Cada regiao etnografica do mundo tevc 0 seu momento na hist6ria da teoria antropo16gica, imprimindo seu selo nos problemas caracteristicos de epocas e escolas. Assirn, a Melanesia descobriu a reciprocidade, 0 sudeste asiatico a alianca de casamento assimetrica, a Africa as Iinhagens, a bruxaria e a politica. As sociedades indigenas da America do SuI, apes os canibais de Montaigne e a influencia Tupi nas teorias politicas do Iluminlsmo, s6 multo recentemente vieram a contribuir para a renovacao teorica da Antropologia.
Deve-se creditar a Robert Lowie e Claude Levi-Strauss, sem diivida, a apresentacao do pensamento indigena sul .. americano ao
· it it 1 4i 1 d dill · I' E t d
ClrCUIO cancel ua mals amp.o . a . ISClP Ina... emermos·e
etnografia " se excetuarmos Curt Nimuendaju e' apenas apos a Segunda Guerra que comecam a surgir estudos descritivos mais
detalhados de sociedade tribais brasileiras; e apenas mais recenternente que se inicia a elaboracao te6rica deste material. Ou seja, apenas mais recentemente 0 foeo do problema se desloca de categorias mais abrangentes, referidas a sociedade nacional brasileira de urn lade e ao Indio enquanto categoria generica de outro, para 0 estudo de sociedades tribaisespecificas, quando
o foco nao e mais a discussao do lugar do indio (junto com 0 negro e com 0 branco, na hierarquia do universe nacional) J mas - isso sim - a posicao daquela sociedade tribal como uma rea ... lidade dotada de unidade.
Hoje, pode .. se dizer que a etnologia do Brasil ja alcancou cer .. t8 maturidade, desenvolvendo teorias e problematicas originals, e dialogando em nfvel mais abstrato com as questoes introduzi ..
, ,
, ,
! :
I •
i •
I •
i -
i •
:1
;1
!I ·1
~ ..
' ..
. -:
~ :
oj
.. ,
:, .~ ·1
.,
.,
i
. i
,
1
!
L
!
I.
!""
~
,
I I
,
f
,
!
. ,
I ,
~ ,I.
11
- ?
~
I. , , ,
, ,
, ,
i
I I ,
e ,
,
,
~
I
das na An.~tO,pologia pelas soeiedades ,afI.icanasJ! polinesias e a.u~tt,dhllla8;, ',0· objetl'Yo 'do! presente 't:rabalhtol e :sal~le.ntar as, .,con .. tri.bui~oes; que a etnologia dos grupOSI trlba:Es bnudleir05 esta fazendo A Antropo:logi,a como um todo, De modo particular, Ioca .. · llzaremos nossa ate;n~fi:o sobre um a tese ~ que a originalidade das 'soci~dad~s ~ tribais b,~a8Ue:iras~ (d~ ,mod~ ~ ~~is ';plot. '~~i~,w~~i ..
canas) reside numa elab(u~a,~i'o partieularmente rice da no;lo de pessoa, com refereneia especl al ,a, corporelidade enquanto idioma s,im'bo,licQ focal. O'U~ ,UI,o, de DIlI,tra, fonus; s;ugerimos que a :n~io de pessoa e uma 'ol)nside:ra,~io do lugar do ccrpo humane na 'Vi. .. , sa'a que as socledades i,n,dIgenas fazem de si mesmas sao camlnhos basicos para uma lcom,preens,ao adequade da crrpni:za9lo socll~ e cosmologla destas sodedades ..
Mui tss etnograf as recen tes sabre grupos brui~eiros, ,.,._ sejam. J e,j Tukano, Xlnguancs, Tup'[ ~ tem, .. se detido sobre Ideologlas natlvas ,8, respelto da eorpcralidade: teorias de coD,cep~io" teoria de doeneas, 'PlBipe:'I. des fhlido5, corpo(fais no simboUsmo geral da sociedade j'" p~rbbyoes a li me ntares oma'IT~,eatal;io corporal, Os tra balhos ide Goldman, Rei,ehe: -Dobnat~ff" 5,. e Ct' H:ug& r ones, J '. Kaplan II ,P '. :Me:nget t J.. C i Melatti, C'~ Crocker e tantos outros1· sio um bom e;X,etMP],o desta tellGencda que dom'ino,u 01 reeem-publicado simposlo sabre Tempo e 'E's,po90 Sociai~ (A."ct,es au X'.l.~J I Co'ng',:ea I n:tern.al',ional' des ,A, me:r,imn is,t'es, vol, 1'1 '\'. ora an ~ zado per 'J canna Kanlan. I sto nio nos, parece acl-
, "" ~ ., ,C '" ,. r. I ,It"
d,ental~l1em, ,fruto de um b,iall tOOrioo,. Tudo lndi,ca que~ de ,f ate ~ a grande maioria das sociedades tribais do conelaente pd,·, vi.1eghl uma reflexao so bre a corpo:ra'uda.de na elaboraeao de, S1l8S cesmologias, Mais i mportan te alnda,~ porem, .I!, 0 fa'to de, que as etno,8;r,~fias meneionadas ,~ e aqul, sim, temos uma 'esc.elha .. teO'flea' mas, ,gldada, :pelo o'bjeto = necessi,tarn. recorrer ,a e~t8's idea-. 10liaer da iOorpo['laUdade, :pa'rtt dar conte doe: :p:rin,tipi,os Cla, e-strutu-, ra . s()ci al dos' g[upos; tudo 51e pas:sa, como, Be OS c,o'ficeitos que ,I
,Antropologla, i:m"otta de, outr,as soc:[edades - Unhagem~ alhln~af ,pu.pos, ,c.ol1'or,ados _, nio f08!3em suflc,ien.~es para ex~pUea,r a, or ... ,gsni:l8Jgio. das :soc.i,ed,ades bra-sUeirasl" Cremos que hoje: Be 'pode d:i~er q,ue a vas~a p roblemati,ca es.l)~,ada, p0r. u,'V~ .. Sttaug's nas My,t,holo tJq ~fes' mantJe:m realmen't,e u rna rela9,30 p,ro..f ulld,a ,oom a,
'1"Ii a ru reo .' 'jI''!!jj d a!i;;! soci -;"" dades brasileiras '. esta probl em idea nit) tra fa
apenas de mites t it usoe-s e Ideologias: tra ta ._. e pnncr Pl(;'S que
ope ram ao nivel da estrutura social. E-St8 e a outra tese que vemos defender
iu~ ': ,Iw. 'lw :: ' ""r.
M as ~ na verdede, es te pr'hl} h~gi,o d a corporalidade se d a den-
. d~ n ,. _' -
'1,[('0 de urns p reocupaeao mals amp] a : a xtet trucao ~ e ~Qn.s'trug:ao
- d d .J ~ 'f~ '. d . d~ 'I'd '.
da pessoa pela sociec ade, A p:rou,u:~,ao rtstca c e In .lVI:· 'IJ:c)S se 10.'"
sere em, U1M, contexte voltado para a producae social de pessoas,
~ .r . . b . de .. , .. . ..... dade .. ,. ,',' ··'~'r·~"··'· " 0>:' i!"'0', , ·"'0' ~"" 1 .... omo
rsto e, rnemnros ue uma socseaa e especi lea,,,, .... ....I_rp _" I~~., !I;I,p"u,v
, - f "' .... , bi (' ~ if; ')
nOB ocidentais 0 de 'inimos, D.,aO e Q unico objeto .. ' e mstrumento ....
d· · "'d' , . d '. d d '~b···'· d' ~ Id .. . . ~. I . .
e, InCl·~nCUt~!.a SOCle'~a:_ie so.' re os Ul~·lVlJJOS~: os compiexos
de nomina9ao" os gru.p05 e identidades cerimoniais, a s teorlas sobre a alma, assoclam-se na oo~s·tru,~,50 do ser humane 'mid como enten dido pelos diferen tes :g:rupos tribais ~ Ele, '0 ecrpo, afirmado on
"1 ... do ,~ ... 't·, .... d .. · .. ,".,' ...I';,.,,~ ado ,.' '.,,' i .. d . ,d·" . "" II devo 'ado tende nega .01' p.l.ntL.o e ,pel',l,U.r,a· o, resguar ia 0' au. . evorae ~ I~"", ,,_'
sempre a. ccupar uma pos:i.~:ao central na visao que as socledades in,d,£g'ena.s t6.m, da natureza do ser h u:~a:110 ~ Perguntar-se, as sim .~' sobre o 1 ugat' do eorpo e ,I niciar uma in d.agla~io so bre as for,m,as. de, co.nst'll'u~a,o da pesoo~ ~
..
}.
,.
~
que as 'varia'90es na d~nni'i,ao desta categoria do espfrite hu ~ mane sao enormes, die socied ade para sociedade, Sail emos tarnbem, espeeialmente depots de Louis - Dumont, que a yislio ocidental. da pessoa (d,o Individual e algo extremamente particular e histerico, Hoje depois de Ma uss e Dumon t ~ Geerts, Lienhardt ~ Grlaule ,( e depois dos helenlstas f ranceses inspiradas; po r Mauss), tomou-se quase lugar-eomum aflrmar isto. Levar isto as; devidas oon,s'eq~eneia.s analfticas, porem, ie algo mais diffcll" como berm o demonstrou Louts Dumont (]i966)" ,P,Of_ ser baslca e central,
a concepcao do que seja 0 ser humane qae n6s~ ocldentals ~ crU retemos ~ tende a ser :1' rojetada, em algum nivel" sobre as soeiedades que estudamos, com 0 resultado que as no~,6es nat Iva S sobre a pessoa pass am a ser eon slderadas como ide"ologia; enquanta que nossas pre-concept;Oes J' nio analiaadaa, 'via cons-ti-
t '. b d - .. ~ I'f- •
unr a nase uas teonas c~ent1:' teas.
Mas, sob esta alga. vaga :no~,60 ,.........., pessoa ~ se escondem
~ inowski, tendeu sebretudo a analisar a pe rsonal i'iJoxl;e soc ial, isto e,~, a pessoa 'como agregado de papels soelais, estruturalmente prescri tos (e QiS, pa peis sendo concebldos como Ieixes de, (Ure:i tos
e deveres)
" "- r- ~1I1~. ," !II!
. •
_, gift Social, aparecendo sob ·v',arios disfarces ~ parentesco/descenden cia ( Eva ns- Pricha rd) ~ descendencia/ fili a~iQl complementar
. <. Fortes) ~ estrutura/ communitas (Turner ) ,~ estru tura social! Ofganizacao social ,( Firth). Desde que Malinowskl marcou os Tro .. b:i andeses com a oposicao mother ... ,ri,gh t vs ~ iatber .. ,l:ove ~ e que ,RI del iffe-Brow n defini u 0 avunculato a partir de uma Op05:~ ~ao entre 0 direU.o e 0 afeto, 0 jUf,idico e 0- optative, 0 obrig,a.:t6:d,Q e 0 espontaneo (Radcliffe .. Brown" (~'9,24) :1913'), foram legiao, na Ant ropologia J as d 1.1(;;0 tomias e anal ises dicotomicas da estru ~ tura soci ~d em termos de, uma pola,riza,~ao entre 0 social c 0 i ndi vid ua 1. t 0 norma ti vc e 0 es pontsneo, 0 j urfd i .. co e 0 sentimental, Todas as analises das sociedades uniline .. ares en .. ttr am neste
modele. Ao nfvel das ,eoncep9fies da pessoa, esra tendencia viii as sumlr um mdivfduo dividido J dual _. , um pOUC'O segundo ,8
vel ba dualidade durkhelmiana len tre corpo e alma, j ndivfduo e sociedade. Vale noter ainda que, mesmo aqueles que buscaram reagi r ala ideali smo if: fa rmal ismo da escola inglesa cl assJCM, ~ c_OImo Firth e Leach, terminaram privilegiando ,8 a~,io individual
(a estrategia de, poder, ,3S QP90es~ as manipulacoes das normae e papeis) '~jii a esta altura, as not;6es nativas de pessoa se desintegravam para dar 1 ugar ao homem absrraro que agia rm
i nterior de estrururas concretes '. -
A ou tra tradk io ~ a tradi ~a.o de M aUS8 ,.__, assume r ad j ca 1 ~ mente '0 papel formador que as categories coletivas de uma SO~ ciedade ex-ecce-au sobre a organizacao e pratica concretes desta sociedade. Assume: ainda. i). imoossibil idade de se torn a· --~.,- ,. > ..
.. ~. . -.~ g ~"J;'" oodJ,,~ .. ~ \or U. .. l,v" '_' r""m no
~.oes partlculares, como a de, Indivfduo, na compreensao die outros uni versos socio-cul tur als. Ao t ra bal h ar sabre e eom as: e atiego,l"ias n~ U'V,as: ~ f az: tuna op,~io· e;pis temoi6,g-i,ca q u.c; nos piarece·
dr· ~ f~ '..l d d A '[ 4 - . d'
.', ,et ]fiu:r a espeC,[:':I:CIO!a,~.e,.,a ,·!JUropo, ()gla,~, Tomar a n,o~io •. ··c pes,;
Sioa Domo uma c,ateg:or~,a, e tomil-Ia com,a in~trumell'to de ,org~,ni,~ ,l8.lgao d,H lelxperi,enc.ia, social, como constru~a:o colef,va que dii, si gn ificado 80 vi v i.do ~ na,Q, :8[:: PQd.e strop] esm'en t:e deri v a,~la. ~ pO"r ded,u~iao on POt de te:nnina,~ao de 'i nst.linci,as IDa i.s re,ois d,a praxis jT ca, pl"a.xis~ a, :pratica, conc-reta. dest.a au da:quela socieda.de: e que s,o pode se:f de sed ta, e cOlmp:reendida, ,a pardr d,Q,s c~a,tegp·, r,ias coJ .. eti'Y'.as (e tom,amos ,aqui a go da :po~d,gio de Sahli.n.8~ 1,97'6). :E t.orna:r a. ca ~e,goria ~:,~' pessoa U como f oeD 1 e Cf 'resuha do de v,a,ri,a)'S
op~6e~ ;' deri va. da, necess~ d,a, de de se Ic:ri tic a'tem os 'l"n;;"conce i tos
J" /I, tradi~io de Mauss, que fei retomada elarameme por
Dumont, mas que apereee em autores como, Goertz ~ inclina-se ,par,a uma etnopsi,oologia, (Came,ira da Cunha, '19'78; p, 1.) ,:; O''U uma etnofllosofla '_' IOU ,5eja~ eonsidera as n,~oes de pessoa enquanto categories de pensamento nativas c__: explicitas ou impU'ci.t.as ,-~ enqua:nto" :po:ttanto~ eo.nstru.¢es c:uU,ura:.-nur~n:e 'va-
rii,vei~l. '.
Na, iooncep~io da, pessoa,· como ag;regndo de p1opei,s ,assume- 8e", na, 've,rdad,e~ ~m n6dul~ fixo.J' por baiX!o d,a, va:ria:~ao infinifa d'e pa p!is, CI ue os indi'v(d uos" de soeiedade p,a:ra, ,socied,ade; ,ao :tongo da his;tor.ia~1 :pud era m, aS8umir., E,s,te ,noduio e 0 Individuo~1 e,m s'ua, ao-:n~ep~,ao ocid,en ta:l mooerna,. 'J' ,8, 'pr6p:ri,a pers:pectiva j'uraHs,'ta, de 'Radclif:re~B:rown., e seus seguidores supun'ha um:iJ, corn .. , ,ce~io de dire:i'tos e dever-es~, q.ue &er.,j,am, ·,Hssumidoo por :indlvl=' auos, dotad;of;, dos mesmns afrlbutos que 0 pen,saUlen_o dO' Oel. ..
.eD.u;. . allt,lID:Ul ao " :n-:I,V~ :IUO,. . at :tSI .. O,~ it ·_J,CO wm:Ul . ,n . .1 .. '~, ,~ .._",
,ci,ed:ade; 'V,W ser r,ecor,rente na;s, discuss6es 'toor],cas: d,l, Antoopolo-.
'it
'i:·4~'-· ,.1::' .
\
1, 5
,
i
• !
i
I
,~:~~ente,~ ._ .. Diz entia Kaplan: ,J ~ POI' lsso, 'n6s sul -americanos somes Irequentemente aeusades de idealismo pot' nosses colegas africa .. nlsras (ou de (Jutras partes do mundc) J mais materlallstas e 'empi ricamen te' orientados. M·as ~ se somOL.,idel"Ustas,~ e. ape.p.as porque os amerfndios que, eetudamos sio tambtm, ldealistas no
. que ··diz-respetto ,. ·i- -orden,a;:ao- de suas soci ed.ades=~~ Devemos enear,RI ~te fatoesu~t~n:hi-·j:o~J~· fK~p:l~n~- '19'71" p, 9:tO) ~' -' .. ' " "
Nio e {,dcit sust:enti .. lo" alnda mals porque a A,meri'ca do Sul vem conheeendo uma '5 erie de estudos reeolutamente eolocados no p6~,o ,ep1i;s,tem,01.,Q,gico ,opos'CO: 8, eeclogla cultural, que proeura dar eonta de fenomenos como autoridade :poUtica" guerra, orga:n~za'9-ao cerimonial, tahU.5 a limen tares, etc .',~ em, termos de re-s po s-' ' 'las adaptatl vas a dadas cQndi,!~Oec,S, cia, relp'iio tecnologia/ amblen te (vel' C',ar.n.e;:i ro, ~. 96, t ; Meggers ~ 1,917; Gross, 1975; Ross, 197'8) .. ' Embora seil,a indu bi ta:vel q ue os estudos de eeologta iluminem, mui .. t:os, des meeanlsmos de organiz.a,~i.o, social das ,., tribes sel-ameri .. canas ~ est,io sujeitos a, todos os v:ic.ios inerentes a. lexplica,90es reducionistas e hiperdeterminlstas ~ So bretudo, n6.o sio eapezes de' ge.ra,r. c-o~ncei tos antropologleos para. a des(.ri~io e a, Icompa'ragao dos fenomenos de organiza~i,o social. M:u.'i~~ __ .dos, :tti90s recer,rentes das soeiedades do continente - peque,no mimero d,e membrosJ' "pmaRJrHiia die n-ilHetnas -··oognf tlcos, a,usen~i,l, de grnpos CO,!;"
'-'~, e.sca,:pa:m __ 3JO .modelo ecologista. Neste modele a sociedade e Jl,ar~e~,~. ~a,'tureza,;~~ar,a~-os-~'~~i"dialis,tas~-'~~·'a·~N'Iture~ e uma reqjio- ,
. Tr. • ••• _._ !!.I ...... ,~~.. ••••• • - ..... D
den fro de 'uma c-osmolo,~i J: r ",cialm.e.nte _ m,Q_~,U~~ . ~ ... , _ Qrg@'~.~~·a,4.~,~ .
.•• r..... _... ...... r-
Kapl,an lembra, no, trabalhc citado, que" ~~·sejia, na A:frica. 00,
na America do SuI j estaremos sempre, de lima, forma au de QUtra, ern algnm nfvel, tratando cern conceltualizaeees que nossos informantes impdem sobre 0 universe" (l'911~, p. 10) + A, questio e: que aJ, conceitualizaeoes afrlcanas (ou m,e;],a'ileshls" etc.) Ioram reJ(icadas pel a, Antropologia v-« 00 totem, 0 mana, 01 tabu, a Iinhagem, a b ruxaria va ~ a. fe'i.Ht;~ria,~, 0 g;rupol cerporado '~.-_C_ •• Ie alq uimizadas ~m concehos ci'en Uficos ~ lluive'fsais ~ em, nor,mas, d:hlnte d,as qua,j,s tudo.~ ou era, encaix.ad.o a f.O~ ~ au era c-ansi ~ derado anOmla'~o e des-vi,ant.e I(a,'" a ecolo,gin podia, se:r acionJad,it
Iigadoe a DO~lio de Fndivl'duo que lnformarn Inuit.s, das eorrentes
. lA - d1• d·
antropo :uS_CIS;, I··;erlva ca percep;io de que 0 tenno ~pes$oa~ 6
urn ,r6tulo utU para se descreverem as cat,e,lorias, nativas mais centrals ......... aquelas que. definem em que consistem es seres humonos '_, de qualquer sociedade: e deliva, da CQns;tatal~o de qu.e:~na~America. do SuI, os [aloma. simb6Ucos ligados' it ela ... bora~o da pessoa apresentam um r~l1.dimento alto, contrarlameete ,80S, idiomas definidores de ,grupos de paten tesco e de alian~a~
Ora, a tradii~i(l que ldentiflcamos na Antwpo,logia Social e a, que: gerou a imensa maiorla dos conceitos ciassicol da ,ana, .. Iise an tro:po:16glcl da organiz~lo, social: llnhsgetn ,gru,po de desce~.dencia J ,alian;! de casamento JI gm,po eorpcrado. Pol ela tanlbem uma das que assnmiu multo elaramente uma d:iootom'ia entre as f.,li id:eias na trvas ~ i' e 0 ~ ',que realmente acontece" (lsto eJ,
as idelQ do. an b~opOlog:o) ~ Como veremos, as realldades indigenas sul-amerlcanas pareeem reslstir a ap lC3l~io des oonceitos . mencienados ~ sugeri"ndo a produyio' de novos modelos ,flbalfticos" Tal r-ejfstencia~ po,relU "' __ ' este e nosse 8qumen,to -, se deve justa .. ;t mente ii, impos,'S,ibUidade de Sf; , trabalhar ICOM a dicotomia tam .. 'bem, referlda". Isto levanta, e clare, a suspeita de que a 'p~s:i'~io aqui defendlda ~ e que inserlmos na segunda tradi~io' (a d,e MaUl'S, e Dument, e Geertz) ~ padece de um "Idealismo", Aeu .. sa~ao que foi ,evantada ce nra os etoolOlOS amerlcaelstas, e que elites passaram adiante para os Indios.
,As Soc i,e,dades' I nd'fgenas B'ra3.i1~'ims; Seu .I deal'i'~mo'
nermalidade sul-amerieana ............. tsto e, elaborar ccneei tos q1U,e d8c,ttI, centa do materlal sul-americano em, seus prdprlos termos. evi tan", do os modelos cd ricanos, me diterr a neos ou melanesios ~
A neeessidade de se censtruirem modeloa 'p'ro,p:d,o,s as scciedades
:SUl .. americaaas come;a a. se generalizar entre os americanlstas, Reeen temente, Albe,rt e ,M,enget (sId) observaram que OJ! trabalhca. __ ~ '. 1~~,O;s!,a,.f'iQ..Q§,...1ecen·tes, sebre a, A.meri,ca, do S~\_jpdi.cara.m que as sociedades, d~iiiin~no- quad:ro tijiO[6giwtta<GCioiiirifa e[oorosia,~ o:ri~n,tada' -'por' uma lX.r5pecdva- - -,5ubsla'D,GllaIIsta",;, ~,Po,r. apresentarem certas propri,edades s6cio:klewoiticij;;lI:entre~Uq'ua,'is
I _ . ~--~---~ ._, .. ""__'_'!i"""."t_,r. _'--. """'---"'-'-_ "
~~!' '. ~ ii, I, . grande flu i dez dos IJUPOO -soota'ls e ,,' '-p':reseiIl~a constante
de uIn 'sbnbOUs;mo ~mpleJ[o' Impassive]' de ser reduzldo a um slm-
- cUclasi como um sistema de, cat e;,go:ri as, que distrl bid ,M iden-tidades,
s'OC,]ais,~ I-S quais; sao realiza~es conjunturais deste 'sistema (p, 2 .. ,3) ~ 've .. se aq ul que dois pontos sao sal'imltados: J_jluidlez des --SIUPOS "iOCia~.:e~ a-.'iloJlllntindJt&J!1?~ sim~t?l~d~~~_ d_§nnJQ8,!.o : ~ ~~ ~ ~~tt9!U~,a ~ " .l:'Qcial das . aocJedade's j'Dmglcoasl dQ .. cQ'n~"tn-eD:~ Talvez Sf. possa rliz.er que esta fhridez, esta flexibilidade", 'tan tas vezes a pen tada
peles e;tn,6srafos,~ ,e simplesmente 0' resultado da a,pHca~i,o' de medelos Inadequados, modelos [ustamente (I'Ut nio, consideram a dlmensso eategorial .. simbeliea come forme d ora, da ,prQ\xls.. Esta foc .. 'iza~clo 'errad,a ,~ buscam,-se grupOS,t encontr,am, .. se categ-Ol"hts de :pC'ssoas; buseil,w"'se :recufS{)S eSCI8SO,S'j e,f1:00n,tr,pm,,,s,e penIS, de araFa ~ d"i:st~n tivos cer,im.oniais e espi:riltos; ~ sugere, Oru uma, lm:porta,,.
1 -
~i.o :i:ll1de:'V:ida, de 'Model-os, aUi. urn empi-rismo soc;iologi.zante q rue
define a o:rpni2,a,~ao s-ocial comiC) urna ,quesUio de ge:nte a,e, ca:rnt
e osso' :se m'Olvlmie:n tan.do~
·,Assim" e:m ve-z de 'DeJa perguntarmos so'b re ,B a.u~en.,c'bl d.e urn sistema, de dcscendencia, 'N'U,e:r (0'0 Rom,a,n,o) ~ de;v,erfamos viol tar
para explicar}. A hist6ria recen te da etnologla sul-americana !IS multo isto: como .fo(!;~ar' 0- material a entrar nos mcdelos antro'nn16orico-IC'. e/ou como 1~"""'p·.1!.~.,.._a'r-- 8- ii:!' aacmallas A· ·.·'if!.;;ii1jil1ll M,', ,:' urd '(\I;'i'k'
apeUdou os sistemas SOCblis sul-amerieauos de ,quasi-linhtll8'eliS (.M,ur,ooc;k", 1960.) J! enquanto N imuendaju foi ,triticado pela f a,cni,~, dade com que encontrava Iormas elaboradas de descendencia e de prac:ri95es matrlmonlafs oude tais coisas nan existiam, ,A c8ract:e:Fiz3l9io des ,M unduruku como ~ 'fortemente patrilineares" pOl Mu.rph.y fot crfticada per sim,pUfica:r' nma reelidade bem mairs complexa I( Ramos, 1 '97 4) ~ 0 que fazer COlD socledades com fer· mlnologla de parentesco Crow-Omaha que :o;a:o se dlvldem em, grupos uniliaeares e com metades que nla preserevem casamen .. , tos (We)? COrm uma eoeledade de =linhage~s, ,na Q'ua 50% Ida popull~-io ,010 perteneem a Hnm.agem nenbuma (SaDuma)? Com seciedades onde as no;oe-s de, ,g .. u"po e c-orpora~i,o :nio atuam eruclalmente em termos de controle de reeursos matetiaiSt mas ............. quando. existem tlls grapes ......... em termos de recursos slmb6- Ilcos 'fndmeros exemplos) 7'
Tod05; 'estes debates, que se ceatreram de modo mals eI'pecffioo sobre 0 U$O dos conceitos de linhagem e descendenela (e ts;mbEm, no de :aUln~a) sabre 0' 'material s'Ul"americano. terminam por e.nf a.tiZR-r um tra90 mui to Upi,CfJ das socledades do eontlnente~ elas serlam .f.~u~das" {,I,e;x:iveis,t abertas S, manipula9io in .. dividual;, Bsta caracte,r,iza~iilQ e; curiosa e eomplexa: ela se in sere, :i:negav,elmen'te,~ num movimento geral da Antropologla em rea~,i,~) as 'Upologias juraUstas de Radcliffe-Brown e sueesseres -=-', desco berta dos sis temas co,gniiticoS't enl ase so bre a. manipula,~io das normas pelos atores, desvlos ' sistemiUi.cos entre modele nativo e praxis explicados em termos de 'te,:ls9ties de poder, Desta forma." 0 material sul-amerleano seria am, campo pri~ile:giado para a dvogar ,em :f'avOf desta reaoi"o't 'Ni,c' devemos esquecer, po:rem,t !que as q'Ueswe~s -CIa flexibilidade e da m;aDipula~io j~,(Uvi.,. dual ;snrgi,ram I, pa.'r:ti-r do prop1ldo :material african()j, - em, :soc;i,e;.., dades de : inhagens, (EvaJ1s~Pr,i,tc:hard,~ 1951 ~ :Fqrdej 'j,9i50) ~ de, forma que I hipOlte.se de, a'bund.ln,cia de lecu:rsos como fa,vor,e .. oendo ,a nexJbiUdade' :nao se 8ustent:a (os' fleKi.'v,eiis :N uer nilo;' viv,em, ru) parai'so 'te~rre-$~re) ~ Por outro 1 a,:d 0 } fiO~ ,oomo 3;5, de, nuidez:" 'flex.'ibnida.de~ etc,. sio c-on,ce,:itQs negai'.i.v;os~, em rel,a;.ao a uma, 170~,mQ", Resbl. po'r desen vulyer 0 ,81spe-eto posi tlvc;, deiSta ntio--'
1
:!
"
~r
( I ',~I
, I
,
~ :
'1.9
nOSSI, ,8,t,e:n9lo para aquito 'que e Glr.,a,cteristi-eo da.s 50ciedades indf .. , g,eDas sul .. amerleanas, Sugctimos a,q-ui ,que as :nlQ2~ llgadas it ICOf.~' 'mlidade; e 'cQn~,'trlls;io ,dj-~soa·-5iOi. '.~~~f.j·~·~ . Isto 01,0 6 idecaUs-
nos :510 fa~~(tL.apenaJ. pelo' $emeJ,t, looas estas ideias ,sio prln ..
....r.: ~ ~ [ _ ._ .. __ ..... ,,~_ . ..... _, "
,tows d,e· ot,p-O'izaflo--SCeial Como OS 'q'u,c, operam na Am6ri,c3, do Sul .sic diferentes doS, que operam na Africa (na A:rtica, des antrop6~0I0s)} surgem, como simples id;~:ias" 00, sfrnbolos, :Mas sa,o. pn'ncipi,os t que, operam e lnformam Il p,rQXis. :N ossa tese portanto~--'" e que a f,['U:ide~: soci,si!. sul-americana hem, pede set um,q Uusao; que as ~soeieda.des do contiaente se estruturam em termos de: ldiomas sim b6Hcos que ~' esta e a diferenea para com, os ,sf'mbolos a·f ri .. eanos, eu rop~ CU5: etc '.......... nio dizem resp eito :a de'£-i h'ir-io de grupos
se,xuaUdadc,; fala e demais sentidos) l!arece ,,_~ubj.azer .as-~V'afta,.ees ''L-tmSid,~l4Y~,i,_ g'~,e.;___~~mmt ~,a~JJJti.edad.e.J--3u14meri~nu- sob octros ,asE.t~
~~"'laJ - "
- ,A;ssim:t entre os J e do Br asH. Cen tral ~ 0 dua~ ismo baslco entre
piuBO'S na. pt ntura ~ ornam,cll,t1lltio corporal, Ican.;oe5) (ver Da Matta, t 911'6; . Seeger, 197'4; 1915,s; Melatti ~ 1976).,
Entre os grupes do, Al'tt) Xin,gu", II ilnportan!cia, das Sub5tanchu~ naturais e dos precesses :f]sio16,gico~ tambem ,~ eviden te, Ali. tambem, se encontre ,al:go come ,a, CQ,mu:t:ddade de, Slu.bstincia le; all, uma vez, que nio se encontram grnpos oorinlonials nem uma nomi'Rayio tic elaborados como os do J i~, a matriz corporal atinge um rend.ime.nto soclologlee !elev,ado~ ,A 0.0980, de dcenea (e 10 X8r manismc associado) esta, na base do sistema cerimonial xinguano, sistema este que constitui 0 nivel mail ample de integi"a9a;(, da, aldeie, A f abrlcayio do eorpo des adgleSioe~nte!:l na r-eclu:sio pu .. bertaria envolve tambem um. elaborado .discurso sabre: 0 OO:1Jl!O ('e,meti,~~, esc8'riflca'9io" J!les:tri,~Oe:s sexuais) (Vi veiros de Castro ~ 1977; Gregor,!, 19:7'7).,
Os Tukano do Rio Negro oferecem um ,ClSIO exemplo do 'US(i1 de um eimbolismo corperee-sexual para pensar 8. sociedade e o CO$D1,OS (R,e,ichel-Dolma;toff':~ 1.968); a :l1eJa'9io com, a 'vida" com .0 ecosslstema E penSOO!al como urn circuito de len.ergis. sexual que ,pUSB. pele homem Par outro lsdo a soeiedade Tukano e uma das poucas que apresenta algo como as linhagens ,cl's~dcas .......... gruDos q ue eontrolam .3:reas e recnrses ec-onomicos ~ Estas UElha .. lens J1 . no- entanto [Goldman, t 97'7 j: Bldcu t 1971,;, C i, Hugh .. J ones ~ ,1917)" 8:50' eoncei,tuaUzadu em ter.,mos, de tranSltlissao da substsncia flsi,ta e de lubs'timcia. espirltual, Duma, dialedca da exogamia e do- ,sangue (:f'e;minin-o), da contlnuldade da ~ inhagem e do sem,e,D
. I
20
21
.
(pat,[ilinearl: "ambos os sexes contribuem CQ,m aspectos espieltuais e,- :fisJoo<s no fa brJ.ca,~iQ do. pessoa e. M,ais ainda, a estrutura cli'~ nica hierarquizada des Tukeno assenta em :mi tos de lC'ri[al~~io euia
~ . ~
Iingu-ag,em f:'isio[iogi,ca (aasclmentc, gesita~iiO-J eorpo partido da 00..
bra faUco~utetina) resaca por 'bods. a cosmologla Tukano: Ilia. casa ~
n D ""!!iIi":d no mite no espaco
. ,!ill. [~"::rM it . , I. ,!S,'I;,I'IJ, 111;,1 .... 1i!I': .lA}t- ... ~
, i d' d ' , .. ., ,. 'T' k' - .' d f' - t .
AlS socie a,_ es .Jej, Xinguana e -, .uxano sao mutto 1 erentes entre
si: 0 I.u.ga:r da cotpo!ral:i.da.de,~ ·em eada uma delas, e infletido por estas dife:l}~ngas (eeclogicas, de or,gani,za~ao social; cosmolo!Ii,cas:_)" M:as ,e:x:i$te:m llnhas de, fIQr~l, idleiiO·~,6gilcas que iadicam uma
b ~..,~ f- I'd' d 'H.c d-
... aSle cnmum ,_, justamente I, en 'ase na corpo:r[3 1- ~a .• ,e" , 'a. ~oo
1 't .. d '. - I .. .... .. 11"'
um com,p exo su, : ... a~,en:canal ce res,~rl~: -prescr .. ~oes sexuais e an-
- - ~d[ -, ,.... -~ . .A 'id
menteres que, nao tern nem merecsoc a, a:tell~ao comparan VD, nevtc a,
nem side considerado em sua 'im,portlncia enquantc estruturador da experiencia e Ofla-nizQ,f;80 soclals ~ Os mesmos princlpios Dasicos pareeem estar eperando, neste eomplexo, nas -vi:rias sociedades:
um '!Ii '0' ndena (,,:::i:'_.,... .,JI!:li vida It''Il"!ilif'!'; al '!II. p' artir d -[0 um til .~;; In'g' ~'i '~aam-' " d n £i'O"C: -r- 'p-' fl
(que, ,em - multas delas, se desdobra em uma linguagem do espa-
")'''' .:-" [ ;;1- '-_'C,-- doe --, .ll __ -'-:[, - ',-,' . arte ,''', '-,·· .. -1-,-.-·= ','
~O.,' a cou VQ'U,e ~ os resguar __ os pur uoe.n.~a ,ou. mer e, ,8S reei usoes ~
o lute ,~ todos estes momentos aelonam 0 OOf,P-O se,l,Und0 regras estruturais bastante conslsteates e recorrentes.
,A, natureza exata dos la~os de su bstincia fislca· que ligam os' in.dividuos:t as teorias nativas sobre a prcc-ri~o e a transm~,sslo de s,ubstAn-c:~a J els aJgo que, Si6 recentemente comeca a ser exploredo pelos ~tn6gi'a(os; nia oestante ~ repetimos que ,8; soc'io-,16,g:ics indl'gen,D :6e - Q,p6ia em, UDl,a ,f:isio-logi[ca, c:u,ja 'retOtlc:a 'nio dei-XI, de ser irani,ea. para aqueles estudiosos. do parente-soo que" depo~s de M:organ ~ vem, tentando ~e libe:rtar de 'q ualq'U~e-r ~'lllbstanclaU~sm.o
plur,alidade de n I've hh. t:cStrut u:r.ad.os in te~rn,a'mentle,. 'Tendo como[ fo-
ro de dis,:peil'sio tear,iea os ,pUp os ,..S~, u:m cert,o duaU5,mo da id-en-
'-'=iA,.J 'h -.J " L .. ~ ..;j d 'S . .1 1'"
'L-wuBu/6 Umlrtta 'ten~!e a s:ur,glf' ,em, v ~frta;s. SOCleu,S!.::' es, ' _lsoo, !!ju,11 lsm[(l~
] - .' d' ,"_ ]' '. d- dO, . h /] u... .. I
le.r'a Mepte aSloc'~a '.0 a :po ,aJl"1_:a " .. e .' omens' :m.u ,l ~eres; Vl'V-OS,~
,
monos, criancas/adultos ,e,~ em, sua, versio :mais simples, redu .. zJdo ,3, um feixe, de 'opos,ly6es cuja matrlz e: individual (sangue, periferla das aldelas, mundo cotidlanc) vers'Us eoletlvo (JU soci,a~. (almaJ nome, centro, vida ritual) ~ 0 ponte a .ser enfatizado ~ que 0- car POl ,e 0 locus privilegiadc pelas sociedades tribais da America do Sui ~[ como a, arena OU 0 pon to de cotlv,e;rgencia, desta o[posigao, Hie ,e 0 elemento pelo qual se pode eriar a. ideologla central, abrangente capaz de; nas soeledades trlbals sul-americanas, totalizer ume ViS80 particular do cosmos ~ ern condi90es his .. torlco-socials es peefflcas I' onde se pede 'v,alorizftr (.1 homem, valorizar a pessoa, sem reificar nenhum grupo corporado (como os ell's ou ru hlhagens.) 01 rq De acarretaria a consUtu.'i~:io de uma forma-
- i 'f dical . ...I~
~,aa sacul.[ :roB' - ilea mente UI:v'e:rSi8i ~ -
~' Parece que a fa brica~io da :peS5OQ, na A'merica lndlgena ao£ona ~ de fa.'to ~ oPOS:iI~Si pelares .i, mas ,8, natereza da rela,~o entre os p51:os:~, entretanto, es'h1, ]_~ge, de set i0St'tics, ou. d.e simples nega~io versus cQ[mplem,e,n:tariedade ~ Em, outras pa]a'vras'>j, ,I 'velha.
'" - 'N'" I-CuI- tu t.., i te d i' ~ d- -. . ,-, , - - . . -'~
O,po5j,~aO' ,a"urez:a,'- ur ~ ra, .suejacem .'- sem '_'.uv,~.',a, aos grupos SU!l"
americanos (gta~as sobretudo aos I'II!). e que: se exprleie nestes dua ... , Iismos ~ deve ser tOlalmellte, repens-ada'i'
-_ -
Para secledades como os Tukanos #i por exemplo, a dommincia
de um plano sobrena,tural. estabelece 'om'a :med]Aieio entre Nstureza e Cultura que, praticamente ehega a dissoly-e:r 9 ,an'tin,omia,. No caso dos J.S:j[ os processes de ,co.mutdea,~i,() entre um donnnio e outre devem ser eJ.tam:inados ,para, ev.i'tarmos cair em um {'or,maUsmo pro'[[ooo]a-r"
N H() se t:rata de uma o'posi'9io entre 0 boment e o[ animal. r:e;a,Uza,da longe dOl cor,po ,e ao longco d,e ca'c,egiof'i,as, in.d:iv[dualb:an:t,es, onde; to n[atural e 0 :soci,al se ,UU'£(l-Ie,pe1_em :po:t., def:i:ni~i,o, :ma-s de lima, d:ial1etica onde os iel1emellros; :na;tu:nds islilo domes,'tica,dos :pel,o grupo e os. e]em,en:tos dOl grupo (as, tois,a;s ,socla:is) sio ,na'iurali.,. zados no m:undo do~ animais,. 0 OOl'pD e a gl'[a-nde aren.a onde ,tssas '~:ran.sf:or.m!a~~ !),a,OI pos~ivtisJ comol faz; p't-ova, t-oda, n, mita,.., . logia. s:ul-,ameri,lcana ,qu.e dev,t~, ,ago-ra ~ sell" renda, como hist6das com, urn ,centro~ ,0; :idela 'fundamental de corporalid81de:~
A corftfi:nuidade :ns;ica e 8, continuid,ade socia;~,t :na, A:meri.ca ~nd(8e[iJa,~ escolheram, Dutro ca.mimJlo Ique, .0 grupo oorporado pe.rpe .. ~'O> (l!I'~e' jl'O_~'nIiIl''I'iIol::; :'.-. -,·o-·d·,,·e-'· ":'·"--·o···d-''--'''~':::'·- e '~P'IfI~d~"U"'l",V' .... de seus[ memhros li,IJ·" ,~. 'lj,;iV,I~,I'I;iI a. 0 n ... ,)" pli~ __ ,U.!;.IVO,_ ......... :_ ~..... ,1Ii"u _. _ c. _~,_ ,~ __ ,_,:_, ,_~~
Assim ~ 8;S genealogblis s,no pouco i:m.portardes., com,par,aUvamente ,fI,
,i'II'" ~.~
,2]
"'"JA ~,
2.5
loutra.S partes do! mundo; 0 tempo social nio 6 0: tempo gen,eal6--
+ "'" d bi d' od ~I-
,1100; a . negaeao co tempo, O.~IP:to ee ,t 'as, as cUw~Utas~ Be exe-
cuta 'lI.nllll';; per outras W'J"1ilii11:! cue o,~ d g d escend ilinp~l'a' ;I!!Io d g heranea
Igualmente, as sociedades da America do SuI nao coneebem a :5'~, mesmas como en idades poUnOD-j und:i,cas;, 18 estrutura 16,Rjca, da sociedade reside Dum, plane ,cerhnonia[ au metall'swco (Ka,:plan ~
~ I ,I, P ~..? , , ~ _ n _ I!ioi' a5..... !I!;,O'!I;o' rT""""""~ . - , " .... ~ ~II;;,!, .... ~ ~ ,~
de ,a~ma e de sangue p red om i nam sobre uma llnguegem abstrata de d.i,rehos t; deveres,
A V151.o cia es~ru:tur a social que, a Antf.opo'lo,gja tradlelonal nos lle'siog, ~, a de um sis tema de rels9iO entre, grupos, Esta 'vislo ,e :runadeq uada para, a America. do :5;ul,. AB sociedades indigtn8;5, deste continenre estruturaram-se em termos de ICtlte,lorhu, l6,giel.s q,ue deflnem rela~oes e posi~oes socials a partir de um idibma, de su.b~tanc:i;8. :M~is. importante que 0 grupo ~ como entidade, si'mbo.1icRJ,
a,liIIIU' ,- i 6,~ pessea '" m als ~l' m· '.' p-· .... ,r- j,.,; nr'''ji;I;, q" loGII o .grP..;!'itl,n ,~ terra ou ~~e m'!'li,c'i'lIl~
social N'uer- era ~ ~'bo-vi",o,' ~ t estes aqtd MID ~ I' oorpara:is "
. . .
Tude nests trabslho eonduz a SU8~stio de elabo rar . I, -n.o~ao die, corporalldade uao so, como uma categoria fundamental das S~ ciedades sul .. emerleanas ~ mas bl.'mb6m, como 'Om, conceito ba.sioo q tie ~l'(IV av~~mente nos pet~itir' ,~nteqlreta:r eertos papeis soci,ais como 0 de chef e, bruxo, cantado,:r. e MOla"
da. America, do Sul~, com atri,bul~ao de valo1res mais 0'0 me,oos socbdB ,a, loertas 'partes au orga,os do OO-rPOI que ,estio servind,Q 31qui Clo:mo urn, id'ioma, f ra,ncam,ente s()fC,:ial As~d~" os ntieninos" ,pres~ tea a se t,ransfo,rma:rem em. :homen;s (,seres soci,ais) ,t devie~m ~er seus labios e orelhas furados ~ 'J! ess,a penetr,a~io, grafica ~ 'f is'rues,,. da soc-iedade, no eorpo que c,r,ili, ·as, condi~-oes, par,s tlll:endra,r 0 esf-.' 'pa9QI da. cqrpond idadlc q'ue, e a, urn ro tempo individual ,e co:J etivo,~, social e natur,al. Q,ulndo tal tr,a:balbo se; COM'p,' ·leta t ,o! no'miem esta
I ,~
completo:! ~i,ntletiza-ndo OS, idea,b;,' eoletivos de manter s, indi vidu Bli~
idad.e~, hi~, com,o no,s ,!lJ ,ooncebemOSJ reEo~a:ndo' I, co:'e,tJv:~dad,e e ,a
M:a,s 0 que ocorre q,1Jlando ~a1 eq'UiHb rio .Die ~ reaHzado j 'ou, ,quando uma dada, pessoa. se: :recusa. (pOl 'varrias :r.azlles) a, man ~,e:r esse, ba'I,InQn ,entre os requ-erimen'tos pe:ssoais (q ue cQnduzem na
'if
,.
trilha da vertente mais indi-vI.dualizido:ru) e as demandas coletivas?
:£ aq'ui, supomos, que 51i! ,abre 0 espa~ onde ~U'l'le 0 bruxo, -0 'xama" '0 cantador: e: '0 :Ifd~,r.' t:rib,al!, :PO]S, e nestes ,papets soeiais que o sistema ttiba~ 'mc:uper,B e con strl6 i ,t'go pa:re:eido com 0 n08SO in,dlviduo: a pessoa fora do grape, :refletindo sabre" ele e:, par isso mesmo, sendo capa! de, :moo,i'fi,ca .. lo e guia-,I-o" Jj;:I' ass~m~1 na drea, destes p~:pei;s que surge 10m3 :regiio liminar ~ onde as pes sea Si pcdem exp,:tessa:r.' 0 sen p:r(~fundo desaeordo com 0 g[U,po (como eeorre com, os bruxos) e a. sua c-ontriibui-Cio 8.01 pa,trhno:n~o deste gtu,n-n, 00· ""i'.t"io~~\I!"i,ft'~;iIrl""" com ,~c chefes e ,(,"ont,mdores, cue ~~Iem, ,c,riar
e inventar neves modes de ,9~io 'qu,e a co"letividad,e decide iDeor .. porar, De fa'to" todas; as na-rra,ti-vasi ,m:(dtls :s:it.uam sistematlcamen .. te tais :figur,R1, Ide: bewis, ,fo,ra, do mundo, PleaSOD que por tim, motive au outro JI f'reqrueateme:n,te um acide,ntle~ fo'r,om, eoloeadas fora da sldela, e ell no mundc da natureza e em eontsto com :S,UI, lubstinci,a, f[s,ica,i encontraram alpIn1a eutida,de n;a,'tu:ral (ex .:~ um animal) que lhes ,salva a vida e lhes ensi,na, uma nova t6cl1ieaJ, basics. para ,8 sobrevi v!ncill de' seu grupo social" N',3, A:mt!rlca do ,Sul nli:o reriamcs J1Ienunciadores cldssicos; como ocorre na ,Illdja~, mas te:r~('9imos e:laramell'le 00 pape~s e os espaeos onde os lmpulsosl ~, :'te ,. ".: des uessc " Mi#'lrrll >, , ~.. ' I ftnif'eshlr'~ A······ ,c'retiitmn,o.1 .q·ue 'tais
J1 __ m,os . IS peSSQ8J5 ~em se mL , . __ ~ _ . __
espaeos sej'am :i,'n.div,iduaU zados, e que neles uma apwxima~o do in.di,vidtto" tal como 0 coneebemos, Pode u;parectt,. A ~-uge~:tih) 6~ pois t I, de estedar esses pa:peisi I' trad,lc,jonalmente :p'ro'b-~em'tleol nl, etnologia $u1."amerie-tUla,~ como eatados onde uma vertense :i.ndivi, ..
duaUzada da :pessoa pode, s:urgir J' fieand!o eo~oeada de: modo mais OUI. 'menos cl,aro uma oposil~O lentre a 'co~et1vidade, e 0 Udet (:0'0, her6i,~ Ott bmrxo~ au. can.'tad,or,)~! que as's]m pmile dialo,ga'r com, ela em, ct]nd:iroes al'lam,ente, d:rl1m'dcas, e crlatiiv,3S:",
dade de, ae tamar' 10 diseurso indig,e.rul sobre a eorporalidade e a, pessoa como informador da p,i(tlxis social concrete e tinica via :030- et,noce"I\'trica, de' inte :igibUid,ade: desta praxis, Uma localiza.;,a,Q na uoy.lo de, pessea, e na eorporalldade como idioma focal, evita
como "pareatesee" ~ "eccnomia 1'~,~ ~ I reli,gj.io ji~ .:
£ ,necessaria recoroat' que a a'bordagem aqul proposta e llmilada em, seus !ohjeiivo"6,~,
T" . ,.1~," ".jj, " d ,..J...c: ~ b;o;'i"'d d d'
uw que su,ge:nm,Q,s aqul" na vere aae, e a pOSS1.:I l a· _ e_ e
se repensa:r a ,Antropo~ogi,aJ com os olhos des fndios brasileiros, em 'vez, de olh"R",los, com. 01, olhos dos Nuer t, dos T-robriandem 01.1. des Crow,.,
G'EERTZZj, C. ~'Fmm the native 1$ pont of 'v lew ::. an the,' nature of anthrcpe-
loaic al u -''"''' .... ,;0,,_ tand ~n,(ll! t" l OJ· Mean,in Q in An,t:h,ronO"OjQ~'t l( + H ,0 Bassn e
H ~ .A. Corls Selby ~I eds. A1buquerque ~ U ni v'er:sJity' or 'New Mexl,eo Press,
s.d,
GOL'D,MAN ~ I. The C'ubeo: 1"nlJ:'d~s 01 '-'11\6 N',or,i'ltwe,s~' Ami'iz'on '" Urbena, The UnJve~S\hy IQ,f:' nUnois Ptess, t963.
~-- ~ "Time, spaee and deseent: the Cubt() c.:xcmp,:len• Trabelhc a,pre~n· tado no si:m,p6sllo Sociis] Time ,and Social s,:pace in LDw~,and Southaml~'·'
; ,it" -,. " 'I .Ai ,- .-l' v 'lIe C···,'.n" d' "~iI'i ; '"/\lJj!'liIfltli ..... J1~1 des' aR4lil'ica
ed. Paris,i SOc i,.!t.1!, des Am'&icanistes, 19" J v. 1I '.
,
1 I
"
(lR]~G 0 R.~ T " M e'hinaku: t.he droma. 10./' daily "'ie' i'll, a BtQr~1i'an j',na,i.o'H '~itlage. Chicago; Chic_go Uni,Y;ersi.t:y Press, :1.91'7 ~
G R,O'SS~ D . ,~I! P'r-orein ca.p~,'U:re ,a'nd cuhUI',a1 dietvelop:ment, l;ri the Am,:a;z.1]ln basin" ., ,A,met,i,cQ'1] A n'thr'O,poIos.is:(, 191 S j v + '71 ~ :n - ]"
CA" b'N' 's;:;I"·R·'O···· 'n il<iiC:"I" .' h "·d b"-" " ·l,....~·; . .- ." ,t'lL _. K" it I" .. ··d i~'s
CARN,En:RO DA CUNH~,~ M .. M.. Q,s~ motto,s e os' ou,frot$.~ Sio 'PautfQ" Hu ..
''''ii',t6P. 'I" g.' "!JO
"'_,W~" I ',I a !!
HU'G H~ ~ 'O'N E S ~ C" H Skin and 80411.l:, the round and. t'Iile, :&~:r3iight" Sod,al dme, and soci;al space in 'P~r8-:P,aran.a ,soo~ety~'" '. Trabalbo "a,pte:seJltado no sim:p6sio Social Time and Social Space in Lowland Sout'ha:meri,can," ;SOtde,ties _ In: ,AC~'€$. d'u X Lll» C~n;i"'es i'n'ter,nati:onal des ami;riCQnish~ls (1'9'761) ~ :J '. Kaplan, 00., 'P,ads,~, Societe des A,M~r.icalil.istesi' i 97'7! v. 11,
eno' "C" "v~'n ''-1 C· T~~ . "I' ~,~ ~ f" -l. ;i; D T d
KA PLAN:I' J., ~'~Orl,~nta,UOl'l :il or :pi,per blPliCS e ~nlm,en~s ,lrO :s,tm,,~"s~o
Sociall Tbne ~nd Social S:pace In Lowla:llld Sou'th.am,ed,cap So<=I,e,t:i.es" I n.~ ,ACI~~ du )[,£1 J-e' Con,2res' int.e'rztlt,ia'tI~1 des ameT,ieani8U~s (1'9r76) ~ T • Kaplan i' ed" 'pl,atls ~ Socb!te, des, A m~ricarn:i,ste.s:r '197J~ 'v. I '~' ,
.~ ,
27'
",",,'; I'"
-
"';
I
"
"
i' r:
; I,
I . ; . '
!
i <. i
I ::
:,
, :
"
I I
>j
I,
'I
!
..
I
,~
,i; ,
:
, I
,
J,
'.,
\'
.~ L i
•
f
I:
I :~
I
M'It'G- G··En e D' A" iH;ilo¥if~M:i"",·- ';1·'~'iI'M"",,(Jn. 'U~ "",.iJOLII~>I!Io"Ii ,n,' tio i de ',if .. iIII.: .11'1I!!;._;~:"""~. ,r;: .. ' ·,"'i1li',:,U" 'I~,_ .
MUrRD DeK,! 'G'. P + ~~'Cogluitie [OrrnlS of soeia1 organization 1';. ]:0,: Ga,den City,: T:h1J ,N(1,~'ura' H:i&t;{J,ty P:resBj, Bo'bannan and M'i.ddlekl;ll~ Kln~sm.p and social oJ;Banization.J! '1 g60 ,. ..
RA'D"'C' LI P'"P'E 'D'R" 0: , W" "N" A" 'b uQ- ~~::ii:..... da mk na AlrieD de Sul" hr £3-'
>~:_;'. - .... _... .", ~~', < .. _ ... ; -'-J! ',;'!! ~'!!! ',"-_' .Il.!I.l.ILIl.iIIJ4J. -,-:-, _ .. _'. - II I I .... '_ ."' ',"_ ., •• iIi.
ttut,ura e tun~ao "" csociedade pr.f.mUi va, 'Petr6polis,~ V'ozes;, 1971 (t 924') ,i
Can 'tl _r.~., II'ii
;,
]lAMOS~ ,A '. R ", ,M'u~d,u'f"CI";:' m,udan~a soc.~Ql ou 14'ls0 "robl;e,ma? BrufJJia j 'Ull.tiJ.ver.sidade de, Bl'u,itiat i,974,,, (S6r,~e, AfitrGpol()l~a~ 10),
R.E:m:CH:EL--D()LMA Y,OIPF ~ G., ,DesanQ': ~im:baUs,mo de ,"OIS' .indios Tu',kOJiW del Vaup€s ,; Bo,IP1i~ U':nivmh~ade de los Andes e Editcur~aJ 'Renata CCJ!ombtana L~da", j ~ 968 i
ROIS8" E, "Foods talboos~ djet and, :hun;ti'llS ;skategy i tbe a'lia.pta'Uon ~CI aft'~ .. ,
~ " .II. I . t 'i 'I'! c', ·-t A ·ti1!···'-' o· e. 1978 :,. mig
SA I-ILI NS" M., C~u.El:r,e CJ,Jtd ,Pract'.i'cal R'eawn. Chi,c,aSlJ!~ Ch'l'CaIO Uld~;n\ily r"ess,! l'fl7[1,}"
S,~EGER ~ A, N;a,'ul'!e ,,"'d' Clu,ftfU'~ an'a iI'S ;:rans!ofmadons in the c~15mol6lgy and social 01','I'(t,dza t,ron, 01/ the ,Sural a Cili~$per.Jlirirl;g tribe oil' central' B,ra:JJ ~ Tese de doutOt8:mento, The Unh~ershy ,of Chico,R,o", '1.91'4,
I
,
I
,
~
~ j
'f'
..,,__-_. 0, "'~!he me~;n.g of bod" ornaments ~ 3, Suya example" '. E'lh,,,ol'o,,,., 1,9,'5.8, ¥' '. J.4j n , 3 ,i
......... _ '" ~~By 01 out 0:£ Af:dca ~ :id~ologl.es O'f' oolloeplt.1nn and deseent" ~ I n ~ 74Jh an~ ual mee'lin;B' of the ,A .f1teric;an ,;I,n,t'nropmogical ,As50ciQ,;:i'orl'. ~975b.
'~
j
I
III
[I
I>
I'
i
,
.... 9::
,L.-".
TURN:ER..~ 1'. ~!Tc:hikrin: a central brazilian tribe and h1!; sym'boHc languale or hoon, ,adOhl,men'tn, N'at,uf:Ql HJ'Stlt),ry~, '78t 1969,