1

Kult i ikonografija u rimsko doba

Asklepije

Sin Apolona i Koronide, grčki bog lekarske veštine.Po mitu, odgajio ga je i

lekarskoj veštini naučio kentaur Hiron.Počev od 5 vpne, Asklepije je poštovan kao
božanstvo, prvo u tesalskoj Triki odakle se njegov kult ubrzo proširio po celoj Grčkoj,
a vremenom je potisnuo lokalne heroje lekare pa čak i Apolona koji je najverovatnije
pod uticajem Delfa, proglašen za njegovog oca.
Sedište Asklepijevog kulta bilo je u Epidauru, za koje su bila vezana i ostala
Asklepijeva svetilišta čije je osnivanje praćeno procesijom u kojoj je nošena zmija
kao inkarnacija boga.
Kult Asklepija je u Atini uveo pesnik Sofokle. Prema Pausaniji, kultna statua
Asklepija, oslonjenog na štap, kao i svetilište,nalazila se u blizini pozorišta, na putu
ka akropolju.

Atributi

zmija obavijena oko štapa ( po predanju zmija mu je pokazala travu koja leči, a po
drugom Atena je Asklepiju ponudila dve vrste Meduzine krvi, krv iz desne vene koja
vraća u život i krv iz leve vene, koja uništava život ), petao( omiljena Letina životinja
veza sa Apolonom,petao je prisustvovao Apolonovom rođenju), koza, pas ( po
kasnijem predanju, Koronida je na planini Mirtion kod Epidaura, tajno rodila
Asklepija, napustila ga, ali se pojavila koza da ga doji i pas da ga čuva ), šišarka,
lovorov venac, fijala.

Ikonografija

lik zrelog, bradatog muškarca. Prikazivan oslonjen na štap, kasnije zajedno sa

Higijom.Helenističko rimska umetnost se oslanjala na tradicionalne uzore, a lik
Asklepija se sve više približava liku Zevsa, osobito po predstavi kose.
Kalamis - hriselefantinska statua za Sikion,Asklepije sa šišarkom i skiptrom
Alkamen – između 420 i 418 pne, izvajao kultnu statu za Mantineju
Trasimed – za hram u Epidauru, izradio je Asklepija na prestolu sa štapom i zmijama
u rukama, a pored njegovih nogu postavio je psa, početkom 4 vpne.
Skopas – za Tegeju izradio kultne statue Asklepija i Higeje

Higija

Personifikacija zdravlja, prvo poštovana kao samostalno božanstvo, od 6 vpne

a potom je u vreme širenja Asklepijevog kulta, svrstana u njegovu decu a vremenom
je potisnula sve asklepijade i ostala jedina Asklepijeva ćerka.
Najstarije predstave potiču iz 6 vpne, gde je prikazana kao snažna, ozbiljna
žena, obučena u dorski hiton, a počev od 3 vpne, prikazivana je kao devojka i to kako
hrani zmiju.Poštovana je u Atini ( dva puta godišnje su lekari prinosili žrtve Asklepiju
i Higieji), Korintu, Megari, Argu.
 2

Asklepijadi

Po predanju Asklepijeva deca – ćerke Akeso, Jaso, Egla, Higieja, Panakeja; sinovi
Mahaon i Podalirije, junaci iz trojanskog rata, Maheona je ubila Pentesileja

Veza Dionisa i Asklepija

Po predanju su na sličan način spaseni iz tela svojih majki.Apolon, saznavši da se

Koronida udala za Ishija (Apolon je prokleo gavrana kao vesnika nesreće i od tada je
gavranovo perje crno), odlučio na osvetu.Ubio je Ishija, a Artemida je ustrelila
Koronidu.Apolon je iz Koronidinog tela iščupao Asklepija.Dionis je po mitu rođen iz
Zevsove butine.Po Herinom nagovoru, Semela ( Kadmova i Harmonijina ćerka ) je
zatražila od Zevsa da joj se prikaže kao gromnovnik.Sjaj munje je usmrtio Samelu a
Zevs je iz utrobe spasao Dionisa.Nakon tri meseca, Zevs je u Nisi rodio Dionisa i
predao na čuvanje nimfama.Po starijem predanju, Dionis je Zevsov i Persefonin
( Zevsova i Demetrina ćerka ) sin – Dionis Zagrej.
Ikonografija – Dionis – tirs ( štap na čijem vrhu je šišarka )

Asklepijeva svetilišta ( Asklepioni ) u Grčkoj

Epidaur

Hram je sagradio između 380 i 375 gpne, arhitekta Teodot.Pored hrama, značajne
građevine koje je u istom periodu sagradio Poliklet Mlađi - tolos ili timele,zapadno od
hrama i pozorište.Hram je bio peripter u dorskom stilu, ulaz je bio na severu, gde su
bili podignuti propileji.Severno od tolosa, bila je građevina sa portikom, slična stoi u
kojoj su vernici noćivali kako bi od Asklepija dobijali upustva za lečenje( inkubacija )
Na zapadnom timpanonu bila je predstavljena amazonomahija, na istočnom pad
Troje.Zna se da je Timotej radio sa Hektoridom, dok je drugi umetnik nepoznat
( stilske razlike figura na zabatima ).U hramu se nalzila sedeća statua Asklepija , rad
Trasimeda sa Parosa.Hram je opljačkao Sula 87 gpne.

Kos

Ostrvo Kos su kolonizovali Dorani, verovatno iz Epidaura u 10 vpne i osnovali grad

Kos, čuven po Asklepijevom svetilištu i medicinskoj školi koju je osnovao
Hipokrat.Svetilište je izgrađeno sredinom 4 vpne i nalazilo se na mestu ranijeg
svetilišta Apolona Kiparisija.
Bilo je podignuto na tri terase.U podnožju su bili propileji i terme koje su vodile na
prvu terasu gde s dorski portici sa tri strane uokviravali dvorište i odaje sa kadama za
bolesnike.Na srednjoj terasi bili su Asklepijev žrtvenik, Apolonov hram, lesha, hram
u jonskom stilu početkom 3 vpne.Do gornje terase vodilo je 60 stepenika, gde je bio
veliki hram u dorskom stilu iz prve polovine 2 vpne, u čijem naosu su se nalazili
kipovi Asklepija i Higije kao i otvor u koji su bolesnici ostavljali darove pre početka
lečenja.
 3

Korint

Asklepijevo svetilište je sagrađeno u 4 vpne, kod severnog bedema grada verovatno

na temeljima starijeg Apolonovog hrama.Svetilište je imalo odaje za inkubaciju
( iznad izvora Lerne )

Asklepije kod Rimljana

Asklepijev kult je u Rim uveden 293 gpne, dve godine pre toga odigrala se bitka kod
Sentina, kada je Rim oslobođen keltske prevlasti i kada su ponovo uspostavljeni
kontakti između rimske i grčke kulture.Tada se uvode i drugi kultovi stranih
božanstava – Magna mater, Damija, Heba itd

Juturna – boginja zdravlja kod Rimljana – grčka Higija

Asklepije kod Tračana

Provincija Trakija – osnovao je Klaudije 47 gne.

Asklepijev kult je raširen u vreme rimske dominacije.Pretpostavlja se da je Asklepije
tračkog porekla, ali je verovatno zamenio nekog tračkog boga ili demona lekara –
Darona ( Derona ).Asklepijeva svetilišta su kod Tračana povezana sa
izvorima.Nalazila su se u blizini toplih izvora, u severnoj Bugarskoj ( Glava Panega,
Batkun ) i kod Ćustendila.
Daron – na votivnim pločicama se prikazuje organ koji je ozdravio
Trački heros – isto vezan za Asklepija

Batkun

Tračko kultno središte nedaleko od Plovdiva ( Filipolj ), pored Asklepija i Higije,

poštovan je i trački heros.Na loklitetu Hajdučko kladenče otkriveno je veliko
Asklepijevo svetilište.Nađeno je više od 180 celih ili fragmentovanih votivnih
spomenika.Sastav stanovništva je ovde bio heterogen, pored Tračana u znatnom broju
se javljaju i Grci i Italici.

Glava Panega

Jezero i izvor u severnoj Bugarskoj, pored koga se nalazilo Asklepijevo svetilište,

popularno od 2 do 4 vne.Nađeno je 126 celih i mermernih ploča posvećenih
Asklepiju, Higiji i Telesforu, Artemidi i Silvanu, Afroditi, nimfama i tračkom
herosu.Posvete su pisane grčkim, ređe latinskim jezikom, didikanti su bili mahom
domoroci.

Pernik

Verovatno sedište tračkog plemena Agrijana,starije utvrđenje je iz 5/6 vpne,rimsko

naselje je formirano u 2 vne kada je podignuto Asklepijevo svetilište.
 4

Pautalija

Danas Ćustendil, prvo selo u regionu Denteletika, a potom rimski grad nastao u vreme
Trajana ( Ulpia Pautalia ), širenje grada za vreme Hadrijana, najveći procvat za vreme
dinastije Severa, ovde su boravili Antonin Pije i Karakala.tokom 2 i 3 veka,
kolonijalna kovnica je emitovala serije novca visokog kvaliteta.gradski bedemi su
podignuti u vreme Marka Aurelija a stradali su tokom gotskog upada 270 g a
obnovljeni u 4 veku, kada je na brdu Hisarlik podignuto novo utvrđenje.Grad se
nalazio na raskrsnici puteva Serdika – Stobi i Filipolj – Stobi, u Trakiji, a formiranjem
sredozemne Dakije ulazi u njene okvire.
Na putu Filipolj – Pautalija nalazilo se rimsko naselje Germanija ( danas Sapareva
banja kod Ćustendila, rodno mesto vizantijskog vojskovođe Velizara ) gde je tokom
2/3 veka, bio logor kohorte II Lucensium.Ovde su za termalne izvore vezani kultovi
ijatričkih božanstava Asklepija, Higije, nimfe, trački heros.

Filipolj

Tračani su ga zvali Pulpudeva, Filip II je 341 pne, preuredio tračko naselje i nazvao
ga Filipolj, u rimsko doba pominje se pod imenom Trimontijum.U 1 vpne, ovde se
nalazilo sedište tračkih kraljeva koji su kovali svoj novac.Helenistički grad je
obnovljen u vreme Tiberija i Vespazijana ( osobito fortifikacija ).Trajan je u njemu
naselio veterane, stoga se uz natpise Phillipopolis, nalaze epiteti Iulium, Flaviam,
Ulpiam, a na vojnim diplomama se navodi kao Ulpia Phillipopolis i Ulpia
Trimontium.Grad je kovao svoj novac od 1 do sredine 3 veka, bedemi su podignuti u
vreme Marka Aurelija.Većina spomenika potiče iz perioda Severa, najznačajniji je
hram Apolona Kendreisa, nađena su svetilišta Asklepija, Herakla i Dionisa, kao i
terme.

Ostala Askepijeva svetilišta

Ad Medijam

Rimska banja, danas Rumunija, sem termi, ovde je bilo svetilište Asklepija i Higije,
kao i svetilište Herakla koji je ovde poštovan kao zaštitnik izvora.Iz ovog mesta kult
Herakla se brzo proširio na susedne oblasti.U blizini je bio kastel gde je bila
stacionirana kohorta III Delmatarum.

Apulum

Rimsko naselje nastalo na ostacima dačkog grada Apoulona, sedište kralja Bojrebiste,
danas Alba Julija u Rumuniji.Razvilo se oko legijskog logora, čiji je osnovni cilj bio
da zaštiti okolne rudnike zlata.U vreme Marka Aurelija stiče status municipijuma, u
vreme Komoda postaje kolonija.U 3 veku se uz naziv grada javlja i epitet zlatni
grad.Stanovništvo je bilo heterogeno, pored starosedelaca bilo je i doseljenika iz
Italije, sa Istoka, balkanskih provincija i Panonije.Najvažniji ostaci:kastrum iz
107/108 g gde je bila stacionirana legiija XIII Gemina, Asklepijevo svetilište.Na
nekropolama se osim dačkih oblika grobova, javljaju i forme sahranjivanja tipične za
Dalmaciju i Gornju Meziju.
 5

Ulpija Sarmizegetuza ( Colonia Ulpia Traiana Dacica Sarmizegetusa )

Glavni grad provincije Dakije, prvi naziv grada je bio bez Sarmizegetusa koji je dodat
u vreme Hadrijana, a prema staroj dačkoj prestonici radi romanizacije lokalnog
stanovništva.Bitne građevine: forum iz vremena Trajana, hram Libera i Libere iz
vremena Marka Aurelija ( centralni žrtvenik ukrašen scenama s prikazima Arijadne ),
svetilište Asklepija i Higije koji se sastoji iz većeg temenosa koji je oivičen
peribolom, a sakralni elementi temenosa su hram sa oltarom i fanum.Kasnije je u
vreme Severa dograđeno još nekoliko objekata.Hram Dijane je po planu sličan hramu
Libera, ali većih dimenzija.Pored ovog hrama bio je hram posvećen Silvanu ali
manjih dimenzija.Oba hrama verovatno čine svetilište Dijane i Silvana, nastali tokom
prve pol. 2 veka, oštećeni su tokom markomanskih ratova i obnovljeni u vreme
Severa.Amfiteatar je bio relativno malih dimenzija ( oko 5000 gledalaca ).Pored
amfiteatra nalazilo se svetilište Nemeze koja je bila i zaštitnica gladijatora.Nedaleko
od amfiteatra je bila gladijatorska škola, građevina trapezoidne osnove sa mnogo
prostorija.Mauzolej Aurelija je sepulkralni spomenik u vidu tumula prečnika 21 i
visine 3,5 m.To je porodična grobnica sa sarkofazima.

Medijana

Predgrađe Naisusa na levoj obali Nišave, verovatno letnjikovac Konstantina I i

njegovih naslednika, danas Brzi Brod kod Niša.Centralni prostor zauzima vila sa
velikim peristilom, u sklopu bio je i nimfej.U okviru vile nađeno je u sekundarnom
položaju 16 skulptura od mermera i porfira koje prikazuju Asklepija, Higiju, Herakla,
Merkura, Dionisa i ostala božanstva za koje se pretpostavlja da potiču iz paganskog
hrama posvećenog Asklepiju.
Kapija posvećena Artemidi.

Stobi

Na novcu Stobija je prikazan hram Asklepija.

Artemida

Grčka boginja lova i prirode, Zevsova i Letina kći, Apolonova sestra

bliznakinja.Njen lik nastaje sažimanjem raznih božanstava i demona prirode,
prvenstveno minojske boginje – gospodarice divljih koza i drveća, i boginje lova,
rata, i predvodnice plemena.U istorijsko doba ona je gospodarica životinja i prirode,
poštovana u svim delovima Grčke gde su podignuti mnogi hramovi od kojih je
najpoznatiji Artemizion u Efesu.

Epiteti

Efeska , Ortija , Brauronija , Leukofriena , Bendis ( veza sa tračkom boginjom

Bendidom sa kojoj je poistovećena ) , Apanhomena ( kult Artemide Apanhomene je
poštovan u Arkadiji, boginjine figure su vešane o drveće ili skrivane, po mitu su deca
igrajući se obesila njenu statuu o drvo,zbog čega su deca ubijena, a posle toga su žene
 6

rađale mrtvu decu što je bio razlog za uvođenje kulta ), Kurotrofos ( ona koja doji
decu, zaštitnica dece, mladih ), Bulaia ( u istorijsko doba, zaštitnica političkih
skupova ), Lafrija ( kroz ovaj kult je jasno izražena njena funkcija gospodarice
životinja, prinošenje divljih životinja koje su žive spaljivane na lomači ( samo
Artemidi su životinje žrtvovane na ovaj način ), o ovom kultu se starala svečtenica
kojoj su za razliku od ostalih ukazivane božanske počasti, vožena je u kolima
upregnutim divljim životinjama ), čitav niz epiteta koji se odnosi na prvobitnu
povezanost sa vegetacijom – Karijatis, Ligodesma, Koritalija

- Širenjem Apolonovog kulta, Artemida postaje devičanska boginja i gubi svoje

materinske funkcije ( zaštitnica dece, žena, porođaja ) a njen lik se dopunjuje novim
crtama.Postaje boginja ribara, zaštitinica obala, pristaništa, ostrva.U 5 vpne, pod
uticajem filozofskih spekulacija i njene sličnosti sa Hekatom, postaje i boginja
Meseca pa se kasnije često poistovećuje sa Selenom
- Zbog arhaičnih rituala koji karakterišu njen kult, povezivana je sa stranim
božanstvima ( boginjom iz Efesa, kapadokijskom boginjom Ma, tračkom Bendidom,
boginjom iz tauridskog Hersosa)

Atributi

Luk i strela, kasnije se dodaju buktinja i mesečev srp ( atributi azijskih boginja sa
kojima se identifikuje), posvećene su joj medvedica ( Atika, Arkadija), pčela (Efes)
Artemidine svete životinje su lav, panter, košuta, često u pratnji psa, u lokalnim
kultovima i divlji vepar.Od drveća posvećene su joj palma, mirta, maslina

Ikonografija

Vrlo rano je utvrđena njena ikonografija, boginja sa krilima ili bez njih, okružena
pticama i životinjama.Prvo je kao i sva ostala božanstva, predstavljana u vidu
anikoničnog drvenog ili kamenog idola.Najstarija očuvana statua Artemide potiče iz 7
vpne i još ima odlike ksoanona ( Nikandrina Artemida, iz Artemidinog hrama sa
Delosa, mitskog mesta Apolonovog rođenja ).Iz istog perioda, potiče i vaza sa
predstavom Apolona u kvadrizi i Artemide ( oko 650 pne, delosko-meloska keramika,
orijentalizirajući stil ).Predstave iz mita su retke ( smrt Niobe i njene dece ).U 4 vpne,
često je predstavljaju skulptori.Tokom helenizma se ponavljao njen lik koji je ostvario
Praksitel.
Praksitelova Artemida je postala uzor za sve kasnije predstave ( Artemida Brauronija,
sačuvana rimska kopija Dijane iz Gabija )

Artemizioni

Efes / Artemida efeska

Izgradio ga je arhitekta Teodor ( još je izgradio Hereion na Samosu ), to je bio dipter

u jonskom stilu u čijoj izgradnji je učestvovala cela Mala Azija, posebno lidijski kralj
Krez.
Glavna odlika su kolumne celate, stubovi čiji je donji tambur ukrašen reljefima
( asirski uticaji ).Zapalio ga je Herostrat 356 gpne.Novi Artemizion sagrađen je u
prvoj polovini 3 vpne po uzoru na arhajski, važna kolumna celata je ona sa
 7

predstavom Hermesa, Tanatosa i možda Alkeste, za koju se smatra da je rad

Praksitela ( žrtvenik se isto pripisuje njemu, ali je poznat samo iz opisa).U
nepokrivenom naosu ispod baldahina nalazila se statua Artemide Efeske.Za ovaj hram
su Fidija,Kresil i Poliklet izradili statue Amazonki.
Izgled Artemide Efeske – brojne dojke na telu boginje, veza za orgijastičkim kultom o
kome su se starali sveštenici i sveštenice; sačuvana je rimska kopija.Prema Kalimahu,
hram je bio sledbenik otvorenog Artemidinog svetilišta koje su podigle Amazonke
(navodno su Grci ovde pobedili Amazonke, ali su preuzeli njihovu boginju ).

Magnezija / Artemida Leukofriena

Pseudodipter u jonskom stilu (maloazijski ), izgradio ga je Hermogen, predstava

amazonomahije na frizu.Epitet leukofriena verovatno ima veze sa lokalnim
božanstvom.

Peloponez ( Sparta, Arkadija ) / Artemida Ortija

Arkadija - Artemizion u Basama,nalazio se u blizini čuvenog Apolonovog hrama.

Sparta – na desnoj obali Eurota, nalazilo se svetilište sa kraja 8 vpne, sastavljeno iz
dvorišta sa žrtvenikom i hrama, početkom 6 vpne, stari hram je zamenjen novim u
dorskom stilu većih dimenzija
Kult Artemide Ortije – običaj nošenja maski od terakote, predstavljale su ružne i stare
žene (nađene su u novom hramu u Sparti ), možda su u ovom kultu prvo žrtvovana
deca a kasnije je taj običaj zamenjen ritualnim šibanjem dečaka čija je krv trebala da
poprska žrtvenik.Artemida Ortija/ispravna, pravedna je zaštitnica morala, pravednosti
i mladenačke čestitosti

Atika ( Brauron, Atina ) / Artemida Brauronija

Atina – pored južnog bedema akropolja nalazio se temenos Artemide izBraurona,

temenos Atene Ergane i halkoteka.Ispred ulaza u temenos, nakon pobede nad
Beoćanima i Halkiđanima 506 pne, Atinjani su posvetili bronzanu kvadrigu, a tu se
nalazio i bronzani kip trojanskog konja rad vajara Strongliona.
Brauron – hram je bio prostilos u dorskom stilu sa trobrodnim naosom i aditonom,
sagrađen 500 pne, jugoistočno od hrama se nalazilo Ifigenijino svetilište, delimično
udubljeno u stenu, a tu se nalazila i mala građevina – Ifigenijin grob.Uz Ifigenijino
svetilište, između 430 i 420 pne, sagrađena je stoa sa tri krila, a u severnom krilu su
bile odaje gde su boravile devojčice koje su se starale o kultu, ovde je nađen veliki
broj reljefa sa prikazima dece

Kult Artemide Brauronije – o kultu su se starale devojčice maskirane u medvedice,

možda je prvobitno prinošena ljudska žrtva.Grci su Artemidi pripisivali i osobine tuđe
boginje kojoj se nekada prinosila ljudska žrtva ( mit o Ifigeniji ), tkz. Artemida
tauridska – veza sa boginjom tauridskog Hersosa, koja je predstavljala bolest, smrt,
zlo

Kult Ifigenije – stariji kult od Artemidinog, Ifigenija je bila zaštitnica žena i porođaja,
po mitu bila je Artemidina sveštenica
 8

Krf

Artemidin hram je podignut oko 585 pne, a bitan je zbog predstave Gorgone sa
svojom decom Pegazom i Hrisaorom, na zapadnom zabatu

Dijana

Boginja plodnosti, materinstva, lova, njen kult je rano prenešen u Rim, ali je u rimskoj
religiji brzo poistovećena sa Artemidom.Njen lik je helenizovan.Kultna statua Dijane
u hramu na Aventinu rađen je po uzoru na efesku Artemidu, kao i sve njene kasnije
predstave( kratka tunika, sa lukom, ili sa buktinjama i zmijama u rukama ) rađene su
po uzoru na grčku umetnost.
Njen centar u Italiji, nalazio se u Ariciji( Lacij, Albanske planine), pored jezera Nemi
( jezero je nazivano i Dijanino ogledalo – speculum Diana ), gde je bilo svetilište.Po
predanju ovde se nalazila kultna statua tauridske Artemide.O kultu aricijske Dijane
starao se sveštenik (rex Nemorensis) a preuzimanje dužnosti bilo je u vezi sa kultom
tauridske boginje ( novi sveštenik je morao da ubije starog ).U Ariciji je sa Dijanom
poštovan i Virbije, verovatno njen prvi sveštenik koji je kasnije poistovećen sa
Hipolitom.Na osnovu brojnih zavetnih darova koji su nađeni ( statuete žena koje doje
decu ) aricijska Dijana je bila zaštitnica žena.
Kult aricijske Dijane u Rim je preneo Servije Tulije i podigao prvi hram na Aventinu.
Aventinska Dijana je bila zaštitnica latinskog saveza, a u Rimu je postepeno ova
italska Dijana helenizovana i 399 gpne, na velikom leksiterijumu je poistovećena sa
grčkom Artemidom.
U Rimu su Dijani podignuti i drugi hramovi. U hram koji se nalazio između Viminala
i Eskvilina, pristup su imale samo žene.
U rimskim provincijama, pod Dijaninim imenom su poštovana razna lokalna
božanstva( pod rimskim imenom su ustvari prihvatali varvarske kultove ).Posebno je
bila omiljena u Dalmaciji, gde je poštovana zajedno sa Sillvanom.
Pored kulta aricijske Dijane, među najstarije kultove ubraja se i kult Dijane Tifatine,
koja je poštovana kao zaštitnica lova, u Kampaniji.Njeno svetilište se nalazilo u
kampanskom gradu Kapui, na brdu Tifata.

Silvan

Bog neobrađene zemlje, međa koje dele polja od šuma.Smatran je i bogom šuma,
stada, vegetacije pa je često poistovećivan sa rimskim bogom Faunom ( staro italsko
božanstvo prirode, stada i pastira, on je proročko božanstvo, u njegovu čast j
eustanovljen jedan od najstarijih rimskih praznika/Luperkalije) i grčkim
Panom.Prizivan je zajedno sa Liberom i Cererom.
Silvan je i bog lova i zaštitnik seoskog poseda (S.vilicus).Verovalo se da svaki posed
čuvaju tri Silvana – S.domesticus (o kući), S.agrestis (stada), S.orientalis (međe).
Isključivo je bog seljaka, pastira i siromaha (godišnje su seljaci Silvanu i Marsu
žrtvovali meso, slaninu, vunu a žene nisu prisustvovale prinošenju žrtve ).
Silvan je posebno poštovan po provincijama, naročito u Dalmaciji, Panoniji, Dakiji i
Africi, jer se njegov kult lako usaglašavao sa religijom neromanizovanog
stanovništva, a sem toga rimski vojnici, stacionirani po provincijama su prizivali
Silvana da ih zaštiti od šumskih životinja i da im podari sreću u lovu.
 9

Ikonografija

Prikazivan kao snažan muškarac duge kose, sa bradom, šišarke bora u kosi, uglavnom
nag, sa kozjim krznom prebačenim preko desnog ramena.Njegovi zoomorfni elementi
su kozje noge/preuzima grčku ikonografiju, boga Pana (ogrnut krznom risa, sa
pastirskim štapom i logobolomom u rukama, najčešće prikazivan u društvu sa
nimfama ili kao ih progoni, sin Hermesa i nimfe, često u društvu Dionisa i pratnje –
nimfi, silena, satira, naučio Apolona proricanju, prvo poštovan na Peloponezu, a tek
posle maratonske bitke njegov kult se proširio po Grčkoj, u pećinama na padinama
atinskog akropolja poštovan zajedno sa nimfama, kult Pana i nimfi – u pećinama;
statue Pana u pozorištima, npr.helenističko pozorište u Segesti ).

Atributi

U ruci – grana bora, pastirski štap ( pedum ), nož

U skutu – šišarke, jabuke, grožđe
Pored nogu, često je prikazivan pas.

Veza Dijana / Silvan

Njihov kult je poštovan posebno u rimskim provincijama i to naročito u Dalmaciji i

Panoniji.Pored ovog kulta, bio je i raširen kult Silvana i nimfi.
Odnos sa rudarstvom - banje

Dalmacija

Nakon ugušenja dalmatinsko-panonskog ustanka, oko 10 gne, dotadašnja provincija

Ilirik podeljena je u dve provincije:
1) južna, Superior provincia Illiricym koja se od Flavijevaca zove Dalmacija
2) severna, Inferior provincia Illiricym, Panonija koja je u vreme Trajana
podeljena na još dve provincije-gornja sa sedištem u Carnuntumu(Petronel
kod Beča) i donja sa sedištem u Aquincumu(Budim),od 3 vne najvažniji grad
Panonije je bio Sirmuium
Na osnovu brojnih natpisa, u Dalmaciji su se poštovala brojna grčka, rimska,
orijentalna, i neka ilirska božanstva.U carsko doba je na ostrvu Korčula, poštovan kult
Afrodite Pelagije, na Visu Herakle.
Eskulap i neka druga grčka božanstva poštovana su naročito kod primorskog
stanovništva.Ilirska božanstva su se negde poistovećivala sa grčkim i rimskim
( Bind/Neptun, Medaur je poštovan kao Eskulap na južnom Jadranu, a ilirska
božanstva šuma postala su Pan, Artemida, Silvan, koji se najčešće javljaju na
natpisima).
Među vojnicima bio je raširen kult Mitre, kao i u ostalim provincijama (nađeni ostaci
Mitrinih svetilišta, mitreuma i speleuma, brojni reljefi ).Rimljani su bili toleranti
prema svim religijama čije učenje nije bilo u suprotnosti sa njihovom
politikom.Jedino su forsirali kult imperatora.Na natpisima iz ovih krajeva često se
spominju Augustales, sveštenici municipalnih gradova koji su obavljali Avgustov
kult.Na natpisima iz salone i Narone spominju se i Titiales i Flaviales.
 10

Dokleja – najvažniji grad jugoistočnog dela Dalmacije, sagrađen u 1 vne, na ušću

Zete u Moraču.Status municipijuma dobija u vreme Flavijevaca, a krajem 3 vne,
postaje glavni grad provincije Prevalis.Duž južne strane glavne ulice nalazila su se tri
hrama na podijumu, jedan posvećen Dijani, a drugi verovatno Romi.
Ekvum – rimski grad nedaleko od Sinja, osnovao ga je Hadrijan kao koloniju
veterana.Odavde je rodom Hadrijanov najbolji vojskovođa Sever koji je ugušio
ustanak judeja 135 g.Među ostacima kurije , nažene su statue Dijane i Herkula, kao i
fragmenti carske statue.

Panonija

Akve Jaze – rimska banja na teritoriji plemena Jaza, Gornja Panonija.Otkriveni su

brojni natpisi posvećeni Silvanu i nimfama.Ostaci termi, foruma i kapitolijuma su iz
vremena Konstantina I koji je i obnovio terme i sagradio portike.Grad je porušen
krajem 4 veka.

Mezija

Vinceja (Smederevo) – rimsko naselje i postaja (mansio), procvat naselja se zasnivao

na poljoprivredi na šta ukazuju kult Silvana Domestika, zaštitnika ekonomskih
dobara, zatim velika ostava novca iz vile iz sredine 3 veka, i prisustvo Grka i
Orijentalaca među stanovnicima.najznačajniji nalaz je paradni šlen iz 2 i dekorisani
olovni sarkofag iz 3 veka.
Ravna – rimsko utvrđenje nedaleko od Knjaževca, na raskrsnici puteva naisus-raciaria
i Akve-Tures, verovatno Timakum Minus.Podignuto krajem 1 veka a obnavljeno
tokom 3 i 4 veka kada je ugrađen veliki broj nadgrobnih spomenika.U okolini
utvrđenja nalazio se hramovi posvećeni Dijani, Marsu i Jupiteru, kao i terme.zapadno
od bedema otkrivena je nekropola sa spaljenim i inhumiranim pokojnicima.

Trakija

Votivne pločice sa predstavama Artemide, Silvana, nimfi (npr. Glava Panega )

Dakija

Ulpija Sarmizegetuza – svetilište Dijane i Silvana; Hram Dijane je po planu sličan

hramu Libera, ali većih dimenzija.Pored ovog hrama bio je hram posvećen Silvanu ali
manjih dimenzija.Oba hrama verovatno čine svetilište Dijane i Silvana, nastali tokom
prve pol. 2 veka, oštećeni su tokom markomanskih ratova i obnovljeni u vreme
Severa.

Bendida

Tračka boginja lova i rata, srodna grčkoj Artemidi, Hekati, Persefoni.Njen kult je
prenesen u Atinu u vreme peloponeskih ratova 430/429 pne, u Pireju je ustanovljen
praznik Bendideje, koji se sastojao od procesije, konjskih trka sa buktinjamai noćnih
orgija.Kult Bendide je poštovan i u Maloj Aziji.U trakiji joj je posvećen hram na
donjem Hebru.
 11

Ikonografija

Kao mlada žena, kratka lovačka haljina, čizme

Atributi

U ruci – dva koplja

Hekata

Grčko htonsko božanstvo, titanka, kći titana Persa i Asterije.U narodnom verovanju
ona je boginja duhova, povezana sa podzemnim svetom jer su kod nje ključevi
Hadovih kapija.U pratnji pasa i demona, juri kroz noć a njen dolazak najavljuje
zavijanje pasa, boravi na raskršćima gde su joj podizani žrtvenici, prinošene žrtve
(jaja, psi, sir, kolači ), i na grobljima, iako izaziva zlo i bolesti ona ih i otklanja pa je
zbog toga ispred svake kuće podizan žrtvenik Hekati.Kao predvodnica noćnih pasa i
demona povezana je i sa Mesecom a preko njega i sa životom žena.Zaštitnica
celokupne magije, posebno ljubavnih čini i prizivanja mrtvih.
Hekatin kult je prenesen u Grčku iz Male Azije, verovatno iz Karije, gde se i nalazi
njeno najčuvenije svetilište,, u gradu Lagini.Povezivana je sa Artemidom (predstavlja
njenu zamenu u kultu), Bendidom, kasnije i sa Afroditom, Magnom Mater i Dijanom.
Najčuvenija Hekatina kultna mesta nalaze se u maloj Aziji, posebno na Samotraki.
U rimsko doba, poistovećivana je sa Dijanom, a u istočnim provincijama povezuje se
sa orgijastičkim kultovima Magne Mater, Izide, Serapisa, Atisa i Mitre. U donjem
Podunavlju, česti su votivni natpisi posvećeni Hekati.Ona je i zaštitnica rudnika
srebra.

Atributi

Bodež, zmije, bič, buktinje, ključevi podzemlja

Ikonografija

Prikazivana je sa tri tela i šest ruku ili sa jednim telom i tri glave.Na najstarijim
predstavama iz 6 vpne, prikazana je bez uobičajnih atributa.U drugoj polovini 5 vpne,
Alkamen je stvorio lik trojne Hekate, verovatno pod uticajem pesnika koji su je
opisivali kao gospodaricu neba, zemlje i mora ili zbog njene kultne vezanosti sa
Artemidom, Selenom i Persefonom.Počev od helenizma, Hekatin lik je sve strašniji i
često je prikazivana sa zmijama.
Alkamen je pored Agorakrita, najznačajniji Fidijin učenik,izradio je bronzane statue
Hermesa i Atene kao i skulptornu dekoraciju frizova za Tezeon/Hefasteion u
Atini(iznad atinske agore) sa predstavama kentauromahije i možda borbe Tezeja sa
Palantovim sinovima.18 metopa je bilo ukrašeno delima Herakla i Tezeja; Afroditu u
vrtovima; hriselafantisku statuu Dionisija Eleutereja; reljef Orfeja.
 12

Apolon

Sin Zevsa i Lete, mitsko mesto njegovog rođenja je ostrvo Delos, imao je više
funkcija koje su nastale iz njegove osnovne i najstarije funkcije – da brani i štiti, da
odbija zlo.Povezan je i sa vegetacijom, ali kao onaj koji štiti njive, setvu i useve, a u
svojstvu zaštitnika useva je asimilovao starija božanstva vegetacije (na Peloponezu je
potisnuo Hijakinta, a od boga Karna je preuzeo praznik Karneje), on je i bog pastira
(mit o čuvanju goveda kralja Admeta i trojanskog kralja Laomedonta, iz ovog mita
potiče i veza Apolona i Hermesa, Hermes je po rođenju ukrao stoku, a Apolonov bes
je ublažio sviranjem na liri, a Apolon mu je u zamenu za liru dao goveda i kerikeion,
zlatan štap).
Apolonove glavne funkcije su isceliteljstvo i proricanje.Funkcija iscelitelja dolazi do
izražaja i u najstarijem predanju, izvidao je ranu Glauki u trojanskom ratu, ali je i
svojim strelama poslao kugu u grčki logor( bog koji je slao bolest lako je postajao bog
koji štiti )Iz funkcije iscelitelja, lako se razvila i funkcija proroka.Njegovo svetilište u
Delfima postalo je glavno proročište u Grčkoj.
Apolon je i bog smrti ( razoružao je Patrokla, poslao kugu, a i u mitu o Alkesti se
javlja kao bog smrti).
On je i bog muzike i umetnosti (po rođenju je od Zevsa dobio liru, kojom je
uveseljavao bogove, u najstarijem predanju on je i vođa hora muza , mit o Marsiji i
takmičenju Marsije i Apolona)
Kao bog pomorstva, povezivan je sa grčkom kolonizacijom jer dosta kolonija nosi
njegovo ime.On je vođa/arheget i osnivač/ktistes pa ga zato veliki broj gradova i
plemićkih porodica smatra svojim pretkom.
Apolon tek od 6 vpne, postaje i bog sunca i poistovećuje se sa Helijem.On je i ranije
bio bog svetlosti ali ne elementarne, već duhovne, zbog čega mu epitet Fojbos/Feb
postaje i lično ime.
Apolonova najizraženija veza je sa Artemidom i Dionisom (dele svetilište u Delfima,
Dionis u Delfima boravi zimi), vezan je za muze, harite i nimfe.Tokom arhajskog
perioda u Grčkoj je najviše rasprostranjen Dionisov orgijastički kult.Kao reakcija na
njegov kult,koji je pretio da uništi dostignuća novog društva i vladajuće klase,u
usponu je Apolonov kult,boga koji oličava svetlost,red i razum.
Tesna veza Apolona sa pojedinim biljkama, stvarima i životinjama, izražena je u
kultovima.
Najčuvenija Apolonova svetilišta u Grčkoj, nalazila su se u Delfima, na Delosu i u
Didimi kod Mileta.Didimeon ili hram Apolona Filesija,bio je poznat po svom
proročištu.Hram je podignut krajem 8 vpne,a u 6 veku je preoblikovan zahvaljujući
lidijskom kralju Krezu,porušen je u vreme jonskog ustanka,izgradnja novog hrama
jonskog diptera na stepeničastom podijumu,ogromnih dimenzija,započeta je oko 300
gpne i nikada nije završena.Pored 120 stubova u jonskom stilu,2 korintska su se
nalazila na ulazu u odaju za proricanje.U nepokrivenom naosu nalazila se arhajska
staua Apolona Filesija,rad Kanaha iz Sikiona koja je vraćena iz Persije.
Najznačajniji hramovi su još u Korintu iz 7 vpne,posvećen Apolonu Pitijskom koji je
porušen 580 gpne, i zamenjen je dorskim peripterom, kao i hram u Basama iz 5 vpne.

Poreklo Apolona u grčkoj religiji

 13

Na osnovu mita i očuvanih spomenika, smatra se da je Apolon božanstvo koje su Grci

već u mikensko doba preuzeli iz hetitsko-vavilonskog kruga, i to preko Krita ili
mikenskih kolonija na egejskim ostrvima i maloazijskoj obali.Hetitski bog Apulunas
bio je bog kapija,kao i Apolon Agiej.Vavilonski bog Šamaš je prorok,zakonodavac.
Njegovo svetilište je kao i delfski omfalos,smatran centrom sveta.Sa druge strane,
simbol Apulunasa je kupasti kamen sa trakama,sličan simbolu Apolona Agieja.
Lav,kao simbol Šamaša je i Apolonov atribut,posebno na ostrvima(aleja lavova na
Delosu) i maloazijkoj obali.Na Apolonovo orijentalno poreklo ukazuju još:veza sa
Trojom,naglašena u mitu,on je uvek zaštitnik Trojanaca,gradi zidine Troje,ubija
Ahila, zatim kalendar jer u njegovom kultu kao i u mitu o rođenju,bitnu ulogu ima
sedmi dan u mesecu,što je element vavilonske religije, kao i to što se u mitu kao
mesto rođenja spominje i Likija.
Pretpostavka je da je Apolon poštovan na egejskim ostrvima i grčkom kopnu,već
sredinom 2 mil.pne,na šta ukazuju nalazi koji upužuju na veze Grka sa hetitsko-
vavilonskim krugom i Malom Azijom.Uvođenje novog kulta je verovatno u vezi sa
osnivanjem gradova na grčkom kopnu tokom mikenske epohe.Prvo kao bog gradskog
stanovništa,postepeno je potisnuo lokalna božanstva vegetacije(mit o Karneju i
Hijantu).A novi bog je bio brzo prihvaćen u celoj Grčkoj.

Epiteti

Fojbos - čist, po mitu je Apolon nakon ubistva aždaje koja je u Delfima čuvala Geino
svetilište, radi očiščenja proveo 9 godina u Tesaliji i vratio se čist sa vencem i granom
lovora.Kao bog duhovne svetlosti, ovaj epitet mu postaje lično ime Feb.Za ovg
Apolona-Feba vezuju se poruke ispisane na hramu u Delfima (Spoznaj samog
sebe,ništa previše) i tako Apolon vremenom postaje bog mere, reda, zakona,
umetničkog nadahnuća
Agiej – čuvar kapija, jedna od pretpostavki je da je njegov prethodnik hetitski bog
Apulunas,njegov simbol je zašiljen stub i nalazio se ispred kuća da bi ih štitio od zla
Slični Apolonu Agijeju su Apolon Prostaterije (zaštitnik kapija) i Apolon Propilej
(zaštitnik ulaza ), zatim Aleksikakos isto ukazuje na odbijanje zla
Pitijski – bog proricanja, Apolon je proricao preko svoje sveštenice Pitije.U čast
pobede nad aždajom Pitonom,ustanovljene su Pitijske igre koje su održavane u
Delfima,prvo svake osme pa sveke četvrte, a u rimsko doba opet svake osme.Pred
početak igara su prinošene žrtve,potom dramske scene borbe Apolona i aždaje i
takmičenja u muzici,pevanju,trkama kolima i gimnastici.Pobednici su kao nagradu
dobijali lovorov venac.
Smintej – brani useve od miševa
Parnopije – brani useve od skakavaca
Saurokton – ubija guštere
Targej – zaštitnik žetve,epitet potiče od naziva targelos/hleb od novog žita,u čast ovog
Apolona svetkovan je praznik Targelije i to neposredno pred žetvu.Uoči praznika
biran je čovek zvan farmakos koji je hranjen smokvama,sirom, hlebom,vođen je po
celom gradu i pri tom udaran granama smokve,da bi na kraju bio isteran iz
grada,kamenovan ili čak ubijen.Ubijanje farmakosa je poslednji trag ljudske žrtve u
grčkoj religiji.
Karnej – poštovan na Peloponezu, u Sparti.Epitet potiče od imena boga Karna.U čast
Apolona Karneja, slavljen je praznik Karneje(praznik pastira) u avgustu, a sastavljen
je iz prinošenja žrtve, gozbe i održavanja takmičenja( stafilodroma, trka pri kojoj je
 14

mladić okićen trakama trčao gradom a drugi su ga gonili sa grozdovima u rukama,

ako bi ga uhvatili to je bio dobar znak)
Likej – bog pastira
Delfinije – bog pomorstva
Kiparisije-po imenu dečaka Kiparisa,Apolonovog miljenika,koga su bogovi na molbu
dečaka jer je nehotice ubio jelena,pretvorili u kiparis-drvo žalosti.Na ostrvu Kosu se
nalazio hram ovog Apolona,a kasnije je na njegovom mestu sagrađen Asklepijev
hram
Ismenije-poštovan u Beotiji,hram se nalazio na akropolju,zvanom Kadmeja.Prvobitni
hram je bio od drveta iz 9/8 vpne,u 6 vpne je sagrađen novi gde su se čuvali zlatni
tronošci,a u 4 veku pne,hram je dobio izgled dorskog periptera
Likijski-u mitu se pored Delosa,kao mesto Apolonovog rođenja spominje i Likija(ime
Leto potiče od likijske reči lada/žena,Leto je u Likiji samostalno božanstvo,slična
Kibeli,njen kult je poštovan na više mesta iu Maloj Aziji,u Grčkoj je poštovana
kasnije uglavnom uz Apolona i Artemidu)
Epikurios – pomagač, posvećen mu je hram u Basama

Atributi

Luk i strela (po rođenju dobio ih je od Hefesta), lira, tronožac (služi za proricanje, mit
o borbi Herakla i Apolona oko tronošca,Herakle je ukrao tronožac pošto je Pitija
odbila da proriče), omfalos (betil,kamen koji predstavlja središte sveta,jajolik ili
kupast)
Apolonove svete životinje su bik, vepar, lav, košuta, koza, delfin, miš, gušter i žaba, a
od ptica labud (po mitu je po rođenju od Zevsa dobio kola sa zapregom labudova),
gavran, jastreb i kraguj
Apolonove svete biljke su lovor (mit o Dafni, Dafna se pretvorila u lovor kada je
Apolon hteo da je dodirne, a on je svoju glavu okitio lovorovim vencem;ali i po mitu
su se Zevs i Leto sjedinili ispod drva lovora), palma, maslina.

Ikonografija

Najranije predstave Apolona imaju anikoničan oblik.Kultna statua u Amiklama,bila je

od bronze,u obliku stuba,a samo noge,lice i ruke su bile ljudske.Najstarija predstava
Apolona potiče iz sa kraja 8 vpne(glava terakote iz Amikla)Tokom arhajskog perioda,
U skulpturi je prikazivan nag i bez brade,dok je uslikarstvu predstavljan obučen i sa
bradom,najčeše kao kitarod.
Konačna ikonografija Apolona je ustanovljena početkom 5 vpne,.Prikazuje se kao nag
mladić,ređe kao obučen,bez brade i sa kraćom kosom.
U 4 vpne,Praksitel,Skopas,Brijaksid i Leohar(zajedno radili mauzolej u Halikarnasu)
stvaraju novi tip Apolona.
Kanah – statua Apolona Filesija, u bronzi, sikionska škola
Kalamis – kultna statua Apolona visine 6 m,težine više od 1t,nalazila se u Apoloniji
(Bugarska),72 g Lukul osvaja grad i odnosi je u Rim,tkz.Apolon iz Apolonije,sa
omfalosom.Statua Apolona Aleksikakosa,koji odvraća od zla,ispred ulaza u
Patron(hram A.Patrosa) u Atini
Fidija – Apolon Parnopije
Praksitel – statua Apolona Sauroktona,prikaz kao mladić
Skopas – Apolon Smintej,prikaz kako stavlja nogu na miša
 15

Brijaksid – Apolon i Dafne

Leohar – izradio tri statue,pripisana mu je statua Apolona Belvederskog ( apolon sa
dijademom)
Eufranor – Apolon Patros,u hramu Apolona Patrosa

Apolon u rimskoj religiji

U rimskoj religiji Apolon zauzima značajno mesto, jedno je od 12 glavnih božanstava

svrtan u paru sa Dijanom.Kult Apolona, Rimljani preuzimaju od Grka i čak mu ni ime
ne menjaju.Kult Apolona je prenesen u Rim krajem kraljevstva ili početkom republike
posredstvom Etruraca ili grčkih kolonija, verovatno Kume.Širenje Apolonovog kulta,
pouzdano se može pratiti tek od druge polovine 5 vpne.Tokom republike, Apolon je
poštovan isključivo kao bog zdravlja, kao bog lekar (A.medicae, A.Paean) i nije imao
nikakve veze sa muzama ili proročištima.
Najstarije Apolonovo kultno mesto nalazilo se van gradskih bedema, ispred Karmentinskih
vrata.Na tom mestu je sagrađen hram 431 gpne,osvećen 429 gpne.Ovde je Apolon
poštovan zajedno sa Dijanom i Latonom.Do Avgustovog vremena,to je bio jedini
Apolonov hram u Rimu.U vreme II punskog rata, 212 gpne, po nalogu Sibilskih
knjiga, u Apolonovu čast su ustanovljene svečane ige- Ludi Apollinares.208 gpne,
kada je otklonjena epidemija kuge,svetkovane su svake godine,najpre početkom juna
a kasnije od 6. do 13.jula.
Osnivanjem carstva i dolaskom Avgusta na čelo rimske države,obnova tradicionalne
religije postaje jedan od osnovnih zadataka Avgustovog nacionalnog programa.Avgust već
nakon bitke kod Akcijuma 31 gpne, pristupa reorganizaciji zvaničnog kulta kao i obnovi
svih svešteničkih redova, u koje su opet uključeni najugledniji građani.Po odluci senata,28
gpne, započinje obnova svih starih svetilišta u Rimu,ukupno 82 hrama.
Avgustovom reformom Apolon je postao jedan od najvećih rimskih bogova.Sam Avgust je
smatran Apolonovim sinom (po tradiciji Apolon se u obliku zmije, sjedinio sa njegovom
majkom) a samim tim i njegovom zemaljskom inkarnacijom.Avgust je Apolonu sagradio
hram na Palatinu(navodno,došao je Avgustu u san).Hram je osvećen 28 gpne, u znak
zahvalnosti Apolonu koji je pomogao Avgustu da pobedi kod Akcija.To je bio hram na
podijumu,a podignut je na Avgustovom zemljištu i to na mestu na kome je započeta
gradnja Avgustove kuće.Po tradiciji, na tom mestu je udario grom, pa je ovo znamenje
protumačeno da je taj prostor namenjen bogovima.Novom hramu, Avgust je zaveštao
zlatne posude koje su sačinjene novcem od pretopljenih srebrnih kipova koji su Avgustu u
čast postavljeni po celom Rimu.Važna činjenica je da se hram nalazio u sklopu carske
palate a u hramu su od 19 gpne, čuvane Sibilske knjige, koje su pre toga čuvane u
Jupiterovom hramu na Kapitolinumu.Tada je prvi put jedan grčki bog proglašen najvišim
božanstvom države,a novo palatinsko svetilište postalo je centar graecus ritusa o kome su
se sada umesto decemvira,starali Quindecemviri.
U zvaničnom kultu, Apolonu je ukazivana ista pažnja kao i kapitolskom Jupiteru, što je
došlo do izražaja pri obnovi vekovnih igara/ludi sekulares, 17 gpne kada se umesto
prinošenja žrtava podzemnim božanstvima, uz Jupitera i Junonu, slave se i Apolon i Dijana
Apolnov hram na Palatinu postao je centar ovih svečanosti.Gradnjom Apolonovog hrama u
sklopu carske palate kao i podizanjem novog hrama boginji Vesti u neposrednoj blizini,
učinjeno je da kuća Julijevaca postane centar državnog kulta, tj. božanstva privatnog kulta
Julijevaca (Apolon Paltinus, Vesta Augusta, Mars Ultor ) postaju vrhovna božanstva
zvanične religije.
 16

Uprkos tome,što je Avgust odbijao božanske počasti u Rimu, u njegovoj religioznoj politici
sadržani su osnovi koji će kasnije omogućiti apoteozu rimskih careva a samim tim i kult
imperatora.
Apolon je i u doba carstva, prvenstveno poštovan kao bog lekar, bez obzira što je kasnije
povezivan sa Vejovisom i orijentalnim solarnim božanstvima.
Apolon je i zaštitnik vojske, rudnika.

Hermes

Najmlađi od dvanaest olimpskih bogova,sin Zevsa i Atlantove ćerke Maje.Hermes je

Zevsov glasnik, ali i glasnik Hada i Persefone.Poštovan je na Peloponezu već u 2 mil. pne,
o čemu svedoči pomen njegovog imena na pločici iz Pila.Ime tog boga,izvedeno je od reči
hermakes,hermaia što znači kamene gomile koje su označavale putokaze, grobove i granice
ispaša.Hermes je najpre bog pastira(Nomios),prevara,lukavstva (mit o rođenju,mit o krađi
Apolonovih goveda).Rano je povezivan sa podzemljem i mrtvima.Iako se naziva podzemni
(Chtonios) i onaj koji vodi duše(Psychopompos) nije htonsko božanstvo već je samo
gospodar duša koje vodi u carstvo mrtvih i to uvek kao onaj koji oslobađa od bola.Zato je
smatran i kao bogom sna.Bile su mu posvećene i herme koje su postavljane ispred kuća i
svetilišta.Zato je i zaštitnik ulaza(Propylaios) i onaj koji otklanja svako zlo(Apotropaios).
Kako su kamene gomile označavale i ne samo međe već i putokaze,Hermes je rano postao i
zaštitnik puteva i putnika.Kao bog koji je stalno u pokretu, lukav lažljiv i spretan,rano je
postao i bog trgovine.Kao glasnik bogova,on je i rečit,zato su ga kasnije poštovali i
govornici.Kako mu je po mitu bilo povereno staranje o bogovima (Dionis,Asklepije,
Dioskuri,Erihtonije) postao je i zaštitnik mladih,obuk eu gimnazionima i palestrama kao i
Njihovih takmičenja(Enagonios).Nije samo posrednik između bogova i ljudi, već i njihov
Sluga.Sa druge strane on vara i potkrada bogove(Apolonu je ukrao goveda,Hefestu
klešta,Posejdonu trozubac) zato su ga poštovali i lopovi.Uprkos tome što je u narodu bio
jedno od omiljenih božanstava, u javnom kultu mu je poklanjano malo pažnje.Na Kritu je
slavljen praznik Hermeje kada je robima davana izuzetna sloboda.Na Samosu je slavljen
praznik kada je bilo dozvoljeno i da se krade, a treći dan atičkih Antesterija nazvan Hitroi
bio je posvećen Hermesu.
Uglavnom su mu bili posvećeni gimnazioni, napr.Hermesov gimnazion u Atini sagrađen u
3 vpne.U njegovu čast su najčešće održavana razna takmičenja.
Na severnoj strani atinske agore, duž puta koji je vodio ka Dipilonu nalazila se Hermesova
stoa i stoa poikile.Na Korkiri u 6 vpne, sagrađen je Hermesov hram ( još i Afroditin i
Apolonov)
Na zapadnom zabatu Partenona, prikazan je Hermes sa Iridom.Posebno su omiljene
predstave Hermesa tokom helenizma, kao i ostalih mladih bogova – Apolona, Afrodite i
Dionisa.

Atributi

Putnički šešir (petasos), čudotvorni štapić (rabdos), glasnički štap (kerikeion),

krilata obuća (pedila).Njegove svete životinje su kornjača i petao.Kao bog trgovine, u ruci
drži kesu a kao bog pastira i stada na ramenima nosi ovna (Kriophoros) ili goveče
(Moshophoros)
 17

Ikonografija

Prve predstave Hermesa bile su u vidu kamenih stubaca, tkz.herme.

Tokom arhajskog perioda prikazivan je kao stariji muškarac, šiljate brade, duge kose,
odeven u kratak hiton preko koga je prebačena hlamida.Na glavi nosi petasos, a na
nogama duboku obuću.U rukama drži pastirski ili čaroban štap,a prate ga ovan ili
jarac, ponekada i pas.Tek od sredine 5 vpne,Hermesov lik se postepeno menja,
kada počinje da se prikazuje kao mladić obučen u kratak hiton, sa petasosom
zabačenim na potiljak i sa krilatom obućom na nogama.U 4 vpne,stvara se nova
ikonografija pod uticajem Praksitela (Hermes nosi Dionisa u Nisu, nađen u Herinom
hramu u Olimpiji) a potom i Lisipa.U helenističko-rimskoj umetnosti preovlađuju
dečačke predstave Hermesa.Od sredine 3 vpne,na obući se uvek prikazuju krilca a na
kerikeonu-dve uvijene zmije.

Merkur

Rimski bog trgovine, koji je poistovećen sa Hermesom.Kult Hermesa je uveden u

Rim 495 gpne, godinu posle preuzimanja kulta Demetre,Dionisa i Kore i to u vreme
nestašice žita u Rimu.Kult Hermesa je uveden zbog žive trgovine sa južnoitalskim i
sicilijskim gradovima.Tada je Hermes poštovan isključivo kao bog trgovine.Ime
Merkura se ne spominje u najstarijem rimskom kalendaru niti ima tragova njegovog
kulta.495 gpne, podignut mu je hram, van gradskih bedema, u blizini Velikog cirka,
a po nalogu Sibilskih knjiga,339 gpne, priređen mu je leksiterij.Godišnjicu hrama su
prvenstveno proslavljala trgovačka udruženja (collegium mercatores) čiji su se
članovi zvali mercuriales.Proslava je bila u maju,jer je u tom hramu poštovana i
staroitalska boginja Maja koja je smatrana Merkurovom majkom.
Merkur se nekada poštuje i sa Fortunom i Minervom.Kasnije,pod grčkim uticajem
postaje i vodič duša/psihopmp.
Pred kraj republike i početkom carstva,nije više samo zaštitnik trgovaca i putnika,
već dolazi i proširenja njegovih funkcija,čime je omogućeno naglo širenje njegovog
kulta u svim provincijama a posebno u rajnskim i podunavskim,kao i njegovo
poistovećivanje sa raznim lokalnim bogovima.

 M.Viator – zaštitnik trgovaca i putnika

 M.Domesticus – zaštitnik pojedinca
 M.Victor – zaštitnik države
 M.Pacifer – genije mora
 M.Caducifer – glasnik bogova, pratilac mrtvih

Merkur je smatran i obnoviteljom rimske države, on je i Cezarov osvetnik.

Atributi

Kesa, kaducej, ponekad rog izobilja, petao , kornjača, ovan

Kaducej je latinski naziv za kerikeion, glasnički štap.To je simbol i atribut Merkura.
Označava Merkura kao pratioca mrtvih ili kao glasnika bogova.Bronzani i gvozdeni
kaduceji su se nalazili u svetilištu penata u Laviniju.
Veza između roga izobilja i kaduceja – kaducej je povezan sa rogom izobilja, jer je
kaducej i znak mira.
 18

Ikonografija

Na republikanskom novcu, Merkur je prikazan kao golobradi mladić sa putničkom

kapom na glavi.Kasnije je prikazivan sa kesom i kaducejem u rukama, ponekada sa
rogom izobilja ( na carskom novcu), a pored njega su petao, ovan ili kornjača.
Počev od 1 veka pa do kraja 3 veka, predstave Merkura se javljaju na osobitoj vrsti
rimskih staklenih posuda dugog vrata i prizmatičnog tela, debelih zidova koje su
nazvane Merkur boce u kojima su čuvani mirisi i kozmetičke masti.Osim Merkura,
na dnu posuda su prikazani i geometrijski motivi kao i Merkurove životinje, dok su
inicijali na bocama verovatno inicijali vlasnika radionica.

Karistorum

Tračko kultno sedište u blizini Ćustendila.Pored spomenika koji su posvećeni Jupiteru

i Junoni, otkrivene su i dedikacije Apolonu,Dionisu,Heraklu i Hermesu.

Napoka

Dačko naselje na reci Someš u Rumuniji, koje je tokom rimskog perioda bilo važno
trgovačko,zanatsko i administrativno sedište.Status municipijuma dobija u vreme
Hadrijana a kolonije u vreme Marka Aurelija (Colonia Aurelia Napoca).U gradu su
značajnu ulogu imali doseljenici iz Italije,Egipta i maloazijskih provincija.
Nakon podele provincije Dakije, postaje centar Dakije Porolisenzis.Za razliku od
ostalih radova Dakije, ovde je održan urbani kontinuitet i nakon povlačenja Rimljana
iz provincije.Najvažniji nalaz je portalni stub (postis) dekorisan metopama sa
predstavama Dionisa,Herakla i Hermesa.

Medijana

Skulptura Merkura

Nemeza

Kod Grka, prvo apstraktan pojam koji znači dodeljivanje onoga što nekome pripada a
kasnije personifikacija srdžbe protiv svega što remeti red i ravnotežu u prirodi.
Nemeza je kći Nikse ( personifikacije Noći,posebne sile u kosmogoniji iz koje nastaju
sve stvari)
Ona je boginja osvete i sudbine.Odlučuje o ljudskim odnosima i sudbini,kažnjava
taštinu i oholost (mit o Narcisu) onih koji su se usudili da se suprostave i bogovima.
Nemeza brzo menja ljudsku sudbinu, dobro pretvara u zlo a zlo u dobro.
Poznat je mit po kome je Nemeza majka lepe Helene ( Zevs je proganjao Nemezu, a
ona se pri tome pretvarala u razne životinje.Kada se u Ramnuntu, pretvorila u gusku a
Zevs u labuda i sustigao, iz plavog jajeta koje je otela Leda, rođena je Helena)
Posebno je bila poštovana u oblastima gde su živeli Jonci.Dva najčuvenija sedišta
njenog kulta bila su u Smirni i u Ramnuntu.Nemeza iz Ramnunta je smatrana
Okeanovom ćerkom.
Nemeza je božanstvo srodno mojrama,posebno Lahesi (mojre – sila koja vlada svima,
neumitna sudbina,poznate su tri:Lahesa/sudbina, Kloto/Prelja, Atropa/Neumita;
 19

prva je prošlost koja započinje nit,druga je sadašnjost koja prede a treća je budućnost
koja prekida nit i donosi smrt.kod Rimljana su to parke, i jupiterove opunomoćnice
koje čuvaju ne samo zapise o ljudskim sudbinama već i ceo božanski arhiv).
Nemeza je bliska erinijama.Kasnije tokom helenističke epohe postaje univerzalno
božanstvo srodno Kibeli,Adrasteji i Izidi.U njoj se sjedinjuju funkcije Tihe i Dike.
Posebno je poštovana kao boginja agona koja bdi nad pravilima igre i donosi pobedu
ili poraz.Zato su njene statue česte u gimnazionima,amfiteatrima i hipodromima.
Naročito su poštovali vojnici,oslobođenici i robovi,ona je zaštitnica gladijatora.

Ikonografija i atributi

Nemeza je retko predstavljana u umetnosti.Najpoznatija je njena statua iz hrama u

Ramnuntu, delo Agorakrita sa Para, koji je prikazao boginju sa granom jabuke i
zdelom u rukama (Pausanijin opis – u levoj ruci grana sa jabukom, u desnoj zdela za
libaciju, na glavi kruna ukrašena jelenima i Pobedama).
Statua je bila izrađena od paroskog mermera koji su Persijanci doneli da od njega
izrade pobednički spomenik sigurni u svoju pobedu nad Grcima.Postolje statue bilo je
ukrašeno frizom sa scenama iz trojanskog rata (Jelena,Leda,Nemeza,Menelaj)
Poznato je još nekoliko reljefa gde je Nemeza okarakterisana raznim atributima
(mač,bič,terazije,točak,uzde,luk i strela)

Svetilišta Nemeze u provincijama

Panonija – Akvinkum
Mezija – Singidunum
Makedonija – Herakleja Linkestis, u portiku buleuteriona sa kraja 1 i početka 2 veka,
otkriven je kip Nemeze sa posvetom Julije Tertile.
Dakija – Ulpija Sarmizegetuza

Jupiter

Staroitalsko božanstvo neba, vremena i munja,vrhovni bog rimskog panteona čiji je

kult imao najveći politički i državni značaj.
Najstarije Jupiterovo svetilište u Rimu podignuto je na južnom uzvišenju Kapitola,
započet najverovatnije krajem kraljevstva i rađen je po uzoru na etrurska svetilišta
(kapitolijum).
Kao bogu neba i svetlosti posvećeni su mu svi dani punog meseca (ide).
Kao bog neba i munja, Jupiter se zove Fulgur ( munja ).Svako sveto mesto pogođeno
munjom ograđivano je kamenjem (puteal).Munje koje baca Jupiter dele se na munje
dana i munje noći.Kao bog noćnih munja poistovećen je sa Sumanom i Vejovisom.
Poštovan je i kao bog kiše i povezan je sa plodnošću zemlje i bogom Liberom.Od
zaštitnika polja i plodnih njiva,Jupiter postaje i čuvar međa.
Jupiteru su rano dodate nove funkcije po kojima je postao vrhovni bog rimske
religije.Po predanju, još je Romul podigao na Kapitolu svetilište Jupitera Feretrija,
gde je poštovan jedan kamen ( I.Lapis ).U tom svetilištu, koje je kasnije obnovio
Avgust, Romul je Jupiteru posvetio ratnu opremu koju je oduzeo Akronu, kralju
Sabinjana.Ovi mitom se objašnjava običaj posvećivanja neprijateljskog oružja i ratnih
trofeja ( spolia opima ) Jupiteru.Tako je Jupiter od boga gromovnika postao božanstvo
koje osigurava pobedu u ratu i jemči datu reč između naroda, država i pojedinaca
 20

(Dius Fidius).Jupiter donosi pobedu i zaustavlja neprijatelja.On je i pokrovitelj

latinskog saveza i zaštitnik cele države.

 I . Elicius, Pluvialis – bog kiše

 I .Liber – asimilacija Libera i Jupitera, zaštitnik polja, zemlje
 I. Terminus – čuvar međa
 I . Fulgur – bog munja
 I . Victor – donosi pobedu
 I . Stator – zaustavlja neprijatelja
 I . Latiaris – pokrovitelj latinskog saveza
 I . Optimus Maximus – vrhovni bog rimskog rimske države, Kapitolski Jupiter

Ikonografija i atributi

Najpre je Jupiter bio simbolizovan u vidu svetog kamena.Prva kultna statua Jupitera
pripisana je skulptoru Vulku iz Veja a nalazila se u hramu na Kapitolu.Bila je od
terakote i predstavljala je Jupitera kao bradatog muškarca koji u desnoj ruci drži
munju.Ikonografiju i atribute, Jupiter preuzima iz grčke ikonografije po uzoru na
predstave Zevsa.Na republikanskom novcu ,po uzoru na Zevsa predsatvljen je sa
skiptrom,munjom i orlom u ruci.Tokom carstva, često je prikazivana Kapitolska
trijada i to na medaljonima Trajana, Hadrijana i Antonina Pija.

Svetilišta u Rimu

Jupiterovi hramovi u Rimu uglavnom su povezani za događajima značajnim za

rimsku istoriju.Hram Jupitera Feretrija na Kapitolu i hram Jupitera Statora na Palatinu
Po tradiciji je podigao Romul nakon pobede nad Sabinjanima.

Kapitolijum

Hram posvećen božanskoj trijadi – Jupiteru, Junoni i Minervi, izgrađen u ograđenom

svetom prostoru na južnom uzvišenju Kapitola, podignut oko 509 gpne.Nalazio se na
platou.Temenos je bio ograđen portikom sa stubovima.O izgledu hrama može se
suduti na osnovu pisanih izvora.Sagrađen je u etrurskom stilu, skoro kvadratne
osnove.Iz vekikog predvorja sa tri reda po šest stubova, ulazilo se u tri cele: srednja je
bila posvećena Jupiteru, leva Junoni, a desna Minervi.Zabat hrama je 192 gpne,
ukrašen zlatnim štitovima a 142 gpne kasetirana tavanica je pozlaćena.Hram je više
puta goreo:
- 83 gpne, nakon požara Sula obnavlja hram a hram ukrašava nedovršenim
stubovima hrama Zevsa Olimpijskog iz Atine
- hram ponovi gori 69 g, a novi treći hram podiže Vespazijan
- poslednji četvrti hram je započeo Tit a završio Domicijan 80 g i njemu je
obavljan kult sve do kraja rimske države

U hramu su čuvane Sibilske knjige sve do Avgusta kada su premeštene u Apolonov

hram na Palatinu.
U najtesnijom vezi sa kultom Jupitera je ceromonija trijumfa koja se završavala kod
kapije hrama.Ceremonija trijumfa je etrurskog porekla.Trijumfator oličava samog
Jupitera i odeven je u odeću kao i Jupiterova statua.
 21

Tokom carstva,trijumfalna procesija počinje kod trijumfalne kapije u Oktavijanovom

portiku ( na Marsovom polju) a završava se kod kapije kapitolskog hrama.Na rimskim
predstavama uvek je prikazan početak trijumfa, odnosno prolaz kroz kroz kapiju a ne
dolazak u hram.Pravo na trijumf imao je jedino imperator kome je prethodno Senat
mogao da odobri trijumf.Car kao oličenje Jupitera bio je odeven u svečenu odeću
(toga picta i tunica palmata) u ruci je držao žezlo sa orlom a na glavi venac od
hrastovog lišća.U povorci iza njega bili su vojnici koji su u ferkulama/nosiljkama
nosili a time i pokazivali ratni plen.Neprijateljska znamenja car je morao položiti u
hram čime se završavao trijumf.

Junona

Boginja Meseca, porođaja, zaštitnica žena.Njen lik nastaje postepenim divinizovanjem

brojnih genija žena ( junona ) odnosno njihovim sažimanjem u jednu ličnost.
Vremenom postaje zaštitnica porodice a preko nje i cele rimske države.
Njene razne funkcije ogledaju se u njenim epitetima.

 I. Lucina – najstariji epitet, označava je kao boginju porođaja

 I. Pronuba – zaštitnica nevesta
 I. Iuga ili Iugalis – zaštitnica braka
 I. Domiduka, Cinxia – boginja venčanja
 I. Caprotina – boginja plodnosti
 I. Populona – poštovana posebno u doba republike, boginja koja štiti i
umnožava narod, štiti gradove i pomaže vojsci u ratu
 I. Moneta – od vremena uspostavljanja trijade
 I. Regina – prva među boginjama, Jupiterova žena, poistovećena sa Herom
 I. Martialis – slavljena kao majka Marsa, posvećen joj je praznik Matronalije
 I. Sororia – boginja početka svakog meseca, kultno vezana sa Janusom
 I. Sospita

Ikonografija i atributi

Junonine svete životinje su guske ( I. Moneta, kapitolska Junona, opomenula rimljane

da se Gali približavaju), paun, zmija i koza.
Ikonografija zavisi od epiteta.Kao Lucina predstavljana je sa detetom u rukama ili
okružena decom.Kao Regina je prikazivana sa velom na glavi a u rukama drži skiptar,
pater i munju.Kao Sospita je prikazivana sa štitom i kopljem na ramenima a oko
glave sa kozjim krznom.Kao Populona je isto prikazivana sa štitom i kopljem.

Minerva

Zaštitnica zanata i zanatlija, kasnije poistovećena sa Atenom.Njen kult je prenesen u

Rim zajedno sa velikom etrurskom trijadom.U Rim je uveden usled naglog razvoja
zanatstva.Osim hrama na Kapitolu, posvećeno joj je i svetilište na Aventinu gde je
svetkovan njen praznik Kvinkvatri ( praznik zanatlija ).Drugi hram koji joj je
posvećen posle razaranja Falerija 241 gpne kada je i prenesen njen kult, bio je na
 22

Celiju gde je poštovana pod imenom Kapta.Tokom republike podignut joj je hram na
Eskvilinu kao zaštitnici lekara ( M. Medica).U narednom periodu postepeno je
helenizovana i poprima funkcije Atene.Pompej je toj helenizovanoj Minervi podigao
hram na Marsovom polju, a u vreme carstva Domicijan je sebe smatrao njenim sinom
i posvetio joj je dva hrama od kojih je jedan bio na Nervinom forumu a drugi na
Palatinu.

Ikonografija

Po uzoru na Atenu

Venera

italska boginja cvetanja prirode, vrtova i drveća, odnosno rimska boginaj ljubavi i
lepote.U Laciju je imala dva svetilišta, jedno u blizini Ardeje a drugo u Laviniju.
Njeni najstariji hramovi u Rimu bili u gaju boginje Libitine i kod Velikog cirka.
U 3 vpne, u vreme ratova sa Hanibalom, Rimljani su upoznali Afroditu, poštovanu
naplanini Eriks i izjednačili je sa Venerom i od tada se poštuje kao boginja lepote i
ljubavi.U rimu su u njenu čast podignuta dva hrama – 215 gpne na Kapitolu i 181
gpne ispred Kvirinalskih vrata.Kasnije 114 gpne podignut je i treći hram gde je
poštovana pod imenom Verticordia.
Vremenom dobija nove funkcije:
 Postaje boginja sreće – V.Felix, u vreme Sule koji je sebe smatrao boginjinim
ljubimcem
 Boginja pobede – V.Victrix , zahvaljujući Pompeju
 Zaštitnica grada – u Pompejima

Veza između imperijalnog kulta i kulta Venere

Pred kraj Republike i u doba Carstva, najveći ugled je imala V.Genetrix, koja je
smatrana pramajkom roda Julijevaca, rimske države i naroda.
Cezar je podigao hram na novosagrađenom forumu.

Mars

Pored Jupitera, najznačajnije italsko i rimsko božanstvo, po mitu je Junonin sin koga
je začela zahvaljujući cvetu koji je dobila od Flore.Mars je u mitu i otac Romula i
Rema.U zvaničnom kultu, Mars je prvenstveno bog rata ( M.Gradivus ) ali su ga
seljaci poštovali i kao božanstvo zemljoradnje i stočarstva ( M.Pater ).Zato su svi
njegovi praznici u martu i oktobru, u mesecima koji označavaju početak i kraj
poljoprivrednih radova ali i vreme početka i završetka ratnih pohoda.Pošto vlada
bojnim poljem i plodnim njivama, Marsu su upućuju i molitve da zaštiti zemlju od
neprijatelja i od svih elementarnih nepogoda.Zato je on veliki bog opšteg napretka
kako plodnih njiva i stoke tako i napretka rimske države i naroda.
Najstarije središte Marsovog kulta u Rimu nalazilo se van grada na Marsovom polju,
gde je po tradiciji još Numa podigao prvi žrtvenik Marsu.Do Avgusta, sva svetilišta
su bila van grada.Ispred Kapeninskih vrata, 338/337 gpne, podignut je hram gde se
nalazila njegova statua okružena vukovima.138 gpne, na Marsovom polju sagrađen
mu je još jedan hram.Avgust je u Marsovu čast podigao dva hrama – jedan na
 23

Kapitolu u znak zahvalnosti Marsu Ultoru što je kaznio Cezarove ubice, a drugi veći
hram u središtu novosagrađenog foruma.Ovde je Mars poštovan zajedno sa Venerom i
poistovećen je sa grčkim Arejem.
U starom italskom kultu, Mars je vezan za boginju Nerio koja je kasnije smatrana
njegovom suprugom.
Pored Marsa je boginja Belona, koja personifikuje najznačajniju Marsovu funkciju.
Kasnije pod grčkim uticajem Mars je u mitu i u kultu povezan sa Minervom i
Venerom.
U pratnji Marsa, nalaze se Pavor/Strah, Palor/Bledilo, kao i personifikacije vojničkih
vrlina – Honos/Čast i Virtus/Hrabrost.

Ikonografija i atributi

Marsovi simboli su sveto koplje/hastae Martis, sveti štitovi/ancilia

Životinje – vuk, detlić, bik
Najčešće je prikazivan kao Arej, kao nag mladić, sa šlemom na glavi, a u rukama sa
kopljem i mačem.
Jedino se Mars Ultor prikazuje kao zreo muškarac, sa bradom i u legionarskoj
uniformi, sa kopljem i štitom.

Orijentalna božanstva u rimskoj religiji

Kibela

Kibela je frižinsko božanstvo, majka bogova i cele prirode.Ime i predstave Kibele,

Grci su upoznali u 6 vpne, a tokom druge polovine 5 i tokom 4 vpne, njen kult koji su
prvo poštovali robovi i trgovci prihvatile su i šire narodne mase.U Grčkoj je Kibela,
ponekada poistovećivana sa Reom ili Geom.Na Grčkom kopnu, njen kult je izgubio
orgijastički karakter.
Tek od kraja 3 vpne, kada je iz Pesinunta u Rim, prenesen Kibelin fetiš/crni meteorski
kamen, u njenom kultu je ponovo oživeo orgijazam.
Najveću popularnost Kibela je stekla u vreme rimskog carstva, počev od sredine 2
veka pod imenom Magna Mater.Fetiš koji je prenesen u Rim, čuvan je svetilištu
boginje Viktorije sve dok Velikoj Majci nije sagrađen hram na Palatinu.
O kultu Magna Mater starrali su se sveštenici – gali koji su ime dobili po reci u Maloj
Aziji koji bi u povorci prolazili Rimom uz zvuke timpana i kimbala, a zatim su u
zanosu sami sebi bičevali i ranjavali.Tokom republike, rimski građani nisu
učestvovali u tom orgijastičkom kultu već samo u ritualu kupanja statue u reci Almo,
pritoke Tigra.191 gpne, podignut joj je hram na Palatinu i od tada se svake godine u
njenu čast održavaju svečane igre/Ludi Megalensis.Od vladavine Klaudija, svetkovan
je praznik u martu posvećen Magna Mater i njenom miljeniku Atisu.
Od sredine 2 veka, poštovana je u celoj rimskoj imperiji.U Rimu joj je podignuto
novo svetilište na desnoj oblai Tigra i tu joj je prinošen na žrtvu bik.

Ikonografija i atributi

Na tlu Male Azije, Kibela je zamišljana u vidu betila.Prve predstave Kibele u Grčkoj
potiču iz druge polovine 6 vpne, ali se njena ikonografija utvrđuje tek u drugoj
polovini 5 veka pne.Fidija ili Agorakrit je izradio za Metroon u Atini, statuu boginje
 24

koja sedi na prestolu između dva lava, a u ruci drži timpan.Ova ikonografka shema
ostala je omiljena i kasnije ali su Kibeli dodavani njeni atributi – kalatos, veo vezan za
krunu, rog izobilja, skiptar ili patera.

Atis

Miljenik i pratilac Kibele, frigijsko božanastvo ( Atis na frigijskom znači jarac ili
lepotan ).O njegovoj smrti postoje dva mita – po prvom je zbog nesrećne ljubavi
prema nimfi Sagaratidi, oduzeo sebi život a iz njegove krvi su iznikle ljubičice a po
drugom je Zevs poslao divljeg vepra da usmrti Atisa dok je bio u lovu, jer je Zevs bio
ljubomoran pošto je Atis stekao popularnost u Lidiji gde je uveo kult Kibele.

Ikonografija i atributi

Atis postaje omiljen tek u helenističko i rimsko doba.U rimskoj umetnosti je

prikazivan u liku mladića koji je odeven u frigijsku odeću – šiljata kapa, tunika sa
rukavima i duge pantalone.Timpan, pedum ili siringu drži u ruci.

Serapis

Serapis je grčko-egipatsko božanstvo koje je nastalo u helenističkom Egiptu za vreme

Ptolomeja I Sotera ( 323 – 285 gpne) u Memfisu i Aleksandriji i to spajanjem dva
egipatska boga Ozirisa i Apisa.Ptolomej je novog boga stavio u prvi plan, kako bi u
svojoj prestonici Aleksandriji zbližio egipatsko i grčko božanstvo.
Serapis je imao mnoge funkcije
– kao bog mrtvih i bogatstava zemlje povezan je sa Hadom odnosno Plutonom
– kao bog Sunca i iscelitelj, blizak je Apolonu i Asklepiju
– kao opšti spasitelj, srodan je Zevsu, odnosno Jupiteru
Najveći i najčuveniji hram/serapeum nalazio se u Aleksandriji a njegovo rušenje 391
g, označilo je trijumf hrišćanstva ne samo u Egiptu već i u celoj rimskoj imperiji.

Izida

Uvođenjem egipatskih kultova u Rim, nastaju nova sinkretička božanstva.Uvođenjem

kulta Izide, boginja Fortuna se povezuje sa Izidom u novo božanstvo – Izis Fortuna i
prikazivana je sa lotosovim cvetom na glavi i sistrumom u ruci.Boginja Tiha se isto
povezuje sa Izidom – Izis Tiha koja dobija nove atribute- mesečev srp, zrakastu
krunu, zmiju i kuglu

Mitra

Persijsko božanstvo svetlosti, poštovano u celoj rimskoj imperiji.Mitraistička religija

se zasnivala na dualističkom učenju mazdaizma o stalnoj borbi između dobra/Ahura
Mazda i zla/Ariman.
U Mitrinom kultu, povezani su osnovni elementi sveta- vazduh, zemlja, vatra i voda.
Pod haldejskim uticajem, u kult su uvedeni znaci zodijaka, sedam planeta, kao i Sol i
Luna.Svojim vernicima, Mitra postavlja zakone visoke moralnosti i od njih zahteva
najveću čistoću, askezu i čednost a zauzvrat im daje život posle smrti, ponovo rođenje
 25

i vaskrsenje.Kao što duša pri rađanju silazi na zemlju preko sedam sfera, tako se posle
smrti istim putem vraća na nebo.
Mitrina kultna mesta se nalaze uglavnom u blizini izvora, bunara ili u prirodnim ili
veštačkim pećinama.Njegovi vernici su krštavani a žene su bile isključene iz kulta.
U Grčkoj nije bio prihvaćen Mitrin kult.Rimski vojnici su upoznali kult Mitre posle
ratova sa Mitridatom.Tek u vreme rimskog carstva, počev od Vespazijana, Mitrin kult
je počeo da se širi.Kult su širili po gradovima trgovci sa istoka a u graničnim
područjima – orijentalci u legijama.Pristalice Mitrine religije bili su i robovi kao i
oslobođenici.Njegov kult je dostigao vrhunac sredinom 3 veka a već u drugoj polovini
2 veka, prihvatili su ga i najviši slojevi rimskog društva.Stupanjem Komoda na presto
180 g, uz Izidin kult posebna pažnja se posvećuje i Mitri a sam Komod je bio
posvećen u Mitrine misterije (uvođenje u misterije sastojalo se iz 7 stupnjeva
posvećenja).Severi kkoji favorizuju Serapisov kult, u Rimu podižu mitrej.Tek nakon
Krakaline smrti kada egipatska božanstva sa Serapisom na čelu gube značaj, kult
mitre trijumfuje u svim delovima carstva.

Ikonografija i atributi

Prikazivan kao mladić, sa frigijskom kapom na glavi, u rukama nož ili luk i strela.
Najčešće su prikazivane razne scene iz mita – borba sa bikom, scene iz kosmogonije
ili scena borbe i pomirenja sa Solom.

Mit

Mitra je rođen iz stene i već pri rođenju poštovanje mu ukazuju pastiri, a uz njega su
dadofori ( bakljonoše) i to jedan sa podignutom bakljom (Kautes) a drugi sa
spuštenom (Kautopates).Po drugoj verziji, Mitra je sin Ahura Mazde i njegove majke.
Prvi Mitrin podvig bila je borba sa Solom.Mitra je odneo pobedu ali se pomirio sa
svojim protivnikom.Drugi Mitrin podvig bila je borba sa bikom.Mitra je savladao
bika i na leđima ga odneo u svoju pećinu.Kada je bik uspeo da pobegne, Sol je Mitri
poslao gavrana sa porukom da ponovo uhvati bika i da ubije.Uz pomoć svog psa,
Mitra je našao bika i ubio ga a iz tela ubijenog bika iznikle su biljke, iz repa žito a iz
krvi je iznikla vinova loza.Ariman je poslao nečiste sile da spreče to nastajanje života
– zmija je pokušala da popije krv a škorpion je nastojao da otruje božansko seme.Svi
ovi pokušaji su bili osujećeni i iz prečišćenog semena nastale su razne životinje a
istovremeno su nastali i prvi ljudi.Tada je Ariman na zemlju poslao sušu, a Mitra je
udarcem strele o stenu otvorio izvor.
Kada je nstupio potop, čovek koga su odabrali bogovi izgradio je lađu i spasao se od
nesreće.Ariman je tada pokušao da uništi ljude pomoću vatre, ali nije uspeo u tome jer
je Mitra štitio ceo ljudski rod i posredovao između najvišeg boga i ljudi.Ovim
događajem završen je Mitrin život na zemlji.Pošto se na gozbi oprostio od svojih
vernika, Mitra je otišao bogovima sunčevim kočijama preko Okeana, koji je uzalud
pokušavao da ga proguta.

Jupiter Dolihen

Uporedo sa širenjem kulta Mitre, širi se kult jednog novog orijentalnog božanstva –
Bala iz Dolihe koji je nazvan Jupiter Dolihen.Pripada grupi vojničkih božanstava
( Dii Militares )
 26

Ikonografija i atributi

Predstavljen je kako stoji na biku a u ruci drži labris i munju

Rasprostranjenost kulta Jupitera Dolihena

Osobito rasprostranjen među rimskim vojnicima i to posebno u provincijama Panoniji

Trakiji, Meziji , Noriku do Britanije, Numidije i Italije

Panonija

Akvinkum – rimski grad vojni logor kod Budimpešte.Najpre je Tiberije podigao logor
za jednu alu ( konjičku jedinicu od 500 do 1000 ljudi ) a Domicijan podiže logor za
legiju.Od 106 g postaje prestoniva donje Panonije, status municipijuma dobija 124 a
kolonije 194.legijski logor je podignut na mestu naselja Eraviska.Mnogi carevi su
posetili Akvinkum a među njima i Septimije Sever i Karakala koji su 202 g obnovili
svetilište Jupitera Dolihena.
Brigecio – rimski legijski logor i grad na dunavskom limesu, danas Senj u Mađarskoj.
Do 214 g pripadao je gornjoj a zatim donjoj Panoniji, najveći procvat grada krajem 2 i
početkom III veka.Prvi logor za auksilijarne trupe sagrađen je u I veku.U vreme
Severa ili Karakale postaje municipijum a u 3 v kolonija.Nastanjen heterogenim
stanovništvom.Pored svetilišta Dolihena, otkriven i mitrej.
Savarija – danas Sombatelj u Mađarskoj, rimski logor podignut na teritoriji keltskog
plemena Boja.
Akuminkum – keltski opidum i rimsko utvrđenje kod Slankamena, jedno od središta
Skordiska.Povoljan strateški položaj naspram ušća reke Tise uslovio je rano prisustvo
Rimske vojske.Ovde je bila stacionirana kohorta I Campanorum a na suprotnoj obali
kod Titela nekoliko epigrafskih spomenika ukazuje na prisustvo kohorte I Britannice.
U Akuminkumu se nalazilo bitno središte kulta Jupitera Dolihena.

Mezija

Egeta – rimsko naselje i utvrđenje kod Brze Palanke na Dunavu.U utvrđenju

pravougaonog oblika podignutom početkom 2 veka, bila je stacionirana kohorta I
Cretum za koju se vezuje obližnje svetilište J.Dolihena kružne osnove koje je
koriščeno do prvih decenija 3 veka.Najvažniji nalazi iz svetilišta su mermerne
skulpture i bronzana votivna ploča

Norik

Mauer na Urli – nađena ostava sa kultnim predmetima korišćenim u kultu Dolihena

kao i votivni darovi od srebrnog lima, verovatno su predmeti sklonjeni u 3 veku usled
najezde Germana.
Virunum – glavni grad provincije Norik, u Austriji.Pored kulta Dolihena, potvrđeni su
i kultovi keltske boginje Noreje poistovećene sa Izidom, Mitre, keltskog Marsa.
 27

Sol

Sol je bog sunca, čiji je kult po tradiciji u Rim preneo kralj Tit Tacije.
Treba razlikovati rimskog Sola od Sola koji je poštovan u vreme poznog carstva.
Rimski Sol – uveden je reletivno kasno u rimski panteon i to pod uticajem grčke
religije, on je zaštitinik cirkuskih igara, prvenstveno trka kvadrigama.Njegovo
svetlište i kultna statua nalazili su se u velikom cirku.Kao bog sunca, poštovan je
zajedno da Lunom.
Sol u vreme Elagabala – car Elagabal( 218 – 222 g) je najvećim božanstvom rimske
države proglasio boga Sunda iz grada Emese.To je Sol Invictus Elagabal.Ovog Sola
Elagabal je venčao sa kartaginskom boginjom Celestis.Čak je i Jupitera podredio
ovom bogu iz Emese, a na presto je stupio kao njegov sveštenik.Iz Emese je u Rim
prenesen sveti kamen boga sunca, koji je smešten u novosagrađeni hram na Palatinu a
najveće svetinje rimljana – paladijum, vatra Veste, sveti kamen Magna Mater, sveti
štitovi Salijevaca premešteni su u ovaj hram.Ovaj sirijski bog je bio vrhovni bog samo
dok je Elagabal bio na vlasti.Bog Elagabala nije bio prihvaćen zato što je to bio bog
jednog grada i što j eu njegovom kultu preovlađivao primitivan fetiš, ljudske žrtve.
Sol u vreme Aurelijana – Aurelijan je rimskog Sola poistovetio sa orijentalnim
božanstvom nazvavši ga Deus Sol Invictus.Iako poreklom iz Palmire, sjedinjavalo je
svojstva svih solarnih bogova – Apolona, Mitre i Bala.Aurelijanov bog nije imao ni
mita ni svetog fetiša niti kultne partnerke sa kojima bi bio povezan, već je to bio jedan
univerzalni apstraktan simbol a svi ostali bogovi su smatrani samo lokalnom
manifestacijom tog najvišeg boga.To je bilo favorizovanje univerzalnog božanstva u
liku Sola Invictusa.Samo jedno sunce sija nad imperijom i narodom, a imperator je
zemaljska inkarnacija univerzalnog boga.Tako je konačno jedan car za života
proglašen božanstvom.Aurelijan je dominus et deus.

Keltska božanstva

Epona

Keltska boginja, u rimsko doba poštovana kao zaštitnica konjice, vozača kola i
putnika.Središte njenog kulta bilo je u Aleziji u Galiji, a posredstvom rimskih vojnika
njen kult je prenesen u sve delove carstva.Prikazivana je ako jaše na konju ili kako iz
svog skuta hrani konje.Njeni atributi su rog izobilja, patera i kotarica sa plodovima.
Na osnovu njenog imena koji znači velika kobila, prvobitno je bila boginja konja,
mazgi korišćenih u poljoprivrednim radovima.

Matres

Keltska božanstva nižeg reda čiji je kult bio omiljen među rimskim legionarima.
Matere se prikazuju najčešće kao tri boginje, ređe dve ili samo jedna, sa rogom
izobilja, kotaricom sa plodovima ili sa detetom na grudima.One personifikuju ideju
materinstva i sve životvorne snage prirode a njihov kult je vezan za izvore i reke.
Ponekada su poistovećene sa grčkim Mojrama ili rimskim Parkama kao one koje
određuju sudbine pojedinaca, porodica, naroda.

Kult lobanje
 28

U keltskoj religiji, možemo govoriti o postojanju boga bez tela odnosno o kultu
lobanje.Naime, Kelti su glavama bogova i heroja pripisivali posebne moći i verovali
su da su sve natprirodne sile koncentrisane u glavi.
Antički pisci su kult lobanje kod Kelta, objašnjavali njihovom svirepošću.
Fest kaže da Skordisci prinose na žrtvu ratne zarobljenike i da sa uživanjem piju krv
iz ljudskih lobanja.Orozije je zapisao da su Kelti kad god bi im bila potrebna čaša,
odrubljivali zarobljenicima glave.Prema Polibiju, u Italiji su Kelti odsecali glave
pobijenih neprijatelja i odnosili sa sobom sa bojnog polja, a Livije saopštava da su
lobanju ubijenog rimskog konzula Postumija prekrili zlatnim ukrasima i da su je
koristili kao svetu posudu za žrtve prinošene u hramovima.Strabon i Diodor,
oslanjajući se na Posejdonija, pominju keltski običaj postavljanja glava ubijenih
neprijatelja iznad ulaza u kuće.
Kult lobanje kod Kelta ima dublji religiozni smisao.Zasečena glava je kod Kelta jedna
od omiljenih tema u figuralnoj umetnosti.
Antički pisci pored kulta lobanje, spominju i prinošenje ljudskih žrtvi kod Kelta kao i
da su bili kanibali, što treba prihvatiti sa rezervom.

Ilirska božanstva

Medaur

Zaštitnik grada Rizinija (Risna), dedikacije ovom bogu pronađene su Lambezi, u

severnoj Africi odakle potiče i kapela posvećena ovom bogu.U pitanju su dve pesme,
a dedikant je bio stanovnik Risna, koji je tada zajedno sa ostalim Ilirima bio u službi
rimske vojske u Lambezi.
Medaur je poštovan kao domaće božanstvo, kao bog lekar, identifikovan je sa Larima,
a prikazivan je kao konjanik sa kopljem u ruci.Medaur je prvenstveno zaštitnik grada
Risna.

Bind Neptun

Poštovali su ga Japodi, izvesno je da je bio bog izvora i voda a predstavljan je nag sa

veslom ili trozupcem u desnoj ruci, stalnim Posejdonovim atributima.Svetilište sa
brojnim zavetnim spomenicima nađeno je na izvoru rečice Privilice kod Bihaća,