Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
Diccionario
ticuna – castellano
Compiladores:
Doris Anderson
Lambert Anderson
Impreso por
Ediciones Nova Print S.A.C.
Av. Ignacio Merino 1546
Lince, Lima, Perú
mayo del 2017
ii
Contenido
Prólogo ............................................................................................ v
Notas explicativas .......................................................................... vii
Referencias ...................................................................................... x
Organización de los artículos ......................................................... xi
Abreviaturas ................................................................................. xiv
iii
iv
Prólogo
La lengua ticuna es una lengua aislada que no está relacionada con
ninguna otra lengua. Es hablada por unas cincuenta mil personas que habitan
a orillas del río Amazonas y sus tributarios a lo largo de casi mil kilómetros,
comenzando con la comunidad peruana de Cajacuma por el oeste hasta más
allá del río Jutai en el Brasil por el este.
Este diccionario tiene como propósito principal ayudar a los miembros
del grupo ticuna a apreciar la riqueza de su lengua y al mismo tiempo
ayudarles a mejorar su dominio del castellano hablado en Colombia y el Perú.
En cuanto a su organización, el diccionario se compone de dos partes
principales. La primera parte es el diccionario Ticuna-Castellano con unos
6,000 vocablos. La segunda parte es el vocabulario Castellano-Ticuna con
unas 4,000 entradas. Reconocemos que en una obra de esta complejidad, sin
duda va a haber errores y esperamos que un día los mismos ticunahablantes
corrijan esas deficiencias.
Agradecemos en forma especial a los miembros del grupo ticuna que
durante más de cincuenta y cinco años nos ayudaron en el análisis y el
aprendizaje de su lengua. De manera muy especial agradecemos a los
profesores Leonardo Witancort Gómez y Nicasio Witancort Gómez, asimismo
a la señora Quelina Witancort de Arias que nos ayudaron con mucha
dedicación en la preparación de este diccionario. A la vez damos nuestro
agradecimiento a nuestros colegas del Instituto Lingüístico de Verano por su
valiosa contribución en la organización del material recopilado.
Los compiladores
20 de diciembre del 2015
v
vi
Notas explicativas
vii
En las palabras prestadas del castellano, muchas veces se utiliza un
acento agudo para ayudar al lector ticuna a leer la palabra.
Cuando hay palabras en la lengua ticuna que tienen las mismas grafías,
pero tienen tonos diferentes, normalmente se pone un acento agudo sobre la
vocal que tiene el tono más alto para diferenciarlas, por ejemplo: tá (ta²)
tiempo futuro versus ta (ta⁵) también.
viii
de estado. Se presentan con un prefijo que indica la persona y el número del
sujeto y pueden llevar varios sufijos que indican diferentes aspectos de la
acción o del estado. Para presentar los verbos en orden alfabético llevan el
prefijo na- o ni- que indica sujeto de tercera persona singular.
Cuando un pronombre se añade obligatoriamente al verbo, la
combinación se presenta como una palabra compuesta, por ejemplo: nüxü̃
nadau ver. Algunas raíces verbales tienen formas diferentes para el singular y
el plural. En ese caso las dos formas se presentan como artículos con
referencias para ubicar la otra forma.
Los adverbios modifican a los verbos e indican aspectos como manera,
afirmación, cantidad, comparación, duda, negación, orden, tiempo, etc.
Las posposiciones son sufijos y están asociadas con los sustantivos y los
pronombres para relacionar la frase en la que se encuentran con el resto de la
oración.
Las conjunciones son palabras que enlazan palabras dentro de una
oración u oraciones dentro de un discurso.
Por ejemplo, ga, i, ya y rü, enlazan palabras dentro de una oración. La
conjunción ga enlaza palabras en oraciones de tiempo pasado. Las
conjunciones i y ya enlazan palabras en oraciones en tiempo presente y
tiempo futuro. La conjunción rü enlaza palabras en oraciones en todos los
tiempos verbales.
Las interjecciones expresan una reacción frente a una acción y sirven
para llamar la atención o para contestar.
ix
Referencias
Para más detalles sobre la lengua ticuna, véanse las siguientes
publicaciones:
x
Organización de los artículos
Todos los artículos de este diccionario empiezan con la palabra titular en
letra negrita seguida por una representación de su pronunciación entre
paréntesis que lleva los tonos marcados con números altos. Enseguida
aparece, en letra itálica y abreviada, la categoría gramatical de la palabra
ticuna titular y después su traducción al castellano. Por ejemplo:
dexá (dex³a¹) s.n. agua
ĩnex (ĩ⁵nex⁵) adv. ayer
Aunque la mayoría de las palabras titulares son palabras simples, se
incluyen algunas palabras compuestas y varias frases a las que se les asigna
una categoría gramatical. Por ejemplo:
yemaarü ĩnex (ye²ma²a⁵rü³ ĩ⁵nex⁵) adv. anteayer
nüxü̃ nixugü (nüx³ü̃³ nix²u³gü²) v.t. acusar
Si la palabra ticuna tiene más de una traducción al castellano, las
traducciones se separan con comas. En algunos casos, la traducción es una
frase en vez de una sola palabra. Por ejemplo:
inanawicu (i⁴na²na³wi¹⁵cu³) v.t. tajar, trinchar
nachi2 (na²chi²) v.e. estar de pie
Cuando la traducción de un adjetivo tiene una forma masculina y otra
forma femenina en castellano, normalmente se da sólo la forma masculina.
Por ejemplo:
yugüta̱xáxü̃ (yu⁴gü²ta̱x⁵ax¹ü̃²) adj. celoso
En cambio, cuando la traducción de un sustantivo tiene una forma
masculina y otra femenina en castellano, normalmente se dan las dos formas.
Por ejemplo:
tagucüã̱x (ta²gu⁴cüã̱x⁵) s.n. brasileño, brasileña
xi
Si el significado de la palabra titular es más preciso que el que indica la
traducción al castellano, se da un comentario aclaratorio que aparece entre
paréntesis y en letra itálica, inmediatamente después de la traducción. Por
ejemplo:
puxãx (pux¹⁵ãx³) s.n. pejetorre (especie de pez fluvial)
pücha (pü³cha⁵) s.n. red (larga para pescar)
Si dos palabras titulares se escriben de la misma manera, llevan números
bajos. Por ejemplo:
gua1 (gu⁵a³) adj. ese, esa (tiempo presente)
gua2 (gu³a⁵) adj. ese, esa (tiempo presente)
Las diferentes acepciones de una palabra titular llevan números normales.
Por ejemplo:
poxyexü̃ (pox²yex²ü̃⁵) s.n.
1. cerco
2. impedimento, obstáculo
Después de la traducción en algunos artículos, se da una oración
ilustrativa que muestra el uso de la palabra en ticuna. Por ejemplo:
caruxü̃ (ca⁵rux¹ü̃⁵) s.n. molino Ngẽma tríguarü caruxü̃wa
nixĩ i naxüxü̃ i ngẽma arína. En el molino de trigo es
donde hacen la harina.
Después de la traducción de la oración ilustrativa, a veces se da entre
corchetes y en letra negrita, una forma irregular de la palabra titular o una
explicación gramatical en letra itálica para aclarar su uso. Por ejemplo:
buxe (bux⁴e⁵) s.n. nene, criatura [pl. buxegü]
daa1 (da³a⁵) adj. este, esta (tiempo presente) Daa ĩpata rü
tama name. Esta casa no está buena. [Aparece en frases del
tiempo presente.]
xii
Asimismo, a veces se da una variante de pronunciación precedida por la
abreviatura Var. o una referencia, precedida por la palabra Véase, a otro
artículo cuya palabra titular está relacionada morfológicamente. Por ejemplo:
na̱i ̱xãchi (na̱i ̱x⁵ã²chi²) s.n. abrazo Var. pa̱xãchi
ãxmaxü̃ (ãx³max³ü̃²) s.n. hueco Véase botamaxü̃
Al final de varios artículos hay subartículos que se presentan marcados
por una viñeta y con más sangría. Estos subartículos consisten en palabras
compuestas, palabras derivadas o modismos que se forman con la palabra
titular o una forma de ella. Por ejemplo:
ãne (ã²ne³) s.n. vergüenza Wüxi i ãne nixĩ ega chixexü̃
ixü̱xgu rü poxcupataü̃wa ixũ̱xgu. Es una vergüenza
hacer mal e ir a la cárcel.
• ãne nügü ningexẽẽ (ã²ne³ nü³gü⁵ ni²⁵ngex²ẽ²ẽ³)
avergonzarse
• ãnewa̱xexü̃ (ã²ne³wa̱x⁵ex³ü̃²) tímido, vergonzoso
Las entradas de la parte castellano–ticuna se organizan de manera
semejante.
xiii
Abreviaturas
adj. adjetivo
adv. adverbio
anim. animado
Antón. antónimo
art. artículo
compl. complemento
conj. conjunción
f., fem. femenino
fut. futuro
inan. inanimado
interj. interjección
m., masc. masculino
pas. pasado
pl. plural
posp. posposición
pref. sust. prefijo sustantival
pref. verb. prefijo verbal
prep. preposición
pres. presente
pron. pronombre
s.f. sustantivo femenino
sing. singular
Sinón. sinónimo
s.m. sustantivo masculino
s.n. sustantivo neutro
suf. sust. sufijo sustantival
suf. verb. sufijo verbal
suj. sujeto
xiv
var. variante de pronunciación
v.e. verbo de estado
v.i. verbo intransitivo
v. recíp. verbo recíproco
v. refl. verbo reflexivo
v.t. verbo transitivo
xv
xvi
Parte I:
Ticuna – Castellano
nanaporaxẽẽ La hélice del avión le da
fuerza.
Aa
abióũpata (a³bi³o²ũ⁵pa²ta³) s.m. hangar
(de avión) Yima abióũpatawa nixĩ i
nüxna nadauxü̃ ya abióũ i ngẽma
norü dauruxü̃. El hangar es donde el
a1 (a³⁵) interj. pues A, tama nüxü̃ guardián cuida el avión.
chacua̱x. Pues, yo no sé.
abióũpe̱xatü (a³bi³o²ũ⁵pe̱x⁵a¹tü³) s.m. ala
a2 (a⁴) conj. Se usa para conectar (de avión) Ngẽma abióũpe̱xatü rü
sustantivos, pronombres y adjetivos en nüxü̃ narüngü̃xẽẽ nax tama
tiempo presente o futuro. yanguxü̃ca̱x. El ala del avión lo
Véanse i, ya1, ga sostiene para que no caiga.
ã (ã⁴) s.n. zancudo Ngẽma ã rü choxü̃ abióũxü̃ne (a³bi³o²ũx⁵ü³ne⁵)
̃ s.n. fuselaje
napai. Ese zancudo me picó. (de avión) Marü nanachaxu ya yima
ããcuweü̃xü̃ (ã³ã³cu⁵we³üx³ü ̃ ²)
̃ s.n. abióũü̃ne. Ya han pintado el fuselaje
cargador de ese avión.
ããcuxü̃ (ã³ã³cux³ü²) ̃ adj. lleno Ngẽma acáchia (a³ca²chi⁵a⁵) s.m. acacia
̃ ̃ ̃́
diẽruchixü i ããcuxü rü choxü ínangu. ̃ Ngẽma acáchia rü wüxi i nai i mexü̃
Esa billetera llena se me cayó. nawa i Parestína. La acacia es un buen
árbol de Palestina.
ãátüxü̃ (ã³a¹tüx⁵ü³)̃ adj. hojoso
Nataxuma ga nanetü ga ãátüxü̃ yerü acáchianaxca̱ x (a³ca²chi⁵a⁵nax²ca̱x⁵) adj.
naiyüxü nanangõ̱xatü. No había hecho (de acacia) Acáchianaxca̱x nixĩ
planta hojosa porque las curuhuinses ga norü naixmena̱ xã. Su bastón fue
habían comido las hojas. hecho de acacia.
abéna (a³be²na⁵) s.n. avena Abéna rü ãcha (ã²cha⁵) s.n. lo que hace daño
̃
lechimaxã tanaxüéxü nax ngẽmaãcü ãcharaanexü̃ (ã³cha⁵ra⁵a⁵nex³ü²) ̃ adj.
̃
yaxaxüxüca̱x. Mezclamos la avena con barroso Ngẽma nama rü wüxi i
leche para tomarla. ãcharaanexü̃ nixĩ ega napuxgu. Ese
abióũ (a³bi³o²ũ⁵) s.m. avión Yima camino es barroso cuando llueve.
abióũ rü narüngu. Ese avión se cayó. ãcharaxü ̃ (ã³cha⁵rax³ü²)̃ s.n. barro
Nagu tayi i ngẽma ãcharaxü̃. Nos
• abióũarü nguchica (a³bi³o²ũ⁵ a⁵rü³ caemos en el barro.
ngu³chi¹ca⁵) campo (de aterrizaje),
ãchataxü ̃ (ã³cha¹tax³ü²)̃ s.n. tenedor
pista (de aterrizaje), aeropuerto
• abióũarü ngẽmaxü̃ (a³bi³o²ũ⁵a⁵rü³ ãchicaanexü (ã³chi¹ca⁵a⁵nex³ü̃²) adj.
̃
ngẽ³max⁴ü²) ̃ repuesto, parte (de avión) espacioso, grande (terreno)
Ãchicaanexü̃wa nangexma ya
• abióũarü toxpe̱xeruxü̃ (a³bi³o²ũ⁵a⁵rü³ chopata. Mi casa está ubicada en un
̃ piloto (de avión)
tox²pe̱x⁵e³rux¹ü⁵) terreno grande.
abióũcüra (a³bi³o²ũ⁵cü⁴ra³) s.n. cola (de ãchicune (ã³chi¹cu⁴ne⁵) adj. que tiene
avión) Nanachaxu i ngẽma abióũcüra. ruedas Abióũ i dauxchitagu nguxü̃ne
Pintaron la cola de ese avión. rü wüxi ya abióũ ya ãchicune nixĩ. El
abióũe̱xmü (a³bi³o²ũ⁵e̱x⁵mü³) s.m. hélice avión que aterriza en el campo es de
(de avión) Yima abióũe̱xmü rü ruedas.
3
ãchicuxü̃ TICUNA – CASTELLANO 4
ãchicuxü̃ (ã³chi¹cux⁴ü³̃ ) adj. que tiene -ãcüma (-ã⁵cü⁴ma³) suf. verb. Indica
una rueda Caretíya rü ãchicuxü̃ nixĩ i acción continua. Nawiyaeãcüma ínixĩ
nape̱xewaxicatama. Una carretilla ga duü̃xü̃gü. Las personas regresaron
solamente tiene una rueda delantera. cantando.
ãchipáxü̃ (ã³chi⁵pax¹ü²)̃ adj. escamoso aé (a³e¹) s.n. isango (especie de arácnido
Dexchi rü wüxi i choxni i ãchipáxü̃ pequeño que da comezón)
nixĩ. El paiche es un pez escamoso. ãégacü (ã³e¹ga³cü³) adj. llamado, de
ãchiü̃anexü̃ (ã³chi¹ü⁴a⁵nex³ü
̃ ̃ adj. lleno
²) nombre Pedru ga Nutagu ãégacü rü
(de charcos) Ngẽxguma napuxgu rü Ngechuchumücü nixĩ. Pedro, llamado
nama i ãchixü̃anexü̃ nixĩ. En Roca, fue compañero de Jesús.
temporada de lluvia el camino está lleno Var. ãégaxe, ãégaxü̃
de charcos. ãẽmacü (ãẽ³ma⁵cü³) s.m. relámpago
ãchiüxü̃ (ã³chi¹üx³ü²)
̃ adj. líquido Yimá ãẽmacü rü poraãcü naxãũcüma
Gauxü̃ rü ãchiüxü̃ nayanguxuchi ega ega tüxna nangaicamagu. El
nanaianegu. El hielo se hace líquido relámpago es muy peligroso cuando está
cuando hace calor. cerca.
achu (a³chu⁵) s.n. acero, fierro
• achunaxca̱x i ponaruxü̃
̃ cincel
(a³chu⁵nax²ca̱x⁵ i⁴ po³na³rux¹ü⁵)
achúcara (a³chu²ca⁵ra⁵) s.n. azúcar
Achúcara rü wüxi i maixcuraxü̃ nixĩ.
El azúcar es una cosa dulce.
achumü (a³chu⁵mü⁵) s.n. hierro
(mineral) Achumü rü waixümütüü̃wa
nüxü̃ tayangau. Encontramos hierro
mineral dentro de la tierra. ãéü̃xü̃ (ã³e¹ü̃x³ü²)
̃ adj. combinado
ãxacücü (ãx⁴a³cü⁵cü²) adj. que tiene gente nos mata como el veneno de una
bebé víbora.
ãxacüxü̃ (ãx⁴a³cüx⁵ü²)
̃ adj. embarazada, axu (ax³u³) s.n. llanto Nüma rü nüxü̃
encinta Ngẽma chiũra i ãxãcüxü̃ rü naxĩnü i norü axu. Él escuchó su
nida̱xawe. La mujer embarazada está llanto.
enferma. ãxũchiruxü̃ (ãx⁴ũ⁴chi²rux¹ü⁵) ̃ s.n.
ãxchina̱xãxü̃ (ãx³chi¹na̱x⁵ãx³ü²)
̃ adj. palanca
huesudo Véase ãũnagüruxü̃
axchiü i ngúchiáxü̃ (ax⁵chi¹ü³ i⁴ -axü̃́̃ (-ax⁵ü¹)
̃ suf. sust. para, a favor de
̃ s.n. bebida (alcohólica)
ngu¹chi⁵ax³ü²) Norü coriaxü̃́̃ napuracü. Él trabaja
ãxcuchi (ãx³cu²chi²) s.n. remanso para su patrón.
axe (ax⁵e³) s.n. bebida Véanse -ca̱x, -ta
axepáü̃ (ax⁵e³pa¹ü⁵)
̃ s.n. ãxü̃ (ãx⁴ü³) ̃ s.n. trompetero (especie de
1. copa ave)
2. vaso ãxü̃chi (ãx³ü⁵chi²)
̃ s.n. investidura, toma
3. pocillo de posesión Nüma ga ãẽ̱xgacü nixĩ ga
naxca̱x nangemaxü̃ nawa ga norü
axexü̃ (ax⁵ex³ü⁵)
̃ s.n. refresco, bebida
ãxü̃chi. Fue el rey quien los invitó a
• axexü̃ i nüxü̃ imenetaxü̃ (ax⁵ex³ü̃⁵ i⁴ venir a su investidura.
nüx³ü̃³ i⁴me²ne²tax²ü²)
̃ bebida espesa,
axü̃ne (ax³ü³ne⁵)
̃ s.n. fiebre
jarabe
ãxwa̱xã (ãx³wa̱x⁵ã³) s.n. vicio
• axexü̃arü üxachiüxü̃ (ax⁵ex³ü⁵a⁵rü³
̃
̃ sedimento
üx⁴a⁵chi¹üx³ü²) ãxwe (ãx¹we⁵) s.m. carbón, brasa
ãxmaanexü̃ (ãx³ma⁵a⁵nex⁵ü²)̃ s.n. bache ãxwetaxü̃ (ãx³we⁵tax⁵ü³)
̃ adj. que tiene
(en un camino) carga, que está cargado Ngẽma yatü i
noxri nua üpetüxü̃ rü ãxwetaxü̃ nixĩ.
ãxma̱xcü (ãx³ma̱x⁵cü³) adj. cuñada
El hombre que pasó por acá traía carga
(hermana de la esposa)
en la espalda.
Véase nateeya̱x
ãxmaxü̃ (ãx³max³ü̃²) s.n. hueco
Véase botamaxü̃
ãxneãcü (ãx³ne⁵ã⁵cü⁵) adv. con armas
Ãxneãcü nüxü̃ ínachomaeguãchi ga
napata. Rodearon con armas su casa.
Bb
ãxpaweruxü̃ (ãx³pa¹we³rux³ü²) ̃ adj. que ba (ba²⁵) interj. ¡mira!
tiene mango, que tiene asa Véase dücax
ãxpe̱xátüxü̃ (ãx³pe̱x⁵a¹tüx⁵ü³)
̃ adj. alado, bachia (ba³chi³a⁵) s.m. bandeja
que tiene alas bacuchiruxü̃ (ba³cu⁵chi³rux¹ü⁵)
̃ s.n.
ãxtape (ãx³ta²pe³) s.n. serpiente, embudo
culebra, víbora (venenosa) baeru (ba³e⁴ru²) s.n. bautismo (por
ãxtapeguchata (ãx³ta²pe³gu⁵cha²ta⁵) s.n. aspersión)
veneno (de víbora) Ngẽma duü̃xü̃arü Véanse üéga, baie
dexa rü ñoma ãxtapeguchatarüxü̃ bai1 (bai¹⁵) adv. de nada, por nada Bai
tüxü̃ nima̱x. La maledicencia de la tá chapuracü. Por nada voy a trabajar.
11 TICUNA–CASTELLANO bexma
Cc
nublarse
caixqueane (caix²que²a⁵ne⁵) v.i. estar
humoso (al quemar la chacra)
ca (ca⁵) s.n. pregunta caixquepaü̃ (caix²que²pa¹ü̃⁴) s.n.
caaxü̃wa̱xexü̃ (ca⁵ax⁵ü̃²wa̱x⁵ex⁵ü²)
̃ adj. chimenea Caixquepaü̃wa ínaxũxũ i
preguntón taxüchixü̃ i caxixü̃. La chimenea está
echando mucho humo.
cábra (ca²bra⁵) s.n. cabra
cachigüruxü̃ (ca³chi⁵gü⁵rux¹ü⁵)
̃ s.m. caixqueruxü̃ (caix²que²rux¹ü⁵̃ ) s.n.
tangana (palo largo para empujar la hornillo (para ahumar caucho)
canoa cuando va río arriba) cal (cal²) s.n. cal Ngẽma cal rü name
cacu (ca⁵cu³) s.n. Indica una especie de nax nanetü namaxã i tuetagü̃́xü̃ nax
loro verde. tama naixchinawe nangõ̃́xü̃ca̱x. La
cal protege las plantas contra los
cacuxü̃ (ca³cux⁴ü²)
̃ adj. acostados (en
insectos.
cama, complemento plural)
cálciu (cal²ci³u⁵) s.n. calcio Wairachaca
cadéna (ca³de²na⁵) s.m. cadena
rü namexechi erü nüxü̃̃́ nangexma i
caeguxü̃ (ca³e⁵gux³ü²)
̃ adj. opuesto, norü cálciu nax nataixẽẽãxü̃ca̱x ya
contrario tapüta rü taxchina̱xã. La chonta vale
caeruxü̃ (ca⁵e³rux¹ü⁵)
̃ s.n. molino, mucho por el calcio para los dientes y
majador (de batán) Norü caeruü̃arü los huesos.
15 TICUNA–CASTELLANO carü
castaña (cas³ta²ña⁵) s.n. castaño ca̱xna (ca̱x⁵na²) interj. ¿qué tal?, ¿qué
Véanse baxe, chigubü dices? ¿Ca̱xna, ñuxũ ñaxü̃ ya yimáx?
¿Qué dice él? ¿Está bien?
casteyánu (cas³te³ya²nu⁵) adj. castellano
caxta (cax²ta³) s.m. horcón, poste
casteyánuga (cas³te³ya²nu⁵ga⁵) s.n.
castellano (lengua) • caxtamaxü̃ (cax²ta³max⁵ü⁵)
̃ hueco
cateane (ca⁴te²a⁵ne⁵) s.n. zanja (para colocar horcón)
Dd
• cuyera ya ãxmaxetücü (cu³ye³ra⁵ ya²
ãx³max⁴e²tü³cü³) espumadera
• cuyera ya tacü (cu³ye³ra⁵ ya² ta³⁵cü³)
cucharón lleno daa1 (da³a⁵) adj. este, esta (cosa de
• cuyeraxacüãcu (cu³ye³rax⁵a³cü⁵ã³cu⁴) género masculino) Daa ĩpata rü tama
cucharita name. Esta casa no está buena.
cuyu (cu³yu²) s.n. turushuque (especie de [Aparece en frases de tiempo presente.]
pez) Véase doma2
-cü (-cü²) suf. verb. Se usa para formar • daatama (da³a³ta⁵ma³) este mismo,
sustantivos. esta misma
Véanse -xü̃, -xü̃ne, -xe daa2 (da⁴a⁴) pron. éste, ésta, esto
-cüã̱x (-cü³ã̱x⁵) suf. sust. residente de, (persona o cosa de género masculino)
oriundo de (cierto lugar) Cowenacüã̱x Daa nixĩ i chanaxwa̱xexü̃. Éste es el
nixĩ. Es residente de Caballo Cocha. que quiero. [Aparece en frases de tiempo
cüchana (cü³⁵cha³na³) s.n. búho presente.]
cüchawa (cü³cha³wa⁵) s.n. hamaca dagachi (da⁴ga⁵chi⁵) s.n. desvío,
(grande hecha de algodón) desviación (en el camino)
Véase napa dagü (da²gü⁴) s.n. puñetazo
-cüraxü̃ (-cü¹rax⁵ü³)
̃ suf. verb. dai (dai⁵) s.n. matanza, pelea
involuntariamente, accidentalmente, sin dairuxü̃ (dai⁵rux¹ü⁵)
̃ s.n.
daixachata TICUNA – CASTELLANO 28
Ee
temblando porque tenían miedo.
dü (dü⁴) s.n. ungurahui (especie de
palmera)
dücax (dü⁵cax²) interj. ¡mira! e (e²) s.m. huito (especie de árbol cuyo
Véase ba fruto se usa para pintar la piel de color
düraxü̃xü̃ (dü⁵rax⁵ü̃x³ü²)
̃ adj. peligroso negro)
Véase nuxwa̱xexü̃ -e (-e³) suf. verb. Se añade al verbo para
düxatü (düx⁴a⁵tü³) s.n. santamaría indicar plural. Napuracüe. Ellos
(especie de hierba medicinal) trabajan.
düxenü (düx⁵e³nü³) s.m. Véase -gü
1. choza ẽanexü̃ (ẽ⁵a⁵nex³ü²̃ ) s.m. obscuridad,
2. tambo tinieblas
Véanse goxepataü̃, ĩxacü ebaü̃gélicu (e³baü³ge²li⁵cu⁵)
̃ s.n.
düxétü (düx⁵e¹tü³) adv. evangélico
-echa TICUNA – CASTELLANO 34
Ff
ga̱u̱xetüxü̃ (gaux⁵e²tüx⁴ü³)̃ s.n. sombra
Véase ga̱u̱xchipeta
gáuxü̃ (gaux¹ü³)
̃ s.n. hielo
Gg goyexü̃ (go³yex¹ü⁴)
̃ s.n. cinturón, ceñidor
gramu (gra⁴mu⁵) s.n. gramo 1,000 i
gramugü rü wüxi i quíru nixĩ. Mil
ga (ga²) conj. Se usa para conectar gramos son igual a un kilo.
sustantivos, adjetivos y pronombres. -gu (-gu⁴) suf. sust.
[Aparece en frases de tiempo pasado.]
1. en
Véanse a2, i, ya1
2. a
gabüchica (ga⁵bü⁵chi¹ca⁴) s.n. garganta 3. durante
gachurína (ga³chu³ri²na⁵) s.n. gasolina 4. por Ngĩxã namagu taxĩ. Vamos por
-gagu (-ga⁵gu⁵) suf. sust. por culpa de, tierra.
por causa de Cugagu chapoxcu. Estoy gua1 (gu⁵a³) adj. ese, esa, aquel, aquella
encarcelado por culpa tuya. (persona de género masculino)
gáuane (gau¹a⁵ne⁵) s.n. frío (ambiente) [Aparece en frases de tiempo presente.]
gua TICUNA – CASTELLANO 36
gua2 (gu³a⁵) adj. ese, esa, aquel, aquella culminación de todo el trabajo fue una
(cosa de género masculino) [Aparece en buena fiesta.
frases de tiempo presente.] guxãarü yexeraxü̃ (gux¹ã³a⁵rü³
guchica (gu⁵chi¹ca⁴) s.m. yex²e⁵rax⁵ü³)̃ adj. excelente
1. horno guxãca̱x (gux¹ã³ca̱x⁵) pron. para todos
2. cocina Ngẽma õna rü guxãca̱x nixĩ. La
3. altar (para quemar ofrenda a Dios) comida es para todos.
Véase guruxü̃ guxãétüwa nangexma (gux¹ã³e¹tü³wa¹
gucü (gu¹cü³) adj. todo na²ngex⁴ma²) v.e. ser supremo, ser
Véase guxü ̃ soberano
• gucüma (gu¹cü³ma³) todos (años o guxãétüwa ngẽxmacü (gux¹ã³e¹tü³wa¹
meses) ngẽx⁴ma²cü³) adj. supremo, soberano
• gu̱xcüma (gu̱x⁵cü³ma³) todo (dinero) guxãma (gux¹ã³ma³) s.n. todos
(personas)
guitara (gui³ta³ra⁵) s.m. guitarra
guxchaãcüma (gux⁵cha⁵ã⁵cü³ma²) adv.
• guitaracuna (gui³ta³ra⁵cu¹na⁴) cuerda difícilmente
(para guitarra)
guxcharuxü̃ (gux⁵cha⁵rux¹ü⁵) ̃ s.n.
guma (gu⁴ma⁵) adj. ese, esa, aquel, 1. contratiempo, problema, dificultad,
aquella (cosa de género masculino) frustración
Guma ĩpata rü nixa. Esa casa se 2. impedimento, obstáculo
quemó. [Aparece en frases de tiempo Var. guxchaxü̃
pasado.]
• guxchaxẽẽruxü̃ (gux⁵chax⁵ẽẽ²³rux¹ü⁵) ̃
gumá (gu⁴ma²) adj. ese, esa, aquel, causa (de una dificultad o un problema)
aquella (persona o cosa de género • guxchaxü̃arü ütanü (gux⁵chax⁵ü³a⁵rü³
̃
masculino) Gumá tauemacü rü ü⁴ta⁵nü⁴) multa
napuecha. Durante ese mes siguió
lloviendo. [Aparece en frases de tiempo
• guxchaxüchixü̃ (gux⁵chax⁵ü¹chix⁴ü²) ̃
crisis
pasado.]
Véase yimá guxchiga (gux⁵chi⁵ga⁵) s.n. insulto,
grosería Ñuxguacü rü buxü̃gü rü
gumarichiruxü̃ (gu³ma³ri⁵chi¹rux⁵ü³)̃ s.m.
guxchigamaxã nidexagü i cáyewa. A
plancha (para ropa)
veces los niños hablan groserías en la
Véase wĩxgümüchiruxü̃
calle.
gurbáta (gur³ba²ta⁵) s.m. corbata guxchigawa̱xexü̃ (gux⁵chi⁵ga⁵wa̱x⁵ex³ü²̃ )
gure (gu²re³) s.n. curare (veneno para adj. grosero ¡Mea naxucu̱xẽ i ngẽma
dardos de cerbatana) buxü̃ nax tama
guruxü̃ (gu⁵rux¹ü⁵)̃ s.m. naguxchigawa̱xexü̃ca̱x! Corrige al
1. horno niño para que no sea grosero.
2. cocina guxchire (gux⁵chi⁵re³) s.n. basura
3. altar (para quemar ofrenda a Dios) • guxchirearü wogüruxü̃
Véase guchica (gux⁵chi⁵re³a⁵rü³ wo⁵gü³rux¹ü⁵)̃
gu̱x (gu̱x⁵) s.n. terminación, basurero
culminación, fin Yema puracüarü gu̱x • guxchirechica (gux⁵chi⁵re³chi¹ca⁵)
nixĩ ga wüxi ga mexü̃ ga peta. La depósito (de basura), muladar
37 TICUNA–CASTELLANO güxchitaxü̃
Ii
• ĩanepema (ĩ²a⁵ne⁵pe⁵ma³) campo
(alrededor de una ciudad)
• ĩanetapü̱x (ĩ²a⁵ne⁵ta²pü̱x⁵) muro,
muralla (de una ciudad)
i (i⁴) conj. y (conecta sustantivos, adjetivos
y pronombres) [Aparece en frases
• ĩanexacü (ĩ²a⁵nex⁵a³cü⁵) caserío,
pueblo pequeño
de tiempo presente o futuro.]
Véanse a2, ya1, ga ĩane2 (ĩ²a⁵ne⁵) s.n. excursión, paseo
̃ ̃
i- (i⁴-) pref. verb. Indica la clase de verbos ĩarü dauruxü (ĩ²a⁵rü³ dau⁴rux¹ü⁵) s.n.
que empiezan con tono bajo. Inangu. Se guardián, vigilante
ahogó. ĩã̱x (ĩ²ã̱x⁵) s.n. puerta
í-1 (i¹-) pref. verb. Indica la clase de verbos Véanse ũxũchica, ücuchica
que empiezan con tono alto. Marü • ĩã̱x i íraxü̃, beü̃tána (ĩ²ã̱x⁵ i⁴ i¹rax⁵ü̃³,
ínangu. Él ya llegó. ̃
beü³ta²na⁵) ventana
í-2 (i¹-) pref. verb. Indica aspecto • ĩã̱xãchiane (ĩ²ã̱x⁵ã²chi²a⁵ne⁵)
progresivo. terremoto, temblor
ĩ (ĩ²) s.m. • ĩã̱xarü chotaruxü̃ (ĩ²ã̱x⁵a⁵rü³
1. casa, residencia cho²ta³rux¹ü⁵) ̃ candado; cerradura (de
2. edificio puerta)
ĩãchina̱xã (ĩ³ã³chi¹na̱x⁵ã³) s.m. tijera, • ĩã̱xarü dauruxü̃ (ĩ²ã̱x⁵a⁵rü³
tijeral (del techo de una casa) dau⁴rux¹ü⁵) ̃ guardián (de la puerta),
ĩane1 (ĩ²a⁵ne⁵) s.m. portero
1. asentamiento, barrio • ĩã̱xarü tairuxü̃, bichagra (ĩ²ã̱x⁵a⁵rü³
2. pueblo, ciudad ̃ bi³chag²ra⁵) chapa; bisagra
tai⁴rux¹ü⁵,
3. comunidad
• ĩã̱xarü tüa̱xü̃ (ĩ²ã̱x⁵a⁵rü³ tü²a̱x⁵ü⁴̃ )
• ĩanema, ĩanetamü, ĩane i taxü̃tamü cortina
(ĩ²a⁵ne⁵ma³, ĩ²a⁵ne⁵ta²mü³, ĩ²a⁵ne⁵ i⁴
ĩã̱xtü (ĩ³⁵ã̱x⁵tü²) s.n. patio (de una casa)
tax⁵ü̃²ta²mü³) calle, avenida (de una
ciudad) ibüyewa̱xexü̃ (i³bü²ye²wa̱x⁵ex³ü̃²) adj.
quebradizo, frágil (vidrio)
• ĩane ya nachixü̃anearü ãẽ̱xgacü
nawa ngẽxmane (ĩ²a⁵ne⁵ ya⁴ ibüyexü̃ (i³bü²yex²ü²) ̃ adj. quebrado,
na²chix²ü̃⁵a⁵ne⁵a⁵rü³ ãẽ̱x³⁵ga³cü³ roto (excepto vidrio)
na²³wa¹ ngẽx⁴ma¹ne⁵) capital (de un icamarexü̃ (i³ca³ma³rex⁵ü²) ̃ adj.
país) 1. echado, tendido
• ĩane ya taxü̃ne (ĩ²a⁵ne⁵ ya⁴ tax⁵ü²̃ ne⁵) 2. inmóvil
ciudad grande icamüxü̃ (i³ca⁵müx⁵ü²) ̃ adj. machucado
• ĩanearü ãẽ̱xgacü (ĩ²a⁵ne⁵a⁵rü³ -icátama (-i²ca¹ta⁵ma³) suf. sust.
ãẽ̱x³⁵ga³cü³) presidente (de una solamente
comunidad); alcalde delegado Véanse -mare, -rica
• ĩanechipenü (ĩ²a⁵ne⁵chi³pe⁵nü³) -ichi (-i¹chi⁵) suf. verb. muy [Se añade a
límite, borde (de una ciudad) verbos que terminan en una i.]
• ĩanecüã̱x (ĩ²a⁵ne⁵cüã̱x⁵) poblador, -ĩchi (-ĩ¹chi⁵) suf. verb. muy [Se añade a
habitante, residente verbos que terminan en una ĩ.]
39 TICUNA–CASTELLANO inachigü
ínicüxü (i¹ni²cüx⁴ü³) v.i. estar inclinado ínita̱x (i¹ni²ta̱x⁵) v.i. cuajarse Ngẽma
inida (i⁴ni²da⁴) v.i. continuar (camino, tüxechara ega nayopetügu rü
río) Inida i ñaa nama. Este camino tüpacaxü̃ ínita̱x. Cuando la masa de
continúa. yuca se pasa por el colador abajo se
cuaja la tapioca.
ínigoeguãchichigü
ínita̱x ya nagü (i¹ni²ta̱x⁵ ya² na⁴gü⁵) v.i.
(i¹ni²³go²e⁵gu⁵ã²chi²chi⁵gü⁵) v.i. girar,
coagularse (sangre) Ngẽxguma wüxi i
dar vueltas Ngẽma airu rü choxü̃
duü̃xü̃ duxgu rü paxa ínita̱x ya nagü.
ínigoeguãchichigü erü choxü̃
Cuando una persona está sangrando, la
nangõ̃́xchaü̃. Ese perro dio vueltas
sangre se coagula pronto.
alrededor de mí porque quiso
morderme. ínitoxü (i¹ni²³tox¹ü³) v.i. no estar
alineado, no estar recto Ínitoxü ya
ínigoeguãchichiücüxü
yima caxta erü tama mea inapu. Ese
(i¹ni²³go²e⁵gu⁵ã²chi²chi¹ü⁴cüx²ü³) v.e.
poste no está alineado porque no ha
haber remolino Ngẽma taxtü rü
sido bien puesto.
ínigoeguãchichiücüxü rü ngẽmaca̱x
̃́
iniwĩxĩchi (i⁵ni³⁵wĩx¹ĩ³chi⁵) v.i.
nüxü̃ chamuü̃. Hay un remolino en el
río y por eso le tengo miedo. resbalarse Ãcharaxü̃gu iniwĩxĩchi ̃́ rü
yexma ningu. Él se resbaló en el barro
iningĩ (i⁵ni²³ngĩ²) v.t. agarrar (de la y se cayó.
mano) Nüxü̃ nananguxẽẽ erü tama
ínixe (i¹nix²³e²) v.i.
mea nüxü̃ iningĩ i ngẽma buxü̃ i
íxraxü̃. Hizo caer al niño por no 1. mermar, bajar (nivel del agua)
Taunecügu rü taxtüwa ínixe i dexá.
agarrarlo bien de la mano.
En el verano el nivel del agua baja en el
iningĩgü (i⁴ni²³ngĩ²gü²) v.i. contraer río.
(matrimonio), casarse Yimá yatü rü 2. encogerse
ngẽma nge rü name nixĩ i tupaucawa
ínixĩ (i¹nix²³ĩ³) v.i. ir (de regreso),
Tupanape̱xewa iningĩgü. Sería bueno
regresar, volver (sujeto plural) Marü
que ese hombre y esa mujer se casen en
ínixĩ i duü̃xü̃gü rü bai wüxi i
la iglesia delante de Dios.
ngẽxmaxü̃. Ya se fue la gente (lit. las
íniñaãchixü̃ (i¹ni²³ña³ã²chix²ü⁵)̃ v.i. personas ya regresaron) y no queda
bailar, danzar (sujeto singular) Nüma rü nadie. [suj. sing. ínixũ]
íniñaãchixü̃ erü nataãẽ. Él danza inixũ (i⁴nix²ũ²) v.i. andar, caminar
porque está alegre. (sujeto singular) Ngẽma buxü̃ rü
[suj. pl. ínixüãchixü̃] ngexwacax inixũ. Ese niño recién
Véase íniyüxü camina. [suj. pl. inaxĩ]
ínitai (i¹ni²tai⁴) v.i. endurecerse, ponerse ínixũ (i¹nix²³ũ²) v.i. ir (de regreso),
duro Poraãcü nanguxetü rü regresar, volver (sujeto singular) Ngẽma
ngẽmaca̱x paxa ínitai i ngẽma norü mexẽẽruxü̃ rü marü ínixũ. El
ãcharaxü̃. El sol quema y por eso técnico ya ha regresado. [suj. pl. ínixĩ]
rápidamente el barro se pone duro. ínixüãchixü̃ (i¹nix²³ü³ã²chix²ü⁵) ̃ v.i.
initaitü (i¹ni²³tai⁴tü²) v.e. estar duro, no bailar, danzar (sujeto plural) Petawa
moverse Chorü mutúru rü nitaitü erü ínixüãchixü̃ ga duü̃xü̃gü. La gente
nangearü chíxü̃ã̱x. Mi motor está duro danzaba (lit. las personas danzaban) en la
(lit. no se mueve) porque no tiene aceite. fiesta. [suj. sing. íniñaãchixü̃, íniyüxü]
53 TICUNA–CASTELLANO ĩpata
Ll
tama paxa napuracü. Ese hombre
lento no trabaja rápido.
3. zonzo, tonto
máchanexü̃ (ma¹cha⁵nex³ü²) ̃ adj.
ladríyu (la³dri²yu⁵) s.m. ladrillo 1. alto
lapi (la²pi⁵) s.n. lápiz 2. gigante
lechi (le²chi⁵) s.m. leche -mae (-mae³) suf. verb. más (de todos)
• lechi ya ãte̱xẽne (le²chi⁵ ya⁴ Nüma rü guxü̃ma i duü̃xü̃güxü̃
ã³te̱x⁵ẽ¹ne⁵) leche (en polvo) narütamae. Él es el más grande de
lelú (le³lu²) s.m. reloj toda la gente.
Véanse oraarü cua̱xruxü̃, üa̱xcüchana máeta (ma¹e⁴ta⁵) s.n. asesinato,
homicidio
máetaxü̃ (ma¹e⁴tax³ü²) ̃ adj. asesino
Wüxi i yatü i máetaxü̃ nixĩ rü
ngẽmaca̱x poxcupataxü̃wa nangema i
ñu̱xmax. Él es asesino y por eso está en
• lelú i ba̱i ̱xãchixẽẽruü̃ãx̃́ ü̃ (le³lu² i⁴ la cárcel ahora.
ba̱i ̱x⁵ã²chix²ẽẽ²³ru¹ü⁵̃ ãx¹ü³̃ ) reloj (con mãĩã (mãĩ³ã⁵) s.n. nutria, lobo acuático
despertador) maiecha (mai²e³cha⁵) s.n. mono fraile
• lelú i napü̱xmẽ̱xẽarü (le³lu² i⁴ Véase maixcu
na³⁵pü̱x⁵mẽ̱x⁵ẽ³a⁵rü³) reloj (de pulsera) mãĩẽgawa (mãĩ³ẽ³ga³wa⁵) s.f. madrina
libru (li²bru⁵) s.n. libro mairaxü̃ (mai³rax⁴ü̃²) s.n.
Véase orepane 1. tierra
• libruarü ügü (li²bru⁵a⁵rü³ ü⁴gü²) 2. barro, lodo
prólogo, prefacio Véase waixümü
• libruarü üyechigü (li²bru⁵a⁵rü³ • mairaxü̃tüü̃wa ngẽxmaxü̃
ü⁴ye²chi⁵gü⁵) capítulo (mai³rax⁴ü̃²tü⁵ü̃⁵wa¹ ngẽx⁴max²ü̃²)
• libruéga (li²bru⁵e¹ga⁵) título (de libro) subterráneo
• librupataü (li²bru⁵pa²ta³ü⁵) librería; mairuxü̃ (mai⁵rux¹ü³̃ ) s.n. biberón
̃ ̃
biblioteca maixcu (maix³cu²) s.n. mono fraile
Lima (li²ma⁵) s.m. Lima (capital del Perú) Véase maiecha
maixcuraxü̃ TICUNA – CASTELLANO 58
munütaxü̃ (mu²nü³tax⁵ü²)
̃ s.n. trenza • mutúrue̱xmü (mu³tu²ru⁵e̱x⁵mü³)
hélice (de motor)
murenü (mu⁴re¹nü³) s.n. mosca
• mutúrupane (mu³tu²ru⁵pa³ne³)
manual, catálogo (de motor)
muü̃ (mu³ü̃⁵) s.n. respeto
• muü̃maxã naba̱i ̱xãchi (mu³ü̃⁵max²ã³
na²ba̱i ̱x⁵ã²chi²) espantarse, asustarse
• muü̃wa̱xexü̃ (mu³ü̃⁵wa̱x⁵ex³ü²) ̃
mureru (mu³re³ru¹) s.n. guama cobarde, tímido, nervioso
(vegetación que cubre los lagos) Yimá muü̃ruxü̃ (mu³ü̃⁵rux¹ü⁵) ̃ s.n. llevollevo,
murerumaxã narüpota ya naxtaxa. chimbador (el que trabaja haciendo
Esa guama está cerrando el lago. cruzar el río en canoa)
murumuru (mu³ru³mu³ru⁵) s.m. palmera Véase gaü̃ruxü̃
(especie frondosa) mu̱xcü (mu̱x⁵cü⁵) s.n. tábano (especie de
murutucu (mu³ru³tu³cu²) s.n. lechuza, insecto)
urcututo (especie de ave nocturna) muxrane (mux³ra⁵ne⁵) adj. cocido (como
músculu (mus²cu⁴lu⁵) s.n. músculo huevo duro)
muxtucu (mux¹⁵tu³cu⁵) s.n. paloma
mutanüxü̃ (mu²ta²nüx²ü²)
̃ adj. frondoso
Mamé rü wüxi i nai i mutanüxü̃ nixĩ.
El árbol de pomarrosa es frondoso.
Véase muchacüüxü̃
mutúru (mu³tu²ru⁵) s.m. motor
nagu name (na²gu⁴ na²me²) v.t. cabe sólo está pensando hacer el trabajo, pero
Yima ngue rü 1000 quiru nagu name. todavía no lo ha hecho.
En esa canoa caben hasta mil kilos. nagu nawagü (na²gu⁴ na²wa³⁵gü⁵) v.t.
Véase nagu mexü̃ 1. morder Ngẽma ai rü nagu nawagü.
nagu nanangixi (na²gu⁴ na²na³ngix²i³) El tigre lo mordió.
v.t. prender, encender, quemar Moxü̃ 2. roer
rü tá nagu nanangixi i norü naane. 3. mascar, masticar
Mañana va a quemar su chacra. nagu naxĩnagü (na²gu⁴ nax²ĩ⁴na³gü²) v.i.
nagu nangéxneta (na²gu⁴ na²ngex¹ne²ta⁵) subir Nagu naxĩnagü ga guma
v.i. ahogarse, asfixiarse Dexágu ma̱xpü̃́ne. Subió al monte.
nangéxneta. Se ahogó. nagu nayache (na²gu⁴ na²ya⁴che²) v.t.
nagu nañe (na²gu⁴ na²ñe³) absorber Naxnecügu nayache i dexá
1. v.i. vibrar rü paxama nipa. La arena absorbe el
2. v.t. dar choque (eléctrico) Nagu agua y pronto se seca.
nañe i Pedru i muturuarü pora. La nagu nayata̱xcuchi (na²gu⁴
electricidad del motor dio un choque a na²ya³ta̱x⁵cu²chi²) v.t. echar Nagu
Pedro. nayata̱xcuchi ga poxcuchica ga
nagu napogü (na²gu⁴ na²po²gü⁵) v.t. aixepewa yexmaxü̃. Lo echó en la
deshacer, desarmar, derribar Nagu celda que estaba adentro.
napogü ga napata yerü to ga nagu nayaxõ (na²gu⁴ na²yax³õ⁴)
nachicawa naxũ. Él desarmó su casa 1. v.i. confiar Yimá yatü rü nagu
porque se fue a otro lugar. nayaxõ nax aixcüma tá yanguxẽẽãxü̃
nagu napúgü (na²gu⁴ na²pu¹gü⁵) v.t. i ngẽma nüxü̃ yaxuxü̃. Ese hombre
pisotear Orawegu napúgü nax confía en que de veras el otro va a
yamáãxü̃ca̱x. Pisotea la cucaracha para cumplir con lo que dice.
matarla. 2. v.t. creer, aceptar (como verdadero)
nagu narüchixe (na²gu⁴ na²rü³chix⁴e⁵) nagu nidauxcü̃́raxü̃ (na²gu⁴
adj. frustrado ni²daux⁴cü¹rax⁵ü⁵̃ ) v.t. burlarse, chiflar
nagu narüxĩnü (na²gu⁴ na²rüx³ĩ³nü³) v.t. Yema duü̃xü̃gü rü nagu nidauxcü̃́raxü̃
1. pensar Guxü̃ma nagu narüxĩnüe ga yema yatü. Esa gente se burlaba de
nax naxügüãxü̃ca̱x ya ngu̱xẽẽruü̃pata. ese hombre.
Todos piensan en que se construya una nagu nixũãgüchigü (na²gu⁴
casa para el profesor. nix²ũã³⁵gü²chi⁵gü⁵) v.t. recorrer Nagu
2. meditar, contemplar nixũãgüchigü ga guma ĩane. Recorrió
3. aspirar, querer alcanzar la ciudad.
• mea nagu narüxĩnü (me³a⁵ na²gu⁴ nagu̱x (na²gu̱x⁵) v.e. estar terminado,
na²rüx³ĩ³nü³) pensándolo bien estar acabado
• naãẽwa nagu narüxĩnü (na²ã¹ẽ⁴wa¹ naguxcha (na²gux⁵cha⁵) v.i. ser difícil
na²gu⁴ na²rüx³ĩ³nü³) pensar (en algo) Taunecügu rü naguxcha nax
nagu narüxĩnümare (na²gu⁴ muturumaxã nua ixücuxü̃. En el
na²rüx³ĩ³nü³ma³re³) v.t. pensar, verano es difícil entrar aquí con bote a
reflexionar (sin tomar una decisión) motor.
Yimá corapina rü nagu naxĩnümare • naguxchaxüchi (na²gux⁵chax⁵ü¹chi⁴)
natürü tauxta nanaxü. El carpintero ser muy difícil
77 TICUNA–CASTELLANO naixmachiü̃pataruxü̃
oscuro, no podía ver por dónde iba y mi comía junto a él, ahora se ha
canoa chocó con el palo. enemistado con él.
namaxã nanaxuegu (na²max²ã³ namaxã narüxutaga (na²max²ã³
na²nax³u³e⁵gu⁵) v.t. prometer, jurar na²rüx³u³ta³ga⁵) v.i. quejarse, presentar
Yúche rü naenexẽmaxã nanaxuegu rü queja (ante otra persona)
tá nüxna nanaxã ya yima norü namaxã narüxü (na²max²ã³ na²rüx³ü³)
mutúru. José prometió a su hermano [var. de nügümaxã nayarüxü] chocar
darle su motor. (el uno al otro)
namaxã nangau (na²max²ã³ na²ngau⁵) namaxã nataãẽ (na²max²ã³ na²ta²ã¹ẽ⁴)
v.t. compartir Nanemaxã nangau i 1. v.e. estar feliz, estar contento
ngẽma norü õna. Compartió su 2. v.t. apreciar, disfrutar, gozar Ngẽma
comida con su hijo. õna ga naxma̱x mexẽẽxü̃ rü namaxã
̃
namaxã nanguxü (na²max²ã³ na²ngux³ü⁵) ̃ nataãẽ. Disfrutó la comida que le
v.t. guardar, cuidar preparó su esposa.
• nügüãẽgu namaxã nanguxü̃ namaxã nataxe (na²max²ã³ na²tax²e³)
̃
(nü³gü⁵ã¹ẽ⁴gu⁴ na²max²ã³ na²ngux³ü⁵) v.t. vender Antón. naxca̱x nataxe
memorizar (lit. guardar en la memoria) Véase taxe
namaxã nanue (na²max²ã³ na²nu²e³) v.t. namaxã nawoe (na²max²ã³ na²wo⁴e³) v.t.
distribuir, dispersar Mucümaxã diseminar, regar (semillas)
iyiachixü̃gü̃́xü̃xü̃ namaxã nanue i namaxã naxãarüa̱x (na²max²ã³
nawemü. Distribuyeron alimentos a las nax²ã³a⁵rü³a̱x⁵) v.e. estar enamorado
personas damnificadas por la creciente Véase nüxü̃ nangẽ̱xẽ
del río. namaxã naxuegu (na²max²ã³
Véase nayanu nax²u³e⁵gu⁵) v.t. declarar (ante otra
namaxã napora (na²max²ã³ na²po⁴ra²) persona)
v.t. aguantar, tener paciencia namaxã naxüga (na²max²ã³ nax²ü⁴ga⁵)
namaxã napuracü (na²max²ã³ v.t. hacer pacto, pactar (con otra
na²pu³ra³cü²) v.t. trabajar (con otra persona)
persona) namaxã nayange (na²max²ã³ na²ya³nge²)
v.t. llevar (juntos) Wüxigu namaxã
namaxã napuracüecha (na²max²ã³
nayange i caichaũ. Juntos llevan el
na²pu³ra³cü²e⁵cha⁵) v.t. seguir
cajón.
trabajando (con otra persona)
namaxã nayarüña (na²max²ã³
namaxã narüdexa (na²max²ã³
na²ya⁵rü⁴ña⁴) v.i. toparse, chocar (con
na²rü³dex²a⁵) v.i. ir para conversar (con
algo o alguien) Chütacü rü mechamaxã
alguien)
nayarüña yerü naxẽane. En la noche
namaxã narüña (na²max²ã² na²rü⁴ña⁴) se topó con la mesa porque todo estaba
v.i. chocar oscuro.
namaxã narüxuanü (na²max²ã³ namaxã niña (na²max²ã³ ni²ña³) v.i.
na²rüx³u³a⁵nü³) v.i. enemistarse Yema escapar (con algo) Tama choxü̃̃́
mexü̃ ga namücü i wüxiwa namaxã nanaxütanü rü ngẽmaãcü chorü
chibüchiréxü̃ rü ñu̱xma rü namaxã choxnimaxã niña. No me pagó y así se
narüxuanü. Su buen amigo que antes escapó con mi pescado.
81 TICUNA–CASTELLANO namemare
nax nayaxü̃. El abuelo está bien a No quiere abordar el avión porque tiene
pesar de ser viejo. miedo.
namewemare (na²me²we³ma³re³) v.e. 2. tener respeto
estar tranquilo Marü naxaiya rü namuxũchi (na²mux²ũ¹chi⁴) v.e. ser
napatawa namewemare. Ya se ha abundante, tener mucho Domá ya
bañado y está tranquila en la casa. taunecügu rü namuxũchi i temaarü o.
namexchinü (na²mex⁴chi⁵nü⁵) [var. de Este año la cosecha de aguajes fue
namechia̱x] tener buena puntería abundante.
namexechi (na²mex²e¹chi⁴) v.e. namü (na³mü⁵) s.n. semen
1. ser hermoso, ser bello, ser elegante, namücü (na³mü⁵cü³) s.n.
ser lujoso Yima tachixü̃anearü 1. amigo, compañero, prójimo
ãẽ̱xgacüpata ya Dímawa ngexmane rü 2. cónyuge, esposo, esposa
namexechi. El palacio del presidente namücüna naxãga (na³mü⁵cü³na⁵
en Lima es muy bello. nax²ã³ga⁵) v.t. avisar, advertir (al
2. ser perfecto, ser puro compañero) Cowenawa naxũxchaü̃, rü
3. ser precioso, ser valioso ngẽmaca̱x namücüna naxãga nax
4. ser magnífico, ser extraordinario, ser nüxna nadauxü̃ca̱x ya napata. Quiere
estupendo, ser maravilloso ir a Caballo Cocha. Por eso avisa a su
namexechichametü compañero para que cuide la casa
(na²mex²e¹chi⁴cha¹me⁵tü⁵) v.e. tener durante su ausencia.
cara bella nanaãxẽgu (na²na²ãx¹ẽ⁴gu⁴) v.e.
namoxü̃ (na²mox⁴ü⁴) ̃ v.i. tartamudear 1. estar de acuerdo
Naguxcha nax mea yadexaxü̃ erü 2. ser conveniente Tama nanaãxẽgu
namoxü̃. Le es difícil hablar bien nax ngextá naxũxü̃ erü napuxchaü̃.
porque tartamudea. No es conveniente viajar porque va a
llover.
namu (na²mu²) v.i. abundar, ser muchos
Namu ya chawü rü ngẽmaca̱x nanaba (na²na³ba³) v.t. derramar
naxítanü. Abunda el maíz y por eso (líquido)
está barato. nanabáe (na²na³ba²e⁵) v.t. batir
• namu i taxetanüxü̃ (na²mu² i⁴ Nanabáe ya yima otácharaü̃. Bate el
tax²e³ta³nüx³ü³̃ ) abundar comerciantes huevo de gallina.
Véase nanacuxu2
• namu ya autu (na²mu² ya⁴ au²³tu⁵)
abundar carros nanabaixãchixẽẽ (na²na³baix⁵ã²chix²ẽ²ẽ³)
v.t.
• namuarü ngẽmaxü̃ãx̱ (na²mu²a⁵rü³ 1. despertar Pa̱xmama
ngẽ³max⁴ü̃³ã̱x⁵) tener muchas
nanabaixãchixẽẽ ga nane nax
posesiones puracüwa naxũxü̃ca̱x. Despertó
namunee (na²mu³⁵ne⁵e³) v.t. pescar (con temprano a su hijo para que se fuera a
flecha o lanza) Choxnica̱x namunee. trabajar.
Se ha ido a pescar con flecha. 2. asustar
Véase nachuxnee nanaba̱i ̱xẽẽ (na²na³ba̱i ̱x⁵ẽ²ẽ³) v.t.
namuü̃ (na²mu³ü̃⁵) v.e. 1. lijar Name nixĩ i tanaba̱i ̱xẽẽ i
1. temer, tener miedo, tener temor ngẽma mechagü. Debemos lijar esas
Tama abióũgu nixüechaü̃ erü namuü̃. mesas.
83 TICUNA–CASTELLANO nanacaxcu
la canoa porque no tenía para pagarla. cubierta doble en su libro para que no
[compl. pl. nanawoeguxẽẽ] se malogre rápidamente.
nanataixẽẽ (na²na³taix⁴ẽ²ẽ³) v.t. nanataxree̱xpü̱xẽẽ
endurecer (na²na³tax⁴re²e̱x⁵pü̱x⁵ẽ²ẽ³) v.t. duplicar
nanataiyaxẽẽ (na²na³tai³yax⁵ẽ²ẽ³) v.t. Nanataxree̱xpü̱xẽẽ i puracütanüxü̃
causar hambre, hambrear nax paxa nagúxü̃ca̱x i norü puracü.
Nanataiyaxẽẽ ga nane yerü tama Mandó dos trabajadores (lit. duplicó sus
paxa ínixũ. Hambreó a su hijo porque trabajadores) para terminar más rápido.
no regresó rápido. nanataxuraxü̃ma
nanatatachinüxẽẽ ̃
(na²na⁵tax²u²rax⁵ü⁵ma⁴) v.i. no pasarle
(na²na³ta²ta³chi³nüx³ẽ²ẽ³) v.t. nada (a alguien a pesar de haberse caído)
ensanchar Nanatatachinüxẽẽ i ngẽma
nanatécaxẽẽ (na²na³te¹cax⁴ẽ²ẽ³) v.t.
nama i ngextá ínaxi ̱xtachinüxü̃wa
desafilar, embotar Ngẽma buxü̃gü rü
nax tauxchaãcü taxre i autugü nagu
nanatécaxẽẽ ga tara nawa ga nutagü.
iñaxü̃ca̱x. Ensanchan las partes
Los chicos desafilaron el machete
angostas del camino para que dos carros
golpeado piedras.
pasen al mismo tiempo.
Véase ínanaxũmaguxẽẽ
nanatauxchaxẽẽ (na²na³taux²chax⁵ẽ²ẽ³)
v.t. facilitar Ãẽ̱xgacü nüxü̃̃́ nanatoenü (na²na³to⁴e³nü³) v.t. apuntar
nanatauxchaxẽẽ nax Ichítuwa Cowüxü̃ nanatoenü ga norü mucawa.
yangúxü̃ca̱x. El alcalde le facilita los Apuntó su escopeta al venado.
estudios en Iquitos. nanatoõẽxẽẽ (na²na³to⁵õ¹ẽx⁴ẽ²ẽ³) v.t.
• nü̃xü̃ narüngü̃xẽẽ (nüx³⁵ü
̃ ³̃ 1. distraer
̃
na²rü³ngüx⁵ẽẽ²³) ayudar, apoyar,
2. hacer cambiar (de opinión), desviar
respaldar
(el pensamiento) Yema yatü
• nüxü̃̃́ nanatauxchaxẽẽ (nüx³ü¹̃ nanatoõẽxẽẽ ga gumá ngextu̱xücü rü
na²na³taux²chax⁵ẽ²ẽ³) facilitar, ngẽmaca̱x marü tama mexü̃gu
permitir (a alguien) narüxĩnü. Ese hombre desvió el
• tauxcha nüxna naxã (taux²cha⁵ pensamiente de ese joven y por eso ya
nüx³na⁵ nax²ã³) facilitar, permitir (a no piensa en cosas buenas.
alguien) nanatopetü (na²na³to⁵pe²tü⁵) v.t. falsear,
nanatauxẽẽ (na²na³taux²ẽ²ẽ³) v.t. tergiversar (lo que otra persona dice)
perder, hacer perder Yimá yatü rü nanatopetü i chorü ore.
nanataxẽẽ (na²na³tax²ẽ²ẽ³) v.t. El hombre ha tergiversado lo que dije.
aumentar, ampliar, agrandar nanatoraxü̃chigü (na²na²to⁵rax⁵ü⁴̃ chi⁵gü⁵)
Nanataxẽẽ ga napata. Amplió su casa. v.e. ser diverso, haber diversidad
nanataxpüü̃ẽẽ (na²na³tax²pü⁵ü⁵̃ ẽ²ẽ³) v.t. Nanatoraxü̃chigü ya ngexri i ngexü̃gü
abultar muxü̃ne. Hay mucha diversidad en las
bolsas que tejen las mujeres.
nanataxrechápenüxü̃
(na²na³tax⁴re²cha¹pe³nüx³ü⁵̃ ) v.t. cubrir nanatoraxü̃xẽẽ (na²na³to⁵rax⁵ü̃x⁵ẽ²ẽ³) v.t.
(con cubierta doble) alterar, cambiar Mamá tanatoraxü̃xẽẽ
Nanataxrechápenüxü̃ i norü popera i tíachiru. Mamá alteró el vestido de
nax tama paxa nagáuxü̃ca̱x. Pone mi tía.
nanatóxpe̱xe TICUNA – CASTELLANO 98
2. estar satisfecho (de comer) trabajo y por eso no tenía tiempo para
[suj. pl. nangãxe] conversar contigo.
nangeaca (na²nge²a²ca⁵) v.e. ser insípido nangeenümare (na²nge²e³nü³ma³re³) v.i.
(por falta de sal o azúcar) Nangeaca i quedar abierto Nangeenümare ga
norü õna erü tama nanayucüra. La norü ĩã̱x. Su puerta quedó abierta.
comida es insípida ya que le falta sal. nangegü (na²nge²gü⁵) v.e. estar
nangeãcu (na²nge²ã³cu⁴) v.i. estar vacío desangrado Yimá yatü rü nangegü erü
Ngẽma buetare rü nangeãcu. Esa olla poraãcü nagü naba. El hombre está
está vacía. desangrado porque ha botado gran
nangeãẽ1 (na²nge²ã¹ẽ⁵) v.e. estar loco cantidad de sangre.
nangeãẽ2 (na²nge²ã¹ẽ⁵) v.t. hacer locuras nangegünenixü̃ (na²nge²gü⁵ne⁵nix¹ü⁵) ̃ v.i.
Ngẽma buxü̃ rü nangeãẽ erü norü carecer (de leche), no tener (leche)
papá tama mea tanaxucu̱xẽ. Ese niño Norü mamá rü lechica̱x nataxe erü
hace locuras porque su padre no le nangegünenixü̃. Su madre compra
aconseja bien. leche porque ya no tiene su propia
leche.
nangearü-...-ã̱x (na²nge²a⁵rü³...ã̱x⁵) v.t.
carecer, no tener Ngẽma yatü rü nangemaxü̃1 (na⁵nge³max⁴ü²) ̃ interj.
̃
¿hay? ¿Nangemaxü i curü poxi nax
nangearü diẽruã̱x. Ese hombre no
tiene dinero. [Se presenta con sustantivos choxü̃ namaxã cutaxexü̃ca̱x? ¿Hay
libres.] plátanos para que me venda?
Véanse naxã-, naxarü-...ã̱x Véase nangexma
nangemaxü ̃2 (na⁵nge⁵max²ü²) ̃ v.e. haber,
• nangearü poraã̱x (na²nge²a⁵rü³ ̃i
po⁴ra²ã̱x⁵) no tener fuerza existir Yima ĩanewa yixĩxü
nangemaxü̃ i calamína i taxeruxü̃. En
• nangearü taraã̱x (na²nge²a⁵rü³ esa ciudad hay calamina para vender.
ta³ra¹ã̱x⁵) le falta machete
nangemücü (na²nge²mü⁵cü³) v.t. carecer
nangea̱x (na²nge²a̱x⁵) v.e. estar callado,
(de compañero), no tener (compañero)
estar en silencio Namuü̃ rü ngẽmaca̱x Nangechaü̃ erü nangemücü. Está
nangea̱x. Tiene miedo y por eso está triste porque no tiene compañero.
callado.
nangenagü (na²nge⁵na⁵gü²) v.i.
nangechaü̃ (na²nge²chaü⁵) ̃ v.e.
resbalarse (como un cuerpo muerto)
1. estar triste Nüma rü nangechaü̃ erü
nangetanüxü̃ (na³nge²ta⁵nüx³ü̃²) adj.
norü mamá tayu. Él está triste porque
que debe (a otra persona) Ngẽma
su mamá murió.
duü̃xü̃ i choxü̃̃́ nangetanüxü̃ rü tama
2. tener nostalgia
paxa choxü̃́̃ nanaxütanü. Esa persona
Véase nama2
que me debe, no me paga rápido.
nangechica (na²nge²chi¹ca⁵) v.i.
nangexchiru (na²ngex²chi¹ru⁵) v.i.
1. no haber lugar Yima chopata rü
carecer (de ropa), no tener (ropa)
naxíraxüchi rü ngẽmaca̱x nangechica
Nangexchiru rü ngẽmaca̱x
naxca̱x i taxre i mechagü. Mi casa es
taxucürüwa iscuerawa naxũ. No tiene
muy pequeña y por eso no hay lugar
para dos mesas. ropa y por eso no puede ir a la escuela.
2. no tener tiempo Namu ga norü nangẽxe (na²ngẽx²e³) v.e. estar cocinado
puracü rü yemaca̱x nangechica nax nangexetü (na²ngex²e²tü⁵) v.e. estar
cumaxã yadexaxü̃. Tenía mucho ciego Chorü o̱xi rü tama poperaxü̃
nangexgumaraxü̃xü̃ TICUNA – CASTELLANO 110
nanixü̃ (na³nix¹ü⁵̃ ) s.f. seno, pecho nanuxũ (na²nux³⁵ũ³) v.e. ser corto
Véase mixĩ Ngẽma mürapewa rü tama ningu erü
nanu (na²nu³) v.i. enojarse Paxama nanuxũ. Esa tabla no alcanza porque es
nanu i Cuáü̃nepü erü woetama muy corta.
nanuxwa̱xe. El tío de Juan se enoja nanuxwa̱xe (na²nux³wa̱x⁵e³) v.e.
por cualquier cosa porque es muy enojarse (fácilmente), ser enojón
enojón. Nanuxwa̱xe i ngẽma yatü erü
nanuãẽ (na²nu³ã¹ẽ⁴) v.e. estar enojado woetama nacüma nixĩ. Ese hombre se
Chomaxã nanuãẽ erü nüxü̃̃́ enoja fácilmente porque así es su
chanangetanü. Está enojado conmigo costumbre.
porque yo le debo. nañaãchi (na²ña³ã²chi²) v.i.
nanuchametü (na²nu³cha¹me³tü⁵) v.i. 1. correr Nañaãchi erü paxa
parecer enojado (lit. tener cara de enojo) ínanguxchaü̃. Él corre porque quiere
Ngẽma purichíaxü̃ chamuü̃ erü llegar a tiempo.
chomaxã nanuchametü. Tengo miedo 2. escapar [suj. pl. naxü̃ãchi]
de ese policía porque parece enojado • ¡Inañaãchi! (i³na⁵ña²ã²chi²) ¡Corre!
conmigo. nañagümaü̃tae (na²ña⁵gü⁵ma²ü̃³ta⁵e³) v.t.
Véase nanuchiwe pescar (con caña de carrete) Yimá yatü
nanũxcü (na²nũx²cü²) v.i. demorarse, rü nañagümaü̃tae tucunarica̱x. Ese
tardarse Namagu nanũxcü yerü hombre va pescando tucunaré con caña
poraãcü naxãcharamaane. Se demoró de carrete.
en el camino porque había mucho barro. nañu̱xãẽ (na²ñu̱x⁵ã¹ẽ⁴) v.e. estar de
nanũxcüãẽ (na²nũx²cü²ã¹ẽ⁴) v.e. ser prisa, estar apurado, estar apresurado
lento Ngẽma yatü rü guxü̃guma Ngẽma yatü rü nañu̱xãẽ erü
nanũxcüãẽ rü ngẽmaca̱x tama paxa napuxchaü̃. El hombre está de prisa
ínangu. Ese hombre es lento y por eso porque ya viene la lluvia.
no llega pronto. nañuxraxü̃xü̃ (na⁵ñux⁵rax⁵ü̃x³ü̃²) s.n.
nanũxcüga (na²nũx²cü²ga⁵) v.i. hablar 1. tipo, especie
(despacio) Tama paxa nayagúexẽẽ erü 2. tamaño Tama nüxü̃ chacua̱x nax
nanũxcüga nax yadexaxü̃. No termina nañuxraxü̃xü̃ ya yima ĩane erü
rápido el discurso porque no habla taguma ngéma chaxũ. No sé el
rápido. tamaño del pueblo porque nunca he ido
allá.
nanuxetü (na²nux³e²tü⁵) v.t. mirar (con
3. forma de ser, estado, condición
enojo o con odio) Choxna nanuxetü
erü woetama nacüma nixĩ. Me mira • nañuxraxü̃cü (na⁵ñux⁵rax⁵ü³cü³)
̃ ¿de
con enojo porque tiene ese carácter. qué tamaño? (persona)
nanuxma (na²nux⁴ma²) v.e. estar (aquí) • nañuxraxü̃ne (na⁵ñux⁵rax⁵ü³̃ ne⁵) ¿de
Nanuxma i ãẽ̱xgacü natürü qué tamaño? (cosa)
taxucürüwa cumaxã nidexa erü paxa • nañuxraxü̃xü̃ (na³ñux⁵rax⁵üx̃ ³ü²̃ )
Dimawa tá naxũ. El alcalde está aquí ¿qué forma (tamaño, característica,
pero no puede hablar con usted porque condición) tiene?
está por ir a Lima. nañu̱xtaque̱xechiwe
nanuxpü̱xü (na²nux³pü̱x⁵ü³) v.i. ser bajo, (na²ñu̱x⁵ta²que̱x⁵e³chi¹we⁴) v.e. tener
ser chato (de estatura) arrugas (en la cara) Ngẽma ngexü̃ rü
113 TICUNA–CASTELLANO napaxeta
uanügüxü̃ nada̱i ̱xü̃ca̱x. Se unió con los natatachinü1 (na²ta²ta²chi³nü³) v.e. ser
soldados para matar al enemigo. ancho Natatachinü i chorü mecha.
natanüxü̃ (na²³ta³nüx³ü²)̃ s.n. Mi mesa es ancha.
1. especie Ngẽma yiruti rü natatachinü2 (na²ta²ta³chi⁵nü²) s.n.
muxtucutanüxü̃ nixĩ. Esa ave es una nalga Natatachinü i ngẽma duü̃xü̃.
especie de paloma. Esa persona tiene nalgas grandes.
2. descendiente Dabítanüxü̃ nixĩ. Era natatanü (na²ta³⁵ta⁵nü⁵) v.e. ser caro
descendiente de David. Yima mutúru rü choxü̃́̃ natatanü. A
natape̱xe (na²³ta⁵pe̱x⁵e³) s.n. cumbre, mi parecer ese motor es muy caro.
pico (de montaña) • natatanüpüxüchi
Véase nachitaeru (na²ta³ta⁵nü⁵püx³ü¹chi⁴) ser cara (tela)
natapütüwe (na²ta³pü⁵tü³we²) v.i. ser nataueru (na²tau³e⁴ru²) v.e. ser canoso
barrigón, tener barriga grande Nüma Chorü o̱xi rü nataueru erü marü
rü natapütüwe erü poraãcü nachibü. naya. Mi abuelo está lleno de canas
Él tiene barriga grande porque come porque ya es viejo.
mucho.
natauxcha (na²taux²cha⁵) v.e.
natapü̱xüchire (na²ta⁴pü̱x⁵ü³chi⁴re²) v. 1. ser fácil Ngẽma puracü rü choxü̃̃́
refl. granularse Natapü̱xüchire ga natauxcha erü marü chomaxã nixü.
norü ui yerü tama mea nipa. Su Ese trabajo me es fácil porque ya tengo
fariña se granuló porque no la secó bien. experiencia.
nataramẽ̱xẽ (na²³ta³ra³mẽ̱x⁵ẽ²) s.n. 2. ser posible Antón. naguxcha
palma (de la mano) Natarame̱xẽwa natauxchica (na²taux²chi¹ca⁵) v.e. estar
nangu̱x. Le duele la palma de la mano. ausente Ngẽma buxü̃ rü natauxchica i
• natareme̱xẽ ya taxü̃ne norü iscuerawa erü nida̱xawe. Ese
(na²ta³re²me̱x⁵ẽ³ ya⁵ tax³⁵ü̃¹ne⁵) dedo niño está ausente de la escuela porque
(pulgar) está enfermo.
natarapae (na²ta³ra²pa⁵e³) v.i. pescar natauxecha (na²taux²e⁵cha⁵) v.i. faltar
(con tarrafa), tarrafear Choxnica̱x (siempre a alguien) Nüxü̃̃́ natauxecha
natarapae ya tutü. Mi tío está ga norü õna erü tama napuracü.
tarrafeando para coger pescado. Siempre le falta comida porque no
natarecutü (na²ta³re²cu⁵tü³) s.m. dedo trabaja.
(del pie) natauxetü (na²taux³e²tü⁵) v.e. ser ciego
nataru (na³ta²ru⁴) s.n. Navidad Natauxetü erü naxãmachipü̱xüxetü.
• nataruarü tauemacü (na³ta²ru⁵a⁵rü³ Es ciego porque tiene carnosidad en los
tau³e²ma⁴cü³) diciembre ojos.
• nataruarü ügü i chütacü nataxa (na³⁵tax²a³) s.n. nieto
(na³ta²ru⁴a⁵rü³ ü⁴gü² i⁴ chü²ta³cü⁵) nataxaacü (na³⁵tax²a³a³cü⁵) s.n. bisnieto
Nochebuena nataxe (na²tax²e³) v.t. negociar,
• nataruarü wiyae (na³ta²ru⁴a⁵rü³ comerciar Yimá yatü rü nataxe
wi³yae³) canción de Navidad, curichigümaxã. El hombre comercia
villancico con curichis.
• nataruchiga (na³ta²ru⁴chi⁵ga⁵) Pascua • namaxã nataxe (na²max²ã³ na²tax²e³)
de Navidad vender
121 TICUNA–CASTELLANO natü
• naxca̱x nataxe (nax²ca̱x⁵ na²tax²e³) natoõ̃́xẽ (na²to⁵õx¹ẽ⁴) v.i. pensar (de otra
comprar manera), tener otra manera (de pensar)
Marü natoõ̃́xẽ ya chaune erü wüxi i
nataxu (na²tax²u³) v.e. haber escasez,
duü̃xü̃ i chixexü̃gu rüxĩnüxü̃maxã
ser escaso Ngẽxguma nataxu̱xgu i ui
naxãmücü. Mi hijo tiene otra manera
rü natatanü. Cuando hay escasez de
de pensar porque se junta con un amigo
fariña, se pone cara.
mal pensado.
nataxuma (na²tax²u³ma³) v.i. no haber
natoraxü̃xü̃ (na⁵to⁵rax⁵üx³ü
̃ ²)̃ adj.
nada Nataxuma i norü choxni erü
diferente Ngẽma naxchiru rü
marü namaxã nataxe. No hay nada de
natoraxü̃xü̃ nixĩ i naxca̱x cutaxexü̃.
su pescado porque ya lo ha vendido.
Esa ropa que has comprado es diferente.
• nataxuma i norü yexera natoxchinüxü̃ (na³tox²chi²nüx²ü̃²) v.t.
(na²tax²u³ma³ i⁴ no¹⁵rü³ yex²e⁵ra⁵) ser
timonear, popear Nguewa
sin par, ser supremo
natoxchinüxü̃ nax mea yaxũxü̃ca̱x.
nataxüchi (na²tax²ü¹chi⁴) (Colombia y Timonea la canoa para que vaya
Perú) v.e. ser muy grande Tama derecho.
chanaxwa̱xe i ngẽma chapatu erü
nato̱xwéchacüxü (na²to̱x⁵we¹cha¹cüx²ü³)
choxü̃́̃ nataxüchi. No quiero esos
v.e. ser zurdo Chaueya̱x rü
zapatos porque son muy grandes para
nato̱xwéchacüxü rü ngẽmaca̱x
mí. Brasil: naxãũxũchi
to̱xwemaxã niwü̃́ãcü. Mi hermana es
nate (na²te²) s.m. esposo, marido zurda y por eso escribe con la mano
Véase ngĩte izquierda.
natéca (na²te¹ca⁵) v.e. estar desafilado, natu (na²tu⁴) v.i. atorarse, atragantarse
no tener filo Natéca i ñaa cüxchi. Este (con espina de pescado)
cuchillo no tiene filo. Antón. nate̱x Choxnichina̱xãmaxã natu i chauxacü.
natechaü̃ (na²te²chaü̃⁵) s.n. novio Mi hijo se atora con una espina de
nateechita ngeãẽxü̃ (na²te²e⁴chi²ta⁵ pescado en la garganta.
̃
nge²ã¹ẽx⁴ü²) adj. adúltero natú (na²tu¹⁵) v.t. jalar Yimá yatü rü
nateeya̱x (na²te²e³ya̱x⁵) s.f. cuñada naweü̃xü̃ natú. Ese hombre jala la
(hermana del marido) canoa.
Véase ãxma̱xcü natúãchiparacü (na⁵tu¹⁵ã²chi²pa³ra⁵cü³)
nate̱x (na²te̱x⁵) v.i. estar afilado, tener adj. que tiene la pierna encogida
filo Noxri marü chanawaixmagu rü Véase nawãĩxãchiparacü
ngẽmaca̱x nate̱x i chorü tara. Recién natura (na²tu⁵ra⁵) v.e. estar débil, estar
he afilado mi machete y por eso tiene debilitado Natura i chaune erü
filo. Antón. natéca nida̱xawe. Mi hijo está débil porque
nate̱xeane (na²³te̱x⁵e³a⁵ne⁵) s.n. polvo está enfermo.
̃́ mare (na²to⁵õ¹ẽ⁴ma³re³) v.t. Véase nida̱xawe
natoõẽ
distraer Airugü rü duü̃xü̃güxü̃ naturaxüchi (na²tu⁵rax⁵ü¹chi⁴) v.e. estar
̃́
natoõẽgümare i ngẽxguma muy grave, estar muy enfermo Chorü
̃
nanguxtanüügu ega ngutaque̱xewa o̱ x i rü naturaxüchi erü ãxtape tüxü̃
nangexmagüyane i duü̃xü̃gü. Los nangõ̱x. Mi abuelo está muy grave
perros distraen a la gente cuando ladran porque una víbora lo mordió.
mientras que están reunidos. natü1 (na²tü²) s.n. río
natü TICUNA – CASTELLANO 122
naü̃ (na³ü̃⁵) s.m. excremento, estiércol ma̱xpü̃́ne. Se fue de caza y llegó hasta
Yima wocaü̃ rü name nixĩ nax una loma.
waixümü namaxã ixüéüxü̃. El 2. llegar a ser Nawa nangu nax
excremento del ganado es útil para dutúru yixĩxü̃. Llegó a ser médico.
abonar la tierra. nawa nanguga (na²wa¹ na²ngu³ga⁵) v.i.
naü̃nüta (na³ü⁵nü²ta²)
̃ s.n. intestino, llegar, alcanzar (la voz) Dexachicawa
tripa nidexa rü ngẽmaca̱x nawa nanguga i
• naü̃nütacüã̱x (na³ü⁵nü²ta²cüã̱
̃ x⁵) tocutü. Por medio de parlantes la voz
bacteria intestinal llega hasta el otro lado del lago.
nawa (na²wa¹) posp. nawa nangu̱x (na²wa¹ na²ngu̱x⁵) v.t.
1. en, para escudriñar, estudiar Matemáticawa
2. hacia nangu̱x erü nüxü̃́̃ nangúchaü̃. Estudia
matemática porque le gusta.
Véase nagu
nawa nanguxchaü̃ (na²wa¹
nawa inaxügüxü̃ (na²wa¹ i⁴nax⁴ü⁴güx¹ü²) ̃
̃ v.t. aspirar (a ser),
na²ngux³chaü⁵)
s.n. comienzo
ambicionar, pretender Dutúruwa
nawa ixãũãxü̃́ ̃ (na²wa¹ ix⁴ãũ⁵ãx¹ü²)
̃ adj.
nanguxchaü̃ rü ngẽmaca̱x Dimawa
asqueroso Tama ngẽma nachica i naxũ. Aspira a ser médico y por eso se
nawa ixãũãxü ̃́ ̃wa chaxũxchaü̃. No
ha ido a Lima.
quiero ir a ese sitio asqueroso.
nawa narüngaxi (na²wa¹ na²rü³ngax³i³)
Véase nawa rüxoxégaxü̃
v.t. chocar Wüxi ya autu rü nawa
nawa iyacuáxü̃ (na²wa¹ i⁴ya⁵cuax¹ü²)
̃
narüngaxi. Un carro lo chocó.
adj. último, postrero
nawa narüwa̱x (na²wa¹ na²rü³wa̱x⁵) v.i.
nawa iyuxü̃ (na²wa¹ i⁴yux⁴ü²)
̃ adj.
hundirse (en el barro) Yema buxü̃ rü
venenoso nawa narüwa̱x i acharaxü̃. Ese niño
nawa nachexechi (na²wa¹ na²chex¹e⁴chi²) se hundió en el barro.
v.t. encender, prender (fuego) Papá rü nawa naxü̃́ (na²wa¹ nax²ü²) v.t. unirse,
nawa nachexechi ya yima üxü. Papá asociarse, aliarse Yimá ngextü̱xücü rü
enciende el fuego. nawa naxü̃́ ga yema
nawa nanangixichi (na²wa¹ cuxgütaetanüxü̃gü. El joven se unió a
na²na³ngix²i²chi²) v.t. incendiar Buxü̃ ese equipo de futbolistas.
rü nawa nanangixichi ga guma ĩpata. nawa ngẽxmaxü̃ (na²wa¹ ngẽx⁴max²ü²) ̃
El niño incendió esa casa. adj. que contiene Chanaxwa̱xe i
nawa nanga (na²wa¹ na²nga⁵) v.t. ngẽma pexchi i nawa ngẽxmaxü̃ i ui.
caminar (encima), pisar Üxaxü̃wa Quiero esa canasta que contiene fariña.
nawa nanga ga ãxtape. En la maleza nawa rüxoxégaxü̃ (na²wa¹
pisó una víbora. ̃ adj. asqueroso
rüx³ox²e¹gax³ü²)
nawa nangexma (na²wa¹ na²ngex⁴ma²) Ngẽma guxchire rü poraãcü nawa
v.e. estar contenido Ngẽma datawa rüxoxégaxü̃. Esa basura es muy
nangexma i chorü ui. Mi fariña está asquerosa.
en la lata. Véase nawa ixãũãxü ̃́ ̃
nawa nangu (na²wa¹ na²ngu³) v.i. nawaama nawa̱xüchi (na²wa¹a³ma³
1. llegar (a un sitio) Dauxchitawa na²wa̱x⁵ü²chi²) v.i. caer (sobre algo)
cueneewa naxũ rü nawa nangu ga Ngẽma naichacüxü rü ĩpataétüwaama
nawaane TICUNA – CASTELLANO 124
naxaiya. Trabaja duro y por eso está 1. tener precio, costar ¿Ñuxregu
sudando. naxãtanü? ¿Cuánto cuesta?
naxaiya2 (nax²ai³ya⁴) v.i. bañarse 2. tener valor Naxãtanü i choxni. El
Naxaiya erü puracüwa ne naxü̃. Se pescado tiene valor.
baña porque viene del trabajo. naxãta̱xa (nax²ã³ta̱x⁵a³) v.e. ser peludo
naxãmagu (nax²ã³ma³gu⁵) v.e. tener Ngẽma naexü̃ rü poraãcü naxãta̱xa.
punta aguda, ser puntiagudo Ñaa Ese animal es muy peludo.
cüxchi rü meama naxãmagu. Este ̃́
naxãtaxü̃ (nax²ã¹tax²ü⁵)
̃ s.n. tapa
cuchillo es puntiagudo.
naxãte (nax²ã³te²) v.e. ser casada, tener
naxãmata (nax²ã³ma³ta³) v.e. estar sucio
esposo (mujer)
Chayauxchiru erü naxãmata i
chauxchiru. Lavo la ropa porque está naxãtüane (nax²ã³tü⁵a⁵ne⁵) v.e. tener
sucia. maleza Poraãcü naxãtüane i
Véanse naxãũãchi, naxe̱xe chaua̱xtüwa. Mi patio tiene mucha
maleza.
naxãmatü (nax²ã³ma³tü²) v.e. ser
estampada (tela) Chorü mamáchiru rü naxãũ (nax²ãũ⁵) (Brasil) v.e. ser grande
meama naxãmatü. La ropa de mi Colombia y Perú: nata
mamá es de tela bien estampada. naxãũãchi (nax²ãũ⁵ã²chi²) v.e. estar
naxãmücü (nax²ã³mü⁵cü³) v.i. tener sucio
pareja, tener compañero Daa chaune Véanse naxãmata, naxe̱xe
rü marü naxãmücü. Mi hijo ya tiene
pareja. naxãũãchimẽ̱xẽ (nax²ãũ⁵ã²chi²mẽ̱x⁵ẽ³)
v.i. tener las manos sucias Yimá
naxãmücüwa̱xe (nax²ã³mü⁵cü³wa̱x⁵e³) autuarü mexẽẽruxü̃ rü
v.e. ser amigable Ngẽma buxü̃ rü naxãũãchimẽ̱xẽ. Ese mecánico de
naxãmücüwa̱xe. Ese niño es muy carros tiene las manos sucias.
amigable.
naxãũãẽ (nax²ãũ⁵ã¹ẽ⁴) v.e.
naxãnacü (nax³⁵ã³na³cü⁵) s.n. ribera,
orilla, margen (de un río) 1. ser loco Ngẽma yatü rü naxãũãẽ.
Ese hombre es loco.
Véase naxpechinü
2. tener vértigo
naxãne (nax²ã³ne⁴) v.i. avergonzarse
Ngẽma yatü rü naxãne erü chorü naxáuchigüanexü̃
otaca̱x nangĩ ̱x. Ese hombre se ̃ adj.
(nax²au¹chi⁵gü²a⁵nex³ü²)
avergüenza porque robó mi gallina. vagabundo
naxãnegü (nax²ã³ne⁵gü⁵) v.i. soñar Véase áuchigüaneãcüma
Yexguma napexgu ga Dubé rü naxãũga (nax²ãũ⁵ga⁵) v.i. sonar Yima
naxãnegü. Mientras Roberto dormía, mutúru rü poraãcü naxãũga erü nüxü̃́̃
soñó. nataxu i norü caixquepaxü̃. Ese motor
naxarü-...-ã̱x (nax²a³rü³-...-ã̱x⁵) v.t. suena fuerte porque le falta silenciador.
tener, poseer Nüma rü naxarütaraã̱x. naxãũgatanü (nax²ãũ⁵ga⁵ta³nü⁵) v.i.
Él tiene un machete. [Se presenta con hacer ruido, hacer bulla Ngẽma
sustantivos libres.] buxü̃gü rü naxãũgatanü erü
Véanse naxã-, nangearü-...-ã̱x nataãxẽgü. Los niños hacen ruido
naxãtanü (nax²ã³ta⁵nü⁵) v.i. porque están alegres.
naxaunagü TICUNA – CASTELLANO 128
tama nüxna nanaxãxchaü̃. Reclama naxca̱x name (nax²ca̱x⁵ na²me²) v.e. ser
ese papel pero no quiere dárselo. bueno (para uno) Ngẽma naxchiru i
naxca̱x ínaxu (nax²ca̱x⁵ i¹nax²u³) v.t. naxca̱x nataxexü̃ rü naxca̱x name.
contratar Naxe̱xmüarü üruxü̃xü̃tawa Esa ropa que compra es buena para él.
naxca̱x ínaxu ya wüxi ya naxe̱xmü ya naxca̱x nanaiane (nax²ca̱x⁵ na²nai²a⁵ne⁵)
ñomanenaxca̱x. Al hombre que hace v.e. estar acalorado, tener calor
remos se le contrató un remo hecho de naxca̱x nangechaü̃ (nax²ca̱x⁵
remo caspi. na²nge²chaü⁵)̃ v.t. extrañar, echar de
naxca̱x ínayagoõchi (nax²ca̱x⁵ menos Ngẽxguma norü ĩanearü
i¹na²ya⁴go²õ²chi²) v.t. atacar (a una yáxü̃wa nangexmagu rü natanüxü̃ca̱x
persona) Naxca̱x ínayagoõchi yerü nangechaü̃. Cuando está lejos de su
̃
nayamáxchaü. Lo atacó porque quiso comunidad, extraña a su familia.
matarlo. [compl. pl. naxca̱x naxca̱x nangema (nax²ca̱x⁵ na²nge²ma³)
ínayaxü̃ãchi] v.t. citar, mandar llamar Norü cori rü
naxca̱x ínayaxü̃ãchi (nax²ca̱x⁵ naxca̱x nangema erü namaxã
̃
i¹na²yax⁵ü⁴ã²chi²) v.t. atacar (a varias napuracüchaü̃. Su patrón lo manda
personas) [compl. sing. naxca̱x llamar porque quiere trabajar con él.
ínayagoõchi] naxca̱x nangĩ ̱x (nax²ca̱x⁵ na²ngĩ ̱x⁵) v.t.
robar, hurtar Ngẽma ngextü̱xüxü̃ rü
naxca̱x mexü̃ (nax²ca̱x⁵ mex⁵ü²) ̃ adj.
naxca̱x nangĩ ̱x ya choweü̃. Ese joven
útil, que sirve
robó mi canoa.
naxca̱x naca (nax²ca̱x⁵ na²ca⁵) v.t. naxca̱x nangĩxü̃́ ̃ (nax²ca̱x⁵ na⁵ngĩx¹ü²)
̃
llamar Naxca̱x naca erü Cowenawa adj. robado Ngẽma nixĩ i ngẽma tara
naxũxchaü̃. Lo llama porque quiere ir i naxca̱x nangĩxü ̃́ ̃. Ése es el machete
a Caballo Cocha. robado.
naxca̱x naca̱xaxü̃ (nax²ca̱x⁵ na⁵ca̱x⁵ax⁵ü³)
̃ naxca̱x nangu̱x (nax²ca̱x⁵ na²ngu̱x⁵) v.t.
adj. pedido, solicitado Guxüma gã estudiar, aprender Yimá ngextü̱xücü
yema nüxna naxca̱x naca̱xaxü̃ rü rü naxca̱x nangu̱x i Tupanaarü Ore.
nanayaxu. Todo lo que había pedido, Ese joven estudia la palabra de Dios.
lo recibió. naxca̱x nangü̃́̃xgü (nax²ca̱x⁵ na²ngü̃x¹gü⁵)
naxca̱x nadau (nax²ca̱x⁵ na²dau⁴) v.t. v.t. olfatear Ngẽma airu rü naxca̱x
buscar, procurar Ngẽma buxü̃ rü nangü̃̃́xgü i naexü̃. El perro va
naxca̱x nadau i napate̱xe. Ese olfateando al animal silvestre.
muchacho busca su sombrero. Var. naxca̱x nawãĩxgü
• ¡Naxca̱x nadau! (nax²ca̱x⁵ na⁵dau⁴) naxca̱x narüdaue (nax²ca̱x⁵ na²rü³dau⁴e³)
¡Búscalo! v.t. mirar (desde arriba) Tupana rü
naxca̱x narüdaue. Dios mira desde
naxca̱x nadauxü̃tae (nax²ca̱x⁵
arriba.
na²daux⁴ü⁵̃ ta⁵e³) v.t. seguir (el ejemplo),
imitar ¡Taxũ̃́ i namaxã cuxãmücüxü̃ i naxca̱x nataxe (nax²ca̱x⁵ na²tax²e³) v.t.
̃ ̃
ngẽma duüxügü i chixecümaxü erü ̃ comprar Cowenawa naxca̱x nataxe i
ngürüãchi tá naxca̱x cudauxütae i ̃ norü tara. Compró su machete en
nacüma! ¡No acompañes a la gente Caballo Cocha. Antón. namaxã nataxe
mala porque tal vez seguirás su mal • ¡Naxca̱x nataxe! (nax²ca̱x⁵ na⁵tax²e³)
ejemplo! ¡Cómpralo!
naxca̱x nawãĩxgü TICUNA – CASTELLANO 130
naxoregüta̱ax
̱ (nax²o²re²gü²ta̱ax
̱ ⁵) v.i. naxrüü̃tama (nax²³rü¹ü⁵̃ ta⁵ma³) adv.
chismear Tama name i naxoregüta̱ax ̱ asimismo, igualmente Ngẽma yatü rü
erü nacüma i chixexü̃ nixĩ. No deben aixcümacü nixĩ, rü nane rü
chismear porque es un defecto. naxrüü̃tama nixĩ. El hombre es
naxõxmiã̱x (nax²õx⁴mi¹ã̱x⁵) v.i. estar honrado, asimismo es su hijo.
agusanado, tener gusanos Ngẽma naxrüxü̃ (nax²rüx¹ü⁵)
̃ v.e. ser igual
chorü namachi rü naxõxmiã̱x. Esa ̃́ ̃
Choxü nangexma i chapatu i
carne mía tiene gusanos. mexechixü̃ rü naxca̱x chataxechaü̃ i
naxpaweru (nax²³pa²we³ru⁵) s.m. to i naxrüxü̃ mexechixü̃. Tengo unos
1. asta (de bandera) Naxpaweruwa zapatos buenos y quiero comprar otros
nanawã̱ĩ ̱xnagü ya wonera. Levantó la que sean iguales.
bandera en el asta. naxtachinaxã (nax²ta²chi¹nax⁵ã³) s.m.
2. mástil (de barco) hueso (largo de la pierna)
naxpáxü̃ (nax²pax¹ü⁴)̃ s.n. copa, vaso naxtapü̱x (nax²ta³pü̱x⁵) s.n. pared, muro
(para beber) Ngẽma naxtapü̱x ya yima ĩ rü
naxpecatü (nax²pe¹ca⁵tü⁵) s.n. cerquillo mürapewanaxca̱x tá nixĩ. La pared de
(pelo de la frente) la casa va a ser hecha de tablas.
naxpechinü (nax²pe³chi³nü³) s.n. ribera, naxtaü̃chicüra (nax²³taü³⁵chi³cü³ra⁵)
̃ s.n.
borde, costado (de un río) mandíbula
Véase naxãnacü Véase nachicüra
naxpechtia (nax³pe⁵chi⁵ta³) s.n. sombra naxtaxa (nax²tax²a³) s.m. lago, cocha
naxpenüxü̃ (nax²pe³nüx³ü³)
̃ s.n. marco naxta̱xa1 (nax³⁵ta̱x⁵a³) s.m.
1. pelaje, pelo, lana
naxpe̱xatü (nax²pe̱x⁵a¹tü³) s.m. ala (de
2. cerda (de puerco)
pájaro)
3. espina Narañata̱xagu chawüxme̱x.
naxpü (nax²pü³) s.n. Me arañé la mano con la espina del
1. tela Ngẽma naxpü i ãmatüxü̃ rü naranjo.
naxítanü. La tela estampada estaba naxta̱xa2 (nax³⁵ta̱x⁵a³) s.n. hormiga
barata. (especie de picadura dolorosa)
2. mercadería
naxtaxachiü (nax²³tax²a³chi¹ü⁵) s.n.
• naxpü i ãmatüxü̃ (nax²pü³ i⁴ agua (del lago) Var. naxtaxachixü
ã²ma²tüx³ü³)̃ tela estampada
na̱xtü (na̱x⁵tü³) s.m.
• naxpü i ngu̱xpümüxü̃ (nax²pü³ i⁴ 1. suegro
ngu̱x⁵pü³müx³ü²̃ ) franela 2. consuegro
• naxpü i ngürücarewa mexü̃ (nax²pü³ naxtüxü̃1 (nax²tüx²ü⁵)̃ s.n. caño, salida
̃ tocuyo
i⁴ ngü³rü³ca³re⁵wa¹ mex³⁵ü²) (de un lago al río)
̃ ̃
naxpüü1 (nax²pü¹ü⁵) s.n. naxtüxü̃2 (nax²tüx³ü⁵̃ ) s.n.
1. corral Naxpüü̃wa nangexmagü i 1. jugo Chanayaxu i ngẽma natüxü̃
ota. Las gallinas están en el corral. erü namaixcuraxüchi. Saco ese jugo
2. jaula porque es muy dulce.
naxpüü̃2 (nax³pü⁵ü⁵̃ ) s.n. bulto, paquete 2. caldo
naxpü̱xüchare (nax³⁵pü̱x⁵ü³cha³re⁵) s.m. naxũ (nax²ũ²) v.i. ir, caminar (sujeto
testículo singular) Naanewa naxũ ya tutü nax
naxũãẽ TICUNA – CASTELLANO 136
nayatú (na²ya⁵tu¹⁵) v.t. arrastrar, jalar nanetügü. La lluvia riega la tierra para
Ngẽma ai rü nayatú i ngẽma naexü̃ hacer brotar las plantas.
nax nangõ̃́õxü̃ca̱x. Ese tigre jala su nayawaixẽẽ (na²ya³waix³⁵ẽ²ẽ³) v.t.
presa para comerla. mojar Dexámaxã nayawaixẽẽ i
nayauane (na²yau¹a⁵ne⁵) v.i. atardecer, naxchirugü. Moja la ropa con agua.
hacerse tarde Ngẽxguma nabainagügu ̃́
nayawãĩxẽẽ (na²ya⁴wãĩx¹ẽ²ẽ³) v.t.
rü paxãma nayauane. En los meses de 1. explosionar
invierno atardece más temprano. 2. hacer reventar Nayawã̱ĩ ̱xẽẽ ga norü
naya̱u̱x (na²ya̱u̱x⁵) v.e. ser verde, ser peruta. Él hizo reventar su pelota.
azul Ngẽma naiatü rü naya̱u̱x erü 3. disparar
ngexwaca narügo. Esas hojas son nayawã̱ĩ ̱xye (na²ya³wã̱ĩ ̱x⁵ye²) v.t. trozar
verdes porque recién han brotado. (con serrucho) Cheramaxã nayawã̱ĩ ̱xye
i norü mürapewa. Troza la tabla con
nayauxchametü (na²yaux⁵cha¹me⁵tü⁵)
serrucho.
v.t. lavar (la cara de otra persona)
Var. nayauxchiwe nayawa̱xẽẽ (na²ya⁴wa̱x⁵ẽ²ẽ³) v.t. tumbar,
derribar Yuemamaxã nayawa̱xẽẽ ga
• ¡Nayauxchametü! guma nai ga taxü̃ne. Tumbó ese árbol
(na⁵yaux⁵cha¹me⁵tü⁵) ¡Lávate la cara! grande con hacha.
nayauxchiru (na²yaux⁵chi¹ru⁵) v.t. lavar nayawãxna (na²ya⁴wãx²na²) v.t. abrir
(ropa) Mamá rü türewa nayauxchiru. María rü nayawãxna ga norü ĩã̱x.
Mamá lava la ropa en el puerto. María abrió la puerta de su casa.
nayauxchiwe [var. de nayauxchametü] nayawe̱xmaxetü (na²ya³we̱x⁵max³e²tü⁵)
lavar (la cara de otra persona) v.t. enhebrar (aguja) Ngẽma tümataxa
naya̱u̱xchixü (na²ya̱u̱x⁵chix¹ü³) v.e. estar rü tüxü̃̃́ nayawe̱xmaxetü ya tümaarü
aguado Ñaa chaxü̃ rü naya̱u̱xchixü. ucu ya noxẽ erü tama mea nüxü̃
Este masato está aguado. tadau. El nieto enhebra la aguja para
su abuelita porque ella ya no ve bien.
naya̱u̱xme̱x (na²ya̱u̱x⁵me̱x⁵) v.t. lavar
nayawéxü̃gü (na²ya³wex¹ü⁵gü⁵) ̃ v.t.
(las manos de otra persona)
hilvanar Duxcha rü tümaxã
• ¡Naya̱u̱xme̱x! (na³ya̱u̱x³me̱x⁵) ¡Lávate nayawéxü̃gü ga naxchiru. Rosa
las manos! hilvana la ropa.
nayauxme̱xtanü (na²yaux⁴me̱x⁵ta⁴nü⁴) nayawĩxgü (na²ya³wĩx¹⁵gü³) v.t. cepillar
v.t. recibir (pago) Cowenawa (complemento plural) Norü nguebera i
báü̃cuwa nayauxme̱xtanü. Recibe su mürapewa nayawĩxgü nax mea
pago en el banco de Caballo Cocha. íyaxücuchiãxü̃ca̱x. Cepillan las falcas
nayáuxra (na²yaux¹ra⁵) v.i. ser turquesa del bote para que se coloquen bien.
(de color) Nayáuxra i ngẽma naxchiru [compl. sing. nayawĩxĩ]
i Cowenawa naxca̱x nataxexü̃. Esa nayawĩxĩ (na²ya³wĩx¹⁵ĩ³) [compl. sing. de
ropa que compró en Caballo Cocha es de nayawĩxgü] cepillar
color turquesa. nayawoxü̃tanü (na²ya³wox⁵ü³̃ ta³nü⁵)
nayawaimüanexẽẽ [var. de nayacuaixü̃tanü] arrear
(na²ya³wai³⁵mü⁵a⁵nex⁵ẽ²ẽ³) v.t. irrigar, (animales)
regar Pucü rü nayawaimüanexẽẽ i nayawü̃́cuchi (na²ya³wü¹⁵cu⁴chi²) v.t.
waixümü nax ngéma naxüxü̃ca̱x i matricular, registrar Iscuerawa
145 TICUNA–CASTELLANO nayaxoxẽẽ
ngéma (ngẽ¹ma⁴) adv. allí, allá, ahí • ngẽma tá ngupetüxü̃ (ngẽ³ma⁴ ta²
[Aparece en frases de tiempo presente o ngu⁴pe³tüx⁴ü²̃ ) ¿Qué pasará? ¿Cómo
futuro.] será el porvenir?
Véase yéma
• ngẽma unagüxü̃ (ngẽ³ma⁴
• ngéma rü ta (ngẽ¹ma⁴ rü⁵ ta⁵) allá ̃ anuncio, aviso público
u³na⁵güx¹ü²)
también
ngẽma2 (ngẽ²³ma⁵) adj. ese, esa (persona
ngẽma1 (ngẽ³ma⁴) adj. ese, esa (cosa de o cosa de género femenino) [Aparece en
género neutro) [Aparece en frases frases de tiempo presente.]
de tiempo presente.]
ngẽma nax (ngẽ³ma⁴ nax²⁵) adv. como,
• ngẽma inaxwa̱xexü̃ (ngẽ³ma⁴ ya que, puesto que Ngẽma nax
̃ deseado, necesario
i⁴nax²wa̱x⁵ex³ü²)
chomücü quixĩxü̃ rü curü ngü̃xẽẽca̱x
• ngẽma ínguxuchixü̃ (ngẽ³ma⁴ íchaca. Como eres mi amigo, te pido
i¹ngux³u⁴chix²ü²)̃ resultado ayuda.
• ngẽma nagu naxãũxü ̃́ ̃ (ngẽ³ma⁴
ngéma naxĩ (ngẽ¹ma⁴ nax²ĩ³) v.i. ir allá
na²gu⁴ nax⁵ãũx¹ü²) ̃ trabajo, ocupación
(sujeto plural) [suj. sing. ngéma naxũ]
• ngẽma nagu naxĩnüxü̃ (ngẽ³ma⁴ ngéma ningaxi (ngẽ¹ma⁴ ni²³ngax³i³) v.i.
na²gu⁴ nax⁵ĩ⁴nüx³ü²)̃ pensamiento,
meterse (apuradamente)
idea, opinión Purichíacha̱xwa naixnecüwa ningaxi.
• ngẽma nawa nanguxchaü̃xü̃ Se metió al monte escapando de la
(ngẽ³ma⁴ na²³wa¹ na⁴ngux²cha⁵ü̃x³ü²) ̃ policía.
meta, objetivo ngẽma taxre (ngẽ³ma⁴ tax⁴re²) adj.
• ngẽma ngupetüxü̃ (ngẽ³ma⁴ ambos Chorü me nixĩ i ngẽma taxre i
ngu³pe²tüx³ü²)̃ evento, suceso, napate̱xe. Ambos sombreros me
acontecimiento gustan.
• ngẽma nüxü̃ cua̱xüchixü̃ (ngẽ³ma⁴ ngẽmaãcü (ngẽ³ma⁴ã⁵cü⁴) adv. así, de
nüx³ü̃³ cua̱x⁵ü¹chix⁴ü³) ̃ especialista, esa manera Paxa ínangu i norü
técnico, sabio, experto puracüwa rü ngẽmaãcü naxãchica
• ngẽma nüxü̃̃́ ngúchaü̃xü̃ (ngẽ³ma⁴ nax nangúxü̃ca̱x. Llega temprano de
nüx³ü̃¹ ngu¹cha⁵ü̃x³ü²) ̃ deseo, afición su trabajo y así tiene tiempo para
• ngẽma ñuxguacüxicatama nüxü̃ estudiar. [Aparece en frases de tiempo
idauxü̃ (ngẽ³ma⁴ presente o futuro.]
ñux⁵gu⁴a⁵cüx³i²ca¹ta⁴ma³ nüx³ü³̃ Véase yemaacü
i³daux⁴ü²̃ ) algo raro (que se ve ngẽmáacüx (ngẽ³ma¹a⁵cüx⁴) adv. por
solamente de vez en cuando) supuesto, claro que sí, como no
• ngẽma rü ta (ngẽ³ma⁴ rü⁵ ta⁵) eso Ngẽmáacüx, chanaxwa̱xe i
también chauxü̃tawa cupuracü. Por supuesto
• ngẽma taguma nüxü̃ idaxúchixü̃ quiero que trabajes conmigo.
(ngẽ³ma⁴ ta²gu⁴ma³ nüx³ü̃³ ngẽmaãcüxüchi (ngẽ³ma⁴ã⁵cüx⁵ü¹chi⁴²)
̃ algo raro (que casi
i⁴dax⁴u¹chi³ü²) adv. así (exactamente) Ngẽmaãcüxüchi
nunca se ve) nixĩ i chanaxwa̱xexü̃ nax choxü̃̃́
• ngẽma tama nügüna ixĩgachixü̃ cunaxüxü̃. Exactamente así quiero que
(ngẽ³ma⁴ ta²ma³ nü³gü⁵na⁵ me lo hagas.
̃ inseparable
ix³ĩ³⁵ga⁵chix³ü²) ngẽmaane (ngẽ³ma⁴a⁵ne⁵) s.n.
ngẽmaarü pa̱xmaacü TICUNA – CASTELLANO 152
ngexü̃2 (ngex³ü²)
̃ s.f. ngĩchigaarü peta (ngĩ²chi⁵ga⁵a⁵rü³ pe²ta⁵)
s.n. fiesta (de boda)
1. mujer, dama
2. hembra ngĩchixü (ngĩ²chi¹xü⁵) s.n. bebida
(tradicional de boda)
• ngexü̃ i nga̱i ̱xchiruxü̃ (ngex³ü²̃ i⁴
̃ costurera
nga̱i ̱x⁵chi¹rux⁵ü²) ngienü (ngi²e³nü³) s.n. sonrisa
nixa1 (nix²a⁵) v.e. ser delgado, ser flaco nixẽ (nix²ẽ⁴) v.i. cicatrizarse Chorü o̱xri
Nixa erü tama mea nachibü. Está rü marü nixẽ. Mi herida ya se
flaco porque no come bien. cicatrizó.
nixa2 (nix²a³⁵) v.i. quemarse, nixẽchigü (nix²ẽ⁴chi⁵gü⁵) v.e. estar
encenderse, prenderse Meama nixa i cicatrizándose (poco a poco) Norü o̱xri
chauane erü nangu̱xetüxüchi. Mi rü wüxichigü i ngunexü̃gu nixẽchigü.
chacra se quemó bien porque el sol era Su herida está cicatrizándose cada día.
muy fuerte. nixĩ (nix²ĩ²) v.e. ser (sujeto singular)
nixã (nix²ã⁴) v.t. remar Nixã nax Choxrü nixĩ ya yima mutúru. El
naanewa naxũxü̃ca̱x. Se fue remando motor es mío. [suj. pl. nixĩgü2]
para llegar a su chacra. nixĩã̱xchacüxü (nix²ĩ²ã̱x⁵cha¹cüx²ü³) v.t.
nixachigü (nix²³a⁵chi⁵gü⁵) v.i. mover (los brazos) Ngẽma yatü rü
enflaquecerse, adelgazarse (poco a poco) nixĩã̱xchacüxü ega tamaxã
Nüma rü nixachigü erü nida̱xawe. Él yadexa̱xgu. Ese hombre mueve los
va enflaqueciéndose porque está brazos cuando habla con nosotros.
enfermo. nixĩã̱xcüracüxü (nix²ĩ²ã̱x⁵cü³ra³cüx²ü³)
v.t. mover (la cola, ave), colear (ave)
nixãẽ (nix²ã⁴ẽ³) v.i. cruzar (un río,
remando) nixĩã̱xcüxü (nix²ĩ²ã̱x⁵cüx²ü³) v.i.
moverse, temblar Ngẽxguma
nixãĩnecüxü (nix²ãĩ³⁵ne²cüx²ü³) v.i.
naxĩã̱xãchianegu rü nixĩã̱xcüxü ya
gemir, quejarse Nixãĩnecüxü erü
̃́ ĩpatagü. Cuando la tierra tiembla, las
poraãcü nüxü̃ nangu̱xuchi. Él se
casas se mueven.
queja porque le duele muchísimo.
• nixĩã̱xcüxüarü maxü̃neã̱x
nixaixcüma (nix²aix⁴cü²ma²) v.e. ser ̃
(nix²ĩ²ã̱x⁵cüx²ü³a⁵rü³ max²ü¹ne⁵ã̱ x⁵)
verdadero, ser veraz Nixaixcüma ya
palpitar (el corazón)
yimá yatü. Taguma choxü̃
nawomüxẽẽ Él es un hombre veraz. nixĩã̱xpe̱xatü (nix²ĩ²ã̱x⁵pe̱x⁵a¹tü³) v.i.
mover (las alas), aletear (ave) Ngẽma
Nunca me engaña.
ngurucu rü nixĩã̱xpe̱xatü ega
nixãũxãchi (nix²ãũx³ã²chi²) v.e. tener yagoegu. El gallinazo mueve las alas al
envidia Nixãũxãchi yerü chamearü volar.
mutúruã̱x. Tenía envidia porque tengo
nixĩã̱xreü̃cüxü (nix²ĩ²ã̱x⁵re¹ü³̃ cüx²ü³) v.t.
un buen motor.
mover (la cola), colear (animal, no ave)
nixãxne (nix²ãx²ne⁵) v.e. estar armado Chorü airu rü nixĩã̱xreü̃cüxü erü
(con armas de fuego) Yema dauxü̃taexü̃ nataãẽ. Mi perro mueve la cola porque
rü nixãxne. Los guardianes estaban está contento.
armados. nixĩã̱xtanücüxü (nix²ĩ²ã̱x⁵ta³nü⁵cüx²ü³)
nixãxü̃chi (nix²ãx²ü⁵chi²)
̃ v.e. estar v.i. moverse (hojas o ramas de un árbol)
inaugurado Marü nixãxü̃chi ya Ngẽma moruatü rü nixĩã̱xtanücüxü
ngutaque̱xepataxü̃. Ya está ega yabuanegu. Las hojas de la
inaugurada la casa de reuniones. shapaja se mueven cuando sopla el
nixaxüne (nix²ax³⁵ü³ne⁵) v.i. tener fiebre viento.
Chorü buxü̃ rü nixaxüne rü ngẽmaca̱x nixĩgü1 (nix²ĩ³gü⁵) v.i. retirarse Guxü̃ma
tama iscuerawa naxũ. Mi hijo tiene i natanüxü̃gü rü nüxna nixĩgü. Toda
fiebre y por eso no va a la escuela. su familia se retiró de él.
nixĩgü TICUNA – CASTELLANO 168
• Nuama cuxna. (nu¹a⁴ma³ cux³na⁵) nũxcü (nũx¹⁵cü⁵) v.e. estar cerca (ya,
adiós, hasta luego, hasta la vista, hasta persona)
pronto, chau (dicho a una persona) nũxcüma (nũx²cü²ma²) adv. hace mucho
• Nuama pexna. (nu¹a³ma³ pex³na⁵) tiempo, antiguamente
adiós, hasta luego, hasta la vista, hasta • nũxcümaãcü (nũx²cü²ma²ã⁵cü⁵)
pronto, chau (dicho a varias personas) anteriormente, tradicionalmente
nũxcümaü̃xü̃ TICUNA – CASTELLANO 172
nügü íniwẽgü (nü³gü⁵ i¹ni²wẽ⁴gü²) v. refl. nangãxecha. Ese hombre se hace daño
desatarse Ngẽma cuchi rü nügü emborrachándose siempre.
íniwẽgü erü tama mea nina̱i ̱xpara. El nügü nachoxü̃gagü (nü³gü⁵
chancho se desató porque su pata no ̃
na²chox²ü³ga⁵gü²) v. recíp.
estaba bien amarrada. contradecirse (el uno al otro), discutir
nügü irüporaxü̃ (nü³gü⁵ i¹rü³po⁴rax⁴ü²) ̃ Yúche rü Cuáü̃ rü nügü nachoxü̃gagü
s.n. valiente erü nügümaxã nanue. José y Juan
nügü írütaxü̃ (nü³gü⁵ i¹rü³tax⁵ü²)
̃ adj. discutieron porque estaban enojados el
altanero, orgulloso Ngẽma nügü uno con el otro.
írütaxü̃ rü nagagutátama poxcuwa nügü nadai (nü³gü⁵ na²dai⁵) v. recíp.
naxũ. El que es orgulloso será combatir (el uno con el otro), pelearse
castigado por su propia culpa. Ngẽma taxre i yatügü rü nügü nadai
nügü írüxíxraxü̃ (nü³gü⁵ i¹rüx³ix¹rax³ü²) ̃ erü nangãxe. Los dos hombres se
adj. humilde Ngẽma nügü írüxíxraxü̃ pelean porque están borrachos.
i duü̃xü̃ rü Tupanaxü̃tawa tá nixücu. • nügü idaixü̃ (nü³gü⁵ i³daix⁴ü²) ̃
El que es humilde entrará en el reino de peleador, combatiente
Dios. nügü nadiẽruã̱xẽẽ (nü³gü⁵
nügü írüyatüxü̃ (nü³gü⁵ i¹rü³ya²tüx³ü³)
̃ na²di³ẽ³ru⁵ã̱x⁵ẽ²ẽ³) v. refl. enriquecerse
adj. Yimá taxepataü̃arü yora rü mea
1. valeroso, valiente Ngẽma churara i napuracü rü namaxã nanguxü̃ i norü
nügü írüyatüxü̃ rü tama namuü̃. El diẽru rü ngẽmaãcü nügü nadiẽruã̱xẽẽ
soldado valiente no tiene miedo. El dueño de la tienda administra bien su
2. atrevido negocio y guarda su plata, y así se ha
nügü ixãxü̃ (nü³gü⁵ ix²ãx⁴ü²)
̃ adj. enriquecido.
sacrificado, entregado Ngẽma nügü nadixcuchiru (nü³gü⁵
puracüca̱x nügü ixãxü̃ rü tá nanayaxu na²dix²cu²chi¹ru⁵) v. refl. arremangarse,
i natanü. El que es entregado al trabajo remangarse Nügü nadixcuchiru erü
recibirá su pago. nanaiane. Él se arremanga porque
nügü nacaixgü (nü³gü⁵ na²caix³gü⁵) v.t. hace mucho calor.
dar cabezazos Ngẽma woca rü nügü Véase nügü ínangegü
nacaixgü ega nügü nadaixgu. La vaca nügü nagu̱xẽẽ (nü³gü⁵ na²gu̱x⁵ẽ²ẽ³) v.
se da cabezazos al pelear. refl. acabarse, terminarse (agua)
nügü nachaxü̃ (nü³gü⁵ na²chax⁵ü⁵)̃ v. refl. nügü namexẽẽ (nü³gü⁵ na²mex²ẽ²ẽ³) v.
envenenarse Yimá ngextü̱xücü rü refl.
üüü̃maxã nügü nachaxü̃ erü nangãxü̃. 1. alistarse
Ese joven se envenenó con barbasco 2. arreglarse, asearse Yimá yatü rü
porque estaba borracho. nügü namexẽẽ ega ũanewa naxũxgu.
nügü nachexe (nü³gü⁵ na²chex⁴e³) v. refl. El hombre se asea si va de paseo.
cortarse Dauxchitagu taramaxã nügü nügü nanaxĩ (nü³gü⁵ na²nax²ĩ²) v. refl.
nachexe. Él se cortó con machete en el calentarse Üxüwa nügü nanaxĩ erü
monte. nüxü̃ nayadeyu. Él se calienta cerca
nügü nachixexẽẽ (nü³gü⁵ na²chix⁵ex⁵ẽ²ẽ³) del fuego porque tiene frío.
v. refl. hacerse daño, dañarse Yimá nügü nangauchi ̱xẽxẽẽ (nü³gü⁵
yatü rü nügü nachixexẽẽ erü na³ngau²chi ̱x⁵ẽx³ẽ²ẽ³) v. refl.
175 TICUNA–CASTELLANO nügü narüdaunü
nümaxü̃ (nü³max⁵ü²̃ ) adj. alguno, alguna nüxíraü̃xü̃ i tara. Ese niño tiene su
Name nixĩ i nümaxü̃ i duü̃xü̃ i ñaa primer machete.
ĩanecüã̱x rü ngéma ngutaque̱xewa • nüxíraü̃güxü̃ ga duü̃xü̃gü
naxĩ. Está bien que alguna persona de (nüx³⁵i¹ra⁵ü̃⁵güx¹ü̃² ga² du⁵üx³ü
̃ ²gü²)
̃
esta comunidad vaya a la reunión. los primitivos
• nümaxü̃ i duü̃xü̃gü (nü³max⁵ü²̃ i⁴ nüxna (nüx³na⁵) pron. lo Choma rü
du⁵ü̃x³ü²gü²)
̃ algunas personas mea nüxna chadau. Yo lo cuido bien.
nümaxüchi (nü³max⁵ü¹chi⁵) pron. él nüxna ãcü (nüx³na⁵ ã³cü⁵) adj. donante,
mismo que dona Yimá yatü ga diẽru nüxna
Véase nümatama ãcü rü poraãcü nüxü̃ nangechaü̃. El
nüxí naxütanü (nüx³i¹ nax²ü³ta⁵nü⁵) v. hombre que dona el dinero lo ama
refl. vengarse Nüxíra nüxü̃ nidagü rü mucho.
ngẽmaca̱x ya yimá yatü rü nüxí nüxna ca̱xcü (nüx³na⁵ ca̱x⁵cü³) s.m. juez
naxütanü. Primero el otro le dio un Tupana tá nixĩ ya nüxna ca̱xcü i
puñetazo y por eso él se vengó dándole ngẽma mea maxẽxü̃ rü ngẽma chixri
otro puñetazo. maxẽxü̃. Dios va a ser el juez de los
nüxica (nüx³i²ca¹) pron. él solo que viven bien y de los que viven mal.
nüxicatama (nüx³i²ca¹ta⁵ma³) adj. único nüxna ínixũ (nüx³na⁵ i¹nix³ũ²) v.t.
Véanse nügümaxã wüxicaxü̃, regresar (sujeto singular) Nüxna ínixũ i
wüxitama namücü. Él ha regresado de estar con
su amigo. [suj. pl. nüxna ínixĩ]
• nüxicatama maxü̃xü̃ (nüx³i²ca¹ta⁵ma³
max²ü̃x²ü²)
̃ único sobreviviente nüxna naca (nüx³na⁵ na²ca⁵) v.t.
preguntar, interrogar Norü papá rü
• nüxicatama namaxü̃ (nüx³i²ca¹ta⁵ma³
̃ ser el único sobreviviente ngẽma chixexü̃ca̱x nüxna naca. Su
na²max²ü³)
padre le pregunta sobre el daño que ha
• nüxicatama nidexa (nüx³i²ca¹ta⁵ma³ hecho.
ni²dex²a⁵) ser el único que habla
nüxna nachogü (nüx³na⁵ na²cho²gü⁵) v.t.
nüxicaxü̃ (nüx³i²cax¹ü³)
̃ adj. solo
intermediar, abogar, interceder Norü
Ngẽma yatü i nüxicaxü̃ rü taxtügu papá rü nüxna nachogü i ãẽ̱xgacü
naxãpata. Ese hombre solo tiene su ngẽma nane ga chixri rüxãũ ̃́ xü̃ca̱x. Su
casa por el río. padre intermedió ante el juez por su hijo
nüxíra (nüx³i¹ra⁵) adv. primero Buxü̃gü que se había portado mal.
rü nüxíra ínangugü rü nawena Véase naétüwa nidexa
ítangugü ya norü papágü. Los niños nüxna nacua̱xãchi (nüx³na⁵
llegaron primero y después sus padres. na²cua̱x⁵ã²chi²) v.t. recordar Noxri rü
nüxíra ixücuxü̃ (nüx³i¹ra⁵ ix³ü²cux⁴ü²)
̃ nüxü̃ narüngüma natürü yixcama rü
adj. primero (en entrar) nüxna nacua̱xãchi. Al principio se
nüxíra nixũ (nüx³i¹ra⁵ nix²ũ²) v.i. ir olvidó del asunto pero después lo
delante, salir primero Nüma rü nüxíra recordó.
̃
nixũ nax Ditichiawa naxũxü. Él fue nüxna nadau (nüx³na⁵ na²dau⁴) v.t.
delante de los demás a Leticia. 1. proteger, preservar, escoltar
nüxíraü̃xü̃ (nüx³i¹ra⁵ü̃x³ü²)
̃ adj. primer 2. cuidar, vigilar, custodiar, guardar
Yimá bucü nüxü̃̃́ nangexma i María rü paxaãchi nüxna nadau i
nüxna nanachu̱xu TICUNA – CASTELLANO 184
nüxna naxĩgü (nüx³na⁵ nax²ĩ⁵gü²) v.t. nüxna nayuxu (nüx³na⁵ na²yux⁴u³) v.t.
abandonar (sujeto plural) Ngẽma atacar Yexguma ĩpatana
ngextü̱xü̃ rü natanüxü̃gü nüxna nangaicamagu ga yatü rü airu nüxna
naxĩgü. Los compañeros abandonaron nayuxu. El perro atacó al hombre
a ese joven. [suj. sing. nüxna nixũ] cuando se acercó a la casa.
nüxna naxĩnü (nüx³na⁵ nax²ĩ³nü³) v.t. Véanse naxca̱x niña, naxca̱x nibuxmü
tentar, incitar (a hacer algo) Ngo̱xo i nüxna nixĩgachi (nüx³na⁵ nix²ĩ³ga⁵chi⁵)
Chataná rü nüxna naxĩnü. Satanás lo v. recíp. apartarse (el uno del otro)
tentó. Guxü̃ma i namücügü i ngextá
nüxna naxu (nüx³na⁵ nax²u³) v.t. invitar ínaxĩxü̃wa rü nüxna nixĩgachi. Por
Norü petawa nüxna naxu nax namaxã donde van, todos sus compañeros se
nachibüxü̃ca̱x. Él lo invitó a su fiesta apartan de él. [suj. sing. nüxna
para comer. nixũgachi]
nüxna naxü (nüx³na⁵ nax²ü²) v.t. nüxna nixũ (nüx³na⁵ nix²ũ²) v.t.
corresponder (una responsabilidad) abandonar (sujeto singular) Gumá duü̃
Tama ngu̱xẽẽruxü̃na naxü nax rü nüxna nixũ ga norü ĩane. Ese
buxü̃güxü̃ namuxü̃ i iscuerawa. Norü hombre abandonó su comunidad.
papágüna nixĩ i naxüxü̃. La asistencia [suj. pl. nüxna naxĩgü]
de los niños a la escuela no le nüxna nixũgachi (nüx³na⁵ nix²ũ³ga⁵chi⁵)
corresponde al profesor, sino a los v.t. apartarse (de un lugar o de un
padres. peligro, sujeto singular) Nüxna
nüxna naxüe (nüx³na⁵ nax²ü⁴e⁴) v.t. nixũgachi ga nachica yerü nachu̱xu.
contaminar, contagiar Ngẽma na rü tá Se apartó del terreno porque era
nüxna naxüe i ngẽma buxü̃. Esa gripe prohibido. [suj. pl. nüxna nixĩgachi]
va a contaminar a esos niños. nüxna niyáxü̃etanü (nüx³na⁵
nüxna nayachogü (nüx³na⁵ ni²yax²ü²̃ e⁴ta²nü⁵) v.t. alejarse (poco a
na²ya⁵cho²gü⁵) v.t. ir a apaciguar, ir a poco) Nüxna niyáxü̃etanü ga napata.
calmar Dabí rü nüxna nayachogü ga Se alejaron poco a poco de su casa.
nüxna niyuxgüetanü TICUNA – CASTELLANO 186
nüxü̃ nanawe̱x (nüx³ü̃³ na²na³we̱x⁵) v.t. namaxã nüxü̃ ixuxü̃. La gente aceptó
demostrar, mostrar, señalar Ngẽma la palabra que el alcalde dijo.
cori rü nüxü̃ nanawe̱x i naxchiru i 2. hacer caso, obedecer
namaxã taxexü̃. El hombre le muestra Véase nüxü̃̃́ inarüxĩnü
la ropa que estã́ vendiendo. nüxü̃ nangãxü̃ (nüx³ü³̃ na²ngãx²ü⁵) ̃ v.t.
Véase inanawe̱x contestar Yexguma nüxna naca̱xgu rü
• nüxü̃ nanawe̱x i nama (nüx³ü³̃ mexü̃ ga oremaxã nüxü̃ nangãxü̃.
na²na³we̱x⁵ i⁴ na²ma³) mostrar (el Cuando le preguntaron, él contestó con
camino), encaminar buenas palabras. Var. nüxü̃ nangãxü̃ga
nüxü̃́̃ nanawoeguxẽẽ (nüx³ü¹̃ nüxü̃ nangãxü̃ga (nüx³ü̃³ na²ngãx²ü⁵ga⁵)
̃
na²na³wo⁵e⁵gux⁵ẽ²ẽ³) v.t. devolver v.t. contestar (defensivamente)
(complemento plural) Guma norü nüxü̃ nangeagü (nüx³ü³̃ na²nge⁴a⁵gü²) v.t.
chawü rü norü cori nüxü̃̃́ sacudir Norü oca̱x nüxü̃ nangeagü ya
nanawoeguxẽẽ erü tama mea nipagü. mamé. Sacude el árbol de mamey para
El hombre le ha devuelto su maíz que caigan los frutos.
porque no estaba bien seco. nüxü̃ nangechaü̃ (nüx³ü̃³ na²nge²chaü⁵) ̃
[compl. sing. nüxü̃̃́ nanataeguxẽẽ] v.t.
nüxü̃ nanaxãcha (nüx³ü³̃ na²nax³ã²cha⁵) 1. amar, querer Ngẽxguma papágü rü
v.t. hacer daño, dañar Ngexrüma i aixcüma nüxü̃ nangechaü̃gu i
ngẽmaxü̃ nadáuxü̃ erü tá nüxü̃ naxacügü rü mea nüxna nadau. Los
nanaxãcha. No debe tocar eso porque padres que aman a sus hijos los cuidan
lo va a dañar. bien.
nüxü̃ nanaxocáü̃ (nüx³ü̃³ na²nax⁵o⁵ca¹ü⁵)̃ 2. respetar, estimar, apreciar, honrar
v.t. molestar (con ruido) Tama name i nüxü̃̃́ nangechaü̃tümüxü̃ (nüx³ü̃¹
nanatagaxẽẽ i norü paxetaruxü̃ erü na²nge²chaü̃⁵tü³müx³ü⁵) ̃ v.t.
nüxü̃ nanaxocáü̃ i togü i duü̃xü̃gü. compadecer, tener compasión, tener
No está bien que ponga su grabadora en misericordia (de alguien) Ngẽma
alto volumen porque el ruido molesta a ngĩtã̱́ ax
̱ güxü̃ rü chaunepüna
otros. nanacuaixcagü rü tama nüxü̃̃́
nüxü̃́̃ nanaxüétü (nüx³ü¹̃ na²nax³ü²e¹tü³) nangechaü̃tümüxü̃. Los ladrones
v.t. añadir Tupana rü nüxü̃̃́ golpearon a mi tío sin tener compasión.
nanaxüétü ga 15 ga taunecü nax nüxü̃ nangechaü̃xüchi (nüx³ü³̃
namaxü̃xü̃ ga Echequía. Dios añadió ̃
na²nge²chaüx⁵ü¹chi⁵) v.t. amar (mucho),
quince años a la vida de Ezequías. adorar Gumá yatü rü nüxü̃
nüxü̃̃́ nanaxütanü (nüx³ü¹̃ nangechaü̃xüchi i nane. Ese hombre
na²nax³ü⁴ta⁵nü⁵) v.t. quiere mucho a su hijo.
1. pagar, abonar Norü uimaxã nüxü̃̃́ nüxü̃ nangẽ̱xẽ (nüx³ü̃³ na²ngẽ̱x⁵ẽ³) v.t.
nanaxütanü i norü ngetanü. Pagó la desear (a alguien) Yimá ngextü̱xücü rü
deuda con su fariña. ngẽma pacüxü̃ nangẽ̱xẽ erü poraãcü
2. remunerar, recompensar nüxü̃́̃ ingúchaü̃. El joven desea a la
nüxü̃̃́ nanayaxu (nüx³ü¹̃ na²na³yax⁴u³) muchacha porque le agrada mucho.
v.t. Véase namaxã naxãarüãx ̃́ ü̃
1. acceder, aceptar Duü̃xü̃gü rü nüxü̃́̃ nüxü̃ nangẽ̱xẽcü (nüx³ü³̃ na²ngẽ̱x⁵ẽ⁵cü³)
nanayaxu i ngẽma ore i ãẽ̱xgacü adj. deseado Yimá ngextü̱xücü ya
191 TICUNA–CASTELLANO nüxü̃ narücua̱xmae
Ññ
ñaxẽẽruxü̃ (ñax³ẽẽ²³rux¹ü⁵)
̃ s.n.
1. piloto
2. chofer Chauenexẽ rü wüxi i
ñaa1 (ña²a⁴) pron. éste, esto (cosa de motuarü ñaxẽẽruxü̃ nixĩ. Mi hermano
es chofer de mototaxi.
género masculino) Ñaa i cuxüxü̃ rü
muxü̃ma i guxchaxü̃ tá cuxna naxã. ñaxĩ (ñax³ĩ³) s.n. erizo (especie de
Esto que has hecho te va a traer muchos animal)
problemas. [Aparece en frases de tiempo ñaxruxü̃ (ñax²rux¹ü⁵)̃ [var. de
presente.] ñaxcuchiruxü̃] goma, cola, pegamento
ñaa2 (ña²³a⁴) pron. ésta (cosa de género ñaxtaxü̃ (ñax²tax³ü⁵)
̃ [var. de
femenino) Ñaa i cuxüxü̃ rü muxü̃ma i ñaxcuchiruxü̃] goma, cola, pegamento
guxchaxü̃ tá cuxna naxã. Esto que has
hecho te va a traer muchos problemas. ñaxtü (ñax⁵tü³) adv. abajo Ñaxtüwa
[Aparece en frases de tiempo presente.] nangexma. Está abajo.
nagú. Va a trabajar hasta que lo ñuxũ ñaxü̃ (ñux³ũ⁴ ñax⁵ü²̃ ) interj. ¿qué
termine. dice?
ñu̱xmatátama (ñu̱x⁵ma²ta²ta⁵ma⁵) adv. ñu̱xũchi (ñu̱x⁵ũ²chi¹) conj. entonces
enseguida Chanaxwa̱xe nax Var. ñu̱xmachi
cunagu̱xẽẽxü̃ i ngẽma puracü rü ñuxũcürüwa (ñux³ũ⁵cü²rü²wa¹) adv.
ñu̱xmatátama cuxü̃́̃ chanaxütanü. ¿cómo? (reclamando)
Quiero que termines ese trabajo y
enseguida te voy a pagar.
Oo
ñu̱xmaü̃cüxü (ñu̱x⁵ma²ü⁵cüx²ü³)
̃ adv.
desde ahora Ñu̱xmaü̃cüxü rü marü
taxũtáma nügüxü̃̃́tama diẽru nayaxu.
Desde ahora no va a sacar dinero para él
mismo. o1 (o³⁵) s.n. pereza
o2 (o⁴) s.n. fruto
ñu̱xmawena (ñu̱x⁵ma²we¹na⁵) adv. de
hoy en adelante, a partir de hoy õ (õ⁴) s.n. fe
ñu̱xmax (ñu̱x⁵max²) adv. hoy, ahora ocara (o³ca³ra⁵) s.n. acarahuasú (especie
de pez)
ñu̱xmaxü̃chima (ñu̱x⁵max²ü¹chi⁵ma³)
̃
ocayiwa (o³ca³yi³wa⁵) s.m. cedro
adv. ahorita, ahora mismo, actualmente
Ãẽ̱xgacü rü tama ĩanewa nangexma i ochagu (o²cha¹gu⁵) s.m. dardo (para
ñu̱xmaxü̃chima. El presidente no se pucuna), virote
encuentra en la comunidad ahorita. -ochi (-o¹chi⁴) suf. verb. muy Naxoxochi
ñuxmi (ñux²³mi¹) s.n. i ngẽma yatü rü ngẽmaca̱x tama
naxüpata. Ese hombre es muy ocioso y
1. riñón
por eso no construye su casa.
2. glándula
[Se añade a verbos que terminan en o.]
ñuxre (ñux⁵re²) adv. ¿cuánto?, ¿cuántos? -õchi (-õ¹chi⁴) suf. verb. muy [Se añade a
¿Ñuxre cumaxã nanaxãtanüxẽẽ ga verbos que terminan en õ.]
yema cori? ¿Cuánto te cobró ese
õchimü (õ²chi⁵mü³) s.n. garrapata
hombre?
ochu (o²chu⁵) adj. ocho
• ñu̱xre ínguxuchixü̃ (ñu̱x⁵re²
̃ ¿cuántos resultan?
i¹ngux³u⁵chix³ü²) oégaãẽ (o⁵e¹ga⁵ã¹ẽ⁴) s.n. angustia,
preocupación Wüxi i taxüchixü̃ i
ñuxree̱xpü̱xcüna (ñux⁵re²e̱x⁵pü̱x⁵cü¹na⁴) oégaãẽ naxca̱x ínangu. Le ha llegado
adv. unas cuantas veces, algunas veces una preocupación grande.
ñuxregu naxãtanü (ñux⁵re²gu⁴ oégaãẽxü̃ (o⁵e¹ga⁵ã¹ẽx⁴ü²̃ ) adj.
nax⁵ã³ta⁵nü³) adv. ¿cuánto vale?, preocupado Nüma rü wüxi i yatü i
¿cuánto cuesta? oégaãẽxü̃ nixĩ erü nataxuma i õna
ñu̱xremare (ñu̱x⁵re²ma³re³) pron. naxca̱x i naxacügü. Él es un hombre
algunos preocupado porque sus hijos no tienen
ñu̱xtaque̱xechiwexü ̃ qué comer.
̃
(ñu̱x⁵ta²que̱x⁵e³chi¹wex⁵ü²) adj. oéste (o³es²te⁵) s.n. occidente, oeste
arrugado (rostro) õẽ̱xna (õ⁴ẽ̱x⁵na¹) interj. ¡ah, sí!
ñuxũ ñacux (ñux³ũ⁵ ña¹cux⁵) interj. ¿qué õgümüanemare (õ⁵gü²mü⁵a⁵ne⁵ma³re³)
dices? s.n. superstición
199 TICUNA–CASTELLANO ore
Pp
na̱i ̱x⁵rux¹ü⁵) ̃ venda, gasa (para cubrir
heridas)
• o̱xri i yixẽẽxü̃ (o̱x⁵ri¹ i⁴ yix⁵ẽ²ẽx³ü²)
̃
gangrena Pa (pa⁴) adj.
̃́
• nügüxü nanaga̱u̱xẽẽ i o̱xri (nü³güx⁵ü¹ 1. señor, don
̃ ̃
na²na³ga̱u̱x⁵ẽx²ẽ³ i⁴ o̱x⁵ri¹) calmarse 2. señora, señorita
(una herida) 3. hermano, hermana Nuxmae Pa
õxri (õx¹ri²) s.m. violín Yúchex. Hola, hermano José. [Al
hablar a una persona, se dice Pa antes
de decir su nombre.]
paane (pa⁵a⁵ne⁵) s.n. olor Tama name i
ngẽma mutúruarü caixquepaü̃arü
paane. El olor que viene del silenciador
del motor no es bueno.
paanexü̃ (pa⁵a⁵nex³ü³)
̃ [var. de
yixanexü̃] oloroso
pacara (pa³ca³ra²) s.n. canasta (con tapa
separada)
• õxriarü paxruxü̃ (õx¹ri²a⁵rü³ pacu (pa³cu²) s.m. palometa (especie de
pax³rux¹ü⁵̃ ) violinista pez)
o̱xrichica (o̱x⁵ri¹chi¹ca⁵) s.n. cicatriz pacü (pa²cü³) s.f. joven (mujer),
Ñaa o̱xrichica i choxme̱xwa muchacha, señorita
ngẽxmaxü̃ rü tarachica nixĩ. La Véase wore̱xcü Var. paxü̃
pãdéru TICUNA – CASTELLANO 202
Véanse buxburi, caxü̃xü̃ruxü̃ -ruü̃ (-ru¹ü⁵̃ ) suf. verb. que hace, que
puxtietü (pux²ti⁴e²tü⁴) s.n. orzuelo (en el realiza, que sirve Ngu̱xẽẽruü̃arü
borde del párpado) popera nixĩ. Es el libro del maestro (lit.
el que educa). [Nunca aparece al final
puxyaexü̃ (pux⁵ya¹ex³ü²)̃ adj. canoso
de la palabra.]
pücha (pü³cha⁵) s.n. red (larga para
-ruxü̃ (-rux¹ü⁵) ̃ suf. sust. que hace, que
pescar)
realiza, que sirve Taxeruxü̃ nixĩ. Sirve
püchaetanüxü̃ (pü³cha⁵e³ta²nüx²ü²)
̃ s.n. para vender. [Siempre aparece al final
pescadores rederos (que pescan con red de la palabra.]
larga) rü (rü⁵) conj.
püwemüxü̃xü̃ (pü²⁵we¹müx⁵üx⁵ü̃ ²)
̃ adj. 1. y, e (entre palabras) María rü Ixma
corcovado rü nügüeya̱x nixĩ. María e Hilda son
-pü̱xcüna (-pü̱x⁵cü¹na⁵) suf. verb. Indica hermanas.
que una acción se hace cierto número de 2. y, e (entre frases) Moxcüta rü cuwe
veces. Taxree̱xpü̱xcüna nanaxü. Lo charüxũ. Espérame un minuto y te
hizo dos veces. [Se añade a un número.] acompaño.
rü naigüchigü (rü⁵ nai¹gü²chi⁵gü⁵) adv.
etcétera, lo demás
Qq
Véase rüe̱xna to
rü ta (rü⁵ ta⁵) conj. también Pedru rü ta
napuracü. Pedro también trabajó.
quechu (que²chu⁵) s.n. queso rübotaxü̃ (rü³bo²tax⁵ü⁵)
̃ adj. tapado
Rr
rüe̱xna taxre. Uno o dos.
rüe̱xna to (rü³e̱x⁵na¹ to⁵) adv. etcétera,
lo demás [abreviatura re.t.]
rádiu (ra²di³u⁵) s.n. radio Véase rü naigüchigü
Véase yauxgaruxü̃ • rü toomachigü (rü⁵ to⁵o³ma²chi⁵gü⁵)
repóyu (re³po²yu⁵) s.n. repollo etcétera (singular)
re.t. (re.³t.⁵) [abreviatura de rüe̱xna to] • rü togüchigü (rü⁵ to⁵gü²chi⁵gü⁵)
etcétera etcétera (plural)
rügáuxü ̃ (rü³gaux¹ü²)
̃ adj. roto, rasgado
-rica (-ri²ca¹) suf. verb. solamente, nomás
Ñu̱xmarica tá chapuracü i naanewa. rümaãchixü (rü³ma²ã²chix²ü⁵̃ ) adj.
̃
Voy a trabajar en la chacra hoy nomás. desanimado, desalentado
Véanse -icatama, -mare rümemaexü̃ (rü³me²ma³ex⁴ü²) ̃ adj. mejor
211 TICUNA–CASTELLANO taãẽ
Tt
[Nunca aparece al final de la palabra.]
Véase -rüxü̃
rüwãxtaxü̃ (rü³wãx²tax⁵ü̃²) adj. cerrado
rüwüximaexetüxü̃ ta (ta⁵) adv. también, además
(rü³wüx²i²ma⁴ex³e²tüx³ü³) ̃ adj. tuerto
ta- (ta³)
rüxíramaexü̃ (rüx³i¹⁵ra⁵ma³ex⁴ü²) ̃ adj.
1. pref. sust. nuestro, nuestra (incluye al
más pequeño Ngẽma chauxchiru rü oyente)
cuxchiruxü̃ rüxíramaexü̃ nixĩ. Mi 2. pref. verb. nosotros (excluye al oyente)
ropa es más pequeña que la ropa tuya. Moxü̃ tapuracüe tá. Mañana vamos a
-rüxü̃ (-rüx¹ü⁵)
̃ suf. verb. como, igual a trabajar (nosotros, no usted).
Wüxi i putürarüxü̃ nixĩ. Es como una Véanse tórü, tóxrü
flor. [Siempre aparece al final de la -ta (ta⁴) suf. sust. para, de Poxita
palabra.] nadau. Va en busca de plátanos.
Véase -rüü̃ Véanse -axü̃̃́, -ca̱x
rüxücuxü̃ (rüx³ü⁴cux²ü²) ̃ adj. que tá (ta²) adv. Indica tiempo futuro.
ingresa, que entra Ngẽma tá- (ta²) pref. verb. nosotros (incluye al
dauxchitawa rüxücuxü̃ i duü̃xü̃ rü oyente) Moxü̃ tápuracüe tá. Mañana
tama númacüã̱x nixĩ. Esa persona que vamos a trabajar (nosotros y usted).
entra al monte no es de aquí.
taãẽ (ta²ã¹ẽ⁴) s.n.
rüyexeramaexü̃ (rü³yex²e⁵ra⁵ma³ex⁴ü²) ̃
1. alegría, gozo, felicidad Wüxi i norü
adj. taãẽ nixĩ naxca̱x i buxü̃gü i
1. superior, más importante Maiyutüxü̃wa naxaiyagüxü̃. Es una
2. más fuerte, irresistible alegría para los niños bañarse en la
rüyexeraxü̃ (rü³yex²e⁵rax³ü²) ̃ adj. quebrada Maiyutüxü̃.
superior 2. placer, diversión
taãẽãcü TICUNA – CASTELLANO 212
toé (to³e²) s.n. Indica una especie de tori (to³ri¹) s.n. taricaya (especie de
planta. tortuga acuática)
toecü (to³e⁴cü²) s.m. sembrador toriarü tauemacü (to³ri¹a⁵rü³
(persona) tau⁵e³ma⁴cü²) s.m. agosto
toéga (to⁵e¹ga⁵) s.n. apodo torichipa̱x (to³ri¹chi⁵pa̱x⁵) s.n. caparazón
toeruxü̃ (to³e⁴rux¹ü⁵)
̃ s.n. herramienta (de taricaya)
(para sembrar) torniyu (tor³ni²yu⁵) s.n. tornillo
toguearü (to⁵gu³e⁴a⁵rü³) adj. ajeno (que toruxü̃ (to⁴rux¹ü̃⁵) s.n.
pertenece a otra persona) 1. asiento, banca
toguxe (to⁵gux³e⁴) s.m. otro (persona) 2. silla
Véase naxma̱xwe̱xe
togü (to⁵gü²) pron. a nosotros mismos
(excluye al oyente) torü (to³⁵rü³) adj. nuestro (excluye al
Véase yigü oyente)
Véanse to-, toxrü
toma (to⁵ma⁵) s.n.
1. foráneo (persona de otro país) tórü (to¹⁵rü³) adj. nuestro (incluye al
2. no ticuna (persona) oyente)
Véanse ta-, tóxrü
tomacachi (to³ma³ca³chi⁵) s.m. gamitana
(especie de pez) • tórü ĩanechiga (to¹⁵rü³ ĩ²a⁵ne⁵chi⁵ga⁵)
aniversario (del pueblo)
tomaepü̱x (to³ma¹e⁴pü̱x⁵) adj. tres
• tórü naanechiga (to¹⁵rü³
• tomaepü̱x ya tauemacü na²a⁵ne⁵chi⁵ga⁵) aniversario (de la
(to³ma¹e⁴pü̱x⁵ ya² tau⁵e³ma⁴cü³) independencia de la patria)
trimestre
to̱x (to̱x⁵) s.n. chosna (especie de mono
tomaepü̱xcüna (to³ma¹e⁴pü̱x⁵cü¹na⁵) adv. nocturno)
tres veces
toxca̱x (tox³ca̱x⁵) pron. para nosotros
tomaepü̱xcüwaxü̃ (excluye al oyente)
(to³ma¹e⁴pü̱x⁵cü³wax⁴ü²) ̃ adj.
Véase taxca̱x
triangulado
toxchinüruxü̃ (tox²chi²nü²rux¹ü̃⁵) s.n.
tomaga (to⁵ma⁵ga⁵) s.n. otro idioma (no timonel, popero
ticuna.)
to̱xguã̱x (to̱x⁵gu⁵ã̱x⁵) s.n. otras (personas)
tomatama (to⁴ma⁵ta⁵ma³) pron. a
nosotros mismos (excluye al oyente)
• to̱xguã̱xmaxã icuáxü̃
̃ capataz
(to̱x⁵guã̱x⁵max²ã³ i³cuax¹ü²)
tomax (to³max⁴) pron. nosotros (excluye (de otras personas)
al oyente)
to̱xma̱xta (to̱x⁵ma̱x⁵ta²) adv.
Véase yixema
1. al frente
tomaxã (to³max²ã³) [var. de tamaxã] 2. de frente
con nosotros (incluye al oyente)
toxna (tox³⁵na⁵) pron. a nosotros, de
tomaxã (to²max²ã³) pron. con nosotros nosotros (excluye al oyente)
(excluye al oyente) Véase tüxna
toõcü (to⁵õ⁵cü⁵) adv. tõxõ (tõx²õ¹) s.n. gaviota
1. de otra manera, de otra forma toxõ̃́õne (tox²õ¹õ⁵ne⁵) s.m. escalera
2. al contrario, por el contrario Marü nangau i norü toxõ̃́õne. Su
tora (to²ra³) s.n. espino, cardo escalera ya está vieja.
toxpe̱xeruxü̃ TICUNA – CASTELLANO 222
Uu
paxa nachibüexü̃. No sabemos el
porqué de la demora en comer.
tü̱xcüü̃2 (tü̱x⁵cü²ü⁵)
̃ adv. ¿por qué?
¿Tü̱xcüü̃ paxa ínarüdagü? ¿Por qué se ũ (ũ²) s.n. ida Antón. táegu
levantan temprano?
Véase ta̱xacüca̱x ũãchi (ũ²ã²chi²) s.n. partida, salida
tüxe (tüx⁴e⁵) s.m. uachiwa (u³a³chi³wa⁵) s.m. catahua
1. yuca blanca (se come cocida, frita o en (árbol de madera suave de la que se hacen
fariña) balsas)
2. yuca amarilla (para preparar fariña) ũãẽ (ũ²ã¹ẽ⁴) s.n. precaución
• tüxearü tüpaca (tüx⁴e⁵a⁵rü³ tü²pa²ca⁵) ũãẽwa̱xexü̃ (ũ⁴ã¹ẽ⁵wa̱x⁵ex³ü²)
̃ adj.
harina (de yuca), almidón cuidadoso Var. ũãẽxü ̃
tüxna1 (tüx³na⁵) pron. • ũãẽãcü inadawenü (ũ²ã¹ẽ⁴ã⁵cü³
1. a él, a ella (alguien de la familia) i⁴na²da⁴we³nü³) vigilar, mirar (con
2. de él, de ella (alguien de la familia) cuidado)
tüxna2 (tüx³na⁵) pron. a nosotros, de ũãẽxü̃ (ũ⁴ã¹ẽx⁴ü²̃ ) adj. cuidadoso
nosotros (incluye al oyente) Var. ũãẽwa̱xexü̃
Véase toxna ũane (ũ²a⁵ne⁵) s.n. paseo, excursión
tüxü̃1 (tüx³ü̃³) pron. a él, a ella (alguien • ũanearü ütanü (ũ²a⁵ne⁵a⁵rü³ ü³ta⁵nü⁵)
de la familia) costo (del boleto), pasaje
Véase tümaca̱x
ũanechica (ũ³a⁵ne⁵chi¹ca⁵) s.n. plaza
tüxü̃2 (tüx³ü̃³) pron. a nosotros (incluye al Véase plasa
oyente)
ũanetanüxü̃ (ũ³a⁵ne⁵ta³nüx³ü³)
̃ s.n.
Véase toxü̃1
visitante, turista
tüxü̃́̃1 (tüx³ü̃¹) pron. para él, para ella
uanü (u³a⁵nü³) s.n. adversario, enemigo
(alguien de la familia)
úba (u²ba⁵) s.n. uva
tüxü̃́̃2 (tüx³ü̃¹) pron. para nosotros
(incluye al oyente) • úba i paxü̃ (u²ba⁵ i⁴ pax⁵ü²)
̃ pasa (de
Véase toxü̃̃́1 uva)
tü̃xü̃ (tü̃x⁵ü̃⁵) s.n. tinaja, cántaro (de úbachiü (u²ba⁵chi¹ü⁴) s.n. vino
barro) Dexá i mexchiüxü̃ rü tü̃xü̃wa úbanecü (u²ba⁵ne³cü³) s.n. viña, viñedo
ucapu TICUNA – CASTELLANO 226
Ww
üxümacuta (üx⁴ü³ma⁵cu¹ta³) s.n. fogón
üxüxetü (üx⁴üx³e²tü⁵) s.m. llama (de
fuego)
üxüxü̃1 (üx²üx²ü²)
̃ adj. amargo
-wa (-wa¹) posp.
üxüxü̃2 (üx²üx³ü³) ̃ s.n. medicina,
1. en Taxepatawa nüxü̃ chadau. La vi
medicamento, remedio
en la tienda.
• üxüxü̃ i ãpü̱xüxü̃ (üx²üx³ü̃³ i⁴ 2. a Chopatawa chaxũ. Voy a mi casa.
ã²pü̱x⁵üx³ü²)̃ medicina (en pastilla o en
waaãcü (wa³⁵a²ã⁵cü³) adv. a gatas
cápsula) Ngẽma buxü̃ rü waaãcü nixũ erü
• üxüxü̃ i ãxchiüxü̃ (üx²üx³ü³̃ i⁴ tauta inachi. El niño anda a gatas
ãx³chi¹üx³ü²̃ ) medicina (en jarabe) porque todavía no sabe caminar.
• üxüxü̃ i ga̱u̱xãchixẽẽruxü̃ (üx²üx³ü³̃ waanexü̃ (wa²a⁵nex³ü²) ̃ adj. oscuro,
̃ medicina
i⁴ ga̱u̱x⁵ã²chix²ẽẽ²³rux¹ü⁵) sombrío
para bajar la fiebre wacapuruna (wa³ca³pu³ru²na⁵) s.n.
• üxüxü̃ i namaxã ipaixü̃ (üx²üx³ü̃³ i⁴ huacapuruna (especie de árbol cuya
na²max²ã³ i³paix⁴ü²) ̃ ampolla de corteza sirve para remedio)
medicamento, ampolleta wacuaneruxü̃ (wa⁵cu⁵a⁵ne⁵rux¹ü⁵) ̃ s.n.
• üxüxü̃ i namaxã iyumachixü̃ rastrillo Var. wücuaneruxü̃
(üx²üx³ü̃³ i⁴ na²max²ã³ i⁴yu⁴ma⁴chix⁵ü²̃ )
medicina anestésica, analgésico;
morfina
• üxüxü̃ i nümaxũ i daaweanearü
toxyepe̱xeruxü̃ (üx²üx³ü³̃ i⁴ nü³max⁵ü̃²
i⁴ da⁴a⁴we⁴a⁵ne⁵a⁵rü³
tox²ye³pe̱x⁵e³rux¹ü⁵)̃ vacuna
229 TICUNA–CASTELLANO waxãchataxü̃
wãxĩ (wãx⁵ĩ³) s.n. suisuy (especie de ave weri (we⁵ri¹) s.n. ave
pequeña de color azul) werichiaü̃ (we⁵ri¹chi⁵a³ü⁵̃ ) s.n. nido (de
waxraxü̃ (wax⁵rax³ü²)
̃ adj. ave)
1. moreno (persona) weruma (we³ru³ma⁵) s.n.
2. morado (color) 1. taladro, berbiquí
waxüxü̃ (wax²⁵üx⁵ü²)
̃ adj. negro (color) 2. broca
Var. waxü̃, wẽ̱xẽxü̃ we̱xa (we̱x⁵a¹) s.n. trapo
waxwe (wax²³we¹) s.n. negro (de piel), we̱xachiru (we̱x⁵a¹chi¹ru⁵) s.n. ropa
africano (usada o vieja)
wẽ (wẽ¹⁵) interj. ¡mentira! wẽ̱xẽxü̃ (wẽ̱x⁵ẽx⁵ü²)
̃ [var. de waxüxü̃]
wena (we¹na⁵) adv. otra vez, negro (color)
nuevamente Var. wenaxarü we̱xgu nayapuma (wëx⁵gu²
• wena ínarüda (we¹na⁵ i¹na²rü³da³⁵) na²ya³pu⁵ma³) v.t. alinear (postes)
resucitar, levantarse we̱xgu nixũ (we̱x⁵gu² nix²ũ²) v.i. ir (sin
• wena írüdaxü̃, wena maxü̃xü̃ desviarse) Yema woca rü we̱xgu nixũ.
(we¹na⁵ i¹rü²dax³ü̃², we¹na⁵ max²ü̃x²ü²)̃ La vaca fue sin desviarse.
resucitado, levantado wẽxnaachica (wẽx⁵na²a³chi¹ca⁵) s.n.
• wena mexẽẽxü̃ (we¹na⁵ mex²³ẽ²ẽx⁴ü²) ̃ horca
renovado, reparado wẽ̱xraxü̃ (wẽ̱x⁵rax³ü²)
̃ adj. gris (color)
• wena namaxü̃ (we¹na⁵ na²max²ü³) ̃ we̱xtaeruxü̃ (we̱x⁵tae³⁵rux²ü⁵)̃ s.n.
resucitar, vivir (otra vez) gancho (para el pelo)
• wena nanamexẽẽ (we¹na⁵ wexu (wex³u¹) s.n. loro
na²na³mex²ẽ²ẽ³) renovar, reconstruir wéxü̃gü (wex¹ü⁵gü⁵)
̃ s.n. hilván
• wena nanaxü (we¹na⁵ na²nax³ü⁴) wí (wi¹⁵) s.n. intervención (quirúrgica),
rehacer cirugía
• wena nangu̱x (we¹na⁵ na²ngu̱x⁵) wipü̱xüxü̃ (wi³pü̱x⁵üx⁵ü²)̃ adj. ovalado
estudiar (de nuevo) witútu (wi³tu²tu⁵) s.n. witoto (persona o
• wena natáegu (we¹na⁵ na²ta¹e⁵gu⁵) idioma)
retornar, regresar, volver (de nuevo) wixgutaa̱x (wix²gu²ta²a̱x⁵) adv. casi
• wena nüxü̃ nixu (we¹na⁵ nüx³ü̃³ Nüma rü niwĩxĩchi rü wixgutaa̱x
nix²u³) repetir (lo dicho), decir (otra naigu nangu. Él se resbaló y casi se
vez) cayó sobre el palo.
• wena üxü̃ (we¹na⁵ üx⁴ü²) ̃ rehecho wĩxgümüchiruxü̃ (wĩx¹⁵gü⁵mü⁵chi¹rux⁵ü⁵) ̃
-wena (-we¹na⁵) suf. verb. después s.m. plancha (para ropa)
Yúche rü norü õnawena ínangu rü Véase gumarichiruxü̃
ngẽmaca̱x poraãcü nangechaü̃. José wixpe̱xegu (wix²pe̱x⁵e³gu⁴) adv. delante
llegó después de la hora de comer y así • wixpe̱xewa ngẽxmaxü̃ (wix²pe̱x⁵e³wa¹
se quedó muy triste. ngẽx⁴max²ü²) ̃ estar adelante
wenaxarü (we¹nax⁵a³rü⁵) [var. de wena] wĩxruxü (wĩx¹⁵rux¹ü⁵̃ ) s.n. cepillo
̃
otra vez, nuevamente wixtape̱xe (wix¹ta³pe̱x⁵e³) s.n. cima (de
wera (we²³ra⁵) s.n. vela, candela un árbol o cerro)
weramü (we²³ra⁵mü⁵) s.n. parafina wixweama (wix²we¹a²ma²) adv. después
231 TICUNA–CASTELLANO womüxẽẽãcüma
Xx
ya2 (ya⁴) s.m. edad ¿Ñuxre ya taunecü
nixĩ i curü o̱xiarü ya? ¿Cuántos años
de edad tiene tu abuelo?
ya3 (ya²) s.n. peso ¿Ñuxre quíru nixĩ i
-xe (-xe⁵) suf. verb. Se añade al verbo para curü buxü̃arü ya? ¿Cuál es el peso de
formar sustantivos. Yíxema mea tu hijo?
puracüxe rü tá tanayaxu i tümaarü
yacü (ya⁴cü²) adj. mayor, primogénito
ãmare. El que trabaja bien va a recibir
su premio. yamaxã turaãẽxü̃ (ya⁴max²ã³
̃ ̃ tu⁵ra⁵ã¹ẽx⁴ü²)̃ adj. enfermo (por la
Véanse -cü, -xü, -xüne
edad), senil
-xira (-xi⁵ra⁵) suf. verb. Indica
comparación. Ngẽma namachi rü nado -yane (-ya⁵ne¹) suf. verb. durante,
natürü ngẽma to i namachi rü mientras Ínangutaque̱xegüyane
nataixira. Esa carne es suave, pero la nida̱ x awe ga ãẽ̱xgacü. El jefe se
otra es más dura. [Se añade a verbos enfermó durante la reunión.
que terminan en i.] yapa (ya³pa²) s.n. cumbre (de techo de
Véase -xĩra hojas), hojas (que cubren la cumbrera del
techo)
-xíra (-xi¹ra⁵) suf. sust. primero Ngẽma
ãẽ̱xgacü rü nüxíra ngutaque̱xewa yapuna (ya³pu³na⁵) s.m. horno (para
nangu. El jefe fue el primero en llegar tostar fariña)
a la reunión. yaruxü̃ (ya²rux¹ü⁵) ̃ s.m. balanza
235 TICUNA–CASTELLANO yaü̃diruba
yéa (ye¹a⁴) adv. allá, allí, ahí Yéa nangupetü ga yema daawe. Así me
nangexma ya chopata. Mi casa queda pasó esa enfermedad. [Aparece en frases
por ahí. de tiempo pasado.]
yéa naxũxchaü̃ (ye¹a⁴ nax²ũx²chaü̃⁵) v.i. Véase ngẽmaãcü
querer ir (allá) Chorü buxü̃ rü yéa yemaane (ye²ma²a⁵ne⁵) s.n. zona, área
Cowenawa naxũxchaü̃. Mi hijo quiere
yemaarü chütacü (ye²ma²a⁵rü³
ir allá a Caballo Cocha.
chü²ta³cü⁵) adv. anteanoche
yeaama (ye²a⁴a²ma²) pron. eso (más
yemaarü ĩnex (ye²ma²a⁵rü³ ĩ⁵nex⁵) adv.
allá)
anteayer
Véase ngẽaama
yéaama (ye¹a⁴a²ma²) adv. más allá yemaca̱x (ye²ma²ca̱x⁵) adv. por eso Ĩnex
chauanewa chaxũ rü yemaca̱x tama
yeacutü (ye¹a²cu⁵tü⁵) s.n. otro lado, otra
chayauxchiru. Ayer me fui a la chacra
banda (de un río o quebrada)
y por eso no lavé la ropa. [Aparece en
yeagü1 (ye²a⁴gü²) pron. frases de tiempo pasado.]
1. ésos, ésas (personas, cosas de género
Véase ngẽmaca̱x
masculino)
2. aquéllos, aquéllas (personas, cosas de yemaétüwa (ye²ma²e¹tü³wa¹) adv.
género masculino) [Aparece en frases además Poraãcü nüxü̃ narüngü̃xẽẽ i
de tiempo presente.] naanewa rü yemaétüwa nanaxütanü i
norü ngetanü. Le ayudó mucho en la
yeagü2 (ya³a⁵gü²) pron. ésos, ésas,
chacra y además pagó su deuda.
aquéllos, aquéllas (personas o cosas de
género femenino) [Aparece en frases yemagü (ye²ma²gü²) adj. esos, esas
de tiempo presente.] (tiempo pasado)
yéamaxü̃ra (ye¹a²max²ü̃⁵ra⁵) adv. más yematama (ye²ma²ta⁵ma³) pron. ése, ésa,
allá eso, aquél, aquélla, aquello (mismo, cosa
yema1 (ye²ma²) adj. de género neutro) [Aparece en frases
1. ese, esa (cosa de género neutro) de tiempo pasado.]
2. aquel, aquella (cosa de género neutro) Véase ngẽmatama
Yema ori ̱x i yeacutüwa nüxü̃ yerü (ye²rü²) conj. porque Chatáegu
chadauxü̃ rü marü nidau. Esa fruta yerü marü nachüta. Volví porque ya
que vi en la otra orilla del lago ya está llegó la noche. [Aparece en frases
madura. [Aparece en frases de tiempo de tiempo pasado.]
pasado.] Véase erü
Véase ngẽma
yewae (ye²wae³⁵) s.n. yacumama,
yema2 (ye²³ma⁵) adj. ese, esa (cosa de
anaconda (especie de boa grande)
género femenino) [Aparece en frases
de tiempo pasado.] yewaecü (ye²wae³⁵cü³) s.n. nacanaca
(especie de culebra)
yéma (ye¹ma⁴) adv. allá, allí, ahí Chorü
papá rü yéma ũanewa taxũ. Mi papá yexera (yex²e⁵ra⁵) adv. más Nüma rü
se fue paseando por allí. [Aparece en yexera nüxü̃̃́ nangúchaü̃ ya yima
frases de tiempo pasado.] ĩpata ya taxü̃ne. Él quiere más esa
Véase ngéma casa grande. Var. yexeraxü̃
yemaacü (ye²ma²a⁵cü⁵) adv. así, de esa • yexera norü me ixĩxü̃ (yex¹e⁵ra⁵
manera Choma rü yemaacü choxü̃ ̃ favorito
no¹⁵rü³ me² ix⁵ĩx⁵ü²)
yexeraãcü TICUNA – CASTELLANO 238
A
• aborrecido naxchi naxaixü
• que aborrece naxchi aixü
abotonar v. t. nayañotachiru
a prep. -gu, -wa abrazar v. t. nüxna nana̱i ̱xãchi, nüxna
• a él, a ella, a ellos, a ellas naxca̱x, napa̱xãchi, ngĩxna nanapa̱x
nüxü̃́ • abrazarse nügüna nanapa̱x
• a ella ngĩxü abrazo m. na̱i ̱xãchi
• a ella, a ellas ngĩxca̱x, ngĩxna abrigar v. t. nayadüxü
abajo adv. ñaxtü • abrigarse nidüxü, nügü nidüxü
• río abajo tawaama
abrigo m. deyuchiru, düxruxü
abandonado adj.
1. íyatáxü (anim.) abrir v. t., v. i.
2. ínatáxü (inan.) 1. inanawãxã
2. nanapi ̱xẽẽ (herida)
abandonar v. t.
3. nayacanaü (lata)
1. ínayata̱x (compl. sing.)
4. nayache̱xe (canoa para darle forma)
2. ínayawogü (compl. pl.)
3. nüxna naxĩgü (suj. pl.) 5. nayangóxnaxẽẽ (brecha)
6. nayapona (con cincel)
abanicar v. t. nayabunü, nayacua̱i ̱xcue
7. nayawãxna
• abanicarse nügü nibunüxüne
8. niche̱xeweü (canoa al empezar a
abanico m. taru fabricarla)
abaratar v. t. • abrirse niboxü (flor), ninge̱x (una
• abaratarse narüxüetanü herida)
abdomen m. naneca abrumar v. t. nanaxi ̱xãchiãẽxẽẽ
abeja f. absceso m. taixna
1. berure, mare
absorber v. t. nagu nayache, nüxü
2. turu (de fruta)
natuxu
abertura f. naxmachate̱xe, naxmaxü
abstenerse v. r. nügüna nanachu̱xu
abiertamente adv. ngóxüwa
abuela f. noxẽ
abierto adj.
• estar abierto inangeenü, niwãxna abuelo m. o̱xi
• quedar abierto nangeenümare • abuelos norü o̱xigü
ablandar v. t. nanangomüxẽẽ abultar v. t. nanataxpüüẽẽ
abofetear v. t. nanapechiwe abundante adj.
abogado m. chogüruxü • ser abundante namuxũchi
abogar v. i. naétüwa nidexa, nüxna abundar v. i. namu
nachogü aburrir v. t. nüxü̃́ nawa̱xtümüü
abollar v. t. ínanape̱xẽẽ acá adv. nua, núma, nuxã
• abollarse niñaixmü acabado adj. inguxü1
abonar v. t. nanawaxmüanexẽẽ, nüxü̃́ • estar acabado marü nagu̱x, nagu̱x,
nanaxütanü nigu̱x
243
acabar CASTELLANO – TICUNA 244
B
quebrada)
bandeja f. bachia
bandera f. wonera
bañar v. t. nanaxaiya
babear v. i. nichurua̱x
• bañarse naxaiya2, nügü naxaiya
babero m. türemüxü
barato adj. ítanüxü, metanüxü
bacaba f. borua̱x (especie de palmera) • más barato ítanümaexü
bache m. ãxmaanexü (en un camino) • ser barato naxítanü
255 CASTELLANO – TICUNA blanco
E
2. nachiü
3. napata (de él o de ella)
• tener domicilio naxãchiü
don m. Pa echado adj.
donación f. ãmare 1. icamarexü
donante adj. nüxna ãcü 2. itáxü (sing.)
donar v. t. nüxna nanaxã 3. iwogüxü (pl.)
donde adv. ngexta echar v. t., v. r.
• por donde ngextáama 1. ínanatagachi, nagu nayata̱xcuchi,
nanaña
dónde adv.
2. nanatáe, nayata̱xcuchi2 (compl. sing.)
• ¿dónde? ngexcü, ngexe2, ngextá, 3. nanawoü, nanawocu (compl. pl.)
ngexü1
4. butíyagu nanabacu (líquido en una
dorar v. t. nayachaxuchi botella)
dormir v. i. nape 5. nanagü (algo seco)
• ir a dormir nayape • echar raíces narüxüxchuma̱xã
• poner a dormir ínanapexẽẽ, • echarse naca1
nanacaxẽẽ, nanapexẽẽ • estar echado inaca
dormitorio m. pechica, ucapu eclipsar v. t. nanatütaxetü
dos adj. económico adj.
1. taxre • ser económico naxítanü
2. taxremare (solamente) edad f. norü taunecü, ya2
ducha f. aiyachica edificar v. t.
dudar v. t. tama nayaxõ 1. nanaxü
duende m. naxchi ̱xi 2. nanaxüpata (casa para otra persona)
dueño m. cori, yora edificio m. ĩ, ĩpata
• hacerse dueño nanaxüarü yoraã̱x educar v. t. nanangu̱xẽẽ
• tener dueño nayoraã̱x egipcio adj., m. Equítuanecüã̱x (persona)
dulce adj. maixcuraxü ejecutar v. t. nayanguxẽẽ
• ser dulce namaixcura ejemplo m. cua̱xruxü
dulcificar v. t. nanamaixcuraxẽẽ
ejercicio m.
duplicar v. t. nanataxree̱xpü̱xẽẽ • hacer ejercicios, ejercitarse nügü
durable adj. taixü nixüa
durante adv. -gu, -yane el art. yia
él CASTELLANO – TICUNA 278
G
frotar v. t. nanacha1, nanañe̱x, nayaxĩ ̱xã
fructífero adj. ixoxü2, oxwa̱xexü
frustración f. guxcharuxü
frustrar v. t. nayaxãneãchixẽẽ
gajo m. naxya̱xa
• frustrado nagu narüchixe
galleta f. gayéta
frutería f. ori ̱xpataü
gallina f. ota
fruto m.
1. o2, ori ̱x gallinero m. otapataü
2. õwü (de la chambira) gallo m. ota
fuego m. üxü gamitana f. tomacachi (especie de pez)
• arma de fuego mucawa gana f.
fuente f. burawe (de agua) • de mala gana õõcüma
fuerte adj. poracü, poraxü • tener ganas nachi ̱xéga (de comer),
nüxü̃́ nangúchaü (con ansiedad)
• más fuerte rüyexeramaexü
• ser fuerte napora ganado m. woca (vacuno)
fuertemente adv. poraãcü ganar v. t. nanagana
fuerza f. pora gancho m.
• hacer fuerza pora naxü 1. choruxü, taxwa
• tener fuerza napora 2. chogümüchiruxü (para colgar ropa)
3. we̱xtaeruxü (para el pelo)
fugarse v. r.
1. nixũ garaje m. autupataxü
2. niña (suj. sing.) garganta f. gabüchica, nanaxã2
3. nibuxmü (suj. pl.) gargantilla f. nachagü
fulminar v. t. ínanaba̱i ̱xgü (relámpago) gárgara f.
fumar v. i. nayixpe • hacer gárgaras nügü nibürümanaxã
fumigar v. t. gargarizar v. i. nügü nibürümanaxã
1. nanamaichĩã garra f. napatü
2. nanamã̱ĩ ̱xtanü (hormigas) • tener garras largas nama̱xpatüxüchi
funcionario m. naeru garrapata f. õchimü
garrucha CASTELLANO – TICUNA 288
hachazo m. chexe2
I
huevo m.
1. nacharaü
2. naxchira (del piojo)
3. ngáxürane (pasado)
4. otacharaü (de gallina) ida f. ũ
5. piríne (revuelto) idea f. ĩnü
huinche m. tuãchiruxü idear v. t. nügüãẽwa nanayaxu
huir v. i. identificar v. t. nüxü nacua̱xama
1. nixũ idioma m. naga2
2. niña (suj. sing.)
ídolo m. tupananeta
3. nibuxmü (suj. pl.)
• hacer huir nayañaxẽẽ (compl. sing.), iglesia f. tupauca
nayabuxmüxẽẽ (compl. pl.) ignorar v. t. nanangupetüxẽẽmare,
huito m. e (especie de árbol) nanayexrü
humanidad f. duüxügü igual adj. nügüraxüxü
humano m. duüxü • hacer igual nanawüxiguxẽẽ
• igual a -rüü, -rüxü
humear v. i. narücaixwa̱xe
• iguales wüxiguxü
humedecer v. t. naname (masa) • no ser igual tama nawüxigu
• humedecerse narünga • ser igual nanangexgumaraxü,
húmedo adj. waixraxü nanaxaixrügumaraxü,
• estar húmedo niwaixra nangexgumaraxüxü, nawüxigu,
humilde adj. nügü írüxíxraxü naxrüxü
humillar v. t. nüxü nacugüe igualmente adv. naxrüütama
• humillarse nügü ínarüxíra iluminar v. t.
• ser humillado inayarümaãchitanü 1. nanangóonexẽẽ
humo m. 2. nügü nibaixmaxü (el camino)
293 CASTELLANO – TICUNA inmediatamente
J
junio m. Cuáüarü tauemacü
juntar v. t.
1. nanade, nanadetaque̱xe,
nananutaque̱xe, nanaxĩtaque̱xexẽẽ,
jabalí m. nguü
ningixcu, nügüna nanaxĩxẽẽ
jabón m. chaũ 2. nanabitaque̱xe (barriendo)
jabonar v. t. nanachaũã̱x 3. nügüna nananugü (para sí mismo)
junto CASTELLANO – TICUNA 296
K
1. naxtaxa
2. puchu (pequeño)
lágrima f. naxgüxüetü
lamentable adj.
kerosene m. queruyínu
• ser lamentable ngechaxü nixĩ
kilo m. quíru
lámpara f. omü
kilogramo m. quíru
lana f. naxta̱xa1
kilómetro m. mil ya métruchigü
lancha f. wapuru
lanza f. docha, wocae
L
lanzar v. t. inanaña, nanacu̱x, nanaña
lapicero m. ümatüruxü
lápiz m. lapi, ümatüruxü
la art. yia largo adj. máxü
la pron. nüxü
• ser largo nama̱x
• la que yíxema • ser más largo narüma̱xmae
• las nüxü larva f. õ̱xmi
labio m. nabera lástima f. ngechaxü
labrado adj. pomüxü (con martillo) lastimar v. t.
labrar v. t. nanaxüxüchi (madera)
• lastimarse nanapi ̱x
lata f. data
lacio adj.
• tener cabello lacio niwe̱xyae latigazo m.
lactar v. t. nanamai
• dar latigazos nananaxü (con ortiga)
látigo m. cuaixcaruxü
lado m. nacüwa
• al lado naxüta2 latiguear v. t.
• el otro lado yeacutü (de un río o 1. nanacua̱i ̱xca (con látigo)
quebrada) 2. nananaxü (con ortiga)
ladrar v. i. lavandería f. yauxchirupata
1. nicuáinecüxü, nüxü nangúxu lavandero m. yauxchiruxü
2. narüngúxnaxü (suj. sing.) lavar v. t., v. i.
3. narüngúxtanüxü (suj. pl.) 1. nanayaxu2
ladrillo m. ladríyu, tiyuru 2. nayauxchiru (ropa)
297 CASTELLANO – TICUNA limpiar
M
1. chixecü, tama mexü
2. chixecümaxü (conducta)
• ser malo nachixe
malogrado adj. marü nagu narüchixe
macambo m. ngu (especie de fruto) • estar malogrado narüchixe
machacar v. t. nipomü malograr v. t. nanachixexẽẽ, ngexü
machete m. tara nawágü
macho adj., m. yatü, yatüxü maltratar v. t. nüxna nanacua̱i ̱xca
• ponerse macho nügü ínarüyatü mamá f. mama, nae
mamar CASTELLANO – TICUNA 300
• mirarse nügü narüdaunü (el uno al • mono coto, mono aullador ngexe1
otro) • mono fraile maiecha, maixcu, ya̱xri
• ¡mira! ba, dücax montar v. t. naxaunagü
misericordia f. ãũxãchitümüxü • hacer montar nanaxaunagüxẽẽ
• tener misericordia nüxü̃́ monte m. dauxchita
nangechaütümüxü • del monte dauxchitacüã̱x
mismo adj. montón m. wüxichita
• él mismo nümatama, nümaxüchi, - morada f.
tama
1. nachiü
• ser lo mismo nanangexgumaraxü 2. napata (de él o de ella)
misterio m. ẽxüguxü • tener morada naxãchiü
misterioso adj. ẽxüguxü morado adj. waxraxü (color)
mitad f. norü ngãxü, ngãxü1 morar v. i. naxãchiü
mitin m. ngutaque̱xe morder v. t.
mochila f. poperachixü (para libros) 1. nagu nawagü
modo m. 2. nanangõ̱x2 (serpiente)
• del mismo modo ngẽxgumarüxü moreno adj. waxraxü (persona)
moena f. arupane (especie de árbol) moribundo adj. yuxwa̱xexü
moho m. • estar moribundo nayuxchaü
• tener moho nichu̱x morir v. i. nayu
mojado adj. iwaixü mortero m. ta̱u̱xta
• estar mojado nawaiane, niwaimüane mosca f. murenü
(tierra)
mosquitero m. ngürücare
mojar v. t. nayawaixẽẽ
mostaza f. motácha
moldear v. t.
mostrar v. t. inanawe̱x, nanawe̱x, nüxü
• moldeado pomüxü (a martillo)
nanawe̱x
moler v. t. nanaca, nanawaxi,
motelo m. ngobü (especie de tortuga)
nanaxüte̱xe
motivar v. t. nüxü̃́ nanangúchaüxẽẽ
molestar v. t.
1. nanachixewe, nüxü nachixewe motociclista m., f. motuarü ũxẽẽruxü
2. nüxü nanaxocáü (con ruido) motor m. mutúru
• molestarse nüxü naxüa̱x (con otra mover v. t.
persona) 1. nayaxĩã̱xcüxẽẽ
molestia f. chixewe 2. nayaxügachi (compl. inan.)
molino m. caruxü2, mürawaca, 3. nixĩã̱xcüracüxü (la cola, ave),
ũxmüruxü, waixruxü nixĩã̱xreücüxü (la cola, animal no ave)
momento m. paxaãchi 4. nixĩã̱xchacüxü (los brazos)
• por un momento paxaãchi 5. nixĩã̱xpe̱xatü (las alas)
• ¡espera un momento! moxcüta 6. nanexãeru (la cabeza)
• moverse nicuacüxü (de un lado a
moneda f. diẽru
otro), nixĩã̱xtanücüxü (ramas de un
monje m. pai árbol), nixĩã̱xcüxü
mono m. • no moverse initaitü
movido CASTELLANO – TICUNA 304
movido adj. ixĩã̱xtanücüüxü muy adv. -echi, -ẽchi, -ichi, -ĩchi, -ochi, -
muchacha f. pacü, wore̱xcü õchi, poraãcü, -uchi, -ũchi
muchacho m. ngextü̱xücü • ser muy grande nataxüchi,
• vaca muchacho ũĩ (especie de ave) naxãũxũchi
mucho adj. -üchi, -üchi
• muchísimo muxũchixü
• muchos muxü1, muxüma
• ser muchos namu
• tener mucho namuxũchi N
mucosidad f. naxmüümaráü nacanaca f. coneyure, yewaecü (especie
mucura f. ngowaatü (especie de planta) de culebra)
mudar v. t. nacer v. i. nabu1
• mudarse nixũgachi (de casa) nacimiento m. buxchiga
muela f. napüta • desde su nacimiento nabuxgumama
muerte f. yu nación f. nachixüane
muerto adj. yuxü nada pron., adv.
muestra f. cua̱xruxü 1. taxuma
mugir v. i. nica 2. taxuxüma (definitivamente)
mugre f.
• de nada, por nada bai1, taxuca̱xma
• tener mugre nichu̱x • nada más -mare
• no haber nada nataxuma
mugriento adj. ichúxü
nadar v. i. niwẽẽ
mujer f.
nadie pron. taxúema
1. ngexü2
2. wore̱xcü (adolescente) nalga f. nachinü2, natatachinü2
mula f. cowaru naranja f. naraña
mullaca f. tü̱xcha (especie de planta) naranjo m. naraña
multiplicar v. t. nayamuxẽẽ narcotizar v. t. nanayumachixẽẽ
• multiplicarse nimu, nimuchigü (poco nariz f.
a poco, progresivamente) 1. naraü
mundo m. ñoma i naane 2. nuxraüxü (chata o aplanada)
muñeca f. muneca (juguete) narrar v. t. nüxü nixu
muñeca f. napü̱xme̱xẽ (de la mano) naufragar v. i. inabaxü, nabaxü
murciélago m. náusea f. ãũãx, oxéga
1. nu1 • dar náusea nanaxãũãxẽẽ
2. chü̱xri (pequeño) • sentir náuseas nanaxoxégaxẽẽ
muro m. naxtapü̱x, poxeguxü nausear v. i. nanaxoxégaxẽẽ
músculo m. músculu, namachi navaja f. nowaya
música f. paxeta Navidad f. nataru
músico m., f. paxetaruxü, paxruxü neblina f. caixanexü, cherena
muslo m. naperema nebuloso adj. caixanexü
mutilar v. t. nanachixexẽẽ necesario adj.
305 CASTELLANO – TICUNA numeroso
Ñ
obstinado adj. nuxwa̱xexü, tama ixĩnüxü
obstruir v. t.
• estar obstruido narübotama,
narüpoxtama
ñato adj. obtener v. t. nanayaxu1
• tener ñata nidoxochiraü (la nariz) occidente m. oéste
ocho adj. ochu
O
ocioso adj. oxochixü, oxü
• ser ocioso naxo1
ocultar v. t. nayacu̱x
oculto adj. ẽxüguxü, icúxü
o conj. rüe̱xna
• cosa oculta ẽxüguxü
obedecer v. t., v. i. inaxĩnü, naga naxĩnü, ocupación f. puracü
nüxü̃́ inarüxĩnü, nüxü̃́ nanayaxu
2
ocupar v. t.
• no obedecer tama inaxĩnü • estar ocupado ínapuracü
obediente adj. naga ĩnüxü
ocurrir v. i.
objeto m. • ocurrido ngupetüxü, üpetüxü
1. ngẽmaxü odiar v. t. naxchi naxai
2. meruxü (valioso o apreciado) • odiado naxchi naxaixü
3. nga̱xãẽruxü (de lujo) • odiarse nügüchi naxaie (el uno al
obligación f. puracü2 otro)
obligar v. t. odio m.
• obligar a salir ínanachoxüxẽẽ (compl. • que tiene odio naxchi aixü
pl.) oeste m. oéste
obrero m. puracütanüxü oficial m. ãẽ̱xgacü
obscurecer v. t. nanaxẽãchianexẽẽ, oficio m. popera, puracü2
nanaxẽanexẽẽ ofrecer v. t. ínanaxuaxü2, nüxna
obscuridad f. ẽanexü nanaxuaxü
obsequiar v. t. nüxna nanaxãmare ofrenda f. ãmare
• obsequiado ixãxü oído m. nachi ̱xẽ, naxmaxchi ̱xẽ
obsequio m. ãmare oír v. t. nüxü naxĩnü
observar v. t. • que oye irüxĩnüxü
1. nanangugü1 ojal m. butúũmaü
2. nüxü nadawenü (suj. sing.) ojé m. pota (especie de árbol)
3. nüxü narüdaunü (suj. pl.) ojo m. naxetü
obstaculizar v. t. nitoxpetü • tener ojo naxãxmaxetü (aguja)
307 CASTELLANO – TICUNA otro
P
palanca f. ãũnagüruxü, ãxũchiruxü
pálido adj. nachõ̱xõchixü, nadexãchixü
• estar pálido nanacho̱xõchi,
nanadexãchi
pabellón m. wonera palma f. nataramẽ̱xẽ (de la mano)
paciencia f. palmada f. péxme̱x
• tener paciencia namaxã napora palmear v. i. nanapépüne
pacificador m. ngüxmüxẽẽruxü
palmera f.
pacificar v. t. 1. cuxu2 (especie espinosa)
• pacificarse nügü narüngüxmüxẽẽ 2. murumuru (especie frondosa)
pacífico adj. mecümacü palo m.
• ser pacífico namecüma 1. -mena̱xã, nai1, naixmenaxã
paco m. pocu (especie de pez) 2. buxmena̱xãxü (redondo)
pactar v. t. 3. poxwapaweru (para pescar)
1. namaxã naxüga (con otra persona) • palo de sangre pucüre (especie de
2. nügümaxã nanaxuegu (el uno con el árbol)
otro) paloma f. muxtucu
pacto m. uneta, unetapane palometa f. ãtachinücü, pacu (especie de
• hacer pacto namaxã naxüga (con otra pez)
persona) palpar v. t. nüxü ningõgü
padecer v. t. ngúxü ninge (dolor) palta f. nguma
padrastro m. nanatürücü paludismo m. du̱xru̱x
padre m. pan m. paũ
1. nanatü, papa • árbol del pan paũchane (de fruto
2. pai (religioso) comestible)
padrino m. cupax panadería f. paũpataü
309 CASTELLANO – TICUNA pasar
pueblo m. ĩane1
puente m. naa̱xcuta, naxã̱xcuta
puerco m. cuchi
puerta f. ĩã̱x, ũxũchica, ücuchica
Q
que conj. nax
puerto m. türe • algo que ta̱xacü
pues conj. a1, -uxcü qué pron. ta̱xacü
puesto m. nachica • ¿con qué? ta̱xacümaxã
puesto adj. • ¿para qué? ta̱xacüca̱x
• estar puesto napu1 (poste en un • ¿por qué? tü̱xcüü2
hueco) • ¿qué dice? ñuxũ ñacux, ñuxũ ñaxü
• ser puesto marü wixweama nata̱x (en • ¿qué tal? ca̱xna, marüix
la última posición) • ¿qué te pasa? cutü̱xcü
pulga f. naxchi quebrada f. natüxacü
pulir v. t. nanaba̱i ̱xẽẽ, nanangoraxẽẽ, quebradizo adj.
nanawãxĩ, nayaya̱u̱xracüxẽẽ 1. ipuxwa̱ x exü
2. ibüyewa̱xexü (vidrio)
pulmón m. ngüãcüxüchica, puracü1
quebrado adj.
pulpa f. namachi (de fruta)
1. ibüyexü (excepto vidrio)
pulverizar v. t. nanaxüte̱xe 2. ipuxü (objetos de vidrio)
punga m., f. quebrantar v. t. nayapuxẽẽ
• punga blanca iwira (especie de árbol) quebrar v. t. nayabüye, nayapuxẽẽ
punta f. nape̱xe2 • quebrarse nibüye
• hacer punta nanaxümagu quedar v. i. inarünga̱x (boca abajo, suj.
puntapié m. cuxu1 inan.)
puntería f. • que queda bien nagu mexü
• tener buena puntería namaxã • quedarse inarüxã̱ũ̱x, narüxã̱ũ̱x (suj.
namexchinü, namechia̱x sing.), inarücho, narücho (suj. pl.)
• tener mala puntería naguxchia̱x quehaceres m. pl. puracügü
puntiagudo adj. ãmaguxü queja f.
• ser puntiagudo naxãmagu • presentar queja namaxã narüxutaga
punzar v. t. nanapai (ante otra persona)
puñado m. naxme̱xãcu quejarse v. r.
1. nixãĩnecüxü
puñetazo m. dagü, pégüchiwe
2. namaxã narüxutaga (ante otra
puño m. nacüxcu̱xme̱xẽ persona)
pupila f. wanapü̱xüetü (del ojo) quejido m. ãĩnecüxü
purma f. ĩchicü (campo de cultivo quemado adj. ixaxü1
abandonado) quemar v. t. nagu nanangixi
puro adj. tama üxaxü • quemarse ínatü̱xünagüétü, nixa2
• ser puro namexechi quena f. woweru
púrpura f. dauxracharaxü (rojo oscuro) querer v. t.
pus m. oratücü 1. nanaxwa̱xe, nüxü nangechaü
317 CASTELLANO – TICUNA rebosar
R rebajar v. t.
1. ínanachexechi (con machete)
2. ínanaxĩtanüxẽẽ, nanaxítanüxẽẽ,
nanaxüetanü (el precio)
racimo m.
1. nata1 rebasar v. t. nüxü narüporamae
2. naxya̱xa (pequeño) rebelde adj., m. taxúegama ĩnüxü
radio f. rádiu, yauxgaruxü • ser rebelde taxúegama naxĩnü
raíz f. naxchuma̱xã rebosar v. i. ínagoxochi
rebotar CASTELLANO – TICUNA 318
T
tanto adv.
• mientras tanto yoxocüne
̃́
tapa f. naxãtaxü
̃́
• tener tapa naxãxãtaxü
tabaco m. pori
tapado adj. rübotaxü
tábano m. mu̱xcü (especie de insecto)
tapar v. t.
tabla f. mürapewa (de madera) 1. nanaxü̃́taü (con un objeto)
tacaño adj. aüxü 2. nanaxüxátaxü (con tapa)
taconear v. i. nitonecüxü tapioca f. tüpaca
tahuampa f. naxchirü̱xü tapir m. nacü
tajada f. naxchipexe tarántula f. waxa
tajar v. t. inanawicu tardar v. i. nanũxcü
tal adv. tarde f., adv. yáuanecü
• con tal que ñu̱xma nax • buenas tardes nuxmae, nuxmagüxe
• tal vez bexmana, cu̱xá nixĩ • en la tarde tocuchiwena, yáuanecü
taladrar v. t. • hacerse tarde nayauane
taricaya CASTELLANO – TICUNA 328
U
trompa f. nanágu (de animal)
trompeta f. cornéta
trompetero m. ãxü (especie de ave)
trompo m. nguruyana úlcera f. o̱x, taixna
tronar v. i. niduruane • tener úlcera narüxo̱x
tronco m. último adj. nawa iyacuáxü, naweama
1. nane3 üxü
2. naixne (de árbol) ultrajar v. t. namaxã naguxchiga
tropezar v. i. nipucutü umarí m. techi (especie de árbol)
troza f. naixpüta, napü̃́ta (de madera) un, uno, una art.
trozar v. t. 1. wüxi
1. nanadaxü 2. wüxitama (solamente)
2. nayadaye (con hacha o machete) • unas cuantas veces ñuxree̱xpü̱xcüna
3. nayawã̱ĩ ̱xye (con serrucho) un, uno, una pron. wüxíe
trueno m. duruane unchala f. cuxcha (especie de ave)
tu adj. cu-, curü ungir v. t. nanacha1, nayaxĩ ̱xã
tú pron. cu-, cumax ungüento m. ĩ ̱xãruxü
tuayo m. tuíu (especie de ave) ungurahui m. dü (especie de palmera)
tuberculosis f. tubé único adj. nügümaxã wüxicáxü,
tucán m. taxu2 nüxicatama
tucunaré m. tucunari (especie de pez) unificar v. t. nanawüxiguxẽẽ
tuerca f. nextaruxü uniformar v. t. nanawüxiguxẽẽ
tuerto adj. rüwüximaexetüxü, wüxü uniforme adj.
unir CASTELLANO – TICUNA 332