Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
ZUZANA JETTMAROVÁ
GUSTAVO ALTHOFF, GUSTAVO SARTIN (TRADUTORES)
Introduction Introdução
1
A obra Umění překladu, de Jiří Levý, foi traduzida ao inglês por Patrick Corness, sob a edito-
ria de Zuzana Jettmarová, com o título “The Art of Translation”. Foi publicada em 2011 após a
publicação original deste artigo no mesmo ano. O projeto de tradução da obra se enquadrou no
arranjo institucional de pesquisas da Universidade Carolina de Praga [Univerzita Karlova v
Praze] (MSM 0021620825). Este artigo representa a perspectiva da editora.
2
N.T.: Este artigo foi originalmente publicado em novembro de 2011 como parte da obra “Po-
sibilidades y límites de la comunicación intercultural”, organizada por Jana Králová, também
professora da Universidade Carolina de Praga.
3
Existem outros projetos paralelos a este: o de Jana Králová, em Praga, de tradução da obra ao
espanhol; e o de Filipe Neckel, que traduziu a primeira metade da obra ao português como par-
te de sua dissertação de mestrado, intitulada “Die literarische Übersetzung: apresentação da
obra de Jiří Levý acompanhada de uma tradução comentada”, defendida em julho de 2011
(PGET-UFSC). Ao passo que Venuti removeu o artigo de Levý Translation as a Decision
Process da segunda edição de seu Reader (2004), Bruno Osimo, na Itália, supervisionou a tra-
dução desse texto por um seu aluno de doutorado (2008).
4
N.T.: Ambos os textos – em suas versões originais e em traduções ao português – fazem parte
do dossiê “(Re)descobrindo Levý” publicado neste número e de que faz parte o corrente texto.
Conferir pp. 72 e 61, respectivamente.
5
PRUNČ, Erich. Einführung in die Tranlationswissenschaft, Band 1. ITAT. Graz, Graz Univ
2001.
6
Por exemplo: GENTZLER, Edwin. Contemporary Translation Studies. London, Routledge,
2001.
7
Por exemplo: PYM, Anthony. Exploring Translation Theories. London: Routledge, 2010;
TYMOCZKO, Maria. Enlarging Translation, Empowering Translators. Manchester, St.
Jerome 2007.
8
Por exemplo: EVEN-ZOHAR, Itamar. “Polysytem studies”. In: Poetics Today, 11.1, 1990.
9
GENTZLER, op. cit.
10
TYMOCZKO, op. cit., 39-40.
11
N.T.: Todas as citações de outros textos fornecidas por Jettmarová foram traduzidas por nós,
não tendo sido pesquisadas potenciais traduções ao português dos textos citados.
12
GENTZLER, op. cit. 81n.
the semantic structure of the work que forma e conteúdo não podem
of art (including its translation). He ser separados, uma vez que ambos
pointed out the role of the reader, compõem a estrutura semântica da
thus stressing the interrelationship obra de arte (incluindo sua tradu-
between semantics and pragmatics ção). Destacou o papel do leitor,
in phenomenological, sociological acentuando, desse modo, a inter-
and ideological terms. There are relação entre a semântica e a
other aspects that make Czech pragmática em termos fenomeno-
functional structuralism quite dif- lógicos, sociológicos e ideológi-
ferent from Russian formalism and cos. Há outros aspectos que fazem
from western theories of transla- do estruturalismo funcional tcheco
tion. This is why it may be difficult muito diferente do formalismo rus-
to integrate Levý into the picture so e das teorias ocidentais da tra-
of mainstream theories. Gentzler, dução. É por isso que talvez seja
probably in search of some links to difícil integrar Levý ao quadro das
major cultures, attaches Levý to teorias dominantes. Gentzler13,
both Russian and American cul- provavelmente em busca de
tures, suggesting that one of the conexões com culturas de vulto,
reasons why Levý’s Art of Trans- associa Levý tanto à cultura russa
lation translated into German como à americana, sugerindo que
(1969) was so instrumental was uma das razões pelas quais seu
that: texto em alemão – Die literarische
Übersetzung: Theorie einer
Kunstgattung (1969) – tenha sido
tão instrumental foi que:
13
GENTZLER, op. cit, 82
Levý’s theory and method are dif- estado da arte da disciplina. A teo-
ferent, his conception of meaning ria e o método de Levý são distin-
is based on the Czech reception tos; sua concepção de significado é
theory drawing on phenomenology baseada na teoria tcheca da recep-
(Husserl, Ingarden), dialectic ção que se serve da fenomenologia
(Hegel), sociology (Durk- (Husserl, Ingarden), da dialética
heim,Weber), aesthetics (esp. Kant (Hegel), da sociologia (Durkheim,
and Hegel). This is why Levý uses Weber) e da estética (especialmen-
the term ideo-aesthetic function of te Kant e Hegel). É por isso que
translation suggesting that a work Levý emprega o termo ʽfunção i-
of art has two communicative as- deo-estéticaʼ da tradução a sugerir
pects constituting its whole – the que a obra de arte possui dois as-
ideological and aesthetic meaning. pectos comunicativos que consti-
However, in poetry translation the tuem o seu todo – os significados
semantics (sociosemiosis) of form ideológico e estético. No entanto,
acquires a prominent role, and po- na tradução de poesia, a semântica
etry was Levý’s specialism where (sociosemiose) da forma adquire
he also drew on the early Jakob- um papel proeminente, e poesia
son, but drawing on historical re- era a especialidade de Levý, para
search, comparative poetology and cuja análise também se serviu do
the Czech functional substitution Jakobson dos primeiros trabalhos;
theory he derived his own concep- mas ao se servir da pesquisa histó-
tion presented in Part II of the rica, da poetologia comparativa e
book. In other words, whenever da teoria tcheca da substituição
Levý treats form the treatment is funcional, derivou sua própria
not formalistic, whenever he concepção (sobre a tradução de
speaks of language he sees it as poesia)14, apresentada na segunda
linguistic material that (to a de- parte do livro. Em outras palavras,
gree) preconditions the expression sempre que Levý trata da forma, o
of thought, but this is only one as- tratamento não é formalista, sem-
pect of many that underlie transla- pre que fala de linguagem, vê-a
tion. On closing his chapter on como material linguístico que (até
Czech and Slovak theories certo ponto) precondiciona a ex-
Gentzler notes: pressão do pensamento – mas esse
é apenas um aspecto de muitos que
subjazem a tradução. Ao encerrar
seu capítulo sobre as teorias tche-
cas e eslovacas, Gentzler15 obser-
va:
14
N.T.: O entre-parênteses foi uma inserção dos tradutores.
15
GENTZLER, op. cit, 89-90
16
LEVÝ, Jiří. České theorie překladu. Praha, Ivo Železný 1996, 186-232
17
GENTZLER, op cit., 89-90.
18
MUKAŘOVSKÝ, Jan. Studie I. Brno, Host 2007, 21-22.
19
N.T.: Os conceitos de “instrução”, “instrução definitória” e “paradigma” que aparecem na
citação encontram-se definidos por Levý no texto “A Tradução como um Processo de Tomada
de Decisão [Translation as a Decision Process]”, publicado bilingualmente nesta edição de
Scientia Traductionis – conferir pp. 75 e 76.
20
LEVÝ, Jiří. Bude literární věda exaktní vědou? Praha: Čs. Spisovatel 1971; in: KRÁLOVÁ,
Jana; JETTMAROVÁ, Zuzana (et al). Tradition versus Modernity. From the Classic Period of
the Prague School to Translation Studies at the Beginning of the 21 st Century. Prague,
Charles University 2008, 69.
21
MUKAŘOVSKÝ, op. cit., 506-507.
22
LEVÝ op.cit., in KRÁLOVÁ, JETTMAROVÁ, op. cit. 70-71.
One may speak of a genuine norm Pode-se falar de uma norma genu-
only when there are generally ac- ína apenas quando existirem metas
cepted goals in respect of which a geralmente aceitas com respeito às
value is upheld independently of quais um valor é sustentado inde-
an individual’s will and decision pendentemente da vontade e da
making; in other words when the tomada de decisão de um indiví-
norm exists in what is called col- duo; em outras palavras, quando a
lective awareness […] Although a norma existir naquilo que se cha-
norm tends to be binding [...] not ma de consciência coletiva [...].
only may it be violated but, con- Apesar da tendência de uma norma
ceivably – as is quite common- ser compulsória [...] não somente
place – two or more competing pode ser violada, mas, em princí-
norms may coexist and be applied pio – como é lugar-comum –, duas
to the same specific cases sharing ou mais normas em competição
the same value on the scales. podem coexistir e ser aplicadas aos
mesmos casos específicos que
compartilharem o mesmo valor23.
23
MUKAŘOVSKÝ, Jan. Estetická funkce, norma a hodnota jako sociální fakt,. Praha, Fr.
Borový 1936; in: MUKAŘOVSKÝ, Jan. Studie z estetiky. Praha, Odeon 1966, 27-28
25
N.T.: Corness traduziu o termo por transversification [“transversificação”]; conferir Levý
(2011), p.XX.
lation, the source work he always e ʽobra fonteʼ, ele sempre quer re-
means the same concept – a proto- ferir o mesmo conceito: um protó-
type that served as the model (di- tipo que serviu de modelo (de fon-
rect source) for the derived work, te direta) para o trabalho derivado,
in our case for translation. This em nosso caso para a tradução. Es-
term has been taken from outside se termo foi tomado de fora da dis-
the discipline (esp. cybernetics, ciplina (especialmente da ciberné-
theory of modelling, general sys- tica, da teoria da modelação e da
tems theory) in the 1920s by Czech teoria geral dos sistemas) pelos es-
structuralists. Prototypes, master truturalistas tchecos nos anos 20.
copies or models from which cop- Protótipos, cópias matriz ou mode-
ies are made exist in all walks of los a partir dos quais cópias são
life and are something we live by feitas existem em todas as áreas da
(hence the integrated concept of il- vida e são coisas com as quais
lusionism). Even any verbal mes- convivemos (destarte o conceito
sage is a model of its prototype – integrado de ʽilusionismoʼ). Mes-
i.e. of the cognitive counterpart re- mo uma mensagem verbal é um
siding in the head of the speaker, modelo de seu protótipo – ou seja,
of its mental representation. Also a da contraparte cognitiva que reside
translation is a model of a proto- na cabeça do falante, de sua repre-
type (model); if it is not its com- sentação mental. Também a tradu-
plete representation, then it is its ção é um modelo de um protótipo
sample (extract, fragment). If it has (um modelo); se não é sua repre-
not been derived from the model sentação completa, é então sua
and is presented as if it were so, amostra (extrato, fragmento). Se
then it is a pseudotranslation (a não tiver sido derivada de um mo-
pseudo-ostension as representation delo e for apresentada como se o
of a non-existing model). If it is a tivesse sido, trata-se pois de uma
translation presented as an original pseudo-tradução (uma pseudo-
then its derivation is concealed for ostensão enquanto representação
whatever reason. A prototype itself de um modelo não existente). Se
may not be the original but a trans- for uma tradução apresentada co-
lation as is the case of indirect mo se fosse o original, então sua
translation, or a series of models derivação foi ocultada, seja lá por
may be derived from one prototype qual motivo. Um protótipo pode
producing a serial or multiple não ser o original, mas sim uma
translation. tradução, tal como é o caso da tra-
dução indireta; ou uma série de
modelos pode ser derivada de um
protótipo, resultando numa tradu-
ção serial ou múltipla.
There are several types of re- Há diversos tipos de relações
lationships that hold between the que se sustentam entre o ʽmodelo
prototype model and its derived protótipoʼ e seu ʽmodelo deriva-
model. The two most relevant are doʼ. As duas mais relevantes são a
functional and structural relation- funcional e a estrutural. A relação
ships. The functional relationship funcional implica que o modelo
means that the derived model func- derivado funcione para alguém
tions for someone as the represen- como a representação do protótipo
tation of the prototype which is not que não está disponível para ob-
available for direct observation. servação direta. Tais modelos são
Such presented models are nor- normalmente tomados em seu va-
mally taken at face value, without lor de face, sem que se questione
being questioned on their structural suas relações estruturais com o
relationships with the prototype protótipo (a não ser que se descu-
(unless the model is found to be bra que o modelo seja defeituoso
defective in its function or there is em sua função, ou exista uma sus-
a certain suspicion). This is the peita disso). Essa é a base comuni-
communicative basis of illusio or cativa da illusio [“ilusão”] ou da
the category of noetic compatibil- categoria de ʽcompatibilidade noé-
ity mentioned above. ticaʼ mencionada acima.
Levý suggests we should Levý26 sugere que também
also inquire into the structural rela- deveríamos investigar as relações
tionships because function is not estruturais, uma vez que a função
indicative of the actual structural não é indicativa das verdadeiras re-
relationships; therefore besides a lações estruturais; portanto, além
functional model we need a struc- de um modelo funcional, necessi-
tural one too. And we also need a tamos também de um modelo es-
processual model to understand the trutural. E também de um modelo
generation and reception of the processual, a fim de compreender
model – they are modelling activi- a geração e a recepção do modelo
ties too: the first one (the prototype – que também são atividades mo-
model or the original) is the verbal deladoras: o primeiro (o modelo
representation of reality (the proto- protótipo ou original) é a represen-
prototype, we might say, as a cog- tação verbal da realidade (o proto-
nitive representation in the original protótipo, diríamos, enquanto re-
author’s head), the second one is presentação cognitiva existente na
the mental representation of this mente do autor original); o segun-
verbalized model by the recei- do é a representação mental desse
ver/translator, the third one is the modelo verbalizado pelo recep-
verbal representation of the trans- tor/tradutor; o terceiro é a repre-
lator’s cognitive model of the pro- sentação verbal do modelo cogni-
totype, and the fourth one is the tivo que o tradutor possui do pro-
mental representation of the trans- tótipo; e o quarto é a representação
lator’s verbalized model by the re- mental do modelo, verbalizado pe-
ceiver. Therefore the final repre- lo tradutor, por parte do receptor27.
sentation in translation is a model Portanto, na tradução, a represen-
derived in multiple stages from the tação final é um modelo derivado
original and subject to a number of em múltiplos estágios a partir do
objective, intersubjective and sub- original e sujeito a um número de
jective interfering variables called variáveis interferentes objetivas,
agents or factors. intersubjetivas e subjetivas, deno-
minadas ʽagentesʼ ou ʽfatoresʼ.
The structural relationships Espera-se que as relações es-
between the prototype and its type truturais entre o protótipo e seu ti-
26
LEVÝ, op. cit.
27
Ibidem, 13,17.
28
Conferir a distinção entre tradução isofuncional, heterofuncional e homológica em: NORD,
Christianne. Translation as a Purposeful Activity. Manchester, St. Jerome 1997.
subjective factor; the result of ap- o tradutor pode procurar seu equi-
plying a translation method de- líbrio, no caso do valor ser zero.
pends on his individual disposi- Esses fatores são intersubjetivos e
tions and preferences. o tradutor é um fator subjetivo; o
resultado da aplicação de um mé-
todo de tradução depende de suas
inclinações e preferências indivi-
duais.
However, in terms of its pro- Entretanto, no que tange as
spective properties, i.e. with a view suas propriedades ʽprospectivasʼ,
to the receiver’s dispositions and isto é, com o olhar voltado para as
the historical and situational con- inclinações do receptor e para os
texts this basic representational contextos histórico e situacional,
function may be carried by differ- essa função representacional bási-
ent structural properties. Here ca pode ser transmitida por dife-
Levý proposes a tentative list of rentes propriedades estruturais.
invariant and variant properties in Aqui Levý29 propõe uma lista ten-
several genres. When he says that tativa de propriedades variantes e
variability and invariability depend invariantes em diversos gêneros.
on the structure of the texts under Quando afirma que a variabilidade
translation and not on the intended e a invariabilidade dependem da
goal of the translation, we come estrutura dos textos em tradução, e
across yet another important dis- não da meta pretendida para a tra-
tinction; the Czech conception is dução, nos deparamos com mais
based on the already mentioned uma importante distinção; a con-
sociosemiotic triad of norm, func- cepção tcheca é baseada na já
tion and value. The pragmatic con- mencionada tríade sócio-semiótica
cept of goal or purpose of commu- composta por norma, função e va-
nication (i.e. teleology) is super- lor. O conceito pragmático de
imposed: the sender presents the ʽmetaʼ ou ʽpropósitoʼ da comuni-
functional substitute of the original cação (isto é, de teleologia) é so-
to the receiver in a concrete situa- breposto: o emissor apresenta o
tion in order to achieve something substituto funcional do original ao
through communication conceived receptor em uma situação concreta,
as interaction. The derived artefact a fim de obter algo, através da co-
is a linguistic and cultural hybrid, municação concebida como intera-
relating to two cultures and lan- ção. O artefato derivado é um
guages, and preferences on the ʽhíbridoʼ cultural e lingüístico que
scales between the domestic and se relaciona com duas culturas e
the foreign (i.e. translativity) are línguas, e as preferências, na ba-
again steered by objective, inter- lança entre o doméstico e o estran-
subjective and subjective factors geiro (isto é, a translatividade), são
involved. As a semiotic sign the uma vez mais dirigidas pelos fato-
source work has two aspects – its res objetivos, intersubjetivos e sub-
material form carries the artistic jetivos em jogo. Enquanto signo
message or the work of art in a semiótico, a obra fonte possui dois
narrow sense, and it is the latter aspectos – sua forma material
29
LEVÝ, Jiří. Umění překladu. Praha, Panorama 1983, 22-24.
31
HOLMES, John. “The Name and Nature of Translation Studies”, In: Translated!, 1988 Am-
sterdam, Rodopi 1988, 67-80.
32
OURIOU, Susan (ed). Beyond Words: Translating the World. Banff, Alberta: Banff 2010.
Zuzana Jettmarová
Zuzana.Jettmarova@ff.cuni.cz
Prof. doutora, Universidade Carolina de Praga
Tradução de:
Gustavo Althoff
gualthoff@gmail.com
Pós-doutorando, Universidade Federal de Santa Catarina
Gustavo Sartin
ghsartin@gmail.com
Mestre egresso, Universidade Federal do Rio Grande do Norte
33
LEVÝ, Jiří. Bude literární věda exaktní vědou?. Praha, Čs. Spisovatel 1971, 155-156.