16
Achtergrond
Zikinzá-collectie: klinkend erfgoed
Pater Paul Brenneker.
Zikinzá op
internet en
in bibliotheek
Wie geïnteresseerd is geraakt in de
opnames of het onderzoek in dit
artikel genoemd, kan op internet
meer vinden. Enkele opnames uit de
Zikinzá-collecties zijn te beluisteren
op de website van Elis Juliana:
www.elisjuliana.org onder ‘odio’
(audio). Het proefschrift van Rose
Mary Allen is integraal ‘full text’ opge-
nomen in de Narcis-database van de
Koninklijke Nederlandse Academie
van Wetenschappen: www.narcis.info
en verkrijgbaar bij de boekhandel of
uitgeverij (www.swpbook.com). Wie
verder wil lezen kan ook terecht bij
NAAM (www.naam.an), in de biblio-
theek van de UNA (www.una.an) en
de Biblioteka Públiko Kòrsou
(www.curacaopubliclibrary.an).
Het pand waarin het National Archeological and Anthropological Memory Management (NAAM) nu gevestigd is.
Eind maart 2010 werd een collectie van
meer dan 1400 geluidsopnamen
overgedragen aan het National
Archeological and Anthropological
Memory Management, NAAM. De
opnames werden in de jaren ‘50 en ‘60
van de vorige eeuw gemaakt door pater
Paul Brenneker en Elis Juliana en
bevatten liedjes, verhalen en
herinneringen van oudere Curaçaoënaars.
Door Margo Groenewoud
et hun onder-
M zoek naar de
wortels van de
Curaçaose folk-
lore vulden
Brenneker en Juliana in zes jaar
tijd een grote koffer met levend
erfgoed: de Zikinzá-collectie. De
opnames stonden vanaf 1974
onder beheer van de Stichting
Zikinzá en zijn in de afgelopen
decennia al door vele onderzoe-
kers dankbaar gebruikt. Met
de overdracht aan NAAM gaat
de collectie een nieuwe levens-
fase in.
,,Ik voel me vereerd en ver-
antwoordelijk”, zegt NAAM-di-
recteur Ieteke ‘Inchi’ Witteveen.
Dankzij een financiële onder-
steuning van de regeling Kultu-
ra - een samenwerkingsverband
van zes Nederlandse fondsen
specifiek voor cultuur in de
Nederlandse Antillen en Aruba
- kan NAAM de opnames op
een betere manier en voor een
breder publiek beschikbaar stel-
len. Drie taken hebben prio-
Elis Juliana
riteit. In de eerste plaats wordt
gewerkt aan een betere geluids-
kwaliteit en duurzame conser-
vering door digitalisering. De
oorspronkelijke tapes zijn in het
verleden al overgezet op ‘reel-to-
reel’ banden en op cd gebrand.
Nu worden van de opnames
kwalitatief geoptimaliseerde di-
gitale bestanden gemaakt. Ver-
volgens wordt de collectie beter
toegankelijk en doorzoekbaar
door de opname in een ‘digitale
bibliotheek’. Een derde taak
binnen het nieuwe project is de
beschrijving van de collecties.
En dat is een hele klus, niet al-
leen door de ijver van lokale en
internationale antropologen,
maar ook door de fascinerende
periode waarin de opnames zijn
gemaakt. ,,Een keerpunt in de
geschiedenis”, aldus Witteveen.
De Zikinzá-banden zijn het zin-
gend en verhalend collectief ge-
heugen van een samenleving
die aan het verdwijnen was. In
de komende periode wordt de
collectie door NAAM beschre-
Antilliaans Dagblad Donderdag 6 mei 2010
ven en in een sociaal-historische
context geplaatst, waardoor de
betekenis en bruikbaarheid als
‘levend geheugen’ verder ver-
groot wordt.
Weinig jongeren zullen zich
dit nu realiseren, maar in de tijd
dat Brenneker en Juliana deze
opnames maakten, was er over
het algemeen weinig aandacht
voor de Afro-Curaçaose cultuur.
Hier kwam verandering in na
de opstand van 30 mei 1969.
Niet alleen in onderzoek en in
culturele activiteiten, maar ook
in het jongerenwerk ontstond
grote belangstelling voor de cul-
turele wortels van de Afro-Cura-
çaose bevolking. Die aandacht
was gericht op het leren kennen
van de eigen geschiedenis, en
het waarderen van de eigen
identiteit. Zijdelings hoopte een
nieuwe generatie jongerenwer-
kers dat zij, door met hun gene-
ratiegenoten in gesprek te gaan
over hun ‘roots’, de nog steeds
smeulende woede bespreekbaar
konden maken en potentiële ra-
Brenneker en Juliana luisterend naar de verhalen van ouderen.
dicaliteit de kop in konden
drukken. Deze projecten in de
jaren ‘70 waren de eerste van
een reeks activiteiten waarin ac-
tief gebruik gemaakt werd van
de opnames van Brenneker en
Juliana. Daarna vonden ook
onderzoekers de weg naar het
materiaal, zoals René Rosalia
voor zijn proefschrift over de
Tambú, en Rose Mary Allen
voor haar proefschrift ‘Di ki ma-
nera’ over de Afro-Curaçaose
bevolking in de periode na de af-
schaffing van de slavernij. Maar
ook Ieteke Witteveen, Joceline
Clemencia, Richenel Ansano en
anderen hebben de banden ge-
bruikt voor onderzoek.
Brenneker en Juliana waren
elk vanuit eigen motieven geïn-
FOTO’S JEU OLIMPIO
Antilliaans Dagblad Donderdag 6 mei 2010
teresseerd in de oude Curaçaose
folklore. Brenneker was ervan
overtuigd dat hij voor zijn mis-
siewerk inzicht moest hebben
in de lokale cultuur en hierop
moest aansluiten. Hij ging als
priester op pad en genoot daar-
bij een zekere autoriteit, terwijl
Juliana zich opstelde als insider,
en meer gedreven werd door
persoonlijke politiek-filosofi-
sche overtuigingen. Beiden ko-
zen bij het onderzoek voor een
voorzichtige, indirecte werkwij-
ze. Zij gingen langs bij ouderen
en raakten in gesprek over vroe-
ger. Pas in een later stadium
kwam het aantekeningenboek
of de bandrecorder tevoor-
schijn. Eerst werd een vertrou-
wensband opgebouwd. Dat ge-
beurde meestal gewoon op het
bankje voor het huis, of onder
een boom. Juliana maakte daar-
bij rijkelijk gebruik van zijn gro-
te kennis en netwerk, ging ge-
moedelijk in gesprek over een
gezamenlijke kennis of een ge-
deelde herinnering. Anekdotes,
jeugdherinneringen, rituelen
en volksliedjes, zoals het ‘Zikan-
zá’, werden uiteindelijk bij 267
informanten op band opgeno-
men.
Behalve waardering is er ook
scepsis geweest over het werk
van Brenneker en Juliana. Zij
kregen waardering voor het feit
dat zij heel veel verhalen loskre-
gen en muziek konden opne-
men, maar uiteindelijk waren
zij niet opgeleid voor antropolo-
gisch onderzoek en een kriti-
sche houding zou soms ontbro-
ken hebben. Kritiek was er te-
vens op Brenneker, die dit als
geestelijke deed, en die bijvoor-
COLLECTIE LUCILLE BERRY
beeld in een ingezonden brief
in Amigoe ‘onpriesterlijk ge-
drag’ werd verweten. Volgens
Rose Mary Allen is het materi-
aal inderdaad zeer uitvoerig, in-
formatief en bruikbaar, maar is
wel een kritische houding nodig
bij de analyse van het materiaal,
bijvoorbeeld omdat het niet al-
tijd duidelijk is of de informant
sociaal wenselijke antwoorden
geeft. Die kritische houding
past een onderzoeker natuurlijk
altijd. Ook wijst Allen op het feit
dat beide interviewers als man
weinig oog hadden voor meer
vrouwelijke issues, zoals zwan-
gerschap en geboorte.
Inhoudelijk ging het Brenne-
ker en Juliana om het vastleg-
gen van de kennis en de wijs-
Voorzijde van het blad ‘Schakels’ uit 1968.
De overdracht van Zikinzá bij het National Archeological and Anthropological Memory Manage-
ment (NAAM). Vlnr. Angel Salsbach, Elis Juliana, Ieteke ‘Inchi’ Witteveen en Etzel Provence.
heid van de oudere, rurale be-
volking, die nog geïsoleerd van
de stad en de oprukkende mo-
dernisering op Banda’bou of
Banda’riba leefden. Daarin ging
volgens de onderzoekers een
diepe intelligentie schuil en een
grote mate van trots. Het ‘titel-
nummer’ is daar een mooi voor-
beeld van. Het is een werklied
dat ook door oma met de klein-
kinderen op schoot werd gezon-
gen: ‘Karpinté ta mas ku rèi -
zikinzá, zikinzá’. Oftewel: een
timmerman is meer dan een ko-
ning. En dan volgt de beweging
en het geluid van de zaag: zikin-
zá, zikinzá! Veel van de liederen
en verhalen hebben te maken
met het werken op het land, in
de haven of visserij en met oude
FOTO R. DEBROT
17
Achtergrond
FOTO JEU OLIMPIO
ambachten. Tevens is er aan- hernieuwde aandacht voor dit
dacht voor religieuze rituelen materiaal komt voor ons op een
zoals de ‘ocho dia’, het gebedsri- perfect moment”, aldus Hans
tueel na een overlijden. In veel van der Straaten, Hoofd van het
gevallen worden verbanden ge- Bureau Procesmanagement
legd - door de vertellers, of later Onderwijs. ,,Voor het havo/
door de onderzoekers - met het vwo-onderwijs zijn wij bezig
slavernijverleden of met de Afri- met een kwaliteitsslag, die on-
kaanse roots. Juist daarom is der andere moet resulteren in
het materiaal ook voor lingu- een centraal schriftelijk eindexa-
ïsten zo interessant. men voor Geschiedenis en de
Niet alleen in de jaren ‘70 Kunstvakken. Juist in deze peri-
maar nog steeds zijn de opna- ode wordt nieuw lesmateriaal
mes van grote waarde voor de ontwikkeld, waarbij we graag
kennismaking van jongeren gebruik maken van bronnen
met de Afro-Curaçaose culture- zoals de Zikinzá-collectie. Dat
le wortels. In het onderwijs zal maakt het onderwijs veel
straks na de digitalisering nog interessanter.” Na vijftig jaar
veel beter gebruik gemaakt kun- is de collectie dus nog steeds ac-
nen worden van deze schatkist tueel, bruikbaar en springle-
van verhalen en liedjes. ,,De vend.
Angel Salsbach en
Fundashon Zikinzá
Angel Salsbach heeft een ce. Een jaar later werd door
belangrijke rol gespeeld in de stichting een documen-
het gebruik en beheer van tatiecentrum geopend in
de collectie Zikenzá. Begin het Nationaal Archief en
jaren ‘70 was hij de motor werd een catalogus gepubli-
achter de jongerenprojecten ceerd. Eind 2009 benader-
en haalde hij Brenneker en de Angel Salsbach directeur
Juliana over om het materi- Ieteke Witteveen met het
aal structureel beschikbaar verzoek om het materiaal
te stellen voor onderwijs en over te dragen aan NAAM.
onderzoek. Dit werd gedaan Dit is op 25 maart 2010
binnen de kaders van een gebeurd in aanwezigheid
stichting die op 25 maart van de bestuursleden van
1974 begon onder voorzit- Fundashon Zikinzá en van
terschap van Etzel Proven- Elis Juliana zelf.