშობლიურ ენაზე იოლი აღსაქმელია ნე–
ბისმიერი სიტყვა, თუნდაც მხოლოდ მისი ძირი იყოს
მოცემული. როგორც ცნობილია, სემიტურ ენებში ძი–
რი სწორედ თანხმოვნებისაგან შედგება, ხმოვნები კი
ლექსიკური მოდიფიკაციისა და გრამატიკული კატე–
გორიების საწარმოებლად გამოიყენება. ფინიკიურში
თანხმოვნები სამგვარად გამოიყენებოდა: დამოუკი–
დებლად (სიტყვის ბოლოს), მარცვალში, რომელშიც
თანხმოვანს მოსდევს ხმოვანი, მარცვალში, რომელ–
შიც თანხმოვანს წინ უსწრებს ხმოვანი. ეგვიპტური
გავლენა აისახა აგრეთვე იმაში, რომ ფინიკიელები
მარჯვნიდან მარცხნივ წერდნენ. ეს მიმართულება
შენარჩუნდა ფნიკიურიდან აღმოცენებულ ყველა ან–
ბანში (ზოგიერთში სამუდამოდ, ზოგიერთში კი მხო–
ლოდ თავდაპირველ ეტაპზე).

133
 ფინიკიელების მიერ ფონეტიკური ანბანის გა–
მოგონება კაცობრიობის ისტორიაში უდიდესი მოვ–
ლენა იყო. უკვე მოიხსნა ის სირთულეები, რაც სხვა
უძველეს დამწერლობებს ჰქონდა. ფინიკიური ანბანი
თითქმის სრულყოფილია, ის სუფთა ფონეტიკური
სისტემაა და აღარ საჭიროებს იდეოგრამებსა და და–
მატებით განმარტებით ნიშნებს. ყოველი ასო გამო–
ხატავს ერთ კონკრეტულ ბგერას, ყოველი ბგერა გად–
მოიცემა მხოლოდ ერთი ნიშნით. ის, რასაც ძველი
ეგვიპტელები ათასწლეულების მანძილზე ეძიებდ–
ნენ, ფინიკიელებმა მიიყვანეს ბოლომდე. ისინი აღარ
იყენებდნენ განსაკუთრებულ სახელმძღვანელოებსა
და ტაბულებს. საკმარისი იყო 22 ასოს მოხაზულობის
შესწავლა და უკვე შესაძლებელი ხდებოდა ნებისმიე–
რი სიტყვის გადმოცემა ფინიკიურ თუ მის მონათესა–
ვე სხვა ენებზე. სწორედ ამიტომ გავრცელდა ფინიკი–
ური დამწერლობა ასეთი გასაოცარი სისწრაფით.
იეროგლიფებითა და ლურსმული დამწერლობით
ანალოგიური ფართო მიზნების მიღწევა შეუძლებე–
ლი იყო. ახლა კი, ანბანის გამოგონებასთან ერთად,
დამწერლობა უკვე აღარ წარმოადგენდა რაიმე გან–
საკუთრებულ ხელოვნებას და ის აღარ იყო მხოლოდ
განსაკუთრებული ფენისა თუ საზოგადოების კუთვ–
ნილება. დამწერლობა განთავისუფლდა ყოველგვარი
სიმბოლოებისაგან და იქცა დამწერლობად ამ სიტყ–
ვის ნამდვილი გაგებით.
ჩვეულებრივი დამწერლობის განვითარებას–
თან ერთად თანდათანობით ყალიბდება ხელოვნების
ახალი მიმართულება – კალიგრაფია. თავდაპირველი
მონუმენტური მოუქნელი ფორმები ვითარდება და

134
სრულყოფილ მოხაზულობამდე მიდის, იქამდე, რა–
საც ჩვენ ხელწერას ვუწოდებთ. ფინიკიური ენის გან–
საკუთრებით ფართო გავრცელება იწყება ძვ. წ. აღ.–ის
IX საუკუნიდან მოყოლებული. მეზობლები, რომლე–
ბიც ფინიკიელებთან ინტენსიურ სავაჭრო ურთიერ–
თობებში იყვნენ ჩაბმულნი, გაეცნენ მათ დამწერლო–
ბას და სულ მალე ის საკუთარ მოთხოვნილებებს მი–
უსადაგეს. დღესდღეობით ცნობილია, რომ მსოფლი–
ოში ცნობილ ანბანთა უმრავლესობა (4/5) ფინიკიუ–
რიდანაა აღმოცენებული. დანარჩენები კი უშუალოდ
ფინიკიურიდან გამოსული სისტემებიდან განვითარ–
და. ფინიკიურიდან აღმოცენებული ანბანები ექვს
ძირითად ჯგუფად იყოფა, თითოეულ მათგანში მრა–
ვალი განშტოებაა.
ფინიკიური ანბანის სახეობა იყო კართაგენის
პუნიკური დამწერლობა, ასევე მოაბიტური დამწერ–
ლობა. მათგან მცირედ განსხვავდება არამეული. ყვე–
ლაზე დიდ დაცილებას ფინიკიურისაგან ვხედავთ
სამხრეთ არაბულ და ინდურ დამწერლობებში. რაც
შეეხება არქაულ ბერძნულ სისტემას, ის მეტად ახ–
ლოს დგას ფინიკიურთან. ფინიკიურს ენათესავება
ლათინური, არაბული და მრავალი სხვა ანბანი. ამ
სისტემათა შეპირისპირება ერთი ტაბულის ფარგ–
ლებში ნათელს ხდის მათ სიახლოვეს და ერთიან
წარმომავლობას.
როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ფინიკიური წარ–
წერები იმდენად ბევრი არ არის თვითონ ფინიკიაში,
რამდენადაც მის ფარგლებს გარეთ. ეს იმით აიხსნება,
რომ ფინიკიელები მეტად აქტიურად იყვნენ ჩაბმუ–
ლი საერთაშორისო ურთიერთობებში, ბევრი მათგანი

135
უცხოეთში ცხოვრობდა და იქ ეწეოდა მოღვაწეობას.
როგორც ჩანს, ისინი ასაკოვნების ჟამს ბრუნდებოდ–
ნენ სამშობლოში. ამას ისიც ადასტურებს, რომ ფინი–
კიის ტერიტორიაზე აღმოცენებულ ძეგლებში ძალიან
ბევრია ეპიტაფია და ანდერძი. ეგვიპტეში მოპოვებუ–
ლი ფინიკიური წარწერები ძირითადად ძვ. წ. აღ.–ის
650–595 წლებს განეკუთვნება. იმდროინდელ ეგვიპ–
ტელ მმართველებს, ფსამეტიხ I–სა და ფსამეტიხ II–ს,
დიდი რაოდენობით ჰყავდათ დაქირევებული უცხო–
ელი მეომრები, მათ შორის იყვნენ ბერძნები, ფინიკი–
ელები და სხვ. სწორედ ამ ფინიკიელი მეომრების მი–
ერაა ამოტვიფრული მრავალი წარწერა კლდეებსა და
ეგვიპტურ ქანდაკებებზე. წარწერები მოკლეა, მაგრამ
მრავლისმეტყველი.
ფინიკიელები, შეიძლება ითქვას, პირველი კო–
ლონიზატორები იყვნენ. ყველაზე უფრო ხელსაყრელ
ადგილებში ისინი აარსებდნენ სავაჭრო პუნქტებს.
ფინიკია პატარა ქვეყანა იყო, თანაც ნაკლებად დაცუ–
ლი, სწორედ ამიტომ მოსახლეობის ზრდასთან ერ–
თად ფინიკიელები დიდი რაოდენობით სახლდებ–
ოდნენ ახალ ტერიტორიებზე გაშენებულ კოლონიებ–
ში, რომლებიც გაფანტული იყო ხმელთაშუა ზღვის
სანაპიროებზე. ბუნებრივია, ეს კიდევ ერთი მიზეზია,
რის გამოც ფინიკიურ წარწერებს ვხედავთ ლიბანის
ფარგლებს გარეთ. განსაკუთრებით ძლიერი კოლო–
ნია იყო კართაგენი. მისი მნიშვნელობა გაიზარდა ძვ.
წ. აღ.–ის III საუკუნეში, როდესაც მეტროპოლია დაე–
მხო. კართაგენი გმირულად იბრძოდა რომის იმპერი–
ის წინააღმდეგ და საბოლოოდ დამარცხდა. კართაგე–
ნის ძალაუფლება ვრცელდებოდა მთელ ჩრდილო–

136
დასავლეთ აფრიკაში (პრაქტიკულად ეგვიპტის სა–
ზღვრებამდე), ესპანეთში, გალეთის სამხრეთ სანაპი–
როზე, სიცილიაში, სარდინიასა და მალტაზე. რომაე–
ლები კართაგენის მკვიდრთა ენას პუნიკურს უწო–
დებდნენ. პუნიკური დამწერლობა პირდაპირი გა–
გრძელებაა ფინიკიურისა. თავდაპირველად ფინიკი–
ური და პუნიკური წარწერები ერთმანეთისაგან საერ–
თოდ არ განსხვავდებოდა, მხოლოდ მოგვიანო პერი–
ოდში შეინიშნება დაცილება. პუნიკური უფრო და–
ხვეწილი და მინიატურული დამწერლობა იყო.
დღესდღეობით ცნობილია ათასობით პუნი–
კური წარწერა ამ სახელმწიფოს სხვადასხვა კუთხი–
დან. მის მკვიდრთ ჰქონდათ ფართო და მეტად საინ–
ტერესო მხატვრული თუ სამეცნიერო ლიტერატურა,
რომელსაც რომაელებიც იყენებდნენ. სამწუხაროდ,
რომაელთა მიერ კართაგენის აღების შედეგად და–
ინგრა ქალაქი და განადგურდა მრავალი ძეგლი.
დღესდღეობით ყველაზე დიდი პუნიკური წარწერა
აღმოჩენილია მარსელში, დიდი რაოდენობით მოკლე
წარწერები გათხარეს სიცილიაში, სარდინიასა და მა–
ლტაზე. ეს წარწერები განეკუთვნება კართაგენის დი–
დების ხანას. მისი დაცემის (ძვ. წ. აღ.–ის 146 წ.) შემ–
დეგ პუნიკური დიალექტები მაინც იყო შენარჩუნებ–
ული ჩრდილოეთ აფრიკაში, ძირითადად თანამედ–
როვე ტუნსის ტერიტორიაზე. ნეოპუნიკურად ლაპა–
რაკობდნენ თვით ქრისტიანულ ეპოქაშიც კი, IV
საუკუნეში. ეს დიალექტი უკვე ძლიერად ლათინი–
ზებული იყო, რაც წერაშიც აისახა. ნიშნები შემოკლე–
ბულია, უფრო კურსივს მოგვაგონებს, მასში ხშირია
ლიგატურები. ნეოპუნიკური წარწერები ძირითადად

137
ვაზებზე გვხვდება. ყველაზე დიდი წარწერა მოპოვე–
ბულია სარდინიაში, თუმცა უფრო სახელგანთქმუ–
ლია მეფე მასინისას ორენოვანი წარწერა ნეოპუნი–
კურ და ნუმიდიურ ენებზე.
როგორც ჩანს, ნეოპუნიკურიდან აღმოცენდა
ორი უძველესი იბერიული ანბანი. ისინი გამოიყენე–
ბოდა იბერიის ნახევარკუნძულზე კართაგენელთა
ბატონობის ხანაში. იბერიული დამწერლობით შე–
სრულებულია დაახლოებით 100 წარწერა სამხრეთ
ესპანეთსა (მაგ., მალაგაში) და ბალეარის კუნძულებ–
ზე (მაგ., იბიზაზე). იბერიული ენა მეტად მწირი მა–
სალებითაა შემორჩენილი და ძალიან ნაკლებადაა
ცნობილი. როგორც ჩანს, ის ბასკურს ენათესავება.
იბერიული ანბანით წერდნენ როგორც მარჯვნიდან
მარცხნივ, ასევე – მარცხნიდან მარჯვნივ, ლათინთა
ზეგავლენით. იბერიულში დამწერლობის ამ ორი ნა–
ირსახეობის შესახებ საუბრობს ჯერ კიდევ სტრაბო–
ნი. საინტერესოა ასევე წერწერები კალის ფირფიტებ–
ზე, რომლებიც კატალონიაში აღმოჩნდა.
ახლა გადავიდეთ სხვა ქანაანელ ტომთა და–
მწერლობის მიმოხილვაზე. ფინიკიელთა უშუალო
მეზობლები იყვნენ ებრაელები, რომლებმაც პალეს–
ტინა დაიპყრეს ძვ. წ. აღ.–ის XIII საუკუნეში. პალეს–
ტინის მოსახლეობამ ფინიკიური ფონეტიკური და–
მწერლობა აითვისა ძვ. წ. აღ.–ის IX საუკუნეში. 842
წლით თარიღდება მოაბიტი მეფის, მეშას, წარწერა.
მოაბიტების პატარა სამეფო მდებარეობდა მკვდარი
ზღვის სამხრეთ–აღმოსავლეთით. მათ ენაზე ჩაწერი–
ლი ძეგლები საკმაოდ მცირერიცხოვანია. ისტორიაში
უფრო კარგადაა ცნობილი ძველი ებრაული დამწერ–

138
ლობა. მასზე შესრულებული უძველესი ძეგლია სი–
ლოეს გვირაბის (იერუსალიმის მახლობლად) წარწე–
რა. ძველი ებრაული ანბანითაა ჩაწერილი ასევე ბიბ–
ლიის ის ნაწილები, რომლებიც ებრაელთა არამეიზა–
ციამდე დაფიქსირდა.
მოაბიტური ანბანიდან შემდგომში განვითარ–
და სამარიტანული. ქალაქი სამარია ძვ. წ. აღ.–ის 400
წელს დააარსა ასურეთიდან გადმოსახლებულმა ხა–
ლხმა. ისინი აღერივნენ იმ ებრაელებს, რომლებიც აქ
სარგონ II–მ ჯერ კიდევ ძვ. წ. აღ.–ის 721 გადმოასახ–
ლა. სამარიტანელებმა იუდაური რელიგია მხოლოდ
ნაწილობრივ მიიღეს. ებრაელებს ისინი ეჯავრებო–
დათ, რადგანაც ტყვეობიდან განთავისუფლების შემ–
დეგ მათ მონაწილეობა არ მიუღიათ ტაძრის აღდგე–
ნაში. მოგვიანებით სამარიტანელებს დევნიდა იუს–
ტინიანე.
სამარიტანული დამწერლობა უფრო კუთხოვა–
ნია და წვრილი. ძირითადად ეპიგრაფიკული მასალა
გვაქვს, ხელნაწერები ძალიან იშვიათია, ისინი პარი–
ზის ნაცილონალურ ბიბლიოთეკაშია დაცული. სამა–
რიტანულ დამწერლობას სამი სახეობა აქვს: მონუ–
მენტური, მწიგნობრული და კურსივი. სამარიტანე–
ლები დღეს ცხოვრობენ პალესტინის ქალაქ ნაბლუ–
სუში. ისინი ისევ იყენებენ თავიანთ ანბანს.

139
 მაშასადამე, ფინიკიური ანბანიდან განვითარ–
და შემდეგი დამწერლობები:

1. მოაბიტური (აქედან ძველი ებრაული და სამა–

რიტანული);

2. არამეული (აქედან ნაბატეური, ჩრდილო არა–

ბული, პალმირული, სპარსულ–არამეული,
რაბინული ებრაული და სხვ.);

3. საბაური ანუ სამხრეთარაბული (აქედან, ერთი

მხრივ, ლიჰიანური, საფაური და სამუდური,
მორე მხრივ, აქსუმის, გეეზი ანუ კლასიკური
ეთიოპური და ამჰარული ანუ თანამედროვე
ეთიოპური);

4. პუნიკური (აქედან ნეოპუნიკური და იბერიუ–

ლი);

5. არქაული ბერძნული (აქედან დასავლური ან–

ბანები);

6. ბრაჰმანების დამწერლობა.

140
ჩრდილო–დასავლური სემიტური განშტოება

(ნაწილი მეორე)

ქანაანური ენები (ნაწილი მეორე)

ებრაული ენა

ებრაული სრულიად განსაკუთრებულ ად–

გილს იკავებს მსოფლიოს კულტურულ ენათა შორის,
ვინაიდან ძველი აღთქმის ენაა. ის იყო ებრაელი ხალ–
ხის სალიტერატურო და სასაუბრო ენა მრავალი საუ–
კუნის განმავლობაში. შემდგომში საკმაოდ დიდი პე–
რიოდით ებრაულ ენაზე აღარ ლაპარაკობდნენ, ეს
გამოწვეული იყო თავდაპირველად ჩრდილოსემი–
ტური არეალის არამეიზაციით, ხოლო შემდგომ ებ–
რაელთა განსახლებით მთელ მსოფლიოში. თუმცა
ებრაული აღდგენილ იქნა და დღეს ის ისრაელის სა–
ხელმწიფოს ოფიციალური ენაა.
ბიბლიაში ამ ენას ეწოდება s’efat Kena‛an, „ქანა–
ანური ენა“, ხოლო უფრო მოგვიანო პერიოდის წიგნ–
ებში – yehūdīt, „იუდაური“. პოსტბიბლიურ ხანაში
იხმარება სახელწოდება lešon haqqōdeš, „წმინდა ენა“,
ანდა lešon ha kāmīm, „ბრძენთა ენა“. სახელი „ებრაუ–
ლი“ ისრაელის ხალხის ენასთან მიმართებაში პირვე–
ლად ნახმარია ძვ. წ. აღ.–ის II საუკუნეში, მანამდე ეს
ზედსართავი მხოლოდ ეთნოსს აღნიშნავდა (ბიბლი–
აში). ეტიმოლოგიურად ამ სიტყვას უკავშირებენ
Eber-ს, რომელიც იყო ყველა ებერიტის, ანუ ებრაე–
ლის წინაპარი, ხოლო აბრაამი კი – მათი შთამომავა–

141
ლი (დაბადება 10 : 21, 11 : 14–26). არის მეორე ეტი–
მოლოგიაც – სემიტური ‛br, რაც „გაღმას“ ნშნავს, კერ–
ძოდ, ევფრატის გადაღმა ტერიტორიას, საიდანაც აბ–
რაამი მოვიდა.
უძველესი ებრაული ეპიგრაფიკული ძეგლები
შესრულებულია დასავლურსემიტური ანბანით. ესე–
ნია:
1) „მიწათმოქმედის კალენდარი“ გეზერიდან
– წარწერა ქვაზე. მასში თვეების მიხედვით
ჩამოთვლილია, თუ რა სამუშაოები უნდა
შეასრულოს მიწათმოქმედმა მთელი წლის
განმავლობაში (ძვ. წ. აღ.–ის X ს.).
2) სამარიაში, ლაჰიშში, ჰივეონსა და სხვა ად–
გილებში აღმოჩენილი თიხის ჭურჭლის ნა–
მტვრევებზე შემორჩენილი წარწერები. ის–
ინი ასევე გვხვდება ზეთისხილისა და ღვი–
ნის დოქების სახელურებზე. თარიღდება
ძვ. წ. აღ–ის IX-VIII საუკუნეებით.
3) საბეჭდავები, რომლებზეც ამოტვიფრულია
მხოლოდ საკუთარი სახელები (ძვ. წ. აღ.–ის
IX-VIII სს.).
4) იერუსალიმში სილოამის გვირაბის წარ–
წერა, საიდანაც მხოლოდ ექვსი სტრიქონია
შემორჩენილი. მასში აღწერილია სამუშაოს
დამთავრება, როდესაც ორი საპირისპირო
მხრიდან მიმავალი ქვისმთლელნი ერთმა–
ნეთს შეხვდნენ, რაც გვირაბის გათხრის და–
სრულებას მოასწავებდა: „ერთმანეთის სა–
პირისპირო მიმართულებით დაჰკრეს, ნა–
ჯახი ნაჯახს დაარტყეს და გაედინა წყალი

142
 ტბორისაკენ“. წარწერა განეკუთვნება დაახ–
ლოებით ძვ. წ. აღ.–ის 700 წელს.
5) ძვ. წ. აღ.–ის VIII-VII საუკუნეთა მიჯნის
ეპიტაფია ქედრონის ველიდან (იერუსალი–
მის მახლობლად).
6) მაკაბელი მეფეებისა (ძვ. წ. აღ.–ის II-I სს.)
და რომაელთა წინააღმდეგ აჯანყების ეპო–
ქის (ახ. წ. აღ.–ის I-II სს.) მონეტები.

დანარჩენი ეპიგრაფიკული ძეგლები არ არის

ძველი და შედგენილია კვადრატული დამწერლო–
ბით.
ებრაულ ენაზე შექმნილი უმნიშვნელოვანესი
ძეგლია, რა თქმა უნდა, ბიბლია. ძველი აღთქმის წიგ–
ნები სხვადასხვა დროს ჩაიწერა, ამიტომაც მათში და–
სტურდება განსხვავებული სტილი, ასევე ამა თუ იმ
ეპოქისათვის დამახასიათებელი ენობრივი თავისე–
ბურებანი, განსაკუთრებით ეს ეხება ისტორიულ წიგ–
ნებს. ძველი აღთქმის შედგენილობა ასეთია:
1. მოსეს ხუთწიგნეული (დაბადება, გამოსვლა,
ლევიანნი, რიცხვნი, მეორე სჯული), მას ასევე ეწო–
დება თორა (კანონი). საბოლოო სახით ის ჩამოყალი–
ბდა არაუგვიანეს ძვ. წ. აღ.–ის VI საუკუნისა, ყოველ
შემთხვევაში იუდეველებსა და სამარიტანელებს შო–
რის აღმოცენებულ განხეთქილებამდე, რაც ბაბილო–
ნის ტყვეობიდან დაბრუნების შემდეგ მოხდა (538 წ.).
სწორედ ამიტომ ყველა ეს წიგნი სამარიტანელებთან
მიღებულია, როგორც კანონიკური.
აღნიშნული წიგნებისათვის გამოყენებული
უნდა ყოფილიყო გარკვეული წყაროები, ესენია:

143
 ა) იაჰვისთი (ღმერთი იაჰვეს მიხედვით);
ბ) ელოჰისთი (ღმერთი ელოჰიმის მიხედვით);
ეს წყაროები განეკუთვნება ძვ. წ. აღ.–ის IX-VIII
საუკუნეებს. მათ შემდგომ დაემატა:
გ) მეორე რჯულის წიგნი, რომლის მთავარი
ნაწილი უკვე ჩამოყალიბებული იყო ძვ. წ. აღ.–ის VII
საუკუნეში;
დ) ე. წ. „სამღვდლო კოდექსი“ (მსხვერპლშეწი–
რვის, რიტუალური სიწმინდისა და სხვ. შესახებ). სა–
ბოლოო სახით ის გაფორმდა ბაბილონის ტყვეობის
დროს, თუმცა მასში გამოყენებული იყო ტაძრის მსა–
ხურებისათვის განკუთვნილი უფრო ძველი ჩანაწე–
რები.
წყაროთა შესახებ არსებული ეს თეორია ეკუ–
თვნის ი. ველჰაუზენს (1878 წ.). შემდგომში ის დაწვ–
რილებით დაამუშავეს ბიბლიის კრიტიკოსთა სკო–
ლაში. მათ მიაჩნდათ, რომ ბიბლიის წიგნები წარმო–
ადგენს წყაროებიდან ამოღებული ნაწყვეტების კრებ–
ულს.
წყაროთა თეორიას მეცნიერთა უდიდესი ნაწი–
ლი არ იზიარებს. მას განსაკუთრებით მკაცრად აკრი–
ტიკებს უ. კასუტო. მისი აზრით, ის დიდი მრავალ–
ფეროვნება, რაც ბიბლიურ ტექსტებში გვხვდება, გან–
პირობებულია იმით, რომ ებრაელთა შორის არსებ–
ობდა მრავალი გადმოცემა და ტრადიცია, ზოგი პრო–
ზაული სახით იყო შემონახული, ზოგი – პოეტური.
ამგვარი მრავალფეროვნება თვით ებრაულ ტრადი–
ციას ახასიათებს და არაა გამოწვეული წყაროთა ნა–
წყვეტების გაერთიანებით.

144
 რაც შეეხება ბიბლიის უძველესი წიგნების
თვით ლიტერატურულ ფორმას, მათ თავისებურებ–
ებს, რომლებიც იმაში გამოიხატება, რომ, მაგალი–
თად, ესა თუ ის ცნება და მოვლენა თუნდაც ერთსა
და იმავე ქვეთავის ფარგლებში რამდენიმე სხვადა–
სხვა სიტყვითაა გადმოცემული, ეს შეიძლება აიხსნას
არა წყაროთა სიმრავლით, არამედ იმით, რომ ებრაუ–
ლი ნაკლებად განსხვავდება საერთო ქანაანურისაგან.
აქ საქმე გვაქვს სწორედ საერთოქანაანური სალიტე–
რატურო ენის ტრადიციების გაგრძელებასთან, რაც
ასევე ნათლად ჩანს, მაგალითად, უგარიტულ ძეგ–
ლებშიც.
2. წინასწარმეტყველთა წიგნები, ჩაწერილი ძვ.
წ. აღ.–ის VIII-VII საუკუნეებში. ისინი ნაკლებადაა
შეცვლილი, მათ შენარჩუნებული აქვთ პირვანდელი
სახე. აქ შედის ესაიას, იერემიას, ეზეკილისა და თო–
რმეტი მცირე წინასწარმეტყველის წიგნები. ამავე
ჯგუფს განეკუთვნება ისტორიული წიგნები:
ა) მსაჯულთა წიგნი, რომელშიც შეტანილია
თხრობანი ძველ გმირთა მოღვაწეობაზე;
ბ) სამუელის წიგნები, რომლებშიც მოცემულია
უძველესი გადმოცემანი საულსა და დავითზე;
გ) მეფეთა წიგნები, რომლებიც დაწერილია ის–
რაელისა და იუდეის მეფეთა არქივების მიხედვით.
ამ არქივებზე მითითება ძალიან ხშირად გვხვდება
მეფეთა წიგნებში. ისინი (წიგნები) დაიწერა ბაბილო–
ნის მეფის, ნაბუქოდონოსორის, გარდაცვალების შემ–
დეგ. მათში გადმოცემული ზოგიერთი ამბავი დას–
ტურდება ასევე ასურელ მეფეთა ჩანაწერებშიც.

145
 3. მომდევნო ჯგუფად გამოიყოფა შედარებით
უფრო მოგვიანო პერიოდის წიგნები, ესენია: ფსალ–
მუნნი, ქებათა ქება, სოლომონის იგავნი, ეკლესიასტე,
ეზრა, ნეემია, ესთერი, იობი. ისინი თარიღდება ძვ. წ.
აღ.–ის IV-III საუკუნეებით, თუმცა შეიცავენ უფრო
ადრინდელ ნაწყვეტებსაც. ეზრასა და ნეემიას წიგნე–
ბი შეიცავს ძვ. წ. აღ.–ის V საუკუნის ამ ორი მოღვაწის
ჩანაწერებს.
მოგვიანო პერიოდში ძველ აღთქმას ცოტა რამ
თუ დაემატა. მაკაბელთა წიგნები არაკანონიკურია.
მათი აჯანყებები დაიწყო ძვ. წ. აღ.–ის 167 წლიდან. ამ
დროსაა შექმნილი დანიელის წიგნები.
ძვ. წ. აღ.–ის II წ. დაადგინეს, თუ რომლები
იყო ბიბლიის კანონიკური წიგნები. მაშინვე უნდა
მომხდარიყო მათი საბოლოო რედაქციული გამართ–
ვაც. იმ მიზნით, რომ ტექსტების გადანუსხვისას
ისინი არ დამახინჯებულიყო, შეიქმნა ე. წ. „მასორა“
(ებრ. Massōra, ანდა Māsōret – „გადაცემა“, „ტრადიცია“
< māsar). ტექსტის შემომნახველებს, მასორეტებს, შე–
მუშავებული ჰქონდათ გარკვეული მეთოდები, რის
საშუალებითაც ხელს უშლიდნენ ტექსტის შეცვლას.
მაგალითად, ზუსტად იყო დადგენილი, ესა თუ ის
წიგნი რამდენ მუხლს შეიცავდა, ზუსტად აღინიშნებ–
ოდა წიგნების შუა ადგილი. ყოველივე ეს იოლი და–
სამახსოვრებელი იყო გარკვეული მნემონიკური აღ–
ნიშვნებით, სიტყვებით, გამოთქმებით. ადგენდნენ
ასევე ისეთი ფორმების სიას, რომლებიც უჩვენებდა
გარკვეულ დაცილებას ორთოგრაფიის ჩვეულებრივი
კანონებიდან. ემპირიულად იქნა გამოყვანილი მრა–
ვალი გრამატიკული წესი. ყოველივე ეს გადაეცემო–

146
და ან ზეპირად, ან იწერებოდა ცალკე წიგნად, ვინაი–
დან ამგვარი დამატებითი ნიშნები და განმარტებები
თვითონ ბიბლიის ტექსტში არ შეჰქონდათ.
მასორის მიზანი იყო ასევე ხმოვანთა ზუსტი
წარმოთქმის ტრადიციის დაცვა, რადგანაც ებრაულ–
ში მხოლოდ მოგვიანებით დაიწყეს ხმოვანთა ნიშნე–
ბის ხმარება.
ებრაელებმა მიაღწიეს იმას, რომ მრავალ ხელ–
ნაწერში შენარჩუნებული იყო ბიბლიური ტექსტების
იდენტურობა. მას მასორეტული რედაქცია ეწოდება.
დღესდღეობით ის მიღებულია იმ სახით, როგორც ეს
დაადგინა ახ. წ. აღ.–ის X საუკუნის მასორეტმა, ბენ
აშერმა, რომელიც ტიბერიაში ცხოვრობდა. დამატე–
ბითი ნიშნები შემოღებულ იქნა ახ. წ. აღ.–ის VI-VII
საუკუნეებში. მრავალი ფონეტიკური მოვლენა, ხმო–
ვანთა სიგრძე, თანხმოვანთა გემინაცია, ხშული თან–
ხმოვნების (b, g, d, k, p, t) ნაპრალოვნად გადაქცევა
(ასპირაცია) ხმოვანთა შორის და სხვ. დაფიქსირდა
ისე, როგორც ეს დამახასიათებელი იყო ებრაული
ენის ფუნქციონირების ბოლო ეტაპისათვის. რაც შე–
ეხება უძველეს წარმოთქმას, ამის შესახებ შეიძლება
ზოგიერთ შემთხვევაში არაპირდაპირი გზით წარმო–
დგენის შექმნა, მაგალითად, სეპტუაგინტას (ძველი
აღთქმის ბერძნული თარგმანის) ტექსტში ებრაული
საკუთარი სახელების გადმოცემისას და სხვ. საინტე–
რესოა, რომ ებრაულიდან ქართულ ქალაქურ ჟარგო–
ნში შემოსულ სიტყვებში დაცულია ძველი წარმო–
თქმა.
ებრაულ ენაზე შექმნილი უძველესი ძეგლია
დებორას ქება, რომელიც ძვ. წ. აღ.–ის XII საუკუნით

147
(შესაძლოა უფრო ადრე პერიოდითაც) თარიღდება.
აქვე უნდა დავასახელოთ დავითის ელეგია მეფე სა–
ულისა და მისი ძის, იონათანის, გარდაცვალებაზე
ფილისტიმელებთან ბრძოლაში (ძვ. წ. აღ.–ის XI საუ–
კუნის ბოლო).
სემიტურ ენათა ცნობილი მკვლევარნი, საბა–
ტინო მოსკატი, ანტონ შპიტალერი, ედუარდ ულენ–
დორფი და ვოლფრამ ფონ ზოდენი, ებრაული ენის
პერიოდიზაციასთან დაკავშირებით აღნიშნავენ: „ბი–
ბლიური პერიოდი შეიძლება დათარიღდეს დაახ–
ლოებით ძვ. წ. აღ.–ის 1200–200 წლებით. ამავე პერი–
ოდს განეკუთვნება მოკლე ეპიგრაფიკული წარწერე–
ბი. პოსტბიბლიური პერიოდი იწყება აპოკრიფული
ლიტერატურით, აქვეა დოკუმენტები, აღმოჩენილი
მკვდარი ზღვის გათხრებზე (ძვ. წ. აღ.–ის II-I სს.). ებ–
რაული ენა არსებობას განაგრძობს რაბინულ მწერ–
ლობაში ახ. წ. აღ.–ის პირველ საუკუნეებში (Mišnā,
Tōšeftā, Midrāš); მოგვიანებით გამოიყოფა შუა საუკუ–
ნეების ებრაული, ფიქსირებული პოეტურ, ფილოსო–
ფიურ და ეგზეგეტიკურ თხზულებებში. დაბოლოს,
განიხილება თანამედროვე ებრაული ენა, რომელიც
ისრაელის სახელმწიფოს ოფიციალური ენაა“.
ძვ. წ. აღ.–ის X-VI საუკუნეებში ისრაელის მო–
ნარქიაში ლაპარაკობდნენ „ქანაანურ ენაზე“, როგორც
ამას ესაია წინასწარმეტყველი აღნიშნავს (19 : 18) და
რაზეც ზემოთაც მივუთითეთ. მოშე გრინბერგი და
სხვა მკვლევარნიც მიიჩნევენ, რომ იმ პერიოდის ბიბ–
ლიის ებრაული ფაქტობრივად ქანაანური დიალექ–
ტია და ნაკლებად განსხვავდება ფინიკიელების, მოა–
ბიტებისა და ედომიტების (ისრაელის მეზობელი ხა–

148
ლხების) ენათაგან. ამავე პერიოდის ეპიგრაფიკული
ძეგლები ადასტურებენ, რომ ებრაული ენის ეს ძველი
ტიპი (ე. წ. „ქანაანური დიალექტი“) არა მხოლოდ
ბიბლიის ენაა და ხელოვნური წარმონაქმნი, არამედ
ისრაელის ხალხის სასუბრო ენაც.
ბაბილონის ტყვეობის დროს (ძვ. წ. აღ.–ის 586–
538 წწ.) დაჩქარდა ის პროცესი, რომელიც ისრაელის
სამეფოს დამოუკიდებლობის უკანასკნელ წლებშივე
დაიწყო, კერძოდ, ეს იყო არამეული ენის, იმდროინ–
დელი ახლო აღმოსავლეთის lingua franca-ს გავლენა.

ლინგუა ფრანკა (იტალ. lingua franca, ფრანკთა

ენა) – ენის ფუნქციური ტიპი, რომელიც გამოიყენება
სხვადასხვა ენაზე მოლაპარაკე ხალხთა ურთიერთო–
ბის საშუალებად გარკვეულ რეგიონში.
თავდაპირველად lingua franca აღნიშნავდა კო–
ნკრეტულ ნარევ ენას, რომელიც შუა საუკუნეებში შე–
იქმნა ხმელთაშუა ზღვის აუზში ფრანგული, პროვან–
სალური და იტალიური ლექსიკის საფუძველზე. მას
იყენებდნენ არაბი და თურქი ვაჭრები ევროპელებ–
თან ურთიერთობაში. ჯვაროსნული ლაშქრობების
დროს ამ ენის მნიშვნელობა გაიზარდა. შეითვისა რა
ესპანური, ბერძნული, არაბული და თურქული ელე–
მენტები, თვით XIX საუკუნემდეც კი გამოიყენებოდა.
ამჟამად ტერმინი lingua franca აღნიშნავს ნე–
ბისმიერ საურთიერთო საშუალებას სხვადასხვაენო–
ვანი ხალხისათვის. ეს შეიძლება იყოს ერთ–ერთი ამ
ხალხთაგანის ენა (მაგალითად, არამეული ენა ახლო
აღმოსავლეთის ერებისათვის არაბთა სახალიფოს შე–
ქმნამდე), ნეიტრალური ენა, რომელიც მოცემულ ხა–

149
ლხთაგან არც ერთისათვის არ წარმოადგენს მშობ–
ლიურს (დღეს ამ ფუნქციას ატარებენ „დიდი ენები“ –
ინგლისური, ფრანგული, რუსული და სხვ.).

ძვ. წ. აღ.–ის 538 წელს სპარსელებმა კიროსის

მეთაურობით დაამარცხეს მეფე ნაბუქოდონოსორი.
მან ტყვეობაში მყოფი ებრაელები გაათავისუფლა.
ისინი სამშობლოში დაბრუნდნენ, მაგრამ მათი შვი–
ლები უკვე ლაპარაკობდნენ „არასუფთა“ ებრაულ
ენაზე, რომელმაც, როგორც აღვნიშნეთ, არამეულის
ძლიერი გავლენა განიცადა. ეს პროცესი შემდგომში
უფრო გაღრმავდა, განსაკუთრებით კი კოსმოპოლი–
ტურ იერუსალიმში არისტოკრატულ და კომერციულ
წრეებში. სოფლის მოსახლეობაში ებრაული ენა მყა–
რად იყო დამკვიდრებული, აგრძელებდა რა თავისი
ბუნებრივი განვითარების გზას.
ძვ. წ. აღ.–ის 167–166 წლებში მოხდა აჯანყება
სირიულ–ბერძნული გავლენის წინააღმდეგ და დრო–
ებით აღდგა ებრაელთა დამოუკიდებლობა. ამ პერი–
ოდში სასახლის კარზე იქმნება ისტორიული თხზუ–
ლებანი, სადაც ვხედავთ ბიბლიური ებრაულის იმი–
ტაციას. გარდა ამისა, ოფიციალური ადმინისტრა–
ციული დოკუმენტებიც იწერება არა არამეულად, არ–
ამედ – ებრაულად. თუმცა ამან ვერ შეასუსტა არამე–
ულის პოზიციები.
ხშირად აღნიშნავენ, რომ ისეო ქრისტეს მშობ–
ლიური ენა არამეული იყო. მართლაც, წელთაღრიცხ–
ვათა მიჯნაზე პალესტინის ქალაქებში არამეული
ენაა გაბატონებული. სასწავლებლებში გამოიყენება
როგორც ებრაული, ისე – არამეული. მეცნიერებს ჯერ

150
არ გააჩნიათ ცალსახა პასუხი იმაზე, თუ რომელ ენა–
ზე შეიქმნა ორიგინალური აპოკრიფული ლიტერა–
ტურა, რომელმაც ჩვენამდე ძირითადად არასემიტუ–
რი თარგმანების საშუალებით მოაღწია. როგორც უკ–
ვე მივუთითეთ, თვით იმ აკადემიებშიც კი, სადაც
თორას ასწავლიდნენ, ორივე ენა (ებრაული და არა–
მეული) გამოიყენებოდა.
ტერმინით „აპოკრიფი“ (ბერძნ. apokryphos, და–
ფარული, საიდუმლო) აღინიშნება ზოგიერთი იუდა–
ისტური და ადრინდელი ქრისტიანული წიგნი, რო–
მელიც საეკლესიო კანონში არ შესულა. ეს ტერმინი
პირველად ნახმარია IV საუკუნეში რომის პაპის დეკ–
რეტში. ამავე საუკუნეში შეიქმნა აპოკრიფული წიგ–
ნების პირველი სიაც. აპოკრიფული ლიტერატურა
ძირითადად იყოფა ძველი და ახალი აღთქმის აპო–
კრიფებად. ძველი აღთქმის აპოკრიფები თავიდან 70
უნდა ყოფილიყო, ამჟამად 30–მდე ითვლიან. თავის
მხრივ, ძველი აღთქმის აპოკრიფების ორი რიგი გა–
მოიყოფა. პირველი რიგის აპოკრიფებად ითვლება
ძველი აღთქმის წიგნები: პირველი ეზრა (წიგნი ეზრა
ზორობაბელისა), ტობი, ივდითი, სოლომონის სი–
ბრძნე, ისუ ზირაქის სიბრძნე, ბარუქი, იერემიას ეპი–
სტოლე, მესამე ეზრა (ეზრას აპოკალიფსი), პირველი
მაკაბელთა, მეორე მაკაბელთა, მესამე მაკაბელთა და
ძველი აღთქმის კანონიკური წიგნების – მეორე ნეშტ–
თას, ესთერის, ფსალმუნთა, იობის და დანიელის წი–
გნთა – ზოგიერთი ნაწილი. მეორე რიგის აპოკრიფე–
ბია: ადამ და ევას ცხოვრება, ენოქის წიგნი, იუბილე–
თა წიგნი, თორმეტი პატრიარქი და სხვ. პირველი
რიგის აპოკრიფები, რომელთაც აღმოსავლური ეკ–

151
ლესია დასავლურისაგან განსხვავებით და მეორე
რიგის აპოკრიფებისაგან გამოსარჩევად არაკანონი–
კურ წიგნებს უწოდებს, შეიქმნა ძვ. წ. აღ.–ის VI-I საუ–
კუნეებში, იუდაისტური კანონის ჩამოყალიბების შე–
მდეგ. ამიტომ ებრაელებმა ამ გვიანდელი ძეგლების
კანონიკურობა საეჭვოდ მიიჩნიეს და არ შეიტანეს ებ–
რაულ ბიბლიაში. ეს წიგნები სეფტუაგინტას მთარგმ–
ნელებმა თარგმნეს კანონიკურ წიგნებთან ერთად.
შემდგომში სეფტუაგინტას დაემატა ბერძნულად
დაწერილი სხვა არაკანონიკური წიგნებიც. ქრისტია–
ნული ეკლესიის კანონს საფუძვლად დაედო სეფტუ–
აგინტა (სამოცდაათიანელთა თარგმანი, რომელიც
შესრულებული იყო ძვ. წ. აღ.–ის III საუკუნეში ალექ–
სანდრიაში მცხოვრები ელინიზებული ებრაელებისა–
თვის 70 მთარგმნელის მიერ). ქრისტიანობამ ძველი
აღთქმა სრულად (როგორც კანონიკური, ისე – არაკა–
ნონიკური წიგნებით) მიიღო. ასევე ითარგმნა იგი შე–
მდეგ სხვა ენებზეც. ბიბლიის ძველი თარგმანები (სი–
რიული, ეთიოპური, ქართული, სომხური, სლავური,
ლათინური) კანონიკურთან ერთად შეიცავს არაკანო–
ნიკურ წიგნებსაც. ძველი აღთქმის აპოკრიფებიდან
ზოგი დაწერილია ებრაულად (ისუ ზირაქის სიბრძნე,
ბარუქი, იერემიას ეპისტოლე, ენოქის წიგნი და სხვ.),
ზოგი – არამეულად (ტობი), ზოგი – ბერძნულად
(სოლომონის სიბრძნე, მესამე მაკაბელთა და სხვ.).
ძველი აღთქმის ბევრი (მათ შორის მანამდე უცნობი)
აპოკრიფი აღმოჩნდა მკვდარი ზღვის მიდამოებში
1947–65 წლებში. ესენია ისუ ზირაქის სიბრძნის ებრა–
ული ფრაგმენტები, ტობისა და ენოქის წიგნების ებ–
რაული და არამეული ფრაგმენტები, იერემიას ეპის–

152
ტოლის ბერძნული ფრაგმენტები, შესაქმის აპოკრიფი
ებრაულად და სხვ.
როგორც ფინიკიურ ენაზე მსჯელობისას აღ–
ვნიშნეთ, ბ. გრანდეს აზრით, ებრაული, როგორც
ცოცხალი ენა, საკმაოდ დიდი ხნის განმავლობაში იქ–
ნა შენარჩუნებული. ტრადიციულად, მიჩნეულია,
რომ ბაბილონის ტყვეობიდან დაბრუნების შემდეგ
ებრაული ენა ძალიან მალე გამოვიდა ხმარებიდან.
ამის საპირისპიროდ მეცნიერს მოჰყავს გარკვეული
არგუმენტები: აპოკრიფული ლიტერატურის არაერ–
თი წიგნი დაწერილია თვითმყოფადი ებრაული ენ–
ით, რომელიც საგრძნობლად განსხვავდება ბიბლიის
კლასიკური ებრაულისაგან. მაშასადამე, ის ასახავს
ებრაელთა ცოცხალ მეტყველებას. გარდა ამისა, მიშ–
ნის (ახ. წ. აღ.–ის II ს.) ტექსტებში დასტურდება მე–
ტად მდიდარი ტერმინოლოგია სოფლის მეურნეობის
სფეროში. ეს ტერმინოლოგია არ მომდინარეობს ბიბ–
ლიის ებრაულიდან და არც არამეულიდანაა ნასესხე–
ბი. მაშასადამე, ესეც ცოცხალი ებრაული ენიდან უნ–
და იყოს აღებული. ბ. გრანდე აღნიშნავს, რომ ებრაუ–
ლი ენა სოფლის მოსახლეობაში ახ. წ. აღ.–ის პირველ
საუკუნეებშიც უნდა ყოფილიყო შენარჩუნებული.
მკვლევარი განაგრძობს შემდგომი არგუმენტების მო–
ყვანასაც. ის საუბრობს მკვდარი ზღვის მიდამოებში
ერთ–ერთ მთაზე მდებარე გამოქვაბულში აღმოჩე–
ნილ არქივზე, რომელიც ადგილობრივ პარტიზანულ
ჯგუფს ეკუთვნოდა. ეს მასალა მომდინარეობს ბარ
კოჰბას აჯანყების პერიოდიდან (132–135 წწ.). არქივ–
ში აღმოჩნდა ბარ კოჰბას რამდენიმე წერილი, ასევე
მახლობელი სოფლის მკვიდრთა წერილი რაზმის მე–

153
თაურისადმი. ყველა ეს წერილი დაწერილია ებრა–
ულ ენაზე, თუმცა მათში ვხედავთ აშკარა გადახრებს
სალიტერატურო ნორმებიდან. ეს სხვაობანი შეცდო–
მების ხასიათს არ ატარებს, ისინი უნდა ასახავდეს იმ
ცვლილებებს, რომლებიც ცოცხალმა ებრაულმა გან–
იცადა მოცემული პერიოდისათვის.
ახლა კი მოკლედ შევეხოთ ებრაულ ენას ქრის–
ტეს შობის შემდეგ. I-III საუკუნეები რაბინული მწე–
რლობის პერიოდია. ეს იყო ებრაელი სწავლულების
მიერ შექმნილი ლიტერატურა ძირითადად სამართ–
ლის დარგში, ასევე ბიბლიის ვრცელი კომენტარები.
ამ დროისათვის ებრაულ ენას უკვე მნიშვნელოვანი
ცვლილებების კვალი ეტყობა, ლექსიკა უფრო ფარ–
თოა, ჭარბადაა არამეული, ბერძნული და ლათინური
ნასესხობანი. სტრუქტურის თვალსაზრისითაც ენა
არამეიზებულია.
66–70 წლებში, ასევე 132–135 წლებში მოხდა
ებრაელთა ორი დიდი აჯანყება, რომელიც რომაელ–
ებმა სისხლში ჩაახშეს. ასობით და ათასობით ებრაე–
ლი გადასახლებულ იქნა. ებრაელთა ცხოვრების ცენ–
ტრმა უფრო ჩრდილოეთით, გალილეაში, გადაინაცვ–
ლა, სადაც არამეული და ბერძნული დაწინაურებუ–
ლი ენები იყო. ებრაული არსებობას განაგრძობს, რო–
გორც მწიგნობრობისა და ღვთისმსახურების საშუა–
ლება, მოსახლეობის სალაპარაკო ენად კი უფრო მე–
ტად და მეტად მკვიდრდება არამეული, მოგვიანე–
ბით მსოფლიოს სხვადსხვა კუთხეში გაბნეული ებ–
რაელები მრავალ ენაზე მეტყველებენ. ებრაული
მხოლოდ წიგნებიდან შეისწავლებოდა, ის აღარ იყო
ცოცხალი ენა.

154
 რომაელთა მიერ იერუსალიმის დანგრევის (ახ.
წ. აღ.–ის 70 წ.) შემდეგ ებრაულ ენაზე შეიქმნა რამდე–
ნიმე მნიშვნელოვანი ძეგლი. ესენია:
მიშნა – ვრცელი სისტემატური კოდექსი, რო–
მელშიც თავმოყრილია იურიდიული (სამოქალაქო,
სისხლის სამართლის და სხვ.) და რელიგიური კანო–
ნები. თავდაპირველად მას ზეპირი გზით გადასცემ–
დნენ. ახ. წ. აღ.–ის დაახლოებით 200 წლისათვის მიშ–
ნის საბოლოო რედაქციული სახე წერილობით გაფო–
რმდა რაბი იაჰუდა ჰანასის მიერ, რომელიც მთელ
კოლეგიას ხელმძღვანელობდა.
მიშნის გვერდით დგას ზოგიერთი სხვა კოდე–
ქსიც. ისინი მხოლოდ ნაწყვეტების სახითაა შემორჩე–
ნილი თალმუდში. უფრო მოგვიანებით შეიქმნა კრე–
ბულები, რომლებიც თორის ცალკეულ ნაწილთა გან–
მარტებებს წარმოადგენდა.
როგორც მიშნის, ასევე სხვა მცირე კოდექსთა
ენა მეტად შეკვეცილი და მშრალია. ის საგრძნობლად
განსხვავდება ბიბლიის ებრაულისაგან. დაიკარგა
ზოგიერთი გრამატიკული ფორმა, მეორე მხრივ, აღ–
მოცენდა ახლები, მაგალითად, აწმყოს აღწერითი
ზმნური ფორმა, რთული დროები და სხვ. ლექსიკა
საკმაოდ მდიდარია და მოიცავს სხვადასხვა სფეროს.
ხშირად იხმარება ისეთი სიტყვები, რომლებიც საერ–
თოდ არ გვხვდება ბიბლიაში. თუმცა ხაზგასმით უნ–
და ითქვას, რომ მიშნის ენა არ არის რაიმე პრინციპუ–
ლად ახალი, ესაა ისევ ძველი ებრაული ენა, რომე–
ლიც ბიბლიის ენისაგან მხოლოდ სტილისტურად
განსხვავდება.

155
 მომდევნო საუკუნეთა განმავლობაში მიშნას
შეისწავლიდნენ და კომენტარებს უკეთებდნენ როგ–
ორც პალესტინის, ასევე ბაბილონის აკადემიებში. ამ
დისკუსიათა ოქმები ზედმიწევნით იწერებოდა, იქმ–
ნებოდა ახალი კანონები. ყოველივე ეს ცნობილია,
როგორც გემარა. მიშნა და გემარა გააერთიანეს უზა–
რმაზარ კოდექსად, რომელსაც თალმუდი ეწოდება.
მასში შეტანილია როგორც იურიდიული და რელი–
გიური მასალა (ჰალახა), ასევე ჰაგადა – მრავალი გა–
დმოცემა, თქმულება, ლეგენდა, ისტორიული ცნობა,
ფოლკლორი (ანდაზები, ხატოვანი თქმები, იგავები).
ყველაზე უფრო ფართო და უკეთ დამუშავებული
იყო ბაბილონის თალმუდი, რომელიც ახ. წ. აღ.–ის V
საუკუნის ბოლოს ჩაიწერა. მეორე მხრივ, არსებობდა
იერუსალიმური თალმუდი, რომელიც ახ. წ. აღ.–ის
IV საუკუნეში ჩაიწერა. გემარის ენა ძალიან ჭრელია,
მისი ზოგიერთი ადგილი ახლოს დგას მიშნის სტილ–
თან, თუმცა არის ისეთი პასაჟები, რომლებიც უფრო
ძველი ენითაა გადმოცემული, არაერთი ადგილი
არამეულ ენაზეა.
არსებობს ჰაგადური შინაარსის სხვა კრებუ–
ლებიც, რომლებიც ცნობილია მიდრაშის სახელწო–
დებით. მათში მოცემულია ბიბლიის კომენტარები,
გადმოცემები, ლეგენდები, ბრძნული შეგონებები. აქ–
აც ბევრი პასაჟი არამეულ ენაზეა.
ცალკე გამოიყოფა შუა საუკუნეების პერიოდი,
რომელიც მოიცავს ახ. წ. აღ.–ის X-XV საუკუნეებს.
ისლამური კულტურის გავლენის ქვეშ იბერიის ნახე–
ვარკუნძულზე (არაბები ჯერ კიდევ 711 წელს გადა–
ვიდნენ ესპანეთში) ებრაელები ქმნიან მრავალფერო–

156
ვან და საინტერესო ლიტერატურას. აღსანიშნავია
პოეზია, რომლის ნიმუშებიც ქართულად თარგმნა
ჯემალ აჯიაშვილმა. არაბების გატაცება მეცნიერებით
(მედიცინით, მათემატიკით, ასტრონომიით, ალქიმი–
ით, გრამატიკით და სხვ.) სათანადოდ აისახა შუა სა–
უკუნეების ებრაულ მემკვიდრეობაშიც. ხშირია
თხზულებების თარგმნა არაბულიდან. იწერება ფი–
ლოსოფიური წიგნები. ამ პერიოდის ებრაულისა–
თვის დამახასიათებელია არაბული ენის ძლიერი გა–
ვლენა როგორც ლექსიკის, ისე სინტაქსის სფეროში.
საინტერესოა, რომ სწორედ ესპანეთში მოღვაწე ებრა–
ელმა გრამატიკოსებმა გაუსვეს ხაზი პირველად ებ–
რაულის, არამეულისა და არაბულის, როგორც მონა–
თესავე ენების, საერთო ნიშან–თვისებებს, რაც სათა–
ნადოდ აღვნიშნეთ ამ კურსის პირველ ლექციაში.
ებრაულის, როგორც თანამედროვე ენის, აღ–
ორძინება დაკავშირებულია ევროპაში საგანმანათ–
ლებლო მოძრაობასთან (XVIII ს.). ებრაელებში სალა–
პარაკო ენად გავრცელებული იყო იუდაურ–გერმა–
ნული ჟარგონი, იდიშად წოდებული. ის ინდოევრო–
პულ ენათა ოჯახში შედის და ნაკლები საერთო აქვს
ებრაულ ენასთან, რომელიც ძლიერი ტრადიციის სა–
ფუძველზე შენარჩუნებული იყო მხოლოდ მწიგნობ–
რობის ენად. ებრაელები ცდილობდნენ, ეწერათ არა
რაბინული სტილით, არამედ ბიბლიის ებრაულთან
ახლოს მდგომი ენით. XIX საუკუნეში ებრაელებში
იწყება ძლიერი ნაციონალური მოძრაობა, რაც განსა–
კუთრებით იგრძნობა აღმოსავლეთ ევროპაში. სწო–
რედ აქ იქმნება თანამედროვე ებრაულის პირველი
კლასიკური ნიმუშები XIX საუკუნის ბოლოსა და XX

157
საუკუნის დასაწყისში. XIX საუკუნეშივე დაიწყო სი–
ონისტური მოძრაობა, რაც გულისხმობდა ებრაელთა
დაბრუნებას პალესტინაში. ებრაული ენის აღდგენასა
და „მოდერნიზაციაში“ დიდი წვლილი მიუძღვის
ელიაზარ ბენ იაჰუდას (1858–1922 წწ.), რომელმაც შე–
აგროვა უამრავი ებრაული წყარო, შექმნა უძველესი
და თანამედროვე ებრაულის სრული ლექსიკონი (გა–
მოიცა მისი სიკვდილის შემდეგ).
ებრაული ელემენტი პალესტინაში თანდათა–
ნობით მძლავრდებოდა. ებრაულ ენას ასწავლიდნენ
ბავშვებს, რაც უცილობელი პირობა იყო სამწიგნობ–
რო მკვდარი ენის „გაცოცხლებისა“. ამ მიმართულე–
ბით ისეთი წარმატება იქნა მიღწეული, რომ 1922
წელს ბრიტანეთის მანდატმა, პალესტინის ორი ოფი–
ციალური ენის (არაბულისა და ინგლისურის) გარდა,
ებრაულიც აღიარა. 1948 წელს შეიქმნა ისრაელის სა–
ხელმწიფო, რომლის ოფიციალური ენა თანამედროვე
ებრაულია (არსებითად ეყრდნობა ბიბლიის ენას).
იდიშური კულტურის მატარებელთა უდიდე–
სი ნაწილი განადგურდა მეორე მსოფლიო ომის
დროს.
ყურადღებას შევაჩერებთ ერთ მნიშვნელოვან
გარემოებაზე: არსებობს მცდარი მოსაზრება, რომლის
თანახმადაც „ივრითი“ ძველი ებრაულია, ხოლო
„იდიში“ – ახალი. ეს სრულიად არასწორია. როგორც
უკვე აღვნიშნეთ, იდიში გერმანული სტრუქტურის
ენაა, ინდოევროპულ ჯგუფში შედის და არ უკავშირ–
დება არც ძველ და არც რაბინულ ებრაულს. რაც შე–
ეხება ებრაულ ენას, როგორც უკვე დავინახეთ, მას
აქვს განვითარების შემდგომი ეტაპები: ძველი (ბიბ–

158
ლიური და პოსტბიბლიური), რაბინული, შუა საუ–
კუნეებისა და თანამედროვე. წელთაღრიცხვათა მიჯ–
ნაზე ებრაულმა, როგორც ცოცხალმა ენამ, არსებობა
შეწყვიტა. ზემოთ მოკლედ აღვწერეთ მისი „გაცოცხ–
ლების“ პროცესი. სახელწოდება „ივრითი“ ნიშნავს
ებრაულ ენას თვითონ ებრაულ ენაზე, ისევე, რო–
გორც „ინგლიშ“ – ინგლისურს ინგლისურ ენაზე,
„დოიჩ“ – გერმანულს გერმანულ ენაზე და სხვ. როგ–
ორც კ. წერეთელი შენიშნავს სამართლიანად, თუ ებ–
რაულს „ივრითს“ ვუწოდებთ, მაშინ ინგლისური უნ–
და მოვიხსენიოთ, როგორც „ინგლიში“, გერმანული,
როგორც „დოიჩი“ და ა.შ. ამდენად, ებრაულ ენას
სწორედ ებრაული უნდა ვუწოდოთ და საჭიროებისა–
მებრ დავაზუსტოთ: ბიბლიის ანუ კლასიკური ებრა–
ული, რაბინული ებრაული, შუა საუკუნეების ებრაუ–
ლი, თანამედროვე ებრაული (რომელიც არ არის იდ–
იში).

159
 ებრაულის სტრუქტურა

ფონეტიკა–ფონოლოგია. თანხმოვანი ფონემებ–

ია (ანბანის რიგზე): ’, b, g, d, h, w, z, h, t, y, k, l, m, n, s,
‛, p, s, q, r, š (s'), t. [’] ალეფი გლოტალური შემართვაა
და შეესაბამება არაბულ ჰამზას; ‛ არაბული ‛აინის (‫)ع‬
ფარდია; t და s ემფატიკური თანხმოვნებია და მსგავ–
სია არაბულის ემფატიკური ბგერებისა; w და y სუს–
ტი თანხმოვნებია.
s' ნიშნით პირობითად აღვნიშნავთ ბგერას,
რომელიც s–ს მსგავსად წარმოითქმოდა, მაგრამ თავ–
დაპირველად მისგან განსხვავდებოდა და უფრო მე–
ტად უახლოვდებოდა š–ს.
ბგერები b, g, d, k, p, t (პირობითი აღნიშვნა:
bagad kapat) გვხვდება ორი კომბინატორული ვარიან–
ტით: ა) ხშული, ე. წ. „ძლიერი“ წარმოთქმით და
ბ) სპირანტი (ნაპრალოვანი), ე. წ. „სუსტი“ წარმო–
თქმით (b, g, d, k, p, t, შდრ. ქართ. ვ, ღ, ინგლ. th [ð] ან
არაბ. ‫ذ‬, ხ, ф, th [θ] - ‫)ث‬. ასეთი ორგვარი წარმოთქმა
ყოველთვის არ ყოფილა, უძველეს პერიოდში ხდე–
ბოდა ამ ბგერათა, მხოლოდ როგორც ხშულთა, რეა–
ლიზაცია. შემდგომ ასპირაციის გარკვეული ზემოქ–
მედებით ზოგიერთ ბგერათკომპლექსში მივიღეთ
სპირანტები (ნაპრალოვნები). ხშული წარმოთქმა
გვხვდება ანლაუტში (სიტყვის აბსოლუტურ თავში),
ასევე ინლაუტში (სიტყვის შუაში) თანხმოვნის შემ–
დეგ, რომელიც ხურავს მარცვალს, ასევე გემინაციის–
ას. სპირანტი ვარიანტი გვხვდება მარცვლის ბოლო–
ში, თუ გემინაცია არაა, ასევე მარცვლის დასაწყისში
გრძელი ხმოვნის შემდეგ. მაგ.: ka-tab-ta (შენ წერდი),

160
tik-tōb (შენ დაწერ), pā-tah-tā (შენ გააღე), tif-tah (შენ
გააღებ).
ებრაულ ენაში გვაქვს შემდეგი ხმოვნები:
ა) მოკლე – a, i, u, o, e; გ) გრძელი – ā, ī, ū, ō, ē. ასევე
არსებობს ულტრამოკლე ხმოვნები. ერთ–ერთი მათ–
განი გაურკვეველი ხარისხისაა, მისი ფონეტიკური
ღირებულების ზუსტი ფიქსაცია ჭირს, ეწოდება „შვა“
ან „შევა“ (უფრო ზუსტად „მოძრავი შევა“), ტრანს–
კრიბციაში აღინიშნება, როგორც [e]. ამ ულტრამოკლე
ხმოვნის შემდეგ bagad kapat თანხმოვნები ნაპრალოვ–
ნად წარმოითქმის. ძველ ებრაულში იყო ასევე სამი
ულტრამოკლე ხმოვანი [a], [o], [e], რომელთაც „ხათეფ“
ტერმინით აღნიშნავენ. ისინი დღესდღეობით სრუ–
ლი ხმოვნების სახით წარმოითქმის.
ლოკალური რიგების მიხედვით ებრაული
თანხმოვნები ასე წარმოდგება:

ლაბიალურნი: p (ხშული, ყრუ), b (ხშული,

მჟღერი), f (ნაპრალოვანი, ყრუ), b (ნაპრალოვანი,
მჟღერი), m (ცხვირისმიერი), w (სუსტი);
დენტალურნი და ინტერდენტალურნი: t (ხშუ–
ლი, ყრუ), d (ხშული, მჟღერი), s, š (ნაპრალოვანნი,
ყრუნი), s', t (ნაპრალოვანნი, ყრუნი), z, d (ნაპრალო–
ვანნი, მჟღერნი), n (ცხვირისმიერი), l, r (ნარნარები);
დენტალური ემფატიკურნი: t (ხშული, ყრუ),
s (ნაპრალოვანი, ყრუ).
პალატალურნი: k (ხშული, ყრუ), g (ხშული,
მჟღერი), k (ნაპრალოვანი, ყრუ), ĝ (ნაპრალოვანი,
მჟღერი), y (სუსტი);

161
 ველარულნი: q (ხშული, ყრუ), ‛ (ნაპრალოვანი,
მჟღერი).

ვოკალიზაციის სისტემა სამი იყო: 1) ტიბერი–

ული, რომელიც დღემდეა მიღებული. ის ყველაზე
უფრო დეტალური და აპრობირებულია; 2) ბაბილო–
ნური, რომელსაც რამდენიმე სახესხვაობა აქვს; 3) „პა–
ლესტინური“, შემონახული ბიბლიის რამდენსამე ნა–
წყვეტში. ტიბერიულ სისტემას ხაზსქვემოთა ეწოდე–
ბა. ის შეიძლება მოხსენიებული იყოს, როგორც პუნქ–
ტუაციური, ვინაიდან ნიშნები ძირითადად წერტილ–
ებისაგან შედგება. დანარჩენი სისტემები ცნობილია,
როგორც ხაზსზემოთა. ტიბერიულ სისტემაში შვიდი
ნიშანია.
ებრაულში თანხმოვანთა გემინაციას ძირითად
შემთხვევაში მორფოლოგიური მნიშვნელობა აქვს
(გვიჩვენებს ზმნისა და სახელის გარკვეულ ფორ–
მებს). თუმცა საკმაოდ ხშირად გემინაცია ფონეტიკუ–
რი პროცესების შედეგია, მაგალითად, თანხმოვანთა
ასიმილაციისა – yippōl (ის ჩამოვარდება) < yinpōl და
სხვ. ხორხისმიერი ბგერები, ასევე r (ვიბრანტი) არა–
სოდეს არ ემორჩილება გემინაციას.
სუსტი თანხმოვნები (y, w) ხშირად განიცდიან
ფონეტიკურ ცვლილებებს, მსგავსად სხვა სემიტური
ენებისა. ისინი გადადიან ხმოვნებში, უერთდებიან
მოკლე ხმოვანს და აგრძელებენ მას, ზოგიერთ შე–
მთხვევაში საერთოდ იკარგებიან. ძირები, რომლებიც
სუსტ თანხმოვნებს შეიცავენ, გარკვეულ ჯგუფებს
ქმნიან, რომლებიც რიგი თავისებურებებით ხასიათ–
დებიან.

162
 გლოტალური შემართვა საკმაოდ არამდგრა–
დია, თუმცა უფრო ნაკლებად, ვიდრე არამეულში. ის
ტრადიციულად მარცვლის ბოლოს იკარგება, ხში–
რად ენაცვლება წინამავალი ხმოვნის გრძელი ვარი–
ანტი. ამ ბგრერის შემცველი ზმნები, მსგავსად არა–
ბული ჰამზიანებისა, განსაკუთრებულად იუღლვის.
ფონეტიკური პროცესებიდან აღსანიშნავია
ასიმილაცია: ეს პროცესი ეხება ზმნის ინფიქსებს, n-ს
უკუქცევით–პასიურ ფორმაში, მაგ.: nišbar (გატყდა) –
yiššābēr (გატყდება), ინფინიტივი: hiššabēr; ასევე t–ს
hit პრეფიქსში, როდესაც ზმნის ძირი დენტალზე
იწყება, მაგ.: hitt a mē (წაბილწვა) < ძირი: tm ’; hiddakē
(დაქცევა) < dk’.
შეინიშნება მეტათეზისიც იმავე hit პრეფიქსში
t ბგერასთან დაკავშირებით, როდესაც ზმნის ძირი
იწყება შემდეგ თანხმოვნებზე: z, s, s, š. ხდება ნაწი–
ლობრივი ასიმილაციაც, მაგ.: hiš-tappēk (დაღვარა) <
ძირი: špk; hist a ddēq (გამართლება) < sd
 q. უკანასკნელ
შემთხვევაში ხდება ასიმილაცია აკუსტიკური ნიშ–
ნით – ემფატიკურობით; hizdawwēg (დაწყვილება) <
zwg - ასიმილაცია გამჟღერების სახით.
მარცვალი ებრაულში ყოველთვის თანხმოვან–
ზე იწყება, ამ პოზიციაში დაუშვებელია ორი თანხმო–
ვანი. თუ გარკვეულ გარემოებათა გამო მარცვლის (ან
სიტყვის) დასაწყისში თავი მოიყარა ორმა თანხმო–
ვანმა, მაშინვე ჩნდება შვა. სიტყვის შუაში ორი თან–
ხმოვანი სხვადასხვა მარცვლებზე ნაწილდება. შვის
მაგალითია: ketōb (წერე) < ktōb (არაბულში ასეთ შე–
მთხვევაში პროთეტული ალიფი ჩნდება: ktub >

163
uktub). მარცვლებში თანხმოვანთა გადანაწილება შე–
მდეგნაირადაა: tik-tōb (შენ დაწერ).
მარცვალი არ შეიძლება ბოლოვდებოდეს ორი
თანხმოვნით. ეს მხოლოდ სიტყვის ბოლოში ხდება,
ისიც ზმნის ზოგიერთ ფორმაში, მაგ.: kātabt (შენ
(მდედრ.) წერდი), ძალიან იშვიათად – სახელებში,
მაგ.: qōšt (სამართლიანობა).
სიტყვის ბოლოს ორთანხმოვნიანობის ასაცი–
ლებლად გამოიყენება სპეციალური ხმოვანი, რომე–
ლიც ე. წ. „სეგოლით“ აღინიშნება გრაფიკაში, სწორედ
ამიტომ თვით სიტყვებსაც, რომლებიც ასეთ ხმოვანს
შეიცავენ, სეგოლური ეწოდება. როგორც კი სახელს
დაერთვება სუფიქსი, მაგალითად, პირის ნაცვალსა–
ხელური სუფიქსი, თანხმოვანთგასაყარი ხმოვანი მა–
შინვე იკარგება, მაგ.: nefeš (სული) > nefšī (ჩემი სუ–
ლი), sēfer (წიგნი) > sifrī (ჩემი წიგნი) და ა. შ.
რაც შეეხება მახვილს, ის მოუდის ბოლო მარ–
ცვალს (უმეტეს შემთხვევაში) ან ბოლოდან მეორეს.

მორფოლოგია. ებრაულ ენაში ნაცვალსახელთა

შემდეგი ჯგუფები განირჩევა – 1. პირისა (ცალკე
მდგომნი, რომელთაც სახელობითი ბრუნვის შინაარ–
სი აქვთ, და სუფიქსურნი (შერწყმულნი), რომელნიც
ერთვიან სახელსა (აღნიშნავენ კუთვნილებას) და
ზმნას (გვიჩვენებენ მოქმედების ობიექტს), ასევე – ნა–
წილაკს, რომელთან ერთადაც ირიბი ბრუნვის შინა–
არსს იძენენ).
როდესაც საჭიროა ობიექტის აქცენტირება, გა–
მოიყენება ე. წ. „ობიექტური ნაცვალსახელები“, ’ōt
ნაწილაკის შემცველნი.

164
პირის ნაცვალსახელებია:

პირი, სუბიექტურნი ობიექტურნი

სქესი მხოლ. მრავლ. მხოლ. მრავლ.
I ’ānōki ’ nahn
a  u ’ōtī ’ōtēnū
’ nī
a nahn u

II მამრ. ’attā ’attem ’ōtekā ’ōtekem

’at ’atten ’ōtēk ’ōteken
მდედრ.

III მამრ. hū hēm ’ōtō ’ōtām

hī hēn ’ōtāh ’ōtān
მდედრ.

არის ასევე ჩვენებითი, კითხვითი და განუსა–

ზღვრელობითი ნაცვალსახელები: zē (ეს), zōt (ეს,
მდედრ.), ’elle, ’ellū (ესენი), hazzōt (ეს, მდედრ.), hā’ellē
(ესენი), hahū (ის), hahī (ის, მდედრ.), hāhēn (ისინი),
mi (ვინ), ma (რა), ’ēze, ’ezēhu (რომელი), ’ēzo (რომელი,
მდედრ.).
კუთვნილებითობას, როგორც აღვნიშნეთ, ნაც–
ვალსახელური სუფიქსები გამოხატავენ.
მიმართებითი ნაცვალსახელების ფუნქციას ას–
რულებენ:
ა) დამოუკიდებელი სიტყვა ’ašer, მაგ.: haddābār
’ašer dibbartā (სიტყვა, რომელიც შენ თქვი);
ბ) პრეფიქსი še- , შეესაბამება აქადურ ša-ს, მაგ.:
hammiktāb šekātabtā (წერილი, რომელიც შენ დაწერე);

165
 გ) განსაზღვრული არტიკლი იმ მიმღეობის
გვერდით, რომელიც ზმნის ახლანდელი დროის გა–
გებით იხმარება, მაგ.: hā’īš hahōlēk ’ittī (კაცი, რომე–
ლიც ჩემთან ერთად მოდის).
რაც შეეხება სახელს, მსგავსად სხვა სემიტური
ენებისა, იგი აერთიანებს არსებითსა და ზედსართავს,
რომელთა შორის მორფოლოგიური სხვაობა არ აღ–
ინიშნება. ისინი განსხვავდებიან მხოლოდ ფუნქციი–
თა და სინტაქსური კავშირებით. არსებითი სახელი
ხასიათდება იმით, რომ ის წინადადებაში შეიძლება
იყოს ქვემდებარე ან დამატება, პირდაპირი თუ წინ–
დებულიანი; მას შეუძლია დაიქვემდებაროს სხვა სა–
ხელი ნათესაობითი ბრუნვის მნიშვნელობით, ან
თვითონ დაექვემდებაროს სხვა სახელს; მას შეიძლე–
ბა დაერთოს ნაცვალსახელური სუფიქსები ან თან
ახლდეს ზედსართავი–მსაზღვრელი. მაგრამ თვით ის
სახელებიც კი, რომლებიც სემანტიკურად ზედსარ–
თავებს წარმოადგენენ, შეიძლება მოხვდნენ ისეთ
სინტაგმებში, რომ არსებითი სახელის ფუნქციები შე–
იძინონ, მაგ.: hā’īš hazzāqēn (მოხუცი ადამიანი), მაგ–
რამ: bēt hazzāqēn (ბერიკაცის სახლი). ზედსართავი
სახელის ასეთ გაარსებითებას სუბსტანტივაცია ეწო–
დება. ის განიხილება ფუნქციური ტრანსპოზიციის
ფარგლებში.

ტრანსპოზიცია – (ლათ. transpositio, გადაადგილე–

ბა) არის ენის ერთი ფორმის გამოყენება მეორის ფუნ–
ქციით. ფართო გაგებით ტრანსპოზიცია გულისხ–
მობს ენის ნებისმიერი ფორმის გადაადგილებას, მა–
გალითად, ზმნის დროებისას (როდესაც ახლანდელი

166
დროის ფორმა წარსულს აღნიშნავს, ან პირიქით –
წარსული გვევლინება აწმყოსა და მომავლის გაგე–
ბით) და სხვ. ტრანსპოზიციის საფუძველია ენობრივ
ერთეულთა სემანტიკური ან ფუნქციური დაპირის–
პირება.
ვიწრო გაგებით ტრანსპოზიცია, ანუ ფუნქცი–
ური ტრანსპოზიცია, აღნიშნავს სიტყვის (თუ მისი
ძირის) გადასვლას მეტყველების ერთი ნაწილიდან
მეორეში. აქ განირჩევა ამ პროცესის 2 ეტაპი – 1) არა–
სრული, ანუ სინტაქსური ტრანსპოზიცია, როდესაც
ხდება მხოლოდ სინტაქსური ფუნქციის ცვლილება,
მეტყველების ნაწილისადმი მიკუთვნება კი არ იცვ–
ლება; 2) სრული, ანუ მორფოლოგიური ტრანსპოზი–
ცია, როდესაც მიიღება მეტყველების ნაწილი. აქ გან–
ირჩევა სუბსტანტივაცია (გადასვლა არსებითების
კლასში), ადიექტივაცია (გადასვლა ზედსართავების
კლასში), ვერბალიზაცია (გადასვლა ზმნების კლას–
ში), ადვერბიზაცია (გადასვლა ზმნიზედების კლას–
ში), პრონომინალიზაცია (გადასვლა ნაცვალსახელე–
ბის კლასში). სემანტიკური თვალსაზრისით, ტრანს–
პოზიციისას შესაძლებელია მნიშვნელობის შენარჩუ–
ნება, ასევე მისი ცვლილება, ძირითადად – დავიწრო–
ვება.

ებრაულ ენაში არსებობს ორი გრამატიკული

სქესი: მამრობითი, რომელსაც სახელებში ნიშანი არა
აქვს (ე. ი. გვხვდება ნულოვანი დაბოლოებით); მას
განეკუთვნება არსებით სახელთა უდიდესი ნაწილი;
მდედრობითი, რომელსაც განეკუთვნება სახელები
შემდეგი დაბოლოებით: –ā (–āt), მაგ. mišpāhā (ოჯახი),

167
hokmā (სიბრძნე) და ა.შ. მდედრობითი სქესისაა ქა–
ლის აღმნიშვნელი სახელები და მდედრობითი ცხო–
ველების სახელწოდებანი, მაგ.: ‛ēm (დედა), ’ātōn (დე–
დალი სახედარი).
ზოგიერთი სახელი შეიძლება იყოს როგორც
მამრობითი, ისე – მდედრობითი სქესისა, მაგ.: derek
(გზა), lāšōn (ენა), šemeš (მზე), hā se r (ეზო) და სხვ. ესე–
ნი ე. წ. „საერთო სქესის“ სიტყვებია.
ზედსართავი სახელებისაგან და იმ არსებითე–
ბისაგან, რომელთაც შეიძლება ორივე სქესი ჰქონ–
დეთ, მდედრობითის ფორმები შემდეგნაირად იწარ–
მოება: ა) უმეტეს შემთხვევაში –ā დაბოლოებით: gādōl
(დიდი) > gedōlā, pār (ხარი) > pāra (ძროხა); ბ) იმ სიტყ–
ვებისაგან, რომლებიც ī–ზე მთავრდება, t–ს მეშვეო–
ბით: hī sō
 nī (გარეგნული) > hī so  nīt; გ) –ān-ზე დაბო–
ლოებული სიტყვებისაგან – īt სუფიქსით: sōbelān (მო–
მთმენი) > sōbelānīt.
მრავლობითი რიცხვი იწარმოება სუფიქსების
მეშვეობით. არაბული და ეთიოპური ენებისაგან გან–
სხვავებით, ებრაულში არ არსებობს მსხვრეული მრა–
ვლობითის (ე. წ. „შინაგანი“) ფორმები. მამრობითი
სქესის სახელებში მრავლობითი რიცხვი იწარმოება -
īm სუფიქსის მეშვეობით, რომელიც ფუძეს ერთვის:
sūs (ცხენი) > sūsīm; sēfer (წიგნი) > sefārīm.
მდედრობითი სქესის სახელებში მრავლობი–
თი რიცხვის დაბოლოებაა –ōt: gedōlā > gedōlōt (დიდე–
ბი). აღსანიშნავია, რომ ეს სუფიქსი გვხვდება მამრო–
ბითი სქესის ბევრ სახელში მრავლობითი რიცხვის
აღსანიშნავად: ’āb (მამა) > ’abōt. არის საპირისპირო
მოვლენაც, როდესაც მდედრობითი სქესის სიტყვებს

168
მრავლობითში მამრობითი სქესის სუფიქსი დაერთ–
ვით: šanā (წელიწადი) > šānīm (: šānōt).
ორობითი რიცხვი, რომლის გამოყენების არე
ებრაულში ძალიანაა შეზღუდული, იწარმოება -ayim
სუფიქსით. ორობით რიცხვს იღებს გარემოების მნი–
შვნელობის სიტყვები, რომლებიც დროს ან ზომას
აღნიშნავენ, მაგ.: yōmayim (ორი დღე), šenātayim (ორი
წელი) და სხვ. ასევე წყვილი საგნის აღმნიშვნელი სი–
ტყვები, რომელთაც არა აქვთ მხოლობითი რიცხვი,
მაგ.: mispārayim (მაკრატელი), miknesayim (შარვალი);
სხეულის წყვილ ორგანოთა აღმნიშვნელი სახელებიც
იღებს ორობით რიცხვს: yādayim (ხელები), knāfayim
(ფრთები).
სახელის განსაზღვრული მდგომარეობა აღ–
ინიშნება არტიკლით, რომელსაც ha- პრეფიქსის სახე
აქვს. სახელის პირველი თანხმოვანი ორმაგდება, ვი–
ნაიდან იგი აღმოჩნდება მოკლე ხმოვნის შემდეგ:
habbayit (სახლი), haššemeš (მზე), hatt ō b (კარგი). იმის
გამო, რომ ხორხისმიერი ბგერები არ ორმაგდებიან,
მათ წინ არტიკლის a იცვლება e-დ: hehā dāš (ახალი).
სახელი ასევე განსაზღვრულად ითვლება ნაც–
ვალსახელური სუფიქსის დართვის შემთხვევაშიც,
იგივე ითქმის სახელზე, რომელსაც მოსდევს ნათესა–
ობითში ნაგულისხმევი მსაზღვრელი. ეს არის status
constructus-ის შემთხვევები. ამ სტატუსში მდგომ სა–
ხელს რაიმე მორფოლოგიური განსხვავება არ აღენი–
შნება. ამ მხრივ, ებრაულში არ იქმნება ის სურათი,
რომელიც აქადურში ან სალიტერატურო არაბულში
გვაქვს (შესაბამისად, მიმაციისა და ნუნაციის უქონ–
ლობა status constructus-ში მდგომ სახელებთან).

169
 ბრუნვის სისტემა ებრაულში არ არსებობს, მა–
გრამ აქვე შეიძლება შევნიშნოთ: ა) სახელი, რომელ–
საც პირდაპირი დამატების ფუნქცია აქვს და განსა–
ზღვრულია, შემოდის ’et ნაწილაკით: qibbaltī ’ēt
hammiktāb (მივიღე წერილი); pāĝāš ’et Dāwīd (ის შე–
ხვდა დავითს). ეს ხერხი შეიძლება ჩაითვალოს ობი–
ექტური დამოკიდებულების გადმოცემის ანალიტი–
კურ საშუალებად; ბ) როდესაც ლაპარაკია რაიმე პუნ–
ქტისაკენ მოძრაობაზე, ეს ადგილი შეიძლება აღნიშ–
ნული იყოს უმახვილო –ā დაბოლოებით, მაგ.: ’arsā
(ქვეყანაში, ქვეყნისაკენ), sā fōnā (ჩრდილოეთისაკენ).
ასეთი ფორმა შეიძლება ჩაითვალოს მიმართულები–
თად.
ბიბლიის პოეტურ ტექსტებში სახელის ბოლოს
იშვიათად გვხვდება ხმოვნები, რომლებიც ბრუნვის
ნიშანთა ნაშთები უნდა იყოს. შემდგომში ისინი სრუ–
ლიად იკარგება.
რიცხვითი სახელებია ათამდე: ’ehā d (’aha t),
š nayim (štayim), šelōšā (šālōš), ’arbā‛a (’arba‛), ha miššā
e

(hā mēš), šiššā (šēš), šib‛ā (šeba‛), šemōnā (šemōne), tiš‛ā

(tēša‛), ‛as'ārā (‛es'er).
ებრაულში არსებობს ზმნის შემდეგი ჯგუფები:
1) სწორი; 2) ხორხისმიერი თანხმოვნების შემცველნი;
3) გემინირებულნი; 4) პირველი ძირეულით n;
5) პირველი ძირეულით ’; 6) პირველი ძირეულით y;
7) მეორე ძირეულით w ან y; 8) მესამე ძირეულით ’;
9) მესამე ძირეულით w ან y. ისინი უღლების თავისე–
ბურებებს გვიჩვენებენ, მსგავსად არაბულისა.
რაც შეეხება ნაწარმოებ თემებს, ისინი შემდეგი
სახისაა: 1. ძირითადი – qāta l; 2. ინტენსივი – qitt e l;

170
3. კაუზატივი – hiqtīl; 4) qittel–ის პასივი – quttal;
5) hiqtīl–ის პასივი – hoqtal; 6) უკუქცევითი – hitqattel;
7) ძირითადი თემის უკუქცევითი: niqta l. არის ასევე
არაბული III თემის შესაბამისი ფორმა, რომელიც
პირველი ძირეულის შემდეგ ხმოვნის დაგრძელებით
იწარმოება: qōte l.
ებრაულ ზმნას აქვს ორი ძირითადი ფორმა –
პერფექტივი და იმპერფექტივი. ბუნებრივია, ზმნის
სისტემასთანაა დაკავშირებული მიმღეობისა და ინ–
ფინიტივის ფორმები. პერფექტივი ძირითადად წარ–
სულ დროს გამოხატავს, იმპერფექტივი – მომავალს.
აწმყო დროის გაგებით იხმარება ნომინალი წინადა–
დება, რომლის სახელადი შემასმენლის როლში შესა–
ბამისი ზმნის მიმღეობა გვხვდება, მაგ.: hayyeled kōtēb
(ბიჭი წერს), ’attā kōtēb (შენ წერ) და სხვ. ამ შემთხვე–
ვაში ქვემდებარე–ნაცვალსახელის გამოყენება აუცი–
ლებელია. რაც შეეხება ზმნურ წინადადებას, სადაც
ფინიტური (ე. ი. პირიანი) ფორმაა შემასმენლად, იქ
ქვემდებარე–ნაცვალსახელის გამოყენება აღარაა აუ–
ცილებელი, ეს მხოლოდ ლოგიკური ემფაზის მიზ–
ნით კეთდება, მაგ.: ’anī yašabt wehū ‛āmad (მე ვიჯექი,
ის კი იდგა).
ზმნურ წინადადებაში სიტყვათა რიგი ტრადი–
ციულად ასეთია: შემასმენელი, ქვემდებარე, დამატე–
ბა. განსაზღვრება საზღვრულს მოსდევს.
უარყოფა ზმნურ წინადადებაში lō ნაწილაკით
გადმოიცემა, რომელიც ზმნას ერთვის: lō yābō (არ
მოვა). აკრძალვითი ფორმაა ’al + იმპერფექტივი: ’al
tēbk (ნუ ტირი). სახელად კონსტრუქციაში გვხვდება
უარყოფითი ნაწილაკი ’ēn.

171
ჩრდილო–დასავლური სემიტური განშტოება

(ნაწილი მესამე)

არამეული ენა

არამეული საკმაოდ მრავალფეროვან და ფარ–

თოდ გავრცელებულ ქვეჯგუფს ქმნის ჩრდილო–და–
სავლურ სემიტურში. პირველად ფიქსირებულია რა
ძვ. წ. აღ.–ის I ათასწლეულის დასაწყისში, იგი დღე–
საც არსებობს, როგორც სალაპარაკო ენა.
არამეული ენის ისტორიაში განირჩევა უძვე–
ლესი ფაზა, რომელიც ძვ. წ. აღ.–ის I საუკუნემდე
გრძელდება. შემდგომ კი გვაქვს ორი განშტოება –
დასავლური (რომელიც ძველი არამეულის უფრო
სწორხაზოვანი გაგრძელებაა) და აღმოსავლური. ზო–
გიერთი მკვლევარი ასეთ განყოფას მიაკუთვნებს ახ.
წ. აღ.–ის II-III საუკუნეებს. მათი აზრით, ძველ არა–
მეულშივე ერთიანდება ნაბატეური და პალმირული.
ჩვენს ლექციაში ეს უკანასკნელნი ექვემდებარება
დასავლურ არამეულს.

ძველი არამეული

ძველი არამეული (თავისი დიალექტური ვა–

რიანტებითურთ) არის ენა უძველესი წარწერებისა
დამასკოდან, ჰამადან, არფადიდან, შამ’ალიდან, ასუ–
რეთიდან. ეს წარწერები თარიღდება ძვ. წ. აღ.–ის X-
VIII საუკუნეებით.

172
 შემდგომ გამოიყოფა კლასიკური ანუ საიმპე–
რიო არამეული, რომელიც გავრცელებული იყო ასუ–
რეთში, ბაბილონსა და სპარსეთის იმპერიაში (ძვ. წ.
აღ.–ის VII-IV საუკუნეებში). არამეული ენის ეს ტიპი
უფრო მოგვიანებითაც განაგრძობდა არსებობას, ამას
ადასტურებს ეპიგრაფიკული წარწერები მესოპოტამ–
იიდან, აგრეთვე საკუთარი სახელები, სიტყვები და
კონსტრუქციები ახალ ბაბილონურში. ანალოგიური
მასალა გვაქვს ინდოეთიდან, ანატოლიიდან, არაბეთ–
იდან, ეგვიპტიდან. ძვ. წ. აღ.–ის V-IV საუკუნეთა პა–
პირუსები განსაკუთრებით საინტერესოა, რადგანაც
ხასიათდება სპეციფიკური ნიშნებით, რაც საშუალე–
ბას იძლევა ე. წ. „ეგვიპტური არამეულის“ გამოყოფი–
სას (= ელეფანტინის არამეული).
კლასიკური, ანუ საიმპერიო არამეული წარმო–
დგენილია აგრეთვე ბიბლიის გარკვეულ წიგნებში,
რაზეც უკვე ვისაუბრეთ ებრაულ ენაზე მსჯელობი–
სას. ესაა ე. წ. „ბიბლიის არამეული“. მოიცავს დაახლ–
ოებით ძვ. წ. აღ.–ის V-II საუკუნეებს.

დასავლური არამეული

აქ პირველ რიგში უნდა აღვნიშნოთ ნაბატეუ–

რი, რომელიც, მეცნიერთა დიდი ნაწილის აზრით,
ეთნიკურად არაბული მოსახლეობის ენას წარმოადგ–
ენდა. ნაბატეველთა სახელმწიფო ძვ. წ. აღ.–ის I საუ–
კუნიდან ახ. წ. აღ.–ის III საუკუნემდე არსებობდა. გა–
რდა ცნობილი ეპიგრაფიკული წარწერებისა, მოგვია–

173
ნებით მკვდარი ზღვის დოკუმენტთა შორის აღმოჩნ–
და ნაბატეური პაპირუსები.
მიუხედავად იმისა, რომ ტრადიციულად ნაბა–
ტეველნი ეთნიკურ არაბებად იყვნენ მიჩნეული, სირ–
იისა და ერაყის არამეულენოვან მოსახლეობაში საკ–
მაოდ გავრცელებულია აზრი, თითქოს ნაბატეველნი
არამეელნი იყვნენ. ამ მოსაზრების მხარდაჭერა სცადა
ზოგიერთმა მეცნიერმა, თუმცა უშედეგოდ.
უპირველეს ყოვლისა, უნდა აღინიშნოს, რომ
რომელიმე ძველი ხალხის ეთნიკური მიკუთვნების
შესახებ მსჯელობა ყოველთვის რთულია. მხედვე–
ლობაში მიიღება, რას ამბობდა ეს კონკრეტული
ხალხი საკუთარ წარმოშობაზე, ასევე რას ამბობდნენ
მათზე სხვა ხალხები. ადათ–წესებმა და რელიგიამ,
თუ ისინი მკვეთრად განსხვავებულია მეზობელ ხა–
ლხთა ტრადიციებისაგან, შეიძლება ერთ–ერთი გა–
დამწყვეტი არგუმენტის ძალა შეიძინოს. იგივე უნდა
ითქვას ამა თუ იმ ხალხის ფიზიკური ტიპის მეცნიე–
რულ შესაწავლაზე, რაც ძველ ხალხებთან მიმართე–
ბაში მხოლოდ ნაწილობრივ შეიძლება განხორციელ–
დეს (ადამიანთა ამოტვიფრული თუ დახატული გა–
მოსახულებანი, შემორჩენილი აღწერები (ისტორიულ
წყაროებში, ლიტერატურულ ნაწარმოებებში და სხვ.),
მიცვალებულთა ნაშთების შესწავლა, რაც, მაგალი–
თად, განხორციელდა პალმირის სამარხებში მოპოვე–
ბულ მასალებზე). რაც შეეხება ენას, ის არ წარმოად–
გენს მთავარ კრიტერიუმს, რადგანაც ძალიან ხშირია
ისეთი შემთხვევები, როდესაც ერთი რასის წერმომა–
დგენელნი სხვა რასის ენას იღებენ. ცოტა უფრო მეტს
შევიტყობთ საკუთარი სახელებიდან, ვინაიდან, მიუ–

174
ხედავად სხვა ენის მიღებისა, ხალხში ყოველთვის
რჩება საკუთარ სახელთა ორიგინალური ფონდი.
ნაბატეველების, როგორც ცალკე ჯგუფის,
იდენტიფიკაცია ხერხდება ძვ. წ. აღ.–ის IV საუკუნი–
დან, როდესაც ისინი სამხრეთ იორდანიაში დამკვი–
დრდნენ. ისინი საკუთარ თავს ნაბათუს უწოდებდ–
ნენ (nbtw). მათი ბერძნული სახელწოდებაა Nabataioi.
ამ ტომებთან ასევე ასოცირდება სახელი šlmw. ამ
ხალხის დიდი კულტურული ცენტრი იყო ქალაქი
პეტრა, რომლის ადგილობრივი სახელწოდებაა რაკ–
მუ. ნაბატეველნი ასევე განსახლდნენ ჩრდილოეთი–
საკენ (თანამედროვე სირიაში), დასავლეთისაკენ (თა–
ნამედროვე ისრაელში) და სამხრეთისაკენ (თანამედ–
როვე საუდის არაბეთში). მათ დააარსეს სამეფო, რო–
მელიც ყვაოდა ახ. წ. აღ.–ის I საუკუნიდან. 106 წელს
მოხდა მისი ანექსია რომაელთა მიერ. არქეოლოგიუ–
რი გათხრების შედეგად აღმოჩნდა შესანიშნავი ნაბა–
ტეური არქიტექტურული ძეგლები, სრულიად გან–
სხვავებული ფორმის სამარხები, მრავალი ეპიგრაფი–
კული ძეგლი. ეს წერწერები შესრულებულია ორიგი–
ნალური ნაბატეური დამწერლობით, რომელიც არა–
მეულის განშტოებას წარმოადგენს. რაც შეეხება ძეგ–
ლების ენას, ის არამეულია და ახლოს დგას აქემენი–
ანთა იმპერიაში გავრცელებულ ტიპთან. ირკვევა,
რომ ნაბატეველებს ჰქონდათ თავიანთი საკუთარი
ადმინისტრაციული სისტემა, რომელშიც შერწყმული
იყო მათი ტომობრივი ტრადიციები და რომაული კა–
ნონები.
არამეელები სირიაში გამოჩნდნენ ხეთების იმ–
პერიის განადგურების შემდეგ (ძვ. წ. აღ.–ის 1200 წ.).

175
არამეული ელემენტი მეტად ძლიერი აღმოჩნდა, რა–
მაც საბოლოო ჯამში გამოიწვია მთელი სირია–მესო–
პოტამიის არამეიზაცია. არამეულ ენას ოფიციალური
სტატუსი მიენიჭა ასევე ირანში. ალექსანდრე მაკე–
დონელის იმპერიის აღმოცენების შედეგად არამეუ–
ლის საერთაშორისო მნიშვნელობა ერთგვარად შესუ–
სტდა. იმპერიის დაშლის შემდეგ წარმოქმნილ მრა–
ვალ სახელმწიფოში არამეული ისევ ფართოდ გამოი–
ყენებოდა, მაგრამ ამ შემთხვევაში უკვე აქტიურად
ვითარდება არამეულის განსხვავებული დიალექტე–
ბი და ასევე დამწერლობის განშტოებანი მახლობელი
აღმოსავლეთის სხვადასხვა კუთხესა და ქალაქში.
ჩვენთვის ასევე ცნობილია, რომ არამეული ტომები
თაყვანს სცემდნენ ბაალს, შამინსა და ჰადადს.
მკვლევართა ხელთაა აგრეთვე მრავალი არამეული
საკუთარი სახელი.
რაც შეეხება არაბებს, მათ იცნობდნენ, როგორც
მომთაბარე ტომებს, რომლებიც უდაბნოში ცხოვრობ–
დნენ. პერიოდულად ისინი ნაყოფიერი ნახევარმთვა–
რის ტერიტორიაზე შედიოდნენ და სავაჭრო ცენტრ–
ებში ან მათ მიდამოებში მკვიდრდებოდნენ. ეს პრო–
ცესი მეტ–ნაკლები სიხშირით უკვე ძვ. წ. აღ.–ის IX
საუკუნეში დაიწყო. ისლამამდელი არაბების რელი–
გიური წარმოდგენები და საკუთარი სახელები, მათი
ყოფისათვის დამახასიათებელი ტრადიციებიც ცნო–
ბილია არაერთი წყაროდან (მაგალითად, ყურანიდან,
ასევე იბნ ალ–ქალბის „კერპთა წიგნიდან“, არაარაბუ–
ლი წყაროებიდანაც). არაბები თაყვანს სცემდნენ
ღვთაებებს, რომელთაგან შეიძლება დავასახელოთ
ალაჰი, ალათი, ჰუბალი, ალ–უზა და სხვ.

176
 მიუხედავად იმისა, რომ წინაისლამური პერი–
ოდის არაბთა შესახებ ცნობები ძირითადად ცალკე–
ულ ტომებს ეხება, ჩვენს ხელთ არსებული ინფორმა–
ცია სავსებით საკმარისია იმის განსასაზღვრად, რომ
ჩრდილოეთისა და სამხრეთის არაბულ ტომთა შო–
რის არსებობდა მნიშვნელოვანი განსხვავება როგორც
კულტურული, ასევე ენობრივი თვალსაზრისით. მე–
ორე მხრივ, ისინი მთლიანობაში ასევე საკმაოდ გან–
სხვავებულნი იყვნენ ჩრდილოეთის სემიტებისაგან
(მათ შორის, არამეელებისაგან).
ნაბატეველები საკუთარ თავს უწოდებდნენ ნა–
ბათუსა და შალამუს ტომის წარმომადგენლებს. ასუ–
რულ–ბაბილონურ წყაროებში მითითებულია, რომ
ნაბატეველთა ქვეყანაში არაბები ცხოვრობდნენ. ან–
ტიკურ ბერძნულ წყაროებში ხშირადაა ნათლად აღ–
ნიშნული, რომ ნაბატეველები არაბები იყვნენ.
ნაბატეველები თაყვანს სცემდნენ ჰუბალსა და
ალათს. მათი მთავარი ღვთაება იყო დუშარა, „შარას
უფალი“. სამაგიეროდ, ნაბატეველთა შორის არ დას–
ტურდება ტრადიციული არამეული ღვთაებების, ჰა–
დადისა და ბაალ შამინის, თაყვანისცემის კვალი.
ნაბატეველები მომთაბარე ცხოვრების წესს
ინარჩუნებდნენ. ამაზე მიუთითებს მრავალრიცხოვა–
ნი ბერძნული წყაროები. ისინი მწყემსები იყვნენ და
ბედნიერად ატარებდნენ თავიანთ დღეებს უდაბნო–
ში. ნაბატეური წარწერების მიხედვით ირკვევა, რომ
ოჯახური ტრადიციები და კანონმდებლობა მნიშვნე–
ლოვანწილად იყო დაკავშირებული არაბულ ტომობ–
რივ ადათ–წესებთან. ამის საპირისპიროდ, არამეელ–
ებს უკვე ძალიან დიდი ხნის წინ ჰქონდათ მიტოვე–

177
ბული მომთაბარეობა, ისინი ადრეული პერიოდიდან
იყვნენ დამკვიდრებული დამასკოსა და სხვა დიდ ქა–
ლაქებში, ხოლო სოფლად არამეელები მიწათმოქმე–
დებას მისდევდნენ.
ნაბატეური საკუთარი სახელების მხოლოდ
მცირე ნაწილია არამეული ან ბერძნული წარმოშობი–
სა, ისინი ძირითადად არაბული ტიპისაა.
ამასთანავე, არამეული ენა, რომელიც ნაბატე–
ურ ძეგლებში დასტურდება, მართალია, დიდად არაა
დაცილებული საიმპერიო არამეულს, მაგრამ მაინც
ცხადია, რომ მასზე ზეგავლენა მოუხდენია არაბული
ენის იმ დიალექტს, რომელიც საკმაოდ ახლოსაა
კლასიკურ არაბულთან. სწორედ ამიტომაა ნაბატე–
ური ძეგლები და მათში გამოვლენილი არაბული სუ–
ბსტრატი ესოდენ მნიშვნელოვანი პროტოარაბულის
შესასწავლად. ეს ლექსიკა არ არის ნორმალური არა–
მეულისათვის და ბუნებრივადაა დაკავშირებული
არაბულთან.
ახლა შევეხოთ საკითხის ისტორიულ მხარეს.
ცნობები მრავლად მოგვეპოვება იმის შესახებ, რომ
არაბებმა ჯერ კიდევ ძვ. წ. აღ.–ის VIII-VII საუკუნეებ–
იდან დაიწყეს გამოჩენა იმ ზონაში, სადაც მოგვიანე–
ბით ნაბატეური სახელმწიფო აღმოცენდა. ეს დას–
ტურდება ლურსმულ წარწერებში, ბიბლიაში, ანტი–
კურ წყაროებში. ამავე ტერიტორიაზე სხვა ხალხებიც
ცხოვრობდნენ, მაგალითად, ედომიტები. უამრავი
წარწერა ცხადყოფს, რომ არაბები ნაყოფიერ ნახევარ–
მთვარეში ისლამის აღმოცენებამდე დიდი ხნით ად–
რე გამოჩნდნენ, ისინი იყენებდნენ არაბულ დიალექ–
ტებს, რომლებიც ცნობილია სამუდურის, ლიჰიანუ–

178
რისა და საფაურის სახელწოდებით. თუმცა, როგორც
არამეულ დამწერლობაზე მსჯელობისას გამოჩნდება,
წინაისლამური პერიოდის არაბთა საკმაოდ დიდი
ნაწილი არამეულ ენას იყენებდა ჩრდილოეთში გა–
დასახლების შემდეგ. მაგალითად, თელ ალ–მუსხუ–
თას სასმისზე, რომელიც ძვ. წ. აღ.–ის 400 წლით თა–
რიღდება და აღმოჩენილია ქვემო ეგვიპტეში, მოცე–
მულია წარწერა არამეულ ენაზე, სადაც ნახსენებია
არაბთა მეფე კაინუ, გეშემის ძე. აღსანიშნავია ასევე
თაიმას არამეული წარწერები, რომლებიც ძვ. წ. აღ.–
ის V-IV საუკუნეებით თარიღდება.
ცხადი ხდება, რომ ჩრდილოსემიტურ არეალში
ახალი წელთაღრიცხვის პირველი საუკუნეებიდან
თანდათანობით იმატებს არაბული ელემენტი და
არაბული ენის პოზიციებიც მყარდება. ეს იყო სემიტ–
თა კიდევ ერთი მიგრაცია სამხრეთიდან.
ამრიგად, შეიძლება დავასკვნათ, რომ ნაბატე–
ველები არაბები იყვნენ. ისინი არაბულ ენაზე ლაპა–
რაკობდნენ და არამეულს მხოლოდ ფორმალური მი–
ზნებით იყენებდნენ. არამეული ენა თვით ცივილი–
ზებულ სახელმწიფოებშიც კი ამ ფუნქციით გამოიყე–
ნებოდა, არა თუ მომთაბარე არაბებში. მათთვის სწო–
რედ არამეული იყო კულტურის ენა. არაბული დამ–
წერლობაც ნაბატეურიდანაა განვითარებული.
მკვლევარები მიიჩნევენ, რომ ნაბატეველნი არ
განეკუთვნებოდნენ არაბ ტომთა იმ ჯგუფს, რომლის
მეტყველებაც საფუძვლად დაედო კლასიკურ არაბ–
ულს. ნაბატეურ ძეგლებში გამოვლენილ არაბულ სუ–
ბსტრატში ჩანს, რომ ბრუნვის დაბოლოებებს უკვე
დაკარგული აქვს ფუნქცია. ამის საპირისპიროდ გა–

179
რეგანი ფლექსია შენარჩუნებულია კლასიკურ არაბ–
ულში. როგორც ჩანს, უკვე არსებობდა არაბული მე–
ტყველების ის ადრეული ფორმა (Frühnordarabisch),
რომელიც შემდგომში საფუძვლად დაედო სირიულ–
პალესტინურ–ლიბანურ დიალექტს. ის საგრძნობ–
ლად განსხვავებულია კლასიკური არაბულისაგან,
გამარტივების გზაზე დგას და თავისი ლინგვისტური
ტიპით (ანალიზურობით) უახლოვდება ჩრდილო–
დასავლურ სემიტურს.
ის, რაც ნაბატეველთა შესახებ ითქვა, არ შეიძ–
ლება განზოგადებულ იქნას ნაყოფიერი ნახევარმთ–
ვარის სხვა ზონებზე. მართალია, პალმირასა და ედე–
საშიც ცხოვრობდნენ არაბები, ისინი ანგარიშგასაწევ
უმცირესობას ქმნიდნენ, მაგრამ მოსახლეობის უმ–
რავლესობას არამეელები წარმოადგენდნენ და მათი
სასაუბრო ენაც არამეული იყო. სწორედ ედესაში აღ–
მოცენდა საშუალი არამეული ენა, ე. წ. სირიული. ეს
ქალაქი იქცა ქრისტიანობის უდიდეს ცენტრად. ჩვენს
თემასთან დაკავშირებით უნდა აღვნიშნოთ, რომ
წარმართული პერიოდის ედესურ წარწერებში აშკა–
რად ჩანს ამ ტერიტორიაზე არაბთა დიდი დიასპო–
რების არსებობა. ქრისტიანობის პირველ საუკუნეებ–
ში სირია–მესოპოტამიაში მცხოვრებ არაბთა შორისაც
დაიწყო ახალი სარწმუნოების გავრცელება, სწორედ
მათ შეიტანეს დიდი წვლილი ნაბატეური დამწერ–
ლობის ტრანსფორმაციის პროცესში და ჩრდილოა–
რაბული ანბანის შექმნაში.
მაშასადამე, არამეული ენა იყო გავრცელებუ–
ლი პალმირის სახელმწიფოშიც, რომელიც ძვ. წ. აღ.–

180
ის I - ახ. წ. აღ.–ის III საუკუნეებში არსებობდა. აქ ძი–
რითადად ეპიგრაფიკული მასალა გვაქვს.
ამავე პერიოდისაა აგრეთვე მცხეთის არამეუ–
ლი წარწერები, რომლებიც შესრულებულია არმაზუ–
ლი დამწერლობით. ამ ანბანით არის ნაწერი არმაზის
ბილინგვა, მცხეთის არქეოლოგიური გათხრების
დროს მოპოვებული ორენოვანი ეპიტაფია, რომლის
ერთი ტექსტი ბერძნულადაა, მეორე – არამეულად.
წარწერა ნაპოვნია არმაზისხევში 1940 წლის 25 ნოემ–
ბერს. ტექსტი ამოშიფრა გიორგი წერეთელმა (1941
წ.). ქართული თარგმანი ასეთია: „მე ვარ სერაფიტი,
ასული ზევახისა, მცირისა პიტიახშისა ფარსმან მეფ–
ისა, მეუღლე იოდმანგანისა – ძლევამოსილისა და
მრავალი გამარჯვების მომპოვებელი ეზოსმოძღვრი–
სა ქსეფარუნგ მეფისა, ძისა აგრიპა ეზოსმოძღვრისა
ფარსმან მეფისა. ვაება ვაებისა. ის, ვინც იყო ახალგა–
ზრდა და იმდენად კეთილი და მშვენიერი იყო, რომ
არავინ იყო (მისი) მსგავსი სილამაზით, და გარდაიც–
ვალა 21 წლისა“.
არმაზის ბილინგვის აღმოჩენამ და ამოშიფვ–
რამ ნათელი მოჰფინა პირველი საუკუნეების საქარ–
თველოს პოლიტიკური და კულტურული ისტორიის
ბევრ საკითხს. წარწერაში მოხსენიებულნი არიან II
საუკუნის იბერიის (ქართლის) სახელმწიფოს მეთა–
ურნი და თანამდებობის პირები.
არამეული ენის დიდი მნიშვნელობა თავისთა–
ვად დასტურდება არმაზული დამწერლობის მეშვეო–
ბით. ესაა არამეული ანბანის თავისებური სახეობა,
გავრცელებული იბერიაში. ზემოთ მოხსენიებული
ბილინგვის გარდა, ამ ანბანითაა ნაწერი ასევე იბერი–

181
ის მეფის, მითრიდატ ფარსმანის ძის, დროინდელი
სტელა და მრავალრიცხოვანი წარწერები მცხეთა–არ–
მაზის არქეოლოგიური გათხრების დროს აღმოჩენილ
ძეგლებზე. არმაზული დამწერლობით შესრულებუ–
ლი წარწერა ბორის ვერცხლის პინაკისა ნაპოვნი იყო
XX საუკუნის დასაწყისში, მაგრამ მისი ამოკითხვა და
იდენტიფიკაცია არ ხერხდებოდა, ვიდრე 1941 წელს
გ. წერეთელმა არ ამოშიფრა არმაზის ბილინგვა. მეც–
ნიერის გამოკვლევით, არმაზული დამწერლობა წარ–
მოშობილია არამეული ანბანის იმ სახეობიდან, რო–
მელიც გავრცელებული იყო ჩრდილო–აღმოსავლეთ
მესოპოტამიაში (ჰადრა, ჰასან, ქეფე და სხვ.) ელინის–
ტურ ეპოქაში.
დასავლურ არამეულში გამოიყოფა ე. წ. „იუ–
დაურ–პალესტინური“ პერიოდი, რაზეც უკვე ვისაუ–
ბრეთ ებრაულზე მსჯელობისას. წელთაღრიცხვათა
მიჯნაზე და ახალი ერის პირველ საუკუნეებში პალე–
სტინაში დამკვიდრებული იყო არამეული ენა.
არსებობს სამარიტანული არამეული (ახ. წ.
აღ.–ის IV ს.), ასევე – ქრისტიანული პალესტინური
არამეული, რომელსაც მელქიტები (მართლმადიდებ–
ლები) იყენებდნენ V-VIII საუკუნეებში ბიბლიურ
წიგნებში, სახარების ლექციონარებში, ლიტურგიულ
ნაწერებში და სხვ.
დასავლურმა არამეულმა თანამედროვეობამ–
დე მოაღწია იმ დიალექტების სახით, რომლებიც და–
მასკოს მახლობლად მდებარე სამ სოფელშია გავრცე–
ლებული. ეს სოფლებია: მალულა, ჯუბადინი და ბა–
ხა.

182
 აღმოსავლური არამეული

აქ პირველ რიგში უნდა დავასახელოთ სირიუ–

ლი ენა, რომლის ცენტრი იყო ქ. ედესაში. ამ ენაზე შე–
იქმნა მდიდარი ქრისტიანული ლიტერატურა. არსე–
ბობს სამი სირიული ანბანი – ესტრანგელო, იაკობი–
ტური და ნესტორიანული. იაკობიტები მონოფიზი–
ტი ქრისტიანები იყვნენ. ნესტორიანული აღმსარებ–
ლობის სირიელები ძირითადად ირანის ტერიტორი–
აზე ცხოვრობდნენ.
სირიული ლიტერატურა აღმოცენდა ახ. წ. აღ.–
ის III საუკუნეში. ამ დროისათვის უკვე ნათარგმნია
ბიბლია. ეს რედაქცია ცნობილია, როგორც ფეშიტა.
VIII საუკუნეში სირია–მესოპოტამია არაბებმა
დაიპყრეს, სულ მალე მოსახლეობაში დამკვიდრდა
არაბული ენა, ხოლო სირიულმა კლასიკური ფორ–
მით იარსება XIV საუკუნემდე. ის საეკლესიო ლიტე–
რატურის ენა იყო. ახლო აღმოსავლეთში არსებულ
სამონასტრო ცენტრებში სირიელებსა და ქართვე–
ლებს შორის იყო ლიტერატურული კონტაქტები. VI
საუკუნეში საქართველოში მოდის ცამეტი ასურელი
მამა. ივარაუდებოდა, რომ ქართული ბიბლიის ძველ
თარგმანებში წყაროდ სირიული ტექსტებიც უნდა
ყოფილიყო გამოყენებული, თუმცა ეს საბოლოოდ არ
დადასტურდა. უახლესი გამოკვლევები კიდევ ერ–
თხელ ცხადყოფს, რომ ბიბლია ქართულად ბერძნუ–
ლიდანაა ნათარგმნი.
სირიული წარმოშობისა იყო ცნობილი ქრის–
ტიანი მოღვაწე, თეოდორე აბუ კურა, რომლის შრო–
მებიც ამჯერად ცნობილია არაბულ და ბერძნულ ენ–

183
ებზე, ასევე ქართული თარგმანების მეშვეობით. მისი
30 სირიული ტრაქტატი დაკარგულია.
აღმოსავლურ განშტოებას ეკუთვნის აგრეთვე
ბაბილონის არამეული. ესაა ბაბილონში მცხოვრები
ებრაელების სამეტყველო ენა, წარმოდგენილი ბაბი–
ლონურ თალმუდში (ახ. წ. აღ.–ის IV-VI სს.), აგრეთვე
V-VI საუკუნეთა ზოგიერთ ტექსტში.
დაბოლოს, უნდა შევჩერდეთ მანდეურ ენაზე,
რომელიც მესოპოტამიაში აღმოცენებული გნოსტი–
კური სექტის ლიტერატურის ენაა, თარიღდება ახ. წ.
აღ.–ის II-IV საუკუნეებით.
აღმოსავლური არამეულის თანამედროვე დია–
ლექტები გავრცელებულია ირანის ტერიტორიაზე,
ურმიის ტბის აუზში, ასევე ერაყში, ქ. მოსულის მახ–
ლობლად. აღმოსავლურ არამეულ დიალექტებზე
მოსაუბრე დიასპორებს ვხედავთ საქართველოში,
რუსეთში, ასევე ამერიკაში, ევროპაში, ავსტრალიაში.
თანამედროვე არამეული დიალექტების შეს–
წავლაში განსაკუთრებული წვლილი აქვს შეტანილი
ქართველ სემიტოლოგს, კონსტანტინე წერეთელს
(1921– 2004 წწ.).
აქ უნდა შევეხოთ ერთ მნიშვნელოვან საკითხს,
კერძოდ, სახელწოდებას – „ასურული“. არამეული
ენის აღმოსავლური განშტოება, ის დიდი სალიტერა–
ტურო ენა, რომელიც ზემოთ წარმოვადგინეთ, რო–
გორც „სირიული“, ძველ ქართულ წყაროებში „ასუ–
რულად“ მოიხსენიება. ეს სახელწოდება იხმარება
თანამედროვე გამოკვლევებშიც. ამდენად, ყურადღე–
ბით უნდა ვიყოთ, რათა ერთმანეთში არ აგვერიოს
ორი ენა: 1. ასურული, როგორც აქადური ენის ჩრდ.

184
სალიტერატურო დიალექტი; ასურული, როგორც
არამეული ენის აღმოსავლური სალიტერატურო დი–
ალექტი. ბევრი მკვლევარი მიიჩნევს, რომ, მიუხედა–
ვად ძველი ქართული წყაროების ჩვენებისა, რომლე–
ბიც გვთავაზობს სახელწოდებას „ასურული“, უმჯო–
ბესია, ვიხმაროთ „საშუალი არამეული“ და „თანამე–
დროვე არამეული“, რაც თავიდან აგვაცილებს გაუგე–
ბრობას.

185
 არამეულის სტრუქტურა
(სირიული ენის მაგალითზე)

ფონეტიკა–ფონოლოგია. თანხმოვანი ფონემე–

ბია (ანბანის რიგზე): ’, b, g, d, h, w, z, h (h), t, y, k, l, m,
n, s, ‛, p, s, q, r, š, t. [’] ალეფი გლოტალური შემართვაა
და შეესაბამება არაბულ ჰამზას; ‛ არაბული ‛აინის (‫)ع‬
ფარდია; t და s ემფატიკური თანხმოვნებია და მსგავ–
სია არაბულის ემფატიკური ბგრერებისა. w და y სუს–
ტი თანხმოვნებია. რიგის მიხედვით მე–8 ბგერა წარ–
მოითქმის სხვადასხვანაირად. დასავლელ სირიელ–
ებთან იგი რეალიზებულია, როგორც არაბული ფა–
რინგალური h, აღმოსავლელებთან – ველარული h–ს
სახით.
ბგერები b, g, d, k, p, t (პირობითი სახელწოდე–
ბა – bagadkapat) წარმოდგენილია ორი კომბინატო–
რული ვარიანტით. კომბინატორული ბგერათცვლი–
ლებანი ეწოდება ისეთ ფონეტიკურ ცვლილებებს,
რომლებიც ხდება ბგერათა ურთიერთზეგავლენის
შედეგად მეტყველების პროცესში. ასეთებია, მაგალი–
თად, ასიმილაცია, დისიმილაცია და სხვ. bagadkapat
თანხმოვნები წარმოითქმის ორგვარად: ა) როგორც
ხშული; ბ) როგორც ნაპრალოვანი. b და f, ე. ი. შესაბა–
მის ბგერათა სპირანტი ვარიანტები თავდაპირველად
წარმოითქმოდა, როგორც ბილაბიალები, მოგვიანე–
ბით ისინი ლაბიოდენტალებში გადავიდნენ, რუსუ–
ლი ф-სა და в-ს მსგავსნი გახდნენ. რაც შეეხება ĝ და k
ფონემებს, ისინი პალატალურნი არიან და განსხვავ–

186
დებიან არაბული ველარებისაგან ġ და h. t და d ინ–
ტერდენტალებია.
ზოგადი წესების მიხედვით, bagadkapat თანხ–
მოვნები, როგორც ხშულები, წარმოითქმის სიტყვის
თავში; თანხმოვნების შემდეგ და გემინაციისას სიტყ–
ვის შუაში. სპირანტული წარმოთქმა ხორციელდება
ხმოვნების შემდეგ როგორც მარცვლის ბოლოს, ისე –
დასაწყისში, გემინაციის გარეშე. შეგვიძლია ვნახოთ
ორივე ვარიანტის მონაცვლეობა: ketab (ის წერდა),
ketbet (მე ვწერდი), ’ektōb (მე დავწერ). თუმცა არის
ნორმის დარღვევების შემთხვევებიც, მაგალითად,
ხმოვნის ამოვარდნის შემთხვევაში ნაპრალოვანი
წარმოთქმა შეიძლება დარჩეს თანხმოვნის შემდეგაც:
kenfa „ფრთა“ (status absolutus-ში kenaf).
შეიძლება წარმოვადგინოთ თანხმოვანთა შემ–
დეგი კლასიფიკაცია:

ლაბიალურნი: p (ყრუ), b (მჟღერი), f (ყრუ), b (მჟღე–

რი), m (ცხვირისმიერი), w (სუსტი).
დენტალურნი: t (ყრუ), d (მჟღერი), s, š, t (ყრუები), z, d
(მჟღერები), n (ცხვირისმიერი), l, r (სონორები).
ემფატიკურნი: t, s (ყრუები).
პალატალურნი: k (ყრუ), g (მჟღერი), k (ყრუ), ĝ (მჟღე–
რი), y (სუსტი).
ველარულნი: q (ყრუ), h (ყრუ).
ფარინგალურნი: h, h (ყრუნი), ‛ (მჟღერი).
გლოტალური: ’ (ყრუ).

ხშულებია: p, b, t, d, t, k, q, ’, g.
ნაპრალოვნებია: f, b, s, š, t, z, d, s, k, ĝ, h, h, h, ‛.

187
 სირიულ ენაში არის ხუთი თანხმოვანი. ისინი
შეიძლება იყოს როგორც მოკლე, ისე – გრძელი: a ā, i ī,
u ū, o ō, e ē. არის ასევე ულტრამოკლე ხმოვანი, რომე–
ლიც ძალიან ახლოს დგას e–სთან და შეესაბამება ებ–
რაულ „მოძრავ შვას“. ხმოვანთა ეს სისტემა უფრო
სრულადაა დაცული ძველ არამეულში, სირიულში
კი უკვე მნიშვნელოვანი ცვლილებებია მომხდარი.
მოკლე i დახურულ მარცვალში ხშირ შემთხვევაში
e–დ იქცევა, ღია მარცვალში კი გრძელდება. მოკლე u
დახურულ და უმახვილო ღია მარცვლებში o–დ იქცა.
a და ā ერთმანეთს დაემთხვა, თუმცა გრაფიკაში ის–
ინი სხვადასხვანაირად აღინიშნება.
აღსანიშნავია, რომ ხმოვანთა ცვლილებებზე
მსჯელობას ართულებს შემდეგი გარემოება: ძველ
არამეულში, ასევე სირიულში ხმოვანთა აღსანიშნა–
ვად ასოები არ არსებობდა. ბიბლიის არამეულ ნაწი–
ლებში, აგრეთვე თარგუმებში, რომლებიც ებრაული
ანბანითაა ნაწერი, ხმოვანთა აღნიშვნა და წარმოთქმა
ემთხვევა ებრაულს. რაც შეეხება სირიელებს, მათ
ორგვარი სისტემა შეიმუშავეს: დასავლელებმა, ანუ
იაკობიტებმა გამოიყენეს ბერძნული ასოები, რომლე–
ბიც ხაზს ზემოთ იწერებოდა, გვხვდება ასევე ხაზს
ქვემოთ მოტანილი ნიშნებიც. აღმოსავლელებმა, ანუ
ნესტორიანელებმა კი შეიმუშავეს სპეციალური წერ–
ტილოვანი სისტემა.
გრაფიკაში ასევე აღინიშნებოდა შვაც, რომე–
ლიც მოგვიანებით გაქრა როგორც წერაში, ისე – მე–
ტყველებაში, მაგ.: qeta l > qta l (მან მოკლა), šefēl > šfēl
(დაბალი).

188
 ნესტორიანელებსა და იაკობიტებს მხოლოდ
ხმოვანთა აღნიშვნის სისტემა არ ჰქონიათ განსხვავე–
ბული. ისინი ასევე სხვადასხვანაირად წარმოთქვამ–
დნენ ვოკალებს. ნესტორიანელების ā, ō, ē ხმოვნებს
შეესატყვისება იაკობიტური ō, ū, ī. გარდა ამისა, და–
სავლელ სირიელებთან ღია მარცვალში შენარჩუნე–
ბულია დიფთონგები aw და ay, ნესტორიანელებთან
კი ისინი გამარტივებულია – ō, ē. მაგალითად, ნესტ.
bērā - იაკობ. bīrō (ჭა, შდრ. არაბ. ٌ‫) ِﺑﺌْﺮ‬, ასევე შესაბამი–
სად: bētā – baytō (სახლი, შდრ. არაბ. ٌ‫) َﺑﻴْﺖ‬, mōtā –
mawtō (სიკვდილი, შდრ. არაბ ٌ‫) َﻣﻮْت‬, rēšā – rīšō (თავი,
შდრ. არაბ. ٌ‫) َرأْس‬.
გემინაციას ხშირ შემთხვევაში მორფოლოგი–
ური მნიშვნელობა აქვს, მაგალითად, ზმნის ძირებში
აწარმოებს ინტენსივს (მსგავსად არაბულისა და სხვა
სემიტური ენებისა). თანხმოვანთა გაორმაგება შეიძ–
ლება მოხდეს ასევე წმინდა ფონეტიკურ ნიადაგზეც.
მაგალითად, მოკლე ხმოვნის შემცველი ღია მარცვ–
ლის შემდეგ ხმოვნის დაგრძელების მაგიერ შეიძლე–
ბა გემინაციას ჰქონდეს ადგილი, მაგ.: ’attōnā (დედა–
ლი სახედარი, შდრ. ებრ. ’ātōn), neššē (ქალები, შდრ.
ებრ. nāšīm), leššānā (ენა, შდრ. ებრ. lāšōn). სიტყვის
ბოლოში გემინაცია იკარგება, მაგ.: baz (ის ძარცვავ–
და), მაგრამ მდედრ. სქესში – bezzat.
ფონეტიკური პროცესებიდან განსაკუთრებით
აღსანიშნავია ასიმილაცია. განსაკუთრებით ხშირად
ხდება n თანხმოვნის ასიმილაცია, როდესაც იგი პირ–
ველი ძირეულია, მაგ.: nefaq (ის გამოვიდა) – teppōq
(შენ გამოხვალ), ’ippēq (მან გამოიყვანა). n ბგერა სი–

189
ტყვის შუაშიც განიცდის ასიმილაციას, მაგ.: medittā
(სახელმწიფო, შდრ. ძვ. არამ. medintā) და სხვ.
აღმოსავლურ სირიულში ხდება გემინაციის
მოშლა დისიმილაცის მეშვეობით, მაგ.: gibbārā >
ganbārā (ღონიერი კაცი), ‛aggēl > ‛argēl (დამრგვალება).
მარცვალი სირიულში შეიძლება იწყებოდეს
მხოლოდ ერთი თანხმოვნით. სიტყვა ორი თანხმოვ–
ნით იწყება მხოლოდ მაშინ, როდესაც št კომპლექს–
თან გვაქვს საქმე, მაგ.: štā (ექვსი), štīn (სამოცი).
ზოგადი წესის მიხედვით, მარცვალი ორ თან–
ხმოვანზე არ უნდა ბოლოვდებოდეს, თუმცა სიტყვის
ბოლოს მაინც დასტურდება ასეთი შემთხვევები, მაგ.:
qetalt (შენ მოკალი, შდრ. ძვ. არამ. qetaltā).
შვა მარცვალს ვერ ქმნის.
სირიულ ენაში მახვილი უმეტეს შემთხვევაში
ბოლო მარცვალზე მოდის.
მორფოლოგია. სირიულ ენაში ნაცვალსახელ–
თა შემდეგი ჯგუფები არსებობს:
1. პირისა – ა) ცალკე მდგომნი, სახელობითი
ბრუნვის შინაარსით; ბ) სუფიქსურნი, რომლებიც
ზმნასთან კავშირში ბრალდებითი ბრუნვის შინაარსს
იძენენ (პირდაპირი დამატების გაგებით), ხოლო სა–
ხელებთან მიმართებაში – ნათესაობითისას (კუთვნი–
ლების გაგებით). გარდა ამისა, არსებობს ე. წ. ენკლი–
ტიკური, ანუ შემოკლებული ნაცვალსახელები.

190
 პირის ნაცვალსახელები

რიცხვი პირი,სქესი ცალკემდგომნი სუფიქსურნი

სირ. ძვ. არამ. სირ. ძვ.არამ.
მხ. I ’enā ’anā an ī, nī
II m. ’at ’antā ak ak
f. ’at(y) ’ant(ī) ek ēkī
III m. hū hū ēh ēh
f. hī hī āh āh
მრ. I he nan ’anahnā n nā
II m. ’attōn ’antūn ekōn ekōn

f. ’attēn ’attīn ekēn ekēn

III m. henōn himmō ehōn ehōn

f. henēn ’innīn ehēn ehēn

რაც შეეხება ენკლიტიკურ ფორმებს (-nā, -at, -ū,

ī, -nān, -tōn, -tēn, ’enōn, ’enēn), ისინი იხმარება მიმღე–
ობებისა და ზედსართავების შემდეგ სახელადი წინა–
დადების ქვემდებარის ფუნქციით, მაგ.: šappīr (ლამა–
ზი) > šappīrnā (მე ლამაზი ვარ).

2. ჩვენებითი – hāna, hān (ეს), hādē (ეს, მდედრ.

სქ.), hālēn (ესენი), hāw (ის), hāy (ის, მდედრ. სქ.),
hānōn (ისინი), hānēn (ისინი, მდედრ. სქ.). ჩვენებითი
ნაცვალსახელებიც დაირთავენ ენკლიტიკებს, მაგ.:
hānāw (ეს არის).

3. კითხვითი – man (ვინ), mā, mān, mānā (რა).

მათაც ერთვის ენკლიტიკები.

191
 4. მიმართებითი ნაცვალსახელის ფუნქციას ას–
რულებს ფორმაუცვლელი პრეფიქსი de-, da-, რომელ–
საც, მსგავსად აქადური ša- და ებრაული še- აფიქსე–
ბისა, მეტად ფართო გამოყენების არე აქვს. ამავე პრე–
ფიქსით ხდება კუთვნილების გამოხატვა status
constructus-ის მაგიერ, მაგ.: malkā debābel (ბაბილონის
მეფე), tar‛ā dehaykelā (ტაძრის კარები) და ა. შ. ამ ნა–
ცვალსახელის ძველი ფორმა dī ქმნის ცალკე მდგომ
კუთვნილებით ნაცვალსახელს le წინდებულთან კავ–
შირში. ის ნაცვალსახელურ სუფიქსებთან ერთადაა
წარმოდგენილი: dīl (*dīlī) ჩემი, dīlāk, dīlēk (შენი) dīlēh
(მისი) და ა. შ. მაგ.: baytā dīlāk (შენი სახლი).

5. უკუქცევითი ნაცვალსახელის ფუნქციას ას–

რულებენ სიტყვები nafšā (სული), qenōmā (პიროვნე–
ბა), yātā (არსება) ნაცვალსახელურ სუფიქსებთან ერ–
თად, მაგ.: ’āmar-wā laqenōmēh (ის ეუბნებოდა თავის
თავს).
სახელი. არსებითსა და ზედსართავს შორის,
მსგავსად სხვა სემიტური ენებისა, არც სირიულშია
განსხვავება. მათი გამიჯვნა სინტაქსური ფუნქციები–
თა და სემანტიკით ხდება.
სახელთა ყალიბებია: qatl , qitl , qutl (qeta l, qeti l,
 l). ეს მოდელები შეიძლება დავუკავშიროთ ებრა–
qetu
ულ სეგოლურ ფორმებს. ულტრამოკლე ხმოვანი არა
გვაქვს, თუ ასეთი სიტყვა მთავრდება ხმოვან აფიქსზე
ან ნაცვალსახელურ სუფიქსზე, მაგ.: malkā (მეფე),
reĝlā (ფეხი). იმ ფორმებში კი, რომლებიც მთავრდება
თანხმოვანზე, ამ უკანასკნელის წინ ჩნდება თანხმოვ–
ანთგასაყარი ხმოვანი. მახვილი სწორედ ამ ხმოვანზე

192
გადადის, ხოლო ძირითადი ხმოვანი გადაიქცევა
შვად, მაგ.: melek, reĝel.
არის ასევე მოდელები: qatal, qital, qatil, qetīlāl,
qetī l, qāta l, qatt ā l (ეს უკანასკნელი აღნიშნავს ზედსარ–
თავის გაძლიერებულ ხარისხს ან პროფესიას, მსგავ–
სად არაბულისა) – ta bbāh „ყასაბი“, შდრ. არაბ. ta bbāh
„მზარეული“. qutt ā l ყალიბით იწარმოება ფერის აღ–
მნიშვნელი ზედსართავი: ’ukkām (შავი), summāq (წი–
თელი).
-m პრეფიქსით იწარმოება ინფინიტივი, ადგი–
ლის, დროისა და იარაღის სახელები.
-ay სუფიქსით იწარმოება მიმართებითი ზედ–
სართავები: nūrāyā (ცეცხლოვანი); ასევე – წარმომავ–
ლობის სახელები: ’attūrāyā (ასურელი), parsāyā (სპარ–
სელი), yawnāyā (ბერძენი).
–ūt სუფიქსით იწარმოება აბსტრაქტული სახე–
ლები: dakyūtā (სისუფთავე), malkūtā (მეფობა, ძალა–
უფლება), sahdūtā (დადასტურება, მოწმობა).
სირიულში სახელს სამგვარი სტატუსი აქვს –
status absolutus, status constructus, status emphaticus.
უკანასკნელის დაბოლოებაა –ā მახვილით, რომლის
ზემოქმედების შედეგად სიტყვაში ხდება ხმოვანთა
ცვლილება (სეგოლური ტიპის ფორმებში: melek >
malkā). ძველ არამეულ ენაში –ā სუფიქსიანი სახელე–
ბი გრამატიკულად განსაზღვრულ სტატუსს აღნიშნა–
ვდნენ და არტიკლის პოსტპოზიციურ ვარიანტად
გვევლინებოდა ეს –ā. სირიულში დეტერმინაციის
ფუნქცია მოიშალა, –ā სუფიქსის გამოყენების არე გა–
ფართოვდა და status emphaticus–ი იქცა სახელის
ნორმალურ მდგომარეობად. status absolutus–ი იშვია–

193
თად იხმარება, როგორც წესი, სახელადი წინადადე–
ბის შემასმენლად, მაგ.: hubbā rām (სიყვარული ამაღ–
ლებულია); ასევე რიცხვითი სახელების შემდეგ და
უარყოფით გამოთქმებში.
status constructus–ი გამოხატავს ძირითადად
კუთვნილებას. ამ შემთხვევაში ორი სიტყვა შინაარ–
სობრივად იმდენად მჭიდროდაა დაკავშირებული,
რომ ძირითადი მახვილი მხოლოდ მეორე სიტყვას
მოუდის, როგორც მთლიანი შესიტყვების განუყო–
ფელ ნაწილს.
ბრუნვები სირიულში აღარ არსებობს.
გვაქვს ორი გრამატიკული სქესი, მამრობითი,
რომელსაც არა აქვს სპეციფიკური დაბოლოება, და
მდედრობითი, ეს უკანასკნელი იწარმეობა -ā, -āt, -tā
დაბოლოებებით შესაბამისად status absolutus, status
constructus და status emphaticus–ში. მდედრობითი
სქესისაა ასევე მდედრობითი შინაარსის სახელები,
რომელთაც მორფოლოგიური ნიშანი არა აქვთ, სხეუ–
ლის წყვილი ნაწილების, მხარეების, ბუნების მოვ–
ლენების, იარაღის სახელები და ასევე ცალკეული
არსებითები, მაგ.: madnehā (აღმოსავლეთი), ‛anānā
(ღრუბელი), nūrā (ცეცხლი), ’elfā (ხომალდი) და სხვ.
მრავლობით რიცხვში მამრობით სქესს აქვს
დაბოლოებანი: -īn (stat. abs.), -ay (stat. constr.), -ē (stat.
emph.): malkīn, malkay, malkā.
მდედრობითი სქესის სახელები მრავლობით
რიცხვში შემდეგ დაბოლოებებს იღებენ: -ān (stat.
abs.), -āt (stat. constr.), -ātā (stat. emph.): medīnān,
medīnāt, medīnātā.
რიცხვითი სახელებია ათამდე:

194
 had (he dā), terēn (tartēn), telātā (telāt), ’arbe‛ā
(’arba‛), hamešā (ha meš), štā (šet), šab‛ā (šeba‛), temanyā
(temānē), tiš‛ā (teša‛), ‛esrā (‛esar). ისევე, როგორც არაბუ–
ლში, თვლის დროს 1 და 2 სახელდება მამრობით
სქესში (ფრჩხილებში მითითებულია მდედრობითის
ფორმა), ხოლო დანარჩენები – მდედრობითში
(ფრჩხილებში მითითებულია მამრობითი).
ზმნა. სირიულ ენაში ზმნის თემების სისტემა
ძალიან ნათელია, რასაც ვერ ვიტყვით სხვა სემიტურ
ენებზე. აქ გვაქვს სამი ძირითადი თემა – საწყისი:
qeta l; ინტენსივი: qatt e l; კაუზატივი: ’qte l. სამივე ფორ–
მისაგან მიიღება უკუქცევითი ფორმები ’et პრეფიქსის
მეშვეობით: ’et-qete l, ’et-qatt a l, ’etta-qta l. მორფოლოგი–
ური თვალსაზრისით, ამ სისტემას შეიძლება შევხე–
დოთ, როგორც თავდაპირველ სახეს იმ რთული და
მრავალფეროვანი თემებისას, რომლებიც სხვა სემი–
ტურ ენებში გვხვდება.
სირიულ ზმნას აქვს პერფექტივისა და იმპერ–
ფექტივის ფორმები. პირველი მათგანი იწარმოება
სუფიქსების მეშვეობით, მეორე – პრეფიქსებისა (პირ–
თა აღსანიშნავად) და სუფიქსებისა (რიცხვის გამოსა–
ხატავად). პერფექტივი და იმპერფექტივი ასპექტის
ფორმებს (შესაბამისად სრულსა და უსრულს) ყო–
ველთვის არ გამოხატავს ზუსტად. პერფექტივს დაუ–
მკვიდრდა წარსული დროის გაგება, იმპერფექტივს –
მომავლისა. რაც შეეხება აწმყოს, ის მიმღეობით გა–
დმოიცემა, მაგ.: ჯერ კიდევ ძვ. არამ. ’anā hā zē (მე ვხე–
დავ, სიტყვა–სიტყვით – „მე მხედველი ვარ“). სირი–
ულ ენაში მიმღეობის ფორმებს, როგორც წესი, ენკ–
ლიტიკური პირის ნაცვალსახელები ემატება, მაგ.:

195
’āmar-nā (მე ვლაპარაკობ – მე მეტყველი ვარ), ’amerīn-
nan (ჩვენ ვამბობთ – ჩვენ მეტყველნი ვართ).
ბრძანებითი კილო იწარმოება II პირის იმპერ–
ფექტივიდან პირის აღმნიშვნელი პრეფიქსის ჩამო–
შორებით.
ცალკე გამოიყოფა ინფინიტივი და მიმღეობა
(აქტივისა და პასივისა).
უღლების განსაკუთრებულ ჯგუფებს ქმნიან
სუსტი, გლოტალურ შემართვიანი და გემინირებული
ზმნები.
სინტაქსი. ზმნურ წინადადებაში სიტყვათა
რიგი საკმაოდ თავისუფალია. ზმნა–შემასმენელს შე–
იძლება წინ უსწრებდეს არა მხოლოდ ქვემდებარე,
არამედ – დამატებაც.
ობიექტი წინადადებაში ყოველგვარი სპეცია–
ლური აღნიშვნის გარეშე შემოდის: he zā gabrā ha d (მან
ერთი კაცი დაინახა). როდესაც წინა პლანზეა წამოწე–
ული განსაზღვრებულობის მიმენტი, ობიექტს ახ–
ლავს le- წინდებული, მაგ.: qeta l legabrā (მან მოკლა [ეს]
კაცი). ამ შემთხვევაში ზმნას შეიძლება დაემატოს ნა–
ცვალსახელური სუფიქსი: qatl ēh legabrā.
სირიულში ხშირია პარანომაზია, ე. ი. როდე–
საც ზმნას თან ახლავს status absolutus-ში მდგომი შე–
საბამისი მასდარი: medmak damīk (ძილით სძინავს),
he diw ha dwtā rabbetā (მათ ძალიან გაუხარდათ = მათ
დიდი სიხარულით გაიხარეს).
ნომინალი წინადადების წევრთა რიგი ნების–
მიერია. ქვემდებარესა და შემასმენელს შორის ხშირ
შემთხვევაში ენკლიტიკური ნაცვალსახელია. მოვი–
ყვანოთ ორივეს მაგალითი: hu  bbā nuhrā (სიყვარული

196
სინათლეა), ‛awayr-ū madda‛kōn (თქვენი გონება ბნე–
ლია).
წარსულში განგრძობითი მოქმედების, ასევე
განმეორებადისათვის, გამოიყენება მიმღეობა, რო–
მელსაც ემატება ზმნა hewā, მაგ.: hewaw mešammašīn
(ისინი მსახურობდნენ).
ასეთივე ფუნქციით შეიძლება შეგვხვდეს პასი–
ვის მიმღეობაც, ოღონდ წინდებულ le-სთან ერთად,
რომელიც ობიექტის შესაბამის ნაცვალსახელურ
სუფიქსს ახლავს: šemī‛lī (მე მესმოდა, სიტყვა–
სიტყვით: ჩემს მიერ გაგონილი იყო).

197
 არამეული დამწერლობა
და მისი შემდგომი განვითარება

არაბეთის უნაყოფო სტეპები, რომლებიც უზა-

რმაზარ ტერიტორიაზე იყო გადაჭიმული მესოპოტა-
მიის სამხრეთით, სულ უფრო და უფრო არასაკმარი-
სი ხდებოდა მომთაბარე სემიტთა მზარდი მოსახლე-
ობისათვის. ოაზისები და წყლის ის მარაგი, რაც არა-
ბეთში მოიპოვებოდა, სრულიად ვერ აკმაყოფილებ-
და სემიტთა საჭიროებას, ამიტომაც დაიწყო მათი მი-
გრაციები ჩრდილოეთით. როგორც უკვე აღინიშნა
წინა ლექციებში, თავდაპირველად სემიტთა ორი ნაკა-
დი მიემართება, ერთი – ჩრდილო–აღმოსავლეთისა-
კენ, მეორე – ჩრდილო–დასავლეთისაკენ. სემიტები
შუმერის მიწაზე შევიდნენ, ასევე დაიკავეს პრაქტი-
კულად მთელი სირია. ამ უკანასკნელის შესახებ წი-
ნარესემიტურ პერიოდში ძალიან ცოტა თუ ვიცით
(განსხვავებით მესოპოტამიისაგან, სადაც მანამდე
ყვაოდა შუმერული კულტურა). ქანაანელთა გამოჩე-
ნამდე სირიის მდგომარეობაზე მცირედ წარმოდგენას
გვიქმნის არქეოლოგიური ძეგლები, რომლებიც პრი-
მიტიულ მეგალითურ კულტურას განეკუთვნება. მა-
გალითად, ვადი ათ–თაგუნეს (ბეთლემის სამხრე-
თით), ჰუდეირას (ღაზის სამხრეთით), თელელათ ღა-
ზულის (მკვდარ ზღვასთან) და სხვ. აღმოჩენები. სა-
ვარაუდოდ სირიის მოსახლეობა ქანაანელთა გამოჩე-
ნამდე ქამიტური წარმოშობისა იყო.
ძვ. წ. აღ.–ის II ათასწლეულში სამხრეთიდან
და სამხრეთ–დასავლეთიდან დაიწყო სემიტთა კიდევ
ერთი დიდი მიგრაცია, ეს ძალიან მასშტაბური პრო-

198
ცესი იყო. მართალია, აქადელებისაგან განსხვავებით,
ახლად ემიგრირებულ ტომებს დიდი სახელმწიფო
გაერთიანებები არ შეუქმნიათ, მაგრამ მათი გამოჩენა
გაცილებით უფრო მნიშვნელოვანი აღმოჩნდა და
უდიდესი ზეგავლენა მოახდინა მთელ რეგიონზე. ეს
ახლად გამოჩენილი მომთაბარე სემიტები არამეელე-
ბი იყვნენ. თავდაპირველად ისინი სირიაში შეიჭრ-
ნენ, იქიდან კი – მესოპოტამიაში. არამეული ელემენ-
ტი თანდათანობით ძლიერდებოდა, ამიტომაც არამე-
ელებთან ასიმილაციის შედეგად პრაქტიკულად გა-
დაშენდნენ მმართველ სახელმწიფოებში მცხოვრები
ეთნოსები. არამეელთა ჩამოსვლის შესახებ ცნობები
მოიპოვება ბიბლიაში, ასევე ასურულ–ბაბილონურ
და ხეთურ წყაროებში. არამეელთა ექსპანსიის ცენტ-
რი დამასკო გახლდათ, შემდგომში – პალმირა და ედ-
ესა. არამეელთა დიდ მასაში გაითქვიფნენ უგარიტე-
ლები, ფინიკიელები, ასურელ–ბაბილონელები, მი-
თანელები, ხეთები და სხვა ხალხები. არამეული ენა
დამკვიდრდა ებრაელთა შორის, თუმცა მათ შეძლეს
თავიანთი ძლიერი რელიგიური ტრადიციებისა და
ადათ–წესების შენარჩუნება. ამას ბაბილონელებიც
ცდილობდნენ, მაგრამ საბოლოოდ მათი ნაციაც და
ენაც გადაშენდა. არამეული ენა უაღრესად სიცოცხ-
ლისუნარიანი და მძლავრი აღმოჩნდა. ფაქტობრივად
წინა აზიის ხალხთაგან მხოლოდ არამეელებმა და
სპარსელებმა შეინარჩუნეს თავიანთი ენები დღემდე,
მათ განვითარებაში არ ყოფილა წყვეტა (განსხვავე-
ბით ებრაულისაგან, რომელიც მხოლოდ მოგვიანე-
ბით აღადგინეს ხელოვნურად).

199
 ისევე, როგორც აქადელების, ასევე არამეელთა
მიგრაციას მშვიდობიანი ხასიათი ჰქონდა. არამეელე-
ბი ადგილობრივ მოსახლეობას არ ებრძოდნენ, პირი-
ქით, ყველანაირად ცდილობდნენ, მაქსიმალურად
აეთვისებინათ მათი კულტურა. ფინიკიელებისაგან
არამეელებმა შეისწავლეს ანბანი და ის დახვეწეს და
განავითარეს. ფინიკიელი ხალხი თანდათან ასიმი-
ლირდა არამეულ ტომებში. ფინიკიურ წარწერებს
თანდათანობით ენაცვლება არამეული. თავდაპირვე-
ლად არამეული ენა ძალიან არ განსხვავდებოდა
ქანაანურისაგან, ამიტომაც შესაძლებელი იყო არა-
მეული ტექსტები პირდაპირ ფინიკიური ანბანით ჩა-
ეწერათ. შემდგომში მოხდა დამწერლობის ტრანს-
ფორმაცია.
მოგვიანებით არამეული ენა ორ დიალექტად
დაიყო, ესენია: დასავლური, ანუ სირიული, და აღმო-
სავლური, ანუ მესოპოტამიური. დასავლური დია-
ლექტები პირდაპირი გაგრძელებაა უძველესი არამე-
ული ენისა, რომელიც ეპიგრაფიკულ ძეგლებშია და-
ფიქსირებული. ეს წარწერები ძვ. წ. აღ.–ის X-VIII საუ-
კუნეებით თარიღდება. მათგან შეიძლება დავასახე-
ლოთ ძეგლები დამასკოდან, ალეპოდან, ზინჯირლი-
დან, ნერაბუსა და თეიმის ოაზისებში წარწერები
კლდეებზე და სხვ. დამწერლობა, რომელსაც მათში
ვხედავთ, ახლოს დგას ფინიკიურთან, ოღონდ ასოებს
უფრო მრგვალი მოხაზულობა აქვს.
არამეული ენა დამკვიდრდა ებრაელთა შორი-
საც. ბიბლიის ის წიგნებიც, რომლებიც იმხანად და-
იწერა, არამეულ ენაზე შეიქმნა, მაგალითად, დანიელ
წინასწარმეტყველისა. ცნობილია, რომ ეგვიპტეში არ-

200
სებობდა ებრაელ ვაჭართა დიდი კოლონია. ისინი
არამეულ ენაზე ლაპარაკობდნენ, რაც დასტურდება
ელეფანტინის არამეული ძეგლებით (პაპირუსებითა
და ფირფიტებით).
რაც შეეხება მესოპოტამიას, იქაც მოიპოვება
უძველესი არამეული მასალა. უკვე ძვ. წ. აღ.–ის X სა-
უკუნისათვის ბაბილონურ ლურსმულ წარწერებში
გვხვდება არამეული გლოესბი, IX საუკუნიდან კი
გვაქვს საკუთრივ არამეული ძეგლები. თუმცა დასავ-
ლეთისაგან განსხვავებით, ისინი ისეთი მრავალრი-
ცხოვანი არ არის. გაცილებით უფრო მეტი წარწერა
ჩნდება ძვ. წ. აღ.–ის V-IV საუკუნეებში, როდესაც
არამეული ტომები უშუალოდ ბაბილონში შედიან.
არამეულის პოზიციები მომდევნო პერიოდში კიდევ
უფრო მყარდება. მართალია, არამეული მხოლოდ მე-
ორე ოფიციალური ენა იყო სპარსეთის იმპერიაში
(სპარსულის შემდეგ), მაგრამ არამეული ძეგლების
დიდი სიმრავლე უზარმაზარ ტერიტორიაზე, რომე-
ლიც კაპადოკიიდან ინდის ნაპირებამდე იყო გადაჭი-
მული, მოწმობს არამეულის ფართო გავრცელებასა
და მნიშვნელობას. სპარსეთის იმპერიაში გამომუშავ-
და დამწერლობის სპარსულ–არამეული ტიპი, რომე-
ლიც ახ. წ. აღ.–ის V საუკუნემდე იხმარებოდა. ის
გვხვდება ბეჭდებსა და ეპიტაფიებზე ჰარანში. საინ-
ტერესოა, რომ ამ ქალაქის მოსახლეობაში შენარჩუნე-
ბული იყო წარმართობა. მათი საბოლოო მოქცევა
ქრისტიანობაზე VIII საუკუნეში მოხდა.
გვიანანტიკურ ხანაში ძლიერი ბერძნული გავ-
ლენა შეიმჩნევა უზარმაზარ ტერიტორიაზე, ქრისტი-
ანობის გავრცელებასთან ერთად ბერძნული ზეგავ-

201
ლენა არამეულზე კიდევ უფრო საგრძნობი შეიქნა.
სირიის ქალაქებში მმართველი წრეები და განათლე-
ბული ხალხი ბერძნულად ლაპარაკობდა, ამას დაემა-
ტა ისიც, რომ დაიწყო ქრისტიანული ლიტერატურის
თარგმნა ბერძნულიდან.
რაც შეეხება არამეულ დამწერლობას, მისი
წარმოქმნის დროს არამეულ ტომთა დიდი ნაწილი
უკვე დასახლებული იყო მესოპოტამიაში. მათ არა
თუ საერთოდ არ აითვისეს ლურსმული დამწერლო-
ბა, არამედ ინტენსიურად დაიწყეს ასურეთში ფინი-
კიური ანბანის ტრანსფორმირებული სახეობის შეტა-
ნა. ეს არამეული ანბანი იყო. მასთან შედარებით ლუ-
რსმული დამწერლობა, მართლაც, მეტად არქაული
და მოუქნელი იყო. არამეული დამწერლობის მნიშვ-
ნელობა სწრაფად შეაფასეს სპარსელებმა. ისინი სწო-
რედ ამ დამწერლობას იყენებდნენ სამეფო კანცელა-
რიაში, რომლის ჩინოვნიკები, როგორც წესი, არამეე-
ლები იყვნენ. სპარსელებმაც საერთოდ უარი თქვეს
ლურსმულ დამწერლობაზე. მათ იმპერიაში შეიქმნა
არამეული დამწერლობის თავისებური სახეობა.
ახ. წ. აღ.–ის III საუკუნიდან სირია–მესოპოტა-
მიაში იწყება ახალი სემიტური მიგრაცია, სამხრეთი-
დან შემოდიან არაბული ტომები. ეს პროცესი ძალიან
ჰგავს ძველ არამეელთა მიგრაციებს. არაბული ტომე-
ბი თანდათანობით გადადიან მკვიდრ ცხოვრებაზე,
ითვისებენ არამეულ ანბანს და ახდენენ მის ტრანს-
ფორმაციას, ამასთანავე, იწყება მოსახლეობის ასიმი-
ლაცია, ადგილობრივ მკვიდრთა ათქვეფა არაბებში
და არაბული ენის გავრცელება. ამ ბუნებრივ პროცესს
მალე დაერთო არაბთა სახელმწიფოს შექმნა და მათი

202
უპრეცედენტო ექსპანსია, რამაც შედეგად მოიტანა
არაბული ენისა და ისლამის გავრცელება იმხანად
ცნობილი სამყაროს უდიდეს ნაწილში.
არამეული ენა ხმარებიდან თანდათან გამო-
იდევნა. დღესდღეობით არამეულად მოსაუბრე მოსა-
ხლეობა მცირე რაოდენობითაა შემორჩენილი ლიბა-
ნის მთებში, დამასკოს მახლობლად მდებარე სამ სო-
ფელში – მალულაში (ქრისტიანული მოსახლეობით),
ჯუბადინსა და ბახაში (მუსლიმი მოსახლეობით). მა-
თი რაოდენობა სულ 1500–ს აღწევს. აღმოსავლეთშიც
შემორჩა თანამედროვე არამეული დიალექტები. ისი-
ნი გავრცელებულია ჩრდილოეთ მესოპოტამიაში
(ერაყში), ურმიის ტბის აუზში (ირანში) და კავკასია-
ში (საქართველოში). ესენი არიან ნესტორიანელები,
ე.წ. „ქალდეველი“ ქრისტიანები. მათი ნაწილი რომის
იურისდიქციაში შევიდა.
ე.წ. „ქვიან არაბეთში“ სინას ნახევარკუნძულის
აღმოსავლეთით ცხოვრობდნენ ნაბატეველები. აზრ-
თა სხვადასხვაობაა ამ ტომის წარმომავლობის შესა-
ხებ. მეცნიერთა დიდი ნაწილი თვლის, რომ ნაბატე-
ველები ეთნიკური არაბები იყვნენ, თუმცა გამო-
თქმულია მოსაზრება მათი არამეული წარმომავლო-
ბის შესახებაც. ამ საკითხს ჩვენ სხვა ლექცია მივუ-
ძღვენით. მოცემულ შემთხვევაში გვაინტერესებს ნა-
ბატეური დამწერლობა. ეს არამეული ანბანის მოდი-
ფიცირებული სახეობაა. მას ვხვდებით ნაბატეურ
წარწერებში, რომლებიც ძვ. წ. აღ.–ის 150 – ახ. წ. აღ.–
ის 328 წლებით თარიღდება. ახ. წ. აღ.–ის 106 წელს
ნაბატეველთა სახელმწიფო დაიპყრო რომის იმპერა-

203
ტორმა ტრაიანემ და ამ ახალ პროვინციას უწოდა
Arabia petrea (ქვიანი არაბეთი).
ნაბატეური ძეგლები აღმოჩენილია თეიმას ოა-
ზისში, მანდაინ სალიჰში, სინას ნახევარკუნძულზე,
ალ–ჰიჯრაში (ჩრდილოეთ არაბეთში, ახ. წ. აღ.–ის 42
წ.), ლიბანში, ეგვიპტესა და იტალიაში. სინაზე აღმო-
ჩენილი ძეგლები თარიღდება ახ. წ. აღ.–ის II-III საუ-
კუნეებით. ნაბატეური დამწერლობა მიჩნეულია
ჩრდილოარაბულის პროტოტიპად. თვითონ ნაბატე-
ური სახელმწიფოს ისტორია ჩვენთვის ნაკლებადაა
ცნობილი. როგორც ჩანს, მათ დაასუსტეს სამხრეთ-
არაბული ლიჰიანური და სამუდური სამეფოები. სამ-
წუხაროდ, საუდის არაბეთში, სირია–ერაყისაგან გან-
სხვავებით, არ წარმოებულა ფართო არქეოლოგიური
გათხრები. ჩვენს ხელთ არსებულ ინფორმაციას ეს
მონაცემებიც რომ ემატებოდეს, შესაძლებელი გახდე-
ბოდა მრავალი საკითხის გადაჭრა (არა მხოლოდ ნა-
ბატეველებთან დაკავშირებით).
მოცემულ პერიოდში მეორე არამეული ცენტ-
რი იყო ქალაქ პალმირაში. ის სირიის უდაბნოში მდე-
ბარეობს და მეტად მნიშვნელოვან როლს თამაშობდა,
ვინაიდან წარმოადგენდა ხმელთაშუა ზღვასთან აღ-
მოსავლეთის საქარავნო გზების დამაკავშირებელ
პუნქტს. ეს სახელმწიფო ჩვენთვის ცნობილია იმ ომე-
ბის წყალობით, რომლებსაც ის რომაელებთან აწარ-
მოებდა. ახ. წ. აღ.–ის 273 წელს პალმირა რომაელებმა
დაანგრიეს. დედოფალი ზინობია ტყვედ წაიყვანეს
რომში. ბოლო მოეღო მის ბატონობას მთელ სირიაში.
პალმირული წარწერები საკმაოდ ადრეული პერიო-
დიდან გვხვდება. უძველესი ძეგლები თარიღდება ძვ.

204
წ. აღ.–ის IX საუკუნით და ნაპოვნია უშუალოდ პალ-
მირაში. რაც შეეხება უფრო მოგვიანო წარწერებს, ის-
ინი აღმოჩენილია ჩრდილოეთ აფრიკაში, იტალიაში,
უნგრეთში, რუმინეთში და ინგლისშიც კი (ბრიტა-
ნეთში შემორჩენილია რომაელი ჩინოვნიკის პალმი-
რელი მეუღლის ეპიტაფია, რომელიც შესრულებუ-
ლია ლათინურ და პალმირულ ენებზე). დამწერლობა
ორნამენტური ხასიათისაა. ის საგრძნობლად განსხვა-
ვდება ძველი არამეულისა და ებრაულისაგან, რომე-
ლთაც უფრო კუთხოვანი მოხაზულობა ჰქონდათ. პა-
ლმირის დაცემის შემდეგ თანდათანობით დაიწყო
მოსახლეობის არაბიზაცია, თუმცა არამეულ ენაზე
კიდევ 2 საუკუნე ლაპარაკობდნენ. განვითარდა პალ-
მირულის კურსივიც, საიდანაც შემდგომში აღმოცენ-
და სირიული დამწერლობა.
ახლა შევეხოთ სპარსეთის იმპერიას. მას შემ-
დეგ, რაც სპარსელებმა ბაბილონი და თითქმის მთე-
ლი წინა აზია დაიპყრეს, მათ წინაშე დადგა უზარმა-
ზარი სახელმწიფოს მართვის ამოცანა. ამ საქმეში მათ
დახმარება გაუწიეს არამეულენოვანმა მოხელეებმა,
რომლებსაც ბაბილონში, ასურეთსა და სხვა ქვეყნებში
მუშაობის დიდი გამოცდილება ჰქონდათ, ისინი გან-
აგებდნენ სამეფო კანცელარიებს. სწორედ მათ შეიტა-
ნეს ირანში არამეული დამწერლობა. აქემენიანთა
დინასტიის დაცემასთან ერთად მთლიანად დავიწყ-
ებას მიეცა ლურსმული დამწერლობა, რომელიც ისე-
დაც კარგა ხნის გამოსული იყო ხმარებიდან. სპარ-
სულ–არამეული დამწერლობა გარკვეულწილად გან-
სხვავდებოდა საკუთრივ არამეულისაგან. მაგალი-
თად, მასში არსებობდა ჰეტეროგრამები, ასეთია სი-

205
ტყვა malkā (არამ. მეფე), რომელიც სპარსულად იკი-
თხებოდა, როგორც šah. ამრიგად, სპარსულ–არამეუ-
ლი დამწერლობა შერეული ხასიათისა იყო. შემდგო-
მში, სპარსეთის იმპერიის სამფლობელოთა ზრდას-
თან ერთად არამეული დამწერლობა გავრცელდა ეგ-
ვიპტიდან მდინარე ინდის ნაპირებამდე. მისგან აღ-
მოცენდა რამდენიმე ანბანი. ამ დამწერლობით შე-
სრულებული წარწერები განეკუთვნება ძვ. წ. აღ.–ის
562 – ახ. წ. აღ.–ის 642 წლებს. გარდა ამისა, ცნობილია
პაპირუსები, რომელთა ტექსტებიც ჩაწერილია სა-
შუალ სპარსულ ენაზე.
სპარსულ–არამეული დამწერლობის პირდაპი-
რი მემკვიდრეა ფეჰლევი, რომელიც ახ. წ. აღ.–ის III
საუკუნეში აღმოცენდა სასანიანთა მმართველობის
დროს. თავდაპირველად მას ვხვდებით პერსეპოლის-
ის მახლობლად, ძირითადად ბეჭდებსა და მონეტებ-
ზე. თავის წინამორბედთან შედარებით, ფეჰლევი
უფრო მსხვილია და შეიცავს ლიგატურებს. ასოთა
რიცხვი 21–დან 36–მდე გაიზარდა.
ახ. წ. აღ.–ის VII საუკუნეში ფეჰლევიდან აღმო-
ცენდა ავესტური დამწერლობა. ეს სახელწოდება მან
მიიღო ავესტის რელიგიური წიგნების მიხედვით,
რომლებიც გაცილებით უფრო ადრე იყო შექმნილი
(ძვ. წ. აღ.–ის VII-IV საუკუნეებში). მოცემულ პერი-
ოდში ზოროასტრელებმა სწორედ ამ ანბანით გადა-
ნუსხეს თავიანთი რელიგიური ლიტერატურა. ავეს-
ტური მარჯვნიდან მარცხნივ იკითხება. ხმოვნები
არაა ზუსტად აღნიშნული, სამაგიეროდ, შემცირებუ-
ლია ლიგატურების რაოდენობა. 1762 წელს ავესტა
პარიზში ჩაიტანეს. დიდი ხნის განმავლობაში მას ვერ

206
კითხულობდნენ. ტექსტი ნაწილობრივ გაშიფრა ცნო-
ბილმა დანიელმა ინდოევროპეისტმა რასმუს რასკმა.
ეს საქმე დაასრულა გამოჩენილმა ფრანგმა ორიენტა-
ლისტმა სილვესტერ დე სასიმ. ჩვენამდე მოაღწია ავ-
ესტის რამდენიმე რედაქციამ. ზოროასტრული სწავ-
ლების მიმდევარნი დღესაც არსებობენ, ისინი ცნობი-
ლი არიან, როგორც იეზიდები. ეს სახელწოდება მიი-
ღეს სპარსეთის იმ პროვინციიდან, სადაც ცხოვრობენ.
იეზიდები არიან ასევე ინდოეთში (მუმბაიში), კავკა-
სიაში (მათ შორის საქართველოში). ისინი რელიგიუ-
რი დანიშნულებით დღემდე იყენებენ ავესტური და-
მწერლობის შედარებით გამარტივებულ სახეობას.
აქემენიანთა ზეობის ხანაში არამეული და–
მწერლობა გავრცელდა შუა აზიაშიც, დღევანდელ ავ–
ღანეთსა და თურქესტანში. ძვ. წ. აღ.–ის III - ახ. წ.
აღ.–ის I საუკუნეებში აღნიშნული რეგიონის ინდო–
სკვითი მმართველები იყენებდნენ ანბანს, რომელიც
არამეულიდან განვითარდა. ის ქხაროშთის სახელი–
თაა ცნობილი. ამ დამწერლობით შესრულებული
ყველაზე დიდი წარწერა აღმოჩნდა 1936 წელს ინდო–
ეთისა და ავღანეთის საზღვარზე. თარიღდება ძვ. წ.
აღ.–ის 251 წლით.
ცალკე უნდა შევეხოთ მანდეურს. არამეული
დამწერლობა ყველაზე ხანგრძლივად შეინარჩუნეს
მანდეველებმა, გნოსტიკური სექტის წარმომადგენ–
ლებმა მესოპოტამიაში. ისინი ასევე ცნობილნი არიან,
როგორც იოანეს ქრისტიანები. მანდეველი მღვდლე–
ბის ხელში არამეულმა დამწერლობამ იმდენად დი–
დი ცვლილება განიცადა, რომ ერთი შეხედვით შეუძ–
ლებელიც კია მისი წარმომავლობის დანახვა. სწო–

207
რედ ამიტომ ზოგიერთ მკვლევარს ის ნაბატეურიდან
ან სირიულიდან განვითარებულად მიაჩნია. მაგრამ
მანდეურზე დაკვირვება აშკარად გვიჩვენებს, რომ ეს
არამეულის კურსივია და არაფერი აქვს საერთო და–
მწერლობის სირიულ–არამეულ ტიპებთან. მანდევე–
ლთა სწავლებაში შერწყმულია იუდაიზმის, ქრისტი–
ანობისა და ზოროასტრიზმის ელემენტები. დღეს
მანდეველები ქალაქი ბასრის შემოგარენში ცხოვრო–
ბენ. მათ შექმნილი აქვთ მდიდარი ლიტერატურა.
მანდეველთა რიცხვი 5400–ს აღწევს. ისინი არაბუ–
ლად ლაპარაკობენ.
არამეულიდან განვითარებული დამწერლობა
აღმოჩნდა ციმბირშიც. გაირკვა, რომ მას იყენებდნენ
ენისეის აუზში მდებარე თურქულ სახელმწიფოში,
რომელიც ჩინელების ხელშეწყობით 745 წელს დაამ–
ხეს უიგურებმა. მეცნიერები ვარაუდობენ, რომ თურ–
ქულ ტომებში ეს დამწერლობა შემდგომშიც იხმარე–
ბოდა, სანამ ისინი რუსეთსა და ევროპას მიადგებოდ–
ნენ.
არამეული ანბანიდან უშუალოდ აღმოცენდა
სამხრეთინდური დამწერლობა ვატელუტუ. ის არ
განვითარებულა სპარსულ–არამეულის რომელიმე
მოდიფიცირებული სახეობიდან, არამედ მისი სწორ–
ხაზოვანი გაგრძელებაა. მას იყენებდნენ დრავიდები.
არამეულის უძველესი სახეობიდან, რომელიც
ჯერ კიდევ ძალიან ახლოს იდგა ფინიკიურთან, აღ–
მოცენდა ებრაული კვადრატული დამწერლობა. ის
გამოიყენებოდა უფრო მეტად ხელნაწერებში, მაგა–
ლითად, ძველი აღთქმის წიგნებისათვის. ეპიგრაფი–
კული ძეგლები შესრულებულია დასავლურსემიტუ–

208
რი ანბანის უფრო ადრეული სახეობით. კვადრატუ–
ლი დამწერლობის შემდგომ განვითარებას წარმოა–
დგენს ებრაული დამწერლობა, რომელსაც თალმუდ–
ში ვხედავთ. როგორც ჩანს, ქრისტიანული ტრადიცი–
ის ზეგავლენით შუა საუკუნეებში ებრაელი კალიგ–
რაფები მეტად დახვეწილი ხელით წერენ და მაღალ–
მხატვრულად გაფორმებულ ხელნაწერებს ქმნიან.
ისინი ტექნიკური თვალსაზრისითაც გამოირჩევა (აკ–
ინძვა, ყდა და სხვ.). თანდათანობით ყალიბდება რა–
ბინული დამწერლობა, რომელიც შედარებით უფრო
გამარტივებულია. თავდაპირველად ის შემოიღო
ერთ–ერთმა ფრანგმა რაბინმა ქალაქი ტრუადან (XI
ს.), შემდგომში ებრაული დამწერლობის ეს სახეობა
განავითარეს და სრულყვეს ესპანელმა რაბინებმა. მას
საფუძვლად დაედო კურსივი, რომელსაც ებრაელები
ჯერ კიდევ VIII საუკუნიდან ხმარობდნენ. ცნობილია
ებრაული კურსივის რამდენიმე სახეობა: პოლონური,
რომელიც ყველაზე მეტად იყო გავრცელებული მსო–
ფლიოს სხვადასხვა კუთხეში მცხოვრებ ებრაელთა
შორის; იტალიური, რომელსაც ადრე ხმარობდნენ
იტალიასა და ესპანეთში (ამჟამად აღარ გამოიყენება);
ლევანტისა (მახლობელი აღმოსავლეთის ებრაელთა
შორის) და მაროკოული (ჩრდილოეთი აფრიკის ებ–
რაელთა შორის).
ებრაული ენის აღდგენას მოჰყვა ოფიციალური
სტატუსის დაბრუნება ძველი ებრაული დამწერლო–
ბისთვისაც.
დაბოლოს, არამეულ ანბანზე და მისგან განვი–
თარებულ სისტემებზე საუბრისას უნდა შევეხოთ სა–
შუალ არამეულს (სირიულს), რომელსაც მნიშვნელო–

209
ვანი ნაირსახეობები ჰქონდა და, თავის მხრივ, დასა–
ბამი მისცა რამდენსამე ანბანს.
ქალაქი ედესა ჯერ კიდევ რომაულ პერიოდში
იყო არამეული კულტურის მეტროპოლია. იქ ასევე
აღმოცენდა არამეული დამწერლობის სახეობა, რომე–
ლიც ცნობილია, როგორც სირიული. ის პირველი
ქრისტიანების ანბანი იყო. ადრეული სირიული წარ–
მართული წარწერები ძალიან ცოტა შემოგვრჩა, მათ–
გან უძველესია დედოფალი სადანის წარწერა (ახ. წ.
აღ.–ის I ს.). II საუკუნეში ედესა უკვე ქრისტიანული
ქალაქი იყო, ამიტომაც პრაქტიკულად მთელი ქრის–
ტიანული ლიტერატურა არამეულ ენაზე დაწერილია
სირიული ანბანით. თვითონ ადგილობრივი ქრისტი–
ანები თავიანთ არც ენას და არც დამწერლობას სირი–
ულს არ უწოდებდნენ, არამედ – არამეულს. III საუ–
კუნეში ბიბლია ითარგმნა არამეულად. ამ რედაქციას
ფეშიტა ეწოდება. დამწერლობა, რომელიც ბიბლიის
ტექსტებში იქნა გამოყენებული, ცნობილია, როგორც
ესტრანგელო, რაც არაბულიდან მომდინარეობს:
injīliyi – „სახარებისეული“. ტექსტი მარჯვნიდან მარ–
ცხნივ იკითხებოდა. სირიულ ანბანში, ისევე, როგ–
ორც შემდგომში – არაბულში, ასოებს ოთხგვარი მო–
ხაზულობა აქვს: ცალკემდგომი, სიტყვის თავში, ბო–
ლოში ან შუაში.
სირიულ–არამეული ქრისტიანული ლიტერა–
ტურის აყვავების ხანაა VIII საუკუნე. ამავე პერიოდ–
ში სირია–მესოპოტამია მუსლიმ დამპყრობელთა ხე–
ლში გადავიდა, რამაც გამოიწვია არაბული ენისა და
ანბანის საყოველთაო დამკვიდრება. ქრისტიანმა მო–
სახლეობამაც არაბული ენა მიიღო, არამეული განათ–

210
ლებულ წრეებში თუ შემორჩა, ხოლო შემდგომში ის
მხოლოდ სასულიერო პირებმა იცოდნენ (ეს დღესაც
აუცილებელია მათთვის). არამეულ ენაზე მოსაუბრე
მოსახლეობა ძალიან მცირერიცხოვანია.
V საუკუნეში არამეულენოვან ქრისტიანთა შო–
რის განხეთქილება მოხდა. იმხანად წარმოებული
ქრისტოლოგიური პოლემიკის საფუძველზე ქრისტი–
ანობაში გამოიკვეთა ქალკედონიტური მიმართულე–
ბა და მასთან დაპირისპირებული მონოფიზიტობა და
ნესტორიანობა. სირიელთა ნაწილმა ქალკედონის
მრწამსი მიიღო. ისინი ცნობილი არიან, როგორც მე–
ლქიტები. დასავლეთის არამეელთა დიდმა ნაწილმა
მონოფიზიტობა აღიარა (იაკობიტები), აღმოსავლე–
ლებმა კი – ნესტორის მოძღვრება (ნესტორიანელები).
ამასთან ერთად ესტრანგელოდან განვითარდა საშუ–
ალი არამეული დამწერლობის ორი სახეობა – იაკო–
ბიტური (სერტო) და ნესტორიანული. იაკობიტურ
დამწერლობაში ხმოვნების აღსანიშნად გამოიყენება
მცირე ზომის ბერძნული ასოები (საერთოდ, დასავლ–
ელმა არამეელებმა უფრო დიდი გავლენა განიცადეს
ბიზანტიის მხრიდან), ხოლო ნესტორიანულში მიღე–
ბული იყო გახმოვნების წერტილოვანი სისტემა, თუ–
მცა შემდგომში ბერძნული ასოების ხმარება დაიწყეს.
დღესდღეობით ჩვენამდე მოღწეულია მდიდარი ხე–
ლნაწერი მასალა როგორც იაკობიტური, ასევე ნეს–
ტორიანული ანბანით.
ნესტორიანული ეკლესიის ცენტრი თავიდან
ნიზიბინში (ჩრდილოეთ მესოპოტამიაში) იყო, შემ–
დეგ კი მან სპარსეთში გადაინაცვლა. სპარსელები
მხარს უჭერდნენ ნესტორიანელებს, ვინაიდან ისინი

211
ეწინააღმდეგებოდნენ რომის იმპერიაში აღიარებულ
ქალკედონიტურ მრწამსს.
ნესტორიანული კურსივის ერთ–ერთი ადრეუ–
ლი მოდიფიკაციაა კარშუნი. ის გამოიყენებოდა არა–
ბული ტექსტების ჩასაწერად. მოგვიანებით ნესტო–
რიანელმა მისიონერებმა კარშუნი გამოიყენეს აგრე–
თვე ინდური სახელების ჩასაწერად.
ნესტორიანელი მისიონერები აქტიურად მო–
ღვაწეობდნენ შუა აზიასა და შორეულ აღმოსავლეთ–
ში – ავღანეთში, თურქესტანში, ინდოეთში, ჩინეთში,
მანჯურიაში. ისინი „წმინდა თომას ქრისტიანთა“ სა–
ხელით იყვნენ ცნობილი. აღნიშნულ ტერიტორიებზე
გვხვდება მრავალი წარწერა ნესტორიანული ანბა–
ნით.
ნესტორიანულიდან განვითარდა სოღდური,
უიგურული, მონღოლური და მანჯურიული დამწე–
რლობები.
ჩვენი მიმოხილვის ბოლოს ცალკე შევეხებით
მანიქეველთა სექტას და მის წიაღში გამოყენებულ
მოდიფიცირებულ დამწერლობას.
მანიქეიზმი სახელწოდებას იღებს მანისაგან,
რომელიც ერეტიკოსად გამოაცხადეს და ჯვარს აცვეს
277 წელს. მის მოძღვრებაში ქრისტიანობას შეერწყა
გნოსტიციზმი და მაზდეანობა. მანიქეველები შუა
აზიაში გაიხიზნენ. IV საუკუნეში შეუერთდნენ ბუ–
დისტურ სექტას, რომლის წარმომადგენელთა მო–
ძღვრებაც მეტად ახლობელი აღმოჩნდა მათთვის. ასე
შევიდა მანიქეიზმში ბუდიზმის ელემენტებიც. 584
წელს ჩინეთში აშენდა პირველი მანიქეური ტაძარი.
მანიქეველები წერდნენ სირიული ანბანის მოდიფი–

212
ცირებული სახეობით, რომელიც მანიქეურის სახე–
ლითაა ცნობილი. სწორედ მანიქეური ანბანიდან გან–
ვითარდა VIII საუკუნეში სოღდური ანბანი.
ამრიგად, არამეული დამწერლობა, რომელმაც
ათასწლეულების განმავლობაში იარსება, უაღრესად
დიდი მნიშვნელობისა იყო. ის უზარმაზარ ტერიტო–
რიაზე გავრცელდა და დასაბამი მისცა მრავალ ან–
ბანს. არამეული საკმაოდ დიდხანს დომინირებდა,
მაგრამ არაბთა დაპყრობითი ომებისა და ისლამის გა–
ვრცელების შედეგად პრიორიტეტი მოიპოვა არა–
ბულმა ანბანმა.
როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ჩრდილოარაბული
დამწერლობა ნაბატეურიდან აღმოცენდა. ამ ანბანით
შესრულებული უძველესი ძეგლია მეფე ან–ნამარას
წარწერა (ახ. წ. აღ.–ის 328 წ.), სადაც უკვე შესაძლებე–
ლია კლასიკური არაბული ანბანის ასოთა მოგვიანო
მოხაზულობათა პრიმიტიულ ჩანასახთა დანახვა. მე–
ორე გარდამავალი სახეობაა კარმატული დამწერლო–
ბა, რომელიც იხმარებოდა ჩრდილოეთ არაბეთსა და
სირიაში. ეს უფრო დახვეწილი სხეობაა. ამ დამწერ–
ლობით შესრულებულია წარწერა, რომელიც აღმო–
ჩნდა ზაბადში, ალეპოს სამხრეთ–აღმოსავლეთით
(თარიღდება ახ. წ. აღ.–ის 512 წლით), ასევე ჰარანის
წარწერები (568 წ.) და სხვ. არც სინური და არც კარმა–
ტული დამწერლობები ფართოდ არ გავრცელებულა,
მათ არ იყენებდა წინაისლამამდელი პერიოდის ყვე–
ლა არაბი.
მესამე და განსაკუთრებით საინტერესო გან–
შტოება იყო ქუფური. ეს არის კუთხოვანი, ფართო,
ორნამენტული დამწერლობა. გამოიყენებოდა წარწე–

213
რებში. ოფიციალურად იქნა შემოღებული არაბთა
მიერ წინასწარმეტყველი მუჰამედის გარდაცვალების
შემდეგ. პირველი ხალიფების ეპოქის წარწერებში,
მონეტათა ლეგენდებში პრაქტიკულად უგამონაკლი–
სოდ ვხედავთ ქუფურ დამწერლობას. ის აუცილებე–
ლი იყო ყურანის გადანუსხვისას, როდესაც აიები
ტყავზე იწერებოდა. მომდევნო ეპოქებშიც, მიუხედა–
ვად იმისა, რომ არაბული დამწერლობა უკვე კარგად
იყო განვითარებული იმ სახით, როგორც ეს ჩვენ–
თვისაა ცნობილი, ქუფურს კიდევ დიდხანს იყენებდ–
ნენ მონუმენტურ წარწერებში (მეჩეთების კედლებზე
და სხვ.).
არაბული ანბანი 28 ასოსაგან შედგება. ისინი
მხოლოდ თანხმოვნებსა და ნახევარხმოვნებს გამოხა–
ტავენ. ისევე, როგორც სირიულში, არაბულშიც ასოს
ოთხგვარი მოხაზულობა აქვს: ცალკე მდგომი, სიტყ–
ვის თავში, შუაში ან ბოლოში. რაც შეეხება ასოთა თა–
ნამიმდევრობას, ის გარკვეულწილად განსხვავდება
ჩრდილო–დასავლური სემიტურისაგან (ფინიკიური–
საგან, არამეულისაგან, ებრაულისაგან). არაბებმა მხე–
დველობაში მიიღეს ასოთა ერთნაირი მოხაზულობე–
ბი, როდესაც ისინი ერთმანეთისაგან მხოლოდ და
მხოლოდ წერტილებით განსხვავდებიან (‫ب‬, ‫ت‬, ‫ج ;ث‬, ‫ح‬,
‫د ;خ‬, ‫ر ;ذ‬, ‫س ;ز‬, ‫ ش‬და ა.შ. ). თვით სიტყვა „ანბანიც“ ამ
პრინციპითაა ნაწარმოები არაბულ ენაში: ‫أﺑﺠﺪﻳﺔ‬, სადაც
წარმოდგენილია Alif, Bā’ (გამოტოვებულია იმავე
მოხაზულობის ორი დანარჩენი ასო), Ğīm (აქაც გამო–
ტოვებულია იმავე მოხაზულობის ორი დანარჩენი
ასო), Dāl (გამოტოვებულია იმავე მოხაზულობის მო–
მდევნო ასო). ხმოვანთა აღსანიშნავად გამოიყენება

214
დამატებითი ნიშნები. არაბული ანბანის კლასიკურ
სახეობას ნასხი ეწოდება. როგორც ჩანს, ეს სახელწო–
დება ეგვიპტეში აღმოცენდა. ნასხის ადრეული ფორ–
მით შესრულებული მრავალი ძეგლი მომდინარეობს
სწორედ ეგვიპტიდან. ისინი პაპირუსებზეა მოცემუ–
ლი.
არაბთა ექსპანსიას შედეგად მოჰყვა არაბული
ენის გავრცელება დაპყრობილ ტერიტორიებზე. სირ–
ია–მესოპოტამიაში, პალესტინაში, ჩრდილო–დასავ–
ლეთ აფრიკასა და სამხრეთი ევროპის გარკვეულ რე–
გიონებში არაბული იქცა მოსახლეობის მშობლიურ
ენად. მაგრამ არაბული დამწერლობა მხოლოდ აღნი–
შნულ ქვეყნებში არ გავრცელებულა. ის აითვისეს აგ–
რეთვე იმ ხალხებმა, რომლებსაც არ მიუტოვებიათ
თავიანთი მშობლიური ენა, მაგრამ მიიღეს ისლამი
(მაგ. ირანში). შემდგომში არაბული დამწერლობა ას–
ევე ახლობელი გახდა თურქებისთვისაც (მოგვიანე–
ბით ოსმალთა იმპერიაში არაბული დამწერლობის
რამდენიმე სახეობა გამოიყენებოდა). აღნიშნული ან–
ბანი გვხვდება თათრებთან, აზერბაიჯანელებთან,
ყირგიზებთან, თურქმენებთან, ტაჯიკებთან და სხვ.
ცნობილია არაბული დამწერლობის არაერთი ნაირ–
სახეობა: რუკ‛ა, ნასთალიკი, მაღრიბული. ეს უკანასკ–
ნელი ნასხიდან კი არ განვითარდა, არამედ – უშუა–
ლოდ ქუფურიდან. სწორედ ამიტომ მან შეინარჩუნა
ლაპიდარული ფორმები, თუმცა ოდნავ უფრო ვიწ–
რო. დამწერლობის ეს სახეობა ყოველთვის მეტად
პოპულარული იყო ჩრდილო–დასავლეთ აფრიკაში.
არაბული დამწერლობის ასეთი განვითარება
გამოიწვია, ერთი მხრივ, იმ ფაქტმა, რომ ის მრავალმა

215
ხალხმა აითვისა ძალიან დიდ ტერიტორიაზე, მეორე
მხრივ, განსაკუთრებული როლი ითამაშა ისლამის
მიერ ადამიანის გამოსახვის აკრძალვამ. სწორედ ამის
გამო მუსლიმი ხელოვანნი ორნამენტებს ქმნიდნენ
არა მხოლოდ მცენარეების, ყვავილებისა და სხვადა–
სხვაგვარი ფიგურების მეშვეობით, არამედ თვით არ–
აბული ანბანის სტილიზებული ფორმებით. სწორედ
ასე შეიქმნა არაბული ანბანის მრავალი ულამაზესი
კალიგრაფიული ორნამენტული სახეობა. შეიძლება
თამამად ითქვას, რომ ანალოგიური რამ ასეთი ფარ–
თო მასშტაბით არ დასტურდება არც ერთი სხვა დამ–
წერლობის მაგალითზე.
დაბოლოს, აღსანიშნავია, რომ არაბულმა ანბა–
ნმა განსაკუთრებული ნაირსახეობა მოგვცა ქრისტიან
არაბთა შორის. ქრისტიანული არაბული ხელნაწერე–
ბი გადანუსხულია ისეთი კალიგრაფიით, რომელშიც
საგრძნობია სირიულის ძლიერი ზეგავლენა.

216
სამხრეთ–დასავლური სემიტური განშტოება

(ნაწილი პირველი)

ჩრდილოარაბული ენა

ჩრდილოარაბული ენა, ანუ საკუთრივ არაბუ–

ლი, სემიტურ ენათა შორის ერთ–ერთი უმსხვილესი
ერთეულია. არამეულის შემდეგ მან მოიპოვა პრიო–
რიტეტი არა მხოლოდ პრაქტიკულად მთელ სემი–
ტურ არეალში, არამედ მის ფარგლებს გარეთაც, სა–
დაც ის არაერთი ხალხის მშობლიურ ენად იქცა (ეგ–
ვიპტეში, ჩრდილო–დასავლეთ აფრიკაში). ამასთანა–
ვე, მან შეიძინა ლინგუა ფრანკას მნიშვნელობა უზარ–
მაზარ ტერიტორიაზე. როგორც უკვე დავინახეთ
ჩვენს წინა ლექციებში, არაბთა გასვლა არაბეთის ნა–
ხევარკუნძულის გარეთ და მათი გადასახლება
ჩრდილოეთით გაცილებით უფრო ადრე დაიწყო, სა–
ნამ ისლამი აღმოცენდებოდა. ეს პროცესი მშვიდობი–
ანი იყო.
დღესდღეობით არაბული ენა გავრცელებუ–
ლია ერაყში, სირიაში, ლიბანში, ისრაელში, იორდა–
ნიაში, კუვეიტში, საუდის არაბეთში, გაერთიანებულ
საემიროებში, იემენში, ეგვიპტეში, სუდანში, ლიბია–
ში, ტუნისში, ალჟირში, მალტაზე, მაროკოში, მავრი–
ტანიაში, დასავლეთ საჰარაში, სომალიში, ჯიბუტიში,
ჩადში. არაბული დიალექტები ფრაგმენტულად
გვხვდება ავღანეთში, ირანში, თურქეთში, კვიპროს–
ზე და უზბეკეთში. შუა აზიის არაბული დიალექტები

217
(ბუხარული და კაშკადარიული) აღმოაჩინა გ. წერე–
თელმა.
არაბულ ენაზე ლაპარაკობს 165 მილიონზე მე–
ტი ადამიანი. ის ყველა არაბული ქვეყნის ოფიცია–
ლური ენაა, აგრეთვე – სომალისა და ჯიბუტისა. არა–
ბულია გაეროს ერთ–ერთი ოფიციალური ენა.
არაბულ ენაში უძველესი პერიოდიდან შეინი–
შნებოდა დიალექტური მრავალფეროვნება. ახალი
წელთაღრიცხვის პირველი საუკუნეებიდან ჩრდი–
ლოეთით გადასახლებულ არაბთა მეტყველება იცვ–
ლება და განსხვავდება არაბეთის ნახევარკუნძულზე
დარჩენილ ტომთა მეტყველებისაგან, რაც სათანა–
დოდ აღვნიშნეთ ნაბატეველებზე მსჯელობისას. აქ
დავუმატებთ, რომ არაბეთის ნახევარკუნძულზე
მცხოვრებ ტომთა მეტყველებაში ახ. წ. აღ.–ის VI-VII
საუკუნეებში ფონეტიკური თავისებურებების გათვა–
ლისწინების საფუძველზე აშკარად გამოიყოფა დასა–
ვლური და აღმოსავლური დიალექტები. შემდგომში,
არაბული ენის გავრცელებასთან ერთად, ერთმანე–
თისაგან გაიმიჯნა სოციალური დიალექტებიც (ქა–
ლაქის მცხოვრებთა, სოფლის მოსახლეობისა და ბე–
დუინებისა). თანამედროვე დიალექტები 5 ჯგუფად
იყოფა: აღმოსავლური (მესოპოტამიური), არაბეთის
ნახევარკუნძულის, ცენტრალური არაბული, ეგვიპ–
ტურ–სუდანური, ჩრდილოაფრიკული (მაღრიბული).
თანამედროვე არაბული დიალექტების ფონეტიკური
და მორფოლოგიური სტრუქტურა ტიპოლოგიურად
შეესაბამება სემიტურ ენათა განვითარების უახლეს
სტადიას.

218
 სალიტერატურო არაბული კლასიკური სახით
ყალიბდება ახ. წ. აღ.–ის V-VI საუკუნეებში წინაის–
ლამურ პოეზიაში. VII საუკუნეში ის დაფიქსირდა
ყურანში. სალიტერატურო არაბული ენა თავისი ძი–
რითადი ფორმით შენარჩუნებულია თანამედროვე
ლიტერატურაში და წერილობითი კომუნიკაციის
ყველა სფეროში.
სალიტერატურო არაბულ ენაში შენარჩუნებუ–
ლია გარეგანი ფლექსია (სახელთა სამი ბრუნვა,
ზმნის კილოები). ფონეტიკური თვალსაზრისით, აღ–
სანიშნავია ინტერდენტალური ფრიკატივები და
მჟღერი აფრიკატი ğ, რომელიც სხვა სემიტურ ენებში
არ დასტურდება. გარეგანი ფლექსია არაბულ დია–
ლექტებში აღარ არის შენარჩუნებული. ეს ტენდენცია
აშკარად ჩანს ჯერ კიდევ ნაბატეურ ძეგლებში, რაც
ზემოთ აღვნიშნეთ.
არაბული ენის უძველესი ეპიგრაფიკული ძეგ–
ლებია სამუდური, ლიჰიანური და საფაური, შესრუ–
ლებული საბაური დამწერლობით (ძვ. წ. აღ.–ის V -
ახ. წ. აღ.–ის IV სს.), ნამარისა, შესრულებული ნაბა–
ტეური შრიფტით (ახ. წ. აღ.–ის IV ს.), ზაბადისა და
ჰარანის წარწერები, რომლებიც შესრულებულია ქუ–
ფურთან ძალიან ახლოს მდგომი დამწერლობით (ახ.
წ. აღ.–ის VI ს.). პირველი წერილობითი ძეგლი არაბ–
ულ ენაზე არის ყურანი.
saleqcio kursis dasawyisSi Cven vixi–
leT, Tu XIX saukuneSi semitur enaTa kavSi–
ris Sesaxeb adreve arsebuli ideebi rogor
mivida semitur enaTa klasifikaciis sqemamde
istoriul-SedarebiTi paradigmis zegavleniT.

219
winamdebare TavSi Cven ganvixilavT, ras gu–
lisxmobs es paradigma da ra mimarTebaSia igi
semitur enaTa Soris arabulis poziciis gan–
sazRvris sakiTxTan. am problemasTan dakavSi-
rebuli masalebis amomwuravi mimoxilva war-
moadgina k. versteegma niu iorkSi gamocemul
monografiaSi, romelic arabuli enis istori-
is sakiTxebs exeba. swored am mimoxilvas gTa-
vazobT aq. Tavdapirvelad xuTi ena _ aqadu-
ri, ebrauli, arameuli, arabuli da eTiopuri
_ iqna garCeuli da warmodgenili, rogorc
met-naklebad Tanabari erTeulebi. TandaTano-
biT gaizarda interesi da gaRrmavda semit
xalxTa istoriis kvleva, ramac gamoiwvia is-
torizmis principze aqcentis gadatana TviT
enebis Seswavlis procesSic. semitur enaTa
urTierTobis kvlevaSi istoriuli perspeqti-
vis gafarToebiTa da indoevropuli lingvis-
tikis paradigmis zegavleniT moxda mcdelo-
ba, warmodgeniliyo semitur enaTa genealogi-
uri xe. aseTi geneturi interpretacia imas
gulisxmobda, rom yvela semituri ena momdi-
nareobs protosemituri enidan.
indoevropeistikaSi zogadad miCneuli
iyo, rom SesaZlebelia protoindoevropuli
enis aRdgena amJamad cnobili indoevropuli
enebis struqturaTa Sedarebis safuZvelze.
analogiurad fiqrobdnen, rom protosemitu-
ri enis rekonstruqcia SesaZlebeli iyo ara-
bulis, ebraulis, aqaduris, arameulisa da
eTiopuris Sedarebis safuZvelze. am enas ise-
Tive statusi eqneboda semitur enebTan mimar-
TebaSi, rogorc protoindoevropuls indo-

220
evropulTan mimarTebaSi, kerZod, monaTesave
enebi am erTi enidan momdinareobda. magram
mcdelobebma, semitur enebSi epovaT saerTo
struqtura, romelsac protoenas miawerdnen,
mkvlevarebi metad gansxvavebul Sedegebamde
miiyvana. indoevropuli enebisagan gansxvave-
biT, romlebic metad did teritoriebzea ga-
vrcelebuli, Tanac es teritoriebi xSirad
erTmaneTisagan izolirebulia, semituri enebi
erTsa da imave geografiul arealSi iyo ga-
vrcelebuli (siria-palestinaSi, mesopotamia-
sa da arabeTis naxevarkunZulze). es regione-
bi mWidrod iyo erTmaneTTan dakavSirebuli.
semitur enebze molaparake xalxebi erTmaneT-
Tan met-naklebad mudmiv kavSirSi iyvnen, maT
Soris sesxebani yovelTvis SesaZlebeli iyo.
sesxeba ki tipiurad cvlis da wyvets cvli-
lebis istoriul process da metad arTulebs
enaTa Soris originaluri Sesatyvisobebis
aRdgenis saqmes.
semitur enaTa Soris naTesaoba gacile-
biT ufro cxadia da naTeli, vidre indoev-
ropul enaTa Soris. maT aqvT araerTi saerTo
niSan-Tviseba, rac naTlad aRniSnavs maT, ro-
gorc semiturs. es niSan-Tvisebebia: samTanx-
movnianoba, emfatikuri / glotalizebuli
Tanxmovnebi, zmnuri sistema prefiqsuli da
sufiqsuri uRlebiT, iseve, rogorc leqsikur
SesatyvisobaTa didi raodenoba.
vinaidan monaTesave enebi erTi enidan
momdinareobs da am enas istoriuli realoba
gaaCnda, is istoriuli xalxis ena iyo. swo-
red amitom semitologebma daiwyes imis kvle-
va, Tu sad unda yofiliyo am saerTo semiti

221
xalxis samSoblo. am sakiTxTan dakavSirebiT
didi kamaTi iyo yovelTvis. bevri mkvlevari
arabeTis naxevarkunZuls miiCnevda semitTa
samSoblod, sxvebi ki fiqrobdnen, rom es si-
ria an CrdiloeTi afrika unda yofiliyo. ig-
ulisxmeba, rom semitebi migraciaTa wyalobiT
gansaxldnen sxvadasxva teritoriaze, magali-
Tad, amorevelebi Zv. w. aR.-is 2000-1700 wlebSi,
arameelebi _ 1900-1400 wlebSi. migraciis am
talRaTagan ukanaskneli iyo arabTa eqspansia
ax. w. aR.-is VII saukuneSi. sakiTxis aseTi gan-
xilva gulisxmobs, rom es xalxebi ukve lapa-
rakobdnen TavianT enaze im momentSi, rodesac
ama Tu im teritoriaze saxldebodnen, amde-
nad, es enebi erTmaneTisagan damoukideblad
viTardeboda, anda mocemul teritoriaze ukve
manamde arsebuli enis zegavleniT (substra-
tuli zegavlena). es faqtorebi ganapirobebda
siaxleebs yovel enaSi da qmnida aseve gan-
sxvavebebs maT Soris.
zogierTi mkvlevari semitur enaTa arse-
bul gadanawilebas ganixilavs ara rogorc
uecar migraciaTa Sedegs, aramed rogorc
TandaTanobiT infiltracias sxvadasxva cent-
ridan, process, romelic periferiebisaken mi-
emarTeboda. aseT infiltracias SeeZlo ino-
vaciebis talRiseburi gadatana, ramac yve-
laze seriozuli zegavlena centralur area-
lze moaxdina, xolo periferiebSi ufro Zve-
li formebi SemorCa. garbinis (1984) azriT,
erTi teritoria gansakuTrebiT mniSvnelovan
rols TamaSobda inovaciebis gavrcelebaSi,
kerZod, siriis zegani (vidre palestinis
zRvispira regioni). igi miiCnevs, rom siria

222
iyo gadamwyveti adgili semituri enebisaTvis.
siriuli regionis mTavari Tvisebaa kontaqti
udabnos maxloblad mcxovreb mkvidr mosax-
leobasa da udabnos momTabareebs Soris.
zogierT SemTxvevaSi momTabareebi gadadiod-
nen mkvidr cxovrebaze, isini iwyebdnen Tana-
cxovrebas mkvidr mosaxleobasTan, magram iyo
iseTi SemTxvevebic, rodesac mkvidri mosax-
leobis garkveuli nawili udabnosa da momTa-
bare cxovrebas ubrundeboda da mkvidri mosa-
xleobisagan izolaciaSi aRmoCndeboda. gar-
bini aseT mudmiv alternacias miiCnevs inova-
ciaTa im lingvisturi Tanamimdevrobis warmo-
mSobad, romelic siriis arealidan sxva area-
lebSi vrceldeboda. zustad ra inovaciebi
midioda siriidan naxevarkunZulis mimarTu-
lebiT, damokidebuli iyo im periodze, rome-
lSic mosaxleobis konkretuli jgufi gada-
vida udabnoSi.
garbinis mohyavs magaliTebi aqaduridan
da eblas enidan da uCvenebs, rom es enebi ar
iyo CarTuli migraciaTa procesSi, amitomac
maTSi ar asaxula siriaSi ganviTarebuli mo-
gviano inovaciebi. is saerTo niSnebi, romle-
bic arabuls aqvs arameulTan da amoritul-
Tan, im periods unda ganekuTvnebodes, rode-
sac mogviano arabTa adreuli winaprebi jer
kidev siriis regionSi cxovrobdnen. misi az-
riT, arabuli aris momTabare varianti im ene-
bisa, romlebzec siriaSi laparakobdnen Zv. w.
aR.-is pirvel aTaswleulSi, igi am enebs ko-
leqtiurad amorituls uwodebs. samxreTara-
bulsa da eTiopursac igi miiCnevs imave regi-
onidan ufro adreuli migraciis Sedegad. am

223
Teoriis Tanaxmad, is saerTo niSnebi, romle-
bic SeiniSneba arabulsa da samxreTarabuls
Soris da ar aris warmodgenili siriis area-
lSi gavrcelebul enebSi, aris Sedegi mogvia-
no daaxloebisa da urTierTzegavlenisa: ara-
bma beduinebma zegavlena moaxdines samxreTis
mkvidri mosaxleobis metyvelebaze da, piri-
qiT, samxreTarabuli dialeqtebi cnobili ga-
xda naxevarkunZulis CrdiloeTSi, vinaidan
Crdilo- da samxreTarabebs Soris gacxovele-
buli vaWroba mimdinareobda, maT Soris gade-
buli iyo saqaravno gzebi. Tanamedrove samx-
reTarabuli enebi (mehri, sokotri) ar warmo-
adgens epigrafikuli samxreTarabulis pirda-
pir gagrZelebas, rogorc Cans, isini im
plasts warmoadgenen, romelsac arasodes ar
Sexebia Crdiloarabulis zegavlena, vinaidan
maTze ufro moSorebul kuTxeebSi saubrobd-
nen. aqedan gamomdinare, maTi struqtura uf-
ro arqaulia, vidre epigrafikuli samxreTar-
abulisa.
semitur enaTa klasifikaciis standar-
tul modelSi miCneulia, rom Zv. w. aR.-is da-
axloebiT 3000 wels erTmaneTisagan gaimijna
Crdilo-aRmosavluri (e. i. aqaduri, SemdgomSi
babilonurad da asurulad dayofili) semi-
turi enebi da danarCeni semituri enebi. daax-
loebiT 2000 wels Zv. w. aR.-iT TviTon dasav-
luri jgufic or qvejgufad daiyo: Crdilo-
dasavlur da samxreT-dasavlur semitur ene-
bad. bolos, daaxloebiT 1000 wels Zv. w. aR.-
iT, Crdilo-dasavluri semituri daiyo qanaa-
nur da arameul ganStoebebad, xolo samxreT-
dasavluri semituri enebi daiyo Crdiloara-

224
bul, samxreTarabul da eTiopur qveganStoeb-
ebad. mogviano aRmoCenebma sagrZnoblad Se-
cvala es suraTi, moaxdina misi modifikacia.
gansakuTrebiT aRsaniSnavia ugaritulis aRmo-
Cena 1929 wels da eblas aRmoCena 1974 wels.
rogorc wesi, dResdReobiT orive miCneulia
Crdilo-dasavlur semitur enad, magram saer-
Tod am enobriv jgufSi Semaval erTeulTa
zusti urTierTdamokidebuleba dRemde disku-
siis sagans warmoadgens.
genealogiuri paradigma, ara aqvs mniSv-
neloba, is dakavSirebulia xalxTa migracieb-
Tan Tu lingvisturi inovaciebis gavrceleba-
sTan, mkacrad iqna gakritikebuli zogierTi
mecnieris mier, vinaidan es paradigma ar See-
sabameba lingvistur situacias maxlobel aR-
mosavleTSi. imdenad, ramdenadac am arealSi
ar arsebobs cxadi sademarkacio xazebi gan-
sxvavebul enobriv jgufTa Soris, isini sabo-
loo jamSi arasodes ar yofila erTmaneTisa-
gan mTlianad izolirebuli, rogorc es
indoevropuli enebis SemTxvevaSi iyo. bevri
enobrivi jgufi erTsa da imave teritoriazec
cxovrobda, maT Soris mWidro politikuri
da kulturuli urTierToba iyo, amitomac sa-
erTo inovaciebi metad did teritoriebze
vrceldeboda, xSiri iyo sesxeba da interfe-
rencia. garda amisa, rogorc blaum (1978) miu-
TiTa, ramdenime ena gamoiyeneboda am arealSi,
rogorc lingua franca, magaliTad, aqaduri da
arameuli. semitur enaTa zogi saerTo niSan-
Tviseba SeiZleba aixsnas swored am lingua
franca–s arsebobiT. specifikuri problemaa

225
Crdiloarabulis pozicia semitur enaTa So-
ris. Zalian bevri semitologisaTvis, vinc aR-
niSnuli paradigmiT muSaobda, arabuli war-
moadgenda protosemituris aRdgenis safuZ-
vels, gansakuTrebiT fonologiur sistemaSi.
ar aris gasakviri, rom arabuli miCneuli iyo,
rogorc erT-erTi yvelaze arqauli ena semi-
tur enaTa Soris.
semitur enaTa klasifikaciis bolo
mcdelobebi, rogorc wesi, meryeobs am enaTa
Soris arsebuli kavSirebis istoriul inter-
pretaciasa da wminda tipologiur / geogra-
fiul midgomas Soris, sadac enaTa saerTo
niSan-Tvisebebi warmodgenilia istoriasTan
raime kavSiris gareSe. zogierTi mkvlevari,
magaliTad, ulendorfi (1971), miiCnevs, rom sa-
erTod SeuZlebelia semitur enaTa klasifi-
kaciis sqemis warmodgena genetur kavSirebze
dayrdnobiT. sxvebi, magaliTad, garbini, miiC-
nevs, rom SesaZlebelia aRvadginoT semitur
enaTa istoriuli ganviTarebis gza, magram ra-
ime geneturi ierarqiis gareSe, vinaidan ling-
visturi ganviTarebis Tanamimdevroba am regi-
onSi absoluturad gansxvavebuli iyo indo-
evropulisagan.
zogierTi mkvlevari isev fiqrobs, rom
geneturi klasifikacia SesaZlebelia, Tu
swori principebi iqneba gamoyenebuli. magali-
Tad, hetcroni (1974, 1976) Semodis winadade-
biT, klasifikacia damyarebul iqnas arqaul
heterogenulobasa da saerTo morfoleqsikur
inovaciebze. pirveli principi imas gulisx-
mobs, rom heterogenuli morfologiuri
sistema ufro arqaulia, vidre homogenuri;

226
meore principi ki imas gulisxmobs, rom mor-
foleqsikuri inovaciebi ar unda iyos sesxe-
bis Sedegi. igi am midgomis ilustrirebas
ori magaliTiT axdens. pirveli da meore pi-
ris mxolobiTi ricxvis sufiqsebi perfeqti-
vis zmnaSi arabul enaSi aris -tu / -ta, katabtu /
katabta (me davwere, Sen dawere). eTiopurSi
isinia -ku / -ka, magram aqadurSi saxelTa da
zmnaTa (permansivis) ekvivalenturi sufiqsis
formas aqvs piris sufiqsebis kompleqti –(ā)ku
/-(ā)ta. aseTi distribucia SeiZleba aixsnas,
rogorc ganzogadeba arabulsa da eTiopurSi,
rac imas gulisxmobs, rom aqaduris heteroge-
nuli sistema ufro Zvelia. homogenizaciis
procesisaken tendencia sxvadasxvagvarad gan-
xorcielda, erTi mxriv, arabulSi (da qanaa-
nurSi), xolo meore mxriv, eTiopurSi (da sa-
mxreTarabulSi). ebraulSi gvaqvs kātavti /
kātavta, amdenad, ebrauli iziarebs arabulis
inovacias da arabulic gansxvavebuli gamo-
dis samxreTsemiturisagan am sakiTxSi.
hetcronis meore magaliTi ukavSirdeba
zmnis imperfeqtivis prefiqsis xmovans. aqa-
durSi mesame piris mxolobiTi ricxvis ma-
mrobiT sqesSi, mesame piris mravlobiT ricx-
vsa da pirveli piris mravlobiT ricxvSi ar-
is -i-, maSin, rodesac yvela sxva pirSi aris -
a-, eTiopurSi yvela pirSi aris -ə- (< -i-). am Se-
mTxvevaSic aqaduris heterogenuli sistema
SeiZleba miCneul iqnas, rogorc ufro adrin-
deli, xolo prefiqsebi sxva enebSi aris Se-
degi gviandeli ganzogadebisa. arabulSi si-
tuacia ufro garTulebulia, radganac wina-

227
islamur periodSi zogierT dialeqtSi aris -
i- yvela pirSi, zogierTSi ki _ -a-. SesaZloa,
arsebobda iseTi safexuri, romelzec -i- gan-
zogadda yvela pirSi im zmnebisaTvis, romle-
bsac fuZeSi aqvT -a- xmovani, xolo -a- ganzo-
gadda im zmnebisaTvis, romlebsac fuZeSi
aqvT -u- / -i- xmovani. winaislamuri dialeqtebi
gansxvavebuli iyo Semdgom ganzogadebasTan
mimarTebaSi, sadac ukve yuradReba aRar eqce-
oda ZirTan korelacias.
zemoT warmodgenili da sxva msgavsi ma-
galiTebis safuZvelze hetcronma gamoyo
jgufi centraluri semituri enebisa, ganaca-
lkeva ra Crdiloarabuli ena samxreTarabu-
lisa da eTiopurisagan, romlebic samxreTse-
mitur qveganStoebaSia warmodgenili. qvemoT
Cven vnaxavT, es ra gavlenas axdens semitur
enaTa klasifikaciaze. hetcronis argumente-
bis mTavari Zala isaa, rom is semitur enaTa
Taviseul gadanawilebas ar amyarebs zogad,
saerTo inovaciebze fonologiaSi, sintaqssa
Tu leqsikaSi _ am sferoebSi sesxeba yovel-
Tvis SesaZlebelia _ aramed, amis sanacvlod,
koncentrirebas axdens morfoleqsikur inova-
ciebze, romlebic gacilebiT iSviaTadaa ses-
xebis sagani. SeiZleba davumatoT isic, rom
igi Tavisi klasifikaciidan gamoricxavs ar-
gumentebs, romlebic damyarebulia ama Tu im
niSan-Tvisebis erTian SenarCunebaze (`negati-
uri inovacia~), vinaidan es SeiZleba damouki-
deblad moxdes ramdensame enaSi erTad da
sruliadac ar ukavSirdebodes am enaTa kon-
taqts.

228
 miuxedavad imisa, rom arsebobda garkve-
uli riskebi semitur enaTa istoriul-Sedare-
biTi Seswavlis procesSi, meoce saukuneSi se-
mitur enaTa kvleva isev aqtiurad gagrZelda
da sxva mimarTulebiTac gafarTovda, kerZod,
qamitur enebTan mimarTebaSi. es saxelwodeba
aRebulia Sesaqmis wignidan (10 : 1 da a. S.), sa-
dac mTeli kacobrioba dayofilia noes STa-
momavalTa mixedviT. es sqema SemdgomSi gamo-
yenebul iqna mecnierTa mier, romelTac enebi
dayves semis, qamisa da iafetis STamomavalTa
enebad. Tavidan qamitur enaTa jgufi moicavda
afrikis yvela enas, magram Tanamedrove peri-
odSi saxelwodeba qamituri ixmareba koleq-
tiurad xuTi specifikuri enobrivi jgufisa-
Tvis afrikaSi: berberuli enebi CrdiloeT
afrikaSi da maTi winapari Zveli libiuri;
Zveli egvipturi da misi gagrZeleba, kopturi;
hausa; quSituri enebi; da Cadis enebi. rode-
sac aRmoaCines saerTo niSnebi da kavSiri am
enebsa da semitur enebs Soris, maT erTad uw-
odes qamitur-semituri enebi. 1970-iani wlebi-
dan am enaTa saxelwodebaa afraziuli enebi.
afraziuli rekonstruqciebis sakiTxSic gar-
bini isev eyrdnoba Tavis Teorias siriis, ro-
gorc inovaciaTa regionis, Sesaxeb. misi az-
riT, nebismieri mcdeloba, semituri da qami-
turi (egvipturi, libiuri / berberuli, quSi-
turi da SesaZloa hausac) enebi dayvanil iq-
nas erT winapar enamde, warumateblobisTvisaa
ganwiruli. marTlac, am enaTa Soris aris ga-
rkveuli msgavsebani, magram ar arsebobs myari
fonetikuri Sesatyvisobani, iseTi, rogoric
indoevropulSia, amitomac aq saqme ar unda

229
gvqondes erT enobriv ojaxTan, enebTan, rom-
lebic erTi winapari enisagan warmoiSva. misi
azriT, qamituri enebi afrikis enebia da maT
ara aqvT geneturi kavSiri semitur enebTan.
isini garkveul periodebSi semitizebul iqna
im xalxTa mier, vinc siriidan gadadioda af-
rikaSi. magaliTad, Zveli egvipturi semitur
enad iqceoda, es kontaqtebi rom gagrZelebu-
liyo. safuZveli gansxvavebebia; semitur enaTa
erToba da sxvadasxva xarisxis msgavsebani qa-
mitur da semitur enaTa Soris mogviano ur-
TierTzegavlenis Sedegia.
komparativistuli kvleva ki rogorc
afraziuli enebis SemTxvevaSi, aseve ufro di-
di enobrivi jgufebis SeswavlaSic ganagrZob-
da rekonstruqciuli paradigmis gamoyenebas.
enaTa kavSirebiT dainteresebam mkvlevarebi
miiyvana progresulad maRali safexuris ier-
arqiebis Seqmnamde, iseTamde, rogoricaa pro-
toena indoevropulisa da afraziulisaTvis,
e. w. nostratuli. ramdenjerme scades, erTma-
neTTan daekavSirebinaT am ori jgufis ZirTa
struqtura da fonologiuri inventari. gar-
kveulwilad am mcdelobebs xeli Seuwyo in-
doevropeistikis orma axalma aspeqtma, la-
ringalurma Teoriam da glotalizebuli Tan-
xmovnebis Teoriam. orive am Teoriam erTma-
neTs dauaxlova indoevropuli da afraziu-
li fonologia.
kidev ufro gabeduli Teoriebis Semqm-
nelni cdiloben indoevropuli da afraziu-
li enebis gaerTianebas ufro did makro-oja-
xSi, sadac aseve SeaqvT kavkasiuri, uralur-
altauri da draviduli. Zneli saTqmelia, ra

230
SeiZleba mogvitanos aseTma hipoTezebma, vina-
idan drois aseT uzarmazar periodSi SesaZ-
loa moxdes uamravi spekulacia im cvlilebe-
bTan mimarTebaSi, romlebic saSualebas mogv-
cemda, gvepova leqsikuri paralelebi. garda
amisa, sadavoa, ramdenad SeiZleba indoevro-
peistikis Sedegebi miyenebul iqnas sxva enob-
rivi jgufebis mimarT, SesZlebelia Tu ara
isini gamoviyenoT msoflioSi nebismieri eneb-
is Sesaswavlad. mkvlevarebi ar gamoricxaven,
rom erTi enis mier monaTesave enebis Sobis
is meqanizmi, romelsac indoevropul enebSi
vxedavT, gamonakliss warmoadgens da is swo-
ria mxolod indoevropuli enebis SemTxveva-
Si, sxva enebs ki ar exeba.
semitur enaTa Soris arabuli da ebrau-
li yovelTvis ufro metad Seswavlili enebi
iyo. marTalia, aqaduris aRmoCenam mniSvne-
lovnad Secvala mosazrebani semitur enaTa
struqturisa da ganviTarebis Sesaxeb da, miu-
xedavad imisa, rom asurul-babilonuri masa-
lebi gacilebiT ufro adrindelia arabulze
(or aTaswleulze meti droiT), mraval saki-
TxSi arabuli isev da isev rCeba semituri en-
obrivi tipis aRsawer modelad. amis mizezi
ar aris mxolod is, rom semitologTa udi-
desma nawilma kargad icis arabuli da arabu-
li enis istoriis Sesaxebac ufro mdidari
monacemebi gvaqvs, aramed aq gadamwyvetia misi
gamokveTili, SesamCnevi konservatizmi, gansa-
kuTrebiT mis mier brunebis sistemis SenarCu-
neba.
arabuli enis genealogiuri pozicia se-
mitur enaTa jgufSi didi xnis ganmavlobaSi

231
erT-erTi urTulesi amocana iyo semitolog-
TaTvis. rogorc ukve vnaxeT, tradiciulad
miRebuli iyo, rom Crdiloarabuli unda moe-
TavsebinaT Zvel da axal samxreTarabulTan
da eTiopur enebTan erTad semitur enaTa sam-
xreT-dasavlur qveganStoebaSi. mTavari krite-
riumi aseTi klasifikaciisaTvis iyo Sinagani
anu msxvreuli mravlobiTi. is damaxasiaTebe-
lia mxolod samxreTsemiturisaTvis. ebraul-
Si aris mravlobiTis araregularuli warmoe-
bis ramdenime calkeuli SemTxveva. mkvlevare-
bi miiCneven, rom, erTi mxriv, aseTi mravlobi-
Tebi nawarmoebia im mxolobiTi formebisagan,
romlebic ebraulSi aRar SenarCunebula (Se-
saZloa maTi axsna aseve maxvilis zemoqmede-
biT), meore mxriv ki saqme gvaqvs koleqtiur
saxelebTan. korientes (1971) azriT, opozicia
mxolobiTi / mravlobiTi, rogorc morfolo-
giuri kategoria, mxolod meoradi ganviTare-
baa semitur enebSi. Tavdapirvelad es enebi
ganarCevda sityvaTa or did klass, erTSi Se-
dioda didi da mniSvnelovani obieqtebi, meo-
reSi ki _ patara da umniSvnelo. am meore
klasSi Sedioda aseve kninobiTi saxelebi, ab-
straqtuli da koleqtiuri saxelebi. am kate-
goriis sityvebi aRniSnuli iyo sufiqsebiT -
t,- ā, -ay, -ā’u, romlebic mogvianebiT mdedrobiTi
sqesis sufiqsebad iqca.
rodesac semiturma enebma mxolobiTisa
da mravlobiTis opoziciis ganviTareba daiwy-
es, aRmosavlurma semiturma da Crdilosemi-
turma SearCies TiTo morfema mravlobiTis
aRsaniSnavad (mag. ebr. -īm), maSin, rodesac ar-

232
abulma da samxreTsemiturma enebma erTmaneTi-
sagan ganarCies sxvadasxvagvari mravlobiT-
oba, umravles SemTxvevaSi es iyo is mravlo-
biToba, romelic aRiniSneboda erT-erTi mde-
drobiTi sufiqsiT, magaliTad, rogorc arab-
ulSi: mx. faqīr, mr. fuqarā’u. adamianTa aRmniSv-
nel sityvebSi samxreTsemiturmac swori, re-
gularuli morfema airCia (arabulSi mamr. -
ūna / īna, mdedr. -ātun / -ātin ). am Teoriis Tanax-
mad, msxvreuli mravlobiTis formebi samx-
reTsemiturSi Tavdapirvelad garegani, sufiq-
suri iyo, romlebic gamoiyeneboda mdedrobi-
Ti an koleqtiuri saxelebisaTvis da dafiq-
sirebul iqna, rogorc mravlibiTi, rodesac
es kategoria ganviTarda. yvela msxvreuli
mravlobiTis axsna arabulSi ase ar xerxdeba,
magram, SesaZloa, sufiqsurma formebma dasa-
bami misca Sinagani mravlobiTis sxvagvar ya-
libebs. aqedan gamomdinare, Sinagani mravlo-
biTis is kvali, romelic Crdilosemitur en-
ebSi gvxvdeba, SeiZleba aixsnas, rogorc ko-
leqtiuri an abstraqtuli arsebiTi saxele-
bis Zveli formebi. Tu Sinagani mravlobiTis
warmoSoba SeiZleba daTariRebul iqnas gar-
kveuli saerTo semituri periodiT, maSin isi-
ni aRar gamodis samxreTsemituris inovacia,
aramed saerTo semituri Zveli viTarebis Se-
narCuneba. es mogviano ganviTareba iyo, ramac
Seqmna distancia samxreT da Crdilodasav-
lur semitur enebs Soris.
morfologiur niSan-Tvisebebs (msxvre-
ul mravlobiTs da aseve ramdensame sxvas, is-
eTs, rogoricaa zmnuri yalibis fa‛ala ganviTa-

233
reba da vnebiTi gvaris mimReobis warmoeba -m
prefiqsiT) emateba erTnairi fonetikuri gan-
viTarebani arabulSi, samxreTarabulsa da eT-
iopurSi, romlebic kontrastSia sxva semitur
enebTan. magaliTad, semitur enaTa umravleso-
baSi arsebobs b / p opozicia, magram samxreT-
semitur enebSi, maT Soris arabulSi, p-s See-
sabameba f.
aris iseTi SemTxvevebic, rodesac arabu-
li iziarebs Crdilo-dasavluri semituris
inovaciebs. erTi aseTi magaliTi adre ukve
warmovadgineT, rodesac vsaubrobdiT arabu-
lisa da ebraulis -t- sufiqsze perfeqtivis
zmnebis pirvel da meore pirSi, amis sapiris-
pirod ki samxreTarabulsa da eTiopurSi -k-
gvaqvs. meore niSani, romelic arabuls gana-
sxvavebs samxreTarabulisa da eTiopurisagan,
imperfeqtivis warmoebas exeba. rekonstruqcia-
Ta umravlesobis Tanaxmad, protosemiturs
sami zmnuri dro hqonda, imperfeqtivi, perfeq-
tivi da brZanebiTi, iseve, rogorc sufiqsuri
statikuri forma. yvela semitur enaSi sufiq-
suri forma ganviTarda, rogorc perfeqtivi,
da sabolood Caanacvla Zveli perfeqtivi,
romelic brZanebiTad iqca maxvilis gadawevis
Sedegad. proto-semituri perfeqtivi Tavda-
pirvelad warsuls gamoxatavda, magram Sem-
dgomSi dakarga es gageba. eTiopursa da sa-
mxreTarabulSi protosemituri imperfeqtivi
SenarCunda, rogorc yəqät(t)əl. am imperfeqtivma
Camoayaliba axali zmnuri sistema perfeqti-
vis axal sufiqsur uRlebasTan da brZanebiT-
Tan erTad. arabulSi, qanaanursa da arameul-

234
Si proto-semituri imperfeqtivi gamotovebul
iqna da perfeqtivi / brZanebiTi miRebul iqna,
rogorc gangrZobiTi aspeqtis axali forma
indikativis morfemasTan -u / -na, romelic mxo-
lod arabulma SeinarCuna. am zmnur formas,
rogorc wesi, imperfeqtivi hqvia; is ar miuTi-
Tebs warsul droze. am pirveladi, Zveli per-
feqtivis warsuli mniSvneloba jer kidev Cans
ebraulis imperfeqtivSi e. w. wāw consecutivum-
Tan, rodesac gamoixateba warsuli dro. ara-
bul enaSic, Tu imperfeqtivi (kavSirebiTi ki-
lo) gamoyenebulia, magaliTad, perfeqtivis
Semdeg mdgar ’in nawilakTan, an (pirobiTi ki-
lo) _ uaryofiT nawilakTan lam, imperfeqtivi
warsuls gamoxatavs. am ganviTarebaTa sabo-
loo Sedegia zmnuri sistema, romelic mas
aTavsebs Crdilo-dasavlur semitur enebTan
erTad da gamoacalkevebs samxreTsemituri
jgufidan.
es ar aris erTaderTi niSan-Tviseba, ro-
melic arabuls Crdilo-dasavlur semitur-
Tan aaxlovebs. isini erTaderTia, sadac gan-
viTarda gansazRvruli artikli. es arabul-
Sic asea. yvela am enaSi artikli ganviTarda
CvenebiTi elementidan, romelmac dakarga Ta-
visi deiqturi Zala; imavdroulad ganviTarda
axali CvenebiTebi deiqturi elementebis axa-
li kombinaciebidan. mniSvnelovani morfoleq-
sikuri inovaciaa mesame piris nacvalsaxelSi
h elementis arseboba arabulSi da Crdilo-
dasavlur semiturSi, maSin, rodesac samxreT-
arabulSi gvaqvs s, sw / s (garda sabaurisa, sa-
dac gvaqvs hw, h / h). rogorc Cans, es inovacia,

235
rogorc garbinim ivarauda, CrdiloeTidan sa-
mxreTisaken gavrcelda, vinaidan man miaRwia
sabauramde, magram ara sxva samxreTarabul
enebamde. sabolood SeiZleba aRiniSnos, rom
arabulsa da Crdilo-dasavlur semitur eneb-
Si mdedrobiTi daboloebidan –at ganviTarda
axali forma t-s gareSe: arabulSi pauzaluri
formaa -ah, xolo ebraulSi mdedrobiTi sqe-
sis daboloebaa -ā.
arabulisa da Crdilo-dasavluri semi-
turi enebis saerTo niSan-Tvisebebma hetcrons
(1974, 1976) ubiZga, axleburad gadaejgufebina
semituri enebi, gamoeyo e. w. centraluri se-
mituri, sadac arabuli dadga qanaanurisa da
arameulis gverdiT da ara samxreTarabulisa
da eTiopurisa. es axali gadajgufeba kargad
xsnis msgavsebebs arabulsa da Crdilo-dasav-
lur semiturs Soris, magram am SemTxvevaSi
asaxsnelia msgavsebani arabulsa da samxreT-
semiturs Soris. erT-erTi SesaZlo hipoTeza
isaa, rom Sinagani mravlobiTis ganviTareba
aixsnas, rogorc fenomeni, romelmac zegavle-
na moaxdina dasavlursemituri jgufis mxo-
lod zogierT enaze, romlebic mogvianebiT
samxreTsemitur enebad Camoyalibdnen. es ino-
vacia ar gavrcelebula dasavlursemituri
jgufis yvela enaSi. rodesac jgufi ganiyo,
zogierTi maTgani samxreTisaken wavida da mo-
gvianebiT samxreTsemitur enebad Camoyalibda,
xolo arabuli ar wasula qvemoT da ganagr-
Zobda axlo kontaqtSi yofnas sxva dasavlur-
semitur enebTan, qanaanurTan da arameulTan,
romlis gverdiTac man ganaviTara axali

236
zmnuri sistema, gansazRvruli artikli, mded-
robiTi sqesis daboloeba da sxva niSan-Tvise-
bani.
Semdgomi argumenti, ris safuZvelzec
hetcroni arabuls aTavsebs centralur semi-
tur jgufSi, aris mdedrobiTi sqesis mravlo-
biTis sufuqsi zmnebSi (-na). arabulSi gvaqvs
katabū / katabna (`maT daweres~, mamr. / mdedr.)
perfeqtivSi, xolo yaktubūna / yaktubna (`isini
weren~, mamr. / mdedr.) imperfeqtivSi. es nawi-
lobriv Seesabameba ebrauls, magram gansxvav-
deba arameulisagan. aqedan gamomdinare, hetc-
roni Tavis centralur semitur jgufSi, erTi
mxriv, erTad ajgufebs arabulsa da ebrauls,
xolo meore mxriv, gamoyofs arameuls. Semd-
gomi dazusteba gaakeTa voigtma (1987), romel-
mac xazi gausva gansxvavebas Zvel da Tanamed-
rove samxreTarabul enebSi. misi azriT, Zve-
li samxreTarabuli unda mivakuTvnoT cent-
ralur semiturs, xolo Tanamedrove samxreT-
arabuli enebi eTiopurTan erTad unda mivaku-
TvnoT samxreTsemiturs.
alternatiuri midgoma arabulisa da
sxva semituri enebis saerTo niSan-Tvisebebi-
sadmi mocemulia garbinis TeoriaSi. Cven ukve
vnaxeT zemoT, rom, misi azriT, arabuli aRmo-
cenda maSin, rodesac mosaxleobis erTi nawi-
li siriidan udabnoSi gadavida, riTac Camo-
Sorda inovaciaTa zonas. misi azriT, es pro-
cesi yvelaze uadresi Zv. w. aR.-is II aTaswle-
ulis meore naxevarSi unda dawyebuliyo. ma-
Sasadame, saerTo niSan-Tvisebebi is inovaci-
ebi unda iyos, romlebic siriaSi ukve arse-

237
bobda iqidan mosaxleobis udabnoSi wasvla-
mde. am azrs imiTac ganamtkiceben, rom, marT-
lac, arabulSi ar arsebobs iseTi arqaizmebi,
romlebic ar iyos aseve Crdilo-dasavlur
semitur enebSi Zv. w. aR.-is meore aTaswleul-
Si.
vrceldeboda ra samxreTiT, arabulma
miaRwia samxreTarabulis teritoriamde, samx-
reTarabulisa, romelic iq gacilebiT ufro
adre aRmoCnda. zogierTi Crdiloarabi iq da-
saxlda, ase damyarda kontaqtebi Crdilo- da
samxreTarabebs Soris. Zv. w. aR.-is pirvel aT-
aswleulSi siriis regionSi Sevidnen udabnos
momTabareni da daiwyes mkvidri cxovreba uf-
ro nayofier teritoriebze. am procesma gamo-
iwvia nabatevelTa imperiis arabizacia. rode-
sac samxreTarabuli imperiebis Zala gaizar-
da Zv. w. aR.-is pirvel aTaswleulSi, am regi-
onis enaTa zegavlenac gaizarda arab beduin-
Ta enebze. garbinis azriT, swored ase SeiZ-
leba aixsnas msgavsebani arabulsa da samx-
reTsemitur enebs Soris. imis gamo, rom ara-
buls mWidro kavSiri da kontaqti hqonda ro-
gorc siriasTan, aseve samxreT arabeTTan,
Crdiloarabuli enis Sesaxeb Znelia imis
Tqma, is Crdilo-dasavlur semiturs miekuTv-
neba Tu samxreT-semiturs. istoriis manZilze
masze zegavlena moaxdina inovaciebma orive
jgufidan.
warsulSi im tendenciam, rom semitur
enaTa SedarebiT Seswavlas miaxloebodnen
arabulis perspeqtividan, iqamde migviyvana,
rom moxda protosemituris rekonstruqcia,
romelic Zalian axlos idga arabulis stru-

238
qturasTan, amdenad, arabuli miCneuli iyo,
rogorc yvelaze arqauli semitur enaTa So-
ris. arabuli enis zogierTi niSan-Tviseba, ma-
rTlac, arsebobda sxva semitur enaTa adre-
ul etapebzec, magram mogvianebiT uaryofil
iqna maT mier. arabulma, magaliTad, SeinarCu-
na interdentalebi, romlebic siriulSi war-
modgenilia dentalebis saxiT, aqadurSi, eb-
raulsa da eTiopurSi ki sibilantebis saxiT.
samxreTarabulmac SeinarCuna interdentalebi
Tavis adreul stadiaSi. Zvel aqadursa da
ugaritulSi aris interdentalebis kvali.
velarebisa (/h/, /ġ/) da faringalebis (/h/,
/‛/) sruli kompleqti SeinarCunes mxolod ar-
abulma da Zvelma samxreTarabulma. danarCen
semitur enaTa umravlesobaSi /h/ gadavida /h/-
Si, xolo /ġ/ ki /‛/-Si. ugaritulSi /ġ/ SenarCu-
nebuli Cans. aqadurSi SemorCa mxolod /h/,
danarCeni velarebi da faringalebi ki glo-
talur SemarTvaSi gadavida. magram aris mini-
Snebebi, rom aqadurSic Tavidan arsebobda
oTxive xsenebuli fonema.
morfologiaSi arabulis arqauli bune-
ba Cans saxelis brunebis sruli sistemis ar-
sebobaSi sami brunviT: nominativi, genetivi,
akuzativi. Zvel aqadurSic gvaqvs samive bru-
nva, magram asurulisa da babilonuris mogvi-
ano etapebze isini ukve mTlianad gaqra. ufro
Zvel Crdilo-dasavlur semiturSi, rogori-
caa ugarituli, brunvis daboloebebi jer ki-
dev gvxvdeba, magram am jgufis ufro gvian-
del enebSi, magaliTad, ebraulSi, isini ukve
gamqralia. Zvel samxreTarabulSi ar aris

239
bruneba, magram zogierTi orTografiuli Ta-
visebureba imaze migviTiTebs, rom aseTi sis-
tema unda arsebuliyo. eTipopurSi aris erTi
iribi daboloeba -a, romelic savaraudod aku-
zativis daboloeba unda yofiliyo Tavdapir-
velad.
garda amisa, arabulSi aris iseTi niSan-
Tvisebebi, romlebic, ramdenadac CvenTvis
cnobilia, arasodes ar yofila warmodgenili
sxva semitur enebSi, maSasadame, es iseTi ino-
vaciebi unda iyos, romlebic mxolod arabu-
lSi ganviTarda damoukideblad. zemoT Cven
vnaxeT, rom arabulSi, qanaanurisa da arameu-
lis msgavsad, ganviTarda artikli, magram, ma-
Tgan gansxvavebiT, arabulSi artiklSi gvaqvs
’l elementi da ara h. zmnis formaSi fa‛ala, ro-
melic Crdiloarabuls saerTo aqvs samxreT-
semitur enebTan, mxolod Crdiloarabulma
ganaviTara Sinagani fleqsiis gziT miRebuli
vnebiTis forma fu‛ila.
arabulis fonologiuri inventari gvi-
Cvenebs, rom saqme gvaqvs arqauli da inova-
ciuri elementebis kombinaciasTan. zemoT Cven
vnaxeT, rom enam SeinarCuna interdentalebi,
velarebi da faringalebi, rac, rogorc Cans,
saerTo jgufis maragidan unda yofiliyo. in-
ovaciaTagan SeiZleba Semdegi davasaxeloT:
upirveles yovlisa, semituri enebisa-
Tvis damaxasiaTebelia e. w. emfatikuri Tanx-
movnebi. arabulSi isini velarizaciiT warmo-
iTqmeba, enis wveri ukan iwevs, enis Ziri ki
rbil sasas uaxlovdeba, rac aseve zegavlenas
axdens momdevno xmovanze da mas tembrs ucv-

240
lis. arabulis velarizebuli Tanxmovnebi Se-
esabameba eTiopuris glotalizebul Tanxmov-
nebs (maT glotaluri SemarTva axlavs Tan).
am Sesabamisobam migviyvana garkveul spekula-
ciamde protosemiturSi emfatikuri Tanxmov-
nebis Tavdapirveli bunebis Sesaxeb. zogierTi
mecnieris Tanaxmad, ufro advilia imis war-
modgena, rom glotalizebulma Tanxmovnebma
gadaiwia velarizebulSi da ara piriqiT, am-
denad, arabulis velarizebuli realizacia
warmodgenilia, rogorc meoreuli ganviTare-
ba. saerTod, miCneulia, rom originalurad
semitur enebs hqondaT xuTi emfatikuri Tan-
xmovani: *t, *s, *k, *t da *d; arabulSi gvaqvs: /t/,
/s/, /d/ da /d/.
meore, arabul enaSi protosemituri *t-s
Sesabamisi fonemaa /d/; sxva semitur enebSi
(ugaritulisa da samxreTarabulis garda), am
fonemam interdentaluroba dakarga, magali-
Tad, aqadurSi, ebraulsa da eTiopurSi, sadac
gvaqvs Sesabamisad /s/. Tanamedrove gamocemeb-
Si arabulis es fonema transkribciaSi aRini-
Sneba, rogorc z, magram es dialeqturi war-
moTqmaa, sadac aseve dakargulia interdenta-
luroba (magaliTad, egvipteSi, siriaSi).
mesame, arabulSi protosemituri *d–s
Sesabamisi fonemaa /d/. arabulSi aris garkveu-
li Cveneba, damyarebuli gramatikosTa ganmar-
tebebze da sxva enebSi arabul nasesxobebze,
rom /d/ realizebuli iyo, rogorc latera-
luri an lateralizebuli /dl/. imis gamo, rom
is arsebobs, rogorc damoukidebeli fonema,
mxolod samxreTsemitur enebSi, Znelia danam-

241
dvilebiT iTqvas raime misi originaluri rea-
lizaciis Sesaxeb. aqadursa da ebraulSi is
/s/-Si gadavida.
meoTxe, klasikuri arabulis fonema, ro-
melic protosemitur *k-s Seesabameboda, al-
baT iyo araemfatikuri /g/; es is fonemaa, ro-
melic dRes standartul arabulSi realize-
bulia, rogorc yru /q/, magram arabulis ad-
reul fazebSi savaraudod mJReri unda yofi-
liyo /g/, msgavsad beduinTa Tanamedrove dia-
leqtebisa. yovel SemTxvevaSi, /q/ ar iyo emfa-
tikuri klasikur arabulSi, vinaidan mas ar
gamouwvevia mezobel TanxmovanTa asimilacia.
mexuTe, protosemiturSi aRadgenen sibi-
lantebis sameuls, *s, *š da *s (rogorc Cans,
lateralizebuli s); Tanamedrove samxreTara-
bul dialeqtebs isev aqvs es samive sibilan-
ti, magram arabulSi *s Seesabameba /š/-s, xolo
*š da *s gvaZlevs /s/-s. yvela sxva semitur ena-
Si *s SenarCunebulia, rogorc /s/.
meeqvse, arabulSi protosemituri *g-s
Sesatyvisi fonemis afrikatizacia moxda da
miviReT /ğ/; am fonemam Seqmna prepalataluri
jgufi /š/-Ti.
diskusia arabulis zusti poziciis Se-
saxeb semitur enaTa Soris isev grZeldeba.
erTaderTi daskvna, rac zemoT warmodgenili
masalidan SeiZleba gavakeToT, isaa, rom ara-
buli gviCvenebs saerTo Tvisebebs rogorc sa-
mxreTsemitur (samxreTarabul, eTiopur), aseve
Crdilosemitur (qanaanur, arameul) enebTan,
iseve, rogorc is Seicavs iseT inovaciebs,
romlebic sxva arc erT enaSi ar gvxvdeba. im-

242
is gamo, rom zustad araa cnobili qronolo-
gia am saerTo niSan-Tvisebebisa, mcire safuZ-
veli gvaqvs imgvari genealogiuri klasifika-
ciisaTvis, rac indoevropeistikaSia miRebu-
li. SesaZloa, rodesac ganvixilavT arabulis
kavSirs sxva semitur enebTan, umjobesi iyos
deskrifciuli da tipologiuri analiziT Se-
mofargvla.

243
სამხრეთ–დასავლური სემიტური განშტოება

(ნაწილი მეორე)

სამხრეთარაბული ენა

ტრადიციულად სამხრეთ–დასავლურ სემი-

ტურ შტოს ორ ჯგუფად ყოფდნენ – 1) ჩრდილოარა-
ბული და 2) სამხრეთარაბული ეთიოპურთან ერთად.
მაგრამ ასეთი კლასიფიკაცია მთლად სწორი არ არის,
ვინაიდან სამხრეთარაბული ზოგიერთი ნიშნით
ჩრდილოარაბულს უფრო უკავშირდება, ვიდრე – ეთ-
იოპურს. ამიტომაც უფრო მიზანშეწონილია სამივე
ენის ცალ–ცალკე ქვეგანშტოებად წარმოდგენა.
იემენის გარდა, არაბეთის ნახევარკუნძული
პრაქტიკულად უცნობი იყო უძველესი მსოფლიოსა-
თვის. კლასიკურმა ევროპამ იცოდა სამხრეთი არაბე-
თი, ჰეროდოტე მოიხსენიებს მის დასავლეთ სანაპი-
როს. ბერძენთა და რომაელთა ინტერესი ამ ქვეყნისა-
დმი მდგომარეობდა შემდეგში: აქ მზადდებოდა ძვი-
რფასი ნელსაცხებლები და სურნელოვანი ნივთიერე-
ბანი – გუნდრუკი, სმირნა და სხვ. გარდა ამისა, სამხ-
რეთი არაბეთი ევროპას აკავშირებდა სომალისა და
ინდოეთთან.
ევროპელებს ხელახლა მოუხდათ „არაბთა აღ-
მოჩენა“ მოგვიანებით. ამ საქმეში პიონერები იყვნენ
თავგადასავალთა მაძიებელი მოგზაურნი, ქრისტიანი
მისიონერები, ვაჭრები, ფრანგი და ბრიტანელი ოფი-
ცრები (ეგვიპტური ექსპედიციების დროს, როდესაც
ნაპოლეონი აფრიკაში შეიჭრა (1811 წ.), აგრეთვე უფ-

244
რო მოგვიანებით, 1836 წლამდე პერიოდში), პოლი-
ტიკური ემისარნი, მეცნიერნი.
პირველი თანამედროვე მეცნიერი, რომელმაც
არაბეთი აღწერა, იყო კარსტენ ნიბური, წევრი სამეც-
ნიერო ექსპედიციისა, რომელიც 1761 წელს დანიის
მეფემ გაგზავნა აღმოსავლეთში.
1812 წელს შვეიცარიელმა იოჰან ლუდვიგ ბუ-
რგჰარდტმა აღმოაჩინა კლდეში ნაკვეთი ქალაქი პეტ-
რა. არაბული სახელით, იბრაჰიმ იბნ აბდალლაჰი, მან
მოინახულა მექა, მუსლიმთა წმინდა ქალაქი. ერთად-
ერთი მეცნიერი, ვინც 1925 წლამდე შეძლო, შეესწავ-
ლა მექა (ბურგჰარდტის გარდა), იყო პროფესორი სნო-
უკ ჰურგრონი ქ. ლეიდენიდან. მან ქალაქი მოინახუ-
ლა 1885–86 წლებში.
სამხრეთარაბული ჰიმიარული წარწერების
დიდი ნაწილი აღმოაჩინეს ძირითადად იოსებ ჰალე-
ვიმ (1869–70 წწ.) და ედუარდ გლაზერმა (1882–94
წწ.). სამხრეთ არაბეთში არსებობდა რამდენიმე ცნო-
ბილი სამეფო, მაგრამ ისინი სამხედრო ძლიერების
მქონე სახელმწიფოები არ ყოფილა. მაღალი იყო კუ-
ლტურის დონე, განვითარებული – ვაჭრობა. მითით-
ებები სამხრეთარაბულ ცივილიზაციაზე მოიპოვება
როგორც უძველეს სემიტურ, ასევე – ბერძნულ–რომა-
ულ წყაროებში (მაგალითად, ზემოთ ნახსენებ ჰერო-
დოტესთან). ამ თვალსაზრისით, აღსანიშნავია ნახევ-
რად ლეგენდარული ტრადიციები, დაცული ადრინ-
დელ მუსლიმურ ლიტერატურაში, განსაკუთრებით
შემდეგ ავტორთა შრომებში: ვაჰბ იბნ მუნაბიჰი
(გარდაიცვალა ქ. სანაში ახ. წ. აღ.–ის 728 წ.), ალ–ჰამ-
დანი (გარდ. 945 წ.) და ალ–ჰიმიარი (გარდ. 1177 წ.).

245
მაგრამ ყველაზე მდიდარი მასალა სამხრეთარაბული
კულტურის შესახებ ხელმისაწვდომი გახდა ნიბუ-
რის, ჰალევისა და გლაზერის მიერ აღმოჩენილი ად-
გილობრივი წყაროების მეშვეობით. მთელი ეს სამხ-
რეთარაბული ლიტერატურა ეპიგრაფიკული ხასია-
თისაა, მეტალსა და ქვაზე შესრულებული. სამწუხა-
როდ, ისტორიული თხრობანი და წმინდა ლიტერა-
ტურული თხზულებანი ძალიან მწირადაა შემორჩე-
ნილი, ისინი თითქმის მთლიანად განადგურდა. უძ-
ველესი წარწერები თარიღდება ძვ. წ. აღ–ის VII-VI სა-
უკუნეებით. საბაური წარწერები შეიძლება შემდეგნა-
ირად დავაჯგუფოთ: 1. აღთქმითი და რელიგიური
ხასიათისა, ამოკვეთილი ბრინჯაოს პატარა დაფებზე,
შემონახული ტაძრებში; 2. არქიტექტურული, დაცუ-
ლი ტაძრებისა და სხვა შენობათა კედლებზე, სადაც
მოხსენიებულნი არიან მშენებელნი; 3. ისტორიული,
ბრძოლებისა და გამარჯვებების მაცნე; 4. ადმინის-
ტრაციული ბრძანებები, ამოკვეთილი შესასვლელთა
სვეტებზე; 5. ეპიტაფიები. განსაკუთრებით უნდა აღ-
ინიშნოს ისიც, რომ გამოვლინდა სამართლებრივი ხა-
სიათის რამდენიმე დოკუმენტი.
როგორც უკვე აღვნიშნეთ, კარსტენ ნიბური იყო
პირველი მეცნიერი, რომელმაც ევროპას აცნობა სამხ-
რეთარაბული წარწერების არსებობა (1772 წ.). შემდ-
გომ იოსებ ჰალევიმ იემენიდან ჩამოიტანა 685 წარწე-
რის ასლები 37 სხვადასხვა ადგილიდან (1869–79 წწ.).
1882–94 წლებში ედუარდ გლაზერმა განახორციელა
ოთხი სმეცნიერო ექსპედიცია და მოიპოვა დაახლოე-
ბით 2000 წარწერა, რომელთაგან ყველა არც კი არის
გამოქვეყნებული.

246
 სამხრეთ არაბეთში არსებობდა მა’რიბის კაშხა-
ლი, რომლის ნანგრევებიც აღმოაჩინა არნაუდმა. მან
თავისი სიცოცხლის რისკის ხარჯზე ასევე გააკეთა
დაახლოებით 60 სამხრეთარაბული წარწერის ასლი
(1843 წ.). 1837 წელს ინგლისელმა ოფიცერმა, ჯეიმს
უელსტედმა, გამოაქვეყნა სამხრეთარაბული მასალა.
ეს იყო ნაკაბ ალ–ჰაჯარის წარწერის ნაწილი. სამხ-
რეთარაბული ანბანის შესწავლაში დიდი წვლილი
აქვთ შეტანილი ემილ როდიგერსა (1837 წ.) და გეზე-
ნიუსს (1841 წ.).
სახელების ფორმირების, ზმნის უღლების, ნა-
ცვალსახელებისა და ლექსიკის თვალსაზრისით, სა-
მხრეთარაბული ენა გარკვეულ მსგავსებას იჩენს აქა-
დურთან, მაგრამ მსხვრეული მრავლობითის არსებო-
ბა მას აშკარად ჩრდილოარაბულთან აახლოვებს.
იემენური კულტურის დაკნინებასა და ჩრდი-
ლოეთი არაბეთის აღზევებას შედეგად მოჰყვა ჩრდი-
ლოარაბული ენის გავრცელება იემენსა და სხვა სამხ-
რეთ სახელმწიფოებში არაბეთის ნახევარკუნძულზე.
დღეს იქ ჩრდილოარაბულია ოფიციალური სალიტე-
რატურო ენა, თუმცა სამხრეთარაბულის თანამედრო-
ვე დიალექტები განაგრძობს არსებობას.

ეთიოპური ენები

სათაურში აღნიშნული სახელწოდების ქვეშ

ერთიანდება ეთიოპიის სემიტური ენები. მათგან სა-
კუთრივ ეთიოპური ეწოდება ძველ ეთიოპურს, ანუ
გეეზს.

247
 ჯერ კიდევ ჩვენი წელთაღრიცხვის დაწყება-
მდე კარგა ხნით ადრე სამხრეთი არაბეთიდან ეთიო-
პიაში გადასვლა დაიწყეს არაბებმა, რომლებიც საბაუ-
რი ენის სხვადასხვა დიალექტზე ლაპარაკობდნენ.
დროთა განმავლობაში მოხდა მათი ასიმილაცია ად-
გილობრივ მოსახლეობასთან. გარდა ამისა, კუშიტუ-
რი მოდგმის აბორიგენთა ნაწილმა მიიღო ახლად-
გადმოსახლებულთა ენა. საბაური მეტყველება ვი-
თარდებოდა და იცვლებოდა თავის შინაგან კანონ-
ზომიერებებზე დაყდნობით, ასევე ადგილობრივ კუ-
შიტურ ენებთან კავშირში.
1. საკუთრივ ეთიოპური ენა არის აქსუმის სა-
მეფოსი, რომელიც ცნობილია ახ. წ. აღ.–ის I საუკუნი-
დან. ენას ეწოდება გეეზი < lesana ge‛ez – „გადმოსახ-
ლებულთა ენა“.
აქსუმის სახელმწიფო თანამედროვე ჩრდილო-
ეთი ეთიოპიის ტერიტორიაზე მდებარეობდა. სახე-
ლი ეწოდა მთავარი ქალაქის, აქსუმის, მიხედვით.
მნიშვნელოვანმა სავაჭრო გზებმა ხელი შეუწყო მის
გაძლიერებას. III საუკუნის მეორე ნახევრიდან იწყება
პოლიტიკური, ეკონომიკური და კულტურული აღ-
მავლობა. IV საუკუნის დასაწყისში იგი იპყრობს ნუ-
ბიას (ქუში), მეროეს. IV–VI საუკუნეებში სამხრეთ არ-
აბეთში ბატონობისათვის წარმატებით ებრძვის ჰიმი-
არელების სამეფოს. სადავოა აქსუმის სოციალურ–
ეკონომიკური სტრუქტურის საკითხები. ზოგი
მკვლევარი მას მონათმფლობელურ სახელმწიფოდ
მიიჩნევს, ზოგი – ფეოდალურად. აქსუმის კულტუ-
რამ ძლიერი სამხრეთარაბული და ბიზანტიური გავ-
ლენა განიცადა. IV საუკუნეში აქსუმის სახელმწიფო-

248
ში ქრისტიანობა გავრცელდა. სამხრეთ არაბეთში სპა-
რსელების გამოჩენის შემდეგ (VI ს.) აქსუმის სამეფო
დასუსტდა, სახალიფოს წარმოქმნის შემდეგ კი (VII
ს.) საბოლოოდ დაიშალა.
გეეზზე შესრულებული უძველესი ძეგლია აქ-
სუმის მეფის, ეზანის (IV ს. შუა წწ.) წარწერა. შემდ-
გომ გვაქვს მოგვიანო ხანის რამდენიმე წარწერა. მათ-
გან განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ორი, რომლე-
ბიც განეკუთვნება მეფე ტაზანას ეპოქას (V საუკუნის
ბოლო) და საკმაოდ დიდია. ეს ეპიგრაფიკული ძეგ-
ლები შესრულებულია ეთიოპური ანბანით. სპეცია-
ლური დამატებითი ნიშნებით ანდა თვით ასოთა მო-
ხაზულობის ცვლილებით აღნიშნულია ხმოვნები,
ე. ი. აქ დამწერლობის უკვე ის სახეობა გვაქვს, რაც შე-
მდგომში ხელნაწერებში გამოიყენებოდა.
IV-V საუკუნეებს განეკუთვნება ძველი და ახა-
ლი აღთქმის თარგმანი გეეზზე. ბიბლიის წიგნებისა
და ეპიგრაფიკული ძეგლების ენა ამ პერიოდში ერთი
და იგივეა. ამავე ენაზე იწერებოდა შემდგომ რამდე-
ნიმე საუკუნის განმავლობაში რელიგიური თხზუ-
ლებანი, სრულდებოდა თარგმანები ბერძნულიდან
და ზოგიერთ შემთხვევაში არაბულიდანაც (მაგალი-
თად, ბარლაამისა და იოასაფის რომანი არაბულიდა-
ნაა ნათარგმნი ეთიოპურად).
დროთა განმავლობაში გეეზი, როგორც ცოცხა-
ლი სამეტყველო ენა, კვდება. ეს როდის მოხდა ზუს-
ტად, არაა ცნობილი. ყოველ შემთხვევაში, X საუკუ-
ნისათვის გადაშენების პროცესი უკვე დამთავრებუ-
ლია, მაგრამ, როგორც სალიტერატურო–საეკლესიო
ენა, გეეზი განაგრძობს არსებობას. აღსანიშნავია, რომ

249
უდიდესი რაოდენობა თხზულებებისა სწორედ მაშინ
დაიწერა გეეზზე, როდესაც იგი უკვე მკვდარი იყო.
ძირითადად აქ იგულისხმება საღვთისმეტყველო ნა-
წარმოებები, ქრისტიანული ლიტერატურის სფეროში
შესრულებული თარგმანები კოპტურიდან, ისტორი-
ული ქრონიკები, რელიგიური ჰიმნები და ა. შ. არის
ასევე შედარებით მცირე რაოდენობით თხზულებანი
ასტროლოგიაში, მედიცინასა და მათემატიკაში. მწე-
რლობა შუა საუკუნეებში კონცენტრირებული იყო
მონასტრებში, ლიტერატურული ენის ნიმუშად ბიბ-
ლიის ტექსტებს იყენებდნენ. ბევრი ნაწარმოები დაი-
წერა XIII-XVI საუკუნეებში. მათგან ყველაზე მნიშვ-
ნელოვანია ისტორიული ქრონიკები.
ღვთისმსახურების ენად გეეზი დღევანდელო-
ბამდე გამოიყენება.
გეეზი ახლოს დგას სამხრეთარაბულთან, მაგ-
რამ ასევე აქვს ბევრი თავისებური ნიშან–თვისება
გრამატიკულ წყობაში. გარდა ამისა, მასზე ზეგავ-
ლენა მოახდინეს ქამიტურმა ენებმა, განსაკუთრებით
სინტაქსისა და ლექსიკის სფეროში. ლექსიკური ფონ-
დი შეიცავს ბევრ სიტყვასა და ძირს, რომელიც
საერთოა ჩრდილო–სემიტურ ენებთან, სამაგიეროდ,
არ გვხვდება არაბულში. ეს იმით შეიძლება აიხსნას,
რომ გადასახლებულთა ენა, რაც საფუძვლად დაედო
გეეზს, სამხრეთარაბული იყო, რომელშიც ასეთი სი–
ტყვების არსებობა მოსალოდნელია, თუმცა ისინი
არაა დაფიქსირებული მინაური და საბაური წარწე–
რების მწირ ლექსიკაში. ამასთანავე, გარკვეული რო–
ლი შეიძლება ეთამაშა იმ გარემოებასაც, რომ ბიბლი–
ური თარგმანების ენა, რომელიც შემდგომ საუკუნე–

250
ებში სალიტერატურო სტილის ნიმუშად გამოიყენებ–
ოდა, შეიცავდა გარკვეულ სიტყვებს ძველი ებრაუ–
ლიდან და არამეულიდან. ეს ფორმები ეთიოპურ ტე–
ქსტებში მთარგმნელების მიერ უნდა ყოფილიყო შე–
ტანილი.
2. ამჰარული არის ეთიოპიის უდიდესი ტერი–
ტორიის მოსახლეობის თანამედროვე ენა, ასევე ქვეყ–
ნის ოფიციალური სალიტერატურო ენა. ის ჩამოყა–
ლიბდა გეეზისაგან დამოუკიდებლად ეთიოპიის
მთიანეთის სამხრეთ ნაწილში სხვა საბაური დიალე–
ქტების ბაზაზე, ასევე ადგილობრივი კუშიტური
მეტყველების ძლიერი ზეგავლენით. ეს ენა გაცილე–
ბით უფრო მეტად, ვიდრე გეეზი, განსხვავდება
საერთოსემიტური ტიპისაგან, რაც განსაკუთრებით
ეხება ლექსიკას. სიტყვათა რიგიც სინტაგმებსა და წი–
ნადადებებში სრულიად საპირისპიროა იმისა, რაც
ცნობილია სემიტურ ენებში. სწორედ ამაში იჩენს
თავს კუშიტურის ძლიერი გავლენა.
ამჰარულში არ გვაქვს მდედრობითი სქესის,
ასევე მრავლობითი რიცხვის ძველი ფორმები და ა. შ.
ლექსიკის სფეროდან აღსანიშნავია, რომ ენაში
არსებობს ძალიან დიდი რაოდენობით არასემიტური
წარმოშობის ერთეულები. სიტყვათა ფონეტიკური
შედგენილობაც მნიშვნელოვნად განსხვავდება სემი–
ტურ ენათა ძველი ფორმებისაგან.
ამჰარულ ენაზე მწერლობა გვიან აღმოცენდა.
შემორჩენილია XV-XVI საუკუნეთა რამდენიმე საგა–
ლობელი, რომლებიც გაცილებით უფრო გვიანაა ჩა–
წერილი. XVII საუკუნეში იყო რამდენიმე მცდელობა
ამჰარულ ენაზე მწერლობის დაწყებისა. მაგრამ სა–

251
ლიტერატურო ენად იგი მხოლოდ ბოლო ხანებში იქ–
ცა, როდესაც მასზე ტიპოგრაფიულად დაიწყო ლი–
ტერატურის გამოცემა.
3. ტიგრინა (ტიგრაი) – აბისინიის ნაწილის
(მდ. ტაქაზის ჩრდილოეთით მდებარე ტერიტორიებ–
ის) მოსახლეობის ენა. ესაა გეეზის შემდგომი განვი–
თარება, მას თვლიან ძველი ეთიოპურის მემკვიდ–
რედ. ის ძირითადად გავრცელებულია იმ მიდამოებ–
ში, რომელთა ცენტრიც ქ. აქსუმია.
4. ტიგრე – იმავე ტიპის ენაა, რაც ტიგრინა.
მასზე უმთავრესად ლაპარაკობენ წითელი ზღვის სა–
ნაპიროზე მცხოვრები მუსლიმები, მასაუისა და ასმა–
რის ჩრდილოეთით, სუაკინამდე.
5. ჰარარი – შოას ჩრდილოეთით ქ. ჰარარის
მკვიდრთა მეტყველება. ეს ენა საკმაოდ ახლოს დგას
ამჰარულთან, რომლის დიალექტიც თავიდან უნდა
ყოფილიყო. მას გავლილი აქვს დამოუკიდებელი
განვითარების მნიშვნელოვანი გზა და მიღებული
განსაკუთრებული ნიშან–თვისებები.
6. გურაგე (გურაგუა) – ამავე სახელწოდების
ტერიტორიაზე მცხოვრებთა ენა. ესაა აბისინიის სე–
მიტური მეტყველების უკიდურესი სამხრეთი გან–
შტოება.

252
 ეთიოპურის (გე‛ეზის) სტრუქტურა

ფონეტიკა–ფონოლოგია. თანხმოვანი ფონემე–

ბია: h, l, h, m, s', r, s, q, b, t, h, n, ’, k, w, ‛, z, y, d, g, t, p, s,
d, f, p.
არაბულისაგან განსხვავებით, როგორც ვხე–
დავთ, ეთიოპურში არის ბილაბიალური ხშულები p,
p (ეს უკანასკნელი ემფატიკურია), სამაგიეროდ, არაა
ინტერდენტალები t, d, ველარი ġ და ემფატიკური d.
მოიპოვება ასევე ლაბიალიზებული პალატალი და
ველარი: qu, ku.

თანხმოვანთა კლასიფიკაცია:

ლაბიალურნი: p (ყრუ, ხშული), p (ყრუ, ხშული, ემ–

ფატიკური), b (მჟღერი, ხშული), f (ყრუ, ნაპრალოვა–
ნი), m (ცხვირისმიერი), w (სუსტი).
დენტალურნი: t (ყრუ, ხშული), d (მჟღერი, ხშული),
s, š (ყრუნი, ნაპრალოვანნი), z (მჟღერი, ნაპრალოვა–
ნი), n (ცხვირისმიერი), l, r (სონორულნი).
დენტალური ემფატიკურნი: t, s (ყრუნი, ნაპრალოვა–
ნნი), d (მჟღერი, ხშული).
პალატალურნი: k, ku, (ყრუნი, ხშულნი), g, gu (მჟღერ–
ნი, ხშულნი), y (სუსტი).
ველარულნი: q, qu (ყრუნი, ხშულნი), h, hu (ყრუნი, ნა–
პრალოვანნი).
გლოტალურნი: h (ყრუ, ნაპრალოვანი), h (ყრუ, ნა–
პრალოვანი), ‛ (მჟღერი, ნაპრალოვანი).

253
 ხმოვნებია: გრძელი – ā,ē,ī,ō,ū; მოკლე – a, e. ამ
უკანასკნელისათვის დამახასიათებელია ერთგვარად
გაურკვეველი ფონეტიკური ღირებულება და ის უახ–
ლოვდება ძველ ებრაულ შვას.
ფონეტიკური პროცესებიდან აღსანიშნავია:
1. ხორხისმიერი ბგერების გავლენა ხმოვნებზე, ამ
თანხმოვნებს ეთიოპურში აქვთ ღია ხმოვნებთან შე–
ხამების ტენდენცია, სწორედ ამიტომ მათ გვერდით
უფრო ხშირია a, მაშინაც კი, როდესაც სხვა სემიტური
ენები განსხვავებულ ხმოვნებს გვიჩვენებენ, მაგ.:
maha r „გულმოწყალება“ *meha r თეორიული ფორმის
მაგიერ; ასევე – ma‛at „რისხვა“ *me‛at; განსაკუთრებით
ნიშანდობლივია ის, რომ მარცვლებში, რომლებიც
გლოტალურ და ფარინგალურ თანხმოვნებზე მთავრ–
დება, ხმოვანი a გრძელდება (= ā), მაგ.: samā‛kū <
sama‛ku „გავიგონე“, yemsā ’ „მოვა“, matb āht „დანა“ და
სხვ.
ფონეტიკურ ცვლილებებს ხშირად ექვემდება–
რება სუსტი თანხმოვნები. ფართო ადგილი უკავია
ასევე გემინაციის პროცესსაც. ეთიოპურში გემინაცია
შეიძლება სუფთა გრამატიკული მნიშვნელობისა იყ–
ოს, მაგალითად, სხვა სემიტური ენების მსგავსად,
ზმნის ფორმებში აწარმოებს ინტენსივს. მაგრამ არის
თანხმოვანთა გაორმაგების ისეთი შემთხვევებიც,
რომლებიც მხოლოდ ფონეტიკური (კომბინატორუ–
ლი) ბგერათცვლილებით, მაგალითად, ასიმილაცი–
ით, აიხსნება: როდესაც სიტყვის ფუძე მთავრდება g
ან q ბგერებზე, ხოლო სუფიქსი k-თი იწყება, ეს უკა–
ნასკნელი წინამორბედის ზეგავლენით ასიმილაციას

254
განიცდის და მას ემსგავსება, მაგ.: ‛araggū < ‛aragkū „მე
ავედი“ და სხვ.
მარცვალი. ეთიოპურში მარცვლის აგებულე–
ბის დეტალების შესახებ მსჯელობა რთულია, ვინაი–
დან ამ ენაზე (იგულისხმება გეეზი) წარმოდგენას
გვიქმნის ძველი ტექსტების კითხვის ის წესები, რომ–
ლებიც მოგვიანებით შემუშავდა (როდესაც გეეზი
უკვე მკვდარი იყო). გარდა ამისა, როგორც ცნობი–
ლია, სხვა სემიტურ ანბანთა მსგავსად, ეთიოპურშიც
მხოლოდ თანხმოვნები გვაქვს, ხმოვნები კი დამატე–
ბითი ნიშნებით აღინიშნება. მოკლე e, რომელიც, რო–
გორც უკვე მივუთითეთ, ებრულ შვას უახლოვდება,
აღინიშნება იმავე ნიშნით, რომლითაც – თანხმოვნის
უხმოვნობა (არაბული სუქუნის შესატყვისი). ამდე–
ნად, ყოველთვის არაა ცხადი, ხმოვანი გვაქვს თუ
უხმოვნო თანხმოვანი, რომელიც წინა მარცვალს ხუ–
რავს. თუ კითხვის წესების ისტორიულ განვითარე–
ბას გადავხედავთ, ცხადი გახდება, რომ დროთა
განმავლობაში სამხრეთსემიტურისათვის (მაგალი–
თად, არაბულისათვის) დამახასიათებელი სრულხ–
მოვნიანობა თანდათან ილტვის ხმოვანთა შემცირე–
ბისაკენ, რაც ჩრდილოსემიტურის თვისებაა.
ეთიოპურში მარცვლის აგებულების შესახებ
მსჯელობას ერთგვარად აიოლებს სხვა სემიტურ ენ–
ებთან შედარება – ყველა სემიტურ ენაში მოქმედი წე–
სი, რომლის თანახმადაც მარცვალი არ შეიძლება
იწყებოდეს ორი თანხმოვნით, ეთიოპურშიც დაცუ–
ლია, მაგრამ აქ არის მეორე შემოსაზღვრაც: მარცვალი
არ შეიძლება დამთავრდეს ორი ერთნაირი თანხმოვ–
ნით, გემინატი მხოლოდ სიტყვის ბოლოს გვხვდება,

255
მაგ.: lebb „გული“ – leba (იგივე სიტყვა ბრალდებით
ბრუნვაში). მარცვალი არ შეიძლება იწყებოდეს არც
ხმოვნით. თუ ხმოვანზე დაწყებული სიტყვაა ნასესხ–
ები, მაშინ ამ ხმოვნის წინ ჩნდება გლოტალური შე–
მართვა ან სუსტი თანხმოვანი, მაგ.: weqyānōs „ოკეა–
ნე“ (ბერძნულიდან). თუმცა მოგვიანო ხანებში ამ წე–
სმა მერყეობა დაიწყო და ხმოვნები გამოჩნდა მარცვ–
ლის დასაწყისშიც.
მახვილი ზუსტად სად დაისმოდა, ამის განსა–
ზღვრაც ჭირს, ვინაიდან არ შემონახულა რაიმე წესი,
რომელიც ამაზე ცალსახად მიგვითითებდა, თუმცა
შედარება არაბულთან და სხვა სემიტურ მასალებთან
გვავარაუდებინებს, რომ მახვილი ბოლო მარცვალს
მოუდიოდა, თუ იქ იყო გრძელი ხმოვანი, წინა მარ–
ცვალი კი – მოკლეხმოვნიანი, სხვა შემთხვევებში მა–
რცვალი, რომელიც რიგით ბოლოდან მეორე იყო, მი–
იღებდა მახვილს.
ნაცვალსახელები. ეთიოპურში მეტყველების
ეს ნაწილი შემდეგ ქვეჯგუფებად იყოფა: პირისა, ჩვე–
ნებითი, მიმართებითი და კითხვითი. აქედან პირის
ნაცვალსახელები შეიძლება იყოს როგორც დამოუკი–
დებელი (სახელობითი ბრუნვის მნიშვნელობით),
ისე – სუფიქსური (სახელებთან მიმართებაში ნათესა–
ობითი ბრუნვისა და კუთვნილების მნიშვნელობით,
ხოლო ზმნებთან –აკუზატივისა).

256
 პირის ნაცვალსახელები

პირი, მხოლობითი მრავლობითი

რიცხვი დამოუკი– სუფიქსუ– დამოუკი– სუფიქსუ–
დებელი რი დებელი რი
I ’ana -ya, -ni nehna -na
II m. ’anta -ka ’antemmū -kemmū
f. ’anti -ki ’antēn -ken
III m. we’etu -hu ’emūntū -hōmū
f. ye’etī -hā ’emantū -hōn

ნაცვალსახელური სუფიქსები ხშირად გვხვდე–

ბა ამა თუ იმ წინდებულთან წინადადების სხვადასხ–
ვა წევრთა აქცენტირებისათვის.

სახელები. არსებითსა და ზედსართავს შორის,

მსგავსად სხვა სემიტური ენებისა, მორფოლოგიურად
არ არის განსხვავება, ისინი სინტაქსური ფუნქციებით
ემიჯნებიან ერთმანეთს. აღსანიშნავია შემდეგი ყა–
ლიბები: qatl და qetl (შეესაბამება სხვა ენათა qitl და
qutl ფორმებს), qatī l (ამ მოდელით იწარმოება ძირი–
თადად ზედსართავები, უფრო იშვიათად – არსები–
თებიც), qetū  l (გარდამავალი მნიშვნელობისაა, აწარ–
მოებს ზედსართავებს პასიური გაგებით), qatt a l (აწა–
რმოებს ინტენსიური მნიშვნელობის ზედსართავებს),
meqtā l (ადგილის სახელი), maqta l (ხელსაწყოთა სახე–
ლი) და სხვ.
ცალკე უნდა გამოვყოთ სუფიქსები: ī აწარმო–
ებს წარმომავლობის აღმნიშვნელ ზედსართავს (შდრ.
არაბ. ნისბას), –āwī აღნიშნავს ადამიანთა თვისებებს,

257
დაბოლოება ō გვიჩვენებს რაიმე ხელობასთან დაკავ–
შირებულ საქონელს, მაგ.: gelfō – „ქვაზე ან ხეზე ნაკ–
ვეთი პროდუქცია“; –ē აწარმოებს მოქმედების სახე–
ლებს, მაგ.: fesāmē „დამთავრება“; -nā გვიჩვენებს აბს–
ტრაქტულ სახელებს, ხშირად თანამდებობასთან ან
მდგომარეობასთან დაკავშირებით, მაგ.: ge‛ezenā „და–
მოუკიდებლობა“, teht enā „მორიდება“, mesfenā „თა–
ნამდებობაზე მმართველის ყოფნა, წინამძღოლობა“
და სხვ.
ეთიოპურში გვაქვს მამრობითი (ნულოვანი
დაბოლოებით) და მდედრობითი სქესის სახელები.
სქესი მკვეთრადაა გარჩეული მხოლოდ სულიერ სა–
ხელებში, უსულონი კი ასეთ ნათელ სურათს ვერ
გვიჩვენებენ. როგორც წესი, მამრობითი სქესისაა
მდინარეთა, მთების, გზებისა და ჭების სახელები,
ასევე ბუნების მოვლენები (წვიმები, ქარები, ნისლი,
სეტყვა და სხვ.), მეტალებისა და იარაღის აღმნიშვნე–
ლი არსებითები.
ქვეყანათა და ქალაქთა სახელები ხშირ შემთხ–
ვევაში მდედრობითი სქესისაა.
მდედრობითი სქესის მორფოლოგიური ნიშნე–
ბია: -t სუფიქსი – sā deqt „სამართლიანი“; შინაგანი
ფლექსია, კერძოდ, qatī l მოდელის ზედსართავი მდე–
დრობით სქესს აწარმოებს qatā l ყალიბით – hadīs >
hadās „ახალი“.
გვაქვს ორი რიცხვი – მხოლობითი და მრავ–
ლობითი. ეს უკანასკნელი იწარმოება მამრობითი
სქესის სახელებში –ān, მდედრობითისაში კი – -at სუ–
ფიქსებით. არის ასევე შინაგანი, ე. წ. „მსხვრეული“
მრავლობითის ფორმებიც.

258
 ეთიოპურ ენაში მორფოლოგიურად აღნიშნუ–
ლია მხოლოდ აკუზატივი (-a სუფიქსით). იმ სახე–
ლებს, რომლებიც თანხმოვანზე მთავრდება, ეს მორ–
ფემა პირდაპირ ერთვის, მაგ.: negūš > negūša „მეფე“.
თუ სახელი მთავრდება მოკლე e-ზე, ხმოვანი იკარ–
გება, ī დაბოლოება კი გადადის ē–ში. საკუთარი სახე–
ლები იღებენ -ha დაბოლოებას: Maryāmha, მაგრამ
უფრო ხშირად ბრუნვა მათთან საერთოდ არაა აღ–
ნიშნული.
განირჩევა ასევე status constructus-ი. განსაზღვ–
რული სახელი იღებს -a დაბოლოებას (ყველა ბრუნ–
ვაში), მსაზღვრელი კი უცვლელი რჩება. ხშირად იგ–
ივე შინაარსი აღწერითადაც გადმოიცემა, კერძოდ,
პირველი სახელი უკვე აღარ დაირთავს სუფიქსს, მე–
ორე კი (ნათესაობითი ბრუნვის გაგების მქონე) წარ–
მოდგენილია za- მიმართებით ნაცვალსახელთან ერ–
თად.
რიცხვითი სახელები გვაქვს რაოდენობითი და
რიგობითი. რაოდენობითებია (10–მდე): მამრობითი
– ’aha dū, kel’ē, šalāš – šels, ’arbā‛ - reb‛, hams – hems,
sessū – seds, sab‛ū - seb‛, samānī – semn, tes‛ū - tes‛, ‛ašrū -
‛ešr; მდედრობითი: ’ahatī, kel’ētī, šalastū, ’arbā‛tū,
hamestu, sedestū, sab‛atū, samāntū, tes‛atū, ‛ašaratū.
მსგავსად არაბულისა, ეთიოპურშიც მოქმე–
დებს ე. წ. „გენუსპოლარიტეტის“ წესი, კერძოდ, 3–10
მამრობითი რიცხვითი სახელები მიემართება მდედ–
რობითი სქესის სახელებს და, პირიქით, მდედრობი–
თი რიცხვითი სახელები მიემართება მამრობითი
სქესის არსებით სახელებს. მამრობითის ფორმები
წყვილია, მეორე მათგანი აკუზატივში იხმარება.

259
 ზმნა. მეტყველების ეს ნაწილი ეთიოპურ ენაში
იმის მიხედვით, თუ რა თავისებურებებს გვიჩვენებს
უღლებისას, შემდეგ ჯგუფებად იყოფა: სწორი, ხორ–
ხისმიერი ბგერების შემცველი, სუსტი (პირველი, მე–
ორე ან მესამე ძირეულით), ორმაგად სუსტი (ორი
სუსტი თანხმოვნის შემცველი), გემინირებული.
ზმნის თემათა სისტემა კარგადაა განვითარე–
ბული: I - პირველადი (gabra), II - ინტენსივი
(gabbara), III - კონატივი (gābara). შესაბამისი კაუზა–
ტივებია: ’agbara, ’agabbara და ’agābara. ძირითადი
ფორმებიდან იწარმოება უკუქცევითები: tagabra,
tagabbara და tagābara. უკუქცევითი ფორმები გვაქვს
კაუზატივიდანაც: ’astanagara, ’astagabra, ’astagabbara,
’astagābara.
ნიმუშად აღებული გვქონდა gbr ძირი, რაც
არაბულ ‫–ﻓﻌﻞ‬ს შეესაბამება.
ზმნას აქვს პერფექტივისა (იწარმოება სუფიქ–
სებით) და იმპერფექტივის (იწარმოება პრეფიქსებით)
ფორმები. იმპერფექტივს, თავის მხრივ, ორი სახე–
სხვაობა აქვს – მოკლე ფორმა, რომელიც შეესაბამება
სხვა სემიტურ ენათა ჩვეულებრივ იმპერფექტივს,
მაგრამ შინაარსით კავშირებითია; თხრობითი კილო–
სათვის კი შემუშავდა მეორე ფორმა.
იმპერატივი იწარმოება იმპერფექტივის მოკლე
ფორმიდან პირის აღმნიშვნელი პრეფიქსების ჩამო–
ცილებით, ხოლო თანხმოვანთგასაყარად პირველი
ძირეულის შემდეგ ჩაისმება e ხმოვანი. მაშასადამე,
ეთიოპურ ზმნას შემდეგი დრო–კილოები აქვს (I თე–
მის მაგალითზე): პერფექტივი (nagara), იმპერფექტი–

260
ვი – ა) თხრობითი კილო (yenēger); ბ) კავშირებითი
კილო (yenger); იმპერატივი (neger).
სინტაქსის თავისებურებანი. როგორც ცნობი–
ლია, ეთიოპურმა ენამ ძლიერი არასემიტური გავლე–
ნა განიცადა. ეს აისახა განსაკუთრებით ლექსიკისა
და სინტაქსის სფეროში, რაც, თავის მხრივ, თვალსა–
ჩინოა სიტყვათა რიგის ერთგვარ თავისუფლებაში.
სახელად წინადადებაში ქვემდებარე და შემას–
მენელი ერთმანეთს უშუალოდ უკავშირდება. რო–
გორც წესი, ქვემდებარე წინ უსწრებს შემასმენელს,
თუმცა ხშირია საპირისპირო რიგიც. ის, რომ საქმე
გვაქვს არა აპოზიციასთან (მსაზღვრელ–საზღვრულ–
თან), არამედ – წინადადებასთან, ცხადი ხდება მხო–
ლოდ კონტექსტიდან. როდესაც ქვემდებარის ფუნქ–
ციას ნაცვალსახელი ასრულებს, დამატებით იხმარე–
ბა კიდევ ერთი ნაცვალსახელი, რომელიც ქვემდება–
რესა და შემასმენელს ერთმანეთისაგან მიჯნავს, მაგ.:
ye’etī medr qedmēhōmū – „მათ წინ მიწა ფართოა“.
ye’etī ნაცვალსახელის გარეშე ამ წინადადების თარგ–
მანი შეიძლება ასეთი ყოფილიყო: „მათ წინაა ფართო
მიწა“.
ზმნურ წინადადებაში სიტყვათა რიგი ასეთია:
შემასმენელი, ქვემდებარე, დამატება; თუმცა ხშირად
ხდება ისე, რომ დამატება უშუალოდ მოსდევს ზმნას,
განსაკუთრებით, თუ ეს უკანასკნელი გარდამავალია.
ზედსართაული განსაზღვრება უმეტეს შემთხ–
ვევაში საზღვრულს მოსდევს, მაგ.: lāhem magaze’
„მსუქანი ხარი“, მაგრამ საპირისპირო წყობაც
გვხვდება, მაგ.: bezūh ’ahz āb „მრავალრიცხოვანი ტო–
მები“.

261
 ეთიოპურში, მსგავსად ყველა სემიტური ენისა,
ცნობილია status constructus-ი. თუ status constructus-
ის რომელიმე წევრია განსაზღვრული, მაშინ ზედსა–
რთავი მთლიან შესიტყვებას მოსდევს.

262
 სამხრეთარაბული დამწერლობა
და მისი შემდგომი განვითარება

ბიბლიიდან ცნობილია საბას დედოფალი, რო–

მელმაც შორი გზა განვლო, რათა სოლომონ ბრძენი
ეხილა. დიდი ხნის განმავლობაში უცნობი იყო, სად
მდებარეობდა საბა. ზოგიერთის აზრით, ეს მეროეს
მოსაზღვრე ქვეყანა იყო აფრიკაში.
დღესდღეობით ვიცით, რომ საბა სამხრეთარა–
ბული სახელმწიფო გახლდათ. ევროპელმა მოგზაუ–
რებმა და მეცნიერებმა იემენში აღმოაჩინეს მრავალი
წარწერა, რომელიც ინფორმაციას გვაძლევს სამხრე–
თი არაბეთის შესახებ. ამჟამად სამხრეთარაბული
ტომები ისევ ინარჩუნებენ საკუთარ დიალექტებს.
შედარებით მრავალრიცხოვანია მეჰრის ტომი, რომე–
ლიც მდინარე ჰადარმაუთის ნაპირებზე ცხოვრობს,
მათ გარდა არიან უფრო მცირერიცხოვანი ტომებიც,
რომლებიც მთებში მკვიდრობენ. აღსანიშნავია სომა–
ლის სანაპიროსთან ახლოს მდებარე კუნძული სოკო–
ტრის მოსახლეობა.
სამხრეთარაბული წარწერების შესწავლაში გან–
საკუთრებული წვლილი შეიტანეს ჰალევიმ, ლით–
მანმა, ჰომელმა და როდოკანაკისმა. ამ ძეგლებიდან
ირკვევა, რომ სამხრეთარაბეთში უძველესი სახელმ–
წიფო იყო მინა, მას ზოგჯერ მაინსაც უწოდებდნენ.
ის მდებარეობდა დღევანდელ იემენში. მოგვიანებით
მან ხელთ იგდო ჩრდილოეთი ჰიჯაზის ოაზისებიც.
ძვ. წ. აღ.–ის VIII საუკუნეში მინაელმა ვაჭრებმა აით–
ვისეს ინდოეთის ოკეანე და წითელი ზღვა, მთელ სა–
ნაპიროზე დააარსეს თავიანთი კოლონიები. ისინი

263
გაცხოველებულ ვაჭრობას ეწეოდნენ ქანაანელებთან
და არამეელებთან სირიაში. სწორედ ამ რეგიონში,
როგორც ჩანს, ქალაქ ღაზაში, მინაელები გაეცნენ ფი–
ნიკიურ დამწერლობას და ის წარმატებით აითვისეს.
ბვერი მკვლევარი მიიჩნევს, რომ სამხრეთარაბული
ანბანი ფინიკიურიდან არ აღმოცენებულა, ვინაიდან
ის საკმაოდ განსხვავებულია. მათი აზრით, სამხრეთ–
არაბული ჩრდილოსემიტური არქაული დამწერლო–
ბიდან ფინიკიურისაგან დამოუკიდებლად უნდა გან–
ვითარებულიყო. ზოგიერთი ბერძნულის გავლენას
ხედავდა სამხრეთარაბულში, მაგრამ ეს ნაკლებად
სავარაუდოა, ვინაიდან სამხრეთარაბული ანბანი გა–
ცილებით უფრო ადრე აღმოცენდა, ვიდრე ბერძნუ–
ლი.
მინაელები საბაელებმა დაამარცხეს. ისინი რა–
მდენიმე საუკუნის განმავლობაში ბატონობდნენ სამ–
ხრეთ არაბეთში. ამ პერიოდში მინაური სანაპირო
კოლონიები დაკნინდა და ჩრდილოეთთან ვაჭრობა
შეწყდა. შემორჩენილია მრავალი საბაური წარწერა,
ძირითადად ძვ. წ. აღ.–ის 800–500 წლებიდან. თანა–
მედროვე არაბები ამ ძეგლებს მუსნადს უწოდებენ,
რადგანაც წარწერათა უმრავლესობა სვეტებზე იყო
შესრულებული. საბაელი მმართველების ტიტული
იყო საბასა და რაიდანის მეფე, ხოლო ჰიმიარის დაპყ–
რობის შემდეგ ტიტულატურაში ეს ტერიტორიაც შე–
ვიდა.
აღნიშნული დიდი სამხრეთარაბული სახელმ–
წიფოების გარდა, არსებობდა კიდევ ორი მცირე სამე–
ფო – კატაბანი (ადენის ჩრდილოეთით) და ჰადარმა–

264
უთი. ისინი მოხსენიებულია წარწერებში, თუმცა მათ
შესახებ არა გვაქვს რაიმე დეტალური ინფორმაცია.
სამხრეთარაბული სახელმწიფოები მოიხსენი–
ება ბერძნულ, კოპტურ, ებრაულ, არაბულ და სპარ–
სულ წყაროებში. მათი მოსახლეობის ნაწილმა ქრის–
ტიანობა მიიღო, ნაწილმა – იუდაიზმი. იმ ტომებში,
რომლებიც სპარსეთის ყურესთან ახლოს ცხოვრობდ–
ნენ და სატრაპების გავლენის ქვეშ იმყოფებოდნენ,
ზოროასტრიზმი გავრცელდა ახ. წ. აღ.–ის I საუკუნი–
დან. სამხრეთარაბული წარწერები VI საუკუნის შემ–
დეგ უკვე აღარ გვაქვს. VII საუკუნიდან იემენში ის–
ლამი ვრცელდება და ეს ტერიტორია ისლამის სა–
ხელმწიფოს შემადგენლობაში შედის. სამხრეთ არაბ–
თაგან ისინი, ვისაც ისლამის მიღება არ სურდათ, აფ–
რიკაში გადაიხვეწნენ.
ზემოთ ჩამოთვლილ ყველა სახელმწიფოში,
მინაელთა, საბაელთა, ჰიმიარელთა სამეფოებში, კა–
ტაბანსა და ჰადარმაუთში, ერთნაირ ანბანს იყენებდ–
ნენ. ამ ტერიტორიებიდან მოპოვებულ ძეგლებში და–
დასტურებული დამწერლობა პრაქტიკულად იდენ–
ტურია, მხოლოდ უმცირესი განსხვავებანი თუ შეიმ–
ჩნევა. თითქმის ერთგვაროვანია მათი ენაც. თანამედ–
როვე სამხრეთარაბული დიალექტები არ არის ძა–
ლიან დაშორებული მეტყველების ძველ ფორმას,
ამიტომაც მათ მეტად გააიოლეს ეპიგრაფიკულ ძე–
გლთა შესწავლის საქმე. იმის გამო, რომ საერთო ჯამ–
ში სამხრეთარაბული სამეფოების შესახებ მეტად
მწირი ცნობები გვაქვს, მათი დამწერლობის წარმო–
შობისა და ეპიგრაფიკულ ძეგლთა დათარიღების
პრობლემა დღემდე გადასაჭრელია. ამასთან დაკავ–

265
შირებით აზრთა დიდი სხვადასხვაობაა. ზოგიერთი
მკვლევარი მიიჩნევს, რომ მინაური წარწერები გან–
ეკუთვნება ძვ. წ. აღ.–ის 1500 წელს, მეორენი კი ფიქ–
რობენ, რომ ეს მხოლოდ ძვ. წ. აღ.–ის VIII საუკუნის
მონაცემები უნდა იყოს.
როგორც უკვე აღვნიშნეთ, სამხრეთარაბული
დამწერლობა მეტად თავისებურია. ასოები ვერტიკა–
ლურად, გადახრის გარეშე იწერება. ისინი ერთი სი–
მაღლისაა, გარდა ‛აინისა და უაუისა. ასოების დუქ–
ტუსი და განლაგება ცხადყოფს, რომ სამხრეთი არა–
ბეთის ქვისმთლელნი დიდი ოსტატობით გამოირჩე–
ოდნენ. სიტყვები (მაგრამ არა წინადადებები) ერთმა–
ნეთისაგან გამოყოფილია სპეციალური ვერტიკალუ–
რი ნიშნით. გადატანისას სიტყვები დამარცვლილია.
წერის მიმართულებაა მარჯვნიდან მარცხნივ. იშვია–
თად გვხვდება სპირალისმაგვარი წარწერებიც. სამხ–
რეთარაბული ანბანი შეიცავს 29 ასოს მხოლოდ
თანხმოვნებისა და ნახევარხმოვნებისათვის. მაშასა–
დამე, აქ 6 ასოთი მეტია, ვიდრე სხვა ძველ სემიტურ
ანბანებში. სამწუხაროდ, ჩვენთვის უცნობია, როგორ
უწოდებდნენ სამხრეთ არაბები ამ ასოებს, ასევე არ
მოუღწევია მათ თანამიმდევრობას. რიცხვითი სახე–
ლებისთვის – 5, 10, 50, 100 და 1000, ძველი რომაელე–
ბის მსგავსად, ისინი იყენებდნენ მათი შესაბამისი სი–
ტყვების პირველ ასოებს.
გარდა წარმოდგენილი ანბანისა, ჩრდილო–
დასავლეთ არაბეთსა და სირიაში ცნობილი იყო კი–
დევ სამი დამწერლობა, რომელიც სამხრეთარაბულის
გავლენით აღმოცენდა და მისგან ნაკლებად გან–
სხვავდებოდა. აქედან, უპირველეს ყოვლისა, უნდა

266
აღინიშნოს საფაური, რომელიც 1857 წელს აღმოაჩინა
კ. გრეჰემმა. ის ახ. წ. აღ.–ის II-III საუკუნეებს გან–
ეკუთვნება. საფაური ძეგლები გვხვდება დამასკოს
სამხრეთ–აღმოსავლეთით მდებარე მთიან ზონაში.
დღეს ამ ადგილებში სულ სამი პატარა ოაზისია. და–
ნარჩენ ტერიტორიაზე აღმოჩენილია მრავალი ნასახ–
ლარი. აქ მცხოვრები ძველი ხალხის შესახებაც მცირე
ინფორმაცია გვაქვს. ვიცით, რომ საფაელთა სახელ–
მწიფო გარკვეული პერიოდი ემორჩილებოდა საბას
სამეფოს, ოღონდ მისი მოსახლეობა სამხრეთარაბუ–
ლისაგან განსხვავებულ ენაზე ლაპარაკობდა.
დამწერლობის მეორე ტიპია სამუდური, ანუ
პროტოარაბული. ძეგლები მოღწეულია სირიიდან
და მოგვიანებით ასევე ნაჯდიდან. წარწერებში ძირი–
თადად საკუთარი სახელებია წარმოდგენილი, ზოგ–
ჯერ – ცხოველთა სახელები: ლომი, ხარი, ტურა, თხა
და სხვ. სამუდური წარწერები ახლაც აქვთ დაცული
ბედუინებს, მათი ქონა ტომის პრესტიჟის საქმეა.
მესამეა ლიჰიანური. ეს ძეგლები თარიღდება
ძვ. წ. აღ.–ის 400–200 წლებით. განსაკუთრებით საინ–
ტერესოა მეფე დედანის წარწერა. ანბანი შეიცავს 27
ასოს მხოლოდ თანხმოვნებისათვის. წერის მიმარ–
თულებაა მარჯვნიდან მარცხნივ.
სამხრეთარაბული ტომების ნაწილი აფრიკაში
გადასახლდა. თანამედროვე აბისინიის ტერიტორია–
ზე მათ დააარსეს აქსუმის სამეფო. მეფე ეზანამ ქრის–
ტიანობა აღიარა. წარწერები, რომლებმაც ჩვენამდე
ქ. აქსუმიდან (ჩრდ. აბისინია) მოაღწია, შესრულებუ–
ლია სამხრეთარაბულთან მეტად ახლოს მდგომი ან–
ბანით. ძეგლები ორ ნაწილად იყოფა – ერთენოვანნი

267
და ორენოვანნი. ამ ხალხის ენა ცნობილია, როგორც
გე‛ეზი (ეს სიტყვა გადასახლებულებს ნიშნავს). ესაა
კლასიკური ეთიოპური. აქსუმის სამეფომ X საუკუ–
ნემდე იარსება. კლასიკური ეთიოპური, როგორც სა–
ღვთისმსახურო ენა, დღემდე არსებობს, თუმცა მასზე
უკვე აღარ ლაპარაკობენ. ბიბლია გე‛ეზზე V საუკუ–
ნეში ითარგმნა. ეთიოპურ ენაზე შეიქმნა მდიდარი
სასულიერო მწერლობა. ქრისტიანული ძეგლების
თარგმანები ძირითადად ბერძნულიდან და არაბუ–
ლიდან სრულდებოდა. ორიგინალური თხზულებები
უმთავრესად ისტორიის დარგს განეკუთვნება. აქსუ–
მის სახელმწიფო საბოლოოდ გაანადგურეს ქუშიტუ–
რი წარმოშობის ტომებმა. ქვეყანაში ქაოსმა დაისად–
გურა.
არეულობისა და ურთიერთდაპირისპირებე–
ბის შემდეგ გამარჯვება მოიპოვეს შოას ქრისტიანმა
მეფეემა. მათმა სახელმწიფომ XIX საუკუნის დასაწყი–
სამდე იარსება. XVI საუკუნიდან ეთიოპიელებმა კავ–
შირი დაამყარეს პორტუგალიელ ვაჭრებთან, მალე
აბისინიაში იეზუიტები გამოჩნდნენ. აი ასე შეიტყო
ევროპამ ამ საინტერესო ქრისტიანული ქვეყნის შესა–
ხებ. XIX საუკუნეში ძალაუფლება ხელთ იგდეს ამ–
ჰარმა მეფეებმა. მათ დააარსეს ახალი დედაქალაქი
ადის–აბება. იწყება კულტურის აღმავლობა, თუმცა
ამ სახელმწიფოს ენაა უკვე ახალი ეთიოპური, ანუ ამ–
ჰარული.
აქსუმის ორენოვანი წარწერები შესრულებუ–
ლია ბერძნულად და გე‛ეზზე. ამ უკანასკნელში არ
არის აღნიშნული ხმოვნები. ამ მხრივ, კლასიკური
ეთიოპური სხვა სემიტურ ანბანთა გვერდით დგება.

268
საინტერესოა, რომ ერთენოვან წარწერებში ვოკალი–
ზაცია მოცემულია. როგორც ჩანს, ეს ბერძნულის ზე–
გავლენით მოხდა. გახმოვნების ანალოგიური სისტე–
მა შემდეგ უკვე ხელნაწერებშიც გვაქვს. დამწერლო–
ბის ამ სახეობას ეთიოპური ეწოდება. გახმოვნების
მიზნით თანხმოვნებს გვერდით, ზემოთ ან ქვემოთ
უკეთდება ნიშნები. უძველესი ხელნაწერი, რომელ–
მაც ეს სისტემა შემოგვინახა, XIII საუკუნით თარიღ–
დება. ეთიოპური ანბანი 26 ასოს შეიცავს თანხმო–
ვანთათვის. ტექსტი იწერება მარცხნიდან მარჯვნივ.
ყოველ ასოს შვიდი მოხაზულობა აქვს იმის მიხედ–
ვით, თუ რომელი ხმოვანი მოსდევს – a, á, e, i, o, ö, u.
ასოები ერთი სიმაღლისაა და ისინი ერთმანეთს არ
ებმის. მათი სახელწოდებები ებრაულიდანაა ნასეს–
ხები, თუმცა ასოთა თანამიმდევრობა არ ემთხვევა
ქანაანურს. როგორც ჩანს, ამ თვალსაზრისით, ეთიო–
პური ახლოს დგას სამხრეთარაბულთან, რომლის ას–
ოთა თანამიმდევრობა უცნობია. სიტყვები ერთმანე–
თისაგან ორწერტილითაა გამოყოფილი, ხოლო წინა–
დადების ბოლოს ოთხწერტილი იწერება. სიტყვათა
და ციფრთა დაყოფა ისეთივეა, როგორც სამხრეთარა–
ბულში.
ეთიოპურ ენათა ჯგუფში შემავალი ერთეულე–
ბი უდავოდ სემიტურ ენათა ოჯახს განეკუთვნება,
მაგრამ აფრიკის ეს სემიტური ენები საკმაოდ სახე–
ცვლილია, ვინაიდან მათ განიცადეს ქუშიტური მე–
ტყველების ძლიერი ზეგავლენა. სიტყვათა რიგი უკ–
ვე აღარ არის სემიტური, მას წმინდა ქუშიტური სახე
მიეცა. ფონეტიკა და ლექსიკაც საკმაოდ სახეცვლი–
ლია. ამჰარული ენის პირველი ნიმუშები XIV-XV სა–

269
უკუნიდან გვხვდება, ესენია პოეტური თხზულებები,
ისტორიული გამოკვლევები, გე‛ეზის გრამატიკის
თარგმანები და სხვ. ამჰარული ენა თანდათანობით
მკვიდრდება ოფიციალურ წრეებში.
ახლა შევეხოთ ტიგრინას: ამ ენაზე შემოგვრჩა
ძირითადად პირადი კორესპონდენციის ნიმუშები.
ის უმთავრესად იხმარება ერითრიაში ყოფილ იტა–
ლიურ ადმინისტრაციაში. მასზე დაახლოებით ნახე–
ვარი მილიონი მოსახლე ლაპარაკობს, ისინი ძირი–
თადად ქრისტიანები არიან. ტიგრინას ახლო მონა–
თესავე ენაა ტიგრე, რომელზეც დაახლოებით ათასი
მუსლიმი საუბრობს. გარდა რამდენიმე მისიონერუ–
ლი გამოცემისა (მაგ., ბიბლია), ტიგრინაზე არ არსებ–
ობს რაიმე ლიტერატურა.
ქალაქ ჰარარის მუსლიმი მოსახლეობა (დაახლ.
20 000) XVI საუკუნიდან არაბულ ანბანს იყენებდა,
მაგრამ XIX საუკუნეში ისინი ამჰარულ დამწერლობა–
ზე გადავიდნენ. ცნობილია აგრეთვე რამდენიმე ხელ–
ნაწერი, რომელიც ჩაწერილია გურაგეზე. ეს მასალა
პარიზის ნაციონალურ ბიბლიოთეკაშია დაცული.

270
 ბიბლიოგრაფია

სალექციო კურსი ემყარება შემდეგ სამეცნიერო

და საცნობარო ლიტერატურას:

1. ალ. ლეკიაშვილი, არაბული ენა, თბილისი,

1977.

2. გ. წერეთელი, არმაზის ბილინგვა, ენიმკის მო-

ამბე, 1942, ტ. 13.

3. გ. წერეთელი, სემიტური ენები და მათი მნიშვ-

ნელობა ქართული კულტურის ისტორიის შე-
სწავლისათვის: თბილისის სახელმწიფო უნი-
ვერსიტეტი, სამეცნიერო სესიები, მოხსენებათა
კრებული # 1, თბილისი, 1947.

4. კ. წერეთელი, ქართულ-ებრაული ურთიერ-

თობანი, საქ. მეცნ აკად. მაცნე (ელს), 1-4, 1998.

5. კ. ჭრელაშვილი, ლინგვისტურ მოძღვრებათა

ისტორია, თბილისი, 1990.

6. Б. Гранде, Введение в сравнительное изучение

семитских языков, Москва, 1972.

7. Лингвистический энциклопедический словарь,

Москва, 1990.

8. Ч. Лукотка, Развитие письма, Москва, 1990.

9. Т. Путинцева, Следы ведут в пески Аравии,

Москва, 1984.

271
 10. Vassilios Christides, Religious Syncretism in the
Near East: Allāt-Athena in Palmyra, Collectanea
Christiana Orientalia, No. 1, 2004.
11. Federico Corriente, On a proposal for a “Syro-
Aramaic reading of the Qurān”, Collectanea
Christiana Orientalia, No. 1, 2004.
12. Giovanni Garbini, La position du sémitique dans le
chamito-sémitique, Actes du Premier Congrès
International de Linguistique Sémitique et
Chamito-Sémitique, ed. A. Caquot & D. Cohen,
the Hague and Paris, 1974.
13. Giovanni Garbini, Le lingue semitiche: studi di
storia linguistica, Istituto Universitario Orientale,
Napoli, 1984.
14. Jack Goody, Does the refinement of the writing
system allow us to drow conclusions about the
decline of the oral transmission? , Results of
Contempotaty Research on the Qur’ān, The
question of a historico-critical text of the Qur’ān,
Beiruter Texte und Studien 100, Beirut-Würzburg,
2007.
15. Ariel-Shisha Halevy, Coptic Linguistics, Ägypten
und Nubien in spätantiker und christlicher Zeit,
Sprachen und Kulturen des christlichen Orients,
Bd. 6, Wiesbaden, 1999.
16. John F. Healey, Were the Nabateans Arabs? ,
Aram Periodical, Oxford University, Vol. 1, No 1,
1989.
17. Manfred S. Kropp, Preface to Results of
Contempotaty Research on the Qur’ān, The

272
 question of a historico-critical text of the Qur’ān,
Beiruter Texte und Studien 100, Beirut-
Würzburg, 2007.
18. Christoph Luxenberg, The Syro-Aramac Reading
of the Koran, A Contribution to the Decoding of
the Language of the Koran, Berlin, 2007.
19. Alan R. Millard, Mesopotamia and the Bible, Aram
Periodical, Oxford University, Vol. 1, No 1, 1989.
20. Juan Pedro Monferrer-Sala, Descripción lingüística
de la columna árabe del Suppl. Grec. 911 BnF (año
1043), Collectanea Christiana Orientalia, No. 1,
2004.
21. Sabatino Moscati, Anton Spitaler, Edward
Ullendorf, Wolfram von Soden, An Introduction
to the Comparative Grammar of the Semitic
Languages, Otto Harrasowitz, Wiesbaden, 1964.
22. Nicholas Postage, Ancient Assyria – A Multi Racial
State, Aram Periodical, Oxford University, Vol. 1,
No 1, 1989.
23. Helmut Satzinger, Koptische Vokalphoneme und
ägyptische Pluralformation, Ägypten und Nubien
in spätantiker und christlicher Zeit, Sprachen und
Kulturen des christlichen Orients, Bd. 6,
Wiesbaden, 1999.
24. Reinhard Stempel, Abriß einer historischen
Grammatik der semitischen Sprachen,
nordostafrikanisch/westasiatische Studien, 3,
Peeter Lang, Europäischer Verlag der
Wissenscheften, Bonn, 1998.

273
 25. Sofia Torallas Tovar, La situación ligüística en los
monasterios egipcios en los siglos IV-V,
Collectanea Christiana Orientalia, No. 1, 2004.
26. Alexandros Tsakos, Linguistic notes on two
funerary steles with the “Euchologion Mega” type
of prayer for the dead from Christian Nubia,
Collectanea Christiana Orientalia, No. 1, 2004.
27. Kees Versteegh, The Arabic Language, Columbia
University Press, New York, 1997.
28. Ewa D. Zakrzewska, Adverbial Clauses in the
Structure of the Text, „Participium Absolutum“,
Ägypten und Nubien in spätantiker und
christlicher Zeit, Sprachen und Kulturen des
christlichen Orients, Bd. 6, Wiesbaden, 1999.

274
 სარჩევი

სემიტური ენები_____________________________________3

ძირითადი შრომები სემიტოლოგიაში_________________20

პრასემიტური ენის ფონოლოგიური სისტემა,

მარცვალი, მახვილი, ძირი___________________________29

სიტყვათა კლასიფიკაცია და
მეტყველების ნაწილები სემიტურ ენებში______________39

აღმოსავლური (ჩრდილო–აღმოსავლური)
სემიტური განშტოება_______________________________ 48

აქადურის სტრუქტურა______________________________60

ლურსმული დამწერლობა___________________________67

ძველი ეგვიპტური დამწერლობა_____________________96

ჩრდილო–დასავლური სემიტური განშტოება

(ნაწილი პირველი)_________________________________115

ფინიკიური დამწერლობა
და მისი შემდგომი განვითარება_____________________128

ჩრდილო–დასავლური სემიტური განშტოება

(ნაწილი მეორე) – ებრაული_________________________141

ებრაულის სტრუქტურა____________________________160

275
ჩრდილო–დასავლური სემიტური განშტოება
(ნაწილი მესამე) – არამეული________________________172

არამეულის სტრუქტურა
(სირიული ენის მაგალითზე)________________________186

არამეული დამწერლობა
და მისი შემდგომი განვითარება_____________________198

სამხრეთ–დასავლური სემიტური განშტოება

(ნაწილი პირველი) – ჩრდილოარაბული______________217

სამხრეთ–დასავლური სემიტური განშტოება

(ნაწილი მეორე) – სამხ.არაბული, ეთიოპური_________244

ეთიოპურის (გე‛ეზის) სტრუქტურა__________________253

სამხრეთარაბული დამწერლობა
და მისი შემდგომი განვითარება_____________________263

ბიბლიოგრაფია____________________________________271

276