JJ

2
13
있
0
 1
|
 THEOLOGI
A

SPECULATIVA

DOGMATICA , & MORALIS

In fex Tomos diſtributa .

Quorum duo SPECULATIVAM continent,

quatuor MORALEM .
THEOLOGIA

SPECULATIVA

E T

DOGMATICA ,

In duos Tomos diſtributa

À D'USU M

SEMINARII PETROCORENSIS .

TOM U S Í.

De Deo uno , de viſione Dei , de fcientia

O voluntate Dei, de Trinitate ·

Ad Editionem Tertiam Pariſienſem . 1

p () . ( RESURGOS

P A T A V I I, MDCCLII.
Ex Typographia Seminarii.
Apud Joannem Manfrè .
Superiorum Permiffu Privilegio .
 EPISTOLA

PASTORALIS

Illuſtriſimi , ac Reverendiſſimi

EPISCOPI PETROCORENSIS .

ANIEL miferatione Divi

na & Sanctæ Sedis A
poftolicæ gratia Petroco
renſis Epiſcopus : Univer
ſis . Dioeceſis noſtræ Pres
byteris & Clericis Salutem ac Bene
dictionem in Domino .
Cum animarum nobis commilla
rum regimen a Paftorum pietate &
doctrina pendeat , fanctiffimi Patres
noſtri in id potiffimum incubuerunt ,
in eoque multam operam dederunt ,
ut Clericorum educationem procu
rarent , rati nihil magis tum ad
Ecclefiae decus , tum ad populorum
ædificationem conducere , quam ut
viri Eccleſiis præficiendi morum ho
neſtate & doctrina imbuerentur .
Quæ ex illis duabus dotibus præ
ſantior fit non opus eſt ſtatuere ;
ſed Eccleſiæ non minus eft neceſſa
rium Clericos habere doctos quam
pios . Qui morum re &titudine præ
Itat 2 fibi foli ) non aliis prodeſt
ſi fcientia careat . Docet Apoftolus
ſcientiam fine charitate , atque adeo
ſine aliarum virtutum præſidio , in
3 fare .
 flare . At virtus fine fcientia quid
ad præfecturam juvat ? San &ta ruſti-.
citas , inquit S. Hieronymus , folum
fibi prodeft . Et quantum ædificat ex
vit e merito Ecclefiam Chrifti ,
tum nocet , fi deftruentibus non reſia
ftat. Ep. ad Paulinum .
Hac ratione ducti Seminario no
ftro de moral Theologia nuper pro
vidimus , in qua quæ ad morum
fcientiam , & Sacramentorum admi
niftrationem neceffaria funt , ex Sa
cris Canonibus , & Doctorum maxi
me probatorum ſententiis colligi cu
ravimus. Hoc quidem opus non ſine
magna utilitate fuit nondum tamen
perfectum . Veſtigiis ergo: Prædeceſ.
forum noſtrorum inhærentes , qui fac
pientiſſime ſtatuerunt , ne quis ad
Seminarii noſtri exercitia admittere.
tur , quin prius faltem per biennium
Theologiæ Scholafticæ ſtudio vacaſ
fet ;, primo huic Operi fecundum ad
jungi mandavimus , in quo quæ ad
Theologiam Scholaſticam ſpectant 1
ſtatuto . biennii fpatio, addiſci poſo
fint , nec fine conſilio præcepimus,
ut omiffis Metaphyſicis quæftionibus
illa potiſſimum tractarentur , quæ ad
acquirendam Fidei , Traditionis , &
veræ Theologiæ dogmatum fcientiam
juvare poffint
Quæ ex hoc Opere expectanda fit
utilitas nemo non novit . Sic enim
Seminarii noſtri piis , exercitiis, adjun
cto Theologiæ ſtudio , Clerici pieta
tem fimul & ſcientiam facilius affe
quen
quentur . Hoc unum optamus ; hoc
à Deo ardentiſſime petimus ; hoc a
fideli veſtra cooperatione fperamus .

Datum Petrocoræ in noftro Pala

tio Epiſcopali , die vigeſima prima
Martii anno 1699 .

DANIEL Epiſc. Petrocorenſis

NOI
NOI RIFORMATORI

dello Studio di Padova .

Vendo veduto per la Fede di Re

A viſione , ed Approvazione del P.
F. Tommaſo Maria Gennari Inquiſi
tore , nel Libro intitolato : Theolo
gia Speculativa, Dagmatica , Mo
ralis jufu , c. Epiſcopi Petrocoron
n
fis , ad ufum fui Seminarii , no ti
eſſer coſa alcuna contro la Santa Fe
de Cattolica , e parimente , per Al
teſtato del Segretario noftro , nien
te contro Principi, e buoni coſtumi,
concediamo licenza a Giovanni Man
frè Stampatore , che pofla eſſere ftam
pato , oſſervando gli ordini in mate
ria di Stampe , e preſentando le fo
lite copie alle Pubbliche Librerie di
Venezia , e di Padoya .

Dat. 30. Luglio 1734.

Andrea Soranzo Proc. Rif.

Gio : Pietro Paſqualigo Rif,

Agoſtino Gadaldini Segr.

1734. 4. Agoſto .
Regiſtrato nel Magiſtrato Eccellen
tiflimo contro la Beſtemmia .

Angelo Legrenzi Segr.

I N.
 IN D E X

CAPITUM ,

ET

QUÆSTIONUM ,

Theologiæ Speculativæ , & Degma

ticæ , quæ in hoc primo Tomo
continentur ,

LIBER PRIMUS.

De Deo Uno .

CAPUT PRIMUM

De exiſtentia Dei .

N Deum exiftere fit

Quæft. . A per ſe notum . pag. I
Quæft. II. An exiſtentia Dei demon
ſtrari pollit . 3
Quæſt. III. Quibus rationibus demon
fratur Dei exiſtentia . II
Quæſt. IV. Utrum demonſtrari poffit
Deum elle unum . 21

СА
 I N D E X.

CA PUT II.

De eſſentia Dei , & ejus attributis

in communi .

Quæſt. I. Quid eflentia , & attribu

torum nomine intelligatur. 25
Quæſt. II. An o quomodo divina
ellentia a ſuis attributis do attri
buta inter ſe diſtinguantur . 29
Quæſt. III . Quis fuit error Eunomii .
32
Quæſt. IV. Quis fuit error Gilberti
Porretani . 36

CAPUT III.

De attributis in particulari , pria

mo de fimplicitate Dei.

Quæft. I. An Deus fpiritu , cor

pore componatur . 47
Quæſt. II. An ſaltem compofitio in
Deo fit , quam Metaphyſicam , feu
Logicam vocant. 56

CAPUT IV.

De perfectione infinita Dei .

Quæſt. I. An Deus fit in perfectione

infinitus . 59
Quæſt. II. An in Deo rerum omnium
perfe&tiones exiſtant . 60

CAS
 IN DE X.

CAPUT V.

De immenſitate Dei .

Quæſt. Un. An O quomodo Deus

immenfus, fit . 62

CAPUT VI.

De immutabilitate Dei . 76

CAPUT VII.

De æternitate Dei . 84

CAPUT VIII.

De ineffabilitate Dei . 88

LIAER SECUNDUS .
.

De viſione Dei .

CAPUT I.

De poſſibilitate viſionis Dei

in hac vita .

Quæft. I. N Deus eft

A Naturalitercognofcipola
fit . 94
Auæft. II. An oculo corporeo ſuper
naturaliter elevato Deus videri pof
ſit , 100
Quæſt. III. An humanus, intellectus,
hac
 IN DE X.
hac in vita elevari poffit ad Deum
videndum ; o an hoc quibuſdam
fuerit aliquando concellum . 107

CAPUT I I.

De viſione Dei in vita futura .

Quæſt. I. An Beati divinam ellen

tiam videant . 113
Quæſt. II. An Beati intuitiva Dei
viſione illum comprehendant . 125
Quæſt. III. An , quo auxilio in
digeant Beati ad Deum videndum .
129
Quæft. IV. An divina ellentia per
Speciem aliquam imprefam vel
expreſam videatur aut videri por
fit . 133 ,
Quæſt. V. An , quomodo Beati
divinam cflentiam videntes , alia
videant . 143
Quæſt. VI . An Beati omnes æquali
ter Deum videant , & unde peten
dafit viſionis inæqualitas . 148
Quæſt. VII. An divina elentiæ viſio
uſque ad finem mundi retardetur ,
158

LI
 IN DE X.

LIBER TERTIUS.

De ſcientia , & voluntate Dei .

CAPUT I.

De ſcientia Dei , ejuſque dotibus .

Quæſt. 1. N in Deo ſcientia fit ,

A qualis 175
Quæſt. II. An , quomodo ſcientia
Dei fit caufa rerum . 183
Quæft . III . An o in quo medio
Deus ab æterno futura contingentia
noverit . 188
Quæſt. IV. An , quomodo Deus
videat futura conditionata . 201
Quæſt. V. An , eo ad quid detur
ſcientia media . 204

CAPUT 11.

De voluntate Dei .

Quæft. I. An, qualis fit in Deo

voluntas , do quale ſit ejus obje
Stum . 212
Quæft. II. An , o in quibus libera
fit Dei voluntas . 218
Quæft. III. Qualis fit divina volun
tatis divifio . 226

СА .
 .IN DE X.

CAPUT III.

De providentia Dei .

Quæſt. I. An in Deo ponenda fit pro

videntia , B ad que ſe extendat
230
Quæſt. II . An divina providentia ad
mala fe extendat 243
Quæft. Îl . An , do quomodo liber&
hominum actiones cum divina pro
videntia , five pro libertate , five
pre quorumdam malitia concilien
tur . 250
Quæſt. IV . An Deus generali qua
dam voluntate omnium hominum ſa
lutem velit , illiſque omnibus media
ad , Salutem affequendam neceffaria .
præparaverit . 269

CA PUT IV.

De prædeftinatione , cu reprobatione

Quæſt. I. Quæ fint dubia in materia

pradeftinationis agitata . 294
Quæſt. II. Quid ſit reprobatio , de
quam caufam habeat do utrum a
gloria tanquam a beneficio indebito
Deus aliquos excludat ante peccato
rum præfcientiam , 329

LI
 I N D E X.

LIBER QUARTUS.

De facrofanéto Trinitatis
myſterio . 344

CAPUT I.

De perſonarum divinarum diſtinctio

ne , ipfarumque in eflentia , feu
fubftantia unitate ,

Quæſt. I. N ſit in Deo vera ,

Arealis perfonarum didia
ſtinctio . 347
Quæſt. II. An Filius , feu Verbum
vere Deus fit , Patrique conſubſtan
tialis .
354
Quæſt. III. Quæ contra Verbi divini
tatem objiciant Ariani . 390
Quæſt. IV . An Spiritus fanétus Deus
fit , Patri , Filioque conſubſtantia
lis .
429
CAPUT II.

De divinis proceſſionibus .

Quæft. I. An , do quales dentur in

Deo proceſſiones. 457
Quæſt. II . Cur ex duabus proceſſioni
busuna generatio fit , non altera . 467
Quæſt . III. An Spiritus ſanctus a Pa
tre fimul , a Filio procedat , 477

· CA
 I N D E X.

CAPUT III .

De divinis relationibus , perſonis ,

e notionibus .

Quæſt. I. Quid , quot fintrelatio

nes , qualis inter eas elentiam
diſtinctio, & an Specialem perfeétio
nem habeant , soo
Quxſt. II. An perſona ratio vere , og
proprie, in Deo reperiatur , o per
quid conftituatur. 506
Quæſt. III. An in Deo ſecundum se
conſiderato , ut relationibus præintel.
letto detur aliqua ſubſtantia abſolu
ta , ita ut in Deo quatuor fint ſub
ftantiæ , abſoluta una , do tres rela •
tiva . 518
Quæſt. IV . Quid 9 quot fint no
tiones in divinis . 537
Quæft. V. Quæ nomina ſingulariter
vel pluraliter in Deo dicenda fint
540

CAPUT IV..

De miſſione perfonarum . 548

THEO
 THEOLO
GIA

SPECULATIVA

ET DOGMATICA .

LIBER PRIMUS .

De Deo uno .

CAPUT PRIMUM .

De Exiſtentia Dei .
QUÆSTIO PRIMA .

An Deum exiftere fit per ſe notum .

Upponendum eft dupliciter

dici propoſitionem per ſe no
tam , in fe fcilicet , & quoad
nos . Primo modo per ſe no
ta diciturcu
, m prædicatum ,
ſeu attributum ejus eſt de eſſentia ſub
jecti, nec per aliquam priorem cauſam ,
aut rationem probari poteſt . In hoc ſenſu
Deum exiftere eſt per ſe notum , cum e
xiftentia Gt de effentia Dei , nec per a .
liquam priorem rationem probari pofſit .
Secundo modo propofitio per ſe nota
vocatur , cum a nobis ex fola termino
rum expoſitione , & abſque ullo diſcurs
ſu percipitur . Sic primæ quædam veri
Tom . I А ta .
 Liber primus .
tates , qualis eft ifta , Totum majus eft
ſua parte , ſtatim abſque ullo diſcurſus
adminiculo percipiuntur . Et in hoc fe
cundo ſenſupropofita quæſtio intelligi
tur :
Quibuſdam viſum eſt , Dei exiſten
tiam eſſe per ſe notam , nixis quorum.
dam Patrum , & Philoſophorum autho
ritate , qui divinæ exiftentiæ cognitio
nein inter notitias recenſent , quæ ita
animis ingenitæ funt , ut difcurſum prę.
Tertul. 1. veniant . Anime a primordio conſcientia
1. contr. Dei dos eft , inquit Tertullianus. Hanc
Marc.c. auctoritati rationem adjungunt , quod
10.
propofitio ifta ( Deus eft colendus ) per
ſe nota eft , unde neceſſario inferri pu
tant , Dei exiſtentiam per ſe etiam no
tam effe , cum Deum eſte colendum ne.
mo noſcat , nifi & exiftere percipiat C
S. Tho . Commune tamen Theologorum eft
1. p. q. 2. judicium , Exiſtentiæ Dei notitiam fa
art. I.
cili quidem diſcurſu acquiri , non eſſe
tamen per ſe notam . Si enim talis ef.
ſet , oppofitum ejus nec in dubium ver
ti , nec cogitari poffet , ut ait S. Tho
mas . Quod tamen falſum eſſe indicant
Pfal. 13• hæc Scripturæ verba , Dixit infipiens in
corde fuo , non eft Deus .
Faciliter tamen etiam a rudioribus in
geniis acquiri poſle divinæ exiſtentiæ no
titiam , rationes infra exponendæ demon
Itrabunt . Er hoc unum forte voluerunt
Patres , & Philoſophi, dum animis inge
nitam effe Dei notitiam dixerunt . Nec
ejufdem notitiæ funt ifta propoſitiones ,
Deus eft, & Deus eft colendus . Colen
dum Deum effe ftatim apparet ex fup
pofitione quod fit. Sed quod exiſtat in .
quiri
 De Deo uno .
அமைத்தா quiri debet : Exemplo res erit clara . 3Bo
diſcari num effe amandum ubicumque fit , eſt
hoc i per ſe notum . Sed an aliqua res bona
Intellig fit , ut diligatur , non ftatim , & fine
inquiſitione apparet ,
exiliat
UOTUM QUESTIO SECUNDA .
autho
goiti An exiſtentia Dei demonftrari poflit.
ux jt
m pro Enſuerunt antiqui quidam Theolo
Cientu C gi , fola fide , & revelatione ad Dei
Hack notitiam perveniri. Rationes enim , in
qua quiunt , quibus Deum exiſtere proba
P tur , demonſtrationis vim non habent ,
ri pi nec probabilitatem excedunt .
m no Horum tamen opinionem de falſita- S. Th . 1.
ne te & errore damnat S. Thomas. Et qui- contra
piat dem merito communiter a Theologis Gent. c.
7 ell rejicitur tanquam Scripturæ Sacræ , San 12.
n fa Etorum Patrum , ipſorumque Philoſo
elle phorum teſtimonio contraria .
sel Certe demoſtrari poffe Dei exiſtentiam ,
ver probant hæc Scripturæ verba. Vani ſunt Sap. 13.
The omnes homines , in quibus non fubeft fcientia v. 1. & 5.
ican Dei , o de his , que videntur bona , non po
ns tuerunt intelligereeum , qui eft. A magnitu
dine enim fpeciei,& creature cognofcibiliter
is in poterit Creator horum videri. Quare autem
no vana eft atheorum excufatio , niſi quia ex
mon creaturarü aſpectu claram divinitatis no
TUD titiam habere potuerunt ? Quid eft enim
ige aliud Deum videri , niſi clára ratione co
Ne gnoſci ?Nec ideo damnantur hic infideles ,
jes & athei , quod Deo ſuam exiſtentiam re
len velanti credere noluerint , ſed quod fen
fibilem naturæ ,' vocem non audierint.
fup
ITT Quo alio ſenſu ſumi poſſunt verba Job ?
ti A 2
Quis
 4 Liber primus ,
Job. 12. Quis bec, que noftis,ignorat?... Interroga ju
menta , docebunt te . Loquere terre , O
reſpondebit tibi ... Quis ignorat , quod omnia
hec manus Dominifecerit?Certe divinitatis
cognitionem partam ex creaturarum alpe
ctu claram , & neceſſariam agnovit Job ,
cum a nemine ignorariDeum poſſe aſſerat.
Rom. I. Apoſtoli teſtimonio nihil eſt urgentius.
Infideles Philoſophos inexcuſabiles eſſe
pronunciat , non quia revelatæ fidei fefe
oppofuerint , ſed quia Deo , quem natura
li lumineagnofcebant , debitum honorem
non retulerint . Dei exiſtentiam manife
ftam illis fuiſſe aſſerit , quia inviſibilia
Dei per ea , quæ fa&ta funt , intelle &ta
confpiciuntur , fempiterna quoque ejus vir
tus 2 divinitas , ita ut fint inexcuſa
biles. Si quod notum eft Dei, id eſt Dei
exiſtentia illis manifeſta fuit, non ergo
probabili folum ratione illam agnove
runt.Imo quomodo effent omnino inexcu
fabiles , fi Deum certo non cognoviffent?
An ideo damnandus eft aliquis , quod
probabili rationi affenfum non præftitit ?
Hæc veritas tam alte a Patribus prædi
cata eſt , ut mirum fit a Catholicis Theo
logis non fuiſſe auditam .Omnes gentes ,
tefte Auguftino, antequam in Chriſtum
S. Aug. crederent, Deum eſſe cognoverunt. Hæc
Tra.
in Jo .106. eft enim , inquit , vis veræ Divinitatis ,
ut creature rationali jam ratione utenti non
omnino , acpenitus poffitabfcondi. Exceptis
enim paucis, in quibus natura nimium de
pravata eft , univerſum genus humanum ,
Deum mundi hujus fatetur au &torem . In boc
ergo, quod fecit mundum cælo , terraque
confpicuum , antequam imbuerentur in fide
Chrifti , notus omnibus gentibus Deus
Deum
 De Deo uno .
Toga Deum fic ipſo lumine naturali effe
rę, notum aſſerit Arnobius ut ipſum &
domai muta animalia , fi lingua non deeffet ,
nitas prædicarent . Quiſquamne eft hominum , Arnob.
naby
l. 1. cont.
inquit , qui non cum iftius principis no- Gent.
Job rione diem prime nativitatis intraverit ?
llera! Cui non fic ingenitum , non affixum , imo
ntius ipfi pene in genitalibusmatris non impreſ
sell
ſum , non infirum , efle Regem , ac Do
fel minum cunctorum moderatorem ?
atura Præclarum eſt Lactantii teſtimonium . Lactant.
oren Veritatis ipfius tanta vis eft , inquit , ut de falſa
nita nemo poflit efle tam cecus , qui non vi- Rolig 1.
deat ingerentem fe oculis divinam clari. T.C.S.
tatem . Superius dixerat , neminem effe
tam rudem , tam feris moribus , qui o- Cap. 2.
cusa culos in cælum erigens , divinam exi
7 De ffentiam fateri non cogatur .
ergo Sed ad Patrum auctoritatem accedit et
JOVE iam præftantiffimorum Philoſophorum
PXCU teftimonium . Quid poteſt elle tam apertum , Cic.de
ent Natur.
tamque perſpicuum , inquit Cicero , cum Deor. l. 2 .
μοι cælum ſuſpeximus , cæleſtiaque contempla
tit ti fumus , quam ele aliquod Numen pre
æd Stantiſſimæ mentis q, uo hæc regantur ? Quod
heo qui dubitat, haud ſane intelligo, cur non
tes idem Sol fit , an nullus fit , dubitare pof
un fit . Quid enim eft boc illo evidentius ?
He Dicant qui Dei exiftentiam probabili
bus ſolum rationibus ſuaderi poſſe conten
201 dunt, an Patrum & Philofophorum judi
cium fequantur . Si Patres , & Philoſophi
de probatile ſolum Divinitatis teſtimonium
3* agnoverunt, quomodo ergo dixit Cicero
hor nihil effe evidentius, nec folis ſplendorem
zu magis innoteſcere Q ? uomodo tam aperta
Ed divinitatis indicia Patres eſſe dixerunt, ut
us Demo tam rudis eſſe poſſit , quem ad Dei
A 3 con
 6 Liber primus .
confeſſionem non trahant ? An tanta vis
eſſet ſimplicis probabilitatis , ut omnium
hominum affenſum extorqueret ? Quales
autem ſint rationes , quibus Dei exiſten
tia demonſtratur , jamjam indicabimus .
Sed prius prædi &torum Theologorum
objectionibus fatisfaciendum eft .
Referunt primo quædam verba Patrum ,
quæ eorum judicio favere videntur . S.A
thanaſius aperte teſtatur , Divinitatis no
titiam non acquiri niſi per fidem , & reve
S. Atha. lationem . Deitas enim , inquit,non demon
ad Seraftyutionc rationum traditur , fed fide , e pia
pienemi
circa mec cogitatione cum Religione.Sed mirum , quod
dium . hi Theologi hæc S. Athanaſii verba adeo
ponderent , cum nec ipſam quæſtionem
attingant. Non enim de exiſtentia Dei lo
quitur S. Patriarcha ,ſed demyſterio Tri
nitatis . Merito quofdam fui temporis Hę.
reticos arguit,qui Spiritum Sanctum crea
turam eſſe rationibus humanis probare
volebant . Ecce quid ftatim poft citata
verba ſubjungat . Si ea , quæ ſunt defan
lutari cruce , non in sapientia verbi , ſed
in exbibitione Spiritus & virtutis prædi
cavit Paulus , o ineffabilia verba audivit
in Paradiſo , quæ non funtin poteſtate hou
minis ut loquuntur , quomodo quisde ipfa
fanéta Trinitate diſerte loqui poterit ?
S. Clementis Alexandrini verba non
magis ipſis favent , De Deo quidem de
monſtrationem dari non poffe afferit , ſed
de ea demonftratione loquitur , quam a 2
priori vocant Philofophi, & quæ ex an
tecedenti cauſa , vel ratione deducitur . 1
Clem. A - Sic ipfemet ſuam ſententiam explicat. Sed
lex. l. 5. neque fcientia accipitur demonſtrativa , in
Strom,
quit , ea enim ex prioribus conftat , ex
nas
 De Deo uno .
vis 7 .
notioribus . Nihil eft autem ante ingenitum
um Hoc quidem verum eft. Sed de ipfa Dei
ales exiftentia demonſtrationem dari, que a
en . poſteriori vocatur , fcilicet caufæ per efa4
US. fectus , nec negavit , nec negare potuit
Clemens Alexandrinus .
Sed inſtant. Divina exiſtentia una eſt
m , ex veritatibus revelatis , primuſque fidei
articulus , Accedentem quippe ad Deum Heb.II .
oportet credere quia eft . Conſtar. autem .
ex eodem Apoſtolo , fidem de his non
haberi , quæ certa & evidenti demonſtra
Dia tione cognoſcuntur . Fides enim eft argu- S. Aug.
od mentum non apparentium : Quid eſi fides? Tract: zo.
eo ait Auguſtinus , niſi credere quod non vis . .
em des ? Vel ergo divina exiſtentia demons
ſtrari non poteſt , vel ad fidem non per- ,
tinet . Quis hunc fidei articulum ex
Symbolo expungere audeat ?
Refpondet ad hanc objectionem San- S.Th. r.
re Ctus Thomas,priman , hanc veritatem exi- Pi al. 2:
a ftentiæ Dei ab iis quidem fide divina cre. I.
di poffe , qui nondum claram hujus exi
ftentiæ demonſtrationem affecuti funt
quales funt forte multi ruſtici, ab aliis
autem fciri,non credi .Nec movere debet ,
quod divinæ exiſtentiæ articulus in ca.. 1
pite ſymboli fidei proponatur. Deum enim ,
elle , c alia hujufmodi, inquit S. Doctor
que per rationem naturalem nota pollunt
epe de Deo, ut dicitur Rom . I. non ſunt
arriculi fidei ,fed præambula ad articulos ,
Sic enim fides preſupponit cognitionem
naturalem , ficut gratia naturam , OUR
perfe tio perfectibile . Cum ergo dicit
Apoftolus , accedentem ad Deum oportet
credere , quia eft , de his loquitur , qui
claram Dei notitiam nondum adepti funt.
A 4 Vel
 8 Liber primus .
Vel certe non de quacumque divinita
tis cognitione ſumenda funt Apoſtoli
verba, ſed de ea , quæ ad falutem fpe
cat , quæque Deum attingat non fimpli
citer ut exiſtentem , ſed ut æterna præ
mia præparantem . Audiendus eft iterum
S. Th. q. Thomas. Dicendum , inquit , quod Deum
34. de vec
ritate ar . eße unum , prout eft demonftratum , non di
9. ad 8 . citur articulus fidei , ſed præfuppofitum ad
articulos . Sed unitas divine eſentiæ , quae
lis ponitur a fidelibus, fcilicet cum omni
potentia , omnium providentia , eo aliis
bujuſmodi, que probari non poffunt, ar
riculum conftituit . Ecce cujus non verita .
S. Th. 1. tis fidem exigit Apoftolus '. Unde 'ad ea
p . qu. I. etiam , que de Deo humana ratione in
art. I.
veftigari poffunt , neceſarium fuit homi
nes divina revelatione inſtrui, ut monet
S. Doctor , quia veritas de Deo per ra
tionem inveſtigata paucis hominibus, &
per longum tempus , & cum admixtione
multorum errorum provenit , a cujus ta
men veritatis cognitione tota falus ho
minis dependet , quæ in Deo eſt . Quid
ergo mirum , & Apoftolus ab infidelibus ,
quibus Evangelium prædicabat , fidem
de Deo exigat ? Quamvis enim quidam
ex eis Dei exiftentiam cognoſcerent , non
tamen fine multorum errorum admixa
tione . Eorum ergo mens divina fide
purganda erat , juxta illud Apoſtoli Pe
A &t. 33.
tri,
fide purificans corda eorum .
Inſtant iterum . Ex hac Sancti Thomæ
reſponſione ſequetur , pejoris conditionis
fore Philofophum Chriftianum circa hanc
veritatem , quam rufticũ . ruſticus ſiqui
dem fide ſupernaturali divinam exiſten
tiam credens,majorem habet illius verita
tis
 De Deo uno .
tis certitudinem , quam Philofophus , qui
de ipſa demonſtrationem habet . An non
fides fcientiarum humanarum certitudi,
nem excedit ? Præterea cognitio ruſtici
majoris erit meriti, cum fit liber ad cre
E dendum , Philofophus autem neceffarium
affenſum demonſtratæ veritati præbeat.
Tandem , ut ait S. Auguſtinus , fidei lo- S. Aug.
cus eft, fi quod creditur non videtur. Et tr. 79. in
fecundum eximiam ſancti Gregorii ſen. Joan.
tentiam , fides non habet meritum , ubi hom . 26 .
bumana ratio præbet experimentum . in Evag.
Difficile quidem argumentum .Ad quod
tamen reſpondent quidam ex Sancti Tho
mæ diſcipulis, ad perfectam fidem duo
requiri , divinum nempe lumen in intel
lectu , quo fupernaturales veritates appre
hendantur, & piam affectionem in volun
tate, qua animus ad credendum excitetur .
In hoc enim fides ab humanis ſcientiis
diſtinguitur , quod liberum habeat exer
citium . Quamvis ergo Philofophus circa
Deitatis exiftentiam fidei actum non ha
beat , qui in intellectu reperitur , ha
bet tamen piam illam cordis affectionem ,
qua fertur ad fubjiciendum intellectum
1 huic divinæ veritati, ſi aliunde non ef
ſet nota. Quid ergo , inqu unt illi , meriti
deperit ? Nonne meritum in exercitio hu
jus piæ affectionis præfertim confiftit ,
quo quis circa propofitam veritatem fera
tur , paratus ad captivandum intelle,
étum in obſequium fidei, fi opuseſſet?
IS Refpondent alii fubtiliter fimul & foli
nc de , pejoris conditionis non eſſe Philofo
phum , quia etfi demonftrationem habens
1
de Dei exiftentia , eam proprie credere
720 non poflit, cum fides fitargumentum non
A S ap
 10 Liber primus ,
apparentium , de illa tamen ſupernatura
lem certitudinem habere poteſt . In hoc
fiquidem fides , & fcientia fefe mutuo ju
vant . Quod his verbis explicat Capreo
Capreol. lus ſubtilis Sancti Thomæ Diſcipulus . Fi.
in 3. dift. delis , inquit , acquirens fcientiam de hoc
25. qu.
unica ar. quod Deus eſt unus, tener hoc per duplex
3.ad 3. medium , ſcilicet auctoritatem Dei , e per
medium demonſtrativum . Sed ex hoc non
fequitur, quod aflenſus preſtitus ex illis
duobus mediis ſit ačtus ſcientie o fidei ,
fed folum fcientia . Quia non omnis af
Jenſus ex auctoritate preſtitus eft creditis
vus , niſi auétoritas illa fit totalis , eo pre
ciſa caufa. Solida plane reſponſio hujus
auctoris , ex qua páter , Philoſopho Chri
ftiano nihil fidei deperire circa divinitatis
exiſtentiam , cum de illa fimul certitudi
nem fcientiæ & fidei habeat , quamvis
actus ab illo elicitus circa hanc veritatem
ſcientiæ folum , non fidei , ſit defectu ob
fcuritatis in objecto . Quidni poffit Philo .
fophus veritatis cujuſdam cognitionem
habere per media diverſa ? Poteſt quis
conclufionem fuam per medium demon
ftrativum , & per medium probabile fi
mul agnoſcere . Sic ergo Philoſophus
Chriſtianus per demonſtrationis , & aucto
ritatis Dei medium Exiſtentiam ejus co
gnoſcit. Sed actus ille proprie loquendo
fidei non eft, cum obſcuritatem non ha
beat . Eſt ergo potius actus ſcientiæ .
Scientia Philoſophi primo reſpicit me
dium demonftrativum , quo clare hanc
veritatem cognoſcit, deinde ad divinam
auctoritatem revelantem attendit , qua
fuam concluſionem confirmat .

QUÆ
 De Deo uno .

QUÆSTIO TERTIA .

Quibus rationibus demonſtratur

Dei exiſtentia ?

Nter has rationes Metaphyfice quędam

I ſunt , quę nonniſi a doctis perfecte pe.
netrantur . Alię communes , & morales
funt, quæ a quovis vel rudiori ingenio pera
cipi poffunt. Ut in his probationibus alia
quis ordo ſervetur , a primis incipiemus.
Prima ergo ratio ſumitur ex neceffitate
admittendiprimum aliquod ens , impro
ductum , & immutabile , a quo entia con
tingentia procedant. Omnia, quæ in mun
do cernuntur, mutationi obnoxia ſunt .
Sibi ipſis dare effe non poſſunt. Ad ali .
quam ergo cauſam primam reducenda
funt, a qua fuum eſſe receperint. Ratio
nem hanc ſic urget S. Joannes Damafce- S. Da
nus . Omnia entia , quæ in mundo cerni- maſc. I.
mus , aut increata , aut creata ſunt . Si 1. c. 3 .
fint increata , immutabilia eſſe neceſſe eſt .
Si vero creata dicantur , ut revera creata
funt , mutationi ſunt obnoxia , & quem
admodum a mutatione inceperunt, muta
tioni etiam ſubjacent. Sicut a non eſſe ad
effe tranfierunt , ſic ab eſſe in non eſſe re
verti poſſunt.Si res omnes creatæ contin
genter exiſtant, prius poffibiles fuerunt ,
quam exiſtentes . Ergo ab aliqua cauſa
neceffaria , & immutabili productæ funt .
Nam quod poſſibile eſt, ſe ipſum ad actum
& exiſtentiam reducere non poteſt. Sup
ponamus res omnes creatas deſtrui, hoc
poffibile eft , cum fint contingentes &
mutabiles. In hac fuppofitione vel illæ vel
A 6 aliæ
 12 Liber primus.
aliæ fimiles poffent de novo produci, cum
fint poffibiles. A quo autem ? Certe non
a feipfis, cum id , quod non exiftit, non
poflit agere . Ergo fimiliter cum res o
mnes , quæ modo exiſtunt, & quæ con
tinuo mutantur , fuerint aliquando pola
fibiles , a feipfis exiftentiam recipere non
potuerunt . Neceffe ergo eſt dari cauſam
aliquam increatam , & immutabilem , a
qua de poſſibilitate ad exiſtentiam reda
&tæ fint . Si enim & ipfa prima cauſa
contingens & mutabilis ſupponatur, po
tuit aliquando non effe : fupponamus er
in o non fuerit .
go aliquod tempus , qu
Certe ſibi ipfi dare cffe non potuit .
Eamdem omnino vim habet ratio pe
tita ex rerum dependentia in ſua produ
stione . Multa fieri videmus , quæ antea
non erant . Sumamus unam rerum fpe
ciem . Multos quotidie generari ltomines,
videmus , qui antea non erant . Quilibet
hominum cauſam generantem habet, nul
lus enim a fe ipfo generari poteſt . Ergo
cum omnes ſuum eſſe ab alio recipiant
neceffario ad aliquam ſummam & impro
ductam cauſam deveniendum eft , quæ
primum aliquem hominem produxerit,
a quo alii deinceps generati funt.
Quid ad hæc Atheus? Vel in tota homi
num collectione eft aliquis homo , qui ſe
ipfum produxit , vel non . Dicere , quod
aliquis feipfum produxerit , omnino ridi.
culum & contradictorium eft, feipfo enim
prior eſſe deberet . Omne quod produci
tur , ab aliquo exiſtente produci debet ,
cum nihil agat nil exiſtens. Similiter o
mne quod producitur, non eratantequam
produceretur . Ergo fi aliquid fe ipſum
pro
 De Deo uno . 13
produceret, eſſet antequam effet , quod
eft contradictorium . Effet quidem , cum
fupponatur producere ; non effet , cum
fupponatur nondum productum .
Dicit forte Atheus , male concludi a
ſingularibus ad collectionem , verum qui
dem effe , quod finguli homines , & fic de
aliis fpeciebus , ab aliquo priori homine
generantur ; fed hoc de tota collectione
concludi non poteft. Frivolum valde effu
gium . Verum eſt a ſingularibus ad colle
& tionem non concludi fecundum aliquem
fatum accidentarium . Sed fi agatur de
conditione aliqua abſoluta , naturali , &
omnino neceſſaria , certe hujuſmodi con
ditio in ſingularibus reperta , in tota col.
lectione reperiri debet . Quid eſt collectio,
quam multitudo individuorü fimul fum .
ptorum ? Ut res exemplo fiat clara , ſup
ponamus collectionem finitam , vel á ve
lit Atheus,infinitam candelarum extincta
rum . Nulla ex illis fingulariter ſumpta
poteft feipfam accendere , cum in fe vim
producendi ignem non habeat . Unde er
go accendetur ? Non ab aliis candelis >
quæ omnes eandem conditionem habent .
Ergo ut accendatur , ad aliquod ens igni
tum extra collectionem candelarum re
currendum erit.Quid magis notum ? Cer
te tota candelarum collectio conditionem
aliquam abfoluram , & effentialem non
habet , quæ non fit in aliqua fingulari .
Cum ergo nulla ſingularis vim habeat
ignem communicandi aliis nec fibi ipſi
neque ipſam vim habebit tota fimul colle
etio.Sic de aliis rerü fpeciebus dicendü eft .
Si omnes homines mortui effent , quis ex
allis hominem aliquem generaret?An tota
60l
1 Liber primus .
14
collectio mortuorum hominum vitam
communicaret ? Quis Athei dementiam
non videat ? An non ergo neceſſarium po
nere ſummam aliquam caufam , quæ rebus
iſtis contingentibus exiſtentiam dederit ,
& quæ ipfa improducta fit ? Si enim , ut
ſupra dictum eſt, ipſa , ſicut aliæ res , con
tingens effet , & produci deberet , aliam
caufam ſupponeret, cum fibi exiſtentiam
dare non poſſet. Certe qui hoc non vi
det, non tam cæcus , quam ftultus eſt .
Subtili alia ratione Deitatis exiſtentiam
Frobạt S. Anſelmus ex ipſa Divinitatis
notione.Nullus eſt etiam Atheus ,qui dum
de Deo cogitat, non concipiat ens aliquod
ita perfectum , quo nullum aliud majus
S. Aug. & præftantius cogitaripoteft. Omnes , ut
1. I. de ait S. Auguftinus , pro excellentia Dei cer
doctr.
Chr . C. 7. tatim dimicant. Nec quiſquam inveniri pote
eft , qui hoc Deum credat eje,quo meliusalia
quid eft. Itaquc hoc omnes Deum confentiunt
efe,quod cæteris rebus omnibus anteponunt.
Ex hac notione tanquam ſolido princi
pio Atheum convincit S. Anfelmus,Deum
in Pro effe. Nonne Atheus , inquit , dum de Deo
fologio: loquentes audit , concipit Deum , fi quis
c . 2. & 3 .
lit , elle id , quo majus excogitari nequit ?
Habet ergo in intelle tu fuo ideam illius
entis præftantiſimi . Sed illud ens , quo
nibil majus cogitari poteft , non poteft effe
in folo intellectu , quia ſi in fola idea
repræſentatione conſiſteret , jam aliquid
aliud majus cogitari poniert , id nempe
quod tam perfectum non in ſola intelle
Etus repreſentatione , ſed realiter exiſteret :
exiſtit ergo procul dubio aliquid , quo ma
jus cogitari non valet , in intellettu , es
in re . Quod utique fic vere eft , ut nec
cogia
 De Deo uno a
15
cogitari poßit non effe . Nans poteft cogitari
aliquid eße quod non poteft cogitari non eſſe.
Et illud certe majuseft , quam quod non effe
cogitari poteft. Quare fi id , quomajusnes
quit cogitari,poteſt cogitari, non elesidipſum ,
quo majus nequit cogitari non eft id, quo ma
jus cogitari nequit , quod convenire non pote
eft.Sic ergo vere eft aliquid , quo majus cogi-,
tari non poteft , ut nec cogitari poßit non ele .
Recurrunt alii , & quidem folidiſſime ,
ad ingenitam illam Dei notionem , de qua
ſupra diximus, quæ , ut ait Tertullianus,
prima animi dos eft , & quæ communiter
in omnibus reperitur ,paucis exceptis , ut
Aug. fup.
ait Auguſtinus, in quibus natura nimium
depravata eſt. Primadosilla animæ ,inquit Tert. I. 1.
Tertullianus , eadem eſt , nec alia in Æ . Mar
contra
c. C.
gyptiis , Syris , in Ponticis . Ex hoc 10 .
generali hominum conſenſu evidenter
Deum eſſe convincitur . Certum quippe
eſt illud principium a Guillelmo Paris
fienfi pofitum : quod natura univerfaliter ,
e naturaliter confitetur, necefle eft verum
eme . Naturam enim univerfaliter , na- Guil .Par.
turaliter mentiri impoſibile eft . Hoc qui- 1.de virt.
dem principio ufus eft inter alios Philo- 6.2.
fophos Cicero ad probandam Dei exiſten .
tiam . Cum enim inquit, non inſtituto a- Cic. 1. 1.
liquo, aut more , aut lege ſit opinio.conftia de Nat.
tuta , maneatque ad unum omnium firma Deor.
confenfio,intelligi neceße eft effe Deum ,quo
niam infitam ejus vel potius inni itam cognia
tionem habemus . De quo . aur em omnium
natura conſentit , id verur n elle neceßle
eft . Eſſe igitur Deum confitendum eft.
Præclarum ſane argu.nentum
& ex
hoc magis acceptum , quod ab infideli
Philoſopho traditup , eft,
Si
 16 Liber primus .
Simili argumento utitur Tertullianus
fumpto ex naturali omnium hominum
propenſione , qui in fuis neceffitatibus
ad Deum recurrunt etiam ante animi
deliberationem . Nonne homines vicinos
fuos ſalutantes naturali quadam propen
fione hanc vocem emittunt ( Benedicat
vos Deus ? ) Nonne cum alicujus inno
centia im petitur,ftatim Dei teſtimonium
& judicium implorat ? Has voces natu
rali quodam impetu emittit . Deus videt 2
omnia, Deo me commendo, Deus reddet ,
Tert. J. Deus judicabit , & c. Inde fapientiffime
de tefti- concludit Tertullianus . Hec teftimonia a .
monio a
nimæ.c.se nime quantovera , tanto fimplicia, quanto
fimplicia, tanto vulgaria , quanto vulgaria ,
tanto communia , quanto communia , tanto
naturalia , quanto naturalia ,tanto divina .
S. Aug. 1 . S. Auguſtinus , S. Anſelmus & S. Tho
8. de Civ. mas hanc adjungunt folidiflimam & ſub
Dei c. 6. limem rationem ,quam ex variis bonita
S.
Anfel. tis gradibus fumunt , qui in creaturis
nol. c. 1. reperiuntur. Siſtamus Sancti Thomæ ver
bis , quæ clariora funt. Invenitur in re
S. Thom . bus , ait S. Doctor, aliquid magis mi
1. p. q. 2. nus bonum , verum , nobile, & fic
Art . 3 de aliis hujufmodi . Sed magis , minus
dicuntur de diverfis ſecundum quod apo
propinquant diverfimode ad aliquid , quod
maxime eft : ficut magis calidam eft quod
magis appropinquat maxime calido . En
igitur aliquid , quod eft veriffimum ,
optimum , ea nobiliffimam , per confe
quens maxime ens . Quod autem dicitur
maxime tale in aliquo genere , eft caufa
omnium , quæ funt illius generis . Ergo
eft aliquid , quod omnibus entibus eſt cau
fa efle, bonitatis , decujuslibet perfeétio
nis .
 De Deo uno . 17
nis . Et hoc dicimus Deum . Sic S.Doct.
Egregia ſane ſunt argumenta hucuſque
relata , fed unum eft, quod quamvis com
mune & vulgare fit , vim tamen perſua
dendi habet efficaciſſimam . Ideoque illo
uſi ſunt communiter Patres,& Philofophi,
ut Divinitatis exiſtentiam probarent . Su
mitur ergo ex mirabili partium univerſi
difpofitione , & regimine . Nemo certe
eft , qui videns tam immenfam rerum di
verſitatem , tam cohærentein rerum dif
ſidentium difpofitionem , tam conſtantem
temporum viciffitudinem , tam elegantem
totius orbis figuram , & diſpoſitionem ,
ftatim non conjiciat , fupremam aliquam
fapientiam hoc mirabile opus condidiffe . Philo l..
Opifices, ait eleganter Philo Judæus , ex de Mo
opificiis nofcuntur. Quis enim inſpecta ſta- narch .
tua,vel tabula,non ftatim intelligit piftorem ,
velſtatuarium ? & c. Nullum enimartificio
fum opus ſponte provenit. Mundus autem
arte fumma factus eſt , dubio procul a con
ditore optimo, ac perfe &tiſimo . Ita jam effe
Deum percepimus. Et fane quis hoc argu
mento non convincatur ? Si nullum artifi .
cioſum opus ſponte & fortuito prove
nit , quis niſi ſtultus mundum hunc tam
mira arte conſtructum fortuito & abf
que ſummi cujufdam moderatoris con
lilio proveniſſe dicat ?
Certe , ut ait optime Tertullianus , Tert. 1. 1.
numquam Deus latebit , numquam de- contra Marc. 6 .
erit , ſemper intelligetur , femper audie 10.
tur . Habet Deus teſtimonia totum boc ,
quod fumus , in quo fumus .
Inter alios innumeros , qui hoc argu.
mentum traétarunt , præſtat audire La
Etantium . Qui nolunt , inquit , divina pro
 18 Liber primus .
videntia fa &tum eſſe mundum , aut-prin
cipiis inter ſe coeuntibus dicunt elle con
cretum , aut repente natura , extitille ; na
La&tan. 1. turam vero, ut ait Strabon., habere in ſe
de ira
Dei c. 10. vim gignendi , e minuendi , fed eam
nec fenfum habere ullum , nec figuram ,
ut intelligamus , omnia quaſi ſua ſponte
elle generara nullo artifice , nec authore .
Utrunque vanum , e impoſibile.
Primum minuta illa ſemina , quorum
concurſu fortuito totum coiiſſe mundum lo.
quuntur ,ubi, aut unde fint , quæro . Quis
illa vidit umquam ? Quis fenfit? An folus
Leucippus oculos habuit , folus mentem ?
Qui profe &to folus omnium cæcus , qui ea
loqueretur, quæ nec æger quiſquam delirare,
nec dormiens poffit fomniare ... Tam minuo ,
ta funt , inquit Leucippus ,ut nulla fit acies
ferri tam ſubtilis , qua ſecari, ac dividi
poflint, unde illis nomen atomorum impoo,
fuit. Et hæc elle rerum omnium primordia .
Sic expofitam Leucippi ſententiam im
pugnat . Si una effet omnibus eademque
natura , non poffent res efficere diverſas ,
tanta varietate , quantam in mundo vide
mus. Dixit ergo, inquit , levia elle ,
afpera , rotunda , angulata , hamaa
ta. Quanto melius fuerat tacere , quam
in ufus tam miferabiles , tam, inanes has
bere linguam ! Si levia funt , & rotunda ,
utique non poſſunt invicem fe apprehen
dere , ut aliquod corpus efficiant , ui fi quis
milium velit. in unam coagmentationen
confiringere. Si aſpera , angulata ſunt
ut poffint cohærere , dividua ergo eres
cabilia funt, quod amputari , ac dici
velli poteft , videri poterit , eu teneri
Pergit Lactantius . Si omnia ex atomo
rum
 De Deo . uno .
rum coitu fiunt , primum require ,19 .
quae
fit iftorum vel ratio ſeminum , vel origo .
Si enim cx illis Junt omnia , ipſa unde
elle dicemus ? Sed demus omnia ex illis
fieri . Si hoc ita elet , nulla res umquam
ſui generis ſemine indigeret . Sine ovis e
ves nafcerentur , o cætera viventia fine
coitu . Arbores , o que gignuntur.e terra
propria ſemina non haberent , que nos
quotidie tractamus , e ferimus . Cur ex
frumento feges nafcitur, rurfus ex fe-.
gete frumentum Denique fi atomorum
coitio , o conglobatio efficeret omnia , in
aere univerfa concreſcerent , liquidem per
aerem atomi volitant . Cur fine terra
3
five radicibus , fine bumore , fine femine
non herbe , non arbor , non fruges ori
ri , augerique poffunt ? Apparet ergo nie
hil ex atomis fieri , quandoquidem una
quæque res habet propriam , certamque
naturam , fuum femen , fuam legem ab
exordio datam .
Sed ab inanimatis ad animantia tranſ
eamus . Quid de animalibus loquar , in
quorum corporibus nibil fine ratione, fine
ordine , ſine utilitate , ſine ſpecie figura
tum videmus ? Adea ut folertiſſima ,,
diligentiſſima omnium partium , membro
Tumque defcriptio cafum ac fortunam re
pellat. Sed putemus artus, osa ,
nervos , 6- Sanguinem de atomis pode
concreſcere . Quid fenfus , cogitatio , me
moria mens >
ingenium quibus femini
bus coagmentari poffunt ? Minutiſſimis ,
inquit Leucippus . Sunt ergo alia majora .
Quomodo igitur infecabilia ? Sed five vis
fibilia , sove inviſibilia funt , quomodo fis
ne ratione coeuntia polſunt aliquid effi
 20 Liber primus .
cere rationale ? Nibil in mundo video 1
mus quod in ſe non habear maximans
mirabilemque rationem .
Præterea , fi nulla bominis fapientia
fimulachrum , vel ftatuam fingere poflit de
fruftis temere concurrentibus , hoc faciet
atomorum coitio ? Quis artifex umquam
poruit aut cor hominis , aut vocem ; aut
ipfam fabricare fapientiam ? Quiſquamne
igitur fanus exiftimat , quod homo ratio
ne confilio facere non poffit , id con
curſu atomorum paſſim coherentium perfi
ci potuille ?
Tandem quid de cælis , eorumque or
natu dicemus? Quo confilio ,qua ratione
de confufo acervo ſe atomi congregave
runt, ut ex aliis terræ inferius congloba
rentur , cælum defuper tenderetur , tanta
liderum varietate diftinctum , ut nihil
umquam pofſit cogitari ornatius ? Tanta
ergo qui videat talia , poteft eftimare
nullo effe &ta effe confilio , nulla providen
tia , nulla ratione divina , ſed ex atomis
ſubtilibus, exiguis concreta elle tanta mi
racula ? Nonne prodigio ſimile eft , na
tum elle bominem , qui hæc diceret aut
extitille, qui crederes? Si quid eft, quod
efficiat ea, que bomo licet ratione pre
ditus facere non poßit , id profe&to ma
jus , fortius , o Sapientius eft homine .
Homo autem cæleſtia facere non poteft ,
ergo qui fecit , hominem ſuperat arte , con
filio , prudentia , poteftate . Quis igitur
poteft ele nifi Deus ?
Dicent forte naturam bec fecipe : Naa
tura vero , quam veluti matrem rerum
effe putant, ſi mentem non habet , nihil
officier umquam , nihil molietur ; ubi enim
non
 De Deo . uno . ir
non eft cogitatio , nec motus eft ullus ,
nec efficacia . Si autem confilio ſuo utitur
ad incipiendum aliquid ,ratione ad dif
ponendum 9. arte ad efficiendum virtute
ad conſummandum , poteftate ad regen
dum , cu continendum , cur natura por
tius , quam Deus nominetur ? Aut ſi cona
curſus atomorum vel natura mente ca.
ren's ea , que videmus , efficit , quero ,
cur cælum facere potuerit , urbem , aut
domum facere non potuerit ? Cur montes
marmoris fecerit , columnas , o fimula
cra non fecerit ? & c. Hucuſque Lactan
tius. Ampla quidem ifta citatio fuit
ſed forte non ſuperflua.
Ex his omnibus recte colligitur , in
vincibilem exiſtentiæ Dei ignorantiam
dari non poſſe , adeoque inexcufabiles
effe homines barbaros , & in fylvis e
nutritos , qui Deum eſſe non putave
rint . Omnes homines vident euni , ut di
citur Job 36. Quare ? Quia , ut inter
pretatur S. Gregorius , Omnis homoeo i- S. Greg.
pro quo rationalis eft conditus, debet ex l.27. MO.
ratione colligere , eum , qui se condidit, fob.c.3.
Deum elle . Unde concludendum eft cum Tertul.
Tertulliano , quod fumma deli &ti eft nolen- A pol.c.
tium recognoſcere quem ignorare non poflunt. 17.

QUÆSTIO QUARTA .

Urrum demonftrari poffit Deum

ele anum

tis deveniſſe homines , ut Deos fere Dei

4. dec.Civ.
8.
innumeros poſuerint,ita ut in illorum no
minibus defcribendisnec yolumen unum ,
telte
 22 Liber primus .
teſte ſancto Auguftino , fufficeret . Solus
Hefiodus , ut refert Eufebius 1 s . Præpa
rationis Euangelicæ , c. 15. triginta Deo
rum millia in terra eſſe cenſuit . O ftupen .
dam corruptorum hominum cæcitatem !
Concludendum ergo , ſicutexiſtentiam
Dei, ita ejus unitatem plane demonftrari.
Hanc veritatem triplici ratione probat in
ſumma S. Thomas , quam multis aliis ra
tionibus probat l. 1. contra Gentes c. 42.
Prima ſancti Doctoris ratio eſt , quia
Deus eft maxime fingularis , cum exi
ftentia de ipfius eflentia fit . Manife
Stum , inquit , eft , quod illud , unde ao
liquid fingulare eft , incommunicabile ét
iam eſt . Illud enim , unde Socrates eſ
homo , communicabile eft , fed unde bic
homo eft, communicari non poteft .
S.Th. 1.p. Secundam rationem ſumit ex Dei infi
9. 11.ar.z. nitate. Cum enim Deus fit id , quo majus
excogitari non poteft , & illud , quod tale
eft , debeat effe in perfectione infinitum ,
Deum infinite perfectum effe neceffe eft .
Sed duo talia entia efle non poffunt . Per
quid enim differrent ? Si duo Dii effent
profecto inter fe differre deberent , &
conſequenter in uno eorum aliquid eſſet,
quod non eſſet in altero . Et fic neuter el
fet infinitus , nec id , quo majus cogitari
Boet. l. non poteſt. Quare neuter infinitus? Quia
de Trin. unus quadam perfectionis ratione careret,
quæ effet in alio ; alias non differrent.
Ubi nulla eſt differentia , nulla eft omnino
pluralitas , ait Boethius. Similiter & alter
perfeétione careret , quæ effet in primo .
Quomodo ergo uterque infinitus eſſet ,
cum neuter omnem perfectionem contine
ret ? Præterea id fine dubio , quo majas
ne.
 De Deo uno .
nequit cogitari, tale eſſe debet, ut in
ipſo fit perfectionum omnium plenitudo ,
a quo omnes accipiant , & a quo omnia
dependeant . Si ergo duo Dii eſſent, neu
2 ter eſſet id , quo majus nequit cogitari ,
cum neuter talis effet , ut ab illo omnia
dependerent . Vel enim unus ex iis Diis
eſſer ab alio dependens , vel non . Si eſſer
dependens , quomodo Deus , qui indepen
dentiæ perfectione careret ? Si indepen
dens , ergo alter Deus non eſſet , cuin ab
illo omnia non dependerent . Sic enim
non eſſet id , quo majus nequit cogitari .
Et fic viciſſim de alio Deo ratiocinandum .
Similis ratio eft , qua contra Marcio- Tert . I. 1 .
nem utitur Tertullianus . Per Deum , in- contra
quit, intelligunt omnes id , quod eft fun . Marc.
3. c.
mum magnum . Porro fummum magnum
unicum elle neceffe eft . Nec aliter enim eft
fummum magnum , niſi par non habens.
Ut enim ratiocinatur optime Lactantius ,
Si Dii multiſunt, dum habent ſinguli po- Lact.l. de
teftatis aliquid , ac numinis, fummaipſa de C.iraII.
Dei
creſcit . Nec poterunt finguli habere totum
quod eft commune cum pluribus . Unicuique
tantum deerit , quantum ceteri poſſidebunt.
Non poflunt igitur in hoc mundo mul
ti eſſe Rectores , ficut nec in una domo
mult: Domini, nec in Regno multi Re• '
ges , nec in cælo multi Soles , nec in
uno corpore animæ plures ; adeo ut in
unitate natura univerſa confiftat.
Tertiam rationem ſumit S. Thomas ex
unitate mundi. Omnia , quæ funt , inquit ,
inveniuntur elle ordinata ad invicem dun
,
quedam quibufdam deferviunt . Quæ aú
tem diverfa ſunt, in unum ordinem non
convenirent , nifi ab aliquo uno ordinas
ren
 24 Liber primus
rentur . Melius enim multa reducuntur in
unum ordinem per unum , quam per mul
ta , quia per ſe unius unum eſt caufa,
multa non ſunt caufa unius nifi per acci
dens, in quantum ſcilicet ſunt aliquo mo
do unum . Cum igitur illud , quodeft prie
mum , fit perfe & ilimum , e per fe , non
per accidens , oportet , quod primum re
ducens omnia in unum ordinem ſit unum
tantum : Et hoc Deus eft . Efficaciſſima
S. Athan. fane ratio , qua & uſus eft S. Athanaſius .
I. Contra Nam ille difpofitionis ordo , inquit , o re
Idola rum omnium confentiens barmonia non mula
poft me
dium . tos , fed unum fibiducem , principemque effe
declarat, nimirum Verbum Dei, rationem .
que . Non enim , fi plures ellent rerum naturg
principes, ſervaretur hujuſmodi univerſita
ris ordo , ſed omnia ex ſuo ordine excide
rent , fingulis omnia ad fuum arbitrium
trahentibus , cum aliis depugnantibus .
Præterea ,ut ratiocinatur adhuc S. Atha.
naſius , ſi duo Dii eſſent , unus alio non
poffet effe eminentior , aut potentior.
Quid enim Deo poteft efle eminentius ?
Ib. paulo Si ergo concedas , ut nolente altero , alter te
poſt ini.
tium . men elle , e exiſtere poflet ,æqua in ambo.
bus poteftas & imbecillitas eſfer.Par quidem
in eopoteftas, quod alter alterius voluntatem
vincat eo ipfo , quod altero invito ele poffit .
Par item imbecillitas amborum in hoc eft ,
quod nolentibus ipſis, ea , que nolint, even
niant. Eft enim unus preter voluntatem
alterius , alter præter voluntatem ipfius .
Si quis perfonarum divinarum Trini
tatem objiciat, non ideo plures erunt Dii ,
cum eamdem divinitatis ſubſtantiam ha
beant . Et quærenti quomodo hoc fieri
poſſit, reſpondendum cum Sancto Bernar
do .
 De elentia Dei . 25
do . Sufficiat ei tenere fic effe : Atque hoc
non rationi perſpicuum , nec tamen opi- S. Bern .
nioni ambiguum , fed fidei perſuaſum . Sa - 1.5. de
cramentum hoc magnum eft, o quidem C. conſid.
8.
venerandum , non ſcrutandum ,

CAPU T SECUNDUM .

De eſentia Dei , & ejus attributis

in communi.

QUÆSTIO PRIMA ,

Quid effentiæ , & attributorum nomine

intelligatur .

effentiæ nomine id in qualibet re in:

telligi , quod primum in ea concipitur , &
a quo reliqua , quæ funt huic rei propria ,
derivantur . Attributim autem , ſeu rei
proprietas illud intelligitur , quod rei
conſtitutæ in ſua eſſentia quali adjacere
concipitur , & a ratione illius effentiali
derivari . Quamvis autem , ut infra dice
mus , in Deo nulla'ſint proprie accidentia ,
nec aliquid realiter ab ejus eſſentia di
ſtinctum : in illo tamen ex débili noftro
concipiendi modo aliquid ad mod m el
ſentię, & aliquid ad modum proprietatum
diftinguendum eft. Nec illud eft novor: m
Theologorum inventum , ut ex S. Bafilio
patet libro 1. contra E nomi : m . Illud
ergo effentiæ nomine in Deo concipitur ,
quod in illo eſſe perfectiſſimo primum
concipitur, & a quo omnes aliæ rationes
ad modum proprietatum derivantur. Ipfe
Tom.I, B
 26 Liber primus .
vero derivatæ ab illo primo rationes ats
tributorum , perfectionum , vel proprie
tatum nominibus appellantur . Notionis
vero nomen ad deſignandas relativas in
Deo proprietates a Theologis conſecra-'
tum eft . Hac ex poſitione fuppofita , du
bium eft , quid fit illud primum , vel
primo conceptum in Deo , quod ejus
effentiam conftituit .
Hac in queſtione plurimum mihi hu
cuſque opinio eorum arriſerat , qui divinæ
eſſentię rationem in ſummoipfius intelli
gere conftituunt. Hæc enim ratio quali
prima in illo effe infinito concipitur , ex
qua infinitæ illius perfectiones emanant.
Et quod me magis moverat,nihil hac opi
nione aptius videtur ad explicandam di
vini Verbi generationem . Difficillima
femper & inextricabilis vifa eft quæſtio ,
cur Filii proceſlio generatio potius dicen
da fit quam Spiritus Sancti proceſſio . At
fupponendo quod Dei effentia in puriffi .
ma ipfiusintellectione conſiſtar , difficul.
tas ſuperari videtur.Filii proceffio idcirco
generatio dicitur, quia ex vi , & ratione
formali ſuæ proceſſionis ſimilis in eſſentia
Patris procedit , cum ex ratione formali
fuæ proceffionis communicatam habeat
divinam effentiam , feu naturam , quæ
in divina intellectione concipitur. Spiri
tus Sanctus autem , qui ex via voluntatis
procedit, quamvis in natura ſimilis proce
dat , hoc ei tamen ex formali ratione
fuæ proceffionis non competit , ſed ex
eo quod operatio , per quam procedit
diviña fit . Hæc hucuſque memoverant.
Re tamen maturius perpenſa , preferen
da videtur eorum opinio , qui Dei effentię
 De ellentia Dei .
rationem in eo conftituunt , quod fit ens
a ſe . Hæc quippe ſententia firmius habet
fundamentum , live Scripturæ verba , five
Patrum ſententiæ ( pectentur. Quid autem
Theologum magis decet, quam ut Scri
pturæ Sacræ , & Patrum ſententias teneat?
Unde magis quam ab ipſo Deo diſcere
poffumus, quid fit illi maxime proprium ,
& in quo quafi præcipua ipfius naturę ra
tio conliſtat ? Quærenti Moyfi , fi dixerint
mibi ,quod eft nomen ejus , quid dicam eis ?
Reſpondit Dominus, Ego ſum qui fum .Sic Exod. 3 .
dices eis, Qui eft ,mifitme ad vos . In hoc
fiftat Theologus. Deus ipfe naturam fuam
explicat : quid amplius quærendum eft ? S. Thom .
Hinc infert Sanctus Thomas Patrum 1. p.q. 13.
veſtigiis inhærens , quod hoc nomen eft art. it.
Deo maxime proprium . Sed quomodo
erit illi maxime proprium , fi divinæ i
pſius eflentiæ , feu naturæ rationem non
exprimat ? Unde merito queritur doctif
fimus Pater Nicolai de novis quibuſdam
Thomiſtis , qui hanc Sancti Doctoris
fententiam in alium ſenſum diftorquere
conantur .
Quod ut fiat clarius , notandum eft ,
hanc efle fummam Dei a creaturis diſtan
tiam, quod creatura quælibet limitatum
effe habeat , & ad ſpecificum quemdam
entis gradum determinetur. Deus autem
ülimitatum effe habet , eftque ipſius entis
tota plenitudo . Ipſum elle eſt , nec ad
ullum ſpecificum entis gradum coarcta
tur . Ratio ergo , quam ipſius eſſentiam
conftituere concipimus , hanc entis pleni.
tudinem exprimere debet , quod nulla aº
lia ratio præftat , niſi ratio entis a fe .
Quod enim a fe eſt ,nullam habet limi.
B 2
 28 Liber primus .
tationis caufam , & confequenter totam
habet entis plenitudinem . Quolibet alio
nomine determinatur aliquis modus ſub
ftantiæ rei , inquit S. Thomas , fed hoc
nomen , qui eft , nullum modum eſſen :
di determinat, ſed fe habet indetermia
nate ad omnes . Sententiam ſuam San
eti Joannis Damaſceni auctoritate colis
Damaſc. firmat S. Doctor , cujus hæc verba ſunt .
1. 1. de
fide. c. 12, Principalius omnibus , quæ de Deo di
cuntur, nominibus eft, qui eſt ; Totum
enim in fe ipfo comprehenden's babet i
pſum elle, velut quoddam pelagus ſub
ftantiæ infinitum , o indeterminatum .
Ecce Dei , & creaturarum differentiam ,
ut exponit S. Auguftinus . Creatura quæ
libet ſpecificum entis gradum habet , &
in hoc fiftit .Deus autem ipſum effe eft ,
& totam entis plenitudinem complecti
tur . Unde hoc nomen , qui eft , illi ma
S. Ang. I. ximeconvenit . Cum enim , inquit , Deus
12. de fumma eſentia fit , hoc eft , jumme fit ,
Civ.c.2. de ideo immutabilis fit , rebus, quas ex
nihilo creavit , elle dedit , ſed non fumme
elle, ficut ipſe eſt, eo aliis dedit eſſe am
plius, aliis minus, atque ita naturas ellen
tiarum gradibus ordinavit, & * c. Cur ergo
nos Dei eſſentiam in aliquo gradu coar
etabimus , cum ſit ipſa entis plenitudo ?
Hæ ſunt creaturarum eſſentiæ , quæ fpe
cificis gradibus differunt . Cur Dei er
fentiam effentiis creatis comparabimus ?
Hæc ſententia ſuas habet difficultates,
non inficiamur ; ſed non tantæ ſunt , ut
illis cedere debeamus . Ratio entis a ſe ,
inquiunt , omni divino attributo commu
nis eft , quomodo ergo primam effe ra
tionem concipiemus,ex qua quaſi a prima
ra .

1
 1

De eſentia Dei . 29
radice cætera attributa dimanant ? Verum
quidem eft , quod hæc ratio in omnibus
attributis divinis reperitur , fecundum
quod omnia in Deo idem ſunt, cùm fit
effe fimpliciffimum , nullam compofitio
nem admittens.Quod tamen non impedit,
quin rationem entis a ſe quaſi primariam
in Deo concipiamus , & tanquam divina
rum omnium perfectionum radicem . Ex
hoc enim quod Deus fit Ens a fe omnino
improductum , concipimus nullam in eo
admittendam effe limitationem . Hæc eft
formalis ratio , cur illi omnes perfectiones
competant, & cur ipfius eſſe plenitudinem
comprehendat . Cum enim a feipfo fit , li
mitationis cauſam non habet.Ergo & pro
pter hanc formalem rationem cætera om
nia in ipſo concipimus. Imo , ipſum divi.
num intelligere ſpeciale attributum eft.
Naturam aliquam noſtro modo conci.
piendi fupponens, cujus attributum fit ;
Quomodo ergo eſſentiæ Dei rationem
conftituet ? Cur autem Filii potius quam
Spiritus Sandi procellio , generatio fit; ex
his quæ fuo loco dicenda funt, patebit .

QUÆSTIO SECUNDA ,

An , quomodo diving ellentia # ſuis

attributis, e attributa inter fe
diftinguantur .

A las perfectiones, quæ ab ejus eſſen

tia tanquam proprietates derivari conci
piuntur. Ex illis autem abſoluta quædam
ſunt , alia relativa . Attributa abſoluta
Deo competunt ratione naturæ , ideoque
B 3 tri
 30 Liber primus .
tribus Perſonis communia funt, veluti fa .
pientia , potentia , & c. Relativa ratione
perſonæ , ideoque quælibet ex divinis Per
Tonis ſuas habet notiones & attributa
particularia. Paternitas quippe , & inna .
fcibilis notio foli Patri conveniunt , &c.
Supponendum nobis eft , Deum ens ef
fe fimpliciflimum , ideoque nullam iplius.
perfectionem , aut attributum five abfo
lutum , five relativum ab ipfius effentia
realiter diſtingui. Hæc eft Catholicorum
omnium fumma profeſſio . Ut ergo ad
propofitam quæftionem refpondeamus ,
duo hic occurrunt oppoſiti errores . Pris
mus eſt Aetii , & Eunomii, qui nul
lam etiam rationis diftinétionem intereſa
fentiam divinam , & ejus attributa conce
debant . Secundus eft Gilberti Porretani
Pictavienfis Epifcopi , qui relativa fal
tem attributa a divina eflentia , præciſa.
etiam mentis cogitatione , diſtinguebat ,
& actu,ut vocant, a parte rei. Reftat ergo ;
ut eſſentia ab attributis, & attributa inter
fe diftinguantur diſtinctione rationis ,
non ratiocinantis , ut vocant, quæ in ſo
lo conceptu confiftit , & fine ullo funda
mento ex parte rei conceptæ ; ſed diſtin
& tione rationis ratiocinatæ , quæ ſolidum
habet in re concepta fundamentum .
Hic eſt totius quæftionis fcopus , quo
modo determinari poffit hujufmodi di
ftinctio . Ex duobushæc diſtinctio funda
mentum ſumit . Primo ex rei concipien..
dæ magnitudine , quæ quamvis in fe u .
na fit , & fimpliciffima, eminenter tamen
variarum rerum perfectiones continet
fuaque fola virtute munia & operatio
.Bes præftare poteft, quæ a variis cauſis ,
aut
 De ellentia Dei . 31
aut habitibus præftari folent . Secundo
ex animinoftri limitata capacit ate , qui
totam illam rem eminentem unico con ,
ceptu exprimere non poteft , ideoque il
lain quaſi partitur in varias notiones , S. Bafil.
ut diſtinctis conceptibus illam aliquo I. 16.com
modo apprehendere valeat . Hæ autem tra Eu
notiones , ut ait S. Bafilius , non funt pue nom.
ra nomina , aut meri conceptus , & am .
plius nihil ; ſed veræ & folidæ funt no
tiones verum habentes fundamentum
in rebus fic conceptis . Quamvis emi.
nens aliqua res una in ſe fit , nihilo.
minus verum fundamentum humani in,
tellectus tenuitati præbet , ut illam quafi
partiatur , dum illam uno conceptu ap
prehendit ſub una ejus ratione & effica
cia , & altero conceptu ſub alia ejuſ
dem ratione , & operatione .
His exemplis rem illuſtrat S. Bafilius .
Primum ſumit ex frumento , quod in ſe
quidem unum eft ; Sed tamen variis fpe.
culationibus plures habebit appellationes
omnino diverſas, non nominibus vanis 9
& nihil in re ſignificantibus , ſed vere
fundatis . Idem enim frumentum , inquit ,
nunc fructum dicimus, nunc femen , Qorur
fus alimentum . Fruétum quidem velut pre
terite agricolationisfinem , femen vero velut
future principium , alimentum autem velut
conveniens ad corporis incrementum , nu
tritionem . Horum unumquodlibet juxta
contemplationem confideratur , non una
cum lingue ſono abit. Secundum exem
plum fumit ex Chrifto , qui fecundum
diverſitatem operationum , & pro vario
erga nos affectu varia ſibi nomina impo
fuit , dicendo , quod eft oftium , vitis ,
B 4 ра .
 32 Liber primus .
paftor, via , & lux . Et fi quis , inquit ,
fingula n mina percurrat , varias reperiet
Speculaciones , cum unum in omnibus feo
cundum effentiam fit fuppofitum . Poſt
quæ concludit : Quis igitur adeo linguam
ad biafphemiam acutam babet , ut dicere
audeat , una cum vocibus bas ſpeculatio
nes diſſolvi: Quid igitur abſurdi eft, fic
etiam de Deo accipi quedam fecundum
contemplationem ? & c. Cur autem Euno
mii non diſtinguentis effentia in divinam
ab attributis ling iam ad blaſphemiam
acuta n vocet , ad Hiſtoriam Ecclefiafti
cam recurrendum eſt .

QUÆSTIO TERTIA .

Quis fuit error Eunomii ?

N quarto feculo Aetius Antiochię Dia

I conus , ipfiuſque infelix diſcipulusEu
nomius Cyzicenus Epiſcopus , volentes
plenam diffimilitudinem inter Patrem &
Filium ftatuere, diſtinctionem omnem in
ter eflentiam divinam , & ejus proprie.
tates ſuſtulerunt, dicentes , hujufmodi
conceptus , quibus illam quafi partimur
in varias notiones, vanos omnino effe ,
nec aliud præter nomen , aut vocem ha
bere . anos quippe conceptus eſſe dice
bant, quibus res aliqua aliter , quam in
fe fit , concipitur . Ex quo fic captiofe
ratiocinabantur . Ingeniti ratio , quam in
Patre æterno concipimus , velnihil eſt ,
vel eft ipfa divina effentia .Nihil eſſe quis
afferat ? Ergo ipfamet Dei effentia eft ,
nec ullus conceptus valet illam ab effen
tia diftinguere , fi in fe ipfa effentia fit .
Uns
 De elentia Dei . 33
Unde inferebant, Verbum divinum , feu
Filium nec Patri fimilem , nec Deum er
ſe , cum ingenitus non fit . Aetii ratioci
nationem fic refert S. Epiphanius . Sinon $. Epiph.
vox ingeniti ſubſtantiam Dei declarat , fed hær. 76.
bumane inventionis eft hoc incomparabile lo Aeti,
nomen , gratiam debet Deus inventoribus art. 14.
propter ingeniti inventum , cum præemi
nentiam nominis non ferat in eſentia .
Hunc errorem ſic confutat S. Bafilius . S. Bali.
Si conceptus ingeniti divinam effentiam ibid .
ſignificat, omnia fimiliter effentiam confi
tebitur Eunomius , quæ de Deo predican
tur . Quomodo igitur non ridiculum eft ,
creationem effentiamelle dicere ? Aut pro
videntiam rurfus eßentiam ? Autpræfcien
tiam rurfusfimiliter ?Et in fumma omnem
actionem eflentiam putare ? Etfi omnia hæc
ad unum fignificatum tendunt, necefle O
mnino eft idem inter ſe hec omnia valere ,
velut in his , quc multa nomina habent ,
Oc. Et quid hac confufione abfurdius fiert
poffit , Ñ detracta propria uniuſcujuſque
nominis ſignificatione 7 contra communem
ufum , ac doctrinam Spiritus quis legem
ferat ? & c. Et infra . Quomodo igitur non
manifeſta infania eft dicere , non proprium
Significatum unicuique nomini ſubjectum
elle , fed præter efficaciam decernere , O
mnia nomina inter ſe idem valere ?
Hunc eumdem Eunomii errorem fic
profequitur §. Cyrillus Alexandrinus. Si s. Cyril.
quis vos interroget ,Pater, ingenitus, incor- in 7h
Tuptibilis, inviſibilis, aliaque ejus generis , p.864.
que naturaliter Deo infunt, & de Jola
ipfius eflentia prædicantur , utrum eſsentie
Jint, aut potius unumquodque eſsentiam fi
gnificet, nec ne ? quid ftatuetis ? Nam ſo
в 5 fina
 34 Liber primus .
fingulaeffentiam fignificant , ex tot eſſen
riis vobis fimplex Deus compofitus erit ,
quot funt ca , que ipfi naturaliter inele
cernuntur , & c. Ex his & aliorum Pa
trum verbis , quæ omittimus , aperte
conſtat , ſecundum Ecclefiæ Traditionem
admittendam eſſe diſtinctionem rationis
inter eſſentiam divinam , & attributa
& inter attributa ipfa .
Sanctorum Patrum doctrina Sancti
Thomæ verbis clarior evadet . Oportet ,
S. Thom . inquit S. Doctor, quod omnes nobilitates
in 1. dift. omnium creaturarum inveniantur in Deo
2. q. 1. nobiliflimo modo , fine aliqua imperfe
art . 2.
&tione. Et ideo quæ in creaturis ſunt die
verfa , in Deo propter fummam fimplicita
tem ſuntunum . Sic ergo dicendum , quod"
in Deo eft fapientia , bonitas, & hujuſmo
di, quorum quodlibet eft ipfa divina efen
tia , ita omnia funt unum re . Et quia
ununquodque eorum in Deo eft fecundum
fuam veriflimam rationem , ratio fac
pientia non eft ratio bonitatis, in quantum
hujufmodi , relinquitur , quod ſunt divere
Sa ratione, non tantum ex parte ipfius ra
siocinantis , fed ex proprietate ipfius rei .
Hucuſque S. Thomas. Quomodo autem
rationes iftæ in Deo diverſæ ſint , ſequenti
articulo explicat . Deus quippe propter
perfectionum plenitudinem variis conce
ptibus proximum fundamentum præbet.
Non quia fit in Deo pluralitas, ſed quia
huic perfectionum plenitudini diverſe no
ftre conceptiones aptentur . Intellectus
humanus propter ſuam limitationem om
nia fimul Dei attributa , fapientiam , boni
tatem , & c. unico conceptu complecti non
poteft. Illa ergo ſuis conceptibus parti
tur ,
 De ellentia Dei . 35
tur , illiſque diſtinctis conceptibus cor
refpondet infinita Dei perfectio non
ſecundum ſuam plenitudinem , fed le
cundum aliquam lui rationem :v.g.cum
Dei fapientiam concipio , divinum ens
huic conceptui objicitur, non fecundum
totam ſuam plenitudinem , fed fecun
dum hanc fapientiæ rationem , quæ ve
re in Deo eft . Nihil certe clarius ad
exponendam Patrum doctrinam .
Ex his omnibus patet , quid de Nomi
nalium opinione ſentiendum fit , dicen
tium , eſſentia divina , & attributorum di
ftinctionem totam ſe tenere ex parte intel
lectus cognofcentis , abfque ullo funda
mento in re, excepta forte aliqua ad crea
turas connotatione. Non ergo ſatis iſa o
pinio ab Aetii , & Eunomii fententia dif
fert.Ideo pluſquam falſam eſſe pronunciat
doctiffimus Suarez.Quod fi , inquit , aliis
Theologis conſentiant, impertinens eft ,
ut ab eorum loquendi modo recedant. Et
quidem non inficior , in eo pofitam non
fuiſſe Eunomii hæreſim , quod nullam
in Deo diſtinctionem rationis admitteret
cum fundamento in re , ſed quod inde
inferret , Verbum Patri non eſſe ſimile,
quia ingeniti rationem non habet , ut
fupra expoſitum eſt . Sed tamen hoc prin .
cipium tanquam ridiculum , & in fidei
expoſitione periculofum Patres rejece
runt . Cur vero Hæreticorum ſenſum ab
horrentes , eorum verba retineremus ?
Eamdem cenſuram non merentur , qui
eſſentiam ab attributis , & attributa inter
ſe explicite folum , & non implicite di
ftinguunt.Ita ut conceptus unius attributi
implicite conceptum effentiæ , vel alterius
B 6 attri
 36 Liber primus.
attributi importet. Sed quomodo ifta fené
tentia Patrum doctrinæ cohæreat , ipli vi
deant , quod non viderunt viri docti .

QUÆSTIO QUARTA .
Quis fuit error Gilberti Porretani ?
Uodecimo fæculo Gilbertus Porreta
nus Pictavienfis Epifcopus, & Phi
lofophiæ amantifſimus alium adinvenit
philofophandi modum , quo divina attri
buta feu abſoluta,ſeu relativa,non quidem
inter fe , & ab Eſſentia divina , fed a dia
vinis Perſonis a parte rei diſtingueret .
Quod enim eſſentiam divinam ab attribu
tis non diſtinguerent faltem ejus Diſcipuli,
vel ex uno Sancti Bernardi teſtimonio ſa
S. Bern. tis aperte colligitur.Scio, inquit , quod re
los. de
Confid. Spondere folent , non multa eſse , fed unam
C.7 tantum divinitatem , quæ omnia illa ſunt ,
Deo ut fic conferre afserentes. Dicendo er
divinitatem non eſſe Deum , fed for
mam , qua Deus eſt ; ſapientiam non eſſe
Deum , fed formam qua Deus ſapiens eft >,
Dei nomen non pro concreto naturæ di
vinæ , feu pro ſubjecto habente divinita
tem , ut cenſet Petavius , ſed pro divini
tatis ſuppoſito , ſeu pro perſonis fume
bat , ut ipſemet fententiam fuam expli
cuit . Quod ut clarias pateat , quæ circa
ipſum gefta fint breviter referenda funt .
Cum itaque ( ut narrantOtto Frign
Otto genfis, & Gaufredus Clarævallenſis Mona.
Frif. 1. 1. chus ) in quadam adhortatione, quam ha
de geftis buit ad ſuos Clericos in Synodo congres
a cap. 50. gatos , quaſdam ,propofitiones de Trinita
Gaufred." tismyſterio ſuſpectas protuliffet , ab Ar
Epist .ad naldo , & Calone Archidiaconis fuis ad
Eu
 De eſsentia Dei . 37
Eugenii tertii tunc in Galliam prope- Epifcop
santis tribunal vocatus eſt . Sed judi. Alban .
cium ad Concilium in Gallia celebran
dum remiffum fuit . Auditus eft primo
Gilbertus Antifiodori, fecundum Ottonis
relationem plenius deinde in cætu Pa .
riſiis celebrato , ſed tandem res in Con
cilio Rhemenfi finita fuit .
Erant inter cætera , quæ illi objicieban
tur , de divina majeſtate quatuor capitu
la , inquit Otto Friſingenſis. I. Quod af
ſereret, divinam eſſentiam non efle Deum .
2. Quod proprietates perſonarum non ef
ſent ipfæ perfonæ . 3. Quod Theologicæ
perſonæ in nulla prædicarentur propoſi
tione . 4. Quod divina natura non eſſet
incarnata . Sed in prima propofitione fi
ftimus , de qua nunc agitur , & in qua
palmaris erat Gilberti error . Ad Conci
Iium ergo Rhemenſe vocatus Gilbertus ut
accufationibus refponderet , cum prolixo
fermone Pontificis animumfatigaret, fim
pliciter reſpondere juſſus eſt, quid de hac
propofitione fentiret ( Divina eſsentia eft
Deus. ) An illam veram , vel falſam pu
taret . Diuturna collatione fatigatus, in
quit Otto , minus præmeditate reſpon .
dit, Divinam efsentiam non efse Deum . Ac
Cuſatus inſuper fuit , quod in Commen
tario ſuper Boethiun , ubi author po
fuit fubftantia , qua Deus eft , ipfe appo
fuiſſet, non que Deus eft. Craſtina au
tem die inito cum amicis conſilio ſcriptis
reſpondit , non fimpliciter dixiſſe effen .
2 tiain divinam Deum non eſſe . Hoc
1
i, enim nomen ( Deus ) inquit , quando
que in deſignatione naturæ , quando
» que in deſignatione perſonæ unius po
ni
 38 Liber primus.
» nitur. Divinam ergo effentiam Deum
» eſſe hoc ſenſu concedebat, quo Deus
» pro natura ponitur . In eo vero ſen
» lu , quo Deus pro qualibet divinarum
Perſonarum ponitur , abſolute conce
dere renuebat. Ne videlicet fi inde
» terminate profiteretur divinitatem effe
Deum , id eft quamlibet perſonarum ,
„ cogeretur fine determinatione conce
dere quidquid de qualibet perſonarum
& de eſſentia diceretur.Sicque in hanc
, incideret abſurditatem , ut ficut per
» fonam Filii , ita divinam effentiam in
97 determinate incarnatam , & pallam
cofiteretur . Ex qua abfurditate facile
ſenſus hæreticus juxta Sabellium emer
» geret , ut eadem res diceretur & ge
, nerans & genita , & eadem fe ipfam
» genuiſſe . Quod autem inter naturam
„ & perſonas non Mathematica abſtra
„ ctione , fed Theologica conſideratione
9 quoquo modo divideret ratio , & ra
tione, & auctoritate probare niteba
tur . Ratione , ne videlicet juxta A
„ rium , ficut perfonarum , ita & plura
litatem admitteret effentiarum : Vel
ſecundum Sabellium , ad effentiæ ſin
» gularitatem Chriſtianę fidei religio plu
, ralitatem reftringeret perfonarum . De
inde hac Theodoreti contra Sabellium
auctoritate ufus eft.Oportet defideran .
tem ſpirituales divitias , volentem Chri
Pianorum dogmata vendicare , rerum non
ignorare proprietatem , ne forte aliud pro
alio intelligens circa dogmata peccet .Qui
enim naturam perfonam idem effe intel
ligit , aut in divifionem Arii incidit , aut
in confufionem Sabellii, &c. Sic illum re
fpon
 De lentia Dei . 39
fpondentem inducit Otto Frinſingenfis.
Vides Lector concretum aliquod di
vinæ naturæ vel ſubjectum habens divi.
nam naturam præter divinas Perſonas
non finxiffe Gilbertum , ut ipfi videtur
imputare Petavius , a quo enim divini
tatem & attributa diſtingueret ? Totus
ejus error in hoc verſabatur , quod di
vinam fubftantiam , & attributa , feu et .
iam proprietates relativas a qualiber Per
fonarum divinarum diftingueret , non
mathematica ſolum abſtractione ,ut a
jebat , fed etiam theologica conſidera
rione ; ideft non ſolum diſtinctione ra
tionis , fed etiam diſtinctione actuali , &
ex natura rei, quam Theologia conſide
rat . Cum vero multis objectionibus pul
faretur, refpondit : Audacter confiteor Pa
trem alio eße Patrem , alio Deum пес
tamen ele hoc o hoć .
Contra hujuſmodi errorem fymbolum
fidei ediderunt Gallicani Epiſcopi, quod
una cum Sancto Bernardo Pontifici Eu
genio obtulerunt , id ægre ferentibus
Cardinalibus , fi Ottoni credamus . Hoc
autem ſymbolum ſequentia capitula con
tinebat .
1. Credimus.ee confitemur fimplicem na
turam divinitatiselle Deum , nec aliquo
ſenſu Catholicopoljenegari quin Divinitas
fit Deus , o Deus Divinitas. Sicubi vero
dicitur, Domini ſapientia ſapientem , man
gnitudine magnum ,divinitate Deum ele,
o alia bujufmodi credimus non niſi ea
Sapientia , quæ eft ipfe Deus , ſapientem
elle ; non niſi ea magnitudine , que eft ipfe
Deus , magnum elle , non niſi ea divinitate
Deum , quæ eft ipfe, id eft fe ipfo fapiena
tem ,
R
 SA

40 Liber primus.
tem , fe ipfo magnum , æternum , unum ,
Deum .
2. Cum de tribus Perfonis loquimur , Pa
tre , Filio , o Spiritu ſancto , ipfas unum
Deum , unami divinam fubftantiam efse
fatemur . Et e converſo , cum de uno Deo ,
una divina ſubſtantia loquimur , ipſum
unum Deum , unam divinam fubftantiam
efse tres Perſonas confitemur .
3. Credimus e confitemur folum Deum
Patrem , Filium , Spiritum fanétum
æternum eſse ; nec aliquas omnino res
five relationes , five proprietates , five fin
gularitates , vel unitates dicantur vel
alia hujufmodi adeſse Deo , que fint ab
æterno, e non fint Deus .
4. Credimus , & confitemur, ipfam divi
nitatem , five ſubſtantiam divinam , five
naturam dicas , incarnatom eſse , ſed in Fi
lio . Hoc ſymbolum ſi forte ægre tule
runt Cardinales , non ideo , quia Catho
licam veritatem non contineret , ſed quia
ipfis inſciis , & fine eorum participatio
ne conditum fuerat . Quidquid fit de hac
Cardinalium altercatione , certum eſt
fummum Pontificem fententiam tuliſle
contra Gilberti errores , non quidem in
ipſo Concilio , ut honori hujus Epiſcopi
conſuleret, fed poft Concilium , retentis
S. Bern. propterea quibuſdam inſignioribus Epiſ
ferm . copis . Pontificio judicio pari humilitate
30. in
Cant. & modeſtia adhæfir Gilbertus , fuoſque
errores ſincero corde abjuravit , ut ipſe
met fatetur S. Bernardus, quamvis Di
fcipulos obftinatos habuerit , qui ipfum
erroris, potius quam correctionis magiſtrum
habere maluerunt , inquit ; quos ideo hæ
reticos vocat . Non omnes tamen obje
tas
 De eſsentia Dei . 41
Etas Gilberto propoſitiones damnaffe Eun
geniam aſſerit Otto Frinſingenfis, fed
primam folum , de qua nunc agimus ,
Ecce Ottonis verba . De primo tantum
Romanus Pontifex definivit , ne aliqua
ratio in Theologia inter naturam
perfonam divideret , neve Deus divina
efsentia diceretur ex fenfu ablativi tan
tum , fed etiam nominativi . Ideft ne
Deus diceretur divinitate , qua Deus eſt ,
ſed quæ ipfe eft .
Dum audis , ne aliqua ratio in Theolo,
gia inter naturam , ca perfonam dividat ,
rationis diſtinctio fupra expoſita non re
jicitur , quam Gilbertus Mathematicam
abſtractionem vocabat : ſed diſtinctio
quam conſiderat Theologica ratio , quæ
eſt ex natura rei , hanc enim folam , ut
placebat Gilberto , Theologia inquirit.
Gaufredo tamen Monacho, qui in Con
cilio aderat , credendum potius eſt, quam
Ottoni . Ipſe ergo refert , damnata fuiſſe
fingula capita Gilberto objecta , fingula
que ab ipſo authore ejurata . Quod fic
factum fuiffe narrat . Cum diutius fuiſſet
ex parte Epiſcoporum Gallicanorum , &
Gilberti diſputatum , fub eo tenore difcef
ſum eſt , ut dicerent Domini Cardinales .
Ecce audivimus que propofita funt , dein
ceps judicabimus , qualiter debeant defini
ri. Quod verbam movit corda multorum ,
Timebant enim , ne nimio erga Gilber
tum affectu rem indeciſam relinquerent .
Hac de cauſa Gallicani Epiſcopi fupra
expofitum Symbolum Eugenio Pontifici
per deputatos obtulerunt cum hac pro
teftatione. Teneris confeſſionem Gil
berti ſcriptam , convenit, ut teneatis
&
 42 Liber primus .
& noftram . Verumtamen ille vobis
9 fub hoc tenore tradidit ſuam , ut pa
» ratus eſſet corrigere , fi quid vobis at
liud videretur . Nos hujuſmodi condi
tionem penitus excludentes fic vobis
9 noftram offerimus ,ut noveritis , quod
in hoc fumus , in hoc perſeverabi.
> mus , nihil penitus mutaturi. Quibus
» fine cunctatione Dominus Papa ref
→ pondit , & univerſis , qui miſerant eos ,
renunciare præcepit , quod ab eadem
confeffione eorum in nullo prorſus Ro
99 mana Eccleſia diffentiret . Etli ftare
vili fuerant aliqui pro perſona ( ſcilicet
Gilberti ) ſed non ftabant aliquatenus
» pro doctrina. Inde fuit , quod in inſi.
9 gni Palatio , cui nomen eft Thau ,
Eccleſia univerſa conveniret , & inter
» rogatus Epiſcopus Pictavienſis Capitu
lis ſingulislibere renunciavit , hæc ea
dem verba locutus . Si vos aliter crew
» ditis , & ego . Si aliter dicitis , e ego .
Sialiter fcribitis , ego . Ibidem Do
minus Papa auctoritate Apoftolica ,
9 de affenfu totius Eccleſiæ , quæ con
» venerat , capitula ipfa damnavit, & c .
Huic relationi major eft adhibenda
fides quam Ottoni , qui cum Gilberto
nimis effet addi &tus , rem , quantum po
tuit , in ipfius favorem retulit.
Nullus nec majorizelo , nec ſubtiliori
ingenio Gilberti errorem inſecutus eſt ,
quam S. Bernardus . Primo eum aggredi
tur ex communi Dei notione , quod nem
pe nihil Deo melius cogitari pofſit . Si
S. Ber. autem divinitas, vel ſubftantia divina for
locis ſu .
pra cita. ma quædam fit , quæ ipfa Deus non eft ,
fis . ſed qua quælibet perſona Deus eft , Deus
id
 De eſſentia Dei . 43
id non erit , quo melius nihil cogitari
poteft . Quomodo enim melior non erit
ipfa divinitatis forma, quæ dat Deo ut
Deus fit ? Quomodo perfectior non erit
fapientiæ , ſeu bonitatis forma, per quam
Deus fapiens , & bonus eft ?
Urget adhuc : fi divinitas non eſt
Deus , quid eft ? Aut enim Deus eft
, aut aliquid quod non eft Deus , aut
» nihil . Et quidem , inquit , non das
Deum eſſe . Sed nec pihilum , vt om
» pinor , dabis , quam ufque adeo necef
Tariam Deo efle fateris , ut non modo
» abſque ea Deus effe non poffit , ſed
ea Deus ſit. Quod fi aliquid eſt, quod
» non eft Deus, aut minor erit Deo
aut major , aut par . At quomodo mi
» nor , qua Deus eft ? Reitat ut aut
» majorem fatearis, aut parem . Sed fi
» major , ipſa eſt ſummum bonum
non Deus . Si par , duo funt fumma
» bona non unum . Quod utrumque
» Catholicus refugit ſenſus. Eodem mo
do de fapientia , bonitate , aliiſque at .
tributis dicendum eſt .
Urger iterum ex fumma Dei ſimpli
citate , quam hæc formarum multitudo
deftruit . Certe non eft fimplex , fi vel
uni fuerit obnoxius forma . Quomodo
fimplex diceretur , & pluribus diftinctis
formis conftaret ? Ipfe ergo ſibi forma ,
ipſe Gibi effentia eſt . Sapiens eft , fed
fapientia , quæ ipfe eft. Bonus eft, ſed
bonitate , quæ ipfe eft , & c.
Solemniori deinceps judicio res definita
fuit in generaliConcilio Lateranenſi quar
to . Nos , inquit Innocentius tertius , fa- Conc.
cro univer)ali Concilio approbante , cre- Later .
die
 44 Liber primus .
Tub In- dimus, by confitemur cum Petro Lombar
noc. 3 . do , quod una quædam fumma res eft, in
C. Da
mna comprehenfibilis quidem , ineffabilis ,
HUS . que veraciter eft Pater, Filius , Spic
ritus ſanctus , tres fimul perfonæ , ac fingu
larim quælibet earumdem . Et ideo in Deo
Trinitas eft folummodo non quaternitas ,
quia quælibet trium Perfonarum eft illa
res , videlicet ſubſtantia ,efsentia , fivena
tura divina .Et infra . Licet igitur alius
fit Pater , alius Filius, alius Spiritus fan
Etus, non tamen aliud . Sed id , quod eft
Pater , eſt Filius , & Spiritus fanétus ,
idem omnino . Huic definitionioccafionem
dedit Abbas Joachim , qui Petrum Lom,
bardum hæreticum , & infanum appella
bat , quod in libro ſententiarum dixiſſet ,
quamdam ſummam rem efle Patrem , Fi
lium , & Spiritum Sanctum , illamque
fummam rem nec generantem eſſe , nec
genitam , nec procedentem . Unde infere .
bat , quod Petrus Lombardus non tam
Trinitatem , quam quaternitatem in Deo
adftrueret , videlicet tres Perſonas, & il.
lam communem effentiam , quaſi quara
tam rem . Ipſe vero Lombardum impu
gnans proteftabatur , quod nulla res eft,
quæ fit Pater , & Filius, & Spiritus San
&tus , nec eſt eſſentia , nec fubftantia ,
nec natura. Quamvis tamen concederet ,
quod Pater , & Filius , & Spiritus San
& tus ſunt una ſubſtantia , una eſſentia
unaque natura ; Verum unitatem hujur
modi non veram , & propriam , ſed qua
fi collectivam , & fimilitudinariam effe
fatebatur. Sic mentem ipſius exponit is
dem Concilium .
Er ut perpetua appareat Ecclefiæ tra
di
 De eſsentia Dei . 45
ditio , eadem abhuc veritas in Concilio
Florentino declarata fuit. Quoties enim
ibi dicitur , ſubſtantiam divinan , & per
ſonas idem eſſe re ,differre autem folum
noſtro modo intelligendi ? Nec folius,
Joannis Theologi iſta expoſitio eft, ut
male quidam arbitrantur.In hoc liqui
dem Græci fimul, & Latini Patres cons,
venerunt . De Græcis conſtat . Interro
gante fiquidem Joanne Theologo , qua'm
inter proprietates relativas, & perfonas
diſtinctionem admitterent , refpondit Ni- Conc.
cænus Epiſcopus pro Græcis . Re , O fub- Flor.
Sef. 19.
jeéto idem funt , ſed diftinguuntur inter ſe
actu intelligendi . Ecce vero ſolemnem
Latinorum declarationem . Quoniam Gre .
ci calumniantur nos , inquiunt , affirman
tes duo principia , duaſque cauſas a nobis
poni in Janeta , o conſubftantiali Trinita
te , dicimus in ſcripro ita . Credimus in un
num Deum , Patrem , & c. Sed ne identita- Ibid.
Seſs. 25 .
tem , unitatemque efsentiæ dividamus , at
que ut eſsentiam ab hypoftafibus non
differentem ,ſed ratione tantum , & ačtu
intelligendi aſseveremus . & c. Quid ibi
ambiguum ? Ecce & Græci , & Latini
inter eſſentiam & perſonas divinas ſo
lam rationis diftin &tionem agnoſcunt .
An non idem olim ſenſerat S. Auguſti
nus dicens : Non aliud eft Deo eſse , acS. Aug.
1.7 . de
liud perfonam efse , fed omnino idem ? Trin.c.6.
Mirum itaque multis videtur , Scoti
ftas adhuc inter eſſentiam , & attributa
abſoluta , & relativa diſtinctionem ex na
tura rei , & citra mentis conceptionem
admittere , quam diſtinctionem formalem
vocant. Imo viri doctiſſimi non pauci
hanc Scoti ſententiam parum , aut nihil
a do
 46 Liber primus .
a doctrina Gilberti Porretani in Con
cilio Remenſi damnata differre aſſerunt .
Sed ne contra Catholicos Theologos a
gere videamur , ipfi videant , quomodo
contra ſolemne illud Eccleſiæ judicium
tuti eſſe poſſint. Certe Gilberto , & Sco
ti diſcipulis communis videtur effe lo
quendi modus , eademque probatio . Au
datter fateor , inquit Gilbertus , Patrem
alio eſe Patram , alio Deum , nec tamen
elle hoc bo boc . An non idem Scotiſtę ?
Non contentus Gilbertus mathematica
abſtractione, id eſt præciſione , feu di
ftinctione rationis , ad Theologicam re
currerat , ut inter effentiam divinam , &
perſonas diſtinctionem quamdam ex na
tura rei ftatueret, quam tamen realem ,
& abfolutam eſſe nolebat ; alias quomo
+ do Pater & Deus non fuiſſent hoc , &
hoc ? Et nonne idem Scotiftæ dicere vi
dentur ? Hac ratione utebatur Gilber
tus , ut ſuam ſententiam propugnaret,
quod citra omnem mentis conceptio
nem & ex natura rei Pater generat ,
& eſſentia divina non generat , pater
nitas filio non communicatur , & eſſen
tia communicatur . Et nonne hoc idem
eſt Scotiftarum fundamentum ? Certe
cum velimus omnes Ecclefiæ fenfum te
nere , cur & loquendi modum non te
neamus ? Cur nobis non fufficiat diftin .
etio rationis cum fundamento in re ,
ut hujuſmodi objectiones ſolvamus ;
cum aliam Patres non quæſierint?

СА .
 De eſentia Dei . 41

CAPUT TERTIUM .

De attributis in particulari , o pri

mo de ſimplicitate Dei .

A pite tractandas veniamus , notan

dum primo eft fimplicitatis nomine ni
hil hic aliud intelligi quam compoſitio
nis negationem. Unde quærere an Deus
fit ſimplex , idem eſt ac quærere an
partes habeat, quarum unione & compofi
tione fiat aliquid unúm . Triplex autem
compofitionis genus a Philofophis afli
gnatur. Alia eft enim compoſitio Phyſica
ex materia & forma , vel ex fubjecto &
accidente . Alia Metaphyſica ex natura ,
& fuppofito . Alia eft, quam Logicam
vocant , quamque ex genere , & diffe
rentia eſſe dicunt . Hoc ſuppofito fit

QUÆSTIO PRIMA .

An Deus fpiritu , & corpore

componatur .

P ne ſumpta olim fuiſſe corporei , &to

incorporei nomina. Communiquidem ac
ceptione corporis nomine intellecta ſem
per fuit materialis moles, quæ in varias
quantitatis dimenſiones diftenditur.Atet
iam aliquando corporis nomen fumptum
eft pro eo , quod vacuum & inane non
concipitur, ſed quod plenitudinem , &
firmitatem habet . Unde in hoc fenfu
fube
 48 Liber primus .
fubftantia quælibet corpus dicebatur . In
corporeum vero dicebatur , quod inane
& vacuum eſt. Incorporei tandem nomi
ne id ſumebatur , quod omnino impalli
bile eſt , nec ullis obnoxium affectioni
bus . In quo ſenſu ſolum Deum incorpo
reum effe Patres quidam cenfuerunt , ut
Photius de Methodio refert Photius in ſua Bi
in Bibl . bliotheca . In hoc etiam ſenſu aniinam
cod: 234. humanam corpoream dicit idem Metho
pag. 335. dius . Ergo, inquit, fi concupiſcentia irra
tionali nulla ratione fuit tracta , neque
„ corporis dolentis , patientiſque fuit fen
» fu tacta , incorporea eſſe videbitur . Si
autem cum corpore patiatur , incorpo
rea eſſe non poteſt . Ergo ſolusDeus na
„ tura ingenita, nullius indigens, & inde
► feſſa,nec fatigabilis prædicatur;qui cum
„ incorporeus ſit , &c. Sed forte animam
vere eſſe corpoream cenſuit Methodius ,
de quo non eſt hic diſputandum . His
fuppofitis, quærendum eft an , & a qui
bus Deus corporeus creditus ſit.
Ante Chrifti Incarnationem , non ru
des ſolum , & indocti , ſed Philofophi
etiam quidam corporeum Deum eſſe cen
fuerunt . Judicio enim ſenſuum aſſueri
eo cæcitatis devenerant , ut nihil niſi
ſenſibile , & corporeum apprehenderent .
Sed quod magis ftupendum eft , in me
dio Chriftiani luminis inventi ſunt non
Theo pauci, qui in hunc ftolidum errorem pro
dor. q. lapſi funt. Hos inter a Theodoreto nume
20. in
Gener. ratur Melito inſignis Sardenſis Epifcopus,
qui libellum Apologeticum Imparatori
Antonino Vero pro Chriftianis obtulit .
Difficile creditu quibuſdam apparet, quod
tantus vir in hanc dementiam inciderit .
Cre
 De Deo to attributis . 49
Credibilius eſt, Tertullianuin in hunc Tertul.
errorem incidiſſe . Primo enim hoc fta . l. de Car.
Chr. G.
tuit principium. Omne , quod eft, corpus 11.
eſt ſui generis . Nihil eft incorporale , niſi
quod non eft . Deinde alio in loco Deum Co
ntra
corporeum eſſe clariſſimeaſſerit . Quis, Prax . c.7
inquit , negabit Deum Corpus efle , etſi
Deus Spiritus eft ? Spiritus cnim Corpus
ſui generis in ſua effigie, &c. Et quidem
in hoc erraſſe Tertullianum credidit S. , S. Aug.
Auguſtinus : Sed quoniam , inquit, acu- Gen. ad
tus erat , interdum contra opinionem ſuam litt. c.
viſa veritate ſuperatur . Quid enim ve- 25.
rius dicere potuit, quam id , quod ait quo
dam loco , omne corporale paſſibile eft ?
Debuit ergo mutare fententiam , qua pau .
lo ſuperius dixerat , etiam Deum Corpus
ele. Sic de Tertulliano judicat Sanétus
Auguſtinus in libro decimo de Geneli .
Locus ifte Tertulliani , quem non deter- Tertul .
minat ſublimis Doctor , ex libro de A.L. de anie
ma 6.7.
nima fumitur , ubi ea ratione probat
Tertullianus , animam corpoream effe ,
quod nihil niſi corpus ligari , detineri , &
pati poflit . Cum ergo animæ in inferis
detineri, & pati dicantur , corporeas ef
ſe neceſſe eſt . Incorporalitas enim , in
quit , nihil patitur , non babens per quod
pati poſſit. Aut ſi habet , hoc corpus eft .
in quantum omne corporale paſſibile eſt
in tantum quod paſſibile eft , corporale eft .
Idem autem Tertullianus libro contra
Praxeam c. 29. impaſſibilem Deum eſſe
confitetur , & confequenter , ne a prin
cipio fuo recedat , incorporalem illum
eſſe fateatur neceffe eft .
Mitius adhuc alio in loco de Tertul. S. Aug. 1,
de Hæref,
liano loquitur S. Auguſtinus . Putat enim fo 86 .
Tom . I. с Са :
for
 so Liber primus .
Catholico ſenſu interpretari poffe ipfius
verba . Corporeum Deum efe dicit , licet
non effigiatum , inquit , nec tamen binc
Hereticus creditur fa &tus . Poffet enim
quoquo modo putari ipfam naturam , fub
ſtantiamque divinam Corpus vocare , non
tale Corpus, cujus partes aliæ majores , 2
alie minores valeant cogitari, qualia ſunt
omnia que proprie dicimus
corpora
quamvis de anima tale quid fentiat. Sed
potuit propterea putari Corpus Deum di
cere , quia non eſt nihil , non eft inani
tas , non eft corporis , vel anime quali.
tas ; ſed ubique totus immutabiliter
permanens , & c.
Et fane hunc effe Tertulliani fenſum
verba ipſius contra Praxeam fatis de
monftrare videntur . Praxeam arguit
quod æternum Dei verbum inane , &
veluti purum vocis fonum diceret . Sic
Tertul. Hæreticum alloquitur . Non vis Verbum
1. contra ſubſtantivum habere in re per fubftantie
Prax . c.7. proprietatem , ut res , perſona quedam
videri poffit : ita capiat ſecundus a Deo
conftitutus duos efficere Patrem , Filium
Deum fermoncm . Quid eft enim , di
ces , fermo, nifi vox , o fonus oris ,
ficut Grammatici tradunt, aer offenfus
intelligibilis auditu , cæteram vacuum ne
fcio quid , inane , a incorporale ? At
ego nihil dico de Deo isane , evacuum
prodire potuifle , ut non de inani , ova
cuo prolatum ; nec carere fubftantia , quod
de tanta ſubftantia proceſſit . Et paulo in
fra . Quis enim negabit Deum corpus elle ,
etfi Deus Spiritus eft ? Spiritus enim cor
pus ſui generis in ſua effigie. Sed aina
vifibilia illa quæcumque funt habent apud
Dean
 De Deo attributis . SI
Deum fuum corpus , & fuam formam
plit
per qua foli Deo viſibilia ſunt , quanto
magis quodex ipfius fubftantia millum eft
fine fubftantia non erit ? Nonne verbis i.
ftis convincitur Tertullianus corporis no
men pro ſubſtantia uſurpare , feu pro
co , quod inani , & vacuo opponitur ?
Nec folus Tertullianus corporis nomi
ne uſus eſtad ſignificandam fubſtantiam ,
remque plenam , & non inanem . Phoe Phæba
badius enimilluftris Aginnenfium Epi- contra
ſcopus in libro ſuo contraArianos hoc Arian .
nem . fin
eodem nomine ufus eft ad ſignificandam circa
Divini Verbi ſubſtantiam . Explicans fi
-
quidem hæc Evangelii verba (qui me via
det, videt . Patrem nieum ) ſic ait : Vin
deri enim Patris Filius imago vera ,
figura expreſa ſubſtantiæ ejus, hoc eſt Dei
fermo, non fonus vocis , fed res ſubſtanti
va , ac per fubftantiam corpulentiva . Non
enim fine fubftantia conſtitit quod de tan
ta ſubſtanria fecit . Nihil ergo vacuum de
pleno , nihil inane de ſolido , quia Dei
Sermo Spiritus Dei Chriftus , inſtructus
eft, ut evidentius dicam, ſermonis cor
pus eft ; corpus enim Spiritus, ſed corpus
ſui generis. Nam inviſibilis , & incom
prehenfibilis Spiritus. Numquid tamen ;
nanis , vacua res Deus ? Deus enim
Spiritus eft . Ecce Patres ifti Spiritum
quoque corpus dicunt , fed fui generis
corpus . Ecce illud inani & vacuo op
ponunt. Quis ergo non videat, corporis
nomen his in locis pro fubftantia veta ,
ſolida , & plena uſurpari ?
Quidquid de Tertulliano fit , nemo ne
gaverit , rectam olim Anthropomorphita
rum extitiffe , qui Deo corpus affinge
C2 bant .
 52 Liber primus.
bant . Quis eorum fueritauctor , non ſa
tis apcrte conſtat. Suum hunc errorem
ab Audæo quodam Syro traxiſſe putant
Theod. Theodoretus , S. Auguftinus , Nicepho
1: 4. hære- rus , & alii , unde illos Audianos , ſeu
til . : 50: Vadinos appellant . Stultum illum , &
de hæref. hebetem ideo vocat Theodoretus . Non
C. 50 .
Niceph . deſunt tamen , qui Audæum ab hoc er
1. 11. C.14. rore excuſent. De illo fiquidem S. Epi
S. Epiph. phanius loquitur tanquam de viro in pa
hær. 70. tria ſua claro propter Sinceritatem vitæ
o zeli erga Deum ac fidei . Hic ergo E
piſcopos , & Presbyteros libentius, quam
par erat , viventes ardentiori zelo ar
guens,illorum offenſam , & indignationem
incurrit , ita ut ab Eccleſia ejectus , &
in exilium miffus fuerit. Hac forſan ni.
mia ſeveritate plexus, congregatis Diſci
pulis Schiſma ſuſcitavit . Ipfius fectam
vite ſinceritate , omni juſtitia ornatam
exhibet S. Epiphanius, in hoc uno da
mnabilem , quod eſſet a Communione
Eccleſiæ ſeparata . An autem Audæum ,
& ipfius Diſcipulos his laudibus ornaret
S. Epiphanius, G hunc nefandiſſimum er
rorem docuifent ? Unum ex Sancto E
piphanio conſtat , quod Audæus ille hæc
Scripturæ verba ( Faciamus hominem ad
imaginem fimilitudinem noftram ) fe
cundum corpus impleta eſſe docuit . 'Un
de forte ex hac expofitione erroris fui
occaſionem ſumpſerunt Anthropomor
phitæ .
Ut ut ſit, non multo poſt ſub Theo
dofii magni Imperio ingens non folum
Laicorum , ſed Monachorum etiam mul
titudo errorem hunc profeſſa eſt . Quo
tum audaciam cum pro viribus reprime
re
 !
De Deo attributis . 53
re conaretur Theophilus Alexandrinus
Patriarcha . » Ægyptii Monachi relictis
Monafteriis fuis Alexandriam vene
» runt , & tumultu adverſus Theophi
lum concitato , impietatis eum da- '
mnantes interficere cupiebant . Et ea
re cognita , Theophilus in maximam
difficultatem conjectus eſt , aſtumque ,
» quo mortem fibi intentatam effuge
ret , excogitavit . Obviam illis prc
greſſus blandiri eis cæpit , ita dicens ;
perinde vos video ac vultum Dei :
99 Hoc ejus diftum Monachorum ani
, mos mitigavit , quaſi confiteretur Pa
triarcha , Deum fimilem nobis faciem
habere . Sic refert Socrates .
Sed quod ftupendum magis eft , ab
univerſo propemodum genere Monacho
rum , qui per totam Ægypti Provinciam
morabantur, error ille ſuſceptus eſt , in
quit Caſſianus ; tantaque illum pertina. Cafian.
2
cia defendebant , ut Theophilum occi- Collat. X.
ze dere tentaverint, hæreticum , & impium c. 2
proclamantes ſuum Pontificem , quafi
contra hæc Scripturæ verba blaſphema- Gee , i.
ret ( faciamushominem ad imaginem , o
fimilitudinem noſtram . ) Putabant enim
RPC horum verborum ſenſum deſtrui , fi Deus
and humanam figuram non haberet .
Iis etiam Scripturæ locis abutebantur
no Anthropomorphitæ , in quibus aures ,
ui manus , pedes , aliaque humana mem
r bra Deus habere dicitur , aliiſque, in
quibis ſub humana ſpecie Patriarchis
20 apparuiffe declaratur . Quibus omnibus
uno verbo cum Patribus refpondetur
ul Scripturam fic loqui , ut fe fe hominum
captui accommodet . Ideo , inquit Theo
me C 3 dca
E
 54 Liber primus .
doretus , qua Deus videt facultatem oo
culos appellavit , aures vero qua audit
manus agendi poteftatem , & fimiliter
alias operationes. Apparitiones Patriar
chis factæ non humanam in Deo figu
ram oſtendunt . Imo nec Deus ipfe 3
fed ab eo miſli Angeli aſſumptis corpo
ribus apparebant, ut Divina conſilia Pa
triarchis exponerent . Quid autem ftal
tius, quam impreffam in homine Dei fi
· militudinem ad corpus referre , quali
vero mens hominis aptior non fit ad
ferendam Dei fui imaginem ?
Varias rationes Patres congerunr , qui
bus Deum incorporeum efle probent ,
& omnis compoſitionis expertem , quas
S. Th. 1. clariori methodo proponit S. Thomas .
p. qu . 3. Probat primo Sanctus Doctor Divinam
ert. 1 . eſſentiam corpus non eſſe , quia nullum
corpus movet , niſi ab aliquo alio motum
fit . Quomodo ergo Corpus Deus erit >
cum lit primum movens & ſuprema
cauſa rerum omnium ? Deinde Deus o.
mnium entium nobiliſſimum eſt , quod
fane corpus eſſe non poteſt . Aut enim
vivum corpus eſt , aut non vivum . Si
non vivum , quomodo perfectiſſimum ?
Si vivum eſt non vivit in quantum
cerpus , quia fic corpus omne viveret ,
Vivit ergo per aliud, ficut corpus no
ftrum per animam vivit . Illud crgo ,
per quod viveret corpus Divinum , no
bilius eſſet . Vel ergo dicendum erit ,
Deum non eſſe id , quo melius cogita .
ri non poteſt , vel corpus non eft . Cla
ra fane demonftratio , qua fuppofita ,
fic a Deo phyficam compoſitionem ex
materia & forma excludit S. Thomas
I 1. Quia
 De Deo adtributis. 55
1. Quia Deus eſt omnino purus 2. Art. 2. *
etus, & nullo modo in potentia ad ali,
quam perfectionem . Materia ergo in
Deo effe non poteft , cum fit in poten .
tia ad ſuam formam . 2. Deus eſt ſum .
mum bonum , & nihil in eo efle pot
eft , quod fit per participationem bo .
num . Materią tamen ex forma ſua bo
nitatem & perfectionem participat . 3. Art.7 .
Compofitum omne ſuis partibus compo
nentibus natura ſaltem poſterius eft, ab
1 iiſque dependens . Prius fiquidem eſt par
tes effe , quam efſe unitas . Quomodo
ergo Deus eſſet primum ens ? Hac ratio
5 ne uſus eft S. Cyrillus. Quo pacto , in- s. 1. Cyril
There
S quit , Pater cenſebitur effe omnium prin.
cipium , þafur compofitus,& non fimplex ? P: 13+
1 Atque principio nihil prius intelligi pot
3 eft . Cum vero nibil prius principio intel
ligi poffit , nulla certe ratione compofitus
7 dici poteſt . Siquidem congreſſus quidam
fimplicium compofitum efficit ,
Quartam rationem addit S. Thomas ,
quia omne compoſitum Phyficum cau .
fam habet . Partes enim , quæ in ſe di
verfæ ſunt , in unum aliquod ſine cauſa
ipſas adunante non conveniunt . Quis
autem Deum caufam habere dicat ? Tan .
dem compoſitum omne aliquid eft , quod
cuilibet partium non convenit . Nemo
dixerit animam , vel corpus effe homi
nem . In Deo autem nihil eft , quod
Deus non fit ..
Ex his , quæ ſupra de identitate eſſens
tiæ Divina , & attributorum diximus
1 & ex his , quæ modo adjecimus , evi,
denter conjicitur , a Deo excludendam
etiam eſſe compoſitionem ſubſtantiæ , &
C 4 accia
 56 Liber primus.
accidentium . Quamvis enim Divina at
tributa ad modum accidentium a no
bis concipiantur , & accidentium Spe
S. Cyril. ciem imitentur , ut ait S. Cyrillus Ale
1. Ther. xandrinus , accidentia tamen non funt ,
p . 263. nec ex natura rei ab eſſentia Divina
diftinguuntur , ideoque cum illa com
poſitionem non faciunt . Sapiens eft
Deus, bonus eft Deus , &c. ſed ſapien .
tia , & bonitate , quæ ipfe eft , ut fue
pra dictum fuit .'

QUÆSTIO SECUNDA .

An faltem compofitio in Deo fit , quam

Metaphyficam , feu Logicam
vocant .

Nominalibus exceptis > communis

eft Theologorum fententia , hanc
quamvis minimam compofitionem in Deo
non eſſe admittendam . Relietis variis ,
Theologorum rationibus, hac duplici ra
tione conclufionis veritas demonſtratur .
1. In omni compofitione etiam Meta .
phyGica partium componentium una con
cipi debet ad modum potentiæ , altera
ad modum actus perficientis hanc poten
tiam . Siftamus in quæſtione propofita .
Metaphyfici gradus generis , & differen
tiæ , vel effe , & effentiæ , fic inter fe
adunantur , ut unus alterum perficere
concipiatur . Qui enim generis gradum
diſtinguit , concipit aliquid in potentia
ad ſuas differentias, & ipfæ differentiæ
concipiuntur ut actus perficientes ratio
nem generis . Sic etiam qui effentiam
fuo effe , vel exiſtentiam diſtinctam
con
 De Deo e attributis . 57
concipiunt, ipſam in potentia ad ſuam .
exiſtentiam conſiderant. Nihil autem in
Deo ad modum potentiæ eſſe poteſt. To
tum , quod in Deo eft , actus purus
eſt , ut cum Sanctis Patribus ait S. Tho
mas. Deus ſapiens eft, non ſapientia ,
quæ illi adveniat , ſed ſapientia , quæ
ipſe eft . Et fic de aliis .
2. Eſſentia omnino infinita , qualis eft
Divina effentia , concipi non poteſt com
pofita ex gradibus , qui ſe mutuo ex :
cludunt , ita ut conceptus unius , alte
rius conceptum excludat . Quomodo e
nim infinita conciperetur , fi aliquam
perfectionem excluderet ? Sed fi Divina
effentia fub ratione generis conciperetur ,
differentiæ conceptum excluderet , & e
contra fi ſub ratione differentiæ concipe
retur , generis conceptum includeret.Su
pra quidem eorum ſententiam non omni
no approbavimus , qui fic diftinguunt
effentiam ab attributis Divinis > ut ta
men conceptus unius implicite includat
conceptum alterius . Sicque admittere
debemus , quod eflentiæ conceptus attri
buti cujuslibet conceptum excludat . Hoc
quidem verum eſt . Sed tora hæc exclu
fio fe tenet ex parte limitati intellectus,
qui in uno conceptu totam Dei plenia
tudinem includere non poteft , ut ſupra
dictum eſt , nullo modo autem ex parte
effentiæ , & attributorum , quorum unum
fit in potentia ad alterum . Si autem
attributum unum conciperetur ut genus ,
alterum ut differencia , ſeſe haberent ad
modum actus & potentiæ ; quod impol
Gbile demonſtravimus .
Dices tamen . Quomodo in Deo com
с 5 pofi
 58 Liber primus .
poſitio non eſt , qui ex tribus diſtinctis
perſonis conſtat ?
Hoc argumentum premebant Ariani
& Eunomiani hæretici , illoque uno Ca
tholicam fidem evertere ſe poſle puta
bant . Quid enim aliud eft , inquiebant,
tres in Deo aquales perſonas admittere ,
quam ipſius unitatem deſtruere , Deum
in tres partiri , & compofitum fingere ?
Hac una reſponſione vim argumenti fol
vebant Patres , quod in tribus perfonis
diviſa non fit effentia , ſeu ſubſtantia Di
vina , ſed in tribus una , & tota fit , id
eoque nulla reperitur compoſitio . 'Ubi
ením ſummum unum aliquod eſt , ibi
compoſitio nulla . Tres quidem perſonæ
ſunt, fed fubftantiam triplicem non ha
bent. Nec in eo quod tres funt, uniun .
tur , ſed in eo , quod funt maxime u.
num .
Ecce quomodo Maximinun Ariano 1
rum Epifcopum alloquitur Sanctus Au
S. Aug. guſtinus. Putas Deum Patrem cum Filio ,
1.3.900
tra Max. @ Spiritu Sancto unum Deum effe nou
C. 10. polje. Times enim , ne Pater folusnon fit
unus Deus , fed pars unius Dei qui
conſtet ex tribus . Noli timere , nulla fit
partium in Deitatisunitate divifio . Unus
ef Deus Pater , Filius, e Spiritus San
Etus , hoc eft ipfa Trinitas . Et infra. Er.
go , inquis , Deus Pater pars eſt Dei
Abſit . Tres enim perfona funt Pater >
O Filius , Spiritus San &tus. Et bi tres ,
Euth. in quia unius ſubſtantie ſunt , unum funt,
Panoplia. eu maxime unum , ubi nulla naturarun ,
Par. I.
Tit. 2. nulla eft diverfitas voluntatum , & 'c.
Reſponſionem hanc inter alios illuſtrat
S. Maximus ab Euthymio relatus . , U
nus
 De Deo dos Attributis . 59
i , nus Deus, inquit, quoniam una Die
vinitas fimplex. Non enim ex parte Di
vinitas eft in Patre , nec Pater ex parte
Deus eſt , neque ex parte Divinitas in
Filio , & in Spiritu Sancto . Nam neque
Divinitas fecari poteft , neque Pater , aut
Filius, aut Spiritus Sanctus Deus eft im
perfectus ; Sed tota eft ipfa , o perfecta
perfecte in perfecto Patre , tota eft :
pra , o perfetta perfette in perfecto Fi
lio , brota , perfettaque la perfecte in
perfetto Spiritu Sancto . Nam totus in to
to Filio 2 o Spiritu Sancto perfecte eft
Pater ; totus in toto Patre , Spiri
tu San &to eft perfecte Filius; Gtotus in
Patre Filio eft perfecte Spiritus Sax
Etus . Quandoquidem una eademque ef
fentia, & potentia , e actio eft Pater ,
Filius , & Spiritus Sanctus, cum nullus
eorum ab altero ſeparatus aut fit , AUF
cogitetur.

CAPUT IV .

De perfectione infinita Dei ,

QUÆSTIO PRIMA .

An Deus fit in perfe &tione infinitus .

? Dicendum , haud dubie Deum infi

nite perfectum effe , cum illud fit ,
quo nobilius , & melius excogitari non
poffit . Infinitatem fuam Deus ipſe der
clarayit , cum Moyfi dixit : Ego fum ,
qui fum , eo qui eft mifit mo ad vos
C 6 Cum
 60 Liber primus
Cum enim Deus fit ipſum eſſe per fe
ſub Giftens , & increatum , nullam habet
limitantem cauſam ; in ſe ergo totam
entis plenitudinem continet. Deus non
s. Dion . quodammodo eft, inquit S. Dionyſius , fed
1. de
No c.5.: abſolute fine ullo termino , univerſo illo,
m .Div
quod eſt eſse , in ſe comprehenſo. Deinde
Deus actus puriffimus eſt , nec ullo mo
do in potentia eſſe poteft ad aliquam
perfectionem , alias id non effet , quo
majus cogitari nequit . Illi ergo nulla
deeſt poflibilis perfectio, & conſequen
ter infinitum eſſe oportet .

QUÆSTIO SECUNDA ,

An in Deo rerum omnium perfectiones

exiftant .

Uplex perfectionum genus diſtin

guunt Theologi . Alias perfectio
nes abſolutas , & fimpliciter fimplices,
alias vero perfectiones fecundum quid
vocant . Primi generis illæ ſunt , quæ in
ſuo conceptu nullum important , aut
ſupponunt defectum , & que, ut ait S.
S. Anf, in Anfelmus , meliores funt ipfe , quam non
Monol.
c. 14 . ipfe . Id eft , quas habere melius eft ,
quam iis carere . Tales funt ſapientia ,
bonitas, intelligentia , & c. Quia , ut ait
idem S. Anfelmus , melius eft fapientem
eſſe , quam non ſapientem . Secundi
neris ſunt , quæ defe& um aliquem in
ſuo conceptu aut inyolvunt , aut ſuppo
nunt . Tales ſunt pænitentia , conti
nentia , & fimiles aliæ .
Notandum præterea perfe & ionem ali
quam in aliquo contineri poffe , ut a
junt ,
 De Deo attributis .
junt , tripliciter . Primo formaliter , &
ſecundum propriam rationem . Secundo
eminenter : Tertio virtualiter , ut arbor
in ſemine continetur . Eminenter autem
virtus aliqua contineri in aliquo poteft
duobus hismodis , formaliter , & virtua
liter ; formaliter quidem , cum in illo
propriam hujus virtutis, aut perfectio
nis rationem retinet , ſed in gradu al
tiori ; virtualiter , cum propriam ratio
nem non retinet. His ſuppoſitis
Dicendum eft , Deum in fe creatura
tum omnium productarum , & poffibi
lium perfectiones formaliter , aut virtua
1 liter , fed eminentiffimo modo contine
Te . Unde , inquit S. Thomas , univerſa- S. Th. 1 .
liter perfectus dicitur . Quid enim in ef. p. qu. 4. 8 .
fectu perfectionis effe poteſt , quod in 2 .
cauſa non præexiſtat ? Cum Deus ſit
fummum bonum , a quo omnis boni ra
tio dimanat , & a quo Creaturæ omnes
participant quidquid perfectionis habent,
quis neget in illo eſſe quod aliis com
municat ? Cum fit rerum omnium per
fectiffima cauſa , cum nulla ſit vel mi
nima boni particula , quæ illum aucto
rem non habeat , nulla eſt etiam per
fectio , quæ in illius plenitudine non
fubfiftat. Et cum ejus omnipotentia ad
infinita poſſibilia ſe extendat , perfe
& ionem infinitam ipſum habere neceſſe
eft .

СА.
 62 Liber primus.

CAPUT V.

De immenfitate Dei .

QUÆSTIO PRIMA .

An , quomodo Deus immenfus fit .

Doncipirub
concipitur i per potentiam , per
præſentiam , & per effentiam . Per po
tentiam omnia regendo per præſen
tiam omnia intuendo , & per eſſen
tiam omnia occupando . Rem exemplo
S. Th.L. Regis illuſtrat Sanctus Thomas . Rex ,
p . qu. 8. inquit , in toto Regno per potentiam
art . 3.
eſſe dicitur , quamvis in omnibus Re
gni ſui partibus præfens non fit . Per
præſentiam aliquid in omnibus eſſe di
citur , quæ in conſpectu illius ſunt .
Regi nempe in aula fua fedenti præ
ſentes omnes ſant , qui in ipfius con
fpectu verfantur , quamvis Regis ſub
ftantia ad omnes aulæ partes non ſit
coextenfa . Per eſſentiam > ſeu ſubſtan
tiam in eo folum loco aliquid eſſe di.
citur , in quo ipſius fubftantia habetur ,
Şic Rex in throno , in quo ſedet , ſe
cundum fubftantiam eſſe dicitur .
Per potentiam , & per præſentiam
Deum ubique effe multi , quamvis non
omnes , infideles Philoſophi agnoverunt .
Cum enim Deum unicum , ſummumque
rerum omnium principium , & modera
torem efle convicti fuerint, quid mirum
 De Deo . e attributis . 63
fi ipfius potentiam , & intuitum ad on
mnia extenderint? An autem inter an.
tiquos infideles fuerint aliqui , qui Deum
in rebus omnibus fecundum ſubſtan
tiam præfentem effe dixerint non ita
apertum eſt. Nonnullos ita fenfiffe pu
tat doctiſſimus Petavius his verbis Plo
tini Philofophi convictus . Conftat apud
omnes homines , qui de Diis aliquid cogi
tant , non illum ſolum Deum , verum et
iam Deos omnes ubique preſentes elle , i
pfamque rationem ita elle concludere . Et
iterum . Id omni bumanæ naturæ infitum
eft , ut fimul effe Deum exiftimat , eriam
ubique elle rotum arbitretur . Divinam
hanc veritatem ipfo lumine naturali no
tam cenfuiſſe etiam videtur S. Athana- S. Ath. O
fius dicens, quod definitio , o fama de rat. con.
Deo obtinuit eum ubique exiſtere pole, poft me
nihilque clle omnium , quod Deum fub fe dium .
teneat , ac potius omnia fub poteftate, il
lius contineri , Conjecturam hanc juvant
maxime famoſa Orphei Carmina , quæ S.Cyril. . contraI.
refert Sanctus Cyrillus Alexandriæ Pa- Jul . poft
triarcha . De Deo fic loquentem indu- medium .
cit Orpheum .

Ipfe in cælo aheneo ftabilis fedet

Super aureo folio , pedibus infiftit terre ,
Et manum dexteram ad fines Oceani
Undique extendit , circum tremunt alti
montes ,
Et Aumina , do profunditas cavi , ac
Splendidi maris .

His carminibus ſubjicit S. Cyrillus . Vo

luit opinor indicare immortalem illam na
turam nullis finibus elle çircumfcriptam ,
quod
 64 Liber primu
s
quod per omnia vadat, omnia im
pleat, & c. Clara hæc ftatim apparent.
Forte tamen hoc unum efficaciter pro
bant , quod antiquiilli Philoſophi Deum
ubique præſentem eſſe cognoverint duo
bus modis fupra expofitis , per poten
tiam nempe & praſentiam , quia ſcili
cet omnia regit, & omnia intuetur.
Certe S. Juftinus , qui antiquorum
Philoſophorum mentem in primis affe
cutus fuerat , Platoni , & Ariſtoteli lon
ge diverſam ſententiam tribuit . Plato
tria univerſi principia ponebat, Deum ,
Ideam , & Materiam ; Ariſtoteles autem
duo folum principia admittebat , Deum ,
S. Juftin. & materiam . Primus , inquit S. Jufti
cohortat.
1. ad Grz . nus, Deum , Ideam in primo ſupremi
cos poft cæli , coque immobili orbe collocabat. Se.
initium , cundus vero ,
& circa fi non ficut Plato in ignea ef
nem . ſentia Deum effe dixit , verum in ethereo
quinto elemento illum elle pronunciavit
Si ſapientiffimi illi Philoſophi Deum in
quadam univerfi parte circumſcribebant ,
quid melius de aliis putandum eft ?
Nec infideles folum , fed ipfi etiam
S. Cyril. Judæi , îi Sanctis Cyrillo , & Hierony
con- mocredamus , hoc errore detinebantur ,
1... 2.Julia.
tra
in fine . ut Deum in templo fuo Hieroſolymita
S. Hieron . no circumfcriberent . Ad hunc populi
fup. c. 66. Judaici errorem alludere Iſaiam putant ,
Ilaia .
cum ſic illum alloquitur. Hec dicit Do
minus : Cælum ſedes mea , e terra ſca
bellum pedum meorum . Quæ eft ifta do
mus , quam edificabitis mibi, quis eft
ifte locus requietionis meæ ? Omnia hæc
manus mea fecit, eo facta ſunt univerfa
ifta , dicit Dominus . Ifai. 66 . Hoc
autem dicit , ait S. Hieronymus >
Jun
 De Deo o attributis . 65
» Judæorum convincat errorem qui
» putant inviſibilem , incorporalem , &
» incomprehenfibilem Deum Templo
Hieruſalem poſſe concludi . Quod
» quidem & ipſe Salomon Templi ex
tructor in oratione fua ad Dominum
» prolixius confiretur . Ac ne arbitre
mur cælo quoque , & terra Dei ma.
» gnitudinem metiendam , in alio loco
de eo legimus . Qui tenet cælum pal
mo , terram pugillo . Per quæ o
3 ftenditur Deus & forinſecus, & intrin
ſecus & infuſus , & circumfufus ,
dum & ſolio ambiente non concludi
- tur , & pugillo concludit ac palmo .
Imo & ipfos Patriarchas hac aliquan- s. Cyril..
diu ignorantia laboraſſe putat S. Cyril- Glaphir
lus , quod ex his Jacob verbis deducit : in Gen. Io
4. p. 113.
Quia Dominus eft in loco iſto , ego
,, nefciebam . Genef. 28. Exiftima bant e
» nim , inquit , Deum aliam omnem
> terram prætermittere ; atque ea fola
» quodammodo concludi , in quam ab
» ipſo vocati erant , reliétis ſuis domi
30 bus, & Chaldæorum regione egreſſi .
Cum enim Idolorum cultores multos
Gibi Deos proponerent , unicuique
2 dæmoni propriam veluti quamdam re
» gionem tribuentes , qui per urbes ad .
orarentur , putabant non omnes o
mnibus in locis eſſe poſle ac coli
debere. Quocirca beatietiam Patriar
chæ , qui recens ab Idolorum cultu ,
& ab errore de pluralitate Deorum
» erant abducti, Deumque naturaliter ,
ac vere exiſtentem adorare edocti e
igrant , non in omni terra , neque
quovis in loco adeffe ipfis , atque
27 au
 66 Liber primus .
auxiliari Deum credebant , pufillam
admodum adhuc de Deo cognitionem
nacti . Docetur itaque beatus Jacob ,
peregrinationiſque fuæ fructum perci
» pit fidem . Didicit enim , quod in o
mni loco, omnique regione fic Deus .
Hucuſque S. Cyrillus , Juxta ergo Pa.
tris ejus fententiam Jacob . uſque ad
tempus celeberrimæ hujus viſionis divi
nam immenſitatem ignoraverat.
Hoc quidem Origeni non fuit perſua
ſum . Explicans enim hæc verba Geneſis
Gen. 25. ( Abiit Rebecca interrogare Dominum . )
Orig. ho. Videamus , inquit , quid eft , quod
12. in Gen.
dicitur , abiit interrogare Dominum .
9 Abiit · Quo abiit ? À loco , in quo
non erat Dominus ad locum , in
» quo erat ? Nonne ubique eſt Deus ?
Nonne ipſe dixit : Cælum , terram
» ego repleo , dicit Dominus ? Quo er
,, go abiit Rebecca ? Ego puto , quod
non de loco ad locum abierit , ſed
de vita ad vitam , de actu ad actum ,
de bonis ad meliora tranfierit . Abſur
dum namque eft, fi ita putemus im
» peritam fuiffe Rebeccam , indoltam ,
» quæ in domo ſapientis Abrahæ , ſub
viro eruditiſſimo Iſaac fuerat inftitu .
s ta , ut intra aliquem locum Dominum
a putaverit efle concluſum , & illuc
> iret interrogare , quid parvulorum
2 intra uterum exultatio deſignaret . ,
Poſt vero promulgationis Evangelii
tempus obſcure quidam Patres in hac
materia locuti funt , quamvis benigne
interpretari poffint > ut infra dicetur .
Vix invenienturHæretici , qui divinam
immenſitatem impugnaverint,Manichæis
ex
 De Deo w attributis . 67
exceptis , qui , ut referunt S. Epipha.
nius & S. Auguſtinus ; duo ſumma S. Epiph.
hær. 66.
principia , & duos Deos admittebant S. Aug. l .
bonum unum , & alterum malum . Si contra E
militer & univerſum in duas partes divi- da m.fun.
pift.
debant , quarum unam lucis locum ,
alteram locum tenebrarum appellabant .
In primo bonum Deum in ſecundo
malum circumferibebant. Et ſic utrique
immenfitatem adimebant . Mirum
!
quod Auguſtinus Eugubinus Catholicus Eugub. in
Theologus his ſe contra apertum Eccle, Pfal. 138.
fiæ dogma adjunxerit, Deumque in cę .
lo tantum exiſtentem aſſerere auſus fit ,
his Pſalmi 138. verbis deceptus. Intel
lexifti cogitationes meas de longe . His
hucuſque ex pofitis
Concludendum eſt, Deum non folum
per potentiam , aut præſentiam , fed et
iam per fubftantiam ubique præſentem
elle , & conſequenter vere , & proprie
immenſum efle . Non enim quæ nunc
funt, mundi partes ita occupat, ut il
lis contineatur , fed ' extra illas in ſpa
tiis infinitis adeffe poffet , ſi extarent ,
ut infra exponetur .
Divinam hanc immenſitatis perfe & tio
nem non ut certám ſolum , ſed tanquam
Catholicum dogma propugnant Patres ,
& Theologi , ipfiuſque veritatem Scri
ptura , Traditione , & ipſa naturali ra
tione confirmant . Quid in Scriptura cre
brius , live vetus , five novum Teſtamen
tum conſulamus ? Jam ſupra ex Iſaia Iſai. 66 .
vidimus cælum Deo ſedem efle , & ter
ram ſcabellum pedum ipſius. Quid hoc ,
niſi quod omnia impleat ? Idem de fei
pfo teſtimonium nobis. Deus per Hie
re
 68 Liber primus .
Hier. 23. remiam præbet . Cælum & terram ego
impleo . Præclarum eſt Davidis teſtimo
nium . Quo ibo , inquit ad Deum lo
quens , a Spiritu tuo ? Et quo a facie
tua fugiam ? Si aſcendero in cælum , tu
illic es, fi defcendero in infernum , ades.
Aktor. 17. In novo Teſtamento apertum de immen
fitate Dei teftimonium traditApoſtolus.
Cum enim dixiſſet , Deum in manufa.
etis templis non habitare , cum fit cæ
li , & terræ Dominus , addit quod non
longe eft ab unoquoque noftrum . In ipſo
enim vivimus, cu movemur , O fumus.
S. Chryf. Quæ verba exponens S. Chryſoſtomus
hɔm
in Alt 38. ait : Pape , omnibus prope elle dicit, qui
. a.
in toto orbe ſunt. Quid hoc majus ? Vide
quomodo illos refellit , qui Deum in ali
qua parte collocant . Quid dico procul ?
Tam prope eft , ut abſque illo non viva
mus . ' In illo enim vivimus , movemur ,
& fumus . Hoc dicit , quafi corporali ex
emplo . Sicut imposſibile eft ignorare ae
rem ubique diffufum , non longe ab u .
noquoque noflrum exiftentem , imo etiam
in nobis exiftentem , ita profe&to be
mnium opificem .
Traditione non minus efficaciter pro
batur dogma Catholicum . Ut enim ci
tata Patrum verba non repetamus , quis
Patrum hanc veritatem non aſserit ?
Anaft. Si. Quis hanc contra infideles non tueatur ?
naita Or. Contrarium ſentientes impudentes , &
1.de incir- blaſphemos vocat Anaftafius Sinaita .
pto . Sed præftat audire S. Auguftinum . Efter
S. Auguft.go Deus , inquit , per cunéta diffufus
Epift. 57. Quod verbis Scripturæ jam prolatis o
ad Dar- ftendit, his præfertim Pſalmi 138. Quo
ibo a ſpiritu tuo ? &c. Quia ſubſtantiali
 De Deo dow attributis . 69
ter Deus eft ubique diffuſus . Sed fic eft
per cunéta diffufus , ut non fit qualitas
mundi , ſed ſubſtantia creatrix mundi, sia
ne laborc regens , o fine onere continens
mundum . Non tamen per Spatia locorum ,
quaſi mole diffufa , ita ut in dimidio mun
di corpore fit dimidius , o in alio dimis
dio dimidius, atque ita per totum totus
ſed in ſolo cælo iotus , in fola terra
totus , & nullo contentus loco , fed in se
ipfo ubique totus . Si quis ampliorem Pa
trum citationem requirat, Petavium con
fulat .
Naturalis ipſa ratio immenſitatem Dei
ſuadet . Nec enim defunt efficaciffimæ
rationes ad illam comprobandam .
Prima eſt Anaſtaſii Sinaitæ . Si pro, Anaſt. u
prium corporum , & creaturarum est, bi fup.
inquit , circumſcribi , certe incorpo- .
% rei, & increati proprium eſt non cire
cumſcribi. Qui ergo dicit eum , qui
natura incircumſcriptus eſt , non eſse
in aliqua re , is incircumſcriptum cir
» cumſcribit . Etenim fi ab uno ſolo
etiam minimo arceatur, modus circum
fcriptionis eft , &c.
Secun dam rationem affert Petavius .Si
Deus ita eſset ſecundum ſubſtantiam in
aliquo loco , ut in aliis non eſset, cera
te hæc duo abſurda ex hac poſitione ſe
querentur . Primo quod Deus moveri
poſset, & ab uno loco in alium tranſie
re . Secundo quod vere & abfque meta
phora poſset aliquis ad Deum localiter
accedere , ab eoque magis vel minus
recedere . Quis hæc non refugiat ?
Sed omnium efficaciſſima ratio eſt ,
qua ex Dei operatione ipfius immenfita
tem
 70 Liber primus .
S. Th. 1. tem probat S. Thomas . Cum Deus to
P. qu. 8. a. tius eſse creaturarum cauſa fit , in illis
neceſsario , & intime præſens eft . Opor
tet enim , inquit S. Doctor , omne agens
conjungi ei , in quod immediate agit, qua
que virtute illud contingere. Certe ſicut
vulgare , ſic & veriffimum eſt illud ef
fatum . Hac una ratione utitur Sacra
Scriptura ad demonſtrandam Dei immen. '
fitatem . Unde aliter David Deum in
Cælo , & in Inferno ſe inventurum pro
nunciat , niſi quia in his omnibus locis
Pf. 138. operatur ? Etenim , inquit , illuc manus
tua ' deducet me e tenebit me dextera
A &t. 17 . tua . Unde Paulus Deum a nobis non
longe eſſe probat , niſi ex ejus opera
tione ? in ipfo enim , inquit , vivimus ,
movemur , O fumus . Id eft , ut exponit
S. Th . ib. S. Thomas , quia noftrum vivere , no
qu.18. art. ftrum moveri , noftrumque eſse opera
4. ad 1 .
tur . At, inquies , ex operatione Dei in
rebus ad ipfius præfentiam conſequentia
non valet . Nec enim Phyſicus contactus
caufæ ad effectum abſolute neceſsarius
eſt ; fufficit , quod virtualiter contingat .
Sol in omnibus rebus , in quibus ope
ratur , non eft per efsentiam fuam præ
fens , fed multa per diffufam virtutem
operatur . Quidni fimiliter dicemus
Deum per diffufam virtutem in locis o
perari , in quibus præfens eft quidem
potentia , fed non fubftantia ?
Certé qui hoc argumento premuntur
non fatis attendunt , quod quamvis ef
fectus aliquis in creaturis præexiſtentibus
per diffuſam virtutem produci poffit
non tamen ipſum eſse creaturarum , cum
eſse fit univerſaliſfimus effectus , totum ,
quod
 !
De Deo e attributis . 71
quod in creaturis eſt , complectens , u
niverſalem requirit caufam . Cumque
nullum ſubjectum præſupponat , in quo
actio caufarum recipi poffit , cauſam re
quirit infinitam , a qua creari , & con
fervari poffit . Dicant hujus argumenti
præcones , an Deus virtutem aliquam
diffufam , & a ſe diſtinctam emittere pof
fit , quæ res de nihilo producat ? An
Deus mundum totum creavit per virtu
tem a ſe diſtinctam ?
Certe poteft homo , inquit Hugo Vi- Hugo Vi
etorinus , medio inftrumento aliquid - Ator.Erud .
Theol.l.
perari, & diſtans a ſe ſubjectum tange
7. C. 19.
re . Sed adminiculo Deus non indigens
cuncta propria virtute facit . Ubicumque
prefens eft opere , prefens etiam necelle
eft ut fit Deitate . Quia , ut ait ſupra ,
non alia eft Dei virtus , quam Deus
ipſe .
Rationem hanc illuftrat Anaſtaſius Si- S. Anaſt,
naita . Adeſt in omnibus Deus , inquit , Şin.Ora.
non energia folum , id eft operatione , fed circum
eriøm fubftantia , cum energia , five ope- fcripto .
ratio ab ipſius ſubſtantia non diſtingua
tur . Energiam autem voco virtutem via
ventem , ſemper agentem , prodeuntem
ex fubftantia operante . Cum enim Dei
natura fimplex ſit , & incorporea , ſua
ipfe energia eſt , idcirco in omnibus re
bus neceſario cernitur ſubſtantia operane
tis . Et quare ? Ecce principium fupra
expoſitum . Nemo namque, inquit , aby
fens poteft aliquid operari . Igitur quia
Deus omnia femper operatur , & confer
vationemUniverſi finecellatione continuat ,
necefle eft Deum in omnibus elle . Quid
pro ratione Sancti Thomæ clarius ?
Non
 72 Liber primus.
Non levis eft apud Theologos quæſtio ,
an ipſa Dei operatio , qua rerum
mnium effe creat, & conlervat, imme
diata ratic ſit ejus præſentiæ in omnia
bus locis . Opinantur quamplurimi , Di
vinam ſubſtantiam immediate per fe is
pram , & præciſa operatione in omnibus
locis adeſſe . Imo abſurdum putant , ut
operatio alicui ſubſtantiæ præſentiam in
loco tribuat , cum omnino prius ſit in
loco aliquo eſſe , quam ibi operari . Sed
folidiori fundamento nituntur alii , qui
S.Th.in 1. cum S. Thoma docent , Deum non ali
ſent.q.37 . ter in loco eſſe , quam per operatio
9.1. do 2.
nem . Proprium corporum eft , inquit S.
Doctor , quæ quantitatis terminis circum
limitantur, determinari ad locum , & in
loco contineri , Deus autem , cum fpi
ritualis fubftantia lit , ab omni quanti
tate , & ſitu abſoluta eſt , nec per ſe
ullum reſpectum ad materialem locum
habet . Cum ergo ab omni loco , &
creatura abſolutus fit , in creaturis eſſe
non poteſt , niſi quatenus illis per ope
rationem applicatur.
Qu. 2. ar. Dicendum , ait iterum S. Thomas ,
„ quod in loco eſſe diverſimode ſpiri
3 tualibus , & corporalibus convenit .
Corpus enim in loco eft , ut conten
» tum , fed fpiritualis fubftantia in lo
co eſt ut illum continens , & conſer
vans . In loco ergo non eſt niſi per
operationem . Unde in quibuſdam locis
ſpecialiter eſſe dicitur , quia ibi ſpecia
liter operatur .
Hoc unum , ut ſcite notat Petavius ,
voluerunt quidam Philofophi, & Patres,
qui Deum nuſquam , vel nullibi effe di
cunt ,
 De Deo & attributis . 73
cunt . Divinam quidem fubftantiam ab,
omni loco immunem putarunt . Hoc ſen
ſu intelligendus eft S. Clemens Alexan- Clem . A
drinus , qui Deum a rebus corporeis hu- lex. I. 2.
jus mundi fecundum fubftantiam procul circa ftromat.init.
effe dicit , quamvis in illis proxime fitpos
teftate , qua finu ſuo omnia complectitur .
Quid aliud intendit , niſi quod Divina,
ſubſtantia nullo loco continetur , ſed o.
mnem locum ſupergrediens ab omni ſia
tu immunis eft ? Non enim , inquit
Deus in loco eft , fed fupra locum
tempus . Non eſt in loco , ficut non eft
in tempore , quia ab omni loco , & tem
pore immunis . Poteſtate ergo & virtu
te folum in rebus eſt , in quantum il
lis per ſuam operationem applicatur .
Quid his S. Damaſceni verbis expref-S.1. Damil.
fius ? Deus, inquit , immaterialis , in c. 14 .
circumſcriptus in loco non eft , ipfe enim
fui ipfius locusef , cuncta replens, ſu
per omnia eminens , eo ipfe continens o
mnia . Dicitur autem in loco ele, o di
citur locus Dei , ubi ejus manifefta fit o
peratio . Certe hoc idem voluit S. Au- S. Aug.1.
guſtinus , dum ait , quod Deus eft ubi. C.7.de 30. Civ.
que totus , nullis inclufus locis , implens
coelum , terram preſente potentia , non
abſente natura . Quid eft Deum implere
omnia præfente potentia , nili quia po
tentia , & operatio Dei ratio proxima
eſt implendi omnia ? Et quia in Deo in
dem eſt eſſe , & operari , Divina natu
ra ratione fuæ operationis in omnibus
præſens eft .
Ubi ergo eſſet , inquies , Divina na
tura , ſi ab operatione & conſervatione
creaturarum ceſaret ? Cur quærunt ubi
Tom . I. D ellet ,

$
 774 Liber primus .
eſſet , cum per ſe ipfam a loco immu
nis fit , nec ullum habeat reſpectum ad
locum ? Certe non alibi quam in fe ipſa
effet , per fe ipfam permanens , nullo
loco contenta . Quod fi tanquam poffi
bile daretur , aliquam eſſe creaturam >
in qua Deus non operaretur , præſens
quidem illi effet, ut dicunt, negative,
quia nullum eſſet fundamentum diftan
tiæ , ſed poſitive, & per proprium reſpe
&um in illa non eſſet , niſi in illa ope
raretur . Ut ad Dei immenſitatem re
deamus , reftant folvendæ cbjectiones
ab Eugubino , & quibufdam antiquis
Hæreticis contra Catholicum dogma
propoGræ .
Objicit ergo 1. Eugubinus hæc verba
Pſalmi 137. Deus bumilia refpicit , eo
alta a longe cognofcit . Quafi Deus in
cælo tantum reſidens hæc inferiora re
ſpiciat : alias quomodo a longe cogno
fcit ? Sed hæc verba non diftantiam , ſed
contemptum indicant , quo Deus ſuper ?
bos reſpicit . Et ficut humiles gratioſo ,
& familiari aſpectu dignatur , ſic fuper- ,
bos non quidem a ſuæ ſubſtantiæ præ
ſentia , ſed a ſuo favore removet . Sic-.
ut humiles aſpicit , ut eos elevet , lie
ſuperbos intuetur , ut ipſos deprimat .
Quid hic loquendi modus Scripturæ Eu
gubini errorem juvat ? -
Objiciebant Hæretici olim , quod
Gen. 11.
Deus in Scriptura defcendiſſe dicitur, ut
videret civitatem , ' turrim , quam ædi
ficaverant filii hominum . At quomodo
deſcendiffet , fi ubique præſens effet ?
S. Aug.l. Objectionem dupliei refponfione folvit
16. Civ.
6.3. S. Auguſtinus. 1. Deſcendere Deus diei
r * cix
 De Deo ou attributis .
75
b, citur , inquit , cum aliquid facit in
terrà quod præter ufitat um naturæ
curſum mirabiliter factum , præfentiam
„ quodammodo ejus oſtendat. Nec vi
dendo diſcit ad tempus , qui num
» quam poteft aliquid ignorare . Sed ad
, tempus videre , & cognoſcere dicitur ,
»; quod videri , & cognofci facit . Non
fic ergo videbatur illa civitas , quo
modo eam Deus videri fecit , quan
, do , fibi quantum difpliceret , often
9 dit'. 2. Deſcendiſſe Deus intelligitur ,
, quia deſcenderunt Angeli ejus , in qui
bus habitabat . Dum ergo Deus ait :
Venite o confundamus linguam eo
rum , oftendit ſe per miniſtros fuos
» operari.
Objiciebant olim 3. Hæretici, & cum
illis Eugubinus , indignum effe , quod
Deus in locis immundis elle dicatur .
Non ergo ubique eft . Sed certe tam
frivola eft hæc objectio , inquit Hugo Hug, Vi.
Victorinus , ut refponfionem non merea. Aor. 1. 1.
tur , quaſi vero Spiritus corporeis fordi- de Sacr. .
bus inquinari poffit . Dicant ipfi quo- 17. 3. C.
modo anima humana in carne polita
„ immaculata effe poffit , cum carnis
» humanę fordibus nulla inquinatio ma
» jor inveniri poflit . Dicant de carne
leprofi , quomodo animam ſanctam , &
juſtam non inquinet : quomodo folis ra
dii in locis ſordidis difperfi non inqui
nentur . Eamdem refponfionem dede
rat olim Anaftafius Sinaita .. Anaft. ubi
Difputant hic Theologi, an Deus ex- fup.
tra mundum fit in fpatiis imaginariis .
Certe fi de reali & pofitiva præſentia
fermo ſit , in hujuſmodi fpatiis Deus non
D2 eſt,
 76. Liber primus .
S. Th.l.1. eſt, cum , ut ait S. Thomas , in nihilo
fent. dift. nihil fit . Præterea cum dicitur Deum a
ar . 39.. 1. licubi effe , importatur quædam Dei re
37.
latio ad creaturam ſuper aliquam ipfius
operationem fundata . Quomodo ergo
Deus eft , ubi nihil operatur ? Si tamen
de præfentiæ Dei fupereminentia loqua .
mur , ſic extra mundum eſse quodam
modo dicitur , quia nullis terminis clau
ditur , nec hujus mundi ambitu contie
netur .

CAPUT VI.

De immutabilitate Dei .

I ſuadent. Ego Dominus , nonmemories

mutor .
Malach . 3. Apud quem non eft tranfmu
tatio , nec viciſſitudinis obumbratio Ja
cobi 1. Mutabis eos , & mutabuntur , tu
autem idem ipſe es . Pſalm 101. Sapien
tia cum fit una , omnia poteft , c in ſe
permanens omnia innovat . Sap. 7. Ecce in
Scriptura Sacra apertam Dei immutabi
litatem , quam tota Patrum traditio con
firmat . Quis enim Patrum aliter um
quam , ſenſit ?
Summam hanc perfectionem triplici
S. Th. 1.po ratione probat S. Thomas . Primam ex
9.9. ar. I.
eo ,fumit, quod Deus eſt actus omnino
purus , & abſque ulla permixtione po
tentiæ , quod fatis fupra demonſtratum
eft . At quomodo actus omnino purus
eſset , fimutationi eſsct obnoxius ? Cer
te in potentia ad id eſset , in quod mu
ta
 De Deo e attributis . 77
taretur . Probat ſecundo ex ipfius fum
ma fimplicitate. Quod enim movetur ,
quantam ad aliquid manet , & quantum
ad aliquid tranſit ; ficut quod movetur
de albedine ad nigredinem , fecundum
fubftantiam manet , & fecundum albedi
nem tranſit . Fit ergo compoſitio ex par
tearemanente , & ex parte de novo ac
quiſita . Dcum autem omnis compofitio
nis expertem eſse probatum eft . Ter
tiam rationem ducit ex Dei infinitate .
Quod mutatur infinitum eſse non pot
elt , acquirit enim aliquid , quod prius
non habebat .
Deum hac ratione immutabilem eſse
probat Ariſtoteles , quia primum , acma- Arift. 1.4.
xime fummum eſt. Neque enim , inquit , de cæloc.
aliud melius eft, quod moveat , illud enim %.
ejlet utique divinius. Neque habet pravi
tatem ullam , neque indigens ſuorum bo
norum ullo eft. Et cum hanc aſſertionem
inter vulgares ſententias recenfeat , in
de merito concluditur , quod divine im
mutabilitatis perſuaſio apud infideles
Philofophos communis erat .
Hæc autem fumma immutabilitas ita .
Deo propria eft , ut nulli quantumvis
perfectæ creaturæ conveniat . Triplici fi
quidem mutationi creatura omnis fubdita
eſt , ut probat S. Thomas • Murabiles S. Th . ib.
primo ſunt omnes creaturæ fecundum art. 2.
eſse ſuum . Quamvis enim fpirituales fub
ftantiæ principium mutationis internuni
non habeant 2 adeoque fint ſecundum
fubftantiam invariabiles, ab externa ta
men & ſuperiori potentia mutari , & ad
nihilum redigi poſsunt . Sicut in potentia
Creatoris fuit > ut res effent , antequam
D 3 ef
 78 Liber primus .
S. Aug. 1. eſent in feipfis , inquit S. Auguſtinus
4. fup. ita in potentia Creatoris eft , poftquam
Genef. ad
Hitt. c, 12 funt in feipfis , ut non fint . Mutabiles
ſunt ſecundo creaturæ fpirituales , ſecun
dum quod ſunt in potentia ad finem
fuum . Et fic in eis mutabilitas eſt fe
cundum electionem debono in malum
vel de malo in bonum , ut ait S. Daa
S. Dama..maſcenus . Mutabiles. tertio ſunt quan
16. l.2. de tum ad locum ; cum enim virtutis lie
fide, C. 3. miratæ fint , locum aliquem de novo
& 4
attingere poſsunt , quem antea non ate
tingebant .
Contra divinam immutabilitatem obji
ci primo poteft temporalis rerum crea .
tio . Quomodo immutabilem Deum di
cemus , ſi ex non creante Creator factus
fit ? Nonne ab æterno in potentia fuit
ad creandum , & nonne tandem a po
tentia tranfivit ad actum ? Quod majus
mutationis indicium ? Mutari certe alia
quid dicitur , quod eumdem ftatum non fer
vat . Quid aliud eft , qualo , a potentia
ad a &tum migráre , quam mutatio? Sic
5. Cyril. objectionem exponit s . Cyrillus Alexan
Dial. 2. de drinus . Præterea Deus nomina quædam
fin . in tempore adeptus eft, quæ ab æterno
S: Trinit.
circa
non habebat . Quis illum ab æterno.
Creatorem , & Dominum appellet? Cer
te nullus opifex line opificio , ficut nec
Poeta ſine verſibus, nec Dominus ſine
ſubditis, . Cum ergo ab æterno nullæ
eſsent creaturæ , nulli fubditi , nec Crea
tor, nec Dominus eſse potuit . Et con
fequenter in tempore Creator , & Do
minus eſse cæpit . An hoc ſine mutaa
tione fieri potuit ?
Hujus argumenti difficultate preſſio
lim
 De Deo e attributis .
lim antiqui quidam Philofophi, & cum
ipſis Origenes , coæternum Deo mundum
eſsedixerunt, ne quamdam in Deo mu. Phot.
tationem fateri cogerentur. In hunc er. Cod.235.
rorem lapſum eſse Origenem teftis eſt
apud Photium Methodius. Nęc teſtimo
nio opus eft , cum hoc ipſe aperte fa
teatur . Quemadmodum , inquit , Pater Orig. 1. 1.
non poteft elle quis , fi Filius non fit, ne Periarch.
que Dominus fine poleffione : ita nec o- medium .
mnipotens Deus dici poteft , fi non fint
in quos. exerceat poteſtatem . Et ideo de
omnipotensoftendatur , omnia fubfiftere ne
ceffe eft : Nam fi quis eft, qui velit vel
fæcula aliqua , vel Spatia tranfille, vel
quodcumque illud nominare vult cum
nondum facta eflent, quæ facta ſunt , fine
dubio oftendet , quod in illis ſpatiis omni
potens non erat Deus, quod poftmodum
omnipotens faétus eft, ex quo habere cæ
pic , in quos exerceret potentatum ; per
boc videbitur perfe&tionem quamdam ac
cepiße . Et quomodo non videbitur abfur
dum , ut cum non haberet aliquid ex his,
quæ eum habere dignum erat , poftmo
dum per prefectum quemdam in hoc ve.
nerit , ut haberet ? quod fi factum num
quam eſt , quando non omnipotens fue
fit , neceffario ſubfiftere oportet etiam
ea , per quæ omnipotens dicitur , fem
per babuit , in quibus exercuerit poten
tatum ,
Has argumentationes , inquit S. Au- S. Aug. i .
» guſtinus , quibus impii fimplicitatem 12.de Civ.
2 noftram a via recta conantur averte. C. 17 .
» re , fi ratio refutare non poſset , fides
irridere deberet , • Reſpondet ergo
S. Doctor , fe nullo modo dubitare ,
D A quod
 80 Liber primus .
quod antequam primus homo creatus
eſſet , nunquam quiſquis alius fuerat
neque ab hac fide Philofophorum argu
mentis deterreri . " Divinam menrem 0
„ mnino immutabilem ſua ipfi mente
metiuntur . Nam quia , cum aliquid
de novo moliuntur novo conſilio ,
nova voluntate faciunt ; mutabiles
„ quippe voluntates gerunt ; ſic de Deo
cogitant . Nobis autem fas non eft
credere aliter Deum afficicum vacat ,
aliter cum operatur ; quia nec affici
dicendus eſt , tanquam in ejus natu
ram fiat aliquid , quod antea non fue
„ rit . Patitur quippe qui afficitur , &
, mutabile eſt omne , quod aliquid pa
titur . Non itaque in ejus vacatione
i deſidia , licut nec in operatione labor ,
» conatus , aut induſtria cogitetur . No
,, vit quieſcens agere , & agens quieſce
re . Poteſt ad opus novuin , non no
» vum , ſed ſempiternum adhibere con
,, filium . Nec pænitendo , quia prius
ceſſaverat , cæpit facere , quod non
fecerat .... In illo non alteram præ
cedentem altera ſubſequens mutavit ,
aut abſtulit voluntatem , fed una ea
5 , demque fempiterna , & immutabili
voluntate res , quas condidit , & ut
3, prius non eſſent egit , quamdiu non
's , fuerunt, & ut pofterius effent, quan
do eſſe cæperunt Plana ſane , &
integra Sancti Auguſtini reſponſio . Deus
ideo non mutari dicitur , quia nec no
vum confilium , nec novam voluntatem ,
nec operationem novam in tempore ha
buit , quæ ab æterno non fuerit. Tota
mutatio ex parte creaturarum fe tenet ,
Ipfæ ,
 De Deo e attributis . 81
Ipfæ , non ille , mutatæ funt , fuerunt
que producta eo confilio , & voluntate ,
qua ab æterno illarum exiſtentiam de
terminavit .
Utrum autem Creatoris , omnipoten
tis , providentis , & Domini nomina
Deo ab æterno , vel folum ' a conditi
1
mundi tempore conveniant , non una eſt
omnium Patrum refponfio . Quidam ab
æterno Deo hæc ipſa nomina competere
ob hanc rationem putant , quia æter
nam habet omnipotentiam , vimque o
mnem creandi rerum omnium ideas in
ſe complectentem . Nec de novo aliquid
a creaturis recipit . Cur ergo ab æterno
Dominus ac Creator dici non potuit ,
qui & omnipotentiam , ideas , conſilium ,
& voluntatem creandi habuit ? An non
pictor aliquis dicitur , qui picturam in
· mente diſpoſuit , licet opus ſuum non
dum aggreſsus fuerit ?
Melius tamen alii hæc nomina Deo in
tempore ſolum convenire cum Sancto S. Aug. l .
Auguſtino concedunt. Nec enim , ut ait 5. de Tri
nit. C. JÓ,
Sanctus Doctor , Dominus eft , qui fer
vum non habet . Correlativa ifta fünt .
Nihil tamen propterea divinæ ſubſtantię
accidit . Domini , creatoris, & providen
tis relatio non in novo aliquo divinæ
ſubſtanciæ accidente , ſed in creaturarum
mutatione fundatur . Nummi exemplo
utitur S. Auguſtinus, qui ſine ulla ſui
mutatione incipit eſse vel pretium , vel
pignus. Quid illi accidit , dum pretii
vel pignoris relationem habere incipic ?
Si nummus invariabilis in ſe permanens
modo pretii , modo pignoris relationem
habere poteſt , tota mutatione ex pare
D5 te
 82 Liber primus .
te mercium fe tenente , quidni Supre
mum illud ens invariabile in ſe manens
novam Domini , & creatoris relationem
ex creaturarum productione , & guber
natione habere poterit ?
Objici fecundo poteft , quod in Deo
fint aliqui animi motus, quos Affectio
nes vocant . Ipſi enim iram , pæniten
tiam , alioſque animi motus Scriptura.
facra tribuit , qui haud dubie fine ali
qua mutatione eſse non poſsunt.
In hoc errore Lactantium , & Tertul
lianum fuiſse putat doctiflimus Petavius ,
ut Deo iftas affectiones affingerent. Et
Laft.i, de quidem Lactantius Deo lætitiæ , & iræ ,
Ira, c.15a affectiones, & motus tribuere videtur.
Cum enim , inquit , fint in rebus hummis
bona , o mala , neceffe eft ad utramque
partem moveri Deum , ad gratiam
cum jufta fieri videt, o ad iram , cum
cernit injuſta . Sed occurrit nobis Epicu
Yus , ac dicit : Si eft in Deo lætitie affe
Etus ad gratiam , lodii ad iram , ne
celle eft babeat timorem & libidinem >
ceteroſque affectus, qui funt imbecillitatis
bumane . Ad quod ipſe reſpondet , ti
morem & libidinem in Deo materiam
non habere , ficut lætitiam , & iram
Imo ex profeſso eorum ſententiam reji
cit , qui nullum Deo affectum tribuunt .
Concedit in Deo nullos eſse vitiofos af
C. 16 . fectus: Eosautem , ut inquit , qui virru
tis funt , ut ira in malos , charitas in
bonos , miſeratio in affittos , quoniam dia
vina poteſtate digni ſunt , proprios, ju
fos , o veros habet . Hæc adeo clara ſunt ,
ut nullam interpretationem admittere vi
deantur . Quidquid de Lactantio fit , im
me
 De Deo e attributis .
merito tamen error hic Tertulliano tri, Tert. I. 1 .
buitur . Marcionem non præciſe increpat, C.cont.Mar. 26 .
quod affectum , & motum iræ in Deo
neg are t , ut vul t Pet avi us , ſed quo d ila
lum judicem , & ultorem malorum non
agnofceret . Quale eft enim , inquit , ut
deli &ta probibeat non vindicaturus , non
judicaturus? Cur prohibet admitti , quod
non defendit admiſum ? Nec aliud inten
dit in libro de teſtimonio animæ , nifi
ut Deum ultorem malorum oftendat
L. de Te.
Sunt , inquit , qui etfi Deum non negent, fim . an .
difpe £ torem plane , arbitrum , judi- c. 2.
cem non putent . Ecce quid arguat Ter
tullianus . Et forte contra eoſdem hæ
reticos agebat Lactantius, qui ne Deum
affectibus fubjicerent , iram & ultionem
in eo negabant .
Ad Scripturæ auctoritatem refpondet S. Aug. 1 .
S. Auguftinus, Scripturam facram mori 83. qu. 2.
noftro fe accommodare , earumque affe- 52.
ctionum nomina , quas animus noſter
patitur , licet a Deo ſejunctæ fint , illi
tamen tribuere. Ut , verbi gratia , quo
niam difficillimum eft , ut homo aliquid
vindicet fineira , vindi &tam Dei, quæ o
mnino fine perturbatione fit , iram tamen
vocandam judicavit . Quia conjugis caſti
tatem zelando viri cuſtodire conſueverunt ,
illam Dei providentiam , per quam præci.
pitur , anque agitur , ne anima corrumpa
tur , Deos alienos ſequens quodammo
do meretricetur , zelum Dei appellavit .
Sic & manum Dei , vim qua operatur ,
pedes Dei , vim qua in omnia cuſtodien .
da , gubernanda pertendit ; aures , vel
oculos Dei , vim qua omnia percipit , at
-que intelligit ; faciem Dei , vim quaife
D 6 ma
 84 Liber primus .
manifeſtat, & c. Hoc modo, quia mutare
cæptum aliquod , in aliud transferre non
facile folemus , niſ pænitendo, quamquam
divina providentia Serena mente cunéta
certiſſimo ordine adminiſtret, accommoda
tiſſime tamen ad noſtram intelligentiam
ea , que incipiunt efle , neque perfeverant ,
quantum perſeveratura ſperata funt , qua
fi per pænitentium Dei dicuntur ablata .
Sic hucuſque S. Auguſtinus . Deo ergo
affectuum noſtrorum nomina tribuuntur ,
non quod in illo ſint ipfi affectus , ſed
quod 'effectus aliquos præſtet , quos ho
inines fine affectibus agere non folent.
Hi omnes ultionis , mifericordiæ , & fi
miles effectus ab una ſuinma , ſimpli
ciffima, & tranquilliffima Dei volunta
te procedunt . Omnia uno fapientiffi
mo , fimpliciſſimo , & tranquilliſſimo
judicio fecundum rerum exigentiam gu
bernat. Et fic nullam affectuum noftro
rum perturbationem , aut mutationem
patitur.

CAPUT VII .

De æternitate Dei .

Res durationis differentias diſtin

guunt cum Philoſophis Theologi:
Chriſtiani, tempus nempe,æternitatem ,
& ævum . Tempus eſt' fuccefliva dura
tio in præteritum , præſens , & futurum
diftincta , cujus conſequenter partes fi
mul eſſe non poſſunt. Æternitas e con
tra , ut ipfam cum Boethio Theologi de
fi
 De Deo e attributis . 8
finiunt , et interminabilis vite tota fimul,
e perfecta polesio . Interminabilis, quia
nec initium nec finem habet , nullis
clauſa terminis . Tota fimul , quia nul
lam ſucceſſionem patitur , ſed ſemper
invariabiliter ſubfiftit . Evum inter æier
nitatem , & tempus medium tenet . Sed
quid fit illud medium , non omnes eo
dem mododefiniunt. In hoc aliqui con
Giſtere putant , quod ævum principium
quidem habet ; ſed finem non eſt habi
turum . Unde æviterna dicunt , quæ ſem
per futura ſunt . Definitionem hanc non
probat S. Thomas ; quia etiamſi crea S. Th. 1,
turæ aliquæ ab æterno fuiffent, ſemper. p . qu. 10.
que futuræ effent, perfectam tamen æ- art. s.
ternitatis rationem non conſequerentur.
Illud ergo æviternum dicit , quod ſe
cundum aliquid invariabile, & fecun
99 dum aliud variabile eſt . Cum enim
æternitas entis permanentis menſura
99 ſit , in quantum aliquid ab eſſendi
» permanentia recedit , in tantum rece
dit ab æternitate . Quædam ſic ab
eſſendi permanentia recedunt, ut ef
ſe eorum tranſmutationis ſubjectum
fit , vel in tranſmutatione conſiſtat .
Et hujuſmodi tempore menfurantur ,
ſicut omnis niotus ; & res omnes cor
» ruptibiles . Quædam vero minus ab
„ eſsendi permanentia recedunt , quia
„ eſse eorum nec tranſmutationi ſubje
ctum eft , nec in tranſmutatione con
„ liftit , ſed tamen tranſmutationem ad.
junctam habet vel in actu , vel in
99 potentia ,, . Sic cæleftia corpora ævi
terna funt , quia ſecundum efse immu
tabilia funt cum mutabilitate fecundum
lo
 86 Liber primus.
locum . Sic Angeli & aliæ fpirituales
ſubſtantiæ in ævo ſunt, quia cum im .
mutabilitate fubftantiæ mutabilitatem
intelligentiæ , affectionum , & locorum
habent .
Advertendum tamen eſt æternitatis no
men non ſemper in proprio ſenſu ſumi.
Aliquando enim pro magna quadam du
ratione , vel pro quadam æternitatis
participatione fumitur . In primo ſenſu
Exodi 14. dicitur , quod Dominus regna
bit in æternum es ultra . Ibi a ternum
pro vera æternitate non fumitur : quid
enim eſset ultra ? fed pro fæculo vel
pro quacumque longa duratione . In ſea .
cundo ſenſu montes æterni dicuntur
Illuminans tu mirabiliter a montibus ater
nis. Pfal. 75. Per montes vel Angeli
ut vult S. Thomas , vel A poſtoli , ut
interpretatur S. Auguftinus, intelligun
tur . 'Hi omnes æterni non vera , & pro
pria , ſed participata æternitate vocan
tur . His elucidatis
Duo certa ſunt, & Deum æternum ef .
ſe, ipfique ſoli veram , & propriam 2
ternitatem competere . Æternum Deum
eſse Scriptura paffim declarat ; Ecclefia
Conc.Lat. in Concilio Lateranenſi 4. definivit ; &
4. c. Fir
miter . ipſa ratio demonſtrat. Deum æternum ef
je cunctorum ratione degentium commune
judicium eft , inquit Boethius l. 5. decon
fol. proſa 6. Ipfius æternitatem ex hac
Tert. I. 1. ſummaratione ducit Tertullianus, quod
contra Deus fummum & perfectiſſimum ens fit ,
Marc. c.3 . quo majus & nobilius cogitari non pot
eft. Et ſane ſi æternus non eſset , me
lius aliquid cogitari poſset. Profundio
rem rationem adducit Hugo Victorinus ,
quia

1
 De Deo o attributis . 87
quia Deus a ſeipfo eft , & confequenter Hugo
femper fuit . Quod a ſemetipfo eft , Erud.
quit , non efle non poteft. Quidquid enim Theol.
a femetipfoeft, huic idem eft eje, id, 1.7.c.17.
quod eft, quia nulla res a femetipſa dia
vidi, aut ſeparari poteft. Cui igitur idem
eft elle, « id , quod eft , necellario fem
per eft , quia a ſemetipfo ſeparari nihil
poteft . Summam hanc Dei dotem ex in S. Th . 1.p.
pſius immutabilitate probatS. Thomas . 9.10 . a.2.
Quod enim ex omni parte immutabile
ſupponitur , æternum quoque eſse evi
denter demonſtratur .
Cum autem Deus folus fit omnino Art , 3.
immutabilis , inquit S. Doctor, illi foli
vera , & propria æternitas competit .
Quamvis enim creaturas ab æterno fuiſ
fe , & in æternum duraturas eſse ſuppo
neretur , non ideo tamen æternæ eſsent :
quia ad veram æternitatis rationem non
ſufficit, ut nullis in duratione terminis
claudatur , nullumque habeat initium ,
& finem fed etiam ut fit tota fimul
duratio , quod Deo ſoli competit , qui
cum fit ipſum eſse , ſua ipſe duratio eſt .
Nulla autem creatura. ſuum eſse poteft ,
cum non fit ens improductum . Nec ul
la datur omnino immutabilis. Quamvis
enim fpirituales fubftantiæ fint fecundum
ſubftantiam immutabiles , ſecundum ta .
men intelligentiam , electionem finis , &
locum mutari poſsunt. Durationem ergo
totam fimut habere nequeunt . Hæc eſt
propria Dei perfectio , quam ipfius cen
fum vocat Tertullianus . In Deo nec Tertul. l.
ſubſtantia, nec operatio variari poteft. Herm .
Ipſe ſuum eſse , fuaque operatio eft . C. 4.
Ens ſemper invariabiliter ftans, præteri
tum ,
 88 Liber primus .
tum , nec futurum habens , ſed hodie ;
& nunc perpetuo perſeverans . Unde æ
ternus Pater de Filii ſui generatione non
tanquam præterita, ſed ſemper præſente
loquitur. Ego hodie genui te . Plal . 2. He
S. Aug. in die , inquit S. Auguſtinus , præfentiam
Pſal . 2. Significat . Atque in æternitate nec prete
ritum quidquam eſt , quaſi ele deſierit,
nec futurum , quaſi nondum fit , fed pre
Jens tantum , quia quidquid eternum eft,
femper eft .
Eadem ante S. Thomam > ratione
Dei æternitatem Petro Diacono ſuaſit S.
Fulgentius . Firmiſſime tene , inquit ,
nullatenus dubites , ſanctam Trinitatem
folum verum Deum , ficut eternum , ita
folum naturaliter incommutabilem eſe
Exod. 3. Quod his verbis Exodi probat. Ego ſum
de Fidead qui fum . His etiam verbis Pfal. 102. In
Petr. c. 7. principio Domine terram fundafti , co
pera manuum tuarum funt cæli. IPA pe
ribunt , tu autem permanes , omnes fic
ut veftimentum veterafcent . Et ficut oper
torium mutabis eos , emutabuntur . Tu
autem idem ipſe es , O annitui non de
ficient . Ecce cur Deo foli æternitas
competat , quia omnino immutabilis
eit .

CAPUT VIII.

De ineffabilitate Dei .

Neffabilem Deum eſse Gentiles Phi

I loſophi, Judæi , & Chriſtiani Theo
logi conſentiunt . Divinæ hujus perfe
110
 De Deo attributis . 89
Elionis ratio in hoc confiftit , quod crea
turarum omnium nomina & conceptum
ſuperet , ita ut nullum nomen excogi
tari poffit , quod naturam ejus expri
mat : Cum nomina fint ſigna conce
ptuum , & conceptús ſint rerum quas
concipimus fimilitudines , ait S. Tho- S. Th. 1.p.
9.13. a. 1.
mas, certe iis folum rebus propria no
mina dare poſsumus , quarum naturam
inveſtigamus . Deus autem ut in ſe eſt
fecundum ſuam eſsentiam , captum 0
mnem ſuperat : nullum ergo nomen ipfi
imponi poteſt , quod vel ejus ſubſtan
tiam , vel aliquam perfectionem , qua
lis in fe eſt , exprimat .
Quid in hac Sancti Doctoris conclu
fione arguendum inveniunt Scoti Diſci- p. Vafq;in
diſp.57. r.
puli , illoſque fecutus Vafquezius ? An c. 2 .
non eamdem fententiam , eademque ra
tione probarunt antiqui Philofophi, &
Sancti Patres ? Plura Philoſophorum ' te
ſtimonia congerit Petavius, qui omnes Petav.1.8.
conſentiunt , nullum Deo nomen pro- 6.6.
prium imponi poſse , eaque ratione pro
bant, quod omnein creatam intelligen
tiam ſuperet.
Pro Judæis Philo Judæus & ipſe lo- Philol.de
quitur. Ne unum quidem proprium de Nomin .
Deo nomen prædicari poſse aſserit, nec mut.circa
alia ratione ductus , niſi quia in nobis
ipfis nihil habemus , quo illius imaginem
effingere , e adumbrare poſſimus . Deus
ipfe percontanti Moyfi quod nomen i
pſius eſset , hoc folum reſpondit : Ego
ſum qui fum . Perinde ac fi dixiſset , in
quit Philo , natura mea eſt effe , non di
ci . Et quare ? Quia id quod eft ab bom
minibus percipi non poteſt s.ro Unde saa
tie
 90 Liber primus .
rioni conſentaneum erat ne unum qui.
dem proprium nomen predicari pollo de
eo , quod re vera eft. An aliter diſcurrit
S. Dion. l. S. Thomas ? Sanctum Dionyſium conſu
Nullum Deo proprium nomen da.
. c . 1. lant .
de Div.
Nom
ri poſse , & ipſe aſserit , nec aliam ra .
tionem affert , niſi quia cognitionem a
mnem tranſcendit, omnemque captum ſu
perat . Eo quod fit omnibus exemptus , o
eminenter ignotus, ut qui fimul omnes 0.
mnium cognitionum effentialium , virtutum
que terminationes fuperellentialiter in ſee
metipfo anticiparit , cunétis cæleftibus in
telligentiis eminentior incomprehenſa vire
tute collocatus. Etenim cum notiones omnes
fint entitatum , ad entitates terminen
tur , is , qui omni entitate fublimior eft
omnem quoque effugit cognitionem . Quid
Sancto Thomæ conformius ? De Deo
quidem dicere poſsumus quid non fit ,
quod rerum creataruin nullos habeat de
fectus, quod rerum onnium eſsentiam ,
& perfectiones fuperexcedat . Sed im
poſſibile nobis eft nomen excogitare ,
quod proprian Dei notionem ferat . Sie
ne nomine, o ſupra omne nomen eft , quia
omnia , quæ concipi poſsunt , fuperexce
dit . Ecce Sancti Dionyfii rationem . In
nominabilem vocat , inquit ipfius Scho
liaſtes S. Maximus , quia nulla notione
comprehendi poteft.
S. Clem. Eodem modo diſcurrit S. Clemens A
Alex. l. s . lexandrinus . Deum nominari non poſse
ftrom . declarat , quia nec genus eft , nec fpe
poit med. cies , nec differentia , nec fubftantia , nec
accidens , nec omnino aliquid earum re
rum , quarum cognitionem habere pof
fumus , fed in ſe univerſalem entis ra
tig
 De Deo attributis .
tionem continet .
Non omittendus eſt Sanctus Juſtinus . s . Juft.
Primo in cohortatione ad Græcos fieri pag. 19.
non pofse dicit , ut Deo proprium ali.
quod nomen attribuatur , propterea quod
nomina ad deſignationem , diſcretionem
Jubje & tarum rerum imponantur , que van
rie ſunt multe . His enim proprium ,
& determinatum nomen dari poteft . Sed
Deo , qui ipſum eſse eſt , & entis ple
nitudinem habet, quale nomen fingeretur? Pag. 44
Secundo in Apologia prima , Jovi , Ne
ptuno , aliiſque Diis fi&titiis nomina qui.
dem impofita fuiſse dicit , quia in urbi
bus , & regionibus conſcripti cenſeban.
tur . Univerſarum autem rerum Parri
quia ingenitus eft , nomen impofitum non
eft . Dei appellatio nomen non eft , fed
rei ineloquibilis natura bominum inſita -
pinio . Tertio in Apologia ſecunda ur. Pag . 94 .
gentius loquitur . Nemo , inquit , inelo
quibili Deo nomen dicere poteft. Si quis
autem nomen ei indere audeat , prodigio
Ja prorfus , luxuriantique infanit infania .
Quid ad hæc Scoti Diſcipuli, qui Deo
nomina dari poſse aſserunt , quæ pro
priam naturæ , vel alicujus ipfius perfe
& tionis notionem ferant ? Quarto Platonis
fententiam referens bæc illi verba tri
buit . Deum dico eſſe longe ſupra omnem
effentiam , ineloquibilem , ineffabilem , fo
lumque pulchrum , & bonum , illico bene
natis animis infitum , & c. Quare autem
ineffabilem dicat ſatis inſinuat ; quia
cum omnium rerum notiones fuperet ,
nulla de eo certa & determinata cognie
tio haberi poteſt 0
Si hæc ipfis non fufficiunt , legant S.
Grea
 92 Liber primus.
S. Greg. Gregorium Nyſſenum contra Eunomium ,
Nyſ.l.i2. qui ineffabilem Deum ex hoc invicto
Eunom . principio demonſtrat, quod iis , que co
gnitionem noftram füperant , nomina da
re non poffumus . Quomodo enim nota
aliqua diſcernere poffumus id , quod peni
tus ignotum eft? Legant S. Gregorium Na
zianzenum , Oratione 45. qui etiam Deo
nullum proprium nomen dari poffe ea
dem ratione confirmat , quia caprum o
mnem_humani intellectus ſuperat. Alie
cujus Patris ipfi teftimonium proferant,
qui Deo proprium aliquod nomen dari
poffe docuerit . Vel ipfi dicant , quale
nomen iftud eft , quod propriam Dei no
tionem ferat. Quod fi communem Theo
logorum ſententiam teneant , ut decla
rat Vaſquezius , cur ab illorum , & an
tiquorum Patrum loquendi modo diſce
dunt? Cur ipſi cum omnibus aliis Deo
nullum proprium nomen dari poſſe non
fatentur ? Et cur Sancti Thomæ ratio
nem , & loquendi modum improbant ,
quem Philofophi , & Sancti Patres te
nuerunt ?
Quamvis autem nullo nomine divina
excellentia exprimi poffit , ut in fe eft ,
plura tamen nomina Deo dantur , quæ
homines quodammodo in ipfius cogni .
tionem inducunt , ſecundum relationem
principii, quam habet ad creaturas , ut
non ſolum Sanctus Thomas , fed & fu .
pra citati Patres docent . Sic , inquit
Juſt. S. Juſtinus , Pater , Deus , Creator ,
S. fup
ubi .
pag. 44 • Dominus non nomina ſunt ſcilicet Deum
exprimentia ut in le eſt ) fed a benefi
ciis , e operibus ejus petite appellatio
nes .
Mo
 De Deo eo attributis . 93
Monet etiam optime S. Dionyſius , S. Dionyf.
quod quamvis Deus nomine proprio ca- ubi fup.
réat , omni tamen honorifico nomine ce
lebrandus eſt , ut habita pro captu no
ftro perfectionum ipfius cognitione , ar
dentius in ejus amorem , & adoratio
nem inducamur . Illum propterea San
eti homines laudant ut omnium effecto
rem , ut bonum , ut pulchrum , ut fa
pientem , ut Deum Deorum , Dominum
Dominorum , ut Regem Regum , ut An
tiquum dierum , & c. Sic ipſum Scri
ptura vocat lucem , vitam , ' veritatem ,
& c.

LI.
 94

LIBER SECUNDUS .

De vifone Dei.

CAPUT I.

De poſſibilitate viſionis Dei

in hac vita .

T nes occurrunt. Prima eft, an Deus ,

naturali lumine intellectus , clare ut in
fe eft, videri & cognofci poffit . Secun
da , an fic elevari poſſit oculus corpo
reus , ut fupernaturaliter Deum videre
queat. Tertia , an humanus intellectus
in hac peregrinationis via divino lu
mine illuſtratus fummam hanc ellen
tiam claro intuitu cernere valeat .

QUÆSTIO I.

An Deus ut in fe eſt naturaliter

cognofci poffit .

P Aetius , & Eunomius , eorumque ſe

ctatores , quos Anomæos vocant , quia
diffimilem Patri Filium eſſe contende
bant . Eo dementiæ venerunt, ut Deum
tam perfecte fe cognoſcere dicerent ,
quam

1
 De vifione Dei
quam feipfum ipfe cognofcit . Sic ipfo
rum impiiffimum , ftultiffimumque erro
rem S. Epiphanius , Theodoretus , so
crates , S. Chryfoftomus, aliique hujus
ætatis Patres referunt , adeo ur mirum
fit , quod Vaſquezius contra tor , & tam
valida teſtimonia Eunomium , & Aetium
excuſer , quafi Deum quidem clare ſe
cognoſcere dicerent, non ea tamen co
gnitione , quæ Deo foli competit, quam
que comprehenfivam Theologi vocant. Vaſq. in
Nec enim , inquit , ita amens fuit Euno 1. p. diſp.
mius, ut fcientiam , quam ipfe de Deo 37.c. 3. n.
7.
haberet , fcientiæ , & cognitioni , quam
Deus de fe habet , omnino equaret . Et
quod majori admiratione dignum eft ,
ideo hos Hæreticos ſic excuſat , ut a
lium errorem ipſi oppofitum Sancto Chry
ſoſtomo trib :jat .
Videamus an verba Patrum hanc ex
cuſationem ferant. Sic Aetii errorem re.
fert S. Epiphanius. , Hic cum fuis ſe S. Epiptt.
Statoribus inani imaginatione deceptus hær:76.
eft ſupra omnes homines , non in eo , circa fi
nem
quod noſcant Deum fecundum fidem ,
ſed natura ſecundum fcientiam . Di
» cunt enim ipfi non ſimpliciter ſe nof.
fe Deum in cognitione fidei, fed ve
lut cognoſcit quis omne viſibile , &
„ quod manibus contrectat velut fi
quis in manus accipiat lapidem , aur
» lignum . Sic enim dixit hic generoſus ,
ita novi Deum ficut meia
- nempe ,
» pfum , & non in tantum novi mei
22 pfum ficut Deum .
Ecce quomodo Eunomii errorem re Theod .
hær, fa
Aulus eft dicere , bul.
ferat Theodoretus . 1. 4
fe nihil ex rebus diyinis ignorare , fed C. 3.
2 ipſam
 96 Liber fecundus .
„ ipſam etiam Dei eſſentiam exacte ſe
noſſe , eamdemque de Deo notitiam
habere , quam Deus ipſe habet de
► feipfo . Ad hunc ab illo furorem per
du &ti qui ejus peftem hauſerunt, au
»dent aperte profiteri , fe ita Deum
nofle , ut ipfe feipfum .
Progrediamur ultra . Sic ejufdem Eu
nomii errorem verbo ad verbum refert
Socrat. I. Socrates . Ne obtrectandi cauſa , in
4. C.7.
» quit , hæc dixiſſe videamur , ipſa Eu
» nomii verba , fi placet , audiamus
» quæ Sophiftæ more diſputans de Deo
,, auſus eft dicere.Sic enim ait ad verbum .
De ſua iplius ſubſtantia. Deus nihil.
„ amplius fcit quam nos ; nec illa ipſi ;
» quidem notior nobis autem obſcue
w rior eſt. Sed quidquid nos de illa ſci
mus , hoc omnino & ille novit ; & .
» contra ' quidquid ille ſcit , idem etiam
» in nobis abſque ulla diſcrepantia re
» peries . Quid ad hæc. Valquezius ?
An non verba hæc comprehenſionem Dei
ferunt ? Quæ cauſa excuſandi Hæreti
cum , quem Patres accuſant ? Cur ab ile
lo amentiam , & furorem amovebimus
quem illi Patres tam aperte tribuunt ?
Tam apertam inſaniam his Scripturæ
Matth.11. teftimoniis Patres confoderunt. 1. Chris
ſtus ipſe aperte teſtatur , quod nemo noa,
vit Filium , nifi Pater , neque Patrem
quis novit , niſi Filius , c.cui voluerit
Filius revelare . Sola ergo revelatione
cognofci Deus poteft , qualis in fe eft
S. Chryl. Revelat autem Filius , inquit S. Chry ,
Or at.5.
foftomus, non quantum cognofcit , fed
incompr
De i natu. quantum nos recipere poſſumus . Ano
mæos urget adhuc S , Pater Apoftoli tes
ftis
 De vifione Dei . 97
ftimonio , qui in tertium cælum raptus 2.Cor.iz,
arcana verba audivit , quæ non licet bo
mini loqui . Ineffabilis ergo eſt Divina
effentia , omnemque humanæ mentis a
ciem ſuperans. Quod fi dicant , Paulum
ipfum Divinam effentiam comprehendif
fe , quamvis aliis ipfius cognitionem da
re non potuerit ; repugnat ipſe dicens :
Ex parte cognofcimus , ex parte propheta- 1. Cor. iz.
mus . Cum autem venerit , quod perfe
Aum eft , evacuabitur quod ex parte eft.
Plenam ergo Divinitatis notitiam non
habuit . Quid tandem verbis illis expref.
fius , Deus lucem inbabitar inacceſibilem ? 1. Tim. 6 .
Quomodo inacceſſibilis , fi humana co .
gnitione comprehendatur ?
Non Scriptura folum , ſed aperta ra .
tione error hic de ſtultitia convincitur .
Primo , quid ftultius , ut vulgaris homo
plenam Dei notitiam affequi præfumat ,
,, cujus ſubſtantiæ nomen , inquit San
ctus Chryfoftomus , a nullo Prophe
ta , a nullo Apoftolo , vel Evangeli
fta aut expreffe aut per ambagem
» propofitum eft ? Et recte quidem ;qui
» enim ipſam ignorarent ſubſtantiam
„ quod quæſo nomen ejus tradere habe
„ rent ? Sed cur de ſacris loquor Scri
» pturis ? Tale quid nec ipfis infidelibus
placuit . Nemo enim naturæ Divinæ
definitionem reddere , unoque Deum
» ample & i nomine auſus est .
Urget hac ratione S. Chryfoftomus ,
Subſtantia ſubſtantiam ſuperiorem num
quam perfecte intelligere poteft , etiam
fi parum interfit . Paulominus ab Ange- Plal. 5 .
Jis Deus hominem minuit , teftante Pro
pheta . Et tamen quamvis inter Ange.
Tom . I. E lun ,
 98 Liber ſecundus .
lum , & hominem diſcriminis parum fit ,
Angelorum naturam comprehendere non
valemus . Imo nec ipfam animam no
ftram perfecte cognoſcimus . Quid ergo
ftultius , quam Deum velle comprehen
dere ?
S. Greg. Hoc ipfum argumentum urget S. Gre
Naz. Or. gorius Nazianzenus . Plenam naturæ no
34 . ftræ cognitionem aſſequi non poſſumus.
Quis enim novit , quomodo quod im
mortale eft cum mortali copulatum eſt ?
&c. Quam multa etiam in elementis
& aliis corporeis ſubſtantiis , & præſer
tim in animalibus abſtruſa ſunt , in
quibus ratio deficit ?
S. Th . I. Hac tandem ratione Catholicam veri
P. q. 12 .
15.. 4. tatem probat S. Thomas. Cuju -libet co
gnoſcentis cognitio ſecundum naturę ſuę
modum effe debet . Quis enim naturæ
fuæ modum excedere poteft? Cognofci
tur aliquid in quantum in mente cogno
fcentis eft . Etquomodo in cognofcente
erit , niſi ſecundum ipfius modum ? Deus
autem cum ſit ipſum effe , nullam haud
dubie cum intellectu noſtro proportio
nem habet , & confequenter ab illo com
prehendi non poteft. Reftat ergo ut per
effectus a Deo creatos Divinam exiſten
tiam detegamus ; fed qualis in fe fit
nemo citra revelationem cognoſcere pote
eſt .
Errorem tamen ſuum , vel potius in
faniam his argumentis Anomæi propu
gnabant. Primo, fi Dei cognitionem ar
fequi non poffumus , ergo Deum coli
mus, quem ignoramus. At quis ferat ,
ut Catholicus homo ignotumDeum com
lat ? Ad hanc objectionem reſpondet S.
Chrys
 De viſione Dei . 09
Chryſoſtomus , non eos Deum ignora- S. Chryla
re , qui neſciunt quid fubftantia Dei Gt, ubi fup.
fed eos potius , qui fcire contendunt :
Si duo de cæli cognitione altercarentur ,
unuſque coeli ambitum ignorare fatere
tur , er vero immenſam hancmolem
metiri fe facillime pofle diceret , an non
ignorantiam fuam fatentis judicium fa
num magis haberetur? Requiritur certe a
nobis , inquit S. Pater , utepe Deum ſcia
mus , non ut quid Deus fie indagemus
Objiciebant fecundo . Quod fimplicis
naturæ eſt, aut omnino comprehenditur,
aut prorfus ignoratur . Ut enim docet
Ariſtoteles , circa fimplices fubftantias deArift.1.9.
Meta .
intellectus non decipitur, nam aut eas ph. c
attingit , aut omnino ignorat . In iis qui
dem quæ compoſita ſunt , una parte la
tente , altera apparere poteſt . Sed in
fimplicibus, aut totum , aut nihil perci
pitur . Cum ergo fimpliciflima fit Dei
natura , vel omnino comprehenditur
vel prorfus ignoratur . Quis Deum pe
nitus ignorari concedat ? Totaliter ergo
cognoſci neceffe eft .
Mira illuſorum hominum cavillatio .
Deum exiftere cognoſcimus , fed qualis
in fe fit , nec plane, nec parum attin
gimus . Lucem omnino inacceſſibilem in
habitat, ad quam nulla humanæ men
tis acies pertingit . Præterea licet in fe
fimpliciffima Git Dei natura , in multos
tamen objectivos conceptus quafi divi.
ditur , ut fupra declaratum eft ; quod
fufficit , ut fecundum aliquam fui ra
tionem cognofcatur , quamvis fecun
dum totam ſuam plenitudinem incom
prehenfibilis Gr .
Ab
 o
lum
An
val
Strai
ftuli
der
S. Greg . I
Naz . Or. goi
34 .
ftræ
Qui
mor
& c.
&
tim
S. Th . J. qu
P. q. 12 . ta
23.. 4
gn
fu
tu
fc

2
d

1 ASTIM

fo > ts eine
n

la
 De vifione Dei . 101
liter videri non poffe afferit.Secundo in E.
piſtola ſexta ad Italicam aperte pronun
‫ܕܐ‬ ciat,quod corporis oculus Deum videre ne
FB
que nunc poteft , neque tunc , fcilicet poft
reſurrectionem , poterit . Quod auctoritati
bus , & rationibus infra referendis pro
bat . Tertio in Epiſtola IIr . Fortunatia
num Siccenfem Epiſcopum rogat , ut i
pfi Epiſcopum quemdam reconciliet, ve
niam ab illo petens, fi quid durius in
Epiftola ad ipfum data fcripfiffet ad
fuam fententiam tuendam , quod oculus
corporis Deum videre non poteſt. Ideo
fe hanc ſententiam propugnaffe dicit ,
ne Anthropomorphitarum more corpo
ralem fpeciem Deo affingere videretur.
Hoc iterum Sanctorum Ambrofii, Hie
ronymi ,Gregorii Nazianzeni , aliorum
que Patrum teftimonio confirmat. Ad
dit tamen , quod , fi vera fit illius Epi
-fcopi , ad quem durius ſcripfiſſe diceba
11
tur , ſententia , Deum nempe corporeis
oculis poſt reſurrectionein videndum ef
fe , Epiſtolæ ſuæ verbis contraria non
eft . In hac enim , inquit , iftius corpo
ris oculos dixi non viſuros Deum , quia
fola corpora cernere poſſunt. Quod fi in
1 cælo corporum oculi Deum videant
certe longe aliud erunt hæc corpora ,
non erunt ipfa , nec fola detra &ta morta
litate atque corruptione ,co ponderis gra
vitate aliud erunt , ſed in virtutem ipfius
mentis quodammodo convertentur ; Circa
illius Epiftolæ finem compertum fibi non
ſatis eſſe dicit , quomodo futura lit cor
porum mutatio , quæ ſecundum Paulum
ſpiritalia futura ſunt, an ſic , ur totali
fer in ſpiritum convertantur , an vero
E 3 fic ,
 102 Liber fecundus .
fic , ut retenta corporum fubftantia foi
las corporales qualitates deponant. Une
de non mirum, fi in hac & in fequenti
Epiſtola eorum ſententiam abſolute non
improbet , qui corporum oculis viden
dum Deum poft reſurrectionem puta.
S. Aug. li. bant . Tandem in libro 22. de Civitate
22. de Dei, ubi mentem ſuam ſe expoſuiſſe te
Civ . Ca
ftatur , quæftionem hanc agitat , an non
ſolummente , ſed ipfis etiam corporeis
oculis Divinam fubftantiam Beati viſuri
fint. Et quod mirum , non folum hic flu
etuans loquitur , ſed quamvis ad hanc
partem inclinet, quod fola mente Deus.
videndus fit , alteram tamen probabi
lem judicat
8. Th. Ad hæc reſpondet S. Thomas ex San
p. qu. 12.
araz. ad 2 . Ati Auguſtini ſententia 2 glorificatos
corporis oculos eo modo Deum viſu
ros , ficut nunc oculi noſtri vident ali.
cujus vitam . Vita autem , inquit , la
culo corporali non videtur ficut per
ſe viſibile , fed ficut fenfibile per ac
2 ) cidens ; quod quidem a viſu non co
» gnofcitur , fed ftatim cum fenfu ab
aliqua alia virtute cognoſcitiva . Licet
enim hominis vita non fit objectum per
ſe ſenſibile , medio tamen ſenſu perci
pitur, quatenus per oculos vifis corpo
Tis viventis motibus , & operationibus
ftatim animus ad cognoſcendam hujus
corporis vitam determinatur . Sic in coe
lo , poft reſurrectionem , vifis per glori.
ficatos oculos corporibus cæleftibus, in
tellectus beatus ad cognoſcendam in il
lis refulgentem divinitatem determinabi .
tur . Quod , ut ait S. Doctor , ex duo
bus continget, ſcilicet ex intellcctus per
{ pia
 De vifione Dei . 103
{ picuitate , & ex refulgentia Divinæ cla
ritatis in corporibus innovatis . Ecce
quem ſenſum Auguftini verbis tribuar
S. Thomas , qui ſane nihil habet non
folidum .
Sed Sancti Auguſtini mentem non fuif
ſe affecutum & plus aliquid aine du
bio voluiffe hoc in loco Sanctum Au
guſtinum contendunt Petavius , & Val
quezius . Ita ne plus aliquid voluit S. Petav. I.
Pater ? Ex ipſius verbis judicet prudens Vafq. in
Lector. Quamobrem , inquit , fieri pot , 1.p.diſp,
eft, valdeque credibile eft , fic nos elle vie 40. Go to
ſuros mundana tung corpora cæli novi
O terre nove > ut Deum ubique præfen .
tom univerſa gubernantem per corpo
ra , quæ geftabimus , es que confpicie
mus , quaquaverfum oculos duxerimus , cla
riſima perſpicuitate videamus . Non ut
nunc in enigmate, per ſpeculum , fed ficut
homines 2 inter quos viventes , motuſque
vitales exercentes vivimus : mox ut afpi
cimus non credimus vivere , fed vide
mus , cum eorum vitam fine corporibus
videre nequeamus ; quem tamen in eis
per corpora , remota omni ambiguitate ,
confpicimus. Ita quacumque Spiritalia ile
la lumina corporum noftrorum circumfe
semus , incorporeum Deum etiam per cor
pora contuebimur , An ab his verbis in
terpretatio Sancti Thomæ diſcrepat ? An
concedet Petavius , voluiffe Sanctum Aus
guftinum , quod nunc in hoc mundo
corporis humani vita fit per ſe objectum
viſibile , & quod immediate ab oculo
corporeo percipiatur ? Si hoc non con
cedat, quid amplius in oculis Beatorum
reſpectu Divinæ ellentiæ voluiffe con .
E A ten

1
 104 Liber fecundus .
tendit Sanctum Auguſtinum ? An non
utrumque comparat , & videre oculis in
cælo Divinam effentiam in cæleftibus
corporibus præfentem , & videre in mun .
do vitam hominis in ejus corpore relu
centein ? An non dicit , quod glorificati
oculi videndo corpora cæleftia Deum vi.
debunt , quomodo vider.do nunc motus
corporis vitam videmus ? Quid eft vide
re Deum in corporibus , niſi ex reful
gentia quadam in corporibus præfentiam
ejus intellectuali lumine percipere?
At , inquit Petavius , li nihil amplius
voluiſſet S. Auguftinus , non ita diceret ,
fieri pole, valdeque credibile efe , Deum
vifis oculo corporibus , mente percipi ,
ſed potius certiffimum & .omnino cre
dendum eſſe . Quid enim ibi dubium ?
fi hoc fit Petavio certiffimum , forte
Sancto Auguftino non fuit ita comper
tum . Qua enim revelatione , vel demon
ftratione nobis conftat , Divinam præfen
tiam fic in corporibus cæleftibus fenfi
biliter refulgere , ut ipfis viſis , ftatim
fine ullo diſcurſu determinetur intelle
ctus ad illam percipiendam , ficut viſis
corporis motibus ad percipiendam ejus
vitam determinatur ? Hoc credibile val
de eft , ut loquitur S. Auguftinus , fed
forte certiffimum , & omnino credendum
non eſt, ut vult Petavius .
Quis putet , fapientiffimum Doctorem
fententiam deftruere voluiffe , quam in
Epiſtola ſexta , aliiſque locis Scripturæ ,
& Patrum auctoritate , atque evidenti
ratione firmaverat ? Quis eum dicat o
pinionem fuiffe fecutum , aut probabi
Jem judicaſſe , quam ut fallam , ftul
tam ,
 De viſione Dei . ' tos
tam , & perverfam rejecerat ? Noverat
certe ſublimis Doctor , inviſibilem Deum
effe , ut ipſum vocat Apoftolus . Nove. Rom .
rat hanc effe primorum fæculorum Pa
trum ſententiam , ut in citata Epiſtola
fatetur . Noverat hanc a Chriftianis ca
lumniam repuliffe Origenem , quod
Deum corporeis oculis ſe viſuros ſpera .
rent . Mendacii , inquit Origenes , Cel- Orig. 1.7.
fus convincitur , per nos allerens id affir- contra
mari , futurum omnino , ut corporeis ocu med Celf at
lis Deum intueamur . Mundo corde, in .
quit paulo ſupra , videtur Deus , ut in
Evangelio promittitur , non oculo cor
;
poreo . Noverat tandem S. Auguftinus
nihil rationi repugnare magis , quam ut
Deum oculi corporei objectum dicamus.
Quis enim nelciat ſenſus organum ad
corporalia limitari ? Nulla potentia extra
ſuum operandimodum , vel extra fuum
objectum trahi poteft . Cum ergo viſus
actus fit corporalis organi , ad folum
objectum corporalis organi extendi pot
eſt , quod haud dubie corporeum effe
debet , ut diſcurrunt S. Thomas , & ipſe
Sanctus Auguftinus . Si enim extra ma
teriale objectum tractus oculi viſus fpi
ritualem fubftantiam attingere pofſet , in
dem de auditu , de tactu , aliiſque fenfi
bus dicendum eſſet , cum par in omni
bus fat ratio . Et quid ridiculum magis ,
quam quod Deus auribus corporis audi
ri, & manibus tangi poffe dicatur ? Cere
te , quamvis veritas a nobis propugnata
nullo in Concilio fuerit expreſſe defini
ta , adeo tamen conſtanti Patrum tradi
tione , & evidenti ratione roboratur , ut
oppofita fententia , Vafquezii judicio ,
E s. non
 106 Liber ſecundus .
non opinio , fed manifeftus error dicen
da ſit .
Objiciebant olim corporalis vifionis
Exod . 33. Dei defenſores , quod in Exodo dicitur ,
Dominum cum Moyfe facie ad faciem
fuiſſe locutum . Idem de omnibus Bea .
1. Cor.13 .
tis afferit Apoftolus , quod Deum facie
Gen. 32. ad faciem vifuri ſint. Similiter de Jacob
dicitur , quod Dominum facie ad faciem
viderit . Job quoque ad Deum loquens
Lobo.42. dicit , Auditu aurisaudivi te , nunc au
tem oculus meus videt te . Et iterum : In:
carnemea videbo Deum Salvatorem meum .
An non hæc omnia Deum oculis vide
ri poſſe confirmant?
Inanis tamen objectio . Cum Domi
num Moyfi facie ad faciem eſſe locutum
dicitur , familiaris colloquii expreffio eft ,
non probatio corporalis vifionis . Præ
terea non Deus ipfe , fed Angelus in
aſſumpto corpore Moyfi loquebatur
quod idem de Jacob dicendum eft . Ana
gelicas enim fuiſſe hujuſmodi apparițio
nes . monent S. Stephanus , & Apoſtolus
Paulus . Job quoque non Deum ipſum ,
fed corpoream aliquam figuram vidit
qua Divina præſentia indicabatur . Spe
rabat. autem in carne tam 'miſere vexa
ta ſe aliquando vifurum Deum , in car
ne, inquit , non per carnem ut notat
S. Thomas . In carne quippe exiſtens
Deum aliquando videbit . vel , ut inter
pretatur focis citatis S. Auguftinus, in
carne videbit Deum Salvatorem , Deum
ſcilicet hominem factum qui Salvator
nofter eft . Cum vero Apoftolus Beatos
facie ad faciem Deum viſuros effe de
clarat, per hæc verba non corporalem
vi
more

*
 De viſione Dei. 107
vifionem , fed claram & intuitivam Dei
cognitionem intelligit , quam obſcura
fidei cognitioni opponit .
Sed , inquies , intellectus corpora per
cipere poteft , cur non æque corporeus
oculus ſpiritualem ſubſtantiam attingere
poterit ? Hanc rationem tangit S. Augu
ftinus libro Civitatis Dei ſupra citato .
Verum nihil mirum G ſuperiores ſubſtan
tiæ aliquid in inferiores poſſint, quod
viciffim in ſuperiores inferiores non pot
erunt .

QUESTIO TERTIA .

An humanus intelle tus hac in vita ele .

vari poffit ad Deum videndum
an hoc quibuſdam fuerit
aliquando conceffum .

Erplexa ſatis quæſtio eſt, an Deus

P hac in vita videri poffit . Videri ab
hominc puro non poſſe concludit S. Tho
S. Th . 16
mas , nifi ab hac vita mortali ſeparetur. p. qu. 12.
Ratio eft , inquit , quia cognitionis mo- art. 11.
dus modum cognoſcentis naturæ fequi
tur. Anima autem , quamdiu in hac vi
ta degimus , habet eſſe in materia cor
porali . Unde ea ſolum naturaliter co
gnoſcit , quæ formam habent in materia ,
vel quæ per hujuſmodi cognoſci poffunt .
Modus cognoſcendianimæ eft per phan
taſmata a ſenGbus abſtracta . Manifeſtum
vero eft , quod Divina eſſentia per ma
terialium rerum naturas , aut per ali
quod phantaſma a ſenſibus abftractum
cognoſci non poteft , cum incomprehen
E 6 fibi,
 s
108 Liber ſecundu .
fabilis Dei natura omnem creatam ſpea.
ciem infinite ſuperet . Impoffibile ergo
eſt , ut ſenſibus utens animus Deum >
ut in 1e elt , clare , & intuitive cogno
fcere poffit .
Huic ſententia firmum fundamentum
2. Tim.6 . præbere videntur hæc Apoftoli verba 7
Lucem inbabitat inacceffibilem , quem nula .
lus hominum vidit , fed nec videre poteft.
. Beda in Id eſt , inquit Venerabilis Beda , nemo
Joan. C. l. corruptibili adhuc , mortali carne cir
cumdatus incircumſcriptam Divinitatis leto
cem intueri poteft . Nihil etiapı his Exo
di verbis expreffius : Non videbit me bo
mo , e viver
Abſolute tamen ab homine viatore
Deum videri poſſe unum Chriſtiexem
plum inviétiffime probat . Chriſti fiqui
dem adhuc viatoris humanus-intellectus
eſſentiæ Divinæ clara vifione fruebatur ,
S. Th. ib. Hanc difficultatem folvit S. Thomas di
ad 2 . cens, quod Deus miraculofe quidem vi
ventis adhuc hominis intellectum ad ſuæ
eſſentiæ claram viſionem elevare poteſt,
ita tamen , ut illum a ſenſibus abftraé
hat . Intellectus enim fenfibus , & phan
tafmatibus utens Divinam effentiam per
cipere non poteft . Simili inodo reſpon
S. Aug. det S. Auguſtinus , Deum hac in vita
Ep. 112. videri pofſe per mentis abftractionem a
c . 13. ſenſibus . Ita fit , inquit , ut illud verum
fit , quod di&tum eft , non videbit me ho
mo, & vivet . Quia neceffe eft abſtrahi
ab hac vita mentem : quando in illius
ineffabilitatem vifionis affumitur .
Utrum autem magnum hoc privile
gium videndi Divinam effentiam quibuf
dam adhuc in hac vita degentibus con
cer.
 De vifione Dei . 109
.
ceffum fuerit, non una eft Patrum ,
Theologorum ſententia . Nemini um
quam conceffum fuiſſe plurimi Patres ,
& Theologi hoc nixi fundamento do
cent , quod ſecundum expreſſumn Evan
77 gelii teftimonium Deum nemo vidit uniJoan. 1.
quam . Lucem inhabitat inacceſſibilem , in
quit Apoftolus , quem nullus hominum 1. Tim .6.
vidit , ſed nec videre poteft . Viſionem
autem Moyfi conceſſam non de Divina
eſſentia intelligendam eſſe cenſent, ſed
de ſplendenti quodam corpore , in quo
apparebat Angelus pro Deo loquens. Quo
modo enim , inquiunt, verba in Exodo re- Exod . 33 ,
lata de Divinæ eſſentiæ viſione intelli
gerentur? Id unum Deus , vel pro Deo
loquens AngelusMoyſi promittit , quod
poſteriora ejus videbit , negata faciei vi
fione . An Divina eſſentia partes ante
riores , & pofteriores habet ? 2. Gloria
illa Dei Moyſi oſtendenda coram illo in
petræ foramine incluſo tranſitura erat
An hæc de Divina effentia dicerentur ?
Quomodo de loco in locum tranfiret in
circumſcripta , & immenſa ſubſtantia ?
3. Deus ipfe , vel Angelus Moyfi dicit ,
quod faciem ejus non videbit : Non e
nim , inquit , videbit mehomo, e vivet .
Quid eft non videre faciem , niſi cla
ram & intuitivam non habere vifionem ?
Viſio faciei Apoſtolo teſtante ænigmati- 1. Cor. 13.
cæ , & obfcuræ fidei cognitioni opponi
tur . Moyfi ergo ſolum lucidum aliquod
corpus oftendebatur , cujus tantus erat
fulgor , ut illum nec oculus , nec ullæ
vires humanæ ferre poſſent , ideoque
fecundum pofteriora oftendebatur, id eft
nube quadam temperatus . Hæc ſenten
tia
 ITO Liber ſecundus ,
tia magni ſane ponderis eft , cum tar
tum habeat fundamentum .
Contrariam tamen ſententiam tenue
runt alii non pauci, nec inferioris no .
tæ . Moyfi , & Paulo adhuc viatoribus
conceffam fuiffe claram Dei viſionem
cenſuerunt S. Auguftinus, S. Bafilius , S.
Beda fup. Ambrofius infra citandi , Venerabilis Be
6. 12. 2. da , Rupertus , & inter Theologos San
Cor.
Hugo g. Etus Thomas , Hugo Victorinus , Tofta .
34. fup. tus , aliique illuſtriores, adeo ut Tofta
hanc Èp. tus aſſerat , hanc eſſe communem poſition
Toftat. q.
17. in c. nem omnium Doctorum Catbolicorum . Sic
31.Exo: forte
de Moyfe fentiebantDoctore
ſuitemporis communite
s
,his Numerorum r
ver
Num.12. bis convi&ti . Ore ad os loquor eis , ſcie
licet Moyſi , palam , non per enig
mata , « figuras Dominum videt. Nec
ſatisfacit , quod aliqui reſpondent , hunc
loquendi modum non Dei viſionem , fed
ſpecialem familiaritatem indicare , qua
Deus Moyſem præ cæteris Prophetis de
corabat . Certe fi Moyſesclaram Dei vi.
Gonem non habuit , per figuras, & æ
nigmata tantum vidit . Quomodo aliter
claram Dei vifionem Apoſtolus diftin
xit , nifi per oppofitionem ad figuras
3. Cor.13. & ænigmata ? Videmus nunc , inquit, per
Speculum in enigmate , tunc autem facie
ad faciem ...
An autem Moyſes Divinam eflentiam
tempore in Exodo defcripto , vel in a
lio caſu viderit , non fatis apertum eft .
Quamvis & Exodi verbis indicari quam
plurimi cenfent . Quid eft , quod Moy
ſes non contentus familiari colloquio
quo Deus illum dignabatur, petit ut eo
jus faciem videat Quid eft , quod au
dit ,
i

De vifione Dei .
dit , oftendam tibi omne bonum ? Nec vera
ba ſupra ponderata contradictionem ul
lam indicant. Forte enim , ut notat To
ſtatus , duo Moyſi conceſſa funt, quod
Angelum in aſſumpto corpore lucido vi
derit , cum quo familiariter loquebatur ,
& quod ultra Divinæ eſſentiæ viſio ipfi
conceffa fit . Primo favore non conten
tus ſecundum petiit . De lucido corpo .
re ab Angelo affumpto intelligitur , quod
poſteriora habuerit , & quod antePetræ
foramen nube temperatum tranfierit
Quid in hoc contradictorium ?
Idem privilegium Apoftolo Paulo con 1. Cor. 12 .
ceſſum ipfius verba indicant . Scio homi
nem in Chrifto , five in corpore nefcio , li
ve extra corpus nefcio , Deus ſcit Ya .
ptum hujufmodi uſque ad tertium cælum .
Et fcio hujuſmodi hominem , five in corpo
* a five extra corpus, nefcio , Deus fcit :
quoniam raptus eft in Paradiſum , o au
divit arcana verba , que non licet homi
ni loqui . Ecce , quafi non fatis fer
ret tertii cæli nomen ; Paradili ver
bum adjungit , ut nullum dubio locum
relinqueret, quod ad illud cælum raptus
non fuiſſet , in quo Deus claram eflens
tiæ fuæ manifeſtationem exhibet . Et
quid aliud arcana illa , quæ audivit,in
dicant? Cur autem non credamus, ait S. S. Aug.l.
Auguſtinus , quod tanto Apoftolo Doctori 12. de
gentium rapto ufque ad iftam excellentiffi- Gen. ad
lit. c. 28 .
mam vifionem voluerit Deus demonſtrare
vitam , in qua poft hanc vitam vivendum
eft in æternum ? Et certe , fi Moyſes
Deum vidit, par erat , ut hoc privilegium
tanto Apoſtolo concederetur ut in boc
Judeorum legifer , Doctor gentium like
qua .
 II2 Liber ſecundus .
5. Th. q. quarentur , inquit S.
eft probabile Thomas . Nec
lo. de ve . , ut ait S. Doctor , quod
ritate art.
21. Miniſter veteris Teftamenti ad Judæos
Q. 13.2.2. 99 Deum per eſſentiam viderit , ut ha
betur num . 12. Palam , e non per e
» nigmara ' vider Deum , & Miniſtro no
i vi Teſtamenti Doctori gentium hoc
», conceffum non fuerit : præcipue cum
ipſe Apoftolus fic argumentetur 2.
Cor. 3. Si miniftratio damnationis fuit
in gloria , & c.
Nec tamen inde fequitur, quod Paus
lus in hoc raptu vel beatus fuerit , vel
fidem amiſerit . Licet enim in hoc ra
ptu fidei actum non elicuerit , fidei ta .
men habitum non amifit , nec beatus
fuit . Quia vel ad habendam beatitudi
nem , vel ad fidei habitum deponendum
non fufficit Dei viſio in momento trans
S.Th. ubi iens , ut reſpondet S. Thomas . Beatos
fup. & 2. rum actum habuit , ſed habitualiter bea
2.9.175
ar t. 3 • . tus non fuit . Fidei habitum non ami
ſit , quia luminis gloriæ habitum non
ſumpfit .
Non omittendum tamen eft , quod S.
Bafilius , S. Ambrofius , & S.Auguftinus
in fua fententia conftantes fuiſſe non via
dentur . S. Bafilius in Homilia prima
Hexameron Moyſem Dei effentiam vidif
fe afferit . Sicque verba Num. fupra ci
tata exponit . Ettamen lib. 1. contra
Eunomium huic Hæretico exprobrat ,
quod ſibi Divinæ eflentiæ viſionem ar
roget : Quæ , inquit , nulli Sanctorum ma
nifeſtata eft . Similiter S. Ambrofus lib .
1. Hexameron c. 2. MoyG claram Dei vi
fionem conceſſam agnoſcit _num . 12. &
tamch lib. 5. de fide c.9. Eunomio A
ria
 De vifione Dei . I13
riano exprobrat , quod libi hanc vilio
nem attribuat , quæ Moyfi , -& Paulo
non fuit conceſſa . Et, quod mirum eſt ,
S. Auguftinus , qui Moyfi , & Paulo fa
ctam fuiſſe hanc gratiam lib. 12. de Gen.
ad litt. c. 27. & 28. tam ardenter alle
ruit , Tractatu tamen 3. in Joannem ex
plicans hæc Apoſtoli verba , ( Deum ne
mo vidit umquam ) Moyſi denegare vi
detur , quod illi aliis in locis concel
fit . Sed 'forte in hanc partem declina
runt hi Patres occaſione Eunomii ne
hujus errori favere viderentur .
29
CAPUT SECUNDUM .

De viſione Dei in vita futura .

OS
QUÆSTIO PRIMA .
bis
An Beati Divinam eflentiam videant .

6. Uofdam , tacito nomine , fuifle te

Q Itaturs .Gregorius , Qui Deum di- I. Cortes
scerent in illa regione beatitudinis in clari. c. 28.
tate quidem fua conſpici , fed in natura
minime videri. Hos hoc uno argumento
refellit S. Pontifex , quod in illa ſimpli
ci , & incommutabili eſſentia aliud non
eſt claritas , & aliud natu ra ſed ipſa
ei claritas natura eſt , & natura claris
tas . Qui ergo unum videt , aliud videat
neceſſe eſt .
Quidquid fit de Armenis , & recentio
C ribus quibuſdam Græcis , qui Deum non
in
 II4 Liber fecundus .
in ſe , ſed in quadam fimilitudine, aut
luce ab ipfo derivata a Beatis videri ,
tefte Armacano , aſſerunt, ab hoc erro
re vix , aut nullo modo defendi poſſe S.
Vafq . in Chryfoftomum , Theodoretum , alioſque
3.p. diſp. Patres Græcos autumat Vaſquezius .
37. c . 2.
& 3. Et ut a Sancto Chryſoſtomo incipia
S. Chryſ. mus , quisdubitandi locus ? Primo in li
de incom incomprehenſibili Dei natu
Dei Nat.. bris fuis de
1.3 . ra fupra expofitum Eunomii errorem con
futando , Deum adeo inacceſſibilem , &
incomprehenſibilem eſſe dicit , ut nec ab
hominibus quidem , fed nec ab ipfis Ag.
Ilaj. 6. gelis videri poflit . Quod his Iſaiæ ver
bis probat : Seraphim ftabant circum eum ,
( fcilicet Dominum ) fex ale uni , o ſex
alæ alteri ; duabus velabant facies fuas .
Quid eft faciem velare , nifi ipfius Do
mini fulgorem ferre non poffe ? Quan
quam , inquit non ipfam meram vide
bank lucem , nec ipfam finceram ſubſtan
tiam . Sed quæ videbant candefcenfus to
rar, o indulgentia . Quid nomen hoc con
defcenfus fignificar? Cum Deus non ut eft ,
fe oftendit , ſed quoad videre is poteft
qui afpeétum hujufmodi meruit. Eatenus
infirmitate videniis fuam repræſentationem
metitur, ac temperat, condeſcendere illum
dicimus , cjufmodi rem condefcenfum ,
indulgentiam nominamus. Quid exprel.
Gius dici poteft ? An forte putabat San .
ctus Chryſoſtomus, quod Àngeli beati
tudine nondum fruantur ? Nemo hoc afa
feret .
S. Chryf. Hæc verba Evangeliftæ Joannis expo
ho, 14. in
C. 1. Jo. nens idem Pater , ( Deum nemo vidit uma
quam ) non homines folum , ſed nec in
pfos Angelos Deum videre poſle iterum
de
mit
 De vifione Dei . 115
declarat . Sibique objiciens , quod in E
vangelio pufillorum Angeli Dei faciem Matth.se
femper videre dicuntur , viſionem hanc
non de Dei ſubſtantia , ſed de perpetua
Divinę celſitudinis cogitatione intelligen
dam eſſe reſpondet . Viſum quidem ab
Angelis incarnatum Filium fatetur , fed
Divini Verbi eſſentiam illis efle invif
bilem conſtanter aſſerit .
Eamdem omnino fententiam tenuiſſe
videtur Theodoretus. Cum enim prius Theod. in
ſtatuiſſet , Deum , Joanne Evangeliſta Dialogo
U. teſte , neminem vidiffe umquam , nec Immut:
Fer eos ipſos, qui in Scriptura Deum vidif- nit. verſus in
EM , fe referunrur , fed fpeciem quamdam
from & fimilitudinem Dei, hoc idem de An
gelis intelligit . Sic ergo , inquit , de An
Do gelis intelligamus , audientes quod ſem
per vident faciem Patris . Non enim via
ideo dent Divinam fubftantiam , que nec cir .
ไTano cumfcribi , nec comprehendi nec mente
5 percipi poteft , quæ univerfa compre
bendit , ſed ſpeciem quamdam ipforum nan
lo ture accommodatam . Certe hæc verba
1 Vaſquezio adeo clara ſunt, ut ipſius ju
743 dicio , interpretationem ferre non pof
fint .
Si quis tamen horum Patrum verba
em , de naturali Angelorum cognitione inter
rel. pretaretur , non longe forte ab illorum ,
an ſenſu abeſſet . Agebant enim contra im
tie pium Eunomium, qui etiam citra fidem ,
al & naturali lumine Deum fe plene vide
re , & comprehendere jactitabat. Er in
po hoc vis argumenti erat . Quomodo non
impii Eunomiani, qui naturalitervidere
CH præfumunt , quem nec ipli Angeli vide
re poffunt, ſua ſcilicet naturali virtute ?
Cere
 116 Liber ſecundus.
S. Chryf. Certe hanc interpretationem S. Chryſo
1.3. de in- nomiverba ferre videntur . Vocemus itą
comp
Dei Nat. que Deum , inquit , ineffabilem , inintel.
ligibilem , invifibilem , incomprehenfibilem ,
qui omnes mortalis intelligentie vires ex
cedit ; quem neque Angeli , neque aliqua
creatura cernere valet . Sed Filius dunta .
xat cognofcit, Spiritus Sanctus .
Deinde hanc ſibi pro Eunomianis ob
je &tionem formans , quod abfque info
lentia dici non poffit, Deum Angelis ef
ſe incomprehenfibilem , ftatim refpondet.
Non infolenter is agit , qui nativorum e
mnium vim comprehendi , Qgo fuperari a
fuo Creatore autumat; fed qui ipſum in
comprehenfibilem virtutibus fuperis exiſti
mat poße deſcribi, e comprehendi ratio
nibus hominum . Certe nuſquam dixit S.
Chryfoftomus, quod Angeli etiam lumi
ne gloriæ illuftrati Deum non videant.
Neque hoc ad intentionem fuam necef
farium erat . Hoc enim uno cumulatiffi
me demonſtrabatur Eunomii inſania
quod Deum creaturarum omnium poffi
bilium captum ſuperare oftenderet . Si
ipfi Angeli naturali fua virtute Deum
viderenon poſſint, quomodo non amens
erat Eunomius , ut ipſum viribus ſuis
comprehendere fe poffe præfumeret ? Imo
S. Chryf. cum de Beatorum gloria loquitur S. Chry
ad Theo- ſoftomus, Deum ab illis clare , & facie
dor. la. ad faciem videri afferit : Ibi enim , in
pfum pa
tºn.I.C.7. quit , non folum corporalem cæli pul
chritudinem , non folum Angelos Jed
ipſum Regem intueri licebit , non per e
nigma , nec per Speculum , fed facie ad
faciem , non amplius per fidem , ſed per
Speciem . Eodem modo loquitur S. Baſi
lius ,
 De vifione Dei . 117
lius , quem etiam in prædicto errore in. S. Balita
volvit Vaſquezius . Dicit enim , quod in Conc.
Pfal.%.
nos in hoc ftatu propter carnis debilita 33. circa
tem Deum videre non poſſumus . An- finem .
geli vero propterea quod non habent tale
cooperimentum noſtre carni ſimile , á nula
la re impediuntur , quominus afſidue in
tueantur faciem gloriæ Dei. Quare etiam
nos poftquam facti fuerimus Filii refur.
re tionis , cognitione faciei ad faciem di
gni judicabimur .
Prædictam tamen interpretationem re
jicit Vaſquezius . Quia S. Chryſoſtomus,
& Theodoretus abſolute de Angelis lo
quuntur , qui haud dubie beati nunc ſunt ,
& tamen iis Dei vifionem denegant . Un
de ficut facilior , lic & folidior eft S.
Thomæ interpretatio , qui horum Pa- S. Th. 1.
trum verba non de quacumque Dei vipi ?
fione , fed de ſola cognitione plena, & l .
comprehenſiva intelligenda efle aſſerit .
Huic interpretationi opponit Vaſque,
zius i. quod inter hos Patres , & Eunoa
mianos de comprehenſione non ageba
tur , ſed de quacumque Dei viſione .
Nam præterquam quod comprehenfionis
nomen eundem apud antiquos ſenſum
non habebat , qualem nunc in Scholis
3 Theologorum obtinet Ita amens non
fuit Eunomius , ut fcientiam , quam ipfe
de Deo haberet , fcientie , cognitioni ,
quam Deus de Je habet , omnino equaret.
2. Si Patres illi comprehenſionem Dei
ed tantum ab Angelis excludere noluiſſent,
# ſane non dixiſſent , quod fubftantiam
Dei non vident , ſed aliquid folum ab
illa derivatum . Cur fic loquerentur ? An
non id , quod Angeli vident, a ſubſtan
tia
 118 Liber fecundus .
tia Dei diſtinguunt ? Non ergo de com .
prehenfione folum , fed de quacumque
Dei vifione loquebantur .
Speciofa quidem & fubtilis conſidera
tio ; fed an res ita fit , expendendum
eft . Comprehenfionis nomine plenam rei
cognitionem Theologi intelligunt, qua
totum cognofcitur , quod de objecto ali
quo cognoſci poteſt . Nemo quidem in
ficiabitur , quod apud antiquos Patres
alium aliquando ſenſum pro ſubjecta ma
teria habuerit . Sed tamen quod a San
etis Patribus cöprehenfionis nomen ſum
ptum ſit pro plena , & adæquata rei a
licujus cognitione , nemo , qui eos at
tente legerit , negabit. Unus pro Lati
S. Aug. nis Patribus ſufficiet S. Auguftinus. Ec
Ep. 112 . ce differentiam , quam inter Gimplicem
6. 9. viſionem , & comprehenſionem ftatuit .
Aliud eft videre , inquit , aliud eft totum
videndo comprehendere. Quandoquidem id
videtur , quod præfens utcumque fentitur ,
Totum autem videndo comprehenditur, quod
ita videtur , ut nihil ejuslateat videntem ,
Lib . 12. aut cujus fines circumſpici ponunt. In eo
c 18 . dem ſenſu comprehentionis nomen ſumit
de Cive
dicens , quod quidquid fcientia compre
henditur, ſcientis comprehenfione finitur .
id eſt exhauritur , ita ut in illa re
nihil fciendum relinquatur. An hæc com
prehenſionis definitio a Theologorum de
finitione diſcrepat ?
Et ne Græcos Patres omittamus , quis
S. Epiph.
hæref. 70 . neget hoc in ſenſu a Sancto Epiphanio
fumptum effe comprehenſionis vocabu
lum ? Ut Scripturæ loca conciliet S. Pa
ter , quæ inter ſe contraria videntur >
dum in quibuſdam Deum ab Angelis vi
de .
 De vifione Dei . 119
deri , tandemque a Beatis hominibus vi.
dendum fore dicitur , in aliis autem
Deum neminem umquam vidiffe , fed nec
videre pofle afferitur ; duplicem diftin
guit vifionem , unam , qua res aliqua
utcumque cognoſcitur , alteram , qua
plene , & perfecte penetratur. Exemplo
hominis utitur , qui in fuperiore parte
montis poſitus mare intueretur. Si quis
aſſereret , quod talis homo mare vidit,
verum diceret ; fi alter negaret , hic quo
que non mentiretur . Utrumque fuo fen
ſu verum , quod vidit , & non vidit. Vi
dit utcumque quidem , non vidit viſione
plena, & perfecta. Quoenim latitudo il
lius , aut longitudo , aut profunditas ,
ubi fint ſeceſſus profunditatis , tcrmini ,
ac effectus , homo ſcire non poteft . Pri
mo ſenſu Deum videri poſle dicit , le
cundo fenfu inviſibilem , & incompre
henſibilem appellat . Hoc etiam ſenſu
Deum incomprehenſibilem vocat S. Ire- S. Iren. lo
næus : Quia immenfurabilis eft in corde 4. 6. 36.
Deus , & incomprehenfibilis in animo
An fić Patres in notione comprehenſio
nis a Theologis diſcrepant ?
Sed ne longius in inquirendis Patrum
auctoritatibus diſcurramus , unus audien
dus eft inter Græcos S.Chryfoftomus , qui
& ipfe Deum ideo incomprehenfibilem
effe afferit, quia a nemine plena , & ad
æquata cognitione attingi poteft . Suf
ficiant ipſa loca , quæ citat Vaſquezius .
Certe non negat , nec negare potuit vir
fagaciffimus , quod his in locis fæpius
utatur nomine comprehenſionis , & in
comprehenſibilis. Sed non in hoc ſenſu ,
inquit , quo utuntur modo Theologi
Vi
 1 20 Liber ſecundus .
Videamus . Ecce quid incomprehenſibile
lib. 3. de vocat S. Pater , Quodinquifitum , invefti
incomp. gatumque comprehendi non poteft .Exem
Dei Nat. pli gratia , inquit , mare incomprehenfibi
le dicimus , quod ſubeuntes urinatores
fundum attingere nequeunt . Sic incom
prehenſibilis Deus eft , quia quanta fit
ipfius infinita plenitudo cognoſci non
poteſt. Nonne hæc eſt , quam dicimus 3
comprehenſionis definitio , rem aliquam
cognitione metiri , eamque cognoſcere ,
quantum cognofci poteft ? Ideo Deum
Angelis acceſſibilem effe concedit S.Chry
ſoſtomus , ſed comprehenfibilem eſſe ne
gat . Lux Dei cur iplis 'acceſſibilis eſt ,
niſi quia illam intuentur ? cur incom
prehenſibilis , nifi quia illam non ca-:
piunt, quantum capi poteſt ?
Clarius ſuper Joannem mentem ſuam .
explicat S. Pater . Angelis vifionem divi
næ fubftantiæ denegat , ſed qualem Fi
lius Dei habet, qui eft in finu Patris .
S. Chryſ. Nam , inquit , in finu Patris efle majus
. 14. quiddam eft , quam videre : Qui enim
homJoan.
in
tantum videt , non certam baber rei viſe
cognitionem ; qui vero in ſinu immoratur,
omnia ei perſpicua funt, o certa . Ecce
apertam differentiam inter ſimplicem vi.
fionem , & comprehenſionem , quam im
morationis in finu nomine exprimit. Per
fimplicem vifionem res utcumque perci
pitur , fed per comprehenſionem tota
quanta eſt , penetratur . Unde Sanctus
Chryſoſtomus non negat abſolute divi.
nam ſubſtantiam ab Angelis , & Beatis
videri , fed non videri dicit , qualis eft ,
id eſt quantum videri poteſt , vel non
videri linceram , ut in loco ſupra citato
lo
 De viſione Dei . I 21
loquitur . Quid eſt non videri fubftantiam
Dei finceram , niſi exactam , & adæqua
tam illius cognitionem non haberi ? Nec
refert , quod addat , Deum in condeſcen
fu , & indulgentia videri , non in ſub
ſtantia ſincera . Nec enim per condeſcen
fum fimilitudinem quamdam creatam
& a Dei ſubſtantia diſtinctam intelli
git ; ſed hoc unum intendit, quod Deus
fubftantiæ fuæ vifionem Beatorum ca.
pacitati accommodat . Quod in hoc non
verum ?
Quod vero Eunomius, contra quem
agebant S. Chryfoftomus , aliique hujus
ætatis Patres , ſic deſipuerit , ut plenam
Dei comprehenfionem fibi arrogaret ,
jam ſupra oftenfum eft : & fatis certe in
dignum eſt Hæreticum excuſare , ut illu
ftriores Eccleſiæ Patres damnemus . Eam.
dem interpretationem fupra citata Theo
doreti verba manifeſte ferunt . Quam e
nim Angelis viſionem Dei negat nifi
quam comprehenfionem vocamus ? Non Theod. -
bi ſup .
vident , inquit , divinam ſubſtantiam , que
nec circumſcribi , nec comprehendi , nec
mente percipi poteft . Ecce quam viſio .
nem non habent , qua Dei ſubſtantia cir
cumſcribatur , & comprehendatur . Cur
in errorem Patres lapſos eſſe dicemus ,
quorum verba facilem interpretationem
patiuntur? Eſto , paulo obſcurius quam
par eſt locuti fint . Hoc ex æconomia
fecerunt, ut fidelium animos longius ab
errore Hæreticorum avocarent .
Sed cum de diſputatione contra Eu
nomianos non ageretur, claram Dei via
fionem Beatis concedendam non nega. s. Iren. l.
runt J . am ſupra S. Chryſoſtomi , & S. 4. C. 37
Tom . I. F Ba .
 122 Liber ſecundus .
Baſilii verba retulimus . Quid S. Irenæi
verbis illuſtrius , & efficacius dici poteſt?
Secundum magnitudinem quidem ejus , in
quit , mirabilem gloriam nemo videbit
Deum , & vivet . Inviſibilis enim Pater .
Secundum autem dilectionem , quod o
mnia poffit , etiam hoc concedit iis , qui
ſe diligunt, id eft, videre Deum , quod
prophetabant Prophetæ . Quoniam que
impoffibilia apud homines, poffibilia apud
Deum . Homo etenim a ſe non videt
Deum . Ille autem volens videtur ab hoc
minibus , a quibus vult, quando vult ,
quemadmodum vult . Viſus quidem tunc
per Spiritum prophetie , vifus eft autem
per Filium adoptive, videbitur autem
in regno cælorum paternaliter . Spiritu
quidem preparante hominem in Filium
Dei , Filio adducente in Petrem , Patre
autem incorruptelam donante in æternam
vitam , queunicuique evenit ex eo , quod
videat Deum . Quemadmodum enim vi
dentes lumen intra lumen ſunt , cla .
ritatem ejus percipiunt ; fic qui vident
Deum intra Deum funt percipientes ejus
claritatem .
S. Epipho Eodem fere modo toquitur S. Epipha
hær.7c. nius . Impoſſibile quidem eft, inquit , bu
manam naturam videre Deum . Et non
datur , ut vifibile videat inviſibile . At
inviſibilis Deus in benignitate ſua, ac po
tentia potens fecit , quod impotens erat
dignatus eſt ſua potentia , ut inviſibi
le videret . Et quod vidit inviſibile , & infi
nitum , non velut fe habet in infinitum vidit ,
Sed velut natura comprehendere potuit po
tens effecta , ut quod impotens eller ad po
tens ſe extenderet . Ecce hominem natus
 De viſione Dei . 123
raliter impotentem ad Deum videndum ;
fed ad beatam illam vifionem Divina vir
tute elevatur , non ur infinitam Dei ſubo
ftantiam comprehendat , ſed ut fimpli
citer videat . Unde concludit S. Pater ,
vera effe Scripturæ verba , quæ contra
ria videntur. Ea nempe , quibus Deum
neminem unquam vidiſſe , nec videre
poſle dicitur , & ea , quibus videndus
Deus facie ad faciem promittitur . Quid
pro Catholica veritate magis expreflum ?
Quid defiderari poteft clarius expofi
tum ?
Superfluum effet Latinorum Patrum S. Augut.
verba congerere , de quibus nulla , vel Eph.
levis eſt ſuſpicio . Unus nobis ſufficiet 1. Jo. 3 .
S. Auguſtinus. Quia , inquit , teftimonia
ifta falfa effe non poffunt , ( Beati mundo
corde, quoniam ipli Deum videbunt:
Scimus , quia cum apparuerit , fimiles ei
erimus , quoniam videbimus eum ficuti
eſt. ) negare non poſſumus Filios Deivi
furos Deum , Et fane quis tam apertis
Scripturæ Sacræ teſtimoniis contradicat ? 1
Quid eft videre Deum ficuti eft , ' vel
ut ait Apoftolus, facie ad faciem , nilí 1. Cor. 13.
apertam ejus ſubſtantiam intueri ? Quo
modo videbimus eum ficuti eſt , fi non
in ſe , ſed in derivata ſpecie illum vi
deamus ? An increata ſpecie Deus , ut
in fe eft , videri poteſt ?
Nec leve argumentum eſt ſumptum
ex deſiderio , quo Moyſes , aliique pii
homines Deum videre ardentiſfime cu.
piunt . Non , opinor , inquit S. Augufti- S. Auguft.
nus , in eam ſpeciem contuendam fiagrat , C.S.
quá ut vult, apparet , quod ipfe non eft,
fed in eam ſubſtantiam , qua ipſe eſt quod
F 2 eft .
 124 Liber fecundus .
eft . Non alia , nifi Dei ipfius clara vi
lione fatiari poteft animæ beatæ appeti
tus , nec niſi in aperta ſummi ipſius bo
ni poffeffione conſummari poteft ejus
fælicitas . Cur loco Dei derivatam ab eo
ſimilitudinem , aut fpeciem ſubſtituere
volunt ? Hac efficaciſſima ratione utitur
S. Thom. S. Thomas . Cum ultima hominis bea.
1.p. q. 12. titudo , inquit , in altiſſima ejus ope
art. 1.
ratione conliſtat , quæ eſt operatio in
tellectus, fi numquam effentiam Dei
videre poteſt creatus intellectus, vel
, numquam beatitudinem obtinebit , vel
9) in alio ejus beatitudo conſiſtet , quam
in Deo , quod eft alienum a fide. In
„ ipſo enim eſt ultima perfectio ratio
nalis creaturæ , quod eft ei principium
effendi . In tantum enim unumquod
» que perfectum eſt , in quantum ad
ſuum principium attingit .
S. Thom. Merito autem fententiam contrariam ,
qu . 8. de ſi quæ eſſet , alienam a fide , & hæreti
' veritate cam vocat hic , & alibi S. Thomas. Quo
art. 2 .
modo non a fide aliena ... quæ contra
Scripturam ,Patrum Traditionem , & Ec
cleſiæ definitionem pugnat ? Primo enim
Bened. Benedictus XII. aperte definivit, Beatos
XII, in
Bulla Be. eſſentiam divinam clare , & immediate
nedi&tus intueri . Definitionis ipſius hæc verba
Degs . ſunt. Animæ a corpore ſeparatæ , quæ
nihil purgandum habent, ad locum beati
tudinis perducuntur, ubi vident divinam
effentiam viſione intuitiva, e etiam fa
ciali , nulla mediante creatura in ratione
objecíi viſi ſe babente ;ſed divina eflentia
immediate ſe nude, clare , & aperte eis
oftendente . Quodque fic videntes eadem di
vina effentia perfruuntur, Simili Decreto
stas
 De vifione Dei . 125
ftatuit Concilium Florentinum , animas
a corpore ſeparatas , quæ vel nihil pur
gandum habent, vel jam purgatæ funt,
in cælum recipi , intueri clare ipſum
Deum Trinum , Unum .

QUESTIO SECUNDA .

An Beati intuitiva Dei viſione

illum comprehendant.

I Ncomprehenfibilem Deum effe nullus

inter Catholica dogmata recenſenda fit ,
non omnes ita conveniunt. Vaſquezius Vafq; in.
1. p. difp
perſuaſus nihil certi haberi de notione 52. C. 2 .
comprehenfionis nec in Scriptura , nec in
Patribus , fatetur quidem temerarium fo
re , qui Deum a Beatis comprehendi pof
ſe diceret , cuin communis Scholaftieo
rum Schola oppofitum doceat , fed hoc
ad fidem pertinere non ita facile conce
dit .
Quidquid tamen fit de variis expofi- dift in 4.
Sot.. 4).
tionibus nominis comprehenſionis , lu .
9.3.art. l.
mendo illam in ſenſu ſupra expoſito , Ca.
tholica veritas eft , Deum a Beatis non
comprehendi , nec comprehendi poſſe
ut docet optime Dominicus Sotus . Quid
aliud innuunt fupra citata Scripturæ lo
ca ? Quo alio fenfu verba hæc libri Job Job. XI.
ſumi poſſunt ? Forfitan veſtigia Dei com
prebendes , el uſque ad perfectum Omni
potentem reperies ? Quafi dicat , hoc im
poſſibile eft . Incomprehenſibilem Dei
ſcientiam pronunciat Apoftolus. O alti- Rom . xi,
tudo divitiarum ſapientia , ſcientie
Dei, quam incomprehenfibilia ſunt judicia
F 3 ejus !

H
 126 Liber ſecundus :
ejus! Si incomprehenſibilis Gt ejus (cien
tia , non minus incomprehenGbilis eſt
omnipotentia . In his locis , inquit Val
quezius, non eſt fermo de effentia Dei,
quam Beati vident , fed de ipfius confi
S. Thom. liis, quæ conſtat abſque fpeciali revela
fup. C.XI. tione Tciri non poſſe . Si per Dei conſi
Epift. ad lia folam ejus occultam voluntatem in
Rom . telligit Vaſquezius, quis illi affentiatur ?
Lect. Se Ampliorem fenfum ferunt citata A poſto
li verba . Admiratur quippe , utnotat S.
Thomas,divinæ cognitionis excellentiam ..
.
Primoquantum ad altitudinem .O.altitu .
do ! Secundo quantum ad ejus plenitudi
neni , cum dicit divitiarum . Eum .
dem ſenſum ferunt verba libri Job. Sta . .
tim enim ſubjungitur . Excelſior cælo eft ,
& quid facies ? Profundior inferno , &
unde cognofces? Longior terra menfura e .
jus , Clariormari. Ecce cur incompre
henſibilis fit Dei ſcientia , quia ad infini
ta poſſibilia objecta ſe extendit . Nonne
hoc verum ? Nonne hic Scripturæ ſenſus
eft ?
Si ad Patrum Traditionem recurren
dum ſit , nullus certe eſt , qui Deum ab
ſolute incomprehenfibilem non confitea
tur . Horum verba jam ſupra ſatis ex
penſa non repetemus . Nec fatisfacit
Vaſquezii refponfio dicentis , verba Pa
trum intelligi , vel de cognitione Dei ,
quam Sancti adhuc viatores habuerunt,
vel quam naturali virtute habere potue
runt . Quale effugium ? Quali vero de
illa cognitione Patres non locuti fint ,
qua in cælis Angeli faciem . Patris vi
dent , ut ex locis ſupra relatis patebit.
Conc.Laa
ter. 4 . Sed quid ad Concilium Lateranenſe
quar
 De vifione Dei . 127
quartum , in quo Catholica fide creden , c.teFirmi.
r
dum proponitur , quod Deus æternus >
omnipotens , immenfus, incomprebenfis
bilis fit ? Hanc hæc verba interpretatio
nem patiuntur : Sed incomprehenſibilis
ficut ineffabilis refpectu viatorum , &
quantum ad naturalem eorum capacita
tem a Concilio dici , interpretari quis
poteft, inquit Vaſquezius. Sed an aicin
Eccleſiæ definitionibus ludemus ? Conci
lium abſolute Deum incomprehenfibilem
effe declarat , ficut æternum omnipc .
tentem , & immenſum pronunciat. Er
ies , Deum relpectu Beatorum
go inqu
,
ineffabilem eſſe dicendum erit , quia fie
militer Concilium ineffabilem Deum ab
ſolute pronunciat . Quidni ineffabilis
ſicut incomprehenſibilis dicetur , ſi de
nomine agamus, quod plenam Dei no
tionem ingerat ? An non Patres Ange
lis ipſis Deum ineffabilem eſſe decla
rant ? Conſulatur fupra citatus S. Chry,
foftomus .
Hæc omnia fane nimis clara ſunt, ut
de ambiguitate excipiantur . Juxta quam
Traditionem , & Eccleſiæ definitionem
Concilium Baſilienſe hanc propoſitionem Conc. Ba
Auguſtini de Roma Archiepifcopi Naza- fil.lefl.22.
-reni tanquam in fide erroneam damna
-yit . Anima Chriſti videt Deum tam clar
re , o intenſe , quantum clare , & inten
ſe Deus videt feipſum . An non Catho
lice locutus eſſet Auguftinus de Roma ,
ſi Catholica fides dicere patiatur , quod
Deus a Beatis comprehendipoteft ? Quis
tani beatus , quam anima Chriſti ? Quid
eft Deum comprehendere , niſi eum co
gnoſcere , quantum cognofci poteſt ? Et
FA ſi ita
 128 Liber fecundus .
fi ita cognoſceretur, nonne tantum Bea.
tus Deum cognofceret , quantum ſe ipſe
cognofcit ?
S. Thom. Redeainus ad comprehenfionis defini
3.p.qu.12. tionem as . Illud comprehend itur ', inquit
art.7: S. Thom , quod perfecte cognofcitur
.
perfecte autem cognoſcitur , quod tantum
cognofcitur , quantum cognofcibile eft .
Cum ergo Deus infinitam plenitudinem
habeat , fecundum quam cognoſci pot
eſt , non niſi ab intellectu infinite perfe
to adæquatur . Clarius adhuc loquitur
S. Thom. alibi S. Doctor . Illud proprie compre
in 3. dift, henditur , quod attingitur ab intellectu
) 13.9. La.2. fecundum totamrationem ſua cognofcibili
tatis. Et hoc eft fecundum Auguftinum
fines ejus circumfcribi. Ut ergo , inquit ,
aliquid comprehendatur , intellectus effi
cacia rei illius eſſentiam adæquare de
bet . Quis a creato intellectu Deum ad
æquari poffe dicat ? Dicamus ergo ne
ceffe eft , Deum a Beatis comprehendi
non poffe .
Contra hanc tamen Catholicam veri
tatem non ſpernenda difficultas opponi
tur . Cum eflentia Divina Git omnino fim .
plex , vel nullo modo , vel tota videtur .
Quod enim omnino ſimplex eft , vel to
tum latet, vel ſecundum fe totum ap
paret . Sed expoſita S. Thomæ defini
tione refpondetur , ad rei comprehenſio
nem non fufficere , ut tota utcumque
attingatur, ſed ut fecundum omnes ra
tiones , fecundum quas cognofci poteft
Alenf. 1. Vel , ut refpondet Alexander Alenſis
F. qu.7;I. cujus refponfionem probat ipfe Vaſque
Mem.
zius , comprehendere eft , fecundum to
tam ſubftantiam , & virtutem , & reſpe
ttum
 De viſione Dei . 129
etum rem comprehenſam in ſua cognis
tione includere Quamvis ergo Beati
Deum totum , ut in fe eſt , videant , il
lum tamen non comprehendunt , quia
cognitio eorum rationes omnes , ſecun
dum quas Deus cognoſci poteſt, totam
omnipotentiæ ejus efficaciam , refpectum
que , quem ad infinita poſibilia habet ,
non includit .

QUÆSTIO TERTIA .

An , lo quo auxilio indigeart Beari

ad Deum videndum .

rali quodam auxilio indigere nemo

Theologorum negat . Hæc enim veritas
perpetua Patrum Traditione firmatur .
Jam ſupra ex Sanctis Irenæo , Epipha
nio , aliifque Patribus vidimus , homi
nem ex fe impotentem omnino effe ad
Deum videndum , illique impoffibile effe
ad hanc viſionem pervenire, nifi divina
virtute potens efficiatur . Traditioni Pa
trum accedit Ecclefiæ judicium . In Con
cilio namque Viennenſi Beguardorum , & Clem. ad
Beguinarum fatuus error damnatus eft, ne thema
quo afferebant , Quamlibet intellectua
tem naturam in feipfa naturaliter beatam
elle , animamque non indigere lumine glo
Tie ipfam elevante ad Deum videndum ,
e eo beate fruendum .
In quo autem divinum illud auxilium
confiftat , quod vulgo lumen gloriæ . vo
cant, non ita compertum eſt . Nihil a
liud requiri quidam putant , quam quod
divina effentia ad modum objecti intelli
F 5 gibi
 130 Liber ſecundus.
gibilis Beatorum intellectibus uniatur .
Aliis fufficere placet , quod Deus cum
intellectu Angelico , & humano ſpeciali
concurſu ad fuiviſionem concurrat . Imo
nec iſta neceſſaria putans Durandus, hoc
ipſo animam ad videndum Deum aptam
eſle docuit , quod omnia carnis impedio
menta ſublata funt . Quomodo enim
inquit , humani intellectus objectum erit
divina eſſentia , fi ad illam videndam
fublatis omnibus impedimentis aptus
1
non eflet ? Quis oculum ad videndum
folem aptum diceret , fi fublato nubium
obftaculo illum intueri non poffet ?
Solidiori fundamento nituntur , qui lu
men illud gloriæ habitum quemdam effe
volunt intellectui Beatorum inhærentem ,
quo ad eliciendam Dei vifionem potens
efficitur . Et quamvis non fatis aperta
fit Eccleſiæ definitio , vel Patrum Tradi
tio , ut hoc juxta quorumdam judicium
de fide credendum ffatuamus , vix tamen
aliud credendum patitur modus loquena
di Patrum , & Eccleſiæ .
Una vox eft Patrum , quod Angelis
& hominibus ita invifibilis fit divina ſub
ftantia , ut ex fe ad illius viſionem ata
tingere nequeant. Sed Deus, inquit ſu
pra citatus S. Epiphanius , cui nihil im
poſſibile eft , creatos intellectus ex ime
potentibus potentes facit. Per quid au
tem ad hanc viſionem eliciendam poten
tes fiunt? Per quid , ut Viennenſis Con
cilii verbis utar , ad Deum videndum e
levantur ? Certe non ex Gmplici Dei
concurſu , qui, cum nihil ponat in intel
lectu , fed folum ipſius actioni ſocietur ,
ipſum in ſua naturali impotentia relin
quit .
 De vifione Dei . 131
quit . Nec magis ſatisfaciunt qui ad ob
jectivain unionem divinæ ſubſtantiæ re
currunt. Quid per hoc intendunt , quod
divina ſubſtantia ad modum intelligibilis
objecti Beatorum intellectui uniatur ? Sic
quidem uniri nemo negabit . Sed cum
hæc unio nihil in intellectu creato po
nat , quomodo illum elevat , vel de im .
potente potentem facit ? Vel in quo mo
dus hic loquendi a Durandi ſententia
differt, quæ tamen tam male apud Scho
laſticos audit ? An non hoc ipſo quod
ex parte intellectus obſtacula removean
tur, divina ſubſtantia unira reperitur ?
Quid ex illius parte deeft , ut non vi
deatur ? Certe ſicut intime præſens eſt
per immenſitatem , ſic etiam ſumme in
telligibilis elt per fuam claritatem .
Quidquid in Deo eft , actu eft . In nul
la eſt potentia . Nullius rei acceſſio , vel
nulla nova fui ipfius modificatio requiri
tur , ut intelligibilis reddatur , aliasmu
tationi ſubjecta eſſer . Tota ergo muta
tio ex parte intellectus quærenda eft .
Sed iterum unde ex impotente potens
fiet ad videndum Deum , fi vim nullanı
in ſe recipiat, per quam naturalis ejus
impotentia tollatur ?
S. Thom .
Solida ergo , & vera Sancti Thomæ 1. p . q. 12,
reſponſio , quod ſupernat ural is habitus art. š. ad
in intellectu Beatorum recipitur , per 1. & 2 .
» quem ad Deum videndum el- vatur .
» Dicendum , inquit Sanctus Doctor
» quod lumen creatum eft neceſſarium
ad videndam Dei eſſentiam , non quod
» per hoc lumen Dei effentia intelligi.
bilis fiat , quæ ſecundum fe intelligi
bilis eft ; fed ad hoc , quod intellectus
F 6 fiat
 132 Liber fecundus .
fiat potens ad intelligendum permo
dum , quo potentia fit potentior ad
operandum per habitum ... Et infra .
Dicendum , quod lumen iftud non re
; quiritur ad videndum Dei effentiam ,
i quaſi ſimilitudo , in qua Deus videa
» tur, ſed quaſi perfectio quædam intel
lectus confortans ipſum ad Deum vi
dendum . Et ideo dici poteft , quod
non eft medium , in quo Deus vide
„ . tur , fed quo videtur , quod non tole
lit immediatam Dei vifionem . Hujus
In corp. habitus neceſſitatem hac ratione probat
Sanctus Doctor . Omne enim quod e
levatur ad aliquid , quod ſuam natu
ram excedit , oportet, quod diſpona
» tur aliqua diſpoſitione , quæ fit fupra
ſuam naturam . Sicut fiaer debeat re
cipere formam ignis , oportet quod
» difponatur aliqua difpofitione ad ta
lem formam . Cum autem intellectus
, aliquis creatus Deum videt per ef
27 ſentiam , ipfa Dei effentia fit forma.
n, intelligibilis intellectus ; unde opor
- tet , quod aliqua ſupernaturalis diſpo
fitio ei fuperaddatur , ad hoc , quod
ad tantam fublimitatem elevetur .
Cum igitur virtus naturalis intellectus
creati ad Deum videndum non fuf
» ficiat, oportet , quod ex divina gra
tia ſuperaccreſcat ei virtus intelligen
di . Hucuſque Sanctus Thomas , cujus
diſcurſu nihil folidius , nihil Patrum Tra
ditioni , & Ecclefiæ definitioni confor
mius .
S. Thom. Theologicum dogma clariori adhuc ra
1.3 . con-
tra Gent. tione illuftrat Sanctus Doctor . Nihil ,
C. 53 • inquit , ad altiorem operationem eleva
 De vifione Dei . 133
Ti poteft , niſi per hoc , quod virtus e
jus fortificatur , vel per ipſius majorem
intenſionem , dum ad altiores ſpeciei
fuæ operationes erigitur, vel per novæ
formæ appofitionem , fi ad alterius fide
blimioris fpeciei operationem elevetur .
Cum ergo intellectus creati virtus ad
divinam effentiam videndam non ſuffi
ciat , eaque divina vilio non ejuſdem fit
rationis cum vifione naturali intellectus,
. neceſſe eſt ur intellectivæ virtutis auge
mentum fiat per alicujus nova diſpoſitio S. Thom ,
2.2.9.175.
nis adeptionem . Hic habitus, ſive ſuper- ar.3.ad z.
naturalis difpofitio in intellectu Beato
rum recepta lumen eſt , de quo in Pſal
mo 35. dicitur , in tumine tuo videbimas
lumen , ut exponit ipſe S. Thomas . Quan
quam illa Scripturæ verba non de crea
to lumine , fed de ipfa divina eflentia
intelligi etiam poſfint , dicatur , quod
Deum per Deum videbimus fine alio lu
mine , id eft fine alia fpecie ipſum re
præſentante . Sed ſenļus unus alium
non excludit , uterque potius in Scriptu.
Tæ verbis includitur .

QUÆSTIO QUARTA .

An divina effentia per ſpeciem aliquam ,

impreffam , vel expreſam videatur ,
aut videri poffit .

fpecierum genera diftinguere .

Quafdam impreſſas vocant , quæ ex par
te obie &ti ſe. tenent , ab eoque in ani
mum immittuntur . Certum namque eft ,
quod intellectus ſolus in cognitionem
lua .
 134 Liber ſecundus .
fuarum operationum exire non poteft ,
abſque aliquo objecto concurrente , quo
moveatur , & determinetur . Unde com
muniter dicitur , quod ab objecto & po
tentia paritur notitia . Specierum hujuſ
modi neceſſitas inde naſcitur , quod ob
jecta fint extra animum , illique per ſei
pſa immediate uniri non poffunt , ut
eum per feipfa immediate moveant
Quod fpecialiter de materialibus obje.
etis verum eft, quæ niſi mediantibus
fenfuum organis ad animum pervenire
non poffunt . Cum ergo nulla actio in
diſtans ſubjectum ferri poflit , omniſque
caufa præfens elle debeat , ubi agit , &
objecta præſertim materialia ſint omnis
no extra animum , nec illum per ſe con
tingant , ſuppleriquiddam debet , quod
illorum vice intellectui intime uniatur
illumque moveat . Hæc autem ſpecies
impreſſa dicitur , cujus officium eſt ob
jectum unire intellectui, illudque intelli
gibile reddere , quod ideo præftat, quia
fimilitudinem ejusgerit . Hujuſmodi Ipe
cies in rerum naturalium cognitione plu
S. Aug. 1. ribus in locis agnovit S. Auguftinus, cu
9.de Trin. jus hæc verba ſunt. Cum per fenfus cor
C. XI.
poris diſcimus corpora , fit eorum aliquo
Jimilitudo in animo noftro , que phanta
Tia memorie eſt . Non enim omnino ipfa
corpora in anima ſunt , cum ' ea cogita
mus, ſed eorum fimilitudines .
Species alias expreſſas Philoſophi vo
cant, quæ in iplis cognoſcentis animi a
Etibus confiftunr. Dum enim intellectus
rem aliquam cognoſcit , illam fuo con
ceptu exprimit; illaque objecti expreſſio
per intellectum formata ſpecies expreſs
ſa
 De vifione Dei. 135
fa dicitur , feu verbum mentis . In hoc
autem ab impreſſa ſpecie differt , quod
non ab objectis in animum immitti,
tur , ſed ab ipſo intellectu cogitante
formatur .
Quidquid de communi Philoſophorum
ſententia ſit , dentur , vel non dentur
fpecies impreſſæ in rerum naturalium co
gnitione , in beata divinæ eſſentiæ vilio
ne nulla talis impreſſa ſpecies interve
nit . In hoc Theologi cominuniter , u
no , aut altero excepto , conveniunt .
Ad quid enim neceſſaria eſſet hujuſmo
di ſpecies ? Non ad exhibendam divinæ
eſſentiæ præfentiam , vel ad illam intel.
lectui Beatorum uniendam , cum per
feipfam fit illi intime præfens. Non et
iam ad reddendam Dei effentiam intel.
ligibilem , cum fit per ſeipſam maxime
intelligibilis . Ad quid ergo neceſſaria ?
Imo nec dari poſſe ſpeciem impreſ
fim , quæ propriam Dei ſimilitudinem
gerat , ipfiuſque eſſentiam exprimat , ſoli
diſſime docent Sancti Thomæ Diſcipuli.
Unum eſt æternum Dei verbum , quod
Patris perfectam fimilitudinem gerat
Nulla poſſibilis eſt creata ſpecies , quæ
ad hunc gradum repræſentationis attin
gat , quæ Deum , ut in ſe eft , ſine ul
la diffimilitudine exhibeat . Audiamus
ipſum Sanctum Thomam , cujus rationi- S. Thom .
1. p. 9.12.
bus nihil ſolidius. Pern llam fimilitu- art. 2.
dinem creatam Dei eſſentia videri pot
eſt. Primo , quia , ficut dicit S. Diony,
fius de Div. Nomin . C. 1. Per fimi
litudines inferioris ordinis rerum nullo
modo ſuperiora cognoſci poſſunt. Sicut
n per fpeciem corporis non poteſt co
» gno
 136 Liber ſecundus .
» gnoſci eflentia rei incorporeæ . Mul
you to igitur minus per fpeciemn creatam
quamcumque cffentia Dei videri pot
eſt . Secundo eſſentia Dei ipfum effe
eſt , quod nulli formæ creatæ compe
tere poteft . Non ergo poteft aliqua
creata forma effe fimilitudo repræſen
,, tans videnti Dei effentiam . Tertio
„ quia divina eſſentia eſt aliquod incir
, cumfcriptum , continens in fe ſuper
97 eminenter quidquid poteft fignificari,
vel intelligi ab intellectu creato . Et
hoc nullo modo per fpeciem creatam
repræfentari poteft , quia omnis crea
ta forma eſt determinata ſecundum am
liquam rationem , vel fapientiæ >
vel virtutis , vel ipſius eſſe vel
alicujus hujufmodi : Unde dicere
Deum per fimilitudinem videri , eft
dicere divinam eflentiam non videri .
Quod eft erroneum . Hucuſque S. Do
& or, quibus addere aliquid , ſuperfluum
omnino effet .
Solidis his rationibus leviter quidam
opponunt , quod non eſt neceffe ut
fpecies imprenta objecti ſui naturam ada
quet . Nullius hæc momenti ſunt . Li
cet enim ſpecies impreſſa naturam obje
eti ſecundum effe fuum non adæquet
cum unum ſubſtantia ſit , alterum acci
dens ; adæquare tamen illud debet in
ratione repræſentationis , & fimilitudinis,
alias non ipſum objectum , fed diffimile
aliquid exhiberet . At , inquies , quae
nam eſt proportio inter intellectum crea
tum , & effentiam divinam , ut divina
eſſentia per feipfam immediate intelle
qui uniatur ad producendam ſui viſio
nem ?
po
 De vifione Dei . 137
nem ? Nonne intellectui creato naturale
niagis eft > ut actionem ſuam per im
preffam , & inhærentem fibi ſpeciem
cxerat ? Et nonne diyinæ effentiæ in
juriofum eft , ut formæ intelligibilis vi.
cem gerat?
Sed quid hæccontra tamſolidam do
Atrinam ? Inter intellectum creatum , &
divinam efſentiam per modum objecti mo
ventis conſideratam nulla entis propor
tio , fed fumma eft ordinis , habitudinis ,
& dependentiæ proportio . Quid impli
cat , quod intellectus creatus habitudi
nem ad Deum habeat tanquam ad cau
fam moventem ? Nec intellectui magis
naturale eſt , ut per fpeciem impref
ſam , & fibi inhærentem objectum ſuum
videat . An non naturale magis eſt , ut
objectum feipfum præſens exhibeat , fi
hoc fieripoffit , quam quod fpeciem fui
fuppleat ? Et quamvis hoc magis natu
rale effet , quid inde , cum talis creata
ſpecies eſſentiam Dei repræfentans im
poſſibilis fit ? Nec hoc injurioſum Deo
eſt. Licet enim fpeciei vices fuppleat ,
ejus tamen imperfectionem non habet,
quæ eſt inhærere intellectui . Hoc enim
habet non ut fpecies , ſed ut accidens
eft . Cum ergo divina eflentia ſeipſam
intellectui uniens non accidens , fed fini
-ta fubſtantia fit : non ideo creatæ fpe
ciei inhærentiæ defe &tum habet .
Quod ad expreffam fpeciem fpectat ,
non fic facile reſolyitur , an in divinæ
eſſentiæ viſione admittenda fit . Hoc ſa
tis communiter propugnant Theologi ,
& inter novos Thomiſtas præcipue do- '
Stillimus Pater Nicolai, His autem fun
da
 138 Liber ſecundus.
damentum præbet vulgare axiomą to
tiesa Sancto Auguſtino & a Sancto
Thoma celebratum , quod omne intelli
gens , hoc ipfo quod intelligit , verbum
mentis producit , ſuumque objectum ex
S. Th .1.p. primit . Quid his Sancti Thomæ verbis
9. 27. a. l. expreſſius ? Quicumque intelligit, ex hoc
ipfo quod intelligit , proceditaliquid in
tra ipſum , quod eft conceptio rei intelle
&te , ex vi intellečtiva proveniens, & ex
ejus notitia procedens . Quam quidem con
ceptionem vox fignificat &
, dicitur verbum
cordis . Hic contra quoſdam Sancti Tho
mæ diſcipulos propoſitionem hanc Sancti
Nicol. Doctoris reftringentes exclamat Pater Ni
art. colai. Quid univerſalius , inquit , & for
malius dici poteft propter univerſale
fignum , omnis intelligens, propter addi
tam reduplicationen ( ex boc ipfo quo
intelligit ) propter ingeminatan redu
plicationem , ( ex vi intellectiva prove
niens . ) An non igitur fiftitium , ut ex
plicetur permiſſive , vel de viatoribus
tantum & c. Rędeamus ad Sanétum
S. Th . q. Thomam . Verbum produci univerſaliter
4.de ver. verum eft , inquit , de omni quod A no
art. 2. bis intelligitur , live per efentiam videaa
tur , five per fimilitudinem .
Étfane in hoc univerſali principio co
gnitionem , quam de Deo habemus , San
S. Aug. & us ipfe Auguſtinus
1. 9. de tum Deum novimus , iucludit. In quan
inquit , fimiles fue
Trin . c.
11. mus ; ſed non ad æqualitatem fimiles ; quia
non tantum eum novimus , quantum ipfe
fe. Et infra . Fit aliqua Dei fimilitudo
illa notitia , tamen inferior eft , quia in
inferiore natura eft . Præterea de "Beato
L.14.c.17. rum viſione expreſſe loquens ait , quod
in
 De vifione Dei . 139
in hac imagine tunc perfecta erit Dei fi
militudo , quando Dei perfe ta erit viſio .
De qua 'dicit Apoftolus , videmus nunc 1. Cor.13 .
per ſpeculum , tunc autem facie ad fa
ciem : Et Apoftolus Joannes : Scimus quia
1. Jo . 3 .
cum apparuerit , fimiles ei erimus, quo
niam videbimus eum ſicuti eſt. Hinc ap
paret , tunc in iſta imagine Dei fieri ejus
plenam fimilitudinem , quando ejus plenam
L.15.C.16
perceperit vifionem . Tandem viſioném
hanc verbum noftrum vocat Sanctus Do.
ctor. Et tunc , inquit , verbum noſtrum
non erit falfum : quando ſcilicet jam non
in ænigmate , ſed facie ad faciem , &
ficut eſt, Deum videbimus .
Hæc quamvis magni momenti fint
probabilius eſt 2 per beatam viſionem
nullum formari verbum , feu fpeciem
expreſſam . Et hoc fupra expoſitæ San & ti
Thomæ rationes demonſtrare videntur.
Quomodo enim incircumfcripta , & illi
mitata Dei fubftantia per actum intelle
tus creati exprimi poteſt ? Certe ſi ideo
impoflibilis fit ſpecies impreſſa Dei , quia
per nullam fpeciem repræſentari poteft,
ut in fe eft , non minus impoffibilis erit
ſpecies,expreſſa , quæ magis objecti fimi
litudinem quam impreffa ſpecies ferre
debeat . Species quippe impreſa in pa
tentia tantum objectum repræſentat , ut
Philoſophi dicunt , fpecies vero expreſ
ſa actualem repræſentationem , & fimili
tudinem exhiber . Quomodo ergo impoſ
ſibilis erit prima, li admittatur ſecun
da ? Et ideo Patres. Angelis ipfis Deum
ineffabilem , & inexplicabilem eſſe di
cunt , quia per nullam eorum conceptio .
pem exprimi poteſt.
Nec
 140 Liber fecundus .
Nec tanta eſt allatarum au &toritatum
* oppoſitio , ut interpretationem non pa
tiantur . Et quidem cum ipſe Sanctus
Thomas hoc Apoſtoli Joannis teftimo
nium , & prima ex Auguſtino citata ver
ba fibi objecerit , ipfaque interpretatus
fit , manifeſtum fatis eft, quod concluſio
nem ſuam tam de fpecie exprefia , quam
de impreſſa intelligebat , & quod u
S. Tho. tramque ut impoffibilemn rejicit .
1. p . q . 12 . Ad teftimonium ergo Joannis reſpon
4.2. ad 1. det Sanctus Doctor , hæc Apoſtoli verba
de fimilitudine intelligenda effe , queeft
per participationem luminis glorie · Cla
rius alibi mentem ſuam aperit , illam
que ſimilitudinem , de qua Joanoes lo
quitur , de participatione divinæ fælicita
S. Thom . tis interpretatur . Tunc , inquit, maxime
bento per beatam vifionem Deo affimilamur , do
51. ejus beatitudinis participes fumus. Nam
ipfe Deus per fuam eflentiam fubftantiam
Juam intelligit , hæc eft fælicitas. Ea
dem ergo felicitate fruuntur Beati , qua :
Deus fælix eft , videntes eum illo modo ,
quo ipſe videt feipfum . Ecce , in quo fic
miles Deo erimus in felicitate , non
in verbi cujuſdam expreſſione . Sic !it
Deus fælix eſt nudam fuam & apertam
ſubſtantiam abſque ullo medio videndo ,
fic & nos fælices erimus ipſam Dei ſub
ftantiam abſque interpoſito medio vi .
dentes .
Imo ſecundum graves quoſdam inter
pretes hæc verba Joannis de fælicitate
potius corporis , quam de animæ beati
tudine intelligenda ſunt. Eorumque ſen
fus eft , quod cum Chriftus in gloria
apparuerit , fimiles ei erimus in gloria
cor
 De viſione Dei . 141
corporis configurati claritati corporis e Colo
jus , ut ait Apoftolus Paulus . Et hoc & Philipff . 3..
quia videbimus eum ſicuti eſt, quia ex 3.
animæ gloria , quæ in Dei clara viſione
confiftit , redundat gloria in corpus . Sic
interpretatur doctiflimus Eltius.
Perplexa magis videntur Sancti Augu
ftini verba . Ad primum tamen locum
ex libro nono de Trinitate deſumptum
refpondet Sanctus Thomas , quod ibi lo
quitur de notitia Dei , quæ habetur in
via , & de hac dicit , quod fimilitudis
nem quamdam Dei habeat. Si hoc ita
ef
fit , quid hæc ad propofitam quæftionen ?
Iterum dico , fi Sanctus Thomas ab in- S. Th. 1 .
tellectu Beatorum divinam efſentiam vi- p. qu. 12.
‫م‬
dentium utramque ſpeciem impreſſam , a. 2. ad 2.
72 & expreſſam non excluſiffet , cur hæc
tou Auguſtini verba fibi objeciffet, quæ con
tra lo lam ſpeciem expreſſam objici pol
ſunt ? Cur verba illa Beatorum vilioni
applicari non pateretur , fi & ipfam di
vinæ Effentiæ expreſſionem , & ſimilitu .
dinem ferre judicaſſet ? Cur ſaltem inter
ſpeciem expreſſam , & impreffam non
diftinxit , ut Auguſtini verborum appli
cationem uni negaret , & alteri conce
It
m deret , niſi quia utramque in Beatorum
), viſione æqualiter negavit?
be Alia Sancti Auguſtini verba ſupra ci
is tata non de ſimilitudine, & expreſſione
conceptionis Beatorum , fed de imagine
Cr & fimilitudine Dei , ad quam factus eſt
16 homo, intelligenda ſunt . Hæc imago &
ſimilitudo, quæ in Baptiſmo cæpit , quæ
per bona opera progreſſum habuit , tan
dem cum Deus in cælo apparuerit , con
ſummabitur. De hac ſanctitatis fimilitus
dine
 142 Liber fecundus .
dine his in locis loquitur Sanctus Augu
Itinus . Cum autem dicit , quod tunc
verbum noſtrum non erit falfum , & in
ænigmate pofitum , non de verbo ab in
tellectu Beatorum producto loquitur
ſed de verbo increato , in quo clare di
vina eſſentia , omneſque Dei perfectio.
nes apparebunt .
Sed quid ad ipfum Sanctum Thomam ?
Principium ejus de omni intelligente ſu
mendum eſt , qui objectum fibi conna .
turale concipit , quod vere & proprie
intelligit, & quod ſua conceptione ex
primit . Et hoc ad mentem San &ti Do
Storis ſufficiebat . Hoc enim principio u
tebatur ad probandum , quod Deus Pa:
+ ter fui ipfius cognitione , Verbum fibi
fimile producit : Quid ad hoc refert
quod intellectus verbum producat , vel
non producat in apprehenfione rei, quæ
captum ſuum ſuperat , modo ſemper in
cognitione objecti adæquati , aut non ex
cedentis verbum producat ? Maneat er
go verum , & a Sancto Thoma folidiſ.
fime probatum , quod Beati in divinæ
eſſentiæ vifione nullam fpeciem five
impreffam , five expreffam habent. Hæc
beata viſió Eſſentiæ divinæ verbum ſeu
ſimilitudinem non producit, fed Beato
/ rum mentes divinæ huic effentiæ fimpli
citer unit . Per hanc Beati divinam pul
chritudinem contemplantur , fed expri
mere non poſſunt.

QUÆ
 De vifione Dei . 143

QUÆSTIO QUINTA .
in
in An , & quomodo Beati divinam eſentiam
videntes, alia vidcant-.
-di
tio .
C animæ fatietatem ,, inde ſequi nes
am ? celle eft, quod ea omnia Beati videant ,
elu quæ ad illoruın plenam , & juftam ſa
tietatem conducunt.
onna .
1. Ergo videndo Divinam Effentiam ea
oprie
e ex omnia vident , quæ in Deo formaliter
i Doo ſunt, omnes nempe divinas perfectiones
& Trinitatis perſonas . Imo nec fieri pofa
DIO U
75 Pa. ſe merito putant Sancti Thomæ diſcipu
7 fibi li , quod Beatos aliqua Dei perfectio la
teat . Cum enim Deus ſit ens ſimplicif..
= fert ; ſimum , ut fupra di&tum eft , nec ullo
, vel
modo a parte rei perfectiones, & perſo
quæ næ ab ejus eſſentia diſtinguantur , cum
er in
etiam Deus à Beatis ut in le eſt videa
-n ex
tur , quomodo clare , & intuitive ut in
er
dira ſe eſt videri poffet , li totus non vide
retur ? Totus in re fimpliciſlima, & in
vinæ diviſibili conſiſtit : vel ergo totus , vel
live
nullo modo ut in fe eft videtur .
Hæc
2. Videntes Beati divinam eſſentiam ,
m ſeu
ejuſque omnipotentiam creaturas poffi
Beato biles vident . Fieri enim nequit , ut ſum
mpli
mam illam rerum omnium cauſam vi.
pul
deant, quin fimul ea percipiant , quæ
pri
cum illa neceſſariam connexionem ha.
bent . Res autem poffibiles neceſſariam
connexionem habere nemo negabit . U
nuſquiſque ergo Beatorum tanto plura
cognofcit , quanto perfectius Deum_vie
det . Omnia namque poſſibilia in Deo
die
E
 144 Liber ſecundus .
diſtincte videre non poteft intellectus
creatus : Hoc uni Deo competit , qui
fuam omnipotentiam folus comprehen
dit .
3. Ex his quæ extra Deum exiſtunt ,
ea vident , quæ ad ſuum ftatum ſpe
ctant , vel ad complendum rationale de
fiderium requiruntur . Rerum ergo o
mnium , quæ in mundo continentur
ſpecies & genera videbunt, ut ait San.
S.Th. 1.p. Aus Thomas , quia hujuſmodi viſio ad
9. 2.art.8.
ad to intellectus perfectionem requiritur . Co
gnoſcere autem alia, inquit Sanctus Do
čtor , ſingularia , & cogitata , & facta
non eft de intellectus crcati perfectione ,
nec ad hoc naturale ejus deſiderium ten
dit . Cur ergo ad omnia ſingularia Bea
torum vifionem extendemus ? Ad per
fectionem etiam creati intellectus non
pertinet, ut ea , quæ nondum funt , vi
deat . Ex his ergo fingularibus, & futu
ris ea cognoſcunt , quæ , ut jam dixi
mus , ad eorum ftatum pertinent .
His prænotatis , ardua quæftio eft
quomodo Beati creaturas in mundo exi
ftentes videant . Eas in feipfis videre
non poſſunt, cum abſentes ſint.
Communis eft Theologorum ſenten
tia ,quod Beati creaturas in Verbo , ſeu
in Eſſentia divina videant . Qui enim
cauſam aliquam cognoſcit , contentos in
illa effectus videt . Non uno tamen mo
do rem exponunt . Quidam res in El
ſentia divina videri contendunt tanquam
in ſua cauſa contentas . Alii vero die
cunt, res in Verbo , ſeu in divina ef
ſentia videri , quatenus ideę rationem
habet res omnes poſſibiles , exiſtentes
&
 De vifione Dei . 145
& futuras repræſentantis . Hoc eft , in
quiunt, res in arte videre . Deus , tan-,
quam rerum omnium ſupremus artifex ,
illarum omnium ideam habet . Qui ergo
hanc ſupremam ideam contemplantur
plura aut pauciora in ea vident , ſecuns
dum quod illam magis , velminus pe
netrant . Addunt hi omnes Theologi >
non æque in eſſentia divina yideri res
poffibiles , & exiſtentes , feu futuras .
Eſſentia fiquidem divina per ſeipſam ,qua
tenus cauſæ , vel ideæ rationem habet ,
res poffibiles neceſſario repræſentat ,
quia cum illa neceſſariam connexionem
habent . Cum autem res exiſtentes & fu
turæ neceſſariam cum illa connexionem
non habeant , ab illa non repræſentan
tur ; niſi quatenus adjunctum habet di
vinæ voluntatis decretum . Eſſentia er
go tanquam cauſa feu idea rerum per
decretum divinum determinata medium
eſt , ſeu ratio videndi res exiſtentes , aut
futuras .
In hac expofitione nihil non conſo
num , & Sanctorum Patrum auctoritate
firmatum . Quid in Sancti Auguſtinido
Ctrina celebrius , magiſque inculcatum ,
quam quod Angeli creaturas in Verbo
feu in effentia Divina contemplantur 3
Duobus modis creaturas ab Angelis co
gnoſci docet Sanctus Doctor , in Verbo
nempe , & in feipfis, ſed in Verbo me
lius quam in ſeiplis. Unde cognitionem ,
qua creaturæ in Verbo cognoſcuntur
matutinam vocat , alteram vero veſper
tinam , quafi lucidior , clarior , & cer. S. Ang. I.
tior fit prima , quam ſecunda cognitio . 11.de cir.
Cognitio quippe , inquit , creature in fe 7.
Tom , I.
ipfa
 146 Liber fecundus .
ipſa decoloratior eft , ut ita dicam , quam
cum in Dei fapientia cognofcitur , velut
in arte , qua fa &ta eft. Qui plura volue
rit , ipfum aliis in locis confulat ; & præ
fertim in lib. 4. de Genefi ad lito. 2. a
cap. 22. uſque ad 29. Hæc eadem eft a
liorum Patrum fententia . Qui Creatoris
S. Greg. fui claritatem vident , inquit S. Grego
hom .40. rius vapa , nihil in creatura agitur , quod
in Evang. videre non poſſint .
Suavia fimul, & urgentia funt Sancti
Bernardi verba . Scalam Apoftolus defi
gnavit , qua ad Dei cognitionem aſcen .
dimus : invifibilia Dei per ea , quæ fa .
& ta ſunt intellecta conſpiciuntur . Sed fuo
ne , inquit , bac ſcala cives cæli non om
Rom. 1. gent , fed exules . Quod ipfe bujus fenten .
tie auctor vidit , qui cum diceret inviſibia
lia por viſibilia confpici, fignanter pofuit,
a creatura mundi . Et vere quid opus fca
S. Ber.l.s. tis tenenti jam folium ? Creatura cæli idi
nie. Con la eft , præſto babens , per quod potius in
fa intueatur . Videt Verbum , in Vera
bo fatta per Verbum : Nec opus baber ex
bis, quæ facta funt, fa&toris notitiam men ,
dicare . Neque enim ut vel ipfa noverit ,
ad ipfa defcendit , quæ ibi illa videt , uo
bi longe melius funt , quam in feipfis.
Subdit Sanctus Parer . Optimum videndi
genus 2 fi rullius egueris ad omne quod
noffe libuerit , ne contentus . Sicut ergo
Beati, ex mente San& i Bernardi , crearu
rarum medio non indigent , ut ad Dei
cognitionem aſcendant , quem fibi uni.
tum contemplantor > fic illis eriam a
Deo exire & ad creaturas defcen ,
dere mon opus eft ut illas videant 5
eum in Verbo melius & clarius
quam
 De vifione Dei . 147
quam in ſeipfis appareant .
Antiquorum Patrum veſtigia ſequen. Concil.Senon.an .
tes Senonenſis Concilii Patres , hac una 528. C. 13.
potiſſimum ratione utuntur , ut Hæretis
corum objectionem recundant , qui Bea
tos preces noftras non audire conten .
dunt. Quan hoc,inquiunt non modo verita .
ti, fed Scripturis quoque dijonum fit, facile
intelligit ,qui Beatis pervium ele non ignorat
omniforme illud Divinitatis ſpeculum , in
quo quidquid eorum interfit illucefcat.
Huic communi Pacrum & Theologok
Tum expoſitioni immerito contradicit
Vaſquezius. Quidni effectus in caufa , &
in idea cognoſcetur , in qua plane &
clarißime continetur ? Quamvis enim
creaturæ in illa ſuprema rerum omnium
cauſa eminenter ſolum contineantur , &
non fecundum limitatas , & imperfectas
earum rationes , quamvis illius caufæ
perfectio creaturarum conditionem infine
te ſuperet , negari ideo non debet , quod
medium aptiffimum fit ad ingerendam
illaruin cognitionem . Quid in hoc repu
gnans ? An non divina eſſentia tanquam
rerum omnium caufa , vel tanquam re Vafq. in
rum idea per decretum divinum deter. 1. p.difp.
50. c. 6 .
minata eas exhibere poterit fecundum
perfectionis gradum , quo divinam boni
tatem participant ? Si quis tamen cumi
Vaſquezio ad fpecialem revelacionein res
carrere velit , qua Deus bearis ea , quæ
in mundo fiunt , revelatynon opus eft
contentione , cum & iple Auguftinus S. Aug.I.
non abnuet . Poffunt fpiritus mortuorum , de cura
t
inquit , aliqua , quæhic aguntur , que pro15.mor ,
C.
nece Dariam eft eos nofle , quæ necefla .
nium 10x10ft , eos non inojic non folum
G pre
 148 Liber ſecundus.
præterita , vel præfentia , verum etiam
futura ſpiritu Dei revelante cognoſcere
& c.

QUESTIO SEXTA .

An Beati omnes equaliter Deum vin

deant, de unde petenda fit
vifionis inequalitus.

Eatos omnes æquales in gloria futu

B ros effe , ficut & reprobos in pæna
contendebat hæreticus Jovinianus his du
ctus rationibus . Primo figuras quaſdam
adducebat , quibus peccatores omnes pee
nis æqualibus involvi , juftoſque eodem
gratiæ munere donari videtur . In Ægy
pto , inquiebat , decem plagas æqualiter
omnes ſentiunt peccatores ; & fimiles
tenebrę domino , & ſervo, nobili , & igno
bili, Regiimminent, & vulgo : Sanctis ve
to Dei , & populo Ifrael una erat lux .
Hebræi æqualem mannæ menſuram re
cipiebant, cibus in ore cunctorum æqua
liter fapiebat, omnes ad manfionem u
nam , ſcilicet ad terram promiffam pari
labore , & mercede pergebant . Omines
æquale paſcha, æquale ſabbatum , æqua
les Neomenias , & Scenopegias habe
bant . In annis Jubilæiomnibus æqualia
ter debita relaxabantur omnes æqualia
ter venditores ad antiquas poſſeſſiones
redibant . Inter fratrem , qui ſemper
* cum patre fuerat , & eum , qui poftea
penitens eft receptus , nulla diverſitas
eft .
His veteris Teſtamenti figuris quas
? dam Evangelii verba,adjungebat , quibus
onines
1
 De viſione Dei. 149
omnes æqualiter gratiæ dona participare
videntur . Hæc Chrifti verba præfertim
fcert ponderabat, qui manducat meam carnem , Joan . 6.
bibit meum fanguinem ; in me manet ,
ego in illo . Er iſta ,omnis qui diligit
me, fermonem meum fervabit , & Pater Joan. Itu .
meus diliget'eum, o ad eum veniemus >
‫ܘ‬ manfionem apud eum faciemus. Ecce ,
nullam in juſtis Deum diligentibus diſcre
tionem ponit . In omnibus æqualiter
Deus habitat . Ubi autem hujuſcemodi
habitator eft , inquit , puto quod nihil
zna deeſſe pofſit hofpiti.
due Et ne quis fufpicaretur , hæc verba
am ad ſolos Apoſtolos dirigi , addit Chri
ſtus : Non pro his rogo tantum , ſed pro Joan
em . 17.
illis , qui credituri ſunt per verbum eorum
gy in me, ut omnes unum fint , ficut tu Pas
ter ter in me , ego in te ; ut ipſi in no
les bis unum fint . Et ego claritatem , quam
0 dediſti mihi, dedi eis , ut fintunum, fic
ut nos unum fumus. Ubi in his omni
bus aliqua diſcretionis umbra ? Sed quo
modo unum inter fe jufti erunt , ſicut
Pater , & Filius unum funt, fi alii aliis
fint beatiores ? Sane fideles omnes unum
Chriſti corpus componunt; cujus corpo
ris quilibet membrum eſt : Omnia au
tem membra æqualiter diligimus , nec
oculum digito præponimus , fed in ſin
gulorum amiffione membrorum commu
nis dolor eft. Et cur ſicut omnes æqua
liter in Adamo morimur , non etiam æ
qualiter fpiritualem vitam a Chriſto tra.
hemus ?
Tandem errorem fuum operariorum pa- Matt. 206
rabola confirmabat, qui diverſis diei ho
ris ad vineam vocati, æqualem tamen
G 3 mer .
 T50 Liber fecundus .
mercedem acceperunt .
In hunc hæreticum ardenti zelo mo .
S. Hier. 1. re fuo invehitur S. Hieronymus . Hæc
2. adv.Jo- vera eft, inquit , Antichriſti prædicatio ,
vinian. c. quæ inter Joannem , & ultimum penis
12. & feq.
tentem nullam facit eſſe diſtantiam . Ca.
tholicum autem dogma his Scripturæ lo
cis probat Sanctus Doctor. Primo Chri
fus* Matthæi 20. dicit , qui vult inter
vos majax effe, fit omnium minimus , Si
omnes in coelo æquales futuri fumus
fruftra nos hic humiliamus ur ibi ma .
jores effe poffimus .
Secundo Matthæi 25. fervorum para
i bola defcribitur, qui pro talentorum di
verſitate diverſos fructus , diverfamque
compenfationem retulerunt . Refponde
bat Jovinianus , juftos non ſpe profe
etus laborare , fed ne perdant , quod
acceperunt ; ficut talentum ſuum perdi,
dit , qui illud negotiationi non commi.
fit . Certe , ſi hoc ita , inquit S. Hiero
nymus , non reprobanda , fed potius. lau.
danda erat negligentis ſervi præcautio ,
qui talentum ſuum infodit , ne illud
perderet. An non magis perdendi ralen .
ti ſui periculum vitabat, quam alii , qui
talenta fua negotiationi expofuerant ?
Deinde , fi non magis meruit qui plus
lucrifecerat , quam qui minus , cur ei
potius , quam alteri negligentis , & o.
tiofi fervi talentum datur? Cur illi , qui
quinque talenta folum duplicaverat, de
cem urbes non traduntur , ficut illi , qui
ex decem talentis alia decem lucrifece
Fat , fi eadem fint quinque , & decem
talentorum lucra ?
I. Cor.ga : Cur Apoftolus gratuito Evangelium
præc
 De vifione Dei ,
prædicabat , fi inde majorem gloriam
conſequi non fperabat ? non peccant
2 qui de Evangelio vivunt , diſpoſuit e
nim Dominus, ut Evangelium prædican
tes de Evangelio vivant. Apoſtolus er
go , qui hac licentia non utens manibus
fuis laborabat , ne quem gravaret , &
die 9 ac nocte operabatur , ut fibi , &
fecum laborantibus neceſſaria compara
at , utique ideo hoc fecit , ut plus las
borans , plusaliquid mercedis acciperet.
Non enim ita le geffit , ut Gmpliciter
peccatum vitaret , cum neceſſariam fuo
Hentationem pro Evangelii prædicatio
ne exigere peccatum non fit . Ad als
tiorem ergo perfectionis gradum a'cen
dere conabatur . Unde ait, que eft ergo
merces mea ?
Tertio verbis expreſſis dicit Apofto
lus , quod unuſquiſque propriam merce- 1. Cor. 3 .
dem accipiet ſecundum fuum laborem .
Cum ergo diſpares fint juſtorum labo
res in hac vita , diſpar erit merces in
gloria . Qui in hac vita perce ſeminar , 2. Cor.9,
ut ait idem Apoftolus, in alia parce me:
tet qui ſeminar in bencdictionibus
de benedi&tionibus do metet . Hujus vitæ
merita , femina gloriæ funt , ita ut qui
plura , & perfectiora bonorum operum
merita ſeminaverit , uberiorem gloria
fructum metere debeat .
Quarto , urgent Chrifti verba ad Di- Joan. 14.
fcipulos , in domo Patris mei manfiones
multæ funt . Urgent & alia Apoftoli
verba , alia clariias Solis alia claritas 1. Cor.15 .
Lune , o alia claritas ftellarum . Stella
enim a ſtella differt in claritate . Sic
reſurrectio mortuorum . I'r his verbisie
G 4 lus
 152 Liber fecundus
lucet beatitudinis diverſitas . Nam ', ut
Tert. in ait optime Tertullianus , quomodo mul
fcorp. c.6. tæ manfiones apud Patrem , fi non pro
varietate meritorum ? Quomodo ftella a
ftella diftabit in gloria , nifi pro diver
fitate radiorum ?
His verbis arctatus Jovinianuis multas
illas manſiones de diverſis Eccleſiis in
toto orbe diffufis interpretabatur . Sed
huic interpretationi obſtant ſequentia
Chriſti verba , vado vobis parare locum ,
& c. Locus , & manfiones , quas præpa.
rare fe dicit Chriftus Apoftolis , inquit
S. Hieronymus , in domo utique ſunt
Patris , id eſt in regno cælorum non
in terra , in qua Apoftolos relinque
bat . In illo cælorum tegno Archange
li funt, Angeli , Throni , Dominatio
a ſitas nomi .
nes a & c. Sine cauf diver
num eft , ubi non eft diverſitas merito .
fum .
Hac tandem invictiflima ratione Jos
viniani errorem confutat S. Hieronymus :
Si nulla fit meritorum diverfitas , a nie
hil diftet inter virgines , & mulieres con
jugatas , fi æqualis meriti ſint leviora
virtutum opera , & martyrum conftan
tia , vanum erit perfectionis ftudium ;
tædiofus omnino erit virtutum labor
omnes a perfectionis ſtudio retrahentur .
Quid perſeverant virgines , ait ſublimis
Doctor ? Quid laborant viduæ ? Cur 'ma
ritatæ ſe continent ? peccemus omnes
& poſt pænitentiam idem erimus quod
A poſtoliſunt .
Futiles funt Joviniani rationes . Fi.
guræ enim veteris Teſtamenti , quas
primo adducit , ad præfentem hujus vi..
 De' vifione Dei . 153
five ſtatum ſpectant , in qua non fit me.
ritorum retributio . In præfentiarum )
inquit S. Hieronymus , navigamus, lu
étamur , atque pugnamus , ut in fine
perveniamus ad portum , coronemur >
triumphemus .
Verum eft 9. quod Deus omnes dili
gentes fe diligat , quod apud eos ve
niat, & quod apud eos manfionem fa
ciat . Sed an ideo omnes æquales ? An
non talis hofpes quibuſdam confert fpe
cialia gratiæ dona ? De Joanne Baptiſta Luc. I.
dicitur , quod adhuc in utero matris
fuæ pofitus , Spiritu Sancto repletus eſt.
Hoc idem elogium Sancto Stephano in
Actis Apoftolorum tribuitur. De Joan
ne Evangeliſta , de Martha , Magdale
nå , & Lazaro dicitur , quod eos Chri
Aus diligebat , fpeciali ſcilicet amore
Apoftoli, teftante Paulo , gratiæ primi
tias acceperunt . In his ergo Chriſtus
aliter quam in multis aliis juftis habi
tavit
Nemo Catholicus inficiatur , fideles
omnes corpus tanquam membra com
ponere , cujus Chriſtus caput eſt . Sed
non eumdem fpiritualis vitæ gradum on
mnibus membris ſuis tribuit . Diviſiones 1.Cor: 1 * .
gratiarum funt , inquit Apoſtolus , divi
Jiones miniſtrationum ſunt, diviſiones
operationum . Omnia corporis membra non
eumdem actum habent : Idem quidem Spi
ritus dividens ſingulis prout vult. Non
oinnes eumdem locum , eamdemque di
gnitatem in Ecclefiæ corpore occupant .
Quoſdam quidem pofuit Deus in Ecclefia
primum Apoftolos , fecundo Prophetas
tertio Doctores deinde virtutes > & €.
GS Numa
 154 Liber fecundus
Numquid omnes Apoftoli ? Numquid or
mnes Prophete ? c.
Falſum eſt quod dixit Jovinianus
omnia corporis inembra æqualiter dili
gi , nec unum alteri præponi, cum do
ceat Apoftolus > membra alia effe ho
,, neftiora ,alia verecundiora . Ejufdem
; ne ordinis , & meriti arbitraris os , &
sg alvum , oculos , & ineatus , per quos
fimus egeritur , & urina : ( verba funt
» Hieronymi ad Jovinianum ) Eft qui
dem dolor in amiffione cujuslibet
» membri , fed non æquale damnum .
Si digitum amputes , aut auriculæ
fummitatem , dolor quidem eft , fed
non tantum damnum , nec tanta cum
dolore deformitas , quanta ſi oculos
9.eruas , & c.
Operariorum ad vineam mifforum pa
rabola nonnihil difficultatis habet , ' il
Jamque non uno modo Patres , aliique
Do & ores interpretantur . Lyranus , Vaf
quezius , & quidam alii denarium illum ,
quem omnes accipiunt , non cæleſtem
gloriam intelligunt, fed temporalem gra
tiam , & vocationem ad fidem . Judæi ,
inquiunt, qui primi ad excolendan Ec
cleliæ vineam vocati fuerant , noviſfi
mi facti funt , & reprobati , paucique
ex illis Chriftianam fidem receperunt .
Gentiles vero , qui noviffimi, & repro
bati cenfebantur , primi facti funt fpe
cialiter vocati , & electi ad fidem Chri
fti , & adoptionem filiorum Dei reci >
piendam . In hoc ſenſu intellecta para
bola Joviniano non favet .
Alii , quamvis denarium illum de ce
leſti gloria intelligant , communem ta
men
 De vifione Dei . 135
men eſſe primis & ultimis operariis non
-putant . Parabolæ ergo fcopum eſſe di
cunt, oftendere , quod Judæi , qui pri
mi , & deſtinati videbantur ad occupan
a dum Dei regnum , ab illo tanquam re
probi exclufi funt ; ex infidelibus vero
vocati, quique noviffimi, & omnino re
probati videbantur , ad illud regnum oc
cupandum vocati , & deftinati ſunt. Non
1 ergo , inquiunt, hæc parabola affumitur
ad oftendendum , quod illi , qui multum
in vinea Domini laborarunt , & illi qui
tarde vencrunt , eumdem gloriæ dena
rium recipient; ſed imo ad probandum ,
quod illi , qui primi & digniores vide
bantur , tanquam indigni rejicientur ; am
$ kii vero , qui ultimi venerunt, quique
-noviffimi & reprobi cenſebantur , digni
tandem mercede judicabuntur . Putant
fiquidem parabolam hanc connexionem
habere cum verbis præcedentibus, mul Matth.19.
ti autem erunt primi noviſſimi, noviſ in fine .
fimi primi . Quod idem reperit Evange.
liſta Lucas . Et ecce funt noviffimi , qui Luc
. 13.
erunt primi, & funt primi, qui erunt no
viffimi, id eft , ecce funt qui noviffimi,
indigni, & reprobi cenſentur , & tamen
peimi & ele & i erunt . Et ſunt qui pri
mi , digni , & electividentur, qui tamen
tanquam reprobi,a gloria excludentur .
Quid per hoc aliud indicatur, quam Ju
dæorum reprobatio , & Gentilium vocá
tio poftquam enim Chriftus oftendit
Judæos efle a regno Dei repellendos ,
. ftatim adjungit, & venient ab.Oriente ,
Occidente , Aquilone , b Auftro , Luc. 13.
O accumbene in regno Dei. Parabola. fic
intellecta folidum habet fundamentum ,
G 6 nia
 156 Liber fecundus
nihilque pro Joviniano facit .
Commúnius tamen alii , quibus ada
hæret S. Thomas , fic parabolam intel
Higunt , ut vere primi, & ultimi opera
rii gloriæ mercedem recipiant, quia o
mnes in Domini vinea operati funt. Di
cunt ergo , non omnia parabolæ verba .
fcrupulofe ponderanda effe , fed fcopum
efle attendendum . Scopus eſt , quod co.
mnes , qui in vera religione virtutum a
pera præftiterunt, tam illi , qui a pri
mo mundi exordio uſque ad Chriftum
vixerunt , quam qui poft Evangelii pro
mulgationem , tam illi, quia primis vi
tæ fuæ annis , quam qui ſub finem vi
tæ cæperunt , gloriam recipient , quæ
quidem una eft pro omnibus, quamvis
non eodem modo participata . Idem eft
viſionis beatificæ objectum , quamvis non
æqualiter ab omnibus penetratum . Eri
mus ergo in illa mercede omnes æqua
les tanquam primi noviffimi, & noviffi.
S. Aug.
ferm . 59. mi primi , ait S. Auguftinus, quia de
de verb . narius ille vita æterna eft, & in vita 2
Dom. terna omnes æquales erunt . Quamvis
enim meritorum diverſitate fulgebunt ,
alius magis , alius, minus ; quod tamen
ad vitam æternam pertinet , æqualis erit
omnibus , Non enim alteri erit longius,
alteri brevius quod pariter fempiternum
eft . Alio modo ibi erit caftitas conjuga
lis , alio modo integritas virginalis , &c .
tamen quantum pertinet ad vivere in
æternum nec ille plus vivit illo , nec
ille plus illo . Pariter fine fine vivunt,
cum in ' ſuis quiſque claritatibus vi
vat .
Aliqui tamen fic interpretantur , ut .
pa
 De vifione Dei . 197
parabola de vera & abſoluta æqualitate
intelligenda fit , quia qui tardius ad vi
neam venerunt , ardentiori labore tem
poris fpatium compenſarunt. Sunt enim
qui unico virtutis actu plura aliorum
bona opera adæquent ob ingentem ani S. Grego
r.
mi fervorem . Etfi ad laboris modum plus Nazianz.
contulerint qui priores ingreſſi ſunt , in - Or.40.
quit S. Gregorius Nazianz. non tamen
quantum ad voluntatis modum . Quocum
que ex his modis parabola intelligatur ,
Joviniani errorem non juvat .
Ad fecundam quæſtionis partem re
fpondent Scotus , Cajetanus , & alii qui. 3. dift. 13.
dam , non ex diverſitate folum luminis 9. 3 .
gloriæ , fed ex naturali etiam ingenii a . Cajet, in
cie pendere viſionis beatæ diverſitatem . 3.P.qu. 10 .
8.4 . ad 2.
Quamvis enim , inquiunt , naturalis in
tellectus ſe ſolo ad Dei viſionem pertin
gere nequeat , lumine tamen gloriæ per
fuſus, tanto magis divinum illud obje
Cum penetrat , quo ingenii aciem ha
buerit magis intenſam . Sicque intelle
etus naturaliter ſubtilior cum æquali
lumine gloriæ intenfiorem Dei viſionem
eliciet . Sed hoc aliis merito diſplicet ;
fic enim aliquis gloriæ gradus non me
ritis , fed naturalibus viribus tribueretur :
quod quis ferat ?
Reſpondet ergo folidiffime S. Thomas S. Th. 1.p.
quod quidem unus alio perfectius Deum 9. 12. 2.6 .
videbit , non per aliquam fimilitudi
» nem perfectiorem , quæ nulla erit
ſed per hoc quod unius intellectus
» majorem habebit virtutem , ſeu facul
tatem ad videndum Deum , quam al
» terius . Facultas autem videndi Deum
».non competit intellectui creato ſecun
22 dum

3
 158 Liber ſecundus .
», dum fuam naturam , fed per lumen
» gloriæ , quod intellectum in quadam
deiformitate conftituit . Unde intelle
», ctus plus de lumine gloriæ partici
pans perfeftius Deum videbit; plus
» autem participabit de lumine gloriæ ,
qui plus habet de charitate ; quia ubi
eſt major charitas , ibi eſt majus. de
fiderium , & deſiderium quodammo
do facit deſiderantem aptum , & pa
in ratum ad fufceptionem rei deſidera
tæ . Et infra dicit , quod vifionis il
ad 3. 2. 7. ,, lius diverfitas proveniet ex. faculta
» te intellectus non naturali , ſed glo
* riofa , feu in quantum intellectus ma
s jari , vel minori lumine gloriæ per
funditur .

QUÆSTIO SEPTIMA .

An divine eſentiæ vifo ufque ad finem

mundi retardetur.

Uæftio hæc dubios habuit animos

Q non hæreticorum folum , ſed etiam
multorum Patrum . Quidam aperte do
cuerunt, juftorum animas a corporibus
feparatas in quibufdam locis abditis re
tineri uſque ad extremum judicium ,
poft quod reſumptis corporibus ad cæ
-beſtem gloriam admittentur. Qualis au
- tem effet locus ille , in quo animæ ju
ftoruna toto illo tempore detinerentur ,
non omnes æqualiter determinarunt. .
Tert.1. Tertulliano viſum eft , locum iftum ſub
contra
Marc. c. terraneum non effe , fed regionem quam
34 dam fuperiorem , Eam itaque regio
» nena , inquit , finuni diço Abrahæ.
etli
 De vifione Dei . 159
ng etſi non cæleftem , fublimiorem ta
» men inferis , interim refrigerium præ
bituram animabus juftorum , donec
confummatio rerum refurre & ionem o
5 mnium plenitudine mercedis expun .
( gat .
S. Irenæus cenfuit , juftorum animas s. Iren. I.
interim in Paradiſo terreſtri detineri 5. Co je
in quem Enoch , & Elias translati funt:
» Dicunt presbyteri , inquit , qui funt
,, Apoſtolorum diſcipuli , eos , quitrans
» lati funt illuc ( nempe in Paradie
» fum terreſtrem , de quo immediate
» ante dixerat ) translatos efle . Juftis
enim hominibus , & fpiritum haben
tibus præparatus eſt paradifus , in
» quem & Apoftolus Paulus aſportatus
audivit ſermɔnes inenarrabiles ; & ibi
92 manere eos , qui translati ſunt, uſque L.5.c.3
95 ad conſummationem coauſpicantes in
» , corruptelam . Infra tameii de eodem
» animarum receptaculo expreſſius lo
» quens , non deteráninal quale fit, &
in quo loco fitum . Facta enim de
,, fcriptione mortis , Reſurrectionis , &
Afcenfionis Chrifti, fubdit : Manife
» ftum eft , quia & difcipulorum ejus ,
» propter quos hæc operatus Dominus ,
99 animæ abibunt in inviſibilem locum
definitum a Deo , & ibi ufque ad Re
si ſurrectionem eommorabuntur fuſtinen
», tes Reſurrectionem ; poft recipientes
corpora , & perfecte reſurgentes, hoc
is eft corporaliter , quemadmodum &
Dominus reſurrexit > fic venient ad
is confpectum Dei.
Patres quidam alii in hac folvenda
quæſtione non fbi conftare videntur: -
S.
 Ito Liber. Secundus.
S. Ambr. S. Ambroſius quibuſdam in locis fenti
lib. 2. de re videtur , animas, nonniſi poſt judi
Cain , & cium ultimum fore beatas : Solvitur
Abel, c. 2.
& 1.de
no mor bo- ,y nem vitæ hujus adhuc tamen poft
corpore anima , inquit , & , fi.
futuri
tis , c 3:
judicii ambiguo ſuſpenditur . Et cla
s rius , in libro de bono mortis loquens
de animarum receptaculis , quæ , ut
. ait , Scriptura animarum promptuaria
» nuncupavit , aperte dicit , aniinarum
,, remunerationem uſque ad finem mun .
,, di reſervari . Scriptura , inquit , oc
» , currens querelæ humanæ , eo quod
..qui præceſſerunt , videantur ul.
juſti,
» que ad judicii diem , per plurimum
Icilicet temporis , debita ſibi remu.
9 neratione fraudari , mirabiliter ait ,
coronæ eſſe ſimilem illum judicii diem ,
in quo ſicut non noviſſimorum tar
» ditas , fic non priorum velocitas . Ca
ronæ enim dies expectatur ab omni
bus , ut intra eum diem & vi&ti eru .
beſcant , & vietores palmam adipi
» ſcantur victoriæ . Et infra ! Ergo dum
„ expectatur plenitudo temporis , ex
» pectant animæ remunerationem de
9) bitain .
L.7. epift. Ettamen de Sancti viri Acholii mor
epift. 59.
vel cpiſt. te loquens , illius animam in cælo re
clafli 1.cp. ceptam afferit, ubi facie ad faciem vi
det , quæ in hac vita per ſpeculum , feu
per fidem tantum cognoverat . . ?Eft igi
tur, inquit , jam fuperiorum incola ,
» poffeffor civitatis æternæ illius Hie
» ruſalem , quæ in cælo eft. Videt il
» lic urbis ejus menfuram immenfam ,
» purum aurum , lapidem pretioſum
os lumen fine fole perpetuum , . Et hæc
omnia
 De viſione Dei . 16
omnia jam dudum quidem fibi comper
ta , ſed nunc facie ad faciem manifefta.
ta videns dicit : Sicut audivimus , ita .
videmus in civitate Domini virtutum , in
civitate Dei noftri .
Certe S. Auguftinus in hac quæftione S. Aug
dubius ſemper manfit . Nec enim quid .
quam pro præſenti ſanctorum gloria de.
terminavit , five in libro 12. de'Gen.
ad lit. c. 3. live in libro 2. quæſt. Evang .
9.38. ſive lib .20. de Civitate , C. 13. &
e. 15 ; ut putat Bellarminus . In his qui
dem locis dicit , juſtorum animas a tem
pore Reſurrectionis Chrifti in inferis non
detineri , fed in alio quodam ſublimiori
koco , quem paradiſum dici poſle non
negat , ut legentibus facile patebit . Imo
in libro citato de Geneſi ad litteram ,
paradiſum , in quo recepta eft boni la
tronis anima ? & ubi ſunt animæ Bea
torum , a tertio cælo , ſeu a cælo glo.
riæ , quod vocat paradifum paradiſorum ,
diſtinguere videtur . Et in libro 2. quæft .
Evang. aperte dicit incertum eſſe , an
juſtorum animæ , qui pauperibus fubve
nerunt , ſint ante judicium in æterna ta
bernacula récipiendæ . Quamquam , in
quit , illa receptio utrum ſtatim poft iftam L. 1. Re
vitam fiat an in fine freculi in refurre : tract. C.
&tione mortuorum , atque ultima resribu- 14.
tione judicii , non minima quæftio eft . Et
quod in hoc dubio femper perſeve
raverit patet ex libro retractationum
ubi ait : Et Angeli quidem fan& ti quod
ibi fint , fcilicet in poffeffione beati
tudinis , ubi Deus facie ad faciem vi
detur ,nulla magna quæftio eft . Sed
de fanctis hominibus jam defunétis , un
trum
 102 Liber fecundur .
frum ipfi faltem dicendi fint jam in il
la pofleffione confiftere , merito queri.
tur .
S. Aug. Dices . San & us. Auguſtinus exponens
ſup. Pl. illa verba Pſalmi 119. Heu mihi quia in
119.
, colatus meus prolongatus eft , dicit , quod
» qui peregrinantur a coeleſti Hierufa
lem , intermalos ſunt, nec ab illis re
cedere poffunt , niſi cum redierint ad
> focietatem Angelorum , ut ibi. fint ,
unde peregrinantur. Ibi omnes jufti ,
is & Sancti , qui fruuntur Deo line les
Aione , ſine litteris ; quod enim nobis
in per paginas fcriptum eft , per faciem
5. Dei illi cernunt. Hoc quidem dicit S.
Auguftinus , ſed utrum hoc Sanctis fta
tim poſt mortem contingat, an vero tan
In Ench. tum poſt generalem reſurrectionem mor
C. 109. tuorum ,non determinat. Quid ? quod in
Enchiridio , aliiſque in locis fæpe repetit,
juftorum animas in quibuſdam receptacu
lis detineri , donec facta generali relur
rectione in cælum adducantur?, Tein .
is pus, inquit , quod inter hominis mor
99 tem & ultimam reſurrectionem in
, terpofitum eft , animas abditis rece
» ptaculis continet . Quid ? quod illud
in quaſi indubitarum tradit ? Poft vitam
» parvam iſtam nondum eris ubi erunt
In Pf.36. „ Sancti , quibus dicitur , venite benedi
S. Bern. Eti Patris mei, percipite Regnum , quod
vobis paratum eft ab initio mundi
Nondum ibi eris , quis nefcit ? Sed
», jam poteris ibi effe , ubi illum quon
dam pauperem ulcerofum dives ille
» ſuperbus in mediis fuis tormentis vi
dit a longe requiefcentem . Inilla re
» quie positus certe fecurus expectas
» jų
 De vifione Dei . 163
» judicii diem , quando recipias & cor
- pus , quando immuteris , ut Angelo
in æqueris .
His veftigiis inhærens S. Bernardus ait, S. Bern.
tres eſſe animarum fanétarum ftatus fer. 3. &
primum in corpore corruptibili , fecunt. 4. in feft.
dum fine corpore , tertium in corpore Sanct.
jam glorificato . , Primum in militia,
fecundum in requie , tertium in bear
titudine conſommata . Primum deni
1
iz que in tabernaculis , ſecundum in a
) triis , tertium in domo Dei . Er irge
fra . In illam enim beatiffimam do
mum nec fine nobis įntrabunt , fci
licet Sancti jam mortui) nec fine cor
poribus fuis , id eft nec Sancti fine
„ plebe , nec ſpiritus fine carne. Neque
» enim præftari decet integram beatitu .
in dinem, donec fit homo integer, cui
detur ; nec perfectione donari Eccle
is fiam imperfectam .
Ex his æquo Lectori patebit , quid de
Joanne xxii. ſentiendum fit . Licet e
nim his auctoritatibus fretus putaſlet ,
Sanctorum animas ante corporum reſum
ptionem Divinam eſſentiam non videre ,
hærefis ideo notam non incurriſſet , ut
quidam incaute calumniantur, cum ad
huc nihil in hac materia determinatum
ellet . Sed quamvis forte Summus ille
Pontifex in hanc fententiam propende
rit , nihil tamen unquam in hac materia
credendum propofuit. Rem quidem Do
etoribus examinandam commifit , ipfemet .
publicis collationibus , & prædicationibus.
de hac beatitudinis retardatione locutus
eft ,non afferendo, fed fimpliciter tanquam
dubium proponendo , ut inviétiffime pro
bant
 164 Liber fecundu
bant publica inſtrumenta hac de re edi
ta , quorum unum in Archivio majoris
Conventus FF. Prædicatorum . Pariſienſiū
afſervári dicitur . In hoc inſtrumento Do
stores a Philippo Valeſio Francorum Re*
ge congregati deponunt , quod quidquid
in hac materia fua Sanctitas dixit , non
afferendo , feu opinando protulit , fed
folummodo recitando .
Hoc adhuc magis patet ex diplomate
Benediéti XII . Joannis fuccefforis , quod
ex manuſcripto Vaticano deſcripſit Odo
Odoric. ricus Raynaldus ; in quo Benedictus XII.
Rayn. ad teftatur , quod Joannes XXII. ejus præ
an. 1343. deceffor, convocatis Cardinalibus , mul
1. 35.
tiſque aliis Prælatis , & Doctoribus, pu
blice declaravit , fe nihil umquam in hac
materia allerendo , vel determinando di.
xiffe . Imo morti proximus , ut fparfum
rumorem , quod aliter fenfiffet , dilue
ret , ſuam mentem ſic declaravit . Fate
mur , credimus , quod anime purgate
ſeparat : a corporibus funt in cælo cælon
rum Regno, Paradiſo , cum Cbriſte
in confortio Angelorum congregatæ ,
videntDeum , ac Divinam effentiam facie
ad faciem clare , in quantum ftatus ,
conditio compatitur anime feparate . De
inde declarat , quod fi quid aliquando
dixerit, prædicarit , aut fcripferit , quod
contrarium videatur , hoc expreffe revo
cat , totumque determinationi Ecclefiæ ,
& ſucceſſorum ſuorum fubjicit .
Benedi & t. Hanc ergo quæftionem , quam indeter
XII, in minatam reliquerat Joannes XXII , de
Bulla, Be- terminavit Benedictus XII, ipfius ſuccef
nedi&tus for , omnibuſque fidelibus tanquam ca
Deus. 5.3. tholicum dogma credendum prapofuit ,
quod
 De viſione Dei , 1653
quod animæ juſtorum femel purgatæ ,
ante refumptionem corporum , & gene
rale judicium in coelo cælorum re
gno , & Paradiſo cælefti cum Chriſto
& ſanctorum Angelorum confortio con
gregatæ Divinam effentiam viſione intnis
tiva ', & faciali , nulla mediante creatu
ra in ratione objecti viſi fe habente ,
fed Divina effentia immediate ſe nude
clare , & aperte eis oftendente vident
quodque fic videntes eadem Divina er
ſentia perfruuntur : Verba funt Decre
ti .
Tandem generalis Concilii Florentini Concil.
Decreto illud idem definitum fuit , ani. Flor , in
Decr.
mas nempe juſtorum a ' corporibus fepa
ratas , quæ nihil purgandum habent , in
cælum mox recipi, o intueri clare ipſum
Deum Trinum , Unum , ſicuti eft , pro
meritorum tamen diverſitate , aliam alia
perfe tius. .
Et fane quid Scripturæ Sacræ confor
mius ? Hoc unum Apoſtoli teftimonium 2. Cor. sé
Catholicam fidem pleniffime confirmat,
Scimus, inquit , quoniam fi terreſtris do
mus noſtra hujus habitationis diſolvatur ,
quod edificationem ex Deo habemus dos
mum non manufa&tam ; eternam in cælis .
Quæ eft ifta ædificatio , & domus non
manufacta , quam poft corporis diſſolu
tionem expectabat Apoſtolus ? Sane de
quibuſdam mundi receptaculis intelligi
non poteft ; hanc enim domum æternam
effe , aut in illa in æternum manſuras
effe animas Catholicus quifpiam num
quam dixit .
Etiam , inquies , fed hanc ædificatio
nem animæ non obtinent nifi poft gene.
ras
 166 Liber fecundus
ralem reſurrectionem . Si ita effet , fruw
Philip. 1. ftra cuperet Apoftolus diffolvi , & effe
cum Chrifto . Quomodo tam ardentera :
corpore diffolvi cuperet , ut Chriſtum
videret , fi animæ a corporibus feparatz
Chriftum non videant, fi Divina illa vi
fione nonnifi refumptis corporibus poft
judicium animæ fruantur ? Imo quomo
do dicere potuiſſet Apoftolus , Audemus.
autem , @bonam voluntatem habemus ma
gis peregrinari , corpore , præfentes ef
fe ad Dominum ? Ex his haud dubie con .
Itat , animas a corpore peregrinantes y
feu a cotpore ſeparatas Divina pralen
tia , & viſione frui . An non repugnan
tia diceret Apoftolus , fi animæ Deum
non viderent nif refumptis corporibus ?
Sic vanum effet deſiderium peregrinatio
nis a corpore
ut Chriſtus videretur
fi nunquam animæ ra corporibus pere
grinantes Chriſtum viderent.
Catholicum dogma in victiffime etiam
probant hæc Chrifti verba ad latronens
Luc . 23. dicta , hodie mecum eris in Paradife
Scio , quofdam ex antiquis etiam Patria
bus reſpondere , non fequi latronem ef
ſe in cælo , ſeu in Regno cælorum , ubi
Deus effentiam fuam manifeftat , fed in
alio loco , qui propter fummas delicias Pá
fadifus dici poteft, & ubi Chriftus eft fe
cundum fuam Divinitatem , fecundum qaž
ubique pręſens eft. At quis violentiam ver
bis factam non videat ? Chriftus fane in
compenfationem eximiæ fidei latronis
fuam illi præfentiam promittit . Eft er
go latro in loco , ubi Chriſtus eft , &
ubi ſe manifeftati , ubi latro cum aliis
Sanctis práſentia ejus fruitur : quod non
ali
 Dc vifione Dei . 167
alibi quam in cælo fit , faltem concia
& line interruptione . Eo quidem
ipfo die , quo Chriſtus mortuus eft
non fuit latro in cælo cælorum , quod
Chriſtus nondum ingreffu fuo aperuerat ,
fed ipfius divinæ effentiæ vilione frui
cæpit, qua haud dubie poftea non fuit
privatus . Tunc cum Chrifto eſſe cæpit ,
a quo deinceps fejunctus non fuit .
Quid eft quod Chriftus afcendens in Ephef. 4.
altum captivam duxit captivitatem ? Non
ne hinc patet , Chriftum poft reſurrection
nem ſuam aſcendentem in cælum fecum
duxiffe animas juftorum , quæ prius as
pud inferos velut captivæ tenebantur ?
Nec valet quorumdam interpretatio
quod Chriftus aſcendens in altum , id
eft in Crucem elevatus captivos cepit ,
at libi proprios fecit. omnes , quos te
demit . Quomodo hæc interpretatio cum
verbis Apoftoli cohærere poteſt ? Addit
enim Apoftolus : Quod autem aſcendit
quid eft, nifi quia con deſcendit primum
in inferiores partes terre ? Hæc ergo a
ſcenfio de elevatione in Crucem intelli
gi non poteft , quæ defcenfum in infe
riores partes terræ præcellit . Præterea
elevatio in Crucem non eft aſcenſio ſu :
per omnes celos , ut ferunt fequentia
Apoftoli verba , qui defcendit , ipfe eft ,
qui aſcendit fuper omnes calos. Super O
mnes celos ergo aſcendens Chriſtus ju.
forum antiquorum animas ſecum duxit ,
non fanc , ut eas continuo in alium loc
cum repelleret , fed ut eas ad perpe
tuum triumpbi fui confortium admitte
Fet .
.. Illuc abfque dubio fpectabat SandiAdor.7 .
Ste
 168 Liber ſecundus .
Stephani viſio , qui in mediis tormentis .
poſitus cælos apertos vidit , gloriam Dei ,
Jeſumque ftantem a dextris Patris . Cur .
ei aperti cæli , & gloria Dei manifeſtan
tur , nifi ut jam de victoria ſecurus pa
ratum fibi locum cerneret ? Cur illi ftans
Jeſus apparet , niſi ut illi animum ad
dat ; & ad beatitudinis conſortium in
vitet ? Mitto alia quædam loca , quæ
minus aperta ſunt .
Antiquos quofdam de accelerata Dei .
viſione dubitaſſe snemo doctus inficia
tur , ac multo plures huic veritati ad .
hæfiſſe non minus certum eft . Illuftre in
$. Cypr.l. primis eft Sandi Cypriani teftimonium .
mart. in » Quanta eft dignitas , inquit loquens
fine . de martyribus , & quanta ſecuritas ex
ire hinc lætum , exire inter preſſuras,
& anguſtias gloriofum , claudere in
momento oculos , quibus homines
20 videbantur , & mundus , & aperire
eoſdem ftatim , ut Deus videatur , &
9 Chriſtus? Tam feliciter migrandi quan- .
ta velocitas ? Terris repente ſubtrahe
97 ris, ut in Regnis cæleftibus reponaris .
Ecce , Sancti poſt mortem ftatim &
Deum vident , & in cælo reponuntur •
Quid illuſtrius dici poteft ?
Et ne plura teſtimonia inutiliter con
geramus , unum nobis ſufficiat Sancti
S.Hier. 1. Hieronymi teſtimonium , qui fine dubio
contra tam acriter Vigilantium non arguiffet ,
Vigil. quod juftorum animas in quibuſdam de
licioſis receptaculis uſque ad extremum
judicium detineri diceret , niſi contra
riam ſententiam Doctores ejus tempo ,
ris communiter tenuiſſent . Sic hæreti,
Ais vel
cum Vigilantium alloquitur.
» in
 De vifione Dei . 169
in ſinu Abrahæ , vel in loco refrige
, rii , vel ſubter aram Dei animas A.
> poſtolorum , & Martyrum conſediſſe,
nec poſſe ſuis tumulis , & ubi volue
» rint , adeſſe præſentes · Senatoriæ vi.
2 delicet dignitatis ſunt , ut non inter
homicidas teterrimo carcere , fed in
97 libera , honeſtaque cuſtodia in fortu
natorum Inſulis , & in campis Elyſiis
recludantur . Tu Deo leges pones Tu
» Apoſtolis vincula injicies , ut uſque
ad diem judicii teneantur cuſtodia ,
nec fint cum Domino Deo ſuo ? De Apoc. 14.
„ quibus fcriptum eft , fequuntur Agnum
» quocumque ierit , os.
Et re vera quæ caufa remittendi viſio
nem beatificam uſque ad finem mundi ?
Facile eft coram Deo in die obitus retrio
buere unicuique fecundum vias fuas , ut Eccli. Ir.
dicit Eccleſiaſticus . Quid repugnat ? De
us ad miſericordiam maxime pronus eft .
Chriſtus fua morte homines à mortis
vinculis liberavit , cælumque aſcendit
Sanctis ſuis locum paraturus , ut ipſe.
met ait , vado vobis parare locum : Si
locus in cælo jam paratus ſit, cur fta
tim non occupabitur ? An quia anima
rum Sanctarum merita adhuc conſumma.
ta non ſunt? Sed poſt mortem nullum
reſtat meritum acquirendum . An quia
animæ a corporibus ſuis ſeparatæ Divina
viſione frui non poffunt ? Ubi impugnan
tia ? Et ſi vifionis illius capaces futurę
ſunt cum corpora reſumpſerint, cur fe
paratæ capaces non erunt ? Vanum enim
eft dicere , quod per materiale corpus
ad ſpiritualem , & a fenG remotiſlis
mam viſionem diſponantur. Si ergo ni.
Tom. I. H hil
:
 170 Liber fecundus .
hil obftet cur ſtatim poft mortem ani .
mæ nihil purgandum habentes Chrifti
capitis fui conſortio non potientur ?
Objiciunt Græci ſchiſmatici hæc Apo
Hebr. 11. ftoli verba . Hi omnes teftimonio fidei pro
bati non acceperunt repromiffiones , Deo
pro nobis aliquid melius providente , ut
non fine nobis confummarentur. Mirum ,
quod verba ifta tot, & tantos homines
deceperint. Hinc enim non fequitur ,
quod Sanctorum animæ promiffam Dei
1 vifionem non recipiant , nil poſt gene
rale judicium , quando omnes fimul Ele
ei ad cæleftem gloriam evehentur . A
lius eſt horum verborum ſenſus . Loqui
tur Apoftolus de Sanctis veteris Teſta
menti , ut evidenter patet . Hi quidem
vel promiſam Incarnationem ut quidam
interpretantur, vel etiam promiflam ce
leftem gloriam fine nobis Chriſtianis, id
eft ante tempus legis novæ non recepe
runt . Quod fi quis adhuc contendat,
repromiffiones , de quibus loquitur A
poſtolus, de gloria cælefti intelligi , quæ
nulli Sanctorum danda fit , donec illain
fimul accipiant : eſto , non inficiainur
fed hoc non fimpliciter de gloria cele
Iti , ſed de illius gloriæ confummatione
intelligitur . Ponderanda verba funt .
Non dicit Apoſtolus, ne fine nobis remu
nerarentur, fed ne fine nobis confumma.
rentur. In hoc ſenſu verum eſt, & ab
omnibus Catholicis admittitur , quod
Sancti live veteris , five novi Teſtamen
ti gloriam conſummatam non recipient
nifi poft generale judicium . Tunc enim
omnes Jufti fimul reſumptis corporibus
confummabuntur .
Alia ,
 De vifione Dei , 171
Alia , quæ ex Scriptura objiciuntur ,
levia ſunt , ideoque in his non immo
randum , ut quando dicit Apoſtolus Joan. Apoc. 8 .
nes ſe vidiſſe ſubtus Altare animas in
terfectorum propter verbum Dei. Quid ex
verbis obfcuris colligi certo poteft ? Et
fi hoc Altare de Chriſti humanitate in
telligenduni ſit, ut ipfemet Sanctus Ber
nardus loco fupra citato interpretatur ,
nihil inde contra Catholicam veritatem
fequitur . Quis inficiatur , Sanctorum
Martyrum animas eſſe fub humanitate
Chriſti ? Sine dubio non ſunt in æquali
loco , in inferiori loco funt , in illius
tamen conſortio , illius præſentia , &
viſione fruentes .
Pro quæſtionis hujus complemento
ad ſolvendam objectionem , quæ ex cita
tis ſupra Patribus ſumitur , duo cum
Cardinali Bellarmino notanda ſunt . Pri. Bellarm .
mum eft , hos Patres aliquando dubitar. lib . 2.de
ſe non quidemde præfenti Dei vifione , beatit.
& beatitudine, ſed de loco, ubi fint ani- c. 5.
mæ Beatorum. Et quidem Sanctus Augu
ftinus libro fupra citato , quæftionum Ev
angel. per finum Abrahæ , in quo , ut
fæpe ait , juſtorum animæ ufque ad diem
Judicii recipiuntur , Dei ſecretum intel
ligit ; Ubi , inquit , etiam ante refurre
& tionem juſtorum anima vivunt cum Deo .
Tanto enim verius ubique eſt Deus , quan
to nullo continetur loco , ficut , & latroni
di&tum eft , Hodie mecum eris in Paradi
so , unde numquam receffit Dei Filius ,
quamvis ab hominibus per fufceptam car
nem in Civitate Judæorum tanta patere-
tur . Sentit ergo S. Auguftinus , Sancto
xum animas , quocumque in loco fint ,
H.2 cum
 172 Liber ſecundus .
cum Deo vivere . Quid eſt cum Deo
vivere , & in illius ſecreto eſſe, niſi je
pfum videre , ejuſque frui poffeffione ?
Secundum , quod notat Bellarminus ,
eft , Sanctum Auguſtinum exiftimaffé
Sanctorum animas videre quidem De
um , ſed non ita perfeéte , ut videbunt
poft refurrectionem . Quod ita ſenſerit
S. Aug. Auguſtinus , audiendus ipfe eft . Pro
1. 12. de pofita quæftione an Sanctis ſine reſum
Gen. ad ptis corporibus fumma beatitudo pre
litt. c . 35. beri poffit , fic reſpondet : Difficilior
quidem quæftio eft , quam ut perfecte
pofſit hoc ſermone finiri . ,, Sed tamen
dubitandum non eſt , raptam homi.
9 nis a carnis ſenſibus mentem non fic
n videre poſſe incommutabilem ſubſtan
tiam , ut ſancti Angeli vident , five
alia latentiori cauſa , live ideo quia
ineſt ei naturalis quidam appetitus
» corpus adminiſtrandi , quo appetitu
retardatur quodammodo, ne tota in
» tentione pergat in illud ſummum - cę.
lum , quamdiu non ſubeſt corpus,
» cujus adminiftratione appetitus ille
9 conquieſcat . Corpore ergo reſumpto ,
non amplius animali , ſed per futua
ram commutationem fpiritali, Ange.
- lis coæquata perfectum habebit na .
turæ fuæ modum &c. Idem forte
voluerunt Sanctus Ambroſius , & San
ctus Bernardus , cum dixerunt Sancto
rum animas nondum eſſe in aula Dei ,
ſed in promptuario , vel in atrio , hoc
eft nondum in plena & conſummata vie
Gione > ſed tamen in viſione inchoata ,
Magiſt. Hac Auguftini ratione moti quidam
in 4. lent. Theologi , cum Magiſtro ſententiarum
cen
 De vifione Dei . 173
cenſuerunt animarum bcatitudinem ma. dift .
jorcm fore poſt judicium quam ante . L. £
Et hoc , inquit Magifter fententiarum ,
fine omni fcrupulo credendum eft , quia
O majus erit gaudium , amplior ea
rum cognitio . Deinde affert Sancti Au
guſtini rationem , quod ante judicium ,
& corporum refumptionem animæ fuo
naturali appetitu adminiſtrandi corpus
retardantur , ne tota intentione ad Deum
intuendum ferantur .
Hoc ipſum cenſuerat Sanctus Tho S. Th. in
mas interpretans Magiſtrum ſententia- hunc lo
rum , quia , inquit , anima in effe fuo cum qu.
1. art.
naturali , & conjuncta corpori non am 9. 3.
plius corruptibili perfe tior eft , quam
ab illo feparata . Quanto autem aliquid
eſt perfectius in effe , tanto perfectius
operari poteſt. „ Et ideo anima ſepara
ta naturaliter appetit corporis conjun
ctionem . Et propter hunc appetitum
??
ex imperfectione procedentem ejus o
peratio , qua in Deum fertur , eſt
39 minus intenſa .
Re tamen maturius confiderata fen
tentiam mutavit Sanctus Doctor . In- S. Th. 1.
tellectus enim , ut inquit , corpore 2. q. 4.
art . 5
non indiget ad ſuam operationem , ni
fi propter phantaſmata , in quibus ve
ritatem intelligibilem contuetur . Ma
99 nifeſtum eſt autem , quod Divina ef.
9 fentia per phantafmata videri non pot
og eft, & c. Nemo tamen negabit majo
rem fore gloriam poft judicium extenfi
ve , ut ajunt, quia gloria animæ in cor
pus redundabit. Intenſiva etiam anima
gloria fecundum aliquid accidentale ma
jor erit , quatenus de gloria ſui corpo
H 3 ris
 174 Lib . II. De vifione Dei.
ris gaudebit . At effentialis beatitudo in
viſione Divinæ eſſentiæ conſiſtens eadem
immutata erit , quia anima reſumpto
corpore clarius , & perfectius Divinam
eſſentiam non videbit .

11

LI
 175
in
LIBER TERTIUS .

De ſcientia , do volun
tate Dei.

CAPUT I.

De ſcientia Dei , ejuſque dotibus

QUÆSTIO PRIMA .

An in Dzo ſcientia fit , & qualis ,

N Deo ſcientiam , ſeu intelligentiain

I
enim Deus ſit ens omnium perfectiſ
fimum , nulla ei fimplex perfectio dene
ganda eft. Intelligentia autem ſimplex
perfe &tio eft nullam involvens imperfe
& tionem , cur ergo Deo infinitè perfecto
denegetur? Et quomodo rerum omnium
providentiam gereret, fi intelligentia prę
ditus non eſſer? Divinam hanc perfecio S. Th . 1.
nem deducit Sanctus Thomas ex fumma p. do 14
Dei immaterialitate . Ex immaterialitate art. 1.
enim habent entia , quod cognitionis ,
fcientiæ , & intelligentiæ capacia ſint.
Unde cum Deus fumme fit immateria
lis , ſumme , & infinite intelligens eſt .
Multas in Dei fcientia dotes agno
fcunt Patres, & Theologi , quibus in
finite differt a: Creaturarum ſcientia :
H 4 1. Crea
 176 Liber tertius .
1. Creaturarum omnium fcientiam in
ratione objecti ſui motivi fuperat . Nee
enim res extra ſe quærit > ut eas CO
gnofcere poſſit , nullis indiget objecto
rum fpeciebus extraneis . Omnia in ef
ſentia fua contemplatur , in feipfo re
rum omnium cognoſcendarum rationem
S. Dio- habet. Cum Deus, ut ait Sanctus Dio
nyſ. de
Divin . nyfius, rerum omnium ſumma caufa fit ,
nom . C. 7 & in ſeipſo rerum omnium rationes
contineat , ex fe , & in ſe res omnes
cognoſcit . Seipſam ergo nofcens Divina
Sapientia , inquit , novit omnia , fine ma
teria ca , que ex materia conſtant , fine
diviſione ea , que divifa funt, multa fin
gulariter ipfo fuo effe cognofcens ,
producens univerfa .
Si Deus objectorum vel fpecie , vel
præſentia moveri indigeret , ut ea cogno
fceret, infinitam intelligentiam non habe
ret , illique aliquid deeffet , per quod
S. Th. 1. cognoſceret. Cum eniin ſecundum cele
p. qu . 14. bre Philoſophorum effatum ex intelle
Art . So
etu , & objectò pariatur notitia , fi Deus
ab objectis creatis moveretur , objecta
illa ad eliciendam ipfius cognitionem con
currerent, unde ab ipfis quafi cognitionem
ſuam mendicaret , & dependentem habe
ret . Quot in illo conceptu imperfectio
nes ? Nullo ergo alio objecto, movetur ,
quam a propria fua eflentia quæ cum
fit rerum omnium caufa , omnium rerum
rationes in fe continet . Unde Deus ſei
plum intuens. omnia , quæ extra ſe pro
ducit , intuetur , in quantum eflentia ſua
aliorum fimilitudinem continet , ut ait
S. Thomas . Aliter opinari facrilegum ef
fe dicit S. Aug. l. 83. quæft. q.46 . Ad obr
je
 De fcientia Dei. 177
jecta quidem externa terminatur ' Dei
fcientia , ſed ab illis non movetur , nec
ab illis dependet. S. Aug.l.
2. Deus non ficut nos per diſcurſum , 11. de
aut ſucceſſionem , ſed omnia in inſtan - Civ.c. 21.
ti , & unico intuitu cognoſcit , non prius
principia , & ex principiis concluſiones ,
non prius cauſas ,& poftea effectus , ſed
omnia fimul, & unico actu attingit.
Non more noftro , inquit S. Augufti
inus , quod futurum eſt profpicit, vel
, quod præſens eft afpicit, vel quod
, præteritum reſpicit , neque ejus in
» tentio de cogitatione in cogitationem
, tranfit , in cujus incorporeo intuitu
adſunt cuncta , quæ novit . Unde me
rito diſputant Theologi , an Dei fcien- An Dei
tia in rigore philoſophico vere ſcientia ſcientia
fit . Quibuſdam quidem vere , & in ri- vera ſcicntia
gore ſcientiam effe placet , quia , in Git .
quiunt , ſcientia cognitio eſt evidens ,
& cerca rei per cauſam .Sic autem Deus
attributa fua , & creaturas cognofcit .
Ex penetratione fiquidem , & compre
henſione ſuæ eſſentia attributa inde
quaſimanantia , & creaturas tanquame,
jus effectus cognofcit . Et in hoc quid
in perfectum excogitari poteft ? Proprius
quidem diſcurfus imperfectionem quam
dam involvit ; at diſcurſus virtualis , quo
effectus per cauſam fimul , & uno actu
cognofcitur, nullam habet imperfectio
nem . Alli autem ſcientiam in rigore
philoſophico effe negant , quia ad talem
fcientiam diſcurſus requiritur , qui in
Deo eſſe nequit , ut docet S. Thomas. , Thor,
Diſcurrere enim eſt procedere de noto art.7 1. p. q. 14
ignotum , quod quamdam cognitio .
H 5 nis
 178 Liber tertius .
nis limitationem importat , quam ne
mo Deo tribuet . Sed hoc Philoſophis.
diſputandum relinquimus ..
3. Divina ſcientia a noſtra differt
quod non fit accidentalis quædam quali
tas , fed ipfa Dei ſubſtantia . Nolle e
S. Aug. l. nimelle illi unum eft , utait S. Auguſti
15. de
Trin . C. nus . Ideo ibi mirabilis ſimplicitas. com
13. mendatur, inquit idem S. Doctor, quia
Epift. 102. non ibi aliud eſt eſſe , aliud intellige.
„ re , vel fi quid aliud de Dei natura di.
citur . Anima vero quia eſt etiam
dum non intelligit , aliud eſt quod
, eft , aliud quod intelligit . Hujus
fummæ fimplicitatis ratio eft, quia , ut
S. Thom. ait S. Thomas , fi Dei intellectio , aut
4 . 14. ſcientia ipfamet ipſius ſubftantia non
I. p.9.
art.
effet , tanquam adveniens illi perfectio
conciperetur , ficque fumma illa ſubſtan
tia ab infinitate deficeret . Nulla eft, ut
ajunt , in Deo potentia ad fuos actus
vel potius ad ſuum actum ; ſed ipfa eft
ſuum agere & fuum intelligere . In
nobis prudentia ,& ſapientia ,& con
> filium tanquam habitus accedunt , &
s. Dama- » abſcedunt , inquit Sanctus Joannes
fcenus I. Damafcenus , non autem in Deo . In
1. de fide , ipſo nihil accedit , aut abſcedit , inal..
C. 18 . terabilis enim eft , & immutabilis
» neque fas eft illi accidens adfcribere .
Mirum quam præcaverint: Patres , ne
ullam Deo compofitionem affigerent .
S.Maxim . Attende , Lector , Sancti Maximi cir .
ibyn .Ein » cumſpectionem Deus , inquit , pro
pano , prie nec intelligere dicitur , nec in
plia , p . 1. ,, telligi , ne compoſitus exiftimetur .
fit. 3 •
29 Nam quod intelligit , conjunctam ha- ,
bet intelligendi poteftatem ; & quod
» in
 De scientia Dei . 179
intelligitur , poteftatem haber
y junctam ut intelligatur . Nec intelli,
gentia proprie dicitur , fiquidem in
telligentia naturaliter eflentiam ſubje
ctam habet ipfius intelligentiæ fuſce .
„ ptricem . Reliquum igitur eft , ut poft
hæc omnia , cum non poſſimus Deum
hoc modo intelligentiam dicere , dis
camus eum ipſam per eſſentiam in .
telligentiam , & totum intelligen .
tiam , & intelligentiam folam , atque
,, omni intelligentia praſtantiorem .
4. Creaturarum fcientiam fuperat Dei
ſcientia ratione fuæ infinitatis ,qua uni
verſa cognoſcit , & pleniffime compre
hendit . Infinitas itaque numeri , inS. Aug. 1.
is quit S. Auguftinus , quamvis infinito . 12. de
w rum numerorum nullus ſit numerus , civ. c. 18.
,, non eft tamen incomprehenſibilis ei ,
in cujus intelligentiæ non eſt numerus .
» Quapropter fi quidquid ſcientia com
» prehenditur , ſcientis comprehenfione
finitur , profecto & omnis infinitas
w quodam ineffabili modo Deo finita
eft , quia ſcientiæ ejus incomprehen
libilis non eſto
Primo ergo Deus feipfum comprehen
S. Thom .
dit, quia , ut ait S. Thomas , ſeipſum ibid.art.z.
ita perfecte cognofcit , ficut cognoſci
poteft , quod eft vere comprehendere .
Secùndo alia omnia poſſibilia & realia
plene cognoſcit , non ſolum in commu
ni, & fecundum aliquas rationes univer
ſales , fed etiam fecundum particulares ,
& individi ales ſingularum rerum ratio
. nes ; alias imperfecte cognoſceret . In
7 tellectus noſter , inquit S. Doctor , Art. 6.
dum de potentia ad actum reducitur,
H 6 - per
 380 Liber tertius .
pertingit prius ad cognitionem uni
verfalem , & confuſam de rebus , quam
% , ad propriam rerum cognitionem , fi
» cut de imperfecto ad perfeétum pro
» cedens . Non fic Deus . Difparitatis
ratio eft, quia fpecies , quæ intellectui
creato res cognoſcendas repraſentant
ideam folum univerſalem , & confuſam
ingerunt , ad quam fingularia comparata
cognoſcuntur .At Deus in ſeipſo rerum
omnium non univerſales folum , ſed par
ticulares etiam rationes continet , cum
„ fit rerum omnium fingularium cauſa .
» Propria uniuſcujuſque natura confiftit ,
», inquit S. Doctor, fecundum quod per
aliquem modum divinam perfectionem
> participat . Non autem Deus perfe
» Cte ſeipſum cognofceret , nifi cogno
„ ſceret quomodocumque participabilis
eſt ab aliis ſua perfectio . Nec etiam
» ipfam naturam effendi cognofceret,
Plal. 146. ,, nifi cognoſceret omnes modos eflendi .
Plal. 138. Vere ut ait Propheta , fapientie ejus
non eft, numerus . Ecce , Domine , tu cao
gnovifti omnia novilima o antiqua .
S. Hie. Contra hoc objici poſſent hæc S. Hie
ron . in » ronymi verba . Abſurdum eft ad hoc
cap . I.
Habac. 9 Dei deducere Majeftatem , ut ſciat
» per momenta ſingula quot naſcantur
culices , quotve. moriantur , quæ ci
micum , & pulicum , & muſcarum ſit
in terra multitudo > & c. Verum S.
Hieronymus intelligendus eſt de provis
dentia Dei , imo non de providentia
comın uni , ſed ſpeciali. Indignum enim
judicat , quod Deus ita ſpecialem pro
videntiam habeat de hujuſmodi inre.
Cuis , qualem habet de hominibus . Sed
de
 De ſcientia Dei. 181
de hoc infra . Cæterum quod Deus om
mnia etiam minutiſſima ' ſingularia co
gnofcat , aperta eft Scripturæ Sacræ , &
Parrum doctrina . Meæ funt , inquit
Deus ipfe , fere fylvarum , cognovi - Pſal. 491.
mnia volatilia cæli. &c. Ponderanda ſunt.
Eccleſiaſtici verba : Omnis Sapientia a Eccli. J.
Domino Deo eft , cum illo fuit femper,
O ante ævum. Arenam maris , c pluvia
guttas , o dies feculi quis dinumeravit ?
Deinde poft aliquam enumerationem
plenam hanc cognitionem Dei fcientiæ
tribuit : Non eft ulla creatura inviſibilis Heb. c. 4
in confpe&tu ejus. Omnia autem nuda, o
Aperta funt oculis ejus , inquit Apofto
lus . Quomodo non omnia etiam ſingu
laria cognofcit , qui , ut ait Propheta , Pſal. 146 .
numeratmultitudinem ftellarum ,
mnibus iis nomina vocat ? Plura congere
re ſuperfluum effet.
5. Dei ſcientia fcientiam noſtram ra
tione independentiæ ſuperat. Illa enim
ab objectis regulam , aut menſuram non
fumit , ficut noftra . Conceptuum noftro
rum veritas ſumitur ex eorum confor
mitate ad res conceptas ; in tantum e.
nim veri ſunt , in quantum rem enun :
tiant ſicuti eſt. Conceptus poftri rerum
exiſtentiam ſupponunt , cui fe confor
mare debent > ita ut veritas objectiva
rerum menſura Git veritatis conceptuum :
Dicendum , inquit S. Thomas , quod S. Thom .
ratio intellectus divini aliter fe ad res art. i.
habet , quam ratio humani incelle
Atus . Intellectus enim humanus est
menſuratus a rebus , ut ſcilicet con
ceptus hominis non fit verus propter
ſeipſum ; fed verus ex hoc dicitur ,
» quod
 182 Liber tertius .
w quod rebus conſonat . Ex hoc enim
» quod res eſt , vel non eſt , opinio
» vera , vel falſa eſt . Intellectus vero
divinus eſt menſura rerum , quia una
» quæque res in tantum habet de veri.
tate > in quantum divinum intelle ,
» etum imitatur . Et ideo divinus intel.
lectus verus eft fecundum fe , & ra
» tio ejus eft ipfa veritas . Et alibi :
I. p. q.14 : Nos , inquit , ſcientiam accipimus a
art. 8. ad ' )
rebus naturalibus , quarum Deus per
fuam ſcientiam cauſa eſt . Unde ficut
ſcibilia naturalia ſunt priora , quam
ſcientia noſtra ' , & menfura ejus ; ita
ſcientia Dei prior eft quam res natu ,
,, rales , & menfura ipfarum . Sicut ali
ter fe habet domus ad ſcientiam are
tificis qui eam fecit , & ad ſcientiam
illius , qui ejus cognitionem ex ipfa
jam facta capit .
6. Scientia Dei ſua ſumma unitate ,
& fimplicitate præcellit : omnia ſcientia
rum genera eminenter continet, nec re
rum (citarum varietatem ſequitur . Et
quidem Theologi Dei ſcientiam in
fcientiæ
Dei . fcientiam fimplicis intelligentiæ 2, &
ſcientiam viſionis diftinguunt , quibus
aliqui ſcientiam , quam mediam vocant ,
adjungunt. Sed hæc fcientia varietas
non ex parte Dei , ſed ex parte objecto
rum ſe tenet . Scientia Dei in fe eft
ſimpliciſſima , ſed quia totam ejus emis
nentiam unico noftro conceptu appre
hendere non poffumus , illam noftris
conceptibus quafi partimur , dum illam
uno conceptu ſub una ratione , & effi
cacia , alioque conceptu fub alia ratio 1
1
ne , & operatione apprehendimus . Qua
te
 De ſcientia Dei . 183
tenus ergo ſcientiam Dei ut ad res pofa
fibiles terminatam concipimus , illam
fimplicis intelligentiæ fcientiam voca
mus . Quatenus autem illam res ut ex
iftentes , præteritas , & futuras intuen
tem conſideramus , illam ſcientiam vi
fionis appellamus. Hi vero qui fcien
tiam mediam adınittunt , res ſub ali
qua conditione futuras conſiderant ;
quæ quidem res nunquam erunt , ſed
quæ poſita quadam conditione evenirent.
Ad res ergo fic ſub conditione futuras
terminatam Dei cognitionem , ſcientiam
mediam vocant .

QUÆSTIO SECUNDA .

Ax , & quomodo fcientia Dei

fit caufa rerum .

Eum aliquo modo per ſuam ſcien

tiam rerum omnium cauſam eſſe
nemo fanæ mentis negabit . Si enim
prudens artifex opera fua arte , & con
filio faciat, abfque dubio Deus omnia
dirigente fcientia , & confilio fecit . Quis
mirabilem mundi hujus diſpoſitionem
intuens cum Propheta non exclamet
Omnia , Domine , in ſapicntia fecifti ? ToPfal. 103
ta ' ergo difficultas eſt , an Dei ſcientia
rerum caufa fit non folum dire &tiva ,
ſed etiam efficiens .
Pluribus placet, non aliter Dei ſcien
tiam ad rerum productionem concurre
re , quam per modum directionis 7 &
confilii , ideoque directivam ſolum ,non
-efficientem caufam eſſe . Nec enim , in
quiunt, ad vim intellectivam magis per
tinet
 184 Liber tertius
tinet objectum fuum efficere , quam ad
potentiam efficientem opus fuum intel
S. Thom. ligere . Sandum Thomam fibi favere
1. p.q. 14. putant. Dicit enim S. Doctor , quod
art. 8. fcientia Dei ad omnes res creatas ſe
habet , ficut ſcientia artificis ad opera
quæ per artem fiunt. Quis autem dis
cat artificem opera per ſcientiam ſuam
efficienter producere ?
Alii tamen inſignes Theologi, præſer
tim Sandi Thomæ Diſcipuli, Dei fcien
tiæ non directionem folam rerum , ſed
etiam efficientiam tribuunt : Illorumque
opinio majus habet in Patribus funda
mentum . Hæc en communis Patrum
fententia , quod non ideo Deus res vi
der 2 quia ſunt , ſed potius res ſunt ?
quia Deusillas videt. Scientia noftra re
rum exiſtentiam fupponit, ut jam ſupra
diximus ; at Dei fcientia res non ſuppo
nit , ſed efficit . Quid his Sancti Augu
ftini verbis clarius ? Univerſas creaturas
S. Aug. 1.
15. de ſuas gu Spirituales do corporales , non
Trin . c. quia funt ideo novit , ſed ideo funt quia
13 . novit ; non enim nefcivit que fuerat crea
turus . Quia ergo ſcivit , creavit, non quia
L.33.Cóf. creavit , fcivit. Et alibi : Nos iſta que
c. 38. fecifli videmus , quia funt ; tu autem
S.Greg.l. quia vides ea funt .
20. Mo
Hunc imitatus Sanctus Gregorius
ral. 6.23. ,, 'dicit , quod quæcunque funt, non ab
,, æternitate Dei ideo videntur, quia funt,
ſed ideo funt, quia videntur. Et ad
huc expreſſius dicit , quod non exi
L.32. c.6 . » ftentia videndo creat , exiſtentia vi .
dendo continet . Sane fi ejuſdem ef
ficientis cauſæ fit res producere , & con
Servare cum Deus res omnes ſcientia
fua
 De ſcientia Dei. 185
ſua contineat eas etiam ſcientia ſua
produxit . Huic etiam fententiæ Scriptu
la Sacra fundamentum præbet . Dicit e . Prover. 3.
nim , quod Dominus ſapientia fundavit
terram , ftabilivit cælos prudentia . Sapien
tia ipfa divina de fe loquens ait, quod
ab æterno cum Deo , & in Deo erat , Proverb .
cum eo cun &ta componens. De Deo di- 78.
eit Propheta , quod cælos in intelle & tu
fecit . Et quod præcipuum eft , de Di- Pfal. 135
vino Verbo loquens Evangeliſta Joan
nes dicit , quod omnia per ipſum facta Joan. I.
funt . Quomodo omnia hæc cohærere
poſſunt , niſi rerum omnium efficientia
divinæ fcientiæ tribuatur ?
Hanc effe Sancti Thomæ fententiam S. Thom.
nemo negabit , qui ejus verba attente 1. p.q.14.
ponderaverit. Et quidem Dei fcientiam art. 8 .
artificis fcientiæ comparat . Sed an illi
ideo rerum effentiam denegat? Scien
» tia artificis inquit , eſt cauſa artifi
ý ciatorum , eo quod artifex operatur
» per fuum intellectum . Unde opor
» tet , quod 'forma intellectus fit prin
cipium operationis , ficut calor eft
» principium calefa & ionis. Quis autem
dicat calorem calefactionis efficientem
cauſam non effe ?
Mirum eſt Sancti Doctoris principium Y
& ad exponendam fcientiæ Divinæ effi
cientiam aptiffimum . Quælibet res fe
cundum fuam naturalem formam opera
tur . Forma ſiquidem , quæ dat eſſe , dat
operari. Intellectio autem forma intelli
gibilis eft, ſecundum quam intellectua
lia entia operantur. Rerum etiam ratio
nes , & ideas præbent , ſecundum quas
operari debent . Quod adhuc in Deo
ma
 186 Liber tertius .
magis certum eft , in quo efle , & intel
ligere idem eft, cujus eflentia intellectio
eft . Per quid operari Deum dicemus
niſi per eſſentiam ſuam ? Intellectio Dei
ſumma, & eſſentialis ut ita dicam
forma eft , ſecundum quam Deus ope
ratur. Ipſa rerum omnium rationes, &
ideas in ſe continet . Et quidem ut ope:
retur , adjunctum habet voluntatis Divinæ
decretum . Cum enim intelligibilis for
» ma , ut inquit S. Doctor, ad oppoſi
,, ta ſe habeat , determinatum effectum
non produceret, nifi ad unum per vo
luntatem determinaretur . Quod in
Deo maxime verum eft . Intelle &tio
fiquidem divina rerum omnium poflibi.
lium ideas , & rationes in ſe continet .
2
Ut ergo certum creaturarum numerum
producat, divinæ voluntatis decreto de
terminari debet . Unde , ut concludit
ſcientia Dei , fecundum quod eft caula
rerum , approbationis ſcientia nomina
ri conſuevit .
Si quæras , quomodo , & per quem a
&um intellectio divina fit cauſa rerum ;
operari , reſpondent Sancti Thomæ Diſci
puli , per actum , qui dicitur imperii
per quem intellectus , libraris rerum ra :
tionibus & circumftantiis , operationcm
intimat , & quaſi imperat. Quid magis
in Scriptura fundatum ? Verbo Dei omnia
inquam , quo dixit ,
Pfal. 148. facta ſupt ; verbo ,
& imperavit , ut res fierent. Ipfe dixit ,
O facta ſunt ; ipfe mandavit , creata
funt. Et ut initio Geneſis dicitur , mun
dum imperio ſuo creavit , dicens : Fiat
lux , ce facta eft lux . Fiat firmamen
tum , & ce
Hus
 De ſcientia Dei . 187
Hujuſmodi expreſſiones Patribus igno.
tæ non fuerunt. Deus, inquit Tertullia. Tertulis
nus , rotam molem iftam , cum omni in. A pol. c.
ſtrumento elementorum , corporum , Spiri 17.
tuum , verbo quo juſſit , de nihilo expreſſie
in ornamentum fue Majeftatis. Similiter
S. Anſelmus ait , quod Deus per inti S. Anfels
mam ſuam locutionem hunc mundum in Mo
condidit . Quidquid fecit , inquit , per nol.c.X.
& x1.
intimam locutionem fecit , live ſingula
fingulis verbis, live potius uno verbo fimul
omnia dicendo : Ponderanda valde ſunt
verba, quæ fequuntur : Quid magis ne
ceffarium videri poteſt , quam hanc lumme
ejentie locutionem non effe aliud quam
fummam eſentiam ? Unde neceſſe non
eft, præter intellectum , & voluntatem ,
aliam in Deo executricem potentiam
concipere , qua res extra ſe producat.
Triplici modo rerum omnium cauſa
eft Dei fcientia . Prima cauſa eſt directi
va , cujus dire tione , & conſilio omnia
facta ſunt . Secundo cauſa eſt exempla
ris , quatenus rerum omnium rationes ,
& ideas in ſe continet ; quemadmodum
Architectus domus , quam fabricaturus
eft , imaginem & exemplar in mente ſua
prius concipit. Magna tamen inter De
um , & Architectum differentia eft, in Ibid.
quit S. Anſelmus . Architectus in ſua ſo
la intellectione fabricandæ domus imagi
nem , & ideam non reperit . Neceſſe er
go eſt 9 ut illam ex iis rebus ſumat
quas prius extra ſe vel vidit , vel didi
cit. Nec opus mente conceptum perfi
cere poteſt , li deſit aut materia , aut a
liud , fine quo præcogitatum opus fieri
non poteft . Magna ibi limitatio . Sed
Deus
 188 Liber tertius .
Deus nihil aliunde aſſumit : Summum
ipſius verbum , ſive intellectio rerum
omnium imagines , & ideas in ſe ipfa
continet , nec opus eft ut alia extra ſe
contempletur ' , quibus ſe conformet ;
nec adhuc externa materia , aut exter
no adjumento indiget ,ut opera ſua per
ficiat . Solo verbo , fola juffione opus
eft , ut omnia perficiat , & ex nihilo
trahat . Unde tertio efficiens rerum cau
ſa eſt , aliam executricem potentiam non
fupponens. Ut ergo Deus cuncta crea
ta , vel poffibilia videat , non illa ex
tra fe quærit , ſed in verbo ſuo contem
platur , in quo rerum omnium rationes
continentur. Hæc eſt ſincera , & ſolis
da Patrum doctrina .

QUESTIO TERTIA .

An , in quo medio Deus ab æterno

futura contingentia noverit .

Cicero I. Eum futurorum contingentium pre

2. de Di.
vinat. fcium effe negavit , pluribuſque
S.Aug. 1. » probare conatus eft Cicero. Hoc au
5. de civ .» tem feciffe videtur , inquit S. Augu
C. 9. ftinus , ne fatum eſte conſentiat &
perdat liberam voluntatem . Quid eft
- ergo, quod Cicero timuit in præſcien
tia futurorum 2 ut eam labefactare
diſputatione deteſtabili niteretur ? Vi
delicet quia fi præſcita funt omnia
futura , hoc ordine venient, quo ven
tura eſſe pręſcita ſunt . Et fi hoc or
dine venient ; certus eft ordo rerum
* præfcienti Deo . Et fi certus eſt ordo
» re
 De fcientia Dei . 189
ummum rerum certus eft ordo cauſarum
terum ,, non enim aliquid fieri poteſt , quod
on le ipla », non aliqua efficiens cauſa præceſſerit.
2 extra : Si autem certus eft ordo cauſarum
nformet;
» quo fit omne quod fit , fato , inquit ,
ut exter fiunt omnia quæ fiunt . Quod fi ita
a ſua pero ,, eſt, nihil eſt in noſtra poteftate , nul
one opus lumque eft voluntatis arbitrium . Quod
nihilo ſi concedimus , omnis humana vita
crum cau ſubvertitur : fruſtra leges dantur ; fru
ntiam non ftra objurgationes , laudes , vitupera
ncta crez tiones , exhortationes adhibentur; ne
on illa ex ,, que ulla juſtitia bonis præmia , & ma
o contem lis ſupplicia conftituta funt. Hæc er
a rationes ► go ne conſequantur indigna , abſur.
& loli » da , & perniciofa rebushumanis , non
vult effe præſcientiam futurorum . At
» que in has anguſtias Cicero coarétat
animum religioſum , ut unum eligat
IA . » e duobus , aut eſſe aliquid in noſtra
„ voluntate , aut non eſſe pręſcientiam fu
ab eterno n turorum , quoniam utrumque arbitra
, tur eſſe non poffe ; ſed ſi unnm con
firmatur alterum tolli . Ipfe itaque
Gum pre vir magnus, & doctus , & vitæ huma+
oribufque » næ plurimum , ac peritiffime conſu
Hoc au », lens , ex his duobus elegit liberum
S. Augu. »; arbitrium . Quod ut confirmaretur
ariat , & » negavit præſcientiam futurorum . Ata
Quid ef 3 , que ita dum vult facere liberos , fa
præſcien „ cit facrilegos . Hucuſque diſputantem
efactare Ciceronem inducit S. Auguftinus , tole
ur ? Vi rabilioreſque eſſe ait eos , qui fata con
omnia ftituunt, quam iſtum qui collit præſcien
10 ven tiam futurorum . Nam , inquit , & con
hoc or fiteri Deum effe , & negare præſcium
o rerum futurorum , apertiffima inſania eſt .
elt orde Et quidem præſcientiam futurorum die
BE vis
 тфо Liber tertius .
vinitatis notam effe , Scriptura Sacra , &
Sancti Patres declarant . Unde infidelium
idola Deos non eſſe ex hoc capite con
vincit Iſaias , quod futura prædicere non
Ifa. C.41. valerent. Accedant, inquit, nuntient
nobis quæcumque ventura funt, &c. An
nuntiate quæ ventura ſunt in futurum ,
O ſciemus , quia Dii eſtis vos. Supra
S. Cyril.
Com. in quod S. Cyrillus Alexandrinus ait , quod
Iſaj. I. Ž . divine ineffabilis glorie proprium , ac
tom . s. peculiare eſt omnia ſcire , nihil prorſus
pag. 331. ignorare , neque præteritorum ...neque in ,
ftantium , neque futurorum . Unde ait ,
bene infert Propheta , quod gentium
idola Dii non funt , quia futura certo
prædicere non valent .
Similia tradunt alii Patres . Idoneum
opinor , teftimonium divinitatis , veritas
eft divinationis , inquit Tertullianus . Et
ut ſummi Dei præſcientiam contra Mar
Tertul. cionem defenderet , recte ait, quod tan
. Apol. c.
20. tos habet teſtes , quantos fecit Prophetas ,
L. 2. con Nihil quippe eft in quo magis divinitas
tra Marc. eluceat quam in futurorum præſcien
c. 6.
tia . Hic eſt proprius divinitatis chara
cter , ut ait Origenes . Quod enim , in
Orig.1.6. quit, exprimit , e figurat divinitatem ,
contra
ipfa eft futurorum denuntiatio , que pro
Celfum , humana natura haudquaquam pofunt præ
poft ini- dici , c.ex rerum exitu judicantur' di
tium . vino Spiritu nuntiari . Non eft cur in
his immoremur , cum hæc catholica
veritas adeo nota fit , ut nonniſi a pau
cis infidelibus negetur
Tota ergo difficultas in medio conſi.
ftit , quo Deus futura contingentia co
gnoſcit , quę cum magna , & intricata
fit , non mirum fi in illius enodatione
Theo
 De fcientia Dei .
191
,& Theologi non conſentiant.
Quidam medium illud conftituunt in
veritate objectiva , quam , inquiunt , fu
were an tura contingentia habent ex vi contradi.
ctionis , & ex fuppofitione eventus futu
c. Are ri . Indubitatum illis eſt hoc principium ,
quod ex duabus propofitionibus contra
Supra dictoriis de futuro contingenti , una eſt
determinate vera , altera determinate fal
quod
rum , at ſa , etiam independenter ab omni Dei
decreto . Si una ex ipſis ex natura , &
prorfus vi contradictionis determinate vera ſit ,
que in
neceffe eft , quod ejus veritas a Deo co
ce ali
entium gnoſcatur . Videt ergo , inquiunt, Deus
res futuras > non in aliquo ſuo decre
certo
to , non in cauſis liberis, & contingen
tibus , a quibus producendæ ſunt , ſed
neam s; in ſeipſis ; quia , ut dictum eſt , unum
Verita
s. Ei ex duobus contradictoriis, veritatem &
exiſtentiam habiturum eſt tempore quo
a Mare
enuntiatur futurum .
y tano Verum infirmum hoc fundamentum
berasi aliis merito videtur . Unde enim habent ,
nitas
quod ex duobus contradictoriis de futu
cien .
ro contingenti unum ſit determinate ve
nara. rum , & alterum determinate falſum in
dependenter ab omni Dei decreto ? Hanc
atem , determinatam veritatem , & exiſtentiam
a ſeipſis , & ex natura ſua habere non
poſſunt ; alias ſemper , & neceffario exi
Iterent. Quod enim ex fe , & ex natura
- in
ſua exiftit , neceſſario , & femper exi
lica ftit . Hanc etiam determinatam verita
paus tem , & exiftentiam a fuis cauſis tempo
ralibus non habent, dum adhuc futura
onlio ſunt. Quis enim determinatum effectum
CO a contingenti caufa expectare poffit ?
icata An fic pro expoſitione doctrina Catho
tione licæ
 192 Liber tertius .
licæ ad vana principia confugiemus, quz
non ſolum Patribus , ſed iplis etiam Phi
lofophis ignota fuerunt? imo illis non
ignota , fed falſa prorſus vifa funt. In
Ariſtot.l.iis quæ funt , o que faéta funt , necelle
pret. c.6.eft affirmationem vel negationem veram
elle, vel falfam , inquit Ariſtoteles . In
fingularibus vero 2 e futuris non fimilia
ter . Ratio ejus optima eſt . Si enim
propoſitio affirmans aliquid futurum de
terminate vera eſſet , hoc jam non con
tingenter , ſed ex necefſitate eveniret .
S. Thom. Futurum contingens non eſt determinate
1. Sent. verum antequam fiat, ut ait S. Thomas
dift.38.q. quia caufam determinatam non habet
2 s. Cum ergo independenter ab omni Dei
1. art.
ad
decreto contingentes caufæ determinata
non fint , impoffibile eft , ut earum
effectus determinate futuri ſint.
Hoc ergo principio rejecto , alii ad
cauſarum comprehenſionem recurrunt
Deus , inquiunt , infinita ſua ſcientia cau
ſarum omnium ordinem , & difpofitio
nem comprehendit, & ſupercomprehen
dit , & per hanc ſupercomprehenfionem
non poteſt non videre quidquid ex illis
eventurum cft. Sed hæc quoque ſen
tentia graviſſimam patiturdifficultatem .
Sic enim optime diſcurrit S. Thomas .
antequamfint eſſe non habent
Ibid. in >> Res
corp. nifi in cauſis fuis . Quædam quidem
cauſæ ſunt ,ex quibus neceſſario ſe
,, quuntur effectus , quia impediri non
,, poſſunt. Et in iftis effectus efle de
terminatum habet , quod conſequen
» ter ſciri poteft , ficut ſunt ortus So
► lis , eclipfis , & hujuſmodi. Quædam
» vero cauſæ ſunt > ex quibus conſe
» quuntur
 De ſcientia Dei . 193
y quuntur effectus , ut in majori parte;
led in minori deficiunt , quæ cilicet
» magnam habent diſpoſitionem ad as
ugendum , nec niſi difficillime impediri
; poflunt. Et per iftas cauſas conjectu
ralis ſcientia de futuris effectibus ac
, cipi poteft, quia quamdam certitudi
nem habent , quamvis non abſolu .
tam . Tandem quædam funt caufæ
» quæ fe habent ad utrumque , non
» magis ad unum , quam ad aliud difpo
" fitæ . Et in iftis caufis futuri effecius
nullam certitudinem , & determinatio
nem habent . Quomodo ergo per Dei
comprehenſionem certo , & immutabili
ter cognoſcuntur? Et quidem Deus cau
fas omnes pleniffime comprehendit , vel ,
ut ajunt , ſupercomprehendit . Sed illa
ſupercomprehenfio cauſarum naturam .
& ordinem non mutat . Illarum ergo ef
fectus non aliter cognofcit, quam ut in
illis continentur . Quomodo determinati
viderentur in caufis, in quibus nullo mo
do determinati funt ?
Certitudinis ergo futurorum eventuum
cauſam alii in divinis decretis quærunt .
Et quidem cum res futuræ non aliter
futuræ fint , quam quia in aliqua cauſa
continentur ; unde , ut ait S. Thomas , S. Th . 1.p.
fublata cauſa futuræ non eſſent ; cum q.16 . a.7.
ad 3.
etiam fola cauſa prima æterna ſit ; inde
manifeſte fequitur , quod ab æterno ve.
rum non fuit , aliqua futura eſſe , nifi
quia in caufa fempiterna fuit , ut eflene
futura , que quidem caufa folus Deus eff .
Nonne ex hoc Sancti Thomæ folidiſſimo
principio manifeſte fequitur , Deum non
aliter ab æterno futura etiam contingen ,
Tom . I. I tia
 194 Liber tertius ,
tia cognoviffe , quam quia in effentia
ſua per decretum determinata contine
bantur ? Nonne , ut ſupra ex Patribus
vilum eft , Deus videndo ſeipſum , alia
omnia in ſeipſo videt ? Nonne ex Patria
bus conftat , ſcientiam Dei rerúm cau
fam eſſe , quatenus , ut ait S. Thomas
adjunctum voluntatis decretum habet
Cur ergo cognitionis ejus aliud medium
quæremus , cum in ipfius eſſentia , &
decreto rerum omnium rationes , & dir.
Ś. Aug. 1. poſitio contineantur ? Nonne , ait S. Au
si de pręd. guftinus , prædeſtinatione Deus eu pres
Sanct. c.x. fcivit, quæ fuerat ipfe fa&turus ?
Dices , quomodo futura contingentia
erunt , fi jam a Deo determinata funt ?
Nonne verum erit , quod objiciebat Cic
cero cauſarum omnium ordinem cer
tum , & determinatum eſſe , ideoque
omnia neceſſario evenire ? Ad hoc ipfe
$. Aug. 1. * S. Auguſtinus refpondeat . Ordinem
s. de Civís ; cauſarum , ubi voluntas Dei plurimum
6. 9 .
* poteſt , neque negamus , neque fati
og vocabulo nuncupamus nifi forte ut
mi facum a fando dictum intelligamus ,
gy id eft a loquendo . Non enim abnuere
poſſumus efle ſcriptum in Literis San
Pfal. 65. jj ctis: Semel locutus eft Deus , duobrec
» audivi , quoniam poteftas Dei est ;
tibi Domine mifericordia , quia tu red
i des unicuique fecundum opera ejus .
» Quod enim dičtum eft , ſemel locutus
s eft, intelligitur immobiliter , hoc eft
his incommutabiliter eft locutus , ficut
novit incommutabiliter omnia , quæ
* futura ſunt , & quæ ipfe facturus eft.
Ecce , S. Auguftinus non negat , imo
allezit certum effe cauſarum ordinem , &
# Dog
 De fcientia Dei . 195
a Deo loquente , ſeu ftatuiente determi
onts natum . Nec inde fequitur, fato omnia
ſubjici , & neceſſario evenire ; quia , ut
refpondet S. Auguftinus , cauſæ in tem
pore agunt, ficut a Deo difpofitæ funt.
Diſpofuit autem ut inter illas neceſſariæ
aliæ effent, aliæ contingentes , & libe.
ræ . Mira ſuavitate cauſas omnes diſpo
fuit , ut quælibet fecundum modum ſuum
. operaretur . An non fic potuit , qui in
finite potens eft ? Sed de hoc infra , cum
de Divinis Decretis agemus .
Verum huic opinioni obftat primo
quod Sanctus Thomas ad Divinadecreta
non recurrit, ut in Deo futurorum con
tingentium præſcientiam ftabiliat. Secun
do generalemedium non ftatuit , in quo
Deus omnia univerſaliter provideat .
Multa ſunt enim , quæ Deus ab æterno
præſcivit , quæ tamen futura effe non
decrevit . Unde latiorem eſſe præſcien
tiam Dei, quam prædeftinationem docet
ipſemet S. Auguftinus. Predeftinatio eft, S. Auguf.
inquit , quæ fine præfcientia non poteft ef de prad.
fe ; poteft autem efle fine predeſtinatione Sana .
prefcientia . Et quidem Deus peccata ab
æterno , nec fecundum eorum formale ,
nec ſecundum materiale decrevit , ut in
fra dicemus . Quærendum ergo eft aliud
medium , in quo malarum actionuth præ
ſcientiam habuerit .
Alij tandem ex rerum in æternitate
præfentia divinam præfcientiam aftruunt,
eorumque ſententiæ Sancti Thomæ , & S. Th. 1.p.
Patrum doctrina fundamentum præbet. q. 14. 2. 13
„ Æternitas , inquit S. Thomas , tota fi
mul exiftens ambit totum tempus
Unde omnia quæ funt in tempore
I 2 ſunt
 196 Liberi tertius :
ſunt Deo ab æterno præſentia non
ſolum ea ratione , qua habet rationes
rerum apud fe præſentes , ut quidam
* dicunt; ſed etiam quia ejus intuitus
fertur ab æterno ſupra omnia , prout
- funt in ſua præfentialitate. Unde ma
,, nifeſtum eſt , quod contingentia infal.
libiliter a Deo cognoſcuntur , in quan
5 tum ſubduntur divino conſpectui ſe
,, cunduin ſuam præfentialitatem . Huc
uſque S. Doctor , quod continuo variis
in locis repetit . Unde monet futura Deo
contingentia non effe . Quamdiu res
inquit , quæ a caufis contingentibus de
pendent , futuræ funt , contingentes di
cuntur , quia eſſe , vel non eſſe poſ
ſunt. Cum vero jam actu exiftunt , tunc
non contingentes ſunt, fed omnino de
terminatæ . Nihil autem Deo futurum
eſt , cum ejus æternitas omnium tempo
rum durationes in fe contineat . Quid eſt
æternitas , niſi interminabilis vitæ tota fi
mul , & perfecta poffeffio , ut illam de
finit Boethius ? Nihil ergo Deo præteri
tum 7 nihil futurum ; fed omnia quæ
cumque funt , fuerunt, & fient , illi fem
per præſentia ſunt , quia ipfius æterni
tas omnem temporum decurſum com
plectitur.
S. Anf. 1. In æternitate , inquit Sanctus An
de con ſelmus , non eft præteritum , vel fu
cord . prę. w ' turum, fed tantum præfens immuta
{ c. c. S. bile . In æternitate non fuit, aut erit
aliquid , ſed tantum eft . Quemad
modum præſens tempus continet o
mnem locum , & quæ in quolibet lo
co ſunt; ita in æterno præſenti fimul
clauditur omne tempus , & quæ funt
» in
 De ſcientia Dei . 197
in quolibet tempore . Quomodo ergo
22 non videat Deus quæ illi femper , &
2 immobiliter præſentia ſunt ?
panis Ex hac rerum præſentia divinæ æter
nitati inferunt Sancti Patres , in Deo
DO
proprie præfcientiam non effe : præſcien
17:00 tia enim futurorum tantum eſt, quæ re
fpectu divinæ æternitatis nulla funt .
n
» Quid eſt præſcientia , inquit S. Augu
„ ftinus , niſi ſcientia futurorum ? Quid
» autem futurum eft Deo qui omnia
20
ſupergreditur tempora ? Si enim in
ſcientia res ipſas habet , non funt ei
131 " futuræ , ſed præſentes ; ac per hoc
» non jam præſcientia 2 fed tantum
» ſcientia dici poteft. Eodem modo lo
Dob
», quitur Gregorius Magnus : Quomodo, S. Greg.
» inquit , eft præſcius , cum nulla , ni- 1.20.More
WM » fi quæ futura funt , præfciantur? Et C. 23 .
ſcimus quia Deo futurum nihil eſt
po
elt » ante cujusoculos præterita nulla ſunt ,
» præſentia non tranſeunt, futura non
» veniunt ; quippe quia omne quod no
» bis fuit , & erit , in ejus proſpectu
» præfto eft , & omne quod præfens eft ,
Icire poteſt potius quam præſcire .
11.
Diſputant hic Theologi , an hæc re
mº rum præfentia æternitati divinæ objecti
va tantum fit , vel realis . Objectivam
tantum eſſe multi acriter contendunt :
Implicat enim , inquiunt , ut quod non
dum eft realiter alteri coexiſtat . Quo
modo Antichriftus , qui nondum exiſtit,
nunc realiter divinæ æternitati coexiſte
ret ? Ideo ergo cuncta Deo præſentia di
cuntur, quia infinita ejus ſcientia uno
fimplici intuitu omnes fimul temporis
differentias complectitur , atque omnia
tam
 198 Liber tertius .
tam clare videt , ac fi fibi eſſent præ .
fentia .
Realem tamen hanc præfentiam effe
multi alii , & quidem celeberrimi, con
tendunt , nec in eo repugnantiam ali
quam agnofcunt . Impoffibile quidem
eft, ut illud quod nondum exiftit , alte
ri coexiftat , fi utrumque fumatur fe
cundum durationem temporalem . No
tandum ergo eft , quod in hac propofie
rione , Antichriſtus ab æterno Deo coexie
ftit , vel Antichriftus nunc Deo in ætera
mitate coexiftit , non intelligitur , quod
Antichriſtus ab æterno fuerit, vel quod
nunc ſit ſecundum fuam propriam dura
tionem , ut Dei æternitati coexiftat ; fed
tamen quamvis nondum fit temporali
ter , divinæ æternitati præſens eft . An
non fic ? Divina æternitas , ur ajunt San
eti Patres , & poft illos S. Thomas , to
tum tempus complectitur , & ad omnes
temporis differentias fua infinitate pera
tingit . Sufficit ergo quod aliquando exi.
ftentiam habiturus fic Antichriſtus ut
aternitati divinæ correſpondeat, quia di
vina æternitas nunc ad illam temporis
differentiam pertingit . Quod in noftro
tempore fucceffivum eft , in æternitate
Dei femper præſens eft. Divina æterni
tas infinitæ , & immutabilis durationis
eft . Refpectu ergo illius nihil præteri
tum , aut futurum , quia ad omne tem
pus nunc , & realiter pertingit.
Hoc fane innuere videtur S. Tho
Ubi fup.
, mas , dum ait ', quod omnia funt ab
æterno Deo præſentia , non folum ea
ratione , qua habet rationes rerum &
» pud fe præſentes , ut quidam dicunt,
led
 De fcientia Dei . 199
fed quia ejus intuitus fertur ab ætern
no fupra omnia prout ſunt in fuz
, præfentialitate. Nonne ab illis fe di
ftinguit S. Doctor , qui res non aliter
Deo ab æterno præfentes effe volunt
quam ſecundum rationes , & ideas ? Et
quid eft Deo rem aliquam objective
præſentem effe , nifi Deum illius ratia
nem, notionem , & ideam habere ? Cer
te aliquid amplius exigit S. Thomas .
Mirabilis ejus præſentiæ rationem red
dit S. Auguftinus , quia aliter divinæ S. Aug.
fcientiæ aliquid accrefceret . Si ficut in ubi fup.
ordine temporalium creaturarum , ita
& apud Deum nondum funt quæ fun
tura funt , fed ea prævenit fciendo
bis ergo ea fentit , uno quidem mo
do fecundum futurorum præſcientiam ,
altero vero modo ſecundum præſen
tium ſcientiam . Aliquid ergo tempo
raliter accedit Dei fcientiæ , quod ab
ſurdiffimum , atquefalfiffimum eſt ,
Certum eſt ex ſententia S. Auguſtini
quod Deus res non prævenit fciendo
quia aliter bis eas fentiret , & futuras ,
& præſentes . Quomodo autem eas fcien
do non prævenit , fi vere & realiter æ
ternitati non ſint præſentes ?
Verbis Petri Damiani nihil illuſtrius . Petrus
Omnipotenti Deo , inquit , non eft he- Dam . o
ri , vel cras , fed hodie fempiternum . 8 .
Illud hodie æternitas eſt incommuta
bilis . Omnia quæ apud nos elaben
do difcurrunt, apud illud hodie ftant
9 & immobiliter perſeverant . In illo
hodie dies ille adhuc immobilis eſt,
», in quo mundus ifte fumpfit origi
» nem : in illo hodie jam nihilominus
I 4
 200 Liber tertius .'
„ eſt dies ille , quo mundus judicana
> dus eft per æterni judicii æquita
s tem .
Quidquid fit tamen de illa contro
verſia , quam aliis dirimendam relinqui
mus , ut ad propofitam quæftionem re
deamus , duo futurorum genera diſtin
guenda ſunt . Quædam Deo volente,
difponente futura funt , qualia fint on
mnia bona live naturalia , five ſpiritua
lia ; alia vero funt , quæ Deo non diſpo
nente , non decernente , fed folum per
mittente eveniunt, quales funt actiones
malæ . Futura primi generis in duobus
mediis ſimul jun&is Deus ab æterno vi.
dit . Primum et decretum fuum , feu
eſſentia ſua per decretum determinata .
Illud non omift S. Thomas . Quoties
enim cum Patribus dixit , Deum in feia
pſo , & in eſſentia ſua tanquam in cau
la res videre ? Et ſane quomodo res ef
fe aliquod haberent , per quod divina
æternitati coexiſterent , fi nihil de iis
Deus diſpoſuiſſet ? Secundum medium
eft præfentia , quam res habent ad di.
vinam æternitatem . Prius eft , quod
per divinum decretum præfentes reda
dantur , & fic æternitati præfentes cer
toy intuitive & immutabiliter viden
tur .
Futuræ autem actiones malæ , ut dic
vinæ æternitati præſentes fiant , non a
Deo decernente ſed a malo libertatis
uſu creaturæ provenit . Sed quomodo
inquies , certo fcivit Deus hunc liberta
tis abufum ? Scivit non actionem malam
prædefiniendo , fed illam permittendo
& fimul comprehendendo creaturæ lis
bera
 De ſcientia Dei . 201
bertatem . Quomodo autem divinæ præ
definitiones libertati non officiant , in
ferius patebit .
TO

, QUÆSTIO QUARTA .

& An , & quomodo Deus videat futura

conditionata .

Utura conditionata dicuntur , quæ

F quidem non evenient , ſed quæ e
venirent fi quædam conditio poneretur .
Horum futurorum non omnium æqualis
eſt conditio . Quædam funt , quæ divis
no Scripturæ teftimonio fulciuntur , vel
quæ ad congruentem providentiæ guber
nationem ſpectare poſſunt . Alia ſunt 3
quæ tali conditione deftituuntur , & quæ
omnino vana , & chimærica ſunt . De
hujufmodi vix ulla eſt apud Theologos
diſputatio ; cur enim de chimæris difpu
tarent ? Stando ergo primo generi futu
rorum conditionatorum , non una eſt
Theologorum ſententia .
Horum quidein ſcientiam Deo aliqui
tribuunt ; ſed ſolum conjecturalem , non
firmam , & certam . Illorum eſt funda
mentum , quod Deus ipfemet de his
futuris loquens verbis utitur , quæ du
bium important . Ecce futurum condi
tionatum . Si Adam in paradiſo terreſtri
manſerit, ſumet de ligno vitæ , ut mor
tem effugiat . De illo futuro loquens
Deus ait : Nunc ergo ne forte mittat ma. Gen. 3o
num fuam , & fumat etiam de ligno vie
te , o comedat, eu vivat in æternum
& c. Dicendo fórte , non plenam , &
IS fire
 202 Liber tertius .
firmiffimam fcientiam , fed conjeéturam
indicat . Similiter cum alibi dicitur :
Deuter. 4 . Cuſtodite igitur follicite animas veſtras
ne forte decepti faciatis vobis ſculptan
fimilitudinem . Et revera quale ibi fcien
tiæ abfolutæ fundamentum ?
His tamen alii merito contradicunt.
Imperfectam cognitionem Deo tribuere
indignum eft . Conjecturæ vel ex igno
rantia , vel faltem ex cognitionis limita
tione naſcuntur , qualem in Deo fingere
prohibemur . Præterea Deus haud dubie
illa fcivit , quæ per ſe , vel per Prophe
tas revelavit . Deum interrogat David :
Si tradent me viri Ceile , viros qui me
3. Reg.23.
cum ſunt , in manu Saul? Et dixit Domi
nus , tradent. Prohibet Deus populo ſuo
ne cum filiabus gentium matrimonium
ducat , certo fciens , quod ad idolola
triam traheretur: Certiffimeenim , inquit ,
3. Reg. 11.
avertent corda veftra , ut fequamini Deos
Matth .II. earum . Prævidebat Chriſtus , quod fi in
Tyro , & in Sidone miracula fierent , quæ
in Judæorum conſpectu faciebat , peni
tentiam agerent . Elifæus ad Joam Re
4. Reg.13. gem Ifrael dixit, quod fi jaculo terram
ſexies , live fepries percuffiet , Syrium uf
que ad confumptionem percufiget.. Nunc
autcim , inquit , tribus vicibus percuries
eam , quia tribus ſolum vicibus terram
jaculo percuſſerat.
Cum autem Deus verbis utitur , quæ
quamdam dubitationis fpeciem præferre
videntur . , more noſtro loquitur, vel ad
oftendendam humani arbitrii mutabilita
tem , vel ad exponendam rei difficultatem .
in Verbum ambiguum forſiran majeftati
Domini non poteft convenire , inquit
S.
 De fcientia Dei .
S. Hieronymus ; fed noftro loquitur S. Hieron .
affectu , ut liberum homini ſervetur fup. c. 26 .
Hierem,
arbitrium ,, . Similis eſt Sancti Auguſti
ni refponfio ; explicans enim hæc Chri. S. Aug.
fti verba , Si me fciretis, forfitan Pa- tract. 32
in Joan .
trem meum ſciretis , fic ait : Ille qui o .
mnia ſcit , quando dicit , forfitan , non
dubitat , fed increpal: » Dubitationis
verbum eſt , quando dicitur ab ho
mine ideo dubitante , quia neſcien
te ; cum vero dicitur a Deo verbum
dubitationis , cum Deum nihil utique
,, lateat , illa dubitatione arguitur infi
delitas, non opinatur divinitas . Vel ,
ut alibi loquitur S. Doctor , multa hu
jufmodi dicuntur ſecundum pericula vite L. de præ
hujus . Quam multa enim ſunt , ut ait deſt. Sana
$. Thomas , in virtute , ſcientia , & Stor. c . 14
S. Th. I.
voluntate divina , quæ non continen . p.9.19 ...
tur ſub ordine cauſarum inferiorum ,97. ad 2 ,
ſicut reſuſcitatio Lazari , & c. ? Illud
ergo forte , quod aliquando in divinis
revelationibus ponitur ,non divinę ſcien
tiæ incertitudinem , fed cauſarum infe
riorum contingentiam demonſtrat .
Hæc cum vera fint , medium quæri
tur , in quo Deus futura conditionata
certo cognofcit . Et quidem in eorum
objectiva veritate cognofci , ut quibus
dam videtur , omnino repugnat, cum ,
ut ſupra viſum eſt , nihil aliter futurum
fit , quam in cauſarum præparatione ,
quæ ante Dei decretum nulla eſſe pot
eft . Vel ergo Deus futura conditionata
in decreto luo cognoſcit , vel in cauſa
rum liberarum , & contingentium com
prehenfione , ut fupra de futuris contin
gentibus viſum eſt,
I 6 Quod
 204 Liber tertius .
Quod fi objiciatur conditionata des
creta ſuſpenſionem , & imperfectionem
aliquam importare , ideoque Deo infini
te perfecto non competere , prompta .
eft reſponſio , decreta nulla effe , quæ
ex parte Dei conditionata ſint , quam
vis dari non repugnet , quæ ex parte
objectorum conditionata dicuntur Se
cunda illa voluntatis determinationem
non fufpendunt , ficut prima ; ideoque
in Deo dari quid vetat ? Non dantur
ergo in Deo decreta , quæ ejus volun
tatem ſuſpendant , fed quæ in objectis
dependentiam ab aliqua conditione po
nant .

QUÆSTIO QUINTA .

An , ad quid detur fcientia

medja .
Cientiam mediam vocant , quæ inter
S ſcientiam fimplicis intelligentiæ , &
fcientiam vifionis eft , & aliquid de utra
que tenet , quæ objecta reſpicit nec pus
re poſſibilia nec abfolute futura , ſed
quæ futura eſſent , fi aliqua conditio 1
poneretur. Vel ergo ſcientia illa , li quæ
admittenda ſit , futura objecta non cone
templatur, vel ab. eo , quod futura fint,
abftrahit .
Scientiæ hujus inventores neceffitatem
illius in eo ponunt , quod aptiffimum me
dium ſit ad conciliandam hominum liber
tatem cum divinis decretis . Dicunt er
go , quod Deus priuſquam aliquid circa .
creaturas liberas decernat , illas in hac
fuppofitione contemplatur , quid agerent,
fi
 De ſcientia Dei. 20
fi in tali , & tali occaſione ponerent5 ur ,
illiſque neceffarium auxilium non deel
ſet. Atque ita prælucente fcientiæ hujus
directione , & confilio ftatuit , quid circa
illas agendum ſit . Videns v. gr. quod fi
Petrus effet in tali , aut tali fuppofitio
ne , talique , aut tali auxilio juvaretur ,
moyenti gratiæ haud dubie conſentiret ,
tunc bonum illius opus decernit , & ad !
illud congruam gratiam præparat . Vel
fi de reprobo agatur , videns quod li -in
tali , aut tali conditione , & cum tali ,
aut tali auxilio relinqueretur , voluptate
viêtus delinqueret , tremendo , juſto ta
men judicio decernit illum in hujuſmodi
conditione deſerere , nec ampliorem illi
gratiam præparare. Quid aptius, inquiunt ,
ad conciliandam hominis libertatem cum
divinis decreris ? Decreta Dei hoc mo
do conſiderata nullam hominibus neceſ.
fitatem imponunt , cum Deus nihil cir
ca hominum opera decernat , quin prius
confideraverit quid agerent , fi in illa
aut illa conditione ponerentur ..
Nec ad conciliandam ſolum hominum
libertatem cum divinis decretis ſcientiam
hanc neceſſariam indicant , fed etiam ad
conftituendum in Deo fummæ , & infi
nitæ prudentiæ modum . Quid enim in
prudente neceffarium magis , quam ut
diligenter conſideret , quem exitum ha
biturum ſit negotium , fi tali , aut tali
modo ſuſcipiatur , priuſquam ad illud
ſuſcipiendum fe determinet ? Hic eft
prudentiæ modus , ut nihil fine prælu
cente judicio fufcipiatur, ut cunéta di
ligenter ponderentur; & tunc aliquis ad
agendum ſe determinet , cum indicave
ric
 206 Liber tertius .
rit tale , aut tale medium fibi eſſe pro
futurum .
Hæc opinio ſub nomine novo ſuam
habet antiquitatem . Pura tamen eſt a
Pelagianorun ., & Semipelagianorum er
rore . Cur Catholicos Doctores , pios
& impenfe doctos erroris infimularemus,
a quo longiffime diftant ? Efto , ad illam
ſcientiam recurrerint Semipelagiani, ut
divina decreta cym hominis libertate
conciliarent ; in hoc non errarunt . Sed
adhuc longius progreffi funt , merita
quædam , aut demerita conditionate fu
tura comminiſcentes , quibus divinam
electionem , aut reprobationem ſubjicie
bant .. Cum illis objicitur multitudo
S. Profp.- , parvulorum , inquit S. Profper , qui
Ep. ad » excepto originali peccato , fub quo
Auguft.
o omnes ſimiliter in primi hominis da
mnatione naſcuntur , nullas adhuc ha
bentes voluntates , nullas proprias a
ctiones , non ſine Dei judicio fecer
nuntur , ut ante diſcretionem boni, ac
mali de uſu vitæ hujus auferendi, a.
per regenerationem inter cæleftis
„ regni affumantur hæredes , alii fine
» baptiſmo inter mortis perpetuæ tranf
cant debitores : Tales ajunt perdi ,
» taleſque falvari , quales futuros illos
ng in annis majoribus , fi ad activam fer
- , varenturætatem , fcientia divina præ
» viderit . Nec confiderant ſe gratiam
» Dei , quam comitem , non præviam
humanorum volunt eſſe meritorum ,
criam illis voluntatibus ſubdere , quas
ab ea fecundum fuam phantaſiam
non negant elle præventas . Sed in
» tantum quibufcumque commentitiis
iis
 De fcientia Dei. 207
iis meritis electionem Dei ſubjiciunt,
ut quia præterita non extant , futu
ra , quæ non fint futura , confingant,
in novoque apud illos abfurditatis ge
nere & non agenda præſcita fint, &
> præfcita non acta fint. Hucuſque San
&us Proſper . Ex quibus patet , Se
mipelagianos præſcitis hujuſmodi meri.
tis conditionate futuris tribuiſſe gratiam ,
& electionem quorumdam præ aliis . Hoc
illis erat invictum principium , volunta
tem Dei circa omnes eſfe communem
nec aliquibus potiusquam aliis gratiana
conferri , niſi quia initium aliquod bo
næ voluntatis in illis erat, quæ Deum
ad dandam gratiam movebat. Et quia
in pueris rationis uſu carentibus initium
illud bonæ voluntatis non inveniebant ,
ad fucuræ ætatis præſcientiam recurre
bant , qua Deus illos bene vi &turos
præſciebat , fi ad illam ætatem perve
nirent .
Quam longe ab hoc erroneo princi
pio diftent ſcientiæ mediæ defenſores , fa
cile eft intelligere . Scientia illa , quam
mediam vocant , ideo apud illos neceſ
faria eſt, non ut Deus præviſis meritis
conditionate futuris ad dandam gratiam
moveatur , quæ ſi meritis daretur , jam
gratia non eſſet, ut ait Apoſtolus ; fed
ut Deus per eam dirigatur ad præpa
randa , & decernenda electorum bona
opera fine ulla libertatis læſione . Gra
tiam illis præparat non intuitu præviſo
-rum bonorum operum , quæ gratiam fe
qui ; non præcedere debent , fed mero
fuo beneplacito . Gratiam confert , non
quia præcellit initium aliquod boni 0
pee
 208 Liber tertius .
1 peris , fed ut fiant bona opera . Videns
ergo Deus quid ageret creatura , fi in
tali eſſet conditione , & tali gratia ef
ſet præventa , certo ,, & ſecure quof
dam eligere poteft , gratias præparan
do , quibus illos conſenſuros effe præ
videt.
Hæc tamen , quamvis pura , & pia fit
opinio , aliis difplicet , quorum folidius
eſt fundamentum . Etenim ſcientiam il
lam conditionate futurorum divinorum
decretorum directricem aperte improba
vit S. Auguſtinus , ut ex una illius ad
Hilarium refponfione fufficienter pate
bit . Monuerat illum Hilarius , quod Se
mipelagiani , ut ſuam ſententiam ſtabi.
lirent , non Græcorum folum Patrum ,
qui Auguſtinum præceſſerant, ſed ipfiul-,
met etiam prioribus ſcriptis utebantur .
S. Auguft. Dixerat nempe S. Auguftinus in ſuo con
ad Deo tra Porphyrium opuſculo , Tunc voluif
gratias . Je hominibus apparere Chriſtum , & apud
eos prædicari doctrinam fuam , quando
fciebat , ubi ſciebat elle qui in eum
fuerant credituri . His verbis Semipela
giani ſuam ſententiam validiſſime con
firmari contendebant .
S. Aug. 1. Sed ad hoc reſpondet S. Auguſtinus
de præd .
Sanct.co 9. ſe hoc dixiffe fine præjudicio latentis con
filii Dei , aliarumque caufarum . Et ad
huc expreffius adducens exemplum Ty
Matth . 11. riorum , & Sidoniorum , qui , ipfo te
Stante Chriſto , credidiffent , & peniten
tiam egiſſent , fi apud illos facta fuif
S. Aug. le ſent miracula , quæ apud Judæos a Chri
de dono ſto fiebant , fic ait . Si quæratur a
perſev .
nobis , cur apud eos tanta miracula
facta Gnt , qui videntes ea non fue
rant
 De ſcientia Dei . 209
, rant credituri, & apud eos facta non
fint , qui crederent , li viderent , quid
>> reſpondebimus ? Nunquid dicturi fu
mus , quod in libro illo dixi, ubi ſex
» quibuſdam quæſtionibus Paganorum
ſine præjudicio tamen aliarum cauſa
» rum , quas prudentes poffunt inveſti
» gare , reſpondi : nempe illis annun
» tiatum eſſe Evangelium qui credituri
» præſciebantur ? Hæc certe de Tyro ,
& Sidone non poſſumus dicere , & in
» eis cognoſcimus ad eas cauſas præde
ſtinationis hæc divina judicia pertine
w re , ſine quarum caufárum latentium
» præjudicio tunciſta reſpondere media
xi . Facile eſt quippe , ut infidelita
> teni accuſemus Judæorum de libera
» voluntate venientem , qui factis apud
ſe tam magnis virtutibus credere no
» luerint . Sed numquid poffumus dice.
» re , etiam Tyrios , & Sidonios talibus
» apud ſe virtutibus factis credere 110
» luiſfe , aut credituros non fuiffe , fi
fierent ? cum eis ipfe Dominus atte
„ ftetur , quod acturi eſſent magnæ hu
» militatis pænitentiam , fi in eis fa
7 cta effentdivinarum illa figna virtu
» tum , &c.
His , & aliis multis Sancti Auguſtini
locis rite perpenfis, exiſtimamus ſcien :
tiæ mediæ uſum principiis ejus eſſe con
trarium . Quid opus eſt hypotheſes fin
gere , hominemque in occaſionibus variis
pro arbitrio ſupponere , ut inquiratur
quid acturus effet ? Nonne perpetua eft L.de pra
Sancti Auguſtini do& trina , quod Deus deft. San
omnia bonarum voluntatum opera in etor.C.10 .
ſua prædeſtinatione videt ? Predeſtinatio
ne
 Liber tertius .
De Deus ex preſcivit, inquit , que fue
rat ipfe facturus .
Humanæ quidem prudentiæ eft, prius
de mediis confulere , antequam ad ne
gotii fufceptionem fe determinet . Cum
1 enim fæpiffime negotii exitus ab homine
non pendeat , neceffe eft ut determina
tionem fuam fufpendat , donec confulto
perpenderit, quid tandem fperandum fit,
& tali , aut tali via procedat. Deus au :
tem , qui in fua omnipotentia omnia
poffibilia continet , qui cuncta pro ſuo
arbitrio moderatur, qui omnibus natu :
ris fuum cuilibet operandi modum di
ftribuit , & qui adeo rerum omnium pri.
ma caufa eft , ut omnibus cauſis vim a
gendi & motum tribuat , omnia haud
dubie ſecundum voluntatis fuæ confilium
Ephef. I.
operatur , ut ait Apoftolus . Quid illi
opus eft inquirere an homo in tali, aut
tali occafione pofitus , exhibito gratiæ
auxilio conſenſurus eſſet , an non , cum
in ſua pleniffima poteſtate fint omnium
Angelorum , & hominum voluntates, ut
illas fecundum modum fuum moveat
& ad intentum opus perducat ? An ideo
quia liberæ funt , a ſupremo Dei domi.
nio ſubtrahuntur? An qui modum liber.
tatis dedit , de ipfa creaturarum liber
tate non diſponet ? An illi congrua me
dia deſunt , ut ſine libertatis læfione
fuaviffime , & efficaciter voluntates ad
bonum flectat ?
pro libertate timent ſcientiæ me .
Quid
diæ defenſores , fi æternum Dei decre
tum fupponatur , in quo futura omnia
bona abſoluta , & conditionata prævideo
kit ? Si humana libertas cum vero , & ab
 De fcientia Dei .
ſoluto Dei decreto conciliari non poſſit,
ut ipfi putant , quomodo cum Decreto
in ſuppoſitione conſiderato conciliabitur ?
Contemplatur Deus , inquiunt , per fuam
ſcientiam mediam , quid acturus eſſet hom
mo , fi in aliqua ſuppoſitione concur.
ſum , aut gratiam illi dare decerneret.
Ecce in hac fuppofitione hominis volun.
tatem cum divino decreto compoſitam ,
illique ſubjectam . Quomodo videt Deus
voluntatem huic decreto ſubordinatam
libere conſenſuram efſe ? Vel enim videt
independenter a decreto fuo fe determi.
naturam , vel dependenter ab illo . In
dependenter nemo dicet . Si ergo in fi
eta fuppofitione etiam cum dependentia
a divino decreto libere actura eſſet , cur
a vero decreto dependens libere non in
get ? An verum , & reale decretum ma
jorem voluntatibus neceffitatem infert
quam decretum fuppofitum ? Sed de ſua
vitate divinorum decretorum dicetur in
fra . Inutilis ergo videtur hujufmodi fci
entiæ mediæ uſus , fupremoque Dei dom
minio parum congruus . In illo tamen
impugnando non immoramur, cum ni .
hil nec fidei , nec pietati officiat .

с .
 Liber tertius .

CAPUT SECUNDUM .
UM .

De voluntate Dei .

QUESTIO PRIMA .

An , o qualis fit in Deo voluntas ,

& quale fit ejus objectum .

V Parne clamant.Quid enim in scris

ptura fæpius repetitum ? Quotidie in o
Matth . 6. ratione à Chrifto inſtituta petere jube
mur 7 ut Dei voluntas ficut in cælo
>
fic & in terra fiat . Chriſtus ipfe more
ti proximus paternæ voluntati ſe com
Matt. 26. mittens dixit : Pater non mea , fed tua
voluntas frat . Infinitam divinæ voluntas
Pfal.103. tis perfectionem his verbis indicat Pro
pheta : Omnia quecumque voluit fecit .
Nemo fanę mentis hanc perfectionem
Deo denegabit. Cum enim Deus fit o
mnium entium perfectiſſimum , pleniſſi:
me continere debet quidquid puræ pero
fectionis eſt. Quis autem volendi facul
tatem perfectionem eſſe neget ? An in
hoc Deus intellectualibus , & rationabi
libus creaturis inferior eſſet ? Modus ou
perandi perfectiſſimus eſt perintellectum ,
& voluntatem , quem Deo denegare ſum
S. Tk . I. mæ dementiæ et .
I. contra Præterea , ut optime diſcurrit S. Tho
gent.c.72. mas hoc ipſo quod Deus eſt intellis
gens , neceſſario ſequitur quod ſit voa
lens .
 De voluntate Dei . 273
» lens . Cum enim , inquit , bonum in
5 tellectum ſit proprium objectum vo
luntatis , oportet quod bonum intel
lectum ſit volitum . Qui fieri poteft,
ut quis bonum neceſſarium & con
venientiſfimum intelligat , illudque
non appetat ? Deus autem ſumme in
stelligens eft, & conſequenter volens.
An Deo denegabimus quod omni en
ti convenit ? Cuilibet enti convenit
„ fui efle perfectionem , & conſervatio
Ibid .
» nem appetere , inquit S. Doctor, u.
nicuique tamen fecundum ſuum mo
dum . Intellectualibus quidem per
voluntatem , animalibus per fenfibi
lem appetitum , ſenſu vero carentibus
w per appetitum naturalem . Cum ergo
Deus ſit omnium entium intellectua
lium perfectiſſimum , ineſt illi volun
tas , qua libi ſuum eſſe , & bonitas
placet .
Tandem , ne plures rationes inutiliter
» congeramus , intelligere quanto perfe
Etius eſt, tanto intelligenti dele &tabi
lius eſt, ut ait adhuc S. Doctor . Deus
» autem intelligit , ſuumque intelligere
» perfectiſſimum eft; ergo delectabiliſi
mum illi eft. Quis adeo ftupidus el
ſet , ut ftupidum Deum fingeret , nul
lam delectationem ex perfectiſlima ſua
intelligentia percipientem ? Et quomodo
ſine voluntate ſpiritualis delectatio ha
beri poſſet ?
Summa eft Dei voluntas , infinita , &
mirabiliter pura , qux nullo modo conci
pi debet in potentia ad ſuos actus , non
tam ut principium potens ad volendum S. Thom ,
93.p. q. 19
quam ut actu volens . Sicut ſuum intelli art . 1.
 214 Liber tertius .
gere eftfuum effe , ita e fuum vélle >
ut ait D. Thomas . Divinum tamen vel
le ſupponit intelligere puriffimum » ex
quo conſequitur .
Divinum velle ficut purum , fic & lime
pliciſſimum eſt , non in varios actus par
titum , ſed ſemper idem , invariabile, nulli
ſucceſſioni obnoxium . Quia tamen fum-.
mam ejus eminentiam unico noftro con,
ceptu complecti non poffumus , illud
quali in varia partimur . Sed hæc divina .
rum voluntatum divifio non in Deo
?
fed in noftris conceptibus reperitur , cui
tamen fumma divini velle eminentia fun
damentum præbet .
Ut clara illius objecti notitia habea
tur , fupponendum prius eft , duplex a.
Philofophis objectum diftingui. Unum
quod formale & motivum vocant; aliud
materiale , feu fecundarium Formale
vocant , quod fua ratione , & propria
bonitate voluntatem movet illamque
ad fe ipfum trahit , vel, ut alii dicunt ,
afficit . Materiale vero objectum illud
eft , quod non ratione ſui , & propria
bonitate primario intenditur , fed ra :
tione alterius , ad quod ordinatur , &
quod ut finem reſpicit .
Hac facta fuppofitione , folidius illi
loquuntur , qui formale motivum divinę
voluntatis in fola increata bonitate con
ftituunt . Illud unum primario , & per
ſe movet divinam voluntatem . Hæc eft
prima , & fumma bonitas a qua cun
Atæ aliæ bonitates emanant . Hæc eft ef .
fentialis bonitas , cujus aliæ omnes bo
nitatesmodicæ ſunt participationes. Hoc
ergo objectum primarium ſupremæ dile
dio.
 De voluntate Dei . 215
& ionis . Cætera omnia , quæ a Deo creac
SE ta ſunt , ab illo quidem diliguntur , cum ,
ut dicitur in principio Geneſis 7 valde
bona fint , & aliquem divinæ bonitatis
gradum participent . Sed divinæ volunta
fisobjectum formale eſſe non poffunt
quia illam per ſe ipfa , & ratione pro
priæ bonitatis non movent.
Nullum in Deo vel minimum depen
dentiæ defectum excogitare poffumus
At in hoc dependentia aliqua efle vide
tur . Si enim divina voluntas a rerum
creatarum bonitate moveretur , ab ea
que afficeretur , motum quemdam , &
affectum ab illa reciperet : quod quis
vere Theologus admittat ? Unde Deus
creaturas fuas non amore affectivo ut
ajunt , fed effectivo diligit . Non enim S. Bern, 1 ,
vel a nobis de amore
Ô Deus , afficeris ad nos . Dei c.
cum nos amas, inquit S. Bernardus , vel
3 potius Guillelmus Abbas Sancti Theo .
dorici . Nos autem a te , ad te , e in
te afficimur , cum te amamus .
Hujus differentiæ rationem aſſignat S. S. Thom ,
Thomas . Cum amare , inquit S. Do- 1.p. qu.203
jj ctor , nihil aliud fit , quam alicui vel- art. 2.
se le bonum , manifeftum eft , quod Deus
omniaquæ ſunt amat : non tamen eo
jin modo quo rios . Quia enim voluntas
noſtra non eft caufa bonitatis rerum ,
9 , fed ab ea movetur ficut ab objecto ;
o amor noſter , quo bonum alicui volu
99 mus , non eſt cauſa bonitatis ipfius ,
fed é converſo bonitas ejus vel vera ,
vel æftimata provocat amorem , quo
H ei volumus & bonum conſervari quod
" habet , & addi quod non habet , & ut
* ad hoc operemur . Sed amor Dei eft
 216 Liber tertius .
infundens, & creans bonitatem in re
bus . Sola ergo ſua bonitate afficitur ,
ab illa fola movetur . Cur a creata bo
nitate afficeretur , quam in fe pleniffi
me poffidet , quamque pro beneplacito
ſuo communicat ?
Proverb . Cum omnia propter ſemetipſum opera .
16.
tus fit Dominus , omnia ad ſeipſum tan
quam ad finem retulit ; omnia voluit
tanquam ad ſuam bonitatem ordinata .
Ibid. q.19.
a . 2. ad 2. In his autem quæ propter finem vo
lumus , tota volendi ratio finis eft
,, inquit S. Thomas ; & hoc eft , quod
,. voluntatem movet . Unde cum Deus
, alia a ſe non velit niſi propter finem ,
» qui eft fa bonitas , non fequitur
», quod aliquid aliud voluntatem ejus
moveat > niſi bonitas ſua . Et ficut
» alia a ſe intelligit intelligendo ef
ſentiain fuam , ita alia a ſe vultvo
lendo bonitatem ſuam .
Contra hoc tamen objici poteſt , quod
Deus Angelos , & homines vero amici.
tiæ amore non diligeret , cum tamen
2.2.
art. I. q.23. ipſe S. Thomas in charitate , qua Deum
diligimus , Deuſque nos diligit , veram
amicitiæ rationem agnofcat, Chriſtuſque
Joan, 15. ipſe Diſcipulos ſuos non ſervos , fed a
micos vocet . At quæ amicitia eſſe pot
eft , ubi Deus homines non propter is
pſorum bonitatem , fed propter ſeipſum
folum diligit ? An non hic concupifcen
tiæ potius amor eſt ?
Verum hæc hominum ad Deum rela
tio amicitiæ rationem non impedit , a
lias nec homines ſeipſos vero , & pio
amicitiæ amore diligerent, cum bonum
quod ſibi mutuo volunt, ad Deum tan
quam
 De voluntate Dei . 217
quam ad finem referant . Cum ergo
Deus Angelos , & homines ad feipſum
refert , non ideo in amore concupiſcen
tiæ liftit, cum illos propter ſuam utili
tatem , & commodum non diligát ; imo
pura , & perfectiſſima charitate diligit ,
cum eis maximum bonum velit, quod
ideo ad divinam bonitatem refertur, ut
in illa fuam perfectionem , & conſum
mationem inveniat . Quid eſt amare
niſi bonum alicui velle ? & nonne ma
ximum creaturæ bonum eſt , ut Deum
pro fine habeat , in cujus unione perfi
ciatur ? Ad amicitiam fufficit , quod bo
num amico velimus eo modo quo ca
pax eſt , fecundum honeftatis , & reli
gionis regulas . At religionis regula non
patitur , ut homo fine relatione ad Deum
diligatur .
Sed dices iterum , numquid non ho
minum merita Deum movent ad dandam
illis gloriam ? Cur ergo objecti motivi
rationem non habebunt ? Movent equi
dem non in ſeipſis conſiderata , fed ut
in divina bonitate contenta , quæ illa
diſpoſuit , & ad gloriam ordinavit . Die
vina bonitate ſua motus eft Deus 9 ut
Angelos , & homines conderet , illoſque
ad gloriam per merita aſſequendam or
dinaret . Sic etiam non primario per
peccata , ſed per ordinem juftitiæ fuz
movetur , ut peccatores puniat .

Tom . I. K QUES
 218 Liber tertius .

QUESTIO SECUNDA . 1
An , in quibus libera fit Dei
voluntas .

SUpponendum eft ex alibi di&tisliber

tas fui actus dominium habeat , quem
fcilicet pro nutu habere , vel ab eo ab
ſtinere poſſit . Neque hic repetemus ,
quod alibi fuſediximus, verain liberta
tem mon coactionem folum , fed natu
ralem etiam neceffitatem excludere . U.
num hic obiter notandum , quod , ut
S. Thom . ait optime S. Thomas , ad libertatis ef
1. p. 8q.62.
art. , ad fentiam non pertinet , ut æqualiter bo
num , & malum eligere poffit. Imo po
tius imperfectæ libertatis eft , ut ad ma
lum tendere valeat , cum illud eligendo
ab ordinis retudine defcifcat . Unde
liberum hominis arbitrium tunc fore
S. Aug. 1. Perfectum ait S. Auguſtinus , quando
22. de divina bonitati perfecte unitum peccare
Ciy.30. ,, non poterit. Homo , inquit , in ſua
is creatione hunc divinæ libertatis gra
dum acceperat, ut poſſet non pecca
s, re , ſed in æterna beatitudine cum
» perfectuin erit , peccare non poterit .
„ Servandi gradus erantdivini muneris ,
» ut primum dareturliberum arbitrium ,
» quo non peccare poffet_homo , no
„ villimum , quo peccare non poſſet ,
» atque illud ad comparandum meri.
, tum , hoc ad recipiendum præmium
„ pertineret. Deus natura peccare non
» poteft. Certe numquid , quia peccare
non poteft , ideo liberum arbitrium
» habere negandus eſt?
His
 De voluntate Dei . 219
His prælibatis , perfectam in Deo li
bertatem efle quis negabit ? Hoc quidem
antiquis quibuſdam Philofophis incredi
bile viſum eſt, ut notat S. Thomas . Qui S. Th. l.
autem fuerint hi Philoſophi non expli. gent. 2. contra
c.
cat . Hæc tamen opinio Ariſtoteli com 23.
muniter tribuitur , quod ex hoc illius
diſcurſu in libro octavo Phyficorum , textu
ſexto & fequentibus , deducit Sylvefter. Sylv. in
hunc lo
Æternitatem , inquit , motus probat ex cum .
eo , quod prius motor non poteſt inci
pere movere cum prius omnino non
moveret . Et iterum in comment. 36.
motorem ait non moveri per accidens ,
quia tunc pofſet non moveri , & conſe
quenter non movere, & ſic contingeret
aliquando nihil moveri, quod impoffibi
le judicat . Quidquid fit de illius Philo .
fophi ſenſu , errorem hunc Abailardo
Vvicleffo , Bucero , Luthero , & Calvi.
no tribuit cum aliis Bellarminus . Bell. I. 3 .
Nemo ſanæ mentis negabit, magnam de grat.
effe in libero arbitrio perfectionem . arb.c. is.
Quis neget , in hoc homines animalibus
præſtare , quod liberi arbitrii ſint ? Imo
hanc effe Dei imaginem , quam in ſua
creatione receperunt, putant Patres non
pauci. Liberum fui" arbitrii , o ſuæ
poteftatis invenio hominem a Deo inftitu
tum , nullam magis imaginem , o ſimili.
tudinem Dei in illo animadverrens , ait
Tertullianus . Quale erat , inquit , ut to- Tertul. I.
rius mundi poffidens homo , non in primis Masc . c .
animi fui poffeßione regnaret , aliorum do- 5 .
minus , fui famulus? Si hæc fit præftan
tifſima perfectio , quis illam Deo dene
gabit ? An infinite perfectus eſſet , cui
tanta perfectio deeffet ?
K 2 Li
 220 Liber tertius .
Nemeſi Libertatem adeo cum ratione conjuri
€ 416 etam effe cenfet Nemeſius Philofophus
Chriſtianus , ut una fine altera eſſe non
poffit. Dicimus , inquit , cum ratione
natura conjunctam effe liberam volunta
tem . Etenim , ut ait , quid opus eſſet
conſultatione , & deliberatione , fi nulla
efſet eligendi faculcas ? Quid fapientia
& prudentia juvarent , fi in agendis nel
la optio daretur , fed omnia naturali im
petu fierent ? Præterea illud quod ratio
indifferens judicat , neceffario non eligi
tur ; liberum ergo adjunétum habet arbi
trium , ut quæ neceſſaria judicantur, ne
ceffario velit , & quæ in indifferentia
funt, libere proſequatur. Deus autem ,
ut ſupra viſum eſt, infinitam habet in
telligentiam , qua de rerum neceſſitate ,
aut indifferentia perfectiffime judicat , Hi
berum ergo habet arbitrium , ut ea , quæ
neceſſaria non ſunt , libere velit .
Divinam hanc perfectionem hoc diſcur.
$. TH. 1. ſu demonſtrat S. Thomas ·. Voluntas
fi. qu. 19. divina , inquit , neceſſariam habitudi.
*, nem habet ad bonitatem fuam , quæ
eſt proprium ejus objectum , unde il
lam ex neceſſitate vult . Alia autem
i, a ſe Deus vult , in quantum ordinan
tur ad fuam bonitatem , ut in finem .
Ea autem quæſunt ad finem , non ex
se neceſſitate volumus volentes finem
sy niſi talia fint , fine quibus finis effe
i non poflit , ficut volumus cibum vo
lentes vitæ conſervationem . Unde cuin
bonitas Dei ex feipfa perfecta fit , &
ſine aliis eſſe poſſit , cum nihil ei per
* fectionis ex aliis accreſcat; fequitur ,
7 quod alia a ſe eum velle neceffarium
non
 De voluntate Dei . 221
„ non fit . Quid enim commodi , aut
perfectionis Deo creaturæ afferunt ? Deus Plal. 15,
meus es tu , inquit Propheta , bonorum
00
meorum non eges . Bonis noftris , ait ſu
per hoc S. Auguftinus , non expectat
34
Deus fieri beatus . Qua ergo ratione
creaturas neceffario vellet ? Nihil in illis
eft , quod illarum exiſtentiam neceſſario
requirat . Vel enim hanc neceſſitatem ex
ſeipſis haberent , vel propter finem ad
quem ordinantur. Primum dici non pot
eſt , alias ab æterno extitiffent , effent
que Deo coævæ . Quod enim neceſſario
eft , femper eft . Secundum non minus a
veritate alienum eft . Cum enim ad
Deum tanquam ad finem ordinentur , fi
propter hunc finem neceſſario fieri debe
rent , Deus illis indigeret, & ſine ipfis
perfectus eſſe non poffet.
Invidiflimam aljbi rationem addit S. S. Th . ()
Doctor . Si Deus neceſſario , & non li- l. contra
bere creaturas produceret, infinitas eſſe ant. c.
neceſſario vellet . , Deus quippe volen
do ſuam bonitatem vult alia a ſe ,
prout bonitatem ejus participant
Cum autem Divina bonitas infinita
» fit , modis infinitis participabilis eſt,
etiam aliis modis quam ab his crea
turis , quæ nunc funt, participetur ;
ſi ex hoc quod vult bonitatem ſuam ,
de neceſſitate vellet ea quæ ipſam par
» ticipant, ſequeretur , quod vellet er.
ſe infinitas creaturas infinitis modis
m n participantes ſuam bonitatem , quod
& » patet eſſe falſum ; quia fi vellet , ef
cer » ſent, cum ſua voluntas fit principium
effendi rebus .
lry His rationibus ad convincendos Infis
K 3 de .
 222 Liber tertius .
deles validiffimis accedit Scripturæ Sacra
Pſi 134. manifefta auctoritas . Omnia quæcumque
voluit Dominus fecit in cælo , e in ter
ra , in mari, & in omnibus abyffis , in
Pl. 93. quit Propheta . Et iterum : Deus ultio
num libere egit . Et de Spiritu Sancto lo
1. Cor. 12. quens Apoſtolus ait : Hæc omnia opera
tur unus , atque idem Spiritus, dividens
fingulis prout vult ; id eft , ut exponit S.
S. Ambr . , Ambrofius , libero voluntatis arbitrio ,
1. 2. de fi » non neceffitatis obſequio . Non minus
de c. 3•
Rom. 9 . aperta ſunt hæc alia Apoſtoli verba : Er .
go cujus vult miferetur , quem vult.in.
Jac. I.' durat. Et ifta Apoſtoli Jacobi : Volunta
rie genuit nos verbo veritatis . Nec de
hac veritate ullus unquam Patrum du
bitavit ; quare ad fidem pertinere Theo
logi merito putant .
Sed quomodo cum Divina immutabia
litaté conciliari poſſit, quis unquam faa
tis aperuit ? Si Deus omnino fimpliciffi.
mus , & immutabilis Git , fi in potentia
ad aliquem actum concipi non debeat ;
G nihil illi perfectionis accreſcere poffit ,
quomodo liber concipietur ? Si liberta
tem habet , libera illius volitio , aut a,
ctio , perfectio haud dubie quædam eſt ,
quæ cum libera ſit, non effe potuit, &
conſequenter Deus mutationi ſubjectus
eſt . Si autem ullus motus novus in
Deo extitit , & voluntas nova , ut
» creaturam conderet , quam ante non
> condiderat , quomodo jam vera æter
„ nitas, ubi oritur voluntas, quæ non
S. Aug. fan erat ? Sic difficultatem exponit San.
11. Conf. tus Auguſtinus .
C. 10. Hac difficultate oppreffi quidam Pa
tres Græci, volitionem Dei liberam ab
ejus
 De voluntate Dei . 223
ejus ſubſtantia diſtinxerunt, ita utinva.
riata manente ſubſtantia , ipſa incipere ,
& deſinere poffet. „ Hæcergo tria , te
„ fte Joanne Cypariſliota, diſtinguebant, Cyparilt.
ng operans , operationem , & opus. O. Decade
» perans eſt id quod ad operandum mo. 3. C.
vetur . Operatio eſt veluti motuş ope
ratorius , ipſeque , ut ita loquar, co .
patus voluntatisad operandum aliquid
, tendens , & fpectans , & fimul ut ele
- ctio facta eft , quiefcens, ac deſinens ,
» & cito mota, ac præteriens.Opera ſunt,
sy qua hac operatione perficiuntur. Hoc
ſuppoſito dicebant , operationem Dei
quæ ad intra vocatur , quæque ad Divi
nas perſonas terminatur, æternam qui .
demelle , immutabilem , eamdemque
cum Divina ſubftantia . Sed volitionem,,
& operationem , quam ad extra vocant ,
quæque ad creaturas temporales termi.
natur , nec æternam , nec immutabilem
effe fatebantur . Quomodo enim , aje
bant , operatio illa , quæ eſt motus , &
progreffio voluntatis ad opus , ab æter
no fuiffet, cum nullum ab æterno ſube
jectum eſſet , in quo reciperetur ? Ope
ratio illa , quæ etiam tranſiens dicitur,
quia ad opus tranſit, & quafi progredi
tur , ſine fubjecto illam recipiente eſſe
non poteft
Ex his liquet , inquit Cypariſfiota , Ibid. 6.6
» quemadmodum yoluntas Dei ad crean
dum creaturas pofterior eft , & diver
ſa a ſubftantia Dei. Quo enim mini
ſterio indigere poteft , ait Magnus Ba
filius de Unigenito , is , qui fimul ut
voluit , creatura extitit, quam vult ?
Si igitur fimul cum voluntate creatu .
K 4
 224 Liber tertius .
ra exiftit , ficut non eſt ex æternitate
» creatura , fic nec voluntas eam crean
» di , & opus ; opus enim Dei velle eſt .'
Deinde poftquam expofuit operationem
ad intra æternam ,& invariabilem eſſe ,
fic proſequitur. , Voluntas vero ', & nu
tus Dei ad producendas creaturas
1 quæ ex æquo cum emanationibus , &
» operationibus Dei proficiſcitur , dif
fert, ficut ratio pofcit , a ſubſtantia
>> Dei ; quia illa , ſcilicet voluntas Dei,
cæpit , & eft extra facientem , & cre.
92 antem . Hæc vero , id eft fubftantia
Dei , æterna eft , & intra feipfam fixa
manet . Illa incipit , & definit , hæc
» initii , & finis expers eft. Illa recipit
non effe , cum Deus vult non eſſe ;
hæc nunquam recipit non eſſe .
Quidquid de illorum Patrum ſententia
ſit , temporalem hanc in Deo operatio
S. Aug. 1 , nem fic optime refellit S. Auguftinus.
12.de Civ. Nobis fas non eſt credere aliter Deum
6.17 affici cum vacat , aliter cum opera
tur ; quia nec affici dicendus eſt , tan
m quam in ejus natura fiat aliquid >
quod non ante fuerit. Patitur quippe
qui afficitur , & mutabile eft omne
» quod aliquid patitur ... Poteſt autem
Deus ad opus novum non novum
fed fempiternum adhibere conſilium
nec pænitendo , quia prius cellave
» rat , cæpit facere quod non fecerat .
,, Sed etfi prius , & pofterius operatus
» eſt, ( quod neſcio quemadmodum ab
> homine poffit intelligi ) hoc procul
dubio , quod dicitur prius & pofterius ,
in rebus prius non exiftentibus , &
w pofterius exiftentibus fuit . In illo au ,
tem
 De voluntate Dei. 125
tem non alteram præcedentem alterx
ſubſequens mutavit , aut abſtulit vo
luntatem , ſed
fed una , eademque fem
piterna , & immutabili voluntate res
quas condidit , & ut prius non eflent
n egit, quamdiu non fuerunt , & ut por
ſterius eſſent > quando eſſe coepe
runt .
Ex hac S. Auguftini, aliorumque Pam
trum doctrina indubitate tenendum eſt
æternum , unicum , & invariabile eſſe di
vinum velle , quod neceſſarium , aut li
berum dicitur fecundum varias termina
tiones , aut habitudines ad objecta ne
ceffaria , velindifferentia . Ad bonitatem
1 Divinam terminatum neceffarium eſt , &
i liberum , prout ad creaturas terminatur .
Hæc ergo terminatio ad creaturas non
effe potuit. Nec inde ſequitur perfectio
nem aliquam , vel perfectionis modum
Deo accidere , vel deeſſe poſſe , ut qui
dam incaute concedunt . Illa fiquidem
terminatio ſecundum id quod in recto
dicit , ſeu ex parte Divini velle , ipfum
Divinum velle eſt nec deeſſe poteft .
Secundum autem id quod ex obliquo
dicit , ſeu ex conceptu puræ termination
nis ad creaturas , nullam addit novam
perfectionem . Et hoc ſolum deeffe pote
eft . Obſtruſam hanc veritatem effe fa .
temur ; ſed quid mirum , fi Divinæ per:
fectiones captum noftrum ſuperent ?
At , inquies ., volitio , feu operatio
Dei ad extra neceſſario nova eft , nec
ab æterno efle potuit , cum ab æterno
ſubjectum non haberet , in quo recipere
.tur ; quomodo enim opératio fine reci,
piente ſubjecto efle poteſt ? Eft enimo
KS pes
 326 Liber terrius .
peratio motus , ſeu tranſitus , & prou,
greffio caufæ ad effectum .
Sed hoc argumentum , quod quibuſ
dam Græcis Patribus negotium faceffit
ex ſuppoſita Divina æternitate facile ſola
vitur . Velle ergo Divinum ratione ſuæ
æternitatis invariatum in fe manens , ad
omnes temporum durationes pertingit
totumque durationum curſum ambit
ideoque nihil illi nec præteritum , nec
futurum . Res temporales propria ſua
duratione fibi ipfis fuccedunt , fed ad
Divinam æternitatem comparatæ ſemper
præſentes funt. Quid ergo opus fuit ,
ut Divinum velle tempus expectaret , in
quo creaturas eſſe voluit, cum jam il
lud ratione fuæ æternitatis. attingeret ?
Secundum illam voluntatem ſuam
S. Aug. l. , inquit Sanctus Auguftinus, quæ cum
22. de præſcientia fempiterna eſt, pro
Civ. c. 2. , ejus
fecto in cælo , & in terra omnia quæ
»; cumque voluit, non folum præterita ,
vel præſentia , fed etiam futura jam
fecit .
4
QUÆSTIO TERTIA . 1

Qualis fit Divinæ voluntatis divifio .

Um unicum , fimpliciſſimum , & in

CUvariabile fit Divinum velle , quia
tamen propter ſummam fuam eminen
tiam variis noftris conceptibus fubjacet ,
ideo quaſi in varias voluntates, feu vo
litiones dividitur, quæ quidem nullam
ex parte Dei fubordinationem habent.
Cum enim in Deo non fint plures , prio
res
 De voluntate Dei . 227
res , & pofteriores effe non poffunt. Sed
ideo prius aliquid , aut pofterius velle
dicitur , ut objectorum ab illo volitos
rum ſubordinatio , & dependentia de
monftretur, quia ſunt aliqua quæ Deus
vult efle propter alia , & ab ipfis de.
pendere . Quæ ratione ſui in Divina
diſpoſitione ponuntur , prius volita di
cuntur; quæ autem ab aliis dependent,
pofterius volita prædicantur . Hac fup
pofitione notata
Prima Divinæ voluntatis diviſio eft in
antecedentem , & conſequentem , feu ,
ut explicat S. Chryſoſtomus, in primam , S. Chry ".
& ſecundam . » Utputa , inquit, volun- Hom . i .
tas prima eft , ut non pereant qui in Ep. ad
Eph .
» peccarunt . Voluntas ſecunda eſt , ut
qui facti ſunt mali pereant. Non es
nim eos caſtigat neceſſitas , ſed vo
luntas . Id etiam videre licet in Pau
97 lo , quando dicit, Volo omnes homines
» elle ficut meipfum . Hoc volebat yolun.
- tate prima, non ſecunda . Illam ideo
primam vocat S. Chryſoſtomus , quia
præcipua eft , & ſecundum volentis defa
derium .
Antecedens , feu prima voluntas eft ,
qua Deus ex fe vult aliquid fecundum
ſe conſideratum , & ut præciſum a cir.
cumſtantiis, cum quibus futurum eſt .
Conſequens vero , feu ſecunda eft, qua
Deus aliquid vult , aut permittit fecun
dum ſuas circumftantias particulares come
fideratum . Sic Deus antecedente volun
tate vult omnium hominum falutem
quia ex ſeipſo , & attenta falutis nat ra
vult omnes homines falvos fieri , ut dicit
Apoftolus. Sed aliquos ex malorum q . 1. Tim .5.
K 6 pe
 228 Liber tertius .
perum circumftantiis damnari vult. Die
Itinctionis hujus meminit etiam S. Joan
S. Dama
lë. I. 2. fi- nes Damaſcenus, quam poftea Theola
dei c. 29. gi communiter amplexi ſunt.
Hanc diftin & ionem fic illuſtrat S. Thom
S.Th. I.p.
9. art . mas Confiderandum eft , inquit
6. ad 1. » quod unumquodque fecundum
quod
bonum eft , fic eft volitum a Deo .
Aliquid autem poteft effe in prima
ſui confideratione , ſecundum quod
,, abſolute confideratur , bonum , vel
i malum quod tamen prout cum
5 aliquo adjuncto conſideratur , ( quæ
9 eſt confequens ejus confideratio , ) e
contrario ſe habet . Sicut hominem
vivere eft bonum , & hominem occi.
di eft maluin , fecundum abfolutam
a conſiderationem . Sed fi addatur circa
» aliquem hominem , quod fit homici
i, da ,vel vivens in periculum multitu,
dinis , fic bonum eft eum occidi , &
malum eft eum vivere. Unde poteft
» dici , quod Judex juftus antecedenter
vult omnem hominem vivere fed
3 conſequenter vult homicidam ſuſpen
di . Similiter Deus antecedenter vult
m omnem hominem falvari, ſed conſe
quenter vult quoſdam damnari fecun
dum exigentiam fuæ juftitiæ ,
Monet autem S. Doctor , quod id
„ quod antecedenter volumus ,non fim
pliciter volumus, ſed fecundum quid .
» Quia voluntas comparatur ad res fe
- cundum quod in feipfis Tunt. In fej
pris autem funt in particulari . Unde
» fimpliciter volumus aliquid , fecundum
quod volumus illud conſideratis omni
* bus circumftantiis particularibus , quod
eft
 De voluntate Dei . 229
eſt conſequenter velle . Unde dici pote
eft, quod Judex juftus fimpliciter vult
homicidam ſuſpendi ; fed fecundum
quid vult eum vivere , ſcilicet in
quantam eſt homo . Unde magis pot
eſt dici velleitas , quam abſoluta vos
luntas . Et fic patet ; quod quidquid
Deus fimpliciter vult , fit , licet illud
» quod antecedenter vult , non fiat .
Cavenduin tamen eft , ut monet do
ctiffimus Pater Nicolai, ne quis verbis
Sancti Thomæ deceptus antecedentem
Dei voluntatem cum voluntate ſigni
confundat , de qua mox dicemus . Licet
enim imperfecta ſit voluntas , benepla
ciri tamen voluntas eſt , veraque bene
placiti voluntate vult Deus omnes how
mines falvos fieri, ut ipſemet S. Thomas S. Thom .
poſt varias horum verborum . Apoſtoli fup . c. 26
1. ad Tim .
expofitiones tandem concludit .
Ali am ue
itaq volu ntat is Div inæ div i
ſiooem in voluntatem beneplaciti , & fi
gni tradunt poſt Hugonem Victorinum ,
& Magiftrum fententiarum communiter
Theologi . Voluntas beneplaciti eſt , qua
vere , & proprie vuftaliquid . Et illa pro
prie , & formaliter in Deo reperitur .
Voluntas figni non tam voluntas eft ,
quam operatio , ſeu effectus aliquis ex
ternus , quo ejus voluntas fignificatur .
Unde illa non ſemper proprie eſt in Deo .
Quinque autem voluntatis Divinæ ſigna
communiter ponuntur , ſcilicet operatio ,
permiffio , præceptum , prohibitio , &
confilium . Vel enim per nos > vel per
alium voluntatem noſtram declaramus .
Per nos vel aliquid operando , vel per
mittendo ut aliquid fiat . Ecce operatio
nem ,
 230 Liber tertius.
mem , & permiſſionem . Per alium vero ,
dum aliquem vel ad agendum induci
mus , quod fit per præceptum , & conſi
lium ; vel ab agendo deterremus , quod
fit per prohibitionem . Hæc autem ſigna ,
ut diximus , non femper in Deo veram ,
& propriam voluntatem fupponunt. Nec
enim dum Deus Abrahamo juffit , ut
ſuum filium immolaret , voluit ut im
molaretur , fed ut Patriarchæ fides exer-
ceretur . Sic de aliis multis exemplis
quibus referendis ſuperſedemus.

1 CAPUT III.

De providentia Dei .

QUÆSTIO PRIMA .

An in Deo ponenda fit providentia ,

& ad que ſe extendat .

Rovidentiam
s: Providentiam definivit Nemefus ,, &
1.Neme
de poft illum S.
hom . C.
Rerum procurationem a Deo ſuſce
43.
v ptam , vel Dei voluntatem , per quam
omnia quæ ſunt, apte gubernantur .
Boeth.1.4. Aliv, utBoethius , providentiam defi
Conſol.
» niunt, ipfam Divinam rationem , in
proſa 6.
„ fummo Principe conftitutam , quæ o
» mnia difponit , feu , utexpreſſius lo
S. Th . 1.p, quitur S. Thomas , qua omnia in fuos fi
9. 22. art. nes ordinat, iiſque media ad ſuos fines
conſequendos aptiffima difponit .
Ex his definitionibusnon ita certo col
lie
 De providentia . 231
ligitur , an in ſcientia Dei , vel in ejus
voluntate collocanda fit providentia .
Multi enim ex Patribus , inter quos eſt
S. Auguftinus , Divinam providentiam in
futurorum præſcientia conſtituere viden
tur . Providentia eft, inquit S. Augu- S. Aug.Ia.
99 ftinus , per quam futurum aliquid vi.83. 99.
detur , antequam factum eſt . Alii,ut%. 31.
Nemefiis , & Damafcenus , illam ad Dei
voluntatem referunt . Etenim providen
tia ad bonitatem potius Dei , quam ad
ejus ſcientiam pertinere videtur . Boni
eſt , non ſcientis neceſſaria providere ,
quibus res fines ſuos affequantur.
Verum ad fummam , & perfectam pro
videntiam , rationem , & bonitatem con
currere perfpicuum eſt , ut docet San.s. Th. q.
atus Thomas . Rationis eſt cuncta ad 1. de ves
fuos fines ordinare ; fed hoc ſine volun- nt. art. l.
tatis decreto , & fumma Dei bonitate
fieri non poteft . „ Providentia igitur ,
, inquit , ſcientiam , & voluntatem in
cludit . Sed tamen eſſentialiter in co
» gnitione manet , non quidem fpecula
„ tiva , fed practica . Et quidem cum
providentia pars prudentiæ lit , ut in lo
cis citatis docent S. Auguſtinus , & S.
Thomas , prudentiaque intellectiva vir
tus ſit , ad intellectum potius , quam
ad voluntatem pertinere neceſſe eſt
Quid aliud ordinationis nomen importat?
Si providentia rerum omnium ordinatio
ſit rationis actum effe fatendum eſt ,
qui tamen voluntatis actum fupponit .
Sed in his non immorandum .
Circa providentiam non æqualiter er
rarunt antiqui Philofophi . Quidam 0
mnia fato , & neceſſitati naturæ tribuen
tes ,
 232 Liber tertius ,
tes , Divinam providentiam omnino nes
gabant . Hic error Democrito , & Epi
cureis tribuitur . Alii proviſorem quidem
Deum fatebantur ; fed ejus providen
tiam ad rerum fpecies reſtringebant,
impoſſibile, vel vanum putantes , ut ſeſe
ad ſingula fpecierum individua exten
deret : Hanc erroneam opinionem Ari
ſtoteli quamplures tribuunt , quem ta
S. Th . 1.3. men S. Thomas excuſat. Alii tandem ,
contra
Gent. c. ut Cicero , providentiam eorum in Deo
75. negabant , quæ ab hominum libero ar
bitrio dependent , libertatem hominum
cum Divina providentia conciliari non
poffe arbitrantes . Hunc etiam errorem
Ib . c . 87. Origeni tribuit S. Thomas .
Verum contra primos univerſali rerum
omnium teftimonio adeo divina provi
dentia comprobatur , ut nulli ignota
elle poflit . Quis enim mirabilem mun
di difpofitionem attente confiderans
ſummum aliquem proviſorem fateri non
Laft.l. 3. cogetur ? Si providentia nulla elt , in
inftit. c. ,, quit Lactantius, quomodo tam ordi
27. nate , tam diſpoſite mundus effectus
eſt ? Si providentia nulla eft, quomo
32 do animalium corpora tam providen
ter ordinata funt , ut fingula quæque
, membra mirabili ratione difpofita 2
ſua officia conſervent , &c. Hoc argu
mentum agendo de Dei exiſtencia ſuffi
cienter preſſimus .
. Huic rationi,
quæ urgentiſſima eft ,
animæ teftimonium adjungit Tertullia
Tertull. nus . Eſt enim in qualibet anima inſituma
Apolog. divinę providentiæ teftimonium , adeo ut
( C. 17 in omni fere eventu naturali quodam
» motu in providentiam feratur . Vul
9 tis ,
 De providentia . 233
, tis , inquit , ex operibus ipfius dot ,
»; ac talibus, quibus continemur , quia
bus, fuftinemur , quibus oblectamur 7
etiam quibus exterremur , vultis ex
animæ ipfius teftimonio comprobe
, mus ? Quæ licet corporis carcere pref
ſa , licet inſtitutionibus pravis circum
fcripta , licet libidinibus , ac concupi
fcentiis evigorata , licet falfis Diis
13, mexancillata , cum tamen reſipiſcit, ut
ex crapula , ut ex ſomno , ut ex ali
> qua valetudine , & fanitatem fuam
ar
patitur , Deum nominat , hoc ſolo
» nomine , quia proprio veri Dei , Deus
102
em magnus , Deus bonus, & quod Deus
dederit , omnium vox eſt . Judicem
quoque conteſtatur illum , Deus vi
um
99 det , & Deo commendo , & Deus
vje
mihi reddet . O teftimonium animæ
012
naturaliter chriſtianæ !
Hoc animæ teftimonium tanto vali
dius eſt, quo non eſt ab hominibus in .
ventum , fed in omni mente naturaliter
inſitum . Quis falſum exiſtimet , quod
IS omnis anima etiam invita conteſtatur ?
Unde recte concludit Tertullianus , quod
oo
hæc eft fumma deli & ti nolentium recogno
n
ue fcere , quem ignorare non poffunt, Argu
201 mentum hoc urget Nemeſius. In re- Nemeſ. 1.
„ pentinis perturbationibus, inquit, fin hom de nat.
. C.
fi ne electione, & deliberatione Dei no- 44 .
men invocamus , velut natura nos ſie
» ne doctrina ad Dei opem perducente .
elt.
Quidquid autem naturaliter quamcum
Ilia que rem inſequitur , in eo tanta vis eſt
TUR ad demonſtrandum , ut contra dici nihil
방

poſſit.
dan Providentia Deo creatori adeo natų ,
Vuk ха
52
 234 Liber tertius .
ralis eft, ut nec illa fine ipſo , nec ille
fine ipfa effe poffit . Unde Marcionem
Tertul. 1. irridet Tertullianus , quod mundi cors
2. cont. ditorem , quem fideles pro unico vero
Marc. c. Deo habent , Deum malum nominaret,
24 .
„ illique providentiam denegaret . Ne
w mo, inquit, te ſuſtinebit improviden :
tiam adfcribentem Deo ei , quem De
„ um non negans , confiteris & provi
dum . Hæc enim illi propria divinitas
Laftan . 1. 9 conſtat. Hoc etiam tanquam contra
de ira dictorium Epicuro exprobrat Lactantius.
Dei c.9.
27 Epicurus, inquit, Deum quidem eſſe
dixit . , providentiam tamen nullam
Itaque mundum ipſum nec ratione
ulla , nec arte , nec fabrica inſtru .
tum ? fed natura rerum quibuſdam
minutis ſeminibus., & inſecabilibus
7 conglobatum . Quo quid repugnantius
dici poffit non video . Etenim fi eft
* Deus , utique providens eſt ut Deus ,
nec aliter ei divinitas attribui poteſt ,
nig & præterita teneat , & præfentia
„ fciat , & futura profpiciat . Dum igi.
, tur providentiam fuftulit, etiam De.
um effe negavit .Cum autem Deum
eſſe profeſſus eft , & providentiam fi
mul eſte conceffit. Alterum enim fine
altero nec eſſe prorſus , nec intelligi
poteft . Et quidem fi Deus eft , fapien :
tem , bonum , & juftum effe oportet
Quomodo autem fapiens, bonus , & ju
ſtus erit , fi omnia line providentia re,
linquat ?
Nemo nifi infanus providentem Deum
negabit , qui , ſi ei providentia deſit,
S.
83.Aug. lo , fummum bonum eſſe non poteft. De
94 .
us quippe , inquit S. Auguſtinus
» ſuma
 De providentia . 235
ſumnum , & immutabile eft illud
bonum , cujus participatione ſunt bo
97 na cætera quæcumque ſunt. Quod in
pſum non per aliud , fed per feipfum
bonum eft , quam divinam providen
tiam vocamus .
Hoc argumeutum profequitur S. Joan- Damaſc.
„ nes Damafcenus poſt Nemeſum . Ne. 1.fid2. de
e c. 29 .
27 ceffe eſt, inquit , eumdem effe eorum
,, quæ funt , & factorem , & proviſo
rem . Nam neque decet , neque con
„ fequens eft, alium factorem effe eo
„ rum quæ funt , & alium proviforem .
9 Sic enim imbecillitati , debilitatique
One ,, uterque fubjaceret , hic non faciendi
ille non providendi. Deus igitur eft ,
92 qui eſt factor, & provifor . Factiva
bus in ejus virtus bona ipſius voluntas eft : Pfal. 103
UUS > Omnia enim quæcumque voluit fecit in
eft is cælo , in terra , a voluntati ejus
US , 97 nullus refiftit . Quod autem provideat, Rom . 9 .
1, & bene provideat , quiſpiam hoc pa
» eto rectiffime conſiderare poteſt . So
lus Deus eſt natura bonus , & fa
; piens . Ut igitur bonus providet , non
TI 200 providens enim non bonus . Nam &
homines , & muta animalia ratione
de s's capta propriis natis naturaliter provi.
9 dent, & fi non provident, vituperan
1: 99 tur . Ut autem fapiens , optime eo
» rum , quæ funt, curam gerit .
Si nulla eſſet Dei providentia , certe
vana eſſet hominum religio , & fruſtra .
Deo cultum exhiberent, quod quis non
1) » abhorreat ? Si Deus nihil unquam bo- Lactan. l..
ni tribuit , inquit Lactantius, fi co- Dei
deira
c. 8.
Et lentium obſequio nullam gratiam re
fert, quid tam vanum , tam ftultum ,
o quam
 236 Liber tertius .
» quain templa ædificare , facrificia fa
» cere , dona conferre , rem familiarem
,, minuere , ut nihil affequamur? Hanc
Cic.nat
de 1. .1. rationem a Cicerone ſumplit, qui & ipſe
Deorum . prius hoc argumentum preſſerat . Si
, Dii , inquit , neque poſſunt nos ju
„ vare , nec volunt, nec curant omni
„ no , quid ullos Diis immortalibus cul
» tus, honores , & preces exhibemus ?
Theo Ponderoſa eſt Theodoreti ratio . Quid
dor. 1.2.
de pro Deus res omnes procreavit , ſi curam
vid . 9 earum gerere noller ? Aut quid tan
dem caufæ habet , cur non provideat ?
» An, cum poſſit , non vult ? Atqui
79 poſſe illum quæ ab eo facta ſunt te
32 ftantur . Etenim longe majus eſt e
nihilo produxiſſe aliqua , quam jam
extantibus providere . Velle etiam
» providere teſtes ſunt creaturæ , quip
„ pe nullo cogente ad procreandum ac
ceſſit . Jam qui tanta in ea quæ non
» erant , bonitate uſus eſt , quomodo a
, ſe producta negligeret ? Non enim
dici hoc poteft illum productis rebus
invidiffe ; fiquidem natura ejus ab a
'mni eſt invidia remota , & omni per
turbatione libera .
Hanc etiam rationem tangit S. Am
1. Amb.
S. offic. c.l.brofius . Quis operator , inquit , negli
23 . » gat operis fui curam ? Quis deferat
, quod condendum putavit ? Si injuria
3 eſt regere , nonne major injuria eſt
feciffe ? Cum aliqua non feciſſe nulla
injuſtitia fit , non curare quod fece
ris fumma inclementia .
Et ut a philoſophicis rationibus ad fi
dei auctoritatem tranſeamus , quid in
Scriptura Sacra expreſſius, & frequentius
iņ,
 De providentia . 137
incuicatur ? Refpicite volatilia cæli , in.
quit Chriſtus ipfe , quoniam non ferunt, Matth. 6 .
neque metunt s neque congregant in hora
rea , o Pater veſter cæleſtis pafcit illa ,
Provideritiæ fidem primum religionis ar
ticulum ponit Apoſtolus . Accedentem , Hebr. xi.
inquit , ad Deum oportet credere quia
eft , quod inquirentibus fe remunerator
s! fit . Nulla ergo religio eſſe poteſt , ut
jam dixit Lactantius , fi Dei providen
id
tia tollatur . Totum providentiæ ordinem
ex his Apoftoli verbis colligit Orige. Orig. 1.6 .
nes : Quoniam ex ipfo , per ipſum , contra
& in ipſo ſunt omnia . Rom. II . Often- Celfum .
qui dit enim Apoftolus Deum effe rerum
16 principium per hæc verba ,ex ipfo.Con
ce fervationem indicant hæc verba , per jo
am pfum . Et finem ad quem diriguntur,
am oftendunt hæc verba ; in ipfo .
ip Cæterum ita generalis eſt Dei provi
ace dentia , ut non ſolum ad omnium rerum
on fpecies, ſed ad ſingula etiam fpecierum
2
omnium individua ſe extendat : idque
m certa fide tenendum eſſe affirmant illu
us
ffres Theologi Eftius , & Vaſquezius .
Et fane , ut ait Eftius , hanc doctrinam Sap. 7. 8
era Scriptura Sacra paffim nobis inculcat . 8.
De ſpiritu divinæ fapientiæ dicitur , quod
3m fit omniaproſpiciens , quod attingit a fine .
uſque ad finem fortiter , & difponit omnia.
erai ſuaviter. Quid magis generalem rerum
quria omnium providentiam indicat ? An non
2 elt Scriptura uſque ad cuncta animalia , & ,
nulla arborum folia deſcendit ? Omnia , inquit
fecar ad Deum Pſalmiſta , a te expectant , ut ,
des illis eſcam in tempore . Et infra : Pſal. 103.
ad 6 Qui datjumentis efcam ipforum , pul- Pfal. 146,
id in lis corvorum invocantibus eum Expreſ .
r
enti fius
in n
 238 Liber tertius .
lias Chriftus ipfe de pafferibus loquens
ait , quod unus ex illis non eſt in oblivio
ne coram Deo . De omnibus volatilibus
Luc. 12. ait , quod non ferunt , neque metunt ,
tamen Deus illa pafcit. Addit de herbis
Matth . 6. terræ : Conſiderate lilia agri quomodo crea
ſcunt , non laborant , neque nent. Dico au
tem vobis , quoniam nec Salomon in omni
gloria ſua coopertus eft ficut unum ex je
ſtis. Și autem fænum agri , quod hodie
eft , cras in clibanum mittitur , Deus
fic veftit , quanto magis vos modice fidei?
3 Luc. 12. Quid capillis vilius ? De illis tamen ait
& 21.
Chriſtus, quod omnes capitis noſtri capil.
li numcrari funt , & quod capillus de
capite noftro non peribit . Si ad omnia
cæli volatilia , fi ad omnia jumenta ,
& feras, fi ad camporum herbas , fi ad
omnes capitis noftri capillos fe exten
dit divina providentia , quale vel mi
nutum alicujus fpeciei individuum ex.
cogitari poteft , quod ejus providentiæ
ordinem fubterfugiat ?
Traditione Patrum non minùs hæc doo
5. Aug. 1. &trina confirmatur.S. Auguftinus, addu
5. deadGe- ctis Chriſti verbis jam expofitis , lic ex
nef. confirmat , non
litt. c. 21. » illis concludit: Nonne
97 folum totam iſtam mundi partem re
bus mortalibus , & corruptilibus de
„ putari , verum etiam viliflimas ejus ,
abjectiſfimafque particulas divina pro
‫ أو‬videntia regi ? Plura alia congerere
» non patitur Compendii brevitas .
His auctoritatibus accedit Theologica
demonſtratio . Neceffe eft dicere , in ..
S. Thom . » quit S. Thomas, omnia divinæ provi
*.p.9.220 dentiæ ſubjacere , non in univerſali
art . 2. » tantum , ſed etiam in fingulari. Cunt
enim
 De providentia. 239
enim omne agens agat propter finem ,
tantum ſe extendit ordinatio effectuum
>> in finem , quantum fe extendit cau
ſalitas primi agentis . Ex hoc enim
, contingit in operibus alicujus agen
tis aliquid provenire non ordinatum
ad finem , quia effectus ille conſequi
tur ex alia cauſa præter intentionem
» agentis . Cauſalitas autem Dei , qui
eſt primum agens, ſe extendit uſque
ad omnia entia , non ſolum quantum
ere » ad principia fpeciei, ſed etiam quan
» tum ad individualia principia , non fo
92 lum incorruptibilium , fed etiam cor
Dile
de „ ruptibilium . Unde neceffe eft omnia
» quæ habent quocumque modo eſſe ,
ordinata effe à Deo in finem , ſecun
â , 2 dum illud Apoſtoli, Que a Deo funt , Rom. 13 .
ordinata funt . Cum ergo nihil aliud
co fit Dei providentia , quam ratio or
11. dinis rerum in finem , neceſſe eſt , 0;
12 mnia in quantum participant eſſe , in
tantum ſubdi divinæ providentiæ . Si
militer etiam fupra oſtenſum eſt
quod Deus omnia cognoſcit , & uni
» verſalia , & particularia . Eţ cum co
x
» gnitio ejus comparetur ad res , ficut
on
» cognitio artis ad artificiata , neceſſe
ceo eft quod omnia ſupponantur ejus or
eo dini, ſicut omnia artificiata fubdun
S, tur ordini artis .
Hucuſque S. Doctor , cujus verba in
ere tegra retulimus ut manifeſte pateat, Bellarm.
quam illi immerito imputet Bellarmi- 1.4.delib .
ica » nus , quod Deum dixerit determinal. arb. &
Inc „ fe quidem numerum partium effen . grat 15 . . Co
via tialium mundi , ut cælorum , elemen
ali gitorum , & omnium fpecierum ; tamen
non

1
 240 Libeyt tertius ,
non determinaſſe numerum individuoa
* rum corruptibilium ut culicum
| muſcarum , & c. neque ut hæc muſcá
hodie naſcatur , cras illa ; ſed tantum
, in genere providiffe , & providere , ut
non deficiat fpecies ulla animalium .
Mirum ſane , quod Cardinalis tam
pie doctus Sanétum Thomam ad hanc
opinionem trahere voluerit. Mirum ad
huc magis , quod illam vel fecutus fit ,
vel faltem non improbaverit . An S.
Thomas in quæftione vigefima tertia
primæ partis ſuæ Summæ retractavit
quod in vigefima ſecunda tam aperte ,
tamque folide docuerat ? An ftatim an
tiquorum quorumdam Philoſophorum
errorem ſecutus eſt , quem folidiffimis
rationibus impugnarat? Sed ubi vel mi
nimum retractationis veſtigium ? In quæ
ftione vigefima tertia art. 7. dicit qui
25 dem , quod individua corruptibilia non
aj ordinantur ad bonum univerfi quali
,, principaliter , fed quaſi ſecundario , in
» quantum in eis falvatur bonum fpe
sciei. Unde licet Deus fciat numerum
omnium individuorum , non tamen
numerus vel boum , vel culicum , vel
,, aliquorum hujuſmodi eft per ſe præ
ordinatus a Deo . Sed tot hujuſmodi
divina providentia producit , quot ſuf
ficiunt ad ſpecierum conſervationem .
An hoc eft dicere , quod illa individua
non determinaverit , aut quod illa ad
debitum finem non deftinaverit ? Non ea
quidem determinavit ficut primario , &
per ſe intenta ; hoc individuorum huma
norum dignitati reſervabatur. Sed ea ta
men determinavit tanquam ſecundario in
ten
 De providentia . 241
tenta ad congruam ſpecierum fæcundi.
tatem , & conſervationem . In his nihil
contradictorium ſed omnia conſona
funt .
Contra hoc tamen objici merito pof
funt verba S. Hieronymi , qui divinam s. Hier,
providentiam ad ſingula ſpecierum o- in c. 1.
mnium individua extendi aperte negare Habac.
2 videtur . Sicut , inquit , in homini
bus etiam per ſingulos Dei curric
providentia , ſic in cæteris animalibus
„ generalem quidem difpofitionem , &
it 29 ordinem , curſumque rerum intellige
re poſſumus . V. g. quomodo naſcatur
>> piſcium multitudo , & in aquis vi
. ?? vat ; quomodo reptilia , & quadrupedia
CS oriantur in terra , & quibus alantur
ai cibis . Cæterum abſurdum eft ad hoc
2 » Dei deducere majeftatem , ut ſciat ,
ui. ( id eſt diſponat ) per momenta ſin
on » gula , quot naſcantur culices , quotve
El moriantur ; quæ cimicum , & puli
11 cum , & muſcarum lit in terra mul
titudo , & c. Non Gmus tam fatui am
12 dulatores Dei , ut dum potentiam ejus
n , etiam ad ima detrahimus , in nos in
el i pſos injuriofi fimus , eamdem ratio
zo nabilium , quam irrationabilium pro
di videntiam eſſe dicentes .
ufo Hæc quidem paulo duriora videntur ;
benigna tamen interpretatione molliri
12 poſſunt . Senſus ergo horum verborum
ad eſt, quod Deus eamdem non habet pro
ez videntiam rationabilium , & irrationabi
& lium . Hoc unum abſurdum , & homini
bus injurioſum reputat , quod homi
num , & animalium providentia æquipa
retur , quod animalibus , ficut hominibus
Tom . I. L cu
 Liber tertius .
cuftodes Angelos deputaverit . Sic S.
Mag. Hieronymum interpretantur cum Magi
fent, in 1.
dift. 39. ftro fententiarum ,& Hugone Victori
L. D. no communiter Theologi , quibus im
Vafq.1. p. merito ſe opponit Vafquezius. An non
difp verborum fcopus attendendus potius eft ,
n . 16.. 5%
quam materialis fonus ? An non hoc fa
tis ferunt S. Hieronymi verba , fi æquo
animo ponderentur ? An dum vult quod
Patris illius verba nullam interpretatio .
nem patiantur , opinionem illi tribuere
intendit , quam ipfe fidei contrariam
judicat ? Eodem ſenſu , ut notat Magi :
fter ſententiarum , dixit Apoftolus , quod
Deo cura, non eft de bobus omnibus ta .
men etiam in particulari providet , ut
fupra oſtenſum eſt . Sed hæc cura ha
bitæ de hominibus curæ comparata , ac
liquo ſepſų nulla dici poteft ; ideft eft
valde inferior .
Quod tandem divina providentia ad a
aus hominum liberos extendatur , nemo
Catholicus negabit. Cum enim ad hoc
minum curam principaliter fpectet ordo
providentiæ , illorum actus liberi maxis
me providentur , quibus ad fuam felis
citatem affequendam apti ſunt. Verum
quia providentiæ diſpoſitio tum in hoc ,
tum in malis quæ contingunt , fpecia
lem difficultatem patitur, ideo ad cla
riorem ejus elucidationem duas ſequen
tes quæſtiones fubjungimus . Sit ergo

QUÆ
 De providentia . 243

QUÆSTIO SECUNDA .

An divina providentia ad mala fe

extendat .

Uo malorum genera Theologi dia

3 D ftinguunt , culpæ , & pana . Mali
culpæ Deus auctor eſſe non poteft .
Peccatorum tamen malitia luo modo
divinæ providentiæ ordini ſubjicitur , ut
infra dicetur . De malo pænæ , id eſt
de hujus mundi miferiis , rebuſque no
xiis prius diſſerendum eſt .
Hæc omnia mala , quibus mundus
plenus eſt , magnam moverunt contra
ordinem providentiæ calumniam . Quo
modo enim Deus , fi mundum ſua provi..
dentia gubernat , tot mala aut permifit
aut ipſe fecit, & ventura eſſe decrevit !
Epicurum fic diſcurrentem inducit La
5 &antius . Deus aut vult tollere mala , La&t. I.de
& non poteft , aut poteft, & non vult , ira Dei
> aut neque vult , neque poteft , aut C. 13.
vult , & poteft . Si vult, & non pot
eft , imbecillis eft , quod in Deum
non cadit. Si poteft , & non vult
invidus eft, quod æque a Deo alie
num eft. Si neque vult ,» neque pot
eft , & invidus , & imbecillis eft , id
in eoque neque Deus. Si vult , & pot
, eſt , quod folum Deo convenit , unde
s ergo funt mala ? Aut cur illa non tol.
lit ? Scio , inquit poftea Lactantius ,
js pleroſque Philoſophorum , qui prović
*, dentiam defendunt , hoc argumento
> perturbari folere , & invitos pæne adi
L2 » gi ,
 244 Liber tertius .
» gi, ut Deum nihil curare fateantur,
3. quod maxime quærit Epicurus .
Arnob . I. Arnobium forte Magiftram fuum ſup
2. adv. preſſo nomine indicare voluit Lactantius;
gentes . qui hoc argumento adeo preffus eft , ut
animas non a Deo , ſed ab Angelis pro
creatas eſſe dixerit , ratus Deum ſumme
bonum animas tot malis non fuiffe ex
poſiturum , fi illarum parens effet
» Difcite , inquit, ab eo qui novit , &
, protulit in medium Chrifto , non ef
ſe animas Regis maximi filias , fed
m alterum quempiam genitorem his ef
ſe , dignitatis , & potentiæ gradibus
» ſatis plurimis ab Imperatore disjun
Etum , ejus tamen ex aula , & emi
» nentium nobilem ſublimitate nata
w lium . Per hoc quemdam primi ordi
nis Angelum indicat . Error hic Rhe.
tori de doctrina Chriſtiana nondum fa
tis inſtructo ignoſcendus eft .
In hunc errorem hoc motivo lapſus
eſt : quia fi animæ a Deo procreatæ er
fent , nibil eis ad perfectionem defuiffet ,
unum omnes intelleétum habuiffent, unum
» que conſenſum , &c. In hoc totam
fuam eloquentiam pandit . Procul hæc,
», inquit , abeat fceleratæ opinionis in
manitas , ut Deus credatur omnipo
→ tens , magnarum , & inviſibilium re .
rum fator, conditor , & procreator ,
tam mobiles animas genuiſſe, gravita
* tis , ac ponderis , conftantiæque nul
- lius , in vitia labiles, in peccatorum
** genera univerſa declives ;; cumque eas
tales , atque hujuſmodi ſciret , in cor
in ipora ire juflife, quorum inductæ car
» ceribus fub procellis agerent , tempe
" , stan'
 De providentia . 245
ftatibuſque quotidie fortunæ , & mo
do turpia facerent, modo paterentur
obſcena , naufragiis , ruinis , incendio,
„ rum conflagrationibus ut perirent ,
pauperies alias , alias ut mendicitas
, premeret , &c. Sed procul hæc abeat
tam immanis , & ſcelerata perſuaſio ,
ut ille falus rerum Deus , omnium
virtutum caput , fapientiffimus , ju
ftus , perfecta omnia faciens , & in
tegritatis fuæ conſervantia manfiones,
aut aliquid fecerit claudum , & quod
32 minus effet a recto , aut ulli rei fue
rit miferiarum , aut diſcriminum cau .
fa , aut ipſos actus , quibus vita
* tranfigitur , & celebratur humana , or
dinaverit , juſſerit , & a ſua fuere
conftitutione præceperit . Minora hæc
illa funt , & magnitudinis ejus de
ftruentia poteftatem ; tantumque cít
longe ut iſtarum auctor rerum eſſe
» credatur, & c.
Ad Epicuri argumentum folidiflime re- La&t. ibu
fpondet Lactantius , quod Deus mala
tollere poteſt , & non vult , nec ideo
tamen invidus eſt . Idcirco enim non
tollit , quia finul fapientiam tribuit ,
9 & plus boni , ac jucunditatis in fa
» pientia , quam in malis nioleſtiæ . Sa
pientia etiam facit, ut Deum cognoſca
mus , & per eam cognitionem immorta
litatem aſſequamur .Hoc fundamentum
fuperius jecerat , quod cum Deus ho
minem ad ſuam finilitudinem formar
fet , illi foli fapientiam infpiraverat, cu
jus propria ratio eft inter bonum , &
malum diſcernere , unum eligere , & al
terum vitare . Ergo, inquit , ficut box
L 3 » na
 246 Liber tertius .
na innumerabilia data funt homini
> quibus frui poffet , fic etiam mala
»; quæ caveret . Nam fi malum nullum
♡ fit, nullum periculum , nihil denique
» quod lædere hominem poffit , toilitur
» omnis materia ſapientiæ , nec erit ho
3 mini neceſſaria . Poſitis eniin tantum .
* modo in conſpectu bonis, quid opus
eft cogitatione , intellectu , fcientia
ratione ? cum quocumque porrexerit
w manum , id paturæ aptum , & com
modum Gt . Quid igitur nocebit , fi
> femper infantes , & rerum inſcii per
* maneant ? Si autem admifceas ama.
rą , vel inutilia , vel etiam venena
2 ta , decipiuntur utique per ignoran
92 tiam boni ac mali , nili accedat his
fapientia per quam habeant ma
lorum rejectionem , bonorumque de .
leftum . Vides ergo magis propter
mala opus nobis elle fapientia , quæ
22 niâ fuiffent propofita , rationale ania
» mal non effemus .
Hæc ergo differentia eft inter proviſon
rem particularem , & univerfalem , quod ,
S. Thom , ut ait S. Thomas, qui curam rei cujuća
1. p.9. 22. dam particularis habet , ab ea defectum
art. 2. ad
omnem removere debet , quantum pots
eft . Proviſor autem univerſalis defectum
in quibuſdam particularibus permittere
debet , ne bonum totius impediatur .
» Corruptiones , & defectus in rebus na
> turalibus. ſunt contra naturam partia
cularem ; fed tamen ſunt de intentio
ne naturæ univerfalis , in quantum de
fectus unius cedit in bonum alterius ,
vel etiam totius univerſi ; nam corru
ptio unius eft generatio alterius , per
» quam
 De providentia . 247
» quam ſpecies conſervatur. Cum igi.
tur Deus fit univerfalis proviſor to
tius entis , ad ipſius providentiam
» pertinet , ut permittat quoſdam de
99 feétus efíe in aliquibus particularibus
rebus, ne impediatur bonum univerſi
„ perfectum . Si omnia mala impediren.
99 tur , multa bona univerſo deeſſent ,
92 Non enim eſſer vita leonis , fi nort
in effet occiſio animalium , nec eſſet pa
9 tientia Martyrum , li non effet per
ſecutio . Tyrannorum , &c.
Ex hac bonorum , & malorum com s. Aug. In
mixtione coaleſcit mirabilis univerſi har- 11. de
monia , tanquam pulcherrimum carmen Civ. c. 18.
ex quibuſdam antithetis honeftatum ; ut
ait S. Auguftinus . Antithetæ enim , in
quit , quæ appellantur, in ornamenta
elocutionis lunt decentiſſima , quæ la
tine appellantur oppofita , vel contra
s pofita . Sicut ergo ifta contraria con
„ . trariis oppoſita ſermoni pulchritudi
nem reddunt , ita velut quadam non
» verborum , fed rerum eloquentia
contrariorum oppofitione ſæculi pulo
chritudo componitur. A pertiſſime hoc
pofitum eft in libro Eccleſiaſtici hoc
modo':: Contra bonum malum eft , Eccli. 33
is contra mortem vita ; fic contra pium
º peccator . Et fic intuere in omnia opea
ra altiffimi bina bina , unum contra
unum . Hanc etiam mirabilem oppoficios
2. Cor. 6 .
nem explicat Apoftolus dicens : Per ar
ma juftitie a dextris, a finiftris , per
gloriam , ignobilitatem , per infamiam ,
bonam famam , ut ſeductores , o ves
races , ficut qui ignoti, o cogniti, quafi
morientes , e ecce vivimus , quafi triftes ,
L ren
 248 Liber tertius .
femper autem gaudentes, Oʻc.
Nihil in hoc rerum omnium concen .
tu non ſuave. Si quæ noxia videantur ,
dum quibufdam nocent , aliis profi
ciunt , quibuſdam venenofa ,aliis innoxia
ſunt , imo in eſcam cedunt , ipſa vene
na in remedia convertuntur . '
Nec Deo indignum judicandum eft ,
homines ab ipſo factos tot miferiis op
primi . Quid enim hujuſmodi miferiis
Epilt. Ja convenientius , quibus animæ perfectio
cob. I. nem , & felicitatem affequuntur ? Omne
gaudium exiftimate fratres , inquit Apofto
lus Jacobus cum in tentationes varias
incideritis , ſcientes quod probatio fidei
veſtre patientiam operatur ; patientia au
tem opus perfectum habet . De ſuis infire
mitatibus , periculis , ærumnis , de fa
me , fiti, & perfecutionibus gloriabatur
Apoftolus Paulus , ſciens quod tribulatio
Rom . 5. patientiam operatur , patientia autem pro
bationem , probatio vero spem ſpes autem
non confundit. Exiftimans etiam, quod
Rom . 8.
non funt condigne paſiones hujus tempo
ris ad futuram gloriam , que revelabitur
in nobis. Unde creſcentibus tribulationis
bus , creſcebat ipfius confolatio : Sicut ,
3. Cor. 1. inquit, abundant paffiones Cbrifti in nos
bis , ita e per Chriftum abundat confo
Matth. 5o latio noftra · Imo Chriftus ipſe beatos
prædicabat , qui perſecutionem propter
juſtitiam patiuntur, quoniam merces in
pſorum copioſa eſt in cælis . An infau
fum militibus bellum reputatur , quo
gloriofam victoriam reportant ? An a
gricolarum labores noxii dicentur , qui
bus uberrima meffis colligitur ?
Indignum quidem Deo eflet , fi hon
mi.
 De providentia . 249
mines ad omnia vitiorum genera pro
clives feciffet . At quis hoc Chriſtiano
rum dicat ? Fecerat Deus hominem re
ctum , ut ait Ecclefiaftes ; fed ipſemet
amiffa per inobedientiam originali ju .Eccl . 7.
ftitia , feſe inordinatum reddidit . Pro
clivitas ad peccatum non conditio homi
nis a Deo facti , fed peccati pæna eft .
Quod tamen malum Deus ſumme bow
mus fine remedio non reliquit .
Efto , inquies , quod malum pænę di
vinæ providentiæ ordini ſubjiciatur; at
quomodo malum culpæ ad providentiam
pertinebit ? Et quidem Deus malas vo.
Juntates non fecit ; futuras tamen elle
fapientiſſime permiſit. Peccatorum ma
litiæ auctor eſſe non poteſt , ſed ſapien
tiſſimus ordinator . Ipſi ſuo vitio mali
funt, Deus autem illorum malitia uti
tur tum ad oſtenſionem fuæ juftitiæ
tum ad promovendam electorum glo
riam . Neque enim Deus ullum non S. Aug. 1 .
js dico Angelorum , inquit S. Augufti- Civ...
11... de 12
je nus , fed vel hominum crearet , quem
malum futurum effe præſcillet , niG
pariter noſſet , quibus eos bonorum
uſibus commodaret .
Quod fi adhuc quæras , ad quos uſus
bonos, deſtinentur mali Angeli , aut ho
minės ; refpondetur varios , & divina
fapientia digniffimos effe . Primo enim
malis Angelis, & hominibus utitur Deus
tanquam juſtitiæ ſuæ miniftris , ut quo
rumdam rebellionem puniat . Sic Affyrii
virga furoris Dei vocantur Iſaiæ 10. quia
illorum furore ufus eft Deus ad pu
niendam populi fui rebellionem . Secun
do illis utitur Deus , ad exercendam em
L 5
 290 Liber tertius .
lectorum fidem , & patientiam . Tertia
ut fint aliis in terroris exemplum . Dum
enim fuę impænitentiæ juftiffimas, poe.
nas luunt , magnum aliis cimendi mo.
tivum præbetur. Quarto illis utitur ad
celebrandam non folum fuam juſtitiam ,
ſed etiam miſericordiam . Ubi enim ma.
gis patet infinita. Dei mifericordia
quam dum , peccatoribus indulget , ils
loſque ſumma patientia ad pænitentiam
hortatur , præparat, & expectat ?
S. Aug. 97 Sicut peccatores , inquit S. Augu.
Epäin » Itinus , benignitate , & potentia Dei
raam . male utuntuna dum non corriguns
, tur ; ſiç contra, Deus etiam malis eos
rum factis bene utitur, non ſolum ad
juftitiam fuam , qua eis in fine digna
retribuer , ſed etiam ad exercitatio ,
Epiſt. 59. y. nem & profectum Sanctorum . In
ad Pau hoc mirificans omnipotentiam boni:
lin .
23 tatis ſuæ , quia ficut illorum nequi
tiæ eft male uti bonis ejus operi :
In Pfal... bus eorum 9 fic per temporalem po .
tentiam damnandorum exercet diſcis
> plipan liberandorum .

QUÆSTIO TERTIA .

e quamodo libere hominum aftio

nes , cum divina providentia , five
pro libertate , five pro quorumdam
malitia concilienturia

Uæſtio hæc de bonis , & malis hos

Qmin m , aut Angeloruin actioni
bus intelligi poteít. 2
Cir
 Do providentia, 251
Circa futuras bonasactiones magna eft
inter Theologos diſſenſio . Quidam , ut
cum omni facilitate liberas hominum a
& tiones cum divina providentia conci
lient , pro fundamento habent , quod
Deus nullo antecedenti , & abſoluto de
creto hujuſmodi actiones ab æterno
prædefinivit. In quo tamen non omnino
conſentiunt . Quibuſdam enim adeo ou
diofum eft omne antecedens decretum ,
ut nihil circa Angelorum , & hominum
actiones Deum decreviſſe fentiant, niú
poſt pręviſain eorum determinationem .
Decreta ergo Dei ſecundum illos ex fe
indifferentia ſunt, nec in abſoluta tranſ
eunt , niſi ratione præviſe determinatio
nis creaturarum . Nihil enim , inquiunt ,
aliud innuunt hęc Eccleſiaſtici verba :
Deus ab initio conftituit hominem , Ore
liquit illum in manu conſilii ſui. Alii de
creta quidem abſoluta ſtatuunt, quę ta
men ſcientię medię fubjiciantur, ita ut
nihil Deus decernat , quin prius previ
derit , quid factura effet voluntas , fi in H
tali occaſione pofita tali auxilio juvarea
tur . Neque decretum fic inoderatum li
bertati hominum nocere putant , cùm
nihil abſolute determinetur , quin prius
confulatur ad quam partem fe fe deter
minatura ſit voluntas , fi in tali , aut
tali occaſione ponatur .
Hujufinodi decreta voluntatis create
conſenſum expectantia aliis inerito dilo
plicent , cum & fupremo Dei dominio
parum conveniant , videanturque Scri
pturę, & Patrum" pręſertim Latinorum
doctrinę contraria . Farentur ergo , Deum
bonas omnes voluntates ab eterno prę
L 6 pa -
 252 Liber tertius .
paraſle , earumque actus abſoluto de
creto determinale non expectato illa
tum conſenſu > qui decreti divini effe
Alus potius , quam conditio eft . 1
Primo enim nihil Scripturę Sacræ con
formius . Deus omnia operatur ſecundum
Eph. 1. confilium voluntatis fuæ , inquit Apofto
lus . Sane non fecundum confilium , aut
electionem humanę voluntatis , red re
cundum confilium voluntatis fuæ . Hu
jufce confilii ſummam rationem reddit
idem Apoftolus. Ipfius enim , inquit
Ib. c. 2. factura fumus , creati in Chrifto Jeſú
in operibus bonis, que preparavit Deus,
ut in illis ambulemus. Ecce rationem 3
quia illius factura fumus , quia fum
: mum , & infinitum in nos dominium
habet, quia id fumus quod nos eſſe von
luit . Ideo bona opera præparavit , ut
in illis ambulemus , non quia in illis
ambulaturos eſſe previdit, fed quia nos
in illis ambulare deſtinavit . Quid aliud
quam abſolutum Dei decretum indicat
Rom ... A poſtolus, dum ait, Voluntati ejus quis
refiftit ? Quid aliud hçc Dei ipfius ver
Hierem . ha inculcant ? Ecce ficut lutum in manů
28. figuli, fic vos in manu mea domus Ifrael.
Quoties in Scriptura legitur , quod Deus
dat hominibus velle , & perficere, quod
ipſe facit , ut homines faciant , quod
illorum cor immutat , quod illud ad
feipfum trahat , fuaviter quidem , fed
efficaciter ? Hæc omnia abſque dubio
æternum Dei decretum probant , quo
bona hominum opera preparavit. Sed
hec amplius patebunt , cum de pręde
Itinatione , & gratia agemus :
Quod hợc fuerit communis Latino
rum
 De providentia .
253
rum faltem Patrum doctrina , perfpis
cuum mihi videtur. Quoties dixit S. Au - ş. Aug. la
guſtinus , quod Deus omnia bona opera defin .
in ſua prædeſtinatione , & omnipotenti ſana . «
voluntate præſcivit ? Hoc jam ſupra vi- 10.
dimus . Ponderanda ſunt
quę ait in li
bro de prædeſtinatione fanétorum , quod
Deus promittendo Abrahæ fidem gen
tium , non de notre voluntatis poteſtate ,
fed de ſua predeſtinatione promiſit . Pro
mifit enim , inquit, quod ipſe facłu
jy rus fuerat , non quod homines . Quia
etli faciunt homines bona , quæ per
tinent ad colendum Deuin , ipſe fa
» cit , ut illi faciant quæ præcepit , non
22 illi faciunt, ut ipſe faciat quod pro
migt , & c. , Quid his congruum re
fpondebunt ſcientiæ mediæ auctores ? Le
gentibus certe apparet hanc fuiſſe Au
guftini fententiam , quod Deus futuram
gentium fidem , aliaque bona determi
nando non prius conſuluit , quid ipfi
homines facere vellent , li ipſis gratia
offerretur ; fed omnia de ſua poteftate ,
& efficaciſſima voluntate promiſit ; alias ,
ut ipſemet diſcurrit , non tam de ſua
poteftate , quam de hominum præviſa
voluntate promififfet.
Suis fiftendo principiis ait S. Doctor , L. de core
quod Deo volenti falvum facere nullum rep . &
grat. c. Hope
hominis reſiſtit arbitrium . Sic enim velle ,
e nolle in volentis , aut nolentis eft pe
teftate ut divinam voluntatem nox im
pediar, nec fuperet poteftatem .Ipfe eft , c. In96Ench.
.
inquit , qui operatur in cordibus homi
num ſalutem . Quod adeo verurn exiſti
mat , ut hæc verba proferat : Hoc niſi
credamus , periclitatur ipfum noſtre fidei
COM
 254 Liber tertius .
por confeſionis initium , qua nos in Deum
Patrem omnipotentem credere confie
w temur . Neque enim veraciter ob a
liud vocatur omnipotens , niſi quia
quidquid vult poteſt , nec voluntate
cujuſpiam creaturæ voluntatis omnia
» potentis impeditur effectus Hoc
de abſoluta voluntate intelligendum eft ,
non de antecedenti voluntate , coi fæ «
piſſime reſiſtitur , ipſo permittente , ut
infra dicetur . Qui plura Patram teſti
monia voluerit , alios conſulat , qui co
pioſe de hac re tractarunt .
Non eſt tamen omittendus S. Thox
mas , cujus verba adeo clara ſunt ; IN£
mirum fit quod de ejus mente dubite
tur . In quibus enim libris ſuis doctri
9. unica nam hanc non expreſſit ? Dicit enim pri
Dift. 47:
art . 4. ma in libro I. Sententiarum ad Anni
baldum , quod voluntate Dei non
folum res in eſſe producuntur , ſed
» etiam rebus producendis modum quo
» producantur , prædeterminavit. Quid
magis æternum Dei decretum indicat,
Art. uni- quo omnia bona prædefinivit? Secunda
co ad 3 . in quæftione fexta de malo , concilians
libertatem hominum cum divina motio ,
ne , non ideo decretum Dei abfolutum
negat , fed potius his verbis adftruit .
» Deus quidem immutabiliter volunta
w tem movet, propter efficaciam virtu
tis moventis quæ definiri non pots
eft . Sed propter naturam voluntatis
» motæ , quæ indifferenter ſe habet ad
» diverſa , non inducitur necefſitas
» ſed manet libertas » . At quomodo
voluntatem immutabiliter movet , fi bor
nos ipſius aétus non determinavit?
In
 De providentia .
In fua Sunima quocies idem repe.
tit ? Actus , inquit , quo homo fe ad 1.2.9.112 .
art . 3.
gratiam præparat , fi conſideretur le
cundum quod eſt a libero arbitrio
nullam neceffitatem habet ad gratie
conſecucionem . Si autem confideretur
2. ut eſt a Deo movente , tunc necefſi.
tatem habet ad id ad quod ordina.
tur a Deo , non quidem coactionis ,
fed infallibilitatis , quia intentio Dei
22 deficere non poteſt. Unde concludit , 2.2. q. 24 .
» quod charitas impeccabilitatem habet art. 11.
ex parte. Spiritus Sancti moventis a
,, nimam ad Deum diligendum , quia
virtus Spiritus Sancti infallibiliter o
» peratur quodcumque voluerit .
In quodlibetis tandem docet , quod
divina prædeftinatio certitudinem habet , Quodl
12. art.. 2
tum ex ſcientia Dei , quæ falli non pot+
elt , cum illi omnia ratione fuæ æterni.
tatis præſentia fint ; tum ex parte vo
luntatis divinæ , cui aliquid: refiftere non
poteſt ; tum etiam ex parte provider
tiæ , quæ certiſſimos modo ducit ad fi
nem , cum Deus. ſit ſapientiflimus . Ad
eam fcientiam mediam non recurrit S.
Thomas ; qua Deus conſulit quid ef:
ſent facturæ creaturæ , ſi in tali aut
tali conditione ponerentur. Sed præde
ſtinationis certitudinem ex efficacia ſuæ
voluntatis fumit , & : ex difpofitione fuæ
providentiæ , quæ infallibiliter affequi
tur quidquid. determinavit.
Neque quidquam humanæ libertati
præjudicar æterna illa Dei diſpoſitio .
,, Quia , ut inquit S. Thomas , cum di
vina voluntas efficaciſſima fit , non 1. p . q.9.
folum ſequitur quod ea fiant quæ art. 3.
Deus
 256 Liber tertius .
Deus fieri vult , ſed & quod eo mom
do fiant , quo ea fieri vult. Vult au
tem quædam neceſſario , alia contin
☺ genter fieri. Et ideo quibuſdam effe
32 & tibus aptavit cauſas neceffarias , quæ
deficere non poſſunt; quibuſdam au
tem aptavit cauſas contingentes de .
fectibiles , ex quibus effectus contin
» genter eveniant. Et ne quis totam .
» hanc contingentiam ad creaturarum
» volubilitatem refunderet , expreſſe ad
dit , quod effectus a Deo voliti non
ja propterea contingenter eveniunt , quia
caufæ proximæ funt contingentes ,
ſed propterea quia Deus voluit eos
» contingenter evenire , contingentes
cauſas ad eos præparavit , • Deus
ergo cauſas, quas contingentes effe vo
luit , eo modo movet , quem illis con :
gruum eſſe novit . Unde earum actibus
non neceſſitatem fed infallibilitateni
infert , ut explicabimus agentes de gra:
tia .
Quid in hoc repugnans ? Certe ipfi
auctores fcientiæ media , dum dicunt ,
quod Deus videt quid effet factura crea
tura , fi tale , aut tale auxilium habe
ret 7 fateri neceſſario debent , Deum in
ſua omnipotenti ſapientia modos habere
congruos , quibus voluntates humanas
ad fuos actus inclinet fine præjudicio
libertatis. Quomodo videret quid eſſet
factura creatura in aliqua fuppofitione
poſița , ſi medium non haberet , quo il
dam congrue , & infallibiliter flecteret ?
Nec enim fine ejus auxilio bonum ali
quod pręitare poteft. Quod (i Deus ple
ne ſciat quibus congruis modis moyen
da
 De providentia . 257
da fit hominum voluntas , ut infallibia
liter agat , quid opus eft illam in imas
ginaria ſuppoſitione conſulere , ut viden .
do quid eſſet volitura , actus ejus boni
determinentur ?
Hoc quidam de extraordinariis actio .
nibus concedunt , quæ maximi momenti
funt , quæque ad Dei gloriam magno
pere conducunt , quales erant actiones
Chriſti fingulæ ; quales etiam funt quam
plurimæ Sanctorum actiones; quales tan
den ſunt a &tiones quæ publicam aliquam
utilitatem ferunt . Huic opinioni inter
recentiores adhæfit Pater Thomafinus : Thomaſ.
Illud magnopere perpendi neceffe eft, tom. 1.1.
» inquit , quod circa líberos aliquos a- 'n. 7.
etus ſingulares voluntatis noftræ cer
» tas , & inconcuſſas aliquas Dei vo
s, luntates ac præfinitiones videtur Au
, guftinus conſtituiffe . Exempli gratia ,
ad Saulem Regem conſtituendum 2
» per ipſas eorum voluntates , in quos
» regnatiirus erat , · Ipfi faltem con
cedent > inconcuſſam Dei voluntatem
feu abſoluta Dei decreta hominum li
bertatem non lædere . An enim dicunt ,
Chriftum , vel alios eximios Sanctos in
ſuis actibus liberos non fuiffe ? An ideo
Iſraelitæ libere Saulem in Regem non
elegerunt , quia Deus ejus electionem
prædefinierat? Sed cur ad illa pauca ab
folutam Dei difpofitionem coarctant ?
Ubi vel in Scriptura , vel in Patribus
hanc limitationem invenerunt ? An ea
folum divina fapientia digna funt, quæ
extraordinariam aliquam perfectionem ,
vel utilitatem ferunt ? An non potius
dicendum eft cum Scriptura , quod din
vie
 258 Liber tertius ..

Sep. 8 . vina fapientia attingit a fine uſque ad

finem fortiter , difponit omnia fuavis
ter ?
Circa malas actiones conftans eft Pa.
trum , Theologorumque Catholicorum
doctrina , Deum peccati auctorem non
effe , ideoque ab æterno peccata qui.
dem permittere decrevit, fed tamen ad
illa facienda voluntates non præparavit .
Et in hanc blafphemiam nullus nig hæ
reticus prorumpere poteft .
Duo tamen in peccatis diſtinguenda
funt , quæ antiqui quidam Patres non
tam accurate diftinxiffe videntur , quam
pofteriores ; actio nempe realis , five in
terior , five exterior , qua peccatur
quæque peccati materiale vocatur , &
malitia , quæ in hujuſmodi actione re:
peritur , quamque peccati formale vo
cant . Hæc duo folum diſtinguere video
bantur quidam antiqui Patres ; naturam ,
ſeu ſubitantiam hominum , aut Angelo
rum , & eorum voluntatem , feu volun .
tatis actum . Naturam , ſeu ſubſtantiam
à Deo effe dicebant , voluntatem autem
Hom . 13. malam totam hominis , aut Angeli eſſe
ad Rom .» Quæcumque culpa eſſe poteft , ea ox
>> mnis voluntatis eft , inquit S. Chry
foftomus. Neque enim unum , idem
> que func animæ natura , & corporis,
& voluntatis . Sed illa quidem , ( ſci
licet anima , & corpus ) Dei opera
n funt ; hic autem ex nobis ipfis exo
riens motus , quocumque illum de
1 ducere voluerimus. Voluntas enim ,
( id eft facultas volendi ) res eſt a
Deo inſita : At hujuſmodi voluntas
ni ( id eſt voluntatis motus ) noftrum ,
 De providentia ,
M. & noftræ mentis opus eſt , · Nihil
ut videtur , a naturali voluntate diftin .
guit præter ejus motum , feu actum ,
Paa quem , cum malus eſt , totum volunta .
mm ti creatæ tribuit .
on Similiter S. Auguſtinus factæ fibi quæ . S. Aug. I.
i ftioni, unde fit motus voluntatis , quo arbica
ad nos a Deo avertimus , & ad temporale ult.
t. bonum convertimus , reſpondet , mo
22 tum illum , cum peccatum fit , a Deo
,, non eſſe . Nulla ergo natura eft, in
da » quit, quæ non fit ex Deo , quoniam
000 » quidquid bonum eſt , a Deo eft. Mo
an z tus ergo ille averfionis , quod fate
2 mur eſſe peccatum , quoniam defectie
vus motus eſt , omnis autem defeétus
& 2 ex nihilo eft , vide quo pertineat, &
re ad Deum non pertinere ne dubites -
VO Similia paffim docet , nihil præter fub
ideo { taptias , ſeu naturas, ab eorum moti
am , bus , ſeu a&ibus diſtinguens, , Deoque
elo ſubſtantias , pravos autem motus foli
un creatæ voluntati tribuit . Plura alia da .
am bit Thomaſinus .
em A tempore autem S. Anſelmi expreſ
fer Gus diftinctum fuit inter actum , quo vo
2 0 lunias fertur ad malum , & ipfius actus
Chry malitiam , quod jam materiale , & for
male peccati vocamus . n Nec voluntas
dem
» tem nec voluntatis converſionem
oris,
( che » puto negari porre aliquid effe , inquit
S. Anſelmus. Nam etfi non funt fub- S. Anſelo
pera
EXO ftantiæ , non tamen probari poteft , dialogo
des eas non effe effeptias , quoniam mul- de salu
tæ funt eflentiæ præter illam quæ pro- c. 8.
im i
prie fubftantia dicituo , i Cum volun
It a tatis motum , feu actum eflentiam no
tas i
minat , vocabulum illud ufurpat pro ee
omni
 260 Liber tertius .
omni quod aliquo inodo eft , feu quod
habet effe . Antiqui autem dicere vide
bantur , quod animæ converfio ad obje
Aa prohibita eſſe non habebat . Unde
peccatum nihil eſſe dicebant. Hunc di
cendi modum arguere videtur S. Anfels
mus , tacito pro reverentia Auctorum
nomine .
Hoc jacto fundamento concedit S. Ar
Ib. c. 20 . chipræſul, quod cum diabolus volun
tatem convertit ad quod non debuit,
& ipfum velle , & ipfa converfio fuit
» aliquid , & tamen non niſi a Deo , &
de Dei voluntate aliquid habuit , quia
fine illo voluntatem movere non po
tuit . In quantum enim voluntas, &
converſio , five motus voluntatis eft
aliquid , bonum eft , & Dei eft . In
n quantum vero juſtitia, ſeu rectitudine
caret, aliquid malum eft , & quod ma
lum eft , non Dei , fed volentis crea
turæ eft . Deinde fub perſona Diſcipu
li fic arguit. Quod Deus naturas re
rum omnium faciat fatendum eft .
Quod vero fingulas actiones perverſa
tum voluntatum , velut ipſum pravum
>> voluntatis motum , quo ipſa mala vo
luntas ſe movet , faciat , quis conce
dat ? Ad quod refpondet : Quid mi
» rum , fi dicimus Deuń facere fingu
las actiones , quæ fiunt mala volun
tate cum fateamur facere ſingulas
» ſubſtantias, quæ fiunt injuſta volunta
, te , & inhoneſta actioné ? Clare ergo
diftinxit S. Anſelmus actum materialem
peccati a peccati malitia . Actum illum
aliquid effe dicit , ad quem conſequen
fer Deus concurrit . Malitia vero nihil
eft ,
 De providenria . 261
eft , cum folum fit rectitudinis privatio
in illo actu reperta . Unde foli deficien
ti caufæ imputanda eſt. Doctrinæ a San
Eto Anſelmo ex pofitæ communiter adhæ
rent Theologi, adeo ut contrariam opi
nionem , telte Alberto Magno , multi ş. Albert.
hæreticam reputent . Teftis ,eſt etianı S. 1. 2. dift.
Thomas , quod illam fuo tempore nul- : art.7:
li , vel pauci tenerent , quia , ut inquit, l. 2. fent.
errori duplici propinquiffima eft . Primus dift. 37.
9. 2. art.2,
error eſt, quod li materialis a &tus pece
cati a Deo non effet , ſequeretur plura
&
efle prima principia actionum . An non
homo malarum ſuarum actionum primum
principium effet , fi Deus ad illas non
concurreret ? Secundus error eft , quod
cum actio peccati fit quoddam ens , le
queretur quod aliquod ens eflentiam ha
ne
bens a Deo non eſſer , & ita Deus non
effet univerſalis cauſa omnium entium .
2
Sic S. Doctor . Et fane quis his Scriptu
ræ verbis reſiſtat ? Omnia opera noftra o
peratus es in nobis Domine . Jſaj. 26.
Hac ergo doctrina fuppofita , magna
eft inter Theologos diſenſio , an Deus
ab æterno abſoluto ſuo decreto materia
les actus peccatorum decreverit , ad eoſ
que in tempore præmoveat . Hoc etenim
ſentiunt , validequepropugnant non pau
ci , quibus S. Auguſtinus fundamentum
præbere videtur . Totus eft enim S. Au- $. Aug. l.
de grat .
guſtinus ad probandum , quod agit omni & liber.
potens Deus in cordibus hominum etiam arb. c.21.
motum voluntatis eorum , ut per eos agai
01
quod per eos agere ipfe voluerit , qui on
mnino injuſte aliquid velle non novit
Hoc autem dicit non folum de bonis
voluntatum motibus , fed etiam dema
¿ ( lis
 262 Liber tertius :
lis , illudque variis Scripturæ exemplis
confirmat ,poft quæ fic concludit . „ His ,
& talibus teftimoniis divinorum elo.
quiorum , quæ omnia commemorare
nimis longum eſt, ſatis , quantum exi
» ftimo, manifeſtatur operari Deum in
3, cordibus hominum ad inclinandas eo
» rum voluntates quocumque voluerit ,
five ad bona pro fua mifericordia , fi
ve ad mala pro meritis eorum . Quid
iis verbis urgentius dici poteſt ? Nonne
ex S. Auguftino clarum eſt , operari
Deum in cordibus hominum etiam ma
lorum voluntatis motum , omniumque
bonorum & malorum voluntates in
clinare vel ad bonos , vel ad malos a
tus , quos faciunt ? Si voluntates in
clinet ad actum materialem peccati, fi
in cordibus motum illum pravum ope
retur , quomodo illum ab æterno decre
viſle negabimus ?
Et quidem varia ſunt Scripturæ Sacra
Pl. 104. teſtimonia , quæ hoc convincere viden
tur . De Ægyptiis dicitur , quod Deus
convertit cor eorum , ut odiſent populum
ejus , eu dolum facercnt in fervos ejus
2. Theff. De aliis dicitur, quod Deus mittet illis
2.
operationem erroris ut credant menda
cio . Quoties in Scriptura dicitur, quod
Deus infideles ſuſcitavit ad vexandum
2. Parku populum Ifraeliticum ? Et fufcitavit Do
lip. 2. minus fuper Joram ſpiritum Philiſtiim ,
Oc. Qua unquam actio pejor machina a
tione Judæorum in Chriftum ? Et tamen TE
AA. 4. Scriptura teſtatur , quod Herodes , ou
Pilatus cum gentibus , & populis Ifrael
convenerunt facere quæ Dei confiliurk
fieri decreverat .
His
 De providentia . 263
His tamen non obftantibus , folidior:
multum , magiſque pia eft communis a
liorum opinio, quod Deus materiales a
etus peccatorum abſoluto decreto non
determinavit , fed tantum permiſit
Numquam aliter Sanctos Patres locutos
eſſe credendum eft ; nulla enim eft talis
decreti cum ipfius fanétitate convenien
tia , nullaque ratione ea Deus prædefi
nivit , quæ illi diſplicent . Neque huic
opinioni favet S. Auguſtinus , fi ejus ver- S. Aug.
ba exacte ponderentur . Imo explicans "c Ci:
20. de
19
hæc verba jam citata , Deus mittet illis v. c. +
operationem erroris , aperte dicit , quod
Deus ideo mittet , quia diabolum ifta
facere permittet . Non obiter ifta dicit ,
ſed frequentiffime repetit . Sic enim vet
ba Orationis Dominicæ exponens , ne L. 2. de
nos inducas in tentationem , ait multos Sermon.
Monte in
precando ita dicere , Ne nos patiaris in- Dom.
duci in tentationem . Non enim , in- c. 9.
» quit , per ſeipſum inducit Deus , fed
induci patitur eum , quem ſuo auxi
lio deſeruerit ordine occultiſſimo . Si
militer hæc Apoftoli verba interpretans , In expof.
Tradidit illos Deus in defideria cordis Epift. ad
eorum , Tradidit , inquit , intelligitur , Rom . c.5.
dimiſit in deſideria cordis eorum .
Deinde cum Pelagiani reſponderent
hæc omnia loca Scripturæ , in quibus
Deus dicitur obcæcare aliquos homines, 2
illos defideriis cordis fui tradere , vel ad
3 aliquod malum fufcitare , intelligenda ef.
ſe de pura defertione , & permiſſione,
quod hujufmodi fcelera patrarent , hoc .
Fortaffe refpon. L. de nat .
illis plane concedit.
jj deat , inquit , Deum ad ifta non coge- & grat . .
v tre , ſed dignos deferi tantum delere.c. 23 .
99 re ,
 264 Liber tertius
re . Siboc dicit , verifſime dicit . Igitur
ex his S. Auguſtini verbis conftat
Deum non aliter ad malos actus indu
cere , quam permittendo ut obcæcati
homines ſua libertate abutantur .
Dices tamen , aliquid amplius ferre
Sancti Auguſtinidoctrinam . Cum enim ,
Julianus hæc verba , Tradidit illos in de
fideria cordis, fic intelligenda eſſe dice..
ret, ut Deus per patientiam aliquos de
ſereret in abuſu fuæ libertatis , non quod
illos per potentiam ad actus malos in
1.5. con- duceret , urget S. Auguſtinus . Oftendit
tra Jul. Deum utroque modo ſehabere erga pec
C. 3 .
catores, & per patientiam illos deferen
do in fuis pravis deſideriis , & per po
tentiam illos movendo ad actus malos
Ecce quomodo Julianum urgeat. „ Quid
eft autem quod dicis ? Cum deſideriis
fuis traditi dicuntur , relicti per Divis
nam patientiam intelligendi ſunt, non
» per potentiam in peccata compulli ,
» quaſi non ſimul poſuerit hæc duo is
Rom . 3. » dem Apoſtolus , & patientiam , & po
1:
15 tentiam , ubi ait : Sic autem volens
Deus oſtendere iram , demonftrare
» potentiam fuam , fuftulit in multa pas
tientia vaſa ire , & c. Quod & aliis
Scripturæ locis probat .
Verum non tanti momenti eft hæc ob
jectio , ut in illa opinionis fuæ funda
mentum ponant . Quæſtio non erat inter
S. Auguftinum , & Julianum , an Deus
fic , vel lc ad peccati actus induceret;
ſed utrum unum peccatum alterius pec
cati pæna eſſet. Non curat Auguſtinus ,
quo ſenſu verba ſupradicta intelligat Ju
lianus , vel de patientia Dei deſerentis
vel
 De providentia . 265
vel de potentia com pellentis ad actus
malos , modo fateatur , Deum per unum
peccatum aliud peccatum punire . Sic
enim illum fupra alloquitur . , Quæris
inaniter , quomodo intelligendus fit 1
95 tradere Deus , multum laborans ut
oftendas eum tradere deferendo . Sed
as quomodolibet tradat , propter hoc tra
didit , propter hoc deferuit , & c. ſcie
licet ut præcedentia peccata per hanc
defertionem puniret .
Sed efto , hoc velit Auguſtinus, quod
Deus per potentiam ad ačtus etiam ma
los inclinet , non ideo tamen illos ab x
terno decrevit , ſed tantum permiſit , nec
ad illos in tempore voluntates directe
movet . Duobus igitur modis ſecundum
Sancti Auguſtini doctrinam , Deus ad a- S. Aug. I,
ctus malos per potentiam inducit . Pri- de fpir. &
mo quia peccatoribus poteftatem præber lit c.31.
exequendi quod injuſte volunt : ,, Duo
funt , inquit Sanctus Pater , velle &
„ poſſe. Sed ſicut Apoſtolus dicit , Non
9 eft poteftas niſ a Deo . Nuſquam au
tem legimus , Non eſt voluntas niſi a
Deo . Et recte non ſcriptum , quia ve
rum non eſt ; alioquin etiam , quod
abfit , peccatorum auctor eſſet Deus .
Porro cum voluntas mala poteftatem -
accipit implere quod intendit , ex ju
dicio Dei venit , apud quem non eft
», iniquitas. Hoc eft perpetuum Sancti L. 2. ad
Auguſtini principium , quod Deus non Simp.q.2.
dat peccatori voluntatem malam , fed
potentiam exequendi quod vult. ,,Sicut,
inquit , non eſt mala voluntas a Deo ,
fic non eſt poteſtas niſi a Deo . Quan
que poteſtate
» quam enim sit in cujuſ
Tom I M » quid
 266 Liber tertius .
Lib. de » quid velit , non eft tamen in cujuſque
prædeft. » poteſtate quid pofſit . Eft ergo in ma
Sanct . c. lorum poteftate peccare ; ut autem
16 . * peccando hoc , vel hoc illa malitia fa
* ciant, non eft in eotum poteftate
ſed Dei dividentis tenebras , & ordi
> nantis eas , ut hinc etiam quod faciunt
is contra voluntatem Dei, non implea
tur niſi voluntas Dei.
Ab æterno ergo malos aétus non prä
definivit Deus,fed ingentia bona , quæ
ex pravá dæmonum , & hominum volun
tate oriri poterant. Peccata non præde.
finivit , fed ordinavit, ut paſſim loqui.
tur Sanctus Auguftinus. Futuras malas
voluntates permiſit, illarumque malitiam
ad implendos providentiæ fuæ effectus
ordinavit . Non dat malam voluntatem 3
fed illa bene utitur ad promovendam e..
lectorum perfectionem , vel ad vindictam
ſcelerum , & ad juſtitiæ ſuæ manifeltatio
nem . Nec peccatoribus permittit tan
tum ut malam voluntatem habeant , fed .
etiam poteſtatem aliquando tribuit im
1
plendi quod intendunt .
Secundo ad actus malos per poten
tiam Deus inducit , quia ſuprema ſua
potentia occaſiones ordinat , quas pecca
torum oculis , & cordibus objiciat . In
eorum enim poteftate non eft ut hanc ,
vel illam male agendi occafionem ha .
beant, ut illis hoc potius , quam aliud
objectum occurrat . Nec folum exterius .
objecta proponit , circa qux exerceatur
eorum malitia , verum etiam interiori
quodam motu applicat , non quo dire
& te ad actum pravum excitentur , ut ali,
bi explicuimus , fed folum indirecte . Dei
enim
 De providentia ,
fque enim tanquam primi agentis motus de
ma Te ſemper , & ex antecedente ipſius vo
utem luntate ad bonum actum tendit ; fed
propter pravam voluntatum difpofitio
nem , ipſo fic permittente , ad malum
Ete ,
actum diftorquetur. Hoc fit exemplum .
10 Deus movet Principis cujufdam volunta
22 tem ad procurandum populo libi ſubdi
to commercium , & fimul hanc , vel il..
& lam provinciam illius menti objicit , cu
jus ampliſſimæ opes ad commercium et
iam invitant . At cum Principis illius
prava ſit voluntatis difpofitio , illo inſtin
čtu procurandi commercii abutitur ad fu
rori ſuo fatisfaciendum , opeſque illius
provincia per violentiam rapit , quas ho
neſto commercio conſequi poterat Sis
militer. ejus animus interiori inſtinctu
movetur ad procurandam Regni ſui pa
cem , & tranquillitatem , hunc pium , &
neceſſarium motum in malum vertit , Rea
gnique fui tranquillitatem in vicinarum
provinciarum ſubjugatione injuſte quam
rit . Sic Judæi propofito fibi Chrifto in
terius movebantur ad examinandas pro
mifſiones de Meſſia factas ; ſed avari
& ſuperbi homines illo religionis inſtin
Eu abufi funt ad furorem ſuum implen
dum . Miracula Chrifti , quibus in ad
mirationem rapi debuerant , illorum in
vidiam accenderunt . Ecce quomodo
Deus inclinandorum cordium etiam ma
lorum omnipotentiſfimam habeat pote
ſtatem , Quid amplius in doctrina San :
Ai Auguſtini quærimus ?
Eadem omnino fuit S. Thomæ doctri..
na . Et quidem paſlım docet S. Doctor ,
quod aftus materialis peccati ſecunduna.
M 2 elle
 268 Liber tertius .
elle phyſicum , quod habet , a Dco eft,
quod nemo negabit . Sed quod Deus ab
æterno materiales actus peccatorum præ
definiverit , ad eoſque in tempore dire
cte moveat , non folum hoc non dixic
>

Sanctus Thomas , fed contrarium variis

in locis exprefle docuit , ut alibi ſuffi
cientiſfimne probavimus. Etmirum , quod
Sanctum Doctorem nonnulli tam arden
ter in hanc opinionem trahere velint .
Sancti Thome indubitatum principium
eſt , tria conſideranda eſſe in homine
peccante ; conditionem nempe 'naturæ
potentis deficere , quæ peccatum antece
dit , peccatum ipfum , & peccati ordina
tionem . Primum , & ultimum Deus to
tique vult , quia utrumque bonum eft.
At ſecundum Deus non vult , fed fieri
permittit . Ecce quid Deus velit in ho
mine peccante 3 ecce quod ab æterno
prædefinivit , utrumque bonum peccato
conjunctum , conditionem ſcilicet natu.
ræ potentis deficere, & peccatorum or
dinationem . Aftum autem inalū non vo
luit, ſed permiſit. An non hæc eſt S. Tho
mæ doctrina ? His plane verum non fit ,
qui veritatem non fatis quærunt. Quid
S. Thom . expreffius ? ,, Vult Deus , inquit S. Do
in 1. ſent.
dift.46. q. 1 etor , antecedens , quod eſt condicio
I. a . A » naturæ potentis deficere , quam in ta
li conditione inſtituit , & conſervat .
Unde dicitur , quod 'non vult mala
» fieri, ſed vult permittere mala fieri .
Vult etiam bonum conſequens > ex
» quo malum ordinatur . Ex quo ſequi.
» tur , quod velit mala facta ordinare ,
» non autem quod velit ea fieri. Quid
funt mala facta > niſi actus materiales
peça

1
 De providentia . 269
peccatorum ? Ea tamen , ſecundum Divum
Thomam , Deus quidem ordinare vult ,
fcilicet ad oftenfionem juftitiæ , vel ad
electorum probationem , fed ea fieri non
1
yult , quamvis fieri permittat .

QUÆSTIO QUARTA .

An Deus generali quadam voluntate o

mnium hominum ſalutem velit , illif
que omnibus media 'ad ſalutem ape
quendam neceffaria preparaverit.

D tem velle ipſa ſummi boni racio

perſuadet . Ad quid enim rationabiles
creaturas creavit , niſiut illis pleniorem
amoris , & bonitatis fuæ communicatio
nem præftaret? Ad quem alium finem
Deus ſumme bonus , & fumme ſapiens
e tam nobiles creaturas deftinaſſe cenſen
dus eſt , quam ad fuæ fælicitatis æter
nam participationem ?
Hanc veritatem Fides docet , quam & 1. Tim.2 .
ipfa ratio ſuaderet . Quid his Apoſtoli
verbis apertius ? Deus vult omnes falvos
fieri, e ad agnitionem veritatis venire .
Hæc quidem verba variis modis inter
pretatus eſt S. Auguftinus , & cum eo
multi alii Patres , & Theologi, qui du
ri merito viderentur , fi & ipfa illorum
interpretatio benignam aliam interpreta
tionem non pateretur . Primo ergo San. S. Aug. I.
Etus. Auguftinus omnes accipit pro mul- 4 cont.
tis , ſcilicet pro iis omnibus qui vere Jul. c.8.
ſalvantur . Eodem modo , inquit , intel
ligenda funt hæc Apoftoli verba , quem
M 3 ad
 270 Liber tertius .
admodum iffa , Per unius juſtificationem
in omnes homines ad juftificationem vite .
Rom . 5. Quod quidem verum eft , fi de
multis intelligatur , non vero de omni
bus , quia in omnes non tranſit Chrifti
juſtificatio . Omnes igitur qui falvantur ,
non niſi eo volente ſalvantura
In Enche Secundo, omnes ſumit pro generibus.
C. 193 . fingulorum , non pro ſingulis generum ,
ita ut nulla fit hominum conditio , non
fexus , non ätas , ex qua aliquos ſalva
re non velit . Aut certe ſic dictum eſt ,
inquit , Qui omnes homines vult falvos
fieri, non quod nullus hominum ef
og ſet, quem ſalvum fieri nollet , qui
s virtutes miraculorum facere noluit a
» pud eos quos dicit acturos fuiſſe poe
nitentiam , fi feciſſet . Sed ut per o
mnes homines. omne genus humanúm
» intelligamus per quaſcumque differen
3 tias diſtributum , Reges , privatos ,
nobiles, ignobiles, & c.
Verum nec Sanctus --Auguſtinus , nec.
alii cum ſecuti contrarii ſunt Sancto Da .
maſceno , aliiſque vere docentibus
Deúm omnes omnino homines falvos fie
ri velle . Sanctus Auguſtinus de abſoluta,
Dei voluntate his in locis loquebatur ,
utejus verba ponderanti patebit . Et in
hoc fenfu verum eft , quod Deus omnes
omnino falvos fieri non vult , quemad
moduin in omnes. Chriſti juſtificatio non
deſcendit . Sanctus autem Damafcenus ,
& alii dicentes , quod Deus vult omnes
omnino falvos fieri, loquuntur de ante
cedenti , & conditionata voluntate , ut
1 nulli dubium eft . Sic Sanctorum Patrum
fententias, quæ oppofitæ apparent , con
cis
 De providentia. -271
ciliat S. Thomas. Sic illas conciliare de- S. Th. it
te buifſet Vaſquezius , ne dum Sanéto Au. 1. ſent.
guſtino impingit , quod voluntatem Dei dift. 45.
9.1.a I,
circa omnium falutem concedere noluit , ad 1.
14
illius doctrinam odioſam redderet , quæ
apud omnes Catholicos magni ponderis
effe debet . Quid , quod veritatis hujus
impugnatores Vaſquezii confeffione abu
tentur ? Hoc enim illis concedat neceſſe
eſt , quod S. Auguſtinum erroris fui pa
tronum habent .
Sed ut ad Apoftolum revertamur , verba
ejus generaliter pro omnibus, & fingu .
lis hominibus ſumenda eſſe fuadet ratio ,
quam adducit . Unus enim Deus in
quit > unus mediator Dei, o bomi
num bomo Chriftus Jeſus , qui dedit -re
demptionem femetipſum pro omnibus . Sa
ne cum unus fit Deus, illi uni cura 0
mnium incumbit . Si Dii plures eſſent
, unus Deus aliquorum curam gerere pof
fet, alius alios falvandi curam fumeret .
Si Deus unus fit omnium & fingulorum ,
eos omnes haud dubie ad aliquem finem
deftinavit fuæ infinitæ bonitati confor
mem . Similiter cum unus fit omniumn
mediator , & redemptor , omnes procul
dubio redimere voluit non eos folum
qui vere redimuntur , ſed eos etiam qui
propria malitia redemptionis effectum im
pediunt . Quomodo Redemptor omnium
eſſet , niſi omnes redimere vellet ?
Quid ad hoc Apoftoli teftimonium tam
clarum , tamque Divinæ bonitati confor
me reſpondebunt , fi qui fint, Janſenia
ni ? An dicent verba hæc , quidedit re
demptionem femetipfum pro omnibus , in
telligenda eſſe pro generibus fingulorum ,
M 4 non
 272 Liber tertius ,
kom.g. non pro fingulis generum ? Hanc evaſio
nem quafi prævidens Apoftolus his ver
bis infringit . Igitur ficut per unius deli
Etum in omnes homines in condemnatio .
nem , fic per unius juftitiam in omnes
bomines in juſtificationem vitæ. Quomo
do valebit comparatio Chriſti ad Ada
mum , fi illos omnes quantum eſt de fe
non redemit , quos Adamus perdidit ? Si
omnes qui ex Adami delicto condemna
tionein incurrunt, ita intelligi velint , ut
nullus excipiatur , cur omnes pro quibus
Chriſtus ſemetipſum redemptionem de
dit , de omnibus , & fingulis non intelli
gent ? An non omnes redemptos per
Chriftum comparat omnibus condemna.
tis . ex Adami deli& o ? Ergo fi non fin
guli redempti per Chriftum , nec fingu .
2. Cor. 5 . li damnati per Adami delictum . Quid
amplius.? Si unus , ſcilicet Chriſtus , pra
omnibus mortuus eft , ergo omnes mortui
ſunt. Ecce comparationem de omnibus
diſtributive , & non folum de generibus
fingulorum expofitam . Sic pro omnibus
mortuus eſt Chriſtus , quomodo omnes
mortui funt , id eft moriendi debitum
contraxerunt. At quis dicat ſingulos ho
mines ex Adami delicto mortis debitum
non contraxiſſe ? Ergo pro ſingulismor
tuus eſt Chriſtus. Quomodo aliter unum
per aliud probaretur ? Quomodo ex hoc ,
quod Chriftus pro omnibus mortuus eſt,
omnes omnino mortuos effe valide con:
cluderet, fi Chriſtus ſolum pro generi
bus fingulorum mortuus eſſet ? An la
tius extenditur conclufio , quam princi
pium ex quo deducitur ? Certe ſi Chri
Ius pro multis ſolum , non pro omni.
bus
 Deprovidentia , 273
bus mortuus eſt , ex hoc nihil amplius
concludi poſſet, quam quod multi mora
tui funt . Tandem clariffime loquitur A
poftolus , dum ait , Chriſtum pro iis iplis
mortuum effe , qui pereunt . Peribit in
firmus , inquit , in iua fcientia frater
pro quo Chriſtus mortuus eft . 1. Cor. 8.
id eft , ut interpretatur Sanctus Thomas ,
propter quem falvandum Chriftus mor
tuus eft .
Apoſtolo Paulo concinit Apoftolus Jo 1. Jo. Zr
annes . Ipfe eft , inquit , propitiatio pro
peccatis noftris , non pro noftris tantum >
fed etiam pro totius mundi . Quomodo
pro totius mundi peccatis propitiatio eft ,
La vere pro fingulis mortuus non fit ?
Quod fi per hæc verba ( totius mundi )
Eccleſia tota per infidelium nationes dis
[ pergenda intelligatur, ut interpretatur
S. Auguſtinus , adhuc tamen ex hoc lo
co patebit , quod Chriftus non pro ele
atis folum mortuus eft , ſed etiam pro
reprobis , quamvis ipſi ſua malitia re
demptionis effectum impediant . An di
cent Ecclefiam folos electos continere ?
Quid magis S. Auguſtini doctrinæ con
trarium ?
Forte quidem verba hæc de fingulis
hominibus intelligenda eſſe non renuient;
ſed huncillis ſenſum dabunt , quod pal
fio.Chriſti pro ſuo pretio , & valore ſuf
ficientiffima fuit ad expianda fingulorum
hominum crimina , fed tamen Dei , &
Chriſti ordinatione pro ſingulis homini
bus oblata non fuit An ſic eludentur
expreffiffima Scripturę Sacręverba ? Quid
erit in Scriptura certum , ſi vanis hujufa.
modi eluſionibus exponatur ? Cur ergo
MS Chri
 274 Liber tertius .
Chriftus propitiatio dicitur pro omnibus ,
ſi ejus paſſio pro omnibus non fuit oba
lata ? Cette vel ipſa particula pro , in
dicat oblationem pro omnibus factam .
Quis hominem non irrideret , qui fic hęc
verba interpretaretur : Venit medicus pro
infirmi fanitate procuranda , id eft , fuffi
ciens fuit ad illam procurandam ? Plu
ra ſunt alia Scripturæ Sacræ loca , qui
bus hæc Catholica veritas confirmatur .
Sed hæc , cum urgentiora fint, abunde:
ſufficiunt .
Inutile effet Græcorum Patrum teſti
monia congerete , quos nemo dubitat
Catholicam hancdoctrinam propugnalle .
Nec minus certa eſt Latinorum Patrum
ſententia . Chriſtuin juſtitiæ folem natu
S. Amba fali foli comparat Sanctus. Ambroſius
in Pf. 118. Sicut hic . fuper omnes oriri jubetur ,
0.64.
fic ille oritur . Et hic quidem ſol, in
„ quit , quotidie ſuper omnes oritur
22 Myſticus autem fol ille juſtitiæ omni
bus ortus eſt , omnibus venit , omni
bus paffus eſt , omnibus reſurrexit :
Ideo autem paſſus eſt , ut tolleret
peccatum mundi . Si quis autem non
credit in Chriſtum , generali beneficio
5 ipfe fe fraudat ut ſi quis clauſis fea.
- neftris radios folis excludat . Quid his
. verbis apertius ? Ecce myfticum folem
ſuper omnes orientem , ficut fol natura
lis ſuper omnes britur . Ecce generale
beneficium , a quo nemo excluditur, ni
$ . Leo fi qui propria malitia illud refpuit . S.
ſer. I. in Leo apertiffime prædicat , quod ficut
Nativit. Chriftus nullum à teatu liberum re
Dom. c. I.
perit , ita liberandis omnibus venit".
Nec ipſe S. Auguftinus ab hac verita
te
 De providentia . 275
te receffit , quamvis Divinam volunta .
tem ſalvandi homines locis ſupra citatis
ad fingulos homines non extendat. Hic
enim maxime ſententiam fuam de gra .
tuita prædeſtinatione contra Semipelagia
nos tuebatur , qui non aliam in Deo
quam generalem , & indifferentem volun ,
catem ſalyandi homines agnoſcebant
fecundum quam omnes æqualiter ad fa
lutem vocarentur. At in aliis locis ge
neralem voluntatem ſalyandi eriam eos
1
qui non falvantur non ſolum non negat,
fed manifeſte fupponit . Primo , fecundum
eum , Chriſtus pro iis omnibus pretium S. Aug. ix
dedit , quos in fine mundi judicabit . Sic P1.95.
hæc verba Plalmi 95. interpretatur , Ju
dicabit orbem terrarum inæquitate. Non
s partem , inquit , quia non partem e
* mit ; Totum iudicare habet , quia pro
9. toto pretium dedit. Addit etiam ali. L. 2. de
bi , quod reſurgens Chriſtus vulnera ſer- Symb. ad
vavit, ut fic efficaciusreprobis, præfertim Catech.co
8.
Judæis , malitiam exprobret , quibus lic
dicet : ,, Videtis vulnera quæ inflixiftis ,
99. agnoſcitis lacus quod pupugiſtis , quo ,
, niam & per vos 3 & propter vos a
pertum est
. An ad hæc dicent , quod Chriſti latus
propter Judæos reprobos apertum eſt
non ut effufus fanguis pro eis offerre
tur , fed ut ejus fufficientia ad illos .re.
dimendos oſtenderetur ? Quis hanc inter
pretationis violentiam ferat ? Et fane fi
ita eſſet , merito quidem Judæis expro
braretur , quod Chriſti latusaperuerunt,
fed non quod pro eis fit apertum . Nec
ideo confundentur , quod pro eis redi
mendis ſufficiens fuerit Chrifti fanguis ,
M 6 fed
 276 Liber tertius .
fed quod oblatum pro eis pretium ref
puerint .
Forte dicent , oblatum quidem fuiſſe
pro Judæis reprobis Chriſti fanguinem,
ut illis fidei gratiam impetraret , non ut
ad ſalutem pervenirent. O contentiofam .
ougacitatem ! Quomodo infinita Dei fa
pientia medium falutis voluit , & non fi
nem ſalutis ? Sed & fecundum eorum con
tumaciam non eſt in Deo voluntas quæ
non impleatur , quomodo Chriſtus Ju
dæorum reproborum fidem voluiſſe die
cendus eft ', qui fidem non fufcepem
runt ?
Ut ad S. Auguſtinom redeamus , ex
Diſcipulis cognoſcetur, qualis fuerit tan
ti Magiſtri ſententia . Audiendus eft præ
S. Profp. fertim S. Proſper Rhegienfis Epiſcopus,
1.2. Re: qui ejus contra Semipelagianos difputa .
(ponf. ad tionis promotor fuit , quique ipſius do
object.
Vinc. ob . Etrinam contra eorum calumnias acerri
ject. 2. me defendit . Ipfe ergo in reſponſione
ad ſecundam objectionum , quæ Vincent
tianæ vocantur , propofitionem hanc
quod Deus nolit omnes . ſalvare , etiam
omnes falvari velint , tanquam S. Augu
ftino injurioſam repellit, & pro fe , fuo
que Magiſtro fic refpondet Remota
diſcretione , quam Divinafcientia in
tra fecretum juſtitiæ fuæ continet
Gnceriffime credendum , atque prefi
9) tendum eft , Deum velle ut omnes bo
mines falui frant . Siquidem Apofto
lus , cujus ifta ſententia eft , follicitif
» fime præcipit , quod in omnibus Ec
cleſiis piiffime cuſtoditur , ut Deo pro
► omnibus hominibus ſupplicetur . Ex
» quibus quod multi pereunt , pereun
tium
 De providentia . 277
tium eft meritum , quod multi ſalvant
tur, ſalvantis eſt donum .
Similiter ad objeciones Gallorum re.C.16.fento
fpondens hanc fententiam profert. „ Qui 8 .
97 dicit , quod non omnes homines velit
Deus falvos fieri , fed certum numc
„ rum prædeftinatorum , durius loqui
» tur , quam loquendum eft de altitu
dine infcrutabilis gratiæ Dei , &c.
Non ergo credidit Sanctus Profper , San
Etum Auguſtinum in ea fuiffe fententia ,
quod Deus non velit homines omnes
falvos fieri . Nec enim tam acriter hanc
objectionem propelleret , fi eam Sancti
Auguſtini doctrinæ conformem credi
diffet..
Mitto quod S. ipfe Proſper alibi profi- L. 2. de
„, tetur , nullam effe rationem dubitan . voc. gent.
C. 16 .
di , Jeſum Chriſtum Dominum no
ftrum pro omnibus prorſus mortuumn
elle :. Mitto quod dicit , rationabili. C. 25.
» ter , & pie credi ; omnes homines
falvos fieri Deum velle , femperque
voluiſſe , quod ex generalibus Dei
beneficiis univerfis generationibus com
muniter, & indifferenter impenſis colligit.
Hæc Patrum traditio his Concilii Tri- Trident.
Concil.
dentini verbis clauditur . Etfi Chriftus pro feft.6 . C-3.
omnibus mortuus eft , non omnes tamen
mortis ejus beneficium recipiunt . Pro o
mnibus, quantum in fe eft , mortuus eft
Chriſtus . Quod fi qui mortis ejus fru
& tum non percipiant, foli fuæ culpæ im
putare debent . Rem tandem definivit In- Innoc. X,
nocentius Papa decimus, hæreticam hanc an. 1653.
propofitionem declarans: Semipelagianum
eft dicere , Chriftum pro omnibus omnino
bominibus mortuun ele 2 RUI fanguinem
fu
4
 !

278 Liber tertius

fudiſe. Sic enim de illa pronuntiat: Pal .
( am , temerariam , fcandalofam , & intel.
lectam eo ſenſu , ut Chriftus pro ſalu
te dumtaxat prædeftinatorum mortuus
fit , impiam ,, blafphemam , contumelio
fam , Divine pietati derogantem , bo her
reticam declaramus, uti talem damna .
mus. Huic autem definitioni cum Epifco
porum conſenſus acceſſerit, quis nili hæ
reticus contradicat ?
Et ſane quid minus merebatur tam
ſcandaloſa propoſitio ? Si enim pro Que
mnibus omnino hominibus mortuus non
fit Chriſtus , fed pro folis prædeſtinatis ;
fi omnium omnino hominum falutem
non velit Deus , ad quas anguſtias quam
plurimi etiam fideles redigentur? Nuta
bit unum ex præcipuis Fidei Chriſtianæ
fundamentis . Quomodo quilibet fidelis
firmiter credere poterit Chriftum fuum
efle Redemptorem ? Qua certitudine hæc
Nicæni Symboli verba pronuntiabitQui ,
propter nos homines , o propter noftram
Salutem defcendit de cælis ? & c. Qua fir
mitate Chriſtum ut Redemptorem invo .
cabit ? Si non pro omnibus , fed pro qui
bufdam folum mortuus eft , incertum ,
& valde dubium eft an pro illis , vel il
lis in particulari mortuus fit . Quomo
do ergo. credent pro ipſis eſſe mortuum ?
An dubium , & incertum effe poteft Fie
dei obje & um ?
Tollitur etiam , vel faltem minuitur
Spei chriſtianæ fiducia . Qua enim fidu
cia.Divinam miſericordiam ſperare pote
runt ſcelerati homines , fi certum non
fit , quod Deus falutem eorum velit , &
quod Chriftus pro ipfis mortuus fit? Qua .
fidu
 De providentia. 270
fiducia Chrifti mortem , & paffionem Deo
offerre poterunt, ut indulgentiam conſe
quantur , ſi incertum eſt , an pro ipſis
oblata fit ? Quis ab hac ſententia non
abhorreat , quæ peccatoribus defperatio
nis viam parat ? An ea fuit S. Auguſti. S. Aug. ide
ni fententia ? Ceffent contra piiffimum , Pf. 148.
& profundiflimum Doctorem contume
lias jacere . Quid verbis ejus magis pium ,
& Catholicæ veritati conformius ? Ecce
quomodo peccatores ad ſpem ; & fidesa
ciam erigat : 9 Si ad nos attendamus ,
» quid ſumus : Si ad illum , Deus eft ,
„ omnipotens eſt . Non eſt facturus An
» gelum ex homine , qui fecit hominem
s, ex nihilo ? Aut vero pro minimo ha
bet Deus hominem , propter quem vo
luit mori Unigenitum fuum ? Attenda
mus ad judicium dileétionis, & promil
Gonis Dei . Tales arrhas accepimus :
» Tenemus mortem Chriſti , tenemus
ſanguinem Chriſti. Quis mort!jus eſt ?
Unicus . Pro quibus mortuus eft ? U.
tinam pro bonis , utinam pro juftis !
» Sed quid ?Etenim Chriſtus , ait Apofto- Rom . ...
lus , pro impiis mortuus eft . Qui do
navit impiis mortem ſuam , quid ſer .
>> vat juſtis , niſi vitam fuam ? Erigat
,, ergo ſe humana fragilitas, non defpe
» ret , non ſe collidar , non dicat non
» ero . Qui promiſit Deus eſt , & yenit
» ut promitteret . Et infra . Quid tibi
» promiſit Deus , o homo mortalis ? Quia
victurus es in æternum . Non credis?
„ Crede , crede . Plus eſt jam quod fes
» cit , quam quod promifit . Quid fecit ?
Mortuus eft pro te . Quid promiſit ?
Ut vivas cum illo , & c.
Нас
1
 280 Liber tertius
Hæc eſt fidei, & fpei chriftianæ fir
miflimum fundamentum , quod pro o
mnibus mortuus eft Chriftus . Tolle
hanc certitudinem , quis niſi titubando
1. Medit. fperare poterit ? Unde iple S. Auguſti
nus fatetur , quod propter peccata fua ,
&infinitas negligentias defperare potuiſ
ſet , niſi. hac certitudine fuiſſet confir
matus . , Omnis namque fpes , inquit ,
n & totius fidei certitudo mihi eit in
» pretiofo ſanguine Chrifti , qui effuſus
eſt propter nos , & propter noftram
ſalutem .
Non minus damnabilis hæc fententia
fidelium charitatem erga Deum , & Chri
ftum refrigerat. Hoc eft præcipuum di
vini amoris incentivum , quod quilibet
perſuaſum habeat , Chriftum pro ſeipre
2. Cor. 2. mortuum elle . Charitas Chriſti urget
nos , inquit Apoftolus , eftimantes hoc 3
quoniamſi unus pro omnibus mortuus eft ,
ergo omnes mortui funt . Et pro omnibus
mortuus ef Chriftus , ut qui vivunt
jam non ſibi vivant , ſed ei qui pro ipfis
mortuus eft . Si tollatur hujus fundamen
ti certitudo , minui neceſſe eſt charita
tem . Quale religioni chriftianæ præju
dicium !
Duo tamen objici poſſunt., quibus
valde confidit Janſenius . Primo Chri
Matth.
26 . {tus ipfe Tuum fanguinem Apoftolis bi
bendum propinans ait : Ilic eſt ſanguis
novi Teſtamenti , qui pro multis effunde
tur in remiffionem peccatorum . Secundo
ad mortem fe præparaus Chriſtus pro
omnibus non oravit . Non pro mundo ro
80 , inquit ad Patrem , id eſt pro mun .
di dile&toribus , ſed pro bis quos dedifti
mia
 De providentia . 281
mihi . Et infra : Non pro eis tantum >
Joan. 171
fed bº pro eis qui credituri ſunt per ver
bum eorum in me . Quibus motus S.
Thomas ait , quod Chriftus non o- S. Thom.
ravit pro omnibus crucifixoribus, ne. 3.p. 9. 21.
art.4.ad 20
i que etiam pro omnibus qui erant in
, eum credituri , fed pro his folum qui
» erant prædeftinati , ut per ipſum vi
tam conſéquerentur æternam.
Ad primam objectionem reſpondent
non pauci , per multos omnes intelli
gi, neque hoc eſſe extraordinarium in
Scriptura . Sic enim Rom . 5. dicitur ,
quod per unius hominis inobedientiam
peccatores conſtituti funt multi . Quis ibi
dubitet per multos omnes intelligi ? Sic
Marci 10. dicitur , quod venit Filius ho
minis dare animam ſuam pro multis , id
eſt pro tota hominum multitudine. Sic
Daniel. 12. dicitur , quod multi qui in
monumentis ſunt , reſurgent. An quis
dubitet per hos multos omnes intelli
gi ?
Quod fi quis , ut verba ſonant , pro
multis & non pro omnibus accipiat ;
fic etiam legitimus erit ſenſus , quod
Chrifti fanguis pro multis folum quan
tum ad efficaciam effuſus eſt , quamvis
pro omnibus quantum ad ſufficientiam
effuſus ſit . Licet enim Chriſtus pro oo
mnibus mortuus fit , non omnes tamen
mortis Tuæ fructum percipiunt , quod
eorum obftinationi imputandum eft .
Secunda objectio nullam patitur dif
ficultatem . Hic enim , ut evidenter con
ftat , Chriſtus Diſcipulos fuos , & qui
per ipſos convertendi erant , ſpecialiter
Patri commendat , ficut fpecialiffime pro
Pen
 282 Liber tertius .
Petro rogaverat , ut ejus fides non defi
ceret. Quos enim tanquam Ecclefiæ fuæ
fundamenta poſuerat , par erat ut Patri
ſpecialiter commendaret . Hos Patri fpe
cialiter offert, quos a Patre Diſcipulos
acceperat . Tui erant , inquit , mihi
eos dediſti . Quod fi quis hanc Chrifti
orationem ad omnes fideles prædeftina .
tos extendere velit , non inficiamur. De
his enim omnibus verum eſt , quod Chri
* fto ſpecialiter a Deo dati ſunt . Hos os
mnes Chriſtus ſpecialiter diligit , & pro
his ſpecialiter orat. Quod non impedit ,
at pro aliis omnibus oraverit, quodque
illorum falutem non abſoluta , ſed an
tecedenti , & conditionata voluntate ex
petierit .
Quæ tamen antecedens voluntas in
Chriſto , & Deo non ſigni folum , &
metaphorica , fed vere beneplaciti eft .
Hoc enim fummam Dei bonitatem do
cet . Et quis in his Chrifti verbis me
taphoricam folum , feu fimplicis figni
Matthe voluntatem fufpicatur ? Jerufalem , je
23
Tufalem , quæ occidis. Prophetas , & *c.quo
ties voluicongregare filios tuos o no .
luifti ? Forte dicent , hoc ex humana
Chrifti voluntate procedere , fecundum
quam naturali compaſſione erga Judæos
movebatur. Sed hoc maximead divinam
ejus voluntatem ſpectabat . Nec enim
humana voluntate diverſis temporibus
Prophetas ad Judæos miſerat , quorum
miffio Incarnationem præceſſerat.
Contra hoc tamen difficile occurrit
argumentum . Si enim Deus vera volun
tate , quamvis non abſoluta , falutem
omnium defideraret, omnibus haud dis
bie
 De providentia .
bie neceffaria media præparaffet, quibus
falutem aflequi poffent . At quis non vi.
deat , multos eſſe quibus neceffaria au .
xilia non fuppetunt ? Quis dicat tot in.
fidelibus qui nihil unquam de vero
Deo , & Chriſto audierunt , dari gratias,
quibus ſalutern aſſequi poſſint , cum ili
dis fidei gratia deſit , quæ prima , & ma
xime neceſſaria eſt ? Quis pueros in maa
ternis uteris morientes medium habere
dicat , quo falvari poffint? Quis etiam
non ſuſpicetur , multos inter fideles per
ditiflimos homines gratiis omnino prive
ri , quibus ſe convertere poflent ? .
Hoc quidem eſt graviffimum argy .
mentum ,quo divinæ providentiæ ſuavi
tas impetitur . Mirum quantum negotii
Theologis faceſſerit . Aliqui tam infide
libus , quam induratis quibufdam fideli
bus gratias omnes. etiam fufficientes
propter eorum priora delieta denegari
cenſent , a qua opinione , fi Vaſquezio Valge t.per
credamus, $. Auguſtinus non fuit alie- diſp.97ă.
nus . Alii fatentur quidem , quod Deus C- 3.
ex feipro paratiſſimus eft ad dandas o
mnibus adultis faltem fufficientes gra
tias , & quod omnibus tam parvulis 3
quam adultis generalia quædam falutis
auxilia præparavit ; ſed tamen omnes
gratias illas non recipiunt, vel illis ge
neralia illa auxilia non applicant , pro
pter occurrentia impedimenta natura
lia , autmoralia . Naturalia impedimen
ta vocant, quæ a caulis naturalibus pro
veniunt . Moralia vero , quæ in homi
num malitia , feu pravo libertatis ufu
confiftunt. Sic pueris aliquando Baptif
mus applicari non poteft , ipfis etiain
VO
 284 Liber tertius.
volentibus , & feftinantibus parentibus ,
5. Aug. I.
de dono. ut notat S. Auguſtinus. Generale illud
perſev. c. remedium pro omnibus erat præpara
tum ; ſed propter naturalium caufarum
diſpoſitionem , quam Deus mutari non
patitur , illis applicari non poteft . Sic
adulti quamplurimi propria malitia ob
cæcati gratias ſufficientes non recipiunt ,
quas illis Deus dare paratus erat 7 nis
fefe indignos effeciffent , animique adi
cum gratiæ occlufiffent . Sententia illa
fic temperata multos habet propugnato
res . Quibus favere videntur S. Auguſti
nus , & S. Thomas. Et quidem S. Au
de correp :guftinus loquens de auxilio , fine quo
& grat. c. vel bene agere, vel in bono perſeverare
JI. non poffumus , quod de gratia ſufficien
ti haud dubie intelligitur , dicit quod fi
» Angelo , aut primo homini defuil
ſet , ſua culpa non cecidiſſent. Nunc
autem , inquit, quibus deeſt tale adju
torium , jam pæna peccati eft ; quibus
autem datur , fecundum gratiam datur .
Negare nemo poteft, verba hæc ſuppor
nere > quod quibuſdam auxilium etiam
ſufficiens propter præcedentia peccata
denegatur . Similia S. Auguftini vcrba ci
S.Th. 2.2. » tat, & ſequitur S. Thomas. Sunt que :
qu . 2. a.
sad s. dam, inquit , quæ homo fine gratia
auxilio implere non poteſt . Quod
» quidem auxilium quibuſcumque divia
m nitus datur miſericorditer datur :
» quibus autem non datur , ex juſtitia
► non datur , in pænam præcedentis ,
-„ aut faltem originalis peccati, ut Aus :
* guſtinus dicit in lib. de correp. & gra
fia .
Alii tandem omnibus etiam infidelis
bus
 De providentia . 285
bus & obduratiffimis peccatoribus fuf
ficientes gratias per totum vitæ fuæ cur .
fum identidem dari contendunt , quo
rum ſententia ficut ſuavior eft , fic dia
vinæ bonitati conformior eft . Quidquid
fit , fecunda , auttertia fententia , fi in
aliquo differant , tenenda omnino . Quis
enima prima ſententia non abhorreat?
Bifariam cogitare poſſumus Deum au
xilia fua fubducere , inquit Dominicus
3 a Soto . Uno modo , quod in pænam Domin .
w præcedentis peccati ita Deus deſti- Sot. 1. 1.
tuat hominem favore fuo , & ſubfi- de nat.&
» dio , ut ftatuerit quaſi prolata fen- grat. c.19.
> tentia numquam ei amplius fuccurs
» rere , ſed fixum apud fe habeat &
» firmum , illum perpetuo deſerere ; ita
25 ut per Deum ipſum fiat , ut non ille
» & a præterita culpa emergat, & no
va vitet crimina . Alio modo permite
,, tere idem pollet , quod finere quem .
» quam libere agere ſecundum pro
» priam voluntatem ; ita tamen ut ſem
» per fit Deus paratifſimus manum pora
» rigere , niſi per hominem fteterit .
5 Primo modo certo certior fum , quin
vero & certiſſimos credo ſemper fuiſ.
fe Sanctos Doctores , qui fuerint hoc
» nomine digni , neminem unquam &
Deo fuiſſe derelictum , ſuiſque cupi.
ditatibus permiſſum in hac mortali
» vita ; fed præcile fecundo modo .
» Abfit aliter de Deo ſentire Chriſtia .
! » num , &c . Hæc tanti Doctoris ſentens
tia in Concilio Tridentino honorifice
publicata magni ponderis eft .
Hunc Sandi Thomæ Diſcipulum imi
tatus eſt alter non minoris ingenii, fcie.
licet
 286 Liber tertius .
licet Pater Nicolai , qui fuſe Scripturæ ,
Nicol . fu
per Ray Patrum , & præfertim S. Thomæ teſti
ner. de moniis probat, omnibus omnino homi.
grat. c.7. nibus adultis offerri fufficientem faltem
gratiam ad id agendum , quod pro
temporis neceffitate agere debent , ut
ſe ad falutem diſponant.
Et quidem primum hunc modum de
ſerendi homines a Dominico Soto deli
gnatum S. Auguſtino, ejuſque Diſcipu
lis tribuere , ut quidam incaute tribue
re videntur , odiolum prorſus eſt . Quido
ni S. Auguſtini loca , li quæ duriora ap
pareant , benigna interpretatione mol
liemus? An hoc non patitur ipfius do.
S, Aug. 1. & trina ? Uno loco dicit S. Pater juftitiæ
1. de pec- folem radiis fuis obcæcatorum homi- .
cat. mer.
& remifl. num mentes quodammodo veſtire , ſed
C. 25 . claritatem ejus ob ipſorum tenebras
non percipi. Dicit alibi, infideles homi
Tract. 53 . nes ideo credere non pofle quia no
in Joan . lunt . Explicans enim hæc verba Joan
nis 12. Propterea non poterant credere
hanc fibi difficultatem opponit . Di
eitur nobis : Si non potuerunt crede
te , quod peccatum eſt hominis non
„ facientis, quod non poteſt facere ? Si
autem non credendo peccaverunt, po
tuerunt ergo credere , & non fece .
» runt Si ergo potuerunt , quomodo r
dicit Evangelium , Propterea non po C
tuerunt credere ? Hanc quæftionem in
fra fic folvit . Quare non poterant
fi a me quæratur , cito reſpondeo > V
>> quia nolebant. An fic reſpondere po
tuiflet S. Auguftinus , fi Judæis incredu
lis omnem fufficientem gratiam defuiſ.
ſe putaſſet ? Nec enim fine aliqua gra
tia
 De providentia .
tia credere poterant .
Ecce qua ratione dixerit aliquando s.
Auguſtinus , Deum fingulorum homi,
num falutem non velle , vel aliquibus
gratias ſuas denegare . Multorum falu,
tem ideo non velle dicitur , quia ſua
poteſtate non utitur ad vincendam eo
rum contumaciam , quia non tollit re
fiftentiam , Vult quidem Deus , in
1. quit omnes homines falvos fieri , Lib. de
ad agnitionem veritatis venire ; non litt. c. 33.
ſiç tamen ut eis adimat liberum arbi.
trium , quo bene , vel male utentes jus
ftiffime judicentur . Ibi verbum , adimat ,
.
rigoroſam violentiam non indicat . Sed
idem eſt ac fi dicat : Non ſic tamen
vult eorum ſalutem ut nolit permitte
re , quod quidam ſuo libero arbitrio
male utantur . Quibuſdam hoc non per
mittit , quos congruis , & efficacibus
gratiis prævenit . Aliis permittit, qui
bus hujuſmodi gratias non præparat .
An ideo nullas offert ? Quare ergo ſub
jungit S. Doctor , quod miſeri reprobi
experturi ſunt in fuppliciis poteſtatem
ejus, cujus in donis miſericordiam con
tempſerunt ? Quomodo Dei mifericor
diam in donis contempſerunt , fi nulla
miſericordiæ dona receperunt ? Recepe
runt ergo gratiæ dona , non ſpecialia ,
congrua , & efficacia , quæ ſecundum
Divum Auguftinum a nullo duro cor ,
de reſpuuntur ; fed ea quæ fufficientia
vocamus , vel, ut cum S. Auguftino lo
quamur , fine quibus opera ſalutis præ .
ſtare non poterant ,
Et fane fi Deus omnibus media ad
falutem neceffaria non præberet , quo
mo
 288 Liber tertius .
modo eorum falutem velle diceretur ?
S. Thom . Antecedentis voluntatis qua Deus
in J. dift.
46. q. 1. a. » vult omnium falutem , effectus eſt or
do natura in finem ſalutis, inquit S.
Thomas , & promoventia in finem o
mnibus communiter propoſita , tam
, naturalia , quam gratuita . Neque hoc
obiter dicit S. Doctor . Hæc eft perpe
tua ejus doctrina . Sic in Commentariis
ſuper Paulum ex his Apoftoli verbis
Sup. c. 12 . Vule omnes falvos fieri , infert , quod
ad Heb. ideo gratia Dei nulli deeft , fed o
lect. 3.
» mnibus , quantum in ſe eſt , ſe com
municat : Sicut fol. non deeft oculis
» cæcis . Sic explicans illa verba Joan
In Joann . nis 1. Illuminat omnem hominem venien
C. I. lect.s.
tem in hunc mundum , oftendit , quod
Verbum ſol juſtitiæ omnem hominem il..
luminat quantum in ſe , non lumine ro-,
lum naturali rationis , ſed lumine etiam
gratiæ .. » Quod ſi quis , inquit , non
», illuminatur , ex parte hominis eſt a
,, vertentis ſe a lumine, ut S. Chryſo
ſtomus explicat . Sic etiam in libro 3 .
contra gentes , ex Apoftoli verbis , Vult
,, omnes falvos fieri, infert, quod Deus ,
„ quantum in ſe eft , paratus eſt o
mnibus dare gratiam . Sed quamvis
!
» inquit , non poffit aliquis per motum
liberi arbitrii divinam gratiam prome
» reri , poteft tamen feipſum impedire
L. 3. con ne eam recipiat , ſicut hi qui Job 21.
tra gent. dixerunt Deo , Recede a nobis , ſcien
C. 159. tiam viarum tuarum nolumus > & qui
fuerunt rebelles lumini . Illi ergo ſoli
» gratia privantur , qui in ſeiplis gra
tiæ impedimentum præſtant . Et ideo
> excuſari non poffunt, fi peccent. Sic .
uc
 De providentia . 289
ut fole mundum illuminante ,in culpam
imputatur ei qui oculos claudit , li
hoc aliquod malum fequatur , licet vi
dere nou poffit , niſi ſolis lumine præ
veniatur . Quid his omnibus expreſius?
Sed adhuc urgentius eft quod docet 1. p . q. 86 .
S. Doctor , folis dæmonibus , & damna- art. 1
tis hominibus impænitentiam compete
re , nec ſine errore dici , aliquod eſſe
peccatum de quo aliquis in hac vita
pænitere non poffit. Haud dubie tamen
de peccatis fuis pænitere non poſſet
peccator cui gratia deeſſet . Non nifi
ergo calumniofe S. Thomæ imputari
poteft , quod peccatores aliquos a Deo
totaliter deferi docuerit .
Dicant qui peccatoribus falutis viam
claudunt , quomodo Scripturæ verba in
ter pretentur , quibus continuo peccato
res ad pænitentiam hortatur ? An Deum
irriſorum more locutum effe volunt ,
quando cum juramento affirmat nolle
ſe mortem impii , ſed magis ut conver Ezeck:
tatur , vivat ? Quomodo magis vult 33 .
ut convertatur, & vivat , ſi omnino ſub
tractis gratiis omnem illi converſionis
fpem adimat ? At cur Deum injuſtum ,
& crudelem eſſe volunt , obcæcatis , &
omnino derelictis peccatoribus peniten
tiæ legem imponendo ? Vel enim pec
catores , quos derelictos putant , a pa.
nitentiæ lege folvuntur , vel eis aliquid
impoflibile jubetur . Quod a penitentiæ
lege ſolvantur quis dicat ? Impoflibilis
ergo penitencia illis præcipitur; veram
enim penitentiam ; quæ peccatum de
leat , line gratia facere non poſſunt .
Recedant ergo neceſſe eſt a receptiſ
Tom . I. N lima

Į
 290 Liber tertius .
fima Patrum , & Ecclefiæ doctrina , quod
Concil.
Trid. Deus impoffibilia non jubet, ſed jubendo
fefl. 6. c. monet facere quod pois , petere
JI.
quod non poffis , adjuvat ut poffis .
Verba funt Concilii Tridentini, quæ a
S. Aug. l.
de nat. Sancto Auguſtino ſumpſerat . Firmiſſime
& grat . creditur , inquit S. Pater , Deum ju
6. 69. ftum , & bonum impoffibilia non
» potuiſſe præcipere . Imo fine blaſphe
Serm . 191. " mia dici non poſſe aſſerit . Execra
de temp. ~ mur , inquit , eorum blafphemiam
, quidicunt impoſſibile aliquid homini
à Deo eſſe præceptum , & mandata
Dei non a fingulis , ſed ab omnibus
in communi poffe fervari . Si . a ſin
gulis fervari poffunt, ſinguli ergo, gra
tiam faltem fufficientem habere debent ,
fine qua gravia ſaltem præcepta , quale
eft pænitentiæ præceptum , fervari non
S. Thom . poffunt . Ponderanda funt S. Thomæ
in 2. dift. verba . Deus non eft magis crude.
28. q. I. lis , quam homo ; ſed homini in cru
art . 3•
delitatem imputatur , fi obliget ali
quem per præceptum ad id quod im
» plere non poteft . Ergo hoc de Deo
3 nullo modo æftimandum eft .
Dices , hæc impotentia peccatoris ex
cæcati ex ejus præcedenti culpa oritur ,
cur ergo excuſaretur, fi præceptum non
impleat ? Sed quis peccare dicat homi
nem , qui graviffimo morbo laborans
præcepta jejunia non obfervat , etiamfi
ex fua culpa in morbum inciderit ?
Contra illam tamen generalem Dei
providentiam , gratiafque fufficientes
omnibus hominibus oblatas objici pot
eſt quamplurimorum infideli m exem .
plam , quibus Evangelium prædicatum
non
 De providentia . 291
Fuad non fuit . Qualis enim in illis fingi
ando poteſt gratia ad recipiendam fidem ?
Ouomodo ergo , inquit Apoftolus , invo- Rom . ro.
tent
cabunt in quem non crediderunt ? Aur
quomodo credent ei quem noa audierunt ?
ne Quomodo qutem audient fine prædicante ?
Ergo fides ex auditu , auditus autem per
verbum Chrifti .
Refpondetur 1. nullam effe etiam re
motiffimam regionem , ad quam non
perveniret Evangelii prædicatio , fi illam
iniquiffimi homines non rejicerent. Mul
tos habet Eccleſia Chrifti paratiſſimos
homines ad illud opus aggrediendum ,
fi illis via non præcluderetur. Quæ ergo
illis excufatio , fi Evangelii prædicatio
nem non audierint cum Evangelii
prædicatores a ſuis terris arceant ?
Verum , quia non omnes ejuſdem ma. s. Thom
, litiæ ſunt , refpondet 2. S. Thomas, lup. Ep.
»; quod fi qui eſent in hujuſmodi bar- ad Rom .
C. 10. lect .
baris nationibus , qui feciſſent quod 3.
in ſe eſt , Dominus eis fecundum
ſuam miſericordiam providiſſet , mic
tendo eis prædicatorem fidei , ficut
Petrum Cornelio , & Paulum Mace. De veri
donibus . Hoc enim ad divinam pro- tate q. 14 .
videntiam pertinet , inquit iterum S. adart.1. 11.
Doctor, ut cuilibet provideat de ne ,
ceſſariis ad falutem , dummodo ex es
► jus parte non impediatur . Unde fi
o aliquis- taliter nutrirerur, ( ſcilicet in
filvis ) & ductum rationis naturalis
» ſequeretur cum appetinu boni, & fu
9 ga mali , certiffime , tenendum eft ,
quod ei Deus per internam infpira
» tionem revelaret ea quæ funt ad cre
dendum neceffaria , vel aliquem fidei
N 2 » præ .
 Liber tertius .
292
s prædicatorem dirigeret , ficut mifit
Petrum ad Cornelium :
Ergo , inquies , fi homini ex viribus
naturæ facienti quod in fe eft , Deus
gratiam non denegaret , poffet homo
per naturæ vires ad gratiam fe difpone
re , quod eſt contra ipfius S. Thomæ
doctrinam , & erroneum multi putant .
Sed reſponſioni ſuæ ſubjungit ftatim 'S.
Doctor . Hoc ipfum quod aliqui fac
ciunt quod in fe eft , convertendo ſe
ſcilicet ad Deum ex Deo eſt mo
vente ad bonum , juxta illud Thren .
>> 5. Converte nos Domine ad te 7
5 ) convertemur .
Subtiliter ergo notant quidam Theo
logi duo genera effe gratiarum ſufficien
tium . Aliæ fiquidem ſunt gratiæ , quas
immediate ſufficientes vocant, qualis eſt
gratia fidei ; aliæque gratiæ , quæ funt
eſſentialiter ſupernaturalis ordinis , & ad
ſupernaturalem finem immediate ferunt .
Aliæ vero gratiæ ſunt , quas mediate &
remote fufficientes appellant . Et ifte
ordinis funt fupernaturalis quoad mo
dum , licet ad objecta ſolum moralia ,
& honeſtati naturali conformia imme
diate tendant & moveant , Deus enim
hominum mentes juxta eorum capacita
tem movet . Unde infideles , qui nihil
adhuc de ſupernaturali ordine nove runt,
paulatim virtutibus moralibus affuefa
cit , debilem eorum rationem gratiis
conformibus illuſtrando , & excitando ,
quibus fi fideliter conſentiant , recta pro
videntiæ difpofitione illos ad fidei cogni
tionem evehit . Et ſic homines ſolis ſuis
viribus naturalibus ad gratiam non diſ
pos
 De providentia . 293
ponuntur ; fed viribus prævenienti gra
tia quadam adjutis . Nec illi virtutum
moralium exercitio ſupernaturalis fidei
gratia tanquam pro merito datur , fed
ex quadam mifericordiæ congruentia , &
providentiæ fuavitate . Sic Deus dona
fua difponit , ut qui in minoribus ju
vante gratia fideles fuerint , ad altiora
promoveantur .
Ecce quas faltem gratias habeant in
fideles , ſi per illos non ftet . Gratias
habent remote ſufficientes , quibus de
bilitata eorum ratio juvetur ad proſe
quendum bonum , & ad vitanda vitia il.
li bono contraria , quibus fi obſequan
tur, gratiæ ampliores , & proxime fuf
ficientes fuccedunt . Feliciores quidem
Chriftiani funt, qui amplioribus gratiis
donantur . Qui annuntiat verbum fuum Plal. 147.
Jacob , juftitias , co judicia fua Iſrael:
Non fecit taliter omni nationi, & judi
cia ſua non manifeſtavit eis . Unde di
cit Apoſtolus , quod Deus eft falvator 2. Tim . 4
omnium , maxime fidelium . Quæ ſen .
tentia , ait S. Proſper , fi tranquillo
confideretur intuitu , totam controver- $. Profi'.
» ſiam , de qua agimus, dirimit . Dicen - voc.
: 2:gent
de o
do enim , qui eft falvator omnium ho- co 3.
minum , confirmat bonitatem Dei ſue
» per omnes homines eſſe generalem .
Adjiciendo autem 2 maxime fidelium ,
oftendit partem generis humani ſpe
cialibus beneficiis ad æternam falu
» tem proyehi . Nihil his verbis illu
Atrius :

N 3 СА .
 294 Liber tertius .

CAPUT IV.

De predeſtinatione , res
probatione .

QUÆSTIO PRIMA .

Que fint dubia in materia prædeftinae .

rionis agitata ,

DUBIUM PRIMUM .

Perofam hanc materiam multi fu

O ſe tractarunt , & mirum quanto
rum jurgiorum cauſa extiterit. Nos bre
vitati Audentes, quæ circa hanc mate
riam agitata fuerint dubia , paucis ex
pendemus.
Dubium primum agitari poteft quid
fit proprie prædeſtinatio . Varie liqui,
dem hoc nomen_tum in Scriptura Sa
cra , tum apud EccleGafticos Auctores
ufurpatum eft . Primo prædeſtinationis
nomine ſignificari poteft id omne quod
a Deo prædefinitum eſt .
Sæpiſſime prædeftinatio cum præſcien
tia confunditur. Sic enim Apoftolus prę.
ſcientiam pro prædeſtinatione fumit .
Rom . 11. Non repulit plebem fuam , inquit , quam
præſcivit . Quid eft , quam præſcivit, niſi
1, quam prædeftinavit , ut notat S. Augu
de dono. Itinus ? Unde Deum prædeftinaffe idem
perſev. c. dici poteſt , inquit , ac Deum præſciſſe
18. & 19. quod fuerat iple facturus . Et ſubjun
git .
 De prædeft. reprob. 295
git . Quid ergo nos prohibet , quando
apud aliquos verbi Dei tractatores legi.
mus Dei præfcientiam , & agitur de vo
catione electorum , eamdem prædeſtina
tionem intelligere ? Magis autem fortaf
ſe voluerunt hoc verbo in ea re uti ,
quod & facilius intelligitur , & non re
pugnat , imo & congruit veritati , quæ
de prædeſtinatione prædicatur .
Præſcientiam cum prædeftinatione a
deo confundebant antiqui quidam Pa
tres , ut folos juſtos , & electos Deum
præfcire dicerent . Hoc tanquam cer
tum , & in Scriptura traditum propugnat
Origenes , ficque intelligenda eſſe cen
ſet Apoftoli verba , quos præfcivit , Origin
predefinavit conformes fieri imaginis Fi- Rom . lib ,
, lii fui , Puto , inquit , quod ficut 7.
non de omnibus dixit , qui præde
35 ftinari ſunt , ita nec de omnibus
» quos præfciit. Secundum eum foli e
lecti , & prædeftinati præſciti funt
> Cæteros , inquit , non modo præſci
yre , ſed neſcire Deus dicitur. Et qui
dem in Scriptura electi a Deo fciri,
reprobi vero neſciri dicuntur. Cognovit 2. Tim .2.
Dominus qui ſunt ejus , inquit Apofto
lus . Et Chriftus reprobis in judicio di
Aurus eſt, Quia nunquam novi vos, ea Matth . 46
fcilicet fcientia quam approbationis vo
cant .
Præſcientia tamen fecundum Divum
Auguſtinum in hoc a prædeftinatione S. Aug. I.
» differt, quod latius pateat . Prædefti- de præ
deft. . Ce
» natio , inquit , ſine præſcientia effe Sanet
non poteft , poteft autem eſſe fine 10 .
» prædeſtinatione præſcientia . Prædeſti
natione quippe Deus ea præſcivit
N 4 „. quæ
 296 Liber tertius .

» quæ fuerat ipſe faéturus . Præſcire

autem potens eſt etiam , quæ ipfe non
facit , ficut quæcumque peccata . Præde
ftinatio ergo præfcientiæ decretum ad
jungit , quo Deus ab æterno electos ho
mines ad gloriam deftinavit , quibus
propterea congruas gratias præparavit.
Hæc eft propria prædeſtinationis acce
ptio > æterna nempe electorum homi
num ad gloriam deſtinatio cum con
grua gratiarum præparatione . An au
tem voluntatis potius, quam intellectus
actum nominet , ex dictis de providen
tia colligitur ; prædeftinatio enim 'ſpee
cialis providentia eft .

DUBIUM SECUNDUM .

Dubium fecundum occurrit , utrum

prædeſtinatio a S. Auguftino contra Pee
lagianos , & Semipelagianos propofira
deſtinationem electorum ad gloriam in ,
cludat . Sunt qui putent , folam gratia
rum præparationem includere , non ve
ro deſtinationem ad gloriam . Nec enim ,
inquiunt, inter S. Auguſtinum ,& Semi
pelagianos diffenfio erat circa gloriam ,
cum tam iſti , quam ille , meritis per
gratiam acquiſitis dandam effe profite
rentur. Sed hoc in Pelagianis arguebat
S. Pater , quod totam electorum diſcre
tionem ad fidei vocationem in quam
dam meritorum præviſionem refunde
rent , vel faltem in quoddam bonæ vo
luntatis initium , ut Semipelagiani vole.
bant . Cum enim quæreretur > cür his
potius quam aliis prædicatum eſſet Evans
ges
 De predeft. reprob... 297
gelium , cur hi potius quam alii ad fi
dem vocarentur , cur illis potius quam
aliis gratiæ auxilia pararentur ; hoc ad
illorum bonam , quamvis naturalem vo
luntatem , piumque credendi deſiderium
referebant. Hipotius quam alii ſecun
dum eos ad fidem vocabantur , quia
Deus in illis quoddam fidei initium
ſeu quoddam fidei deſiderium præſcie
bat . Ecce totam diſputationis materiam ,
an ratione pii cujuſdam defiderii, quod
ex naturæ viribus aliqui ferrent, ad fi
dem præ aliis eligerentur. Hoc Semi- S. Aug.
pelagianis videbatur . Hoc S. Auguſtinus ad
fup.Rom.
Ep.
ipſe ante ſuum Epifcopatum conceſſe C. 60.
jj rat hac ratione motus ., quia fi fine
ullo merito aliqui potius quam alii
, eligerentur , non effet eleétio . Æqua .
les enim omnes funt ante meritum , nec
poteft in rebus omnino æqualibus ele
& io nominari. Sed poftea de doctrina
Chriſtiana melius imformatus toto cona
tu contra Pelagianos , & Semipelagia
nos gratuitam electionem , ſeu vocatio
nem ad fidem propugnavit . Quod ergo
propofita a S. Auguftino gratuita pręde
ftinatio folam gratiarum præparatio
L. de do
nem includat, ipſe indicare videtur no per .
cum ſanctorum prædeſtinationem de ſev. C. 14.
finit pręſcientiam , & præparationem
97 beneficiorum Dei , quibus certiffime
liberantur quicumque liberantur. EtL.de præ
adhuc expreſſius dicit , hoc unum in- Sanét.
» ter gratiam , & prædeſtinationem in - C. 10 .
tereſſe , quod prædeſtinatio eſt gratiæ
92 præparatio , gratia vero ipfa donatio,
ſeu prædeſtinationis effectus.
Hi tamen validiſſime refelluntur. Un
NS de
 298 Liber tertius .
de habent quod Pelagiani , & Semipela .
giani de electione ad gloriam non difpu
tabant? Imo fanctos ex bonis operibus ,
quæ ex ſeipſis ferebant, ad gloriam elia
gi putabat Pelagius , ut fatis indicat S.
L. de Auguſtinus , cum illum fic loquentem
prædeft. inducit. Præfciebat Deus qui futuri
Sanct. C. eſſent San & i , & immaculati per libe
18 . ræ voluntatis arbitrium ; & ideo eos
ante mundi conſtitutionem in ipfa fua
,, præſcientia , qua tales futuros effe
» præfcivit elegit . Ad quid elegit
quos fanctos & immaculatos præ
fcivit ſecundum Pelagium , nifi ad glo
riam ? Non electos dicit ad vitæ fancti..
tatem , & puritatem , fed propter hanc
vitæ puritatem electos , quod nonniſi
de ele tione ad gloriam intelligi poteft .
-3 Ecce quam Sanctorum ele &tionem impu
gnat S. Auguftinus , quamque his Apo
Holi verbis penitus evertit : Elegit nos 1
ante mundi conftitutionem , ut effemus
Sancti , immaculati . Non quia futu .
ros Sanctos præſcivit , eos elegit , fed
ut eſſent Sanéti , & inmaculati . Futu
ra illa eorum , ſanctitas electionis effe
étus fuit . Nemo , ni fallor , negabit ,
de hoc electionis genere egifle Sanctum
Auguſtinum , de quo loquebatur Pela
gius , quem conſtat de electione ad
gloriam fuiffe locutum .
De electione etiam non folum ad fi .
S. Profp. dem , fed & ad gloriam locutos elle Se
Epift. ad mipelagianos ex Epiftola S. Profperi ad
Auguf. Auguftinum evidenter patet . Horum e
nim fententiam fic proponit S. Profper :
Univerſis hominibus propitiatio q, uæ
* eft in facramento Sanguinis Chrifti
ſine
 De predeft. reprob. 299
ſine exceptione propoſita eſt ; ut qui.
, cumque ad fidem , & baptiſmum ac
cedere voluerint , ſalvi effe pofſint .
» Qui autem credituri ſunt > quive in
„ ea fide , quæ deinceps per Dei gras
tiam fit juvanda , manſuri ſunt , præ
ſcivit ante mundi conſtitutionem Deus,
& eos predeftinavit in Regnum fuum ,
y quos gratis vocatos dignos futuros es
lectione , & de hac vita bono fine ex®
ceffuros efle præviderit , Dicant
quid expreſſius dici poffit. Quid autem
in Sancto Auguſtino reprehendant ſub
jungit . „ Hoc autem propoſitum voca
„ tionis Dei , quo vel ante mundi inia
tium , vel in ipſa conditione generis
humani eligendorum & rejicienda
rum dicitur facta diſcretio , ut ſecun
dum quod placuit Creatori ,alii vaſa
honoris , alii vaſa contumeliæ fint cream
ti , & lapſis curam reſurgendi adimere ,
& fanctis occalionem reporis afferre
dicunt , eo quod utraque parte ſuper
fluus labor lit, fi neque rejectus ulla
induſtria poſſit intrare, neque electus
92 ulla negligentia poffit excidere . Quo
» quo enim modo ſe egerint , non pof
ſe aliud erga eos , quam quod Deus
definivit , accidere , Tandem Augu
ftinum rogat Proſper , ut ipfemet expli
cet quemadmodum per hanc prædi
cationein propofiti Dei9. quo fideles
fiunt , qui præordinati ſunt ad vitam
æternam , nemo eorum qui cohortan
di funt , impediatur , ne occafionem
, negligentiæ habeat, & c. , Quis poft
hæc verba afferere poteft S. Auguſtinum
cum Pelagianis , & Semipelagianis de
N 6 præ
 300 Liber tertius .
predeſtinatione ad gloriam non diſputas
fe ? Quid eft ad vitam æternam pręora
dinari , nifi ad gloriam prædeftinari ?
An aliter quam Scriptura locutus eſſet
S. Pater
Act. 13. S. Pater , quæ in Actis Apoftolorum
dicit , Quod crediderunt quotquot erant
erdinati ad vitam æternam ? Vocatio ad
fidem , aliarumque gratiarum præpara
tio prædeſtinationis ad gloriam effectus
funt .
Nec eft quod prædeſtinationis defini
rionem a Sancto Auguſtino traditam
adeo ponderent . Quamvis enim aperte
electionem ad gloriam non nominet
illam tamen includit . Dicendo præde
ſtinationem eſſe præparationem benefi
ciorum Dei , quibus certiffime liberan
tur quicumque liberantur , ipſum glo
riæ beneficium tacite comprehendit .
Quomodo electi aliter a miferiis huma
næ corruptionis plene, & certiffime li
berarentur ? Non fic integra liberatio .“,
donec in gloriam introducantur : Hoc
eft præcipuum divinæ - miſericordiæ be
neficium , quo Sancti totaliter a corru
ptione liberantur .
L. de Præterea de his loquens S. Doctor
correp .
& grat. qui vel Evangelium non audierunt, vel
0.7. qui eo audito in melius commutati per
feverantiam non acceperunt , hinc infert,
utrofque a corruptionis maffa prædefti
natione non fuiſſe diſcretos . Si enim per
predeſtinationem difcreti effent , & ad
fidem vocarentur , & in ſuſcepta fide
aliiſque bonis operibus perſeverarent :
quomodo ' unum ex alio infertur , nig
quia & vocatio ad fidem , & perſeveran
tia uſque ad finem prædeſtinationis ad
gle
 De prædeft. © reprob. 301
gloriam funt effe &tus ? Unum aliud fupe
ponit, & ex illo conſequitur. Hinc ine
fert Sanctus Auguſtinus , eos qui ſic per
feverant , ad regnandum cum Chriſto
electos fuiſſe . Sed quomodo hoc infer
ret , niſi perſeverantiam prædeftinatio
nis effectum effe fupponeret? Multa hic
Sancti Auguſtini loca ad hoc proban
dum Theologi quidam congerunt. Sed
hæc , cum manifefta fint, abunde fuffi
ciunt .

DUBIUM TERTIUM .

Dubium tertium eſt, an divina prze

deſtinatio bonorum operum in adultis,
& in pueris ſpiritualis regenerationis
pręſcientiam ſupponat. Ut certa ab in
certis ſeparentur, diftinguenda eſt electio
prędeftinatorum ad gloriam a predeſtina
tionis executione . Nulli enim dubium
eft, quod prædeſtinationis executio præ
fcientiam ſupponat . An autem electio
fimiliter in pueris ſpiritualis regenera
tionis , & in adultis bonoruin operum
præfcientiam fupponat , eique fubjicia
tur , magnum in dubium vertitur .
Ardua hæc quæftio Theologos varias
in partes traxit. Quidam divinæ æqui
tati , fummæque providentiæ congruum
exiſtimant, ut omnibus hominibus com
mupis providentia ftatuatur, quam me
ritorum ex gratia ortorum præviſio di
Ainguat. Dicunt ergo , Deum ante re
generationis ſpiritualis, & meritorum prę
ſcientiam nullis gloriam æternam abſo
lure decernere , ſed voluntatem dandi glo :
riam communem pro omnibus habere.
Quos
 302 Liber tertius .
Quos vero gratiis ſuis conſenſuros pra ,
videt , hos intuitu bonorum operum pro
fectorum ex gratia , quæ faltem in ra
tione doni major Git , magiſque ſpecia
lis , ad gloriam efficaciter eligit , quæ
electio prædeftinatio vocatur .
Hanc ſententiam mirum eft quod ali
qui Semipelagianorum erroris infimula
verint . Non in hoc errarunt Semipela
giani , quod divinam prædeſtinationem
bonorum operum per gratiam factorum
præſcientiæ ſubjecerint ; ſed quia , ut a
Deo perſonarum acceptionem remove
rent , ' illum dicebant quibuſdam præ a
liis vocationis gratiam parare , quia in
iHis , non in aliis bonum quamvis na
turalem voluntatis conatum, & creder .
di defiderium prævidebat. Non fic Ca
tholici Doctores . Communis eft omnium
confeſſio , quod prima vocationis gratia
fine ullo naturæ merito datur . Nullum .
agnofcunt boni operis initium , cui gra
tia detur, fi & ipfum a prævenienti gra
tia non procedat. Abfit , ut Catholicis
Doctoribus calumniam inferamus.
Alii expofitam fententiam fic veram
putant , ut excipiendi tamen fint exi
mii quidam Sandi, quos Deus gratuito
prædeſtinat, quibuſque ſpecialiffima mi
ſericordia ingentes gratias præparat .
Sed ficut communior , fic & folidior
eſt aliorum opinio , qui pro omnibus
prædeſtinatis gratuitam electionem ad
mittunt . Deus ergo æterno luo decre
to , quos voluit a maſſa corruptionis
peccati originalis pura miſericordia dif
crevit , illos ſpecialiter ad gloriam elc
git , ficque electis congrua media præ
pa
 De puedefl. reprob. 303
paravit, quibus infallibiliter deſtinatang
gloriam affequentur. Non ergo pręde.
Itinatio ex parte electionis meritorum
præfcientiæ fubjicitur, feu , quod idem
eft, meritorum pręfcientia electionis hu
jus cauſa non eft ; quin imo gratiarum ,
1
& meritorum præparatio gratuitam é
lectionem tanquam caufam , & finem
ſupponit . Non improbanda tamen eſt
eorum ſententia , qui ſic electionem ad
gloriam cum gratiarum præparatione
connectunt , ut unum non fit prius al
tero intentum . Quando enim , inquiunt ,
finis , & media fic colligantur , ut u
num fine alio non intendatur , eodem
voluntatis actu comprehenduntur . Sed
hæc parvi momenti quæftio eft , modo
gratuita prædeſtinationis electio conce
datur .
Maximi ponderis tertiam hanc opinio
nem eſſe probant aperta Scripturæ Sa
crx ,, & Patrum teſtimonia . Quid Apo
ſtołi verbis expreſfius ? Benedictus Deus,
inquit, Pater Domini noftri Jefu Chri
fi , qui benedixit nos in omni benedictio- Eph. 3 .
ne ſpirituali in cæleftibus in Chrifto . Sic
ut elegit nos in ipfo ante mundi conſtitu
tionem ut elemus Sancti , Qimmacu
lari . Qui predeftinavit nos in adoptio
nem filiorum per Jeſum Chriſtum in in
pſum ,ſecundumpropofitum voluntatis fuæ.
Elegit nos Deus , Apoftolo tefte , non
quia Sanctos vidit futuros , fed ut el
femus Sancti. Non ergo meritorum pre
viſio electionis cauſa eft .
At , inquies, non de electione ad glow
riam , fed de electione ad gratiam , & de
vocatione ad fidem Apoftolus loquitur.
Sed
 304 Liber tertius .
Sed id eluſio potius videtur, quam fine
cera verborum Apoftoli interpretatio .
Quomodo electos benedixit Deus in on
mni benedi&tione fpirituali in cæleftibus in
Chriſto , fi ipfa ejus electio gloriam non
comprehendat ? Certe Apoftolus adden
do in cæleftibus , non de temporali ſolum
gratia , ſed de æterna etiam gratia lo
quitur . Sola ad fidem vocatio non eft in
cæleftibus gratia , cum omnino tempo
ralis fit, & ad præſentem vitæ curſum
fpectet . Utrumque probant fequentia
verba , & quod electio mere gratuita
fit ; & quod ad gloriam referatur. Qui
predeftinavit nos in adoptiopem filiorum ,
Tecupdum propofitum voluntatis fuæ , in
laudem gloriæ fuæ . Ecce prædeſtinatos
homines , non ex previſo voluntatis eo
rum propoſito , fed fecundum divinæ vor
luntatis propofitum . Ecce prædeſtinatos
in adoptionem filiorum Dei , quæ hie
inchoata in gloria perficitur. Unde ipſe
Rom . 8. Apoftolus in perſona Sanctorum loquens ,
qui inter hujus vitæ miferias degunt ,
ait : Nos ipſi primities ſpiritus habentes
intra nos gemimus > adoptionem filiorum
Dei expe&tantes. Ubi perficienda expe:
ctatur a Sanctis filiorum Dei adoptio
niſi in gloria ? Cum ergo dicit prædeſti
natos in adoptionem filiorum Dei , ele :
Ctionem ad gloriam haud dubie inclu
dit . Ad hanc adoptionem , feu gloriam
Epk . I. forte vocati fumus , ut ait Apoftolus .
Quid eſt forte , nifi nulla movente me
ritorum pręſcientia ? Hoc eſt forte vo
cari , quod fine meritis eligi .
Ad hanc gratuitam electionem pro
bandam utitur Apoſtolus exemplo Ja
cob ,
 De predeſt. reprob . 305
Gob , & Efau ; quorum priorem Deus
dilexit , pofteriorem odio habuit , id eft
fpeciali amore non dignatus eſt, quam .
vis aliunde pares eſſent, ex eifdem pa
rentibus , & ex eodem concubitu nati, Rom. 9
cum nondum aliquid boni vel mali e
giſent. Et quare hoc ? Ut ſecundum ele
& tionem propofitum Dei maneret . Non ex
operibus, fed ex vocante diétum eft , quia
major ſerviet minori , & c.
Nihil non moliuntur primæ fententiæ
defenſores , ut hujus auctoritatis vim
eludant . Dicunt primo , non hic agi de
electione , aut reprobatione fpirituali, &
æterna , ſed de electione , & reprobatio
ne temporali , ſecundum quam Idumæus
populus per Eſau figuratus Iſraelitico
populo per Jacob figurato ſubjici debe
bat , quod Davidis tempore adimpletum
eſt ; Fa &ta eft enim univerfa .Idumea fer- 2. Reg.8o.
viens David . Quod autem duo populi
per hos duos fratres figurarentur , mani.
feſte patet ex refponlione facta Rebec
cæ Deum conſulenti, cur duo parvuli ,
quos in utero gerebat , inter fe collide
rentur . Due gentes funtin utero tuo , o Gen. 29 ,
duo populi ex ventre tuo dividentur, po
puluſque populum ſuperabit , e major
ſerviet minori. Quid his verbis clarius ?
Dicunt Secundo , quod etfi figura hæc
ad fignificandam ſpiritualem electionem
ad gloriam transferatur , Apoſtoli ver
ba, Cum nondum aliquid boni, vel mali
egiſſent, intelligenda funt vel de operi
bus ex naturæ viribus factis, vel de o
peribus præteritis , & non de futuris '.
Electio ergo Jacob non excludit futu
rorum operum præfcientiam , imo il
lam
 306 Liber tertius .
lam ſupponit, fed opera quæ jam pras
cefliſſent, vel opera ex viribus naturæ
facta ..
Elulo hæc , non reſponſio eft . Et qui.
dem non inficiamur Eſau , & Jacob duos
populos figurafle , quorum unus alteri
temporaliter ſubjiciendus erat . Sed et
iam contradicere nemo poteft , Apofto
lum figuram hanc ad fignificanda gratiæ
myfteria tranftuliffe . Sicut ergo Deus
Jacob ad temporalem hanc benedi& io
nem elegit , antequam aliquid boni e
giffet , non intuitu operum , ſed ex vo
luntatis beneplacito : fic & prædeftina.
tos ad gloriam eligit non ex præſcien
tia meritorum , fed ex mero beneplaci
to , & ex pura miſericordia . Cellent
contradicere attendendo , quod Apofto
Jus totus eft ad oftendendam ſpiritua
lem filiorum Dei adoptionem , ad exhi.
bendam Abrahæ propagationem non fe .
cundum carnem , ſed ſecundum ſpiricum .
Ad hanc cæleftem adoptionem alii ex
miſericordia eliguntur, alii non ita effi
caciter eliguntur . Quid aliud innuunt
fequentia Apoſtoli verba , qui Deum fic
loquentem inducit : Miferebor cujus mi.
ſerebor , mifericordiam preftabo cujus
miferebor ? Ex quibus verbis hanc ipſe
met conſequentiam elicit. Igitur non vo
lentis , neque currentis , fed miſerentis eft
Dei. Cujus vult miſeretur , quem vult
indurat ,
Hoc adhuc clarius patet ex objectio
ne quam Gbi facit Apoftolus , Deum
merito de reprobis conqueri non poffe ,
cum totum ex mera ſua voluntate pen
deat . Quid adhuc queritur ? Voluntatie
nim
 De predeft. veprob. 307
nim ejus quis refiftit ? Ad quam obje.
& ionem fic reſpondet: O bomo tu quis
es , qui refpondeas Do ? Nunquid dicit
figmentum ei qui ſe finxit , quid me feci.
Ai fic ? An non babet poteftatem figuluslan
ti ex eadem maffa facere aliud quidem
vas in honorem , aliud vero in contume
liam ? Certe Apoftolus ad oftendendam
caufam electionis aliquorum præ aliis ,
non ad eorum prævila merita recurrit ,
fed ad puram Dei mifericordiam , rua
premumque dominium . Quod fi aliter
intelligeret , vana eſſet ejus exclamatio .
O altitudo divitiarumſapientre , fcien
tie Dei , quam incomprehenfibilia funt
judicia ejus ! Quis ſic exclamandi locus,
fi Deus aliquos eligat , quia eorum fu
tura bona opera prævidet , alios deſe
rat, quia futuram eorum obftinationem
prænofcit ? Si non aliud ferat prædefti
nationis myfterium , incomprehenſibilia
non funt Dei judicia . Quis enim faci
le non comprehendat , eos juſte eligi
qui pro ſua futura fanétitate., electione
digni ſunt ; eos vero juſte deſeri , qui
perpetuo gratiæ contradicturi norcun
tur ?
Magis adhuc vana eft fecunda refpon
fio . Si enim de operibus tantum ex vi
ribus naturæ factis , vel de præteritis ,
non de futuris bonis operibus intelligen
da effent Apoftoli verba , mera illuſio
effet . An ideo fic exclamare , & ad in
comprehenfibilia Dei judicia recurrere de
buiffet ? Nemo nefcit futura ficut præ
terita Deo præfentia effe . Quid refere
utrum pro præteritis , vel pro futuris
bonis operibus prævilis aliquos eligat ?
Hoc
 308 Liber tertius ,
Hoc incomprehenfibile non eſt . Facile
etiam intelligitur , quomodo pro operi
bus ex viribus naturæ factis illos ad æ
ternam gloriam non eligat , cum inter
hæc opera , & gloriam nulla fit propor
In Ench . tio : Qua in re , inquit S. Auguſti
C. 98. nus , fi futura opera , vel bona hu.
► jus , vel mala illius , quæ Deus uti
„ que præſciebat , vellet intelligi , ne
» quaquam diceret , non ex operibus ,
s ſed diceret , ex futuris operibus , eo
» que modo iſtam ſolveret quæftionem ,
imo nullam quam ſolvere opus effet ,
faceret quæftionem .
Imo li fic intelligenda eſſent Apoſtoli
verba , cur hoc ipfe non expreffit? Cut
totum prædeſtinationis , & reprobationis
negotium ad incomprehenfibilia Dei ju
dicia reduxit , cum myfterium explicare
facillime poffet , dicendo hos præ aliis
eſſe electos , & prædeſtinatos ad gloriam ,
non quia ex ſeipſis aliquod meritum har
berent, ſed quia bona opera ex conceſſa
ſibi gratia facturi prænofcebantur? Et fi
hoc eflet , qua ratione dicere potuit , non
effe volentis , aut currentis , ſed mife
rentis Dei , ut quis ad gloriam eliga
tur ? Si non aliter eligatur prædeſtina
tus ad gloriam , quam quia Deus illum
præſcivit in bonis operibus eſſe perſeves
raturum, verum omnino erit , quod e
lectus eft , quia voluit , & cucurrit , ra
tione propoſiti ſui, & non ex puro di
vinæ voluntatis propoſito. Quæ ergo ef
fet verborum Apoftoli cohærentia ?
Dices iterum , Apoſtolum non loqui
de electione , aut reprobatione fingulo
rum hominum , ſed in genere de electio
ne
 De prædeft. ego reprob. 30g
ne gentilium , & reprobatione Judæo
rum . Et quidem de vocatione genet
lium , & reprobatione Judæorum memi
nit Apoftolus , ut inanem Judæorum
gloriam retunderet , qui fibi folis tan
quam Abrahæ filiis factas eſſe cæleſtium
đonorum promiffiones gloriabantur ; con
cludens eos Abrahæ filios cenſendos ef.
ſe , non qui naſc'ntur ex carne Abrahæ ,
fed , qui illius fidem imitantur , five Ju
dæi ſint, five Gentiles . At quod de
fingulis illis filiis myfticis , feu ele &tis
tam Judæorum , quam Gentilium non
loquatur , fallum omnino eft. Utroſque
tam Judæos, quam Gentiles eleétos in
hoc prædeſtinationis ordine comprehen
dit . Quid his verbis expreſſius ? Ut 0
ftenderet divitias gloriæ fuæ in vafa mi
ſericordiæ , quæ præparavit in gloriam
quos e vocavit , non folum ex Judæis ,
ſed etiam ex Gentibus. Ecce non omnes
Gentiles in genere , ficut non omnes Ju
dæos in genere electos ,, fed quoſdam ex
Judæis , & quofdam ex gentibus , quos
tanquam miſericordiæ vafa in gloriam
præparavit , & quos fic ad gloriam præ- .
paratos congruevocavit . Omnes tam
Judæi , quam Gentiles in eadem maſſa
corruprionis erant . Ex illa maſſa quof
dam tam Judæos , quam Gentiles pro
bona voluntate eripuit , ficut figulus
ex eadem malla prout vult alia vaſa in
honorem , alia in contumeliam facit .
Sanctum Auguftinum hanc gratuitam
prædeſtinatorum electionem ad gloriam
propugnaſſe adeo certum videtur , ut mi.
rum lit quofdam illius auctoritatem in
dubium vertere. Mens ejus non tam ex
ex
 310 Liber tertius .
excerptis quibufdam ejus verbis , quæ
quiſque pro libito explicabit , deduci
certo poteft, quam ex ipfius contra Sea
mipelagianosdiſputatione. Jam fupra ex
relatione Proſperi oftendimus , S. Augu
ſtinum gratuitam Dei electionem non To .
lum ad primam fidei vocationem , ſed
etiam ad gloriam admififfe, acriterque
propugnalle. Hoc illi Semipelagiani exe
probrabant tanquam novum , præceden
tium Patrum doctrinæ contrarium , &
quamdam fatalem neceffitatem impor
tans. Nec ejus de prædeſtinatione fen
tentiam ægre tuliſſent , fi illam bonorum
operum præfcientiæ ſubjeciſſet, quod ipfi
lubenter admittebant. Horum enim ſen
S. Proſp. tentiam fic refert S. Profper Pene
Ep. ad „ on nium , inquit , par invenitur, &
Aug.
> una ſententia , qua propoſitum , &
prædeſtinationem Dei fecundum præ
ſcientiam acceperunt , ut ob hoc Deus
alios vaſa honoris, alios contumelia
» fecerit , quia finerr uniuſcujuſque præ
viderit , & fub ipfo gratiæ adjutorio
» in qua futurus eflet voluntate , & a
», ctione præſcierit ,, . Hic iterum duo
notanda funt , & quod ibi de electione
ad fidei vocationem non agatur , ſed de
prædeſtinatione ad gloriam ; & quod prę
deftinatio a Semipelagianis admiffa non
fubjiciatur præſcientiæ bonorum operum
ex viribus naturæ , ſed ſub ipfo gratiæ
adjutorio factorum . Hæc clara funt . U.
num ergo in Sanéto Auguſtino argue.
bant , quod non propofitum Dei , feu
prædeftinationem operum pręſcientię fub
jiceret , ſed potius præſcientiam propo .
lito , ut indicat S. Profper . Et hoc in
ſuis
 De prædeſt. reprob. 311
fuis libris de prædeſtinatione Sanctorum .
& dono perſeverantiæ non negat ,fed
potius multis confirmat.S. Auguftinus.
Poft. quæ de ejus mente dubitandum
non eſt .

DUBIUM QUARTUM .

Sed Dubium quartum agitatur, cujus

auctoritatis fit S. Auguſtini de prædefti
natione ſententia . Illam adeo quidam
extollunt , uc fere catholicum dogma
videatur . Et ut multis fuperfedeamus,
unius Cardinalis Bellarmini judicium Bellarm ,
ofi proferemus , quod nemini poteft effe l. 2. de
-11* fufpectum . Hanc ergo Sancti Auguſtini ib. arb.
Re fententiam ad ecclefiafticam traditionem c. Ji.
& reducit piiffimus Cardinalis . , Nam
& sj quamvis , inquit , ante exortam hæ
» refim Pelagianam veteres Patres quæ
US » ſtionem iftam non adeo accurate tra
ctaverint , fed tantum occaſione obla
2 ta breviter fententiam fuam aperue
0 » rint, ut S. Auguftinus docet libro de
dono perſeverantiæ c. 19. qui tamen
» Cyprianum , Ambroſium , & Nazian
» zenum pro hac fententia citat : Tae
ý men poit illam hæreſim . exortam o
» mnes omnino qui fanctitatis nomine
„ in Ecclefia claruerunt , hanc ipſam
5 ſententiam apertiffime docuerant . De
inde Sanctos Patres citat uſque ad San
Etos Thomam , & Bonaventuram . Poftea
fubjungit.,, Nequefolum Sancti iſti
» Patres hoc affirmant , fed antiquio
y res , & doctiores ex ipfis , quos cæ
teri postea ſecuti funt, ad fidem ca.
tholicam hanc ſententiam pertinere
» trama
 312 Liber tertius .
tradunt , & contrariam ad Pelagianos
rejiciunt .
S. Aug. Citat primo Sanctum Auguftinum , cu
1. de do . jus verba aperta videntur . Hoc fcio , in
no per
ſev . C. 19. quit S. Pater, neminem contra iſtam pre
deſtinationem , quam ſecundum Sacras Scrie
pturas defendimus, niſi errando diſputare
S. Profp. potuiſſe . Citat fecundo S. Proſperum ,
arbit. ad qui quidem ait, certum apud Deum de
Ruff, c. 1. finitumque eſſe prædeſtinatorum nume
rum in vitam æternam > & fecundum
propoſitum Dei vocantis electorum . Quod
quidem , inquit , tam impium eft negare ,
quam ipfi gratie contraire .
Petr. Dia Citat tertio Petrum Diaconum , cujus
con . l. de Anathematizamus
Incar. & 9 hæc verba refert .
grat. c. „ Pelagium , & c. præcipue libros Fauſti
ult. 2) Galliarum Epiſcopi , qui de Monaſte
, rio Lirinenſi provectus eſt , quos con
» tra predeſtinationis fententiam ſcriptos
effe non dubium eſt . Sed certe ejus
anathema fententiam quam propugna .
mus non tangit, ſed hoc folum , quod
gratiam humanis meritis dari diceret
Fauſtus. Sic enim ſubjungit. In quibus
5 ( fcilicet libris ) non folum contra ho
rum omnium Sanctorum Patrum , ve
» rum etiam contra ipfius Apoſtoli con.
tradictionem veniens , bumano labori
fubjungit gratie adjutorium , &c.
S. Fulg . Citat quarto S. Fulgentium , cujus qui
1. de In- dem urgentia verba funt, quæ ut mani
carn. &
grat. in feſtiora fint , prolixius referemus . De
Spilogo • 9.us, inquit , qui hominem condidit ,
ipfe prædeſtinatione ſua , & donum il
9 ) luminationis ad credendum , & donum
»» perſeverantiæ ad proficiendum , atque
- > permanendum , & donum glorificatio
nis
 De prædeft. & reprob. 313
» nis ad regnandum , quibus dare vo
» luit præparavit , quique non aliter
» perficit in opere , quam in fua fempi
si terna , atque incommutabili habet yo
luntate diſpoſitum . Deinde ſequuntur
citata a Bellarmino verba . Cujus præ
deſtinationis veritatem , qua nos ante
mundi conſtitutionem predeſtinatos in Eph.
Chrifto teftatur Apoftolus, fi quis de
trectat cordis credulitate recipere, vel
oris confeſſione proferre , fi ante ule
i, timum diem vitæ præſentis impietatis
fuæ contumaciam , qua Deo vivo , &
vero rebellis obliftit , non abjecerit ,
js manifeftum eft eum non pertinere ad
eorum numerum , quos Deus in Chris
99 ſto ante mundi conſtitutionem gratis
» elegit , & prædeftinavit ad Regnum .
Nec hi Patres folum , fed ipfa etiam
Ecclefia S. Auguſtini de gratuita præde
S ſtinatione fententiam approbaffe videtur.
Cum enim ad Apoſtolicam Sedem rela
tum effet , quod hæc Sanéti Patris do
ctrina in quibuſdam Galliæ partibus mur
mur excitabat, ad Galliæ Epiſcopos fcri
plit Cæleftinus Pontifex , ut has queri . _ Cæleft.
monias arcerent . Auguſtinum enim , Ep. 1. ad
„ inquit , fan &tæ recordationis virum pro Gallis
» vita fua , atque meritis in noſtra com- c. 2.
, munione ſemper habuimus , nec une
» quam hunc finiftræ fufpicionis faltem
» rumor aſperſit , quem tantæ ſcientiæ
olim fuiſſe meminimus , ut inter Ma.
» giftros optimos etiam ante a meis de
» cefforibus haberetur . Bene ergo de eo
» ; omnes in commune ſenſerunt, utpo
jy te qui utique cunctis & amori fuerit ,
» & honori Unde refiftatur talibus,
-Tom , I , » quas
 314 Liber tertius .
„ quos male creſcere videmus , & c. At ,
inquit Bellarminus, quomodo ifta dice
re potuiffet Celeſtinus , fi Auguſtinus
fallo fcripfiffet , fidem prædeſtinationis
femper in Ecclefia Catholica fuiffe , &
contra eam neminem niſi errando difpu
tare potuiſſe ? Nam ſi Auguſtini de prę.
deſtinatione ſententia falla effet , non
poſſet idem Auguſtinus ab ingenti teme
ritate defendi , quippe qui non folum
tam acriter pro falſitate certaſſet , fed
etiam pro fide Catholica venditare auſus
effet . Quomodo igitur Celeftinus eos ,
qui pro hac ipſa re Auguftinum teme
ritatis , & erroris damnabant, ita repre
hendit , ut dicať nefas eſſe talia audire ,
& Auguftinum pro Magiftro optimo.
ſemper habitum , niſi hanc ipfam de
prædeſtinatione doétrinain fecundum Au
guſtini fententiam veram eſſe credidiſ.
ſet ? Hucuſque Bellarminus.
Et quidem ea Sanctæ Sedis refponfio
adeo Gallos Presbyteros premebat , utdi
cerent Celeſtinum Pontificem non duos
ultimos libros S. Auguſtini de prædefti.
natione Sanctorum , & de dono perſeve
rantiæ approbaſle , fed folum alios ante
riores . Horum eluſionem acriter inſe .
S. Profp. quitur S. Proſper , quia etfi hos libros
Lc.contraC. non exprefferit s. Pontifex , doctrinam
als . tamen in his libris contentam hoc ipſo
approbavit , quod ipſis fatentibus libros
alios approbavit, cum in omnibus San
cti Auguſtini libris eadem de prædeftinas ,
tione fententia [parſa fit . Imo neceffa .
rium eft , ut hanc ipſam doctrinam ap ,
probaverit , contra quam Galli quidam
Presbyteri murmurabant ; alias murmur.
ipfum
1
 De prædeft. reprob. 315
ipſum foviffet potius quam fedaſſet.
Sed libros de prædeſtinatione , & de
dono perſeverantiæ , quos non expreſſe
rat Celeſtinus , expreffit Hortnilda a Hormif
Poſſeſſore Epiſcopo confultus , in iiſque da Epiſt.
quid de libero arbitrio eo gratia Dei , 70.rad
Poft.
Romana , hoc eft Catholica ,Ecclefia fequa
tur , e alleveret , cognofci poffe afferit .
His addit Bellarminus Gelafium Sum
mum Pontificem in Concilio feptuagin
ta Epiſcoporum non folum omnia San
Ai Auguſtini , & Proſperi ejus diſcipuli
opera approbaffe , fed & libellos Callia
ni , & Fauſti Rhegienfis damnaffe , cum
tamen non ignoraret , potiflimam con
tentionem inter Proſperum , & Calliaa
num , ac deinde inter Fulgentium , &
Fauſtum de ſcriptis Sancti Auguſtini de
prædeftinatione Sanctorum , & dono per
ſeverantiæ fuifle .
Hæc quidem magnum auctoritatis pon
dus Sancti Auguftini ſententiæ tribuunt ;
non eam tamen fic extollunt ut tan
quam Catholicum dogma credendi ne
ceffitatem faciat , ut concludere videtur
Bellarminus , cujus hæc verba ſunt .
„ Itaque Sedes Apoftolica non tantum
» ſemel, ſed etiam ſecundo , & tertio
adverfus Pelagianorum reliquias pro
► defenſoribus gratiæ , & prædeſtinatio
nis ſententiam tulit , ut jam hæc ſen
tentia non quorumvis Doctorum opinio,
fed fides Eccleſiæ dici debeat .
Optimo cuique Theologo incumbit in
quirere , quæ a Summis Pontificibus , &
celebratis Conciliis contra Pelagianos , &
Semipelagianos definita funt, quæ vero
licet abunde laudata , definita non fint .
02 Ins
 716 Liber tertius .
Inficiari nemo debet , quod tam Cele
ſtinus , quam alii Summi Pontifices >
totaque Africana Eccleſia ſententiam
Sancti Auguſtini de prædeftinatione me
ritorum præſcientiam præcedente magni
fecerint ; at eam ut tex neceſſitate cre
dendam nunquam propofuerunt .
Quædam funt , quæ tanquam creden
da ex Sancti Auguſtini operibus excer
pfit Eccleſia , fed inter illa quæftio de
prædeſtinatione antecedente meritorum
præſcientiam ne quidem tangitur : Quis
vel parum doctus hoc non' advertat?
Et ut a Celeſtino Papa incipiamus
cum Proſper Sancti Auguſtini diſcipulus
quorumdam Gallorum Presbyterorum
querimoniam contra Sancti Patris do
trinam retuliffet , plurimum quidem
doctrinam ejus commendavit Celeſtinus ,
juffitque ut obtrectatores compeſceren
tur ; at de prædeſtinationis ſpinoſa quę.
Rione_ne verbum quidem fecit. Imo in
ejus Epiftolæ caice capicula quædam
doctrinæ Eccleſiæ proponuntur, quæ ab
ipfo Proſpero adjecta a quibuſdam cre
duntur, in quibus non ſolum prædeſti
nationis quæſtio non inſeritur , imo ex
cludi videtur .
Capitula doctrinam Ecclefiæ contra Pe
lagianos, & Semipelagianos continentia
Cæleft. hæc funt. 1. Quod Adam omnes ho
Epift. 1 . mines læſerit , nec quemquam niſi
ad Epiſc.
Galliæ . » gratia poſſe ſalvari . 2. Quod nemo
„ per ſemetipſum bonus eſt , niſi parti
99 cipationem ſui ille donet , qui ſolus
eft bonus . 3. Quod nemo etiam ba
» ptifmatis gratia renovatus , idoneus eft
» ad fuperandas diaboli infidias , & e
yin ,
 De predeft. reprob. 317
vincendas carnis concupifcentias , nifi
matices » per quotidianum adjutorium Dei per
20:20 leverantiam bonæ converſationis acce
me perit . 4. Quod nemo niſi per Chri
Itum libero bene utatur arbitrio . 5 .
1gn1
» Quod omnia Sanctorum merita Dei
dona funt . 6. Quod omnis fancta co
der » gitatio , & motus piæ voluntatis ex
Deo fit . 7. Quod gratia Dei , qua
» juſtificamur per Jefum Chriftum , non
ad folam peccatorum remiffionem va
suis let , fed etiam adjuvat ne committana
» tur , & præſtat ut lex impleatur , non
», facile , ficut ait Pelagius , quaſi fine
LLAS » gratia Dei difficilius poflet impleri.
Poft hæc autem Capitula exceptio val
de notanda fubjungitur. Profundiores ve
leri 90 , difficilioreſ que partes incurrentium
LIS, queſtionum , quas latius pertra &tarunt qui
21 Hereticis reftiterunt , ſicut non audemus
contemnere > ita non necelle habemus ad
ſtruere. Ecce evidenter profundiores quaf
dam quæſtiones , quę ab Eccleſia definio
tæ non ſunt. Cur inter eas predeſtina
tionis merita antecedentis , vel ſuble
quentis queſtionem non annumeremus ?
Hujus exceptionis auctor , live ipſe
Cæleftinus Papa fit , five S. Proſper ,
Barono
» profitetur , inquit Baronius Cardina- ad ann.
lis , profundiores illas quæſtiones de 431. n.
>> predeſtinatione Sanctorum nequaquam 185.
..- ab Apoftolica Sede definitas , illaſque
» tantuin eſſe ſtabilitas , quę ad conde.
mnationem errorum fatis poſſe ſuffi
ý cere viderentur .
Similia doctrinę Ecclefiæ Capitula a
Sanéta Sede ad Epiſcopos Gallię in Con. Concil.
cilio Arauficano fecundo congregatos Arauſic,
3 tranſa 2. an. 5290
 318 Liber tertius .
tranſmiffa funt, & ab ipſis recepta , in
quibus nullum verbum de prędeftinaa
tione legitur . Ibi tantum damnantur
qui dixerint: Sicut augmentum , ita etiam
Fidei initium , ipſumque credulitatis affe
& tum non elle per gratiæ donum ; qui fine
gratia Dei credentibus, volentibus , defi
derantibus , conantibus, laborantibus, vi
gilantibus , ſtudentibus , petentibus , quam
rentibus , pulfantibus nobis mifericordiam
dicunt conferri divinitus 2. non autem ut
credamus, velimus , vel hec omnia ficut
oportet agere valeamus , per infufionem ,
o inſpirationem San &ti Spiritus in nobis
fieri confitentur , aut bumilitari , aut
obedientiæ humane fubjungunt gratiæ ad
jutorium , ' c. Hęc & alia multa in hoc
Concilio definiuntur gratiam , & libe
rum arbitrium ſpectantia ; fed nihil de
predeſtinatione legitur.
Hoc in Concilio ſopitum tandem fuif
ſe quorumdam Presbyterorum Gallorum
jurgium cenſent viri doctiffimi. Unde ea
ſolum propofita , & definita fuerunt, quę
neceſſario credenda erant , poſtpoſitis a
tiis quę forte eorum animos offendica
fent ; & a reconciliatione revocaſſent .
At , inquies, Maſſilienſes, aliique qui
dam Gallię Presbyteri , de quibus ad S.
Auguſtinum adhuc viventem ſcripſerant
Profper , & Hilarius , jam hunc errorem
depoſuerant, quo fidei initium ab homi
ne elle dixerant , ut ex reſponſione San.
S. Aug. Ati Auguſtini clariſſime conſtat. ,, Per
lib. de
frædeft. venerunt , inquit , ifti fratres, noftri ,
San &t . c. , pro quibus follicita eft pia charitas
veftra , ut credant cum Eccleſia Chris
fti peccato primi hominis obnoxium .
" has
 De predeft. ego reprob. 319
naſci genus humanum ; nec ab ifto
malo niſi per j. ftitiam ſecundi homi.
1
nis aliquem liberari. Pervenerunt eta
5, iam , ut preveniri voluntates homi.
num Dei gratia fateantur , atque ut
ad nullum bonum opus vel incipien
dum , vel perficiendum libi quemquam
fufficere poſſe conſertiant . De hac
ergo queſtione an hos potius , quam a.
lios Deus ad Fidem vocaret : quia in il
lis quemdam credulitatis affectum , feu
Fidei initium - pręvidebat, non erat am
plius diſſenſio ,cum Maffilienſes Semipe
lagiani tandem abjecto ſuo errore celica
fent , & tamen Divus Auguftinus de il
lis non erat adhuc contentus. Iis qui.
dem gratulatur , quod a peffimo Pela
gii errore diſceſſerint ; ſed de his con
queritur,quod adhuc male de prędefti
natione Dei fentiant . Sperans tamen
quod Deus illos illuftrabit , ut verita
tem agnoſcant , Adbuc quippe , inquit ,
in queſtione caligant de predeſtinatione
Sanctorum . Hoc unum igitur diſcutien
dum reftabat , an Divina prędeftinatio
meritorum ex gratia procedentium pre
ſcientię fubjicienda eſſet, an vero , lica
ut propugnabat S. Auguſtinus , predeſti
natio omnem meritorum previſionem
precederet . Quod fi indifferens fuiſſet
Sancti Auguſtiniſententia ,curcontradi
centes Maſſilienſes Presbyteros tanto ar
dore proſecutus eft S. Proſper ? Cur il
lorum diffenfionem ad Sandtam Sedein
retulit ? Cur ipſa Sancta Sedes obtrecta
1 torum illorum doctrinęS. Auguſtini jur
givm compefcere juffit? Cur illos in ſua
Lententia , fi jam tolerabilis erat , non
04 re
 320 Liber tertius .
seliquit? Cur adh ic celebrata funt Pro
vincialia Concilia , ut ad Ecclefię pa
cem revocarentur ?
Verum tantum abeft, ut Semipelagia
ni errorem ſu m de humanis meritis in .
tegre depoſuiffent. Ad hoc quidem per
venerant, ut ex Proſperi, & Hilarii re
latione fupponit S. Auguſtinus , quod boa
norum operum non folum augmentum ,
ſed etiam initium gratię tribuerent . At
fidem , ſeu credulitatis affectum huma
nis viribus adhuc reſervabant . In hac
igitur fententia permanebant, quod De
us aliquos prę aliis eligebat , quia prę
videbat eos proprio libertatis ufu , &
naturali virtute credituros , vel creden .
di affectum habituros , ac deinceps poſt
habitam fidem juvante gratia in bono
rum operum exercitio eſſe permanfuros .
Sicque bonorum operum pręfcientia , cui
predeſtinationem ſubjiciebant , non fo
lum opera ex auxilio gratię facta , fed
fidem , ſeu faltem fidei deſiderium ex
viribus naturę habitum comprehende
bat , quod volebant effe meritum , pro
pter quod prędeftinandi homines ab a
liis diſcernerentur . Unde ex eorum ſen
tentia prędeftinatio ab origine fumpta
gratuita non erat , quia pro origine hu
manum vel fidei, vel affectus credendi
meritum fupponebat.
Hunc illorum ftatum aperte deſcribit
Hilar.Ep. Hilarius .„ Conſentiunt, inquit, omnem
ad Aug. hominem in Adam periiffe , nec inde
„ quemquam poſle proprio arbitrio libe
rari: Sed id conveniens aſſerunt veri
» tati , vel congruum prçdicationi, ut
» cum proftratis, & nunquam fuis via
ri
 De predeft. Bow reprob. 327
99 ribus furrecturis annuntiatur obtinen
dæ ſalutis occaſio , eo merito quo vo .
luerint , & crediderint , a ſuo morbo
ſe poſle ſanari, & ipfius fidei augmen
tum & totius ſanitatis ſuæ confe
s , quantur effectum . Cæteruin ad nul
» lum opus vel incipiendum , nedum
perficiendum quemquam fibi fufficere
„ poſſe confentiunt . Quod enim dici
- tur , Crede o ſalvus eris unum
, horum exigi afferunt, aliud Offerti
, ut propter id quod exigitur , fi red
ditum fuerit, id quod offertur dein
is ceps tribuatur . Non enim putant ſu
pra naturales vires effe , quod ægro-
iz tus velit fanari , & medicum petat .
Vides , Lector , quam prædeſtinatio
nem impugnabat S. Auguſtinus tanquam
Scripturæ Sacræ , & Ecclefiæ doctrinæ
contrariam . Sic illam admittentes in quę.
ftione de prædeſtinatione Sanctorum ca
ligabant , ut Auguſtini verbis utar . Hoc
unum ab illis exigebatur , ut prædefti
nationem ſic gratuitam admitterent , ut
nullius humani meriti pręſcientiam lup
poneret . Et ideo tam male audiebant ,
& ut Hæretici a Sanctis Patribus ha.
bebantur , quia illam confiteri renue
bant . At quod prædeftinationem , quæ
fupponat operum ex gratia factorum prę.
fcientiam damnarint Patres ut Scri
pturæ Sacræ > & Eccleſiæ definitioni
contrariam nuſquam clare reperietur .
Relicta ergo fidei certitudine , quam
prædeſtinacioni bonorum operum etiam
ex gratia factorum præſcientiam antece
denti nec dare volumus, nec poſſumus ;
cos tamen non probamus , qui cum a .
O 5 gne
1
 3622 * Liber tertius .
gnoſcant S. Auguſtinum hujus fuiſſe fen
tentiæ , illam tamen fine ulla tanti Do.
ctoris veneratione non ſolum contemnunt,
fed pene ut hæreticam rejiciunt , parvi
facientes S. Auguſtini auctoritatem , quem
in hoc aliis Patribus , pręſertim Græcis ,
contrarium putant. Quidquid fit de an
tiquis Græcis Patribus , quorum de pręu .
deſtinatione fententiam cum S. Auguſti
ni doctrina conciliare conantur viri do
Etiſſimi, certum tamen eft , hanc Sancti
Auguſtini doctrinam de prædeftinatione
non laudaſſe , aut approbaſe folum Sum
mos Pontifices , aliofque Patres , & Do
tores ſanctitate , & doctrina fulgentes ,
qui poft exortam Pelagianorum , & Se
mipelagianorum hæreſim ſcripſerunt , ſed
illam etiam amplexos efle , ut oſtendunt
viri docti . Sed eorum verba referre non
patitur Compendii brevitas .
Et ſane quis in materia de gratia , &
prædeſtinatione illius fanctiffimi Patris
fententiam non veneretur , cui Deus gra
tiæ fuæ defenſionem contra illius, impu
S. Profp. gnatores commiſit, cujus ductu , ut ait
1. contra S. Proſper, viginti amplius annis con
Collat . Ce
1. 25 tra inimicos gratiæ Dei Catholica a
pugnat, & vincit , & in quorum
excidium unam cunctorum Sacerdotum
manu fententiam ſcripſit ? Ex. bis pa
tet Concilia Africana contra Pelagianos,
& Semipelagianos congregata S. Augu
ftinum ducem , & quafi proprium Do
&torem habuiſſe , cujus ore , & conſilio
fententias ſuas pronuntiabant. Hęc ergo
de prædeſtinatione fententia non tam
fua , quam omnium Africanorum Epi.
ſcoporum doctrina erat . An dicent's .
Au
 De predeft. eo reprob . 323
Auguftinumqueſtionem de prædeſtination
ne tot annis ventilatam non intellexille?
An illi Spiritus Sanctus præcipuum gratię
myfterium celavit , quem gratiæ defenſo
rem elegerat ? An Semipelagianorum er
rorem alio errore impugnaſſe volunt Do.
ctorem tam eximium ? An illis novo lu
mine in Eccleſiæ pace apertum eft, quod
Sancto Auguftino in magna Eccleſiæ ne
ceſſitate abſconditum fuiſſe volunt ? Die
ſcant faltem in diſputationibus de gratia
Doctorem venerari, cui Ecclefia gratiæ Baron. ad
defenſionem commifit . Videant, util an. 490.
los monet Cardinalis Baronius , quan- n. 36 .
» to periculo , dum in Novatores inſur
gunt, ut eos confutent, a Sancti Aus
,, guſtini ſententia de prædeftinatione re
„ cedunt , cum alioqui arma non de
97 fint , quibus adverſarii profligentur. S. Tho. 1.
Communem hanc Patrum doctrinam p. qu. 23;
more fuo fecutus eſt S. Thomas . Si 3. & 9.6 .
» quæratur , inquit S. Doctor 9 quare de verita
Deus hos elegit ad gloriam , & il te art. 2 .
los reprobavit , non habet rationem
nifi Divinam voluntatem . Et hoc id
» eo . quia Deus voluntatis fuæ rationem
9. non habet , niſi propriam bonitatem :
> unde quod alicui gratiam & gloriam
dare velit , hoc ex mera liberalitate
» procedit.
Contra tamen hanc fententiam hæc Matt's
Evangelii verba objici folent : Venite , 250
benedi&ti Parris mei , poffidete paratum
vobis Regnum : efurivi enim , o dediftis
mibi manducare , aliaque multa , quibus
indicatur gloriam dari tanquam coronam ,
& bonorum operum mercedem . Sed hæc
non electionem , ſed predeſtinationis exe-:
0 6
 324 Liber tertius .
cutionem refpiciunt. Prædeſtinavit quia
dem Deus gloriam dare pro operum me
ritis ; fed quod aliquos præ aliis elege
rit ad gloriam per merita acquirendam ,
ex pura miſericordia procedit. His ergo ,
quos ad gloriam ex liberalitate elegit ,
congruas gratias preparavit, quibus ad
juti bona illa opera præftarent , quibus
gloria conceditur. Duo includit præde
Itinatio , electionem ad gloriam tanquam
finem , & præparationem meritorum tan
quam mediorum ad illum finem aſſequen
dum. Exigit autem ordo , ut finis prior
fit in intentione , quam media . Quod.
autem gratuita prædeſtinatio libertati
humanæ contraria non fit , commodius.
in tractatu de gratia dicetur..

DUBIUM QUINTUM .

Dubium quintum tandem occurrit, ar

ficut Deus quofdam ad gloriam prædeftis
navit , fic etiam alios ad damnationem
prædeftinaverit. Queftio hæc occafione
Gottheſcalci Monachi Rhemenſis Dice
cefis magnum tumultum excitanit . Cum
enim inquietus hic Monachus fententiam
fuam de gemina prædeſtinatione publi
caffet, quorumdam ad gloriam , aliorum .
ad mortem , rumor magnusſparſus eſt ,
quaſi Deum diceret quoſdam ad pecca
tum , & damnationem æternam predeſti
naſle, ſicut alios ad bona opera , & glo...
riam predeſtinavit; & quod fic ad æter
nam mortem prædeſtinati, damnationem
effugere non poffunt. Caufa hæc primo
ad Rabanum Moguntinum Epifcopum
delata eft , qui pertinacem Monachum ,
da
 De predeft. eu reprob . 325
damnato ejus errore ad Hincmarum
Metropolitam fuum remifit . Hunc Hinc
marus duriffime excepit , ipfumque in
Cariſiaca Synodo damnavit , & ab of
ficio Sacerdotali depoſuit .
Lugdunenfis vero Eccleſia erga hune
Monachum benignior , illiuſque verba
benigne interpretans , cauſam ejus fu
fcepit , pluribuſque Sanétorum Patrum
auctoritatibus probavit, Deum ficut ex
miſericordia quofdam ad gloriam , fic
alios jufto judicio ad æternæ mortis
fupplicium prædeſtinaſſe .
Sed totum hoc jurgium ex partium
præventione ortum habuit , vel ex eo
potius quod inconſtans Monachus , Hæ +
reticorum more , mox hunc , mox alium
ſenſum verbis fuis traderet , prout fibi
opportunum agnofcebat. Quidquid de il
la præventione fit , certum tamen eſt ,
quod tam Rabani, & Hincmari , quam
Lugdunenſis Ecclefiæ judicium .in idem
tendebat. Idem inter fe altercando fen
tiebant . Fatebantur omnes impium , &
blafphemum eſſe dicere, quod Deus ali
quos propriæ voluntatis nutu ad pecca
tum , & damnationem prædeftinaverit .
Similiter Catholico ſenſu dici poſſe con
fentiebant , quod Deus pręviſa aliquo
rum in peccatis perſeverantia , illos ju
No judicio ad æternæ damnationis fup
1 plicium prædeftinavit . Gottheſcalcum
Rabanus , & Hincmarus tanquam hæ
retice ſentientem damnarunt, quia vere
ba ejus in primo ſenſu fumpferunt
Hunc e contra mitius tractavit Eccle.
fia Lugdunenfis , quia illum in fecun
do ſenſu locutum eſſe .putabat.
Ve
 326 Liber tertius .
Verum ergo eft , & a Patribus admifa
ſum , quod reprobi fint ad eterna fup.
plicia predeſtinati , non tamen ficut eles
& ti ad gloriam predeſtinantur. Electo
rum enim ad gloriam prędeftinatio mea
ritorum pręſcientiam antecedit , ut fu
pra vidimus ; reproborum vero ad pea
nas eternas deſtinatio obſtinationis ipfo
rum pręſcientiam omnino fupponit .
Primi ex pura Dei miſericordia ad glo
riam , alii vero ex juſto judicio propter
previfa fcelera ad damnationem pręde
ftinantur. Sic omnes ex utraque parte
fententiam fuam pronuntiarunt . Unde
clare adhuc conftabit , quam concors
fuerit Ecclefia Gallicana in afferenda gra
tuita Sanctorum predeſtinatione , poft
extinctum Semipelagianorum errorem .
Exigit materiæ gravitas ut eorum ſen
tentias referamus . Sic mentem fuam de
claravit Rabanus Moguntinus Epiſco
pus , referente Hincmaro . Impii , feu
reprobi non ſunt divinitus ad damnatic
Hincm. I. nem prædeſtinati. Pręſcivit illos Deus
de præd. peſfimum habituros ortum , pejorem
6.5
> interitum .. Prędeftinavit autem eos
ad luendum perenne tornientum , &
fempiternum interitum . Et infra
Quia revera ſicut electos omnes prę .
deſtinavit ad vitam per gratuitum lo.
) lius gratię ſuç beneficium , quemad
modum veteris , & novi Teſtamenti
• paging manifeftimum prebent ; fic
,, nimirum & reprobos quofque ad æ
ternę mortis predeſtinavit ſupplicium ,
i, per juſtiſſimum videlicet incommu
Synoj .
Carif. c.1, 37 tabilis juſtitię ſuę judicium .
Hincmarus in Synodo apud Cariſia
cum
 De predef . reprob. 327
cum decretum ſuum fic elimavit
Deus omnipotens hominem fine pec
- cato rectum cum libero arbitrio con
didit , & in Paradiſo pofuit , quem
in ſanctitate juſtitiæ permanere vo
luit . Homo libero arbitrio malé u
9 tens peccavit , & cecidit , & factus
eſt maſſa perditionis, totius humani
„ generis . Deus autem bonus & juftus
- elegit ex eadem maſſa perditionis fe
cundum potentiam fuam , quos per
» gratiam prædeftinavit ad vitam, &
vitam illis. prædeftinavit æternam
(Ibi , ut vides , pręſcientia. prædeſtina
tionem importat , ut etiam ex Sancto
, Auguſtino vidimus . ) Ceteros au
s tem ... quos juſtitię judicio in maſſa
» perditionis reliquit , perituros pręſci
vit , ſed non ut perirent prædeſti
» navit . Pænam autem illis , quia ju ..
ſtus eft , prędeftinavit eternam . Eccl.
Remigius autem tunc Eccleſię Lugo Lugd. in
dunenſis Epiſcopus , politis. primo qui- lib.de tri
buſdam regulis ; fic tandem circa Got- bus Epiſt.
theſcalci: propofitionem . Eccleſię ſuę no. Bibl. Pat.
mine concludit . Quapropter etli il- toni. 15.
lius miſerabilis Monachi improbatur pag. 672 .
levitas , ' improbatur temeritas , cul
» patur importuna. loquacitas > non
ideo divina . neganda. eſt veritas .
9. Quia juxta premiſſam catholicę fi.
dei rationem omnipotens Deus an
9 te conſtitutionem mundi certis , &
juſtis , atque immutabilibus cau
fis eterni conſilii ſui quofdam prę .
deftinaverit ad regnum , gratuita bo
nitate ſua , ex quibus nemo fit pe
» riturus , protegente miſericordia fua ,
&
 328 Liber tertius :
32 & quofdam predeſtinaverit ad inte
ritum juſto judicio fuo propter ine.
ritum , quod pręſcivit impietatis eo
rum . Ex quibus nemo poflit falva
ri , non propter violentiam aliquam
» divinę poteſtatis , ſed propter indo
mabilem , & perſeverantem nequi
tiam proprię iniquitatis , & c .
Simile decretum editum eft in Con
Conc.
Val. 3 . cilio Valentino tertio , ubi ipſe Remi
Can . 2. gius Lugdunens Epiſcopus ex parte
pręfuit. Ex quibus omnibus omni fin
cere agenţi patebit , concordem effe
Gallorum Epiſcoporum fententiam
quod Deus gratuita mifericordia pręde
finatos ad gloriam elegit. Hanc inter
predeſtinationem ad gloriam , & pręde.
ftinationem ad eternum fupplicium dif
ferentiam ponunt , quod nullis previſis
meritis gratuita fit ad gloriam prędefti
natio ; predeſtinatio vero ad fupplicium
æternum obſtinationis in malo pręſcien
tiam ſupponat . Quod fi de prędeftinas
tione Sanctorum loquentes pręſcientię
meminerint , non ideo , ut in illa ratio :
nem Sanctos prędeftinandi quęrant , fed
quia cum prędeſtinatione inſeparabili.
ter connectitur , & fępiſſime pro ipſa
predeſtinatione fumitur, ut ſupra nota
tum fuit . Pręſcit enim Deus , quod
ipfe facturus eft , & predeſtinando prę
fcit . Et quia Deus omnia Sanctorum
bona opera cum ipſis facturus erat , ut
ait citatus Remigius Lugdunenſis Epiſco
pus , ideo illa omnia prędeſtinavit , &
pręſcivit. Mala autem , quia ipfe faétu
rus non erat , non prędeftinavit , ſed
folum pręſcivit. Hęc pro intricata ma :
te
 De predeft. reprob. 329
teria de prædeſtinatione fufficiant, quæ
fatius forte inſcrutabili Dei judicio re .
linquenda effent .

QUÆSTIO SECUNDA .

Quid fit reprobatio , eo. quam caufam

babeat er utrum a gloria tanquam
a beneficio indebito Deus aliquos ex
cludat ante peccatorum præfcientiam .

Er reprobationem æternum Dei de .

P cretum intelligitur , quo aliquos
Angelos , & homines a gloria exclude
te propoſuit , quam reprobationem præ
deſtinationis nomine vocavit poft San
ctos aliquos Patres Concilium Valenti- Conc,
num tertium . Fidenter fatemur, inquiunt Val. 3.
hujus Concilii Patres , predeſtinationem can. 3
electorum ad vitam , predeſtinationem
impiorum ad mortem . Sed hæc potius
reprobatio quam prædeftinatio dicenda
eft . De hujuſmodi reprobatis homini.
bus loquitur Apoftolus dum ait , quod
in reprobum fenfum traditi funt · Hæc Rom. I.
funt vafa in contumeliam , vafa ire 2
apta in interitum , quæ Deus volens o
flendere iram , notam facere potentiam
fuam , fuftinuit in multa patientia , ut ait
idem Apoftolus . Rom . go,
Duplicem reprobatione m Theologi di
ftinguunt, negativam unam , poſitivam
alteram . Negativam non eodem modo
omnes concipiunt . Quidam eam in pu-,
ra ſpecialis ele &tionis , feu prædeftinatio
nis denegatione conſtituunt . Illi alii ſu
peraddunt Dei voluntatem , feu decre
tum ,
 330 Liber tertius .
1 tum , quo ftatuit quibuſdam denegare
gloriam tanquam beneficium indebitum ,
ad quod jus nullum habent , Et ifta
reprobatio ſecundum illos peccatorum
præviſionem antecedit . Pofitivam appel
lant , quæ relpicit pænam damni , &
ſenſus, quam reprobi ob peccata com
miſla promerentur .
His liç prænotatis inter Theologos
controvertitur an Deus ante peccati
præſcientiam quoſdam poſitivo decreto
1 a gloria excludat , non in pænam pec
catorum , quæ nondum præviſa ſuppo
nuntur , fed tanquain a beneficio inde.
bito , ad quod jus non habent , Dum
audis Lector ante peccati præſcientiam ,
illud ante aliquid prilis , aut poſterius
in divinis actibus non fupponit , cum
quidquid in Deo eft æternum fit , fed
in objectis a Deo volitis ſubordinatio
nem indicat. Idem ergo eft ac quære
re , an peccatorum præſcientia fit ratie
excludendi quofdam a gloria tanquam a
beneficio indebito , vel an Deus illos ex
mera voluntate ſic excludat. Si ex me .
ra voluntate excludat, hoc ante pecca
torum præſcientiam , id eft non movene
te peccatorum præſcientia fieri dicitur.0.
Hac in qualtione affirmativam par
tem tenent aliqui Sancti Thomæ verbis
abutentes , quæ in alium ſenſum trahi
poſſunt, & debent. Quid unum S. Tho
mæ verbum contra perpetuam ejus do
ctrinam ? Quærit ergo S. Doctor , an
præſcientia operationum reprobationis,
cauſa. [ it : reſpondet autem . Dicena
S. Tho.
1. 2. ad dum quod voluntati divinæ de ſalute
Annie hominis duplex voluntas opponi vis
des
 De predef . reprob. 331
detur , ſcilicer voluntas de contradi. bald .
Ctorio , ſecundum quod vult aliquem diftuni . 41. g .
non ſalvare ; & voluntas de contra art c. a3 ,
rio , ſecundum quod vult aliquem da.
mnare . Prima quidem voluntas non
requirit aliquam rationem ex parte
93 oliti , cum falus gloriæ non fitdebi.
ta naturæ humanæ . Non enim re.
quiritur ratio , quare non dem ali
59 cui , cui dare non debeo . Sed vo
, luntas damnationis refpicit rationem
» voliti in damnato , cum damnatio ex
debito inferatur , quia finis damratio
nis eft Dei juſtitia . Hæc Sanctus Tho .
mas ad Annibaldum , quæ nuſquam a
libi reperiuntur .
Sed hæc an ita urgent, ut piiffimo
& Sanctiſſimo Doctori duram , & odio.
fam opinionem tribuamus ? Certe a com
muni aliorum ſententia non diſcedere
Sanctum Thomam probant verba imme
diate fequentia . Detrimentum autem
damnationis ex parte noſtra non ſo ..
lum funt opera , mala hujus , vel il.
lius , ſed etiam naturæ infeétio . Rea
probatio ergo , quæ utramque præ .
di &tarum voluntatum includit , habet
» cauſam quaſi finem divinam juftitiam.
Habet vero pro ratione voliti, , non
, de neceffitate , præſcientiam operatio
num ; ſed ad hoc fufficit præſcientia
„ imperfectionis naturæ ,
Quid ergo ex verbis Sancti Thoma
ſequitur , nifi quod negativa reprobatio
operum præſcientiam non ſupponit ,
fed fufficit quod originalis peccati, per
quod humana natura corrumpitur , præa
(cientiam fupponat? quis hoc non cons
ces
 332 Liber tertius .
cedat ? Hæc autem reprobatio folius Ovi
riginalis peccati præfcientiæ fubnixa non
fic totaliter reprobatos homines a glo
ria excludit , ut Deus illorum falutem
non velit ; ſed ita ut illos ſpeciali dile
Gione non dignetur , nec eos ſicut ele
ctos ad gloriam efficaciter dirigat . In
hoc uno ante operum præſcientiam re
probi ab ele &tis difcernuntur , quod e
lefti efficaci decreto ad gloriam præde
ftinantur , alii fic deftinantur ad glo
riam , ut in peccata labi , & in illis
perſeverare permittantur , propter quæ
damnantur .
Quid in hoc verbis Sandi Thomæ re
pugnat ? Voluntas, quam de contradi
Storio vocat , præviſionem operum non
requirit , ut quibuſdam peccato origi
nali infectis gloriam abſolute dare non
velit , ficut electis dare proponit . An
ſaltem illis antecedenti voluntate glo
riam dare non vult ? Quis hoc S. Thos
mæ tribuere audeat ?
Suam tamen opinionem his Apoſtoli
Rom. 9. verbis confirmari putant : Cum nondum
nati fuiffent, aut aliquid boni, vel mala
. egiſent , non ex operibus, ſed ex vocante
dictum eſt , Major Serviet minori, Jacob
dilexit , Efau autem odio habuit . Ecce ,
Deus odio habuit Eſau antequam alie
quid mali feciſſet . Quid eſt , odio ha
buit , nifi quod a gloria tanquam inde
bite beneficio exclufit ? Si ita fe res has
buit , antequam quidquam mali egif
fet , illius reprobatio malorum operum
præſcientiam non fupponebat .
S.Th.fur. An lic S. Thomas Apoſtoli verba in.
Ep. ad
Rom . c. , terpretatur? Sicut , inquit , dilectio
de

1
 De prædeft. reprob. 333
de qua hic loquitur Apoftolus , per. 9. left. 3.
tinet ad æternam Dei prædeftinatio
s, nem , ita etiam odium pertinet ad res
probationem , qua Deus peccatores
, reprobat , quæ quantum ad aliquid
cum prædeſtinatione convenit, quan
i, tum autem ad aliquid differt . Con
5 venit quantum ad hoc , quod ficut
prædeftinatio eft præparatio gloriæ
* ita reprobatio eft præparatio pænå .
Differt autem quantum ad hoc , quod
prædeftinatio importat præparationem
meritorum , quibus pervenitur ad
i gloriam ; ſed reprobatio non impor
,, tat præparationem peccatorum , qui
y bus pervenitur ad pænam . Et ideo
39 præſcientia meritorum non poteft ef
ſe aliqua ratio prædeſtinationis , quia
yg merita pręſcita cadunt fub prędeftina
15 tione . Sed præſcientia peccatorum
* poteft effe aliqua ratio reprobationis
ex parte pænæ , quæ præparatur re
» probatis ; in quantum fcilicet Deus
, proponit ſe puniturum malos propter
* peccata , quæ a ſeipſis habent , non
à Deo . Juſtos autem proponit ſe
s præmiaturum propter merita , quæ a
n ſeipſis non habent . Ofeæ 13. Perdi
tio tua ex te Ifrael , tantum in me aum
xilium tuum .
Si dicant, quod Sanctus Thomas hic
de reprobatione pofitiva loquitur , cur
illi Apoftoli verba contra Sancti Thomæ
mentem ſuæ negativæ reprobationi ada
ptant ?
Quomodo ftabit antecedens Dei vo
luntas de omnium hominum ſalute $
quam cum Sancto Thoma admittunt la
jus
 334 Liber tertius .
jus Diſcipuli , fi quoſdam poſitivo , &
efficaci decreto a gloria tanquam inde
bito beneficio excludat , non peccato
rum ab ipfis committendorum præſcien
tia provocatus , ſed ex propria volun
tate ? Quomodo opinionem fuam cum
his Apoftoli verbis conciliabunt , quod
1. Tim. 2. Deus vult omnes homines falvos fieri ?
An vult & non vult Deus hominum
falutem ? Quomodo Deus omnium
Pater omnium omnes non amat , ante
quam fui amoris ſe indignos effecerint ?
Tertull. Certe , ut ait Tertullianus , tam pater
1. de poe- nemo , tam pius nemo. At ubi paternus
nit. c. 8.
amor , fi aliquos nondum odio dignos
a ſua gloria repelleret ? An fic de Dei
bonitate ſentiemus ? An non S. Thomas
Sancti Damaſceni ſententiam fequitur
quod Deus antecedenti voluntate vult
omnes falvos fieri ?
Ut ab hac difficultate ſe expediant
novum modum diftinguendi anteceden
tem , & confequentem voluntatem adin .
venerunt . Dicunt ergo voluntatem Dei
antecedentem non fic appellari , quod
operum præſcientiam antecedat, nec con
fequentem , quod illorum præſcientiam
fupponat . Antecedens voluntas , in
quiunt, ea dicitur, qua aliquid amatur.
conſideratum folum ſecundum fe , & ut
præcifum a circumftantiis , cum quibus
a parte rei ponitur . Confequens vero
ea dicitur , quæ terminatur ad res ſe
cundum omnes circumſtantias in parti
culari, & in executione ponendas. Mul
ta fiquidem funt , quæ in feipfis , & ut
præciſa ab omnibus circumftantiis amoa
rem excitant , quę tamen in circum .
Han
 De predeft . reprob.
ftantiis particularibus pofita deferun
tur .
Elto , hic explicandi modus admitta
tur . Sed totum queſtionis negotium ver
fatur circa circumſtantias , quibus pręci.
ſis Deus vult hominum omnium ſalutem ,
& in quibus involutos quofdam homines
a gloria excludit . Has circumftantias ipfi
dicunt non hominum bona , vel mala
opera præviſa ,, fed providentię divine
ordinem , ſecundum quem expedit , quof
dam a gloria excludi , ut manifeftetur
Dei juſtitia . Juxta ergo hanc expofitio
nem antecedentis , & conſequentis vo
luntatis Dei , Deus vult omnim homi
num falutem , confiderando falutem il
lorumi in fe , & ut preciſam a circum
ftantiis providentię , ſed illam non vult
conſideratam in hujuſmodi providentię
circumſtantiis, fecundum quas expedit ,
ut tam juftitia , quam miſericordia ejus
manifeftetur .
Verum quis unquam Patrum fic ante
cedentem , & conſequentem voluntatem
Dei intellexit ? Efto , exigat ordo divine
providentię , ut ficut quidam eliguntur
in laudem gratię Dei , ut loquitur Apo
ftolus, alii non ſic eligantur , ut locus
manifeſtationi juſtitiæ relinquatur. Nemo
tamen Patrum unquam dixit , quod Deus
ante peccatorum pręſcientiam aliquos fic
deferat , ut illos abloluto decreto a glo
ria excludat . Vult quidem permittere ut
cadant , & pręvidendo illorum peccata
vult illos a gloria excludere , non aliam
ob cauſam . In hoc conſiſtit anteceden
tis , & conſequentis voluntaris Dei di
Itinctio , quam Patres admiferunt , &
quam
 336 Liber tertius .
quam admifit S. Thomas, ut omnes ve
lit Deus falvare in feipfis conſideratos ,
& ſecundum infinitę ſuę bonitatis pro
penſionem , nec ullos velit a gloria ex
cludere , niſi quos pręſcit futuros eſſe
peccatores, & obftinatos .
An non hęc eſt concors Patrum On
mnium fententia ? An non omnes hanc
inter predeſtinationem electorum , & a
liorum reprobationem differentiam po
nunt , quod ficut ex miſericordia primi
eliguntur, fic alii nonnifi ex juſtitia re
probantur , aut a gloria excluduntur ,
ex juſtitia ideo , quia peccatores futuri
præſciuntur ?
Et ne inutiliter Patrum teftimonia re
petantur , quæ fatis ſupra retulimus , hoc
unun inveſtigandum reftat, quid Patres
per voluntatem Dei de ſalute hominum
antecedentem , & conſequentem intelle
xerint . Primus diſtinctionis hujus inven
tor dicitur eſſe S. Chryſoſtomus , quam
vis forte antiquior fit hæc diſtinctio , ut
ex Tertulliano videbimus . Sanctus ergo
S. Chryſ. Chryſoſtomus explicans hæc Apoftoli
homil. ;
ad verba , Secundum propofitum voluntatis
Eph. fue, voluntatem Dei de hominum falu
te diſtinguit in primam , & fecundam .
Voluntas prima eft, inquit , ut non
» pereant qui peccaverunt . Voluntas
► fecunda eft, ut quifacti ſunt mali per
eant · Prima eft voluntas prin .
ceps , id eſt principalis , quæ magnam
in Deo ſignificat propenſionem circa ho
minum ſalutem . Ecce quam volunta
tem Dei antecedentem vocat , quam
Deus a feipfo fumit , & ex infinita boni
tatis ſuæ propenſione . Secunda , feu
con ,
 De predeft . reprob . 337
conſequens eft , quam a particularibus
perſonarum circumſtantiis ſumit . An
non hoc verum an non evidentilli
mum ?
Sanctus Joannes Damaſcenus , cui e S. Da.
tiam hæc diſtinctio ſpecialiter tribuitur, mafc. !.
eodem modo ſumit antecedentem , & c. 29.
conſequentem , ſeu primam , & ſecun
dam Dei voluntatem de ſalute homia
num , ut prima fit , quam Deus ex
ſeipſo habet , & ex propria bonitatis
fuæ propenſione ; ſecunda , cui hominum
opera occafionem præbent .. Dicitur ,
» inquit , prima ; præcedens voluntas ,
& acceptatio ex ipſo Deo exiſtens.
Secunda
vero , voluntas fequens , &
» permiſſio ex noſtra cauſa exiſtens,
Deus præcedenter vult omnes ſalva
ri ; non enim ad puniendos nos plaf
mavit , ſed ut efficiat nos bonitatis
ſuæ participes , ut bonus . Peccantes
» autem puniri vult ut juſtus , . Ec
ce in quo S. Damaſcenus voluntatis
primæ , & fecundæ differentiam po
nat .
Hos Magiſtros fideliffime fecutus eft S. Th. in
S. Thomas . Sed ne ejus mentem elu- lib. I.ſent,
dift.46.4.
fiſſe videamur , integram ejus concl uſio- 1. art. 1 .
nem hic tranſcripfimus . , Dicendum ,
» inquit , ſecundum Damafcenum , quod
voluntas eft duplex , ſcilicet antece
9 dens , & confequens. Et hoc contin
» git non ex aliqua diverſitate volun.
22 tatis divinæ , ſed propter diverſas con
ditiones ipfius voliti . Poteſt enim in
unoquoque homine conſiderari ejus
,, natura , & aliæ circumſtantiæ ipfius ,
quod eſt volens , & præparans ſe
Tom . I. Р » ad
 338 Liber tertius .
, ad falutem fuam , vel etiam repu .
1 , gnans , & contrarium agens. Si ergo
in homine tantum natura ipſius con
ſideretur , æqualiter bonum eft oinnem
hominem falvari, quia omnes. in na
tura humana conveniunt. Et cum o
mne bonum fit a Deo volitum , hoc
eriam Deus vult , & hoc vocatur vo
luntas antecedens , qua omnes homi.
90 nes falvos fieri vult fecundum Da .
j malcenum . Et hujus voluntatis effe
etus eft ipfe ordo naturæ in finem fa
» lutis , & promoventia in finem omni
js bus communiter propofita , tam natu
ralia , quam gratuita , ſicut potentię
naturales , & præcepta legis , & hu
juſmodi . Confideratis autem omnibus
circumftantiis perfonæ , fic non inve
nitur de omnibus bonum effe , quod
falventur . Bonum eft enim eum , qui
fe præparat , & conſentit , falvari per
largitatem divinæ gratiæ ; nolentem
vero & reſiſtentem non eft bonum
ſalvari , quia injuftum eft . Et quia
hoc modo fe habet aliquid ad hoc
quod fit volitum a Deo , ficut ſe ha
95
, bet ad hoc quod fit bonum , ideo
iſtum hominem fub iftis conditionibus
9
confideratum non vult Deus falvari ,
95 ſed tantum iftum qui eft volens , &
conſentiens . Et hoc dicitur voluntas
» conſequens , eo quod præſupponit
» præfcientiam operum , non tanquam
cauſam voluntatis , ſed quafi ratio
ném voliti Ecce integram S. Tho
mæ conclufionem . Quid in ea non cla.
rum ? Cur illi aliam antecedentis , &
conſequentis voluntatis Dei de falute ho
mia
 De predeft. reprob. 339
minum acceptionem tribuere volunt ?
Hoc eft antecedenter velle hominem
ſalvare , quod velle illius falutem at.
tenta ſolum ipſius natura . Hoc eſt vel
le illum non ſalvare , ſeu a gloria ex.
cludere , quod illum excludere attentis
peccatorum ipfius circumftantiis . Non
dicit Sanctus Thomas attentis folum
providentiæ circumftantiis, ſed attentis
particularibus perfonæ circumftantiis
nempe ipſius peccatis . Cur puram , &
benignam S. Thomæ doctrinam ad alia
diftorquent ?
Et ne variaſſe putetur S. Doctor ,
idem in fua Suinma repetit . Eodem mo
do antecedentem , & conſequentem vo- IP: 4:19
luntatem ſumit . Objectum enim ali . I.
quod , inquit , in prima fui confide
ratione, ſecundum quod abſolute con
fideratur , bonum , vel malum eſſe
i poteſt , quod tamen prout cum ali
„ quo adjunéto conſideratur , quæ eft
, confequens ejus confideratio , e con
> trario le habet . Sicut hominem vive
re eft bonum , & hominen occidi eſt
malum fecundum abfolutam conſide
rationem . Sed fi addatur circa alim
quem hominem , quod fit homicida ,
vel vivens in periculum multitudinis ,
fic bonum eſt eum occidi . Unde pot
> eft dici , quod judex antecedenter
vult omnem hominem vivere , fed
» confequenter vult homicidam fufpen.
di . Similiter Deus antecedenter vult
omnem hominem falvari , ſed conſe
„ quenter vult quoſdam damnari , le
cundum exigentiam juftitiæ fuæ .
Vides Sanctum Thomam Patribus o
P 2 minis

3
 340 Liber tertius.
mnino conformem , digniſſimum tanto.
rum Magiftrorum diſcipulum . Nec ta.
men Sanctus Chryfoftomus anteceden
tis , & conſequentis voluntatis Dei pri
mam notionem dedit , ut ſupra monui
mus . Diſtin & tionis hujus longe ante me
Tertul. 1. minit. Tertullianus. Uſque ad delictum
co
2. nt.
Marc. c. ,, hominis , inquit , Deus a primordio
» tantum bonus , exinde judex , & fe
, yerus . Ita prior bonitas Dei ſecun
, dum naturam , ſeveritas poſterior ſe
in cundum caufam . Illa ingenita ,
,, accidens , illa propria , hæc acco hæm
c
, modata , iila edita , hæc adhibita .Et ,
ut ait iterum , Deus ex ſeipſo bonus
ex nobis juſtus eſt . Inconcuffum ergo>
maneat Deum ' ex ſeipfo , & attenta
3
ſola hominum natura omnium ſalutem
velle , nec ullum á gloria excludere ;
conſequenti autem voluntate eos a glo
ria excludere , quos prænofcit in pec
you

catum , & obftinationem lapſuros.

Minus etiam congrue de Deo loquun
tur , qui negativam reprobationem ad
puram Dei voluntatem reducunt , abra
que ulla peccati actualis, aut originalis
occaſione . Cur in hoc Sanctum Augu
ftinum , & Sanctum Thomam deſerunt ,
quibus fe adhærere profitentur ? Nonne
S. Aug. 1. hæc eft perpetua Sancti Auguſtini do
4. contra ctrina , quod Deus aliquos a maſſa per
Jul. C. 8 .
1. 5. C. 4 . ditionis ex gratia liberat, alios ex judi
1. 6. c. 10. cio , & juftitia relinquit ? Quomodo au
tem ex juftitia deſerit, fi nihil in illis
vindicandum reperit ? Unde hæc Apofto
li verba explicans , Antequam aliquid
boni , vel mali egilent , Jacob dilexit
Eſau odio habuit . ,, Deum ait odio hao
be
 De predeft. reprob. 341
bere non Efau hominem > fed Erau Lib .1. ad
» peccatorem , & in Jacob diligere non Simpl. q .
2.
» culpam , quam delebat , led gra
tiam , quam donabat . Et iterum :
pi
55 Quid oderat in Eſau antequam fe- Ep. 105.
18 ciſſet aliquid mali , niſi originale
» peccatum ?
WIO Eadem aperta eſt S. Thomæ doctri
na . Electio Dei, inquit , qua unum S. Th. q.
Cum „ eligit , & alium reprobat , rationalis 6. de vie
ritate
eft ; nec tamen oportet quod ratio art. 2.
hazi electionis fit meritum . Sed in ipfa ad 9.
95 electione ratio eft divina honitas ;
Et, ratio autem reprobationis eſt in ho
„ minibus peccatum originale , ut Au- 2. 2. q. 2 .
» guſtinus dicit . Unde ait , quod auxi- art.2 5.
ta lium gratiæ ad credendum , velad dili
i gendum Deum , quibuſcumque divini
tus datur , miſericorditer datur ; quibus
autem non datur , ex juſtitia non da
99 tur , in pænam præcedentis , aut ſal
» tem originalis peccati , ut Augufti
nus dicit in lib. de correp. & gratia .
-- Dices tamen : S. Thomas agitata quæ
ſtione , cur Deus aliquos eligat , alios
reprobet , nullam aliam afſignat ratio - art 1.p.9.2 },
nem præ . j
ter Dei voluntatem . Sed
„ quare , inquit , illos elegit in gloriam ,
& illos reprobavit, non habet ratio
nem niG divinam voluntatem .
Ipſummet ſe explicantem audiamus . Super E.
, Circa electionem bonorum , & repro- pift. ad
bationem malorum duplex quæſtio mo- Rom.co
veri poteft . Una quidem in genera g . eleci.s .
li , quare Deus velit quofdam indu
» rare , & quorumdam miſereri . Alia
vero in ſpeciali , quare velit hujus
» miſereri , & hunc, vel illum indura
hunc;
P 3 » re ,
 342 Liber tertius .
, re . Et poteft quidem ratio prima
3, queftionis aſſignari ; ſecundæ autem
quæftionis non poteſt aſſignari ratio ,
nifi fimplex Dei voluntas . Et qui
dem ſimplicis voluntatis Dei eſt , ut
hunc potius , quam alium in maſſa per
ditionis relinquat : Sed in genere cur
aliquibus ex mifericordia electis , alios
non liberet , ratio eft infectio peccati
originalis .
Reprobationis hujus effectus funt, non
exclulio a gloria , ut jam vidimus, fed
permiſſio , ut reprobati in varia pecca
ta labantur, denegatio non ſufficientium
gratiarum , ſed gratiarum ſpecialium , &
congruarum , quibus certiffime liberan
tur quicumqueliberantur, ut ait S. Au
guſtinus . Effectus etiam ejus eft permiſ
lio , ut reprobati in varias tentationum
occaſiones incidant, &c. Quemadmodum
predeſtinationis effectus eft præparatio
eorum omnium quæ prædeſtinatos ad
gloriam efficaciter conducunt , ut funt
omnes interiores gratię , quibus illumi.
nantur , & accenduntur ; ut ſunt etiam
temporales occaſiones vel morborum ,
aliorumque fauftorum , vel infauftorum
accidentium , quibus charitatis fervor
excitatur ; ut eft etiam aliquando per
miffio , quod pro tempore in aliquod
grave peccatum labantur, quo fiant hu
miliores , & cautiores .
Reprobatio tandem , quam poſitivam
vocamus , quæque infligendam pænam
damni , vel ſenſus reſpicit , rationem ha
bet in pueris fine baptiſmo decedentibus
folum originale peccatum ; in adultis ve
10 tum originale peccatum , tum alia o
mnia
 De predeſt. y reprob. 343
mnia peccata actualia , quæ in toto vi
tæ decurſu committunt . Hic tandem
finis intricatæ quęſtionis , cujus profun
ditatem meditantes cum timore e tre
more ſalutem noftram operari debemus ,
fecundum Apoftoli conſilium . Quis re. Philip. 2.
probationis periculum non timeat , quod
ipfe timebat Apoftolus ? Caſtigo , inquit, •
corpus meum o in ſervitutem redigo , I. Cor. 9 .
ne forte cum aliis predicaverim , ipfe re
probus efficiar . Felices qui hanc regu .
lam fequuntur.

P 4 LI .
 344

LIBER IV .

De Sacrofanéto Trinitatis
Myſterio .

Supremume illud. Chriftiane Religia

titudinis objectum in hoc confiftit , quod
Deus in fubftantia unus , in perfonis
trinus fit . Mirabilis ejus profunditas
quamvis ab omnibus , qui a mundi ini
tio vixerunt , fidelibus aliquo modo cre
dita fit , non ita tamen expreſſe propo
fita , & predicata fuit , ficut nunc cre
denda proponitur . Hujus forte expreſſam
cognitionem habebant illuſtriores qui
dam Legis naturalis , & Legis Mofaicę
Patriarchę , & Prophetę . Sed hoc alii
communiter fideles in harum Legum
duratione implicite ſolum credebant O
Nec ſine providentia Trinitatis Myſte
rium illis temporibus non erat revela
tum . Judaicus enim populus ad infide.
lium capeſſendos errores propenſus , pro
poſita diſtincte perſonarum Trinitate
plures Deos admififfet .
Imo forte in exordio etiam Chriftia
nę Religionis hoc Myſterium caute pro
ponebatur , ne aperta publicatio conver
tendis Infidelibus ſcandali occafionem
preberet . Forte enim fufpicati fuiſſent
plures Deos, ficut ab infidelibus, ita a
Chriftianis adorari . Uc ergo hanc fufpi
cionem removerent trium primorum le
cus
 De Trinitate Perfonarum div . 345
culorum Patres , de perſonarum Trini .
tate in publicis concionibus, & fcripts
parce loquebantur , Myſterii expofitionem
præparatis ad Baptiſmum Catechumenis
reſervantes, ut fic magis a plurium Deo
rum cultu animos averterent . Forte et
iam ut infidelibus morem gererent , il
loſque ſuavius ad chriſtianam fidem ad
ducerent Myſterium illud Platonicæ
Philofophiæ , quæ tunc maxime vigebat ,
principiis temperabant . Quid enim con
venientius ad convincendos infidelium
Philofophos Platonicis ideis aſſuetos
quam ut chriſtianam fidem illorum já
deis aliquatenus accommodarent ?
Platonice ergo quidam primi, & ſe
cundi fæculi Patres cum Platonicis Phi.
lofophis agentes , obſcure de Trinitatis
Myſterio locuti funt. Unde accidit, in
quit Petavius , ut de hoc Myfterio ,
quod tunc minus aperte extraneis expo
nebatur , nonnulla periculofe dicta je
cerint . Et quidem de Dionyfio , & Cle
mente Alexandrino , aliiſque hujus tem
poris Patribus loquens S. Hieronymus ,S. Hierora
ait fieri poſſe ut vel fimpliciter er- A pol. 2.
raverint , vel alio fenfu fcripſerint, Ruffin.
; vel a librariis imperitis paulatim
ſcripta corrupta ſint. Vel certe ante
„ quam in Alexandria quaſi dæmonium
meridianuni Arius naſceretur innc
center quædam , & minus caute lc
, cuti fint , & quæ non poffint perver
forum hominum calumniam declina
re . Unde advertit optime S. Auguſti- S.Aug.
nus , hoc unum fàltem bonum abl. 16. de
Hæreticis evenire , ut dogmatum ca Civ, c.2 ,
tholicorum expoſitioni occafionem
PS » præ
 Liber quartus
346
„ præbeant. Dum enim , inquit , mul
; ia ad fidem catholicam pertinentia
illorum callida inquietudine agitan
,, tur , ut adverfus eos defendi poflint
& conſiderantur diligentius , & intelli
guntur clarius , & inftantius prædican
tur. Et ab Adverſario mota quæſtio
1. Cor. 11. difcendi exiſtit occaſio . In hoc fenfu
Apoftoli verba interpretatur , Oportet
hæreſes elle
Duplex ergo Sabellianorum , & Aria
norum hæreſis horribili ſua contra Tri.
nitatis Myſterium graffatione , Deo de
malis bene utente hoc unum bonum
inter tot horrenda mala Ecclefiæ con
tulit ut Trinitatis Myſterium cla
re , & diſtincte explicandi , efficaciter
que ex Scriptura probandi occafionem
dederit . Nec tamen vel de errore , vel
de ignorantia hujus Myſterii accuſandi
ſunt prinii , & ſecundi fæculi Patres
Quamvis enim obſcurius quam par eſ
ſet locuti fint , Arianorum tamen erro
Meld . E. ri non faverunt, ut inter alios folidiſ
6. lime fuo more demonſtrat Meldenfis E
piſc. in ad
admo.
proteft: piſcopus .
Sed ut ad Sabellianos , & Arianos reo
vertamur , illis tanquam peſſimis inſtru
mentis uſus eſt dæmon , inquit S.
S. Bafil. Bafilius , ut Judaicam iterum nega
homilia tionem , ac Gentilem multorum Deo
27. contra
Sabell. rum cultum introducere conaretur .
Ini namque , ſcilicet Ariani cum
» vnigenitum Dei Filium opus , ac fa .
Cturam Dei eſſe dicunt , & nihilomi
» nus adorant , divinoque honore af
ficiunt , aperte Gentiliſmum creatu
» ræ ſervientes 2 & non Deo , intro
du.
 De Trinitate perfonarum div . 347
ducunt . Illi vero , ſcilicet Sabelliani,
29 Deum ex Deo negantes , & nomine
is quidem Filium confitentes , re ipla
,, vero ſubſtantiam ejus reprobantes
Judaiſmum denuo renovant . His præli
batis ad Myſterii expoſitionem veniamus .

CAPUT I.

De perfonarum divinarum diſtinctio.

ne , ipfarumque in eſſentia , feu
7 ſubſtantia unitate .

QUESTIO PRIMA .

An fit in Deo vera , e realis per

fonarum diſtinctio .

Ealem perſonarum divinarum di

Sabellius, quamvis Sectæ nomen dede Tertull.

rit . Hunc enim errorem prior invexe. contra
rat Praxeas , ut teſtatur Tertullianus , Prax. Col.
quem poftea ſecutus eft Noetus .
Horum hæc eſt opinio, inquit S.
„ Epiphanius , eumdem effé Patrem , S. Epiph .
& Filium , & Spiritum Sanctum , ut 1. 2. He
» ad eamdem hypoftafim tres appella- ref. 62 .
> tiones conveniant : perinde atque in
» uno homine corpus , & anima , &
fpiritus ineft ; ita ut corporis inftar
fit Pater , animæ Filius , Spiritus de
» nique in ipfa divinitate humani fpi
ritus inftar habeatur . Quod & Solis
P 6 fic
 348 - Liber quartus .
ſimilitudine declarant > in quo cuin
> una ſit hypoſtaſis , triplex nihilomi
» nus actus eft, nimirum illuftrandi vis ,
& calefaciendi , & orbicularis figura.
Ac vim calefaciendi Spiritui reſponde
ге > illuminandi vim Filio , Patrem
denique totius hypoftafis velut quam
dam effe formam . Igitur affirmant
‫ ܕܪ‬Filium radii in morem emiſſum Oo
» mnia quæ ad Evangelii , & humanæ
falutis procurationem attinerent , in
jj hoc mundo præftitiffe , atque ita in
cælum rediiffe , quemadmodum is qui
> a Sole manavit radius in eumdem
poftea refunditur . Spiritum porro
Sanctum in hunc orbem immitti , &
99 fingillatim in eos omnes illabi , qui
eo munere digni ſunt eumdemque
> inſtaurare vitam , & animare fervore ,
» fovere denique , ac calefacere , & c.
Verbum , inquit S. Athanaſius , ta
S. Athan. 9 le Deo adſcribunt , quale homines in
orat. con
tra Gre . » ſua mente concipiunt , & fapientiam ,
gales Sac , qualis ea quæ noſtri animi eft , attri.
bellii . buunt. Ideoque unam perfonam De
um cum Verbo affeverant; quemadmo
dum hominem unum eſſe dicimus cum
fua ratione , verborumque in animo
» conceptu , nihilo plus quam Judæiſen
» tientes , &c. Ex his patet ſenliffe Sa
bellianos nomina Patris , & Filii &
Spiritus Sancti non tres perſonas ſignifi
cafle , ſed diverſas unius perſona ope
rationes , quæ variarum functionum ra
tione , quafi variarum perſonarum ap
pellationes fortita eft . Unde Patripaſ.
Liani vocati ſunt, quia Patrem , quein
cum Filio confundebant , incarnatum ,
&
 De Trinitate perfonarum div. 349
& paffum eſſe dicebant.
Sabelliani ad ſuum errorem confirman
dum his omnibus Scripturæ locis ute.
bantur , in quibus Deum unum effe
perhibetur , huic fidei nihil contrarium
magis eſſe cenſentes , quam quod plures
in Deo perſonæ admittantur . Sed Ca
1 tholicorum nemo eſt, qui Deum ita u
num effe non profiteatur , ut plures ef
ſe omnino non poſſint. In hoc conſiſtit
Myfterii profunditas , ut una fumma ,
& 'infinita divinitatis ſubſtantia in plu
ribus perfonis fubfiftat .
Præterea illa Chrifti verba uſurpa- joann .
1 bant, Pater in me eſt , ego in Paire ; 1o.38v. 30 .
1 & .1
1 & iſta , Ego @_Pater unum ſumus . At ,
ut obſerva t S. Epipha nius , Chriſtu s non
dixit , Ego , & Pater unus fumus , fed
unum . Una fumma res , ſeu fubftantia
ſunt Pater , & Filius , ratione cujus &
Pater in Filio , & Filius in Patre eft .
His autem clariſſimis Scripturæ Sacræ
teftimoniis Sabellianorum hærefim con. Locis fu
futarunt S. Athanaſius , S. Epiphanius , pra jis. cita
& S. Bafilius . Primo nefandam hæreſim
ipfum SanctiJoannis Evangelii initium
pleniſſime deftruit: In principio erat Ver- Joann. 1.
bum , Verbum erat apud Deum >
Deus erat Verbum . Si Verbum 3 inquit
S. Athanaſius , genitam perſonam non
nominat , nihilque aliud eft in mente
Patris quam fimplex ejus conceptio ,
quemadmodum in homine verbum men
tis conceptio eft , quomodo Verbum
apud Deum eſſe poterit ? Et quomodo
Deus erit ? Non enim in hominis men
te conceptum verbum homo eſt , cum
non fubfiftat , fed folum vivi hominis
mo
 350 Liber quartus :
motus quidam ; & operatio . Divinum
vero Verbum apud Patrem eft fubfi
ſtens , & in æternum permanens , ut in
Pſalmo nono dicitur , cui conſonat Evan
gelium , cum Verbum illud incarnatum ,
hominibus apparens , gratiaque, & ve
ritate plenum , tanquam Patris unigeni
tum annuntiat . An hoc de una , & ea
dem perſona dici poteſt ? Quomodo e
nim fine contradi&tione dici poteſt ,
quod una perſona feipfam genuerit ,
feipfam in mundum miferit ?
S. Thom . Hanc rationem ponderat S. Thomas .
1.4. con- Filiatio , inquit S. Doctor , fuppofitum ,
tra Gen.
c.5 ſeu perſonam nominat ; non enim ma
nus , vel pes hominis filiationis nomen
accepit , ſed ipſe homo , cujus ifta funt
partes . Multo minus hominis quidam
motus, vel operatio filius proprie dici
tur , fed hominis , qui filius fit , ope
ratio . Si ergo divinum Verbum pura
effet Patris conceptio , ſeu efficientia
motus quidam tranfiens , nec vere a Pa
tre genitum , & fubliftens, Filius ejus
niſi improprie diceretur. At ex Scriptu
ra Sacra conftat Verbum vere eſſe Pa
tris Filium . Quid his verbis expreſ
fius ? Et fimus in vero Filio ejus. Quo
modo verus Filius , fi a Patre tanquam
diſtincta perſona non procedat? Anu
na , & eadem perſona feipfam gignere
dicitur ? Certe genitus Filius diſtinctam
a Patre perſonam habet .
Plura alia ex Evangelio proferunt ci
tati Patres , quæ inter Patrem , & Fi.
lium perſonarum diftinctionem impor;
tant . Quid aliud hæc verba fonant ?
Joann . 3. ut Filium
Sic Deus dilexit mundum
fuum
 De Trinitate perfonarum div . 351
fuum unigenitum daret , & c .
An inter Patrem , & unigenitum Fi
lium , inter mittentem Patrem , & mif.
ſum Filium nulla erit perſonarum diftin
etio ? Quomodo nobis non illuſifſet Deus
Pater dicendo , Hic eft Filius meus dile Matth. 3.
Etus , in quo mibi complacui , fi Chriftus & 19.
Filius ejus vere non fuiſſet ? Quomodo
Chriſtus 7 ut verum teftimonium ſuum
eſſe probaret , dixit ſe non folum eſſe ?
Solus non fum , inquit , ſed ego , Pa- Joann. 8.
ter , qui mifit me. In Lege veftra ( o
Judæi ) ſcriptum eft , quia duorum homi
num teftimonium verum eft . Magis ergo
verum erit teſtimonium a me , & a Pa .
tre Gimul prolatum . Intentum ſuum
Chriftus non probaret , fi ipfe , & Pater
duæ diſtinctæ perſonæ non eſſent. De
hoc agebatur , an recipiendum eſſet te
ftimonium quod de ſeipſo ferebat . Re
nuebant Judæi , quia homini de ſeipſo
teſtimonium ferenti non creditur . Urget
Chriſtus duorum hominum teſtimonium
ſecundum receptiffimam Moſaicæ Legis
regulam rejici non poſſe . Cum ergo ,
inquit , folus ipſe non ſum , ſed ego , &
Paier ſimul hoc teftimonium feramus 7
verum omnino reputari debet . At quo
modo ſolus non fuiſſet , fi diſtinctam a
Patre perſonam non habuiſſet ?
His , aliiſque fimilibus Scripturæ ver
bis convicti Sabelliani, hęc omnia non
de Verbo Deo , fed de affumpta huma
nitate intelligenda eſſe dicebant. Deus ,
inquiebant , reſpectu aſſumptæ humani
tatis Pater dici potuit, hunc hominem
Chriſtum Filium vere appellavit , illum
que pari ratione Chriſtus Patrem ap
pel
 352 Liber quarius .
pellare potuit . Nec ipſos duo fuppofis
fa eſſe inficiabantur , quorum unum di
vinum , nempe Patris ſuppoſitum , al
terum , nempe Filii , humanum effet .
Ex Deo ' ergo natum eſſe Chriſtum fa
tebantur , non Deum de Deo , ſed how
minem ex Deo non ab æterno , fed
in tempore .
At eorum reſponſionem , ſeu potius
elufionem deſtruunt Scripturæ verba :
De Chrifto enim loquens Evangeliſta
Joann. 8. Joannes , quem vere Filium Dei elle die
cit , ftatim adjungit : Hic eft verus Deus ,
o vita æterna . Ecce Filium , qui vere
Filius eſt, ergo à Patre diſtinctus, qui
verus Deus eſt , ergo non humanum
ſed divinum ſuppoſitum habens · Et
quomodo vita æterna erit , fi non ab
æterno , fed in tempore naſcatur ? Quo
modo in principio , ante Mundi creatio
nem apud Deum erat & ipfe Deus
erat , ſi non aliter Filius , & natus , quam
ex temporali generatione , & fecundum
naturam humanam affumptam ?
Nec Filium folum , ſed etiam Spiri
tum Santum diſtinctam perfonam ge
rere Scriptura Sacra teſtatur. Quomo
do enim a Patre procederet , fecundum
Chriſti fententiam , fi ab ipfius perfona
non diſtingueretur ? Et quomodo a Filio
miſſus diceretur , fi a Filio fimiliter non
Joan . 15. diſtingueretur ? Paraclitus ,quem ego mit
tam vobis a Patre , Spiritum veritatis
qui a Patre procedit . Quomodo Spiritus
Sanctus a Filio acciperet , ( Ille de meo
Joan. 16 .
accipiet ) ſi una & eadem cum illo per
fonà eller ?
Trium divinarum perſonarum diſtin
etia .

1
 De Trinitate perfonarum div. 353
&tionem cum ſubſtantiæ unitate clarif.
fime hec Chrifti verba exprimunt . Eun . Matth.
ult.
tes docete omnes gentes baptizantes eos
in nomine Patris , o Filii , Spiritus
Sancti. Dum dicit Patrem , & Filium ,
& Spiritum Sanctum , perſonarum di
ſtinctionem probat. Dum in nomine .
& non in nominibus harum perſona
rum conferendum eſſe Baptiſmum pro
nuntiat earum unam eſſe auctorita.
tem , & ſubſtantiam indicat . Nec ulla
ex eis eft , quæ Deus non fit, cum ex
harum trium fimul auctoritate falutis
medium conferatur .
In Baptiſmo etiam Chriſti diſtinctæ
perſona publicatæ ſunt . Vox de cælo
lapſa , Hic eft Filius meus dile&tus , Pa . Matth.
tris perfonam indicat. Filii perſona iif. & Luc. 3o
dem verbis probatur . Spiritus autem
Sancti perſona his verbis declaratur :
Deſcendit Spiritus Sanétus corporali Spe
cie , ſicut. columba , in ipſum , fcilicet
Chriftum .
Sed tandem , ut alia multa omitta
mus , hæc Joannis verba plenam Myfte:
rii Trinitatis notitiam ingerunt : Tres
funt qui teftimonium dant in coelo, Pa- 1. Joann.
5.
ter , Verbum , Spiritus Sanctus ,
hi tres unum funt . "Tres ſunt, ecce per
ſonarum diſtinctionem . Unum ſunt ,
ecce ſubſtantiæ unitatem .
Totam queſtionem claudet Theologi
ca Sancti Thomæ ratio . Ad perfectio- S. Th. q.
nem divinæ bonitatis , fælicitatis ; & 9. de po
gloriæ requiritur , inquit , quod fit in ten : art.
Deo vera 1 & perfecta charitas , qua ſed con
nihil nec melius , nec perfectius effe tra .
poteft . Amor , quo fe aliquis diligit ;
pris
 Liber quartus .
354
privatus amor , non vera charitas dici,
tur . Deus autem alium ſumme dilige
re non poteft , niſi fit fumme diligibi
lis , nec fumma diligibilis eft , niſi fit
ſumme bonus . Requiritur ergo , quod
in Deo diverſæ perfonæ fint infinitæ ma
jeftatis , quæ fe invicem fumme dili
gant , perfectumque habeant inter fe
conſortium , quale effe non poteft inter
perſonas inęquales. Præterea deratione
fummi boni eft , quod fe perfecte com
municet . Quomodo autem Deus . ple.
nam fui communicationem faceret , niſi
diverfæ divinæ perſonæ effent , quarum
una ex alia procedat ?
Conc. Sabellii error in Concilio Alexandriæ
Conft. 1. celebrato a Dionyfio Patriarcha primum
can. I damnatus , in fecundo generali Concilio
folemni anathemate extinctus fuit .

QUÆSTIO SECUNDA .

An Filius , ſeu Verbum vere Deus fit ,

Patrique confubftantialis .

Uam horrende in Verbi divinitatem

Q "debacchati fint Ariani nemo igno
rat . Datam a magno Conſtantino
pacem turbavit Arius Alexandrinæ Ec
clefiæ Presbyter , & definenti Tyranno
rum perſecutioni pejorem aliam ſubſti
tuit , quæ quantas Eccleſiæ clades in
tulerit, nec dici, nec concipi poteft. Er.
rorem ſuum circa annum Chriſti tre
centeſimum decimum ſeptimum publica
re cæpit, quem ut celerius, & ſuavius
diſ.

1
 De Verbi divinitate . 355
diſſeminaret , in cantilenam redegit , cui
titulus Taleia præfixus eft .
Quale fuerit ejus hærefis caput ex Hærefis
Synodica Epiſtola Alexandri Alexandriæ Arii .
Patriarchæ , a quo primum damnatus
eft Arius , cum omni certitudine colli
gitur . Sic ergo horrendam Arij blaf
phemiam referunt Concilii Alexandrini Alexád.
Patres Verbum Dei non ſemper Conc.
apud So
fuit , ſed ortum eſt ex nihilo . Deus cratem l.
» enim qui eft , illum qui non erat , 1. c. 6 .
ex eo quod non eſt procreavit . Pro
» inde tempus aliquod fuit , cum non
» eſſet , quippe Filius creatura eſt , O
os puſque. Neque vero ſimilis eft Patri
fecundum fubftantiam , neque verum ,
» ac genuinum Dei Verbum , nec vera
2 , ejufdem fapientia . Sed unus quidem
» eſt ex operibus , & creaturis ; abuſive
» autem Verbum dicitur , atque ſapien
tia : quippe cum & ipſe extiterit per
» proprium Dei Verbum , & per fapien.
» tiam , quæ in Deo eft , in qua Deus
» tum cętera omnia , tum eum ipſum 1
fecit . Quamobrem ſuapte natura con
verſioni obnoxius eft , ac mutationi ,
» perinde ac reliqua rationalia . Extra
neum 7 & alienum eft Verbum > ac
ſemotum a Dei fubftantia . Inviſibi
9 lis , atque inenarrabilis eft Filio Pa
9 ter ; neque enim perfecte , & exacte
Filius novit Patrem , neque eum per
fecte videre poteſt . Nam nec ſuam
» ipſius ſubſtantiam novit Filius cu
► juſmodi fit. Siquidem propter nos fa
Ctus eft , ut ejus tanquam inſtrumen
ti cujuſdam opera Deus nos crearet).
Nec ipſe extitiſſet unquam , niſi Deus
nos
 356 Liber quartus
nos creare voluiffet . Et cum qui
dam eos interrogafſet utrum Dei
Verbum mutari poſſet, ficut mutatus
eſt diabolus , ipfi non veriti ſunt re
ſpondere , certe poteft. Eft enim na.
» turæ mutabilis , cum gigni poffit, &
creari .
Error Photinus Galata ad Sirmienfem Epi
Photini . ſcopatum tandem evectus, blaſphemiam
longius protraxit. Dei enim Filium in
Mariæ utero cæpille , merumque homi
nem eſſe dicebat . In quo ab Arianis
diſſidebat , qui Verbum Dei Filium ,
quamvis æternuin negarent , ante tamen
mundi creationem fuiſſe fatebantur , nec
illi adorationem omnino denegabant
quem Deum , non proprie quidem , &
per eſſentiam , ſed quadam excellentiffi
ma divinitatis participatione prædica
bant .
Sed ut ad Arium præcipuum hujus
hæreſis promotorem revertamur , quam
vis in Concilio Nicæno damnatus effet ,
in fuas tamen partes quamplurimos et
iam Epiſcopos traxit, qui Magni Con
ftantini clementia abutentes , nequiffi
mam hæreſim longiſſimediffeminarunt ,
quæ vix tandem ſopita , iterum in Polo
nia , & Tranſylvania a Fauſto Socinio
poft Valentinum Gentilem , & Michae
lem Servetum ſuſcitata eſt . Quis hor.
rendiſſimum monſtrum tot Patrum au.
etoritatibus , Conciliorumque definitioni
bus explorum ultimis his temporibus ap
pariturum credidiſſet? Sed cuiunquam
in mentem veniſſet , quod Calvini ſecta
tores Socinianorum blafphemiam tan
quam indifferentem toleraſſent , quain
zelo
 De Verbi divinitate , 357
zelo adeo ardenti perſecutus fuerat ipfe
Calvinus in Gentili, & Serveto , ut illo
agente Servetus Genevæ igni traditus fue
rii , & Gentilis Bernæ in Helvetiis com
prehenſus capitali etiam pæna affectus
Tic ? O inauditam Calviniſtarum toleran
tiam ! Qualis fideiarticulus fundamenta
lis , ut ipfi volunt , reputabitur, fi Di
vinæ Trinitatis , & Divinitatis Chriſti ar
ticulus indifferens habeatur ? Nonne fic
ut beatitudinis , ita & fidei præcipua ob .
jecta ſunt Trinitatis , & Divinitaris Chri
1 ſti myfteria ? Nonne , ipfo teftante Chri
21 fto , bec eſt vita æterna, ut cognofcamus Joan. 17 .
folum Deum verum , quem miſie Jeſum
Chriftum ? Et quis etiam inter Calviniſtas
fatebitur eos vere Dei Filium cogno ,
ſcere , qui iplum Deum eſſe negant?
Poſt folemnem primi generalis Con
cilii ſententiam contra Arium , ipſiuſque
hæreſim prolatam Ariana Secta in tres
fa &tiones divifa eft . Prima eorum fuit ,
qui ipfius Arii errorem , & blafphemiam
audacter propugnarunt. Inter eos annu
merantur Aetius , Eunomius , qui & ipſi
proprios errores addiderunt , Eudoxius
Antiochenæ Sedis invaſor , Georgius A
lexandrinus , Euxoius etiam Antiochenæ
Sedis invaſor, Valens , Urſacius , Au
xentius Mediolanenſis , aliique miſerrimi
Epiſcopi.
Secunda factio quorumdamn Semiaria
norum fuit , quiverbis ab Arianis diſcre
pantes , in fententia non multum difta
bant . Iis præfuit Acacius Cæſarienſis E
piſcopus , ab alia Semiarianorum factio
ne diviſus ob conceptam in Cyrillum
Hierofolymitanum Epifcopum invidiam .
Is
 358 Liber quartus :
Is ergo in fidei formula , quam Leonæ
Comiti in Synodo Seleuciana obtulit
profitetur, fe in unum Deum Patrem o
mnipotentem credere , & in Filium Dei ;
conſubſtantialis tamen nomen tanquam
a ſacris litteris alienum rejicere . Eos et
iam fe damnare profitetur, qui Filium
diffimilem eſſe Patri dicunt . Hæc e.
rat callidiffimorum venatorum illece
S. Epiph . „ bra , inquit S. Epiphanius . Sic enim
her. 73. inter fe muſlitabant ac docebant :
n. 24 . Creatura quidem eſt Dei Filius , ſed
92 ſimilis Patri, eo videlicet fenfu , qui
„ omnium hominum uſu , ac conſuetu
dine familiaris eft. Etenim plaſtæ fta
27 tuas effingunt , ac fimulacra ex au.
„ ro , & argento , aliaque materia , quæ
limilitudinem quidem habent, exem
3. plaribus vero ſuis nullo modo æqua
9 lia funt . Sic ab illis callide quiddam
„ excogitatum eft hujuſmodi , ut Filium
1 Patri fimilem eſſe faterentur, licet ni
hil in ipſo paternæ Divinitatis inel
fet .
Tertia faétio aliorum erat , qui con
ſubſtantialis quidem nomen omittebant ,
five quia periculofum illud judicabant ,
& pravis interpretationibus expofitum ,
five ex quadam æconomia , ne nimis A.
rianorum animos offenderent , qui nomen
illud execrabantur ; Filium tamen in o
mnibus , etiam in eflentia , ſeu ſubſtan
tia Patri fimilem effe profitebantur. Hi
quamvis Semiariani vocati fint, & forte
ex iis quidam novis artibus Arianæ hæ
relis venenum tegerent , illos tamen o
mnes hæreticos fuiſſe quis dicat , cum
Ecclefia Cyrillum Hierofolymitanum , &
Mes

1
 De Verbi divinitate . 359
OLE Meletium Antiochenum ſanctorum cultu
lit , veneretur ? An autem Bafilius Ancyra
nus , qui unus ex præcipuis hujus factio .
nis auctoribus extitit , inter hæreticos an .
Dei;
am numerari debeat , diſcutiendum aliis re.
el linquimus . Hoc ufum monere ſufficiat,
um quod illum ut hæreticum non habuit
e $. Athanaſius . De iis enim loquens, qui s. Athan,
zce quamvis conſubftantialis nomen abjice- no l. d.
de pa Sy
g
rent , in cæteris tamen Nicæni Concilii
913. &
ant : decreta ſervabant , Filiumque Patri in 916.
led ſubftantia ſimilem eſſe fatebantur , Non
qui s, contra eos , inquit , tanquam contra
Arianos contradicimus ; fed veluti fra
uette
Elta. „ tres cum fratribus diſceptamus , ut
»; cum quibus nobis eadem fit ſenten
26
tia , controverſia autem de verbis .
Qu2
kem . Deinde talem efſe Bafilium Ancyranum
qua aſferit. An Bafilium , & alios cum illo
1211 ſentientes fratres appellaflet , fi illos ut
hæreticos habuiffet ?
Hujus fidei profeffionem tranſcribit S. S. Epiph .
ni. Epiphanius, quam fane hæretici homi- här . 73.
n. 22.
nis effe durum eſt aſſerere . Propofitæ er
ſibi fidei formulæ , in qua rejecto con
ſubſtantialis nomine , Filius in omnibus
ti
Patri fimilis dicebatur , fic fubfcripfit .
t,
], Bafilius Epiſcopus Ancyræ credo , &
8 » afſentior iis quæ fupra fcripta funt
fimilem in omnibus confitens Patris ef
9 fe Filium . In omnibus vero cum di
CO, non voluntate folum intelligo ,
fed & ſubfiftentia , & exiftentia , adeo
i que eſſentia ipſa , utpote Filium ; quod
facræ litteræ confirmant, fpiritum
» fpiritu , vitam e vita , lumen e lu
j mine, Deum ex Deo , verum Filium
» ex vero , fapientem Filium e ſapienti
> Deo ,
 360 Liber quartus.
Deo , ac Patre ; & ut uno verbo dicam ,
Filium Patris undecumque fimilem ,
uti Filium Patris . At li quis aliqua
ſolum ex parte ſimilem eſſe dicat , ab
Eccleſia Catholica alienum effe cen
feo : Sic fidei ſuæ profeffionem expo
ſuit Bafilius Ancyranus. At etfi Arianæ
hæreſis nec ille , nec alii ſuæ profeſſionis
Epiſcopi damnandi fint, probandi tamen
non ſunt, quod conſubſtantialis nomen
abjecerint , quod Nicæni Concilii Pa
tres conſecrarant ad exprimendum , Pa
trem , & Filium ejuſdem effe fubftantiæ .
Stupenda Arianorum inconft antia,mox
hanc, mox aliam fidei profeſſionem ede
bant , fidem fuam temporum viciſſitudi
ni accommodantes , quaſi vero æterna
Dei veritas variare poſſit . Nec mirum
quod Divino Verbo æternitatern negan
tes > æternæ illius veritatis firmitate ca
ruerint . O ftupenda confuſio ! Decies
uſque fidei ſua formulam mutarunt 3
quod evidentiffimum erroris fignum eſt ,
Una eft, & invariabilis Divina veritas ,
quæ nulli unquam temporum viciſſitu
dini ſubjicitur
Mirum , quod Chrifti Divinitas Evan
gelii lumine illuſtrata tot , & tantis in
geniis non apparuerit. Divinam provi.
dentiam decebat , ut illud in primis My
ſterium aperiretur, in cujus cognitione ,
ut ait Chriſtus ipſe , æterna vita conſi
ſtit . Et quidem quid in toto Evangelio
magis expreſſum ? Deum Dominum no
ftrum Jefum Chriftum bis modis novimus ,
S. Hilar. inquit S. Hilarius , nomine , nativitate >
lib . 7. de
Trin . p. natura, poteftate , profeſſione. Sed de no
33 . mine nihil puto ambiguitatis remanfille ,
Pro
 De Verbi divinitate . 361
Probario Divinitatis Verbi ex nomine ..
Joan . I.
Legimus : In principio erat Verbum Verbi Din
e Verbum erat apud Deum , O Deus en vi nitaris
prima .
rat Verbum . Cur non fit quod nuncupa probatio
tur , inquit S. Hilarius ? Aut nunquid
nomen non naturæ ſignificatio eſt ?
Refpondebant Ariani, inde non fequi
quod Verbum Deus fit ; quoties enim
Dei nomen creaturis quibufdam inſigni
bus tribuitur ? An ideo Moyſem Deum
efle profitebimur , quia Deus in Scriptu
ra nuncupatur ?
Verum , ut obſervat S. Hilarius , ſi qui
in Scriptura Dii appellantur , non fine
aliqua adjectione , & limitatione hoc no
mine decorantur . Moyſes non fimplici
ter , fed cum adjectione Pharaonis Deus
appellatur, quia Divinam auctoritatem
patrandi miracula acceperat , quibus Pha
raoni , & Ægyptiis terrorem incuteret .
Præterea Deus abſolute non dicitur, ſed
quod fit Deus conſtitutus. Ecce , inquit Exodi 7 .
illi Deus , conſtitui te Deum Pharaonis .
Aliud eft Deum effe , & aliud Deum con
ftitui . Similiter Judices , & alii , qui
populos regunt , Dii in Scriptura vocan
tur, ſed cum limitantium verborum ad
jectione . Deus illis nominis fui partici
pationem tribuit , quia per eos auctori
tatem ſuam exequitur. Ego dixi , Dii e- Pfal.81.
fis , filii excelſi omnes. In eo indulti
nominis ſignificatio eft , inquit Sanctus
Hilarius . Et ubi refertur , Ego dixi, to
quentis eſt potius ſermo , quam rei no .
men . Rei nomen intelligentiam rei af
fert , cæterum voluntas appellationis ex
Tom , I, Q alio
 362 Liber quartus .
alio eft. Unde ne quis hac appellatione
deciperetur , ftatim fubjicitur :Vos autem
+ ficut homines moriemini , e ficut unus de
Principibus cadetis . An fic de Verbo Di
vino dicitur? Deus fimpliciter , & fine
ulla adjectione , aut limitatione appella .
tur . Deus erat Verbum . Exiſtentis natu
ræ nomen eft , ut loquitur S. Hilarius .
Erat quippe . Verbum apud Deum , & i
pſum exiftens Verbum Deus erat .Quid
magnificentius? Quid expreffius ?
Út hujus loci vim eluderent Ariani ,
Evangeliftæ Joannis verba cum hac in
terpunétione legebant . In principio erat
Verbum , o Verbum erat apud Deum
o Deuserat , Verbum boc eratapud Deum ,
&c. Ita ut hoc nomen Verbum cum
hoc nomine Deus non conjungeretur , .
ſed cum verbis fequentibus . Quid non
moliuntur Hæretici , ut alios decipiant ?
Ipfas Scripturas depravant, quarum vim
aliter eludere non poſſunt. Sed eſto , fic
legatur in quibufdam codicibus, quos i
pli abſque dubio corruperant . Quid il.
Iis prodeft mentira perverſitas ? An non
ſeipſamprodit falla interpunctionis tranf
politio ? Quid hoc fibi vellet, In princi
pio erat Verbum , o Verbum erat apud
Deum , Deus erat ? Nemo de Dei exi.
ftentia dubitabat , nec illud erat Evan
geliſtæ intentum , ut Deuin efle proba
ret . Totum illud Evangelii fui initium
Divini Verbi narrationem reſpicit . Totus
erat Joannes in explicanda Verbi Divini
excellentia . De Verbo itaque loquitur
cum dicit , Et Deus erat Verbum : Sic
legenduin eſſe , & non cum interpunctio
ne , Et Deus erat , manifeſte ipla Evanin
 De Verbi divinitate . 363
pellatior gelii narratio convincit . Sed etli dare.
Vos auter tur , fic .connectenda eſſe Evangelii ver
ut unus de ba , non ideo tolleretur Divinitatis Ver
erbo Di bi perfuafio . Saltem concedent Ariani ,
, & fine quod Verbum erat apud Deum , quod
3gpellao in Deum ſubliftebat. Et quid in Deo nifi
is natu Deus eft ? Quomodo apud Deum , & in
Elilarius Deo poteft Verbum fubfiftere , nifi ipſum
un , & Deus fit ?
at . Qui Inſtant Ariani . Cum dicitur, Deuse .
Elis? rat Verbum , nomen illud Deus græce
* Ariani poſitum articulum emphaticum non ha
7 hac i bet , qui tamen non omittitur , cum de
ACIDIO BEL vero Dei nomine fermo eft . Firmiſſima
Deutig regula eft , fi illis credamus , quod quan !
ad Deuting do nomen hoc Deus fine articulo poni
tur , non Deum verum ſignificat , fed
geretur , creaturam aliquam infignem , cui no
uid 101 minis hujus participatio communicatur :
cipiant! quando autem cum articulo ponitur ,
um vim verum Deum exprimit .
70, lic Ad hoc reſpondet Maldonatus , quod
LOS 1 fecundum linguæ græcæ proprietatem ar
id il
ticulus non in prædicato , ſed in ſubje
non eto poni foleat Hic autem Deus pre
trank dicatum eft , fiquidem de Verbo enun
princi tiatur quod Deus fit . Sed his regulis
non indigemus , quibus forte contradice
el ext re poſſent. Quid cavillario Arianos ju
Evan vat? Ipfe Pater æternus Deus aliquando
roba vocatur fine articulo emphatico , verus
tium ergo Deus juxta illorum regulam non
Totus eſſet. Sic enim in Epiftola ad Romanos
Divini verba hæc , a Deo Patre noftro , græce Rom . 1 .
quitur fic fcribuntur , A'rò et T TÉPO www.V.7.
Sic Ecce eg hic fine articulo emphatico po
unction nitur . An inde fequetur , quod Pater
Evania
ges Deus non- fit ? Quale ergoDivinitari Ver
 364 Liber quartus .
bi præjudicium afferet cmphatici articuli
S.
fol .hom .omiffio? Hæc eft S. Joannis Chryſoſto.
3.in Jo . mi obſervatio. Quid amplius ? Nomen
( Deus ) Verbo attributum cum empha
tico articulo fcribitur ; nihil ergo illi de
eft , ut verus Deus effe credatur . Huic
teſtimonio cedant novi Ariani . Thomas
Apoftolus , viſo Chriſto cum corporis ci
Jo. 20 . catricibus, exclamans dixit ei , Dominus
meus, o Deus meus. Græce fic cum articu .
1o fcribitur , ο Κύριος με , και ο Θεός με .
Similiter ab Apoſtolo Paulo Verbum Dei
Filius Deus vocatur cum emphatico ar
Rom.9. ticulo.Qui eft , inquit , fuper omnia Deus.
Græce fic fcribitur WY επι παντων
Osós . Pudeat Socinianos hujuſmodi A
rianorum cavillationes renovare .
Sed , ut nihil ad convictionem deſit ,
Divinum Verbum Deus verus aperte no
1. Jo. 5. minatur . Sic illum Apoftolus Joannes
appellat: Et fcimus , inquit, quia Filius
Dei venit , o dedit nobis fenfum , ut co
gnoſcamus verum Deum , fimus in ve
yo Filio ejus . Hic eft verus Deus , o via
ta aterna . Ecce , verus Dei Filius eſt
& verus Deus . Quis hic ambiguitati lo
cus ? An ipfum etiam vocaret Apoftolus
ſuper omnia Deum , ſi ſola nominis af
ſumptione , & non verus Deus eſſet ?
Quid ſuper omnia niſi folus Deus ve.
rus effe poteſt?

Probatio ex nativitate .

Secunda Urgentiffimum etiam ex ipfius nativi

probatio . tate , & origine argumentum defumitur ,
Si enim Verbum verus Dei fit Filius ,
ut
 De Verbi divinitate . 365
ut ſupra oſtenſum eſt , Deum eſſe ne
artico
ceſſe eſt . Verus Filiusnon eſt, niſi qui
flolto
eamdem faltem in ſpecie naturam a Pa.
Vomen
noha tre recipit . Quia vero Divinitas in plu
tiden ra individua multiplicari non poteft , exi
Fuic git fidei profeffio , ut eamdem in Patre ,
mas & Filio naturam , ſeu ſubſtantiam agno
IS C ſcamus . Unde de ſeipſo loquens Chri
ftus ait , Ego , Pater unum ſumus . Joan. 10.
Hæc duo verba Arianorum , & Sabellia
norum errorem confundunt . Quod ait
Dei » unum , inquit S. Auguſtinus , audiant S. Aug.
50 alle Ariani ; quod ait ſumus , audiant Sa- ferm . 56.
DAME belliani. Et nec illi æqualem , nec il- de verb.
li alterum negando Gint vani. Etenim
dicendo ſumus , diverſam a Patre perſo
nam Filium eſſe indicat , & dicendo u.
elit, num ſumus , eamdem Patris , & Filii
fubftantiam effe probat .
17.305 Neque hoc de limplici unitate ſecun
dum affectum intelligi poteft , ut verba
præcedentia omnino perſuadent. Ex hac
enim unitate , quam cum Patre habet ,
via ſequitur, quod id quod' a Patre accepit
t majus omnibus ſit , Quod dedit mihi Pa
lo ter , majus omnibus eft . Quid autem o
olus mnia ſuperat niſi ſolus Deus ? Eamdem
af ergo a Patre ſubſtantiam accepit , ſecun 4
t ? dum quam major omnibus eſt . Et quo
de modo deovibus ſuis, nempe de Fideli.
bus dicere potuiſſet , Ego vitam æternam
do eis , e non peribunt in æternum ,
non rapiet eas quiſquam de manu mea ?
Quis , nifi Deus ſit, vitam æternam da
re poteſt ? Quæ niſi Divina auctoritas
ti VI quamcumque aliam poſſibilem auctori.
tatem ſuperat ?
cur,
An dicent Ariani, Verbum Filium qui
LISI
Q3 dem
 366 Liber quartus .
dem Dei effe adoptivum , non natura--.
lem ' , & proprium ? At jam ſupra vidi
mus verum Dei Filium in Scriptura no
minari . Quomodo verus erit Filius , G
folum ſit adoptivus ? fed qua ratione us
nigenitus Dei Filius appellaretur , fi in
ter adoptivos filios computaretur ? Scri
ptura unigenitum cognominans ſuſpicia
nem adoptionis exclufit , ut ait S. Hi
larius . Nec enim unigenitus aliorum fi
liorum confortium habct ; quod quomo
do diceretur , fi adoptivus filius effet ?
Efto inter adoptivos primogenitus dici
poſſet , non tamen unigenitus. Nec cum
tanta emphafi dicere debuifſet: Evangeli.
ſta , Sic Deus dilexia mundum , at Filium
Joan, 3. ſuum unigenitum darer , fi ad redimen
das creaturas , quæ ex nihilo factæ funt,
aliam creaturam fimiliter ex nihilo fa
Etam dediffet , non hoc adeo mirum , ut
propterea ineffabile diceretur Divini. a
moris teftimonium .
Præterea , ut obſervat idem S. Hila
rius , Deus quidem filii appellatione a
lios honoravit ; fed de nullo alio præter
c . 3. & Chriftum dixit , Hic eft Filius meus,
Matth.
Lu
» Proprietatis fignificatio eft, inquit , 4
bi & hic dictum eſſe auditur , & meus
„ eft. Legeras , Filios genui, & exalta
» vi ; fed non legeras , filios meos, & c.
Adde , quod filii adoptivi nomen Ju
dæorum invidiam ; & furorem non con
citaffet; fciebant enim filii adoptivi no
men creaturis competere poffe . Sed ideo
in Chriftum tanta indignatione fereban .
tur , quia fe verum Dei Filium dicebat .
Cur illis mentem fuam non aperuiſſet
fi nihil fibi præter adoptionem yfurpa
bat ?
 De Verbi divinitate . 367
natur bat ? An illis captiofis verbis errandioca
ra vidi cafionem præbere voluiffet ? Ex hoc e
nim conſequenter inferebant , quod ſe
Jus, & Deum diceret . Nec eſt quod Ariani re
de la ſpondeant , Chriftum fatis feipfum ex
plicaſſe , cum furentibus Judæis dixit : 'Jo. IO .
Si eos Scriptura dixit Deos , ad quos fer
CIO mo Dei faétus eft , quem Pater ſanctifica
Hi. vit , Omifit in mundum vos , dicitis : quia ,
um fi blafphemas: quia dixi, Filius Dei fum .
omo Imo per hæc verba Divinitatem fuam
let ? confirmat . Non enim , ut dicunt , a pa
s dici ri , fed a minori ad majus argumenta
& cum tur , quafi dicat: Si illi dicti ſunt Dii ,
ngelie quanto magis ego Deus dici poſſum ? Et
hoc optime capiebant Judæi: unde ma
dimena gis adhuc indignati ſunt, ita ut illum ,
capere, & tanquam blafphemum occide.
lo fa re vellent .
Chriſtum non adoptivum , ſęd natura ,
77, UI
lem , & verum Dei Filium effe probant
Apoftoli verba , quibus illum cum An
gelis, & Moyſe comparat. Moyfes qui
dem fidelis erat , filius Dei adoptivus e .
eter rat ; in hoc tamen a Chrifto diftingui
US tur , quod in domo ipfius Chriſti famu
t, u lus fit , Cbriftus autem tanquam filius in Heb. 3 .
nieus domo fua. Quid amplius ? Angeli haud
alta. dubie adoptivi filii Dei funt , fed non
& c. eodem filiationis genere ac Chriftus. Cui Heb. I.
Ju enim dixit aliquando Angelorum , Filius
2011 meus es tu , ego bodie genui te ?
no
ideo
Probatio ex natura .
ebans
ebat.
illet, Ut Divi Hilarii integrum ordinem fer- Tertia
probatio .
vemus , ex Verbi natura ipfius Divinitas
il Q4 aper
 368 Liber quartus .
aperte conjicitur: Quis illud Deum ne
get, fi in illo proprietates reperiuntur ,
quæ foli Divinæ naturæ competere pof
funt ?
Joan . 1. Primo æternum effe Verbum probant
hæc Evangelii verba , In principio erat
Verbum Verbum erat apud Deum
Si in principio jam erat , ergo non in
tempore , & ex nihilo creatum . Si ante
Joan . 1. Virginem - Mariam non fuit Dei Filius ,
ut blafphemant Sociniani , quomodo fi
bi præferendum ait Joannes Baptiſta
quia prior illo erat ? Quomodo dicit
Chriſtus ſe ante Abrahamum fuiffe ?
Prædeſtinatione , non nativitate prior il
lis erat , inquiunt . Sed hæc quomodo
cohærent ? S. Joannes Baptiſta , & A
braham ab æterno prædeſtinati erant ;
ergo in ratione prædeſtinationis nullus
antiquior . Sed quomodo omnia per
ipſum facta ſunt, li Mariæ tempus non
antecellit ? Qua ratione a Patre petere
potuit , ut ipfum clarificaret claritate ,
Joan. 17. quam apud illum habuit , priuſquam mun
dus eſſet ? Vanum eſt hic ad prædefti
nationem recurrere . Vere quidem dici
tur , quod alicui nondum exiſtenti glo
ria præparatur, quod ab æterno futuri
Angeli , & homines ad gloriam electi
ſunt; ſed quod aliquis nondum exiſtens
gloriam poſſideat, nullo modo dici poteſt.
Si ergo Chriſtus ante mundi creationem
gloriam apud Patrem habuit , ante mun
dum etiam haud dubie extitit .
Secundo divini Verbi immenſitas in
Joan . 14. Evangelio declaratur . Siquis diligit me ,
inquit ipſe Chriſtus , ſermonem meum
ſervabit , o Pater meus diliget eum ,
ad
 De Verbi divinitate . 369
Seum Die ad eum veniemus , manfionem apud
Tuntur, eum faciemus. Quomodo in omnes anis
mas ' fideles & ipfum diligentes cum
ere pol
Patre venire , & in illis manere poſſet ,
bant niſi eamdem cum Patre immenſitatem
haberet ?
Tertio infinita illius fcientia divinam
in eo naturam demonſtrat . Quis enim
ante nifi Deus fecreta cordium cognofcere ,
ilius, futura prævidere , ipſamque Dei ellen
do fio tiam comprehendere poteſt ? At hæc
ifta 1 omnia divino Verbo competunt . Egº Apoc. 2.
dicit Sum , inquit , ſcrutans renes O corda .
fu:] ‫| ܟ‬ Opus ei non erat , inquit Evangeliſta Joan. 2 .
Toril Joannes , ut quis teftimonium perhiberet
omodo de bomine ; ipfe enim fciebat quid effet
& A. in homine . Unde confidenter dixit Apo- Joan . 21. ,
:rant ; ſtolus Petrus , Domine tu omnia noſti ,
nullus tu fcis quia amo te . Ecce apertum di
2 PER vinitatis teſtimonium ; utenim ait Salo
s non mon , Deus folus novit corda omnium fi- 3. Reg.8.
petere liorum hominum . Non minus idoneum
ate , divinitatis teſtimonium eſt futurorum
un prænotio , ut ait Tertullianus . Futuro. Tertul.in
ſti rum autem prænotionem Chriſtum ha- 20. A pol.c .
dici buiffe probant omnia , quæ frequenter
glo prædixit . An non futuram Petri nega
turi tionem , futuram urbis Hierofolymæ rui
lecti nam , aliaque multa prædixit?
Nens Hoc ita eſſe non inficiamur, inquiunt
teſt. Sociniani ; fed hæc omnia ſive cordium ,
nem five faturi temporis abſcondita ſpiritu
mun . Dei cognovit , ficut alii Prophetæ fpiri
tus Dei dono cognoſcunt. Optime . Sed
as in ſpiritus ille , quialiquando Prophetarum
intellectum per tranſennam illuſtrabat
Verbo proprius erat ; non extraneo , fed
fibi proprio ſpiritu cordium fecreta pe
Q5 ne
 373 Liber quartus
'netrabat: Spiritu ſuo , ut ait Evangelio
ſta Marcus . Teftis eft Apoſtolus Petrus ,
Marc. 2.
v. 8. quod Prophetæ fpiritu Chrifti futura
prænuntiarunt . Scrutantes in quod , vel
1. Pet. 1. quale tempus fignificaret in eis fpiritus
Chriſti, prenuntians eas , quæ in Chrifto
A &. 16. funt , paſſiones , pofteriores glorias . A.
poftolusPaulus in fuis peregrinationi
bus fpiritu Jeſu ducebatur, ut in A & tis
Apoſtolorum narratur . An hæcſimplici
Prophetæ conveniunt? Quis unquam di
xit quod unus Propheta alterius Prophe
tæ fpiritu ductus eſt ? Ubi legitur , quod
aliquis Propheta fpiritu proprio futura
prædixit ? Quidni ergo Verbum Dei Fi
Iius ſimul cum Patre Deus erit , quibus
unus , & idem fpiritus eft ?.
Sed quis nifi Dei fpiritus profunda
1. Cor. 2. Dei ferutatur , ut ait Apoftolus ? Quis
enim hominum fcit que funt hominis 3
nifi fpiritus hominis , qui in ipfo eft ? Ita
eo que Deiſunt nemo cognovit , nifi fpi
ritus Dei . Unigenitus autem Dei Filius
Deum Patrem novit , quemadmodum a
Matth . Patre cognoſcitur. Nemo, inquit ipſemet ,
12 . novit Filium niſi Pater ; neque Patrem
quis novit nifi Filius, cui voluerit Fin
tius revelare . Et quare fic Patrem no
Joan .I. vit ? Docebit Evangeliſta Joannes . Deum
nemo vidit unquam ; unigenitus Filius
qui eft in finu Patris , ipfe enarravit .
Ecce rationem . Ipfe folus Patrem vidit ,
quia in finu ejus eft , quia non ex ni
hilo , ut volunt Ariani, fed ex Deo na
tus eſt , quia eamdem cum illo naturam
habet . Non quia Patrem vidit quiſquam
Joan. 6. nifi is qui eſt a Deo ; hic vidit Patrem .
Tandem ut omnes ejus proprietates
uno

1
 De Verbi divinitate . 371
uno verbo complectar , omnia quæ in
Patre æterno funt, fimiliter ſunt in Fi."
lio . Omnia , inquit , quæcumque habet Jo
an. 16.
Pater , mea funt . Propterea dixi ; quia
Spiritus Sanctus de meo accipiet . Et
iterum ; Omnia mihi tradita ſunt a Pa. Matth.
II.
tre meo . Si Filii Dei ſint omnia quæcum .
que Pater habet , ſi Pater illum gene
rando omnia quæ in ſe habet illi tradi
dit , ejuſdem haud dubie cum ipſo na
turæ eft . Unde , ut ait Apoſtolus , non Philip.2.
rapinam arbitratus eſt elle le æqualem
Deo. Et quidem quomodo non æqualis ,
fi omnia quæ Patris funt , ipfe fimiliter
habeat ? Vere ergo & proprie , ut ſu
pra viſum eſt , dixit , Ego, o Pater u Joan . 10.
num ſumus , unam , eamdemque natu
ram habemus .
His verbis luce clarioribus alia oppor.
punt Ariani , Qui adhæret Deo unus 1. Cor.6 .
Actor. 4 .
Spiritus eft . Multitudinis credentium ea
rat cor unum , o anima una . Quis hoc
niſi de unione conſenſus intelligat ?
Non ergo inter Patrem , & Filium ſub
ftantiæ , fed affectus ſolum unitatem
quxrere debemus .
Præclare Maximino illa objicienti re
ponit S Auguſtinus, Siob học comme-, S. Aug. l.
» moras apoſtolicum teftimonium , ubi i contra
ait , Quiadhæret Deo , unusſpiritus eft , c.20.
dic & tu , cum adhæret Patri Filius ,
» unus Deus eft . Non enim ait Apo
ſtolus, Qui adhærent Domino , unum
funt , ficut dictum eft , Ego, o Pa
ter unum ſumus ; ſed ait , Unus Spirie,
tus ef . Cum autem tu non dicas
cum adhæret Patri Filius , unus Deus
» eſt; ut quid & tu adhibes hoc Apo
Q6 ſtoli
 372 Liber quartus :
ftoli teſtimonium , ubi ait , Quiadhe
ret Deo , unus Spiritus eft?
Deinde ad objectionem directe reſpon
dens ait . ,, Quando de rebus duabus 2
aut pluribus dicitur , unus eſt , vel
una eft , & additur quid unus vel
quid un a , & de his qu æ div erfæ &
,
de his quæ ſunt unius ſubſtantiæ die
ci poteſt . Diverfæ fubftantiæ ſunt
25 fpiritus hominis , & fpiritus Domini ,
& tamen dictum eſt Qui adhæret
; Deo , unus Spiritus eft . Ubi autem
», dicitur de duobus , aut pluribus , u
num ſunt , nec additur quid unum
fint , non diverfæ intelliguntur , fed
unius efſe ſubſtantiæ . Sicut dictum
1. Cor. 3. » eſt, Qui plantat , a qui rigat unum
w ſunt . Et Ego & Pater unum ſumus .
Subtilis ifta 7 & folida diſtinctio . Sed
quid hac indigemus, cum ita ſe Filius
Dei unum cum Patre dicat , ut omnino
æquales fint ?

Probatio ex poteftate .

Quarta Optimum defumitur argumentum ex

probatio . Verbi poteftate. Quæ enim nifi divina
eſſe poteft, quæ cum Patre omnia ope
ratur? Pater meus , inquit ipſemet Chri.
ftus , uſque modo operatur , ego open
Joan . 5. Tor .
His verbis commoti Judæi illum
interficere quærebant , quia non folum 1
folvebat fabbarbum , ſed eo Patrem fuum
dicebat Deum , equalem fe faciens Deo .
An ideo retractavit Chriftus quæ dixe
rat ? Imo confirmavit amplius . Amen ,
amen dico vobis > non poteft Filius a je
facere quidquam , nifi quod viderit pas
tyem
 De Verbi divinitate . 373
trem facientem . Quæcumque enim ille
fecerit, hæc & Filius fimiliter facit. Un
de tanta operationis æqualitas ? Quia ,
ut ipſe inferius ait , Pater in meeft , Joan. 10 .
ego in Patre . Quomodo in Patre eſt > & 14
& Pater in ipſo , ut eadem fimul opera
faciant , nifi quia ipſum generando Pa.
ter 3 fuam illi poteftatem communica
vit ?
Nec dicant Ariani , quod Verbum o
mnia operatur , in Patris inſtrumentum ,
& ex accidentali participatione divinæ
poteſtatis . Hanc eluſionem non patiun
fur verba fubfequentia . Sicut Pater ſuſcio Joann. s
tat mortuos , vivificat , fic & Filius quos
vult vivificat. Quis dicat inftrumenti ef
ſe , ut quod vult faciat? Principalis cau
fæ eft motum ejus dirigere · Homo
quidem quia liber eft , in his quæ na Y
turalia , libique conformia ſunt , indiffe
renter , prout voluerit ,, agere poteft .
. At ea , quæ fupernaturalia funt , non
prout vult operatur , ſed ut Deo dare
placuerit . Urgentiora funt , quæ fuble
quuntur . Sicut enim Pater habet vitam
in femetipfo , fic dedit O Filio habere
vitam in ſemetipſo . Mira paritas . Sicut
Pater in femetipfo fufcitandi mortuos
vim habet , fic & Filius habet . Non
ergo tanquam purum inſtrumentum ,
ſed propria virtute miraculoſas actiones
operatur. Quod his verbis confirmat A
poftolus , Portans. omnia verbo virtutis Heb. I.
Jue . Non accidentaria , ſed innata , &
propria virtute cuncta producit , & con
fervat. Quid magis divinum eft ?
Unde ipſum ſuper Angelos extollit ,
non folum propter Filii Dei nomen 7
quod
 374 Liber quartus :
quod præ Angelis habet ; fed etiam , &
maxime , quia hunc ut Dei Filium ado
rare debent . Et cum illi miniſtri Gint , '
ipfe thronum gloriæ ad Patris dextram
occupat , Ęt cum iterum introducit pria,
mogenitum in orbem terræ , dicit , Gado
rent eum omnes Angeli Dei . Cur ver
ba in Pſalmo nonagefimo fexto , unde
deſumpta funt, fummum latriæ cultum
foli Deo debitum aperte fignificant ? An
ſic Deus fimplicem creaturam ex nihilo
factam Angelis adorandam propofuiffet ?
Cui nifi Deo fummus ille adorationis
cultus exhibendus eft ? Et iterum . Ad
Angelos quidem dicit : Qui facit Ange
los ſuos Spiritus , b miniſtros fuos flam
mam ignis . Ad Filium autem : Thronus
tuus Deus in fæculum feculi, & c. Et tu
in principio Domine terram fundafti , com
opera manuum tuarum funt cæli , & c.
Ad quem Angelorum dixit aliquando
Sede a dextris meis ? Ecce Filium ad
dextram Patris fedentem , id eſt , ut
ajunt Patres , in æqualitate majeſtatis ,
Ecce fedentem tanquam Deum , & Do
minum . Quid amplius exigitur ?
Præterea , quæ quis folum ut minifter
operatur , ſua non funt , fed domini
cujus imperio obſequitur . Operarii vi
nea non eft ſed ejus qui operarium
commiſit ad illam excolendam . Si Deus
ob hoc unum Verbum fuum produxit ,
ſicut volunt . Ariani , ut illo tanquam
inſtrumento uteretur ad mundi creatio
nem , nemo niſi improprie dicet , mun.
dum , Angelos , & homines Verbi , aut
Chriſti eſſe , fed Dei , qui Verbo uſus
eft ad illos creandos , Verbum , ſicut
alii
 De Verbi divinitate . 375
alii Prophetæ , in domo Dei tanquam fa.
mulus erit, non tanquam dominus . E.
fto excellentior fit , famulus tamen erin
Non fic loquitur Apoftolus . Moyſes
inquit , tanquam famulus fidelis quidem Heb. z.
in omni domo ejus : Chriſtus vero tanquam
filius in domo fua , quæ fumus nos . Non
hic adoptivus filius, non hic fimplex fa
mulus , cujus eſt ſpiritualis domus ho
minum . Ecce in quo Moyſi præſtat Dei
Filius . Amplioris enim glorie ifte pre
Moyſe dignus eft habitus , quanto amplio
rem bonorem habet domus , qui fabricavit
illam . Omnis namque domus fabricatur
ab aliquo . Qui autem omnia creavit , Deus
eft . Et Moyfes quidem fidelis erat in to.
ta domo ejus tanquam famulus . Quis
ibi tergiverſationi locus ? Hoc habet
Verbum fuper Moyfem , & Prophetas ,
quod Dominus ſit illius ſpiritualis do
mus , quam illi tanquam famuli admini
ſtrarunt , quod homines illam fpiritua
lem domum componentes creaverit , &
quod confequenter Deus fit . Qui au
tem creavit omnia Deus eft .
Cur ergo , inquient Ariani , monuit
Chriſtus , quod a ſeipfo nihil faciebat ",
ſed a Patre tradita poteſtate ? Refpondet s. Aug. I.
„ optime S. Auguſtinus , quod in hoc 2. de
» non inæqualitas , fed nativitas Filii Trin . c...
,, oftenditur . Ideo non a ſe operatur ,
„ quia non eft a fe . A Patre genitus
eft . Sed generans Pater non aliam , quam
propriam illi fubftantiam communicavit .

Probatio ex profeffione .
Quinta
Totum concludit divinitatis Chrifti probatio .
PFO
 376 Liber quartus .
profeflio . Quid his verbis folemnius ?
Matth.
28. Euntes docete omnes gentes , baprizantes
eos in nomine Patris , o Filii, o Spiri.
tus fan &ti. Hæceft fumma fidei chriftia
næ profeſſio . Omnes in Patrem , & Fi
lium , & Spiritum ſanctum credere ju
bemur . , in trium illarum perſonarum
nomine , & auétoritate regenerationis
fpiritualis ſacramentum miniſtratur . Sed
hoc qua ratione fieret, fi non eſſent
æquales ? An Deo Patri creaturæ con
jungerentur ? Æquales eſſe omnino o
portet , quæ in eodem nomine , & au
ctoritate conjunguntur . Nulla eſt ibi
diſcretio . Æque in nomine Filii ас
Patris baptiſmus confertur , æque ab
illo , ac a Patre regenerationis gratia
expectatur . Eorum ergo æqualis eft au.
Storitas.
Et quidem ficut in Patrem credimus ,
fic in Filium Dei unigenitum credere
Joan. 3. debemus . Ejuſdem meriti ſunt fides in
Filium , & fides in Patrem , Qui credit
in Filiúm ., habet vitam æternam . Qui
antem incredulus eff Filio non videbit
Joan.20. vitam . Non improbata fuit Apoſtoli
Thomæ fides , qua Chriſtum Deum , ac
Dominum ſuum confeſſus eſt . Non im
Matth. probata , imo laudata plurimum Apofto
16. li Petri confeffio , qua Chriftum Dei
vivi Filium prædicavit. Hac confeſſione
Ecclefiæ primatum obtinuit . Hæc
S. Hilar. confeffio revelatio Patris eft, Ecclefiæ
1. 6. de
Trin. fundamentum eft , fecuritas æternita
„ tis eft ; hinc regni cælorum habet
claves , hinc terrena ejus judicia cæ- .
leftia funt , inquit S. Hilarius . Hanc
confefſionem Chriſtus ipſe a cæco nato
exes
 De Verbi divinitate . 377
1 exegit , cum illi viſum reſtituit . Tu cre
dis , inquit , in Filium Dei ? Illo vero Joan . 9 .
ſciſcitante , Quis eft Domine , ut credam
in eum ? reſpondit Jeſus: Et vidiſti eum ,
qui loquitur tecum , ipfe eft . At ille
ait , Credo Domine , & procidens adoraa'
vit eum : Deum haud dubie credidit ,
quem adoravit .
Et ne ultra procedamus , ipfi Dæmo.
nes Chriſtum Dei Filium effe confeſli Luc. 9.
ſunt . Pudeat novos Arianos Verbi di
vinitatem , ipſiuſque divinam filiationem
negare , quam etiam Dæmones profiteri
coguntur . Unde tibi inter iſtas confiten .
tium Dæmonum voces , o Hæretice
preſumis nomen creaturę, & indulgentiam
adoptionis , inquit S. Hilarius ? Nobis fit
iſta gloriatio , ut cum fecundi generalis
Concilii Patribus dicamus : Fides , quam
tenemus , antiquiffima eft , plavacro ba Concil.
priſmatis conſentanea , e nos docet cre- Conſtant.
dere in nomine Patris , o Filii , b 1. in Ep.
Spiritus ſancti , hoc eſt in divinitatem fynodica
rad Occi
potentiam , fubftantiam unam Patris, dentales.
Filii , Spiritus fan &ti, æqualem di
gnitatem , o coæternum regnum in tribus
perfeétißimis hypoftafibus , five in tribus
perfe &tis perfonis . Supra citatis Scriptu- Concil.
ræ verbis jungenda eft primi generalis Nic. 1. in
Concilii definitio , quod Chriftum Jeſum dei. fymb. fi
ex ſubſtantia Patris genitum , ipfique
conſubftantialem effe definivit .
Certe vel ex fola definitione Nicænæ
Synodi conftare debet , hanc fuiſſe fi
dem a primorum fæculorum Patribus ,
atque ab ipſis Apoftolis derivatam ,
quod Filius , & Spiritus Sanctus eam
dem habent cum Patre divinitatem ,
glo
1
 378 Liber quartus
gloriam . Quis enim prudens & fanus,
libi in animum inducat , a probatis il
lis ac ſanctis Præſulibus everfam ac
proditam fuiſſe antiquam , & veram de
Patre , & Filio , & Spiritu fancto do
Etrinam ? Notum eſt quod ait Eufebius :
L. 3. de Ex bis Dei miniſtris , qui Nicænæ Synodo. 9
ftant. c.9. interfuerunt , alios ſermone fapientiæ , am
lios gravitate vitæ , & laborum toleran
tia excelluiffe , alios modeſtia , comitate
morum fuiſſe ornatos . Sed , ut recte ait
L. 7. Hi- Socrates , quamvis rudes fuiflent , atque
kor. Eccl. imperiti , ( quod minime fatendum pu
6.9. tat ; ) tamen à Deo , Spiritus Saneti
gratia illuftrani nullatenus & veritate aber :
rare potuiflent.
Ceterum fufficiat ad illuſtrandam ma .
gis ac magis , confirmandamque de hoc
Myſterio veram fidem inſigniora in eam
rem antiquorum Patrum teftimonia ade:
ducere .

Probasia ex Sanctis Patribus qui Nice

1 nam Synodum precelere .

S. Ignatius Martyr in Epiftola ad E.

phefios hæc habet de Chriſto . Medicus
unus eft carnalis eſpiritualis , faétus ,
non faétus , in carne Deus in morte
vita vera , ex Maria , ex Deo . Et
in Epiſtola ad Magneſianos : Unus Deus,
1 eft , qui feipfum menifeftavit per Jeſum
Chriftum Filium fuum , qui eft Verbum
ipfius eternum , non a filentio progrediens ,
quique in omnibus ei qui feipfum mife
Tat complacuit .
Polycarpus in precatione quam habuit
ad Deum jamjam martyrium toleratu
rus ,
 De Verbi divinitate . 1
379
rus ; & quæ extat in Epiftola Fratrum
Smyrnæorum teftium oculatorum illius
martyrii, relata apud Eufebium Eccler:
Hift. l. 4. C. 15. fic præclare orationem
de terminat laude fanctiffimæ Trinitatis :
» Quamobrem de omnibus te laudo
2. te benedico , te glorifico per ſempia
„ ternum Pontificem Jeſum Chriſtum
dilectum Filium tuum , per quem ti
ste bi una cum ipſo in . Spiritu Sancto
it » gloria nunc, & in fæcula fæculorum .
Amen .
e
Hanc Epiftolam fuam Fratres Smyrnei 1
» -claudunt fimili Soghovice : Optamus
9 vos Fratres in Domino valere , inhæ .
9 , rentes præceptis , & Evangelio Jeſu
Chriſti ', cum quo gloria & honor
» Patri , & Sancto Spiritui ob falutem
electorum .
» Juſtinus in Apologia prima : Jeſus
» Chriftus folus proprie Filius Deo ge
„ nitus eſt , utpote qui Verbum ejus ,
& primogenitus, & potentia exiſtit.
Et in Dialogo cum Tryphone genera
tionem Verbi ſic explicat, ut Verbum
ejufdem fubftantiæ cum Patre plane a
» gnofcat . Sic enim habet : Virtutem 1
iſtam
m , quam Deum ſermo propheticus
„ vocat , pluribus fimiliter eft proba
w.tum , & Angélum , non ut folis lu
wmen nomine tantum numerari, verum
si numero aliud quiddam eſſe ratione,
» exquifita fupra paucis explicavi, vir
tutem hanc docens de Patre genitam ,
virtute > & confilio ipfius non per
abſciſſionem , tamquam difpertita ef
ſet Patris effentia , prout onmia alia
diviſa & fecta non eadem funt, quæ 1
an
 380 Liber quartus .
„, ante fuerant quam ſcinderentur . At ali
» que exempli cauſa illud ſumpſi, quod bor.
» ex igne ignes alios accenſos vide FF
„ mus, illo nihil diminuto , ſed eodem ad
manente , unde multi accendi poſſunt
» ignes.
Et in eodem Dialogo : Quemadmo Ri
dum in igne videmus alium fieri non
„ decreſcente illo , unde facta eſt alte
97 rius accenfio , fed in eodem ſtatu per
9 manente ; & qui ex ipſo accenditur ,
etiam ipſe effe apparet , non immi
nuens illum ex quo eſt accenſus .
1 Et ibidem oſtendit S. Juſtinus , Chri
ftum in veteris Teſtamenti Scripturis
Deum , & Dominum , Dominum virtu- ,
tum , Iſraelis Deum vocari ; ipſum ap- .
paruiſſe Abrahamo, Moyfi , & Patriar
chis , & ab ipſis adoratum ut Deum .
ſuum ; ipfi proprie convenire quod ait
David Pſalm . 45. & refertur in Epiſto
la ad Hebræo3 , Thronus tuus Deus in
freculum feculi.
In orat. parænet. ad Græcos , notat
Filium Dei , quem in rubo apparuifle
dicit , fibi tribuiſſe hoc nomen , Qui
eft ; quod nomen eodem Juſtino do
cente , ſoli ſemper exiſtenti Deo con
venit .
Extat etiam in Epiftola ad Diognetum
præclarum Juſtini teſtimonium de divini
tate Filii , quem omnium opificem , &
creatorem appellat ; & de Sanctiſſima
Trinitate in Apologia ſecunda , ubi ait
Chriftianos cultores efle veriffimi illius
Dei Patris juſtitiæ , & caftitatis , & alia
rum virtutum : Verum , inquit , hunc ia
pſum , qui ab eo venit , nos ifta ,
aliga
 De Verbi divinitate . 383
aliorum famulantium , aſſimilatorumque
bonorum Angelorum exercitum docuit
Filium , & Spiritum Sanctum colimus
adoramus , cum ratione & veritate vene
rantes .
Athenagoras in legatione pro Chris
ftianis ita fcribit : Sed Filius Dei eſt
Verbum Patris in idea , & in opera
tione . Ab ipſo enim & per ipſum o
mnia facta ſunt, cum fint unum Pa
» ter , & Filius , & ſit in Patre Filius ,
& Pater in Filio unitate , & virtute
» Spiritus , mens & Verbum Dei , Filius
Dei eſt .
Tatianus in oratione contra Græcos ,
de Filio Dei fic ait : , Natus eſt au
» tem participatione , non abfciffione .
» Quod enim abfcinditur ab alio fepa
» ratur ; quod vero communicatur vel
functione donatur propria , nihil im
w minuit illum a quo vim fuam ſum
» plit . Quemadmodum enim ab una
face aliæ multæ accenduntur , nec ta
men primæ facis lux imminuitur pro
» pter plures inde fuccenſas ; fic etiam
Verbum ' a Patris virtute progreſſum
» non reliquit genitorem Verbi exper
tem .
Theophilus Antiochenus in libris ad
Autolycum ait : Deus exiftens fermo, ut
pote ex Deo primogenitus . 1
Idem quoque auctor dicit , in tribus
diebus qui præceſſerunt creationem Sa
lis & Lunæ , reperiri figuram Trinitatis ,
Dei fcilicet , & Verbi ejus , & fapien
tiæ ejus . Notandum hic apud antiquos
Spiritum Sanétum interdumdefignari non
mine ſapientiæ .
Sans
 382 Liber quartus ;
Sanctus Irenæus l. 3. c. 6. ait : . Ne
, que igitur Dominus , neque Spiritus
Sanctus eum qui non effet Deus de
finitive , & abfolute Deum nominar
,, ſent aliquando , niſi qui effet verus
jy Deus , neque Dominum appellaſſent
, aliquem ex fua perfona , nifi qui do
, minatur omnium Deum Patrein , &
32 Filium ejus , &c.
Etl.4. C. 11. explicans hæc verba Chri.
ſti, Non eft Deus mortuorum , fed viven
rium , omnes enim ei vivunt , fic loqui.
tur : 19 Per hæc manifeftum fecit, quo:
niam is qui de rubo locutus eft Moy.
fi , & manifeſtavit ſe eſſe Deum Pa
» trum , hic eſt viventium Deus . Quis
enim eſt vivorum Deus , niſi qui eſt
, fuper omnia Deus, & fuper quem a .
lius non eft Deus Qui
? igitur a Pro
phetis adorabatur Deus vivus, hic eft
vivorum Deus , & Verbum ejus , qui
92 & locutus eft Moyſi , qui & Saddu
» cæos redarguit , qui & reſurrectionem
donavit ... Ipſe igiturChriftus cum
Patre vivorum eſt Deus, qui & locu
tus eft Moyſi, qui & Patribus mani
feftatus eſt .
Et l. 2. cap. 43. » Non infectus es ,
» o homo , neque femper coexiſte
is bas Deo , ficut proprium ejus Ver
bum .
Et 1. 3. cap . 8. ,, Nec quidquam ex
39 his quæ conſtitura funt , & in fub
„ jectione funt, comparabiturVerbo Dei,
5 per quem facta ſunt omnia , qui eſt
Dominus noſter Jeſus Chriftus .
Et ibidem : , Quæcumque initium
ſumpſerunt , & diffolutionem poffunt
per
 De Verbi divinitate .
e ta ſunt
» perciper , & ſubjec , & india
» g e n t e j u s q u i ſe fe ci t , neceſſe eft on
> mnino uti differens vocabulum habe,
ant apud eos qui vel modicum fen
ſum in diſcernendo talia habent . Ita
» ut quidem qui omnia fecerit cum
Verbo fuo , juſte dicatur Deus , &
35. Dominus ſolus ; quæ autem facta
funt, non jam ejuſdem vocabuli par
ticipabilia eſſe , neque jufte ſe voca:
bulum fumere debere quod eft Crea
toris .
Et l . 1. C. 19. fic habet : Omnia
» per ipſum facta ſunt , & fine ipfo fa
&tum eft nihil . Ex omnibus autem
nihil fubtractum eft ; ſed omnia per
» ipſum fecit Pater , five viſibilia , five
» inviſibilia , five ſenſibilia , five intel.
ligibilia , five temporalia , propter
,, quamdam diſpoſitionem , five fempi
tērna : & ea omnia non per Angelos,
neque per virtutes aliquas abſciflas
» ab ejus fententia . Nihil enim indiget
omnium Deus ; fed per Verbum , &
» Spiritum Sanctum omnia faciens, &
» diſponens, & gubernans, & omnibus
„ effe præftans .
Clemens Alexandrinus in admonitione
ad gentes : » Hoc eſt canticum novum
manifeſtatio quæ nunc refulfit in no
bis , Verbi quod erat in principio , &
prius fuit . Apparuit autem nuper
w qui prius erat , fervator ; apparuit qui
og eft in eo , quieft , quoniam Verbum
* quod erat apud Deum , per quod o
mnia funt fabricata , doctor apparuit:
Verbum quod olim vitam in creatio
» ne ut opifex dediffet , poftquam tan
» quam

1
 384 Liber. quartus :
, quam magiſter ſe manifeſtavit , bene
vivere docuit , ut æternam vitam poſt
2 ea ut Deus fuppeditaret
Et in eodem libro Chriſtus appella
tur Verbum divinum , qui eſt manie .
feftiffime verus Deus , qui eſt uni..
verſorum Domino coæquatus , quos
niam erat ejus Filius , & Verbum es .
rat in Deo .
Et in Pædagog l . 1. c . 5 : , Unus qui
dem eſt univerſoruin Pater , unus eſt
etiam Verbum univerſorum , qui &
ipſe eſt ubique .
Et Stromat . 1. 9. » Sic juftis appro •
» pinquat Deus , & nihil eum latet ,ex
s noftris cogitationibus . Dominum Je
ſum dico , qui omnipotentiſſima fua
voluntate cordium noſtroru m inſpe
Etor eft .
Tertul. 1. adverſus Praxeam c. 8. Pro
latum dicimus Filium a Patre , ſed non
ſeparatum . Et c. 9. Hane me regulam pro
feffum , qua inſeparatos ab alterutro Pa
trem , Filium , Spiritum Sanctum
teſtor ubique.
Et c. 2. Sed falva iſta præſcriptione
9 ubique , tamen propter inſtructionem
& munitionem quorumdam dandus eſt
etiam retractationi locus ; vel ne vie
deatur unaquæque perverſitas non exa
minata , fed præjudicate damnari, ma.
ximehæc quæ ſe exiſtimat meram ve
ritatem poffidere , dum unicum Deum
non alias putat eſſe credendum , quam
fi ipſum , eumdemque & Patrem , &
Filium , & Spiritum Sanctum dicat .
„ Quaſi non fic unus fit omnia , dum
» ex uno omnia , per fubftantiæ ſcilicet
unis
 De Verbi divinitate . 385
unitatem , & nihilominus cuftodiatur
3
civovouías Sacramentum , quo unita
tem in Trinitate diſponit , tres diri.
» gens , Patrem , Filium , & Spiritum
„ Sanctum ; tres autem non ftatu , ſed
„ gradu , non fubftantia , fed forma,
non poteftate , fed fpecie ; unius au
9
tem ſubſtantiæ , & unius ſtatus , &
,, unius poteftatis , quia unus Deus , in
„ quo & gradus iſti, & formæ ,& fpe
cies in nomine Patris , & Filii , &
Spiritus Sancti deputantur .
Hippolytus Martyr Portuenfis Epiſco
pus , in opuſculis contra Beronem , &
Felicem , quæ refert Anaſtaſius in Cola
lectaneis , expreſſe de Chriſto ait : Deum
infinitum fimul , & circumſcriptum
hominem eſſe , utriuſque ſubſtantiam
perfectam perfecte habentem .
Origenes in libris contra Celſum , qui
indubitati Auctoris opus ſunt , nec in
terpolatum , catholicum dogma aperte
propugnat de divinitate Filii . Sic enim
habet l. 4. Quod ſi Verbum Deus
immortalis , quia corpus mortale , 2
w nimamque humanam aſſumpſerit , Cel
ſo idcirco immutari videatur , diſcat
92 Verbum manere Verbum ſua ſubſtan
tia , nec pati eorum quidquam quæ
corpus , aut anima patitur ; conde
‫ ܕܰܕ‬ſcendere tamen interdum non valen
92 tibus ejus claritatem , ac fplendorem
» divinitatis obtueri , ac veluti carnem
factum loqui corporaliter .
Et l. 5. Neque enim eum qui fa
Etus non eft , & naturæ omnis factus
92 eft primogenitus , quiſquam pto di
gnitate poteft noſſe , ficut Pater ipſe
Tom , I. R » qui
 386 Liber quartus .
„ qui genuit, neque Patrem quiſquam ,
ſicut animatum ejus Verbum , veria
tas , & fapientia .
Et 1. 6. Cello dicenti Deum ratione
non eſſe comprehenſibilem , fic reſpon
, det : Diſtinguo fignificatum , & dico;
fi intelligatur de ratione , quæ vel
inſerta eit nobis , vel a nobis ſe exe
;; rit , hac non eſſe Deum comprehenſi
5 bilem , ſin de ea quæ erat in princi
pio , & apud Deum , & ipſa erat
Deus , aſſerimus hac Deum eſſe com
» prehenfibilem ,
Š. Cyprianus Martyr eamdem divini
tatis Filii fidem aftruit libro 2. Teſtimo
niorum adverſus Judæos ad Quirinum ,
ubi luculenter probat Chriftum effe De
um , eique omnia tribuit, quæ de ſolo ,
vero , fummoque Deo Scriptura prædi
cat , & expreſie etiam demonftrat , quod
homo , o Deus Chriſtus ex utroque ge
nere concretus , ut mediator elle inter nos
& Deum poffet .
Idem in Epiſtola ad Jubajanum Spi
ritum Sanctum Deum vocat , ficut Fi
lium , & Patrem . Et ibidem ait , Chri
ftum juſſiſſe gentes baptizari in plena ,
eo adunata Trinitate .
Dionyſius Romanus egregie Trinitatis
fidem aftruit in Epiftola adverſus Sa
bellianos , quam refert Athanaſius l. de
Decretis Synodi Nicænæ . Dionyſii verba
ſunt: Non igitur dividenda eft in tres
Deitates admirabilis , & divina uni
» tas , neque fub nomine creationis mi
» nuenda eft dignitas , & immenſa Do
V mini majeſtas ; ſed credendum eft in
Deum Patrem omnipotentem , &
Chris
 De Verbi divinitate . 382
Chriftum Jeſum Filium ejus & in
» Spiritum Sanctum , uniri autem uni
verſorum Deo Verbum . Ego enim ,
», inquit , & Pater unum ſumus , & e
» go in Patre & Pater in me . Sanéta
enim & divina Trinitas , ſimulque
99 ſancta prædicatio Monarchiae conſer
» vari poſſunt.
Hanc quoque eodem tempore doctri
nam tenuit Dionyſius Alexandrinus . S. Athan.
Nam , ut refert Athanaſius , cum qui- de ſent.
dam Alexandrinum Epifcopum apud Dionyf.
Romanum accuſarent , quafi qui Filium
creaturam , & non conſubſtantialem Pa
tri diceret , Synodus Romæ coacta rem
indigne tulit , & Romanus Epiſcopus
ad ſui cognominem omnium ſententiam
perſcripſit . Id vero occaſionem dedit
Apologiæ Dionyfii Alexandrini , qua fe
apud Romanum Pontificem ab hoc cri.
mine purgavit , teftatuſque eſt vocabu
lum óvoésio ſibi non diſplicere , & rem
ipfam hoc vocabulo fignificatam in plu
ribus fcriptis confirmatam a fe fuiffe .
Hinc plane conftat , Filium Patri buon
our tunc ab omnibus catholicis debuif
ſe agnoſci , ac prædicari .
Idem Dionyfius in Epiſtola quam pau
lo ante mortem ſcripſit contra Paulum
Samofatenum , Chriftum vocat increa
tum , e Creatorem natura Dominum ,
Verbum Patris , quem Sanéti Patres con
fubftantialem Patri dixerunt . Et ibidem
ita de Santiſſima Trinitate loquitur :
Ejufdem formæ eft cum Spiritu Sando
in specie columbe oftenfo Chriftus Verbum ,
ejufdem item forme cum Patre eft Spiri
tus Sanctus.
R 2 S.
 338 Liber quartus .
Š . Gregorius Thaumaturgus præcla
ram hanc de Myſterio Trinitatis con
feßionem edidit : Unus Deus Pater
Verbi viventis , fapientiæ fubfiftentis ,
& characteris fempiterni , perfectus
» perfecti genitor , Pater Filii unigeniti:
„ unus Dominus , folus ex ſolo , Deus
ex Deo , character , & imago Deita
,, tis , Verbum efficax , ſapientia con
ſtitutionis rerum univerſarum com
prehenſiva , & virtus, atque potentia
univerfæ creaturæ effectiva , Filius
verus veri Fatris , inviſibilis ejus qui
cſt inviſibilis , & incorruptibilis cor
» ruptioni non obnoxii, & iminortalis
mortis prorſus neſcii , & fempiternus
92 ſempiterni. Unuſque Spiritus Sanctus ,
ex Deo exiſtentiam habens , & qui
per Filium apparuit , fcilicet homini
bus , imago Filii perfecti perfecta ,
vita viventium , cauſa , fons fanctus,
ſanctitas , ſanctificationis fuppedita
tor .. . Non ergo defuit unquam Fi
lius Patri , neque Filio Spiritus ; fed
9 immutabilis , & invariabilis eadem
ſemper manet Trinitas .
Paulo ante Concilium Antiochenum ,
in quo depoſitus eft Paulus Samoſate
nus , ſex Epiſcopi qui ſubinde Concilio
interfuerunt , ad eum fcripfere Epifto
lam , quæ legitur tom . 11. Bibliothecæ
Patrum ; qua in Epiſtola profitentes ſe
tradere fidem quam acceperant ab ini
tio , quamque traditam a & conſerva
tam habuerant in Eccleſia Catholica
uſque in hodiernum diem per fucceflio
nem ab Apoftolis , qui & oculis ſuis vi
derunt , & adminiſtri facti ſunt Verbi ,
præ
 De Verbi divinitate . 389
prædicatam ex Lege , & Prophetis , &
novo Teſtamento de Chrifto affir
mant , illum elle Sapientiam , Ver
bum , virtutemquc Dei ante fecula exi
Rentem , non fola preſcientia , ſed ſube
Nantia , a ſubſiſtentia verum Dei Fi
lium .
Hanc ipfam doctrinam de Filii divi
nitate afferuerunt feptuaginta Epiſcopi ,
qui in Concilio Antiocheno damnarunt
hæreſim Pauli Samofateni , ipſumque a
nathemate perculfum exauthorarunt .
Proferri etiam poffunt de ejuſdem fi
dei veritate teſtimonia Pierii Alexan
drini Presbyteri, ex cujus laudaciſſimis
operibus , quæ intercidere , nonnulla a
pud Photium ſuperſunt , ac leguntur
fragmenta ; Methodii quoque Martyris ,
ex cujus ſcriptis idem Photius nonnulla
refert egregia de Filii divinitate ; Arno
bii etiam Afri in libris contra gentes
inſcriptis ; & aliorum quorumdam Au
ctorum , qui ante Concilium Nicænum
Acruerunt . Verum fatis fit inſigniorum
Patrum , qui prioribus illis fæculis vixe
runt , dicta & fententias ea de re hic
adduxifle .
Cæterum ipſi Ariani antiquos illos
Patres fibi adverſari fentiebant: quando
quidem teſte Socrate Hift. Eccl. l . 5. c. 10.
cum Nectarius ex conſilio Siſinni Theo
doſio ſuaſiſſet , ut interrogaret' ſectarum
Principes , num Patrum antiquorum te
ftimoniis ftare vellent circa queſtionem
de Filii eternitate , ac divinitate , Impe
rator autem id experiri voluiſſet , ani
'madvertit Hereticos fretos fola diſputa
tione , non autem veterum expoſitione :
R 3 judi
 390 Liber quartus
judicium enim veterum Patrum recufa
runt , ad quod Catholici provocabant.

QUESTIO TERTIA .

Que contra Verbi divinitatem obji !

ciant Ariani .

Prov. 8. Bjiciebant in primis hec verba Pro

verbiorum , Dominus creavit me
initium viarum fuarum in opera fua. Sic
enim habet verfio Septuaginta .Hoc u
num erat ex pręcipuis eorum funda
mentis . Si enim divina ſapientia , de
qua hic agitur , & quę ipſum Verbum
eft , creata , vel condita fit , Deus eſſe
nullo modo poteſt . Quis enim Deum
creari dicat ?
At quid firmum ſuper ruinoſum fun
damentum edificari poteft ? Quid certi
pro fuo perverſo dogmate ex verbis
obſcuris, & ambiguis colligere poffunt ?
Mira Hereticorum perverſitas , ut cla
riffimis Scripturę , & Patrum teftimo
niis , quibus fides catholica fulcitur
obſcura quędam , & ad rem non perti
nentia verba opponant . Hęc verba
adeo ambigua funt , ut variis interpre
Tationibus locum dederint . Primo le
gendum eſt , Dominuspoſſedit me in ini
tio viarum fuarum , ut habet noſtra vul
gata , non vero Dominus creavit me ,
ut habent quędam alią verſiones . Et
fic legendo , nulla poteſt eſſe difficultas .
Quis enim inficiatur , quod Deus Pater
Verbum fuum , increatam fuam fapien
tiam ab eterno poſſederit, quod ſecun
dum
 De Verbi divinitate . 390
dum illius ideas omnia efformaverit ?
Quod fi verbo ( creavit ) infiftere
velint , non multum proficient . Quid
enim nos cogit , ut verba hæc de per
fonali Verbi fapientia ſumamus ? Lo
cum iftum de fapientia in genere , pro
ut a creata , & increata abſtrahit , in
telligendum eſſe multi cenſent. Sapien
tia ergo quafi quædam perſona per pro
fopopejam loquens introducitur : Alii
non de ipſa Dei fapientia , fed de fa
pientiæ divinæ imagine in rebus crearis
depicta intelligere malunt, ſignificatione
de prototypo ad imaginem translata . Il
lam ergo Deus fapientiæ ſuæ imaginem
initium , feu in initio viarum fuarum
condidit , feu creavit , quia omnia ope
ra ſua juxta fapientiæ fuæ ideas forma
vit. Alii alias interpretationes afferunt .
Sed S. Athanaſius , cui in hac re ma- S. Athan.
xime deferendum eft, citata Proverbio - ho De
rum verba de fapientia incarnata , feu cret.Concil.
de Verbo ratione aſſumptæ humanitatis Nic.
intelligenda eſſe cenſet . Obſervat ergo
1. San & us Pater creationis noinen uni
genito Dei Filio competere non poffe .
Si enim a Deo genitus , ut ample jam
probavimus , creatus nonnifi incongrue
dici pozit . Domus ab architecto ædi
ficata , ab illo genita non dicitur . Ge
neratio , & creatio multum inter ſe dif
ferunt. Creatio , vel fimplex productio
opus vel ex nihilo vel ex extranea
materia productum fignificat G. eneratio
autem exigit , ut Filius ex Patris ſub
ftantia producatur. Si ergo fapientia a
Deo fit genita , ut immediate poſt cita
ta verba dicitur , non ex nihilo , ſed ex
R 4 ipra
 392 Liber quartus .
ipfa Patris æterni fubftantia producta
eſt , & conſequenter creationis nomen
ab illa prorſus alienum eft.
Obſervat 2. fapientiam aliter dici
creatam , aliter genitam .Genita dicitur
fine ulla adje &tione , Ante omnes colles 1
generavit me ; vel fecundum vulgatam
verſionem , Ante colles ego parturiebar .
At cum adjectione creata dicitur : Doo
minus creavit me initium viarum in ope
va fua . Per hoc ergo oftenditur, ſapien
tiam non fimpliciter , & abfolute crea
tam intelligi , fed fecundum quid , &
ratione cujuſdam muneris aſſumpti .
Jam erat fapientia , apud Deum erat ,
in ſinu Patris erat , ut perpetuo loqui.
tur Joannes Euangelifta ; ſed creata eft
ratione humanitatis aſſumptæ . Sic ſa
pientia , feu Verbum creatum intelligi
tur, quomodo dicitur , Et Verbum caro
factum eſt. Senſus itaque eft, quod fa
pientia , ſeu Verbum creatam humanita
tem affumpfit , ut eſſet initium viarum
Domini , id eſt ut effet caput , & fun
damentum omnium operum Dei , quo
illa opera conſummarentur & perdita
Orat. 3. reficerentur . S. Athanaſii verba ſunt .
cont.
Arianos . Nam ifthic hoc verbum , creavit , cau.
9 ſam cur creatus fit , ſubſequentem
habet , quia additum eſt ( ad opera . )
Contra nativitatein ſuam ex Patre
abſolute exprimens ſtatim ſubintulit,
Ante omnes colles genuit me . Non
» cur genitus eſſet, quemadmodum in
hoc dicto ( creavit ) ſubjunxit , ad
,, opera ſua ; fed fimpliciter , & abfo
lute , genuit me . Quemadmodum &
hoc , In principio erat l'erbum . Nam
etiam
 De Verbi divinitate . 393
> etiamſi opera condita non fuiſſent
æque tamen erat Verbum Dei , &
Deus erat Verbum . Cæterum ut fie
,, ret homo , nunquam deſtinatum fuif
fet , nifi hominum necefſitas ejus rei
, cauſam præbuiſſet . Non igitur crea
tura Filius haberi poterit. Si enim
creatura eſſet , nunquam dixiſſet, ge
nuit me . Nam creaturæ nihil ex ef
ſentia Creatoris habent , quippe quæ
dumtaxat ſunt opera externa Creato
ris . Verum genitum eſſe non extra
» neum quiddam , quale opus eft , des
» notat , fed quiddam proprium , quod
ex ſubſtantia Patris emerſit . Ideoque
hæc opera nimirum inter res condi
tas numeres ; Verbum contra Dei u
» nigenitum Filium effe cenfeas . Imo
in mundi creatione non dixit Moya
ſes , In principio genuit Deus , ne
•, que , in principio erat, ſed in principio
» fecit Deus cælum , Q terram , c.
Objiciebant 2. Ariani hæc verba ,
an.1.16
quibus Chriſtus ipſe dixit, Pater major Joann
me eft . Hoc uno verbo catholicam fi
den evertere ſe poſſe putabant. Quo
modo enim Chriſtus Des eſt , & Pa
tri conſubftantialis 5 fi Pater major il
lo fit ? Deo aliquid majus nec effe , nec
concipi poteſt .
Verum nec minimam difficultatem
hæc verba parient, ſi duplex in Chriſto
natura diſtinguatur , divina , & huma
na . Quidni fecundum aſſumptam natu
ram humanam Patrem feipfo majorem
vocari potuit ? Verba hæc cum his A.
poſtoli verbis comparentur : Non rapi. Phil . 1.
nam arbitratus eft effe fe æqualem Deo ;
R 5 ſed

1
 394 Liber quartus .
fed femetipſum exinanivit formam fervi
accipiens , & tota evaneſcit difficultas .
Secundum formam Dei Patri æq' alis
eft , fecundum formam hominis aſſum
ptam Patre minor eſt. Quid ibi ambi
guum ? Sic hæc Scripturæ loca conci
liant communiter Sancti Patres .
Aliquo tamen ſenſu Chriſtum ctiam
fecundum divinitatem minorem Patre di
ci poſſe conceſſerunt non in ſubſtan .
, fed in notione perſonali ; non in
majeftate , fed in origine , quia nempe
Apud Pater ejus principium eſt . Hoc folo Pa
Theod. 1. tre inferior , quod ingenitus non eft , ut
1. Hift.“ ait Alexander Alexandrinus Patriarcha .
Eccleſ. c . Ecce quo ſenſu Pater major eft , quia
3.
ingenitus eft , nullum habens princi
pium , cum ipfe fit Filii principium .
Sed cum Filius plenam Patris ſubſtan
tiam recipiat , nulla eſt in Patre perfe
& tio , quam Filius non poffideat .
Objiciebant 3. Chriſto adſcriptam diei
Marci 13. judicii ignorantiam . Ipfo enim fatente ,
Matt. 14. de die illo , vel: hora nemo ſcit , neque
Angeli in cælo , neque Filius , nifi Pa
ter . At quis Deum dicat , qui futuro
rum præſcientiam non habeat ?
Multi ex Patribus hanc ignorantiam
humanitati Chriſti tribuebant , non ab
ſolute , & quatenus in Verbo ſubſiſtit ,
fed fecundum naturalem fuam condi .
tionem conſideratæ . Sic aliorum Patrum
mentem explicat Eulogius Alexandrinus
Patriarcha in oratione contra Agnoitas ,
Apud
Phot. five Ignorantes. Ut Gregorius Theo
Cod. 250.
logus tradit, inquit , quando naturæ
pas: 320 ratione diſtinguuntur , etiam nomina
„ naturarum fimul dividuntur . Sed nu
» dæ ,
 De Verbi divinitate . 395
dæ , puræque humanitatis ſignum eft
» ignorantia . Hac ratione ergo Chriſti
humanitari, ut fimplici , & puræ hu
manitatis naturæ confideratæ præciſe
ſecundum ea quæ a ſeipſa habet
adſcribi poterit ignorantia . Et hoc
9 eſt , quod Theologus explicavit ,
„ quando dixit , ſcit quidem ut Deus ,
neſcit vero ut homo . Addit tamen
» pius Patriarcha , quod fi qui ex Pa
97 tribus ignorantiam in Salvatore ex
9 parte humanitatis admiſerunt , id ta
men non ut dogma ſanxerunt ; fed
Arianoruin inſaniam repreſſuri , qui
omnia ,, quæ in Chriſto erant huma
→ na , ad Unigeniti divinitatem tran
ſtulerunt, ut increatum Dei Verbum
» creaturam oftenderent , rectius hæc
99 de humanitate dici poſse exiſtima
» runt , quam humana ab illis ad di
vinitatem trahi .
Et quidem Chriſto ut Verbo ultimi
S. Cyril.
diei ignorantiam tribuere aperta blafphe Alexand.
mia eſt . Si enim per ipſum omnia fa- in lib .
eta ſunt; ſi ipſe fæculorum , & tempo Theſauri
odo unum diem , affertione
rum conditor , quom 22.
& unam horam ignorare cenfebitur , ut
diſcurrit optime S. Cyrillus Alexandrinus
Patriarcha ? Quomodo ea quæ fecit , ne.
fcire poteſt ? Sine illo factum eſt nihil .
Illius ergo diei , & horæ , qua mundus
finiatur , præfinitio ab ipfo eft. An ve
ro ignorare poteſt, quod ipfe præfinivit ?
Si omnia quæ Pater habet , Filii ſint , ut
ipfemet declaravit , hujus diei fcientiam ,
quam Pater habet & ipfe habere de
bet . Si Pater in Filio , & Filius in Pa
tre fit, fi Patrem novit Filius , quemad
R 6 mo
 396 Liber quartus .
modum a Patre cognoſcitur , quomodo
judicii diem ignorabit , cujus ſcientia
procul dubio in Patre eſt ? Si perfecta
Patris imago fit , omnes illius perfectio
nes repræſentat , inter quas eſc futuro
rum præfcientia . Si tandem in illo o
mnes i befauri fapientie , ſcientiæ Dei
Col. 2. abſconditi funt , ut ait Apoſtolus , in
hoc theſauro judicii futuri præfcientia
comprehenditur , alias in eo omnes the
ſauri ſcientiæ non eſſent . Quomodo e
nim in illo omnes fcientiæ , & fapien
tiæ theſauri eſſent, fi vel unus dies il
lum lateret ?
Advertit etiam S. Cyrillus , quod quan
do Chriſtus dixit , De die illa nemofcit ,
neque Angeli in cælo , neque Filius , ſed
Pater > nullam de Spiritu Sancto men
tionem fecit . Non dixit , non novit
Spiritus , fed non norunt Angeli ; per
hoc indicans , quod judicii dies Spiri
tum Sanctum non lateat . Quod fi Spi
ritui Sancto diei hujus cognitio non de
negetur , quomodo illa carebit Filius,
a quo Spiritus Sanctus fuum effe , &
fcientiam accipit ?
Sed & recte omnino afferimus , Chri
ftum etiam ut hominem diei hujus co
gnitionem habuiffe , cum fit Angelorum ,
& hominum judex conftitutus , non fo
lum quatenus Dei Verbum eſt , ſed et.
jam quia Filius hominis eft. Qua ergo
ratione tantæ auctoritati competentem
cognitionem non haberet ? Certe ex ja
plis Evangelii locis , in quibus dicitur
Filium judicii diem n' eſcire , circumſtan
tias hunc diem præceſſuras indicat . An
ergo diem ignoravit , cujus prænuntias
cir
 De Verbi divinitate . 397
circumſtantias declaravit ? Si prædefini
tum mortis fuæ tempus cognovit , ut
his verbis indicat , ' Pater venit bora , Joann. 17 .
clarifica Filium tuum , & c. præfinitum
aliis tempus non minus cognovit , cum
hæc cognitio ad fuum fupremi judicis
officium pertineat ,
Verba ergo in objectione citata non
probant quod judicii diem ignoraverit ,
fed quod illum revelandi diſpenſationem
non habuerit . Hoc erat illi neſcire , re
velandi facultatem non habere . Nihil
ſe noffe arbitrabatur niſi ea , de quibus
ſecundum divini conſilii difpofitionem
loqui fas erat . Hoc eſt , quod adhuc
polt reſurrectionem ſuam ſciſcitantibus
Apoſtolis refpondit : Non eft veſtrum A t. I.
molle tempora , vel momenta , quee Pater
pofuit in ſua poteftate . Hanc quoque in
terpretationem ipfemet his verbis infi
nuat . Ego ex meipfo non fum locutus , Joann.12.
ſed qui mifit me Pater , ipſe mihi man
datum dedit quid dicam , o quid lo
quar .
Mirum quod aliqui moderni hancin
ſatis com
terpretationem rejiciant , quæ
muni Patrum , & inſigniorum Theolo
» gorum judicio comprobatur . Quod S. Hilar,
judicii diem Chriſtus ignoraſſe dici- 1. 9. de
tur , non neſciendi infirmitas eft, fed Trin.
► diſpenſatio non loquendi , ut ait S.
Hilarius . Ignorare dicitur quod aliis
revelare non oportebat . Solum Pa
i trem idcirco ſcire ait , quia folus u
ni Filio non tacet . Hoc neſcire di
S. Aug. 1 ,
citur , inquit adhuc S. Auguſtinus , 1.de Trina
quod non ita fciebat , ut tunc Di. C. 12.
ſcipulis indicaret.
Si
 398 Liber quartus .
Si ita accipiendum eft , inquies , ſe
queretur & ipfum Patrem judicii diem
neſciviſſe, quia pariter non revelavit .
Sed in hoc a Filio differt , quod cum
ingenitus fit , nec ab alio miffus , nul.
lum aliquid hominibus enuntiandi offi
cium aſſumpſit. Illi ergo hæc regula
non convenit , aliqua neſcivit, quia re
velandi diſpenſationem non habuit . Quis
non videat hanc regulam his folum com
petere , qui legati officio funguntur ? I
mo ſolus Pater ea noſſe dicitur ; quæ
ſibi uni refervavit . Ideoque Chriftus
Act. 1. Diſcipulis dicebat : Non eft veftrum nolle
tempora , vel momenta , que -Pater po
ſuit in ſua poteſtate .
Matt, 20. Objiciebant 4. hæc Chriſti verba :
Sedere ad dexteram meam vel ſiniſtram
non eft meum dare vobis , ſed quibus pa
ratum eſt a Patre meo : Æqualem ergo
Patri poteftatem non habet , & confe
quenter nec Deus eft .
Sed ad hoc refpondet S. Auguſtinus,
,, fecundum affumptam fervi " formam
locutum fuiſſe Chriſtum , ut ita in :
S.Aug.l.1 . telligeremus , non eft mcum dare , ac
de Trin.c. »
12 . » l dicatur , non eſt humanæ poteſtatis
hæc dare , ut per illud intelligatur
hoc dare , per quod Deus eft , & Pa
S tri æqualis . Non eft meum dare id
eſt non humana poteſtate iſta do , ſed
„ quibus paratum eft a Patre meo . Sed
Joann. 16. , jam tu intellige , quia fi omnia , que
babet Pater mea ſunt, eo hoc utique
meum eſt , cifta cum Patre paravi.
Appofita eft etiam Alberti Magni
reſponſio , quod Chrifti non erat ad
dexteram vel ſinikram fuam locum
da .
 De Verbi divinitate . 399
dare , ca ratione , qua ſeſſionem illam
- diem Jacobus , & Joannes (perabant ; fcilicet
ratione , & jure propinquitatis , quamvis
CUM hoc ad ejus auctoritatem ſpectaret. Se
nul des illæ non ſanguini. , & propinquita
offi », ti , ſed meritis paratæ funt. Quali di
cat , Non eft meum dare vobis , cum
gula
a re » quidem fit ex auctoritate ; ſed non Alb .Mag.
Quis » eſt meum ex ordine juftitiæ ,quæ me- fup.Matt.
com ritis reſpondet. Etſi meum lit dare ,· Marci
9.20. &1o.
ur? I. non tamen eft meum vobis dare pro
» pter perſonæ acceptionem junctam
que
riſtus fanguine. Sed potius Regnum cælo
toll rum vint patitur , e violenti rapiunt
illud . Matth . 11 .
ey poo
Objiciebant 5. quod Chriſtus ab A
erba : poſtolo creaturarum primogenitus vo
catur , & conſequenter inter creaturas
ifram
ens par connumeratur . Quod autem , inquie
ergo bant , hoc de Verbo , non de aſſumpra
conle. humanitate intelligatur, fuadet Apoſtoli
ratio . Sic enim ait : Qui eſt imago Dei Col. 2
IUS , inviſibilis , primogenitus omnis creature ,
zam quoniam in ipfo condita funt univerfa in
in : cælis , in terra , vifibilia , invifi
, ac bilir , live Throni , ſive Dominationes , fa
Itatis ve Principatus , ſive Poteſtates ; omnia
gatur per ipfum , bo in ipfo creata funt. Hæc
Pa. aſſumptæ humanitati non conveniunt ;
id nec enim per ipfam univerfa creata
ſunt .
ſed
Sed Ad hoc reſponder S. Bafilius , pri- S. Bafil. 1.
que -» mogenitum dici Filium , non primo Eunom .
„ creatum . Si autem , quia primogeni
que
» tus creaturæ diétus eſt , primo crea
gni tus eſſet , etiam cuin primogenitus
· mortuorum dicatur ante mortuus
ad
um -- mortuorum erit . Quod & primogeni
» tus
 400
mort Liber quartus. q
» tus uroer dic uon
cauſa eſt ſuurmrectiontiuss eeftmo,rtuis;ialimc,
primo
genit creat qu
auſa est , ut ausnihilo uardæ eſ
c& , corneiaam
ſe tu
p
ra roduépta fit. Præterea ſi quoniam
c rimoge
„ reaturæ nitus dictus eft ,
primu ipſu creatu oſtender v
Apm oltolu m m e o
luit s , cum ergo dixerit
Omnia per eum , c
in eo reata ſunt
debuiſſ
et dicere , Et ipfe factus eſt,
>
,, ante omnia . At cum dixerit , Et i
o o f
» pſe eſt ante mnia , tendit eum qui
dein ſemper eſſe
> turam factum effe . ſeHdocnoe nim cvreer
confon pn ut a
- bum eft illi at : In rincipio e
Verbum .
Ora
bjticieb
ant 6. Chriſti orationem ad
Patrem , quq ciat , ut fideles unum in
aupeem
ter ſe fint, dmodu ip
m ſe , & Pa
t e r unum funt , Ut fint unum , ſicut cu
Joann, 17. nos unum ſumus . Ut omnes unum fint ,
ficut tu Pater in me , ego in
no un N ergo ,
inquiipeſib in bqiusære um fint.in on
o
ant , nda eft ter Pattre e,m ,
ſ
Filium ubſtanti unita
v&olunta
æ s , ſed pura
tum unio ; nec enim inter hos
mines alia fingi poteſt unitas. Si ergo
non aliter quam nos unum fint Pater ,
Fil
v& oluntiaus , nconcor ſubſctaonnſtitueſ
tum on india tia , ndead ei ſtn
ipforum unitas. Et conſequenter Filius ,
ſeu Verbum vere Deus non eſt ,
Divina ſubſtan
m ſatris tiam non
beat . cum
S. Atha. Rſeimſiplointduet S. Athanaſius, in exemplu
o
nal. rat. & d i p
ncem oni P a t ris , & lii hu
F i m
a,.
orreſpo
Ari contra nitatem , cui ndeat fidelium uni
a
tas , non illam dæquando , fed illam
.

pro
 De Verbi divinitate . 40L
pro modo fuo , & capacitate imitando :
Nec enim neceſſe eſt , ut ea , quæ in fi
militudinem , & exempla proponuntur ,
modum noftrum non excedant. An quia
jubemur perfecti effe , ficut Pater nofter Malth. 5 .
cæleftis perfe&tus eft, idco totam ejus per:
fectionem aſſequi debemus. ? Sic orat
Chriftus , ut fideles unitatem , quam i .
pfe habet cum Patre , imitentur , quan
tum in ipſis eſt , non ita ut totam ejus
perfectionem affequantur.Et quidem cum
Pater , & Filius unius fubftantiæ fint ,
eamdem omnino voluntatem habent, non
folum fimilem , fed eamdem . Magnum il
lud unitatis exemplar , non quantum in
fe eſt , ſed quantum poſſumus , imitari
debemus , ut unum ſimus, non ſubſtan
tiæ identitate , quod nobis impoſſibile
eft , fed cogitationum , & affeétuum con
ſeníu . Hanc unitatem , quæ in plena vo
luntatum conformitate confiftit, habebat
cum Patre Chriſti humanitas ; in nullis
enim ſuis actibus, & animi motibus a
Divina Patris voluntate diſcrepabat .
Hanc unam pro nobis appoſuit , quia
alterius capaces non ſumus .
Reſpondet iterum S. Athanaſius , &
cum illo S. Hilarius , hanc objectionem S. Hilar .
Fidei Catholicæ non nocere 7 fed eam 1. 8. .de
juvare plurimum . Ex hac enimChrifti Trin.
oratione fequitur , quod Filius cum Pa
tre naturalem fubftantiæ unitatem ha
beat . Quid enim ? Numquid non cum
fidelibus ſuis naturalem fubftantiæ unita
tem quodammodo habet ? Ipſe naturæ
noftræ ſubſtantiam ſibi univit . Hanc cor
poream ſubftantiam in Sacramento poſie
tam in nobis per Communionem repo
nit .

1
 402 Liber quartus .
nit . Ergo in nobis eſt per fubftantiam
corporis , & nos in ipfo per eamdem
corporis fubftantiam fumus. Eodem fpi
ritu gratiæ replemur. Ecce ad quem u
nitatis cum Chriſto gradum afcendimus.
Unum cum illo ſumus, non ſolum in
tellectu , & cordium unione , quam
fides, & charitas in nobis efficiunt, fed
etiam fubftantiæ corporalis unitate
eum , ut jam diximus , Chriſtus corporis
fui ſubſtantiam , quam a nobis fumpſit,
medio Sacramento in nobis reponat
Ut ergo paritas ſervetur , unigenitus
Dei Filius unum unitate fubftantiæ efſe
debet. Ipfe in Patre , & Pater in ipfo
eſt per ſubſtantiæ identitatem . Non in
ficiamur , quod aliqua fit unitatis no
ftræ differentia . Etenim ſubſtantia Cor
poris Chrifti , quam in Sacramento fu .
mimus , non eft eadem cum noftra in
individuo , fed folum in fpecie . Divina
autem Patris fubftantia eadem omnino
eft cum Filii ſubſtantia , quia Dei fub
ſtantia multiplicari non poteſt.
1 Multa alia Scripturæ loca objiciebant
Ariani , quibus Filius Patre inferior , ab
eoque dependens probatur . Sed hæc o
mnia de aſſumpta hominis forma intelli,
guntur . Cum igitur Chriftus Divinam fi
mul , & humanam naturam in una ſua
perſona complectarur, de illo multa di
cuntur , quæ Deo conveniunt , & alia
etiam multa , quæ aſſumptam hominis
naturam fpectant . Quod valde notan
dum eft , ut ea Scripturæ loca concilien
tur , quæ Chriſto mox aliqua tribuunt ,
quæ divinitatem fapiunt , mox alia , que
hominis infirmitatem redolent. Hæc on
mnia
 De Verbi divinitate . 403
mnia quamvis infinite diverſa , uni Chri
fto ratione duplicis naturæ conveniunt .
Sed urgentiora eſſe videntur quæ fe
quuntur, iiſque maxime adhærent so.
ciniani.
Objiciebant ergo 6. hæc Chriſti verba ,
quæ ad Patrem habuit , Hec eft autem Joan . 17.
vita æterna , ut cognofcant te folum De.
um verum , quem mififti Jefum Chri
Aum . Quid his verbis urgentius ? An non
ex his clare patet , quod ſolus Pater eſt
Deus ? Ea vis eftvocis folius , inquit
Crellius Socini diſcipulus , ut omnes Crel. a
alios excludat a Communione prædi- pud per
» cati , præter eum , cui apponitur . Is de Trini
autem cui vocula ſolus apponitur , c. 1.
eft Pater Jeſu Chrifti, prædicatum eſt
verus Deus , ſeu Deus fummus . De
ſolo ergo Patre prædicatur quod Deus
verus fit . Hic eſt verborum Chrifti fen
fus : Hæc eft vita æterna ( o Pater ) u
cognoſcant te , qui folus es Deus verus
quem mififti Jefum Chriftum . De ſo
lo Patre dicit , quod Deus verus eſt .
Non ergo Deus eft Jeſus Chriſtus ejus
Filius .
Ad hoc refpondet S.Auguſtinus, eum 3. S. Aug. I.
cont.
eſe verborum Chriſti ordinem , ſeu con. Maxim ...
Structionem . Hæc eſt vita æterna , ut c. 15.
te , & quem miſifti Jefum Chriftum co
gnoſcant folum Deum verum . Quod fi
aliter fumantur , inquit , ut ſolus Pater
Deus verus dicatur , quid aliud eft ,
quam Filiumnegare verum Deum ? Hoc
utique intendunt Ariani ; ſed an men
titus eſt Evangeliſta Joannes , quando
Filium Deum vere eſſe dixit , ut ſupra
retulimus ?
Alia
 404 Liber quartus .
Aliter reſpondet S. Gregorius Nazian
S. Greg.
Nazianz. „ zenus , hæc verba , ut cognofcant te
Orat. 36 . folum verum Deum , non ad exclu .
fionem Filii dici , fed eorum 2 qui
„ quanquam falſo , Dii tamen appellan
» tur . Neque enim , inquit , adjectum
fuiſſet , Et quem mififti Jefum Chriſtum ,
fi ad eum oppofita diſtinctione ſub
» movendum illa verba ( folum verum )
„ pertinerent , ac non de communi un
triuſque Divinitate fermo effer.
Ut clara fiat refponfio , notandum eft ,
quod in illa propoſitione Chrifti, ut co
gnofcant te folum Deum verum , vox illa
ſolum non ponitur ex parte ſubjecti,
ut male fupponit Crellius Socinianus
ſed ex parte prædicati . Ut ex parte ſub
jecti poneretur , dicendum effet , folus
Pater eft Deus verus . At non fic : fed
Pater eft Deus ille ſolus, & verus , pre
ter quem alius non eft . Ex parte ergo
prædicati ponitur vocula folus ; de Patre
enim prædicatur , quod fit Deus , qui
folus eſt verus. Et per hoc non exclu
ditur Filius , qui eamdem prædicati ra
tionem habet . Eft enim cum Patre Deus
ille , qui folus verus eſt . Si enim in
hoc ſenſu non capiantur Chriſti verba ,
Rom. 16. cum etiam de Deo dicatur , foli Sapienii
1. Tim.6. Deo , Et iterum : Qui folus potens eft ,
qui folus habet immortalitatem , lucem
habitat inacceſibilen , Oc. Filius fimili
ter excludetur ; & ita nec ſapiens , nec
potens , nec immortalis erit . An hoc
concedent Sociniani ?
Sed cur in Logicæ terminis ludimus ,
cum tota verborum Chriſti ſeries illum
cum Patre Deum eſſe demonſtret ? An
Deus
 De Verbi divinitate . 405
Deus non eft , qui aliis dat vitam æter
nam ? An Deus non eſt, qui ſimul cum
Patre fidei , & beatitudinis obiectum eſt ?
Hæc verba haud dubie unam , eamdem
que Patris , & Filii poteſtatem indicant .
» Namque hoc magis ad unitatem , in
,, quit Sanctus Ambroſius , quam ad di- Ş. Amb.
,, ftantiam Divinæ proficit poteſtatis , fide c.
c 1.
quod idem præmium , unum honorem
nobis dat Patris , Filiique cognitio :
, quam mercedem habere non poterit ,
9 niſi qui & Patrem , & Filium cogno
,, verit ; ficut enim Patris, ita & Filii
» cognitio vitam acquirit æternam . Ita
„ que ficut in principio ftatim Verbum
Deo Patre pia confeſſione jun
cum
xit Evangeliſta Joannes dicens ; Et
Verbum erat apud Deum ; ita & hic
7 fcribendo , ut cognofcant te fo!um ve
rum Deum , quem mniſiſiJefum Chri
ſtum , conjunctione illa Patrem utique
„ copulavit , & Filium , ut Chriſtum
verum Deum a majeſtate Patris ne
mo fecernat ; nunquam enim conjun
etio ſeparat .
Inftat CrelliusSocinianus. Vel ideo
» gentium Dii a vera Deitate vi horum
verborum Chrifti excludi intelligun
» tur , quia conſtet eos a Patre, quem
folum verum Deum Chriſtus appellat,
eſſe diverſos ; vel quia jam conftet
eos falſos Deos eſſe . Non poſterio
rem ob cauſam . Nam alias a ' vera
Deitate jam excluſi cenſerentur , an
„ , tequam vi horum Chriſti verborum
excludi intelligerentur : nec opus fo
ret ad eam rem verba ifta adhibere .
>> Si priorem ob cauſam , neceffe eſto
2 mnes ,
 406 Liber quartus .
„ mnes , quos a Patre' Jeſu Chriſti die
,, verſos eſte conſtat, a vera , ſuprema.
», que Deitate excludi. Nam alias argu
„ mentum , quod ex iis verbis ducere.
„, tur ad idola gentium a vera Deitate
excludenda , foret invalidum . Tale e
» nim foret , fi categorice proponere
tur . Quidam a Patre Jeſu Chrifti dic
verſi non ſunt veri Dii . Gentium Dii
ſunt a Patre Jeſu Chriſti diverſ . Er
„ go Gentiuni Dii non ſunt veri Dii .
» Major in prima propofitione effet par
ticularis , quæ confecutionem reddit
invalidam .
Siccine Hæretici Scripturæ Sacræ ver
bis abutuntur ? Hæc Chrifti verba non
adhibentur ad probandum , falſos Gen
tium Deos a vera Deitate excludi , ſed
ut monftretur , æternam vitam in cogni
tione Patris conſiſtere, qui Deus eſt fo
lus verus. Quid ergo refert, quod Gen
tium Dii ex his Chriſti verbis per legi.
tiram conſequentiam a vera Deitate non
excludantur ? Sed liceat nobis contra Crel
lium argumentum invertere . Quicumque
cum Patre Jeſu Chriſti ejuſdem fubftan .
tiæ eſt , veram habet Deitatem ; ſed Ver
bum Dei Filius ejufdem cum Patre ſub
ftantiæ eſt, cum , ut fupra vidimus ,'u
num fint Pater , & Filius . Ergo Ver
bum , feu Filius Dei veram habet Dei
tatem . Major propofitio difficultatem
non habet . Minor fupra efficaciffime pro
bata eſt. Quomodo enim Verbum verus ,
& proprius Dei Filius eft , ut ait Scri
ptura , G Patris fubftantiam non parti
cipat ? Ergo Verbum , feu Dei Filius ve.
rus Deus eft, Conſequentia legitima eft .
Objia
 De Verbi divinitate . 407
Objiciebant 7. Ariani hec Apoftoli 1. Cor. 8 .
verba . Scimus , quia nihil eft idolum in
mundo , & quod nullus eft Deusniſiunus.
Nam etfi funt , qui dicantur Dii , five in
cælo , live in terra , fiquidem ſunt Dii
multi , o Domini multi. Nobis tamen u
nus Deus Pater ex quo omnia , o nos
in illo , & unus Dominus Jeſus Chriſtus,
per quem omnia , nos per ipſum . Hęc
verba multum ponderat novus Arianus .
Ecce , inquit , Paulus explicans , quis fit
ille unus Deus Chriſtianorum , fimpli
citer dicit eſſe Patrem ; non autem Pa
trem , Filium , & Spiritum Sanctum .
Atqui nulla ratione fieri potuiffet , ut
Paulus explicaturus quis fit ille unus
Deus , Patris tantum mentionem face
ret , omiſſis Perſonis aliis , fi tres illę
Perſone unus Deus fuiffent :
Inanis Heretici jactatio . Si enim va
leret ejus argumentum , fequeretur Je
fum Chriftum Dominum effe , non Pa
trem . Quidni enim fimiliter dicemus ?
Paulus explicans quis ſit ille unus Do
minus Chriſtianorum , fimpliciter dicit
eſſe Jeſum Chriftum , non Patrem . At
qui nulla ratione fieri potuiffet, ut Pau
lus explicaturus , quis fit ille unus Do
minus , Jeſu Chrifti tantum mentionem
faceret , omiſſo Patre , fi Pater etiam
Dominus fuillet . Quid roboris habet
Crellii argumentum , quod iftud non
habeat ?
Sed cur in media luce caligat novus
Arianus? Paulus explicans , quis fit ille
unus Deus , nominando Patrem , Filium
non omiſit. Vocando illum unum Domi
num , Deum effe confeffus eft . Hoc em
nim
 408 Liber quartus
nin in loco Dei , & Domini nomen pro
uno , & eodem uſurpavit, ut pręceden
tia verba efficaciſſime probant . Quando
dicit gentium Deos , & Dominos multos
elle , pro iiſdem procul dubio ſumpſit
Deos , & Dominos . Et confequenter
quando verum Deum , & Dominum fal
fis Diis , & Dominis oppoſuit , pro eo
dem etiam Deum , & Dominum ſumpſit .
Et quidem quis alius pręter Deum eft
ille unus Dominus ſupremus , cui omnia
fubjiciantur ? Pręterea quid Deo Patri
tribuit Apoftolus, quod Domino Filio
non attribuat ? Sicut dicit : Unus Deus
Pater , ex quo omnia , O nos in illo , fic
dicit : Unus Dominus Jeſus Chriſtus , per
quem omnia , o nos per ipſum . Certe
quos in eadem fuprema poteftate con
jungit , eos etiam ab eadem Divinitate
non diſtinguit. Quod enim adjecit Apo
ſtolus , ex quo omnia , Divinitatis indi
cium poſuit, ut notat optime S. Chry
ſoſtomus ; gentium idola veros Deos non
eſſe infinuans , qui cælum , & terram
non fecerunt .
Sed cur ( inquies ) Spiritus Sancti non
ineminit , cum ejuſdem ſit cum Patre ,
S. Chry- & Filio poteftatis ? Refpondet S. Chry
foft. hom.
20. in 1 . ſoſtomus caute locutum eſſe Apofto
Cor. lum , ne infidelium animos offenderet .
Idcirco dum Patrem Deum appellavit ,
unum Deum eſſe dixit , & dum Filium
Dominum vocavit, illum tanquam Do
minum unum propoſuit ; ne fi Patrem ,
& Filium Deum , & Dominum vocaſſet ,
ſuſpicionem infidelium animis ingeffiffet ,
quod Chriſtiana Religio plures Deos , &
ſupremos. Dominos agnoſcat , ficut Gen
tiles
 De Verbi divinitate . 409
tiles plures Deos , & Dominos adoras
bant . Eadem ratione , primum fidei Sym
bolum ab Eccleſia propoſitum , & ab A
poftolis , ut creditur > emanatum , De
um Patrem ſolum nominat , ne ſi diſtin
ete Filium etiam , & Spiritum Sanctum
eodem nomine comprehendiffet , popu
li , qui in plurium Deorum veneratione
aſſueti erant, in ſuo errore confirmaren
tur . Hæc erat Apoſtolorum , & primo
rum Patrum neceſſaria præcautio , ut fu
pra monuimus , ut in publicis prædica
tionibus , & fcriptis tres diſtincte perſo
nas Trinitatis ſub Dei nomine non pro
ponerent , ob periculum , ut dixi , ne in
fidelium animi offenderentur , nec fatis
efficaciter ad unum folum Deum creden
dum adducerentur. Quamvis privatim qui
ad Baptiſmi regenerationem admitteban .
tur , de Trinitatis Myſterio inſtruerentur .
Objiciebant 8. vocem ouormior a re
ptuaginta Patribus Concilii Samofateni
contra Paulum Samofatenum habiti rea
jectam fuifle fexaginta annis ante Con
cilium Nicænum , proindeque a Patri
bus Nicænis non debuiſſe recipi .
Ad hoc multiplex reſponſio eft .
1. Hoc vocabulum fuiffe à Sanctis Pa
tribus ufurpatum ante tempus Concilii
Antiocheni', ut ſupra oftendimus aucto
1
ritate duorum Dionyfiorum , Romani ſci
licet, & Alexandrini. Id ipfum affirmat
Euſebius Cæſarienſis in Epiftola ad ſuos
Cæſarienſes poſt Concilium Nicænum
fcripta , in qua rectam hujus vocis in.
telligentiam exponit .
2. Veritatem fignificatam hac voce
outono definitam fuifle in Concilio An
Tom . I. S tio.
 410 Liber quartus .
tiocheno , cum Patres contra Samoſate
num aſſeruerunt Verbi divinitatem , de
qua ſimplicius ſcribentes , ut ait S. A
thanafius , non exquiſitam diligentiam
in tractatu hujus vocis conſubſtantialis
adhibuerunt , utpote qui in hoc intenti
erant , ut quod male Samoſatenus ex
cogitaverat , tollerent, & docerent ante
omnia Filium eſſe , eumque non in ho..
mine Deum eſſe factum ; fed cum Deus
effet , induifle fervi fpeciem , cum Ver
bum effet , carnem efle factum ; que
madmodum locutus eft Joannes .
3. Si S. Hilarium hac de re audiamus,
vox óuošarcy malo ſenſu fuerat a Paulo
Samofateno uſurpata , nempe in fenfu
Sabellii , quaſi ex unius effentiæ nuncu
patione , una & ſolitaria in Divinitate
Perſona effet agnoſcenda . Id ex S. Hi
lario colligitur , dum ait 1.4.de Trinit.c. 5 .
male homouſion Samoſatenus confeffus
eſt;ſed nüquid melius Ariani negaverunt ?
4. Rem totam aliter ac S. Hilarius
atque melius explicare videntur S. Atha
palius, & S. Bafilius. Nempe S. Atha
naſius in libro de Synod. Arimin. & Se
leuc. refert Samoſatenum Catholicis ob
jeciffe , quod fi Filius effet bonne ,
fequeretur tres eſſe ſubſtantias , unam
anteriorem , reliquas vero duas ex ea
oriundas , in quas prior divideretur , ac
ſcinderetur : Patres autem Antiochenos
ab hac voce utpote hoc malo ſenſu a
Paulo Samofateno Catholicis objecta ab
ftinendum cenſuifle , quam tamen Patres
Nicæni fpiritaliter , & fine ulla partium
diviſione ac ſectione intellectam apte ad
modum contra Arii impietatem tanquam
fors
 De Verbi divinitate . 411
firmiffimum propugnaculum adhibue
le runt . Eodem modo rem narrat S. Baſi
lius in Epiſt. 300. Revera , inquit , qui
convenerant in caufa Pauli Samofateni,
vocem hanc ut minus congruam accu
fatam rejecerunt. Dixerunt cuoroton no
tionem fubftantiæ , & eorum quæ ex i.
pſa ſunt, repræſentare nobis , ita ut ſub
ftantia diſtributa homooufii appellatio
nem impertiat iis , in quæ diſtributa fue
rit . Hoc quidem veriſſimum eſt de æ .
re , & numiſmatibus inde cuſis . At in
Deo Patre , & Dei Filio , nec fubftantia
eſt antiquior , nec utrique videtur fuper
ſtructa . Hoc enim dicere vel cogitare
impietatis omnem rationem excedit .
Hæc ibi Bafilius , qui & vocem o oxazov
non tantum adverſus Arianos , ſed &
adverfus Sabellianos valde accommoda
tam prædicat . Tollit enim illa vox ,
» inquit, hypoftafeos identitatem , per
fectamque Perfonarum notionem in
ducit . Non enim idem fibiipfi con
ſubſtantiale eft , fed alterum .
Objiciunt novi Ariani multa ex Pa
tribus qui ante Nicænam Synodum fcri
pſerunt
1. Quod S. Juſtinus Dial. contra Try
phonem dixerit , Filium Dei in creatio
ne mundi Patri miniſtraſſe ; & quod
Tertullianus lib. contra Praxeam eum
dem Filium appellet. Patris miniftrum
& confiliarium .
2. Quod idem Tertullianus lib. contra
Praxeam Filium appellet portionem Pa
tris , Patrem autem totam ſubſtantiam ;
& quod multi Auctores antiqui Patrem
Soli, Filium lumini Solis comparaverint.
S 2 3. Quod
 412 Liber quartus .
3. Quod S. Juftinus in Dial . contra
Tryphonem Filium ex conſilio & . vo
luntate Patris genitum dixerit , quali
Verbum neceſſario productum non fue
rir à Patre .
4. Quod aliqui e Patribus Filium Die
vinum , etiam ut Deus elt , minorem Pa
tre fafſi ſint, & quod hoc ſenſu inter
pretati ſint hæc verba , Pater major me
eft. Ita cenſuerunt Origenes 1. 8. contra
Cellum , & S. Irenæus 1. 2. c .26 .
5. Quod plerique Patres exiſtimave
rint folum Dei Filium apparuiſſe in ve
teri Teftamento Patriarchis & Prophé
tis , quodque S. Juſtinus in Dial. contra
Tryphonem , & Tertullianus l. contra
Marcionem tanquam abſurdam rejecerint
hanc opinionem , quod Pater inviſibilis
& immenſus viſibilem ſe præbuerit in
ſpecie corporea & circumſcripta .
6. Quod aliqui Auctores Catholici
Synodo Nicæna antiquiores videantur
Filio Dei ortum quemdam tribuiſſe paulo
ante mundi creationem
Refpondeo ad fingula .
Ad i.Filium dici miniſtrum Patris pro
pter ſubordinationem ad Patrem ratio
ne originis , non vero propter.ullam ſub
jectionem , aut naturæ inferioritatem ' .
Nempe Pater eft principium Fiii ,Filius
autem utpote ab eo productus & miſſus ,
dicitur ejus adminiſter , non tantum qua
tenus incarnatus eſt , aut quatenus ſub
viſibili fpecie in veteri Teftamento appa
ruit, juxta priſcorum Patrum ſententiam ,
& Incarnationi veluti proluſit ; ſed etiam
quatenus per eum tanquam Verbum ſuum
Pater fecit omnia .Hoc igitur ſenſu Fi
lius
 De Verbi divinitate . 413
lius dicitur Patri miniſtraſſe , quod cum
)
Patre operatus eft non fine ſubordina
tione ad Patrem , & quod eo uſus eſt
Pater non tanquam ſubdito , fed tan
quam Filio , & tanquam ſua fapientia
& potentia .Removenda eft igitur quęli
bet imperfecta idea ab ejuſmodi minifte
rio . Similiter Filius conſiliarius eſt Pa
tris fine ulla ſubjectione & imperfectio
ne ut ejus ratio & fapientia ex ejus
ſinu progenita , eique ſemper aſſiſtens,
cum qua omnia opera ſua decernit &
facit . Unde hæc verba , Faciamus hominem
ad imaginem & fimilitudinem noftram ,
antiqui Patres folebant ita explicare,
quali Pater cum Filio conſilium cepiffet
in creatione mundi. Id vero , fi mens
Sanctorum Patrum inveſtigetur , non na
turæ inferioritatem ullam , fed Perſona
rum fummam æqualitatem denotat.
Ad 2. Filius portio Patris appellatur
a Tertulliano Pater autem tota fub
ftantia hoc fenfu , quod Filius derivetur
& procedat à Patre , Pater autem fit
fons , origo , & principium Filii ac Spi
ritus Sancti. In Patre igitur tota Divi
nitas eſt tanquam in fonte: fed tota Di.
vinitas in aliis quoque Perſonis eft tan
quam communicata. Certe Tertullianus
1. contra Praxeam cap. 12. expreſſe ait ,
Sanctam Trinitatem efle unam ſubſtan
tiam in tribus cohærentibns . Nequaquam
ergo arbitratus eft , Filium natura mino
rem eſſe Patre . Quod autem dicatur de
rivari & produci a Patre tanquam lumen
a Sole , id quoque ad originis ordinem
referendum eft , non ad ullam naturæ
inæqualitatem . Scilicet hac comparatio
S 3 nea
 414 Liber quartus:
ne , fi ab ea tollatur quidquid imperfee
cti concipi ſolet in imagine rerum crea
· tarum , adumbratur puriffima generatio
Filii , qui eſt virtus Patris , fplendor
gloriæ , & character ſubſtantiæ ejus .
Quocirca ipſa Synodus Nicæna , ubi'al
feruit , Filium Patri effe confubftantia
lem , non dubitavit eumdem appellare
lumen de lumine . Quæ verba exponens
S. Hilarius præclare ait : ,, Vera fidei
„ profeffio eft ita Deum ex Deo natum ,
ut lumen de lumine , quod fine detric
mento ſuo naturam ſuam præftat ex
ſeſe , ut det quodhabet , & quod dederit
habeat, naſcaturque quod fit , cum non
aliud quam quod eſt, natum ſit ...
Ablifte inaniſſimetimor Hæreticorum .
Nihil corporale fecundum nos , nihil
inane in Dei rebus eft . Quod Deus
eft , Deus totum eſt . Nihil in eo niſi
,, virtus , niſi vita , niſi lux , niſi beae
» titudo , nifi fpiritus eft .
Ad 3. Juſtinus his verbis , confilio
& voluntate Patris , nihil aliud fignifi
cari voluit , quam quod Verbum pro
dierit ex ratione & intelligentia Patris,
fimulque voluntarie , prout nimirum
voluntarium excludit non quamlibet ne
ceffitatem , etiam cum ratione conjun
ctam , ſed neceffitatem cæcam , aut ex
Goactione exortam .
Ad 4. Patres , qui Filium divinum , et
iam ut Deum Patre minorem dixerunt ,
Filio autem Patrem majorem , id intel
lexerunt duntaxat ratione originis , fe
cundum quam Pater principium eſt Filii
& Spiritus ſancti , non autem ratione
naturæ : quandoquidem iidem Scriptores
unam
 De Verbi divinitate . 415
unam & eamdem naturam in Trinita.
te aperte agnoverunt , ac prædicarunt.
Sed & poft Nicænam Synodum multi
ex Patribus , licet egregii Nicænæ Fidei
propugnatores , Filium fub eadem ratione
originis Patre minorem dixere. Ita e
nim locuti funt S. Athanaſius orat. 2.
contra Arianos , S. Baſilius orat.
contra Eunomium , S. Gregorius Na
zianzenus orat. 36. Marius Victorinus
1. I. contra Arium , & S. Auguftinus l .
de fide & fymbolo c . 5. Quid ? quod
Concilium catholicum Sardicenſe , cui
præfuit Ofius, ait in Epiftola fua Syno
dica : Nec quiſquam negat Patrem
Filio majorem effe non propter
> pſam ſubſtantiam , aut aliam diffe
z; rentiam , ſed quod ipſum Patris no
men majus eſt Filio .
Ad 5. Antiqui Patres fere omnes
xiſtimarunt folum Verbum apparuiſſe
Patriarchis & Prophetis in veteri Tefta .
mento , non autem Patrem æternum
Inde autem probare folebant Filium din
ftinctam effe Perſonam a Patre , utpote
magni confilii Angelum , propter eco
1 nomiam a Patre miffum ad hominum
ſalutem . Quod autem nonnulli ex Pa .
tribus incongruum & indignum Patre re
putent , ut ſe viſibilem in loco limitato
& circumſcripto præberet , id non ita
aecipiendum eft quaſi Filius Dei ſecuna
dum naturam divinam viſibilis & cir.
cumſcriptus cogitari poffit potius quam
Pater ; ſed quod indecens ac minime
confentaneum videretur , Patrem æter
num , in quo tanquam ' in fonte ineſt
ja comprehenlibilitas , & immenfitas , &
S 4
 416 Liber quartus.
omnis perfectio divinitatis , & qui eſt
principium & origo Perſonarum divina
rum , a quibus proinde mitti non pot
eſt , viſibilem ſub externa ſpecie & cor
poreo ſymbolo apparere . Id autem in
Filium Dei tanquam in Perſonam a
Patre productam ac miffam optime con
venire arbitrati ſunt .
Hang illorum fuiffe inentem licet
paulo durius quidam loqui interdum vi
deantur , liquido conſtat ; quandoquidem
omnes veteres Patres Filium Dei inviſi
bilem , immenſum , & Patri æqualem
prædicarunt. Nihil aliud fenfiffe S. Ju
Itinum fatis patet , cum in Parænetica
ad Græcos orationc divinam & infinitam
Verbi naturam agnoſcat, aſſeratque Fi
lium Dei cum Moyſi apparuit , quatenus
quidem poffibile eft Deum apparere bomi .
ni , dixifle , Ego fum qui fum . Præterea
in Apologia quæ prima inſcribitur, fic
loquitur de Filio Dei , Verbum fuit ,
eft in omnibus exiſtens. Nec Tertullianusa
deo deſipuit, ut Filium divinum in propria
natura viſibilem crederet , aut finitum .
Viſibilem ſcilicet dixit Filium fecundum
ceconomiam tantum propter aſſumptam ,
externam, ac viſibilem fpeciem . & ima
ginem . Ita enim ſcribit l. contra Pra
5 xeam Ci 14. Diximus enim & Filium
» ſuo nomine eatenus inviſibilem , qua
» ſermo & fpiritus Dei ex fubftantiæ,
conditione , jam nunc , & quia Deus
& ſermo, & fpiritus : vifibilem autem
fuiffe ante carnem eo modoquo dixit
9 ad Aaron & Mariam ; Et fi fuerit
, Propheta in vobis , in viſione agno
ſcar ei . Et 1.4. contra Marcionem c.
22 25
 De Verbi divinitate . 417
5 25. Omnia ſibi tradita dicit a Patre :
Credas , fi creatoris eſt Chriſtus , cu
9 jus omnia , quia non minori ſe tra
didit omnia Filio Creator , quæ per
eum condidit , per ſermonem , ſcili.
cet Deum . Et l. contra Praxeam Fi
lium vocat paterne plenitudinis confortem .
Addam hic quod ait Origenes l . 6. con
tra Celſum , non ideo Filium apparuiſ
ſe , quod magis comprehenſibilis ſit quam
Pater , utrumque enim eſſe incompre
„ henfibilem . Deus contemplatu diffici
lis , inquit ; verum non folus , fed
„ ejus unigenitus . Eft enim difficilis
w contemplatu Deus Verbum , difficilis
fimiliter & fapientia , in qua Deas
creavit omnia . Quis enim eam per
» , ſingula creatoris opera conſiderare va
9 leat ? Ergo non ideo Deus contem
„ platu difficilis Deum Filium ſuum
92 miſit quaſi contemplatu facilem , pro
ut Celſus parum intelligens ex noſtra
perſona dixit ... Verum . ut nos o
1
ſtendimus , etiam Filius cum effet
, contemplatu difficilis , ut Verbum
Deus per quod omnia facta ſunt, in
ter nos converſatur .
Ad 6. Certiffimum eft ex pluribus
teſtimoniis quæ jam attulimus , ab anti
quis Patribus agnitam ac prædicatam
fuiſſe Verbi æternitatem , ficut & con .
fubftantialitatem . Hanc aperte confeffi
funt ſanctus Ignatius , S. Juſtinus , S.
Irenæus , S. Clemens Alexandrinus , O
rigenes , S. Cyprianus , duo Dionyſii,
Romanus , & Alexandrinus, fex Epifco
pi Synodi Antiochena aétæ adverſus
Paulum Samofatenum , Theognoftus, Me
SS tho 1
 418 Liber quartus .
thodius , Arnobius , & alii . Sed nonnul
li ex iis qui hanc fidem tenuerunt , &
recte de Verbi æterna generatione 'ſen
ſerunt, ipfum Verbum dixerunt ex Pa
tre , etiam cum mundum conditurus ef
ſcr, aliquo modo prodiiſſe , & progreſ.
ſum effe ad conftituendum univerfa , fe
ſeque ac Patrein ſuum creaturis manife
ftandum , atque ob eam mpoerlory , leu
progreffionem , ac nativitatem , figura
tam fcilicet, ac metaphoricam Verbum
quod ab æterno Filius eft unigenitus
Col.l.1.15. Patris , dici in Scripturis primogenitum
omnis creature , hoc eſt ante omnes
creaturas genitum , feu prolatum ac
manifeſtatum . Ita ſenſerunt Athenago
ras in Apologia , Tatianus in oratione
ad Græcos, Theophilus Antiochenus in
1. 2. ad Autolycum , Hippolytus Mar
tyr in homilia de Deo uno & trino
Auctor libri de Trinitate inter opera
Tertulliani . Illi certe omnes , licet Fi
lium Dei ab æterno cum Patre fuifle
profeffi fint , hanc tamen Verbi quaſi
nativitatem & progreffionem proxime
ante conſtitutionem mundi extitiffe do
cuerunt . Neque hoc ejus divinitati ul
latenus derogat, quandoquidem ipfe S.
Athanaſius in oratione 3. contra Aria .
nos hanc Verbi progreffionem , ac velu .
ti nativitatem agnofcit, quam appellat
συγκατάβασιν , feu condefcenfionem ad
» creaturas. Non enim , inquit , idem
poteſt eſſe unigenitus & primogenitus,
nifi diverſo reſpectu , ut unigenitus,
quidem habeatur ob generationem ex
Patre , primogenitus autem ob con
e
deſcenſionem ad creaturas , quodqu
» ipre
 De Verbi divinitate . 419
al » , ipſe multos fibi fratres fecerit. Et
ibid. Non igitur quia ex Patre eſt, pri
&
mogenitus appellatur , ſed quia per
ipſum facta eſt creatura : ita quoque
» antequam vocaretur primogenitus on
mnis creaturæ , nihilominus ipſe erat
Verbum apud Deum , & Deus erat
Verbum .... Omnibus liquet , illum
„ non propter fe , quali & ipfe aliquid
„ creatum eſſet, neque quod cognatam
» eſſentiam habeat cum rebus creatis,
nomine primogeniti vocatum eſſe ; fed
» , quia ó acy @ u cum primum conderer
; creaturas condeſcendit rebus creatis
» ut illæ ad eſſentiam pervenire pol
» fent . Neque enim ipfæ tuliffent ejus
„ naturam , merum ſcilicet ac patrium
» fplendorein , niſi pro Patris in homi
nes amore ſe demittens cas arripuiſ
ſer , & ad exiſtendi facultatem protra
xiſſet . Altera deinde cauſa eſt hujus
» nominis , quod poſtquam ita fe de
miſerat à Royo , ipfa etiam creatura
injus filiorụm adoptata per ipſum
», ſit , ut ita , quemadmodum ante di
53 tum eft , in omnibus primogenitus
ipfius creaturæ fieret , tum in crean .
do fcilicet , tum in inferendo feipfum
;, pro omnibus in mundum . Ex hoc S.
Athanaſii loco facile eſt colligere , Ver
bum , licet Patri.coæternum ut ejus U.
nigenitum , primogenitum tamen dici ra
tione cujufdam proceſſionis, prolationis ,
& manifeſtationis , tum in mundi crea
tione , dum fimul cum Patre univerſa
condidit , tum in Incarnatione , cum in
utero Virginis caro factum eſt, & hue
manitatem aſſumpſit . Poſteriores duæ
S 6 , pro
 420 Liber quartus .
proceſſiones nihil certe perfectionis con
fulere Verbo , quod erat ab æternitate
in omni genere perfectum ; ſed utraque
eſt condefcenfio Verbi ad creaturas , &
per utramque Verbum ab æterno Filius
Dei unigenitus omnem filiationis ra
tionem perfecte in tempore iexplevit ;
Hoc eriam ſenfu intelligi poteft , quod
in vulgata noftra editione de fapientia
dicitur Eccleſiaſt. c. 24. Ego ex ore Al
tiffimi prodivi , primogenita ante omnem
creaturam ; ego feci in cælis ut oriretur.
tumen indefaciens . Nam fi ibi per Sapien
tiam fignificetur Verbum divinum , Fi
lius Dei æternus , & unigenitus , recte
Filius ille intelligetur ante omnem crea
turam primogenitus , eo quod in prin
cipio rerum conditarum veluti ex ore
Patris prodierit ad conſtitutionem uni
verli , cum voce illa omnipotenti , Fiat ,
qua omnia a Patre per verbum creata
funt . Neque periculum eft , ne fi de.
Filio Dei intelligatur quod ibi Sapien
tiæ tribuitur , Filii Dei , feu Verbi æ
ternitas in dubium revocari poffit ed
quod ibidem Sapientia dicatur condi &
creari . Nam voce utilat or juxta eru
ditos Interpretes appoſite hic intelligi
tur in lucena produci , fcilicet per opera ;
quod Verbi æternitati nihil detrahir .
Hæc obiter dicta fint . Sed ut ad vete
res redeamus ., durius hac de re locuri
ſunt Tertullianus , & Lactantius .
Tertullianus quidem in libro contra
,, Hermogenem c. 3. ubi ait : Quia &
Pater Deus eft , & judex Deus eft ,
non tamen ideo Pater & judex fem
5, per , quia Deus femper . Nam nec
Pas
 De Verbi divinitate . 4ZI
99 Pater potuit eſſe ante Filium пес
212 judex ante delictum . Fuit autem tem
ele u pus , cum & deliétum & Filius non
fuit , quod judicem & qui Patrem
S 55 Dominum faceret . Propter hæc ver
ba quidam Theologi putant Tertullianum
in hujus myſteriidoctrina a recta via
aberraſſe . Attamen multo æquius ac
rectius hæc verba bono fenfu poffunt
explicari ; nempe fuiffe tempus , cum Fi
lius Dei non fuit quatenus Filius ad
extra prolatus & declaratus . Sic enim
cepit quaſi'naſci , & ex utero paternæ
mentis prodire , cum Pater per ipfum
omnes creaturas condidit . Id ſcripſit
Tertullianus , ut qualicumque modo
refelleret Hermogenem , qui dicebat
Deum ab æterno non fuiffe Dominum ,
fi materia non fuit ab æterno ; nihil
enim fuiſſet quod Deo pareret . Ad id
reſpondet , licet párum valida ratione
Tertullianus , Deum in Scripturis et
iam dici Patrem , qui tamen non fem
per Pater fuit , Pater fcilicet quantum
ad prolationem externam , quæ tunc fa
Eta eft cum mundus condendus fuit .
Atque id ita efle intelligendum plane
comprobatur ex aliis ejuſdem Auctoris
locis , in quibus hypoſtalim ipfam , &
perſonam , ac fubftantiam fermonis , So
phiæ , & Filii Dei ab æterno fuiſſe cum
Patre profitetur , divinamque illam per
ſonam , quam rationem Patris appellat ,
in finu Patris ſemper extitiſſe aſſerit
eandemque a Patre exterius ad mundi
creationem proceffifle ac prolatam eſſe ,
& ob eam proceffionem , prolationem
que , fermonem , ac Filium Dei nomi
nas
 422 Liber quartus •
natam fuiſſe . Sic enim loquitur advere,
ſus- Praxeam c . 6. probans diſtinctionem
92 Filii a Patre. Ante omnia , inquit ,
Deus erat ſolus ipfe fibi & mundus ,
& locus , & omnia .Solus autem , quia
nihil extrinſecus præter illum. Cæte
rum nec tunc quidem folus ; habebat
enim fecum , quam habebat in ſe
metipſo , rationem ſuam ſcilicet. Ra.
tionalis enim Deus , & ratio in ipſo
» prius , & ita ab ipſo omnia , quæ ra
tio ſenſus ipſius est . Hanc Græci
» Móyov dicunt , quo vocabulo etiam
59 ſermonem appellamus . Ideoque jam
in uſu eſt noftrorum per ſimplicita
.. ) tem interpretationis fermonem dicere
in primordio apud Deum fuiſſe , cum
,, magis rationem competat antiquiorem
» haberi, quia non fermonalis Deus a
» principio , ſed rationalis Deus etiam
» . ante principium , & quia ipſe quoque
fermo ratione conſiſtens priorem eam
>> út ſubſtantiam fuam oftendat . Ta
metfi & fic nihil intereft . Nam etſi
Deus nondum fermonem fuum miſe
- rat , proinde eum cum ipſa , & in
ipfa ratione intra femetipfum habe
„ bat, tacite cogitando , & difponendo
ſecum quæ
: per fermonem mox erat
. dicturus . Et ibidem c. 7.. Filius ex
» . ſua perſona profitetur Patrem in no
v mine Sophiæ : Dominus condidit me
initium viarum ſuarum in opera fua .
Ante omnes colles generavit me .
Nam fi hic quidem Sophia dicere vi
detur conditam le a Domino in ope
1 ta & vias ejus , alibi tamen per fer
» monem oftenditur omnia facta eſſe ,
&
 De Verbi divinitate . 423
9 & fine ipfo nihil factum . Et c. 8. fer .
monis ſubſtantiam , quam etiam ſermo
nis corpus , improprie fcilicet, appellat ,
femper extitiſſe ait , & Filium Dei a
gnoſcit , & _ſecundam a Patre Perſonam
defendit . Eumdem fermonem ibidem
ſpiritum Dei, & Deum ex Deo confite
» tur . Hic fpiritus Dei , inquit , idem
erit ſermo ; ficut enim Joanne dicen
>> te , Sermo caro factus eſt , ſpiritum
„ quoque intelligimus in nomine fer
» monis , ita & hic fermonem quoque
,, agnoſcimus in nomine fpiritus. Nam
& fpiritus fubftantia eft fermonis , &
99 fermo operatio fpiritus , & duo u
num ſunt. Sicut ergo fermo Dei non
eſt ipſe cujus eft , ita nec ſpiritus
etſi Deus dictus eſt , non tamen ipfe
eft cujus eft dictus . Nulla res alicu
jus ipfa eſt cujus eſt . Plane cum
,, quid ex ipſo eſt , & fic ejus eft , dum
„ ex ipſo fit , poteft tale quid eſſe
„ quale & ipfe ex quo eft, & cujus eft .
Et ideo fpiritus Deus eft , & fermo
Deus , quia ex Deo , non tamen ipſe
1 ex quo eft. Quod Deus Dei tanquam
ſubſtantiva res, non erit ipſe Deus ;
fed hactenus Deus , quia ex ipſius
Dei ſubſtantia , quæ & ſubſtantiva res
„ eft , & ut portio aliqua totius . Ibi
clare docet Tertullianus , Dei Filium
non modo ut ſermo eft , fed etiam
quatenus fpiritus Dei eft, alium effe a
Patre . Denique hoc ipſo loco Tertul
lianus ne quis putaret a ſe introduci
προβολή aliquam ſeu prolationem
qualem finxerat Valentinus , italo
» quitur : Si prolatus eft Dei fermo ,
» CO
 424 Liber quartus .
cognoſce probolem veritatis , & vide
rithæreſis , fi quid de veritate imitata
eft . Jam nunc quæritur quis quomo
do utatur aliqua re & vocabulo ejus .
Valentinus proboles fuas diſcernit &
„ ſeparat ab auctore , & ita longe ab
eo ponit , ut non patrem neſciat :
, Denique deſiderat nolle nec poteſt ,
imo & pene devoratur , & diffolvitur
, in reliquam fubftantiam . Apud nos
,, autem folus Filius Patrem novit, &
~, finum Patris ipfe expoſuit , & omnia
apud Patrem audivit & vidit , & quæ
mandatus eſt a Patre , ea & loquitur :
» nec ſuam , ſed Patris perfecit volun
» tatem , quam de proximo, imo & de
initio noverat . Quis enim fcit quæ
fint in Deo , niſi fpiritus qui in ipſo
eft ? Sermoautem fpiritu ſtructus eſt ,
& , ut ita dixerim , ſermonis corpus
» eſt. Sermo ergo & in Patre ſemper
ficut dicit : Ego in Patre . Et apud
Deum ſemper , ſicut ſcriptum eft : Et
fermo erat apud Deum . Et nunquam
ſeparatus eft a Patre : aut alius a
Patre , quia , Ego & Pater unum ſu
mus . Hæc erit probole veritatis , cu
ftos unitatis , qua prolatum dicimus
Filium à Patre , fed non ſeparatum .
Protulit enim Deus fermonem ,quemad
modum etiam Paracletus docet , fic
cut radix fruticem , & fons fluvium ,
& Sol radium. Nam & iftæ ſpecies
i probolæ ſunt ſubſtantiarum , ex quibus
prodeunt ; nec dubitaverim Filium
dicere & radicis fruticem , & fontis
> fluvium , & Solis radium , quia o .
» mnis origo parens eft, & omne quod
ex
 De Verbi divinitate . 425
„ ex origine profertur , progenies eſt .
Multo magis ſermo Dei , qui etiam
proprie nomen Filii accepit, nec fru
» tex tamen a radice nec fluvius a
fonte 7 nec radius a Sole diſcernitur ,
Gicut nec a Deo ſermo. Igitur ſecun
dum horum exemplorum formam pro
fiteor me duos dicere , Deum & fer
monem ejus , Patrem & Filium ejus .
Nam & radix & frutex duæ res ſunt ,
ſed conjunctæ ; & fons & flumen dua
92 ſpecies ſunt , ſed indiviſæ ; & Sol &
radius duæ formæ funt , ſed cohæ
rentes . Omne quod prodit ex aliquo ,
ſecundum ſit ejus neceſſe eſt , de quo
prodit non ideo tamen eſt ſepara
tum . Secundus autem ubi eft , duo
,, ſunt , & tertius ubi eft , tres funt .
Tertius enim eſt Spiritus a Deo &
92 Filio , ficut & tertius a radice fructus
ex frutice , & tertius a fonte rivus
ex Aumine , & tertius a Sole apex
9 ex radio . Nihil tamen a matrice a
lienatur , a qua proprietates ſuas du
cit . Ita Trinitas per conſertos & con.
nexos gradus a Patre decurrens & Mo.
narchiæ nihil obftrepit , & oi'novouíxs
97 ftatum porrigit . Hanc me regulam
» profeſſuni, qua inſeparatos ab alter
» utro Patrem , & Filium , & Spiritum
» teftor , tene ubique , & ita quid
» quomodo dicatur * agnofces . Ecce
enim dico alium efle Patrem > &
alium Filium , & alium Spiritum
. Male accepit idiotes quiſque aut
perverſus hoc dictum , quali diver. ,
fitatem fonet , & ex diverſitate
» ſeparationem protendat Patris
» F.i
 426 Liber quartus .
Filii , & Spiritus . Neceffitate autem
97 hoc dico , cum eumdem Patrem , &
Filium , & Spiritum contendunt ad
verſus ornoud uiéxy , Monarchiæ adu
Jantes , non tamen diverſitate alium
Filiurn a Patre , ſed diſtributione ,
nec diviſione alium , ſed diſtinctione ,
» quaſi non fit idem Pater & Filius
vel modulo alius ab alio . Nihil ex
preſlius dici poterat ad ſignificándam di
Itinctionem trium Perſonarum in una
ſubſtantia . Adde inſignem locam Ter
97 tulliani ejufdem libri c. 27. Cæterum ,
inquit , Deum immutabilem & infor
mabilem credi neceſſe eſt ut æternum.
Transfiguratio autem interemptio eft
» priſtini . Omne enim quod transfigu
„ ratur in aliud , definit effe quod fue
rat , & incipit eſſe quod non erat .
Deus autem neque definit eſſe ne:
» que aliud poteft effe . Sermo autem
22 Deus , & fermo Domini manet in
ævum , perſeverando ſcilicet in ſua
forma . En aperte Filium æternum &
immutabilem : quam Filii immutabilita
tem ratione fubftantiæ divinæ ibidem
affirmat in Incarnatione permanGifre. Et
„ Apoftolus , inquit , de utraque ejus
„ fubftantia docet ; Qui factus eſt , in
» quit , ex ſemine David , hic erit homo
& filius hominis ; qui definitus eft
Filius Dei fecundum fpiritum , hic
erit Deus , & fermo Dei Filius . Vi
demus duplicem ftatum non confu
i, ſum , fed conjunctum in vna Perſona
Deum & hominem Jefum . Et adeo
ſalva eſt proprietas utriuſque ſubſtan
tiæ ut & ſpiritus res fuas egerit in
il
 De Verbi divinitate . 427
willo , virtutes , & opera , & figna , &
caro paffiones fuas functa fit . Quid
luculentius proferre poterat ad expli
candaın Verbi divinitatem & æternita
tem fimulque Incarnationis oecono
miam ? Egregia funt etiam in eam ejus
verba 1. 5. Carminum adverſus Marcio
nem :

Non ſe fa & torem mundi per falta pro

bavit
Et portare fimul de carne e fanguine
1 corpus ?
Hic Deus , hic e bomo verus , veruma
que locutus
De Patre principium , genitum de lu
mine lumen ,
Spiritus Verbum , Patris fub ima
gine virtus
Cum Patre femper erat , unitus gloria
o ævo .

Ex his facile erit ad bonum fenſum

revocare , quæ in magno illo Scriptore
paulo durius dicta videri poffunt de Ver
bo divino . V. g. quod c. 6. l. contra
Praxeam in hæc verba Sapientiæ , Do
minus creavit me initium viarum fuarum ,
ita loquatur : Et hinc affiftentem eam
ipfa ſeparatione agnoſce, cum pararet ,
inquit , cælum , aderam illi Gimul . Nam
his verbis diſtinctionem tantum Perſona
rum contra Praxeam inducere voluit ,
& ſeparationis voce ideo ufus eſt , ut
fignificaret illam prolationem ac veluti
egreflionem Verbi ad extra , fecundum
energiam , feu vim ac virtutem omni
potentem , quain exeruit acmanifeſtavio
in
 428 Liber quartus .
in rerum creatione . Aperte id conſtac 1)
ex verbis jam allatis c. 8. Filius in Pa.
ас
, tre ſemper , & nunquam feparatus a
Patre ... Hæc erit probola veritatis , ca
, qua prolatum dicimus Filium a Patre ,
», non feparatum . Benigne etiam expo
nendum eſt quod ait : Tunc etiam
ipſe ſermo ſpeciem & ornatum ſuum
ſumit , ſonum & vocem > cum dicit
Deus , Fiat lux . Hæc eſt nativitas
22 perfecta fermonis , dum ex Deo pro
, cedit . Patet enim ex diétis, ſermonis
hypoftaſım ac ſubftantiam eſſe æternam
atque adeo eam ſubſtantiam non capiſ.
fe cum dixit Deus , Fiat lux ; imo nec
tum primum ad extra ſermo Dei pro
latus eſt ; antiquior eſt enim materia
& per eum ex ſententia Tertulliani maa
teria ipfa condita eſt . Sed his verbis
tantum fignificatur , ſermonis & Sophiæ
hypoftaſım , quæ eft ab æterno , tum in
primis declaratam ac manifeftatam fuif
Te , perfectamque ad extra apparuiffe
cum in lucis creatione materia ordinata
& exornata eſt .
DeLactantio fatendum eſt , eum haud
ſatis verfatum in ſacris litteris & rebus
theologicis , Rhetorem potius quam Ec
cleſiaſticum Scriptorem fuiffe ; quocirca
in ejus ſententia exponenda non immo
rabimur . Nonnulla apud eum dicta le
guntur de Verbo Dei valde abſurda , &
quæ ab hæreticis videntur hauſta , aut
forte ab ipfis inſerta . Attamen aliis in
locis Catholice de Filio Dei ſcripſit , ut
1
videre eft lib. 4. cap. 25. ubi ait :
Cum igitur & Pater Filium faciat, &
Filius Patrem , una utrique mens , u
nus
 De Spiritus San&i divinitate . 429
nus fpiritus , una fubftantia eft.
Hæc dicenda habuimus de fententia
ac traditione Patrum , qui Synodum Ni
cænam anteceſſere : Si quis plura deſi
derat , conſulat illuſtriſſimiEpiſcopi Mel.
denſis Paſtorales Inſtructiones adverſus
Epiſtolas Proteſtantis Miniſtri Jurieu ;
conſulat quoque laudatam ab eodem
Præfule defenſionem Nicænæ Synodi, ab
erudito Georgio Bullo Anglo Oxonii e
ditam , qui vir merito æftimandus, u
s tinam Eccleſiæ Catholicæ traditionem ,
Concilio Nicæno veneratur u
quam in
bi agitur de Verbi divinitate , in fe
quentibus etiam Synodis ecumenicis
circa alia religionis dogmata aliquando
1 agnofcat ac veneretur .

QUESTIO QUARTA .

An Spiritus Sanétus Deus fit, & Patri,

Filioque conſubſtantialis

Arum Arianis erat Verbi divinitatem Hæreſis

P impugnaffe ; fuam quoque blaſphe Mace
miam in Spiritum Sanctum converterunt , donii .
quem Deum efle negarunt . Quamvis
hæc blaſphemia omnibus, ut credere par
eſt , Arianis communis eſſet , eam ta
men in primis propugnavit Macedonius Socrates
in Sedem Conftantinopolitanam intruſus... 2. hiſt.
eccl. c. !
Cum ob'varia fcelera a Conſtantinopoli - 45 .
tana Sede abjectus fuiſſet impiiffimus A
rianus , furorem ſuum contra Spiritum ,
Sanctum convertit , ut hac nova blaf
phemia ſcelera ſua irremiffibilia redde
ret. Afferuit ergo , Spiritum Sanctum non
ejul
 430 Liber quartus .
ejuſdem cum Patre , & Filio honoris par
ticipem , ſed utriuſque miniſtrum effe >
ac creaturam . Unde ejus diſcipuli , ut
S. Epiph. referunt S. Epiphanius , & Socrates >
hær. 74. Pneumatomachi vocati ſunt, id eſt Spic
ritus Sancti impugnatores .
In nefandam hanc hærefim non Ariani
folum , fed etiam alii quidam prolapſi
ſunt , ut aitS. Epiphanius, qui cum re
Ete de Filio ſentirent, in Spiritum San
& tum contumeliofi facti funt . Damnata
fuit hæc hærefis , dum primum apparuit ,
in Alexandrina Synodo poft s . Athana
fii reditum congregata . Damnata dein
ceps fuit in alia Illyrici Synodo. Illam
juftiffimo anathemate percuffit Sanctiffi
mus Papa Damalus in Synodo Roma
congregata , ut patet ex confeſſione Fi
dei in hoc Concilio edita , quam ad
Paulinum Epifcopum in Macedoniam mi
Theod. ſit Damaſus , quamque refert Theodo
1. 5. eccl. retus . Hæc autem confeſſio fic habet
hiſt. c. II .
Quoniampoft Concilium Nicænun bic er .
Tor emerfit , ut quidam dre profano dice
re audeant Spiritum Sanctum per Filium
faétum efle ; anathematizamus eos , qui
non liberrime predicant , Spiritum Sans
Etum unius ejufdemque cum Patre
Filio fubftantiæ , ac poreſtatis exiftere. A
nathematizanus Arium , Eunomium
qui pari impietate Filium , Spiritum
Sanétum creaturam elle confirmant . A.
natbematizamus Macedonianos , qui ex
Arii radice propagati non impietatem ,
ſed nomen folum mutarunt , & c. Siquis
non dixerit, femper Patrem , femper Fi
lium , ſemper Spiritum Sanétum fuiſſe, o
efe , anathema fit . Si quis non dixerit ,
Spi
 De Spiritus Sancti divinitate . 431
Spiritum San &tum de Parre effe vere ,
proprie , ficut Filius , de divina fubftantia ,
Cu Deum verum , anathema fit . Si quis
non dixerit , Patris , & Filii , & Spiritus
San &ti unam Divinitatem , Poteſtatem
Majeftatem , Potentiam , unam Gloriam ,
Dominationem , unum Regnum , atque u
nam Voluntatem ac Veritatem > anathe
ma fit . Si quis tres Perſonas non dixerit
veras , Patrem , Filium , ac Spiritum San
Etum , equales , femper viventes , omnia
continentes OC. anathema fit . Si quis
non dixerit , Spiritum Sanétum adoran
dum ab omni creatura , ficut Filium ,
Patrem , anathema fit . Si quis de Patre ,
Filio bene fenferit, de Spiritu autem
Sanéto non re &te habuerit , hæreticus eft
Oc. Hæc ultima verba ſupponunt, quod
ex S. Epiphanio retulimus , quoſdam
bene de Filio Deicum Eccleſia ſentien
tes , de Spiritus Sancti divinitate dubi
taſſe .
Tandem contra Macedonianos congre
gatum eft Concilium generale ſecundum , Concil.
Conſtant .
quod fidei Symbolum edidit , in quo de I.
Spiritu Sancto fic habetur . Credimus in
Spiritum Sanétum , Dominum , o vivifi.
cantem ex Patre procedentem , cam
Patre , & Filio adorandum , conglorifi
candum , qui locutus eft per Prophetas
Poſt editum ſymbolum anathemate fe
riuntur inter alios Pneumatomachi ( ſciCan , I.
licet Macedoniani ) qui contra Spiritum
Sanctum pugnant .
Quis Socinianorum ſtupendam cæcita
tem , & obftinationem non abhorreat,
qui tot Eccleſiæ anathemata non veriti,
Macedonianorum hæreſim contra Spiri
tum
 432 Liber quartus .
tum Sanétum renovarunt? Antiquorum ,
& novorum Macedonianorum hoc erat
præcipuum fundamentum , quod nuſquam
in Scriptura facra Spiritus Sanctus Deus
expreffe nominatur , nec adorandus dici
tur . Addit Crellius Socinianus , neque
Hilarium in duodecim de Trinitate li
Apud bris , neque alios Patres illo antiquio
Petav. 1. res Deum appellaſſe Spiritum Sanctum .
3. de
Trin . c. „ Quinimo , inquit , tantam habuit ve
7. n . 8. 99 rior de Spiritu Sancto ſententia vim ,
95 ut etiam poſt ea tempora ,
quibus
, Spiritus Sanctus pro Deo ſummo ha
beri cæpit , Eccle fiafticæ preces pro
„ pe omnes ad Deum Patrem , & Chri
ítum dirigerentur , non ad Spiritum
Sanctum .
Huic argumento reſpondent Patres Fi
dei dogma de Spiritus Sancti divinitate
ex Scriptura ſatis aperte deduci . Sic e.
nim Maximino Ariano illud objicienti
S. Aug. reſpondet S. Auguftinus . „ Da , inquis ,
1. 3. con teſtimonia , ubi adoratur Spiritus San
tra Ma. »
xim. C. 3. » ctus . Quales homines eſtis , quam re
,, ligiofæ humilitatis , qui Spiritum San
tum adorare non vultis cum lega
„ tis, Littera occidit, Spiritus autem vi
vificat! Non vultis ergo adorare , quem
vivificare animas non negatis. Sed da ,
„ inquis , teſtimonia , ubi adoratur Spi
, ritus Sanctus : quaſi non ex iis quæ
» legimus, aliqua etiam quæ non legi
» mus , intelligamus.
Deinde ſic argumentum retorquet
„ Tu ubi legiſti Patrem Deum ingeni
» tum , vel innatum ? Et tamen verum
„ eft. Quod vero aliquoties dixifti , et
► iam Filio effe incomparabilem Pa
23 trem ,
 De Spiritus San &ti divinitate . 433
trem nec legitur , nec verum eft .
Hæc eſt conſueta Hæreticorum perfidia ,
ut prava fua dogmata Scripturæ facræ
auctoritate firmare velint , quamvis in
illa nec exprefle reperiantur , nec ex ea
per legitimam conſequentiam deduci
poſlint ; Catholicas autem veritates reji ..
ciant , quamvis vel ex Scripturæ locis
apertiffime deducantur , vel etiam in il
la expreſſe declarentur.
Innumera fere ſunt Scripturæ loca ,
ex quibus Spiritus Sancti divinitas cla
riffime deducitur , quæ Sanctus Bafilius ,
aliique hujus temporis Patres contra Mas
cedonianos collegerunt , quorum quæ
dam , aliis omifſis brevitatis cauſa , re
feremus . Primum ex his Apoſtoli verbis
fumemus . An nefcitis , quoniam mema 1. Cor.
bra veftra templum funt Spiritus Sanéti , 6. v. 19.
qui in vobis eſt ? Supra dixerat ; quod
corpora noſtra Chriſti membra ſunt: An
non Deus eft , cui tale templum conſe
27 cratur ? Templum ab hominibus non
» eſt factum , inquit Sanctus Auguftinus,
niſi aut vero Deo , ſicut Salomon fe
cit , aut eis qui pro Diis habentur ,
ficut gentes , quæ Deum ignorant .
Spiritus autem Sanétus ( quod cum
9 magno honore de Deo dictum eſt )
» nonin manufattis templis habitat, ſed Ador. 17.
, corpus noſtrum templum eſt Spiritus
Sancti . Et ne corpora noſtra con
temnas , membra funt Chrifti. Qualis
; ergo eft Deus , cui templum ædifi
catur & a Deo , & de membris
Dei?.
Secundo . Spiritus Sancti divinitas ex
his Scripturæ locis deducitur , in qui
Tom . I. T bus
 2734 Liber quartus .
bus per inhabitantem in nobis Spiritum
Sanctum Deo conſociari , & quafi deifi
cari dicitur : In hoc cognofcimus , quoniam
in Deo manemus , o ipfe in nobis , quo
niam de Spiritu ſuo dedit nobis , inquit
Apoftolus Joannes , Si Spiritus crea
S. Athan. » tura eſſet , ait S. Athanaſius, non ef
1. de Spir. » ficererur per eum conſociatio Dei in
Sanet. ad nobis , ſed creaturæ conjungeremur ,
Serapio. alienique a divina natura reddere
poft
med. , mur , ut nuſquam ejus participes fa
Ai. Nunc ubicumque dicimur parti
cipes Chriſt , Dei etiam participes
dicimur . Conſtat igitur , unguentum ,
quo imbuti fumus , & figillum , quo
fignati ſumus , non eſſe e natura re .
rum conditarum ; fed Filii ob Spiri
tum , qui in eo eft , qui nos coaptat
Patri . Si autem ex præſentia Spiri
3 ) tus , qui nobiſcum eſt , cfficimur con
fortes divinæ naturæ , inſanierit pro
fecto , ſi quis hoc dicat fieri per Spi
ritum creatum , & non per Spiritum
Dei . Ob eam enim cauſam in homi
nibus eft , & ii , in quibus eft , deifi
cantur . Quod fi ille deificet , ambi
» guum eſſe non poteft , quin hujus
» natura Dei natura fic .
Tertio . Spiritualia dona , quæ homi
nibus conferuntur , tam Spiritui Sancto
1.Cor. 12. auctori , quam Deo Patri tribuuntur :
Diviſiones gratiarum ſunt , inquit Apo
ſtolus , idem autem Spiritus , a quo ſci
licet diverſæ illæ gratiæ emanant: Divi
fiones operationum ſunt , idem vero Deus ,
qui operatur omnia in omnibus . Ecce
promíſcue Deo & Spiritui Sancto aucto
ri gratiarum , & operationum divinarum
dis
 De Spiritus Sancti divinitate . 435
Etum diviſio tribuitur . Imo manifeſte pro u
Heifi no , & eodem ſumit Apoftolus Deum ,
& Spiritum Sanctum . Poftquam in ge
-900 nere dixit ; quod idem eft Deus , qui
qui diverſa gratiarum dona in omnibus ope
Crea ratur ; fic de illis gratiæ donis fpeciatim
a ela ſubjungit : Alii quidem per Spiritum da
tur fermo Sapientie .: alii autem ſermo
fcientiæ per eumdem Spiritum : alteri fi
re des in eodem Spiritu , & c. Et tandem
omnibus enumeratis concludit : Hæc au
tem omnia operatur unus , atque idem
Spiritus , dividens fingulis prout vult .
Quæ cæcitas his verbis non cedat ? Is
idem , qui omnia gratiarum dona in
hominibus operatur , & Spiritus San
Etus , & Deus eſt. Dei nomen non ta
cetur , ut patet , & divina ejus poten
tia in gratiarum diſtributione oftendi- 2. Pet. 1.
tur . Quis enim niſi Deus gratiam dare
poteft, qua divinæ naturæ conſortes ef
ficimur ? Nec dicas , Spiritum Sanctum
inſtrumentum tantum eſſe, quo gratiæ
dantur , non vero caufam principalem .
Quis magis caufa principalis , quam qui
gratias fingulis dividit prout vult ? Hunc
ergo locum merito ponderant Sanctus.
Athanaſius , aliique Patres .
Quarto . Quæ major divinitatis nota ,
quam quod Spiritus Sanctus Patri , &
Filio in donorum fpiritualium communi
catione adjungitur ? Certe , qui in eadem
divinæ operationis potentia conjungun
tur , eamdem divinitatis naturam ha
bent. Sic autem habet Apoftolus: Gra- 2. Cor.13 .
tia Domini noftri Jefu Chrifti , o chari
tas Dei, & communica'io Spiritus Sancti Cor. Et 1.6 .
fit cum omnibus vobis E . t iterum : Et hæc
T 2 qui

1
 436 Liber quartus .
quidem fuiſtis , fcilicet peccatores , fed
abluri eſtis , ſed juſtificaii eftis in nomine
Domini noftri Jeſu Chriſti , o in Spiritu
Dei noftri.
Hoc argumento preſli Macedoniani
reſpondebant , non inde fequi , Spiri
tum Sanctum Deum eſſe , quoniam in
Scriptura facra creaturæ quandoque Deo
adjunctæ reperiuntur . Exemplum fint
1. Tim . 5. hæc Apoſtoli verba ; Tefificor coram
Exod. 13. Deo , & Jeſu Chriſto ele & tis Angelis ,
&c. Et ifta , crediderunt Domino ,
Moyſi ſervo ejus ,
Ad primum locum refpondet optime
S. Bafil. Sanctus Baſilius, Angelos tanquam te.
1. de
Spir. Sãat. ſtes folum Deo adjungi, quod non mi.
C. 12. rum eſt ; conſervum enim teſtem aliquis
apud manſuetum , ac placabilem judi
cem adducere poteft. » Ceterum , in
quit , ut aliquis fiat e ſervo liber ,
» atque vocetur Filius Dei , & a morte
revocetur ad vitam ,a nullo alio pot
5 eſt dari , niſi ab eo , qui cum Deo
naturalem habet ſocietatem . Quomo
do enim ſociabit nos Deo , qui ipfe
1) eſt a Deo alienus ? Itaque non ob ea
dem fit Spiritus , & Angelorum men
„ tio , fed Spiritus commemoratur tan
» quam auctor , ac Dominus vitæ . An
geli vero tanquam conſervorum ad
» jutores, fideleſque veritatis teſtes ad
„ hibentur , quos ideo atteſtatur Apo
ſtolus, quia pariter adfuturi ſunt ju
,, dicio , cum venerit in gloria Patris, 1
„, ut judicet orbem terrarum in juſtitia .
Quifquis enim , inquit ipſe Chriſtus,
confitebitur me coram hominibus , 6 Fi
Luc. 12. lius hominis confitebitur eum coram Ana
ge
 De Spiritus San & i divinitate. 437
gelis Dei. Vanum eft Moyſem in exem
plum adducere . Cum enim Dei fer
vus vocetur , illi proculdubio in ea
dem auctoritate non fociatur. Deo cres
debant Judæi interius inſpiranti , &
Movſ exterius Dei legem proponen
ti . Hæc quam diverſa ſint, nemo non
videt .
Quinto . Qui omnia ſcrutatur , etiam
profunda Dei , divinam ſubftantiam par
ticipat . Quis enim niſi Deus , totam
Deiplenitudinem comprehendere poteft ,
aut omnia ejus conſilia penetrare ? Hoc
autem Spiritui Sancto tribuit Apofto
lus . Unde concludit , quod Dei confilia
per Spiritum Sanctum revelantur : No
bis autem , inquit , revelavit Deus per
Spiritum fuum . Spiritus enim omnia fcru: 1. Cor. 2.
tatur , etiam profunda Dei . Verum îi te S. Amb. I.
» movet , inquit Sanctus Ambroſius , Sanet...
» quia dixit , fcrutatur, accipe quia id 21.
» quoque de Deo fcriptum eſt. Ipſe e.
z nim dixit , Ego fcrutans corda, care
nes · Jerem . 17. Etiam dc Filio Dei
habes, ad Hebræos c. 4. Qui ſcruta
tor eft animi , cognitionis . Unde
9 liquet , quia nemo inferior fuperioris
fcrutatur arcana . Divinæ enim folius
eſt poteftatis occulta noviffe . Simili.
ter ergo ſcrutator eſt Spiritus ut Pa
ter Timiliter ſcrutator ut Filius
& c.
Sexto . Spiritum Sanctum hinc Deum
effe colligitur , quod opera foli Deo
propria faciat , qualia funt hominum
fančtificatio , peccatorum remiffio , filio
rum Dei adoptio . Hęc autem variis in
Scripturæ locis Spiritui Sanéto auctori
T 3 tri .
8 438 Liber quartus .
Rom . 1. tribuuntur . Unde Spiritus fan tificatio
& 8. nis, o Spiritus adoprionis , © Spiritus
Hebr. x. gratiæ vocatur . Dicitur Actor. x . Quod
in nationes gratia Spiritus San &ti effufa
eft ; Alibi, quod oblatio gentium in Spi
ritu San &to fan &tificata eft. Rom . is.
quod charitas Dei diffufa eft in cordibus
noftris per Spiritum Sanctum , qui datus
eft nobis . Dicitur ad Titum 3. quod
Deus ſalvos nos fecit per lavacrum rege
nerationis , renovationis Spiritus San
&ti , quem effudit in nos abunde per Je
fum Chriftum Salvatorem noftrum . Mul
ta funt alia fimilia , ex quibus colligi
tur , Spiritum Sanctum Deum effe . Crea
S. Ambr. tura ſanctificatur , ait Sanctus Ambro
1. 1. de
Sp. Sált . fius , ſanctificat autem Spiritus San
C. I. Etus. Non ergo creatura eſt . Itaque
„ cum omnis præter Trinitatem inviſi.
bilis natura non impertiat fpiritalem
gratiam , ſed acquirat , nec partici
pet , fed aſſumat , feparanda utique
», eft a focietate Spiritus Sancti com
munitas creaturæ , & c.
Septimo ad hanc veritatem confira
mandam valet Scripturæ locus , in quo
Spiritus Sanctus a Patre procedere dici
Joann, tur : Cum venerit Paraclitus, quem mit
23.
tam vobis a Patre , inquit ad Diſcipu
los Chriſtus , Spiritum veritatis , qui
Patre procedit , & c. Non dicit, qui a Pa
gre creatus eſt , ſed qui a Patre proce
dit , ut oftendat ex nihilo non eſſe fa
ctum ad modum creaturarum , fed ex
ipfius Dei Patris fubftantia procedere .
S. Bail.i. Hic exiftentiæ modus non eft crea
5. hæret . turæ fimilis , ut notat Sanctus Bafi
fabul. c.
3. lius . In eo , inquit , quod dixit ex
Pa
 De Spiritus Sancti divinitate. 439
Patre procedit , oftendit Patrem effe
fontem Spiritus Sancti . Et non dixit
» procedet , fed procedit , oftendens &
naturæ identitatem , & fubftantiæ in
diviſibilitatem , & unionem Perſona
rum . Quod enim procedit , non pot
» eſt ab eo feparari , a quo procedit.
Sicut ergo Filius in Patre eft ratione
fuæ proceſſionis , & Pater in ipfo , fic
Spiritus Sanctus fimiliter in Patre eſt ,
& in ipfo Pater unam habens cum i
pſo fubftantiam .
Octavo . Non minus Spiritus Sancti
divinitas ex his Scripturæ locis colligi
tur , in quibus ejus immenfitas declara.
tur. Solius Dei eft immenſum eſſe , &
fine ulla fui diviſione cælum , & ter
ram implere . Quidni ergo Deus dicetur
Spiritus Sanctus , cui propria eft im
menſitas? Ecce , Scriptura Spirituni San
& tum exhibet ſuper nationes effuſum .
Ador. x. Imo ſuper omnem carnem , ut
dicitur Joelis 2. Effundam de Spiritu meo
ſuper omnem carnem . Ecce : Spiritus Do
mini replevit orbem terrarum . Sap . 1. A
poftoli licet per varias nationes diſper
ſi , eodem tamen Spiritu Sancto repleti
erant : Ego rogabo Patrem , & alium Pa- Joann,
14.
raclitum dabit vobis , ut maneat vobiſcum
in eternum . Unde Pſalmo 128. dicitur ,
» quo ibo a Spiritu tuo ? De quo Ange- S. Amb. l .
lo Scriptura hoc dicit , ait Sanctus San
!. ct Sp.
de c.7
. .
Ambroſius ? De qua Dominatione ?
De . qua Poteſtate ? Cujus invenie
„ mus Angeli virtutem per plurimos
eſſe diffuſam ? Cum igitur omnis
creatura certis naturæ fuæ fit circum
n ſcripta limitibus , quomodo quis au
T 4 deat
 440 Liber quartus .
» deat creaturam appellare Spiritum
Sanctum , qui non habet conſcriptam ,
determinatamque virtutem , quia &
in omnibus , & ubique femper eft 3
, quod utique divinitatis eſt proprium
Marc. 3. Nono . Ex hoc etiam Scripturæ loco ,
in quo peccatum contra Spiritum San
ctum commiſſum irremiffibile dicitur ,
Matt.
& Luc.1. colligit Sanctus Ambroſius , Spiritum
12. 97 creaturam non eſſe , fed Deum . U.
1b. c . 3. „ tique , inquit , hinc æftimari poteft ,
22 non inter omnia ſed ſuper omnia
eſſe Spiritum Sanctum , cujus injuria
> æternís ſuppliciis expiatur . Quomo
do hoc uno faltem motivo non retinen
tur Macedoniani, ne in Spiritum San.
Atum blafphement, in cujus majeftatem
commiſſa injuria non remittitur ?
Decimo in A & is Apoftolorum c. 5 .
poftquam Petrus dixit : Anania , cur ten
tavit Satanas cor tuum mentiri te Spiri
Tui Sancto ? ſtatim addit , non es menti
tus hominibus, ſed Deo . Ex his verbis
patet, Spiritum Sanctum appellari Deum .
Sed tandem undecimo pleniffimam
Matth . to probationem præbet inſtituta a Chriſto
28. Baptiſmi forma : Euntes docete omnes
Genies ,baptizantes cos in nomine Patris ,
© Filii , a Spiritus Sancti . Locum
hunc maxime ponderant Patres . Et qui
dem in his verbis trium divinarum Per
fonarum æqualitas ſtatim apparet . Pri
mo ſub uno nomine invocantur . In no
Ib. c. 13. mine dixit , non in nominibus . Non
,, ergo , inquit Sanctus Ambroſius
aliud nomen Patris , aliud nomen Fi
» lii , aliud nomen Spiritus Sancti, quia
unus Deus ; non plura nomina , quia
non
 De Spiritus Sancti divinitate . 441
0 non tres Dii . Secundo trium Perſona.
rum nomine , & auctoritate Baptiſmus
æqualiterminiftrarur ; Sacramenti virtus Didym. I.
a trium Perſonarum invocationc æquali- 2. de Spir.
ter dependet , Fidei profeffio tres Per- San &t.
ſonas equaliter refpicit . Non arbi
tror quemquam tam vecordem , at
» , que infanum futurum , ait Didymus
Alexandrinus , ut perfectum Baptiſma
» putet, quod datur iu nomine Patris ,
& Filii fine aſſumptione Spiritus San
eti : Ex quo colligitur , quam indi
viſa fit fubftantia Trinitatis .
Quæ nobis confolatio , ut cum Patri
bus in fecundo generali Concilio con . In Epiſt.
gregatis dicere poſſimus : Fides , quam Synod. ad
tenemus, antiquiſſima eft, e lavacro Ba- Occident.
priſmatis conſentanea ; o nos docet crea
dere in nomine Patris , Filii , et Spi
ritus Sancti, hoc eft in divinitatem , po
tentiam e ſubſtantiam unam Patris 7
o Filii , Spiritus Sanéti, qualem
dignitatem , eo coæternum regnum in tri
bus perfe&tiſſimis hypoftafibus.
Spiritus Sanctus ficut Fidei Chriftianæ
auctor , & principium eft, fic & prima
rium ejus objectum . Hic eft , qui te
ftante Chriſto , omnem veritatem docere
debet : Cum venerit ille Spiritus verita. Joan. 36.
tis , docebit vos omnem veritatem . Ab
co recipiunt Patres in nomine Chriſti ,
& in Conciliis congregati revelationem
veritatum divinarum , quas omnibus fi
delibus credendas proponere debent :
Viſum eſt Spiritui Sanéte , nobis , in- A &t. 13•
quiunt Apoſtoli congregati ad deciden
dum , utrum Circumciſio , aliaque lega.
lia ſervanda eflent . Non minus eft Fidei
T 5 Chri.
 442 Liber quartus .
Chriftianæ objectum . In illum , ficut in
Patrem , & Filium credere debent qui
cumque ad falutem adſpirant. Hujus
Fidei profeſſio primum eſt Religionis
S. Bafil. I. Chriftianæ fundamentum . Unde merito
de Spir.
Sanet. C. prævaricatores appellat Sanctus Bafi
XI. lius Macedonianos . Nonne enim , in
», quit , Fidem abnegarunt ? Sed unde
→ probant abnegaſe ? Nonne hinc ,
» quod fuam ipli profeſſionem irritam
► fecerunt ? Quid autem profeffi funt
aut quando ? Profeſſi ſunt le credere
* in Patrem , & Filium , & Spiritum
Sanétum , quando renunciantes diabo
» lo , & Angelis ejus falutiferam illam
, vocem ediderunt . Nonne ergo per
„ , fugę , ac prævaricatores appellantur ,
ut qui ſalutifera ſua pacta violarint ?
His opponebant Macedoniani , non
fore confequens , quod Spiritus Sanctus.
unius fit cum Patre poteftatis , quia il
li in Baptifmatis adminiſtratione copu
latur . De fidelibus enim ſub lege Moy
1. Cor. 10. ſis degentibus loquens Apoſtolus ait 2
quod omnes in Moyfe baptizati funt, in
nube in mari . An ideo dicemus
quod Moyſes , nubes , & mare ejuſ
dem ſunt cum Deo ſubſtantiæ , & po
teſtatis ?
Refpondet Sanctus BaGlius in iftis
tribus expreſſam fuiſſe Baptiſmi noſtri
figuram . Et hoc abſque dubio tenen
S. Bafil . dum , cum Apoſtolus adjungat , bec au
ib. c. 14. tem in figura facta ſunt noftri. In Moy
ſe ergo , qui inter Deum , & populum
interceffit , figuratus eft Chriftus Redem
ptor . Mare rubrum , per quod Ifraeli
tæ tranfierunt , Baptiſmi typum geffit .
Sicut
 De Spiritus Sanéti divinitate. 443
Sicut enim hunc populum a Pharaone
feparavit , ſic & lavacrum hoc a diabo.
lica tyrannide . Sicut per illud mare il
læli tranfierunt Ifraelitæ , demerfis .
gyptiis ; aſcendimus & nos ab aquis
tanquam ex mortuis vivi , fervati per
gratiam ejus , qui vocavit nos . Um
bra , quam fecit nubes , figura eſt doni
proficifcentis a Spiritu Sancto , qui flam
mam cupiditatum mortificando membra
refrigerat. Ecce ad quid figurandum ad
1
ductum eſt exemplum Moyſis , maris 5
& nubis , non vero ut cum Deo copu . 1
lentur ad productionem gratiæ ſanctifi
cantis . Quis enim hoc dicat ?
Objecta Apoftoli verba fic legenda s. Aug.
putavit Sanctus Auguſtinus: Omnes per Tract . 2 ".
Moyſem baptizati ſunt in nube , in in Joanu .
mari . Ideft baptizati funt auctore &
veluti adminiſtro Moyſe . Juxta hunc
ſenſum quæ umbra difficultatis ? Non
in fidem Moyſis , ſed per miniſterium
Moyſis baptizati ſunt. Alii ſiç interpre
tantur : Legi per Moyfem tradendæ fpe
cie cujufdam baptiſmatis initiati & con
fecrati ſunt , quemadmodum nos per
Baptiſmum Chrifto , ac Religioni Chri
ftianæ initiamur , feu addicimur , & con
fecramur . Hoc totum planum habet
fenfum , nec ſupra allatę auctoritatis
vim ullo modo minuit .
Contra Spiritus Sancti divinitatem
objiciunt 1. Antiqui , & novi Mace
doniani , quod Spiritus Sanctus nuſquam
in Scripturis facris Deus nominatur ,
nuſquam adorandus , vel invocandys le
gitur. Ad hanc objectionem folvendam
ſufficient , quæ jam dicta ſunt . Multa
T 6 funt
 444 Liber quartus .
funt Scripturæ loca , ex quibus Spiri
tum San &tum Deum eſſe aperte colligi
tur . Imo aliqua loca ſune , in quibus
illi ſatis expreſſe Dei nomen tribuitur .
1.Cor. 12. Unum in tertia probatione retulimus ;
ubi Apoftolus de diverſis gratiæ donis
loquens , ait , quod idem Deus eft , qui
hæc omnia operatur in omnibus . Et fta
tim dinumerando has gratias ait , quod
Spiritus Sanctus illas omnes prout vult
diftribuit , Si Spiritus eft , qui diſtribuit ,
fi ipſe , qui diſtribuit , Deus eft , Dei nos
men Spiritui Sancto aperte tribuitur .
a . s. Celebris eft quoque alius locus A & tuum
Apoſtolorum , jam a nobis allatus , &
quem urgent Sanctus Bafilius in libro
de Spiritu Sancto ; & S. Gregorius Na.
zianzenus Orat.37. Nempe ubi Apofto
Jus Petrus fic Ananiam alloquitur : A
nania cur tentavit Satanas cor tuum >
mantiri te Spiritui Sancto ? Statim , ut
declaret quis fit ille Spiritus Sanctus ,
adjungit : Non es mentitus hominibus
fed Deo . Mentiri ergo Spiritui San &to ,
& Deo unum & idem eft ; qui ibi vo
'catur Spiritus Sanctus , Deas etiam vo
catur . Alia Joca ſunt in quibus pro u
no & eodem ſumitur , quod Deus
Ifa . 6. vel Spiritus Sanctus locutus fit . Apud
Iſaiam hec Deum dixiſſe legitur : Au
dite audientes , o nolite intelligere , & c.
Hæc verba a Patre æterno fuiſſe prola
ta cujus gloriam hic vidit Ifaias , facile
intelligitur. Sed hunc ipfum locum in
terpretans Apoftolus eadem verba Spiri
tui Sancto tribuit : Quia bene , inquit,
A &t. 28.
Spiritus Sanétus locutus eft per Ifaiam
Prophetam ad Patres noftros”, dicens :
Vila
1
 De Spiritu fanéti divinitate . 445
Vade ad populum iftum , dic ad eos ,
aure audietis non intelligetis , & c.
Idem ergo eſt Spiritus · Sanctus &
Deus . Sed & eadem verba S. Joannes
ad Filium Dei pertinere docet. Sic enim S.
Evangeliſta c. i 2. de Chriſto loquitur, cum
autem tanta figna feciſet coram eis, non
credebant in eum ut fermo Ifaiæ Pro .
phete impleretur quem dixit : Domine
quis credidit auditui noftro , brachium
Domini cui revelatum eft ? Propterea non
poterant credere , quia rurſum dixit 110
ias : Excæcavit oculos eorum , linduravit
cor eorum , ut non videant oculis , o in
telligant corde, e convertantur, e fanem
cos. Hec dixit Ifaias cum locutus eft de
.eo , vidit gloriam ejus . Hinc igitur
patet , Patrem & Filium & Spiritum San
ctum unum Deum eſſe , qui Iſaiæ locu
fus eft , & cujus gloriam vidit Iſaias.
SanctusGregorius Nazianzenus Orat. Greg.
37. quæ eſtde Spiritu Sancto , multis te- Naz. o.
itimoniis probat Spiritum Sanctum De- rat.37. 1 .
um eſſe , hancque veritatem fatis clare 58. & 59.
ex Scriptura in noteſcere ait iis , qui ne
que hebetes ſunt , neque male affecti
erga Spiritum Sanctum . Attamen ipſe
afferit , quod ficut in veteri Teftamento
divinitas Filii minus perſpicue revelata
eft quam in novo , ita divinitas Spiritus
Sancti , Deo fic difponente , & omnia, pro
ur homines portare poterant, temperan
te , non tam aperte manifeſtata eſt in
novo Teſtamento , dum Chriſtus in ter
ris degeret , quam declarata fuit poft
reſurrectionem , atque in ipfo adventu
Spiritus Sancti , & ſubſequente Tradi
tionis lumine .
Obji.
 1
446 Liber quartus ,
1 Objicies I. ex Apoftolo Rom . 8. Spi
ritus Sanctus orat pro nobis gemitibus
inenarrabilibus ; at qui orat , ſubjectus
eſt ei quem orat .
Refpondetur hunc locum a Sancto
Chryſoſtomo, & a Sancto Ambroſio in
telligi non de ipſa Perſona Spiritus San
Ati , fed de aliquo dono ejus , ſeu de
ſpirituali gratia , quam fidelibus imperti
tur , ad orandum :
2. Melius tamen ab aliis Patribus id
intelligi videtur de ipfa Perſona Spiritus
Sancti, qui ibidem dicitur adjuvare infir
mitatem noftram , & qui hoc fenfu dici
tur orare pro nobis , non quod proprie
oret , ſed quod nos ſua gratia orare fa
ciat . Ita Sanctus Auguſtinus Epift. 108.
& 121. & l . 1. & 2. contra Maximum :
plureſque alii : Sic etiam dicitur Gal.
4. Miſit Deus Spiritum Filii fui in cor
da veftra clamantem Abba Pater ; &
Matth. 10. Chriſtus ait , Non vos eſtis
qui loquimini , fed Spiritus Patris veftri ,
qui loquitur in vobis. Certe ſi proprie
convenirent gemitus Perfonæ Spiritus
Sancti, non tantum creatura eſſet , ſed
creatura paflibilis & miferiis fubjecta ,
quod nequidem hæretici audent aſſe
rere .
Objiciunt 2. In pluribus Scripturæ lo
cis , ubi Patris , & Filii , & etiam Ane
gelorum fitmentio , nulla Spiritus San
Ati mentio fit , quod magnum indicium
eft , Spiritum Sanctum Deum non effe ,
nec Perſonam aliquam , fed Dei ſolum
energiam , feu vim , aut operationem
qua in creaturis operatur . Mira ratio!
Quoties Scriptura de Filio loquitur fine
ulla
 De Spiritus Sancti divinitate . 447
ulla Patris mentione , aut de Patre line
mentione Filii ? An eos ideo ſeparat ?
Sufficit , quod Scriptura Spiritum San
ctum in iis operationibus Patri , & Fi
lio copulaverit, quæ nulli creaturæ com
petere poffunt . An non in ſanctificatio .
ne Baptifmi Spiritum Sanctum Patri ,
& Filio copulatum legimus? Quid ultra
requiritur ? Ex hoc enim conſtat , ut ſu
pra diximus , unam eamdemque eſſe
trium Perſonarum auctoritatem ; & el
ſentiam .
Objiciunt 3. Quomodo Spiritus San
ctus Deus eſt, qui a ſemetipſo non lo
quitur , ſed inſtar legati audit & accipit
quod loqui debeat ? Non enim a ſemet- Joann. 16 .
ipfo loquetur, inquit Chriſtus, fed que
cumque audiet loquetur, o que ventura
funi annunciabit vobis , Ille me clarifica
bit , quia de meo accipiet .
Reſpondent Patres , iſta non virtutis
diſcretionem , fed unius Perſonæ ab alia
originem indicare . Pater a ſemetipſo lo
quitur , quia ingenitus eft . Filius non a
ſemetipfo , ſed ex Patre loquitur , quia a
Patre originem ducit . Similiter Spiritus
Sanctus non a ſemetipfo , fed ex Patre ,
& Filio loquitur, quia ſcientiam , & e
fentiam a Patre , & Filio communica
tam habet . Omnia accepit a Patre Fi.
lius , inquit S. Ambrofius, quia ipſe di- S. Amb. 1.
xit : Omnia mihi tradita ſunt a Patre 2. c. 12.
» meo . Omnia Patris habet Filius , quia 1
„ iterum ait , omnia , quæ Pater babet ,
mea ſunt . Et quæ accepit ipfe per uni
tatem naturæ , ex ipſo per eamdem
unitatem accipit Spiritus Sanctus 7
ſicut dixit Chriftus , de meo accipiet .
Quod

10
 448 Liber quartus
» Quod ergo loquitur Spiritus , Filii eſt ,
» quod dedit Filius Patris eſt. Ita, ni
hil a ſe aut Filius , aut Spiritus lo
» quitur , quia nihil extra ſe Trinitas
» loquitur
Matth.11 . Objiciunt 4. hæc Chriſti verba : Ne.
mo novit Filium niſi Pater ? neque Pan
trem quis novit niſi Filius , o cui volues
rit Filius revelare. Ecce , inquiunt, ex
clufum Spiritum Sanctum a cognitione
Patris , & Filii , & quis eum Deum re
putabit , cui Patris , & Filii cognitio
deeſt ?
Sed an ideo excluditur Spiritus San
Etus, quia nomen illius hoc in loco ta
cetur ? ' Si valeret hec ratio , fequeretur
etiam nec Patrem , nec Filium ea , quæ
Dei ſunt, noffe. Dicit enim Apoftolus,
1. Cor. 2. quæ Dei ſunt nemo cognovit , niſi Spiri
tus Dei . Quis ita deſipiat , ut Apofto
lum velit ab illa cognitionePatrem , &
Filium exclufiffe , quia de illis mentio
nem non facit ? Sæpiffime in Scriptura
Sacra operationes uni folum Perſonæ
tribuuntur , quæ tamen Trinitati com
munes ſunt . In locis citatis non fit com
paratio unius divinæ Perſonæ ad aliam ,
ſed ad creaturas . Ea , quæ funt Dei , ne
mo novit , ideft nemo hominum , vei
Angelorum . Nemo Patrem novit niſi
Filius, ideft nemo hominum ; unde ad
ditur , & cui voluerit Filius revelare .
Sed his nugis omiffis , quomodo Pa
trem , & Filium non novit Spiritus San
Ibid. Aus , qui omnia , quæ Dei funt , no.
vit , ut jam vidimus ? Quomodo Pa.
trem , & Filium non novit , qui omnia
Scrutatur , etiam profunda Dei , ut ait
idem
 De Spiritus San &ti divinitate . 449
idem Apoftolus ? Quomodo Patrem , &
Filium non novit , qui omnem veritatem
docet ? Quomodo Filium non novit
qui de Filio teſtimonium præbet ? Ille ,
inquit Chriſtus , teftimonium perhibebit
de me . An de ignoto ſibi Filio teſti Joann. 15.
monium præbet ?
Objiciunt s . ab antiquis Patribus Spi
ritus Sancti divinitatem non fuiſſe aper
te prædicatam , imo , inquiunt , nec a
Sancto Hilario poſt Synodum Nicæ
nam .
Reſpondeo : ex iis quæ retulimus a
gendo de Filii divinitate , patet antiquos
Patres Fidem Sanctiffimæ Trinitatis pla
ne confeſſos eſſe . Sanctus Hilarius, &
qui illum præceſſerunt , pauciora de
Spiritu Sancto locutifunt, quam de Fi
lio , quia nondum hæreſis Macedonia
norum exorta erat . Totus eft S. Hila
rius in propugnanda divinitatis Filii Fi.
de , quia illam expreffe Ariani impu
gnabant . In fine tamen Librorum fuo.
rum de Trinitate Spiritum Sanctum S. Hil. l.
12. de
Deum aperte profitetur , cum eum crea Trin. in
tum effe negat . Sic enim perorando Pa- fine.
, trem alloquitur : Magna mihi erga
3 res tuas religio eſt ; neque quia te
folum innafcibilem , & Unigenitum
ex te natum fciens, genitum tamen
, Spiritum Sanctum non dicturus fim ,
dicam -umquam creatum .
In hoc fatis fidem ſuam aperit . Cui
enim , nifi Deo increatum eſſe conyenit ?
Et paulo infra , cum verba Evangeliſta
Joannis attuliffet , quibus per Verbum
Dei Filium omnia facta eſſe dicuntur , ne
quis Spiritum Sanctum a mundi creatio .
ne
 450 Liber quartus.
ne excluſum arbitraretur , ftatim adjicit :
Et cum univerſa in Chrifto , & per
Chriſtum creata memoraret , de Spi.
79 ritu Sancto ſufficientem fibi ſignifica
99 tionem eam exiftimavit , quod hunc
Spiritum Sanctum tuum diceret .
Quid tandem ? Orat pius Præful, ut
tres Divinæ Trinitatis Perſonas ſemper
confiteri promereatur, quarum Fidem in
Baptiſmiſuſceptione profeſſuseſt . „ Con
ſerva oro , inquit , hanc Fideimeæ in
contaminatain Religionem , ut quod
» in regenerationis meæ Symbolo bapti
→ zatus in Patre , & Filio , & Spiritu
Sancto profeſſus fum , femper obti
» neam . Patrem ſcilicet te noftrum , Fi.
lium tuum una tecum adorandum , &
Sanctum Spiritum tuum , qui ex te
» per Unigenitum tuum eſt , promerear .
An in una Fidei Religione Patrem , Fi
lium , & Spiritum Sanctum comprehen
deret , fi Spiritum Sanctum Deum effe
non credidiffet ? Imo ipfe Hilarius hæc
In Com . Evangelii verba exponens: Euntes docete
Sup. Mat
th , omnes Gentes , baptizantes eos in nomine
Parris , O Filii, o Spiritus Sanéti, Spi
ritum Sanétum expreſſe Deum vocat .
Sub bac, verborum formula baptizantur ,
inquit, ut quorum eft una Divinitas, sie
una largitio , nomenque Trinitatis unus
Deus eft. Quid his verbis clarius ? Spi
ritus Sanctus ex Sancto Hilario unam
habet cum Patre & Filio Divinitatem .
Ergo ex Sancti Hilarii expreſſa profef
fione Deus eft .
' Lucif. 1. Similiter ex hoc loco unam effe trium
Morien
dum effe Perfonarum Divinitatem infert Lucifer
pro Filio . Hilario coævus . Unde Imperatori Con
ſtan
 De Spiritus Sancti divinitate . 451
ftantio æternam damnationem minatur,
niſi cum Catholicis confiteatur , Patrem ,
& Filium , & Spiritum Sanctum perfe.
ctam eſſe Trinitatem , & unam habere
Deitatem .
Conſulenda funt teſtimonia veterum
Patrum fuperius a nobis relata . Obiter
tres adducemus e priſcis illis auctoribus .
Dionyſius Alexandrinus Spiritum San- Dionyſ.
etum Deum aperte prædicat , Pauloque Alexand.
Ep con
Samoſatenſi minatur quod ficut Ana tra Paul.
nias , & Saphira Spiritui Sancto men - Samor.
titi pænas luerunt , fic ille tanquam in
Spiritum Sanctum blafphemus punietur .
„ Præparet Samoſatenſis , inquit ,opera
ſua in exitum quia non abibit im
» pune , qui blaſphemus eft in Spiri
tum Sanctum . Spiritus autem eft
Deus , ficut nos docet veritas Chri
„ ftus, qui eſt ſuper omnia Deus . Su
pra dixerat, quod Jeſus Deus Iſrael eft ,
ficut Spiritus Sanctus. Iterum repetit ,
quod Deus eft Spiritus , qui fcrutatur
corda , qui profunda Dei fcit , qui no
vit Patrem , & Filium , & c. Qua ergo
fronte dicit Socinianus Crellius , nul
lum ante tempora Hilarii Spiritum San
ctum Deum nominaſſe ?
Ante Sanctum ,Hilarium ſcripſit Ter. Tertull.
tullianus . At ifte Catholicam profeſſio- Prax,
contraC.
nem exponens Spiritum Sanctum verum 13.
Deum eſſe pronunciat . Cum enim infer
-ret Praxeas tres Deos fore , fi in Deo
tres eſſent diſtinctæ Perſonæ , refpondet
Tertullianus : Duos quidem definimus
Patrem , & Filium , & jam tres cum
Spiritu Sancto , fecundum rationem æ
2x conomiæ , quæ facit numerum , ne ,
» ut
 452 Liber quartus
» ut veſtra perverſitas infert , Pateripſe
credatur & natus , & paffus , quod
non licet credi, quoniam non ita tra
,, ditum eſt . Duos tamen Deos , &
2 duos Dominos numquam ex ore no
ftro præferimus ; non quaſi non &
Pater Deus, & Filius Deus , & Spi
, ritus Sanctus Deus , & Deus unur .
» quiſque , & c. Quid ad hæc Crellius ?
s.Cypr. I. " Tertulliano Sanctum Cyprianum jun
de Orat. gimus, qui etiam in tribusperſonis Dei
tatis unitatem profitetur . Sacrificium Deo
majus eſt pax noſtra, inquit , & frater
na concordia , & de unitate Patris ,
Filii, o Spiritus Sancti plebs adunata .
Hæc eſt primum, & nobiliffimum uni
tatis Chriftianæ fundamentum , unitatis
Patris , Filii , & Spiritus Sancti profeſ
fio . Non inficiamur , quod aliqui trium
priorum fæculorum Patres vel omnino
de Spiritus Sancti Divinitate tacuerint ,
vel obfcure locuti fint , quando ipſam
omnibus etiam extraneis publicare nulla
hærefis occafio cogebat .
Inſtat Crellius, tantam vim habuiſſe
opinionem negantem Spiritum Sanctum
Deum eſſe , ut etiam poft ea tempora ,
quibus pro Deo fummo haberi cæpit
Eccleſiaſticæ preces prope omnes ad
Deum Patrem , & Chriſtum dirigeren
tur , non ad Spiritum Sanctum .
Mirus Eccleſiaſticæ Traditionis rela
tor Q! uoniodo ignorare potuit univerſa
lem Ecclefię conſuetudinem , quę a tempo
S. Bafil. 1. ribus Apoftolorum cæpit , ut ex Sancto
Sanet. c. Bafilio colligitur ? Hæc fuit perpetua Ec
7. & 27. cleſiæ conſuetudo , ut five Hymnos, ſive
Pſalmos hac glorificatione clauderet
Gle.
 De Spiritus San &ti divinitate. 453
Gloria Parri , Filio , e Spiritui Sana
Eto : Orientalis Eccleſia hanc glorifica
tionem in fine Hymnorum , ſeu Anti Caſſian .
phonarum cantabat , ut teftatur Caſſia. 1.2.Inftit.
nus . Morem hunc imitatus eft Sanctus c. S.
Ambroſius , quod illi exprobrarunt A S. Amb..
riani .Sed illum audire præſtat. „, Hymno- in Epiſt.
rum quoque meorum , inquit , carmi. ad Aux.
» nibus deceptum populum ferunt . Plane poſt lent .Va
Ima
nec hoc abnuo . Grande carmen iſtud perat.
„ eft , quo nihil potentius . Quid enim
» potentius quain confeflio Trinitatis ,
» quæ quotidie totius populi ore cele
bretur ? Certatim omnes ſtudent Fia
dem fateri ; Patrem , & Filium , &
22 Spiritum Sanctum norunt ' verlibus præ
77 dicare . Facti ſunt igitur omnes ma
» giftri , qui vix poterant eſte diſcipuli.
Cum hanc Fidem in Baptiſmo profeſſi
eſſent , eam quotidie in publicis preci
bus profitebantur . Gloriam Patri, Fi
lio , & Spiritui Sancto æqualiter tribue
bant , in quibus unam eſſe Deitatem é
docti fuerant . Et quia Ariani Filium , &
Spiritum Sanctum ex nihilo , & in tem
pore factos efle impiiffimeprædicabant ,
glorificationis Hymno hæc verba live a
Concilio Nicæno primo , five ab Epiſco
pis paulo poſt Concilium addita funt ,
Jicut erat in principio , o nunc , fem
per , in fæcula ſeculorum , Amen .
Hæc ex antiquo Vaſenſi Concilio con- Concil Vafen .. 3.
ftant, ubi fic dicitur : Et quia non folum Can. 5.
in Sede Apoſtolica ,ſedetiam per totum fub féle
Orientem , o totam Africam , vel Ita- 4. ann.
liam , propter Ilæreticorum aftutiam , qui 530.
Dei Filium non ſemper cum Patre fuiffe ,
fed & tempore cæpiſe blafphemant , in o
mnia
 454 Liber quartus :
mnibus clauſulis poft Gloria , &c. Sicut
erat in principio dicitur , etiam nos in u
niverfis Ecclefiis noftris hoc ita dicendum
ele decernimus .
Concil. Hunc glorificationis Hymnum ſuppo
Conftát.
1 .. nebat Concilium generale ſecundum
cum hæc de Spiritu Sancto in Symbolo
pofuit , qui cum Patre , & Filio fimul
adoratur , conglorificatur . Ecclefia au
tem Occidentalis non Hymnos ſolum ,
vel Antiphonas , ſed etiam Pſalmos hua .
jufmodi glorificatione claudere confuevit .
Moſque ille antiquiffimus eft , ut patet
tum ex Caſſiano ſupra citato , tum ex
aliis antiquis monumentis . Nonne ergo
ineptum , & falfum eft , Ecclefiafticas
preces ad Patrem , & Filium directas fuif
ſe , non ad Spiritum Sanctum ? Fideles ,
ut diximus , in fuis precibus Divinas
Perſonas non feparabant, quas in Fidei
profeſſione coniunctas eſſe fciebant.
Concil. Verum quidem eft, quod in Concilio
Carth. 3. Carthaginenſi tertio jubetur , ut cum Al
Can. 23. tari afiftitur , femper ad Patrem diriga
tur oratio . Ibi enim Sacerdos vice Chri
fti, qui Summus Pontifex , Sacrificium
ad Patrem offert , non in ſua ' , ſed in
Chrifti perſona tunc orat . Moris erat
Chriſti preces fuas ad Patrem dirigere ;
par eſt ut Sacerdos illius perfonam a
gens , orationem , & Sacrificium , ſervato
ipfius more , ad Patrem dirigat , quifons
eft, & origo rerum omnium . Quid in
de pro ſuo errore aſſumet Socinianus ?
An quia in Altari Sacerdotis oratio ad
Patrem dirigitur , Filius , & Spiritus San
atus Divino honore privantur ? A Patre
non ſeparantur , fed Pater prima rerum
omnium
 De Spiritus San & idivinitate . 455
omnium origo demonftratur . Filius ipſe ,
& Spiritus Sanctus ſuum eſſe Divinum
a Patre acceperunt .
Quandoque preces Eccleſiaſticæ ad
Deum Patrem per Filium diriguntur ;
Sic enim terminantur per Dominum no
ſtrum Jefum Chriftum , '. Quod ideo
fit , ut Filium pro nobis incarnatum Me.
diatorern noſtrum ad Patrem profiteamur.
Orandi modum fervamus , quem ipſe
docuit . In nomine enim ſuo nos Patrem
orare monuit . Amen dico vobis , fi quid
petieritis Patrem in nomine meo dabit
vobis . Nec tamen Spiritus Sanctus omit
titur . his enim verbis clauduntur ora
tiones : per Dominum noftrum Jeſum
Chriſtum , qui tecum vivit , & regnatin
unitate Spiritus Sancti , Deus. Quæ clau
ſula nova non eſt , ut ex Sancti Grego
rii facramentario patet .
Ut huic quæftioni finem imponamus ,
omiſſis variis argumentis , quæ contra
Trinitatis Myſterium opponunt Socinia
ni , hoc unum examinandum reſtat,quod
illis invictum apparet . Ex Myfterio fi
quidem Trinitatis ſecundum Catholicam
Fidem credito , manifeſta , ut illis vide
tur , ſequitur contradictio , quod una
nempe res una ſit , & non una , & quod
plures realiter a ſe differant . Differunt
realiter a ſe invicem Divinæ Perſona ſe
cundum Catholicam profeſſionem ; non
differre autem realiter , vulgare hoc axio
ma demonftrat, quæ funt eadem uni ter
tio , funt eadem inter ſe. Atqui Perſona
Divinæ ſecundum eamdem Catholicam
profeſſionem ſunt idem uni tertio , nem
pe eſſentiæ quam tres unam habent.
Ergo
 456 Liber quartus .
Ergo idem inter ſe ſunt, & realiter a
ſe invicem non differunt.
Quam miri homines , ut infinitam Dei
eſſentiam creatæ naturæ comparare ve
S. Cyril . lint ! Si nihil inter nos , & Deum eſt
lib. 11. in difcriminis , inquit Sanctus Cyrillus A
Jo. pag.
996. in , lexandrinus, Divina noftris metiamur .
fine . Sin autem incomprehenfibile eft inter
vallum , cur naturæ noftræ defectus
w regulam , ac normam Deo præfiniunt ,
22 ex iis , quæ noftræ facultatis non ſunt
necellitati ſubjicientes naturam omni
neceſſitati ſuperiorem ?
Certe ubi fides exigitur , inutilis eſt
humana ratio , cujus omnem captum cre
denda Myfteria fuperant . Fides eſt de
non viſis . Obſcurum nobis eſt , quod Fi
de Divina .creditur · An ergo ideo ve
rum non erit , quod eadem natura in
tribus Perſonis ſubliſtat , quia hoc non
capit humana ratio ? Hoc illis verum non
fit , qui Fidem omnino abjecerunt . Sed
ad axioma propoſitum veniamus. Nulla
erit contradictio , fi pofthabita humana
ratione Fidei lumen fequamur . Verum
eſt, quod plures funt idem uni tertio ,
& inter fe differunt . Nec contradictio
ulla eſt , quia inter ſe non differunt fe
cundum id , in quo idem funt . Idem
funt Divinæ Perſonæ fecundum naturam
ſeu eſſentiam , differunt fecundum per
fonales proprietates . Ut probaretur con
tradictio , oftendere deberent, quod idem
Sunt & differentes inter ſe ſecundum
eamdem rationem . Hoc mirum in natu
ra Divina , hoc non probandum , fed Fi
de Divina credendum , quod propter ſuam
infinitatem pluribus Perſonis commu
ni.
 De divinis proceſſionibus . 457
nicari poteft fine ulla fui divifione .
Plura pro tanta materia dabunt alii a.
bundantius.

CAPUT SECUNDUM .

De Divinis Proceffionibus .

QUÆSTIO PRIM A.

An , quales dentur in Deo

Proceſſiones .

P origo unius ab alio , quod duplici. S. Th. I.p.

ter fieri poſſe monet Sanctus Thomas. 9.27. d
Primo fecundum actionem , quæ in exte
riorem materiam tendit , & qua opus a
liquod extra cauſam producitur . Secun
do per actionem immanentem , quæ ma
net in ipſo agente , nec ad aliquem ef
fectum exteriorem tendit. Talis eſt in.
tellectus actio , quæ intra ipſum manet .
Secundum priorem ſenſum proceſſio non
datur in Divina Trinitate ; nulla enim
ex Divinis Perſonis extra Deum agen
tem producitur . Unde cauſæ nomen Pa
tri refpectu Filii, aut Patri , & Filio fi
mul reſpectu Spiritus Sancti tribuere no
lunt Theologi, quia nomen illud depen
dentiam quandam in effe& ibus per cau
ſam productis importat, quæ in Divinis
Perſonis nulla eſſe poteſt . Secundum er
go aliam procedendi rationem intelli
genda eſt proceſſio > de qua agimus ,
cui convenientius eft principii , & ema
Tom . I. V
 458 Liber quartus .
nationis , ſeu originis nomen . Hoc fup
poſito
Dari in Deo proceſſiones aliquas , Ca
tholica fide credendum eft . Arc enim
veritas in veteri , & novo Teſtamento
clariffimum fundamentum haber , & in
Fidei ſymbolo Conciliorum generalium
Nicæni primi, & Conftantinopolitani pri
mi credenda proponitur . In veteri Te
ftamento Sapientia divina , quæ Dei Pa
tris Verbum eſt , fic loquens introduci
Eccl. 24. tur : Ego ex ore Altiſimi prodivi, primo
genita ante omnem creaturam . Dicitur
Sap. 7. etiam emanatio quædam claritatis omnipo
tentis Dei ſincera . Sed in novo Teſta
mento proceffionis nomen clarius expri
mitur . Chriſtus de Patre fuo loquens
Joann. 7. ait : Ego fcio eum , quia ab ipfo fum . Et
& 8.
adhuc clarius : Ego ex Deo proceffi. Et
de Spiritu Sancto loquens ait: Cum ve
Joan. 15. nerit Paraclitus , quem ego mittam vobis
a Patre , Spiritum veritatis, qui a Patre
Concil. procedit . Verbi divini proceſſionem fic
Nic.1. & declarat Concilium Nicænum primum :
Conſtā. 1. Credimus in unum Dominum Jeſum Chri
in Symb. ftum Filium Dei, ex Patre natum anige
nitam , ideft ex fubftantia Patris , Deum
ex Deo, lumen ex lumine , Deum verum
ex Deo vero , natum , non factum > C077
fubftantialem Patri , per quem omnia fa
&ta funt , oc Concilium Conftantino
politanum primum iifdem fere terminis
expofita divini Verbiproceffione , fic Spi
ritus Sancti proceſſionem exprimit : Cre
dimus in Spiritum Sanétum , Dominum ,
de vivificantem , ex Patre procedentem ,
e cum Patre , o Filio adorandum ,
conglorificandum . Poft hujuſmodi decla
ras
 De divinis proceſſionibus . 459
up rationem nullus dubitandi locus relictus.
eſt .
Hanc etiam veritatem fuadet Theolo
gica ratio . Quia fine proceffione Perſon
næ divinæ diftingui inter fe non poffent,
cum nulla inter ipfas eſſet originis op
pofitio . Vel fi diſtinguerentur, diverfæ na
turæ eſſent . Quid enim , fi tres perſo
næ ſupponantur , quarum neutra ab a
liis procedat ? Certe quælibet propriam ,
& fingularem fuam naturam habebit
cum nulla ab alia acceptam habere fup.
ponatur . Quomodo Filii , ſeu Verbi na.
tura Patris natura effet , fi ab illo com ,
municatam non haberet ? Et fic non u.
nus , fed plures Dii eſſent .
Unde in Concilio Syrmienfi contra s. Hilar.
Photinum celebrato , illi anathema dici- l. deSyrt.
tur , qui innafcibilem Filium diceret ,
tanquam duo fine principio , duo inna.
Scibilia , o duo innata dicens, duos fan
ciar Deos . Sanctus Hilarius , qui fidei
confeffionem in hoc Concilio editam re
fert , anathema illud valde probat. Fi
lium innaſcibilem confiteri impiiffimum
eft , inquit . , Jan enim non erit Deus
» unus , quia Deum unum prædicari na
tura unius innafcibilis Dei exigit
Cum ergo unus Deus ſit, duo inna
ſcibiles eſſe non poſſunt . • Refpuic
» ergo innafcibilem Filium prædicari Fi.
des fancta , &c. Hujus Patris aucto
ritatem > & rationem fequitur Sanctus
S. Thom.
Thomas , quia ficho innaſcibiles eſſent , 1.p. 4.33
duo quoque Dii , & duæ divinæ natu a.4. ad 4 .
ræ dicerentur . » Et hoc præcipue , in
» , quit , quia fi effent duo innafcibiles ,
9, unus eorum non effet ab alio , & lic
V 2 » non
 460 7 Liber quartus .
, non diftinguerentur oppoſitione relati
va ; oporteret igitur , quod diſtingue
rentur diverſitate naturæ .
q.27.d.I. Altiffimam proceffionis hujus rationem
affert Angelicus Doctor . „ Quicumque
enim intelligit , ex hoc ipfo quod in
telligit , procedit aliquid intra ipſum ,
» quod eft conceptio rei intelleétæ ex
s vi intellectiva proveniens , & ex ejus
notitia procedens, quæ conceptio Ver
Cum ergo
bum mentis appellatur ,
Deus (it ſumme, & infinite intelligens ,
in ſuicognitione Verbum producit , non
accidentale , & tranſitorium ſicut nos
ſed æternum , & ſubſtantiale . Hæc enim
vis eft intelligentiæ infinite perfecta . A
rianis exprobrat Sanctus Athanaſius ,
quod divinam Patris naturam fterilem &
infructuofam faciant. Si rebus omnibus
inſitanı , & propagativam ſimilium dedit
naturam , cur ipſe naturam ſuam com
municandi vim non habebit ?
Contra hanc Catholicam veritatem va
lidum argumentum opponere fe putant
Ariani . Hinc enim ſequitur , quod Fi .
lius , & Spiritus Sanctus a Patre proce
dentes ab illo dependentes fint , quod
quomodo Deo conveniat ? Vel ergo Fi
lius , & Spiritus Sanctus Deus non e
runt , vel ab alio non procedent . Quis
enim ferat Deum dependentem dici ? A
Patre autem dependentes erunt , cum
ſine illo effe non poflint , a quo ſuum
eſſe recipiunt. Præterea de ratione Dei
eſt , quod ſit ens a ſe , quomodo autem
ens a ſe erit Filius, aut Spiritus San
etus , fi ab alio procedat ?
Ad hoc reſpondet optime Sanctus Tho
mas 2
 De divinis proceffionibus . 461
at mas , quod habere originem ab aliquo , S. Thom .
je quod fit in eſſentia diverſum , dependen- 4.10. de
tiæ imperfectionem importat, & coníe. Poten, & a
11 quenter dignitati divinæ derogat . Sed ha 7.
bere originem ab aliquo coeſſentiali ma
gis ad divinam perfectionem pertinet ,
Filius ergo a Patre dependeret , fi natu
ram diverſam , & a natura Patris diſtins
Atam reciperet . At quia eamdem natu
ram recipit , dependentis conditionis efa
ſe non poteſt. Et quamvis , inquit San
Aus Doctor ,accipere inquantum hujuſ
modi, perfectionem non dicat , ex par
te tamen ejus, a quo accipitur , vel hu
jus, quod accipitur , perfectionem im
portat : præcipue in divinis Perſonis,
quæ divinitatis plenitudinem accipiunt .
Unde Chriſtus dicebat , quod dedit mi
bi Pater , majus omnibus eft. Obftat ergo Joann.10 .
divinitatis plenitudo , quam procedentes
recipiunt , ut dependentium conditioni
fubjiciantur. Quomodo dependerent , qui
independens effe recipiunt ? Nec etiam
obftat origo , quod procedentes perſo
næ ſint ens a le ſecundum naturam 2
quam recipiunt, quamvis a ſe non fint
ſecundum proprietatem perſonalem .
Inſtant Ariani . Indigentis'naturę funt
Filius, & Spiritus Sanétus , cum a Pa
tre procedant . Qui enim ab alio fuum
effe recipit , a feipfo effe non habet ,
& confequenter ex feipfo nihil eft . Cum
ergo Filius, & Spiritus Sanctus a Patre
ſuum eſſe recipiant , à feipfis eſſe non
habent , nihil conſequenter ex feipfis
funt , quod quomodo Deo conveniei ?
„ Reſpondet Sanctus Doctor , quod
» recipiens, antequam recipiat , indiget :
V 3 ad
 462 Liber quartus .
nad hoc enim accipit , ut indigentiam
Ad 13 . repleat . Sed poftquam jam acceperit ,
, non indiget: habet enim id , quo in
digebat . Siergo aliquid eft , quod res
9 ceptioni non præexiftit , fed femper
eft in recepiffe , hoc nullo modo in
» digens eft . Filius autem non fic ac
„ cipit a Patre , quali prius non habens,
& poſtea recipiens : ſed quia hoc is
, plum , quod eft , habet a Patre : Unde
non fequitur , quod fit indigens . Eam .
dem cum Patre naturam accipit , quo
modo ergo indigens effet, qui totius en
tis plenitudinem accipit , & ab æterno
accipit ? Nulla inter Patrens , & Filium
durationis prioritas eft . Quod ſemper
habuit. Pater ſemper habuit Filius . Si
Sol æternus effet radium æternum e
mitteret , qui numquam luce indigeret ,
cum illam ſemper , & neceſſario habe.
ret . Hoc fert infinita divinæ naturæ in
Patre fæcunditas , ut Verbum ſuum , Fi.
lium ſuum intelligendo , & Spiritum San
Atum amando producat . Quomodo fine
intelligere , & velle eſſe non poteft , fic
fine Filio , & Spiritu Sancto etiam eſſe
non poteft . Impie ergo dicitur , quod
Filius , & Spiritus Sanctus ex feipfis ni
hil Gnt , cum neceſſario a Patre ema
nantes illius fubftantiam neceffario ha
beant , quæ ens neceſarium eft totius
entis plenitudinem continens .
Difputant Theologi Scholaſtici de mo
do explicandi divinas proceſfiones . Quia
dam illisnon actionis propriæ , ſed ema.
nationis nomen tribuunt . Vera ening a
etio , inquiunt, motum , & egreſſionem
quamdam ab agente importat , quę fine
de .
 De divinis proceffioxibus . 463
defectu eſſe non poteſt . Satius ergo ef
ſe putant , fi dicatur , unam perfonam ab
alia procedere per quamdam reſultan
riam , & emanationem , ſicut proprieta
tes ab eſſentia oriuntur, & radius a Som
le emanat . Illas alii proprias quidem
actiones appellant, fed ab actibus intele
ligendi, & volendi diſtinctas eſſe volunt ,
Quia cum intelligere , & velle actiones
ſint toti Trinitati communes , fi in iis
proceſſionum principia conſiſterent , toti
etiam Trinitati proceffiones æqualiter tri
buendæ effent , quod tamen nec ratio
nec fides patitur . Diftinguunt ergo in in
tellectu duos actus , quorum unus fim ,
plex cognitio eſt , alium vero dictionem
vocant , qua perfona intelligens intra fe
dicit , & quafi profert , quod jam in
mente concepit , In voluntate fimiliter
duos actus diſtinguunt, quorum unus eft
Simplex propenſio , ſeu complacentia in
objectum fibi propofitum , alter vero ad
hælo , & quali proruptio in objectum ;
quo actu voluntas ſe unit , & quali con
glutinat objecto amato . Di& ioni intel
lectus divini proceſſionem Verbi tribuüt;
motui vero voluntatis, quo Pater ', &
Filius in fe invicem quali prorumpunt,
& ardentiſſime alter alteri viciſſim ſe u
niunt , Spiritus Sancti proceffionem tri
buendam eſſe contendunt . Alii hac o
milla diſtinctione, duplicem intellectus ,
& voluntatis divinæ actum diftinguunt ,
abſolutum unum toti Trinitati commu
nem , & alterum notionalem , & uni,
vel alteri perſonæ proprium . Iftum , non
primum , principium proceffionum effe
volunt .
V 4 Sed
 464 Liber quartus .
Sed quorſum tot diſtinctiones ? Uni
cum eſt intelligere , & velle divinum :
In his duabus actionibus Dei imanenti
bus conſtituendæ funt divinæ proceffio
nes quas & veras actiones eſfe meri
to cenſent communiter Theologi : Nec
enim propter defectus qui in creatu
rarum actionibus reperiuntur, hoc ideo
nomen abdicandum eft, quod nullam in
ſe imperfectionem importat ."
Ut hæc omnia breviter concludantur
notandum primo eſt , dupliciter fumi
poffe proceſſiones , active , & paſſive :
Active fumptæ ſunt principia illa , feu
operationes , quibus perfonæ proceden
tes producuntur. Pallive autem ſumpte
funt termini illarum actionum , ſeu per
fonæ ex illis principiis , & actionibus pro
cedentes . Notandum ſecundo eft , aliud
eſſe principium quod , aliud quo . Prin
cipium quod vocant Theologi fuppoft
tum operans ; vulgo enim dicitur , quod
actiones funt fuppofitorum , fuppofito fi
quidem , tanquam proprio fubjecto tri
buuntur . Principium quo eft forma il
la , ſeu potentia , & virtus , fecundum
quam fuppofitum operatur . Quod adhuc
principium duplex eft , remotum , feu
Tadicale , & proximum Radicale , & re
mótum eft ipſa agentis natura . Proxi
mum eſt proprietas illa naturæ 2 recun
dum
quam immediate agit . Totum
exemplo illuftratur . Aliquis homo , v.g.
Petruseft principium quod , ſeu ſuppo
fitum operans. Natura ejus , & poten
tia , fecundum quas operatur , ſunt prin
cipium quo remotum , & proximum il
lius operationum .
His
 De divinis proceffionibus. 465
U1 His prænotatis , in quibus non immo
ramur dicendum breviter eft , quod
proceſſiones paſſive ſumptæ duæ ſunt in
divinis , Filiatio nempe , ſeu Filius termi
nans intellectionem Patris , & Spiratio
paſſiva , ſeu Spiritus Sanétus terminans
ſpirationem activam Patris , & Filii .
Proceſſiones activæ duæ etiam ſunt, nem
pe duplex principium , a quo illæ Per
fonæ procedunt . Principium quod pro
cefſionis Filii eft fuppofitum feu perſo
na Patris . Principium quo illius eſt in
tellectio divina in Patre,fecundum quam
fuam efſentiam cognoſcendo , Verbum
fuum gignit , ut poftea dicetur. Simili
ter principium quod [pirationis active eſt
fuppofitum , feu perſona Patris , & Filii .
Principium quo eft mutuus amor utriuſ S. Tho. I.
que , ſecundum quem fpirant Spiritum p. 9.27. a.
Sanctum . Hæc eft clara , & folida San- 3.
Eti Thomæ doctrina .
Nec audiendus eft Durandus docens ,
divinam naturam non folum effe princi
pium remotum , & radicale divinarum
proceffionum , fed etiam principium quo
proximum . Si hoc enim ſtatuatur , quae
ratio afſignari poterit, cur una proceſ
ſio altera prior origine fit , cur una ge
neratio fit , non altera ; cur Verbum ab
una tantum Perſona procedat, & Spiri
tus Sanctus a duabus , & tandem cur
duæ tantum fint proceſſiones , & non
plures ? Horum omnium congrua ratio
reddi poteft , fi Sancti Thomæ expofi
tionem fequamur; at Durandi ſententiæ
ſtando id minime poteft intelligi . Præ
terea quomodo Filius Verbum Dei ap
pellabitur fecundum Scripturæ expreſſion
nem ,
 486 - Liber quartus .
nem , fi immedi ate a natura Patris , non
ab ejus intellectione procedat ? Dicere
quodmetaphorice Verbum vocatur, quis
hoc ferat ? Dicamus ergo cum Sancto
Thoma', duas tantum effe proceffiones
in divinis , quia duæ funt operationes
immanentes , intelligere , & velle divi
num . Intelligere , ut eſt principium pro
cellionis Filii , connotat relationem Pa
tris , ideft Filium producit , prout in Pa.
tre ſubliſtit non prout tribus Perſonis
commune eſt , quia intelligere commu
nicatum Filio ,& Spiritui Sancto exhau
fum eſt per Filii productionem . Unde
alium fubftantialem terminum producen
dum non habet . Velle divinum , ut eſt
principium proceffionis Spiritus Sancti ,
connotat relationem fpirationis a &tivæ
feu Perſonas Patris , & Filii fimul con .
venientes in unum ſpirandi principium .
Adeoque velle illud Spiritui Sancto com .
municatum alium Spiritum Sanctum non
producit , quia jam per fpirationem Pa
tris , & Filii exhauftum concipitur .
Sed inquies , cur velle divinum com
municatum Filio productivum eft Spiri
tus ſancti , non vero ut Spiritui ſancto
communicatum ? An non Filius. in fua.
proceſſione totam vim Patris exhauſit ?
Vim quidem intellectivam exhaufit , fe
cundum quam procefſit . Unde intelli
gere quidem divinum recepit , quo divi
nam effentiam comprehendat , fed intel
ligere exhauftum , cui non reſtat ſimilis
terminus producendus. Velle autem di
vinum , fecundum quod non proceffit ,
plenum , &fecundum recepit . Unde fi
mul cum Patre fpirativum principium
Spi
 De divinis proceffionibus . 467
ON Spiritus fancti efle potuit . Quid in hoc
non congruum ?
Quibuſdam Patrum verbis manifeſte
abutitur Durandus , ut fuæ fententiæ
fundamentum faciat. Quandoque enim
Patres , ut Sanctus Hilarius , & Sanctus S. Hilar .
Joannes Damafcenus , Verbi proceffio- in 1. de
nem , Opus nature vocant . Et Sanctus Syn.
Auguſtinus ait , Verbum per quod omnia S. Dama
facta ſunt , epe Filium Dei natura . At fide c.8 .
quomodo Durando in mentem venire S. Aug. la
potuit , hos Patres vel leve aliquod fun . 15. de
Tripit.
damentum fuæ fententiæ præbuille ? Alia C. 20.
fuit eorum mens . Contra Arianos ages
bant , qui ut Dei Filium creaturam effe
perſuaderent , libera Dei voluntate pro
ductum effe dicebant . Hoc impugna
bant Patręs , Filium natura , ideft cum
omnimoda neceſſitate non libera Dei
voluntate produ &tum eſſe aferentes.

QUÆSTIO SECUNDA .

Cur ex duabus proceſſionibus una gene

ratio fit , non altera .

Ivini Verbi proceſſionem generatio,

D nem eſſe negare Fides non patitur ,
ficut Spiritus fanéti proceffionem gener
rationem vocare non permittit. Etenim
in Scriptura facra genitum Filium repe
rimus . Sed Spiritus fanctus non gigni ,
fed procedere dicitur . Spiritus ſemper
appellatur , & numquam Filius . Simili Concil.
ter Concilium generale fecundum , Filium Conft.1.
natum ex Deo Patre nobis, credendum in Symp..
V 6 pro
 468 Liber quartus .
proponit, Spiritum vero fan &tum fini
pliciter procedentem . Et in Symbolo ,
quod vulgo Athanaſio tribuitur , Spiri 1
tum ſanctum genitum dicere prohibetur :
Spiritus Sanctus a Patre , & Filio, non
faftus, nec genitus , fed procedens . Cur
autem ex his duabus proceſfionibus u
na generatio fit , non altera , quæren
dum eft .
Quæftionem hanc infolubilem eſſe pu
S.
Spid. ad tarunt aliqui antiquiPatres , vixque fer
Semas. re poterant , ut difcriminis ratio quære
retur.Urgebat Macedonianorum argumen
tum , quod fic apud fanétum Athana
fium proponitur . , Si Spiritus Sanctus
nec creatura eft , nec Angelus , fed
ex Patre procedit, ergo & ipfe quon
», que Filius habendus eſt , eruntque
» inter ſe germani Verbum , & Spiri
tus : quapropter fi germanus eſt 9
quomodo Verbum Filius unigenitus
☆ vocabitur ? Aut quid eft , cur non fi
miles inter fe habeantur ? Denique fi
ex Patre eft , cur non & ipfe quoque
» genitus eſſe dicitur, & Filius appel
latur , fed Spiritus Sanctus duntaxat
nuncupatur ? Porro fi Spiritus Filii eſt
→ Spiritus , ergo Deus Spiritui Sancto
avus exiſtimari debet .
Illos autem his verbis perftringit San
Aus Athanaſius : Iftiufmodi ludos ſuis
curiofitatibus infames illi ludunt , volunt
que perfcrutari profunda Dei , que nullus
fcit , nifi Spiritus , cui ipſi maledicunt .
E: infra fidelibus fufficere dicit , quod
fciant Patrem vere effePatrem , Filium
vere effe Filium , & Spiritum Sanctum
Patris , & Filii Spiritum effe , DOA
crea
 De divinis proceflionibus . 469
creaturam , quia hoc folum Scriptura
declaravit . Hæc , inquit , fufficiunt
» fidelibus , & hactenus ejus rei cogni
tio ad homines pervenit . Hucuſque
3, cum deventum eſt , Cherubim obve
lat faciem ejus . Qui autem plura iſtis
» quærit , ftudetque inveſtigare , male
1 9 obtemperat dicenti , ne nimium fos
Sapiens , ne percellaris . Quæ enim Fi.
de tradita ſunt ea non humana faa'
» pientia , ſed auditione fidei decet com
prehendere , &c.
Suam in folvenda hujuſmodiquæſtione S. Auguft.
inſufficientiam confeffus eft Sanctus Au- 1. 3. com
tra Ma
guftinus, qui & ipfe fimili argumento ximia.
propoſito a Maximino Arianorum Epif- 14
copo reſpondere coactus eft . , Quæris a
» me,inquit :Si de fubftantia Patris eft Fi.
lius de ſubſtantia Parris eſt etiam
Spiritus Sanctus , cur unus Filius fit ,
3 & alius non fit Filius ? Ipfe autem
poft aliqualem reſponſionem fic ad
9 jungit . Quid autem inter naſci , &
» procedere interſit , de illa excellentif
„ lima natura loquens , explicare quis
poteſt? Non omne , quod procedit ,
27 nafcitur , quamvis omne procedat
in quod nafcitur ; ficut non omne quod
> bipes eft , homo eft , quamvis bipes
fit omnis qui homo eft . Hæc fcio .
» Diſtinguere autem inter illam genera
tionem , & hanc proceffionem nefcio ,
g non valeo , non ſufficio . Ac per hoc
» quia & illa , & ifta eft ineffabilis , fic
» ut Propheta de Filio loquens ait ,
generationem ejus quis enarrabie ? ita Ifai. 534
», de Spiritu Sancto veriffime dicitur 3
, proceffionem ejus quis enarrabit ? Sa.
» tis

!
 470 Liber quartus .
v tis fit ergo nobis quia non eſt a
► feipfo Filius , fed ab illo , de quo
naius eſt : non eſt a ſeipſo Spiritus
Sanctus , fed ab illo , de quo procedit,
» Et quia de utroque procedit , & c. Hoc
idem & alii Patres dixerunt , hæc cre
Damafc. denda , non humana ratione inveftiganda
1.1.de fi- judicarunt: Generationis , proceffionis
de C. 10.
differentiam effe didicimus, inquit Sanctus
Joannes Damafcenus , at quis differentiæ
modus , nequaquam .
Nec ideo tamen Theologis Chriſtianis
indignum , & illicitum putaruntSancti
Patres, congruas rationes quærere , cur
ex bis duabus proceffionibus generatio
una fit , non altera . Hæreticis merito
exprobrarunt , quod curiofi nimis eſſent ,
quod Fidem divinam humanis rationibus
fubjicere vellent , quod in divina natura
exactam generationis rationem peterent ,
quam in creaturis videbant , quod ex
conditionibus defectuoſis , quæ in huma
nis generationibus reperiuntur , veram
in Deo generationem non effe conten
derent . Et quod pejus eft , quod inde
concludere vellent , quod Filius, & Spi
ritus Sanétus creaturæ funt & non
Deus , cum neuter a Deo vere genitus
fit . Siquis ita divinitatis arcana penes
trare vellet, nihilque credere niſi quod
humana ratio comprehendit , Patrum
non folum , fed & totius Ecclefiæ indi
gnationem incurrere mereretur . Alia
eft Theologorum Catholicorum mens
Congruis rationibus utuntur ad expo
nenda Myſteria , non ut certitudinem
augeant, quam a Fide habent , fed ut
illam fuaviorem efficiant , ut efficacius
pers
 De divinis proceffionibus .. 471
1 perfuadeant, ut Hæreticorum philoſophi
cas objectiones repellant , & demum ut
divinas veritates, quam vis ratione huma
na ſuperiores , illi tamen non efle con
trarias oftendant . Cur hoc in Thcologis
damnaremus , quod non omiſerunt Pa
tres , ut ftatim videbimus ? Diſciplinam
Patrum imitati ſunt ut tantorum Ma
giftrorum legitimi diſcipuli . Quod ita
lit, homini vere docto patebit , qui al
latas a Theologis rationes , quibus pro
ceffionum Filii , & Spiritus Sancti dif
ferentiam exponunt , antiquorum Pa
trum rationibus comparabunt .
Quæftionem ergo fic aliqui folvunt ,
ut dicant , Verbum , feu Filium ideo
genitum dici , quia procedit ab uno ,
Spiritum vero Sanctum nec genitum , Ubi fup
nec Filium appellari , quia à duobus
procedit . Sic etiam Maximino reſpon
det Sanctus Auguſtinus , quamvis in
hac ratione vim multam facere non yio
deatur . „Ecce , inquit , refpondeo , fie
» ve capias. , ſive non capias . De Pa
, tre eſt Filius , de Patre eſt Spiritus
Sanctus . Sed ille genitus eft , iſte pro
cedens ; ideo ille Filius eſt Patris , de
» . quo eft genitus , ifte autem Spiritus
» utriuſque , quoniam de utroque pro
» cedit , & c. Et poft pauca . Quia ergo
si ſi naſceretur , non tantum de Patre ,
» nec tantum de Filio, fed de ambobus
» utique naſceretur , fine dubio Filius
», diceretur amborum . Ac per hoc quia
Filius amborum nullo modo eft, non
» oportuit eum naſci de ambobus . Am
„ borum eft ergo Spiritus Sanétus pro
» cedendo de ambobus .
Hanc
 472 Liber quartus .
L. 15. de Hanc eamdem rationem alibi repe
Trin. C. tit . Utcumque , inquit , intelligi
27 .
tur, quantum a talibus , quales nos
fumus , intelligi poteft , cur non dica
tur natus effe , ſed potius procedere
. Spiritus Sanctus ; quoniam li & ipfe
Filiusdiceretur, amborum utique Fi
lius diceretur , quod abſurdiffimúm
) eft . Filius quippe nullus eft duorum ,
niſi patris , & matris . Abfit autem ut
inter Deum Patrem , & Deum Filium
aliquid tale ſuſpicemur , & c. Hæc
quidem ratio a multis non probatur ,
nec in ea , ut jam diximus , ipfe San
ctus Auguſtinusmultam vim fecit , quod
his verbis fatis indicat : Sufficit autem
interim his , qui extendi non valent in
amplius.
Alex. A. Aliter quæftionem ſolvit Alexander
lenf. 1. P. Alenſis poft Ricardum a Sancto Victo
Memb.z. re , Verbum ideo genitum , & Filium
8. 1. dici , quia ita de Patris fubftantia pro
cedit , ut alium ex fe producendi vim
habeat , quod Spiritus Sanctus non ha
bet . Ideoque nec genitus , nec Filius
proprie dicitur . Ad veram ergo genera
tionem requiri putant hi Doctores , ut
qui generatur , alium producendi vim
habeat .
Non multum diffimilem rationem af
S. Bafil. fert Sanctus Baſilius. Ideo enim , ait ,
1.5. con- Spiritum Sanctum nec genitum , nec Fio
lium dici , ne quis in Trinitate filios
multos effe fufpicaretur. Urgentiffimum
fibi argumentum fecerat . Si Spiritus
Sanctus Filii imago fit , ficut Filius ima
go Patris eſt, curnon Filius Filii di&tus
eft ? Si per Spiritum Sanctum divinæ fi
Jia
 1

De divinis proceffionibus . 473

liationis honorem acquirimus ; cur Dei
Filius non dicetur , per quem alii filia
tionis divinæ honorem participant ? Ad
quod fic reſpondet • ,, Dicimus ergo ,
i quod fi quis Filium ex Filio diceret ,
, in fufpicionem multitudinis Trinita
» tem Deitatis adduxiſſet apud homi.
ig, nes , qui hoc audiviſlent . Facile
namque lufpicari poffent , quod fi Fi.
lius ex Filio natus eſt , ex hoc alius 4
tique natus eſſet , ac rurſus alius , &c.
Eamdem rationem tulit fupra citatus S.
Athanaſius , fed paulo obſcurius .
Sed his , aliiſque rationibus omiſſis ,
verior ea apparet , quam cum Sancto
Thoma afferüt magis communiter Theo
logi , quamque ex ipfius generationis
definitione fumunt . Generationis defini
tio eſt , origo viventis a vivente tan
quam a principio conjuncto in fimilitu
dinem naturæ . Ad generationem itaque
perfectam , qualis eſt viventium gene
ratio , requiritur , quod gignens & ge
nitus vivilint , quod gignens gignat ex
interiori principio , & quod generet ter
minam Gibi ſimilem in natura. Illud er
go proprie genitum dicitur , quod for
maliter ex vi fuæ proceſſionis procedit
vivens a vivente in fimilitudinem natų.
ræ . Quamvis autem Spiritus Sanétus ex
ſua proceſſione materialiter , ut dicunt ,
ſumpta , quatenus fcilicet divina eſt ,
procedat vivens a vivente in fimilitu
dinem , feu potius identitatem naturæ ,
hanc tamen fimilitudinem non habet
ex vi formali fuæ proceſſionis . Et ideo
-nec genitus , nec Filius dicitur .
Verbum vero ex formali ratione fuæ
pro.
 474 Liber quartus.
proceſſionis procedit ut fimile. Patri in
natura, quam ab ipſo accipit . Proprium
fiquidem intellectus eft, ut intelligendo
rei, quam intelligit, imaginem , & -
militudinem in feipfo producat . Omne
intelligens hoc ipſo quod intelligit, ver
S. Th. 1. bum producit , ut fupra ex Sancto
p . q. 27. a. Thoma vidimus . Sic igitur proceffio
2. Verbi divini habet rationem genera
tionis , inquit Sanctus Doctor . Proce
dit enim per modum intelligibilis a
ctionis , quæ eſt operatio vitæ , & a
» principio conjuncto ; intellectio liqui
dem Patris eſt illi maxime conjuncta ,
→ cum lit idem quod ejus eflentia , &
» ſecundum rationem fimilitudinis , quia
w conceptio intellectus eft fimilitudo
», rei intellectæ , & in eadem natura ,
» quia in Deo eft idem intelligere , &
effe . Non fic autem Spiritus Sanctus ,
qui per viam voluntatis procedit . Vo
luntatis enim non eft amatæ rei fimili
tudinem in ſe producere , fed folum
inclinationem , & propenſionem habere .
Ibid. a. 4. » Procelfio ergo , inquit Sanctus Do
etor , quæ attenditur ſecundum ratio
» nem voluntatis , non conſideratur ſe
» cundum rationem fimilitudinis , ſed
magis ſecundum rationem impellen
» tis , & moventis in aliquid . Et ideo
!
- , quod procedit in divinis per modum
y amoris non procedit ut genitum ,
, vel ut Filius , fed magis procedit ut
» Spiritus,
Vaſquezius diftinguit imaginem a fi
militudine. Imago, inquit , fupra fimi
litudinem etiam naturæ addit ,quod o
riginem habeat ab eo , cujus eft imago .
Non
 De divinis proceſſionibus . 475
Non ergo ſecundum eum fufficit ad ve
prius ram generationem , quod aliquid fecun
gende dum fimilitudinem procedat , fed requi
& lado ritur , ut procedat ſecundum rationem
mne imaginis . Sed fruſtra Vafquezius alium
dicendi modum ufurpat, cum eamdem
, ver
nto ſententiam teneat , quam modo S. Tho.
elino mæ eſſe diximus .
€1212 Quis umquam dixit fimilitudinein ad
Proce generationem fufficere , niſi quod fimile
lis 2. eft , ab alio originem ducat ? Idem ergo
eſt in materia , de qua agitur, procede
re in fimilitudinem naturæ , & procedee
Liquis
sta, re ut imaginem . Idem eft , quod Pater
& æternus intelligendo fuam effentiam pro
ducat Verbum libiſimile in natura, &
quia
tudo Verbum , quod fit ejus imago .
Hanc differentiæ rationem inter pro
ura ,
,& ceſſionem Filii , & Spiritus Sancti nemo
Etus ut novam rejiciat. In Scriptura enim ,
& in doctrina Patrum fundamentum ha
VO
hili bet . Quid aliud indicat Verbi nomen
um quod toties Filio Scriptura tribuit ?
re . Quid eft Verbum , niſi imago & fimili
Do tudo Effentiæ divinæ intellectæ in mens
te Patris ? Imo quoties in Scriptura ima
les goPatris vocatur ? Quid Spiritus nomen
ſed indicat, quod tertiæ Trinitatis Perſonæ
ente Scriptura tribuit, niſi propenfionem , &
Leo ardentiſfimum , mutuunque Patris, &
m Filii amorem ? Etquis dicat hanc pro
7 penſionem fecundum formalem fuam
at rationem fimilitudinem naturæ impor
tare ?
fi Idem fuit Patrum judicium , fiatten
ni te legantur , quamvis omnes non ita
clare locuti fint. Quoties enim dixerunt ,
. Verbum ideo Filium eſſe , quia Verbum
eft ?
 476 Liber quartus .
eft ? Quia nempe cum fit Verbum , a ez
Patre procedit ut fimilis in natura .
Conſulantur Sanctus Athanaſius in lie
bro de Synodis contra Arianos , in nar
ratione Decreti Concilii Nicæni etiam
contra Arianos , & Sanctus Auguftinus
Tract. 48. in Joannem , ubi breviter , fed
folidiffime dicit: Verbum Dei ſemper cum
Patre , femper Verbum , quia Ver
bum ideo Filius . Unde concludit San
Amb. Aus Ambrofius , quod fi mulia Verba ,
S. Incar.
de
C. 3• multi Filii .
Sed ut ad Sanctum Auguftinum redea
mus , ipfe ex profeffo hanc quæftio
nem tractans, cur Filius genitus dica
tur, non Spiritus Sanctus, ad illud prin
cipium recurrit, quod conceptio intel
lectus imago eſt rei intellectæ amor
S. Aug. I. vero non eft rei amatæ imago. Qui con
9. de Tr. gnofcit fe , inquit , parem fui notitiam
C. 12.
gignit. Non fic fe amando , & c. Omnium
clariſſime loquitur Sanctus Anſelmus
Verbum , inquit , mox ut confideratur ,
in Mo ſe prolem eſſe ejus , a quo eft , eviden
not.c.53.tiſſime probat , promptam præferendo
parentis imaginem : fic amor aperte ſe
prolem negat , quia dum a Patre , &
Filio procedere intelligitur, non ftatim
tam perſpicuam exhibet ejus , ex quo
eft , limilitudinem , &c.
Sed tamen , inquies , quid Verbum
habet in fua proceſſione, quod Spiritus
Sanctus non habeat ? An non Spiritui
Sancto tota generationis definitio con
venit ? An non procedit vivens a viven
te , & in principio conjuncto ? An non
in ſimilitudinem naturæ procedit , etiam
ex vi fua proceffionis An non enim
ex
 De divinis proceſſionibus . 477
ex vi ſuæ proceſſionis divinam naturam
recipit ? Et quid magis fuo principio fic,
mile, quam eamdem cum illo naturam
habere ?
1 Grave quidem argumentum , ſed vim
rationis jamn explicatæ non infirmat .
d Procedit quidem fimilis Patri , & Filio
* in natura , etiam ex vi ſuæ procellionis
materialiter, ut diximus , non formali
ter ſumptæ ; Ideſt proceſſio ejus , ut di
4, vina eft , facit illum fimilem , non qua
tenus talis proceſſio eſt , ſcilicet procel
22 ſio per viam voluntatis ; nec enim yo
10 luntatis eft objecti fimilitudinem effice
2 re . Valde ergo in ejus proceſſione duæ
11 illæ rationes diſtinguendæ funt , quod fit
divina , & quod fit per viam volun
tatis . Prima ratio non attenditur , fed
ſec unda , quia in definitionibus forma
les rerum rationes quæruntur .

QUISTIO TERTIA ,

An Spiritus San & tus'a Patre fimul

e a Filio procedat .

Ræcor Schiſma , quod furioſus

1 G Ræcorum um Schiſma ,
3 9 & dominationis
ardor in eorum Patriarchis peperit , in
ter alia quamplurimum fovit quæſtio 9
quam tractamus . Spiritum Sanctum a
Patre ſolum , non a Filio procedere
contendebant Græci Schiſmatici hoc
præcipue fundamento nixi , quod Spiri-.
tus Sanctus in Striptura a Patre proces. Joan . 19 .
dere dicitur , a Filio autem procedere,
numquam legitur . Similiter in Conci
lia
 s
478 Liber quartu ;
lio generali fecundo , quod contra Ma
cedonianos congregatum eft , Spiritum
Sanctum a Patre , non autem a Filio
procedere declaratur . Latinam autem
Ecclefiam criminabantur , quod Symbo
lo Conſtantinopolitani Concilii primi
hæc verba proceſſioni Spiritus Sancti ad
didiffet , Filioque , cumque in Symbolo
illius Concilii fimpliciter ſcriptum repe
riatur credimus in Spiritun Sanctum ex
Patre procedentem , Latini cum additio
ne dicant , credimus in Spiritum Sanétum
Phot. E. ex Patre , Filioque procedentem . Mirum
pift. . l.En.
cysl ad quantum in hanc additionem debaccha
Orient. tus fit inter alios Photius in Conſtanti.
Sedes nopolitanam Sedem nequiffime intru
Prima ſus. , Sacrum , inquit , Symbolum , cui
rias . & vecumenica fuf
Synodica omnia
fragia inexpugnabile robur . addide
» runt, adulterinis ſermonibus, non fic
», ne incredibili audacia falſare aggreſſi
funt . O mali Dæmonis machinamen
, ta ! Spiritum Sanctum non ex Patre
» folum , fed etiam ex Filio procedere
vaniſſime prædicantes .
Quo autem tempore Concilii ſecundi
generalis Symbolo hæc additio , Filio
que , facta fuerit , determinari certo non
poteſt . In Hiſpania antiquam eſſe pro
bant hujus Nationis Concilia. In Con
ToConcil. cilio enim Toletano tertio Symbolum
l. 3.
an. 589. Conſtantinopolitani Concilii cum hac ad
ditione legitur . Credimus in Spiritum
Santtum , Dominum , o vivificatorem , ex
Patre , é Filio procedentem . Nec hoc
folum , fed etiam Symbolum cum hac
additione publice in facris Miffarum ſo
lemnitatibus decantabant , ut patet ex
Con

1
 De divinis proceſſionibus, . 479
Concilio Toletano octavo , ubi fic ha
To
betur : In facris Mifarum folemnitati. le6t. 5.
an 53
bus concordi voce profitemur , ac dicis .
em mus : Credimus in unum Deum Patrem ,
C. Credimus in Spiritum Sanctum Do
minum , vivificatorem , ex Patre , O Fin
lio procedentem .
0 Écclefia Gallicana Romanæ Eccleſiæ Concil.
addictiſſima , nihil fine ea innovare vo . Aquifg.
luit . Cum ergo tempore Caroli Magni an . 809. )
100 quæſtio de Spiritus Sancti proceffione
ventilata eſſet, præſertim in Concilio A.
11 quifgranenfi ad hunc finem congregato ,
Carolus Magnus miſſis ex hoc Concilio
legatis ad Leonem III. Pontificem Ma
ximum , licentiam ab eo petiit , ut in Re
gni fui Ecclefiis Symbolum cum prædi.
ube cta ad ditione cantetur . In hac Impera
de toris Epiſtola multa Scripturæ teftimo
nia cumulantur , quibus Spiritum San
elli Aum a Patre fimul , & a Filio procede
11. re demonftratur . Nihil etiam non mo
re liti funt Legati , ut hanc a Summo
ce Pontifice licentiam obtinerent, quam ta
men conſtantiſſime recufavit , non diAis
di folum , fed etiam factis . Nec enim juf
30 ſit folum , ut hæc verba ( Filio )
OM ex Symbolo , cui a Gallis inferta forte
tunc fuerant , expungerentur ; ſed ipſe
etiam Symbolum in duabus tabulis au
reis Græce in una , Latine in altera ſie
ne hac additione deſcribi juffit , quas ad
Ecclefiæ valvas legendas appoſuit.
Non longe tamen poft in ipfa Eccle
fia Romana , & in tota Latina Eccleſia
lectum , cantatumque efle Symbolum
cum additione ( Filioque ) patet ex in
ulratione Photii contra Nicolaum Pa .
pam
 480 Liber quartus .
pam primum jam relata .
Græcos ad concordiam revocare co
natus eft Innocentius tertius , quos ad
Conc. La- Concilium generale Romæ in Eccleſia
teran. 4. Lateranenſi celebratum vocavit . Hocin
C. I. Concilio efformatum eft Fidei Symbo
lum , in quo Spiritus Sanctus a Patre ,
& Filio procederedicitur . Imo huic addi
tioni Græcos conſenfiffe , probant fequen
C.4 . tia Concilii verba . Licet Græcos in die .
bus noftris ad obedientiam Sedis Apoftoli
cæ revertentes fovere , e honorare veli
mus , &c. Sed forte in hoc Concilio ten
tata concordia eſt, non finita , niſi quod
quidam ex Græcis Schiſmati renuncian
tes, Ecclefiæ Romanæ obedientiam præ.
ftiterunt . Quid aliud probant citata
Concilii verba ?
Solemnius facta eſt utriufque Eccle
Concil. fiæ confenfio in Concilio generali Lug
Lug. 2. duni habito ſub Gregorio X. Ibi enim
Græci cum Latinis congregati uno con
fenfu Fidei decretum ediderunt , in quo
Spiritum Sanctum a Patre & a Filio pro
cedere profeffi funt, ad eamque Fidem
ſervandam folemni fe voto obftrinxe
runt. Sed miſeri execrando perjurio non
multo poft in Schiſma relapfi funt ,
propter quod eos Martinus Papa ſecun
dus excommunicatos denunciavit . Fi
dei confeſſio hæc fuit .
- Fideli , ac devota profeſſione fate
» mur , quod Spiritus Sanétus æternali ,
ter ex Patre & Filio , non tanquam
» ex duobus principiis fed tanquam
ex uno principio , non duabus fpira
tionibus, fed unica fpiratione proce
dit . Hoc profefla eft hactenus , præ .
di.
 De divinis proceſſionibus. . 481
dicavit , & docuit , hoc firmiter te
at
» net , prædicat , profitetur , & docet
au
fi Sacroſancta Romana Eccleſia , mater
» omnium Fidelium , & Magiſtra . Hoc
> habet Orthodoxorum Patrum , atque
97 Doctorum Latinorum pariter , & Græ
1
» corum incommutabilis 3 & vera ſen
» tentia . Sed quia nonnulli propter ir
6. » refragabilis præmiflæ ignorantiam ve
li ritatis in errores varios ſunt prolapſi,
li » nos hujuſmodi erroribus viam præ
„ cludere cupientes , facro approbante
Concilio , damnamus , & reprobamus in
od
1 » omnes , qui negare præſumpſerint a
ternaliter Spiritum ſanctum ex Patre ,
27 & Filio procedere ; five etiam teme
12 » rario auſu aſſerere , quod Spiritus fan
ctus ex Patre , & Filio tanquam ex
,, duobus principiis , & non tanquam
» ex uno procedat .
Firmiſſime tandem renovata videbatur
utriuſque Ecclefiæ unio in Concilio Flo
0 rentino , in quo cum Conftantinopolita
no Patriarcha præſens adfuit Græcorum
1 Imperator . Ibi poft longam Latinos in
ter & Græcos concertationem conſen
1 9
tientibus tandem Græcis , iterum defini
tum eft Spiritum ſanctum a Patre , &
a Filio procedere . Sed o ſtupendam
Græcorum inconſtantiam ! Vix in ſuam
patriam reverſi abjuratum Schiſma ite
rum reſumpferunt , in quo , Spiritu ſan
eto injuriarum ſuarum vindice miſerri
me perierunt . In diebus enim Penteco
ſtes captam , vaftatamque a Mahometo
fecundo Conſtantinopolim multi putant ,
quibus tamen non conſeutit Spondanus.
Sed quidquid fit de tempore , certum
Tom. I. X ta
 482 Liber quartus .
tamen eſt, quod non multo poft fractæ
Fidei pænas horrendifſimas lucrunt.
Mirum quod in fuo errore pertinaces
adeo fuerint, cum apertis Scripturæ fa
cræ , propriorumque fuorum Patrum te
ftimoniis confutetur. Spiritum ſanctum
ficut a Patre , ita & a Filio procedere
probant Scripruræ loca , in quibus Spi
Rom, 8. ritus ſanctusSpiritus Filii dicitur : Oui
Gal. 4 . Spiritum Cbrifti non habet , bic non eft
ejus. Mifit Deus Spiritum Filii fui in cor
da veftra clamantem Abba Pater . Et
Aft, 16 . non permifit eos Spiritus Jefu , Quid eſt
effe Spiritum Filii nifi ab eo originem
habere ? Quomodo aliter Verbum Dei
Patris Filius dicitur , niſi quia ab ipſo
procedit ? Quemadmodum Spiritus Filii
dicitur , fic etiam Spiritus Patris appel
latur . Non enim vos eftis , qui loquimi
ni , inquit Chriftus , ſed Stiritus Patris
veſtri , qui loquitur in vobis . Et quare
hoc , nifi quia ab utroque procedit ?
Nec enim Patris , aut Filii Spiritus ideo
dici poteft, quia eft opus eorum > aut
quia illorum ditioni ſubjicitur. An hoc
de Spiritu ſancto cogitarent , quem Deum
eſſe non negant ?
Hanc a Filio proceffionem probant
adhuc hæc Scripturæ loca , in quibus a
Joann.16 . Filio Spiritus accipere dicitur : Ille me
clarificabit , inquit Chriftus , quia de
meo accipiet , & annunciabit vobis . Omnia
quæcumque habet Pater , mea ſunt : pro
pterea dixi , quia de meo accipiet . Di
cant Græci quid a Filio Spiritus ſanctus
accepit : non temporale aliquod , non
aliquid creatum : quid enim in Deo
creatum concipi poteft ? Æternum eft ,
dis
 De divinis proceffionibus. 483
fradia divinum eft , imo Deus ipſe eſt quidquid
16. Spiritus a Filio accipit . His verbis ce
naces dat neceſſe eſt omnis difputandi pruri
214. go . Si Spiritus ſanctus a Filio divi
nie num ſuum eſſe accipiat, quomodo non
ab illo procedit ?
dere Probant tandem hæc Scripturæ loca ,
Spi in quibus Spiritus ſanctus a Filio mitti
dicitur . Quomodo enim mittitur ? Non
per juſſionem , aut imperium , cum
Deus fit , qui nullum ſuperiorem habe
Joan. 15 .
re poteſt . Hæc ergo Miſlio ſecundum
originein intelligi debet , ut fuo loco
dicetur : Cum venerit Paraclitus , quem
Joan. 16.
ego mittam vobis a Patre , Oc. Si autem
abiero mittam eum ad vos . Verba Chri.
fti ſunt . At , inquies , Filius etiam a
Spiritu ſancto dicitur miffus . Spiritus Ifai. 61.
Domini fuper me . Evangelizare pauperin
bus mifit me . Quæ verba de Chriſto in.
telligi certiſſimum eſt . An ideo Filius a
Spiritu ſancto procedere dicetur ? Hæc
eſt pura nugacitas . Filius naturam hu
manam aſumptam habuit , ſecundum
1 quam Spiritus fancti imperio , & dire.
čtioni ſubjiciebatur. Et fecundum hoc a
Spiritu ſancto pauperibus evangelizare
miſſus eſt . At Spiritus fanctus aſſum
ptam creatam naturam non habuit , fe
cundum quam ex imperio Filii mitte
retur . Ratione ergo originis miſſus ef
ſe dicitur .
Contra Græcos etiam Patrum ipſo
rum militat auctoritas , & Theodoretus
excipiatur , qui fane non eft audiendus ;
tunc enim cum Spiritus fanéti proceſ
Lionem a Filio negavit , S. Cyrillo Ale
xandrino Patriarchæ infenſus erat . Hoc
X 2 er
 484 Liber quartus
ergo excepto , alii , qui ante Schiſma
ſcripſerunt, vel Spiritum ſanctum a Fi.
lio procedere aperte profeffi funt , vel
faltem non negarunt .
S. Cyril. Sufficeret unius Sancti Cyrilli autori
Ep. ad tas , qui non folus , ſed cum Alexandrini
Neft.
Concilii Patribus loquens in Epiftola Sy
nodali , quam ad Neftorium direxit , ex
preſlis terminis Spiritum a Patre , & a
Filio procedere confitetur . Ejus hæc
funt verba . Nam etfi Spiritus in propria
perfona fubfiftat , eatenuſque in feipfo con
fideretur , quatenus Spiritus eft , e non
Filius , non eſt tamen ab eo alienus
quandoquidem Spiritus veritatis nomina
tur : Chriſtusautem veritaseſt : proin
quoque ab illo , atque a Deo Patre
procedit . Hæc auctoritas tanto gravior
eft, quanto non ſolum Epiſtola , in qua
hæc leguntur , Concilii Nationalis no
Concil, mine fcripta eft , fed etiam a duobus
Eph. P. I. generalibus
c. 26 . Conciliis in Græcia celebra
tis tranſcripta , & approbata eſt , a
Concilio nempe Epheſino primo , &
Conſtant. Conftantinopolitano fecundo generali
Coll.6 . quinto .
Athan Quis umquam apud Græcos magno
in lib . de Athanaſio celebrior ? Is vero Spiritus
hum . na- ſancti a Filio proceſſionem agnovit
Tura {u- Cumulatis enim variis Scripturæ locis ,
ſcepta . in quibus Deus fonti, Spiritus vero a
quæ ex illo fonte derivanti comparatur
Pfal. 36. poft illa verba Pſalmi : Quoniam apud
te eſt fons vitæ , fic ait : Noverat enim
David , Apud Patrem Filium eßefontem
Spiritus Sancti . Quid dici potuit cla
rius ? Spiritus ſanctus a Filio profluit,
ſeu emanat , ficut aqua a fonte. Com
pas
 De divinis proceſſionibus . 485
parando alibi Spiritum ſanctum Filio ,
oftendit illum creaturam dici non por- S. AthaSea.
Ep.ad
ſe , niſi ſimul Filius creatura appelle. rap. polt
tur . Cum igitur , inquit , eumdem medium
29 ordinem , & naturam habeat Spiritus
ad Filium , qualem Filius habet ad
» Patrem , qui fieri poteſt , ut qui Spi
ritum creaturam dicit , non illud idem
neceſſario & de Filio fentiat ? Hæc cla
ra , hæc urgentia funt. Si Spiritus fan
ctus eumdem ordinem habet ad Fi
lium , qualem Filius ad Patrem , ab il
lo procedere neceſſe eſt , cum non a .
lium niſi originis ordinem ad Patrem
habeat Filius . Unde rectiſſime infert
quod Spiritus ſanctus creatura eſſe non
poteft, nifi fimul Filius fit, quia eam
dem cum illo naturam habere debet
Quare eamdem ? Quia quam habet , a
Filio accepit . Et infra reſumit , quod
etiam Spiritus ſanctus Dei Filius non
appelletur , æque tamen nihilominus in
Deo , & ex Deo eſt ac Filius . Quod
ſi Filius , inquit , ideo quia ex Deo ,
& Patre eft , proprius ipſius ſubſtan
tiæ eſt ; neceſſe eſt & Spiritum ſan :
ctum , qui ex Deo eſſe dicitur, pro
» prium eſſe ſecundum ſubſtanțiam Filii .
Vide lector comparationem perpetuam
Spiritus ſancti ad Filium . Sicut neceſſe
eft , quod Filius ejuſdem fubftantiæ fit
cum Deo Patre , quia in illo , & ex ily
lo eſt, ita neceſſe eſt , ut Spiritus ſan
ctus ejuſdem ſubſtantiæ fit cum Deo Fi
lio , quia in illo , & ex illo eſt .
Sancto Athanaſio Epiphanium jungi
mus , qui & ipſe Spiritus ſancti proceſ
fionem a Filio clariffimis verbis aſſerit .
X 3 Sem
 486 Liber quartus
Semper cum Patre , Filioque Spiritus
eft , inquit , non Patris veluti frater
S. Epiph. » non genitus, aut creatus ; non Filii
Hærel.62.99 frater > non Patris nepos , ſed a Pa
n. 4 •
35 tre procedens , & accipiens à Filio ;
a Patre , Filioque non alienus ve
* rum eadem ex ſubſtantia , eademque
divinitate , ex Patre , & Filio , & cum
Patre , & Filio ſubfiſtens , &c. Quid
eft effe ex eadem fubftantia ex Patre >
& Filio , nifi ex Patte , & Filio pro
cedere ? Ex illis eſſe acceptam ab illis
originem omnino probat .
Sed ut toltarar omnis ambiguitas
In Anco- termino proceſſion is a Filio utitur . Tu
Tat . .71., quis es , inquit, qui contradicas Deo ?
Cum enim Filium vocet , qui a ſe ori
n. 73 » tur , Spiritum vero San tum , qui ab u
jy troque procedit . Et infra hanc verita
tem his duobus Evangelii locis probat ,
in quorum uno Spiritus ſanctus à Patre
procedere dicitur , & in alio quod a Fi.
lio accipit , de meo accipiet . Quemad
Joann. 16. modum ergo , inquit , nemo novit Pa
trem niſi Filius , neque Filium niſi Pa.
ter ita dicere audeo , neque Spiri
», tum novit quiſpiam nisi Filiùs , a quo
>> accepit , & Pater , a quo procedit
» neque Filium , & Patrem novit ali
» quis niſi Spiritus ſanctus, qui docet
» omnia , qui de Filio teſtimonium di
2 cit , qui a Patre & a Filio procedit .
Quis umquam Eccleſiæ Latinae Doctor
expreſſius locutus eft ?
S. Bafil. I. Celebris eft S. Baſilii locus qui in
3. contra Concilio Florentino valde agitatus eſt
Eunom .
in initio . inter Marcum Epheſinum, cui ex parte
Græcorum difputationis officium deman
da
 De divinis proceffionibus . 487
datum erat , & Joannem dictum Thea
logum Patrum Dominicanorum Provin
cialem . Locus hic ex S. Baſilii libro ter
tio contra Eunomium defumitur. Dice
bat Eunomius , quod cum ex SS. Patri
bus Spiritus ſanctus tertius ſit ordine ,
& dignitate , conſequenter tertius quo
que natura credi debet . Hanc confe
quentiain negat S. Bafilius . Etfi enim
Spiritus fanctus in adoranda Trinitate
tertius ordine , & dignitate dici poffit ,
non ſequitur , quod tertius natura dica
tur . , Dignitate namque , inquit, ipfum
ſecundum efle a Filio , ( ut qui ab il
9 lo eſe habeat , & ab ipſo accipiat
& annunciet nobis , & omnino ex il
la caufa pendeat ) pietatis fermo tra
didit . Natura vero rtia uti , nec a
divinis Scripturis edocti ſumus , nec
ex antecedentibus poffibile eft conſe
» quenter colligi. Nam quemadmodum
Filius ordine quidem à Patre ſecun
dus eft , quoniam ab illo eft , & digni.
state , quoniam origo , atque cauſa
> eſſendi Pater ipſi eft , & quoniam
» per ipſum acceffus eft, & introdus
" & tio ad Deum Patrem natura vero
‫ وز‬nullo modo fecundus, quoniam in u .
93 troque una eſt Deitas ; ita videlicet
& Spiritus ſanctus , etſidignitate , &
ordine ſecundus a Filio eſt, non ta
men veriſimiliter alienæ ipfum effe
» naturæ inde conſequetur.
Verba , quæ ſuperiori parentheſi clau
duntur , excepitº Marcus Epheſinus , Corc. Fl.
mendofos , ac fallatos effe codices af 20.
21. & 22.
ſerens , ex quibus deprompta funt . Ad
quod repoſuit Joannes Theologus, Co:
X 4 di
 488 Liber quartus .
dicem illum , quo uſus eſt , antiquiſ
ſimum eſſe , optimæque notæ , ſic ut oo
mnem ſuſpicionem falſationis excludat ,
ut qui ante fexcentos annos , quam Flo
rentina Synodus haberetur, & ante ex
ortam de Spiritus fancti proceffione
controverſiam ſcriptus fuerit , pon in
chartis , ſed in membranis . Addidit hunc
Codicem Conftantinopoli a Cardinali
Nicolao Cuſano advectum fuiffe. Quid
quid fit de horum codicum veritate ,
quos tamen veros eſſe docti cenſent
teftimonium ex hoc loco deſumptum
viin ſuam fervat. Si enim , ut optime
ratiocinatur Joannes Theologus, Spiri
tus ſanctus ſecundus a Filio fit ordine ,
& dignitate , ut ferunt omnes Sancti Ba
filii Codices , ipſum a Filio procedere
neceſſe eft . An non fic ipfemet Sanctus
Baſilius ratiocinatur ? Sicut Filius , in
quit , ordine fecundus eft a Patre , quia
ab illo procedit , & dignitate , quia Pa
ter eſt ipfi origo , & caufa effendi; ita
& Spiritus ſanctus , etli ordine , & di
gnitate ſecundus fit a Filio , & c. Cer
te , ut valeat comparatio Spiritus fan
& i ad Filium , fupplenda , vel fuppo
nenda ſunt verba , quæ fuperiori pa.
rentheſi clauduntur. Erit igitur Spiritus
fanétus fecundus a Filio ordine , quia
ab illo procedit, & dignitate , quoniam
Filius ipſi origo , & cauſa eſſendi eft.
Nonne eft ordine , & dignitate fecundus
a Filio , quemadmodum Filius ordine ,
dignitate ſecundus eſt a Patre ? Ergo fi
Filius ideo a Patre ordine , & dignitate
fecundus eft , quia ab ipfo procedit ,
mánifeftum eſt etiam , quod Spiritus
Tan
 De divinis proceſſionibus . 489
bit fan &tus ideo a Filio ordine , & dignita .
On te ſecundus eſt , quia a Filio procedit.
t Hoc totum alio Sancti Baſilii teſti.
monio ex quadam illius homilia de Spi
ritu Sancto confirmavit Joannes Theo
logus, ubi fic legitur . Neque duos Pa
tres dicimus , neque duos Filios , quando
quidem Spiritus nec eft , nec nominatur
Filius : Neque enim a Spiritu San &to ac
cipimus aliqua , quomodo a Filio Spirie
1 tus : Sed eo ad nos veniente 7 San ti
1 ficante , ſuſcipimus divinitatis communio
nem , Oc. Quid eſt illud , quod Spiritus
ſanctus a Filio accipit , & quod nos a
Spiritu ſancto non accipimus , niſi ipſa
divina ſubſtantia ? Temporale , & acci
dentarium non eſt , quod a Filio acci
pit : ſic enim non Deus, ſed creatura
effet , & fimilia nos ab ipſo accipere
mus . A Filio ergo, divinum eſſe recipit ,
& conſequenter ab illo procedit.
Plura alia Græcorum Patrum teſtimo
nia omittimus brevitati ſtudentes , nec
eft , quod hic Latinorum Patrum teſti
monia cumulernus , de quorum fententia
non dubitatur . Si quis tamen apertam
ipſorum mentem ſcire velit , legat S.
Leonem Epift.93. ad Turibium , ubi ait
alium eſſe , qui genuit , alium qui geni
tus eft , alium qui de utroque proceſſit .
Legat S. Hilariun 1. 8. de Trinitate , u
bi ait idem efle Spiritum a Filio accipe
re ( de meo accipiet ) & ab illo proce
dere. Legat S. Amb. 1. de Symbolo c.3 .
S. Auguſtinum lib. 15. de Trin. C. 17. &
Tract. 99. in Joann . S. Fulgentium 1. de
Fide ad Petrum c. 21. , ubi hæc haben
tur : Firmiffime tene , ou nullatenus du
X 5 bia
 490 Liber quartus .
bites , eumdem Spiritum Sanctum , qui Pa
tris , o Filii unus eft Spiritus , de Pa
tre , o Filio procedere.
Contra tamen firmatam adeo verita
Objectio
nes . tem objiciunt Græci poſt Photium Syma
bolum quoddam Fidei a Neſtorio , & di
fcipulis ejus confectum , vel potius de
pravatum , quod Chariſius Presbyter
Concil . & Philadelphia Economus Concilio E
Eph. p. Io pheſino contra Neftorium exhibuit . In
Act. 6 .
illo inter cætera hæc de Spiritu ſancto
continebantur . Nec illum Filium puta.
mus , neque per Filium fubftantiam for
titum ; vel ut habet alia verſio , ne
que per Filium ſuam ſubſiſtentiam ha
bentem .
Sic ergo fuam objectionem formant .
Concilii EpheſiniPatres hoc depravatum
Symbolum audierunt , difcufferunt , &
quæ reprehenfione digna erant reprehen
derunt . Hæc autem verba , quibus Spi
ritus ſanctus a Filio procedere negatur ,
intacta reliquerunt . Addunt S. Cyrillum
huic Concilio præſidentem duodecim ca
pitula Neſtorio propofuifle ejus errori
bus contraria , in quibus de Spiritus ſan
ei proceſſione nullam mentionem facit .
Tandem cum S. Cyrillus in ſuo anathe
mariſımo nono contra Neftorium dixif
Theod. ſet , Spiritum ſanctum proprium efle Fi
Repreh. lii , Theodoretus huic anathematiſmo
12. Cap. reſpondens, ait , quod fi ita hanc vo
Cyrilli 8
cem intelligat , ut Spiritus fanctus ex
pag.718. Filio , vel per Filium exiſtentiam habeat,
hoc ut blaſphemum , & impium rejicit .
Et tamen S. Cyrillus nihil ad tam du
ram reprehenfionem pro fua juſtificatio
ne reſpondit ; quo âlentio Theodoreti
ſen
 De divinis proceſſionibus. 491
fententiam approbaffe , aut faltem ſuami
tueri non potuiſſe videtur.
Non tanti roboris eſt illud argumen .
tum , ut in illo Schiſmatici Græci confi.
dere poffint. Non omnia Symboli Nefto
riani verba reprehenderunt Epheſini Pa
tres , quia quædam Catholicum ſenſum
habere poterant. Cum dixit Neſtorius ,
Spiritum ſanctum a Filio exiſtentiam non
habere , hoc Catholico ſenſu intelligi
poterat, quod per Filium cum reliquis
creaturis factus aut creatus non fue
rat . Vel potius de hoc ſiluerunt, quod
nulla temporis neceſſitas definire coge
bat. In præcipuum , & manifeſtum Ne
ſtorii errorem ſubvertendum toti incu .
buerunt . Non ſunt multiplicandæ con
troverſia abſque urgenti cauſa . Moris
Hæreticorum eft, ut a propoſito ſubje
eto divertentes ad plura excurrant , ut
amplum difputationis locum habeant, &
nihil umquam finiatur. Non fic Eccle
fia , non lic Ephelini Patres : Ad hoc
unum in Concilio congregati erant, ut
novum Neftorii dogma contra Incarna
tionis Chriſti Myſterium exortum aver
terent . Unde ad alia inutiliter digredi
noluerunt, quæ opportuniori tempori re
ſervanda erant . Nondum excitata erat
controverſia de proceſſione Spiritus fan .
eti a Filio . Și qui contra illam locuti
eſſe videbantur , pauci admodum , & hoc
per tranſennam , ſine ulla intentione in
troducendi novum aliquod dogma , aut
ſe ab Eccleſiæ doctrina fubducendi. Hi
ergo ad tempus tolerandi erant , ne ſi
Eccleſia hoftes multiplicaſſet, gravius lite
bi bellum ingruiffet.
X 6 Eau
 492 Liber quartus .
Éadem fuit Sancti Cyrilli Economia ,
qui primas in Concilio partes agebat .
Nec tarnen Theodoreti criminationem ſi .
ne refponfione reliquit . Sed ut ani
mos non exaſperaret pius Pater , cri
minationem alia criminatione non re
pulit , fimpliciter explicuit quid in fuo
contra Neftorium anathematiſmo intel
Jexerat . Contra illos tantum dire
Atum eſſe ſuum anathematiſmum decla
Concil. ravit , qui Chriftum miraculoſa ſua ope
Ephef. ra virtute per Spiritum Sanctum , tan
Part. 3.
Can. 3. quam aliena , ufum edidiffe, impedenter
dicunt .
Ideo iterum , & iterum probat , Spi
ritum ſanctum Filii proprium , nec ab
illo alienum effe . An autem ab illo pro
cedat non determinat , quia tunc deter
minare nulla neceffitas urgebat. Divina
hæc veritas determinanda tunc fuit, quan
do contrarius error in illam manifeſte ,
& cum pertinacia fe erexit , quando il
lius erroris defenſores, pofthabita Eccle
fiæ pace , & obedientia ejus monitis de
bita , in Schiſma defecerunt.
Objiciunt 2. factum Leonis III. fupra
relatum , qui Symbolo Concilii Conſtan
tinopolitani additionem vocis illius Fi
lioque fieri non permiſit , imo Symbo
lum in tabulis aureis exaratum fine illa
additione ad perpetuam rei memoriam
ſervari juſſit .
Cur in hoc libi favere putant ſummum
Pontificem ? Hanc quidem Symbolo ad
ditionem fieri noluit , 'nulla adhuc ur
gente neceſſitate . Sed tamen Spiritum
lanctum a Filio procedere profeffus eſt,
nec contrarium credere liberum effe cen
fuit .
 De divinis proceſſionibus . 493
ſuit . Cum enim Concilii Aquiſgranenſis , Concil,
& Caroli Magni Imperatoris Legati E- Aquiſgran . 809,.
piſtolam exhibuiſſent , in qua Scriptu
ræ loca continebantur , quibus Spiri
tum a Filio procedere demonftratur ,
fic ille refpondit : Ita fentio , ita teneo
cum his auctoribus , & Sacre Scripturce
auctoritatibus . Si quis aliter de hac re
ſentire , vel docere voluerit , defendo ,
nifi converfus fuerit , o fecundum hunc
fenfum tenere voluerit , contraria fentien
tem funditus abjicio .
Ad quod cum reponerent Legati : Si
ergo ita eſt , imo quia ita eſt, quod non
credere non licet , & non tacendo doce
re licet , cur non licet cantare , vel can
tando docere ? Refpondit Pontifex : Li
1 cet , inquam , licet docendo cantare
cantando docere . Sed illicite in prohibi
tis nec fcribendo , nec cantando licet in
ſercre .
Hæc erat oppofitionis fuæ ratio , quia
Symbolo ab Eccleſia propoſito nihil ad
1 dere licet , niſi magna quædam neceffi
tas urgeat . Et quidem in hoc Latinam
Eccleſiam criminabantur Græci Schiſma
uici , quod Symbolo generalis Concilii
ſecundi prædicta verba addidiffet, facri
legium reputantes immutare quod Spi
ritu ſancto inſpirante Eccleſia in Conci
lio generali congregata legendum omni
bus propoſuit . Quid magis , inquiebant,
ab Ecclefia prohibitum ? Prohibuit Ephe Concil.
finum Concilium primum , ne aliquid Part. 1.
immutaretur in Symbolo Concilii Nicæ- A&. 6.
ni primi. Lecto enim Symbolo Neftorii,
quod , ut fupra diximus, Chariſius Pres
byter exhibuerat , fic pronunciat : Sta
tuit

;
 494 Liber quartus .
tuit Sancta Synodus , alteram fidem nè
mini licere proferre, aut confcribere , aut
componere , præter definitam a Sanctis Pa
tribus , qui in Nicea cum Spiritu Saneto
congregati fuerunt .
Et ne quis reſpondeat , probari folum
additionem Symbolo contrariam non
Concil. eam , quæ illius expoſitio fit, addunt ,
Chalc. quod cum in Concilio Chalcedonenfi Ju
Act, 2. dices & Senatus novam fidei expoſitio
nem petiiſſent, non quidem NicæniCone
cilii Decreto , quod ſe firmiter amplecti
profitebantur , contrariam , fed potius
conſonam , Reverendiffimi Epifcopi clama
verunt : Expofitionem alteram nullus fa
cit , neque tentamus , neque audemus ex
ponere . Docuerunt enim Patres , o in
Jcriptis cuftodiuntur quæ ab eis ſunt ex
polica, circa ea dicere non poſſumus
Et infra adhuc . Reverendiffimi Epiſcopi
clamaverunt . Ifta omnes dicimus : Suffi
ciunt quæ expofita funt ; alteram expofi
tionem non licet fieri . Et adhuc cum ur
gerent Judices , Reverendiſſimi Epiſcopi
clamaverunt : In fcriptis expofitionem non
facimus , Regula eft , que prédicat ſuf
ficere que expofita funt. Regula vult a
liam expofitionem non fieri. Ea, quæ funt
Patrum, teneantur . Et tandem lecta ex
-poſitione Fidei Concilii Nicæni, Reveren
diffimi Epiſcopi clamaverunt : Hec Catho
licorum fides : Huic omnes credimus , in
bac baptizati fumus , in hac baptizamus.
Beatus Cyrillus ſic docuit . Hæc vera fi
des, hæc Sanctafides , bec fempiterna fi
des. Papa Leo fic credit ; Cyrillus ita cre .
didit , Papa Leo ita interpretatus eft , & C.
Contra ergo Sanctorum Patrum Decreta
egit
 De divinis proceſſionibus. 495
egit Eccleſia Latina , cum hæc verba
Filioque Symbolo Concilii Conſtantino
polirani addidir .
Ad hanc objectionem reſponderunt in
Concilio Florentino Latini Patres , pro
hibitam eſſe additionem , ſeu expoſitio
nem , quæ alteram Fidem ferat , non
quæ fit Fidei jam traditæ , ſed non ſatis
apertæ explanatio . An non id ferunt
verba ex Concilio Epheſino objecta ? Sta
tuit Sancta Synodus , alteram fidem nemi
ni licere proferre ; qualem nempe pro
tulerat Neftorius . Ecce quid a Sacris
Conciliis prohibitum eft , additionem in
eorum Decretis facere , quæ propoſitam
ab illis fidem mutet , non quæ magis re
cundum temporum exigentiam explicet.
Si quæcumquc omnino additio abfolu
te prohibita eft , Concilium ipſum Con
ſtantinopolitanum , cui factam eſſe inju
riam adeo clamitant , Concilio Nicæno
primo injuriam fecit . Cum enim in ſuo
Syınbolo ſimpliciter pofuiſſet , Credimus
O in unum Spiritum Sanétum , Conſtan
tinopolitani Patres addiderunt,Dominum ,
@vivificantem , ex Patre procedentem .
Quod fi primi generalis Concilii Sym
bolo ad majorem Fidei expositio
nem hæc verba ex Patre procedentem li
cuit addere 9 cur Lateranenſi quarto ,
Lugdunenfi ſecundo , & Florentino Con
ciliis generalibus ad fimilem Fidei expo
fitionem hæc adhuc verba adhibere non
licuit & Filio? Ancontra regulam pec
cavit Concilium generale fecundum
quando etiam prædictis verbis Concilii
generalis primi , Et in Spiritum San & tum ,
hæc fequentia adjunxit , cum Patre ,
Filio
 496 Liber quartús.
Filio coadorandum , conglorificandum ,
qui locutus eſt per Prophetas Videant
quod quomodo hanc additionem exige
bat de novo exorta Macedonii hærelis ,
qui Spiritum ſanctum puram creaturam
eſſe blaſphemabat; fic pertinaciter con
tendentibus Græcis Schiſmaticis , quod
Spiritus fanctus a ſolo Patre procedit ,
addendum fuit , & a Filio .
Ancontra regulam peccavit Concilium
Conſtantinopolitanum tertium generale
Concil. ſextum , quando verbis Symboli Nicæni ,
Conſtant. & Conftantinopolitani multa verba ad
3. A & . 18. didit ad exponendam veram Fidem con
tra Neftorium & Eutychem ? Sufficiebat
quidem , ut ajunt illius Concilii Patres ,
prædictum Symbolum , nili obortæ hæ
reſes aliquid addere coegiſſent. Non di
xerunt, fufficit , fed fufficiebat quidem ad
perfe&tam orthodoxæ Fidei cognitionem ,
atque confirmationem pium , atque orebo
doxum hoc Divine gratie Symbolum . Sed
quoniam non deftitit ab exordio adinven
ior malitiæ cooperatorem fibi ſerpentem in
veniens , & ita nunc organa ad propriam
fui voluntatem apta reperiens, Theodorum
dicimus, Sergium , Pyrrhum , & c. Pon
deranda'verba ſunt ſed quoniam . ) Suf
ficiebat pro ſinceris Catholicis primum
editum Symbolum ; fed quoniain nova
hæreſes deinceps exortæ ſunt, nova et.
iam verba Symbolo addenda fuerunt , ad
majorem Fidei expofitionem . Hæc fuit
perpetua praxis Ecclefiæ . Vaniſſima er
go eft Græcorum Schiſmaticorum obje
& tio. NihilSymbolo primum edito , ve
nerationis cauſa , nifi urgente neceſſita
te addendum ; ſed cogente novæ hære
Gis
 De divinis proceſſionibus . 497
fis occaſione , aliquid addendum eſt ,non
ad ferendam novam Fidem , ſed ad ma
jorem invariabilis Fidei explanationem .
Nihil mutare' paffi funt Chalcedonen
ſis Concilii Patres propter novitatis
ſuſpicionem , & ut fervaretur Concilio
Nicæno debita veneratio .
Objiciunt tertio . Si Spiritus ſanctus a
Patre , & Filio procedit , duplicem cau
ſam , vel duplex ſui eſſe principium ha
bet , quod ( inquiunt ) nemo feret vere
Chriſtianus . Addit Photius . Vel proce- ,
dit a Filio eadem proceſſione , qua a
Patre procedit, vel diverſa . Si eadem ,
ergo Patris proprietas Filio communica
tur , quod in vera Theologia inauditum
eſt . Si diverſa proceſſione , in Marcio .
nis , & Manetis hæreſim impingitur, qui
duo æterna principia admittebant.
• At jam vidimus in Concilio Lugdu
L
nenfi definitum , quod Pater , & Filius
non duo , fed unum , & idem funt Spi
ritus ſancti principium . Nec fequitur ,
quod Pater ſuam Patris proprietatem Fi .
lio communicet : nec enim illi naturam
Divinam fæcundam communicat ad no
vi Verbi , & Filii productionem ; fed lo
lum ad ſpirandum Spiritum ſanctum . In
una ergo fpiratione activa Pater , & Fi
lius conveniunt , ideoque duo Spiritus
fancti principia non faciunt . Pater Spi
ritum ſanctum non producit ut Pater ,
neque Filius ut Filius , ſed uterque tan
quam unus ſpirator. Pater Filium pro
ducit per ſummam fuæ Divinæ eſſentię
intellectionis fæcunditatem , ideoque re
latio , quam habet ad Filium , in fuo in
telligere fundatur .Similiter Filius eſt ter
mis
 498 Liber quartus .
minus paternæ hujus intellectionis , ideo
que relatio , qua Patrem refpicit , idem
intellectionis fundamentum habet. Sub
hac ratione , qua ſola diſtinguuntur Pa
ter i & Filius , Spiritum fanétum non
producunt ; fed ſub ratione voluntatis ,
& fpirationis , fecundum quam inter ſe
aliqua relatione non opponuntur, & ideo
-unum fpirationis principium faciunt .
Concil.
Flor. in Hoc definit , & fimulexplicat Conci
Decreto lium Florentinum . Definimus , ut bec fi.
unionis . dei veritas ab omnibus Chriftianis credo
tur , ſuſcipiatur , ficque omnes profu
teantur , quod Spiritus fanétus ex Patre,
Filio eternaliter eft , ellentiam fuam ,
fuumque eple ſubfiftens babet ex Patre
Semul , & Filio , ex utroque æter
naliter tanquam ab uno principio , eu
nica fpiratione procedit: Declarantes quod
id, quod Sandi Doctores , o Patres die
cunt , ex Patre per Filium procedere Spi
-ritum ſanctum , ad hanc intelligentiam ten
dit ; ut per hoc fignificetur , Filium quo
que effe fecundum Grecos quidem caufam ,
ſecundum Latinos vero principium jubi
Atentie Spiritus ſancti, ficut Patrem.
Et quoniam omnia · quee Patris ſunt
Pater ipſe unigenit Filio fuo gignendo
o
dedit præter elle Patrem , hoc ipfum quod
Spiritus ſanctus procedit ex Filio , ipſe
Filius æternaliter a Patre babet , a quo
etiam æternaliter genitus eft . Definimus
infuper explicationem verborum illorum
Filioque veritatis declarande gras
tia , e imminente tunc neceſitate
cite , ac rationabilitor Symbolo fuiße ap
pofiram .
Et ut Theologicas rationes Angelici
Do
 De divinis proceſſionibus. 499
Doctoris Photii rationi opponamus , quo- S. Th. 1.
modo Spiritus fanctus a Filio diſtingue. P. 4:36.
art . 2
retur , li ab illo non procederet ? Non
enim Divinæ Perſonæ fecundum rationes
abſolutas eſſentiæ , & attributorum di
ftinguuntur , alias non effet una trium
Perſonarum effentia . Relinquitur ergo ,
quod ſecundum relationem principii , &
termini diſtinguantur , quia in Divinis
nulla eft faltem realis diſtinctio , ubi non
obviat relationis oppofitio , ut infra ex
preſſius dicemus .
Secundo quod per modum amoris, &
per viam voluntatis procedit, neceſſario
debet a Verbo procedere , quid enim
amatur niſi prius cognitum ? Cur Ver
bum Divinum infæcundum effe volunt ?
Procedens a Patre naturam Divinam in
fæcundam quidem recepit in ratione in
tellectionis, quia Divinum Patris intel
ligere exhauffum eft per ipfius proceffio 4
nem , at cum natura Divina velle Patris
adhuc plenum , & non exhauſtum rece
1
pit. Cur ergo idem velle in Patre , &
Filio plenum , in neutro exhauſtum in
uno fecundum erit , non in alio ? Hæc
ratio adeo valida eft , ut reſponſionem
non patiatur . Filius ergo Verbum eß , l.43. art.
non qualecumque , fed fpirans amorem , 5. ad 2 .
ut ait optime Sanctus Thomas .

CA
 500 Liber quartus .

CA PUT III.

De Divinis relationibus , Perfonis ,

do notionibus .

QUESTIO PRIMA .

Quid , quot fint relationes, qualis

inter eas , cellentiam diſtinctio,
an Specialem perfe
Etionem babeant.

Elationum nomine proprietates per

R
fonæ ad invicem referuntur. 'Illæ antem
quatuor ſunt, paternitas , filiat io , fpi
ratio activa, & fpiratio paffiva. Paterni
tas relatio eſt, qua Pater Filium reſpi
cit tanquam ipfius principium . Filiatio
relatio eft , qua Filius ad Patrem refer
tur , tanquam intellectionis ejus termin
nus . Spiratio activa relatio eft , fecun
dum quam Pater & Filius ad Spiritum
ſanctum referuntur tanquain principium
fpiračivum ipſius. Spiratio autem paffi
va relatio eft , qua Spiritus ſanctus ad
Patrem , & Filium refertur, tanquam ipſo
rum ſpirationis terminus . Has dari in
Deo Relationes certa eſt & indubitata
Chriſtianæ Religionis doctrina perpetua
Eccleſiæ Traditione firmata . Qua enim
alia ratione Perſonæ in Divina Trinitate
diſtinguerentur ? Nec rationis folum re
lationes funt , fed omnino reales , qui
bus ,
 De divinis relationibus , & c. 501
bus , ut videbimus , perſona realiter con
ftituuntur .
Magnum eſt , & incomprehenſibile ha
Sonis, rum relationum Myſterium . Nec enim
accidentia ſunt Divinæ Eſſentiæ adjacen
tia , ficut creatæ relationes. Cum Divi.
na Effentia fit ens omnino purum , Gm
plex , & incompofitum , nullam admir
iere poteſt advenientium accidentium
(qualis compofitionem . Sunt ergo relationes a
Divina Efrentia realiter indiſtinctæ , &
ndio,
tamen inter ſe realiter diſtinguuntur
Nec tamen in hoc contradictio reperi
tur , ut ſupra oſtenſum eſt . Quæ enim
funt eadem alicui tertio , neceſſario non
tates per idem funt inter fe , fi ab illo tertio ra
Bus Depo tione diftinguantur, & inter ſe originis
oppofitionem habeant, ut in hoc mira
azio, fpe bili Myſterio reperitur . Relationes fiqui
Pareini dem ab Eſſentia Divina , cum qua rea
em reſpi liter idem funt , ratione tamen diſtin
Filiatio guuntur , & inter ſe originis oppofitio
m refer nem habent . Unde contradictio nulla
5 termia eft, quæ ut eſſet, diſtingui, & non di
, fecun. ftingui deberent ſecundum eamdem ra
Spiritum tionem . De earum autem diſtinctione ab
ncipium eſſentia nihil reſtat dicendum , cum hæc
palli materia in tractatu de Attributis Divinis
tus ad ample diſcuſſa ſit . Modi ſubſtantiales
m ipſo ſunt Divinæ Eſſentiæ , quam in variis ſup
Fari in poſitis, feu Perſonis determinant .
bitata Unum hic examinandum occurrit , an
-rpetua omnes relationes realiter inter ſe diſtin .
7 enim guantur : Dubii fundamentum præbere
rinitare poteft fpiratio activa , de qua merito
Slum ree quæritur an a paternitate , & filiatione S. Th. 1.
s, quia realiter diſinguatur . Certo tamen cum Sent. dift.
Blin S. Thoma ftatuendum eft ſpirationem 27.1.1.2.1.
astis
 502 Liber quartus .
activam a paternitate , & filiatione reali
ter non diſtingui. Hoc enim inconcuf
ſum eſt in Theologia Chriftiana funda.
mentum , & fæpiusin Concilio Florenti.
no repetitum , quod in Divinis nulla eft
realis diſtinctio , nifi ubi obviat relatio
nis , & originis oppoſitio : nulla autem
originis oppofitio eft inter fpirationem a
ctivam , & Patris , ſeu Filii relationem ,
cur ergo inter illas realis diſtinctio finge
tur ? Diftinguuntur realiter inter fe re
latio Patris , & relatio Filii, quia ori
ginis oppofitionem habent . Realiter et .
iam inter fe diftinguuntur fpiratio acti
va , & fpiratio paſſiva propter fimilem
originis oppoſitionem . At fpiratio acti
va a paternitate , & filiatione defeétu hus
jus oppoſitionis nullo modo realiter di
Ninguitur. Sienim ab illis diſtinguere
tur , jam in Divinis non Trinitas, fed
quaternitas dicenda eſſet, nec ſolum cres
Perſonæ , fed quatuor eſſent, quod Fides
non recipit . Una Perſona eſtet s quæ
Pater diceretur , alia , quæ Filius , ter
tia , quæ fpirator , diftincta a Patre , &
Filio , & quarta , nempe Spiritus fan
etus. Argumenta , quibus Scoti diſcipu
li formalem fuam diftin &tionem a parte
rei ftatuere conantur , in tractatu de at
tributis foluta ſunt .
Diſputant Theologi , an relationes
præter effentiæ divinæ perfectionem
quam in ſuo concepta includunt, rela
tivam aliam perfectionem ferant a per
fectione eſſentiæ virtualiter diftinctam .
Hoc quibuſdam placer , quod variis au
Concil. ctoritatibus , & rationibus confirmare
BrAA. 18. nituntur . Hanc , inquiunt, relationum
per.
 De divinis relationibus, &c. 503
perfectionem agnovit Conftantinus Pogo,
natus Imperator, qui in ſuo Edicto pro
publicatione Concilii generalis fexti Con
cilii doctrinam exponens ait , unitatem
in Deo profitemur propter ſubftantiæ uni
Latem , Trinitatem vero propter trium
ſubſiſtentiarum perfectionem . Addunt S.
Joannis Damaſceni auctoritatem , qui s. Dama
Trinitatis Myfterium explicans ait : U. ſc. 1, 1. c.
11 .
92 . num agnoſcimus Deum in folis pro
» prietatibus paternitatis , filialitatis , &
, proceffionis , fecundum caufam , &
» cauſale , & perſonalem perfe &tionem ,
id eft exiftentiæ modum , differenciam
92 intelligimus . Addunt & Theologicam
rationem . Quis neget Trinitatis Myſte
rium ſunimam , & infinitam in Deo per
fectionem dicere ? Et unde in Deo Tri
nitas niſi ex relationibus ?
Solidiori tamen alii fundamento ne.
gant , relationes relativam aliquam per
-S fectionem in ſuo conceptu includere , præ
per eſſentiæ , & attributorum abſoluto .
rum perfectionem . Hoc enim clariſſime
docet S. Auguſtinus , qui eam , regulam S.Aug.1.7.
tradit , bonum , & perfectum eſſe de di- de Trinit.
vinis Perſonis dici fecundum quod ad ſe c. I.
confiderantur , non ſecundum quod una
ad aliam refertur . Perfecta res aliqua
dicitur in fe , & ad ſe , non ut ad ali
quid aliud refertur . Pater ſapiens dici
tur ad fe , non ut Filium refpicit. Unde
concludit tres divinas Perſonas una eadé .
que bonitate , una eademque perfectione
perfectas elle , fcilicet perfectione eflentiæ ,
non alia . Quapropter , inquit , illud Lib . 5. de
Trin . f. 8.
teneamus , quidquid ad ſe dicitur præ
» ftantiffima illa , & divina fublimitas
ſub
 504 Liber quartus .
ſubſtantialiter dici ; quod autem ad
aliquid , non ſubſtantialiter fed rela
tive ; tantamque vim eſſe ejuſdem
fubftantiæ in Patre , & Filio , & Spi
ritu ſancto , ut quidquid de fingulis
», ad fe ipfos dicitur , non pluraliter 3
ſed fingulariter accipiatur . Quemad
modum unum Deum Trinitatem dici
mus ; ita magnus Pater , magnus Fi
22 lius , magnus Spiritus ſanctus , non
tres magni , fed unus eſt magnus )
& c. Et poft aliquam perfectionum di
numerationem in quibus unum funt,
hanc iterum regulam tradit . » Quid
quid ergo ad ſe ipſum dicitur Deus ,
& de fingulis perſonis fingulariter di
citur. Quoniam quippe non aliud eſt
Deo effe , & aliud magnum eſſe :
9 Sed hoc idem illi eft effe quod ma
» gnum effe : Propterea ficut non dici
3 mys tres eſſentias , fic non dicimus
„ tres magnitudines , & c.
S. Thom . Sanctum Auguſtinum imitatus eft S.
qu . 2. de Thomas . Eamdem regulam tradit .
pat. art.5. Non ſequitur , inquit , quod quamvis
» paternitatem non habeat filius , quam
> habet Pater , aliquid habeat Fater
» quod non habet Filius . Nam ipfa
relatio fecundum rationem fui gene
ris , inquantum eſt relatio , non ha
bet quod fit aliquid , ſed ſolum quod
92 fit ad aliquid . Quod fi vero aliquid
ſecundum rem , habet ex illa parte ,
» qua ineſt , vel ut idem fecundum
92 rem , ut in divinis , vel ut habens
cauſam in ſubjecto > ficut in creatu
ris . Unde cum id , quod eſt abſolu
fum , communiter fit in Patre , & Fi
lio ,
 De divinis relationibus , &c. sos
lio , non diſtinguuntur ſecundum aliquid ,
fed fecundum ad aliquid tantum , & c.
Hoc idem in Summa repetit . Ex quo
concludit , quod eadem eſt dignitas Pa. 1.p.q . 42.
tris , & Filii , ſed in Patre eſt ſecundum art. 4. ad
relationem dantis , & in Filio fecundum 2 .
relationem accipientis .
Et quidem fi præter perfectionem
abfolutam eflentiæ divinæ , quælibet Per
ſona ſuam . relativam perfectionem fer.
ret , jam non in Trinitate dicendum ef
ſet unus magnus , unus omnipotens
unus æternus & c. ſed tres magni, tres
omnipotentes , tres æterni , quod non
folum Sancti Auguſtini doctrinæ repu
gnat, fed etiam Symbolo , quod vulgo
Sancto Athanaſio tribuitur , quodque in
Eccleſia celebratiſſimum eſt : Præterea
contra Sancti Auguſtini , & Sancti Tho
mæ doctrinam quædam in Patre dignitas
eſſet , quam non haberet Filius , aut
Spiritus ſanctus , & in Filio , & Spiritu
fancto dignitas foret , quam non habe
ret Pater . Si verum eft , ut illi volunt ,
quod paternitatis v . g. relatio fecundum
ſuum proprium conceptum relationis
perfectionem dicat , præter eſſentiæ per
fectionem , haud dubie ficut paternita
tis relatio non eſt in Filio , & Spiritu
ſancto , ſic etiam in illis non erit fpecia
lis hujus relationis perfectio ; & fic in
illis non crit fimpliciffima æqualitas
Imo nec ulla ex divinis perſonis Deus
erit , cui aliqua perfectio deeffe conci
pietur . Deus enim illud ens ſummum
eft , cui nihil deeſt ; & quo majus ali
quid concipi non poteft : Et nunquid
non Filio Dei majus aliquod concipi
Tom. I. Y por

1
 506 Liber quartus .
poſſet , fi perfectionem non haberet 3
quæ in relatione Patris concipitur? Ec
ce in quas ambages ſe conjiciunt.
Nec aliquid ponderis ſunt eorum ra
tiones . Quis enim negat perfectas elle
relationes , perfectumque eſſe Trinitatis
Myſterium ? Tota quæftio in hoc verſa
tur , an perſonæ , feu relationes perfe
Etæfint fpeciali perfectione , præter per
fectionem abſolutam effentiæ . Hoc nec
dixit Imperator Conſtantinus Pogonatus
in ſuo edicto , nec S. Joannes Damaſce
pus . Cur ergo ipſi hanc auctoritatem
jactant , quæ quæftionem non folvit ?

QUÆSTIO SECUNDA .

An Perfone ratio vere e proprie in

Deo reperiatur , o per quid
conftituatur

Erſonæ nomen Patri , Filio , & Spiri

tui fancto Patres , & Concilia tri.
Conc. La. buunt , Catholici omnes hanc Concilii
t ° 5.4.c.2. Lateranenſis fidem profitentur : Firmiter
credimus, fimpliciter confitemur , quod
unus folus eft verus Deus, Pater , Filius ,
O Spiritus fanétus , tres quidem Perſone ,
ſed una epentia , fubftantia , feu natura
Jomplex omnino. Unde negare , quod in
Deo propria perſonæ ratio reperiatur
idem eft ac dicere , quod Eccleſia incon
grue loquatur .
Sed ut res ad principium reducatur ,
examinanda eft Perſonæ definitio , quam
fic communiter Theologi poſt Boethium
tra
 De divinis relationibus , & c. 507
Cabaret tradunt : Perſona eſt rationalis naturæ in
ZE dividua fubftantia . Verba omnia ponde
randa ſunt . Per hoc quod dicitur in
dividua ſubſtantia , ab accidentibus diftin
guitur , quæ non per ſe individuantur
Led per ſubjectum , feu fubftantiam , cui
inhærent . Nuſquam enim hæc individua
albedo dicitur , nifi quia eſt in aliquo
ſubjecto particulari , Subſtantia vero eſt
ens per le ſubſiſtens , & non indigens
138 alteri inhærere , ut fubfiftat , & fic pro:
prie , & per fe individuatur . Unde , ut 1. p. qu.29.
notat S. Thonjas , individuæ ſubſtantiæ art. i.
vocantur primæ ſubſtantiæ , & a Græ
cis hypoftaſes, quali id , quod ſubſtat ,
& fupponitur accidentibus , feu proprie.
tatibus . In omnibus naturis ſubſtantia
individua ens per ſe ſubſiſtens dicitur.
Sed quia rationales ſubſtantiæ dominiuni
ſuarum actionum hab.nt , ſpeciali nomi .
ne perſonæ vocantur . Cum actiones fint
fuppofitoruin , feu individuarum ſubſtan
tiarum , inquit Sanctus Thomas , ſpecia
li ratione operationes ſubſtantiis ratio
nalibus tribuuntur . Unde convenit , ut
fpeciali nomine perſonæ decorentur .
Quid in hac definitione reperitur ,
quod Deo non conveniat ? In illo eft
individua , ſeu ſingularis ſubſtantia intel
lectualis . Hæc ſubſtantia maxime per fe
ſubliftens eft . Et fi ad rationem perlo
næ addendum fit , ut quidam volunt 2
quod fit individua ſubſtantia intellectua
lis , & alteri incommunicabilis , hæc in
communicabilitatis ratio divinis Perſonis
non deeft . Eſſentia fiquidem , ſéu ſub
ftantia divina , prout eit per relationem
Patris determinata , & modificata , alteri
Y 2 Per
 508 Liber quartus .
Perfonæ incommunicabilis eft . Similiter
ſubſtantia divina prout per relationem
Filii modificata , & terminata , alteri in
communicabilis eſt . Cur ergo perſonæ
nomen Patri , Filio , & Spiritui fancto
denegabimus, quibus tota perſonæ defi
nitio convenit ? Perſonæ nomen rationa
libus , feu intellectualibus ſubſtantiis at
tributum perfectionem fignificat , cum
illis tribuatur ad diftinguendam fpecia
lem illarum excellentiam . Cur ergo
Deo non conveniat , qui maxime in
telligens , maxime per ſe ſubſiſtens, &
infinite perfectus eſt ?
Sed dices . Perfonæ nomen impofitum
eft a repræſentando , feu , ut dicunt , a
perſonando , ficut Actores in Tragedia ,
vel Comedia illius perſonam gerere di.
cuntur , cujus actiones , vel verba reci.
tant . Quis hoc Deo convenire dicat ?
Similiter ſubſtantiæ nomen imperfectio
nem denotat. Ens ſignificat, quod ſubeſt ,
S. Aug. !. & ſubjicitur accidentibus. Unde Sanctus.
7. de Tri.
nit . Co s. Auguſtinus ſubſtantiæ nomen de Deo di
ci non poſſe arbitratus eſt. Manifeſtum
eft, inquit , Deum abuſive ſubſtantiam vo
cari . Falſum ergo eſt , quod Perſonæ
definitio Deo conveniat .
Ad hujus argumenti folutionem no
tandum eſt cum Sancto Thoma , quod
nomen aliquod dupliciter conſiderari pot
eſt . Primo fecundum id , a quo impo
nitur , id eſt ſecundum Etymologiam
ut lapis dicitur a lædendo pedem . Se
cundo ſecundum id , ad quod fignifican
dum ſumitur. Licet ergo ſecundum pri
mam rationem perſonæ , feu fubftantiæ
nomen Deo forte non conveniat , fecun
dum
 De divinis relationibus , & c. 509
dum aliam rationem illi maxime conve
nit . Quidquid fit de nominis etymolo
gia , de qua non multum curandum eft ,
perſonæ nomen aſſumitur non more co
modorum ad repræſentandum aliquid ,
fed ad fignificandam naturę cujuſdam ex
cellentiam , ad fignificandam ſubftantiam
in rationali , ſeu intellectuali natura in
dividuam . Similiter ſubſtantiæ nomen li
cet a ſubſtando accidentibus derivetur ,
ad hoc tamen aſſumitur , ut ens per ſe
ſubſiſtens ſignificet, quod Deo nullo mo
do repugnat. Imo & dici poteſt, quod
eſſentia divina prout per relationes ter
minata concipitur aliquo modo proprie
tatibus eſſentialibus ſubſiſtens, ut dicit S. Th. in
S. Thomas . J. Sent.
Quodnam autem ſit formale ſignifica- dif . 16.9.
I. ar. 2.
tum hujus nominis ( Perſona Divina )
non ita certum eft , nec in hoc Docto
res conveniunt . Pro quo ſuppponendum
eft , duplex in nominibus effe fignifica
rum , formale unum , & materiale alte
rum , directum unum , indirectum alte
rum . Formale illud eft ,quod id fignificat ,
per quod res conftituitur , vel quod ex
plicite in ipfa nominis ſignificatione im
portatur . Materiale vero eft id , quod
implicite tantum fignificatur, vel ſubje
ctum illud , in quo expreſſa ratio nomis
nis reperitur. Similiter fignificatum dire
Etum eſt, quod in recto caſu , utajunt,
explicatur , id eſt, id quod directe , &
expreſſe nomen ſignificat . Indirectum
vero > quod folum in obliquo conno
tatur . Hac explicatione fuppofita , o
mifliſque quorumdam expofitionibus,quæ
parum, vel nullo modo probabiles funt ,
Y 3 fo
 $ 10 Liber quartus .
fólida , tutaque eſt Sancti Thomæ do
Etrina, quod Perſona divina relationem
originis in recto , & expreſſe ſignificat ,
non quidem in abftracto fumptam , ſed ,
ut ajunt , in concreto ; vel ut loqui
S. Th. in ” tur S. Thomas , relationem fignificat
Sum . 1. p ‫ ܕܪ‬in recto , & eſſentiam in obliquo ; non
9.29. a. 4. , tamen relationem inquantum eſt re
Et .. 9. de » latio , fed inquantum lignificatur per
patent .
art . 4 • modum hypoſtaſis . Perſona igitur di
vina , inquit , fignificat relationem ut
ſubſiſtentem , & hoc eſt ſignificare re
lationem per modum fubftantiæ , quæ
,, eſt hypoftafis fubfiftens in natura di
3 vina , licet ſubſiſtens in natura divis
na non fit aliud quam natura ipſa die
vina . Non enim omittendum eſt ,
relationem duplicem importare habitu
dinem , unam ad terminum ad quem
refertur , fecundum quod relatio proprie
dicitur; alteram ad ſubjectum , cui in .
hæret , fecundum quod rationem com
munem habet accidentium . Quia vero
in divinis accidens nullum eſſe poteſt >
relatio in divinis prout comparatur re
lationibus creatis ſubjecto inhærentibus ,
fubftantia eft , & in Deo ſubſiſtens . Per
fona igitur divina relationem in recto
ſignificat, non fecundum puram ratio
nem relationis , & ut dicunt in ab
ſtracto ; ſed ſecundum quod relatio in
divinis ſubſtantia er per ſe ſubliſtens >
quod eft illam in concreto ſignifica.
re .
Sententiæ hujus folidiffimum eft fun
damentum Perſona nomen communi .
sj ter ſumptum , inquit S. Doctor , fi
gnificat ſubſtantiam individuam ratio
» na .
 De divinis relationibus, &c. $ 15
nalis naturæ . Individuum autem eſt ,
» quod eft in fe indiſtinctum , ab aliis
vero diſtinctum . Perſona igitur in qua:
„ cumque natura ſignificat id , quod eft
diſtinctum in natura illa . Diſtinctio
autem in divinis non fit niſi per re.
lationem originis . Relatio vero in di
vinis non eſt ficut accidens inhærens
in ſubjecto , ſed eſt ipſa divina effen
tia . Unde eſt ſubfiftens, ſicut divina
eſſentia fubfiftit . Sicut ergo Deitas
eft Deus ; ita Paternitas divina eſt
» Deus Pater , qui eſt Perſona divi:
,, na . Perſona igitur divina ſignificat re.
„ lationem , ut ſubfiftentem , & c .
Hanc eſſe Patrum doctrinam miruni,
fi ab homine vel parum docto negetur .
Quis hujus ſententiæ Sanctum Auguft i. S. Aug. !.
num fuiſſe dubitabit ? Cum hoc Ariano - 5ni ; t.dec.Tri
S.
rum argumentum fibi oppofuiffet S. Do
ctor : Quidquid de Deo dicitur , vel in.
telligitur, non fecundum accidens , ſed
ſecundum fubftantiam dicitur ; Quapro
pter ingenitum effe Patri fecundum fub .
Itantiam eft , & genitum effe Filio fe
cundum ſubſtantiam eft ; Diverſum eſt
autem ingenitum effe , & genitum effe :
Diverſa eſt ergo Patris , Filiique ſubſtan
tia : Ad hoc lic reſpondet . In Deo ni
hil quidem fecundum accidens dicitur ,
quia in eo nihil mutabile eſt ; nec ta
men omne , quod dicitur , ſecundum
ſubſtantiam dicitur . , Dicitur enim ad
,, aliquid , ficut Pater ad Filium , & Fi
29 lius ad Patrem . Et poft pauca · Si
•, vero quod dicitur Pater ad feipfum
92 diceretur non ad Filium , & quod
dicitur Filius ad ſeipſum diceretur ,
Y 4 non
 512 Liber quartus
non ad Patrem , ſecundum fubftantiam
diceretur & ille Pater , & ille Filius ..
Sed quia Pater non dicitur Pater
nifi ex eo quod eft illi Filius , & Fi.
» lius non dicitur , nifi ex eo quod ha
bet Patrem , non ſecundum fubftan
tiam hæc dicuntur , quia non quil.
» que eorum ad feipfum , fed ad invi
cem , atque ad alterutrum hæc dicun
tur . Neque tamen fecundum acci
► dens. Quamobrem quamvis diverfum
fit Patrem eſſe , & Filium eſſe ; non
eft tamen diverſa ſubſtantia , quia hæc
non ſecundum fubftantiam dicuntur ,
ſed ſecundum relativum . Quod ta
men relativum non eſt accidens , quia
,, non eſt mutabile , · Hucufque San
étus Auguftinus. Quid ibi non clarum ?
Aninde non manifeftum , quod Patris
Perſona per relationem fignificatur , &
conſtituitur ?
Integra eft aliorum Patrum confenfio .
Relativa nomina Trinitatem faciunt, in
S. Fulg. 1.
Trin. c.2: quit Sanctus Fulgentius, effentialia vero
nullo modo triplicantur. Relatio originis
unica eft in divinis diſtinguendi ratio .
Reſp.
Arianosad. Nos Patrem , & Filium, inquit idem
Sanctus Fulgentius , nec perfonaliter con
fundimus , nec ſubſtantialiter ſeparamus .
8. Anſel. Similiter S. Anſelmus ait , quod ſola
1.de Pro-cauſa pluralitatis in Deo eft relatio ori
Spir. S. ginis , qua una perſona ex alia procedit .
C. 2. Et ne in plura excurramus eamdem
doctrinam tradit Concilium Toletanum
Concil. originis perſonarum
Tol.nl. in XI . In relationibus
Decr. fid .numerum conſtituit , quæ cum relative
tres perſone dicantur, inquit , una tamen
natura per fubftantiam creditur . Et in
fra :
 De divinis relationibus , & c. 513
fra : In relazione enim perfonarum nume
rus cernitur . Quis ergo poſt tam aper
tam Patrum doctrinam dubitarc poffit
divinas Perſonas per relationes originis
ſignificari , & conſtitui ?
Et ſane , ut ad perſonæ definitionem
redeamus , nihil divinis hiſce relationi
bus deeſt, ut completam perſonæ ratio
nem habeant , fi , ut ſupra monuimus ,
conſiderentur non ut purum reſpectum
dicunt , ſed quatenus modi ſunt fubftan
tiales divinæ effentiæ , quibus eſſentia
modificatur , & quafi terminatur . Sic
enim individuarum fubftantiarum ratio
nem imitantur . Eſſentiam fiquidem di
vinam ſub particularibus quibuſdam pro
prietatibus ponunt , illam alteri fuo mo
do incommunicabilem reddunt , & re
tenta ſubſtantiæ unitate , ineffabili modo
diſtinctionem realem inter fe ferunt .
EfTentia divina in Patre , & fimiliter in
Filio , & Spiritu ſancto modificata ſubfi.
ftendi modum habet cuilibet perſona
particularem , Nihil nec folidius, nec
Eccleſiæ doctrinæ conformius dici poteft ;
adeo ut eorum fententiam , qui Perſona
rum divinarum ſignificationem , & ratio
nem in aliquo abſoluto , vel in aliquo
abſoluto , & relativo æqualiter conſti
tuunt , intolerabilem omnino efle , nec
cujuſquam Theologi patrocinio dignam ,
imo imperitum potius errorem eſſe ju Petay.l.4.
dicet Pétavius . Sed forte intolerabilis de Trin.c.
etiam eſt ipſius Petavii cenſura . Cur ca- 10. n.6 .
tholicos Doctores condemnabimus , quos
Ecclefia non condemnavit , & quorum
S. Thom.
fententiam non omnino improbat. San 1. p . q. 29 .
. Aus omas ? enim variis opi- ari, 4.
Y 5 nio
 514 Liber quartus
nionibus , & eorum , qui dicunt Perſo
nam in divinis eſſentiam in recto ſignifi
care , & in obliquo relationem , & eo .
rum , qui contra dicunt , Perfonam in
recto relationem , & in obliquo ellen
tiam ſignificare , primorum judicium non
abſolute condemnat, ſed ſimpliciter ait ,
quod alii propinquius ad veritatem ac
cefferunt . Imo non ſolum non conden
mnat , ſed etiam aperte probat , & in
uno ſenſu verum eſſe judicat . Similiter ,
inquit , perſona etiam in recto eſſen
tiam fignificat, & relationem in obliquo ,
in quantum eſſentia idem eſt quod hy.
poſtaſis . Conſiderata namque perſona
fub ratione ſubſtantiæ directe eſſentiam
fignificat, & conſiderata fecundum ſuam
diſtinctionem , quatenus una perſona ab
aliis diftinguitur , relationem fub con
ceptu relationis in obliquo fignificat .
Quid in hac expofitione tam a Ca
tholico ſenſu alienum , ut cenfuram me
rearur ?
Contra tamen ftabilitam conclufio .
S. Aug.I. nem objici poteft Sancti Auguſtini au
7. de Tri- ctoritas. His enim favere videtur , qui
mit.c.6. perſonæ noinen eſſentiam in recto ſigni
ficare volunt . Neque in hac Trinitate ,
inquit , cum dicimus perfonam Patris ,
aliud dicimus quam ſubſtantiam Patris :
ad fe quippe dicitur perfona , non ad Fi
lium . Si perſona ad le fit , non ad a .
lium , rationem aliquam abſolutam in
recto ſignificat , non relationem ; rela
tio quippe tota ad alterum eft. Sed
præterquam quod Sanctus Auguſtinus
hoc in loco dubius eft , an in Deo ſub
ftantiæ , & fubfiftentiæ nomen admitten
dum
 De divinis relationibus , &c. 515
dum lit , propugnatam conclufionem non
deſtruit, led confirmat. Nec enim dici
mus relationem ſub præciſo conceptu
relationis perſonam in Deo conſtituere ,
fed ut modus ſubſtantialis concipitur ,
quo eflentia quaſi terminatur . iterum
reperimus , quod creatæ relationes du
plicem habent habitudinem , unam ad
terminum , ad quem referuntur , & fic
proprie relationes vocantur , alteram ad
Tubjectum cui inhærent , & ſic commuoi
accidentium nomine appellantur . Rela
tio ergo in divinis ſecundæ relationum
creatarum conſiderationi comparata ſub
ftantia eſt , non accidens , vel ſubſtan
tialis modus divinæ eſſentiæ , & fub il
lo conceptu perſonam conftituit , illam
que ſub conceptu relationis diftinctam
facit. Relatio non in abſtracto ſumpta ,
& ut purum reſpectum dicit ad ſuum
terminum perſonam conſtituit , ſed in
concreto , ut nempe dicit ſubftantiam ,
ſeu effentiam in proprietatibus particu
laribus fubfiftentem . Quocirca inquit ,
in loco citato S. Auguftinus ut fub
ftantia Patris ipſe Pater eſt , non quo
Pater eft , ſed quod eft , ita cu perſona
Patris non aliud , quam ipſe Pater eſt
Ponderanda verba ſunt . Subſtantia , feu
perfona Patris eft Pater , non quo eft ,
Ted quod eſt quia perſona concretum
nomen eſt Gignificans id , quod naturanı
ſubſiſtentem , & terminatam haber ,
Ex his apparet duplex effe divinaruin
relationum munus , unum perſonas con
ftituendi , alteruin illas diſtinguendi .
Perſonas conſtituunt conſideratæ ſub re
tione ſubſtantiæ , feu hypoſtaſis , vel ,
Y 6 . ut
 516 Liber quartus'.
ut diximus , tanquam modi ſubſtantia.
les divinæ effentiæ ; illas vero diftinguunt
conſideratæ ſub conceptu relationis , &
ut unam perſonam ad aliam referunt .
Unde quia triplex eſt in Deo originis
reſpectus , tres etiam ſunt in adoranda
Trinitate perſonæ . Paternitatis relatio ,
qua Pater Filium reſpicit , perſonam
Patris conftituit , illamque a Filio di
ftinguit . Filiationis relatio , qua Filius
ad Patrem refertur , perſonam Filii con
ftituit , illamque a Patre diſtinguit. Spi
rationis activæ relatio , qua Pater , &
Filius ad Spiritum ſanctum referuntur ,
illos a Spiritu ſancto diſtinguit . Et fpi
ratio paffiva , qua Spiritus ſanctus ad
Patrem , & Filium refertur , perſonam
Spiritus fancti conſtituit , illamque a
Patre , & Filio diſtinguit .
Spiratio autem activa Patri , & Filio
communis novam Patri , & Filio perſo
nam non adjicit, quia circa illas perſo
nas originis refpectum non habet , qui
folus in divinis diftinguit. Unde probas
biliffime cenſent communiter Theologi
contra Scotum , quod fi Spiritus fan & us
a Filio non procederet, ut falſo Græci
Schiſmatici putant, ab illo non diftin
gueretur . Quid enim aliud perſuadet
Regula a Sanctis Patribus toties infi.
nuata , quod in divinis omnia funt u
num , ubi non obviat relationis oppofi
tio ? Poftquam Concilium Toletanum
XI . declaravit perfonas in divinis originis
relatione diſtingui , fic infert : Ergo hoc
folum numerum infinuant , quod ad invi
cem funt. Hoc tanquam certum a Græ
cis pariter , & Latinis admiffum in Con
ci
 De divinis relationibus, & c. $ 17
cilio Florentino propoſuit Joannes Theo
Concil.
logus , quod Sola relatio divina proceſ- Flor.Sel.
fione perſonas multiplicat. Ubi ergo non 18.
interveniet proceſſionis relatio , diftine
dio in divinis nulla erit .
Nec ſatisfacit Scotiftarum evaſio po
tius quam ſolida reſponfio , duplicem
effe relationis oppofitionem , relativam
unam , alteram diſparatam . Unde , in
quiunt , etli Spiritus fanctus a Filio
non procederet ab illo tamen diſtin
gueretur , quia diſparatum fuppofitum
haberet . Præterquam quod inaudita eft
hujufmodi oppoſitionum diſtinctio in re
lativam , & diſparatam : ad 'realem di
ftinctionem in divinis omnino fecundum
Canonum regulam requiritur oppoſitio
relativa . Relationes boc folum numerum
infinuant quod ad invicem funt , ut ait
citatum Concilium Toletanum . Sola ren
Tatio proceſſione perſonas multiplicat , ut
fæpe in Concilio Florentino repetitur ,
Non ideo perſonas relatio multiplicat ,
quia diſparata , ſed quia originis rela
tio eft , proceſſione multiplicat , non
diſparitate .

QUE
 $ 18 Liber quartus .

QUÆSTIO TERTIA .

An in Deo fecundum fe confiderato

relationibus preintelletto detur aliqua
ſubſiſtentia abſoluta , ita ut in Deo qua
tuorfint ſubſiſtentie , abſoluta una , o
tres relative .

Bfolutam hanc fubfiftentiam , qua

Deum ut Deum conſtitui qui
dam volunt , nullus Ecclefiafticus auctor
ante Cajetanum , & alios quofdam re
centiores agnovit , ut teftantur Vaf
quez , & Petavius. in lectura Patrum
verſatiſfimi, contra quam ut ex ordine
procedamus
Notandum primo eft ex communi Phi
loſophorum fenfu , ſubfiftentiam prima
rio ad ſubſtantiam primam pertinere ,
non ad fecundam . Primam fubftantiam
vocant ſubſtantiam ſingularem , & indi
.viduam . Secundam vero ſubſtantiam u
niverſalem , & ab individuis abſtractam .
Et quidem quis hoc negare audeat ?
Notandum eſt ſecundo , quod in re
bus divinis , & præcipue in Myſterio
Trinitatis caute loquendum eſt . Nec
enim in explicando Trinitatis Myſterio
verbis uti licet pro libito , ſed ad cer
tam regulam recurrendum eſt, ut mo
S. Aug. l . net Sanctus Auguſtinus. , Liberis ver
10.de Civ. bis loquuntur Philoſophi , inquit , nec
C. 23•
in rebus ad intelligendum difficillimis
offenfionem religioſarum aurium per
92 timeſcunt . Nobis autem ad certam
n regulam loqui fas eft , ne verborum
li .
 De divinis relationibus , (c. 519
licentia etiam de rebus , quæ his fi
» gnificantur , impiam gignat opinio
» nem . Et expreſſe de Trinitatis Myſte
9 rio loquens hanc rationem affert
» quia ubi quæritur unitas Trinitatis ,
nec periculofius alicubi erratur nec
3 ) laboriofius aliquid quæritur , nec fru
» ctuoſius aliquid invenitur . Quid in
hoc non timendum ? Ex verbis inordina.
te prolatis incurritur Hærefis , ut ait ,
Sanctus Hieronymus. Unde adduci num
S. Hieron .
qnam potuit , ut tres in Deo hypoſta- Ep. 57. ad
ſes diceret , timens verborum pericu- Damal,
lum ; quia , inquit , nefcio quid veneni
in fyllabis lateat .
Sententiæ veritatem experientia com
probavit : plures enim Hærefes circa
Myſterium Trinitatis , & Incarnationis
ortæ ſunt ex vana verborum obſervatio .
ne . Ab Ariſtotele , inquit Anaſtaſius Si- Anaſt.
naita , didicit Neſtorius naturas appel- Şin . 1: 4.
lare hypoſtaſes . , At vero Sancta Ec- de Trin .
,, clelia Ariſtotelicas Græcas vaniloquen C. I.
>> tias declinans , & Evangelice , atque
Apoftolice de Chriſto credens negat
idem eſſe naturain & hypoſtalim
9, live , ut Latini loquuntur , & fubi
fiftentiam . Idem afferit Damaſcenus L.
3. de Fide c. 3. In hoc ergo Myſterio
explicando non tam obſervandæ funt va
ria ſubliftentiæ acceptiones , quas Philo
ſophi forte tradiderunt, quam Ecclefiæ
uſus. Subſiſtentiæ nomen , & fignifica
tio talis a vero Theologo quærenda eft ,
qualem agnovit , & tradidit Ecclefię tra
ditio. Siduplex ſubſiſtentiæ genus agno
vit Ecclefia , quale agnoſcunt, vel po
A tius fingunt Theologi non pauci recen
tio
 520 Liber quartus .
1 tiores , illis cedendum eft . Si contra Ec
clefiæ morem & receptiffimum uſum
loquuntur , quis illos audiat?
Duplex eſt , inquiunt , fubaftentię ge
nus . Unum eft exiftere per le fine indi
gentia exiſtendi in alio tanquam in ſub
jecto , & per hoc ſubſtantia ab accidens
te diſtinguitur. Alterum eſt exiſtere per
ſe incommunicabiliter . Primam fubli
ſtendi rationem eſſentiæ divinæ tribuunt
ut relationibus præintellectæ , qua Deus
ut Deus conſtituitur . Alteram relatio
nibus originis ineffe volunt , quibus tres
divinæ Perfonæ conftituuntur . Sic enim
ſubliftunt , ut una alteri communicari
non poſſit . Sed ubi fubfiftentiam inve
nient, niſi fingere velint , quæ fubftan
tiam incommunicabilem alteri non red .
dat ? Quid aliud per fubliftentiam intel
ligunt Philofophi communiter , nifi ulti .
mum naturæ terminum , quo ſub pro
prietatibus particularibus ponitur , quo
ſingularis fit , & individua , quo ex com
muni fit particularis ? Et quis unquam
Philoſophorum dixit , quod natura lin
gularis , & individua non fit incommuni
cabilis ? Et ut de ſubſiſtentia in genere
ad ſpecialem naturæ intellectualis fubli
ſtentiam tranſeamus, nonne idem ſunt
- perſona , & intellectualis naturæ fubfi
ſtentia ? Et conſequenter dicere quatuor
in Deo ſubfiftentias idem erit ac dicere
quatuor perſonas , quod Catholica Fi
des prohibet .
Verum quidquid fit de Philoſopho
rum placito , fit ne ſubſiſtentia , quæ 1
communicabilitatem patiatur, vel non ,
nullam aliam in naturis intellectualibus
4 ſub
-
 De divinis relationibus , &c. 521
ſubliftentiam invenimus fecundum mo.
rem loquendi Conciliorum , & Patrum ,
quæ perſona non fit . Non aliam præ
fertim in Deo agnoverunt Sancti Patres .
Cur ergo nos aliam fingemus ?
Nemo eft , qui neſciat, quinto ineun
te fæculo conveniſſe Græcos , & Latinos
Patres pro eodem uſurpandum eſſe hy
poſtalis, & ſubſiſtentiæ nomen . Sic con
Tequenter quemadmodum quatuor in
Deo hypoftaſes elle nemo dicat , fic
quatuor ſubſiſtentias dicere uſus Eccle
fiæ vix patitur . In Concilio Chalcedo- Concil.
nenfi fubaftentia pro perſona fumitur . Chalced.
Ibi enim , rejecto verborum ufu , qui- art. so
bus Neftorius perſona notionem confun
debat , definitur unionem naturæ hu
manæ ad Verbum factam fuiſſe , ſalva
proprietate utriuſque naturæ , in unam
perfonam , atque fubfiftentiam .
Eum anathematė damnat Concilium Concil.
generale quintum , qui unam ſubſiſtenriam Conſt. 2.
Domini noftri Jefu Chrifti fic intelligit Coll.
. S.
tanquam ſuſcipientem plurimarum fubli
ftentiarum fignificationem , o per boc in
troducere conatur in Myſterio Cbrifti duas
fubfiftentias , feu duas perſonas. Scio re
Sponſuros ſubſiſtentiæ communis defen
ſores , hoc in loco agi de fubfiftentia >
quæ naturam incommunicabilem facit,
& quæ idem eſt ac perfona . Hoc equi
dem fateor . Sed aliam non agnovit
Concilium , aliter exigebat materia ne
ceſſitas, ut illam explicaret , ne fideles
errandi periculo exponeret . Et præſer
tim cum ageret contra Neftorianos
qui ex prava ſubſiſtentiæ acceptione er.
rabant : Cum enim illis perſuafum ef
fet ,
 522 Liber quartus .
fet', ſubliftentiam a natura non diſtingui,
hinc inferebant, naturam humanam Chris
iti fuam retinuiffe fubfiftentiam , Ver
bumque fuam propriam adjunxiffe , &
in eo conſequenter duas eſſe ſubliſten ,
tias , ſeu perſonas : ( In natura enim in
tellectuali idem eft lubliftentia , ac per
fona . ) Cur Concilium non diſtinxit
perſonalem ſubGiſtentiam a non perſona
li , fi talem aliquam agnovit ? Vel enim
putarunt hujus Concilii Patres , aliam
effe fubfiftentiam in natura intellectuali
præter perſonalem , vel non . Si aliam
agnoverunt , abuſvum foret Decretum ,
quo duas in Chriſto ſubſiſtentias dicere
prohibuerunt ; cum facile reſpondere
potuiſſent Neſtoriani, quod ipfi Theolo
gi recentiores modo reſpondent, duplex
fubiſtentiæ genus eſſe . Quod quia non
diſtinxerunt , aliam procul dubio præter
perfonalem non agnoverunt . Si Theo
logis iſtis recentioribus credamus, duas
in Chrifto ſubfiftentias contra Concilii
definitionem admittere poterimus . An
non natura humana ſubſiſtentiam iliam
retinuit, quam ipſi vocant per ſe ſubſi.
ſtere , & alteri tanquam fubjecto ad mo .
dum accidentium non inhærere ? Non
dicent humanam naturam Verbo tan
quam fubjecto inhæfiſſe . Hanc ergo ſub
-liſtentiam retinuit, & præter illam divi.
ni Verbi perſonalem ſubſiſtentiam rece
pit . Duas ergo habuit , unam perſona
lem , & alteram non perſonalem . An
fic modum loquendi Patrum parvi pen
demus? Eodem loquendi modo uſi ſunt
Agatho Papa in celebratiſſima fua Epi
ftola ad Concilium generale ſextum , &
Mar
 De divinis relationibus , & c. 523
Martinus primus in Concilio Latera,
CH nenſi . Durum fane, & periculoſum eſt
viam Patrum deferere .
& Neque hoc folum , fed ratio quare fic
ten locuti funt Sancti Patres , in promptu
eſt ex fubfiftentiæ definitione fumpta .
In hoc enim ſubſiſtentiam a natura dif
per
ferre tradunt 5 quod natura . , ſeu eſſen
Fiona tia id , quod eft commune , ſignificat
S.M ſubſiſtentia vero id , quod ſpeciale eſt.
Hæc eft vera differentia . Naturæ no
actuali inen naturam , feu eſſentiam ut com
aliam munem , & ut ab individuis præciſam fi
erum , gnificat, fubſiſtentia autem naturam ſub
dicere proprietatibus individuis poſitam . Sic
ondere omnes Sanctos Patres confonanter do
cuiſſe declaratur in Confeſſione fidei Im .
Cheoloo
peratoris Juſtiniani approbata in Con - Confeff.
duplex Juſtin .
ja noo cilio generali quinto . Unde ibidem con
præter cluditur , quod non eft poflibile dicere
Theo unam in Chriſto naturam , ficut dicitut
una Deitatis > & humanitatis ejus ſub
duas
ſiſtentia . Hac in Confeffione additur
ncilii
quod cum per ſe natura dicitur abfolu
te , non adjecta ei ſpeciali cujuſdam per
liam
ubli ſona, infinitum , & non ſubliſtens aliquid
ſignificat. Quid quæſo expreffius dici po
imo
Non tuit ? natura perſonis præintellccta ſe
tan cundum illam approbatam confeſſionem
lub . fubfiftere non poteft . Qua ergo aucto
ritate in natura perſonis præintellecta
Livi.
ece . fubfiftentiam effe perſuadebunt aliqui re
ona " centiores ?
An Præclara ſunt , quæ habentur in cele. Epiſt. So
berrima Epiſtola Sophronii approbata in phron Concil..
peno
funt Concilio generali fexto . Nos , inquit > gen . 6 )
unam poteſtatem novimus unius Deitatis, Årt. 11.
Epi
& quæcumque funt talia fingularia ,
 inc5o24
mpo L ef qua a na
i trib ſiptearſuonniaiulbsier fenftuirbatfui,s.
ftenttqiue nteuqrue
n
Jubfi u s bus s, e
c o
fufbtfeintias nfudndente , & in unam
eas ften educe s n
eamd tiam e ntes ,p eque x
nam , emqu ſenti artient
e am es ,
i tre eam
una n e sho dievident dDieſictat . Se
m x c ſen es erpeem d
e f unus Deus, una Dteiiatsa in trinbtues,ſub
fiftet ſs u s
ntiis fulgens , trecso bſiſtentie ,
p gnofc
Soeprhſone in una Deitate purnotteur. Sic
roni
us , quCiopnaculo infra ſtatu
r
fe loqui verba ilio
rum . Neque e
i n a m
nim , quiSty, plius qſuyid loqui ermit p
nodi llab
tit harum caru
m arum
pend
ium . l Theol
n
SopShed cur icebit oftris ogis quod
roni no licu
u o nſ u b ſ i t ? N o n illi licuict oa m
liter ſurparefig iſtenti nomen in di
nific æ
vinis nili pro andis perſonis , quia
C u
non aliter a onciliis pfurpatum eft .
rofi
Cu lit a q ua cu i fu tebi
unarm effer Deitamte min ltlroibu bfiftemntuir
fulg e m f s
ubfif is
enfte , nec tres illas tenti
ubmfif as in
una co tent dedu por
illis m ndenda iparmofeffioci, e ? Alia eft
Deit ſ u bfif
fcualngt atem in quatuor tent
ii
ente , quarum una abſolut fit s
perſmo i l u t u n aam dia
al conſnoales . Quæ l orum cum Pa
triibæu ſnuabnfti
ifate?nt P inte
Conci .
l Quis d per iam atres lle
Nic. 2 . Epip
art. 6 . xerint explica adhuc hani Diac
us o
Concilt Nicæn fecfuund
n
fifutsen in dici io o bfot.a Sub .
tiam inqui , n tiam
pmroupsr, ietati
t D
quamd bb ican ſu
a m ccoum a u s?
foflu def b
t
ſiſtent mmuni ub
iæ d e f
s , & tæ ften en
fores, an hæc i nitifo tali tiæ
conven unda
i Quo ergo ment illa
admit a t ? l oquit o m
tunt ? Nec ex ſeipſo ur Epi

pha
 De divinis relationibus , dc. 525
phanius , ſed ut diximus , Patrum ju
dicium referendo . Neſtoriani , inquit
dogmatizant confufionem , ſubfiftentiam ,
& naturam idipſum eſſe definientes
quod aliud elle atque aliud Alumni Các
tholicæ norunt Ecclefie . Caveant recen
Sed
tiores Theologi , ne cum Neſtorianis
Sube confuſionem dogmatizent naturam cum
ſubſiſtentia confundentes .
1. Sic Illuftrius eft Joannis Maxentii teftimo. Joann.
eftatur Maxen .
nium quam ut omittatur . Cum ergo Ne. in ſvá fid .
qke o ſtoriani quidam Chalcedonenfis Concilii prof.
definitionem eludentes dicerent , Conci.
com lium humanitati Chrifti perſonæ nomen
tribuiſſe , & Verbo nomen fubfiftentiæ ,
quod inquiebant , non impedit duas in
cuit 2: ;
indi. tiocinari oftendit cum nulla fit inter
s,quia perſonam , & fubfiftentiam differentia .
m eft . » Quapropter , inquit , impie quidam
bimur, » perſonam quidem homini , ſubliſten
Pentis tiam vero Verbo credunt a Synodo
ias in
i, deputatam . Non quod neſciant apud
lia eſt » Synodum idipfum effe fubfiftentiam
o dia
» quod & perfonam , ſed ne aperte vi
entiis 9 deantur duas ſubfiftentias , aut duas
- fit, „ perſonas introducere , hoc peſſimo ab
utuntur argumento . Nos autem u
num & idem fentientes fubfiftentiam
celle » elle quod & perfonam , & c. Nihil his
aco verbis apertius . Cur fi nomen fubſiſten
Sub . tiæ alterum ſenſum habere poterat , id
etiam Patres non explicabant , ut omnem hæ
t lub reticis diſputandi occaſionem amputa
defen rent ?
tenie Mirum , quod fubliftentiæ divinęabſo
illam lutæ defenſores Sanctum Thomam ſen
-Epi tentiæ ſuæ patronum fe habere geſtiant.
2• Qua !
 526 Liber quartus .
Qua in parte ſuorum operum ſubfiftens
1
S.Th. l . 1. tiam naturæ intellectualis a perſona di
Sent. dift. ftinxit S. Doctor? Primo confitetur, quod
26. 9. 1. a. ex uſu Sanctorum Patrum fubfiftentiæ
I. ad 4.
nomen pro hypoftafi , feu perſona ſu
mitur . An illorum uſum deſeruit , quos
adeo impenſe venerabatur ?
3. Sent . Sed ne obiter rem pertranfiiffe vi
dift.
2. art.5.3.4. deamur , varia ejus loca referemus . In
commentario ſuper librum tertium
Sententiarum aperte dicit , quod fi a
» natura divina circumſcribatur omnis
ratio perſonalitatis , neque erit fubfi.
ſtens in ſe, neque erit in aliquo ſub
ſiſtente . Quod li a natura divina cir.
» cumſcribantur perfonæ diftinctæ , quas
fides ponit , adhuc remaneret divina
natura ſubſiſtens, ficut Deum intelli
» gunt , qui non habent fidem Trinita
, tis , fine hoc quod intelligant ibi Pa
» trem , vel Filium , vel Spiritum fan
Aum . Unde adhuc remanebit ibi
» perſonalitas aliqua . An non ex Di
vo Thoma conſtat , quod in natura et :
iam divina ſubfiftentia aliqua concipi non
poteft, quæ non fit perſona ? Si diſtin
Aas Trinitatis Perſonas , quas fides ad
mittit , more Infidelium præfcindere
mus adhuc natura divina fubfiftens
conciperetur fub uno fuppofito , ſeu
perſona . Quod fi omnis perſonæ ratio
ab illa Summa natura præfcindatur ,
nulla erit in illa ſubſiſtentia . Hæc eft
Sancti Thomæ doctrina , hæc ejus pro
feſſio , & mira in omnibus cum Patrie
bus conſenſio .
qu . 9. de In Libro de quæſtionibus diſputatis
Pat.ar. 3. quærens utrum in Deo fit perſona , ut
hoc

1
|
 De divinis relationibus , &c. 527
hoc ſuadeat ait , quod perſona ſigni ,
72 ficat quamdam naturam cum quodam
modo exiſtendi. Natura autem , quam
E,quod
ftentiz perſona in ſua fignificatione includit ,
n ‫ ܐ ܐ‬-u eft omnium naturarum digniſſima
, quos 9 ſcilicet natura intellectualis ſecundum
» genus ſuum . Similiter modus exiſten
di , quem importat perſona, eft digniſ.
mes. In ſimus; ut ſcilicet aliquid fit exiſtens per
tertium ſe . Ex quo infert perſonæ nomen Deo
quod li a indignum non effe . Dicant prædi&ti re
I omnis centiores , qualiter in Deo ſubſiſtentiam
cluble perſonis præintellectam definiant . Ha
io libe bet fine dubio modum exiftendi per ſe ,
cina cite & eſt in natura intellectuali : ergo ſe
2 , quas cundum doctrinam Sancti Thomæ per .
I divina ſona effe debet , & confequenter qua
7 intelli tuor in Deo perſonæ admitti deberent .
Trinita Pergit ibidem S. Doctor in danda perſo
ibi Pa. næ notione dicens , quod perſonæ no
um fan. men aſſumitur ad fignificandum ſubſi.
zbit ibi ſtens in natura intellectuali . Maneat er.
ex Di go certum in doctrina Sancti Thomæ ,
cra et quod idem eſt perſona , & ſubſiſtentia
pinon in natura intellectuali .
diftin. In uno articulo fuæ Summæ quin
les ad quies repetit idem eſſe perſonam , &
ndere ſubſiſtentiam in natura intellectuali.Quæ
3.p. q.3.a.
Giltens rens enim , utrum divina' naturapræči- 3. ad 1. &
ſeu ſis perſonis Trinitatis naturam huma- z.
ratio nam aſſumere poſſit , hanc doctrinam
tur , » tradit , quod quia in divinis idem eft
c eft » quo eft , & quod eft , quidquid eo.
rum , quæ attribuuntur Deo in ab
pro
Parrie ,, ftraéto , ſecundum fe confideretur
» aliis circumſcriptis , erit aliquid ſub
uitatis >> fiftens , lo confequenter perfona , cum
, UE fit in natura intellectuali . Sicut igi
TOC 3 tur
 528 Liber quartus .
tur nunc pofitis proprietatibus perſo
nalibus in Deo dicimus tres perſo
nas , ita excluſis per intellectum pro
* prietatibus perſonalibus , remanebit in
conſideratione noſtra natura divina ut
39 ſubſiſtens , & ut perſona . Et per
hunc modum poteft intelligi , quod
27 aſſumat naturam humanam rarione
fuæ ſubſiſtentiæ , vel perſonalitatis .
Ecce jam ter repetitum , quod pro eo
dem fumitur perſona , & fubfiftentia in
divinis . Hoc adhuc in eodem loco bis
repetit . Quomodo hoc non perceperunt
viri oculariſſimi? Quomodo vera erit ifta
conſequentia S. Thomæ , eft fubfiftens in
natura intellectuali , ergo eft perſona
fi in natura intellectuali ſubſiſtentia quæ
dam reperiatur, quæ perſona non fit ?
3. P. q. 2. Quid amplius ? Quærens utrum unio
art. 2. Verbi incarnati facta fit in perſona , do .
ctrinam hanc præmittit , quod natura
fimpliciter effentiam ſpeciei ſignificat. Et
quia in humanis ſuperadditur aliquid ad
rationem ſpeciei, dum fit individua , ideo
ſuppofitum in ea natura ſubliſtens ab il.
la réaliter diſtinguitur ; non enim dici
mus quod hic homo fit ſua humani
tas , 1 Si
qua vero res ſit, inquit , in
» qua omnino nihil eft aliud præter ra
„ tionem fpeciei, vel naturæ fuæ , ſicut
eſt in Deo , ibi non eft aliud ſecun .
» dum rem ſuppoſitum , & natura , ſed
ſolum ſecundum rationem intelligen .
di; quia natura dicitur ſecundum quod
eſt eſſentia quædam , eadem vero dici
,, tur fuppofitum ſecundum quod eſt
→ ſubfiftens, & quod eft dictum de ſup
» pofito , intelligendum eſt de perſona
in
 De divinis relationibus , &c. 529
in natura rationali , vel intellectuali ,
», quia nihil eft aliud perfona , quam ra
tionalis naturæ individua ſubſtantia .'
Unde concludit, quod fi humana natu
ra non unitur Verbo in perſona , nullo Ad 1.
modo ei unitur . Et quare hoc ? Quia ,
ut ait infra , natura humana Verbo uni
ta eſt , ut per illud ſubfiftat. Nemo ne
gabit fincerus , hanc eſſe Sancti Thomę
doctrinam , quod natura divina in hoc
ſecundum rationem differt a ſuis perſo
nis ; quod natura eſſentiam fimpliciter ,
perſona vero modum ſubſiſtendi ſignifi
cat ; quod Verbum humanæ natură ſe
cundum divinam ſuam naturam imme
diate non unitur , quia per illam non
ſubliſtit. Quomodo per legitimam con
ſequentiam inferri poſſet, Verbum nul
lo modo efle unitum naturæ humanæ ,
ut illi ſubſiſtentiam præftaret, niſi uni
tum ſit in perſona ? An non hoc illi mu
nus præſtare poterat ipſa divina natura ,
fi fubfiftentiam perſonis præintellectam q. 3. ar . 2 .
habeat ? Hoc idem infra repetit , quod
naturæ divinæ non convenit eſſe termi.
num aſſumptionis ſecundum ſeipſam ,
ſed ratione perſonæ , in qua conſidera
tur .
Imo in quæftione præcedenti erroneum 4.2 . ar. 3.
9 eſſe aſſerit , quod quidam ignorantes
habitudinem "hypoftafis ad perſonam ,
licet concedant in Chriſto unam ſo
» lum perfonam , pofuerunt tamen a
» liam hypoftafim Dei , & aliam homi
„ nis , ac ſi unio facta fit in perſona ,
non in hypoftaſı. Ratio erroris eſt 2
quia perſona non addit ſupra hypofta
fim niſi determinatam naturam , ſcilicet
Tom. I, Z ra
 530 Liber quartus .
rationalem . Hypoſtaſim autem , & ſub
fiftentiam idem eſſe dicit . Et quidem a
tempore Concilii Alexandrini fub San
eto Athanaſio convenerunt Latini , &
Græci Patres , ut eadem effet utriuſque
nominis fignificatio . Videant ergo ex
mente Sancti Thomæ tam vetitum effe
duas in Chrifto hypoftafes , aut fubfi
ftentias dicere , quam duas perſonas
Quare ergo tam ftudiofo Patrum diſci .
pulo tribuere volunt , quod aliquam in
Deo fubfiftentiam agnoverit , quæ per
ſona non fit ?
De hoc ſubſiſtentiæ genere loquitur
S. Thomas , inquies , quæ naturam non
folum per ſe ſubfiftentem facit , fed et
iam alteri fuppofito incommunicabilem
reddit. Nec quidem hæc diſtinctio com
municabilis , vel incommunicabilis illi
umquam in mentem venit . Hoc unum
ad rationem perfonæ perpetuo requirit ,
quod fit in natura intellectuali * fubfi
Itens
Videant hi Theologi, quam novus ſit
illorum loquendi modus . Si vera fit eo .
rum ſententia , duas in Chrifto fubli .
ftentias contra Patrum doctrinam , &
Conciliorum definitionem fine ſcrupulo .
dicere poterimus. Quid enim ? An non
natura per Verbum aſſumpta fubftantia
eſt per fe fubfiftens hoc fenfu , quod a .
lio non indigeat, cui tanquam ſubjecto
inhæreat ? Per quid aliud ab accidenti
bus differret? Ergo fi hoc ad ſubfiften
tiam fufficiat , natura illa humana ali.
quam retinuit ſubfiftentiam , non perfo .
nalem quidem , ut cum illis loquamur ,
fed aliam . Et conſequenter duæ in Chri
fto

a
 De divinis relationibus , & c. 531
ube fto fubfiftentiæ erunt , una perſonalis
& altera non perſonalis. Quis umquam
Patrum fic locutus eft ?
& Præterea , fiin Deo ſtatuenda fit ſub
QUE fiftentia perſonis præintellecta , Deus
ut ipſi fatentur , perſonis præintellectus 1
ſubſiſtens erit , & confequenter hic Deus
dici poterit , ad ipſumque ut perſonis
præintellectum creationis opus pertine
bit , quod forte etiam ipſi non negant.
Illud divinum ens perſonis præintelle
Etum erit fubje &tum quod divinarum o
perationum , & fic proprie , & immedia
te divinæ operationes ſuppoſitorum , ſeu
perſonarum non erunt , quia ſuppoſita
divina , ſeu perſonæ non erunt imme
diatum principium quod operationum ,
ſed ſubjectum illud fubfiftens perſonis
præintellectum . Si enim ſubjectum illud
divinum fubfiftens eft , operationis prin
cipium effe poterit , operationes illi tri
buentur . Et fic divinæ operationes trium
Trinitatis perſonarum operationes non
erunt , ſed illius fubfiftentis ſubjecti .
Ad illas materialiter folum , utdicunt ,
& concomitanter fe habebunt perſonæ ,
non vero per modum principii quod į
quia ſubjectum præintelligitur , cui tan
quam vero principio quod tribuuntur .
Intellectio divina , & voluntas erunt
principium quo illarum operationum
& fubjeétum illud fubfiftens erit princi
pium quod . Jamque creationis opus
Trinitatis proprie , & immediate non e
rit , fed unius Dei fubfiftentis , & per .
fonis præintelle &ti . Mirum fi quis um
quam Patrum hanc Theologiam do
cuit .
Z 2 Imo ,
 532 Liber quartus i
Imo , inquies , quomodo aliter unus
Deus creator dicetur , fi Deus ut per
ſonis præintellectus ſubſiſtens non lit
cui creationis opus tribuatur ? Non ideo
Deus creator unus dicitur ; ſed quia di
vinæ perſonæ , in quibus natura divina
ſubfiftit , unam communem habent o
mnipotentiam , qua creationis opus per
fecerunt .
Tandem fi effentia divina per talem
ſubfiftentiam perfonis præintellectam fiat
unum quid fubfiftens , & ſubjectum per
ſe capax operationis , ut ipſi volunt ,
proceſſiones divinæ ab illo ſubſiſtente ſub
jecto provenient , non a perſonis . Quid
enim ? Numquid non intellectio divina
in illo fubjecto fubfiftente eſt operativa ,
& infinite fæcunda ? Quid ergo illi deeft
ad Verbi productionem ? Similiter in illo
infinite fæcunda voluntas Spiritum ſan .
Etum producere debuit . Dicent ideo
intelle & tionem , & volitionem eſſentialem
in illo uno ſubſiſtente terminum ad in.
tra producere non poſſe , quia princi
pium productivum à termino diſtinctum
effe debet , illique incommunicabile :
Hoc quidem verum eft . Sed adhuc to
ta manet difficultas . . Quomodo enim
intellectio divina modificata , & fubfi
ftens in illo uno ſubấftente 2 cum fit
æque infinite fæcunda ad Verbum pro
ducendum , quam ut modificata in per
fona Patris , illud non producet ? Cur
1 non ab illo uno fubfiftente tam bene
Verbum diſtingueretur propter relatio
nem originis , quam de facto a perſo
na Patris diſtinguitur?
Imo cum intelligere , quod Verbum
pro
 De divinis relationibus, & c. 533
producitur , utpote naturale , & necef
ſarium primum fit noſtro concipiendi
modo divinæ intelle &tionis exercitium ,
ad illud pertinere debet , quod in Deo
tanquam primum fubjeétum fubfiftens
concipitur . Nam eo ipfo quod aliquid
concipitur per modum Tubje ti fubaften
cis , concipitur ut principium integrum
operationis . Ergo illud primum fubje
cum intellectivum in Deo concipi de 1
1
bet ut intelligens actu pro priori ad
perſonas , & conſequenter ut producena
Verbum ; cum Verbum produci debeat
per primam , & naturalem Dei intelle
& tionem . Et fic contra apertas Eccleſiæ
definitiones verum erit dicere , quod ef
fentia generat , quod effentia fpirat. Vi.
deat prudens Lector , quam periculo
fum fit novis loquendi modis uti in
Myſteriorum expofitione .
3 Objiciunt tamen 1. in Epiftola Aga
Concil.
thonis Papæ ad Concilium generale ſex. Conß . 3.
tum hæc verba legi . Confitemur trium art. 4 .
fubfiftentiarum unam fubfiftentiam . Ergo
præter relativas ſubfiftentias abſolutam
unam , & communem agnovit Summus
Pontifex , & cum eo Concilium .
At mendoros effe codices , in quibus
verba fic leguntur , manifeſte paret :
Quæ enim alia erat Summi Pontificis
intentio , quam ut tres in Deo perfo
nas , ſeu ſubfiftentias cum unitate fub .
ftantiæ confiteretur? Verba clara funt .
Credentes in Deum Patrem , & c. Unita
tem quidem eflentie , Trinitatem vero
perfonarum , ſeu fubfiftentiarum . Unde
correcti omnes Codices tam Græci quam
Latini habent , trium fubfiftentiarum
z 3 unam
 534 Liber quartus .
unam fubftantiam . Texão UTOSGOEWY mica
doreen
Objiciunt 2. hæc Auguſtini verba
S. Aug. 1. quæ valde ponderant. Si aliud eft Deo
7.deTrin:
C. 4. in fi . efle , aliud fubfiftere , ficut aliud eft
ne . Deo effe , aliud Patrem effe , quod
enim eft , ad ſe dicitur , Pater autem
23 ad Filium dicitur ) relative ergo ſub
fiftit , ficut relative gignit . Ita jam
ſubftantia non erit fubftantia , quia
is relativum erit . Sicut enim ab eo ,
, quod eſt effe , appellatur eflentia ,
» ita ab eo , quod eft fubaftere , dici
» mus ſubſtantiam ; abfurdum eft au
» tem , ut fubftantia relative dicatur .
Verum fi hæc verba aliquid faciunt ,
contra ipſos quoque militant . Abfurdum
judicat S. Auguftinus dicere ſubſiſtencias
relativas • An hoc ipfi concedent ? An
non confitentur tres in Deo dari ſubli
ftentias relativas ? Cur ergo tam contra
fe, quam contra nos hoc Sancti Augu
itini teftimonium proferunt ?
S. Auguftinus , ficut & S. Hieronymus,
fufpecta habuit vocabula ſubſtantiæ , &
fubaftentiæ . Unde illa in Deo ponere 1
renuit ; ftatim enim poft verba citata
adjungit : Si tamen dignum eft, ut Deus
dicatur fubfiftere . Deinde in initio capi
tis ſequentis probat , Deum proprie lo
quendo ſubſtantiam dici non poffe , cum
fubftantia fit ſubjectum in quo funt
proprietates , & accidentia , ficut color,
aut forma in corpore . » Deus autem ,
» inquit , fi fubfiftit , ut fubftantia pro
» prie dici poſſit , ineſt in eo aliquid
» tanquam in ſubjecto , & non eft fim
» plex . Et fic concludit : Unde manife
Itum
 De divinis relationibus , c . 535
ftum eft , Deum abuſive ſubftantiam
vocari . Deum ait effentiam potius
vocari debere , quam fubftantiam . Non
adhuc nota fatis erat facta inter Lati
nos , & Græcos conventio , ut ſubfiften
tia , & hypoftafis pro eodem ſumeren
tur . Unde vocabula ſubſtantiæ , & ſub
fiftentiæ in Deo aſſerere non audet . Vi
deant adhuc , qui hoc teftimonium ob
jiciunt , quod S. Auguſtinus non minus
in Deo negat fubfitentiam abſolutam ,
quam relativam .
Objiciunt 3. Sanctum Thomam , quem
omnino in ſuas partes trahere volunt. S. Thom.
Sanctus ergo Do &tor uno in loco dicit., l. 1. Sent.
» quod natura divina in fe eft habens Diſt. 21.9.
effe fubfiftens , nulla perſonarum di- Et 3. Sent.
ftin & ione intellecta . Alio in loco di- diſt, 6.qu.
cit quod aliud eft de Deo , & de On ad 2. art. 2.
2.
„ mnibus aliis rebus , quia in Deo ipfa
eſſentia fubfiftens eſt . :
Sed certe vanus verborum luſus. In
primo loco vult S. Doctor , quod natu.
ra divina , etiam nulla perſonarum di
ftin &tione intellecta , fubfiftens concipi
poffit , quia excluſis tribus perfonis ,
quas Fides docet , fub uno fuppofito
concipi poffet, ut illam infideles Judæi
concipiunt . Et in hac falſa fuppofitione
fubfifteret quidem non præcife ratione
folius eſſentiæ , fed ut per unum folum
ſuppofitum terminata . Indifferens enim
eft ad hoc ut ſubfiftere poffit , quod u
nam vel plures perſonas habcat . Ad
ſecundum locum refpondet optime );
Nicolai , Dei effentiam fubfiftentem el
fe , non quia fine proprietatibus perſo
nalibus fubliftit , fed quia cum illis
Z 4 idem
 536 Liber quartus .
idem eft realiter , illafque fecum fert
infeparabiliter . Hæc eft fecundum San
Ai Thomæ doctrinam inter naturam
Dei, & creaturarum differentia , quod
natura creata a ſuis ſuppofitis realiter
diftinguitur, ut ex verbis fupra relatis
patet ; natura vero divina idem eft rea
Iiter. cum fuis fuppofitis . Unde recte
dicitur , quod ipfa Deieffentia fubfiftens
eft , quia idem eft realiter cum eo , per
quod ſubliſtit. Et quid interpretatione
5 opus eft ? Nonne ſe ipſum fatis expli
as cat? Addit enim . Ipfi eſſentiæ divinæ
fecundum ſe debetureffe, imo ipfa eft
ſuum eſſe ſubfiftens . Unde eſſentia a
» perſona non differt fecundum rem , &
ideo effe eflentiæ eft etiam perſonæ ..
Ecce cur ipſa effentia Dei fubliſtat , quia
idem realiter eſt cum perſonis , in quibus
fubfiftit . De hoc nemo dubitat ; fed ut
valeret argumentatio , proferendus eſſet
locus aliquis , in quo S. Thomas abſo
lutam in Deo ſubĞftentiam admitteret
præter ſubſiſtentias relativas. Hoc qui
dem petendum , fed numquam ſperan
dum eft .
Dicant quantumcumque voluerint
quod cum eſſentia divina etiam ut per
fonis præintellecta infinita fit in perfe
& tione , ſubGftentiam habere debet , quæ
magna perfectio eft . Hoc totum verum
eſt . Sed inde non ſequitur , quod quar
tam illam fubfiftentiam habeat . SubG
ftentiam habet perfectiſſimam , quia idem
eſt realiter cum ſuis relativis Tubſiſten
tiis , fuifque relationibus fubfiftendi vim
tribuit .

QUÆ
 De divinis relationibus, & c. 537

QUESTIO QUARTA .

Quid , eo quot ſint Notiones in divinis .

Nocionis nomine rationem uni per

fonæ potius quam alteri propriam
Theologi intelligunt , qua perſona illa
cognoſcitur . Unde notant, quod quam
vis hæc tria idem ſint, relatio , proprie
tas , & notio , tribus tamen nominibus
diſtinguuntur . Relatio dicitur per reſpe
Etum ad terminum , proprietas per re
ſpectum ad perfonam , cujus eſt proprie.
tas, notio autem per reſpectum ad in
tellectum creatum , cui eſt ratio mani.
feftandi perſonam . Tria ergo requirun
tur , ut aliquid in divinis notio dicatur .
Primum eſt , quod aliquid ad originem
pertinens fignificet; ſolis enim originis
relationibus perfonæ diſtinguuntur . Se
cundum eft , quod aliquid ſpeciale di
'cat , quia quod tribus perſonis commu
ne eſt, non poteſt eſſe ratio difcernendi
unam perſonam ab alia . Tertium eſſe
dicunt , quod ad dignitatem pertineat ,
vel illam denotet ; perſona enim digni .
tatis nomen eſt .
Ex his Theologi communiter inferunt,
quinque in divinis dari notiones , Pater
nitatem nempe , & innaſcibilitatem in
Patre ; Filiationem , feu generationem
in Filio ; fpirationem activam in Patre ,
& Filio , fecundum quam ſunt Spiritus
Sancti principium ; & tandem proceffio
nem , leu ſpirationem paffivam in Spi
ritu Sancto
Tot in divinis notiones poni debent ,
Z 5 quot
 538 Liber quartus .
quot ſunt ordines originum ad dignita
tem pertinentes , cum notio ad ordinem
originis pertineat . Quinqueautem ſunt
originis ordines in Deo , poſitivi quatuor ,
& unus negativus , five qui negative ad
originem fpectet , & dignitatem dicat .
Multa hæc diſcuſſione non indigent
Duæ funt in divinis proceffiones , per
viam intellectus una , altera per viam
voluntatis. Quælibet duplicem ordinem
poſitivum originis importat. Prima pro
ceffio importat ordinem ejus a quo eft
alius , & hic ordo vocatur paternitas
Patriſque notio eſt, quia Patrem mani.
feftat : Importat etiam ordinem ejus ,
qui eft ab alio , diciturque Filiatio , quæ
Filii notio eft . Secunda quoque procel
fio duplicem fuum pofitivum originis
ordinem habet , & ejus , a quo eft a
lius , & ejus , qui ab alio eft . Spiratio
activa ordinem ejus dicit , a quo eft & •
lius, & hæc eft Patris , & Filii nocio ,
in quantum ſunt principium ſpirans Spi
ritum San & um , & a quo Spiritus San
& tus procedit . Spiratio pafliva ordinem
ejus importat, qui ab alio eft , & hæc
eſt Spiritus Sancti notio .
Negativus originis ordo eſt ejus >
quo eſt alius , & qui non eft ab alio ".
Et hunc ordinem originis negativum ,
vel negative ad originem fpectantem
fert innafcibilitas , quæ altera Patris
S. Auguft. notio eft . Alia notio eft , inquit S.
lib.
Trin.c. 6. Aug. qua intelligitur genitor , alia qua
ingenitus.
Cætera , quæ de divinis perfonis di
ci poffunt , vel ad perſonas plene con
fitutas non fpectant , vel ad dignitatem
non
 De divinis relationibus, c. 539
non pertinent , ideoque notiones pro
prie non dicuntur ; qualia ſunt nomi.
na generationis in Patre, nativitatis in
Filio , quæ generationem in fieri figni
ficant .
Inſpirabilitas in Filio notio ejus non
dicitur , quia ad dignitatem , non perti.
net . Quæ enim Filio dignitas, ut uno
potius modo quam alio a Patre proce
dac ? Non eadem eſt innafcibilitatis ra
tio . Hæc enim magnam in Patre digni
tatem ſupponit , quod fit primum & on
riginale principium omnium divinarum
emanationum .
Sunt alia quædam nomina , quæ Fi
lii , vel Spiritus Sancti propria funt ,
quæ tamen inter notiones non ponun
tur , quia ad aliquos ex prædiétis redu.
cuntur, necmajorem perſonarum mani
feftationem faciunt . Sic Verbum , &
imago quamvis nomina fint Filio pro
pria , inter notiones non recenſentur
quia ad filiationis relationem reducun
tur , nec magis Filii perſonam expli
cant . Quid enim eft effe Verbum
feu Patris imaginem , ipfiuſque ſubſtan
tiæ fplendorem niſi a Patre per viam
intellectionis procedere , in quo vera
generationis , & Filiationis ratio confi
ftit ? Similiterdonum , quamvis Spiritus
Sancti proprium nomen lit , novam ejus
notionem non conſtituit , ſed ad ſpira
tionem pallivam reducitur. Propria quip
pe doni ratio eft ex amore procedere ,
quod idem indicat , & expreſſius fpi
rationis paſſivæ nomen .

ż 6 : QUE
-
 540 Liber quartus .

QUÆSTIO QUINTA .

Quæ nomina ſingulariter , vel pluraliter

in Deo dicenda fint.

Anc regulam Theologi communi

H ter ſtatuunt , ut hæc nomina in
divinis ſingulariter dicantur , quæ perſo
nis divinis ratione folius eſſentiæ con
veniunt ; illa vero pluraliter ? quæ eis
ratione proprietatum perſonalium com
petunt . Si quæ autem fint , quæ illis
ratione fimul effentiæ , & proprietatum
perſonalium competant , in fingulari ,
Concil. vel in plurali indifferenter dici poffunt.
Tolet. 11. Tradit hanc regulam Concilium Toleta
in fidei num it . his verbis : Hoc folum nume
prof. rum infinuat quod adinvicem funt , & in
hoc numero carent , quod ad fe ſunt .
S. Aug. 1. Quapropter , inquit Sanctus Auguſti.
5.de Trio, nus , illud præcipueteneamus , quidquid
c. 8 , ad fe dicitur præftantiffima illa & di
vina ſublimitas , fubftantialiter dici ;
quod autem ad aliquid , non fubftan
, tialiter , fed relative ; tantamquevim
eſſe ejuſdem ſubſtantiæ in Patre , &
Filio , & Spiritu Sancto , ut quidquid
de fingulis ad ipfos dicitur , non plu
raliter in ſumma, ſed ſingulariter ac
cipiatur . Quemadmodum enim Pater
by Deus eft , & Filius Deus eft , & Spi
ritus Sanctus Deus eft , quod ſecun
dum fubftantiam dici nemo dubitat ;
u non tamen tres Deos , ſed unum
, Deum dicimus eamdem ipfam præ
ftantiſſimam Trinitatem ; ita magnus
» Pater, magnus Spiritus Sanctus , non
ta
 De divinis relationibus , & c. 541
tamen tres magni , ſed unus magnus ,
&c. Idem in Symbolo Sancti Athana
92 fii vulgariter runcupato reperietur .
Facile erit hanc regulam fingulis no
minibus applicare . Hinc clare decucitur,
unam in Deo dici exiftentiam , plures
autem ſubſiſtentias , quia primum divi
næ Trinitati ratione ſubftantiæ , aliud
autem ratione perſonarum , ſeu relatio
num convenit . Similiter una dicitur 2 .
ternitas , & una infinitas . Hæc enim
nomina non ratione relationum , fed ef
ſentiæ ratione Deo conveniunt .
Ex eadem regula deducitur , quod di
vinæ perſonæ vel una res , vel plures
res dici poſſunt . Ut enim ait S. Tho . S. Thom ,
mas 7 hoc nomen res eſt de tranſcen 1. p. 9.39
art . 3. ad
dentibus , quæ ſcilicet in omnium con. 3.
ceptu reperiuntur, quæ funt aliquid , &
non puræ fictiones . Quis autem divinas
relationes , aut perſonas fictiones dicat ?
Ergo ſumendo nomen res pro ſubſtantia ,
ſeu eſſentia , una fumma res in Deo di
ci debet ; ſed nomen illud ſumendo pro
relatione , aut perſona , plures res dici S. Anf.l.
poſſunt . Unde S. Anfelmus ait , quod de Incar.
Verb.c.3.
nemo Chriſtianus confitetur , Patrem ,
& Filium fecundum propria , id eſt ſe
cundum relationem paternitatis , & filia
tionis unam rem effe fed duas . Una
autem fumma res ſunt ſecundum ef
fentiam . Quomodo ergo , inquies , Conc. La
nivit Concilium Lateranenſe quartum , teran. 4.
-veram , & credendam eſſe Petri Lom- c. 2.
bardi ſententiam , aſſerentis unam quam
dam ſummam rem effe Patrem , Filium ,
& Spiritum Sanctum ? Imo una lumma
res ſunt tres divinæ Perſonæ ratione ef
fen .
 542 Liber quartus .
ſentiæ , quam unam ,& eamdem habent .
Sed tres res ſunt ſecundum fuas relati
vas proprietates . De eſſentiæ unitate lo
quitur evidenter Concilium cum Petro
Lombardo . Quia , inquit , quelibet trium
perfonarum eft illa res , videlicet fubftan
ria , efſentia , live natura divina . Quid
expreflius ?
Eadem ratione in Deo tres unitates ,
ficut una unitas dici poffunt , fecundum
qucad unitatis nomen effentiæ , vel per
fonis tribuetur . Tria tamen individua in
Deo non dicuntur . , Individuum enim ,
S. Tho. I. , ut ait Sanctus Thomas , in hoc a
p.9.30. a. 9 perſonæ nomine differt 2 quod indi.
viduum fignificat naturam , vel indivi
duum ex parte naturæ cum modo exi
ſtendi , qui competit fingularibus .
Nomen autem perſona non eft impo
fitum ad fignificandum individuum ex
parte naturæ , fed ad fignificandam
,, rem ſubGiftentem in tali natura . Cum
ergo individui nomen ſccundum fuam
formalem fignificationem naturam ſignifi
4
cet,multiplicatis individuis naturam mul.
tiplicari neceffe eft , quod in Deo Fides
non admittit . Sed quia perſonæ nomen
immediate fuppofitum fubfiftens in na
tura fignificat , nihil obftat , quod cres
in Deo perfonæ dicantur , cum in Deo
tria Gint ſuppofita in una effentia fub
Giftentia .
Ut tamen in quibuſdam Divinis ap
pellationibus omnis æquivocatio tolla
tur , notandum eſt , quod aliquod no
men ſubſtantive vel adjective fumi pot
eft. Subſtantive ſumitur, quando ad fi,
gnificandam formam conftituentem , vel
na
 De divinis relationibus , & c. 543
naturam trahitur : Adjective vero fumi
tur , quando ad ſignificandum illius for
mæ , aut naturæ fuppofitum immediate
refertur . Unde dici non debet , quod
Pater , Filius , & Spiritus Sanctus ſing
tresDii , aut tres Creatores . Hæc enim
nomina ſubſtantiva funt , fignificantque
per modum ſubftantiæ . Cum ergo in Deo
non ſint tria creationis principia , ſed u
num , ideo unus Creator dici debet
non tres Creatores . Tres tamen crean
tes dici poſſunt, quia illud nomen creans
adjective fumitur . Similiter Pater , &
Filius duo Spiritus San & ti fpiratores di
ci non debent propter unitatem fpira
tionis , quam fignificat Spiratoris no
men , quamvis duo fpirantes dici por
fint , quia nomen ſpirans adjective , &
pro perſona ſumitur .
Sed , inquies , an ferendum fit , quod
quis in Deo tres æternos , tres immen
fos , & infinitos dicat , cum fint tres Per
fonæ æternæ , immenſæ & infinitæ ?
Hanc expreffionem prohibere videntur
Symbolum Sanéto Athanaſio tributum ,
& Sanctus Auguftinus fupra citatus . Si
tamen hoc nomen eternus immenfus >
& c. adje & ive fumatur , nihil impedit ,
quod in Divina Trinitate tres æterni 3
aut tres immenſi dicantur , ut reſolvit S.
Thomas , qui & addit , hujuſmodi nomi- S.Th. fup
na in plurali dici , quando additionem dift. 9.9.6
aliquam habent , per quam ad ſuppofi- art. 2.
tum ſignificandum trahuntur , ut v.g. no
mina coæqualis , aut coæternus. Hæc in
plurali dicuntur , quia manifefte pro fi
gnificanda perfona ſumuntur , perſonam
enim perſonæ comparant . Tres ergo co
· æqua
 544 Liber quartus .
æquales, tres coæternidicendi ſunt, non
autem unus coæqualis, aut coæternus .
Et hic loquendi modus in Concilio La
teranenſi quarto jam citato determinatus
elt . Ibi enim Pater , Filius , & Spiri
tus Sanctus vocantur confubftantiales >
coequales , coomnipotentes , có coveterni .
Ex hac eadem regula dicendum eſt ,
quod alius ſit Pater , alius Filius , alius
Spiritus , non tamen aliud , ut idem
Concilium loquitur ; quia nomen alius
perſonam nomen vero, aliud naturam
ſignificat.
Recolendum eſt quod fupra monui
mus , caute hoc in Myfterio proceden
dum effe . Unde cavenda ſunt nomina ,
quæ vel Arii , vel Sabellii, vel alicujus
alterius errorem ſaperent. Sic poft Con
cilium Toletanum xi. Deum triplicem
dici non debere determinat Sanctus Tho
S. Th . s.p.
qu. 32. a. mas , quamvis Trinus in Perſonis dica
3. ad 3 . tur. Differentiæ ratio eft , quia , ut ait
Sanctus Doctor , triplicitatisnomen in
æqualitatis proportionem ſignificat,quain
non dicit Trinitatis , aut trini nomen .
S. Aug. l . Eamdem rationem affignavit Sanctus Au
6. de Tr. guftinus. ,, Nec quoniam , inquit , Tri
C.7 » nitas eft , ideo triplex putandus eft
» alioquin minor erit Pater ſolus, aut:
Filius ſolus , quam ſimulPater , &
Filius . Vitandum ergo eſt triplicis ,
aut triplicitatisnomen in Divinis Perro
nis , quamvis Trini , vel Trinitatis no
men illis tribuatur .
Nomina diverſitatis , & differentię vi
tari etiam debent ', dum de Trinitatis
Myſterio loquendum eft . Hæc enim no
mina diſtinctionem in forma fupponunt .
Un
 De divinis relationibus , c . 545
Unde Filius a Patre differens > aut dir
crepans dici non debet , niſi addatur
quod differens eft in proprietate perſo
nali .
Difficultatem facit nomen hoc Solus .
Si categorematice , id eft abfolute , &
fine ulla adjectione fumatur , inquit San- s . Th. id
etus Thomas ', Deo tribui non debet , art. 3.
folitudinem enim poneret - termino , cui
adjungeretur , & fic Deum folitarium ,
& fine confortio effe fequeretur , quod
dicere non patitur Trinitas Perſonarum .
Solus ergo Deus.congrue non dicitur .
Si vero nomen folus lyncategorematice ,
id eſt cum alicujus additi implicatione
ſumatur , de Deo dici poteft . Quemad
modum enim dicimus ; folus Socrates
ſcribit , fic recte dicimus , folus Deus k
ternus eſt , omnipotens eft , &c. Tunc
enim nomen hoc folus alia ſuppoſita
non excludit abſolute , ſed ſolum a con
ſortio illius prædicati. Dum dico quod
folus Socrates fcribit , non fignifico ,
quod abſolute fit folus, & quod nullum
habeat aliorum hominum conſortium
ſed quod folus fit in fcribendo . Simi
liter cum dico folum Deum æternum
effe , non ſignifico quod Deus fit abfo
lute folus, & quod nullum habeat Per
.fonarum conſortium , fed quod nullus
præter illum æternus fit .
Quid fi in Deo non effet Trinitas Per.
fonarum , & eflent Angeli , aliæque Crea
turæ ? an in hac ſuppoſitione diceretur
Deus ſolus , aut folitarius ? Imo , in
quit S. Thomas. Non enim tollitur fo- Ib. ad 1.
litudo per aſſociationem alicujus quod
eſt extraneæ naturæ . Aliquis in horto
fuo
 546 Liber quartus .
fuo folus eſſe dicitur , etiamfi ibi fiót
multæ plantæ, & animalia .
Quærit Sanctus Doctor , utrum faltem
hoc nomen folus termino perſonali in
Divinis adjungi poffit , dicendo v. gr .
Solus Pater eft Deus . Difficultas inde
maxima oritur , quod Chriftus Patrem
ſolum Deum eſſe dixiffe videtur ; ait
enim de illo , Ut cognoſcant te folum
Joann. 17. Deum verum .
Hæc autem propofitio , Solus Pater
eft Deus , multos Tenfus habere poteft ,
qui cum nimis intricati fint, & in uſum
communem non veniant, deferendi funt .
Sic enim verti poffet propofitio ſolas
?
Pater eſt Deus , id eft ille , qui ſolus
eft Pater , vel cum quo nullus alius
Pater eft , eft Deus In hoc intricato
fenfu vera effet propofitio . Sic verba
S. Auguft. hæc , Verbum erat apud Deum , intelligit
lib.6. de Sanctus Auguftinus tanquam de folo Fi
Trin . c.2. lio dicta . Ethunc fenſum faciunt : Ver .
bum , quod folus eft Filius , erat apud
Deum . Ifta tamen propofitio , folus Pa .
ter eſt Deus , ſumpta abſolute , & in
proprio fenfu falſa eſt . Unde , ut con.
S. Th. ib. cludit Sanctus Thomas , talis locutio
art.4. non eft extendenda , ſed pie exponenda ,
ficubi inveniatur in authentica Scriptu
ra . In hac enim propoſitione, folus Pa
ter eft Deus ; nomen folus fubjeétum pro
prie refpicit , & non prædicatum , Ten
Tumque facit , quod Pater folus, & non
alius eft Deus .
Chriſti autem verba ad Patrem dire.
eta , Utcognofcantte folum Deum verum ,
alium fenfum faciunt. Diverfæ funt hæ
propofitiones , folus Pater eft Deus , &
Ра• 1

1
 De divinis relationibus, c. 547
Pater eft folus Deus verus . In prima
propofitione nomen ſolus pro ſubječto ſie
gnificat . De Patre enim folo enuncia
m (alten
tur quod fit Deus . Unde falſa eſt pro
Chali in pofitio , niſicum prædicta circumlocutio
1. gr. ne ſumatur . At in iſta propoſitione
2 inde Pater eft folus Deus verus , nomen folus
non ad ſubjectum , fed ad prædicatum
pertinet , ut ſupra circa Tractatus ini
it foluen tium monuimus . Hunc enim ſenſum fa .
cit . Pater eft ille Deus , qui folus ve
as Pater rus eſt. Unde non excludit alias Perſo
porell, nas Trinitatis , quæ fimul cum Patre
3 ulum ſunt ille Deus verus ; fed alias quæ ſunt
i funt. extraneæ naturæ . Sic illa verba intelle
folus xit S. Auguftinus dicens , quod de tota S. Auguft.
ui folus Trinitate intelligenda ſint , quamvis pau- Tri
lib.6
s alius lum obſcure loquatur. n ..Cog
deo
otricato Tandem dum de hoc Myſterio agitur,
c verba adeo exacta debet eſſc locutio ut a
telligit nomine ſingularis, & unici abftinendum S. Th. ib.
olo Fi effe moneat S. Thomas, ne perfonarum S.SI Hilar.
:
numerus tolli videatur . Hanc regulam lib . 7. de
apud prius tradiderat Sanctus Hilarius . A Trin.
5 Pa . Deo , inquit , excluditur fingularitas , o
& in
unici intelligentia . Imo addit facrilegum
Con
eſſe Patrem, & Filium fingularem Deum
curio predicare . Unus ergo Deus dicendus eft ,
nda, non unicus . Si tamen nomen unicus ter
peut mino perfonali in Divinis apponatur , le
Pa gitimum ſenſum facit . Proprie enim de
Droo Verbo dicitur , quod fit Filius unicus Pa
Ten tris , quia in Divinis plures Filii non
non funt. Neque tamen , inquit S. Thomas ,
dicimus Deum unicum , quia pluribus
Fireo Perſonis Deitas communis eft .
4m ,
ha
СА.
 548 Liber quartus .

CAPUT IV.

De Miſione Perfonarum .

N hoc tractando Capite non multum

I ,
lam habeat difficultatem . Miſlionem in
Divinis definiunt Theologi , proceſſio
nem originis a mittente , cum novo mo
do exiſtendi, & operandi in aliquo lo
co . Duplicem enim habitudinem Miſlio
S. Th. l. importat , inquit Sanctus Thomas, unam
P. q. 43. a.
1. miſli ad eum , a quo mittitur , aliam
miſſi ad terminum , ad quem mittitur .
Unde nec fola æterna proceſſio unius
Perſonæ ab alia miſſionem facit , alias
Divinæ miffiones æternæ eſſent , nec ſo
lus effectus in tempore productus , fed
utrumque ſimul . A Patre exire , & ve
S. Aug.
7.be Trinl.. nire in hunc mundum , mitti eſt , ait S.
C. 5. Auguſtinus.
Miſſio autem tripliciter fieri poffe con
cipitur , ut notat Sanctus Thomas ; vel
ſecundum imperium , ut fervus a Domi
no mittitur ; vel ſecundum confilium , ut .
fi Conſiliarius Regem mittere dicatur ad
-bellum ; vel ſecundum originem , ut fi
dicatur, quod Aos ab arbore emittitur ,
vel fplendor a Sole . -Nec primus , nec
ſecundus mittendi modus Divinis Perſo
nis convenit , quarum una non eſt aliis
auctoritate , vel ſcientia fuperior . Hu
juſmodi enim miſiones in Perſona mil
ſa imperfectionem ſupponerent, quę in
Perſona Divina concipi non potest . Re
ſtat
 De Miſione perfonarum . 549
Itat ergo , ut eatenus una Perſona Dia
vina mittatur , quatenus originem habet
ab alia , & deftinatum quemdam tempo
ralem effectum operatur : Sicque Pater
folus non legitur miffus, inquit Sanctus
Auguſtinus , quoniam folus non habet S. Auguft.
auctorem , a quo ſit genitus , vela quo Serm . A
walaam rian . 6. 4 .
procedat.
207 006 Duplex eſt milionum genus , invifibi
nonen in lis una , viſibilis altera . Viſibilis fuit
roceffio Verbi Incarnati miſſio ; ut enim ait ,
Ovo mo ex Deo proceſſit, bou venit in mundum . Joan. 8.
quo la Venit , inquam , aſſumpta natura huma
Millio na , & ut magnum Redemptionis opus
s, unam impleret. Ecce ergo viſibilem miſlionem ,
iam
7 al quæ facta eſt cum effectu vifibiliter ap
parente , & repræſentante Perſonam mil
mittitur.
10 unius ſam . Non tamen ad vifibilis miſſionis
i, alia; rationem abſolute requiritur, quod viſi
nec lo bilis creatura aſſumpta Perſonam miſſam
US , led repræſentans illi hypoſtatice uniatur ; ſed
& ves ſufficit , quod aliter aſſumatur in ſignum
ait S. præſentiæ illius Perſonæ , quæ mittitur.
Sic Spiritus Sanctus viſibilitermiſſusdi
Te cono citur , cum fupra Apoftolos fub fpecie
S ; vel linguarum ignearum , vel fupra Chriſtum
Domi ſub fpecie Columbæ deſcendere viſus
im , ilt eft . Sed hæc viſibilis Spiritus Sancti nril
d
atura fio diuturna non fuit , & permanens ,
ut li ſicut Verbi Incarnati Miffio .
titur, Alia ergo conſtans, & perpetua eft Spi
nec ritus Sancti inviſibilis miflio , qua novo
Perla modo in animabus præſens fit per fpe-, 7
It aliis cialein gratiæ operationem . Unde pro
. Hu prie mitti non dicitur, niſi per gratiam
na mila & charitatem ſpecialiter in animabus ju
quie in ſtorum tanquam in Templo ſuo habitet.
A. Ree Miſſionem ejus non fatis indicat tranſiens
ftat
ali.
 550 Liber quartus .
aliquis actualis gratiæ fplendor , qui ſan
Alificationis effectum non conſequitur .
S. Thom . Ad hanc miffionem , inquit S. Thomas ,
ib. art. 3. requiritur inhabitatio Spiritus Sancti in
anima per gratiam & charitatem . Deus
eſt in omnibus rebus per potentiam , &
præfentiam , in illis aliquem fuæ bonita
tis effectum operando . Sed fpeciali mo
do eft in anima juſti tanquam cognitum
in cognoſcente, & amatum in amante .
Unde in ea habitare dicitur , tanquam
in Templo ſuo .
In illa mirabili miffione tres Trinitatis
Perſonæ veniunt , juxta illa Chriſti ver
Joann.14.ba ; Si quis diligit me , fermonem meum
* Servabit, Pater meus diliget eum ,
ad eum veniemus , manfionem apud
eum faciemus. Nec enim una Trinitatis
Perſona in aliquo loco fine aliis effe pot
eſt , cum fe mutuo , ut ajunt, per cir.
cuminfefſionem ferant . Per circuminſel
fionem ſeſe ipſas invicem ferre dicun
tur , quia una eft infeparabiliter in alia
ratione ejuſdem naturæ , & eſſentiæ , quæ
eft in tribus : unde cum una totam eſ.
ſentiam ferat , fert quoque fecum alias
Perſonas , quæ fine fua effentia eſſe non
poſſunt. Nec tamen ideo Pater mitti di
citur , quia ab aliqua Perſona non pro
cedit . Etiamfi vero Spiritui Sancto ſpe
cialiter tribuatur inviſibilis miffio , quia
fit ex amore Divino , Filio tamen etiam
convenit , quia fimul cum Spiritu San
{ to in anima Jufti habitat, & a Patre
procedit , quæ duo ad miffionem requie
runtur , & fufficiunt .
Felices animæ , ad quas fic Divinæ
Perfonæ mittuntur ; & in quibus tota
Tria
 De Miſſione perſonarum . 551
Trinitas ſpecialiter inhabitat , adeo ut ,
ſi per impoſſibile Deus in aliis creatu
Litur ris præſens non eſſet , fpecialem tamen
omas, præſentiam in animabus juſtorum habe
Ai in ret , ut communiter cenſent Theologi.
Deus Faciat omnipotens Deus , ut Divinam
& Trinitatem fic femper inhabitantem ha
nita beamus , ut tandem claro illius conſpe.
770 ctu fruamar .
'tum
Tante .
aquam

Citatis
i ver
meum
n,
apud FINI S.
nitatis
Te por
er cir.
cinſel
dicun .
alia
quæ
nel
alias
e non
idi.
oro
pe
uia
am
en
cire
qui

FnZ
ta I Na
INDEX RERUM

In hoc Primo Tomo Theologiæ

Speculativæ , & Dogmaticæ
contentarum .

A
Acacius .
A Cacius Cæſarienſis Epiſcopus Semiaria 357;
Accidens .
Accidens , & ſpecies . 137
Aetius .
Aetii Ariani error circa Dei providentiam .
30. 33. 357
Æternitas .
Æternitatem & conſubſtantialitatem Verbi an
tiqui Patres confeffi funt . 417
Æternitatis definitio . 85
Nomen non ſemper in proprio fenfu fumi.
86
Æternus eſt Deus , ib.
Æterni non funt Angeli . 87
Ævum ' inter æternum & tempus medium te
net . 85
Agatho .
Agatho PP. an docuerit 3. Subſtantias . 533
Alexander .
Alexandri Alenfis fententia de proceſſione
Chrifti a Patre . 472
Ambroſius .
Ambroſius quibuſdam in locis ſentire videtur
animas nonniſi poſt judicium ultimum fore
beatas , alibi aliter ſentit. 160
Angeli .
Angeli adjutores Dei . 436
Lumine gloriæ illuſtrati Deum vident .
106. 121. 545
Angelus in aſſumpto corpore Moyſi loqueba
tur non Deus ipſe. 106
Angeli mali miniſtri juftitiæ Dei . 249
Ani.
 INDEX RERUM .
Animas Sanctorum a corpore ſeparatas Divina
præſentia ac viſione frui . 165
Anima .
De anima error Tertulliani .
49
Anſelmus .
Anſelmus diftinxit actum materialem peceati
a peccati malitia . 259
Antiochia .
Antiochenum Concilium .
388
Anthropomorphite .
Anthropomorphitarum error de corporeitate
Dei .
51
Unde originem traxit . 53. ad 56
157 Antitheta .
Antitheta ſunt quæ latine appellantur oppofi.
ta vel contra pofita . 247
31
Arauſscanum
Concilium contra Semipelagianos . 217
Ariana .
Ariana Secta unde exordium ſumpſit . 346 .
355. Ejus inconftantia , 360. In 3. factio
nes diviſa .
Arius . 357
85
Arius hæreticus , ejuſque Sectatores . 58
Damnatus primum Concilio Alexandrino . 355
Arianorum objectiones .
Ariani dicebant Chriſtum effe adoptivum 390
.
365. refellit eos Hilarius . 366
Arianorum novorum objectiones ex antiquis
Patribus deſumptæ . a 411. ad
429
Contra proceffionem Chrifti a Patre .460.66 .
3 Semi- Ariani ab Arianis non multum difta
bant .
358
Ariſtoteles .
Ariſtoteles negabat providentiam Dei , & O
mnia tribuebat fato . 232
A Sancto Thoma excuſatur . ibid .
Arnobius .
Arnobii crror circa Dei providentiam . 244,
Athanafous .
Athanafius fcripfit contra Arianos & Sabellia
nos .
349
Athenagoras .
Athenagoræ fententia de Divinitate Verbi .381
Тот, І.
 1 N D E X
Attributa .
Attributa Divina , & eorum definiție . 25. 30
Abfoluta Deo competunt ratione ipfius natu .
ibid .
r &
De Attributis in particulari. 1. De fimplici
tate Dei . -47
Audeus .

Audæus an fuerit hæreticus .

Auguftinus
Auguſtinus ante Epiſcopatuin conceffit , quod
poft oppugnavit.circa electionem vel voca
tionem ad fidem . 297
Gratuitam prædeftinatorum electionem ad glo
siam propugnat . 309
De viſione beatifica ſententia . 145
De denario cælefti gloriæ . 156
An animæ Juftorum ante judicium ultimum
Deum videbunt dubiua femper mangt . 161 .
172 . # 77
Quid ſentit de ſcientia Dei .
De voluntate Dei abſoluta . 224
Definitio de Dei providentia . 231
Auguſtini de Roma error de viſione Dei . 127
B
Baſiliente Concilium .
DeE n gifione Dei contra Auguftinum de 127 Ro.
Bafilius Ancyranus .
Scripfit profeflionem fuæ fidei de conſubſtan
tialitate . 359
Baflius magnis
Scripfit contra Eunomium , & contra Sabele
lianos 31. 33
Codex Bafilii a Nicolao Cuſano allatus &
productus Concilio Florentino . 488
Beari ,
An Divinam effentiam videant . 113. 125. Quo
quxilio indigeantad videndum Deum . 130
Vident Divinas perfectiones & Trinitatis per
fectiones . 143
Quomodo creaturas in mundo exiſtentes vie
144. ad 148
deant . Beda .
 R E RV M.
Beda .

An omnes æqualiter Deum videant . ibid. Ejus

fententia de vifione Dei . 108. O 110
1
Begardi 6 Beguine .
Error de viſione Dei . 100
Concilio Viennenfi damnati . 129
32 Bellarminus .
Ejus fententia de doctrina S. Auguftini circa
Good electionem & reprobationem . 311
Immerito imputavitS. Thomæ quod Deum
399 dixerit determinaſſe quidem numerum par
Elon tium effentialium mundi . 239
309 Benedictus XII.
Ejus ſententia de vifioné Dei . 124
756 Diploma in cauſa Joannis XXII. 164
# Bernardus .
61. Ejus opititu de Státu animarum poft mor .
tem 163
Sententia de viſione beatifica . 146
224 Ejus ſententia quod Myterium Trinitatis non
331 fcrutandum , ſed venerandum . 25
137 Boethius .
Ejus definitio perſona . 507. Æternitatis . 85
C

Capreolus .
27 Andi Thomæ difcipulus, de Fide & Tri
Santai
nitate .
Carthaginenfe Concilium .
Cur jubet , cum Altari affiftitur , femper
59
ad Patrem dirigatur oratio . 454
1 Cçlefinus PP .
Capitula pro doctrina S. Auguſtini contra Pem
lagianos . 316
Charifus Presbyter .
Intereſt Concilio Epheſino . 490.493
Chriflus ,
Verus Deus . 364. Æternus . 368. Ex Deo pro
cedit . 458. Conſubſtantialis Patri Filius .
354. Non adoptivus , fed naturalis . 366 .
Ejus Nativitass. 364. Pro omnibusmortuus
eft . 271. Ejus poteftas . 372
A & 2
 1 ND EX .
Cicero .
Probat exiſtentiam Dei : 15. Negabat provi
dentiam . 232 -
Circumſcriptio .
Philoſophi Deum in quadam univerſi parte
circumſcribebant. 64
Etiam Judæi. Imo & Patriarchæ . ibid . G 65
Clemens Alexandrinus ,
De Divinitate Verbi fententia . 383
Comprehenfio .
Comprehenfionis nomen diverſam habet figni.
ficationem apud Antiquos & Theologos
ſcholafticos . 118. & C .
Comprehenfionis & vifionis differentia . 120
Concilia .
Africanum contra Pelagianos & Semipelagia
nos . 322
Conftantinopolitanum docet Chriftum ex Pa
tre procedere . 377
Gallicanum in cauſa Gilberti Porretani con
37
vocatum .
Apud Cariſiacum in cauſa Gottheſcalci . 326
Conßantinus Pogonatus .
Ejus edictum pro 6. Concilio generali . 503
Confubftantialitas . 354
Corpus .
An Deus fit corporeus 47
Nomen corporis pro lubitantia apud Tertul.
lianum . go
Creatura .
Creaturarum & Dei differentia .
Crellius .
Socinianifta . 403. 406
Cyprianus .
Ejus fententia de Divinitate Verbi. 386
De viſione Dei immediate poft mortem . 168
Cyrillus Alexandrinus..
Adverſus Eunomium fcripfit . 395

: D

Damafcenus

Definitio de Dei providentia . 235

De
 R ER UM .
Damafus. PP.
Damnavit Concilio Romano qui negabant
Spiritus Sancti Divinitatem . 430
Demon .
Dæmones Chriftum Dei Filium effe confeffi
funt . 377
4 Decretum .
Decreta Dei quomodo cum libertate concilien
tur 251
$ Deus æterno ſuo Decreto quos voluit a matra
corruptionis pura miſericordia diſcrevit . 302
An ab æterno abſoluto fuo Decreto materia .
les actus peccatorum decreverit . 261
Deitas .
Non demonft ratione rationis traditur fed
fide . 6
Democritus .
Providentiam Dei negabat . 232
Denarius .
De cælefti gloria quomodo interpretatur tri
bus modis . 156. OK
Deus .
Unus . 21. Æternus : 86. Immutabilis . 76. In
#3 finitus . 59.76. Simplex . 47. Sapiens . $ 7.
Immenſus . 62.Ineffabilis . 88. Invifibilis ,
100. & feq. Ens a le . 27. Ei nullum no
1. men proprium imponi poffe . 88.6". Seq .
Divina effentia a ſuis attributis quomododi
ftinguatur . 29
An ei conveniant ab æterno nomina Creato .
ris , Omnipotentis , Providentis ,vel folum
a conditi mundi tempore . 81
An in Deo fint aliqui animi motus five affe
etiones . 82
An corpore & fpiritu componatur . 47
Dei & crearurarum differentia . 28
An in Deo fit compofitio . 56
Omnes geotes antequam in Chriftum credea
rent , Deum effe cognoverunt .
An in Deo rerum omnium perfectiones exi
ftant . 60
Præfentia Dei in omnibus locis . 71. C.
Objectiones . ibid . & seq.
Operatio Dei ad extra . * 225
Providentia Dei , & ejus definitio .. 231
А. 3 An
! IN DE X
An perfonæ ratio. vere. & proprie in Deo rea
periatur. 506
Dei nomen , vel nomina . 540. O.
In Deo unam exiftentiam dici, plures autem
fubfiftentias . 541
An in Deo ſcientia fit & qualis .. 175
Proprie nec intelligere dicitur , nec intelligi ,
quo ſenſu . .178
Omnia fcit & cognofcit. 179
An & quomodo fcientia Dei fit cauſa omnium ,
rerum . 183
Triplici modo rerum omnium caufa eft Dei
1 ſcientia . : 187
An & quo medio ab æterno contingentia no..
verit 188 Opiniones: diverfæ . 191. & feq.
An & quomodo videat futura conditionata . 2013
Aliquando more noftro laquitur . 202. & feq .
An & qualis fit in Deo voluntas .. 2,12
Amor ejus erga nos . 215. Vult omnes falvos .
fieri . 2697
Ad actus malos per potentiam inducit , quo .
ſenſu .. 265.
Non, dat peccatori voluntatem malam ibid .
Ab æterno malos actus non prædefinivit . ibid .
an generali quadam voluntate omnium hom
minum falutem velit + 269 .
Non fuit auctor peccati .." 149 )
Differentia ..

Ubi nulla eft differentia , nulla omnino plu ..

ralitas , ait Boethius . 12
Dionyſius
Sententia de ſcientia Dei . 176. De ejus noe.
mine ..
Dionyſsus. PP :
Sententia de Divinitate Verbi .. 387
E
Ele &tio .

301
E vocatio in quibus diferunt a ibida.
An
 R ERU M.
An in Jacob ſupponit futurorum operum prę.
fcientiam , 305
Ad gratiam includit electionem ad gloriam
304
Emanatio Divina .. 457
Epicurus .
Ejus error de fato . 232. 234. De providentia
Dei . 244, 245
Epiphanius.
Scripfit contra Sabellianos . 349
Ejus fententia de errore Ætü . 33
Eſſensia .
Nomen '. 25
Quid in Deo intelligitur .. ibid .
Divina in quo confiftit .
Efius .
De providentia ejus ſententia . 237
Euchariſtia .
Chriftus eft in nobis per fubftantiam corpo
ris , & nos in ipſo -402
Eudoxius ,
Arianæ Sectæ diſcipulus .. 357
Eugubinus .
Afferebat Deum in - coelo tantum exiftere , quo
fundamentos, 67.74
Eulogius Alexandrinus .
Quid fentiebat. de Chrifti ignorantia . 394
Eunomius .
Arianæ Sectæ diſcipulus • 357. Ejus error de
effentia Dei . zo . 33
Exiftentia Dei .
Non eſt per ſe nota . 1. 2. Demonſtrari pote
eft . 3: Demonſtratur. 11. Et probat S. An
felmus . 14
Quid de ea ſenſerunt Philoſophi ,, Theologia
2
Ejus notitia ab ingeniis: rudioribus poteftac
quiri . shida

F
Fatum .

Uid ' eft'. 231. Vide Philoſophi".

Q
A:a Faubo.
 I N D E X
Faußus Epiſcopus Gallus.
Ejus ſententia de prædeſtinatione improbatur.
312.
Fides .
Ejus , definitio . 7.- 9
Fides & ſcientia fefe mutuo juvant . 10
Filiasio .
Quando de perſona Verbi agitur quid fignifi
cat . 537. ads539
Filioque . .
Additio Symbolo Ecclefiæ facta quando . 478 .
Primum apud Hifpanos . ibid .
Serius apud Gallos . 479. Objectiones Græco
m. 490
Florentinum Concilium .
Ejus fententia five decretum de viſione Dei .
125. 165 .
Unio Græcorum fuper clauſulam filioque : 480
Pulgentius
De Dei æternitate . 88

Gallia .

Gottkeſcalci , fcilicet quod Deus gratis

& miſericordia prædeftinatos ad gloriam ea
1. legit . 328
Galliarum Epiſcoporum Symbolum in cauſa
Gilberti Porretani . 39
Gaufridus Clarevallenſes Monachus .
Scripſit contra Gilbertum Porretanum . 41
Gelafius PP .
Approbat libros Profperi . 315
Georgius Bullus Anglus .
Gentilis diſcipulus Calviniſta . 357
Scripfit de fide Synodi Nicenæ . 429
Gilbertus Porretanus Epifc.
De ejus condemnatione Hiſtoria brevis. 36 .
Vide fupra do 30.
Gorthefcalcus Monachus .
Opinio ejus de gemina prædeftinatione . 324.
Inconftantia . 325
A Rabano damnata . ibid .
A Lugo
 R ' E RIV M.
A Lugdunenfi Ecclefia benigne interpretatai
ibid.
Greci .
Volitionem Dei liberam ab ejus fubftantia di.
* ftinxerunt . 222
Greci Schifmatici . In
De vifione Dei male docuerunt atque docent .
170. 1
De additione Filioque . Vide Filioque .
Ad concordiam revocare conatus eft Innocen .
tius III. 480. Vide Concilium Florentinum .
Pertinacia eorum & objectiones . '? 490
Gratis .
Gratiarum fufficientium duo genera . 292
Gregorius Magnus . 1
De viſione beatifica . 146
3 Gregorius Thaumaturgus .
De Divinitate Verbi . 388
Guilhelmus AB. S.Theodorici .
De amore Dei erga nos . 215
Guilhelmus Parifienfis Epiſc.
De exiftentia Dei . 35
H
1
4 Hereſes .

X verbis inordinate prolatis incurritur

E 519
Hermogenes .
Dicebat Deum ab æterno non fuiffe Domi
1 num , fi materia non fuit . 421
Hefsodus .
Triginta Deorum millia in terra effe cenfuit .
22 .
Hieronymus
De vifione beatifica contra Jovinianum . 1500
152 , 168 ,
De Providentia . 241
Hilarius Pict. Epiſc.
Teftimonium de Divinitate Chrifti . 414
í Hippolytus Martyr .
De Divinitate Verbi . 385
Homo .
Deus creavit rectum hominem . - 249.
Aa 5 HO
 f N D E. X
Hominibus, Deus dat velle & perficere . 2525
Hugo Viktorinas .
De præſentia Dei ubique .. 71
Hypoftafis vocabulum .
Quid & quando in Eccleſia receptum ... 5090 .
5.10 . 521 ..
I
3
Janfenius 04
271. & feq ..
Anſeniſtæ ..
J -Anfenife. Idolum ..
Idola Infidelium Deos non effe : 190
Ignatius Martyr ..
De Divinitate Verbii. 378 .
Ign ora nti a ,
An ignorantia humanitatis Chrifti tribui por :
fit .. 394 , & ſeq .
Illyris ..
Hlyricum Concilium damnat: negantes Divinje .
tatem . Spiritus Sancti. 430
Im ag es
ne
Imagin em a fimilitu di it
diftingu Vaſque
474
zi us .
Verbum imago & fimilitudo eſſentiæ Divinæ ..
4753
Deus per nullam: ſpeciem- repreſentari poteft,
135: Immenſstas .
Dei probatur ex Scripturis , ex . Patrum ſen ..
ex naturali ratione , ex Dei ope.
tentiis 9 67. reg. & c.
ratione . 368
Verbi ..
Infideles . 276
Quare. Infidelium reprobatio .
Innocentius III.
Græcos ad concordiam revocare conatus eft ,
480 . Intellectus creatus ·
Omnia poffibilia in Deo diftincte: videre non
143
poteft .
Joschinus Abbas :
to Petrum Lombardum infenſus ..
JOAN
 R E RUM .
Joannes XXII.
Error ejus de viſione beatifica . 163. Excufaa
tur . 164
Joan. Chrysoſ .
Nihil a naturali: voluntate diſtinguit præter
ejus motum feu actum . 258
Joani Cypariſiota .
De voluntate Dei . 223. Com seq.
Joan. Maxentius ..
De Perſonis Divinis .
525
Jovinianus ..
Hæreticus error de viſione beatifica .. 149 , 6
Seq ..
Treneus
De Divinitate Verbi fententia . 382
Cenſuit Juftorum animas in Paradiſo terreſtri
detineri uſque ad finem mundi . 159
Judei .
Putabant Deum eſſe circumſcríptum . 64
Negat Origenes . 66
Reprobatio eorum & gentilium : vocatio ,
154, 275 , 6 seq.

1 .L

Lactantius .

A Fingit Deo affectiones' ,.ſeu animi mo 82.

Bene ſentit de Providencia . 232. Alibi pa .
rum aliter . 243
De Divinitate Verbi non apte locutus eft .
428.
De exiſtentia Dei .. 19. seg,
Lateranenſe Concilium quartum .
De incomprehenſibilitate Dei . 127
Tentat unionem Græcorum , ſed parum felia
citer .. 480
Leo III:
Non additionem . Filioque: in Symbo..
lo . probat: 492
Libertas .
In Deo: antiqui Philofophii negabant liberta
tem . 219
Eorum Sectatores .. ibid .
A a 6 Lia
 $
1' N' D E X
Libertatis hominis cum Divina Providentia
conciliatio . 250. O fear
Liberum Arbitrinn .
Ejus perfectio 218
Lucifer Caralitanus .
Sententia de Spiritu Sancto . 450
Lugdunenfe Concilium .
Proceffus circa unionem Græcorum . 480

Macedonius Hereticus .

Negabat divinitatem Spiritus Sancti. 42.9.

Maldonatus .
Allegatus . 363
Manfiones ,
In Cælis diverſe . 151
Marcion .
Ne Deurn affectibus fubjiceret, iram & ultio
nem in eo negabat . .83
Ejus error de Providentia . 734
Marcus Ephefsnus .
In verbum Filioque infenſus. 486
Marius Victorinus .
Scripfit contra Arium . 415
Martyr .
Non effet patientia Martyrum , fi non effet
perfecutio Tyrannorum . 247
Maximinus .
Arianorum Epifcopus , 373
S. Maximus .
Divinitatem fimplicem docuit . 58. 178
Meldenfis Epifcopus .
Benignus Boſsuet Epifcopus Meldenfis fcripfit
contra Jurieu . 429
Melito Epifc. Sardenfos .
Ejus opinio de corporeitate Dei. 48
Merita .
Meritorum diverfitas . - 152
Methodius .
Ejus fententia de incorporeitate Dei .
Miſio perſonarum .
Ejus doctrina & definicio . 548. & songs
Muna
 R E R U M.
Mundus .
Coæternum Deo dixerunt Philoſophi antiqui.
79.
N

Nemefous .
$
230
D Efinitio providentiæ . .
NeftoriusDei
Natura Hypoftafes. appellabat. 519
Nicænum Concilium . 356. 397
Nicolaus Cuſanus . 488
Nomen .
Nullum Deo nomen proprium dari poffe . 91
Nomina in Divinis ratione folius effentie con
veniunt . 541
Nominales .
Eorum opinio . 35
Notio , Noriones .
Notionis nomen & definitio . 537
Notionis nomen ad deſignandas relativas pro
prietates . 26
Quid & quot ſunt notiones in Divinis . 537
-6

5 Operarius

Operariorum ad vineam mifforum parabá

læ . 154
Oratio .
Cur in Altari ad Patrem dirigitur oratio ,
454.
Ordinati .
Ordinati ad vitam æternam quo fenfu . 300
Origenes .
Origenis ſententia de Divinitate Verbi . 385
Ejus error de Providentia . 232
Orphelis .
Carmina apud Cyrillum Alexandrinum . 63

Per
 IN D E X
P

Paradiſus.
Uomodo apud antiquos accipitur . 1611
- Pater
Pater major me eft, explicatio . 393
Parripafiani Heretici .
Unde. dicti ? 348
Paulus Samoſatenus ..
In Concilio Antiocheno depofitus .. 389. 411
Paulus .
An Deum viderit in raptu . Ill . seg
Peccatung
Deum auctorem peccatis non effe .. 258
Pelagiani & Semipelagiani ..
Scientiæ mediæ inventores .. 206
Opinio eorum de electione ad gloriam . 298
d . segi
Semipelagiani afferebant voluntatem Dei erga
omnes effe: communem : 207
Perfectiones . Vide Deus .
Perfona :
Perſona etymologia : 508.509.510.514
Perfonæ Divinæ vel una res vel plures dici
poffunt. 541 '
An Perfonæ ratios vete & proprie: in Deo re
periátur : 506
Perſonarum diftin & io in Myſterio Sanctæ Tri
nitatis .
347: 456
Petavius .
Reprehenfus : 39.513. In lectura Påtrum ver
fatiffimus . 518 Doctiffimus .. 63
Petrus Damianus .
De futurorum in Deo præfentia .
1991
Petrus Diaconus ..
Contra Fäuſtum Rheg: 312
Pétrus Lombardus .
De ftatu :animarum poft mortem . 172'
Phabadius Aginenſis .
Corporis nomen pro ſubftantia uſurpat.. 51
Philo judeus
De exiſtentia Dei . 17
Phi-
 R E RV M ..
Philoſophi .
De exiftentia Dei opinio ..
Ante nativitatem Chrifti quidam corporeum
Deum effe cenfuerunt.
48
Antiqui omnia fato & neceffitati naturæ tri.
buebant .
231
Photinus or
Ejus error :
356
Photius .
In additionem : Filioque infenſus .
Plato . 478
Tria uni verſi pri ncipia pon ebat .. 646. Arifto . -
teles duo tantum .
-

ibid .
Plotinus Phil ofophus .
Ejus fententia de imme nfitate Dei ..
Pneumatomachi . 63
Ma
Vide cedoniani .
Polycarpusas
Ejus fententia de Divinitate Verbi .. 378
Predeflinatiat
Prædeſtinationem a præfcientia diftinguit Au.
guftinus. 295. Ejus definitio ... 294
Prædeftinatio Divina in adultis,
Prædeftinatos ad gloriam elegit Deus , 251 non
ex præſcientia meritorum , led ex mero be
neplacito ', & ex: pura miſericordia . 302
Ofeg.
Deus prædeftinavit aliquos homines ad da
mnationem , quo ſenſus. 324. Præparatio ad
gloriam . 296
Pieſcientia Dei ..
Quid ? 296
Proſper Aquitanicus
Ejus fententia de prædeftinatione . 293. 322.
Item contra Pelagianos . 206. & 298
Proceßiones.
De Divinis Proceffionibus ,
457
Inter Proceſſionem Filii & Spiritus Sancti dif.
ferentia .
476
Loca Patrum Latinorum de Proceſſione Spi.
ritus Sancti ..
484. & feq.
Propofirio ..
per ſe nota : quid fit .
Duplex ibid ..
Quoad fe quid fite. ibido
Quo-.
 I N D É
Quoad nos .
Providentia .
Dei . 230. Probatur ex Scripturis. 236. & feq.
Negans Religionem evertit . 235
Providentia Dei non folum ad omnium rerum
ſpecies , fed ad fingula etiam fpecierum o
mnium individua ſe extendit . 237
An ad mala fe extendat . 243
R I

Relatio .

535
An omnes relat
R Elatiomeses iones realit
relaciones er inter fe di .
realitetin
ftinguantur . 501
An in Deo fecundum ſe conſiderato , ut rela .
tionibus præintellecto detur aliqua ſubfiften
tia abſoluta . 518
Remenfe Concilium .
Contra Gilbertum Porretanum . 37
Remigius Lugd. Epifc.
Gottheſcalcum excufat. 327
Reprobatio .
Quid fit . 294, 325. 329
Duplex , una negativa , altera poſitiva . ibid .
Negativa ſupponit peccatum originale . 311
Romanum Concilium .
In quo damnati funt qui negabant Divinita
tem Spiritus Sancti . 430
S

Sabelliani .

UN Nde originem traxerunt . 347. Opinio

nes ſuas mutant . 351. Eorum opinio
nes . 347. Rationes . 349. Damnati Conci.
lio Alexandrino . 354
Sanguis Chrifti ,
Pro omnibus effufus : 1
277
Sapientia . }
Genita & creata . 292
Scientia media .
Originem traxit a Pelagianis . & Semipelagia
nis .
 per
R E RV M.

Worvá
nis . 206. Ejus fundamentum . 251. Ever.
ſum . 252. & feq.
Scientia Dei .
A quo differt a ſcientia hominis . 178. & seq.
Scotus .
Reprehenfus. 516. O ſeg. Sententia de diver.
fitate luminis gloriæ . 157
Scotiſarum
Opinio de eſſentia Dei .
Scholaftici .
Diſputant de modo explicandi Divinas Pro .
ceffiones . 462
Seleucienfe Concilium .
Damnat Arianos . 358
Senonenfe Concilium .
De vifione beatifica . 147
Servetus bereticus'.
Negabat Trinitatem , Calvino agente igni tra
ditus . 357
Jociniani Heretici .
Unde . 356. 364.431.45 1.
Species .
Quomodo intelligunt Philoſophi . 135. seq.
Per fpeciem corporis non poteft cognofci eſ.
ia
ſent rei inco rpor eæ . 135
Spiritus Sanctus.
An fit Deus . 429. Arianj negant . ibid . Ado
randus. 443. A Patre procedit. 458. A Fi.
lio . 477. do feq. Cur non dicatur Spiritus
genitus , fed Filius. 471. Gofeg. Spiritus
ſub diverſis ſpeciebus miffus hominibus .
549. In Hymnis , Pſalmis & Canticis Ec
clefiæ invocatur . 452. Græcorum error de
Spiritu Sancto . Vide alibi ,
fubfiftentia .
In Concilio Chalcedonenfi pro perſona fumi
tur . 521. Item in Concilio Alexandring .
330 .
T
Tentatio .

Ndio por,feiplum Deus induc. it in tent

263a
Ter
 IN DE X
Tertullianus .
Error de corporeitate Dei'. 49. Item de ani..
ma . ibid. Item de gloria ss. ante Judi
cium . 158., Bene: fentit de: Providentia .
232. Affirmat veritatem trium Perfonarum .
413.,420. feq. De Spiritu Sancto fenten
tia . 451
Theodoretus ".
De vifione Dei . 115. Negat Proceffionem S.
Spiritus a Filio . 483:
Theologia .
Speculativa & Dogmatica .
Theophilus Antiochenus .
De Divinitate Verbi*. 381
Thomas .
Die perfectionibus in Deo ſententia ., 34. In
cum calumnia male afficta de gratia . 289.
De prædeſtinatione & reprobatione . 323
Tatum .
Majus eft fua parte :
Tridentinum Concilium pallim . ,
TRINITAS .
Myfterium . 344. Deus unus in fubftantia , in
Perfona trious . ibid . In exordio Chriftianæ
Religionis uſque ad 4. ſæculum caute pro
ponebatur. ibid. 409: Clariffime exprimunt
hoc Myfterium verba Chrifti , euntes doces
& c. 353. De hoc Myfterio caute lo .
quendum .- 518. Vitandum eft triplicis aut
" triplicitatis nomen in Divinis. Perſonis
quamvis trini: vel. Trinitatis nomen illis tri
buatur : 544
Vadiani heretici". Vide Audiani .
Valentiæ .
Valentinum Concilium in cauſa Gotteſcalchi..
328. O sego
Valentinus ..
Error cjus os 423
Vafenfe Concilium ..
In : caufa Arianorum . 453
Kaſquezius. Vide. Eunomius . 95.

Welcome
 R ERU M..

Delle ..

Elle Divinum ratione ſuæ æternitatis in ..

VENE variatum in ſe manet .. 225
Verbum ...
Divinitas. Verbi .. 361. 416 .
Viennenſe. Concilium ..
Damnavit. Begardos . 129
Viſso .
1
Viſio Dei " . 94. An Diving eſſentiæ : uſque ad
finem Mundi retardetur. 158
g&t Unitas .
In Deo tres unitates, ficut una unitas dici por.
11 funt . 542 :
9. Voluntas ..
13 Voluntas Dei . 214. & seq.
Patres admittunt duas voluntates in Deo , ue..
nam antecedentem , alteram conſequentem ,
229. Paflim ..

ot f 1 N 1 S..

Z ES
NA LIVIAL
IO
BL

99 9725
 ‫ܕ‬

‫ܐܠ‬

‫‪f‬‬

‫ܐ‬