"Gjuha e Perëndive"

Dhímitra dhe Persefóni

 Në qoftë se identiteti dhe rëndësia alegorike e Persefónit është më se e
qartë, e errët ngelet ethymologjia e emrit të saj që shqiptohet në shumë
mënyra:
Persefónia, Perséfassa, Perséfatta, Ferséfassa, Ferréfatta, Ferofátia
Mendoj se është i qëllimshëm ky ndryshim i emrit të saj dhe i ka fillesat
në mitin e stërlashtë arkadik, sipas të cilit jo Zeusi por Poseidóni dashuroi
Dhímitrën dhe prej bashkimit erotik të tyre lindi një vajzë, “së cilës asnjë
nuk guxonte t’i përmëndte as emrin“ (shih Pafsanía, H’, 42 ). Nofka e
zakonshme e saj ishte “Déspoina“ (Dhéspina), me një fjalë zonjë, zonjë e
madhe, e hijerëndë.
Që të arrijmë në përfundime të sakta për etimologjine e emrit të
Persefónit duhet të kemi parasysh që përvec mitit të stërlashtë arkadik
(Arkadët një nga fiset më të vjetra pellazge) që do Poseidónin baba të vajzës
së panjohur dhe të shenjtë të Dhí- mitrës, edhe disa të dhëna të tjera.
Kështu tek Homeri, Persefóni paraqitet si mbretë- reshë e tmerrshme e
hijeve të Àdhit (Iliada I’ , 457, Odisea, K’ 494, L’ 634 ).
Disa shkrimtarë të lashtë e identifikonin Persefónin me vdekjen. Dhe në
fund, në hymnin orfik ndaj Persefónit behte një shpjegim etimologjik:
“Fersefónia féris gar aí ke panta fonéfis“ që do me thënë “Fersefónia
(Persefóni) që të gjitha i prodhon dhe të gjitha i shkatërron“ (shih Hymnin
Orfik tek persefóni XXIX, rreshti 16 ).
Gjuhëtarë të rinj e nxjerrin prejardhjen e emrit të Persefónit nga versioni
latin i emrit të saj Proserpina dhe fjalën Proserpo që do të thotë vegjetim i
florës, i farës (Prosero = mbjell). Por emri i Vajzës do të duhet të ketë të dy
nocionet, kuptimet, të lindjes, mbirjes, vegjetimit, lulëzimit edhe të tharjes,
vdekjes së natyrës ose të përmbledhura të dyja këto cilësi bazë të farës, ku
bie, thahet në tokë, me një fjalë përkohësisht vdes dhe në pranverë mbin.
wshtë më se e dukshme që elementi i vdekjes është “nje ne dore“ në
mitet e Persefónit. Një tjetër element duhet të pranojmë që, është rilindja – jo
lindja – e natyrës. Një vështrim i thjeshtë në ligjet natyrore n’a bind që
elementët e “rilindjes” ekzistojnë tek FARA, fruti i Tharë, që në vjeshtë i
vdekur (i Tharë) varroset në tokën e zezë ( Dhímitra thërritet në Arkadi edhe
Mélana = zezë) dhe atje, me veprimin e Tokës dhe të Ujit (Dhímitras dhe
Poseidónit) merr jetëe, mbin dhe pas tre muajsh del në sipërfaqe dhe
zhvillohet, gjelbërohet dhe lulezon falë vetëm dritës së Diellit (Dias). Kështu
përbëhet veprimi natyral i ringjalljes së florës.
Por fjalët “Spóros“ ( = farë) , “Karpós“ ( = degë, frut, florë) në
greqishten e lashtë, janë ... të gjinisë mashkullore, ndërsa Persefóni
është një vajzë!
E kundërta, në arvanitase është e gjinisë femërore dhe quhet Farr-a.
Fjala arvanito –pellazge Farra është e rëndësishme në:
Deklaron fillimisht Farën (Spóros), në vazhdim spermën, në vazhdim
racën. Me nocionin, kuptimin e kësaj të fundit kjo fjalë është e njohur edhe n[
greqishten e re, në vllahoromune, dhe në sa e sa gjuhë të tjera. Por natyrisht
vetëm në arvanitase do të gjejmë rëndësinë e saj fillestare. Përderisa
vërtetuam pra që shumë drejtë identifi- kohet Persefóni me Spóro ( = Fara)
dhe që në pellazgisht thuhet FARR-A dhe ishte e gjinisë femërore, le të
mundohemi të zbulojme rendesine e emrit te Persefónit.
Fillimisht t[ qart[sojm[ q[ gjuh[sisht fjala – rr[nj[ FARR-A ekziston
n[ greqisht Spóros, Spíro, Spérno, Spartó etj, gj[ q[ natyrisht gjuh[tar[t nuk e
pranojn[ (shih fjalorin Stamataku), ku gjejne fjalen Spóros dhe foljen Spíro
( = mbjell, nxjerr faren nga fruti) ne te supozuaren rrenjen indoeuropiane
Spro- ose Spre- qe – dhe perseri supozohet – mund te thote “shkoj e vij“
sipas imitimit te dores qe leviz kur mbjell etj.
Por mendoj qe rrenja fillestare eshte Fër- dhe eshte tingelluese nga
zhurma qe ben fara qe prej grushtit te agrotit ne dhé. Pra fjala arvanitase
FARR eshte e paralindur. Aq me teper qe bashketingelloria F ndryshon ne P
dhe SP jashteza- konisht shume.
Keshtu kemi Piscus (latinisht) = Psári ne greqisht, Pishk – Peshk ne
arvani- tase – shqip, Fish ne anglisht ose Fisch ne gjermanisht etj.
Ficus (latinisht), fik ne arvanitase, por Síko ne greqisht. Keshtu pra, kemi
ndryshim te fillestares F qe eshte e theksuar, e beshme ne SP (SPH) dhe
ndry- shim te A ne O ose E ose EI. Spóros – Speiro – Éspeira – Spérno –
Ésparmai.
Emri i Persefónit thame qe ne Arkadi nuk zihej ne goje dhe ne zona te
tjera e ndeshim ne shkrime te shumta mjaft te ndryshurara, gje qe do te
thote se predikuesit, sikurse benin me emra te shume perendive, deshen te
fshehnin emrat fillestare te elementeve natyrore te perendiuara qe
adhuronin, duke i dhene keshtu nje force mistike. Kete force mistike dhe
shenjterim i emrave te folur te perendive do ta shohim pothuajse ne te gjithe
popujt e lashte, por ne rastin e Persefónit shohim shenjterimin e madh dhe
respektin e heleneve ne ringjalljen e farës.
Por, le te ndermarrim ethymologjine e emrit te Persefónit.
Thatt (Thatë) ne arvanitase do te thote jo e lagur, e tharë, me u tha.
Bashke-
tingellorja T eshte e theksuar, e rende prandaj do te shkruhet me dy T (tt)
ose do te shkruhet me zanoren eufonike (ë) qe shkruhet ne Shqiperi.
Keshtu pra Fárr e Thatt-e-thátta dhe e nyjezuar Farrethátea = Fara e
thate, e vdekur. Por emri i Persefónit eshte ne nje shkrim te lashte, jo pra
Farrethátta por Ferrefátta. Menjefjale kemi ndryshim te TH ne F gje shume e
zakonshme.
Thembr – fembr, ose Themí – femí – fimí ( = Famë) ne arvanitase por dhe
ne greqishten e lashte.
Dhe me te vertete, ne se analizojme me teper se gjuhetaret e
deritanishem, fjalet Thánatos ( = vdekje), Thaní, Thnitós (I vdekshem) dhe
Fónos (vrasje), do te shohim ose bile do te gjejme rrenjen e tyre te
perbashket ne fjalen arvanitase Thatt = Thatë, jo i lagur (pa lenk ose jete), i
vdekur menjefjale.
Folja relative e fjales „Thatt“ eshte Thanj ose Thaj.
Ne tabelen e portes, hyrjes, u lexua emri Pe-re- *82 ( *Ky ankth sot, eshte
shume i ndjeshem ne temat e jolindjes te cifteve te sotshme. Shih relativen
ne te lashten “Thesmofória“ ). Numri perfaqeson nje bashketingello-germe
qe nuk eshte zberthyer dhe eshte e panjohur ne se perben pjese te trupit te
fjales ose mbrapashteses, e cila duket me e mundeshme.
Ne emrin Pe-re- 82 u dhane shume shpjegime, nder te cilat dhe Pérsa
ose Férsa qe i jepet Persefónit. I. Promponás (shih „glosologjia“, vell. 2-3,
faqja 173 ne version reviste) supozon qe emri i perket Pamfilise Preíia (lexo.
Príia), duke lexuar numrin 82 bashketingello-germe
si -JA.
Permbyllsja -A ose -JA e emrave femerore ne arvanitase nuk eshte vecse
nyja sikurse thame qe ndjek fjalen. Por kjo gje ndodhte para epokes se
Homerit dhe bashke me Homerin ne gjuhen greke, dhe kur akoma nyjet u
futen para fjales nuk u cliruan te vjetrat nga permbylljet dhe keshtu ne thelb
fjalet ne greqishten e lashte dhe greqishten e re kane dy nyje.
Kemi ne arvanitase p.sh. Pun, Pun-a por edhe Re- , Rej-a ose Rea.
Guxoj pra te supozoj qe emri Pe-re * 82, duhet te lexohet “Fáraja“ dhe i
drejtohet Persefónit – farë, sikuse me siper percaktuam.
Keto sigurisht ndoshta do te donin nje zhvillim me te madh gjuhesor dhe
le te themi qe ne ketu thjesht nje shtytje, nje mbushje ndaj ketij drejtimi
japim, duke filluar nga baza qe perderisa “ atekohe te Pellazgeve u emertuan
perendite dhe adhurimet, me gjuhen e Pellazgeve dhe do te shpjegohen”.
Do te perfundojme me disa referime tek legjendat dhe tradicionalitetet qe
ruajten arvanitasit nga mythologjia e Dhímitres dhe Persefónit.
 Si fillim sigurisht oferta e pese fryteve te para (te lindura) tashme kishes.
Ndjekin koshat qe permbajne drithe por edhe koke shege. Fund do te
permendim perrallat e larmishme arvanitase me titullin e pergjithshem “E
bukura e Dheut” qe referohen me varacione te vogla ne mythin e Dhímitres
dhe Persefónit (J.G.Hahn: “Albanesische Studien”, vellimi II, faqja 166 dhe
Petro Furiqi: “Dialekti greko-shqiptar ne Attike” revista “Athiná”, 1934 ).
Ne arvanitase – shqip gjithashtu “E bukura e Dheut” therritet nje gjarper
shumengjyresh (shih fjalorin Kristoforidhi).

-Ligji I ringjalljes (antigraviteti) se mbreterise bimore-

Anglezi i famshem Njuton zbuloi “pse kokra e molles bie nga pema”, do
me thene ligjin baze te gravitetit. Studimi mbi mythin e Dhímitres dhe
Persefónit zbulon – te pakten tek une – nje ligj tjeter te kundert me ate te
gravitetit. Mijra vjete njeriu shikon qe pemet kane tendencen per se larti nga
toka, drejt qiellit dhe jo e kunderta sikurse vepron ligji i gravitetit te cilin ne
qofte se do ta ndiqnin do te shkonin per poshte!
Thame qe nje variacion i mythit Dhimitriak e do Persefonin vajze te
Poseidonit (Ujit) dhe jo te Dias (Diellit) dhe cdo njeri kupton qe fara mbin
nepermjet veprimit te tokes dhe ujit. Por mendimi i kundert qe mbizoteronte
ne Greqine e lashte ka arsyen e tij qe nuk gje tjeter vecse koshienca e atij qe
e quaj “ligji i ringjalljes“. Dhe ky ligj me ra ne sy nga nje fakt i rastesishem,
kur natyrisht kisha studiuar dhe isha problematizuar mbi mythinDhimitriak.
Mbaja nje bime ne zyren time ne nje vazo vetem me uje. Per fat te keq
brenda ne zyre bie shume pak diell, oret e para te mengjezit dhe vetem nga
nje drejtim, nga e vetmja dritare. Vazoja gjendej ne qender te dhomes dhe
bima ne vend qe te shkonte lart duke u rritur, shkonte ne drejtim te dritares,
paralelisht me dyshemene. Atehere u bera koshient pse pemet dhe bimet
nuk ndjekin ligjin e gravitetit.
Atehere kuptova pse Dias (Dielli) emertohet babai Persefónit. Vertet qe
pemet dhe bimet kane tendencen te shkojne drejt diellit dhe kjo tendence
„mposht“ ligjin e gravitetit. Menjefjale perben nje ligj baze natyror. Kjo gje
mund te vihet re fare mire ne ato bime qe kane mbire p.sh. ne gryke te
shpellave ku drita e diellit bie vetem nga njera ane.
Tek mythet e lashte te Arkadias, Poseidóni (Uji) sillet si perdhunues i
Dhímitres (Toka). E ndjek qe ta perdhunoje dhe ajo ne perpjekjen e saj per ti
ikur shnderrohet ne pelë. Por Poseidóni e kupton kete gje dhe shnderrohet
ne kalë dhe futet ne kopene ku ndodhej Dhímitra e shnderruar ne pele.
Kjo kope i perkiste mbretit Óggio (lexo: Ógjio). Atje vjen ne kontakt me te
dhe prej kesaj lidhje erotike jo te vullneteshme lind – thone mythet arkadhike
– nje vajze emri i se ciles nuk thuhej.
Por edhe ne Elefsine sikurse qendra e adhurimit te Dhímitres, ekzistonte
tempulli i sterlashte i Poseidónit, ku nxjerr ne pah se Pellazget e sterlashte
konsideronin Persefónin “Dipátiro“ (Dypatir = dy eterish) : Día (Dielli) dhe
Poseidóna (Uji).
Dhímitra e turperuar dhe e egersuar nga perdhunimi i pabese nuk dinte si
te hakmerrej. Si perfundim qetesohet dhe lahet ne lumin „Ládhona“ per te
shpelare turpin e saj. Te gjithe keta emra qe permendem kane kuptimin e
tyre dh shpjegimin e tyre dhe nuk jane te rastesishem.
Pse Dhímitra lahet tek „Ládhona“ dhe cfare do te thote kjo? Cili eshte ai
lume qe mund laje turpin e nje perendeshe?
E thote emri i tij qe eshte bashkim i perbere nga folja Lja (La) = me u la,
larje, relative me Loúo (Lúo) ne greqisht, dhe emrit Dhun = turp, “U bë dhun „
= u turperua, u be rezil.
Eshte e tepert te ritheksojme qe ne greqishten e lashte O (O-mega)
korrespondon dhe me nje OY ( = U), aq ne shqiptimin e lashte sa dhe ne
fjalet korresponduese arvanitase p.sh: Dodóni – Dudúna, Doriéfs – Dúrian,
Oranós – Uranós etj.
Keshtu Ládhon – Ládhun = me la turpin, lau turpin.
Emri i mbretit Óggiou (lexo: Ógjiu) do te thote ujë, shih Oúyjë = Ujë ne
arvanitase.
Mythi i Dhímitres dhe Persefónit lidhet menjehere me perendine e botes
se poshteme, do me thene elementit qe gjendet ne brendesi te tokes dhe
sipas fantazise ose llogjikes se thjeshte, ka dy cilesi:
Se pari dominon shpirterat e njerezve te vdekur dhe se dyti vepron ose lejon
mbirjen e flores (lejon Persefónin te ngjitet ne siperfaqe te tokes). Me
cilesine e tij te fundit therritet zakonisht me emrin „Plúton“ mbreti i botes se
poshteme dhe shpjeguam cfare do te thote Plúton, Plútos etj.
Si mbret I botes se poshteme ne pergjithesi ky perendi therritet Ádhis dhe
emrin e tij indologu I madh Max Müller e lidh me fjalen sanskrite Adhíti. Por
kete mendim te Müller e vune shume ne dyshim, ndermjet te cileve edhe
Decharme, bile me te drejte, sepse me termin Adhíti tek Veddet Indiane
kuptohet nje shume cilesish : “Adhíti eshte qielli, Adhíti eshte era, Adhíti
eshte nena dhe baba dhe gjithe perndite dhe te pese fiset, Adhíti eshte e
lindura dhe e ardhmja qe do te linde” (Decharme, faqja 386 ), na thone
Veddet dhe me se e dukshme behet qe kjo fjale do qe te permbledhe te
gjitha brenda saj ose te shprehe gjithcka, I perket perceptimit baze te
filozofise anatolike te “specifikes se papercaktuar” dhe nuk ka te beje fare
me Àdhin Pellazg.
 Por le te shohim gjuhen e Pellazgeve, arvanitasen, te na japi nje
pergjigje. Fjala Àdhis ka te theksuar, te rende A-ne fillestare dhe shqiptohet
Hádhis dhe arkaike – para shekullit te 6-te para Krishtit – Hádhes. Duke
hequr mbaresen -s ngelet Xádhe- qe perbehet nga dy fjale baze te vecanta:
Ha = ha, me ngrene, gelltis, qe eshte fjale primare tingelluese e hapjes se
gojes me qellim per te pire dicka dikush, te gelltis, te kaperdije ushqimin e tij,
dhe fjala Dhe = dheu i tokes, toke. Keshtu pra Há + dhé = ate element qe ka
rremuar token, erozion, ka krijuar boshllek, hapje brenda ne toke. Ka ngrene
token. Hapesira boshe ne brendesi te tokes, sikurse jane shpellat e
nendheshme etj. Ato shpella pra qe u fillonte goja, gryka e tyre prej
siperfaqes se tokes dhe mberrinte ne thellesi te papercaktuar brenda ne
toke, konsideroheshin prej heleneve te vjeter, portat e Àdhit. Pra: Àdhis <
Hádhes < Há-dhé.
Tek Homeri dhe tek Hisiodi, Àdhis dhe bota e poshteme eshte e erret, vend
pa drite ku banojne te vdekurit. Eshte vend i pafund sepse nxe ne te
gjithcka. Te gjithe futen ne te por asnje nuk kthehet me.
Portat e mbreterise se Àdhit i ruan nje qen i tmerrshem, i zi dhe i forte, i cili
ne kohet e mevonshme ka tre koka dhe bisht prej gjarpri. E quajne Kérvero.
Emri i tij thote Decharme (faqja 392 ), identifikohet me fjalen sanskrite
Sárvari qe do te thote “natë“.
Une duke kembengulur edhe ne kete rast, qe sanskritishtja eshte shume e
mevonshme ( e avancuar, e arranxhuar etj ) nga pellazgo-arvanitesja, gjej qe
Kérveros do te thote qeni (menjefjale roja vigjilente) i varreve (do me thene i
Àdhit). Dhe realisht Ken = ken, keni, qeni ne arvanitase. Kíon ne greqishten
e lashte. Dhe Var = varr.
Fillimisht kompozimi I kesaj fjale ishte Kénvar-os dhe me ndryshimin e N ne
R u be Kérvaros dhe si perfundim Kérveros. Shih Grur dhe Grun, Ver dhe
Ven. Germen N e perdorin zakonisht geget ndersa R tosket, menjefjale zona
ku eshte krijuar mythi i Kérveros.
Pra Kérveros < Kérvar <Kénvar (shih mythin tosk qe paraqet J.G.Hahn ne
vepren e tij “Albanesische Studien“, vellimi II, faqja 166 , mbijetesa e
legjndes se lashte mbi Kérveros ).

Háron ne mythologjine greke u krijua prej idese qe te kalojne shpirtrat e te

vdekurve lumin Ahéronta dhe te zbresin tek Àdhi, do te duhej dikush qe njeh
rrugen ti shoqeroj, ti adresoj. Dhe ai eshte Háron.
Ne vitet e mevonshme mbizoteroi zakoni te vendosin ne goje te te
vdekurit nje monedhe qe perfaqeson vleren, shperblimin e transportit qe
gjoja kerkonte Háron. Kjo eshte mythologjia e mevonshme helene e bazuar
ne urtesine pellazge te kendveshtrimit kozmogonik dhe theogonik.
Dhiódhoros ( A, 92, 2, 96, 8 ) pretendon qe emri dhe dogma mbi Háron
vjen nga Egjypti. Decharme ( 394 ) nuk bie dakord me kete por e nxjerr
prejardhjen e emrit Háron nga folja Xaíro (lexo: Héro = gezohem), pra emer i
dhene prej fames.
Por fytyra mythologjike e Háron ose Háronta mbijetoi edhe ne realitetin e
ri kristian grek dhe bile shume e theksuar dhe me identitet te njejte, nese jo
akoma me e pasur.
Kur kalojne tek Àdhi shpirtrat Háron i grekeve te rinj, i ujit me ujin e
harreses qe te harrojne te kthehen, thote populli ndermjet shume te tjerash.
Por ky uje i harreses nuk u krijua pa arsye, ne mythologjine e re greke qe e
do Háron te shurdher qe te mos degjoje dhe te preket prej te qarave dhe
lutjeve dhe dueleve te tij te pamposhtura edhe me trimat me me fame
(Dhigjení p.sh. ) . Menjfjale nuk do te ishte nevoje llogjike te pinin edhe ujin e
harreses te vdekurit.
Por ne arvanitase qe ishte gjuha e folur e popullit tone deri ne revolucionin e
1821 na japin shpjegimin edhe per ujin e harreses edhe per ethymologjine e
Háron ose Háronta.
Harónj ose Harój = me haru, haroj. Dhe natyrisht, Arvanitasit e Greqise
se jugut erdhen ketu shekullin e 14 nga veri-perendimi I Ballkanit, por
Arvanitet Çamer te Çamerise ose Thesprotise ku vendoset Ahéron dhe
Aherusía jane autuktone prej mijra vjetesh, packa se per arsyen qe ishin
muslymane shume prej tyre I debuam tani se fundi!
Mbeten shume prej tyre dhe mbeti kryesisht shpirti I tyre ne laografine dhe
mythologjine greke te re, mbeti vallja panhelenike e tyre, vallja Çame.
Pikerisht pra persa I perket Çameve tradita nuk u copetua ketu dhe mijra
vjete.
Shume e dashur perendi e érotas – dashurise dhe bukurise se Greqise
klasike, ka nje para-histori pothuajse te panjohur tek shumica, gje qe dha
pretekst te konsiderohet perendi e huaj, e sjelle nga Lindja.
Decharme eshte kaq i bindur perprejardhjen lindore te Afroditit, ku ne gjithe
kapitullin e mythologjise dedikuar asaj (faqja 201-217 ) , nuk ben gje tjeter
vecse mbeshtet kete version. Megjithese qe ne fillim deklaron: “Fantazia e
guximshme e Lindjes lidhet hareshem me shpirtin helen ne mythin e lindjes
se Afroditit.... „
Decharme pra, shikon nje “Helenizim“ te Afroditit anatolike, ndersa e
kunderta, une shikoj – kohe pas kohe – Anatolizim tej e pertej te Afroditit
Pellazge. Por le te fillojme nga mythi dhe versionet e kunderta.
Kur Krónos me draprin e mprehte kastraton, eunukon (pret organet gjenitale)
te jatin e vet Uranó, organet gjenitale i hedh ne det. Keto organe gjenitale
zotash duke u vertitur ne uje formojne shkume. Mberrijne ne Kíthira dhe prej
andej perfundojne ne Qipro, ku tashme prej atij pershtjellimi te shkumezuar
nje mengjes ne brigjet e Qipros shfaqet kjo perendi me gjithe bukurine
magjepse prej zotash dhe me gjithe madheshtine e saj.
Kudo ku shkel kemba e saj e bardhe, e fresket mbijne lule. E vetmja rrobe
jane floket e dendura te verdha te saj. Atje e marrin Ores (nimphe) dhe pasi i
vendosin nje kurore ne koke dhe nje varese te arte ne qafen e saj te bardhe,
e cojne tek perendite e Olimpit te cilet mbeten te mrekulluar nga miresia dhe
bukuria e saj (Hesidoti “Theogonia“: rreshti 187-206 dhe hymni VI homerik ).
Sipas Decharme fillimi i relacionit se lindjes se perendeshes, “nuk eshte
treguesi I vetem, I dhenies se origjines aziatike te Afroditit” (faqja 202 ).
Tek Iliada – thote Decharme – Afroditi quhet Kúpris (lexo: Qípris) dhe banimi
I saj tempulli I Páfo. Ne te njejten epoke – shton Decharme – adhurimi I Afro-
ditit duket i vendosur ne Kíthira, stacion tregtar I fenikasve. Sipas desh mive
te Herodotit, tempulli me I vjeter I Afroditit ishte ne Siri (Herodoti: A’ , 105 ).
Nga Kíthira, adhurimi I saj vendoset ne Lakonikí dhe ne pjesen tjeter te
Greqise, thote Decharme, dhe arrin ne perfundimin qe ky mendim u vertetua
nga shkenca e re qe njohu si te aferm Asiriakís Uránian Afroditin (Mílitta) me
Sirianen (Derketó), me Araben Alilát, me Iranianen Anaítida dhe Skitikín
Argímpasa .
Tek te gjithe keta popuj keto perendi relative – ku supozohet bashke
edhe
Afroditi Helen – e kane prejardhjen nga Astárti Fenikase, dhe sikurse ajo
shfaqin fekondimin dhe libidin erotik. Dhe mbyll Decharme me perfundimin:
“Afroditin qiellor e sollen ne Greqi, dhe ndaj kesaj asnje kundershtim, tregtia
fenikase” (faqja 202 ).
Por le te analizojme me mire mythet helene dhe te themi mendimin e
kundert. Afroditi, eshte vajza e Uranós ne rradhe te pare. Eshte
bashkeshortja e perendise se zjarrit Hfaístio (lexo: Iféstio). Tek Iliada bile
konsiderohet vajza e Uranó dhe e Ditës. Ne shumicen e vendeve te Greqise
adhurohet ne majat e terreneve te larta. Ne Akrokórintho, ne malin Èrikos,
Lárisen Argolike (Lárisa eshte toponim pellazg qe do te thote vend i ngritur,
shih arvanitasen Ljártëza = vend ne ngritje), ne Knídho etj.
Freskia e mengjesit eshte nje nga dhuratat e saj. Kishte dashuruar dhe
rremben Faéthonta, bir i `Hliou (lexo: Ìliu ) ose sipas te tjereve te Kéfalu
(Avgerinós = ylli i mengjezit) dhe te Iús (Avgís = sapo zbardh dita, agim). Te
gjitha keto i bene shume arkeologe me emer ta konsiderojne si perfaqesim
te agimit te dites, sapo zbardh dita “te imazhit me te bukur te natyres“,
sikurse thote dhe Max Müller (Noun. Lecons sur la scince du language, v. II,
faqja 96-97 perkthimi frengjisht nga Perrot dhe Harris).
Por le te ecim me tutje, me larg ne kohe per te pare qe kurre dhe ne
asnje mundesi Afroditi – bile as tek vitet klasike helene – nuk ekzistoi
perendesh e fekondimit sikurse drejtohen te ashtuquajturat tipet e lashta
aziatike, “Afroditet” fenikase. Ne Azi femra eshte perfaqesim I fekondimit,
ndersa ne Greqi eshte mashkulli! (Nje perceptim qe mbijetoi nepermjet
frazes proverbe arvanitase: “Jo ara, po Fara” ).
Ne vitet Mikenase, Afroditi konsiderohet nëna ose motra e Dias, ose
vajza e Dias dhe Diónis (shih „Iliada“ : G’ , 374, E’ , 348 dhe 370-1 ), ku
sikurse thame do te thote e ndriteshme, me dite (rrenja Di- ).
Simbol I Afroditit eshte ajo qe sot eshte embleme e flamurit te botes
islame:
gjysme-hena qe rrethon nje yll. Natyrisht, ndoshta gjysme-hena islame eshte
thjesht rastesi me ate te Afroditit, por nuk perjashtohet mundesia qe
frymezuesi te ishte nje heleno-adhurues I epokes me te veshtire per
helenizmin per shkak te debimit brutal prej kristianizmit dhe veglave
shteterore te Bizantit. Mos harrojme qe kur turqit u shfaqen per here te pare
ne Azine e Vogel, Bizantinet I quajten “Helenet e rinj” per frymen
antikristiane te tyren. Gjithashtu emri “Helen” atehere ishte me teper se nje
sharje me se e ulet.
Ekziston nje sërë e tere monedhash dhe unazash qe paraqesin ate
simbol te Afroditit qe nga Qipro deri ne Itali. Ne prezantimet mikenase,
prezantohet simboli I Afroditit ne skene te cuditeshme te lindjes se perendise
nga koka e nenes.
Ne vepren e Krisúlas Kardhará “Lakedemóni“, Athine 1979 dhe ne
kapitullin perkushtuar adhurimit te Afroditit ne Lakoni (faqja 219 ), analizohen
keto prezantime dhe opinioni i shkrimtares eshte qe Afroditi adhurohej ne
epoken mikenase si nëna e Dias dhe bile solli emer te ngjashem perderisa
therritej Diwija dhe Diuja. Ne Thesproti dhe vecanerisht ne Dodon adhurohej
si Dióni (faqja 220 ).
Kardhará supozon qe adhurimi i Afroditit (Diwija) dhe të Dia (Diwo, Diwei
sipas shkrimit B) u soll ne Greqi rreth mijevjecarit te III nga te ardhurit
Indoeuropiane ne Ballkan. Ne analizen qe Kardhará ben tek prezantimet
eshte shume interesante dhe natyrisht thekson qe “karakteri baze i kesaj
perendie, sikurse edhe e Dias, ishte fillimisht qiellor. Me fjale te tjera,
kryesisht perendi e drites se paster te dites, sikurse edhe Zeus“ (faqja 220 ).
Gjtihashtu thekson qe shfaqja e vecante e yllit qe rrethohet nga dy cepat e
gjysme-henes, tek monedhat e Páfu dhe tek te tjerat per nder te Afroditit,
vertetojne qe perendesha perfaqesonte yllin e shkelqyeshem te megjesit qe
lajmeron ardhjen e dites (faqja 225 ).
Dhe me te vertete, te gjitha te dhenat tregojne qe Afroditi eshte perendi
me se e vjeter, dhe krijese e paster pellazge.
Kemi shpjeguar filozofine e besimit te Pellazgeve, paraheleneve. Perendi
te fekondimit dhe lulezimit te tokes kishin, dhe adhurimi ndaj saj ishte i
shenjte dhe i sterlashte, mund te themi parafillestare, ku fillojne me Dhéa-
Mitéra (Dhímitra), Persefóni dhe vazhdojne me Ermí ithifallik (ithyphallic) dhe
Kavíria.

Afroditi asnjehere dhe ne asnje mundesi nuk ekzistoi si perendi e

fekondimit sikurse jane eteronomet qe kane deshire te relativizojne
mythologet.
Fjala e paster, mendimi i paster, kerkimet dhe vemendja konstante e
paraardhesve tane te lashte, krijuan perendite, menjefjale elementet qe
adhurohen sepse thjesht e meritojne te adhurohen per arsye konkrete qe
kupton njeriu mendimtar i shendetshem.
Müller i afrohet realitetit kur thote qe Afroditi e lashte perfaqesonte
ardhjen e dites. Kardhará afrohet akoma me teper duke thene qe Afroditi
ishte ngritja ne perendi e yllit me te shndritshem. Te yllit, do te shtoja, me te
mirepritur dhe shpresedhenes per njerezit e lashte, te yllit te ndritshem qe
lajmeron fundin e nates se frikshme, te rrezikshme, te erret, te yllit qe
lajmeron ardhjen e dites dhe lindjen e te ndritshmit diell qe shperndan driten,
gezimin e tokes, te babait-diell qe jep jete Jetes.
Ja pra pse konsiderohet binjake Afroditi me Dias. Homeri e quan vajze te
tij, por germimet tregojne qe dikur konsiderohej bashkeshorte e tij dhe
shume me perpara nënë e tij. E natyrshme eshte. Prin Afroditi ne fillim dhe
pas pak lind Dielli.
Vertete, mund te imagjinoje njeriu modern qe me elektricitetin ka kthyer
naten ne dite, cfare mund te shprehte per njerezit e lashte fundi i nates dhe
agimi? Cfare mund te shprehte ajo shenje qe vinte ne dukje se me ne fund
mbaroi erresira dhe fillon drita, mbrenda se ciles ka rendesi dhe kuptim jeta
e tij aq sa nuk ka ne hapesiren kohore ku erresira mbulon Token?
Por le te shohim ethymologjine e emrit te perendise me qellim qe ta
vertetojme edhe prej andej. Te lashtet, duke shpjeguar mythin e lindjes se
perendise nga shkuma e dallgeve, prejardhjen e emrit e ethymologojne mjaft
gabim duke thene qe do te thote ajo e cila lind prej shkumave. Por edhe
akoma me (u) te shkruhej emri i saj do te thoshte ajo qe zhytej ne shkume
dhe jo ajo qe del, ajo qe lind!
Kete e mbeshtesin te gjithe arkeologet dhe kerkuesit e sotshem dhe asnje
nuk pranon ate version ethymologjik. Decharme, packa se edhe ai e
mbeshtet, nuk ndermerr nje version ethymologjik te tijin.
Anatolikologet natyrisht konsiderojne emrin e Afroditit korruptim te Astártit
fenikas, perderisa me ate e relativizojne. Por eshte sinqerisht e cuditshme
sepse as marrdhenie adhurimi, as glosologjikisht ndermjet Astártit dhe
Afroditit evidentohet.
Astárti ishte perafersisht nje Iakvé fenikase, perendi per te gjitha punet.
Astárti eshte perendi e tokes ne nje epoke, nënë dhe ushqimi i gjithckaje dhe
me vone behet perendi qiellore gjithashtu nënë ose ndoshta fekondues i
gjithckaje. Dhe ky ngaterrim me absurditetin naiv dhe konfuzion eshte akoma
nje e dhene tjeter treguese qe konfirmon opinionin tim qe prej Pellazgeve
moren ose huazuan perendite ose ndoshta idete e besimit popujt lindore, por
me perceptimet e tyre metafizike i ngaterruan aq shume ku ne qofte se nuk
ke njohuri te perceptimit te paster te besimit pellazg, nuk mund te gjesh
„Adrian’s clue“ ne keto besime.
Ketu ekziston nje mashkull baba jetedhenes Dielli dhe nje femer nënë dhe
ushqimdhenese Toka. Ky perceptim eshte me se i paster per nje mendje te
qete. E shihni pra se si ngaterrohen gjerat ne Lindje dhe si mplekset ideja e
gjenitorit te gjithckaje me kete diferencim dhe si katandiset ne llogjike pa
krye dhe si keto dy perendi, te dyja keto elemente I mpleks dhe I relativizon.
Karakteristike e fisit qe u lind ne shkembinjte dhe malet e Ballkanit eshte
MENDIMI I PASTER, te pakten ne jo gje tjeter.

Por le te kalojme ne shpjegimin ethymologjik te perendise se bukurise, e cila

ne vitet e pas-Homerit behet DHE perendi e ndjenjes me te bukur njerezore:
Dashurise – Erotas.
Afr (Afër) = afër, prane ne arvanitase (shih Òfra tek Homeri – e cila ka
kryesisht rendesi kohore. Por arvanitsja Afrë, sikurse edhe greqishtja e re
Kontá, ka rendesi edhe kohore edhe topike).
Afron = vjen me afër, dhe Dita. Keshtu Afrëdita = afër dita, dhe Afrondita =
prane, afron dita, menjefjale drita. Thame qe adhurimet pellazge nuk u
dekretuan pa arsye. Bile e kunderta.
Qe ky version ethymologjik eshte i drejte vertetohet jo vetem nga simboli i
shenjte i perendise ne prezantimet e saj te sterlashta deri ne klasiket, qe
eshte ylli me gjysme-hene, jo vetem nga kompozimi i dyte (Di- dhe Dita), jo
vetem prej adhurimeve Mikenase dhe Dodonase te saj, jo vetem nga lidhja e
saj me perendine diell (Dia), por akoma edhe nga te dhena si:
Ne Lakonik, qe sipas Decharme gjoja dhane per here te pare Fenikasit
adhurimin e Afroditit, kemi: Riperteritje te mbreterise se Iraklidhón cdo 9
vjete. E njejta gje ndodh edhe ne Kreten e epokes Minoike kudo qe shkuan
„Dia-te Pellazge“ (Odisea: T’ ,177 ).
Menjfjale pas plotesimit te 8 vjeteve dhe mbi 9 vjetet ndodh riperteritja. Cila
mund te jete domethenia e kesaj qe patjeter nuk i perket fantazise se nje
monarku te urte, sepse fantazia e monarkut dhe ne pergjithesi e pushtetit
vetem prej rruges se riperteritjes qe nuk kalon.
Kardhará, shume drejte ve ne dukje qe „planeti Afroditi (Venusi) formon
maksimumin e intesitetit se rrezatimit te tij ne kalimin cdo here te 8
vjeteve,ose cdo 9 vite, ne te cilin dhe behet me se asnjehere i shndritshem“
(faqja 240 ). Dhe kjo natyrisht u observua prej te urteve pastore te lashte dhe
u lidh me rigjenerimin dhe riperteritjen. Kjo gje nuk eshte pa lidhje me lutjet e
te moshuarve Spartiane ndaj „Afroditit Amvlogíra(plakje e ngadalte) „ :
„Anávale áno to gíras, o kalá Afrodita“ (Anullohe – ngadalsoe ardhjen e
mplakjes, e dashur Afrodita) dhe adhurimi i saj si simbol i rinise shekullore
dhe shendetit.
Por edhe ylli I shndritshem i Afroditit nuk sugjestionon specifiken e saj si
„Pasifáis” ( tere shkelqim, tere drite) ?
Kardhará per ethymologjine e Afroditit I referohet Hsúxio (lexo: Isíkio-Isíhio)
ne baze te fjalorit te te cilit “afríus tus ethéras”. Por ne qofte se prej andej ka
ethymologjine kompozita e pare dhe e dyta nga Día = dite, e ndritshme,
atehere emri i saj do te duhej te ishte Afrodía, nderkohe qe ne kete forme
nuk e ndeshim askund.
E kunderta, e ndeshim me diminuiten prej kompozites se pare te emrit te saj
“Afró“ ose „Afreía“. Dhe sipas arvanitases-pellazges Afró do te thote prane,
afër, ngjitur me mua, partneri/a im – intimja, si perfundim ajo qe dashurojme
dhe fleme bashke (shih shqip “Afrueshme” ). Ja pra si arritem, nga nje
keqshpjegim i mundshem tek relativiteti i perendise qe perfaqesonte
lashtesisht te miren, bukurine, rinine e pa-mplakeshme, riperteritjen e
bukurise dhe shendetit, por dhe forces ne perputhjen e saj me dashurine
njerezore – Èroten.
Dhe natyrisht Èrotas, kjo ndjenje e bukur njerezore, nuk mund te qendronte
e paadhuruar e pa ngritur ne piedestalin e zotave prej paraheleneve. Por
mendoj qe patjeter nuk kishte ate kuptim, nocion dhe permbajtje qe mori ne
vitet klasike dhe pas-klasike Afroditi.
Per Pellazget „Erotas“ do te thoshte „Èlksi“ (terheqje, simpati). Do te thote
ate force qe bashkon dy gjera te ndryshme, qe I fekondon dhe krijon nje te
trete sikurse analizuam tek kozmogonia.
Urtesise se ketij observimi duhej te kalonin mijera vjete ta perceptojne dhe ta
konfirmojne shkencetaret dhe filozofet e sotshem ne laboratoret
eksperimental. Èrota sociale ka korrespondimin e saj ne krijesat e Babait-
Diell dhe Nënës-Toke, tek njerezit.
Adhurimi pra i sterlashte ndaj Èrotas nuk ka elementet, nuk eshte
adhurimi i pas kontaktit seksual, qe bile eshte i pavarur nga qellimi baze i
Èrotas i cili eshte prodhimi i nje elementi te trete, lindja e nje elementi te
trete.
Le te marrim nje shembull: Ne shoqerine e vjeter arvanitase lindja e
meshkujve te shumte dhe te shendetshem ishte qellim i rendesishem
deciziv. Erotas rrotullohet rreth shendetit dhe forces energjike te mashkullit
dhe femres.
Mashkull ose femer e dobet dhe limfatik, semure, nuk ndjell Érota, nuk eshte
bukur. Keshtu fjala “Bukur” = i/e bukur, ne sensin e saj te plote do te thote
“me buke”, i forte, i shendetshem.
Fjala e ka prejardhjen nga fjala “Buk” = bukë, buka (shih sipas Isíhion-Isíkion
qipriotet dhe frigjet bukes i thone Békos, sot Bukiá ne greqisht kafshates etj.
Mbreti egjyptian Psammítikos, thote Herodoti B’ 2 , duke dashur te gjeje se
cili popull ishte me i vjeter mbi toke, c’beri: Mori dy femije te rastit te
sapolindur dhe ia dha nje bariu qe ti ushqeje me urdherin qe te mos thote as
edhe nje fjale para tyre.
Pas dy vjetesh, sikurse bariu iu conte per te ngrene, degjoi femijet ta
therrisnin me fjalen “Bekós”. Psammitikos pyet te urtit e tij dhe mesoi qe
“Bekós” i thone bukes ne frigjisht, gje qe do te thoshte qe Frigjianet ishin
popull me i vjeter nga Egjyptianet, gje qe nuk mund ta imagjinonte
mateodoksia Egjyptiane, e cila ndikoi deri ne nje fare grade edhe Herodotin.
Packa se menyra e Psammítikos mund te jete ose jo ideale per zbulimin e
lashtesise se nje gjuhe, kemi faktin qe ne frigjisht bukes i thone “Békos” dhe
prej kesaj dalin keto interesante:
Fjala “Bekós” shqiptohet “bëk“. Duke i hequr -os shohim qe kjo fjale
perputhet me arvanitasen “buk”. Keshtu sic e kemi specifikuar, teoria
pellazge shpjegon kete perputhje perderisa frigjianet konsiderohen fis
pellazg qe banuan ne Azine e Vogel, “Frigopellazget”. )
Ceshtja sociale ishte lindja e te forte, te shendetshem dhe energjik pjestare
te fares.
Ne vitet e mevonshme Èrotas ka nje permbajtje tjeter ku dhe perseri i japin
drejtim kushtet sociale. Erotas “verdalloset”, permbushet dhe idealizohet si
ndjenje njerzore me teper sesa si determinim socialo-biologjik dhe
nevojshmeri.
Ne epoken moderne gjerat ndryshojne. Eshte epoka e “llogjikes pa llogjike”.
Erotas futet ne mikroskop. Sa me te madhe ta kesh miopine aq me mire
shikon. Eshte perafersisht si uji ne mikroskop. Ne qofte se ke miopi e pi dhe
te freskon. Ne qofte se ke shikim te mire dhe sheh prej cfare mikrobesh dhe
krimbash perbehet ose vdes nga etja ose e zevendesone. Dhe shumica e
zevendesojne Éroten.
Me fjalen “Erota” ne vitet e sterlashta pellazge nenkuptonin terheqjen
universale. Me vone, terheqjen seksuale te dy krijesave per prodhim. Me
vone dhe ndjenjen ne menyre te vecante qe krijohet ndermjet dy heterofilon
zakonisht. Me vone, ekskluzivisht veprimin seksual. Dhe fjalet apokaliptike.
Kur para 50 vjetesh njerezit thoshin “Èrota” nenkuptonin kryesisht ndjenjen.
Sot nenkuptojne veprimin seksual vetem, asnje lidhje bile me efektin baze ne
vazhdim qe eshte riprodhimi i llojit. Shprehja “bej érota” (prejardhje ang. ) do
te thote procedoj ne veprim seksual. (Te mesuarit e nje gjuhe te huaj nuk
perkufizohet atje ku te gjithe dime. Nepermjet saj na percohet dhe nje filozofi
e percaktuar dhe ne qofte se ndonje dite zgjohemi te gjithe angleze ose
amerikane nuk duhet t’ia dedikojme mrekullise, por gjumit tone shume te
thelle.)
Prej momentit pra qe Afroditi behet dhe emerohet „Afró“ dhe „Afreía“, do
me thene intimja, e dashura etj. hapi tjeter eshte te lidhet me adhurimin e
Èrotas qe relativisht me zhvillimet sociale mori dhe forma te ndryshme, por
kurre Afroditi nuk u identifikua me Éroten dhe ky eshte argument i
rendesishem per ata qe kerkojne prejardhjen anatolike te saj. Afroditi eshte
nëna e érotes, nuk eshte i njejti Érotas.
Por bukuria dhe natyra riperteritese e planetit te Afroditit ka nje
relativizem me bukurine e pranveres dhe riperteritjen e natyres pikerisht ne
pranvere. Ja pra si linden mythet ku nderthurin Afroditin dhe Persefónin me
Ádhon, ja pra pse u quajt Aprill muaji prej pellazgeve te Italise, te famshmit
Etrusket.
Dhe perseri mythologet flasin per huazim te mythit te Ádhon nga Lindja e
Mesme etj. Edhe Parthenogenesis (lindja e virgjer) qe ekziston tek kaq popuj
(edhe ne fene kristiane) dhe lindja nga koka dhe mythi i Àdhon prej mendimit
filozofik heleno-pellazg jane marre, sikurse edhe mythet per rilindjen e
natyres qe e gjejme nga egjyptet e lashte deri dhe tek besimi kristian.
Por shihni atje, ata qe huazuan as qe perceptojne cfare do te thone sakte
keto mythe. Nuk shpjegohen dhe as nuk arsyetohen atje mythet as ne
minimum. Merrni mythin Helen te lindjes nga koka. Ketu Días gelltit
Mendimin (Mítis) dhe prej kokes se tij del Urtesia. Cfare me llogjike, cfare me
te bukur, cfare me poetike ne alegorine e tij?
Por kete myth edhe ne qofte se Pellazgu e percon tek Mesanatoliku (njeriu I
Lindjes se Mesme) dhe akoma ne se ia shpjegon, nuk do te kalojne dy breza
dhe nuk do te dije asgje, nuk do ti kete ngelur asgje pervec mythit te thate –
keshtu sikurse ka ngelur edhe tek ne fatkeqet neohelenet (greket e rinj) ku
nga nevoja vume mythologjine mesim ne kopshte si perralla te halimas
(cfare dreqin pasardhes greke jemi te te lavdishmeve te shenjte paraardhes)
dhe konsideruam mythologjine hebraike (cifute) (Dhjata e Vjeter) si fakt te
padiskutuar.
Atje pra, mythi ngelet relacion I thate dhe thelbi I tij fallcifikohet nga nje
gjithashtu mijevjecare filozofi e kundert metafizike, me te vertete perralle ku
disa lindin nga koka sepse keshtu do zakonisht ndonje perendi supreme.
Rilind dikush keshtu, sepse do ndonje perendi supreme dhe e do jo per
shume arsye por qe te vertetoi fuqine e tij. Ne ke kundershtare te tij? Po tek
njerezit! Behet ndonje Parthenogenesis dhe legjendohet. Pse? Qe te mos
merziten perendite me njerezit ose sepse konsiderohet veprim i shpifur, i
urryer dashuria.

Thame pra qe shpjegohet si dhe pse u lidhen mythet e Afroditit me ata

mythet e lashte te Dhímitres dhe te Persefónit dhe peripecine e Àdhoni. Dhe
perseri theksoj qe me zhvillimin e civilizimit helen dhe me shfaqjen e
filozofeve dhe te shume poeteve profesioniste
(te ashtuquajtura hymne Homerike, ku cuditerisht u quajten „Homerike“, nuk
kane asnje lidhje me Homerin dhe shpirtin homerik. Jane mediokritete te
viteve greke, te pakten shumica e tyre. ) , urtesia e mytheve te vjetra
harrohet dhe nuk kuptohet. Mythet klasike ose
pas-klasike kane nje doze te mjafte budallalliku dhe nuk mund te krahasohen
aspak me te sterlashtat.
Sic thame, tek Etrusket, Afroditi therritet Apru, menjefjale Afró dhe besohet
qe prej emrit te saj u emertua nga romaket muaji April ose ndoshta
ekzistonte muaji Etrusk April qe kaloi edhe tek romaket.
Por prej Etruskeve, kjo perendi quhej edhe Turan qe do te thote „zonjë“ dhe
eshte relative me greken Túrannos (lexo: Tírannos = shtypes, tiran, dinastik)
– ku edhe kjo me rradhe eshte relative ndaj fjales Filistinase qe do te thote
„Àrhon“ ( = kryesori, i madhi, kreu), (Kardhará, faqja 229 ).
Dhe natyrisht, Filistinet ( gjendeshin ne Palestine, shume me perpara se te
vijne atje Hebrenjte. Sipas te gjitha te dhenave eshte fis pellazg qe u vendos
atje duke ikur prej Kretes, nga ku perpara kishte ardhur nga veri-perendimi i
Ballkanit – nje fis Ilire ishin Penéstet ose Peléstet. Vec te dhenave qe
paraqesin shume shkencetare, theksoj edhe elementet filistine qe ndeshim
ne mythologjine hebraike, ne me te njohuren si „Dhjata e vjeter“ose „Bibla“ :
1) Marrjen e 10 rregullave te Moisiut, prej vet perendise, siper ne malin
Siná. Kjo eshte element karakteristik i paster Minoik. Mínoas shkonte cdo 9
vjete siper ne malin Ìdi dhe atje „merrte“ ligjet e tij te drejte, direkt nga duart e
Dias.
2) Kur zbriti Moisiu nga mali Siná, gjen popullin e tij ta kishte vene vet ne
dyshim besimin e tij dhe te bente fli ne nje dem te arte, gjithashtu element
Minoik.
3) Veshja e filistineve, sikurse peshkruhet ne Dhjaten e vjeter, ka lidhje
me veshjen e Kretes.
4) Karakteri dhe mentaliteti i filistineve (therritja ne duel nga Goliath
p.sh. ) jane tregues te mentalitetit pellazg. )
nuk ishin fis Simit I Lindjes se Mesme, por pellazg (relativ emrat Pelasgos-
Philisteos) dhe sidoqofte, kaluan perceptimet heleno-pellazge per Adhónidos
etj ne Mesopotami, shume, por shume me vone, nga krijim I tyre ketu.
Mendoj se fjala Turan do te thote “lartmadheri” prej rrenjes Tur = kulle,
keshtjelle, lartesi fillimisht.
Ne Arkadi adhurohej – thote Kardhará, faqja 230 – nga mijevjecari I dyte ,
“Erukíni Afroditi” qe do te thote Afroditi Shpetimtare, menjfjale ajo ajo qe na
ruan, na shpeton. Mbiemri I saj, thote Kardhará, vjen nga U-ru-to Mikenase
qe do te thote ruaju, shpetoj dhe sanskritja Warutar. Por ne arvanitase kemi
Rúaj ose Rúanj dhe Ruajta, Ruajtur.
Ne vitet e mevoneshme te filleses se krijimit te mytheve theogonike, kemi
mythe te rinj qe zakonisht e kane prejardhjen ose nga keq-shpjegimi ose nga
arsye te tjera. Gjuha zhvillohet dhe shume fjale bien ne paperdorshmeri dhe
behen te paspjegueshme. Ne epoken e Kikéronos, qe te shpjegohet
kondicioni i paqes ndermjet Karhidonion dhe Romakeve u desh te
therriteshin perkthyes ekspert. E njejta gje edhe per ligjet e Drákonta ne
epoken e Lisía.
Do perpiqemi pra te shpjegojme mythin e theogonise Isiode per Afroditin.
Qe Afroditi emertohet vajze e Uranós (Qiellit) eshte dakord si perceptim me
mythet e sterlashta dhe me realitetin. Ylli Afroditi gjendet ne hapesiren
qiellore.
Mythet rreth lindjes prej shkumeve eshte rezultat i keq-shpjegimit te
kompozites
se pare Àfr- .
Mythi e do perberien e perendise te shtyhet nga dallget dhe te ndaloi
fillimisht ne Qíthira dhe pastaj ne Qipro. Atje ekzistojne tempuj per nder te
perendise se Èrotas, qe mund te jene dhe fenikase sipas Decharme, dhe
Afroditi pellzge te kete marre mjaft nga vulgarizmi anatolik.
Edhe sikur keshtu te jene gjerat. Atehere mund te flasim per anatolizim te
Afroditit dhe jo per helenizim te ndonje perendie anatolike, perderisa
parahistoria e saj eshte komplet ndryshe sikurse pame.
Fakt i padyshueshem eshte nje, qe ne ndonje epoke – shume e
mevoneshme e lindjes se adhurimit te yllit te shndritshem te Afroditit – kete
yll te perendizuar qe lajmeron lindjen e dites, u lidh me Èrotan per arsyet qe
paraqitem. Prej ketij momenti dhe shume vite me vone krijohen mythet e rinj
per Qíthiren dhe Qipron te cilin e banuan Arkadet.
Por le te shohim ethymologjine e Kípros dhe Kíthiren. Gjuhetaret lidhin emrin
me metalin e bronxit qe nxirrte ishulli. Edhe sikur keshtu te jene gjerat, por
nuk perjashtohet
para-ethymologjia nga helenet – edhe para Homerit qe e therret Afroditin
„Kípris“ dhe e di cfare nenkupton.
Kípro dhe Kíthira (Qípro dhe Qíthira) kane rrenje te perbashket QI- ne
arvanitase dhe greke e vjeter qe do te thote me fekondu, te besh dashuri –
erota, „Qío“ .
Formuese e fjales greqisht „ku-oforía“ (lexo: qioforía), ég-kuos (lexo: éng-
qios = me barre) etj. Por ne arvanitase ekzakt rrenja eshte folje! Si perendi
pra e Èrotas, Afroditi, shkon ne dy ishuj ku ose para-ekzistonte adhurimi ndaj
Èrotas – te pakten, them, prej fenikasve – ose lidhen emrat e tyre me
perendine e Èrotas, perderisa qe te dy do te thone cilesi ose karakter erotik
dhe kane rrenjen QI = me fekondu. Prej andej mythologet e sotshem
relativizojne Afroditin me perendite aziatike te fekondimit.
Por sikurse thame, adhurimi i perendise ka nje zhvillim shume te percaktuar:
Nga perendi-zimi i bukurise, i gezimit, i shpreses qe jep ylli me i bukur i
agimit qe lajmeron lindjen e djellit, behet binjake e Dias = Diell, perfaqeson
pranveren dhe lidhet me Èroten pa u perputhur sepse Èrotas konsiderohet
DJALE i Afroditit dhe asnjehere nuk u konsiderua perendi e fekondimit.
Ky eshte zhvillimi ne kohe dhe jo mbrapsht, ne te kunderten. Menjefjale nuk
para-adhurohet si perendi e fekondimit, pastaj e Èrotas, pastaj e pranveres,
pastaj e paralajmerimit te lindjes se diellit, qe te supozojme edhe thjesht nga
kurioziteti qe filloi adhurimi i saj nga Lindja ku ekzistonte gjithmone perendi
shum-emershe dhe gjithmone e fekondimit dhe e Èrotas toke dhe qiell. Dhe
sigurisht, as me fenikasen, as me hebraishten ose asiriakishten shpjegohet
emri i Afroditit dhe i mbiemrave te saj.
Por le te vertetojme versionin tone ethymologjik te emrit te Afroditit edhe
ndryshe. Me dominimin, ose pak para saj, te fese kristiane dhe debimit te
eger te heleneve dhe te perendive te tyre, morali i rrepte antiseksual i fese
kristiane nuk duronte aq me shume cfare tjeter, perendine e bukurise dhe te
Èrotas. Páteret (prifterinjte) e shenjte te kishes fillestare kristiane vec
ndryshimit te mytheve helene me qellim te krijonin antipati ndaj besimit
helen, ndermoren edhe manovra te tjera. Keshtu, perfaqesuesin e se keqes,
te plotpushtetshmin e ferrit, kryedjallin cuditerisht e quajten „Eosfóro“. Por
eosfóros quhet pikerisht ai yll i ndritshem qe sjell Èo, menjefjale agimin.
Behet fjale per emertimin tjeter te planetit Afrodit. Keshtu pra, njohesit e se
vertetes se lashte qe Afroditi per helenet e lashte do te thoshte AFRON-
DITA = eosfóros, lidhen me koshience Afroditin – dhe bukurine – me ferrin
dhe kryedjallin.
Sinqerisht duhet pak fantazi qe te sjellim ne mendjen tone jeten e
stergjysherve tane te sterlashte, ku i sundonte nje frike e justifikueshme ndaj
nates se erret, ku tashme kishin perendi-zuar diellin, ku si perfundim ishin te
detyruar te zgjoheshin mjaft heret ngaqe detyrimisht flinin pak pas perendimit
te diellit.
Nen keto kondita pritja e lindjes se diellit kishte nje peshe te vecante dhe nje
dimension psikologjik te vecante, tutje deshires se adhurimit te ketyre
njerezve dhe ritualit te pritjes se lindjes se diellit.
Menjfjale e kuptojme qe thirrja e gezuar dhe shpresedhenese e pastorit te
urte, e usheheqesit “Afrón Dita! “ dhe perseritja e saj nga turrma pas ketij
lajmerimi ose ndoshta kercitjes se timpanit te lajmerimit, ishte dicka qe lidhej
me gezimin e jetes, dinamiken, veprimin, driten. Dhe sigurisht e kunderta e
erresires me fillesen e ndriteshme te dites, jusitfikon cudine e Müller qe agimi
ekzistonte si imazhi me i bukur i natyres.
Ne epoken e Homerit, Afroditi shpreh tashme bukurine qe ndjell dhe ndez
instikti erotik, dhe pervec gjithe ketyre shohim brenda pershkrimeve
homerike futjen e saj te sterlashte arkaik dhe perputhjen e saj me bukurine e
agimit dhe yllit te mengjesit.
Àris eshte perendia e urryer e luftes dhe e shkaterrimit, por dhe mbrojtes i
arteve luftarake. Eshte glorifikimi i absurditetit njerezor qe udheheq
shumicen e rasteve ne perplasje absurde dhe shkaterruese, menjefjale pa
llogjike dhe arsye te drejte.
Eshte karakteristike qe asnje qytet ose qytet-shtet helene nuk kishte si
shenjtor te nderuar Àrin, menjefjale asnje qytet helen nuk e njohu si krye-
perendi te tij. Kete fakt e thekson vecanerisht Decharme (faqja 199 ) me
qellim te arrije ne perfundimin se behet fjale per perendi barbare e futur ne
Greqi nga veriu, nga fise barbare meqe edhe Thraket dhe Skithet – sikurse
edhe Romaket – kishin perendine korresponduese te luftes.
Àri ndoshta mund te mos ekzistonte perendi e respektuar i ndonje qyteti dhe
mbrojtes i ndonje fisi apo qyteti helen por ne te njejten kohe asnje qytet ose
fis nuk e mohon ate. Ky pozicion i Àrit ne pantheun helen jo vetem qe
shpjegohet me se miri, por ne te njejten kohe ve ne dukje edhe shpirtin e
mrekullueshem, urtesine dhe inteligjencen e paraardhesve tane. Helenet e
lashte nuk devijuan ne krijimin e botes idealiste dhe utopike, duke nxjerre
nga mesi cfaredolloj realiteti te ashper, gje qe deri sot ndodh poshte disa
ndikimeve.
Per helenet, lufta dhe shkaterrimi, cmenduria dhe absurditeti i njerezve qe
udhehiqen ne zhdukjen e njeri-tjetrit pa arsye dhe shkak te drejte, eshte nje
realitet. Nje realitet qe nuk mund ta mohojne dhe nuk duhet ta mohojne. Por
as nuk e nderojne dhe as e adhurojne! I japin vleresimin e duhur dhe mjaft
mire bile!
Ja pra pse Àris si perendi e Olimpit eshte gjithandej, ne te gjitha qytetet
helene, por ne asnje nga to nuk eshte i nderuar dhe mbrojtes, askund nuk
adhurohet, por gjithkund merret parasysh. Ja pra pse Àris shume here
mposhtet dhe vecanerisht nga perendia e Urtesise, Athiná.
Ne se analizojme mythet rreth Àrit do te shohim deshiren e ketij populli
luftarak per paqe. Ky popull ishte gjithmone i gatshem te nxjerre shpaten qe
te mbroj disa vlera qe i gjykonte te pathyeshme, por gjithmone ishte i drejte
ne konfrontimin e tij dhe gjithmone ekzistonte permasa e drejtesise ne
perplasjet e tij. Do te surprizohemi ne se duke studiuar Greqine paraklasike
shohim qe kundershtaret ndermjet njeri-tjetrit vendosnin qe me pare limitet e
perplasjeve dhe askush nuk kishte pafytyresine ti thyente. Kjo ndodhte
sikurse dihet edhe me „helenet e fundit“ arvanitasit, qe gjate sundimit osman
luftonin me rregulla te paravendosura ose jepnin te famshmen „Besë“ dhe
ndalonte perplasja per kohe te caktuar dhe ne vend te caktuar.
Keto vlera morale rane me luften e Peloponezit ku rendesia e madhe e saj
nuk konsiston aq ne te qenurit shumevjecare dhe gjakderdhese, se sa ne ate
qe pikerisht atehere rane perceptimet tradicionale helene dhe vlerat qe
paracaktonin perplasjet e brendeshme. Menjefjale humbi Besa!
Àris pra, simbolizonte per helenet pikerisht ate qe donin t’i shmangeshin dhe
sikurse thame do ta shohim kete ne mythet korresponduese ku Àris,
sigurisht si i pavdekshem, kurre nuk vdes, nuk vritet ne ndonje lufte, por
gjithmone mundet nga perendite e tjera (!) packa se eshte specifikuar si
perendi e tmerrshme e luftes.
Dhe jo vetem nga perendite por Àri mundet edhe nga njerezit dhe jane me te
vertete te vleresueshme keto dy elemente. Vecanerisht, Àris kurre nuk do te
mund t’i perballoj perplasjet e tij me Athinán (Urtesine), edhe kur ekziston
ndonje shprese serioze per fitoren e tij.
Aìas (lexo: Èas) e plagos dhe e detyron te iki duke uluritur dhe te fshehet ne
Olimp, dhe Herkuli e mund ne duel.
Cilesite e Àrit jane absurditeti, cmenduria. Ne nje kohe qe perendite e tjera
nderhyjne ne luftime per te marre anen e njerit nga te dy kundershtareve, ne
luften e Trojes dhe ne te tjera, Àris kurre nuk del hapur, paster me anen e
dikujt. Diku me njerin, diku me tjetrin dhe nuk njeh armiq apo miq, menjfjale
eshte i pabese, eshte „shumefytyresh“ sikurse thote Homeri (Iliada E, 831,
887 ).
Si perfundim eshte cka nuk mund te jete dhe cka nuk mund t’i shmanget
mentaliteti helen. Shoqeruesi i Àrit eshte Enuó (lexo: Enió) qe nuk e dime se
cfare do te thote dhe Decharme supozon si te mundeshme qe emri I tij ka
ardhur nga bertitja luftarake e heleneve, Èris, Deímos dhe Fóvos,
perfaqesimi i tmerrit dhe frikes, sipas Decharme.
Me te gjitha keto elemente dime perafersisht cfare mund te thote emri i
perendise Àri. Por para se te themi mendimin tone, le te shohim cfare thone
kerkuesit e tjere.
Sipas Max Müller dhe Cox (Nouvel lecons sur la sciene du language, faqja
36 dhe Mythology of Aryan nations, botimi II, faqja 253 ) fjala „Àris” sikurse
dhe relativja latine Mars-tis, e kane prejardhjen nga rrenja sanskrite Mar- prej
nga vjen edhe emri Marú, perendi e fortunes sipas Veddeve Indiane.
Marú, menjefjale furtuna, eshte “perplasja” ose “ferkimi” sipas Müller.
Decharme e adopton kete version duke thene qe ly version ethymologjik ka
mbeshtjellje simantike dhe alegorike, nga cfare tregojne mythet rreth Àrit
(faqja 192 ). Keshtu pra, sipas te treve ketyre kerkuesve, Àris eshte perendi
e furtunes fillimisht.
Realisht, Àris ka cilesite e furtunes, sepse sikurse ajo shkaterron gjithcka ne
kalimin e saj, por problemi gjuhesor nuk e zgjidhen kerkuesit e mesiperm,
sepse mundet qe Marú te quheshin perendite Vedde te furtunes, por cfare
do te thote rrenja Mar- qe percakton keshtu edhe furtunen Vedde?
Kete do te na e shpjegoi nje gjuhe me e vjeter se gjuha sanskrite,
arvanitase-pellzge.
Marrë (I Marrë ) ne arvanitase do te thote i cmendur. U marsúa ose
marrúa = u cmend.
Keshtu pra, perendite Vedde te furutnes u emertuan Marú, sepse furtuna si i
cmenduri,
i pa arsyeshmi, shkaterron dhe thyen cfaredo qe te gjendet perpara tij me
menefregizem dhe pa gjykuar.
Menjefjale do te thoshim qe fjala Marú eshte mbiemer percaktues i furtunes,
Marruar = cmendur.
Ne Greqine e vjeter kemi perendi-zim te cmendurise dhe te absurditetit
qe te con ne disarmoni, perplasje dhe lufte, shkaterrim dhe katastrofe me
pershkrimin qe analizuam dhe me te vertete eshte e mrekulluesheme te
perceptojme thelbin dhe permbajtjen e civilizimit te asokohe.
Ne arvanitase ekziston gjithashtu dhe fjala Mërí qe do te thote rrahje, zënie
(Do hash mëri = do hash dru). (Kjo fjale arvanitase Mëri, eshte e
mundeshme te jete relative e fjales homerike „Mínis“, me ndryshimin e (r) ne
(n) . Sikurse Mëni – ne dialektin gege.
Fjala „Mínis“, dorian „Mánis“ (greqishte e re „Manía“ ) krijoi problem tek
gjuhetaret qe konsideruan jo te sigurt dhe te erret ethymologjine e saj (shih
fjalorin Ethymologjik J.B. Hofman, te perkthyer ne greqisht nga Ant.
Papanikoláu, Athine 1974 ). Per relativitetin e saj me fjalen arvanitase „Mëri“
ose „Mëni“ shih J. Vreto, S. Konda, J.G. Hahn. )
Por qendrojme ne bindjen qe fjala „Àris“ sikurse dhe fjala latine „Mars“ e
kane prejardhjen nga rrenja Mar- qe do te thote i cmendur dhe qe ekziston
fjale ekzakte ne arvanitase dhe me te njejtin kuptim.
Ekziston gjithashtu edhe mythi qe e do Àrin dashnor te Afroditit, te perendise
se bukurise dhe te Èrotas. Nuk eshte i pashpjegueshem ky myth qe do te
shprehi Èroten vicioze, ilegale dhe absurde (Afroditit eshte bshkeshorte
legjitime e Iféstios). Se mos akoma edhe sot nuk themi „Èrotas e cmendur –
Dashuri e cmendur“ ?
Nje fare elementi te perbashket ndermjet cmendurise dhe èrotas nuk e
zbuluan per here te pare njerezit e rinj.
Sikurse Athiná therritet „Amítor“, menjfjale pa nënë sepse doli nga koka e
Dias, pra ka vetem baba dhe jo nënë, keshtu edhe Àris therritet „Apátor“,
menjfjale pa baba.
`Hra (lexo: Ìra) e zuri duke i marre ere nje luleje te mrekullueshme ne zonen
e Olenú, thote Ovídos. Ky version nuk ishte shume i njohur ne Greqine
klasike, ku Àris duket si djale i Dìas dhe Ìras. Por patjeter qe Ovídos nuk e
ka thene pa nje shkak dhe arsye.
Àris, sikurse shohim, nuk eshte perendi e realitetit fizik, natyror, por i realitetit
social. Shpreh cmendurine, kapricon dhe karakterin argumentues te njeriut,
ku – edhe pse
shkaterrues – leviz rroten e historise se njerezimit.
Ne shoqerine e Ovídos, nje shoqeri mjaft androkrate (shume burra) – sikurse
edhe homerikja dhe klasikja – gruaja konsiderohet burim i se keqes dhe
vuajtjes, kurse burri i se mires. Dhe Homeri, qe eshte i dashuruar me grate,
e ve Días ti bertase Àrit me karakterin e tij kapricoz duke e krahasuar me
nene e tij Ìra.
„Ke kapricon absurde dhe te pallogaritshme te mamas tende“, i thote. Por si
ka mundesi qe Isíodos nuk e quajti „Apátora“ Àrin?
Prej lidhjes erotike ilegale te Àrit me Afroditin lind Armonia, gruaja e
Kádhmos (shih Isíodos, theogonia, 937 ) dhe tek shume rezulton nje
pikpyetje qe nje ide e tille (armonia) te linde nga bukuria (Afroditi), por edhe
nga cmenduria dhe absurditeti (Àri).
Por Armonia (Harmonia) pikerisht kjo gje do te thote: gershetimin e dy ose
me shume gjerave te ndryshme ose komplet te kunderta, per krijimin e nje te
trete te bukur dhe te pranueshme.
Dhe Harmonia eshte krej baze i civilizimit helen. Fjala armonia vjen nga
rrenja ar- qe do te thote me bashku, me ngjite dy gjera te ndryshme. Shih
“Armós” ne greqisht.
Ne arvanitase – ku vertetoj hipotezen e mesiperme – ekziston folja Arnój ose
Arnónjë sikurse edhe Arnë.
Àris, sikurse thame respektohet por nuk adhurohet. Cfare do te thote kjo? Do
te thote qe stergjysherit tane nuk shmangeshin, sikurse ne sot, ne fabrikime
utopike per te kaluar realitetin, sado I ashper ose jo I kendshem mund te
ishte. Nuk krijuan bote fantastike ideale qe te shtypnin deshirat e tyre te
parealizuara ose perfekte, enderrat e tyre.
Ishte nje popull „i ftohte“, „realist“, „racional“ ? Sigurisht qe jo, por sikurse
thame edhe ne kapitujt e tjere, llogjika shoqerohej, bashka-ecte me poezine
dhe arti kishte si udherrefyes llogjiken e natyres. “Poezi” do te thote
“Ndertim” siper realitetit ekzistues dhe jo jashte tij. Dhe ketu do te duhet te
themi qe ne poezine helene nga Homeri deri tek kenget e sotshme popullore
(ne shumicen me prejardhje arvanitase) , kemi pikerisht ate qe sot e quajme
“surealizem”.
Menjefjale ndertim – poezi mbi ekzistencen, mbi realen, ne menyre te tille qe

ndertim – poezi te gjendet mbi realitetin, por jo pa baze, duke konfirmuar

kapricon ose cmendurine e ndertuesit – poet, por me nje lidhje te tille
dialektike ndermjet realitetit dhe ndertimit ku pikerisht kjo lidhje dialektike dhe
forma e saj te ndjell mrekullimin tek ai qe ndjenjat e saj do ta prekin.
Me sado pershkrime te bukura, fashinante, forme zotash ose njeriu edhe ne
qofte se i jepen Àrit, ne thelb eshte absurditet dhe manjakeri e njerezve te
vijne ne perplasje dhe vetshfarosjen e njeri-tjetrit ne fushen e betejes, gje qe
sipas normes nuk eshte e pelqyeshme.