Você está na página 1de 356

Diccionario ticuna – castellano

Diccionario
ticuna – castellano

Instituto Lingüístico de Verano

Serie Lingüística Peruana No 57

Instituto Lingüístico de Verano


Diccionario
ticuna – castellano

Serie Lingüística Peruana


No 57

Instituto Lingüístico de Verano


Lima, Perú
2016
Diccionario
ticuna – castellano

Serie Lingüística Peruana


No 57

Compiladores:
Doris Anderson
Lambert Anderson

©2016, Instituto Lingüístico de Verano


Sinchi Roca 2630
Lince, Lima 27, Perú
Info.Peru@sil.org

Primera edición, mayo del 2017


1,000 copias

Hecho el Depósito Legal


en la Biblioteca Nacional del Perú
No 2017-05594

Impreso por
Ediciones Nova Print S.A.C.
Av. Ignacio Merino 1546
Lince, Lima, Perú
mayo del 2017

ii
Contenido

Prólogo ............................................................................................ v
Notas explicativas .......................................................................... vii
Referencias ...................................................................................... x
Organización de los artículos ......................................................... xi
Abreviaturas ................................................................................. xiv

Parte I: Ticuna – Castellano ................................................... 1

Parte II: Castellano – Ticuna.............................................. 241

iii
iv
Prólogo
La lengua ticuna es una lengua aislada que no está relacionada con
ninguna otra lengua. Es hablada por unas cincuenta mil personas que habitan
a orillas del río Amazonas y sus tributarios a lo largo de casi mil kilómetros,
comenzando con la comunidad peruana de Cajacuma por el oeste hasta más
allá del río Jutai en el Brasil por el este.
Este diccionario tiene como propósito principal ayudar a los miembros
del grupo ticuna a apreciar la riqueza de su lengua y al mismo tiempo
ayudarles a mejorar su dominio del castellano hablado en Colombia y el Perú.
En cuanto a su organización, el diccionario se compone de dos partes
principales. La primera parte es el diccionario Ticuna-Castellano con unos
6,000 vocablos. La segunda parte es el vocabulario Castellano-Ticuna con
unas 4,000 entradas. Reconocemos que en una obra de esta complejidad, sin
duda va a haber errores y esperamos que un día los mismos ticunahablantes
corrijan esas deficiencias.
Agradecemos en forma especial a los miembros del grupo ticuna que
durante más de cincuenta y cinco años nos ayudaron en el análisis y el
aprendizaje de su lengua. De manera muy especial agradecemos a los
profesores Leonardo Witancort Gómez y Nicasio Witancort Gómez, asimismo
a la señora Quelina Witancort de Arias que nos ayudaron con mucha
dedicación en la preparación de este diccionario. A la vez damos nuestro
agradecimiento a nuestros colegas del Instituto Lingüístico de Verano por su
valiosa contribución en la organización del material recopilado.
Los compiladores
20 de diciembre del 2015

v
vi
Notas explicativas

El ticuna es una lengua polisintética; es decir, varios componentes de


una frase se unen en una sola palabra.
También es una lengua tonal que tiene cinco niveles de tono. El nivel
más alto está indicado por el número ¹ después de la vocal y el nivel más bajo
por el número ⁵. También hay cuatro ligaduras, es decir, una sílaba puede
tener más de un tono. En cuyo caso, un tono más alto desciende a un tono
más bajo en la sílaba. Se indican con los números: ¹⁵, ²⁵, ³⁵ y ²³.
Normalmente las palabras terminan en una vocal, aunque también
pueden terminar con una oclusión de la glotis que se indica con la letra x.

Ortografía y orden alfabético


Las letras del alfabeto ticuna son:
a, b, c, ch, d, e, g, i, m, n, ng, ñ, o, p, q, r, t, u, ü, w, x, y.
En el caso de palabras prestadas del castellano, se pueden utilizar las
siguientes consonantes: f, j, k, l, s, v, z.
En cuanto a las vocales orales en ticuna, a, e, i, o, u, ü, también pueden
ser nasalizadas. La nasalización se indica con una tilde sobre la vocal: ã, ẽ, ĩ,
õ, ũ, ü̃.
También pueden ser laringalizadas, lo que se indica con una raya debajo
de la vocal: a̱, e̱, i ̱, o̱, u̱, ü̱ .
Cuando es laringalizada, la vocal también lleva una x después de la
vocal subrayada: a̱x, e̱x, i ̱x, o̱x, u̱x, ü̱x.
Asimismo pueden ser nasalizadas y laringalizadas, lo cual se indica con
una tilde más un subrayo: ã̱, ẽ̱, ĩ ̱, õ̱, ũ̱, ü̱̃; ã̱x, ẽ̱x, ĩ ̱x, õ̱x, ũ̱x, ü̱̃x.

vii
En las palabras prestadas del castellano, muchas veces se utiliza un
acento agudo para ayudar al lector ticuna a leer la palabra.
Cuando hay palabras en la lengua ticuna que tienen las mismas grafías,
pero tienen tonos diferentes, normalmente se pone un acento agudo sobre la
vocal que tiene el tono más alto para diferenciarlas, por ejemplo: tá (ta²)
tiempo futuro versus ta (ta⁵) también.

Las categorías gramaticales


Las categorías gramaticales en ticuna son: sustantivo, pronombre,
adjetivo, verbo, adverbio, posposición, conjunción e interjección.
Los sustantivos en ticuna son de dos clases: libres y ligados. Los
sustantivos libres pueden presentarse sin prefijos, por ejemplo: conü lengua.
Los sustantivos ligados se presentan con un prefijo que indica con qué o con
quién se relaciona el sustantivo, por ejemplo: nacutü2 su pie.
Para presentarlos en orden alfabético, los sustantivos ligados aparecen
con el prefijo na- que indica tercera persona singular posesiva. Además, se
indica el género del sustantivo que puede ser masculino, femenino o neutro.
El género del ticuna no siempre corresponde al género del castellano.
Los pronombres reemplazan a los sustantivos y son de ocho clases:
personales, demostrativos, posesivos, reflexivos, de complemento directo, de
complemento indirecto, indefinidos y relativos.
Los adjetivos son palabras que modifican a los sustantivos, pero
también pueden funcionar como sustantivos cuando aparecen como la
palabra principal de la frase. La gran mayoría de los adjetivos son compuestos
por una raíz verbal y un sufijo nominalizador. Los sufijos nominalizadores
que normalmente acompañan a las raíces verbales para formar adjetivos son:
-cü, -ne, -xe y -xü̃.
Los verbos en ticuna son palabras que expresan una acción, el efecto de
una acción o un estado. Son transitivos, intransitivos, reflexivos, recíprocos y

viii
de estado. Se presentan con un prefijo que indica la persona y el número del
sujeto y pueden llevar varios sufijos que indican diferentes aspectos de la
acción o del estado. Para presentar los verbos en orden alfabético llevan el
prefijo na- o ni- que indica sujeto de tercera persona singular.
Cuando un pronombre se añade obligatoriamente al verbo, la
combinación se presenta como una palabra compuesta, por ejemplo: nüxü̃
nadau ver. Algunas raíces verbales tienen formas diferentes para el singular y
el plural. En ese caso las dos formas se presentan como artículos con
referencias para ubicar la otra forma.
Los adverbios modifican a los verbos e indican aspectos como manera,
afirmación, cantidad, comparación, duda, negación, orden, tiempo, etc.
Las posposiciones son sufijos y están asociadas con los sustantivos y los
pronombres para relacionar la frase en la que se encuentran con el resto de la
oración.
Las conjunciones son palabras que enlazan palabras dentro de una
oración u oraciones dentro de un discurso.
Por ejemplo, ga, i, ya y rü, enlazan palabras dentro de una oración. La
conjunción ga enlaza palabras en oraciones de tiempo pasado. Las
conjunciones i y ya enlazan palabras en oraciones en tiempo presente y
tiempo futuro. La conjunción rü enlaza palabras en oraciones en todos los
tiempos verbales.
Las interjecciones expresan una reacción frente a una acción y sirven
para llamar la atención o para contestar.

ix
Referencias
Para más detalles sobre la lengua ticuna, véanse las siguientes
publicaciones:

Anderson, Doris. 1980. Ticuna conversacional: lecciones para el aprendizaje del


idioma. Datos Etno-Lingüísticos 58. Lima, Perú: Ministerio de
Educación, Instituto Lingüístico de Verano. [Edición digital (2008):
http://www.peru.sil.org/resources/archives/30170.]

Anderson, Lambert. 1958. Vocabulario breve del idioma ticuna. Tradición,


Revista Peruana de Cultura 8(21):53-68. Cuzco: Universidad de
Cuzco.
Anderson, Lambert. 1959. Ticuna vocabulary of minimal tone words
[Vocabulário tikuna de palavras tonais mínimas]. Serie Lingüística
Especial 1:120-127. Río de Janeiro: Museu Nacional.
Anderson, Lambert. 1959. Ticuna vowels with special regard to the system of
five tonemes [As vogais do tikuna com especial atenção ao sistema de
cinco tonemas]. Série lingüística especial 1:76-119. Río de Janeiro:
Museu Nacional.
Anderson, Lambert. 1966. The structure and distribution of Ticuna
independent clauses. Linguistics 20:5-30.

x
Organización de los artículos
Todos los artículos de este diccionario empiezan con la palabra titular en
letra negrita seguida por una representación de su pronunciación entre
paréntesis que lleva los tonos marcados con números altos. Enseguida
aparece, en letra itálica y abreviada, la categoría gramatical de la palabra
ticuna titular y después su traducción al castellano. Por ejemplo:
dexá (dex³a¹) s.n. agua
ĩnex (ĩ⁵nex⁵) adv. ayer
Aunque la mayoría de las palabras titulares son palabras simples, se
incluyen algunas palabras compuestas y varias frases a las que se les asigna
una categoría gramatical. Por ejemplo:
yemaarü ĩnex (ye²ma²a⁵rü³ ĩ⁵nex⁵) adv. anteayer
nüxü̃ nixugü (nüx³ü̃³ nix²u³gü²) v.t. acusar
Si la palabra ticuna tiene más de una traducción al castellano, las
traducciones se separan con comas. En algunos casos, la traducción es una
frase en vez de una sola palabra. Por ejemplo:
inanawicu (i⁴na²na³wi¹⁵cu³) v.t. tajar, trinchar
nachi2 (na²chi²) v.e. estar de pie
Cuando la traducción de un adjetivo tiene una forma masculina y otra
forma femenina en castellano, normalmente se da sólo la forma masculina.
Por ejemplo:
yugüta̱xáxü̃ (yu⁴gü²ta̱x⁵ax¹ü̃²) adj. celoso
En cambio, cuando la traducción de un sustantivo tiene una forma
masculina y otra femenina en castellano, normalmente se dan las dos formas.
Por ejemplo:
tagucüã̱x (ta²gu⁴cüã̱x⁵) s.n. brasileño, brasileña

xi
Si el significado de la palabra titular es más preciso que el que indica la
traducción al castellano, se da un comentario aclaratorio que aparece entre
paréntesis y en letra itálica, inmediatamente después de la traducción. Por
ejemplo:
puxãx (pux¹⁵ãx³) s.n. pejetorre (especie de pez fluvial)
pücha (pü³cha⁵) s.n. red (larga para pescar)
Si dos palabras titulares se escriben de la misma manera, llevan números
bajos. Por ejemplo:
gua1 (gu⁵a³) adj. ese, esa (tiempo presente)
gua2 (gu³a⁵) adj. ese, esa (tiempo presente)
Las diferentes acepciones de una palabra titular llevan números normales.
Por ejemplo:
poxyexü̃ (pox²yex²ü̃⁵) s.n.
1. cerco
2. impedimento, obstáculo
Después de la traducción en algunos artículos, se da una oración
ilustrativa que muestra el uso de la palabra en ticuna. Por ejemplo:
caruxü̃ (ca⁵rux¹ü̃⁵) s.n. molino Ngẽma tríguarü caruxü̃wa
nixĩ i naxüxü̃ i ngẽma arína. En el molino de trigo es
donde hacen la harina.
Después de la traducción de la oración ilustrativa, a veces se da entre
corchetes y en letra negrita, una forma irregular de la palabra titular o una
explicación gramatical en letra itálica para aclarar su uso. Por ejemplo:
buxe (bux⁴e⁵) s.n. nene, criatura [pl. buxegü]
daa1 (da³a⁵) adj. este, esta (tiempo presente) Daa ĩpata rü
tama name. Esta casa no está buena. [Aparece en frases del
tiempo presente.]

xii
Asimismo, a veces se da una variante de pronunciación precedida por la
abreviatura Var. o una referencia, precedida por la palabra Véase, a otro
artículo cuya palabra titular está relacionada morfológicamente. Por ejemplo:
na̱i ̱xãchi (na̱i ̱x⁵ã²chi²) s.n. abrazo Var. pa̱xãchi
ãxmaxü̃ (ãx³max³ü̃²) s.n. hueco Véase botamaxü̃
Al final de varios artículos hay subartículos que se presentan marcados
por una viñeta y con más sangría. Estos subartículos consisten en palabras
compuestas, palabras derivadas o modismos que se forman con la palabra
titular o una forma de ella. Por ejemplo:
ãne (ã²ne³) s.n. vergüenza Wüxi i ãne nixĩ ega chixexü̃
ixü̱xgu rü poxcupataü̃wa ixũ̱xgu. Es una vergüenza
hacer mal e ir a la cárcel.
• ãne nügü ningexẽẽ (ã²ne³ nü³gü⁵ ni²⁵ngex²ẽ²ẽ³)
avergonzarse
• ãnewa̱xexü̃ (ã²ne³wa̱x⁵ex³ü̃²) tímido, vergonzoso
Las entradas de la parte castellano–ticuna se organizan de manera
semejante.

xiii
Abreviaturas
adj. adjetivo
adv. adverbio
anim. animado
Antón. antónimo
art. artículo
compl. complemento
conj. conjunción
f., fem. femenino
fut. futuro
inan. inanimado
interj. interjección
m., masc. masculino
pas. pasado
pl. plural
posp. posposición
pref. sust. prefijo sustantival
pref. verb. prefijo verbal
prep. preposición
pres. presente
pron. pronombre
s.f. sustantivo femenino
sing. singular
Sinón. sinónimo
s.m. sustantivo masculino
s.n. sustantivo neutro
suf. sust. sufijo sustantival
suf. verb. sufijo verbal
suj. sujeto
xiv
var. variante de pronunciación
v.e. verbo de estado
v.i. verbo intransitivo
v. recíp. verbo recíproco
v. refl. verbo reflexivo
v.t. verbo transitivo

xv
xvi
Parte I:
Ticuna – Castellano
nanaporaxẽẽ La hélice del avión le da
fuerza.

Aa
abióũpata (a³bi³o²ũ⁵pa²ta³) s.m. hangar
(de avión) Yima abióũpatawa nixĩ i
nüxna nadauxü̃ ya abióũ i ngẽma
norü dauruxü̃. El hangar es donde el
a1 (a³⁵) interj. pues A, tama nüxü̃ guardián cuida el avión.
chacua̱x. Pues, yo no sé.
abióũpe̱xatü (a³bi³o²ũ⁵pe̱x⁵a¹tü³) s.m. ala
a2 (a⁴) conj. Se usa para conectar (de avión) Ngẽma abióũpe̱xatü rü
sustantivos, pronombres y adjetivos en nüxü̃ narüngü̃xẽẽ nax tama
tiempo presente o futuro. yanguxü̃ca̱x. El ala del avión lo
Véanse i, ya1, ga sostiene para que no caiga.
ã (ã⁴) s.n. zancudo Ngẽma ã rü choxü̃ abióũxü̃ne (a³bi³o²ũx⁵ü³ne⁵)
̃ s.n. fuselaje
napai. Ese zancudo me picó. (de avión) Marü nanachaxu ya yima
ããcuweü̃xü̃ (ã³ã³cu⁵we³üx³ü ̃ ²)
̃ s.n. abióũü̃ne. Ya han pintado el fuselaje
cargador de ese avión.
ããcuxü̃ (ã³ã³cux³ü²) ̃ adj. lleno Ngẽma acáchia (a³ca²chi⁵a⁵) s.m. acacia
̃ ̃ ̃́
diẽruchixü i ããcuxü rü choxü ínangu. ̃ Ngẽma acáchia rü wüxi i nai i mexü̃
Esa billetera llena se me cayó. nawa i Parestína. La acacia es un buen
árbol de Palestina.
ãátüxü̃ (ã³a¹tüx⁵ü³)̃ adj. hojoso
Nataxuma ga nanetü ga ãátüxü̃ yerü acáchianaxca̱ x (a³ca²chi⁵a⁵nax²ca̱x⁵) adj.
naiyüxü nanangõ̱xatü. No había hecho (de acacia) Acáchianaxca̱x nixĩ
planta hojosa porque las curuhuinses ga norü naixmena̱ xã. Su bastón fue
habían comido las hojas. hecho de acacia.
abéna (a³be²na⁵) s.n. avena Abéna rü ãcha (ã²cha⁵) s.n. lo que hace daño
̃
lechimaxã tanaxüéxü nax ngẽmaãcü ãcharaanexü̃ (ã³cha⁵ra⁵a⁵nex³ü²) ̃ adj.
̃
yaxaxüxüca̱x. Mezclamos la avena con barroso Ngẽma nama rü wüxi i
leche para tomarla. ãcharaanexü̃ nixĩ ega napuxgu. Ese
abióũ (a³bi³o²ũ⁵) s.m. avión Yima camino es barroso cuando llueve.
abióũ rü narüngu. Ese avión se cayó. ãcharaxü ̃ (ã³cha⁵rax³ü²)̃ s.n. barro
Nagu tayi i ngẽma ãcharaxü̃. Nos
• abióũarü nguchica (a³bi³o²ũ⁵ a⁵rü³ caemos en el barro.
ngu³chi¹ca⁵) campo (de aterrizaje),
ãchataxü ̃ (ã³cha¹tax³ü²)̃ s.n. tenedor
pista (de aterrizaje), aeropuerto
• abióũarü ngẽmaxü̃ (a³bi³o²ũ⁵a⁵rü³ ãchicaanexü (ã³chi¹ca⁵a⁵nex³ü̃²) adj.
̃
ngẽ³max⁴ü²) ̃ repuesto, parte (de avión) espacioso, grande (terreno)
Ãchicaanexü̃wa nangexma ya
• abióũarü toxpe̱xeruxü̃ (a³bi³o²ũ⁵a⁵rü³ chopata. Mi casa está ubicada en un
̃ piloto (de avión)
tox²pe̱x⁵e³rux¹ü⁵) terreno grande.
abióũcüra (a³bi³o²ũ⁵cü⁴ra³) s.n. cola (de ãchicune (ã³chi¹cu⁴ne⁵) adj. que tiene
avión) Nanachaxu i ngẽma abióũcüra. ruedas Abióũ i dauxchitagu nguxü̃ne
Pintaron la cola de ese avión. rü wüxi ya abióũ ya ãchicune nixĩ. El
abióũe̱xmü (a³bi³o²ũ⁵e̱x⁵mü³) s.m. hélice avión que aterriza en el campo es de
(de avión) Yima abióũe̱xmü rü ruedas.
3
ãchicuxü̃ TICUNA – CASTELLANO 4

ãchicuxü̃ (ã³chi¹cux⁴ü³̃ ) adj. que tiene -ãcüma (-ã⁵cü⁴ma³) suf. verb. Indica
una rueda Caretíya rü ãchicuxü̃ nixĩ i acción continua. Nawiyaeãcüma ínixĩ
nape̱xewaxicatama. Una carretilla ga duü̃xü̃gü. Las personas regresaron
solamente tiene una rueda delantera. cantando.
ãchipáxü̃ (ã³chi⁵pax¹ü²)̃ adj. escamoso aé (a³e¹) s.n. isango (especie de arácnido
Dexchi rü wüxi i choxni i ãchipáxü̃ pequeño que da comezón)
nixĩ. El paiche es un pez escamoso. ãégacü (ã³e¹ga³cü³) adj. llamado, de
ãchiü̃anexü̃ (ã³chi¹ü⁴a⁵nex³ü
̃ ̃ adj. lleno
²) nombre Pedru ga Nutagu ãégacü rü
(de charcos) Ngẽxguma napuxgu rü Ngechuchumücü nixĩ. Pedro, llamado
nama i ãchixü̃anexü̃ nixĩ. En Roca, fue compañero de Jesús.
temporada de lluvia el camino está lleno Var. ãégaxe, ãégaxü̃
de charcos. ãẽmacü (ãẽ³ma⁵cü³) s.m. relámpago
ãchiüxü̃ (ã³chi¹üx³ü²)
̃ adj. líquido Yimá ãẽmacü rü poraãcü naxãũcüma
Gauxü̃ rü ãchiüxü̃ nayanguxuchi ega ega tüxna nangaicamagu. El
nanaianegu. El hielo se hace líquido relámpago es muy peligroso cuando está
cuando hace calor. cerca.
achu (a³chu⁵) s.n. acero, fierro
• achunaxca̱x i ponaruxü̃
̃ cincel
(a³chu⁵nax²ca̱x⁵ i⁴ po³na³rux¹ü⁵)
achúcara (a³chu²ca⁵ra⁵) s.n. azúcar
Achúcara rü wüxi i maixcuraxü̃ nixĩ.
El azúcar es una cosa dulce.
achumü (a³chu⁵mü⁵) s.n. hierro
(mineral) Achumü rü waixümütüü̃wa
nüxü̃ tayangau. Encontramos hierro
mineral dentro de la tierra. ãéü̃xü̃ (ã³e¹ü̃x³ü²)
̃ adj. combinado

achunaxca̱x (a³chu⁵nax²ca̱x⁵) adj. hecho ãẽ̱xgacü (ãẽ̱x³⁵ga³cü³) s.n. autoridad,


(de acero), acerado Chorü tara rü jefe, oficial Nüma ya ãẽ̱xgacü nixĩ i
achunaxca̱x nixĩ. Mi machete está guxãétüwa naxüxü̃ i tórü ĩanewa. El
hecho de acero. jefe es la máxima autoridad de la
comunidad.
ãcunaxü̃ (ã³cu¹nax³ü²)̃ adj. de cuerda,
que tiene cuerdas Yima guitara rü Véase capitáü̃
wüxi ya paxetaruxü̃ i ãcunaxü̃ nixĩ. • ãẽ̱xgacü i churaragüeru (ãẽ̱x³⁵ga³cü³
La guitarra es un instrumento que tiene i⁴ chu³ra³ra⁵gü²e⁴ru³) general (del
cuerdas. ejército)
-acü (-a³cü⁵) suf. sust. pequeño, cría • ãẽ̱xgacü i duü̃xü̃étüwa chogüxü̃
Wüxi i carneruxacü rü paxa ̃ ³ü̃²e¹tü³wa¹
(ãẽ̱x³⁵ga³cü³ i⁴ du⁵üx
inarütaxu. La cría de un carnero se cho²güx³ü³)̃ abogado
pierde rápido. • ãẽ̱xgacü i duü̃xü̃gü ngucuchixẽẽxü̃
-ãcü (-ã⁵cü⁴) suf. verb. así Ngẽma natürü tama íxũxũchaxü̃xü̃
chanamuxü̃ãcü nanaxü i ngẽma (ãẽ̱x³⁵ga³cü³ i⁴ du⁵üx̃ ³ü̃²gü²
puracü. Hizo el trabajo así como le ngu³cu⁵chix³ẽẽ²³xü̃² na⁵tü²rü³ ta²ma³
ordené. ix¹ũx²ũ³chax⁵üx³ü̃ ²)
̃ dictador
5 TICUNA–CASTELLANO ãẽ̱xgacü

• ãẽ̱xgacü i noxrütama ĩnümaxã ya² pro³bĩ²chi⁴a⁵ma²xã³ i⁴cua¹cü³a⁵rü³


duẽxẽgümaxã icuáxü̃ (ãẽ̱x³⁵ga³cü³ i⁴ ngü̃x⁵ẽẽ²³ru¹ü⁵̃ gü²) regidor (del consejo
nox¹⁵rü³ta⁵ma³ ĩ³nü³max²ã³ provincial)
du⁵ẽx³ẽ⁴gü²max²ã³ i⁴cuax¹ü³) ̃ • ãẽ̱xgacü ya regióü̃maxã icuácü
autoridad (que gobierna según su propio ̃
(ãẽ̱x³⁵ga³cü³ ya² re³gi³oü²⁵max²ã³
deseo) i⁴cua¹cü³) presidente (de la región)
• ãẽ̱xgacü i taétüwa chogüxü̃ • ãẽ̱xgacü ya wüxi i nachixü̃anemaxã
̃
(ãẽ̱x³⁵ga³cü³ i⁴ ta⁴e¹tü³wa¹ cho²güx³ü²) icuácü (ãẽ̱x³⁵ga³cü³ ya² wüx²i² i⁴
abogado ̃
na²chix²ü³a⁵ne⁵max²ã³ i⁴cua¹cü³)
• ãẽ̱xgacü nawa ngẽxmane ya ĩane presidente (del país)
(ãẽ̱x³⁵ga³cü³ na²wa¹ ngẽx⁴ma¹ne⁴ ya⁵ • ãẽ̱xgacüarü ngü̃xẽẽruü̃gü
ĩ²a⁵ne⁵) capital (de un país) (ãẽ̱x³⁵ga³cü³a⁵rü³ ngü̃x⁵ẽẽ²³ru¹ü⁵gü²)
̃
• ãẽ̱xgacü ya distrítumaxã icuácü ayudante, funcionario (del gobierno)
(ãẽ̱x³⁵ga³cü³ ya² dis³tri²tu⁵max²ã³ • ãẽ̱xgacüarü tochica (ãẽ̱x³⁵ga³cü³a⁵rü³
i⁴cua¹cü³) gobernador (de distrito) to⁴chi¹ca⁵) trono
• ãẽ̱xgacü ya guxchaxü̃arü mexẽẽruxü̃ • ãẽ̱xgacüchapa̱xa i nachixü̃anearü
̃
(ãẽ̱x³⁵ga³cü³ ya² gux⁵chax⁵ü²a⁵rü³ mugüarü üruü̃gü
mex²ẽẽ²³rux¹ü⁵)̃ juez (resuelve
(ãẽ̱x³⁵ga³cü³cha²pa̱x⁵a³ i⁴
problemas entre dos personas) ̃
na²chix²ü⁵a⁵ne⁵a⁵rü³ mu⁴gü²a⁵rü³
• ãẽ̱xgacü ya ĩanemaxã icuácü ̃
ü⁴ru¹ü⁵gü²) congreso
(ãẽ̱x³⁵ga³cü³ ya² ĩ²a⁵ne⁵max²ã³ • ãẽ̱xgacüchiru (ãẽ̱x³⁵ga³cü³chi¹ru⁵)
i⁴cua¹cü³) presidente (de la vestidura (del gobernante)
comunidad), delegado (de poblaciones
pequeñas) • ãẽ̱xgacüéga (ãẽ̱x³⁵ga³cü³e¹ga⁴)
Nombre propio de un gobernante.
• ãẽ̱xgacü ya nachixü̃anemaxã
icuácüarü ngü̃xẽẽruü̃gütücumü • ãẽ̱xgacügü ya nachixü̃anearü
(ãẽ̱x³⁵ga³cü³ ya² na³chi²xü̃³a⁵ne⁵max²ã³ mugüarü üruü̃güpata (ãẽ̱x³⁵ga³cü³gü²
i⁴cua¹cü³a⁵rü ̃
ya² na²chix²ü⁵a⁵ne⁵a⁵rü³ mu⁴gü²a⁵rü³
ngü̃x⁵ẽẽ²³ru¹ü⁵gü²tü⁵cu⁵mü⁵)
̃ consejo ü⁴ru¹ü⁵̃ gü²pa²ta³) edificio (del
(de ministros) congreso)
• ãẽ̱xgacü ya nachixü̃anemaxã • ãẽ̱xgacügüarü mugü, decrétu
icuácüpata (ãẽ̱x³⁵ga³cü³ ya² (ãẽ̱x³⁵ga³cü³gü²a⁵rü³ mu⁴gü², de³cre²tu⁵)
̃
na²chix²ü³a⁵ne⁵max²ã³ i⁴cuá¹cü³pa²ta³) decreto, ley
palacio • ãẽ̱xgacügütücumü
• ãẽ̱xgacü ya nachixü̃anearü mugüarü (ãẽ̱x³⁵ga³cü³gü²tü⁵cu⁵mü⁵) conjunto
üruxü̃ (ãẽ̱x³⁵ga³cü³ ya² (de autoridades)
na³chi²xü̃³a⁵ne⁵a⁵rü³ mu⁴gü²a⁵rü³ • ̃́
ãẽ̱xgacügütücumü i probĩchiamaxã
̃ congresista (del país)
ü⁴rux¹ü⁵) icua̱xgüxü̃ (ãẽ̱x³⁵ga³cü³gü²tü⁵cu⁵mü⁵ i⁴
• ̃́
ãẽ̱xgacü ya probĩchiamaxã icúacü pro³bĩ²chi⁴a⁵max²ã³ i⁴cua̱x⁵güx¹ü̃³)
(ãẽ̱x³⁵ga³cü³ ya² pro³bĩ²chi⁴a⁵ma²xã³ ayuntamiento (municipal o de
i⁴cua¹cü³) alcalde (provincial) provincia)
• ̃́
ãẽ̱xgacü ya probĩchiamaxã • ãẽ̱xgacügütücumüpata
icuácüarü ngü̃xẽẽruü̃gü (ãẽ̱x³⁵ga³cü³ (ãẽ̱x³⁵ga³cü³gü²tü⁵cu⁵mü⁵pa²ta³)
aexü̃ TICUNA – CASTELLANO 6

municipalidad (edificio donde se reunen • ai i dauxü̃ (ai³⁵ i⁴ daux³⁵ü¹̃ ) puma


las autoridades)
• ai i leóũ (ai³⁵ i⁴ le³oũ²⁵) león
• ãẽ̱xgacüxü̃ naxuneta (ãẽ̱x³⁵ga³cü³xü³̃
aimüaneruxü̃ (ai³mü⁵a⁵ne⁵rux¹ü̃⁵) s.n.
nax²u³ne²ta⁵) elegir, nombrar
(autoridad) cavador (de tierra), pala, arado
Aimüaneruü̃maxã tanamexẽẽ i
• ãẽ̱xgacüxü̃tawa ínanaxuaxü̃ waixümü naxü̃pa nax tatoexü̃. Con la
̃
(ãẽ̱x³⁵ga³cü³xü⁵ta⁵wa¹ pala preparamos la tierra antes de
i¹na²nax³u³ax⁵ü³⁵)̃ denunciar, acusar sembrar.
(ante la autoridad)
ãĩnecüxü (ãĩ⁵ne²cüx³ü⁴) s.n. gemido,
aexü̃ (a⁴ex⁵ü⁴)
̃ adj. cantor, que canta
quejido Yexguma nüxü̃ taxĩnüegu ga
(ave) Ngẽma ngitirigü nixĩ i werigü i
norü ãĩnecüxü ga airu rü ítachoxü̃
ẽxü̃wa aexü̃. Los Víctor-Díaz son aves
nax ítayadaugüxü̃ca̱x. Cuando oímos
que cantan en la mañanita.
los gemidos del perro, salimos a ver qué
ãgaxü̃ (ã³gax³ü³)
̃ adj. sonoro, que suena pasaba.
Ngẽma nachicu i ãgaxü̃ rü nangearü
airu (ai³⁵ru¹) s.n. perro Airu rü
chíxü̃ã̱x. Esa rueda que suena no tiene
ningúxnecüxü ega naxãẽü̃gu. El perro
aceite.
ladra cuando encuentra un animal.
ãgümücü (ã³gü²mü⁵cü³) adj. cuatro
• airugüaru daawe (ai³⁵ru¹gü²a⁵rü³
• ãgümücü i naga (ã³gü²mü⁵cü³ i⁴ da⁵a⁵we⁵) rabia
na⁴ga⁵) cuarteto (de música)
• ãgümücüe̱xpü̱xcüna • airumacüchixi (ai³⁵ru³ma⁵cü³chix²i⁴)
lobo marino
(ã³gü²mü⁵cü³e̱x⁵pü̱x⁵cü¹na⁵) cuatro
veces • airuwe (ai²ru²we²) vaca marina
• ãgümücüe̱xpü̱xcüna guxme̱ex̱ pü̱x • airuxacü (ai³⁵rux¹a³cü⁵) cachorro,
(ã³gü²mü⁵cü³e̱x⁵pü̱x⁵cü¹na⁵ perrito
gux¹me̱⁵e̱x⁵pü̱x⁵) cuarenta veces aita naxü (ai¹ta⁵ nax²ü⁴) v.t. gritar,
• ãgümücügu nayadaye, ãgümücügu chillar, aullar ¡Yexera aita naxü nax
nanachexü̃gü (ã³gü²mü⁵cü³gu⁴ cuxü̃ naxĩnüexü̃ca̱x! ¡Grítales más
na²ya³da²ye², ã³gü²mü⁵cü³gu⁴ fuerte para que te oigan! Antón. waita
̃
na²na³chex⁴ü⁵gü²) descuartizar (dividir naxü
en cuatro partes) • tagaãcü aita naxü (ta³ga⁵ã⁵cü³ ai¹ta⁵
• ãgümücütücumü nax²ü⁴) gritar
(ã³gü²mü⁵cü³tü⁵cu⁵mü⁵) cuatro grupos aixcüma (aix⁴cü²ma²) 1. adv. de veras,
ãgüneníü̃xü̃ (ã³gü⁵ne⁵ni¹üx⁴ü
̃ ²)
̃ 1. s.n. verdaderamente Aixcüma tama nüxü̃
lechero, lechera chacua̱x. Verdaderamente no sé.
2. adj. lechero (que tiene leche) 2. adj. verdadero, genuino, auténtico
ãgüxü̃ (ã³gü²xü²)
̃ adj. resinoso Ngẽma Ñaa popera rü wüxi i popera i
chiriga rü wüxi i nai i ãgüxü̃ nixĩ. La aixcüma ixĩxü̃ nixĩ erü nüma ya
shiringa es un árbol resinoso. ãẽ̱xgacü nagu nügü nawü̃́éga. Este
ai (ai³⁵) s.n. Indica cualquier tipo de tigre, documento es auténtico porque el jefe lo
jaguar o leopardo. Naxãũcüma i ngẽma ha firmado.
ai erü tüxü̃ nangõ̱x. El tigre es • ixaixcümacü (ix³aix⁴cü²ma²cü³)
peligroso porque muerde. verdadero, fiel, leal
7 TICUNA–CASTELLANO América del Surcüã̱x

• aixcüma mexechixü̃ (aix⁴cü²ma² ga ngunexü̃gu Tupanaxü̃ nicua̱xüxü̃


mex²e¹chix³ü²̃ ) verdaderamente a̱i ̱xrügumarüü̃tama. Todos los días
bueno, eficaz Daniel alababa a Dios como siempre
aixcüma ixixü̃ (aix⁴cü²ma² ix³ix⁴ü̃) adj. había hecho.
verdadero, legítimo aixtü (aix³⁵tü⁴) s.n. nutria
aixcümaxü̃ nixu (aix⁴cü²max²ü̃³ ni²xu³) aiyachica (ai³ya⁵chi¹ca⁵) s.n. lugar (para
v.t. bañarse), ducha
1. decir (la verdad) Yimá rü aiyachiru (ai³ya⁵chi¹ru⁵) s.n. ropa (de
aixcümaxü̃ nixu erü taguma choxü̃ baño)
nawomüxẽẽ. Él dice la verdad porque
aiyacü (ai⁵ya³cü²) s.m. sudor
nunca me engaña.
2. desmentir, contradecir alfabétu (al³fa³be²tu⁵) s.n. alfabeto
Nagawa nanaxümatü i norü alfabétu:
aixcümaxü̃chi (aix⁴cü²max²ü¹chi⁵)̃
a, b, c, re.t. En su idioma escribe el
1. adj. genuino, verdadero Ñaa ore rü
alfabeto: a, b, c, etc.
wüxi i ore i aixcümaxü̃chi ixĩxü̃ nixĩ.
Ésta es una historia verdadera. -ama (-a²ma²) suf. verb. continuar, seguir
2. adv. verdaderamente, de veras (a pesar de) Namaxã nüxü̃ chixu nax
Ngẽma yatü rü aixcümaxü̃chi tama napuracüxü̃ca̱x natürü
namecüma. Ese hombre es napuracüama. Le he dicho que no
verdaderamente bueno. trabaje, pero él sigue trabajando.
aixepe (aix⁵e³pe⁴) adv. por dentro, ãmachixü̃ (ã³ma⁵chix⁵ü³) ̃ adj. que tiene
interiormente Yima ĩpata rü carne
düxetüwa name natürü norü aixepe ãmacü (ã³ma³cü³) s.m. cuñado (hermano
rü naxãũãchi. Esa casa está bien por de la esposa)
fuera, pero por dentro está sucia. Véanse naxma̱xenexẽ, naeya̱xte
aixepegu nanacu̱x (aix⁵e³pe⁴gu⁴ ãmaguxü̃ (ã³ma³gu⁴xü²)
̃ adj. puntiagudo
na²na³cu̱x⁵) v.t. meter, sumergir, echar
ãmare (ã³ma³re³) s.n.
adentro (profundamente en agua)
1. premio
Choxnica̱x nadau rü aixepegu
nanacu̱x ya norü chuxchi. Buscando 2. regalo, obsequio Ñaa nixĩ i curü
ãmare. Éste es tu regalo.
peces, echa su flecha adentro del agua.
3. dádiva, donación, ofrenda
aixepena (aix⁵e³pe¹na⁵) s.n. interior
Véase ãmareruxü̃
Chorü baúarü aixepena nangexma i
chauxchiru. En el interior de mi baúl • ãmare i Tupanana ixãxü̃ (ã³ma³re³ i⁴
está mi ropa. Tu³pa³na⁵na⁵ ix³⁵ãx⁴ü²̃ ) sacrificio
aixepewa (aix⁵e³pe⁴wa¹) adv. adentro, ãmarechica (ã³ma³re³chi¹ca⁵) s.n. altar
dentro Norü chexearü aixepewa nüxü̃́̃ (para quemar ofrendas a Dios) Yema
nangu̱x. Le duele adentro de su herida. ãmarechicawa nayagu ga yema
a̱i ̱xrüguma (a̱i ̱x⁵rü²gu⁴ma²) adv. carnéru ga Tupanana naxãxü̃. Quemó
habitualmente, normalmente Nüma rü en el altar el carnero que ofreció a Dios.
a̱i ̱xrüguma mea napuracü. Él ãmareruxü̃ (ã³ma³re³rux¹ü̃⁵) s.n. regalo
habitualmente trabaja bien. Véase ãmare
a̱i ̱xrügumarüxü̃ (a̱i ̱x⁵rü²gu⁴ma²rüx¹ü⁵)
̃ América del Surcüã̱x (a³me²ri³ca⁵ del³
adv. como siempre Danié rü guxü̃ma sur²cü³ã̱x⁵) s.n. sudamericano,
ãmücügu narüxĩnü TICUNA – CASTELLANO 8

sudamericana América del Surcüã̱x arumíniu (a³ru³mi²ni⁴u⁵) s.n. aluminio


chixĩ. Soy sudamericano. Arumíniunaxca̱x i norü naaxü̃pata.
ãmücügu narüxĩnü (ã³mü⁵cü²gu⁴ Su techo es de aluminio.
na²rüx³ĩ³nü³) v.t. pensar (en casarse) arupane (a²ru³pa³ne⁵) s.m. canela,
Nüma rü marü naya rü ngẽmaca̱x moena (especie de árbol)
ãmücügu narüxĩnü. Él ya es adulto y • arupane i dexexü̃ (a²ru³pa³ne⁵ i⁴
por eso piensa en casarse. dex²ex²ü²)̃ canela amarilla, moena
ãne (ã²ne³) s.n. vergüenza Wüxi i ãne amarilla (para madera)
nixĩ ega chixexü̃ ixü̱xgu rü -arü (-a⁵rü³) suf. sust. de Cuáü̃arü tara
poxcupataü̃wa ixũ̱xgu. Es una nixĩ erü noxrütama diẽrumaxã
vergüenza hacer mal e ir a la cárcel. naxca̱x nataxe. El machete es de Juan
• ãne nügü ningexẽẽ (ã²ne³ nü³gü⁵ porque él lo compró con su propio
ni²⁵ngex²ẽ²ẽ³) avergonzarse dinero.
• ãnewa̱xexü̃ (ã²ne³wa̱x⁵ex³ü²)
̃ tímido, ãtachinücü (ã³ta²chi³nü⁵cü³) s.m.
vergonzoso, que se avergüenza palometa (especie de pez)
ãnegü (ã²ne³gü⁴) s.n. sueño ãtachinüxü̃ (ã³ta²chi³nüx⁵ü³) ̃ adj. de
• ãnegüwa̱xexü̃ (ã²ne³gü⁵wa̱x⁵ex³ü²)̃ forma plana
soñador ãtecü (ã³te²cü³) adj. casada (mujer)
anera (a³ne³ra⁵) s.f. aro, ãte̱xeanexü̃ (ã³te̱x⁵e³a⁵nex⁵ü³)
̃ s.n. polvo
sortija, anillo (de tierra)
ãpataxü̃ (ã³pa²tax⁵ü̃³) adj. ãtü̱ü̱xü̃ (ã³tü̱⁵ü̱x⁵ü³)
̃ adj. que tiene soga
que tiene casa ̃
ãũãchixü (ãũ⁴ã²chix²ü²) ̃ adj.
ãpütaxü̃1 (ã³pü⁵tax³ü̃²) adj. 1. sucio, cochino
dentado, que tiene dientes ¡Naxũãẽrü 2. manchado
ngẽma uchuma rü ãpütaxü̃ nixĩ! Véase üxaxü̃
¡Cuidado! Esa piraña todavía tiene • ãũãchixü̃arü yixẽẽruxü̃
dientes. (ãũ⁴ã²chix⁴ü̃²a⁵rü³ yix⁵ẽẽ²³rux¹ü̃⁵)
ãpütaxü̃2 (ã³pü¹tax⁵ü³)
̃ adj. ovillado detergente, jabón
arámi (a³ra²mi⁵) s.n. alambre Naxca̱x ãũãẽ (ãũ⁴ã¹ẽ⁴) s.n. mareo
chataxe ga wüxichícu ga arámi. ãũãẽxü̃ (ãũ⁴ã¹ẽx⁴ü²)
̃ adj. loco, demente
Compré un rollo de alambre. ãũãẽxü̃pataü̃ (ãũ⁴ã¹ẽx⁴ü̃²pa²taü̃³⁵) s.m.
• arámi i chuchunütaxü̃ (a³ra²mi⁵ i⁴ manicomio
chu²chu²nü³tax⁵ü³̃ ) alambre (de púas) ãũãx (ãũ⁵ãx⁵) s.n.
arapoũ (a³ra³po³ũ⁵) s.n. arpón 1. náusea
arawiri (a³ra³wi³ri²) s.n. sardina 2. asco
aricate (a³ri³ca²te⁵) s.n. alicate ãũãxü̃ (ãũ⁵ãx¹ü²)
̃ adj. repugnante
̃
ãũã̱xwa̱xexü (ãũ⁴ã̱x⁵wa̱x⁵ex³ü²)̃ adj.
arína (a³ri²na⁵) s.n. harina
cosquilloso
armúnica (ar³mu²ni⁵ca⁵) s.m. armónica
ãũchigaxü̃ (ãũ⁵chi⁵gax³ü²̃ ) s.n. acción
árpa (ar²pa⁵) s.m. arpa graciosa, acción ridícula
aru (a²ru²) s.n. cascabel, sonajero • ãũchigaãcüma (ãũ⁵chi⁵ga⁵ã⁵cü⁵ma⁴)
arúchu (a³ru²chu⁵) s.m. arroz riéndose
9 TICUNA–CASTELLANO awe

• ãũchigaxü̃ i ore (ãũ⁵chi⁵gax³ü²̃ i⁴ autupataxü̃ (au²³tu⁵pa²tax³ü̃⁵) s.m.


o²re²) chiste garaje
áuchigüaneãcüma auxãchi (aux⁴ã²chi²) s.n. envidia
(au¹chi⁵gü⁵a⁵ne⁵ã⁵cü⁵ma⁴) adv. ãũxãchitümüxü̃ (ãũx⁴ã²chi²tü³müx³ü⁵) ̃
vagabundeando Nüma rü s.n. misericordia
áuchigüaneãcüma namaxü̃. Él vive auxãchiwa̱xexü̃ (aux⁴ã²chi²wa̱x⁵ex³ü²) ̃
vagabundeando de un sitio a otro. adj. envidioso Var. ixauxãchixü̃
Véase naxáuchigüanexü̃ auxãcüma (aux²ã⁵cü⁴ma²) adv. llorando
ãũcümaxü̃ (ãũ⁵cü³max⁵ü²)̃ s.n. peligro, Nüma rü auxãcüma chopatawa
riesgo nangu. Él llegó a mi casa llorando.
̃
ãũcüneme̱xtü̱xü (ãũ³cü⁵ne⁵me̱x⁵tü̱x⁵ü²) auxchametüxü̃ (aux²cha¹me⁵tüx⁴ü²) ̃ adj.
s.n. tobillo lloroso
ãũgaanexü̃ ãũxchitaxü̃ (ãũx⁵chi⁵tax²ü²)
̃ adj.
(ãũ⁵ga⁵a⁵nex³ü²)̃ amontonado
adj. ruidoso, ãũxetü (ãũx⁵e¹tü⁴) s.n. guiño
bullicioso
ãũxrima (ãũx³ri¹ma⁴) adv.
ãũgaxü̃ (ãũ⁵gax³ü²)̃
intensamente, extremadamente,
adj. que da miedo, que asusta demasiado Ãũxrima naguxcha nax
ãũnagüruxü̃ (ãũ⁴na⁵gü²rux¹ü⁵)
̃ s.n. nüxü̃ chadauxü̃ i ngẽma ega
palanca changearü choxcuxetüxã̱xgu. Es
Véase ãxũchiruxü̃ demasiado difícil ver eso sin anteojos.
aura (au⁵ra⁵) s.m. añuje caspi (árbol • ãũxrima ngupetüxü̃ (ãũx³ri¹ma⁴
cuya madera se usa para hacer canoas) ̃ sobrepasado,
ngu³pe³tüx⁴ü³)
demasiado pasado
aureãcü (au²re³ã⁵cü³) adv. ayunando
Var. aureãcüma ãũxrixüchi (ãũx³rix¹ü¹chi⁵) adv.
sumamente, demasiado Ãũxrixüchi
ãũtachinü (ãũ⁵ta²chi³nü⁵) adj. ancho choxü̃́̃ nangu̱x. Me duele demasiado.
autu (au²³tu⁵) s.m. automóvil, carro ãũxü̃ (ãũx⁵ü̃²) adj.
• autu i cowarumaxã itúxü̃ (au²³tu⁵ i⁴ 1. grotesco, deformado Ngẽma
co³wa³ru⁵max²ã³ i⁴tux¹⁵ü²) ̃ carreta, naxchicuna̱xãchiwe rü ãũxü̃ nixĩ. La
carro (jalado por caballo) cara de la máscara era grotesca.
2. tremendo, enorme, formidable
• autu i taxü̃ (au²³tu⁵ i⁴ tax³⁵ü²̃ )
camión, ómnibus • ta̱xacü i ñuxguacüxicatama nüxü̃
• autuarü chaxãchixẽẽruxü̃ idauxü̃ Indica algo raro que se ve
̃
(au²³tu⁵a⁵rü³ chax⁴ã²chix²ẽẽ²³rux¹ü⁵) solamente de vez en cuando.
freno (de carro) ãü̃ (ãü̃³⁵) s.n. óxido
• autuarü toxpe̱xeruxü̃ (au²³tu⁵a⁵rü³ aüãcüma (a³ü¹ã⁵cü³ma²) adv. con
̃ chofer (de carro)
tox²pe̱x⁵e⁵rux¹ü⁵) mezquindad, mezquinamente
autuchicu (au²³tu⁵chi¹cu⁵) s.n. rueda, ãü̃tanü (ãü³̃ ⁵ta³nü⁵) adj. oxidado
llanta (de carro) aüxü̃ (a⁴üx⁵ü̃²) adj. mezquino, tacaño
autumaü̃ (au²³tu⁵ma³ü⁵̃ ) s.n. carretera awaxix (a³⁵wax³ix²) interj. no sé
Véase caretéra awe (a¹we⁵) s.n. ave
ãxacücü TICUNA – CASTELLANO 10

ãxacücü (ãx⁴a³cü⁵cü²) adj. que tiene gente nos mata como el veneno de una
bebé víbora.
ãxacüxü̃ (ãx⁴a³cüx⁵ü²)
̃ adj. embarazada, axu (ax³u³) s.n. llanto Nüma rü nüxü̃
encinta Ngẽma chiũra i ãxãcüxü̃ rü naxĩnü i norü axu. Él escuchó su
nida̱xawe. La mujer embarazada está llanto.
enferma. ãxũchiruxü̃ (ãx⁴ũ⁴chi²rux¹ü⁵) ̃ s.n.
ãxchina̱xãxü̃ (ãx³chi¹na̱x⁵ãx³ü²)
̃ adj. palanca
huesudo Véase ãũnagüruxü̃
axchiü i ngúchiáxü̃ (ax⁵chi¹ü³ i⁴ -axü̃́̃ (-ax⁵ü¹)
̃ suf. sust. para, a favor de
̃ s.n. bebida (alcohólica)
ngu¹chi⁵ax³ü²) Norü coriaxü̃́̃ napuracü. Él trabaja
ãxcuchi (ãx³cu²chi²) s.n. remanso para su patrón.
axe (ax⁵e³) s.n. bebida Véanse -ca̱x, -ta
axepáü̃ (ax⁵e³pa¹ü⁵)
̃ s.n. ãxü̃ (ãx⁴ü³) ̃ s.n. trompetero (especie de
1. copa ave)
2. vaso ãxü̃chi (ãx³ü⁵chi²)
̃ s.n. investidura, toma
3. pocillo de posesión Nüma ga ãẽ̱xgacü nixĩ ga
naxca̱x nangemaxü̃ nawa ga norü
axexü̃ (ax⁵ex³ü⁵)
̃ s.n. refresco, bebida
ãxü̃chi. Fue el rey quien los invitó a
• axexü̃ i nüxü̃ imenetaxü̃ (ax⁵ex³ü̃⁵ i⁴ venir a su investidura.
nüx³ü̃³ i⁴me²ne²tax²ü²)
̃ bebida espesa,
axü̃ne (ax³ü³ne⁵)
̃ s.n. fiebre
jarabe
ãxwa̱xã (ãx³wa̱x⁵ã³) s.n. vicio
• axexü̃arü üxachiüxü̃ (ax⁵ex³ü⁵a⁵rü³
̃
̃ sedimento
üx⁴a⁵chi¹üx³ü²) ãxwe (ãx¹we⁵) s.m. carbón, brasa
ãxmaanexü̃ (ãx³ma⁵a⁵nex⁵ü²)̃ s.n. bache ãxwetaxü̃ (ãx³we⁵tax⁵ü³)
̃ adj. que tiene
(en un camino) carga, que está cargado Ngẽma yatü i
noxri nua üpetüxü̃ rü ãxwetaxü̃ nixĩ.
ãxma̱xcü (ãx³ma̱x⁵cü³) adj. cuñada
El hombre que pasó por acá traía carga
(hermana de la esposa)
en la espalda.
Véase nateeya̱x
ãxmaxü̃ (ãx³max³ü̃²) s.n. hueco
Véase botamaxü̃
ãxneãcü (ãx³ne⁵ã⁵cü⁵) adv. con armas
Ãxneãcü nüxü̃ ínachomaeguãchi ga
napata. Rodearon con armas su casa.
Bb
ãxpaweruxü̃ (ãx³pa¹we³rux³ü²) ̃ adj. que ba (ba²⁵) interj. ¡mira!
tiene mango, que tiene asa Véase dücax
ãxpe̱xátüxü̃ (ãx³pe̱x⁵a¹tüx⁵ü³)
̃ adj. alado, bachia (ba³chi³a⁵) s.m. bandeja
que tiene alas bacuchiruxü̃ (ba³cu⁵chi³rux¹ü⁵)
̃ s.n.
ãxtape (ãx³ta²pe³) s.n. serpiente, embudo
culebra, víbora (venenosa) baeru (ba³e⁴ru²) s.n. bautismo (por
ãxtapeguchata (ãx³ta²pe³gu⁵cha²ta⁵) s.n. aspersión)
veneno (de víbora) Ngẽma duü̃xü̃arü Véanse üéga, baie
dexa rü ñoma ãxtapeguchatarüxü̃ bai1 (bai¹⁵) adv. de nada, por nada Bai
tüxü̃ nima̱x. La maledicencia de la tá chapuracü. Por nada voy a trabajar.
11 TICUNA–CASTELLANO bexma

bai2 (bai¹⁵) conj. ni aún Nataxuma ga báü̃cu (baü̃²³cu⁵) s.n.


wüxi rü bai ga wüxi. No había ni uno 1. banco (para sentarse)
(lit. ni aún uno). 2. banco (de crédito)
baica̱xwexü̃ (bai¹ca̱x⁵wex¹ü²)
̃ adj. • báü̃cuarü ãẽ̱xgacü (baü̃²³cu⁵a⁵rü³
descamisado, sin camisa ãẽ̱x³⁵ga³cü³) gerente (de un banco)
baie (bai²e³) s.n. bautismo (por bawe (ba²we²) s.n. charapa (especie de
inmersión) tortuga acuática)
Véanse baeru, üéga bawearü tauemacü (ba²we²a⁵rü³
• baiechiga (bai²e³chi⁵ga⁵) fiesta (de tau⁴e³ma⁴cü³) s.m. setiembre
bautismo) baxcaxü̃ (bax⁵cax³ü²)̃
bairawe (bai³ra³we³) s.n. manantial 1. s.n. fronda
baitücuxü̃ (bai¹tü⁵cux³ü²) ̃ adj. desnudo, 2. s.n. florecimiento
calato 3. adj. frondoso
Véase ngexchiruxü̃ 4. adj. floreciente
baixãchi (baix⁵ã²chi²) s.n. susto baxe (bax³e⁵) s.n. castaño, castaña
• baixãchiãẽruxü̃ Véanse chigubü, castaña
(baix⁵ã²chi²ã¹ẽ⁴rux¹ü⁵,̃ baix⁵ã²chix²ü⁵)
̃ baxü̃ (bax³ü⁵)
̃ s.n. mazamorra
susto, cosa asombrosa Véase chorune
• baixãchixü̃ (baix⁵ã²chi²ã¹ẽ⁴rux¹ü⁵,̃ beratü (be³ra³tü³) s.n. avispa (especie que
̃ que asusta, que
baix⁵ã²chix²ü⁵) llena huecos con barro)
asombra berchícuru (ber³chi²cu³ru⁵) s.n. versículo
• baixãchixẽẽruxü̃ berdúra (ber³du²ra⁵) s.n. verdura,
(baix⁵ã²chix²ẽẽ²³rux¹ü⁵) ̃ despertador
legumbre
(sonido)
bere (be²³re³) s.n. cocona (especie de
ba̱i ̱xbeanexü̃ (ba̱i ̱x⁵be⁵a⁵nex³ü²̃ ) s.n. fruto comestible)
relámpago (lejano al atardecer)
bereatü (be⁴re⁴a¹tü³) s.n. bijao (hojas
Yáuanecü rü yáxü̃gu nüxü̃ tadau i
grandes que se utilizan para envolver y
ngẽma ba̱i ̱xbeanexü̃. En la tarde
cocinar pescado salado, tamales y juanes)
vemos ese relámpago lejano.
berure (be⁵ru³re²) s.n.
barü1 (ba⁴rü²) s.n. paucar (especie de
1. abeja
ave)
2. miel (de abeja) Berure rü
barü2 (ba³⁵rü²) s.n. gualo (rana grande)
namaixcuraxüchi. La miel de abeja es
barü3 (ba³⁵rü²) s.n. tinaja (grande de muy dulce.
barro)
• berurechiaü̃ (be⁵ru³re²chi³a³ü⁵̃ )
basu (ba²su⁵) s.n. vaso colmena, panal (de abejas)
baú (ba⁴u³) s.n. baúl bẽte (bẽ²te⁵) s.n. veinte
Véase maréta
beü̃tána (beü³ta²na⁵)
̃ s.n. ventana
• baú ga Tupanaarü mugüchixü̃ (ba⁴u³ bexma (bex⁵ma⁵) adv. calladamente,
ga² Tu³pa³na⁵a⁵rü³ mu⁴gü²chix¹ü⁵)̃
silenciosamente, secretamente Ngẽma
cofre (del pacto con Dios)
churaragü rü bexma ínangugü. Los
• baúacü (ba⁴u²a³cü⁵) maletín soldados llegaron silenciosamente.
• baúátaü̃ (ba⁴u³a¹taü̃³⁵) tapa (de baúl) Véase cúãcü
bexma nidexa TICUNA – CASTELLANO 12

• bexma inanaxuaxü̃ (bex⁵ma⁵ bochicuxü̃ (bo³chi¹cux⁴ü³̃ ) s.n. argolla


i⁴na²nax³u⁴ax⁵ü⁵̃ ) conspirar Nanaxü ga ãgümücü ga bochicuxü̃ rü
wüxichigü ga mechaparawa
• bexma nanangugü (bex⁵ma⁵ nananucu. Hicieron cuatro argollas y
na²na³ngu³gü⁵) espiar
las colocaron en cada una de las patas
• bexma nügümaxã nanamexẽẽ de la mesa.
(bex⁵ma⁵ nü³⁵gü⁵max²ã³ bocunaxãruxü̃ (bo²³cu⁵na²xã³rux¹ü⁵) ̃ s.n.
na²na³mex²ẽ²ẽ³) complot lazo
• bexma nügümaxã ta̱xacü bopü̱xüxü̃ (bo³pü̱x⁵üx²ü³)
̃ adj. esférico
mexẽẽgüxü̃ (bex⁵ma⁵ nü³gü⁵max²ã³
̃ bora (bo²ra⁵) s.n. bora (una etnia de la
ta̱x⁵a²cü² mex²ẽẽ²³güx¹ü⁴)
selva)
conspiradores
borua̱x (bo³ru¹a̱x⁵) s.n. bacaba (especie
• ¡Bexmax! (bex⁵max⁵) ¡cállate! de palmera)
bexma nidexa (bex⁵ma⁵ ni²³dex²a⁵) v.t. botachinüxü̃ (bo²ta²chi³nüx⁴ü²)
̃ adj.
hablar (en secreto) Nümagü rü bexma redondo (de forma plana)
nidexa chauchiga erü tama
botamaxü̃ (bo³ta⁵max³ü̃²) s.n. hueco
nanaxwa̱xe nax nüxü̃ chacúaxü̃ca̱x i
(redondo) Var. boxomaxü̃
norü ĩnü. Ellos hablan en secreto
Véase ãxmaxü̃
acerca de mí porque no quieren que yo
sepa sus pensamientos. boxo (box⁴o³) s.n. suri (especie de larva
comestible)
bexmana (bex⁵ma⁵na¹) adv. quizá,
acaso, tal vez, posiblemente Nawaane boxra (box⁴ra²) s.n. granada (fruto)
rü bexmana tá napu. Hay nubes boxü̃ (box⁴ü̃²) adj. circular, redondo (de
negras, acaso lloverá. forma plana)
Véanse cu̱xá nixĩ, maneca bróũche (broũ²che⁵) s.n. bronce
bichágra (bi³chag²ra⁵) s.n. bisagra • bróũchenaxca̱x (broũ²che⁵nax²ca̱x²)
bichicreta (bi³chi³cre²ta⁵) s.n. bicicleta de bronce
Var. bici buanecü (bu⁵a¹ne²cü³) s.m.
bidóũ (bi³do²ũ⁵) s.n. bidón, cilindro 1. viento
(para líquidos) 2. aire

• bidóũátaü̃arü ponaruxü̃ • buanecü i ã̱ũ̱xemaxü̃ (bu⁵a¹ne³cü³ i¹


̃ ̃ ã̱ũ̱x⁵e³max⁵ü³̃ ) torbellino, ciclón
(bi³do²ũ⁵a¹taü⁵a⁵rü³ po²na²rux¹ü⁵)
cincel (para abrir tapa de bidón) • buanecü ya tacü (bu⁵a¹ne²cü³ ya²
ta³⁵cü²) tormenta, tempestad; huracán
bínu (bi²nu⁵) s.m. vino
• buanecüema (bu⁵a¹ne²cü³e³ma³)
bitamína (bi³ta³mi²na⁵) s.n. vitamina
corriente (de viento)
Ngẽma bitamína rü taxünearü
poraxẽẽruxü̃ nixĩ. Las vitaminas dan buanecüarü poxü̃ruxü̃ (bu⁵a¹ne²cü³a⁵rü³
̃
pox⁴ü⁵rux¹ü ̃ s.n. parabrisas Yima
⁵)
fuerza a nuestro cuerpo.
abióũ nüxü̃́ nangexma i norü
bixichiruxü̃ (bix²i⁵chi²rux¹ü⁵̃ ) s.n. buanecüarü poxü̃ruxü̃ nax tama
escoba, escobilla tachiwewa nanguxü̃ca̱x ya buanecü.
biyóü̃ (bi³yõ²ü⁵)
̃ s.n. billón (millión de El avión tiene parabrisas para que el
milliones) viento no nos choque en la cara.
13 TICUNA–CASTELLANO buxü̃

bucü (bu³⁵cü³) s.f. niña Véanse caxü̃xü̃ruxü̃, puxpueruxü̃


Véanse buxü̃, buxe buxca̱xwexü̃ (bux²ca̱x⁵wex¹ü²̃ ) adj. que
buetare (bu³e³ta³re²) s.n. olla tiene forma de medialuna
Véase caserúra buxchiga (bux⁴chi⁵ga⁵) s.n. nacimiento
• buetare i ãxchaquexü̃xü̃ (bu³e³ta³re² Véase íxrachiga
i⁴ ãx²cha²quex⁴ü̃x³ü²)
̃ olla (con
buxchigaarü taunecü (bux⁵chi⁵ga⁵a⁵rü³
mango), cacerola
tau⁵ne³cü³) s.n. cumpleaños
bupane (bu³⁵pa³ne³) s.n. partida (de Chaueya̱xarü buxchigaarü taunecüwa
nacimiento) tá nangu i moxü̃, rü nayanguxẽẽ tá i
burawe (bu²ra²we²) s.n. fuente (de seis ya ngĩrü taunecü. El cumpleaños
agua), manantial de mi hermana es mañana. Hace seis
bure (bu⁵re³) s.n. carrizo años que nació. Var. buxchigaarü
búru (bu²³ru⁵) s.n. burro ngunexü̃
buxchiüxü̃ (bux⁴chi¹üx⁴ü²)
̃ adj. turbio
buxcüma (bux³cü³ma³) s.n. infancia
buxe (bux⁴e⁵) s.n. nene, criatura
[pl. buxegü]
Véanse bucü, buxü̃
̃́
• buxeãpetüna̱ xã (bux⁴e⁵ã¹pe⁵tü³na̱x⁵ã³)
ombligo
butíya (bu³ti²ya⁵) s.m. botella, frasco • buxea̱x (bux⁴e⁵a̱x⁵) placenta
• butíyaxátaü̃ (bu³ti²yax⁵a¹ta³ü̃⁵) tapón • buxechimüü̃ (bux⁴e⁵chi⁵mü³ü⁵) ̃ útero
(de botella) buxeta (bux⁴e⁵ta⁵) s.n. cosecha Ngẽma ̃́
• butíyaxacü (bu³ti²yax⁵a³cü⁵) tá chapuracü ñu̱xmatáta nagú i
frasquito, pomo buxetaarü puracü. Voy a trabajar allí
butíyagu nanabacu (bu³ti²ya⁵gu⁴ hasta que termine el trabajo de la
na²na³ba³cu⁵) v.t. echar (líquido en una cosecha.
botella), embotellar (líquido) Norü • buxetatanüxü̃ (bux⁴e⁵ta⁵ta³nüx³ü²)̃
axexü̃ rü butíyagu nanabacu. Echa su cosechadores
bebida en una botella. buxgumama (bux⁴gu⁵ma⁵ma⁴) adv.
butúũ (bu³tu²ũ⁵) s.n. botón desde la infancia
• butúũ i nügüna ñaxcuxü̃ (bu³tu²ũ⁵ i⁴ buxmena̱xãxü̃ (bux²me²na̱x⁵ã⁴xü³)
̃ s.n.
nü³gü⁵na⁵ ñax²cux²ü²̃ ) broche 1. tallo
butúũmaü̃ (bu³tu²ũ⁵ma³ü⁵) ̃ s.n. ojal 2. palo (redondo)
buxre̱xe (bux⁴re̱x⁵e³) s.n.
1. parásito
2. lombriz
buxü̃ (bux³ü²̃ ) s.n. niño
Véanse bucü, buxe
buxburi (bux⁴bu²ri²) s.n. bocina (hecha • buxü̃ i ngexwaca yaxü̃ (bux³ü̃² i⁴
de corteza de árbol para fiesta ticuna) ̃ adolescente
ngex³wa¹ca⁵ yax⁴ü²)
bu̱xü̃ TICUNA – CASTELLANO 14

• buxü̃ i poraãẽxü̃ (bux³ü²̃ i⁴ dixeguwa nanapuracüxẽẽ Lo hizo


po⁴ra³ã¹ẽx⁴ü²̃ ) niño inquieto, niño trabajar haciendo girar el molino.
hiperactivo cagüpane (ca⁵gü²pa³ne³) s.n.
• buxü̃ nagu rüxĩnüexü̃ (bux³ü²̃ na²gu⁴ cuestionario
rüx⁵ĩ³nü³ex⁵ü²)̃ pensamiento (de niño) • cagüwa̱xexü̃ (ca⁵gü²wa̱x⁵ex³ü²)
̃
• buxü̃güchapa̱xa preguntón
(bu³xü̃²gü²cha²pa̱x⁵a³) grupo (de caichaũ (cai³cha³ũ⁵) s.n. cajón
niños)
• caichaũ i poperanaxca̱x (cai³cha³ũ⁵ i⁴
• buxü̃arü wü̃́cuchipane (bux³ü²a⁵rü³
̃ po³pe³ra⁵nax²ca̱x⁵) cartón
wü¹cu⁵chi³pa³ne³) ficha (de matrícula)
caieguxü̃ (cai²e⁵gux³ü²)
̃ adv. al revés
bu̱xü̃ (bu̱x⁵ü²)
̃ s.n. barranco
caiwa (cai¹wa⁵) s.n. caigua (especie de
buxü̃gütanüxü̃ (bux³ü̃²gü²ta³nüx³ü²)
̃ s.n.
verdura)
familiares (de los niños)
caixanexü̃ (caix²a⁵nex³ü²)
̃
bürüanexü̃ (bü⁴rü¹a⁵nex³ü²)̃ s.n.
1. s.n. nube
burbujas (que salen del agua en terreno
2. s.n. neblina
pantanoso)
3. adj. nebuloso Ñaa ngunexü̃ rü
Véase chixcaanexü̃
wüxi i ngunexü̃ i caixanexü̃ nixĩ. Hoy
büxbüri (büx⁴bü²ri²) s.n. quinilla (especie día es un día nebuloso.
de árbol de madera dura) 4. s.n. humo
büxchi (büx²chi²) s.n. verruga • caixanexü̃maxã naxẽane
̃
(caix²a⁵nex³ü²max²ã³ nax²ẽ⁵a⁵ne⁵)
obscurecerse (el cielo con nubes),

Cc
nublarse
caixqueane (caix²que²a⁵ne⁵) v.i. estar
humoso (al quemar la chacra)
ca (ca⁵) s.n. pregunta caixquepaü̃ (caix²que²pa¹ü̃⁴) s.n.
caaxü̃wa̱xexü̃ (ca⁵ax⁵ü̃²wa̱x⁵ex⁵ü²)
̃ adj. chimenea Caixquepaü̃wa ínaxũxũ i
preguntón taxüchixü̃ i caxixü̃. La chimenea está
echando mucho humo.
cábra (ca²bra⁵) s.n. cabra
cachigüruxü̃ (ca³chi⁵gü⁵rux¹ü⁵)
̃ s.m. caixqueruxü̃ (caix²que²rux¹ü⁵̃ ) s.n.
tangana (palo largo para empujar la hornillo (para ahumar caucho)
canoa cuando va río arriba) cal (cal²) s.n. cal Ngẽma cal rü name
cacu (ca⁵cu³) s.n. Indica una especie de nax nanetü namaxã i tuetagü̃́xü̃ nax
loro verde. tama naixchinawe nangõ̃́xü̃ca̱x. La
cal protege las plantas contra los
cacuxü̃ (ca³cux⁴ü²)
̃ adj. acostados (en
insectos.
cama, complemento plural)
cálciu (cal²ci³u⁵) s.n. calcio Wairachaca
cadéna (ca³de²na⁵) s.m. cadena
rü namexechi erü nüxü̃̃́ nangexma i
caeguxü̃ (ca³e⁵gux³ü²)
̃ adj. opuesto, norü cálciu nax nataixẽẽãxü̃ca̱x ya
contrario tapüta rü taxchina̱xã. La chonta vale
caeruxü̃ (ca⁵e³rux¹ü⁵)
̃ s.n. molino, mucho por el calcio para los dientes y
majador (de batán) Norü caeruü̃arü los huesos.
15 TICUNA–CASTELLANO carü

caméyu (ca³me²yu⁵) s.n. camello • carnéruarü churi (car³ne²ru⁵a⁵rü³


Áfricaanewa rü namu i caméyugü. chu³⁵ri²) sarna (de carnero)
Hay muchos camellos en el África.
• carnéruarü dauruxü̃ (car³ne²ru⁵a⁵rü³
̃ pastor (de ovejas)
dau⁴rux¹ü⁵)
• carnérucha̱xmüxü̃ i ãxã̱xmüxü̃
(car³ne²ru⁵cha̱x⁵müx³ü̃² i⁴
̃ pellejo (de oveja, con la
ãx³ã̱x⁵müx⁴ü²)
lana)
• carnérugütücumü
(car³ne²ru⁵gü²tü⁵cu⁵mü⁵) rebaño (de
ovejas)
camióũ (ca³mi³ó²ũ⁵) s.n. camión • carnérupüxü̃ (car³ne²ru⁵püx¹ü⁴)
̃ redil,
Véase autu corral (de ovejas)
camüxü̃ (ca⁵müx³ü²)
̃ adj. machucado • carnéruta̱xa (car³ne²ru⁵ta̱x⁵a³) lana
canéra (ca³ne²ra⁵) s.n. canela Canéra • carnéruxacü (car³ne³rux⁵a³c⁵ü)
rü nanachi ̱xẽẽ i paũ. La canela da cordero
sabor rico al pan. carta (car²ta⁵) s.n. carta Var. cartapane
caniwetu (ca³ni³we³tu⁵) s.n. • cartachixü̃ (car²ta⁵chix¹ü³)
̃ sobre
cortaplumas Var. cüxchi i (para carta)
chocagu ingexü̃ • cartapataxü̃ (car²ta⁵pa²tax³ü⁵)
̃ correo
capane (ca⁵pa³ne³) (oficina)
s.n. solicitud • cartawa iñaxcuxü̃ (car²ta⁵wa¹
capaxũ (ca³pax³ũ²) ̃ estampilla
i⁴ñax²cux³ü³)
s.n. isla cartúchu (car³tu²chu⁵) s.m. cartucho,
• capaxũcüã̱x (ca³pax³ũ²cüã̱x⁵) carga (de arma de fuego)
habitante (de una isla), isleño caru (ca²³ru⁵) s.m. carro
cape (ca³pe²) s.n. café caruxü̃1 (ca²rux¹ü⁵̃ ) s.n.
• capearü pora (ca³pe²a⁵rü³ po⁴ra²) 1. colchón
cafeína 2. paja (para dormir)
• capepaü̃ (ca³pe²pa¹ü̃⁵) cafetera caruxü̃2 (ca⁵rux¹ü⁵)̃ s.n. molino Ngẽma
capitáü̃ (ca³pi³ta²ü̃⁵) s.m. tríguarü caruxü̃wa nixĩ naxüxü̃ i
ngẽma arína. En el molino de trigo es
1. capitán
donde hacen la harina.
2. jefe, curaca
Véase ãẽ̱xgacü carü (ca²rü²) s.f. caucho, jebe, shiringa
(especie de árbol)
capíturu (ca³pi²tu⁵ru⁵) s.n. capítulo
Véase chiríga
caretéra (ca³re³te²ra⁵) s.n. carretera • carügü (ca²rü²gü⁵) resina (de shiringa,
Véase autumaü̃ jebe o caucho)
caretíya (ca³re³ti²ya⁵) s.n. carretilla • carümaxü̃ (ca²rü²max³ü⁵) ̃ trocha
caripirá (ca³ri³pi³ra²) s.n. águila (para recoger resina de caucho)
pescadora • carünecü (ca²rü²ne³cü³) bosque (de
carnéru (car³ne²ru⁵) s.n. carnero, oveja caucho), shiringal
caserúra TICUNA – CASTELLANO 16

• carüwa puracüxü̃ (ca²rü²wa¹ caxcuarü ãxtape (cax⁵cu²a⁵rü³ ãx³ta²pe³)


pu³ra³cüx¹ü²̃ ) cauchero, shiringuero s.n. loromachaco (especie de culebra
venenosa)
caserúra (ca³se³ru²ra⁵) s.n. cacerola
Véase buetare caxixü̃ (cax²ix⁵ü³)
̃ s.n. humo

castaña (cas³ta²ña⁵) s.n. castaño ca̱xna (ca̱x⁵na²) interj. ¿qué tal?, ¿qué
Véanse baxe, chigubü dices? ¿Ca̱xna, ñuxũ ñaxü̃ ya yimáx?
¿Qué dice él? ¿Está bien?
casteyánu (cas³te³ya²nu⁵) adj. castellano
caxta (cax²ta³) s.m. horcón, poste
casteyánuga (cas³te³ya²nu⁵ga⁵) s.n.
castellano (lengua) • caxtamaxü̃ (cax²ta³max⁵ü⁵)
̃ hueco
cateane (ca⁴te²a⁵ne⁵) s.n. zanja (para colocar horcón)

católicu (ca³to²li⁵cu⁵) s.n. católico, • caxtapara (cax²ta³pa³ra⁵) pilote (para


católica el piso de una casa), horcón (pequeño)

• católicugüarü ãẽ̱xgacü caxü̃ruxü̃ (cax³ü̃⁵rux¹ü⁵)̃ s.n. bastón


̃
Var. caxüxü ̃
(ca³to²li⁵cu⁵gü²a⁵rü³ ãẽ̱x³⁵ga³cü³) el
papa (de Roma) caxü̃xü̃ruxü̃ (cax⁵üx⁵ü
̃ ⁵rux¹ü
̃ ̃ s.n.
⁵)
• católicugüarü ngutaque̱xe 1. bocina
(ca³to²li⁵cu⁵gü²a⁵rü³ ngu³ta²que̱⁵xe³) 2. pito
misa Véanse buxburi, puxpueruxü̃
caure (cau³re³) s.n. shimbillo (especie de cáye (ca²³ye⁵) s.n. calle
árbol) Véanse ĩtamü, nama1
cauré (cau²re¹) s.n. paucar (especie de centímetru (cen³ti²me⁵tru⁵) s.n.
ave) centímetro Wüxi ya metru rü nüxü̃́̃
caü̃dádu (caü³̃ da²du⁵) s.n. nangexma i cien centímetrugü. Un
1. candado metro tiene cien centímetros.
2. cerradura, chapa (de puerta) cha- (cha³) pref. verb. yo
caü̃gúru (caü³gu²ru⁵)
̃ s.n. canguro chábadu (cha²ba⁵du⁵) s.n.
Namu i caü̃gúru i Austráliaanewa. sábado Var. chawüru
Hay muchos canguros en Australia. chabura (cha³bu³ra⁵) s.n.
caü̃pu (caü̃²³pu⁵) cebolla
1. s.m. campo (de fútbol) chachacuna
2. s.n. chacra (cha²cha⁴cu²na³) s.n.
cawára (ca³wa²ra⁵) s.n. cahuara (especie demonio
de pez) chacherdóte (cha³cher³do²te⁵) s.n.
cawéya (ca²we¹ya⁴) s.n. boquichico sacerdote, cura Nüma rü
(especie de pez) chacherdótexü̃tawa naxũ. Él se fue al
Véase chirimata sacerdote.
-ca̱x (-ca̱x⁵) posp. para Dauxchitagu tá chachiü̃pataruxü̃ (cha⁴chi²ü⁵̃ pa²ta³rux¹ü⁵̃ )
naxca̱x chadau i cowü. Voy para s.n. cera
buscar venados en el monte. chacu (cha²cu⁵) s.n.
Véanse -ta, -axü̃̃́ 1. saco, bolsa
caxcu (cax⁵cu²) s.n. loro verde 2. costal
17 TICUNA–CASTELLANO chawü

cha̱i ̱xchapa̱ax̱ ü̃ (cha̱i ̱x⁵cha²pa̱ax


̱ ⁵ü³̃ ) adj.
crespo (pelo) Airu i cha̱ixchapa̱ax ̱ ü̃
nixĩ. Es un perro que tiene el pelo
crespo.
cha̱i ̱xeruxü̃ (cha̱i ̱x⁵e⁴rux³ü²)̃ s.n. pelo
(crespo) Var. cha̱i ̱xyaexü̃
chaiya (chai³ya⁵) s.n. falda chau- (chau-⁵) pref. sust. mi (primera
chamax (cha⁵max⁴) (Brasil) pron. yo persona posesiva singular) [Se añade a
Colombia y Perú: chomax sustantivos que no comienzan con b, m o
Véanse chau-, cho-, chorü p.]
chanaória (cha³na³o²ri³a⁵) s.n. zanahoria Véanse chamax, cho-, chorü
chapatu (cha³pa³tu⁵) s.n. zapato chaũ (cha⁴ũ⁵) s.n. jabón
• chaũ i yauxyaeruxü̃ (cha⁴ũ⁵ i⁴
̃ champú
yaux⁵ya¹e⁴rux¹ü⁵)
̃
• chaũchixü (cha⁴ũ⁵chix¹ü⁵) ̃ jabonera
chaugü1 (chau⁵gü⁵) pron. me, a mí, a mí
mismo Chaugüna chadau erü
naxãũcüma i ngẽma máquina. Me
• chapatuarü üruxü̃ (cha³pa³tu⁵a⁵rü³ cuido porque esa máquina es peligrosa.
̃ zapatero
ü⁴rux¹ü⁵) Véanse nügü, tügü
• chapatuchinecutü chaugü2 (chau⁵gü⁵) s.n. mi sangre
(cha³pa³tu⁵chi⁵ne¹cu⁴tü³) taco (de cha̱u̱xca̱x (cha̱u̱x⁵ca̱x⁵) pron. para mí
zapato) Véase choxü̃́̃
• chapatupataxü̃ (cha³pa³tu⁵pa²tax³ü̃⁵) chauxchiü̃pataruxü̃
zapatería (chaux³chi²ü̃⁵pa²ta³rux¹ü⁵̃ ) s.n.
chapere (cha⁴pe⁴re⁴) s.n. cacao 1. cemento
2. albañil
• chaperearü cape (cha⁴pe⁴re⁴a⁵rü³
Véase cheméü̃tu
ca³pe²) chocolate
chauxetaruxü̃ (chaux⁵e⁵ta³rux¹ü⁵) ̃ s.n.
chara (cha²ra⁵) s.n. guacamayo azul
1. pintor (de casas)
characúra (cha³ra³cu²ra⁵) s.n. 2. brocha
manacaraco (especie de ave)
chauxruxü̃ (chaux³rux¹ü⁵̃ ) s.n. pintura
charapu (cha³ra³pu⁵) s.n. sarampión
-chaü̃ (-chaü⁵)
̃ suf. verb. Indica deseo de
charex (cha¹rex⁵) s.n. brea, savia (que hacer algo. Chapuracüchaü̃ erü
sirve para alumbrar) changearü diẽruã̱x nax naxca̱x
charuxü̃ (cha³rux¹ü̃⁵) s.n. brocha chataxexü̃ca̱x i chorü õna. Quiero
Véase chaxtapü̱xruxü̃ trabajar porque no tengo dinero para
Chataná (cha³ta³na²) s.n. Satanás comprar mi comida.
• Chatanácümaãcü maxü̃xü̃ chawe (cha²we²) s.n. Indica una especie
(Cha³ta³na²cü³ma³ã⁵cü³ max²üx̃ ²ü²̃ ) de insecto que da comezón.
satánico chawi (cha³wi⁵) s.m. llave
chatü (cha⁵tü³) s.n. oso hormiguero chawü (cha⁴wü²) s.m. maíz
chawüru TICUNA – CASTELLANO 18

• chawü ya doxpütane (cha⁴wü² ya⁴ cheméü̃tu (che³meü²̃ tu⁵) s.n. cemento


dox²pü⁵ta³ne⁵) choclo (listo para Véase chauxchiü̃pataruxü̃
comer) • cheméü̃tunaxca̱x
• chawü ya doxü̃́ne (cha⁴wü² ya⁴ (che³meü̃²tu⁵nax²ca̱x⁵) cemento
dox²ü¹ne³) maíz verde (no listo para (armado)
comer) chenema (che³ne³ma⁵) s.n. camaleón
• chawü ya wẽxpütane (cha⁴wü² ya⁴ chera (che³ra⁵) s.m.
wẽx⁴pü⁴ta³ne⁴) maíz morado 1. serrucho
• chawü ya wẽxpütanechixü̃ (cha⁴wü²
̃ chicha
ya⁴ wẽx⁴pü⁴ta³ne⁴chix¹ü⁴)
morada
• chawüchitü (cha⁴wü²chi¹tü³) carozo
(de maíz) 2. sierra
• chawüchiü (cha⁴wü²chix¹ü⁴) chicha cherena (che³re³na⁵) s.n. neblina, niebla
• chawüte̱xe (cha⁴wü²te̱x⁵e³) harina (de chexe1 (chex⁵e³) s.m. huacapú (árbol de
maíz) madera dura que sirve para horcones)
chawüru (cha³wü³ru⁵) [var. de chábadu] chexe2 (chex⁴e³) s.n.
sábado 1. cortadura
chaxãchichica (chax⁴ã²chi³chi¹ca⁵) s.n. 2. hachazo
paradero chi (chi²) adv. si, por si acaso
chaxagümüne (chax⁵a³gü⁴mü³ne⁵) s.n. Véanse ega, ngẽxguma, yexguma
tienda (de campaña), carpa chianexü̃ (chi⁵a⁵nex³ü²)
̃ adj. silencioso,
chaxruxü̃ (chax³rux¹ü⁵)
̃ s.n. tranquilo (ambiente)
1. pintor chĩãra (chĩ¹ã³ra⁵) s.n. chihuango (especie
2. albañil de ave)
chaxtapü̱xruxü̃ (chax³ta³pü̱x⁵rux¹ü⁵)
̃ s.n. chibé (chi³be²) s.n. shivé (bebida no
1. pintura fermentada preparada con fariña)
2. brocha chibu (chi²bu⁵) s.n. chivo, cabra
Véase charuxü̃ • chibuxacü (chi²bux⁵a³cü⁵) cabrito
chaxtü (chax⁴tü²) s.n. achuni (especie de (cría de cabra)
animal) chibü (chi³bü⁵) s.n.
chaxü̃ (chax⁵ü⁵)̃ s.n. masato (bebida 1. desayuno
hecha de yuca) 2. almuerzo
chaxüne (chax⁵ü³ne⁵) s.n. 3. comida
1. sarna chibüchica (chi³bü⁵chi¹ca⁴) s.n.
2. lepra 1. comedor, restaurante
-cha̱xwa (-cha̱x⁵wa¹) suf. sust. contra 2. pesebre
uno Chauxcha̱xwa nayacu̱x i norü chibüwena (chi³bü⁵we¹na⁵) adv. después
ngẽmaxü̃gü. Él esconde sus cosas de de comer
mí (lit. contra mí). chicúri (chi³cu²ri⁵) s.n. culantro (planta)
chebáda (che³ba²da⁵) s.n. cebada • chicúrichire (chi³cu²ri⁵chi⁵re³)
cheda (che²³da⁵) s.n. seda culantro (semilla)
19 TICUNA–CASTELLANO chixechicaxü̃

chicutüxü̃ (chi²cu²tüx³ü⁵̃ ) s.n. estrado • chirígapü̱xüarü caixqueruxü̃


(para los pies) (chi³ri²ga⁵pü̱x⁵ü³a⁵rü³ caix²que²rux¹ü⁵̃ )
chidí (chi³di²) s.n. disco (compacto, CD o hornillo (para ahumar caucho)
DVD) chirimata (chi³ri³ma³ta⁵) s.n.
-chiga (-chi⁵ga⁵) suf. sust. acerca de boquichico, curimata (especie de pez)
Norü puracüchiga nidexa erü nüxü̃ Véase cawéya
nacua̱xüchi. Habla acerca de su chiru (chi⁴ru⁵) s.n. golondrina
trabajo porque sabe bastante.
chigu (chi⁴gu⁵) s.n. añuje (regionalismo),
agutí (especie de animal silvestre)
chigubü (chi³gu³bü³) s.n. castaño (especie
de árbol)
Véanse castaña, baxe
-chigü (-chi⁵gü⁵) suf. sust. cada uno chitaracu (chi²ta²ra¹cu⁵) s.n. hormiga
Paxa tá nagu̱x i ngẽma puracü ega guerrera, marabunta
wüxichigü mea puracügux. El trabajo chiũra (chi³ũ³ra⁵) s.f. señora
se va a terminar pronto si todos (lit. chĩxã (chix⁴ã³) s.m. uvilla (fruto parecido
cada uno) trabajan bien. a la uva)
chimaãcüma (chi²ma³ã⁵cü³ma²) adv. en chi ̱xane (chi ̱x⁵a²ne⁵) s.n. espintana
fila Buxü̃gü rü meama chimaãcüma (árbol cuya madera se usa para armazón
inaxĩ norü omügümaxã. Los niños se del techo de las casas)
fueron bien en fila con sus antorchas. chixari (chix⁴a³ri³) s.n. costal
chimü (chi³mü³) s.n. ciempiés Buxü̃gü chixcaanexü̃ (chix⁵ca⁵a⁵nex³ü²) ̃
̃́ ̃
rü nüxü namexechi nax nüxü ̃ 1. s.n. burbujas (en tierra pantanosa)
nadaunüxü̃ i chimü erü 2. adj. que tiene burbujas (tierra
namuparaxüchi. A los niños les gusta pantanosa)
ver caminar a los ciempiés porque Véase bürüanexü̃
tienen muchas patas. chixcaxü̃ (chix²cax⁵ü²)̃ adj. fino, delgado
chinagüchica (chi²na²gü²chi¹ca⁵) s.n. Ngẽma poratu i chixcaxü ̃ rü paxama
plataforma (para pararse) nipuxwa̱xe. Los platos delgados se
rompen fácilmente.
chinéra (chi³ne²ra⁵) s.n. chinela,
zapatilla chixcüre (chix²cü¹re⁴) s.n. pericote,
ratoncito
chirapa (chi³ra²pa⁵) s.m. arco iris
chixe (chix⁴e⁵) s.n.
-chire̱x (-chi²re̱x⁵) suf. verb. 1. escándalo
anteriormente, antes Nüxü̃ 2. maldad, pecado
chadauchire̱x natüra yemawena rü 3. daño, fracaso
taguma nüxü̃ chadau. Lo vi antes pero Véase chixexü̃
desde ahí no lo he visto más. • chixeãcüma (chix⁵e⁵ã⁵cü³ma²)
chiríga (chi³ri²ga⁵) s.n. shiringa, caucho, malamente
jebe (especie de árbol) chixechicaxü̃ (chix⁴e⁵chi¹cax³ü̃²) adj.
Véase carü incómodo (sitio)
chixecü TICUNA – CASTELLANO 20

chixecü (chix⁴e⁵cü²) • chixexü̃ nüxü̃ nangupetü (chix⁴ex⁵ü̃²


1. adj. malo nüx³ü³̃ na²ngu³pe²tü⁵) tener (una
2. s.n. persona mala desgracia), fracasar
chixecümaxü̃ (chix⁴e⁵cü²max⁴ü̃²) adj. • chixexü̃arü üruxü̃ (chix⁴ex⁵ü̃²a⁵rü³
1. malo (conducta) ü⁴rux¹ü⁵)̃ malhechor
2. desagradable
3. indecente (carácter, manera)
• chixexü̃ca̱x dauxü̃ (chix⁴ex⁵ü²ca̱ ̃ x⁵
daux⁴ü²)̃ uno que busca (cosas malas)
• chixecümaxü̃chixü̃ • chixexüchixü̃ üxü̃ (chix⁴ex⁵ü¹chix⁴ü²̃
(chix⁴e⁵cü²max²ü̃¹chix⁴ü²) ̃ cruel
̃ hecho (horrible), delito, crimen
üx⁴ü²)
(criminal)
chixewe (chix⁴e⁵we²) s.n. molestia
• chixexü̃gu rüxĩnüxü̃ (chix⁴ex⁵ü²gu⁴ ̃
rüx³ĩ³nüx³ü²) ̃ pensar hacer (lo malo)
chixewewa̱xexü̃ (chix⁴e⁵we²wa̱x⁵ex³ü²) ̃
adj. fastidioso
• chixexü̃cha̱xwa niña
̃
(chix⁴ex⁵ü²cha̱ x⁵wa¹ ni²ña³) huir (de
chixexẽẽruxü̃ (chix⁴ex⁵ẽẽ²³rux¹ü̃⁵) s.n. un mal)
malhechor, dañador, maleante
• chixexü̃wa ínguxuchixü̃
chixexü̃ (chix⁴ex⁵ü²)̃ s.n.
̃ ̃
(chix⁴ex⁵ü³wa¹ i¹ngux³u⁵chix³ü²)
1. escándalo
salvado (de una maldad)
2. maldad, pecado
3. daño, fracaso chixexüraxü̃ (chix⁴ex⁵ü⁴rax³ü²) ̃ adj.
Véase chixe irregular, no muy bueno
• chixexü̃ i nacüma (chix⁴ex⁵ü²̃ i⁴ chixi (chix²i³) s.n. nigua (insecto)
na²cü³ma³) malo (carácter, costumbre, chi ̱xichixü̃ (chi ̱x⁵i¹chix³ü²)
̃ adj. delicioso,
vicio) exquisito
• chixexü̃ i namaxã nabuxü̃ (chix⁴ex⁵ü̃² chixixü̃ (chix⁵ix⁵ü²) ̃ s.n. espuma
i⁴ na²max²ã³ na⁵bux⁴ü²) ̃ deformidad chixnü (chix⁴nü²) s.n. piña
• chixexü i ngupetüxü̃ (chix⁴ex⁵ü̃² i⁴
̃ • chixnüchiü (chix⁴nü²chi¹ü⁴) chicha
ngu²pe²tüx³ü³)̃ tragedia, mal (que (de piña)
pasa) chixri (chix³ri¹) adv. malamente
• chixexü̃ nüxü̃̃́ nangúchaxü̃ • chixri nachiga nidexa (chix³ri¹
(chix⁴ex⁴ü²̃ nüx³⁵ü̃¹̃́ na²ngu¹chax⁵ü⁵)
̃ na⁴chi⁵ga⁵ ni²dex²a⁵) maldecir;
tentación despreciar
• chixexü̃ i taxüchixü̃ (chix⁴ex⁵ü̃² i⁴ • chixri namaxã inacua̱x (chix³ri¹
tax²ü¹chix⁴ü²̃ ) perversión na²max²ã³ i³na²cua̱x⁵) administrar
• chixexü̃ i togümaxã naxüxü̃ mal; explotar, maltratar
(chix⁴ex⁵ü̃² i⁴ to⁵gü²ma²xã³ nax⁵ü⁴xü²) ̃ • chixri nanangãxü̃ (chix³ri¹
perjuicio, ofensa ̃ contestar (de mala
na²na³ngãx²ü⁵)
• chixexü̃ namaxã naxuegu (chix⁴ex⁵ü²̃ manera), responder (insolentemente)
na²max²ã³ nax²u³e⁵gu⁵) maldecir • chixri nanaxütanü i norü puracü
• chixexü̃ naxü (chix⁴ex⁵ü²̃ nax²ü⁴) (chix³ri¹ na²nax³ü⁴ta⁵nü⁵ i⁴ no¹⁵rü³
hacer (una maldad), perjudicar, pu³ra³cü²) explotar, pagar mal
maltratar • chixri norü diẽrumaxã icuáxü̃
• chixexü̃ nayaxuxuchi (chix⁴ex⁵ü²̃ (chix³ri¹ no¹⁵rü³ di³ẽ³ru⁵max²ã³
na²yax⁴ux³u⁵chi³) maldecir ̃ pródigo, malgastador
i⁴cuax¹ü²)
21 TICUNA–CASTELLANO choruxü̃

• chixri nüxü̃̃́ nanaxütanü (chix³ri¹ chíxü̃2 (chix¹ü²̃ ) s.n.


nüx³ü¹̃ na²nax³ü⁴ta⁵nü⁵) pagar mal 1. aceite
• chixri nüxü̃ naxüpetü (chix³ri¹ nüx³ü³̃ 2. grasa, manteca
nax²ü³pe³tü⁵) accidentarse; pasar mal • chíxü̃ãxü̃́ ̃ (chix¹ü²ãx¹ü
̃ ̃ grasoso
²)
• chixri nüxü̃ nixuchiga (chix³ri¹ • chíxü̃chire (chix¹ü²chi⁵re³)
̃
nüx³ü³̃ nix²u³chi⁵ga⁵) difamar chicharrón
chixri inananu (chix³ri¹ i⁴na²na³nu²) v.t. chĩxü̃chire (chĩx¹ü²chi⁵re³)
̃ s.n.
desordenar Ngẽma buxü̃ rü chixri chihuango (especie de ave)
inananu i norü papaarü poperagü. chiya (chi²ya⁵) s.n. silla
Ese niño desordena los papeles de su
papá. • chiya i taxü̃ (chi²ya⁵ i⁴ tax³⁵ü̃²) sillón
chixri inanaxü̃́ (chix³ri¹ i⁴na²nax³ü²) v.t. • chiya i wa̱xátaü̃cüüxü̃ (chi²ya⁵ i⁴
dejar (mal puesto) Chixri inanaxü̃́ i wa̱x⁵a²ta³ü̃⁵cü²üx⁵ü²)
̃ mecedora
norü martíyu rü ngẽmaca̱x narüngu. cho- (cho-⁵) pref. sust. mi (primera
Dejó su martillo mal puesto y por eso se persona posesiva singular) [Se añade a
cayó. raíces que comienzan con b, m y p.]
chixri inanu (chix³ri¹ i⁴na²nu²) v.e. estar Véanse chamax, chau-, chorü
desordenados, estar en caos (cosas) choca (cho³ca⁵) s.n.
Ngẽma librugü rü chixri inanu erü 1. bolsa, saco
taxúema mea tananu. Los libros están 2. costal
desordenados ya que nadie los ha
chocuetüxü̃ (cho²cu²e²tüx⁵ü⁵)
̃ s.m.
ordenado.
anteojos, lentes
chixri inuxü̃ (chix³ri¹ i⁴nux⁵ü²)
̃ adj.
desarreglados, desordenados (cosas) chogümüchiruxü̃ (cho²gü²mü⁵chi¹rux⁴ü²)
̃
s.n. gancho (para colgar ropa)
chixri nanangãxü̃ (chix³ri¹
̃ v.i. contestar (de mala Véase choruxü̃
na²na³ngãx²ü⁵)
manera), responder (insolentemente), chogüruxü̃ (cho²gü⁴rux¹ü⁵)
̃ s.n.
replicar (groseramente) 1. testigo (favorable), abogado
chixri nidexa (chix³ri¹ ni²³dex²a⁵) v.i. 2. mediador
hablar vulgarismos Yimá yatü rü chomax (cho⁵max⁴) (Colombia y Perú)
chixri nidexa. Ese hombre habla pron. yo Brasil: chamax
vulgarismos. chomaxã (cho⁵max²ã³) pron. conmigo
chixri nixũ (chix³ri¹ nix²³ũ²) v.i. ir mal, chopa1 (cho⁵pa⁵) s.n. mi hamaca
fracasar Yimá ngue rü chixri nixũ erü
nangearü quiyaã̱x La canoa no va bien chopa2 (cho²³pa⁵) s.n. sopa
porque no tiene quilla. chorachi (cho²ra²chi²) s.n. catalán,
chixri yaxü̃ (chix³ri¹ yax⁴ü̃²) adj. martín pescador (especie de ave)
malcriado choreta (cho²re²ta²) s.n. agalla, branquia
chixta (chix²ta³) s.n. charapilla (árbol de chorune (cho⁵ru¹ne⁵) s.n. mazamorra
madera dura) Véase baxü̃
chixtu (chix²tu⁵) s.n. pegopego (especie choruxü̃ (cho²rux¹ü⁵)
̃ s.n. colgador,
de árbol) gancho
chíxü̃1 (chix¹ü²)
̃ adj. sabroso Véase chogümüchiruxü̃
chorü TICUNA – CASTELLANO 22

chorü (cho³rü³) adj. mi (primera persona cho̱xore (cho̱x⁵o⁴re⁵) s.n. tuquituqui


posesiva singular) Chorü mutúru nixĩ. (especie de ave)
Es mi motor. choxrü (chox³rü³) pron. mío Choxrü
Véanse chamax, cho-, chau- nixĩ. Es mío.
chotaruxü̃ (cho²ta³rux¹ü⁵) ̃ s.n. candado, Véanse cho-, chau, chorü
cerradura Nataxuma i norü chotaruxü̃ choxü̃1 (chox⁵ü³)̃ pron. me Cowenawa
rü ngẽmaca̱x i ngẽma ngĩta̱ ̃́ xü̃ rü choxü̃ nadau. Me vio en Caballo
tauxchaãcü nixücu. Como no tiene Cocha.
candado, el ladrón puede entrar choxü̃̃́2 (chox⁵ü¹)
̃ pron. para mí, a mí (a
fácilmente. mi parecer) Choxü̃́̃ name i curü
chotaxü̃ (cho²tax³ü̃⁴) s.n. aldaba (para puracü. A mi parecer su trabajo es
cerrar la puerta) bueno.
chóte̱xexü̃ (cho¹te̱x⁵ex³ü²)
̃ s.n. Véase cha̱u̱xca̱x
1. polvo (blanco como harina y azúcar) chóxü̃ (chox¹ü²)̃ adj. blanco
2. cocaína Ngẽma chóte̱xexü̃ rü Véase cómüxü̃
poraãcüma tüxü̃ nachixexẽẽ La choxü̃ga (chox³ü⁵ga⁵)
̃ s.n. respuesta
cocaína nos hace mucho daño. (enojada)
Véase cocate̱xe choxwemüxü̃ (chox⁴we³müx⁴ü⁴) ̃ s.n.
chowiri (cho²wi²ri²) s.n. pichico (especie tenedor
de mono pequeño de color negro) Véase choxbüxü̃
̃ ̃
choxbüxü (chox²büx²ü⁵) s.n. tenedor cho̱xyaexü̃ (cho̱x⁵ya¹ex⁴ü³)̃ adj.
Véase choxwemüxü ̃ 1. canoso
chóxcha̱xmüxü̃ (chox¹cha̱x⁵müx³ü²) ̃ adj. 2. rubio
blanco (de piel) Nüma rü chuã (chu³ã³) s.m. Indica una especie de
chóxcha̱xmüxü̃ nixĩ. Él es una persona hoja que se usa para techar.
blanca. chuchuxü̃ (chu²chux⁴ü²) ̃ s.n. cardo
choxna (chox⁵na⁵) pron. • chuchuxü̃chacüxü
1. me, a mí Nüma rü choxna nadau. ̃
(chu²chux⁴ü²cha²cüx²ü³) rama (de
Él me cuida a mí. cardo)
2. de mí Nüma rü choxna nixũ. Él se • chuchuxü̃eta (chu²chux⁴ü²̃ e⁵ta³)
fue de mí. arbusto espinoso
choxni (chox²ni¹) s.n. pescado, pez chucu (chu⁴cu³) s.n. garza (pequeña)
• choxniarü choreta (chox²ni¹a⁵rü³ chuecü (chu²e²cü³) s.n. curuhuinse
cho³re³ta⁵) agalla, branquia (de pez) (especie de hormiga)
• choxnichacüxü (chox²ni¹cha¹cüx²ü³) chuna (chu³⁵na³) s.n. bujurqui (especie
aleta pectoral (de pez) de pez)
• choxnichitawemü̱xü̃ churara (chu³ra³ra⁵) s.n. soldado, militar
(chox²ni¹chi³ta³we¹mü̱x⁵ü²̃ ) aleta • churara i dauruxü̃ (chu³ra³ra⁵ i⁴
dorsal (de pez) ̃ soldado (de guardia)
dau⁴rux¹ü⁵)
• choxnimachi i piraxẽxü̃ • churaragü i nachixü̃anena daugüxü̃
̃ filete
(chox²ni¹ma⁵chi³ i⁴ pi³rax²ẽx¹ü²) (chu³ra³ra⁵gü² i⁴ na³chix²ü̃⁵a⁵ne⁵na⁵
(de pescado) dau⁴gü²xü³)̃ ejército
23 TICUNA–CASTELLANO conéyu

• churaragüarü dai (chu³ra³ra⁵gü²a⁵rü³ discípulos vieron la ascensión de Cristo


dai⁵) batalla cuando ascendió a los cielos.
• churaragüeru (chu³ra³ra⁵gü²e⁴ru²) cien ya taunecü (ci³e²ü⁵̃ ya² tau⁵ne⁵cü³)
jefe militar s.m. siglo
• churaragüpata (chu³ra³ra⁵gü²pa²ta³) có (co¹⁵) interj. ¡mentira! ¡Có! Tama
cuartel, guarnición aixcüma nixĩ i ngẽma, rü wüxi i
cómare nixĩ i ngẽma cumaxã nüxü̃
• churaragütücumü chixuxü̃. !Mentira! No es cierto, es
(chu³ra³ra⁵gü²tü⁵cu⁵mü⁵) ejército solamente una broma lo que te dije.
• churarapane (chu³ra³ra⁵pa³ne³) cobre (co²³bre⁵) s.n. cobre
libreta militar
• cobremü (co²³bre⁵mü⁵) cobre
churí (chu³⁵ri¹) s.n. sarna, pinta (mineral)
(enfermedad de la piel)
cocate̱xe (co²ca⁴te̱x⁵e³) s.n. cocaína
churu (chu⁴ru²) s.n. gota Ngẽma cocate̱xe ega yayoxogu,
chuxchi (chux³chi²) s.m. flecha rüe̱xna nayixixgu rüe̱xna yigü i
chuxchuxü̃ (chux⁵chux⁵ü³)
̃ s.n. chorro namaxã ipaixgu rü poraãcüma tüxü̃
(de agua) nachixexẽẽ La cocaína nos hace mucho
daño si la masticamos, la fumamos o nos
chuxrü (chux⁴rü²) s.n. Indica una especie
la inyectamos.
de árbol cuyo fruto sirve de alimento a los
Véase chóte̱xexü̃
peces.
cocu (co³cu⁵) s.n. coco
chúxu (chux¹⁵u³) s.n. beso
cõfíte (cõ³fi²te⁵) s.n.
chuxuxü̃ (chux¹⁵ux⁵ü²)̃ adj. besado
1. confite
chu̱xuxü̃ (chu̱x⁵ux³ü²)
̃ adj. prohibido 2. caramelo
• chu̱xuchixü̃ (chu̱x⁵u¹chix⁴ü³)
̃ muy colór (co³lor²⁵) s.n. color
prohibido comechi (co³me²chi²) s.n. capirona
chuxü̃ (chux⁴ü⁵̃ ) s.n. chispa Nichuxü̃ i (especie de árbol)
daparina. Una chispa saltó del comocomo (co³mo³co³mo⁵) s.n.
lamparín. camucamu (especie de arbusto con fruto
chütaxü̃ (chü²ta⁴xü̃²) s.n. noche rojo)
Var. chütacü cómüxü̃ (co¹müx⁵ü²) ̃ adj. blanco
• chütaxü̃cüã̱x (chü²tax⁴ü̃²cüã̱x⁵) Véase chóxü̃
nocturno coneru (co³ne³ru⁵) s.n. canero (especie de
chü̱xewetaruxü̃ (chü̱x⁵e²we⁵ta³rux¹ü⁵)
̃ pez pequeño)
s.n. paracaídas conéyu (co³ne²yu⁵) s.n. conejo
chü̱xri (chü̱x⁵ri¹) s.n. murciélago
(pequeño)
chü̱xügütaeruxü̃ (chü̱x⁵ü³gü⁵ta⁵e³rux¹ü⁵)
̃
s.n. columpio
chü̱xüxnagü (chü̱x⁵üx³na⁴gü²) s.n.
ascensión Norü ngúexü̃gü rü nüxü̃
nadau ga Cristuarü chü̱xüxnagü ga
yexguma daxũwa naxũxgu. Sus
coneyure TICUNA – CASTELLANO 24

Nachi ̱xichi i conéyumachi. La carne cornalina (cor³na³li³na⁵) s.n. cornalina


de conejo es rica. (piedra preciosa)
coneyure (co³ne³yu³re⁵) s.n. nacanaca cornéta (cor³ne²ta⁵) s.m.
(especie de culebra acuática venenosa) 1. corneta, trompeta
conü (co²nü³) s.n. lengua 2. flauta
conüwa (co²nü³wa⁵) s.n. cotu (co³tu⁵) s.m. crisneja (para techar)
1. tangarana (especie de árbol) cówa (co¹wa⁵) s.n.
2. tangarana (especie de hormiga) 1. garza
copa (co²pa⁵) s.n. 2. cigüeña
1. trofeo cowaru (co³wa³ru⁵) s.n.
2. copa, vaso (para beber) 1. caballo
coparari (co³pa³ra³ri⁵) s.n. súngaro 2. mula
tigrillo (especie de pez) 3. burro
copiwara (co³pi³wa³ra⁵) s.n. capibara, • cowaruarü wẽxnaguruxü̃
ronsoco (especie de roedor) (co³wa³ru⁵a⁵rü³ wẽx⁴na¹gu⁴rux¹ü̃⁵)
bozal
copumuri (co³pu³mu³ri⁵) s.n. capinurí
(árbol de madera comerciable) • cowaruyae (co³wa³ru⁵ya¹e⁴) copete
(de caballo)
cora (co²³ra⁵) s.n.
1. clara (de huevo) Cowena (co²we²na⁵) s.m. Caballo Cocha
2. hongo (ciudad fronteriza del Perú)
córaanexü̃ (co¹ra⁵a⁵nex⁵ü³) ̃ adj. cowi (co³⁵wi¹) s.m. charichuela (árbol de
resbaloso (tierra) frutos amarillos)
corapina (co³ra³pi³na⁵) s.n. carpintero cowü (co⁴wü²) s.n. venado
(persona) • cowüxacü (co⁴wüx²a³cü⁵) cervato
• corapinaarü puracüchica cõxĩri (cõx³ĩ³ri⁵) s.n. bambú
(co³ra³pi³na⁵a⁵rü³ pu³ra³cü²chi¹ca⁵) coxre̱x (cox⁴re̱x⁵) s.n. camote
carpintería coxü (cox³⁵ü²) s.m. marañón
córaxü̃ (co¹rax³ü²)
̃ adj. resbaloso, liso
coya (co²ya³) s.n. lagarto (negro)
(superficie húmeda)
crisólitu (cri³so²li⁵tu⁵) s.m. crisólito
córchu (cor²³chu⁵) s.n. corcho (piedra preciosa)
• córchuarü túxuchiruxü̃ Cristu (cris²tu⁵) s.n. Cristo
(cor²³chu⁵a⁵rü³ tux¹u⁵chi³rux¹ü⁵̃ )
sacacorchos, tirabuzón
• Cristuaxü̃̃́ yaxõxü̃ (Cris²tu⁵ax⁵ü̃¹
yax³õx⁴ü³)̃ creyente (en Cristo),
córera (co²³re⁵ra⁵) s.n. cólera cristiano
core̱x (co⁴re̱x⁵) s.m. papa (especie que se cu- (cu³)
usa para hacer masato) 1. pref. sust. tu, su (segunda persona
cori (co³ri¹) s.n. posesiva singular)
1. señor, caballero 2. pref. verb. tú, usted [Se añade a raíces
2. amo, dueño que comienzan con b, m y p.]
Véase yora Véanse curü, cuxrü
• Cori ya Tupana (Co³ri¹ ya² Tu³pa³na⁵) cuáarü ngugüruxü̃ (cua¹a⁵rü³
Señor Dios ngu³gü⁴rux¹ü⁵) ̃ s.n. examen
25 TICUNA–CASTELLANO cugü

cúãcü (cu¹ã⁵cü⁵) adv. cua̱xtüwa̱xexü̃ (cua̱x⁵tü²wa̱x⁵ex³ü²̃ ) adj.


1. disimuladamente sospechoso
2. secretamente, a escondidas cua̱xüxü̃ (cua̱x⁵üx²ü²)
̃ s.n. alabanza
Véase bexma
cuchi (cu³chi⁵) s.n. cerdo, chancho,
cuadernu (cua³der²nu⁵) s.n. cuaderno puerco
cuainügü (cuai⁵nü³gü²) s.m. dientes
(caninos), colmillos
cua̱i ̱xca (cua̱i ̱x⁵ca⁵) s.n. golpe
• cua̱i ̱xruxü̃ (cua̱i ̱x⁵rux¹ü⁵)
̃ látigo
cuaixcaruxü̃ (cuaix⁵ca⁵rux¹ü⁵)
̃ s.m.
látigo
cuaixtü (cuaix³tü⁵) s.n. roza (chacra • cuchiacü (cu³chi⁵a³cü⁵) lechón
recién abierta) • cuchimachi (cu³chi⁵ma⁵chi³) carne
cuama (cu⁴a²ma²) interj. comoquiera, no (de chancho)
importa (lit. depende de usted) • cuchimachi i paxü̃ (cu³chi⁵ma⁵chi³ i⁴
Véanse nüama, peama ̃ cecina
pax⁵ü²)
cuaquer (cua²quer⁵) s.n. avena
• cuchimachi i yucüraxü̃
Cuáü̃arü tauemacü (cuaü²⁵a⁵rü³
̃ ̃ carne
(cu³chi⁵ma⁵chi³ i⁴ yu³cü³rax⁵ü²)
tau⁴e³ma⁵cü³) s.n. junio (salada de chancho)
cua̱x (cua̱x⁵) s.n. cuchina (cu³chi³na⁵) s.m. cocina (choza
1. conocimiento, sabiduría donde se cocina)
2. inteligencia, habilidad, talento
• cuchineru (cu³chi³ne³ru⁵) cocinero
• cua̱x i namaxã nabuxü̃ (cua̱x⁵ i⁴ cueneecü (cue⁵ne³e³cü³) s.m. cazador
na²max²ã³ na⁵bux³ü²) ̃ don (natural)
• cua̱xruü̃maxã nanatauxchaxẽẽ • cueneemaü̃ (cue⁵ne³e³ma³ü⁵)
̃ trocha
̃ (para cazar)
(cua̱x⁵ru¹ü⁵max²ã³
na²na³taux²chax⁵ẽ²ẽ³) ilustrar cueneewa naxũ (cue⁵ne³e³wa¹ nax²ũ²)
cua̱xãchiruxü̃ (cua̱x⁵ã²chi²rux¹ü⁵)
̃ s.n. v.i. cazar, ir de caza, ir de cacería
recuerdo Cueneewa naxũ erü nataiya rü
cowümachi nangõ̃́xchaü̃. Se fue a
• cua̱xãchixẽẽruxü̃ cazar porque tiene hambre y quiere
̃ recordatorio;
(cua̱x⁵ã²chix²ẽẽ²³rux¹ü⁵) comer carne de venado.
monumento
cuenü (cue²nü³) s.n. perdiz
cua̱xruxü̃ (cua̱x⁵rux¹ü⁵)
̃ s.n.
1. señal, guía cuere (cue³re³) s.n. Indica una especie de
2. ejemplo, muestra Papágü rü name árbol.
nixĩ nax mexü̃ i buxü̃güarü cua̱xruxü̃ cuete (cue²³te⁵) s.n. cohete
nax yixĩgüxü̃. Los padres deben ser un Nayawã̱ĩ ̱xgüxẽẽ ya cuete i
buen ejemplo para los hijos. ĩanechigagu. Revientan cohetes
• cuaxruxü̃ nax ngextá naxũxü̃ ya cuando celebran la fundación del
üa̱xcü (cuax⁵rux¹ü̃⁵ nax² ngex⁵ta¹ pueblo.
nax²ũx²ü̃² ya² ü³a̱x⁵cü³) brújula cugü1 (cu²gü²) s.n. risa
cua̱xtü (cua̱x⁵tü²) s.n. sospecha cugü2 (cu³gü⁵) s.n. tu sangre
cugü TICUNA – CASTELLANO 26

cugü3 (cu⁵gü⁵) pron. te, a ti, a usted Curuchawa nayapotagü ga Cori ya


Chanaxwa̱xe nax cugüna cudauxü̃ i Cristu guma ma̱xpü̃́ne ga Calváriugu
dauxchitawa erü ngéma nangexma i ãéganewa. Al Señor Jesucristo lo
ai i ãũcümaxü̃. Quiero que te cuides crucificaron en el monte Calvario.
en el monte porque allí hay tigres curupira (cu³ru³pi³ra⁵) s.n. chullachaqui
peligrosos. (ser mitológico de pies desiguales)
cuma (cu³max¹) s.f. comadre cururu (cu³ru³ru¹) s.n. sapo
cumachiwa (cu³ma³chi³wa⁵) s.n. curü (cu³rü³) adj. su (de usted), tu
cumaceva (árbol de madera dura que se Nügü nachexpara curü taramaxã. Él
usa para hacer lanzas) se cortó la pierna con tu machete.
cumax (cu⁵max⁴) pron. tú, usted Véanse cu-, cuxrü
cumaxã (cu²max²ã³) pron. contigo, con cutü̱xcü (cu³tü̱x⁵cü²) interj. ¿qué te pasa?
usted Moxü̃ tá cumaxã ngéma chaxũ. ¿Cutü̱xcü i cungechaxü̃? ¿Qué te
Mañana iré allá contigo. pasa? ¿Por qué estás triste?
cuni (cu³ni¹) s.n. Indica una especie de cu̱xá nixĩ (cu̱x⁵a¹ nix²⁵ĩ²) adv. puede ser,
loro. tal vez, quizás Cu̱xá nixĩ name ega
cupax (cu³pax¹) s.m. ngéma Cowenawa cuxũxchaü̃gu.
1. padrino Puede ser bueno si quieres ir a Caballo
2. compadre Cocha.
cupechu (cu³pe²chu⁵) s.n. cupiso (especie Véanse bexmana, maneca
de tortuga pequeña) cuxca̱x (cux²ca̱x⁵) pron. para ti Ngẽma
Véase pitixu popera rü cuxca̱x nua nanamu. Esa
cupu (cu³pu³) s.n. cupuassu (especie de carta ha sido enviada para ti.
árbol) Véase cuxü̃̃́2
cura (cu³ra¹) s.n. afaninga (especie de cuxcha (cux⁴cha³) s.n. unchala (especie
culebra no venenosa) de ave que canta al amanecer)
curichi (cu³ri³chi⁵) s.n. cuxechinü (cux³e¹chi³nü³) s.n. cernidor,
1. curichi (de jugo de fruta) cedazo
2. sorbete cuxgütae (cux⁴gü⁵ta⁵e³) s.n. partido (de
curua (cu³ru²a⁴) s.n. lagarto (de fútbol)
quebrada) • cuxgütaechica (cux⁴gü⁵ta⁵e³chi¹ca⁵)
curucha (cu³ru³cha⁵) s.n. cruz estadio, campo (de fútbol)
curuchawa nayapota (cu³ru³cha⁵wa¹ • cuxgütaechiga (cux⁴gü⁵ta⁵e³chi⁵ga⁵)
na²ya⁵po²ta³) v.t. crucificar campeonato (de fútbol)
• cuxgütaechiru (cux⁴gü⁵ta⁵e³chi¹ru⁵)
uniforme (de fútbol)
• cuxgütaetanüxü̃
̃ equipo (de
(cux⁴gü⁵ta⁵e³ta³nü³xü²)
fútbol)
cuxmaca (cux³ma³ca⁵) s.m. sangre de
grado (resina de un árbol que se usa para
pintar remos y como medicina)
cuxna (cux³na⁵)
27 TICUNA–CASTELLANO dairuxü̃

1. pron. de ti Nüma rü marü cuxna intención Nayapuxẽẽcüraxü̃ ga


nixũ erü nüxü̃ cuxüa̱x. Él ya se ha ido butiya. Rompió la botella sin intención.
de ti porque lo has reñido. -cürüwa (-cü²rü²wa¹) suf. verb. desde
2. interj. ¡hasta luego! (lit. a ti) Yexguma nua changuxgucürüwa nixĩ
cuxnama (cux³na⁵ma²) interj. ¡adiós!, ga choxü̃ curüngü̃xẽẽxü̃. Desde que
¡hasta luego! (a una sola persona) yo llegué, me has ayudado mucho.
Véase pexnama cüx (cüx¹) interj. ¡dime! ¡Cüx! ¿Tü̱xcüü̃
cu̱xneta (cu̱x⁵ne²ta⁵) s.n. empujón nüxü̃ cudauxü̃ i ngẽma diẽru? ¡Dime!
cuxrü (cux³rü³) pron. suyo (de usted), ¿Por qué has tocado ese dinero?
tuyo Cuxrü nixĩ i ngẽma peruta. La cüxchi (cüx³chi⁵) s.f. cuchillo
pelota es tuya. • cüxchi i chocagu ingexü̃ (cüx³chi⁵ i⁴
Véanse cu-, curü ̃ cortaplumas
cho²ca⁵gu⁴ i³ngex⁴ü²)
cuxu1 (cux⁴u³) s.n. patada, puntapié • cüxchichica (cüx³chi⁵chi¹ca⁴) cicatriz,
cuxu2 (cux²u³) s.n. palmera (especie herida (hecha por cuchillo)
espinosa) Cüxchitu (cüx³chi³tu⁵) s.m. Cushillo
cuxü̃1 (cux³ü³)̃ Cocha (comunidad ticuna fronteriza del
1. pron. le (a usted), te Cuxü̃ nadau Perú)
Cowenawa. Te vio en Caballo Cocha. cüxeruxü̃ (cüx³e⁴rux²ü⁴)
̃ s.n. almohada
2. interj. ¡cuidado! ̃ ̃ ̃
• cüxeruüchixü (cüx³e⁵ru¹ü⁵chix¹ü ̃
⁴)
cuxü̃̃́2 (cux³ü¹)̃ pron. para ti, a ti funda (de almohada)
Véase cuxca̱x
cuyera (cu³ye³ra⁵) s.m. cuchara

Dd
• cuyera ya ãxmaxetücü (cu³ye³ra⁵ ya²
ãx³max⁴e²tü³cü³) espumadera
• cuyera ya tacü (cu³ye³ra⁵ ya² ta³⁵cü³)
cucharón lleno daa1 (da³a⁵) adj. este, esta (cosa de
• cuyeraxacüãcu (cu³ye³rax⁵a³cü⁵ã³cu⁴) género masculino) Daa ĩpata rü tama
cucharita name. Esta casa no está buena.
cuyu (cu³yu²) s.n. turushuque (especie de [Aparece en frases de tiempo presente.]
pez) Véase doma2
-cü (-cü²) suf. verb. Se usa para formar • daatama (da³a³ta⁵ma³) este mismo,
sustantivos. esta misma
Véanse -xü̃, -xü̃ne, -xe daa2 (da⁴a⁴) pron. éste, ésta, esto
-cüã̱x (-cü³ã̱x⁵) suf. sust. residente de, (persona o cosa de género masculino)
oriundo de (cierto lugar) Cowenacüã̱x Daa nixĩ i chanaxwa̱xexü̃. Éste es el
nixĩ. Es residente de Caballo Cocha. que quiero. [Aparece en frases de tiempo
cüchana (cü³⁵cha³na³) s.n. búho presente.]
cüchawa (cü³cha³wa⁵) s.n. hamaca dagachi (da⁴ga⁵chi⁵) s.n. desvío,
(grande hecha de algodón) desviación (en el camino)
Véase napa dagü (da²gü⁴) s.n. puñetazo
-cüraxü̃ (-cü¹rax⁵ü³)
̃ suf. verb. dai (dai⁵) s.n. matanza, pelea
involuntariamente, accidentalmente, sin dairuxü̃ (dai⁵rux¹ü⁵)
̃ s.n.
daixachata TICUNA – CASTELLANO 28

1. veneno Ngẽma naiyüxüarü dairuxü̃ dauxracharaxü̃ (daux²ra⁵cha⁵rax³ü²̃ ) adj.


rü naporaxüchi. Ese veneno para púrpura (rojo oscuro)
matar curuhuinses es muy fuerte. dauxü̃1 (daux²ü̃⁴)
2. bomba, granada (para matar) 1. s.n. camisa, camiseta
• dairuxü̃ i iwãĩxü̃ (dai⁵rux¹ü⁵̃ i⁴ 2. s.n. parte (superior)
i⁵wãĩx¹ü³) ̃ bomba (arma de guerra) 3. adv. arriba
daixachata (daix⁵a²cha³ta⁵) s.m. dauxü̃2 (daux⁵ü²) ̃ adj. despierto
batidora (de mano) dauxü3 (daux⁵ü̃²) adj.
̃
data (da²³ta⁵) s.n. lata, tarro 1. rojo, carmesí, colorado
datu (da²³tu⁵) s.n. dato (personal) Nüxü̃ 2. maduro
̃
nacuáxchaü i curü datugü nax naxca̱x Véase dauxü̃ne
̃
nataxexüca̱x i curü boletu i abióũwa. • dauxraxü̃ (daux²rax³ü²) ̃ anaranjado;
Quiere tener sus datos para comprar su rosado; maduro
boleto en el avión. dauxü̃ane (daux²ü̃⁵a⁵ne⁵) s.n. cielo Yéa
daune (dau⁵ne⁵) s.n. anaconda, dauxü̃anewa ngextá abióũ íñaxü̃wa
yacumama (especie de boa grande) rü nüxü̃ tadaugü i caixanexü̃gü. En el
̃ ̃
dauruxü (dau⁴rux¹ü⁵) s.n. cielo, donde vuelan los aviones, se ven
1. guardián, vigilante las nubes.
2. guardaespaldas, escolta dauxü ̃cüã̱x (daux²ü̃⁵cüã̱x⁵) s.n. persona
3. cuidador, pastor (de animales) (celestial), ángel
Var. daruxü̃ dauxü̃gu (daux²ü̃⁵gu⁴) adv. arriba
dauxchita (daux³chi⁴ta²) s.n. monte Var. dauxü̃wa
Véase ma̱xpüne ̃́ Véase dauxnagu
dauxchitacüã̱x (daux³chi⁴ta²cüã̱x⁵) adj. • dauxü̃guxü̃ i naane, daxũguxü̃ i
silvestre, del monte Dauxchitacüã̱x naane (daux²ü̃⁵gux⁴ü̃² i⁴ na²a⁵ne⁵,
nixĩ i nümax. Él es del monte. dax²ũ⁵gux⁴ü²̃ i⁴ na²a⁵ne⁵) morada (de
Dios), cielo, paraíso
dauxchitanü (daux²chi²ta³nü⁵) s.n.
hormiga (especie pequeña de casa) dauxü ̃ne (daux³ü²ne⁵)
̃ adj. rojo
Véase dauxü̃3
dau̱xcü (da⁴u̱x⁵cü²) s.f. espejo
Véase worua dauxü̃tae1 (daux³ü⁵ta³e³)̃ s.n. imitación
̃ ̃ dauxü ̃ tae (daux³ü ⁵ ̃ ta³e³) s.n. vigilancia
dauxcüraxüwa̱xexü 2

(daux⁵cü¹rax⁵ü̃⁵wa̱x⁵ex³ü²)̃ adj. burlón • dauxü̃taechica (daux³ü⁵ta³e³chi¹ca⁵)


̃
dauxnagu (daux²na⁵gu⁴) s.n. arriba torre (de vigilancia)
Véase dauxü̃gu • dauxü̃taeruxü̃ (daux³ü̃⁵ta³e³rux¹ü⁵̃ )
• dauxna naxĩ (¡daux²na⁵ na⁵xĩ³!) vigilante, guardián
¡suba! dauxü̃wa (daux²ü⁵wa¹) [var. de
dauxque naxũ (daux²que⁵ nax²ũ²) v.i. dauxü̃gu] arriba
surcar (el río) dauyaexü̃ (dau²ya¹ex⁴ü³̃ ) adj. pelirrojo
dauxquena (daux²que¹na⁵) adv. río dawenü (da⁴we³nü³) s.n. mirada
arriba • dawenüchica (da⁴we³nü³chi¹ca⁵)
• dauxquecüã̱x (daux²que⁵cüã̱x⁵) tribuna (para observar un espectáculo)
habitante (de río arriba) dawü (da²wü²) s.m. águila
29 TICUNA–CASTELLANO dexne

da̱xawe (da̱x⁵a⁵we⁵) s.n. enfermedad • dexaarü üyechigü (dex²a⁵a⁵rü³


• da̱xaweane (da̱x⁵a⁵we⁵a⁵ne⁵) peste, ü⁴ye²chi⁵gü⁵) sílaba (de una palabra)
epidemia, plaga • dexaarü wü̃́natape̱xe (dex²a⁵a⁵rü³
• da̱xaweane i nawa rüchanaãxü̃ wü¹na⁴ta²pe̱x⁵e³) acento
(da̱x⁵a⁵we⁵a⁵ne⁵ i⁴ na²wa¹ • dexachica (dex²a⁵chi¹ca⁵) púlpito;
̃ paperas
rü⁵cha⁵na⁴ãx⁵ü⁴) emisora
• da̱xawearü poxü̃ruxü̃ (da̱x⁵a⁵we⁵a⁵rü³ • dexagü (dex²a⁵gü²) palabras
pox⁵ü̃⁵rux¹ü⁵)̃ inmunización, vacuna
dexá (dex³a¹) s.n. agua Var. dexáchiü
• da̱xaweexü̃arü dauruxü̃ • dexá i chipetüü̃chiüxü̃ (dex³a¹ i⁴
(da̱x⁵a⁵we⁵ex⁵ü̃²a⁵rü³ dau⁴rux¹ü⁵) ̃
chi²pe²tü³ü̃⁴chi¹üx³ü²)
̃ agua clara
médico, enfermero
• ngüãcüxüchicaarü da̱xawe i tüxü̃ • dexá i ga̱u̱xchiüxü̃ (dex³a¹ i⁴
̃ agua fría
ga̱u̱x⁵chi¹üx³ü²)
imaxü̃ (ngü⁵ã²cüx²ü³chi¹ca⁵a⁵rü³
da̱x⁵a⁵we⁵ i⁴ tüx³ü³̃ i⁴max¹ü²)
̃ • dexá i mexchiüxü̃ (dex³a¹ i⁴
neumonía mex²chi¹üx³ü²) ̃ agua limpia
daxe (dax⁴e⁵) • dexá i muxraxchiüxü̃ (dex³a¹ i⁴
1. adv. aquí Daxe chixĩ rü nua mux²³rax³chi¹üx³ü²) ̃ agua hervida
changexma. ¿Rü ta̱xacüca̱x cha̱u̱xca̱x • dexá i naichiüxü̃ (dex³a¹ i⁴
cuca? Aquí estoy, aquí mismo. ¿Para nai²chi¹üx³ü²)̃ agua caliente
qué me has llamado? • dexá i naixrachiüxü̃ (dex³a¹ i⁴
2. adj. este, esta ¿Cunaxwa̱xe nax naix²ra⁴chi¹üx³ü²)̃ agua tibia
tüxna chadauxü̃ ya daxe buxe?
¿Quieres que yo cuide a este niño? • dexáarü caixnagüxü̃chiüxü̃
(dex³a¹a⁵rü³ caix²na⁵güx²ü̃⁴chi¹ü³xü²)
̃
de (de⁵) s.m.
vapor
1. licor
2. aguardiente, cachaza • dexáarü grifu (dex³a¹a⁵rü³ gri²fu⁵)
grifo de agua
dechu (de³chu⁵) s.m. pañuelo
decrétu (de³cre²tu⁵) s.n. decreto • dexámaü̃ (dex³a¹ma³ü̃⁵) acequia;
arroyo
Véase mu
departaméü̃tuarü üye • dexápaü̃ (dex³a¹pa¹ü̃⁴) balde; jarra;
̃
(de³par³ta³meü²tu⁵a⁵rü³ ü⁴ye²) s.n. vaso
provincia • dexápaü̃ i taxü̃ (dex³a¹pa¹ü⁴̃ i⁴ tax⁵ü̃²)
deti (de²³ti⁵) s.m. leche (habla de niños) tanque, cisterna
dewara (de²wa³ra⁵) s.n. huasaco (especie dexchi (dex²chi²) s.m. paiche (especie de
de pez fluvial) pez grande)
dexa (dex²a⁵) s.n. dexexü̃1 (dex²ex²ü²̃ ) adj. amarillo
1. lengua, habla • dexeraxü̃ (dex²e⁵rax³ü²) ̃ más amarillo
2. palabra dexexü̃2 (dex²ex⁴ü²̃ ) adj. derretido,
• dexa i tauxchaxü̃ (dex²a⁵ i⁴ fundido
taux²chax³ü²) ̃ palabra (fácil de dexne (dex²ne⁵) s.m.
entender) 1. caña (de azúcar) Dexne rü
• dexa i ucu̱xẽruxü̃ (dex²a⁵ i⁴ namaixcuraxüchi. La caña de azúcar
u³cu̱x⁵ẽ³rux¹ü⁵) ̃ consejo es muy dulce.
deyuchiru TICUNA – CASTELLANO 30

2. caña brava (se utiliza para hacer na²nax³ü⁴ta⁵nü⁵ i⁴ ãẽ̱x³⁵ga³cüx³ü̃⁵ta⁵wa¹


flechas) nax² na²e¹tü³wa¹ na²cho²güx⁵ü̃²ca̱x⁵)
Véase poxwapaweru sobornar
deyuchiru (de³yu⁵chi¹ru⁵) s.n. • diẽrumü (di³ẽ³ru⁵mü⁴) plata (en bruto
1. abrigo sin purificar)
2. chompa
• diẽrumüraxü̃xü̃
deyuxü̃ (de³yux⁵ü²) ̃ adj. frío
(di³ẽ³ru⁵mü⁴rax⁵ü̃x³ü²) ̃ metálico
• deyuxü̃maxã nidu̱xru̱x • diẽrupane (di³ẽ³ru⁵pa³ne³) libro (de
(de³yux⁵ü̃²max²ã³ ni²du̱x⁵ru̱x⁵) tiritar contabilidad)
diẽru (di³ẽ³ru⁵) s.n.
• diẽrupanemaxã icuáxü̃
1. riquezas, tesoro ̃
(di³ẽ³ru⁵pa³ne³max²ã³ i⁴cuax¹ü³)
2. dinero, plata, moneda
tesorero, contador
3. fondos Nataxuma i diẽru nax
naxüxü̃ca̱x i librugü doma ya • diẽrupataxü̃ (di³ẽ³ru⁵pa²tax³ü⁵) ̃
taunecügu. No hay fondos para banco
imprimir libros este año. • diẽrutachinü (di³ẽ³ru⁵ta²chi³nü³)
Véase ngẽmaxü̃gü monedas, sencillo
• diẽru i ĩaneaxü̃́̃ ixütanüxü̃ (di³ẽ³ru⁵ i⁴ • diẽruãxü ̃́ ̃ (di³ẽ³ru⁵ãx¹ü̃²) rico, que
ĩ³a⁵ne⁵ax³ü̃¹ ix²ü³ta⁴nüx²ü²)
̃ impuesto, tiene dinero
tributo
• diéstanüwa rü wüxi ítaxüxüchi
• diẽru i íxraxüchixü̃ (di³ẽ³ru⁵ i⁴ (di³es²ta³nü⁵wa¹ rü⁵ wüx²i²
ix¹rax⁵ü¹chix⁴ü²) ̃ céntimo i¹tax²üx³ü⁴chi²) diezmar
• diẽru i nüxna ixãxü̃ i ngẽma duü̃xü̃ diẽruarü ugüruxü̃ (di³ẽ³ru⁵a⁵rü³
i naxca̱x ícaxü̃ (di³ẽ³ru⁵ i⁴ nüx³na⁵ u³gü⁵rux¹ü⁵) ̃ s.n. contador
ix²ãx³ü̃² i⁴ ngẽ³ma⁴ du⁵ü̃x³ü̃² i⁴ nax²ca̱x⁵ Véase ugütaeruxü̃
i¹cax³ü²̃ ) limosna
diẽruca̱x naca̱ax ̱ ü̃wa̱xe (di³ẽ³ru⁵ca̱x⁵
• diẽru i poperanaxca̱x (di³ẽ³ru⁵ i⁴ ̱ ⁵ü̃³wa̱x⁵e³) v.t. mendigar, pedir
na²ca̱ax
po³pe³ra⁵nax²ca̱x⁵) billete limosna Yimá ngeparacü rü diẽruca̱x
• diẽru i taxü̃ (di³ẽ³ru⁵ i⁴ tax⁵ü̃²) capital naca̱ax̱ ü̃wa̱xe rü inawéxme̱x. Ese
(dinero) hombre que no tiene piernas extiende la
• diẽru ã̱xüchixü̃ (di³ẽ³ru⁵ ã̱x⁵ü¹chix³ü²̃ ) mano para pedir limosna.
adinerado, rico diesmu (di²es³mu⁵) s.n. diezmo Chorü
• diẽruarü üétü (di³ẽ³ru⁵a⁵rü³ ü³e¹tü³) diesmu ichanaxã. Yo doy mi diezmo.
ganancia, intereses dima1 (di³ma⁵) s.m. lima (herramienta)
• diẽruarü yauxruxü̃ (di³ẽ³ru⁵a⁵rü³ • dimamaxã nanawã̱xĩ (di³ma⁵max²ã³
yaux⁴rux¹ü⁵̃ ) cobrador na²na³wã̱x⁵ĩ³) limar
• diẽruchixü̃ (di³ẽ³ru⁵chix¹ü⁴)
̃ billetera,
dima2 (di³ma⁵) s.m. lima (fruto)
cartera; cofre
dipiri (di²pi³ri⁵) s.m. carabina, rifle
• diẽrumaxã icuáxü̃ (di³ẽ³ru⁵max²ã³
̃ tesorero; pagador
i⁴cua¹xü³) Ditíchia (di³ti²chi³a⁵) s.m. Leticia (ciudad
fronteriza de Colombia)
• diẽrumaxã nanaxütanü i
ãẽ̱xgacüxü̃tawa nax naétüwa diü̃guẽcha (diü³guẽ³cha⁵)
̃ s.m. salchicha
nachogüxü̃ca̱x (di³ẽ³ru⁵max²ã³ dixeguãchi (dix³e⁵gu⁴ã²chi²) s.n. vuelta
31 TICUNA–CASTELLANO duü̃xü̃

dixeguruxü̃ (dix³e⁵gu⁴rux¹ü⁵̃ ) s.n. doxü̃ (dox³⁵ü̃²) adj. suave, blando


garrucha, polea drámaarü üruxü̃ (dra⁴ma⁵a⁵rü³ ü⁴rux¹ü⁵̃ )
D. N. I. (de³e³ne³i³⁵) (Perú) s.n. Indica un s.n. actor, actriz
documento de identidad. Brasil: duẽxẽ (du⁵ẽx³ẽ⁴) s.n. persona
ideü̃tidáye Colombia: sédula Véanse duü̃, duü̃xẽ, duü̃xü̃, duü̃xü̃gü
docha (do³cha⁵) s.n. lanza dunaru (du³na³ru⁵) s.m. nuez de Adán
doeruxü̃ (do²e⁵rux²ü̃²) adj. inteligente,
hábil (persona)
doma1 (do⁵ma⁵) s.n. bocón (especie de
pez)
doma2 (do⁴ma²) adj. este, esta (cosa de
género masculino) Doma tauemacügu
rü nabainagü i dexá. El agua crece en
este mes. [Aparece en frases de tiempo
presente.] duri (du³⁵ri¹) s.n. mariposa
Véase daa1 duru (du³ru⁵) s.n. hormiga (especie que
domama (do²³ma⁴ma²) v.e. estar no pica)
viniendo, estar acercándose (bote con duruane (du⁵ru⁵a⁵ne⁵) s.n. trueno
motor, moto, carro, avión)
Véase ñomama dutúru (du³tu²ru⁵) s.m. médico, doctor
dora (do³ra³) s.n. mentira • dutúru i üpütaruxü̃ rü
Véase womüxẽẽ puxü̃pütaruxü̃ (du³tu²ru⁵ i⁴
ü⁴pü⁴ta⁵rux¹ü̃⁵ rü⁵ pux³ü⁴pü⁴ta⁵rux¹ü
̃ ̃
⁵)
• doramare (do³ra³ma³re³) falsedad dentista
• dorata̱xáxü̃ (do³ra³ta̱x⁵ax¹ü³)
̃
• dutúru i wixü̃ cuáxü̃ (du³tu²ru⁵ i⁴
mentiroso
wix¹⁵ü̃³ cuax¹ü³)
̃ cirujano
doraxü̃ nixu (do³rax³ü̃³ nix²u³) v.t.
acusar (falsamente), calumniar
• dutúruarü puracüchica
(du³tu²ru⁵a⁵rü³ pu³ra³cü²chi¹ca⁴)
dowü (do¹⁵wü²) s.m. casabe, beshú (pan consultorio
hecho de yuca)
duü (du¹⁵ü³) s.n. hormiga (especie que
doxõẽxü̃ (dox²õ¹ẽx⁴ü̃³) adj. llorón
pica)
doxonexü̃ (dox¹o⁴nex³ü³)̃ s.n. valle
duü̃ (du⁵ü̃⁵) s.m. persona (histórica y
respetada) Tupanaarü duü̃ ga Moiché
rü norü duü̃xü̃gümaxã inacua̱x.
Moisés, el hombre de Dios, se encargó
de su gente.
Véanse duẽxẽ, duü̃xẽ, duü̃xü̃, duü̃xü̃gü
duü̃xẽ (du⁵üx³ẽ⁴)
̃ s.n. persona (ticuna)
Véanse duẽxẽ, duü̃, duü̃xü̃, duü̃xü̃gü
• duü̃xẽchina̱xã (du⁵ü̃x³ẽ⁴chi¹na̱x⁵ã³)
esqueleto
duü̃xü̃ (du⁵ü̃x³ü²)
̃ s.n. humano
Véanse duẽxẽ, duü̃, duü̃xẽ, duü̃xü̃gü
duü̃xü̃gü TICUNA – CASTELLANO 32

• duü̃xü̃ i aixcümaxü̃ (du⁵ü̃x³ü̃² i⁴ • duü̃xü̃ i poperagu ümatüégaxü̃


aix⁴cü²max²ü³̃ ) de buena reputación, (du⁵ü̃x³ü²̃ i⁴ po³pe³ra⁵gu⁴
verdadero (persona) ü⁴ma³tü²e¹gax⁵ü³) ̃ firmante
• duü̃xü̃ i chixexü̃ üxü̃ (du⁵ü̃x³ü̃² i⁴ • duü̃xü̃ i tama mugüga ĩnüxü̃
chix³ex⁴ü̃² üx⁴ü²)̃ malhechor, (du⁵ü̃x³ü²̃ i⁴ ta²ma³ mu⁴gü²ga⁵ ĩ³nüx⁵ü²) ̃
delincuente infractor
• duü̃xü̃ i dexachicawa idexaxü̃ • duü̃xü̃ i tama muü̃xü̃ (du⁵üx³ü ̃ ²̃ i⁴
(du⁵ü̃x³ü̃² i⁴ dex²a⁴chi¹ca⁵wa¹ ta²ma³ mu³ü̃x⁵ü³) ̃ valiente, heroico
̃
i³dex²ax⁴ü²⁵) vocero • duü̃xü̃ i taxuega ĩnüxü̃ (du⁵üx³ü ̃ ²̃ i⁴
• duü̃xü̃ i duẽẽxü̃ chixexẽẽxü̃ tax²u¹e³ga⁵ ĩ³nüx⁵ü²) ̃ rebelde
(du⁵ü̃x³ü̃² i⁴ duẽ³ẽx⁵ü̃² chix³ex⁵ẽẽx²³ü²) ̃ • duü̃xü̃ i taxü̃tawa nguxü̃ (du⁵ü̃x³ü²̃ i⁴
hechicero, brujo ̃
tax⁴ü⁴ta⁴wa¹ ̃ huésped
ngux⁴ü²)
• duü̃xü̃ i inaxũaexü̃ (du⁵üx³ü ̃ ²̃ i⁴ • duü̃xü̃ i to i duü̃xü̃chicüxü iruxauxü̃
i⁴nax²ũ³a⁵nex³ü²) ̃ turista (du⁵ü̃x³ü²̃ i⁴ to⁵ i³⁵ du⁵ü̃x³ü̃²chi¹cüx²ü³
• duü̃xü̃ i máxwa̱xexü̃ (du⁵ü̃x³ü²̃ i⁴ i⁵rüx²ãũx¹ü²) ̃ representante, abogado
max¹wa̱x⁵ex³ü²) ̃ guerrillero • duü̃xü̃ i toétüwa idexaxü̃ (du⁵üx³ü ̃ ²̃ i⁴
• duü̃xü̃ i naãẽxü̃ cuáxü̃ (du⁵üx³ü ̃ ²̃ i⁴ to⁵e¹tü³wa¹ i³dex²ax⁵ü³) ̃ vocero
na²ã¹ẽx⁴ü̃³ cuax¹ü²) ̃ inteligente, sabio • duü̃xü̃ i togümaxã icuáxü̃ (du⁵üx³ü ̃ ²̃
• duü̃xü̃ i nagagüca̱x ngúxü̃ (du⁵üx³ü ̃ ²̃ i⁴ to⁵gü²max²ã³ i³cuax¹ü³) ̃ líder,
i⁴ na⁴ga⁵gü²ca̱x⁵ ngux¹ü²) ̃ lingüista cabecilla, director, capataz
• duü̃xü̃ i naxma̱xechita rüe̱xna • duü̃xü̃ i togüme̱xẽwa ngẽxmaxü̃
nateechita ngeãẽxü̃ (du⁵ü̃x³ü²̃ i⁴ (du⁵ü̃x³ü²̃ i⁴ to⁵gü²me̱x⁵ẽ³wa¹
nax²³ma̱x⁵e³chi²ta⁴ rü⁴e̱x⁵na¹ ngẽx⁴max²ü²) ̃ dependiente; esclavo
na²³te²e³chi²ta⁴ nge²ã¹ẽx⁴ü²) ̃ adúltero, ̃ ̃
• duüxü i togüpe̱xewa mea
adúltera maxnetaxü̃ (du⁵ü̃x³ü̃² i⁴
• duü̃xü̃ i naxũpetüanexü̃ (du⁵üx³ü ̃ ²̃ i⁴ to⁵gü²pe̱x⁵e³wa¹ me³a⁵ max²ne²tax³ü²) ̃
nax⁵ũ²pe²tü⁵a⁵nex³ü²̃ ) vagabundo hipócrita
• duü̃xü̃ i nayaxuxü̃ i nanatü ya • duü̃xü̃ i tórü ngaicamagu pexü̃
yucüarü ngẽmaxü̃gü (du⁵ü̃x³ü̃² i⁴ (du⁵ü̃x³ü²̃ i⁴ to¹⁵rü³ ngai⁵ca⁵ma⁵gu⁵
na³yax⁴ux²ü⁴̃ i⁴ na²na²tü³ ya⁴ pex³⁵ü²) ̃ vecino
yu⁴cü²a⁵rü³ ngẽ³max⁴ü²gü²) ̃ heredero • duüxü̃ i tüxü̃ ütanüxü̃ (du⁵ü̃x³ü̃² i⁴
̃
• duüxü i ngémacüã̱x (du⁵üx³ü²̃ i⁴
̃ ̃ ̃ tüx³⁵ü³̃ ü³ta⁴nüx³ü³̃ ) redentor
ngẽ¹ma⁴cüã̱x³⁵) residente duü̃xü̃gü (du⁵ü̃x³ü²gü²)
̃ s.n.
• duü̃xü̃ i nüxü̃ ixunetaxü̃ (du⁵üx³ü ̃ ²̃ i⁴ 1. humanidad
nüx³⁵ü̃³ ix³u³ne²tax⁵ü²)̃ elegido, 2. gente
nombrado (persona) Véanse duẽxẽ, duü̃, duü̃xẽ, duü̃xü̃
• duü̃xü̃ i ñaxü̃ (du⁵üx³ü
̃ ²̃ i⁴ ñax⁵ü³) ̃ • duü̃xü̃gü i paxetatanüxü̃
fugitivo (du⁵ü̃x³ü²gu²
̃ i⁴ pax³e⁵ta⁵ta³nüx³ü̃²)
• duü̃xü̃ i poperaarü ümatüruxü̃ conjunto musical
cuáxü̃ (du⁵ü̃x³ü̃² i⁴ po³pe³ra⁵a⁵rü³ • duü̃xü̃gü i tá ingóetanüxü̃
ü⁴ma³tü²rux¹ü̃⁴ cuax¹ü³) ̃ secretario, (du⁵ü̃x³ü²gü²
̃ ̃
i⁴ ta² i⁴ngo¹e⁴ta³nüx³ü²)
secretaria descendientes (futuros)
33 TICUNA–CASTELLANO ebaü̃gélicu

• duü̃xü̃gü i tama ĩanegu ãchĩü̃xü̃ 1. afuera


(du⁵ü̃x³ü̃²gü² i⁴ ta²ma³ ĩ²a⁵ne⁵gu⁴ 2. encima
ã³chĩ²ü̃x⁵ü²) ̃ campesino • düxétügu, düxétüwa (düx⁵e¹tü³gu⁴,
• duüxügü i wiyaetanüxü̃ (du⁵ü̃x³ü̃²gü²
̃ ̃ düx⁵e¹tü³wa¹) por fuera
i⁴ wi³yae³ta³nüx³ü²) ̃ coro • düxétüguxü̃ (düx⁵e¹tü³gux⁴ü²)
̃ parte
• duü̃xü̃gü i wüxi i ĩanecüã̱x de encima
(du⁵ü̃x³ü̃²gü² i⁴ wüx²i² i⁴ ĩ²a⁵ne⁵cüã̱x³⁵) düxpechitaruxü̃ (düx⁵pe²chi⁴ta³rux¹ü⁵)
̃
habitantes s.n. cosa que cubre (como cortina o
• duü̃xü̃gü i wüxi i nachixü̃anecüã̱x tabla)
(du⁵ü̃x³ü̃²gü² i⁴ wüx²i² i⁴ düxruxü̃ (düx⁵rux¹ü⁵)
̃ s.m.
na³chix²ü̃⁵a⁵ne⁵cüã̱x³⁵) nación 1. cubierta, cobija, frazada, manta
• duü̃xü̃gü i wüxigu nuarü diẽruãxü ̃́ ̃ 2. abrigo
(du⁵ü̃x³ü̃²gü² i⁴ wüx²i²gu⁴ nu³a⁵rü³
di³ẽ³ru⁵ãx¹ü²) ̃ socios (de una
cooperativa)
• duü̃xü̃gü nügü nadai (du⁵üx³ü ̃ ²gü²
̃
nü³gü⁵ na²dai⁴) pelear
• duü̃xü̃güarü guxchaxü̃arü
mexẽẽruxü̃ (du⁵ü̃x³ü²gü²a⁵rü³
̃
gux⁵chax⁵ü³a⁵rü³̃ mex²ẽẽ²³rux¹ü⁵)̃ juez düxwa (düx²wa¹) adv. finalmente, por
• ̃ ̃
duüxügütücumü fin Noxri rü tama ngéma naxũxchaü̃
(du⁵ü̃x³ü²gü²tü⁵cu⁵mü⁵)
̃ junta; equipo; natürü düxwa naanewa naxũ. Al
grupo (de personas) principio no quiso ir, pero por fin fue a
la chacra.
du̱xru̱x (du̱x⁵ru̱x⁵) s.n. paludismo,
malaria • düxwa naga naxĩnü (düx²wa¹ na⁴ga⁵
du̱xru̱xãcü (du̱x⁵ru̱x⁵ã⁵cü³) adv. nax²ĩ³nü³) convencer (finalmente)
temblando Nümagü rü du̱xru̱xãcü
ínachoxü̃ yerü namuü̃e. Ellos salieron

Ee
temblando porque tenían miedo.
dü (dü⁴) s.n. ungurahui (especie de
palmera)
dücax (dü⁵cax²) interj. ¡mira! e (e²) s.m. huito (especie de árbol cuyo
Véase ba fruto se usa para pintar la piel de color
düraxü̃xü̃ (dü⁵rax⁵ü̃x³ü²)
̃ adj. peligroso negro)
Véase nuxwa̱xexü̃ -e (-e³) suf. verb. Se añade al verbo para
düxatü (düx⁴a⁵tü³) s.n. santamaría indicar plural. Napuracüe. Ellos
(especie de hierba medicinal) trabajan.
düxenü (düx⁵e³nü³) s.m. Véase -gü
1. choza ẽanexü̃ (ẽ⁵a⁵nex³ü²̃ ) s.m. obscuridad,
2. tambo tinieblas
Véanse goxepataü̃, ĩxacü ebaü̃gélicu (e³baü³ge²li⁵cu⁵)
̃ s.n.
düxétü (düx⁵e¹tü³) adv. evangélico
-echa TICUNA – CASTELLANO 34

• ebaü̃gélicugüarü ãẽ̱xgacü erecuáü̃te (e³re³cuaü²̃ te⁵) s.n. elefante


(e³baü̃³ge²li⁵cu⁵gü²a⁵rü³ ãẽ̱x³⁵ga³cü³)
pastor (de una iglesia)
• ebaü̃gélicugüarü ngutaque̱xe
(e³baü̃³ge²li⁵cu⁵gü²a⁵rü³ ngu³ta²que̱x⁵e³)
culto (de alabanza)
-echa (-e⁵cha⁵) suf. verb. continuamente
Nua naxũecha. Viene acá
continuamente.
-echi (-e¹chi⁴) suf. verb. muy [Se añade a erü (e³rü²) conj. porque Tá chatáegu
verbos que terminan en e.] erü marü nachüta. Voy a volver
-ẽchi (-ẽ¹chi⁴) suf. verb. muy [Se añade a porque ya llega la noche. [Aparece en
verbos que terminan en ẽ.] frases de tiempo no pasado.]
Véase yerü
ẽcüx (ẽ⁴cüx²) interj. adiós, hasta luego,
chau escúdu (es³cu²du⁵) s.m. escudo
-ẽẽ (-ẽ²ẽ³) suf. verb. Indica causativo. esmeráda (es³me³ra²da⁵) s.m. esmeralda
Norü chiũra rü guxü̃guma Españacüã̱x (es³pa²ña⁵cüã̱x⁵) s.n.
nanamexẽẽecha ya napata. Su mujer español, española
siempre está arreglando la casa. Españaga (es³pa²ña⁵ga⁵) s.n. castellano,
ẽẽmaxü̃ (ẽ³ẽ³max⁴ü²) ̃ adj. opaco español (lengua)
ega (e³ga²) conj. si, en caso de Marü Estaduxuníducüã̱ x
name ega nua cuxũxchaügu. Está ̃ (es³ta³dux³u³ni²du⁵cüã̱ x⁵) s.n.
bien si quieres venir. estadounidense Estaduxuníducüã̱ x
Véanse chi, ngẽxguma, yexguma nixĩ i ngẽma paxü̃. La chica es
[Cuando ega inicia la frase verbal, el estadounidense.
verbo termina con el sufijo -gu.] éste (es²³te⁵) s.n. oriente, este
-éga (-e¹ga⁵) suf. verb. pensar hacer Európacüã̱x (e³u³ro²pa⁵cüã̱x⁵) s.n.
Nanaxüéga natürü taũxta nanagu̱xẽẽ. europeo
Piensa hacerlo, pero todavía no lo ha ẽxcha (ẽx²cha³) s.n. Indica una especie de
terminado. cóndor.
enéru (e³ne²ru⁵) s.m. enero exechiruxü̃ (ex²e²chi²rux¹ü⁵̃ ) s.n. soga
ẽnü (ẽ⁴nü³) s.n. camarón (para hacer una línea recta)
Equítuanecüã̱x (e³qui²tu⁵a⁵ne⁵cüã̱x⁵) s.n. e̱xna (e̱x⁵na¹) interj. ah, ¿sí?
egipcio (persona) ẽxne (ẽx⁴ne⁵) s.n. perico, pihuicho
-era (-e⁵ra⁵) suf. verb. Indica comparación. (especie de loro pequeño)
[Se añade a verbos que terminan en e.] -e̱xpü̱xcüna (-e̱x⁵pü̱x⁵cü¹na³) suf. sust.
-ẽra (-ẽ⁵ra⁵) suf. verb. Indica comparación. veces Taxree̱xpü̱xcüna choxü̃ nima̱x.
[Se añade a verbos que terminan en ẽ.] Me golpeó dos veces.
̃́
eramiẽnta (e³ra³mi³ẽn²ta⁵) s.n. ẽxta (ẽx³ta³) s.m. estrella (pequeña)
herramienta Véase woramacuri
̃́
• eramiẽtachixü ̃ (e³ra³mi³ẽ²ta⁵chix¹ü⁴)
̃ • ẽxtaanexü̃ (ẽx³ta³a⁵nex⁵ü²̃ ) estrellado
caja (de herramientas) ẽxü̃guxü̃ (ẽx³ü̃²gux⁴ü²)
̃
35 TICUNA–CASTELLANO gua

1. s.n. misterio gauanexü̃ (gau¹a⁵nex³ü³̃ ) s.n. aire frío


2. s.n. secreto, cosa oculta gáucü (gau¹cü³) s.m. refrigerador
3. adj. misterioso
ga̱u̱xchipeta (ga̱u̱x⁵chi²pe⁴ta³) s.n.
4. adj. escondido, oculto
sombra
ẽxü̃wa (ẽx³ü²wa¹)
̃ s.n. amanecer Ẽxü̃wa Véase ga̱u̱xetüxü̃
rü tá nüxü̃ cuxinü̃ i chauga. Al
ga̱u̱xchiüxü̃ (gau̱x⁵chi¹üx³ü²)
̃ s.n. agua
amanecer vas a escuchar mi voz.
fría Antón. naichiüxü̃
Véase pa̱xmamaxü̃chi
ga̱u̱xẽẽruxü̃ (ga̱u̱x⁵ẽẽ²³rux¹ü⁵)
̃ s.n.
remedio (para bajar la fiebre)

Ff
ga̱u̱xetüxü̃ (gaux⁵e²tüx⁴ü³)̃ s.n. sombra
Véase ga̱u̱xchipeta
gáuxü̃ (gaux¹ü³)
̃ s.n. hielo

febréru (fe³bre²ru⁵) s.m. febrero • gáuxü̃ i dauxü̃wa rüyi ̱xü̃ (gaux¹ü̃³ i⁴


Véase mitáũarü tauemacü daux³ü̃⁵wa¹ rü³yi ̱x⁵ü²)
̃ granizo
fidéu (fi³de²u⁵) s.n. fideo • gáuxü̃ i maixcuraxü̃ (gaux¹ü³̃ i⁴
̃ helado, chupete
maix⁴cu³rax⁴ü²)
• fidéu i tanütaxü̃ (fi³de²u⁵ i⁴
̃ tallarín
ta²nü⁵tax³ü³) ̃ ̃
• gáuxüchiru (gaux¹ü³chi¹ru⁵) abrigo,
fieru (fi²e³ru⁵) s.n. fierro Ngẽma chaqueta (ropa para el frío)
fierunaxca̱x rü muxü̃ma i taunecü • gáuxü̃te̱xe (gaux¹ü³te̱
̃ x⁵e⁵) nieve
natai. Lo que se hace de fierro dura por gaü̃ruxü̃ (gaü̃²⁵rux¹ü⁵)
̃ s.n. chimbador,
años. llevollevo (el que trabaja haciendo cruzar
• fierumena̱xã (fi²e³ru⁵me²na̱x⁵ã³) el río en canoa)
varilla (de fierro) Véase muü̃ruxü̃
• fierunaxca̱x (fi²e³ru⁵nax²ca̱x⁵) hecho gayéta (ga³ye²ta⁵) s.n. galleta
de fierro goma (go²³ma⁵) s.n. goma
foyétu (fo³ye²tu⁵) s.n. folleto goxepataü̃ (gox⁴e³pa²taü̃³⁵) s.m. choza,
tambo (para tostar la fariña)
Véanse düxenü, ĩxacü

Gg goyexü̃ (go³yex¹ü⁴)
̃ s.n. cinturón, ceñidor
gramu (gra⁴mu⁵) s.n. gramo 1,000 i
gramugü rü wüxi i quíru nixĩ. Mil
ga (ga²) conj. Se usa para conectar gramos son igual a un kilo.
sustantivos, adjetivos y pronombres. -gu (-gu⁴) suf. sust.
[Aparece en frases de tiempo pasado.]
1. en
Véanse a2, i, ya1
2. a
gabüchica (ga⁵bü⁵chi¹ca⁴) s.n. garganta 3. durante
gachurína (ga³chu³ri²na⁵) s.n. gasolina 4. por Ngĩxã namagu taxĩ. Vamos por
-gagu (-ga⁵gu⁵) suf. sust. por culpa de, tierra.
por causa de Cugagu chapoxcu. Estoy gua1 (gu⁵a³) adj. ese, esa, aquel, aquella
encarcelado por culpa tuya. (persona de género masculino)
gáuane (gau¹a⁵ne⁵) s.n. frío (ambiente) [Aparece en frases de tiempo presente.]
gua TICUNA – CASTELLANO 36

gua2 (gu³a⁵) adj. ese, esa, aquel, aquella culminación de todo el trabajo fue una
(cosa de género masculino) [Aparece en buena fiesta.
frases de tiempo presente.] guxãarü yexeraxü̃ (gux¹ã³a⁵rü³
guchica (gu⁵chi¹ca⁴) s.m. yex²e⁵rax⁵ü³)̃ adj. excelente
1. horno guxãca̱x (gux¹ã³ca̱x⁵) pron. para todos
2. cocina Ngẽma õna rü guxãca̱x nixĩ. La
3. altar (para quemar ofrenda a Dios) comida es para todos.
Véase guruxü̃ guxãétüwa nangexma (gux¹ã³e¹tü³wa¹
gucü (gu¹cü³) adj. todo na²ngex⁴ma²) v.e. ser supremo, ser
Véase guxü ̃ soberano
• gucüma (gu¹cü³ma³) todos (años o guxãétüwa ngẽxmacü (gux¹ã³e¹tü³wa¹
meses) ngẽx⁴ma²cü³) adj. supremo, soberano
• gu̱xcüma (gu̱x⁵cü³ma³) todo (dinero) guxãma (gux¹ã³ma³) s.n. todos
(personas)
guitara (gui³ta³ra⁵) s.m. guitarra
guxchaãcüma (gux⁵cha⁵ã⁵cü³ma²) adv.
• guitaracuna (gui³ta³ra⁵cu¹na⁴) cuerda difícilmente
(para guitarra)
guxcharuxü̃ (gux⁵cha⁵rux¹ü⁵) ̃ s.n.
guma (gu⁴ma⁵) adj. ese, esa, aquel, 1. contratiempo, problema, dificultad,
aquella (cosa de género masculino) frustración
Guma ĩpata rü nixa. Esa casa se 2. impedimento, obstáculo
quemó. [Aparece en frases de tiempo Var. guxchaxü̃
pasado.]
• guxchaxẽẽruxü̃ (gux⁵chax⁵ẽẽ²³rux¹ü⁵) ̃
gumá (gu⁴ma²) adj. ese, esa, aquel, causa (de una dificultad o un problema)
aquella (persona o cosa de género • guxchaxü̃arü ütanü (gux⁵chax⁵ü³a⁵rü³
̃
masculino) Gumá tauemacü rü ü⁴ta⁵nü⁴) multa
napuecha. Durante ese mes siguió
lloviendo. [Aparece en frases de tiempo
• guxchaxüchixü̃ (gux⁵chax⁵ü¹chix⁴ü²) ̃
crisis
pasado.]
Véase yimá guxchiga (gux⁵chi⁵ga⁵) s.n. insulto,
grosería Ñuxguacü rü buxü̃gü rü
gumarichiruxü̃ (gu³ma³ri⁵chi¹rux⁵ü³)̃ s.m.
guxchigamaxã nidexagü i cáyewa. A
plancha (para ropa)
veces los niños hablan groserías en la
Véase wĩxgümüchiruxü̃
calle.
gurbáta (gur³ba²ta⁵) s.m. corbata guxchigawa̱xexü̃ (gux⁵chi⁵ga⁵wa̱x⁵ex³ü²̃ )
gure (gu²re³) s.n. curare (veneno para adj. grosero ¡Mea naxucu̱xẽ i ngẽma
dardos de cerbatana) buxü̃ nax tama
guruxü̃ (gu⁵rux¹ü⁵)̃ s.m. naguxchigawa̱xexü̃ca̱x! Corrige al
1. horno niño para que no sea grosero.
2. cocina guxchire (gux⁵chi⁵re³) s.n. basura
3. altar (para quemar ofrenda a Dios) • guxchirearü wogüruxü̃
Véase guchica (gux⁵chi⁵re³a⁵rü³ wo⁵gü³rux¹ü⁵)̃
gu̱x (gu̱x⁵) s.n. terminación, basurero
culminación, fin Yema puracüarü gu̱x • guxchirechica (gux⁵chi⁵re³chi¹ca⁵)
nixĩ ga wüxi ga mexü̃ ga peta. La depósito (de basura), muladar
37 TICUNA–CASTELLANO güxchitaxü̃

guxema (gux³⁵e⁴ma²) pron. el que • guxü̃ma i naane (gux¹ü²̃ ma³ i⁴


[Aparece en frases de tiempo pasado.] na²a⁵ne⁵) todo el mundo, el universo
Véanse texe, yíxema
guxme̱ex
̱ pü̱x (gux¹me̱ex̱ ⁵pü̱x⁵) adj. diez
• guxü̃ma i ta̱xacü i nüxü̃ idauxü̃
(gux¹ü̃²ma³ i⁴ ta̱x⁵a²cü² i⁴ nüx³⁵ü̃³
• guxme̱ex̱ pü̱x ya taunecü ̃ todo (lo que se ve)
i³daux⁴ü²)
(gux¹me̱ex̱ ⁵pü̱x⁵ ya² tau⁵ne³cü³) década
• guxme̱ex̱ pü̱xcüna • guxü̃ma i taxünewa ngẽxmagüxü̃
(gux¹ü̃²ma³ i⁴ tax⁴ü³ne³wa¹
(gux¹me̱ex̱ ⁵pü̱x⁵cü¹na⁴) diez veces ̃ todos los órganos
ngẽx⁴ma³güx¹ü³)
• guxme̱ex̱ pü̱xcüna i guxme̱ex̱ pü̱xwa (del cuerpo)
(gux¹me̱ex̱ ⁵pü̱x⁵cü¹na⁴ i⁴
gux¹me̱⁵e̱x⁵pü̱x⁵wa¹) cien veces (diez • guxü̃nema ya namatü ya tama
veces diez) bocálgü ixĩgüne (gux¹ü̃²ne⁴ma³ ya⁴
na³ma⁴tü³ ya⁴ ta²ma³ bo³cal²⁵gü²
guxpaanexü̃ (gux⁵pa⁵a⁵nex³ü²) ̃ adj.
ix⁴ĩ³gü¹ne⁴) consonante
1. tormentoso
2. apestoso (ambiente) • guxü̃pe̱xewa naxca̱x nidexagü
guxpaemaxü̃ (gux⁵pa⁵e³max⁵ü³) ̃ adj. (gux¹ü̃²pe̱x⁵e³wa¹ nax²ca̱x⁵
apestoso (persona o animal) Ngẽma ni²³dex²a⁵gü²) protestar (públicamente)
airu i guxpaemaxü̃ rü nanaxwa̱xe nax guxü̃raxü̃ne (gu¹ü̃²rax⁵ü³ne⁵)
̃ adj.
naxaiyaxü̃. El perro apestoso necesita diverso Nangexma i naguxü̃raxü̃ne ya
un baño. ngexri i ngexü̃gü muxü̃ne. Son muy
guxuxü̃ (gux⁵ux⁵ü²) ̃ adv. al revés diversas las bolsas que tejen las mujeres.
guxü̃ (gux¹ü³)
̃ adj. todo
guxü̃wama (gux¹ü²wa¹ma³)
̃ adv. por
Véase gucü todas partes
• guxü̃ i nachixü̃anewa (gux¹ü²̃ i⁴
̃
na²chix²ü³a⁵ne⁵wa¹) en todo el mundo
• guxü̃wama mexü̃ (gux¹ü̃²wa¹ma³
̃ bueno en todo (persona)
mex⁴ü³)
• guxü i ngunexügügu (gux¹ü²̃ i⁴
̃ ̃
̃
ngu⁵nex³ü²gü²gu⁴) todos los días • guxü̃wama nananguxẽẽ
̃
(gux¹ü²wa¹ma³ na²na³ngux³ẽ²ẽ³)
guxüétüwa ngẽxmacü (gux¹ü²e¹tü³wa¹
ngẽx⁴ma²cü³) s.m. soberano difundir (por todas partes)
guxü̃guecha (gux¹ü²gu⁴e⁵cha⁵)
̃ adv. • guxü̃xü̃ma i uxü̃ (gux¹ü̃x²ü̃²ma³ i³
1. continuamente ux⁴ü²̃ ) todo (lo dicho)
2. frecuentemente • guxü̃xü̃ma nixu (gux¹üx²ü
̃ ²ma³
̃ nix²u³)
guxü̃guma (gux¹ü²gu⁴ma³)
̃ adv. siempre decirlo todo
[Aparece en frases de tiempo pasado.]
• guxü̃xü̃ma rüporamaexü̃
• guxü̃gurüü̃mare (gux¹ü̃x²ü̃²ma³ rü³po⁴ra²ma⁵ex³ü̃²)
(gux¹ü̃²gu⁴rü¹ü⁴ma³re³)
̃ por lo común
todopoderoso
̃ ̃ ̃
• guxügurüxü (gux¹ü²gu⁴rüx¹ü⁴) ̃ como
siempre, por lo general -gü (-gü²) suf. verb. Se añade al verbo
para indicar plural.
guxü̃gutáma (gux¹ü²gu⁴ta²ma³)
̃ adv.
siempre [Aparece en frases de tiempo Véase -e
presente o futuro.] güxchitaxü̃ (güx⁵chi⁵tax⁵ü³)
̃ adj.
guxü̃ma (gux¹ü²ma³)
̃ adj. todos (cosas) amontonado
i TICUNA – CASTELLANO 38

Ii
• ĩanepema (ĩ²a⁵ne⁵pe⁵ma³) campo
(alrededor de una ciudad)
• ĩanetapü̱x (ĩ²a⁵ne⁵ta²pü̱x⁵) muro,
muralla (de una ciudad)
i (i⁴) conj. y (conecta sustantivos, adjetivos
y pronombres) [Aparece en frases
• ĩanexacü (ĩ²a⁵nex⁵a³cü⁵) caserío,
pueblo pequeño
de tiempo presente o futuro.]
Véanse a2, ya1, ga ĩane2 (ĩ²a⁵ne⁵) s.n. excursión, paseo
̃ ̃
i- (i⁴-) pref. verb. Indica la clase de verbos ĩarü dauruxü (ĩ²a⁵rü³ dau⁴rux¹ü⁵) s.n.
que empiezan con tono bajo. Inangu. Se guardián, vigilante
ahogó. ĩã̱x (ĩ²ã̱x⁵) s.n. puerta
í-1 (i¹-) pref. verb. Indica la clase de verbos Véanse ũxũchica, ücuchica
que empiezan con tono alto. Marü • ĩã̱x i íraxü̃, beü̃tána (ĩ²ã̱x⁵ i⁴ i¹rax⁵ü̃³,
ínangu. Él ya llegó. ̃
beü³ta²na⁵) ventana
í-2 (i¹-) pref. verb. Indica aspecto • ĩã̱xãchiane (ĩ²ã̱x⁵ã²chi²a⁵ne⁵)
progresivo. terremoto, temblor
ĩ (ĩ²) s.m. • ĩã̱xarü chotaruxü̃ (ĩ²ã̱x⁵a⁵rü³
1. casa, residencia cho²ta³rux¹ü⁵) ̃ candado; cerradura (de
2. edificio puerta)
ĩãchina̱xã (ĩ³ã³chi¹na̱x⁵ã³) s.m. tijera, • ĩã̱xarü dauruxü̃ (ĩ²ã̱x⁵a⁵rü³
tijeral (del techo de una casa) dau⁴rux¹ü⁵) ̃ guardián (de la puerta),
ĩane1 (ĩ²a⁵ne⁵) s.m. portero
1. asentamiento, barrio • ĩã̱xarü tairuxü̃, bichagra (ĩ²ã̱x⁵a⁵rü³
2. pueblo, ciudad ̃ bi³chag²ra⁵) chapa; bisagra
tai⁴rux¹ü⁵,
3. comunidad
• ĩã̱xarü tüa̱xü̃ (ĩ²ã̱x⁵a⁵rü³ tü²a̱x⁵ü⁴̃ )
• ĩanema, ĩanetamü, ĩane i taxü̃tamü cortina
(ĩ²a⁵ne⁵ma³, ĩ²a⁵ne⁵ta²mü³, ĩ²a⁵ne⁵ i⁴
ĩã̱xtü (ĩ³⁵ã̱x⁵tü²) s.n. patio (de una casa)
tax⁵ü̃²ta²mü³) calle, avenida (de una
ciudad) ibüyewa̱xexü̃ (i³bü²ye²wa̱x⁵ex³ü̃²) adj.
quebradizo, frágil (vidrio)
• ĩane ya nachixü̃anearü ãẽ̱xgacü
nawa ngẽxmane (ĩ²a⁵ne⁵ ya⁴ ibüyexü̃ (i³bü²yex²ü²) ̃ adj. quebrado,
na²chix²ü̃⁵a⁵ne⁵a⁵rü³ ãẽ̱x³⁵ga³cü³ roto (excepto vidrio)
na²³wa¹ ngẽx⁴ma¹ne⁵) capital (de un icamarexü̃ (i³ca³ma³rex⁵ü²) ̃ adj.
país) 1. echado, tendido
• ĩane ya taxü̃ne (ĩ²a⁵ne⁵ ya⁴ tax⁵ü²̃ ne⁵) 2. inmóvil
ciudad grande icamüxü̃ (i³ca⁵müx⁵ü²) ̃ adj. machucado
• ĩanearü ãẽ̱xgacü (ĩ²a⁵ne⁵a⁵rü³ -icátama (-i²ca¹ta⁵ma³) suf. sust.
ãẽ̱x³⁵ga³cü³) presidente (de una solamente
comunidad); alcalde delegado Véanse -mare, -rica
• ĩanechipenü (ĩ²a⁵ne⁵chi³pe⁵nü³) -ichi (-i¹chi⁵) suf. verb. muy [Se añade a
límite, borde (de una ciudad) verbos que terminan en una i.]
• ĩanecüã̱x (ĩ²a⁵ne⁵cüã̱x⁵) poblador, -ĩchi (-ĩ¹chi⁵) suf. verb. muy [Se añade a
habitante, residente verbos que terminan en una ĩ.]
39 TICUNA–CASTELLANO inachigü

ĩchicü (ĩ²chi²cü⁵) s.n. purma (campo de igúexü̃ (i⁴gu¹ex⁴ü³̃ ) adj. concluido,


cultivo abandonado) terminado
ichimarexü̃ (i⁴chi²ma³rex³ü̃³) adj. parado iguxü̃ (i³gux⁴ü²)
̃ adj. asado Nachi ̱xichi i
ichipetüxü̃ (i⁴chi²pe²tüx³ü²)
̃ adj. wocamachi iguxü̃. La carne de res
transparente asada es muy sabrosa.
ĩchira (ĩ³chi²ra⁵) s.n. insira (árbol de igü̱xüxü̃ne (i³gü̱x⁵üx³ü²ne⁵)
̃ adj.
madera dura) esparcido
íchixcha̱xmüxü̃ (i¹chix¹cha̱x⁵müx³ü²) ̃ adj. ímemarexü̃ (i¹me²ma³rex³ü²) ̃ adj. listo,
costroso, que tiene costra arreglado (para irse)
Véase marü ímexü̃
ichúxü̃ (i⁴chux¹ü²)
̃ adj. mugriento
̃ ̃ v.e. estar inabaixenü (i⁵na³baix¹e⁴nü³) v.i.
icuxcuxü (i²cux⁴cux³ü²)
alumbrar Omü i poraxü̃maxã
alborotado Ngẽxma tá nayacua̱x nax
inabaixenü. Se alumbra con una luz
naxüaxü̃ i peta i duü̃xü̃gü nawa
potente.
icuxcuxü̃. Allí van a terminar de hacer
las fiestas donde la gente está inabaxü̃ (i⁴na²bax³ü̃⁵) v.i. naufragar
alborotada. inaboxchimüxü̃ (i⁴na²box³chi⁵müx³ü⁵) ̃
icúxü̃ (i⁴cux¹ü³)
̃ adj. escondido, oculto, v.i. formar (un círculo) Buxü̃gü rü
secreto inaboxchimüxü̃. Los niños forman un
círculo.
ida̱xawexü̃ (i³da̱x⁵a³wex³ü²)̃ adj.
enfermo inaca (i⁴na²ca³) v.e. estar acostado, estar
echado Yimá yatü rü inaca. El
ideü̃tidáye (i³deü̃³ti³da²ye⁵) (Brasil) s.n.
hombre está acostado.
Indica un documento de identidad.
Colombia: sédula Perú: D. N. I. • inacaxwa̱xe (i⁴na²cax³wa̱x⁵e³) querer
acostarse
idexaechacü (i²dex²a⁵e³cha³cü²) adj.
hablador Yimá yatü rü wüxi ya ínaca (i¹na²ca⁵) v.t. preguntar Nüma rü
idexaechacü nixĩ. Ese hombre es muy ínaca nax ngextá nangexmaxü̃ ya
hablador. ngue. Él pregunta dónde está la canoa.
inacaxãp ̃́ ü̱ xü (i⁴na²cax²ã¹pü̱x⁵ü³) v.i.
idexexü̃ (i³dex²ex⁴ü²)̃ adj. derretido
estar arrodillado
idixpü̱xüxü̃ (i³dix²pü̱x⁵üx⁵ü²)
̃ adj.
rodante (bola) inachaxichi (i⁴na³chax⁴i²chi²) v.i.
derretirse Ngẽma gáuxü̃ rü
idocaxü̃ (i²do³cax³ü̃²) adj. hervido
inachaxichi erü nanaiane. Ese hielo
idoraxü̃ (i²do³rax⁵ü̃²) adj. mentiroso, se derrite porque hace calor.
engañoso Véase inadexe
idüraxü̃ (i²dü²rax⁵ü̃²) adj. bravo, feroz inachi (i⁴na²chi²) v.i. estar parado (sujeto
Ñaa airu idüraxü̃ rü naxãũcüma. Este singular) Ngẽma duü̃xü̃ rü inachi erü
perro bravo es peligroso. nataxuma i norü toruxü̃. Esa persona
• idüraxüchixü̃ (i²dü²rax²ü¹chix³ü²) ̃ está parada porque no tiene asiento.
bravísimo • ¡Inachi! (i⁴na⁵chi²)
¡Párate!, ¡Ponte de
ígaãcü (i¹ga⁵ã⁵cü⁵) adv. en voz baja pie!
igu (i²gu⁵) s.n. higo inachigü (i⁵na³chi²gu²) v.i. estar parado
• igunecü (i²gu⁵ne³cü⁵) higueral (huerto (sujeto plural)
de higos) • ¡Ipechigü! (i⁴pi³chi²gü²) ¡Párense!
inacho TICUNA – CASTELLANO 40

inacho (i⁴na²cho²) v.e. estar enganchado ínadaxuchi. Juan se asoma por la


Inacho ya poxwa. El anzuelo está puerta de su casa.
enganchado. inadexe (i⁴na²dex²e³) v.i. disolverse
• ¡Inacho! (i⁵na³cho²) ¡Cuélgalo! Ngẽma achúcara rü inadexe ega
ínachoü̃ (i¹na²choü³⁵) ̃ v.i. desembarcarse dexáwa nagüegu. El azúcar se disuelve
(sujeto plural animado) Duü̃xü̃gü rü cuando la echamos al agua.
ínachoü̃ wapuruwa. Las personas se Véase inachaxichi
desembarcan del barco. ínagoxochi (i¹na³gox²o²chi²) v.i. rebosar
[suj. sing. ínaxüe] Buetarewa ínagoxochi i ngẽma dexá i
ínachoxü̃ (i¹na²chox²³ü̃⁴) v.i. docaxü̃. El agua hirviente rebosa en la
1. salir, irse (sujeto plural) Marü olla.
ngutaque̱xepataü̃wa ínachoxü̃ i inagü (i⁴na²gü⁵) v.i. estar derramado
duü̃xü̃gü. La gente ha salido de la casa Ngẽma ui rü chocawa inagü. La
de reuniones. fariña está derramada en el saco.
2. emigrar (sujeto plural) inagüxtapü̱x (i⁴na²güx⁵ta²pü̱x⁵) v.i.
[suj. sing. ínaxũxü̃] derrumbarse, desmoronarse (sujeto
• ¡Ípechoxü̃! (i¹pe³chox²ü³) ̃ ¡Salgan! singular) Yima ĩ rü inagüxtapü̱x erü
ínacuaxi (i¹na²cuax⁴i³) v.i. escupir chixri naxü. La pared de esa casa se
Wüxi ga duü̃xü̃ rü inacuaxi. Un derrumba porque está mal hecha.
hombre escupió. [suj. pl. narüyixtapü̱x]
ínacua̱xichi (i¹na³cua̱x⁵i⁵chi²) v.t. Véase nangĩãchi
sacarse, quitarse (los zapatos) Ngẽma ináixü ̃ (i⁴naix¹ü²) ̃ adj. amarrado
̃
buxü rü ínacua̱xichi erü napatawa Véase ngaxü ̃ xü ̃
nangu. Ese niño se saca los zapatos ̃ ̃
• ináixpüxüxü (i³naix¹püx⁵üx³ü ̃ ²)
̃
porque ha llegado a su casa. empaquetado
Antón. nicuaixcuchi íname (i¹na²me²) v.e. estar listo
• ínacuaixü̃arü chapatuã̱x Duü̃xü̃gü rü íname nax Erenéwa
(i¹na²cuaix⁵ü̃³a⁵rü³ cha³pa³tu⁵ã̱x⁵) naxĩxü̃ca̱x. La gente está lista para ir a
quitarse (los zapatos) Erené.
ínacu̱xuchi (i¹na²cu̱x⁵u²chi²) v.i. ínanaba (i¹na²na³ba⁵) v.t. botar (líquido)
desvestirse ¡Ínacu̱xuchi nax Ínanaba i dexá. Él ha botado el agua.
cuxaiyaxü̃ca̱x! ¡Desvístete para que te • ínanabaãcu, ínanabaxü̃,
bañes! ínanabaxü̃ãcu (i¹na²na³ba³ã³cu⁵,
ínacu̱xuchichiru (i¹na²cu̱x⁵u²chi²chi¹ru⁵) i¹na²na³bax³ü̃⁵, i¹na²na³bax³ü⁵̃ ã³cu⁵)
v.i. quitarse (la ropa), desvestirse vaciar (líquido), desaguar
Ngẽma buxü̃ rü ínacu̱xuchichiru erü • ínanabaiexẽẽ (i¹na²na³bai²ex⁴ẽ²ẽ³)
naxaiya. Ese niño se quita la ropa bautizar
porque se baña.
ínanaba̱i ̱xgü (i¹na²na³ba̱i ̱x⁵gü⁵) v.t.
inadauecha (i³na²dau⁴e⁵cha⁵) v.i. quedar 1. fulminar (relámpago) Aemacü
despierto Yema ga chütaxü̃gu ga ínanaba̱i ̱xgü ga wüxi ga buxü̃ ga
ãẽ̱xgacü rü inadauecha. Esa noche el aiyaxü̃. El relámpago fulminó a un
jefe se quedó despierto. niño que estaba bañándose.
ínadaxuchi (i¹na²dax⁴u²chi²) v.i. 2. sorprender Norü cori ínanaba̱i ̱xgü
asomarse Cuáü̃ rü nachiü̃wa ga yexguma tama napuracügu. Su
41 TICUNA–CASTELLANO ínanamuxũchi

jefe lo sorprendió cuando no estaba inanadexẽẽ (i⁴na²na³dex²³ẽ²ẽ³) v.t.


trabajando. descongelar Yimá buanecü rü
ínanacamüane (i¹na²na³ca⁴mü⁵a⁵ne⁵) v.t. inanadexẽẽ i ngẽma gáuxü̃. El viento
apisonar Ngẽxguma ceméü̃tumaxã descongela el hielo.
nachauxmachiãü̃gu ya ĩpata rü ínanaga (i¹na²na³ga⁵) v.t. tragar (sólidos)
ínanacamüanexíra. Cuando se pone Nüma ínanaga i ngẽma üxüxü̃ i
piso de cemento en la casa, ãpü̱xüxü̃. Él traga esa medicina en
primeramente se apisona la tierra. pastillas.
ínanachaxu (i¹na²na³chax³u³) v.t. • ¡Ínaga! (i¹na³ga⁵) ¡Trágalo!
1. pintar Cuáü̃ rü ínanachaxu ya • ¡Nüxü̃ ínagaxẽxẽ! (nüx³ü³̃
napata erü namaxã nataxechaü̃. Juan i¹na³gax⁵ẽx²ẽ³) ¡Hazlo tragar!
está pintando su casa porque quiere
venderla. • ínanagaxü̃chiü (i¹na²na³gax⁵ü̃⁵chi¹ü³)
2. encementar tragado (al ahogarse)

ínanachexechi (i¹na²na³chex⁴e²chi²) v.t. inanagü (i⁴na²na³gü⁵) v.t.


rebajar (con machete) Taramaxã 1. verter (cosas secas menudas) Chacu
ínanachexechi ya naxemü erü inanagü ga naxnecü. Vertió la arena
nangau. El remo se rebaja con machete del saco.
porque está podrido. 2. botar, tirar
inanachixẽẽ (i⁴na²na³chix²ẽ²ẽ³) v.t. • ínanagüxü̃ (i¹na²na³güx⁴ü⁴) ̃ sacar (y
poner (en posición vertical), hacer parar poner en otro envase)
Ngẽma norü ngúexẽẽruxü̃ rü inanagüxẽẽ (i⁴na²na³güx⁵ẽ²ẽ³) v.t.
inanachixẽẽ erü naégaca̱x ínaca. El desarrollar Ngu̱xẽẽruxü̃ rü
maestro los hizo parar para preguntarles buxü̃gümaxã inanagüxẽẽ i norü
su nombre. ngu̱xẽẽtae. El profesor desarrolla la
ínanachoxü̃xẽẽ (i¹na²na³chox²ü̃x⁵ẽ²ẽ³) lección con los niños.
v.t. obligar a salir (complemento plural) inanama̱i ̱x (i⁴na²na³ma̱i ̱x⁵) v.t. exprimir
Marü nangeãcu ya yima ĩane erü Inanama̱i ̱x ya naraña erü
norü ãẽ̱xgacü ínanachoxü̃xẽẽ ga nanaxüxchaü̃ i norü axeruxü̃.
guxü̃ma. El pueblo está despoblado Exprime la naranja porque quiere hacer
porque su jefe obligó a todos a salir de refresco.
allí. [compl. sing. ínanaxũxü̃xẽẽ]
inanamuãchi (i⁴na²na³mu⁴ã²chi²) v.t.
ínanachuxna (i¹na²na³chux²na²) v.t. enviar, mandar Nüma ya ãẽ̱xgacü rü
destripar Mamá ínanachuxna i inanamuãchitanü i norü churaragü
choxni. Mi mamá destripa el pescado. nax daiwa naxĩxü̃. El oficial manda a
ínanachü̱xüe (i¹na²na³chü̱x⁵ü³e²) v.t. sus soldados a la batalla.
bajar Wüxi ga napana̱xãmaxã Véase nanamu2
ínanachü̱xüe. Lo bajó con una cuerda.
ínanamuxũchi (i¹na²na³mux⁴ũ²chi²) v.t.
ínanadaxẽẽ (i¹na²na³dax³⁵ẽ²ẽ³) v.t. liberar, sacar (complemento singular)
1. levantar Napatawa ínanamuxũchi erü tama
2. resucitar Tupana ínanadaxẽẽ ga napuracüchaü̃. Lo sacó de su casa
Ngechuchu. Dios hizo resucitar a porque no quiere trabajar.
Jesús. [compl. pl. ínanamuxü̃]
ínanamuxü̃ TICUNA – CASTELLANO 42

ínanamuxü̃ (i¹na²na³mux²ü⁵̃ ) v.t. liberar, nataxexü̃ca̱x. El dueño de la tienda


sacar (complemento plural) Nüma ya pesó bien mi fariña para comprarla.
ãẽ̱xgacü rü tá ínanamuxü̃ i poxcuexü̃ inananguxẽẽ (i⁴na²na³ngux³⁵ẽ²ẽ³) v.t.
erü nangearü chixexü̃ã̱xgü. El sumergir Nüma rü dexágu
presidente va a liberar a los presos inananguxẽẽ ga chorü tara. Él
porque no son culpables. sumergió mi machete en el agua.
[compl. sing. ínanamuxũchi]
ínananguxẽẽ (i¹na²na³ngux⁵ẽ²ẽ³) v.t.
ínananexẽchi (i¹na²na³nex⁴ẽ²chi²) v.t. esperar (a otra persona) Ĩa̱xtüwa cuxü̃
destornillar Ínananexẽchi i norü ínananguxẽẽ Él te espera afuera.
máquinaarü torníyugü. Destornilló los
ínananguxuchixẽẽ
pernos de su máquina.
(i¹na²na³ngux³u⁵chix²ẽ²ẽ³) v.t. liberar,
Antón. nayanexcuchi
salvar (complemento singular) Purichía
ínananexü̃ (i¹na²na³nex⁴ü²)̃ v.t.
rü ínananguxuchixẽẽ i wüxi i duü̃xü̃ i
descomponer Buxügü ínananexü̃ ga
̃
poxcuxü̃ erü tamachire̱x chixexü̃
norü papáarü mutúru. Los niños naxü. La policía libera a un preso
descompusieron el motor de su papá. porque no ha hecho mal.
ínanangaxüchi (i¹na²na³ngax⁵ü³chi²) v.t. [compl. pl. ínananguxü̃xẽẽ]
reprender Nüma rü ínanangaxüchi ga Véase ínanamuxü̃
yema norü uanü. Él reprendió a su ínananguxü̃xẽẽ (i¹na²na³ngux³üx⁵ẽ²ẽ³)
̃
enemigo. v.t. liberar, salvar (complemento plural)
ínananga̱xüchi (i¹na²na³nga̱x⁵ü²chi²) v.t. Purichía ínananguxü̃xẽẽ i guxü̃ma i
sacarse (sombrero) ngẽma duü̃xü̃gü. La policía ha
ínanangegüétü (i¹na²na³nge²gü⁵e¹tü³) v.t. liberado a toda esa gente.
destapar Nüma rü ínanangegüétü i [compl. sing. ínananguxuchixẽẽ]
norü uimü. Él destapó su masa de Véase ínanamuxü̃
yuca. inananu (i⁴na²na³nu²) v.t. poner (en
ínanangẽ̱x (i¹na²na³ngẽ̱x⁵) v.t. dejar de orden), ordenar (complemento plural)
hacer Ínanangẽ̱x ga norü puracü. Taxepataü̃wa rü mea inananu i norü
Dejó de hacer su trabajo. ngẽmaxü̃gü. En la tienda se ordena
ínanangexechi (i¹na²na³ngex²e²chi²) v.t. bien la mercadería.
llevar (afuera), sacar Düxetügu [compl. sing. inanaxü̃́]
ínanangexechi i namachi. Lleva la ínananucu (i¹na²na³nu²cu²) v.t. colocar,
carne afuera. insertar, instalar (complemento plural)
inanangixi (i⁴na²na³ngix²i³) v.t. poner Dutúru rü inananucu ga taxre ga
(leña en el fuego) Inanangixi i üxü. napütagü. El dentista le colocó dos
Pon la leña en el fuego. dientes. [compl. sing. ínayaxü̃́cuchi]
ínanangoxochi (i¹na²na³ngox²o²chi²) v.t. ínananuü̃ (i¹na²na³nu²ü⁵) ̃ v.t.
sacar (moviéndolo de un lado a otro) desembarcar (complemento inanimado)
Ínanangoxochi i norü anera erü Marü ínananuü̃ ya yima ladríyugü ya
puracüwa naxũxchaü̃. Se saca el Ichituwa wapuru ne nacü. Ya han
anillo porque quiere ir a trabajar. desembarcado los ladrillos que vinieron
inanangu (i⁴na²na³ngu³) v.t. pesar de Iquitos por lancha.
Taxepataü̃arü yora rü meama ínananu̱xẽẽ (i¹na²na³nu̱x⁵ẽ²ẽ³) v.t.
inanangu i chorü ui nax naxca̱x enredar ¿Texé ínananu̱xẽẽ i chorü
43 TICUNA–CASTELLANO ínanatoxẽẽ

poxwacuna? ¿Quién ha enredado el ngẽxguma naxüxtü̱xügu. Un arco se


hilo de mis anzuelos? dobla cuando se tiempla la cuerda.
ínananũxü̃xü̃ne (i¹na²na³nũx²üx²ü
̃ ³ne⁵)
̃ • ínanapoxẽẽ (i¹na²na⁵pox²ẽ²ẽ³) doblar,
v.t. sacar (piezas) Ínananũxü̃xü̃ne ya torcer
yima mutúru nax namexẽẽãxü̃ca̱x. ínanapoxegu (i¹na²na³pox²e⁵gu⁵) v.t.
Saca las piezas del motor para cercar Nüma rü ínanapoxegu ga
arreglarlo. napataa̱xtüwa. Él cercó el patio de su
inanaña (i⁴na²na³ña⁵) v.t. tirar, lanzar casa.
Caru rü dexágu inanaña i norü ínanapoxü̃ (i¹na²na³pox⁴ü̃⁵) v.t.
arapóü̃. Carlos lanza el arpón al agua. defender, proteger Yimá yatü rü
inanapa (i⁴na²na³pa²) v.t. secar ínanapoxü̃ ga namücü ga yexguma
Ngu̱xetüxü̃gu inanapa i naxchirugü. togü yamáxchaxü̃gu. El hombre
Seca la ropa en el sol. defendió a su amigo cuando lo atacaron.
inanapaamü (i⁴na²na³pa⁵a⁵mü⁵) v.t. inanapu (i⁴na²na³pu⁵) v.t. poner (poste)
sacudir Naa̱xtüwa inanapu ga omüpaweru.
Puso el poste de luz en su patio.
ínanapapetü (i¹na²na³pa⁵pe²tü⁵) v.t.
cernir, tamizar ínanatagachi (i¹na²na³ta²ga⁵chi⁵) v.t.
botar, echar, arrojar Namawa
ínanapexẽẽ (i¹na²na³pex²³ẽ²ẽ³) v.t.
ínanatagachi ga naichacüxü. Botaron
acostar, poner a dormir Ana rü
la rama del camino.
ínanapexẽẽ i naxacü. Ana pone a
dormir a su hija. inanata̱x (i⁴na²na³ta̱x⁵) v.t. sepultar,
Véase nanapexẽẽ enterrar Tauquegu inanata̱x ga norü
õxchana. Sepultó a su bebé en el
ínanape̱xẽẽ (i¹na²na³pe̱x⁵ẽ²ẽ³) v.t.
cementerio.
abollar Tauxchaãcü ínanape̱xẽẽ ya
ínanata̱x (i¹na²na³ta̱x⁵) v.t. desechar,
buetare. La olla se abolla fácilmente.
botar (complemento singular) Ínanata̱x
ínanapi (i¹na²na³pi²) v.t. ga norü tara yerü nibüye. Botó su
1. borrar (con trapo seco) Ínanapi i machete porque se quebró.
ngẽma ore i chixri ümatüxü̃ rü [compl. pl. ínanawogü]
wenaxarü nanaxümatü. Borra las
palabras mal escritas y luego vuelve a
• ¡Íyata̱x! (i¹ya³ta̱x⁵) ¡Bótalo!
escribirlas. ínanata̱xüchi (i¹na²na³ta̱x⁵ü²chi²) v.t.
2. limpiar, secar (con trapo seco) 1. expulsar, excluir (complemento
singular) Ngu̱xẽẽruxü̃ rü ínanata̱xüchi
• ¡Ínapi! (i¹na³pi²) ¡Límpialo! ga yema buxü̃ norü ngeãẽgagu. El
• ¡Ínapigü! (i¹na³pi²gü²) ¡Límpialos! profesor expulsó al muchacho de la
ínanapixme̱x (i¹na²na³pix²me̱x⁵) v.t. escuela porque era desobediente.
secar (las manos de otra persona) 2. desterrar (complemento singular)
Naya̱u̱xme̱xguwena rü ínanapixme̱x i [compl. pl. ínanawoxü̃]
norü buxü̃ i ngẽxguma inanato (i⁴na²na³to²) v.t. plantar,
nachibüchaü̃gu. Después de lavar las sembrar Naanewa inanato ya tüxegü
manos de su hijo, él las seca cuando norü uiruxü̃. En la chacra sembramos
quiere comer. yuca para hacer fariña.
ínanapo (i¹na²na⁵po²) v.t. encorvar, ínanatoxẽẽ (i¹na²na³tox⁴ẽ²ẽ³) v.t. hacer
doblar Wüxi ya würa rü ínanapo i sentar Nüma rü ínanatoxẽẽ ga
ínanatúxuchi TICUNA – CASTELLANO 44

namücü. Él hace sentar a su inanawü (i⁴na²na³wü¹⁵) v.t. escribir,


compañero. anotar (en una lista) Poperagu
ínanatúxuchi (i¹na²na³tux¹u⁵chi²) v.t. inanawü i naéga. Escribió su nombre
jalar Ãxmaxü̃wa ínanatúxuchi ga en el papel.
naeneegü. Sus hermanos lo jalaron del Véase nanaxümatü
hueco de la tierra. • ínanawüxüchi (i¹na²na³wüx¹⁵ü⁵chi²)
ínanatüxẽẽ (i¹na²na³tüx²ẽ²ẽ³) v.t. hacer dibujar
equivocarse, hacer fallar Pedru inanaxã (i⁴na²nax³ã³) v.t. dar Nüma rü
ínanatüxẽẽ ga yema yatü rü yemaca̱x Tupanaarü puracüca̱x inanaxã i norü
nanachixexẽẽ ga norü popera. Pedro diẽru. Él da su dinero para la obra de
hizo equivocarse a ese hombre y por eso Dios.
escribió mal su documento.
• ¡Inaxã! (i⁴nax²ã³) ¡Dáselo!
ínanawã̱ĩ ̱xẽ (i¹na²na³wã̱ĩ ̱x⁵ẽ³) v.t.
amputar Wĩxguta ínanawã̱ĩ ̱xẽchacüü ínanaxã̱ũ̱xẽẽ (i¹na²nax³ã̱ũ̱x⁵ẽ²ẽ³) v.t.
ga Yúche yerü nüxü̃́̃ narüxo̱x ga norü torcer Üa̱xcü rü ínanaxã̱ũ̱xẽẽ i
o̱xri. A José casi le amputaron el brazo mürapewa. El calor del sol tuerce la
porque se le infectó la herida. tabla.
inanawãxã (i⁴na²na⁴wãx³ã³) v.t. abrir ínanaxexechi (i¹na²nax³ex²e²chi²) v.t.
Yexguma ínadaxgu rü inanawãxã ga marcar (línea recta con una soga)
tupancaarü ĩã̱xgü. Cuando se Corapína rü ínanaxexechi i ngẽma
levantaba abría las puertas de la iglesia. mürapewa erü nanawã̱ĩ ̱xtechaü̃. El
inanawe̱x (i⁴na²na³we̱x⁵) v.t. presentar, carpintero marca con la soga una línea
mostrar Nüma ya ãẽ̱xgacü rü recta en la tabla porque quiere partirla.
inanawe̱x i guxü̃ma i naxnegü. El jefe ínanaxíraxãchi (i¹na²nax³i¹rax⁵ã²chi²)
le mostró todos sus armamentos v.t. reducir Natatachinü i ĩã̱x, rü
Véase nüxü̃ nanawe̱x ngẽmaca̱x tá ínanaxíraxãchi. La
• inanawe̱x nax aixcüma yixĩxü̃ puerta quedó muy ancha y por eso la va
(i⁴na²na³we̱x⁵ nax² aix⁴cü²ma² a reducir.
̃ comprobar (demostrar que es
yix⁴ĩx⁵ü²) ínanaxĩtanüxẽẽ (i¹na²nax³ĩ³ta⁵nüx³ẽ²ẽ³)
verdad) v.t. rebajar (el precio), dar (descuento)
inanawicu (i⁴na²na³wi¹⁵cu³) v.t. tajar, Nüma ga norü yora rü
trinchar Inanawicu ga worachia rü ínanaxĩtanüxẽẽ i ngẽma naxchirugü.
yemaacü wüxichigüna nanaxã. Cortó El dueño le dio un descuento en el
la sandía en tajadas y así dio las tajadas precio de la ropa.
a cada uno. inanaxoxẽẽ (i⁴na²nax³ox²ẽ²ẽ³) v.t.
ínanawogü (i¹na²na³wo⁵gü²) v.t. apagar Papá rü paxa tá inanaxoxẽẽ
desechar, botar (complemento plural) ya omü erü marü nachüta. Papá va a
Ngẽma buxü̃gü rü ínanawogü i norü apagar la luz pronto porque ya es la
ĩnüca̱xwa̱xeruü̃gü̃. Los niños botaron hora de dormir.
sus juguetes. [compl. sing. ínanata̱x] ínanaxuaxü̃1 (i¹na²nax³u³ax⁴ü³)
̃ v.t.
ínanawoxü̃ (i¹na²na³wox⁵ü⁵̃ ) v.t. denunciar, demandar, acusar Yúche rü
1. expulsar, excluir (complemento plural) ãẽ̱xgacüxü̃tawa ínanaxuaxü̃ ga yema
2. desterrar (complemento plural) yatü yerü naxca̱x nangĩ ̱x ga norü
[compl. sing. ínanata̱xüchi] ngue. José lo denunció ante el juez
45 TICUNA–CASTELLANO inangeenü

porque el hombre le había robado su ínanaxü̃́xüchi (i¹na²nax³üx²ü⁴chi²) v.t.


canoa. separar, apartar Nanaxwa̱xe i
ínanaxuaxü̃2 (i¹na²nax³u³ax⁴ü³)
̃ v.t. Tupanaca̱x ínanaxü̃́xüchi i
ofrecer Taxepataü̃arü yoraxü̃tawa ngü̃chigaarü ngunexü̃. Él quiere
ínanaxuaxü̃ i norü ui erü namaxã separar para Dios el día de descanso.
nataxechaü̃. Ofreció su fariña al dueño inanaxüxwetaü̃ (i⁴na²nax³üx²we⁴taü²⁵) ̃
de la tienda porque quería venderla. v.t. descargar Márcu inanaxüxwetaü̃ i
ínanaxũmaguxẽẽ norü ui. Marcos está descargando su
(i¹na²nax³ũ²ma³gux⁴ẽ²ẽ³) v.t. desafilar fariña.
Ngẽma nai i taixü̃ rü tá ínanaya̱ uxme̱x (i¹na²na³ya̱ux⁵me̱x⁵) v.t.
ínanaxũmaguxẽẽ i chorü tara. Esa lavar (las manos de otra persona)
madera dura va a desafilar mi machete. ínanayauxü̃ (i¹na²na³yaux⁴ü⁵) ̃ v.t.
Véase nanatécaxẽẽ agarrar, capturar Purichíagü rü marü
ínanayauxü ̃ i ngẽma ngĩta̱
̃́ ax
̱ güxü ̃. La
ínanaxũxü̃xẽẽ (i¹na²nax³ũx²³üx⁴ẽ²ẽ³)
̃ v.t.
policía ha agarrado a esa banda de
hacer salir (complemento singular)
ladrones.
Nüma ya taxepataü̃arü yora rü
̃ ̃
ínanaxũxüxẽẽ erü nangãxü. El dueño ínanayimatüxẽẽ (i¹na²na³yi⁵ma²tüx²ẽ²ẽ³)
de la tienda lo hace salir porque está v.t. descolorar Ngẽma lejía tá
borracho. [compl. pl. ínanachoxü̃xẽẽ] ínanayimatüxẽẽ i cuxchiru. Esa lejía
va a descolorar su ropa.
inanaxü̃́ (i⁴na²nax³ü²) v.t. poner,
depositar, colocar (complemento singular) ínanayixẽẽ (i¹na²na³yix⁵ẽ²ẽ³) v.t.
Pedru rü mechagu inanaxü i norü ̃́ 1. despintar
popera. Pedro puso su documento en la 2. limpiar
mesa. [compl. pl. inananu] ínanayixẽẽ i üxaxü̃ (i¹na²na³yix⁵ẽ²ẽ³ i⁴
üx⁴ax⁵ü²) ̃ v.t. desmanchar Ngẽma
ínanaxü (i¹na²nax³ü⁴) v.t. hacer
lejía tá ínanayixẽẽ i ngẽma üxaxü̃ i
Ínanaxü ya ngue norü taxeruxü̃. Está
cuxchiruwa ngẽxmaxü̃. Esa lejía va a
haciendo la canoa para venderla.
quitar la mancha que está en tu ropa.
• ínanaxüchigagü ínanayixẽxẽ (i¹na²na³yix⁵ẽx²ẽ³) v.t.
(i¹na²nax³ü⁴chi⁵ga⁵gü²) celebrar, hacer
hacer despintar
celebración
inangãxe (i⁴na²ngãx³e⁵) v.i.
inanaxügü (i⁴na²nax³ü⁴gü²) v.t. emborracharse (sujeto plural) Yima
1. empezar, comenzar, iniciar Nüma rü ĩpatawa inangãxe i duü̃xü̃gü, rü
pa̱xmamaxüchi inanaxügü nax ngẽmaca̱x nügü nadai. La gente está
napuracü̃́xü̃. Él empieza a trabajar emborrachándose en esa casa y por eso
bien temprano en la mañana. está peleando. [suj. sing. inangãxü̃]
2. constituir, fundar ínangãxü̃ (i⁴na²ngãx²ü³) ̃ v.i.
ínanaxüxü̃1 (i¹na²nax³üx⁴ü²̃ ) v.t. hacer emborracharse (sujeto singular)
(en gran cantidad) Ĩpréü̃tawa [suj. pl. inangãẽ]
ínanaxüxü̃ i muxü̃ma i librugü. En la inangeenü (i⁴na²nge²e³nü³) v.e. estar
imprenta se hacen montones de libros. abierto Name nax quixücuxü̃ erü
ínanaxüxü̃2 (i¹na²nax³üx⁴ü⁵̃ ) v.t. curar inangeenü i ĩã̱x. Puedes entrar porque
Dutúruxü̃tawa ínanaxüxü̃ i norü o̱xri. la puerta está abierta.
El médico le curó la herida. Véase niwãxna
ínangegüremüchiru TICUNA – CASTELLANO 46

ínangegüremüchiru ínangücuchi (i¹na²ngü⁵cu⁵chi²) v. refl.


(i¹na³nge²gü⁵re²mü³chi¹ru⁵) v.t. fondearse (barco) Wapuru rü türegu
remangar, arremangar ínangücuchi. La lancha se fondea en el
Ínangegüremüchiru yerü puerto.
nanaianexü̃chi. Arremangó su camisa ínanuü̃ (i¹na²nu²ü⁵) ̃ v.t. descargar
porque hacía mucho calor. ̃
Türewa ínanuü i mürapewagü.
inangiẽnü (i⁴na²ngi²ẽ³nü³) v.i. sonreír Descargan las tablas en el puerto.
Inangiẽnü i ngẽma buxü̃ erü nataãẽ. ínaña (i¹na²ña³) v.i. encogerse Ínaña i
El niño sonríe porque está alegre. naxchiru ngẽxguma naixchiüxü̃wa
inangu1 (i⁴na²ngu³) v.i. nayaxugu. La ropa se encoge cuando la
1. pesar Inangu i namachi rü cinco lavan en agua demasiado caliente.
quíruwa nangu. La carne pesa cinco inañaãchi (i⁴na²ña³ã²chi²) v.i. correr
kilos. (sujeto singular) Nüma rü poraãcü
2. medir inañaãchi erü wüxi ya ai nawe
inangu2 (i⁴na²ngu³⁵) v.i. ningẽchigü. Él corrió rápidamente
1. hundirse Inangu i chorü tara porque un tigre lo estaba persiguiendo.
dexágu. Mi machete se hundió en el [suj. pl. inaxüãchi]
agua. ínapoxẽẽ (i¹na⁵pox²ẽ²ẽ³) v.t. doblar
2. ahogarse Ínapoxẽẽ i arami nax cunaxüxü̃ca̱x i
ínangu1 (i¹na²ngu³) v.i. choruxü̃. Dobla el alambre para hacer
1. llegar, venir Wixguta guxü̃ ga un gancho.
papágü rü ínangugü nawa ga ínapoxü̃ (i¹na⁵pox³⁵ü²) ̃ v.e. ser curvo,
ãẽ̱xgacüarü ngutaque̱xe. Casi todos tener curva Nüxü ̃ ichayangau ga
los padres llegaron a la reunión con el chomücü yema nama ínapoxü̃gu.
director. Encontré a mi amigo donde el camino
2. asistir tiene curva.
ínangu2 (i¹na²ngu³⁵) v.i. caerse ínapoxü̃cü (i¹na²pox³ü̃²cü²) s.m. defensor
ínanguxuchi (i¹na²ngux³u⁵chi³) v.t. dejar (en pelea) Gumá ínapoxü̃cü rü
(un cargo, sujeto singular) Ínanguxuchi napora. Su defensor es fuerte.
ga ngu̱xẽẽruxü̃ yerü nida̱xawe. El ínapuracü (i¹na²pu³ra³cü²) v.e. estar
profesor dejó el cargo porque estaba trabajando, estar ocupado Nüma rü
enfermo. [suj. pl. ínanguxü̃] ínapuracü rü ngẽmaca̱x taxucürüwa
ínanguxü̃ (i¹na²ngux³ü⁵̃ ) v.i. dejar (un cumaxã nangutaque̱xe i ñu̱xmax. Él
cargo, sujeto plural) Guxü̃ma ga está trabajando y por eso no puede
ãẽ̱xgacügü rü ínanguxü̃ yerü nüma ga reunirse contigo hoy.
̃ ̃
duüxügü rü tama nanaxwa̱xe nax inarücho (i⁴na²rü³cho²) v.i. quedarse
̃
ãẽ̱xgacügü yixĩgüxü. Todos los jefes (sujeto plural) [suj. sing. inarüxã̱ũ̱x]
dejaron los cargos porque la gente no ̃
ínarücutanüxü (i¹na²rü³cu²ta³nüx⁵ü³) ̃ v.i.
quería que fueran sus jefes. reírse (sujeto plural) Buxü̃gü rü
[suj. sing. ínanguxuchi] ínarücutanüxü̃ erü nataãxẽgü. Los
inangü (i⁴na²ngü⁴) v.i. flotar Mureru rü niños están riéndose porque están
dexáétügu inangü erü tama naya. La alegres. [suj. sing. ínarücu̱xnaxü̃]
guama flota encima del agua porque no ínarücuxna̱xü̃ (i¹na²rü³cux²na̱x⁵ü²) ̃ v.i.
pesa. reírse (sujeto singular) Ngẽma buxü̃ rü
47 TICUNA–CASTELLANO ínatü̱xünagüétü

ínarücuxna̱xü̃ erü norü mamá nüxna deslizándose en un declive mojado.


tanaxã i wüxi i peruta i [suj. anim. sing. ínarüwĩxĩxü̃]
ngexwacaxü̃xü̃. El niño se ríe porque ínarüwĩxĩ (i¹na²rü³wĩx¹⁵ĩ²) v.i. deslizarse
su mamá le ha dado una pelota nueva. (sujeto animado singular)
[suj. pl. ínarücutanüxü̃] [suj. anim. pl. ínarüwĩxgü]
ínarüda (i¹na²rü³da³⁵) v.i. inarüxã̱ũ̱x (i⁴na²rüx³ã̱ũ̱x⁵) v.i. quedarse
1. levantarse (sujeto singular) Ĩxgu inarüxã̱ũ̱x yerü
2. resucitar Tomaepü̱x ga tama naanewa naxũxchaü̃. Se quedó
̃
ngunexüguwena rü ínarüda ga en la casa porque no quiso ir a la
Ngechuchu. Después de tres días Jesús chacra. [suj. pl. inarücho]
resucitó. ínarüxĩ (i¹na²rüx³ĩ⁴) v.i. bajar, descender
inarümaãchi (i⁴na²rü³ma²ã²chi²) v.i. (sujeto singular) Toxõ̃́õnewa meama
entristecerse Nüma rü inarümaãchi rü ínarüxĩ nax tama ngéma nanguxü̃ca̱x.
naxaxu. Él se entristeció y lloró. Hay que bajar por la escalera con
inarüma̱xãchi (i⁴na²rü³ma̱x⁵ã²chi²) v.i. cuidado para no caerse.
agacharse • ¡Írüxĩ! (i¹rüx²ĩ³) ¡Bájate!
ínarünga (i¹na²rü³nga⁵) v.i. deslizarse ínarüxĩgü (i¹na²rüx³ĩ⁴gü²) v.i. bajarse,
Ngẽxguma wüxi i tuãchixü̃ i waixü̃wa descender (sujeto plural)
nangexmagu i wüxi i ngue rü [suj. sing. narüxüe]
ínarünga. Cuando una canoa está ínatáxü̃ (i¹na⁵tax¹ü²)̃ adj. abandonado,
sobre un declive mojado se desliza. botado (algo inanimado) Namechire̱x i
inarünga̱x (i⁴na²rü³nga̱x⁵) v.i. quedar ngẽma linterna i ínatáxü̃. Esa linterna
(boca abajo, sujeto inanimado) Ngẽma botada es buena.
pochiyugü ega nangüeguxgu rü ínata̱xüchixü̃ (i¹na⁵ta̱x⁵ü²chix²ü̃²) adj.
inarünga̱xgü. Las copas quedan boca botado, desterrado (algo animado)
abajo cuando se voltean. Ngẽma buxü̃ i ínata̱xüchixü̃ rü
inarütaxu (i⁴na²rü³tax²u³) v.i. naxaxu. Ese niño que fue botado de su
extraviarse, perderse Tumachi nane rü casa está llorando.
inarütaxu natürü namücüpatagu ínatü (i¹na²tü²) v.i.
nüxü̃ inayangau. El hijo de Tomás se 1. equivocarse, fallar Meama namagu
extravió, pero lo encontraron en la casa nixũchire̱x natürü wüxi i nachicagu
de su amigo. ínatü rü ngẽmaca̱x tama paxa ínangu.
Se iba bien por el camino pero en un
ínarüto (i¹na²rü³to⁴) v.i. sentarse
lugar se equivocó y por eso no llegó
Nguewa ínarüto. Se sentó en la canoa.
pronto.
• ¡Írüto! (i¹rü³to⁵) ¡Siéntate! 2. confundirse Ínatü rü ítanüxü̃gu
ínarütu (i¹na²rü³tu²) v.i. colgar namaxã nataxe ga ui. Se confundió y
(verticalmente) Yimá temaarü o rü vendió la fariña muy barata.
meama ínarütu. El fruto del aguaje • ínatüãchi (i¹na²tü²ã²chi²) equivocarse
cuelga bien vertical. ínatü̱xünagüétü (i¹na²tü̱x⁵ü⁵na⁵gü²e¹tü³)
ínarüwĩxgü (i¹na²rü³wĩx¹⁵gü²) v.i. v.i. quemarse, echar humo Yexguma
deslizarse (sujeto animado plural) nügü íyadaugügu ga yema duü̃xü̃gü
Ngẽma buxü̃gü rü ínatuãchianexü̃wa rü ínatü̱xünagüétü ga guma norü
ínarüwĩxgü. Los niños están ĩane. Cuando ellos miraron atrás vieron
ínawa̱x TICUNA – CASTELLANO 48

que el humo que su ciudad echaba subía inaxũãchichaü̃ (i⁴nax²ũ²³ã²chi²chaü⁵̃ ) v.e.


hasta el cielo. estar por viajar Marü inaxũãchichaü̃,
ínawa̱x (i¹na²wa̱x⁵) v.i. caerse, tumbarse natürü choxü̃ ínanangu̱xẽẽ nax
(al suelo) Yimá yatü rü nüechama namaxã chidexaxü̃ca̱x. Él estaba por
ínawa̱x yerü niyuãchi. Ese hombre se viajar, pero me esperó para hablar
cayó al suelo porque se desmayó. conmigo. [suj. pl. inaxĩãchichaü̃]
inaxuneta (i⁴nax²u³ne²ta⁵) v.t.
inawixya (i⁴na²wix⁵ya⁵) v.i. orinar
1. citar Ngúexẽẽruxü̃ rü guxãma ya
Yimá bucü rü norü mamáwa nawixya
papágümaxã inaxuneta naxca̱x i
erü nabu. Ese niño orina sobre su
ngutaque̱xe i yüxügu. El profesor ha
mamá porque es muy pequeño.
citado a todos los padres de familia para
inaxãxwa̱xexü̃ (i⁴nax²ãx³wa̱x⁵ex³ü²)
̃ adj. el domingo en la tarde.
generoso Namecüma ga yema yatü ga 2. comprometer
inaxãxwa̱xexü̃ ga norü diẽru ínaxũxũ (i¹nax²ũx²ũ⁴) v.i.
Tupanaarü puracüca̱x. Ese hombre 1. salir, irse (sujeto singular) Marü
generoso era bueno. Le gustaba dar su orawa nangu rü ngẽmaca̱x marü
dinero para la obra de Dios. ínaxũxü̃. Ya llegó la hora de salir y por
inaxĩ (i⁴nax²ĩ³⁵) v.i. andar, caminar eso ya se ha ido.
(sujeto plural) Muxü̃ma i duü̃xü̃gü rü 2. emigrar (sujeto singular)
inaxĩmare. Mucha gente se fue [suj. pl. ínachoxü̃]
caminando. [suj. sing. inixũ] • ¡Ínaxũxũ! (i¹nax⁴ũx²ũ⁴) ¡Sal (fuera)!
• inaxĩãchi (i⁴nax²ĩ³⁵ã²chi²) salir de inaxüãchi (i⁴nax²ü⁴ã²chi²) v.i. correr
viaje (suj. pl.) (sujeto plural) Guxü̃ma i buxü̃gü rü
• inaxĩãchichaü̃ (i⁴nax²ĩ³⁵ã²chi²chaü̃⁵) norü ãmareca̱x inaxüãchi. Todos los
estar por viajar (suj. pl.) niños corren para ganar el premio.
[suj. sing. inañaãchi]
inaxĩnü (i⁴nax²ĩ³nü³) v.i.
ínaxüe (i¹nax²ü³⁵e³) v.i. desembarcarse
1. prestar (atención), escuchar Ngẽma (sujeto singular animado) Chorü türewa
buxü̃ rü mea inaxĩnü ega norü o̱xi ínaxüe i ngẽma duü̃xü̃. Esa persona se
naxucu̱xẽgu. El niño escucha bien desembarca en mi puerto.
cuando su abuelo le da buenos consejos. [suj. pl. ínachoü̃]
2. obedecer
inaxügü (i⁴nax²ü⁴gü²) v.i. comenzar,
• ¡Irüxĩnü! (i⁵rüx³ĩ³nü³) ¡Escucha!, empezar Marü inaxügü i norü peta.
¡Obedece! La fiesta ya comenzó.
ínaxíraxãchixü̃ (i¹nax⁵i¹⁵rax⁵ã²chix³ü²)
̃ ínaxüxüchi (i¹nax²üx³ü⁴chi²) v.t. sobrar
adj. reducido, encogido Ngẽma Yimá buetarewa ínaxüxüchi ya
naxchiru i ínaxíraxãchixü̃ rü tá arúchu. En la olla sobra arroz.
chaunena chanaxã. Esa ropa muy • ínaxüxüchimare
encogida la voy a dar a mi hijo. (i¹nax²üx³ü⁴chi²ma³re³) sobrar mucho
inaxũãchi (i⁴nax²ũ²³ã²chi²) v.i. salir, inaxwa̱xexüchixü̃
partir (de viaje, sujeto singular) Peduru (i⁴nax⁴wa̱x⁵ex³ü¹chix⁴ü³̃ ) adj.
rü marü inaxũãchi nax Cowenawa 1. muy necesario Ngẽma tara nixĩ i
naxũxü̃. Pedro ya ha partido para inaxwa̱xexüchixü̃. Ese machete es
Caballo Cocha. [suj. pl. inaxĩãchi] muy necesario.
49 TICUNA–CASTELLANO ínayaño̱xgü

2. muy querido, muy deseado Ngẽma ínayadau (i¹na²ya⁵dau⁴) v.t. ir a ver


paxü̃ nixĩ i inaxwa̱xexüchixü̃. Ésa es Moxü̃ rü cuxü̃tawa tá ínayadau erü
la joven muy querida por él. cumaxã nidexachaü̃. Mañana irá a
ínayachaxãchi (i¹na²ya³chax⁴ã²chi²) v.i. verte porque quiere conversar contigo.
detenerse, pararse Yima mutúru rü inayanawe̱xãchixẽẽ
ínayachaxãchi erü nagu̱xü̃ü̃. El motor (i⁴na²ya⁵na³we̱x⁵ã²chix²ẽ²ẽ³) v.t.
se paró porque se acabó la gasolina. 1. enderezar Ngẽma norü
martíyumaxã inayanawe̱xãchixẽẽ i
• ¡Íyachaxãchi! (i¹ya⁵chax⁵ã²chi²)
norü arámi nax nawa chuxchi
¡Alto!, ¡Para!, ¡Páralo!
naxüxü̃ca̱x. Con su martillo enderezó
ínayachaxãchixẽẽ el alambre para hacer su flecha.
(i¹na²ya³chax⁴ã²chix²ẽ²ẽ³) v.t. 2. corregir Nanaxucu̱xẽ i nane erü
1. detener, parar Purichía rü inayanawe̱xãchixẽẽ Corrigió a su hijo
ínayachaxãchixẽẽ ya yimá yatü erü para que ande rectamente.
nüxü̃ nadauxchaü̃ i norü motopane. inayanaxoxẽẽ (i⁴na²ya⁵nax³ox²ẽ²ẽ³) v.t.
El policía detiene al hombre porque 1. eliminar Ngẽma churaragü rü norü
quiere ver sus documentos de la moto. uanümaxã nügü nadai erü
2. suspender, neutralizar inayanaxoxẽẽchaü̃. Los soldados
inayachi ̱x (i⁴na²ya³chi ̱x⁵) v.t. arrojar pelean contra su enemigo porque
Moiché rü inayachi ̱x ga yema taxre quieren eliminarlo.
ga nutatachinü ga Tupanaarü mugü 2. destruir
nagu ümatüxü̃. Moisés arrojó las dos ínayango (i¹na²ya³ngo⁵) v.e. estar suelto,
tablas de piedra en las que los estar flojo Ínayango ga naxã̃́taxü̃ rü
mandamientos de Dios habían sido yemaãcü nichocu ga tachiwagü. La
escritos. tapa estaba floja y por eso entraron las
ínayachocuxẽẽ (i¹na²ya³cho²³cux⁴ẽx²ẽ³) hormigas.
v.t. hacer entrar, meter (complemento • ínayangoõchixẽẽ, ínayangoxẽẽ
plural animado) Yema ĩanetanüxü̃ rü (i¹na²ya³ngo⁵õ²chix²ẽ²ẽ³,
chauchĩü̃gu ínayachocuxẽẽ yerü i¹na²ya³ngox⁵ẽ²ẽ³) aflojar
napuxchaü̃. Hizo entrar a los turistas a inayangüãchi (i⁴na²ya⁴ngü⁵ã²chi²) v.i.
mi casa porque quería llover. flotar Narübai ga dexá rü
[compl. sing. ínayaxücuxẽẽ] inayangüãchi guma wapuru. El agua
ínayachoegu (i¹na²ya⁵cho²e⁵gu⁵) v.i. creció y entonces el barco flotó.
1. desviarse Rü toxnaguama inayanu (i⁴na²ya³nu²) v.t. repartir
ínayachoegu nax tama Nüma ya ngúexẽẽruxü̃ rü
Edóü̃anewaama nachopetüxü̃ca̱x. Se buxü̃gütanüwa inayanu i poperagü.
desviaron para no pasar por el territorio El profesor reparte cuadernos entre los
de Edom. alumnos.
2. dar rodeo, dar vuelta inayañaxcuchi (i¹na²ya³ñax²cu²chi²) v.t.
ínayacu̱xeü̃ (i¹na²ya³cu̱x⁵e¹ü⁴)
̃ v.t. pegar (con goma) Papá rü gomamaxã
emboscar Torü uanügü rü namagu inayañaxcuchi i poperagü. Papá pega
toxü̃ ínayacu̱xeü̃ nax ngẽmaãcü toxü̃ los papeles con goma.
nadaixü̃ca̱x. Nuestros enemigos nos ínayaño̱xgü (i¹na²ya⁵ño̱x⁵gü²) v.t.
emboscan en el camino para matarnos. desabotonar Marü ínayaño̱xgü i norü
ínayapocuchi TICUNA – CASTELLANO 50

daxũremüchiru. Él se desabotona la anemia porque su alimentación es muy


camisa. deficiente.
ínayapocuchi (i¹na²ya⁵po²cu²chi²) v.t. ínayatóxẽẽ (i¹na²ya⁴tox¹⁵ẽ²ẽ³) v.t.
hacer sumir (golpeando) Mairaxü̃wa tergiversar Ngẽma duü̃xü̃gü i chixri
ínayapocuchi ya yima nai. La estaca maxẽxü̃ rü ínayatóxẽẽ i ngẽma ore i
se hace sumir en la tierra golpeándola. aixcüma we̱xguxü̃. La gente mala
ínayapota (i¹na²ya⁵po²ta³) v.t. clavar tergiversa lo que es correcto.
Mea ínayapota i mürapewa. Él clava inayaturaãchi (i⁴na²ya⁴tu⁵ra⁵ã²chi²) v.i.
bien la tabla. debilitarse Yexguma nüxü̃ chaxĩnügu
inayapu (i⁴na²ya⁵pu⁵) v.t. ir a meter ga yema ãũcümaxü̃ rü guxü̃ma i
(poste) Inayapu ya caxta. Él va a chauxune rü inayaturaãchi. Cuando
meter un poste. escuché de ese peligro todo mi cuerpo se
debilitó.
ínayapu (i¹na²ya⁵pu⁵) v.t. domesticar,
domar Marü ínayapu i ngẽma wexu ínayawẽ (i¹na²ya⁴wẽ⁵) v.t. desatar
rü ngẽmaca̱x tama niña. Ese loro ya Ngẽma buxü̃ rü ínayawẽ i norü
está domesticado y por eso no se escapa. chapatu. El niño desata su zapato.
• ínayapuxẽẽ (i¹na²ya⁵pux⁵ẽ²ẽ³) ínayawogü (i¹na²ya³wo⁵gü²) v.t.
amansar, domesticar, aplacar abandonar, rechazar (complemento
plural) [compl. sing. ínayata̱x]
inayarümaãchitanü
(i⁴na²ya⁵rü³ma²ã²chi²ta³nü⁵) v.e. ser ínayaxíxraxãchi (i¹na²yax⁵ix¹⁵rax⁵ã²chi²)
humillado Rü guxü̃ma i ngẽma pexü̃ v.e. ser reducido
̃
cugüexü rü tá inayarümaãchitanü. • ínayaxíxraxãchixẽẽ
Todos los que te odian van a ser (i¹na²yax⁴ix¹rax⁵ã²chix²ẽ²ẽ³) reducir
humillados. ínayaxũ̱xtü (i¹na²yax⁴ũ̱x⁵tü²) v.t.
inayarütaxu (i⁴na²ya⁵rü³tax²u³) v.i. apretar, apiñar Buxü̃gü rü
desaparecer, perderse Nai ga yüxügu namücügüxü̃ ínayaxũ̱xtügü erü
inayarütaxu ga chorü airu rü tauta naxíanexüchi. Los niños apretaron a
nüxü̃ chayangau. Desde hace una sus compañeros porque el sitio era muy
semana desapareció mi perro y aún no reducido.
lo encuentro. ínayaxü (i¹na²yax⁴ü²) v.i. sobrar Taxre i
inayata̱x (i⁴na²ya³ta̱x⁵) v.t. ir a enterrar quíru choü̃̃́ ínayaxü i chorü ui.
Tauquegu tüxü̃ inayata̱x ga norü o̱xi. Sobran dos kilos de mi fariña.
Fueron al cementerio para enterrar a su ínayaxüãchi (i¹na²yax⁴ü³ã²chi²) v.t.
abuelo. atacar (sujeto plural) Churaragü rü
Véase nayata̱x norü uanüca̱x ĩanewa ínayaxüãchi.
ínayata̱x (i¹na²ya³ta̱x⁵) v.t. abandonar, Los soldados atacaron a sus enemigos en
rechazar (complemento singular) Nanatü la ciudad.
ínayata̱x. Su padre lo abandonó.. ínayaxücuchi (i¹na²yax⁴ü²cu⁴chi²) v.t.
[compl. pl. ínayawogü] colocar, insertar, instalar (complemento
inayataxu (i⁴na²ya⁴tax²u³) v.e. ser singular) Dutúru rü ínayaxücuchi ya
deficiente, ser incompleto Ñaa buxü̃ rü ngexwacaxü̃ne ya napüta. El dentista
nanadexãchi erü nüxü̃́̃ inayataxu nax coloca un nuevo diente.
mea nachibüxü̃. Este niño tiene [compl. pl. ínananucu]
51 TICUNA–CASTELLANO ínichoxü̃etanü

ínayaxücuxẽẽ (i¹na²yax⁴ü²cux⁴ẽ²ẽ³) v.t. inge̱xechixü̃. Quiero que juntes esta


hacer entrar, meter (complemento fariña que está desparramada.
singular animado) Ngẽma namawa ingĩxü̃ (i³ngĩx⁴ü²)̃ adj. casado Chaueya̱x
ínayaxücuxẽẽ i norü woca. Mete su i ingĩxü̃ rü Ditíchiagu naxãpata. Mi
vaca en la carretera. hermana casada tiene su casa en Leticia.
[compl. pl. ínayachocuxẽẽ] ̃́ ̃ (i⁴ngõx¹ü²)
̃ adj. comestible
ingõxü
ínayaxüegu (i¹na²yax³ü²e⁵gu⁵) v.i. ir de Ngẽma ori ̱x rü ingõ̃́xü̃ nixĩ. Esa fruta
gira, recorrer Nüma ga ãẽ̱xgacü rü es comestible.
guxü̃ma i tórü naanegu ínayaxüegu. ínguxuchixü̃ (i¹ngux³u⁴chix²ü²) ̃ v.e. estar
El presidente recorrió todo el país. libre (sujeto singular) Ngẽma yatü i
ínayaxümücü (i¹na²yax⁴ü³mü⁴cü³) v.t. ñu̱xma ínguxuchixü̃ rü noxri rü
acompañar Choxniewa naxũ rü poxcupataü̃wa nayexma. El hombre
yemaca̱x ínayaxümücü ga naenexẽ. que ahora está libre antes estaba en la
Se fue a pescar y por eso su hermano lo cárcel. [suj. pl. ínguxü̃xü̃]
acompañó. inguxü̃1 (i³ngux⁵ü²) ̃ adj. acabado,
Véase nawe narüxũ terminado
inayi1 (i¹na²yi³) v.i. caerse (algo o inguxü̃2 (i⁵ngux⁵ü²) ̃ adj.
alguien) 1. ahogado
inayi2 (i⁴na²yi⁵) v.i. ahogarse 2. sumido, hundido Marü nüxü̃
ichayangau i chorü tara ga ü̃pa
ínayi (i¹na²yi⁵) v.i. despintarse inguxü̃. Ya encontré mi machete que
ĩneamaarü chütaxü̃ estuvo hundido en el agua por mucho
(ĩ⁵ne⁵a²ma²a⁵rü³chü²tax³ü²) ̃ adv. tiempo.
anteanoche ínguxü̃xü̃ (i¹ngux³üx⁴ü ̃ ²)
̃ v.e. estar libre
ĩneamaxü̃ra (ĩ⁵ne⁵a²max²ü⁵ra⁵)
̃ adv. (sujeto plural) Ngẽma duü̃xü̃gü i
hace algún tiempo Chauenexẽ rü ínguxü̃xü̃ rü ü̃pa poxcupataü̃wa
ĩneamaxü̃ra nixĩ ga chauxü̃tawa nayexmagü. Esas personas que ahora
nanguxü̃. Hace algún tiempo que mi están libres antes estaban en la cárcel.
hermano vino acá. [suj. sing. ínguxuchixü̃]
ĩnex (ĩ⁵nex⁵) adv. ayer ingüxü̃ (i³ngüx⁴ü²) ̃ adj.
1. gordo Petaca̱x nayama̱x ga norü
ingaixcacü (i²³ngaix⁴ca²cü²) adj.
wocaxacü ga ingüxü̃. Mató su ternero
próximo (tiempo) Yimá ingaixcacü ya
gordo para la fiesta.
tauemacügu tá chinguarü taunecüã̱x.
2. que no es sumergible, que flota
El próximo mes va a ser mi cumpleaños.
ínicaixcüchigü (i¹ni³caix²cü²chi⁵gü⁵) v.i.
ingaixcaxü̃ (i²³ngaix⁴cax²ü²)
̃ adj.
retroceder (un paso), dar un paso atrás
próxima (dirección)
Nüma rü ínicaixcüchigü
inga̱xnechigücü (i³nga̱x⁵ne²chi⁵gü⁵cü³) ãxtapecha̱xwa. Él dio un paso atrás de
adj. cojo Tama mea nixũ erü la víbora.
inga̱xnechigücü nixĩ. No camina bien ínichoxü̃etanü (i¹ni²³chox³ü̃⁵e⁵ta³nü⁵) v.i.
porque está cojo. retirarse (uno por uno) Duü̃xü̃gü rü
inge̱xechixü̃ (i²³nge̱x⁵e³chix²ü²̃ ) adj. ngẽma ĩanewa ínichoxü̃etanü. La
esparcido, regado, desparramado gente se retiró de esa comunidad uno
Chanaxwa̱xe i cunagücu i ngẽma ui i por uno.
ínicüxü TICUNA – CASTELLANO 52

ínicüxü (i¹ni²cüx⁴ü³) v.i. estar inclinado ínita̱x (i¹ni²ta̱x⁵) v.i. cuajarse Ngẽma
inida (i⁴ni²da⁴) v.i. continuar (camino, tüxechara ega nayopetügu rü
río) Inida i ñaa nama. Este camino tüpacaxü̃ ínita̱x. Cuando la masa de
continúa. yuca se pasa por el colador abajo se
cuaja la tapioca.
ínigoeguãchichigü
ínita̱x ya nagü (i¹ni²ta̱x⁵ ya² na⁴gü⁵) v.i.
(i¹ni²³go²e⁵gu⁵ã²chi²chi⁵gü⁵) v.i. girar,
coagularse (sangre) Ngẽxguma wüxi i
dar vueltas Ngẽma airu rü choxü̃
duü̃xü̃ duxgu rü paxa ínita̱x ya nagü.
ínigoeguãchichigü erü choxü̃
Cuando una persona está sangrando, la
nangõ̃́xchaü̃. Ese perro dio vueltas
sangre se coagula pronto.
alrededor de mí porque quiso
morderme. ínitoxü (i¹ni²³tox¹ü³) v.i. no estar
alineado, no estar recto Ínitoxü ya
ínigoeguãchichiücüxü
yima caxta erü tama mea inapu. Ese
(i¹ni²³go²e⁵gu⁵ã²chi²chi¹ü⁴cüx²ü³) v.e.
poste no está alineado porque no ha
haber remolino Ngẽma taxtü rü
sido bien puesto.
ínigoeguãchichiücüxü rü ngẽmaca̱x
̃́
iniwĩxĩchi (i⁵ni³⁵wĩx¹ĩ³chi⁵) v.i.
nüxü̃ chamuü̃. Hay un remolino en el
río y por eso le tengo miedo. resbalarse Ãcharaxü̃gu iniwĩxĩchi ̃́ rü
yexma ningu. Él se resbaló en el barro
iningĩ (i⁵ni²³ngĩ²) v.t. agarrar (de la y se cayó.
mano) Nüxü̃ nananguxẽẽ erü tama
ínixe (i¹nix²³e²) v.i.
mea nüxü̃ iningĩ i ngẽma buxü̃ i
íxraxü̃. Hizo caer al niño por no 1. mermar, bajar (nivel del agua)
Taunecügu rü taxtüwa ínixe i dexá.
agarrarlo bien de la mano.
En el verano el nivel del agua baja en el
iningĩgü (i⁴ni²³ngĩ²gü²) v.i. contraer río.
(matrimonio), casarse Yimá yatü rü 2. encogerse
ngẽma nge rü name nixĩ i tupaucawa
ínixĩ (i¹nix²³ĩ³) v.i. ir (de regreso),
Tupanape̱xewa iningĩgü. Sería bueno
regresar, volver (sujeto plural) Marü
que ese hombre y esa mujer se casen en
ínixĩ i duü̃xü̃gü rü bai wüxi i
la iglesia delante de Dios.
ngẽxmaxü̃. Ya se fue la gente (lit. las
íniñaãchixü̃ (i¹ni²³ña³ã²chix²ü⁵)̃ v.i. personas ya regresaron) y no queda
bailar, danzar (sujeto singular) Nüma rü nadie. [suj. sing. ínixũ]
íniñaãchixü̃ erü nataãẽ. Él danza inixũ (i⁴nix²ũ²) v.i. andar, caminar
porque está alegre. (sujeto singular) Ngẽma buxü̃ rü
[suj. pl. ínixüãchixü̃] ngexwacax inixũ. Ese niño recién
Véase íniyüxü camina. [suj. pl. inaxĩ]
ínitai (i¹ni²tai⁴) v.i. endurecerse, ponerse ínixũ (i¹nix²³ũ²) v.i. ir (de regreso),
duro Poraãcü nanguxetü rü regresar, volver (sujeto singular) Ngẽma
ngẽmaca̱x paxa ínitai i ngẽma norü mexẽẽruxü̃ rü marü ínixũ. El
ãcharaxü̃. El sol quema y por eso técnico ya ha regresado. [suj. pl. ínixĩ]
rápidamente el barro se pone duro. ínixüãchixü̃ (i¹nix²³ü³ã²chix²ü⁵) ̃ v.i.
initaitü (i¹ni²³tai⁴tü²) v.e. estar duro, no bailar, danzar (sujeto plural) Petawa
moverse Chorü mutúru rü nitaitü erü ínixüãchixü̃ ga duü̃xü̃gü. La gente
nangearü chíxü̃ã̱x. Mi motor está duro danzaba (lit. las personas danzaban) en la
(lit. no se mueve) porque no tiene aceite. fiesta. [suj. sing. íniñaãchixü̃, íniyüxü]
53 TICUNA–CASTELLANO ĩpata

ínixüe (i¹nix²³ü³e²) v.i. acoderar Yima • ĩnücaruxü̃, ĩnüca̱xwa̱xeruxü̃


wapuru rü taxtüpechinügu ínixüe. La (ĩ³nü³ca⁵rux¹ü̃⁵, ĩ³nü³ca̱x⁵wa̱x⁵e³rux¹ü⁵̃ )
lancha acodera en la orilla del río. juguete, pelota
ínixüeguãchicüxü • ĩnücatanüxü̃ (ĩ³nü³ca⁵ta³nüx³ü̃²)
(i¹nix²³ü²e⁴gu⁴ã²chi²cüx²ü³) v.i. girar, jugadores
dar vuelta Reloarü ucu rü • ĩnüca̱xwa̱xecü (ĩ³nü³ca̱x⁵wa̱x⁵e³cü²)
ínixüeguãchicüxü i oraarü cua̱xruxü̃. deportista; bromista
La aguja del reloj que marca las horas
ĩnütanüxü̃ (ĩ³nü³ta³nüx³ü²) ̃ s.n.
da vuelta.
1. oyentes Ngẽma ĩnütanüxü̃ rü
iniya̱x (i⁴ni²³ya̱x⁵) v.i. correr, fluir meama nüxü̃̃́ narüxĩnüe i norü ore
(líquido) Yimá buanecü rü erü nüxü̃ nacúaxchaü̃ i norü ĩnü̃. Los
inanadexẽẽ i ngẽma gáuxü̃ rü dexá rü oyentes escuchan bien sus palabras
iniya̱x. El viento descongela el hielo y porque quieren conocer su pensamiento.
el agua corre. 2. público
íniyüxü (i¹ni²³yüx⁴ü³) v.i. bailar, danzar ipaanexü̃ (i³pa³a⁵nex²ü̃²) adj. árido, seco
(sujeto singular) Nüxicatama íniyüxü Beyabístawa rü pucüwena paxãma
yerü nataxuma ga namücügü. Él ipaanexü̃ nixĩ erü nanaxnecüane. En
bailó solo porque no había otras Bellavista la tierra se pone seca
personas. rápidamente después de la lluvia porque
Véase íniñaãchixü̃ tiene arena.
[suj. pl. ínixüãchixü̃] ĩpata (ĩ²pa²ta³) s.m.
ĩnü (ĩ³nü³) s.n. 1. casa
1. aspiración, deseo Norü ĩnü nixĩ nax 2. local
aẽxgacüwa nanguxü̃. Tiene la 3. edificio
aspiración de ser presidente. Véanse napata, nachiü̃
2. pensamiento, idea, opinión • ĩpata ya abióũ nawa ngugüne
3. intención, plan Pemaxã tá nüxü̃ (ĩ²pa²ta³ ya⁴ a³bi³o²ũ⁵ na²wa¹
chixu i chorü ĩnü nax nüxü̃ ngu³gü¹ne⁵) aeropuerto; hangar
pecuáxü̃ca̱x. Voy a decirles mi plan
• ĩpata ya ãẽ̱xgacü nawa puracüne
para que lo sepan.
(ĩ²pa²ta³ ya⁴ ãẽ̱x³⁵ga³cü³ na²wa¹
• ĩnü nax ñuxãcü naxüaxü̃ i ta̱xacü pu³ra³cü¹ne⁵) oficina
(ĩ³nü³ nax²³ ñux³⁵ã⁵cü⁵ nax⁵ü⁵ax⁵ü̃² i⁴ • ĩpata ya mexechine (ĩ²pa²ta⁵ ya⁴
ta̱x⁵a²cü²) estrategia, plan mex²e²chi¹ne⁵) buena casa, mansión
ĩnüca (ĩ³nü³ca⁵) s.n. • ĩpata ya nawa naxüxü̃ i ta̱xacü
1. juego, deporte (ĩ²pa²ta³ ya⁴ na²wa¹ nax³üx⁵ü̃² i⁴
2. diversión, entretenimiento, ta̱x⁵a²cü²) fábrica
espectáculo
• ĩpata ya paxaãchiruxü̃ (ĩ²pa²ta³ ya⁴
• inücaãcü nidexa (ĩ³nü³ca⁵ã⁵cü³ pax³a⁵ã²chi²rux¹ü⁵̃ ) choza, tambo
ni²³dex²a⁴) bromear • ĩpata ya pegüpataü̃ (ĩ²pa²ta³ ya⁴
• ĩnücachiru (ĩ³nü³ca⁵chi¹ru⁵) ropa (de pe²gü²pa²taü̃⁵) residencia; hospedaje,
deporte) hostal, hotel
• ĩnücapane (ĩ³nü³ca⁵pa³ne³) ficha (de • ĩpata ya taxü̃ne (ĩ²pa²ta³ ya⁴
juego) ̃
tax³⁵ü¹ne⁴) edificio
ipa̱xaxü̃ TICUNA – CASTELLANO 54

• ĩpataãchina̱xã (ĩ²pa²ta³ã⁴chi¹na̱x⁵ã³) -ĩra (-ĩ⁵ra⁵) suf. verb. Indica comparación.


armazón, estructura [Se añade a verbos que terminan en ĩ.]
Véase -ira
• ĩpataacü (ĩ²pa²ta³a³cü⁵) casa pequeña
írapü̱xüxü̃ (i¹ra⁵pü̱x⁵üx³ü²)
̃ s.n.
• ĩpataarü ügü (ĩ²pa²ta³a⁵rü³ ü⁴gü²)
1. bolita, canica
base, cimiento
2. semilla (pequeña) Chanaxwa̱xe i
• ĩpataarü üruxü̃ (ĩ²pa²ta³a⁵rü³ ngẽma purutu i írapü̱xüxü̃. Quiero
̃ constructor, carpintero,
ü⁴rux¹ü⁵) ese frijol de semillas pequeñas.
contratista
irawa (i³ra³wa⁵) s.n. Indica una especie de
• ĩpataãxü̃ (ĩ²pa²ta³ãx³ü̃⁵) techo, buitre.
calamina, zinc
irimawa (i³ri³ma³wa⁵) s.m. limón
• ĩpatachixü̃ (ĩ²pa²ta³chix²ü⁵)
̃ piso
iru (i⁵ru¹) s.f. guineo (especie de plátano)
ipa̱xaxü̃ (i³pa̱x⁵ax³ü²)
̃ adj.
írüdaxü̃ (i¹rü²dax³ü̃²) adj. resucitado
1. cansado, rendido
2. bien cocido irütaxuxü̃ (i⁵rü³tax²ux²ü²)
̃ adj. perdido,
extraviado Ngẽma airu i Cowenawa
• ipa̱xwa̱xexü̃ (i³pa̱x⁵wa̱x⁵ex³ü²)
̃
nüxü̃ chadauxü̃ rü wüxi i airu i
fatigoso irütaxuxü̃ nixĩ. Ese perro que vi en
Ipi (i¹⁵pi³) s.m. Ipi (personaje mitológico Caballo Cocha es un perro perdido.
que según la tradición es el menor de los írütuxü̃ (i¹rü²tux⁵ü³)
̃ adj. vertical
dos hermanos fundadores de los ticuna) Ngẽma plomada i corapína namaxã
Véase Yoxi puracüxü̃ rü mea írütuxü̃ nixĩ. La
ipomüxü̃ (i³po²müx⁵ü³) ̃ adj. machucado plomada con la que trabaja el carpintero
Ngẽma poxi ipomüxü̃ rü nadau. El marca bien la línea vertical.
plátano machucado está maduro. irüxĩnüxü̃ (i⁵rüx³ĩ³nüx⁴ü³)̃ adj. que
iponaxü̃ (i³po²nax²ü²)̃ adj. cincelado escucha, que oye Yema yatü i yéma
ipuxü̃ (i³pux⁴ü³)
̃ adj. roto, quebrado, irüxĩnüxü̃ rü yixcüra tá chomaxã
hecho añicos (objetos de vidrio) nüxü̃ nixu. El hombre que escuchó allí,
ipuxwa̱xexü̃ (i³pux⁴wa̱x⁵ex³ü²)
̃ adj. luego me lo va a decir.
1. vidrioso iscuera (is³cue²ra⁵) s.m. escuela
2. frágil, quebradizo itachigaxü̃ (i²ta³⁵chi⁵gax³ü̃²) adj.
ira (i³ra⁵) s.n. importante Ngẽma ore i itachigaxü̃ rü
1. miel (de caña) guxü̃ i naanewa nangu. Esa noticia
2. chancaca importante llega a todo el mundo.
-ira (-i⁵ra⁵) suf. verb. Indica comparación. itaégatanücüüxü̃
Ngẽma namachi rü nado natürü (i⁴ta²e¹ga⁴ta³nü⁴cü²üx⁴ü²̃ ) s.n. gente
ngẽma to i namachi rü nataixira. Esa (importante)
carne es más suave que la otra. (Lit. Esa ĩtamü (ĩ²ta²mü³) s.n. calle
carne es suave, pero la otra es más dura.) Véanse cáye, nama1
[Se añade a verbos que terminan en i.] ítanümaexü̃ (i¹ta⁵nü⁵ma³ex⁴ü³)
̃ adj. más
Véase -ĩra barato, menos costoso ¿Ngextá
-íra (-i¹ra⁵) suf. verb. primeramente namaxã nataxegü i chapatu i
Napuracüxíra. Él trabaja ítanümaexü̃? ¿Dónde se venden los
primeramente. zapatos más baratos?
55 TICUNA–CASTELLANO ixoxü̃

ítanüxü̃ (i¹ta⁵nüx³ü²̃ ) adj. barato Ñaa 2. rechazados (por ser malos)


chapatu i naxca̱x chataxexü̃ rü [sing. itáxü̃]
ítanüxü̃ nixĩ. Estos zapatos que compré iwü̃́cuchixü̃ (i³wü¹⁵cu⁵chix³ü³)
̃ adj.
son baratos. inscrito
itapua (i³ta³pu³a⁵) s.n. clavo ĩxacü (ĩx²³a³cü⁵) s.m.
• itapua i chotaruxü̃ (i³ta³pu³a⁵ i⁴ 1. choza
̃ grapa
cho³ta⁴rux¹ü⁵) 2. tambo
̃
• itapua i ínapogüxü (i³ta³pu³a⁵ i⁴ Véanse düxenü, goxepataü̃
i¹na³po²güx¹ü̃²) clavo (usado) ixaixcümacü (ix³aix⁴cü²ma²cü³) adj.
• itapuaarü tuxü̃ruxü̃ (i³ta³pu³a⁵a⁵rü³ 1. sincero, confiable
tux¹⁵ü̃³rux¹ü⁵)
̃ pata (de cabra), 2. correcto, justo
martillo (para sacar clavos) ĩ ̱xãruxü̃ (ĩ ̱x⁵ã³rux¹ü⁵)
̃ s.n.
itaxuma (i²tax²u³ma³) v.e. no haber 1. ungüento
(mujeres) [masc. taxucüma] 2. mentol
itáxü̃ (i¹tax¹ü³)
̃ adj. ixaxü̃1 (ix³ax²ü²) ̃ adj. quemado
1. arrojado, echado, tirado ixaxü̃2 (ix³ax⁵ü²)
̃ adj. flaco
2. rechazado [pl. iwogüxü̃] ̃ ̃
ixãxü (ix³ãx⁵ü²) adj.
ítaxü̃ (i¹tax¹ü²)
̃ adj. botado 1. entregado, dado
itoxüxü̃ (i⁵tox²üx⁴ü²)
̃ adj. no alineado 2. obsequiado, regalado
itúxü̃ (i⁴tux¹ü̃⁴) adj. sacado ĩxcü (ĩx²cü²) s.n. armadillo, carachupa
ítüxü̃ (i¹tüx⁵ü̃³) adj. Ĩxcüchipaxgu namaxã tanguxü̃ i
ngẽmaxü̃gü. Los caparazones del
1. equivocado
armadillo se usan para guardar cosas.
2. desorientado Yema buxü̃ ga ítüxü̃
rü to ga namawa naxũ. El niño ĩxcüchipa̱x (ĩx²cü²chi⁵pa̱x⁵) s.n.
desorientado tomó otro camino. caparazón (de armadillo)
iwaixü̃ (i³waix³ü³)̃ adj. mojado ĩ ̱xẽ (ĩ ̱x⁵ẽ³) s.m. cerbatana, pucuna
̃
iwãĩxü (i⁵wãĩx¹ü²) ̃ adj. explosivo
iwéxü̃ (i³wex¹ü²̃ ) adj. derecho, recto
(como camino) Ngẽma nama i
dauxchitagu idaxü̃ rü mea iwéxü̃ nixĩ. ixeruxü̃ (ix⁴e³rux²ü²̃ ) adj. greñudo
El camino que va por el monte es bien ¡Naxĩxeru i ngẽma buxü̃ i ixeruxü̃!
derecho. ¡Peina a ese niño que está muy greñudo!
Véase iwéxü̃ne ixĩã̱xcüechaxü̃ (ix³ĩ²ã̱x⁵cü²e⁴chax³ü³)̃ adj.
iwéxü̃ne (i³wex¹ü²̃ ne⁵) adj. derecho, inquieto
recto (como palo) Wüxi ya nai ya mea ixĩã̱xtanücüüxü̃ (ix³ĩ²ã̱x⁵ta³nü⁴cü²üx⁴ü²̃ )
iwéxü̃ne nixĩ. Es un palo derecho. adj. agitado, movido
Véase iwéxü̃ ĩxmachixü̃chicüna̱xã
iwichi (i³wi³chi⁵) s.m. rallador (de yuca) (ĩ²ma⁴chix²ü⁴̃ chi⁵cü³na̱x⁵ã³) s.n. plano
iwira (i³wi³ra⁵) s.m. punga blanca (de una casa)
(especie de árbol) ixmenaxã (ix³me²nax⁵ã³) adj. delgado
iwogüxü̃ (i³wo⁵güx¹ü³)
̃ adj. (tallo)
1. arrojados, echados, tirados ixoxü̃1 (ix⁴ox⁵ü²)
̃ adj. apagado
ixoxü̃ TICUNA – CASTELLANO 56

ixoxü̃2 (ix³ox⁴ü²̃ ) adj. fructífero • íxraxüchixü̃ i naweanearü dauruxü̃


íxrachiga (ix¹ra⁵chi⁵ga⁵) s.n. cumpleaños (ix¹rax⁵ü¹chix⁴ü̃² i⁴ na²we⁵a⁵ne⁵a⁵rü³
̃
Chorü buxüarü íxrachiga rü marü dau⁴rux¹ü⁵) ̃ microscopio
ningaica. El cumpleaños de mi hijo • íxraxümaxã namaxü̃ (ix¹rax⁵ü³max²ã³
̃ ̃
está cerca. ̃
na²max²ü³) vivir (con poca comida)
Véase buxchiga ixru̱x (ix⁴ru̱x⁵) s.n. daledale (especie de
íxracü (ix¹⁵ra³cü³) adj. pequeño, chico tubérculo comestible)
(persona) Chaune rü wüxi ya íxracü i ̱xtachinüxü̃ (i ̱x⁵ta²chi³nüx⁵ü³)̃ adj.
nixĩ. Mi hijo está muy chico. angosto, estrecho Ngẽma mürapewa i
íxramaexü̃ (íx¹ra⁵maex³⁵ü²)̃ adj. más i ̱xtachinüxü̃ rü tama name. Esa tabla
chico Ngẽma chauxchiru rü angosta no sirve.
cuxchiruxü̃ rü íxramaexü̃ nixĩ. Mi ĩxtapü̱x (ĩx²³ta³pü̱x⁵) s.n. pared Ngẽma
ropa es más chica que la ropa tuya. ĩxtapü̱x rü name erü ladríyunaxca̱x
̃ ̃
íxramenaxãxü (ix¹ra⁵men²nax⁵ãx⁵ü²) adj. nixĩ. Esa pared es buena porque está
delgado hecha de ladrillos.
ixtu̱xri (ix²tu̱x⁵ri²) s.n. Víctor Díaz
íxrane (ix¹⁵ra³ne⁵) adj. pequeño, chico
(especie de ave)
Wüxi ya ĩpata ya íxrane nixĩ ya
chanaxwa̱xene. Quiero una casa ĩxtü (ĩx⁴tü²) s.m. pijuayo (especie de
pequeña. palmera)
Véase íxraxü̃ ixugüxü̃ (ix⁴u³gux³ü³)
̃ adj. contado,
enumerado
• íxrane ya namatü (ix¹⁵ra⁵ne⁵ ya⁴
na²ma³tü²) letra minúscula ixüewaexü̃ (ix⁵ü⁵e²wa⁵ex³ü²)̃ adj.
contagioso
íxrarüwa1 (ix¹ra⁵rü²wa¹) adv.
lentamente, despacio Yima autu rü ixü̃́marexü̃ (ix³ü²ma³rex⁵ü²)
̃ adj. inmóvil
íxrarüwa niña erü naxãcharamaü̃. iyapuxü̃ (i¹ya⁴pux³ü̃²) adj. manso,
Ese carro se fue lentamente porque el domesticado
camino estaba barroso. íyatáxü̃ (i¹ya⁴tax¹ü̃²) adj. abandonado
íxrarüwa2 (íx¹ra⁵rü³wa¹) adv. poco (persona) Wüxi i buxü̃ i nanatü
Maneca íxrarüwa natatanü i ngẽma íyatáxü̃ nixĩ. Es un niño abandonado
dauxü̃. Esa camisa me parece un poco por su padre.
cara. iyauracüüxü̃ (i³yau⁴ra⁴cü²üx⁴ü̃²) adj.
• íxrarüwachigü (ix¹ra⁵rü³wa¹chi⁵gü⁵) 1. brillante, resplandeciente,
gradualmente, poco a poco relumbrante
2. flamante Var. iyauraxü̃
íxratareneme̱xẽ (ix¹ra⁵ta³re²ne²me̱x⁵ẽ³)
s.m. dedo (meñique) íyaxũxtüxü̃ (i¹yax⁴ũx³⁵tüx³ü²)̃ adj.
apretado, comprimido
íxraxacüxẽẽruxü̃
̃ s.n. partera
(íx¹rax⁵a³cüx⁵ẽẽ²³rux¹ü⁵) iyaxuxü̃ (i³yax⁴ux⁵ü²)̃ adj. capturado,
agarrado
íxraxü̃ (ix¹⁵rax³ü̃²) adj. chico, pequeño
íyaxüeguxü̃ (i¹yax⁴ü²e⁵gux⁴ü²̃ ) adj. que
Véase íxrane da la vuelta Nüma nixĩ i plazagu
• íxraxüchixü̃ (ix¹rax⁵ü¹chix⁴ü²)
̃ íyaxüeguxü̃. Él es el que da la vuelta
menudo, minúsculo en la plaza.
57 TICUNA–CASTELLANO maixcu

íyaxüxü̃ (i¹yax⁴üx²³ü²̃ ) adj. sobrado


Ngẽma nixĩ i õna i íyaxüxü̃. Ésa es la
comida sobrada.
íyimatüxü̃ (i¹yi⁵ma³tüx⁴ü³)̃ adj.
Mm
descolorido, desteñido -ma (-ma³) suf. verb. aún más
iyixixü̃ (i³yix⁴ix⁴ü²)
̃ adj. podrido, Cuerepata rü nataxüchi natürü
descompuesto nanepata rü yexera nataxüchima. La
ĩyü (ĩ²yü²) s.n. casa de Fernando es grande pero la casa
1. gavilán de su hijo es aún más grande.
2. águila ̃́
maãẽxü ̃ (ma²ã¹ẽx⁴ü³)
̃ adj.
1. pasivo
2. lento Ngẽma yatü i maãẽxü ̃́ ̃ rü

Ll
tama paxa napuracü. Ese hombre
lento no trabaja rápido.
3. zonzo, tonto
máchanexü̃ (ma¹cha⁵nex³ü²) ̃ adj.
ladríyu (la³dri²yu⁵) s.m. ladrillo 1. alto
lapi (la²pi⁵) s.n. lápiz 2. gigante
lechi (le²chi⁵) s.m. leche -mae (-mae³) suf. verb. más (de todos)
• lechi ya ãte̱xẽne (le²chi⁵ ya⁴ Nüma rü guxü̃ma i duü̃xü̃güxü̃
ã³te̱x⁵ẽ¹ne⁵) leche (en polvo) narütamae. Él es el más grande de
lelú (le³lu²) s.m. reloj toda la gente.
Véanse oraarü cua̱xruxü̃, üa̱xcüchana máeta (ma¹e⁴ta⁵) s.n. asesinato,
homicidio
máetaxü̃ (ma¹e⁴tax³ü²) ̃ adj. asesino
Wüxi i yatü i máetaxü̃ nixĩ rü
ngẽmaca̱x poxcupataxü̃wa nangema i
ñu̱xmax. Él es asesino y por eso está en
• lelú i ba̱i ̱xãchixẽẽruü̃ãx̃́ ü̃ (le³lu² i⁴ la cárcel ahora.
ba̱i ̱x⁵ã²chix²ẽẽ²³ru¹ü⁵̃ ãx¹ü³̃ ) reloj (con mãĩã (mãĩ³ã⁵) s.n. nutria, lobo acuático
despertador) maiecha (mai²e³cha⁵) s.n. mono fraile
• lelú i napü̱xmẽ̱xẽarü (le³lu² i⁴ Véase maixcu
na³⁵pü̱x⁵mẽ̱x⁵ẽ³a⁵rü³) reloj (de pulsera) mãĩẽgawa (mãĩ³ẽ³ga³wa⁵) s.f. madrina
libru (li²bru⁵) s.n. libro mairaxü̃ (mai³rax⁴ü̃²) s.n.
Véase orepane 1. tierra
• libruarü ügü (li²bru⁵a⁵rü³ ü⁴gü²) 2. barro, lodo
prólogo, prefacio Véase waixümü
• libruarü üyechigü (li²bru⁵a⁵rü³ • mairaxü̃tüü̃wa ngẽxmaxü̃
ü⁴ye²chi⁵gü⁵) capítulo (mai³rax⁴ü̃²tü⁵ü̃⁵wa¹ ngẽx⁴max²ü̃²)
• libruéga (li²bru⁵e¹ga⁵) título (de libro) subterráneo
• librupataü (li²bru⁵pa²ta³ü⁵) librería; mairuxü̃ (mai⁵rux¹ü³̃ ) s.n. biberón
̃ ̃
biblioteca maixcu (maix³cu²) s.n. mono fraile
Lima (li²ma⁵) s.m. Lima (capital del Perú) Véase maiecha
maixcuraxü̃ TICUNA – CASTELLANO 58

maixcuraxü̃ (maix⁴cu²rax³ü²̃ ) adj. dulce mare (ma²re²) s.n. abeja


ma̱i ̱xetüxü̃ (ma̱i ̱x⁵e²tüx⁵ü⁵̃ ) s.n. medicina -mare (-ma³re³) suf. verb. solamente,
(para los ojos) nada más
maiyu (mai³yu¹) s.n. persona salvaje, Véanse -icatama, -rica
persona brava maréta (ma³re²ta⁵) s.n. maleta
mama (ma³ma¹) s.f. mamá Véase baú
Véase nae marimari (ma³ri³ma³ri²) s.m. arena caspi
-mama (-ma⁵ma³) suf. verb. desde (especie de árbol que sirve para madera)
Choma rü nabuxgumama nüxü̃ martíyu (mar³ti²yu⁵) s.n. martillo
charüngü̃xẽẽ Yo le he ayudado desde marupá (ma³ru³pa²) s.m. marupá
su nacimiento. (especie de árbol que sirve para madera)
maneca (ma³ne¹ca⁵) adv. quizás, marü ímexü̃ (ma³rü³ i¹mex⁴ü²) ̃ adj. listo,
posiblemente, tal vez arreglado (para irse)
Véanse bexmana, cu̱xá nixĩ Véase ímemarexü̃
máquina (ma²qui⁵na⁵) s.m. máquina marü inaca (ma³rü³ i⁵na²ca³) v.e. estar
• máquina i namaxã nachü̱xnagüxü̃ i acostado Marü inaca erü napexchaü̃.
ta̱xacü i yaxü̃ (ma²qui⁵na⁵ i⁴ Ya se ha acostado porque quiere dormir.
na²max²ã³ na²chü̱x⁵na⁴güx¹ü̃⁴ i⁴ marü inayarüxo (ma³rü³ i⁴na²ya⁴rüx³o³)
̃ grúa
ta̱x⁵a²cü² i⁴ yax⁴ü²) v.e.
• máquina i naianexẽẽruxü̃ 1. estar apagado (fuego, linterna,
(ma²qui⁵na⁵ ya⁴ nai²a⁵nex⁵ẽẽ²³rux¹ü⁵) ̃ lamparín)
calentador, estufa 2. estar eliminado, estar destruido
• máquina ya nga̱i ̱xchiruxü̃ Ngẽma curü uanügü rü marü
(ma²qui⁵na⁵ ya⁴ nga̱i ̱x⁵chi¹rux⁵ü̃³) inayarüxo. Tus enemigos ya están
máquina (de coser) eliminados.
• máquina ya ngixcaeruxü̃ (ma²qui⁵na⁵ marü ínixĩ (ma³rü³ i¹nix²⁵ĩ³⁵) v.i. ir
ya⁴ ngix⁵ca⁵e³rux¹ü⁵)̃ cultivadora (sujeto plural) Ngẽma ngutaque̱xewa
(máquina para cortar hierba) rü marü ínixĩ i duü̃xü̃gü. La gente ya
se ha ido de esa reunión.
• máquina i ümatüruxü̃ (ma²qui⁵na⁵ i⁴ [suj. sing. marü ínixũ]
ü⁴ma³tü²rux¹ü⁵̃ ) máquina (de escribir)
marü ínixũ (ma³rü³ i¹nix²³ũ²) v.i. ir
• máquina ya waixruxü̃ (ma²qui⁵na⁵ (sujeto singular) Yimá yatü rü marü
ya⁴ waix⁵rux¹ü⁵)̃ rallador; molino
ínixũ erü nataiya. Ese hombre ya se
• máquinaarü mexẽẽruxü̃ fue porque tenía hambre. [suj. pl. marü
(ma²qui⁵na⁵a⁵rü³ mex²ẽẽ²³rux¹ü⁵) ̃ ínixĩ]
mecánico, técnico marü nacho̱xyae (ma³rü³ na²cho̱x⁵ya¹e³)
• máquinaarü naixẽẽruxü̃ v.e. estar encanecido
(ma²qui⁵na⁵a⁵rü³ naix²ẽẽ²³rux¹ü⁵) ̃ Nangextü̱xügutama marü nacho̱xyae
batería, acumulador (de carro) ga Cuáü̃. Juan era joven todavía
• máquinaarü pora (ma²qui⁵na⁵a⁵rü³ cuando encaneció.
po⁴ra²) fuerza (de la máquina), marü nagu narüchixe (ma³rü³ na²gu⁴
corriente (eléctrica), caballaje (de na²rü³chix⁵e⁵) v.e. estar fracasado, estar
moto) malogrado Marü nagu narüchixe ga
59 TICUNA–CASTELLANO marü ora nixĩ

yema ngutaque̱xe yerü tama nidüxchinagu erü Cowenawa


ínangugü ga duü̃xü̃gü. La reunión se naxũxchaü̃. Ya se ha afeitado porque
malogró porque la gente no llegó. quiere ir a Caballo Cocha.
marü nagu̱x (ma³rü³ na²gu̱x⁵) v.e. estar marü ningu1 (ma³rü³ ni²³ngu³) v.e. estar
acabado, estar terminado, estar completo Marü ningu i curü diẽru rü
concluido Marü nagu̱x ya chawü rü ngẽmaca̱x tá cuxü̃ namaxã chataxe i
nai tá ne chataxe. El maíz se acabó y ngẽma paxetaruxü̃. Ya que tu dinero
voy a comprar más. está completo, te voy a vender el
marü nagúxchaü̃ (ma³rü³ na²gux¹chaü⁵) ̃ instrumento musical.
v.e. estar por acabarse, estar por marü ningu2 (ma³rü³ ni²³ngu³⁵) v.e. estar
terminarse Marü nagúxchaü̃ i chorü caído
queruyínu rü ngẽmaca̱x paxa tá nawa
marü nipa1 (ma³rü³ ni²³pa⁵) v.e. estar
chaxũ. Mi kerosene está por terminarse
cansado Marü nipa erü poraãcü
y por eso me voy a conseguir más.
üa̱xcüxétüwa napuracü. Está cansado
marü nagu̱xuchi (ma³rü³ na²gu̱x⁵u¹chi⁵) porque ha trabajado duro en el sol.
v.e. estar agotado Chorü mutúruarü
gachurína rü marü nagu̱xuchi rü marü nipa2 (ma³rü³ ni²³pa²) v.e. estar
ngẽmaca̱x chauxe̱xmümaxã seco Marü nipa i naxchiru erü
chixãmare. La gasolina de mi motor se poraãcü nangu̱xetü. La ropa ya está
ha agotado completamente y por eso seca porque el sol está fuerte.
estoy remando nomás. marü nüxü̃ nacua̱x (ma³rü³ nüx³⁵ü³̃
marü namaxã nixü (ma³rü³ na²max²ã³ na²cua̱x⁵) v.e. ya saber, estar enterado
nix²³ü⁴) v.e. estar acostumbrado Marü Marü nüxü̃ nacua̱x i ãẽ̱xgacü. El jefe
namaxã nixü nax ĩanegu naxãchiü̃xü̃. ya sabe.
Ya se ha acostumbrado a vivir en la marü nüxü̃ narüchau (ma³rü³ nüx³⁵ü³̃
comunidad. na²rü³chau⁵) v.e. estar de descanso
Véase namaxã nixü Marü nüxü̃ narüchau i nax
marü name1 (ma³rü³ na²me²) v.e. ser napuracü̃́xü̃. Él está de descanso de ese
bueno, estar bien Marü name i trabajo.
cuxü̃tawa naxũ i chaune. Está bien marü nüxü̃ nayapu (ma³rü³ nüx³⁵ü³̃
que mi hijo vaya a tu casa. na²ya⁴pu³⁵) v.i. acostumbrarse Marü
marü name2 (ma³rü³ na²me²) adj. nüxü̃ nayapu nax tama motowe
1. apto yangẽxü̃tanüxü̃ i buxü̃gü. Los niños
2. correcto Yimá yatü rü marü name ya se acostumbraron a no seguir a las
naxca̱x i ngẽma puracü. Ese hombre motos.
es apto para el trabajo. marü nüxü̃ nixu (ma³rü³ nüx³⁵ü̃³ nix²u³)
marü naxütanü (ma³rü³ nax²ü⁴ta⁵nü⁵) v.t. confirmar Marü nüxü̃ nixu nax
v.e. estar pagado Nataãẽerü marü ñu̱xma inaxũãchixü̃ ya yima bote. Ya
naxütanü i norü ngetanü. Él está feliz confirmaron que el bote saldrá hoy.
porque su deuda ya está pagada.
marü ora nixĩ (ma³rü³ o²ra⁵ nix²⁵ĩ²) v.e.
marü ngupetüxü̃ (ma³rü³ ngu³pe²tüx³ü³)̃ ser (la hora) Name nixĩ i cutáegu erü
adj. pasado (suceso) marü ora nixĩ nax cupatawa cuxũxü̃.
marü nidüxchinagu (ma³rü³ Debes volver porque ya es la hora de
ni²³düx²chi³na¹gu⁴) v.t. afeitarse Marü volver a tu casa.
marü orawa nangu TICUNA – CASTELLANO 60

marü orawa nangu (ma³rü³ o²ra⁵wa¹ maü̃tequíya (maü̃³te³qui²ya⁵) s.n.


na²ngu³) v.e. haber llegado (la hora) mantequilla
Name nixĩ i cupataca̱x nax cutáeguxü̃ mawü (ma⁵wü²) s.n. pavo (del monte)
erü marü orawa nangu. Debes volver
a tu casa porque ya llegó la hora de irte. -maxã (-max²ã³) posp. con Namaxã
chidexa. Conversé con él. [Se añade a
marü téxü̃ (ma³rü³ tex¹ü²)
̃ adj. afilado
un sustantivo o pronombre.]
¡Ngexrüã nax nüxü̃ cudáuxü̃ i ngẽma
tara i marü téxü̃! ¡Deja de tocar ese maxẽ1 (max¹ẽ⁴) s.n. avispa
machete que ya está afilado! • maxẽchiãü̃ (max¹ẽ⁴chi³ã³ü⁵)
̃ avispero
marü wixweama nata̱x (ma³rü³ maxẽ2 (max⁴ẽ⁴) s.n. hierba, gramalote
wix²we¹a³ma³ na²ta̱x⁵) v.e. ser puesto • maxe i paxü̃ (max⁴e⁴ i⁴ pax⁵ü²)
̃ paja
(en la última posición) Chaune rü marü
̃ ̃
maxẽẽruxü (max²ẽẽ²³rux¹ü⁵) s.m.
wixweama nata̱x erü tama mea oragu
ínangu. Mi hijo fue puesto el último en salvador Ngechuchu rü chorü
la cola porque no llegó a buena hora. maxẽẽruxü̃ nixĩ. Jesús es mi salvador.

marü yacü (ma³rü³ ya⁵cü²) adj. viejo maxgütaexü̃ (max²gü⁵ta⁵ex³ü²) ̃ s.n.


Yimá chorü o̱xi ya marü yacü rü baladora, honda
poperaxü̃ nadaumatüama. Mi abuelo ma̱xpü̃́ne (ma̱x⁵pü¹ne³) s.m.
que ya está viejo, todavía puede leer el 1. cerro, colina Noxretama nixĩ ya
periódico. ma̱xpü̃́ne i naixnecüanewa. Hay
marü yaxü̃ (ma³rü³ yax³⁵ü²)
̃ adj. ya pocos cerros en la selva.
pesado Ngẽma ui i marü yaxü̃ rü 2. sierra, cordillera
cuxrü nixĩ. Esa fariña que ya ha sido 3. precipicio
pesada, es tuya. Véase dauxchita
marüix (ma³rü³ix⁵) interj. ¿qué dice?,
¿qué tal?
marütama (ma³rü³ta⁵ma³) interj. ¡basta!
¡Marütama nax aita pexüexü̃, Pa
Buxü̃güx! ¡Basta, niños! ¡Qué bulla
están haciendo! • ma̱xpü̃́ne i naixnecü (ma̱x⁵pü¹ne³ i⁴
naix²ne²cü²) montaña (cubierta de
marüx (ma³rüx³) interj. ¡bueno!, ¡bueno árboles)
pues! Marüx, ¡ngĩxã, erü paxa tá
nachüta! Bueno pues, vamos porque • ma̱xpü̃́nearü tuãchixü̃
̃ falda
(ma̱x⁵pü¹ne³a⁵rü³ tu²ã²chix²ü²)
pronto va a ser de noche. Var. marü
(del cerro)
mátamaxü̃ (ma¹ta⁵max³ü²)̃ adj. hondo,
profundo • ma̱xpü̃́nearü tuãchixü̃ i
ma̱xmaxü̃chixü̃ (ma̱x⁵pü¹ne³a⁵rü³
matupá (ma³tu³pa²) s.n. matapasto tu²ã²chix²ü̃² i⁴ ma̱x⁵max²ü¹chix⁴ü
̃ ̃²)
(especie de hierba mala) abismo
maü̃gu (maü̃²gu⁵) s.m. mango (árbol y • ma̱xpü̃́nechitaeru, ma̱xpü̃́netape̱xe
fruto) (ma̱x⁵pü¹ne³chi²ta²e⁴ru²,
maü̃gunecü (maü²gu⁵ne³cü³)
̃ s.m. ma̱x⁵pü¹ne³ta⁵pe̱x⁵e³) cumbre (del
mangal (plantación de mangos) cerro)
61 TICUNA–CASTELLANO meama

• ma̱xpü̃́netapü̱xwa • ¡Mea ixũ! (me³a⁵ ix³ũ²) ¡anda bien!,


(ma̱x⁵pü¹ne³ta²pü̱x⁵wa¹) lado (del ¡anda con cuidado!
cerro) • ¡Mea nagu rüxĩnü! (me³a⁵ na²gu⁴
• máxpü̱xanexü̃ (max¹pü̱x⁵a⁵nex³ü²) ̃ rüx³ĩ³nü³) ¡piénsalo bien!
región (de cerros) • mea ngóxü̃ (me³a⁵ ngox¹ü²)
̃ claro,
• ma̱xpü̃́xü̃ (ma̱x⁵püx¹ü³)
̃ barranco; evidente
cerro pequeño • mea niwéxchimüü̃ (me³a⁵
maxre (max³⁵re²) s.n. marisco, concha ̃ estar bien
ni²³wex¹chi⁴mü³ü⁵)
maxü̃ (max²ü̃³) s.n. alineados (sujeto plural)
1. vida • mea norü diẽrumaxã inacua̱x (me³a⁵
2. alma no¹⁵rü³ di³ẽ³ru⁵max²ã³ i⁴na²cua̱x⁵)
• maxü̃ i ngexwacaxü̃xü̃ (max²ü³̃ i⁴ manejar bien (el dinero), economizar
̃ ²)
ngex³wa¹cax⁵üx³ü ̃ vida nueva • mea norü ngẽmaxü̃gümaxã icuáxü̃
̃ ̃ (me³a⁵ no¹⁵rü³ ngẽ³max⁴ü̃³gü²max²ã³
• maxücü (max²ü³cü³) existente, vivo ̃ que maneja bien (sus
i⁴cuax¹ü³)
(persona)
cosas), frugal
• maxü̃xü̃ (max²ü̃x³ü³)̃ existente, vivo
• mea nuxü̃ (me³a⁵ nux⁴ü²) ̃ bien
(animal)
ordenados, bien arreglados (sujeto
máxü̃ (max¹ü²)
̃ adj. largo
plural)
• ma̱xü̃chixü̃ (max⁵ü¹chix⁴ü
̃ ̃
³)muy • mea nügüna nadau (me³a⁵ nü³gü⁵na⁵
largo na²dau⁴) cuidarse bien
maxü̃ne (max²ü̃¹ne⁵) s.m. corazón • mea nügümaxã nangau (me³a⁵
máxwa̱xexü̃ (max¹wa̱x⁵e⁴xü²)
̃ s.n. nü³gü⁵max²ã³ na²ngau⁵) compartir
atacante • mea nüxü̃̃́ nanayaxu (me³a⁵ nüx³ü¹̃
me (me²) s.n. gusto, deseo Norü me na²na³yax⁴u³) recibir bien (a otra
nixĩ i maü̃gugü rü narañagü. Le persona)
gustan (lit. son de su gusto) los mangos y • mea nüxü̃̃́ nanayaxu i norü dexa
las naranjas. (me³a⁵ nüx³ü¹̃ na²na³yax⁴u³ i⁴ no¹⁵ru³
mea (me³a⁵) adv. bien dex²a⁵) respetar (la opinión de otra
• mea dexaxü̃ cuáxü̃ (me³a⁵ dex²ax⁵ü̃³ persona)
̃ elocuente, orador bueno
cuax¹ü²) • mea nüxü̃ naxüpetü (me³a⁵ nüx³ü³̃
• meãẽxü̃ (me²ã¹ẽx⁴ü³)
̃ decente, nax²ü²pe²tü⁵) tener éxito
tranquilo, sereno • mea nüxü̃ nüxü̃ nacua̱xẽẽ (me³a⁵
• mea ínanguxuchi (me³a⁵ nüx³ü̃³ nü³xü̃³ na²cua̱x⁵ẽ²ẽ³) enseñar
i¹na²ngux³u⁵chi³) resultar bien, salir • mea üxü̃ (me³a⁵ üx⁴ü²) ̃ bien hecho
bien meãẽ (me²ã¹ẽ⁵) s.n. caricia
• mea inuxü̃ (me³a⁵ i³nux⁴ü²) ̃ bien meãẽxü̃ (me²ã¹ẽx⁴ü³̃ ) adj.
ordenado (uno por uno) 1. decente
• mea irüxãũ ̃́ xü̃ (me³a⁵ i⁵rüx³ãũx¹ü²̃ ) 2. tranquilo
quieto, tranquilo meama (me³a⁵ma³) adv. muy bien
• mea iwéxü̃ (me³a⁵ i³wex¹ü²) ̃ recto, • meama ínanangugü (me³a⁵ma³
derecho i¹na²na³ngu³gü⁵) contemplar
meamare TICUNA – CASTELLANO 62

• meama namaxã nüxü̃ nixu Ngẽma cuxgütae rü mechigaxü̃ nixĩ.


(me³a⁵ma³ na²max²ã³ nü³xü³̃ nix²u³) Es un partido de fútbol impresionante.
explicar bien mechiüxü̃ i dexá (me²chi¹üx⁴ü̃² i⁴ dex³a¹)
• meama nüxü̃ nadawenü (me³a⁵ma³ s.n. agua (potable)
nüx³ü³̃ na²da⁴we³nü³) contemplar mecü (me³⁵cü³) adj.
bien, mirar bien (sujeto singular) 1. bueno, aceptable (conducta)
2. digno, noble
• meama nüxü̃ narüdaunü (me³a⁵ma⁵
Véanse mex, mexü̃
nüx³ü³̃ na²rü³dau⁴nü⁵) contemplar
bien, mirar bien (sujeto plural) • mecümaxüchicü
(me²cü³max³ü¹chi⁵cü³) espléndido
• meama nüxü̃ nixu (me³a⁵ma³ nüx³ü³̃ (hombre)
nix²³u³) decir bien
• mecümaxüchi ̱xcü
• meama oragu inangu (me³a⁵ma³ (me²cü³max³ü¹chi ̱x⁵cu³) espléndida
o²ra⁵gu⁴ i¹na²ngu³) puntual (que llega a (mujer)
la hora indicada)
mecümacü (me²cü³ma⁵cü³) adj.
• meama nayawe̱xẽẽ (me³a⁵ma³ 1. manso, pacífico, de buen carácter
na²ya³we̱x⁵ẽ²ẽ³) enderezar bien 2. honesto
meamare (me³a⁵ma³re³) adv. 3. fino, cortés [fem. mecümacü
lentamente, despacio Meamare (me²cü³ma³cü³)] Var. mecümaxü̃
napuracü i chauanewa. Trabaja medáya (me³da²ya⁵) s.n. medalla
despacio no más en mi chacra. memarexü̃ (me²ma³rex³ü²) ̃ adj. sano
meaxü̃́̃chima (me³ax⁵ü¹chi⁴ma³)
̃ adv. -mena̱xã (-me²na̱x⁵ã³) suf. sust. varilla,
claramente Meaxü̃̃́chima nanango̱xẽẽ palo Fierumena̱xãmaxã choxü̃ nima̱x.
Lo explicó claramente. Me golpeó con una varilla de fierro.
meaxü̃rachigü (me³ax⁵ü⁵ra⁵chi⁵gü⁵)
̃ adv. menecü (me³ne⁵cü³) s.m. guacamayo
gradualmente, poco a poco caspi (especie de árbol de madera
Meaxü̃rachigü nixũ i ngẽma puracü. comerciable)
Ese trabajo progresa gradualmente. mepetüxü̃ (me²pe³tüx⁵ü²) ̃ s.n. filtro,
mecha (me³cha⁵) s.n. mesa colador Var. mepetüruxü̃
• mechaarü caichaũ (me³cha⁵a⁵rü³ mepü̱ü̱xü̃ (me²pü̱ü̱x⁵ü²)
̃ adj. entero (algo
cai³chaũ³⁵) cajón (de mesa) esférico) Chanaxwa̱ xe i wüxi i
worachia i mepü̱ü̱xü̃ rü tama norü
• mechaarü tütachinüruxü̃ ngãxü̃xicatama. Yo quiero una sandía
(me³cha⁵a⁵rü³ tü³ta²chi³nü³rux¹ü̃⁵) entera, no la mitad.
mantel
meráũ (me³ra²ũ⁵) s.n. melón
• mechacüwa (me³cha⁵cü³wa³) borde meru (me³ru³) s.m. caracol
(de mesa)
meruxü̃ (me²rux¹ü⁵) ̃ s.m.
• mechapara (me³cha⁵pa³ra⁵) pata (de 1. piedra (preciosa), joya
mesa) 2. objeto (valioso o apreciado)
mechametüxü̃ (me³cha¹me⁴tüx³ü²̃ ) adj. meruxü̃pata (me²rux¹ü⁴pa²ta³)
̃ s.m.
bello, lindo, hermoso, guapo joyería
mechigaxü̃ (me³⁵chi⁵gax³ü²)̃ adj. metachinüxü̃ (me²ta²chi³nüx⁴ü̃³)
impresionante, emocionante, interesante 1. s.n. planicie
63 TICUNA–CASTELLANO minutu

2. adj. plano • mexü̃ i nachigaxü̃ nixu (mex³⁵ü̃² i⁴


metanüxü̃ (me²ta³nüx³ü³̃ ) adj. barato, de na²chi⁵gax⁵ü³̃ nix²u³) elogiar, alabar,
buen precio recomendar
métru (me²tru⁵) s.m. metro • mexü̃ i taguma nüxü̃ idauxü̃
mex (mex³⁵) adj. bello, lindo (mex³⁵ü̃² i⁴ ta²gu⁴ma³ nüx³ü̃³ i³daux⁴ü²)
̃
cosa sobrenatural
Véanse mecü, mexü̃
• mexechi (mex²e¹chi⁴) bueno, valioso;
• mexü̃ i Tupanaxicatama üxü̃
(mex³⁵ü̃² i⁴ tu³pa³nax⁵i²ca¹ta⁴ma³ üx⁴ü²)̃
bello, lindo, bonito
milagro
• mexechicü (mex²e¹chi⁴cü³) bueno, • mexü̃ i waixümü (mex³⁵ü̃² i⁴
valioso, admirable; bello waix³ü²mü⁵) fértil (tierra)
• mexechixü̃ (mex²e¹chix⁴ü³) ̃ bellísimo,
• mexü̃ namaxã naxuegu (mex³⁵ü̃²
elegante, glorioso; lujoso, precioso, na²max²ã³ nax²u³e⁵gu⁴) bendecir
valioso
• mexü̃gu nanatóexẽẽ (mex³⁵ü²gu⁴ ̃
méxẽ (mex¹ẽ⁴) s.m. ají Chorü me nixĩ na²na³to²ex²ẽ²ẽ³) sembrar (en buena
ya méxẽ i ngẽxguma tama tierra)
nanaxichigu. Me gusta el ají cuando
meyapara (me³ya⁵cu⁴tü²) s.m. calcetín,
no es muy picante.
media
• méxẽte̱xe (mex¹ẽ⁴te̱x⁵e⁴) pimienta • meyaparaxü̃ (me³ya⁵pa³rax⁵ü²) ̃ que
molida tiene calcetines Var. meyacutü
• méxẽ ya maixcurane (mex¹ẽ⁴ ya⁴ michi (mi³chi⁵) s.n. gato, gata
maix⁴cu²ra³ne⁵) pimiento dulce,
• michiga (mi³chi⁵ga⁵) maullido (de
pimentón
gato)
• méxẽ ya naixü̃ne (mex¹ẽ⁴ ya⁴ michica (mi³chi³ca⁵) s.n. viruela
̃
naix³⁵ü²ne⁵) ají picante
michipatü (mi³chi⁵pa³tü²) s.n. uña de
mexẽẽane (mex²ẽẽ²³a⁵ne⁵) s.n. limpieza gato (bejuco de corteza medicinal)
mexẽẽruxü̃ (mex²ẽẽ²³rux¹ü⁵)
̃ s.n. micú (mi³cu¹) s.n. microbio
1. remedio, medicina Var. micuru
2. solución • micuarü pora i tüxü̃ ida̱xawexẽẽ
mexeraxü̃ (mex³e³rax²ü²) ̃ adj. regular, (mi³cu¹a⁵rü³ po⁴ra² i⁴ tüx³⁵ü̃³
común, ordinario i³da̱x⁵a³wex³ẽ²ẽ³) infección; toxina
mexetüxü̃ (mex²e²tüx³ü³) ̃ adj. que tiene migaxũ (mi³gax³ũ²) s.n. chapo (bebida
buena vista, que ve bien preparada de plátanos maduros)
mexü̃ (mex⁵ü²)̃ adj. mil ya métruchigü (mil²⁵ ya⁴
1. bueno Mexü̃ i popera nixĩ. Es un me²tru⁵chi⁵gü⁵) s.m. kilómetro
libro bueno. milepü̱xcüna i mil (mil²⁵e⁵pü̱x⁵cü¹na⁴ i⁴
2. bello, bonito, lindo mil²⁵) s.n. millón (1,000,000)
3. valioso, importante mina (mi²³na⁵) s.n. mina
Véanse mecü, mex • minawa puracüxü̃ (mi²na⁵wa¹
• mexü̃ i nacüma (mex³⁵ü²̃ i⁴ pu³ra³cüx¹ü²̃ ) minero
na²cü³ma³) buena costumbre, buena minutu (mi³nu²tu⁵) s.n. minuto
conducta Véase oraarü üyechigü
mitãũarü tauemacü TICUNA – CASTELLANO 64

mitãũarü tauemacü (mi³tãũ²⁵a⁵rü³ 1. orden, mandato


tau⁴e³ma⁵cü³) s.m. febrero 2. mandamiento, decreto, ley
Véase febréru [pl. mugü]
mitãũchiga (mi³tãũ²⁵chi⁵ga⁵) s.n. Véase decrétu
carnaval mucawa (mu³ca³wa⁵) s.m.
mixĩ (mix⁵ĩ¹) s.m. seno, pecho 1. arma de fuego
Véase nanixü̃ 2. escopeta, fusil
mixĩeru (mix⁵ĩ¹e⁴ru²) s.m. pezón
moni (mo³ni⁵) s.n. cunchi, bagre (especie
de pez)
moniáca (mo³ni³a²ca⁵) s.m. mandioca
(especie de yuca amarilla que se come • mucawa i íxraxü̃ (mu³ca³wa⁵ i⁴
tostada) ̃ revólver, pistola
ix¹⁵rax³ü²)
moru (mo³ru²) s.m. • mucawaarü daxuchichica
1. sapaja (especie de palmera) (mu³ca³wa⁵a⁵rü³ dax⁴u³chi³chi¹ca⁵)
2. irapay (especie de palmera) mira (de escopeta)
motácha (mo³ta²cha⁵) s.n. mostaza • mucawaarü taxma (mu³ca³wa⁵a⁵rü³
motaracari (mo³ta³ra³ca³ri⁵) s.m. tax³ma⁵) calibre (de escopeta, de fusil)
jengibre (planta que se utiliza para hacer • mucawachire, cartúchu
bebidas) (mu³ca³wa⁵chi⁵re³) cartucho, bala,
motuarü ũxẽẽruxü̃ (mo²tu⁵a⁵rü³ munición
̃ s.m. chofer (de moto),
ũx²³ẽẽ²³rux¹ü⁵) • mucawamachi ̱xẽ
motociclista (mu³ca³wa⁵ma⁵chi ̱x⁵ẽ³) gatillo (de
moxcüta (mox⁵cü³ta²) interj. ¡espera un arma de fuego)
momento! ¡Moxcüta rü tá cuwe muchacüüxü̃ (mu²cha¹cü²üx⁵ü²̃ ) adj.
charüxũ! ¡Espera un momento y te voy 1. ambidextro
a acompañar! 2. frondoso (de muchas ramas)
moxẽ (mox³ẽ⁵) s.n. gracias, Véase mutanüxü̃
agradecimiento Tupanana moxẽ taxã muchipa̱xüchixü̃ (mu³chi³pa̱x⁵ü¹chix⁴ü²)
̃
naxca̱x i norü ngü̃xẽẽ i tüxna naxãxü̃. adj. escamoso
Damos gracias a Dios por sus ricas
mucü (mu⁴cü³) s.m.
bendiciones.
1. creciente (agua del río)
• moxẽ inaxã (mox³ẽ⁵ i⁴nax²ã³) 2. invierno
agradecer, expresar gratitud
• mucü ya taxüchicü (mu⁴cü³ ya²
• moxẽ ixãxü̃ (mox³ẽ⁵ ix³ãx⁴ü²)
̃
tax²ü¹chi⁴cü³) creciente grande
agradecido
mue̱xpü̱xcüna (mu²e̱x⁵pü̱x⁵cü¹na⁵) adv.
moxü̃ (mox³ü̃⁵) adv. mañana muchas veces
• moxü̃ãcü (mox³ü̃⁵ã⁵cü³) el día mugü (mu⁴gü²) [pl. de mu] órdenes,
siguiente mandatos; decretos, leyes
• moxü̃ama (mox³ü̃⁵a²ma²) en el futuro mugüpane (mu⁴gü²pa³ne³) s.n.
moxü̃xü̃ (mox⁴ü̃x³ü³̃ ) adj. tartamudo 1. documentos (de la ley), estatutos
mu (mu⁴) s.n. 2. constitución
65 TICUNA–CASTELLANO muxũchixü̃

muneca (mu³ne²ca⁵) s.n. muñeca • mutúru ya porane (mu³tu²ru⁵ ya⁴


(juguete) po⁴ra¹ne⁴) bote (de motor potente),
munü (mu³nü⁴) s.n. deslizador, yate
1. grillo • mutúruarü paritu (mu³tu²ru⁵a⁵rü³
2. saltamontes pa³ri²tu⁵) bujía
• mutúruarü ũxẽẽruxü̃ (mu³tu²ru⁵a⁵rü³
̃ motorista
ũx²³ẽẽ²³rux¹ü⁵)
• mutúrucüra, mutururexü̃
(mu³tu²ru⁵cü³ra²) cola (de pequepeque,
de motor fuera de borda)

munütaxü̃ (mu²nü³tax⁵ü²)
̃ s.n. trenza • mutúrue̱xmü (mu³tu²ru⁵e̱x⁵mü³)
hélice (de motor)
murenü (mu⁴re¹nü³) s.n. mosca
• mutúrupane (mu³tu²ru⁵pa³ne³)
manual, catálogo (de motor)
muü̃ (mu³ü̃⁵) s.n. respeto
• muü̃maxã naba̱i ̱xãchi (mu³ü̃⁵max²ã³
na²ba̱i ̱x⁵ã²chi²) espantarse, asustarse
• muü̃wa̱xexü̃ (mu³ü̃⁵wa̱x⁵ex³ü²) ̃
mureru (mu³re³ru¹) s.n. guama cobarde, tímido, nervioso
(vegetación que cubre los lagos) Yimá muü̃ruxü̃ (mu³ü̃⁵rux¹ü⁵) ̃ s.n. llevollevo,
murerumaxã narüpota ya naxtaxa. chimbador (el que trabaja haciendo
Esa guama está cerrando el lago. cruzar el río en canoa)
murumuru (mu³ru³mu³ru⁵) s.m. palmera Véase gaü̃ruxü̃
(especie frondosa) mu̱xcü (mu̱x⁵cü⁵) s.n. tábano (especie de
murutucu (mu³ru³tu³cu²) s.n. lechuza, insecto)
urcututo (especie de ave nocturna) muxrane (mux³ra⁵ne⁵) adj. cocido (como
músculu (mus²cu⁴lu⁵) s.n. músculo huevo duro)
muxtucu (mux¹⁵tu³cu⁵) s.n. paloma
mutanüxü̃ (mu²ta²nüx²ü²)
̃ adj. frondoso
Mamé rü wüxi i nai i mutanüxü̃ nixĩ.
El árbol de pomarrosa es frondoso.
Véase muchacüüxü̃
mutúru (mu³tu²ru⁵) s.m. motor

muxũ (mux²ũ³) s.n. picaflor


muxũchixü̃ (mux²ũ¹chix⁴ü²̃ ) adj.
1. muchísimo, bastante
2. numeroso (cantidad)
• muxũchixü̃ i duü̃xü̃gü (mux²ũ¹chix⁴ü̃²
i⁴ du⁵ü̃x³ü²gü²)
̃ muchedumbre,
multitud
muxũra TICUNA – CASTELLANO 66

• muxũchixü̃ i ngẽmaxü̃gü mürawaca (mü³ra³wa³ca⁵) s.m. trapiche,


(mux²ũ¹chix⁴ü̃² i⁴ ngẽ³max⁴ü²̃ gü²) molino
muchas (cosas) Véase ũxmüruxü̃
muxũra (mux²ũ⁵ra⁵) adv. algo más
muxü̃1 (mux⁵ü²) ̃ adj. muchos, varios
• muxü̃ i diẽruãxü
di³ẽ³ru⁵ãx¹ü³)
adinerado
̃́ ̃ (mux⁴ü²̃ i⁴
̃ rico, pudiente,
Nn
• muxü̃ i ore i librugu ümatüxü̃ na (na⁵) s.m. gripe
(mux⁴ü̃² i⁴ o²re² i⁴ li²³bru⁵gu⁴ • na nüxü̃ naxü (na⁵ nüx³⁵ü³̃ nax²ü²)
ü⁴ma³tüx⁴ü²)̃ diccionario, vocabulario tener gripe, estar agripado
muxü̃2 (mux³ü¹) ̃ s.n. tejido na- (na²)
muxüma (mux⁴ü̃²ma³) adj. muchos
̃ 1. pref. sust. su (de él) Naparawa
• muxü̃ma i churaragü (mux⁴ü²ma³ ̃ i⁴ nangu̱x. Le duele la pierna. (Lit. Le
chu³ra³ra⁵gü²) ejército duele su pierna.)
2. pref. verb. él, ella, ellos, ellas
muyaexü̃1 (mu²ya¹ex⁴ü̃³) adj. cabelludo,
Véanse norü, noxrü
peludo
naaca (na²a⁵ca⁵) s.n. sabor
naachina̱xãgü (na²a³chi¹na̱x⁵a³gü²) s.n.
tijerales, armazón (de un techo)
naãcu (na²ã³cu⁵) s.n. carga Guma
wapuruwa rü ínanawoxü̃ ga guxü̃ma
ga yema naãcu. Botaron toda la carga
de la embarcación.
• naãcuweü̃ (na²ã³cu⁵we³ü⁵) ̃ carga (en
muyaexü̃2 (mu³ya¹ex⁴ü̃³) adj. trenzado una canoa)
(cabello) ̃́ xẽ (na²ã¹cu̱x⁵ẽ³) s.n. coyuntura,
naãcu̱
̃́ xẽgüwa nangu̱x.
articulación Naãcu̱
mürapewa (mü³ra³pe³wa⁵) s.n. tabla (de
madera) Le duelen las articulaciones.
• mürapewa i ãégatachinüxü̃ naãẽ (na²³ã¹ẽ⁴) s.n. espíritu
̃
(mü³ra³pe³wa⁵ i⁴ ã³e¹ga⁵ta²chi³nüx⁵ü²) • naãẽarü ĩnü (na²ã¹ẽ⁴a⁵rü³ ĩ³nü³)
letrero (de madera) pensamiento, idea, opinión
• mürapewa i taxü̃ (mü³ra³pe³wa⁵ i⁴ • naãẽwa ixücuxü̃ (na²ã¹ẽ⁴wa¹
tax³⁵ü̃²) tablón ix³ü²cux⁴ü²̃ ) aprendido, memorizado;
• mürapewachire (mü³ra³pe³wa⁵chi⁵re³) pensado, meditado
aserrín • naãẽwa mexü̃ (na²ã¹ẽ⁴wa¹ mex³⁵ü²) ̃
• mürapewanaxca̱x bueno (a su parecer)
(mü³ra³pe³wa⁵nax²ca̱x⁵) hecho de • naãẽwa nagu naxĩnüxü̃ (na²ã¹ẽ⁴wa¹
tabla (de madera) na²gu⁴ nax²ĩ³nüx³ü³)̃ lo que uno piensa
• mürapewatachinü en su mente
(mü³ra³pe³wa⁵ta²chi³nü³) tabla llana naane (na²a⁵ne⁵) s.n.
(de madera) 1. vivero, jardín, huerto
67 TICUNA–CASTELLANO nabaxi

2. terreno, lote naã̱xgu nicue (na²ã̱x⁵gu⁴ ni²cue⁵) v.t. dar


3. chacra, finca respiración (boca a boca) Gumá yatü
• naane i namaxã inacuáxü̃ (na²a⁵ne⁵ naa̱xgu nicue yerü naturaxüchi. A
̃ reino,
i⁴ na²³max²ã³ i⁵na⁵cuax¹ü²) ese hombre le dio respiración boca a
dominio (de gobierno) boca porque estaba muy débil (y no
podía respirar).
• naane i nanetü nagu itogüxü̃
(na²a⁵ne⁵ i⁴ na²ne³tü³ na²gu⁴ naáxü̃ (na²ax¹ü̃⁵) s.n.
̃ chacra, huerto, jardín
i⁴to²güx¹ü²) 1. arco
2. gol
• naane i nüxna naxãxü̃ (na²a⁵ne⁵ i⁴
nüx³na⁵ nax²ãx³ü²)̃ dotación (de naãxü̃ (na²ãx³ü̃⁵) s.n. techo
tierras) • naãxü̃ i calamínanaxca̱x (na²ãx³ü̃⁵ i⁴
• naanearü ngugüruxü̃ (na²a⁵ne⁵a⁵rü³ ca³la³mi²na⁵nax²ca̱x⁵) techo (de
̃ perito, agrimensor
ngu³gü⁵rux¹ü⁵) calamina)
• naanearü puracü (na²a⁵ne⁵a⁵rü³ • naãxü̃ i cotunaxca̱x (na²ãx³ü⁵̃ i⁴
pu³ra³cü²) agricultura, cultivo co³tu⁵nax²ca̱x⁵) techo (de crisneja, de
hojas)
• naanechicüna̱xã,
naanechicüna̱xãpane • naãxü̃pata (na²ãx³ü⁵pa²ta³)
̃ techo (de
(na²a⁵ne⁵chi⁵cü³na̱x⁵ã³) plano (de casa)
terrenos), mapa, croquis naaye (na²a⁵ye²) s.n. cintura
• naanepane (na²a⁵ne⁵pa³ne³) título (de nabaica̱xwe (na²bai¹ca̱x⁵we⁵) v.e. estar
terreno) liso (espalda)
• naanewa puracüxü̃ (na²a⁵ne⁵wa¹ nabainagü (na²bai³⁵na⁴gü²) v.i. crecer
pu³ra³cüx¹ü³) ̃ agricultor, labrador; (río)
jardinero Véase narüma̱x
naanetüwe (na²a⁵ne⁵tü³we²) s.n. cielo naba̱i ̱x (na²ba̱i ̱x⁵) v.e. ser liso
(visible) Naba̱i ̱xtachinü i ngẽma mecha erü
Véase ngo̱xmaanexü̃ mea nawĩgütachinü. La superficie de
naanü1 (na²a⁴nü²) s.n. corazón, shungo la mesa es lisa porque está bien
(de árbol) cepillada.
naanü2 (na³a⁵nü²) s.n. estómago nabaixãchi (na²baix⁴ã²chi²) v.i.
• naanügu nayuxacü (na³a⁵nü²gu⁴ 1. asustarse, espantarse Nabaixãchi ga
na²yux⁴a³cü⁵) abortar yexguma nüxü̃ nada̱u̱xgu ga ãxtape.
Se asustó al ver a la víbora.
naãp̃́ etünaxã (na²ã¹pe⁴tü²nax⁵ã³) s.n.
2. despertarse
ombligo
̃́ xü (na²ã¹pü̱x⁵ü³) s.n. rodilla naba̱i ̱xeru (na²ba̱i ̱x⁵e⁴ru²) v.e. ser calvo
naãpü̱
Yimá yatü rü naba̱i ̱xeru. El hombre es
naaratü (na²a³ra³tü⁵) s.n. aguijón (de calvo.
insecto)
nabaxca (na²bax⁵ca⁵) v.e. estar frondoso
naatachíwe (na²³a³ta³chi¹we³) s.n. culata Chorü tüxe rü nabaxca erü mea
(del techo) nüxna chadau. Mi yuca está frondosa
naã̱x (na²³ã̱x⁵) s.n. boca porque la cuido bien.
naa̱xcuta (na²a̱x⁵cu³ta³) s.m. puente nabaxi (na²bax¹i³)
nabaxü̃ TICUNA – CASTELLANO 68

1. v.t. reflejar Üa̱xcüema rü woruaxü̃ naca1 (na²ca³) v.i. echarse, acostarse


nabaxi. El espejo refleja los rayos del Ngẽma airu rü ĩpatatüü̃gu naca. El
sol. perro se echa debajo de la casa.
2. v.i. brillar naca2 (na³⁵ca⁵) s.n. hígado
nabaxü̃ (na²bax³ü⁴)̃ v.i. naufragar nacaixnagü (na²caix²na⁵gü²) v.i.
Changechaü̃ erü nabaxü̃ i chaune evaporarse Nacaixnagü i dexá. El
chorü taramaxã. Estoy triste porque agua se evapora.
mi hijo ha naufragado con mi machete.
nacatü (na³⁵ca⁵tü⁵) s.n. frente (de la
nabera (na²be⁵ra⁵) s.n. cara) Nacatüwa nipu. Se dio un golpe
1. labio en la frente.
2. borde nacaupü̱xüchare (na²cau³pü̱x⁵ü²cha³re³⁵)
3. falca (de bote) v.e. ser castrado Ngẽma cuchi rü
nabochatü (na²bo⁴cha⁵tü³) v.e. estar nacaupü̱xüchare. Ese chancho es
chueco, estar torcido Ngẽma yatü rü castrado.
nabochatü erü guxü̃guma yaxü̃ ̃́ xü (na²cax²ã¹pü̱x⁵ü³) v.i.
nacaxãpü̱
nangegü. El hombre está chueco arrodillarse Nacaxãpü̱ ̃́ xü nax
porque siempre lleva bultos pesados. nayumüxẽxü ̃́ ̃ca̱x. Se arrodilla para
naboxchimüxü̃ (na²box³⁵chi⁵müx³ü⁵)̃ v.e. orar.
̃
estar en círculo Buxügü rü nacaxmaxü̃ (na²cax⁴max²ü⁵) ̃ [var. de
naboxchimüxü̃. Los niños están en naxaixmaxü̃] cavar (hueco en la tierra)
círculo. naca̱xwe̱x (na³ca̱x⁵we̱x⁵) s.n. espalda
nabu1 (na²bu³⁵) v.i. nacer Yimá yatü rü naca̱xwe̱xwa nangu̱x. A
nabu2 (na²bu⁵) v.i. caerse (barranco) ese hombre le duele la espalda.
Nabu erü naporaxü̃chixü. El barranco naca̱xwe̱xmachi (na³ca̱x⁵we̱x⁵ma³chi²)
se cae porque hay corriente fuerte del s.n. lomo Ngẽma naca̱xwe̱xmachi
río. nixĩ i guxü̃arü yexera mexü̃. Esa
carne del lomo es la mejor.
nabuegu (na²bu⁵e⁵gu⁵) v.i. voltearse, dar
vuelta Nabuegu i ngẽma yatü. El nachaca (na²cha¹ca⁵) s.n. cogollo (como
hombre dio vuelta. de palmera)
nabuxgumama (na⁵bux³⁵gu⁴ma³ma²) adv. nachacu (na²cha¹cu²) s.n. flor
desde su nacimiento Nüma rü Véase putüra
nabuxgumama woetama naxíra. Él nachacüxü (na²cha¹cüx²ü³) s.m.
ha sido pequeño desde su nacimiento. 1. brazo Changu̱xchacüxü erü
Var. nabuxgucürüwa poraãcü taramaxã chapuracü. Me
nabuxuchi (na²bux³⁵u¹chi⁴) v.e. ser muy duele el brazo de tanto trabajar con el
niño Taxucürüwa iscuerawa naxũ erü machete.
nabuxuchi. No puede ir a la escuela 2. rama
porque todavía es muy niño. 3. tributario (de un río)
nabü (na²³bü⁵) s.n. comida, alimento nachagü (na²cha³gü⁵) s.n. collar,
Ngẽma maxẽ rü wocaarü nabü nixĩ. gargantilla Guxü̃ma i ngexü̃gü rü
La hierba es alimento para la vaca. norü mexechi nixĩ i nachagü. A todas
Véanse nawemü, õna las mujeres les gustan los collares.
69 TICUNA–CASTELLANO nachica

nachagüe (na²cha⁴gü²e³) v.t. pescar nacha̱xaxga (na²cha̱x⁵ax³ga⁵) v.i.


(echando barbasco) Nachu̱xu nax enronquecerse, ponerse ronco Ngẽma
choxnica̱x nachague. Es prohibido buxü̃ rü düxwa nacha̱xaxga erü
pescar echando barbasco en el agua. naxauxecha. El niño se enronqueció de
nacha̱i ̱xchapa̱xa̱x (na²cha̱i ̱x⁵cha²pa̱x⁵a̱x⁵) tanto llorar.
v.e. tener pelaje crespo Ngẽma airu rü nachi1 (na³⁵chi⁵) s.n. fibra
nacha̱i ̱xchapa̱xa̱x. Ese perro tiene nachi2 (na²chi²) v.e. estar parado, estar
pelaje crespo. de pie Nüma ga ãẽ̱xgacü rü
nacha̱i ̱xeru (na²cha̱i ̱x⁵e⁴ru²) v.e. tener taxtücutügu nachi. El rey estuvo de
permanente (pelo crespo artificial) pie a la orilla del río.
María rü nacha̱i ̱xeru. María tiene nachiane (na²chi⁴a⁵ne³) v.e.
permanente. 1. estar silencioso, estar callado Nüma
Véase nacha̱i ̱xyae rü nachianemare rü tama nidexa. Él
nacha̱i ̱xyae (na²cha̱i ̱x⁵ya¹e³) s.n. pelo se quedó callado y no dijo más.
(crespo) 2. estar calmado
Véase nacha̱i ̱xeru 3. estar deshabitado, ser desierto
Véase nachipetüane
nachametü (na²cha¹me⁵tü⁵) s.n. rostro,
nachibü (na²chi²³bü⁴) v.i. comer
cara
Taxucürüwa nua naxũ erü nachibü.
Véase nachiwe
No puede venir porque está comiendo.
nachane1 (na³⁵cha⁵ne⁵) s.n. estatura
• tama nachibüãcüma (ta²ma³
nachane2 (na²cha²ne⁵) s.m. na⁵chi²³bü⁴ã⁵cü³ma²) ayunar (lit. no
1. pepa comer)
2. semilla, grano nachibüchaü̃ (na²chi²³bü⁴chaü⁵) ̃ v.t.
Véase naxchire querer comer Nachibüchaü erü ̃
nachapaxa (na²cha²pax⁵a³) s.n. pelusa nataiya. Quiere comer porque tiene
(de un animal) hambre.
nachara (na³⁵cha³ra³) s.n. masa nachica (na²chi¹ca⁵) s.n.
1. lugar, sitio, puesto Nachicawa
nacharaü̃ (na²cha³ra³ü⁵)
̃ s.m. huevo
nangexma ya chorü ngue. Mi canoa
• nacharaü̃arü coraxü̃ está en su sitio.
(na²cha³ra³ü̃⁵a⁵rü³ co¹rax³ü²)
̃ clara (de 2. domicilio, localidad
huevo)
• nachica ga nüxíraxü̃cü ga duü̃ ga
• nacharaü̃arü dexexü̃ Adáü̃ nawa yexmaxü̃ (na²chi¹ca⁵ ga²
(na²cha³ra³ü̃⁵a⁵rü³ dex²ex²ü²̃ ) yema nüx³i¹rax⁵ü̃³cü² ga² du⁵ü⁵̃ ga² a³da²ü̃⁵
(de huevo) na²wa¹ yex⁴max²ü̃²) jardín del Edén,
nachata̱xcure (na²cha²ta̱x⁵cu⁵re³) s.n. paraíso terrenal
cuerno Tama wocachata̱xcuremaxã • nachica i nagu napexü̃ (na²chi¹ca⁵ i⁴
nawüxigu i ngẽma cowüchata̱xcure. na²gu⁴ na⁵pex⁴ü²̃ ) domicilio, morada;
El cuerno de los venados es distinto del dormitorio
de los toros. • nachica i nawa duü̃xü̃pe̱xewa
• nachata̱xcuxremaxã nüxü̃ nacaxi yadexaxü̃ (na²chi¹ca⁵ i⁴ na²wa¹
(na²cha²ta̱x⁵cux⁵re³max²ã³ nüx³⁵ü̃³ du⁵ü̃x³ü̃²pe̱x⁵e³wa¹ ya³dex²ax⁴ü²)̃
na²cax⁴i⁴) cornear tribuna, plataforma, foro
nachícu TICUNA – CASTELLANO 70

• nachicagu nanaxü̃́ (na²chi¹ca⁵gu⁴ nachipegü (na²chi²pe²gü²) s.n. ruinas,


na²nax³ü²) colocar, poner (en su sitio) escombros
nachícu (na²chi¹cu⁵) s.n. rueda nachipetüane (na²chi⁵pe³tü⁵a⁵ne⁵) v.e.
nachícümare (na²chi²cü³ma³re³) 1. estar silencioso, estar calmado
Ngẽmã́ rü nachipetüane erü
1. adj. ordinario
nataxuma i duü̃xü̃gü. Allí está
2. adj. no legítimo
silencioso porque no hay gente.
3. s.n. imitación
2. estar deshabitado
nachicüra (na²chi⁴cü³ra⁵) s.n. mandíbula Véase nachiane
Véase naxtaü̃chicüra
nachitaeru (na²chi⁵ta²e⁴ru³) s.n. cumbre,
nachicüxü (na²chi¹cüx²ü³) s.n. pico (de montaña)
reemplazo, repuesto Véase natape̱xe
nachiga (na²chi⁵ga⁵) adv. acerca de, nachitaxü̃ (na²chi²tax³ü̃⁵) s.n. sembrío
relacionado con, referente a Tá
nachitü (na²⁵chi⁵tü³) s.m. huella (del
tidexagü nachiga i ngẽma guxü̃ i
pie), pisada
duü̃xü̃güarü me ixĩxü̃. Vamos a hablar
acerca de un asunto de interés para toda • nachitüwe narüxũ (na²⁵chi⁵tü³we¹
la comunidad. na²rüx³ũ²) seguir (las pisadas)
• nachiga narücutanüxü̃ (na²chi⁵ga⁵ nachiü̃ (na²chi³ü̃⁵) s.m.
na²rü³cu²ta³nüx⁵ü⁵)̃ reírse (de algo que 1. casa, vivienda, morada, domicilio
ha pasado) 2. habitación
Véanse napata, ĩpata
• nachiga narücutanüxü̃ (na²chi⁵ga⁵
na²rü³cu²ta³nüx⁵ü³) ̃ reírse (de alguien) nachiwe (na²³chi¹we⁴) s.n. rostro, cara
Véase nachametü
• nachiga nidexa (na⁴chi⁵ga⁵ ni²³dex²a⁵)
criticar, debatir, comentar nachi ̱x (na²chi ̱x⁵) v.e. ser delicioso, ser
rico, ser agradable (alimento)
• nachigagu nidexa (na⁴chi⁵ga⁵gu⁴
ni²³dex²a⁵) hablar (de alguien o de nachixca (na²chix²ca⁵) v.e. ser fino Naã
algo) popera rü nachixcaxüchi.
Chanaxwa̱xe i to i yaxcüxüraxü̃. Este
nachinécutü (na²chi⁵ne¹cu⁵tü³) s.n. talón
papel es muy fino. Quiero otro más
nachinü1 (na²chi³nü³) s.m. oreja grueso.
nachinü2 (na²chi⁵nü³) s.n. nachixe (na²chix⁵e⁵) v.e. ser malo, ser
1. culata (de escopeta) dañino Ngẽma de rü nachixe erü
2. nalga chixexü̃wa tüxü̃ naga. Ese aguardiente
nachipátü (na²chi⁵pa¹tü³) s.n. es malo porque nos lleva a hacer cosas
1. planta (del pie) malas.
2. suela (del zapato) nachi ̱xẽ (na³⁵chi ̱x⁵ẽ³) s.n. oído
nachipa̱x (na²⁵chi⁵pa̱x⁵) s.n. nachixeãẽ (na²chix⁵e⁵ã¹ẽ⁴) v.e.
1. concha 1. tener malestar
2. escama Natachipa̱xüchi i dexchi. 2. estar atormentado, estar preocupado
La escama del paiche es muy grande. Nida̱xawe rü ngẽmaca̱x nachixeãẽ.
• nachipa̱xeru (na²⁵chi⁵pa̱x⁵e⁴r²u) Está enfermo y por eso está preocupado.
caspa nachixeanü (na²chix⁵e⁵a⁵nü³) v.e. tener
nachipeeru (na²chi²pe²e⁴ru²) s.n. cráneo indigestión
71 TICUNA–CASTELLANO nachõ̱xõchixü̃

Véase nipuxcharaü̃ divisiones políticas (como


nachixechica (na²chix⁵e⁵chi¹ca⁵) v.e. ser departamento, provincia o distrito)
mal sitio Yimá yatü rü nachixechica i • nachixü̃anearü wiyae
ngéma ínapexü̃wa erü ̃
(na²chix²ü⁵a⁵ne⁵a⁵rü³ wi³yae³) Himno
inanguaneecha. El lugar donde tiene Nacional
casa ese hombre es un mal sitio porque • nachixü̃anecüã̱x
siempre se inunda. (na²chix²ü̃⁵a⁵ne⁵cüã̱x⁵) ciudadano;
nachixecüma (na²chix⁵e⁵cü³ma³) v.e. oriundo
1. tener mal carácter, tener mala actitud
Nachixecüma rü yemaca̱x ga nane rü
• nachixü̃anexü̃ ngechaxü̃xü̃
(na²chix²ü̃⁵a⁵nex⁵ü̃² nge²chax⁵üx⁵ü
̃ ²)̃
nüxna nixũ. Es de mal carácter y por
patriótico
eso su hijo se fue.
2. tener malas costumbres, tener mal nachíxü̃ã̱x (na²chix¹ü²ã̱
̃ x⁵) v.e. ser
comportamiento aceitoso, ser grasoso Ngẽma choxni rü
Véase nidüra nachíxü̃ã̱x rü ngẽmaca̱x tama
nachixega (na²chix⁵e⁵ga⁵) v.e. estar poraãcü choxü̃́̃ name. Ese pescado es
distorsionada (la voz) Tama mea nüxü̃ muy grasoso y por eso no me gusta
chaxĩnü erü nachixega. No lo escucho mucho.
bien porque la voz está distorsionada. nacho (na²cho²) v.t. colgar
nachi ̱xéga (na²chi ̱x⁵e¹ga⁵) v.i. tener nachopetü (na²cho²pe²tü⁵) v.i. pasar (por
ganas (de comer) Choxü̃̃́ nachi ̱xega ya un lugar, sujeto plural) Ngẽma
taxü. Tengo ganas de comer caimito. churaragü rü nua nachopetü. Los
nachixü̃ane (na²chix²ü⁵a⁵ne⁵)
̃ s.m. soldados pasaron por aquí.
1. república, país, nación [suj. sing. naxüpetü]
2. estado nacho̱x (na²cho̱x⁵) v.i. ser blanco
3. patria Ngẽma poperaátü rü nacho̱x. Ese
• nachixü̃anearü ãẽ̱xgacü papel es blanco.
(na²chix²ü̃⁵a⁵ne⁵a⁵rü³ ãẽ̱x³⁵ga³cü³) Véase nacómü̃
presidente (del país) nachóxcha̱xmü̃ (na²chox¹cha̱x⁵mü³̃ ) v.e.
• nachixü̃anearü ãẽ̱xgacügütücumü tener piel blanca Üa̱xcü rü poraãcü
(na²chix²ü̃⁵a⁵ne⁵a⁵rü³ nüxü̃ nigu erü nachóxcha̱xmü. El sol
ãẽ̱x³⁵ga³cü³gü²tü⁵cu⁵mü⁵) gobierno, lo quema mucho porque tiene piel
gobernantes (del país) blanca.
• nachixü̃anearü ãẽ̱xgacüpata nachoxniã̱x (na²chox²ni¹ã̱x⁵) v.t. tener,
(na²chix²ü̃⁵a⁵ne⁵a⁵rü³ ãẽ̱x³⁵ga³cü³pa²ta³) conseguir (pescado) Chataãẽerü
palacio de gobierno chaune rü marü nachoxniã̱x. Estoy
• nachixü̃anearü mugüpane contento porque mi hijo ha conseguido
̃
(na²chix²ü⁵a⁵ne⁵a⁵rü³ mu⁴gü²pa³ne³) pescado.
constitución, ley (del país) nachoxnie (na²chox²ni¹e³) v.t. pescar
• nachixü̃anearü naane Chorü papá rü nachoxnie. Mi papá
̃
(na²chix²ü⁵a⁵ne⁵a⁵rü³ na²a⁵ne⁵) pesca.
territorio (del país) nachõ̱xõchixü̃ (na³cho̱x⁵õ²chix²ü²)
̃ adj.
• nachixü̃anearü üyechigü pálido, anémico
̃
(na²chix²ü⁵a⁵ne⁵a⁵rü³ ü⁴ye²chi⁵gü⁵) Véase nadexãchixü̃
nacho̱xyae TICUNA – CASTELLANO 72

nacho̱xyae (na²cho̱x⁵ya¹e³) v.e. nacómü (na²co¹mü̃³) v.i. ser blanco


1. tener pelo blanco, ser canoso Marü Ngẽma wocara rü nacomü. La garza
nacho̱xyae erü naya. Ya tiene pelo es blanca.
blanco porque es viejo. Véase nacho̱x
2. tener pelo rubio nacora (na²co¹ra⁵) v.e. estar resbaloso
nachu (na²chu⁴) v.i. salir (del huevo) (superficie mojada o viscosa)
Marü nachu i otaxacü. El pollito ya Véase nangora
salió del huevo. nacua̱i ̱xtü (na²cua̱i ̱x⁵tü⁴) v.t. rozar,
nachuríã̱x (na²chu⁴ri¹ã̱x⁵) v.e. tener cortar (monte) Nacua̱i ̱xtü erü naane
sarna Dutúru nanaxüxü̃ erü naxüxchaü̃. Está rozando el monte
nachuríã̱x El médico le receta porque quiere hacer su chacra.
medicina porque tiene sarna. nacua̱xtü (na²cua̱x⁵tü²) v.i. sospechar
nachuxnee (na²chux⁴ne³e³) v.t. pescar • nacua̱xtüwa̱xe (na²cua̱x⁵tü²wa̱x⁵e³)
(con flecha o arpón) Nachuxnee. Se fue tener la costumbre de sospechar
con sus flechas a pescar.
nacuchiü (na²cu⁵chi¹ü⁵) s.n. bebida
Véase namunee
• nacuchiü i ngúchi ̱xaxü̃ (na²cu⁵chi¹ü⁵
nachu̱xu (na²chu̱x⁵u³) v.e. ser prohibido ̃ bebida alcohólica
i⁴ ngu¹chi ̱x⁵ax¹ü²)
Nachu̱xu nax dexchixü̃ namuxü̃ i
ngẽxguma naxãxacügu. Es prohibido nacuenagü (na²cue⁵na⁵gü²) v.i. soplar
pescar paiche cuando está con cría. (hacia arriba)
nachü̱xgütae (na²chü̱x⁵gü⁵ta⁴e³) v.i. nacuenee (na²cue⁵ne³e³) v.i. ir a cazar
jugar (en el columpio), columpiarse nacueü̃ga (na²cue²ü⁵ga⁵)
̃ v.i. silbar
Ngẽma buxü̃gü rü nachü̱xgütae i Ngugaca̱x nacueü̃ga erü
iscuerawa. Los niños están jugando en nanacuexchaü̃. Está silbando para
el columpio en la escuela. atraer una perdiz para balearla.
nacugü (na²cu²³gü²) v.i. reír Namücüxü̃
nacugüe erü ngẽma buxü̃ rü dexágu
nangu. Sus compañeros están riéndose
porque el niño se cayó al agua.
nacúna (na²cu¹na⁴) s.n.
1. cuerda, soga
2. cordón
nacutü1 (na⁵cu⁵tü⁵) s.n. orilla (de un río,
de un lago)
nacutü2 (na²cu⁵tü³) s.m. pie

nachü̱xüxnagü (na²chü̱x⁵üx⁴na⁴gü²) v.i.


elevarse, subir Ngẽma abióũ rü
nachü̱xüxnagü ega nagonagügu. El
avión se eleva cuando vuela.
73 TICUNA–CASTELLANO nadexe

• nacutüchica (na²cu⁵tü³chi¹ca⁵) huella 1. estar maduro (fruto) Yima ĩxtü rü


(del pie) marü nadáu. El fruto del pijuayo está
maduro.
nacuxgütae (na²cux⁴gü⁵ta⁴e³) v.i. jugar
2. ser rojo, tener color rojo
(fútbol) Cowenawa nacuxgütaegü erü
cãpeunátuca̱x nüxna naxugü. Están nadauegu (na²dau⁴e⁵gu⁴) v.i. mirar
jugando fútbol en Caballo Cocha porque (atrás) Naxma̱ x ga Lox rü idauegu rü
yucüraxü ̃ naca̱i ̱xichi. La mujer de Lot
los han invitado a un campeonato.
miró atrás y se quedó convertida en una
nacü (na⁴cü³) s.n. sachavaca, danta, estatua de sal.
tapir
nadaueguãchi (na²dau⁴e⁵gu⁴ã²chi²) v.i.
nacüã̱x (na²cü³ã̱x⁵) s.n. clan dar media vuelta Nadaueguãchi rü
nacüma (na²cü³ma³) s.n. ínaxũxü̃. Dio media vuelta y salió.
1. carácter, actitud (manera de ser) nadaunagü (na²dau⁴na²gü²) v.i. mirar
Guxãmaarü me nixĩ i nacüma ya (hacia arriba), alzar (la cabeza)
ãẽ̱xgacü erü namecüma. A todos nos Nadaunagü rü Tupanana moxẽ naxã.
gusta la actitud del presidente porque es Miró arriba y dio gracias a Dios.
muy amable. nadáuxetü (na²daux²e³tü⁵) v.e. tener
2. comportamiento, costumbre, hábito conjuntivitis
(manera de vivir) nadáuxra (na²daux²ra⁵) v.e. ser
• nacüma i chixexü̃ (na²cü³ma³ i⁴ anaranjado Marü nadáuxra ya
̃ mal carácter, mala
chix³⁵ex³ü²) naraña. La naranja ya tiene color
actitud, actuación indecente anaranjado.
̃
• nacüma i mexü (na²cü³ma³ i⁴ mex³ü²) ̃ nadaxũgu (na²dax⁴ũ⁵gu⁴) v.e. estar
buen carácter, buena actitud, arriba Nadaxũgu i chorü poperagü.
actuación honorable Mis papeles están arriba.
̃ (na⁵dax³ü̃²) v.i. ir (en dirección
• nacümagu nixũ (na²cü³ma³gu⁴ nix²ũ²) nadaxü
de) Ngẽma nama i Cowenawa nadaxü̃
seguir (el ejemplo de alguien)
rü poraãcü niwai. Ese camino que va
nacümagü (na²cü³ma³gü²) s.n. cultura en direccón de Caballo Cocha está bien
Wüxichigü i duü̃xü̃gütücumü rü nüxü̃̃́ mojado.
nangexma i noxrütama nacümagü. nadexaãchi (na²dex²a⁴ã²chi²) v.t.
Cada etnia tiene su propia cultura. pronunciar, dar (un discurso)
nacüwa (na²cü³wa³) s.n. costado, borde, Duü̃xü̃güpe̱xewa ãẽ̱xgacü nadexaãchi
lado Norü tügünecüwawa nüxü̃̃́ ñuxmata tocuchiwa nangu. El jefe dio
nangu̱x, bexmana naca nixĩ. Tiene un un discurso ante la gente hasta el
dolor en el costado derecho; tal vez sea mediodía.
el hígado. nadexãchixü̃ (na⁵dex²ã²chix²ü²) ̃ adj.
• nacüwagü (na²cü³wa³gü²) lados pálido, anémico
Véase nachõ̱xõchixü̃
• nacüwawa nangexma (na²cü³wa³wa¹
na²ngex⁴ma²) estar de lado nadexe (na²dex²e⁴) v.e. ser amarillo,
tener color amarillo Yima taxü rü
nacüxcu̱xme̱xẽ (na²cüx⁵cu̱x⁵me̱x⁵ẽ³) s.n. nadexe ega nadáuxgu. El caimito
puño tiene color amarillo cuando está
nadáu (na²dau²) v.e. maduro.
nadeyuane TICUNA – CASTELLANO 74

nadeyuane (na²de³yu⁵a⁵ne⁵) v.i. hacer naenexẽnane (na²e²nex³ẽ³na²ne³) s.m.


frío Chidu̱xru̱x erü nadeyuane. Estoy sobrino
temblando porque hace frío. naeru (na²e⁴ru²) s.n.
Véase nagáuane 1. autoridad, funcionario, gobernante
nadixegu (na²dix²e⁵gu⁵) v.i. girar, dar 2. jefe, cacique, curaca
vuelta Mea nadixegu i nachicu. La 3. líder, cabeza
rueda gira bien. • naeruchina̱xã (na²e⁴ru²chi¹na̱x⁵ã³)
• nadixeguãchi (na²dix²e⁵gu⁵ã²chi²) dar cráneo, calavera
vuelta, dar media vuelta • naeruwaama üxü̃ (na²e⁴ru²wa¹a³ma³
nado (na²do²) v.e. ser suave, quedar ̃ cabecera (de cama o de mesa)
üx⁴ü²)
suave Nado ya tüxe ega dexáwa naerücü (na²e²rü²cü⁴) s.f. madrastra
nangexmagu. La yuca es suave cuando
naétü (na²e¹tü³) adv. encima, sobre
está en el agua.
Ngẽma librugü rü mechaétüwa
nadu (na²du³⁵) v.i. sangrar Poraãcü nangexma. Los libros están encima de
chadu ga yexguma chaugü la mesa.
chachexcutügu. Me sangró mucho el naétügu (na²e¹tü³gu⁴) adv. encima
pie cuando me corté.
• naétügu naxaunagü (na²e¹tü³gu⁴
nadüraxü̃xü̃ (na²dü⁵rax⁵ü̃x³ü²)
̃ v.e. ser
nax²au²na²gü²) montar
(de tal tamaño, indicando con la mano)
naétüwa (na²e¹tü³wa¹) v.e. estar sobre,
Ngẽma ota rü woetama nadüraxü̃xü̃
estar encima Yimá ãẽ̱xgacü rü guxü̃ i
nixĩ. La gallina es de este tamaño.
duü̃xü̃güétüwa naxü. El presidente
nae (na²e²) s.f. madre, mamá está sobre toda la gente.
Véase mama
• naétüwa nachogü (na²e¹tü³wa¹
naechita (na²e⁴chi²ta⁵) adv. na²cho²gü⁵) defender, proteger,
descuidadamente Yimá yatü rü favorecer
naechita namaxü̃. Ese hombre vive
naétüwa naxü̃́ (na²e¹tü³wa¹ nax²ü²) v.t.
descuidadamente.
salir (en defensa), defender
naéga (na²e¹ga⁴) s.n.
naétüwa nidexa (na²e¹tü³wa¹ ni²³dex²a⁴)
1. nombre v.i.
2. título 1. intermediar
• naéga i poperagu ümatüxü̃ (na²e¹ga⁵ 2. abogar, interceder
̃ firma
i⁴ po³pe³ra⁵gu⁴ ü⁴ma³tüx⁴ü²) naeü̃ (na⁵e³ü⁵)
̃ s.n. animal (silvestre o
• naégagu (na²e¹ga⁵gu⁴) de parte de, a doméstico)
nombre de • naeü̃ i naxtanecamaxã ixũxü̃
• naégapane (na²e¹ga⁵pa³ne³) registro, (na⁵e³ü̃⁵ i¹ nax²ta¹ne⁵ca⁵max²ã³
lista ̃ reptil
ix³ũx⁴ü²)
naenexẽ (na²e²nex³ẽ³) s.m. hermano • naeü i ngexü̃ (na⁵e³ü̃⁵ i⁴ ngex³ü²̃ )
̃
(varón) hembra (animal)
naenexẽacü (na²e²nex³ẽ³a³cü⁵) s.m., s.f. • naeü̃ i yatüxü̃ (na⁵e³ü⁵̃ i⁴ ya³tüx⁵ü³̃ )
sobrino, sobrina macho (animal)
naenexẽma̱x (na²e²nex³ẽ³ma̱x⁵) s.f. • naeü̃cutü (na⁵e³ü⁵cu⁵tü³)
̃ pata
cuñada (esposa del hermano) (animal)
75 TICUNA–CASTELLANO nagu nagaugü

• naeü̃ta̱xa (na⁵e³ü̃⁵ta̱x⁵a³) lana; pellejo naga̱u̱x. Dentro de mi refrigeradora


̃́ ü̃wemü (na²ẽx¹ü⁵̃ we³mü⁵) s.n. está muy frío.
naẽx
1. ingrediente (para cocinar) naga̱u̱xãchi (na²ga̱u̱x⁵ã²chi²) v.i.
2. condimento calmarse, bajar (fiebre) Ngẽma
üxü̃xü̃wa rü naga̱u̱xãchi nax
• naẽxü ̃́ ̃wemü i ngúchixa̱xü̃
yaxaxünexü̃. La fiebre se calmó con
(na²ẽx¹ü̃⁵we³mü⁵ i⁴ ngu¹chix⁵a̱x³ü²)
̃
ese remedio.
vinagre
nagonagü (na²go²na²gü²) v.i. volar,
naeya̱x (na²e³ya̱x⁵) s.f. hermana tomar vuelo (sujeto singular) Ngẽma
naeya̱xacü (na²e³ya̱x⁵a³cü⁵) s.f. sobrina cówa rü nagonagü erü duü̃xü̃xü̃
naeya̱xte (na²e³ya̱x⁵te²) s.m. cuñado namuü̃. Esa garza voló porque tiene
(esposo de la hermana) miedo de la gente. [suj. pl. nixüü̃]
Véanse ãmacü, naxma̱xenexẽ Véase nigoe
naga1 (na²³ga⁵) s.m. costilla nagopetü (na²go²pe²tü⁵) v.i. pasar rápido
naga2 (na⁴ga⁵) s.n. Yima wapuru rü paxa nagopetü erü
norü mutúru rü naporaxüchi. Ese
1. sonido, ruido
bote pasa rápido porque tiene un motor
2. voz, tono
potente.
3. idioma, habla, lengua
nagoxe (na²gox⁴e³) v.e. estar tostando
naga ĩnüxü̃ (na⁴ga⁵ ĩ³nüx⁵ü²)
̃ adj.
(fariña) Naanewa norü yapunawa
obediente Ngẽma nixĩ i wüxi i buxü̃ i
nagoxe. Está tostando fariña en el
mea naga ĩnüxü̃. Ése es un niño muy
horno que tiene en la chacra.
obediente.
nagu (na²gu⁴) posp. en Cowenawa tá
naga naxĩnü (na⁴ga⁵ nax²ĩ³nü³) v.t. chaxũ nagu ya yima ngue. Me voy a
hacer caso, obedecer Nanatü rü Caballo Cocha en esa canoa.
nanemaxã nataãẽerü guxü̃guma naga
nagu inanachoxẽẽ (na²gu⁴
naxĩnü̃. El padre está contento con su
hijo porque siempre le obedece. i⁴na²na³chox²ẽ²ẽ³) v.t. detener Ngẽma
puracügu inanachoxẽẽ i duü̃xü̃gü.
nagagu (na⁴ga⁵gu⁵) adv. por culpa de, a Ese trabajo detiene a la gente.
causa de, a consecuencia de Nagagu
nagu ínarüxĩnü (na²gu⁴ i¹na²rüx³i³nü³)
nabaxü̃. La canoa volcó por su culpa.
v.t. pensar, meditar Tupanaarü Orewa
nagagu nixĩ (na⁴ga⁵gu⁴ nix²⁵ĩ²) v.e. ser nangu̱x rü ngẽmaca̱x nagu ínarüxĩnü.
culpable, tener culpabilidad Nagagu Él estudia la palabra de Dios y por eso
nixĩ inapoxcuxü̃ i ñu̱xmax. Por ser medita en ella.
culpable está ahora en la cárcel.
nagu mexü̃ (na²gu⁴ mex⁵ü³)̃ adj. que
nagatü (na²ga²tü⁵) v.t. techar (con hojas) cabe, que queda (bien) Ngẽma chapatu
Moxü̃ tá nagatü. Mañana va a techar. i meama nagu mexü̃ca̱x nüxü̃̃́ tataxe.
nagáuane (na²gau¹a⁵ne⁵) v.i. hacer frío Compramos unos zapatos que le caben
Nagáuane erü marü norü bien.
tauemacüwa nangu. Hace frío porque Véase nagu name
ya ha llegado el mes en que hace frío. nagu nagaugü (na²gu⁴ na²gau¹⁵gü⁵) v.t.
Véase nadeyuane rasgar, romper Ngẽma chorü maya rü
naga̱u̱x (na²ga̱u̱x⁵) v.e. estar frío Yimá omacha nagu nagaugü. El bufeo me
chorü gáucüarü aixepewa rü poraãcü rompió la malla.
nagu name TICUNA – CASTELLANO 76

nagu name (na²gu⁴ na²me²) v.t. cabe sólo está pensando hacer el trabajo, pero
Yima ngue rü 1000 quiru nagu name. todavía no lo ha hecho.
En esa canoa caben hasta mil kilos. nagu nawagü (na²gu⁴ na²wa³⁵gü⁵) v.t.
Véase nagu mexü̃ 1. morder Ngẽma ai rü nagu nawagü.
nagu nanangixi (na²gu⁴ na²na³ngix²i³) El tigre lo mordió.
v.t. prender, encender, quemar Moxü̃ 2. roer
rü tá nagu nanangixi i norü naane. 3. mascar, masticar
Mañana va a quemar su chacra. nagu naxĩnagü (na²gu⁴ nax²ĩ⁴na³gü²) v.i.
nagu nangéxneta (na²gu⁴ na²ngex¹ne²ta⁵) subir Nagu naxĩnagü ga guma
v.i. ahogarse, asfixiarse Dexágu ma̱xpü̃́ne. Subió al monte.
nangéxneta. Se ahogó. nagu nayache (na²gu⁴ na²ya⁴che²) v.t.
nagu nañe (na²gu⁴ na²ñe³) absorber Naxnecügu nayache i dexá
1. v.i. vibrar rü paxama nipa. La arena absorbe el
2. v.t. dar choque (eléctrico) Nagu agua y pronto se seca.
nañe i Pedru i muturuarü pora. La nagu nayata̱xcuchi (na²gu⁴
electricidad del motor dio un choque a na²ya³ta̱x⁵cu²chi²) v.t. echar Nagu
Pedro. nayata̱xcuchi ga poxcuchica ga
nagu napogü (na²gu⁴ na²po²gü⁵) v.t. aixepewa yexmaxü̃. Lo echó en la
deshacer, desarmar, derribar Nagu celda que estaba adentro.
napogü ga napata yerü to ga nagu nayaxõ (na²gu⁴ na²yax³õ⁴)
nachicawa naxũ. Él desarmó su casa 1. v.i. confiar Yimá yatü rü nagu
porque se fue a otro lugar. nayaxõ nax aixcüma tá yanguxẽẽãxü̃
nagu napúgü (na²gu⁴ na²pu¹gü⁵) v.t. i ngẽma nüxü̃ yaxuxü̃. Ese hombre
pisotear Orawegu napúgü nax confía en que de veras el otro va a
yamáãxü̃ca̱x. Pisotea la cucaracha para cumplir con lo que dice.
matarla. 2. v.t. creer, aceptar (como verdadero)
nagu narüchixe (na²gu⁴ na²rü³chix⁴e⁵) nagu nidauxcü̃́raxü̃ (na²gu⁴
adj. frustrado ni²daux⁴cü¹rax⁵ü⁵̃ ) v.t. burlarse, chiflar
nagu narüxĩnü (na²gu⁴ na²rüx³ĩ³nü³) v.t. Yema duü̃xü̃gü rü nagu nidauxcü̃́raxü̃
1. pensar Guxü̃ma nagu narüxĩnüe ga yema yatü. Esa gente se burlaba de
nax naxügüãxü̃ca̱x ya ngu̱xẽẽruü̃pata. ese hombre.
Todos piensan en que se construya una nagu nixũãgüchigü (na²gu⁴
casa para el profesor. nix²ũã³⁵gü²chi⁵gü⁵) v.t. recorrer Nagu
2. meditar, contemplar nixũãgüchigü ga guma ĩane. Recorrió
3. aspirar, querer alcanzar la ciudad.
• mea nagu narüxĩnü (me³a⁵ na²gu⁴ nagu̱x (na²gu̱x⁵) v.e. estar terminado,
na²rüx³ĩ³nü³) pensándolo bien estar acabado
• naãẽwa nagu narüxĩnü (na²ã¹ẽ⁴wa¹ naguxcha (na²gux⁵cha⁵) v.i. ser difícil
na²gu⁴ na²rüx³ĩ³nü³) pensar (en algo) Taunecügu rü naguxcha nax
nagu narüxĩnümare (na²gu⁴ muturumaxã nua ixücuxü̃. En el
na²rüx³ĩ³nü³ma³re³) v.t. pensar, verano es difícil entrar aquí con bote a
reflexionar (sin tomar una decisión) motor.
Yimá corapina rü nagu naxĩnümare • naguxchaxüchi (na²gux⁵chax⁵ü¹chi⁴)
natürü tauxta nanaxü. El carpintero ser muy difícil
77 TICUNA–CASTELLANO naixmachiü̃pataruxü̃

naguxchia̱x (na²gux³⁵chi⁵a̱x⁵) v.e. tener • naixchime (naix²chi²me²) tocón (de


mala puntería Nanacue natürü tama árbol)
namaxã namechinü yerü naguxchia̱x.
nai2 (nai⁵) adj. próximo, entrante (cosa
Lo baleó, pero no lo alcanzó porque
de género masculino) Nai ya taunecügu
tenía mala puntería. Antón. namechia̱x
tá changu̱x. Voy a estudiar el año
naguxü̃raxü̃ãcü (na²gux¹ü̃²rax⁵ü̃²ã⁵cü³) entrante.
adv. de todas maneras Nüma ga
ãẽ̱xgacü rü poraãcü naguxü̃raxü̃ãcü
• nai i yüxügu (nai⁵ i² yüx³⁵ü³gu⁴) la
próxima semana
naxca̱x nadau nax ñuxãcü
ínanguxuchixẽẽxü̃ca̱x ga yema yatü. • nai ya taunecügu (nai⁵ ya²
El abogado buscó de todas maneras tau⁵ne³cü³gu⁴) el próximo año
cómo librar a ese hombre. nai3 (nai¹) adj. otro (cosa de género
naguxü̃raxü̃xü̃ (na²gux¹ü̃²rax⁵ü̃x³ü²) ̃ adj. masculino)
variado, diverso Panchuarü naiane (nai²a⁵ne⁵) s.n. calor (del
taxepataxü̃wa rü nangexma i ambiente)
naguxü̃raxü̃xü̃ i ngẽmaxü̃gü. En la • naianexü̃ (nai²a⁵nex³ü²)̃ cálido,
tienda de Pancho hay mercadería muy caluroso (ambiente)
variada.
• naianexü̃arü ngugüruxü̃
• naguxü̃raxü̃xü̃ i norü colórgü ̃
(nai²a⁵nex³ü²a⁵rü³ ngu³gü⁴rux¹ü̃⁵)
(na²gux¹ü̃²rax⁵ü̃x³ü²̃ i⁴ no¹⁵rü³
termómetro
co³lor²⁵gü²) multicolor
naichiüxü̃ (nãĩ²chi¹üx³ü²)
̃ s.n. agua
• naguxü̃raxü̃xü̃ inaxü̃́ caliente Antón. ga̱u̱xchiüxü̃
(na²gux¹ü̃²rax⁵ü̃x³ü²̃ i⁴nax²ü²) surtir
na̱i ̱xãchi (na̱i ̱x⁵ã²chi²) s.n. abrazo
nagü (na⁴gü⁵) s.m.
Var. pa̱xãchi
1. resina, savia (de árbol)
2. sangre (de persona o animal) naixatü (naix²a¹tü³) s.n. hoja (de un
árbol)
-nagü (-na⁴gü²) suf. verb. arriba
Nagonagü i ngẽma weri. El ave vuela naixchinawe (naix³chi³na³we⁵) s.n.
arriba. insecto
nagünenixü̃ (na⁴gü⁵ne⁵ni¹xü⁵) ̃ s.m. leche na̱i ̱xcutüxü̃ (na̱i ̱x⁵cu²tüx³ü⁵̃ ) s.n.
nai1 (nai³⁵) s.m. 1. faja
1. árbol, palo 2. venda
2. madera Véase na̱i ̱xruxü̃
• nai i nuxetaxü̃ (nai³⁵ i⁴ nux³e⁵tax³ü̃²) naixmacatüxü̃ (naix³ma²ca²tüx³ü⁵) ̃ s.n.
arbusto ̃́
selva (virgen) Ngẽma
• nai i pu̱xü̃ (nai³⁵ i⁴ pu̱x⁵ü³̃ ) estaca naixmacatüxü̃wa nüxü̃ chadau i wüxi
i yowaruna. Allá en la selva virgen vi
• nainaxca̱x (nai³⁵nax²ca̱x⁵) hecho de
un otorongo.
madera
naixmachiü̃pataruxü̃
• naitaque̱xe (nai³⁵ta²que̱x⁵e³) palizada ̃
(naix²ma⁵chi²ü⁵pa²ta³rux¹ü ̃ s.n.
⁵)
(que obstruye el camino)
calefacción Ñuxguacü rü nagáuane i
• naixatü (naix²a¹tü³) hoja (de árbol) Dímawa rü nanaxwa̱xe i
• naichacüxü (nai²cha¹cüx²ü³) rama naixmachiü̃pataruxü̃. En Lima hace
(de árbol) frío y tienen que usar calefacción.
naixmenaxã TICUNA – CASTELLANO 78

naixmenaxã (naix³⁵me²nax⁵ã³) s.m. palo nama1 (na²ma³) s.n.


Ngẽma yatü i ngãxü̃xü̃ rü 1. camino, trocha, sendero
naixmenaxãmaxã namücüeruwa 2. carretera
nanacuaixca rü nayapi ̱xeruxẽẽ El 3. calle
borracho le pegó a su compañero con un
Véanse cáye, ĩtamü
palo y le abrió la cabeza.
naixne (naix²ne⁵) s.m. tronco (de árbol)
• nama i wüxi i nachicawa dapetüxü̃
(na²ma³ i⁴ wüx²i² i⁴ na²chi¹ca⁵wa¹
̃ camino
da⁴pe²tüx³ü³)
• nama i rüchauxtexü̃ (na²ma³ i⁴
̃ pista
rü⁴chaux²tex²ü²)
• nama i taxü̃ (na²ma³ i⁴ tax³⁵ü²)
̃
camino grande
nama2 (na²ma²) v.e.
1. estar triste, estar deprimido Guxü̃ma
i ngunexü̃gu rü nangechaü̃ rü nama.
Todos los días está triste y deprimido.
naixnecü (naix²ne²cü²) s.n. bosque, selva
2. tener nostalgia
Naixnecüwa rü namu ya naigü. En el
Véase nangechaü̃
bosque hay muchos árboles.
• naixnecüane (naix²ne²cü²a⁵ne⁵) selva namachi (na³⁵ma⁵chi³) s.n.
1. carne, músculo (del cuerpo)
• naixnecücüã̱x (naix²ne²cü²cüã̱x⁵)
2. pulpa (de fruta)
silvestre
3. albura (de carne)
naixpüta (naix²pü¹ta³) s.m. troza (de
madera) • namachi i naxü̃ (na³⁵ma⁵chi³ i⁴
nax⁴ü²)̃ carne ahumada
• naixpütaarü túruxü̃ (naix²pü¹ta³a⁵rü³
̃ wincha (para jalar trozas
tu¹⁵rux¹ü⁵) • namachiarü guxü̃ (na³⁵ma⁵chi³a⁵rü³
de madera) ̃ churrasco
gux³ü²)
naixraxü̃1 (naix²rax³ü²) ̃ adj. tibio (medio • namachiremü (na³⁵ma⁵chi³re²mü³)
caliente) pechuga
• naixrachíüxü̃ (naix²ra⁵chi¹üx³ü²) ̃ namachipü̱xüetü
agua tibia (na²³ma⁵chi⁵pü̱x⁵ü³e²tü⁴) s.n. catarata
naixraxü̃2 (naix⁵rax⁴ü³̃ ) adj. picante (enfermedad del ojo)
na̱i ̱xruxü̃ (na̱i ̱x⁵rux¹ü⁵)
̃ s.n. namachiwe (na²ma²chi¹we⁵) v.e. tener
1. soga (para amarrar) cara triste Namachiwe erü nayutanü.
2. faja Tiene la cara triste porque un familiar
Véase na̱i ̱xcutüxü̃ ha muerto.
naixtüchi (naix²tü⁴chi⁵) s.n. astilla namáeta (na²ma¹e⁵ta⁵) v.t. matar,
naixü̃ (naix⁵ü²)
̃ asesinar Ngẽma yatü rü namáeta. Ese
1. s.n. calor hombre asesinó a otro.
2. adj. caliente namagu (na²ma³gu⁵) s.n. filo
naiyüxü (nai²³yüx²ü³) s.n. curuhuinse namai (na²mai⁵) v.i. mamar Ngẽma
(especie de hormiga) buxü̃ rü namai. Ese niño mama.
79 TICUNA–CASTELLANO namaxã nanañaxẽẽ

namaixcura (na²maix⁴cü²ra⁵) v.e. ser inananguxü̃xẽẽ i puracü. Ese


dulce Dexne rü namaixcura. La caña carpintero lo guía para hacer el trabajo.
es dulce. namaxã ínapuracü (na²max²ã³
namatü1 (na²ma³tü³) s.m. i¹na²pu³ra³cü²) v.t. trabajar (con otra
1. escritura, letra persona) Taxepataxü̃arü yoramaxã
2. dibujo ínapuracü. Trabaja con el dueño de la
3. bordado tienda.
namatü2 (na³⁵ma⁵tü⁵) s.n. mejilla namaxã inaxuneta (na²max²ã³
i⁴nax²u³ne²ta⁵) v.t. hacer promesa,
namatü ya ixãgane (na²ma³tü² ya³⁵ prometer Yimá yatü rü Tupanamaxã
ix⁴ã³ga³ne⁵) s.m. vocal Nangexma i inaxuneta ga yexguma yada̱xawexgu.
seis i bocálgü i ticunagawa rü daagü Cuando ese hombre estaba enfermo hizo
nixĩgü: a,e,i,o,u,ü. Hay seis vocales en una promesa a Dios.
ticuna que son: a,e,i,o,u,ü.
namaxã naguxchiga (na²max²ã³
namatüpechinü (na²ma³tü²pe⁵chi⁵nü⁵) na²gux⁴chi⁴ga⁵) v.t. insultar, ultrajar
s.n. encaje Ngẽma mechaarü Namaxã naguxchiga ga norü chiũra.
tütachinü rü naxãmatüpechinü. El Insultó a su esposa.
mantel tiene encaje alrededor.
namaxã namaxü̃ (na²max²ã³ na²max²ü³) ̃
nama̱x (na²ma̱x⁵) v.e. ser largo Ngẽma v.e.
mürapewatachinü rü nama̱x. Esa 1. tener relaciones (sexuales) Ngẽma
tabla de madera es larga. yatü rü tama mexü̃ nixĩ erü to i
namaxã (na²max²ã³) pron. con él, con ngexü̃maxã namaxü̃. Ese hombre no
ello, con ellos Namaxã napuracü. es bueno porque tiene relaciones con
Trabaja con eso. otra mujer.
Véase ngĩmaxã 2. vivir (con él, con ella)
• namaxã ixãte (na²max²ã³ ix²ã³te²) namaxã namexchinü (na²max²ã³
casada (con él) na²mex⁵chi⁵nü⁵) v.e. tener buena
puntería Mucawamaxã nanacue rü
• namaxã ibaixãchiãẽxü̃ (na²max²ã³
̃ asombroso, meama namaxã namexchinü. Él tiene
i⁴baix⁵ã²chi²ã¹ẽx⁴ü²)
buena puntería y así logró balearlo.
espantoso
Véase namechia̱x
• namaxã icuáxü̃ (na²max²ã³ i³cuax¹ü³) ̃
namaxã nanacaeane (na²max²ã³
autoridad, capataz, jefe, gobernante
na²na³ca⁵e⁵a⁵ne⁵) v.t. divulgar
namaxã inacua̱x (na²max²ã³ i⁴na²cua̱x⁵) Namaxã nanacaeane ga ngupetüxü̃.
v.t. Divulgó la noticia de un sitio a otro.
1. gobernar, administrar Aẽ̱xgacü rü namaxã nanamuane (na²max²ã³
ĩanemaxã inacua̱x. El presidente de la
na²na³mu⁴a⁵ne⁵) v.t. propagar
comunidad la gobierna.
Ãẽ̱xgacüarü oremaxã nanamuane.
2. controlar, dirigir Propagó el decreto del jefe.
• namaxã inacuáxü̃ (na²max²ã³ namaxã nanañaxẽẽ (na²max²ã³
i⁵na⁵cuax¹ü³̃ ) que cuida (cosas) na²na³ñax³ẽ²ẽ³) v.i. chocar Naxẽane
namaxã inananguxü̃xẽẽ (na²max²ã³ rü taxucürüwa mea nüxü̃ nadau nax
i⁴na²na³ngux³ü̃x⁵ẽ²ẽ³) v.t. enseñar, guiar ngextá naxãxü̃ rü ngẽmaca̱x naimaxã
Yimá corapina rü namaxã nanañaxẽẽ ya ngue. Como estaba
namaxã nanaxuegu TICUNA – CASTELLANO 80

oscuro, no podía ver por dónde iba y mi comía junto a él, ahora se ha
canoa chocó con el palo. enemistado con él.
namaxã nanaxuegu (na²max²ã³ namaxã narüxutaga (na²max²ã³
na²nax³u³e⁵gu⁵) v.t. prometer, jurar na²rüx³u³ta³ga⁵) v.i. quejarse, presentar
Yúche rü naenexẽmaxã nanaxuegu rü queja (ante otra persona)
tá nüxna nanaxã ya yima norü namaxã narüxü (na²max²ã³ na²rüx³ü³)
mutúru. José prometió a su hermano [var. de nügümaxã nayarüxü] chocar
darle su motor. (el uno al otro)
namaxã nangau (na²max²ã³ na²ngau⁵) namaxã nataãẽ (na²max²ã³ na²ta²ã¹ẽ⁴)
v.t. compartir Nanemaxã nangau i 1. v.e. estar feliz, estar contento
ngẽma norü õna. Compartió su 2. v.t. apreciar, disfrutar, gozar Ngẽma
comida con su hijo. õna ga naxma̱x mexẽẽxü̃ rü namaxã
̃
namaxã nanguxü (na²max²ã³ na²ngux³ü⁵) ̃ nataãẽ. Disfrutó la comida que le
v.t. guardar, cuidar preparó su esposa.
• nügüãẽgu namaxã nanguxü̃ namaxã nataxe (na²max²ã³ na²tax²e³)
̃
(nü³gü⁵ã¹ẽ⁴gu⁴ na²max²ã³ na²ngux³ü⁵) v.t. vender Antón. naxca̱x nataxe
memorizar (lit. guardar en la memoria) Véase taxe
namaxã nanue (na²max²ã³ na²nu²e³) v.t. namaxã nawoe (na²max²ã³ na²wo⁴e³) v.t.
distribuir, dispersar Mucümaxã diseminar, regar (semillas)
iyiachixü̃gü̃́xü̃xü̃ namaxã nanue i namaxã naxãarüa̱x (na²max²ã³
nawemü. Distribuyeron alimentos a las nax²ã³a⁵rü³a̱x⁵) v.e. estar enamorado
personas damnificadas por la creciente Véase nüxü̃ nangẽ̱xẽ
del río. namaxã naxuegu (na²max²ã³
Véase nayanu nax²u³e⁵gu⁵) v.t. declarar (ante otra
namaxã napora (na²max²ã³ na²po⁴ra²) persona)
v.t. aguantar, tener paciencia namaxã naxüga (na²max²ã³ nax²ü⁴ga⁵)
namaxã napuracü (na²max²ã³ v.t. hacer pacto, pactar (con otra
na²pu³ra³cü²) v.t. trabajar (con otra persona)
persona) namaxã nayange (na²max²ã³ na²ya³nge²)
v.t. llevar (juntos) Wüxigu namaxã
namaxã napuracüecha (na²max²ã³
nayange i caichaũ. Juntos llevan el
na²pu³ra³cü²e⁵cha⁵) v.t. seguir
cajón.
trabajando (con otra persona)
namaxã nayarüña (na²max²ã³
namaxã narüdexa (na²max²ã³
na²ya⁵rü⁴ña⁴) v.i. toparse, chocar (con
na²rü³dex²a⁵) v.i. ir para conversar (con
algo o alguien) Chütacü rü mechamaxã
alguien)
nayarüña yerü naxẽane. En la noche
namaxã narüña (na²max²ã² na²rü⁴ña⁴) se topó con la mesa porque todo estaba
v.i. chocar oscuro.
namaxã narüxuanü (na²max²ã³ namaxã niña (na²max²ã³ ni²ña³) v.i.
na²rüx³u³a⁵nü³) v.i. enemistarse Yema escapar (con algo) Tama choxü̃̃́
mexü̃ ga namücü i wüxiwa namaxã nanaxütanü rü ngẽmaãcü chorü
chibüchiréxü̃ rü ñu̱xma rü namaxã choxnimaxã niña. No me pagó y así se
narüxuanü. Su buen amigo que antes escapó con mi pescado.
81 TICUNA–CASTELLANO namemare

namaxã nixãũxãchi (na²max²ã³ hecha de madera muy dura.


nix²ãũx⁴ã²chi²) v.t. compadecer [suj. pl. nime]
Ngẽma buxü̃ rü ãẽ̱xgacü namaxã • name i choxü̃ curüngü̃xẽẽ (na²me² i⁴
nixãũxãchi. El jefe compadeció a ese chox³ü̃³ cu³rü³ngü̃x⁵ẽ²ẽ³) ¡por favor,
niño. ayúdame!
namaxã nixü (na²max²ã³ nix²ü⁴) v.e. name nixĩ (na²me² nix²⁵ĩ²) v.e.
estar acostumbrado Tama nüxü̃̃́ 1. ser bueno Name nixĩ i ngẽma
naguxcha i ngẽma puracü erü marü naxüxü̃ erü meama nüxü̃ nacua̱x i
namaxã nixü. Ese trabajo no es difícil ngẽma puracü. Todo lo que él hace es
para él porque ya está acostumbrado a bueno porque conoce bien el trabajo.
hacerlo. 2. ser aprobado
Véase marü namaxã nixü
nameãẽ (na²me²ã¹ẽ⁴) v.e.
namaxã nüxü̃ nixu (na²max²ã³ nüx³ü³̃ 1. ser simpático
nix²u³) v.t.
2. estar de buen humor Nüma rü
1. decir, contar, explicar Nüma i guxü̃guma nameãẽ rü taguma
ngu̱xẽẽruxü̃ rü mea namaxã nüxü̃ naxoegaãẽ. Él siempre está de buen
nixu nax paxa nüxü̃ nacuáxü̃ca̱x i humor y nunca está preocupado.
buxü̃gü. El profesor explica bien la
lección a sus alumnos para que nameãẽmare (na²me²ã¹ẽ⁴ma³re³) v.e.
aprendan pronto. estar tranquilo, tener paz Chaune rü
2. informar, comunicar, avisar nameãẽmare woo tama nanayaxu i
ngẽma puracü. Mi hijo está tranquilo a
• namaxã nüxü̃ nixuchigü (na²max²ã³ pesar de no haber recibido ese trabajo.
nüx³ü³̃ nix²u³chi⁵gü⁵) va comunicando
namechia̱x (na²me³chi⁵a̱x⁵) v.e. tener
• ¡Namaxã nüxü̃ ixu! (na²max²ã³ buena puntería Wüxitama ga
nüx³ü³̃ ix³u³) ¡Avísale! cartúchumaxã nanacue erü
nama̱xpatüxüchi (na²ma̱x⁵pa³tü²) v.e. namechia̱x. Lo baleó con un solo
1. tener uñas largas cartucho porque tiene buena puntería.
2. tener garras largas Ngẽma ai rü Var. namexchinü
naxãũcüma erü nama̱xpatüxüchi El namechiü (na²me²chi¹ü⁴) v.e. ser bueno
tigre es peligroso porque tiene garras (agua) Namechiü erü pucüarü nixĩ.
largas. El agua es buena porque es de lluvia.
namaxü̃1 (na²max³ü⁵) ̃ s.n. camino, namechiümare (na²me²chi¹ü⁴ma³re³) v.e.
trocha ser tranquilo (lago)
namaxü̃2 (na²max²ü̃³) v.i. vivir Namaxü̃ namecüma (na²me²cü³ma³) v.e.
i chorü o̱xi. Mi abuelo vive. 1. ser de buen carácter, ser honesto
• ¡Namaxü̃ i Perú! (na⁵max²ü⁵̃ i⁴ pe³ru²) Namecüma ya yimá yatü ya taxecü.
¡Viva el Perú! El dueño de la tienda es de buen
name (na²me²) v.e. carácter.
1. estar bien (de salud, sujeto singular) 2. ser digno, ser fino, ser cortés
2. estar limpio (sujeto singular) 3. ser pacífico, ser manso
3. ser bueno (sujeto singular) Name ya 4. ser cariñoso
chorü ngue erü nai i taixü̃naxca̱x namemare (na²me²ma³re³) v.e. estar
nixĩ. Mi canoa es buena porque está bien (de salud) O̱ xi rü namemare woo
namewemare TICUNA – CASTELLANO 82

nax nayaxü̃. El abuelo está bien a No quiere abordar el avión porque tiene
pesar de ser viejo. miedo.
namewemare (na²me²we³ma³re³) v.e. 2. tener respeto
estar tranquilo Marü naxaiya rü namuxũchi (na²mux²ũ¹chi⁴) v.e. ser
napatawa namewemare. Ya se ha abundante, tener mucho Domá ya
bañado y está tranquila en la casa. taunecügu rü namuxũchi i temaarü o.
namexchinü (na²mex⁴chi⁵nü⁵) [var. de Este año la cosecha de aguajes fue
namechia̱x] tener buena puntería abundante.
namexechi (na²mex²e¹chi⁴) v.e. namü (na³mü⁵) s.n. semen
1. ser hermoso, ser bello, ser elegante, namücü (na³mü⁵cü³) s.n.
ser lujoso Yima tachixü̃anearü 1. amigo, compañero, prójimo
ãẽ̱xgacüpata ya Dímawa ngexmane rü 2. cónyuge, esposo, esposa
namexechi. El palacio del presidente namücüna naxãga (na³mü⁵cü³na⁵
en Lima es muy bello. nax²ã³ga⁵) v.t. avisar, advertir (al
2. ser perfecto, ser puro compañero) Cowenawa naxũxchaü̃, rü
3. ser precioso, ser valioso ngẽmaca̱x namücüna naxãga nax
4. ser magnífico, ser extraordinario, ser nüxna nadauxü̃ca̱x ya napata. Quiere
estupendo, ser maravilloso ir a Caballo Cocha. Por eso avisa a su
namexechichametü compañero para que cuide la casa
(na²mex²e¹chi⁴cha¹me⁵tü⁵) v.e. tener durante su ausencia.
cara bella nanaãxẽgu (na²na²ãx¹ẽ⁴gu⁴) v.e.
namoxü̃ (na²mox⁴ü⁴) ̃ v.i. tartamudear 1. estar de acuerdo
Naguxcha nax mea yadexaxü̃ erü 2. ser conveniente Tama nanaãxẽgu
namoxü̃. Le es difícil hablar bien nax ngextá naxũxü̃ erü napuxchaü̃.
porque tartamudea. No es conveniente viajar porque va a
llover.
namu (na²mu²) v.i. abundar, ser muchos
Namu ya chawü rü ngẽmaca̱x nanaba (na²na³ba³) v.t. derramar
naxítanü. Abunda el maíz y por eso (líquido)
está barato. nanabáe (na²na³ba²e⁵) v.t. batir
• namu i taxetanüxü̃ (na²mu² i⁴ Nanabáe ya yima otácharaü̃. Bate el
tax²e³ta³nüx³ü³̃ ) abundar comerciantes huevo de gallina.
Véase nanacuxu2
• namu ya autu (na²mu² ya⁴ au²³tu⁵)
abundar carros nanabaixãchixẽẽ (na²na³baix⁵ã²chix²ẽ²ẽ³)
v.t.
• namuarü ngẽmaxü̃ãx̱ (na²mu²a⁵rü³ 1. despertar Pa̱xmama
ngẽ³max⁴ü̃³ã̱x⁵) tener muchas
nanabaixãchixẽẽ ga nane nax
posesiones puracüwa naxũxü̃ca̱x. Despertó
namunee (na²mu³⁵ne⁵e³) v.t. pescar (con temprano a su hijo para que se fuera a
flecha o lanza) Choxnica̱x namunee. trabajar.
Se ha ido a pescar con flecha. 2. asustar
Véase nachuxnee nanaba̱i ̱xẽẽ (na²na³ba̱i ̱x⁵ẽ²ẽ³) v.t.
namuü̃ (na²mu³ü̃⁵) v.e. 1. lijar Name nixĩ i tanaba̱i ̱xẽẽ i
1. temer, tener miedo, tener temor ngẽma mechagü. Debemos lijar esas
Tama abióũgu nixüechaü̃ erü namuü̃. mesas.
83 TICUNA–CASTELLANO nanacaxcu

2. pulir, bruñir nanaca (na²na³ca⁵) v.t. moler Nanaca


nanabáixpü̱xeru (na²na³baix¹pü̱x⁵e⁴ru²) ya yima tüxe norü chaxü̃ruxü̃. Muele
v.t. pelar, rapar (la cabeza) Ngẽxguma la yuca para hacer masato.
churarawa naxũxgu rü nanacaeane (na²na³ca⁵e⁵a⁵ne⁵) v.i. ir
nanabaíxpü̱xeru. Cuando entra de hablando (sujeto singular) Nanacaeane
soldado le pelan la cabeza. ya yimá yatü erü naxãũãẽ. Va
nanabapetü (na²na³ba²pe²tü⁵) v.t. colar, hablando porque está loco.
filtrar (líquido) Naxãũãchi i dexá rü [suj. pl. nanacaetanüane]
ngẽmaca̱x wüxi i naxchiruwa nanacaiegu (na²na³cai²e⁵gu⁵) v.t.
nanabapetü. El agua está sucia y por cambiar (la posición de la punta)
eso la filtra con una tela. Nanacaiegu i ngẽma mürapewa.
Véase nanamepetü Cambia la posición de la punta de la
nanabaxü̃xẽẽ (na²na³bax³ü̃x⁵ẽ²ẽ³) v.t. tabla.
voltear, volcar (embarcación) nanaca̱i ̱x (na²na³ca̱i ̱x⁵) v.t. inclinar
Mutúruarü yuape nanabaxü̃xẽẽ ya Naã̱xgu nanaca̱i ̱x ga axepaü̃ nax
yima ngue ya ããcune. El oleaje del naxaxexü̃ca̱x. Inclinó el vaso a su boca
motor del bote vuelca esa canoa llena de para darle de beber.
carga. nanacana (na²na³ca⁴na²) v.t. apuñalar,
nanabe̱x (na²na³be̱x⁵) v.t. arrancar acuchillar Cüxchimaxã nanacana
(raíces), desarraigar Ĩnex nanabe̱x ga yerü nanu. Lo apuñaló con un cuchillo
norü tüxe erü ui naxüxchaü̃. Ayer porque estaba enojado.
arrancó su yuca porque quiere hacer nanacatü (na²na³ca⁴tü²) v.t. picotear
fariña. (sujeto singular) Ngẽma otaxacü rü
Véase nanawo̱xochi nanacatü ya nacharaü̃ nax
nanabitaque̱xe (na²na³bi²ta²que̱x⁵e⁴) v.t. ínaxũxü̃xü̃ca̱x. El pollito picotea el
juntar (barriendo) Cayewa huevo para salir. [suj. pl. nanaca̱u̱xgü]
nanabitaque̱xe i ngẽma guxchiregü. nanacaupü̱xücharexe
La basura de la calle se junta barriendo. (na²na³cau⁴pü̱x⁵ü³cha³rex⁴e⁵) v.t.
nanabixichi (na²na⁵bix²i⁴chi²) v.t. barrer castrar Nanacaupü̱xücharexe i cuchi
Guxü̃ i ngunexü̃gu rü chauxacü erü namaxã nataxechaü̃. Él castra el
nanabixichi ya ĩpata. Mi hija barre el chancho porque quiere venderlo.
piso de la casa todos los días. nanacauxcha̱xmüxü̃
nanabu (na²na³bu²) v.t. ovillar, enrollar (na²na³caux⁴cha̱x⁵müx⁵ü³) ̃ v.t. pelar (un
(una soga) Nama̱xü̃chi ya norü tü rü animal), quitar (la piel de un animal)
ngẽmaca̱x wüxi ya naixacügu Var. nanacuaxcha̱xmüxü̃
nanabu. La soga es muy larga y por eso nanaca̱u̱xgü (na²na³ca̱u̱x⁵gü²) v.t.
la enrolla alrededor de un palo. picotear (sujeto plural) Werigü rü
• nanabu i naixnüta (na²na³bu² i⁴ nanaca̱u̱xgü ga paũ. Las aves
naix²nü²ta²) enroscar soga picotearon el pan. [suj. sing. nanacatü]
nanabuxu (na²na³bux⁴u³) v.t. cosechar, nanacaxcu (na²na³cax²cu²) v.t. apoyar,
coger (complemento plural) Nanabuxu apuntalar Nanacaxcu ya yima taxü
ya norü taxü nax namaxã nax tama yawáxü̃ca̱x. Pone un palo
nataxexü̃ca̱x. Cosecha sus caimitos para apuntalar el caimito para que no se
para venderlos [compl. sing. nayacawe] caiga.
nanacaxẽẽ TICUNA – CASTELLANO 84

nanacaxẽẽ (na²na³cax³ẽ²ẽ³) v.t. poner a nanachawereca (na²na³cha³we³re³ca⁵)


dormir, hacer acostar Napagu v.t. asar (parcialmente)
nanacaxẽẽ nax napexü̃ca̱x. Lo puso a nanacha̱xa (na²na³cha̱x⁵a³) v.t. tender
dormir en la hamaca. Yema nachica ga trígu nawa púxü̃gu
nanacaxi (na²na³cax³i³) v.t. cornear, nanacha̱xa ga wüxi ga
topetear Ngẽma woca rü carnérucha̱xmü. En el sitio donde
nachatacu̱xremaxã nanacaxi rü trillaba trigo tendió un cuero lanudo de
yemaca̱x nayu. La vaca lo corneó con carnero.
sus cuernos y por eso murió. nanachaxichixẽẽ (na²na³chax⁴i²chix²ẽ²ẽ³)
nanaca̱xichi (na²na⁴ca̱x⁵i²chi²) v.i. v.t. derretir Üa̱xcü rü
transformarse Ngẽma poxichixi rü nanachaxichixẽẽ i ngẽma gáuxü̃. El
durixü̃ nanaca̱xichi. El gusano del sol derrite el hielo.
plátano se transforma en mariposa. nanachexcu (na²na³chex⁴cu²) v.t. partir,
Véase nanaxĩxichi cortar (en pedazos) Yimá dexne rü
nanacha1 (na²na³cha⁴) v.t. íxraxü̃gu nanachexcu nax nachixü̃ca̱x
1. aplicar, frotar Ha cortado la caña en pedazos para
2. ungir Naparawa nüxü̃́̃ nangu̱x rü chuparla.
ngẽmaca̱x üxü̃xü̃maxã nanacha. Le nanachexe (na²na³chex⁴e³) v.t. cortar (a
duele la pierna y por eso la frota con golpes) Ngẽma buxü̃ rü taramaxã
medicina. nanachexe i chorü mürapewa rü
nanacha2 (na²na³cha⁴) v.t. pintar ngẽmaãcü nanachixexẽẽ Ese niño ha
Nanacha ya napata. Él pinta la casa. cortado mi tabla golpeándola con
Var. nanachaxu machete y así la ha dañado.
nanacha3 (na²na³cha⁵) v.t. diluir nanachexechi (na²na³chex¹⁵e⁵chi²) v.t.
nanacha̱i ̱xeru (na²na³cha̱i ̱x⁵e⁴ru²) v.t. encender, prender (fuego) Üxüwa
ondular, rizar (cabello) Nanacha̱i ̱xeru nanachexechi Ha prendido fuego a la
erü niwe̱xyaemare. Se hizo rizar el leña.
cabello porque era muy lacio. nanachexte (na²na³chex⁴te²) v.t. partir,
Var. nanacha̱i ̱xẽẽ cortar (una vez)
nanachaũã̱x (na²na³cha³ũ³ã̱x⁵) v.t. • ãgümücügu nanachexte
jabonar, enjabonar Meama (a³gü²mü⁵cü³gu⁴ na²na³chex⁴te²)
nanachaũã̱x nax ínayixü̃ca̱x i ngẽma descuartizar
ãũãchixü̃. Lo ha enjabonado bien para
sacar esa mancha. nanachi1 (na²na³chi²) v.t. chupar Dexne
nanachi erü nita̱xawa. Chupa caña
nanachauxchiü̃ (na²na³chaux³chi²ü̃⁵) v.t.
porque tiene sed.
encementar, pintar (piso)
Chemeü̃tumaxã nanachauxchiü̃ ya nanachi2 (na²na³chi²) v.t. picar (insecto)
napata. Él ha encementado el piso de Maxẽ nanachi. La avispa lo picó.
su casa. nanachiãchixẽẽ (na²na³chi⁴ã²chix²ẽ²ẽ³)
nanachauxtema (na²na³chaux³te²ma³) v.t. apagar Nanachiãchixẽẽ ya yima
v.t. encementar, pavimentar (camino) mutúru erü nachixega. Apagó el
Marü nanachauxtema i ngẽma nama i motor porque tenía un sonido raro.
Cowenawa daxü̃. Ya han pavimentado nanachibüxẽẽ (na²na³chi²³büx⁴ẽ²ẽ³) v.t.
la carretera que va hacia Caballo Cocha. alimentar, dar de comer Name nixĩ i
85 TICUNA–CASTELLANO nanachü̱xüxnagü

papágü rü mamágü rü mea nanachocuxẽẽ (na²na³cho²cux⁴ẽ²ẽ³) v.t.


nanachibüxẽẽ i naxacügü nax mea meter, hacer entrar (complemento plural
nayaexü̃ca̱x. Los padres deben animado) Nanachocuxẽẽ tupaucagu i
alimentar bien a sus hijos para que duü̃xü̃gü. Hace entrar a las personas en
crezcan sanos. la iglesia.
nanachixeãẽ (na²na³chix⁴e⁵ã¹ẽ⁴) v.t. [compl. sing. anim. nanaxücuxẽẽ]
pervertir Ngẽma yatü i chixri maxü̃xü̃ nanachonagü (na²na³cho²na²gü²) v.t.
rü nanachixeãẽ i ngẽma duü̃xü̃ i mea colgar (arriba) Nanachonagü i
̃ ̃
maxüxü. Ese hombre perverso naxchiru i rünguxü̃. Colgó arriba la
pervierte a la gente buena. ropa caída.
nanachixẽẽ (na²na³chix²ẽ²ẽ³) v.t. nanacho̱ xõchi (na²na³cho̱x⁵õ²chi²) v.e.
levantar, hacer parar Nanachixẽẽ nax estar anémico, estar pálido Ngẽma
̃ ̃ ̃
üxüxüpataüwa nagaãxüca̱x. Lo ̃ buxü ̃ rü nanacho̱ xõchi erü nida̱xawe.
hicieron parar para llevarlo a la clínica. El niño está pálido porque está enfermo.
Véase nanadexãchi
nanachi ̱xẽẽ (na²na³chi ̱x⁵ẽ²ẽ³) v.t. dar
nanachoxü ̃ga (na²na³chox²ü⁵ga⁵)
̃ v.t.
sabor, hacer delicioso Ngẽma chicuri
rü nanachi ̱xẽẽ i õna. El culantro hace responder, replicar, contestar (con
deliciosa la comida. enojo) Nanatü rü ore ga tama
mexü̃maxã nanachoxü̃ga yerü
nanachixewe (na²na³chix⁴e⁵we²) v.t. namaxã nanu. El padre replicó con
1. insistir, exigir Yimá yatü rü toxü̃ palabras malas porque estaba enojado.
nachixewe nax paxa nüxü̃́̃
nanachuxna (na²na⁴chux²na²) v.t.
tanaxütanüxü̃ca̱x. El hombre exige
destripar, sacar (vísceras) Gumá yatü
que le paguemos pronto.
rü nanachuxna i ngẽma dexchi. El
2. fastidiar, molestar, exasperar, hombre saca las vísceras del paiche.
provocar
nanachuxu (na²na³chux⁴u³) v.t. picar
nanachixexẽẽ (na²na³chix³⁵ex⁴ẽ²ẽ³) v.t. (con flecha), flechar O̱ xi rü
1. malograr, dañar, arruinar nanachuxu i dexchi. El abuelo picó el
2. destrozar, mutilar Ngẽma pori rü paiche.
nanachixexẽẽ ya puracü. El tabaco nanachu̱xu (na²na³chu̱x⁵u³) v.t. prohibir,
malogra los pulmones. limitar Papá nanachu̱xu nax buxü̃gü
̃ ̃
nanachíxüã̱x (na²na³chix¹ü²ã̱x⁵) v.t. nüxü̃ dáuxü̃ i üxü̃xü̃. Papá prohibe
engrasar Nanachíxü̃ã̱x ya yima que los niños toquen la medicina.
mutúru nax tama paxa nachixexü̃ca̱x. Véase nüxna nayanuxü̃
Engrasa el motor para que no se nanachúxu (na²na³chux¹⁵u³) v.t. besar
malogre rápidamente. Yimá ngextü̱xücü nanachúxu ga norü
nanacho (na²na³cho²) v.t. colgar mamá. Su mamá besó al joven.
Itapúagu nanacho i norü chawi. nanachu̱xuchi (na²na³chu̱x⁵u¹chi⁵) v.t.
Colgó la llave en un clavo. prohibir (terminantemente) Ngẽma cóca
nanachobü (na²na³cho²bü²) v.t. poner rü ãẽ̱xgacü nanachu̱xuchi nax
(cebo en el anzuelo) Poxwagu namaxã itaxexü̃. El gobierno prohibe
nanachobü i namachi choxnica̱x. terminantemente la venta de coca.
Pone carne en el anzuelo para coger un nanachü̱xüxnagü (na²na³chü̱x⁵üx³na⁴gü²)
pez. v.t. alzar, levantar Chauenexẽ
nanacó TICUNA – CASTELLANO 86

nanachü̱xüxnagü ya norü omüta. Mi nanacuxu1 (na²na³cux⁴u³) v.t. patear


hermano levanta la viga. Yimá rü nanacuxu naãü ̃́ ̃gu i peruta.
Véase nanangenagü Él patea la pelota hacia el arco.
nanacó (na²na³co¹⁵) v.t. burlar, hacer nanacuxu2 (na²na³cux⁵u³) v.t. batir
burla Naenexẽ rü nanacó. Su (huevos)
hermano le hacía burla. Véase nanabáe
nanacómüãchi (na²na³co¹mü³ã²chi²) v.i. nanadai (na²na³dai⁵) v.t. matar, asesinar
blanquearse Naxchiru i tocuyonaxca̱x (complemento plural) Nanadai i ngẽma
rü nanacómüãchi ega üa̱xcügu durugü i naxmaxü̃wa ngẽxmagüxü̃.
napaxgu. La ropa de tocuyo se Mata las hormigas que están en su
blanquea si la asoleamos. hueco. [compl. sing. nayama̱x]
nanacómüxẽẽ (na²na³co¹müx³ẽ²ẽ³) v.t. • nanadai i õxmixacügü i íxraxüchixü̃
blanquear, emblanquecer Yima chaũ (na²na³dai⁵ i⁴ õx³mix¹a³cü⁵gü² i⁴
rü nanacómüxẽẽ i naxchiru. El jabón ̃ esterilizar, matar
ix¹rax⁵ü¹chix³ü²)
emblanquece la ropa. microbios
nanacua̱i ̱xca (na²na³cua̱i ̱x⁵ca⁵) v.t. nanadate (na²na³da²te²) v.t. partir (con
1. golpear, pegar Nanena nanacua̱i ̱xca machete) Taramaxã nanadate i ngẽma
erü tama iscuerawa naxũxchaü̃. Pegó ngaxwü. Parte el sajino con machete.
a su hijo porque no quiso ir a la escuela. nanadauáane (na²na³dau⁴a²a⁵ne⁵) v.t.
2. azotar, latiguear (con látigo) mirar (por todas partes) Nanadauáane
nanacuaxcha̱xmüxü̃ natürü taxuxexü̃ma nadau. Miró por
(na²na³cuax⁴cha̱x⁵müx³ü²) ̃ [var. de todas partes, pero no vio a nadie.
nanacauxcha̱xmüxü̃] pelar (un nanadauxẽẽ1 (na²na³daux²ẽ²ẽ³) v.t.
animal), quitar (la piel de un animal) enrojecer
nanacue (na²na³cue⁵) v.t. nanadauxẽẽ2 (na²na³daux²ẽ²ẽ³) v.t.
1. matar (con bala), balear Nanacue hacer madurar Napatawa nanadauxẽẽ
ya nga norü mucawamaxã. Balea al i norü poxi. Hacen madurar los
majás con su escopeta. plátanos en la casa.
2. cazar (con cerbatana o escopeta) nanadaxü̃ (na²na³dax²ü̃²) v.t. cortar (en
nanacuenagü (na²na³cue⁵na⁴gü²) v.t. trozos), trozar Nanadaxü̃ ya yima
soplar (hacia arriba) Buanecü rü berure. Cortan el árbol para sacar la
nanacuenagü ya norü cométa. El miel de la colmena.
viento sopla la cometa para arriba. nanade (na²na³de³⁵) v.t. recoger, juntar
nanacuixe (na²na³cuix²e²) v.t. remover Mamá rü nanade i naxchiru nax
(comida) Nüma rü nanacuixe i ngẽma türewa nanaãxü̃ca̱x La mamá recoge
baxü̃ nax tama íyaxũ̃́xü̃ca̱x. Él la ropa para llevarla al puerto.
remueve la mazamorra para que no se • marü nade (ma³rü³ na²de³⁵) recogido,
pegue al recipiente. juntado
nanacu̱x (na²na³cu̱x⁵) v.t. lanzar nanadeãchi (na²na⁵de⁵ã²chi²) v.i.
Dexchixü̃ nanacu̱x ya norü wocae. sonrojarse, ponerse colorado Gumá
Lanzó su lanza al paiche. yatü rü nanadeãchi yexguma
nanacu̱xnagü (na²na³cu̱x⁵na⁴gü²) v.t. duü̃xü̃güpe̱xewa nanguxgu yerü
empujar (hacia arriba) naxãne. El hombre se sonrojó cuando
87 TICUNA–CASTELLANO nanaga̱u̱xẽẽ

se puso delante de la gente porque tenía nanadixegu (na²na³dix²e⁴gu⁵) v.t. dar


vergüenza. vuelta Naimaxã nanadixegu i
nanadeãchichiwe naixpüta. Con un palo da vuelta a la
(na²na⁵de⁵ã²chi²chi¹we⁴) v.i. ponerse troza de madera.
rojo (la cara) Yema orexü̃ naxĩnügu nanadü (na²na³dü²) v.t.
ga ãẽ̱xgacü rü nanadeãchichiwe yerü 1. raspar Máquinamaxã nanadü i
yema duü̃xü̃gümaxã poraãcü nanu. ngẽma waixümü nax nameanexü̃ca̱x.
Cuando el jefe escuchó esas palabras, se Raspan la tierra con tractor para
le puso roja la cara de rabia contra esa nivelarla.
gente. 2. afeitar
nanadeãcu (na²na³de⁴ã³cu⁵) v.t. robar, nanadüeru (na²na³dü²e⁴ru²) v.t. rapar
hurtar Yima ãẽ̱xgacüpata rü (la cabeza) Nanadüeru yerü
̃́ ax
nanadeãcu i ngĩta̱ ̱ güxü̃. Robaron churarawa naxũ. Se raparon la cabeza
todo lo que había en la casa del jefe. cuando se hicieron soldados.
nanadetaque̱xe (na²na³de⁵ta²que̱x⁵e³) v.t. nanaechitae (na²na⁴e²chi²ta⁴e³) v.t.
1. juntar Nanadetaque̱xe i guxchire. traicionar Yúda rü nanaechitae ga
Él junta la basura. Ngechuchu. Judas traicionó a Jesús.
2. recoger, acumular
nanaga (na²na³ga²) v.t. techar
nanadexa (na²na³dex⁴a³) v.t. agujerear, (complemento singular) Nanaga ya
hacer hueco (con broca o berbiquí) ĩpata. Está techando la casa.
Werumamaxã nanadexa ya naweü̃ [compl. pl. nanagagü]
nax yacaxmaaxü̃ca̱x. Agujerea la
nanagagü (na²na³ga²gü²) v.t. techar
canoa con berbiquí para labrar el
(complemento plural)
interior.
[compl. sing. nanaga]
nanadexãchi (na²na⁵dex²ã²chi²) v.e.
nanagana (na²na³ga²na⁵) v.t.
estar anémico, estar pálido Ngẽma
buxü̃ rü nanadexãchi erü nida̱xawe. 1. ganar Cowena nanagana i ñu̱xma i
El niño está pálido porque está enfermo. cuxgütaewa. Caballo Cocha ganó el
juego de fútbol hoy.
Véase nanacho̱xõchi
2. triunfar, sobrepasar, superar
nanadexãchixẽẽ (na²na³dex²ã²chix²ẽ²ẽ³)
3. conquistar, vencer, derrotar
v.t. amarillear Yexma chanaxü̃́ ga
popera rü üa̱xcü nanadexãchixẽẽ nanaga̱ u̱xãchixẽẽ
Dejé el papel en la ventana y el sol lo (na²na³ga̱ u̱x⁵ã²chix²ẽ²ẽ³) v.t.
amarilleó. 1. calmar, bajar, aliviar (fiebre) Ngẽma
üxü̃xü̃ rü nanaga̱u̱xãchixẽẽ Esa
nanadexẽẽ (na²na³dex²³ẽ²ẽ³) v.t.
medicina calma la fiebre.
1. disolver (en líquido) Dexáwa
̃ ̃
nanadexẽẽ i üxüxü nax yaxaxüxüca̱x. ̃ 2. aliviar (dolor)
Disuelve la pastilla en agua para 3. sanar
tomarla. nanagáuxcha̱xmüxü̃
2. derretir (na²na³gaux¹⁵cha̱x⁵mü³xü²) ̃ v.t. pelar
Nanagáuxcha̱ x müxü ̃ ya norü tüxe nax
nanadixcumü (na²na³dix²cu²mü⁵) v.t.
enrollar Nanadixcumü i ngẽma naxpü ui naxüxü̃ca̱x. Pelan la yuca para
nax mea inaxü̃́xü̃ca̱x. Enrolla la tela hacer fariña.
para que quede bien enrollada. nanaga̱u̱xẽẽ (na²na³ga̱u̱x⁵ẽ²ẽ³) v.t.
nanagáuxẽẽ TICUNA – CASTELLANO 88

1. enfriar Gáucüwa nanaga̱u̱xẽẽ i nanagu̱xẽẽ (na²na³gu̱x⁵ẽ²ẽ³) v.t.


chorü axexü̃. Él enfría mi bebida en la 1. acabar, terminar, cesar
refrigeradora. 2. finalizar, culminar, concluir
2. refrescar 3. gastar, consumir Guxü̃ma i ngẽma
3. calmar (dolor) diẽru i nayaxuxü̃ rü marü nanagu̱xẽẽ
• nügüxü̃̃́ nanaga̱u̱xẽẽ (nü³güx⁵ü̃¹ Todo el dinero que ganó, lo gastó.
na²na³ga̱u̱x⁵ẽ²ẽ³) calmarse (herida) nanagü (na²na³gü⁵) v.t. poner, echar
nanagáuxẽẽ (na²na³gaux¹⁵ẽ²ẽ³) v.t. (algo seco) Chocagu nanagü ya yima
rasgar Ngẽma buxü̃ nanagáuxẽẽ i aruchu. Puso el arroz en el saco.
naxchiru erü naigu nanachoxẽẽ El nanagüchita (na²na³gü⁵chi⁵ta²) v.t.
niño rasgó su ropa porque la enganchó amontonar Name nixĩ i cuchinagu
en un palo. nanagüchita ya tüxe. Está bien que
nanaga̱u̱xetüxẽẽ (na²na³ga̱u̱x⁵e¹tüx³ẽ²ẽ³) amontone la yuca en la cocina.
v.t. sombrear Ngẽma paragua nanagüpetü (na²na³gü⁵pe²tü⁵) v.t. cernir
nanaga̱u̱xetüxẽẽ i ngẽma buxü̃. El (cosas secas)
paraguas sombrea al niño. Véase nanapapetü
nanagáuxü̃ (na²na³gaux¹⁵ü³)̃ v.t. quitar
nanagütamaane (na²na³gü⁵ta³ma³a⁵ne⁵)
(la cáscara), pelar Nanagáuxü̃ ya v.t. rellenar (hueco)
naraña nax namúxü̃ca̱x. Hay que
nanagütamaü̃ (na²na³gü⁵ta³ma³ü̃⁵) v.t.
pelar la naranja para comerla.
rellenar (camino con tierra)
Var. nanagáxũ
nanagoxü̃chixü (na²na³gox²ü⁴chix¹ü³)
̃ v.i. nanai (na²nai²) v.e. estar caliente Yima
chorrear (agua) Nipu i tubu rü cape rü poraãcü nanai. El café está
ngẽmaca̱x nanagoxü̃chixü i dexá. El muy caliente.
tubo se rompió y por eso el agua nanaiane (na²nai²a⁵ne⁵) v.e. hacer calor,
chorrea. ser caluroso (ambiente) Chaxaiya erü
nanágu (na³na¹gu⁵) s.n. nanaiane. Estoy sudando porque hace
1. trompa (de animal) mucho calor.
2. pico (de botella) nanaie (na²nai²e³) v.i. pasar, propagarse
nanagumari (na²na³gu³ma²ri⁵) v.t. (incendio) Yima üxü rü ĩxwa nanaie.
planchar Chauenẽẽ nanagumari i El fuego pasó a la casa.
naxchiru. Mi hermano plancha la ropa. nanaiwe (na²nai²we³) v.e. tener calor
̃́
Véase nanawĩxgümü Nüma rü nanaiwe erü nangu̱xetü. Él
• gumarichiruxü̃ (gu³ma³ri⁵chi¹rux⁵ü³)
̃ tiene calor porque hace mucho sol.
plancha (para ropa) nanaixichi (na²naix²i¹chi⁴) v.e. estar
nanaguxchaxẽẽ (na²na³gux⁵chax⁵ẽ²ẽ³) muy caliente Nanaixichi i ngẽma üxü.
v.t. Ese fuego está muy caliente.
1. impedir, estorbar nanamaãchixẽẽ (na²na³ma²ã²chix²ẽ²ẽ³)
2. dificultar, complicar, poner en v.t. desalentar, desanimar
desventaja Ngẽxguma natauxgu i Nanamaãchixẽẽ ga namücü yerü
ta̱xacü i namaxã ipuracüexü̃, nüxü̃ nixu nax tautá nüxü̃ yangauxü̃ i
nanaguxchaxẽẽ i ngẽma puracü. Nos puracü i ĩane i taxü̃wa. Desalentó a su
dificulta el trabajo cuando no hay amigo porque le dijo que no encontraría
materiales. trabajo en la ciudad.
89 TICUNA–CASTELLANO nanamexẽẽ

nanamai (na²na³mai⁵) v.t. lactar, nanama̱xmaü̃xẽẽ (na²na³ma̱x⁵maü̃x²ẽ²ẽ³)


amamantar, dar de mamar Ngẽma v.t. hacer más profundo, hacer más
woca rü nanamai i naxacü. Esa vaca hondo Nanama̱xmaü̃xẽẽ ya caxta. Él
amamanta a su cría. hizo más profundo el hueco para el
nanamaichĩã (na²na³mai¹chĩ⁴ã³) v.t. horcón.
fumigar (una casa) Norü yora rü nanamaxü̃ (na²na³max³ü³) ̃ v.t. disparar
orawearü dairuü̃maxã nanamaichĩã (con arco o con honda) Norü würa
ya napata. El dueño fumiga su casa nayaxu rü nanamaxü̃ ya naxne. Sacó
con insecticida para cucarachas. su arco y disparó la flecha.
nanamáigüneniü̃ (na²na³mai¹gü⁵ne⁵ni¹ü⁵)
̃ naname (na²na³me²) v.t. humedecer
v.t. ordeñar Pa̱xmama rü chütacü rü (masa) Naname i norü paũchara erü
ngẽma wocaarü dauruü̃gü rü napachara. Humedece la masa de su
nanamáigüneniü̃. Los que cuidan las pan porque está seca.
vacas las ordeñan en la mañana y en la nanameãẽ (na²na³me²ã¹ẽ⁴) v.t. acariciar
noche. Norü papá rü nanameãẽ i nane erü
nanamaixcuraxẽẽ poraãcü nüxü̃ nangechaü̃. El padre
(na²na³maix⁴cu²rax⁵ẽ²ẽ³) v.t. dulcificar, acaricia a su hijo porque lo ama mucho.
endulzar Achúcara nanamaixcuraxẽẽ Véase nüxü̃ nameãẽ
i norü axexü̃. El azúcar dulcifica su nanamechigaxẽẽ (na²na³me³⁵chi⁵gax⁵ẽ²ẽ³)
bebida. adj. emocionante Ngẽma buxü̃gü rü
nanama̱i ̱xetü (na²na³ma̱i ̱x⁵e³tü⁵) v.t. nanamechigaxẽẽ ya norü iscueraarü
poner (medicamento en el ojo), medicar, petachiga. Los niños hacen
medicinar (el ojo) Mamá rü emocionante la fiesta de la escuela.
nanama̱i ̱xetü i norü buxü̃. La mamá nanamepetü (na²na³me²pe²tü⁵) v.t. colar,
pone medicamento en el ojo de su hijo. filtrar (líquido) Mamá rü tanamepetü i
nanamã̱ĩ ̱xtanü (na²na³mã̱ĩ ̱x⁵ta³nü⁵) v.t. dexá i taxtüü̃chiü. Mi mamá filtra el
fumigar (hormigas) Ngextá agua de río.
ínamuxü̃wa i tachiwagü rü norü Véase nanabapetü
dairuü̃maxã nanamã̱ĩ ̱xtanü. Donde se nanamete̱xe (na²na³me²te̱x⁵e³) v.t.
acumulan las hormigas las fumigan con
humeceder (algo molido) Ngẽma arína
veneno.
rü nanamete̱xe erü norü paũ
nanamã̱ĩ ̱xtüxü̃ (na²na³mã̱ĩ ̱x⁵tüx²ü⁵̃ ) v.t. naxüxchaü̃. Humedece la harina
exprimir (el jugo) Úbata nicawe rü porque quiere hacer pan.
naxpáü̃gu nanamã̱ĩ ̱xtüxü̃. Él coge las nanamexẽẽ (na²na³mex²ẽ²ẽ³) v.t.
uvas y exprime el jugo en una taza.
1. arreglar
nanamate (na²na³ma²te²) v.t. partir, 2. reparar, componer Cuáü̃ nanamexẽẽ
rajar Yuemamaxã nanamate i norü i norü tarapa nax namaxã
üxü. Parten la leña con una hacha. nachoxniexü̃ca̱x. Juan repara su
nanamatüchi (na²na³ma²tü⁵chi⁵) v.t. tarrafa para pescar.
hacer astillas Íxraxü̃gu nanamatüchi Véase nanangexwacaxü̃xẽẽ
norü üxüca̱x. Hacen astillas para • nanamexẽẽ i naxcha̱xmü
prender el fuego. (na²na³mex²ẽx²ẽ³ i⁴ nax³cha̱x⁵mü³)
nanama̱xẽẽ (na²na³ma̱x⁵ẽ²ẽ³) v.t. alargar curtir
nanamexẽẽga TICUNA – CASTELLANO 90

• ¡Namexẽxẽ! (na³mex²ẽx²ẽ³) carne de los animales silvestres.


¡Arréglalo!, ¡Prepáralo! [compl. pl. nananagü]
nanamexẽẽga (na²na³mex²ẽẽ²³ga⁵) v.t. nanana2 (na²na³na³⁵) v.t. agarrar
afinar (instrumento musical) Ngẽma bíblia rü nanana. Está
Nanamexẽẽga ya yima guitara erü agarrando las Biblias.
nachixega. Afina la guitarra porque las [compl. sing. anim. nanaga;
cuerdas no están bien afinadas. compl. pl. anim. nanagagü;
compl. sing. inan. nanange]
nanamu1 (na²na³mu³⁵) v.t. picar (con
flecha), arponear, flechar Ĩnex nananagü (na²na³na²gü²) [compl. pl. de
nanamu ya yima dexchi. Él picó ese nanana1] ahumar
paiche ayer. nananaichixü (na²na³nai²chix¹ü⁴) v.t.
nanamu2 (na²na³mu⁴) v.t. mandar, 1. escaldar (con agua caliente)
Nananaichixü i ota nax nabexexü̃cax.
enviar Ichituwa nanamu i popera nax
Escalda la gallina para sacarle las
ãẽ̱xgacü nüxü̃ cúaxü̃ca̱x. Manda el
plumas.
documento a Iquitos para que la
2. calentar (líquido)
autoridad sepa del asunto.
Véase inanamuãchi nananaixrachiüxẽẽ
(na²na³naix²ra⁵chi¹üx⁴ẽ²ẽ³) v.t. tibiar
nanamu3 (na²na³mu³) v.t. tejer Norü
(líquido) Nananaixrachiüxẽẽ i norü
coriaxü̃́̃ nanamu ya pexchi. Teje una
dexá nax ngẽmaãcü o̱xri namaxã
canasta para su patrón.
nayaxuxü̃ca̱x. Tibia el agua para lavar
nanamunüta (na²na³mu³nü³ta³) v.t. la herida.
trenzar Nanamunüta i ngẽma naxĩ nananaraxü̃ (na²na⁴na³⁵rax⁵ü̃⁵) v.e. ser
norü napatü̱xüruxü̃. Trenza la parecido
chambira para la soga de su hamaca.
nananaxẽẽ1 (na²na³nax⁵ẽ²ẽ³) v.t. calmar
nanamuü̃xẽẽ (na²na³mu³ü̃x⁵ẽ²ẽ³) v.t. (dolor) Dutúru rü üxü̃xü̃maxã choxü̃́̃
aterrorizar, asustar, dar miedo Namücü nananaxẽẽ i ngẽma choxü̃
nanamuü̃xẽẽ rü ngẽmaca̱x tama ínangúxü̃wa. El médico me calma el
ngéma naxũ. Su amigo le dio miedo y dolor con una medicina.
por eso no va allá.
nananaxẽẽ2 (na²na³nax³⁵ẽ²ẽ³) v.t. tostar
nanamu̱x (na²na³mu̱x⁵) v.t. comer Paũarü guruxü̃wa nananaxẽẽ ga norü
(comida cruda) Yima chĩxã rü werigü paũ. Ha tostado su pan en el horno.
nanamu̱x. Las aves comen uvillas. nananaxĩ (na²na³nax²ĩ²) v.t. calentar,
nanamuxpüta (na²na³mux³⁵pü⁵ta⁵) v.t. acalorar Nananaxĩ i norü choxni erü
desgranar (maíz) María rü nanangõ̃́xchaü̃. Calienta el pescado
nanamuxpüta ya chawü nax namaxã porque quiere comerlo.
nataxexü̃ca̱x. María desgrana las nananaxü̃ (na²na³nax³⁵ü³) ̃ v.t. latiguear,
mazorcas para vender el maíz. dar latigazos (con ortiga) Norü mamá
nanamuxra (na²na³mux²ra³) v.t. cocinar rü nananaxü̃ ga nane yerü nangeãẽ.
Nanamuxra i norü choxni. Él cocina La mamá le daba latigazos a su hijo
su pescado. porque no se portaba bien.
nanana1 (na²na³na²) v.t. ahumar nananga (na²na³nga⁵) v.t. regañar Papá
(complemento singular) Üxügu nanana i nananga erü naweü̃ca̱x nangĩ ̱x. Papá
naeü̃machi. Ahuman sobre el fuego la lo regaña porque le ha robado su canoa.
91 TICUNA–CASTELLANO nanangexrü

nananga̱i ̱x (na²na³nga̱i ̱x⁵) v.t. coser nanangenagü (na²na³nge²na²gü²) v.t.


Nananga̱i ̱x ya norü ngexri ya 1. levantar, alzar, poner arriba
taxeruxü̃. Cose su jicra para vender. Nanangenagü ga napataarü omüta.
nanangãĩxã (na²na³ngãĩx⁵ã⁵) v.t. Alzó la viga de su casa.
cosquillear, hacer cosquillas 2. soportar (problemas) Tama
Véase nanaxãũãxü̃ne nanaxwa̱xe i nüxchama nanangenagü
i ngẽma duü̃xü̃güarü guxchaxü̃gü. Él
nananga̱xãẽ (na²na³nga̱x⁵ã¹ẽ⁴) v.t.
no quiere que él solo soporte los
adornar, decorar, ornamentar Buxü̃gü
problemas de la gente.
rü mamáchigaca̱x nananga̱xãẽ ya
Véase nanachü̱xüxnagü
iscuera. Los niños adornaron la escuela
para la fiesta del día de la madre. nanangetanü (na²na³nge²ta⁵nü⁵) v.t.
deber, tener deuda Yema yatü rü
nananga̱xcu (na²na³nga̱x⁵cu²) v.t. chaunepüaxü̃̃́ nanangetanü i cinco
1. colgar miu chori. Ese hombre debe cinco mil
2. ceñir (en la cintura) Nüma rü soles a mi tío.
nananga̱xcu ga naxne. Él ciñó su arma
nanange̱x (na²na³nge̱x⁵) v.t. encomendar
en su cintura.
Tupaname̱xẽwa nanange̱x ga norü
nananga̱xcueru (na²na³nga̱x⁵cu²e⁴ru²) maxü̃. Encomendó su vida en manos de
v.t. coronar Nananga̱xcueru ga Dios.
ãẽ̱xgacü. Coronó al rey.
nanangexetüxẽẽ (na²na³ngex²e²tüx⁵ẽ²ẽ³)
nanangaxü̃ (na²na³ngax⁵ü⁴) ̃ v.t. amarrar
v.t. cegar Naenexẽ rü wüxi ya
Ngẽma yatü rü meama nanangaxü̃ i naixmenaxãmaxã ínanamuxũchi rü
norü woca nax tama naanewa yemaacü nanangexetüxẽẽ Su
naxũxü̃ca̱x. El dueño de la vaca la hermano le tiró un palo y así lo cegó.
amarra para que no se meta en la
nanangexgumaraxü̃
chacra. ̃ v.e. ser lo
(na²na⁵ngex³gu⁴ma²rax⁵ü⁵)
nanangãxü̃ (na²na³ngãx²ü⁵) ̃ v.t.
mismo, ser igual Yima ngue ya naxca̱x
contestar, responder Nüma ga cutaxene rü nanangexgumaraxü̃ ya
purichía rü meama nanangãxü̃ yima ngue iyarütaxune Esa canoa que
yexguma nüxna nacaxgu. La policía le has comprado es igualita a la canoa
contestó bien cuando le preguntó. perdida.
Var. nanangãxü̃ga
nanangexmagüxẽẽ
nanangea̱xẽẽ (na²na³nge²a̱x⁵ẽ²ẽ³) v.t. (na²na³ngex⁴ma²güx²ẽ²ẽ³) v.t.
hacer callar (a otra persona) Tama encomendar, encargar (a otra persona)
inaxĩnüchaü̃ rü yemaca̱x purichía Nanatü rü naneme̱xẽwa
nanangea̱xẽẽ No quería obedecer y por nanangexmagüxẽẽ i guxü̃ma. El
eso la policía lo hizo callar. padre pone todo en manos de su hijo.
• ¡Rüngea̱xẽxẽ! (rü³nge²a̱x⁵ẽx²ẽ³) [Aparece en frases de tiempo presente o
¡Hazlo callar! futuro.]
nanangechaü̃xẽẽ (na²na³nge²chaü̃x⁵ẽ²ẽ³) Véase nanayexmagüxẽẽ
v.t. nanangexrü (na²na³ngex³rü¹) v.t. dejar
1. entristecer, apenar Norü mamáarü hacer Nanatü rü düxwa nanangexrü i
yu nanangechaü̃xẽẽ La muerte de su nane nax naxüãxü̃ca̱x i norü ngúchaü̃
madre lo ha entristecido. rü tama wena nüxü̃ narüngü̃xẽẽ. El
2. atormentar padre por fin deja al hijo que haga lo
nanangexwacaxü̃xẽẽ TICUNA – CASTELLANO 92

que le da la gana y no lo ayuda más. nanangõ̱x. Mi amigo fue mordido por


[Aparece en frases de tiempo presente o una víbora
futuro.] nanango̱xẽẽ (na²na³ngo̱x⁵ẽ²ẽ³) v.t.
Véase nanayexrü aclarar, hacer aparecer Tupana rü
• ¡Ngexrüã! (ngex³rü¹ã⁴) ¡Déjalo! duü̃xü̃güca̱x nanango̱xẽẽ i norü Ore.
nanangexwacaxüxẽẽ̃ Dios aclara su palabra para la gente.
̃
(na²na³ngex³wa¹cax⁵üx³ẽ²ẽ³) v.t. nanangu (na²na³ngu³) v.t. medir
renovar, reformar, reparar Taxepataü̃arü yora rü meama
Véase nanamexẽẽ nanangu i naxpü. El dueño de la
nanangianexẽẽ (na²na³ngi⁵a⁵nex⁵ẽ²ẽ³) tienda mide bien la tela.
v.t. dispersar Airu rü nanangianexẽẽ i nanangúchia̱xẽẽ (na²na³ngu¹chi⁵a̱x⁵ẽ²ẽ³)
otaxacügü. El perro dispersó a los v.t. agriar, hacer agrio Yima toronja
pollos. rü wüxi i axexü̃ i maixcuraxü̃
nanangĩxca (na²na³ngĩx³⁵ca⁵) v.t. nanangúchia̱xẽẽ El jugo de toronja
cultivar, desherbar Papá rü hace agria una bebida dulce.
nanangĩxca i ngẽma naane. Papá nanangucuxẽẽ (na²na³ngu³cux⁵ẽ²ẽ³) v.t.
cultiva esa chacra. nombrar, elegir, instalar (complemento
Véase nangĩxcae plural) Ãẽ̱xgacü rü nanangucuxẽẽ i
nanangixichi (na²na³ngix²i²chi²) v.t. norü duü̃xü̃gü i namaxã puracüexü̃.
prender, encender (fuego) Buxü̃gü rü El presidente nombró a sus ayudantes
paritumaxã naanewa nanangixichi. para que trabajen con él.
Los niños prenden fuego a la chacra con
nanangúexẽẽ (na²na³ngu¹ex³ẽ²ẽ³) v.t.
fósforo.
enseñar, inculcar Yima ngu̱xẽẽruxü̃
nanangomüxẽẽ (na²na³ngo³müx³ẽ²ẽ³) v.t. nanangúexẽẽ i buxü̃gü. Ese profesor
ablandar Mea dexámaxã enseña a los niños.
nanangomücharaxẽẽ Él ablanda la
masa poniéndole más agua. nanangugü1 (na²na³ngu³gü⁵) v.t.
1. medir, pesar, calcular Napatawa
• nanangomüanexẽẽ nanangugü ga norü ui. Ellos pesan la
(na²na³ngo³mü³a⁵nex⁵ẽ²ẽ³) ablandar
fariña en su casa.
(tierra)
2. fijarse, observar, tomar en cuenta
nanangóonexẽẽ (na²na³ngo¹o⁵nex⁵ẽ²ẽ³)
v.t. iluminar, alumbrar Üa̱xcü rü 3. clasificar, valorizar, evaluar
guxü̃wama nanangóonexẽẽ El sol nanangugü2 (na²na³ngu³gü⁵) v.t. espiar
ilumina por todas partes. ̃́ xãx
Ngĩta̱ ̃́ ü̃xü̃ nangugü. Está espiando
nanangoraxẽẽ (na²na³ngo⁴rax²ẽ²ẽ³) v.t. al ladrón.
pulir, lustrar, bruñir Tetacümaxã nanangugüane (na²na³ngu³gü⁵a⁵ne⁵) v.t.
nanangoraxẽẽ i mürapewa. Él pule la medir (terreno) Yimá yatü rü
tabla con lija. nanangugüane i chauxa̱xtü. Ese
nanangõ̱x1 (na²na³ngõ̱x⁵) v.t. comer hombre mide el tamaño de mi patio.
Yimá yatü nanangõ̱x i iru. Ese nanangugütanü (na²na³ngu³gü⁵ta⁵nü⁵)
hombre come plátanos de seda. v.t. calcular (el costo), valorizar O̱ xi rü
nanangõ̱x2 (na²na³ngõ̱x⁵) v.t. morder, nanangugütanü i norü poxi. El abuelo
picar (serpiente) Chomücü rü ãxtape calcula el precio de sus plátanos.
93 TICUNA–CASTELLANO nananuexẽẽ

• nanangugütanü i wüxi i puracü eso, se inclinó hasta tocar el suelo con la


(na²na³ngu³gü⁵ta⁵nü⁵ i⁴ wüx²i² i⁴ frente.
pu³ra³cü²) presupuestar (una obra) nanangüegu (na²na³ngü²e⁵gu⁵) v.t.
nanangupetüxẽẽ (na²na³ngu³pe²tüx⁵ẽ²ẽ³) voltear (cosa grande) Nanangüegu ya
v.t. naweü̃ erü nayacaxmachaü̃. Voltea la
canoa porque quiere cavarla.
1. sobrecargar
nanangüxmüxẽẽ (na²na³ngüx⁵müx²ẽ²ẽ³)
2. pagar (más) Taxepataü̃arü yora rü
v.t. aplacar, apaciguar, calmar Norü
namecüma erü nanangupetüxẽẽ i
uanü rü namaxã nanu ga noxri,
natanü i chorü ui. El dueño de la
natürü yixcüra rü nanangüxmüxẽẽ
tienda es bueno porque ha pagado más
del precio normal de mi fariña. Su enemigo estaba enojado con él al
principio, pero después lo apaciguó.
nanangupetüxẽẽmare
nananu (na²na³nu²) v.t.
(na²na³ngu³pe²tüx⁵ẽẽ²³ma³re³) v.t.
1. poner, colocar (complemento plural)
ignorar Purichía rü
Cuchinagu nananu ga poratugü.
nanangupetüxẽẽmare i ngẽma
Pusieron los platos en la cocina.
chixexü̃ rü tama nanapoxcu. La
2. ordenar (complemento plural) ¡Baúgu
policía ignora el mal que ha hecho y no
namaxã nanguxü̃ i chorü ngẽmaxü̃gü!
lo castiga.
Ordena mis cosas en el baúl.
nanangutaque̱xexẽẽ 3. establecer (complemento plural)
(na²na³ngu³ta²que̱x⁵ex³ẽ²ẽ³) v.t. reunir [compl. sing. nanaxü̃́]
Norü ãẽ̱xgacü nanangutaque̱xexẽẽ i • mea nananu (me³a⁵ na²na³nu²)
ngẽma churaragü nax daiwa ordenar
naxĩxü̃ca̱x. El comandante reúne a los
soldados para ir a la batalla. • mea inanuãcu (me³a⁵ i⁵na³nu²ã³cu⁵)
¡Ordénalos!
nananguxẽẽ (na²na³ngux³⁵ẽ²ẽ³) v.t.
nananucu (na²na³nu²cu²) v.t.
derribar, hacer caer (complemento
1. colocar, instalar (complemento plural)
singular) Ngẽma buxü̃ rü nananguxẽẽ
Nanamexẽẽ ga norü bici rü nananucu
ga poratu rü yemaca̱x nipu. El niño
ga nachicugü. Reparó su bicicleta y
hizo caer el plato y por eso se rompió.
colocó las ruedas.
[compl. pl. nanayixẽẽ2]
2. meter, insertar (complemento plural)
nanangu̱xẽẽ (na²na³ngu̱x⁵ẽ²ẽ³) v.t. [compl. sing. nayaxü̃́cuchi]
1. enseñar, educar Norü ĩanewa rü nananucuxü̃ne (na²na³nu²cux²ü³̃ ne⁵) v.t.
nanangúexẽẽ i ngẽma buxü̃gü nax colocar, armar (partes o piezas) Yima
napuracüexü̃ca̱x rü ngẽxguma mutúru rü namu i norü ngẽmaxü̃gü,
nayaegu rü tama naxoexü̃ca̱x. En el natürü nüma rü meama
pueblo enseñan a los niños a trabajar nananucuxü̃ne. El motor tiene muchas
para que cuando sean grandes, no sean piezas, pero él las ha armado bien.
flojos.
nananuexẽẽ (na²na³nu³ex³ẽ²ẽ³) v.t.
2. entrenar, capacitar alborotar, agitar, enojar (complemento
nanangücuchi (na²na⁴ngü²cu²chi²) v.i. plural) Yimá yatü rü nananuexẽẽ i
inclinarse (hasta tocar el suelo con la ngẽma duü̃xü̃gü erü tama
frente) Rü yemaxü̃ nada̱u̱xgu rü ãẽ̱xgacümaxã nataãẽ. El hombre
ñaxtüanegu nanangücuchi. Al ver alborotó a la gente porque no estaba
nananuque TICUNA – CASTELLANO 94

contento con el jefe. igual. Y así reciprocaron el uno con el


[compl. sing. nananuxẽe2̃ ] otro.
nananuque (na²na³nu¹que⁵) v.t. 2. acordar, ponerse de acuerdo
empaquetar, envolver nanaña (na²na³ña⁵) v.t. lanzar, echar,
Naxchapenüxü̃maxã nananuque ga botar Buxü̃gü rü nanaña i norü
norü õxchana. Con su sabanita nguruyana. Los niños lanzan sus
envolvió a su bebé. trompos.
nananutaque̱xe (na²na³nu²ta²que̱x⁵e³) nanañaãchixẽẽ (na²na³ña³ã²chix²ẽ²ẽ³)
v.t. v.t. hacer correr Nüma rü
1. poner (en montón), apilar nanañaãchixẽẽ i ngẽma buxü̃
2. acumular, juntar, acopiar Cuchinagu tümaca̱x ya peruta. Hizo correr al
nananutaque̱xe i poxi. Junta la niño para que trajera la pelota.
cosecha de plátanos en la cocina. nanañaimae (na²na³ñai³⁵ma³e²) v.t.
carcomer Nawe nanañaimae ya yima
• nananutaque̱xearü ngẽmaxü̃ã̱x
omüta. La polilla carcome la viga.
(na²na³nu²ta²que̱x⁵e³a⁵rü³
ngẽ³max⁴ü̃²ã̱x⁵) juntar pertenencias Véase narüwamae
nanañaxẽẽ1 (na²na³ñax²ẽ²ẽ³) v.t. hacer
nananu̱xãchi (na²na³nu̱x⁵ã²chi²) v.i.
pegajoso Nanañaxẽẽ i norü oxwü ega
encogerse Nananu̱xãchi i chorü
namuxraãgu. Hace pegajosa su brea
plástico erü nixa. Se encogió mi
cuando la cocina.
plástico porque se quemó.
nanañaxẽẽ2 (na²na³ñax³ẽ²ẽ³) v.t. chocar
nananuxãchixẽẽ (na²na³nux³⁵ã²chix²ẽ²ẽ³)
Naxẽane rü taxucürüwa mea nüxü̃
v.t. acortar Nananuxãchixẽẽ ga
̃́ nadau nax ngextá naxãxü̃ rü
naxchiruperema nax nüxü̃
ngẽmaca̱x naimaxã nanañaxẽẽ ga
naxíraxüraxü̃ca̱x. Acortó el pantalón
ngue. Como estaba oscuro, no podía
para que le quedara bien el largo.
ver por dónde iba y por eso la canoa
nananuxẽẽ1 (na²na³nux³⁵ẽ²ẽ³) v.t. chocó con un árbol.
acortarse Nananuxẽẽ ga norü nanañe̱x (na²na³ñe̱x⁵) v.t. frotar
mürapewa. La tabla quedó corta (lit. se Nanañe̱x i norü panera nax
acortó). nangemataxü̃ca̱x Frota la olla para
nananuxẽe2̃ (na²na³nux³ẽ²ẽ³) v.t. que no tenga manchas.
alborotar, agitar, enojar (complemento Véase nanawãxĩ
sing.) [compl. pl. nananuexẽẽ] nanañe̱xẽẽ (na²na³ñe̱x⁵ẽ²ẽ³) v.t.
nananu̱xnaxã (na²na³nu̱x⁵nax²ã³) v.t. marchitar Üa̱xcü nanañe̱xẽẽ i ngẽma
1. estrangular, ahorcar putüra. El sol marchita la flor.
2. sofocar nanañúmü (na²na³ñu¹mü⁵) v.t. amasar
nananügüãẽgüraxü̃ Ngẽma duü̃xü̃ rü nanañúmü i
(na²na⁵nü³⁵gü⁵ã¹ẽ⁴gü²rax⁵ü³̃ ) v.t. trigute̱xe nax norü paũ nawa
1. reciprocar Yimá yatü rü Pedruna naxüxü̃ca̱x. Esa gente amasa la harina
nanaxã i wüxi i popera, rü Pedru rü para hacer su pan.
nüxna nanaxãama i to i nanañu̱xãchimü (na²na⁵ñu̱x⁵ã²chi²mü⁵)
nangexgumaraxü̃xü̃. Rü ngẽmaãcü v.i. encogerse Nanañu̱xãchimü i
nananügüãẽraxü̃. El hombre dio un naxchiru ngẽxguma poraãcü
papel a Pedro y Pedro le dio otro papel nanaixgu ya wĩxgümüchiruruxü̃. La
95 TICUNA–CASTELLANO nanapocuaxü̃

ropa se encoge cuando la plancha está nanapaxü (na²na³pax⁴ü⁴) v.t. tocar


muy caliente. (campana o instrumento musical)
nanañu̱xãẽxẽẽ (na²na³ñu̱x⁵ã¹ẽx⁴ẽ²ẽ³) v.t. Nanapaxü ya yimá caü̃pana. Él toca
apresurar, apurar Namücü rü la campana.
nanañu̱xãẽxẽẽ nax napatawa nanapechiwe (na²na³pe²chi¹we⁴) v.t.
naxĩxü̃ca̱x. Apresura a sus amigos para abofetear Pedurumaxã nanu rü
que vayan a la casa. nanapechiwe. Se enojó con Pedro y lo
Véase nanapaxaãẽxẽxẽ abofeteó.
nanañu̱xtaque̱xexẽẽ nanapépüne (na²na³pe¹pü⁴ne⁵) v.t.
(na²na³ñu̱x⁵ta²que̱x⁵ex³ẽ²ẽ³) v.t. arrugar aplaudir, palmear Yexguma
Ngẽma norü popera rü ngu̱xẽẽruxü̃ gúgagu rü tanapépüne.
nanañu̱xtaque̱xexẽẽ erü marü tama Cuando el profesor terminó el discurso,
name. Arruga el papel porque ya no es aplaudimos.
bueno.
nanapéxechi (na²na³pex¹⁵e⁵chi²) v.t.
nanapa (na²na³pa²) v.t. solear
pelar (animal o ave) Nanapéxechi i
nanapaã (na²na³pa⁵ã³) v.t. sacudir (ropa, ngẽma ai. Pelan el tigre.
tela) Nanapaã i naxchiru erü naxüxa.
nanapexẽẽ (na²na³pex²ẽ²ẽ³) v.t. acostar,
Sacude su ropa porque se ha ensuciado.
poner a dormir Nanapexẽẽ i buxü̃ erü
• ¡Inapããmü! (i⁴na²pãã⁵mü⁵) nayaxta. Pone a dormir al niño porque
¡Sacúdela! tiene sueño.
nanapai (na²na³pai⁵) v.t. Véase ínanapexẽẽ
1. picar, punzar
nanape̱xma (na²na³pe̱x⁵ma²) v.t. rellenar
2. poner (inyección), vacunar
Nida̱xawe rü ngẽmaca̱x dutúru Tümaxã nanape̱xma i muneca. La
nanapai. Está enfermo y por eso el muñeca se rellena con algodón.
médico le pone una inyección. nanapiri (na²na³pi³ri¹) v.t. freír
nanapaita (na²na³pai⁴ta³) v.t. remendar Guxü̃guma tayagu i poxi, natürü
Narügáu i naxchiruperema rü ñuxguãcü rü tanapiri erü poxi i
ngẽmaca̱x tá nanapaita. Su pantalón pirixü̃ rü nachi ̱x. Mayormente asamos
se ha roto y por eso va a remendarlo. el plátano, pero también a veces lo
nanapamü (na²na³pa³⁵mü⁵) v.t. solear freímos porque el plátano frito es rico.
(ropa) Naixnütagu nanapamü i nanapi ̱x (na²na³pi ̱x⁵) v.i. herirse,
naxchiru. Solea la ropa poniéndola en lesionarse, lastimarse Cuxgütaegu
una soga. nanapi ̱x rü ngẽmaca̱x taxucürüwa
• ¡Napamü! (na²pa²mü⁵) ¡Soléala! napuracü. Se lesionó jugando fútbol y
por eso no puede trabajar.
nanapapetü (na²na³pa⁴pe²tü⁵) v.t. cernir
(cosas secas) nanapi ̱xẽẽ (na²na³pi ̱x⁵ẽ²ẽ³) v.t. producir,
Véase nanagüpetü abrir (herida) Nanapi ̱xexẽ i norü o̱xri
nanapaxaãẽxẽẽ (na²na³pax³a⁵ã¹ẽx⁴ẽ²ẽ³) erü namaxã iningu. Abrió su herida
v.t. apresurar, apurar Yimá duü̃ rü porque se cayó.
nanapaxaãẽxẽẽ nax paxa nanapocuaxü̃ (na²na³po²cu²ax³ü⁵̃ ) v.t.
naxũãchixü̃ca̱x. Esa persona lo techar Nanapocuaxü̃ ya napata
apresura para que vaya pronto. calamínamaxã. Techa su casa con
Véase nanañu̱xãẽxẽxẽ calamina.
nanapopetü TICUNA – CASTELLANO 96

nanapopetü (na²na³po²pe²tü⁵) v.t. ũanewa naxũxchaü̃. El joven perfuma


doblar, plegar (la punta) Nanapopetü i su ropa porque quiere ir a pasear.
arami Él dobla la punta del alambre. Véase nanayixẽẽ1
nanaporaxẽẽ (na²na³po⁴rax²ẽ²ẽ³) v.t. nanapuracüxẽẽ (na²na³pu³ra³cüx²ẽ²ẽ³)
1. fortalecer, reforzar Õnagü rü v.t. hacer trabajar, forzar a trabajar
nanaporaxẽẽ i taxü̃ne. Los alimentos Purichía rü naanewa nanapuracüexẽẽ
fortalecen el cuerpo. i 20 i yatügü. La policía hace trabajar
2. animar a veinte hombres en la chacra.
3. dar autoridad, dar poder nanapuxãchixẽẽ (na²na³pux⁵ã²chix²ẽ²ẽ³)
nanapota (na²na³po²ta³) v.t. cerrar v.t. romper (en pedazos), hacer pedazos
Mürapewamaxã nanapota ga napata Nutamaxã nanapuxãchixẽẽ Los hizo
y to i nachicawa naxũ. Cerró su casa pedazos con una piedra.
con tablas y se fue a otro lugar. nanapuxne (na²na⁵pux⁵ne⁵) v.t.
nanapote (na²na³po²te²) v.t. partir (en desarmar Churaragü nanapuxne erü
dos partes con cincel) Nanapote i namaxã namáeta. Los soldados lo
ngẽma fierutachinü erü nataxüchi. desarmaron porque era homicida.
Partió la plancha de fierro con cincel nanataãẽxẽẽ (na²na³ta²ã¹ẽx⁴ẽ²ẽ³) v.t.
porque era muy grande, 1. alentar, animar, consolar, contentar
nanapoxcu (na²na³pox²cu²) v.t. castigar 2. encantar, complacer Buxü̃gü i norü
(con cárcel), encarcelar Ngẽma ngúexü̃ga ĩnüexü̃ rü ngẽmaãcü
duü̃xü̃gü i ngĩxü
̃́ ̃ rü ãẽ̱xgacü nanataãẽxẽẽ Los niños obedientes
nanapoxcue. Las personas que roban complacen a su profesor.
son castigadas en la cárcel por la nanatachigaxẽẽ (na²na³ta²chi⁵gax⁵ẽ²ẽ³)
autoridad. v.t. honrar, dar honor Duü̃xü̃gü
̃ ̃
nanapoxü (na²na³pox²ü²) v.t. nanatachigaxẽẽ ya yimá norü ĩanearü
1. derribar ãẽ̱xgacü erü meama namaxã inacua̱x.
2. desclavar Nanapoxü̃ ya nachiü̃ nax La gente honra al alcalde porque
taxürane naxüxü̃ca̱x. Está desclavando gobierna bien.
la casa para hacer otra más grande. nanatáe (na²na³ta¹e³) v.t. botar, echar
Véase nagu napogü (complemento singular) Ĩpatawa
nanapu1 (na²na⁵pu⁵) v.t. quitar, nanatáe ga namücü yerü nangãxü̃.
confiscar Purichía rü choxna nanapu Su compañero lo botó de la casa porque
ya chorü mucawa erü nangepane. La estaba borracho. [compl. pl. nanawoü̃]
policía me quitó la escopeta porque no nanatáegu (na²na³ta¹e⁵gu⁵) v.t. voltear
tenía documento. (cosa pequeña) Üxüétüwa nanatáegu i
nanapu2 (na²na⁵pu⁵) v.t. extraer, sacar choxni nax tama yaxaxü̃ca̱x. Voltean
Dutúru rü meama nanapu i napüta. el pescado sobre la candela para que no
El dentista extrae las muelas con se queme.
cuidado. Véase nanangüegu
Véase nanayaxu nanataeguxẽẽ (na²na³ta¹e⁵gux⁵ẽ²ẽ³) v.t.
nanapumárachara tener que devolver (complemento
(na²na³pu³ma²ra⁵cha⁵ra⁵) v.t. perfumar singular) Düxwa nanatáeguxẽẽ ga
Yimá ngextü̱xücü rü guma ngue yerü tama nüxü̃́̃
nanapumárachara i naxchiru erü ningutanü. Por fin tuvo que devolver
97 TICUNA–CASTELLANO nanatoraxü̃xẽẽ

la canoa porque no tenía para pagarla. cubierta doble en su libro para que no
[compl. pl. nanawoeguxẽẽ] se malogre rápidamente.
nanataixẽẽ (na²na³taix⁴ẽ²ẽ³) v.t. nanataxree̱xpü̱xẽẽ
endurecer (na²na³tax⁴re²e̱x⁵pü̱x⁵ẽ²ẽ³) v.t. duplicar
nanataiyaxẽẽ (na²na³tai³yax⁵ẽ²ẽ³) v.t. Nanataxree̱xpü̱xẽẽ i puracütanüxü̃
causar hambre, hambrear nax paxa nagúxü̃ca̱x i norü puracü.
Nanataiyaxẽẽ ga nane yerü tama Mandó dos trabajadores (lit. duplicó sus
paxa ínixũ. Hambreó a su hijo porque trabajadores) para terminar más rápido.
no regresó rápido. nanataxuraxü̃ma
nanatatachinüxẽẽ ̃
(na²na⁵tax²u²rax⁵ü⁵ma⁴) v.i. no pasarle
(na²na³ta²ta³chi³nüx³ẽ²ẽ³) v.t. nada (a alguien a pesar de haberse caído)
ensanchar Nanatatachinüxẽẽ i ngẽma
nanatécaxẽẽ (na²na³te¹cax⁴ẽ²ẽ³) v.t.
nama i ngextá ínaxi ̱xtachinüxü̃wa
desafilar, embotar Ngẽma buxü̃gü rü
nax tauxchaãcü taxre i autugü nagu
nanatécaxẽẽ ga tara nawa ga nutagü.
iñaxü̃ca̱x. Ensanchan las partes
Los chicos desafilaron el machete
angostas del camino para que dos carros
golpeado piedras.
pasen al mismo tiempo.
Véase ínanaxũmaguxẽẽ
nanatauxchaxẽẽ (na²na³taux²chax⁵ẽ²ẽ³)
v.t. facilitar Ãẽ̱xgacü nüxü̃̃́ nanatoenü (na²na³to⁴e³nü³) v.t. apuntar
nanatauxchaxẽẽ nax Ichítuwa Cowüxü̃ nanatoenü ga norü mucawa.
yangúxü̃ca̱x. El alcalde le facilita los Apuntó su escopeta al venado.
estudios en Iquitos. nanatoõẽxẽẽ (na²na³to⁵õ¹ẽx⁴ẽ²ẽ³) v.t.
• nü̃xü̃ narüngü̃xẽẽ (nüx³⁵ü
̃ ³̃ 1. distraer
̃
na²rü³ngüx⁵ẽẽ²³) ayudar, apoyar,
2. hacer cambiar (de opinión), desviar
respaldar
(el pensamiento) Yema yatü
• nüxü̃̃́ nanatauxchaxẽẽ (nüx³ü¹̃ nanatoõẽxẽẽ ga gumá ngextu̱xücü rü
na²na³taux²chax⁵ẽ²ẽ³) facilitar, ngẽmaca̱x marü tama mexü̃gu
permitir (a alguien) narüxĩnü. Ese hombre desvió el
• tauxcha nüxna naxã (taux²cha⁵ pensamiente de ese joven y por eso ya
nüx³na⁵ nax²ã³) facilitar, permitir (a no piensa en cosas buenas.
alguien) nanatopetü (na²na³to⁵pe²tü⁵) v.t. falsear,
nanatauxẽẽ (na²na³taux²ẽ²ẽ³) v.t. tergiversar (lo que otra persona dice)
perder, hacer perder Yimá yatü rü nanatopetü i chorü ore.
nanataxẽẽ (na²na³tax²ẽ²ẽ³) v.t. El hombre ha tergiversado lo que dije.
aumentar, ampliar, agrandar nanatoraxü̃chigü (na²na²to⁵rax⁵ü⁴̃ chi⁵gü⁵)
Nanataxẽẽ ga napata. Amplió su casa. v.e. ser diverso, haber diversidad
nanataxpüü̃ẽẽ (na²na³tax²pü⁵ü⁵̃ ẽ²ẽ³) v.t. Nanatoraxü̃chigü ya ngexri i ngexü̃gü
abultar muxü̃ne. Hay mucha diversidad en las
bolsas que tejen las mujeres.
nanataxrechápenüxü̃
(na²na³tax⁴re²cha¹pe³nüx³ü⁵̃ ) v.t. cubrir nanatoraxü̃xẽẽ (na²na³to⁵rax⁵ü̃x⁵ẽ²ẽ³) v.t.
(con cubierta doble) alterar, cambiar Mamá tanatoraxü̃xẽẽ
Nanataxrechápenüxü̃ i norü popera i tíachiru. Mamá alteró el vestido de
nax tama paxa nagáuxü̃ca̱x. Pone mi tía.
nanatóxpe̱xe TICUNA – CASTELLANO 98

nanatóxpe̱xe (na²na³tox²pe̱x⁵e³) v.t. nanatüãtape̱xe (na²na³tü³ã³ta⁵pe̱x⁵e³) v.t.


timonear Dabí tá nanatóxpe̱xe i poner (cumbre del techo)
ñu̱xmax. David va a timonear ahora. Nanatüãtape̱xe ya napata erü marü
Véase nayaxũxẽẽ ningu. Ha puesto la cumba del techo
nanatú (na²na³tu¹⁵) v.t. jalar Napatawa porque la casa ya está terminada.
nanatú ya yima ngue nax tama nanatüétü (na²na³tü³e¹tü³) v.t.
nataxuxü̃ca̱x. Jala la canoa a la casa 1. cubrir Dui rü naenexẽxü̃ ya íraexü̃
para que no desaparezca. natüétü. Luis cubre a su hermanito.
• nanatúnagü (na²na³tu¹⁵na⁵gü²) jalar 2. dar sombra
arriba, elevar Véase nayadüxétü
nanatúãchi (na²na⁵tu¹⁵ã²chi²) v.i. nanatüna naxũxũ (na²na²tü³na⁵
acalambrarse, sufrir calambre Inangu nax²ũx³ũ⁵) v.t. seguir (el ejemplo del
ga yatü yerü nanatúãchipara. El padre) Nanatüna naxũxũ rü
hombre se ahogó porque sufrió un ngẽmaca̱x nixĩ i nanatücüma nüxü̃́̃
calambre. ngẽxmaxü̃. Él sigue el ejemplo de su
padre y por eso tiene el carácter de su
nanaturaxẽẽ (na²na³tu⁵rax⁵ẽ²ẽ³) v.t.
padre.
debilitar Ngẽma da̱xawe nanaturaxẽẽ
erü tama nachibü. Esa enfermedad lo nanatürücü (na²na²tü³rü²cü³) s.m.
debilita porque no come. padrastro
nanatuxẽẽ (na²na³tux²ẽ²ẽ³) v.t. colgar nanatüta (na²na³tü²ta²) v.t. cubrir
Nügücüwawa nanatuxẽẽ ga norü (ventana)
tara. Colgó su machete a su lado. nanatütaxetü (na²na³tü⁴tax⁴e³tü⁵) v.t.
nanatuxu (na²na³tux³u³) v.t. tumbar, eclipsar Üa̱xcüxü̃ nanatütaxetü ya
derribar (árbol) Nanatuxu ya yima nai tauemacü. La luna eclipsa al sol.
norü naipütaruxü̃. Tumbó el árbol
para sacar trozas.
nanatü (na²na²tü³) s.m. padre, papá
• nanatü ya yucüarü ngẽmaxü̃gü i
nanena üxü̃ (na²na²tü³ ya⁴ yu⁴cü²a⁵rü³
̃
ngẽ³max⁴ü²gü² ̃
i⁴ na⁴ne³na⁵ üx³ü²)
herencia nanatütaxü̃ (na²na³tü³tax³ü̃⁵) v.t. cubrir
(un hueco) Ngẽma ãxmaxü̃ rü
• nanatüarü (na²na²tü³a⁵rü³) de su nanatütaxü̃ nutamaxã nax tama texé
padre
ngẽxma ingucuchixü̃ca̱x. Cubre el
• nanatüarü ngẽmaxü̃gü hueco con una piedra para que nadie
̃
(na²na²tü³a⁵rü³ ngẽ³max⁴ü²gü²) caiga allí.
patrimonio familiar
nanatüxchipeta (na²na³tüx³chi⁵pe⁵ta³)
nanatüarü noxẽ (na²na²tü³a⁵rü³ nox³⁵ẽ²) v.t. dar sombra, cubrir Ngẽma nai rü
s.f. bisabuela nanatüxchipeta ya yimá yatü. Ese
Véase papáarü noxẽ árbol da sombra al hombre.
nanatüarü o̱xi (na²na²tü³a⁵rü³ o̱x⁵i¹) s.m. nanatüxüchixẽẽ (na²na⁵tüx⁵ü⁵chix²ẽ²ẽ³)
bisabuelo v.t. descoyuntar, dislocar Cuxgütaegu
Véase papáarü o̱xi ̃́ xüwa namücü nanatüxüchixẽẽ
naãpü̱
99 TICUNA–CASTELLANO nanawe̱x

Su compañero dislocó su rodilla jugando El carpintero coloca las tablas


fútbol. machihembradas.
nanatüxüne (na²na³tüx³ü³ne⁵) v.t. nanawaxẽẽ (na²na³wax²ẽ²ẽ³) v.t.
recubrir Úirumaxã nanatüxüne i ennegrecer Üxüarü caxixü̃ nanawaxẽẽ
Tupanarü mugüchixü̃. Recubrieron ga paneragü. El humo de la leña
con oro la caja que contenía los ennegreció las ollas.
mandamientos de Dios. nanawaxi (na²na³wax⁴i³) v.t.
nanawacuane (na²na³wa⁵cu⁵a⁵ne⁵) v.t. 1. rallar Iwichiwa nanawaxi ya norü
rastrillar (la tierra) Naxa̱xtüwa tüxe uica̱x. En el rallador ralla la yuca
nanawacuane nax tama para hacer fariña.
naxüxanexü̃ca̱x. Rastrillan el patio 2. moler
para que no esté sucio.
nanawãxĩ (na²na³wãx⁴ĩ³) v.t. pulir,
Var. nanawü̃́cuane
lustrar, bruñir Name nixĩ i guxü̃guma
nanawacuchita (na²na³wa²cu²chi²ta⁵) v.t. tanawãxĩ ya buetaregü. Es bueno
embrear, poner brea Nanawacuchita pulir las ollas todos los días.
ya naweü̃ erü nichuru. Embrea su
nanawa̱xichi (na²na³wa̱x⁵i²chi²) v.t.
canoa porque está goteando.
partir (un pedazo)
nanawãĩxcu (na²na³wãĩx⁴cu⁵) v.t. partir
(varias veces con sierra) Cherapataü̃wa nanawaxmüanexẽẽ
nanawãĩxcu i norü̃ naipüta (na²na³wax³mü⁵a⁵nex⁵ẽ²ẽ³) v.t. poner
mürapewaca̱x. En el aserradero parten (abono), abonar, fertilizar Nüma rü
las trozas de madera para hacer tablas. nanawaxmüanexẽẽ nax namexü̃ca̱x i
norü putüragü. Él pone abono para
nanawãĩxgüxüchi
mejorar sus flores.
(na²na³wãĩx⁵güx²ü¹chi⁴) v.t. lijar
Nanawãĩxgüxüchi ya norü nguebera nanawãxta (na²na³wãx²ta³) v.t. cerrar
nax mea nabaixü̃ca̱x. Lija el borde Meama nanawãxta ya napata nax
superior de la falca de su bote para que taxuxü̃ma ixücuxü̃ca̱x. Cierren bien la
quede liso. casa para que nadie entre.
nanawaixmagu (na²na³waix⁴ma³gu⁵) v.t. • ¡Nawãxta! (na³wãx²ta³) ¡Ciérralo!
afilar Guxü̃ma i pa̱xmama ega norü nanawẽẽ (na²na³wẽ⁵ẽ³) v.t. anudar,
puracüwa naxũxchaü̃gu rü amarrar Mea nanawẽẽ i norü
nanawaixmagu i norü tara. Todas las chapatucuna nax tama nüxü̃̃́
mañanas antes de salir a trabajar, afila ínanguxü̃ca̱x. Amarra bien el pasador
su machete. de su zapato para que no se le afloje.
nanawãĩxnagü (na²na³wãĩx³⁵na³gü²) v.t. nanaweruma (na²na³we³ru³ma⁵) v.t.
1. izar Yimá norü wonera rü 1. hacer hueco (con berbiquí), agujerear
nanawãĩxnagü. Iza su bandera. (con taladro), taladrar Nanaweruma
2. alzar ya naweü̃ nax mea yacaxmaxü̃ca̱x.
nanawãĩxte (na²na³wãĩx⁵te²) v.t. partir Hacen huecos en la canoa con el
(una vez con sierra) Nanawãĩxte i norü berbiquí para poder labrarla bien
naipüta. Parte la troza con sierra. adentro.
nanawãxcu (na²na³wãx²cu²) v.t. colocar nanawe̱x (na²na³we̱x⁵) v.t. mostrar,
(tablas machihembradas) Yimá demostrar Ngúexẽẽruxü̃ rü buxü̃güxü̃
corapína nanawãxcu i mürapewagü. nanawe̱x i norü tarea i poperawa
nanawe̱xãchixẽẽ TICUNA – CASTELLANO 100

ngẽxmaxü̃. El profesor muestra a los cuyeramaxã nadüãxü̃ca̱x. Parten bien


niños la tarea que está en el cuaderno. la piña para comerla con cuchara.
nanawe̱xãchixẽẽ (na²na³we̱x⁵ã²chix²ẽ²ẽ³) ̃́
nanawĩxgümü (na²na³wĩx¹⁵gü⁵mü⁵) v.t.
v.t. ̃́
planchar Nananawĩxgümü i naxchiru
1. enderezar, desdoblar Martíyumaxã erü ngutaque̱xewa naxũxchaü̃.
nanawe̱xãchixẽẽ i ngẽma arami nax Plancha la ropa porque quiere ir a la
mea yawéxü̃ca̱x. Endereza el alambre reunión.
con martillo para que esté bien derecho. Véase nanagumari
2. aconsejar Wüxi ya papá rü ucu̱xẽ i nanawiyaexẽẽ (na²na³wi⁴yaex⁴ẽ²ẽ³) v.t.
mexü̃maxã nanawe̱xãchixẽẽ i norü dirigir (el canto), hacer cantar María
buxü̃ i chixexü̃ üxü̃. El padre con buen rü nanawiyaexẽẽ i ngẽma buxü̃gü.
consejo aconseja a su hijo que está María hace cantar a los niños.
haciendo mal.
nanawoane (na²na³wo⁵a⁵ne⁵) v.t.
nanawexẽẽ (na²na³wex⁵ẽ²ẽ³) v.t. estirar
sembrar Aruchumaxã nanawoane i
Poraãcü nanawexẽẽ i norü
naanewa. Siembra arroz en su chacra.
maxgütaeruxü̃ nax werixü̃
yamáxü̃ca̱x. Estira bien su baladora nanawocu (na²na³wo⁵cu⁵) v.t. echar,
para matar el pajarito. meter (complemento plural) Pexchigu
nanawocu i norü choxni. Él mete sus
nanawe̱xnagü (na²na³we̱x⁵na³gü²) v.t.
pescados en la canasta.
alzar, levantar Buxü̃gü rü
nanawe̱xnagü ga norü nanawoegu (na²na³wo⁵e⁵gu⁵) v.t.
woramacurichicüna̱xã. Los niños voltear, dar la vuelta Üxüétüwa
alzan sus faroles en forma de estrella. nanawoegu i norü poxi. Dan vuelta al
̃́ ̃ (na²na³wẽx¹⁵ü
̃́ ̃ v.t. plátano encima de la candela.
nanawẽxü ³)
chamuscar Üxüwa nanawẽxü ̃́ ̃ i naeü̃. nanawoeguxẽẽ (na²na³wo⁵e⁵gux⁵ẽ²ẽ³) v.t.
Chamuscan el mono con candela. hacer volver, hacer regresar
(complemento plural) Ãẽ̱xgacü rü
nanawi (na²na³wi¹⁵) v.t.
nanawoeguxẽẽ i ngẽma
1. cortar (con cuchillo) puracütanüxü̃gü erü tataxuma ya
2. operar (quirúrgicamente) Dutúru diẽru nax naxütanüãxü̃ca̱x. El jefe
nanawi i norü o̱xri. El cirujano le hizo regresar a los trabajadores porque
operó la herida. no había dinero para pagarles.
nanawicu (na²na³wi¹⁵cu⁵) v.t. cortar (en [compl. sing. nanataeguxẽẽ]
pedazos) Nanawicu i ngẽma worachia nanawoexẽẽ (na²na³wo⁵ex⁵ẽ²ẽ³) v.t.
nax ngẽmaãcü nangõ̃́ãxü̃ca̱x. Cortan desordenar Ngẽma buxü̃ rü
la sandía en pedazos para comerla. nanawoexẽẽ i chorü poperagü rü
nanawiecha̱xmüpe̱xechiraü̃ ngẽmaca̱x chixri nanu. Ese niño
(na²na³wi¹e⁵cha̱x⁵mü³pe̱x⁵e³chi³ra¹ü̃⁴) v.t. desordenó mis papeles y por eso están
circuncidar Dutúruxü̃tawa nanaga ga en desorden.
nane nax nawiecha̱xmüpe̱xechiraü̃xü̃. nanawogü (na²na³wo⁵gü⁵) v.t. hacer
Llevó a su bebé al médico para que lo dispersar Buxü̃gü naxpüü̃gu
circuncidara. nanawogü i ngẽma wocagü. Los niños
nanawite (na²na³wi¹⁵te⁵) v.t. partir (en hacen dispersar a las vacas que están en
dos) Mea nanawite i norü chixnü nax el corral.
101 TICUNA–CASTELLANO nanaxãmareã̱x

nanawomüxẽẽ (na²na³wo³⁵müx⁵ẽ²ẽ³) v.t. nanawüxüchi (na²na⁵wüx⁵ü²chi²) v.t.


engañar Ngẽma buxü̃ rü norü agarrar Nüma rü nanawüxüchi ga
mamáxü̃ nawomüxẽẽ Nüxü̃ nixu rü norü tara yerü ínixũxchaü̃. Él agarró
iscuerawa naxũ natürü aiyawa su machete porque quiso regresar.
naxũmare. El niño engañó a su mamá. nanaxã1 (na²nax³ã⁵) v.e. estar
Le dijo que iba a la escuela, pero se fue adormecido Nanaxãpara. Tenía la
a nadar. pierna adormecida.
nanawoü̃ (na²na³wo⁵ü⁵) ̃ v.t. botar,
nanaxã2 (na²nax²ã³) s.n. cuello,
echar, arrojar (complemento plural)
garganta, pescuezo Nanaxãwa
Nanawoü̃ ga norü popera. Botó abajo
nangexma i norü o̱xri i poraãcü nüxü̃́̃
sus papales. [compl. sing. nanatáe]
ngúxü̃. Tiene un grano que le duele
nanawo̱xochi (na²na³wo̱x⁵o³chi²) v.t. mucho en el cuello.
arrancar (raíces), desarraigar
nanaxai (na²nax³ai³⁵) v.t. cavar, excavar
Nanawo̱xochi ga norü tüxe. Arrancó
Caxtamaxü̃ca̱x nanaxai i waixümü.
su yuca.
Cavan el hueco en la tierra para el
Véase nanabe̱x
horcón.
nanawü̃́ (na²na³wü¹⁵) v.t. escribir Norü
poperagu nanawü̃́matü i norü tarea. nanaxaimüane (na²nax³ai³⁵mü⁵a⁵ne⁵) v.t.
Escribió su tarea en su cuaderno. arar Nanaxaimüane i waixümü erü
chicuri ngẽxma natoxchaü̃. Ara la
• nanawü̃́matü, nanaxümatü tierra porque quiere sembrar culantro
(na²na³wü¹⁵ma³tü², na²nax³ü⁴ma³tü²)
allí.
escribir, copiar, apuntar
nanaxaixrügumaraxü̃
nanawü̃́cuane (na²na³wü¹⁵cu⁵a⁵ne⁵) [var. ̃ v.e. ser
(na²nax⁵aix⁴rü²gu⁴ma²rax⁴ü⁵)
de nanawacuane] rastrillar (la tierra)
igual Nanaxa̱i ̱xrügumaraxü̃ i cucüma.
nanawü̃́matüxẽẽ (na²na³wü¹⁵ma³tüx²ẽ²ẽ³) Tu conducta es igual que siempre.
v.t. hacer escribir Yimá ngúexẽẽruxü̃
rü poperagu nüxü̃ nanawü̃́matüxẽẽ ga • nanaxaixrügumaraxü̃ i norü
norü puracüchiga. El profesor lo hizo ngúchaü̃ (na²nax⁵aix⁴rü²gu⁴ma²rax⁴ü̃⁵
̃ estar de ánimo
i⁴ no¹⁵rü³ ngu¹cha⁵ü⁵)
escribir sobre cómo hace su trabajo.
(como antes)
nanawü̱x (na²na³wü̱x⁵) v.t. arañar
Ngẽma michi rü nanawü̱x i buxü̃gü nanaxaiya (na²nax⁵ai³ya⁵) v.t. bañar
ega namaxã naxĩnüca̱xwa̱xegu. El Ngẽma mamá nanaxaiya i norü buxü̃
gato araña a los niños cuando juegan erü naxãũãchi. La madre baña a su
con él. hijo porque está sucio.
nanawü̃xẽẽ (na²na³wü̃x³ẽ²ẽ³) v.t. doblar nanaxaiya̱xü̃ (na²nax³ai³ya̱x⁵ü̃²) v.t.
Nanawü̃xẽẽ ga yema fieru. Dobló el desperdiciar Tama name nax
fierro. naxaiya̱xü̃ i dexá erü naxíra. No es
nanawüxiguxẽẽ (na²na³wüx²i²gux⁴ẽ²ẽ³) bueno desperdiciar el agua porque está
v.t. escasa.
1. unificar nanaxãmareã̱x (na²nax³ã³ma³re³ã̱x⁵) v.t.
2. uniformar, hacer igual premiar Cuxgütaewa naganagü rü
Nanawüxiguxẽẽ i ngẽma yemaca̱x nanaxãmareã̱x. Ganó el
cuxgütaechirugü. Hacen igual la ropa partido de fútbol y por eso lo premiaron
de los jugadores de fútbol. con el trofeo.
nanaxãnexẽẽ TICUNA – CASTELLANO 102

nanaxãnexẽẽ (na²nax³ã³nex⁵ẽ²ẽ³) v.t. Hizo oxidar su machete dejándolo


avergonzar Buxü̃gü rü nanatüxü̃ donde cae la lluvia.
naxãnexẽẽ i ngẽxguma tama naga nanaxaxexẽẽ (na²nax³ax⁵ex³ẽ²ẽ³) v.t.
naxĩnüegu. Los hijos avergüenzan a su hacer tomar (líquido), hacer beber
padre cuando no le obedecen. Tama naxaxechaü̃ dexáwa natürü
nanaxãũãẽxẽẽ (na²nax³ãũ⁵ã¹ẽx⁴ẽ²ẽ³) v.t. nanaxaxexẽẽ. No quería tomar el agua,
alucinar, enloquecer, trastornar Nüxü̃ pero lo hicieron tomarla.
nixu rü nanaxãũãẽxẽẽ ga yema nanaxaxichi (na²nax³ax³i⁵chi²) v.t.
ãxtape nax nangõ̃́xü̃. Dicen que la desenterrar
mordedura de víbora lo enloqueció. nanaxãxnüta (na²nax³ãx⁴nü³ta⁵) v.t.
nanaxãũãxẽẽ (na²nax³ãũ⁵ãx⁵ẽ²ẽ³) v.t. torcer Naperemawa nanaxãxnüta i
dar náusea norü naxĩ. Tuerce la chambira sobre su
nanaxãũãxü̃ne (na²nax³ãũ⁵ãx⁵ü̃³ne⁵) v.t. muslo.
hacer cosquillas Ngẽma namücü rü nanaxãxũne (na²nax³ãx⁵ũ³ne⁵) v.t.
nanaxãũxãxü̃ne. Su compañero le amenazar Mucawamaxã nanaxãxũne
hace cosquillas. erü namaxã nanu. Lo amenaza con
Véase nanangãĩxã escopeta porque está enojado con él.
nanaxãũchigaxẽẽ nanaxẽãchianexẽẽ
(na²nax³ãũ⁵chi⁵gax⁵ẽ²ẽ³) v.t. hacer reír (na²nax³ẽ⁵ã²chi²ã⁵nex⁵ẽ²ẽ³) v.t.
Nanaxãũchigaxẽẽ ga norü ĩnüca. Con obscurecer Pucü rü
sus juegos hizo reír a su compañero. nanaxẽãchianexẽẽ. La lluvia
nanaxaunagüxẽẽ (na²nax³au²na²güx²ẽ²ẽ³) obscurece el cielo.
v.t. hacer montar Namuü̃ natürü nanaxẽanexẽẽ (na²nax³ẽ⁵a⁵nex⁵ẽ²ẽ³) v.t.
cowarugu nanaxaunagüxẽẽ Tenía obscurecer, hacer sombra Tama name i
miedo de montar el caballo, pero lo hizo ngẽxma nachi erü cha̱u̱xcha̱xwa tá
montar. nanaxẽanexẽẽ No es bueno que él se
nanaxaure (na²nax³au²re³) v.i. pare allí, porque me va a hacer sombra.
1. ayunar Ngẽma ngunexü̃ rü tama nanaxíane (na²nax³i¹a⁵ne⁵) v.t. reducir
nachibü erü nanaxaure. Ese día no (el espacio) Ngẽma ngẽmaxü̃gü rü
come porque está ayunando. ücuchicawa nanaxíane. Esos bultos
2. estar a dieta reducen el espacio en la entrada.
nanaxãũxchita (na²nax³ãũx⁵chi⁵ta²) v.t. nanaxĩane (na²nax³ĩ³⁵a⁵ne⁵)
amontonar Ngẽxma nanaxãũchita i 1. v.i. pasear (sujeto plural) Nai ya
norü poxigü erü namaxã nataxechaü̃. ĩanegu nanaxĩane erü naeya̱x ngéma
Allí amontona sus plátanos porque tangexma. Se van a pasear al otro
quiere venderlos. pueblo porque su hermana vive allá.
nanaxãũxchitaxẽẽ 2. v.t. visitar (sujeto plural)
(na²nax³ãũx⁵chi⁵tax²ẽ²ẽ³) v.t. hacer [suj. sing. nanaxũane]
amontonar Norü üxü rü ngẽxma nanaxĩgüxẽẽ (na²nax³ĩ⁵güx²ẽ²ẽ³) v.t.
nanaxãũxchitaxẽẽ Le hace amontonar ahuyentar, espantar Püchamaxã
la leña allá. nanaxĩgüxẽẽ i choxnigü. Pescando
nanaxãü̃xẽẽ (na²nax³ã³üx̃ ⁵ẽ²ẽ³) v.t. con red ahuyenta a los peces.
hacer oxidar Nanaxãü̃xẽẽ i norü tara nanaxíraxãchixẽẽ
erü ngéma pucüe̱xtüwa nanata̱x. (na²nax⁵i¹⁵rax⁵ã²chix²ẽ²ẽ³) v.t. reducir,
103 TICUNA–CASTELLANO nanaxü

achicar Nanaxíraxãchiẽẽ i norü ĩã̱x rü ngẽmaca̱x corapína


butíyaãt̃́ aü̃. Achicó el tapón de la nanaxi ̱xtachinüxẽẽ La puerta está muy
botella. ancha y por eso el carpintero la reduce.
nanaxítanüxẽẽ (na²nax³i¹ta⁵nüx⁵ẽ²ẽ³) v.t. nanaxoxẽẽ (na²nax³ox²ẽ²ẽ³) v.t.
reducir, rebajar (el precio) Name i 1. calmar
ngẽma taxepataxü̃arü yora. 2. suprimir
Nanaxítanüxẽẽ cha̱u̱xca̱x i ngẽma nanaxoxéga (na²nax⁵ox²e¹ga⁵) v.i. tener
chapatu. El dueño de la tienda es asco, asquear Nawa nanaxoxéga erü
bueno. Me ha rebajado el precio de los naxãũãchixüchi. Tiene asco porque
zapatos. está muy sucia.
nanaxĩtaque̱xexẽẽ nanaxoxégaxẽẽ (na²nax⁵ox²e¹gax⁵ẽ²ẽ³)
(na²nax³ĩ³ta⁵que̱x⁵ex³ẽ²ẽ³) v.t. juntar, v.i. sentir náuseas Nanaxoxégaxẽẽ ega
reunir Norü ãẽ̱xgacü rü abióũ i íraxü̃gu yaxũxgu rü nataxgu
nanaxĩtaque̱xexẽẽ i norü churaragü. ya buaneeü. Siente náuseas cuando
El capitán reúne a los soldados. vuela en avioneta y si hay tempestad.
nanaxi ̱xãchiãẽ (na²nax³i ̱x⁵ã²chi²ã¹ẽ⁴) v.e. nanaxũãẽxẽẽ (na²nax³ũ²ã¹ẽx⁴ẽ²ẽ³) v.t.
estar preocupado, estar intranquilo, avisar (de peligro), advertir, alertar
estar turbado Nüma rü nanaxi ̱xãchiãẽ Yexguma ãxtapexü̃ nada̱u̱xgu rü
erü nida̱xawe i naxacü. Él está muy namücügüxü̃ nanaxũãẽxẽẽgü.
preocupado porque su hija está enferma. Cuando vio la culebra alertó a sus
nanaxi ̱xãchiãẽxẽẽ compañeros.
(na²nax³i ̱x⁵ã²chi²ã¹ẽx⁴ẽ²ẽ³) v.t. abrumar nanaxũane (na²nax³ũ³a⁵ne⁵)
Muxü̃ma i guxchaxü̃ nüxü̃ nangupetü 1. v.i. pasear (sujeto singular)
rü düxwa nanaxi ̱xãchiãẽxẽẽ Muchos 2. v.t. visitar (sujeto singular) Papá rü
problemas le han llegado y por fin lo cuxü̃tagu tá nanaxũane. Mi padre te
abruman. va a visitar. [suj. pl. nanaxĩane]
nanaxĩxẽeru (na²nax³ĩx⁵ẽ²e⁴ru²) v.t. nanaxucu̱xẽ (na²nax³u³cu̱x⁵ẽ²) v.t.
peinar Nanaxĩxẽeru i nane erü 1. aconsejar, exhortar (a hacer algo
iscuerawa naxũxchaü̃. Ella peina a su bueno) Cori nanaxucu̱xẽ nax
hijo porque está para ir a la escuela. dutúruxü̃tawa tüxü̃ nagaxü̃ca̱x ga
nanaxĩxichi (na²nax⁵ĩx²i²chi²) v.i. naxacü. El dueño les aconsejó que
transformarse Ngẽma õxmi rü llevaran a su hijo al médico.
dü̱xürixü̃ nanaxĩxichi. Ese gusano se 2. presionar, seducir (a hacer algo malo)
transformó en mariposa. nanaxuegu (na²nax³u³e⁵gu⁵) v.t.
Véase nanaca̱xichi prometer Namaxã nanaxuegu nax
nanaxíxraxẽẽ (na²nax³ix¹⁵rax⁵ẽ²ẽ³) v.t. ãmare tá nüxna naxãxü̃. Le prometió
reducir, achicar (el tamaño) darle un regalo.
Nanaxíxraxẽẽ ya napata erü marü nanaxunagü (na²nax³u²na⁵gü²) v.t.
tama namu i naxacü. Él está anunciar, proclamar Ãẽ̱xgacü rü
reduciendo su casa porque ya no tiene nanaxunagü chawürügu rü tá
muchos hijos. nangema i puracü. El agente
nanaxi ̱xtachinüxẽẽ municipal de la comunidad anunció que
(na²nax³i ̱x⁵ta²chi³nüx³ẽ²ẽ³) v.t. el sábado será día de trabajo.
estrechar, reducir Natatachinüxüchi i nanaxü (na²nax³ü⁴) v.t.
nanaxǘ TICUNA – CASTELLANO 104

1. hacer, fabricar, elaborar nanaxüchica (na²nax³ü⁴chi¹ca⁵) v.t.


2. construir, edificar Ñaa nachicawa tá ceder, dar lugar, dar oportunidad Woo
nanaxügü ya wüxi ya iscuera. En este nataxüchi i ãẽ̱xgacüarü puracü
lugar construirán una escuela. natürü nanaxüchica nax chomücü
3. realizar mea namaxã idexaxü̃ca̱x. Aunque el
̃́
nanaxü (na²nax³ü²) v.t. jefe estaba muy ocupado, dio
1. poner, colocar (complemento singular) oportunidad a mi compañero para
Mechaétügu meama nanaxü i ngẽma ̃́ hablar bien del asunto.
poratu nax tama nanguxü̃ca̱x. Pon nanaxüchicüxü (na²nax³ü⁴chi¹cüx²ü³) v.t.
con cuidado el plato sobre la mesa para 1. canjear, reemplazar, substituir
que no se caiga. 2. cambiar, transformar Tupana
2. establecer (complemento singular) nanaxüchicüxü ga norü maxü̃. Dios
[compl. pl. nananu] cambió su vida.
• nachicagu nanaxü̃́ poner, colocar (en nanaxüchiga (na²nax³ü⁴chi⁵ga⁵) v.t.
su sitio) celebrar, festejar Ĩane i Cüxchituwa rü
nanaxü̃ãchixẽẽ (na²nax³ü⁴ã²chix²ẽ²ẽ³)
̃ duü̃xü̃gü nanaxüchiga i 6 de
v.t. hacer correr Ngu̱xẽẽruxü̃ norü noviembre. En la comunidad de
̃
ãmareca̱x nanaxüãchixẽẽ i buxügü. ̃ Cushillo Cocha la gente festeja el 6 de
El profesor hace correr a los niños para noviembre.
ganar un premio. nanaxüchixü (na²nax³ü⁴chix¹ü⁴) v.t.
nanaxüãcu (na²nax³ü⁴ã³cu⁵) v.t. llenar diluir Napamü rü ngẽmaca̱x
Dexámaxã nanaxüãcu i ngẽma norü dexámaxã nanaxüchixü i norü
̃
bidúü. Llena su bidón con agua. migaxũ. El chapo es muy espeso y por
eso lo diluyen con agua.
nanaxüama (na²nax³ü⁴a²ma²) v.t. seguir
haciendo Napu natürü nanaxüama i nanaxücuna (na²nax³ü⁴cu¹na⁴) v.t.
ngẽma puracü. Aunque llueve, sigue poner (cuerda), encordar Nanaxücuna
haciendo el trabajo. i norü guitara. Él pone cuerda en la
guitarra.
nanaxüarü cua̱xruü̃ã̱x (na²nax³ü⁴a⁵rü³
cua̱x⁵ru¹ü̃⁴ã̱x⁵) v.t. poner señal nanaxücuxẽẽ (na²nax³ü⁴cux⁵ẽ²ẽ³) v.t.
Nanaxüarü cua̱xruü̃ãx ̱ ya naweü̃ nax meter, hacer entrar (complemento
ngẽmaãcü nüxü̃ nacuáxü̃ca̱x ega singular animado) Napüü̃gu
nataxu̱xgu. Él pone señal en su canoa nanaxücuxẽẽ i norü woca. Meten la
para identificarla en caso de que se vaca en su corral.
pierda. [compl. pl. anim. nanachocuxẽẽ]
nanaxüarü yoraã̱x (na²nax³ü⁴a⁵rü³ nanaxüéga (na²nax³ü⁴e¹ga⁴) v.t.
yo³ra¹ã̱x⁵) v. refl. apoderarse, hacerse 1. marcar, señalar
dueño Ngẽma naane rü nanaxüarü 2. poner (nombre), bautizar Norü
yoraã̱x nax taxúema ngẽxma taxepataxü̃ rü nanaxüéga. Pone
üanexü̃ca̱x. Se apodera de ese terreno nombre a su tienda.
para que nadie haga chacra allí. nanaxüegu (na²nax³ü²e⁵gu⁵) v.t. voltear
nanaxübü (na²nax³ü⁴bü²) v.t. poner nanaxüetanü (na²nax³ü⁴e³ta⁵nü⁵) v.t.
(comida) Tüxemaxã nanaxübü i chigu rebajar, reducir (el precio) Nataãẽerü
nax ngẽmaãcü yamáãxü̃ca̱x. Pone nanaxüetanü i ngẽma naxchiru i
yuca para el añuje para matarlo. naxca̱x nataxechaü̃. Está feliz porque
105 TICUNA–CASTELLANO nanaxüxchicüna̱xã

han rebajado el precio del vestido que nanaxüpetüanemare


quería comprar. (na²nax³ü²pe²tü⁵a⁵ne⁵ma³re³) v.i.
nanaxüétü (na²nax³ü⁴e¹tü⁵) v.t. añadir pasear, caminar (sin rumbo),
Nanaxüétü ga chorü diẽru. Añadió vagabundear
más a lo que me pagó. nanaxütanü (na²nax³ü⁴ta⁵nü⁵) v.t.
nanaxüéü̃ (na²nax³ü⁴e¹ü⁵)̃ v.t. sazonar pagar, recompensar Yüxüarügu̱xgu rü
Chicurimaxã nanaxüéü̃ i norü õna choxü̃̃́ tá nanaxütanü. Al fin de la
nax nachíxü̃ca̱x. Sazonan la comida semana me va a pagar.
con culantro para que tenga buen sabor. Véase nayangutanüxẽẽ
nanaxütatüxü ̃ (na²nax³ü²ta²tüx³ü⁵)
̃ v.t.
nanaxüexẽẽ (na²nax³ü³⁵ex³ẽ²ẽ³) v.t.
contagiar meter cuña
̃́ ̃ ̃́ ̃
nanaxüexü̃ (na²nax³ü⁴ex¹ü⁵) ̃ v.t. mezclar nanaxütaü (na²nax³ü²ta³ü⁵) v.t. tapar,
cubrir (con un objeto) Aigütanügu
Ngẽma piü̃tura rü gachurína
nayata̱xcuchi rü wüxi ga nutamaxã
nanaxüexü̃ nax tama napamüxü̃ca̱x.
nanaxü̃́taü̃gü. Botaron a los leones y
Mezcla gasolina con la pintura para que
taparon la guarida con una piedra.
no quede espesa.
Véase nanaxüxátaxü̃
nanaxümagu (na²nax³ü⁴ma³gu⁴) v.t.
nanaxüte̱xe (na²nax³ü⁴te̱x⁵e³) v.t.
aguzar, hacer punta Norü chuxchi rü
pulverizar, moler Wa̱i ̱xruxü̃maxã
dimamaxã nanaxümagu. Hace punta
nanaxüte̱xe ya yima chawü. Muelen
a su flecha con una lima.
el maíz con un molino.
nanaxümatü (na²nax³ü⁴ma³tü²) v.t.
nanaxüünexẽẽ (na²nax³ü⁴ü³nex⁵ẽ²ẽ³) v.t.
1. formular
santificar Tupana rü nanaxüünexẽẽ i
2. dibujar, esbozar ngẽma duü̃xü̃gü i nüxü̃́̃ yaxõgüxü̃.
3. escribir Nüma ga ãẽ̱xgacü rü Dios santifica a los que creen en él.
poperagu nanaxümatü i chauega. El
nanaxüwemü (na²nax³ü⁴we³mü⁵) v.t.
jefe escribió mi nombre en el registro.
alimentar, dar de comer Maxẽmaxã
Véase inanawü
nanaxüwemü i norü wocagü. Él
• nanaxümatüxẽẽ alimenta a sus vacas con pasto.
(na²nax³ü⁴ma³tüx²ẽ²ẽ³) hacer escribir
nanaxüxa (na²nax³üx⁵a⁵) v.t. manchar,
nanaxümaü̃ (na²nax³ü⁴ma³ü⁵) ̃ v.t. hacer ensuciar Cuxgütaegu nanaxüxa i
un canal (agua) Nanaxümaü̃ i dexá. naxchiru. Jugando fútbol se ensucia la
El agua hace un canal. ropa.
nanaxü̃́nagü (na²nax³ü²na⁵gü²) v.t. nanaxüxátaxü̃ (na²nax³üx⁴a¹tax³ü⁵̃ ) v.t.
elevar, poner arriba Dauxü̃gu tapar (con tapa) Nanaxüxátaxü̃ ya
nanaxü̃́nagü ya norü radio. Pone su butiya. Tapa la botella.
radio arriba. Véase nanaxü̃́taü̃
nanaxü̃́nagütanü (na²nax³ü²na⁵gü²ta⁵nü⁵) nanaxü̃́xchapenüxü̃
v.t. alzar (el precio) Doma taunecügu (na²nax³üx²cha¹pe³nüx³ü⁵̃ ) v.t. poner
rü nanaxü̃́nagütanü i ngẽma ui. Este (cubierta), cubrir (con carátula)
año alzaron el precio de la fariña. Nanaxü̃́xchapenüxü̃ i norü libru.
nanaxüpata (na²na³xü⁴pa²ta³) v.t. Pone cubierta a su libro.
construir, edificar (casa para otra nanaxüxchicüna̱xã
persona) (na²nax³üx⁴chi¹cü³na̱x⁵ã³) v.t.
nanaxüxchixü̃ TICUNA – CASTELLANO 106

1. dibujar, esbozar Nüma rü naxũxü̃ca̱x. El niño quiere una


nanaxüxchicüna̱xã i wüxi i choxni. bicicleta para ir a la escuela.
Él dibuja un pez. 3. necesitar
2. esculpir • nüxü̃̃́ nangúchaxü̃ tener ganas
nanaxüxchixü̃ (na²nax³üx⁴chix¹ü⁵)
̃ v.t.
nanayauxchicüna̱xã
encajonar Nanaxüxchixü̃ i norü (na²na³yaux⁴chi²cü³na̱x⁵ã³) v.t. tomar
librugü. Él encajona sus libros. (fotorafía), fotografiar
nanaxüxẽẽ (na²nax³üx⁴ẽ²ẽ³) v.t. mandar Nanayauxchicüna̱xã ya chopata.
hacer Corapínaxü̃ nanaxüxẽẽ i wüxi i Toma foto de mi casa.
mecha. Manda al carpintero hacer una nanayauxga (na²na³yaux⁴ga⁵) v.t. grabar
mesa. (la voz, música) Grabadóramaxã
nanaxüxmaxü̃ (na²nax³üx⁴max²ü⁵) ̃ v.t. nanayauxga i ngẽma wiyaegüxü̃ i
excavar, cavar Mairaxü̃gu duü̃xü̃gü. Con grabadora graba la voz
nanaxüxmaxü̃ norü caxtaca̱x. Cava de los cantantes.
un hueco en la tierra para poner el nanayauxmare (na²na³yaux⁴ma³re³) v.t.
horcón. llevar, agarrar, robar Ngẽma buxü̃ rü
nanaxüxne (na²nax³üx⁴ne²) v.t. armar taxepataü̃wa nanayauxmare nayange
(con armas de fuego) Ãẽ̱xgacü rü wüxi i ngẽma chapatu. Ese niño llevó esos
i norü churara rü nanaxüxne. El jefe zapatos de la tienda sin pagar.
arma a uno de sus soldados. nanayauxtanü (na²na³yaux⁴ta⁵nü⁵) v.t.
[compl. pl. nayaxüxne] recibir (pago), cobrar Chauenexẽ
nanaxüxpü̃́xü̃ (na²nax³üx⁴püx¹ü⁴)̃ v.t. nanayauxtanü ga chorü ui. Mi
cercar Chaunatü rü nanaxüxpü̃́xü̃ i hermano recibió el pago de mi fariña.
norü cuchi. Mi padre hace un cerco nanayaxẽẽ (na²na³yax⁴ẽ²ẽ³) v.t. criar
para cercar a los chanchos. Nanayaxẽẽ i ngẽma cuchi. Él está
nanaxüxü̃ (na²nax³üx⁴ü⁵̃ ) v.t. tratar (con criando ese chancho.
medicina), medicinar, curar Nüma ya nanayaxu1 (na²na³yax⁴u³) v.t.
dutúru rü guxü̃ i ngunexü̃gu tá 1. tomar, recoger, coger
nanaxüxü̃ i curü o̱xri. El médico va a
2. recibir, aceptar, admitir Tama
curar tu herida todos los días. iscuerawa nanayaxu ga buxü̃ yerü
nanaxüxüchi (na²nax³üx⁴ü²chi²) v.t. nabuxüchi. No recibieron al niño en la
labrar, tallar (madera) Mürapewawa escuela porque es muy tierno.
nanaxüxüchi ga wüxi ga 3. adquirir, obtener, conseguir
wocachicüna̱xã. En una tabla labró la
• ¡Nayaxu! (na³yax⁴u²) ¡Tómalo!,
figura de una vaca.
¡Cógelo
nanaxwa̱xe (na²nax³⁵wa̱x⁵e⁴) v.t.
• nanayaxu i diẽru (na²na³yax⁴u³ i⁴
1. querer, desear (hacer algo) di³ẽ³ru⁵) recibir (dinero)
Ngu̱xẽẽruxü̃ rü nanaxwa̱xe i 6 i ora
nangu̱xẽẽtae i wüxichigü i • nanayaxu i ngẽmaxü̃gü i nanatü
ngunexü̃gu. El profesor quiere enseñar nüxna yuxü̃ (na²na³yax⁴u³ i⁴
seis horas diarias. ngẽ³max⁴ü̃²gü² i⁴ na²na²tü³ nüx³na⁵
2. querer, desear (tener algo) Ngẽma yux⁴ü²̃ ) heredar (del padre)
buxü̃ nanaxwa̱xe i wüxi ya norü • nanayaxu i norü dexa (na²na³yax⁴u³
bichicréta nax namaxã iscuerawa i⁴ no¹⁵rü³ dex²a⁵) asentir, aprobar
107 TICUNA–CASTELLANO nanepü

• nanayaxu i Tupanaarü Õna i norü ui. En el cernidor va a cernir la


Üünexü̃ (na²na³yax⁴u³ i⁴ fariña.
tu³pa³na⁵a⁵rü³ õ²³na⁵ i⁴ ü⁴ü³nex⁴ü̃²) nanayuapexẽẽ (na²na³yu⁴a³pex⁵ẽ²ẽ³) v.t.
comulgar hacer ondas, hacer olas Yimá buanecü
nanayaxu2 (na²na³yax⁵u³) v.t. lavar nanayuapexẽẽ i taxtü. Ese viento hace
Nanayaxu ya poratu. Ella lava el olas en el río.
plato.
• ¡Nayaxu! (na³yax⁵u³) ¡Lávalo!
nanayexmagüxẽẽ
(na²na³yex⁴ma²güx²ẽ²ẽ³) v.t.
encomendar, encargar (a otra persona)
Yimá yatü rü nanatümẽ̱xẽwa
nanayexmagüxẽẽ ga naxacügü. Ese nanayumachixẽẽ (na²na³yu⁴ma⁵chix³ẽ²ẽ³)
hombre encomendó sus hijos a su padre. v.t.
[Aparece en frases de tiempo pasado.] 1. anestesiar Dutúru rü ucumaxã
Véase nanangexmagüxẽẽ nanayumachixẽẽ nax tama nüxü̃́̃
nanayexrü (na²na³yex²rü¹) v.t. ignorar, nangúxü̃ca̱x. El dentista lo anestesia
no hacer caso Nanatü rü düxwa para que no le duela.
nanayexrü ga nane. El padre por fin 2. narcotizar
no hizo caso a su hijo. nane1 (na²ne³) s.m. hijo
Véase nanangexrü nane2 (na⁴ne³) s.m. hijo (de una
nanayixẽẽ1 (na²na³yix⁵ẽ²ẽ³) v.t. autoridad), príncipe
perfumar Nanayixẽẽ i naxchiru erü nane3 (na²⁵ne⁵) s.n. tallo, tronco
ũanewa naxũxchaü̃. Ella perfuma su naneã̱x (na²ne³ã̱x⁵) s.f. nuera
ropa porque quiere ir a pasear.
naneca (na²³ne³ca⁵) s.n.
Véase nanapumárachara
1. estómago Nanecawa nangu̱x. Le
nanayixẽẽ2 (na²na³yix⁵ẽ²ẽ³) v.t. derribar, duele el estómago.
hacer caer Ngẽma buanecü rü 2. abdomen, barriga
nanayixẽẽ i naiatügü. El viento hace nanecü (na²ne³cü³) s.n. manchal
caer las hojas del árbol. Ĩxtünecüwa rü namu i naigü. En el
[compl. sing. nananguxẽẽ1] manchal de pijuayos hay muchos
nanayo (na²na³yo⁵) v.t. cortar (con árboles.
tijeras), tijeretear Pirañamaxã nanayo nanegu (na²⁵ne⁵gu⁵) s.n.
i naxchiru. Corta la tela con tijeras. 1. espolón (de ave)
• nanayoü̃patü (na²na³yoü⁵̃ pa³tü²) 2. aguijón (de pez) Nanegu i naxü̃ rü
cortar (las uñas) poraãcü nangu̱xuchi. El aguijón de la
nanayóxo (na²na³yox¹o⁴) v.t. agitar raya duele mucho.
(líquido) Nanayóxo i ngéma axexü i ̃ nanegumaü ̃ (na²ne⁴gu⁵ma³ü⁵)
̃ s.n.
pochiyuwa ngẽxmaxü̃. Él agita la picadura
bebida que está en el pocillo. nanegü (na⁴ne⁵gü⁵) s.n. sueño
• ¡Nayóxo! (na³yox¹o⁴) ¡Agítalo! nanepü (na²ne⁵pü⁴) s.m. tío (paterno)
nanayo̱xpetü (na²na³yo̱x⁵pe³tü⁵) v.t. • nanepü nane (na²ne⁵pü⁴ na²ne³)
cernir Cuxechinüwa tá nanayo̱xpetü i primo (hijo del hermano del padre)
nanetü TICUNA – CASTELLANO 108

nanetü (na²ne³tü⁴) s.n. planta nangarutachinü (na²nga³ru³ta²chi³nü³)


• nanetü i dexácüã̱x (na²ne³tü⁴ i⁴ v.e. ser áspero Ngẽma mecha rü
dex⁵a¹cüã̱x⁵) alga nangarutachinü. Esa mesa es muy
̃́ ̃ (na²ne³tü⁴ i⁴ áspera.
• nanetü i tuxuãxü
̃ planta espinosa (como
tux⁴u³ãx¹ü²) nangau (na²ngau⁵) v.e. estar deteriorado
cardo, espino, cacto) Yimá ĩpataarü cotu rü marü nangau
erü namuarü taunecüã̱x. La crisneja
nanetüchane (na²ne³tü⁴cha³ne⁵) s.n.
del techo ya está deteriorada porque ya
semilla
tiene muchos años.
Véanse naxchire2, nachane
nanga̱xãẽ (na²nga̱x⁵ã¹ẽ⁴) v.e. estar
nanexãeru (na²nex⁴ã²e⁴ru²) v.t. mover
vestido (elegantemente)
(la cabeza para expresar negación,
desacuerdo o desprecio) Ngẽxguma nangaxcharaxü̃ (na²ngax²cha²rax³ü⁵) ̃ v.e.
nüxü̃ nadaunügu rü nanexãerugü rü tener llena (la barriga) Õnawa
nacugüe. Cuando lo ven, mueven la nangaxcharaxü̃ erü poraãcü nachibü.
cabeza expresando desprecio y se ríen Tiene la barriga llena porque ha comido
de él. mucho.
• nanexãeruãcüma nanga̱xcueru (na²nga̱x⁵cu²e⁴ru²) v.e.
(na²nex⁴ã²e⁴ru²ã⁵cü³ma²) moviendo la estar coronado Ngẽma wo̱xrecü rü
cabeza (para expresar negación) ngoxüa̱xmümaxã nanga̱xcueru. Esa
joven está coronada con plumas de
nanexna (na²nex⁴na²) v.e. estar
guacamayo.
perforado Nanexna i ngẽma
mürapewa. La tabla está perforada. nangãxe (na²ngãx²e³) v.i.
1. estar borrachos, estar embriagados
nangaicama (na²ngai⁵ca⁴ma⁴) v.e. estar
(sujeto plural) Ngẽma duü̃xü̃gü rü
cerca Marü nangaicama ya chopata.
chaxü̃maxã nangãxe. Esas personas
Mi casa está cerca.
están borrachas por haber tomado
nanga̱i ̱xchiru (na²nga̱i ̱x⁵chi¹ru⁵) v.t. masato.
coser (ropa) Nanga̱i ̱xchiru erü 2. estar satisfechos (de comer)
nataxuma i naxchiru. Está cosiendo [suj. sing. nangãxü̃]
una ropa porque no tiene.
nangaxi (na²ngax³i³) v.i. meterse, entrar
nangaixchu (na²ngaix²chu⁵) v.i. (para esconderse)
estornudar Ngẽma caixanexü̃ rü
nangaxpütüwe1 (na²ngax²pü⁴tü³we³) v.i.
choxü̃ nangaixchuxẽẽ El polvo me
estar empachado Ngẽma buxü̃ rü
hace estornudar.
nangaxpütüwe erü chibüwena rü
poraãcü naxaxe. Ese niño está
empachado porque después de comer,
tomó mucha agua.
nangaxpütüwe2 (na²ngax²pü⁴tü³we³) v.e.
estar lleno (de comida)
nangãxü̃ (na²ngã²xü³)
̃ v.e.
1. estar borracho, estar embriagado
Ngẽma yatü rü nangãxü̃ erü de
nayaxaxü. Ese hombre está borracho
por haber tomado aguardiente.
109 TICUNA–CASTELLANO nangexetü

2. estar satisfecho (de comer) trabajo y por eso no tenía tiempo para
[suj. pl. nangãxe] conversar contigo.
nangeaca (na²nge²a²ca⁵) v.e. ser insípido nangeenümare (na²nge²e³nü³ma³re³) v.i.
(por falta de sal o azúcar) Nangeaca i quedar abierto Nangeenümare ga
norü õna erü tama nanayucüra. La norü ĩã̱x. Su puerta quedó abierta.
comida es insípida ya que le falta sal. nangegü (na²nge²gü⁵) v.e. estar
nangeãcu (na²nge²ã³cu⁴) v.i. estar vacío desangrado Yimá yatü rü nangegü erü
Ngẽma buetare rü nangeãcu. Esa olla poraãcü nagü naba. El hombre está
está vacía. desangrado porque ha botado gran
nangeãẽ1 (na²nge²ã¹ẽ⁵) v.e. estar loco cantidad de sangre.
nangeãẽ2 (na²nge²ã¹ẽ⁵) v.t. hacer locuras nangegünenixü̃ (na²nge²gü⁵ne⁵nix¹ü⁵) ̃ v.i.
Ngẽma buxü̃ rü nangeãẽ erü norü carecer (de leche), no tener (leche)
papá tama mea tanaxucu̱xẽ. Ese niño Norü mamá rü lechica̱x nataxe erü
hace locuras porque su padre no le nangegünenixü̃. Su madre compra
aconseja bien. leche porque ya no tiene su propia
leche.
nangearü-...-ã̱x (na²nge²a⁵rü³...ã̱x⁵) v.t.
carecer, no tener Ngẽma yatü rü nangemaxü̃1 (na⁵nge³max⁴ü²) ̃ interj.
̃
¿hay? ¿Nangemaxü i curü poxi nax
nangearü diẽruã̱x. Ese hombre no
tiene dinero. [Se presenta con sustantivos choxü̃ namaxã cutaxexü̃ca̱x? ¿Hay
libres.] plátanos para que me venda?
Véanse naxã-, naxarü-...ã̱x Véase nangexma
nangemaxü ̃2 (na⁵nge⁵max²ü²) ̃ v.e. haber,
• nangearü poraã̱x (na²nge²a⁵rü³ ̃i
po⁴ra²ã̱x⁵) no tener fuerza existir Yima ĩanewa yixĩxü
nangemaxü̃ i calamína i taxeruxü̃. En
• nangearü taraã̱x (na²nge²a⁵rü³ esa ciudad hay calamina para vender.
ta³ra¹ã̱x⁵) le falta machete
nangemücü (na²nge²mü⁵cü³) v.t. carecer
nangea̱x (na²nge²a̱x⁵) v.e. estar callado,
(de compañero), no tener (compañero)
estar en silencio Namuü̃ rü ngẽmaca̱x Nangechaü̃ erü nangemücü. Está
nangea̱x. Tiene miedo y por eso está triste porque no tiene compañero.
callado.
nangenagü (na²nge⁵na⁵gü²) v.i.
nangechaü̃ (na²nge²chaü⁵) ̃ v.e.
resbalarse (como un cuerpo muerto)
1. estar triste Nüma rü nangechaü̃ erü
nangetanüxü̃ (na³nge²ta⁵nüx³ü̃²) adj.
norü mamá tayu. Él está triste porque
que debe (a otra persona) Ngẽma
su mamá murió.
duü̃xü̃ i choxü̃̃́ nangetanüxü̃ rü tama
2. tener nostalgia
paxa choxü̃́̃ nanaxütanü. Esa persona
Véase nama2
que me debe, no me paga rápido.
nangechica (na²nge²chi¹ca⁵) v.i.
nangexchiru (na²ngex²chi¹ru⁵) v.i.
1. no haber lugar Yima chopata rü
carecer (de ropa), no tener (ropa)
naxíraxüchi rü ngẽmaca̱x nangechica
Nangexchiru rü ngẽmaca̱x
naxca̱x i taxre i mechagü. Mi casa es
taxucürüwa iscuerawa naxũ. No tiene
muy pequeña y por eso no hay lugar
para dos mesas. ropa y por eso no puede ir a la escuela.
2. no tener tiempo Namu ga norü nangẽxe (na²ngẽx²e³) v.e. estar cocinado
puracü rü yemaca̱x nangechica nax nangexetü (na²ngex²e²tü⁵) v.e. estar
cumaxã yadexaxü̃. Tenía mucho ciego Chorü o̱xi rü tama poperaxü̃
nangexgumaraxü̃xü̃ TICUNA – CASTELLANO 110

nadaumatü erü naya rü marü ̃́


nangĩxwa̱ xe (na²ngĩx¹wa̱x⁵e³) v.e. ser
nangexetü. Mi abuelo no puede leer ladrón Nüma nangĩxwa̱ ̃́ xe erü norü
libros porque con la vejez ya está ciego. papá tama mea tanaxucu̱xẽ. Él es
nangexgumaraxü̃xü̃ ladrón porque su padre no le aconsejó
(na⁵ngex³gu⁵ma³rax⁵ü̃x³ü²) ̃ v.e. ser igual bien.
Ngẽma mutúru rü nangomü (na²ngo⁴mü⁴) v.e. ser blando,
nangexgumaraxü̃xü̃ i norü pora i ser suave Poxpayu rü name naxca̱x i
chorü mutúru. El poder de ese motor ngẽma ida̱xaweexü̃ erü nangomü. La
es igual al del mío. papaya es buena para los enfermos
porque es blanda.
nangexma (na²ngex⁴ma²) v.e. haber,
estar Napatawa nangexma i nangóone (na²ngo¹⁵o⁵ne⁵) v.e.
chomücü. Mi amigo está en su casa. 1. ser claro (la noche) Ngẽxguma
[Aparece en frases de tiempo presente.] tauemacü rüxũxgu rü marü
Véase nayexma nangóone. Cuando la luna sube, la
noche está clara.
nangexmaecha (na²ngex⁴ma²e⁵cha⁵) v.e. 2. estar brillante (el ambiente)
ser eterno Nüma ya Tupana rü
nangora (na²ngo⁴ra²) v.e. estar resbaloso
guxü̃guma nangexmaecha. Dios es
Nangora i nama erü napu. El camino
eterno.
está resbaloso porque ha llovido.
nangextü̱xü (na²ngex⁴tü̱x⁵ü⁴) v.e. ser Véase nacora
joven Poraãcü napuracü ga yexguma nango̱x (na²ngo̱x⁵) v.i. aparecer Marü
nangextü̱xügu. Él trabajaba duro nango̱x ga yatü ga rütaxucü. Apareció
cuando era joven. el hombre que se había perdido.
nangexwacaxü̃ (na²ngex³wa¹cax⁵ü⁴) ̃ v.e. nango̱xẽẽcü (na²ngo̱x⁵ẽẽ²³cü³) adj. que
ser nuevo Nangexwacaxü̃ i chorü hace aparecer (cosa perdida por mucho
chapatu rü ngẽmaca̱x mea nüxna tiempo) Gumá yatü nixĩ ga
chadau. Mis zapatos son nuevos y por nango̱xẽẽcü ga choweü̃. Ese hombre
eso los cuido bien. es el que hizo aparecer mi canoa.
nangĩãchi (na²ngĩ⁴ã²chi²) v.i. nango̱xetü (na²ngo̱x⁵e³tü⁵) v.i. ver bien,
derrumbarse Norü poxeguxü̃ ya yima tener buena visión Meama nango̱xetü
ĩpata rü nangĩãchi. Las paredes de esa erü nange̱xtü̱xü. Puede ver bien
casa se derrumban. porque es joven.
Véase inagüxtapü̱x nango̱xoma (na²ngo̱x⁵o²ma²) v.e. ser
nangĩ ̱x (na²ngĩ ̱x⁵) v.t. robar, hurtar claro Tórü pecádugü i cúãcü taxüxü̃
̃
Ngẽma ngíta̱xaxü rü chorü poxica̱x rü Tupanape̱xewa nango̱xoma. Los
nangĩ ̱x. Ese ladrón me robó mis pecados que hacemos a escondidas son
plátanos. muy claros delante de Dios.
nangĩxcae (na²ngĩx⁵ca⁴e³) v.t. cultivar nangu 1 (na²ngu³) v.i. llegar Cowenawa

(lo plantado), limpiar (la chacra) nangu ya wapuru. El bote llega a


Naanewa nangĩxcae erü poraãcü Caballo Cocha.
naxãtüane. La maleza ha crecido nangu2 (na²ngu³⁵) v.e. estar pesado
mucho y por eso está limpiando la Marü nangu i ngẽma ui. La fariña ya
chacra. está pesada.
Véase nanangĩxca nangúchia̱x (na²ngu¹chi⁵a̱x⁵) v.e.
111 TICUNA–CASTELLANO nangütaxü̃

1. ser amargo nangu̱xchametü (na²ngu̱x⁵cha¹me⁵tü⁵)


2. ser ácido Ngẽma irimawachixü rü v.i. doler (cabeza) Na nüxü̃́̃ naxü rü
nangúchi ̱a̱x ega tama achúcaramaxã ngẽmaca̱x nangu̱xchametü. Está
nagügu. Esa limonada es ácida cuando resfriado y por eso le duele la cabeza.
no se le echa azúcar. nangu̱xcuma (na²ngu̱x⁵cu²ma²) v.i. doler
nangugütae (na²ngu³gü⁵ta³e²) v.t. (al orinar) Norü wixyateewa
1. juzgar nida̱xawe rü ngẽmaca̱x nangu̱xcuma.
2. investigar Purichíagü rü Tiene infección en la vejiga y por eso le
nangugütaegü naxca̱x i ngĩta̱ ̃́ xagüxü̃. duele al orinar.
La policía investiga el robo. nangu̱xetü (na²ngu̱x⁵e²tü⁵) v.i. doler (el
2. medir ojo) Nangu̱xetü erü dáuxetü nüxü̃
nangupetü (na²ngu³pe²tü⁵) v.e. ser (del naxü. El ojo le duele porque tiene
pasado), pertenecer (al pasado) Marü conjuntivitis.
nangupetü i ngẽma chixexü̃ rü nangu̱xmachi ̱xẽ (na²ngu̱x⁵ma²chi ̱x⁵ẽ⁴) v.i.
ngẽmaca̱x tama nagu charüxĩnü. Ese doler (el oído) Ngẽma buxü̃ naxaxu
mal es del pasado y por eso ya no piensa erü nangu̱xmachi ̱xẽ. El niño está
más en eso. llorando porque le duele el oído.
nangupetüxüchi (na²ngu³pe²tüx⁵ü¹chi⁴) nangu̱xneca (na²ngu̱x⁵ne³ca⁵) v.i.
v.i. sobrepasar, exceder Ngẽma chorü 1. doler (el estómago) Nangu̱xneca erü
taãẽrü nangupetüxüchi erü Tupana nida̱xawe. Le duele el estómago
choxü̃ narüngü̃xẽẽ. Sobrepasa mi gozo porque está enfermo.
porque Dios me ha ayudado. 2. tener dolores (de parto)
nangúpüta (na²ngu¹pü⁵ta⁵) v.i. doler (la nanguxpa (na²ngux³pa³) v.e. ser
muela) Chorü buxü̃ rü nangúpüta erü espantadizo Wüxi i naexü̃ i
nangau ya napüta. La muela de mi dauchitacüã̱x rü nanguxpa rü niña
hijo le duele porque está cariada. ega tüxü̃ nada̱u̱xgu. Un animal
nangutaque̱xegü (na²ngu³ta²que̱x⁵e³gü²) silvestre es espantadizo y huye cuando
v.i. reunirse, juntarse nos ve.
Ngutaque̱xepataü̃wa nangutaque̱xegü nangu̱xune (na²ngu̱x⁵u²ne⁵) v.i. doler
ga duü̃xü̃gü yerü ãẽ̱xgacü namaxã (todo el cuerpo) Guxü̃wama
nidexachaü̃. La gente se reunió en la nangu̱xune erü nixaxüne. Le duele
casa de reuniones porque el jefe quería todo el cuerpo porque tiene fiebre.
conversar con ellos. nangü (na²ngü⁵) v.i. flotar Chorü
nangu̱x1 (na²ngu̱x⁵) v.i. estudiar türegu nangü ya yima ngue. Esa
Chaune rü iscuerawa nangu̱x. Mi hijo canoa está flotando en mi puerto.
estudia en la escuela. nangüegu (na²ngü²e⁵gu⁵) v.i. voltearse,
nangu̱x2 (na²ngu̱x⁵) v.i. doler Poraãcü ponerse (boca abajo) Nangüegu ga
choxü̃̃́ nangu̱x i ãxtape choxü̃ guma ngue yerü naxããcuxüchi La
íngõ̃́xü̃wa. Me duele mucho el sitio canoa se volteó porque estaba
donde la víbora me mordió. demasiado llena.
nangúxca̱xwe̱x (na²ngux¹ca̱x⁵we̱x⁵) v.i. nangütaxü̃ (na²ngü⁵tax²ü̃⁵) v.i. flotar (en
doler (la espalda) Nangúxca̱xwe̱x yerü canoa para picar un pez) Dexchica̱x
yaxü̃ ninge. La espalda le duele por nangütaxü̃. Está flotando en su canoa
haber llevado carga pesada. esperando encontrar un paiche.
nanixü̃ TICUNA – CASTELLANO 112

nanixü̃ (na³nix¹ü⁵̃ ) s.f. seno, pecho nanuxũ (na²nux³⁵ũ³) v.e. ser corto
Véase mixĩ Ngẽma mürapewa rü tama ningu erü
nanu (na²nu³) v.i. enojarse Paxama nanuxũ. Esa tabla no alcanza porque es
nanu i Cuáü̃nepü erü woetama muy corta.
nanuxwa̱xe. El tío de Juan se enoja nanuxwa̱xe (na²nux³wa̱x⁵e³) v.e.
por cualquier cosa porque es muy enojarse (fácilmente), ser enojón
enojón. Nanuxwa̱xe i ngẽma yatü erü
nanuãẽ (na²nu³ã¹ẽ⁴) v.e. estar enojado woetama nacüma nixĩ. Ese hombre se
Chomaxã nanuãẽ erü nüxü̃̃́ enoja fácilmente porque así es su
chanangetanü. Está enojado conmigo costumbre.
porque yo le debo. nañaãchi (na²ña³ã²chi²) v.i.
nanuchametü (na²nu³cha¹me³tü⁵) v.i. 1. correr Nañaãchi erü paxa
parecer enojado (lit. tener cara de enojo) ínanguxchaü̃. Él corre porque quiere
Ngẽma purichíaxü̃ chamuü̃ erü llegar a tiempo.
chomaxã nanuchametü. Tengo miedo 2. escapar [suj. pl. naxü̃ãchi]
de ese policía porque parece enojado • ¡Inañaãchi! (i³na⁵ña²ã²chi²) ¡Corre!
conmigo. nañagümaü̃tae (na²ña⁵gü⁵ma²ü̃³ta⁵e³) v.t.
Véase nanuchiwe pescar (con caña de carrete) Yimá yatü
nanũxcü (na²nũx²cü²) v.i. demorarse, rü nañagümaü̃tae tucunarica̱x. Ese
tardarse Namagu nanũxcü yerü hombre va pescando tucunaré con caña
poraãcü naxãcharamaane. Se demoró de carrete.
en el camino porque había mucho barro. nañu̱xãẽ (na²ñu̱x⁵ã¹ẽ⁴) v.e. estar de
nanũxcüãẽ (na²nũx²cü²ã¹ẽ⁴) v.e. ser prisa, estar apurado, estar apresurado
lento Ngẽma yatü rü guxü̃guma Ngẽma yatü rü nañu̱xãẽ erü
nanũxcüãẽ rü ngẽmaca̱x tama paxa napuxchaü̃. El hombre está de prisa
ínangu. Ese hombre es lento y por eso porque ya viene la lluvia.
no llega pronto. nañuxraxü̃xü̃ (na⁵ñux⁵rax⁵ü̃x³ü̃²) s.n.
nanũxcüga (na²nũx²cü²ga⁵) v.i. hablar 1. tipo, especie
(despacio) Tama paxa nayagúexẽẽ erü 2. tamaño Tama nüxü̃ chacua̱x nax
nanũxcüga nax yadexaxü̃. No termina nañuxraxü̃xü̃ ya yima ĩane erü
rápido el discurso porque no habla taguma ngéma chaxũ. No sé el
rápido. tamaño del pueblo porque nunca he ido
allá.
nanuxetü (na²nux³e²tü⁵) v.t. mirar (con
3. forma de ser, estado, condición
enojo o con odio) Choxna nanuxetü
erü woetama nacüma nixĩ. Me mira • nañuxraxü̃cü (na⁵ñux⁵rax⁵ü³cü³)
̃ ¿de
con enojo porque tiene ese carácter. qué tamaño? (persona)
nanuxma (na²nux⁴ma²) v.e. estar (aquí) • nañuxraxü̃ne (na⁵ñux⁵rax⁵ü³̃ ne⁵) ¿de
Nanuxma i ãẽ̱xgacü natürü qué tamaño? (cosa)
taxucürüwa cumaxã nidexa erü paxa • nañuxraxü̃xü̃ (na³ñux⁵rax⁵üx̃ ³ü²̃ )
Dimawa tá naxũ. El alcalde está aquí ¿qué forma (tamaño, característica,
pero no puede hablar con usted porque condición) tiene?
está por ir a Lima. nañu̱xtaque̱xechiwe
nanuxpü̱xü (na²nux³pü̱x⁵ü³) v.i. ser bajo, (na²ñu̱x⁵ta²que̱x⁵e³chi¹we⁴) v.e. tener
ser chato (de estatura) arrugas (en la cara) Ngẽma ngexü̃ rü
113 TICUNA–CASTELLANO napaxeta

poraãcü nañu̱xtaque̱xechiwe. La napanüta (na³⁵pa⁵nü³ta³) s.n. ovillo (de


viejita tiene muchas arrugas en la cara. fibra de chambira para hacer hamaca)
napa (na³⁵pa⁵) s.n. hamaca napara (na²pa³ra⁵) s.m. pierna
Véase cüchawa napata (na²pa²ta³) s.m.
napaacaane (na²pa²a⁵ca⁵a⁵ne⁵) v.e. estar 1. casa, morada, domicilio, hogar (de él
fragante (ambiente) Guxü̃wama o de ella)
napaacaane i ngẽma pumáramaxã. Véanse nachiü̃, ĩpata
Todo el ambiente está fragante con ese • napatachica (na²pa²ta³chi¹ca⁵)
perfume. terreno, lote (para casa)
napacuna (na³⁵pa⁵cu¹na⁵) s.n. cuerda
• napatacüã̱x (na²pa²ta³cüã̱x⁵)
(para hamaca) Var. napatü̱xü ocupantes, residentes (de una casa)
napacüxü (na³pa⁵cüx²ü³) s.n. axila,
• napatagu nanapexẽẽ (na²pa²ta³gu⁴
sobaco
na²na³pex²ẽ²ẽ³) alojar (visitantes en la
napagu̱xe (na²pa¹gu̱x⁵e³) s.n. pico (de casa)
ave)
• napatawa tüxü̃ yauxwa̱xexü̃
napaiẽgawaxã̱x (na³pai³ẽ³ga³wax⁵ã̱x⁵) (na²pa²ta³wa¹ tüx³⁵ü̃⁵ yaux⁴wa̱x⁵ex³ü²)
̃
v.t. tener padrino Chaune rü hospitalario
Pepemaxã napaiẽgawaxã̱x. Mi hijo
napate̱xe (na²pa²te̱x⁵e³) s.n.
tiene a Pepe como su padrino.
1. sombrero, gorra
napamü1 (na²pa³mü⁵) v.e. ser espeso 2. casco
(líquido) Ngẽma migaxũ rü napamü
erü nüxü̃́̃ nataxu i norü dexá. El napatü (na²pa³tü²) s.m. uña, garra
chapo es muy espeso porque le falta
agua.
napamü2 (na²pa⁵mü⁵) v.i. oler mal,
apestar (ropa) Napamü i ngẽma
napatü̱xü (na²³pa⁵tü̱x⁵ü³) [var. de
naxchiru erü naxãmata. Esa ropa
napacuna] cuerda (para hamaca)
huele mal porque está sucia.
napawe (na²pa²we³) s.n. espina (de hoja
napamü3 (na³pa³⁵mü⁵) v.i. secarse
de palmera)
Naxchiru rü üa̱xcüemagu napamü. La
ropa se seca en el sol. napaxaãẽ (na²pax²a²ã¹ẽ⁴) v.i. tener
prisa, apurarse Ngẽma buxü̃ rü
napamügü (na²pa³⁵mü⁵gü⁵) v.e. ser
napaxaãẽ nax iscuerawa naxũxü̃ca̱x.
espesa (sangre) Napamügü rü
El niño tiene prisa para ir a la escuela.
ngẽmaca̱x paxa ínita̱x ya nagü. Su
sangre es espesa y por eso se coagula • ¡Napaxaãxẽ! (na⁵pax³a⁵ãx¹ẽ⁴)
rápido. ¡Apúrate!
napane (na²pa³ne³) s.n. napaxaga (na²pax³a⁵ga⁵) v.i. hablar
1. documento, constancia Nanaxwa̱xe i (rápidamente) Yimá ãẽ̱xgacü rü
napane nax gachurínaca̱x nataxexü ĩ napaxaga nax yadexaxü̃. El jefe habla
Ichítuwa. Necesita documento para rápidamente.
poder comprar gasolina en Iquitos. napaxeta (na²pax³e⁵ta⁵) v.t. tocar
2. comprobante, factura, recibo (instrumento musical) Guitaramaxã
3. manual (de instrucciones) napaxeta. Él toca la guitarra.
napaxpüne TICUNA – CASTELLANO 114

napaxpüne (na²pax³pü³ne⁵) v.t. celebrar napopetü (na²po²pe²tü⁵) v.e. estar


(con tambor) Rü yexguma chi nüxü̃ doblado Ngẽma popera rü napopetü
nacua̱xgu nax íquixũxchaü̃xü̃ rü chi nax taxúema nüxü̃ daumatüxü̃ca̱x i
cuxü̃ napaxpüne tutumaxã rü ngéma ngẽxma ümaxtüxü̃. El papel
arpamaxã. Si él hubiera sabido que está doblado para que nadie pueda ver
querías irte te habría celebrado con lo que está escrito allí.
tambor y arpa. napora (na²po⁴ra²) v.e.
nape (na²pe²) v.i. dormir Chorü buxü̃ 1. ser fuerte, tener fuerza Yima chorü
rü nape i napawa. Mi hijo duerme en mutúru rü napora erü mea nüxna
la hamaca. chadau. Mi motor tiene fuerza porque
napecüxü (na³pe⁵cüx²ü³) s.n. codo (parte lo cuido bien.
del brazo) 2. tener resistencia
napoxgütae (na²pox⁴gü⁵ta⁴e³) v.t. jugar
naperema (na²pe³re³ma⁵) s.m.
(voleibol) Nibüyemẽẽ yexguma
1. pierna
napoxgütaegu. Se fracturó la mano
2. muslo
jugando voleibol.
napetü (na²pe²tü⁵) s.n. varadero (camino napoxwae (na²pox²wa⁴e³) v.t. pescar
que va entre dos ríos) (con anzuelo), anzuelear (regionalismo)
nape̱xe1 (na³⁵pe̱x⁵e³) posp. delante de, Nataiya rü ngẽmaca̱x napoxwae
frente a Taguma name i chixri arawirica̱x. Tiene hambre y por eso
nape̱xewa tidexagü i buxü̃gü. Nunca está pescando sardinas.
es bueno decir palabras malas delante napu1 (na²pu⁵) v.e. estar puesto (poste en
de los niños. un hueco) Yima caxta rü naxmaxü̃gu
nape̱xe2 (na³⁵pe̱x⁵e³) s.n. punta, extremo marü napu. El horcón ya está puesto
nape̱xeéga (na³⁵pe̱x⁵e³e¹ga⁵) s.n. apellido en el hueco cavado.
̃ ̃́ ̃
Guxüma i yixema rü tüxü nangexma i napu2 (na²pu³) v.i. llover Nawaane erü
taxre i tape̱xeéga, tórü papaarü rü tá napu. Se oscurece porque va a
tórü mamaarü. Todos nosotros llover.
tenemos dos apellidos, el de nuestro napuecha (na²pu³e⁵cha⁵) v.i. llover
papá y el de nuestra mamá. (continuamente) Napuecha erü mucü
napexetü (na²pex²e²tü⁵) v.t. cerrar (los naxü. Es tiempo de creciente y por eso
ojos) Choxna napexetü i ngẽma llueve continuamente.
duü̃xü̃ erü chomaxã nanu. Ese napunagü (na²pu⁵na⁵gü²) v.i. tener
hombre cierra los ojos delante de mí ampolla Nachacüüwa napunagü erü
porque está enojado conmigo. dexá i naichiüxü̃wa nixa. Tiene
napéxme̱x (na²pex¹me̱x⁵) v.i. aplaudir ampolla en el brazo porque se quemó
Ãẽ̱xgacüxü̃ napéxme̱x erü norü con agua caliente.
dexamaxã nataãẽ. Aplauden porque napuracü (na²pu³ra³cü²) v.i. trabajar
están felices con lo que el alcalde dijo. Papá rü napatawa napuracü. Papá
• péxme̱x (pex¹me̱x⁵) palmada trabaja en la casa.
̃ ̃
napíxü (na⁴pix¹ü²) adj. herido • ¡Napuracü! (na⁵pu³ra³cü²) ¡Trabaja!
Dutúrupatawa nanaga ga yema • napuracü nax nachibüxü̃ca̱x
duü̃xü̃ ga napíxü̃. Llevaron al hombre (na²pu³ra³cü² nax² na⁵chi²büx⁴ü̃²ca̱x⁵)
herido al hospital. trabajar para ganarse la vida
115 TICUNA–CASTELLANO narücha

• napuracüecha (na²pu³ra³cü²e⁵cha⁵) 1. naranja


trabajar continuamente, ser 2. naranjo
industrioso • naraña ya üxü̃́ne (na³ra²ña⁵ ya⁵
• nanapuracüxẽẽ üx²ü¹ne⁵) toronja, toronjo
(na²na³pu³ra³cüx²ẽ²ẽ³) hacer trabajar • narañanecü (na³ra²ña⁵ne³cü²)
napũxãchi (na²pũx⁴ã²chi²) v.i. hacerse naranjal
polvo Napũxãchi i napatatapü̱x. Las naraü̃ (na²³ra¹ü̃⁵) s.n. nariz
paredes de su casa se hacen polvo. naremü (na²³re²mü̃³) s.n. pecho, tórax
napuxeru (na²pux⁴e²ru²) v.e. ser canoso narexü̃ (na²rex¹⁵ü³) ̃ s.m. cola (de un
O̱ xi rü napuxeru erü naya. El abuelo animal) Yima nareexü̃ rü nama̱xü̃chi.
es canoso porque ya es viejo. Tiene la cola muy larga.
napü̃́ca̱xwe (na²pü¹ca̱x⁵we⁵) v.e. ser narübai1 (na²rü³bai²) v.i. bucear,
corcovado, ser jorobado Napü̃́ca̱xwe zambullirse Ngẽma buxü̃ rü narübai
erü woetama norü bucüma nixĩ. Es erü naxaiya. El niño bucea porque está
corcovado porque así ha sido desde su bañándose.
nacimiento. narübai2 (na²rü³bai³⁵) v.e. estar crecido
napüne (na⁴pü¹ne⁵) s.n. pie (de un árbol) (agua) Dauxquena rü narübai i dexá.
napüta (na²³pü⁵ta⁵) s.m. diente, muela El agua está crecida río arriba.
narübotama (na²rü³bo²ta³ma⁵) v.e. estar
obstruido Ngẽma tubowa rü tama
naxüpetü i dexá erü narübotama. El
agua no pasa por el tubo porque está
obstruido.
• napütachica (na²³pü⁵ta⁵chi¹ca⁵) narübu (na²rü³bu²) v.t. enroscar Ngẽma
huella (de mordedura) yoi rü naigu narübu ya narexü̃. La
boa enrosca la cola en el árbol.
• napütamachi (na²³pü⁵ta⁵ma⁵chi³)
pulpa (del diente) narübuemü (na²rü³bu⁴e³mü⁵) v.i.
derrumbarse (orilla de un río) Ngẽma
napü̃́ta (na²pü¹ta⁴) s.n. troza (de madera)
natüpechinü rü narübuemü. La orilla
napütüwe (na³pü⁵tü²we²) s.n. vientre, del río se derrumba.
barriga, panza narücaixane (na²rü³caix⁴a⁵ne⁵) v.e. estar
Véase naxtaneca nublado Narücaixane erü nagáuane.
napü̱xme̱xẽ (na³pü̱x⁵me̱x⁵ẽ³) s.n. muñeca Está nublado porque ha llegado un frío.
(de la mano) narücaixwa̱xe (na²rü³caix⁴wa̱x⁵e³) v.i.
napü̱xüchare (na²pü̱x⁵ü³cha³re⁵) s.m. humear Narücaixwa̱xe erü chixexü̃ i
testículo üxü nixĩ. El fuego solamente humea
napü̱xüchicüra (na²pü̱x⁵ü²xhi²cü³ra⁵) s.n. porque la leña no es buena.
mandíbula • taemaxü̃ã̱x (ta²e³max⁵ü̃³ã̱x⁵) humoso
naquéxetü (na²quex¹e³tü⁵) v.e. ser bizco narücaxi (na²rü³cax²i³) v.t. levantar
Ngẽma yatü rü nanatüruxü̃ (polvo) Ngẽma waixümüte̱xe rü
naquéxetü. Ese hombre es bizco como buanecümaxã narücaxi. El viento
su padre. levanta el polvo de la tierra.
naraña (na³ra²ña⁵) s.m. narücha (na²rü³cha³⁵)
narüchachiwe TICUNA – CASTELLANO 116

1. v.i. hincharse, inflamarse Chorü narücuxna̱xü̃ (na²rü³cux²³na̱x⁵ü̃²) v.i.


o̱xri rü narücha erü reírse, ponerse a reír (sujeto singular)
chayapuxẽẽcüraxü̃. Mi herida se ha Ngẽma buxü̃ rü narücuxna̱xü̃ erü
hinchado porque la golpeé nataãẽ. Ese niño se pone a reír porque
accidentalmente. está alegre. [suj. pl. narücutanüxü̃]
2. v.t. infectar Chaucutü rü narücha narüdoxü (na²rü³dox²ü³) v.i. llorar,
erü itapuawa changa. El clavo que gemir Narüdoxü erü poraãcü nüxü̃̃́
pisé me infectó el pie. nangu̱x. Está llorando porque le duele
narüchachiwe (na²rü³cha⁵chi¹we³) v.i. mucho.
hincharse (la cara) Narüchachiwe erü narüdü (na²rü³dü⁵) v.i. eructar
nangúpüta. La cara se le ha hinchado Guxü̃guma poraãcü narüdü i
porque tiene una muela infectada. ngẽxguma paxa nachibügu rü tama
narüchianemare (na²rü³chi³a⁵ne⁵ma³re³) mea niyoxmüwemügu. Siempre eructa
v.e. estar callado Narüchianemare. mucho cuando come rápido sin masticar
Todo ya está callado. bien.
narüchixe (na²rü³chix⁵e⁵) v.e. narügáu (na²rü³gau¹⁵) v.i. rasgarse,
1. estar malogrado romperse Narügáu ga
2. haber fracasado Nagu narüchixe i naxchiruperema yerü arami i
ngẽma puracü erü tama paxa nüxü̃́̃ chuchunütaxü̃wa nagopetü. Se rasgó
nanaxütanü. El trabajo ha fracasado el pantalón al saltar por el alambre de
porque no le pagaron a tiempo. púas.
narüchi ̱xwa̱xe (na²rü³chi ̱x⁵wa̱x⁵e³) v.e. narügáutechiru (na²rü³gau¹⁵te³chi¹ru⁵)
ser espumoso Ngẽma chaũ rü v.t. desgarrar (ropa) Narügáutechiru
narüchi ̱xwa̱xe rü ngẽmaca̱x paxa yerü airu nanangõ̱x. Se desgarró la
nawa ítayimatachiru. Ese jabón es ropa por haber sido mordido por el
espumoso y por eso saca rápidamente la perro.
suciedad de la ropa. narüga̱u̱x (na²rü³ga̱u̱x⁵) v.i. enfriarse
narücho (na²rü³cho²) v.i. Marü narüga̱u̱x i chorü axexü̃. Mi
1. quedarse (sujeto plural) Buxü̃gü rü bebida se ha enfriado.
ĩpatagu narücho erü tama iscuerawa narümaãchi (na²rü³ma²ã²chi²) v.e. estar
naxĩ. Los niños se quedan en casa sin ánimo, estar desanimado
porque no van a la escuela. Narümaãchi erü nayutanü. Está sin
2. pasar (la noche), hospedarse ánimo porque un familiar ha muerto.
[suj. sing. narüxã̱ũ̱x] narüma̱x (na²rü³ma̱x⁵) v.i. crecer (río)
narücutanüxü̃ (na²rü³cu²ta³nüx⁵ü³̃ ) v.i. Mucügu rü narüma̱x i taxtü. El río
reírse, ponerse a reír (sujeto plural) crece en el invierno.
Ngẽma buxü̃gü rü narücutanüxü̃ erü Véase nabainagü
naxĩnüca̱xwa̱xegü. Los niños se ponen narüma̱xãchi (na²rü³ma̱x⁵ã²chi²) v.i.
a reír porque están jugando. inclinarse (para saludar)
[suj. sing. narücuxna̱xü̃] narüma̱xmae (na²rü³ma̱x⁵mae³) v.e. ser
narücu̱x (na²rü³cu̱x⁵) v.i. esconderse más largo Ngẽma mürapewa i cuxü̃̃́
Nüma rü wüxi ga ma̱xpü̃́nearü ngẽxmaxü̃ rü choxrüxü̃ narüma̱xmae.
ãxmaxü̃gu narücu̱x. Él se escondió en Esa tabla que tienes es más larga que la
un hueco del cerro. mía.
117 TICUNA–CASTELLANO narütonü

narümecümamae (na²rü³me²cü³ma³mae³) puracüwa naxũ rü paxaãchi narüngü̃


v.i. tener mejor carácter Yimá yatü rü i tocuchigu. El profesor se apura yendo
cuxü̃ narümecümamae erü taguma a trabajar y descansa un rato al
chomaxã nanu. Ese hombre tiene mediodía.
mejor carácter que tú porque nunca se narünuxmaepara (na²rü³nux⁴mae³pa³ra⁵)
enoja conmigo. v.e. ser cojo Ñaa toruxü̃ rü
narümemae (na²rü³me²mae³) v.e. ser narünuxmaepara. Este asiento está
mejor, ser el mejor Tama choxü̃́̃ name cojo.
i ngẽma ngue i ngauxü̃. Rü ñaa i narüñaxta (na²rü³ñax²ta³) v.e. estar
ngexwacaxü̃xü̃ rü narümemae. No pegado, estar encolado Marü
me gusta esa canoa vieja. Esta canoa narüñaxta i ngẽma popera rü
nueva es mejor. ngẽmaca̱x naguxcha nax
narünga (na²rü³nga⁵) v.i. humedecerse tayawãxnaxü̃. El sobre está bien
Ngẽma yucüra rü narünga. La sal se pegado y por eso es difícil abrirlo.
humedece.
narüñexẽ (na²rü³ñex⁵ẽ³) v.i. marchitarse
Véase inadexe
Ngẽma natüane rü nipa rü ngẽma
narüngea̱x (na²rü³nge²a̱x⁵) v.e. estar putüra rü narüñexẽ. La hierba se seca
callado Narüngea̱x erü ãẽ̱xgacü y la flor se marchita.
nanangea̱xẽẽ Está callado porque el
narüpaixtachiru (na²rü³paix⁵ta³chi¹ru⁵)
jefe lo ha hecho callar.
v.t. remendar (ropa) Mamá rü
• ¡Rüngea̱x! (rü³nge²a̱x⁵) ¡Cállate!, narüpaitachiru ega tarügáuxchirugu.
¡Cállese! Mamá remienda la ropa cuando se
narüngi ̱xnaxü̃ (na²rü³ngi ̱x⁵nax⁵ü³)
̃ v.i. rasga.
gruñir Ngẽma ai rü narüngi ̱xnaxü̃ ega
narüporamae (na²rü³po⁴ra²mae³) v.e. ser
nataiyagu. El tigre gruñe cuando está
victorioso Cuxgütaewa narüporamae.
con hambre.
Fueron victoriosos en el fútbol.
Véase ningũnecüxü
narüpoxtama (na²rü³pox²ta³ma⁵) v.e.
narüngu1 (na²rü³ngu⁵) v.i. agriarse
estar atascado, estar obstruido Tubo rü
Purútu rü narüngu ega tama
narüpoxtama. El tubo está atascado.
nanaxĩgu. Los frijoles se agrian si no se
calientan. narüpü (na²rü³pü⁵) v.i. inclinarse (árbol)
narüngu2 (na²rü³ngu³⁵) v.i. caerse (sujeto narütamae (na²rü³ta²³mae³) v.e. ser más
singular) Daxũwa narüngu. Se cayó de grande Chopataxü̃ narütamae ya
arriba. [suj. pl. narüyi] cupata. Tu casa es más grande que la
narüngúxnaxü̃ (na²rü³ngux¹⁵nax³ü²) ̃ v.i. mía.
ladrar (sujeto singular) narüte̱xmae (na²rü³te̱x⁵mae³) v.e. ser
[suj. pl. narüngúxtanüxü̃] más afilado, tener más filo Ngẽma
narüngúxtanüxü̃ (na²rü³ngux¹⁵ta²nüx³ü⁵) ̃ chorü tara rü cuxrüxü̃ narüte̱xmae.
v.i. ladrar (sujeto plural) Mi machete tiene más filo que el tuyo.
Narüngúxtanüxü̃ i airugü ega narütonü (na²rü³to⁴nü⁵) v.i. quedar (el
nachütagu. Los perros ladran de tocón) Narütonü i ngẽma naichime rü
noche. [suj. sing. narüngúxnaxü̃] nüxü̃ tadau erü marü ínixe i dexá.
narüngü̃ (na²rü³ngü⁵)̃ v.i. descansar Queda el tocón del árbol y lo vemos
Ngu̱xẽẽruxü̃ rü paxama norü porque ya mermó el agua.
narütu TICUNA – CASTELLANO 118

narütu (na²rü³tu²) v.i. colgarse Ngẽma muchos granos en la cabeza porque no


chüxri rü naichacüüwa narütu ega se la lava frecuentemente.
napexgu. El murciélago se cuelga de narüxü (na²rüx³ü³) v.i. germinar, brotar
las ramas del árbol cuando duerme. Marü narüxü i chawü ga chauanegu
narütuãchimare (na²rü³tu⁵ã⁴chi²ma³re³) chatoxü̃ne. El maíz que sembré en mi
v.i. desinflarse Ngẽma chorü peruta chacra ya germinó.
rü narütuãchimare erü tuxugu nangu. Véase nayarügo
Mi pelota se desinfló porque se cayó narüxüe (na²rüx³ü⁴e³) v.i. bajar,
sobre una espina. descender (sujeto singular) Ĩpatawa
narüwamae (na²rü³wa⁵mae³) v.i. estar narüxüe nax yayauxpaü̃xü̃ca̱x. Baja
carcomido Narüwamae i ñaa de la casa para lavar los platos.
mürapewa erü naxãwe. Esta tabla [suj. pl. ínarüxĩgü]
está carcomida porque tiene polilla. narüxüetanü (na²rüx³ü⁴e³ta⁴nü⁵) v.i.
Véase nanañaimae bajar (precio), abaratarse Ngẽxguma
narüwa̱x (na²rü³wa̱x⁵) v.t. posarse (ave) namuxgu i ui rü narüxüetanü natürü
Ngẽma mutucu rü naitanügu ngẽxguma natauxguma i ui rü
narüwa̱x. La paloma se posa sobre la naxĩnagütanü. Cuando hay mucha
rama de un árbol. fariña se abarata, pero cuando escasea,
narüwãxta (na²rü³wãx²ta⁵) v.e. estar sube el precio. Antón. naxĩnagütanü
cerrado Ínixũ i norü yora rü narüxüxchuma̱xã
ngẽmaca̱x narüwãxta ya napata. El (na²rüx³üx⁴chu¹ma̱x⁵ã³) v.i. arraigar,
dueño se ha ido y por eso su casa está echar raíces Ngẽxguma natoxgu ya
cerrada. tüxe rü narüxüxchuma̱xã. Cuando
̃́
narüwĩemüane (na²rü³wĩ¹⁵e³mü⁵a⁵ne⁵) sembramos yuca, se arraiga.
v.i. caer, deslizarse (barranco) narüyi (na²rü³yi⁵) v.i. caerse (sujeto
̃́
Narüwĩemüane i ngẽma waixümü erü plural) [suj. sing. narüngu]
naporaxü̃chixü. El barranco cae por la narüyixtapü̱x (na²rü³yix⁵ta²pü̱x⁵) v.i.
fuerte corriente del río. derrumbarse, desmoronarse (sujeto
narüxã̱ũ̱x (na²rüx³ã̱ũ̱x⁵) v.i. plural) Yima ĩpatagü ya tiyurunaxca̱x
1. quedarse (sujeto singular) Chopatagu rü narüyixtapü̱x. Las paredes de esas
narüxã̱ũ̱x i chaune. Mi hijo se ha casas de ladrillo se desmoronan.
quedado en la casa. [suj. sing. inagüxtapü̱x]
2. hospedarse (sujeto singular) narüyuxu (na²rü³yux⁴u³) v.i. brincar,
[suj. pl. narücho] saltar Naitanüwa narüyuxu i ngẽma
narüxo̱x (na²rüx³o̱x⁵) v.i. buxü̃. El niño brinca de la rama del
1. tener llaga, tener úlcera Naparawa árbol.
narüxo̱x rü ngẽmaca̱x tama inachi. nata1 (na²³ta²) s.n. racimo Ngẽma nata
Tiene una llaga en la pierna y por eso i poxi rü nümaxü̃ rü natataxüchi. Ese
no se para. racimo de plátanos tiene varios plátanos
2. estar infectado que son muy grandes.
narüxo̱xeru (na²rüx³o̱x⁵e⁴ru²) v.i. tener nata2 (na²³ta⁴) s.m. tío (materno) Nata
granos (en la cabeza) Ngẽma buxü̃ rü rü ngéma narüto erü nachibüchaü̃.
poraãcü narüxo̱xeru erü tama Su tío está sentado allá porque quiere
guxü̃guma nayauxeru. El niño tiene comer.
119 TICUNA–CASTELLANO natanügu naxã

nata3 (na²ta²) (Colombia y Perú) v.e. ser nataga (na²ta³ga⁵) v.i.


grande Nata ya napata erü namu i 1. hablar (en voz alta)
norü buxü̃gü. Su casa es grande 2. sonar fuerte Nataga i ngẽma
porque él tiene muchos hijos. Brasil: paxetaruxü̃. Ese instrumento suena
naxãũ fuerte. Antón. naxíga
• nataxüchi (na²tax²ü¹chi⁵) ser muy nataganaa (na²ta⁴ga⁵na²a³) v.e. tener
grande voz grave Ngẽma yatü rü nataganaa
ega yadexagu. Ese hombre tiene voz
nataãẽ (na²ta²³ã¹ẽ⁴) v.e. estar feliz, estar
grave.
contento, estar satisfecho Nataãẽ erü
mea nachibü. Está feliz porque ha natai (na²tai⁴)
comido bien. 1. v.e. ser duro Yema mürapewa ga
naxca̱x chataxexü̃ rü natai. Esa tabla
nataãẽchiwe (na²ta²ã¹ẽ⁴chi¹we²) v.e.
que compré es dura.
estar contento (lit. tener cara feliz)
2. v.i. durar, permanecer Yema peta
Guxü̃guma nataãẽchiwe erü rü taxre ga ngunexü̃ natai. Esa fiesta
mecümacü nixĩ. Siempre está contento duró dos días.
porque es bueno.
nataiya (na²tai³⁵ya⁴) v.i. tener hambre
nataanü (na²ta⁴a⁵nü³) v.e. Nataiya erü tocuchiwa nangu. Tiene
1. ser comilón hambre porque ya es mediodía.
2. ser barrigón Nataanü erü poraãcü natama (na²⁵ta⁵ma⁵) s.n. fondo Natama
nachibü. Es barrigón porque come ya naxtaxa rü naxnücü nixĩ. El fondo
mucho. de ese lago es arenoso.
nataarü dexáã̱x (na²ta²a⁵rü³ dex⁵a¹ã̱x⁵) natamena̱xã (na²ta²me²na̱x⁵ã³) v.e. ser
v.e. ser caudaloso Taxtüwa rü nataarü grueso (árbol o palo) Yima wochine rü
dexáã̱x erü napuecha. El agua del río natamena̱xã. Esa lupuna es un árbol
está caudalosa porque sigue lloviendo. grueso.
natachiga (na²ta⁴chi⁵ga⁵) v.e. tener natamü (na²³ta²mü̃³) s.n. restinga (área
buena fama, ser honrado Tupana rü inundable, zona baja) Ngẽma ngobü rü
natachigaxüchi i guxü̃wama i natamüwa namu. Los motelos
Iraéanewa. Dios tiene mucha fama en abundan en la restinga.
toda la tierra de Israel. natanü1 (na²³ta⁴nü⁴) s.n. precio, costo
natacu (na²ta³cu⁵) s.n. pelvis Natanü ya yima mutúru rü
Naitanüwa narüngu rü ngẽmaca̱x natatanüxüchi. El precio de ese motor
natacuwa nangu̱x Se cayó de un árbol es muy alto.
y por eso le duele la pelvis. • natanüchiga nügümaxã nidexagü
natacu̱xrü̱xü (na²ta³cu̱x⁵rü̱x⁵ü³) s.n. (na²³ta⁴nü⁴chi⁵ga⁵ nü³gü⁵max²ã³
culata (de una casa) ni²dex²a⁵gü²) regatear (el precio)
nataegu (na²ta¹e⁵gu⁵) v.i. regresar, natanü2 (na²⁵ta⁵nü²) s.n. ramas, copa (de
volver (sujeto singular) Cowenawa un árbol)
nataegu erü nagúarü diẽruã̱x. Vuelve • natanüme̱xẽ (na²ta³nü⁵me̱⁵xẽ³)dedos
de Caballo Cocha porque ya se le acabó (todos)
el dinero. [suj. pl. nawoegu] natanügu naxã (na²ta³nü⁵gu⁵ nax²ã³) v.
• nanataeguxẽẽ (na²na³ta¹e³gux⁴ẽ²ẽ³) refl. afiliarse, unirse Yema
hacer volver (complemento singular) churaragütanügu naxã nax norü
natanüxü̃ TICUNA – CASTELLANO 120

uanügüxü̃ nada̱i ̱xü̃ca̱x. Se unió con los natatachinü1 (na²ta²ta²chi³nü³) v.e. ser
soldados para matar al enemigo. ancho Natatachinü i chorü mecha.
natanüxü̃ (na²³ta³nüx³ü²)̃ s.n. Mi mesa es ancha.
1. especie Ngẽma yiruti rü natatachinü2 (na²ta²ta³chi⁵nü²) s.n.
muxtucutanüxü̃ nixĩ. Esa ave es una nalga Natatachinü i ngẽma duü̃xü̃.
especie de paloma. Esa persona tiene nalgas grandes.
2. descendiente Dabítanüxü̃ nixĩ. Era natatanü (na²ta³⁵ta⁵nü⁵) v.e. ser caro
descendiente de David. Yima mutúru rü choxü̃́̃ natatanü. A
natape̱xe (na²³ta⁵pe̱x⁵e³) s.n. cumbre, mi parecer ese motor es muy caro.
pico (de montaña) • natatanüpüxüchi
Véase nachitaeru (na²ta³ta⁵nü⁵püx³ü¹chi⁴) ser cara (tela)
natapütüwe (na²ta³pü⁵tü³we²) v.i. ser nataueru (na²tau³e⁴ru²) v.e. ser canoso
barrigón, tener barriga grande Nüma Chorü o̱xi rü nataueru erü marü
rü natapütüwe erü poraãcü nachibü. naya. Mi abuelo está lleno de canas
Él tiene barriga grande porque come porque ya es viejo.
mucho.
natauxcha (na²taux²cha⁵) v.e.
natapü̱xüchire (na²ta⁴pü̱x⁵ü³chi⁴re²) v. 1. ser fácil Ngẽma puracü rü choxü̃̃́
refl. granularse Natapü̱xüchire ga natauxcha erü marü chomaxã nixü.
norü ui yerü tama mea nipa. Su Ese trabajo me es fácil porque ya tengo
fariña se granuló porque no la secó bien. experiencia.
nataramẽ̱xẽ (na²³ta³ra³mẽ̱x⁵ẽ²) s.n. 2. ser posible Antón. naguxcha
palma (de la mano) Natarame̱xẽwa natauxchica (na²taux²chi¹ca⁵) v.e. estar
nangu̱x. Le duele la palma de la mano. ausente Ngẽma buxü̃ rü natauxchica i
• natareme̱xẽ ya taxü̃ne norü iscuerawa erü nida̱xawe. Ese
(na²ta³re²me̱x⁵ẽ³ ya⁵ tax³⁵ü̃¹ne⁵) dedo niño está ausente de la escuela porque
(pulgar) está enfermo.
natarapae (na²ta³ra²pa⁵e³) v.i. pescar natauxecha (na²taux²e⁵cha⁵) v.i. faltar
(con tarrafa), tarrafear Choxnica̱x (siempre a alguien) Nüxü̃̃́ natauxecha
natarapae ya tutü. Mi tío está ga norü õna erü tama napuracü.
tarrafeando para coger pescado. Siempre le falta comida porque no
natarecutü (na²ta³re²cu⁵tü³) s.m. dedo trabaja.
(del pie) natauxetü (na²taux³e²tü⁵) v.e. ser ciego
nataru (na³ta²ru⁴) s.n. Navidad Natauxetü erü naxãmachipü̱xüxetü.
• nataruarü tauemacü (na³ta²ru⁵a⁵rü³ Es ciego porque tiene carnosidad en los
tau³e²ma⁴cü³) diciembre ojos.
• nataruarü ügü i chütacü nataxa (na³⁵tax²a³) s.n. nieto
(na³ta²ru⁴a⁵rü³ ü⁴gü² i⁴ chü²ta³cü⁵) nataxaacü (na³⁵tax²a³a³cü⁵) s.n. bisnieto
Nochebuena nataxe (na²tax²e³) v.t. negociar,
• nataruarü wiyae (na³ta²ru⁴a⁵rü³ comerciar Yimá yatü rü nataxe
wi³yae³) canción de Navidad, curichigümaxã. El hombre comercia
villancico con curichis.
• nataruchiga (na³ta²ru⁴chi⁵ga⁵) Pascua • namaxã nataxe (na²max²ã³ na²tax²e³)
de Navidad vender
121 TICUNA–CASTELLANO natü

• naxca̱x nataxe (nax²ca̱x⁵ na²tax²e³) natoõ̃́xẽ (na²to⁵õx¹ẽ⁴) v.i. pensar (de otra
comprar manera), tener otra manera (de pensar)
Marü natoõ̃́xẽ ya chaune erü wüxi i
nataxu (na²tax²u³) v.e. haber escasez,
duü̃xü̃ i chixexü̃gu rüxĩnüxü̃maxã
ser escaso Ngẽxguma nataxu̱xgu i ui
naxãmücü. Mi hijo tiene otra manera
rü natatanü. Cuando hay escasez de
de pensar porque se junta con un amigo
fariña, se pone cara.
mal pensado.
nataxuma (na²tax²u³ma³) v.i. no haber
natoraxü̃xü̃ (na⁵to⁵rax⁵üx³ü
̃ ²)̃ adj.
nada Nataxuma i norü choxni erü
diferente Ngẽma naxchiru rü
marü namaxã nataxe. No hay nada de
natoraxü̃xü̃ nixĩ i naxca̱x cutaxexü̃.
su pescado porque ya lo ha vendido.
Esa ropa que has comprado es diferente.
• nataxuma i norü yexera natoxchinüxü̃ (na³tox²chi²nüx²ü̃²) v.t.
(na²tax²u³ma³ i⁴ no¹⁵rü³ yex²e⁵ra⁵) ser
timonear, popear Nguewa
sin par, ser supremo
natoxchinüxü̃ nax mea yaxũxü̃ca̱x.
nataxüchi (na²tax²ü¹chi⁴) (Colombia y Timonea la canoa para que vaya
Perú) v.e. ser muy grande Tama derecho.
chanaxwa̱xe i ngẽma chapatu erü
nato̱xwéchacüxü (na²to̱x⁵we¹cha¹cüx²ü³)
choxü̃́̃ nataxüchi. No quiero esos
v.e. ser zurdo Chaueya̱x rü
zapatos porque son muy grandes para
nato̱xwéchacüxü rü ngẽmaca̱x
mí. Brasil: naxãũxũchi
to̱xwemaxã niwü̃́ãcü. Mi hermana es
nate (na²te²) s.m. esposo, marido zurda y por eso escribe con la mano
Véase ngĩte izquierda.
natéca (na²te¹ca⁵) v.e. estar desafilado, natu (na²tu⁴) v.i. atorarse, atragantarse
no tener filo Natéca i ñaa cüxchi. Este (con espina de pescado)
cuchillo no tiene filo. Antón. nate̱x Choxnichina̱xãmaxã natu i chauxacü.
natechaü̃ (na²te²chaü̃⁵) s.n. novio Mi hijo se atora con una espina de
nateechita ngeãẽxü̃ (na²te²e⁴chi²ta⁵ pescado en la garganta.
̃
nge²ã¹ẽx⁴ü²) adj. adúltero natú (na²tu¹⁵) v.t. jalar Yimá yatü rü
nateeya̱x (na²te²e³ya̱x⁵) s.f. cuñada naweü̃xü̃ natú. Ese hombre jala la
(hermana del marido) canoa.
Véase ãxma̱xcü natúãchiparacü (na⁵tu¹⁵ã²chi²pa³ra⁵cü³)
nate̱x (na²te̱x⁵) v.i. estar afilado, tener adj. que tiene la pierna encogida
filo Noxri marü chanawaixmagu rü Véase nawãĩxãchiparacü
ngẽmaca̱x nate̱x i chorü tara. Recién natura (na²tu⁵ra⁵) v.e. estar débil, estar
he afilado mi machete y por eso tiene debilitado Natura i chaune erü
filo. Antón. natéca nida̱xawe. Mi hijo está débil porque
nate̱xeane (na²³te̱x⁵e³a⁵ne⁵) s.n. polvo está enfermo.
̃́ mare (na²to⁵õ¹ẽ⁴ma³re³) v.t. Véase nida̱xawe
natoõẽ
distraer Airugü rü duü̃xü̃güxü̃ naturaxüchi (na²tu⁵rax⁵ü¹chi⁴) v.e. estar
̃́
natoõẽgümare i ngẽxguma muy grave, estar muy enfermo Chorü
̃
nanguxtanüügu ega ngutaque̱xewa o̱ x i rü naturaxüchi erü ãxtape tüxü̃
nangexmagüyane i duü̃xü̃gü. Los nangõ̱x. Mi abuelo está muy grave
perros distraen a la gente cuando ladran porque una víbora lo mordió.
mientras que están reunidos. natü1 (na²tü²) s.n. río
natü TICUNA – CASTELLANO 122

Véase taxtü 1. pero, sino Ngẽm̃́ a chaxũéga natürü


natü2 (na²³tü⁵) s.n. hierba taxucürüwa erü napu. Pienso ir allá,
pero no puedo porque está lloviendo.
natüca̱xma (na⁴tü²ca̱x⁵ma²) v.e. ser en
2. sin embargo, no obstante, en cambio
vano, ser inútil Natüca̱xma nixĩ nax
Brasil: notürü
paxa ngutaque̱xewa ixũxü̃ ega tama
paxa ngéma nanguxgu i ngẽma natütape̱xe (na²tü²ta⁵pe̱x⁵e³) s.n.
ngutaque̱xe üxü̃. Es inútil ir rápido a cabecera (de una quebrada o de un río)
la reunión si el dirigente no llega natüü̃chirupara (na²tü³ü⁵chi¹ru⁴pa³ra⁵)
̃
pronto. s.n. ropa (interior), calzoncillos
natüca̱xmamare (na⁴tü²ca̱x⁵ma²ma³re³) natüü̃gu (na²tü³ü̃⁵gu⁴) posp. debajo de
adv. vanamente, en vano Natüü̃gu i ngẽma mecha nixĩ i
Natüca̱xmamare naanewa chapuracü chanaxü̃́xü̃ i chorü popera. Puse mis
ega tama choxü̃̃́ nanaxütanügu. Si no papeles debajo de la mesa.
me paga, trabajo en vano en su chacra. natüü̃níxü̃ (na²tü³ü⁵nix¹ü
̃ ̃ s.n. sostén
⁴)
natüchacüxü (na²tü²cha¹cüx²ü³) s.n. (prenda interior de mujer)
afluente (de un río) natüxacü (na²tüx²a³cü⁵) s.n. quebrada
natüchi (na²³tü⁵chi⁵) s.n. Nangexma i natüxacüwa i mechiüxü̃ i
1. fragmento, pedazo, miga dexá ega naxüa̱xchiügu i naxtaxawa.
2. astilla En la quebrada hay agua limpia cuando
• natüchi i íxraxüchixü̃ (na²³tü⁵chi⁵ i⁴ el agua de la cocha está muy sucia.
̃ molécula
ix¹⁵rax⁵ü¹chix⁴ü²)
natüchinexe (na²tü²chi²nex²e³) s.n.
desembocadura
natücumü (na²tü⁵cu⁵mü⁵) s.n. grupo,
conjunto, banda (de personas)
Iscuerawa nangexma i taxretücumü i
buxü̃gü: nangexma i
buxuchixü̃tücumü rü nangexma i
irüyamaegüxü̃tücümü. En la escuela
hay dos grupos, el de los niños chicos y natü̱xcü (na²tü̱x⁵cü²) interj. ¿qué le
el de los más grandes. pasa?
• natücumü i paxetaruü̃gü natüxü̃ (na²tüx³ü̃⁵) s.n.
(na²tü⁵cu⁵mü⁵ i⁴ pax³e⁵ta³ru¹ü⁵̃ gü²) 1. falda
conjunto, banda (de música) 2. enagua
natücutü (na²tü²cu⁴tü⁵) s.n. orilla, canto natü̱xü (na²³tü̱x⁵ü³) s.m. cuerda (de
(de un río) guitarra)
• natücutügu idaxü̃ i cáye, natüxüe (na²tüx⁵ü⁵e³) v.t. agarrar (de la
natücutüwaama üxü̃ i cáye quijada) Dabí rü naxchicürawa
(na²tü²cu⁴tü⁵gu⁴ i⁴dax³ü̃² i⁴ ca²ye⁵, natüxüe ga ai. David agarró al tigre de
na²tü²cu⁵tü⁵wa¹a²ma² üx⁴ü²̃ i⁴ ca²ye⁵) la quijada.
malecón
natü̱xüweta (na³⁵tü̱x⁵ü³we⁴ta³) s.n.
natücü (na²tü²cü³) s.f. tía (paterna) pretina, faja (para sujetar carga en la
natürü (na⁵tü²rü⁵) (Colombia y Perú) conj. frente)
123 TICUNA–CASTELLANO nawaama nawa̱xüchi

naü̃ (na³ü̃⁵) s.m. excremento, estiércol ma̱xpü̃́ne. Se fue de caza y llegó hasta
Yima wocaü̃ rü name nixĩ nax una loma.
waixümü namaxã ixüéüxü̃. El 2. llegar a ser Nawa nangu nax
excremento del ganado es útil para dutúru yixĩxü̃. Llegó a ser médico.
abonar la tierra. nawa nanguga (na²wa¹ na²ngu³ga⁵) v.i.
naü̃nüta (na³ü⁵nü²ta²)
̃ s.n. intestino, llegar, alcanzar (la voz) Dexachicawa
tripa nidexa rü ngẽmaca̱x nawa nanguga i
• naü̃nütacüã̱x (na³ü⁵nü²ta²cüã̱
̃ x⁵) tocutü. Por medio de parlantes la voz
bacteria intestinal llega hasta el otro lado del lago.
nawa (na²wa¹) posp. nawa nangu̱x (na²wa¹ na²ngu̱x⁵) v.t.
1. en, para escudriñar, estudiar Matemáticawa
2. hacia nangu̱x erü nüxü̃́̃ nangúchaü̃. Estudia
matemática porque le gusta.
Véase nagu
nawa nanguxchaü̃ (na²wa¹
nawa inaxügüxü̃ (na²wa¹ i⁴nax⁴ü⁴güx¹ü²) ̃
̃ v.t. aspirar (a ser),
na²ngux³chaü⁵)
s.n. comienzo
ambicionar, pretender Dutúruwa
nawa ixãũãxü̃́ ̃ (na²wa¹ ix⁴ãũ⁵ãx¹ü²)
̃ adj.
nanguxchaü̃ rü ngẽmaca̱x Dimawa
asqueroso Tama ngẽma nachica i naxũ. Aspira a ser médico y por eso se
nawa ixãũãxü ̃́ ̃wa chaxũxchaü̃. No
ha ido a Lima.
quiero ir a ese sitio asqueroso.
nawa narüngaxi (na²wa¹ na²rü³ngax³i³)
Véase nawa rüxoxégaxü̃
v.t. chocar Wüxi ya autu rü nawa
nawa iyacuáxü̃ (na²wa¹ i⁴ya⁵cuax¹ü²)
̃
narüngaxi. Un carro lo chocó.
adj. último, postrero
nawa narüwa̱x (na²wa¹ na²rü³wa̱x⁵) v.i.
nawa iyuxü̃ (na²wa¹ i⁴yux⁴ü²)
̃ adj.
hundirse (en el barro) Yema buxü̃ rü
venenoso nawa narüwa̱x i acharaxü̃. Ese niño
nawa nachexechi (na²wa¹ na²chex¹e⁴chi²) se hundió en el barro.
v.t. encender, prender (fuego) Papá rü nawa naxü̃́ (na²wa¹ nax²ü²) v.t. unirse,
nawa nachexechi ya yima üxü. Papá asociarse, aliarse Yimá ngextü̱xücü rü
enciende el fuego. nawa naxü̃́ ga yema
nawa nanangixichi (na²wa¹ cuxgütaetanüxü̃gü. El joven se unió a
na²na³ngix²i²chi²) v.t. incendiar Buxü̃ ese equipo de futbolistas.
rü nawa nanangixichi ga guma ĩpata. nawa ngẽxmaxü̃ (na²wa¹ ngẽx⁴max²ü²) ̃
El niño incendió esa casa. adj. que contiene Chanaxwa̱xe i
nawa nanga (na²wa¹ na²nga⁵) v.t. ngẽma pexchi i nawa ngẽxmaxü̃ i ui.
caminar (encima), pisar Üxaxü̃wa Quiero esa canasta que contiene fariña.
nawa nanga ga ãxtape. En la maleza nawa rüxoxégaxü̃ (na²wa¹
pisó una víbora. ̃ adj. asqueroso
rüx³ox²e¹gax³ü²)
nawa nangexma (na²wa¹ na²ngex⁴ma²) Ngẽma guxchire rü poraãcü nawa
v.e. estar contenido Ngẽma datawa rüxoxégaxü̃. Esa basura es muy
nangexma i chorü ui. Mi fariña está asquerosa.
en la lata. Véase nawa ixãũãxü ̃́ ̃
nawa nangu (na²wa¹ na²ngu³) v.i. nawaama nawa̱xüchi (na²wa¹a³ma³
1. llegar (a un sitio) Dauxchitawa na²wa̱x⁵ü²chi²) v.i. caer (sobre algo)
cueneewa naxũ rü nawa nangu ga Ngẽma naichacüxü rü ĩpataétüwaama
nawaane TICUNA – CASTELLANO 124

nawa̱xüchi. La rama cayó sobre el nawe narüxĩ (na²³we¹ na²rüx³ĩ³⁵) v.t.


techo de la casa. seguir, acompañar (sujeto plural) Norü
nawaane (na²wa²a⁵ne⁵) v.e. estar oscuro papáwe narüxĩ. Acompañaron a su
papá. [suj. sing. nawe narüxũ]
Véase naxẽane
Véase inayaxümücü
nawaiane (na²wai³⁵a⁵ne⁵) v.e. estar
nawe narüxũ (na²³we¹ na²rüx³ũ²³) v.t.
mojada (tierra) Poraãcü nawaiane erü
seguir, acompañar (sujeto singular)
napuecha. La tierra está muy mojada
Norü papáwe narüxũ. Se fue
porque sigue lloviendo.
acompañando a su papá.
nawãĩnaxã (na²wãĩ⁴nax²ã³) v.i. atorarse, [suj. pl. nawe narüxí]
atragantarse (con comida) Véase ínayaxümücü
Namachimaxã nawãĩnaxã. Se nawe ningẽchigü (na²we¹ ni²³ngẽ⁴chi⁵gü⁵)
atragantó con un pedazo de carne. v.t. perseguir Norü airu rü naexü̃we
nawã̱ĩ ̱xãchiparacü ningẽchigü. El perro persigue al
(na⁵wã̱ĩ ̱x⁵ã²chi²pa³ra³cü²) s.m. pierna animal del monte.
encogida naweama (na²we¹a³ma³) posp. detrás de
Véase natúãchiparacü Naweama ya chaupata rü choxü̃̃́
nawã̱ĩ ̱xcutae (na²wã̱ĩ ̱x⁵cu⁵ta³e²) v.t. nangexma i putüranecü. Tengo una
aserrar (madera) Cherapataüwa ̃ plantación de flores detrás de mi casa.
nawã̱ĩ ̱xcutae i duüxügü. La gente está naweama üxü̃ (na²we¹a³ma² üx³⁵ü²)
̃ ̃ ̃ adj.
aserrando madera en el aserradero. último Ngẽma naweama üxü̃ i
nawaxcha̱xmüxü̃ (na²wax²³cha̱x⁵müx³ü²) ̃ nachimüxü̃wa rü chaune nixĩ. El que
v.i. tener oscura, tener negra (la piel) está último en la fila de niños es mi hijo.
̃ ̃
Ngẽma duüxügü rü nawaxcha̱xmüxü. ̃ naweamagu (na²we¹a³ma²gu⁴) adv.
Esa gente tiene piel oscura. atrás, detrás Naweamagu tanaxü̃́ i
ngẽma mecha. Ponemos la mesa
nawaxmüane (na²wax⁴mü⁵a⁵ne⁵) v.e. ser
detrás.
fértil (la tierra) Ngẽma putüragü rü
nabaxca erü nawaxmüane. Las flores naweane (na²⁵we⁵a⁵ne⁵) s.n. plaga
florecen porque la tierra es fértil. nawechi (na²we³chi⁵) s.n. vasito
nawaxü (na²wax²ü³) v.i. hacerse negro, nawechiarü üruxü̃ (na²we³chi⁵a⁵rü³
ennegrecerse Üxüemamaxã nawaxü ü⁴rux¹ü⁵̃ ) s.n. alfarero Yexguma tama
ya buetare. La olla se ennegrece con el mea nüxü̃́̃ ínanguxuchigu ga yema
humo del fuego. nawechiarü üruxü̃ ga naxüxü̃ rü
wenaxarü nanaxü. Cuando no le salió
nawe1 (na²³we⁵) s.n. polilla
bien al alfarero lo que había hecho, lo
nawe2 (na²we¹) posp. tras, detrás de hizo de nuevo.
Airu rü nawe nangẽ i peruta. El perro
naweguamaxü̃ (na²we¹gu⁴a²max²ü²) ̃ adj.
corre tras la pelota.
siguiente Marü ínangu i ngẽma
nawe nangẽ (na²we¹ na²ngẽ⁴) v.t. nüxíra ínguxü̃ i wapuru, natürü
perseguir Airu rü nawe nangẽ i ngẽma naweguamaxü̃ rü taũxta
ngẽma naexü̃. El perro persigue al ínangu. Ya llegó el primer bote, pero el
animal. Var. nawe ningẽchigü siguiente todavía no llega.
• ¡Nawe nangẽ! (na²we¹ na²ngẽ⁴) nawemü (na²³we³mü⁵) s.n. comida,
¡Persíguelo! víveres, alimentos
125 TICUNA–CASTELLANO nawüxiguga

Véanse nabü, õna nawiyae (na²wi³ya³e³) v.t. entonar (un


nawemü̱xü̃ (na²³we¹mü̱x⁵ü³̃ ) s.m. canto), cantar Nüma rü Tupanaca̱x
1. vértebra nawiyae i ngutaque̱xepataü̃wa. Él
2. espalda canta a Dios en la casa de reunión.
• nawémü̱xü̃china̱xã • nanawiyaexẽẽ (na²na³wi³yaex³ẽ²ẽ³)
(na²³we¹mü̱x⁵ü̃³chi¹na̱x⁵ã³) columna hacer cantar
vertebral nawoegu (na²wo⁵e⁵gu⁵) v.i. volver,
nawena (na²³we¹na⁵) adv. después, regresar (sujeto plural) Ngẽma
posteriormente Meama oragu duü̃xü̃gü rü marü nawoegu rü
ínangugü ga buxü̃gü rü yema togü rü napatawa naxĩ. Esas personas han
nawena ínangugü. Los niños llegaron vuelto y se han ido a su casa.
bien a la hora y después llegaron los [suj. sing. nataegu]
demás. • nanawoeguxẽẽ (na²na³wo⁵e⁵gux⁵ẽ²ẽ³)
nawepüta (na²we⁵pü⁵ta⁵) s.n. caries hacer volver (complemento plural)
(dental) nawo̱xe (na²wo̱x⁵e⁵) v.i. defecar Ngẽma
naweü̃ (na²we³ü⁵)
̃ s.m. buxü̃ rü tama name i ngextamare
1. embarcación (barco, canoa) nawo̱xe. No está bien que ese niño
2. vehículo (carro, moto, bicicleta) defeque en cualquier sitio.
3. avión nawü (na²wü²) s.n. shushupe (especie de
nawe̱xgu (na²we̱x⁵gu²) v.e. ser derecho, culebra venenosa)
ser correcto (pensamiento) Guxãarü nawü̃ (na²wü³)̃ v.e. estar torcido Yima
yexera nawe̱xgu i norü ĩnü. Él tiene listóü̃ rü nawü̃. Ese listón está torcido.
los pensamientos más correctos. nawüae (na²wü¹⁵a⁴e³) v.t. pescar
nawéxme̱x (na²wex¹me̱x⁵) v.t. poner (la (moviendo un cebo) Dauchacunemaxã
mano), estirar (el brazo) Naerugu nawüae tucunárica̱x. Está pescando
nawéxme̱x rü naxca̱x nayumüxẽ. Le tucunaré moviendo un anzuelo con
puso la mano sobre su cabeza y oró por trapo rojo.
él. nawüca (na²wü³ca⁵) v.t. cazar (con perro
nawĩxnagüchiruchacüxü cazador) Dauxchitagu norü airumaxã
(na²wĩx¹⁵na⁵gü²chi¹ru⁴cha¹cüx²ü³) v.t. nawüca. Caza con el perro en el
arremangar, remangar (camisa) Papá monte.
rü nawĩxnagüchiruchacüxü erü nawü̃para (na²wü³̃ pa³ra⁵) v.e. estar
nanaiane. Mi papá se arremanga la torcido Ngẽma yatü rü nawü̃para ga
camisa porque hace mucho calor. yexguma yabüyegucürüwa. La pierna
nawĩxnagüchirupara del hombre está torcida desde que se la
(na²wĩx¹⁵na⁵gü²chi¹ru⁴pa³ra⁵) v.t. fracturó.
arremangar, remangar (pantalón) Buxü̃ nawüxigu (na²wüx²i²gu⁴) v.e.
rü nawĩxnagüchirupara erü 1. ser igual, ser uniforme Ngẽma
nawaiane. El niño se arremanga el naxchiru i naxca̱x cutaxexü̃ rü
pantalón porque el suelo está mojado. choxrümaxã nawüxigu. Esa ropa que
nawixya (na²wix⁵ya⁵) v.i. orinar has comprado es igual a la mía.
Buxü̃gü rü tama name i ngextamare 2. estar de acuerdo
nawixya. No está bien que los niños nawüxiguga (na²wüx²i²gu⁴ga⁵) v.i. estar
orinen en cualquier sitio. afinado (música) Yima guitara rü
nawǘxü TICUNA – CASTELLANO 126

piánumaxã nawüxiguga. La guitarra 2. tener tiempo Naxãchica i nümax


está afinada con el piano. nax nawiyaexü̃. Él tiene tiempo para
nawü̃́xü (na²wüx¹ü³) v.e. estar cantar. Var. naxãchicaane
resquebrajado Ngẽma mürapewa rü naxãchiü̃ (nax²ã³chi²ü⁵)
̃
nawü̃́xü i nape̱xewa. Esa tabla está 1. v.i. tener domicilio, tener casa, tener
resquebrajada en la punta. morada Ĩanegu naxãchiü̃ i Pepe. Pepe
tiene domicilio en el pueblo.
nax (nax²) conj. que Nüxü̃ chacua̱x
2. v.e. residir, morar, vivir Purí rü
nax chaporaxü̃. Yo sé que soy fuerte.
dauxchitagu naxãchiü̃ yerü tama
nax ... -ü̃ca̱x (nax² ... -ü²ca̱
̃ x⁵) conj. para ĩanegu naxãchiü̃chaü̃. Apolinario
que Nüma napuracü nax tenía su casa en el monte porque no
nadiẽruãxü ̃́ ̃ca̱x. Él trabaja para tener quería vivir en el pueblo.
(lit. para que tenga) fondos. naxãchixü̃ane (na²xã³chix¹ü³a⁵ne⁵)
̃ v.i.
naxa (nax²a⁴) v.i. croar Naxa i cururu. estar lleno (de charcos)
El sapo croa. naxacü (nax⁵a³cü⁵) s.n.
naxã- (nax²ã³-) v.t. tener Nüma rü 1. hijo
naxãpata. Él tiene casa. 2. hija Naxacü rü iscuerawa nangu̱x.
[Siempre se presenta antes de un Su hija estudia en la escuela.
sustantivo.] 3. cría
Véanse naxarü-...-ã̱x, , nangearü-...-ã̱x naxacüxü̃ nanayaxu (nax⁵a³cüx⁵ü⁵̃
naxããcu (nax²ã³ã³cu⁴) v.e. estar lleno na²na³yax⁴u³) v.t. adoptar Tama
Ngẽma butiya rü chorü axexü̃maxã naxãxacü rü yemaca̱x naxacüxü̃
nanayaxu. No tenía hijos y por eso la
naxããcu. Esa botella está llena con mi
bebida. adoptó.
naxãga (nax²ã³ga⁵) v.i.
naxacaema (nax²a³⁵ca⁵e³ma³) s.n.
1. sonar
1. emanación Naxacaema i ngẽma 2. chillar Yimá mürawaca rü naxãga
chabura rü nawa chixchi ̱xetü. Las ega dexne nawa ínaxã̱ũ̱xgu. El
emanaciones de la cebolla hacen arder trapiche chilla cuando muele la caña.
los ojos.
3. graznar
2. vapor
naxãgü (nax²ã³gü⁵) v.i. ser resinoso,
naxãchacu (nax²ã³cha¹cu³) v.i. florecer tener resina Ngẽma chiriga rü
Yimá mamé rü naxãchacu erü naxãgü. El árbol de caucho tiene
naxoxchaü̃. El árbol mamey está resina.
floreciendo para echar fruto. naxãgüneníü̃ (nax²ã³gü⁵ne⁵ni¹ü̃³) v.i.
naxãcharaane (nax²ã³cha⁵ra⁵a⁵ne⁵) v.e. tener leche Woca rü naxacüca̱x
estar barroso Naxãcharaane erü naxãgüneníü̃. La vaca tiene leche para
ngewa̱x chütacü napu. La tierra está su cría.
barrosa porque llovió en la noche. naxaixmaxü̃ (nax²aix⁴max⁵ü⁵̃ ) v.t. cavar
naxãchica (nax²ã³chi¹ca⁵) v.e. (hueco) Naxaixmaxü̃ ya norü caxta.
1. haber lugar, haber espacio, haber Cava hueco para su horcón.
cabida Nua chopatawa rü naxãchica Var. nacaxmaxü̃, nayacaxmaxü̃
ega nuxã cupexchaü̃gu. En mi casa naxaiya1 (nax²ai⁵ya⁵) v.i. sudar
hay lugar si quieres dormir aquí. Poraãcü napuracü rü ngẽmaca̱x
127 TICUNA–CASTELLANO naxãũgatanü

naxaiya. Trabaja duro y por eso está 1. tener precio, costar ¿Ñuxregu
sudando. naxãtanü? ¿Cuánto cuesta?
naxaiya2 (nax²ai³ya⁴) v.i. bañarse 2. tener valor Naxãtanü i choxni. El
Naxaiya erü puracüwa ne naxü̃. Se pescado tiene valor.
baña porque viene del trabajo. naxãta̱xa (nax²ã³ta̱x⁵a³) v.e. ser peludo
naxãmagu (nax²ã³ma³gu⁵) v.e. tener Ngẽma naexü̃ rü poraãcü naxãta̱xa.
punta aguda, ser puntiagudo Ñaa Ese animal es muy peludo.
cüxchi rü meama naxãmagu. Este ̃́
naxãtaxü̃ (nax²ã¹tax²ü⁵)
̃ s.n. tapa
cuchillo es puntiagudo.
naxãte (nax²ã³te²) v.e. ser casada, tener
naxãmata (nax²ã³ma³ta³) v.e. estar sucio
esposo (mujer)
Chayauxchiru erü naxãmata i
chauxchiru. Lavo la ropa porque está naxãtüane (nax²ã³tü⁵a⁵ne⁵) v.e. tener
sucia. maleza Poraãcü naxãtüane i
Véanse naxãũãchi, naxe̱xe chaua̱xtüwa. Mi patio tiene mucha
maleza.
naxãmatü (nax²ã³ma³tü²) v.e. ser
estampada (tela) Chorü mamáchiru rü naxãũ (nax²ãũ⁵) (Brasil) v.e. ser grande
meama naxãmatü. La ropa de mi Colombia y Perú: nata
mamá es de tela bien estampada. naxãũãchi (nax²ãũ⁵ã²chi²) v.e. estar
naxãmücü (nax²ã³mü⁵cü³) v.i. tener sucio
pareja, tener compañero Daa chaune Véanse naxãmata, naxe̱xe
rü marü naxãmücü. Mi hijo ya tiene
pareja. naxãũãchimẽ̱xẽ (nax²ãũ⁵ã²chi²mẽ̱x⁵ẽ³)
v.i. tener las manos sucias Yimá
naxãmücüwa̱xe (nax²ã³mü⁵cü³wa̱x⁵e³) autuarü mexẽẽruxü̃ rü
v.e. ser amigable Ngẽma buxü̃ rü naxãũãchimẽ̱xẽ. Ese mecánico de
naxãmücüwa̱xe. Ese niño es muy carros tiene las manos sucias.
amigable.
naxãũãẽ (nax²ãũ⁵ã¹ẽ⁴) v.e.
naxãnacü (nax³⁵ã³na³cü⁵) s.n. ribera,
orilla, margen (de un río) 1. ser loco Ngẽma yatü rü naxãũãẽ.
Ese hombre es loco.
Véase naxpechinü
2. tener vértigo
naxãne (nax²ã³ne⁴) v.i. avergonzarse
Ngẽma yatü rü naxãne erü chorü naxáuchigüanexü̃
otaca̱x nangĩ ̱x. Ese hombre se ̃ adj.
(nax²au¹chi⁵gü²a⁵nex³ü²)
avergüenza porque robó mi gallina. vagabundo
naxãnegü (nax²ã³ne⁵gü⁵) v.i. soñar Véase áuchigüaneãcüma
Yexguma napexgu ga Dubé rü naxãũga (nax²ãũ⁵ga⁵) v.i. sonar Yima
naxãnegü. Mientras Roberto dormía, mutúru rü poraãcü naxãũga erü nüxü̃́̃
soñó. nataxu i norü caixquepaxü̃. Ese motor
naxarü-...-ã̱x (nax²a³rü³-...-ã̱x⁵) v.t. suena fuerte porque le falta silenciador.
tener, poseer Nüma rü naxarütaraã̱x. naxãũgatanü (nax²ãũ⁵ga⁵ta³nü⁵) v.i.
Él tiene un machete. [Se presenta con hacer ruido, hacer bulla Ngẽma
sustantivos libres.] buxü̃gü rü naxãũgatanü erü
Véanse naxã-, nangearü-...-ã̱x nataãxẽgü. Los niños hacen ruido
naxãtanü (nax²ã³ta⁵nü⁵) v.i. porque están alegres.
naxaunagü TICUNA – CASTELLANO 128

naxaunagü (nax²au²na²gü²) v.t. montar naxãxmaxetü (nax²ãx³max⁵e²tü⁵) v.i.


Norü cowarutagu naxaunagü. Él tener ojo (aguja) Naxãxmaxetü i ucu.
montó su caballo. La aguja tiene ojo.
naxaure (nax²au³re⁵) v.i. ayunar Ñuxre naxã̱xmü (nax²ã̱x⁵mü²) s.n. pluma (de
ga ngunexü̃ rü naxaure rü ave)
Tupanamaxã nidexa. Ayunó y habló naxã̱xte (nax²ã̱x⁵te²) s.m. yerno
con Dios por unos días.
naxa̱xtü (nax²a̱x⁵tü²) s.n. patio (de una
naxãũxchita (nax²ãũ⁴chi⁴ta²) v.e. estar casa) Nüma rü ínanapoegu ga yema
amontonados, estar ordenados Guma naxa̱xtü ga guma napata. Él cercó el
nutagü rü ñu̱xma rü ta ngẽxma patio de su casa.
naxãũxchita. Hasta hoy esas piedras
naxaxu (nax²ax³u³) v.i. llorar Nüma
están allí amontonadas.
naxaxu erü nangúpüta. Llora porque
naxãũxũchi (nax²ãũx⁵ũ¹chi⁴) (Brasil) v.e. le duele la muela.
ser muy grande Ngẽma coya rü
naxãũxũchi. Ese cocodrilo es muy
grande. Colombia y Perú: nataxüchi
naxaü (nax²a⁵ü²) v.i. ser avaro, tener
avaricia
naxãü̃ (nax²ã³ü̃⁵) v.i. oxidarse Chorü
chera rü naxãü̃ erü pucümaxã niwai.
Mi serrucho se oxidó porque se mojó en
la lluvia. naxbeágü (nax⁵be⁵a¹gü³) s.n.
1. saliva
naxãwe (nax²ã³we⁵) v.i.
2. esputo Var. naxbü̱xágü
1. apolillarse Ngẽma mürapewa rü
naxãwe erü tama mexü̃ i nai nixĩ. Esa naxca̱x (nax²ca̱x⁵)
tabla se apolilla porque no es de un 1. pron. a él, a ellos, a ella, a ellas, para
buen árbol. él, para ellos, para ella, para ellas
2. agorgojarse Inarütaxu ya Tumachiweü̃ rü
ngẽmaca̱x Caru naxca̱x nanaxü ya
naxãxacü (nax²ãx⁴a³cü⁵) v.e.
nái. La canoa de Tomás se ha perdido y
1. estar embarazada, estar encinta
por eso Carlos hizo otra para él.
2. tener hijos Namuxacü ga chorü o̱xi.
2. posp. de parte de
Mi abuelo tuvo muchos hijos.
Véase nüxü̃́̃
naxãxãt̃́ axü̃ (nax²ãx³ã¹tax²ü⁵̃ ) v.i. tener
-naxca̱x (-nax²ca̱x⁵) suf. verb. hecho de,
tapa
fabricado de Ocayiwanaxca̱x nixĩ i
naxã̱xcuta (nax³ã̱x⁵cu²ta²) s.m. puente norü mecha. La mesa está hecha de
naxaxe (nax²ax⁵e³) v.t. tomar (líquido), cedro.
beber Lechiwa naxaxe i Dui. Luis naxca̱x ínaca (nax²ca̱x⁵ i¹na²ca⁵) v.t.
toma leche. solicitar, pedir, gestionar Taxepataü̃wa
Véase nayaxaxü naxca̱x ínaca ya wüxi ya mutúru. Se
naxãxma (nax²ãx³ma²) v.e. estar pide un motor en la tienda.
agujereado, tener hueco naxca̱x ínacaama (nax²ca̱x⁵
naxãxma̱x (nax²ãx³ma̱x⁵) v.e. ser i¹na²ca⁵a²ma²) v.t. reclamar Naxca̱x
casado, tener esposa (hombre) ínacaama i ngẽma popera natürü
129 TICUNA–CASTELLANO naxca̱x nataxe

tama nüxna nanaxãxchaü̃. Reclama naxca̱x name (nax²ca̱x⁵ na²me²) v.e. ser
ese papel pero no quiere dárselo. bueno (para uno) Ngẽma naxchiru i
naxca̱x ínaxu (nax²ca̱x⁵ i¹nax²u³) v.t. naxca̱x nataxexü̃ rü naxca̱x name.
contratar Naxe̱xmüarü üruxü̃xü̃tawa Esa ropa que compra es buena para él.
naxca̱x ínaxu ya wüxi ya naxe̱xmü ya naxca̱x nanaiane (nax²ca̱x⁵ na²nai²a⁵ne⁵)
ñomanenaxca̱x. Al hombre que hace v.e. estar acalorado, tener calor
remos se le contrató un remo hecho de naxca̱x nangechaü̃ (nax²ca̱x⁵
remo caspi. na²nge²chaü⁵)̃ v.t. extrañar, echar de
naxca̱x ínayagoõchi (nax²ca̱x⁵ menos Ngẽxguma norü ĩanearü
i¹na²ya⁴go²õ²chi²) v.t. atacar (a una yáxü̃wa nangexmagu rü natanüxü̃ca̱x
persona) Naxca̱x ínayagoõchi yerü nangechaü̃. Cuando está lejos de su
̃
nayamáxchaü. Lo atacó porque quiso comunidad, extraña a su familia.
matarlo. [compl. pl. naxca̱x naxca̱x nangema (nax²ca̱x⁵ na²nge²ma³)
ínayaxü̃ãchi] v.t. citar, mandar llamar Norü cori rü
naxca̱x ínayaxü̃ãchi (nax²ca̱x⁵ naxca̱x nangema erü namaxã
̃
i¹na²yax⁵ü⁴ã²chi²) v.t. atacar (a varias napuracüchaü̃. Su patrón lo manda
personas) [compl. sing. naxca̱x llamar porque quiere trabajar con él.
ínayagoõchi] naxca̱x nangĩ ̱x (nax²ca̱x⁵ na²ngĩ ̱x⁵) v.t.
robar, hurtar Ngẽma ngextü̱xüxü̃ rü
naxca̱x mexü̃ (nax²ca̱x⁵ mex⁵ü²) ̃ adj.
naxca̱x nangĩ ̱x ya choweü̃. Ese joven
útil, que sirve
robó mi canoa.
naxca̱x naca (nax²ca̱x⁵ na²ca⁵) v.t. naxca̱x nangĩxü̃́ ̃ (nax²ca̱x⁵ na⁵ngĩx¹ü²)
̃
llamar Naxca̱x naca erü Cowenawa adj. robado Ngẽma nixĩ i ngẽma tara
naxũxchaü̃. Lo llama porque quiere ir i naxca̱x nangĩxü ̃́ ̃. Ése es el machete
a Caballo Cocha. robado.
naxca̱x naca̱xaxü̃ (nax²ca̱x⁵ na⁵ca̱x⁵ax⁵ü³)
̃ naxca̱x nangu̱x (nax²ca̱x⁵ na²ngu̱x⁵) v.t.
adj. pedido, solicitado Guxüma gã estudiar, aprender Yimá ngextü̱xücü
yema nüxna naxca̱x naca̱xaxü̃ rü rü naxca̱x nangu̱x i Tupanaarü Ore.
nanayaxu. Todo lo que había pedido, Ese joven estudia la palabra de Dios.
lo recibió. naxca̱x nangü̃́̃xgü (nax²ca̱x⁵ na²ngü̃x¹gü⁵)
naxca̱x nadau (nax²ca̱x⁵ na²dau⁴) v.t. v.t. olfatear Ngẽma airu rü naxca̱x
buscar, procurar Ngẽma buxü̃ rü nangü̃̃́xgü i naexü̃. El perro va
naxca̱x nadau i napate̱xe. Ese olfateando al animal silvestre.
muchacho busca su sombrero. Var. naxca̱x nawãĩxgü
• ¡Naxca̱x nadau! (nax²ca̱x⁵ na⁵dau⁴) naxca̱x narüdaue (nax²ca̱x⁵ na²rü³dau⁴e³)
¡Búscalo! v.t. mirar (desde arriba) Tupana rü
naxca̱x narüdaue. Dios mira desde
naxca̱x nadauxü̃tae (nax²ca̱x⁵
arriba.
na²daux⁴ü⁵̃ ta⁵e³) v.t. seguir (el ejemplo),
imitar ¡Taxũ̃́ i namaxã cuxãmücüxü̃ i naxca̱x nataxe (nax²ca̱x⁵ na²tax²e³) v.t.
̃ ̃
ngẽma duüxügü i chixecümaxü erü ̃ comprar Cowenawa naxca̱x nataxe i
ngürüãchi tá naxca̱x cudauxütae i ̃ norü tara. Compró su machete en
nacüma! ¡No acompañes a la gente Caballo Cocha. Antón. namaxã nataxe
mala porque tal vez seguirás su mal • ¡Naxca̱x nataxe! (nax²ca̱x⁵ na⁵tax²e³)
ejemplo! ¡Cómpralo!
naxca̱x nawãĩxgü TICUNA – CASTELLANO 130

naxca̱x nawãĩxgü (nax²ca̱x⁵ na²wãĩx³gü⁵) naxca̱x nitaane (nax²ca̱x⁵ ni²⁵ta³a⁵ne⁵) v.


[var. de naxca̱x nangü̃́̃xgü] olfatear refl. sanarse, recuperarse Chauenẽxe
naxca̱x naxẽ (nax²ca̱x⁵ nax²ẽ³) v.e. no rü marü naxca̱x nitaane ga norü
ser claro, ser oscuro Ngẽma ore rü daawewa. Mi hermano se sanó de su
naxca̱x naxẽ erü tama nüxü̃ nacua̱x i enfermedad.
̃
ta̱xacüchiga nax yixĩxü. Para él esa naxca̱x nitaanechigü (nax²ca̱x⁵
palabra no es clara porque no entiende ni²⁵ta³a⁵ne⁵chi²gü²) v.i. recuperarse
de qué se trata. (paulatinamente), convalecer Marü
naxca̱x naxoegaãẽ (nax²ca̱x⁵ naxca̱x nitaanechigü. Él se está
nax²o⁵e¹ga⁵ã¹ẽ⁴) v.i. estar preocupado recuperando paulatinamente de su
Norü papá rü naxca̱x naxoegaãẽ erü enfermedad.
tama paxa ínangu. El papá está naxca̱xtama (nax²ca̱x⁵ta⁵ma³) pron.
preocupado porque su hijo no llegó a la contra sí mismo Ngẽxguma ngẽmaãcü
hora. nanaxü̱xgu rü tá naxca̱xtama chixexü̃
naxca̱x nayadau (nax²ca̱x⁵ na²ya⁵dau⁴) ínangu. Si él hace eso, va a traer mal
v.i. ir (para buscar) Cowenagu naxca̱x contra sí mismo.
nayadau ya norü ngue ya rütaxune. naxca̱xwe̱x (nax³ca̱x⁵we̱x⁵) s.n.
Se fue a Caballo Cocha para buscar su 1. espalda
canoa que se había perdido. 2. parte posterior
naxca̱x nayataanexẽẽ (nax²ca̱x⁵ naxchapenüxü̃ (nax²cha¹pe³nüx³ü⁵) ̃ s.n.
na²ya⁵ta³a⁵nex⁵ẽ²ẽ³) v.t. sanar Dutúru 1. forro Marü nachixe ga
rü naxca̱x nayataanexẽẽ i chaueya̱x. naxchapenüxü̃ ga yema libru. El forro
El médico sanó a mi hermana. del libro se malogró.
2. sábana
naxca̱x nibuxmü (nax²ca̱x⁵ ni²bux²mü⁵)
3. pañal
v.t. atacar (sujeto plural) Ngẽma
airugü rü naxca̱x nibuxmü i naexü̃. naxchaquexü̃ (nax²cha³quex³ü̃⁵) s.n.
Los perros atacan al animal silvestre. mango (de una herramienta)
[suj. sing. naxca̱x niña] naxcha̱xmü (nax³⁵cha̱x⁵mü³) s.n.
naxca̱x nidexa (nax²ca̱x⁵ ni²dex²a⁴) v.i. 1. piel, cutis
1. reclamar (contra alguien) Yimá yatü 2. cuero
rü naxca̱x nidexa ãẽ̱xgacüpe̱xewa. El 3. cáscara, corteza
hombre reclama delante del alcalde. 4. cascarón
2. interceder (a favor de alguien) • naxcha̱xmüxü̃maxetü
naxca̱x nimuga (nax²ca̱x⁵ ni²mu⁴ga⁵) v.t. (nax³⁵cha̱x⁵müx⁵ü³̃ max⁵e²tü⁴) poro (de
mandar avisar Nüma i Yúche rü la piel)
naxca̱x nimuga nax natáeguxüca̱x i ̃ • naxcha̱xmüxü̃pe̱xechiraü̃
Arturu. José le manda avisar que (nax³⁵cha̱x⁵müx⁵ü̃³pe̱x⁵e²chi²ra¹ü̃⁴)
Arturo debe volver. prepucio
naxca̱x niña (nax²ca̱x⁵ ni²ña³) v.t. atacar naxcha̱ xwa (nax³⁵cha̱x⁵wa¹)
(sujeto singular) Ngẽma purichia rü 1. posp. contra
naxca̱x niña i ngẽma yatü nax 2. adv. a escondidas
yayauxãxü̃ca̱x. La policía ataca al naxcha̱xwa nidaugachi (nax³⁵cha̱x⁵wa¹
hombre para atraparlo. [suj. pl. naxca̱x ni²³dau⁴ga⁴chi⁴) v.t. mirar (a otro lado),
nibuxmü] apartar (la mirada) Nümax rü
131 TICUNA–CASTELLANO naxchiru

naxcha̱xwa nidaugachi erü nüxü̃ naxchimüxü̃ (nax²chi⁵müx³ü⁵̃ ) s.f. útero


naxãne. Él mira a otro lado porque le naxchinagu (nax²chi⁵na¹gu³) s.m. bigote,
tiene vergüenza. barba
naxchi (nax³chi⁵) s.n. naxchina̱xã (nax²³chi¹na̱x⁵ã³) s.m. hueso
1. piojo
• naxchina̱xãchacüxü
2. pulga
(nax²³chi¹na̱x⁵ã³cha¹cüx²ü³) hueso
largo (del brazo)
• naxchina̱xãpara
(nax²³chi¹na̱x⁵ã³pa³ra⁵) hueso largo
(de la pierna), canilla, espinilla
naxchi aixü̃ (nax³chi⁵ aix³⁵ü²)
̃ adj. que
tiene odio, que aborrece Ngẽma naxchi naxchinaxetü (nax²chi⁵nax⁵e³tü⁵) s.m.
̃
aixü rü nachixecüma. El que tiene pestaña
odio es malo. naxchinexe (nax²chi²nex²e³) s.n.
naxchi naxai (nax³chi⁵ nax²ai³⁵) v.t. desembocadura (de lago, de quebrada o
odiar, aborrecer, detestar Naxchi naxai de caño)
erü nanacue i norü woca. Lo aborrece naxchipa̱ xcuxre (nax²chi⁵pa̱x⁵cux⁵re²)
porque disparó contra su vaca. s.n. nuca
naxchi naxaixü̃ (nax³chi⁵ nax⁵aix³⁵ü²)
̃
adj. odiado, aborrecido, detestable
naxchiãü̃ (nax³⁵chi⁵ã³ü⁵)
̃ s.n. nido
naxchiãü̃étü (nax³⁵chi⁵ã³ü⁵e¹tü³)
̃ s.n.
párpado
naxchicüna̱xã (nax³⁵chi⁵cü³na̱x⁵ã³) s.n. naxchipetachametü
1. retrato, fotografía (nax²chi⁵pe⁵ta³cha¹me⁵tü⁵) s.n. silueta
2. imagen, escultura, figura naxchipexe (nax²³chi⁵pex⁵e⁵) s.n. tajada,
3. cuadro, dibujo, diagrama Nüma i pedazo
ngu̱xẽẽruxü̃ nüxü̃̃́ nangexma i
naxchira (nax³⁵chi⁵ra⁵) s.n. huevo (del
mexẽchixü̃ i naxchicüna̱xãgü i
piojo), liendre
namaxã nangúexẽẽãxü̃ i buxü̃gü. El
naxchiraü ̃ (nax²chi⁵ra¹ü⁵)
̃ s.n. pene
profesor tenía lindos cuadros con que
enseñaba a los niños. naxchire (nax²³chi⁵re³) s.n.
• naxchicüna̱xãgü i duü̃xü̃gü namaxã 1. semilla
tupanaãxü ̃́ ̃ (nax³⁵chi⁵cü³na̱x⁵ã³ i⁴ 2. afrecho
̃ ̃
du⁵üx³ü²gü² na²max²ã³ tu³pa³na⁵ãx¹ü²) ̃ Véase nachane2
ídolo naxchiru (nax²³chi¹ru⁵) s.n.
• üxchicüna̱xãxü̃ cuáxü̃ 1. ropa
(üx³chi¹cü²na̱x⁵ãx³ü²̃ cuax¹ü²)̃ 2. vestido
dibujante, pintor, artista 3. traje, terno
naxchicüra (nax²chi⁵cü³ra⁵) s.n. • naxchiru i mámüxü̃ (nax²³chi¹ru⁵ i⁴
mandíbula, quijada Aü̃dré rü ma¹müx³ü²̃ ) capa, manto, túnica
narüchachicüra erü maxẽ nüxü̃ • naxchiru i ma̱xchacüüxü̃
nachi. Andrés tiene la mandíbula muy (nax²³chi¹ru⁵ i⁴ ma̱x⁵cha¹cü²üx⁴ü̃²)
hinchada porque le picó una abeja. camisa (de manga larga); chaqueta
naxchirü̱xü TICUNA – CASTELLANO 132

• naxchiru i tüxüneruxü̃ (nax²³chi¹ru⁵ na̱xẽ (na̱x⁵ẽ²) s.f. suegra


i⁴ tüx²ü²ne⁴rux¹ü³̃ ) bata naxẽane (nax²ẽ⁴a⁵ne⁵) v.e. estar oscuro
• naxchiruarü choca (nax²³chi¹ru⁵a⁵rü³ Taxucürüwa ngéma chaxũ erü
cho³ca⁵) bolsillo naxẽane. No puedo ir allá porque está
oscuro.
• naxchiruchacüxü
(nax²³chi¹ru⁵cha¹cüx²ü³) manga Véase nawaane
naxẽanexüchi (nax²ẽ⁴a⁵nex⁵ü¹chi⁴) v.e.
• naxchiruchipe (nax²³chi¹ru⁵chi²pe²)
pedazo (de ropa vieja), trapo estar muy oscuro Naxẽanexüchi erü
napuxchaü̃. Está muy oscuro porque
• naxchiruchixü̃ (nax²³chi¹ru⁵chix¹ü⁵)
̃
quiere llover.
ropero
naxetü (nax²e²tü⁵) s.m. ojo
• naxchirumata (nax²³chi¹ru⁵ma⁵ta²)
elástico • naxetüarü dutúru (nax²e²tü⁵a⁵rü³
du³tu²ru⁵) oculista, oftalmólogo
• naxchirupechinü
(nax²³chi¹ru⁵pe⁵chi⁵nü⁵) bastilla naxe̱xe (nax²e̱x⁵e¹) v.e. estar sucio
Véanse naxãũãchi, naxãmata
• naxchirupechinüarü poãchi
(nax²³chi¹ru⁵pe⁵chi⁵nü⁵a⁵rü³ po²ã²chi²) naxẽ̱xmü (nax³ẽ̱x⁵mü³) s.m.
hilván 1. remo
2. hélice
• naxchiruperema, naxchirupara
(nax²³chi¹ru⁵pe³re³ma⁵, naxgüxü̃etü (nax²güx⁵ü⁵e¹tü³)
̃ s.n.
nax²³chi¹ru⁵pa³ra⁵) pantalón lágrima Ñoma dexá iyaxü̃rüxü̃ nixĩ i
naxgüxü̃etü. Sus lágrimas corren como
• naxchirutüchi (nax²³chi¹ru⁵tü⁵chi⁵) agua.
retazo
naxĩ1 (nax²ĩ²) s.n.
naxchirü̱xü (nax²³chi¹rü̱x⁵ü³) s.n.
1. chambira (especie de palmera)
tahuampa, pantano
2. soga (hecha de chambira)
naxchixi (nax²³chix²i³) s.n. gusano (de
naxĩ2 (nax²ĩ³⁵) v.i. ir, caminar (sujeto
fruta)
plural) Ngẽxguma mea ixĩxgu rü tama
naxchi ̱xi (nax⁴chi ̱x⁵i⁴) s.n. tunchi, tipae natürü ngẽxguma poraãcü
fantasma, duende ixĩxgu rü tipae. Cuando caminamos
• naxchi ̱xichigaarü tauemacü despacio nos cansamos menos que
(nax⁴chi ̱x⁵i³chi⁵ga⁵a⁵rü³ tau³e²ma⁴cü³) cuando corremos. [suj. sing. naxũ]
noviembre naxíane (nax²i¹a⁵ne⁵) v.e. ser reducido
naxchixü̃ (nax²chix¹ü⁵̃ ) s.n. (espacio) Naxíane i chopatawa rü
1. envase, recipiente, tarro ngẽmaca̱x nangechica i chorü
2. ataúd ngẽmaxü̃gü. El espacio en mi casa es
naxchuma̱xã (nax²³chu¹ma̱x⁴ã³) s.n. raíz muy reducido y por eso no hay lugar
naxcu (nax⁵cu²) s.m. ortiga Norü mamá para mis cosas.
rü naxcumaxã nananaxü̃ ga nane naxĩã̱x (nax²ĩ⁴ã̱x⁵) v.e. tener herida (en
yerü tama ngĩga naxĩnü. La mamá le la boca) Ngẽma buxü̃ rü naxĩã̱x ga
pegó a su hijo con ortiga porque no le noxri nabuxgu. Ese niño tuvo herida
obedecía. en la boca cuando nació.
naxcüra (nax²cü³ra²) s.m. cola (de ave, naxĩã̱xãchiane (nax²ĩ²ã̱x⁵ã²chi²a⁵ne⁵) v.i.
de pez o de avión) temblar (la tierra), haber temblor
133 TICUNA–CASTELLANO naxma̱x

Limawa rü ñuxguacü naxĩã̱xãchiane. naxítanü (nax²i¹ta⁵nü⁵) v.i. ser barato,


A veces la tierra tiembla en Lima. ser económico Chanaxwa̱xe i ngẽma
naxíga (nax²i¹ga⁵) v.i. achúcara erü naxítanü. Quiero esa
azúcar porque es barata.
1. tener voz (de soprano)
2. tener poco volumen Tama nüxü̃ naxĩtaque̱xe (nax²ĩ³⁵ta²que̱x⁵e³) v.i.
chaxĩnü erü naxíga i ngẽma juntarse, reunirse Ãẽ̱xgacüca̱x
dexachicaxü̃. No lo escucho bien naxĩtaque̱xe ga düü̃xü̃gü nax namaxã
porque el parlante tiene poco volumen. yadexagüxü̃ca̱x. La gente se reunió
Antón. nataga donde estaba el jefe para conversar con
él.
naxĩnagü (nax²ĩ⁴na²gü²) v.i. subir, trepar
Wairawa naxĩnagü naxca̱x i norü o. naxĩxchimüü̃ (nax²ĩx⁵chi⁵mü³ü̃⁵) v.i.
Sube la palmera huasaí para coger su desfilar
fruto. naxma (nax²ma⁵) s.n. hueco
naxĩnagütanü (nax²ĩ⁴na²gü²ta⁵nü⁵) v.i. naxmachate̱xe (nax²ma⁵cha²te̱x⁵e³) s.n.
subir (el precio) Ngẽxguma namuxgu i 1. rendija, grieta, raja Yimá aruchu rü
ui rü narüxüetanü natürü ngẽxguma naxmachate̱xewa nayipetü. El arroz
natauxguma i ui rü naxĩnagütanü. se salió por la rendija.
Cuando hay mucha fariña se abarata, 2. abertura, espacio
pero cuando escasea, sube de precio.
naxmachiã (nax²ma⁵chi⁵ã³) s.n. espacio
Antón. narüxüetanü
(dentro de una casa)
naxíne (nax²i¹ne⁵) v.e. ser delgado (como
naxmachinü (nax²ma⁵chi³nü³) s.n. arete
palo o tronco) Ngẽma nai rü naxíne rü
Guxü̃ma ga yema ngexü̃gü rü
ngẽmaca̱x tama mürapewawa name.
ínanachoxü̃ ga naxmachinügü. Todas
Ese tronco de árbol es delgado y por eso
las mujeres se quitaron los aretes.
no sirve para madera.
[pl. naxmachinügü]
naxĩnüca̱xwa̱xe (nax²ĩ³nü³ca̱x⁵wa̱x⁵e³)
naxmachixẽ (nax³ma⁵chix⁴ẽ³) s.n. gatillo
v.i.
(de arma de fuego)
1. jugar Nataãẽ i ngẽma buxü̃ erü
perutamaxã naxĩnüca̱xwa̱xe. El niño naxmachixü̃ (nax²ma⁵chix²ü⁵) ̃ s.n. piso
está feliz porque juega con la pelota. (de una casa)
2. chancear naxmanaxã (nax²ma⁵nax²ã³) s.m.
naxĩpetü (nax²ĩ⁴pe²tü⁵) v.i. pasar (al otro paladar Yimá norü conü rü
naxmanaxãwa nayaxũ̱x. La lengua se
lado) Poxeguxü̃machate̱xewa
pegó al paladar.
naxĩpetü i airu. El perro pasa por la
rendija de la pared. • naxmanaxãwa uxü̃ i dexa
naxíra (nax²i¹ra⁵) v.e. (nax²ma⁵nax²ã³wa¹ ux⁴ü²̃ i⁴ dex²a⁵)
laringalización (de un sonido)
1. ser pequeño, ser chico
2. ser poco Ngẽma diẽru i choxna • naxmaraxü̃wa uxü̃ i dexa
cuxãxü̃ rü naxíra. Ese dinero que me (nax²ma⁵rax¹ü̃⁵wa¹ ux⁴ü²̃ i⁴ dex²a⁵)
da es muy poco. nasalización (de un sonido)
naxíraxacü (nax²i¹rax⁵a³cü⁵) v.i. parir, naxmaraü̃ (nax²ma⁵ra¹ü̃⁵) s.n. fosa nasal
dar a luz María rü napatagu (lit. ventana de la nariz)
naxíraxacü. María dio a luz en su casa. naxma̱x (nax⁴ma̱x⁵) s.f. esposa
naxma̱xaba TICUNA – CASTELLANO 134

• naxma̱x rü nate (nax⁴ma̱x⁵ rü⁵ na²te²) • naxme̱xmaxã üxü̃ (nax²me̱x⁵max²ã³


pareja (de esposos) üx⁴ü²̃ ) hecho a mano, manual
• naxma̱xechita ngeãẽxü̃ naxme̱xãcu (nax²me̱x⁵ã³cu⁵) s.n. puñado
̃
(nax⁴ma̱x⁵e³chi²ta² nge²ã¹ẽx⁴ü²) naxme̱xchica (nax²me̱x⁵chi¹ca⁵) s.n.
adúltero huella (digital o de la mano)
naxma̱xaba (nax⁴ma̱x⁵a²ba²) s.n. naxmüü̃machi ̱xẽ (nax²³mü³ü⁵ma⁵chi
̃ ̱x⁵ẽ³)
concubina s.n. cerumen (del oído)
naxma̱xchaü̃ (nax⁴ma̱x⁵chaü̃⁵) s.f. novia naxmüü̃maráü̃ (nax²³mü³ü⁵ma³ra¹ü
̃ ̃ s.n.
⁵)
naxmaxchi ̱xẽ (nax²max⁴chi ̱x⁵ẽ³) s.n. mucosidad
1. oído naxne (nax³ne⁵) s.m. arma
2. oreja
naxnecü (nax⁴ne⁵cü⁵) s.m. arena
naxma̱xenexẽ (nax⁴ma̱x⁵e²nex³ẽ³) s.m. Var. naxnücü
cuñado (hermano de la esposa)
Véase oxquecü
Véanse ãmacü, naeya̱xte
naxnecüane (nax⁴ne⁵cü⁵a⁵ne⁵) s.n.
naxma̱xeya̱x (nax⁴ma̱x⁵e³ya̱x⁵) s.f.
arenal
cuñada (hermana del marido)
Véase nateeya̱x • naxnecüane i taxüchixü̃
(nax⁴ne⁵cü⁵a⁵ne⁵ i⁴ tax²ü¹chi⁵xü̃²)
naxmaxü̃ (nax²max⁵ü̃⁵) s.n.
desierto
1. hueco, abertura, agujero
2. tumba, sepulcro naxnecüanexü̃ (nax⁴ne⁵cü⁵a⁵nex⁵ü²) ̃ adj.
arenoso
naxmaxwe̱xe (nax⁴max⁵we̱x⁵e³) s.n.
Véase oxqueanexü̃
1. banco, banca (para sentarse)
2. carpeta naxnücü (nax⁴nü⁵cü⁵) [var. de naxnecü]
Véase toruxü̃ arena
naxme̱x (nax²me̱x⁵) s.m. mano naxo1 (nax²o³⁵)
• naxme̱x ya aneraãne (nax²me̱x⁵ ya⁵ 1. v.e. ser perezoso, ser ocioso Chaune
a³ne³ra⁵ã¹ne⁵) dedo anular rü naxo ega puracüwa chanamuxgu.
Mi hijo es ocioso si lo mando a trabajar.
• naxme̱x ya íxrane (nax²me̱x⁵ ya⁵ 2. v.i. rehusar, no querer (hacer algo)
íx¹ra³ne⁵) dedo meñique
naxo2 (nax²o⁴) v.i. producir, tener (fruto,
• naxme̱x ya rüma̱xmaene (nax²me̱x⁵ sujeto singular) Ngẽma mamé rü naxo.
ya⁵ rü³ma̱x⁵ma²e³ne⁵) dedo mayor,
Ese árbol de pomarrosa produce fruto.
dedo medio
[suj. pl. nixo1]
• naxme̱x ya taxü̃ne (nax²me̱x⁵ ya⁵
naxoegaãẽ (nax²o³⁵e¹ga⁵ã¹ẽ⁴) v.i.
ta⁵xü³̃ ne⁵) dedo pulgar
preocuparse, angustiarse Mamágü rü
• naxme̱x ya unetaruxü̃ (nax²me̱x⁵ ya⁵ naxacügüca̱x naxoegaãẽ gü ega tama
̃ dedo índice
u³ne²ta⁵ru¹xü⁵) nüxü̃ nacua̱xgu nax ngextá naxĩxü̃.
• naxme̱xmaxã nanaxü Las madres se preocupan por sus hijos
(nax²me̱x⁵max²ã³ na²nax³ü⁴) hacer a cuando no saben dónde andan.
mano, manipular naxoóbü (nax²o³o¹bü⁴) v.i. negarse (a
• naxme̱xmaxã nüxü̃ naxuneta comer), no tener apetito Naxoóbü erü
(nax²me̱x⁵max²ã³ nüx³⁵ü³̃ nax²u³ne²ta⁵) nixaxüne. Se niega a comer porque
apuntar, señalar (con la mano) tiene fiebre.
135 TICUNA–CASTELLANO naxũ

naxoregüta̱ax
̱ (nax²o²re²gü²ta̱ax
̱ ⁵) v.i. naxrüü̃tama (nax²³rü¹ü⁵̃ ta⁵ma³) adv.
chismear Tama name i naxoregüta̱ax ̱ asimismo, igualmente Ngẽma yatü rü
erü nacüma i chixexü̃ nixĩ. No deben aixcümacü nixĩ, rü nane rü
chismear porque es un defecto. naxrüü̃tama nixĩ. El hombre es
naxõxmiã̱x (nax²õx⁴mi¹ã̱x⁵) v.i. estar honrado, asimismo es su hijo.
agusanado, tener gusanos Ngẽma naxrüxü̃ (nax²rüx¹ü⁵)
̃ v.e. ser igual
chorü namachi rü naxõxmiã̱x. Esa ̃́ ̃
Choxü nangexma i chapatu i
carne mía tiene gusanos. mexechixü̃ rü naxca̱x chataxechaü̃ i
naxpaweru (nax²³pa²we³ru⁵) s.m. to i naxrüxü̃ mexechixü̃. Tengo unos
1. asta (de bandera) Naxpaweruwa zapatos buenos y quiero comprar otros
nanawã̱ĩ ̱xnagü ya wonera. Levantó la que sean iguales.
bandera en el asta. naxtachinaxã (nax²ta²chi¹nax⁵ã³) s.m.
2. mástil (de barco) hueso (largo de la pierna)
naxpáxü̃ (nax²pax¹ü⁴)̃ s.n. copa, vaso naxtapü̱x (nax²ta³pü̱x⁵) s.n. pared, muro
(para beber) Ngẽma naxtapü̱x ya yima ĩ rü
naxpecatü (nax²pe¹ca⁵tü⁵) s.n. cerquillo mürapewanaxca̱x tá nixĩ. La pared de
(pelo de la frente) la casa va a ser hecha de tablas.
naxpechinü (nax²pe³chi³nü³) s.n. ribera, naxtaü̃chicüra (nax²³taü³⁵chi³cü³ra⁵)
̃ s.n.
borde, costado (de un río) mandíbula
Véase naxãnacü Véase nachicüra
naxpechtia (nax³pe⁵chi⁵ta³) s.n. sombra naxtaxa (nax²tax²a³) s.m. lago, cocha

naxpenüxü̃ (nax²pe³nüx³ü³)
̃ s.n. marco naxta̱xa1 (nax³⁵ta̱x⁵a³) s.m.
1. pelaje, pelo, lana
naxpe̱xatü (nax²pe̱x⁵a¹tü³) s.m. ala (de
2. cerda (de puerco)
pájaro)
3. espina Narañata̱xagu chawüxme̱x.
naxpü (nax²pü³) s.n. Me arañé la mano con la espina del
1. tela Ngẽma naxpü i ãmatüxü̃ rü naranjo.
naxítanü. La tela estampada estaba naxta̱xa2 (nax³⁵ta̱x⁵a³) s.n. hormiga
barata. (especie de picadura dolorosa)
2. mercadería
naxtaxachiü (nax²³tax²a³chi¹ü⁵) s.n.
• naxpü i ãmatüxü̃ (nax²pü³ i⁴ agua (del lago) Var. naxtaxachixü
ã²ma²tüx³ü³)̃ tela estampada
na̱xtü (na̱x⁵tü³) s.m.
• naxpü i ngu̱xpümüxü̃ (nax²pü³ i⁴ 1. suegro
ngu̱x⁵pü³müx³ü²̃ ) franela 2. consuegro
• naxpü i ngürücarewa mexü̃ (nax²pü³ naxtüxü̃1 (nax²tüx²ü⁵)̃ s.n. caño, salida
̃ tocuyo
i⁴ ngü³rü³ca³re⁵wa¹ mex³⁵ü²) (de un lago al río)
̃ ̃
naxpüü1 (nax²pü¹ü⁵) s.n. naxtüxü̃2 (nax²tüx³ü⁵̃ ) s.n.
1. corral Naxpüü̃wa nangexmagü i 1. jugo Chanayaxu i ngẽma natüxü̃
ota. Las gallinas están en el corral. erü namaixcuraxüchi. Saco ese jugo
2. jaula porque es muy dulce.
naxpüü̃2 (nax³pü⁵ü⁵̃ ) s.n. bulto, paquete 2. caldo
naxpü̱xüchare (nax³⁵pü̱x⁵ü³cha³re⁵) s.m. naxũ (nax²ũ²) v.i. ir, caminar (sujeto
testículo singular) Naanewa naxũ ya tutü nax
naxũãẽ TICUNA – CASTELLANO 136

ngéma napuracüxü̃ca̱x. Mi tío fue a la • naxü̃naarü dutúru (nax³⁵ü̃³na³a⁵rü³


chacra para trabajar. [suj. pl. naxĩ2] du³tu²ru⁵) veterinario
• ¡Nua naxũ! (nu¹a⁴ nax⁵ũ²) ¡Ven! • naxü̃napatü (nax³⁵ü³na³pa³tü²)
̃
• nügüpe̱xewaama naxũxũchi pezuña (de animales domésticos)
(nü³gü⁵pe̱x⁵e³wa¹a²ma² nax²ũx²⁵ũ⁵chi²) naxüne (nax²ü³ne⁵) s.n. cuerpo
dar un paso adelante • naxünearü ngúchaü̃ (nax²ü³ne⁵a⁵rü³
naxũãẽ (nax²ũ³ã¹ẽ⁴) v.e. estar alerta, ngu¹chaü⁵) ̃ deseo carnal, deseo sexual
tener cuidado Nüma rü naxũãẽ nax naxü̃pa1 (nax²ü³pa³)
̃ adv. antes, de
tama ãxtape nangõ̃́xü̃ca̱x. Él tiene antemano Ítangugü naxü̃pa ga pucü.
cuidado para que la víbora no lo Llegamos antes de la lluvia.
muerda.
• naxü̃pa nanamexẽẽ (nax²ü³pa³ ̃
• ¡Naxũãxẽ! (nax⁵ũ³ãx¹ẽ⁴) ¡Cuídate!, na²na³mex²ẽ²ẽ³) arreglar (con
¡Ten cuidado! anticipación)
naxunagüme̱xẽ (nax⁵u⁵na⁵gü²me̱x⁵ẽ³) v.i. naxü̃̃́pa2 (nax³ü¹pa⁵)
̃ s.m. ceniza
alzar, levantar (la mano) Naégaca̱x Véase tanimaca
ínaca rü ngẽmaca̱x naxunagüme̱xẽ.
naxüpetü (nax²ü²pe²tü⁴) v.i.
Llaman su nombre y por eso alza la
1. pasar (por un lugar, sujeto singular)
mano.
To ga ngunexü̃gu rü nua naxüpetü ga
• naxunagüme̱xẽãcüma wüxi ga yatü. El otro día un hombre
(nax⁵u⁵na⁵gü²me̱x⁵ẽ³ã⁵cü³ma²) pasó por aquí.
alzando, levantando (la mano) 2. acontecer [suj. pl. nachopetü]
naxü̃1 (nax²ü²)
̃ s.n. anona naxü̃ta1 (nax³ü̃¹ta⁵) s.n.
naxü̃2 (nax³⁵ü³)
̃ s.n. raya (pez) 1. buche
naxü̃3 (nax⁵ü²)
̃ v.e. estar ahumado 2. esófago
Marü naxü̃ i namachi. La carne ya 3. tráquea
está ahumada. naxü̃ta2 (nax³⁵ü̃⁵ta⁵) posp. al lado de
naxü̃̃́catü (nax³ü¹ca⁵tü³)
̃ s.m. ceja naxü̃taxü̃ (nax³ü̃⁵tax²ü²)
̃ s.n.
naxüchica (nax³ü⁴chi¹ca⁵) v.t. dar lugar, 1. criado, siervo Naxü̃taxü̃arü puracü
dar oportunidad Woo nataxüchi i nixĩ i ĩpataarü mexẽẽ El trabajo de la
ãẽ̱xgacüarü puracü natürü naxüchica criada es hacer los quehaceres de la
nax chomücü mea namaxã casa.
idexaxü̃ca̱x. Aunque el jefe estaba muy 2. empleado
ocupado, le dio oportunidad a mi Véase puracütanüxü̃
compañero para hablar bien del asunto. naxüüne (nax²ü⁴ü³ne⁵) v.e. ser sagrado
naxücuna (nax²ü⁴cu¹na⁵) v.t. poner Tupanaarü Ore rü naxüüne. La Biblia
(soga o cuerda) Ngẽm̃́ a chorü tarapa es sagrada.
rü marü naxücuna. Él ya puso la soga naxüwemü (nax²ü⁴we³mü⁵) v.t. preparar
en mi tarrafa. (comida), cocinar Gumá rü
̃ ̃
naxüna (nax²⁵ü³na³) s.n. vaca Ngẽma naxüwemü erü nataiya. Él preparó la
naxü̃na i woca rü carnéruxü̃ comida porque tenía hambre.
narütamae. La vaca es más grande que naxüxa (nax²üx⁵a⁵) v.i. ensuciarse,
el carnero. mancharse Chorü chapatu rü
137 TICUNA–CASTELLANO nayachi ̱xgü

waixümüwa naxüxa. Mis zapatos se nayabüye (na²ya³bü²ye²) v.t. quebrar,


ensuciaron con el barro. romper Yuta rü nayabüye ga
naxüxchiaü̃ (nax³üx⁴chi⁴a³ü⁵) ̃ v.t. hacer chauxne. El súngaro rompió mi flecha
nido, anidar Werigü rü naitanügu nayacanaü̃ (na²ya⁴ca³na²ü⁵)
̃ v.t. abrir
naxüxchiaü̃ nax ngẽxma (lata) Mama nayacanaü̃ ya lechi.
nanucharaü̃xü̃ca̱x Las aves hacen Mamá abre la lata de leche.
nidos en los árboles para poner allí sus nayacapetü (na²ya⁵ca⁵pe³tü⁵) v.t.
huevos. perforar Nane rü nayacapetü i norü
naxü̱̃xü̃ (nax³ü̱̃x⁵ü²)
̃ s.n. orina popera. Su hijo perfora el papel.
Véase nayanexna
naxweta (nax²we⁵ta³) s.n. carga
nayacaugücha̱xmü̱xü̃
naxya̱xa (nax²ya̱x⁵a³) s.n. racimo ̃ v.t. pelar
(na²ya³cau³⁵gü²cha̱x⁵mü̱x⁴ü³)
(pequeño), gajo Buxü̃gümaxã
nayacawe (na²ya⁵ca³⁵we³) v.t. coger,
nayatoye ga poxi, rü wüxichigüna
cosechar (fruto, complemento singular)
nanaxã ga tomaepü̱x ga naxya̱xa.
Tutü rü nayacawe ya taxü. Mi tío
Repartió los plátanos a los niños, a cada
coge el caimito. [compl. pl. nanabuxu]
uno le dio tres gajos.
nayacaxma (na²ya³cax⁴ma²) v.t. cavar
naya1 (na²ya⁴) v.e. ser adulto, ser viejo
(canoa) Moxü̃ rü tá nayacaxma ya
Norü o̱xi rü tama napuracü erü marü
naweü̃. Mañana va a cavar la canoa.
naya. Su abuelo no trabaja porque ya
es viejo. nayacaxmaxü̃ (na²ya³cax⁴max²ü⁵)
̃ [var.
de naxaixmaxü̃] cavar (hueco en la
naya2 (na²ya²) v.e. ser pesado Guma tierra)
nuta rü naya. Esa roca es pesada.
nayachaxuchi (na²ya³chax⁵u²chi²) v.t.
nayabexcu (na²ya³bex⁵cu⁵) v.t. esconder 1. pintar Nayachaxuchi ya napata. Él
Nayabexcu i norü ngẽmaxü̃gü nax pinta su casa.
tama nangóxü̃ca̱x. Esconde sus cosas 2. dorar
para que no estén a la vista.
nayache (na²ya⁵che²)
nayabunü (na²ya³bu⁵nü³) v.t. abanicar, 1. v.i. filtrarse
ventilar Norü mamá rü nayabunü erü 2. v.t. penetrar (líquido) Naxnecügu
nanaianexüchi. Su mamá lo abanica nayache i dexá. El agua penetra la
porque hace mucho calor. arena.
• nayabunüxü̃ne (na²ya³bu⁵nüx³ü³̃ ne⁵) nayachexe (na²ya³chex⁴e³) v.t. cortar (a
abanicar (a alguien) golpes) Yuemamaxã nayachexe i
nayabuxeta (na²ya⁵bux³e³ta⁵) v.t. ir a naigü. Corta los árboles con su hacha.
cosechar (granos) Naanewa naxũ erü nayache̱xe (na²ya³che̱x⁵e³) v.t. abrir
nayabuxeta norü chawüwa. Se fue a (canoa para darle forma) Nüma rü
la chacra para cosechar maíz. moxü̃ tá nayache̱xe ya naweü̃. Él va a
abrir su canoa mañana.
nayabuxmüxẽẽ (na²ya³bux²müx⁴ẽ²ẽ³) v.t.
espantar, ahuyentar, hacer huir nayachimaxẽe ̃ (na²ya³chi²ma³xẽ²ẽ³) v.t.
(complemento plural) Airu rü alinear (personas)
nayabuxmüxẽẽ i buxü̃gü. El perro nayachi ̱xgü (na²ya³chi ̱x⁵gü²) v.t. agarrar
hace huir a los niños. (y tirar al suelo) Waixümügu
[compl. sing. nayañaxẽẽ] nayachi ̱xgü i airu erü nidüraxüchi.
nayachiyepe̱xe TICUNA – CASTELLANO 138

Agarra al perro y lo tira al suelo porque 2. tocar (instrumento de viento)


es bravo. Nayacue i norü corneta. Toca su
nayachiyepe̱xe (na²ya³chi²ye²pe̱⁵xe³) v.t. corneta.
obstaculizar nayacu̱x (na²ya³cu̱x⁵) v.t. esconder,
nayachota (na²ya³cho²ta³) v.t. cerrar ocultar Ngẽma buxü̃ rü nayacu̱x ga
(con candado) Candádumaxã norü ĩnüca̱xwa̱xexü̃ nax tama nüxna
nayachota ya napata. Cerró su casa yapugüãxü̃ca̱x. El niño escondió su
con candado. juguete para que no se lo quiten.
nayachütaxü̃chigü nayacuxcuxẽẽ (na²ya³cux⁵cux⁵ẽ²ẽ³) v.t.
̃
(na²ya³chü²tax³ü²chi⁵gü⁵) v.i. pasar (las alborotar Ngẽma yatü rü
noches en diferentes sitios) Yexguma nayacuxcuxẽẽ i duü̃xü̃gü erü
Manáuwa naxũxgu rü ãẽ̱xgacümaxã nanue. Ese hombre
nayachütaxü̃chigü rü yemaacü alborota a la gente porque todos están
ínangu. Cuando se fue a Manaos pasó enojados con el alcalde.
las noches viajando hasta llegar. nayadagachixẽẽ (na²ya⁴da³ga⁵chix⁵ẽ²ẽ³)
nayachü̱xüte (na²ya³chü̱x⁵ü³te⁵) v.t. v.t. desviar Nayadagachixẽẽ ga nama
hamacar, mecer Ĩpatawa nayachü̱xüte nagagu ga mucü. Desviaron el camino
i norü õxchana. Hamaca a su bebé en por la inundación.
la casa. nayadaxẽẽ (na²ya³dax⁵ẽ²ẽ³) v.t.
nayacua̱i ̱xcue (na²ya³cua̱i ̱x⁵cue⁵) v.t. continuar, prolongar Nayadaxẽẽ i
abanicar Nayacua̱i ̱xcue i norü õna. nama. Están prolongando el camino.
Abanica el fuego para hacer su comida. nayadaye (na²ya⁴da²ye²) v.t. trozar (con
Var. nayacua̱i ̱xque hacha o machete) Norü yuemamaxã
nayacua̱i ̱xgüane (na²ya³cua̱i ̱x⁵gü²a⁵ne⁵) nayadaye ga norü üxü. Trozó la leña
v.t. cortar (maleza o monte con machete) con su hacha.
Naa̱xtüwa nayacua̱i ̱xgüane nax nayadexechi (na²ya⁴dex³e⁵chi²) v.t.
nameanexü̃ca̱x. Corta la maleza seleccionar, escoger, elegir
alrededor de su casa para tenerla limpia. Nayadexechi ga norü
nayacua̱i ̱xü̃tanü (na²ya³cua̱i ̱x⁵ü⁴ta³nü⁵)
̃ cuxgütaetanüxü̃gü. Escogió a sus
v.t. arrear (animales) Nayacua̱i ̱xü̃tanü jugadores de fútbol.
i norü wocagü nax naxpüxü̃gu nayadexna (na²ya⁴dex³na²) v.t. taladrar,
nachocuxü̃ca̱x. Arrea sus vacas para perforar, agujerear (con broca o berbiquí)
que entren en el corral. Werumamaxã nayadexna ga naweü̃
Var. nayawoxü̃tanü nax tama yacanaaxü̃ca̱x. Hizo huecos
nayacua̱x (na²ya³cua̱x⁵) v.i. terminarse, con berbiquí en el exterior de la canoa
acabarse Ngẽma ngutaque̱xe rü marü para no cavar demasiado en el interior.
nuxã nayacua̱x. Esa reunión se ha nayadixi (na²ya⁴di²xi⁴) v.t. hacer rodar
terminado aquí. nayadocaxẽẽ (na²ya⁴do³cax⁵ẽ²ẽ³) v.t.
nayacua̱xẽẽ (na²ya³cua̱x⁵ẽ²ẽ³) v.t. dejar, 1. hervir Meama nayadocaxẽẽ i norü
cesar (sin terminar) Marü nayacua̱xẽẽ i dexá nax nawa naxaxexü̃ca̱x. Hierve
ngẽma puracü. Ya dejó ese trabajo sin bien el agua para tomarlo.
terminarlo. 2. pasteurizar (leche)
nayacue (na²ya³cue⁵) v.t. nayaduxu (na²ya⁵dux⁵u³) v.t. tomar,
1. soplar beber (con cuchara) Nayaduxu ya cape
139 TICUNA–CASTELLANO nayamupane

erü nagáuane. Toma café porque hace nayagoxtanü (na²ya³gox⁵ta³nü⁵) v.t.


frío. tostar Nayagoxtanü i naiyüxü.
nayaduxuchixẽẽ (na²ya⁴dux³u³chix⁵ẽ²ẽ³) Tuestan hormigas curuhuinse.
v.t. aplastar, apachurrar Ngẽma autu nayagu (na²ya³gu⁵) v.t. asar Nayagu i
rü nayaduxuchixẽẽ ga gumá yatü. El norü choxni. Él asa su pescado.
carro aplastó a ese hombre. Véase nigu
Véase nayañáixmü nayagúetanüxẽẽ (na²ya³gu¹e⁴ta³nüx⁵ẽ²ẽ³)
nayadüxchinagu (na²na³düx²chi⁵na¹gu⁴) v.t. restar, disminuir Ngẽma
v.t. afeitar Ngẽma yoeruruxü̃ rü püchatanüxü̃gü rü nayagúetanüxẽẽ i
nayadüxchinagu. El peluquero lo choxni i naxtaxawa. Los que pescan
afieta. con red disminuyen los peces en el lago.
nayadüxétü (na²ya⁴düx⁵e¹tü³) v.t. nayagu̱xẽẽ (na²ya⁴gu̱x⁵ẽ²ẽ³) v.t. acabar,
1. cubrir Plásticumaxã nayadüxétü ga terminar Naanewa nayagu̱xẽẽ i norü
norü mutúru nax tama yawaixü̃ca̱x. puracü. Terminó su trabajo en la
Cubrió su motor con plástico para que chacra.
no se mojara. nayamaie (na²ya⁵mai⁵e³) v.t. destetar
2. sombrear Norü õxchana niyachigü rü woetama
Véase nanatüétü nayamaie. El niño fue creciendo y así
lo destetó.
nayadüxü (na²ya³düx⁴ü³) v.t. abrigar,
cubrir, cobijar Yema mamá rü nayama̱x (na²ya³ma̱x⁵) v.t. matar,
nayadüxü ga nane yerü poraãcü asesinar (complemento singular) Ngẽma
nagáuane. La mamá abrigó a su hijo yatü rü nayama̱x ga yema chixexü̃
porque hacía mucho frío. namaxã naxü. El hombre asesinó al
que le hizo daño. [compl. pl. nanadai]
• ¡Yadüxü! (ya³düx⁴ü³) ¡Abrígalo!
nayamegü (na²ya³me²gü²) v.t. regar
nayae (na²ya¹e³) s.n. cabello, pelo Nayamegü i norü putüragü. Ella riega
nayaga (na²ya⁴ga²) v.t. llevar las flores.
(complemento singular animado) nayamexechi (na²ya⁴mex²e²chi²) v.t.
Naxpüxü̃wa nayaga ga norü woca. 1. añadir (líquido)
Llevó su vaca del corral. 2. diluir Dexámaxã nayamexechi i
[compl. sing. inan. nayange; norü chaxü̃. Él diluye su masato con
compl. pl. anim. nayagagü; agua.
compl. pl. inan. nayana]
nayamu (na²ya³mu⁴) v.t.
nayagagachi (na²ya⁴ga²ga⁵chi⁵) v.t. 1. enviar, mandar Abióũgu
apartar, retirar, alejar Guma ĩpatawa ãẽ̱xgacüca̱x nayamu ga popera. Envió
nayagagachi ga gumá ngextü̱xücü. la carta al director por avión.
Apartó el joven de la casa. 2. evacuar
Véase nayangegachi nayamucuchi (na²ya³mu⁴cu²chi²) v.t.
nayagagü (na²ya³ga²gü²) v.t. llevar nombrar, elegir (complemento singular)
(complemento plural animado) Duü̃xü̃gü nayamucuchi nax norü
[compl. sing. anim. nayaga] ãẽ̱xgacü yixĩxü̃ca̱x. La gente lo eligió
nayagota (na²ya⁴go⁵ta³) v.t. ajustar para que sea alcalde.
(cinturón, faja) Meama nayagota ga nayamupane (na²ya³mu⁴pa³ne³) v.t.
norü goyexü̃. Ajustó bien su cinturón. enviar, mandar (documento, libro)
nayamuxẽẽ TICUNA – CASTELLANO 140

Wapurugu nayamupane i ngẽma 1. enderezar Ngẽma buxü̃ rü


nanaxwa̱xexü̃. Manda por lancha el nayanawe̱xãchixẽẽ i itapuagü nax
documento que dice lo que quiere. nanatü namaxã yapotaxü̃ca̱x i ngẽma
nayamuxẽẽ (na²ya⁴mux²ẽ²ẽ³) v.t. mecha. El niño endereza los clavos que
incrementar, multiplicar, aumentar su padre va a usar para hacer una mesa.
Chorü papá nayamuxẽẽ i norü diẽru 2. corregir
̃
nax Ichítuwa naxũxüca̱x. Mi papá nayanawü̃́cuchi (na²ya⁴na³wü¹cu⁴chi²)
está juntando (lit. aumentando) su dinero v.t. inscribir, registrar, matricular
para hacer un viaje a Iquitos. Nüma ya papá rü iscuerawa
nayana (na²ya³na³⁵) v.t. llevar, cargar, nayanawü̃́cuchi ga chauenexẽ. Mi
transportar (complemento plural papá matriculó a mi hermano en la
inanimado) Mutúrugu nayana i ngẽma escuela.
norü mürapewagü. Lleva las tablas en nayanaxoxẽẽ (na²ya⁴nax³ox²ẽ²ẽ³) v.t.
bote a motor. 1. anular, cancelar, borrar Ãẽ̱xgacü
[compl. sing. anim. nayaga; nayanaxoxẽẽ ga yema puracü rü
compl. sing. inan. nayange; yemaca̱x tama nanaxü. El alcalde
compl. pl. anim. nayagagü] canceló ese trabajo y por eso no lo hizo.
nayanaguãchixẽẽ 2. dispensar, exonerar
(na²ya⁴na²gu⁴ã²chix²ẽ²ẽ³) v.t. culpar nayanexcuchi (na²na³nex⁵cu²chi²) v.t.
Namücügü rü nayanaguãchixẽẽ Sus 1. meter (tornillo)
compañeros lo culparon. 2. ajustar (máquina) Nayanecuchi i
nayana̱i ̱x (na²ya³na̱i ̱x⁵) v.t. mutúruarü caixquepaxü̃. Ajustan los
1. amarrar, atar Nayana̱i ̱x i norü pernos del silenciador de su motor.
cartóü̃. Amarra su cajita de cartón. Antón. ínananexẽchi
2. vendar, fajar nayanexna (na²ya⁵nex³na²) v.t. perforar
nayanaixẽẽ (na²ya⁴naix²ẽ²ẽ³) v.t. Véase nayacapetü
1. prender, encender (fuego) nayanganaü̃ (na²ya⁴nga³naü̃³⁵) v.t.
2. arrancar (motor) Tama nayanaixẽẽ quitar (la tapa), destapar Mamá rü
ga norü mutúru yerü nagúarü nayanganaü̃ i ngẽma buetare. Mi
gachurínaã̱x. Él no puede hacer mamá destapa la olla.
arrancar su motor porque se le acabó la Véase nayangenaü̃
gasolina. nayanga̱xcuchi (na²ya³nga̱x⁵cu²chi²) v.t.
nayanatauxẽẽ (na²ya⁴na³taux²ẽ²ẽ³) v.t. poner (sobre la cabeza) Nüma i
perder Chauenexẽ nayanatauxẽẽ i purichía rü nayanga̱xcuchi i
chorü mayera. Mi hermano perdió mi napate̱xe. El policía se pone el casco.
red de pescar. nayange (na²ya³nge²) v.t. llevar, cargar,
nayanawe̱xãchianexẽẽ transportar (complemento singular
(na²ya⁴na⁴we̱x⁵ã²chi²a⁵nex⁵ẽ²ẽ³) v.t. inanimado) Mamá nayange i
aplanar, nivelar (tierra) Tractormaxã naxchiru. La mamá lleva la ropa.
nayanawe̱xãchianexẽẽ Está aplanando [compl. sing. anim. nayaga;
el piso con tractor. compl. pl. anim. nayagagü;
Var. nayanawe̱xãchimüanexẽẽ compl. pl. inan. nayana] Var. nanange
nayanawe̱xãchixẽẽ • nayangechigü (na²ya³nge²chi⁵gü⁵)
(na²ya⁴na⁴we̱x⁵ã²chix²ẽ²ẽ³) v.t. llevar (una persona, una cosa)
141 TICUNA–CASTELLANO nayañáixmü

• nayangeetanü (na²ya³nge²e⁵ta³nü³) 1. desempeñar, ejecutar Nüma ya


llevar (una cosa entre varias personas) ãẽ̱xgacü rü mea nayanguxẽẽ i norü
puracü. El gobernante desempeña bien
• ¡Nua nange! (na¹a⁴ na³nge³) ¡Tráelo! su cargo.
• ¡Yéa nange! (ye¹a⁴ na³nge³) ¡Llévalo! 2. terminar, acabar
nayangegachi (na²ya⁵nge²ga⁵chi⁵) v.t. nayanguxuchixẽẽ
1. trasladar Yima napata rü (na²ya⁵ngux³u⁵chix⁵ẽ²ẽ³) v.t.
nayangegachi. Está trasladando su transformar Ngẽma naipüta rü
casa. mürapewaxü̃ nayaguxuchixẽẽ Él
2. retirar, apartar, alejar transforma la troza en tablas.
Véase nayagagachi
nayangücuchi (na²ya⁵ngü²cu²chi²) v.i.
nayangenaü̃ (na²ya⁴nge²naü³⁵)̃ v.t. postrarse Tupaucagu nayangücuchi
destapar, descubrir Ngẽma yatü rü yerü Tupanamaxã nidexa. Se postró
nayangenaü̃ i norü bau. Ese hombre en la iglesia porque estaba hablando con
destapó su baúl. Dios.
Véase nayanganaü̃
nayangüxẽẽ (na²ya³ngüx⁵ẽ²ẽ³) v.t.
nayangetaxü̃ (na²ya⁴nge²tax³ü⁵)̃ v.t. engordar, cebar Gumá yatü rü
llevar (en bandeja) Mamá nayangetaxü̃ nayangüxẽẽ ga norü cuchi nax
i naxchiru. Mamá lleva la ropa en la namaxã nataxexü̃ca̱x. El hombre
bandeja. engordó su chancho para venderlo.
nayange̱x (na²ya³nge̱x⁵) v.t. nayanu (na²ya³nu²) v.t. distribuir
1. dejar, soltar Purichía nayange̱x ga Ãẽ̱xgacü rü nayanu i norü
yema yatü. La policía soltó a ese puracütanüxü̃gü nax mea
hombre. napuracüexü̃ca̱x. El capataz distribuye
2. desprender a sus trabajadores para hacer bien la
nayangóxnaxẽẽ (na²ya⁴ngox¹⁵nax⁵ẽ²ẽ³) obra.
v.t. abrir (brecha) Norü ĩanearü Véase namaxã nanue
poxeguxü̃ rü nayangóxnaxẽẽ Él abrió nayanucuchi (na²ya³nu²cu²chi²) v.t.
brechas en los muros de la ciudad. meter, insertar (complemento plural)
nayangucuchi (na²ya³ngu⁴cu²chi²) v.t. Ĩã̱xwa nayanucuchi i norü
enchufar, conectar Omücunawa ngẽmaxü̃gü. Mete sus cosas por la
nayangucuchi ya norü paxetaruxü̃. Él puerta. [compl. sing. nayaxü̃́cuchi]
enchufa el cable del instrumento nayanugachi (na²ya⁵nu²ga⁵chi⁵) v.t.
musical. 1. apartar, separar Ngẽma norü
nayangugü (na²ya⁴ngu³gü⁵) v.t. ngẽmaxü̃gü rü nayanugachi rü to i
1. medir nachicawa nanana. Separó sus cosas y
2. inspeccionar, revisar las llevó a otro sitio.
3. espiar 2. retirar, alejar
nayangutanüxẽẽ (na²ya³ngu³ta⁵nüx⁵ẽ²ẽ³) 3. poner (en otro lugar), trasladar
v.t. pagar, cancelar Cowenawa nayanuxü̃ (na²ya³nux³ü⁵) ̃ v.i. prohibir
nayangutanüxẽẽ i norü ngetanü. Yima ngue rü choxna nayanuxü̃. Él
Cancela su deuda en Caballo Cocha. me prohibe llevar esa canoa.
Véase nanaxütanü nayañáixmü (na²ya⁴ñaix¹mü⁵) v.t.
nayanguxẽẽ (na²ya³ngux³ẽ²ẽ³) v.t. aplastar, apachurrar Guma autu rü
nayañaxcu TICUNA – CASTELLANO 142

nayañáixmü ga yema airu. Ese auto 2. v.t. acelerar


aplastó al perro. nayapaxẽẽ (na²ya³pax²ẽ²ẽ³) v.t. secar
Véase nayaduxuchixẽẽ Ngẽma tüxemü rü nayapaxẽẽ erü
nayañaxcu (na²ya³ñax²cu²) v.t. nayagoxchaü̃. Ella seca la masa de
1. injertar yuca porque quiere tostarla.
2. soldar nayape (na²ya⁴pe²) v.i. ir a dormir
3. pegar (con goma), encolar, engomar Nüma rü dauxchitagu nayape norü
Ñaxruü̃maxã nayañacu i norü puracüca̱x. Él fue a dormir en el monte
poperagü. Pega los papeles con goma. para poder hacer su trabajo allá.
nayañaxcuchi (na²ya³ñax²cu²chi²) v.t. nayapocuchi (na²ya³po²cu²chi²) v.t.
pegar (con goma) Norü ucaputapü̱xwa apretar, apiñar Chaune rü wüxi ga nai
nayañaxcuchi i naxchicüna̱xã. Pega nayapocuchi natürü tama nayu. Un
la foto en la pared de su cuarto. palo apretó a mi hijo pero no murió.
Antón. nayañaxü̃chi nayapoexẽẽ (na²ya⁵po²ex³ẽx²ẽ³) v.t.
nayañaxẽẽ (na²ya³ñax³ẽ²ẽ³) v.t. empobrecer Ngẽma ngextü̱xüxü̃ rü
espantar, ahuyentar, hacer huir nayapoexẽẽ ga gumá apücü ga yatü
(complemento singular) Airu rü yerü chixri nüxna nadau ga norü
dauxchitawa nayañaxẽẽ ga yema diẽru. El muchacho empobreció al
naexü̃. El perro espantó al animal en el dueño de la tienda porque no cuidó bien
monte. [compl. pl. nayabuxmüxẽẽ] el dinero.
nayañaxü̃chi (na²ya⁵ñax²ü²chi²)
̃ v.t. nayapomü (na²ya³po²mü³) v.t.
despegarse Chorü libru rü machucar, martillar Nüma rü
nayañaxü̃chi rü ngẽmaca̱x naxca̱x nayapomü ya cuxmaca nax
chataxechaü̃ i norü ñaxtaruxü̃. Mi naeãxü̃ca̱x ya naxemü. Él machaca la
libro se despegó y por eso quiero corteza del árbol “sangre de grado” para
comprar goma para arreglarlo. pintar su remo.
Antón. nayañaxcuchi nayapona (na²ya⁴po²na²) v.t. abrir (con
nayañotachiru (na²ya⁴ño¹ta³chi¹ru⁴) v.t. cincel), cincelar Nayapona i norü
abotonar Nayañotachiru i naxacü erü bidóü̃ erü norü yapuna tá naxü norü
tama nüxü̃ nacua̱x. Abotona la camisa uiarü guruxü̃. Cincela la tapa del
de su hijo porque él no sabe abotonarla. bidón porque quiere hacer su horno
nayañúmü (na²ya³ñu¹mü⁵) v.t. amasar para tostar fariña.
Nayañúmü i ngẽma norü arínachara nayapota (na²ya⁴po²ta³) v.t. clavar
nax norü paũ naxüxü̃ca̱x. Amasa la Ngẽma corapina nayapota i norü
harina para hacer pan. mecha. El carpintero clava la mesa.
nayapaitü (na²ya⁵pai⁵tü⁵) v.t. atravesar, nayapoxyeane (na²ya³pox²ye²a⁵ne⁵) v.t.
traspasar (con lanza) Norü wocaemaxã colocar (cerco), cercar Nüma i ngẽma
mairaxü̃anewa nayapaitü. Lo traspasó cori rü norü wocaca̱x nayapoxyeane i
hasta la tierra con su lanza. naa̱xtüwa. El dueño coloca un cerco
nayapaxa (na²ya³pax³a⁵) v.t. para mantener sus vacas en el corral.
1. apresurar, apurar Nüma rü nayapoxyexü ̃ (na²ya³pox²yex²ü⁵̃ ) v.t.
nayapaxa erü ora rü marü 1. complicar
nangupetü. Él lo apresura porque ha 2. estorbar, impedir, dificultar
pasado la hora. Nayapoxyexü̃ nax tama ngéma
143 TICUNA–CASTELLANO nayatoye

naxüpetüxü̃ca̱x. Impiden que él pase nayarüwa̱x (na²ya⁵rü³wa̱x⁵) v.i. posarse


allí. Var. nayatoxyexü̃ (ave) Ngẽma caripira rü naitanügu
nayapucuchi (na²ya³pu⁴cu⁴chi²) v.t. nayarüwa̱x. El águila pescadora se
poner (poste) Antón. nayapugachi posa en el árbol.
nayapugachi (na²ya⁵pu⁵ga⁵chi⁵) v.t. nayarüxüe (na²ya⁵rüx³ü³⁵e³) v.i. bajarse
sacar (poste) Ngẽma chixexü i ̃ (al puerto, sujeto singular)
̃ ̃ [suj. pl. nayarüchoü ̃]
duüxügü rü nayapugachigü i ngẽma
üyeanearü cua̱xruü̃gü. La gente mala nayarüyi [suj. pl. de nayarügo] retoñar,
saca los postes que demarcan el terreno. germinar
Antón. nayapucuchi nayata̱x (na²ya⁴ta̱x⁵) v.t. ir a enterrar
nayapuxẽẽ (na²ya³pux³⁵ẽ²ẽ³) v.t. Nayata̱x i ngẽma airu erü nayu. Se ha
1. romper, quebrar Ngẽma buxü rü ̃ ido a enterrar al perro porque ha
nayapuxẽẽ i chorü worua. Ese niño muerto.
rompió mi espejo. Véase inayata̱x
2. quebrantar, hacer pedazos nayata̱xcuchi1 (na²ya³ta̱x⁵cu²chi²) v.t.
botar, rechazar Nayayauxgü rü wüxi
nayapu̱xẽẽ (na²ya³pu̱x⁵ẽ²ẽ³) v.t. hinchar
ga ãxmaxü̃gu nayata̱xcuchigü. Lo
Dexá rü nayapu̱xẽẽ i ngẽma ui. El
agarraron y lo botaron en un hueco en
agua hincha la fariña.
la tierra.
nayarüchoü̃ (na²ya⁵rü³cho³⁵ü⁵) ̃ v.i.
nayata̱xcuchi2 (na²ya³ta̱x⁵cu²chi²) v.t.
bajarse (al puerto, sujeto plural) Türewa echar, meter (complemento singular)
nayarüchoü̃ i duü̃xü̃gü nax Purichía rü poxcupataü̃gu
Ditíchiawa naxĩxü̃ca̱x. La gente se nayata̱xcuchi erü naxca̱x nangĩ ̱x i
baja al puerto para ir a Leticia. chorü diẽru. La policía lo metió a la
[suj. sing. nayarüxüe] cárcel porque robó mi dinero.
nayarüdexa (na²ya⁵rü³dex²a⁵) v.i. ir a [compl. pl. nanawocu]
conversar, ir a hablar Dexachicawa nayato1 (na²ya⁵to²³) v.t. ir a sembrar
nayarüdexa nax duü̃xü̃gü nüxü̃ Naanegu nayato ya norü aruchu. Él
ĩnüxü̃ca̱x. Se va al parlante para hablar va a sembrar arroz en la chacra.
para que la gente lo escuche.
nayato2 (na²ya⁵to³⁵) v.t. ir a recoger
nayarügo (na²ya⁵rü³go²) v.i. retoñar, Cowenawa nayato i ngẽma buetaregü
germinar (sujeto singular) Chawü marü erü ngéma naxca̱x nataxe. Fue a
nayarügo. El maíz ya ha retoñado. recoger las ollas de Caballo Cocha
[suj. pl. nayarüyi] porque allá las compró.
Véase narüxü nayatogachi (na²ya⁴to³ga⁵chi⁵) v.t.
nayarümaãchi1 (na²ya⁵rü³ma²ã²chi²) v.e. transplantar Yimá cucu ya Ditíchiawa
sentirse vencido, estar desalentado naxca̱x nataxecü rü nayatogachi i
Norü mamá tananga rü ngẽmaca̱x naa̱xtüwa. Transplantó en su patio el
nayarümaãchi. Su mamá lo reprendió coco que compró en Leticia.
y por eso se siente desalentado. nayatoxyexü̃ (na²ya³tox²yex¹ü̃⁴) [var. de
nayarümaãchi2 (na²ya⁵rü³ma²ã²chi²) v.i. nayapoxyexü̃] complicar; impedir
marchitarse Ngẽma putüra rü wüxi ya nayatoye (na²ya³to⁵ye²) v.t.
yüxüwena nayarümaãchi. La flor se 1. compartir
ha marchitado después de una semana. 2. dividir, partir
nayatú TICUNA – CASTELLANO 144

nayatú (na²ya⁵tu¹⁵) v.t. arrastrar, jalar nanetügü. La lluvia riega la tierra para
Ngẽma ai rü nayatú i ngẽma naexü̃ hacer brotar las plantas.
nax nangõ̃́õxü̃ca̱x. Ese tigre jala su nayawaixẽẽ (na²ya³waix³⁵ẽ²ẽ³) v.t.
presa para comerla. mojar Dexámaxã nayawaixẽẽ i
nayauane (na²yau¹a⁵ne⁵) v.i. atardecer, naxchirugü. Moja la ropa con agua.
hacerse tarde Ngẽxguma nabainagügu ̃́
nayawãĩxẽẽ (na²ya⁴wãĩx¹ẽ²ẽ³) v.t.
rü paxãma nayauane. En los meses de 1. explosionar
invierno atardece más temprano. 2. hacer reventar Nayawã̱ĩ ̱xẽẽ ga norü
naya̱u̱x (na²ya̱u̱x⁵) v.e. ser verde, ser peruta. Él hizo reventar su pelota.
azul Ngẽma naiatü rü naya̱u̱x erü 3. disparar
ngexwaca narügo. Esas hojas son nayawã̱ĩ ̱xye (na²ya³wã̱ĩ ̱x⁵ye²) v.t. trozar
verdes porque recién han brotado. (con serrucho) Cheramaxã nayawã̱ĩ ̱xye
i norü mürapewa. Troza la tabla con
nayauxchametü (na²yaux⁵cha¹me⁵tü⁵)
serrucho.
v.t. lavar (la cara de otra persona)
Var. nayauxchiwe nayawa̱xẽẽ (na²ya⁴wa̱x⁵ẽ²ẽ³) v.t. tumbar,
derribar Yuemamaxã nayawa̱xẽẽ ga
• ¡Nayauxchametü! guma nai ga taxü̃ne. Tumbó ese árbol
(na⁵yaux⁵cha¹me⁵tü⁵) ¡Lávate la cara! grande con hacha.
nayauxchiru (na²yaux⁵chi¹ru⁵) v.t. lavar nayawãxna (na²ya⁴wãx²na²) v.t. abrir
(ropa) Mamá rü türewa nayauxchiru. María rü nayawãxna ga norü ĩã̱x.
Mamá lava la ropa en el puerto. María abrió la puerta de su casa.
nayauxchiwe [var. de nayauxchametü] nayawe̱xmaxetü (na²ya³we̱x⁵max³e²tü⁵)
lavar (la cara de otra persona) v.t. enhebrar (aguja) Ngẽma tümataxa
naya̱u̱xchixü (na²ya̱u̱x⁵chix¹ü³) v.e. estar rü tüxü̃̃́ nayawe̱xmaxetü ya tümaarü
aguado Ñaa chaxü̃ rü naya̱u̱xchixü. ucu ya noxẽ erü tama mea nüxü̃
Este masato está aguado. tadau. El nieto enhebra la aguja para
su abuelita porque ella ya no ve bien.
naya̱u̱xme̱x (na²ya̱u̱x⁵me̱x⁵) v.t. lavar
nayawéxü̃gü (na²ya³wex¹ü⁵gü⁵) ̃ v.t.
(las manos de otra persona)
hilvanar Duxcha rü tümaxã
• ¡Naya̱u̱xme̱x! (na³ya̱u̱x³me̱x⁵) ¡Lávate nayawéxü̃gü ga naxchiru. Rosa
las manos! hilvana la ropa.
nayauxme̱xtanü (na²yaux⁴me̱x⁵ta⁴nü⁴) nayawĩxgü (na²ya³wĩx¹⁵gü³) v.t. cepillar
v.t. recibir (pago) Cowenawa (complemento plural) Norü nguebera i
báü̃cuwa nayauxme̱xtanü. Recibe su mürapewa nayawĩxgü nax mea
pago en el banco de Caballo Cocha. íyaxücuchiãxü̃ca̱x. Cepillan las falcas
nayáuxra (na²yaux¹ra⁵) v.i. ser turquesa del bote para que se coloquen bien.
(de color) Nayáuxra i ngẽma naxchiru [compl. sing. nayawĩxĩ]
i Cowenawa naxca̱x nataxexü̃. Esa nayawĩxĩ (na²ya³wĩx¹⁵ĩ³) [compl. sing. de
ropa que compró en Caballo Cocha es de nayawĩxgü] cepillar
color turquesa. nayawoxü̃tanü (na²ya³wox⁵ü³̃ ta³nü⁵)
nayawaimüanexẽẽ [var. de nayacuaixü̃tanü] arrear
(na²ya³wai³⁵mü⁵a⁵nex⁵ẽ²ẽ³) v.t. irrigar, (animales)
regar Pucü rü nayawaimüanexẽẽ i nayawü̃́cuchi (na²ya³wü¹⁵cu⁴chi²) v.t.
waixümü nax ngéma naxüxü̃ca̱x i matricular, registrar Iscuerawa
145 TICUNA–CASTELLANO nayaxoxẽẽ

nayawü̃́cuchi i naxacü. Él matricula a nayaxü̃ rü ngẽmaãcü ngẽma


su hija en la escuela. daaweane nayaxaxẽẽ El niño tiene
nayawü̱x (na²ya³wü̱x⁵) v.t. rascar, una diarrea que lo enflaquece.
arañar Nayawü̱x i norü o̱xri erü nayaxaxexẽẽ (na²yax⁴ax⁵ex³ẽ²ẽ³) v.t.
poraãcü nüxü̃́̃ nicha. Rasca la herida hacer tomar (líquido), hacer beber
porque le da comezón. Nida̱xawe rü ngẽmaca̱x norü mamá
nayawü̃́yetüxü̃ (na²ya³wü¹⁵ye²tüx³ü⁵)
̃ v.t. dexáwa nayaxaxexẽẽ Está enfermo y
subrayar Nayawü̃́yetüxü̃ i ngẽma por eso su mamá lo hace tomar agua.
norü títuru i poperagu naxümatüxü̃. nayaxaxü (na²yax⁴ax⁵ü³) v.t. tomar
Subraya el título escrito en su papel. (líquido), beber Ngẽma axexü̃ rü tama
nayaxã (na²yax³ã⁴) v.t. nayaxaxü erü nangeaca. Esa bebida
1. disimular no se toma porque no es dulce.
2. esconder Véase naxaxe
3. negar Ngẽma yatü nayaxã nax nayaxãxü̃chi (na²yax⁴ãx³ü⁴chi²)
̃ v.t.
namáetaxü̃. El hombre niega que lo inaugurar Yima ngutaque̱xepataü̃ rü
mató. marü ningu rü moxü̃ tá nayaxãxü̃chi.
nayaxãchiü̃ (na²yax⁴ã³chi²ü̃⁵) v.i. ir a Esa casa de reuniones ya está terminada
vivir Taxtügu nayaxãchiü̃ erü nane y mañana la van a inaugurar.
ngéma nangexma. Va a vivir por el río nayaxcü (na²yax²³cü³) v.e. ser grueso
porque su hijo vive allá. Ngẽma mürapewa rü nayaxcü erü
nayaxãcuchi (na²yax⁴ã³cu⁴chi²) v.t. no taxü̃gu nanade. Esa tabla es gruesa
dejar hablar Duü̃xü̃gü ngẽxma porque así la han aserrado.
nayaxãcuchi ga ãẽ̱xgacü. Esa gente no nayaxĩã̱xcüxẽẽ (na²yax³ĩ³ã̱x⁵cüx²ẽ²ẽ³) v.t.
dejó hablar al jefe. mover Ngẽma airu rü nataãẽrü
nayaxãgü (na²yax³ã³⁵gü²) v.t. alimentar, ngẽmaca̱x nayaxĩã̱xcüxẽẽ ya narexü̃.
dar de comer Chaunatü rü El perro está feliz y por eso mueve la
naxpüxü̃wa nayaxãgü i norü otagü. cola.
Mi papá da de comer a sus gallinas en el
corral. Var. nayaxübü
• ¡Yaxĩã̱xcüxẽxẽ! (yax³ĩ²ã̱x⁵cüx²³ẽx²ẽ³)
¡Muévelo!
nayaxãneãchixẽẽ
nayaxĩ ̱xã (na²yax³ĩ ̱x⁵ã²) v.t. sobar,
(na²yax³ã²ne³ã²chix²ẽ²ẽ³) v.t.
frotar, ungir Chíxü̃maxã nayaxĩ ̱xã nax
1. frustrar, contrariar
tama poraãcü nüxü̃̃́ nangúxü̃ca̱x. Lo
2. avergonzar Ngẽma coriarü
soba con aceite para que no le duela
duü̃xü̃gü rü nayaxãneãchixẽẽgü erü
mucho.
tama mea nüxü̃̃́ nanaxütanü. Los
obreros de ese patrón lo avergonzaron nayaxĩxĩchi (na²yax⁵ĩx²ĩ²chi²) v.i.
porque no les paga bien. transformarse Ngẽma õxmi rü durixü̃
nayaxã̱ũ̱xyenaxã (na²yax³ã̱ũ̱x⁵ye²nax³ã³) nayaxĩxĩchi. Ese gusano se trasforma
v.t. estrangular Nayamáxchaü̃ i norü en mariposa.
ota rü ngẽmaca̱x nayaxã̱ũ̱xyenaxã. nayaxõ (na²yax³õ⁴) v.t. creer, tener fe
Quiere matar la gallina y por eso la (en alguien) Yimá yatü rü Tupanaaxü̃̃́
estrangula. nayaxõ. Ese hombre cree en Dios.
nayaxaxẽẽ (na²yax³ax⁵ẽ²ẽ³) v.t. nayaxoxẽẽ (na²yax⁴ox²ẽ²ẽ³) v.t. apagar
enflaquecer, adelgazar Ngẽma buxü̃ rü Marü napexchaü̃ rü ngẽmaca̱x
nayaxta TICUNA – CASTELLANO 146

nayaxoxẽẽ i omü. Quiere dormir y por ngextü̱xücü rü nayaxü̃́cuxẽẽ ga


eso apaga la luz. ãẽ̱xgacü. El joven hizo entrar al jefe.
• ¡Yaxoxẽxẽ! (yax⁵ox³ẽx²ẽ³) ¡Apágalo! [compl. pl. nanachocuxẽẽ]
nayaxta (na²yax²ta²) v.i. tener sueño nayaxüe (na²yax⁵ü³e⁵) v.t. embarcar
Ngẽma buxü̃ rü nayaxta. Ese niño Norü nguegu nayaxüe i norü taragü.
tiene sueño. Embarcó sus machetes en la canoa.
nayaxũgachixẽẽ (na²yax⁵ũ³⁵ga⁵chix⁵ẽ²ẽ³) nayaxügachi (na²yax⁵ü³ga⁵chi⁵) v.t.
v.i. apartarse (el uno del otro) Ngẽma 1. mover (complemento inanimado)
norü da̱xawe i chaune rü 2. postergar (reunión) Ngẽma
nayaxũgachixẽẽ nawa i norü ngu̱x. ngutaque̱xe rü nayaxügachi rü to i
La enfermedad de mi hijo lo hizo ngunexü̃gu nangu. Postergó la reunión
apartarse de sus estudios. para otro día.
nayaxugü (na²yax³u³gü⁵) v.t. contar, nayaxüxne (na²yax³üx⁴ne²) v.t. armar
enumerar Ngu̱xẽẽruxü̃ nayaxugü i (con armas de fuego) Ãẽ̱xgacü rü
buxü̃gü wüxichigü i ngunexü̃gu. El nayaxüxne i norü churaragü. El
profesor cuenta a los niños todos los comandante arma a los soldados.
días. [compl. sing. nanaxüxne]
nayaxũ̱x (na²yax⁴ũ̱x⁵) v.i. pegarse,
nayaxüye (na²yax³ü⁴ye²) v.t. interrumpir
adherirse Yimá norü conü rü
Ngãxü̃gu nayaxüye i norü puracü rü
naxmanaawa nayaxũ̱x. La lengua se le
moxü̃ tá nanagu̱xẽẽ Interrumpe el
pegó al paladar.
trabajo y mañana lo va a terminar.
nayaxũxẽẽ (na²yax³ũx²³ẽ²ẽ³) v.t.
nayaya (na²ya³ya²) v.t. pesar Nayaya i
1. pilotar, conducir, manejar Nüma i
norü ui. Va para pesar su fariña.
norü ñaxẽẽruxü̃ rü nayaxũxẽẽ ya
yima abióũ. El piloto maneja el avión. nayayauraxẽẽ (na²ya³yau⁴rax⁵ẽ²ẽ³) v.t.
2. manipular hacer arder Nüma ya yimá duü̃ rü
Véase nanatóxpe̱xe nayayauraxẽẽ ya üxü nax paxa
nayaxü̃ (na²yax⁴ü²)̃ v.i. tener disentería, nangexexü̃ca̱x i norü õna. Ese hombre
tener diarrea Nanecawa nüxü̃́̃ nangu̱x hace arder el fuego para que la comida
erü nayaxü̃. Le duele la barriga porque se cocine rápidamente.
tiene diarrea. nayayauxãchi (na²ya⁵yaux⁴ã²chi²) v.t.
nayáxü̃ (na²yax²ü²) ̃ v.e. ser lejos agarrar Nüma rü chorü
Ichítuwa nax cuxũxü̃ rü nayáxü̃. Es tügüneme̱xẽgu nayayauxãchi. Él me
lejos ir a Iquitos. agarró por la mano derecha.
nayaxübü (na²yax³ü⁴bü²) [var. de nayayauxga (na²ya³yaux⁴ga⁵) v.t.
nayaxãgü] alimentar, dar de comer acompañar (con instrumento musical)
nayaxü̃́cuchi (na²yax³ü²cu⁴chi²) v.t. Ngẽma wiyaegüxü̃ rü guitaramaxã
1. meter, insertar (complemento singular) nayayauxga. Acompaña a los cantantes
Naxmachiãü̃patagu nayaxü̃́cuchi i con guitarra.
norü motu. Mete la moto en la casa. nayayauxmare (na²ya³yaux⁴ma³re³) v.t.
2. colocar, instalar (complemento agarrar (a la fuerza) Purichía
singular) [compl. pl. nananucu] nayayauxmare rü ngẽmaca̱x tama
nayaxü̃́cuxẽẽ (na²yax³ü²cux⁴ẽ²ẽ³) v.t. paxa ínangu. La policia lo agarró y por
hacer entrar (a una persona) Ngẽma eso no llegó rápido a la casa.
147 TICUNA–CASTELLANO nayumachi

nayaya̱u̱xracüxẽẽ pero hoy ha regresado. [Aparece en


(na²ya³ya̱u̱x⁵ra⁵cüx²³ẽ²ẽ³) v.t. pulir, frases de tiempo pasado.]
hacer brillar María rü tanimacamaxã Véase nangexma
nayaya̱u̱xracüxẽẽ ga norü buetare. nayipetü (na²yi⁵pe³tü⁵) v.i. salirse,
María hizo brillar la olla con ceniza. derramarse (granos) Yima aruchu rü
nayayauxye (na²ya³yaux⁴ye²) v.t. dividir nayipetü nawa i ngẽma
Nümagü rü mea nügümaxã caicháũmachate̱xe. El arroz se salió
nayayauxye i norü diẽru. Ellos por esa abertura que tenía el cajón.
dividieron bien el dinero entre ellos. nayixane (na²yix³a⁵ne⁵) v.i. oler (mal),
nayayauxyeane (na²ya³yaux⁴ye²a⁵ne⁵) apestar Ngẽma namachi i yixixü̃ rü
v.t. dividir, demarcar (terreno) Cuáü ̃ nayixane. La carne podrida apesta (y
nayayauxyeane naxacügümaxã. Juan hace oler mal el ambiente).
dividió el terreno entre sus hijos. nayixchiü (na²yix³chi¹ü⁴) v.i. oler (mal),
nayayaxu1 (na²ya³yax³⁵u³) v.t. apestar (agua) Nayixchiü i ngẽma
1. agarrar, atrapar, capturar Ngẽma dexá erü ínixeãchi. El agua apesta
yatü nayayaxu ga patu. El hombre porque está comenzando a bajar.
agarró el pato. nayixcü (na²yix¹⁵cü⁵) interj. hasta más
2. rescatar tarde, hasta luego
• ¡Yayaxu! (ya³yax³⁵u²) ¡Agárralo! nayixpe (na²yix⁴pe⁵) v.i. fumar Nüma
nayayaxu2 (na²ya⁵yax⁴u³) v.t. ir a sacar rü nayixpe. Él estaba fumando.
Nataxawa nayayaxu ga norü tara ga nayixpetüane (na²yix³pe²tü⁵a⁵ne⁵) v.i.
̃
yexma nguxü. Fue a sacar su machete apestar (ambiente) Türewa rü
que se sumió en el lago. nayixpetüane erü choxni ngẽxma
niyixi. El ambiente en el puerto apesta
nayayaxuchi (na²ya⁵yax⁵u⁵chi²) v.t.
porque hay pescado que está
enjuagar Ngẽma naxchiru rü
pudriéndose allí.
nayayaxuchi. Enjuaga la ropa.
nayoraã̱x (na²yo³ra¹ã̱x⁵) v.i. tener dueño
• ¡Yayaxuchi! (ya⁵yax⁵u⁵chi²) Taxucürüwa ngẽxma chaxüane erü
¡Enjuágalo!
marü nayoraã̱x. No puedo hacer
nayayi (na²ya⁴yi⁵) v.i. salir (en grupo) chacra allí porque ya tiene dueño.
Yema churaragü rü nayayi ga ngextá nayoxniẽ (na²yox⁴ni¹ẽ³) v.t. aprovechar
ínayexmagüxü̃wa rü nai ga ĩanewa
Nayoxniẽ ga Chaba ga norü
naxĩ. Los soldados salieron del
mutúruca̱x nax nataxexü̃ yerü
campamento y se fueron a otra ciudad.
naxítanü. Sebastián aprovechó para
nayayoxmü (na²ya³yox²mü³) v.t. comprar su motor porque el precio
masticar Nayayoxmü i namachi. Él estaba cómodo.
mastica la carne. nayu (na²yu⁴) v.i. morir, fallecer,
nayexera (na²yex²e⁵ra⁵) v.i. empeorarse, perecer Yema airu rü nayu yerü autu
agravarse Ĩnex rü nayexera ga nawa narüngaxi. El perro murió
ida̱xawecü. El enfermo se empeoró porque un carro lo golpeó.
ayer. nayumachi (na²yu⁴ma⁵chi³) v.e.
nayexma (na²yex⁴ma²) v.e. estar, haber 1. estar anestesiado Nayumachi erü
Ĩnex rü nua nayexma natürü ñu̱xma dutúru nanapai ya napüta nax tama
rü marü natáegu. Él estuvo aquí ayer nüxü̃́̃ nangúxü̃ca̱x. Está anestesiado
nayumüxẽ TICUNA – CASTELLANO 148

porque el médico le ha puesto una bien delante de la gente, pero es un


inyección para que no le duela la muela. mentiroso.
2. tener parálisis, estar paralizado nexẽchiruxü̃ (nex⁴ẽ²chi²rux¹ü⁵) ̃ s.n.
Véanse nayupara, nitaitüpara destornillador
nayumüxẽ (na²yu³müx³ẽ²) v.i. orar, nextaruxü̃ (nex³ta⁵rux¹ü⁵) ̃ s.n. tuerca
rezar Norü õnaca̱x nayumüxẽ nax ngã (ngã³) s.n. majás (especie de roedor
Tupana nüxü̃ rüngü̃xẽẽxü̃ca̱x. Ora grande de carne comestible)
por la comida esperando la bencición de
Dios. ngachitamaxü̃ (nga²chi²ta⁴max³ü²) ̃ s.n.
1. valle
nayupara (na²yu⁴pa³ra⁵) v.e. estar
2. falda (de una montaña)
paralizada (la pierna) Nayupara erü
wüxi ya nai naparagu nangu. La Véase ngatexü̃
pierna está paralizada porque un palo le ngaexü̃ (nga³ex²ü⁵) ̃ s.n. comadreja
cayó encima. ngaicamana (ngai⁵ca⁵ma¹na⁵)
Véanse nayumachi, nitaitüpara 1. adv. cerca Nüma rü chorü
nayute (na²yu⁴te²) v.i. enviudar (mujer) ngaicamana napuracü. Él trabaja
Ngẽxguma nayutegu ya wüxi ya cerca de mí.
ngecü rü yutecümaxã ngĩxü̃ naxugü. 2. adj. cercano Chopataarü
Cuando el esposo muere, la mujer ngaicamana naxãpata i Peduru.
enviuda y la llaman viuda. Pedro tiene una casa cercana a la mía.
nayuxchaü̃ (na²yux⁴chaü⁵) ̃ v.i. estar ngaire (ngai⁴re²) s.n. lagartija
moribundo Nayuxchaü̃ erü marü ngaite (ngai³te⁵) s.n. fantasma
tama nachibü. Está moribundo porque Véase ngo̱xo
ya no come.
nga̱i ̱x (nga̱i ̱x⁵) s.n. costura
nayuxma̱x (na²yux⁴ma̱x⁵) v.i. enviudar
nga̱i ̱xchiruxü̃ (nga̱i ̱x⁵chi¹rux⁵ü²̃ ) s.n.
(hombre) Ngẽxguma nayuxma̱xgu ya
1. sastre, costurera
wüxi ya yatü rü yuxmácümaxã
nanaxugü. Cuando la esposa muere, el 2. máquina de coser
hombre enviuda y lo llaman viudo.
nayuxnagü (na²yux³⁵na⁵gü²) v.i. saltar,
brincar (sujeto singular) Ngẽma buxü̃
rü nayuxnagü erü nataãẽxü̃chi. El
niño salta porque está muy feliz.
nayuxnagütanü (ni²yux⁵na²gü²ta³nü⁵) v.i.
saltar, brincar (sujeto plural) Nümagü
rü taãxẽmaxã nayuxnagütanü. Ellos
saltaron de alegría. ngaixchu (ngaix²chu⁴) s.n. estornudo
ne (ne¹) posp. de Cowenawa ne naxũ. ngáixü̃ (ngaix¹ü̃³) adj. cosido
Vino de Caballo Cocha.
ngate (nga³te⁵) s.n. canal (de agua)
-neta (-ne²ta⁵) suf. verb. simular
(falsamente), fingir Mea ngatexü̃ (nga²tex³ü³)
̃ s.n. valle, cañón
Véase ngachitamaxü ̃
duü̃xü̃güpe̱xewa namaxneta natürü
̃
wüxi i dorata̱xáxü nixĩ. Él finge vivir ̃ ̃ adj. sordo
ngauchiẽ̱xü (ngau²chi³ẽ̱x⁵ü²)
149 TICUNA–CASTELLANO ngeãcuxü̃

• ngauchiẽ̱xü̃ rü ngeãx̃́ ü̃ • ngãxü̃ i ngunexü̃ (ngãx³ü̃³ i⁴


(ngau²chi³ẽ̱x⁵ü̃² rü⁵ nge²ãx¹ü²̃ ) ngu⁵nex³ü²̃ ) mediodía
sordomudo ngãxü̃2 (ngax²ü̃⁵) s.n. respuesta (a una
ngã̱ũ̱xã (ngã̱ũ̱x⁴ã⁵) s.n. pumagarza pregunta)
(especie de ave) Véase ngaxü̃ga
ngã̱ũ̱xchipa̱x (ngã̱ũ̱x³⁵chi³pa̱x⁵) s.n. ngãxü̃chiü̃gu (ngãx³ü̃³chi²ü⁵gu⁴) ̃ adv. en
gusano (de la fariña) el centro (de la casa)
ngauxü̃ (ngaux⁵ü³)̃ adj. ngãxü̃cüxü (ngãx³ü³cüx²ü³)
̃ adv. en la
1. viejo (cosa inanimada) medianoche, a medianoche
2. podrido ngãxü̃ga (ngãx²ü⁵ga⁵)
̃ s.n. respuesta,
nga̱xãẽchiru (nga̱x⁵ã¹ẽ⁴chi¹ru⁵) s.n. ropa contestación
(de lujo) Véase ngãxü̃2
nga̱xãẽruxü̃ (nga̱x⁵ã¹ẽ⁴rux¹ü⁵)
̃ s.n. ngãxü̃guxü̃ (ngãx³ü³gux⁴ü
̃ ̃ s.n. medio,
³)
1. objeto (de lujo), adorno centro
2. piedra (preciosa), joya ngáxürane (ngax¹ü⁵ra³ne⁵) s.m. huevo
(pasado)
ngaxü̃ruxü̃ (ngax⁵ü̃⁵rux¹ü⁵) ̃ s.n. amarra,
soga (para atracar canoa)
ngãxü̃tareneme̱xẽ
(ngãx²ü̃³ta²re²ne⁵me̱x⁵ẽ³) s.m. dedo
medio
ngãxü̃tü (ngãx²ü³tü²)
̃ s.n. centro (del río)
nga̱xcuchacüxüruxü̃ ngaxü̃xü̃ (ngax⁵ü̃x³ü³) ̃ adj. amarrado
(nga̱x⁵cu³cha¹cüx²ü³rux¹ü⁵)̃ s.n. Véase ináixü̃
brazalete ngãxü̃xü̃ (ngãx²ü̃x²ü²) ̃ adj. borracho
Véase nga̱xcupü̱xme̱xẽruxü̃ Véase ngãxwa̱xexü̃
nga̱xcueruxü̃ (nga̱x⁵cu²e⁴rux²ü⁵) ̃ s.n. ngãxwa̱xexü̃ (ngãx²wa̱x⁵ex³ü²) ̃ s.n.
corona borracho
nga̱xcume̱xẽxü̃ (nga̱x⁵cu²me̱x⁵ẽx³ü⁴) ̃ s.n. Véase ngãxü̃xü̃
guante ngaxwe (ngax¹⁵we⁵) s.m. pate (recipiente
nga̱xcupü̱xme̱xẽruxü̃ hecho de calabaza partida)
(nga̱x⁵cu²pü̱x⁵me̱x⁵ẽ³rux¹ü⁵̃ ) s.n. ngaxwü (ngax⁵wü²) s.n. sajino (puerco
brazalete Nüma rü ngĩxna nanaxã ga silvestre)
wüxi ga nga̱xcupü̱xme̱xẽruxü̃ ga ngẽã1 (ngẽ²ã⁴) adj. ese, esa (persona o
mexechixü̃. Él le dio un brazalete cosa de género femenino) [Aparece en
lindísimo. frases de tiempo presente.]
Véase nga̱xcuchacüxüruxü̃
ngẽã2 (ngẽ²³ã⁵) adj. ese, esa (cosa de
ngaxparaxü̃ (ngax²pa³rax³ü³̃ ) s.n. bota género neutro) [Aparece en frases en
ngáxü̃ (ngax¹ü³̃ ) adj. crudo, fresco tiempo presente.]
ngãxü̃1 (ngãx³ü̃³) s.n. ngẽaama (ngẽ³a⁴a²ma²) pron. eso (allá)
1. centro, medio Véase yeaama
2. mitad ngeãcuxü̃ (nge²ã⁴cux⁵ü⁴)̃ adj. vacío
ngeãẽcüraxü̃xü̃ TICUNA – CASTELLANO 150

ngeãẽcüraxü̃xü̃ (nge²ã¹ẽ⁴cü²rax⁵ü̃x³ü²̃ ) ngẽa̱xü̃ iyauxmarexü̃ (ngẽ³a̱x⁵ü̃³


adj. i³yaux⁴ma³rex⁵ü²̃ ) s.n. violación (de
1. atrevido, sinvergüenza mujer)
2. insolente ngechaü̃ (nge²chaü⁵)̃ s.n.
ngeãẽxü̃ (nge²ã¹ẽx⁴ü²)
̃ adj. 1. amor, cariño, ternura
1. loco, tonto, demente 2. respeto, reverencia
2. travieso, sinvergüenza ngechaü̃ãcü (nge²chaü⁵ã⁵cü⁵)
̃ adv. con
Var. ngeãẽmarexü̃ pena Ngema yatü rü ngechaü̃acü
ngeãẽxü̃chixü̃ (nge²ã¹ẽx⁴ü̃¹chix⁴ü²)
̃ adj. buxü̃gümaxã nidexa. El hombre habla
bromista con pena a los niños.
ngẽãgü (ngẽ²ã⁴gü²) [var. de ngẽmagü] ngechaü ̃ca̱x ínaca (nge²chaü⁵ca̱
̃ x⁵
esos, esas i¹na²ca⁵) v.t. pedir (perdón)
Ngu̱xẽẽruxü̃ rü nüxü̃́̃ nüxü̃ nangechaü̃
ngearü (nge²a⁵rü³) posp. sin
ga buxü̃ erü norü ngechaü̃ca̱x ínaca.
• ngearü ãũãchiãxü ̃́ ̃ (nge²a⁵rü³ El profesor disculpó al niño porque le
ãũ⁵ã²chi²ãx¹ü³) ̃ puro, sincero, sin pidió perdón.
suciedad, sin mancha
ngechaü̃wa̱xexü̃ (nge²chaü⁵wã̱ ̃
x⁵ex³ü²)
• ngearü chapatuãxü ̃́ ̃ (nge²a⁵rü³ adj.
cha³pa³tu⁵ãx¹ü³) ̃ descalzo (sin zapatos)
1. amoroso, cariñoso, tierno Mamágü i
• ngearü chixexü̃ãxü ̃́ ̃ (nge²a⁵rü³ ngechaü̃wa̱xegüxü̃ rü naxacügüxü̃
̃ ̃
chix³ex⁵ü²ãx¹ü³) sin mal, sin pecado, nameãẽgü. Las madres amorosas
sin mala fama, sin mancha acarician a sus hijos.
• ngearü diẽruãxü ̃́ ̃, ngearü ta̱xacüãxü ̃́ ̃ 2. respetuoso, respetable
(nge²a⁵rü³ di³ẽ³ru⁵ãx¹ü̃³, nge²a⁵rü³ ngechaxü̃ (nge²chax⁵ü⁵) ̃ s.n. pena,
ta̱x⁵a²cü²ãx¹ü³) ̃ pobre, sin dinero, sin tristeza, lástima
recursos, en la miseria • ngechaxü̃ nügüxü̃̃́ nanguxẽẽ
• ngearü poraãxü (nge²a⁵rü³̃́ ̃ (nge²chax⁵ü⁵̃ nü³güx⁵ü¹̃ na²ngux⁵ẽ²ẽ³)
po⁴ra²ãx¹ü̃³) sin fuerza, sin apoyo, entristecerse (lit. crear tristeza en sí
estéril (tierra) mismo)
• ngearü puracüãxü (nge²a⁵rü³ ̃́ ̃ ngechaxü̃ nixĩ (nge²chax⁵ü⁵̃ nix²⁵ĩ²) v.e.
̃
pu³ra³cü²ãx¹ü³) desocupado, sin ser lamentable Wüxi i ngechaxü̃ nixĩ
trabajo nax poxcupataü̃wa nangexmaxü̃. Es
• ngearü üxüxü̃ãxü ̃́ ̃ (nge²a⁵rü³ lamentable que él esté en la cárcel.
üx⁴üx⁴ü̃⁴ãx¹ü³) ̃ sin remedio, incurable ngechi (nge⁴chi²) s.m. sábalo (especie de
ngearü...ãxü (nge²a⁵rü³...ãx¹ü³̃ ) adv. sin
̃́ ̃ pez)
Ngearü diẽruãxü ̃́ ̃ inaxũãchi. Salió sin ngẽchigüwa̱xexü̃ (ngẽ²chi²gü²wa̱x⁵ex³ü²) ̃
dinero. [Es una frase disyuntiva; un s.n. seguidor
sustantivo aparece en medio.] Ngechuchu (nge³chu²chu⁵) s.m. Jesús
ngẽa̱xarü chixewe (ngẽ³a̱x⁵a⁵rü³ Nuestro Salvador
chi⁵xe⁵we³) s.f. menstruación • Ngechuchuarü buxchiga
ngẽa̱xarü dauxü̃ (ngẽ³a̱x⁵a⁵rü³ daux²ü³)
̃ (nge³chu²chu⁵a⁵rü³ bux⁴chi⁵ga⁵)
s.n. blusa Navidad
151 TICUNA–CASTELLANO ngẽmaane

ngéma (ngẽ¹ma⁴) adv. allí, allá, ahí • ngẽma tá ngupetüxü̃ (ngẽ³ma⁴ ta²
[Aparece en frases de tiempo presente o ngu⁴pe³tüx⁴ü²̃ ) ¿Qué pasará? ¿Cómo
futuro.] será el porvenir?
Véase yéma
• ngẽma unagüxü̃ (ngẽ³ma⁴
• ngéma rü ta (ngẽ¹ma⁴ rü⁵ ta⁵) allá ̃ anuncio, aviso público
u³na⁵güx¹ü²)
también
ngẽma2 (ngẽ²³ma⁵) adj. ese, esa (persona
ngẽma1 (ngẽ³ma⁴) adj. ese, esa (cosa de o cosa de género femenino) [Aparece en
género neutro) [Aparece en frases frases de tiempo presente.]
de tiempo presente.]
ngẽma nax (ngẽ³ma⁴ nax²⁵) adv. como,
• ngẽma inaxwa̱xexü̃ (ngẽ³ma⁴ ya que, puesto que Ngẽma nax
̃ deseado, necesario
i⁴nax²wa̱x⁵ex³ü²)
chomücü quixĩxü̃ rü curü ngü̃xẽẽca̱x
• ngẽma ínguxuchixü̃ (ngẽ³ma⁴ íchaca. Como eres mi amigo, te pido
i¹ngux³u⁴chix²ü²)̃ resultado ayuda.
• ngẽma nagu naxãũxü ̃́ ̃ (ngẽ³ma⁴
ngéma naxĩ (ngẽ¹ma⁴ nax²ĩ³) v.i. ir allá
na²gu⁴ nax⁵ãũx¹ü²) ̃ trabajo, ocupación
(sujeto plural) [suj. sing. ngéma naxũ]
• ngẽma nagu naxĩnüxü̃ (ngẽ³ma⁴ ngéma ningaxi (ngẽ¹ma⁴ ni²³ngax³i³) v.i.
na²gu⁴ nax⁵ĩ⁴nüx³ü²)̃ pensamiento,
meterse (apuradamente)
idea, opinión Purichíacha̱xwa naixnecüwa ningaxi.
• ngẽma nawa nanguxchaü̃xü̃ Se metió al monte escapando de la
(ngẽ³ma⁴ na²³wa¹ na⁴ngux²cha⁵ü̃x³ü²) ̃ policía.
meta, objetivo ngẽma taxre (ngẽ³ma⁴ tax⁴re²) adj.
• ngẽma ngupetüxü̃ (ngẽ³ma⁴ ambos Chorü me nixĩ i ngẽma taxre i
ngu³pe²tüx³ü²)̃ evento, suceso, napate̱xe. Ambos sombreros me
acontecimiento gustan.
• ngẽma nüxü̃ cua̱xüchixü̃ (ngẽ³ma⁴ ngẽmaãcü (ngẽ³ma⁴ã⁵cü⁴) adv. así, de
nüx³ü̃³ cua̱x⁵ü¹chix⁴ü³) ̃ especialista, esa manera Paxa ínangu i norü
técnico, sabio, experto puracüwa rü ngẽmaãcü naxãchica
• ngẽma nüxü̃̃́ ngúchaü̃xü̃ (ngẽ³ma⁴ nax nangúxü̃ca̱x. Llega temprano de
nüx³ü̃¹ ngu¹cha⁵ü̃x³ü²) ̃ deseo, afición su trabajo y así tiene tiempo para
• ngẽma ñuxguacüxicatama nüxü̃ estudiar. [Aparece en frases de tiempo
idauxü̃ (ngẽ³ma⁴ presente o futuro.]
ñux⁵gu⁴a⁵cüx³i²ca¹ta⁴ma³ nüx³ü³̃ Véase yemaacü
i³daux⁴ü²̃ ) algo raro (que se ve ngẽmáacüx (ngẽ³ma¹a⁵cüx⁴) adv. por
solamente de vez en cuando) supuesto, claro que sí, como no
• ngẽma rü ta (ngẽ³ma⁴ rü⁵ ta⁵) eso Ngẽmáacüx, chanaxwa̱xe i
también chauxü̃tawa cupuracü. Por supuesto
• ngẽma taguma nüxü̃ idaxúchixü̃ quiero que trabajes conmigo.
(ngẽ³ma⁴ ta²gu⁴ma³ nüx³ü̃³ ngẽmaãcüxüchi (ngẽ³ma⁴ã⁵cüx⁵ü¹chi⁴²)
̃ algo raro (que casi
i⁴dax⁴u¹chi³ü²) adv. así (exactamente) Ngẽmaãcüxüchi
nunca se ve) nixĩ i chanaxwa̱xexü̃ nax choxü̃̃́
• ngẽma tama nügüna ixĩgachixü̃ cunaxüxü̃. Exactamente así quiero que
(ngẽ³ma⁴ ta²ma³ nü³gü⁵na⁵ me lo hagas.
̃ inseparable
ix³ĩ³⁵ga⁵chix³ü²) ngẽmaane (ngẽ³ma⁴a⁵ne⁵) s.n.
ngẽmaarü pa̱xmaacü TICUNA – CASTELLANO 152

1. terreno ngẽmaxíra (ngẽ³max⁴i¹ra⁵) adv.


2. zona, área primeramente Choxü̃́̃ nangexma i
ngẽmaarü pa̱xmaacü (ngẽ³ma⁴a⁵rü⁵ wüxi i puracü rü ngẽmaxíra tá
pa̱x⁵ma²a⁵cü⁴) s.n. tras pasado mañana, chinguxẽẽ, rü ngẽmawena tá
dentro de tres días Cowenawa chaxũ. Tengo un trabajo
que primeramente quiero terminar y
ngẽmaarü yéamaxü̃ra (ngẽ³ma⁴a⁵rü³ después de eso voy a Caballo Cocha.
̃
ye¹a⁴max²ü⁵ra⁵) adv. más allá (de un
ngẽmaxü̃ (ngẽ³max⁴ü²) ̃ s.n.
lugar fijo)
1. cosa, objeto
ngẽmaca̱x (ngẽ³ma⁴ca̱x⁵) conj. por eso 2. posesión
[Aparece en frases de tiempo presente o 3. producto
futuro.] ngẽmaxü̃chica (ngẽ³max⁴ü³chi¹ca⁵)
̃ s.n.
Véase yemaca̱x depósito, almacén
ngẽmachiga (ngẽ³ma⁴chi⁵ga⁵) adv. ngẽmaxü̃chima (ngẽ³max⁴ü¹chi⁴ma³)
̃
acerca de, sobre Tama ngẽmachiga pron. eso (mismo) Ngẽmaxü̃chima
nidexa. No habla acerca de eso. nixĩ i chanaxwa̱xexü̃ nax naxca̱x
ngemacü (nge²ma³cü³) adj. soltero chataxexü̃. Eso mismo es lo que quiero
(hombre) comprar.
Véase ngetecü ngẽmaxü̃gü (ngẽ³max⁴ü³gü²)
̃ s.n. bienes,
ngémacüã̱x (ngẽ¹ma⁴cüã̱x⁵) s.n. riquezas Ngexwacaxü̃ne ya napatawa
residente, habitante (de allá) nanana i norü ngẽmaxü̃gü. Él va a
llevar sus bienes a su casa nueva.
ngẽmagagu (ngẽ³ma⁴ga⁵gu⁴) conj. por Véase diẽru
eso, por esa causa Chida̱xawe rü
ngẽmagagu tama puracüwa chaxũ.
• ngẽmaxü̃gü i mexechixü̃
(ngẽ³max⁴ü³̃ gü² i⁴ mex²e¹chix⁴ü³̃ ) cosas
Me enfermé y por eso no fui a trabajar.
buenas
ngẽmagü1 (ngẽ³ma⁴gü²) adj. esos
• ngẽmaxü̃gü i namaxã ipuracü̃́xü̃
Var. ngẽãgü [fem. ngẽmagü2]
(ngẽ³max⁴ü̃³gü² i⁴ na²max²ã³
ngẽmagü2 (ngẽ²³ma⁴gü²) adj. esos, esas ̃ herramientas,
i⁴pu³ra³cüx¹ü³)
(tiempo presente y futuro) Var. ngẽãgü materiales (para el trabajo)
[masc. ngẽmagü1] • ngẽmaxü̃gü i puracüruü̃gü
ngémama (ngẽ¹ma⁴ma³) adv. allá lejos (ngẽ³max⁴ü̃³gü² i⁴ pu³ra³cü²ru¹ü⁵gü²)
̃
̃́
Ngẽmama dauxchitawa nüxü̃ chadau herramientas
i wüxi i ai i taxüchixü̃. Allá lejos en el • ngẽmaxü̃gü i tatanüxü̃
monte encontré un tigre grande. (ngẽ³max⁴ü̃³gü² i⁴ ta³ta⁵nüx⁵ü³)̃ cosas
ngẽmatama (ngẽ³ma⁴ta⁵ma⁵) pron. ése, valiosas, cosas caras
ésa, eso, aquél, aquélla [Aparece en • ngẽmaxü̃gü i woetama naanewa
frases de tiempo presente o futuro.] ngẽxmaxü̃ (ngẽ³max⁴ü̃³gü² i⁴
Véase yematama wo²e⁵ta³ma³ na²a⁵ne⁵wa¹ ngẽx⁵max³ü²̃ )
ngẽmawena (ngẽ³ma⁴we¹na⁵) adv. recursos naturales, productos
después Paxa tá chachibü rü naturales
ngẽmawena tá ichaxũãchi nax • ngẽmaxü̃gü i yunatüxü̃
chauanewa chaxũxü̃. Voy a comer (ngẽ³max⁴ü̃³gü² i⁴ yu⁴na²tüx⁵ü²) ̃
rápido y después saldré a la chacra. herencia
153 TICUNA–CASTELLANO ngexerüxǘxemare

• ngẽmaxü̃güarü ngeruxü̃ ngewa̱x chütacü (nge²wa̱x⁵ chü²ta³cü⁵)


(ngẽ³max⁴ü²̃ gü²a⁵rü³ nge²rux¹ü⁵̃ ) adv. anoche Ngewa̱x chütacü rü
cargador taxucürüwa chape erü peta naxüe.
Anoche no pude dormir por la fiesta.
ngepütaxü̃ (nge²pü⁵tax³ü³)̃ adj. sin
Var. ngewa̱xarü chütaxü̃
dientes, desdentado
ngerügu (nge²rü³gu⁴) adv. a menudo ngexacüxü̃ (ngex⁵a³cüx³ü²)
̃ adj. estéril,
Ngerügu Cowenawa naxũ i nümax. sin hijos
Va a Caballo Cocha a menudo. nge̱xchi (nge̱x⁵chi³) s.m. azucarhuayo
ngetanü (nge²ta⁵nü⁵) s.n. deuda Tama (especie de árbol)
nüxü̃ chacua̱x i ñuxre nixĩ i chorü ngexchiruãcüma (ngex²chi¹ru⁵ã⁵cü³ma²)
ngetanü. No sé el total de mi deuda. adv. estando desnudo
• ngetanüãcü nanayaxu nax yixcama ngexchiruxü̃ (ngex²chi¹rux⁵ü²)
̃ adj.
yaxütanüchigüãxü̃ca̱x desnudo
(nge²ta⁵nü⁵ã⁵cü³ na²na³yax⁴u³ nax² Véase baitücuxü̃
yix¹⁵ca²ma²
ngexcü (ngex⁵cü²) adv. ¿dónde?
yax⁵ü³ta⁵nü⁵chi⁵gü⁵ãx⁵ü̃²ca̱x⁵) sacar a
(persona)
crédito
Véanse ngexe2, ngextá, ngexü̃
ngetanüãcümare (nge²ta⁵nü⁵ã⁵cü³ma³re²)
adv. gratuitamente Ngẽma poperagü ngexcürüücü (ngex⁵cü³rü²ü⁵cü²) pron.
rü ngetanüãcümare inaxã. Los libros ¿cuál?
fueron entregados gratuitamente. • ¿Ngexcürüücü ya taunecügu?
ngetanüãxü̃́ ̃ (nge²ta⁵nü⁵ãx¹ü²)
̃ s.n. (ngex⁵cü³rü²ü⁵cü² ya² tau⁵ne³cü³gu⁴)
deudor ¿En qué año?
ngetanüxü̃ (nge²ta⁵nüx³ü²) ̃ adj. gratuito Véanse ngexnerüxü̃ne, ngexü̃rüüxü̃
Ngẽma popera rü wüxi i popera i ngexe1 (ngex⁵e³) s.n. mono coto, mono
ngetanüxü̃ nixĩ. Ese documento es aullador
gratuito. • ngexearü ãxtape (ngex³⁵e³a⁵rü³
ngetanüxü̃ nüxna naxã (nge²ta⁵nüx³ü²̃ ãx²ta¹pe²) cotomachaco (culebra que
nüx³na⁵ nax²ã³) v.t. aúlla como mono coto)
1. fiar Ngẽma tara rü ngetanüxü̃ ngexe2 (ngex⁵e⁵) adv. ¿dónde? (persona
nüxna naxã erü nüxü̃́̃ napuracü. Le estimada)
ha fiado ese machete porque está
Véanse ngexcü, ngextá, ngexü̃
trabajando para él.
2. dar (sin cobrar) ngexe3 (ngex³e⁵) adj. femenino (singular)
ngetaxü̃ruxü̃ (nge²tax²ü⁵rux¹ü
̃ ̃ s.n.
⁵) Véase ngexü̃güarü
camilla (para llevar enfermos) ngexechimüxü̃ (ngex²e³chi³müx³ü⁵̃ ) s.n.
ngetecü (nge²te²cü³) adj. soltera (mujer) ovario
Véase ngemacü ngexerüxü̃́xe (ngex⁵e⁵rüx²üx¹e⁴) pron.
ngewa̱x (nge³wa̱x⁵) adv. de madrugada ¿cuál? ¿Ngexerüxü̃́xe nua pexũ?
Ngewa̱x chuxneewa chaxũ natürü ¿Cuál de ustedes puede venir?
noxretama chiyaxu i choxni. Me fui a ngexerüxü̃́xemare
pescar de madrugada, pero agarré (ngex⁵e⁵rüx²üx¹e⁴ma³re³) pron.
solamente algunos pescados. cualquier, cualquiera
ngexetaarü na TICUNA – CASTELLANO 154

• ngexerüxü̃́xe yanaxwa̱xee ngẽxma (ngẽx⁴ma²) adv. allí [Aparece en


(ngex⁵e⁵rüx²üx¹e⁴ ya⁵nax⁵wa̱x⁵e²e⁵) frases de tiempo presente o futuro.]
quienquiera Véase yexma
ngexetaarü na (ngex³⁵e³ta²a⁵rü³ na⁵) s.n. • ngẽxma narücho (ngẽx⁴ma²
tos ferina na²rü³cho²) quedarse allá (sujeto
plural)
ngexetüxü̃ (ngex²e²tüx⁵ü³)
̃ s.n. ciego
• ngẽxma narüxã̱ũ̱x (ngẽx⁴ma²
ngẽxexü̃ (ngẽx²ex⁵ü²)
̃ adj. cocido
na²rüx³ã̱ũ̱x⁵) quedarse allá (sujeto
ngẽxguma (ngẽx³gu⁴ma²) singular)
1. conj. si, por si acaso, en caso de que ngẽxmaechaxü̃ (ngẽx⁴ma²e⁵chax³ü²) ̃ adj.
2. adv. cuando, en cuanto, mientras que eterno Nataxuma i ta̱xacü i
[Cuando ngẽxguma inicia una frase, el ngẽxmaechaxü̃ i ñoma i naanewa,
verbo termina con el sufijo -gu.] guxü̃ma nagu̱x. Nada es eterno en este
[pas. yexguma] mundo, todo se acaba.
Véanse chi, ega, yexguma ngẽxmaxü̃ (ngẽx⁴max²ü²) ̃ adj. existente
• ngẽxguma napaxü̱xgu (ngẽx³gu⁴ma² ngexnerüxü̃ne (ngex⁵ne⁵rüx²ü¹ne⁵) ̃ pron.
na⁵pax²ü̱x⁵gu⁴) cuando toque, cuando ¿cuál?
suene Véanse ngexcürüücü, ngexü̃rüüxü̃
ngẽxgumaraxü̃xü̃ (ngẽx³gu⁴ma²rax⁵ü̃x³ü²) ̃ ngexrí (ngex³⁵ri²) s.m. jicra (bolsa hecha
adj. parecido, semejante de fibra de chambira o de tela)
• ngẽxgumaraxü̃xü̃chixü̃ ngexrüma (ngex³rü¹ma³) interj. no
(ngẽx³gu⁴ma²rax⁵üx⁵ü̃ ¹chix³ü
̃ ̃
²) importa, olvídalo
idéntico, igualito ngexta (ngex⁵ta⁵) adv. donde Nümax rü
ngẽxgumarüxü̃ (ngẽx³gu⁴ma²rüx¹ü⁴) ̃ adv. tá ngexta chaueya̱x ixãchiü̃xü̃gu tá
1. según Ngẽxgumarüxü̃ nax ñuxãcü naxãchiü̃. Él va a hacer su casa donde
̃́ ̃ ̃́ ̃
inapuracüxü rü tá nüxü naxütanü. Se vive mi hermana.
le pagará según su trabajo. ngextá (ngex⁵ta¹) adv. ¿dónde? (no
2. como, del mismo modo persona)
• ngẽxgumarüxü̃xü̃chima Véanse ngexe2, ngexcü, ngexe
̃ ̃
(ngẽx³gu⁴ma³rüx¹üx⁵ü¹chi⁴ma⁵) exacto, • ngexta guxü̃maxãma ínataxegüxü̃
igual (ngex⁵ta⁵ gux¹ü̃²max²ã³ma³
ngẽxgumarüxü̃tama i¹na⁵tax²e³güx¹ü²̃ ) mercado, feria
̃
(ngẽx³gu⁴ma²rüx¹ü⁴ta⁵ma³) adv. • ngexta ínanaxwa̱xexü̃wa (ngex⁵ta⁵
asimismo [Aparece en frases de tiempo i¹na⁵nax³wa̱x⁵ex³ü²̃ wa¹) dondequiera
presente o futuro.] • ¿Ngextá ixũ? (ngex⁵ta¹ ix³ũ²) ¿A
Véase yexgumarüxü̃tama dónde fue (ella)?
ngẽxgumatama (ngẽx³gu⁴ma²ta⁵ma⁵) adv. • ¿Ngextá nangexma? (ngex⁵ta¹
instantáneamente, inmediatamente na²ngex⁴ma²) ¿dónde está? (una
[Aparece en frases de tiempo presente o persona)
futuro.] • ¿Ngextá nangexma? (ngex⁵ta¹
Véase yexgumatama na²nge³ma⁴) ¿dónde hay? (cosas)
ngexicatama nixĩ (ngex³i²ca¹ta⁵ma⁴ • ¿Ngextá naxũ? (ngex⁵ta¹ na²xũ²) ¿A
nix²⁵ĩ²) adv. solamente dónde fue (él)?
155 TICUNA–CASTELLANO ngĩmax

• ¿Ngextá ne naxĩ? (ngex⁵ta¹ ne¹ nax²ĩ⁵) • ngexwaca inanaxügü (ngex³wa¹ca⁵


¿De dónde vienen? i⁴na²nax³ü⁴gü²) comenzar recién,
• ¿Ngextá ne naxũ? (ngex⁵ta¹ ne¹ empezar recién
nax²ũ²) ¿De dónde viene? • ngexwaca inaxügüxü̃ (ngex³wa¹ca⁵
̃ principiante, novicio
i⁴nax²ü⁴güx¹ü³)
ngextáama (ngex⁵ta⁵a³ma³) adv. por
donde • ngexwaca narüxü (ngex³wa¹ca⁵
ngextácüã̱x (ngex⁵ta¹cüã̱x⁵) s.n. persona na²rüx³ü³) brotar recién
(de origen desconocido) • ngexwacatama (ngex³wa¹ca⁵ta⁵ma³)
ngextü̱xücü (ngex⁴tü̱x⁵ü⁴cü³) s.m. joven, recién
adolescente (hombre) • ngexwacaxü̃cü ya taunecü
̃
(ngex³wa¹cax⁵ü³cü² ya² tau⁵ne⁵cü⁵) año
• ngextü̱xücü i churaraca̱x iyaxuxü̃
(ngex⁴tü̱x⁵ü⁴cü³ i⁴ chu³ra³ra⁵ca̱x⁵ nuevo
̃ recluta (soldado)
i³yax⁴ux⁵ü²) • ngexwacaxü̃xü̃ (ngex³wa¹cax⁵üx³ü
̃ ²)̃
• ngextü̱xücügü rü paxü̃gü nuevo, fresco
̃
(ngex⁴tü̱x⁵ü⁴cü³gü² rü⁵ pax⁵ü²gü²) ngĩ- (ngĩ²) pref. sust. su (de ella)
juventud (grupo de jóvenes) Véanse ngĩrü, ngĩxrü Ngĩparawa
ngexü̃1 (ngex⁵ü²)
̃ adv. ¿dónde? nangu̱x. Le duele la pierna. (Lit. Su
Véanse ngexe2, ngextá, ngexcü pierna duele.)

ngexü̃2 (ngex³ü²)
̃ s.f. ngĩchigaarü peta (ngĩ²chi⁵ga⁵a⁵rü³ pe²ta⁵)
s.n. fiesta (de boda)
1. mujer, dama
2. hembra ngĩchixü (ngĩ²chi¹xü⁵) s.n. bebida
(tradicional de boda)
• ngexü̃ i nga̱i ̱xchiruxü̃ (ngex³ü²̃ i⁴
̃ costurera
nga̱i ̱x⁵chi¹rux⁵ü²) ngienü (ngi²e³nü³) s.n. sonrisa

• ngexü i yatügüca̱x nügü nga̱xãẽ̃́ xü̃


̃
(ngex³ü̃² i⁴ ya³tü⁵gü²ca̱x⁵ nü³gü⁵
nga̱x⁵ã¹ẽx⁴ü²) ̃ coqueta
ngexü̃ nawágü (ngex³ü³̃ na²wa¹gü⁵) v.t.
malograr, dañar
ngĩgü (ngĩ²³gü⁵) s.f. su sangre (de ella)
ngexü̃güarü (ngex³ü²̃ gü²a⁵rü³) adj.
femenino (plural) ngĩgüchiga (ngĩ²gü²chi⁵ga⁵) s.n.
Véase ngexe3 casamiento, matrimonio
ngexü̃rüüxü̃ (ngex⁵ü²rü²üx⁴ü
̃ ̃ adv.
²) • ngĩgüchigaarü ngutaque̱xe
¿cuál? ¿Ngexü̃rüüxü̃ cunaxwa̱xe i (ngĩ²gü²chi⁵ga⁵a⁵rü³ ngu³ta²que̱x⁵e³)
ngẽma taxrewa? ¿Cuál de los dos ceremonia de matrimonio
quiere usted? ngĩgüpane (ngĩ²gü²pa³ne³) s.n. partida
Véanse ngexcürüücü, ngexnerüxü̃ne (de matrimonio)
ngexü̃rüüxü̃mare (ngex⁵ü̃²rü²üx⁵ü²̃ ma³re³) ngĩmatama (ngĩ⁵ma⁵ta⁵ma³) pron. ella
adj. corriente, de baja calidad (misma)
ngexwaca (ngex³wa¹ca⁵) adv. recién, ngĩmax (ngĩ⁵max⁵) pron. ella [Cuando
recientemente aparece con sufijo, no se usa la x final.]
ngĩmaxã TICUNA – CASTELLANO 156

ngĩmaxã (ngĩ²³max²ã³) pron. con ella, ngĩxna nanapa̱x (ngĩx²na⁵ na²na⁵pa̱x⁵)


con ellas Ngĩmaxã napuracü. Él v.t. abrazar Gumá ngextü̱xücü rü
trabaja con ella. ngĩxna nanapa̱x ga yema pacü. El
Véase namaxã joven abrazó a esa muchacha.
• ngĩmaxã ãmaxü̃ (ngĩ²³max²ã³ ngĩxrü (ngĩx²³rü²) pron. suya (de ella)
ã³max³ü̃²) casado (con ella) Véanse ngĩ-, ngĩrü
• ngĩmaxã namaxü̃ (ngĩ²³max²ã³ ngĩxü̃ (ngĩx³ü³)̃ pron. a ella Ngĩxü̃
̃ vivir, tener relaciones
na²max²ü³) chadau. La veo a ella.
sexuales (con ella) ngĩxü̃́̃ (ngĩx³ü¹)
̃ pron. para ella, para ellas
ngĩneã̱x (ngĩ²³ne³ã̱x⁵) s.f. nuera (de (ella, ellas) Ngĩxü̃́̃ chapuracü. Trabajo
mujer) Ngĩneã̱xü̃ ingãxü̃: “Marü para ella.
name”. Ella contestó a su nuera: “Está ngobü (ngo⁴bü²) s.n. motelo (especie de
bien”. tortuga terrestre)
ngiri (ngi²ri³) s.n. lagarto (pequeño con ngomüxü̃ (ngo³müx⁵ü²) ̃ adj. suave
cabeza colorada) ̃
ngóonexü (ngo¹o⁵nex³ü²) ̃ adj. claro
ngĩruxü̃ (ngĩ²rux¹ü⁵)̃ s.n. pasamano (ambiente)
ngĩrü (ngĩ²³rü²) adj. su (de ella) ngora (ngo²³ra⁵) s.n. hora
Véanse ngĩ-, ngĩxrü Véase ora
• ngĩrü tauemacü (ngĩ²³rü² ngoraxü̃ (ngo³rax⁵ü²) ̃ adj. liso, resbaloso
tau⁵e³ma⁵cü³) menstruación (superficie seca)
̃́ xaxü̃ (ngĩ¹ta̱x⁵ax¹ü̃²) s.n. ladrón
ngĩta̱ ngowa (ngo⁵wa¹) s.n. zorro
̃́ ax
[pl. ngĩta̱ ̱ güxü̃]
ngĩte (ngĩ²³te²) s.m. marido, esposo
Véase nate
ngitiri (ngi³ti³ri¹) s.n. Víctor Díaz (especie
de ave)
ngĩ ̱x (ngĩ ̱x⁵) s.n. robo
ngĩxã (ngĩx¹⁵ã³) interj. ¡vamos!
• ¡Ngĩxã ítayadau! (ngĩx¹⁵ã³
i¹ta²ya⁵dau⁴) ¡Vamos a verlo! ngowaatü (ngo⁵wa¹a¹tü³) s.n. mucura
• ¡Ngĩxã naxca̱x tayadau! (ngĩx¹⁵ã³ (especie de planta medicinal)
nax²ca̱x⁵ ta²ya³dau⁴) ¡Vamos a ngowiraü̃ (ngo²wi²ra¹ü⁵) ̃ s.n. Indica una
buscarlo! especie de hormiga negra que pica.
ngixcae (ngix³⁵ca⁴e³) s.n. cultivo ngo̱xetü (ngo̱x⁵e³tü⁵) s.n. aparición,
ngĩxca̱x (ngĩx²³ca̱x⁵) pron. a ella, a ellas, visión
para ella, para ellas Ngĩxca̱x nadau. Él ngo̱ xgü nixĩ (ngo̱x⁵gü² nix²⁵ĩ²) v.e. ser
la busca (a ella). brujería
ngĩxna (ngĩx²na⁵) pron. ngo̱xgütaechiga (ngo̱x⁵gü²ta⁵e³chi⁵ga⁵)
1. a ella, a ellas Ngĩxna nixũ. Él la s.n. brujería Ngõ̱xoxgütaechigaca̱x
dejó (a ella). nangu̱x. Él estudia brujería.
2. de ella, de ellas Ngĩxna nadau. Él ngoxi (ngox⁴i²) conj. si (forma antigua)
cuida de ella. Nüma rü tá nanangugü rü ngoxi
157 TICUNA–CASTELLANO nguga

nawaxmüane rüe̱xna tama. Él va a ngúane (ngu¹a⁵ne⁵) s.n. plaga,


evaluar si la tierra es fértil o no. enfermedad
ngoxitaca (ngox⁴i²ta²ca³⁵) conj. si (forma ngúchaü̃ (ngu¹chaü⁵) ̃ s.n.
actual) Yixcüra tá nüxü̃ tacua̱x 1. deseo, anhelo, ambición Norü
ngoxitaca ngéma chaxũ rüe̱xna tama. ngúchaü̃ nixĩ nax ngu̱xẽẽruxü̃ nax
Más tarde vamos a ver si me voy o no. yixĩxü̃. Su gran anhelo es ser profesor.
ngo̱xmaanexü̃ (ngo̱x⁵ma²a⁵nex³ü²)̃ s.n. 2. voluntad
cielo (visible), firmamento • ngúchaü̃ i chixexü̃gu tüxü̃ nguxẽẽxü̃
Véase naanetüwe (ngu¹chaü̃⁵ i⁴ chix⁴ex⁵ü̃²gu⁴ tü³⁵xü̃³
ngux⁵ẽ²ẽx³ü²) ̃ tentación
ngúchaü̃ãxü̃́ ̃ (ngu¹chaü̃⁵ãx¹ü²)̃ adj.
1. ambicioso, codicioso
2. deseoso
ngúchaü̃maxã (ngu¹chaü̃⁵max²ã³) adv.
de buena gana
ngo̱xmacatüü̃xü̃ (ngo̱x⁵ma²ca²tü³ü̃x³ü²)
̃ ngúchaü̃xẽẽruxü̃ (ngu¹chaüx⁵ẽẽ²³rux¹ü
̃ ̃
⁵)
s.n. claro (en el bosque) s.n. atracción, entretenimiento
ngo̱xmatüxü̃ (ngo̱x⁵ma²tüx⁴ü²)
̃ adj. claro ngue (ngu³⁵e³) s.m. canoa
(de color) • ngue ya taxü̃ne (ngu³⁵e³ ya⁵
ngo̱xo (ngo̱x⁵o³) s.n. ̃
tax³⁵ü²ne⁵) bote, barca
1. fantasma • nguearü üruxü̃ (ngu³⁵e³a⁵rü³ ü⁴rux¹ü⁵) ̃
2. espíritu (maligno), demonio, diablo, el que hace canoas
Satanás
• nguechinü (ngu³⁵e³chi³nü³) popa (de
Véase ngaite canoa)
ngoxo̱x (ngox⁴o̱x⁵) s.n. bujurqui (especie
• nguema̱xwe̱xe (ngu³⁵e³ma̱x⁵we̱x⁵e³)
de pez) banco (de canoa)
ngoxü (ngox²³ü⁵) s.n. guacamayo • nguepe̱xe (ngu³⁵e³pe̱x⁵e³) proa (de
colorado canoa)
ngóxü̃1 (ngox¹ü²)
̃ adj. claro, visible
ngúepataü̃ (ngu¹e⁴pa²taü³̃ ⁵) s.n.
̃
ngóxü2 (ngox¹ü²)̃ s.n. pantano 1. escuela
ngoxücüra (ngox²³ü⁵cü³ra²) s.n. corona 2. aula
(de plumas de guacamayo) ngúexẽẽruü̃gütücumü
ngóxü̃wa (ngox¹ü̃²wa¹) adv. ̃
(ngu¹e⁴xẽẽ²³ru¹ü²gü²tü⁵cu⁵mü⁵) s.n.
abiertamente Ngóxü̃wa tüxü̃̃́ nangĩ ̱x. profesorado
Nos robó abiertamente. ngúexü̃ (ngu¹e⁴xü²̃ ) s.n. alumno,
̃ ̃
ngóxüwama (ngox¹ü²wa¹ma⁵) adv. estudiante, discípulo [pl. ngúexü̃gü,
̃
claramente Ngóxüwama nidexa i ngúetanüxü̃]
ngẽmachiga. Habló claramente sobre ngúexü̃güchica (ngu¹ex⁴ü²̃ gü²chi¹ca⁵)
ese asunto. s.m. centro educativo, escuela
ngu (ngu⁴) s.n. macambo (especie de fruto • ngúexü̃gütücumü
de la selva) (ngu¹ex⁴ü²̃ gü²tü⁵cu⁵mü⁵) alumnado
ngú (ngu¹⁵) s.n. búho nguga (ngu⁴ga³) s.n. perdiz
ngugüchica TICUNA – CASTELLANO 158

ngugüchica (ngu³gü²chi¹ca⁵) s.n. Véase yaruxü̃


campamento nguruyana (ngu²ru³ya³na⁵) s.n. trompo
• ngugüchica i ucapu (ngu³gü²chi¹ca⁵ i⁴ ngutaãcü nidexa (ngu⁵ta⁵ã⁵cü⁵ ni²³dex²a⁵)
u³ca³pu⁵) sala, auditorio v.i. cuchichear Ngutaãcü nidexagü i
ngugügu (ngu³gü⁵gu⁴) adj. exacto buxü̃gü i iscuerawa nax tama nüxü̃
(medida) Mea ngugügu ínangu. Llegó naxĩnüxü̃ca̱x i ngu̱xẽẽruxü̃. Los niños
a la hora exacta. cuchichean en la escuela para que el
ngugüpata (ngu³gü²pa²ta³) s.m. casa de profesor no los oiga.
huéspedes, hostal, hotel Véase ningutagü
ngugütae (ngu³gü⁵ta⁵e⁴) s.n. ngutaque̱xe (ngu³ta²que̱x⁵e³) s.n.
1. inspección, evaluación reunión, mitin Ngẽma ngexü̃ rü
2. espionaje guxü̃guma ínangu i ngutaque̱xegüwa.
• ngugütaeruxü̃ (ngu³gü⁵ta⁵e⁴rux¹ü⁵)
̃ Esa mujer es fiel a las reuniones.
inspector, perito; espía • ngutaque̱xe i puracüchiga
nguma (ngu³ma³) s.m. palta, aguacate (ngu³ta²que̱x⁵e³ i⁴ pu³ra³cü²chi⁵ga⁵)
conferencia
ngunecü (ngu⁵ne⁵cü⁵) s.n. día
Var. ngunexü̃ • ngutaque̱xe i taxü̃ (ngu³ta²que̱x⁵e³ i⁴
• ngunecü rü chütacü (ngu⁵ne⁵cü⁵ rü⁵ tax³⁵ü̃²) reunión (concurrida)
chü²ta³cü⁵) día y noche • ngutaque̱xeca̱x nüxna naxu
• ngunecügu (ngu⁵ne⁵cü⁵gu⁴) de día (ngu³ta²que̱x⁵e³ca̱x⁵ nüx³na⁵ nax²u³)
convocar, invitar (a una reunión)
• ngunetü̃xü̃ (ngu⁵ne³tüx³ü
̃ ⁵)̃
madrugada • ngutaque̱xepataü̃
̃ casa (de
(ngu³ta²que̱x⁵e³pa²ta³ü⁵)
• ngunexü̃ i nagu duü̃xü̃gü ãẽ̱xgacüxü̃ oración), templo, iglesia, auditorio
unetaxü̃ (ngu⁵nex³ü̃² i⁴ na²gu⁴
du⁵ü̃x³ü²̃ gü² ãẽ̱x³⁵ga³cüx³ü̃² u³ne²tax³ü²̃ ) • ngutaque̱xetanüxü̃
elecciones, día de elecciones ̃
(ngu³ta²que̱x⁵e³ta³nüx³ü²)
congregación, concurrencia
• ngunexü̃arü númeru (ngu⁵nex³ü²a⁵rü³ ̃
nu²me⁵ru⁵) fecha nguü̃ (ngu⁴ü⁵̃ ) s.n. huangana, jabalí,
pecarí
ngunexü̃ (ngu⁵nex³ü²) ̃ s.n. día
ngu̱x (ngu̱x⁵) s.n. estudio, aprendizaje
ngupetüxü̃ (ngu³pe²tüx³ü²̃ ) s.n. ocurrido,
acontecido, sucedido Ngẽma ngéma • ngu̱xẽẽchiga (ngu̱x⁵ẽẽ²³chi⁵ga⁵)
ĩanewa ngupetüxü̃ rü wüxi i educación
ngechaxü̃ nixĩ. Lo ocurrido allí es una • ngu̱xẽẽruxü̃ (ngu̱x⁵ẽẽ²³rux¹ü⁵̃ )
tristeza. profesor, maestro, educador
ngupetüxüchixü̃ (ngu²pe²tüx⁴ü¹chix⁴ü²̃ ) • ngu̱xẽẽtae (ngu̱x⁵ẽẽ²³ta⁴e³)
adj. sobrepasado enseñanza, doctrina
ngurina (ngu²ri³na⁵) s.n. torbellino, • ngu̱xẽẽtae i naeü̃güchiga
ciclón ̃
(ngu̱x⁵ẽẽ²³ta⁴e³ i⁴ na⁵e³ü⁵gü²chi⁵ga⁵)
ngurucu (ngu³ru³cu⁵) s.n. gallinazo zoología
nguruxü̃ (ngu³rux¹ü⁵̃ ) s.n. • ngu̱xẽẽtae i nüxíra nawa ingúxü̃
1. balanza (ngu̱x⁵ẽẽ²³ta⁴e³ i⁴ nü³⁵xi¹ra⁵ na²wa¹
2. cinta (para medir), regla, metro ̃ educación primaria
i⁴ngu¹xü²)
159 TICUNA–CASTELLANO ngürüãchi

• ngu̱xẽẽtaechica i guxü̃ca̱xma nawa ngúxü̃ (ngux¹ü²̃ ) s.n. dolor Ngẽma


ingúxü̃ (ngu̱x⁵ẽẽ²³ta⁴e³chi¹ca⁵ i⁴ napüta i nüxü̃́̃ ngúxü̃ rü
gux¹ü̃²ca̱x⁵ma³ na²³wa¹ i²³ngux¹ü̃²) dutúruxü̃tawa nayapu. El dentista
universidad puede sacar esa muela que le causa
• ngu̱xẽẽtaechica i ngextá Tupanaarü dolor.
Oreca̱x nangúe (ngu̱x⁵ẽẽ²³ta⁴e³chi¹ca⁵ • ngúxü̃ ingexü̃ (ngux¹ü²̃ i³ngex⁵ü³) ̃
i⁴ ngex⁵ta¹ Tu³pa³na⁵a⁵rü³ O²re²ca̱x⁵ sufre (de dolor)
na²ngu¹e⁴) instituto (bíblico), • ngúxü̃ nüxü̃ ningexẽẽ (ngux¹ü̃²
seminario nüx³⁵ü³̃ ni²³ngex²ẽ²ẽ³) le causa dolor
• ngu̱xẽẽtaeéga (ngu̱x⁵ẽẽ²³ta⁴e³e¹ga⁵) ngúxü̃ ninge (ngux¹ü²̃ ni²³nge²) v.i.
curso, asignatura, tema sufrir, padecer (dolor) Nida̱xawe rü
• ngu̱xẽẽtaepane (ngu̱x⁵ẽẽ²³ta⁴e³pa³ne³) ngẽmaãcü poraãcü ngúxü̃ ninge. Está
libro enfermo y así está sufriendo mucho
• ngu̱xẽẽtaeruügü ̃ dolor.
̃
(ngu̱x⁵ẽẽ²³ta⁴e³ru¹ü⁵gü²) profesores nguxü̃chiga (ngux³ü⁵chi⁵ga⁵)
̃ s.n.
• ngu̱xẽẽtaetücumü clausura
(ngu̱x⁵ẽẽ²³ta⁴e³tü⁵cu⁵mü⁵) personal ngúxwa̱xexü̃ (ngux¹wa̱x⁵ex³ü²) ̃ adj.
(docente), profesorado estudioso Chaune rü wüxi i buxü̃ i
ngu̱xchametü (ngu̱x⁵cha¹me⁴tü⁵) s.n. ngúxwa̱xexü̃ nixĩ. Mi hijo es un
dolor (de cabeza) alumno estudioso.
nguxchi (ngux⁵chi²) s.m. moena arenilla ngü̃ (ngü̃³⁵) adv. sí (afirmativo)
(especie de árbol) Antón. tama
̃ ̃
ngúxchiáxü (ngux¹chi⁵ax³ü²) adj. ngü ̃ ñanagürü (ngü³⁵ ̃ ña³⁵na²gü³rü⁵) v.t.
1. agrio, ácido Ngẽma irimawa rü aceptar, consentir Nüma ya ãẽ̱xgacü
wüxi i nanetü i poraãcü ngúxchiáxü̃ rü ngü̃ ñanagürü ega puracüca̱x
nixĩ. El limón es un fruto muy agrio. nüxna chacaxgu. El alcalde acepta
ngu̱xnü (ngu̱x⁵nü³) s.n. paujil (especie de darme trabajo cuando se lo pido.
ave) ngü̃ãcüxü (ngü̃⁴ã²cüx²ü³) s.n.
ngu̱xpane (ngu̱x⁵pa³ne³) s.n. respiración, aliento
1. libreta (colegial o escolar) ngü̃ãcüxüchica (ngü⁴ã²cüx²ü³chi¹ca⁵)
̃ s.n.
2. certificado (de estudios) pulmón
ngu̱xpüxü̃ (ngu̱x⁵püx⁵ü²) ̃ s.n. pelusa ngüchitaeruxü̃ (ngü²chi²ta³e⁵rux²ü²) ̃ s.n.
nguxuchi (ngux³u⁴chi²) s.n. libertad colina, loma
• nguxuchixẽẽchiga ngüeguruxü ̃ (ngü²e⁴gu³rux¹ü⁵)
̃ s.n.
(ngux³u⁵chix²ẽẽ²³chi⁵ga⁵) liberación espátula
• nguxuchixẽẽruxü̃ ngüeguxü̃ (ngü²e⁴gux³ü²) ̃ adj. invertido,
̃
(ngux³u⁵chix²ẽẽ²³rux¹ü⁵) libertador, volteado
abogado ngüruxü̃ (ngü⁵rux¹ü⁵̃ ) s.n. salvavidas,
̃ ̃
ngu̱xúchixü1 (ngu̱x⁵u¹chi⁵xü³) adj. fuerte flotador
(bebida alcohólica) ngürüãchi (ngü⁴rü²ã²chi²) adv.
ngu̱xúchixü̃2 (ngu̱x⁵u¹chix⁵ü³) ̃ adj. 1. repentinamente, de repente,
doloroso súbitamente
ngürücare TICUNA – CASTELLANO 160

2. por si acaso Ngürüãchi ĩanewa niboxü (ni²box⁵ü³) v.i. abrirse (flor)


itaxĩxgu rü name i cugü Ngẽma putürachacu rü meama
ícumexẽẽmare. Por si acaso vayamos niboxü i ẽxü̃wa. Esa flor se abre bien
al pueblo, debes estar listo. en la mañanita.
3. por casualidad Ngürüãchi nüxü̃ nibuaane (ni²bu⁵a⁵a⁵ne⁵) v.i. soplar (el
itayangau ga chorü tía plazawa. viento) Nayuape i dexá erü nibuaane.
Encontramos a mi tía en la plaza por Hay oleaje porque el viento está
casualidad. soplando.
• ngürüãchimare ínguxü̃ nibuxmü (ni²bux²mü⁵) v.i. escapar, huir,
̃ que
(ngü⁴rü²ã²chi²ma³re³ i¹ngux⁵ü³) fugarse (sujeto plural) Ngẽma
llega inesperadamente poxcuexü̃ rü nibuxmü ga
ngürücare (ngü³rü³ca³re⁵) s.n. poxcupataü̃wa rü dauxchitawa
mosquitero nichocu. Los presos fugaron de la
• ngürücarewa mexü̃ i naxchiru cárcel y huyeron al monte.
(ngü³rü³ca³re⁵wa¹ mex³⁵ü²̃ i⁴ [suj. sing. niña]
nax²chi¹ru⁵) tocuyo nibürüane (ni²bü⁵rü¹a⁵ne⁵) v.i. burbujear
ngü̃xẽẽ (ngü̃x⁵ẽẽ²³) s.n. Dexáarü aixepewa nibürüane. El
1. auxilio, ayuda, socorro agua está burbujeando.
2. cooperación, servicio nibüye (ni²bü²ye²) v.i. romperse,
3. bendición fracturarse, quebrarse Pamatanüwa
Véase tauxcha narüngu rü ngẽmaca̱x nachacüxüwa
ngü̃xẽẽca̱x ínayaca (ngüx⁵ẽẽ²³ca̱
̃ x⁵ nibüye. Se cayó del guabo y por eso se
i¹na²ya³ca⁵) v.t. pedir (ayuda) rompió el brazo.
Ngü̃xẽẽca̱x ínayaca ga dutúruxü̃tawa. nica (ni²ca⁵) v.i.
Se fue al médico para pedir ayuda. 1. cantar (ave) Ngẽma ota rü
ngü̃xẽẽruxü̃ (ngüx̃ ⁵ẽẽ²³rux¹ü⁵̃ ) s.n. ngunetüxü̃ nica. El gallo canta en la
1. ayudante, servidor madrugada.
2. agente 2. aullar
3. relinchar
ngü̃xẽẽwa̱xexü̃ (ngü̃x⁵ẽẽ²³wa̱x⁵ex³ü²)
̃ adj.
deseoso (de ayudar), servicial 4. mugir

ngüxmüxẽẽruxü̃ (ngüx⁵müx⁴ẽẽ²³rux¹ü⁵̃ ) nicaixque (ni²caix²que²) v.i. echar humo


s.n. pacificador Tupana rü tórü Nicaixque ya üxü. La leña echa humo.
ngüxmüxẽẽruxü̃ nixĩ. Dios es nuestro nicha1 (ni²cha²) v.t. dar comezón Chorü
pacificador. o̱xri rü nicha erü nixẽxchaü̃. Mi
nibaixbeane (ni²baix⁵be⁵a⁵ne⁵) v.i. herida me da comezón porque está
relampaguear Tocutüwaama rü cicatrizando.
nibaixbeane erü napuxchaü̃. Está nicha2 (ni²cha⁴) v.i. ir (río abajo llevado
relampagueando al otro lado del río por la corriente) Nicha ya chauweü̃ erü
porque quiere llover. naporaxü̃chiü i natü. Mi canoa ha ido
nibaixü̃ (ni²baix⁴ü⁵̃ ) v.i. inundarse río abajo por la corriente fuerte.
Taxtüwa rü nibaixü̃ erü nata ya nichaxwetaxü̃ (ni²chax⁴we²tax³ü⁵̃ ) v.i. ir
mucü. Está inundándose en el río (río abajo llevado por la corriente) Tõxõ
porque la creciente es muy grande. rü wüxi i naigu nichaxwetaxü̃ i
161 TICUNA–CASTELLANO nicuacüxü

taxtüwa. La gaviota posada en un palo natüacü. Ellos cruzaron esa quebrada


va río abajo con la corriente. otra vez.
niche̱xeweü̃ (ni²che̱x⁵e³we²ü⁵)
̃ v.t. abrir 2. embarcarse (sujeto plural) Nümagü
(canoa al empezar a fabricarla) Meama rü chorü nguegu nichoü̃. Ellos se
nüxü̃́̃ niche̱xweü̃. Ha abierto bien su embarcaron en mi canoa.
canoa. [suj. sing. nixüe]
nichiagü (ni²chi²a²gü²) v.e. estar parados nichuru (ni²chu⁵ru²) v.i. gotear
(dispersos, sujeto plural animado) Dexáchixü̃ rü poraãcü nichuru,
Namawa nichiagü i purichíagü erü nanaxwa̱xe nax namexẽẽxü̃. El
nadauxü̃taegü. Los policías están tanque de agua gotea mucho, debemos
parados dispersos en el camino porque componerlo.
están de guardia. nichurua̱x (ni²chu⁵ru²a̱x⁵) v.i. babear
[suj. pl. inan. ninuagü] Ngẽma buxü̃ rü nichurua̱x erü
nichima (ni²chi²ma³) v.i. formarse, naa̱xwa naxo̱xriã̱x. Ese niño babea
pararse (en fila) Buxü̃gü rü guxü̃guma porque tiene una herida en la boca.
̃
nichima naxüpa nax nachocuxü i ̃ nichururaü̃ (ni²chu⁵ru²ra¹ü⁵)
̃ v.i. gotear
iscuerawa. Los niños siempre se (la nariz) Na nüxü̃ naxü rü ngẽmaca̱x
forman en fila antes de entrar a la nichururaü̃. Está resfriado y por eso le
escuela. gotea la nariz.
nichíri (ni²chi¹ri³) v.i. chirriar nichu̱x (ni²chu̱x⁵) v.i.
Ngẽxguma chíxü̃wa nataegu i wüxi i 1. tener moho Naxchiru i comüxü̃ rü
choxni rü nichíri. Cuando uno fríe un nichu̱x ega tama paxa nayaxuxgu. La
pescado en aceite, el aceite chirria. ropa blanca tiene moho rápidamente si
Véase nicuxcu1 no se lava pronto.
nichixechigü (ni²³chix⁴e⁵chi⁵gü⁵) adv. 2. tener mugre
gradualmente (peor) Nichixechigü i nichuxchu (ni²³chux⁵chu⁵) v.i. chorrear
norü maxü̃. Ha ido empeorando su (agua) Dexápaü̃wa nichuxchu i dexá.
vida. El agua está chorreando del tanque.
nicho (ni²cho²) v.i. bostezar Nicho erü
nichuxü̃ (ni²chux⁴ü⁴̃ ) v.i. echar chispas,
nayaxtaxüchi. Bosteza porque tiene
chispear Ngẽma mutúruarü
mucho sueño.
caixquepaü̃ rü nichuxü̃ ega yanaixgu.
nichocu (ni²cho²cu⁴) v.i. El silenciador echa chispas cuando el
1. entrar, ingresar (sujeto plural) motor está funcionando.
Ngu̱xwa nichocu ya chaunegü erü nichü̱xatanücüxü
marü nayaxüra. Mis hijos ingresaron a (ni²³chü̱x⁵a²ta³nü⁵cüx²ü³) v.i.
estudiar porque ya tienen edad.
tambalearse Nümagü rü
2. acostarse (sujeto plural) nichü̱xatanücüxü ñoma
[suj. sing. nixücu] nangãxẽxü̃rüxü̃. Ellos se tambalean
nichocuetaanü (ni²³cho²cu⁴e³ta³nü⁵) v.e. como si estuvieran borrachos.
estar entrando (sujeto plural) nicuacüxü (ni²³cu⁴a⁵cüx²ü³) v.i. moverse
nichoü̃ (ni²³cho³ü⁵)
̃ v.i. (de un lado a otro) Buanecümaxã
1. cruzar (a pie, sujeto plural) Nümagü nicuacüxü ya yima nai. El árbol se
rü wenaxarü nichoü̃ nawa ga yema mueve de un lado a otro con el viento.
nicuáinecüxü TICUNA – CASTELLANO 162

nicuáinecüxü (ni²cuai¹ne²cüx²ü³) v.i. nidaeeru (ni²⁵da²e⁴e⁴ru²) v.t. cortar (la


ladrar Ngẽma airu rü nicuáinecüxü cabeza), decapitar Nidaeeru i ngẽma
ega naxãeü̃gu. El perro ladra cuando woca erü nayama̱xgü. Cortan la
encuentra un animal en el monte. cabeza de la vaca porque la han matado.
Var. ninguxnecüxü nidagachi (ni²da³ga⁵chi⁵) v.i. desviarse
nicuaixcuchi (ni²cuaix⁵cu³chi³) v.i. (camino) Meama niwe̱x i nama,
ponerse (zapatos), calzarse Norü natürü naxãxcutawa rü nidagachi. El
chapatugu nicuaixcuchi erü ũanewa camino es bien derecho pero se desvía
naxũxchaü̃. Se pone los zapatos porque en el puente.
quiere ir a pasear. Antón. ínacua̱xichi nidau (ni²dau²) v.e. estar maduro
• nacuaixcuarü chapatuã̱x ponerse Chorü poxi rü nidau i chauanewa.
(zapatos) Mis plátanos ya están maduros en mi
nicu̱x (ni²cu̱x⁵) v.i. esconderse chacra.
Chauxcha̱xwa nicu̱x erü choxü̃́̃ nidauchi (ni²da⁴u³chi⁴) v.i.
nanangetanü. Se esconde de mí 1. comenzar a aparecer Üa̱xcü rü
porque me está debiendo. pa̱xmama nidauchi. El sol comienza a
nicuxcu1 (ni²cux⁵cu⁵) v.i. sonar, chirriar aparecer en la mañana.
Marü nicuxcu ya pucü. La lluvia (lit. 2. despertarse Ngẽma õxchana rü
las gotas) ya está sonando. nidauchi erü namaixchaü̃. El niño se
Véase nichíri despierta porque quiere mamar.
nicuxcu2 (ni²cux⁵cu⁵) v.i. hacer bulla nida̱xawe (ni²da̱x⁵a⁵we⁵) v.e. estar
Nicuxcu i duü̃xü̃gü. La gente hace enfermo Axünemaxã nida̱xawe i
bulla. ngẽma buxü̃. Ese niño está enfermo
nicuxcuãnü (ni²cux⁴cu⁴ã⁴nü²) v.i. sonar con fiebre.
(la barriga) Nicuxcuãnü erü tama Véase natura
nachibü. Le suena le barriga porque no nidexa (ni²dex²a⁴) v.i.
ha comido. 1. hablar
nicu̱xcuchi (ni²³cu̱x⁵cu²chi²) v.i. ponerse 2. conversar, charlar Guxü̃guma ega
(ropa), vestirse Chaune rü nicu̱xcuchi chaunepüpatawa chaxüpetü̱xgu rü
erü ngu̱xwa naxũxchaü̃. Mi hijo se paxaãchi chomaxã nidexa. Siempre
viste porque está por ir a estudiar. que paso por la casa de mi tío, él me
nicúxnecüxü (ni²cux¹⁵ne²cüx²ü³) v.i. conversa un rato.
cloquear, cacarear (gallina) Otá rü • tagaãcü nidexa (ta³ga⁵ã⁵cü³ ni²dex²a⁴)
naxacüca̱x nicúxnecüxü ega tixíragu. hablar (en voz alta)
La gallina cloquea a sus pollitos cuando nidexamare (ni²dex²a⁴ma³re³) v.i.
son pequeños. chacharear, cotorrear Ngẽma duü̃xü̃ rü
nida (ni²da³⁵) v.i. continuar Nida i nidexamare erü nangãxü̃. Ese hombre
nama. El camino continúa. chacharea no más porque está borracho.
nidaama (ni²da⁴a²ma²) v.i. continuar (a nidexaxüchi (ni²dex²ax⁴ü¹chi⁴) v.i.
pesar de algún impedimento o más de lo hablar (mucho) Nüma rü chomaxã
debido) Nidaama i ore i nidexaxüchi erü nüxü̃ nacuáxchaü̃ i
ngutaque̱xepataü̃wa. La predicación ta̱xacü naxüpetü. Él me habla mucho
continúa en la casa de reuniones. porque quiere saber lo que ha pasado.
163 TICUNA–CASTELLANO ningaica

nidexpetü (ni²³dex⁴pe²tü⁴) v.i. estar nigoe (ni²⁵go²e³) v.i. volar (sujeto


perforado singular) Ngẽma ngurucu rü nigoe erü
nidixpüta (ni²³dix²pü¹ta³) v.e. estar nawemüca̱x nadau. Ese gallinazo
enrollado Nidixpüta i ngẽma popera i vuela buscando comida. [suj. pl. nixüü̃]
choxna naxãxü̃. El documento que me Véase nagonagü
ha dado está enrollado. nigu (ni²³gu⁵) v.t. asar Üxüwa tüxü̃
nidoca (ni²do³ca⁵) v.i. hervir Ngẽma nigu ya norü choxni. Él asa su
chorü dexá rü nidoca. El agua se pescado sobre el fuego.
hierve. Véase nayagu
nidora (ni²do³ra³) v.i. decir (falsedades), nigu̱x (ni²³gu̱x⁵) v.e. estar terminado,
mentir, engañar Nidora erü tama estar finalizado, estar acabado
aixcümaxü̃ chomaxã nixu. Miente Narañaarü o rü nigu̱x. Las naranjas se
porque no me dice la verdad. han terminado.
nidoxochiraü̃ (ni²dox⁴o²chi⁴ra¹ü⁵)̃ v.i. nime (ni²me²) v.e.
tener chato, tener ñato (la nariz) 1. estar bien (de salud, sujeto plural)
Nidoxochiraü̃ erü norü bucümatama 2. estar limpio (sujeto plural)
nixĩ. Tiene la nariz chata porque así 3. ser bueno (sujeto plural)
nació. [suj. sing. name]
nidoxraü̃ (ni²dox⁴ra¹ü̃⁵) v.i. roncar nimexechi (ni²³mex²e²chi²) v.e. estar
Chorü papá rü nidoxraxü̃ ega diluido (en agua) Ngẽma irimawachiü
napexgu. Mi papá ronca cuando rü dexámaxã nimexechi. La limonada
duerme. se diluye con agua.
niduruane (ni²du⁵ru⁵a⁵ne⁵) v.i. tronar nimu (ni²⁵mu²) v.i. multiplicarse Nimu i
Niduruane erü napuxchaü̃. Está chorü woca erü mea nüxna chadau.
tronando porque quiere llover. Mis vacas se multiplican porque las
cuido bien.
nidu̱xrux (ni²du̱x⁵rux⁵) v.i.
1. temblar Nidu̱xrux erü aixü̃ namuü̃. • nimu i diẽrü (ni²⁵mu² i⁴ di³ẽ³rü⁵) está
Tiembla porque tiene miedo al tigre. aumentando (dinero)
2. vacilar nimuchigü (ni²⁵mu²chi⁵gü⁵) v.i.
nidüra (ni²dü²ra²) v.e. multiplicarse (poco a poco,
1. ser salvaje, ser bravo Ngẽma airu rü progresivamente) Ngẽma ota rü
nidüra rü ngẽmaca̱x tüxü̃ nangõ̱x. nimuchigü erü mea nüxna chadau.
Ese perro es bravo y por eso nos Las gallinas se van multiplicando poco a
muerde. poco porque las cuido bien.
2. estar furibundo nimuetanü (ni²³mu²e³ta³nü⁵) v.i.
Véase nachixecüma aumentar
nidüxchinagu (ni²düx²chi⁴na¹gu³) v.i. ninai (ni²⁵nai²) v.i. prenderse,
afeitarse Chorü o̱xi rü taguma encenderse Gachurína rü ninai ega
nidüxchinagu. Mi abuelo nunca se omü naxü̃tawa ingexgu. La gasolina
afeita. se enciende si se acerca el lamparín.
nidüxü (ni²³düx⁵ü³) v.i. abrigarse, ningaica (ni²³ngai⁵ca⁵) v.e. estar
cubrirse Paraguamaxã nidüxü erü acercándose (fecha) Ngẽma Nataruarü
poraãcü napu. Se cubre con paraguas ngunexü̃ rü ningaica. El día de la
porque está lloviendo fuerte. Navidad se está acercando.
ningãnexchigü TICUNA – CASTELLANO 164

ningãnexchigü (ni²³ngã⁵nex²chi⁵gü⁵) v.i. dexágu ningo̱xochi. Casi murió


andar (cojeando), cojear Marü naya i asfixiándose en el agua.
chorü o̱xi rü ngẽmaca̱x ningóxpetü (ni²⁵ngox¹pe³tü⁵) v.t.
ningãnexchigü. Mi abuelo tiene traspasar Wocaemaxã nanachuxu ya
muchos años y por eso anda cojeando. dexchi rü wixgutaa̱x ningóxpetü.
ningauchigü (ni²³ngau⁵chi⁵gü⁵) v.i. Cuando picó al paiche, el arpón casi lo
podrirse, envejecerse (poco a poco, sujeto traspasó. Var. ningupetü
inanimado) Yima chorü ngue rü ningu (ni²³ngu³) v.e. ser suficiente,
ningauchigü rü düxwa nichuru. Mi alcanzar Marü choxü̃́̃ ningu i ngẽma
canoa se va envejeciendo y por fin õna. Esa comida fue suficiente para mí.
gotea.
• marü ningu (ma³rü³ ni²³ngu³)
ningaxi (ni²³ngax³i³) v.i. hincarse,
terminado, acabado
clavarse Chocutüwa ningaxi ya tuxu.
La espina se clavó en mi pie. ninguarü taunecüã̱x (ni²³ngu³a⁵rü³
tau⁵ne⁵cü³ã̱x⁵) v.t. cumplir (años)
ninge (ni²³nge⁴) v.i. cundir Ngẽma
Júliugu ninguarü taunecüã̱x ya
chíxü̃ rü paxãma ninge. Las manchas
chaune. Mi hijo cumple años en el mes
de aceite cunden rápidamente.
de julio.
ninge̱x (ni²⁵nge̱x⁵) v.i. abrirse (una
ningune (ni²³ngu⁵ne⁵) v.i. amanecer
herida) Ninge̱x i norü o̱xri. Su herida
Marü ningune rü puracüwa chaxũ.
se abrió.
Ya ha amanecido y me voy al trabajo.
ningĩgü (ni²³ngĩ²gü²) v.i. casarse
ningũnecüxü (ni²³ngũ⁵ne²cü²xü³) v.i.
Tupanapatawa ningĩgü i duü̃xü̃gü i
̃́ ̃ ̃ gruñir
Tupanaaxü yaxõgüxü. Los creyentes
en Dios se casan en la iglesia. Véase narüngi ̱xnaxü̃

ningixcu (ni²³ngix²cu²) v.t. conectar, ningupetü (ni²³ngu³pe²tü⁵) [var. de


unir, juntar Ngẽma mechagü rü ningóxpetü] traspasar
̃
ningixcu nax nataxüraxücax. Juntan ningutagü (ni²³ngu⁵ta⁵gü²) v.i.
las mesas para que sea más grande. cuchichear Ningutagü i buxü̃gü i
Véase nügüwa ne nadagü iscuerawa nax tama nüxü̃
naxĩnüxü̃ca̱x i ngu̱xẽẽruxü̃. Los niños
ningoca (ni²³ngo²ca⁵) v.i. jadear
cuchichean en la escuela para que no los
Poraãcü nañaãchi rü ningoca erü
oiga el profesor.
nipaxüchi. Corre duro y jadea porque
está muy cansado. Véase ngutaãcü nidexa
ningõ̃́õnexü̃ (ni²⁵ngõ¹õ⁵nex⁵ü
̃́ ̃ v.t. velar ninguxnecüxü (ni²³ngux¹⁵ne²cüx²ü³) [var.
⁵)
Norü mamá tayu rü ngẽmaca̱x de nicuáinecüxü] ladrar
̃́ ̃
ningõõnexü. Su madre murió y por eso ningü (ni²³ngü⁵) v.e. estar gordo Ngẽma
la veló en la noche. woca rü ningü erü naxãxacü. La vaca
ningoxna (ni²³ngox¹⁵na⁵) v.i. agujerearse está gorda porque tiene cría.
Chorü buetare rü ningoxna erü marü ningü̃ãcüxü (ni²³ngü⁵ã²cüx²ü³)
̃ v.i.
nangau. De tanto usarla, mi olla se 1. respirar Tama ningü̃ãcüxü erü
agujereó. namü nayu. No respira porque ya está
ningo̱xochi (ni²⁵ngo̱x⁵o¹chi⁵) v.i. muerto.
asfixiarse, sofocarse Wixguta nayu erü 2. ronronear
165 TICUNA–CASTELLANO nipu̱xnechüxü

ningüchigü (ni²³ngü⁵chi⁵gü⁵) v.i. nipeãxétücüxü (ni²³pe²ãx³e¹tü⁵cüx²ü³)


engordarse (poco a poco) Ngẽma cuchi v.i. pestañear, parpadear
rü ningüchigü erü mea nachibü. Ese Nipeãxétücüxü ega yadexagu. Él
chancho se va engordando poco a poco pestañea cuando habla.
porque come bien. nipomü (ni²³po²mü³) v.t. machacar
ninuagü (ni²³nu²a²gü²) v.e. estar parados Tauchaãcü nipomü i poxpayu. La
(dispersos, sujeto plural inanimado) papaya se machaca fácilmente.
Pepatagü rü tá nagu napogüe rü niporagatanücüxü
caxtagüxicatama tá ngéma ninuagü. (ni²po⁴ra²ga⁵ta⁵nü³cüx²ü³) v.t. discutir
Sus casas van a ser derribadas y Yema duü̃xü̃gü rü nügümaxã
solamente los postes van a quedar (lit. niporagatanücüxü. La gente discutió
van a estar parados) allí dispersos. (lit. discutieron entre ellos.)
[suj. pl. anim. nichiagü]
nipu (ni²³pu³⁵) v.i. romperse, hacerse
ninugü (ni²³nu²gü⁵) v.t. poner, colocar añicos (objeto de vidrio) Yexguma
(separados) Ngẽma mürapewa rü nanguxgu ga chorü pochiyu rü nipu.
nachicawa ninugü. Las tablas se Mi pocillo se rompió al caerse.
colocan separadas.
nipucutü (ni²³pu³⁵cu⁵tü²) v.i. tropezar
niña (ni²³ña³) v.i. escapar, huir, fugarse
Naichimegu nipucutü yerü naxeane.
(sujeto singular) Ngẽma yatü i poxcuxü̃
Se tropezó contra una raíz porque
rü niña ga poxcupataü̃wa rü
estaba oscuro.
dauxchitawa ningaxi. El preso fugó de
la cárcel y huyó al monte. nipueru (ni²³pu³⁵e⁴ru²) v.t. golpearse (la
[suj. pl. nibuxmü] cabeza)
niñaixmü (ni²³ñaix¹mü⁵) v.i. nipuma (ni²³pu⁵ma³) v.e. estar colocados
1. aplastarse Poxpayu rü niñaixmü (en fila, palos o estacas) Meama
ega nadauxüchigu rü nanguxgu. La nipuma chaua̱xtügu i naigü nax
papaya se aplasta porque está madura taxúema ngéma üpetüxü̃ca̱x. Los
cuando cae. palos están bien colocados alrededor de
2. abollarse mi patio para que nadie pase por allí.
nipa1 (ni²³pa⁵) v.e. estar cansado Nipa i nipura (ni²³pu³ra²) v.i. decir (tonterías),
chorü papá erü poraãcü napuracü. disparatar Nipura erü nangãxü̃ rü
Mi papá está cansado porque trabajó tama naãẽxü̃ nacua̱x. Está diciendo
mucho. tonterías porque está borracho y no se
da cuenta de lo que dice.
nipa2 (ni²⁵pa²) v.e. estar seco Ngẽma
chorü ui rü meama nipa. Mi fariña nipu̱x (ni²pu̱x⁵) v.i. hincharse (pan)
está bien seca. Ngẽma paũchara rü nipu̱x. La masa
de pan se hincha.
nipaxetü (ni²³pax⁵e³tü⁵) v.i. cansarse (los
ojos, la vista) Düxwa nipaxetü nax nipu̱xcharaü̃ (ni²³pu̱x⁵cha³ra³ü⁵)
̃ v.i.
poperaxü̃ nadauenüxü̃. Por fin sus tener indigestión Nipu̱xcharaü̃ erü
ojos se cansan de mirar el libro. poraãcü nachibü. Tiene indigestión
nipeãchi (ni²³pe²ã²chi²) v.i. tomar porque comió mucho.
(siesta) Nipeãchi erü chütacü rü tama Véase nachixeanü
aixcüma mea nape. Está tomando una nipu̱xnechüxü (ni²⁵pu̱x⁵ne²cüx²ü²) v.t.
siesta porque no durmió bien anoche. pisotear
nitachigü TICUNA – CASTELLANO 166

nitachigü (ni²³ta²chi⁵gü⁵) v.i. Nangu̱xchametü rü niwãĩnecüxü. Le


1. aumentarse, incrementarse (poco a duele la cabeza porque tiene gripe.
poco) Ngẽma chaune rü nitachigü. niwã̱ĩ ̱x (ni²³wã̱ĩ ̱x⁵) v.i. estallar,
Mi chacra va aumentándose. explosionar Niwã̱ĩ ̱x ya cartuchu. El
2. prosperar cartucho explosiona.
nitaitüpara (ni²³tai⁴tü²pa³ra⁵) v.i. estar niwãĩxãchigü (ni²³wãĩx³ã³chi⁵gü⁵) v.i.
paralizada (la pierna) Tama nixũ i olfatear, ir olfateando Ngẽma airu rü
chorü tutü erü nitaitüpara. Mi tío no naexü̃ca̱x niwãĩxãchigü. El perro va
camina porque su pierna está olfateando para encontrar un animal en
paralizada. el monte.
Véanse nayumachi, nayupara
niwaixra (ni²waix³⁵ra⁵) v.e. estar
nita̱xawa (ni²³ta̱x⁵a⁴wa⁴) v.i. tener sed
húmedo Naxchirugü rü niwaixra erü
Poraãcü nita̱xawa erü nüxü̃́̃
tama nangu̱xetü. La ropa está húmeda
nataxuma i dexá i naanewa. Tiene
porque no hay mucho sol.
mucha sed porque no tenía agua en la
chacra. niwa̱x (ni²wa̱x⁵) v.i. caerse, desplomarse
Buanecümaxã niwa̱x ya yima
nititi (ni²³ti²ti²) v.i. tocar (tambor),
wochine. La lupuna se desplomó con el
tamborear Nititi i petawa. Él toca su
viento.
tambor en la fiesta.
niwãxna (ni²⁵wãx²na²) v.e. estar abierto
nitonecüxü (ni²⁵to²ne²cüx²ü⁴) v.i.
¡Ixücu!, rü niwãxna i ĩã̱x. Pase, la
taconear (lit. marcar el ritmo con el pie)
puerta está abierta.
Ngẽxguma pianuwa napaxetagu rü
nitonecüxü. Cuando toca el piano Véase inangeenü
taconea (lit. marca el ritmo con el pie). niwẽẽ (ni²³wẽ³ẽ³) v.i. nadar Airu rü
nitoxpetü (ni²⁵tox²pe²tü⁵) v.t. niwẽẽ erü norü yorawe narüxũ. El
obstaculizar, impedir Taxucürüwa perro nada porque sigue a su dueño.
ngẽma namawa chaxüpetü erü nai niwe̱xechitaxü̃ (ni²³we̱x⁵e²chi²tax²ü⁵)
̃ v.t.
ngéma nitoxpetü. No puedo pasar por empujar (canoa o lancha del puerto)
ese camino porque un palo lo está Cowenaarü türewa niwe̱xechitaxü̃
obstaculizando. norü mutúrumaxã. Del puerto de
nitoye (ni²to⁴ye²) v.e. estar dividido Caballo Cocha empuja su bote con el
Ngẽma buxü̃gü rü taxregu nitoye erü motor.
namuxũchi. Los niños están divididos niwexwe (ni²wex²we²) v.i. caer (garúa),
en dos grupos porque son muchos. garuar, lloviznar Niwexwe i ngunexü̃.
nitunaxã (ni²³tu⁴nax²ã³) v.i. Llovizna durante el día.
1. toser Na nüxü̃ naxü rü ngẽmaca̱x Var. niwexweane
nitunaxã. Está resfriado y por eso tose. niwe̱xyae (ni²we̱x⁵ya¹e⁴) v.e. tener lacio
2. estar mal (de la garganta) (cabello) Niwe̱xyae erü tama nügü
niwaimüane (ni²wai³⁵mü⁵a⁵ne⁵) v.i. estar nacha̱i ̱xeru. Tiene el cabello lacio
mojado (tierra) Ngẽxguma napuxgu rü porque no lo encrespa.
niwaimüane. Cuando llueve la tierra niwĩxĩchi (ni²³wĩx¹⁵ĩ²chi⁵) v.i. resbalarse,
está mojada. patinar Nüma rü niwĩxĩchi rü
niwãĩnecüxü (ni⁵wãĩ⁵ne²cüx²ü³) v.e. wixgutaa̱x nagu nangu. Él se resbaló y
estar resfriado, tener gripe casi se cayó adentro.
167 TICUNA–CASTELLANO nixĩgü

nixa1 (nix²a⁵) v.e. ser delgado, ser flaco nixẽ (nix²ẽ⁴) v.i. cicatrizarse Chorü o̱xri
Nixa erü tama mea nachibü. Está rü marü nixẽ. Mi herida ya se
flaco porque no come bien. cicatrizó.
nixa2 (nix²a³⁵) v.i. quemarse, nixẽchigü (nix²ẽ⁴chi⁵gü⁵) v.e. estar
encenderse, prenderse Meama nixa i cicatrizándose (poco a poco) Norü o̱xri
chauane erü nangu̱xetüxüchi. Mi rü wüxichigü i ngunexü̃gu nixẽchigü.
chacra se quemó bien porque el sol era Su herida está cicatrizándose cada día.
muy fuerte. nixĩ (nix²ĩ²) v.e. ser (sujeto singular)
nixã (nix²ã⁴) v.t. remar Nixã nax Choxrü nixĩ ya yima mutúru. El
naanewa naxũxü̃ca̱x. Se fue remando motor es mío. [suj. pl. nixĩgü2]
para llegar a su chacra. nixĩã̱xchacüxü (nix²ĩ²ã̱x⁵cha¹cüx²ü³) v.t.
nixachigü (nix²³a⁵chi⁵gü⁵) v.i. mover (los brazos) Ngẽma yatü rü
enflaquecerse, adelgazarse (poco a poco) nixĩã̱xchacüxü ega tamaxã
Nüma rü nixachigü erü nida̱xawe. Él yadexa̱xgu. Ese hombre mueve los
va enflaqueciéndose porque está brazos cuando habla con nosotros.
enfermo. nixĩã̱xcüracüxü (nix²ĩ²ã̱x⁵cü³ra³cüx²ü³)
v.t. mover (la cola, ave), colear (ave)
nixãẽ (nix²ã⁴ẽ³) v.i. cruzar (un río,
remando) nixĩã̱xcüxü (nix²ĩ²ã̱x⁵cüx²ü³) v.i.
moverse, temblar Ngẽxguma
nixãĩnecüxü (nix²ãĩ³⁵ne²cüx²ü³) v.i.
naxĩã̱xãchianegu rü nixĩã̱xcüxü ya
gemir, quejarse Nixãĩnecüxü erü
̃́ ĩpatagü. Cuando la tierra tiembla, las
poraãcü nüxü̃ nangu̱xuchi. Él se
casas se mueven.
queja porque le duele muchísimo.
• nixĩã̱xcüxüarü maxü̃neã̱x
nixaixcüma (nix²aix⁴cü²ma²) v.e. ser ̃
(nix²ĩ²ã̱x⁵cüx²ü³a⁵rü³ max²ü¹ne⁵ã̱ x⁵)
verdadero, ser veraz Nixaixcüma ya
palpitar (el corazón)
yimá yatü. Taguma choxü̃
nawomüxẽẽ Él es un hombre veraz. nixĩã̱xpe̱xatü (nix²ĩ²ã̱x⁵pe̱x⁵a¹tü³) v.i.
mover (las alas), aletear (ave) Ngẽma
Nunca me engaña.
ngurucu rü nixĩã̱xpe̱xatü ega
nixãũxãchi (nix²ãũx³ã²chi²) v.e. tener yagoegu. El gallinazo mueve las alas al
envidia Nixãũxãchi yerü chamearü volar.
mutúruã̱x. Tenía envidia porque tengo
nixĩã̱xreü̃cüxü (nix²ĩ²ã̱x⁵re¹ü³̃ cüx²ü³) v.t.
un buen motor.
mover (la cola), colear (animal, no ave)
nixãxne (nix²ãx²ne⁵) v.e. estar armado Chorü airu rü nixĩã̱xreü̃cüxü erü
(con armas de fuego) Yema dauxü̃taexü̃ nataãẽ. Mi perro mueve la cola porque
rü nixãxne. Los guardianes estaban está contento.
armados. nixĩã̱xtanücüxü (nix²ĩ²ã̱x⁵ta³nü⁵cüx²ü³)
nixãxü̃chi (nix²ãx²ü⁵chi²)
̃ v.e. estar v.i. moverse (hojas o ramas de un árbol)
inaugurado Marü nixãxü̃chi ya Ngẽma moruatü rü nixĩã̱xtanücüxü
ngutaque̱xepataxü̃. Ya está ega yabuanegu. Las hojas de la
inaugurada la casa de reuniones. shapaja se mueven cuando sopla el
nixaxüne (nix²ax³⁵ü³ne⁵) v.i. tener fiebre viento.
Chorü buxü̃ rü nixaxüne rü ngẽmaca̱x nixĩgü1 (nix²ĩ³gü⁵) v.i. retirarse Guxü̃ma
tama iscuerawa naxũ. Mi hijo tiene i natanüxü̃gü rü nüxna nixĩgü. Toda
fiebre y por eso no va a la escuela. su familia se retiró de él.
nixĩgü TICUNA – CASTELLANO 168

nixĩgü2 (nix²ĩ²gü²) v.e. ser, estar (sujeto 2. acostarse (sujeto singular)


plural) Choxrügü nixĩgü ya ngue. Las [suj. pl. nichocu]
canoas son mías. [suj. sing. nixĩ] • ¡Ixücu! (ix³ü²cu⁴) ¡Entra!
nixo1 (nix²o⁴) v.i. producir, tener (fruto, • ¡Pichocu! (pi³cho²cu⁴) ¡Entren!
sujeto plural) Ngẽma nanetü rü marü
nixüe (nix²ü⁴e³) v.i.
nixo. Los árboles frutales tienen fruto.
[suj. sing. naxo2] 1. cruzar (a pie, sujeto singular) Nüma
rü wenaxarü nixüe nawa ga yema
nixo2 (nix²³o³) v.i. extinguirse, apagarse natüacü. Él cruzó otra vez esa
Yima üxü rü nixo erü napu. El fuego quebrada.
se extinguió por la lluvia.
2. embarcarse (sujeto singular) Nüma rü
• nixo ya tauemacü (ni²xo³ ya² chorü nguegu nixüe. Él se embarcó en
tau³e²ma⁴cü³) eclipse (lunar) mi canoa. [suj. pl. nichoü̃]
• nixo ya üa̱xcü (ni²xo³ ya² ü²a̱x⁵cü²) nixüü̃ (nix²ü³ü⁵)̃ v.i. volar (sujeto plural)
eclipse (solar) Ngẽma cowagü rü nixüü̃ erü
nixoxetü (nix²ox³e²tü⁵) v.e. estar ciego nanguxpa. Las garzas volaron porque
Chorü o̱xi rü nixoxetü erü marü naya. son espantadizas. [suj. sing. nigoe]
Mi abuelo está ciego porque es viejo. Véase nagonagü
nixõxmiã̱x (nix²õx⁴mi¹ã̱x⁵) v.i. tener nixü̃xchapüta (nix²ü̃x¹cha⁵pü⁵ta⁵) v.i.
gusanos Yima pama rü nixõxmiã̱x rü crujir (los dientes) Ngẽxguma nüxü̃
ngẽmaca̱x tama chanamu̱x. La guava yadeyuxüchigu rü nixü̃xchapüta.
tiene gusanos y por eso no la como. Cuando siente mucho frío, cruje los
nixũ (nix²ũ²) v.i. dientes.
1. andar, caminar, marchar Ngẽma nixüye (nix²ü⁴ye²) v.i. tener límite
buxü̃ rü marü nixũ erü marü (territorial), tener lindero, limitar
nataunecüã̱x. Ese niño ya camina Perúane rü Corũbiaanemaxã nixüye.
porque ya tiene un año. El territorio del Perú limita con
2. huir, fugarse Colombia.
• nixũ nüxna i nachixü̃ane (nix²³ũ² niyachigü (ni²ya⁴chi⁵gü⁵) v.i.
̃
nüx³na⁵ i⁴ na²chix²ü⁵a⁵ne⁵) emigrar 1. crecer (poco a poco), desarrollarse
nixũgachi (nix²³ũ³⁵ga⁵chi⁵) v.i. Chorü buxü̃ rü niyachigü. Mi hijo va
1. apartarse, separarse (el uno del otro) creciendo poco a poco.
2. mudarse (de casa) 2. envejecer (poco a poco)
nixüchicüxüchigü niyauca (ni²yau⁴ca⁵) v.i. arder, tener
(nix²³ü⁴chi¹cüx²ü³chi⁵gü⁵) v.i. ardor (parte del cuerpo) Niyauca i
evolucionar, progresar Norü daawe rü chorü o̱xri. Me arde la herida.
nixüchicüxüchigü rü düxwa tá nayu. niyaura (ni²yau⁴ra⁵) v.i. arder (fuego)
Su enfermedad va progresando y por fin Yima üxü rü meama niyaura erü
va a morir. mexü̃ i üxü nixĩ. La candela arde bien
nixücu (nix²ü²cu⁴) v.i. porque tiene buena leña.
1. entrar, ingresar, meterse (sujeto niyauracüxü (ni²yau⁴ra⁵cüx²ü³) v.i.
singular) Ngu̱xwa nixücu ya chaune brillar Chütacü rü niyauracüxü ya
erü marü nayaxüra. Mi hijo ingresó a ẽxta rü woramacuri. De noche vemos
estudiar porque ya tiene edad. brillar las estrellas.
169 TICUNA–CASTELLANO norü ngãxü̃ga

niyauxye (ni²yaux⁴ye²) v.e. estar nachicawa nangexma. Mi motor vibra


dividido Perúane rü tomaepü̱xgu porque no está bien colocado en su sitio.
niyauxye: taxü̃ i taxtüanacü, rü niyuãchi (ni²yu⁴ã²chi²) v.i. desmayarse
ma̱xpü̃́neane rü taxtüane. El Perú está Ngẽma ngexü̃ rü niyuãchi yerü
dividido en tres regiones: costa, sierra y woetama naturaxü̃ne rü tama yaxna
selva. namaxã naxĩnü ga üa̱xcü. La mujer se
niyaxu (ni²yax³⁵u³) v.t. coger, atrapar desmayó porque estaba débil y no
Ngẽma yatü i poxcuxü̃ rü wenaxarü aguantó el sol.
̃́ ̃
niyaxu erü purichía nüxü nayangau. niyuxnearü maxü̃neã̱x (ni²yux⁴ne²a⁵rü³
El preso fue cogido otra vez porque la max²ü̃¹ne⁴ã̱x⁵) v.i. saltar (el corazón),
policía lo encontró. espantarse Niyuxnearü maxü̃neã̱x erü
niyaxuchia̱x (ni²yax⁴u²chi⁵a̱x⁵) v.i. poraãcü namuü̃. Le saltó el corazón
enjuagarse (la boca) Chaune rü porque tuvo mucho miedo.
chibüwena niyaxuchia̱x. Mi hijo se • niyuxnecüxü ya taruma
enjuaga la boca después de comer. (ni²yu⁵ne²cüx²ü³ ya² ta²ru³ma⁵) pulso
niyexerachigü (ni²yex²e⁵ra⁵chi⁵gü⁵) v.i. niyuxu (ni²⁵yux³u³) v.i. brincar, saltar
intensificarse, arreciar (poco a poco) Dexáwa niyuxu nax naxaiyaxü̃ca̱x.
Yimá pucü rü íxrarüwa napu i noxri Saltó al agua para bañarse.
natürü ñu̱xma rü niyexerachigü. La niyüxe (ni²³yü³⁵xe³) v.i. danzar, bailar
lluvia fue lenta al comienzo pero ahora (sujeto plural) Petawa niyüxe i
se ha intensificado poco a poco. duü̃xü̃gü. La gente danza en la fiesta.
niyixe (ni²yix³e³) v.i. podrirse, [suj. sing. niyüxü]
descomponerse (sujeto plural) Ngẽma niyüxü (ni²³yüx³⁵ü³) v.i. danzar, bailar
choxni i naxca̱x chataxexü̃ rü niyixe. (sujeto singular) Petapataü̃wa niyüxü
Los pescados que compré se han ya yimá ngextü̱xücü. Ese joven baila
podrido. [suj. sing. niyixi] en la discoteca. [suj. pl. niyüxe]
niyixi (ni²yix³i³) v.i. podrirse, nórte (nor²te⁵) s.n. norte Antón. súr
descomponerse (sujeto singular) norü (no¹⁵rü³) adj. su (de él, de ellos, de
Namachi i ngáxü̃ rü niyixi ega tama ella, de ellas)
nayucüragu. La carne fresca se Véanse na-, noxrü
descompone si no la salamos. • norü maxü̃ (no¹⁵rü³ max²ü̃³) alma
[suj. pl. niyixe]
• norü toxweme̱xẽmaxã puracü̃́xü̃
niyoeru (ni²yo⁵e⁴ru²) v.i. tener cortado (no¹⁵rü³ tox⁵we²me̱x⁵ẽ³max²ã³
(pelo o cabello) Marü niyoeru erü ̃ zurdo
pu³ra³cü¹xü²)
churara nixĩ. Tiene el pelo cortado
norü me (no¹⁵rü³ me²) s.n. gusto, deseo
porque es soldado.
Norü me nixĩ i maü̃guagü rü
niyoxnecüxü (ni²yox²ne²cüx²ü³) v.i. narañagü. El deseo de ellos es disfrutar
1. dentellar de los mangos y las naranjas
2. masticar Ngẽma airu rü norü ngãxü̃ (no¹⁵rü³ ngãx³ü³)
̃ s.n.
niyoxnecüxü ega nachibü̱xgu. El 1. mitad
perro mastica cuando come. 2. promedio
niyoyo (ni²yo³yo⁵) v.i. vibrar Chorü norü ngãxü̃ga (no¹⁵rü³ ngãx²ü⁵ga⁵)
̃ s.n.
mutúru rü niyoyo era tama mea respuesta, contestación
norü ngãxü̃wa TICUNA – CASTELLANO 170

norü ngãxü̃wa (no¹⁵rü³ ngãx³ü̃³wa¹) norü ügü (no¹⁵rü³ ü⁴gü²) s.n.


1. posp. entre Ngẽma buxü̃ rü taxre 1. comienzo, principio, apertura
ga yatügüarü ngãxü̃wa narüto ga 2. base
yexguma yayuãchigu. El niño estaba norü üye (no¹⁵rü³ ü⁴ye²) s.n. parte,
sentado entre dos hombres cuando se división
desmayó.
norü üyeane (no¹⁵rü³ ü⁴ye²a⁵ne⁵) s.n.
2. adv. en medio de
lindero
norü ngemare (no¹⁵rü⁵ nge³⁵ma³re³) s.f.
norü wüxime̱ex ̱ pü̱x (no¹⁵rü³
conviviente, amante (mujer)
wüx²i²me̱ex̱ ⁵pü̱x⁵) adj. quinto
norü ngu (no¹⁵rü³ ngu³) s.n.
norü ya (no¹⁵rü³ ya⁴) s.m. edad
1. llegada Véase norü taunecü
2. venida
norü yatümare (no¹⁵rü³ ya³tü⁵ma³re³)
norü ngunexü̃gü (no¹⁵rü³ ngu⁵nex³ü²gü²)̃
s.m. conviviente, amante (hombre)
s.n. días (que dura un evento, lit. sus
notürü (no⁵tü²rü⁵) (Brasil) conj.
días)
1. pero, sino
norü ña̱xtü (no¹⁵rü³ ña̱x⁵tü³) s.n. parte 2. sin embargo, no obstante, en cambio
(inferior) Colombia y Perú: natürü
norü o̱xigü (no¹⁵rü³ o̱x⁵i¹gü²) s.m. nowaya (no³wa³ya⁵) s.n. navaja
1. abuelos
noxẽ (nox³⁵ẽ¹) s.f. abuela
2. antepasados
3. viejos (personas) noxre (nox³⁵re²) adj. poco
norü ta (no¹⁵rü³ ta²) s.n. • noxremaexü̃ (nox³⁵re²ma³ex⁵ü³)
̃
1. dimensión, tamaño menor cantidad
2. volumen noxri (nox³⁵ri¹) adv. primeramente
3. grandeza, magnitud • noxri ota icaxgu (nox³⁵ri¹ o³ta¹
norü tauemacü (no¹⁵rü³ tau⁴e³ma⁵cü³) i⁴cax⁵gu⁴) al cantar el gallo, al
s.n. temporada amanecer
norü taunecü (no¹⁵rü³ tau⁵ne³cü³) s.m. • noxri yangoonegu, noxri yangunegu
edad Aü̃dré rü Pirípi rü nawüxigu i amanecer
norü taunecüwa. Andrés y Felipe • noxriarü ügügu (nox³⁵ri¹a⁵rü³
tienen la misma edad. ü⁴gü²gu⁵) en el principio
Véase norü ya noxrü (nox¹⁵rü³) pron.
norü taxre (no¹⁵rü³ tax⁴re²) adj. segundo 1. suyo (de él, de ellos, de ella, de ellas)
• norü taxreátü (no¹⁵rü³ tax⁴re²a¹tü³) 2. cuyo
segunda página Véanse na-, norü
norü tomaepü̱x (no¹⁵rü³ to³ma¹e⁴pü̱x⁵) • noxrü nixĩ (nox¹⁵rü³ nix²⁵ĩ²)
adj. tercero pertenecer (a él, a ellos, a ella, a ellas)
norü ü (no¹⁵rü³ ü⁴) s.n. • noxrüxü̃ nayaxĩxẽẽ (nox¹⁵rüx³ü⁵̃
1. construcción na²yax⁵ĩx²³ẽ²ẽ³) apropiarse,
2. fabricación, hechura Mamá rü tama apoderarse
nataãẽnamaxã i norü ü i mecha. • noxrütama, noxrüxüchi
Mamá no está feliz con la hechura de la (nox¹⁵rü³ta⁵ma⁵, nox¹⁵rüx³ü¹chi⁵)
mesa. propio (de él mismo o de ella misma)
171 TICUNA–CASTELLANO nũxcüma

noxtacüma (nox⁴ta¹cü⁵ma²) adv. nuaraxü̃xü̃ (nu¹a⁴rax⁵üx


̃ ³ü²̃ ) adj. de este
1. de una vez tamaño, de este color (indicando con
2. una vez (para siempre) ademanes)
• noxtacüma ãtanüxü̃ (nox⁴ta¹cü⁵ma² nuebe (nu³e²be⁵) adj. nueve
̃ al contado, en efectivo
ã³ta⁵nüx²ü²) núma (nu¹ma⁴) adv. acá, aquí Núma
nu1 (nu²) s.n. murciélago, vampiro Cüxchituwa namu i duü̃xü̃gü. Aquí
en Cushillo Cocha hay mucha gente.
nu2 (nu³) s.n. cólera, enojo, ira Nu rü
nawa nangu erü naweü̃ca̱x nangĩ ̱xgü. • númacüã̱x (nu¹ma⁴cüã̱x⁵) nativo,
Monta en cólera porque le robaron su autóctono, residente, natural (de aquí)
canoa. nuta (nu³⁵ta³) s.m. piedra
• nu ne nanaxĩ (nu¹ ne¹ na²nax³ĩ³⁵) • nuta i caexü̃ (nu³⁵ta³ i⁴ ca³ex²ü̃⁵)
vagar sin rumbo fijo (sujeto plural) piedra de molino
• nu ne nanaxũ (nu¹ ne¹ na²nax⁵ũ²) • nuta ya ãxmacü (nu³⁵ta³ ya²
vagar sin rumbo fijo (sujeto singular) ãx³ma⁴cü²) cueva (en una roca)
• nuãcü (nu³ã⁵cü³) a la fuerza, por la • nuta ya mexechicü, nuta ya
fuerza; con cólera nga̱xãẽruxü̃ (nu³⁵ta³ ya² mex²e¹chi⁴cü³,
• nuãẽxü̃ (nu³ã¹ẽx⁴ü³)̃ descontento, ̃ piedra
nu³⁵ta³ ya² nga̱x⁵ã¹ẽ⁴rux¹ü⁵)
malhumorado (preciosa, de adorno), diamante, joya
• nuchametüxü̃, nuchiweü̃ • nuta ya tacü (nu³⁵ta³ ya² ta³⁵cü²)
(nu³cha¹me⁵tüx³ü̃², nu³chi¹we³ü²)
̃ serio roca, peña
(con cara enojada)
• nuta ya taxüchicü (nu³⁵ta³ ya²
• nugaãcü (nu³ga⁵ã⁵cü³) tax²ü¹chi⁵cü³) cerro, peña inmensa
acaloradamente
• nutaxacü ya nga̱xãẽruxü̃ ya
nua (nu¹a⁴) adv. acá, aquí ¡Nua naxũ, maxrewa iyaxucü (nu³⁵tax³a³cü⁵ ya²
rü cumaxã chidexachaü̃! Ven acá, nga̱x⁵ã¹ẽ⁴rux¹ü⁵̃ ya² max⁴re²wa¹
quiero hablarte. i³yax⁴u²cü³) perla
• nua nanana (nu¹a⁴ na²na³na³⁵) traer • nutaxacü (nu³⁵tax³a³cü⁵) piedra
acá (complemento plural) pequeña, cascajo
• nua nanange (nu¹a⁴ na²na³nge²) traer nuxã (nux⁴ã⁴) adv. acá, aquí
acá (complemento singular)
• nuxãtama (nux⁴ã⁴ta⁵ma³) aquí no
• ¡Nua nange! (nu¹a⁴ na³nge²) ¡Tráelo! más
• ¡Nua naxã! (nu¹a⁴ nax³ã³) ¡Dámelo! nuxchanexü̃ (nux⁵cha⁵nex³ü²)̃ adj. bajo
• ¡Nua naxũ! (nu¹a⁴ nax⁵ũ²) ¡Ven! Wüxi i naxmawe̱xe i nuxchanexü̃. Es
nuama (nu¹a⁴ma³) adv. aquí (en saludos) una banca baja.

• Nuama cuxna. (nu¹a⁴ma³ cux³na⁵) nũxcü (nũx¹⁵cü⁵) v.e. estar cerca (ya,
adiós, hasta luego, hasta la vista, hasta persona)
pronto, chau (dicho a una persona) nũxcüma (nũx²cü²ma²) adv. hace mucho
• Nuama pexna. (nu¹a³ma³ pex³na⁵) tiempo, antiguamente
adiós, hasta luego, hasta la vista, hasta • nũxcümaãcü (nũx²cü²ma²ã⁵cü⁵)
pronto, chau (dicho a varias personas) anteriormente, tradicionalmente
nũxcümaü̃xü̃ TICUNA – CASTELLANO 172

• nũxcümaxü̃chima wüxi i nuxpü̱xüxü̃ nixĩ. El hombre es


(nũx²cü²max²ü¹̃ chi⁴ma³) hace de baja estatura.
muchísimo tiempo nũ̃́xquexü̃ (nũ̃́x¹quex⁴ü²)
̃ s.n. pescado
• nũxcümacürüwa (envuelto en hojas), patarashca
(nũx²cü²ma²cü²rü²wa¹) desde hace nuxraü̃xü̃ (nux³⁵ra¹ü̃x⁵ü²)
̃ s.n. nariz
mucho tiempo (chata o aplanada)
nũxcümaü̃xü̃ (nũx²cü²ma²ü̃x⁵ü̃²) adj. nuxũxü̃ (nux⁵ũx⁵ü²) ̃ adj. corto
antiguo Choxü̃̃́ nangexma i wüxi i Véase nuxmaexü̃
diẽru i nũxcümaü̃xü̃ ga chorü nuxwa̱xexü̃ (nux³wa̱x⁵ex³ü²) ̃ adj.
o̱xigüarü ixĩxü̃. Tengo una moneda 1. bravo, furioso, enojado
antigua que perteneció a mi bisabuelo. 2. impaciente
• nũxcümaü̃xü̃ ga o̱xigü 3. obstinado, porfiado, testarudo
(nũx²cü²ma²ü̃x⁵ü̃² ga² o̱x⁵i¹gü²) Véase düraxü̃xü̃
antepasados nüama (nü⁴a²ma²) adv. comoquiera,
• nũxcümaü̃xü̃ i nacümagü como quieran (lit. depende de él o ella, de
(nũx²cü²ma²ü̃x⁵ü²̃ i⁴ na²cü³ma³gü²) ellos o ellas)
tradiciones, costumbres antiguas Véanse cuama, peama
• nũxcümaü̃xü̃ i ore (nũx²cü²ma²üx⁵ü ̃ ²̃ nüé (nü³⁵e¹) v.i. estar de acuerdo (lit. no
i⁴ o²re²) cuento, fábula, leyenda me importa que) Nüé namaxã
• nũxcümaü̃xü̃ i ore i tórü yaxguã̱xgü napuracü i chorü tara. Estoy de
nüxü̃ ixuxü̃ (nũx²cü²ma²ü̃x⁵ü̃² i⁴ o²re² acuerdo que trabaje con mi machete.
i⁴ to¹⁵rü³ yax²guã̱x⁵gü² nüx³⁵ü̃³ ix²ux⁴ü²)
̃ nüechama (nü³e⁵cha⁵ma⁵) adv.
cuento, mito (contado por los abuelos) automáticamente, por sí mismo
• nũxcümaü̃xü̃ i orearü ümatüruxü̃ • nüechama narübue (nü³e⁵cha⁵ma⁵
(nũx²cü²ma²ü̃x⁵ü̃² i⁴ o²re²a⁵rü³ na²rü³bu³⁵e³) derrumbarse (por sí
ü⁴ma³tü²rux¹ü⁵̃ ) historiador mismo)
• nũxcümaü̃xü̃ i Tupanaarü Orearü • nüechamatama puracü̃́xü̃
uruxü̃ (nũx²cü²ma²ü̃x⁵ü̃² i⁴ (nü³e⁵cha⁵ma⁵ta⁵ma⁵ pu³ra³cüx¹ü̃²) que
Tu³pa³na⁵a⁵rü³ O²re²a⁵rü³ u³rux¹ü⁵̃ ) funciona automáticamente
profeta (bíblico) nüémaxü̃ (nü³e¹max⁵ü²) ̃ adv. apenas
nuxẽẽruxü̃ (nux³ẽẽ²³rux¹ü⁵̃ ) s.n. ̃
Nüémaxü nagonagü ga abióũ woo
alborotador, amotinador nangupetü ga norü ya. El avión
nuxmae (nux⁴ma¹e⁴) interj. hola, buenos despegó apenas por el mucho peso.
días, buenas tardes, buenas noches ̃́
nüẽtama (nü³⁵ẽ¹ta⁵) interj. no importa
(saludo a una persona) nügü (nü³gü⁵) pron. se, a sí mismo
nuxmaexü̃ (nux⁵ma³ex⁵ü²̃ ) adj. más (reflexivo) Nüma rü nügü nadau
corto (en longitud) woruawa. Él se mira en el espejo.
Véase nuxũxü̃ Véanse chaugü1, tügü
nuxmagüxe (nux⁴ma³güx¹e⁴) interj. hola, nügü icua̱xüüxü̃ (nü³gü⁵ i³cua̱x⁵ü²üx⁴ü²̃ )
buenos días, buenas tardes, buenas adj. orgulloso, jactancioso
noches (saludo a varias personas) nügü íiñaxü̃ (nü³gü⁵ i¹i⁵ñax⁵ü³̃ ) adj. que
nuxpü̱xüxü̃ (nux⁵pü̱x⁵üx⁴ü²) ̃ adj. bajo rebota
(de estatura), enano Ngẽma yatü rü nügü ínabaixgü (nü³gü⁵ i¹na²baix⁴gü⁵)
173 TICUNA–CASTELLANO nügü ínitú

1. v.t. asustar (a otra persona) nügü ínarüyatü (nü³gü⁵ i¹na²rü³ya³tü⁵) v.


2. v. refl. despertarse Ngẽma churara refl. ponerse valiente, ponerse macho
rü nügü ínabaixgü. Ese soldado se Yexguma ãũcümaxü̃wa nayexmagu rü
despierta solo. nügü ínarüyatü ga Pedru. Cuando
nügü inangau (nü³gü⁵ i⁴na²ngau⁴) v.i. Pedro estaba en peligro se puso valiente.
encontrarse, coincidir Namagu nügü nügü ínata̱xüchi (nü³gü⁵ i¹na²ta̱x⁵ü²chi²)
inangau rü ngéma nidexagü. Se v.t. renunciar (a un cargo)
encontraron en el camino y allí nügü inawe̱x (nü³gü⁵ i⁴na³we̱x⁵) v.t.
conversaron.
demostrar Ãẽ̱xgacüpe̱xewa nügü
nügü ínangegü (nü³gü⁵ i¹na²nge²gü⁵) v. inawe̱x nax aixcüma nüxü̃ nacuáxü̃.
refl. arremangarse, remangarse Nüma Demostró delante del jefe que de veras
rü nügü ínangegü yerü nanaiane. Él lo sabía.
se arremangó porque hacía mucho calor.
nügü ínawogü (nü³gü⁵ i¹na²wo⁵gü²) v.t.
Véase nügü nadixcuchiru
divorciarse Pedru rü naxma̱xmaxã
nügü ínanguxuchixẽẽ (nü³gü⁵ nanu rü nügü ínawogü. Pedro se
i¹na²ngux³u⁵chix²ẽ²ẽ³) v. refl. librarse enojó con su esposa y se divorció de
(de un cargo), renunciar (a un cargo) ella.
Nüma tama nanaxwa̱xe nax ãẽ̱xgacü
nügü inaxã (nü³gü⁵ i⁴nax²ã³) v. refl.
yixĩxü̃ rü ngẽmaca̱x nügü
ínanguxuchixẽẽ nawa i ngẽma 1. darse, dedicarse, entregarse Ngẽma
puracü. Él no quería ser jefe y por eso ngextü̱xücü nügü inaxã naxca̱x i
renunció a ese cargo. ngẽma puracü. El joven se entregó al
trabajo.
nügü inapa (nü³gü⁵ i⁴na²pa²) v. refl.
2. sacrificarse, someterse
secarse (en el sol), asolearse Üa̱xcügu
nügü inapa i tori. La taricaya se secó nügü ínaxue (nü³gü⁵ i¹nax²u³e³) v. refl.
en el sol. excusarse, disculparse Nümax rü nügü
̃ ̃ ínaxue erü tama nanaxwa̱xe nax
nügü ínapoxü (nü³gü⁵ i¹na²pox⁵ü⁵) v. refl.
ngéma naxũxü̃. Él se excusa porque no
defenderse Taxucürüwama nügü
quiere ir allá.
ínapoxü̃ yerü naturaxüchi. No podía
defenderse porque era muy débil. nügü inayarüwe̱xãchixẽẽ (nü³gü⁵
nügü ínarüpora (nü³gü⁵ i¹na²rü³po⁴ra²) v. i⁴na²ya⁵rü³we̱x⁵ã²chix²ẽ²ẽ³) v. refl.
refl. esforzarse, arriesgarse Cuáü̃ rü enderezarse, corregirse Yimá
nügü ínarüpora nax tüxü̃ ngextü̱xücü ya chixecü ñuxma rü
ínayaxuchixü̃ca̱x ya wüxi ya buxe nügü inayarüwe̱xãchixẽẽ i norü
̃
nawa ya yima ĩpata ya ixaxüne. Juan maxü̃wa. El joven malo ahora se ha
se arriesgó para rescatar a un niño de la corregido en su manera de vivir.
casa que estaba incendiándose. nügü ínidau (nü³gü⁵ i¹ni²dau⁴) v.t. mirar
Véase nügü naporaxẽẽ (atrás) Gumá yatü rü nügü ínidau ga
nügü ínarüxíra (nü³gü⁵ i¹na²rüx³i¹ra⁵) v. namawa yerü ai nawe nangẽ. Ese
refl. humillarse, someterse, hombre miró atrás porque un tigre lo
condescender Nüma ya ãẽ̱xgacü rü estaba siguiendo.
nügü ínarüxíra ga yexguma ĩanexacü nügü ínitú (nü³gü⁵ i¹ni²tu¹⁵) v. refl.
ya íxranewa naxũxgu. El jefe retroceder Ngẽma autu rü nügü ínitú.
condescendió en visitar el pueblito. El carro retrocede.
nügü íniwẽgü TICUNA – CASTELLANO 174

nügü íniwẽgü (nü³gü⁵ i¹ni²wẽ⁴gü²) v. refl. nangãxecha. Ese hombre se hace daño
desatarse Ngẽma cuchi rü nügü emborrachándose siempre.
íniwẽgü erü tama mea nina̱i ̱xpara. El nügü nachoxü̃gagü (nü³gü⁵
chancho se desató porque su pata no ̃
na²chox²ü³ga⁵gü²) v. recíp.
estaba bien amarrada. contradecirse (el uno al otro), discutir
nügü irüporaxü̃ (nü³gü⁵ i¹rü³po⁴rax⁴ü²) ̃ Yúche rü Cuáü̃ rü nügü nachoxü̃gagü
s.n. valiente erü nügümaxã nanue. José y Juan
nügü írütaxü̃ (nü³gü⁵ i¹rü³tax⁵ü²)
̃ adj. discutieron porque estaban enojados el
altanero, orgulloso Ngẽma nügü uno con el otro.
írütaxü̃ rü nagagutátama poxcuwa nügü nadai (nü³gü⁵ na²dai⁵) v. recíp.
naxũ. El que es orgulloso será combatir (el uno con el otro), pelearse
castigado por su propia culpa. Ngẽma taxre i yatügü rü nügü nadai
nügü írüxíxraxü̃ (nü³gü⁵ i¹rüx³ix¹rax³ü²) ̃ erü nangãxe. Los dos hombres se
adj. humilde Ngẽma nügü írüxíxraxü̃ pelean porque están borrachos.
i duü̃xü̃ rü Tupanaxü̃tawa tá nixücu. • nügü idaixü̃ (nü³gü⁵ i³daix⁴ü²) ̃
El que es humilde entrará en el reino de peleador, combatiente
Dios. nügü nadiẽruã̱xẽẽ (nü³gü⁵
nügü írüyatüxü̃ (nü³gü⁵ i¹rü³ya²tüx³ü³)
̃ na²di³ẽ³ru⁵ã̱x⁵ẽ²ẽ³) v. refl. enriquecerse
adj. Yimá taxepataü̃arü yora rü mea
1. valeroso, valiente Ngẽma churara i napuracü rü namaxã nanguxü̃ i norü
nügü írüyatüxü̃ rü tama namuü̃. El diẽru rü ngẽmaãcü nügü nadiẽruã̱xẽẽ
soldado valiente no tiene miedo. El dueño de la tienda administra bien su
2. atrevido negocio y guarda su plata, y así se ha
nügü ixãxü̃ (nü³gü⁵ ix²ãx⁴ü²)
̃ adj. enriquecido.
sacrificado, entregado Ngẽma nügü nadixcuchiru (nü³gü⁵
puracüca̱x nügü ixãxü̃ rü tá nanayaxu na²dix²cu²chi¹ru⁵) v. refl. arremangarse,
i natanü. El que es entregado al trabajo remangarse Nügü nadixcuchiru erü
recibirá su pago. nanaiane. Él se arremanga porque
nügü nacaixgü (nü³gü⁵ na²caix³gü⁵) v.t. hace mucho calor.
dar cabezazos Ngẽma woca rü nügü Véase nügü ínangegü
nacaixgü ega nügü nadaixgu. La vaca nügü nagu̱xẽẽ (nü³gü⁵ na²gu̱x⁵ẽ²ẽ³) v.
se da cabezazos al pelear. refl. acabarse, terminarse (agua)
nügü nachaxü̃ (nü³gü⁵ na²chax⁵ü⁵)̃ v. refl. nügü namexẽẽ (nü³gü⁵ na²mex²ẽ²ẽ³) v.
envenenarse Yimá ngextü̱xücü rü refl.
üüü̃maxã nügü nachaxü̃ erü nangãxü̃. 1. alistarse
Ese joven se envenenó con barbasco 2. arreglarse, asearse Yimá yatü rü
porque estaba borracho. nügü namexẽẽ ega ũanewa naxũxgu.
nügü nachexe (nü³gü⁵ na²chex⁴e³) v. refl. El hombre se asea si va de paseo.
cortarse Dauxchitagu taramaxã nügü nügü nanaxĩ (nü³gü⁵ na²nax²ĩ²) v. refl.
nachexe. Él se cortó con machete en el calentarse Üxüwa nügü nanaxĩ erü
monte. nüxü̃ nayadeyu. Él se calienta cerca
nügü nachixexẽẽ (nü³gü⁵ na²chix⁵ex⁵ẽ²ẽ³) del fuego porque tiene frío.
v. refl. hacerse daño, dañarse Yimá nügü nangauchi ̱xẽxẽẽ (nü³gü⁵
yatü rü nügü nachixexẽẽ erü na³ngau²chi ̱x⁵ẽx³ẽ²ẽ³) v. refl.
175 TICUNA–CASTELLANO nügü narüdaunü

ensordecerse Nügü nangauchi ̱xẽxẽẽ i cornetawa. Mi hijo aprende por sí


erü nanatagaxẽẽxüchi i norü mismo a tocar la corneta.
paxetaruxü̃. Se ensordece porque pone nügü nanuque (nü³gü⁵ na²nu¹que⁵) v.
su equipo de sonido a alto volumen. refl. envolverse Ngẽma buxü̃ rü nügü
nügü nanga̱xãẽ (nü³gü⁵ na²nga̱x⁵ã¹ẽ⁴) v. nanuque düxruü̃maxã erü nüxü̃
refl. vestirse (con ropa fina) Nüma ya nayadeyu. El niño se envuelve con la
ãẽ̱xgacü rü meama nügü nanga̱xãẽ frazada porque tiene frío.
nax petawa naxũxü̃ca̱x. El jefe se ha Véase nügü nidixpüxü̃
vestido con ropa fina para ir a la fiesta.
nügü nanutaque̱xe (nü³gü⁵
nügü nangãxẽẽ (nü³gü⁵ na²ngãx²ẽ²ẽ³) v. na²nu³ta²que̱x⁵e³) v. refl. juntarse
refl. emborracharse Nüma rü nanu rü Ngẽma caixanexü̃ rü nügü
ngẽmaca̱x nügü nangãxẽẽ Él se enojó nanutaque̱xe ega napuxchaü̃gu. Las
y por eso se emborrachó. nubes se juntan cuando quiere llover.
nügü nangaxpütüwexẽẽ (nü³gü⁵
nügü nañu̱xãẽxẽẽ (nü³gü⁵
na²ngax²pü⁵tü³wex³ẽ²ẽ³) v. refl.
na²ñu̱x⁵ã¹ẽx⁴ẽ²ẽ³) v. refl. apresurarse,
empacharse Nüma rü taxü̃ i õnamaxã
apurarse Nüma rü nügü nañu̱xãẽxẽẽ
nügü nangaxpütüwexẽẽ Él se
erü paxa ínanguxchaü̃. Él se apresura
empachó en el banquete.
porque quiere llegar pronto.
nügü nangechaü̃ (nü³gü⁵ na²nge²chaü⁵) ̃
nügü naporaxẽẽ (nü³gü⁵ na²po⁴rax²ẽ²ẽ³)
v. recíp. amarse (el uno al otro) Tupana
̃ v. refl. esforzarse Yimá yatü rü nügü
nanaxwa̱xe i nügü nangechaü i norü
̃ ̃ ̃́ ̃ ̃ naporaxẽẽ nax naxca̱x yataanexü̃ca̱x.
duüxügü i nüxü yaxõgüxü. Dios
El hombre se esfuerza para sanar
quiere que los que creen en él se amen
pronto.
los unos a los otros.
Véase nügü ínarüpora
nügü nangẽ̱xgü (nü³gü⁵ na²ngẽ̱x⁵gü²) v.
recíp. enamorarse (el uno del otro) nügü napuxü̃yae (nü³gü⁵ na²pux⁵ü⁵ya¹e⁴)
̃
Yimá ngextü̱xücü rü wüxi ya v. refl. arrancarse (el pelo) Yimá yatü
paxemaxã nügü nangẽ̱xgü. El joven y rü nügü napuxü̃yae erü napueru. El
la muchacha se enamoran. hombre se arranca el pelo porque tiene
canas.
nügü nango̱xẽẽ (nü³gü⁵ na²ngo̱x⁵ẽ²ẽ³) v.
refl. presentarse, aparecerse nügü narübuxpüxü̃ (nü³gü⁵
Ngechuchu rü yema namawa nügü na²rü³bux⁴püx⁵ü⁵) ̃ v. refl. enroscarse
̃
nango̱xẽẽ norü ngúexügüca̱x. Jesús se Ngẽma õxmi rü nügü narübuxpüxü̃.
apareció a sus discípulos en el camino. El gusano se enrosca.
nügü nangúexẽẽ (nü³gü⁵ na²ngu¹ex⁴ẽ²ẽ³) nügü narücu̱x (nü³gü⁵ na²rü³cu̱x⁵) v. refl.
v. recíp. ensayar (lit. enseñarse unos o esconderse Naipünegu nügü narücu̱x
otros) Guxü̃ i yáuanecü rü buxü̃gü rü nax taxúema nüxü̃ dauxü̃ca̱x. Se
28ca̱x nügü nangúexẽẽ i esconde detrás de la base del árbol para
tachixü̃anearü wiyae. Todas las tardes que nadie lo vea.
los niños ensayan el Himno Nacional nügü narüdaunü (nü³gü⁵ na²rü³dau⁴nü⁵)
para el 28 de Julio. v. recíp. mirarse (el uno al otro)
nügü nangu̱xẽẽ (nü³gü⁵ na²ngu̱x⁵ẽ²ẽ³) v. Guxü̃ma ga Yúcheeneegü rü nügü
refl. aprender (por sí mismo; lit. narüdaunü ga yexguma mechawa
enseñarse) Chaune rü nügü nangu̱xẽẽ natogügu. Todos los hermanos de José
nügü narügáutechiru TICUNA – CASTELLANO 176

se miraban el uno al otro mientras nügü narüwexẽẽ (nü³gü⁵ na²rü³wex⁵ẽẽ²³)


estaban sentados a la mesa. v. refl. estirarse Nügü narüwexẽẽ i
nügü narügáutechiru (nü³gü⁵ õxmachi. La sanguijuela se estira.
na²rü³gau¹⁵te²chi¹ru⁵) v. refl. rasgarse nügü narüyexeraxẽẽ (nü³gü⁵
(la ropa) Acóbu rü nügü na²rü³yex²e⁵rax⁵ẽ²ẽ³) v. refl. ponerse
narügáutechiru ga yexguma nüxü̃ (por encima de otras personas) Ngẽma
naxĩnügu nax nayuxü̃ ga nane. Jacob yatü rü ngutaque̱xewa nügü
se rasgó la ropa cuando escuchó que su narüyexeraxẽẽ Ese hombre se puso por
hijo había muerto. encima de otros en la reunión.
nügü narüga̱u̱xẽẽ (nü³gü⁵ nügü nataãchiãẽxẽẽ (nü³gü⁵
na²rü³ga̱u̱x⁵ẽ²ẽ³) v. refl. enfriarse, na²ta²ã²chi²ã¹ẽx⁴ẽ²ẽ³) v. refl.
refrescarse Buanecüwa nügü 1. aliviarse (de dolor) Ngẽma üxü̃xü̃
narüga̱u̱xẽẽ yerü nanaianexü̃chi. Se ínaga̱xü̃wa rü nügü nataãchiãẽxẽẽ
refrescó en el viento porque hacía Con esa medicina que tomó se alivió de
mucho calor. la enfermedad.
2. aliviarse (de problemas)
nügü narümoxẽgü (nü³gü⁵
na²rü³mox³ẽ⁵gü²) v. recíp. saludarse, nügü natachigaxẽẽ (nü³gü⁵
despedirse Duréchu rü nügü na²ta³chi⁵gax⁵ẽ²ẽ³) v. refl.
narümoxẽ namücügümaxã erü engrandecerse Rü yemaacü ga Tupana
tautáma paxa nua naxũ ñu̱xmatata rü nügü natachigaxẽẽ ñu̱xmata ñoma
nai ya taunecügu. Lorenzo y sus i ngunexü̃wa nangu. Y así Dios se ha
amigos se despiden porque él no vendrá engrandecido hasta el día de hoy.
hasta el año entrante. nügü natáixwexme̱xẽ (nü³gü⁵
nügü narüngü̃xẽẽ (nü³gü⁵ na²taix¹wex⁵me̱x⁵ẽ³) v.i. ampollarse (la
̃
na²rü³ngüx⁵ẽẽ²³) v. recíp. ayudarse, mano) Nüma rü tá nügü
apoyarse (el uno al otro), cooperar (el nataixwexme̱xẽ ega ngẽma taramaxã
uno con el otro) Papágü rü nügü napuracügu. Él va a ampollarse la
narüngü̃xẽẽ naxca̱x i ĩanearü mexü̃. mano usando ese machete.
Los padres de familia cooperan los unos nügü natauxchicaxẽẽ (nü³gü⁵
con los otros para el bien de la na²taux²chi¹cax⁵ẽ²ẽ³) v. refl. ausentarse
comunidad. Ínangúxü̃wa nügü natauxchicaxẽẽ
nügü narüngüxmüxẽẽ (nü³gü⁵ yerü choxniwa naxũ. Se ausentó de la
na²rü³ngüx⁵müx³ẽ²ẽ³) v. refl. ponerse escuela porque se fue a pescar.
(en paz), calmarse, pacificarse Yimá nügü natüpe̱xe (nü³gü⁵ na²tü³pe̱x⁵e³) v.
ãẽ̱xgacü rü nügü narüngüxmüxẽẽ erü refl. protegerse (con escudo), escudarse
tama nanaxwa̱xe nax norü uanümaxã Wüxi ya churara rü nügü natüpe̱xe
nügü nadaixü̃. El jefe se calmó porque wüxi i poxü̃ruxü̃maxã. El soldado se
no quería pelear con sus enemigos. protege con un escudo.
nügü narüwãtaxü̃ (nü³gü⁵ nügü nawa (nü³gü⁵ na²wa²) v. refl.
na²rü³wã²tax³ü⁵)̃ v. refl. cerrarse ennegrecerse Nüma ya ngextü̱xücü rü
Buanecücha̱xwa nügü narüwãtaxü̃ emaxã nügü nawa. El joven se
erü nataxüchi ya buanecü. La puerta ennegrece pintándose con huito.
se cerró por el viento porque era muy nügü nawa naporaxẽẽ (nü³gü⁵ na²wa¹
fuerte. na²po⁴rax²ẽ²ẽ³) v. refl. apoyarse
177 TICUNA–CASTELLANO nügü nibaixmaxü̃

Ngẽma yaxguã̱x rü nügü nawa nügü naxü (nü³gü⁵ nax²ü⁴) v. refl.


naporaxẽẽ ya wüxi ya naixmena̱xã probarse Yimá ngextü̱xücü rü nügü
erü marü naya. Ese hombre de edad se naxü cuenewa. El joven se prueba
apoya en el bastón para poder andar. yendo a cazar con escopeta.
nügü nawẽxnaxã (nü³gü⁵ na²wẽx⁵nax²ã³) nügü naxüégaxü̃ne (nü³gü⁵
v. refl. ahorcarse Ngẽma yatü rü nügü ̃
nax²ü³e¹gax⁴ü³ne⁵) v. refl. tatuarse
nawẽxnaxã erü nangãxü̃. Ese hombre Piraarü waxü̃maxã nügü
se ahorcó porque estaba borracho. naxüégaxü̃ne. Se tatúa con el carbón
nügü nawi (nü³gü⁵ na²wi¹⁵) v. refl. de una pila.
cortarse Cüchi ya texechixemaxã nügü naxüxa (nü³gü⁵ nax²üx⁴a⁵) v. refl.
nügü nawi i naxme̱xwa. Se cortó la ensuciarse, enlodarse Namagu ningu
mano con un cuchillo bien afilado. rü ãcharaxü̃maxã nügü naxüxa. Se
nügü nawogü (nü³gü⁵ na²wo⁵gü²) v. recíp. cayó en el camino y se enlodó con
luchar, lidiar (el uno con el otro) Ngẽma barro.
taxre i yatügü rü nügü nawogü erü nügü naxüxcha̱xmüxü̃ (nü³gü⁵
nügümaxã nanue. Los dos hombres nax²üx⁴cha̱x⁵müx³ü²) ̃ v. refl. disfrazarse
luchan el uno con el otro porque están Ngextü̱xüxü̃ nügü naxüxcha̱xmüxü̃
enojados. ega nayüxüegügu. La joven se disfraza
nügü nawoone (nü³gü⁵ na²wo⁵o⁵ne⁵) v.i. cuando hacen la fiesta de pelación. (La
dispersarse pelación es un rito en el que se quita el
nügü naxaiya (nü³gü⁵ nax²ai³ya⁵) v. refl. pelo de una muchacha adolescente para
bañarse Puracüwa ne naxũ rü nügü indicar que ha llegado a la edad para
naxaiya. Viene del trabajo y se baña. casarse.)

nügü naxoegaãẽxẽẽ (nü³gü⁵ nügü nayanu (nü³gü⁵ na²ya⁵nu²) v. recíp.


nax²o³⁵e¹ga⁴ã¹ẽx⁴ẽ²ẽ³) v. refl. repartirse (entre varios)
angustiarse, preocuparse Ngẽma nügü nayaxtaxẽẽ (nü³gü⁵ na²yax²tax²ẽ²ẽ³)
daawemaxã nügü naxoegaãẽxẽẽ erü v. refl. desvelarse Yimá ngúcü rü
nataxuma i norü üxü̃xü̃. Ese hombre nügü nayaxtaxẽẽ erü tama paxa
enfermo se preocupa porque no tiene nixücu. Ese alumno se desvela cuando
medicina. no se acuesta pronto.
nügü naxoxgü (nü³gü⁵ nax²ox²gü²) v. refl. nügü nayayauxãchime̱xẽ (nü³gü⁵
vomitar, arrojar Ngẽma airu rü nügü na²ya⁵yaux⁵ã²chi²me̱x⁵ẽ³) v. recíp.
naxoxgü choxnichina̱xãmaxã. El 1. darse, estrecharse (la mano el uno al
perro vomita por la espina de un otro)
pescado. 2. saludarse (dándose la mano)
nügü naxũãẽxẽẽ (nü³gü⁵ nax²ũ³ã¹ẽx⁴ẽ²ẽ³) Ngutaque̱xepataü̃wa nügüeneemaxã
v. refl. nügü nayayauxãchime̱xẽ nax nügü
1. afirmarse namõxegüxü̃ca̱x. En la casa de
2. asegurarse, cuidarse Ngẽma reuniones, los hermanos se saludan
taxepataü̃arü yora rü nügü dándose la mano.
naxũãẽxẽẽ nax tama namawa norü nügü nibaixmaxü̃ (nü³gü⁵
diẽruca̱x nangi ̱xgüxü̃ca̱x. El ni²baix¹⁵max³ü⁵̃ ) v. refl. alumbrar,
comerciante se cuida para asegurarse de iluminar (el camino) Norü omümaxã
que no le roben el dinero en el camino. nügü nibaixmaxü̃ erü nawaane. Con
nügü nibexcu TICUNA – CASTELLANO 178

su linterna alumbra el camino porque nügü nidüxchinagu (nü³gü⁵


está muy oscuro. Var. nügüca̱x ni²düx²chi⁵na¹gu⁴) v. refl. afeitarse
inabáixenü Ngu̱xẽẽruxü̃ rü guxü̃ i ngunexü̃gu rü
nügü nibexcu (nü³gü⁵ ni²bex⁵cu⁵) v. refl. nügü nidüxchinagu. El profesor se
guardar, no revelar (conocimiento) afeita todos los días.
Nügü nibexcu nax ngẽmaãcü nügü nidüxchiwe (nü³gü⁵ ni²düx⁵chi¹we⁴)
duü̃xü̃gü tama nüxü̃ cua̱xgüxü̃ca̱x. Él v. refl. cubrirse (la cara) Moiché rü
no revela lo que sabe para que la gente nügü nidüxchiwe Tupanacha̱xwa.
no sepa. Moisés se cubrió la cara para no ver a
nügü nibunüxü̃ne (nü³gü⁵ Dios.
̃
ni²bu⁵nüx⁵ü³ne⁵) v. refl. abanicarse nügü nidüxü (nü³gü⁵ ni²düx⁵ü³) v. refl.
Benitu rü cowape̱xatümaxã nügü abrigarse, cobijarse, cubrirse Nügü
nibunüxü̃ne erü nanaiane. Benito se nidüxü yerü poraãcü nagáuane. Se
abanica con el ala de una garza porque abrigó porque hacía mucho frío.
hace calor. nügü nigoye (nü³gü⁵ ni²go⁴ye²) v. refl.
nügü nibürümanaxã (nü³gü⁵ ceñirse (la cintura) Nũxcüma i o̱xigü
ni²bü⁵rü²ma⁴nax²ã³) v. refl. hacer rü naixchixre̱xmaxã nügü nigoye. Los
gárgaras, gargarizar Dutúru nanamu antiguos se ceñían la cintura con soga
nax nügü yabürümanaxãxẽẽxü̃ca̱x de monte.
namaxã i dexá i yucürachiüxü̃. El nügü nimuxẽẽchigü (nü³gü⁵
médico le mandó gargarizar con agua ni²mux²ẽẽ²³chi⁵gü⁵) v. refl.
salada. incrementarse, aumentarse Yima
nügü nicua̱xüxü̃ (nü³gü⁵ ni²cua̱x⁵üx²ü²)̃ naxtaxawa rü ngẽma choxnigü nügü
v. refl. alabarse, jactarse, enorgullecerse nimuxẽẽchigü. En ese lago los peces
Duü̃xü̃gü rü naxchi naxai erü nüma van incrementándose.
rü guxü̃guma nügü nicua̱xüxü̃ norü nügü ningaica (nü³gü⁵ ni²ngai⁵ca⁵) v. refl.
ngẽmaxü̃maxã. La gente lo aborrece acercarse Yima mutúru rü nai ya
porque él siempre se jacta de tener muturumaxã nügü ningaica. Ese bote
muchas cosas. motorizado se acerca a otro bote
nügü nicu̱x (nü³gü⁵ ni²cu̱x⁵) v. refl. motorizado.
esconderse, agazaparse Ngẽma buxü̃ nügü ninga̱xãẽ (nü³gü⁵ ni²nga̱x⁵ã¹ẽ⁴) v.
rü wüxi ya ĩpatagu nügü nicu̱x. Ese refl. vestirse (con elegancia), adornarse
niño se escondió en una casa. Ngẽma ãẽ̱xgacügü rü nügü ninga̱xãẽ
nügü nidagü (nü³gü⁵ ni²da²gü⁵) v. recíp. nax duü̃xü̃güpe̱xewa naxĩxü̃ca̱x. Los
darse puñetazos (el uno al otro) Ngẽma reyes se adornan para ir delante de la
taxre i ngextü̱xücügü rü nügü nidagü. gente.
Esos dos jóvenes se dan puñetazos el nügü ningo̱xochixẽẽ (nü³gü⁵
uno al otro. ni²ngo̱x⁵o¹chix⁴ẽ²ẽ³) v. refl. asfixiarse
̃ ̃
nügü nidixpüxü (nü³gü⁵ ni²dix²püx⁵ü⁵) v. Ngẽma üxüarü caixanexü̃maxã
refl. enrollarse, envolverse Ngẽma wixgutaa̱x nügü ningo̱xochixẽẽ Casi
buxü̃ rü düxruxü̃maxã nügü se asfixió con el humo del fuego.
nidixpüxü̃. El niño se envuelve con nügü ningunexü̃xẽẽ (nü³gü⁵
una frazada. ̃
ni²ngu⁵nex⁵üx⁵ẽ²ẽ³) v. refl. desvelarse
Véase nügü nanũque María rü nügü ningunexü̃xẽẽ erü
179 TICUNA–CASTELLANO nügümaxã íxraexü̃

nüxna nadau i norü mamá i nügüca̱x inabáixenü (nü³gü⁵ca̱x⁵


da̱xawexü̃. Maria se desvela i⁴na²baix¹e³nü³) [var. de nügü
atendiendo a su mamá que está nibaixmaxü̃] alumbrar, iluminar
enferma. nügüca̱x nawoegu (nü³gü⁵ca̱x⁵
Véase taguma nape na²wo⁵e⁵gu⁵) v. recíp. reconciliarse (el
nügü ninu (nü³gü⁵ ni²nu²) v. refl. uno con el otro) Ngẽma taxre i
organizarse Nüma ga churaragü rü nügümaxã nuexü̃ rü wenaxarü
wüxi ga ma̱xpü̃́negu nügü ninu. Los nügüca̱x nawoegu. Esos dos que
soldados se organizaron en un monte. estaban enojados ya se han reconciliado.
nügü nipaxẽẽ (nü³gü⁵ ni²pax⁵ẽ²ẽ³) v. refl. nügüchi naxaie (nü³gü⁵chi⁵ nax²ai³⁵e³) v.
fatigarse, cansarse Ngẽma yaxguã̱x rü recíp. odiarse (el uno al otro) Wüxi i
nügü nipaxẽẽ erü poraãcü napuracü. naaneca̱x nügüchi naxaie. Ellos se
Ese viejo se fatiga porque trabaja fuerte. odian por un terreno.
nügü nitú (nü³gü⁵ ni²tu¹⁵) v. refl.
nügügu ãégaxü̃ (nü³gü⁵gu⁴ ã³e¹gax⁵ü³)
̃
arrastrarse Ngẽma ãxtape rü
s.n. tocayo
naxtanecamaxã nügü nitú ega
yaxũxgu. La culebra se arrastra sobre nügügu nananguxẽẽ (nü³gü⁵gu⁴
su vientre. na²na³ngux³⁵ẽ²ẽ³) v. refl. accidentarse
nügü niwü̱xüne (nü³gü⁵ ni²wü̱x⁵ü³ne⁵) v. Nügügu nananguxẽẽ ga nai. Él se
refl. rascarse Nügü niwüxüne erü accidentó cuando un palo le cayó
nichaxüne. Se rasca porque tiene encima.
comezón. nügüguxicatama rüxĩnüxü̃
nügü nixoxẽẽ (nü³gü⁵ nix²ox²ẽ²ẽ³) v. refl. ̃ v.
(nü³gü⁵gux⁴i²ca¹ta⁵ma⁵ rüx²ĩ³nüx³ü²)
apagarse Yimá üxü rü nügü nixoxẽẽ refl. pensar (en sí mismo) Ngẽma yatü
erü pucümaxã niwaiane. El fuego se rü nügüguxicatama rüxĩnüxü̃, rü
ha apagado porque la tierra está tama togügu rüxĩnüxü̃. Ese hombre
húmeda por la lluvia. piensa solamente en sí mismo, no en
otras personas.
nügü nixüa (nü³gü⁵ nix²ü⁴a²) v. refl.
hacer ejercicios, ejercitarse Ngẽma nügümaxã (nü³gü⁵max²ã³) pron. consigo
cuxgütaetanüxü̃gü rü pa̱xmama nügü (mismo)
nixüa nax naporaexü̃ca̱x. Los • nügümaxã inanangüxmüexẽẽ
jugadores de fútbol se ejercitan en la (nü³gü⁵max²ã³
mañanita para mantenerse fuertes. i⁴na²na³ngüx⁵mü⁵ex⁵ẽ²ẽ³) se han
nügüãẽwa nanayaxu (nü³gü⁵ã¹ẽ⁴wa¹ reconciliado (entre ellos)
na²na³yax⁴u³) v.t. idear Nügüãẽwa
nügümaxã inaxuneta (nü³gü⁵max²ã³
nanayaxu i ngẽma ore i ĩnex nüxü̃
i⁴nax²u³ne²ta⁵) v. refl. comprometerse
yaxuxü̃. Él mismo ha ideado la palabra
que dijo ayer. • nügümaxã ixunetagüxü̃
̃
(nü³gü⁵max²ã³ ix²u³ne²ta³güx¹ü²)
• nügüãẽgu namaxã nanguxü̃
(nü³gü⁵ã¹ẽ⁴gu⁴ na²max²ã³ na²ngux³ü⁵) ̃ comprometidos, prometidos (el uno
memorizar con el otro)
nügüarü yaã̱xgüraü̃xü̃ (nü³gü⁵a⁵rü³ nügümaxã íxraexü̃ (nü³gü⁵max²ã³
ya⁴ã̱x⁵gü²ra⁵ü̃x³ü²)
̃ s.n. contemporáneo ix¹⁵raex⁵ü²̃ ) v.i. nacer (el mismo día)
(de edad) Véase wüxigu íxraexü̃
nügümaxã nanamexẽẽ TICUNA – CASTELLANO 180

nügümaxã nanamexẽẽ (nü³gü⁵max²ã³ el otro) Yimá yatü rü naxma̱xmaxã


na²na³mex²ẽ²ẽ³) v. recíp. arreglar, nügümaxã nataãẽ gü. Ese hombre y su
reconciliarse (el uno con el otro) Ngẽma esposa se gozan el uno con el otro.
guxcha i noxri nüxü̃̃́ ngẽxmagüxü̃ rü nügümaxã naxãmücü (nü³gü⁵max²ã³
nügümaxã nanamexẽẽ El problema nax²ã³mü⁵cü³) v. recíp.
que tenían ya lo arreglaron el uno con el
1. acompañarse (el uno con el otro)
otro. Iscuerawa ngúexü̃ i buxü̃gü rü
nügümaxã nanaxuegu (nü³gü⁵max²ã³ nügümaxã naxãmücü. Los niños que
na²nax³u³e⁵gu⁵) v. recíp. pactar, estudian en la escuela se acompañan
convenir, acordar (el uno con el otro) unos con otros.
Yonatáü̃ rü Dabí rü nügümaxã 2. tener amistad (el uno con el otro)
nanaxuegu nax nügümücügü
nügümaxã naxauxe (nü³gü⁵max²ã³
yixĩgüxü̃ca̱x. Jonatán y David pactaron
nax²aux³e³) v. recíp. llorar (juntos)
su amistad entre ellos.
Ngẽma buxü̃gü rü nügümaxã naxauxe
nügümaxã nangechaü̃ (nü³gü⁵max²ã³ erü nataiyae. Los niños lloran juntos
̃ v. refl. decepcionarse
na²nge²chaü⁵) porque tienen hambre.
Ngẽma ngextü̱xü̃ rü nügümaxã
nügümaxã nayarüxü (nü³gü⁵max²ã³
nangechaü̃ erü nanatü ítanata̱xüchi.
na²ya⁵rüx³ü³) v. recíp. chocarse (el uno
El joven se decepcionó porque su papá
con el otro) Yima wapuru ya Ichítuwa
lo botó de la casa.
ne ũxü̃ne rü Cowenaarü türewa
nügümaxã nangechaü̃gü (nü³gü⁵max²ã³ nügümaxã nayarüxü. Esa lancha
̃
na²nge²chaü⁵gü²) v. recíp. condolerse (el grande que vino de Iquitos, se chocó con
uno del otro) Nügümaxã nangechaü̃gü otra lancha en el puerto de Caballo
yerü nixapata. Se conduelen porque su Cocha. Var. nügümaxã narüxü
casa se ha quemado.
nügümaxã nidexagü (nü³gü⁵max²ã³
nügümaxã nanue (nü³gü⁵max²ã³ ni²³dex²a⁵gü²) v. recíp. hablar (el uno al
na²nu³e³) v. recíp. enojarse, disgustarse otro), dialogar, conversar Chorü o̱xigü
(el uno con el otro), oponerse (el uno al rü chaua̱xtüarü ga̱u̱xchipetaxü̃wa
otro) Nangãxe rü ngẽmaca̱x nügümaxã nidexagü. Mis abuelos
nügümaxã nanue rü düxwa nügü conversan en la sombra de mi patio.
nadai. Se emborracharon y por eso se
nügümaxã ningĩgü (nü³gü⁵max²ã³
enojaron el uno con el otro y finalmente
ni²ngĩ²gü²) v. recíp. contraer
pelearon.
(matrimonio), casarse Yimá
nügümaxã narüxuanügü (nü³gü⁵max²ã³ ngextü̱xücü rü ngẽma pacü rü
na²rüx³u³a⁵nü³gü²) v. recíp. enemistarse tupaucawa nügümaxã ningĩgü. El
Wüxi ga naaneca̱x nügümaxã joven y esa muchacha se casan en la
narüxuanügü ga yema taxre ga yatü. iglesia.
Esos dos hombres se enemistaron por
nügümaxã nixauxãchi (nü³gü⁵max²ã³
motivo de un terreno.
nix²aux²ã²chi²) v. refl. estar
nügümaxã narüxü (nü³gü⁵max²ã³ descontento (consigo mismo) Ngẽxguma
na²rüx³ü³) [var. de nügümaxã nüxna nacua̱xãchigu ga yema chixexü̃
nayarüxü] chocarse (el uno con el otro) ga naxüxü̃ rü nügümaxã nixauxãchi.
nügümaxã nataãẽ (nü³gü⁵max²ã³ Cuando se da cuenta de lo que ha
na²ta²ã¹ẽ⁴) v. recíp. gozarse (el uno con hecho, está descontento consigo mismo.
181 TICUNA–CASTELLANO nügüna nixĩgachi

nügümaxã puracüexü̃ (nü³gü⁵max²ã³ guxü̃ma i ngẽma choxni i nua


pu³ra³cü²ex⁴ü²̃ ) adj. que trabajan chanaxü̃. Él acaparó todo el pescado
(juntos o unidos) Yimá orearü uruü̃gü i que traje.
wüxigu nügümaxã puracüexü̃ rü nügüna nanapa̱x (nü³gü⁵na⁵ na²na³pa̱x⁵)
nataãẽgü. Los pastores que trabajan v. refl. abrazarse Taguma nügüna
unidos están felices. nanapa̱x. Ellos nunca se abrazan.
nügümaxã wüxicáxü̃ (nü³gü⁵max²ã³ nügüna nanaxĩxẽẽ (nü³gü⁵na⁵
wüx²i²cax¹ü³)̃ adj. único na²nax³ĩx³⁵ẽ²ẽ³) v.t. unir, juntar
Véanse nüxicatama, wüxitama Nügüna nanaxĩxẽẽ i mürapewa.
nügümaxãtama icuáxü̃ Juntan las tablas porque hay una
(nü³gü⁵max²ã³ta⁵ma⁵ i⁴cuax¹ü³) ̃ adj. abertura entre ellas.
independiente, autónomo (lit. encargado nügüna nanaxüexẽẽ (nü³gü⁵na⁵
de sí mismo) Yimá yatü rü na²nax³ü³ex⁵ẽ²ẽ³) v.t. contaminar
nügümaxãtama icuáxü̃ nixĩ, rü Ngẽma daaweane i na rü nügüna
ngẽmaca̱x tama togümaxã napuracü. nanaxüexẽẽ i duü̃xü̃gü. La gripe se
Él es un hombre independiente y por contamina a la gente.
eso no trabaja con otros.
nügüna nangaicama (nü³gü⁵na⁵
nügümücü (nü³gü⁵mü⁵cü³) s.n. na²ngai⁵ca⁵ma⁵) v.e. estar cerca (el uno
1. socio del otro) Cowena rü Cüxchitu rü
2. compañero nügüna nangaicama. La ciudad de
nügüna ixĩgachixü̃ (nü³gü⁵na⁵ Caballo Cocha y la comunidad de
̃ adj. separados (el uno
ix⁴ĩ²ga⁵chix³ü²) Cushillococha están cerca una de otra.
del otro) Ngẽma taxre rü nügüna nügüna nangugü (nü³gü⁵na⁵ na²ngu³gü²)
ixĩgachixü̃ erü tama mea nügümaxã v. recíp. juntarse, unirse (en matrimonio)
napuracüe. Esos dos están separados Ngẽma pacü rü nügüna nangugü
porque no trabajan bien el uno con el yimá ngextü̱xücümaxã. Esa muchacha
otro. se une con ese joven en matrimonio.
nügüna nacagü (nü³gü⁵na⁵ na²ca⁵gü²) v. nügüna nanugüxü̃ (nü³gü⁵na⁵
recíp. preguntarse (el uno al otro) na³nu²güx³ü²)̃ adj. que acapara (para sí
Dexachicawa rü ngẽma taxre nügüna mismo) Nüma nixĩ i wüxi i
nacagü nax togue nüxü̃ ĩnüxü̃ca̱x. En taxepataü̃arü yora i nügüna
la plataforma los dos se preguntaron el nanugüxü̃ i guxü̃ma i ngẽmaxü̃gü. Él
uno al otro para que la gente pudiera es un comerciante avaro que acapara
escucharlos. todo el comercio para sí mismo.
nügüna nanachu̱xu (nü³gü⁵na⁵ nügüna nayaxũ̱xgüxüchi (nü³gü⁵na⁵
na²na³chu̱x⁵u³) v. refl. prohibirse (uno na²yax³ũ̱x⁵güx²ü¹chi⁴) v.t. apiñarse,
mismo), abstenerse Woo ñuxguacü rü apretarse (el uno al otro) Tupaucawa
petana nangaicama namücügümaxã, rü nügüna nayaxũ̱xgüxüchi i
rü nügüna nanachu̱xu nax naxaxexü̃. duü̃xü̃gü. La gente se apiña en la
Aunque a veces se acerca a la fiesta con iglesia.
sus amigos, se abstiene de beber. nügüna nixĩgachi (nü³gü⁵na⁵
nügüna nananugü (nü³gü⁵na⁵ nix²ĩ³⁵ga⁵chi⁵) v. recíp. apartarse (unos
na²na³nu²gü⁵) v.t. juntar (para sí de otros, sujeto plural) Duü̃xü̃gü rü
mismo), acaparar Nügüna nananugü i nügüna nixĩgachi erü tama
nügüna nixũgachi TICUNA – CASTELLANO 182

nügümaxã nataãẽgü. La gente se nügüwe ãgüxü̃ (nü³gü⁵we¹ ã³güx¹ü³̃ ) adj.


aparta porque no están de acuerdo unos subsecuente, subsiguiente, que sigue
con otros. [suj. sing. nügüna Ngẽma duü̃xü̃gü i nügüwe ãgüxü̃ rü
nixũgachi] Cowenawa naxĩ. Esa gente que sigue
nügüna nixũgachi (nü³gü⁵na⁵ va a Caballo Cocha.
nix²ũ²ga⁵chi⁵) v. recíp. apartarse (sujeto nügüwe narüchicúe (nü³gü⁵we¹
singular) [suj. pl. nügüna nixĩgachi] na²rü³chi²cu¹e⁴) v. recíp. ponerse (en
nügüraxü̃xü̃ (nü³gü⁵rax⁵ü̃x³ü²)̃ adj. igual fila), hacer cola Iscueraa̱xtüwa rü
Ngẽma taxre i buxügü rü nügüraxü̃xü̃
̃ nügüwe narüchicúe i buxü̃gü nax
nixĩ. Esos dos niños son iguales. wonera nawã̱ĩ ̱xnagügüxü̃ca̱x. Los
nügütanüxü̃ (nü³gü⁵ta³nüx³ü²) ̃ s.n. niños se ponen en fila en el patio de la
pariente, parienta escuela para izar la bandera.
nügüwa iñaxcuxü̃ (nü³gü⁵wa¹ nügüwe naxãgü (nü³gü⁵we¹ nax²ã³gü²) v.
̃ adj. pegado, encolado
i³ñax²cux³ü³) recíp. seguir (uno tras otro) Ngẽma
cuetechire ega yawã̱ĩ ̱xgu rü nügüwe
nügüwa nadapetü (nü³gü⁵wa¹
naxãgü. Cuando revientan los fuegos
na²da⁵pe²tü⁵) v. recíp. cruzarse
artificiales, siguen uno tras otro.
(caminos) Ngẽma taxre i nama rü
nügüxü̃́̃ nanachi ̱xẽẽ (nü³güx⁵ü̃¹
nügüwa nadapetü i dauxchitawa. Los
na²na³chi ̱x⁵ẽ²ẽ³) v.t. probar (el sabor),
dos caminos se cruzan en el monte.
saborear Taxüarü o rü nügüxü̃́̃
nügüwa nanadagüxẽẽ (nü³gü⁵wa¹
nanachi ̱xẽẽ Ese caimito nos provoca a
na²na³da³⁵güx²ẽ²ẽ³) v. recíp. conectarse
saborearlo.
Ngẽma taxre i nama i Cowenawa
nügüxü̃̃́ nanangu̱xẽẽ (nü³güx⁵ü̃¹
daxü̃ rü nügüwa nanadagüxẽẽ Han
na²na³ngu̱x⁵ẽ²ẽ³) v.t. causar (aflicción),
conectado los dos caminos que van a
Caballo Cocha. amargar Ngẽma guxchaxü̃ rü nügüxü̃̃́
nanangu̱xẽẽ rü ngẽmaca̱x taguma
nügüwa narüchocúe (nü³gü⁵wa¹
nataãẽ. Ese problema lo ha amargado y
na²rü³cho²cu¹e⁴) v.e. estar conectado por eso nunca está feliz.
(en cadena) Ngẽma cadénamaxetü rü
nügüxü̃́̃tama nanangu̱xẽẽ (nü³güx⁵ü̃¹
nügüwa narüchocúe. Los eslabones
na²na³ngu̱x⁵ẽ²ẽ³) v. refl. arrepentirse
están conectados en la cadena.
Yema chixexü̃ ga naxüxü̃wena rü
nügüwa nayadagü (nü³gü⁵wa¹
nügüxü̃̃́tama nanangu̱xẽẽ Después de
na²ya⁵da⁵gü²) v.t. conectar ese mal que hizo, se arrepintió.
nügüwa ne nadagü (nü³gü⁵wa¹ ne¹ nümagü (nü³ma⁴gü²) pron. ellos, ellas
na²da³⁵gü²) v. recíp. conectarse Ngẽma
nümatama (nü³ma⁵ta⁵ma³) pron. él
nama i Ditíchiawa ne daxü̃ rü
mismo
Márcuwa daxü̃ rü nügüwa ne nadagü.
Véase nümaxüchi
El camino que viene de Leticia y el que
va a Marcos se conectan. nümax (nü³max⁵) pron. él Nüma nixĩ i
Véase ningixcu mea nüxü̃ nacuáxü̃ nax
nacuxgütaexü̃. Él es el que sabe jugar
nügüwa rügoxü̃ (nü³gü⁵wa¹ rü⁵gox⁵ü³) ̃
bien. [Cuando lleva un sufijo, no
s.n. confluencia (de ríos o quebradas)
aparece la x final.]
Ngẽma taxre i natü i nügüwa rügoxü̃
rü narübaigü narügo. La confluencia • ngĩmax ella
de las dos quebradas ha crecido. • tümax él, ella (alguien de la familia)
183 TICUNA–CASTELLANO nüxna nadau

nümaxü̃ (nü³max⁵ü²̃ ) adj. alguno, alguna nüxíraü̃xü̃ i tara. Ese niño tiene su
Name nixĩ i nümaxü̃ i duü̃xü̃ i ñaa primer machete.
ĩanecüã̱x rü ngéma ngutaque̱xewa • nüxíraü̃güxü̃ ga duü̃xü̃gü
naxĩ. Está bien que alguna persona de (nüx³⁵i¹ra⁵ü̃⁵güx¹ü̃² ga² du⁵üx³ü
̃ ²gü²)
̃
esta comunidad vaya a la reunión. los primitivos
• nümaxü̃ i duü̃xü̃gü (nü³max⁵ü²̃ i⁴ nüxna (nüx³na⁵) pron. lo Choma rü
du⁵ü̃x³ü²gü²)
̃ algunas personas mea nüxna chadau. Yo lo cuido bien.
nümaxüchi (nü³max⁵ü¹chi⁵) pron. él nüxna ãcü (nüx³na⁵ ã³cü⁵) adj. donante,
mismo que dona Yimá yatü ga diẽru nüxna
Véase nümatama ãcü rü poraãcü nüxü̃ nangechaü̃. El
nüxí naxütanü (nüx³i¹ nax²ü³ta⁵nü⁵) v. hombre que dona el dinero lo ama
refl. vengarse Nüxíra nüxü̃ nidagü rü mucho.
ngẽmaca̱x ya yimá yatü rü nüxí nüxna ca̱xcü (nüx³na⁵ ca̱x⁵cü³) s.m. juez
naxütanü. Primero el otro le dio un Tupana tá nixĩ ya nüxna ca̱xcü i
puñetazo y por eso él se vengó dándole ngẽma mea maxẽxü̃ rü ngẽma chixri
otro puñetazo. maxẽxü̃. Dios va a ser el juez de los
nüxica (nüx³i²ca¹) pron. él solo que viven bien y de los que viven mal.
nüxicatama (nüx³i²ca¹ta⁵ma³) adj. único nüxna ínixũ (nüx³na⁵ i¹nix³ũ²) v.t.
Véanse nügümaxã wüxicaxü̃, regresar (sujeto singular) Nüxna ínixũ i
wüxitama namücü. Él ha regresado de estar con
su amigo. [suj. pl. nüxna ínixĩ]
• nüxicatama maxü̃xü̃ (nüx³i²ca¹ta⁵ma³
max²ü̃x²ü²)
̃ único sobreviviente nüxna naca (nüx³na⁵ na²ca⁵) v.t.
preguntar, interrogar Norü papá rü
• nüxicatama namaxü̃ (nüx³i²ca¹ta⁵ma³
̃ ser el único sobreviviente ngẽma chixexü̃ca̱x nüxna naca. Su
na²max²ü³)
padre le pregunta sobre el daño que ha
• nüxicatama nidexa (nüx³i²ca¹ta⁵ma³ hecho.
ni²dex²a⁵) ser el único que habla
nüxna nachogü (nüx³na⁵ na²cho²gü⁵) v.t.
nüxicaxü̃ (nüx³i²cax¹ü³)
̃ adj. solo
intermediar, abogar, interceder Norü
Ngẽma yatü i nüxicaxü̃ rü taxtügu papá rü nüxna nachogü i ãẽ̱xgacü
naxãpata. Ese hombre solo tiene su ngẽma nane ga chixri rüxãũ ̃́ xü̃ca̱x. Su
casa por el río. padre intermedió ante el juez por su hijo
nüxíra (nüx³i¹ra⁵) adv. primero Buxü̃gü que se había portado mal.
rü nüxíra ínangugü rü nawena Véase naétüwa nidexa
ítangugü ya norü papágü. Los niños nüxna nacua̱xãchi (nüx³na⁵
llegaron primero y después sus padres. na²cua̱x⁵ã²chi²) v.t. recordar Noxri rü
nüxíra ixücuxü̃ (nüx³i¹ra⁵ ix³ü²cux⁴ü²)
̃ nüxü̃ narüngüma natürü yixcama rü
adj. primero (en entrar) nüxna nacua̱xãchi. Al principio se
nüxíra nixũ (nüx³i¹ra⁵ nix²ũ²) v.i. ir olvidó del asunto pero después lo
delante, salir primero Nüma rü nüxíra recordó.
̃
nixũ nax Ditichiawa naxũxü. Él fue nüxna nadau (nüx³na⁵ na²dau⁴) v.t.
delante de los demás a Leticia. 1. proteger, preservar, escoltar
nüxíraü̃xü̃ (nüx³i¹ra⁵ü̃x³ü²)
̃ adj. primer 2. cuidar, vigilar, custodiar, guardar
Yimá bucü nüxü̃̃́ nangexma i María rü paxaãchi nüxna nadau i
nüxna nanachu̱xu TICUNA – CASTELLANO 184

chauxacü. María cuida a mi hijo por el ngu̱x⁵pa³ne³) dar certificado (de


momento. estudios)
• nüxna nüxü̃ nadauxẽẽ (nüx³na⁵ nüxna nanaxãmare (nüx³na⁵
nüx³ü³̃ na²daux⁴ẽ²ẽ³) encargar (para na²nax³ã³ma³re³) v.t. obsequiar, regalar
cuidar) Yimá cori rü nüxna nanaxãmare ga
nüxna nanachu̱xu (nüx³na⁵ norü chapatu. El hombre le regaló sus
na²na³chu̱x⁵u³) v.t. negar, prohibir zapatos.
Ãẽ̱xgacü rü nüxna nanachu̱xu nax nüxna nanaxu (nüx³na⁵ na²nax³u³) v.t.
chixexü̃maxã nataxexü̃. El alcalde le culpar
prohibió vender cosas dañinas. nüxna nanaxuaxü̃ (nüx³na⁵
nüxna nanacua̱i ̱xca (nüx³na⁵ na²nax³u³ax⁵ü⁵)̃ v.t. ofrecer, prometer
na²na³cua̱i ̱x⁵ca⁵) v.t. Yimá taxepataü̃arü yora rü nüxna
1. golpear, azotar Papá rü nüxna nanaxuaxü̃ ga achúcara. El dueño de
nanacua̱i ̱xca ga nane yerü tama naga la tienda le ofreció azúcar.
naxĩnü. El padre azotó a su hijo porque nüxna nanayaxu (nüx³na⁵ na²na³yax⁴u³)
no le había obedecido. v.t. quitar, despojar Purichíagü rü
2. maltratar nüxna nanayaxu ga yima norü
nüxna nana̱i ̱xãchi (nüx³na⁵ mutúru yerü nangepane. La policía le
na²na̱i ̱x⁵ã²chi²) v.t. abrazar Namücü quitó su motor porque no tenía factura.
rü nüxna nana̱i ̱xãchi ga ínanguxü̃wa Véase nüxna nanapu
yerü nataãẽ. Su amigo lo abrazó nüxna nangaicama (nüx³na⁵
cuando llegó, porque le dio mucho gusto na²ngai⁵ca⁵ma⁵) v.t. acercarse (a una
verlo. persona o cosa) Taxucürüwa nüxna
Véase nüxna napa̱xãchi nangaicama ga yima üxü yerü
nüxna nanana (nüx³na⁵ na²na³na³⁵) poraãcü niya̱u̱xra. Fue imposible
[compl. pl. de nüxna nanaxã] dar; acercarse al fuego porque ardía mucho.
ceder; proveer nüxna napa̱xãchi (nüx³na⁵ na²pa̱x⁵ã²chi²)
nüxna nanapu (nüx³na⁵ na²na⁵pu⁵) v.t. v.t. abrazar Namücüna napa̱xãchi ga
quitar, despojar Ngĩta̱ ̃́ ax
̱ güxü̃ nüxna ínanguxgu yerü nataãẽ. Abrazó a su
nanapu ga norü diẽru ga namaxã amigo cuando llegó, porque le dio
nanguxü̃xü̃. Los ladrones le quitaron el mucho gusto verlo.
dinero que había ahorrado. Véase nüxna nana̱i ̱xãchi
Véase nüxna nanayaxu nüxna narüyoe (nüx³na⁵ na²rü³yo⁵e³) v.t.
nüxna nanaxã (nüx³na⁵ na²nax³ã³) v.t. confiar (en alguien, sujeto singular)
1. dar, donar, otorgar, entregar Tupanana narüyoe ga gumá yatü ga
(complemento singular) Guxü̃ i ̃́
ngo̱xoãcü. El hombre endemoniado
ngunexü̃gu rü nüxna nanaxã ga léchi. confió en Dios. [suj. pl. nüxna
Todos los días le entregan la leche. narüyoü̃]
2. ceder (complemento singular) nüxna narüyoü̃ (nüx³na⁵ na²rü³yoü⁵̃ ) v.t.
3. proveer, proporcionar (complemento confiar (en alguien, sujeto plural)
singular) [compl. pl. nüxna nanana] [suj. sing. nüxna narüyoe]
• ¡Nua naxã! (nu¹a⁴ nax³ã³) ¡Dámelo! nüxna naxãca̱xwe̱x (nüx³na⁵
• nüxna nanaxã i norü ngu̱xpane nax²ã³ca̱x⁵we̱x⁵) v.t. dar la espalda (a
(nüx³na⁵ na²nax³ã³ i⁴ no¹⁵rü³ alguien) Nügümaxã nanue rü
185 TICUNA–CASTELLANO nüxna niyáxü̃etanü

ngẽmaca̱x nüxna naxãca̱xwe̱x. Los norü ãẽ̱xgacü. David fue a apaciguar


dos están molestos y por eso se dan la al rey.
espalda. nüxna nayanuxü̃ (nüx³na⁵ na²ya³nux³ü⁵)̃
nüxna naxãga (nüx³na⁵ nax²ã³ga⁵) v.t. v.t. prohibir Papá nüxna nayanuxü ̃
1. encargar, aconsejar Nüxna naxãga i nax petawa naxũxü̃. Papá le prohibe
norü duü̃xü̃gü nax taxuxü̃ma ngĩxü̃ ir a la fiesta.
chixewexü̃ca̱x. Encargó a su gente que Véase nanachu̱xu
nadie debía molestar a nadie.
nüxna nayaxã (nüx³na⁵ na²yax³ã³) v.t. ir
2. dar permiso
a entregar Ngẽma buxü̃ rü nüxna
nüxna naxãũxetü (nüx³na⁵ nax²ãũx⁵e³tü⁵) nayaxã ga norü tarea. El niño fue a
v.t. guiñar Yima ĩpatawa ínaxãũxü ̃́ ̃wa
entregar su tarea.
yimá ngextü̱xücü rü nüxna naxãũxetü
erü poraãcü nüxü̃́̃ ingúchaü̃. Allí nüxna nayáxü̃gu (nüx³na⁵ na²yax²ü²gu⁴)
̃
donde se quedaron en la casa, el joven v.i. estar distante, estar lejos Nüxna
guiñó a la muchacha porque la quería nayáxü̃gu i naane. Su chacra está
mucho. lejos.

nüxna naxĩgü (nüx³na⁵ nax²ĩ⁵gü²) v.t. nüxna nayuxu (nüx³na⁵ na²yux⁴u³) v.t.
abandonar (sujeto plural) Ngẽma atacar Yexguma ĩpatana
ngextü̱xü̃ rü natanüxü̃gü nüxna nangaicamagu ga yatü rü airu nüxna
naxĩgü. Los compañeros abandonaron nayuxu. El perro atacó al hombre
a ese joven. [suj. sing. nüxna nixũ] cuando se acercó a la casa.
nüxna naxĩnü (nüx³na⁵ nax²ĩ³nü³) v.t. Véanse naxca̱x niña, naxca̱x nibuxmü
tentar, incitar (a hacer algo) Ngo̱xo i nüxna nixĩgachi (nüx³na⁵ nix²ĩ³ga⁵chi⁵)
Chataná rü nüxna naxĩnü. Satanás lo v. recíp. apartarse (el uno del otro)
tentó. Guxü̃ma i namücügü i ngextá
nüxna naxu (nüx³na⁵ nax²u³) v.t. invitar ínaxĩxü̃wa rü nüxna nixĩgachi. Por
Norü petawa nüxna naxu nax namaxã donde van, todos sus compañeros se
nachibüxü̃ca̱x. Él lo invitó a su fiesta apartan de él. [suj. sing. nüxna
para comer. nixũgachi]
nüxna naxü (nüx³na⁵ nax²ü²) v.t. nüxna nixũ (nüx³na⁵ nix²ũ²) v.t.
corresponder (una responsabilidad) abandonar (sujeto singular) Gumá duü̃
Tama ngu̱xẽẽruxü̃na naxü nax rü nüxna nixũ ga norü ĩane. Ese
buxü̃güxü̃ namuxü̃ i iscuerawa. Norü hombre abandonó su comunidad.
papágüna nixĩ i naxüxü̃. La asistencia [suj. pl. nüxna naxĩgü]
de los niños a la escuela no le nüxna nixũgachi (nüx³na⁵ nix²ũ³ga⁵chi⁵)
corresponde al profesor, sino a los v.t. apartarse (de un lugar o de un
padres. peligro, sujeto singular) Nüxna
nüxna naxüe (nüx³na⁵ nax²ü⁴e⁴) v.t. nixũgachi ga nachica yerü nachu̱xu.
contaminar, contagiar Ngẽma na rü tá Se apartó del terreno porque era
nüxna naxüe i ngẽma buxü̃. Esa gripe prohibido. [suj. pl. nüxna nixĩgachi]
va a contaminar a esos niños. nüxna niyáxü̃etanü (nüx³na⁵
nüxna nayachogü (nüx³na⁵ ni²yax²ü²̃ e⁴ta²nü⁵) v.t. alejarse (poco a
na²ya⁵cho²gü⁵) v.t. ir a apaciguar, ir a poco) Nüxna niyáxü̃etanü ga napata.
calmar Dabí rü nüxna nayachogü ga Se alejaron poco a poco de su casa.
nüxna niyuxgüetanü TICUNA – CASTELLANO 186

nüxna niyuxgüetanü (nüx³na⁵ alcalde debe ser un hombre diestro para


ni²yux⁵gü²e⁴ta³nü⁵) v.i. saltar (en grupo) poder gobernar bien a su pueblo.
Muxü̃ma i cururugü rü nüxna Var. nüxü̃ cua̱xüchicü̃
niyuxgüetanü. Muchos sapos saltaron nüxü̃ ínachomaeguãchi (nüx³ü³̃
sobre él. i¹na²cho²ma³e⁵gu⁴ã²chi²) v.t. rodear
nüxna üxü̃ (nüx³na⁵ üx⁵ü²) ̃ adj. que Yema churaragü rü nüxü̃
corresponde, que pertenece (a alguien) ínachomaeguãchi ga norü uanügü.
Nümagü rü ínixĩ nax nayauxgüãxü̃ca̱x Los soldados rodearon a su enemigo.
ga yema norü naane ga nüxna üxü̃. nüxü̃ ínanangu̱xẽẽ (nüx³ü̃³ i¹
Ellos fueron para recibir la tierra que les na²na⁵ngu̱x⁵ẽ²ẽ³) v.t. esperar Duü̃xü̃gü
correspondía. rü nüxü̃ ínanangu̱xẽẽ. La gente lo
nüxrüguma (nüx³rü³gu⁵ma²) adv. aparte espera.
Ngẽma yatü rü nüxrüguma namaxã nüxü̃̃́ ínanata̱x (nüx³ü̃¹ i¹na²na³ta̱x⁵) v.t.
nanguxü̃ i norü ngẽmaxü̃gü. Ese botar (por otra persona) Yimá yatü rü
hombre guarda sus cosas aparte. nüxü̃́̃ ínanata̱x i ngẽma guxchire i
• nüxrüguma nayaxãũxchitachigü naxma̱x nutaque̱xexü̃. El hombre botó
(nüx³rü³gu⁵ma² por ella la basura que su esposa había
na²yax³aũx³chi⁵ta²chi⁵gü⁵) amontonar juntado.
aparte nüxü̃́̃ ínanguxuchi (nüx³ü¹̃
nüxü̃ (nüx³ü³) ̃ pron. lo, los, la, las i¹na²ngux³u⁵chi²) v.t. resultar Marü
̃́
nüxü̃ (nüx³ü¹) ̃ pron. para él, para ellos, nüxü̃ naxü natürü tama mea nüxü̃̃́
para ella, para ellas, a él, a ellos, a ella, ínanguxuchi ga norü puracü. Él hizo
a ellas la prueba pero el trabajo no le resultó
Véase naxca̱x bien.
̃ ̃
nüxü cuáxchaüxü (nüx³ü³ ̃ ̃ nüxü ̃ inarüngüma (nüx³ü³̃
̃ ̃
cuax¹cha⁵üx³ü²) adj. deseoso (de saber), i⁴na²rü³ngü⁴ma³) v.t.
curioso 1. olvidar Nüxü̃ inarüngüma i naéga
nüxü̃ cuáxcü (nüx³ü³̃ cuax¹cü³) adj. erü tama naãẽxü̃ nacua̱x. Se olvidó de
1. sabio, intelectual (persona conocida) su nombre porque estaba loco.
2. capaz, hábil (persona conocida) 2. perdonar
̃ ̃ ̃
nüxü cuáxü (nüx³ü³ cuax¹ü²) adj. ̃ • ¡Nüxü̃ irüngüma! (nüx³ü³̃
1. sabio, intelectual (persona i⁴rü³ngu⁴ma³) ¡Olvídalo!
desconocida) nüxü̃́̃ inarüxĩnü (nüx³ü¹̃ i⁴na²rüx³ĩ³nü³)
2. capaz, hábil (persona desconocida) v.t.
nüxü̃ cua̱xüchicü (nüx³ü³̃ cuax⁵ü¹chi⁴cü³) 1. acceder, aceptar
[var. de nüxü̃ cua̱xüchixü̃] sabio; 2. hacer caso, obedecer Ngẽma buxü̃
diestro rü nüxü̃̃́ inarüxĩnü i ngẽma ore i norü
nüxü̃ cua̱xüchixü̃ (nüx³ü³̃ cua̱x⁵ü¹chix⁴ü³) ̃ ngu̱xẽẽruxü̃ nüxü̃ ixuxü̃. El niño hizo
adj. caso a lo que el maestro le dijo.
1. sabio, intelectual Var. nüxü̃́̃ inaxĩnü
2. diestro Wüxichigü i ĩanearü Véase nüxü̃̃́ nanayaxu
ãẽ̱xgacü rü tanaxwa̱xe i nüxü̃ nüxü̃́̃ inaxĩnü (nüx³ü¹̃ i⁴nax²ĩ³nü³) [var.
cua̱xüchicü nax yixĩxü̃ nax mea de nüxü inarüxĩnü] acceder; hacer
namaxã inacuáxü̃ca̱x ya norü ĩane. El caso
187 TICUNA–CASTELLANO nüxü̃ nacua̱xama

nüxü̃ ínayaba̱i ̱xgü (nüx³ü̃³ nüxü̃ naca̱ax ̱ ü̃ (nüx³ü̃³ na²ca̱ax


̱ ⁵ü²̃ ) v.t.
i¹na²ya³ba̱i ̱x⁵gü⁵) v.t. rogar Yimá ãẽ̱xgacü rü nüxü̃ naca̱ax ̱ ü̃
1. sorprender, asustar i duü̃xü̃gü nax puracü naxüxü̃ca̱x. La
2. despertar Ngürüãchi nüxü̃ gente ruega al alcalde que haga el
ínayaba̱i ̱xgü ga yema ínapexü̃wa. De trabajo.
repente lo despertó allí donde estaba nüxü̃̃́ nachi ̱x (nüx³ü̃¹ na²chi ̱x⁵) v.t. tener
durmiendo. sabor, tener gusto (agradable) Ngẽma
nüxü̃ inayangau1 (nüx³ü³̃ i⁴na²ya⁵ngau⁵) curichi rü nüxü̃̃́ nachi ̱x erü
v.t. descubrir, encontrar, hallar Düxwa namaixcura. El curichi tiene sabor
nüxü̃ inayangau i ngẽma naxca̱x porque es dulce.
nadauxü̃. Por fin encontró lo que nüxü̃̃́ nachi ̱xega (nüx³ü̃¹ na²chi ̱x⁵e¹ga⁵)
estaba buscando. v.t. gustar, apetecer (comida) Buxü̃gü
nüxü̃ inayangau2 (nüx³ü³̃ i⁴na²ya⁴ngau⁵) rü nüxü̃́̃ nachi ̱xéga i ta̱xacü i nüxü̃
v.t. alcanzar (a una persona) Pabru rü nadaugüxü̃. A los niños les gusta toda
nüxü̃ inayangau Aü̃dré rü ngéma comida que ven.
namawa nidexagü. Pablo alcanzó a nüxü̃ nachixewe (nüx³ü³̃ na²chix⁵e⁵we³)
Andrés en el camino y allí conversaron. v.t. fastidiar, molestar Buxü̃gü rü
nüxü̃ ínicu̱xéxü̃ (nüx³ü³̃ i¹ni²cu̱x⁵ex¹ü⁵)
̃ ngẽma ori ̱xca̱x nüxü̃ nachixewe. Los
v.t. tender (emboscada), emboscar niños lo fastidian por la fruta de su
Nüxü̃ ínicu̱xéxü̃ nax nüxü̃̃́ árbol.
nangĩxü̃́ ̃ca̱x. Tiende una emboscada nüxü̃ nachúxu (nüx³ü³̃ na²chux¹⁵u³) v.t.
para robarle a alguien. besar Norü taãẽmaxã nüxü̃ nachúxu
nüxü̃ ínidaugüchigü (nüx³ü³̃ erü poraãcü nüxü̃ nangechaü̃. Con
i¹ni²dau⁵gü⁵chi⁵gü⁵) v.t. alegría lo besó porque lo amaba mucho.
1. revisar Mue̱xpü̱xcüna nüxü̃ nüxü̃̃́ nachu̱xu (nüx³ü̃¹ na²chu̱x⁵u³) v.t.
ínidaugüchigü i ngẽma popera erü prohibir Yima norü mutúru rü nüxü̃̃́
nanaxwa̱xe nax mea yaxũxü̃. El nachu̱xu erü nangexwacaxü̃. Le
documento ha sido revisado muchas prohibió llevar su motor porque era
veces para asegurarse de que todo esté nuevo.
bien.
nüxü̃ nacua̱x (nüx³ü³̃ na²cua̱x⁵)
2. clasificar
1. v.t. saber, entender, comprender
nüxü̃ ínimu (nüx³ü³̃ i¹ni²³mu⁴) v.t. Nüma rü marü nüxü̃ nacua̱x nax mea
1. despedir naxümatüaxü̃ i nagawa. Él sabe
2. mandar (afuera) Yema escribir bien en su idioma.
ngutaque̱xewa rü nüxü̃ ínimu yerü 2. v.i. poder (hacer algo), ser capaz, ser
poraãcü naxaxu. Lo mandaron de la competente (de hacer algo)
reunión porque lloraba mucho. 3. v.e. tener conocimiento, estar
nüxü̃ ínixüeguãchicüxü (nüx³ü̃³ enterado (de algo)
i¹nix²ü²e⁵gu⁴ã²chi²cüx²ü³) v.t. dar vuelta 4. v.e. tener inteligencia, ser inteligente
(a alguien) Nüxü̃ ínixüeguãchicüxü ga Véanse nüxü̃́̃ natauxcha, namaxã
airu. El perro le dio vueltas. nanguxü̃
̃́
nüxü̃ mexü̃ (nüx³ü¹̃ mex³ü²̃ ) adj. útil, nüxü̃ nacua̱xama (nüx³ü³̃ na²cua̱x⁵a³ma³)
que le sirve Ngẽma ümatüruxü̃ i lapi v.t.
rü nüxü̃̃́ mexü̃ nixĩ. El lápiz le sirve. 1. reconocer, identificar
nüxü̃ nacuáxchaü̃ i guxü̃ma TICUNA – CASTELLANO 188

2. saber (de antemano), adivinar nacuxu. Su compañero lo pateó


Ngẽma duü̃xü̃ i naxca̱x ngĩxü ̃́ ̃ rü nüxü̃ jugando fútbol.
nacua̱xama nax ñuxãcü nayauxaxü̃ i nüxü̃ nadau (nüx³ü³̃ na²dau⁴) v.t. ver
togüarü diẽru. La gente que roba sabe Nüma rü meama nüxü̃ nadau ga
de antemano cómo robar el dinero de yema yéma üpetüxü̃. Él vio bien lo
los demás. que había pasado allí.
nüxü̃ nacuáxchaü̃ i guxü̃ma (nüx³ü³̃ nüxü̃ nadáu (nüx³ü³̃ na²dau²) v.t.
na²cuax¹chaü̃⁵ i⁴ gux¹ü²ma³)
̃ v.e. ser 1. tocar (sin permiso)
curioso, tener curiosidad Ngẽma buxü̃ 2. meter (la mano) Ngẽma yatü rü
rü nüxü̃ nacuáxchaü̃ i guxü̃ma. El nüxü̃ nadáu i ngẽma máquina rü
niño tiene mucha curiosidad. ngẽmaãcü nanachixexẽẽ El hombre
nüxü̃ nacua̱xgu (nüx³ü̃³ na⁵cua̱x⁵gu⁴) v.t. metió la mano en la máquina y así la ha
suponer Nüma nüxü̃ nacua̱xgu rü dañado.
marü ícungu yerü nüxü̃ nadau ya nüxü̃ nadaumatü (nüx³ü³̃ na²dau⁴ma³tü²)
cuweü̃. Él supuso que ya habías v.t. leer Chaune rü meama nüxü̃
llegado porque vio tu embarcación. nadaumatü i norü popera i
nüxü̃ nacua̱xtü (nüx³ü̃³ na²cua̱x⁵tü²) v.t. iscuerawa. Mi hijo ha leído bien el
sospechar Norü tara narütaxu rü libro en la escuela.
yemaca̱x nüxü̃ nacua̱xtü nax togü nüxü̃ nadauxü̃ (nüx³ü³̃ na⁵daux⁴ü²) ̃ s.n.
nayaxuxü̃. Su machete se perdió y por lo visto, lo que vio Ngẽma Cowenawa
eso sospecha que otra persona lo ha nüxü̃ nadauxü̃ rü naxca̱x nataxe. Se
llevado. ha comprado lo que vio en Caballo
nüxü̃ nacuáxü̃ (nüx³ü³̃ na⁵cuax¹ü²) ̃ adj. Cocha.
conocido (persona) Yema Titumaxã nüxü̃ nadawenü (nüx³ü³̃ na²da⁴we³nü³)
idexaxü̃ rü meama nüxü̃ nacuáxü̃ v.t. mirar, observar, ver (sujeto singular)
nixĩ. El que está hablando con Tito es Norü yora rü yáxü̃wa nüxü̃ nadawenü
una persona conocida. ya yima wapuru ya Ichítuwa ne
ũxü̃ne. El dueño vio de lejos la lancha
nüxü̃ nacua̱xüchi (nüx³ü³̃ na²cua̱x⁵ü¹chi⁴)
que venía de Iquitos. [suj. pl. nüxü̃
v.e. saber (bien), ser experto Oto rü
narüdaunü]
nüxü̃ nacua̱xüchi nax ĩpata naxüxü̃.
Otto sabe bien construir casas. nüxü̃́̃ nagu̱x (nüx³ü¹̃ na²gu̱x⁵) v.i.
acabarse Ngẽma norü ui rü nüxü̃́̃
nüxü̃ nacugüe (nüx³ü³̃ na²cu³gü³e³) v.t.
nagu̱x rü ngẽmaca̱x to tá naxü. La
1. reírse, burlarse (de alguien) Buxü̃gü fariña se le acabó y por eso va a hacer
rü nüxü̃ nacugüe i namücügü erü más.
woetama nacüma nixĩ i buxü̃gü. Los
nüxü̃̃́ naguxcha (nüx³ü¹̃ na²gux⁵cha⁵) v.e.
niños se ríen de sus compañeros porque
así son los niños. ser difícil Tama poperaxü̃ nadaumatü
erü nüxü̃̃́ naguxcha. No lee porque es
2. humillar (a alguien)
difícil para él.
nüxü̃ nacu̱xneta (nüx³ü̃³ na²cu̱x⁵ne²ta⁵) nüxü̃ nama̱xneta (nüx³ü̃³ na²ma̱x⁵ne²ta⁵)
v.t. empujar Damí rü nüxü̃ nacu̱xneta v.t. alargar, prolongar Yimá napata rü
ya naweü̃. Ramiro empuja la canoa. nüxü̃ nama̱xneta erü namuxacüxüchi.
nüxü̃ nacuxu (nüx³ü³̃ na²cux⁴u³) v.t. Ha alargado la casa porque tiene
patear Namücü rü cuxgütaewa nüxü̃ muchos hijos.
189 TICUNA–CASTELLANO nüxǘ̃ nanataxuraxü̃mare

nüxü̃́̃ name (nüx³ü¹̃ na²me²) v.e. ser nanangenagüxẽẽ ya caxta. En el


aceptable, ser bueno Ngẽma puracü i monte él hizo que mi papá cargara el
nüxna chaxãxü̃ rü nüxü̃̃́ name. El horcón.
trabajo que le he dado es bueno para él. nüxü̃́̃ nanangetanü (nüx³ü¹̃
nüxü̃ nameãẽ (nüx³ü³̃ na²me²ã¹ẽ⁴) v.t. na²na³nge²ta⁵nü⁵) v.t. deber, tener
acariciar Yema naxacü rü nüxü̃ deuda Ngẽma cori rü nüxü̃̃́
nameãẽ yerü ngexwaca ínangu ga nanangetanü i norü puracü. El patrón
norü papá. El hijo acarició a su padre le debe por su trabajo.
porque recién había llegado. nüxü̃́̃ nanangoxochi (nüx³ü¹̃
Véase nanameãẽ na²na⁵ngox²o²chi²) v.i. salir (por sí solo)
nüxü̃̃́ namechiga (nüx³ü¹̃ na²me³chi⁵ga⁵) Nüxü̃̃́ nanangoxochi ga norü
v.t. agradar, deleitar Ngẽma ĩnaca rü mutúruexmü. La hélice de su motor
nüxü̃́̃ namechiga. Ese juego le agrada. salió por sí sola.
nüxü̃ nameneta (nüx³ü³̃ na²me²ne²ta⁵) nüxü̃̃́ nanangúchaü̃xẽẽ (nüx³ü̃¹
v.t. agregar (líquido) Dexámaxã nüxü̃ ̃
na²na³ngu¹chaüx⁵ẽ²ẽ³) v.t.
nameneta i irimawachiü erü 1. persuadir, hacer querer
nangúchia̱xüchi. Agrega agua al jugo 2. animar, motivar Name nixĩ i
de limón porque está muy agrio. buxü̃güaxü̃́̃ nanangúchaü̃xẽẽ nax
nüxü̃́̃ namepua (nüx³ü¹̃ na²me²pu³a⁵) v.t. nangúexü̃ca̱x. Es bueno motivar a los
complacer, dar gusto, dar placer niños para que sigan estudiando.
Ngẽma paxü̃ rü nüxü̃̃́ namepua nax 3. atraer, tentar
nawiyaexü̃. A esa muchacha le nüxü̃́̃ nanangu̱xẽẽ (nüx³ü¹̃
complace cantar. na²na³ngu̱x⁵ẽ²ẽ³) v.t. causar (dolor),
nüxü̃ namuü̃ (nüx³ü̃³ na²mu³ü⁵) ̃ v.t. torturar, atormentar Naenexẽ rü nüxü̃̃́
temer, tener miedo Chaune rü nüxü̃ nanangu̱xẽẽ erü nüxü̃ nidagü. Su
namuü̃ i ngẽma ai erü tüxü̃ nangõ̱x. hermano le causó dolor dándole un
Mi hijo tiene miedo al tigre porque puñetazo.
muerde. nüxü̃̃́ nanataeguxẽẽ (nüx³ü¹̃
nüxü̃́̃ nanachi ̱xégaxẽẽ (nüx³⁵ü¹ na²na³ta¹e⁵gux⁵ẽ²ẽ³) v.t. devolver
na²na³chi ̱x⁵e¹gax⁵ẽ²ẽ³) v.t. provocar, (complemento singular) Ngẽma tara ga
hacer querer Ngẽma namücü rü nüxü̃̃́ irütaxuxü̃ rü nüxü̃́̃ nanatáeguxẽẽ Le
nanachi ̱xégaxẽẽ i ngẽma õna. Su devolvió el machete que había
compañero le hizo querer esa comida. desaparecido. [compl. pl. nüxü̃̃́
nüxü̃ nanadeyu (nüx³ü³̃ na²na⁵de³yu⁵) nanawoeguxẽẽ]
v.e. tener frío Pucügu napuracü rü nüxü̃̃́ nanatauxchaxẽẽ (nüx³ü¹̃
ngẽmaca̱x nüxü̃ nanadeyu. Él trabaja na²na³taux²chax⁵ẽ²ẽ³) v.t. facilitar,
en la lluvia y por eso tiene frío. permitir Norü papá rü nüxü̃̃́
nüxü̃̃́ nananaxẽẽ (nüx³ü¹̃ na²na³nax⁵ẽ²ẽ³) nanatauxchaxẽẽ nax ngu̱xwa
v.t. calmar (dolor) Ngẽma üxü̃xü̃ rü naxũxü̃ca̱x. Su padre le facilitó seguir
nüxü̃́̃ nananaxẽẽ i ngẽma nüxü̃́̃ con sus estudios.
ngúxü̃. La medicina le calma el dolor. Véase nüxü̃ narüngü̃xẽẽ
nüxü̃ nanangenagüxẽẽ (nüx³ü³̃ nüxü̃́̃ nanataxuraxü̃mare (nüx³ü¹̃
na²na³nge²na²güx²ẽ²ẽ³) v.t. hacer que ̃
na²na⁴tax²u²rax⁵ü⁵ma³re³) v.i. no
cargue Dauxchitawa chorü papáxü̃ importar (a alguien)
nüxü̃ nanawe̱x TICUNA – CASTELLANO 190

nüxü̃ nanawe̱x (nüx³ü̃³ na²na³we̱x⁵) v.t. namaxã nüxü̃ ixuxü̃. La gente aceptó
demostrar, mostrar, señalar Ngẽma la palabra que el alcalde dijo.
cori rü nüxü̃ nanawe̱x i naxchiru i 2. hacer caso, obedecer
namaxã taxexü̃. El hombre le muestra Véase nüxü̃̃́ inarüxĩnü
la ropa que estã́ vendiendo. nüxü̃ nangãxü̃ (nüx³ü³̃ na²ngãx²ü⁵) ̃ v.t.
Véase inanawe̱x contestar Yexguma nüxna naca̱xgu rü
• nüxü̃ nanawe̱x i nama (nüx³ü³̃ mexü̃ ga oremaxã nüxü̃ nangãxü̃.
na²na³we̱x⁵ i⁴ na²ma³) mostrar (el Cuando le preguntaron, él contestó con
camino), encaminar buenas palabras. Var. nüxü̃ nangãxü̃ga
nüxü̃́̃ nanawoeguxẽẽ (nüx³ü¹̃ nüxü̃ nangãxü̃ga (nüx³ü̃³ na²ngãx²ü⁵ga⁵)
̃
na²na³wo⁵e⁵gux⁵ẽ²ẽ³) v.t. devolver v.t. contestar (defensivamente)
(complemento plural) Guma norü nüxü̃ nangeagü (nüx³ü³̃ na²nge⁴a⁵gü²) v.t.
chawü rü norü cori nüxü̃̃́ sacudir Norü oca̱x nüxü̃ nangeagü ya
nanawoeguxẽẽ erü tama mea nipagü. mamé. Sacude el árbol de mamey para
El hombre le ha devuelto su maíz que caigan los frutos.
porque no estaba bien seco. nüxü̃ nangechaü̃ (nüx³ü̃³ na²nge²chaü⁵) ̃
[compl. sing. nüxü̃̃́ nanataeguxẽẽ] v.t.
nüxü̃ nanaxãcha (nüx³ü³̃ na²nax³ã²cha⁵) 1. amar, querer Ngẽxguma papágü rü
v.t. hacer daño, dañar Ngexrüma i aixcüma nüxü̃ nangechaü̃gu i
ngẽmaxü̃ nadáuxü̃ erü tá nüxü̃ naxacügü rü mea nüxna nadau. Los
nanaxãcha. No debe tocar eso porque padres que aman a sus hijos los cuidan
lo va a dañar. bien.
nüxü̃ nanaxocáü̃ (nüx³ü̃³ na²nax⁵o⁵ca¹ü⁵)̃ 2. respetar, estimar, apreciar, honrar
v.t. molestar (con ruido) Tama name i nüxü̃̃́ nangechaü̃tümüxü̃ (nüx³ü̃¹
nanatagaxẽẽ i norü paxetaruxü̃ erü na²nge²chaü̃⁵tü³müx³ü⁵) ̃ v.t.
nüxü̃ nanaxocáü̃ i togü i duü̃xü̃gü. compadecer, tener compasión, tener
No está bien que ponga su grabadora en misericordia (de alguien) Ngẽma
alto volumen porque el ruido molesta a ngĩtã̱́ ax
̱ güxü̃ rü chaunepüna
otros. nanacuaixcagü rü tama nüxü̃̃́
nüxü̃́̃ nanaxüétü (nüx³ü¹̃ na²nax³ü²e¹tü³) nangechaü̃tümüxü̃. Los ladrones
v.t. añadir Tupana rü nüxü̃̃́ golpearon a mi tío sin tener compasión.
nanaxüétü ga 15 ga taunecü nax nüxü̃ nangechaü̃xüchi (nüx³ü³̃
namaxü̃xü̃ ga Echequía. Dios añadió ̃
na²nge²chaüx⁵ü¹chi⁵) v.t. amar (mucho),
quince años a la vida de Ezequías. adorar Gumá yatü rü nüxü̃
nüxü̃̃́ nanaxütanü (nüx³ü¹̃ nangechaü̃xüchi i nane. Ese hombre
na²nax³ü⁴ta⁵nü⁵) v.t. quiere mucho a su hijo.
1. pagar, abonar Norü uimaxã nüxü̃̃́ nüxü̃ nangẽ̱xẽ (nüx³ü̃³ na²ngẽ̱x⁵ẽ³) v.t.
nanaxütanü i norü ngetanü. Pagó la desear (a alguien) Yimá ngextü̱xücü rü
deuda con su fariña. ngẽma pacüxü̃ nangẽ̱xẽ erü poraãcü
2. remunerar, recompensar nüxü̃́̃ ingúchaü̃. El joven desea a la
nüxü̃̃́ nanayaxu (nüx³ü¹̃ na²na³yax⁴u³) muchacha porque le agrada mucho.
v.t. Véase namaxã naxãarüãx ̃́ ü̃
1. acceder, aceptar Duü̃xü̃gü rü nüxü̃́̃ nüxü̃ nangẽ̱xẽcü (nüx³ü³̃ na²ngẽ̱x⁵ẽ⁵cü³)
nanayaxu i ngẽma ore i ãẽ̱xgacü adj. deseado Yimá ngextü̱xücü ya
191 TICUNA–CASTELLANO nüxü̃ narücua̱xmae

nüxü̃ nangẽ̱xẽcü rü nayu. El joven nüxü̃ nanũxcüxẽẽ (nüx³ü³̃


que deseaba (lit. el joven deseado) murió. na²nũx¹cüx²ẽ²ẽ³) v.t. hacer demorar
nüxü̃̃́ nangexma (nüx³ü¹̃ na²ngẽx⁴ma²) Ngẽxguma chi tama nuxa nüxü̃
v.t. tener, poseer Nüma nüxü̃́̃ nanũxcüxẽẽgu rü marü
nangexma ya wüxi ya napata ya taxree̱xpü̱xcüna chi ngéma naxũ rü
mexechine. Él tiene una casa muy natáegu. Si él no lo hubiera hecho
buena. [Aparece en frases de tiempo demorar aquí, podría haber ido dos
presente o futuro.] veces allá y regresado.
Véase nüxü̃́̃ nayexma nüxü̃ nañe (nüx³ü³̃ na²ñe⁵) v.t.
• nüxü̃̃́ nangexma i pora (nüx³ü̃¹ 1. dar choque (eléctrica) Ngẽma
na²ngẽx⁴ma² i⁴ po⁴ra²) tener máquinaarü pora rü nüxü̃ nañe erü
autoridad, tener poder nüxü̃ ningõ̃́gü i nanüta rü wixgutaa̱x
nayu. La corriente del grupo
nüxü̃ nangõ̱xgü (nüx³ü³̃ na²ngõ̱x⁵gü²) v.t.
electrógeno le dio un choque porque
embrujar, hechizar Ngẽma yuüxü̃ rü
tocó el cable y casi murió.
nüxü̃ nangõ̱xgü erü nüxü̃́̃ nangĩ ̱x. El
2. electrocutarse
brujo lo ha hechizado porque le robó.
nüxü̃ napa (nüx³ü³̃ na²pa⁵) v.t. tener mal
nüxü̃ nangõ̱xneta (nüx³ü̃³ na²ngõ̱x⁵ne²ta⁵)
olor, apestar Choxniarü yixixü̃ rü
v.t. probar (comida) Nüma rü nüxü̃
nüxü̃ napa. El mal olor del pescado
nangõ̱xneta i ngẽma ori ̱x i cowí. Él
podrido apesta.
prueba ese fruto de la charichuela
nüxü̃ napaxpüne (nüx³ü³̃ na²pax³pü³ne⁵)
amarilla.
v.t. aplaudir Nüxü̃ napaxpünegü ga
nüxü̃́̃ nangúchaü̃ (nüx³ü̃¹ na²ngu¹chaü⁵) ̃
yema ngutaque̱xewa. En esa reunión
v.t. tener ganas, querer, desear (con lo aplaudieron.
ansiedad) Nüxü̃̃́ nangúchaü̃ nax yéa
nüxü̃́̃ napuracü (nüx³ü¹̃ na²pu³ra³cü²)
naxũxü̃. Él tiene ganas de ir allá.
1. v.t. trabajar (para otra persona),
Véase nanaxwa̱xe
servir (a otra persona)
nüxü̃̃́ nangúchaü̃xü̃chi (nüx³ü̃¹ 2. v.e. ser trabajador, ser empleado
na²ngu¹chaüx ̃ ⁵ü¹̃ chi⁵) v.t.
Ngẽma cori rü nataãẽerü chaune rü
1. desear (mucho), anhelar nüxü̃́̃ napuracü i naanewa. Ese
2. querer (mucho), codiciar Ngẽma hombre está feliz porque mi hijo es su
ngĩta̱ ̱ güxü̃ naxca̱x nangĩ ̱x erü nüxü̃́̃
̃́ ax trabajador en la chacra.
nangúchaü̃xü̃chi i ngẽma tama nóxrü
nüxü̃ narübumae (nüx³ü³̃ na²rü³bu⁴ma⁴e³)
ixĩxü̃. Los ladrones roban porque
v.e. ser menor (de edad) Naenexẽ i
codician lo que no es de ellos.
wixweama üxü̃ rü taxre ya
nüxü̃̃́ nangu̱x (nüx³ü̃¹ na²ngu̱x⁵) v.t. taunecüwa nüxü̃ narübumae. Su
sufrir (dolor), doler Yema naxcutüwa hermano que le sigue es dos años menor
nügü nax nachexexü̃ ga chaunepü rü que él.
nüxü̃́̃ nangu̱x. A mi tío le duele la
nüxü̃ narüchau (nüx³ü³̃ na²rü³chau⁵) v.t.
herida que se hizo cuando se cortó el
1. parar, detener, suspender
pie.
2. descansar Chaunepü rü marü nüxü̃
nüxü̃ nangúxu (nüx³ü³̃ na²ngux¹⁵u³) v.t. narüchau nax norü puracü naxũxü̃.
ladrar Mi tío descansa de hacer su trabajo.
nüxü̃ nanguxü̃ (nüx³ü³̃ na²ngux³ü⁴) ̃ v.t. nüxü̃ narücua̱xmae (nüx³ü̃³
conquistar na²rü³cua̱x⁵ma⁴e³) v.e. saber (más que
nüxü̃ narücutanüxü̃ TICUNA – CASTELLANO 192

otra persona) Ñaa buxü̃ rü nüxü̃ nüxü̃ narüporamae (nüx³ü³̃


narücua̱xmae ngẽma togüxü̃. Este na²rü³po⁴ra²ma³e³) v.t.
niño sabe más que los demás. 1. aventajar, rebasar, superar
nüxü̃ narücutanüxü̃ (nüx³ü³̃ 2. conquistar, derrotar, vencer
na²rü³cu²ta³nüx⁵ü⁵) ̃ v.t. reírse (de Españacüã̱x ga churaragü rü
alguien) Norü uanügü rü nüxü̃ Incagüxü̃ narüporamae. Los españoles
narücutanüxü̃. Sus enemigos se ríen conquistaron a los incas.
de él. Véase nüxü̃ narüyexeramae
nüxü̃ narüdaunü (nüx³ü³̃ na²rü³dau⁴nü⁵) nüxü̃ narüxo (nüx³ü³̃ na²rüx³o³⁵) v.t.
v.t. mirar, observar, ver (sujeto plural) 1. dejar de hacer Nüxü̃ narüxo ga
Ngẽma cuxgütaegüxü̃ rü nüxü̃ norü puracü. Dejó de hacer su trabajo.
narüdaunü ega tama 2. evitar
nacuxgütaegügu. Los jugadores de nüxü̃̃́ narüxó (nüx³ü¹̃ na²rüx³o²) v.t.
fútbol observan cuando no están dejar de afectar, cesar de afectar (a una
jugando. [suj. sing. nüxü̃ nadawenü] persona) Ngẽma norü daawe rü nüxü̃́̃
nüxü̃ narümoxẽ (nüx³ü³̃ na²rü³mox³ẽ⁵) narüxó erü üxüxü̃ ínagagü. Su
v.t. saludar Ngẽma dutúru rü nüxü̃ enfermedad cesó porque tomó la
narümoxẽ i ngẽma ida̱xawexü̃. El medicina.
médico saluda al enfermo. nüxü̃ narüyexeramae1 (nüx³ü³̃
nüxü̃̃́ narüna (nüx³ü¹̃ na²rü³na⁵) v.t. na²rü³yex²e⁵ra⁵ma⁴e³) v.t.
calmarse (dolor) Marü nüxü̃̃́ narüna 1. aventajar, sobrepasar, superar (en
ya napüta ga noxri nüxü̃̃́ ngúxü̃ne. La fuerza física) Nüma ga ngextü̱xücü rü
muela que antes le estaba doliendo ya se norü naãchiwa rü nüxü̃
narüyexeramae ga guxü̃ma ga togü.
ha calmado.
Al correr, el joven sobrepasó a todos los
nüxü̃ narüngüma (nüx³ü³̃ na²rü³ngü⁴ma³) demás.
v.t. 2. conquistar, derrotar, vencer
1. olvidar Ngẽma naxca̱x nataxexü̃ i Véase nüxü̃ narüporamae
Ditíchiawa rü ngẽxma nüxü̃
nüxü̃ narüyexeramae2 (nüx³ü³̃
narüngüma. Lo que compró en Leticia,
na²rü³yex²e⁵ra⁵ma⁴e³) v.e.
se olvidó allá.
1. ser superior
2. perdonar
2. ser victorioso
• ¡Nüxü̃ rüngüma! (nüx³ü³̃ rü³ngü⁴ma³) nüxü̃ nataneta (nüx³ü³̃ na²ta³ne²ta⁵) v.t.
¡Perdónalo! ¡Olvídalo!
1. agrandar, ampliar, aumentar Nüxü̃
nüxü̃ narüngü̃xẽẽ (nüx³ü³̃ nataneta tá ya napata erü marü
na²rü³ngüx ̃ ⁵ẽẽ²³) v.t. nimuetanü. Va a agrandar su casa
1. ayudar, apoyar, sostener Norü papá porque ya son muchos y no caben.
rü meama nüxü̃ narüngü̃xẽẽ nax 2. extender, añadir Nüxü̃
iscuerawa nangúxü̃ca̱x. Su padre lo natanetachaü̃ i cuxgütaechica nax
ayudó para estudiar en la escuela. naxãchicaxü̃ca̱x i guxü̃ma. Quieren
2. auxiliar, socorrer extender el campo deportivo para que
3. facilitar haya lugar para todos.
Véase nüxü̃̃́ nanatauxchaxẽẽ nüxü̃́̃ natauxcha (nüx³ü¹̃ na²taux²cha⁵)
• ¡Nüxü̃ rüngü̃xẽxẽ! (nüx³ü³̃ v.e. tener facilidad, tener poder (para
̃
rü³ngüx⁵ẽx²ẽ³) ¡Ayúdalo! hacer algo) Duícha rü nüxü̃̃́ natauxcha
193 TICUNA–CASTELLANO nüxü̃ naxü

nax norü mamáxü̃ nangü̃xẽẽxü̃. Luisa nüxü̃́̃ naxãũchigaxüchi (nüx³ü̃¹


puede ayudar a su mamá. nax²ãũ⁵chi⁵gax⁵ü¹chi⁵) v.i. reírse (a
Véanse nüxü̃ nacua̱x, namaxã carcajadas) Yexguma nüxü̃ chaxĩnügu
nanguxü̃ nax poraãcü nüxü̃̃́
nüxü̃́̃ natauxchica (nüx³ü¹̃ naxãũchigaxüchixü̃ ga chorü mamá
na²taux²chi¹ca⁵) v.i. hacer falta Nüxü̃̃́ rü íchayadau nax ta̱xacü nüxü̃
natauxchica i norü tara. Le hace falta üpetüxü̃. Cuando oí que mi mamá se
su machete. reía a carcajadas fui a ver de qué se reía.
nüxü̃̃́ nataxu (nüx³ü¹̃ na²tax²u³) v.t. nüxü̃ naxĩnü (nüx³ü³̃ nax²ĩ³nü³) v.t. oír,
faltar, no tener Norü õna rü nüxü̃̃́ hacer caso Marü nüxü̃ naxĩnü ya
nataxu i yucüra. A su comida le falta mutúruga rü ngẽmaca̱x türewa
sal. ínayadau. Él oye el sonido de un motor
y por eso va al puerto para ver qué es lo
nüxü̃ natú (nüx³ü³̃ na²tu¹⁵) v.t. jalar
que viene.
Nüma rü nüxü̃ natú ya ngue nax tama
buanecü yachaxẽẽxü̃ca̱x. Él jaló la nüxü̃ naxo (nüx³ü³̃ nax²o³⁵) v.t.
canoa para que no fuera llevada por el 1. menospreciar
viento. 2. rechazar, no aceptar Ngẽma buxü̃ rü
nüxü̃ naxo i ngẽma üxü̃xü̃ i yaxaxüxü̃
nüxü̃ natuxu (nüx³ü³̃ na²tux⁴u³) v.t.
erü naxüxü. El niño rechaza la
1. chupar, succionar Ngẽma buxü̃gü medicina que toma porque es amarga.
nüxü̃ natuxu i ngẽma curichi. Los Véanse tama nanaxwa̱xe, tama
niños chupan el curichi. nanayaxu
2. absorber
nüxü̃ naxoregü (nüx³ü³̃ nax²o²re²gü²) v.t.
nüxü̃ nawãxĩ (nüx³ü³̃ na²wãx³ĩ³) v.t. reprender Ngẽma yatü rü Ãẽ̱xgacü
olfatear, oler Airu rü nüxü̃ nawãxĩ i nüxü̃ naxoregü. El alcalde reprende al
ngẽma naeü̃maü̃ ega naxãẽü̃gu. El hombre.
perro cazador va olfateando el camino
nüxü̃ naxoxo̱x (nüx³⁵ü³̃ nax²ox³⁵o̱x⁵) v.t.
del animal.
no aceptar (a alguien) Ngexrüma nax
nüxü̃̃́ nawa̱xtümüü̃ (nüx³ü¹̃ naanewa íyagaxü̃ erü namücü nüxü̃
na²wa̱x⁵tü³mü³ü⁵)̃ v.t. naxoxo̱x. No importa que no vaya a la
1. no querer hacer chacra, ya que su compañero no lo
2. fastidiar, aburrir Marü nüxü̃̃́ acepta.
nawa̱xtümüü̃ nax ĩpatagu nüxü̃ naxuneta (nüx³ü³̃ nax²u³ne²ta⁵) v.t.
naxã̱ũ̱xmarexü̃. Le fastidia quedarse 1. elegir, nombrar Ngẽma duü̃xü̃gü rü
no más en la casa. nüxü̃ naxuneta nax norü ãẽ̱xgacü
nüxü̃ naxãneta (nüx³ü³̃ nax²ã³ne²ta⁵) v.t. yixĩxü̃ca̱x. La gente lo ha elegido para
espantar Ngẽma airu rü nüxü̃ ser su alcalde.
naxãneta i ngẽma otagü. El perro 2. señalar, indicar
espanta a las gallinas. nüxü̃ naxü1 (nüx³ü³̃ nax²ü⁴) v.t.
nüxü̃̃́ naxãũchiga (nüx³ü¹̃ nax²ãũ⁵chi⁵ga⁵) 1. probar, ensayar, experimentar Yima
v.t. hacer reír, dar risa Norü mamá ngexwacaxü̃ne ya norü mutúru rü tá
nüxü̃ tangaixã rü ngẽmaca̱x nüxü̃̃́ nüxü̃ naxü. Va a probar su motor
naxãũchiga i ngẽma buxü̃. Su mamá nuevo.
le hacía cosquillas y por eso al niño le 2. probar (en concurso) Ngẽma
daba risa. wiyaewa rü ngu̱xẽẽruxü̃ nüxü̃ naxü
nüxü̃ naxü TICUNA – CASTELLANO 194

nax nüxü̃ nacuáxü̃ca̱x rü texé tixĩ i nüxü̃ ngechaü̃cü (nüx³ü̃³ nge²chaü̃⁵cü³)


togüarü yexera ixĩxe. El maestro los adj.
prueba en concurso para ver quién 1. amado, querido Yimá nane ya norü
sobresale en el canto. papá poraãcü nüxü̃ ngechaü̃cü nixĩ
nüxü̃ naxü2 (nüx³ü³̃ nax²ü²) v.t. ya Ichítuwa ne ũcü. El hijo muy
contagiar Nüxü̃ naxü i charapo. Se ha amado por su padre es el que llegó de
contagiado con sarampión. Iquitos.
2. deseado
nüxü̃ naxüa̱x (nüx³ü̃³ nax²ü⁴a̱x⁵) v.t.
molestarse (con otra persona) Norü nüxü̃ nicuáchigü (nüx³ü³̃ ni²cua¹chi⁵gü⁵)
papá nüxü̃ naxüa̱x rü ngẽmaca̱x v.t. conocer (poco a poco), asimilar
naxaxu i nane. Su padre se molestó Nüma ya Duquí rü nüxü̃ nicuáchigü i
con él y por eso el hijo está llorando. ngẽma naxca̱x nangúxü̃. Lucas va
asimilando la lección que está
nüxü̃ nayadauxü̃ (nüx³ü³̃ na²ya³daux⁴ü⁵) ̃
estudiando.
v.t. imitar Ngẽma buxü̃ rü nüxü̃
nüxü̃ nicua̱xüxü̃ (nüx³ü̃³ ni²cua̱x⁵üx²ü²)
̃
nayadauxü̃ i ngẽma togü ügüxü̃. El
v.t.
niño imita lo que hacen los demás.
1. alabar, glorificar, elogiar, loar Yimá
nüxü̃ nayadeyu (nüx³ü³̃ na²ya⁵de⁴yu⁵) ngúexẽẽruxü̃ rü norü buxü̃xü̃
v.e. tener frío Ngẽma buxü̃ rü nüxü̃ nicua̱xüxü̃ erü nangúxwa̱xe. El
nayadeyu rü ngẽmaca̱x nicu̱xcuchi i profesor alabó al niño porque es
norü papáchiru. El niño tiene frío y estudioso.
por eso se pone la camisa de su papá. 2. admirar, honrar
nüxü̃ nayangau (nüx³ü³̃ na²ya³ngau⁵) v.t. nüxü̃ nidaugü (nüx³ü³̃ ni²dau⁴gü⁵) v.t.
encontrar, hallar Ngẽma diẽru i nüxü̃́̃ escoger Yimá taxepataü̃wa nüxü̃
inguxü̃ rü namagu nüxü̃ nayangau. nidaugü i ngẽma chapatu i nüxü̃̃́
Encontró en el camino el dinero que se ngúchaü̃xü̃. En la tienda él escogió
le había caído. unos zapatos que le gustaban.
nüxü̃ nayanu (nü³xü³̃ na²ya³nu²) v.t. nüxü̃ nimuga (müx³ü̃³ ni²mu⁴ga⁵) v.t.
repartir, distribuir Ãẽ̱xgacü rü enviar (mensaje)
duü̃xü̃gütanüwa nüxü̃ nayanu ga nüxü̃ ningaica (nüx³ü³̃ ni²ngai⁵ca⁵) v.i.
yema naane. El jefe repartió la tierra acercarse Márcu rü marü nüxü̃
entre la gente. ningaica nax naanewa nanguxü̃.
nüxü̃ nayarüxu (nüx³ü³̃ na²ya⁵rüx³u³) v.t. Marcos se acerca a la chacra.
ir a decir Norü papamaxã nüxü̃ nüxü̃ ninge̱x (nüx³ü̃³ ni²nge̱x⁵) v.t. soltar
nayarüxu ga yema ãẽ̱xgacüarü ore. (complemento inanimado) Nüxü̃ ninge̱x
Fue a decir a su papá el mensaje del i norü yuema. Él soltó su hacha.
jefe.
nüxü̃ ningĩ (nüx³ü³̃ ni²ngĩ²) v.t. agarrar,
nüxü̃́̃ nayaxõ (nüx³ü¹̃ na²yax³õ⁴) v.t. sujetar Nüma nüxü̃ ningĩ ya norü
confiar, creer Dubé rü tama nüxü̃́̃ ngue nax tama buanecümaxã
nayaxõ erü ngẽma namücü rü wüxi i yachaxü̃ca̱x. Él agarra su canoa para
dora ta̱xácü nixĩ. Rubén no le cree que el viento no la lleve.
porque su amigo es un mentiroso. nüxü̃ ningĩãma (nüx³ü³̃ ni²ngĩ²ã²ma²) v.t.
nüxü̃́̃ nayexma (nüx³⁵ü¹̃̃́ na²ye⁴ma²) [pas. seguir agarrando Woo
de nüxü̃̃́ nangexma] tener, poseer naporaxü̃chixügu nüma rü nüxü̃
195 TICUNA–CASTELLANO nüxü̃ nüxü̃ narücua̱xmae

ningĩãma ya nawexü̃. Aunque la chix⁵ex⁵ü̃³ã̱x⁵) absolver (de una mala


corriente del agua era muy fuerte, él acción)
siguió agarrando su embarcación. nüxü̃ nixuama (nüx³ü³̃ nix²u³a²ma²) v.t.
nüxü̃ ningĩxã (nüx³ü³̃ ni²ngĩx¹⁵ã³) v.t. denunciar (continuamente a alguien)
invitar (a acompañar) Namücü rü Nüxü̃ nixuama ga namücüarü
nüxü̃ ningĩxã nax Tupanapatawa guxchaxü̃. Siguió denunciando a su
namaxã naxũxü̃ca̱x. Su amigo lo compañero por algo malo.
invita a ir acompañándolo a la iglesia. nüxü̃ nixuchiga (nüx³ü³̃ nix²u³chi⁵ga⁵)
nüxü̃ ningõgü (nüx³ü³̃ ni²ngõ²gü⁵) v.t. v.t. testificar, informar Ngẽma norü
tocar, palpar Dutúru rü nüxü̃ ningõgü ̃́ puracü rü nüxü̃ nixuchiga. Informa
̃
ga yema ida̱xawexü. El médico palpa sobre los detalles de su trabajo.
al enfermo. nüxü̃ nixugü (nüx³ü³̃ nix²u³gü²) v.t.
nüxü̃ nipaxa (nüx³ü³̃ ni²pax³a⁵) v.t. acusar Ngẽma duü̃xü̃gü rü
apresurar, apurar Nüma rü naxma̱xü̃ natüca̱xmamare nüxü̃ nixugüe. Esa
nipaxa nax paxa nangexẽẽãxü̃ca̱x i gente lo acusa sin razón.
norü õna. Él lo apresura para tener la nüxü̃ nixuxchaü̃ (nüx³ü³̃ nix²ux³chaü⁵)̃
comida preparada rápido. v.t. querer decir Ngẽma ngupetüxü̃ rü
nüxü̃ nixu (nüx³ü³̃ nix²u³) v.t. nüxü̃ nixuxchaü̃. Quiere decir lo que
1. decir, manifestar, declarar Nüma ga ha pasado.
juez nüxü̃ nixu nax Chotí yixĩxü̃ ga nüxü̃ nixüga (nüx³ü³̃ nix²ü³ga⁵) v.t.
naxca̱x ngĩxü ̃́ ̃. El juez declaró a Sotil
contar, repetir (lo que otra persona ha
culpable del robo. contado)
2. avisar, informar, mencionar
nüxü̃ nüxü̃ nacua̱xẽẽ (nüx³ü³̃ nüx³ü³̃
3. predicar
na²cua̱x⁵ẽ²ẽ³) v.t.
4. narrar
1. enterar, hacer saber, hacer entender
5. opinar
Yexguma nüxü̃ nüxü̃ nacua̱xẽẽgu ga
6. acusar
nane üxü̃ rü poraãcü nangechaü̃.
• ¡Chomaxã nüxü̃ ixu! (cho⁵max²ã³ Cuando lo enteraron de lo que su hijo
nüx³ü³̃ ix³u³) ¡Díme! había hecho, se apenó mucho.
̃ ̃ ̃ ̃
• nüxü nixu i chixexü inaxüxü (nüx³ü³ 2. guiar, hacer conocer
nix²u³ i⁴ chix⁵ex⁵ü̃² i⁴nax⁵üx⁴ü²̃ ) • nüxü̃ nüxü̃ nacua̱xẽẽ i popera
confesar (nüx³ü̃³ nüx³ü̃³ na²cua̱x⁵ẽx²ẽ³ i⁴
̃
• nüxü nixu ya wüxichigü ya namatü po³pe³ra⁵) alfabetizar, enseñar a leer
(nüx³ü³̃ nix²u³ ya² wüx²i²chi⁵gü⁵ ya² nüxü̃́̃ nüxü̃ nangechaü̃ (nüx³ü¹̃ nüx³ü³̃
na³ma⁴tü²) deletrear na²nge²chaü⁵) ̃ v.t. perdonar, excusar
̃
• nüxü nixu nax aixcüma yixĩxü ̃
• ¡Choxü̃̃́ nüxü̃ nangechaxü̃! (chox⁵ü̃¹
(nüx³ü̃³ nix²u³ nax² aix⁴cü²ma² nüx³ü̃³ na⁵nge²chax⁵ü⁵̃ ) ¡Perdóname!
yix⁵ĩx⁵ü²) ̃ atestiguar
nüxü̃ nüxü̃ narücua̱xmae (nüx³ü̃³ nüx³ü̃³
• nüxü̃ nixu nax ñuxãcü yixĩxü̃ na²rü³cua̱x⁵ma⁴e³) v.e. tener más
(nüx³ü̃³ nix²u³ nax² ñux³ã⁵cü⁵ yix⁵ĩx⁵ü²̃ ) conocimiento, tener más sabiduría (que
describir otra persona) Pedru rü Matéuxü̃ nüxü̃
• nüxü̃ nixu rü nangearü chixexü̃ã̱x narücua̱xmae Pedro tiene más
(nüx³ü̃³ nix²u³ rü⁵ na²nge²a⁵rü³ conocimiento que Mateo.
nüxü̃ rücua̱xmaexü̃ TICUNA – CASTELLANO 196

nüxü̃ rücua̱xmaexü̃ (nüx³ü³̃ ñã̱ĩ ̱xchinü (ñã̱ĩ ̱x⁵chi³nü³) s.n. chicharra,


rü³cua̱x⁵ma³ex⁵ü²̃ ) adj. destacado cigarra
Ngẽma buxü̃ i iscuerawa nüxü̃ ñanagürü (ña³⁵na²gü³rü⁵) v.t. decir (así)
rücua̱xmaexü̃ rü tá nanayaxu i norü Nüma rü: “Cuwe ta charüxũ,”
ãmare. El estudiante más destacado de ñanagürü. Él dijo: “Te voy a
la escuela va a recibir su regalo. acompañar”, así dijo. Var. ñanarügü
nüxü̃ rüngümawa̱xexü̃ (nüx³ü³̃ • ñaxü̃ (ñax³⁵ü³)
̃ diciendo así
rü³ngü⁵ma⁵wa̱x⁵ex³ü²)̃ adj. olvidadizo
Woo mue̱xpü̱xcüna namaxã nüxü̃ ñanarügü (ña¹na²rü³gü⁵) [var. de
chixuecha natürü nüma rü wüxi i ñanagürü] decir (así)
nüxü̃ rüngümawa̱xexü̃ nixĩ. Aunque ñaxcuchiruxü̃ (ñax²cu³chi²rux¹ü⁵)
̃ s.n.
le he dicho muchas veces, sin embargo goma, pegamento, cola Papá rü wüxi i
él es un olvidadizo. ñaxcuchiruxü̃maxã inayañaxcuchi i
poperagü. Papá pega los papeles con
goma. Var. ñaxruxü̃, ñaxtaxü̃

Ññ
ñaxẽẽruxü̃ (ñax³ẽẽ²³rux¹ü⁵)
̃ s.n.
1. piloto
2. chofer Chauenexẽ rü wüxi i
ñaa1 (ña²a⁴) pron. éste, esto (cosa de motuarü ñaxẽẽruxü̃ nixĩ. Mi hermano
es chofer de mototaxi.
género masculino) Ñaa i cuxüxü̃ rü
muxü̃ma i guxchaxü̃ tá cuxna naxã. ñaxĩ (ñax³ĩ³) s.n. erizo (especie de
Esto que has hecho te va a traer muchos animal)
problemas. [Aparece en frases de tiempo ñaxruxü̃ (ñax²rux¹ü⁵)̃ [var. de
presente.] ñaxcuchiruxü̃] goma, cola, pegamento
ñaa2 (ña²³a⁴) pron. ésta (cosa de género ñaxtaxü̃ (ñax²tax³ü⁵)
̃ [var. de
femenino) Ñaa i cuxüxü̃ rü muxü̃ma i ñaxcuchiruxü̃] goma, cola, pegamento
guxchaxü̃ tá cuxna naxã. Esto que has
hecho te va a traer muchos problemas. ñaxtü (ñax⁵tü³) adv. abajo Ñaxtüwa
[Aparece en frases de tiempo presente.] nangexma. Está abajo.

ñaaama1 (ña²a⁴a²ma²) pron. el otro (cosa • ñaxtüchiü̃ (ñax⁵tü³chi²ü⁵)


̃ primer
de género masculino) piso, planta baja

ñaaama2 (ña²³a⁴a²ma²) pron. el otro (con ñaxtügu nadawenü (ñax⁵tügu⁴


cosa de género femenino) na²da⁴we³nü³) v.t. mirar (hacia abajo)
̃ s.n. danza, baile ñaxü̃xü̃ (ñax³ü̃x³ü³)
ñaãchixü̃ (ña²ã²chix²ü⁵)
̃ adj. gomoso,
Ngẽma peta i ñaãchixü̃wa naxũ. Él pegajoso
fue a la fiesta de danza. ñoma (ño²ma²) adj. este, esta
ñaãcü (ña²ã⁵cü⁵) adv. así, de esta ñoma i naane (ño²ma² i⁴ na³a⁵ne⁵) s.n.
manera mundo, tierra
ñaaraxü̃xü̃ (ña²a⁴rax⁵ü̃x³ü²̃ ) adj. de este ñoma i ngunexü̃ (ño²ma² i⁴ ngu⁵nex³ü²̃ )
tamaño o color s.n. hoy día, hoy en día
ñaberaxü̃ (ña²be⁵rax⁵ü⁵)
̃ s.n. falca (de ñoma yüxügu (ño²⁵ma⁵ yüx³ü³gu⁴) s.n.
una canoa) esta semana
197 TICUNA–CASTELLANO ñu̱xmatáta

ñomama (ño²ma²ma³) v.e. estar ñuxgu (ñux⁵gu⁴) adv.


viniendo, estar acercándose (un animal 1. cuándo Tama nüxü̃ chacua̱x i
peligroso o una persona peligrosa) ñuxgu tá inaxũachi. No sé cuándo va
Véase domama a salir.
ñomane (ño²ma²ne⁵) s.n. remo caspi 2. ¿cuándo? ¿Nuxgü tá napuracü?
(especie de árbol cuyas ramas sirven para ¿Cuándo va a trabajar?
hacer remos) ñuxguacü (ñux⁵gu⁵a⁵cü⁵) adv. de vez en
ñomarüta (ño²ma²rü⁴ta⁵) conj. mientras cuando, a veces
Ngĩxã yoxni naixnecüwa tawiyaegü ñuxguacürica (ñux⁵gux⁵a⁵cü⁵ri²ca¹) adv.
ñomarüta nataxu i togü i duü̃xü̃gü. solamente, de vez en cuando Nũxcüma
Cantemos en el bosque mientras no hay ga Tupana rü ñuxguacürica texémaxã
otras personas. nidexa. En tiempos antiguos Dios
solamente de vez en cuando hablaba
• ñomarüta naxãchica (ño²ma²rü⁴ta⁵ con la gente. Var. ñuxguacüxica
nax²ã³chi¹ca⁵) mientras haya
oportunidad ñúxgumaãcü (ñux¹⁵gu⁴ma²ã⁵cü⁴) adv.
como a esta hora Ñúxgumaãcü
ñomatama (ño²ma²ta⁵ma³) adv.
chauxü̃tagu nanaxũane. Como a esta
1. apenas Ñomatama ínangu i cori i
hora me visitó.
norü puracüwa. El hombre apenas
llega de su trabajo. ñuxgumaü̃güxü̃ (ñux⁵gu⁵maü⁴güx¹ü
̃ ̃ adj.
²)
2. ahorita, ahora mismo antiguo Ñuxgumaü̃güxü̃ nixĩ i
naxchiru. Sus ropas son antiguas.
Véase ñu̱xmatama
ñuxguxüratáta (ñux⁵gux⁵ü³ra³ta¹ta⁵) adv.
ñomaü̃cüxü (ño²ma²ü̃⁵cüx²ü³) adj.
¿hasta cuándo? ¿Ñuxguxüratáta nüxü̃
contemporáneo, actual, presente
curüchauxü̃ nax ngẽmaãcü
Antón. nũxcümaü̃xü̃
quidexaxü̃? ¿Hasta cuándo vas a dejar
ñoxe (ñox³⁵ẽ²) s.n. llanchama (especie de de hablar así?
árbol cuya corteza se utiliza como tela)
ñuxica (ñux⁵i²ca¹) adv. una vez más
ñuxãcü (ñux³⁵ã⁵cü⁵) adv.
ñu̱xma nax (ñu̱x⁵ma² nax²) conj. con tal
1. ¿cómo? ¿Ñuxãcü nixĩ? ¿Cómo es? que, ya que
2. cómo Nüma tá nüxü̃ nacua̱x nax
ñu̱xmachi (ñu̱x⁵ma²chi¹) conj. entonces
ñuxãcü toxü̃ curüngü̃xẽẽxü̃. Él sabrá
cómo usted nos ayudará. ñu̱xmacürüwa (ñu̱x⁵ma²cü³rü³wa¹) adv.
desde ahora Ñu̱xmacürüwa
• ¿Ñuxãcü nüxü̃ naxüpetü? (ñux³ã⁵cü⁵ chanaxwa̱xe i mea cumaxü̃. Desde
nüx³ü³̃ nax²ü²pe²tü⁵) ¿Cómo le va?,
ahora quiero que lleves bien tu vida.
¿Cómo está usted?
ñu̱xmatama (ñu̱x⁵ma²ta⁵ma³) adv.
ñu̱xãẽãcü (ñu̱x⁵ã¹ẽ⁴ã⁵cü³) adv.
1. ahorita, ahora mismo,
apuradamente, rápidamente, de prisa
inmediatamente Ñu̱xmatama
Véanse paxa, paxaãẽãcü nayanguxẽẽ i ngẽma puracü i nüxna
ñu̱xãẽxü̃ (ñu̱x⁵ã¹ẽx⁴ü³)
̃ adj. apresurado, chaxãxü̃. Ahora mismo termina el
apurado trabajo que le he dado
ñuxcü (ñux¹⁵cü³) adv. ahorita, ahora 2. hace poco
mismo Nüma rü ñuxcü tá ínangu nax Véase ñomatama
chuxneewa ne naxũxü̃. Él va a venir ñu̱xmatáta (ñu̱x⁵ma²ta²ta⁵) conj. hasta
ahora mismo de pescar con flecha. que Napuracü rü ñu̱xmatáta nüxü̃̃́
ñu̱xmatátama TICUNA – CASTELLANO 198

nagú. Va a trabajar hasta que lo ñuxũ ñaxü̃ (ñux³ũ⁴ ñax⁵ü²̃ ) interj. ¿qué
termine. dice?
ñu̱xmatátama (ñu̱x⁵ma²ta²ta⁵ma⁵) adv. ñu̱xũchi (ñu̱x⁵ũ²chi¹) conj. entonces
enseguida Chanaxwa̱xe nax Var. ñu̱xmachi
cunagu̱xẽẽxü̃ i ngẽma puracü rü ñuxũcürüwa (ñux³ũ⁵cü²rü²wa¹) adv.
ñu̱xmatátama cuxü̃́̃ chanaxütanü. ¿cómo? (reclamando)
Quiero que termines ese trabajo y
enseguida te voy a pagar.

Oo
ñu̱xmaü̃cüxü (ñu̱x⁵ma²ü⁵cüx²ü³)
̃ adv.
desde ahora Ñu̱xmaü̃cüxü rü marü
taxũtáma nügüxü̃̃́tama diẽru nayaxu.
Desde ahora no va a sacar dinero para él
mismo. o1 (o³⁵) s.n. pereza
o2 (o⁴) s.n. fruto
ñu̱xmawena (ñu̱x⁵ma²we¹na⁵) adv. de
hoy en adelante, a partir de hoy õ (õ⁴) s.n. fe
ñu̱xmax (ñu̱x⁵max²) adv. hoy, ahora ocara (o³ca³ra⁵) s.n. acarahuasú (especie
de pez)
ñu̱xmaxü̃chima (ñu̱x⁵max²ü¹chi⁵ma³)
̃
ocayiwa (o³ca³yi³wa⁵) s.m. cedro
adv. ahorita, ahora mismo, actualmente
Ãẽ̱xgacü rü tama ĩanewa nangexma i ochagu (o²cha¹gu⁵) s.m. dardo (para
ñu̱xmaxü̃chima. El presidente no se pucuna), virote
encuentra en la comunidad ahorita. -ochi (-o¹chi⁴) suf. verb. muy Naxoxochi
ñuxmi (ñux²³mi¹) s.n. i ngẽma yatü rü ngẽmaca̱x tama
naxüpata. Ese hombre es muy ocioso y
1. riñón
por eso no construye su casa.
2. glándula
[Se añade a verbos que terminan en o.]
ñuxre (ñux⁵re²) adv. ¿cuánto?, ¿cuántos? -õchi (-õ¹chi⁴) suf. verb. muy [Se añade a
¿Ñuxre cumaxã nanaxãtanüxẽẽ ga verbos que terminan en õ.]
yema cori? ¿Cuánto te cobró ese
õchimü (õ²chi⁵mü³) s.n. garrapata
hombre?
ochu (o²chu⁵) adj. ocho
• ñu̱xre ínguxuchixü̃ (ñu̱x⁵re²
̃ ¿cuántos resultan?
i¹ngux³u⁵chix³ü²) oégaãẽ (o⁵e¹ga⁵ã¹ẽ⁴) s.n. angustia,
preocupación Wüxi i taxüchixü̃ i
ñuxree̱xpü̱xcüna (ñux⁵re²e̱x⁵pü̱x⁵cü¹na⁴) oégaãẽ naxca̱x ínangu. Le ha llegado
adv. unas cuantas veces, algunas veces una preocupación grande.
ñuxregu naxãtanü (ñux⁵re²gu⁴ oégaãẽxü̃ (o⁵e¹ga⁵ã¹ẽx⁴ü²̃ ) adj.
nax⁵ã³ta⁵nü³) adv. ¿cuánto vale?, preocupado Nüma rü wüxi i yatü i
¿cuánto cuesta? oégaãẽxü̃ nixĩ erü nataxuma i õna
ñu̱xremare (ñu̱x⁵re²ma³re³) pron. naxca̱x i naxacügü. Él es un hombre
algunos preocupado porque sus hijos no tienen
ñu̱xtaque̱xechiwexü ̃ qué comer.
̃
(ñu̱x⁵ta²que̱x⁵e³chi¹wex⁵ü²) adj. oéste (o³es²te⁵) s.n. occidente, oeste
arrugado (rostro) õẽ̱xna (õ⁴ẽ̱x⁵na¹) interj. ¡ah, sí!
ñuxũ ñacux (ñux³ũ⁵ ña¹cux⁵) interj. ¿qué õgümüanemare (õ⁵gü²mü⁵a⁵ne⁵ma³re³)
dices? s.n. superstición
199 TICUNA–CASTELLANO ore

omacha (o³ma³cha⁵) s.n. bufeo (variedad ora (o²³ra⁵) s.n. hora


grande) Véase ngora
omawa (o³ma³wa⁵) s.m. cetico (especie -ora (-o⁵ra⁵) suf. verb. comparado con
de árbol de madera suave que crece a [Se añade a verbos que terminan en o.]
orillas del río) -õra (-õ⁵ra⁵) suf. verb. comparado con
omaxã (o³⁵max²ã³) adv. con pereza, [Se añade a verbos que terminan en õ.]
perezosamente
oraarü cua̱xruxü̃ (o²ra⁵a⁵rü³ cua̱x⁵rux¹ü⁵)
̃
Véase õõcüma
s.m. reloj
õme (õ²me²) s.n. choro (especie de mono) Véanse lelú, üa̱xcüchana
õmecü (õ²me¹cü⁵) s.n. comején (deja oraarü üyechigü (o²ra⁵a⁵rü³ ü⁴ye²chi⁵gü⁵)
rastro visible) Õmecü rü poraãcü s.n. minuto
nanachixexẽẽ i librugü. Los
Véase minutu
comejenes malograron mucho los libros.
oracha (o³ra³cha⁵) s.m. guayaba
omnibu (om²ni³bu⁵) s.m. ómnibus
orapane (o²ra⁵pa³ne³) s.n. horario
omü (o⁵mü⁵) s.n.
1. luz oratücü (o²ra³tü⁴cü³) s.m. pus
2. lámpara, antorcha, linterna Ñaa orawana (o³ra³wa²na⁵) s.n. arahuana
omümaxã togü tibáixmaxü̃. Con esta (especie de pez)
antorcha alumbramos el camino. orawe (o³ra³we⁵) s.n. cucaracha
• omü i motuarü (o⁵mü⁵ i⁴ mo²tu⁵a⁵rü³) ore (o²re²) s.n.
faro
1. palabra, mensaje
• omüchinawe (o⁵mü⁵chi³na²we³) 2. parábola, historia
mosquito (atraído por la luz) 3. dicho Ñaa nixĩ i wüxi i ore i
• omüpü̱xü (o⁵mü⁵pü̱x⁵ü³) foco, guxãma mea nüxü̃ cuáxü̃. Éste es un
bombilla dicho muy conocido.
õmüta (õ²mü³ta²) s.m. viga (de casa) • ore i mea ngóxü̃ (o²re² i⁴ me³a⁵
õna (õ²na⁵) s.n. ̃ mensaje claro
ngox¹ü²)
1. comida, alimento (preparado) • ore i mexü̃ (or²e² i⁴ me³xü²)
̃ buena
2. víveres noticia, evangelio
Véanse nabü, nawemü
• ore i tama ngóxü̃ (o²re² i⁴ ta²ma³
• õna i dexechitanüxü̃ (õ²na⁵ i⁴ ngox¹ü²)̃ adivinanza
̃ guiso
dex²e²chi²ta³nüx³ü²)
• ore i unagüxü̃ (o²re² i⁴ u³na⁵güx¹ü²)
̃
• õna i taxü (õ²na⁵ i⁴ tax⁵ü̃²) banquete
̃
proclamación
õnatüxü̃ (õ²na⁵tüx³ü̃⁵) s.n.
1. salsa
• ore i nũxcümaü̃xü̃ (o²re² i⁴
nũx²cü²ma²ü̃x⁵ü²)
̃ historia, cuento
2. caldo, sopa
õõcüma (õ³õ⁵cü⁵ma²) adv. con pereza, • ore i ucu̱xẽ (o²re² i⁴ u³cu̱x⁵ẽ³)
de mala gana Õõcüma Cowenawa consejo, proverbio
naxũ erü tamachire̱x ngéma • ore i ümatüxü̃ (o²re² i³⁵ ü⁴ma³tüx⁴ü²)
̃
naxũxchaü̃. Se fue de mala gana a palabras escritas
Caballo Cocha porque no quería ir allá. • orearü ngeruxü̃ (o²re²a⁵rü³
Véase omaxã ̃ mensajero, chasqui,
nge²rux¹ü⁵)
opecu (o³pe³cu¹) s.n. gusano (de la yuca) misionero
oregü TICUNA – CASTELLANO 200

• orearü uruü̃chica (o²re²a⁵rü³ Véase yaxõgüxü̃


u³ru¹ü⁵̃ chi¹ca⁵) púlpito otapataü̃ (o³ta¹pa²taü̃³⁵) s.m. granja,
• orearü uruxü̃ (o²re²a⁵rü³ u³rux¹ü⁵) ̃ gallinero Var. otapüxü̃
orador, predicador, pastor otaraü̃ (o³ta¹ra¹ü̃⁵) s.n. cresta (de gallo o
• orearü ümatüruxü̃ (o²re²a⁵rü³ de gallina)
ü⁴ma³tü²rux¹ü⁵) ̃ escritor, secretario; otere (o³te³re⁵) s.m. zapote
escribano õü̃ (õ²ü̃⁵) s.m. soga (del monte), bejuco,
• orearü yauxyechigüruxü̃ (o²re²a⁵rü³ liana
yaux⁴ye²chi⁵gü⁵rux¹ü⁵)̃ coma (en una
owaru (o⁴wa³ru⁵) s.n. carachama (especie
oración) de pez)
oregü (o²re²gü⁵) s.n. chisme õwü (õ⁵wü²) s.n.
oregümare (o²re²gü⁵ma³re³) s.n. 1. chambira (especie de palmera)
rumores, chismes 2. fruto (de la chambira)
oregüta̱xáxü̃ (o²re²gü⁵ta̱x⁵ax¹ü²)̃ adj.
o̱x (o̱x⁵) s.n.
chismoso 1. llaga, úlcera
orepane (o²re²pa³ne³) s.n. libro 2. herida, lesión
Véase libru
õxchana (õx⁵cha³na³) s.n. bebé, infante
• dexagüpane (dex²a⁵gü²pa³ne³) libro
õxchanaarü pechica (õx⁵cha³na³a⁵rü³
(de cuentos)
pe²chi¹ca⁵) s.n. cuna Aü̃dré rü norü
oribu (o³ri²bu⁵) s.n. olivo õxchanaarü pechica naxü. Andrés
oribuarü o (o³ri²bu⁵a⁵rü³ o⁴) s.n. está haciendo una cuna para su bebé.
aceituna, oliva õxchanachapenüxü̃
ori ̱x (o⁴ri ̱x⁵) s.n. fruto ̃ s.n. pañal
(õx⁵cha³na³cha¹pe³nüx³ü⁵)
ori ̱xchixü (o⁴ri ̱x⁵chix¹ü⁴) s.n. jugo (de oxéga (ox²e¹ga⁵) s.n. náusea
fruta) o̱xi (o̱x⁵i¹) s.m.
• ori ̱xchixü i taixü̃ (o⁴ri ̱x⁵chix¹ü⁴ i⁴ 1. abuelo
taix⁴ü̃²) curichi (de jugo de fruta) 2. antepasado
ori ̱xpataü̃ (o⁴ri ̱x⁵pa²taü̃³⁵) s.m. frutería • o̱xi ga nũxcümaxü̃güxü̃ (o̱x⁵i¹ ga²
ota (o³ta¹) s.n. gallina, gallo ̃
nũx²cü²max²ü⁵güx¹ü ̃ antepasados
²)
• ota i caxgu (o³ta¹ i⁴ cax⁵gu⁵) muy õ̱xmi (õ̱x⁵mi¹) s.n. gusano, larva, oruga
temprano (a la hora que canta el gallo) • õ̱xmi i íxraxüchixü̃ (õ̱x⁵mi¹ i⁴
• ota i ngexü̃ (o³ta¹ i⁴ ngex³ü²)
̃ gallina ̃ gusanito, microbio
ix¹⁵rax³ü¹chix⁴ü²)
• ota i yatüxü̃ (o³ta¹ i⁴ ya²tüx³ü̃³) gallo õ̱xmichiãü̃ (õ̱x⁵mi¹chi⁵ã³ü⁵)
̃ s.n. capullo
otaacü (o³ta¹a³cü⁵) s.n. pollito (de gusano)
• otaarü michica (o³ta¹a⁵rü³ mi³chi³ca⁵) oxochixü̃ (ox⁴o¹chix⁴ü³̃ ) adj. perezoso,
varicela ocioso, flojo
otacharaü̃ (o³ta¹cha²ra²ü̃⁵) s.m. huevo oxqueanexü̃ (ox²³que⁵a³nex³ü²̃ ) adj.
(de gallina) arenoso, que tiene arena
otamachi (o³ta¹ma⁵chi³) s.n. carne (de Véase naxnecüanexü̃
gallina o gallo), pollo oxquecü (ox²³que⁵cü³) s.m. arena
õtanüxü̃ (õ⁴ta³nüx³ü̃³) s.n. creyentes Véase naxnecü
201 TICUNA–CASTELLANO pacü

oxquene (ox²³que⁵ne⁵) s.m. arena caspi cicatriz que tengo en la mano es de un


(especie de árbol) corte de machete.
oxra̱x (ox²ra̱x⁵) s.n. Indica una especie de oxta1 (ox²ta³) s.m. cerebro
hormiga que pica. oxta2 (ox²⁵ta⁵) s.m. lisa (especie de pez)
o̱xri (o̱x⁵ri¹) s.n. herida Nangexma i oxtau (ox²tau³⁵) s.n. huancahui (especie
chorü o̱xri i cho̱xme̱xwa rü ngẽmaca̱x de ave rapaz) (Dicen que el hauncahui
taxucürüwa chapuracü i ñu̱xmax. canta cuando alguien muere.)
Tengo una herida en la mano y por eso oxü (ox²ü³) s.n. vómito
no puedo trabajar hoy.
oxü̃ (ox³ü̃²) adj. flojo, perezoso, ocioso
Ngẽma buxü̃ i oxü̃ rü tama iscuerawa
naxũxchaü̃. Ese niño flojo no quiere ir
a la escuela.
oxwa̱xexü̃ (ox⁴wa̱x⁵ex³ü²) ̃ adj. fructífero
Ngẽma mamé rü wüxi i nanetü i paxa
oxwa̱xexü̃ nixĩ. Ese mamey es un árbol
que es muy fructífero.
o̱xwü (o̱x⁵wü²) s.n. brea (natural)

• o̱xriarü na̱i ̱xruxü̃ (o̱x⁵ri¹a⁵rü³

Pp
na̱i ̱x⁵rux¹ü⁵) ̃ venda, gasa (para cubrir
heridas)
• o̱xri i yixẽẽxü̃ (o̱x⁵ri¹ i⁴ yix⁵ẽ²ẽx³ü²)
̃
gangrena Pa (pa⁴) adj.
̃́
• nügüxü nanaga̱u̱xẽẽ i o̱xri (nü³güx⁵ü¹ 1. señor, don
̃ ̃
na²na³ga̱u̱x⁵ẽx²ẽ³ i⁴ o̱x⁵ri¹) calmarse 2. señora, señorita
(una herida) 3. hermano, hermana Nuxmae Pa
õxri (õx¹ri²) s.m. violín Yúchex. Hola, hermano José. [Al
hablar a una persona, se dice Pa antes
de decir su nombre.]
paane (pa⁵a⁵ne⁵) s.n. olor Tama name i
ngẽma mutúruarü caixquepaü̃arü
paane. El olor que viene del silenciador
del motor no es bueno.
paanexü̃ (pa⁵a⁵nex³ü³)
̃ [var. de
yixanexü̃] oloroso
pacara (pa³ca³ra²) s.n. canasta (con tapa
separada)
• õxriarü paxruxü̃ (õx¹ri²a⁵rü³ pacu (pa³cu²) s.m. palometa (especie de
pax³rux¹ü⁵̃ ) violinista pez)
o̱xrichica (o̱x⁵ri¹chi¹ca⁵) s.n. cicatriz pacü (pa²cü³) s.f. joven (mujer),
Ñaa o̱xrichica i choxme̱xwa muchacha, señorita
ngẽxmaxü̃ rü tarachica nixĩ. La Véase wore̱xcü Var. paxü̃
pãdéru TICUNA – CASTELLANO 202

• pacü i taguma yatüxü̃ cua̱xcü papaarü o̱xi (pa³pa¹a⁵rü³ o̱x⁵i¹) s.m.


(pa²cü³ i⁴ ta²gu⁴ma³ ya³tüx⁵ü̃³ cua̱x⁵cü³) bisabuelo Chorü papaarü o̱xi rü chorü
virgen, doncella o̱xi ta nixĩ. El abuelo de mi papá es mi
bisabuelo.
pãdéru (pã³de²ru⁵) s.n. pandereta
Véase nanatüarü o̱xi
pai (pai³⁵) s.m.
papetüxü̃1 (pa⁵pe²tüx³ü²)̃ adj. cernido
1. padre, sacerdote, párroco, cura
2. fraile, monje papetüxü̃2 (pa⁵pe²tüx⁵ü⁵) ̃ s.n. cernidor
Var. papetüruxü̃, yo̱xpetüruxü̃
• paiarü ngü̃xẽẽruxü̃ (pai³⁵a⁵rü³
ngü̃x⁵ẽẽ²³rux¹ü⁵) ̃ sacristán para (pa²³ra⁵) s.n. pala
paritu (pa³ri²tu⁵) s.m. fósforo
• paigüarü ãẽ̱xgacü (pai³⁵gü²a⁵rü³
ãẽ̱x³⁵ga³cü³) obispo pastú (pas³tu²) s.m. pastor (de iglesia)
pãĩẽgawa (pãĩ³ẽ³ga³wa⁵) patu (pa³tu⁵) s.n. pato, pata
1. s.m. padrino paũ (paũ²⁵) s.n. pan
2. s.f. madrina • paũ i maixcuraxü̃ (paũ²⁵ i⁴
painü (pai⁵nü³) s.n. gramalote (hierba maix⁴cu²rax³ü²) ̃ bizcocho, torta
tupida que impide la navegación) • paũarü pu̱xẽẽruxü̃ (paũ²⁵a⁵rü³
painünecü (pai⁵nü³ne³cü³) s.n. ̃ levadura, fermento
pu̱x⁵ẽẽ²³rux¹ü⁵)
gramalotal (abundancia de hierba tupida • paũarü üruxü̃ (paũ²⁵a⁵rü³ ü⁴rux¹ü⁵) ̃
que impide la navegación) panadero
pairuxü̃ (pai⁵rux¹ü⁵) ̃ s.n. paũchane (paũ²⁵cha³ne⁵) s.m. árbol del
1. aguja pan (de fruto comestible) Var. paũchire
2. herramienta punzante paũchara (paũ²⁵cha³ra⁵) s.n. masa (de
Véase ucu pan)
paixnü (paix²nü³) s.m. renaco (especie de • paũchara i ngearü pu̱xẽẽruü̃ãxü ̃́ ̃
árbol que tiene muchas raíces) (paũ²⁵cha³ra⁵ i⁴ nge²a⁵rü³
pa̱i ̱xü̃ (pa̱i ̱x⁵ü̃²) adj. vacunado, pu̱x⁵ẽẽ²³ru¹ü̃⁵ãx²ü³)
̃ masa sin levadura
inmunizado paũpataü̃ (paũ²⁵pa²taü̃³⁵) s.m. panadería
paixwetaruxü̃ (paix²we²ta³ru¹xü⁵) ̃ s.n. paũpüxü̃ (paũ²⁵püx¹ü⁴) ̃ s.n. horno (para
cargador pan)
pama (pa³ma³) s.m. guaba, guamo (árbol paü̃deru (paü̃³de²ru⁵) s.n. panadero,
que produce vainas largas comestibles) pandereta
pamüxü̃ (pa³müx⁴ü²) ̃ adj. espeso Chorü pawü (pa²wü²) s.n. araña
me nixĩ i temachiü i pamüxü̃, rü tama pawüchiãxü̃ (pa²wü²chi⁴ãx³ü⁵̃ ) s.n.
ya̱u̱xchiüxü̃. Me gusta la aguajina telaraña
espesa, no aguada.
panera (pa³ne²ra⁵) s.m. olla
papa (pa³pa¹) s.m. papá, padre
papaarü noxẽ (pa³pa¹a⁵rü³ nox³⁵ẽ¹) s.f.
bisabuela Chorü papaarü noxẽ rü
chorü noxẽ ta nixĩ. La abuela de mi
papá es mi bisabuela.
Véase nanatüarü noxẽ
203 TICUNA–CASTELLANO pechi

paxa (pax³a⁵) adv. pronto, rápidamente, pa̱xmama (pa̱x⁵ma³ma⁵) adv. temprano,


aprisa al amanecer Pa̱xmama ínarüda i
Véanse ñuxãẽãcü, paxaãẽãcü Ducha. Rosa se levanta temprano.
paxaãchi (pax³a⁵ã²chi²) • pa̱xmama nachibü (pa̱x⁵ma³ma⁵
1. s.n. momento, rato na²chi²³bü⁴) desayunar
2. adv. por un momento, por un rato • pa̱xmamaarü õna (pa̱x⁵ma³ma⁵a⁵rü³
Paxaãchi nanuxma ga ãẽxgacü. La õ²na⁵) desayuno
visita del presidente fue breve (lit. por
pa̱xmamaxü̃chi (pa̱x⁵ma²max⁴ü¹chi⁴) s.n.
un rato).
1. madrugada
• paxaãchi ingucuchixü̃ (pax³a⁵ã²chi² 2. amanecer
̃ autoridad interina,
i⁴ngu³cu³chix²ü²)
Véase ẽxü̃wa
jefe interino, oficial interino
pa̱xmaxüra (pa̱x⁵max²ü⁵ra⁵) s.n. otro día
paxaãchica̱x (pax³a⁵ã²chi²ca̱x⁵) adv.
(en el futuro cercano)
provisionalmente, temporalmente
paxruxü̃ (pax³rux¹ü⁵)̃ s.n.
paxaãẽãcü (pax³a⁵ã¹ẽ⁴ã⁵cü³) adv.
instrumentista, músico
1. ágilmente
2. rápidamente Véase paxetaruxü̃
Véanse ñuxãẽãcü, paxa paxü̃1 (pax³⁵ü̃²) adj. seco
paxaãẽxü̃ (pax³a⁵ã¹ẽx⁴ü²) ̃ adj. ágil, hábil paxü̃2 (pax⁵ü̃²) [var. de pacü] joven
pa̱xãchi (pa̱x⁵ã²chi²) [var. de na̱i ̱xãchi] (mujer), muchacha, señorita
abrazo pe- (pe³)
paxama (pax³a⁴ma³) adv. rápido, 1. pref. sust. su (de ustedes)
rápidamente 2. pref. verb. ustedes
paxaxüra (pax³ax⁵ü³ra⁵) adv. más rápido Véanse perü, pexrü
paxeta (pax²e⁴ta⁵) s.n. música peãchi (pe²ã²chi²) adv. rápidamente
(como un abrir y cerrar de ojos.) Tórü
• paxetaarü notagü (pax²e⁴ta⁵a⁵rü³ maxü̃ rü paxa naxüpetü ñoma wüxi i
no²ta⁵gü²) escala musical, notas
peãchixü̃rüxü̃. A nosotros la vida se
musicales
nos pasa rápidamente como un abrir y
• paxetaarü üyechigü (pax²e⁴ta⁵a⁵rü³ cerrar de ojos.
ü⁴ye²chi⁵gü⁵) compás de música
peama (pe³a²ma²) interj. como quieran
paxetaruxü̃ (pax²e⁴ta⁵rux¹ü̃⁵) s.n. (lit. depende de ustedes)
1. músico, instrumentista Véanse cuama, nüama
2. instrumento (musical como tambor,
guitarra, órgano, piano, corneta o flauta) pecadu (pe³ca²du⁵) s.n. pecado, maldad
Véase paxruxü̃ [pl. pecadugü]
• paxetaruxü̃ i nagu icuexü̃ • pecadu naxü (pe³ca²du⁵ nax²ü⁴)
(pax²e⁴ta⁵rux¹ü̃⁵ i⁴ na²gu⁴ i³cuex⁴ü²)
̃ pecar
instrumento musical (de viento) • pecadu üxü̃ (pe³ca²du⁵ üx⁴ü²̃ )
paxetatanüxü̃ (pax²e⁴ta⁵ta³nüx³ü²̃ ) s.n. pecador
grupo (musical), conjunto (de músicos), pecadugü (pe³ca²du⁵gü²) [pl. de pecadu]
orquesta maldades, iniquidades
pa̱xmaacü (pa̱x⁵ma²a⁵cü⁴) s.n. pasado pechi (pe³⁵chi¹) s.n. chirriclés (especie de
mañana loro)
pechica TICUNA – CASTELLANO 204

pechica (pe²chi¹ca⁵) s.n. cuarto (para peruánu (pe³ru³a²nu⁵) s.n. peruano


dormir), dormitorio peruta (pe³ru²ta⁵) s.n. pelota
Véase ucapu • perutaarü üãcuruxü̃ (pe³ru²ta⁵a⁵rü³
pechicaxü̃ (pe²chi¹cax⁵ü⁵)̃ s.n. cama, ̃ bomba, inflador (de
ü⁴ã³cu⁵rux¹ü⁵)
lecho pelota)
Véase peruxü̃ peruxü̃ (pe²rux¹ü⁵)
̃ s.n. catre, cama
• pechicaxü̃ i ngomüxü̃ (pe²chi¹cax⁵ü⁵̃ Véase pechicaxü̃
̃ colchón
i⁴ ngo³müx⁴ü²) perü (pe³rü³) adj. su (de ustedes),
pegü (pe³gü⁵) pron. a ustedes mismos vuestro
pégüchiwe (pe¹gü⁵chi¹we³) s.n. bofetada, Véanse pe-, pexrü
puñetazo Nanapégüchiwe. Él le dio pesu (pe²su⁵) s.n. peso (moneda de
una bofetada. colombia)
pegüpataxü̃ (pe²gü²pa²tax³ü̃⁵) s.m. peta (pe²ta⁵) s.n. fiesta
1. alojamiento • petachiru (pe²ta⁵chi¹ru⁵) traje de
2. hotel, hostal fiesta, ropa ceremonial
• pegüpataü̃arü dauruxü̃ pexca̱x (pex³ca̱x⁵) pron. para ustedes
(pe²gü²pa²ta³ü̃⁵a⁵rü³ dau⁵rux¹ü⁵)
̃
Véase pexü̃̃́
hotelero
pexchi (pex²chi⁵) s.m. canasta, cesta
• pegüpataü̃arü yora pexchiruxü̃ (pex²chi¹ru⁵xü²)
̃ s.n. ropa (de
(pe²gü²pa²ta³ü̃⁵a⁵rü³ yo³ra¹) dueño (de
dormir)
un hotel)
péxme̱x (pex¹me̱x⁵) s.n. palmada
pemax (pe³max⁴) pron. ustedes, vosotros
Véase napéxme̱x
pemaxã (pe⁴max²ã³) pron.
pexna (pex³na⁵) pron. los, les (a ustedes)
1. con ustedes Nüma rü pemaxã
Nüma rü tá pexna nanaxã i perü
dauxchitawa naxũ. Él se va con
ãmare. Él les va a dar su premio.
ustedes al monte.
2. a ustedes Naxca̱x nangĩ ̱x i perü • Nüma rü tá pexna nixũ. Él va a salir
ngẽmaxü̃gü rü ngẽmaãcü chixexü̃ y los va a dejar a ustedes.
pemaxã naxü. Él robó sus cosas y así pexnama (pex³na⁵ma³) interj. ¡adiós!,
les ha hecho un daño a ustedes. ¡hasta luego! (a más de una persona)
pepínu (pe³pi²nu⁵) s.n. pepino Véase cuxnama
permísu (per³mi²su⁵) s.n. pexpe (pex²pe²) s.m. pichirina (especie de
1. permiso árbol)
2. servicio, favor pexrü (pex³⁵rü³) pron. suyo (de ustedes)
Perúane (pe³ru²a⁵ne⁵) s.n. Perú Véanse pe-, perü
(territorio) pexü̃1 (pex³⁵ü²) ̃ adj. durmiente, que
• Perúanearü üyechigü duerme (persona)
(pe³ru²a⁵ne⁵a⁵rü³ ü⁴ye²chi⁵gü⁵) límites, pexü̃2 (pex³⁵ü³) ̃ pron. ustedes, vosotros
región, departamento, provincia, pexü̃3 (pex³⁵ü³̃ ) interj. ¡cuidado!
distrito (del Perú) pexü̃̃́ (pex³⁵ü̃¹) pron.
• Perúanechigaarü tauemacü 1. para ustedes, para vosotros
(pe³ru²a⁵ne⁵chi⁵ga⁵a⁵rü³ tau⁴e³ma⁵cü³) 2. a ustedes, a vosotros
julio (lit. mes de fiestas patrias del Perú) Véase pexca̱x
205 TICUNA–CASTELLANO popera

piánu (pi³a²nu⁵) s.m. piano, teclado plásticu (plas²ti⁵cu⁵) s.n. plástico


pichi (pi³chi¹) s.n. Indica una especie de pochíyu (po³chi²yu⁵) s.n. pocillo
ave pequeña. pocu (po³cu⁵) s.n. paco (especie de pez)
pila (pi²la⁵) s.m. pila pocumachate̱xeruxü̃
pináguruxü̃ (pi²na¹gu⁵rux¹ü⁵) ̃ s.n. (po²cu²ma⁵cha²te̱x⁵e³ru¹xü⁵)̃ s.m. cuña,
servilleta calzo
piraiba (pi³ra³i²ba⁵) s.n. piraiba (especie Véase ütatüxü̃
de pez fluvial que llega a tres metros de pocurí (po³cu³ri²) s.n. bacury (planta de
largo) fruto agradable)
piraña (pi³ra³ña⁵) s.n. tijera, tijeral (del poeguãchi (po³e⁵gu⁵ã²chi²) s.n.
techo) 1. curva (en el camino o río)
piraxẽ (pi³rax³ẽ²) s.n. pescado (seco y 2. esquina
salado) Véase põõchi
pirí (pi⁴ri¹) [var. de piríxü̃] frito poéma (po³e²ma⁵) s.n. poema, poesía,
piríeruxü̃ (pi⁴ri¹e⁴rux¹ü⁵)
̃ s.n. sartén verso
piríne (pi⁴ri¹ne⁵) s.m. huevo (revuelto) • poémaaarü ümatüruxü̃
(po³e²ma⁵a⁵rü³ ü⁴ma³tü²rux¹ü⁵)̃ poeta
pirípaxü̃ (pi⁴ri¹pax¹ü̃⁵) s.n. plato (de
̃ ̃
pomüxü (po²müx⁵ü²) adj. moldeado (a
servir)
martillo), labrado (con martillo),
piríwa nayagu (pi⁴ri¹wa¹ na²ya³gu⁵) v.t.
martillado
freír (hasta que se dore)
ponaruxü̃ (po²na²rux¹ü⁵) ̃ s.n. cincel
piríxü̃ (pi³rix¹ü²)
̃ adj. frito Nachi ̱x i
Achumenaxã i ponaruü̃maxã
poxi i piríxü̃. Él plátano frito es rico.
napuracü. Está trabajando con un
piru (pi³ru⁵) s.n. pavo cincel.
piruxü̃ (pi³rux¹ü⁵)
̃ s.n.
põõchi (põ²õ²chi²) s.n. vuelta, curva (en
1. borrador el río, quebrada o camino)
2. secador (de platos) Véase poeguãchi
3. trapo (para limpiar), trapeador
põõchipechinü (põ²õ²chi²pe⁵chi⁵nü⁵) s.n.
pisára (pi³sa²ra⁵) s.n. pizarra bastilla (de tela)
pita (pi³ta⁵) s.n. cinta, listón põõchiwa (põ²õ²chi²wa¹) adv. a la vuelta
pitixu (pi³tix³u²) s.n. cupiso (especie de (de una esquina o curva)
tortuga pequeña) popera (po³pe³ra⁵) s.n.
Véase cupechu 1. papel
• pitixuarü tauemacü (pi³tix³u²a⁵rü³ 2. documento, oficio
tau⁴e³ma⁵cü³) julio (mes en que la 3. cuaderno, libro, folleto
tortuga cupiso pone sus huevos) • poperaarü nguxü̃chica
pitu (pi²³tu⁵) s.n. silbato, pito ̃
(po³pe³ra⁵a⁵rü³ ngux³ü⁵chi¹ca⁵)
pixineruxü̃ (pix²i³ne⁵rux¹ü⁵) ̃ s.m. toalla archivador (mueble)
Véase tuaya • poperaarü ümatüruxü̃ (po³pe³ra⁵a⁵rü³
píxme̱xü̃ (pix¹me̱x⁵ü⁵)̃ s.n. servilleta, ü⁴ma³tü²rux¹ü⁵)̃ autor, secretario;
toalla escribano
plasa (pla²sa⁵) s.n. plaza • popera i ãẽ̱xgacü ixãxü̃ (po³pe³ra⁵ i⁴
Véase ũanechica ̃ licencia, permiso
ãẽ̱x³⁵ga³cü³ ix²ãx⁴ü²)
poperaatü TICUNA – CASTELLANO 206

• popera i ãẽ̱xgacüxü̃tawa imuxü̃ • poperagu nanaxümatü i naega


(po³pe³ra⁵ i⁴ ãẽ̱x³⁵ga³cüx³ü⁵̃ ta³wa¹ (po³pe³ra⁵gu⁴ na²nax³ü⁴ma³tü² i⁴
̃ expediente
i²mux⁴ü²) na²e¹ga⁵) firmar
• ̃ ̃
popera i duüxüca̱x ixümatüxü ̃ poperaatü (po³pe³ra⁵a¹tü³) s.n. hoja (de
(po³pe³ra⁵ i⁴ du⁵ü̃x³ü̃²ca̱x⁵ papel)
i³xü⁴ma³tüx⁴ü²) ̃ carta poperachica (po³pe³ra⁵chi¹ca⁵) s.n.
• popera i duü̃xü̃chiga nagu ümatüxü̃ estante (donde se guardan papeles)
(po³pe³ra⁵ i⁴ du⁵ü̃x³ü̃²chi⁵ga⁵ na²gu⁴ poperachixü̃ (po³pe³ra⁵chix¹ü⁵) ̃ s.n.
ü⁴ma³tüx⁴ü²) ̃ biografía (libro) 1. archivador (para papeles)
• popera i duü̃xü̃ nügüchigagutama 2. mochila (para libros)
ümatüxü̃ (po³pe³ra⁵ i⁴ du⁵ü̃x³ü²̃ poperapataxü̃ (po³pe³ra⁵pa²tax³ü⁵) ̃ s.n.
nü³gü⁵chi⁵ga⁵gu⁴ta⁵ma³ ü⁴ma³tüx⁴ü²) ̃ 1. biblioteca
autobiografía 2. librería
• popera i guxü̃ma i ngupetüxü̃ nagu popetüxü̃ (po³pe³tüx⁴ü̃²) adj. plegado
ümatüxü̃ (po³pe³ra⁵ i⁴ gux¹ü̃²ma³ i⁴ pora (po⁴ra²) s.n.
ngu³pe²tüx³ü̃² na²gu⁴ ü⁴ma³tüx⁴ü̃²) 1. velocidad
periódico 2. potencia, poder
• popera i mapapane (po³pe³ra⁵ i⁴ 3. fuerza, energía Tanaxwa̱xe i pora
ma²pa⁵pa³ne³) mapa; atlas nax murawacamaxã ipuracüxü̃. Se
• popera i namaxã inguxüxü ̃ ̃ necesita mucha fuerza para trabajar con
(po³pe³ra⁵ i⁴ na²max²ã³ i⁴ngux³üx³ü²) ̃ ̃ el trapiche.
archivo pora naxü (po⁴ra² nax²ü⁴) v.i. hacer
• popera i nawa ingúxü̃ (po³pe³ra⁵ i⁴ fuerza, esforzarse Nanaxwa̱xe i pora
̃
na²wa¹ i⁴ngux¹ü²) libro (para estudiar), naxü nax ínanguxuchixü̃ca̱x. Debe
texto esforzarse para librarse.
• popera i nawa nangexmaxü i muxü ̃ ̃ poraãcü (po⁴ra²ã⁵cü⁵) adv. muy,
i ngu̱xẽẽtae (po³pe³ra⁵ i⁴ na²wa¹ fuertemente, intensamente Ngẽma
na⁵ngex⁵max²ü²̃ i⁴ mux⁵ü²̃ i⁴ yatü rü poraãcü nanapi ̱x. El hombre
ngu̱x⁵ẽẽ²³ta⁴e³) enciclopedia está muy herido. Var. poraãcüxüchi
̃ ̃ Antón. ixrarüwa
• popera i nawa nüxü icuáxü nax mea
naxümatüxü̃ i wüxi i naga (po³pe³ra⁵ • ¡Poraãcü! (po⁴ra²ã⁵cü⁵) ¡Hazlo
i⁴ na²wa¹ nüx³ü³̃ i⁴cuax¹ü²̃ nax² me³a⁵ fuertemente!
nax³ü⁴ma³tüx⁴ü²̃ i⁴ wüx²i² i⁴ na⁴ga⁵) • poraãcü naba̱i ̱xãchi (po⁴ra²ã⁵cü⁵
gramática na²ba̱i ̱x⁵ã²chi²) asustarse
• popera i tauemacüarü ngunexü̃gü • poraãcü namuü̃ (po⁴ra²ã⁵cü⁵
nagu ümatüxü̃ (po³pe³ra⁵ i⁴ na²mu³ü⁵) ̃ tener mucho miedo
tau⁴e³ma⁵cü³a⁵rü³ ngu⁵nex³ü̃²gü² na²gu⁴ • poraãcü nanachixexẽẽ (po⁴ra²ã⁵cü⁵
ü⁴ma³tüx⁴ü²̃ ) calendario, almanaque na²na³chix⁵ex⁵ẽ²ẽ³) dañar mucho,
• popera i te̱xátüxü̃ (po³pe³ra⁵ i⁴ malograr mucho, corromper (a una
te̱x⁵a¹tüx³ü²̃ ) lija persona)
• popera i toxnamana muxü̃ (po³pe³ra⁵ • poraãcü nangearü ngẽmaxü̃ãx̱
i⁴ tox¹na⁵ma¹na⁵ mux⁴ü²) ̃ carta, (po⁴ra²ã⁵cü⁵ na²nge²a⁵rü³
epístola ngẽ³max⁴ü̃²ã̱x⁵) ser muy pobre
207 TICUNA–CASTELLANO poxeguxü̃

• poraãcü nipaxüchi (po⁴ra²ã⁵cü⁵ 3. resistente, tenaz


ni²pax⁵ü¹chi⁴) estar muy cansado, poraxüchixü̃ (po⁴rax²ü¹chix⁴ü²̃ ) adj.
estar rendido potente
• poraãcü nixaxüne (po⁴ra²ã⁵cü⁵ pori (po³ri⁵) s.m.
nix²ax³⁵ü³ne⁵) tener fiebre alta 1. cigarrillo Yima pori rü tórü
• poraãcü nüxü̃́̃ naxãũchigaxüchi ngüãcüüchicaxü̃ nachixexẽẽ rü
(po⁴ra²ã⁵cü⁵ nüx³ü¹ ̃ cáncerumaxã tüxü̃ nida̱xaweexẽẽ El
nax²ãũ⁵chi⁵gax⁵ü¹chi⁵) carcajearse, cigarrillo daña los pulmones, pues causa
reírse mucho cáncer.
2. tabaco
poraãcüxüchi (po⁴ra²ã⁵cüx⁵ü¹chi⁵) [var.
̃ ̃
de poraãcü] fuertemente, intensamente poruxü (po²ru¹xü⁵) s.n. martillo, mazo
poraãẽxü̃ (po⁴ra²ã¹ẽx⁴ü²) ̃ adj. dinámico, pota (po³ta²) s.m. ojé (especie de árbol
vivo (de carácter) Wüxi i yatü i cuyo fruto atrae a los peces)
poraãẽxü̃ nixĩ. Es un hombre hábil. • potacha̱xmüxü̃ (po³ta²cha̱x⁵müx⁵ü³) ̃
̃
poraarü ngugüruxü (po⁴ra²a⁵rü³ corteza de ojé (que se pone como
ngu³gü⁵rux¹ü⁵) ̃ s.n. medidor (de colchón)
velocidad), velocímetro powi (po⁴wi²) adj. perezoso
poracü (po⁴ra²cü³) adj. poxcu (pox²cu²) s.n.
1. fuerte, vigoroso 1. castigo
2. resistente 2. encarcelamiento
poragaãcü (po⁴ra²ga⁵ã⁵cü³) adv. • poxcuchica i Tupana ngo̱xẽẽxü̃
acaloradamente, con voz fuerte naxca̱x i Chataná rü norü duü̃xü̃gü
Ngẽxguma poragaãcü yadexagügu rü (pox²cu²chi¹ca⁵ i⁴ Tu³pa³na⁵
ñoma nanuexü̃rüxü̃ nixĩgü. Cuando ngo̱x⁵ẽ²ẽx³ü̃² nax²ca̱x⁵ i⁴ Cha³ta³na² rü⁵
hablan acaloradamente parecen no¹⁵rü³ du⁵ü̃x³ü²̃ gü²) infierno
enojados. poxcumachate̱xeruxü̃
poramae (po⁴ra²ma⁴e³) adj. triunfante, (pox²cu²ma⁵cha²te̱x⁵e³rux¹ü⁵) ̃ [var. de
victorioso poxmachate̱xexü̃] cuña, calzo
poratu (po³ra³tu⁵) s.n. plato poxcupataü̃ (pox²cu³pa²taü̃³⁵) s.m.
poratuchixü̃ (po³ra³tu⁵chix¹ü⁵) ̃ s.n. cárcel, calabozo
vitrina, aparador (para platos) poxcuwa nanamu (pox²cu³wa¹
poratumü (po³ra³tu⁵mü⁵) s.n. porcelana na²na³mu⁴) v.t. condenar Nüma ga
̃ ̃ ̃
poraüchiüxü (po⁴ra²ü⁴chi¹üx⁴ü²) s.n. ̃ ãẽ̱xgacü ga poxcuruxü̃ ixĩcü rü
poxcuwa nanamu ga ngĩta̱ ̃́ a̱xgüxü̃
1. corriente (fuerte, de río)
2. salto (de agua), catarata tomaepü̱ x ga taunecüca̱ x . El juez
̃ ̃ condenó a los ladrones a tres años de
poraxẽẽruxü (po⁴rax²ẽẽ²³rux¹ü⁵) s.m.
cárcel.
fortaleza Tupana nixĩ i tórü
poraxẽẽruxü̃ i ngẽxguma guxchaxü̃ poxcuwa̱xexü̃ (pox²cu²wa̱x⁵ex³ü̃²) adj.
tüxü̃ üpetüxgu. Dios es nuestra que quiere castigar (a alguien)
fortaleza en el momento de problemas. poxcuxü̃ (pox²cux²ü²) ̃ s.n. preso,
poraxü̃ (po⁴rax⁵ü²̃ ) adj. prisionero
1. veloz poxeguxü̃ (pox²e⁴gux⁴ü⁵) ̃ s.n. pared,
2. potente, fuerte, vigoroso muro, cerco
poxi TICUNA – CASTELLANO 208

poxi (pox³i¹) s.n. plátano • pucüca̱x i düxruxü̃ (pu⁴cü²ca̱x⁵ i⁴


• poxi i dauxü̃ (pox³i¹ i⁴ daux⁵ü²̃ ) düx⁵rux¹ü⁵̃ ) paraguas
plátano maduro • tacü ya pucü (ta³⁵cü³ ya² pu⁴cü²)
• poxiarü muxraxü̃ (pox³i¹a⁵rü³ aguacero
mux³rax⁵ü²)̃ inguiri (plátanos verdes pucüchiru (pu⁴cü²chi¹ru⁵) s.n. poncho,
sancochados) ropa (para lluvia)
• poxi i wochu (pox³i¹ i⁴ wo³chu⁵) pucüre (pu²cü³re⁵) s.m. palo de sangre
Indica una especie de plátano. (especie de árbol)
poxicha̱xmü̃ (pox³i¹cha̱x⁵mü̃³) s.n. pucüü̃chiü (pu⁴cü²ü⁴chi¹ü⁵)
̃ s.n. agua (de
cáscara (de plátano) lluvia)
poxichiü (pox³i¹chi¹ü⁵) s.n. chapo (de pueru (pu³e³ru⁵) s.n. calabaza
plátano) pumara (pu³ma²ra⁵) s.n.
Véase pururuca 1. perfume
poxmachate̱xexü̃ (pox²ma⁵cha²te̱x⁵ex³ü²)
̃ 2. incienso
s.n. cuña, calzo • pumara i ãte̱ex̱ ü̃ (pu³ma²ra⁵ i⁴
Var. poxcumachate̱xeruxü̃ ̃ talco (perfumado), incienso
ã³te̱ex̱ ⁵ü²)
poxpayu (pox³pa³yu⁵) s.n. papaya pune (pu⁴ne⁵) s.m. topa (especie de árbol
de madera muy liviana)
poxta (pox¹ta⁵) s.n. huapapa (especie de
ave que pesca de noche) pupütaruxü̃ (pu⁵pü⁵ta⁵rux¹ü⁵) ̃ s.n.
sacamuelas, dentista
poxü̃ (pox³ü⁴)
̃ s.n. defensa, protección
puracü1 (pu³⁵ra³cü³) s.n. pulmón
poxü̃ruxü̃ (pox³ü̃⁴rux¹ü⁵)
̃ s.n. protector,
defensor • puracüarü da̱xawe (pu³⁵ra³cü³a⁵rü³
da̱x⁵a⁵we⁵) tuberculosis (lit.
poxwa (pox²wa³) s.m. anzuelo
enfermedad del pulmón)
poxwabü (pox²wa³bü⁴) s.n. cebo,
puracü2 (pu³ra³cü²) s.n.
carnada
1. trabajo, ocupación Ngextü̱xücügü
poxwapaweru (pox²wa³pa²we³ru⁵) s.m. rü paxü̃gü rü muxü̃ma i puracügügu
caña (de pescar), palo (para pescar con narüxĩnüe. Los jóvenes están
anzuelo) planeando muchos trabajos.
Véase dexne 2. cargo, oficio
poxyexü̃ (pox²yex²ü⁵̃ ) s.n. 3. obligación, deber
1. cerco • puracü i üxchaü̃xü̃ (pu³ra³cü² i⁴
2. impedimento, obstáculo ̃ ²)
üx⁴cha⁵üx³ü ̃ proyecto por hacer
̃́
probĩchiaarü üye (pro³bĩ²chi⁵a⁵a⁵rü³ • puracü nüxna naxã (pu³ra³cü²
ü⁴ye²) s.n. provincia Toma rü wüxi i nüx³na⁵ nax²ã³) nombrar (para un
̃́
probĩchiaarü üye i Ramón Castillagu cargo), darle trabajo
ãégaxü̃cüã̱x tixĩgü. Nosotros vivimos • puracüarü üye (pu³ra³cü²a⁵rü³ ü⁴ye²)
en la provincia de Ramón Castilla. división de trabajo
puchu (pu³chu⁵) s.m. • puracüchigaxü̃ nixu
1. pozo (pu³ra³cü²chi⁵gax⁵ü³̃ nix²³u³) informe
2. lago (pequeño), estanque del trabajo
pucü (pu⁴cü²) s.m. lluvia puracügü (pu³ra³cü²gü²) s.n. quehaceres
209 TICUNA–CASTELLANO puxpueruxü̃

puracüpane (pu³ra³cü²pa³ne³) s.n. plan putüra (pu³tü³ra⁵) s.n. flor


(de trabajo) Véase nachacu
• nanaxü i puracüpane (na²nax³ü⁴ i⁴ • putüra i dexchacuxü̃ (pu³tü³ra⁵ i⁴
pu³ra³cü²pa³ne³) hacer (un plan), dex²cha¹cux³ü²)̃ girasol
planear • putüra i naixchacüxüwa rüxüxü̃
puracütanü (pu³ra³cü²ta⁵nü⁵) s.n. (pu³tü³ra⁵ i⁴ naix²cha¹cüx²ü³wa¹
1. sueldo, salario, pago ̃ orquídea
rüx³üx⁴ü²)
2. recompensa, propina. • putürachacuarü ãte̱xẽxü ̃́ ̃
puracütanüxü̃ (pu³ra³cü²ta³nüx³ü²) ̃ s.n. (pu³tü³ra⁵cha¹cu²a⁵rü³ ã³te̱x⁵ẽx¹ü̃³)
1. trabajador, obrero polen
2. sirviente (doméstico) • putüragüarü dauruxü̃
Véase naxü̃taxü̃ (pu³tü³ra⁵gü²a⁵rü³ dau⁴rux¹ü⁵)̃
• puracütanüxü̃arü dauruxü̃ jardinero
(pu³ra³cü²ta³nüx³ü̃²a⁵rü³ dau⁴rux¹ü⁵)
̃
• putüramaxã nananga̱xãẽ
capataz (pu³tü³ra⁵max²ã³ na²na³nga̱x⁵ã¹ẽ⁴)
• puracütanüxü̃gü ínayachaxãchitanü decorar (con flores)
̃
(pu³ra³cü²ta³nüx³ü²gü² putürachixü̃ (pu³tü³ra⁵chix¹ü̃⁵) s.n.
i¹na²ya⁴chax⁴ã²chi²ta³nü⁵) parar el florero
trabajo, hacer huelga
puracü̃́xü̃ (pu³ra³cüx¹ü²)
̃ adj. trabajador,
trabajadora
purichía (pu³ri³chi²a⁵) s.n. policía
• purichíatücumü
(pu³ri³chi²a⁵tü⁵cu⁵mü⁵) contingente de
policías
puru (pu²ru³) s.n. apacharama (especie de
árbol cuya corteza sirve para hacer
carbón)
purumuü̃ (pu³ru³mu²ü⁵̃ ) s.n. formón
(para labrar madera)
purure (pu⁵ru³re⁵) s.n. azuela (para
labrar canoa), cavador (de canoa) putüranecü (pu³tü³ra⁵ne¹cü²) s.n. jardín
pururuca (pu³ru³ru³ca⁵) s.n. chicha (de flores)
(dulce de plátanos) puü̱xü (pu³ü̱x⁵ü²) s.n. huapo (especie de
Véase poxichiü mono canoso)
purutu (pu³ru²tu⁵) s.m. frijol, chiclayo puxãx (pux¹⁵ãx³) s.n. pejetorre (especie
Yimá purutu rü mexü̃ i õna nixĩ erü de pez fluvial)
nawa tanayaxu i pora. El frijol es púxchia̱x (pux¹chi³a̱x⁵) s.m. bazo (de
buen alimento porque provee fuerza. pez)
• purutu ya bopü̱xü̃ne (pu³ru²tu⁵ ya⁵ pu̱xẽẽruxü̃ (pu̱x⁵ẽẽ²³rux¹ü⁵)
̃ s.n.
bo⁵pü̱x⁵ü²̃ ne⁵) garbanzo levadura, fermento
putana (pu²ta²na³) s.n. manzano (especie puxpueruxü̃ (pux²pu²e³rux¹ü⁵) ̃ s.n.
de banano) bocina (hecha de corteza de árbol)
puxtietü TICUNA – CASTELLANO 210

Véanse buxburi, caxü̃xü̃ruxü̃ -ruü̃ (-ru¹ü⁵̃ ) suf. verb. que hace, que
puxtietü (pux²ti⁴e²tü⁴) s.n. orzuelo (en el realiza, que sirve Ngu̱xẽẽruü̃arü
borde del párpado) popera nixĩ. Es el libro del maestro (lit.
el que educa). [Nunca aparece al final
puxyaexü̃ (pux⁵ya¹ex³ü²)̃ adj. canoso
de la palabra.]
pücha (pü³cha⁵) s.n. red (larga para
-ruxü̃ (-rux¹ü⁵) ̃ suf. sust. que hace, que
pescar)
realiza, que sirve Taxeruxü̃ nixĩ. Sirve
püchaetanüxü̃ (pü³cha⁵e³ta²nüx²ü²)
̃ s.n. para vender. [Siempre aparece al final
pescadores rederos (que pescan con red de la palabra.]
larga) rü (rü⁵) conj.
püwemüxü̃xü̃ (pü²⁵we¹müx⁵üx⁵ü̃ ²)
̃ adj. 1. y, e (entre palabras) María rü Ixma
corcovado rü nügüeya̱x nixĩ. María e Hilda son
-pü̱xcüna (-pü̱x⁵cü¹na⁵) suf. verb. Indica hermanas.
que una acción se hace cierto número de 2. y, e (entre frases) Moxcüta rü cuwe
veces. Taxree̱xpü̱xcüna nanaxü. Lo charüxũ. Espérame un minuto y te
hizo dos veces. [Se añade a un número.] acompaño.
rü naigüchigü (rü⁵ nai¹gü²chi⁵gü⁵) adv.
etcétera, lo demás

Qq
Véase rüe̱xna to
rü ta (rü⁵ ta⁵) conj. también Pedru rü ta
napuracü. Pedro también trabajó.
quechu (que²chu⁵) s.n. queso rübotaxü̃ (rü³bo²tax⁵ü⁵)
̃ adj. tapado

queruyínu (que³ru³yi²nu⁵) s.n. kerosene rübumaexü̃ (rü³bu³⁵ma³ex⁴ü²) ̃ adj.


menor (de edad que otra persona)
queture (que³tu⁵re⁵) s.n. tigrillo
rübuxpüxü̃xü̃ (rü³bux³⁵pü⁵üx̃ ³ü²̃ ) adj.
quéxetüxü̃ (quex¹e³tüx⁵ü³)
̃ adj. bizco
empaquetado (con tela)
quíru (qui²ru⁵) s.n. kilo, kilogramo rüchaxü̃ (rü³chax⁴ü²)
̃ adj. hinchado
quiya (qui²ya⁵) s.n. quilla rüchixemaexü̃ (rü³chix⁵e⁵ma³ex⁴ü²) ̃ adj.
inferior (de calidad), ordinario
rüe̱xna (rü³e̱x⁵na¹) conj. o, u Wüxi

Rr
rüe̱xna taxre. Uno o dos.
rüe̱xna to (rü³e̱x⁵na¹ to⁵) adv. etcétera,
lo demás [abreviatura re.t.]
rádiu (ra²di³u⁵) s.n. radio Véase rü naigüchigü
Véase yauxgaruxü̃ • rü toomachigü (rü⁵ to⁵o³ma²chi⁵gü⁵)
repóyu (re³po²yu⁵) s.n. repollo etcétera (singular)
re.t. (re.³t.⁵) [abreviatura de rüe̱xna to] • rü togüchigü (rü⁵ to⁵gü²chi⁵gü⁵)
etcétera etcétera (plural)
rügáuxü ̃ (rü³gaux¹ü²)
̃ adj. roto, rasgado
-rica (-ri²ca¹) suf. verb. solamente, nomás
Ñu̱xmarica tá chapuracü i naanewa. rümaãchixü (rü³ma²ã²chix²ü⁵̃ ) adj.
̃
Voy a trabajar en la chacra hoy nomás. desanimado, desalentado
Véanse -icatama, -mare rümemaexü̃ (rü³me²ma³ex⁴ü²) ̃ adj. mejor
211 TICUNA–CASTELLANO taãẽ

rümumaexü̃ (rü³mu²ma³ex⁴ü²̃ ) adj. en


mayoría, más numeroso
rüngaxixü̃ (rü³ngax³ix⁵ü²)
(para esconderse)
̃ adj. metido Ss
rünoxremaexü̃ (rü³nox³⁵re¹ma³ex⁴ü²) ̃ adj. sedula (se³du³la⁵) (Colombia) s.n. cédula
en minoría, menos numeroso Brasil: identidaye Perú: DNI
rünuxchanemaexü̃ seis (seis²⁵) adj. seis
(rü³nux³⁵cha⁵ne⁵ma³ex⁴ü²) ̃ adj. más seyu (se²yu⁵) s.n. sello
bajo (de altura)
rüñaixmaexü̃ (rü³ñaix⁴ma³ex⁴ü̃²) adj.
carcomido
rüporamaexü̃ (rü³po⁴ra²ma⁴ex³ü̃²) adj.
vencedor, victorioso
rütuãchixü̃ (rü³tu⁵ã²chix²ü⁵) ̃ adj. seyuãxü̃́ ̃ (se²yu⁵ãx¹ü²)
̃ adj. sellado
desinflado Tama name i norü peruta i siete (si³e²te⁵) adj. siete
rütuãchixü̃. Una pelota desinflada, no súr (sur²⁵) s.n. sur Antón. nórte
es buena.
-rüü̃ (-rü¹ü̃⁵) suf. verb. como, igual a

Tt
[Nunca aparece al final de la palabra.]
Véase -rüxü̃
rüwãxtaxü̃ (rü³wãx²tax⁵ü̃²) adj. cerrado
rüwüximaexetüxü̃ ta (ta⁵) adv. también, además
(rü³wüx²i²ma⁴ex³e²tüx³ü³) ̃ adj. tuerto
ta- (ta³)
rüxíramaexü̃ (rüx³i¹⁵ra⁵ma³ex⁴ü²) ̃ adj.
1. pref. sust. nuestro, nuestra (incluye al
más pequeño Ngẽma chauxchiru rü oyente)
cuxchiruxü̃ rüxíramaexü̃ nixĩ. Mi 2. pref. verb. nosotros (excluye al oyente)
ropa es más pequeña que la ropa tuya. Moxü̃ tapuracüe tá. Mañana vamos a
-rüxü̃ (-rüx¹ü⁵)
̃ suf. verb. como, igual a trabajar (nosotros, no usted).
Wüxi i putürarüxü̃ nixĩ. Es como una Véanse tórü, tóxrü
flor. [Siempre aparece al final de la -ta (ta⁴) suf. sust. para, de Poxita
palabra.] nadau. Va en busca de plátanos.
Véase -rüü̃ Véanse -axü̃̃́, -ca̱x
rüxücuxü̃ (rüx³ü⁴cux²ü²) ̃ adj. que tá (ta²) adv. Indica tiempo futuro.
ingresa, que entra Ngẽma tá- (ta²) pref. verb. nosotros (incluye al
dauxchitawa rüxücuxü̃ i duü̃xü̃ rü oyente) Moxü̃ tápuracüe tá. Mañana
tama númacüã̱x nixĩ. Esa persona que vamos a trabajar (nosotros y usted).
entra al monte no es de aquí.
taãẽ (ta²ã¹ẽ⁴) s.n.
rüyexeramaexü̃ (rü³yex²e⁵ra⁵ma³ex⁴ü²) ̃
1. alegría, gozo, felicidad Wüxi i norü
adj. taãẽ nixĩ naxca̱x i buxü̃gü i
1. superior, más importante Maiyutüxü̃wa naxaiyagüxü̃. Es una
2. más fuerte, irresistible alegría para los niños bañarse en la
rüyexeraxü̃ (rü³yex²e⁵rax³ü²) ̃ adj. quebrada Maiyutüxü̃.
superior 2. placer, diversión
taãẽãcü TICUNA – CASTELLANO 212

taãẽãcü (ta²ã¹ẽ⁴ã⁵cü⁴) adv. alegremente táeta (ta¹e⁴ta⁵) s.n. entierro


• taãẽãcü nanayaxu (ta²ã¹ẽ⁴ã⁵cü⁵ taganaxã (ta³ga⁵nax²ã³) s.n. voz (grave o
na²na³yax⁴u³) dar la bienvenida baja) Natauxcha nixĩ i ngẽma wiyae
(alegremente), recibir (con alegría) ega tama tagaxü̃wa inaxügügu. La
taãẽcü (ta²ã¹ẽ⁴cü³) adj. contento, alegre canción es fácil de cantar si no la
comienza con voz grave.
taãẽruxü̃ (ta²ã¹ẽ⁴rux¹ü̃⁵) s.n.
1. sorpresa, alegría tagaxẽẽruxü̃ (ta³gax⁵ẽẽ²³rux¹ü⁵)̃ s.n.
2. diversión, distracción amplificador, megáfono
taãẽxẽẽruxü̃ (ta²ã¹ẽx⁴ẽẽ²³rux¹ü̃⁵) adj. tagucüã̱x (ta²gu⁴cüã̱x⁵) s.n. brasileño,
animador, encantador, alegrador brasileña
taãẽxü̃ (ta²ã¹ẽx⁴ü̃²) adj. • tagucüã̱xarü dexa (ta²gu⁴cüã̱x⁵a⁵rü³
1. alegre, feliz, entusiasmado dex²a⁵) portugués (lengua)
2. satisfecho, dichoso, contento tagucüã̱xane (ta²gu⁴cüã̱x⁵a⁵ne⁵) s.n.
• taãẽxü̃chixü̃ (ta²ã¹ẽx⁴ü¹chix⁴ü
̃ ̃ muy
²) Brasil
alegre, feliz o entusiasmado, muy taguma (ta²gu⁴ma³) adv. nunca, jamás
satisfecho, dichoso o contento [Aparece en frases de tiempo presente o
taanüxü̃ (ta³a⁵nüx²ü̃²) adj. comilón, pasado.]
glotón, tragón Véase tagutáma
tacha (ta²cha⁵) s.n. taza • taguma nüxü̃ inarüngüma (ta²gu⁴ma³
tacháũ (ta³cha²ũ⁵) s.n. tazón nüx³ü³̃ i⁴na²rü³ngü⁴ma³) recordar (lit.
nunca olvidar)
tachigaxü̃ (ta³⁵chi⁵gax³ü̃²) adj.
importante, famoso, ilustre • taguma nüxü̃ irüngümaxü̃ (ta²gu⁴ma³
nüx³ü̃³ i⁴rü³ngü⁵max⁵ü²)
̃ inolvidable
tachiwa (ta³chi²wa⁵) s.n. Indica una
especie de hormiga pequeña. • taguma texé nawa nguxü̃ i nachica
(ta²gu⁴ma³ tex⁵e¹ na²wa¹ ngux⁵ü̃² i⁴
tachixü̃ane (ta³chix²ü̃⁵a⁵ne⁵) s.n. nuestro
na²chi¹ca⁵) sitio impenetrable (lit. sitio
país (incluye al oyente)
a donde nadie ha llegado)
Véase tochixü̃ane
taguma gúxü̃ (ta²gu⁴ma³ gux¹ü̃²) adj.
• nachixü̃anearü ãẽ̱xgacüarü 1. eterno, perpetuo
ngü̃xẽẽruxü̃ (na²chix²ü̃⁵a⁵ne⁵a⁵rü³
2. inagotable, interminable
̃
ãẽ̱x³⁵ga³cü³a⁵rü³ ngüx⁵ẽẽ²³rux¹ü ̃
⁵)
ministro (del gabinete de Estado) taguma nagux (ta²gu⁴ma³ na²gu̱x⁵) v.i.
permanecer
tacutü (ta⁴cu²tü³) s.m. pie
taguma nape (ta²gu⁴ma³ na²pe²) v. refl.
tacü (ta³⁵cü²) adj. grande
desvelarse Chorü papá taguma nape
Véase taxü̃
erü chütacü nachoxnie. Mi papá se
• tacü ya yuape (ta³⁵cü² ya² yu³a²pe⁵) desvela porque de noche se va a pescar.
ola grande, oleaje Véase nügü ningunexü̃xẽẽ
taechitawa̱xexü̃ (ta⁵e³chi²ta⁵wa̱x⁵ex³ü²)
̃ taguma taãẽxü̃ (ta²gu⁴ma³ ta²ã¹ẽx⁴ü²̃ )
s.n. traidor adj. infeliz
taemaxü̃ (ta²e³max⁵ü̃³) s.n. humo tagutáma (ta²gu⁴ta²ma³) adv. jamás,
taemaxü̃ãx ̱ (ta²e³max⁵ü̃³ã̱x⁵) adj. nunca [Aparece en frases de tiempo
humoso futuro.]
Véase narücaixwa̱xe Véase taguma
213 TICUNA–CASTELLANO tama

taieruxü̃ (tai⁴e²rux²ü²̃ ) adj. torpe (que no • tama irüxã̱ũ̱xmarexü̃ (ta²ma³


capta) i⁴rüx³ã̱ũ̱x⁵ma³rex⁵ü²̃ ) activo, inquieto
taixẽẽruxü̃ (taix⁴ẽẽ²³rux¹ü⁵)̃ s.n. cierre, • tama ixaixcümaxü̃ (ta²ma³
cremallera (de ropa) ix³aix⁴cü²max²ü²)̃ falso, ilegítimo;
taixna (taix⁵na⁵) s.n. infiel, desleal
1. absceso, furúnculo, tumor • tama mea ínanguxuchi (ta²ma³ me³a⁵
2. úlcera i¹na²ngux³u⁴chi²) resultar mal
• taixna i ngearü üxüxü̃ãxü ̃́ ̃ (taix⁵na⁵ i⁴ • tama mea naãẽxü̃ cuáxü̃ (ta²ma³
nge²a⁵rü³ üx³üx⁴ü̃⁴ãx¹ü²)
̃ cáncer me³a⁵ na²ã¹ẽx⁴ü̃³ cua¹xü²)
̃ bruto
taixü̃ (taix⁴ü̃²) adj. • ̃
tama mea ngóxü (ta²ma³ me³a⁵
1. duro, durable Naigü ya taixü̃ne rü ̃ no claro
ngox¹ü²)
ĩpataarü üwa name. Los palos duros • tama mea nügüna nadau (ta²ma³
sirven bien como horcones en la me³a⁵ nü³gü⁵na⁵ na²dau⁴) descuidarse,
construcción de una casa no percatarse
2. firme, sólido
• tama mea ta̱xacümaxã icuáxü̃
2. tenaz (ta²ma³ me³a⁵ ta̱x⁵a²cü²max²ã³
táixweme̱xẽ (taix¹we³me̱x⁵ẽ³) s.n. ̃ negligente
i³cuax¹ü²)
ampolla (en la mano) • tama mecümaxü̃ (ta²ma³
taiya (tai⁴ya⁵) s.n. me²cü³max⁵ü²) ̃ mala (persona)
1. hambre • tama moxẽ ixãxü̃ (ta²ma³ mox³ẽ⁵
2. hambruna Ínangu ga taxü̃ ga taiya ̃ ingrato
ix²ãx⁵ü²)
ga guxü̃ma ga yema naanewa. Llegó
• tama muga ĩnüxü̃, tama mugü
una hambruna en todo el país.
ixĩnüxü̃ (ta²ma³ mu⁴ga⁵ ĩ³nüx⁴ü̃²,
tama (ta²ma³) adv. no [Aparece en frases ta²ma³ mu⁴gü² ix³ĩ³nüx⁴ü²̃ ) transgresor,
de tiempo presente o pasado.] violador (de las leyes)
Véase taxũtáma Antón. ngü̃
• tama naãẽxü̃ cuáxü̃ (ta²ma³
• tama aixcüma ixĩxü̃ (ta²ma³ na²ã¹ẽx⁴ü³̃ cuax¹ü²)
̃ loco, torpe,
̃ falso, ilegítimo;
aix⁴cü²ma² ix⁵ĩx⁵ü²) estúpido, idiota; ignorante, inculto
estafa, engaño
• tama naga naxĩnü i mugü (ta²ma³
• tama aixcüma nixĩ (ta²ma³ na³ga⁵ nax²ĩ³nü³ i⁴ mu⁴gü²) violar (la
aix⁴cü²ma² nix²ĩ²) no es cierto ley)
• tama aixcüma nüxü̃ cuáxü̃ (ta²ma³ • tama nagu naxĩnüãcüma nanaxü
aix⁴cü²ma² nüx³ü̃³ cuax¹ü²)
̃ incapaz, (ta²ma³ na²gu⁴ nax⁵ĩ³nü³ã⁵cü³ma²
ignorante na²nax³ü⁴) hacerlo sin pensar
• tama ãnexü̃, tama ãnexü̃ cuáxü̃ • tama namaxã yaxna ixĩnüxü̃ (ta²ma³
(ta²ma³ ã²nex³ü̃³, ta²ma³ ã²nex³ü̃³ ̃
na²max²ã³ yax¹na⁵ ix³ĩ³nüx⁴ü²)
cuax¹ü²)̃ sinvergüenza, osado insoportable, inaguantable
• tama dexá nawa ngupetüxü̃ (ta²ma³ • tama oragu nixũ (ta²ma³ o²³ra⁵gu⁵
dex³⁵a¹ na²wa¹ ngu³pe²tüx³ü³̃ ) nix²ũ²) no estar con la hora (reloj)
impermeable • tama mea nügüna nadau (ta²ma³
• tama ímexü̃ (ta²ma³ i¹mex³ü²) ̃ no me³a⁵ nü³gü⁵na⁵ na²dau⁴) descuidarse,
sirve, inútil no percatarse
-tama TICUNA – CASTELLANO 214

• tama ngü̃ ñanagürüchaü̃ (ta²ma³ -tama (-ta⁵ma³) suf. sust. él mismo


ngü³̃ ⁵ ña³⁵na²gü³rü⁵chaü⁵̃ ) no Nümatama nixĩ i nüxü̃ chadauxü̃. A
consentir, no aceptar, no querer él mismo he visto.
• tama ngü̃xẽẽgu narüxĩnü (ta²ma³ tama imexü̃ (ta²ma³ i¹mex³ü²)̃ adj. no
ngü̃x⁵ẽẽ²³gu⁴ na²rüx³ĩ³nü³) no pensar listo
(en ayudar); oprimir, dominar tama inaxĩnü (ta²ma³ i⁴nax²ĩ³nü³) v.t.
1. desobedecer, no obedecer Tama
• tama nügü nadauxü̃ (ta²ma³ nü³gü⁵ inaxĩnü i ngẽma buxü̃. Ese niño no
̃ descuidado, desarreglado
na⁵daux⁴ü²)
obedece.
• tama nügü nixu (ta²ma³ nü³gü⁵ 2. oponerse
nix²u³) negarse tama ixĩã̱xcüxü̃ (ta²ma³ ix⁵ĩ³ã̱x⁵cüx²⁵ü²)̃
• tama nüxü̃ icuáxü̃ (ta²ma³ nüx³ü³̃ adj. inmovible
̃ desconocido
i⁴cuax¹ü²) tama ixĩnüxü̃ (ta²ma³ ix³ĩ³nüx⁵ü²) ̃ adj.
• tama nüxü̃ nacua̱x (ta²ma³ nüx³ü̃³ 1. obstinado
na²cua̱x⁵) desconocer, ignorar 2. desobediente
• tama nüxü̃ nacuáxchaü̃ (ta²ma³ tama íyapuxü̃ (ta²ma³ i¹ya⁵pux³ü²) ̃ adj.
nüx³ü̃³ na²cuax¹chaü⁵)
̃ ignorar, no salvaje, indomable
querer saber tama mexü̃ (ta²ma³ mex³ü²) ̃ adj. malo,
inadecuado, inaceptable
• tama nüxü̃́̃ nangúchaü̃ (ta²ma³
nüx³ü̃¹ na²ngu¹chaü⁵)
̃ no querer, no tama muü̃xü̃ (ta²ma³ mu³ü̃x⁵ü²) ̃ adj.
desear, no gustarle valiente, heroico (que no tiene miedo)
tama naãẽguxü̃ (ta²ma³ na²ã¹ẽ⁴gux⁴ü²) ̃
• tama oragu ínangu (ta²ma³ o²ra⁵gu⁴ adj.
i¹na²ngu³) tardar (en llegar)
1. inconveniente
• tama poperaxü̃ cuáxü̃ (ta²ma³ 2. en desacuerdo
po³pe³rax⁵ü̃³ cuax¹ü²)
̃ analfabeto
tama nachibü (ta²ma³ na²chi²bü⁵) v.i.
• tama Tupanaaxü̃́̃ yaxõxü̃ (ta²ma³ ayunar Ngẽma duü̃xü̃ i aurexü̃ rü
tu³pa³na⁵ax⁵ü¹̃ yax³õx⁴ü²)
̃ pagano (lit. tama nachibü. El que está ayunando
que no cree en Dios) no come.
• tama ucu̱xẽ yaxuxü̃ (ta²ma³ u³cu̱x⁵ẽ³ tama naduü̃cüma (ta²ma³
yax⁴ux²ü²̃ ) necio, desobediente, que ̃
na²du⁵ü⁵cü³ma³) v.e. ser irracional
rechaza consejo tama namu (ta²ma³ na²mu²) v.i. haber
• tama üchicüxüarü dexaãxü ̃́ ̃ (ta²ma³ (poco), escasear
ü⁵chi¹cüx²ü³a⁵rü³ dex²a⁴ãx¹ü²)̃ firme, tama namuü̃ (ta²ma³ na²mu³ü̃⁵) v.e.
invariable (en su opinión) 1. ser valiente, no tener miedo Ngẽma
buxü̃ rü tama namuü̃ nax
• tama wüxigu narüxĩnüe (ta²ma³
ãẽ̱xgacüpe̱xegu nachixü̃. Ese niño no
wüx²i²gu⁴ na²rüx³ĩ³nü³e³) estar en
tuvo miedo de pararse delante de la
desacuerdo, no estar de acuerdo
autoridad.
• tama yaxna ĩnüxü̃ (ta²ma³ yax¹na⁵ 2. arriesgarse
̃ impaciente
ĩ³nüx⁵ü²) tama nanaãẽgu (ta²ma³ na²na²ã¹ẽ⁴gu⁴)
• tama yaxna naxĩnü (ta²ma³ yax¹na⁵ v.e.
nax²ĩ³nü³) no tolerar 1. ser inconveniente
215 TICUNA–CASTELLANO tanütaxü̃

2. no estar de acuerdo chixuxü̃. El alcalde no creyó lo que le


tama nanachu̱xu (ta²ma³ na²na³chu̱x⁵u³) dije.
v.t. permitir, consentir tama nixaixcüma (ta²ma³ nix²aix⁴cü²ma²)
tama nanaxwa̱xe (ta²ma³ v.e.
na²nax³⁵wa̱x⁵e³) v.t. despreciar (no 1. ser falso, ser mentira Nüma nüxü̃
̃
querer) Cuáü rü tama nanaxwa̱xe i nixu nax aixcüma yixĩxü̃ natürü tama
napatexe i naxma̱x nüxü̃̃́ naxca̱x nixaixcüma. Él dijo que era verdad,
taxexü̃ rü ngẽmaca̱x namaxã nataxe. pero era falso.
Juan despreció el sombrero que le 2. ser desleal, ser infiel
compró su mujer y por eso lo ha tama taãẽxü̃ (ta²ma³ ta²ã¹ẽx⁴ü̃²) adj.
vendido. descontento, infeliz Nüma rü wüxi i
Véanse nüxü̃ naxo, tama nanayaxu yatü i tama taãxẽxü̃ nixĩ. Él es un
tama nanayaxu (ta²ma³ na²na³yax⁴u³) hombre descontento.
v.t. rechazar, no recibir Márcu rü tama tauxchaxü̃ (ta²ma³ taux²chax⁴ü²) ̃
tama nanayaxu i ngẽma diẽru erü adj. difícil, complicado Ticunaga rü
naxca̱x rü naxíraxüchi. Marcos wüxi i naga i tama tauxchaxü̃ nixĩ
rechaza ese dinero porque considera que naxca̱x i to i duü̃xü̃gü. El idioma
es muy poco. ticuna es muy difícil para los que no son
Véanse nüxü̃ naxo, tama nanaxwa̱xe ticunahablantes.
tama nawüxigu (ta²ma³ na²wüx²i²gu⁵) tama ũãẽxü̃ (ta²ma³ ũ³ã¹ẽx⁴ü²)̃ adj.
v.e. descuidado, imprudente Ngẽma buxü̃ i
1. no estar de acuerdo, no estar tama ũãẽxü̃ rü naechitamare nixĩ rü
conforme ngẽmaca̱x düxwa narüngu. Ese niño
2. no estar uniforme, no ser igual, ser es descuidado y atrevido y por eso al fin
desigual Tama norü me nixĩ i ngẽma se cayó.
erü tama nawüxigu namaxã i ngẽma tama üxaxü̃ (ta²ma³ üx⁵ax³ü²̃ ) adj. puro,
ñu̱xma nüxü̃́̃ ngẽxmaxü̃. No le gusta inmaculado, limpio Ngẽma naxchiru i
esa cosa porque comparándola con la tama üxaxü̃ rü moxü̃ tá nagu chicu̱x
que ahora tiene, no es igual. Esa ropa limpia es la que me voy a
tama nawüxiguga (ta²ma³ poner mañana.
na²wüx²i²gu⁴ga⁵) v.e. ser disonante tamaraca (ta³ma³ra³ca⁵) s.m. campana
Ngẽma wiyaetanüxü̃gü rü tama tamaxã (ta⁴max²ã³) pron. con nosotros
nawüxiguga. La canción que cantaban (incluye al oyente) Var. tomaxã
no era buena porque las voces eran
tamenaxã̱xü̃ (ta²me²nax⁴ã̱x⁵ü²) ̃ adj.
disonantes.
grueso (como palo o tronco)
tama naxũãẽ (ta²ma³ nax²ũ³ã¹ẽ⁵) v.i.
tamoxẽ (ta⁵mox³ẽ⁵) interj. ¡gracias!
descuidarse, ser negligente, no
Var. moxẽ2
percatarse Tama naxũãẽ ga tümaarü
daruxü̃ rü yemaca̱x dexáwa tayuxu ga • tamoxẽxü̃chi (ta⁵mox³ẽx⁵ü¹chi⁴)
̃
buxe. La ama se descuidó de la niña y ¡muchas gracias!
por eso se metió al agua. tanimaca (ta³ni³ma²ca⁵) s.m. ceniza
tama nayaxõ (ta²ma³ na²yax³õ⁴) v.t. Véase naxü̃̃́pa2
dudar, no creer Nüma ya ãẽ̱xgacü rü tanütaxü̃ (ta²nü³tax⁴ü²)
̃ adj. grueso
tama nayaxõ i ngẽma namaxã nüxü̃ (como hilo o soga)
tara TICUNA – CASTELLANO 216

tara (ta³ra¹) s.n. machete, sable • añu nuébuarü tauemacü (a²³ñu³


tarapa (ta³ra²pa⁵) s.n. tarrafa (red nu³e²bu⁴a⁵rü³ tau⁴e³mü⁵cü³) enero
redonda para pescar) • mitãũarü tauemacü (mi³tãũ²⁵a⁵rü³
tarapachire (ta³ra²pa⁵chi⁵re³) s.n. plomo tau⁴e³ma⁵cü³) febrero
(de red para pescar) taue̱xta (tau³e̱x⁵ta²) adj. difunto
taru (ta³⁵ru¹) s.m. abanico, ventilador Taue̱xta chaunatü rü tama norü me
taruma (ta²ru³ma⁵) s.m. nixĩ nax tama naga taxĩnüexü̃. A mi
1. vena difunto padre no le gustaba que
2. tendón fuéramos desobedientes.
3. arteria taunecü (tau⁵ne³cü³) s.m.
1. año ¿Ñuxre i curü taunecü?
¿Cuántos años tienes?
2. verano (estación del año)
• cien ya taunecü (ci³e²ü⁵̃ ya²
tau⁵ne⁵cü³) siglo
• nai ya taunecü (nai⁵ ya² tau⁵ne³cü³)
próximo año
• taunecü ga ngupetücü (tau⁵ne³cü³ ga²
ngu³pe²tü³cü³) año pasado
taunecüãxü ̃́ ̃ (tau⁵ne³cü³ãx¹ü²)̃ adj. Indica
que tiene cierta edad. Ngẽma buxü̃ i
taxrearü taunecüãxü ̃́ ̃ rü mea nixũ. El
̃́ ̃ (ta²ru³ma⁵ãx¹ü̃²) adj. venoso
tarumaãxü niño de dos años ya camina bien.
tarumamachi (ta²ru³ma⁵ma⁵chi⁵) s.n. tauque (tau³que⁵) s.n. cementerio,
cartílago Ngẽma tarumamachi rü camposanto
nananaxchina̱xãraxü̃ natürü tauta (tau²ta⁵) adv. todavía no
nangõmü. El cartílago se parece al
hueso, pero es suave.
• tauta ínguxü̃ (tau²ta⁵ i¹ngux⁵ü̃³) que
todavía no ha llegado
tatachinüxü̃ (ta²ta²chi³nüx⁵ü²̃ ) adj.
ancho Nama i tatachinüxü̃ rü naxüxa. • tauta nüxü̃ nacua̱x (tau²ta⁵ nüx³ü̃³
El camino ancho está cubierto de na²cua̱x⁵) no saber todavía
maleza. tautachinüxü̃ (tau³ta²chi³nüx⁵ü̃²) adj.
tatanüxü̃ (ta³⁵ta⁵nüx³ü²)
̃ adj. caro Tama empolvado (superficie)
chanaxwa̱xe i ngẽma tatanüxü̃. No tauxcha (taux²cha⁵) s.n.
quiero esa cosa cara. 1. facilidad
tatanüxüchixü̃ (ta³⁵ta⁵nüx³ü¹chix⁴ü²) ̃ adj. 2. favor
carísimo, muy costoso Ngẽma mutúru Véase ngü̃xẽẽ
rü wüxi i ngẽmaxü̃ i tatanüxüchixü̃ • tauxcha nüxna naxã (taux²cha⁵
nixĩ. Ese motor es una cosa muy nüx³na⁵ nax²ã³) permitir, facilitar
costosa. tauxchaãcü (taux²cha⁵ã⁵cü³) adv.
tauemacü (tau⁴e³ma⁵cü³) s.m. fácilmente Ngẽma guxchaxü̃ i nagu
1. luna naxĩnüxü̃ rü tauxchaãcü nanamexẽẽ
2. mes El problema se resolvió fácilmente.
217 TICUNA–CASTELLANO taxe

• tauxchaãcü ínapoxü̃ (taux²cha⁵ã⁵cü³ ínarüdagü? ¿Por qué se levantan


i¹na⁵pox³⁵ü²̃ ) flexible (material) temprano?
Véase tü̱xcüü̃2
• tauxchaãcü ingegachixü̃
(taux²cha⁵ã⁵cü³ i³⁵nge²ga⁵chix³ü²)̃ ta̱xacüchiga (ta̱x⁵a²cü²chi⁵ga⁵) adv.
portátil, que se puede llevar acerca de, sobre ¿Ta̱xacüchiga
nidexa? ¿Acerca de qué está hablando?
• tauxchaãcü iyaxuxü̃ (taux²cha⁵ã⁵cü³
̃ fácil de robar
i⁵yax⁴ux²ü²) ta̱xacümaxã (ta̱x⁵a²cü²max²ã³) adv. ¿con
qué? ¿Ta̱xacümaxã napuracü? ¿Con
• tauxchaãcü iyaxuxü̃ (taux²cha⁵ã⁵cü³ qué está trabajando?
i³yax⁵ux³ü²)̃ que se lava fácilmente
ta̱xawa (ta̱x⁵a⁵wa⁵) s.n. sed
tauxchicaxü̃ (taux²chi¹cax⁵ü³) ̃ adj.
taxca̱x (tax³ca̱x⁵) pron. para nosotros
ausente
(incluye al oyente)
ta̱u̱xta (ta̱u̱x⁵ta²) s.m. batán, mortero Véase toxca̱x
taü̃gará (taü̃³ga³ra²) s.n. Indica una taxchibüne (tax⁴chi²bü⁵ne⁵) s.n.
especie de ave. lombrices, bichos (parásitos intestinales)
tawaama (ta³wa¹a²ma²) s.n.
1. río abajo
2. hacia el este
tawaama naxĩ (ta³wa¹a²ma² nax²ĩ³⁵) v.i.
ir (río abajo, sujeto plural)
[suj. sing. tawaama naxũ]
taxcucü1 (tax⁵cu²cü³) adj. huérfana
tawaama naxũ (ta³wa¹a²ma² nax²ũ²) v.i.
(joven)
ir (río abajo, sujeto singular)
[suj. pl. tawaama naxĩ] taxcucü2 (tax⁵cu⁵cü³) adj. huérfano
(joven)
ta̱xacü (ta̱x⁵a²cü²) pron.
ta̱xcuta (ta̱x⁵cu²ta²) s.n. huérfano,
1. ¿qué?
huérfana (niño o niña) Tümaétüwa
2. algo que ¿Nangexmaxü̃ i ta̱xacü i
nachogü ya yíxema taxcutagü. Él
chomaxã nüxü̃ quixuxchaü̃xü̃? ¿Tiene
defiende a los huérfanos.
usted algo que decirme?
taxe (tax²e³) s.n. negocio, comercio
• ta̱xacümaxã narüña (ta̱x⁵a²cü²max²ã³ (compra o venta) Taxewa naxũ. Se fue
na²rü³ña³) chocar, atropellar
a hacer compras.
• ta̱xacü nangúchaü̃ (tax⁵a²cü² • naxca̱x nataxe (nax²ca̱x⁵ na²tax²e³)
na²ngu¹chaü⁵)̃ tener aspiraciones
comprar
• ta̱xacürü ngunexü̃ nixĩ (ta̱x⁵a²cü²rü³ • namaxã nataxe (na²max²ã³ na²tax²e³)
ngu⁵nex³ü²̃ nix²⁵ĩ²) ¿qué día?, ¿qué vender
fecha?
• taxepataü̃arü diẽruchixü̃
• ta̱xacürü ora nixĩ (ta̱x⁵a²cü²rü³ o²ra⁵ (tax²e³pa²ta³ü̃⁵a⁵rü³ di³ẽ³ru⁵chix¹ü⁴)
̃
nix²⁵ĩ²) ¿qué hora? caja (donde se recibe el dinero y se
• ta̱xacüwa nangúxü̃ (ta̱x⁵a²cü²wa¹ hacen los pagos)
na⁵ngux¹ü²̃ ) ¿qué cursos estudiados? • taxepataü̃arü ngemaxü̃pane
ta̱xacüca̱x (ta̱x⁵a²cü²ca̱x⁵) adv. ¿por (tax²e³pa²ta³ü̃⁵a⁵rü³ nge³max⁴ü²pa³ne³)
̃
qué?, ¿para qué? ¿Ta̱xcüca̱x paxa catálogo (de tienda)
taxechica TICUNA – CASTELLANO 218

taxechica (tax²e³chi¹ca⁵) s.n. taxruta (tax²ru²ta²) s.n. pájaro


1. mercado carpintero
2. tienda, bazar taxtü (tax⁵tü²) s.n.
taxecü̃ (tax²ex⁴ü̃²) [var. de taxexü̃] 1. río grande
comerciante (comprador o vendedor) 2. río Amazonas
taxepane (tax²e³pa³ne³) s.n. factura, Véase natü1
boleta, recibo
taxepataü̃ (tax²e³pa²ta³ü̃⁵) s.m. tienda
(grande), bodega, almacén Taxepataü̃
i taxü̃ne rü nüxü̃̃́ nangexma i
muxü̃ma i norü ngẽmaxü̃. Las tiendas
grandes tienen muchas mercancías.
taxeruxü̃ (tax²e³rux¹ü⁵)̃ s.n. mercadería,
mercancía (que está en venta)
taxetanüxü̃ (tax²e³ta³nüx³ü²)̃ s.n.
comerciantes, personas de negocios • taxtüchacüxü i natü
(compradores o vendedores) Moxü̃ tá (tax⁵tü²cha¹cüx²ü³ i⁴ na²tü²) afluente,
ínangugü i taxetanüxü̃. Los tributario (del río)
compradores vienen mañana. • taxtüchixü (tax⁵tü²chix¹ü⁵) agua (del
[sing. taxexü̃] río Amazonas)
taxexü̃ (tax²ex⁴ü²)
̃ s.n. comerciante, taxtüne (tax⁵tü²ne⁵) s.m. amasisa
persona de negocios (comprador o (especie de árbol)
vendedor) Cuáü̃ rü wüxi ya taxexü̃ taxu1 (tax³⁵u³) s.n. anguila Ngẽma taxu
nixĩ. Juan es comerciante. rü wüxi i choxni nixĩ natüra
[pl. taxetanüxü̃] Var. taxecü nanaxãxtaperaxü̃. La anguila es un
taxre (tax⁴re²) adj. dos pez que parece una culebra.
• taxre i dexa i wüxiguxü̃ i norü taxu2 (tax³u²) s.m. tucán
ĩnüwa (tax⁴re² i⁴ dex²a⁵ i⁴ wüx²i²gux⁴ü²̃ taxũ̃́ (tax²ũ¹) interj. ¡no!
i⁴ no¹⁵rü³ ĩ³nü³wa¹) sinónimo
taxuacü (tax²u²a⁵cü³) adj. imposible
• taxre i nagaxü̃ cuáxü̃ (tax⁴re² i⁴ • taxuacü ixüchicüüxü̃ (tax²u²a⁵cü³
na⁴gax⁵ü̃² cuax¹ü²)̃ bilingüe
ix³ü⁴chi¹cü²üx⁵ü²̃ ) inalterable,
• taxre ya tauemacü (tax⁴re² ya² invariable, permanente
tau⁵e³ma⁴cü²) bimestre
• taxuacü nawa ingupetüxü̃
• taxree̱xpü̱xcüna ̃
(tax²u²a⁵cü³ na²wa¹ i⁵ngu²pe²tüx³ü²)
(tax⁴re²e̱x⁵pü̱x⁵cü¹na⁵) dos veces, impenetrable
doble
• taxuacü nawa ínguxü̃ (tax²u²a⁵cü³
taxree̱xpü̱x (tax⁴re²e̱x⁵püx⁵) s.n. na²wa¹ i⁵ngux⁵ü³)̃ inaccesible
gemelos, mellizos
• taxuacüma iyarüxoxẽẽxü̃
taxremare (tax⁴re²ma³re³) adj. dos (tax²u²a⁵cü⁵ma³ i⁵ya⁵rüx³ox²ẽ²ẽx⁴ü²̃ )
(solamente) imborrable, indestructible
taxremaxü̃ (tax⁴re²max³ü²) ̃ s.n. bígamo
taxuca̱xma (tax²u²ca̱x⁵ma³) adv. de
taxretexü̃ (tax⁴re²tex¹ü²)
̃ s.f. bígama nada, por nada
219 TICUNA–CASTELLANO taxü̃

• taxuca̱xma naxoegaãẽ (tax²u²ca̱x⁵ma³ • taxuguma rüxĩnüxü̃ (tax²u²gu⁴ma³


nax²o³⁵e¹ga⁵ã¹ẽ⁴) tener paz o rüx³ĩ³nüx⁴ü²̃ ) desinteresado, terco,
tranquilidad (del alma) rebelde
taxucüma (tax²u²cü³ma³) v.e. no haber taxuma (tax²u²ma³) pron. nada
(hombres, cosas) [fem. itaxuma] • taxuma nüxü̃ rüyexeraxü̃
• taxucürüwama irüxoxẽẽxü̃ (tax²ux³ma⁵ nüx³ü³̃ rü³yex²e⁵rax³ü²)
̃
̃
(tax²u²cü²rü²wa¹ma³ i⁵rüx⁵ox²ẽ²ẽx⁴ü²) insuperable
indestructible, imborrable taxũta (tax²ũ²ta⁵) adv. todavía, aún
• taxucürüwama ixõxcüraxü̃xü̃ taxũtáma (tax²ũ²ta²ma³) adv. no
(tax²u²cü²rü²wa¹ma³ [Aparece en frases de tiempo futuro.]
̃ ²)
ix⁵õx⁴cü¹rax⁵üx³ü ̃ increíble
Véase tama
• taxucürüwama ixugüxü̃ taxuxü̃ (tax²ux²ü²)
̃ adj.
̃
(tax²u²cü²rü²wa¹ma³ ix⁵u³güx³ü²) 1. inexistente
incalculable
2. escaso, que falta
taxucürüwa (tax²u²cü²rü²wa¹) v.e. no
taxuxü̃ma (tax²ux²ü²ma³)
̃ pron. nada
poder
(definitivamente)
• taxucürüwa nanaxü (tax²u²cü²rü²wa¹ • taxuxü̃ma cuáxü̃ (tax²ux³ü̃³ma⁵
na²nax³ü⁴) no poder hacer cuax¹ü²)̃ incapaz, incompetente
• taxucürüwa nüxü̃ rüyexeraxü̃ • taxuxü̃ma i chixexü̃gu rüxĩnüxü̃
(tax²u²cü²rü²wa¹ nüx³ü³̃ (tax²ux²ü̃²ma³ i⁴ chix⁴ex⁵ü²gu⁴
̃
̃ invencible,
rü⁵yex²e⁵rax³ü²) ̃ inocente, bien
rüx³ĩ³nüx⁴ü²)
insuperable intencionado
taxúeaxü̃́̃ nayaxõ (tax²u¹e⁴ax⁵ü¹̃
• taxuxü̃ma üxü̃ (tax²ux²ü²ma³
̃ ̃
üx⁴ü³)
na²yax³õ⁴) v.i. desconfiar, no confiar desocupado; perezoso
Nüma ga yema yatü rü taxúeaxü̃̃́
nayaxõ. Ese hombre no confió en taxuxü̃táma (tax²ux²ü²ta²ma³)
̃ adv. no
nadie. (lo hará)
taxúegama ĩnüxü̃ (tax²u¹e⁴ga⁵ma³ taxü (tax³⁵ü²) s.m. caimito (especie de
̃ adj.
ĩ³nüx⁴ü²) árbol frutal)
1. rebelde, desobediente taxü̃ (tax³⁵ü²̃ ) adj.
2. caprichoso 1. grande, amplio
taxúegama naxĩnü (tax²u¹e⁴ga⁵ma³ 2. importante Wüxi i ãẽ̱xgacü i taxü̃
nax²ĩ³nü³) v.e. ser rebelde Ngẽxguma nixĩ. Es una autoridad importante.
chi tama nüxna cunachu̱xugu i wüxi i Véase tacü
̃
buxü nax taxúegama naxĩnüxü rü ̃ • taxü̃ i taxtü (tax³⁵ü̃² i⁴ tax⁵tü²) mar,
düxwa tãũtá cuga naxĩnü. Si no océano, parte ancha (del río)
aconsejas al niño que no sea rebelde, se • taxü̃ i taxtüpechinü (tax³⁵ü²̃ i⁴
va a volver desobediente. tax⁵tü²pe⁵chi⁵nü⁵) costa, playa
taxúema (tax²u¹e⁴ma³) pron. nadie • taxüchixü̃ i choxni i taxtü i
• taxúema naxwa̱xexü̃ (tax²u¹e⁵ma³ taxü̃cüã̱x (tax³⁵ü¹chix⁴ü̃² i⁴ chox²ni¹ i⁴
̃ inaceptable;
nax³wa̱x⁵ex³ü²) ̃
tax⁵tü² i⁴ tax³⁵ü²cüã̱
x⁵) ballena, pez
indeseable grande (del mar)
taxüchixü̃ TICUNA – CASTELLANO 220

• taxüchixü̃ i guxchaxü̃, taxüchixü̃ i texemaxã (tex⁵e⁵max²ã³) pron. con quien


ngechaü̃ (tax²ü¹chix⁴ü̃² i⁴ gux⁵ca⁵xü̃³, texémaxã (tex⁵e¹max²ã³) pron. ¿con
tax²ü¹chix⁴ü̃² i⁴ nge²chaü⁵)
̃ tragedia, quién?
desastre, gran problema, pena téxü̃ (tex¹ü²)
̃ [var. de te̱xechixü̃] afilado,
• taxü̃ne ya namatü (tax³⁵ü²ne⁵ ̃ ya⁵ filoso
na²ma³tü²) letra mayúscula; letra tia (ti²a⁵) s.f. tía (materna)
grande
tia tümane (ti²a⁵ tü⁵ma⁵ne⁴) s.m. primo
taxüchixü̃ (tax²ü¹chix⁵ü²) ̃ adj. enorme,
tipiti (ti³pi³ti⁵) s.n. prensa (para hacer
inmenso Namacüwawa nangexma i
fariña)
wuxi i taxüchixü̃ i nai i ngéma iwáxü̃
rü ngẽmaétüwa tarütogü nax ngẽxma tita (ti²ta⁵) s.n. tinta
tarüngü̃güxü̃ca̱x. A la orilla del tituru (ti²tu⁵ru⁵) s.n. título (documento)
camino hay un palo enorme sobre el que tixca̱x (tix²ca̱x⁵) s.n. chicua (especie de
nos sentamos a descansar. ave que se cree que anuncia algún mal)
taxü̃ma (tax³⁵ü̃²ma³) adj. muy grande tiyerina (ti³ye³ri²na⁵) s.m. tejelina
taxünexü̃ (tax²ü³nex³ü²) ̃ adj. grande (recipiente de latón para recoger la savia
(cuerpo) del caucho)
taxwa (tax²wa³) s.m. gancho tiyuru (ti²yu²ru⁵) s.m. ladrillo
taxwechigu (tax³we¹chi⁵gü⁵) s.n. to (to⁵) adj.
1. escoba 1. otro
2. escobilla 2. más To i naxtüxü̃ chanaxwa̱xe.
te (te²) s.m. té Quiero más sopa.
técaxü̃ (te¹cax³ü̃³) adj. desafilado, no • to i nachiü̃anecüã̱x (to⁵ i⁴
filoso (cuchillo o machete) na²chi²ü̃⁵a⁵ne⁵cüã̱x⁵) extranjero
Antón. te̱xechixü̃ • to i naéga (to⁵ i⁴ na²e¹ga⁵) apodo
techi (te²chi²) s.n. umarí (especie de • to i nagawa nanaxümatü (to⁵ i⁴
árbol) na²³ga⁵wa¹ na²nax³ü⁴ma³tü²) traducir
tema (te²ma³) s.m. aguaje (especie de (a otro idioma)
palmera) to- (to³) pref. sust. nuestro (excluye al
temachixü (te²ma³chix¹ü⁵) s.n. aguajina oyente)
(bebida de aguaje) Véanse torü, toxrü
temanecü (te²ma³ne³cü²) s.n. aguajal tochixü̃ane (to³chix²ü⁵a⁵ne⁵)
̃ s.n. nuestro
(tierra poblada de aguajes) país (excluye al oyente)
tetü (te²tü³) s.m. maní Véase tachixü̃ane
texe (tex⁵e⁵) pron. el que tocuchigu (to⁴cu²chi²gu⁴) adv. al
Véanse guxema, yíxema mediodía
texé (tex⁵e¹) pron. ¿quién? tocuchiguarü õna (to⁴cu²chi²gu⁵a⁵rü³
texearü (tex⁵e⁵a⁵rü³) pron. de quien õ²na⁵) s.n. almuerzo
(cosas de género masculino) tocuchiwena (to⁴cu²chi²we¹na⁵) adv. en
texéarü (tex⁵e¹a⁵rü³) pron. ¿de quién? la tarde
te̱xechixü̃ (te̱x⁵e¹chix⁵ü²)
̃ adj. filoso, tocutü (to⁵cu⁵tü⁵) s.n. orilla, banda (otro
afilado Var. téxü̃ Antón. técaxü̃ lado de un río o un lago)
221 TICUNA–CASTELLANO toxṍõne

toé (to³e²) s.n. Indica una especie de tori (to³ri¹) s.n. taricaya (especie de
planta. tortuga acuática)
toecü (to³e⁴cü²) s.m. sembrador toriarü tauemacü (to³ri¹a⁵rü³
(persona) tau⁵e³ma⁴cü²) s.m. agosto
toéga (to⁵e¹ga⁵) s.n. apodo torichipa̱x (to³ri¹chi⁵pa̱x⁵) s.n. caparazón
toeruxü̃ (to³e⁴rux¹ü⁵)
̃ s.n. herramienta (de taricaya)
(para sembrar) torniyu (tor³ni²yu⁵) s.n. tornillo
toguearü (to⁵gu³e⁴a⁵rü³) adj. ajeno (que toruxü̃ (to⁴rux¹ü̃⁵) s.n.
pertenece a otra persona) 1. asiento, banca
toguxe (to⁵gux³e⁴) s.m. otro (persona) 2. silla
Véase naxma̱xwe̱xe
togü (to⁵gü²) pron. a nosotros mismos
(excluye al oyente) torü (to³⁵rü³) adj. nuestro (excluye al
Véase yigü oyente)
Véanse to-, toxrü
toma (to⁵ma⁵) s.n.
1. foráneo (persona de otro país) tórü (to¹⁵rü³) adj. nuestro (incluye al
2. no ticuna (persona) oyente)
Véanse ta-, tóxrü
tomacachi (to³ma³ca³chi⁵) s.m. gamitana
(especie de pez) • tórü ĩanechiga (to¹⁵rü³ ĩ²a⁵ne⁵chi⁵ga⁵)
aniversario (del pueblo)
tomaepü̱x (to³ma¹e⁴pü̱x⁵) adj. tres
• tórü naanechiga (to¹⁵rü³
• tomaepü̱x ya tauemacü na²a⁵ne⁵chi⁵ga⁵) aniversario (de la
(to³ma¹e⁴pü̱x⁵ ya² tau⁵e³ma⁴cü³) independencia de la patria)
trimestre
to̱x (to̱x⁵) s.n. chosna (especie de mono
tomaepü̱xcüna (to³ma¹e⁴pü̱x⁵cü¹na⁵) adv. nocturno)
tres veces
toxca̱x (tox³ca̱x⁵) pron. para nosotros
tomaepü̱xcüwaxü̃ (excluye al oyente)
(to³ma¹e⁴pü̱x⁵cü³wax⁴ü²) ̃ adj.
Véase taxca̱x
triangulado
toxchinüruxü̃ (tox²chi²nü²rux¹ü̃⁵) s.n.
tomaga (to⁵ma⁵ga⁵) s.n. otro idioma (no timonel, popero
ticuna.)
to̱xguã̱x (to̱x⁵gu⁵ã̱x⁵) s.n. otras (personas)
tomatama (to⁴ma⁵ta⁵ma³) pron. a
nosotros mismos (excluye al oyente)
• to̱xguã̱xmaxã icuáxü̃
̃ capataz
(to̱x⁵guã̱x⁵max²ã³ i³cuax¹ü²)
tomax (to³max⁴) pron. nosotros (excluye (de otras personas)
al oyente)
to̱xma̱xta (to̱x⁵ma̱x⁵ta²) adv.
Véase yixema
1. al frente
tomaxã (to³max²ã³) [var. de tamaxã] 2. de frente
con nosotros (incluye al oyente)
toxna (tox³⁵na⁵) pron. a nosotros, de
tomaxã (to²max²ã³) pron. con nosotros nosotros (excluye al oyente)
(excluye al oyente) Véase tüxna
toõcü (to⁵õ⁵cü⁵) adv. tõxõ (tõx²õ¹) s.n. gaviota
1. de otra manera, de otra forma toxõ̃́õne (tox²õ¹õ⁵ne⁵) s.m. escalera
2. al contrario, por el contrario Marü nangau i norü toxõ̃́õne. Su
tora (to²ra³) s.n. espino, cardo escalera ya está vieja.
toxpe̱xeruxü̃ TICUNA – CASTELLANO 222

• toxõ̃́õnearü toxruxü̃ (tox²õ¹õ⁵ne⁵a⁵rü³ toxyepe̱xe (tox²ye²pe̱x⁵e⁵) s.n.


tox²rux¹ü⁵̃ ) grada, peldaño (de una impedimento, obstáculo
escalera) tréü̃ (tre²ü⁵)
̃ s.m. tren
• toxõ̃́õne ya taxüchine (tox²õ¹õ⁵ne⁵ trígu (tri²³gu⁵) s.n. trigo
ya⁵ tax³ü²chi¹ne⁵) torre trígute̱xe (tri²³gu⁵te̱x⁵e³) s.n. harina
toxpe̱xeruxü̃ (tox²pe̱x⁵e³rux¹ü⁵)
̃ s.n.
• trígute̱xe i chóxü̃ (tri²³gu⁵te̱x⁵e³ i⁴
chofer, piloto ̃ harina blanca
chox¹ü²)
toxrü (tox³⁵rü³) pron. nuestro (excluye al
oyente)
• trígute̱xe i waxraxü̃ (tri²³gu⁵te̱x⁵e³ i⁴
wax³⁵rax³ü²)̃ harina integral
Véanse to-, torü
tuãchiruxü̃ (tu¹⁵ã²chi²rux¹ü⁵) ̃ s.n.
tóxrü (tox¹⁵rü³) pron. nuestro (incluye al
huinche, güinche, grúa
oyente)
Véanse ta-, tórü tuaya (tu³a³ya⁵) s.m. toalla
toxü (tox²ü³) s.n. isula (especie de Véase pixineruxü̃
hormiga grande de picadura muy tubé (tu³be¹) s.n. tuberculosis
dolorosa) tucuchi (tu³cu³chi²) s.n. Indica una
toxü̃1 (tox³⁵ü³)
̃ pron. nosotros, a nosotros especie de bufeo.
(excluye al oyente) tucunari (tu³cu³na³ri⁵) s.n. tucunaré
Véase tüxü̃ (especie de pez)
toxü̃2 (tox⁵ü²)
̃ adj. sembrado
tuiru (tu²i³ru⁵) s.m. toro
̃́
toxü (tox³⁵ü̃¹) pron. para nosotros
̃
tuíu (tu⁵i¹u⁴) s.n. tuayo (especie de ave)
(excluye al oyente)
tumáte (tu³ma¹te⁵) s.n. tomate
Véase tüxü̃̃́
toxüchiwe (tox⁵ü³chi¹we⁵) s.n. máscara tunaxã (tu⁴nax²ã³) s.n. tos
tunü (tu⁴nü⁵) s.n. mantablanca (mosquito
diminuto que pica)
Tupana (tu³pa³na⁵) s.m. Dios
• Tupana nüxü̃ rüngü̃xẽẽxü̃ (tu³pa³na⁵
nüx³ü̃³ rü³ngü̃x⁵ẽẽx²³ü²)
̃ bendecido,
ayudado (por Dios)
to̱xwe (to̱x⁵we⁵) adj. izquierdo • Tupanaarü mexü̃, Tupanaarü pora
Antón. tügüne (tu³pa³na⁵a⁵rü³ mex³ü²̃ , tu³pa³na⁵a⁵rü³
• norü toxweme̱xẽmaxã puracü̃́xü̃ po⁴ra²) gloria, poder (de Dios)
(no¹⁵rü³ tox⁵we¹me̱x⁵ẽ³max²ã³ • Tupanaarü ngü̃xẽẽ (tu³pa³na⁵a⁵rü³
pu³ra³cüx¹ü²̃ ) zurdo ngü̃x⁵ẽẽ²³) bendición, ayuda (de Dios)
to̱xwechacüxü (to̱x⁵we¹cha¹cüx²ü³) s.m. • Tupanaarü ngü̃xẽẽxü̃ namaxã
brazo (izquierdo) naxuegu (tu³pa³na⁵a⁵rü³ ngü̃x³ẽẽx²³ü³̃
toxyeane (tox²ye²a⁵ne⁵) s.n. na²max²ã³ nax²u³e⁵gu⁵) bendecir (en el
impedimento (para pasar por un lugar) nombre de Dios)
toxyechigü (tox²ye²chi⁵gü⁵) s.n. • Tupanaarü Ore (tu³pa³na⁵a⁵rü³ o²re²)
impedimento (para pasar por varios Biblia (la Palabra de Dios), evangelio,
lugares) buenas nuevas
223 TICUNA–CASTELLANO turaxü̃

• Tupanaarü Orechiga (tu³pa³na⁵a⁵rü³ • Tupanana ixãxü̃ i diẽru (tu³pa³na⁵na⁵


o²re²chi⁵ga⁵) acerca de la Palabra (de ix³ãx⁴ü²̃ i⁴ di³ẽ³ru⁵) ofrenda, diezmo (a
Dios) Dios)
• Tupanaarü Ore ga nüxíra ümatüxü̃ • Tupanana nanaxuaxü̃ (tu³pa³na⁵na⁵
(tu³pa³na⁵a⁵rü³ o²re² ga² nüx³⁵i¹ra⁵ na²nax³u³ax⁵ü⁵) ̃ dedicar (algo a Dios)
ü⁴ma³tüx⁵ü²)̃ Antiguo Testamento • Tupanana nanamu (tu³pa³na⁵na⁵
• Tupanaarü Ore i Ngechuchuchiga na²na²mu⁴) dedicar (persona o animal
(tu³pa³na⁵a⁵rü³ o²re² i⁴ a Dios)
nge³chu²chu⁵chi⁵ga⁵) Nuevo • Tupanana nügü naxã (tu³pa³na⁵na⁵
Testamento (la Palabra de Dios acerca nü³gü⁵ nax²ã³) entregarse, rendirse (a
de Jesús) Dios)
• Tupanaarü Orearü ngeruxü̃ i • Tupanana tanaxã (tu³pa³na⁵na⁵
daxũcüã̱x (tu³pa³na⁵a⁵rü³ o²re²a⁵rü³ ta²nax³ã³) ofrendar (dar a Dios)
nge²rux¹ü̃⁵ i⁴ dax²ũ⁵cüã̱x⁵) ángel • Tupanaxü̃ oxü̃ (tu³pa³nax⁵ü̃³ ox³ü²) ̃
• Tupanaarü Orearü uruxü̃ profano (que niega o rechaza a Dios)
(tu³pa³na⁵a⁵rü³ o²re²a⁵rü³ u³rux¹ü̃⁵) tupananeta (tu³pa³na⁵ne²ta⁵) s.n. imagen
pastor, predicador, misionero (de un dios), ídolo
• Tupanaarü puracüca̱x nügü ixãxü̃ tupauca (tu³pau³ca⁵) s.m. iglesia
(tu³pa³na⁵a⁵rü³ pu³ra³cü²ca̱x⁵ nü³gü⁵ Véase yumüxẽpataü̃
̃ persona entregado a servir
ix³ãx⁵ü²)
• tupauca ya taxü̃ne (tu³pau³ca⁵ ya³⁵
(a Dios) ̃
tax³⁵ü²ne⁵) templo, catedral
• Tupanaaxü̃́̃ yaxõxü̃ (tu³pa³na⁵ax⁵ü̃¹
̃ creyente (el que cree en
• tupaucaarü ãẽ̱xgacügü
yax³õx⁴ü²)
(tu³pau³ca⁵a⁵rü³ ãẽ̱x³⁵ga³cü³gü²)
Dios)
autoridades (de la iglesia)
• Tupanaca̱x íxüxüchixü̃ (tu³pa³na⁵ca̱x⁵
̃ cosa dedicada (a
• tupaucaarü puracütanüxü̃
ix¹üx²ü⁴chix²ü²) ̃
(tu³pau³ca⁵a⁵rü³ pu³ra³cü²ta³nüx³ü²)
Dios), cosa separada (para Dios)
pastores, misioneros, ancianos,
• Tupanachiga (tu³pa³na⁵chi⁵ga⁵) diáconos, diaconisas
Pascua (de Resurrección) • tupaucatanüxü̃ (tu³pau³ca⁵ta³nüx³ü²) ̃
• Tupanachigaarü ngu̱xẽẽtae congregación (de la iglesia)
(tu³pa³na⁵chi⁵ga⁵a⁵rü³ ngu̱x⁵ẽẽ²³ta⁴e³) tupuyuca (tu³pu³yu³ca⁵) s.m. remolino
enseñanza (acerca de Dios) (de agua) Tama chanaxwa̱xe i nagu
• Tupanachigaarü tauemacü changu i ngẽma guxchaxü̃ i taxüchixü̃
(tu³pa³na⁵chi⁵ga⁵a⁵rü³ tau⁵e³ma⁴cü²) ñoma wüxi ya tupuyuca choxü̃
abril túcuchixü̃rüxü̃. Yo no quiero caer en
• Tupanaégagu nüxü nixu ̃ ese gran problema que sería como un
̃
(tu³pa³na⁵e¹ga⁵gu⁴ nüx³ü³ nix²u³) jurar, remolino que me jala hacia abajo.
decir (en el nombre de Dios) Véase tüpürica
• Tupanamaxã guxchigaxü, ̃ turaeparacü (tu⁵ra⁵e³pa³ra³cü³) s.m.
Tupanamaxã naguxchiga paralítico
(tu³pa³na⁵max²ã³ gux²chi²gax²ü²̃ , turaxü̃ (tu⁵rax⁵ü³̃ ) adj.
tu³pa³na⁵max²ã³ na²gux³chi³ga⁵) 1. débil, frágil
blasfemia, maldición (contra Dios) 2. grave (de salud)
turu TICUNA – CASTELLANO 224

3. inválido, impotente tügü (tü³⁵gü⁵) pron. él mismo (alguien de


turu (tu⁵ru³) s.n. abeja (de fruta) la familia)
Véanse chaugü1, nügü
turuchira (tu³ru³chi³ra⁵) s.m. mecha
tügüne (tü²gü³ne⁵) adj. derecho (lado o
tutu (tu³tu⁵) s.m. tambor
mano) ¡Ngĩxã tanangenagü ya tórü
tügünechacüxü! Vamos a levantar la
mano derecha. Antón. to̱xwe
tügüneme̱xẽ (tü²gü³ne⁵me̱x⁵ẽ³) s.m.
diestra, mano derecha

• tutu ya taxü̃ne (tu³tu⁵ ya⁴ tax³⁵ü¹ne⁵)


̃
tambor (grande), bombo
tutuchíxi (tu²tu³chix¹i²) s.n. Indica una
especie de culebra no venenosa.
tümaarü (tü³ma⁴a⁵rü³) pron.
tutuna (tu³tu³na³) s.n. Indica una especie
1. su (de él, de ella, de ellos, de ellas)
de ave.
2. suyo, suya (alguien de la familia)
tutü (tu³tü¹) s.m. tío (materno)
tümaca̱x (tü³ma⁴ca̱x⁵) pron. para él, para
tuü̃ (tu³⁵ü̃³) s.n. tamshi (especie de ellos, para ella, para ellas (alguien de la
bejuco) familia)
tu̱x (tu̱x⁵) s.m. tornillo, cedro masho Véase tüxü̃̃́
1
(especie de árbol de madera dura) tümamaxã (tü³ma⁴max²ã³) pron. con él,
tuxchánü (tux³⁵cha¹nü³) s.m. bilis con ellos, con ella, con ellas (alguien de
tuxchinawe (tux³⁵chi⁴na³we⁴) s.n. la familia)
alacrán, escorpión tümax (tü³max⁴) pron. él, ella (alguien de
tuxmü (tux⁴mü³) s.n. peine la familia)
tuxu (tux⁴u³) s.m. espina Narañaarü tünüta (tü²nü³ta³) s.m. soga, cuerda,
tuxugu chawüxme̱x. Me arañé la cordel
mano con la espina del naranjo. tüpaca (tü³pa²ca⁵) s.m. tapioca
tü (tü²) s.m. algodón (planta) tüpe̱xeruxü̃ (tü³pe̱x⁵e³rux¹ü⁵)̃ s.n.
delantal
• tüa̱xmü (tü²a̱x⁵mü³) algodón
tüpürica (tü²pü²ri¹ca⁵) s.n. vórtice,
• tünüta (tü²nü⁵ta³) hilo (de algodón) remolino
tüa̱xpataruxü̃ (tü²a̱x⁵pa²ta³rux¹ü⁵)
̃ s.n.
Véase tupuyuca
cortina
türe (tü⁴re⁵) s.n. puerto, embarcadero
tücüena (tü²cü¹e³na³) s.n. corvina ̃́ ̃ (tü⁴re⁵ i⁴
(especie de pez)
• türe i naxnecüãxü
̃
nax³ne⁵cü⁵ãx¹ü²) puerto arenoso
tüe (tü³e⁵) s.m. estómago
• türearü ãẽ̱xgacü (tü⁴re⁵a⁵rü³
tüema (tü²e³ma³) s.n. luna (llena) ãẽ̱x³⁵ga³cü³) capitán (de puerto)
tüeruxü̃ (tü³e⁵rux¹ü⁵̃ ) s.n. mantilla türemüxü̃ (tü³re²müx³ü⁵) ̃ s.n.
tüétüxü̃ (tü³e¹tüx³ü̃⁵) s.n. cubierta 1. babero
225 TICUNA–CASTELLANO úbanecü

2. mandil nangexma. El agua fresca está en el


tütachinüruxü̃ (tü³ta²chi³nü³rux¹ü⁵̃ ) s.n. cántaro.
mantel • tü̃xü̃arü üchicaxü̃ (tü̃x⁵ü⁵a⁵rü³
̃
tü̱xcha (tü̱x⁵cha⁵) s.n. mullaca (especie de ̃ alfarería
ü⁴chi¹cax⁵ü⁵)
planta de fruto agradable) • tü̃xü̃arü üruxü̃ (tü̃x⁵ü̃⁵a⁵rü³ ü⁴rux¹ü⁵)
̃
tüxchipetaruxü̃ (tüx³chi⁵pe⁵ta³rux¹ü⁵)̃ alfarero
s.n. sombrilla, parasol (como una rama o tüxünexü̃ (tüx²ü²nex⁴ü³) ̃ s.n. armadura
una hoja) ̃
Tüxünexü i bróũchenaxca̱xgu nicu̱x
tüxchixü̃ (tüx²chix¹ü⁵)̃ s.n. carrete (de ga Goriáx. Goliat se puso una
hilo) armadura hecha de bronce.
tü̱xcüü̃1 (tü̱x⁵cü²ü⁵)
̃ s.n. porqué, razón
Tama nüxü tacua̱x nax tü̱xcuü̃ tama
̃

Uu
paxa nachibüexü̃. No sabemos el
porqué de la demora en comer.
tü̱xcüü̃2 (tü̱x⁵cü²ü⁵)
̃ adv. ¿por qué?
¿Tü̱xcüü̃ paxa ínarüdagü? ¿Por qué se ũ (ũ²) s.n. ida Antón. táegu
levantan temprano?
Véase ta̱xacüca̱x ũãchi (ũ²ã²chi²) s.n. partida, salida
tüxe (tüx⁴e⁵) s.m. uachiwa (u³a³chi³wa⁵) s.m. catahua
1. yuca blanca (se come cocida, frita o en (árbol de madera suave de la que se hacen
fariña) balsas)
2. yuca amarilla (para preparar fariña) ũãẽ (ũ²ã¹ẽ⁴) s.n. precaución
• tüxearü tüpaca (tüx⁴e⁵a⁵rü³ tü²pa²ca⁵) ũãẽwa̱xexü̃ (ũ⁴ã¹ẽ⁵wa̱x⁵ex³ü²)
̃ adj.
harina (de yuca), almidón cuidadoso Var. ũãẽxü ̃
tüxna1 (tüx³na⁵) pron. • ũãẽãcü inadawenü (ũ²ã¹ẽ⁴ã⁵cü³
1. a él, a ella (alguien de la familia) i⁴na²da⁴we³nü³) vigilar, mirar (con
2. de él, de ella (alguien de la familia) cuidado)
tüxna2 (tüx³na⁵) pron. a nosotros, de ũãẽxü̃ (ũ⁴ã¹ẽx⁴ü²̃ ) adj. cuidadoso
nosotros (incluye al oyente) Var. ũãẽwa̱xexü̃
Véase toxna ũane (ũ²a⁵ne⁵) s.n. paseo, excursión
tüxü̃1 (tüx³ü̃³) pron. a él, a ella (alguien • ũanearü ütanü (ũ²a⁵ne⁵a⁵rü³ ü³ta⁵nü⁵)
de la familia) costo (del boleto), pasaje
Véase tümaca̱x
ũanechica (ũ³a⁵ne⁵chi¹ca⁵) s.n. plaza
tüxü̃2 (tüx³ü̃³) pron. a nosotros (incluye al Véase plasa
oyente)
ũanetanüxü̃ (ũ³a⁵ne⁵ta³nüx³ü³)
̃ s.n.
Véase toxü̃1
visitante, turista
tüxü̃́̃1 (tüx³ü̃¹) pron. para él, para ella
uanü (u³a⁵nü³) s.n. adversario, enemigo
(alguien de la familia)
úba (u²ba⁵) s.n. uva
tüxü̃́̃2 (tüx³ü̃¹) pron. para nosotros
(incluye al oyente) • úba i paxü̃ (u²ba⁵ i⁴ pax⁵ü²)
̃ pasa (de
Véase toxü̃̃́1 uva)
tü̃xü̃ (tü̃x⁵ü̃⁵) s.n. tinaja, cántaro (de úbachiü (u²ba⁵chi¹ü⁴) s.n. vino
barro) Dexá i mexchiüxü̃ rü tü̃xü̃wa úbanecü (u²ba⁵ne³cü³) s.n. viña, viñedo
ucapu TICUNA – CASTELLANO 226

ucapu (u³ca³pu⁵) s.n. cuarto, habitación 2. convenio, pacto


(para dormir), dormitorio unetapane (u³ne²ta⁵pa³ne³) s.n. contrato,
Véase pechica convenio, pacto
• ucapuarü naixmachixü̃ruxü̃ unetaruxü̃ (u³ne²ta⁵rux¹ü⁵)
̃ s.m. dedo
(u³ca³pu⁵a⁵rü³ naix²ma²chix²ü̃⁵rux¹ü⁵)
̃ (índice)
calentador, estufa
• ucapu i nawa nangúexü̃ (u³ca³pu⁵ i⁴
na²wa¹ na⁵ngu¹ex⁴ü²) ̃ aula (de escuela),
salón (de clase)
-uchi (-u¹chi⁵) suf. verb. muy [Se añade a unüxü̃ (u⁵nüx⁵ü²)
̃ adj. engreído,
verbos que terminan en u.] presuntuoso Ngẽma buxü̃ i unüxü̃ rü
Véase -ũchi nachixeãẽ. El niño engreído se porta
-ũchi (-ũ¹chi⁵) suf. verb. muy [Se añade a mal.
verbos que terminan en ũ.] -ura (-u⁵ra⁵) suf. verb. comparado con
Véase -uchi [Se añade a verbos que terminan en u.]
uchuma (u⁴chu¹ma⁵) s.n. piraña (especie -ũra (-ũ⁵ra⁵) suf. verb. comparado con
de pez) [Se añade a verbos que terminan en ũ.]
ucu (u³cu⁵) s.m. uxcaxü̃ (ux²cax³ü²)̃ adj. falso, de
1. aguja (hipodérmica) imitación, no genuino
2. aguja (de coser) -uxcü (-ux⁵cü¹) suf. verb. pues
• pairuxü̃ (pai⁵rux¹ü⁵)
̃ aguja, ũxmüruxü̃ (ũx⁵mü³rux¹ü⁵) ̃ s.n. molino
herramienta punzante Véase mürawaca
ucu̱xẽ (u³cu̱x⁵ẽ³) s.n. consejo uxnü (ux²³nü³) s.n. Indica una especie de
ucu̱xẽruxü̃ (u³cu̱x⁵ẽ³rux¹ü⁵)
̃ s.m. hormiga pequeña de color rojo que pica.
consejero uxu (ux²u³) s.n. cardumen (de peces)
ũgachi (ũ²³ga⁵chi⁵) s.n. desvío, ũxũchica (ũx²ũ⁵chi¹ca⁵) s.n. salida,
desviación puerta Wüxi ga poxcuchicaxü̃ ga
ugütaeruxü̃ (u³gü⁵ta³e³rux¹ü⁵)̃ s.n. ngearü ũxũchicaãx ̃́ ü̃gu choxü̃
contador nitacuchi. Me pusieron en una celda
Véase diẽruarü ugüruxü̃ sin salida.
ui (u³i⁵) s.n. fariña Véase ĩã̱x
• uiarü yo̱xpetüruxü̃ (u³i⁵a⁵rü³
̃ cernidor (para hacer
yo̱x⁵pe²tü⁵rux¹ü⁵)
fariña)
uí (u³i¹) s.n. sachapapa
ũĩ (ũ⁴ĩ²) s.n. vaca muchacho (especie de
Üü
ave que le gusta perseguir a las vacas) ü (ü⁴) s.n. hecho
úiru (u²i³ru⁵) s.n. oro üãcuruxü̃ (ü⁴ã³cu⁴rux¹ü⁵̃ ) s.n. cargador
úirumü (u²i³ru⁵mü⁵) s.n. oro (sin (de batería)
purificar) üa̱xcü (ü³a̱x⁵cü³) s.m. sol
uneta (u³ne²ta⁵) s.n. • üa̱xcü iguxü̃ (ü³a̱x⁵cü³ i⁴gux⁴ü²)
̃
1. promesa, compromiso quemado (al sol)
227 TICUNA–CASTELLANO üünexüchixü̃

• üa̱xcü ipaxẽẽxü̃ (ü³a̱x⁵cü³ Véanse baeru, baie


i⁴pax²ẽ²ẽx⁴ü²̃ ) secado (por el sol) üẽx ̃́ ü̃ (ü⁴ẽx¹ü⁵̃ ) s.n. mezcla
• üa̱xcü íyarüxücuxü̃cüã̱x (ü³a̱x⁵cü³ ümatüruxü̃ (ü⁴ma³tü²rux¹ü⁵) ̃ s.n.
i¹ya⁵rüx³ü²³cux⁴ü̃²cüã̱x⁵) occidental 1. escritor, secretario
(persona) 2. lápiz, lapicero, plumón
• üa̱xcü iyarüxücuxü̃wa (ü³a̱x⁵cü³ 3. tiza
̃
i¹ya⁵rüx³ü²cux⁴ü²wa¹) poniente, oeste ümatüxü̃ (ü⁴ma³tüx²ü̃⁵) adj.
• üa̱xcü ne ũxü̃wa (ü³a̱x⁵cü³ ne¹ 1. escrito
̃
ũx³⁵ü²wa¹) oriente, este 2. dibujado
3. bordado
• üa̱xcü ne ũxü̃cüã̱x (ü³a̱x⁵cü³ ne¹
ũx³⁵ü̃²cüã̱x⁵) oriental (persona) ü̃pa (ü̃³pa³) adv.
1. antes, anteriormente
• üa̱xcüarü gochica (ü³a̱x⁵cü³a⁵rü³
2. hace tiempo
go²chi¹ca⁵) este, oriente (por donde
aparece el sol) ü̃paacü (ü̃³pa³a³cü⁵) adv.
1. anteriormente
• üa̱xcüarü ücuchica (ü³a̱x⁵cü³a⁵rü³
2. antiguamente
ü²³cu⁴chi¹ca⁵) oeste, occidente (por
donde se oculta el sol) üpetüchica (ü²pe²tü⁵chi¹ca⁵) s.n.
varadero Üpetüchicawa tá nixüpetü.
üa̱xcüchana (ü³a̱x⁵cü³cha³na⁵) s.m. reloj
Va a ir por el varadero.
(forma antigua)
Véanse lelú, oraarü cua̱xruxü̃ Üpetüchiga (ü²pe²tü⁵chi⁵ga⁵) s.n. Pascua
üa̱xcüema (ü³a̱x⁵cü³e³ma³) s.n. llamas (del Antiguo Testamento)
(que salen del sol) üpetüxü̃ (ü²pe²tüx³ü²) ̃ adj. ocurrido,
ü̃ca (ü̃³⁵ca³) s.n. rata acontecido, sucedido Yema guxcha ga
nua tatanüwa üpetüxü̃ rü marü
-ü̃ca̱x (-ü̃²ca̱x⁵) suf. verb.
nataxuma. Ese problema que ocurrió
1. para
acá entre nosotros ya no existe.
2. para que [Cuando una frase verbal
comienza con nax, el verbo -üra (-ü⁵ra⁵) suf. verb. más (en
normalmente termina con -ü̃ca̱x.] comparación) Natuxüra ya daa cupata.
Esta casa tuya es más grande.
-üchi (-ü¹chi⁵) suf. verb. mucho
[Se añade a verbos que terminan en a
[Se añade a verbos que terminan en a o
y ü.]
ü.]
-ü̃ra (-ü̃⁵ra⁵) suf. verb. más (en
-ü̃chi (-ü̃¹chi⁵) suf. verb. mucho
comparación) [Se añade a verbos
[Se añade a verbos que terminan en ã o
que terminan en ã y ü̃.]
ü̃.]
üruxü̃ (ü⁴rux¹ü⁵) ̃ s.n.
üchicüxü (ü⁴chi¹cüx²ü³) s.n. cambio,
1. productor, fabricante
transformación
2. creador, artesano
ücuchica (ü²³cu⁴chi¹ca⁵) s.n. entrada,
ütanüruxü̃ (ü³ta⁵nü⁵rux¹ü⁵) ̃ s.n. pagador
puerta Taxepataü̃arü ücuchicawa
nüxü̃ chadau ga Cuáü̃. Vi a Juan en la ̃ ̃
ütatüxü (ü²ta²tüx³ü⁵) s.n. cuña
puerta de la tienda. Véase pocumachate̱xeruxü̃
Véase ĩã̱x üünexü̃ (ü⁵ü³nex³ü³̃ ) adj. sagrado, santo
üéga (ü⁴e¹ga⁵) s.n. bautismo (por üünexüchixü̃ (ü⁵ü³nex³ü¹chix⁵ü³) ̃ adj.
aspersión) santísimo
üüü̃ TICUNA – CASTELLANO 228

üüü̃ (ü³ü⁵ü³̃ ) s.n. barbasco • üxüxü̃ i yauxanürüxü̃ (üx²üx³ü³̃ i⁴


üwemüpane (ü⁴we³mü⁵pa³ne³) s.n. libro yaux⁵a³nü²rüx¹ü⁵̃ ) purgante
(de cocina) • üxüxü̃maxã nanapai (üx²üx³ü̃³max²ã³
üwemüruxü̃ (ü⁴we³mü⁵rux¹ü⁵) ̃ s.n. na²na³pai⁵) inyectar
cocinero, cocinera • üxüxü̃pane (üx²üx³ü³pa³ne³)
̃ receta
üxaxü̃ (üx⁴ax²ü²)
̃ adj. manchado, sucio, de médico; catálogo de medicamentos
cochino üxüxü̃pataü̃ (üx³üx⁴ü⁵pa²taü
̃ ̃
³⁵) s.m.
Véase ãũãchixü̃ 1. farmacia, botica
üxchicüna̱xãxü̃ cuáxü̃ 2. posta (médica), dispensario
(üx⁴chi²cü³na̱x⁵ãx³ü̃³ cuax¹ü²)
̃ v.t. 3. hospital
1. saber dibujar üxüxü̃tawa (üx⁴üx³ü⁵ta⁵wa¹)
̃ adv. cerca
2. saber diseñar (de la candela)
üxta (üx⁵ta⁴) s.m. achiote (arbusto) üyeane (ü³ye¹a⁵ne⁵) s.n. lindero, límite,
üxü (üx⁴ü³) s.m. frontera Toma rü Colombiaarü
1. fuego, brasa üyeanewa tamaxẽ. Nosotros vivimos
cerca de la frontera con Colombia.
2. candela, hoguera
3. leña

Ww
üxümacuta (üx⁴ü³ma⁵cu¹ta³) s.n. fogón
üxüxetü (üx⁴üx³e²tü⁵) s.m. llama (de
fuego)
üxüxü̃1 (üx²üx²ü²)
̃ adj. amargo
-wa (-wa¹) posp.
üxüxü̃2 (üx²üx³ü³) ̃ s.n. medicina,
1. en Taxepatawa nüxü̃ chadau. La vi
medicamento, remedio
en la tienda.
• üxüxü̃ i ãpü̱xüxü̃ (üx²üx³ü̃³ i⁴ 2. a Chopatawa chaxũ. Voy a mi casa.
ã²pü̱x⁵üx³ü²)̃ medicina (en pastilla o en
waaãcü (wa³⁵a²ã⁵cü³) adv. a gatas
cápsula) Ngẽma buxü̃ rü waaãcü nixũ erü
• üxüxü̃ i ãxchiüxü̃ (üx²üx³ü³̃ i⁴ tauta inachi. El niño anda a gatas
ãx³chi¹üx³ü²̃ ) medicina (en jarabe) porque todavía no sabe caminar.
• üxüxü̃ i ga̱u̱xãchixẽẽruxü̃ (üx²üx³ü³̃ waanexü̃ (wa²a⁵nex³ü²) ̃ adj. oscuro,
̃ medicina
i⁴ ga̱u̱x⁵ã²chix²ẽẽ²³rux¹ü⁵) sombrío
para bajar la fiebre wacapuruna (wa³ca³pu³ru²na⁵) s.n.
• üxüxü̃ i namaxã ipaixü̃ (üx²üx³ü̃³ i⁴ huacapuruna (especie de árbol cuya
na²max²ã³ i³paix⁴ü²) ̃ ampolla de corteza sirve para remedio)
medicamento, ampolleta wacuaneruxü̃ (wa⁵cu⁵a⁵ne⁵rux¹ü⁵) ̃ s.n.
• üxüxü̃ i namaxã iyumachixü̃ rastrillo Var. wücuaneruxü̃
(üx²üx³ü̃³ i⁴ na²max²ã³ i⁴yu⁴ma⁴chix⁵ü²̃ )
medicina anestésica, analgésico;
morfina
• üxüxü̃ i nümaxũ i daaweanearü
toxyepe̱xeruxü̃ (üx²üx³ü³̃ i⁴ nü³max⁵ü̃²
i⁴ da⁴a⁴we⁴a⁵ne⁵a⁵rü³
tox²ye³pe̱x⁵e³rux¹ü⁵)̃ vacuna
229 TICUNA–CASTELLANO waxãchataxü̃

waemaxü̃ (wa¹e³max⁵ü³̃ ) s.n. humo ü⁴we³chix⁴rux¹ü⁵̃ ) barro, arcilla, greda


(negro) (para la alfarería)
waimüanexü̃ (wai⁵mü⁵a⁵ne³xü²) ̃ s.n. • waixümü i waxmüxü̃ (waix³ü²mü⁵ i⁴
tierra (mojada) wax²müx³ü³) ̃ tierra (negra o fértil);
wãĩnaãxü̃ (wãĩ⁵na²ãx⁴ü²) ̃ adj. atorado abono
(en la garganta), atragantado • waixümütüxü̃wa dapetüxü̃ i nama
̃
(waix³ü²mü⁵tüx⁵ü⁵wa¹ da⁵pe²tüx³ü²̃ i⁴
waira (wai²ra³) s.n. huasaí (especie de
palmera de cogollo comestible) na²ma³) túnel
wairachaca (wai²ra³cha¹ca⁵) s.m. chonta • waixümütüxü̃wa ngẽxmagüxü̃ i
(cogollo comestible de la palmera huasaí) ngẽmaxü̃gü (waix³ü²mü⁵tüx⁵ü⁵wa¹ ̃
Ngẽma wairachaca ega nangõ̱xgu rü ngẽx⁴ma³güx¹ü̃³ i⁴ ngẽ³max⁴ü³gü²)
̃
tachina̱xã rü tapüta rü pora nawa petróleo; cobre; hierro
nayaxu erü nüxü̃̃́ nangexma i taxü̃ i waixümüane (waix³ü²mü⁵a⁵ne⁵) s.n.
norü cálciu. Comer chonta de la suelo
palmera huasaí nos da mucho calcio wanapü̱xüetü (wa²na²pü̱x⁵ü³e²tü⁵) s.n.
para los huesos y los dientes. pupila (del ojo)
waita naxü (wai¹⁵ta⁵ nax²ü⁴) v.i. clamar, wapuru (wa³pu²ru⁵) s.m.
gritar Ngẽma airu rü chaunexü̃ 1. barco, lancha
nangõ̱xtaa̱x rü ngẽmaca̱x waita naxü. 2. buque, "vapor"
El perro iba a morder a mi hijo y por
eso gritó. Var. aita naxü
• wapuruarü ãẽ̱xgacü (wa³pu²ru⁵a⁵rü³
ãẽ̱x³⁵ga³cü³) capitán (de barco)
waixeruxü̃ (waix⁵e³rux¹ü⁵) ̃ s.m. rallador
(de yuca)
• wapuruarü ngãxü̃ruxü̃
(wa³pu²ru⁵a⁵rü³ ngãx⁵ü̃³rux¹ü⁵)
̃ ancla
waixmaguruxü̃ (waix²ma²gu⁴rux¹ü⁵) ̃ s.m.
• wapuruarü toxpe̱xeruxü ̃
piedra (de afilar), lima (herramienta),
afilador (wa³pu²ru⁵a⁵rü³ tox²pe̱x⁵e³rux¹ü̃⁵)
piloto (de barco)
waixraxü̃ (waix³⁵rax³ü²) ̃ adj. húmedo
wapuruxãcu (wa³pu²rux⁵ã³cu⁵) s.n.
waixruxü̃ (waix⁴rux¹ü⁵̃ ) s.m.
carga (de barco)
1. molino
2. rallador waracu (wa³ra³cu²) s.n. lisa (especie de
pez)
wã̱ĩ ̱xruxü̃ (wã̱ĩ ̱x⁵rux¹ü⁵̃ ) s.n. serrucho
wariuba (wa³ri³u²ba⁵) s.n. guariuba
waixümü (waix³ü²mü⁵) s.n. tierra
(especie de árbol de madera dura
Waixümügu nanaña. Lo echó en la
comerciable)
tierra.
Véase mairaxü̃ waxa (wax³a⁵) s.n. tarántula
• waixümü i aimüanexü̃ (waix³ü²mü⁵ i⁴
ai²mü⁵a⁵nex³ü²) ̃ tierra (arada)
• waixümü i dexágu yarücuixü̃
(waix³ü²mü⁵ i⁴ dex³⁵a¹gu⁴
ya⁵rü³cuix⁴ü²) ̃ península
• waixümü i acharaxü̃, waixümü i waxãchataxü̃ (wax³ã³cha²tax⁵ü̃⁵) s.m.
üwechixruxü̃ (waix³ü²mü⁵ i⁴ viga (madero horizontal colocado sobre
a³cha⁵rax³ü³, ̃ waix³ü²mü⁵ i⁴ los horcones)
wãxĩ TICUNA – CASTELLANO 230

wãxĩ (wãx⁵ĩ³) s.n. suisuy (especie de ave weri (we⁵ri¹) s.n. ave
pequeña de color azul) werichiaü̃ (we⁵ri¹chi⁵a³ü⁵̃ ) s.n. nido (de
waxraxü̃ (wax⁵rax³ü²)
̃ adj. ave)
1. moreno (persona) weruma (we³ru³ma⁵) s.n.
2. morado (color) 1. taladro, berbiquí
waxüxü̃ (wax²⁵üx⁵ü²)
̃ adj. negro (color) 2. broca
Var. waxü̃, wẽ̱xẽxü̃ we̱xa (we̱x⁵a¹) s.n. trapo
waxwe (wax²³we¹) s.n. negro (de piel), we̱xachiru (we̱x⁵a¹chi¹ru⁵) s.n. ropa
africano (usada o vieja)
wẽ (wẽ¹⁵) interj. ¡mentira! wẽ̱xẽxü̃ (wẽ̱x⁵ẽx⁵ü²)
̃ [var. de waxüxü̃]
wena (we¹na⁵) adv. otra vez, negro (color)
nuevamente Var. wenaxarü we̱xgu nayapuma (wëx⁵gu²
• wena ínarüda (we¹na⁵ i¹na²rü³da³⁵) na²ya³pu⁵ma³) v.t. alinear (postes)
resucitar, levantarse we̱xgu nixũ (we̱x⁵gu² nix²ũ²) v.i. ir (sin
• wena írüdaxü̃, wena maxü̃xü̃ desviarse) Yema woca rü we̱xgu nixũ.
(we¹na⁵ i¹rü²dax³ü̃², we¹na⁵ max²ü̃x²ü²)̃ La vaca fue sin desviarse.
resucitado, levantado wẽxnaachica (wẽx⁵na²a³chi¹ca⁵) s.n.
• wena mexẽẽxü̃ (we¹na⁵ mex²³ẽ²ẽx⁴ü²) ̃ horca
renovado, reparado wẽ̱xraxü̃ (wẽ̱x⁵rax³ü²)
̃ adj. gris (color)
• wena namaxü̃ (we¹na⁵ na²max²ü³) ̃ we̱xtaeruxü̃ (we̱x⁵tae³⁵rux²ü⁵)̃ s.n.
resucitar, vivir (otra vez) gancho (para el pelo)
• wena nanamexẽẽ (we¹na⁵ wexu (wex³u¹) s.n. loro
na²na³mex²ẽ²ẽ³) renovar, reconstruir wéxü̃gü (wex¹ü⁵gü⁵)
̃ s.n. hilván
• wena nanaxü (we¹na⁵ na²nax³ü⁴) wí (wi¹⁵) s.n. intervención (quirúrgica),
rehacer cirugía
• wena nangu̱x (we¹na⁵ na²ngu̱x⁵) wipü̱xüxü̃ (wi³pü̱x⁵üx⁵ü²)̃ adj. ovalado
estudiar (de nuevo) witútu (wi³tu²tu⁵) s.n. witoto (persona o
• wena natáegu (we¹na⁵ na²ta¹e⁵gu⁵) idioma)
retornar, regresar, volver (de nuevo) wixgutaa̱x (wix²gu²ta²a̱x⁵) adv. casi
• wena nüxü̃ nixu (we¹na⁵ nüx³ü̃³ Nüma rü niwĩxĩchi rü wixgutaa̱x
nix²u³) repetir (lo dicho), decir (otra naigu nangu. Él se resbaló y casi se
vez) cayó sobre el palo.
• wena üxü̃ (we¹na⁵ üx⁴ü²) ̃ rehecho wĩxgümüchiruxü̃ (wĩx¹⁵gü⁵mü⁵chi¹rux⁵ü⁵) ̃
-wena (-we¹na⁵) suf. verb. después s.m. plancha (para ropa)
Yúche rü norü õnawena ínangu rü Véase gumarichiruxü̃
ngẽmaca̱x poraãcü nangechaü̃. José wixpe̱xegu (wix²pe̱x⁵e³gu⁴) adv. delante
llegó después de la hora de comer y así • wixpe̱xewa ngẽxmaxü̃ (wix²pe̱x⁵e³wa¹
se quedó muy triste. ngẽx⁴max²ü²) ̃ estar adelante
wenaxarü (we¹nax⁵a³rü⁵) [var. de wena] wĩxruxü (wĩx¹⁵rux¹ü⁵̃ ) s.n. cepillo
̃
otra vez, nuevamente wixtape̱xe (wix¹ta³pe̱x⁵e³) s.n. cima (de
wera (we²³ra⁵) s.n. vela, candela un árbol o cerro)
weramü (we²³ra⁵mü⁵) s.n. parafina wixweama (wix²we¹a²ma²) adv. después
231 TICUNA–CASTELLANO womüxẽẽãcüma

• wixweama ínguxü̃ (wix²we¹a²ma² woca i yatüxü̃ (wo²ca⁵ i⁴ ya²tüx³ü³̃ ) s.n.


i¹ngux⁵ü³̃ ) llegar atrasado toro
• wixweama nata̱x (wix²we¹a²ma² wocae (wo²cae³⁵) s.m.
na²ta̱x⁵) quedar atrás 1. lanza
• wixweama üxü (wix²we¹a²ma² üx³⁵ü²) 2. arpón
̃ ̃
segundo puesto wocagünenixü̃ (wo²ca⁵gü⁵ne⁵nix¹ü⁵)
̃ s.m.
̃
• wixweamaguxü (wix²we¹a³ma³gux⁵ü²) ̃ leche (de vaca)
estar atrás wocamachi (wo²ca⁵ma⁵chi³) s.n. carne
wiyae (wi³yae³) s.n. (de res)
1. canción, canto wocapataü̃ (wo²ca⁵pa²taü³⁵)
̃ s.m. establo
2. himno, salmo wocaü̃ (wo²caü̃³⁵) s.m. estiércol, abono
• wiyaearü ümatüruxü̃ (wi³yae³a⁵rü³ (de vaca)
̃ músico, compositor
ü⁴ma³tü²rux¹ü⁵) wochine (wo³⁵chi¹ne⁵) s.m. lupuna
• wiyaepane (wi³yae³pa³ne³) (especie de árbol grande)
cancionero; himnario, corario
woca (wo²ca⁵) s.n. ganado (vacuno),
vaca
• woca i caupü̱xücharexü̃ (wo²ca⁵ i⁴
cau³⁵pü̱x⁵ü³cha³rex³ü²)̃ buey
• woca i ngexü̃ i ngexwaca yaxü̃
(wo²ca⁵ i⁴ ngex³ü̃² i⁴ ngex³wa¹ca⁵
yax⁴ü̃²) ternera
• woca i yatüxü̃ (wo²ca⁵ i⁴ ya²tüx³ü³) ̃ wochu (wo³chu⁵) s.n. plátano (grande)
toro woetama (wo²e³ta⁴ma³) adv. así (de
• woca i yatüxü̃ i ngexwaca yaxü̃ nacimiento) Ngẽma yatü rü woetama
(wo²ca⁵ i⁴ ya²tüx³ü̃³ i⁴ ngex³wa¹ca⁵ ngexetüãcü nabu. Ese hombre ha sido
yax⁴ü̃²) ternero así ciego desde su nacimiento.
• wocaarü axu (wo²ca⁵a⁵rü³ ax³u³) • woetama ngẽmaãcü nixĩ
mugido (de toro o vaca) (wo²e³ta⁴ma³ ngẽ³ma⁴ã⁵cü³ nix²⁵ĩ²) ser
• wocaarü chibüchica (wo²ca⁵a⁵rü³ así
chi³bü⁵chi¹ca⁵) pesebre woe̱xtaü̃ (wo³e̱x⁵ta²ü⁵)
̃ s.m. letrina,
• wocaarü dauruxü̃ (wo²ca⁵a⁵rü³ excusado
̃ vaquero
dau⁴rux¹ü⁵) wogü (wo⁵gü²) s.n. lucha (libre)
• wocachiarü ngo̱xruxü̃ womüxẽẽ (wo³⁵müx⁵ẽ²ẽ³) s.n. engaño,
(wo²ca⁵chi⁵a⁵rü³ ngo̱x⁵ru¹xü⁵̃ ) garcita fraude, estafa
bueyera (ave blanca que sigue a las Véase dora
vacas)
womüxẽẽãcüma (wo³⁵müx⁵ẽẽ²³ã⁵cü³ma²)
• wocachitaxü̃ (wo²ca⁵chi²tax³ü⁵̃ ) adv. engañosamente, con engaño
potrero, corral, pasto Womüxẽẽãcüma nüxna nanayaxu ga
• wocaxacü i yatüxü̃ (wo²cax⁵a³cü⁵ i⁴ norü mutúru. Engañosamente llevaron
ya²tüx³ü̃³) becerro, ternero el motor de él.
womüxẽẽruxü̃ TICUNA – CASTELLANO 232

womüxẽẽruxü̃ (wo³⁵müx⁵ẽẽ²³rux¹ü⁵̃ ) s.n. Véase dau̱xcü


engañador wotura (wo³tu³ra²) s.m. canasta (para
wonera (wo³ne³ra⁵) s.m. bandera, llevar basura)
pabellón woweru (wo³⁵we³ru⁵) s.m. flauta, quena
wonerapaweru (wo³ne³ra⁵pa¹we³ru⁵) s.m. • woweruarü cueruxü̃ (wo³⁵we³ru⁵a⁵rü³
asta, mástil (de bandera) ̃ flautista
cue⁵rux¹ü⁵)
woxi (wo²xi¹) conj. si, si es que
wücawa̱xexü̃ (wü²ca⁵wa̱x⁵ex³ü̃²) s.n.
perro (cazador)
wücuaneruxü̃ (wü²⁵cu⁵a⁵ne⁵rux¹ü⁵) ̃ [var.
de wacuaneruxü̃] rastrillo
wü̃́cuchi (wü¹⁵cu⁵chi²) s.n. inscripción
(escrita o grabada)
wü̃́cuchipane (wü¹⁵cu⁵chi²pa³ne³) s.n.
libro, registro (de inscripción) Ngẽma
popera i wü̃́cuchipanegu tüxü̃
nawü̃́pane ya yíxema buxe.
Registraron a ese niño en el registro.
wü̃́cutaechiga (wü¹⁵cu³ta⁴e³chi⁵ga⁵) s.n.
1. matrícula, inscripción
2. censo
woo (wo²o¹) conj. a pesar de, aunque, no wü̃́etü (wü¹⁵e¹tü³) s.n.
obstante Woo tama ngéma cuxũxgu 1. tilde
rü choma rü tá ngéma chaxũ. Aunque 2. diéresis
usted no vaya allá, yo sí voy.
würa (wü³ra¹) s.m. arco
• woo texé tixĩ (wo²o¹ tex⁵e¹ tix²⁵ĩ²) wüxi (wüx²i²) adj. un, uno, una
quienquiera que sea
• wüxiarü churu (wüx²i²a⁵rü³ chu⁴ru²)
woonexü̃ (wo⁵o⁵nex³ü³) ̃ adj.
gota
1. desordenados
2. dispersos • wüxiarü ngu̱xẽẽtae (wüx²i²a⁵rü³
ngu̱x⁵ẽẽ²³ta⁴e³) enseñanza
worachia (wo³ra³chi³a⁵) s.n. sandía
woramacuri (wo³ra³ma³cu³ri⁵) s.m.
• wüxchipe̱xe (wüx²i²chi⁴pe̱x⁵e³) parte,
tajada, pedazo
estrella (grande)
Véase ẽxta • wüxiátü i popera (wüx²i²a¹tü³ i⁴
po³pe³ra⁵) hoja, página (de papel)
• woramacuri i taxü̃ i üa̱xcüxü̃
̃
íyaüeguxü (wo³ra³ma³cu³ri⁵ i⁴ tax³⁵ü² ̃ wüxicana (wüx²i²ca¹na⁵) adv.
̃ ̃
i⁴ ü³a̱x⁵cüx³ü³ i¹ya⁵ü³e⁵gux³ü²) planeta 1. una vez Wüxicana dauxchitawa
nüxü̃ chadau i wüxi i ai i taxüchixü̃.
wore̱xcü (wo³⁵re̱x⁵cü³) s.f. mujer
Una vez vi un tigre grande en el monte.
(adolescente), muchacha, señorita
2. de una vez Chanaxwa̱xe i wüxicana
Véase pacü
choxna cunaxã i ngẽma diẽru i
wore̱xcüchiga (wo³⁵re̱x⁵cü³chi⁵ga⁵) s.n. choxna cuxuaxü̃xü̃. Quiero que de una
ceremonia (de pubertad) vez me dé el dinero que me estaba
worua (wo³ru³a⁵) s.n. espejo ofreciendo.
233 TICUNA–CASTELLANO wüxitücumü

wüxichapa̱xa (wüx²i²cha²pa̱x⁵a³) s.n. • wüxigu nananu (wüx²i²gu⁴ na²na³nu²)


1. grupo, conjunto juntar, colocar juntos
2. congregación • wüxigu nangúe (wüx²i²gu⁴ na²ngu¹e⁴)
3. manada estudiar juntos
Véase wüxitücumü
• wüxigu napaxetagü (wüx²i²gu⁴
wüxichícu (wüx²i²chi¹cu⁵) s.n. rollo na²pax³e⁵ta³gü²) tocar juntos (música)
wüxichigü (wüx²i²chi⁵gü⁵) adj. cada uno • wüxigu narüxĩnüe (wüx²i²gu⁴
Var. wüxíechigü na²rüx³ĩ³nü³e³) estar de acuerdo, vivir
• wüxichigü i nachixü̃anearü üyeane en armonía
̃
(wüx²i²chi⁵gü⁵ i⁴ na²chix²ü⁵a⁵ne⁵a⁵rü³ • wüxigu nuxü̃ (wüx²i²gu⁴ nux⁵ü̃²)
ü³ye¹a⁵ne⁵) límite, frontera (de un puestos juntos
país)
• wüxigu rüxĩnüexü̃ (wüx²i²gu⁴
• wüxichigü i ngunexü̃arü puracü ̃ pensar igual
rüx⁵ĩ³nü³ex⁵ü²)
̃
(wüx²i²chi⁵gü⁵ i⁴ ngu⁵nex³ü²a⁵rü³ • wüxigu üxü̃ (wüx²i²gu⁴ üx⁴ü²)̃ hechos
pu³ra³cü²) trabajo (cotidiano) al mismo tiempo (juntos)
• wüxichigü i ngunexü̃ (wüx²i²chi⁵gü⁵ i⁴ wüxigu íxraexü̃ (wüx²i²gu⁴ ix¹⁵ra⁵ex³ü²)̃
ngu⁵nex³ü²)̃ a diario, cada día,
s.n. gemelos (personas), mellizos
diariamente, día tras día Véase nügümaxã íxraexü̃
• wüxichigü i ngu̱xẽẽtae (wüx²i²chi⁵gü⁵ wüxiguxü̃ (wüx²i²gux⁴ü²) ̃ adj. iguales
i⁴ ngu̱x⁵ẽẽ²³ta⁴e³) cada uno de los
wüxime̱xpü̱x (wüx²i²me̱x⁵pü̱x⁵) adj.
cursos, cada lección
cinco
• wüxichigü i poperaátü (wüx²i²chi⁵gü⁵ wüxime̱xpü̱xcüna
i⁴ po³pe³ra⁵a¹tü³) cada página
(wüx²i²me̱x⁵pü̱x⁵cü¹na⁵) adv. cinco
• wüxichigü ya tauemacügu veces Wüxime̱xpü̱xcüna Cowenawa
ngupetüxü̃ (wüx²i²chi⁵gü⁵ ya² naxũ. Se fue a Caballo Cocha cinco
tau⁵e³ma⁴cü³gu⁴ ngu³pe²tüx³ü²) ̃ sucesos veces.
de cada mes, eventos mensuales wüxipuü̃ (wüx²i²pü⁵ü⁵̃ ) s.n. bulto
wüxichipe̱xe (wüx²i²chi⁵pe̱x⁵e³) s.n. wüxipü̱xü (wüx²i²pü̱x⁵ü³) s.n.
pedazo 1. grano
wüxichita (wüx²i²chi⁴ta²) s.n. montón, 2. bola
conjunto wüxitama (wüx²i²ta⁴ma³) adj. uno
wüxicüta (wüx²i²cü⁴ta²) s.n. manojo, (solamente)
gavilla, atado Véanse nüxicata, nügümaxã wüxicaxü̃
wüxíe (wüx²i¹e⁴) pron. uno, una • wüxitama i nachixü̃anecüã̱xgü
(persona) (wüx²i²ta⁴ma³ i⁴
wüxíechigü (wüx²i¹e⁴chi⁵gü⁵) [var. de na²chix²ü̃⁵a⁵ne⁵cüã̱x³⁵gü²) compatriota
wüxichigü] cada uno • wüxitama i nagawa idexaxü̃
wüxigu (wüx²i²gu⁴) adv. juntos, en (wüx²i²ta⁴ma³ i⁴ na³ga⁵wa¹ i³dex²ax⁴ü³̃ )
armonía, en coordinación monolingüe
• wüxigu nagu narüxĩnüe (wüx²i²gu⁴ • wüxitama ixĩxü̃ (wüx²i²ta⁴ma³
na²gu⁴ na²rüx³ĩ³nü³e³) planear, hacer ix³ĩx⁴ü²̃ ) solamente uno
(algo juntos) wüxitücumü (wüx²i²tü⁵cu⁵mü⁵) s.n.
wüxiwetaxü̃ TICUNA – CASTELLANO 234

1. grupo, conjunto -xĩra (-xĩ⁵ra⁵) suf. verb. Indica


2. congregación comparación [Se añade a verbos
Véase wüxichapa̱xa que terminan en ĩ.]
• wüxitücumü i ciẽü̃ naguxü̃ Véase -xira
̃ na²gux⁴ü²)
(wüx²i²tü⁵cu⁵mü⁵ i⁴ ci³ẽü²⁵ ̃ -xü̃ (-xü³)
̃ suf. verb. Se añade al verbo
cien para formar sustantivos.
• wüxiwatama ngẽxmagüxü̃ Véanse -cü, -xe, -xü̃ne
(wüx²i²wa¹ta⁴ma³ ngẽx⁴ma²güx¹ü²) ̃ que -xü̃ne (-xü²ne⁵)
̃ suf. verb. Se añade al
están juntos verbo para formar sustantivos. Nüma i
wüxiwetaxü̃ (wüx²i²we⁵tax³ü⁵) ̃ s.n. coriarü puracütanüxü̃gü rü wüxi ya
canasta (llena) taxü̃ne ya ĩpata naxügü. Los
trabajadores del dueño hicieron una
wü̃xparuna (wü̃x³pa³ru²na³) s.n. mantis
casa grande.
religiosa
Véanse -cü, -xe, -xü̃
wü̃xü̃ (wü̃x⁵ü²) ̃ adj. torcido, tuerto
Tama chanaxwa̱xe i ngẽma omüta i
wü̃xü̃. No quiero recibir esa viga
torcida.
wü̃́xüchiruxü̃ (wüx¹ü⁵chi²rux¹ü⁵) ̃ s.n.
Indica una herramienta puntiaguda para
Yy
marcar. ya1 (ya²) conj. Se usa para conectar
̃́ ̃ ̃ ̃ ̃
wüxüxü (wüx¹üx²ü²) adj. rasgado sustantivos, adjetivos y pronombres en
oraciones en tiempo presente o futuro.
Véanse a2, i1, ga

Xx
ya2 (ya⁴) s.m. edad ¿Ñuxre ya taunecü
nixĩ i curü o̱xiarü ya? ¿Cuántos años
de edad tiene tu abuelo?
ya3 (ya²) s.n. peso ¿Ñuxre quíru nixĩ i
-xe (-xe⁵) suf. verb. Se añade al verbo para curü buxü̃arü ya? ¿Cuál es el peso de
formar sustantivos. Yíxema mea tu hijo?
puracüxe rü tá tanayaxu i tümaarü
yacü (ya⁴cü²) adj. mayor, primogénito
ãmare. El que trabaja bien va a recibir
su premio. yamaxã turaãẽxü̃ (ya⁴max²ã³
̃ ̃ tu⁵ra⁵ã¹ẽx⁴ü²)̃ adj. enfermo (por la
Véanse -cü, -xü, -xüne
edad), senil
-xira (-xi⁵ra⁵) suf. verb. Indica
comparación. Ngẽma namachi rü nado -yane (-ya⁵ne¹) suf. verb. durante,
natürü ngẽma to i namachi rü mientras Ínangutaque̱xegüyane
nataixira. Esa carne es suave, pero la nida̱ x awe ga ãẽ̱xgacü. El jefe se
otra es más dura. [Se añade a verbos enfermó durante la reunión.
que terminan en i.] yapa (ya³pa²) s.n. cumbre (de techo de
Véase -xĩra hojas), hojas (que cubren la cumbrera del
techo)
-xíra (-xi¹ra⁵) suf. sust. primero Ngẽma
ãẽ̱xgacü rü nüxíra ngutaque̱xewa yapuna (ya³pu³na⁵) s.m. horno (para
nangu. El jefe fue el primero en llegar tostar fariña)
a la reunión. yaruxü̃ (ya²rux¹ü⁵) ̃ s.m. balanza
235 TICUNA–CASTELLANO yaü̃diruba

Véase nguruxü̃ • yatüxü̃güca̱x rü ngexü̃güca̱x ixĩxü̃


yatü (ya³tü⁵) s.m. (ya²tüx³ü̃²gü²ca̱x⁵ rü⁵ ngex³ü̃²gü²ca̱x⁵
̃ mixto (de ambos sexos)
ix³⁵ĩx⁴ü²)
1. hombre, varón
2. macho yáuanecü (yau¹a⁵ne⁵cü⁵)
1. s.n. tarde
• yatügü i ngĩtã̱́ ax
̱ güxü̃ (ya³tü⁵gü² i⁴
2. adv. en la tarde
ngĩ¹ta̱ax ̃ ladrones; piratas
̱ ⁵güx¹ü²)
• yáuanecüarü õna (yau¹a⁵ne⁵cü⁵a⁵rü³
• yatü i aüxü̃ (ya³tü⁵ i⁴ a³üx⁵ü̃²) õ²na⁵) cena
hombre tacaño (mezquino)
• yáuanexü̃arü dexemaxü̃
• yatü i chemeü̃tumaxã puracüxü̃ ̃
(yau¹a⁵nex⁵ü³a⁵rü³ dex²e³max⁵ü̃²)
(ya³tü⁵ i⁴ che³meü̃²tu⁵max²ã³ atardecer
pu³ra³cüx¹ü²)̃ albañil
ya̱u̱xa̱xü̃ (ya̱u̱x⁵a̱x⁵ü̃³⁵) s.n. cepillo (de
• yatü i máchanexüchixü̃ (ya³tü⁵ i⁴ dientes)
ma¹cha⁵nex⁵ü¹chix⁴ü²) ̃ gigante yauxchicüna̱xãruxü̃
• yatü i mea naãẽxü̃ cuáxü̃ (ya³tü⁵ i⁴ (yaux⁴chi²cü³na̱x⁵ã³rux¹ü⁵) ̃ s.n.
me³ã⁵ na²ã¹ẽx⁴ü̃³ cuax¹ü²) ̃ caballero; 1. cámara (fotográfica)
inteligente 2. fotógrafo Var. yauxchipetaxü̃ruxü̃
yauxchirupata (yaux⁵chi¹ru⁵pa²ta³) s.n.
• yatü ya mecümacü (ya³tü⁵ ya²
lavandería
me²cü³ma⁴cü³) hombre bueno
yauxchiruxü̃ (yaux⁵chi¹rux⁵ü²) ̃ s.n.
• yatü i muarü diẽruã̱xü̃chixü̃ (ya³tü⁵ lavandero
i⁴ mu²a⁵rü³ di³ẽ³ru⁵ã̱x⁵ü̃¹chix⁴ü²)̃
yauxgaruxü̃ (yaux⁴ga⁵rux¹ü⁵) ̃ s.n.
hombre adinerado (rico, millonario)
1. grabadora
• yatü i namachimaxã taxexü̃ (ya³tü⁵ 2. cassette (para grabar)
i⁴ na³ma⁵chi²max²ã³ tax²ex⁴ü²) ̃ 3. radio
carnicero 4. teléfono
• yatü i ori ̱xmaxã taxexü̃ (ya³tü⁵ i⁴ Véase rádiu
o³ri ̱x⁵max²ã³ tax²ex⁴ü²) ̃ frutero • yauxgaruxü̃ i botachinüxü̃
̃
• yatü i poraãẽxü (ya³tü⁵ i⁴ (yaux⁴ga⁵rux¹ü̃⁵ i⁴ bo²ta²chi³nüx⁴ü²)
̃
po⁴ra²ã¹ẽx⁴ü²)̃ hombre vivo disco (grabado), CD, DVD
yauxpütaruxü ̃ (yaux⁴pü⁵ta⁵rux¹ü⁵)
̃ s.n.
• yatü i taarü naaneãxü ̃́ ̃ (ya³tü⁵ i⁴
̃ hacendado 1. tenazas (para sacar muelas)
ta²a⁵rü³ na²a⁵ne⁵ãx¹ü³)
2. dentista
• yatü i tama mea nügümaxã icuáxü̃ yáuxra (yaux¹ra³) adj. turquesa (color
(ya³tü⁵ i⁴ ta²ma³ me³a⁵ nü³gü⁵max²ã³ azul y verde)
i⁴cuax¹ü²)̃ hombre descuidado,
yauxraxü̃ (yaux⁵rax³ü²)̃ adj. ardiente
hombre desordenado (en aparencia)
yáuxraxü̃ (yaux¹rax³ü²) ̃ adj. celeste
• yatü i togüxü̃ rüporamaexü̃ (ya³tü⁵ i⁴ yáuxü̃ (yaux¹ü²̃ ) adj.
to⁵güx²ü̃³ rü³po⁴ra²ma⁴ex³ü²̃ ) vencedor
1. azul
(en pelea o juego)
2. verde
yatümü (ya³tü⁵mü⁵) s.m. semen yaü̃diruba (yaü̃³di³ru²ba⁵) s.n. andiroba
yatüxü̃ (ya²tüx³ü̃²) adj. macho, (especie de árbol de madera dura
masculino comerciable)
yaü̃gara TICUNA – CASTELLANO 236

yaü̃gara (yaü̃³ga³ra⁵) s.m. balsa yaxuxü̃1 (yax⁵ux³ü²̃ ) adj. lavado Ngẽma


(embarcación) naxchiru rü iyaxuxü̃ nixĩ. Esa es ropa
yaxcü (yax²cü³) s.n. grosor lavada.

yaxcüme̱xẽ (yax²cü³me̱x⁵ẽ³) s.n. callo yaxuxü̃2 (yax⁴ux²ü²)̃ adj. recibido


yaxü (yax⁵ü²) s.n. ardilla
yaxcüme̱xẽxü̃ (yax²cü²me̱x⁵ẽx³ü̃²) adj.
calloso yaxü̃1 (yax³⁵ü̃²) adj. pesado Yaxü̃ nixĩ i
ngẽma aruchupüü̃. Ese bulto de arroz
yaxcüxü̃ (yax²cüx⁴ü²)
̃ adj. grueso (cosa
es pesado.
plana) Yaxcüxü̃ mürapewa rü choxü̃́̃
natatanü. La tabla gruesa me costó yaxü̃2 (yax⁴ü²)
̃ s.n. diarrea Ori ̱x i
muy cara. doxüxü̃ rü tüxü̃ nayaxü̃xẽẽ La fruta
verde da diarrea.
yaxguã̱x (yax²guã̱x⁵) s.n. anciano,
anciana Wüxi ya yaxguã̱x tixĩ ya • yaxü̃ i duü̃maxã ngauxü̃ (yax⁴ü²̃ i⁴
̃
du³ü⁵max²ã³ ngaux⁴ü²)̃ disentería
Duchaarü noxẽ. La abuelita de Rosita
es una anciana. • yaxü i poraxü i tüxü̃ imáxü̃ (yax⁴ü²̃ i⁴
̃ ̃
yaxna (yax²³na⁵) s.n. hipo po³rax⁵ü²̃ i⁴ tüx³ü̃³ i⁵max¹ü²)
̃ el cólera
(enfermedad)
• yaxna namaxã naxĩnü (yax²³na⁵
yaxü̃3 (yax⁴ü̃²) adj. crecido, maduro
na²max²ã³ nax²ĩ³nü³) aguantar,
soportar, tolerar (con paciencia) • yaxü̃ i duü̃xü̃ (yax⁴ü²̃ i⁴ du⁵ü̃x³ü²)
̃
adulto, anciano
yaxna narüngü̃ (yax²³na⁵ na²rü³ngü⁵) ̃ v.i.
1. exhalar Poraãcü yaxna narüngü̃ yáxü̃ (yax²ü̃²) s.n. distancia Norü yáxü̃
erü wüxi i uipüxü̃ nangenagü. Se i nua nax ĩanewa inguxü̃ rü tama
exhala fuerte cuando se lleva una nama̱x, rü name i tacutügumare
canasta de fariña. ngéma taxĩ. La distancia de aquí al
2. suspirar pueblo es corta. Podemos ir a pie.

yaxna naxĩnü (yax²³na⁵ nax²ĩ³nü³) v.t.


• yáxü̃gu nayaxũga (yax²ü²gu⁴ ̃
na²yax⁵ũ³ga⁵) hacer eco
tolerar, aguantar, soportar (con
paciencia) • yáxü̃gu nüxü̃ nadau (yax²ü̃²gu⁴
nüx³ü³̃ na²dau⁴) ver, distinguir (de
yaxõgümüanexü̃ (yax³õ⁴gü²mü⁵a⁵nex³ü²̃ )
lejos)
s.n. superstición
yaxüchixü̃ (yax⁴ü¹chix³ü³) ̃ adj. viejo,
yaxõgüxü̃ (yax³õ⁴güx¹ü²)
̃ s.n. creyentes
anciano
[sing. yaxõxü̃]
Véase õtanüxü̃ yáxü̃guxü̃ (yax²ü²̃ gux⁴ü²̃ ) adj. alejado,
lejano, distante
• yaxõgüxü̃tücumü yáxü̃wa (yax²ü²wa¹)
̃ adv. lejos
(yax³õ⁴güx¹ü²̃ tü⁵cu⁵mü⁵) congregación
(de creyentes), iglesia yea (ye²a⁴) pron.
1. ése, ésa, eso (cosa de género neutro)
ya̱xri (ya̱x⁵ri¹) s.n. mono fraile, mono
2. ésos, ésas (cosas de género neutro)
boca blanca, pishico
3. aquél, aquélla, aquello (cosa de género
yaxta (yax²ta³) s.n. sueño Marü yaxta neutro)
cuwa nangu. Ya tienes sueño. 4. aquéllas, aquéllos (cosas de género
yaxtacüma (yax²ta²cü²ma³) adv. neutro) [Aparece en frases de tiempo
temprano, antes de tiempo presente.]
237 TICUNA–CASTELLANO yexera

yéa (ye¹a⁴) adv. allá, allí, ahí Yéa nangupetü ga yema daawe. Así me
nangexma ya chopata. Mi casa queda pasó esa enfermedad. [Aparece en frases
por ahí. de tiempo pasado.]
yéa naxũxchaü̃ (ye¹a⁴ nax²ũx²chaü̃⁵) v.i. Véase ngẽmaãcü
querer ir (allá) Chorü buxü̃ rü yéa yemaane (ye²ma²a⁵ne⁵) s.n. zona, área
Cowenawa naxũxchaü̃. Mi hijo quiere
yemaarü chütacü (ye²ma²a⁵rü³
ir allá a Caballo Cocha.
chü²ta³cü⁵) adv. anteanoche
yeaama (ye²a⁴a²ma²) pron. eso (más
yemaarü ĩnex (ye²ma²a⁵rü³ ĩ⁵nex⁵) adv.
allá)
anteayer
Véase ngẽaama
yéaama (ye¹a⁴a²ma²) adv. más allá yemaca̱x (ye²ma²ca̱x⁵) adv. por eso Ĩnex
chauanewa chaxũ rü yemaca̱x tama
yeacutü (ye¹a²cu⁵tü⁵) s.n. otro lado, otra
chayauxchiru. Ayer me fui a la chacra
banda (de un río o quebrada)
y por eso no lavé la ropa. [Aparece en
yeagü1 (ye²a⁴gü²) pron. frases de tiempo pasado.]
1. ésos, ésas (personas, cosas de género
Véase ngẽmaca̱x
masculino)
2. aquéllos, aquéllas (personas, cosas de yemaétüwa (ye²ma²e¹tü³wa¹) adv.
género masculino) [Aparece en frases además Poraãcü nüxü̃ narüngü̃xẽẽ i
de tiempo presente.] naanewa rü yemaétüwa nanaxütanü i
norü ngetanü. Le ayudó mucho en la
yeagü2 (ya³a⁵gü²) pron. ésos, ésas,
chacra y además pagó su deuda.
aquéllos, aquéllas (personas o cosas de
género femenino) [Aparece en frases yemagü (ye²ma²gü²) adj. esos, esas
de tiempo presente.] (tiempo pasado)
yéamaxü̃ra (ye¹a²max²ü̃⁵ra⁵) adv. más yematama (ye²ma²ta⁵ma³) pron. ése, ésa,
allá eso, aquél, aquélla, aquello (mismo, cosa
yema1 (ye²ma²) adj. de género neutro) [Aparece en frases
1. ese, esa (cosa de género neutro) de tiempo pasado.]
2. aquel, aquella (cosa de género neutro) Véase ngẽmatama
Yema ori ̱x i yeacutüwa nüxü̃ yerü (ye²rü²) conj. porque Chatáegu
chadauxü̃ rü marü nidau. Esa fruta yerü marü nachüta. Volví porque ya
que vi en la otra orilla del lago ya está llegó la noche. [Aparece en frases
madura. [Aparece en frases de tiempo de tiempo pasado.]
pasado.] Véase erü
Véase ngẽma
yewae (ye²wae³⁵) s.n. yacumama,
yema2 (ye²³ma⁵) adj. ese, esa (cosa de
anaconda (especie de boa grande)
género femenino) [Aparece en frases
de tiempo pasado.] yewaecü (ye²wae³⁵cü³) s.n. nacanaca
(especie de culebra)
yéma (ye¹ma⁴) adv. allá, allí, ahí Chorü
papá rü yéma ũanewa taxũ. Mi papá yexera (yex²e⁵ra⁵) adv. más Nüma rü
se fue paseando por allí. [Aparece en yexera nüxü̃̃́ nangúchaü̃ ya yima
frases de tiempo pasado.] ĩpata ya taxü̃ne. Él quiere más esa
Véase ngéma casa grande. Var. yexeraxü̃
yemaacü (ye²ma²a⁵cü⁵) adv. así, de esa • yexera norü me ixĩxü̃ (yex¹e⁵ra⁵
manera Choma rü yemaacü choxü̃ ̃ favorito
no¹⁵rü³ me² ix⁵ĩx⁵ü²)
yexeraãcü TICUNA – CASTELLANO 238

yexeraãcü (yex²e⁵ra⁵ã⁵cü³) adv. aún su amigo allí en el camino. [Aparece en


más, todavía más Nüma rü yexeraãcü frases de tiempo pasado.]
napuracü erü marü nayáuane. Él Véase ngẽxma
trabaja aún más fuerte porque es tarde.
yexü̃cürü (yex²ü⁴cü²rü³)
̃ adv.
• yexeraãcü mexü̃ (yex²e⁵ra⁵ã⁵cü³ continuamente Cuxü̃ chaca̱a̱xü̃ nax
̃ el mejor
mex³⁵ü²) tama chomaxã cunuxü̃ca̱x naxca̱x i
• yexeraãcü narüme (yex²e⁵ra⁵ã⁵cü³ ngẽma nax yexü̃cürü cuxü̃
na²rü³me²) mejorar (gradualmente) chachixewexü̃. Te ruego que no te
yexeraxü̃ (yex²e⁵ra⁵xü²)̃ [var. de yexera] enojes conmigo que continuamente te
más fastidio con peticiones.
yexguma (yex²gu²ma²) adv. cuando, en yia (yi⁵a⁵) art. el, la (persona o cosa de
cuanto, mientras que Yexguma ĩanewa género masculino) [Aparece en frases
tangugügu rü chorü tíaxü̃ ítayadau. de tiempo presente.]
En cuanto llegamos al pueblo, fuimos a yicacu (yi³ca³cu²) s.n. viernes
ver a mi tía. [Aparece en frases de tiempo
yigü (yi⁵gü⁵) pron. a nosotros mismos
pasado. Cuando yexguma inicia una
(incluye al oyente)
frase, el verbo termina con el sufijo -gu.]
Véanse chi, ega, ngẽxguma Véase togü
• yexguma yixĩxgu (yex²gu²ma² yima (yi⁴ma⁵) adj. ese, esa, aquel,
yix⁵ĩx²gu⁴) cuando fue (en aquel aquella (cosa de género masculino)
entonces) [Aparece en frases de tiempo presente.]
yexgumacürüwa (yex²gu²ma²cü²rü²wa¹) Véanse guma, yima tá
adv. desde ese día Yexgumacürüwa rü yimá (yi⁴ma²) adj. ese, esa, aquel,
mea napuracü ga yema ngextü̱xücü. aquella (persona o cosa de género
Desde ese día ese muchacho trabaja masculino) Yimá tauemacü ya
muy bien. setiẽbregu tá ínangu. En ese mes de
yexgumarüxü̃tama setiembre va a llegar. [Aparece en frases
(yex⁵gu²ma²rüx¹ü⁵̃ ta⁵ma³) adv. igual, de tiempo presente.]
asimismo [Aparece en frases de tiempo Véase gumá
pasado.] yiruti (yi³ru³ti²) s.n. Indica una especie de
Véase ngẽxgumarüxü̃tama paloma.
yexgumatama (yex²gu²ma²ta⁵ma³) adv. yixanexü̃ (yix⁵a⁵nex³ü²̃ ) adj. oloroso
inmediatamente, instantáneamente Var. paanexü̃
[Aparece en frases de tiempo pasado.]
Véase ngẽxgumatama yixcama (yix¹ca²ma²) adv.
posteriormente, luego, después
yexgumaü̃cüxü (yex²gu²ma²ü⁵̃ cüx²ü³)
Var. yixcüama, yixcüamaxüra
adv. en aquel entonces
Yexgumaü̃cüxü rü marü nayexma ga yixcüra (yix¹cü⁵ra⁵) adv. más tarde
iscuera ga Cüxchituwa. En aquel Yixcüra ngéma chaxũ. Voy allá más
entonces ya había una escuela en tarde.
Cushillococha. yixema (yix⁵e⁴ma²) pron. nosotros
yexma (yex⁴ma²) adv. allí Gumá yatü (incluye al oyente) Yixema marü nüxü̃
rü yexma namagu namücümaxã nügü tacua̱x. Nosotros ya sabemos.
nangaugü. Ese hombre se encontró con Véase tomax
239 TICUNA–CASTELLANO yudíu

• yixemaarü (yix⁵e⁴ma²a⁵rü³) nuestro, yoruxü̃ (yo⁵rux¹ü⁵̃ ) s.n. tijeras (de


nuestra peluquero)
• yixemaca̱x (yix⁵e⁴ma²ca̱x⁵) para yowa (yo³wa⁵) s.n. yagua (étnica de la
nosotros, para nosotras selva)
yíxema (yix⁴e⁵ma²) pron. el que, la que, yowarachi (yo³wa³ra²chi⁵) s.n. llambina
quienquiera Yíxema Tupanaca̱x (especie de pez)
puracü̃́xe rü wüxi i ngunexü̃gu tá Yowari (yo³wa³ri⁵) s.n. río Yavarí
tüxü̃̃́ naxãtanü. El que hace el trabajo yowaruna (yo³wa³ru²na⁵) s.n. pantera
de Dios, un día va a recibir su premio. negra, otorongo
[Aparece en frases de tiempo presente o
futuro.] yowi (yo³⁵wi¹) s.n. comején (blanco que
Véanse guxema, texe no deja rastro)
yoca (yo³ca¹) s.n. lagarto (blanco) yoxcu (yox²cu²) s.n. guaba (árbol que
produce vainas cortas)
yocariwa (yo³ca³ri³wa⁵) s.m. lagarto
caspi (especie de árbol) Yoxi (yox²i¹) s.m. Yoxi (personaje
mitológico que según la tradición es el
yoerupataü̃ (yo⁴e⁴ru²pa²taü̃³⁵) s.n.
mayor de los dos hermanos fundadores de
peluquería
los ticuna)
yoeruruxü̃1 (yo⁴e⁴ru¹rux¹ü⁵)
̃ s.n.
Véase Ipi
instrumentos (de peluquería)
yoxni (yox⁴ni¹) conj. mientras Choma
rü tá nua chapuracü rü yoxni
Cowenawa pexĩ. Voy a quedarme
trabajando mientras ustedes van a
Caballo Cocha.
yoxocüne (yox⁴o²cü³ne⁵) conj. mientras
tanto Name nixĩ i cuyayauxchiru rü
yoxocüne nua tá íchapuracü. Mejor
anda a lavar la ropa y mientras tanto yo
voy a trabajar aquí.
yo̱xpetüruxü̃ (yo̱x⁵pe²tü⁵rux¹ü⁵)
̃ [var. de
yoeruruxü̃2 (yo⁴e⁴ru¹rux¹ü⁵)
̃ s.m., s.f. papetüxü̃2] cernidor
peluquero, peluquera yu (yu⁴) s.n. muerte, fallecimiento
yoi (yo¹i⁵) s.n. anaconda, boa yuãchi (yu⁴ã²chi²) s.n. desmayo
yomeru (yo²me²ru⁵) s.m. hubos (especie yuape (yu³a³pe⁵) s.m. ola, onda
de árbol medicinal)
yuchi (yu²³chi²) s.n. libélula (especie de
yora (yo³ra¹) s.n.
insecto)
1. dueño, propietario
2. amo, patrón yucüra (yu³cü³ra⁵) s.m. sal
Véase cori yucüraxü̃ (yu³cü³rax³ü²̃ ) adj. salado
yoraãx̃́ ü̃ (yo⁴ra¹ãx¹ü̃²) adj. que tiene yudíu (yu³di²u⁵) s.n. judío, judía
dueño (persona)
yori (yo³ri¹) s.n. pato aguja (especie de • yudíugüarü ngutaque̱xepataü̃
pato silvestre pequeño) (yu³di²u⁵gü²a⁵rü³
yuema TICUNA – CASTELLANO 240

ngu³ta²que̱x⁵e³pa²ta³ü̃⁵) sinagoga; yuuta (yu³u²ta²) s.n. curandero (que


templo (de los judíos) puede hacer daño a una persona o puede
yuema (yu³e³ma⁵) s.n. hacha curarla con plantas)
yuuxü̃ (yu³ux⁵ü²)
̃ s.n. brujo (que puede
hacer daño a una persona con tabaco)
yuwa ínarüda (yu⁴wa¹ i¹na²rü³da³⁵) v.i.
resucitar Tórü Cori ya Ngechuchu rü
yuwa ínarüda. Nuestro Señor Jesús
yueta (yu⁴e⁴ta²) s.n. cadáver
resucitó.
• yuetaarü naixü̃xü̃ (yu⁴e⁴ta²a⁵rü³ yuxnagü (yux³⁵na⁵gü²) s.n. salto
naix⁵ü̃x¹ü³)̃ velorio
yuxü̃ (yux⁴ü²)
̃ adj. muerto, extinto
yuetachixü̃ (yu⁴e⁴ta²chix¹ü⁵)
̃ s.n. ataúd
̃ ̃ adj. yuxwa̱xexü̃ (yux⁴wa̱x⁵ex⁴ü²)
̃ adj.
yugüta̱xáxü (yu⁴gü²ta̱x⁵ax¹ü²)
moribundo
celoso
yüta (yü³⁵ta²) s.m. trampa
yumaxü̃ (yu⁴max³ü̃²) s.n. viudo
Véase yutécü
yumüxẽ (yu³müx³ẽ²) s.n. oración, rezo
yumüxẽpataü̃ (yu³müx³ẽ²pa²taü³⁵)̃ s.m.
casa de oración
Véase tupauca
yura (yu³ra⁵) s.m. pona, huacrapona yütaewa̱xexü̃ (yü⁴tae²³wa̱x⁵ex³ü̃²) s.n.
(especie de palmera) trampero (el que pone trampas para cazar
• yurachipanü, yuruatachinü animales)
(yu³ra⁵chi⁴pa³nü³, yu³ra⁵ta²chi³nü³) yüxü (yüx³⁵ü³) s.n. semana
pona (para piso)
• yüxüarü ãgümücü (yüx³⁵ü³a⁵rü⁵
yurachiü̃ (yu³ra⁵chi²ü̃⁵) s.m. piso (hecho ã³gü²mü⁵cü³) jueves
de palmera)
• yüxüarü ngunexü̃ (yüx³⁵ü⁵a⁵rü³
yuratüxü̃ (yu³ra⁵tüx³ü̃⁵) adv. debajo (del ngu⁵nex³ü²̃ ) domingo
piso)
• yüxüarü taxre (yüx³⁵ü³a⁵rü³ tax⁴re²)
yure (yu³⁵re⁵) s.m. Indica una especie de martes
árbol de madera blanca.
• yüxüarü wüxi (yüx³⁵ü³a⁵rü³ wüx²i²)
yuriya (yu³ri²ya⁵) s.n. yulilla (especie de lunes
pez fluvial)
• yüxüxarü tomae̱xpü̱x (yüx³⁵ü³a⁵rü⁵
yuruma (yu³ru³ma²) s.n. zapallo, to³ma¹e̱x⁵pü̱x³) miércoles
calabaza
yüxüe (yüx³⁵ü³e³) s.n. pelación (rito en el
yuta (yu³ta³) s.n. súngaro (especie de pez) que se le quita el pelo a una muchacha
yutécü (yu⁴te¹cü³) s.f. viuda adolescente)
Véase yumaxü̃
Parte II:
Castellano – Ticuna
abono m. wocaü (de vaca)
aborrecer v. t. naxchi naxai

A
• aborrecido naxchi naxaixü
• que aborrece naxchi aixü
abotonar v. t. nayañotachiru
a prep. -gu, -wa abrazar v. t. nüxna nana̱i ̱xãchi, nüxna
• a él, a ella, a ellos, a ellas naxca̱x, napa̱xãchi, ngĩxna nanapa̱x
nüxü̃́ • abrazarse nügüna nanapa̱x
• a ella ngĩxü abrazo m. na̱i ̱xãchi
• a ella, a ellas ngĩxca̱x, ngĩxna abrigar v. t. nayadüxü
abajo adv. ñaxtü • abrigarse nidüxü, nügü nidüxü
• río abajo tawaama
abrigo m. deyuchiru, düxruxü
abandonado adj.
1. íyatáxü (anim.) abrir v. t., v. i.
2. ínatáxü (inan.) 1. inanawãxã
2. nanapi ̱xẽẽ (herida)
abandonar v. t.
3. nayacanaü (lata)
1. ínayata̱x (compl. sing.)
4. nayache̱xe (canoa para darle forma)
2. ínayawogü (compl. pl.)
3. nüxna naxĩgü (suj. pl.) 5. nayangóxnaxẽẽ (brecha)
6. nayapona (con cincel)
abanicar v. t. nayabunü, nayacua̱i ̱xcue
7. nayawãxna
• abanicarse nügü nibunüxüne
8. niche̱xeweü (canoa al empezar a
abanico m. taru fabricarla)
abaratar v. t. • abrirse niboxü (flor), ninge̱x (una
• abaratarse narüxüetanü herida)
abdomen m. naneca abrumar v. t. nanaxi ̱xãchiãẽxẽẽ
abeja f. absceso m. taixna
1. berure, mare
absorber v. t. nagu nayache, nüxü
2. turu (de fruta)
natuxu
abertura f. naxmachate̱xe, naxmaxü
abstenerse v. r. nügüna nanachu̱xu
abiertamente adv. ngóxüwa
abuela f. noxẽ
abierto adj.
• estar abierto inangeenü, niwãxna abuelo m. o̱xi
• quedar abierto nangeenümare • abuelos norü o̱xigü
ablandar v. t. nanangomüxẽẽ abultar v. t. nanataxpüüẽẽ
abofetear v. t. nanapechiwe abundante adj.
abogado m. chogüruxü • ser abundante namuxũchi
abogar v. i. naétüwa nidexa, nüxna abundar v. i. namu
nachogü aburrir v. t. nüxü̃́ nawa̱xtümüü
abollar v. t. ínanape̱xẽẽ acá adv. nua, núma, nuxã
• abollarse niñaixmü acabado adj. inguxü1
abonar v. t. nanawaxmüanexẽẽ, nüxü̃́ • estar acabado marü nagu̱x, nagu̱x,
nanaxütanü nigu̱x
243
acabar CASTELLANO – TICUNA 244

acabar v. t., v. i. nanagu̱xẽẽ, nayagu̱xẽẽ, • estar acercándose domama (bote con


nayanguxẽẽ motor, moto, carro, avión), ningaica
• acabarse nügü nagu̱xẽẽ (agua), (fecha), ñomama (un animal peligroso o
nayacua̱x, nüxü̃́ nagu̱x una persona peligrosa)
• estar por acabarse marü nagúxchaü acero m. achu
acacia f. acáchia achicar v. t.
acalambrarse v. r. nanatúãchi 1. nanaxíraxãchixẽẽ
acaloradamente adv. poragaãcü 2. nanaxíxraxẽẽ (el tamaño)
acalorado adj. achiote m. üxta (arbusto)
• estar acalorado naxca̱x nanaiane achuni m. chaxtü (especie de animal)
acalorar v. t. nananaxĩ ácido adj., m. ngúxchiáxü
acaparar v. t. nügüna nananugü • ser ácido nangúchia̱x
• que acapara nügüna nanugüxü (para aclarar v. t. nanango̱xẽẽ
sí mismo) acoderar v. t. ínixüe (suj. sing.)
acarahuasú m. ocara (especie de pez) acompañar v. t.
acariciar v. t. nanameãẽ, nüxü nameãẽ 1. ínayaxümücü
acaso adv. bexmana 2. nawe narüxũ (suj. sing.)
• por si acaso ngẽxguma (tiempo 3. nawe narüxĩ (suj. pl.)
presente o futuro), chi, ngürüãchi 4. nayayauxga (con instrumento musical)
acceder v. i. nüxü̃́ inarüxĩnü, nüxü̃́ • acompañarse nügümaxã naxãmücü
nanayaxu (el uno con el otro)
accidentalmente adv. -cüraxü aconsejar v. t. nanawe̱xãchixẽẽ,
accidentar v. t. nanaxucu̱xẽ, nüxna naxãga
• accidentarse nügügu nananguxẽẽ acontecer v. i. naxüpetü
aceite m. chíxü2 acontecido adj. ngupetüxü, üpetüxü
aceitoso adj. acopiar v. t. nananutaque̱xe
• ser aceitoso nachíxüã̱x acordar v. t.
aceituna f. oribuarü o 1. nananügüãẽgüraxü
acelerar v. t. nayapaxa 2. nügümaxã nanaxuegu (el uno con el
otro)
aceptable adj. mecü (conducta)
• ser aceptable nüxü̃́ name acortar v. t., v. r. nananuxãchixẽẽ
aceptar v. t. • acortarse nananuxẽẽ1
1. nanayaxu1, nüxü̃́ inarüxĩnü, nüxü̃́ acostado adj.
nanayaxu, ngü ñanagürü • acostados cacuxü (en cama)
2. nagu nayaxõ (como verdadero) • estar acostado inaca, marü inaca
• no aceptar nüxü naxoxo̱x (a alguien), acostar v. t. ínanapexẽẽ, nanapexẽẽ
nüxü naxo • acostarse nixücu (suj. sing.), nichocu
acerado adj. achunaxca̱x (suj. pl.), naca1
acercar v. t. • hacer acostar nanacaxẽẽ
• acercarse nüxna nangaicama (a una acostumbrado adj.
persona o cosa), nügü ningaica, nüxü • estar acostumbrado marü namaxã
ningaica nixü, namaxã nixü
245 CASTELLANO – TICUNA agarrar

acostumbrar v. t. adornar v. t., v. i. nananga̱xãẽ


• acostumbrarse marü nüxü nayapu • adornarse nügü ninga̱xãẽ
actitud f. nacüma adorno m. nga̱xãẽruxü
• tener mala actitud nachixecüma adquirir v. t. nanayaxu1
actor m. drámaarü üruxü adúltero adj. nateechita ngeãẽxü
actriz f. drámaarü üruxü adulto, adulta adj., m., f.
actual adj. ñomaücüxü • ser adulto naya1
actualmente adv. ñu̱xmaxüchima adversario m. uanü
acuchillar v. t. nanacana advertir v. t.
acuerdo m. 1. nanaxũãẽxẽẽ
• estar de acuerdo nanaãxẽgu, 2. namücüna naxãga (al compañero)
nawüxigu, nüé afaninga f. cura (especie de culebra)
• no estar de acuerdo tama nanaãẽgu, afeitar v. t. nanadü, nayadüxchinagu
tama nawüxigu • afeitarse marü nidüxchinagu,
• ponerse de acuerdo nidüxchinagu, nügü nidüxchinagu
nananügüãẽgüraxü
afilado adj. marü téxü, te̱xechixü
acumular v. t. nanadetaque̱xe, • estar afilado nate̱x
nananutaque̱xe
afilador m. waixmaguruxü
acusar v. t.
afilar v. t. nanawaixmagu
1. ínanaxuaxü1, nüxü nixu, nüxü nixugü
• ser más afilado narüte̱xmae
2. doraxü nixu (falsamente)
afiliarse v. r. natanügu naxã
adelante adv.
• de hoy en adelante ñu̱xmawena afinar v. t. nanamexẽẽga (instrumento
musical)
adelgazar v. t., v. i. nayaxaxẽẽ
• estar afinado nawüxiguga (música)
• adelgazarse nixachigü (poco a poco)
afirmar v. t., v. i.
además adv. ta, yemaétüwa
• afirmarse nügü naxũãẽxẽẽ
adentro adv. aixepewa
aflojar v. t.
• echar adentro aixepegu nanacu̱x • estar aflojado ínayango
(profundamente en agua)
afluente m. natüchacüxü (de un río)
adherir v. t.
• adherirse nayaxũ̱x afrecho m. naxchire
adiós interj. ẽcüx africano adj. waxwe
adivinar v. t. nüxü nacua̱xama afuera adv. düxétü
administrar v. t. namaxã inacua̱x agachar v. t.
• agacharse inarüma̱xãchi
admirar v. t. nüxü nicua̱xüxü
agalla f. choreta
admitir v. t. nanayaxu1
agarrado adj. iyaxuxü
adolescente adj., m., f. ngextü̱xücü
(hombre) agarrar v. t.
1. nüxü ningĩ, ínanayauxü, nanana2,
adoptar v. t. naxacüxü nanayaxu
nanawüxüchi, nanayauxmare,
adorar v. t. nüxü nangechaüxüchi nayayauxãchi, nayayaxu1
adormecido adj. nanaxã1 2. iningĩ (de la mano)
agazapar CASTELLANO – TICUNA 246

3. natüxüe (de la quijada) aguajina f. temachixü (bebida de aguaje)


4. nayachi ̱xgü (y tirar al suelo) aguantar v. t. namaxã napora
5. nayayauxmare (a la fuerza)
aguardiente m. de
agazapar v. t.
agudo adj.
• agazaparse nügü nicu̱x • tener punta aguda naxãmagu
agente m., f. ngüxẽẽruxü
aguijón m.
ágil adj. paxaãẽxü 1. naaratü (de insecto)
ágilmente adv. paxaãẽãcü 2. nanegu (de pez)
agitar v. t. águila f. dawü, ĩyü
1. nananuexẽẽ (compl. pl.) • águila pescadora caripirá
2. nananuxee2 (compl. sing.)
aguja f.
3. nanayóxo (líquido)
1. pairuxü
• agitado ixĩã̱xtanücüüxü 2. ucu (hipodérmica)
agorgojarse v. r. naxãwe 3. ucu (de coser)
agosto m. toriarü tauemacü • pato aguja yori (especie de pato)
agotado adj. agujereado adj.
• estar agotado marü nagu̱xuchi • estar agujereado naxãxma
agradable adj. agujerear v. t.
• ser agradable nachi ̱x (alimento) 1. nanadexa
agradar v. i. nüxü̃́ namechiga 2. nanaweruma (con taladro)
agradecimiento m. moxẽ 3. nayadexna (con broca o berbiquí)
agrandar v. t. nanataxẽẽ, nüxü nataneta • agujerearse ningoxna
agravar v. t., v. i. agujero m. naxmaxü
• agravarse nayexera agusanado adj. naxõxmiã̱x
agregar v. t. nüxü nameneta (líquido) agutí m. chigu (especie de animal
agriar v. t. nanangúchia̱xẽẽ silvestre)
• agriarse narüngu1 aguzar v. t. nanaxümagu
agrio adj. ngúxchiáxü ah interj.
• hacer agrio nanangúchia̱xẽẽ • ah, ¿sí? e̱xna
agua f. • ¡ah, sí! õẽ̱xna
1. dexá ahí adv.
2. mechiüxü i dexá (potable) 1. yéa, yéma
3. naxtaxachiü (del lago) 2. ngéma (tiempo presente o futuro)
4. pucüüchiü (de lluvia) ahogado adj. inguxü2
• agua caliente naichiüxü ahogar v. t.
• agua fría ga̱u̱xchiüxü
• ahogarse inangu2, inayi2, nagu
aguacate m. nguma nangéxneta
aguado adj. ahora adv. ñu̱xmax
• estar aguado naya̱u̱xchixü • ahorita, ahora mismo ñomatama,
aguajal m. temanecü (tierra poblada de ñuxcü, ñu̱xmatama, ñu̱xmaxüchima
aguajes) • desde ahora ñu̱xmacürüwa,
aguaje m. tema (especie de palmera) ñu̱xmaücüxü
247 CASTELLANO – TICUNA aliviar

ahorcar v. t. nananu̱xnaxã alegre adj. taãẽcü, taãẽxü


• ahorcarse nügü nawẽxnaxã alegremente adv. taãẽãcü
ahumado adj. alegría f. taãẽ, taãẽruxü
• estar ahumado naxü3 alejar v. t. nayagagachi, nayanugachi,
ahumar v. t. nanana1 (compl. sing.) nayangegachi
ahuyentar v. t. • alejado yáxüguxü
1. nanaxĩgüxẽẽ • alejarse nüxna niyáxüetanü (poco a
2. nayañaxẽẽ (compl. sing.) poco)
3. nayabuxmüxẽẽ (compl. pl.) alentar v. t. nanataãẽxẽẽ
aire m. buanecü alertar v. t. nanaxũãẽxẽẽ
ajeno adj. toguearü (que pertenece a otra alerto adj.
persona) • estar alerta naxũãẽ
ají m. méxẽ
aletear v. i. nixĩã̱xpe̱xatü (ave)
ajustar v. t.
alfabeto m. alfabétu
1. nayagota (cinturón, faja)
2. nayanexcuchi (tornillo o máquina) alfarero m. nawechiarü üruxü
ala f. algo pron., adv.
1. naxpe̱xatü (de pájaro) • algo más muxũra
2. abióũpe̱xatü (de avión) • algo que ta̱xacü
• alado, que tiene alas ãxpe̱xátüxü algodón m. tü (planta)
alabanza f. cua̱xüxü alguno, alguna adj. nümaxü
alabar v. t. nüxü nicua̱xüxü • algunos, algunas ñu̱xremare
• alabarse nügü nicua̱xüxü aliar v. t.
alacrán m. tuxchinawe • aliarse nawa naxü̃́
alambre m. arámi alicate m. aricate
alargar v. t. nanama̱xẽẽ, nüxü aliento m. ngüãcüxü
nama̱xneta alimentar v. t. nanachibüxẽẽ,
albañil m. chauxchiüpataruxü, chaxruxü nanaxüwemü, nayaxãgü
alborotador, alborotadora adj., m., f. alimento m.
nuxẽẽruxü 1. nabü
alborotar v. t. 2. õna (preparado)
1. nananuexẽẽ (compl. pl.) • alimentos nawemü
2. nananuxee2 (compl. sing.) alineado adj.
3. nayacuxcuxẽẽ • no alineado itoxüxü
• estar alborotado icuxcuxü • no estar alineado ínitoxü
albura f. namachi (de carne) alinear v. t.
alcanzar v. t., v. i. 1. nayachimaxee (personas)
1. ningu 2. we̱xgu nayapuma (postes)
2. nüxü inayangau2 (a una persona) alistar v. t.
• querer alcanzar nagu narüxĩnü • alistarse nügü namexẽẽ
aldaba f. chotaxü (para cerrar la puerta) aliviar v. t., v. i. nanaga̱u̱xãchixẽẽ (dolor
alegrador adj. taãẽxẽẽruxü o fiebre)
allá CASTELLANO – TICUNA 248

• aliviarse nügü nataãchiãẽxẽẽ (de 1. nüxü nangechaü


dolor o problemas) 2. nüxü nangechaüxüchi (mucho)
allá adv. • amarse nügü nangechaü (el uno al
1. yéa, yéma otro)
2. ngéma (tiempo presente o futuro) amargar v. t. nügüxü̃́ nanangu̱xẽẽ
• allá lejos ngémama amargo adj. üxüxü1
• más allá ngẽmaarü yéamaxüra (de un • ser amargo nangúchia̱x
lugar fijo), yéaama, yéamaxüra
amarillear v. i. nanadexãchixẽẽ
allí adv.
amarillo adj. dexexü1
1. ngẽxma, yéa, yéma, yexma
2. ngéma (tiempo presente o futuro)
• ser amarillo, tener color amarillo
nadexe
alma f. maxü
amarra f. ngaxüruxü (para atracar
almacén m. ngẽmaxüchica, taxepataü canoa)
almohada f. cüxeruxü amarrar v. t. nanangaxü, nanawẽẽ,
almuerzo m. chibü, tocuchiguarü õna nayana̱i ̱x
alojamiento m. pegüpataxü • amarrado ináixü, ngaxüxü
altanero adj. nügü írütaxü amasar v. t. nanañúmü, nayañúmü
altar m. ãmarechica, guchica, guruxü amasisa f. taxtüne (especie de árbol)
(para quemar ofrenda a Dios) ambición f. ngúchaü
alterar v. t. nanatoraxüxẽẽ ambicionar v. t. nawa nanguxchaü
alto adj. máchanexü ambidextro adj. muchacüüxü
alucinar v. t. nanaxãũãẽxẽẽ ambos adj. ngẽma taxre
alumbrar v. t., v. i. amenazar v. t. nanaxãxũne
1. inabaixenü, nanangóonexẽẽ
amigable adj.
2. nügü nibaixmaxü (el camino)
• ser amigable naxãmücüwa̱xe
aluminio m. arumíniu
amigo, amiga m., f. namücü
alumno m. ngúexü
amistad f.
alzar v. t.
• tener amistad nügümaxã naxãmücü
1. nanachü̱xüxnagü, nanangenagü,
(el uno con el otro)
nanawãĩxnagü, nanawe̱xnagü
2. nadaunagü (la cabeza) amo m. cori, yora
3. nanaxü̃́nagütanü (el precio) amontonado adj. ãũxchitaxü,
4. naxunagüme̱xẽ (la mano) güxchitaxü
amado adj. nüxü ngechaücü • estar amontonados naxãũxchita
amamantar v. t. nanamai amontonar v. t. nanagüchita,
nanaxãũxchita
amanecer v. i. ẽxüwa, ningune,
pa̱xmamaxüchi
• hacer amontonar nanaxãũxchitaxẽẽ
• al amanecer pa̱xmama amor m. ngechaü
amante m., f. amoroso adj. ngechaüwa̱xexü
1. norü ngemare (mujer) amotinador, amotinadora m., f.
2. norü yatümare (hombre) nuxẽẽruxü
amar v. t. ampliar v. t. nanataxẽẽ, nüxü nataneta
249 CASTELLANO – TICUNA apacharama

amplificador m. tagaxẽẽruxü animal m. naeü (silvestre o doméstico)


amplio adj. taxü animar v. t. nanaporaxẽẽ, nanataãẽxẽẽ,
ampolla f. táixweme̱xẽ (en la mano) nüxü̃́ nanangúchaüxẽẽ
• tener ampolla napunagü ánimo m.
ampollar v. t. • estar sin ánimo narümaãchi
• ampollarse nügü natáixwexme̱xẽ (la anoche adv. ngewa̱x chütacü
mano) anona f. naxü1
amputar v. t. ínanawã̱ĩ ̱xẽ anotar v. t. inanawü (en una lista)
anaconda f. anteanoche adv. yemaarü chütacü
1. yoi
anteayer adv. yemaarü ĩnex
2. daune, yewae (especie de boa)
antemano adv.
anaranjado adj.
• ser anaranjado nadáuxra • de antemano naxüpa1
anteojo m.
ancho adj. ãũtachinü, tatachinüxü
• ser ancho natatachinü1 • anteojos chocuetüxü
antepasado adj., m. o̱xi
anciano, anciana adj., m., f. yaxguã̱x,
yaxüchixü
• antepasados norü o̱xigü
anteriormente adv. -chire̱x, üpa, üpaacü
andar v. i.
1. nixũ antes adv. -chire̱x, naxüpa1, üpa
2. inixũ (suj. sing.) • antes de tiempo yaxtacüma
3. inaxĩ (suj. pl.) antiguamente adv. nũxcüma, üpaacü
4. ningãnexchigü (cojeando) antiguo adj. nũxcümaüxü,
andiroba f. yaüdiruba (especie de árbol) ñuxgumaügüxü
anémico adj. nachõ̱xõchixü, antorcha f. omü
nadexãchixü anudar v. t. nanawẽẽ
• estar anémico nanacho̱xõchi, anular v. t. nayanaxoxẽẽ
nanadexãchi
anunciar v. t. nanaxunagü
anestesiar v. t. nanayumachixẽẽ
• estar anestesiado nayumachi anzuelear v. t., regionalismo napoxwae
ángel m. dauxücüã̱x anzuelo m. poxwa
angosto adj. i ̱xtachinüxü añadir v. t.
1. nanaxüétü, nüxü̃́ nanaxüétü, nüxü
anguila f. taxu1
nataneta
angustia f. oégaãẽ 2. nayamexechi (líquido)
angustiar v. t. añicos m.
• angustiarse naxoegaãẽ, nügü • hacerse añicos nipu (objeto de vidrio)
naxoegaãẽxẽẽ • hecho añicos ipuxü (objetos de vidrio)
anhelar v. t. nüxü̃́ nangúchaüxüchi año m. taunecü
anhelo m. ngúchaü añuje m. chigu (especie de animal
anidar v. i. naxüxchiaü silvestre)
anillo m. anera • añuje caspi aura (especie de árbol)
animador adj. taãẽxẽẽruxü apacharama f. puru (especie de árbol)
apachurrar CASTELLANO – TICUNA 250

apachurrar v. t. nayaduxuchixẽẽ, apilar v. t. nananutaque̱xe


nayañáixmü apiñar v. t. ínayaxũ̱xtü, nayapocuchi
apaciguar v. t. nanangüxmüxẽẽ • apiñarse nügüna nayaxũ̱xgüxüchi (el
• ir a apaciguar nüxna nayachogü uno al otro)
apagado adj. apisonar v. t. ínanacamüane
1. ixoxü1 aplacar v. t. nanangüxmüxẽẽ
2. marü inayarüxo (fuego, linterna, aplanar v. t. nayanawe̱xãchianexẽẽ
lamparín) (tierra)
apagar v. t. inanaxoxẽẽ, nanachiãchixẽẽ, aplastar v. t. nayaduxuchixẽẽ,
nayaxoxẽẽ nayañáixmü
• apagarse nixo2, nügü nixoxẽẽ • aplastarse niñaixmü
aparador m. poratuchixü (para platos) aplaudir v. t. nanapépüne, napéxme̱x,
aparecer v. i. nango̱x nüxü napaxpüne
• aparecerse nügü nango̱xẽẽ aplicar v. t. nanacha1
• comenzar a aparecer nidauchi apoderarse v. r. nanaxüarü yoraã̱x
• hacer aparecer nanango̱xẽẽ
• que hace aparecer nango̱xẽẽcü (cosa apodo m. toéga
perdida por mucho tiempo) apolillar v. t.
aparición f. ngo̱xetü • apolillarse naxãwe
apartar v. t. apoyar v. t. nanacaxcu, nüxü
1. ínanaxü̃́xüchi, nayagagachi, narüngüxẽẽ
nayanugachi, nayangegachi • apoyarse nügü narüngüxẽẽ (el uno al
2. naxcha̱xwa nidaugachi (la mirada) otro), nügü nawa naporaxẽẽ
• apartarse nügüna nixũgachi, nüxna apreciar v. t. namaxã nataãẽ, nüxü
nixũgachi (suj. sing.), nüxna nixĩgachi nangechaü
(suj. pl.), nayaxũgachixẽẽ, nixũgachi, aprender v. t.
nügüna nixĩgachi (unos de otros) 1. naxca̱x nangu̱x
aparte adv. nüxrüguma 2. nügü nangu̱xẽẽ (por sí mismo)
apellido m. nape̱xeéga aprendizaje m. ngu̱x
apenar v. t. nanangechaüxẽẽ apresurado adj. ñu̱xãẽxü
apenas adv. nüémaxü, ñomatama • estar apresurado nañu̱xãẽ
apertura f. norü ügü apresurar v. t. nanañu̱xãẽxẽẽ,
nanapaxaãẽxẽẽ, nayapaxa, nüxü nipaxa
apestar v. i.
1. nayixane, nüxü napa
• apresurarse nügü nañu̱xãẽxẽẽ
2. napamü2 (ropa) apretado adj. íyaxũxtüxü
3. nayixchiü (agua) apretar v. t. ínayaxũ̱xtü, nayapocuchi
4. nayixpetüane (ambiente) • apretarse nügüna nayaxũ̱xgüxüchi (el
apestoso adj. uno al otro)
1. guxpaanexü (ambiente) aprisa adv. paxa
2. guxpaemaxü (persona o animal) aprobado adj.
apetecer v. t. nüxü̃́ nachi ̱xega (comida) • ser aprobado name nixĩ
apetito m. aprovechar v. t. nayoxniẽ
• no tener apetito naxoóbü apto adj. marü name2
251 CASTELLANO – TICUNA arrancar

apuntalar v. t. nanacaxcu ardiente adj. yauxraxü


apuntar v. t. nanatoenü ardilla f. yaxü
apuñalar v. t. nanacana ardor m.
apuradamente adv. ñu̱xãẽãcü • tener ardor niyauca
apurado adj. ñu̱xãẽxü área f. ngẽmaane, yemaane
• estar apurado nañu̱xãẽ arena f. naxnecü, oxquecü
apurar v. t. nanañu̱xãẽxẽẽ, • arena caspi marimari, oxquene
nanapaxaãẽxẽẽ, nayapaxa, nüxü nipaxa • que tiene arena oxqueanexü
• apurarse napaxaãẽ, nügü nañu̱xãẽxẽẽ arenal m. naxnecüane
aquel, aquella adj. arenilla f.
1. gua1 (persona de género masculino) • moena arenilla nguxchi (especie de
2. gua2, guma, yima (cosa de género árbol)
masculino) arenoso adj. naxnecüanexü, oxqueanexü
3. gumá, yimá (persona o cosa de género
arete m. naxmachinü
masculino)
4. yema1 (cosa de género neutro) argolla f. bochicuxü
• en aquel entonces yexgumaücüxü árido adj. ipaanexü
aquél, aquélla pron. arma f. naxne
1. yea (cosa de género neutro) • arma de fuego mucawa
2. ngẽmatama (mismo) • con armas ãxneãcü
3. yematama (mismo, cosa de género armadillo m. ĩxcü
neutro)
armado adj.
• aquéllos, aquéllas yea (cosas de • estar armado nixãxne (con armas de
género neutro), yeagü1 (personas, cosas
fuego)
de género masculino), yeagü2 (personas
o cosas de género femenino) armadura f. tüxünexü
aquí adv. armar v. t.
1. daxe, nua, núma, nuxã 1. nananucuxüne (partes o piezas)
2. nuama (en saludos) 2. nanaxüxne, nayaxüxne (con armas de
arado m. aimüaneruxü fuego)
arahuana f. orawana (especie de pez) armazón f. naachina̱xãgü (del techo)
araña f. pawü armonía f.
arañar v. t. nanawü̱x, nayawü̱x
• en armonía wüxigu
armónica f. armúnica
arar v. t. nanaxaimüane
aro m. anera
árbol m. nai1
• árbol del pan paũchane (de fruto arpa f. árpa
comestible) arpón m. arapoũ, wocae
archivador m. poperachixü (para arponear v. t. nanamu1
papeles) arraigar v. i.
arco m. naáxü, würa • arraigarse narüxüxchuma̱xã
• arco iris chirapa arrancar v. t. nanabe̱x, nanawo̱xochi
arder v. i. niyauca, niyaura (raíces)
• hacer arder nayayauraxẽẽ • arrancarse nügü napuxüyae (el pelo)
arrastrar CASTELLANO – TICUNA 252

• hacer arrancar nayanaixẽẽ (motor) arteria f. taruma


arrastrar v. t. nayatú artesano m. üruxü
• arrastrarse nügü nitú articulación f. naãcu̱ ̃́ xẽ
arrear v. t. nayacua̱i ̱xütanü (animales) asa f.
arrebatar v. t. nüxna nanapu • que tiene asa ãxpaweruxü
arreciar v. i. niyexerachigü (poco a poco) asado adj. iguxü
arreglado adj. ímemarexü, marü ímexü asar v. t.
(para irse) 1. nayagu, nigu
arreglar v. t. 2. nanachawereca (parcialmente)
1. nanamexẽẽ ascensión f. chü̱xüxnagü
2. nügümaxã nanamexẽẽ (el uno con el asco m. ãũãx
otro) • tener asco nanaxoxéga
• arreglarse nügü namexẽẽ asear v. t.
arremangar v. t. • asearse nügü namexẽẽ
1. ínangegüremüchiru asegurar v. t.
2. nawĩxnagüchiruchacüxü (camisa) • asegurarse nügü naxũãẽxẽẽ
3. nawĩxnagüchirupara (pantalón)
asentamiento m. ĩane1
• arremangarse nügü ínangegü, nügü
nadixcuchiru aserrar v. t. nawã̱ĩ ̱xcutae (madera)
arrepentirse v. r. nügüxü̃́tama asesinar v. t.
nanangu̱xẽẽ 1. namáeta
2. nayama̱x (compl. sing.)
arriba adv. dauxnagu, dauxü1, dauxügu,
3. nanadai (compl. pl.)
-nagü
• estar arriba nadaxũgu asesinato m. máeta
• poner arriba nanangenagü, asesino, asesina adj., m., f. máetaxü
nanaxü̃́nagü asfixiar v. t.
• río arriba dauxquena • asfixiarse nagu nangéxneta,
arriesgar v. t. ningo̱xochi, nügü ningo̱xochixẽẽ
• arriesgarse nügü ínarüpora, tama así adv.
namuü 1. ñaãcü
arrodillar v. t., v. i. 2. ngẽmaãcü (tiempo presente o futuro)
• arrodillarse nacaxãpü̱ ̃́ xü 3. yemaacü (tiempo pasado)
• estar arrodillado inacaxãpü̱ ̃́ xü 4. ngẽmaãcüxüchi (exactamente)
arrojar v. t. 5. woetama (de nacimiento)
1. ínanatagachi, nügü naxoxgü asiento m. toruxü
2. inayachi ̱x (compl. sing.) asimilar v. t. nüxü nicuáchigü
3. nanawoü (compl. pl.) asimismo adv. naxrüütama,
• arrojado itáxü (sing.), iwogüxü (pl.) ngẽxgumarüxütama, yexgumarüxütama
arroz m. arúchu asistir v. i. ínangu1
arrugado adj. ñu̱xtaque̱xechiwexü asociar v. t.
(rostro) • asociarse nawa naxü̃́
arrugar v. t. nanañu̱xtaque̱xexẽẽ asolear v. t.
arruinar v. t. nanachixexẽẽ • asolearse nügü inapa
253 CASTELLANO – TICUNA aventajar

asomar v. i., v. t. atraer v. t. nüxü̃́ nanangúchaüxẽẽ


• asomarse ínadaxuchi atragantarse v. r.
áspero adj. 1. natu (con espina de pescado)
• ser áspero nangarutachinü 2. nawãĩnaxã (con comida)
aspiración f. ĩnü • atragantado wãĩnaãxü
aspirar v. t. atrapar v. t. nayayaxu1, niyaxu
1. nagu narüxĩnü atrás adv. naweamagu
2. nawa nanguxchaü (a ser) • dar un paso atrás ínicaixcüchigü
asquear v. i. nanaxoxéga atravesar v. t. nayapaitü (con lanza)
asqueroso adj. nawa ixãũãxü ̃́ , nawa atrevido adj. nügü írüyatüxü,
rüxoxégaxü ngeãẽcüraxüxü
asta f. naxpaweru, wonerapaweru (de aula f. ngúepataü
bandera)
aullar v. i. aita naxü, nica
astilla f. naixtüchi, natüchi
aumentar v. t. nanataxẽẽ, nayamuxẽẽ,
• hacer astillas nanamatüchi nimuetanü, nüxü nataneta
asustar v. t. • aumentarse nitachigü (poco a poco),
1. nanabaixãchixẽẽ, nanamuüxẽẽ, nüxü nügü nimuxẽẽchigü
ínayaba̱i ̱xgü
aún adv. taxũta
2. nügü ínabaixgü (a otra persona)
• asustarse nabaixãchi • aún más -ma, yexeraãcü
• que asusta ãũgaxü aunque conj. woo
atacante adj. máxwa̱xexü ausentarse v. r. nügü natauxchicaxẽẽ
atacar v. t. ausente adj. tauxchicaxü
1. nüxna nayuxu • estar ausente natauxchica
2. naxca̱x niña (suj. sing.) auténtico adj. aixcüma
3. ínayaxüãchi, naxca̱x nibuxmü (suj. automáticamente adv. nüechama
pl.)
automóvil m. autu
4. naxca̱x ínayagoõchi (compl. sing.)
5. naxca̱x ínayaxüãchi (compl. pl.) autónomo adj. nügümaxãtama icuáxü
atado adj. wüxicüta autoridad f. ãẽ̱xgacü, naeru
atar v. t. nayana̱i ̱x
• dar autoridad nanaporaxẽẽ
auxiliar v. t. nüxü narüngüxẽẽ
atardecer v. i. nayauane
atascar v. t. auxilio m. ngüxẽẽ
• estar atascado narüpoxtama avaricia f. naxaü
ataúd m. naxchixü, yuetachixü avaro adj.
aterrorizar v. t. nanamuüxẽẽ • ser avaro naxaü
atorar v. t. ave f. weri
• atorado wãĩnaãxü (en la garganta) avena f. abéna, cuaquer
• atorarse natu (con espina de pescado), aventajar v. t.
nawãĩnaxã (con comida) 1. nüxü narüporamae
atormentar v. t. nanangechaüxẽẽ, nüxü̃́ 2. nüxü narüyexeramae1 (en fuerza
nanangu̱xẽẽ física)
avergonzar CASTELLANO – TICUNA 254

avergonzar v. t. nanaxãnexẽẽ, bacury m. pocurí (planta de fruto


nayaxãneãchixẽẽ agradable)
• avergonzarse naxãne bagre m. moni (especie de pez)
avión m. abióũ bailar v. i.
avisar v. t. 1. íniñaãchixü, íniyüxü, niyüxü (suj.
1. namaxã nüxü nixu, nüxü nixu sing.)
2. namücüna naxãga (al compañero) 2. ínixüãchixü, niyüxe (suj. pl.)
3. nanaxũãẽxẽẽ (de peligro) baile m. ñaãchixü
• mandar avisar naxca̱x nimuga bajar v. t., v. i.
avispa f. 1. ínanachü̱xüe
1. maxẽ1 2. ínarüxĩ, narüxüe (suj. sing.)
2. beratü (especie que llena huecos con 3. ínarüxĩgü (suj. pl.)
barro) 4. ínixe (nivel del agua)
axila f. napacüxü 5. naga̱u̱xãchi, nanaga̱u̱xãchixẽẽ (fiebre)
6. narüxüetanü (precio)
ayer adv. ĩnex • bajarse nayarüxüe (al puerto, suj.
ayuda f. ngüxẽẽ sing.), nayarüchoü (al puerto, suj. pl.)
ayudante adj., m., f. ngüxẽẽruxü bajo adj.
ayudar v. t. nüxü narüngüxẽẽ 1. nuxchanexü
• ayudarse nügü narüngüxẽẽ (el uno al 2. nuxpü̱xüxü (de estatura)
otro) • en voz baja ígaãcü
ayunar v. i. nanaxaure, naxaure, tama • más bajo rünuxchanemaexü (de
nachibü altura)
• ayunando aureãcü • ser bajo nanuxpü̱xü (de estatura)
baladora f. maxgütaexü
azotar v. t.
1. nanacua̱i ̱xca (con látigo) balanza f. nguruxü, yaruxü
2. nüxna nanacua̱i ̱xca balear v. t. nanacue
azúcar m. achúcara balsa f. yaügara (embarcación)
azucarhuayo m. nge̱xchi (especie de bambú m. cõxĩri
árbol) banca f. toruxü
azuela f. purure (para labrar canoa) banco m. báücu, naxmaxwe̱xe
azul adj. yáuxü banda f.
• ser azul naya̱u̱x 1. natücumü (de personas)
2. tocutü (otro lado de un río o un lago)
• la otra banda yeacutü (de un río o

B
quebrada)
bandeja f. bachia
bandera f. wonera
bañar v. t. nanaxaiya
babear v. i. nichurua̱x
• bañarse naxaiya2, nügü naxaiya
babero m. türemüxü
barato adj. ítanüxü, metanüxü
bacaba f. borua̱x (especie de palmera) • más barato ítanümaexü
bache m. ãxmaanexü (en un camino) • ser barato naxítanü
255 CASTELLANO – TICUNA blanco

barba f. naxchinagu 3. axchiü i ngúchiáxü (alcohólica)


barbasco m. üüü bejuco m. õü
barco m. wapuru bello adj. mechametüxü, mex, mexü
barranco m. bu̱xü • ser bello namexechi
barrer v. t. nanabixichi • tener cara bella namexechichametü
barriga f. naneca, napütüwe bendición f. ngüxẽẽ
• tener barriga grande natapütüwe berbiquí m. weruma
barrigón adj. nataanü besar v. t. nanachúxu, nüxü nachúxu
• ser barrigón natapütüwe • besado chuxuxü
barrio m. ĩane1 beshú m. dowü (pan hecho de yuca)
barro m. ãcharaxü, mairaxü beso m. chúxu
barroso adj. ãcharaanexü biberón m. mairuxü
• estar barroso naxãcharaane biblioteca f. poperapataxü
base f. norü ügü bicho m.
basta interj. marütama • bichos taxchibüne (parásitos
bastante adj., adv. muxũchixü intestinales)
bastilla f. põõchipechinü (de tela) bicicleta f. bichicreta
bastón m. caxüruxü bidón m. bidóũ (para líquidos)
basura f. guxchire bien adv. mea
batán m. ta̱u̱xta
• estar bien name (de salud, suj. sing.),
nime (de salud, suj. pl.), namemare,
batidora f. daixachata (de mano) marü name1
batir v. t. bien m.
1. nanabáe • bienes ngẽmaxügü
2. nanacuxu2 (huevos)
bígamo, bígama adj., m., f. taxremaxü,
baúl m. baú taxretexü
bautismo m. bigote m. naxchinagu
1. baeru, üéga (por aspersión)
bijao m. bereatü (hojas grandes)
2. baie (por inmersión)
bilis f. tuxchánü
bautizar v. t. nanaxüéga
billón m. biyóü
bazar m. taxechica
bisabuela f. nanatüarü noxẽ, papaarü
bazo m. púxchia̱x (de pez)
noxẽ
bebé m., f. õxchana
bisabuelo m. nanatüarü o̱xi, papaarü o̱xi
• que tiene bebé ãxacücü
bisagra f. bichágra
beber v. i., v. t.
1. naxaxe, nayaxaxü bisnieto m. nataxaacü
2. nayaduxu (con cuchara) bizco adj. quéxetüxü
• hacer beber nanaxaxexẽẽ, • ser bizco naquéxetü
nayaxaxexẽẽ blanco adj.
bebida f. 1. cómüxü, chóxü
1. axe, axexü, nacuchiü 2. chóxcha̱xmüxü (de piel)
2. ngĩchixü (tradicional de boda) • ser blanco nacómü, nacho̱x
blando CASTELLANO – TICUNA 256

• tener pelo blanco nacho̱xyae botado adj.


• tener piel blanca nachóxcha̱xmü 1. ítaxü
blando adj. doxü 2. ínata̱xüchixü (anim.)
• ser blando nangomü 3. ínatáxü (inan.)
blanquear v. t., v. i. nanacómüxẽẽ botar v. t., v. i.
• blanquearse nanacómüãchi 1. nayata̱xcuchi1, inanagü, ínanatagachi,
blusa f. ngẽa̱xarü dauxü nanaña
2. ínanata̱x, nanatáe (compl. sing.)
boa f. yoi
3. ínanawogü, nanawoü (compl. pl.)
boca f. naã̱x 4. ínanaba (líquido)
bocina f. 5. nüxü̃́ ínanata̱x (por otra persona)
1. caxüxüruxü botella f. butíya
2. buxburi, puxpueruxü (hecha de corteza
botica f. üxüxüpataü
de árbol)
bocón m. doma1 (especie de pez) botón m. butúũ
boda f. ngĩgüchiga branquia f. choreta
bodega f. taxepataü brasa f. ãxwe, üxü
bofetada f. pégüchiwe Brasil tagucüã̱xane
bola f. wüxipü̱xü brasileño, brasileña m., f. tagucüã̱x
• bolita írapü̱xüxü bravo adj. idüraxü, nuxwa̱xexü
boleta f. taxepane • persona brava maiyu
bolsa f. chacu, choca
• ser bravo, ser brava nidüra
brazalete m. nga̱xcuchacüxüruxü,
bonito adj. mexü
nga̱xcupü̱xme̱xẽruxü
boquichico m. cawéya, chirimata
brazo m.
(especie de pez)
1. nachacüxü
bora f. bora (una etnia) 2. to̱xwechacüxü (izquierdo)
bordado adj. ümatüxü brea f.
bordado m. namatü1 1. o̱xwü (natural)
borde m. 2. charex (que sirve para alumbrar)
1. nabera, nacüwa • poner brea nanawacuchita
2. naxpechinü (de un río) brillante adj. iyauracüüxü
borracho, borracha adj., m., f. ngãxüxü, • estar brillante nangóone (el
ngãxwa̱xexü ambiente)
• estar borracho nangãxü (suj. sing.), brillar v. i. nabaxi, niyauracüxü
nangãxe (suj. pl.) • hacer brillar nayaya̱u̱xracüxẽẽ
borrador m. piruxü brincar v. i.
borrar v. t. 1. narüyuxu, niyuxu
1. nayanaxoxẽẽ 2. nayuxnagü (suj. sing.)
2. ínanapi (con trapo seco) 3. nayuxnagütanü (suj. pl.)
bosque m. naixnecü broca f. weruma
bostezar v. i. nicho brocha f. charuxü, chauxetaruxü,
bota f. ngaxparaxü chaxtapü̱xruxü
257 CASTELLANO – TICUNA cahuara

bromista adj., m., f. ngeãẽxüchixü


bronce m. bróũche
brotar v. i. narüxü
brujería f. ngo̱xgütaechiga
C
caballero m. cori
• ser brujería ngo̱xgü nixĩ caballo m. cowaru
brujo m. yuuxü cabecera f. natütape̱xe (de una quebrada
bruñir v. t. nanaba̱i ̱xẽẽ, nanangoraxẽẽ, o de un río)
nanawãxĩ cabello m. nayae
bucear v. i. narübai1 cabelludo adj. muyaexü1
buche m. naxüta1 caber v. i. nagu name
bueno adj. • que cabe bien nagu mexü
1. mexü cabeza f. naeru
2. mecü (conducta) cabezazo m.
• no muy bueno chixexüraxü • dar cabezazos nügü nacaixgü
̃́
• ser bueno nüxü name, name (suj. cabida f.
sing.), nime (suj. pl.), namechiü • tener cabida naxãchica
(agua), naxca̱x name (para uno), marü cabra f. cábra, chibu
name1, name nixĩ cacao m. chapere
• ¡bueno! marüx cacarear v. i. nicúxnecüxü (gallina)
bufeo m. omacha (variedad grande) cacería f.
búho m. cüchana, ngú • ir de cacería cueneewa naxũ
buitre m. irawa cacerola f. caserúra
bujurqui m. chuna, ngoxo̱x (especie de cachaza f. de
pez) cacique m. naeru
bulla f. cada adj.
• hacer bulla naxãũgatanü, nicuxcu2 • cada uno -chigü, wüxichigü
bullicioso adj. ãũgaanexü cadáver m. yueta
bulto m. naxpüü2, wüxipuü cadena f. cadéna
caer v. i.
buque m. wapuru
̃́
1. narüwĩemüane (barranco)
burbuja f. 2. nawaama nawa̱xüchi (sobre algo)
• burbujas bürüanexü, chixcaanexü (en 3. niwexwe (garúa)
tierra pantanosa) • caerse ínangu2, ínawa̱x (al suelo),
burbujear v. i. nibürüane inayi1 (algo o alguien), nabu2
burlar v. t. nanacó (barranco), narüngu2 (suj. sing.),
narüyi (suj. pl.), niwa̱x
• burlarse nagu nidauxcü̃́raxü, nüxü • estar caído marü ningu2
nacugüe
• hacer caer nananguxẽẽ (compl. sing.),
burlón adj. dauxcüraxüwa̱xexü nanayixẽẽ2
burro m. búru, cowaru café m. cape
buscar v. t. naxca̱x nadau cahuara f. cawára (especie de pez)
caigua CASTELLANO – TICUNA 258

caigua f. caiwa (especie de verdura) • calmarse naga̱u̱xãchi (fiebre), nüxü̃́


caimito m. taxü (especie de árbol) narüna (dolor), nügü narüngüxmüxẽẽ
cajón m. caichaũ
• ir a calmar nüxna nayachogü
calor m.
cal f. cal
1. naixü
calabaza f. pueru, yuruma 2. naiane (del ambiente)
calabozo m. poxcupataü • hacer calor nanaiane (ambiente)
calambre m. • tener calor nanaiwe, naxca̱x
• sufrir calambre nanatúãchi nanaiane
calato adj. baitücuxü calumniar v. t. doraxü nixu
calcetín m. meyapara caluroso adj.
calcio m. cálciu • ser caluroso nanaiane (ambiente)
calcular v. t. calvo adj.
1. nanangugü1 • ser calvo naba̱i ̱xeru
2. nanangugütanü (el costo) calzar v. t.
caldo m. naxtüxü2, õnatüxü • calzarse nicuaixcuchi
calefacción f. naixmachiüpataruxü calzo m. poxmachate̱xexü
calentar v. t. nananaichixü, nananaxĩ calzoncillos m. pl. natüüchirupara
• calentarse nügü nanaxĩ (interior)
calidad f. cama f. pechicaxü, peruxü
• de baja calidad ngexürüüxümare camaleón m. chenema
caliente adj. naixü cámara f. yauxchicüna̱xãruxü
• agua caliente naichiüxü (fotográfica)
• estar caliente nanai camarón m. ẽnü
• estar muy caliente nanaixichi cambiar v. t., v. i.
calladamente adv. bexma 1. nanatoraxüxẽẽ, nanaxüchicüxü
callar v. t., v. i. 2. nanacaiegu (la posición de la punta)
• estar callado nachiane, nangea̱x, • hacer cambiar nanatoõẽxẽẽ (de
narüchianemare, narüngea̱x opinión)
• hacer callar nanangea̱xẽẽ (a otra cambio m. üchicüxü
persona) • en cambio natürü (Colombia y Perú),
calle f. cáye, ĩtamü, nama1 notürü (Brasil)
callo m. yaxcüme̱xẽ camello m. caméyu
calloso adj. yaxcüme̱xẽxü caminar v. i.
1. nixũ
calmado adj.
2. inixũ, naxũ (suj. sing.)
• estar calmado nachiane,
nachipetüane 3. inaxĩ, naxĩ2 (suj. pl.)
4. nanaxüpetüanemare (sin rumbo)
calmar v. t.
5. nawa nanga (encima)
1. nanangüxmüxẽẽ, nanaxoxẽẽ
camino m. nama1, namaxü1
2. nanaga̱u̱xẽẽ, nananaxẽẽ1, nüxü̃́
nananaxẽẽ (dolor) camión m. camióũ
3. nanaga̱u̱xãchixẽẽ (fiebre) camisa f. dauxü1
259 CASTELLANO – TICUNA caramelo

• sin camisa baica̱xwexü • que canta aexü (ave)


camiseta f. dauxü1 cántaro m. tüxü (de barro)
camote m. coxre̱x canto m.
campamento m. ngugüchica 1. wiyae (musical)
2. natücutü (de un río)
campana f. tamaraca
cantor adj., m. aexü (ave)
campo m. caüpu (de fútbol)
caña f.
camposanto m. tauque
1. dexne (de azúcar)
camucamu m. comocomo (especie de 2. poxwapaweru (de pescar)
arbusto) • caña brava dexne (se utiliza para
canal m. ngate (de agua) hacer flechas)
• hacer un canal nanaxümaü (agua) caño m. naxtüxü1 (de un lago al río)
canasta f. cañón m. ngatexü
1. pexchi
caos m.
2. pacara (con tapa separada)
• estar en caos chixri inanu (cosas)
3. wotura (para llevar basura)
4. wüxiwetaxü (llena) capacitar v. t. nanangu̱xẽẽ
cancelar v. t. nayanaxoxẽẽ, caparazón m. torichipa̱x (de taricaya)
nayangutanüxẽẽ capaz adj. nüxü cuáxcü, nüxü cuáxü
canción f. wiyae • ser capaz nüxü nacua̱x (de hacer
algo)
candado m. caüdádu, chotaruxü
capinurí m. copumuri (especie de árbol)
candela f. üxü, wera
capirona f. comechi (especie de árbol)
canela f.
capitán m. capitáü
1. canéra
2. arupane (especie de árbol) capítulo m. capíturu
canero m. coneru (especie de pez) caprichoso adj. taxúegama ĩnüxü
canguro m. caügúru capturado adj. iyaxuxü
canica f. írapü̱xüxü capturar v. t. ínanayauxü, nayayaxu1
canjear v. t. nanaxüchicüxü capullo m. õ̱xmichiãü (de gusano)
canoa f. ngue cara f. nachametü, nachiwe
canoso adj. cho̱xyaexü, puxyaexü
• tener cara triste namachiwe
• ser canoso nacho̱xyae, napuxeru, carabina f. dipiri
nataueru carachama f. owaru (especie de pez)
cansado adj. ipa̱xaxü carachupa f. ĩxcü
• estar cansado marü nipa1, nipa1 caracol m. meru
cansar v. t. carácter m. nacüma
• cansarse nipaxetü (los ojos, la vista), • de buen carácter mecümacü
nügü nipaxẽẽ • ser de buen carácter namecüma
cantar v. t., v. i. • tener mal carácter nachixecüma
1. nawiyae • tener mejor carácter
2. nica (ave) narümecümamae
• hacer cantar nanawiyaexẽẽ caramelo m. cõfíte
carbón CASTELLANO – TICUNA 260

carbón m. ãxwe carpa f. chaxagümüne


cárcel f. poxcupataü carpintero m. corapina (persona)
carcomer v. t. nanañaimae • pájaro carpintero taxruta
• estar carcomido narüwamae carrete m. tüxchixü (de hilo)
carcomido adj. rüñaixmaexü carretera f. autumaü, caretéra, nama1
cardo m. chuchuxü, tora carretilla f. caretíya
cardumen m. uxu (de peces) carrizo m. bure
carecer v. i. carro m. autu, caru
1. nangearü-...-ã̱x carta f. carta
2. nangegünenixü (de leche) cartílago m. tarumamachi
3. nangemücü (de compañero)
cartucho m. cartúchu (de arma de fuego)
4. nangexchiru (de ropa)
carga f. casa f.
1. naãcu, naxweta 1. ĩ, ĩpata, nachiü
2. cartúchu (de arma de fuego) 2. napata (de él o de ella)
3. wapuruxãcu (de barco) • casa de huéspedes ngugüpata
• que tiene carga ãxwetaxü • casa de oración yumüxẽpataü
• que tiene casa ãpataxü
cargador m. ããcuweüxü, paixwetaruxü
• tener casa naxãchiü
cargar v. t.
casabe m. dowü (pan hecho de yuca)
1. nayange (compl. sing. inan.)
casado, casada adj., m., f.
2. nayana (compl. pl. inan.)
• hacer que cargue nüxü 1. ingĩxü
nanangenagüxẽẽ 2. ãtecü (mujer)
• que está cargado ãxwetaxü • ser casada naxãte
• ser casado naxãxma̱x
cargo m. puracü2
casamiento m. ngĩgüchiga
caricia f. meãẽ
casar v. i.
caries f. pl. nawepüta (dental)
• casarse iningĩgü, ningĩgü, nügümaxã
cariño m. ngechaü ningĩgü
cariñoso adj. ngechaüwa̱xexü cascabel m. aru
• ser cariñoso namecüma cáscara f.
carmesí adj. dauxü3 1. naxcha̱xmü
carnada f. poxwabü 2. poxicha̱xmü (de plátano)
carnaval m. mitãũchiga cascarón m. naxcha̱xmü
carne f. casco m. napate̱xe
1. namachi casi adv. wixgutaa̱x
2. otamachi (de gallina o gallo)
caso m.
3. wocamachi (de res)
• en caso de ega
• que tiene carne ãmachixü • en caso de que ngẽxguma (tiempo
carnero m. carnéru presente o futuro)
caro adj. tatanüxü • hacer caso naga naxĩnü, nüxü̃́
• carísimo tatanüxüchixü inarüxĩnü, nüxü̃́ nanayaxu, nüxü
• ser caro natatanü naxĩnü
261 CASTELLANO – TICUNA cerbatana

• no hacer caso nanayexrü cazar v. t.


cassette m. yauxgaruxü (para grabar) 1. cueneewa naxũ
castaño adj. baxe, castaña 2. nanacue (con cerbatana o escopeta)
3. nawüca (con perro cazador)
castaño m. chigubü (especie de árbol)
• ir a cazar nacuenee
castellano adj. casteyánu
cebada f. chebáda
castellano m. casteyánuga, Españaga
cebar v. t. nayangüxẽẽ
(lengua)
cebo m. poxwabü
castigar v. t. nanapoxcu (con cárcel)
• que quiere castigar poxcuwa̱xexü (a cebolla f. chabura
alguien) cedazo m. cuxechinü
castigo m. poxcu ceder v. i. nanaxüchica
castrar v. t. nanacaupü̱xücharexe cedro m. ocayiwa
• ser castrado nacaupü̱xüchare • cedro masho tu̱x (especie de árbol)
casualidad f. cegar v. t. nanangexetüxẽẽ
• por casualidad ngürüãchi ceja f. naxü̃́catü
catahua f. uachiwa (especie de árbol) celar v. t. nüxna nadau
catalán m. chorachi (especie de ave) celebrar v. t.
catarata f. 1. nanaxüchiga
1. poraüchiüxü (de agua) 2. napaxpüne (con tambor)
2. namachipü̱xüetü (enfermedad del ojo) celeste adj. yáuxraxü
católico, católica adj. católicu celoso adj. yugüta̱xáxü
catre m. peruxü cementerio m. tauque
caucho m. carü, chiríga (especie de árbol) cemento m. chauxchiüpataruxü,
caudaloso adj. cheméütu
• ser caudaloso nataarü dexáã̱x ceniza f. naxü̃́pa2, tanimaca
causa f. censo m. wü̃́cutaechiga
• a causa de nagagu centímetro m. centímetru
• por causa de -gagu
• por esa causa ngẽmagagu centro m.
1. ngãxü1, ngãxüguxü
causar v. t.
2. ngãxütü (del río)
1. nügüxü̃́ nanangu̱xẽẽ (aflicción)
2. nüxü̃́ nanangu̱xẽẽ (dolor)
• centro educativo ngúexügüchica
• en el centro ngãxüchiügu (de la casa)
cavador m.
ceñidor m. goyexü
1. aimüaneruxü (de tierra)
2. purure (de canoa) ceñir v. t. nananga̱xcu (en la cintura)
cavar v. t.
• ceñirse nügü nigoye (la cintura)
1. nanaxai, nanaxüxmaxü cepillar v. t. nayawĩxgü (compl. pl.)
2. naxaixmaxü (hueco) cepillo m.
3. nayacaxma (canoa) 1. wĩxruxü
caza f. 2. ya̱u̱xa̱xü (de dientes)
• ir de caza cueneewa naxũ cera f. chachiüpataruxü
cazador, cazadora adj., m., f. cueneecü cerbatana f. ĩ ̱xẽ
cerca CASTELLANO – TICUNA 262

cerca adv. chacharear v. i. nidexamare


1. ngaicamana chacra f. caüpu, naane
2. üxüxütawa (de la candela) chambira f. naxĩ1, õwü (especie de
• acerca de -chiga, nachiga, palmera)
ngẽmachiga, ta̱xacüchiga
chamuscar v. t. nanawẽxü ̃́
• estar cerca nügüna nangaicama (el
uno del otro), nũxcü (ya, persona), chancaca f. ira
nangaicama chancear v. i. naxĩnüca̱xwa̱xe
cercano adj. ngaicamana chancho m. cuchi
cercar v. t. ínanapoxegu, nanaxüxpü̃́xü, chapa f. caüdádu (de puerta)
nayapoxyeane chapo
cerco m. poxeguxü, poxyexü 1. m. migaxũ (bebida)
cerda f. naxta̱xa1 (de puerco) 2. f. poxichiü (de plátano)
cerdo m. cuchi charapa f. bawe (especie de tortuga)
cerebro m. oxta1 charapilla f. chixta (especie de árbol)
ceremonia f. wore̱xcüchiga (de charichuela f. cowi (especie de árbol)
pubertad) charlar v. i. nidexa
cernido adj. papetüxü1 chato adj.
cernidor m. cuxechinü, papetüxü2 • ser chato nanuxpü̱xü (de estatura)
cernir v. t. • tener chata nidoxochiraü (la nariz)
1. ínanapapetü, nanayo̱xpetü chau interj. ẽcüx
2. nanagüpetü, nanapapetü (cosas secas) chicha f. pururuca (dulce de plátanos)
cerquillo m. naxpecatü (pelo de la frente) chicharra f. ñã̱ĩ ̱xchinü
cerrado adj. rüwãxtaxü chiclayo m. purutu (especie de frijol)
• estar cerrado narüwãxta chico adj. íxracü, íxrane
cerradura f. • más chico íxramaexü
1. chotaruxü • ser chico naxíra
2. caüdádu (de puerta) chicua f. tixca̱x (especie de ave)
cerrar v. t., v. i. chiflado adj. ngeãẽxü
1. nanapota, nanawãxta
chiflar v. t. nagu nidauxcü̃́raxü
2. napexetü (los ojos)
3. nayachota (con candado) chihuango m. chĩãra, chĩxüchire (especie
• cerrarse nügü narüwãtaxü de ave)
cerro m. ma̱xpü̃́ne chillar v. i. aita naxü, naxãga
cerumen m. naxmüümachi ̱xẽ (del oído) chimbador m. gaüruxü, muüruxü (el que
trabaja haciendo cruzar el río en canoa)
cesar v. t.
1. nanagu̱xẽẽ chimenea f. caixquepaü
2. nayacua̱xẽẽ (sin terminar) chinela f. chinéra
• cesar de afectar nüxü̃́ narüxó (a una chirriar v. i.
persona) 1. nicuxcu1 (suj. pl.)
cesta f. pexchi 2. nichíri (suj. sing.)
cetico m. omawa (especie de árbol) chirriclés m. pechi (especie de loro)
263 CASTELLANO – TICUNA claro

chisme m. oregü • ser ciego natauxetü


• chismes oregümare cielo m.
chismear v. i. naxoregüta̱ax̱ 1. dauxüane
chismoso adj. oregüta̱xáxü 2. naanetüwe, ngo̱xmaanexü (visible)
chispa f. chuxü ciempiés m. chimü
• echar chispas nichuxü cierre m. taixẽẽruxü (de ropa)
chispear v. i. nichuxü cigarra f. ñã̱ĩ ̱xchinü
chivo m. chibu cigarrillo m. pori
chocar v. t., v. i. cigüeña f. cówa
1. namaxã nanañaxẽẽ, namaxã narüña, cilindro m. bidóũ (para líquidos)
nanañaxẽẽ2, nawa narüngaxi
cima f. wixtape̱xe (de un árbol o cerro)
2. namaxã nayarüña (con algo o alguien)
• chocarse nügümaxã nayarüxü (el uno cincel m. ponaruxü
con el otro) cincelar v. t. nayapona
chofer m. • cincelado iponaxü
1. ñaxẽẽruxü, toxpe̱xeruxü cinco adj. wüxime̱xpü̱x
2. motuarü ũxẽẽruxü (de moto) • cinco veces wüxime̱xpü̱xcüna
chompa f. deyuchiru cinta f. nguruxü (para medir)
chonta f. wairachaca (cogollo comestible) cintura f. naaye
choque m. cinturón m. goyexü
• dar choque nüxü nañe (electrica) circular adj. boxü (de forma plana)
choro m. õme (especie de mono) círculo m.
chorrear v. i. nanagoxüchixü, nichuxchu • estar en círculo naboxchimüxü
(agua) circuncidar v. t.
chorro m. chuxchuxü (de agua) nanawiecha̱xmüpe̱xechiraü
chosna f. to̱x (especie de mono) cirugía f. wí
choza f. citar v. t. inaxuneta, naxca̱x nangema
1. düxenü, ĩxacü ciudad f. ĩane1
2. goxepataü (para tostar la fariña) clamar v. t., v. i. waita naxü
chueco adj. clan m. nacüã̱x
• estar chueco nabochatü clara f. cora (de huevo)
chullachaqui m. curupira (ser
claramente adv. meaxü̃́chima,
mitológico)
ngóxüwama
chupar v. t. nanachi1, nüxü natuxu
claro adj.
cicatriz f. o̱xrichica 1. ngóxü1
cicatrizar v. t., v. i. 2. ngóonexü (ambiente)
• cicatrizarse nixẽ 3. ngo̱xmatüxü (de color)
• estar cicatrizándose nixẽchigü (poco • no ser claro naxca̱x naxẽ
a poco) • ser claro nangóone (la noche),
ciclón m. ngurina nango̱xoma
ciego, ciega adj., m., f. ngexetüxü claro adv.
• estar ciego nangexetü, nixoxetü • claro que sí ngẽmáacüx
claro CASTELLANO – TICUNA 264

claro m. ngo̱xmacatüüxü (en el bosque) cojo adj. inga̱xnechigücü


clasificar v. t. nanangugü1, nüxü • ser cojo narünuxmaepara
ínidaugüchigü cola f.
clausura f. nguxüchiga 1. narexü (de un animal)
clavar v. t. ínayapota, nayapota 2. naxcüra (de ave, de pez o de avión)
• clavarse ningaxi 3. abióũcüra (de avión)
4. ñaxcuchiruxü (pegamento)
clavo m. itapua
• hacer cola nügüwe narüchicúe
cloquear v. i. nicúxnecüxü (gallina)
colador m. mepetüxü
coagular v. t.
colar v. t. nanabapetü, nanamepetü
• coagularse ínita̱x ya nagü (sangre) (líquido)
cobija f. düxruxü
colchón m. caruxü1
cobijar v. t. nayadüxü
colear v. i.
• cobijarse nügü nidüxü 1. nixĩã̱xcüracüxü (ave)
cobrar v. t. nanayauxtanü 2. nixĩã̱xreücüxü (animal, no ave)
cobre m. cobre cólera f. córera, nu2
cocaína f. cocate̱xe colgador m. choruxü
cocha f. naxtaxa colgar v. t.
• Caballo Cocha Cowena (ciudad 1. nacho, nanacho, nananga̱xcu,
fronteriza del Perú) nanatuxẽẽ
cochino adj. ãũãchixü, üxaxü 2. ínarütu (verticalmente)
cocido adj. 3. nanachonagü (arriba)
1. ngẽxexü • colgarse narütu
2. muxrane (como huevo duro) colina f. ma̱xpü̃́ne, ngüchitaeruxü
• bien cocido ipa̱xaxü collar m. nachagü
cocina f. colmillo m. cuainügü
1. guchica, guruxü
colocar v. t.
2. cuchina (choza donde se cocina)
1. inanaxü̃́, ínayaxücuchi, nanaxü̃́,
cocinar v. t. nanamuxra, naxüwemü nayaxü̃́cuchi (compl. sing.)
• estar cocinado nangẽxe 2. ínananucu, nananu, nananucu (compl.
cocinero, cocinera m., f. üwemüruxü pl.)
coco m. cocu 3. nananucuxüne (partes o piezas)
cocona f. bere (especie de fruto) 4. ninugü (separados)
5. nanawãxcu (tablas machihembradas)
codiciar v. t. nüxü̃́ nangúchaüxüchi
6. nayapoxyeane (cerco)
codo m. napecüxü (parte del brazo) • estar colocados nipuma (en fila,
coger v. t. palos o estacas)
1. nanabuxu, nanayaxu1, niyaxu color m. colór
2. nayacawe (fruto, compl. sing.) • de este color nuaraxüxü (indicando
cogollo m. nachaca (como de palmera) con ademanes), ñaaraxüxü
cohete m. cuete colorado adj. dauxü3
coincidir v. i. nügü inangau • ponerse colorado nanadeãchi
cojear v. i. ningãnexchigü columpiar v. t.
265 CASTELLANO – TICUNA con

• columpiarse nachü̱xgütae comoquiera adv. cuama, nüama


columpio m. chü̱xügütaeruxü • como quieran nüama, peama
comadre f. cuma compadecer v. t. namaxã nixãũxãchi,
comadreja f. ngaexü nüxü̃́ nangechaütümüxü
combatir v. i., v. t. nügü nadai (el uno compadre m. cupax
con el otro) compañero, compañera m., f. namücü,
combinar v. t. nügümücü
• combinado ãéüxü • tener compañero, tener compañera
naxãmücü
comedor m. chibüchica
comparar v. t.
comején m.
• comparado con -ora, -õra, -ura, -ũra
1. õmecü (deja rastro visible)
2. yowi (blanco que no deja rastro) compartir v. t. namaxã nangau,
nayatoye
comenzar v. t., v. i. inanaxügü, inaxügü
• comenzar a aparecer nidauchi compasión f.
comer v. t., v. i.
• tener compasión nüxü̃́
nangechaütümüxü
1. nachibü, nanangõ̱x1
2. nanamu̱x (comida cruda) competente adj.
• dar de comer nanachibüxẽẽ, • ser competente nüxü nacua̱x (de
nanaxüwemü, nayaxãgü hacer algo)
• querer comer nachibüchaü complacer v. t. nanataãẽxẽẽ, nüxü̃́
comerciante m., f. namepua
1. taxexü (sing.) completo adj.
2. taxetanüxü (pl.) • estar completo marü ningu1
comerciar v. t. nataxe complicado adj. tama tauxchaxü
comercio m. taxe complicar v. t. nanaguxchaxẽẽ,
comestible adj. ingõ̃́xü nayapoxyexü
comezón f. componer v. t. nanamexẽẽ
• dar comezón nicha1 comportamiento m. nacüma
comida f. • tener mal comportamiento
1. chibü nachixecüma
2. nabü comprar v. t. naxca̱x nataxe
3. nawemü comprender v. t. nüxü nacua̱x
4. õna (preparada) comprimido adj. íyaxũxtüxü
comienzo m. nawa inaxügüxü, norü ügü comprobante adj., m. napane
comilón adj. taanüxü comprometer v. t., v. i. inaxuneta
• ser comilón nataanü • comprometerse nügümaxã inaxuneta
como adv., conj. ngẽma nax, compromiso m. uneta
ngẽxgumarüxü, -rüü, -rüxü
común adj. mexeraxü
cómo adv. ñuxãcü
comunicar v. t. namaxã nüxü nixu
• cómo no ngẽmáacüx
• ¿cómo? ñuxũcürüwa (reclamando), comunidad f. ĩane1
ñuxãcü con prep.
conceder CASTELLANO – TICUNA 266

• con ella, con ellas ngĩmaxã 1. wüxichapa̱xa, wüxichita, wüxitücumü


• ¿con qué? ta̱xacümaxã 2. natücumü (de personas)
conceder v. t. nüxna nanaxã 3. paxetatanüxü (musical)
concha f. maxre, nachipa̱x conmigo pron. chomaxã
concluido adj. igúexü conocer v. t. nüxü nicuáchigü (poco a
• estar concluido marü nagu̱x poco)
concluir v. t. nanagu̱xẽẽ • hacer conocer nüxü nüxü nacua̱xẽẽ
concubina f. naxma̱xaba conocido, conocida m., f. nüxü nacuáxü
(persona)
condenar v. t. poxcuwa nanamu
conocimiento m. cua̱x
condescender v. i. nügü ínarüxíra
• tener conocimiento nüxü nacua̱x
condición f. nañuxraxüxü • tener más conocimiento nüxü nüxü
condimento m. naẽxü ̃́ wemü narücua̱xmae (que otra persona)
condolerse v. r. nügümaxã nangechaügü conquistar v. t. nanagana, nüxü
(el uno del otro) nanguxü, nüxü narüporamae, nüxü
conducir v. t. nayaxũxẽẽ narüyexeramae1
conectar v. t., v. i. nayangucuchi, consecuencia f.
ningixcu, nügüwa nayadagü • a consecuencia de nagagu
• conectarse nügüwa nanadagüxẽẽ, conseguir v. t.
nügüwa ne nadagü 1. nanayaxu1
• estar conectado nügüwa narüchocúe 2. nachoxniã̱x (pescado)
(en cadena)
consejero m. ucu̱xẽruxü
conejo m. conéyu
consejo m. ucu̱xẽ
confiable adj. ixaixcümacü
consentir v. t. ngü ñanagürü, tama
confiar v. i. nanachu̱xu
1. nagu nayaxõ, nüxü̃́ nayaxõ
consigo pron. nügümaxã (mismo)
2. nüxna narüyoe (en alguien, suj. sing.)
3. nüxna narüyoü (en alguien, suj. pl.) consolar v. t. nanataãẽxẽẽ
• no confiar taxúeaxü̃́ nayaxõ constancia f. napane
confirmar v. t. marü nüxü nixu constitución f. mugüpane
confiscar v. t. nanapu1 constituir v. t. inanaxügü
confite m. cõfíte construcción f. norü ü
confluencia f. nügüwa rügoxü (de ríos o construir v. t.
quebradas) 1. nanaxü
conforme adj. 2. nanaxüpata (casa para otra persona)
• no estar conforme tama nawüxigu consuegro m. na̱xtü
confundir v. t. consumir v. t. nanagu̱xẽẽ
• confundirse ínatü contado adj. ixugüxü
congregación f. wüxichapa̱xa, contador m. diẽruarü ugüruxü,
wüxitücumü ugütaeruxü
conjuntivitis f. nadáuxetü contagiar v. t. nanaxüexẽẽ, nüxna
conjunto m. naxüe, nüxü naxü2
267 CASTELLANO – TICUNA corona

contagioso adj. ixüewaexü contrario adj. caeguxü


contaminar v. t. nügüna nanaxüexẽẽ, • al contrario, por el contrario toõcü
nüxna naxüe contratar v. t. naxca̱x ínaxu
contar v. t., v. i. namaxã nüxü nixu, contratiempo m. guxcharuxü
nayaxugü, nüxü nixüga contrato m. unetapane
contemplar v. t. nagu narüxĩnü controlar v. t. namaxã inacua̱x
contemporáneo, contemporánea adj., convalecer v. i. naxca̱x nitaanechigü
m., f. conveniente adj.
1. ñomaücüxü • ser conveniente nanaãxẽgu
2. nügüarü yaã̱xgüraüxü (de edad)
convenio m. uneta, unetapane
contener v. t.
convenir v. i. nügümaxã nanaxuegu (el
• que contiene nawa ngẽxmaxü uno con el otro)
contenido adj., m. conversar v. i. nidexa, nügümaxã
• estar contenido nawa nangexma nidexagü
contentar v. t. nanataãẽxẽẽ • ir a conversar nayarüdexa
contento adj. taãẽcü, taãẽxü conviviente m., f.
• estar contento namaxã nataãẽ, 1. norü ngemare (mujer)
nataãẽ, nataãẽchiwe 2. norü yatümare (hombre)
contestación f. norü ngãxüga, ngãxüga cónyuge m., f. namücü
contestar v. t. cooperación f. ngüxẽẽ
1. nanangãxü, nüxü nangãxü cooperar v. i. nügü narüngüxẽẽ (el uno
2. chixri nanangãxü (de mala manera) con el otro)
3. nanachoxüga (con enojo) coordinación f.
4. nüxü nangãxüga (defensivamente) • en coordinación wüxigu
contigo pron. cumaxã copa f.
continuamente adv. -echa, guxüguecha, 1. axepáü, copa, naxpáxü
yexücürü 2. natanü2 (de un árbol)
continuar v. t., v. i. corazón m.
1. nayadaxẽẽ, nida 1. maxüne
2. -ama (a pesar de) 2. naanü1 (de árbol)
3. inida (camino, río) corbata f. gurbáta
4. nidaama (a pesar de algún impedimento corcho m. córchu
o más de lo debido)
corcovado adj. püwemüxüxü
contra prep. naxcha̱xwa • ser corcovado napü̃́ca̱xwe
• contra sí mismo naxca̱xtama cordel m. tünüta
• contra uno -cha̱xwa
cordillera f. ma̱xpü̃́ne
contradecir v. t. aixcümaxü nixu
• contradecirse nügü nachoxügagü (el cordón m. nacúna
uno al otro) cornalina f. cornalina (piedra preciosa)
contraer v. t. iningĩgü, nügümaxã cornear v. t. nanacaxi
ningĩgü (matrimonio) corneta f. cornéta
contrariar v. t. nayaxãneãchixẽẽ corona f.
coronar CASTELLANO – TICUNA 268

1. nga̱xcueruxü • ser corto nanuxũ


2. ngoxücüra (de plumas de guacamayo) corvina f. tücüena
coronar v. t. nananga̱xcueru cosa f. ngẽmaxü
• estar coronado nanga̱xcueru cosecha f. buxeta
corral m. naxpüü1 cosechar v. t.
correcto adj. ixaixcümacü, marü name2 1. nanabuxu
• ser correcto nawe̱xgu (pensamiento) 2. nayabuxeta (granos)
corregir v. t. inayanawe̱xãchixẽẽ, 3. nayacawe (fruto, compl. sing.)
nayanawe̱xãchixẽẽ coser v. t.
• corregirse nügü inayarüwe̱xãchixẽẽ 1. nananga̱i ̱x
correr v. i., v. t. 2. nanga̱i ̱xchiru (ropa)
1. nañaãchi • máquina de coser nga̱i ̱xchiruxü
2. inañaãchi (suj. sing.) cosido adj. ngáixü
3. inaxüãchi (suj. pl.) cosquillas f. pl.
4. iniya̱x (líquido) • hacer cosquillas nanangãĩxã,
• hacer correr nanañaãchixẽẽ, nanaxãũãxüne
nanaxüãchixẽẽ
cosquillear v. t. nanangãĩxã
corresponder v. i. nüxna naxü (una
cosquilloso adj. ãũã̱xwa̱xexü
responsabilidad)
• que corresponde nüxna üxü (a costado m.
alguien) 1. nacüwa
corriente adj., f. 2. naxpechinü (de un río)
1. ngexürüüxümare costal m. chacu, chixari, choca
2. poraüchiüxü (fuerte, de río) costar v. i. naxãtanü
cortadura f. chexe2 • ¿cuánto cuesta? ñuxregu naxãtanü
cortaplumas m. caniwetu costilla f. naga1
cortar v. t. costo m. natanü1
1. nacua̱i ̱xtü (monte), nayacua̱i ̱xgüane costoso adj.
(maleza o monte con machete) • menos costoso ítanümaexü
2. nanachexcu, nanawicu (en pedazos), • muy costoso tatanüxüchixü
nanadaxü (en trozos) costra f.
3. nanachexe, nayachexe (a golpes) • que tiene costra íchixcha̱xmüxü
4. nanachexte (una vez)
costroso adj. íchixcha̱xmüxü
5. nanayo (con tijeras), nanawi (con
cuchillo) costumbre f. nacüma
6. nidaeeru (la cabeza) • tener malas costumbres
• cortarse nügü nachexe, nügü nawi nachixecüma
• tener cortado niyoeru (pelo o cabello) costura f. nga̱i ̱x
cortés adj. mecümacü costurera f. nga̱i ̱xchiruxü
• ser cortés namecüma cotorrear v. i. nidexamare
corteza f. naxcha̱xmü coyuntura f. naãc̃́ u̱xẽ
cortina f. tüa̱xpataruxü cráneo m. nachipeeru
corto adj. nuxũxü creador m. üruxü
269 CASTELLANO – TICUNA cuerda

crecer v. i. cualquier, cualquiera pron.


1. niyachigü (poco a poco) ngexerüxü̃́xemare
2. nabainagü, narüma̱x (río) cuando adv., conj.
crecido adj. yaxü3 1. yexguma (tiempo pasado)
• estar crecido narübai2 (agua) 2. ngẽxguma (tiempo presente o futuro)
creciente f. mucü (agua del río) • de vez en cuando ñuxguacü,
creer v. t., v. i. ñuxguacürica
1. nüxü̃́ nayaxõ cuándo adv., conj. ñuxgu
2. nagu nayaxõ (como verdadero) • ¿cuándo? ñuxgu
3. nayaxõ (en alguien) • ¿hasta cuándo? ñuxguxüratáta
• no creer tama nayaxõ cuanto adj., adv.
cremallera f. taixẽẽruxü (de ropa) • en cuanto ngẽxguma (tiempo presente
crespo adj. cha̱i ̱xchapa̱ax̱ ü (pelo) o futuro), yexguma (tiempo pasado)
• tener pelaje crespo nacha̱i ̱xchapa̱xa̱x • unas cuantas veces ñuxree̱xpü̱xcüna
cuánto adv.
cresta f. otaraü (de gallo o de gallina)
• ¿cuánto vale?, ¿cuánto cuesta?
creyente adj., m., f. õtanüxü ñuxregu naxãtanü
• creyentes yaxõgüxü • ¿cuánto?, ¿cuántos? ñuxre
cría f. -acü, naxacü cuarto m. ucapu, pechica (para dormir)
criado, criada m., f. naxütaxü cuatro adj. ãgümücü
criar v. t. nanayaxẽẽ cubierta f. düxruxü, tüétüxü
criatura f. buxe • poner cubierta nanaxü̃́xchapenüxü
crisneja f. cotu (para techar) cubrir v. t.
crisólito m. crisólitu (piedra preciosa) 1. nanatüétü, nanatüxchipeta,
Cristo m. Cristu nayadüxétü, nayadüxü
croar v. i. naxa 2. nanataxrechápenüxü (con cubierta
doble)
crucificar v. t. curuchawa nayapota 3. nanatüta (ventana)
crudo adj. ngáxü 4. nanatütaxü (un hueco)
crujir v. i. nixüxchapüta (los dientes) 5. nanaxü̃́taü (con un objeto)
cruz f. curucha 6. nanaxü̃́xchapenüxü (con carátula)
cruzar v. t. • cosa que cubre düxpechitaruxü
(como cortina o tabla)
1. nixüe (a pie, suj. sing.)
2. nichoü (a pie, suj. pl.)
• cubrirse nügü nidüxchiwe (la cara),
nidüxü, nügü nidüxü
3. nixãẽ (un río, remando)
• cruzarse nügüwa nadapetü (caminos) cucaracha f. orawe
cuaderno m. cuadernu, popera cuchara f. cuyera
cuadro m. naxchicüna̱xã cuchichear v. i. ningutagü, ngutaãcü
nidexa
cuajar v. t.
• cuajarse ínita̱x cuchillo m. cüxchi
cuál pron. cuello m. nanaxã2
• ¿cuál? ngexcürüücü, ngexerüxü̃́xe, cuerda f.
ngexnerüxüne, ngexürüüxü 1. nacúna, tünüta
cuerno CASTELLANO – TICUNA 270

2. napacuna (para hamaca) 2. yapa (de techo de hojas)


3. natü̱xü (de guitarra) cumpleaños m. buxchigaarü taunecü,
• de cuerda, que tiene cuerdas íxrachiga
ãcunaxü
cumplir v. t. ninguarü taunecüã̱x (años)
• poner cuerda nanaxücuna
cuna f. õxchanaarü pechica
cuerno m. nachata̱xcure
cunchi m. moni (especie de pez)
cuero m. naxcha̱xmü
cundir v. i. ninge
cuerpo m. naxüne
cuña f. pocumachate̱xeruxü,
cuestionario m. cagüpane
poxmachate̱xexü, ütatüxü
cuidado m. • meter cuña nanaxütatüxü
• tener cuidado naxũãẽ cuñada f.
• ¡cuidado! pexü3 1. naenexẽma̱x (esposa del hermano)
cuidador m. dauruxü (de animales) 2. ãxma̱xcü (hermana de la esposa)
cuidadoso adj. ũãẽwa̱xexü 3. nateeya̱x, naxma̱xeya̱x (hermana del
cuidar v. t. namaxã nanguxü, nüxna marido)
nadau cuñado m.
• cuidarse nügü naxũãẽxẽẽ 1. naeya̱xte (esposo de la hermana)
culantro m. chicúri (planta) 2. ãmacü, naxma̱xenexẽ (hermano de la
culata f. esposa)
1. natacu̱xrü̱xü (de una casa) cupiso m. cupechu, pitixu (especie de
2. naatachíwe (del techo) tortuga)
3. nachinü2 (de escopeta) cupuassu m. cupu (especie de árbol)
culebra f. ãxtape (venenosa) cura m. chacherdóte, pai
culminación f. gu̱x curaca m. capitáü, naeru
culminar v. t. nanagu̱xẽẽ curandero m. yuuta
culpa f. curar v. t. ínanaxüxü2, nanaxüxü
• por culpa de -gagu, nagagu curare m. gure (veneno para dardos de
culpabilidad f. cerbatana)
• tener culpabilidad nagagu nixĩ curichi m. curichi (curichi de jugo de
culpable adj. fruta)
• ser culpable nagagu nixĩ curimata f. chirimata (especie de pez)
culpar v. t. nayanaguãchixẽẽ, nüxna curiosidad f.
nanaxu • tener curiosidad nüxü nacuáxchaü i
cultivar v. t. guxüma
1. nanangĩxca curioso adj. nüxü cuáxchaüxü
2. nangĩxcae (lo plantado) • ser curioso nüxü nacuáxchaü i
cultivo m. ngixcae guxüma
cultura f. nacümagü curuhuinse f. chuecü, naiyüxü (especie
cumaceva f. cumachiwa (especie de de hormiga)
árbol) curva f.
cumbre f. 1. poeguãchi (en el camino o río)
1. nachitaeru, natape̱xe (de montaña) 2. põõchi (en el río, quebrada o camino)
271 CASTELLANO – TICUNA dedo

• tener curva ínapoxü • darse nügü inaxã, nügü


curvo adj. nayayauxãchime̱xẽ (la mano el uno al
• ser curvo ínapoxü otro)
• darse puñetazos nügü nidagü (el uno
custodiar v. t. nüxna nadau al otro)
cutis m. naxcha̱xmü dardo m. ochagu (para pucuna)
cuyo pron. noxrü dato m. datu (personal)
de prep. -arü, ne, -ta
• de ella, de ellas ngĩxna

D debajo adv. yuratüxü (del piso)


• debajo de natüügu
deber v. t. nanangetanü, nüxü̃́
dádiva f. ãmare nanangetanü, puracü2
daledale m. ixru̱x (especie de tubérculo
• que debe nangetanüxü (a otra
persona)
comestible)
débil adj. turaxü
dama f. ngexü2 • estar débil natura
danta f. nacü debilitar v. t. nanaturaxẽẽ
danza f. ñaãchixü • debilitarse inayaturaãchi
danzar v. i. • estar debilitado natura
1. íniñaãchixü, íniyüxü, niyüxü (suj. decapitar v. t. nidaeeru
sing.) decente adj. meãẽxü
2. ínixüãchixü, niyüxe (suj. pl.) decepcionar v. t.
dañador m. chixexẽẽruxü • decepcionarse nügümaxã nangechaü
dañar v. t. nanachixexẽẽ, nüxü decir v. t.
nanaxãcha, ngexü nawágü 1. namaxã nüxü nixu, nüxü nixu
• dañarse nügü nachixexẽẽ 2. aixcümaxü nixu (la verdad)
3. nidora (falsedades)
dañino adj.
4. nipura (tonterías)
• ser dañino nachixe 5. ñanagürü (así)
daño m. chixe, chixexü • ir a decir nüxü nayarüxu
• hacer daño nüxü nanaxãcha • querer decir nüxü nixuxchaü
• hacerse daño nügü nachixexẽẽ • ¡dime! cüx
• lo que hace daño ãcha • ¿qué dices? ca̱xna
dar v. t.
• ¿qué dice? ñuxũ ñacux, ñuxũ ñaxü
1. inanaxã, nüxna nanaxã declarar v. t.
2. ínanaxĩtanüxẽẽ (descuento) 1. nüxü nixu
2. namaxã naxuegu (ante otra persona)
3. nadexaãchi (un discurso)
4. ngetanüxü nüxna naxã (sin cobrar) decorar v. t. nananga̱xãẽ
• dado ixãxü decreto m. decrétu, mu
• dar choque nagu nañe (eléctrico) dedicar v. t.
• dar la espalda nüxna naxãca̱xwe̱x (a • dedicarse nügü inaxã
alguien) dedo m.
defecar CASTELLANO – TICUNA 272

1. unetaruxü (índice) demonio m. chachacuna, ngo̱xo


2. íxratareneme̱xẽ (meñique) demonstrar v. t. nanawe̱x
3. natarecutü (del pie)
demorar v. i. nanũxcü
defecar v. i. nawo̱xe • hacer demorar nüxü nanũxcüxẽẽ
defender v. t. ínanapoxü, naétüwa naxü̃́
demostrar v. t. nügü inawe̱x, nüxü
• defenderse nügü ínapoxü nanawe̱x
defensa f. poxü
dentado adj. ãpütaxü1
defensor, defensora
dentellar v. i. niyoxnecüxü
1. m., f. poxüruxü
2. adj., m., f. ínapoxücü (en pelea) dentista m., f. pupütaruxü,
yauxpütaruxü
deficiente adj.
• ser deficiente inayataxu dentro adv. aixepewa
deformado adj. ãũxü • por dentro aixepe
dejar v. t. denunciar v. t.
1. nayange̱x 1. ínanaxuaxü1
2. chixri inanaxü̃́ (mal puesto) 2. nüxü nixuama (continuamente a
3. nayacua̱xẽẽ (sin terminar) alguien)
4. ínanguxuchi (un cargo, suj. sing.) deporte m. ĩnüca
5. ínanguxü (un cargo, suj. pl.) depositar v. t. inanaxü̃́ (compl. sing.)
• dejar de afectar nüxü̃́ narüxó (a una
depósito m. ngẽmaxüchica
persona)
• dejar de hacer ínanangẽ̱x, nüxü deprimido adj.
narüxo • estar deprimido nama2
• dejar hacer nanangexrü derecho adj.
delantal m. tüpe̱xeruxü 1. iwéxü, iwéxüne
delante adv. wixpe̱xegu 2. tügüne (lado o mano)
• delante de nape̱xe1 • ser derecho nawe̱xgu (pensamiento)
• ir delante nüxíra nixũ derramar v. t. nanaba (líquido)
deleitar v. t. nüxü̃́ namechiga • derramarse nayipetü (granos)
delgado adj. • estar derramado inagü
1. chixcaxü, íxramenaxãxü derretir v. t.
2. ixmenaxã (tallo) 1. nanachaxichixẽẽ
• ser delgado naxíne (como palo o 2. nanadexẽẽ (con calor)
tronco), nixa1 • derretido dexexü2, idexexü
delicioso adj. chi ̱xichixü • derretirse inachaxichi
• hacer delicioso nanachi ̱xẽẽ derribar v. t.
• ser delicioso nachi ̱x (alimento) 1. nagu napogü, nanapoxü, nanayixẽẽ2,
demandar v. t. ínanaxuaxü1 nayawa̱xẽẽ
demarcar v. t. nayayauxyeane (terreno) 2. nananguxẽẽ (compl. sing.)
demás adj. 3. nanatuxu (árbol)
• lo demás rü naigüchigü, rüe̱xna to derrotar v. t. nanagana, nüxü
demasiado adv. ãũxrima, ãũxrixüchi narüporamae, nüxü narüyexeramae1
demente adj. ãũãẽxü derrumbar v. t.
273 CASTELLANO – TICUNA desempeñar

• derrumbarse inagüxtapü̱x (suj. sing.), descolorar v. t. ínanayimatüxẽẽ


narüyixtapü̱x (suj. pl.), narübuemü descolorido adj. íyimatüxü
(orilla de un río), nangĩãchi
descomponer v. t. ínananexü
desabotonar v. t. ínayaño̱xgü • descomponerse niyixi (suj. sing.),
desacuerdo m. niyixe (suj. pl.)
• en desacuerdo tama naãẽguxü descompuesto adj. iyixixü
desafilado adj. técaxü (cuchillo o desconfiar v. i. taxúeaxü̃́ nayaxõ
machete) descongelar v. t. inanadexẽẽ
• estar desafilado natéca
descontento adj. tama taãẽxü
desafilar v. t. ínanaxũmaguxẽẽ, • estar descontento nügümaxã
nanatécaxẽẽ nixauxãchi (consigo mismo)
desagradable adj. chixecümaxü descoyuntar v. t. nanatüxüchixẽẽ
desalentado adj. rümaãchixü descubrir v. t. nayangenaü, nüxü
• estar desalentado nayarümaãchi1 inayangau1
desalentar v. t. nanamaãchixẽẽ descuidadamente adv. naechita
desangrado adj. descuidado adj. tama ũãẽxü
• estar desangrado nangegü descuidar v. t. tama naxũãẽ
desanimado adj. rümaãchixü
desde prep. -cürüwa, -mama
• estar desanimado narümaãchi • desde ahora ñu̱xmacürüwa,
desanimar v. t. nanamaãchixẽẽ ñu̱xmaücüxü
desaparecer v. i. inayarütaxu • desde ese día yexgumacürüwa
desarmar v. t. nagu napogü, nanapuxne desdentado adj. ngepütaxü
desarraigar v. t. nanabe̱x, nanawo̱xochi desdoblar v. t. nanawe̱xãchixẽẽ
desarreglar v. t. deseado adj. nüxü nangẽ̱xẽcü, nüxü
• desarreglados chixri inuxü (cosas) ngechaücü
desarrollar v. t. inanagüxẽẽ • muy deseado inaxwa̱xexüchixü
• desarrollarse niyachigü desear v. t.
desatar v. t. ínayawẽ 1. nanaxwa̱xe
• desatarse nügü íniwẽgü 2. nüxü nangẽ̱xẽ (a alguien)
desayuno m. chibü 3. nüxü̃́ nangúchaü (con ansiedad)
4. nüxü̃́ nangúchaüxüchi (mucho)
descamisado adj. baica̱xwexü
desechar v. t.
descansar v. i. narüngü, nüxü narüchau
1. ínanata̱x (compl. sing.)
descanso m. 2. ínanawogü (compl. pl.)
• estar de descanso marü nüxü desembarcar v. t. ínananuü (suj. inan.)
narüchau
• desembarcarse ínaxüe (suj. sing.
descargar v. t. inanaxüxwetaü, ínanuü anim.), ínachoü (suj. pl. anim.)
descender v. i. desembocadura f.
1. ínarüxĩ, narüxüe (suj. sing.) 1. natüchinexe
2. ínarüxĩgü (suj. pl.) 2. naxchinexe (de lago, de quebrada o de
descendiente m., f. natanüxü caño)
desclavar v. t. nanapoxü desempeñar v. t. nayanguxẽẽ
desenterrar CASTELLANO – TICUNA 274

desenterrar v. t. nanaxaxichi • estar desordenados chixri inanu


deseo m. ĩnü, me, norü me, ngúchaü desorientar v. t.
deseoso adj. • desorientado ítüxü
1. nüxü cuáxchaüxü (de saber) despacio adv. íxrarüwa1, meamare
2. ngüxẽẽwa̱xexü (de ayudar) despedir v. t. nüxü ínimu
desfilar v. i. naxĩxchimüü • despedirse nügü narümoxẽgü
desgarrar v. t. narügáutechiru (ropa) despegar v. t.
desgranar v. t. nanamuxpüta (maíz) • despegarse nayañaxüchi
deshabitado adj. desperdiciar v. t. nanaxaiya̱xü
• estar deshabitado nachiane, despertar v. t., v. i. nanabaixãchixẽẽ,
nachipetüane nüxü ínayaba̱i ̱xgü
deshacer v. t. nagu napogü • despertarse nabaixãchi, nidauchi,
desherbar v. t. nanangĩxca nügü ínabaixgü
desierto m. despierto adj. dauxü2
• ser desierto nachiane • quedar despierto inadauecha
desigual adj. despintar v. t. ínanayixẽẽ
• ser desigual tama nawüxigu • despintarse ínayi
desinflar v. t. desplomar v. t.
• desinflado rütuãchixü • desplomarse niwa̱x
• desinflarse narütuãchimare despojar v. t. nüxna nanapu, nüxna
desleal adj. nanayaxu
• ser desleal tama nixaixcüma despreciar v. t. tama nanaxwa̱xe (no
deslizar v. t. querer)
• deslizarse ínarüwĩxĩ (suj. anim. sing.), desprender v. t. nayange̱x
ínarüwĩxgü (suj. anim. pl.),
̃́ después adv. nawena, ngẽmawena, -
narüwĩemüane (barranco), ínarünga
wena, wixweama, yixcama
desmanchar v. t. ínanayixẽẽ i üxaxü • después de comer chibüwena
desmayar v. i., v. r. destacado adj. nüxü rücua̱xmaexü
• desmayarse niyuãchi destapar v. t. ínanangegüétü,
desmayo m. yuãchi nayanganaü, nayangenaü
desmentir v. t. aixcümaxü nixu desteñido adj. íyimatüxü
desmoronar v. t.
desterrar v. t.
• desmoronarse inagüxtapü̱x (suj. 1. ínanata̱xüchi (compl. sing.)
sing.), narüyixtapü̱x (suj. pl.)
2. ínanawoxü (compl. pl.)
desnudo adj. baitücuxü, ngexchiruxü • desterrado ínata̱xüchixü (anim.)
• estando desnudo ngexchiruãcüma destetar v. t. nayamaie
desobedecer v. t. tama inaxĩnü
destornillador m. nexẽchiruxü
desobediente adj. tama ixĩnüxü,
destornillar v. t. ínananexẽchi
taxúegama ĩnüxü
destripar v. t. ínanachuxna, nanachuxna
desordenar v. t. chixri inananu,
nanawoexẽẽ destrozar v. t. nanachixexẽẽ
• desordenados chixri inuxü, woonexü destruir v. t. inayanaxoxẽẽ
275 CASTELLANO – TICUNA dimensión

• destruido marü inayarüxo • días norü ngunexügü (que dura un


desvariar v. i. nipura evento)
desvelar v. t. • otro día pa̱xmaxüra (en el futuro
cercano)
• desvelarse nügü nayaxtaxẽẽ, nügü
ningunexüxẽẽ, taguma nape diablo m. ngo̱xo
desventaja f. diagrama m. naxchicüna̱xã
• poner en desventaja nanaguxchaxẽẽ dialogar v. i. nügümaxã nidexagü
desvestir v. t. diarrea f. yaxü2
• desvestirse ínacu̱xuchi, • tener diarrea nayaxü
ínacu̱xuchichiru dibujar v. t. nanaxüxchicüna̱xã
desviación f. • dibujado ümatüxü
1. ũgachi • saber dibujar üxchicüna̱xãxü cuáxü
2. dagachi (en el camino) dibujo m. namatü1, naxchicüna̱xã
desviar v. t. dicho m. ore
1. nayadagachixẽẽ
dichoso adj. taãẽxü
2. nanatoõẽxẽẽ (el pensamiento)
• desviarse nidagachi (camino), diente m.
ínayachoegu 1. napüta
2. cuainügü (canino)
desvío m.
1. ũgachi
• que tiene dientes ãpütaxü1
2. dagachi (en el camino)
• sin dientes ngepütaxü
detener v. t. ínayachaxãchixẽẽ, nagu diéresis f. wü̃́etü
inanachoxẽẽ, nüxü narüchau diestra f. tügüneme̱xẽ
• detenerse ínayachaxãchi (el diestro adj. nüxü cua̱xüchixü
movimiento) dieta f.
deteriorado adj. • estar a dieta nanaxaure
• estar deteriorado nangau diez adj. guxme̱ex̱ pü̱x
detestable adj. naxchi naxaixü diezmo m. diesmu
detestar v. t. naxchi naxai diferente adj. natoraxüxü
detrás adv. naweama, naweamagu difícil adj. tama tauxchaxü
• detrás de nawe2 • ser difícil naguxcha, nüxü̃́ naguxcha
deuda f. ngetanü difícilmente adv. guxchaãcüma
• tener deuda nanangetanü, nüxü̃́ dificultad f. guxcharuxü
nanangetanü
dificultar v. t. nanaguxchaxẽẽ,
deudor m. ngetanüãx̃́ ü
nayapoxyexü
devolver v. t.
difunto adj., m. taue̱xta
1. nüxü̃́ nanataeguxẽẽ (compl. sing.)
2. nüxü̃́ nanawoeguxẽẽ (compl. pl.) digno adj. mecü
• tener que devolver nanataeguxẽẽ • ser digno namecüma
día m. ngunecü, ngunexü diluir v. t. nanacha3, nanaxüchixü,
• buenos días nuxmae, nuxmagüxe nayamexechi
• dentro de tres días ngẽmaarü • estar diluido nimexechi (en agua)
pa̱xmaacü dimensión f. norü ta
dinámico CASTELLANO – TICUNA 276

dinámico adj. poraãẽxü (de carácter) • dispersos woonexü


dinero m. diẽru distancia f. yáxü
Dios m. Tupana distante adj. yáxüguxü
dirigir v. t. • estar distante nüxna nayáxügu
1. namaxã inacua̱x distorsionado adj.
2. nanawiyaexẽẽ (el canto) • estar destorsionada nachixega (la
discípulo m. ngúexü voz)
disco m. chidí (compacto, CD o DVD) distracción f. taãẽruxü
disculpar v. t. distraer v. t. nanatoõẽxẽẽ, natoõ̃́ẽmare
• disculparse nügü ínaxue distribuir v. t. namaxã nanue, nayanu,
discutir v. i. niporagatanücüxü, nügü nüxü nayanu
nachoxügagü diversidad f.
diseminar v. t. namaxã nawoe (semillas) • haber diversidad nanatoraxüchigü
disentería f. diversión f. ĩnüca, taãẽ, taãẽruxü
• tener disentería nayaxü diverso adj. guxüraxüne, naguxüraxüxü
diseñar v. t. • ser diverso nanatoraxüchigü
• saber diseñar üxchicüna̱xãxü cuáxü dividir v. t.
disfrazar v. t. 1. nayatoye, nayayauxye
• disfrazarse nügü naxüxcha̱xmüxü 2. nayayauxyeane (terreno)
disfrutar v. t. namaxã nataãẽ • estar dividido nitoye, niyauxye
disgustar v. t. división f. norü üye
• disgustarse nügümaxã nanue (el uno divorciarse v. r. nügü ínawogü
con el otro) divulgar v. t. namaxã nanacaeane
disimuladamente adv. cúãcü doblar v. t.
disimular v. t. nayaxã 1. ínanapo, ínapoxẽẽ, nanawüxẽẽ
dislocar v. t. nanatüxüchixẽẽ 2. nanapopetü (la punta)
disminuir v. t. nayagúetanüxẽẽ
• estar doblado napopetü
doctor m. dutúru
disolver v. t. nanadexẽẽ (en líquido)
• disolverse inadexe documento m. napane, popera
disonante adj.
• documentos mugüpane (de la ley)
• ser disonante tama nawüxiguga doler v. i.
1. nangu̱x2, nüxü̃́ nangu̱x
disparar v. t.
̃́ 2. nangúpüta (la muela)
1. nayawãĩxẽẽ
3. nangúxca̱xwe̱x (la espalda)
2. nanamaxü (con arco o con honda)
4. nangu̱xcuma (al orinar)
dispensar v. t. nayanaxoxẽẽ 5. nangu̱xchametü (la cabeza)
dispensario m. üxüxüpataü 6. nangu̱xetü (el ojo)
dispersar v. t. namaxã nanue, 7. nangu̱xmachi ̱xẽ (el oído)
nanangianexẽẽ 8. nangu̱xneca (el estómago)
• dispersarse nügü nawoone 9. nangu̱xune (todo el cuerpo)
• hacer dispersar nanawogü dolor m.
disperso adj. 1. ngúxü
277 CASTELLANO – TICUNA el

2. ngu̱xchametü (de cabeza) durar v. i. natai


• tener dolores nangu̱xneca (de parto) durmiente adj. pexü1 (persona)
doloroso adj. ngu̱xúchixü2 duro adj. taixü
domar v. t. ínayapu • estar duro initaitü
domesticar v. t. ínayapu • ponerse duro ínitai
• domesticado iyapuxü • ser duro natai
domicilio m.
1. nachica

E
2. nachiü
3. napata (de él o de ella)
• tener domicilio naxãchiü
don m. Pa echado adj.
donación f. ãmare 1. icamarexü
donante adj. nüxna ãcü 2. itáxü (sing.)
donar v. t. nüxna nanaxã 3. iwogüxü (pl.)
donde adv. ngexta echar v. t., v. r.
• por donde ngextáama 1. ínanatagachi, nagu nayata̱xcuchi,
nanaña
dónde adv.
2. nanatáe, nayata̱xcuchi2 (compl. sing.)
• ¿dónde? ngexcü, ngexe2, ngextá, 3. nanawoü, nanawocu (compl. pl.)
ngexü1
4. butíyagu nanabacu (líquido en una
dorar v. t. nayachaxuchi botella)
dormir v. i. nape 5. nanagü (algo seco)
• ir a dormir nayape • echar raíces narüxüxchuma̱xã
• poner a dormir ínanapexẽẽ, • echarse naca1
nanacaxẽẽ, nanapexẽẽ • estar echado inaca
dormitorio m. pechica, ucapu eclipsar v. t. nanatütaxetü
dos adj. económico adj.
1. taxre • ser económico naxítanü
2. taxremare (solamente) edad f. norü taunecü, ya2
ducha f. aiyachica edificar v. t.
dudar v. t. tama nayaxõ 1. nanaxü
duende m. naxchi ̱xi 2. nanaxüpata (casa para otra persona)
dueño m. cori, yora edificio m. ĩ, ĩpata
• hacerse dueño nanaxüarü yoraã̱x educar v. t. nanangu̱xẽẽ
• tener dueño nayoraã̱x egipcio adj., m. Equítuanecüã̱x (persona)
dulce adj. maixcuraxü ejecutar v. t. nayanguxẽẽ
• ser dulce namaixcura ejemplo m. cua̱xruxü
dulcificar v. t. nanamaixcuraxẽẽ
ejercicio m.
duplicar v. t. nanataxree̱xpü̱xẽẽ • hacer ejercicios, ejercitarse nügü
durable adj. taixü nixüa
durante adv. -gu, -yane el art. yia
él CASTELLANO – TICUNA 278

• el que guxema, texe, yíxema ellos, ellas pron. na-, nümagü


él pron. • con ellos tümamaxã (alguien de la
1. na- familia)
2. nümax • para ellos tümaca̱x (alguien de la
3. tümax (alguien de la familia) familia)
• a él tüxü1 (alguien de la familia) elogiar v. t. nüxü nicua̱xüxü
• a él, de él tüxna1 (alguien de la emanación f. naxacaema
familia) embarazada adj. ãxacüxü
• con él namaxã, tümamaxã (alguien de • estar embarazada naxãxacü
la familia)
embarcación f. naweü
• él mismo nümatama, nümaxüchi, -
tama, tügü (alguien de la familia) embarcadero m. türe
• él solo nüxica embarcar v. t. nayaxüe
• para él tümaca̱x, tüxü̃́ 1 (alguien de la • embarcarse nixüe (suj. sing.), nichoü
familia) (suj. pl.)
elaborar v. t. nanaxü embargo m.
electrocutar v. t. • sin embargo natürü (Colombia y
• electrocutarse nüxü nañe Perú), notürü (Brasil)
elefante m. erecuáüte emblanquecer v. t. nanacómüxẽẽ
elegante adj. emborrachar v. t.
• ser elegante namexechi • emborracharse ínangãxü (suj. sing.),
nügü nangãxẽẽ, inangãxe (suj. pl.)
elegir v. t.
1. nayadexechi, nüxü naxuneta emboscar v. t. ínayacu̱xeü, nüxü
2. nayamucuchi (compl. sing.) ínicu̱xéxü
3. nanangucuxẽẽ (compl. pl.) embotar v. t. nanatécaxẽẽ
elevar v. t. nanaxü̃́nagü embotellar v. t. butíyagu nanabacu
• elevarse nachü̱xüxnagü (líquido)
eliminar v. t. inayanaxoxẽẽ embrear v. t. nanawacuchita
• eliminado marü inayarüxo embriagado adj.
ella pron. • estar embriagado nangãxü (suj.
1. na- sing.), nangãxe (suj. pl.)
2. ngĩmatama (misma) embrujar v. t. nüxü nangõ̱xgü
3. ngĩmax embudo m. bacuchiruxü
4. tümax (alguien de la familia) emigrar v. i.
• a ella tüxü1 (alguien de la familia) 1. ínachoxü (suj. pl.)
• a ella, de ella tüxna1 (alguien de la 2. ínaxũxũ (suj. sing.)
familia)
emocionante adj. mechigaxü,
• con ella, con ellas tümamaxã
(alguien de la familia) nanamechigaxẽẽ
• para ella tüxü̃́1 (alguien de la familia) empachado adj.
• para ella, para ellas tümaca̱x • estar empachado nangaxpütüwe1
(alguien de la familia) empachar v. t.
ello pron. • empacharse nügü nangaxpütüwexẽẽ
• con ello, con ellos namaxã empaquetar v. t. nananuque
279 CASTELLANO – TICUNA enfermo

• empaquetado rübuxpüxüxü (con 2. nanachexechi, nanangixichi, nawa


tela) nachexechi, nayanaixẽẽ (fuego)
empeorar v. t., v. i. • encenderse ninai, nixa2
• empeorarse nayexera enchufar v. t. nayangucuchi
empezar v. t., v. i. inanaxügü, inaxügü encima adv. düxétü, naétü
empleado, empleada m., f. naxütaxü • estar encima naétüwa
• ser empleado nüxü̃́ napuracü encinta adj. ãxacüxü
empobrecer v. t. nayapoexẽẽ • estar encinta naxãxacü
empolvar v. t. encoger v. i. ínaña, ínixe, nananu̱xãchi,
• empolvado tautachinüxü (superficie) nanañu̱xãchimü
empujar v. t. • encogido ínaxíraxãchixü
1. nüxü nacu̱xneta • que tiene la pierna encogida
2. nanacu̱xnagü (hacia arriba) natúãchiparacü
3. niwe̱xechitaxü (canoa o lancha del encogido v. i.
puerto) • pierna encogida nawã̱ĩ ̱xãchiparacü
empujón m. cu̱xneta encolar v. t. nayañaxcu
en prep. -gu, nagu, nawa, -wa • encolado nügüwa iñaxcuxü
enagua f. natüxü • estar encolado narüñaxta
enamorar v. t. encomendar v. t.
• enamorarse nügü nangẽ̱xgü (el uno 1. nanange̱x
del otro) 2. nanangexmagüxẽẽ, nanayexmagüxẽẽ
(a otra persona)
enamorarado adj.
• estar enamorado namaxã naxãarüa̱x encontrar v. t. nüxü inayangau1, nüxü
nayangau
enano m. nuxpü̱xüxü
• encontrarse nügü inangau
encaje m. namatüpechinü
encordar v. t. nanaxücuna
encajonar v. t. nanaxüxchixü
encorvar v. t. ínanapo
encanecer v. i.
enderezar v. t. inayanawe̱xãchixẽẽ,
• estar encanecido marü nacho̱xyae
nanawe̱xãchixẽẽ, nayanawe̱xãchixẽẽ
encantador adj. taãẽxẽẽruxü
• enderezarse nügü
encantar v. t. nanataãẽxẽẽ inayarüwe̱xãchixẽẽ
encarcelamiento m. poxcu endulzar v. t. nanamaixcuraxẽẽ
encarcelar v. t. nanapoxcu endurecer v. t. nanataixẽẽ
encargar v. t. • endurecerse ínitai
1. nüxna naxãga enemigo m. uanü
2. nanangexmagüxẽẽ, nanayexmagüxẽẽ
enemistar v. t.
(a otra persona)
• enemistarse namaxã narüxuanü,
encementar v. t. nügümaxã narüxuanügü
1. ínanachaxu
energía f. pora
2. nanachauxchiü (piso)
3. nanachauxtema (camino) enero m. enéru
encender v. t. enfermedad f. da̱xawe, ngúane
1. nagu nanangixi enfermo adj.
enflaquecer CASTELLANO – TICUNA 280

1. ida̱xawexü enojo m. nu2


2. yamaxã turaãẽxü (por la edad) enojón adj.
• estar enfermo nida̱xawe • ser enojón nanuxwa̱xe
• estar muy enfermo naturaxüchi enorgullecer v. t.
enflaquecer v. t., v. i. nayaxaxẽẽ • enorgullecerse nügü nicua̱xüxü
• enflaquecerse nixachigü (poco a enorme adj. ãũxü, taxüchixü
poco)
enredar v. t. ínananu̱xẽẽ
enfriar v. t. nanaga̱u̱xẽẽ
• enfriarse narüga̱u̱x, nügü narüga̱u̱xẽẽ enriquecer v. t., v. i.
enganchar v. t.
• enriquecerse nügü nadiẽruã̱xẽẽ
• estar enganchado inacho enrojecer v. t. nanadauxẽẽ1
engañador m. womüxẽẽruxü enrollar v. t.
engañar v. t. nanawomüxẽẽ, nidora 1. nanadixcumü
2. nanabu (una soga)
engaño m. womüxẽẽ
• con engaño womüxẽẽãcüma • enrollarse nügü nidixpüxü
• estar enrollado nidixpüta
engañosamente adv. womüxẽẽãcüma
enronquecer v. t.
engañoso adj. idoraxü • enronquecerse nacha̱xaxga
engomar v. t. nayañaxcu enroscar v. t. narübu
engordar v. t., v. i. nayangüxẽẽ • enroscarse nügü narübuxpüxü
• engordarse ningüchigü (poco a poco) ensanchar v. t. nanatatachinüxẽẽ
engrandecer v. t.
ensayar v. t. nügü nangúexẽẽ, nüxü
• engrandecerse nügü natachigaxẽẽ naxü1
engrasar v. t. nanachíxüã̱x
enseguida adv. ñu̱xmatátama
engreído adj. unüxü
enseñar v. t. namaxã inananguxüxẽẽ,
enhebrar v. t. nayawe̱xmaxetü (aguja) nanangúexẽẽ, nanangu̱xẽẽ
enjabonar v. t. nanachaũã̱x ensordecer v. t., v. i.
enjuagar v. t. nayayaxuchi • ensordecerse nügü nangauchi ̱xẽxẽẽ
• enjuagarse niyaxuchia̱x (la boca) ensuciar v. t. nanaxüxa
enlodar v. t. • ensuciarse naxüxa, nügü naxüxa
• enlodarse nügü naxüxa entender v. t. nüxü nacua̱x
enloquecer v. t. nanaxãũãẽxẽẽ • hacer entender nüxü nüxü nacua̱xẽẽ
ennegrecer v. t., v. i. nanawaxẽẽ enterar v. t. nüxü nüxü nacua̱xẽẽ
• ennegrecerse nawaxü, nügü nawa • estar enterado marü nüxü nacua̱x,
enojado adj. nuxwa̱xexü nüxü nacua̱x
• estar enojado nanuãẽ entero adj. mepü̱ü̱xü (algo esférico)
• parecer enojado nanuchametü enterrar v. t. inanata̱x
enojar v. t. • ir a enterrar inayata̱x, nayata̱x
1. nananuexẽẽ (compl. pl.)
entierro m. táeta
2. nananuxee2 (compl. sing.)
• enojarse nanuxwa̱xe (fácilmente), entonar v. t. nawiyae (un canto)
nügümaxã nanue (el uno con el otro), entonces adv. ñu̱xũchi
nanu • en aquel entonces yexgumaücüxü
281 CASTELLANO – TICUNA escondidas

entrada f. ücuchica envolver v. t. nananuque


entrante adj. nai2 (cosa de género • envolverse nügü nanuque, nügü
masculino) nidixpüxü
entrar v. i. equivocar v. t.
1. nixücu (suj. sing.) • equivocado ítüxü
2. nichocu (suj. pl.) • equivocarse ínatü
• estar entrando nichocuetaanü (suj. • hacer equivocarse ínanatüxẽẽ
pl.) erizo m. ñaxĩ (especie de animal)
• hacer entrar ínayaxücuxẽẽ, eructar v. i. narüdü
nanaxücuxẽẽ (compl. sing. anim.), esbozar v. t. nanaxüxchicüna̱xã
ínayachocuxẽẽ, nanachocuxẽẽ (compl.
escaldar v. t. nananaichixü (con agua
pl. anim.), nayaxü̃́cuxẽẽ (a una
caliente)
persona)
• que entra rüxücuxü escalera f. toxõ̃́õne
entre prep. norü ngãxüwa escama f.
1. nachipa̱x
entregado adj. ixãxü, nügü ixãxü
2. ĩxcüchipa̱x (de armadillo)
entregar v. t. nüxna nanaxã
escamoso adj. ãchipáxü,
• entregarse nügü inaxã muchipa̱xüchixü
• ir a entregar nüxna nayaxã
escándalo m. chixe, chixexü
entrenar v. t. nanangu̱xẽẽ
escapar v. i.
entretenimiento m. ĩnüca 1. nañaãchi
entristecer v. t. nanangechaüxẽẽ 2. niña (suj. sing.)
• entristecerse inarümaãchi 3. nibuxmü (suj. pl.)
entusiasmado adj. taãẽxü 4. namaxã niña (con algo)
enumerado adj. ixugüxü escasear v. i. tama namu
enumerar v. t. nayaxugü escasez f.
envase m. naxchixü • haber escasez nataxu
envejecer v. i. niyachigü (poco a poco) escaso adj. taxuxü
• envejecerse ningauchigü (poco a • ser escaso nataxu
poco, suj. inan.) escoba f. bixichiruxü, taxwechigu
envenenar v. t. escobilla f. bixichiruxü, taxwechigu
• envenenarse nügü nachaxü escoger v. t. nayadexechi, nüxü nidaugü
enviar v. t. escolta f. dauruxü
1. inanamuãchi, nanamu2, nayamu escoltar v. t. nüxna nadau
2. nayamupane (documento, libro) escombro m.
3. nüxü nimuga (mensaje) • escombros nachipegü
envidia f. auxãchi esconder v. t. nayabexcu, nayacu̱x,
• tener envidia nixãũxãchi nayaxã
envidioso adj. auxãchiwa̱xexü • esconderse narücu̱x, nicu̱x, nügü
enviudar v. i. narücu̱x, nügü nicu̱x
1. nayute (mujer) escondidas f. pl.
2. nayuxma̱x (hombre) • a escondidas cúãcü, naxcha̱xwa
escondido CASTELLANO – TICUNA 282

escondido adj. ẽxüguxü, icúxü género masculino), yeagü2 (personas o


escopeta f. mucawa cosas de género femenino)
escorpión m. tuxchinawe esférico adj. bopü̱xüxü
escribir v. t. esforzar v. t.
1. nanawü̃́ • esforzarse nügü ínarüpora, nügü
2. inanawü (en una lista) naporaxẽẽ, pora naxü
• hacer escribir nanawü̃́matüxẽẽ esmeralda f. esmeráda
escrito adj. ümatüxü eso pron.
escritor m. ümatüruxü 1. ngẽaama (allá)
2. yeaama (más allá)
escritura f. namatü1
• esos ngẽmagü1
escuchar v. t. inaxĩnü • por eso ngẽmaca̱x, ngẽmagagu,
• que escucha irüxĩnüxü yemaca̱x
escudar v. t. esófago m. naxüta1
• escudarse nügü natüpe̱xe espacio m.
escudo m. escúdu 1. naxmachate̱xe
escudriñar v. t. nawa nangu̱x 2. naxmachiã (dentro de una casa)
escuela f. iscuera, ngúepataü, • tener espacio naxãchica
ngúexügüchica espacioso adj. ãchicaanexü (terreno)
esculpir v. t. nanaxüxchicüna̱xã espalda f. naca̱xwe̱x, nawemü̱xü,
escultura f. naxchicüna̱xã naxca̱xwe̱x
escupir v. i. ínacuaxi espantadizo adj.
ese, esa adj.
• ser espantadizo nanguxpa
1. gua1 (persona de género masculino) espantar v. t.
2. gua2, guma, yima (cosa de género 1. nanaxĩgüxẽẽ, nüxü naxãneta
masculino) 2. nayañaxẽẽ (compl. sing.)
3. gumá, yimá (persona o cosa de género 3. nayabuxmüxẽẽ (compl. pl.)
masculino) • espantarse nabaixãchi, niyuxnearü
4. ngẽã1, ngẽma2 (persona o cosa de maxüneã̱x
género femenino) español m. Españaga (lengua)
5. yema2 (cosa de género femenino) español, española adj., m., f.
6. ngẽã2, ngẽma1, yema1 (cosa de género Españacüã̱x
neutro) esparcir v. t.
7. ngẽmaxüchima (mismo) • esparcido igü̱xüxüne, inge̱xechixü
• esos, esas ngẽmagü2 (tiempo presente espátula f. ngüeguruxü
y futuro), yemagü (tiempo pasado)
especie f. nañuxraxüxü, natanüxü
ése, ésa pron.
espectáculo m. ĩnüca
1. yea (cosa de género neutro)
2. ngẽmatama (mismo) espejo m. dau̱xcü, worua
3. yematama (mismo, cosa de género esperar v. t.
neutro) 1. nüxü ínanangu̱xẽẽ
• ésos, ésas yea (cosas de género 2. ínananguxẽẽ (a otra persona)
neutro), yeagü1 (personas, cosas de • ¡espera un momento! moxcüta
283 CASTELLANO – TICUNA estudio

espeso adj. pamüxü 3. nanuxma (aquí)


• ser espeso napamü1 (líquido), estatura f. nachane1
napamügü (sangre) estatuto m.
espiar v. t. nanangugü2, nayangugü • estatutos mugüpane
espina f. este m. éste,
1. naxta̱xa1, tuxu • hacia el este tawaama
2. napawe (de hoja de palmera) este, esta adj.
espino m. tora 1. daxe, ñoma
espintana f. chi ̱xane (especie de árbol) 2. daa1, doma2 (cosa de género masculino)
espionaje m. ngugütae éste, ésta pron.
espíritu m. 1. daa2 (persona o cosa de género
1. naãẽ masculino)
2. ngo̱xo (maligno) 2. ñaa1 (cosa de género masculino)
3. ñaa2 (cosa de género femenino)
espolón m. nanegu (de ave)
estéril adj. ngexacüxü
esposa f. namücü, naxma̱x
estiércol m.
• tener esposa naxãxma̱x
1. naü
esposo m. namücü, nate, ngĩte 2. wocaü (de vaca)
• tener esposo naxãte estimar v. t. nüxü nangechaü
espuma f. chixixü
estirar v. t.
espumoso adj. 1. nanawexẽẽ
• ser espumoso narüchi ̱xwa̱xe 2. nawéxme̱x (el brazo)
esputo m. naxbeágü • estirarse nügü narüwexẽẽ
esquina f. poeguãchi estómago m. naanü2, naneca, tüe
establecer v. t. estorbar v. t. nanaguxchaxẽẽ,
1. nananu (compl. pl.) nayapoxyexü
2. nanaxü̃́ (compl. sing.) estornudar v. i. nangaixchu
establo m. wocapataü estornudo m. ngaixchu
estado m. nachixüane, nañuxraxüxü estrado m. chicutüxü (para los pies)
estadounidense adj., m., f. estrangular v. t. nananu̱xnaxã,
Estaduxuníducüã̱x nayaxã̱ũ̱xyenaxã
estafa f. womüxẽẽ estrechar v. t. nanaxi ̱xtachinüxẽẽ
estallar v. i. niwã̱ĩ ̱x • estrecharse nügü nayayauxãchime̱xẽ
estampar v. t. (la mano el uno al otro)
• ser estampada naxãmatü (tela) estrecho adj. i ̱xtachinüxü
estanque m. puchu estrella f.
estante m. poperachica (donde se 1. ẽxta (pequeña)
guardan papeles) 2. woramacuri (grande)
estar v. i. estudiante m., f. ngúexü
1. nangexma (tiempo presente), nayexma estudiar v. t. nangu̱x1, nawa nangu̱x,
(tiempo pasado) naxca̱x nangu̱x
2. nixĩgü2 (suj. pl.) estudio m. ngu̱x
estudioso CASTELLANO – TICUNA 284

estudioso adj. ngúxwa̱xexü explicar v. t. namaxã nüxü nixu


estupendo adj. explosionar v. t., v. i. nayawãĩ̃́ xẽẽ,
• ser estupendo namexechi niwã̱ĩ ̱x
etcétera adv. rü naigüchigü, rüe̱xna to explosivo adj., m. iwãĩxü
eterno adj. ngẽxmaechaxü, taguma gúxü exprimir v. t.
• ser eterno nangexmaecha 1. inanama̱i ̱x
europeo, europea adj., m., f. 2. nanamã̱ĩ ̱xtüxü (el jugo)
Európacüã̱x expulsar v. t.
evacuar v. t. nayamu 1. ínanata̱xüchi (compl. sing.)
evaluación f. ngugütae 2. ínanawoxü (compl. pl.)
exquisito adj. chi ̱xichixü
evaluar v. t. nanangugü1
evangélico, evangélica adj., m., f. extender v. t. nüxü nataneta
ebaügélicu extinguir v. t.
evaporar v. t. • extinguirse nixo2
• evaporarse nacaixnagü extinto adj. yuxü
evitar v. t. nüxü narüxo extraer v. t. nanapu2
evolucionar v. i. nixüchicüxüchigü extrañar v. t. naxca̱x nangechaü
exacto adj. ngugügu (medida) extraordinario adj.
examen m. cuáarü ngugüruxü • ser extraordinario namexechi
extraviado adj. irütaxuxü
exasperar v. t. nanachixewe
extraviar v. t.
excavar v. t. nanaxai, nanaxüxmaxü
• extraviarse inarütaxu
exceder v. t. nangupetüxüchi
extremadamente adv. ãũxrima
excelente adj. guxãarü yexeraxü
extremo m. nape̱xe2
excluir v. t.
1. ínanata̱xüchi (compl. sing.)
2. ínanawoxü (compl. pl.)
excremento m. naü
excursión f. ĩane2, ũane
excusado m. woe̱xtaü
F
fabricación f. norü ü
excusar v. t. nüxü̃́ nüxü nangechaü
• excusarse nügü ínaxue fabricante m. üruxü
exhalar v. t. yaxna narüngü fabricar v. t. nanaxü
• fabricado de -naxca̱x
exhortar v. t. nanaxucu̱xẽ
fácil adj.
exigir v. t. nanachixewe
• ser fácil natauxcha
existente adj. ngẽxmaxü
facilidad f. tauxcha
existir v. i. nangemaxü2 • tener facilidad nüxü̃́ natauxcha (para
exonerar v. t. nayanaxoxẽẽ hacer algo)
experimentar v. t. nüxü naxü1 facilitar v. t. nanatauxchaxẽẽ, nüxü̃́
experto m. nanatauxchaxẽẽ, nüxü narüngüxẽẽ
• ser experto nüxü nacua̱xüchi fácilmente adv. tauxchaãcü
285 CASTELLANO – TICUNA finalizar

factura f. napane, taxepane fe f. õ


faja f. • tener fe nayaxõ (en alguien)
1. na̱i ̱xcutüxü, na̱i ̱xruxü febrero m. febréru, mitãũarü tauemacü
2. natü̱xüweta (para sujetar carga en la felicidad f. taãẽ
frente)
feliz adj. taãẽxü
fajar v. t. nayana̱i ̱x • estar feliz namaxã nataãẽ, nataãẽ
falca f. femenino adj.
1. nabera (de bote) 1. ngexe3 (sing.)
2. ñaberaxü (de una canoa) 2. ngexügüarü (pl.)
falda f. fermento m. pu̱xẽẽruxü
1. chaiya, natüxü
feroz adj. idüraxü
2. ngachitamaxü (de una montaña)
fértil adj.
fallar v. i. ínatü
• hacer fallar ínanatüxẽẽ • ser fértil nawaxmüane (la tierra)
fertilizar v. t. nanawaxmüanexẽẽ
fallecer v. i. nayu
festejar v. t. nanaxüchiga
fallecimiento m. yu
fiar v. t. ngetanüxü nüxna naxã
falsear v. t. nanatopetü (lo que otra
persona dice) fibra f. nachi1
falso adj. uxcaxü fideo m. fidéu
• ser falso tama nixaixcüma fiebre f. axüne
falta f. • tener fiebre nixaxüne
• hacer falta nüxü̃́ natauxchica fierro m. achu, fieru
faltar v. i. fiesta f.
1. nüxü̃́ nataxu 1. peta
2. natauxecha (siempre a alguien) 2. ngĩchigaarü peta (de boda)
• que falta taxuxü figura f. naxchicüna̱xã
fama f. fijarse v. r. nanangugü1
• tener buena fama natachiga fila f.
familiar m. • en fila chimaãcüma
• familiares buxügütanüxü (de los filo m. namagu
niños)
• no tener filo natéca
famoso adj. tachigaxü • tener filo nate̱x
fantasma m. naxchi ̱xi, ngaite, ngo̱xo • tener más filo narüte̱xmae
fariña f. ui filoso adj. te̱xechixü
farmacia f. üxüxüpataü • no filoso técaxü (cuchillo o machete)
fastidiar v. t. nanachixewe, nüxü filtrar v. t. nanabapetü, nanamepetü
nachixewe, nüxü̃́ nawa̱xtümüü (líquido)
fastidioso adj. chixewewa̱xexü • filtrarse nayache
fatigar v. t. filtro m. mepetüxü
• fatigarse nügü nipaxẽẽ fin m. gu̱x
favor m. permísu, tauxcha • por fin düxwa
• a favor de -axü̃́ finalizar v. t. nanagu̱xẽẽ
finalmente CASTELLANO – TICUNA 286

• estar finalizado nigu̱x • formarse nichima (en fila)


finalmente adv. düxwa formidable adj. ãũxü
finca f. naane formón m. purumuü (para labrar
fingir v. t. -neta madera)
fino adj. chixcaxü, mecümacü forro m. naxchapenüxü
• ser fino nachixca, namecüma fortalecer v. t. nanaporaxẽẽ
firmamento m. ngo̱xmaanexü fortaleza f. poraxẽẽruxü
firme adj. taixü forzar v. t.
flaco adj. ixaxü2 • forzar a trabajar nanapuracüxẽẽ
• ser flaco nixa1 fosa f.
flamante adj. iyauracüüxü • fosa nasal naxmaraü
flauta f. cornéta, woweru fósforo m. paritu
flecha f. chuxchi fotografía f. naxchicüna̱xã
flechar v. t. nanachuxu, nanamu1 fotografiar v. t. nanayauxchicüna̱xã
flojo adj. oxochixü, oxü fotógrafo m. yauxchicüna̱xãruxü
flor f. nachacu, putüra fracasado adj. marü nagu narüchixe
florecer v. i. naxãchacu fracasar v. i. chixri nixũ
floreciente adj. baxcaxü
• haber fracasado narüchixe
fracaso m. chixe, chixexü
florecimiento m. baxcaxü
fracturar v. t.
florero m. putürachixü
• fracturarse nibüye
flotador m. ngüruxü
fragante adj.
flotar v. i. • estar fragante napaacaane (ambiente)
1. inangü
frágil adj.
2. inayangüãchi
1. ipuxwa̱xexü, turaxü
3. nangü
2. ibüyewa̱xexü (vidrio)
4. nangütaxü (en canoa para picar un
pez) fragmento m. natüchi
• que flota ingüxü fraile m. pai
fluir v. i. iniya̱x (líquido) frasco m. butíya
fogón m. üxümacuta fraude m. womüxẽẽ
folleto m. foyétu, popera frazada f. düxruxü
fondear v. i. frecuentemente adv. guxüguecha
• fondearse ínangücuchi (barco) freír v. t.
fondo m. diẽru, natama 1. nanapiri
• fondos diẽru 2. piríwa nayagu (hasta que se dore)
foráneo adj., m. toma (persona de otro frente f. nacatü (de la cara)
país) • al frente de, de frente to̱xma̱xta
forma f. • frente a nape̱xe1
• de otra forma toõcü fresco adj. ngáxü
• forma de ser nañuxraxüxü frijol m. purutu
formar v. t. inaboxchimüxü (un círculo) frío adj., m.
287 CASTELLANO – TICUNA garrapata

1. deyuxü fundar v. t. inanaxügü


2. gáuane (ambiente) fundir v. t.
• agua fría ga̱u̱xchiüxü • fundido dexexü2
• estar frío naga̱u̱x furibundo adj.
• hacer frío nadeyuane, nagáuane • estar furibundo nidüra
• tener frío nüxü nanadeyu, nüxü furioso adj. nuxwa̱xexü
nayadeyu
furúnculo m. taixna
frito adj. piríxü
fuselaje m. abióũxüne (de avión)
fronda f. baxcaxü
fusil m. mucawa
frondoso adj. baxcaxü, muchacüüxü,
mutanüxü fútil adj.
• estar frondoso nabaxca • ser fútil natüca̱xma
frontera f. üyeane

G
frotar v. t. nanacha1, nanañe̱x, nayaxĩ ̱xã
fructífero adj. ixoxü2, oxwa̱xexü
frustración f. guxcharuxü
frustrar v. t. nayaxãneãchixẽẽ
gajo m. naxya̱xa
• frustrado nagu narüchixe
galleta f. gayéta
frutería f. ori ̱xpataü
gallina f. ota
fruto m.
1. o2, ori ̱x gallinero m. otapataü
2. õwü (de la chambira) gallo m. ota
fuego m. üxü gamitana f. tomacachi (especie de pez)
• arma de fuego mucawa gana f.
fuente f. burawe (de agua) • de mala gana õõcüma
fuerte adj. poracü, poraxü • tener ganas nachi ̱xéga (de comer),
nüxü̃́ nangúchaü (con ansiedad)
• más fuerte rüyexeramaexü
• ser fuerte napora ganado m. woca (vacuno)
fuertemente adv. poraãcü ganar v. t. nanagana
fuerza f. pora gancho m.
• hacer fuerza pora naxü 1. choruxü, taxwa
• tener fuerza napora 2. chogümüchiruxü (para colgar ropa)
3. we̱xtaeruxü (para el pelo)
fugarse v. r.
1. nixũ garaje m. autupataxü
2. niña (suj. sing.) garganta f. gabüchica, nanaxã2
3. nibuxmü (suj. pl.) gargantilla f. nachagü
fulminar v. t. ínanaba̱i ̱xgü (relámpago) gárgara f.
fumar v. i. nayixpe • hacer gárgaras nügü nibürümanaxã
fumigar v. t. gargarizar v. i. nügü nibürümanaxã
1. nanamaichĩã garra f. napatü
2. nanamã̱ĩ ̱xtanü (hormigas) • tener garras largas nama̱xpatüxüchi
funcionario m. naeru garrapata f. õchimü
garrucha CASTELLANO – TICUNA 288

garrucha f. dixeguruxü golpear v. t. nanacua̱i ̱xca, nüxna


garuar v. i. niwexwe nanacua̱i ̱xca
garza f. • golpearse nipueru (la cabeza)
1. cówa goma f. goma, ñaxcuchiruxü
2. chucu (especie pequeña) gomoso adj. ñaxüxü
gasolina f. gachurína gordo adj. ingüxü
gastar v. t. nanagu̱xẽẽ • estar gordo ningü
gatillo m. naxmachixẽ (de arma de gorra f. napate̱xe
fuego) gota f. churu
gato, gata m., f. michi gotear v. i.
• a gatas waaãcü 1. nichuru
gavilán m. ĩyü 2. nichururaü (la nariz)
gavilla f. wüxicüta gozar v. t. namaxã nataãẽ
gaviota f. tõxõ • gozarse nügümaxã nataãẽ (el uno con
gemelos m. pl. wüxigu íxraexü el otro)
(personas) gozo m. taãẽ
gemido m. ãĩnecüxü grabadora f. yauxgaruxü
gemir v. i. narüdoxü, nixãĩnecüxü grabar v. t. nanayauxga (la voz, música)
generoso adj. inaxãxwa̱xexü, gracia f.
ngechaüwa̱xexü • gracias moxẽ, tamoxẽ
gente f. gracioso adj.
1. duüxügü • acción graciosa ãũchigaxü
2. itaégatanücüüxü (importante) gradualmente adv.
genuino adj. aixcüma, aixcümaxüchi 1. meaxürachigü
• no genuino uxcaxü 2. nichixechigü (peor)
germinar v. i. narüxü, nayarügo gramalotal m. painünecü (abundancia de
gestionar v. t. naxca̱x ínaca hierba tupida que impide la navegación)
gigante adj., m., f. máchanexü gramalote m.
gira f. 1. maxẽ2
• ir de gira ínayaxüegu 2. painü (hierba tupida que impide la
girar v. i. ínigoeguãchichigü, navegación)
ínixüeguãchicüxü, nadixegu gramo m. gramu
glándula f. ñuxmi granada f. boxra (fruto)
glorificar v. t. nüxü nicua̱xüxü grande adj.
glotón adj. taanüxü 1. tacü, taxü
gobernante m., f. naeru 2. ãchicaanexü (terreno)
3. taxünexü (cuerpo)
gobernar v. t. namaxã inacua̱x
• muy grande taxüma
gol m. naáxü • ser grande nata3 (Perú, Colombia),
golondrina f. chiru naxãũ (Brasil)
golpe m. cua̱i ̱xca • ser más grande narütamae
289 CASTELLANO – TICUNA gusto

• ser muy grande nataxüchi, 1. pama (especie de árbol)


naxãũxũchi 2. yoxcu (especie de árbol)
grandeza f. norü ta guacamayo m.
granja f. otapataü • guacamayo azul chara
grano m. nachane2, wüxipü̱xü • guacamayo caspi menecü (especie de
• tener granos narüxo̱xeru (en la árbol)
cabeza) • guacamayo colorado ngoxü
granular v. t. natapü̱xüchire gualo m. barü2 (rana grande)
grasa f. chíxü2 guama f. mureru (una vegitación que
grasoso adj. cubre los lagos)
• ser grasoso nachíxüã̱x guamo m. pama (especie de árbol)
gratuitamente adv. ngetanüãcümare guante m. nga̱xcume̱xẽxü
gratuito adj. ngetanüxü
guapo adj. mechametüxü
grave adj. turaxü (de salud)
guardaespaldas m. dauruxü
• estar muy grave naturaxüchi
• tener voz grave nataganaa guardar v. t.
graznar v. i. naxãga 1. namaxã nanguxü
2. nügü nibexcu (conocimiento)
greñudo adj. ixeruxü
3. nüxna nadau
grieta f. naxmachate̱xe
guardián m. dauruxü, ĩarü dauruxü
grillo m. munü
guariuba f. wariuba (especie de árbol)
gripe f. na
• tener gripe niwãĩnecüxü guayaba f. oracha
gris adj. wẽ̱xraxü (color) guía m., f. cua̱xruxü
gritar v. i. aita naxü, waita naxü guiar v. t. namaxã inananguxüxẽẽ, nüxü
grosería f. guxchiga nüxü nacua̱xẽẽ
grosero adj. guxchigawa̱xexü güinche m. tuãchiruxü
grosor m. yaxcü guineo m. iru (especie de plátano)
grotesco adj. ãũxü guiñar v. t. nüxna naxãũxetü
grúa f. tuãchiruxü guiño m. ãũxetü
grueso adj. guitarra f. guitara
1. tamenaxã̱xü (como palo o tronco)
gusano m.
2. tanütaxü (como hilo o soga)
1. õ̱xmi
3. yaxcüxü (cosa plana)
• ser grueso natamena̱xã (árbol o palo), 2. naxchixi (de fruta)
nayaxcü 3. ngã̱ũ̱xchipa̱x (de la fariña)
gruñir v. i. narüngi ̱xnaxü, ningũnecüxü 4. opecu (de la yuca)
grupo m.
• tener gusanos naxõxmiã̱x, nixõxmiã̱x
1. wüxichapa̱xa, wüxitücumü gustar v. t. nüxü̃́ nachi ̱xega (comida)
2. natücumü (de personas) gusto m. me, norü me
3. paxetatanüxü (musical) • dar gusto nüxü̃́ namepua
guaba f. • tener gusto agradable nüxü̃́ nachi ̱x
haber CASTELLANO – TICUNA 290

hachazo m. chexe2

H hacia prep. nawa


hallar v. t. nüxü inayangau1, nüxü
nayangau
haber v. impers. hamaca f.
1. nayexma (tiempo pasado), nangexma 1. napa
(tiempo presente), nangemaxü2 2. cüchawa (grande hecha de algodón)
2. tama namu (poco) • mi hamaca chopa1
• no haber itaxuma (mujeres), hamacar v. t. nayachü̱xüte
taxucüma (hombres, cosas)
• no haber nada nataxuma hambre f. taiya
• ¿hay? nangemaxü1 • causar hambre nanataiyaxẽẽ
hábil adj.
• tener hambre nataiya
1. nüxü cuáxcü, nüxü cuáxü, paxaãẽxü hambrear v. i. nanataiyaxẽẽ
2. doeruxü (persona) hambruna f. taiya
habilidad f. cua̱x hangar m. abióũpata (de avión)
habitación f. nachiü, ucapu harina f. arína, trígute̱xe
habitante m., f. ngémacüã̱x (de allá) hasta prep.
hábito m. nacüma • hasta que ñu̱xmatáta
hechizar v. t. nüxü nangõ̱xgü
habitualmente adv. a̱i ̱xrüguma
hecho m. ü
habla f. dexa, naga2
hechura f. norü ü
hablador, habladora adj., m., f.
idexaechacü hélice f.
1. naxẽ̱xmü
hablar v. i.
2. abióũe̱xmü (de avión)
1. nidexa
2. bexma nidexa (en secreto) hembra f. ngexü2
3. nanũxcüga (despacio) herida f. o̱x, o̱xri
4. napaxaga (rápidamente) • tener herida naxĩã̱x (en la boca)
5. nataga (en voz alta) herido adj., m. napíxü
6. nidexaxüchi (mucho) herir v. t.
7. nügümaxã nidexagü (el uno al otro) • herirse nanapi ̱x
• hablar vulgarismos chixri nidexa hermana f. naeya̱x
• ir a hablar nayarüdexa hermano m. naenexẽ
• ir hablando nanacaeane (suj. sing.)
• no dejar hablar nayaxãcuchi hermoso adj. mechametüxü
hacer v. t.
• ser hermoso namexechi
1. ínanaxü, nanaxü herramienta f.
̃́
1. eramiẽnta
2. ínanaxüxü1 (en gran cantidad)
• hecho acáchianaxca̱x (de acacia), 2. pairuxü (punzante)
achunaxca̱x (de acero) 3. toeruxü (para sembrar)
• hecho de -naxca̱x hervir v. t., v. i. nayadocaxẽẽ, nidoca
• que hace -ruü, -ruxü hielo m. gáuxü
hacha f. yuema hierba f. maxẽ2, natü2
291 CASTELLANO – TICUNA hueco

hierro m. achumü (mineral) hora f. ngora, ora


hígado m. naca2 • como a esta hora ñúxgumaãcü
higo m. igu horario m. orapane
hijo m. nane1 horca f. wẽxnaachica
• hijo, hija naxacü horcón m. caxta
• sin hijos ngexacüxü hormiga f.
• tener hijos naxãxacü 1. dauxchitanü (especie pequeña de casa)
hilo m. tünüta 2. duru (especie que no pica)
hilván m. wéxügü 3. duü (especie que pica)
hilvanar v. t. nayawéxügü 4. naxta̱xa2 (especie de picadura)
himno m. wiyae
• hormiga guerrera chitaracu
hormiguero m.
hincar v. t.
• hincarse ningaxi • oso hormiguero chatü
hornillo m. caixqueruxü (para ahumar
hinchado adj. rüchaxü
caucho)
hinchar v. t. nayapu̱xẽẽ
horno m.
• hincharse narücha, narüchachiwe (la
1. guchica, guruxü
cara), nipu̱x (pan)
2. paũpüxü (para pan)
hipo m. yaxna
3. yapuna (para tostar fariña)
historia f. ore
hospedar v. t.
hogar m. napata (de él o de ella) • hospedarse narüxã̱ũ̱x (suj. sing.),
hoguera f. üxü narücho
hoja f. hospital m. üxüxüpataü
1. naixatü (de un árbol) hostal m. ngugüpata, pegüpataxü
2. poperaatü (de papel)
hotel m. ngugüpata, pegüpataxü
• hojas yapa (que cubren la cumbrera
del techo) hoy adv. ñu̱xmax
hojoso adj. ãátüxü
• de hoy en adelante, a partir de hoy
ñu̱xmawena
hombre m. yatü • hoy día, hoy en día ñoma i ngunexü
homicidio m. máeta huacapú m. chexe1 (especie de árbol)
honda f. maxgütaexü huacapuruna f. wacapuruna (especie de
hondo adj. mátamaxü árbol)
• hacer más hondo nanama̱xmaüxẽẽ huacrapona f. yura (especie de palmera)
honesto adj. mecümacü huancahui m. oxtau (especie de ave)
• ser honesto namecüma huangana f. nguü
hongo m. cora
huapapa f. poxta (especie de ave)
honor m.
huapo m. puü̱xü (especie de mono)
• dar honor nanatachigaxẽẽ
huasaco m. dewara (especie de pez)
honrado adj.
• ser honrado natachiga huasaí m. waira (especie de palmera)
honrar v. t. nanatachigaxẽẽ, nüxü hubos m. yomeru (especie de árbol)
nangechaü, nüxü nicua̱xüxü hueco m.
huella CASTELLANO – TICUNA 292

1. ãxmaxü, naxma, naxmaxü 1. caixanexü, taemaxü


2. botamaxü (redondo) 2. waemaxü (negro)
• hacer hueco nanadexa, nanaweruma • echar humo ínatü̱xünagüétü,
(con berbiquí) nicaixque
• tener hueco naxãxma humor m.
huella f. • estar de buen humor nameãẽ
1. nachitü (del pie) humoso adj.
2. naxme̱xchica (digital o de la mano) 1. taemaxüã̱x
huérfano, huérfana m., f. ta̱xcuta (niño 2. caixqueane (al quemar la chacra)
o niña) hundir v. t.
• huérfana taxcucü1 (joven) • hundido inguxü2
• huérfano taxcucü2 (joven) • hundirse inangu2, nawa narüwa̱x (en
huerto m. naane el barro)
hueso m. hurtar v. t. nanadeãcu, nangĩ ̱x, naxca̱x
1. naxchina̱xã nangĩ ̱x
2. naxtachinaxã (largo de la pierna)
huesudo adj. ãxchina̱xãxü

I
huevo m.
1. nacharaü
2. naxchira (del piojo)
3. ngáxürane (pasado)
4. otacharaü (de gallina) ida f. ũ
5. piríne (revuelto) idea f. ĩnü
huinche m. tuãchiruxü idear v. t. nügüãẽwa nanayaxu
huir v. i. identificar v. t. nüxü nacua̱xama
1. nixũ idioma m. naga2
2. niña (suj. sing.)
ídolo m. tupananeta
3. nibuxmü (suj. pl.)
• hacer huir nayañaxẽẽ (compl. sing.), iglesia f. tupauca
nayabuxmüxẽẽ (compl. pl.) ignorar v. t. nanangupetüxẽẽmare,
huito m. e (especie de árbol) nanayexrü
humanidad f. duüxügü igual adj. nügüraxüxü
humano m. duüxü • hacer igual nanawüxiguxẽẽ
• igual a -rüü, -rüxü
humear v. i. narücaixwa̱xe
• iguales wüxiguxü
humedecer v. t. naname (masa) • no ser igual tama nawüxigu
• humedecerse narünga • ser igual nanangexgumaraxü,
húmedo adj. waixraxü nanaxaixrügumaraxü,
• estar húmedo niwaixra nangexgumaraxüxü, nawüxigu,
humilde adj. nügü írüxíxraxü naxrüxü
humillar v. t. nüxü nacugüe igualmente adv. naxrüütama
• humillarse nügü ínarüxíra iluminar v. t.
• ser humillado inayarümaãchitanü 1. nanangóonexẽẽ
humo m. 2. nügü nibaixmaxü (el camino)
293 CASTELLANO – TICUNA inmediatamente

ilustre adj. tachigaxü inconveniente adj. tama naãẽguxü


imagen f. • ser inconveniente tama nanaãẽgu
1. naxchicüna̱xã incrementar v. t. nayamuxẽẽ
2. tupananeta (de un dios) • incrementarse nitachigü (poco a
imitación f. dauxütae1, nachícümare poco), nügü nimuxẽẽchigü
• de imitación uxcaxü inculcar v. t. nanangúexẽẽ
imitar v. t. naxca̱x nadauxütae, nüxü indecente adj. chixecümaxü (carácter,
nayadauxü manera)
impaciente adj. nuxwa̱xexü independiente adj. nügümaxãtama
impedimento m. icuáxü
1. guxcharuxü, poxyexü, toxyepe̱xe indicar v. t. nüxü naxuneta
2. toxyeane (para pasar por un lugar) indigestión f.
3. toxyechigü (para pasar por varios • tener indigestión nachixeanü,
lugares) nipu̱xcharaü
impedir v. t. nanaguxchaxẽẽ, indomable adj. tama íyapuxü
nayapoxyexü, nitoxpetü inexistente adj. taxuxü
importante adj. itachigaxü, mecü, infancia f. buxcüma
mexü, tachigaxü, taxü • desde la infancia buxgumama
• más importante rüyexeramaexü
infante m., f. õxchana
importar v. i.
infectar v. t. narücha
• no importa cuama, ngexrüma
• no importar nüxü̃́ nanataxuraxümare • estar infectado narüxo̱x
(a alguien) infeliz adj. taguma taãẽxü, tama taãẽxü
imposible adj. taxuacü inferior adj. rüchixemaexü (de calidad)
impotente adj. turaxü infiel adj.
impresionante adj. mechigaxü
• ser infiel tama nixaixcüma
inflamar v. t.
imprudente adj. tama ũãẽxü
• inflamarse narücha
inaceptable adj. tama mexü
informar v. t. namaxã nüxü nixu, nüxü
inadecuado adj. tama mexü nixu, nüxü nixuchiga
inagotable adj. taguma gúxü ingrediente m. naẽxü ̃́ wemü (para
inaugurar v. t. nayaxãxüchi cocinar)
• estar inaugurado nixãxüchi ingresar v. i.
incendiar v. t. nawa nanangixichi 1. nixücu (suj. sing.)
incienso m. pumara 2. nichocu (suj. pl.)
incitar v. t. nüxna naxĩnü (a hacer algo) • que ingresa rüxücuxü
inclinar v. t. nanaca̱i ̱x iniciar v. t. inanaxügü
• inclinarse nanangücuchi (hasta tocar injertar v. t. nayañaxcu
el suelo con la frente), narüma̱xãchi inmaculado adj. tama üxaxü
(para saludar), narüpü (árbol) inmediatamente adv.
incómodo adj. chixechicaxü (sitio) 1. ngẽxgumatama (tiempo presente o
incompleto adj. futuro)
• ser incompleto inayataxu 2. ñu̱xmatama
inmenso CASTELLANO – TICUNA 294

3. yexgumatama (tiempo pasado) insulto m. guxchiga


inmenso adj. taxüchixü intelectual adj. nüxü cuáxcü, nüxü
inmovible adj. tama ixĩã̱xcüxü cuáxü, nüxü cua̱xüchixü
inmóvil adj. icamarexü, ixü̃́marexü inteligencia f. cua̱x
inmunizado adj. pa̱i ̱xü • tener inteligencia nüxü nacua̱x
inteligente adj. doeruxü (persona)
inquieto adj. ixĩã̱xcüechaxü
• ser inteligente nüxü nacua̱x
inscribir v. t. nayanawü̃́cuchi
intención f. ĩnü
• inscrito iwü̃́cuchixü
• sin intención -cüraxü
inscripción f.
intensamente adv. ãũxrima, poraãcü
1. wü̃́cutaechiga
2. wü̃́cuchi (escrita o grabada) intensificar v. t.
insecto m. naixchinawe
• intensificarse niyexerachigü (poco a
poco)
insertar v. t.
interceder v. i.
1. ínayaxücuchi, nayaxü̃́cuchi (compl.
1. naétüwa nidexa, nüxna nachogü
sing.)
2. naxca̱x nidexa (a favor de alguien)
2. ínananucu, nananucu, nayanucuchi
(compl. pl.) interesante adj. mechigaxü
insípido adj. interior adj., m. aixepena
• ser insípido nangeaca (por falta de sal interiormente adv. aixepe
o azúcar) intermediar v. i. naétüwa nidexa, nüxna
insira f. ĩchira (especie de árbol) nachogü
insistir v. i. nanachixewe interminable adj. taguma gúxü
insolente adj. ngeãẽcüraxüxü interrogar v. t. nüxna naca
inspección f. ngugütae interrumpir v. t. nayaxüye
inspeccionar v. t. nayangugü intervención f. wí (quirúrgica)
instalar v. t. intestino m. naünüta
1. ínayaxücuchi, nayaxü̃́cuchi (compl. intranquilo adj.
sing.) • estar intranquilo nanaxi ̱xãchiãẽ
2. ínananucu, nananucu, nanangucuxẽẽ inundar v. t.
(compl. pl.) • inundarse nibaixü
instantáneamente adv. inválido adj. turaxü
1. ngẽxgumatama (tiempo presente o
invertido adj. ngüeguxü
futuro)
2. yexgumatama (tiempo pasado) investidura f. ãxüchi
instrumentista m., f. paxetaruxü, investigar v. t. nangugütae
paxruxü invierno m. mucü
instrumento m. paxetaruxü (musical invitar v. t.
como tambor, guitarra, órgano, piano, 1. nüxna naxu
corneta o flauta) 2. nüxü ningĩxã (a acompañar)
• instrumentos yoeruruxü1 (de involuntariamente adv. -cüraxü
peluquería) inyección f.
insultar v. t. namaxã naguxchiga • poner inyección nanapai
295 CASTELLANO – TICUNA juntar

ir v. i. jactancioso adj. nügü icua̱xüüxü


1. naxũ (suj. sing.), ínixũ (de regreso, suj. jactarse v. r. nügü nicua̱xüxü
sing.)
jadear v. i. ningoca
2. naxĩ2 (suj. pl.), ínixĩ (de regreso, suj.
pl.) jaguar m. ai
3. nadaxü (en dirección de) jalar v. t. ínanatúxuchi, nanatú, natú,
4. naxca̱x nayadau (para buscar) nayatú, nüxü natú
5. nicha2, nichaxwetaxü (río abajo jamás adv. taguma, tagutáma
llevado por la corriente) jardín m.
6. we̱xgu nixũ (sin desviarse) 1. naane
• haber ido marü ínixũ (suj. sing.), 2. putüranecü (de flores)
marü ínixĩ (suj. pl.)
jaula f. naxpüü1
• ir a entregar nüxna nayaxã
• ir mal chixri nixũ jebe m. carü, chiríga (especie de árbol)
• ir olfateando niwãĩxãchigü jefe m. ãẽ̱xgacü, capitáü, naeru
• ir para conversar namaxã narüdexa jengibre m. motaracari (planta)
(con alguien) jicra f. ngexrí (tipo de bolsa)
• irse ínaxũxũ, nüxna nixũ (suj. sing.), jorobado adj.
ínachoxü (suj. pl.)
• ser jorobado napü̃́ca̱xwe
• querer ir allá yéa naxũxchaü
• ¡vamos! ngĩxã joven adj., m., f.
1. ngextü̱xücü (hombre)
ira f. nu2
2. pacü (mujer)
irapay m. moru (especie de palmera) • ser joven nangextü̱xü
iris m. joya f. meruxü, nga̱xãẽruxü
• arco iris chirapa joyería f. meruxüpata
irracional adj.
judío, judía m., f. yudíu (persona)
• ser irracional tama naduücüma
juego m. ĩnüca
irregular adj. chixexüraxü
juez m. nüxna ca̱xcü
irresistible adj. rüyexeramaexü
jugar v. t., v. i.
irrigar v. t. nayawaimüanexẽẽ
1. naxĩnüca̱xwa̱xe
isla f. capaxũ 2. nacuxgütae (fútbol)
isula f. toxü (especie de hormiga) 3. napoxgütae (voleibol)
izar v. t. nanawãĩxnagü 4. nachü̱xgütae (en el columpio)
izquierdo adj. to̱xwe jugo m.
1. naxtüxü2
2. ori ̱xchixü (de fruta)

J
junio m. Cuáüarü tauemacü
juntar v. t.
1. nanade, nanadetaque̱xe,
nananutaque̱xe, nanaxĩtaque̱xexẽẽ,
jabalí m. nguü
ningixcu, nügüna nanaxĩxẽẽ
jabón m. chaũ 2. nanabitaque̱xe (barriendo)
jabonar v. t. nanachaũã̱x 3. nügüna nananugü (para sí mismo)
junto CASTELLANO – TICUNA 296

• juntarse nügüna nangugü (en ladrón m. ngĩtã̱́ xaxü


matrimonio), nangutaque̱xegü, ̃́
• ser ladrón nangĩxwa̱ xe
naxĩtaque̱xe, nügü nanutaque̱xe lagartija f. ngaire
junto adj. lagarto m.
• juntos wüxigu 1. coya (negro)
jurar v. i. namaxã nanaxuegu 2. curua (de quebrada)
justo adj., adv. ixaixcümacü 3. yoca (blanco)
juzgar v. t. nangugütae • lagarto caspi yocariwa (especie de
árbol)
lago m.

K
1. naxtaxa
2. puchu (pequeño)
lágrima f. naxgüxüetü
lamentable adj.
kerosene m. queruyínu
• ser lamentable ngechaxü nixĩ
kilo m. quíru
lámpara f. omü
kilogramo m. quíru
lana f. naxta̱xa1
kilómetro m. mil ya métruchigü
lancha f. wapuru
lanza f. docha, wocae

L
lanzar v. t. inanaña, nanacu̱x, nanaña
lapicero m. ümatüruxü
lápiz m. lapi, ümatüruxü
la art. yia largo adj. máxü
la pron. nüxü
• ser largo nama̱x
• la que yíxema • ser más largo narüma̱xmae
• las nüxü larva f. õ̱xmi
labio m. nabera lástima f. ngechaxü
labrado adj. pomüxü (con martillo) lastimar v. t.
labrar v. t. nanaxüxüchi (madera)
• lastimarse nanapi ̱x
lata f. data
lacio adj.
• tener cabello lacio niwe̱xyae latigazo m.
lactar v. t. nanamai
• dar latigazos nananaxü (con ortiga)
látigo m. cuaixcaruxü
lado m. nacüwa
• al lado naxüta2 latiguear v. t.
• el otro lado yeacutü (de un río o 1. nanacua̱i ̱xca (con látigo)
quebrada) 2. nananaxü (con ortiga)
ladrar v. i. lavandería f. yauxchirupata
1. nicuáinecüxü, nüxü nangúxu lavandero m. yauxchiruxü
2. narüngúxnaxü (suj. sing.) lavar v. t., v. i.
3. narüngúxtanüxü (suj. pl.) 1. nanayaxu2
ladrillo m. ladríyu, tiyuru 2. nayauxchiru (ropa)
297 CASTELLANO – TICUNA limpiar

3. ínanaya̱uxme̱x, naya̱u̱xme̱x (las manos levantar v. t.


de otra persona) 1. ínanadaxẽẽ, nanachixẽẽ (poner de
4. nayauxchametü (la cara de otra pie), nanachü̱xüxnagü, nanangenagü,
persona) nanawe̱xnagü
• lavado yaxuxü1 2. narücaxi (polvo)
lazo m. bocunaxãruxü 3. naxunagüme̱xẽ (la mano)
le pron. cuxü1 (a usted) • levantarse ínarüda
• les pexna (a ustedes) ley f. mu
leche f. liana f. õü
1. lechi, nagünenixü libélula f. yuchi
2. wocagünenixü (de vaca) liberar v. t.
3. deti (habla de niños) 1. ínanamuxũchi, ínananguxuchixẽẽ
• tener leche naxãgüneníü (compl. sing.)
lechero adj. ãgüneníüxü 2. ínanamuxü, ínananguxüxẽẽ (compl.
lechero, lechara m., f. ãgüneníüxü pl.)
lecho m. pechicaxü libertad f. nguxuchi
lechuza f. murutucu (especie de ave) librar v. t.
leer v. t. nüxü nadaumatü
• librarse nügü ínanguxuchixẽẽ (de un
cargo)
legítimo adj. aixcüma ixixü
libre adj.
• no legítimo nachícümare • estar libre ínguxuchixü (suj. sing.),
legumbre f. berdúra ínguxüxü (suj. pl.)
lejano adj. yáxüguxü librería f. poperapataxü
lejos adv. yáxüwa libro m.
• allá lejos ngémama 1. libru, orepane, popera
• estar lejos nüxna nayáxügu 2. üwemüpane (de cocina)
• ser lejos nayáxü 3. wü̃́cuchipane (de inscripción)
lengua f. conü, dexa, naga2 licor m. de
lentamente adv. íxrarüwa1, meamare líder m. naeru
lente m. lidiar v. t. nügü nawogü (uno con otro)
• lentes chocuetüxü liendre f. naxchira
lento adj. maãẽ̃́ xü
lijar v. t. nanaba̱i ̱xẽẽ, nanawãĩxgüxüchi
• ser lento nanũxcüãẽ
lima1 f. dima2 (fruto)
leña f. üxü
lima2 f. dima1, waixmaguruxü
leopardo m. ai
(herramienta)
lepra f. chaxüne
limitar v. t. nanachu̱xu, nixüye
lesión f. o̱x
límite m. üyeane
lesionar v. t. • tener límite nixüye (territorial)
• lesionarse nanapi ̱x limón m. irimawa
letra f. namatü1 limpiar v. t.
letrina f. woe̱xtaü 1. ínanayixẽẽ
levadura f. pu̱xẽẽruxü 2. ínanapi (con trapo seco)
limpieza CASTELLANO – TICUNA 298

3. nangĩxcae (la chacra) 1. ããcuxü


limpieza f. mexẽẽane 2. ãchiüanexü (de charcos)
limpio adj. tama üxaxü • estar lleno nangaxpütüwe2 (de
• estar limpio name (suj. sing.), nime comida), naxããcu, naxãchixüane (de
(suj. pl.) charcos)
lindero m. norü üyeane, üyeane
• tener barriga llena nangaxcharaxü
• tener lindero nixüye llevar v. t.
1. nanayauxmare
lindo adj. mechametüxü, mex, mexü
2. nayaga (compl. sing. anim.), nayange
linterna f. omü (compl. sing. inan.)
líquido m. ãchiüxü 3. nayagagü (compl. pl. anim.), nayana
lisa f. oxta2, waracu (especie de pez) (compl. pl. inan.)
liso adj. 4. ínanangexechi (afuera)
1. córaxü (superficie húmeda) 5. namaxã nayange (juntos)
2. nabaica̱xwe (espalda) 6. nayangetaxü (en bandeja)
3. ngoraxü (superficie seca) llevollevo m. gaüruxü, muüruxü (el que
• ser liso naba̱i ̱x trabaja haciendo cruzar el río en canoa)
listo adj. ímemarexü, marü ímexü (para llorar v. i.
irse) 1. narüdoxü, naxaxu
• estar listo íname 2. nügümaxã naxauxe (juntos)
• no listo tama imexü • llorando auxãcüma
llaga f. o̱x llorón m. doxõẽxü
• tener llaga narüxo̱x lloroso adj. auxchametüxü
llama f. üxüxetü (de fuego) llover v. i.
• llamas üa̱xcüema (que salen del sol) 1. napu2
llamar v. t. naxca̱x naca 2. napuecha (continuamente)
• llamado ãégacü lloviznar v. i. niwexwe
• mandar llamar naxca̱x nangema
lluvia f. pucü
llambina f. yowarachi (especie de pez)
lo pron. nüxna, nüxü
llanchama f. ñoxe (especie de árbol)
• los nüxü, pexna (a ustedes)
llanta f. autuchicu (de carro)
loar v. t. nüxü nicua̱xüxü
llanto m. axu
lobo m.
llave f. chawi
• lobo acuático mãĩã
llegada f. norü ngu
local m. ĩpata
llegar v. i.
localidad f. nachica
1. ínangu1, nangu1
2. nawa nangu (a un sitio) loco, loca adj. ãũãẽxü, ngeãẽxü
3. nawa nanguga (la voz) • estar loco nangeãẽ1
• haber llegado marü orawa nangu (la • ser loco naxãũãẽ
hora) locura f.
• llegar a ser nawa nangu • hacer locuras nangeãẽ2
llenar v. t. nanaxüãcu lodo m. mairaxü
lleno adj. loma f. ngüchitaeruxü
299 CASTELLANO – TICUNA mamá

lombriz f. buxre̱xe machucar v. t. nayapomü


• lombrices taxchibüne (parásitos • machucado camüxü, icamüxü,
intestinales) ipomüxü
lomo m. naca̱xwe̱xmachi madera f. nai1
loro m. wexu madrastra f. naerücü
• loro verde caxcu madre f. nae
loromachaco m. caxcuarü ãxtape madrina f. mãĩẽgawa
(especie de culebra) madrugada f. pa̱xmamaxüchi
lote m. naane • de madrugada ngewa̱x
lucha f. wogü (libre) madurar v. t.
luchar v. i. nügü nawogü (uno con otro) • hacer madurar nanadauxẽẽ2
luego adv., conj. yixcama maduro adj. dauxü3, yaxü3
• ¡hasta luego! cuxna, cuxnama, ẽcüx, • estar maduro nadáu (fruto), nidau
pexnama magnífico adj.
lugar m. • ser magnífico namexechi
1. nachica magnitud f. norü ta
2. aiyachica (para bañarse) maíz m. chawü
• dar lugar nanaxüchica, naxüchica
• haber lugar naxãchica majador m. caeruxü (de batán)
• no haber lugar nangechica majás m. ngã (especie de roedor)
lujoso adj. mal adv.
• ser lujoso namexechi • estar mal nitunaxã (de la garganta)
Luna f. • ser mal sitio nachixechica
• que tiene forma de medialuna malamente adv. chixri
buxca̱xwexü malaria f. du̱xru̱x
luna f. malcriado adj. chixri yaxü
1. tauemacü maldad f. chixe, chixexü, pecadu
2. tüema (llena)
maleante adj., m., f. chixexẽẽruxü
lupuna f. wochine (especie de árbol)
maleta f. maréta
lustrar v. t. nanangoraxẽẽ, nanawãxĩ
maleza f.
luz f. omü • tener maleza naxãtüane
• dar a luz naxíraxacü malhechor m. chixexẽẽruxü
malo adj.

M
1. chixecü, tama mexü
2. chixecümaxü (conducta)
• ser malo nachixe
malogrado adj. marü nagu narüchixe
macambo m. ngu (especie de fruto) • estar malogrado narüchixe
machacar v. t. nipomü malograr v. t. nanachixexẽẽ, ngexü
machete m. tara nawágü
macho adj., m. yatü, yatüxü maltratar v. t. nüxna nanacua̱i ̱xca
• ponerse macho nügü ínarüyatü mamá f. mama, nae
mamar CASTELLANO – TICUNA 300

mamar v. i. namai 1. naxme̱x


• dar de mamar nanamai 2. tügüneme̱xẽ (derecha)
manacaraco m. characúra (especie de • tener las manos sucias
ave) naxãũãchimẽ̱xẽ
manada f. wüxichapa̱xa manojo m. wüxicüta
manantial m. bairawe, burawe manso adj. iyapuxü, mecümacü
manchado adj. ãũãchixü, üxaxü • ser manso namecüma
manchal m. nanecü manta f. düxruxü
manchar v. t. nanaxüxa mantablanca f. tunü (mosquito diminuto)
• mancharse naxüxa manteca f. chíxü2
mandamiento m. mu mantel m. tütachinüruxü
mandar v. t. mantequilla f. maütequíya
1. inanamuãchi, nanamu2, nayamu mantilla f. tüeruxü
2. nayamupane (documento, libro)
mantis m.
3. nüxü ínimu (afuera)
• mandar avisar naxca̱x nimuga • mantis religiosa wüxparuna
• mandar hacer nanaxüxẽẽ manual m. napane (de instrucciones)
mandato m. mu manzano m. putana (especie de banano)
mandíbula f. nachicüra, napü̱xüchicüra, mañana f., adv. moxü
naxchicüra, naxtaüchicüra • pasado mañana pa̱xmaacü
mandil m. türemüxü • tras pasado mañana ngẽmaarü
pa̱xmaacü
mandioca f. moniáca (especie de yuca)
máquina f.
manejar v. t. nayaxũxẽẽ
1. máquina
manera f. 2. nga̱i ̱xchiruxü (de coser)
• de esa manera ngẽmaãcü (tiempo marabunta f. chitaracu (hormiga
presente o futuro), yemaacü (tiempo
guerrera)
pasado)
• de esta manera ñaãcü marañón m. coxü
• de otra manera toõcü maravilloso adj.
• de todas maneras naguxüraxüãcü • ser maravilloso namexechi
• tener otra manera de pensar marcar v. t.
natoõ̃́xẽ 1. nanaxüéga
mangal m. maügunecü 2. ínanaxexechi (línea recta con una
mango1 m. naxchaquexü (de una soga)
herramienta) marchar v. i. nixũ
• que tiene mango ãxpaweruxü marchitar v. t. nanañe̱xẽẽ
mango2 m. maügu (árbol y fruto) • marchitarse narüñexẽ,
maní m. tetü nayarümaãchi2
manicomio m. ãũãẽxüpataü marco m. naxpenüxü
manifestar v. t. nüxü nixu mareo m. ãũãẽ
manipular v. t. nayaxũxẽẽ margen f. naxãnacü (de un río)
mano f. marido m. nate, ngĩte
301 CASTELLANO – TICUNA menor

mariposa f. duri mazo m. poruxü


marisco m. maxre me pron. chaugü1, choxna, choxü1
martillar v. t. nayapomü mecer v. t. nayachü̱xüte
• martillado pomüxü mecha f. turuchira
martillo m. martíyu, poruxü medalla f. medáya
marupá f. marupá (especie de árbol) media f. meyapara
más adv. mediador m. chogüruxü
1. to, yexera
medianoche f.
2. -üra, -üra (en comparación)
3. -mae (de todos)
• en la medianoche, a medianoche
ngãxücüxü
• algo más muxũra
• aún más, todavía más yexeraãcü medicamento m. üxüxü2
• más corto nuxmaexü (en longitud) • poner medicamento nanama̱i ̱xetü
• no más -rica (en el ojo)
masa f. medicina f.
1. nachara 1. mexẽẽruxü, üxüxü2
2. paũchara (de pan) 2. ma̱i ̱xetüxü (para los ojos)
masato m. chaxü (bebida hecha de yuca) medicinar v. t.
mascar v. t. nagu nawagü 1. nanaxüxü
2. nanama̱i ̱xetü (el ojo)
máscara f. toxüchiwe
médico m. dutúru
masculino adj. yatüxü
medidor m. poraarü ngugüruxü (de
masticar v. t. nagu nawagü, nayayoxmü,
velocidad)
niyoxnecüxü
medio adj., m. ngãxü1, ngãxüguxü
mástil m.
1. naxpaweru (de barco)
• en medio de norü ngãxüwa
2. wonerapaweru (de bandera) mediodía m.
matanza f. dai • al mediodía tocuchigu
matapasto m. matupá (especie de hierba medir v. t.
mala) 1. inangu1, nanangu, nanangugü1,
nangugütae, nayangugü
matar v. t.
2. nanangugüane (terreno)
1. namáeta
2. nanacue (con bala) meditar v. t. nagu ínarüxĩnü, nagu
3. nayama̱x (compl. sing.) narüxĩnü
4. nanadai (compl. pl.) megáfono m. tagaxẽẽruxü
matrícula f. wü̃́cutaechiga mejilla f. namatü2
matricular v. t. nayanawü̃́cuchi, mejor adj., adv. rümemaexü
nayawü̃́cuchi • ser mejor, ser el mejor narümemae
matrimonio m. ngĩgüchiga mellizos m. pl. wüxigu íxraexü
mayor adj. yacü melón m. meráũ
mayoría f. mencionar v. t. nüxü nixu
• en mayoría rümumaexü menor adj. rübumaexü (de edad que otra
mazamorra f. baxü, chorune persona)
menos CASTELLANO – TICUNA 302

• ser menor nüxü narübumae (de edad) • con mezquindad, mezquinamente


menos adv. aüãcüma
• echar de menos naxca̱x nangechaü mezquino adj. aüxü
menospreciar v. t. nüxü naxo mi adj. chau-, cho-, chorü
mensaje m. ore mí pron.
menstruación f. ngẽa̱xarü chixewe • a mí, a mí mismo chaugü1
• a mí, de mí choxna
mentir v. i. nidora • para mí cha̱u̱xca̱x
mentira f. dora • para mí, a mí choxü̃́2 (a mi parecer)
• ¡mentira! có, wẽ microbio m. micú
mentiroso adj. idoraxü miedo m.
• ser mentiroso tama nixaixcüma • dar miedo nanamuüxẽẽ
mentol m. ĩ ̱xãruxü • no tener miedo tama namuü
menudo adj. • que da miedo ãũgaxü
• a menudo ngerügu • tener miedo namuü, nüxü namuü
mercadería f. miel f.
1. taxeruxü (que está en venta) 1. berure (de abeja)
2. naxpü 2. ira (de caña)
mercado m. taxechica mientras adv., conj. ñomarüta, -yane,
yoxni
mercancía f. taxeruxü (que está en • mientras que ngẽxguma (tiempo
venta) presente o futuro), yexguma (tiempo
mermar v. i. ínixe (nivel del agua) pasado)
mes m. tauemacü • mientras tanto yoxocüne
mesa f. mecha miga f. natüchi
meter v. t. militar adj. churara
1. ínayaxücuxẽẽ, nanaxücuxẽẽ (compl. millón m. milepü̱xcüna i mil
sing. anim.) mina f. mina
2. ínayachocuxẽẽ, nanachocuxẽẽ (compl. minoría f.
pl. anim.) • en minoría rünoxremaexü
3. nayaxü̃́cuchi, nanawocu,
minuto m. minutu, oraarü üyechigü
nayata̱xcuchi2 (compl. sing.)
4. nananucu, nayanucuchi (compl. pl.) mío pron. choxrü
5. aixepegu nanacu̱x (profundamente en mirada f. dawenü
agua) mirar v. t.
6. nayanexcuchi (tornillo) 1. nüxü nadawenü (suj. sing.)
7. nüxü nadáu (la mano) 2. nüxü narüdaunü (suj. pl.)
• meterse nixücu (suj. sing.) 3. nadauegu, nügü ínidau (atrás)
• metido rüngaxixü (para esconderse) 4. nadaunagü (hacia arriba)
metro m. métru, nguruxü 5. naxca̱x narüdaue (desde arriba)
̃́ 6. ñaxtügu nadawenü (hacia abajo)
mezcla f. üẽxü
7. nanadauáane (por todas partes)
mezclar v. t. nanaxüexü 8. nanuxetü (con enojo o con odio)
mezquindad f. 9. naxcha̱xwa nidaugachi (a otro lado)
303 CASTELLANO – TICUNA mover

• mirarse nügü narüdaunü (el uno al • mono coto, mono aullador ngexe1
otro) • mono fraile maiecha, maixcu, ya̱xri
• ¡mira! ba, dücax montar v. t. naxaunagü
misericordia f. ãũxãchitümüxü • hacer montar nanaxaunagüxẽẽ
• tener misericordia nüxü̃́ monte m. dauxchita
nangechaütümüxü • del monte dauxchitacüã̱x
mismo adj. montón m. wüxichita
• él mismo nümatama, nümaxüchi, - morada f.
tama
1. nachiü
• ser lo mismo nanangexgumaraxü 2. napata (de él o de ella)
misterio m. ẽxüguxü • tener morada naxãchiü
misterioso adj. ẽxüguxü morado adj. waxraxü (color)
mitad f. norü ngãxü, ngãxü1 morar v. i. naxãchiü
mitin m. ngutaque̱xe morder v. t.
mochila f. poperachixü (para libros) 1. nagu nawagü
modo m. 2. nanangõ̱x2 (serpiente)
• del mismo modo ngẽxgumarüxü moreno adj. waxraxü (persona)
moena f. arupane (especie de árbol) moribundo adj. yuxwa̱xexü
moho m. • estar moribundo nayuxchaü
• tener moho nichu̱x morir v. i. nayu
mojado adj. iwaixü mortero m. ta̱u̱xta
• estar mojado nawaiane, niwaimüane mosca f. murenü
(tierra)
mosquitero m. ngürücare
mojar v. t. nayawaixẽẽ
mostaza f. motácha
moldear v. t.
mostrar v. t. inanawe̱x, nanawe̱x, nüxü
• moldeado pomüxü (a martillo)
nanawe̱x
moler v. t. nanaca, nanawaxi,
motelo m. ngobü (especie de tortuga)
nanaxüte̱xe
motivar v. t. nüxü̃́ nanangúchaüxẽẽ
molestar v. t.
1. nanachixewe, nüxü nachixewe motociclista m., f. motuarü ũxẽẽruxü
2. nüxü nanaxocáü (con ruido) motor m. mutúru
• molestarse nüxü naxüa̱x (con otra mover v. t.
persona) 1. nayaxĩã̱xcüxẽẽ
molestia f. chixewe 2. nayaxügachi (compl. inan.)
molino m. caruxü2, mürawaca, 3. nixĩã̱xcüracüxü (la cola, ave),
ũxmüruxü, waixruxü nixĩã̱xreücüxü (la cola, animal no ave)
momento m. paxaãchi 4. nixĩã̱xchacüxü (los brazos)
• por un momento paxaãchi 5. nixĩã̱xpe̱xatü (las alas)
• ¡espera un momento! moxcüta 6. nanexãeru (la cabeza)
• moverse nicuacüxü (de un lado a
moneda f. diẽru
otro), nixĩã̱xtanücüxü (ramas de un
monje m. pai árbol), nixĩã̱xcüxü
mono m. • no moverse initaitü
movido CASTELLANO – TICUNA 304

movido adj. ixĩã̱xtanücüüxü muy adv. -echi, -ẽchi, -ichi, -ĩchi, -ochi, -
muchacha f. pacü, wore̱xcü õchi, poraãcü, -uchi, -ũchi
muchacho m. ngextü̱xücü • ser muy grande nataxüchi,
• vaca muchacho ũĩ (especie de ave) naxãũxũchi
mucho adj. -üchi, -üchi
• muchísimo muxũchixü
• muchos muxü1, muxüma
• ser muchos namu
• tener mucho namuxũchi N
mucosidad f. naxmüümaráü nacanaca f. coneyure, yewaecü (especie
mucura f. ngowaatü (especie de planta) de culebra)
mudar v. t. nacer v. i. nabu1
• mudarse nixũgachi (de casa) nacimiento m. buxchiga
muela f. napüta • desde su nacimiento nabuxgumama
muerte f. yu nación f. nachixüane
muerto adj. yuxü nada pron., adv.
muestra f. cua̱xruxü 1. taxuma
mugir v. i. nica 2. taxuxüma (definitivamente)
mugre f.
• de nada, por nada bai1, taxuca̱xma
• tener mugre nichu̱x • nada más -mare
• no haber nada nataxuma
mugriento adj. ichúxü
nadar v. i. niwẽẽ
mujer f.
nadie pron. taxúema
1. ngexü2
2. wore̱xcü (adolescente) nalga f. nachinü2, natatachinü2
mula f. cowaru naranja f. naraña
mullaca f. tü̱xcha (especie de planta) naranjo m. naraña
multiplicar v. t. nayamuxẽẽ narcotizar v. t. nanayumachixẽẽ
• multiplicarse nimu, nimuchigü (poco nariz f.
a poco, progresivamente) 1. naraü
mundo m. ñoma i naane 2. nuxraüxü (chata o aplanada)
muñeca f. muneca (juguete) narrar v. t. nüxü nixu
muñeca f. napü̱xme̱xẽ (de la mano) naufragar v. i. inabaxü, nabaxü
murciélago m. náusea f. ãũãx, oxéga
1. nu1 • dar náusea nanaxãũãxẽẽ
2. chü̱xri (pequeño) • sentir náuseas nanaxoxégaxẽẽ
muro m. naxtapü̱x, poxeguxü nausear v. i. nanaxoxégaxẽẽ
músculo m. músculu, namachi navaja f. nowaya
música f. paxeta Navidad f. nataru
músico m., f. paxetaruxü, paxruxü neblina f. caixanexü, cherena
muslo m. naperema nebuloso adj. caixanexü
mutilar v. t. nanachixexẽẽ necesario adj.
305 CASTELLANO – TICUNA numeroso

• muy necesario inaxwa̱xexüchixü nombre m. naéga


necesitar v. t., v. i. nanaxwa̱xe • de nombre ãégacü
negar v. t. nayaxã, nüxna nanachu̱xu • poner nombre nanaxüéga
• negarse naxoóbü (a comer) normalmente adv. a̱i ̱xrüguma
negligente adj. norte m. nórte
• ser negligente tama naxũãẽ nosotros pron.
negociar v. i. nataxe 1. tá-, yixema (incluye al oyente)
negocio m. taxe 2. ta-, tomax, toxü1 (excluye al oyente)
• persona de negocios taxexü (sing.), • a nosotros, de nosotros tüxna2
taxetanüxü (pl.) (incluye al oyente), toxna (excluye al
oyente)
negro adj. • a nosotros mismos yigü (incluye al
1. waxüxü (color) oyente), togü, tomatama (excluye al
2. waxwe (piel) oyente)
• hacerse negro nawaxü • a nosotros tüxü2 (incluye al oyente),
• tener piel negra nawaxcha̱xmüxü toxü1 (excluye al oyente)
nene, nena m., f. buxe • con nosotros tamaxã (incluye al
neutralizar v. t. ínayachaxãchixẽẽ oyente), tomaxã (excluye al oyente)
ni conj., adv. • para nosotros taxca̱x, tüxü̃́2 (incluye
• ni aún bai2 al oyente), toxca̱x, toxü̃́ (excluye al
oyente)
nido m.
1. naxchiãü nostalgia f.
2. werichiaü (de ave) • tener nostalgia nama2, nangechaü
• hacer nido naxüxchiaü novia f. naxma̱xchaü
niebla f. cherena novio m. natechaü
nieto m. nataxa nube f. caixanexü
nigua f. chixi (insecto) nublado adj.
niña f. bucü • estar nublado narücaixane
niño m. buxü nuca f. naxchipa̱xcuxre
• ser muy niño nabuxuchi nuera f.
nivelar v. t. nayanawe̱xãchianexẽẽ 1. naneã̱x
(tierra) 2. ngĩneã̱x (de mujer)
no adv. nuestro adj.
1. tama, taxũtáma 1. ta-, tórü, tóxrü (incluye al oyente)
2. taxuxütáma (lo hará) 2. to-, torü, toxrü (excluye al oyente)
• ¡no! taxũ̃́ nuevamente adv. wena
noble adj. mecü nueve adj. nuebe
noche f. chütaxü nuevo adj.
• buenas noches nuxmae, nuxmagüxe • ser nuevo nangexwacaxü
nombrar v. t. nuez f.
1. nüxü naxuneta • nuez de Adán dunaru
2. nayamucuchi (compl. sing.) numeroso adj. muxũchixü
3. nanangucuxẽẽ (compl. pl.) • más numeroso rümumaexü
nunca CASTELLANO – TICUNA 306

• menos numeroso rünoxremaexü obstáculo m. guxcharuxü, poxyexü,


nunca adv. taguma, tagutáma toxyepe̱xe
nutria f. aixtü, mãĩã obstante adj.
• no obstante natürü (Colombia y
Perú), notürü (Brasil), woo

Ñ
obstinado adj. nuxwa̱xexü, tama ixĩnüxü
obstruir v. t.
• estar obstruido narübotama,
narüpoxtama
ñato adj. obtener v. t. nanayaxu1
• tener ñata nidoxochiraü (la nariz) occidente m. oéste
ocho adj. ochu

O
ocioso adj. oxochixü, oxü
• ser ocioso naxo1
ocultar v. t. nayacu̱x
oculto adj. ẽxüguxü, icúxü
o conj. rüe̱xna
• cosa oculta ẽxüguxü
obedecer v. t., v. i. inaxĩnü, naga naxĩnü, ocupación f. puracü
nüxü̃́ inarüxĩnü, nüxü̃́ nanayaxu
2

ocupar v. t.
• no obedecer tama inaxĩnü • estar ocupado ínapuracü
obediente adj. naga ĩnüxü
ocurrir v. i.
objeto m. • ocurrido ngupetüxü, üpetüxü
1. ngẽmaxü odiar v. t. naxchi naxai
2. meruxü (valioso o apreciado) • odiado naxchi naxaixü
3. nga̱xãẽruxü (de lujo) • odiarse nügüchi naxaie (el uno al
obligación f. puracü2 otro)
obligar v. t. odio m.
• obligar a salir ínanachoxüxẽẽ (compl. • que tiene odio naxchi aixü
pl.) oeste m. oéste
obrero m. puracütanüxü oficial m. ãẽ̱xgacü
obscurecer v. t. nanaxẽãchianexẽẽ, oficio m. popera, puracü2
nanaxẽanexẽẽ ofrecer v. t. ínanaxuaxü2, nüxna
obscuridad f. ẽanexü nanaxuaxü
obsequiar v. t. nüxna nanaxãmare ofrenda f. ãmare
• obsequiado ixãxü oído m. nachi ̱xẽ, naxmaxchi ̱xẽ
obsequio m. ãmare oír v. t. nüxü naxĩnü
observar v. t. • que oye irüxĩnüxü
1. nanangugü1 ojal m. butúũmaü
2. nüxü nadawenü (suj. sing.) ojé m. pota (especie de árbol)
3. nüxü narüdaunü (suj. pl.) ojo m. naxetü
obstaculizar v. t. nitoxpetü • tener ojo naxãxmaxetü (aguja)
307 CASTELLANO – TICUNA otro

ola f. yuape ordinario adj. mexeraxü, nachícümare,


• hacer olas nanayuapexẽẽ rüchixemaexü
oler v. t. nüxü nawãxĩ oreja f. nachinü1, naxmaxchi ̱xẽ
• oler mal napamü2 (ropa), nayixchiü organizar v. t.
(agua), nayixane • organizarse nügü ninu
olfatear v. t. naxca̱x nangü̃́xgü, orgulloso adj. nügü icua̱xüüxü, nügü
niwãĩxãchigü, nüxü nawãxĩ írütaxü
oliva f. oribuarü o oriente m. éste
olivo m. oribu orilla f.
olla f. buetare, panera 1. nacutü1, natücutü, naxãnacü (de un
olor m. paane río)
• tener mal olor nüxü napa 2. tocutü (otro lado de un río o un lago)
oloroso adj. yixanexü orina f. naxü̱xü
olvidadizo adj. nüxü rüngümawa̱xexü orinar v. i. inawixya, nawixya
olvidar v. t. nüxü inarüngüma, nüxü oriundo m., f.
narüngüma • oriundo de -cüã̱x (cierto lugar)
• olvídalo ngexrüma ornamentar v. t. nananga̱xãẽ
̃́
ombligo m. naãpetünaxã oro m.
ómnibus m. omnibu 1. úiru
onda f. yuape 2. úirumü (sin purificar)
• hacer ondas nanayuapexẽẽ orquesta f. paxetatanüxü
ondular v. t. nanacha̱i ̱xeru (cabello) ortiga f. naxcu
opaco adj. ẽẽmaxü oruga f. õ̱xmi
operar v. t. nanawi (quirúrgicamente) orzuelo m. puxtietü (en el borde del
opinar v. t. nüxü nixu párpado)
opinión f. ĩnü oscuro adj. waanexü
oponer v. t. • estar muy oscuro naxẽanexüchi
• oponerse nügümaxã nanue (el uno al • estar oscuro nawaane, naxẽane
otro), tama inaxĩnü • ser oscuro naxca̱x naxẽ
oportunidad f.
• tener piel oscura nawaxcha̱xmüxü
• dar oportunidad nanaxüchica, oso m.
naxüchica • oso hormiguero chatü
opuesto adj. caeguxü otorgar v. t. nüxna nanaxã
oración f. yumüxẽ otorongo m. yowaruna
• casa de oración yumüxẽpataü otro adj.
orar v. i. nayumüxẽ 1. to
2. nai3 (cosa de género masculino)
orden f. mu
3. toguxe (persona)
ordenado adj.
• el otro ñaaama2 (con cosa de género
• estar ordenados naxãũxchita femenino)
ordenar v. t. inananu (compl. pl.) • la otra ñaaama1 (cosa de género
ordeñar v. t. nanamáigüneniü masculino)
ovalado CASTELLANO – TICUNA 308

• otra vez wena • tener padrino napaiẽgawaxã̱x


ovalado adj. wipü̱xüxü pagador m. ütanüruxü
ovario m. ngexechimüxü pagar v. t.
oveja f. carnéru 1. nanaxütanü, nayangutanüxẽẽ, nüxü̃́
nanaxütanü
ovillado adj. ãpütaxü2
2. nanangupetüxẽẽ (más)
ovillar v. t. nanabu (una soga) • estar pagado marü naxütanü
ovillo m. napanüta (de fibra de chambira
pago m. puracütanü
para hacer hamaca)
paiche m. dexchi (especie de pez)
oxidado adj. ãütanü
país m. nachixüane
oxidar v. t. nanaxãüxẽẽ • nuestro país tachixüane (incluye al
• oxidarse naxãü oyente), tochixüane (excluye al oyente)
óxido m. ãü paja f. caruxü1 (para dormir)
oyente m., f. pala f. aimüaneruxü, para
• oyentes ĩnütanüxü palabra f. dexa, ore
paladar m. naxmanaxã

P
palanca f. ãũnagüruxü, ãxũchiruxü
pálido adj. nachõ̱xõchixü, nadexãchixü
• estar pálido nanacho̱xõchi,
nanadexãchi
pabellón m. wonera palma f. nataramẽ̱xẽ (de la mano)
paciencia f. palmada f. péxme̱x
• tener paciencia namaxã napora palmear v. i. nanapépüne
pacificador m. ngüxmüxẽẽruxü
palmera f.
pacificar v. t. 1. cuxu2 (especie espinosa)
• pacificarse nügü narüngüxmüxẽẽ 2. murumuru (especie frondosa)
pacífico adj. mecümacü palo m.
• ser pacífico namecüma 1. -mena̱xã, nai1, naixmenaxã
paco m. pocu (especie de pez) 2. buxmena̱xãxü (redondo)
pactar v. t. 3. poxwapaweru (para pescar)
1. namaxã naxüga (con otra persona) • palo de sangre pucüre (especie de
2. nügümaxã nanaxuegu (el uno con el árbol)
otro) paloma f. muxtucu
pacto m. uneta, unetapane palometa f. ãtachinücü, pacu (especie de
• hacer pacto namaxã naxüga (con otra pez)
persona) palpar v. t. nüxü ningõgü
padecer v. t. ngúxü ninge (dolor) palta f. nguma
padrastro m. nanatürücü paludismo m. du̱xru̱x
padre m. pan m. paũ
1. nanatü, papa • árbol del pan paũchane (de fruto
2. pai (religioso) comestible)
padrino m. cupax panadería f. paũpataü
309 CASTELLANO – TICUNA pasar

panadero m. paüderu parasol m. tüxchipetaruxü (como una


pandereta f. pãdéru, paüderu rama o una hoja)
pantano m. naxchirü̱xü, ngóxü2 parecido adj. ngẽxgumaraxüxü
pantera f.
• ser parecido nananaraxü
• pantera negra yowaruna pared f. ĩxtapü̱x, naxtapü̱x, poxeguxü
panza f. napütüwe pareja f.
• tener pareja naxãmücü
pañal m. naxchapenüxü,
õxchanachapenüxü pariente, parienta m., f. nügütanüxü
parir v. i. naxíraxacü
pañuelo m. dechu
parpadear v. i. nipeãxétücüxü
papa f. core̱x (para hacer masato)
párpado m. naxchiãüétü
papá m. nanatü, papa
párroco m. pai
papaya f. poxpayu
parte f.
papel m. popera
1. norü üye
paquete m. naxpüü2 2. dauxü1 (superior)
para prep. -axü̃́, -ca̱x, nawa, -ta 3. norü ña̱xtü (inferior)
• para él, para ella, para ellos, para • de parte de naxca̱x
ellas naxca̱x, nüxü̃́ • por todas partes guxüwama
• para ella, para ellas ngĩxca̱x, ngĩxü̃́ partera f. íxraxacüxẽẽruxü
• para que -üca̱x partida f.
parábola f. ore 1. ũãchi (de viaje)
parabrisas m. buanecüarü poxüruxü 2. bupane (de nacimiento)
paracaídas m. chü̱xewetaruxü 3. ngĩgüpane (de matrimonio)
partido m. cuxgütae (de fútbol)
paradero m. chaxãchichica
partir v. t.
parado adj. ichimarexü
1. nanamate, nayatoye
• estar parado inachi, nachi2 (suj. 2. nanawa̱xichi (un pedazo), nanachexcu
sing.), inachigü (suj. pl.), nichiagü
(en pedazos)
(dispersos, suj. pl. anim.), ninuagü
3. nanawite (en dos), nanapote (en dos
(dispersos, suj. pl. inan.)
partes con cincel)
parafina f. weramü 4. nanachexte (una vez), nanawãĩxte
parálisis f. (una vez con sierra)
• tener parálisis nayumachi 5. nanawãĩxcu (varias veces con sierra)
paralizado adj. 6. nanadate (con machete)
• estar paralizado nayupara, partir v. i. inaxũãchi (de viaje, suj. sing.)
nitaitüpara (la pierna), nayumachi pasado adj. marü ngupetüxü (suceso)
parar v. t., v. r. ínayachaxãchixẽẽ, nüxü pasamano m. ngĩruxü
narüchau (el movimiento) pasar v. i.
• hacer parar inanachixẽẽ, nanachixẽẽ 1. naxüpetü (por un lugar, suj. sing.),
(poner de pie) nachopetü (por un lugar, suj. pl.)
• pararse nichima (en fila), 2. narücho (la noche), nayachütaxüchigü
ínayachaxãchi (el movimiento) (las noches en diferentes sitios)
parásito m. buxre̱xe 3. naxĩpetü (al otro lado)
Pascua CASTELLANO – TICUNA 310

4. nanaie (incendio) pecarí m. nguü


• no pasarle nada nanataxuraxüma (a pecho m. mixĩ, nanixü, naremü
alguien a pesar de haberse caído)
pedazo m. natüchi, naxchipexe,
• pasar rápido nagopetü wüxichipe̱xe
• ¿qué le pasa? natü̱xcü • hacer pedazos nanapuxãchixẽẽ,
• ¿qué te pasa? cutü̱xcü nayapuxẽẽ
Pascua f. Üpetüchiga (del Antiguo pedir v. t., v. i.
Testamento) 1. naxca̱x ínaca
pasear v. i. 2. ngechaüca̱x ínaca (perdón)
1. nanaxũane (suj. sing.) 3. ngüxẽẽca̱x ínayaca (ayuda)
2. nanaxĩane (suj. pl.) • pedido naxca̱x naca̱xaxü
3. nanaxüpetüanemare (sin rumbo) pegajoso adj. ñaxüxü
paseo m. ĩane2, ũane • hacer pegajoso nanañaxẽẽ1
pasivo adj. maãẽxü̃́ pegamento m. ñaxcuchiruxü
paso m. pegar v. t.
• dar un paso atrás ínicaixcüchigü 1. nanacua̱i ̱xca (a alguien)
pasteurizar v. t. nayadocaxẽẽ 2. inayañaxcuchi, nayañaxcu,
pastor m. nayañaxcuchi (con goma)
1. dauruxü (de animales) • estar pegado narüñaxta
2. pastú (de iglesia) • pegado nügüwa iñaxcuxü
patada f. cuxu1
• pegarse nayaxũ̱x
pegopego m. chixtu (especie de árbol)
patarashca f. nũ̃́xquexü
peinar v. t. nanaxĩxẽeru
pate m. ngaxwe (recipiente hecho de
calabaza partida) peine m. tuxmü
patear v. t. nanacuxu1, nüxü nacuxu pejetorre m. puxãx (especie de pez)
patinar v. i. niwĩxĩchi pelaje m. naxta̱xa1
patio m. ĩã̱xtü, naxa̱xtü (de una casa)
• tener pelaje crespo nacha̱i ̱xchapa̱xa̱x
pelar v. t.
pato m. patu
1. nanagáuxcha̱xmüxü, nanagáuxü,
• pato aguja yori (especie de pato) nayacaugücha̱xmü̱xü
patria f. nachixüane 2. nanacauxcha̱xmüxü (animal)
patrón m. yora 3. nanapéxechi (animal o ave)
paucar m. barü1, cauré (especie de ave) 4. nanabáixpü̱xeru (la cabeza)
paujil m. ngu̱xnü (especie de ave) pelea f. dai
pavimentar v. t. nanachauxtema pelear v. t.
(camino) • pelearse nügü nadai
pavo m. peligro m. ãũcümaxü
1. piru peligroso adj. düraxüxü
2. mawü (del monte) pelirrojo adj. dauyaexü
paz f. pelo m.
• tener paz nameãẽmare 1. naxta̱xa1, nayae
pecado m. chixe, chixexü, pecadu 2. cha̱i ̱xeruxü, nacha̱i ̱xyae (crespo)
311 CASTELLANO – TICUNA pesado

pelota f. peruta • ser perezoso naxo1


peludo adj. muyaexü1 perfecto adj.
• ser peludo naxãta̱xa • ser perfecto namexechi
peluquería f. yoerupataü perforar v. t.
peluquero, peluquera m., f. yoeruruxü2 1. nayacapetü, nayanexna
pelusa f. 2. nayadexna (con broca o berbiquí)
1. ngu̱xpüxü • estar perforado nanexna, nidexpetü
2. nachapaxa (de un animal) perfumar v. t. nanapumárachara,
pelvis f. natacu nanayixẽẽ1
pena f. ngechaxü perfume m. pumara
• con pena ngechaüãcü perico m. ẽxne (especie de loro)
pene m. naxchiraü pericote m. chixcüre
penetrar v. t. nayache (líquido) permanecer v. i. natai, taguma nagux
pensamiento m. ĩnü permanente f.
pensar v. t. • tener permanente nacha̱i ̱xeru (pelo
1. nagu ínarüxĩnü, nagu narüxĩnü crespo artificial)
2. natoõ̃́xẽ (de otra manera) permiso m. permísu
3. nügüguxicatama rüxĩnüxü (en sí • dar permiso nüxna naxãga
mismo) permitir v. t. nüxü̃́ nanatauxchaxẽẽ,
4. ãmücügu narüxĩnü (en casarse) tama nanachu̱xu
5. nagu narüxĩnümare (sin tomar una pero conj.
decisión) 1. natürü (Colombia y Perú)
• pensar hacer -éga 2. notürü (Brasil)
pepa f. nachane2
perpetuo adj. taguma gúxü
pepino m. pepínu
perro m.
pequeño adj. -acü, íxracü, íxrane 1. airu
• más pequeño rüxíramaexü 2. wücawa̱xexü (cazador)
• ser pequeño naxíra perseguir v. t. nawe nangẽ, nawe
percatar v. i. ningẽchigü
• no percatarse tama naxũãẽ persona f.
perder v. t. nayanatauxẽẽ 1. dauxücüã̱x (celestial)
• hacer perder nanatauxẽẽ 2. duü (histórica y respetada)
• perderse inarütaxu, inayarütaxu 3. duüxẽ (ticuna)
perdido adj. irütaxuxü 4. ngextácüã̱x (de origen desconocido)
perdiz f. cuenü, nguga • persona mala chixecü
perdonar v. t. nüxü narüngüma, nüxü̃́ persuadir v. t. nüxü̃́ nanangúchaüxẽẽ
nüxü nangechaü pertenecer v. i. nangupetü (al pasado)
perecer v. i. nayu • que pertenece nüxna üxü (a alguien)
pereza f. o1 peruano adj. peruánu
• con pereza omaxã, õõcüma pervertir v. t. nanachixeãẽ
perezosamente adv. omaxã pesado adj. yaxü1
perezoso adj. oxochixü, oxü, powi • estar pesado nangu2
pesar CASTELLANO – TICUNA 312

• ser pesado naya2 pichico m. chowiri (especie de mono)


pesar v. t. inanangu, inangu1, pichirina f. pexpe (especie de árbol)
nanangugü1, nayaya, pico m.
• ya pesado marü yaxü 1. nachitaeru, natape̱xe (de montaña)
pesar m. 2. nanágu (de botella)
• a pesar de woo 3. napagu̱xe (de ave)
pescado m. picotear v. t.
1. choxni 1. nanacatü (suj. sing.)
2. nũ̃́xquexü (envuelto en hojas) 2. nanaca̱u̱xgü (suj. pl.)
3. piraxẽ (seco y salado) pie m.
pescador m. 1. nacutü2, tacutü
• martín pescador chorachi (especie de 2. napüne (de un árbol)
ave) • estar de pie nachi2 (suj. sing.)
• pescadores rederos püchaetanüxü piedra f.
(que pescan con red larga) 1. nuta
pescar v. t. 2. meruxü, nga̱xãẽruxü (preciosa)
1. nachoxnie 3. waixmaguruxü (de afilar)
2. nachagüe (echando barbasco) piel f. naxcha̱xmü
3. nachuxnee, namunee (con flecha, • tener piel blanca nachóxcha̱xmü
arpón o lanza) pierna f. napara, naperema
4. nañagümaütae (con caña de carrete)
pihuicho m. ẽxne (especie de loro)
5. napoxwae (con anzuelo)
6. natarapae (con tarrafa) pijuayo m. ĩxtü (especie de palmera)
7. nawüae (moviendo un cebo) pila f. pila
pescuezo m. nanaxã2 pilotar v. t. nayaxũxẽẽ
pesebre m. chibüchica piloto m. ñaxẽẽruxü, toxpe̱xeruxü
peso m. pinta f. churí (enfermedad de la piel)
1. ya3 pintar v. t.
2. pesu (moneda de colombia) 1. ínanachaxu, nanacha2, nayachaxuchi
pestaña f. naxchinaxetü 2. nanachauxchiü (piso)
pestañear v. i. nipeãxétücüxü pintor m.
1. chaxruxü
pez m. choxni
2. chauxetaruxü (de casas)
pezón m. mixĩeru
pintura f. chauxruxü, chaxtapü̱xruxü
piano m. piánu
piña f. chixnü
picadura f. nanegumaü
piojo m. naxchi
picaflor m. muxũ
piraiba f. piraiba (especie de pez)
picante adj. naixraxü2
piraña f. uchuma (especie de pez)
picar v. t.
pisada f. nachitü
1. nanapai
2. nanachuxu, nanamu1 (con flecha) pisar v. t. nawa nanga
3. nanachi2 (insecto) pishico m. ya̱xri (especie de mono)
4. nanangõ̱x2 (serpiente) piso m.
313 CASTELLANO – TICUNA poner

1. naxmachixü (de una casa) plumón m. ümatüruxü


2. yurachiü (hecho de palmera) pocillo m. axepáü, pochíyu
pisotear v. t. nagu napúgü, poco adj., adv. íxrarüwa2, noxre
nipu̱xnechüxü • hace poco ñu̱xmatama
pito m. caxüxüruxü, pitu • poco a poco meaxürachigü
pizarra f. pisára • ser poco naxíra
placer m. taãẽ poder v. i. nüxü nacua̱x (hacer algo)
• dar placer nüxü̃́ namepua • no poder taxucürüwa
plaga f. naweane, ngúane • puede ser cu̱xá nixĩ
plan m. poder m. pora
1. ĩnü • dar poder nanaporaxẽẽ
2. puracüpane (de trabajo) • tener poder nüxü̃́ natauxcha (para
plancha f. gumarichiruxü, hacer algo)
wĩxgümüchiruxü (para ropa) podrido adj. iyixixü, ngauxü
planchar v. t. nanagumari, podrir v. t.
̃́
nanawĩxgümü • podrirse niyixi (suj. sing.), niyixe (suj.
planicie f. metachinüxü pl.), ningauchigü (poco a poco)
plano adj., m. poema m. poéma
1. metachinüxü poesía f. poéma
2. ĩxmachixüchicüna̱xã (de una casa) polea f. dixeguruxü
• de forma plana ãtachinüxü
policía m., f. purichía
planta f.
1. nanetü (botánica) polilla f. nawe1
2. nachipátü (del pie) pollito m. otaacü
plantar v. t. inanato pollo m. otamachi
plástico m. plásticu polvo m.
plata f. diẽru 1. nate̱xeane
plataforma f. chinagüchica (para 2. ãte̱xeanexü (de tierra)
pararse) 3. chóte̱xexü (blanco)
plátano m.
• hacerse polvo napũxãchi
1. poxi pona f. yura (especie de palmera)
2. wochu (grande) poncho m. pucüchiru (para lluvia)
plato m. poner v. t.
1. poratu 1. inanaxü̃́, nanaxü̃́ (compl. sing.)
2. pirípaxü (de servir) 2. nananu (compl. pl.)
plaza f. plasa, ũanechica 3. inanachixẽẽ (en posición vertical),
plegado adj. popetüxü inananu (en orden), nananutaque̱xe (en
montón), nayanugachi (en otro lugar),
plegar v. t. nanapopetü (la punta)
ninugü (separados)
plomo m. tarapachire (de red para 4. inanangixi (leña en el fuego),
pescar) nanachobü (cebo en el anzuelo),
pluma f. naxã̱xmü (de ave) nanatüãtape̱xe (cumbre del techo)
popear CASTELLANO – TICUNA 314

5. inanapu (poste), nanagü (algo seco), postrero adj. nawa iyacuáxü


nanawaxmüanexẽẽ (abono), nanaxübü potencia f. pora
(comida), naxücuna (soga o cuerda)
potente adj. poraxü, poraxüchixü
6. nawéxme̱x (la mano), nayanga̱xcuchi
(sobre la cabeza) pozo m. puchu
• ponerse nangüegu (boca abajo), precaución f. ũãẽ
nicuaixcuchi (zapatos), nicu̱xcuchi precio m. natanü1
(ropa), nügü narüyexeraxẽẽ (por • de buen precio metanüxü
encima de otras personas), nügüwe • tener precio naxãtanü
narüchicúe (en fila) precioso adj.
• ponerse a reír narücutanüxü (suj. • ser precioso namexechi
pl.), narücuxna̱xü (suj. sing.)
precipicio m. ma̱xpü̃́ne
• ponerse duro ínitai
• ponerse en paz nügü predicar v. t. nüxü nixu
narüngüxmüxẽẽ pregunta f. ca
• puesto que ngẽma nax preguntar v. t. ínaca, nüxna naca
popear v. t. natoxchinüxü • preguntarse nügüna nacagü (el uno
popero m. toxchinüruxü al otro)
preguntón, preguntona m., f.
por prep. -gu
caaxüwa̱xexü
• por eso ngẽmaca̱x, ngẽmagagu
premiar v. t. nanaxãmareã̱x
porcelana f. poratumü
premio m. ãmare
porfiado adj. nuxwa̱xexü
prender v. t.
porque conj. erü, yerü
1. nagu nanangixi
porqué m. tü̱xcüü1 2. nanachexechi, nanangixichi, nawa
posar v. i. nachexechi, nayanaixẽẽ (fuego)
• posarse narüwa̱x, nayarüwa̱x (ave) • prenderse ninai, nixa2
poseer v. t. naxã-, naxarü-...-ã̱x, nüxü̃́ prensa f. tipiti (para hacer fariña)
nangexma preocupación f. oégaãẽ
posesión f. ngẽmaxü preocupado adj. oégaãẽxü
• toma de posesión ãxüchi • estar preocupado nanaxi ̱xãchiãẽ,
posible adj. naxca̱x naxoegaãẽ
• ser posible natauxcha preocupar v. t.
posiblemente adv. bexmana, maneca • preocuparse naxoegaãẽ, nügü
posta f. üxüxüpataü (médica) naxoegaãẽxẽẽ
poste m. caxta preparar v. t. naxüwemü (comida)
• sacar poste nayapugachi presentar v. t. inanawe̱x
postergar v. t. nayaxügachi • presentarse nügü nango̱xẽẽ
posterior adj. presente adj. ñomaücüxü
• parte posterior naxca̱xwe̱x preservar v. t. nüxna nadau
posteriormente adv. nawena, yixcama presionar v. t. nanaxucu̱xẽ
postrar v. t., v. r. preso adj. poxcuxü
• postrarse nayangücuchi prestar v. t. inaxĩnü (atención)
315 CASTELLANO – TICUNA pucuna

presuntuoso adj. unüxü prohibir v. t.


pretender v. t. nawa nanguxchaü 1. nanachu̱xu, nayanuxü, nüxna
nanachu̱xu, nüxna nayanuxü, nüxü̃́
pretina f. natü̱xüweta (para sujetar carga
nachu̱xu
en la frente)
2. nanachu̱xuchi (terminantemente)
primer adj. nüxíraüxü • prohibirse uno mismo nügüna
primeramente adv. -íra, noxri, nanachu̱xu
ngẽmaxíra prójimo m. namücü
primero adj. prolongar v. t. nayadaxẽẽ, nüxü
1. nüxíra, -xíra nama̱xneta
2. nüxíra ixücuxü (en entrar) promedio m. norü ngãxü
• salir primero nüxíra nixũ promesa f. uneta
primo m. tia tümane • hacer promesa namaxã inaxuneta
primogénito adj. yacü prometer v. t. namaxã inaxuneta,
príncipe m. nane2 namaxã nanaxuegu, nanaxuegu, nüxna
principio m. norü ügü nanaxuaxü
prisa f. pronto adv. paxa
• de prisa ñu̱xãẽãcü pronunciar v. t. nadexaãchi (un
• estar de prisa nañu̱xãẽ discurso)
• tener prisa napaxaãẽ propagar v. t. namaxã nanamuane
prisionero m. poxcuxü • propagarse nanaie (incendio)
probar v. t. propietario m. yora
1. nüxü naxü1 propina f. puracütanü
2. nügüxü̃́ nanachi ̱xẽẽ (el sabor) proporcionar v. t. nüxna nanaxã
3. nüxü nangõ̱xneta (comida) prosperar v. i. nitachigü
• probarse nügü naxü
protección f. poxü
problema m. guxcharuxü
protector, protectora m., f. poxüruxü
proclamar v. t. nanaxunagü
proteger v. t. ínanapoxü, nüxna nadau
procurar v. t. naxca̱x nadau • protegerse nügü natüpe̱xe (con
producir v. t. escudo)
1. naxo2 (fruto, suj. sing.) proveer v. t. nüxna nanaxã
2. nixo1 (fruto, suj. pl.)
provincia f. departaméütuarü üye,
3. nanapi ̱xẽẽ (herida) ̃́
probĩchiaarü üye
producto m. ngẽmaxü provisionalmente adv. paxaãchica̱x
productor m. üruxü provocar v. t. nanachixewe, nüxü̃́
profesorado m. ngúexẽẽruügütücumü nanachi ̱xégaxẽẽ
profundo adj. mátamaxü próximo adj.
• hacer más profundo 1. ingaixcacü (tiempo)
nanama̱xmaüxẽẽ 2. ingaixcaxü (dirección)
progresar v. i. nixüchicüxüchigü 3. nai2 (cosa de género masculino)
prohibido adj. chu̱xuxü público m. ĩnütanüxü
• ser prohibido nachu̱xu pucuna f. ĩ ̱xẽ
pueblo CASTELLANO – TICUNA 316

pueblo m. ĩane1
puente m. naa̱xcuta, naxã̱xcuta
puerco m. cuchi
puerta f. ĩã̱x, ũxũchica, ücuchica
Q
que conj. nax
puerto m. türe • algo que ta̱xacü
pues conj. a1, -uxcü qué pron. ta̱xacü
puesto m. nachica • ¿con qué? ta̱xacümaxã
puesto adj. • ¿para qué? ta̱xacüca̱x
• estar puesto napu1 (poste en un • ¿por qué? tü̱xcüü2
hueco) • ¿qué dice? ñuxũ ñacux, ñuxũ ñaxü
• ser puesto marü wixweama nata̱x (en • ¿qué tal? ca̱xna, marüix
la última posición) • ¿qué te pasa? cutü̱xcü
pulga f. naxchi quebrada f. natüxacü
pulir v. t. nanaba̱i ̱xẽẽ, nanangoraxẽẽ, quebradizo adj.
nanawãxĩ, nayaya̱u̱xracüxẽẽ 1. ipuxwa̱ x exü
2. ibüyewa̱xexü (vidrio)
pulmón m. ngüãcüxüchica, puracü1
quebrado adj.
pulpa f. namachi (de fruta)
1. ibüyexü (excepto vidrio)
pulverizar v. t. nanaxüte̱xe 2. ipuxü (objetos de vidrio)
punga m., f. quebrantar v. t. nayapuxẽẽ
• punga blanca iwira (especie de árbol) quebrar v. t. nayabüye, nayapuxẽẽ
punta f. nape̱xe2 • quebrarse nibüye
• hacer punta nanaxümagu quedar v. i. inarünga̱x (boca abajo, suj.
puntapié m. cuxu1 inan.)
puntería f. • que queda bien nagu mexü
• tener buena puntería namaxã • quedarse inarüxã̱ũ̱x, narüxã̱ũ̱x (suj.
namexchinü, namechia̱x sing.), inarücho, narücho (suj. pl.)
• tener mala puntería naguxchia̱x quehaceres m. pl. puracügü
puntiagudo adj. ãmaguxü queja f.
• ser puntiagudo naxãmagu • presentar queja namaxã narüxutaga
punzar v. t. nanapai (ante otra persona)
puñado m. naxme̱xãcu quejarse v. r.
1. nixãĩnecüxü
puñetazo m. dagü, pégüchiwe
2. namaxã narüxutaga (ante otra
puño m. nacüxcu̱xme̱xẽ persona)
pupila f. wanapü̱xüetü (del ojo) quejido m. ãĩnecüxü
purma f. ĩchicü (campo de cultivo quemado adj. ixaxü1
abandonado) quemar v. t. nagu nanangixi
puro adj. tama üxaxü • quemarse ínatü̱xünagüétü, nixa2
• ser puro namexechi quena f. woweru
púrpura f. dauxracharaxü (rojo oscuro) querer v. t.
pus m. oratücü 1. nanaxwa̱xe, nüxü nangechaü
317 CASTELLANO – TICUNA rebosar

2. naxo1 (hacer algo) raja f. naxmachate̱xe


3. nüxü̃́ nangúchaü (con ansiedad) rajar v. t. nanamate
4. nüxü̃́ nangúchaüxüchi (mucho)
rallador m.
• hacer querer nüxü̃́ nanachi ̱xégaxẽẽ, 1. waixruxü
nüxü̃́ nanangúchaüxẽẽ
2. iwichi, waixeruxü (de yuca)
• no querer hacer nüxü̃́ nawa̱xtümüü
• querer decir nüxü nixuxchaü rallar v. t. nanawaxi
• querer ir allá yéa naxũxchaü rama f. nachacüxü
querido adj. nüxü ngechaücü • ramas natanü2 (de un árbol)
• muy querido inaxwa̱xexüchixü rana f. barü2 (grande)
queso m. quechu rapar v. t. nanabáixpü̱xeru, nanadüeru
quien pron. (la cabeza)
• con quien texemaxã rápidamente adv. ñu̱xãẽãcü, paxa,
• de quien texearü paxaãẽãcü, paxama
quién pron. texé rápido adv.
• ¿con quién? texémaxã • muy rápido paxaxüra
• ¿de quién? texéarü • pasar rápido nagopetü
quienquiera pron. yíxema rascar v. t. nayawü̱x
quijada f. naxchicüra • rascarse nügü niwü̱xüne
quilla f. quiya rasgado adj. rügáuxü, wü̃́xüxü
quinilla f. büxbüri (especie de árbol) rasgar v. t. nagu nagaugü, nanagáuxẽẽ
quinto adj. norü wüxime̱ex̱ pü̱x • rasgarse nügü narügáutechiru (la
quitar v. t. ropa), narügáu
1. nanapu1, nüxna nanapu, nüxna rastrillar v. t. nanawacuane (la tierra)
nanayaxu rastrillo m. wacuaneruxü
2. nanacauxcha̱xmüxü (la piel de un rata f. üca
animal)
rato m. paxaãchi
3. nanagáuxü (la cáscara)
4. nayanganaü (la tapa) • por un rato paxaãchi
• quitarse ínacua̱xichi (los zapatos), ratón m.
ínacu̱xuchichiru (la ropa) • ratoncito chixcüre
quizá, quizás adv. bexmana, cu̱xá nixĩ, raya f. naxü2 (pez)
maneca razón f. tü̱xcüü1
realizar v. t. nanaxü
• que realiza -ruü, -ruxü

R rebajar v. t.
1. ínanachexechi (con machete)
2. ínanaxĩtanüxẽẽ, nanaxítanüxẽẽ,
nanaxüetanü (el precio)
racimo m.
1. nata1 rebasar v. t. nüxü narüporamae
2. naxya̱xa (pequeño) rebelde adj., m. taxúegama ĩnüxü
radio f. rádiu, yauxgaruxü • ser rebelde taxúegama naxĩnü
raíz f. naxchuma̱xã rebosar v. i. ínagoxochi
rebotar CASTELLANO – TICUNA 318

rebotar v. i. redondo adj. botachinüxü, boxü (de


• que rebota nügü íiñaxü forma plana)
rechazar v. t. reducido adj. ínaxíraxãchixü
1. nayata̱xcuchi1, nüxü naxo, tama • ser reducido ínayaxíxraxãchi,
nanayaxu naxíane (espacio)
2. ínayata̱x (compl. sing.) reducir v. t.
3. ínayawogü (compl. pl.) 1. ínanaxíraxãchi, nanaxíraxãchixẽẽ,
• rechazado itáxü (sing.), iwogüxü (pl.) nanaxi ̱xtachinüxẽẽ
recibir v. t. 2. nanaxíane (el espacio)
1. nanayaxu1 3. nanaxítanüxẽẽ, nanaxüetanü (el
2. nanayauxtanü, nayauxme̱xtanü (pago) precio)
• no recibir tama nanayaxu 4. nanaxíxraxẽẽ (el tamaño)
• recibido yaxuxü2 reemplazar v. t. nanaxüchicüxü
recibo m. napane, taxepane reemplazo m. nachicüxü
recién adv. ngexwaca referente adj.
recipiente m. naxchixü • referente a nachiga
reciprocar v. t. nananügüãẽgüraxü reflejar v. t. nabaxi
reclamar v. t., v. i. reflexionar v. i. nagu narüxĩnümare (sin
1. naxca̱x ínacaama tomar una decisión)
2. naxca̱x nidexa (contra alguien) reformar v. t. nanangexwacaxüxẽẽ
recoger v. t. nanade, nanadetaque̱xe, reforzar v. t. nanaporaxẽẽ
nanayaxu1 refrescar v. t. nanaga̱u̱xẽẽ
• ir a recoger nayato2 • refrescarse nügü narüga̱u̱xẽẽ
recompensa f. puracütanü refresco m. axexü
recompensar v. t. nanaxütanü, nüxü̃́ refrigerador m. gáucü
nanaxütanü
regalar v. t. nüxna nanaxãmare
reconciliar v. t. • regalado ixãxü
• reconciliarse nügüca̱x nawoegu, regalo m. ãmare, ãmareruxü
nügümaxã nanamexẽẽ (el uno con el
otro) regañar v. t. nananga
reconocer v. t. nüxü nacua̱xama regar v. t.
1. nayamegü, nayawaimüanexẽẽ
recordar v. t. nüxna nacua̱xãchi
2. namaxã nawoe (semillas)
recorrer v. t. ínayaxüegu, nagu • regados inge̱xechixü
nixũãgüchigü
registrar v. t. nayanawü̃́cuchi,
recto adj. iwéxü, iwéxüne nayawü̃́cuchi
• no estar recto ínitoxü registro m. wü̃́cuchipane (de inscripción)
recubrir v. t. nanatüxüne
regla f. nguruxü
recuerdo m. cua̱xãchiruxü
regresar v. i.
recuperarse v. r. 1. ínixũ, nataegu, nüxna ínixũ (suj. sing.)
1. naxca̱x nitaanechigü (paulatinamente) 2. ínixĩ, nawoegu (suj. pl.)
2. naxca̱x nitaane • hacer regresar nanawoeguxẽẽ
red f. pücha (larga para pescar) (compl. pl.)
319 CASTELLANO – TICUNA resfriado

regular adj. mexeraxü remolino m.


rehusar v. t. naxo1 (hacer algo) 1. tüpürica
reír v. i. nacugü 2. tupuyuca (de agua)
• hacer reír nanaxãũchigaxẽẽ, nüxü̃́ • haber remolino
naxãũchiga ínigoeguãchichiücüxü
• reírse ínarücuxna̱xü, narücuxna̱xü remover v. t. nanacuixe (comida)
(suj. sing.), ínarücutanüxü, remunerar v. t. nüxü̃́ nanaxütanü
narücutanüxü (suj. pl.), nüxü nacugüe, renaco m. paixnü (especie de árbol)
nüxü narücutanüxü (de alguien), nüxü̃́
rendido adj. ipa̱xaxü
naxãũchigaxüchi (a carcajadas)
rendija f. naxmachate̱xe
relación f.
• tener relaciones sexuales namaxã renovar v. t. nanangexwacaxüxẽẽ
namaxü renunciar v. i. nügü ínanguxuchixẽẽ,
relacionado adj. nügü ínata̱xüchi (a un cargo)
• relacionado con nachiga reparar v. t. nanamexẽẽ,
relámpago m. nanangexwacaxüxẽẽ
1. ãẽmacü repartir v. t. inayanu, nüxü nayanu
2. ba̱i ̱xbeanexü (lejano al atardecer) • repartirse nügü nayanu (entre varios)
relampaguear v. i. nibaixbeane repente m.
relinchar v. i. nica • de repente ngürüãchi
rellenar v. t. nanagütamaü, nanape̱xma repentinamente adv. ngürüãchi
reloj m. repetir v. t. nüxü nixüga
1. lelú replicar v. t.
2. üa̱xcüchana (forma antigua) 1. chixri nanangãxü (groseramente)
relumbrante adj. iyauracüüxü 2. nanachoxüga (con enojo)
remangar v. t. repollo m. repóyu
1. ínangegüremüchiru reprender v. t. ínanangaxüchi, nüxü
2. nawĩxnagüchiruchacüxü (camisa) naxoregü
3. nawĩxnagüchirupara (pantalón) república f. nachixüane
• remangarse nügü ínangegü, nügü repuesto m. nachicüxü
nadixcuchiru
repugnante adj. ãũãxü
remanso m. ãxcuchi
resbalar v. i.
remar v. i. nixã • resbalarse nangenagü (como un
remedio m. ̃́
cuerpo muerto), iniwĩxĩchi, niwĩxĩchi
1. mexẽẽruxü, üxüxü2 resbaloso adj.
2. ga̱u̱xẽẽruxü (para bajar la fiebre) 1. córaanexü (tierra)
remendar v. t. 2. córaxü (superficie húmeda)
1. nanapaita 3. ngoraxü (superficie seca)
2. narüpaixtachiru (ropa) • estar resbaloso nacora, nangora
remo m. naxẽ̱xmü rescatar v. t. nayayaxu1
• remo caspi ñomane (especie de árbol) resfriado m.
remojar v. t. nanamete̱xe (algo molido) • estar resfriado niwãĩnecüxü
residencia CASTELLANO – TICUNA 320

residencia f. ĩ • retirarse ínichoxüetanü (uno por


residente m., f. ngémacüã̱x (de allá) uno), nixĩgü1
• residente de -cüã̱x (cierto lugar) retoñar v. i. nayarügo
residir v. i. naxãchiü retrato m. naxchicüna̱xã
resina f. retroceder v. i.
1. cuxmaca (de un bejuco) 1. nügü ínitú
2. nagü (de árbol) 2. ínicaixcüchigü (un paso)
• tener resina naxãgü reunión f. ngutaque̱xe
resinoso adj. ãgüxü
reunir v. t. nanangutaque̱xexẽẽ,
• ser resinoso naxãgü nanaxĩtaque̱xexẽẽ
resistencia f. • reunirse nangutaque̱xegü,
• tener resistencia napora naxĩtaque̱xe
resistente adj. poracü, poraxü revelar v. t.
respetable adj. ngechaüwa̱xexü • no revelar nügü nibexcu
respetar v. t. nüxü nangechaü (conocimiento)
respeto m. muü, ngechaü reverencia f. ngechaü
• tener respeto namuü revés m.
respetuoso adj. ngechaüwa̱xexü • al revés caieguxü, guxuxü
respiración f. revisar v. t. nayangugü, nüxü
1. ngüãcüxü ínidaugüchigü
2. naã̱xgu nicue (boca a boca) rezar v. t. nayumüxẽ
respirar v. i. ningüãcüxü rezo m. yumüxẽ
resplandeciente adj. iyauracüüxü ribera f. naxãnacü, naxpechinü
responder v. t.
rico adj.
1. nanangãxü
2. chixri nanangãxü (insolentemente)
• ser rico nachi ̱x (alimento)
3. nanachoxüga (con enojo) ridículo adj.
respuesta f.
• acción ridícula ãũchigaxü
1. norü ngãxüga, ngãxüga riesgo m. ãũcümaxü
2. choxüga (enojada) rifle m. dipiri
3. ngãxü2 (a una pregunta) riñón m. ñuxmi
resquebrajar v. t. río m.
• estar resquebrajado nawü̃́xü 1. natü1
restar v. t. nayagúetanüxẽẽ 2. taxtü (grande)
restaurante m. chibüchica • río abajo tawaama
restinga f. natamü (área inundable, zona • río Amazonas taxtü
baja) • río arriba dauxquena
resucitar v. t., v. i. ínanadaxẽẽ, ínarüda, • río Yavarí Yowari
yuwa ínarüda riqueza f. diẽru, ngẽmaxügü
resultar v. i. nüxü̃́ ínanguxuchi risa f. cugü1
retirar v. t. nayagagachi, nayanugachi, • dar risa nüxü̃́ naxãũchiga
nayangegachi rizar v. t. nanacha̱i ̱xeru (cabello)
321 CASTELLANO – TICUNA saborear

robar v. t. nanadeãcu, nanayauxmare, rozar v. t. nacua̱i ̱xtü (monte)


nangĩ ̱x, naxca̱x nangĩ ̱x rubio adj. cho̱xyaexü
• robado naxca̱x nangĩxü ̃́ • tener pelo rubio nacho̱xyae
robo m. ngĩ ̱x rueda f.
rodante adj. idixpü̱xüxü 1. nachícu
rodar v. i. 2. autuchicu (de carro)
• hacer rodar nayadixi • que tiene ruedas ãchicune
rodear v. t. nüxü ínachomaeguãchi • que tiene una rueda ãchicuxü
rodeo m. ruido m. naga2
• dar rodeo ínayachoegu • hacer ruido naxãũgatanü
̃́ xü
rodilla f. naãpü̱ ruidoso adj. ãũgaanexü
roer v. t. nagu nawagü ruina f.
rogar v. t. nüxü naca̱ax̱ ü
• ruinas nachipegü
rumor m.
rojo adj. dauxü3, dauxüne
• ponerse rojo nanadeãchichiwe (la • rumores oregümare
cara)
• ser rojo, tener color rojo nadáu
rollo m. wüxichícu
romper v. t.
1. nagu nagaugü, nayabüye, nayapuxẽẽ
S
2. nanapuxãchixẽẽ (en pedazos) sábado m. chábadu
• romperse nipu (objeto de vidrio), sábalo m. ngechi (especie de pez)
narügáu, nibüye sábana f. naxchapenüxü
roncar v. i. nidoxraü saber v. t.
ronco adj. 1. nüxü nacua̱x
• ponerse ronco nacha̱xaxga 2. nüxü nacua̱xama (de antemano)
ronronear v. i. ningüãcüxü 3. nüxü nacua̱xüchi (bien)
ronsoco m. copiwara (especie de roedor) 4. nüxü narücua̱xmae (más que otra
persona)
ropa f.
1. naxchiru
• hacer saber nüxü nüxü nacua̱xẽẽ
2. aiyachiru (de baño)
• no sé awaxix
3. nga̱xãẽchiru (de lujo)
• ya saber marü nüxü nacua̱x
4. pexchiruxü (de dormir) sabiduría f. cua̱x
5. we̱xachiru (usada o vieja) • tener más sabiduría nüxü nüxü
6. natüüchirupara (interior) narücua̱xmae (que otra persona)
7. pucüchiru (para lluvia) sabio adj. nüxü cuáxcü, nüxü cuáxü,
rostro m. nachametü, nachiwe nüxü cua̱xüchixü
roto adj. sable m. tara
1. rügáuxü sabor m. naaca
2. ibüyexü (excepto vidrio) • dar sabor nanachi ̱xẽẽ
3. ipuxü (objetos de vidrio) • tener sabor agradable nüxü̃́ nachi ̱x
roza f. cuaixtü (chacra recién abierta) saborear v. t. nügüxü̃́ nanachi ̱xẽẽ
sabroso CASTELLANO – TICUNA 322

sabroso adj. chíxü1 2. ínachoxü (suj. pl.), nayayi (en grupo)


sacamuelas m. pupütaruxü 3. nachu (del huevo)
sacar v. t., v. i. 4. naétüwa naxü̃́ (en defensa)
1. ínanamuxũchi (compl. sing.)
• hacer salir ínanaxũxüxẽẽ (compl.
sing.)
2. ínanamuxü (compl. pl.)
3. ínananũxüxüne (piezas)
• salirse nayipetü (granos)
4. ínanangexechi saliva f. naxbeágü
5. ínanangoxochi (moviéndolo de un lado salmo m. wiyae
a otro) salsa f. õnatüxü
6. nanachuxna (vísceras) saltamontes m. munü
7. nanapu2
saltar v. i.
8. nayaga (compl. sing. anim.)
1. narüyuxu, niyuxu
• ir a sacar algo nayayaxu2
2. nayuxnagü (suj. sing.)
• sacado itúxü
3. nayuxnagütanü (suj. pl.)
• sacar poste inayapu, nayapugachi
4. niyuxnearü maxüneã̱x (el corazón)
• sacarse ínacua̱xichi (los zapatos),
5. nüxna niyuxgüetanü (en grupo)
ínananga̱xüchi (sombrero)
salto m.
sacerdote m. chacherdóte, pai
1. yuxnagü
sachapapa f. uí 2. poraüchiüxü (de agua)
sachavaca f. nacü saludar v. t. nüxü narümoxẽ
saco m. chacu, choca • saludarse nügü narümoxẽgü, nügü
sacrificar v. t. nayayauxãchime̱xẽ (dándose la mano)
• sacrificado nügü ixãxü salvador m. maxẽẽruxü
• sacrificarse nügü inaxã • Jesús Nuestro Salvador Ngechuchu
sacudir v. t. salvaje adj. tama íyapuxü
1. inanapaamü • persona salvaje maiyu
2. nanapaã (ropa, tela) • ser salvaje nidüra
3. nüxü nangeagü salvar v. t.
sagrado adj. üünexü 1. ínananguxuchixẽẽ (compl. sing.)
• ser sagrado naxüüne 2. ínananguxüxẽẽ (compl. pl.)
sajino m. ngaxwü (puerco silvestre) salvavidas adj., m. ngüruxü
sal f. yucüra sanar v. t. nanaga̱u̱xãchixẽẽ, naxca̱x
salado adj. yucüraxü nayataanexẽẽ
salario m. puracütanü • sanarse naxca̱x nitaane
salchicha f. diüguẽcha sandía f. worachia
salida f. sangrar v. t., v. i. nadu
1. naxtüxü1 (de un lago al río) sangre f.
2. ũãchi 1. cuxmaca (de grado)
3. ũxũchica 2. nagü (de persona o animal)
salir v. i. • mi sangre chaugü2
1. inaxũãchi (de viaje, suj. sing.), • su sangre ngĩgü (de ella)
ínaxũxũ, nüxna nixũ (suj. sing.), nüxü̃́ • tu sangre cugü2
nanangoxochi (por sí solo) sano adj. memarexü
323 CASTELLANO – TICUNA sentar

santamaría f. düxatü (especie de hierba) seguidor m. ngẽchigüwa̱xexü


santificar v. t. nanaxüünexẽẽ seguir v. t., v. i.
santo, santa adj., m., f. üünexü 1. -ama (a pesar de)
• santísimo üünexüchixü 2. nanatüna naxũxũ (el ejemplo del
padre)
sapaja f. moru (especie de palmera)
3. nawe narüxĩ (suj. pl.)
sapo m. cururu 4. nawe narüxũ (suj. sing.)
sarampión m. charapu 5. naxca̱x nadauxütae (el ejemplo)
sardina f. arawiri 6. nügüwe naxãgü (uno tras otro)
sarna f. • que sigue nügüwe ãgüxü
1. chaxüne • seguir agarrando nüxü ningĩãma
2. churí (enfermedad de la piel) • seguir haciendo nanaxüama
• tener sarna nachuríã̱x • seguir trabajando namaxã
napuracüecha (con otra persona)
sartén f. piríeruxü
según adv. ngẽxgumarüxü
sastre m. nga̱i ̱xchiruxü
segundo adj. norü taxre
Satanás m. Chataná, ngo̱xo
seis adj. seis
satisfecho adj. taãẽxü
seleccionar v. t. nayadexechi
• estar satisfecho nangãxü (de comer,
suj. sing.), nangãxe (de comer, suj. pl.), sellado adj. seyuãxü̃́
nataãẽ sello m. seyu
savia f. selva f.
1. charex (que sirve para alumbrar) 1. naixnecü
2. nagü (de árbol) 2. naixmacatüxü (virgen)
sazonar v. t. nanaxüéü semana f. yüxü
se pron. nügü (reflexivo) • esta semana ñoma yüxügu
secador m. piruxü (de platos) sembrado adj. toxü2
secar v. t. sembrador m. toecü (persona)
1. inanapa sembrar v. t. inanato, nanawoane
2. ínanapi (con trapo seco) • ir a sembrar nayato1
3. ínanapixme̱x (las manos) sembrío m. nachitaxü
4. nayapaxẽẽ semejante adj. ngẽxgumaraxüxü
• secarse napamü3, nügü inapa (en el semen m. namü, yatümü
sol)
semilla f.
seco adj. ipaanexü, paxü1
1. írapü̱xüxü (pequeña)
• estar seco marü nipa2, nipa2 2. nachane2
secretamente adv. bexma, cúãcü 3. nanetüchane
secretario m. ümatüruxü 4. naxchire
secreto adj., m. ẽxüguxü, icúxü sendero m. nama1
sed f. ta̱xawa senil adj. yamaxã turaãẽxü
• tener sed nita̱xawa seno m. mixĩ, nanixü
seda f. cheda sentar v. t.
seducir v. t. nanaxucu̱xẽ • hacer sentar ínanatoxẽẽ
señal CASTELLANO – TICUNA 324

• sentarse ínarüto 1. chi


señal f. cua̱xruxü 2. ega
• poner señal nanaxüarü cua̱xruüã̱x 3. ngẽxguma (tiempo presente o futuro)
4. ngoxi (forma antigua)
señalar v. t. nanaxüéga, nüxü nanawe̱x,
5. ngoxitaca
nüxü naxuneta
6. woxi
señor m. cori, Pa • por si acaso chi, ngẽxguma (tiempo
señora f. chiũra, Pa presente o futuro), ngürüãchi
señorita f. Pa, pacü, wore̱xcü • si es que woxi
separado adj. sí1 pron.
• separados nügüna ixĩgachixü (el uno • a sí mismo nügü
del otro) • por sí mismo nüechama
separar v. t. ínanaxü̃́xüchi, nayanugachi sí2 adv. ngü (afirmativo)
• separarse nixũgachi • ah, ¿sí? e̱xna
sepulcro m. naxmaxü • claro que sí ngẽmáacüx
sepultar v. t. inanata̱x
• ¡ah, sí! õẽ̱xna
siempre adv. guxüguma, guxügutáma
ser v. i.
1. marü ora nixĩ (la hora)
• como siempre a̱i ̱xrügumarüxü
2. nadüraxüxü (de tal tamaño) sierra f. chera, ma̱xpü̃́ne
3. nangupetü (del pasado) siervo, sierva m., f. naxütaxü
4. nixĩ (suj. sing.) siete adj. siete
5. nixĩgü2 (suj. pl.) siglo m. cien ya taunecü
serpiente f. ãxtape (venenosa) siguiente adj. naweguamaxü
serrucho m. chera, wã̱ĩ ̱xruxü silbar v. i. nacueüga
servicial adj. ngüxẽẽwa̱xexü silbato m. pitu
servicio m. ngüxẽẽ, permísu silencio m.
servidor m. ngüxẽẽruxü • estar en silencio nangea̱x
servilleta f. pináguruxü, píxme̱xü silenciosamente adv. bexma
servir v. t., v. i. nüxü̃́ napuracü (a otra silencioso adj. chianexü (ambiente)
persona) • estar silencioso nachiane,
• que le sirve nüxü̃́ mexü nachipetüane
• que sirve naxca̱x mexü, -ruü, -ruxü silla f. chiya, toruxü
setiembre m. bawearü tauemacü silueta f. naxchipetachametü
shimbillo m. caure (especie de árbol) silvestre adj. dauxchitacüã̱x
shiringa f. simpático adj.
1. carü (especie de árbol) • ser simpático nameãẽ
2. chiríga (especie de árbol) simular v. t. -neta (falsamente)
shivé m. chibé (bebida no fermentada sin prep. ngearü, ngearü...ãxü̃́
preparada con fariña)
sincero adj. ixaixcümacü
shungo m. naanü1 (de árbol)
sino conj.
shushupe f. nawü (especie de culebra) 1. natürü (Colombia y Perú)
si conj. 2. notürü (Brasil)
325 CASTELLANO – TICUNA sonreír

sinvergüenza adj. ngeãẽcüraxüxü, solear v. t.


ngeãẽxü 1. nanapa
sirviente, servienta m., f. puracütanüxü 2. nanapamü (ropa)
(doméstico) solicitar v. t. naxca̱x ínaca
sitio m. nachica • solicitado naxca̱x naca̱xaxü
• ser mal sitio nachixechica solicitud f. capane
sobaco m. napacüxü sólido adj. taixü
sobar v. t. nayaxĩ ̱xã solo adj. nüxicaxü
soberano adj. guxãétüwa ngẽxmacü, • él solo nüxica
guxüétüwa ngẽxmacü soltar v. t.
• ser soberano guxãétüwa nangexma 1. nayange̱x
sobrado adj. íyaxüxü 2. nüxü ninge̱x (compl. inan.)
sobrar v. i. ínaxüxüchi, ínayaxü • estar suelto ínayango
sobre prep. naétü, ngẽmachiga soltero, soltera adj.
• estar sobre naétüwa 1. ngemacü (hombre)
• sobre algo ta̱xacüchiga 2. ngetecü (mujer)
sobrecargar v. t. nanangupetüxẽẽ solución f. mexẽẽruxü
sobrepasar v. t. sombra f. ga̱u̱xchipeta, ga̱u̱xetüxü,
1. nanagana, nangupetüxüchi naxpechtia
2. nüxü narüyexeramae1 (en fuerza • dar sombra nanatüétü,
física) nanatüxchipeta
• sobrepasado ngupetüxüchixü • hacer sombra nanaxẽanexẽẽ
sobrina f. naenexẽacü, naeya̱xacü sombrear v. t. nanaga̱u̱xetüxẽẽ,
sobrino m. naenexẽacü, naenexẽnane nayadüxétü
socio, socia m., f. nügümücü sombrero m. napate̱xe
socorrer v. t. nüxü narüngüxẽẽ sombrilla f. tüxchipetaruxü (como una
rama o una hoja)
socorro m. ngüxẽẽ
sofocar v. t. nananu̱xnaxã sombrío adj. waanexü
• sofocarse ningo̱xochi someter v. t.
soga f. • someterse nügü ínarüxíra, nügü
1. nacúna, tünüta inaxã
2. exechiruxü (para hacer una línea recta) sonajero m. aru
3. na̱i ̱xruxü (para amarrar) sonar v. i.
4. naxĩ1 (hecha de chambira) 1. nataga (fuerte)
5. ngaxüruxü (para atracar canoa) 2. naxãga
6. õü (del monte) 3. naxãũga
• que tiene soga ãtü̱ü̱xü 4. nicuxcu1 (suj. pl.)
sol m. üa̱xcü 5. nicuxcuãnü (la barriga)
solamente adv. -icátama, -mare, • que suena ãgaxü
ngexicatama nixĩ, ñuxguacürica, -rica sonido m. naga2
soldado m. churara sonoro adj. ãgaxü
soldar v. t. nayañaxcu sonreír v. i. inangiẽnü
sonrisa CASTELLANO – TICUNA 326

sonrisa f. ngienü • estar sucio naxãmata, naxãũãchi,


sonrojar v. t. naxe̱xe
• sonrojarse nanadeãchi • tener las manos sucias
soñar v. t. naxãnegü naxãũãchimẽ̱xẽ
sopa f. chopa2, õnatüxü sudamericano, sudamericana m., f.
América del Surcüã̱x
soplar v. t., v. i.
1. nayacue sudar v. i. naxaiya1
2. nacuenagü (hacia arriba), sudor m. aiyacü
nanacuenagü (hacia arriba) suegra f. na̱xẽ
3. nibuaane (el viento)
suegro m. na̱xtü
soportar v. t. nanangenagü (problemas)
suela f. nachipátü (del zapato)
sorbete m. curichi
sueldo m. puracütanü
sordo adj. ngauchiẽ̱xü
suelo m. waixümüane
sorprender v. t. ínanaba̱i ̱xgü, nüxü
ínayaba̱i ̱xgü sueño m. ãnegü, nanegü, yaxta
sorpresa f. taãẽruxü
• tener sueño nayaxta
suficiente adj.
sortija f. anera
• ser suficiente ningu
sospecha f. cua̱xtü
sufrir v. t.
sospechar v. t. nacua̱xtü, nüxü nacua̱xtü
1. nüxü̃́ nangu̱x (dolor)
sospechoso adj. cua̱xtüwa̱xexü 2. ngúxü ninge (dolor)
sostén m. natüüníxü (prenda interior de suisuy m. wãxĩ (especie de ave)
mujer)
sujetar v. t. nüxü ningĩ
sostener v. t. nüxü narüngüxẽẽ
sumamente adv. ãũxrixüchi
su adj. cu-, curü (de usted)
sumergible adj.
suave adj. doxü, ngomüxü
• ser suave nangomü • que no es sumergible ingüxü
• ser suave, quedar suave nado sumergir v. t.
subir v. t., v. i. 1. inananguxẽẽ
1. nachü̱xüxnagü 2. aixepegu nanacu̱x (profundamente en
2. nagu naxĩnagü agua)
3. naxĩnagü sumir v. t.
4. naxĩnagütanü (el precio) • hacer sumir ínayapocuchi
súbitamente adv. ngürüãchi (golpeando)
subrayar v. t. nayawü̃́yetüxü
• sumido inguxü2
súngaro m. yuta (especie de pez)
subsecuente adj. nügüwe ãgüxü
• súngaro tigrillo coparari (especie de
subsiguiente adj. nügüwe ãgüxü
pez)
substituir v. t. nanaxüchicüxü
superar v. t.
succionar v. t. nüxü natuxu 1. nanagana
suceder v. i. 2. nüxü narüporamae
• sucedido ngupetüxü, üpetüxü 3. nüxü narüyexeramae1 (en fuerza
sucio adj. ãũãchixü, üxaxü física)
327 CASTELLANO – TICUNA tarde

superior adj. rüyexeramaexü, 1. nanaweruma


rüyexeraxü 2. nayadexna (con broca o berbiquí)
• ser superior nüxü narüyexeramae2 taladro m. weruma
superstición f. õgümüanemare, talento m. cua̱x
yaxõgümüanexü tallar v. t. nanaxüxüchi (madera)
suponer v. t. nüxü nacua̱xgu
tallo m. buxmena̱xãxü, nane3
supremo adj. guxãétüwa ngẽxmacü
talón m. nachinécutü
• ser supremo guxãétüwa nangexma
tamaño m. nañuxraxüxü, norü ta
suprimir v. t. nanaxoxẽẽ
• de este tamaño nuaraxüxü (indicando
supuesto adj. con ademanes), ñaaraxüxü
• por supuesto ngẽmáacüx tambalearse v. r. nichü̱xatanücüxü
sur m. súr
también adv. rü ta, ta
surcar v. t. dauxque naxũ (el río)
tambo m.
suri m. boxo (especie de larva comestible) 1. düxenü, ĩxacü
suspender v. t. ínayachaxãchixẽẽ, nüxü 2. goxepataü (para tostar la fariña)
narüchau tambor m. tutu
suspirar v. i. yaxna narüngü • tocar tambor nititi
susto m. baixãchi tamborear v. i. nititi
suyo, suya pron. tamizar v. t. ínanapapetü
1. cuxrü (de usted) tamshi m. tuü (especie de bejuco)
2. noxrü (de él, de ellos, de ella, de ellas)
tangana f. cachigüruxü (palo largo para
3. ngĩxrü (de ella)
empujar la canoa)
4. pexrü (de ustedes)
5. tümaarü (alguien de la familia) tangarana f.
1. conüwa (especie de árbol)
2. conüwa (especie de hormiga)

T
tanto adv.
• mientras tanto yoxocüne
̃́
tapa f. naxãtaxü
̃́
• tener tapa naxãxãtaxü
tabaco m. pori
tapado adj. rübotaxü
tábano m. mu̱xcü (especie de insecto)
tapar v. t.
tabla f. mürapewa (de madera) 1. nanaxü̃́taü (con un objeto)
tacaño adj. aüxü 2. nanaxüxátaxü (con tapa)
taconear v. i. nitonecüxü tapioca f. tüpaca
tahuampa f. naxchirü̱xü tapir m. nacü
tajada f. naxchipexe tarántula f. waxa
tajar v. t. inanawicu tardar v. i. nanũxcü
tal adv. tarde f., adv. yáuanecü
• con tal que ñu̱xma nax • buenas tardes nuxmae, nuxmagüxe
• tal vez bexmana, cu̱xá nixĩ • en la tarde tocuchiwena, yáuanecü
taladrar v. t. • hacerse tarde nayauane
taricaya CASTELLANO – TICUNA 328

• hasta más tarde nayixcü tenaza f.


• más tarde yixcüra • tenazas yauxpütaruxü (para sacar
taricaya f. tori (especie de tortuga) muelas)
tarrafa f. tarapa (red redonda para tender v. t.
pescar) 1. nanacha̱xa
tarrafear v. i. natarapae 2. nüxü ínicu̱xéxü (emboscada)
tarro m. data, naxchixü tendido adj. icamarexü
tartamudear v. i. namoxü tendón m. taruma
tartamudo m. moxüxü tenedor m. ãchataxü, choxbüxü,
tatuar v. i. choxwemüxü
• tatuarse nügü naxüégaxüne tener v. t.
taza f. tacha 1. naxã-
2. naxarü-...-ã̱x
tazón m. tacháũ
3. nüxü̃́ nangexma
te pron. cugü3, cuxü1
4. naxo2 (fruto, suj. sing.)
té m. te 5. nixo1 (fruto, suj. pl.)
techar v. t. • no tener nangearü-...-ã̱x,
1. nanapocuaxü nangegünenixü (leche), nangemücü
2. nagatü (con hojas) (compañero), nangexchiru (ropa), nüxü̃́
3. nanaga (compl. sing.) nataxu
4. nanagagü (compl. pl.) • tener arrugas nañu̱xtaque̱xechiwe
techo m. naãxü (en la cara)
teclado m. piánu • tener buea visión nango̱xetü
tejelina f. tiyerina (recipiente de latón) • tener herida naxĩã̱x (en la boca)
tejer v. t. nanamu3
• tener sarna nachuríã̱x
tentar v. t.
tejido m. muxü2
1. nüxü̃́ nanangúchaüxẽẽ
tela f. naxpü 2. nüxna naxĩnü (a hacer algo)
telaraña f. pawüchiãxü
tercero adj. norü tomaepü̱x
teléfono m. yauxgaruxü
tergiversar v. t.
temblar v. i. 1. ínayatóxẽẽ
1. nidu̱xrux, nixĩã̱xcüxü 2. nanatopetü (lo que otra persona dice)
2. naxĩã̱xãchiane (la tierra)
terminación f. gu̱x
• temblando du̱xru̱xãcü
temblor m. terminado adj. igúexü, inguxü1
• haber temblor naxĩã̱xãchiane • estar terminado marü nagu̱x, nagu̱x,
nigu̱x
temer v. t. namuü, nüxü namuü
terminar v. t., v. i. nanagu̱xẽẽ,
temor m.
nayagu̱xẽẽ, nayanguxẽẽ
• tener temor namuü • estar por terminarse marü
temporada f. norü tauemacü nagúxchaü
temporalmente adv. paxaãchica̱x • terminarse nayacua̱x, nügü nagu̱xẽẽ
temprano adv. pa̱xmama, yaxtacüma (agua)
tenaz adj. poraxü, taixü terno m. naxchiru
329 CASTELLANO – TICUNA tomar

ternura f. ngechaü timonear v. t. nanatóxpe̱xe,


terreno m. naane, ngẽmaane natoxchinüxü
tesoro m. diẽru timonel m. toxchinüruxü
testarudo adj. nuxwa̱xexü tinaja f.
testículo m. napü̱xüchare, naxpü̱xüchare 1. barü3 (grande de barro)
2. tüxü (de barro)
testificar v. t. nüxü nixuchiga
tinieblas f. ẽanexü
testigo m. chogüruxü (favorable)
tinta f. tita
ti pron.
• a ti cugü3, cuxü̃́2 tío m.
• de ti cuxna 1. nanepü (paterno)
• para ti cuxca̱x, cuxü̃́2 2. nata2, tutü (materno)
tía f. tipo m. nañuxraxüxü
1. natücü (paterna) tirar v. t. inanagü, inanaña
2. tia (materna) • tirado itáxü (sing.), iwogüxü (pl.)
tibiar v. t. nananaixrachiüxẽẽ (líquido) título m.
tibio adj. naixraxü1 (medio caliente) 1. naéga
ticuna adj., m., f. 2. tituru (documento)
• no ticuna toma (persona) tiza f. ümatüruxü
tiempo m. toalla f. pixineruxü, píxme̱xü, tuaya
• hace algún tiempo ĩneamaxüra tobillo m. ãũcüneme̱xtü̱xü
• hace mucho tiempo nũxcüma tocar v. t., v. i.
• hace tiempo üpa 1. nüxü ningõgü
• no tener tiempo nangechica 2. nanapaxü (campana o instrumento
• tener tiempo naxãchica musical), napaxeta (instrumento musical)
tienda f. 3. nüxü nadáu (sin permiso)
1. taxechica
tocayo, tocaya m., f. nügügu ãégaxü
2. chaxagümüne (de campaña)
3. taxepataü (grande) tocón m.
tierno adj. ngechaüwa̱xexü
• quedar el tocón narütonü
todavía adv. taxũta
tierra f.
1. mairaxü, ñoma i naane, waixümü
• todavía más yexeraãcü
2. waimüanexü (mojada)
• todavía no tauta
tigre m. ai todo, toda adj. gucü, guxü
• para todos guxãca̱x
tigrillo m. queture
• por todas partes guxüwama
tijera f. • todos, todas guxãma (personas),
1. ĩãchina̱xã (del techo de una casa) guxüma (cosas)
2. piraña (del techo)
tomar v. t.
• tijeras yoruxü 1. nanayaxu1
tijeral f. piraña (del techo) 2. naxaxe, nayaxaxü (líquido)
• tijerales naachina̱xãgü (del techo) 3. nayaduxu (con cuchara)
tijeretear v. t. nanayo 4. nanayauxchicüna̱xã (fotografía)
tilde f. wü̃́etü 5. nipeãchi (siesta)
tomate CASTELLANO – TICUNA 330

• hacer tomar nanaxaxexẽẽ, trabajo m. puracü2


nayaxaxexẽẽ (líquido) tragar v. t. ínanaga (sólidos)
• tomar en cuenta nanangugü1 tragón adj. taanüxü
tomate m. tumáte
traicionar v. t. nanaechitae
tono m. naga2
traje m. naxchiru
̃́
tonto, tonta adj., m., f. maãẽxü ,
trampa f. yüta
ngeãẽxü
tranquilo adj.
topa f. pune (especie de árbol)
1. meãẽxü
topar v. i. 2. chianexü (ambiente)
• toparse namaxã nayarüña (con algo o • estar tranquilo nameãẽmare,
alguien) namewemare
topetear v. t. nanacaxi • ser tranquilo namechiümare (lago)
tórax m. naremü transformación f. üchicüxü
torbellino m. ngurina transformar v. t. nanaxüchicüxü,
torcer v. t. ínanaxã̱ũ̱xẽẽ, nanaxãxnüta nayanguxuchixẽẽ
torcido adj. wüxü • transformarse nanaca̱xichi,
• estar torcido nabochatü, nawü, nanaxĩxichi, nayaxĩxĩchi
nawüpara transparente adj. ichipetüxü
tormentoso adj. guxpaanexü transplantar v. t. nayatogachi
tornillo m. transportar v. t.
1. torniyu 1. nayana (compl. pl. inan.)
2. tu̱x (especie de árbol) 2. nayange (compl. sing. inan.)
toro m. tuiru, woca i yatüxü trapeador m. piruxü
torpe adj. taieruxü (que no capta) trapiche m. mürawaca
torturar v. t. nüxü̃́ nanangu̱xẽẽ trapo m.
tos f. tunaxã 1. we̱xa
• tos ferina ngexetaarü na 2. piruxü (para limpiar)
toser v. i. nitunaxã tráquea f. naxüta1
tostar v. t. nananaxẽẽ2, nayagoxtanü tras prep. nawe2
• estar tostando nagoxe (fariña) trasladar v. t. nayanugachi,
trabajador, trabajadora adj., m., f. nayangegachi
puracütanüxü, puracü̃́xü traspasar v. t. ningóxpetü
• ser trabajador nüxü̃́ napuracü • traspasar con lanza nayapaitü (con
trabajar v. t., v. i. lanza)
1. napuracü trastornar v. t. nanaxãũãẽxẽẽ
2. namaxã ínapuracü, namaxã napuracü tratar v. t. nanaxüxü (con medicina)
(con otra persona) travieso adj. ngeãẽxü
3. nüxü̃́ napuracü (para otra persona) tremendo adj. ãũxü
• estar trabajando ínapuracü
tren m. tréü
• hacer trabajar nanapuracüxẽẽ
• que trabajan nügümaxã puracüexü trenza f. munütaxü
(juntos o unidos) trenzado adj., m. muyaexü2 (cabello)
331 CASTELLANO – TICUNA uniforme

trenzar v. t. nanamunüta tumba f. naxmaxü


trepar v. i. naxĩnagü tumbar v. t.
tres adj. tomaepü̱x 1. nayawa̱xẽẽ
• tres veces tomaepü̱xcüna 2. nanatuxu (árbol)
triangulado m. tomaepü̱xcüwaxü • tumbarse ínawa̱x (al suelo)
tributario m. nachacüxü (de un río) tumor m. taixna
trigo m. trígu tunchi m. naxchi ̱xi
trinchar v. t. inanawicu tuquituqui m. cho̱xore (especie de ave)
tripa f. naünüta turbado adj.
triste adj.
• estar turbado nanaxi ̱xãchiãẽ
• estar triste nama2, nangechaü turbio adj. buxchiüxü
• tener cara triste namachiwe turista m., f. ũanetanüxü
tristeza f. ngechaxü turquesa adj. yáuxra (color azul y verde)
triunfante adj. poramae • ser turquesa nayáuxra (de color)
triunfar v. i. nanagana turushuque m. cuyu (especie de pez)
trocha f. nama1, namaxü1 tuyo pron. cuxrü
trofeo m. copa

U
trompa f. nanágu (de animal)
trompeta f. cornéta
trompetero m. ãxü (especie de ave)
trompo m. nguruyana úlcera f. o̱x, taixna
tronar v. i. niduruane • tener úlcera narüxo̱x
tronco m. último adj. nawa iyacuáxü, naweama
1. nane3 üxü
2. naixne (de árbol) ultrajar v. t. namaxã naguxchiga
tropezar v. i. nipucutü umarí m. techi (especie de árbol)
troza f. naixpüta, napü̃́ta (de madera) un, uno, una art.
trozar v. t. 1. wüxi
1. nanadaxü 2. wüxitama (solamente)
2. nayadaye (con hacha o machete) • unas cuantas veces ñuxree̱xpü̱xcüna
3. nayawã̱ĩ ̱xye (con serrucho) un, uno, una pron. wüxíe
trueno m. duruane unchala f. cuxcha (especie de ave)
tu adj. cu-, curü ungir v. t. nanacha1, nayaxĩ ̱xã
tú pron. cu-, cumax ungüento m. ĩ ̱xãruxü
tuayo m. tuíu (especie de ave) ungurahui m. dü (especie de palmera)
tuberculosis f. tubé único adj. nügümaxã wüxicáxü,
tucán m. taxu2 nüxicatama
tucunaré m. tucunari (especie de pez) unificar v. t. nanawüxiguxẽẽ
tuerca f. nextaruxü uniformar v. t. nanawüxiguxẽẽ
tuerto adj. rüwüximaexetüxü, wüxü uniforme adj.
unir CASTELLANO – TICUNA 332

• no estar uniforme tama nawüxigu 2. tama muüxü (que no tiene miedo)


• ser uniforme nawüxigu • ponerse valiente nügü ínarüyatü
unir v. t. ningixcu, nügüna nanaxĩxẽẽ • ser valiente tama namuü
• unirse natanügu naxã, nawa naxü̃́, valioso adj. mexü
nügüna nangugü (en matrimonio) • ser valioso namexechi
uña f. napatü valle m. doxonexü, ngachitamaxü,
• tener uñas largas nama̱xpatüxüchi ngatexü
• uña de gato michipatü (bejuco de valor m.
corteza medicinal) • tener valor naxãtanü
urcututo m. murutucu (especie de ave) valorizar v. t. nanangugü1,
usted pron. cu-, cumax nanangugütanü
• a usted cugü3 vampiro m. nu1
• con usted cumaxã vanamente adv. natüca̱xmamare
ustedes pron. pe-, pemax, pexü2
vano adj.
• a ustedes pemaxã, pexü̃́ • en vano natüca̱xmamare
• a ustedes mismos pegü
• con ustedes pemaxã • ser en vano natüca̱xma
• para ustedes pexca̱x, pexü̃́ vapor m. naxacaema
útero m. naxchimüxü varadero m. napetü (camino que va entre
dos ríos), üpetüchica
útil adj. naxca̱x mexü, nüxü̃́ mexü
variado adj. naguxüraxüxü
uva f. úba
varilla f. -mena̱xã
uvilla f. chĩxã (fruto parecido a la uva)
varios adj. muxü1
varón m. yatü

V vaso m. axepáü, basu, copa, naxpáxü


• vasito nawechi
vehículo m. naweü
vaca f. naxüna, woca veinte adj. bẽte
• vaca muchacho ũĩ (especie de ave) vela f. wera
vacilar v. i. nidu̱xrux
velar v. t. ningõ̃́õnexü
vacío adj. ngeãcuxü
velocidad f. pora
• estar vacío nangeãcu
velocímetro m. poraarü ngugüruxü
vacunar v. t. nanapai
• vacunado pa̱i ̱xü veloz adj. poraxü
vagabundear v. i. nanaxüpetüanemare vena f. taruma
• vagabundeando áuchigüaneãcüma venado m. cowü
vagabundo m. naxáuchigüanexü vencedor adj. rüporamaexü
valer v. i. naxãtanü vencer v. t. nanagana, nüxü
• ¿cuánto vale? ñuxregu naxãtanü narüporamae, nüxü narüyexeramae1
valeroso adj. nügü írüyatüxü vencido adj.
valiente adj. • sentirse vencido nayarümaãchi1
1. nügü irüporaxü, nügü írüyatüxü venda f. na̱i ̱xcutüxü
333 CASTELLANO – TICUNA vientre

vendar v. t. nayana̱i ̱x verso m. poéma


vender v. t. namaxã nataxe vértebra f. nawemü̱xü
veneno m. verter v. t. inanagü (cosas secas
1. dairuxü menudas)
2. ãxtapeguchata (de víbora) vertical adj. írütuxü
venenoso adj. nawa iyuxü vértigo m.
vengar v. t. • tener vértigo naxãũãẽ
• vengarse nüxí naxütanü vestido m. naxchiru
venida f. norü ngu vestir v. t., v. i.
venir v. i. ínangu1 • estar vestido nanga̱xãẽ
• estar viniendo domama (bote con (elegantemente)
motor, moto, carro, avión), ñomama • vestirse nicu̱xcuchi, nügü nanga̱xãẽ
(un animal peligroso o una persona (con ropa fina), nügü ninga̱xãẽ (con
peligrosa) elegancia)
venoso adj. tarumaãxü ̃́ vez f.
ventana f. beütána • cinco veces wüxime̱xpü̱xcüna
ventilador m. taru • de una vez noxtacüma, wüxicana
• de vez en cuando ñuxguacü,
ventilar v. t. nayabunü
ñuxguacürica
ver v. t. • muchas veces mue̱xpü̱xcüna
1. nüxü nadau • otra vez wena
2. nüxü nadawenü (suj. sing.) • tal vez maneca
3. nüxü narüdaunü (suj. pl.) • tres veces tomaepü̱xcüna
• ir a ver ínayadau • una vez noxtacüma (para siempre),
• lo visto, lo que vio nüxü nadauxü wüxicana
• que ve bien mexetüxü • una vez más ñuxica
• ver bien nango̱xetü • unas cuantas veces, algunas veces
verano m. taunecü (estación del año) ñuxree̱xpü̱xcüna
veras f. pl. • veces -e̱xpü̱xcüna
• de veras aixcüma, aixcümaxüchi víbora f. ãxtape (venenosa)
veraz adj. vibrar v. i. nagu nañe, niyoyo
• ser veraz nixaixcüma vicio m. ãxwa̱xã
verdaderamente adv. aixcüma, victorioso adj. poramae, rüporamaexü
aixcümaxüchi • ser victorioso narüporamae, nüxü
verdadero adj. aixcüma, aixcüma ixixü, narüyexeramae2
aixcümaxüchi vida f. maxü
• ser verdadero nixaixcüma vidrioso adj. ipuxwa̱xexü
verde adj. yáuxü viejo, vieja adj., m., f.
• ser verde naya̱u̱x 1. marü yacü, yaxüchixü
verdura f. berdúra 2. ngauxü (suj. inan.)
vergüenza f. ãne • ser viejo naya1
verruga f. büxchi viento m. buanecü
versículo m. berchícuru vientre m. napütüwe
viernes CASTELLANO – TICUNA 334

viernes m. yicacu 2. nixüü (suj. pl.)


viga f. volcar v. i. nanabaxüxẽẽ (embarcación)
1. õmüta (de casa) voltear v. t., v. i.
2. waxãchataxü (madero horizontal 1. nanawoegu, nanaxüegu
colocado sobre los horcones) 2. nanatáegu (cosa pequeña)
vigilancia f. dauxütae2 3. nanangüegu (cosa grande)
vigilante m. dauruxü 4. nanabaxüxẽẽ (embarcación)
vigilar v. t. nüxna nadau
• volteado ngüeguxü
• voltearse nangüegu (boca abajo),
vigoroso adj. poracü, poraxü nabuegu
vino m. bínu, úbachiü volumen m. norü ta
viña f. úbanecü • tener poco volumen naxíga
viñedo m. úbanecü voluntad f. ngúchaü
violación f. ngẽa̱xü iyauxmarexü (de volver v. i.
mujer) 1. ínixũ (suj. sing.), nataegu (suj. sing.)
violín m. õxri 2. ínixĩ (suj. pl.), nawoegu (suj. pl.)
virote m. ochagu
• hacer volver nanawoeguxẽẽ (compl.
pl.)
viruela f. michica
vomitar v. t. nügü naxoxgü
visible adj. ngóxü1
vómito m. oxü
visión f. ngo̱xetü
vórtice m. tüpürica
visitante m., f. ũanetanüxü
vosotros pron. pemax, pexü2
visitar v. t. • a vosotros pexü̃́
1. nanaxĩane (suj. pl.) • para vosotros pexü̃́
2. nanaxũane (suj. sing.) voz f.
vista f. 1. naga2
• que tiene buena vista mexetüxü 2. taganaxã (grave o baja)
vitamina f. bitamína • con voz fuerte poragaãcü
vitrina f. poratuchixü (para platos) • en voz baja ígaãcü
viuda f. yutécü
• tener voz naxíga (de soprano)
vuelo m.
viudo m. yumaxü
• tomar vuelo nagonagü (suj. sing.)
víveres m. pl. nawemü, õna
vuelta f.
vivero m. naane 1. dixeguãchi
vivienda f. nachiü 2. põõchi (en el río, quebrada o camino)
vivir v. i. • a la vuelta põõchiwa (de una esquina
1. namaxü2, naxãchiü o curva)
2. namaxã namaxü (con él, con ella) • dar la vuelta nanawoegu
• ir a vivir nayaxãchiü • dar media vuelta nadaueguãchi
vivo adj. poraãẽxü (de carácter)
• dar vuelta ínayachoegu,
ínixüeguãchicüxü, nabuegu, nadixegu,
vocal f. namatü ya ixãgane nanadixegu, nüxü ínixüeguãchicüxü (a
volar v. i. alguien)
1. nagonagü, nigoe (suj. sing.) • dar vueltas ínigoeguãchichigü
335 CASTELLANO – TICUNA zurdo

• que da la vuelta íyaxüeguxü


vuestro pron. perü
Z
Y zambullir v. t.
• zambullirse narübai1
zanahoria f. chanaória
y conj. rü zancudo m. ã
ya adv. zanja f. cateane
• ya que ngẽma nax, ñu̱xma nax zapallo m. yuruma
yacumama f. daune, yewae (especie de zapatilla f. chinéra
boa)
zapato m. chapatu
yagua f. yowa (étnica de la selva)
zapote m. otere
yerno m. naxã̱xte
zona f. ngẽmaane, yemaane
yo pron. cha-, chamax, chomax ̃́
zonzo adj. maãẽxü
yuca f.
zorro m. ngowa
• yuca amarilla tüxe (para preparar
fariña) zurdo adj.
• yuca blanca tüxe (se come cocida, ser zurdo nato̱xwéchacüx
frita o en fariña)
yulilla f. yuriya (especie de pez)
Diccionario ticuna – castellano
Diccionario
ticuna – castellano

Instituto Lingüístico de Verano

Serie Lingüística Peruana No 57

Instituto Lingüístico de Verano

Você também pode gostar