© Tessa Posthuma de Boer

INTERVIEW

Dick Swaab over Wij zijn ons brein

‘De vrije wil is

een prettige Een carrière van formaat

illusie’
• Geboren op 17 december 1944
• Promoveerde in 1970 in de neuro-endocrinologie
• Artsexamen in 1972
• 1978: directeur van het Nederlands Instituut voor
Hersenonderzoek
• 1979: hoogleraar neurobiologie aan de Universiteit
van Amsterdam
• 1985: oprichting Nederlandse Hersenbank
• Gespecialiseerd in onderzoek naar depressie, de

Officieel heeft hij al afscheid genomen, maar in de praktijk gaat ziekte van Alzheimer en seksuele differentiatie van
de hersenen

professor Dick Swaab (65) gewoon stug door. Nederlands beroemd-

ste hersenonderzoeker is in zijn lange carrière geen gram van de
hem kenmerkende strijdlust kwijtgeraakt, zo blijkt.

Door Manu Sinjan

U hebt een carrière van 44 jaar als hersen-
onderzoeker achter de rug. Wat was voor u
het meest bepalende moment?
Zonder twijfel de oprichting van de
Hersenbank in 1985. Dat gaf een totaal
andere richting aan het hersenonderzoek.
Voor die tijd kostte het me jaren om herse-
nen te krijgen van alzheimerpatiënten voor
onderzoek. Sinds de Hersenbank er is, heb-
ben we meer dan drieduizend snelle obduc-
ties kunnen uitvoeren onder ideale om-
standigheden. Dat leverde materiaal op
voor meer dan vijfhonderd studies in meer
dan 25 landen. Het is uniek dat we zo snel
materiaal krijgen, samen met het gebruik
van de klinische gegevens van de patiënten
in kwestie.
Heeft u het idee dat we voor een tijdperk
van grote doorbraken in het hersenonder-
zoek staan?
Dat denk ik wel, ja. Het is fantastisch
om te zien met welk tempo het hersenon-
derzoek vandaag evolueert. Toen ik in de
jaren ’60 begon als hersenonderzoeker,
werden we nog bekeken als engerds. Mo-
menteel zijn er wereldwijd meer dan hon-
derdduizend mensen actief op mijn onder-
zoekterrein. Vandaag hebben we nog een
persbericht verstuurd over de ziekte van
Alzheimer.
We hebben ontdekt dat de prefrontale
cortex in een heel vroeg stadium van de
ziekte de achteruitgang van de hersenen
compenseert. Bij dat mechanisme blijken
vijfhonderd genen betrokken te zijn. Dat
opent weer nieuwe perspectieven voor een
mogelijke behandeling van alzheimer. Nu
kunnen we op zoek naar stoffen die de her-
senen op een soortgelijke manier activeren
als het brein zelf doet in de allervroegste
fase van het ziekteproces.
Zijn er ook pijnpunten?
Tja, het budget voor onderzoek volgt
nog niet. Een kwart van alle mensen krijgt
in z’n leven te maken met psychiatrische
problemen, en samen slokken al die pro-
blemen 30 procent van het budget voor
gezondheidszorg op. Toch gaat er maar 8
procent van het onderzoeksbudget naar
hersenonderzoek. Dat vind ik een rare ver-
houding. Op welk moment in de tijd dan
ook lijden er bijvoorbeeld 500.000 Neder-
landers aan een depressie. Dat veroorzaakt
veel leed en kost de samenleving handen-
vol geld. Het risico op een depressie wordt
erg vroeg bepaald: al in de baarmoeder
wordt de stress-as van het kind soms in een
hogere versnelling gezet voor de rest van
zijn leven, en dat kan veroorzaakt worden
door een hele reeks factoren.
Het gevolg daarvan is dat antidepres-
siva niet bij iedereen het gewenste effect
hebben. Er worden sowieso te veel genees-
middelen geslikt. Driekwart van de zwan-
gere vrouwen die antidepressiva slikken,
hebben eigenlijk geen echte depressie. Hun
kinderen hebben een lager geboortege-
wicht en een lagere apgar-score (waarmee
de algemene toestand van een pasgeboren
baby wordt gemeten, red.) De effecten op
termijn zijn nog niet duidelijk. Maar het is
zeker dat je in zo’n geval zorgvuldig de
pro’s en contra’s moet afwegen. Mijn vader
was gynaecoloog, en hij gaf ons altijd het-
zelfde antwoord als we ziek waren en een
pil vroegen: ‘Als je ze slikt, duurt het zeven
dagen, als je ze niet slikt, duurt het een
week’ (lacht).
Soms geef je beter een placebo, stelt u.
Het rare is dat je in Nederland alleen
een placebo mag geven als je vooraf zegt
dat het een placebo is. En dan werkt het
natuurlijk niet. (grinnikt) Dat is in België
hopelijk niet het geval.
Kan het risico op een depressie ook geme-
ten worden?
Dat kan wel, maar de vraag blijft na-
tuurlijk of zo’n test wenselijk is. Wij doen
bijvoorbeeld ook onderzoek naar de aan-
leg voor alzheimer op alle stalen die we
bestuderen. Er zijn genoeg jonge onderzoe-
kers die zichzelf graag zouden testen, maar
dat verbieden we. Je draagt die kennis over
een verhoogde kans voor de rest van je le-
ven mee, terwijl je er niets kan tegen doen.
De bepalende invloed van de genen en de
vroege ontwikkeling in de baarmoeder
loopt als een rode draad door uw boek. Wat
is dan nog het belang van de opvoeding?
Ik geloof dat je kinderen moet groot-
brengen in een stimulerende, veilige omge-
ving, los van de opvoedkundige waan van
de dag. Als dat het geval is, denk ik dat je
de ontwikkeling van een kind gewoon niet
kan stuiten.
Uw carrière is ook gemarkeerd door een
aantal grote controverses. Zou u nog
steeds hetzelfde doen als toen?
Het vreemde was dat ik nooit het idee
had dat ik met controversieel onderzoek
bezig was. De eerste keer was toen ik sek-
severschillen in de hersenen vond. Toen
kreeg ik de feministen van toen op m’n
dak, want alle geslachtsverschillen in ge-
drag waren volgens hen verklaarbaar door
de onderdrukking van de mannenmaat-
schappij. Daarna ontdekte ik dat de biolo-
gische klok bij homoseksuelen twee keer
zo groot was. Ik dacht dat iedereen blij zou
zijn dat het dan toch niet de schuld was van
al die dominante moeders, maar dat bleek

70 71
 In Nederland mag je alleen een placebo
� geven als je vooraf zegt dat het een placebo
is. En dan werkt het natuurlijk niet
niet te kloppen. (lacht) Ik kreeg dreigbrie-
ven, er werd gedemonstreerd voor mijn
huis en ik kreeg bescherming in het AMC
– waar ik niet om gevraagd had. Ik vond
het eerlijk gezegd maar een stelletje idio-
ten. Ik dacht dat het wel zou meevallen als
ze net zo goed konden moorden als spellen,
want dat was een ramp. Maar nu zou ik
toch wel wat voorzichtiger zijn.
Komt dat door de moorden op publieke fi-
guren in de afgelopen jaren?
Ja. Toen was dat ondenkbaar, maar nu
weet je maar nooit.
Toch blijft u de discussie opzoeken met
forse uitspraken. ‘Wij zijn ons brein’ is de
titel van uw boek, en dat bedoelt u duidelijk
heel letterlijk. U moet toch beseft hebben
dat niet iedereen het eens is met uw beeld
van de mens als willoze machine, gediri-
geerd door een voorgeprogrammeerd
brein.
(glimlacht fijntjes) Het is misschien een
onprettige gedachte, maar volgens mij be-
nader ik de realiteit wel aardig als ik schrijf
dat wij ons brein zijn, met alle beperkingen
die daar al heel vroeg bijhoren.
U laat geen spaander heel van de vrije wil
waar we al eeuwen zo sterk aan gehecht
zijn.
Voor mij is de vrije wil een prettige il-
lusie, maar ook niet meer dan dat. We kun-
nen niet kiezen of we homoseksueel of he-
tero zijn, en ook onze ‘keuze’ voor een re-
ligie wordt al heel vroeg in ons leven
bepaald.
Maar als ik nu – om een simpel voorbeeld te
geven – voor de keuze sta om als kind te
gaan voetballen, dan kies ik dat toch hele-
maal zelf?
U vergeet dan wel dat uw interesse of
aversie voor voetbal dateert van uw eerste
levensjaren, dus in die zin wordt uw vrije
wil toch ook weer beperkt. Als we de vrije
wil definiëren als de mogelijkheid om keu-
zes te maken, volkomen los van de omge-
ving of interne factoren, dan bestaat die
volgens mij niet.
72
Een uitstekende illustratie van uw redene-
ring over de vrije wil zijn de mensen die lij-
den aan Body Integrity Identity Disorder
(BIID). Zeulke mensen zijn ervan overtuigd
dat een van hun ledematen niet bij hen
hoort.
Je kan inderdaad moeilijk van vrije wil
spreken bij mensen die met alle geweld af
willen van een gezond orgaan, ook al erva-
ren zij het misschien wel als een vrije keu-
ze. Maar het is bekend van mensen met die
aandoening dat ze als kind al systematisch
het bewuste been of de arm van papieren
poppetjes af knippen.
Vindt u het als arts verantwoord om zulke
mensen te helpen, in de zin van een vrijwil-
lige amputatie?
Daar wordt in het AMC momenteel
een speciale commissie voor opgericht. Het
is namelijk zo dat zulke mensen zichzelf
dreigen te verminken door een kogel in
hun knieschijf te schieten of hun been te
laten bevriezen, zodat amputatie onvermij-
delijk wordt. Er is trouwens een sterk ver-
band tussen die aandoening en transseksu-
aliteit.
Als er geen vrije wil is, valt er natuurlijk ook
een groot stuk verantwoordelijkheid voor
onze daden weg. U vindt het bijvoorbeeld
niet voor de hand liggen om pedofielen en
jonge criminelen te straffen.
Tja, bij apen krijg je meteen een klap
als je over de schreef gaat, wij hebben die
taak uitbesteed aan het gerecht. Zonder
regels en handhaving daarvan kan je niet
samenleven, en het idee leeft ook dat straf
een ontradend effect heeft.
Maar daar gelooft u dus niet in?
Ik vind dat het effect van celstraffen en
taakstraffen objectief onderzocht zou
moeten worden, net als bij geneesmidde-
len. Alleen zo kan je uitmaken hoe je de
kans op recidive zo klein mogelijk maakt.
Maar zo ver zijn we in Nederland nog niet.
Het is jammer dat zulke zaken afhangen
van telkens weer nieuwe regeringen, die
eigen accenten leggen, maar toch vooral
bezig zijn met herverkozen raken.
�
Van het nieuwe kabinet hoeft u alvast niet
veel hulp te verwachten, of wel?
(lacht) Ik heb altijd de pech dat ik mijn
voorstellen lanceer op het foute moment.
Maar tot mijn verrassing staat er in het re-
geerakkoord dat het jeugdrecht zou uitge-
breid worden tot een leeftijd 23 jaar. Ik ge-
loof nooit dat dat idee van Wilders komt…
Waarom vindt u dat een goed idee?
Omdat veel jongeren ontsporen tijdens
de pubertijd, onder invloed van geslachts-
hormonen. Als je ze dan in de gevangenis
stopt tussen beroepscriminelen, dan krij-
gen ze vanzelf een opleiding in die richting.
Het is gewoon een feit dat de prefrontale
cortex, die agressie beteugelt en moreel ge-
drag stimuleert, pas rond het drieëntwin-
tigste levensjaar volgroeid is.
U durft zich ook hardop af te vragen of het
wel eerlijk is om pedofielen te straffen.
Pedofilie heeft een genetische compo-
nent, maar wordt ook deels bepaald door
een atypische ontwikkeling van de herse-
nen. Ik verwijs in het boek naar het geval
van een man die een hersenoperatie onder-
gaat wegens zware epilepsie, en die daarna
plots kinderporno begon te downloaden.
Maar zulke gevallen zijn zeldzaam. Meest-
al loopt het mis in de vroege ontwikkeling,
en daar is geen sprake van een keuze.
Volgens u moet er eerder gekeken worden
naar het voorbeeld van Canada.
Dat klopt. Pedoseksuelen worden daar
na hun tijd in de gevangenis opgevangen
door vrijwilligers, die bijvoorbeeld bood-
schappen met hen doen of naar de film met
hen gaan. Uit de praktijk is gebleken dat ze
die buddy’s makkelijker bellen als het weer
mis dreigt te gaan. De recidive ligt daar
veel lager dan bij ons, waar pedofielen ner-
gens meer welkom zijn als ze uit de cel ko-
men. Gelukkig krijgt het Canadese model
binnenkort ook navolging bij ons.
Onze aanleg voor crimineel gedrag is ook
meetbaar, stelt u.
Met onze toenemende kennis van de
genetische en omgevingsfactoren die een
rol spelen wordt dat inderdaad mogelijk.
Anderzijds zegt een verhoogde kans op cri-
mineel gedrag nog niets over het individu.
Je moet zeker voorzichtig zijn met labels
op mensen te plakken: het is een smalle
grens tussen kennis nuttig gebruiken en
misbruiken. Dat is van alle tijden.
Over labels gesproken: wat vindt u van de
golf van ADHD- en ADD- diagnoses van de
jongste jaren?
Zolang de diagnose gesteld wordt
door ervaren psychologen, denk ik dat het
een goede zaak is. Een kind dat niet kan
leren of zelfs maar naar school kan gaan
omdat het zich geen moment kan concen-
treren, draagt de gevolgen zijn hele leven
met zich mee. Het probleem van vandaag
is dat de eerste diagnose nogal vaak gesteld
wordt door leraren die niet om kunnen
met drukke kinderen.
Vindt u het niet gevaarlijk om kinderen –
inclusief twijfelgevallen – te behandelen
met amfetamines?
Middelen zoals ritalin of adderral kun-
nen heel goed werken, maar het klopt dat
we nog heel weinig weten over de gevolgen
op lange termijn. Daar voeren we zelf ook
onderzoek naar. Maar voor heel wat men-
sen is het de beste optie. Ik ken zelf trou-
wens genoeg volwassenen die absoluut
baat zouden hebben bij ritalin. (lachje)
De vraag hoe we tot ontwikkeling komen, met name ons karakter, is een thema dat Dick
Swaab na al die jaren nog steeds bezighoudt. Zo is het verwerven van taal van enorm
© Manu Sinjan
belang voor het brein.
Wat vindt u van het toenemend aantal vol- wikkeling, het blijkt zelfs van levensbelang
wassenen die ritalin gebruiken als presta- te zijn. pb
tiedrug?
Tja. Je moet van goeden huize komen
om op te roeien tegen drie miljard jaar evo-
lutie. Onzin dus.
De auteur
Welk deel van het onderzoek passioneert u Manu Sinjan is
na al die jaren nog steeds? freelancejournalist, vast
De vraag hoe we tot ontwikkeling ko- medewerker van Psyche&Brein
men, met name ons karakter. Bij de con- en praktijkdocent bij de
ceptie ligt er al enorm veel vast, maar ook masteropleiding journalistiek aan
de tijd in de baarmoeder en de jaren daar- de Hogeschool Universiteit
na zijn cruciaal. Het verwerven van taal is Brussel.
bijvoorbeeld van enorm belang voor het
brein. De Duitse keizer Frederik II liet in de
Meer over dit onderwerp
middeleeuwen tientallen kinderen bij hun
Wij zijn ons
moeder weghalen en in totale stilte opvoe-
brein: van
den. Hij dacht zo de ‘taal van God’ te kun-
baarmoeder
nen achterhalen. Dat liep fataal af, want
tot alzheimer.
die kinderen konden helemaal niet spreken
en gingen een voor een vroeg dood.
Dick Swaab.
Iets vergelijkbaars bleek tijdens de
Uitgeverij
Tweede ­Wereldoorlog, toen veel weeskin-
Contact,
deren door een gebrek aan personeel op-
480 pag.
groeiden zonder veel fysiek of ander con-
tact. Ze hadden een verhoogde kans om
vroeg te overlijden, en als ze het overleef-
den, hadden ze psychologische stoornis-
sen. Hospitalisme werd dat door Anna
Dit boek nu gratis bij een jaarabonnement op
Freud genoemd. Een goede interactie met
Psyche&Brein (6 nummers voor slechts € 37,50).
de omgeving is niet alleen een absolute
voorwaarde voor een normale hersenont-  www.eosmagazine.eu/abonnementen.aspx
73