Você está na página 1de 38

Ramanuja: Vedarthasamgraha

Input by Sadanori ISHITOBI

PLAIN TEXT VERSION

___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!


COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE.

Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:

description character =ASCII

long a A 224
long A A 226
long i I 227
long I I 228
long u U 229
long U U 230
vocalic r R^i 231
vocalic R R^i 232
long vocalic r R^I 233
vocalic l R^I 235
long vocalic l L^i 237
velar n ~N 239
velar N ~N 240
palatal n ~n 164
palatal N ~n 165
retroflex t T 241
retroflex T T 242
retroflex d D 243
retroflex D D 244
retroflex n N 245
retroflex N N 246
palatal s sh 247
palatal S sh 248
retroflex s Sh 249
retroflex S Sh 250
anusvara M 252
capital anusvara M 253
visarga H 254

long e � 185
long o � 186
l underbar � 215
r underbar � 159
n underbar � 173
k underbar I 201
t underbar � 194

Other characters of the CSX encoding table are not included.


Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order
to facilitate word search.

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings


and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________

(1)
asheShacidacidvastuvisheShiNe sheShashAyine /
nirmalAnantakalyANanidhaye viShNave namaH //(1)

(2)
paraM brahmaivAj~naM bhramaparigataM saMsarati tatparopAdhyAlIDhaM
vivashamashubhasyAspadam iti /
shrutinyAyApetaM jagati vitataM mohanam idaM tamo yenApAstaM sa hi vijayate
yAmunamuniH //(2)

(3)
asheShajagaddhitAnushAsanashrutinikarashirasi samadhigato .ayam arthaH
jIvaparamAtmayAthAtmyaj~nAnapUrvakavarNAshramadharmetikartavyatAkaparamapuruShacara
NayugaladhyAnArcanapraNAmAdir atyarthapriyas tatprAptiphalaH /

(4)
asya jIvAtmano
.anAdyavidyAsaMcitapuNyapAparUpakarmapravAhahetukabrahmAdisuranaratiryaksthAvarAtma
kacaturvidhadehapraveshakR^itatattadabhimAnajanitAvarjanIyabhavabhayavidhvaMsanAya
dehAtiriktAtmasvarUpatatsvabhAvatadantarayAmiparamAtmasvarUpatatsvabhAvatadupAsanat
atphalabhUtAtmasvarUpAvirbhAvapUrvakAnavadhikAtishayAnandabrahmAnubhavaj~nApane
pravR^ittaM hi vedAntavAkyajAtam, tat tvam asi / ayam AtmA brahma / ya Atmani
tiShThann Atmano .antaro yam AtmA na veda yasyAtmA sharIraM ya AtmAnam antaro
yamayati sa ta AtmAntaryAmy amR^itaH / eSha sarvabhUtAntarAtmApahatapApmA divyo
deva eko nArAyaNaH / tam etaM vedAnuvacanena brAhmaNA vividiShanti yaj~nena dAnena
tapasAnAshakena / brahmavid Apnoti param / tam evaM vidvAn amR^ita iha bhavati
nAnyaH panthA ayanAya vidyata ityAdikam /

(5)
jIvAtmanaH svarUpaM
devamanuShyAdiprakR^itipariNAmavisheSharUpanAnAvidhabhedarahitaM
j~nAnAnandaikaguNaM, tasyaitasya karmakR^itadevAdibhede .apadhvaste svarUpabhedo
vAcAm agocaraH svasaMvedyaH, j~nAnasvarUpam ity etAvad eva nirdeshyam / tac ca
sarveShAm AtmanAM samAnam /

(6)
evaMvidhacidacidAtmakaprapa~ncasyodbhavasthitipralayasaMsAranirvartanaikahetubhUtaH
samastaheyapratyanIkAnantakalyANatayA ca svetarasamastavastuvilakShaNasvarUpo
.anavadhikAtishayAsaMkhyeyakalyANaguNagaNaH
sarvAtmaparabrahmaparajyotiHparatattvaparamAtmasadAdishabdabhedair
nikhilavedAntavedyo bhagavAn nArAyaNaH puruShottama ity antaryAmisvarUpam / asya ca
vaibhavapratipAdanaparAH shrutayaH svetarasamastacidacidvastujAtAntarAtmatayA
nikhilaniyamanaM tacchaktitadaMshatadvibhUtitadrUpataccharIratattanuprabhR^itibhiH
shabdais tatsAmAnAdhikaraNyena ca pratipAdayanti /

(7)
tasya vaibhavapratipAdanaparANAm eShAM sAmAnAdhikaraNyAdInAM vivaraNe pravR^ittAH
kecana nirvisheShaj~nAnamAtram eva brahma, tac ca nityamuktasvaprakAshasvabhAvam
api tat tvam asy AdisAmAnAdhikaraNyAvagatajIvAikyaM, brahmaivAj~naM badhyate
mucyate ca, nirvisheShacinmAtrAtirekeshvareshitavyAdyanantavikalparUpaM kR^itsnaM
jaganmithyA, kashcid baddhaH, kashcin mukta ity iyam avasthA na vidyate / itaH
pUrvaM kecana muktA ity ayam artho mithyA / ekam eva sharIraM jIvavan
nirjIvAnItarANi, taccharIraM kim iti na vyavasthitam, AcAryo j~nAnasyopadeShTA
mithyA shAstraM ca mithyA shAstrapramAtA ca mithyA shAstrajanyaM j~nAnaM ca mithyA
etat sarvaM mithyAbhUtenaiva shAstreNAvagamyata iti varNayanti /

(8)
apare tv apahatapApmatvAdisamastakalyANaguNopetam api brahmaitenaivAikyAvabodhena
kenacid upAdhivisheSheNa saMbaddhaM badhyate mucyate ca
nAnAvidhamalarUpapariNAmAspadaM ceti vyavasthitAH /

(9)
anye punar aikyAvabodhayAthAtmyaM varNayantaH
svAbhAvikaniratishayAparimitodAraguNasAgaraM brahmaiva
suranaratiryaksthAvaranArakisvargyapavargicetaneShu svabhAvato vilakShaNam
avilakShaNaM ca viyadAdinAnAvidhamalarUpapariNAmAspadaM ceti pratyavatiShThante /

(10)
tatra prathamapakShasya shrutyarthaparyAlocanaparA duShparihArAn doShAn
udAharanti /
prakR^itaparAmarshitacchabdAvagatasvasaMkalpakR^itajagadudayavibhavavilayAdayas
tad+aikShata bahu syAM prajAyeyetyArabhya sanmUlAH somyemAH sarvAH prajAH
sadAyatanAH satpratiShThA ityAdibhiH padaiH pratipAditAs tatsaMbandhitayA
prakaraNAntaranirdiShTAH
sarvaj~natAsarvashaktitvasarveshvaratvasarvaprakAratvasamAbhyadhikanivR^ittisatyakA
matvasatyasaMkalpatvasarvAvabhAsakatvAdyanavadhikAtishayAsaMkhyeyakalyANaguNagaNA
apahatapApmetyAdyanekavAkyAvagatanirastanikhiladoShatA ca sarve tasmin pakShe
vihanyante /

(11)
atha syAt upakrame .apy ekavij~nAnena sarvavij~nAnamukhena kAraNasyaiva satyatAM
pratij~nAya tasya kAraNabhUtasyaiva brahmaNaH satyatAM vikArajAtasyAsatyatAM
mR^iddR^iShTAntena darshayitvA satyabhUtasyaiva brahmaNaH sad eva somyedam agra
AsId ekam evAdvitIyam iti sajAtIyavijAtIyanikhilabhedanirasanena nirvisheShataiva
pratipAditA / etac chodhakAni prakaraNAntaragatavAkyAny api satyaM j~nAnam anantaM
brahma, niShkalaM niShkriyaM nirguNaM, vij~nAnam Anandam ityAdIni
sarvavisheShapratyanIkaikAkAratAM bodhayanti / na caikAkAratAbodhane padAnAM
paryAyatA / ekatve .api vastunaH sarvavisheShapratyanIkatopasthApanena sarvapadAnAm
arthavattvAd iti /

(12)
naitad evam / ekavij~nAnena sarvavij~nAnaM sarvasya mithyAtve sarvasya
j~nAtavyasyAbhAvAn na setsyati / satyatvamithyAtvayor ekatAprasaktir vA / api tv
ekavij~nAnena sarvavij~nAnaM sarvasya tadAtmakatvenaiva satyatve sidhyati /

(13)
ayam arthaH shvetaketuM pratyAha stabdho .asy uta tam Adesham aprAkShya iti
paripUrNa iva lakShyase tAn AcAryAn prati tam apy AdeshaM pR^iShTavAn asIti /
Adishyate .anenety AdeshaH / AdeShaH prashAsanam / etasya vA akSharasya gArgi
sUryAcandramasau vidhR^itau tiShThata ity Adibhir aikyarthyAt / tathA ca mAnavaM
vacaH prashAsitAraM sarveShAm ityAdi / atrApy ekam eveti jagadupAdAnatAM
pratipAdyAdvitIyapadenAdhiShThAtaranivAraNAd asyaivAdhiShThAtR^itvam api
pratipAdyate /atas taM prashAsitAraM jagadupAdAnabhUtam api pR^iShTavAn asi yena
shrutena matena vij~nAtenAshrutam amatam avij~nAnaM shrutaM mataM vij~nAtaM
bhavatIty uktaM syAt / nikhilajagadudayavibhavavilayAdikAraNabhUtaM
sarvaj~natvasatyakAmatvasatyasaMkalpatvaparimitodAraguNagaNasAgaraM kiM brahmApi
tvayA shrutam iti hArdo bhAvaH / tasya nikhilakAraNatayA kAraNam eva
nAnAsaMsthAnavisheShasaMsthitaM kAryam ity ucyata iti
kAraNabhUtasUkShmacidacidvastusharIrakabrahmavij~nAnena kArrabhUtam akhilaM jagad
vij~nAtaM bhavatIti hR^idi nidhAya yenAshrutaM shrutaM bhavaty amataM matam
avij~nAtaM vij~nAtaM syAd iti putraM prati pR^iShTavAn pitA / tad etatsakalasya
vastujAtasyaikakAraNatvaM pitR^ihR^idi nihitam ajAnan putraH parasparavilakShaNeShu
vastuShv anyasya j~nAnena tadanyavij~nAnasyAghaTamAnatAM buddhvA paricodayati
kathaM nu bagavaH sa Adesha iti /

(14)
paricoditaH punas tad eva hR^idi nihitaM j~nAnAnandAmalatvaikasvarUpam
aparicchedyamAhAtmyaM satyasaMkalpatvamishrair
anavadhikAtishayAsaMkhyeyakalyANaguNagaNair juShTam avikArasvarUpaM paraM brahmaiva
nAmarUpavibhAgAnarhasUkShmacidacidvastusharIraM svalIlAyai
svasaMkalpenAnantavicitrasthiratrasasvarUpajagatsaMsthAnaM svAMshenAvasthitam iti /

(15)
tajj~nAnenAsya nikhilasya j~nAtatAM bruvaMl lokadR^iShTaM kAryakAraNayor ananyatvaM
darshayituM dR^iShTAntam Aha yathA somyaikena mR^itpiNDena sarvaM mR^inmayaM
vij~nAtaM syAd vAcArambhaNaM vikAro nAmadheyaM mR^ittikety eva satyam iti / ekam
eva mR^iddravyaM svaikadeshena nAnAvyavahArAspadatvAya
ghaTasharAvAdinAnAsaMsthAnAvasthArUpavikArApannaM nAnAnAmadheyam api
mR^ittikAsaMsthAnavisheShatvAn mR^iddravyam evettham avasthitaM na vastvantaram iti
/ yathA mR^itpiNDavij~nAnena tatsaMsthAnavisheSharUpam ghaTasharAvAdi sarvaM
j~nAtam eva bhavatItyarthaH /

(16)
tataH kR^itsnasya jagato brahmaikakAraNatAm ajAnan putraH pR^icchati bhagavAMs tv
eva me tad bravItv iti / tataH sarvaj~naM sarvashakti brahmaiva sarvakAraNam ity
upadishan sa hovAca sad eva somyedam agra AsId ekam evAdvitIyam iti / atredam iti
jagan nirdiShTam / agra iti ca sR^iShTeH pUrvakAlaH / tasmin kAle jagataH
sadAtmakatAM sad eveti pratipAdya, tatsR^iShTikAle .apy avishiShTam iti kR^itvaikam
eveti sadApannasya jagatas tadAnIm avibhaktanAmarUpatAM pratipAdya
tatpratipAdanenaiva sato jagadupAdAnatvaM pratipAditam iti
svavyatiriktanimittakAraNam advitIyapadena pratiShiddham /

(17)
tam Adesham prAkShyo yenAshrutaM shrutaM bhavatItyAdAv eva prashAstitaiva
jagadupAdAnam iti hR^idi nihitam idAnIm abhivyaktam / svayam eva jagadupAdAnaM
jagannimittaM ca sat tad aikShata bahu syAM prajAyeyeti / tad etacchabdavAcyaM
paraM brahma sarvaj~naM sarvashakti satyasa~Nkalpam avAptasamastakAmam api
lIlArthaM vicitrAnantacidacinmishrajagadrUpeNAham eva bahu syAM tadarthaM
prajAyeyeti svayam eva saMkalpya svAMshaikadeshAd eva viyadAdibhUtAni sR^iShTvA
punar api saiva sacchabdAbhihitA parA devataivam aikShata hantAham imAs tisro
devatA anena jIvenAtmanAnupravishya nAmarUpe vyAkaravANIti / anena jIvenAtmaneti
jIvasya brahmAtmakatvaM pratipAdya brahmAtmajIvAnupraveshAd eva
kR^itsnasyAcidvastunaH padArthatvam evaMbhUtasyaiva sarvasya vastuno nAmabhAktvam
iti ca darshayati / etaduktaM bhavati jIvAtmA tu brahmaNaH sharIratayA prakAratvAd
brahmAtmakaH / yasyAtmA sharIram iti shrutyantarAt / evaMbhUtasya jIvasya
sharIratayA prakArabhUtAni devamanuShyAdisaMsthAnAni vastUnIti brahmAtmakAni tAni
sarvANi / ato devo manuShyo rAkShasaH pashur mR^igaH pakShI vR^ikSho latA kAShThaM
shilA tR^iNaM ghaTaH paTa ityAdayaH sarve prakR^itipratyayayogenAbhidhAyakatayA
prasiddhAH shabdA loke tattadvAcyatayA pratIyamAnatattatsaMsthAnavastumukhena
tadabhimAnijIvatadantaryAmiparamAtmaparyantasaMghAtasyaiva vAcakA iti /

(18)
evaM samastacidacidAtmakaprapa~ncasya
sadupAdAnatAsannimittatAsadAdhAratAsanniyamyatAsaccheShatAdi sarvaM ca sanmUlAH
somyemAH sarvAH prajAH sadAyatanAH satpratiShThA ityAdinA vistareNa pratipAdya
kAryakAraNabhAvAdimukhenAitadAtmyam idaM sarvaM tatsatyam iti kR^itsnasya jagato
brahmAtmakatvam eva satyam iti pratipAdya kR^itsnasya jagataH sa evAtmA kR^itsnaM
jagat tasya sharIraM tasmAt tvaMshabdavAcyam api jIvaprakAraM brahmaiveti sarvasya
brahmAtmakatvaM pratij~nAtaM tat tvam asIti jIvavisheSha upasaMhR^itam /

(19)
etad uktaM bhavati / aitadAtmyam idaM sarvam iti cetanAcetanaprapa~ncam idaM sarvam
iti nirdishya tasya prapa~ncasyaiSha Atmeti pratipAditaH, prapa~ncoddeshena
brahmAtmakatvaM patipAditam ityarthaH / tad idaM brahmAtmakatvaM kim
AtmasharIrabhAvenota svarUpeNeti vivecanIyam / svarUpeNa ced brahmaNaH
satyasa~NkalpAdyaH tad aikShata bahu syaM prajAyeyety upakramAvagatA bAdhitA
bhavanti / sharIrAtmabhAvena ca tad AtmakatvaM shrutyantarAd visheShato .avagatam
antaHpraviShTaH shAstA janAnAM sarvAtmeti prashAsitR^itvarUpAtmatvena sarveShAM
janAnAm antaHpraviShTo .ataH sarvAtmA sarveShAM janAnAm AtmA sarvaM cAsya sharIram
iti visheShato j~nAyate brahmAtmakatvam / ya Atmani tiShThann Atmano .antaro yam
AtmA na veda yasyAtmA sharIraM ya AtmAnam antaro yamayati sa ta AtmAntaryAmyamR^ita
iti ca / atrApy anena jIvenAtmanetIdam eva j~nAyata iti pUrvam evoktam / ataH
sarvasya cidacidvastuno brahmasharIratvAt sarvaprakAraM sarvashabdair
brahmaivAbhidhIyata iti tat tvam iti sAmAnAdhikaraNyena jIvasharIratayA
jIvaprakAraM brahmaivAbhihitam /

(20)
evam abhihite saty ayam artho j~nAyate tvam iti yaH pUrvaM dehasyAdhiShThAtR^itayA
pratItaH sa paramAtmasharIratayA paramAtmaprakArabhUtaH paramAtmaparyantaH / atas
tvam iti shabdas tvatprakAravishiShTaM tvadantaryAmiNam evAcaShTa iti / anena
jIvenAtmanAnupravishya nAmarUpe vyAkaravANIti brahmAtmakatayaiva jIvasya sharIriNaH
svanAmabhAktvAt tat tvam iti sAmAnAdhikaraNyapravR^ittayor dvayor api padayor
brahmaiva vAcyam / tatra ca tatpadaM jagatkAraNabhUtaM sakalakalyANaguNagaNAkaraM
nirvadyaM nirvikAram AcaShTe / tvam iti ca tad eva brahma jIvAntaryAmirUpeNa
sasharIraprakAravishiShTam AcaShTe / tad evaM pravR^ittinimittabhedenaikasmin
brahmaNy eva tat tvam iti dvayoH padayor vR^ittir uktA / brahmaNo niravadyaM
nirvikAraM sakalakalyANaguNagaNAkaratvaM jagatkAraNatvaM cAbAdhitam /

(21)
ashrutavedAntAH puruShAH padArthAH sarve jIvAtmanash ca brahmAtmakA iti na pashyati
sarvashabdAnAM ca kevaleShu tattatpadArtheShu vAcyaikadesheShu vAcyaparyavasAnaM
manyante / idAnIM vedAntavAkyashravaNena brahmakAryatayA tadantaryAmitayA ca
sarvasya brahmAtmakatvaM sarvashabdAnAM tattatprakArasaMsthitabrahmavAcitvaM ca
jAnanti / nanv evaM gavAdishabdAnAM tattatpadArthavAcitayA vyutpattir bAdhitA
syAt / naivaM sarve shabdA acijjIvavishiShTasya paramAtmano vAcakA ity uktam /
nAmarUpe vyAkaravANIty atra / tatra laukikAH puruShAH shabdaM vyAharantaH
shabdavAcye pradhAnAMshasya paramAtmanaH pratyakShAdyaparicchedyatvAd
vAcyaikadeshabhUte vAcyasamAptiM manyante / vedAntashravaNena ca vyutpattiH pUryate
/ evam eva vaidikAH sarve shabdAH paramAtmaparyantAn svArthAn bodhayanti / vaidikA
eva sarve shabdA vedAdav uddhR^ityoddhR^itya pareNaiva brahmaNA sarvapadArthAn
pUrvavat sR^iShTvA teShu paramAtmaparyanteShu pUrvavan nAmatayA prayuktAH / tad Aha
manuH
sarveShAM tu nAmAni karmANi ca pR^ithak pR^ithak /
vedashabdebhya evAdau pR^ithaksaMsthAsh ca nirmame //
iti / saMsthAH saMsthAnAni rUpANIti yAvat / Aha ca bhagavAn parAsharaH
nAma rUpaM bhUtAnAM kR^ityAnAM prapa~ncanam /
vedashabdebhya evAdau daivAdInAM cakAra saH //
iti / shrutish ca sUryAcandramasau dhAtA yathApUrvam akalpayad iti / sUryAdIn
pUrvavat parikalpya nAmAni ca pUrvavac cakAra ityarthaH /

(22)
evaM jagadbrahmaNor ananyatvaM prapa~ncitam / tenaikena j~nAtena sarvasya
j~nAtato .apapAditA bhavati / sarvasya brahmakAryatvapratipAdanena tadAtmakatayaiva
satyatvaM nAnyatheti tat satyam ityuktam / yathA dR^iShTAnte sarvasya
mR^idvikArasya mR^idAtmanaiva satyatvam /

(23)
shodhakavAkyAny api niravadyaM sarvakalyANaguNAkaraM paraM brahma bodhayanti /
sarvapratyanIkAkAratAbodhane .api tattatpratyanIkAkAratAyAM bhedasyAvarjanIyatvAn
na nirvisheShavastusiddhiH /

(24)
nanu ca j~nAnamAtraM brahmeti pratipAdite nirvisheShaj~nAnamAtraM brahmeti
nishcIyate / naivaM / svarUpanirUpaNadharmashabdA hi dharmamukhena svarUpam api
pratipAdayanti / gavAdishabdavat / tad Aha sUtrakAraH tadguNasAratvAt
tadvyapadeshaH prAj~navat / yAvad AtmabhAvitatvAc ca na doSha iti / j~nAnena
dharmeNa svarUpam api nirUpitaM na j~nAnamAtraM brahmeti / katham idam avagamyata
iti ced yaH sarvaj~naH sarvavid ityAdij~nAtR^itvashruteH parAsya shaktir vividhaiva
shrUyate svAbhAvikI j~nAnabalakriyA ca / vij~nAtAram are kena vijAnIyAd
ityAdishrutishatasamadhigatam idam / j~nAnasya dharmamAtratvAd dharmamAtrasyaikasya
vastutvapratipAdanAnupapattesh ca / ataH satyaj~nAnAdipadAni
svArthabhUtaj~nAnAdivishiShTam eva brahma pratipAdayanti / tat tvam iti dvayor api
padayoH svArthaprahANena nirvisheShavastusvarUpopasthApanaparatve
mukhyArthaparityAgash ca /

(25)
nanv aikye tAtparyanishcayAn na lakShaNAdoShaH / so .ayaM devadatta itivat / yathA
so .ayam ity atra sa iti shabdena deshAntarakAlAntarasaMbandhI puruShaH pratIyata
ayam iti ca saMnihitadeshavartamAnakAlasaMbandhI, tayoH sAmAnAdhikaraNyenAikyaM
pratIyate / tatraikasya yugapadviruddhadeshakAlasaMbandhitayA pratItir na ghaTata
iti dvayor padayoH svarUpamAtropasthApanaparatvaM svarUpasya cAikyaM pratipadyata
iti cen naitad evam / so .ayaM devadatta ity atrApi lakShaNAgandho na vidyate /
virodhAbhAvAt / ekasya bhUtavartamAnakriyAdvayasaMbaMdho na viruddhaH /
deshAntarasthitir bhUtvA saMnihitadeshasthitir vartate / ato
bhUtavartamAnakriyAdvayasaMbandhitayAikyapratipAdanam aviruddham /
deshadvayavirodhash ca kAlabhedena parihR^itaH / lakShaNAyAm api na dvayor api
padayor lakShaNAsamAshrayaNam / etenaiva lakShitena virodhaparihArAt /
lakShaNAbhAva evoktaH / deshAntarasaMbandhitayA bhUtasyaivAnyadeshasaMbandhitayA
vartamAnatvAvirodhAt /

(26)
evam atrApi jagatkAraNabUtasyaiva parasya brahmaNo jIvAntaryAmitayA jIvAtmatvam
aviruddham iti pratipAditam / yathA bhUtayor eva hi dvayor aikyaM
sAmAnAdhikaraNyena pratIyate / tatparityAgena svarUpamAtrAikyaM na
sAmAnAdhikaraNyArthaH bhinnapravR^ittinimittAnAM shabdAnAm ekasminn arthe vR^ittiH
sAmAnAdhikaraNyam iti hi tadvidaH / tathAbhUtayor aikyam upapAditam asmAbhiH /
upakramavirodhyupasaMhArapadena vAkyatAtparyanishcayash ca na ghaTate / upakrame hi
tad aikShata bahu syAm ityAdinA satyasaMkalpatvaM jagadekakAraNatvam apy uktam /
tadvirodhi cAvidyAshrayatvAdi brahmaNaH /

(27)
api cArthabhedatatsaMsargavisheShabodhanakR^itapadavAkyasya
svarUpatAlabdhapramANabhAvasya shabdasya nirvisheShavastubodhanAsAmarthAn na
nirvisheShavastuni shabdaH pramANam / nirvisheSha ityAdishabdAs tu kenacid
visheSheNa vishiShTatayAvagatasya vastuno vastvantaragatavisheShaniShedhaparatayA
bodhakAH / itarathA teSham apy anavabodhakatvam eva / prakR^itipratyayarUpeNa
padasyaivAnekavisheShagarbhatvAd anekapadArthasaMsargabodhakatvAc ca vAkyasya /

(28)
atha syAt nAsmAbhir nirvisheShe svayaMprakAshe vastuni shabdaH pramANam ity ucyate
/ svataHsiddhasya pramANAnapekShatvAt / sarvaiH shabdais taduparAgavisheShA
j~nAtR^itvAdayaH sarve nirasyante / sarveShu visheSheShu nivR^itteShu vastumAtram
anavacchinnaM svayaMprakAshaM svata evAvatiShThata iti / naitad evam / kena
shabdena tadvastu nirdishya tadgatavisheShA nirasyante / j~naptimAtrashabdeneti cen
na / so .api savisheSham eva vastvavalambate / prakR^itipratyayarUpeNa
visheShagarbhatvAt / j~nA avabodhana iti sakarmakaH sakartR^ikaH kriyAvisheShaH
kriyAntaravyAvartakasvabhAvavisheShash ca prakR^ityAvagamyate / pratyayena ca
li~NgasaMkhyAdayaH / svataHsiddhAv apy etatsvabhAvavisheShavirahe siddhir eva na
syAt / anyasAdhanasvabhAvatayA hi j~napteH svataHsiddhir ucyate /

(29)
brahmasvarUpaM kR^itsnaM sarvadA svayam eva prakAshate cen na tasminn
anyadharmAdhyAsaH saMbhavati / na hi rajjusvarUpe .avabhAsamAne sarpatvAdir
adhyasyate / ata eva hi bhavadbhir AcchAdikAvidyAbhyupagamyate / tatash ca
shAstrIyanivartakaj~nAnasya brahmaNi tirohitAMsho viShayaH / anyathA tasya
nivartakatvaM ca na syAt / adhiShThAnAtirekirajjutvaprakAshanena hi sarpatvaM
bAdhyate / ekash ced visheSho j~nAnamAtre vastuni shabdenAbhidhIyate sa ca
brahmavisheShaNaM bhavatIti sarvashrutipratipAditasarvavisheShaNavishiShTaM brahma
bhavati /

(30)
ataH prAmANikAnAM na kenApi pramANena nirvisheShavastusiddhiH /
nirvikalpakapratyakShe .api savisheSham eva vastu pratIyate / anyathA savikalpake
so .ayam iti pUrvAvagataprakAravishiShTapratyayAnupapatteH /
vastusaMsthAnavisheSharUpatvAd gotvAder nirvikalpatadashAyAm api sasaMsthAnam eva
vastv ittham iti pratIyate / dvitIyAdipratyayeShu tasya
saMsthAnavisheShasyAnekavastuniShThatAmAtraM pratIyate /
saMsthAnarUpaprakArAkhyasya padArthasyAnekavastuniShThatayAnekavastuvisheShaNatvaM
dvitIyAdipratyayAvagamyam iti dvitIyAdipratyayAH savikalpakA ity ucyante / ata
evaikasya padArthasya bhinnAbhinnatvarUpeNa dvyAtmakatvaM viruddhaM pratyuktam /
saMsthAnasya saMsthAninaH prakAratayA padArthAntaratvam / prakAratvAd eva
pR^ithaksiddhyanarhatvaM pR^ithaganupalambhash ceti na dvyAtmakatvasiddhiH /

(31)
api ca nirvisheShavastvAdinA svayaMprakAshe vastuni taduparAgavisheShAH sarvaiH
shabdair nirasyanta iti vadatA ke te shabdA niShedhakA iti vaktavyam /
vAcArambhaNaM vikAro nAmadheyaM mR^ittikety eva satyam iti vikAranAmadheyayor
vAcArambhaNamAtratvAt / yat tatra kAraNatayopalakShyate vastumAtraM tad eva satyam
anyad asatyam itIyaM shrutir vadatIti cen naitad upapadyate / ekasmin vij~nAte
sarvaM vij~nAtaM bhavatIti pratij~nAte .anyaj~nAnenAnyaj~nAnAsaMbhavaM
manvAnasyaikam eva vastu vikArAdyavasthAvisheSheNa pAramArthikenaiva nAmarUpam
avasthitaM cet tatraikasmin vij~nAte tasmAd vilakShaNasaMsthAnAntaram api tad eveti
tatra dR^iShTAnto .ayaM nidarshitaH / nAtra kasyacid visheShasya niShedhakaH ko
.api shabdo dR^ishyate / vAcArambhaNam iti vAcA vyavahAreNArabhyata ity
ArambhaNam / piNDarUpeNAvasthitAyAH mR^ittikAyA nAma vAnyadvyavahArash cAnyaH /
ghaTasharAvAdirUpeNAvasthitAyAs tasyA eva mR^ittikAyA anyAni nAmadheyAni
vyavahArAsh cAnyaddashAH / tathApi sarvatra mR^ittikAdravyam ekam eva
nAnAsaMsthAnanAnAnAmadheyAbhyAM nAnAvyavahAreNa cArabhyata ityetad eva satyam ity
anenAnyaj~nAnenAnyaj~nAnasaMbhavo nidarshitaH / nAtra kiMcid vastu niShidhyata iti
pUrvam evAyam arthaH prapa~ncitaH /

(32)
api ca yenAshrutaM shrutam ityAdinA brahmavyatiriktasya sarvasya mithyAtvaM
pratij~nAtaM ced yathA somyaikena mR^itpiNDenetyAdidR^iShTAntaH sAdhyavikalaH
syAt / rajjusarpAdivan mR^ittikAvikArasya ghaTasharAvAder asatyatvaM shvetaketoH
shushrUShoH pramANAntareNa yuktyA cAsiddham ity etad api siShAdhayiShitam iti cet /
yatheti dR^iShTAntayopAdAnaM na ghaTate /

(33)
sad eva somyedam agra AsId ekam evAdvitIyam evAdvitIyam ity atra sad evaikam evety
avadhAraNadvayenAdvitIyam ity anena ca sanmAtrAtirekisajAtIyavijAtIyAH sarve
visheShA niShiddhA iti pratIyata iti cenn etad evam /
kAryakAraNabhAvAvasthAdvayAvasthitasyaikasya vastuna ekAvasthAvasthitasya
j~nAnenAvasthAntarAvasthitasyApi vastvaikyena j~nAtatAM dR^iShTAntena darshayitvA
shvetaketor apraj~nAtaM sarvasya brahmakAraNatvaM ca vaktuM sad eva somyedam ity
Arabdham / idam agre sad evAsId iti / agra iti kAlavisheShaH / idaMshabdavAcyasya
prapa~ncasya sadApattirUpAM kriyAM sadravyatAM ca vadati / ekam eveti cAsya
nAnAnAmarUpavikAraprahANam / etasmin pratipAdite .asya jagataH sadupAdAnatA
pratipAditA bhavati / anyatropAdAnakAraNasya svavyatiriktAdhiShThAtrapekShAdarshane
.api sarvavilakShaNatvAd asya sarvaj~nasya brahmaNaH sarvashaktiyogo na viruddha
ity advitIyapadam adhiShThAtrantaraM nivArayati / sarvashaktiyuktatvAd eva
brahmaNaH / kAshcana shrutayaH prathamam upAdAnakAraNatvaM pratipAdya
nimittakAraNam api tad eveti pratipAdayanti / yatheyaM shrutiH / anyAsh ca shrutayo
brahmaNo nimittakAraNatvam anuj~nAyAsyaivopAdAnatAdi katham iti paricodya,
sarvashaktiyuktatvAd upAdAnakAraNaM taditarAsheShopakaraNaM ca brahmaiveti
pariharanti kiMsvid vanaM ka u sa vR^ikSha AsId yato dyAvApR^ithivI
niShTakShurmaNIShiNo manasA pR^icchated utdyad adhyatiShThad bhuvanAni dhArayan /
brahma vanaM brahma sa vR^ikSha AsId yato dyAvApR^ithivI niShTatakShur manIShiNo
manasA vibravImi vaH brahmAdhyatiShThad bhuvanAni / dhArayann iti sAmAnyato
dR^iShTena virodham Asha~Nkya
brahmaNaH sarvavilakShaNatvena parihAra uktaH / ataH sad eva somyedam agra AsId ity
atrApy agra ityAdyanekavisheShA brahmaNo pratipAditAH /
bhavadabhimatavisheShaniShedhavAcI ko .api shabdo na dR^ishyate / praty uta
jagadbrahmaNoH kAryakAraNabhAvaj~nApanAyAgra iti kAlavisheShasadbhAvaH / AsId iti
kriyAvisheSho, jagadupAdAnatA jagannimittatA ca, nimittopAdAnayor bhedanirasanena
tasyaiva brahmaNaH sarvashaktiyogash cety apraj~nAtaH sahasrasho visheShA eva
pratipAditAH /

(34)
yato vAstavakAryakAraNabhAvAdivij~nAne pravR^ittam ata evAsad evedam agra AsId
ityArabhyAsatkAryavAdaniShedhash ca kriyate kutas tu khalu somyaivaM syAd iti /
prAgasata utpattir ahetuketyarthaH / tad evopapAdayati katham asataH saj
jAyeteti / asata utpannam asadAtmakam eva bhavatItyarthaH / yathA mR^id utpannaM
ghaTAdikaM mR^idAtmakam / sata utpattir nAma vyavahAravisheShahetubhUto
.avasthAvisheShayogaH /

(35)
etad uktaM bhavati / ekam eva kAraNabhUtaM dravyam avasthAntarayogena kAryam ity
ucyata ity ekavij~nAnena sarvavij~nAnaM pratipipAdayiShitam / tad asatkAryavAde na
setsyati / tathA hi nimittasamavAyyasamavAyiprabhR^itiH kAraNair avayavyAkhyaM
kAryaM dravyAntaram evotpadyata iti kAraNabhUtAd vastunaH kAryasya vastvantaratvAn
na tajj~nAnenAsya j~nAtatA katham api saMbhavatIti / katham avayavi dravyAntaraM
nirasyata iti cet / kAraNagatAvasthAntarayogasya dravyAntarotpattivAdinaH
saMpratipannasyaivaikatvanAmAntarAder upapAdakatvAd dravyAntarAdarshanAc ceti
kAraNam evAvasthAntarApannaM kAryam ity ucyata ity uktam /

(36)
nanu niradhiShThAnabhramAsaMbhavaj~nApanAyAsatkAryavAdanirAsaH kriyate / tathA hy
ekaM cidrUpaM satyam evAvidyAc chAditaM jagadrUpeNa vivartata ity avidyAshrayatvAya
mUlakAraNaM satyam ity abhyupagantavyam ity asatkAryavAdanirAsaH / naitad evam /
ekavij~nAnena sarvavij~nAnapratij~nAdR^iShTAntamukhena satkAryavAdasyaiva
prasaktatvAd ity uktam / bhavatpakShe niradhiShThAnabhramAsaMbhavasya
durupapAdatvAc ca / yasya hi cetanagatadoShaH pAramArthiko doShAshrayatvaM ca
pAramArthikaM tasya pAramArthikadoSheNa
yuktasyApAramArthikagandharvanagarAdidarshanam upapannaM, yasya tu doShash
cApAramArthiko doShAshrayatvaM cApAramArthikaM tasyApAramArthikenApy AshrayeNa tad
upapannam iti bhavatpakShe na niradhiShThAnabhramAsaMbhavaH /

(37)
shodhakeShv api satyaM j~nAnam anantaM brahma, Anando brahmetyAdiShu vAkyeShu
sAmAnyAdhikaraNyavyutpattisiddhAnekaguNavishiShTaikArthAvabodhanam aviruddham iti
sarvaguNavishiShTaM brahmAbhidhIyata iti pUrvam evoktam /

(38)
athAta Adesho neti netIti bahudhA niShedho dR^iShyata iti cet / kim atra
niShidhyata iti vaktavyam / dve vAva brahmaNo rUpe mUrtaM caivAmUrtaM ceti
mUrtAmUrtAtmakaH prapa~ncaH sarvo .api niShidhyata iti cen naivam / brahmaNo
rUpatayApraj~nAtaM sarvaM rUpatayopadishya punar tad eva niSheddhum ayuktam /
prakShAlanAd dhi pa~Nkasya dUrAd asparshanaM varam iti nyAyAt / kas tarhi
niShedhavAkyArthaH / sUtrakAraH svayam eva vadati prakR^itaitAvattvaM hi
pratiShedhati tato bravIti ca bhUya iti / uttaratra atha nAmadheyaM saty asya
satyaM prANA vai satyaM teShAm eSha satyam iti satyAdiguNagaNasya pratipAditatvAt
pUrvaprakR^itaitAvanmAtraM na bhavati brahmeti, brahmaNa etAvanmAtratA
pratiShidhyata iti sUtrArthaH /

(39)
neha nAnAsti kiMcanetyAdinA nAnAtvapratiShedha eva dR^iShyata iti cet / atrApy
uttaratra sarvasya vashI sarvasyeshana iti
satyasa~NkalpatvasarveshvaratvapratipAdanAc cetanavastusharIra Ishvara iti
sarvaprakArasaMsthitaH sa eka eveti tatpratyanIkAbrahmAtmakanAnAtvaM pratiShiddhaM
na bhavadabhimatam / sarvAsv evaMprakArAsu shrutiShv iyam eva sthitir iti na kvacid
api brahmaNaH savisheShatvaniShedhakavAcI ko .api shabdo dR^ishyate /

(40)
api ca nirvisheShaj~nAnamAtraM brahma tac cAchAdikAvidyAtirohitasvarUpaM
svagatanAnAtvaM pashyatIty ayam artho na ghaTate / tirodhAnaM nAma
prakAshanivAraNam / svarUpAtirekiprakAshadharmAnabhyupagamena prakAshasyaiva
svarUpatvAt svarUpanAsha eva syAt / prakAshaparyAyaM j~nAnaM nityaM sa ca
prakAsho .avidyAtirohita iti bAlishabhAShitam idam / avidyayA prakAshatirohita iti
prakAshotpattipratibandho vidyamAnasya vinAsho vA / prakAshasyAnutpAdyatvAd vinAsha
eva syAt / prakAsho nityo nirvikAras tiShThatIti cet / satyAm apy avidyAyAM
brahmaNi na kiMcit tirohitam iti nAnAtvaM pashyatIti bhavatAm ayaM vyavahAraH satsv
anirvacanIya eva /

(41)
nanu ca bhavato .api vij~nAnasvarUpa AtmAbhyupagantavyaH / sa ca svayaMprakAshaH /
tasya ca devAdisvarUpAtmAbhimAne svarUpaprakAshatirodhAnam avashyam AshrayaNIyam /
svarUpaprakAshe sati svAtmany AkArAntarAdhyAsAyogAt / ato bhavatash cAyaM samAno
doShaH / kiM cAsmAkam ekasminn evAtmani bhavadudIritaM durghaTatvam bhavatAm
AtmAnantyAbhyupagamAt sarveShv ayaM doShaH pariharaNIyaH /

(42)
atrocyate svabhAvato malapratyanIkAnantaj~nAnAnandaikasvarUpaM
svAbhAvikAnavadhikAtishayAparimitodAraguNasAgaraM
nimeShakAShThAkalAmuhUrtAdiparArdhaparyantAparimitavyavacchedasvarUpasarvotpattisth
itivinAshAdisarvapariNAmanimittabhUtakAlakR^itapariNAmAspaShTAnantamahAvibhUti
svalIlAparikarasvAMshabhUtAnantabaddhamuktanAnAvidhacetanatadbhogyabhUtAnantavicitr
apariNAmashakticetanetaravastujAtAntaryAmitvakR^itasarvashaktisharIratvasarvaprakar
shAvasthAnAvasthitaM paraM brahmaiva vedyaM,
tatsAkShAtkArakShamabhagavaddvaipAyanaparAsharavAlmIkimanuyAj~navalkyagautamApastam
baprabhR^itimunigaNapraNItavidhyarthavAdamantrasvarUpavedamUletihAsapurANadharmashA
stropabhR^iMhitaparamArthabhUtAnAdinidhanAvicchinnapAThasaMpradAyargyajuHsAmAtharva
rUpAnantashAkhaM vedaM cAbhyupagacchatAm asmAkaM kiM na setsyati / yathoktaM
bhagavatA dvaipAyanena mahAbhArate
yo mAm ajam anAdiM ca vetti lokamaheshvaram /
dvAv imau puraShau loke kSharash cAkShara eva ca /
kSharaH sarvANi bhUtAni kUTastho .akShara ucyate //
uttamaH puruShas tv anyaH paramAtmety udAhR^itaH /
yo lokatrayam Avishya vibhartyavyaya IshvaraH //
kAlaM ca pacate tatra na kAlas tatra vai prabhUH /
ete vai nirayAs tAta sthAnasya paramAtmanaH //
avyaktAdivisheShAntaM pariNAmarddhisaMyuktam /
krIDA harer idaM sarvaM kSharam ity avadhAryatAm //
kR^iShNa eva hi lokAnAm utpattir api cApyayaH /
kR^iShNasya hi kR^ite bhUtam idaM vishvaM carAcaram //
iti / kR^iShNasya hi kR^ita iti kR^iShNasya sheShabhUtaM sarvam ityarthaH /
bhagavatA parAshareNApy uktam
shuddhe mahAvibhUtyAkhye pare brahmaNi shabdyate /
maitreya bhagavacchabdaH sarvakAraNakAraNe //
j~nAnashaktibalAishvaryavIryatejAMsy asheShataH /
bhagavacchabdavAcyAni vinA heyair guNAdibhiH //
evam eSha mahAshabdo maitreya bhagavAn iti /
paramabrahmabhUtasya vAsudevasya nAnyagaH //
tatra pUjyapadArthoktiparibhAShAsamanvitaH /
shabdo .ayaM nopacAreNa tv anyatra hy upacArataH //
evaMprakAram amalaM satyaM vyApakam akShayam /
samastaheyarahitaM viShNvAkhyaM paramaM padam //
kalAmuhUrtAdimayash ca kAlo na yadvibhUteH pariNAmahetuH //
krIDato bAlakasyeva ceShTAs tasya nishAmaya //
ityAdi / manunApi
prashAsitAraM sarveShAm aNIyAMsam aNIyasAm /
ityuktam / yAj~navalkyenApi
kShetrasyeshvaraj~nAnAd vishuddhiH paramA matA /
iti / ApastambenApi pUH prANinaH sarva eva guhAshayasyeti / sarve prANino
guhAshayas paramAtmanaH pUH puraM sharIram ityarthaH / prANina iti
sajIvAtmabhUtasaMghAtaH /

(43)
nanu ca kim anenADambareNa / codyaM tu na parihR^itam / ucyate / evam
abhyupagacchatAm asmAkam AtmadharmabhUtasya caitanyasya svAbhAvikasyApi karmaNA
pAramArthikaM saMkocaM vikAsaM ca bruvatAM sarvam idaM parihR^itam / bhavas tu
prakAsha eva svarUpam iti prakAsho na dharmabhUtas tasya saMkocavikAsau vA
nAbyupagamyete / prakAshaprasArAnutpattim eva tirodhAnabhUtAH karmAdayaH kurvanti /
avidyA cet tirodhAnaM tirodhAnabhUtatayAvidyayA svarUpabhUtaprakAshanAsha iti
pUrvam evoktam / asmAkaM tv avidyArUpeNa karmaNA svarUpanityadharmabhUtaprakAshaH
saMkucitaH / tena devAdisvarUpAtmAbhimAno bhavatIti visheShaH / yathoktam
avidyA karmasaMj~nAnyA tR^itIyA shaktir iShyate //
yathA kShetrashaktiH sA veShTitA nR^ipa sarvagA /
saMsAratApAn akhilAn avApnoty atisaMtatAn //
tayA tirohitatvAc ca shaktiH kShetraj~nasaMj~nitA /
sarvabhUteShu bhUpAle tAratamyena vartate //
iti / kShetraj~nAnAM svadharmabhUtasya j~nAnasya karmasaMj~nAvidyayA saMkocaM
vikAsaM ca darshayati /

(44)
api cAcchAdikAvidyA shrutibhish cAikyopadeshabalAc ca
brahmasvarUpatirodhAnaheyadoSharUpAshrIyate tasyAsh ca mithyArUpatvena
prapa~ncavatsvadarshanamUladoShApekShatvAt / na sA mithyA darshanamUladoShaH syAd
iti brahmaiva mithyAdarshanamUlaM syAt / tasyAsh cAnAditve .api mithyArUpatvAd eva
brahmadR^ishyatvenaivAnAditvAt taddarshanamUlaparamArthadoShAnabhyupagamAc ca
brahmaiva taddarshanamUlaM syAt / tasya nityatvAd anirmokSha eva /

(45)
ata evedam api nirastam ekam eva sharIraM jIvavat, nirjIvAnItarANi sharIrANi
svapnadR^iShTanAnAvidhAnantasharIrANAM yathA nirjIvatvam / tatra svapne draShTuH
sharIram ekam eva jIvavat / tasya svapnavelAyAM dR^ishyabhUtanAnAvidhasharIrANAM
nirjIvatvam eva / anenaikenaiva parikalpitatvAj jIvA mithyAbhUtA iti brahmaNA
svasvarUpavyatiriktasya jIvabhAvasya sarvasharIrANAM ca kalpitatvAd ekasminn api
sharIre sharIravaj jIvabhAvasya ca mithyArUpatvAt sarvANi sharIrANi mithyArUpANi,
tatra jIvabhAvash ca mithyArUpa ity ekasya sharIrasya tatra jIvabhAvasya ca na
kashcid visheShaH / asmAkaM tu svapne draShTuH svasharIrasya tasminn
AtmasadbhAvasya ca prabodhavelAyAm abAdhitatvAn anyeShAM sharIrANAM tadgatajIvAnAM
ca bAdhitatvAt te sarve mithyAbhUtAH svasharIram ekaM tasmi~n jIvabhAvash ca
paramArtha iti visheShaH /

(46)
api ca kena vA vidyAnivR^ittiH sA kIdR^ishIti vivecanIyam / aikyaj~nAnaM nivartakaM
nivR^ittish cAnirvacanIyapratyanIkAkAreti cet / anirvacanIyapratyanIkaM
nirvacanIyaM tac ca sad vAsad vA dvirUpaM vA koTyantaraM na vidyate /
brahmavyatirekeNaitadabhyupagame punar avidyA na nivR^ittA syAt / brahmaiva cen
nivR^ittis tatprAg apy avishiShTam iti vedAntaj~nAnAt pUrvam eva nivR^ittiH syAt /
aikyaj~nAnaM nivartakaM tadabhAvAt saMsAra iti bhavaddarshanaM vihanyate /

(47)
ki~n ca nivartakaj~nAnasyApy avidyArUparvAt tannivartanaM keneti vaktavyam /
nivartakaj~nAnaM svetarasamastabhedaM nivartya kShaNikatvAd eva svayam eva
vinashyati dAvAnalaviShanAshanaviShAntaravad iti cen na / nivartakaj~nAnasya
brahmavyatiriktatvena tatsvarUpatadutpattivinAshAnAM mithyArUpatvAt tadvinAsharUpA
vidyA tiShThaty eveti tadvinAshadarshanasya nivartakaM vaktacyam eva /
dAvAgnyAdInAm api pUrvAvasthAvirodhipariNAmaparaMparAvarjanIyaiva /

(48)
api ca cinmAtrabrahmavyatiriktakR^itsnaniShedhaviShayaj~nAnasya ko .ayaM j~nAtA /
adhyAsarUpa iti cen na / tasya niShedhatayA nivartakaj~nAnakarmatvAt
tatkartR^itvAnupapatteH / brahmasvarUpa eveti cen na / brahmaNo nivartakaj~nAnaM
prati j~nAtR^itvaM kiM svarUpam utAdhyastam / adhyastaM ced ayam adhyAsas
tanmUlavidyAntaraM ca nivartakaj~nAnaviShayatayA tiShThaty eva /
tannivartakAntarAbhyupagame tasyApi trirUpatayAnavasthaiva / sarvasya hi j~nAnasya
trirUpakatvavirahe j~nAnatvam eva hIyate / kasyacit kaMcanArthavisheShaM prati
siddhirUpatvAt / j~nAnasya trirUpatvavirahe bhavatAM svarUpabhUtaj~nAnavan
nivartakaj~nAnam apy anivartakaM syAt / brahmasvarUpasyaiva
j~nAtR^itvAbhyupagame .asmadIya eva pakShaH parigR^ihItaH syAt /
nivartakaj~nAnasvarUpaj~nAtR^itvaM ca svanivartyAntargatam iti vacanaM
bhUtalavyatiriktaM kR^itsnaM chinnaM devadattenety asyAm eva chedanakriyAyAm asyAsh
chedanakriyAyAsh chettR^itvasya ca chedyAntarbhAvavacanavad upahAsyam /

(49)
api ca nikhilabhedanivartakam idam aikyaj~nAnaM kena jAtam iti vimarshanIyam /
shrutyaiveti cen na / tasyA brahmavyatiriktAyA avidyAparikalpitatvAt
prapa~ncabAdhakaj~nAnasyotpAdakatvaM na saMbhavati / tathA hi duShTakAraNajAtam api
rajjusarpaj~nAnaM na duShTakAraNajanyena rajjur iyaM na sarpa iti j~nAnena bAdhyate
/ rajjusarpaj~nAnabhaye vartamAne kenacidbhrAntena puruSheNa rajjur iyaM na sarpa
ityukte .apy ayaM bhrAnta iti j~nAte sati tadvacanaM rajjusarpaj~nAnasya bAdhakaM
na bhavati bhayaM ca na nivartate / prayojakaj~nAnavataH shravaNavelAyAm eva hi
brahmavyatiriktatvena shruter api bhrAntimUlatvaM j~nAtam iti / nivartakaj~nAnasya
j~nAtus tatsAmagrIbhUtashAstrasya ca brahmavyatiriktatayA yadi bAdhyatvam ucyate
hanta tarhi prapa~ncanivR^itter mithyAtvam ApatatIti prapa~ncasya satyatA syAt /
svapnadR^iShTapuruShavAkyAvagatapitrAdimaraNasya mithyAtvena pitrAdisatyatAvat /
ki~nca tat tvam asy AdivAkyaM na prapa~ncasya bAdhakam / bhrAntimUlatvAd
bhrAntaprayuktarajjusarpabAdhakavAkyavat /

(50)
nanu ca svapne kasmiMshcid bhaye vartamAne svapnadashAyAm evAyaM svapna iti j~nAte
sati pUrvabhayanivR^ittir dR^iShTA / tadvad atrApi saMbhavatIti / naivam /
svapnavelAyAm eva so .api svapna iti j~nAte sati punarbhayAnivR^ittir eva
dR^iShTeti na kashcid visheShaH /

(51)
shravaNavelAyAm eva so.api svapna iti j~nAtam evetyuktam / yad api cedam uktaM
bhrAntiparikalpitatvena mithyArUpam api shAstram advitIyaM brahmeti bodhayati tasya
sato brahmaNo viShayasya pashcAt tanabAdhAdarshanAd brahma susthitam eveti / tad
ayuktam / shUnyam eva tat tvam iti vAkyena tasyApi bAdhitatvAt / idaM
bhrAntimUlavAkyam iti cet / sad advitIyaM brahmeti vAkyam api bhrAntimUlam iti
tvayaivoktam / pashcAt tanabAdhAdarshanaM tu sarvashUnyavAkyasyaiveti visheShaH /
sarvashUnyavAdino brahmavyatiriktavastumithyAtvavAdinash ca
svapakShasAdhanapramANapAramArthyAnabyupagamenAbhiyuktair vAdAnadhikAra eva
pratipAditaH / adhikAro .anabhyupAyatvAn na vAde shUnyavAdinaH / iti /

(52)
api ca pratyakShadR^iShTasya prapa~ncasya mithyAtvaM kena pramANena sAdhyate /
pratyakShasya doShamUlatvenAnyathAsiddhisaMbhavAn nirdoShaM shAstram
ananyathAsiddhaM pratyakShasya bAdhakam iti cet / kena doSheNa jAtaM pratyakSham
anantabhedaviShayam iti vaktavyam / anAdibhedavAsanAkhyadoShajAtaM pratyakSham iti
cet / hanta tarhy anenaiva doSheNa jAtaM shAstram apIty ekadoShamUlatvAc
chAstrapratyakShayor na bAdhyabAdhakabhAvasiddhiH /

(53)
AkAshavAyvAdibhUtatadArabdhashabdasparshAdiyuktamanuShyatvAdisaMsthAnasaMsthitapadA
rthagrAhi pratyakSham / shAstraM tu
pratyakShAdyaparicchedyasarvAntarAtmatvasatyatvAdyanantavisheShaNavishiShTabrahmasv
arUpatadupAsanAdyArAdhanaprakAratatprAptipUrvakatatprasAdalabhyaphalavisheShatadani
ShTakaraNamUlanigrahavisheShaviShayam iti na shAtrapratyakShayor virodhaH /
anAdinidhanAvicchinnapATasaMpradAyatAdyanekaguNavishiShTasya shAstrasya balIyastvaM
vadatA pratyakShapAramArthyam avashyam abhyupagantavyam ity alam anena
shrutishatavitativAtavegaparAhatakudR^iShTiduShTayuktijAlatUlanirasanenety
uparamyate /

(54)
dvitIye tu pakSha upAdhibrahmavyatiriktavastvantarAnabhyupagamAd brahmaNy
evopAdhisaMsargAd aupAdhikAH sarve doShA brahmaNy eva bhaveyuH / tatash
cApahatapApmatvAdinirdoShatvashrutayaH sarve vihanyante /

(55)
yathA ghaTAkAshAdeH paricchinnatayA mahAkAshAd vailakShaNyaM parasparabhedash ca
dR^ishyate tatrasthA guNA vA doShA vAnavacchinne mahAkAshe na saMbadhyante evam
upAdhikR^itabhedavyavasthitajIvagatA doShA anupahite pare brahmaNi na saMbadhyanta
iti cet / naitad upapadyate / niravayavasyAkAshasyAnavacchedyasya ghaTAdibhish
chedAsaMbhavAt tenaivAkAshena ghaTAdayaH saMyuktA iti brahmaNo .apy acchedyatvAd
brahmaivopAdhisaMyuktaM syAt / ghaTasaMyuktAkAshapradesho .anyasmAd AkAshapradeshAd
bhidyata ic cet / AkAshasyaikasyaiva pradeshabhedena ghaTAdisaMyogAd ghaTAdau
gacchati tasya ca pradeshabhedasyAniyama iti tadvad brahmaNy eva
pradeshabhedAniyamenopAdhisaMsargAd upAdhau gacchati
saMyuktaviyuktabrahmapradeshabhedAc ca brahmaNy evopAdhisaMsargaH kShaNe kShaNe
bandhamokShau syAtAm iti santaH parihasanti /

(56)
niravayavasyaivAkAshasya shrotrendriyatve .apIndriyavyavasthAvad brahmaNy api
vyavasthopapadyata iti cet / na
vAyuvisheShasaMskR^itakarNapradeshasaMyuktasyaivAkAshapradeshasyendriyatvAt tasya
ca pradeshAntarAbhede .apIndriyavyavasthopapadyate / AkAshasya tu sarveShAM
sharIreShu gacchat svaniyamena sarvapradeshasaMyoga iti brahmaNy
upAdhisaMyogapradeshAniyama eva /

(57)
AkAshasya svarUpeNaiva shrotrendriyatvam abhyupagamyApIndriyavyavasthokatA /
paramArthatas tv AkAsho na shrotrendriyam / vaikArikAd ahaMkArAd ekAdashendriyANi
jAyanta iti hi vaidikAH / yathoktaM bhagavatA parAshareNa
taijasAnIndriyANy Ahur devA vaikArikA dasha /
ekAdashaM manash cAtra devA vaikArikAH smR^itAH // iti /
ayam arthaH / vaikArikas taijaso bhUtAdir iti trividho .ahaMkAraH / sa ca kramAt
sAttviko rAjasas tAmasash ca / tatra tAmasAd bhUtAder AkAshAdIni bhUtAni jAyanta
iti sR^iShTikramam uktvA taijasAd rAjasAd ahaMkArAd ekadashendriyANi jAyanta iti
paramatam upanyasya sAttvikAhaMkArAd vaikArikAnIndriyANi jAyanta iti svamatam
ucyate devA vaikArikAH smR^itA iti / devA indriyANi / evam indriyANAm
AhaMkArikANAM bhUtaish cApy AyanaM mahAbhArata ucyate / bhautikatve .apIndriyANAm
AkAshAdibhUtavikAratvAd evAkAshAdibhUtapariNAmavisheShA vyavasthitA eva sharIravat
puruShANAm indriyANi bhavantIti brahmaNy acchedye niravayave nirvikAre tv
aniyamenAnantaheyopAdhisaMsargadoSho duShparihara eveti shraddadhAnAnAm evAyam
pakSha iti shAstravido na bahu manyante / svarUpapariNAmAbhyupagamAd
avikAratvashrutir bAdhyate / niravadyatA ca brahmaNaH shaktipariNAma iti cet /
keyaM shaktir ucyate / kiM brahmapariNAmarUpA / uta brahmaNo .ananyA kApIti /
ubhayapakShe .api svarUpapariNAmo .avarjanIya eva /

(58)
tR^itIye .api pakShe jIvabrahmaNor bhedavad abhedasya cAbhyupagamAt tasya ca
tadbhAvAt saubharibhedavac ca svAvatArabhedavac ca sarvasyeshvarabhedatAt sarve
jIvagatA doShAs tasyaiva syuH / etad uktaM bhavati / IshvaraH svarUpeNaiva
suranaratiryaksthAvarAdibhedenAvasthita iti hi tadAtmakatvavarNanaM kriyate / tathA
saty ekamR^itpiNDArabdhaghaTasharAvAdigatAny udakAharaNAdIni sarvakAryANi yathA
tasyaiva bhavanti, evaM sarvajIvagatasukhaduHkhAdi sarvam Ishvaragatam eva syAt /

(59)
ghaTasharAvAdisaMsthAnAnupayuktamR^iddravyaM yathA kAryAntarAnvitam evam eva
surapashumanujAdijIvatvAnupayukteshvaraH sarvaj~naH
satyasaMkalpatvAdikalyANaguNAkara iti cet satyaM sa eveshvara ekenAMshena
kalyANaguNagaNAkaraH sa evAnyenAMshena heyaguNAkara ity uktam / dvayor aMshayor
IshvarAvisheShAt / dvav aMshau vyavasthitav iti cet / kas tena lAbhaH /
ekasyaivAnekAMshena nityaduHkhitvAd aMshAntareNa sukhitvam api neshvaratvAya
kalpate / yathA devadattasyaikasmin haste
candanapa~NkAnulepakeyUrakaTakA~NgulIyAlaMkAras tasyaivAnyasmin haste
mudgarAbhighAtaH kAlAnalajvAlAnupraveshash ca tadvad eveshvarasya syAd iti
brahmAj~nAnapakShAd api pApIyAn ayaM bhedAbhedapakShaH / aparimitaduHkhasya
pAramArthikatvAt saMsAriNAm anantatvena dustaratvAc ca /

(60)
tasmAd vilakShaNo .ayaM jIvAMsha iti cet / Agato .asi tarhi madIyaM panthAnam /
Ishvarasya svarUpeNa tAdAtmyavarNane syAd ayaM doShaH / AtmasharIrabhAvena tu
tAdAtmyapratipAdane na kashcid doShaH / praty uta nikhilabhuvananiyamanAdir mahAn
ayaM guNagaNaH pratipAdito bhavati / sAmAnAdhikaraNyaM ca mukhyavR^ittam /

(61)
api caikasya vastuno bhinnAbhinnatvaM viruddhatvAn na saMbhavatItyuktam / ghaTasya
paTAd bhinnatve sati tasya tasminn abhAvaH / abhinnatve sati tasya ca bhAva iti /
ekasmin kAle caikasmin deshe caikasya hi padArthasya yugapatsadbhAvo .asadbhAvash
ca viruddhaH /

(62)
jAtyAtmanA bhAvo vyaktyAtmanA cAbhAva iti cet / jAter muNDena cAbhAve sati khaNDe
muNDasyApi sadbhAvaprasa~NgaH / khaNDena ca jAter abhinnatve sadbhAvo bhinnatve
cAsadbhAvaH ashve mahishatvasyaiveti virodho duShparihara eva / jAtyAder
vastusaMsthAnatayA vastunaH prakAratvAt prakAraprakAriNosh ca padArthAntaratvaM
prakArasya pR^ithaksiddhyanarhatvaM pR^ithaganupalambhash ca tasya ca saMsthAnasya
cAnekavastuShu prakAratayAvasthitash cetyAdi pUrvam uktam /

(63)
so .ayam iti buddhiH prakArAikyAd ayam api daNDIti buddhimat / ayam ca
jAtyAdiprakAro vastuno bheda ity ucyate / tadyoga eva vastuno bhinnam iti
vyavahArahetur ityarthaH / sa ca vastuno bhedavyavahArahetuH svasya ca saMvedanavat
/ yathA saMvedanaM vastuno vyavahArahetuH svasya vyavahArahetush ca bhavati /
(64)
ata eva sanmAtragrAhi pratyakShaM na bhedagrAhItyAdivAdA nirastAH /
jAtyAdisaMsthAnasaMsthitasyaiva vastunaH pratyakSheNa gR^ihItatvAt tasyaiva
saMsthAnarUpajAtyAdeH pratiyogyapekShayA bhedavyavahArahetutvAc ca /
svarUpapariNAmadoShash ca pUrvam evoktaH /

(65)
yaH pR^ithivyAM tiShThan pR^ithivyA antaro yaM pR^ithivI na veda yasya pR^ithivI
sharIraM yaH pR^ithivIm antaro yamayati eSha ta AtmAntaryAmyamR^itaH / ya Atmani
tiShThann Atmano .antaro ya AtmA na veda yasyAtmA sharIraM ya AtmAnam antaro
yamayati eSha ta AtmAntaryAmyamR^itaH / yaH pR^ithivIm antare saMcaran yasya
pR^ithivI sharIraM yaM pR^ithivI na vedetyAdi yo .akSharam antare saMcaran
yasyAkSharaM sharIraM akSharaM na veda yo mR^ityum antare saMcaran yasya mR^ityuH
sharIraM yaM mR^ityur na veda eSha sarvabhUtAntarAtmApahatapApmA divyo deva eko
nArAyaNaH / dvA suparNA sayujA sakhAyA samAnaM vR^ikShaM pariShasvajAte / tayor
anyaH pippalaM svAdv atty anashnann anyo .abhicAkashIti / antaH praviShTaH shAstA
janAnAM sarvAtmA / tatsR^iShTvA tad evAnuprAvishat / tadanupravishya sac ca tyac
cAnR^itaM ca satyam abhavat / anena jIvenAtmanetyAdi / pR^ithagAtmAnaM preritAraM
matvA jaShTas tatas tenAmR^itatvam eti / bhoktA bhogyaM preritAraM ca matvA sarvaM
proktaM trividhaM brahma, etat / nityo nityAnAM cetanash cetanAnAm eko bahUnAM yo
vidadhAti kAmAn / pradhAnakShetraj~napatir guNeshaH / j~nAj~nau dvav ajav
IshAnIshav ityAdishrutishatais tadupabR^iMhaNaiH
jagat sarvaM sharIraM te sthairyaM te vasudhAtalam //
yat kiMcit sR^ijyate yena sattvajAtena vai dvija /
tasya sR^ijyasya saMbhUtau tatsarvaM vai hares tanuH //
aham AtmA guDAkesha sarvabhUtAshayasthitaH //
sarvasya cAhaM hR^idi saMniviShTo
mattaH smR^itir j~nAnam apohanaM ca //
ityAdivedavidagresaravAlmIkiparAsharadvaipAyanavacobhish ca parasya brahmaNaH
sarvasyAtmatvAvagamAc cidacidAtmakasya vastunas taccharIratvAvagamAc ca sharIrasya
sharIriNaM prati prakAratayaiva padArthatvAc sharIrasharIriNosh ca dharmabhede .api
tayor asaMkarAt sarvasharIraM brahmeti brahmaNo vaibhavaM pratipAdayadbhiH
sAmAnAdhikaraNyAdibhir mukhyavR^ittaiH sarvacetanAcetanaprakAraM
brahmaivAbhidhIyate / sAmAnAdhikaraNyaM hi dvayoH padayoH
prakAradvayamukhenaikArthaniShThatvaM / tasya caitasmin pakShe mukhyatA / tathA hi
tat tvam iti sAmAnAdhikaraNye tad ityanena jagatkAraNaM sarvakalyANaguNagaNAkaraM
niravadyaM brahmocyate / tvam iti ca cetanasAmAnAdhikaraNyavR^ittena
jIvAntaryAnirUpi taccharIraM tadAtmatayAvasthitaM tatprakAraM brahmocyate /
itareShu pakSheShu sAmAnAdhikaraNyahAnir brahmaNaH sadeShatA ca syAt /

(66)
etad uktaM bhavati / brahmaivam avasthitam ity
atraivaMshabdArthabhUtaprakAratayaiva vicitracetanAcetanAtmakaprapa~ncasya
sthUlasya sUkShmasya ca sadbhAvaH / tathA ca bahu syAM prajAyeyety ayam arthaH
saMpanno bhavati / tasyaiveshvarasya kAryatayA kAraNatayA ca
nAnAsaMsthAnasaMsthitasya saMsthAnatayA cidacidvastujAtam avasthitam iti /

(67)
nanu ca saMsthAnarUpeNa prakAratayaivaMshabdArthatvam jAtiguNayor eva dR^iShTaM na
dravyasya / svatantrasiddhiyogyasya padArthasyaivaMshabdArthatayeshvarasya
prakAramAtratvam ayuktaM / ucyate dravyasyApi daNDakuNDalAder
dravyAntaraprakAratvaM dR^iShTam eva / nanu ca daNDAdeH svatantrasya
dravyAntaraprakAratve matvarthIyapratyayo dR^iShTaH / yathA daNDI kuNDalIti / ato
gotvAditulyatayA cetanAcetanasya dravyabhUtasya vastuna IshvaraprakAratayA
sAmAnAdhikaraNyena pratipAdanaM na yujyate / atrocyate gaur ashvo manuShyo deva
iti bhUtasaMghAtarUpANAM dravyANAm eva devadatto manuShyo jAtaH puNyavisheSheNa
yaj~nadatto gaurjAtaH pApena, anyash cetanaH puNyAtirekeNa devo jAta
ityAdidevAdisharIrANAM cetanaprakAratayA lokadevayoH sAmAnAdhikaraNyena
pratipAdanaM dR^iShTam /

(68)
ayam arthaH jAtir vA guNo vA dravyaM vA na tatrAdaraH / kaMcana dravyavisheShaM
prati visheShaNatayaiva yasya sadbhAvas tasya tadapR^ithaksiddhes tatprakAratayA
tatsAmAnAdhikaraNyena pratipAdanaM yuktam / yasya punar dravyasya
pR^ithaksiddhasyaiva kadAcitkvaciddravyAntaraprakAratvam iShyate tatra
matvarthIyapratyaya iti visheShaH / evam eva sthAvaraja~NgamAtmakasya sarvasya
vastuna IshvarasharIratvena tatprakAratayaiva svarUpasadbhAva iti /
tatprakArIshvara eva tattacchabdenAbhidhIyata iti tatsAmAnAdhikaraNyena
pratipAdanaM yuktaM / tad evaitat sarvaM pUrvam eva nAmarUpavyAkaraNashrutivivaraNe
prapa~ncitam /

(69)
ataH
prakR^itipuruShamahadahaMkAratanmAtrabhUtendriyatadArabdhacaturdashabhuvanAtmakabra
hmANDatadantarvartidevatirya~NmanuShyasthAvarAdisarvaprakArasaMsthAnasaMsthitaM
kAryam api sarvaM brahmaiveti kAraNabhUtabrahmavij~nAnAd eva sarvaM vij~nAtaM
bhavatIty ekavij~nAnena sarvavij~nAnam upapannataram / tad evaM
kAryakAraNabhAvAdimukhena kR^itsnasya cidacidvastunaH parabrahmaprakAratayA
tadAtmakatvam uktam /

(70)
nanu ca parasya brahmaNaH svarUpeNa pariNAmAspadatvaM
nirvikAratvaniravadyatvashrutivyAkopaprasa~ngena nivAritam / prakR^itish ca
pratij~nAdR^iShTAntAnuparodhAd ity ekavij~nAnena
sarvavij~nAnapratij~nAnamR^ittatkAryadR^iShTAntAbhyAM paramapuruShasya
jagadupAdAnakAraNatvaM ca pratipAditam / upAdAnakAraNatvaM ca pariNAmAspadatvam eva
/ katham idam upapadyate /

(71)
atrocyate sajIvasya prapa~ncasyAvisheSheNa kAraNatvam uktam / tatreshvarasya
jIvarUpapariNAmAbhyupagamena nAtmA shruter nityatvAc ca tAbhya iti virudhyate /
vaiShamyanairghR^iNyaparihArash ca jIvanam anAditvAbhyupagamena tatkarmanimittatayA
pratipAditaH vaiShamyanairghR^iNye na sApekShatvAn na karmavibhAgAd iti cen na
anAditvAd upapadyate cApy upalabhyate
cetyakR^itAbhyAgamakR^itavipraNAshaprasa~Ngash cAnityatve .abhihitaH /

(72)
tathA prakR^iter apy anAditA shrutibhiH pratipaditA
ajAm ekAM lohitashuklakR^iShNAM bahnIM prajAM janayantIM sarUpAm /
ajo hy eko juShamANo .anushete jahAty enAM bhuktabhogAm ajo .anyaH //
iti prakR^itipuruShayor ajatvaM darshayati / asmAn mAyI sR^ijate vishvam etat
tasmiMsh cAnyo mAyayA saMniruddhaH mAyAM tu prakR^itiM vidyAn mAyinaM tu
maheshvaram iti prakR^itir eva svarUpeNa vikArAspadam iti ca darshayati / gaur
anAdyantavatI sA janitrI bhUtabhAvinIti ca / smR^itish ca bhavati
prakR^itiM puruShaM caiva viddhy anAdI ubhav api /
vikArAMsh ca guNAMsh caiva viddhi prakR^itisaMbhavAn //
bhUmir Apo .analo vAyuH khaM mano buddhir eva ca /
ahaMkAra itIyaM me bhinnA prakR^itir aShTadhA //
apareyam itas tv anyAM prakR^itiM viddhi me parAm /
jIvabhUtAM mahAbAho yayedaM dhAryate jagat //
prakR^itiM svAm avaShTabhya visR^ijAmi punaH punaH /
mayAdhyakSheNa prakR^itiH sUyate sacarAcaram //
ityAdikA /

(73)
evaM ca prakR^iter apIshvarasharIratvAt prakR^itishabdo .api
tadAtmabhUtasyeshvarasya tatprakArasaMsthitasya vAcakaH / puruShashabdo .api
tadAtmabhUtasyeshvarasya puruShaprakArasaMsthitasya vAcakaH / atas tadvikArANAm api
tatheshvara evAtmA / tad Aha
vyaktaM viShNus tathAvyaktaM puruShaH kAla eva ca /
sA eva kShobhako brahman kShobhyash ca parameshvaraH //
iti / ataH prakR^itiprakArasaMsthite paramAtmani prakArabhUtaprakR^ityaMse vikAraH
prakAryaMse cAvikAraH / evam eva jIvaprakArasaMsthite paramAtmani ca
prakArabhUtajIvAMshe sarve cApuruShArthAH prakAryaMsho niyantA niravadyaH
sarvakalyANaguNAkaraH satyasaMkalpa eva /

(74)
tathA ca sati kAraNAvastha Ishvara eveti tadupAdAnakajagatkAryAvastho .api sa eveti
kAryakAraNayor ananyatvaM sarvashrutyavirodhash ca bhavati / tad evaM
nAmarUpavibhAgAnarhasUkShmadashApannaprakR^itipuruShasharIraM brahma kAraNAvasthaM,
jagatas tadApattir eva ca pralayaH /
nAmarUpavibhAgavibhaktasthUlacidacidvastusharIraM brahma kAryatvaM, brahmaNas
tathAvidhasthUlabhAva eva jagataH sR^iShTir ity ucyate / yathoktaM bhagavatA
parAshareNa
pradhAnapuMsor ajayoH kAraNaM kAryabhUtayoH / iti /

(75)
tasmAd IshvaraprakArabhUtasarvAvasthaprakR^itipuruShavAcinaH shabdAs
tatprakAravishiShTatayAvasthite paramAtmani mukhyatayA vartante /
jIvAtmavAcidevamanuShyashabdavat / yathA devamanuShyAdishabdA
devamanuShyAdiprakR^itipariNAmavisheShANAM jIvAtmaprakAratayaiva padArthatvAt
prakAriNi jIvAtmani mukhyatayA vartante / tasmAt sarvasya cidacidvastunaH
paramAtmasharIratayA tatprakAratvAt paramAtmani mukhyatayA vartante sarve vAcakAH
shabdAH /

(76)
ayam eva cAtmasharIrabhAvaH pR^ithaksiddhyanarhAdhArAdheyabhAvo
niyantR^iniyAmyabhAvaH sheShasheShibhAvash ca / sarvAtmanAdhAratayA niyantR^itayA
sheShitayA ca ApnotIty AtmA sarvAtmanAdheyatayA niyAmyatayA sheShatayA ca
apR^ithaksiddhaM prakArabhUtam ity AkAraH sharIram iti cocyate / evam eva hi
jIvAtmanaH svasharIrasaMbandhaH / evam eva paramAtmanaH sarvasharIratvena
sarvashabdavAcyatvam /

(77)
tad Aha shrutigaNaH sarve vedA yatpadam Amananti sarve vedA yatraikaM bhavantIti /
tasyaikasya vAcyatvAd ekArthavAcino bhavantItyarthaH / eko devo bahudhA niviShTaH,
sahaiva santaM na vijAnanti devA ityAdi / devA indriyANi / devamanuShyAdInAm
antaryAmitayAtmatvena nivishya sahaiva santaM teShAm indriyANi manaHparyantAni na
vijAnantItyarthaH / tathA ca paurANikAni vacAMsi
natAH sma sarvavacasAM pratiShThA yatra shashvatI /
vAcye hi vacasaH pratiShThA /
kAryANAM kAraNAM pUrvaM vacasAM vAcyam uttamam /
vedaish ca sarvair aham eva vedyaH /
ityAdIni sarvANi hi vacAMsi sasharIrAtmavishiShTam antaryAmiNam evAcakShate /
hantAham imAs tisro devatA anena jIvenAtmAnupravishya nAmarUpe vyAkaravANIti hi
shrutiH / tathA ca mAnavaM vacaH
prashAsitAraM sarveShAm aNIyAMsam aNIyasAm
rukmAbhaM svapnadhIgamyaM vidyAt taM puruShaM param //
antaH pravishyAntaryAmitayA sarveShAM prashAsitAraM niyantAram aNIyAMsa AtmAnaH
kR^itsnasyAcetanasya vyApakatayA sUkShmabhUtAs te teShAm api vyApakatvAt tebhyo
.api sUkShmatara ityarthaH rukmAbhaH AdityavarNaH svapnakalpabuddhiprApyaH,
vishadatamapratyakShatApannAnudhyAnaikalabhya ityarthaH /
enam eke vadanty agniM mAruto .anye prajApatim /
indram eke pare pramANam apare brahma shAshvatam //
iti / eke vedA ityarthaH / uktarItyA parasyaiva brahmaNaH sarvasya
prashAsitR^itvena sarvAntarAtmatayA pravishyAvasthitatvAd agnyAdayaH shabdA api
shAshvatabrahmashabdavat tasyaiva vAcakA bhavantItyarthaH / tathA ca smR^ityantaram

ye yajanti pitQn devAn brAhmaNAn sahutAshanAn /


sarvabhUtAntarAtmAnaM viShNum eva yajanti te //
iti / pitR^idevabrAhmaNahutAshanAdishabdAs tanmukhena tadantarAtmabhUtasya viShNor
eva vAcakA ityuktaM bhavati /

(78)
atredaM sarvashAstrahR^idayam jIvAtmAnaH svayam
asaMkucitAparicchinnanirmalaj~nAnasvarUpAH santaH karmarUpAvidyAveShTitAs
tattatkarmAnurUpaj~nAnasaMkocam ApannAH,
brahmAdistambaparyantavividhavicitradeheShu pravishTAs
tattaddehocitalabdhaj~nAnaprasarAs tattaddehAtmAbhimAninas taducitakarmANi kurvANAs
tadanuguNasukhaduHkhopabhogarUpasaMsArapravAhaM pratipadyante / eteShAM
saMsAramocanaM bhagavatprapattim antareNa nopapadyata iti tadarthaH prathamam eShAM
devAdibhedarahitaj~nAnaikAkAratayA sarveShAM sAmyaM pratipAdya, tasyApi svarUpasya
bhagavaccheShataikarasatayA bhagavadAtmakatAm api pratipAdya, bhagavatsvarUpaM ca
heyapratyanIlakalyANaikatAnatayA sakaletaravisajAtIyam
anavadhikAtishayAsaMkhyeyakalyANaguNagaNAshrayaM
svasaMkalpapravR^ittasamastacidacidvastujAtatayA sarvasyAtmabhUtaM pratipAdya,
tadupAsana sA~NgaM tatprApakaM pratipadayanti shAstrANIti /

(79)
yathoktam
nirvANamaya evAyam AtmA j~nAnamayo .amalaH /
duHkhAj~nAnamalA dharmA prakR^ites te na cAtmanaH /
iti prakR^itisaMsargakR^itakarmamUlatvAn nAtmadvarUpaprayuktA dharmA ityarthaH /
prAptAprAptavivekena prakR^iter eva dharmA ityuktam /
vidyAvinayasaMpanne brAhmaNe gavi hastini /
shuni caiva shvapAke ca pANDitAH samadarshinaH /
iti / devatirya~NmanuShyasthAvararUpaprakR^itisaMsR^iShTasyAtmanaH svarUpavivecanI
buddhir eShAM te paNDitAH / tattat prakR^itivisheShaviyuktAtmayAthAtmyaj~nAnavantas
tatra tatrAtyantaviShamAkAre vartamAnam AtmAnaM samAnAkAraM pashyantIti
samadarshina ity uktam / tad idam Aha
ihaiva tair jitaH sargo yeShAM sAmye sthitaM manaH /
nirdoShaM hi samaM brahma tasmAd brahmaNi te sthitAH //
iti / nirdoShaM devAdiprakR^itivisheShasaMsargarUpadoSharahitaM svarUpeNAvasthitaM
sarvam Atmavastu nirvANarUpaj~nAnaikAkAratayA samam ityarthaH /

(80)
tasyaivaMbhUtasyAtmano bhagavaccheShataikarasatA tanniyAmyatA tadekAdhAratA ca
taccharIratattanuprabhR^itibhiH shabdais tatsamAnAdhikaraNyena ca
shrutismR^itItihAsapurANeShu pratipAdyata iti pUrvam evoktam /

(81)
daivI hy eShA guNamayI mama mAyA duratyayA /
mAm eva ye prapadyante mAyAm etAM taranti te //
iti tasyAtmanaH karmakR^itavicitraguNamayaprakR^itisaMsargarUpAt saMsArAn mokSho
bhagavatprapattim antareNa nopapadayata ityuktaM bhavati / nAnyaH panthA ayanAya
vidyata ityAdishrutibhish ca /
mayA tatam idaM sarvaM jagad avyaktamUrtinA /
matsthAni sarvabhUtAni na cAhaM teShu avasthitaH //
na ca matsthAni bhUtAni pashya me yogam aishvaram //
iti sarvashaktiyogAt svAishvaryavaicitryam uktam / tad Aha
viShTabhyAham idaM kR^itsnam ekAMshena sthito jagat /
iti anantavicitramahAshcaryarUpaM jagan mamAyutAMshenAtmatayA pravishya sarvaM
matsaMkalpena viShTabhyAnena rUpeNAnantamahAvibhUtiparimitodAraguNasAgaro
niratishayAshcaryabhUtaH sthito .aham ityarthaH / tad idam Aha
ekatve sati nAnAtvaM nAnAtve sati caikatA /
acintyaM brahmaNo rUpaM kutas tadveditum arhati //
iti / prashAsitR^itvenaika eva sanvicitracidacidvastuShv antarAtmatayA pravishya
tattadrUpeNa vicitraprakAro vicitrakarma kArayan nAnArUpAM bhajate / evaM
svalpAMshena tu sarvAshcaryaM nAnArUpaM jagattadantarAtmatayA pravishya viShTabhya
nAnAtvenAvasthito .api sann anavadhikAtishayAsaMkhyeyakalyANaguNagaNaH sarveshvaraH
parabrahmabhUtaH puruShottamo nArAyaNo niratishayAshcaryabhUto nIlatoyadasaMkAshaH
puNDarIkadalAmalAyatekShaNaH sahasrAMshusahasrakiraNaH parame vyomni yo veda
nihitaM guhAyAM parame vyomaMs tadakShare parame vyomann ityAdishrutisiddha eka
evAtiShThate /

(82)
brahmavyatiriktasya kasyacid api vastuna
ekasvabhAvasyaikakAryashaktiyuktasyaikarUpasya rUpAntarayogaH svabhAvAntarayogaH
shaktyantarayogash ca na ghaTate / tasyaitasya parabrahmaNaH sarvavastuvijAtIyatayA
sarvasvabhAvatvaM sarvashaktiyogash cety ekasyaiva vicitrAnantarUpatA ca punar apy
anantAparimitAshcaryayogenaikarUpatA ca na viruddheti vastumAtrasAmyAd virodhacintA
na yuktetyarthaH / yathoktaM
shaktayaH sarvabhAvAnAm acintyaj~nAnagocarAH /
yato .ato brahmaNas tAs tu sargAdyA bhAvashaktayaH //
bhavanti tapasAM shreShTa pAvakasya yathoShNatA //iti /
etad uktaM bhavati sarveShAm agnijalAdInAM bhAvAnAm ekasminn api bhAve dR^iShTaiva
shaktis tadvijAtIyabhAvAntare .apIti na cintayituM yuktA jalAdAv adR^iShTApi
tadvijAtIyapAvake bhAsvaratvoShNatAdishaktir yathA dR^ishyate, evam eva
sarvavastuvisajAtIye brahmaNi sarvasAmyaM nAnumAtuM yuktam iti / ato
vicitrAnantashaktiyuktaM brahmaivetyarthaH tad Aha
jagad etan mahAshcaryaM rUpaM yasya mahAtmanaH /
tenAshcaryavareNAhaM bhavatA kR^iShNa saMgataH //
iti /

(83)
tad etan nAnAvidhAnantashrutinikarashiShTaparigR^ihItatadvyAkhyAnaparishramAd
avadhAritam / tathA hi pramANAntarAparidR^iShTAparimitapariNAmAn
ekatattvaniyatakramavishiShTau sR^iShTipralayau brahmaNo .anekavidhAH shrutayo
vadanti niravadyaM nira~njanaM vij~nAnam AnandaM nirvikAraM niShkalaM niShkriyaM
shAntaM nirguNam ity AdikAH nirguNaM j~nAnasvarUpaM brahmeti kAshcana shrutayo
.abhidadhati / neha nAnAsti kiMcana mR^ityoH sa mR^ityum Apnoti ya iha nAneva
pashyati yatra tv asya sarvam AtmaivAbhUt tat kena kaM pashyet tat kena kaM
vijAtIyAd ityAdikA nAnAtvaniShedhavAdinyaH santi kAshcana shrutayaH / yaH
sarvaj~naH sarvavit yasya j~nAnamayaM tapaH sarvANi rUpANi vicitya dhIro nAmAni
kR^itvAbhivadan yad Aste sarve nimeShA jaj~nire vidyutaH puruShAdadhi
apahatapApmA vijaro vimR^ityur vishoko vijaghatso .apipAsaH satyakAmaH
satyasaMkalpa iti sarvasmi~n jagati heyatayAvagataM sarvaguNaM pratiShidhya
niratishayakalyANaguNAnantyaM sarvaj~natA sarvashaktiyogaM sarvanAmarUpavyAkaraNaM
sarvasyAvadhAratAM ca kAshcana shrutayo bruvate / sarvaM khalv idaM brahma tajjalAn
iti aitadAtmyam idaM sarvaM ekaH san bahudhA vicAra ityAdikA brahmasR^iShTaM
jagan nAnAkAraM pratipAdya tadaikyaM ca pratipAdayanti kAshcana / pR^ithagAtmAnaM
preritAraM ca matvA bhoktA bhogyaM preritAraM ca matvA prajApatir akAmayata
prajAH sR^ijeyeti patiM vishvasyAtmeshvaraM shvAstaM shivam acyutaM
tam IshvarANAM paraM maheshvaraM taM devatAnAM paraM ca daivataM sarvasya vashI
sarvasyeshAna ityAdikA brahmaNaH sarvasmAd anyatvaM sarvasyeshitavyam IshvaratvaM
ca brahmaNaH sarvasya sheShatAM patitvaM ceshvarasya kAshcana / antaH praviShTaH
shAstA janAnAM sarvAtmA eSha ta AtmAntaryAmy amR^itaH yasya pR^ithivI sharIraM
yasyApaH sharIraM yasya tejaH sharIram ityAdi yasyAvyaktaM sharIraM yasyAkSharaM
sharIraM yasya mR^ityuH sharIraM yasyAtmA sharIram iti brahmavyatiriktasya
sarvasya vastuno brahmaNash ca sharIrAtmabhAvaM darshayanti kAshcaneti /

(84)
nAnArUpANAM vAkyAnAm avirodho mukhyArthAparityAgash ca yathA saMbhavati tathA
varNanIyam / varNitaM ca avikArashrutayaH svarUpapariNAmaparihArAd eva mukhyArthAH
/ nirguNavAdAsh ca prAkR^itaheyaguNaniShedhaparatayA vyavasthitAH /
nAnAtvaniShedhavAdAsh caikasya brahmaNaH sharIratayA prakArabhUtaM sarvaM
cetanAcetanaM vastv iti sarvasyAtmatayA sarvaprakAraM brahmaivAvasthitam iti
surakShitAH /
sarvaprakAravilakShaNatvapatitveshvaratvasarvakalyANaguNagaNAkAratvasatyakAmatvasat
yasaMkalpatvAdivAkyaM tadabhyupagamAd eva surakShitam / j~nAnAnandamAtravAdi ca
sarvasmAd anyasya sarvakalyANaguNagaNAshrayasya sarveshvarasya sarvasheShiNaH
sarvAdhArasya sarvotpattisthitipralayahetubhUtasya niravadyasya nirvikArasya
sarvAtmabhUtasya parasya brahmaNaH svarUpanirUpakadharmo
malapratyanIkAnandarUpaj~nAnam eveti svaprakAshatayA svarUpam api j~nAnam eveti ca
pratipAdanAd anupAlitam / aikyavAdAsh ca sharIrAtmabhAvena
sAmAnAdhikaraNyamukhyArthatopapAdanAd eva susthitAH /

(85)
evaM ca saty abhedo vA bhedo vA dvyAtmakatA vA vedAntavedyaH ko .ayam arthaH
samarthito bhavati / sarvasya vedavedyatvAt sarvaM samarthitam / sarvasharIratayA
sarvaprakAraM brahmaivAvasthitam ity abhedaH samarthitaH / ekam eva brahma
nAnAbhUtacidacidvastuprakAraM nAnAtvenAvasthitam iti bhedAbhedau / acidvastunash
cidvastunash ceshvarasya ca svarUpasvabhAvavailakShaNyAd asaMkarAc ca bhedaH
samarthitaH /

(86)
nanu ca tat tvam asi shvetaketo tasya tAvad eva ciram ity aikyaj~nAnam eva
paramapuruShArthalakShaNamokShasAdhanam iti gamyate / naitad evam / pR^ithagAtmAnaM
preritAraM ca matvA juShTas tatas tenAmR^itatvam etIty AtmAnaM preritAraM
cAntaryAmiNaM pR^ithag matvA tataH pR^ithaktvaj~nAnAd dhetos tena paramAtmanA
juShTo .amR^itatvam etIti sAkShAdamR^itatvaprAptisAdhanam Atmano niyantush ca
pR^ithagbhAvaj~nAnam evety avagamyate /

(87)
aikyavAkyavirodhAd etadaparamArthasaguNabrahmaprAptiviShayam ity abhyupagantavyam
iti cet / pR^ithaktvaj~nAnasyaiva sAkShAdamR^itatvaprAptisAdhanatvashravaNAd
viparItaM kasmAn na bhavati /
etad uktaM bhavati / dvayor tulyayor virodhe saty avirodhena tayor viShayo
vivecanIya iti / katham avirodha iti cet / antaryAmirUpeNAvasthitasya parasya
brahmaNaH sharIratayA prakAratvAj jIvAtmanas tatprakAraM brahmaiva tvam iti
shabdenAbhidhIyate / tathaiva j~nAtavyam iti tasya vAkyasya viShayaH / evaMbhUtAj
jIvAt tadAtmatayAvasthitasya paramAtmano nikhiladoSharahitatayA satyasaMkalpatvAd
anavadhikAtishayAsaMkhyeyakalyANaguNagaNAkaratvena ca yaH pR^ithagbhAvaH so
.anusaMdheya ity asya vAkyasya viShaya ity ayam arthaH pUrvam asakR^iduktaH /
bhoktA bhogyaM preritAraM ca matveti bhogyarUpasya vastuno .acetanatvaM
paramArthatvaM satataM vikArAspadatvam ityAdayaH svabhAvAH, bhoktur jIvAtmanash
cAmalAparicchinnaj~nAnAnandasvabhAvasyaivAnAdikarmarUpAvidyAkR^itanAnAvidhaj~nAnasa
MkocavikAsau bhogyabhUtAcidvastusaMsargash ca paramAtmopAsanAn mokShash cetyAdayaH
svabhAvAH, evaMbhUtabhoktR^ibhogyayor antaryAmirUpeNAvasthAnaM svarUpeNa
cAparimitaguNaughAshrayatvenAvasthAnam iti parasya brahmas trividhAvasthAnaM
j~nAtavyam ityarthaH //

(88)
tat tvam asIti sadvidyAyAm upAsyaM brahma saguNaM saguNabrahmaprAptish ca phalam
ity abhiyuktaiH pUrvAcAryair vyAkhyAtam / yathoktaM vAkyakAreNa yuktaM
tadguNakopAsanAd iti / vyAkhyAtaM ca dramiDAcAryeNa vidyAvikalpaM vadatA yady api
saccito na nirbhugnadaivataM guNagaNaM manasAnudhAvet tathApy antarguNAm eva
devatAM bhajata iti tatrApi saguNaiva devatA prApyata iti / saccittaH
sadvidyAniShThaH / na nirbhugnadaivataM guNagaNaM manasAnudhAvet
apahatapApmatvAdikalyANaguNagaNaM daivatAd vibhaktaM yady api daharavidyAniShTha
iva saccito na smaret / tathApy antarguNAm eva devatAM bhajate
devatAsvarUpAnubandhitvAt sakalakalyANaguNagaNasya kenacid paradevatAsAdhAraNena
nikhilajagatkAraNatvAdinA guNenopAsyamAnApi devatA vastutaH svarUpAnubandhi
sarvakalyANaguNagaNavishiShTaivopAsyate / ataH saguNam eva brahma tatrApi prApyam
iti sadvidyAdaharavidyayor vikalpa ityarthaH /

(89)
nanu ca sarvasya jantoH paramAtmAntaryAmI tanniyAmyaM ca sarvam evety uktam / evaM
ca sati vidhiniShedhashAstrANAm adhikArI na dR^ishyate / yaH svabuddhyaiva
pravR^ittinivR^ittishaktaH sa evaM kuryAn na kuryAd iti vidhiniShedhayogyaH / na
caiSha dR^ishyate / sarvasmin pravR^ittijAte sarvasya prerakaH paramAtmA kArayiteti
tasya sarvaniyamanaM pratipAditam / tathA ca shrUyate eSha eva sAdhu karma
kArayati te yam ebhyo lokebhya unninIShati / eSha evAsAdhu karma kArayati taM yam
adho ninIShatIti / sAdhvasAdhukarmakArayitR^itvAn nairghR^iNyaM ca /

(90)
atrocyate sarveShAm eva cetanAnAM cicchaktiyogaH pravR^ittishaktiyoga ityAdi
sarvaM pravR^ittinivR^ittiparikaraM sAmAnyena saMvidhAya tannirvahaNAya tadAdhAro
bhUtvAntaH pravishyAnumantR^itayA ca niyamanaM kurva~n sheShitvenAvasthitaH
paramAtmaitadAhitashaktiH sanpravR^ittinivR^ittyAdi svayam eva kurute / evaM
kurvANam IkShamANaH paramAtmodAsIna Aste / ataH sarvam upapannam /
sAdhvasAdhukarmaNoH kArayitR^itvaM tu vyavasthitaviShayaM na sarvasAdhAraNam / yas
tu sarvaM svayam evAtimAtram AnukUlye pravR^ittas taM prati prItaH svayam eva
bhagavAn kalyANabuddhiyogadAnaM kurvan kalyANe pravartayati / yaH punar atimAtraM
prAtikUlye pravR^ittas tasya krUrAM buddhiM dadan svayam eva krUreShv eva karmasu
prerayati bhagavAn / yathoktaM bhagavatA
teShAM satatayuktAnAM bhajatAM prItipUrvakam /
dadAmi buddhiyogaM taM yena mAm upayAnti te //
teShAm evAnukampArtham aham aj~nAnajaM tamaH /
nAshayAmy AtmabhAvastho j~nAnadIpena bhAsvatA //
tAn ahaM dviShataH krUrAn saMsAreShu narAdhamAn /
kShipAmy ajasram ashubhAn AsurIShv eva yoniShu // iti /

(91)
so .ayaM parabrahmabhUtaH puruShottamo
niratishayapuNyasaMcayakShINAsheShajanmopacitapAparAsheH
paramapuruShacaraNAravindasharaNAgatijanitatadabhimukhyasya
sadAcAryopadeshopabR^iMhitashAstrAdhigatatattvayAthAtmyAvabodhapUrvakAharaharupacIy
amAnashamadamatapaHshaucakShamArjavabhayAbhayasthAnavivekadayAhiMsAdyAtmaguNopetasy
a
varNAshramocitaparamapuruShArAdhanaveShanityanaimittikakarmopasaMhR^itiniShiddhapar
ihAraniShTasya paramapuruShacaraNAravindayugalanyastAtmAtmIyasya
tadbhaktikAritAnavaratastutismR^itinamaskR^itivandanayatanakIrtanaguNashravaNavacan
adhyAnArcanapraNAmAdiprItaparamakAruNikapuruShottamaprasAdavidhvastasvAntadhvAntasy
AnanyaprayojanAnavarataniratishayapriyavishadatamapratyakShatApannAnudhyAnarUpabhak
tyekalabhyaH / tad uktaM paramagurubhir bhagavadyAmunAcAryapAdaiH
ubhayaparikarmitasvAntasyaikAntikAtyantikabhaktiyogalabhya iti /
j~nAnayogakarmayogasaMskR^itAntaHkaraNasyetyarthaH / tathA ca shrutiH /
vidyAM cAvidyAM ca yas tad vedobhyaM saha /
avidyayA mR^ityuM tIrtvA vidyayAmR^itam ashnute //
iti/ atrAvidyAshabdena vidyetaratvAd varNAshramAcArAdi pUrvoktaM karmocyate
vidyAshabdena ca bhaktirUpApannaM dhyAnam ucyate / yathoktam
ijAya so .api subahUny aj~nA~n j~nAnavyapAshrayaH /
brahmavidyAm adhiShThAya tartuM mR^ityum avidyayA //
iti / tam evaM vidvAn amR^ita iha bhavati nAnyaH panthA ayanAya vidyate / ya enaM
vidur amR^itAs te bhavanti / brahmavid Apnoti param / so yo ha vai tat paraM veda
brahma veda brahmaiva bhavatItyAdi / vedanashabdena dhyAnam evAbhihitam /
nididhyAsitavya ityAdinAikArthyAt / tad eva dhyAnaM punar api vishinaShTi nAyam
AtmA pravacanena labhyo na medhayA na bahudhA shrutena / yam evaiSha vR^iNute tena
labhyas tasyaiSha AtmA vivR^iNute tanUM svAm iti / bhaktirUpApannAnudhyAnenaiva
labhyate na kevala,, vedanAmAtreNa na medhayeti kevalasya niShiddhatvAt /
(92)
etad uktaM bhavati yo .ayaM mumukShur vedAntavihitavedanarUpadhyAnAdiniShTho yadA
tasya tasminn evAnudhyAne niravadhikAtishayA prItir jAyate tadaiva tena labhyate
paraH puruSha iti / yathoktaM bhagavatA
puruShaH sa paraH pArtha bhaktyA labhyas tv ananyayA /
bhaktyA tv ananyayA shakyo .aham evaMvidho .arjuna /
j~nAtuM draShTuM ca tattvena praveShTaM ca paraMtapa //
bhaktyA mAm abhijAnAti yAvAn yash cAsmi tattvataH /
tato mAM tattvato j~nAtvA vishate tadanantaram //
iti / tadanantaraM tata eva bhaktito vishata ityarthaH / bhaktir api
niratishayapriyAnanyaprayojanasakaletaravaitR^iNyAvahaj~nAnavisheSha eveti / tad
yukta eva tena pareNAtmanA varaNIyo bhavatIti tena labhyata iti shrutyarthaH /
evaMvidhaparabhaktirUpaj~nAnavisheShasyotpAdakaH
pUrvoktAharaharupacIyamAnaj~nAnapUrvakakarmAnugR^ihItabhaktiyoga eva / yathoktaM
bhagavatA parAshareNa
varNAshramAcAravatA puruSheNa paraH pumAn /
viShNur ArAdhyate panthA nAnyas tattoShakArakaH //
iti / nikhilajagaduddhAraNAyAvanitale .avatIrNaH parabrahmabhUtaH puruShottamaH
svayam evaitaduktavAn
svakarmanirataH siddhiM yathA vindati tacchR^iNu //
yataH pravR^ittir bhUtAnAM yena sarvam idaM tatam /
svakarmaNA tam abhyarcya siddhiM vindati mAnavaH //
iti / yathoditakramapariNatabhaktyekalabhya eva /

(93)
bodhAyanaTa~NkadramiDaguhadevakapardibhAruciprabhR^ityavigItashiShTaparigR^ihItapur
AtanavedavedAntavyAkhyAnasuvyaktArthashrutinikaranidarshito .ayaM panthAH / anena
cArvAkashAkyAulUkyAkShapAdakShapaNakakapilapata~njalimatAnusAriNo vedabAhyA
vedAvalambikudR^iShTibhiH saha nirastAH / vedAvalambinAm api
yathAvasthitavastuviparyayas tADR^ishAM bAhyasAmyaM manunaivoktam
yo vedabAhyAH smR^itayo yAsh ca kAsh ca kudR^iShTayaH /
sarvas tA niShphalAH pretya tamoniShThA hi tAH smR^itAH //
iti / rajastamobhyAm aspR^iShTam uttamaM sattvam eva yeShAM svAbhAviko guNas teShAm
eva vaidikI rucir vedArthayAthAtmyAvabodhash cetyarthaH /

(94)
yathoktaM mAtsye
saMkIrNAH sAttvikAsh caiva rAjasAs tAmasAs tathA /
iti / kecid brahmakalpAH saMkIrNAH kecit sattvaprAyAH kecid rajaHprAyA kecit
tamaHprAyA iti kalpavibhAgam uktvA sattvarajastamomayAnAM tattvAnAM
mAhAtmyavarNanaM ca tattatkalpaproktapurANeShu sattvAdiguNamayena brahmaNA kriyata
iti coktam
yasmin kalpe tu yat proktaM purANaM brahmaNA purA /
tasya tasya tu mAhAtmyaM tatsvarUpeNa varNyate //
iti / visheShatash coktam
agneH shivasya mAhAtmyaM tAmaseShu prakIrtyate /
rAjaseShu ca mAhAtmyam adhikaM brahmaNo viduH //
sAttvikeShu ca kalpeShu mAhAtmyam adhikaM hareH /
teShv eva yogasaMsiddhA gamiShyanti parAM gatim //
saMkIrNeShu sarasvatyAH ....................... //
ityAdi / etaduktaM bhavati AdikShetraj~natvAd brahmaNas tasyApi keShucid ahassu
sattvamudrikaM keShucid rajaH keShucit tamaH / yathoktaM bhagavatA
na tad asti pR^ithivyAM vA divi deveShu vA punaH /
sattvaM prakR^itijair muktaM yad ebhiH syAt tribhir guNaiH //
iti / yo brahmaNaM vidadhati pUrvaM yo vai vedAMsh ca prahiNoti tasmA iti shruteH /
brahmaNo .api sR^ijyatvena shAstravashyatvena ca kShetraj~natvaM gamyate /
sattvaprAyeShv ahassu taditareShu yAni purANAni brahmaNA proktAni teShAM
parasparavirodhe sati sAttvikAhaHproktam eva purANaM yathArthaM tadvirodhyanyad
ayathArtham iti purANanirNayAyaivedaM sattvaniShThena brahmaNAbhihitam iti
vij~nAyata iti /
sattvAdInAM kAryaM ca bhagavataivoktam
sattvAt saMjAyate j~nAnaM rajaso lobha eva ca /
pramAdamohau tamaso bhavato .aj~nAnam eva ca //
pravR^ittiM ca nivR^ittiM ca kAryAkArye bhayAbhaye /
bandhaM mokShaM ca yA vetti buddhiH sA pArtha sAttvikI //
yathA dharmam adharmaM ca kAryaM cAkAryam eva ca /
ayathAvat prajAnAti buddhiH sA pArtha rAjasI //
adharmaM dharmam iti yA manyate tamasAvR^itA /
sarvArthAn viparItAMsh ca buddhiH sA pArtha tAmasI //
iti /
sarvAn purANArthAn brahmaNaH sakAshAd adhigamyaiva sarvANi purANAni purANakArAsh
cakruH / yathoktam
kathayAmi yathA pUrvaM dakShAdyair munisattamaiH /
pR^iShTaH provAca bhagavAn abjayoniH pitAmahaH //
iti /

(95)
apauruSheyeShu vedavAkyeShu parasparaviruddheShu katham iti cet / tAtparyanishcayAd
avirodhaH pUrvam evoktaH / yad api ced evaM viruddhavad dR^ishyate prANaM manasi
saha kAraNair nAdAnte paramAtmani saMpratiShThAya dhyAyItavyaM pradhyAyItavyaM
sarvam idaM, brahmaviShNurudrAs te sarve saMprasUyante, na kAraNaM, kAraNaM tu
dhyAyaH, sarvAishvaryasaMpannaH sarveshvaraH shaMbhur AkAshamadhye dhyeyaH yasmAt
paraM nAparam asti kiMcid yasmAn nANIyo na jyAyo .asti kashcit vR^ikSha iva
stabdho divi tiShThaty ekas tenedaM pUrNaM puruSheNa sarvam tato yaduttarataraM
tadarUpam anAmayaM ya etadvidur amR^itAs te bhavanti, athetare duHkham evApiyanti
sarvAnanashirogrIvaH sarvabhUtaguhAshayaH /
sarvavyApI ca bhagavAMs tasmAt sarvagataH shivaH //
yadA tamas tan na divA na rAtrir na san na cAsac chiva eva kevalaH /
tadakSharaM tatsavitur vareNyaM praj~nA ca tasmAt prasR^itA purANI //
ityAdi nArAyaNaH paraM brahmeti ca pUrvam eva pratipAditaM, tenAsya katham
avirodhaH /

(96)
atyalpam etat
vedavitpravaraproktavAkyanyAyopabR^iMhitAH /
vedAH sA~NgA hariM prAhur jagajjanmAdikAraNaM //
janmAdyasya yataH yato vA imAni bhUtAni jAyante, yena jAtAni jIvanti, yat prayanty
abhisaMvishanti, tad vijij~nAnasva tad brahmeti jagajjanmAdikAraNaM brahmety
avagamyate / tac ca jagatsR^iShTipralayaprakaraNeShv avagantavyam / sad eva
somyedam agra AsId ekam evAdvitIyam iti
jagadupAdAnatAjagannimittatAjagadantaryAmitAdimukhena paramakAraNaM sacchabdena
praitpAditaM brahmety avagatam / ayam evArthaH brahma vA idam ekam evAgra AsId iti
shAkhAntare brahmashabdena pratipaditaH / anena sacchabdenAbhihitaM brahmety
avagatam / ayam evArthas tathA shAkhAntara AtmA vA idam eka evAgra AsIn nAnyat
kiMcana miShad iti sadbrahmashabdAbhyAm AtmaivAbhihita ity avagamyate / tathA ca
shAkhAntara eko ha vai nArAyaNa AsIn na brahma neshAno neme dyAvapR^ithivI na
nakShatrANIti sadbrahmAtmAdiparamakAraNavAdibhiH shabdair nArAyaNa evAbhidhIyata
iti nishcIyate /

(97)
yam antaH samudre kavayo vayantItyAdi nainam UrdhvaM na tirya~ncaM na madhye
parijagrabhat / na tasyeshe kashcana tasya nAma mahadyashaH // na saMdR^ishe
tiShThati rUpam asya na cakShuShA pashyati kashcanainam, hR^idA manIShA
manasAbhikR^Ipto ya evaM vidur amR^itAs te bhavantIti sarvasmAt paratvam asya
pratipAdya, na tasyeshe kashcaneti tasmAt paraM kim api na vidyata iti ca
pratiShidhya, adbhyaH sambhUto hiraNyagarbha ityaShTAv iti tenaikavAkyatAM gamayati
/ tac ca mahApuruShaprakaraNaM hrIsh ca te lakShmIsh ca patnyAv iti ca nArAyaNa
eveti dyotayati /

(98)
ayam artho nArAyaNAnuvAke prapa~ncitaH / sahasrashIrShaM devam ityArabhya sa brahma
sa shivaH sendraH so .akSharaH paramaH svarAD iti / sarvashAkhAsu
paratattvapratipAdanaparAn
akSharashivashaMbhuparabrahmaparajyotiHparatattvaparAyaNaparamAtmAdisarvashabdAMs
tattadguNayogena nArAyaNa eva prayujya tadvyatiriktasya samastasya tadAdhAratAM
tanniyAmyatAM taccheShatAm tadAtmakatAM ca pratipAdya brahmashivayor
apIndrAdisamAnAkAratayA tadvibhUtitvaM ca pratipAditam / idaM ca vAkyaM
kevalaparatattvapratipAdanaikaparam anyat kiMcid apy atra na vidhIyate /

(99)
asmin vAkye pratipAditasya sarvasmAt paratvenAvasthitasya brahmaNo vAkyAntareShu
brahmavid Apnoti param ityAdiShUpAsanAdi vidhIyate / ataH prANaM manasi saha
karaNair ityAdi vAkyaM sarvakAraNe paramAtmani karaNaprANAdi sarvaM vikArajAtam
upasaMhR^itya tam eva paramAtmAnaM sarvasyeshAnaM dhyAyIteti
parabrahmabhUtanArAyaNasyaiva dhyAnaM vidadhAti /

(100)
patiM vishvasyeti na tasyeshe kashcaneti ca tasyaiva sarvasyeshAnatA pratipAditA /
ata eva sarvAishvaryasaMpannaH sarveshvaraH shaMbhurAkAshamadhye dhyeya iti
nArAyaNasyaiva paramakAraNasya shaMbhushabdavAcyasya dhyAnaM vidhIyate / kash ca
dhyeya ityArabhya kAraNaM tu dhyeya iti
kAryasyAdhyeyatApUrvakakAraNaikadhyeyatAparatvAd vAkyasya / tasyaiva nArAyaNasya
paramakAraNatA shaMbhushabdavAcyatA ca paramakAraNapratipAdanaikapare
nArAyaNAnuvAka eva pratipanneti tadvirodhyarthAntaraparikalpanaM kAraNasyaiva
dhyeyatvena vidhivAkye na yujyate /

(101)
yad api tato yaduttaram ity atra puruShAd anyasya parataratvaM pratIyata
ityabhyadhAyi tad api yasmAt paraM nAparam asti kiMcid yasmAn nANIyo na jyAyo .asti
kashcit yasmAd aparaM yasmAd anyat kiMcid api paraM nAsti kenApi prakAreNa
puruShavyatiriktasya paratvaM nAstItyarthaH / aNIyastvaM sUkShmatvam / jyAyastvaM
sarveshvaratvam / sarvavyApitvAt sarveshvaratvAd asyaitadvyatirikitasya kasyApy
aNIyastvaM jyAyastvaM ca nAstItyarthaH / yasmAn nANIyo na jyAyo .asti kashcid iti
puruShAd anyasya kasyApi jyAyastvaM niShiddham iti tasmAd anyasya paratvaM na
yujyata iti pratyuktam /

(102)
kas tarhy asya vAkyasyArthaH / asya prakaraNasyopakrame tam eva viditvAtimR^ityum
eti nAnyaH panthA vidyate .ayanAyAiti puruShavedanasyAmR^itatvahetutAM
tadvyatiriktasyApathatAM ca pratij~nAya yasmAt paraM nAparam asti kiMcit tenedaM
pUrNaM puruSheNa sarvam ity etad antena sarvasmAt paratvaM pratipAditam / yataH
puruShatattvam evottarataraM tato yaduttarataraM puruShatattvaM tad evArUpam
anAmayaM ya etadvidur amR^itAs te bhavanti, athetare duHkham evApiyantIti
puruShavedanasyAmR^itatvahetutvaM taditarasyApathatvaM pratij~nAtaM sahetukam
upasaMhR^itam / anyathopakramagatapratij~nAbhyAM virudhyate / puruShasyaiva
shuddhiguNayogena shivashabdAbhiprAyatvaM shAshvataM shivam acyutam ityAdinA
j~nAtam eva / puruSha eva shivashabdAbhidheya ityanantaram eva vadati mahAn
prabhur vai puruShaH sattvasyaiSha pravartaka iti / uktenaiva nyAyena na san na
cAsac chiva eva kevala ityAdi sarvaM neyam /

(103)
kiMca na tasyeshe kashcaneti nirastasamAbhyadhikasaMbhAvanasya puruShasyANor
aNIyAnityasminn anuvAke vedAdyantarUpatayA vedabIjabhUtapraNavasya
prakR^itibhUtAkAravAcyatayA maheshvaratvaM pratipAdya
daharapuNDarIkamadhyasthAkAshAntarvartitayopAsyatvam uktam / ayam arthaH sarvasya
vedajAtasya prakR^itiH praNava uktaH / praNavasya ca prakR^itir akAraH /
praNavavikAro vedaH svaprakR^itibhUte praNave lInaH / praNavo .apy
akAravikArabhUtaH svaprakR^itAv akAre lInaH / tasya praNavaprakR^itibhUtasyAkArasya
yaH paro vAcyaH sa eva maheshvara iti sarvavAcakajAtaprakR^itibhUtAkAravAcyaH
sarvavAcyajAtaprakR^itibhUtanArAyaNo yaH sa maheshavara ityarthaH / yathoktaM
bhagavatA
ahaM kR^itsnasya jagataH prabhavaH pralayas tathA /
mattaH parataraM nAnyatkiMcid asti dhanaMjaya //
akSharaNAm akAro .asmi //
iti / a iti brahmeti ca shruteH / akAro vai sarvA vAg iti ca /
vAcakajAtasyAkAraprakR^ititvaM vAcyajAtasya brahmaprakR^ititvaM ca suspaShTam / ato
brahmaNo .akAravAcyatApratipAdanAd akAravAcyo nArAyaNa eva maheshvara iti siddham /

(104)
tasyaiva sahasrashIrShaM devam iti kevalaparatattvavisheShapratipAdanapareNa
nArAyaNAnuvAkena sarvasmAt paratvaM prapa~ncitam / anenAnanyapareNa pratipAditam
eva paratattvam anyapareShu sarvavAkyeShu kenApi shabdena pratIyamAnaM tad evety
avagamya iti shAstradR^iShtyA tUpadesho vAmadevavad iti sUtrakAreNa nirNItam / tad
etat paraM brahma kvacid brahmashivAdishabdAd avagatam iti kevalabrahmashivayor na
paratvaprasa~NgaH / asminn ananyapare .anuvAke tayor indrAditulyatayA
tadvibhUtitvapratipAdanAt / kvacid AkAshaprANAdishabdena paraM brahmAbhihitam iti
bhUtAkAshaprANAder yathA na paratvam / yat punar idam Asha~Nkitam atha yad idam
asmin brahmapure daharaM puNDarIkaM veshma daharo .asminn antarAkAshas tasmin yad
antas tad anveShTavyaM tad vA va vijij~nAsitavyam ity atrAkAshashabdena
jagadupAdAnakAraNaM pratipAdya tadantarvartinaH kasyacit
tattvavisheShasyAnveShTavyatA pratipAdyate / asyAkAshasya nAmarUpayor
nivoDhR^itvashravaNAt puruShasUkte puruShasya nAmarUpayoH kartR^itvadarshanAc
cAkAshaparyAyabhUtAt puruShAd anyasyAnveShTavyatayopAsyatvaM pratIyata
ityanadhItavedAnAm adR^iShTashAstrANAm idaM codyaM /

(105)
yatas tatra shrutir evAsya parihAram Aha / vAkyakArash ca daharo .asminn
antarAkAshaH kiM tad atra vidyate yad anveShTavyaM yad vA va vijij~nAsitavyam iti
codite yAvAn vA ayam AkAshas tAvAn eSho .antarhR^idaya AkAsha
ityAdinAsyAkAshashabdavAcyasya paramapuruShasyAnavadhikamahattvaM
sakalajagadAdhAratvaM ca pratipAdya tasmin kAmAH samAhitA iti
kAmashabdenApahatapApmatvAdisatyasaMkalpaparyantaguNAShTakaM nihitam iti
paramapuruShavat paramapuruShaguNAShTakasyApi
pR^ithivijij~nAsitavyatApratipAdayiShayA tasmin yad antas tadanveShTavyam ityuktam
iti shrutyaiva sarvaM parihR^itam /

(106)
etad uktaM bhavati kiM tad atra vidyate yad aneShTavyam ity asya codyasya tasmin
sarvasya jagataH sraShTR^itvam AdhAratvaM niyantR^itvaM sheShitvam
apahatapApmatvAdayo guNAsh ca vidyanta iti parihAra iti / tathA ca vAkyakAravacanam
tasmin yad antar iti kAmavyapadesha iti / kAmyanta iti kAmAH / apahatapApmatvAdayo
guNA ityarthaH / etad uktaM bhavati yad etad daharAkAshashabdAbhidheyaM
nikhilajagadudayavaibhavalayalIlaM paraM brahma tasmin yad antar nihitam
anavadhikAtishayam apahatapApmatvAdiguNAShTakaM tad ubhayam apy anveShTavyaM
vijij~nAsitavyam iti / yathAha atha ya ihAtmAnam anuvidya vrajanty etAMsh ca
satyAn kAmAMs teShAM sarveShu lokeShu kAmacAro bhavantIti /

(107)
yaH punaH kAraNasyaiva dhyeyatApratipAdanapare vAkye viShNor
ananyaparavAkyapratipAditaparatattvabhUtasya kAryamadhye niveshaH sa
svakAryabhUtatattvasaMkhyApUraNaM kurvataH svalIlayA jagadupakArAya svecchAvatAra
ity avagantavyaH / yathA lIlayA devasaMkhyApUrNaM kurvata upendratvaM parasyaiva,
yathA ca sUryavaMshodbhavarAjasaMkhyApUrNaM kurvataH parasyaiva brahmaNo
dAsharathirUpeNa svecchAvatAraH, yathA ca somavaMshasaMkhyApUraNaM kurvato
bhagavato bhUbhArAvatAraNAya svecchayA vasudevagR^ihe .avatAraH /

(108)
sR^iShTipralayaprakaraNeShu nArAyaNa eva paramakAraNatayA pratipAdyata iti pUrvam
evoktam / yat punar atharvashirasi rudreNa svasarvAishvaryaM prapa~ncitaM tat so
.antarAd antaraM prAvishad iti paramAtmapraveshAd uktam iti shrutyaiva vyaktam /
shAstradR^iShTyA tUpadesho vAmadevavad iti sUtrakAreNaivaMvAdinAm arthaH
pratipAditaH / yathoktaM prahlAdenApi
sarvagatvAd anantarasya sa evAham avasthitaH /
mattaH sarvam ahaM sarvaM mayi sarvaM sanAtane //
ityAdi / atra sarvagatvAd anantasyeti hetur uktaH / svasharIrabhUtasya sarvasya
cidacidvastuna Atmatvena sarvagaH paramAtmeti sarve shabdAH sarvasharIraM
paramAtmAnam evAbhidadhatIty uktam / ato .aham iti shabdaH svAtmaprakAraprakAriNaM
paramAtmAnam evAcaShTe / ata idam ucyate / Atmety eva tu gR^ihNIyAt sarvasya
tanniShpatter ityAdinAhaMgrahaNopAsanaM vAkyakAreNa kAryAvasthaH kAraNAvasthash ca
sthUlasUkShmacidacidvastusharIraH paramAtmaiveti sarvasya tanniShpatter ity uktam /
Atmeti tUpagacchanti grAhayanti ceti sUtrakAreNa ca / mahAbhArate ca
brahmarudrasaMvAde brahmA rudraM prayAha
tavAntarAtmA mama ca ye cAnye dehisaMj~nitAH /
iti / rudrasya brahmaNash cAnyeShAM ca dehinAM parameshvaro nArAyaNo
.antarAtmatayAvasthita iti / tathA tatraiva
viShNur AtmA bhagavato bhavasyAmitatejasaH /
tasmAd dhanurjyAsaMsparshaM sa viShehe maheshvaraH //
iti / tatraiva
etau dvau vibudhashreShThau prasAdakrodhajau smR^itau /
tadAdarshitapanthAnau sR^iShTisaMhArakArakau //
iti / antarAtmatayAvasthitanArAyaNadarshitapathau brahmarudrau
sR^iShTisaMhArakAryakarAv ityarthaH /

(109)
nimittopAdAnayos tu bhedaM vadanto vedabAhyA eva syuH / janmAdyasya yataH
prakR^itish ca pratij~nAdR^iShTAntAnuparodhAd ityAdi vedavitpraNItasUtravirodhAt /
sad eva somyedam agra AsId ekam evAdvitIyam tad aikShata bahu syAM prajAyeyeti
brahmavanaM brahma sa vR^ikSha AsId yato dyAvApR^ithivI niShTatakShuH
brahmAdhyatiShThadbhuvanAni dhArayan sarve nimeShA jaj~nire vidyutaH puruShAdadhi
na tasyeshe kashcana tasya nAma mahadyashaH neha nAnAsti kiMcana sarvasya vashI
sarvasyeshAnaH puruSha evedaM sarvaM yad bhUtaM yac ca bhavyam
utAmR^itattvasyeshAnaH nAnyaH panthA ayanAya vidyata ityAdisarvashrutivirodhAc
ca /

(110)
itihAsapurANeShu ca sR^iShTisthitipralayaprakaraNayor idam eva paratattvam ity
avagamyate / yathA mahAbhArate
kutaH sR^iShTam idaM sarvaM jagatsthAvaraja~Ngamam /
pralaye ca kam abhyeti tan to brUhi pitAmaha //
iti pR^iShTo
nArAyaNo jaganmUrtir anantAtmA sanAtana /
ityAdi ca vadati
R^iShayaH pitaro devA mahAbhUtAni dhAtavaH /
ja~NgamAja~NgamaM cedaM jagannArAyaNodbhavam //
iti ca / prAcyodIcyadAkShiNAtyapAshcAtyasarvashiShTaiH
sarvadharmasarvatattvavyavasthAyAm idam eva paryAptam ity avigAnaparigR^ihItaM
vaiShNavaM ca purANaM janmAdy asya yata iti jagajjanmAdikAraNaM brahmety avagamyate
/ tajjanmAdikAraNaM kim iti prashnapUrvakaM viShNoH sakAshAd bhUtam ityAdinA
brahmasvarUpavisheShapratipAdanaikaparatayA pravR^ittam iti sarvasaMmatam / tathA
tatraiva
prakR^itir yA khyAtA vyaktAvyaktasvarUpiNI /
puruShash ca+py ubhAv etau lIyete paramAtmani //
paramAtmA ca sarveShAm AdhAraH parameshvaraH /
viShNunAmA sa vedeShu vedAnteShu ca gIyate //
iti / sarvavedavedAnteShu sarvaiH shabdaiH paramakAraNatayAyam eva gIyata ityarthaH
/ yathA sarvAsu ShrutiShu kevalaparabrahmasvarUpavisheShapratipAdanAyaiva
pravR^itto nArAyaNAnuvAkas tathedaM vaiShNavaM ca purANam
so .aham icchAmi dharmaj~na shrotuM tvatto yathA jagat /
babhUva bhUyash ca yathA mahAbhAga bhaviShyati //
yanmayaM ca jagadbrahmany atash caitaccarAcaram /
lInam AsId yathA yatra layam eShyati yatra ca //
iti paraM brahma kim iti prakramya
viShNoH sakAshAd udbhUtaM jagat tatraiva ca sthitam /
sthitisaMyamakartAsau jagato .asya jagac ca saH //
paraH parANAM paramaH paramAtmAtmasaMsthitaH /
rUpavarNAdinirdeshavisheShaNavivarjitaH //
apakShayavinAshAbhyAM pariNAmarddhijanmabhiH /
varjitaH shakyate vaktuM yaH sad astIti kevalam //
sarvatrAsau samastaM ca vasaty atreti vai yataH /
tataH sa vAsudeveti vidvadbhiH paripaThyate //
tadbrahma paraM nityam ajam akShayam avyayam /
ekasvarUpaM ca sadA heyAbhAvAc ca nirmalam //
tad eva sarvam evaitadvyaktAvyaktasvarUpavat /
tathA puruSharUpeNa kAlarUpeNa ca sthitam //
sa sarvabhUtaprakR^itiM vikArAn guNAdidoShAMsh ca mune vyatItaH /
atItasarvAvaraNo .akhilAtmA tenAstR^itaM yad bhuvanAntarAle //
samastakalyANaguNAtmako .asau svashaktileshoddhR^itabhUtavargaH /
icchAgR^ihItAbhimatorudehaH saMsAdhitAsheShajagaddhito .asau //
tejobalAishvaryamahAvabodhasuvIryashaktyAdiguNaikarAshiH /
paraH parANAM sakalA na yatra kleshAdayaH santi parAvareshe //
sa Ishvaro vyaShTisamaShTirUpo .avyaktasvarUpaH prakaTasvarUpaH /
sarveshvaraH sarvadR^iksarvavettA samastashaktiH parameshvarAkhyaH //
saMj~nAyate yena tad astadoShaM shuddhaM paraM nirmalam ekarUpam /
saMdR^ishyate vApy adhigamyate vA tajj~nAnam aj~nAnam ato .anyad uktam //
iti parabrahmasvarUpavisheShanirNayAyaiva pravR^ittam /

(111)
anyAni sarvANi purANAny etadavirodhena neyAni / anyaparatvaM ca
tattadArambhaprakArair avagamyate / sarvAtmanA viruddhAMshas tAmasatvAd
anAdaraNIyaH /

(112)
nanv asminn api
sR^iShTisthityantakaraNIM brahmaviShnushivAtmikAM /
sa saMj~nA yAti bhagavAn eka janArdanaH //
iti trimUrtosAmyaM pratIyate / naitad evam / eka eva janArdana iti jana
ardanasyaiva brahmashivAdikR^itsnaprapa~ncatAdAtmyaM vidhIyate / jagac ca sa iti
pUrvoktam eva vivR^iNoti sraShTA sR^ijati cAtmAnaM viShNuH pAlyaM ca pAti ca /
upasaMhriyate cAnte saMhartA ca svatyaMprabhuH //
iti ca sraShTR^itvenAvasthitaM brahmaNaM sR^ijyaM ca saMhartAraM saMhAryaM ca
yugapan nirdishya sarvasya viShNutAdAtmyopadeshAt sR^ijyasaMhAryabhUtAd vastunaH
sraShTR^isaMhartror janArdanavibhUtitvena visheSho dR^ishyate /
janArdanaviShNushabdayoH paryAyatvena brahmaviShNushivAtmikAm iti vibhUtim / ata
eva svecchayA lIlArthaM vibhUtyantarbhAva ucyate / yathedam anantaram evocyate
pR^ithivyApas tathA tejo vAyur AkAsha eva ca /
sarvendriyAntaHkaraNaM puruShAkhyaM hi yaj jagat //
sa eva sarvabhUtAtmA vishvarUpo yato .avyayaH /
sargAdikaM tato .asyaiva bhUtastham upakArakam //
sa eva sR^ijyaH sa ca sarvakartA sa eva pAtyatti ca pAlyate ca /
brahmAdyavasthAbhir asheShamUrtir viShNur variShTho varado vareNyaH // iti /
(113)
atra sAmAnAdhikaraNyanirdiShTaM heyamishraprapa~ncatAdAtmyaM niravadyasya
nirvikArasya samastakalyANaguNAtmakasya brahmaNaH katham upapadyata ity Asha~Nkhya
sa eva sarvabhUtAtmA vishvarUpo yato .avyaya iti svayam evopapAdayati / sa eva
sarveshvaraH parabrahmabhUto viShNur eva sarvaM jagad iti pratij~nAya sarvabhUtAtmA
vishvarUpo yato .avyaya iti hetur uktaH / sarvabhUtAnAm ayam AtmA vishvasharIro
yato .avyaya ityarthaH / vakShyati ca satsarvaM vai hares tanur iti /
etad uktaM bhavati / asyAvyayasyApi parasya brahmaNo viShNor vishvasharIratayA
tAdAtmyaviruddham ity AtmasharIrayosh ca svabhAvA vyavasthitA eva / evaMbhUtasya
sarveshvarasya viShNoH
prapa~ncAntarbhUtaniyAmyakoTiniviShTabrahmAdidevatirya~NmanuShyeShu tat tat
samAshrayaNIyatvAya svecchAvatAraH pUrvoktaH / tad etad brahmAdInAM
bhAvanAtrayAnvayena karmavashyatvaM bhagavataH parabrahmabhUtasya vAsudevasya
nikhilajagadupakArAya svecchayA svenaiva rUpeNa devAdiShv avatAra iti ca ShaShTe
.aMshe shubhAshrayaprakaraNe suvyaktam uktam / asya devAdirUpeNAvatAreShv api na
prAkR^ito deha iti mahAbhArate na bhUtasaMghasaMsthAno deho .asya paramAtmanaH /
iti pratipAditaH / shrutibhish ca ajAyamAno bahudhA vijAyate tasya dhIrAH
parijAnanti yonim iti / karmavashyAnAM brahmAdInAm anicchatAm api
tattatkarmAnuguNaprakR^itipariNAmarUpabhUtasaMghasaMsthAnavisheShadevAdisharIraprav
esharUpaM janmAvarjanIyam / ayaM tu sarveshvaraH satyasaMkalpo bhagavAn
evaMbhUtashubhetarajanmAkurvann api svecchayA svenaiva niratishayakalyANarUpeNa
devAdiShu jagadupakArAya bahudhA jAyate, tasyaitasya shubhetarajanmAkurvato .api
svakalyANaguNAnantyena bahudhA yoniM bahuvidhajanma dhIrAdhIramatAm agresarA
jAnantItyarthaH /

(114)
tadetannikhilajagannimittopAdAnabhUtAj janmAdy asya yataH prakR^itish ca
pratij~nAdR^iShTAntAnuparodhAdityAdisUtraiH pratipAditAt parasmAd brahmaNaH
paramapuruShAd anyasya kasyacit parataratvaM paramataH setUn
mAnasaMbandhabhedavyapadeshebhya ityAsha~Nkya sAmAnyAt tu buddhyarthaH pAdavat
sthAnavisheShAt prakAshAdivat upapattesh ca tathAnyapratiShedhAt anena
sarvagatatvamAyAm AdishabdAdibhya iti sUtrakAraH svayam eva nirAkaroti /

(115)
mAnave ca shAstre
prAdurAsIt tamonudaH sisR^ikShur vividhAH prajAH /
apa eva sasarjAdau tAsu vIryam apAsR^ijat //
tasmi~n jaj~ne svayaM brahma
iti brahmaNo janmashravaNAt kShetraj~natvam evAvagamyate / tathA ca sraShTuH
paramapuruShasya tadvisR^iShTasya ca brahmaNaH
ayaM tasya tAH pUrvaM tena nArAyaNaH smR^itaH /
tadvisR^iShTaH sa puruSho loke brahmeti kIrtyate //
iti nAmanirdeshAc ca / tathA ca vaiShNave purANe hiraNyagarbhAdInAM
bhAvanAtrayAnvayAd ashuddhatvena shubhAshrayatvAnarhatopapAdanAt kShetraj~natvaM
nishcIyate /

(116)
yad api kaishcid uktam sarvasya shabdajAtasya vidhyarthavAdamantrarUpasya
kAryAbhidhAyitvenaiva prAmANyaM varNanIyam / vyavahArAd anyatra shabdasya
bodhakatvashaktyavadhAraNAsaMbhavAd vyavahArasya ca kAryabuddhimUlatvAt kAryarUpa
eva shabdArthaH / na pariniShpanne vastuni shabdaH pramANam iti / atrocyate /
pravartakavAkyavyavahAra eva shabdAnAm arthabodhakatvashaktyavadhAraNaM kartavyam
iti kim iyaM rAjAj~nA / siddhavastuShu shabdasya bodhakatvashaktigrahaNam
atyantasukaram / tathA hi kenacid dhastaceShTAdinApavarake daNDaH sthita iti
devadattAya j~nApayeti preShitaH kashcit tajj~nApane pravR^itto .apavarake daNDaH
sthita iti shabdaM prayu~Nkte / mUkavad dhastaceShTAm imAM jAnan pArshvastho .anyaH
prAgvyutpanno .api tasyArthasya bodhanAyApavarake daNDaH sthita ityasya shabdasya
prayogadarshanAd asyArthasyAyaM shabdo bodhaka iti jAnAtIti kim atra duShkaram /
tathA bAlas tAto .ayam iyaM mAtAyaM mAtulo .ayaM manuShyo .ayaM mR^igash candro
.ayam ayaM ca sarpa iti mAtApitR^iprabhR^itibhiH shabdaiH shanaiH shanair a~NgulyA
nirdeshane tatra tatra bahushaH shikShitas tair eva shabdais teShv artheShu
svAtmanash ca buddhyutpattiM dR^iShTvA teShv artheShu teShAM shabdAnAm a~NgulyA
nirdeshapUrvakaH prayogaH sambandhAntarAbhAvAt saMketayitR^ipuruShAj~nAnAc ca
bodhakatvanibandhana iti krameNa nishcitya punar apy asya shabdasyAyam artha iti
pUrvavR^iddhaiH shikShitaH sarvashabdAnAm artham avagamya svayam api sarvaM
vAkyajAtaM prayu~Nkte / evam eva sarvapadAnAM svArthAbhidhAyitvaM
saMghAtavisheShaNAM ca yathAvasthitasaMsargavisheShavAcitvaM
ca jAnAtIti kAryArthaiva vyuttipattir ityAdinirbandho nirbandhanaH / ataH
pariShpannaH vastuni shabdasyabodhakatvashaktyavadhAraNAt sarvANi vedAntavAkyAni
sakalajagatkAraNaM sarvakalyANaguNAkaramuktalakShaNaM brahma bodhayanty eva /

(117)
api ca kAryArtha eva vyutpattir astu / vedAndavAkyAny apy
upAsanaviShayakAryAdhikR^itavisheShaNabhUtaphalatvena
duHkhAsaMbhinnadeshavisheSharUpasvargAdivad rAtrisatrapratiShThAnAdivad
apagoraNashatayAtanAsAdhyasAdhanabhAvavac ca karyopayogitayaiva sarvaM bodhayanti /
tathA+hi brahmavid Apnoti param ityatra
brahmopAsanaviShayakAryAdhikR^itavisheShaNabhUtaphalatvena brahmaprAptiH shrUyate
paraprAptikAmo brahma vidyAd ityatra prApyatayA pratIyamAnaM brahmasvarUpaM
tadvisheShaNaM ca sarvaM kAryopayogitayaiva siddhaM bhavati / tadantargatam eva
jagatsraShTR^itvaM saMhartR^itvam AdhAratvam antarAtmatvam ityAdy uktam anuktaM ca
sarvam iti na kiMcid anupapannam /

(118)
evaM ca sati mantrArthavAdagatA hy aviruddhA apUrvAsh cArthAH sarve
vidhisheShatayaiva siddhA bhavanti / yathoktaM dramiDabhAShye R^iNaM hi vai jAyata
iti shruter ity upakramya yady apy avadAnastutiparaM vAkyaM tathApi nAsatA stutir
upapadyata iti / etad uktaM bhavati sarvo hy arthavAdabhAgo
devatArAdhanabhUtayAgAdeH sA~NgasyArAdhyadevatAyAsh cAdR^iShTarUpAn guNAn
sahasrasho vadan sahasrashaH karmaNi prAshastyabuddhim utpAdayati / teShAm
asadbhAve prAshastyabuddhir eva na syAd iti karmaNi prAshastyabuddhyarthaM
guNasadbhAvam eva bodhayatIti / anayaiva dishA sarve mantrArthavAdAvagatA arthAH
siddhAH /

(119)
api ca kAryavAkyArthavAdibhiH kim idaM kAryatvaM nAmeti vaktavyam /
kR^itibhAvabhAvitA kR^ityuddeshyatA ceti cet / kim idaM kR^ityuddeshyatvam / yad
adhikR^itya kR^itir vartate tat kR^ityuddeshyatvam iti cet / puruShavyApArarUpAyAH
kR^iteH ko .ayam adhikAro nAma / yatprAptIcchayA kR^itim utpAdayati puruShaH tat
kR^ityuddeshyatvam iti ced dhanta tarhIShTatvam eva kR^ityuddeshyatvam / athaivaM
manuShe iShTasyaiva rUpadvayam asti / icchAviShayatayA sthitiH puruShaprerakatvaM
ca / tatra prerakatvAkAraH kR^ityuddeshyatvam iti so .ayaM
svapakShAbhiniveshakArito vR^ithAshramaH / tathA hIcchAviShayatayA pratItasya
svaprayatnotpattim antareNAsiddhir eva prerakatvam / tata eva pravR^itteH /
icchAyAM jAtAyAm iShTasya svaprayatnotpattim antareNAsiddhiH pratIyate cet tatash
cikIrShA jAyate tataH pravartate puruSha iti tattvavidAM prakriyA / tasmAd iShTasya
kR^ityadhInAtmalAbhatvAtireki kR^ityuddeshyatvaM nAma kim pi na dR^iShyate /
athocyate iShTatAhetush ca puruShAnukUlatA / tatpuruShAnukUlatvaM
kR^ityuddeshyatvam iti cet / naivam / puruShAnukUlaM sukham ity anarthAntaram /
tathA puruShAnukUlaM duHkhaparyAyam / ataH sukhavyatiriktasya kasyApi
puruShAnukUlatvaM na saMbhavati /
nanu ca duHkhanivR^itter api sukhavyatiriktAyAH puruShAnukUlatA dR^iShTA / naitat /
AtmAnukUlaM sukham AtmapratikUlaM duHkham iti hi sukhaduHkhayor vivekaH /
tatrAtmAnukUlaM sukham iShTaM bhavati / tatpratikUlaM duHkhaM cAniShTam / ato
duHkhasaMyogasyAsahyatayA tannivR^ittir apIShTA bhavati / tata eveShTatAsAmyAd
anukUlatAbhramaH / tathA hi prakR^itisaMsR^iShTasya saMsAriNaH
puruShasyAnukUlasaMyogaH pratikUlasaMyogaH svarUpeNAvasthitir iti ca tisro
.avasthAH / tatra pratikUlasaMbandhanivR^ittish cAnukUlasaMbandhanivR^ittish ca
svarUpeNAvasthitir eva / tasmAt pratikUlasaMyoge vartamAne tannivR^ittirUpA
svarUpeNAvasthitir apIShTA bhavati / tatreShTatAsAmyAd anukUlatAbhramaH /

(120)
ataH sukharUpatvAd anukUlatAyAH niyogasyAnukUlatAM vadantaM prAmANikAH
parihasanti / iShTasyArthavisheShasya nivartakatayaiva hi niyogasya niyogatvaM
sthiratvam apUrvatvaM ca pratIyate / svargakAmo yajetety atra kAryasya kriyAtiriktA
svargakAmapadasamabhivyAhAreNa svargasAdhanatvanishcayAd eva bhavanti / na ca
vAcyaM yajetety atra prathamaM niyogaH svapradhAnatayaiva pratIyate
svargakAmapadasamabhivyAhArAt svasiddhaye svargasiddhyanukUlatA ca niyogasyeti /
yajeteti hi dhAtvarthasya puruShaprayatnasAdhyatA pratIyate /
svargakAmapadasamabhivyAhArAd eva dhAtvarthAtirekiNo niyogatvaM sthiratvam
apUrvatvaM cetyAdi / tac ca svargasAdhanatvapratItinibandhanam /
samabhivyAhR^itasvargakAmapadArthAnvayayogyaM svargasAdhanam eva kAryaM
li~NAdayo .abhidadhatIti lokavyutpattir api tiraskR^itA / etad uktaM bhavati
samabhivyahR^itapadAntaravAcyArthAnvayayogyam evetarapadapratipAdyam
ityanvitAbhidhAyipadasaMghAtarUpavAkyashravaNasaman antaram eva pratIyate / tac ca
svargasAdhanarUpam / ataH kriyAvad ananyArthatApi virodhAd eva parityakteti / ata
eva ga~NgAyAM ghoSha ityAdau ghoShaprativAsayogyArthopasthApanaparatvaM
ga~NgApadasyAshrIyate / prathamaM ga~NgApadena ga~NgArthaH smR^ita iti
ga~NgApadArthasya peyatvaM na vAkyArthAnvayIbhavati / evam atra api
yajetetyetAvanmAtrashravaNe kAryam ananyArthaM smR^itam iti vAkyArthAnvayasamaye
kAryasyAnanyArthatA nAvatiShThate / kAryAbhidhAyipadashravaNavelAyAM prathamaM
kAryam ananyArthaM pratItam ity etad api na saMgacchate / vyutpattikAle
gavAnayanAdikriyAyA duHkharUpAyA iShTavisheShasAdhanatayaiva kAryatApratIteH / ato
niyogasya puruShAnukUlatvaM sarvalokaviruddhaM
niyogasya sukharUpapuruShAnukUlatAM vadataH svAnubhavavirodhash ca / karIryA
vR^iShTikAmo yajeytetyAdiShu siddhe .api niyoge vR^iShTyAdisiddhinimittasya
vR^iShTivyatirekeNa niyogasyAnukUlatA nAnubhUyate / yady apy asmi~n janmani
vR^iShTyAdisiddher aniyamas tathApy aniyamAd eva niyogasiddhir avashyAshrayaNIyA /
tasminn anukUlatAparyAyasukhAnubhUtir na dR^ishyate / evam uktarItyA
kR^itisAdhyeShTatvAtireki kR^ityuddeshyatvaM na dR^ishyate /

(121)
kR^itiM prati sheShitvaM kR^ityuddeshyatvam iti cet / kim idaM sheShitvaM kiM ca
sheShatvam iti vaktavyam / kAryaM prati saMbandhI sheShaH / tatpratisaMbandhitvaM
sheShitvam iti cet / evaM tarhi kAryatvam eva sheShitvam ity uktaM bhavati /
kAryatvam eva vicAryate / paroddeshapravR^ittakR^itivyAptyarhatvam sheShatvam iti
cet / ko .ayaM paroddesho nAmeti / ayam eva hi vicAryate / uddeshyatvaM
nAmepsitatvasAdhyatvam iti cet / kim idam Ipsitatvam / kR^itiprayojanatvam iti cet
puruShasya kR^ityArambhaprayojanam eva hi kR^itiprayojanam / sa cecchAviShayaH
kR^ityadhInAtmalAbha iti pUrvokta eva / ayam eva hi sarvatra sheShasheShibhAvaH /
paragatAtishayAdhAnecchopAdeyatvam eva yasya svarUpaM sa sheShaH paraH sheShI /
phalotpattIcchayA yAgAdes tatprayatnasya copAdeyatvaM yAgAdisiddhIcchayAnyat sarvam
upAdeyam /

(122)
evaM garbhadAsAdInAm api puruShavisheShAtishayAdhAnopAdeyatvam eva svarUpam / evam
IshvaragatAtishayAdhAnecchayopAdeyatvam eva cetanAcetanAtmakasya nityasyAnityasya
ca sarvasya vastunaH svarUpam iti sarvam IshvarasheShatvam eva sarvasya ceshvaraH
sheShIti sarvasya vashI sarvasyeshAnaH patiM vishvasyetyAdyuktam / kR^itisAdhyaM
pradhAnaM yat tatkAryam abhidhIyata ity ayam arthaH shraddadhAneShv eva shobhate /

(123)
api ca svargakAmo yajetetyAdiShu lakAravAcyakartR^ivisheShasamarpaNaparANAM
svargakAmAdipadAnAM niyojyavisheShasamarpaNaparatvaM shabdAnushAsanaviruddhaM
kenAvagamyate / sAdhyasvargavishiShTasya svargasAdhane kartR^itvAnvayo na ghaTata
iti cet / niyojyatvAnvayo .api na ghaTata iti hi svargasAdhanatvanishcayaH / sa tu
shAstrasiddhe kartR^itvAnvaye svargasAdhanatvanishcayaH kriyate / yathA bhoktukAmo
devadattagR^ihaM gacched ityukte bhojanakAmasya devadattagR^ihagamane
kartR^itvashravaNAd eva prAgaj~nAtam api bhojanasAdhanatvaM
devadattagR^ihagamanasyAvagamyate / evam atrApi bhavati / na kriyAntaraM prati
kartR^itayA shrutasya kriyAntare kartR^itvakalpanaM yuktam yajeteti hi
yAgakartR^itayA shrutasya biddhau kartR^itvakalpanaM kriyate / buddheH
kartR^itvakalpanam eva hi niyojyatvam / yathoktaM
niyojya sarvakAryaM yaH svakIyatvena budhyate /
iti / yaShTR^itvAnuguNaM tadbodhR^itvam iti cet / devadattaH paced iti pAke
kartR^itayA shrutasya devadattasya pAkArthagamanaM pAkAnuguNam iti gamane
kartR^itvakalpanaM na yujyate /

(124)
kiM ca li~NAdishabdavAcyaM sthAyirUpaM kim ity apUrvam AshrIyate /
svargakAmapadasamabhivyAhArAnupapatter iti cet / kAtrAnupapattiH /
siShAdhayiShitasvargo hi svargakAmaH / tasya svargakAmasya
kAlAntarabhAvisvargasiddhau kShaNabha~NginI yAgAdikriyA na samartheti cet /
anAghrAtavedasiddhAntAnAm iyam anupapattiH / sarvaiH karmabhir ArAdhitaH
parameshvaro bhagavAn nArAyaNas tattadiShTaM phalaM dadAtIti vedavido vadanti /
yathAhur vedavidagresarA dramiDAcAryAH phalasaMbibhatsayA hi karmabhir AtmAnaM
piprIShanti sa prIto .alaM phalAyeti shAstramaryAdA iti / phalasaMbandhecchayA
karmabhir yAgadAnahomAdibhir indriyAdidevatAmukhena tattadantaryAmirUpeNAvasthitam
indrAdishabdavAcyaM paramAtmAnaM bhagavantaM vAsudevam ArirAdhayiShanti, sa hi
karmabhir ArAdhitas teShAm iShTAni phalAni prayacchatItyarthaH / tathA ca shrutiH
iShTApUrtaM bahudhA jAtaM jAyamAnaM vishvaM bibharti bhuvanasya nAbhir iti /
iShTApUrtam iti sakalashrutismR^iticoditaM karmocyate / tadvishvaM bibharti
indrAgnivaruNAdisarvadevatAsaMbandhitayA pratIyamAnaM tattadantarAtmatayAvasthitaH
paramapuruShaH svayam eva bibharti svayam eva svIkaroti / bhuvanasya nAbhiH
brahmakShatrAdisarvavarNapUrNasya bhuvanasya dhArakaH tais taiH karmabhir
ArAdhitas tattadiShTaphalapradAnena bhuvanAnAM dhAraka iti nAbhir ityuktaH /
agnivAyuprabhR^itidevatAntarAtmatayA tattacchabdAbhidheyo .ayam evety Aha tad
evAgnis tadvAyus tatsUryas tad u candramA iti / yathoktaM bhagavatA
yo yo yAm yAM tanuM bhaktaH shraddhayArcitum icchati /
tasya tasyAcalAM shraddhAM tAm eva vidadhAmy aham //
sa tasya shraddhayA yuktas tasyArAdhanam Ihate /
labhate ca tataH kAmAn mayaiva vihitAn iha tAn // iti /
yAM yAM tanum itIndrAdidevatAvisheShAs tattadantaryAmitayAvasthitasya bhagavatas
tanavaH sharIrANItyarthaH /
ahaM hi sarvayaj~nAnAM bhoktA ca prabhur eva ca /
ityAdi / prabhur eva ceti sarvaphalAnAM pradAtA cetyarthaH / yathA ca
yaj~nais tvam ijyase nityaM sarvadevamayAcyuta /
yaiH svadharmaparair nAtha narair AdAdhito bhavAn /
te taranty akhilAm etAM mayAm Atmavimuktaye //
iti / setihAsapurANeShu sarveShv eva vedeShu sarvANi karmANi
sarveshvarArAdhanarUpANi, tais taiH karmabhir ArAdhitaH puruShottamas tattadiShTaM
phalaM dadAtIti tatra tatra prapa~ncitam / evam hi sarvashaktiM sarvaj~naM
sarveshvaraM bhagavantam indrAdidevatAntaryAmirUpeNa
yAgadAnahomAdivedoditasarvakarmaNAM bhoktAraM sarvaphalAnAM pradAtAraM ca sarvAH
shrutayo vadanti / caturhotAro yatra saMpadaM gacchanti devair ityAdyAH /
caturhotAro yaj~nAH, yatra paramAtmani deveShv antaryAmirUpeNAvasthite, devaiH
saMpadaM gacchanti devaiH saMbandhaM gacchanti yaj~nA ityarthaH /
antaryAmirUpeNAvasthitasya paramAtmanaH sharIratayAvasthitAnAm indrAdInAM
yAgAdisaMbandha ity uktaM bhavati / yathoktaM bhagavatA
bhoktAraM yaj~natapasAM sarvalokamaheshvaram /
iti / tasmAd agnyAdidevatAntarAtmabhUtaparamapuruShArAdhanarUpabhUtAni sarvANi
karmANi, sa eva cAbhilaShitaphalapradAteti kim atrApUrveNa
vyutpattipathadUravartinA vAcyatayAbhyupagatena kalpitena vA prayojanam / evaM ca
sati li~NAdeH ko .ayam arthaH parigR^ihIto bhavati / yaja devapUjAyAm iti
devatArAdhanabhUtayAgAdeH prakR^ityarthasya kartR^ivyApArasAdhyatAM
vyutpattisiddhAM li~NAdayo .abhidadhatIti na kiMcid anupapannam / kartR^ivAcinAM
pratyayAnAM prakR^ityarthasya kartR^ivyApArasaMbandhaprakAro hi vAcyaH /
bhUtavartamAnAdikam anye vadanti / li~NAdayas tu kartR^ivyApArasAdhyatAM vadanti /

(125)
api ca kAminaH kartavyatA karma vidhAya karmaNo devatArAdhanarUpatAM taddvArA
phalasaMbhavaM ca tattatkarmavidhivAkyAny eva vadanti / vAyavyaM shvetam Alabhata
bhUtikAmo vAyur vai kShepiShThA devatA vAyum eva svena bhAgadheyenopadhAvati sa
evainaM bhUtiM gamayatItyAdIni / nAtra phalasiddhyanupapattiH kApi dR^ishyata iti
phalasAdhanatvAvagatir aupAdAnikIty api na saMgacchati / vidhyapekShitaM yAgAdeH
phalasAdhanatvaprakAraM vAkyasheSha eva bodhayatItyarthaH / tasmAd brAhmaNAya
nApaguretety atrApagoraNaniShedhavidhiparavAkyasheShe shrUyamANaM
niShedhyasyApagoraNasya shatayAtanAsAdhanatvaM niShedhavidhyupayogIti hi svIkriyate
/ atra punaH kAminaH kartavyatayA vihitasya yAgAdeH kAmyasvargAdisAdhanatvaprakAraM
vAkyasheShAvagatam anAdR^itya kim ity upAdAnena yAgAdeH phalasAdhanatvaM
parikalpyate / hiraNyanidhim apavarake nidhAya yAcate kodravAdilubdhaH kR^ipaNaM
janam iti shrUyate tad etad yuShmAsu dR^ishyate / shatayAtanAsAdhanatvam api
nAdR^iShTadvAreNa / coditAny anutiShTho vihitaM karmAkurvato ninditAni ca kurvataH
sarvANi sukhAni duHkhAni ca paramapuruShAnugrahanigrahAbhyAm eva bhavanti / eSha hy
evAnandayati atho so .abhayaM gato bhavati atha tasya bhayaM bhavati bhIShAsmAd
vAtaH pavate bhIShodeti sUryo bhIShAsmAd agnish candrash ca mR^ityur dhAvati
pa~ncamaH iti / etasya vA akSharasya prashAsane gArgi sUryAcandramasau vidhR^itau
tiShThataH etasya vA akSharasya prashAsane gArgi dadato manuShyAH
prashaMsanti yajamAnaM devA darvIM pitaro .anvAyattA ityAdyanekavidhAH shrutayaH
santi / yathoktaM dramiDabhAShye tasyAj~nayA dhAvati vAyur nadyaH sravanti tena ca
kR^itasImAno jalAshayAH samadA iva meShavirsapitaM kurvantIti /
tatsaMkalpanibandhanA hIme loke na cyavante na sphuTante / svashAsanAnuvartinAM
j~nAtvA kAruNyAt sa bhagavAn vardhayeta vidvAn karmadakSha iti ca /

(126)
paramapuruShayAthAtmyaj~nAnapUrvakatadupAsanAdivihitakarmAnuShThAyinas tatprasAdAt
tatprAptiparyantAni sukhAny abhayaM ca yathAdhikAraM bhavanti / tajj~nAnapUrvakaM
tadupAsanAdivihitaM karmAkurvato ninditAni ca kurvatas tannigrahAd eva
tadaprAptipUrvakAparimitaduHkhAni bhayaM ca bhavanti / yathoktaM bhagavatA
niyataM kuru karma tvaM karma jyAyo hy akarmaNaH /
ityAdinA kR^itsnaM karma j~nAnapUrvakam anuShTheyaM vidhAya
mayi sarvANi karmANi saMnyasya
iti sarvasya karmaNaH svArAdhanatAm AtmanAM svaniyAmyatAM ca pratipAdya
ye me matam idaM nityam anutiShThanti mAnavAH /
shraddhAvanto .anasUyanto mucyante te .api karmabhiH //
ye tv etadabhyasUyanto nAnutiShThanti me matam /
sarvaj~nAnavimUDhAMs tAn viddhi naShTAn acetasaH //
iti svAj~nAnuvartinaH prashasya viparItAn vinindya punar api svAj~nAnupAlanam
akurvatAm Asur aprakR^ityantarbhAvam abhidhAyAdhamA gatish coktA
tAn ahaM dviShataH krUrAn saMsAreShu narAdhamAn /
kShipAmy ajasram ashubhAn AsurIShv eva yoniShu //
AsurIM yonim ApannA mUDhA janmani janmani /
mAm aprApyaiva kaunteya tato yAnty adhamAM gatim // iti /
sarvakarmANy api sadA kurvANo madvypAshrayaH /
matprasAdAd avApnoti shAshvataM padam avyayam //
iti ca svAj~nAnuvartinAM shAshvataM padaM coktam / ashrutavedAntAnAM karmaNy
ashraddhA mA bhUd iti devatAdhikaraNe .ativAdAH kR^itAH karmamAtre yathA shraddhA
syAd iti sarvam ekashAstram iti vedavitsiddhAntaH /

(127)
tasyaitasya parasya brahmaNo
nArAyaNasyAparicchedyaj~nAnAnandAmalatvasvarUpavajj~nAnashaktibalAishvaryavIryateja
HprabhR^ityanavadhikAtishayAsaMkhyeyakalyANaguNavatsvasaMkalpapravartyasvetarasamas
tacidacidvastujAtavatsvAbhimatasvAnurUpaikarUpadivyarUpataducitaniratishayakalyANav
ividhAnaMtabhUShaNasvashaktisadR^ishAparimitAnantAshcaryanAnAvidhAyudhasvAbhimatAnu
rUpasvarUpaguNavibhavAishvaryashIlAdyanavadhikamahimamahisIsvAnurUpakalyANaj~nAnakr
iyAdyaparimeyaguNAnantaparijanaparicchedasvocitanikhilabhogyabhogopakaraNAdyanantam
ahAvibhavAvA~NmanasagocarasvarUpasvabhAvadivyasthAnAdinityatAniravadyatAgocarAsh ca
sahasrashaH shrutayaH santi / vedAham etaM puruShaM mahAntam AdityavarNaM tamasaH
parastAt / ya eSho .antarAditye hiraNmayaH puruShaH / tasya yathA kapyAsaM
puNDarIkam evam akShiNI / ya eSho .antarhR^idaya AkAshas tasminn ayaM puruSho
manomayo .amR^ito hiraNmayaH manomaya iti manasaiva vishuddhena gR^ihyata
ityarthaH sarve nimeShA jaj~nire vidyutaH puruShAd adhi vidyudvarNAt puruShAd
ityarthaH nIlatoyadamadhyasthA vidyullekheva bhAsvarA madhyasthanIlatoyadA
vidyullekheva seyaM daharapuNDarIkamadhyasthAkAshavartinI vahnirshikhA
svAntarnihitanIlatoyadAbhaparamAtmasvarUpA avAntarnihitanIlatoyadA visyud
ivAbhAtItyarthaH / manomayaH prANasharIro bhArUpaH / satyakAmaH satyasaMkalpaH /
AkAshAtmA sarvakAmA sarvakAmaH sarvagandhaH sarvarasaH sarvam idam abhyAtto
.avAkyAnAdaraH / mAhArajanaM vAsa ityAdyAH / asyeshAnA jagato viShNupatnI / hrIsh
ca te lakShmIsh ca patnyau /tadviShNoH paramaM
padaM sadA pashyanti sUrayaH / kShayantam asya rajasaH parAke / yad ekam avyaktam
anantarUpaM vishvaM purANaM tamasaH parastAt / yo veda nihitaM guhAyAM parame
vyoman / yo .asyAdhyakShaH parame vyoman / tad eva tad u bhavyamA idaM tadakShare
parame vyoman nityAdishrutishatanishcito .ayam arthaH /

(128)
tadviShNoH paramaM padam iti viShNoH parasya brahmaNaH paraM padaM sadA pashyanti
sUraya iti vacanAt sarvakAladarshanavantaH paripUrNaj~nAnAH kecana santIti
vij~nAyate / ye sUrayas te sadA pashyantIti vacanavyaktiH, ye sadA pashyanti te
sUraya iti vA / ubhayapakShe .apy anekavidhAnaM na saMbhavatIti cet / na /
aprAptatvAt sarvasya sarvavishiShTaM paramasthAnaM vidhIyate / yathoktaM tadguNAs
te vidhIyerann avibhAgAd vidhAnArthe na ced anyena shiShTA iti / yathA yadAgneyo
.aShTAkapAla ityAdikarmavidhau karmaNo guNAnAM cAprAptatvena sarvaguNavishiShTaM
karma vidhIyate tathAtrApi sUribhiH sadA dR^ishyatvena viShNoH paramasthAnam
aprAptaM pratipAdayatIti na kashcid virodhaH / karaNamantrAH kriyamANAnuvAdinaH
stotrashastrarUpA japAdiShu viniyuktAsh ca prakaraNapathitAsh cAprakaraNapathitAsh
ca svArthaM sarvaM yathAvasthitam evAprAptam aviruddhaM brAhmaNavad bodhayantIti hi
vaidikAH / pragItamantrasAdhyaguNaguNiabhimAnaM stotram /
apragItamantrasAdhyaguNaguNiniShThaguNAbhidhAnaM shastram / niyuktArthaprakAshanAM
ca devatAdiShv aprAptAviruddhaguNavisheShaprtipAdanaM viniyogAnuguNam eva / neyaM
shrutir muktajanaviShayA / teshAM sadAdarshanAnupapatteH / na+pi
muktapravAhaviShayA / sadA pashyantIty ekaikakartR^ikaviShayatayA pratIteH
shrutibha~Ngaprasa~NgAt / mantrArthavAdagatA hy arthAH kAryaparatve .api
siddhyantItyuktam / kiM punaH siddhavastuny eva tAtparye vyutpattisiddha iti sarvam
upapannam / nanu cAtra tadviShNoH
paramaM padam iti parasvarUpam eva paramapadashabdenAbhidhIyate /
samastaheyarahitaM viShNvAkhyaM paraM padam ityAdiShv avyatirekadarshanAt /
naivam / kShayantam asya rajataH parAke, tadakShare parame vyoman, yo asyAdhyAkShaH
parame vyoman, yo veda nihitaM guhAyAM parame vyoman nityAdiShu paramasthAnasyaiva
darshanam / tadviShNoH paramaM padam iti vyatirekanirdeshAc ca / viShNvAkhyaM
paramaM padam iti visheShaNAd anyad api paramaM padaM vidyata iti ca tenaiva
j~nAyate / tad idaM parasthAnaM sUribhiH sadAdR^ishyatvena pratipAdyate /

(129)
etaduktaM bhavati kvacitparasthAnaM paramapadashabdena pratipAdyate,
kvacitprakR^itiviyuktAtmasvarUpaM, kvacidbhagavatsvarUpam / tadviShNoH paramaM
padaM sadA pashyanti sUraya iti parasthAnam /
sargasthityantakAleShu trividhaiva pravartate /
guNapravR^ittyA paramaM padaM tasyAguNaM mahat //
ityatra prakR^itiviyuktAtmasvarUpam /
samastaheyarahitaM viShNvAkhyaM paramaM padam /
ityatra bhagavatsvarUpam / trINy apy etAni paramaprAptatvena paramapadashabdena
pratipAdyante / kathaM trayANAM paramaprApyatvam iti cet / bhagavatsvarUpaM
paramaprApyatvAd eva paramaM padam / itarayor api bhagavatprAptigarbhatvAd eva
paramapadatvam / sarvakarmabandhavinirmuktAtmasvarUpAvAptir bhagavatprAptigarbhA /
ta ime satyAH kAmA anR^itApidhAnA iti bhagavato guNagaNasya
tirodhAyakatvenAnR^itashabdena svakarmaNaH pratipAdanam /

(130)
anR^itarUpatirodhAnaM kShetraj~nakarmeti katham avagamyata iti cet /
avidyA karmasaMj~nAnyA tR^itIyA shaktir iShyate /
yathA kShetraj~nashaktiH sA veShTitA nR^ipa sarvagA //
saMsAratApAn akhilAn avApnoty atisaMtatAn /
tayA tirohitatvAc ca
ityAdivacanAt /

(131)
parasthAnaprAptir api bhagavatprAptigarbhaiveti suvyaktam / kShayantam asya rajasaH
parAka iti rajataHshabdena triguNAtmikA prakR^itir ucyate kevalasya rajaso
.anavasthAnAt / imAM triguNAtmikAM prakR^itim atikramya sthite sthAne kShayantam
vasantam ityarthaH / anena triguNAtmakAt kShetraj~nasya bhogyabhUtAd vastunaH
parastAd viShNor vAsasthAnam iti gamyate / vedAham etaM
puruShaM mahAntam AdityavarNaM tamasaH parastAd ityatrApi tamaHshabdena saiva
prakR^itir ucyate / kevalasya tamaso .anavasthAnAd eva / rajasaH parAke kShayantam
ityanenaikavAkyatvAt tamasaH parastAd vasantaM mahAntam AdityavarNaM puruSham ahaM
vedety ayam artho .avagamyate / satyaM j~nAnam anantaM brahma / yo veda nihitaM
guhAyAM parame vyoman / tadakShare parame vyomann iti tatsthAnam avikArarUpaM
paramavyomashabdAbhidheyam iti ca gamyate / akShare parame vyoman nityasya
sthAnasyAkSharatvashravaNAt kShararUpAdityamaNDalAdayo na
paramavyomashabdAbhidheyAH / yatra pUrve sAdhyAH santi devAH, yatra rShayaH
prathamajA ye purANA ityAdiShu ca ta eva sUraya ity avagamyate / tadviprAso
vipanyavo jAgR^ivAMsaH samindhate viShNor yatparaM padam ityatrApi viprAso
medhAvinaH, vipanyavaH stutishIlAH, jAgR^ivAMsaH askhalitaj~nAnAs ta
evAskhalitaj~nAnAs tadviShNoH paramaM padaM sadA stuvantaH samindhata ityarthaH /

(132)
eteShAM parijanasthAnAdInAM sad eva somyedam agra AsId ityatra
j~nAnabalAishvaryAdikalyANaguNagaNavatparabrahmasvarUpAntarbhUtatvAt sad evaikam
evAdvitIyam iti brahmAntarbhAvo .avagamyate / eShAm api kalyANaguNaikadeshatvAd eva
sad eva somyedam agra AsId ity atredam iti shabdasya
karmavashyabhoktR^ivargamishratadbhogyabhUtaprapa~ncaviShayatvAc ca sadA pashyanti
sUraya iti sadAdarshitvena ca teShAM karmavashyAnantarbhAvAt / apahatapApmetyAdy
apipAsa ityantena
salIlopakaraNabhUtatriguNaprakR^itiprAkR^itatatsaMsR^iShTapuruShagataM
heyasvabhAvaM sarvaM pratiShidhya satyakAma ityanena svabhogyabhogopakaraNajAtasya
sarvasya satyatA pratipAditA / asatyAH kAmA yasyAsau satyakAmaH / kAmyanta iti
kAmAH / tena pareNa brahmaNA svabhogyatadupakaraNAdayaH svAbhimatA ye kAmyante te
satyAH nityA ityarthaH / anyasya lIlopakaraNasyApi vastunaH
pramANasaMbandhayogyatve saty api vikArAspadatvenAsthiratvAd tadviparItaM
sthiratvam eShAM satyapadenocyate / satyasaMkalpa ityeteShu bhogyatadupakaraNAdiShu
nityeShu niratishayeShv ananteShu satsvapyapUrvANAm aparimitAnAm arthAnAm api
saMkalpamAtreNa siddhiM vadati / eShAM ca bhogopakaraNAnAM lIlopakaraNAnAM
cetanAnAm acetanAnAM sthirANAm asthirANAm ca
tatsaMkalpAyattasvarUpasthitipravR^ittibhedAdi sarvaM vAti satyasaMkalpa iti /

(133)
itihAsapurANayor vedopabR^iMhaNayosh cAyam artha ucyate
tau te medhAvinau dR^iShTvA vedeShu pariniShThitau /
vedopabR^iMhaNArthAya tAv agrAhayata prabhuH //
iti vedopabR^iMhaNatayA prArabdhe shrImadrAmAyaNe
vyaktam eSha mahAyogI paramAtmA sanAtanaH /
anAdimadhyanidhano mahataH paramo mahAn //
tamasaH paramo dhAtA sha~NkhacakragadAdharaH /
shrIvatsavakShA nityashrIr ajayyaH shAshvato dhruvaH //
shArA nAnAvidhAsh cApi dhanur Ayatavigraham /
anvagacchanta kAkutsthaM sarve puruShavigrahAH //
vivesha vaiShNavaM tejaH sasharIraH sahAnugaH //
shrImadvaiShNavapurANe
samastAH shaktayash caitA nR^ipa yatra pratiShThitAH /
tadvishvairUpyaM rUpam antyaddharer mahat //
mUrtaM brahma mahAbhAga sarvabrahmamayo hariH //
nityaivaiShA jaganmAtA viShNoH shrIr anapAyinI /
yathA sarvagato viShNus tathaiveyaM dvijottama //
devatve devadeheyaM manuShyatve ca mAnuShI /
viShNor dehAnurUpAM vai karoty eShAtmanas tanum //
ekAntinaH sadA brahmadhyAyino yogino hi ye /
teShAM tatparaM sthAnaM yad vai pashyanti sUrayaH //
kalAmuhUrtAdimayash ca kAlo na yadvibhUteH pariNAmahetuH //
mahAbhArate ca
divyaM sthAnam ajaraM cAprameyaM durvij~neya, cAgamair gamyamAdyam /
gaccha prabho rakSha cAsmAn prapannAn kalpe kalpe jAyamAnaH svamUrtyA //
kAlaH sa pacate tatra na kAlas tatra vai prabhuH /
iti / parasya brahmaNo rUpavattvaM sUtrakArash ca vadati antas taddharmopadeshAd
iti

(134)
yo .asAv AdityamaNDalAntarvartI taptakArtasvaragirivaraprabhaH
sahasrAMshushatasahasrakiraNo
gambhIrAmbhaHsamudbhUtasumR^iShTanAlavikaravikasitapuNDarIkadalAmalAyatekShaNaH
subhrUlalATaH sunAsaH susmitAdharavidrumaH surucirakomalagaNDaH kambugrIvaH
samunnatAMsavilambicArurUpadivyakarNakisalayaH pInavR^ittAyatabhujash
cArutarAtamrakaratalAnuraktA~NgulIbhir alaMkR^itas tanumadhyo vishAlavakShaHsthalaH
samavibhaktasarvA~Ngo .anirdeshyadivyarUpasaMhananaH snigdhavarNaH
prabuddhapuNDarIkacArucaraNayugalaH svAnurUpapItAmbaradho
.amalakirITakuNDalahArakaustubhakeyUrakaTakanUpurodarabandhanAdyaparimitAshcaryAnan
tadivyabhUShaNaH sha~NkhacakragadAsishrIvatsavanamAlAla~NkR^ito
.anavadhikAtishayasaundaryAhR^itAsheShamanodR^iShTivR^ittir
lAvaNyAmR^itapUritAsheShacarAcarabhUtajAto .atyadbhutAcintyanityayauvanaH
puShpahAsasukumAraH puNyagandhavAsitAnantadigantarAlas
trailokyAkramaNapravR^ittagambhIrabhAvaH
karuNAnurAgamadhuralocanAvalokitAshritavargaH puruShavaro darIdR^ishyate / sa ca
nikhilajagadudayavibhavalayalIlo nirastasamastaheyaH samastakalyANaguNagaNanidhiH
svetarasamastavastuvilakShaNaH paramAtmA paraM brahma nArAyaNa ity avagamyate /
taddharmopadeshAt sa eSha sarveShAM lokAnAm IShTe sarveShAM kAmAnAm sa eSha
sarvebhyaH pApabhya udita ityAdidarshanAt / tasyaite guNAH sarvasya vashI
sarvasyeshAnaH apahatapApmA vijara ityAdi satyasaMkalpa ityantam vishvataH
paramaM nityaM vishvaM nArAyaNaM harim
/ patiM vishvasyAtmeshvaram ityAdivAkyapratipAditAH /

(135)
vAkyakAraish caitatsarvaM suspaShTam Aha hiraNyamayaH puruSho dR^ishyata iti
prAj~naH sarvAntaraH syAl lokakAmeshopadeshAt tathodayAt pApmanAm ityAdinA / tasya
ca rUpasyAnityatAdi vAkyakAreNaiva pratiShiddham syAt tadrUpaM kR^itakam
anugrahArthaM taccetanAnAm aishvaryAd ity upAsitur anugrahArthaH paramapuruShasya
rUpasaMgraha iti pUrvapakShaM kR^itvA, rUpaM vAtIndriyam antaHkaraNapratyakShaM
tannirdeshAd iti / yathA j~nAnAdayaH parasya brahmaNaH svarUpatayA nirdeshAt
svarUpabhUtaguNAs tathedam api rUpaM shrutyA svarUpatayA nirdeshAt svarUpabhUtam
ityarthaH / bhAShyakAreNaitad vyAkhyAtam a~njasaiva vishvasR^ijo rUpaM tat tu na
cakShuShA grAhyaM manasA tv akaluSheNa sAdhanAntaravatA gR^ihyate, na cakShuShA
gR^ihyate nApi vAcA manasA tu vishuddheneti shruteH, na hy rUpAyA devatAyA rUpam
upadishyate, yathAbhUtavAdi hi shAstram, mahArajanaM vAsaH vedAham etaM puruShaM
mahAntam AdityavarNaM tamasaH parastAd iti prakaraNAntaranirdeshAc ca sAkShiNa
ityAdinA hiraNyamaya iti rUpasAmAnyAc candramukhavat, na mayaD atra vikAram AdAya
prayujyate, anArabhyatvAd Atmana iti / yathA
j~nAnAdikalyANaguNagaNAnantaryanirdeshAd aparimitakalyANaguNagaNavishiShTaM paraM
brahmety avagamyata evam AdityavarNaM puruSham ityAdinirdeshAt
svAbhimatasvAnurUpakalyANatamarUpaH parabrahmabhUtaH puruShottamo nArAyaNa iti
j~nAyate / tathAsyeshanA jagato viShNupatnI hrIsh ca te lakShmIsh ca patnyau sadA
pashyanti sUrayaH tamasaH parastAt kShayantam asya
rajasaH parAka ityAdinA patnIparijanasthAnAdInAM nirdeshAd eva tathaiva santIty
avagamyate / yathAha bhAShyakAra yathAbhUtavAdi hi shAstram iti /

(136)
etaduktaM bhavati yathA satyaM j~nAnaM anantaM brahmeti nirdeshAt
paramAtmasvarUpaM samastaheyapratyanIkAnavadhikAnantaikatAnatayAparicchedyatayA ca
sakaletaravilakShaNaM tathA yaH sarvaj~naH sarvavit parAsya shaktir vividhaiva
shrUyate svAbhAvikI j~nAnabalakriyA ca tam eva bhAntam anubhAti sarvaM tasya bhAsA
sarvam idaM vibhAtItyAdinirdeshAn niratishayAsaMkhyeyAsh ca guNAH
sakaletaravilakShaNAH / tathAdityavarNam ityAdinirdeshAd rUpaparijanasthAnAdayash
ca sakaletaravilakShaNAH svAsAdhAraNA anirdeshyasvarUpasvabhAvA iti /

(137)
vedAH pramANaM ced vidhyarthavAdamantragataM sarvam apUrvam aviruddham arthajAtaM
yathAvasthitam eva bodhayanti / prAmANyaM ca vedAnAm autpattikas tu shabdasyArthena
saMbandha ityuktam / yathAgnijalAdInAm auShNyAdishaktiyogaH svAbhAvikaH, yathA ca
cakShurAdInAm indriyANAM buddhivisheShajanashaktiH svAbhAvikI tathA shabdasyApi
bodhanashaktiH svAbhAvikI / na ca hastaceShTAdivat saMketamUlaM shabdasya
bodhakatvam iti vaktuM shakyam / anAdyanusaMdhAnAvicchede .api
saMketayitR^ipuruShAj~nAnAt / yAni saMketamUlAni tAni sarvANi sAkShAd vA
paraMparayA vA j~nAyante / na ca devadattAdishabdavat kalpayituM yuktam / teShu ca
sAkShAd vA paraMparayA vA saMketo j~nAyate / gavAdishabdAnAM tv
anAdyanusaMdhAnAvicchede .api saMketAj~nAnAd eva bodhakatvashaktiH svAbhAvikI / ato
.agnyAdInAM dAhakatvAdishaktivad indriyANAM bodhakatvashaktivac ca shabdasyApi
bodhakatvashaktir AshrayaNIyA //

(138)
nanu cen indriyavac chabdasyApi bodhakatvaM svAbhAvikaM saMbandhagrahaNaM
bodhakatvAya kim ity apekShate, li~NgAdivad iti ucyate yathA
j~nAtasaMbandhaniyamaM dhUmAdyagnyAdivij~nAnajanakaM tathA j~nAtasaMbandhaniyamaH
shabdo .apy arthavisheShabuddhijanakaH / evaM tarhi shabdo .apy arthavisheShasya
li~Ngam ity anumAnaM syAt naivam / shabdArthayoH saMbandho bodhyabodhkabhAva eva
dhUmAdInAM tu saMbandhAntara iti tasya saMbandhasya j~nAnadvAreNa buddhijanakatvam
iti visheShaH / evaM gR^ihItasaMbandhasya bodhakatvadarshanAd
anAdyanusaMdhAnAvicchede .api saMketAj~nAnAd bodhakatvashaktir eveti nishcIyate /

(139)
evaM bodhakAnAM padasaMghAtAnAM saMsargavisheShabodhakatvena vAkyashabdAbhidheyAnAm
uccAraNakramo yatra puruShabuddhipUrvakas te pauruSheyAH shabdA ity ucyante / yatra
tu taduccAraNakramaH pUrvapUrvoccaraNakramajanitasaMskArapUrvakaH
sarvadApauruSheyAs te ca vedA ity+ucyante / etad eva vedAnAm apauruSheyatvaM
nityatvaM ca yatpUrvoccAraNakramajanitasaMskAreNa tam eva kramavisheShaM smR^itvA
tenaiva krameNoccAryamANatvam / te cAnupUrvIvisheSheNa saMsthitA akShararAshayo
vedA R^igyajuHsAmAtharvabhedabhinnA anantashAkhA vartante / te ca
vidhyarthavAdamantrarUpA vedAH parabrahmabhUtanArAyaNasvarUpaM
tadArAdhanaprakArAdhitAt phalavisheShaM ca bodhayanti / paramapuruShavat
tatsvarUpatadArAdhanatatphalaj~nApakavedAkhyashabdajAtaM nityam eva / vedAnAm
anantatvAd duravagAhatvAc ca paramapuruShaniyuktAH paramarShayaH kalpe kalpe
nikhilajagadupakArArthaM vedArthaM smR^itvA vidhyarthavAdamantramUlAni
dharmashAstrANItihAsapurANAni ca cakruH / laukikAsh ca shabdA vedarAsher
uddhR^ityaiva tattadarthavisheShanAmatayA pUrvavat prayuktAH pAraMparyeNa
prayujyante / nanu ca vaidika eva sarve vAcakAH shabdAsh cec chandasyaivaM
bhAShAyAm evam iti lakShaNabhedaH katham upapadyate / ucyate teShAm eva shabdAnAM
tasyAm evAnupUrvyAM vartamAnAM tathaiva prayogaH / anyatra prayujyamAnAnAm
anyatheti na kashcid doShaH /

(140)
evam itihAsapurANadharmashAstropabR^iMhitasA~NgavedavedyaH parabrahmabhUto nArAyaNo
nikhilaheyapratyanIkaH sakaletaravilakShaNo .aparicchinnaj~nAnAnandaikasvarUpaH
svAbhAvikAnavadhikAtishayAsaMkhyeyakalyANaguNagaNAkaraH
svasaMkalpAnuvidhAyisvarUpasthitipravR^ittibhedacidacidvastujAto
.aparicchedyasvarUpasvabhAvAnantamahAvibhUtir
nAnAvidhAnantacetanAcetanAtmakaprapa~ncalIlopakaraNa iti pratipAditam / sarvaM
khalv idaM brahma aitadAtmyam idaM sarvaM tat tvam asi shvetaketo
enam eke vadanty agniM maruto .anyo prajApatim /
indram eke pare prANam apare brahma shAshvatam //
jyotIMShi shuklAni ca yAni loke trayo lokA lokapAlAs trayI ca /
trayo .agnayash cAhutayash ca pa~nca sarve deva devakIputra eva //
tvaM yaj~nas tvaM vaShaTkAras tvam oMkAraH paraMtapaH /
R^itudhAmA vasuH pUrvo vasUnAM tvaM prajApatiH //
jagatsarvaM sharIraM te sthairyaM te vasudhAtalam /
agniH kopaH prasAdas te somaH shrIvatsalakShaNaH //
jyotIMShi viShNur bhuvanAni viShNur vanAni viShNur girayo dishash ca /
nadyaH samudrAsh ca sa eva sarvaM yad asti yan nAsti ca vipravarya //
ityAdisAmAnAdhikaraNyaprayogeShu sarvaiH shabdaiH sarvasharIratayA sarvaprakAraM
brahmaivAbhidhIyata iti coktam / satyasaMkalapaM paraM brahma svayam eva
bahuprakAraM syAm iti saMkalpyAcitsamaShTirUpamahAbhUtasUkShmavastu
bhoktR^ivargasamUhaM ca svasmin pralInaM svayam eva vibhajya tasmAd bhUtasUkShmAd
vAstuno mahAbhUtAni sR^iShTvA teShu ca bhoktR^ivargAtmatayA praveshya taishcid
adhiShThitair mahAbhUtair anyonyasaMsR^iShTaiH kR^itsnaM jagad vidhAya svayam api
sarvasyAtmatayA pravishya paramAtmatvenAvasthitaM sarvasharIraM bahuprakAram
avatiShThate / yad idaM mahAbhUtasUkShmaM vastu tad eva prakR^itishabdenAbhidhIyate
/ bhoktR^ivargasamUha eva puruShashabdena cocyate / tau ca prakR^itipuruShau
paramAtmasharIratayA paramAtmaprakArabhUtau / tatprakAraH paramAtmaiva
prakR^itipuruShashabdAbhideyaH / so .akAmayata bahu syAM prajAyeyeti tatsR^iShTvA
tad evAnupravishat tad anupravishya sac ca tyac cAbhavan niruktaM cAniruktaM ca
nilayanaM cAnilayanaM ca vij~nAnaM cAvij~nAnaM ca satyaM cAnR^itaM ca satyam
abhavad iti pUrvoktaM sarvam anayaiva shrutyA vyaktam /

(141)
brahmaprAptyupAyash ca
shAstrAdhigatatattvaj~nAnapUrvakasvakarmAnugR^ihItabhaktiniShThAsAdhyAnavadhikAtish
ayapriyavishadatamapratyakShatApannAnudhyAnarUpaparabhaktir evetyuktam /
bhaktishabdash ca prItivisheShe vartate / prItish ca j~nAnavisheSha eva / nanu ca
sukhaM prItir ityanarthAntaram / sukhaM ca j~nAnavisheShasAdhyaM padArthAntaram iti
hi laukikAH / naivam / yena j~nAnavisheSheNa tatsAdhyam ity ucyate sa eva
j~nAnavisheShaH sukham /

(142)
etad uktaM bhavati viShayaj~nAnAni sukhaduHkhamadhyasAdhAraNAni / tAni ca
viShayAdhInavisheShANi tathA bhavanti / yena ca viShayavisheSheNa visheShitaM
j~nAnaM sukhasya janakam ity abhimataM tadviShayaM j~nAnam eva sukhaM, tadatireki
padArthAntaraM nopalabhyate / tenaiva sukhitvavyavahAropapattesh ca /
evaMvidhasukhasvarUpaj~nAnasya visheShakatvaM brahmavyatiriktasya vastunaH
sAtishayam asthiraM ca / brahmaNas tv anavadhikAtishayaM sthiraM ceti / Anando
brahmety ucyate / viShayAyattatvAj j~nAnasya sukhasvarUpatayA brahmaiva sukham /
tad idam Aha raso vai saH rasaM he evAyaM labdhvAnandI bhavatIti brahmaiva sukham
iti brahma labdhvA sukhI bhavatItyarthaH / paramapuruShaH svenaiva svayam
anavadhikAtishayasukhaH san parasyApi sukhaM bhavati / sukhasvarUpatvAvisheShAt /
brahma yasya j~nAnaviShayo bhavati sa sukhI bhavatItyarthaH / tad evaM parasya
brahmaNo .anavadhikAtishayAsaMkhyeyakalyANaguNagaNAkarasya
niravadyasyAnantamahAvibhUter anavadhikAtishayasaushIlyasaundaryavAtsalyajaladheH
sarvasheShitvAd AtmanaH sheShatvAt pratibaMdhitayAnusaMdhIyamAnam
anavadhikAtishayaprItiviShayaM sat paraM brahmaivainam AtmAnaM prApayatIti /

(143)
nanu cAtyantasheShataivAtmano .anavadhikAtishayasukham ityuktaM bhavati / tad etat
sarvalokaviruddham / tathA hi sarveShAm eva cetanAnAM svAtantryam eva iShTatamaM
dR^ishyate, pAratantryaM duHkhataram / smR^itish ca
sarvaM paravasham duHkhaM sarvam AtmavashaM sukham /
tathA hi
sevA shvavR^ittir AkhyAtA tasmAt tAM parivarjayet /
iti / tad idam anadhigatadehAtiriktAtmarUpANAM sharIrAtmAbhimAnavijR^imbhitam /
tathA hi sharIraM hi manuShyatvAdijAtiguNAshrayapiNDabhUtaM svatantraM pratIyate /
tasminn evAham iti saMsAriNAM pratItiH / AtmAbhimAno yAdR^ishas tadanuguNaiva
puruShArthapratItiH /
siMhavyAghravarAhamanuShyayakSharakShaHpishAcadevadAnavastrIpuMsavyavasthitAtmAbhim
AnAnAM sukhAni vyavasthitAni / tAni ca parasparaviruddhAni / tasmAd
AtmAbhimAnAnuguNapuruShArthavyavasthayA sarvaM samAhitam / AtmasvarUpaM tu
devAdidehavilakShaNaM j~nAnaikAkAram / tac ca parasheShataikasvarUpam /
yathAvasthitAtmAbhimAne tadanuguNaiva puruShArthapratItiH / AtmA j~nAnamayo .amala
iti smR^iter j~nAnaikAkAratA pratipannA / patiM vishvasyetyAdi shrutiguNaiH
paramAtmasheShataikAkAratA ca pratItA / ataH siMhavyAghrAdisharIrAtmAbhimAnavat
svAtantryAbhimAno .api karmakR^itaviparItAtmaj~nAnarUpo veditavyaH / ataH
karmakR^itam eva paramapuruShavyatiriktaviShayANAM sukhatvam / ata eva teShAm
alpatvam asthiratvaM ca paramapuruShasyaiva svata eva sukhatvam / atas tad eva
sthiram anavadhikAtishayaM ca kaM brahma khaM brahma Anando brahma satyaM
j~nAnam anantaM brahmeti shruteH / brahmavyatiriktasya kR^itsnasya vastunaH
svarUpeNa sukhatvAbhAvaH karmakR^itatvena cAsthiratvaM bhagavatA parAshareNoktam
narakasvargasaMj~ne vai pApapuNye dvijottama /
vastv ekam eva duHkhAya sukhAyerShyAgamAya ca /
kopAya ca yatas tasmAd vastu vastvAtmakaM kutaH //
sukhaduHkhAdyekAntarUpiNo vastuno vastutvaM kutaH / tadekAntatA
puNyapApakR^itetyarthaH / evam anekapuruShApekShayA kasyacit sukham eva kasyacid
duHkhaM bhavatItyavasthAM pratipAdya, ekasminn api puruShe na vyavasthitam ityAha
tad eva prIyate bhUtvA punarsuHkhAya jAyate /
tad eva kopAya yataH prasAdAya ca jAyate //
tasmAd duHkhAtmakaM nAsti na ca kiMcit sukhAtmakam /
iti sukhaduHkhAtmakatvaM sarvasya vastunaH karmakR^itaM na vastusvarUpakR^itam /
ataH karmAvasAne tad apaitItyarthaH /

(144)
yat tu sarvaM paravashaM duHkham ityuktaM tatparamapuruShavyatiriktAnAM
parasparasheShasheShibhAvAbhAvAt tadvyatiriktaM prati sheShatA duHkham evetyuktam /
sevA shvavR^ittir AkhyAtety atrApy asevyasevA shvavR^ittir evetyuktam / sa hy
AshramaiH sadopAsyaH samastair eka eva tv iti sarvair AtmayAthAtmyavedibhiH sevyaH
puruShottama eka eva / yathoktaM bhagavatA
mAM ca yo .avyabhicAreNa bhaktiyogena sevate /
sa guNAn samatItyaitAn brahmabhUyAya kalpate //
itIyam eva bhaktirUpA sevA brahmavid Apnoti param tam evaM vidvAn amR^ita iha
bhavati brahma veda brahmaiva bhavatItyAdiShu vedanashabdenAbhidhIyata ityuktam /
yam evaiSha vR^iNute tena labhya iti visheShaNAd yam evaiSha vR^iNuta iti bhavagatA
varaNIyatvaM pratIyate / varaNIyash ca priyatamaH / yasya bhagavaty
anavadhikAtishayA prItir jAyate sa eva bhagavataH priyatamaH / tad uktaM bhagavatA
priyo hi j~nAnino .atyartham ahaM sa ca mama priyaH /
iti / tasmAt parabhaktirUpApannam eva vedanaM tattvato bhagavatprAptisAdhanam /
yathoktaM bhagavatA dvaipAyanena mokShadharme sarvopaniShadvyAkhyAnarUpam
na saMdR^isho tiShThati rUpam asya na cakShuShA pashyati kashcanainam /
bhaktyA ca dhR^ityA ca samAhitAtmA j~nAnasvarUpaM paripashyatItIha //
dhR^ityA samAhitAtmA bhaktyA puruShottamaM pashyati sAkShAtkaroti
prApnotItyarthaH / bhaktyA tv anannyayA shakya ityanenAikArthyAt / bhaktish ca
j~nAnavisheSha eveti sarvam upapannam /

(145)
sArAsAravivekaj~nA garIyAMso vimatsarAH /
pramANatantrAH santIti kR^ito vedArthasa~NgrahaH //

Você também pode gostar