1

1. AKIŞKAN HAREKETİNİN DİFERANSİYEL DENKLEMLERİ

Akışkanların hareketinin analizinde, iki yoldan birini seçebiliriz : (1) sonlu bir
bölge yada denetim hacmi için toplam etkilerin (kütle, etkiyen kuvvet, enerji değişimi)
bulunmasına çalışmak ya da (2) akış alanının sonsuz küçük bir bölgesini analiz ederek,
akış yapısının ayrıntılarının nokta nokta bulunması amacına yönelmek.

Bu bölüm akışkanın hareketini analiz etmek için, bizim üç tekniğimizden ikincisini

yani küçük ölçek, ya da diferansiyel analizi ele alır. Yani, biz dört temel korunum yasımız
sonsuz küçük bir denetim hacmine ya da, değişik olarak sonsuz küçük bir akışkan
sistemine uygularız. Her iki durumda da sonuçlar akışkan hareketinin diferansiyel
denklemlerini verir. Uygun sınır koşulları da burada geliştirilmektedir.

Hareketin diferansiyel denklemlerini en genel haliyle çözmek çok zordur ve ayrıca

bunların genel matematiksel özellikleri hakkında çok az şey bilinmektedir. Bununla
beraber, büyük eğitsel değere sahip olan belirli bazı şeyler yapılabilir. İlk olarak
denklemler (çözümlenmemiş olsalar bile) akışkanın hareketini düzenleyen temel boyutsuz
parametreleri ortaya çıkartırlar. İkinci olarak iki basitleştirici kabul: (1) daimi akış ve (2)
sıkıştırılamaz akış kabulü yapılırsa, önemli sayıda yararlı çözümler elde edilebilir. Üçüncü
ve oldukça büyük bir basitleştirme, sürtünmesiz akış kabulü, eski tanıdık Bernoulli
denklemini geçerli kılar ve çok çeşitli idealleştirilmiş, ya da ideal akışkan, muhtemel
çözümleri sağlar.

1.1. Akışkanın İvme Alanı

Zamanda ve mekanda değişen hız alanının kartezyen vektör gösterilişi

V (r, t) = iu (x, y, z, t) + jv (x, y, z, t) + kw( x, y, z, t) (1.1)

Bu akışkanlar mekaniğindeki en önemli değişkendir. Hız vektör alanının

bilinmesi akış probleminin çözülmesine yaklaşık olarak denktir. Koordinatlarımız uzayda
sabittir
 2

Sonsuz küçük akışkan sistemi için, Newton’un ikinci yasasını yazmak için, akışın a
ivme vektör alanını hesaplamaya ihtiyacımız vardı. Bu n edenle, hız vektörünün, zamana
göre tam türevini hesaplarız.

dV du dv dw
a i  j k
dt dt dt dt

Her bir skaler bileşen (u, v, w), dört değişkenin (x, y, z, t) fonksiyonu olduğu için,
her skalerin zamana göre türevini elde etmek için zincir kuralını kullanırız. Örneğin

du ( x, y, z , t ) u u dx u dy u dz
   
dt t x dt y dt z dt

Fakat tanım olarak dx/dt yersel hız bileşeni u’dur ve benzer şekilde dy/dt = v ve
dz/dt=w yazılır, u’nın tam türevi, böylece, daha iyi olarak

du u u du u u
 u v w   (V . )u (1.2)
dt t x dy z t

şeklinde yazılabilir. U’nın v ya da w ile değiştirilmesi ile dv/dt veya dw/dt için
tamamen benzer ifadeler yazılır. Bunları bir vektör içinde toplayarak, taplam ivme elde
edilebilir.

 
dV V  V V V  V
a   u v w   (V . )V (1.3)
dt t  x  y z  t
Yersel
 Ta şaşıa 

V / t terimi yersel ivme olara adlandırılır ve akışın daimi yani zamandan

bağımsız olması halinde bu terim yok olur. Parantez içindeki üç terim taşınım ivmesi
olarak adlandırılır ve parçacığın, difüzör (yayıcı) ve lüle içende olduğu gibi, hızın konuma
bağlı olarak değiştiği bölgelerde hareket etmesi halinde ortaya çıkar. Nominal olarak
“daimi” olan akışlar, taşınım terimlerinden ötürü büyük ivmelenmelere sahip olabilirler.

V ve gradyen operatörü ’yı içeren skaler çarpımı kullanmamıza dikkat ediniz:

 3

     
u v w  V . burada i  j k
x y z x y z

Zamana göre toplam türev –bazen hareketi izleyerek alınan türev ya da maddesel
türev olar adlandırılır- kavramı herhangi bir değişkene, örneğin basınca, uygulanabilir.

dp p p p p p
 u v w   (V .) p (1.4)
dt t x y z t

Zamana göre toplam türevin belirlenmiş bir parçacığı takip ettiğini vurgulayalım.
Bu, parçacık mekaniği yasalarını Euler akış alanı yaklaşımında ifade etmeyi uygun kılar.
d/dt operatörü, bazen D/Dt gibi özel bir sembol ile gösterilir.

1.2. Kütle Korunumunun Diferansiyel Denklemi

Tüm temel diferansiyel denklemler ya elemansal denetim hacmi ya da elemansal

sistem düşünülerek türetilebilirler. Burada Şekil 1.1’deki gibi, (dx, dy, dz) sonsuz küçük
sabit denetim hacmini seçeceğiz. Temel denetim hacmi ifadelerini kullanacağız.

p
 d   (  i AiVi ) çııkan   (  i AiVi ) giren  0 (2.1)
DH
t i i

Eleman çok küçük olduğu için, hacim integrali basitçe bir diferansiyel terime
indirgenir.
 4

y
Denetim hacmi

  
  u  ( u ) dx  dydz
udydz
dy x
x

dz

dx

Şekil 2.1.: x yüzeylerine giren ve çıkan kütle akılarını

gösteren, kartezyen sistemde sabit denetim hacmi

p p

DH
t
d 
t
dxdydz

Kütle akışı terimleri, üç giriş ve üç çıkış olmak üzere tüm altı yüzey üzerinde
oluşur. Burada sürekli ortam yaklaşımını ya da alanını kullanıyoruz. Bu yaklaşımda, p =
p(x, y, z, t) gibi, tüm akışkan özelliklerinin, zamanın ve konumun düzgün değişen
fonksiyonu olduğu düşünülmektedir. Örneğin, bu durumda T, Şekil 2.1’deki elemanın sol
yüzeyindeki sıcaklık ise, sağ yüz çok az farklı olan bir sıcaklığa sahip olacaktır T+(  T/ 
x)dx. Kütlenin korunumu için eğer pu sol yüzde biliniyorsa, sağ yüzde bu çarpımın değeri
 u + (  pu/  x) dx’ dir.

Şekil 2.1, x ya da sol ve sağ yüzeylerdeki sadece kütle akılarını (kütlesel debileri)
göstermektedir. y (alt ve üst yüzeyleri) ve z yüzeylerindeki (arka ve ön yüzeyler) akışlar,
şekli karmaşık hale getirmekten kaçınmak için gösterilmemiştir. Tüm bu altı akıyı
aşağıdaki gibi listeleyebiliriz:

Yüzler Giriş Kütle Debisi Çıkış Kütle Debisi

 5

  
x  u dy dz  u  ( u ) dx  dydz
 x 
  
y  v dx dz  v  ( v ) dy  dxdz
 y 
  
z  w dx dy  w  ( w) dz  dxdy
 z 

Bu terimleri yukarıdaki Denklem (2.1)’e yerleştirirsek

   
dxdydz  ( u )dxdydz  ( v ) dxdydz  ( w)dxdydz  0
t x y z

elde ederiz. Elemanın hacmi, tüm terimlerden atılırsa yoğunluk ve hızın türevlerini
içeren bir kısmi diferansiyel denklem ortaya çıkar.

   
 ( u )  ( v )  ( w)  0 (2.2)
t x y z

Bu istenen sonuçtur: Sonsuz küçük denetim hacmi için kütlenin korunumu,

yoğunluk ve hızın sürekli fonksiyonlar olması dışında başka bir kabul gerektirmediği için
sıklıkla süreklilik denklemi olarak adlandırılır. yani akış daimi ya da daimi olmayan,
sürtünmeli ya da sürtünmesiz, sıkıştırılabilir ya da sıkıştırılamaz olabilir. Bununla beraber
denklem elemanın içinde kaynak ya da kuyu tekilliklerine izin vermez.

Gradyen vektör operatörü

  
i  j k
x y z

süreklilik denklemini daha kısa biçimde yazmamızı sağlar. Ancak bunun çözümü
elde etmede pek yardımcı olacağını beklememeliyiz. Denklem (2.)’in son üç terimi,  V
vektörünün Diverjansına denktir.

  
( u )  ( v )  ( w)  .( V ) (2.3)
x y z

Böylece, süreklilik bağıntısının kısa biçimi

 6


 .( V )  0 (2.4)
t

olur. Bu vektör biçimde,denklem hala oldukça geneldir ve k artezyen koordinat

sisteminden diğer koordinat sistemlerine kolayca dönüştürülebilir.

1.2.1. Silindirik Kutupsal Koordinatlar

Kartezyen sistemin en uygun alternatifi, Şekil 1.3’de çizilen, silindirik kutupsal

koordinat sistemidir. Herhangi bir P noktası, eksen boyuncu z uzaklığı, eksenden r radyal
uzaklığı ve eksen etrafındaki θ dönme açısı ile tanımlanır.

Şekil 2.2. Silindirik kutupsal koordinat sistemi tanım gösterimi

üç bağımsız hız bileşeni, eksenel hız v z, radyal hız vr ve teğetsel hız v0’dır. vo saatin
dönme yönünün tersinde, yani θ’nın arttığı yönde pozitiftir. Genel olarak tüm bileşenler,
basınç yoğunluk ve diğer akışkan özellikleri, r, θ, z ve t’nin sürekli fonksiyonlarıdırlar.

Herhangi bir vektör fonksiyonunun A(r,θ,z,t) diverjansı,

 7

y
r  x2  y2    tan 1
1/ 2
z=z (2.5)
x

koordinat dönüşümü yapılarak bulunur ve sonuç burada ispatlanmaksızın verilmektedir.

1  1  
. A  ( rAr )  ( v o )  ( v z )  0 (2.6)
r r r  z

şeklini alır. Diğer ortogonal eğrisel koordinat sistemleri de vardır.bunların başında küresel
kutupsal koordinatlar gelmektedir. Ve akışkanlar mekaniği problemlerinde gerek
duyuldukça kullanılmaktadır.

1.2.2. Sıkıştırılamaz Akış

Önemli bir basitleştirmeyi mümkün kılan özel bir durum, yoğunluk değişimlerinin
ihmal edildiği, sıkıştırılamaz akıştır. Akışın daimi olup olmamasından bağımsız olarak, 
p/  t  0 olur ve yoğunluk (2.4)’deki denklemin diverjansının dışına çıkarılabilir. Sonuç

.V = 0 (2.7)

olur ve daimi ya da daimi olmayan sıkıştırılamaz akışlar için geçerlidir. İki

koordinat sisteminde süreklilik denklemi:

u v w
Kartezyen:   0 (2.8a)
x y z

1  1  
Silindirik ( rv r )  (r )  (v z )  0 (2.8b)
r r r  z
Şekillerini alır. Bunlar doğrusal diferansiyel denklemlerdir.

Denklem (2.4)’deki diverjansın dışına çıkarmayı arzularız ve örneğin aşağıdaki gibi

tipik bir terime yaklaşık hale getiririz.

 u
( u )   (2.9)
x x
 8

Bu aşağıdaki kuvvetlendirilmiş eşitsizliğe denktir.

 u
u  
x x

 V
yada  
 V

(2.10)

basınç değişimi, akışkanın yoğunluk değ3işimi ve ses hızı a’nın karesi ile yaklaşık olarak
doğru orantılıdır:

p  a 2 (2.11)

Bu arada, yükselti değişimleri ihmal edilebilirse basınç, Bernoulli denklemi vasıtası

ile hız değişimi ile ilişkilendirilir.

p   VV (2.12)

Denklem (2.10), (2.11) ve (2.12)’yi bir araya getirerek, sıkıştırılamaz akış için açık
bir kriter elde edilir.

V2
 Ma 2  1 (2.13)
a2
Burada, Ma akışın boyutsuz Mach sayısıdır. İşarette belirtilen küçük ne kadar
küçüktür? Genel olarak kabul ed ilen sınır

Ma  0.3 (2.14)

dir. Standart koşullardaki hava için, bu nedenle, hızın yaklaşık 100 m/s’den daha
küçük olması halinde, akış sıkıştırılamaz olarak düşünülebilir.
 9

Süreklilik denkleminin analizine başlamadan önce momentum ve enerji

denklemlerinin türetilmesi ile devam edeceğiz ve bu sayede, bunları bir grup olarak analiz
edebiliriz. Akım fonksiyonu olarak adlandırılan çok kullanışlı bir araç,süreklilik denklemi
ile işlemleri kısaltabilir.

1.3. Doğrusal Momentumun Diferansiyel Denklemi

Kütlenin korunumu için Altbölüm 1.2.’de bir kez yapmış olduğumuz için, şimdi
biraz daha hızlı hareket edebiliriz. Doğrusal momentum bağıntısının kullanışlı biçimi için
Şekil 2.1’dekine eş bir elemansal denetim hacmi kullanırız.

 F  dt   
d
DH Vd    miVi  çikan    miVi  giren (3.1)

Yine, eleman çok küçük olduğu için, hacim integrali, türev terimi biçimine basitçe
indirgenir.


t
 DH 
Vd 

t
( V ) dxdydz (3.2)

Momentum akıları üç giriş ve üç çıkış olmak üzere tüm altı yüzde oluşur. Tekrar
2.1’e atıfta bulunarak, net kütle akısı denklemine yol açan yöntem ile tamamen benzer
analoji ile momentum akılarının bir tablosunu oluşturabiliriz.

Yüzler Giren momentum akısı Çıkan momentum akısı

  
x  uV dy dz  uV  ( uV ) dx  dydz
 x 
  
y  vV dx dz  vV  y ( vV ) dy  dxdz
 
  
z  wV dx dy  wV  ( wV ) dz  dxdy
 z 

Bu terimleri ve Denklem ( 2.16)’ı, denklem (2.15)’in içine yerleştirerek, ara sonuç

bulunur.
 10

    
F  dxdydz  ( V )  ( uV )  ( vV )  ( wV )  (3.3)
 t x y z 

Bunun vektörel bir bağıntı olduğuna dikkat edilmelidir. Köşeli parantez içindeki
terimleri aşağıdaki gibi kısımlara ayırırsak, bir basitleştirme yapmış oluruz.:

   
( V )  ( uV )  ( vV )  ( wV )
t x y z

    V V V V 
V  .( V )    u v w  (3.4)
 t   t x y z 

Sağ taraftaki köşeli parantez içindeki ifadenin Denklem 2.4’deki süreklilik

denklemi olduğu görülür ve sıfıra eşittir. Sağ taraftaki ikinci parantez içindeki uzun
ifadenin, denetim hacmini ani olarak işgal eden parçacığın toplam ivmesi olduğu denklem
(1.3)’den görülür.

dV dV  V V V  V
a    u v w    (V .)V (3.5)
dt t  x y z  t

Bu şekilde Denklem (3.3), şimdi

dV
F  
dt
dxdydz (3.6)

haline indirgenmiş oldu. Denklem (3.5), denetim hacmi üzerindeki net kuvvetin
diferansiyel boyutta ve eleman hacmi ile orantılı olmak zorunda olduğunu gösterir. Bu
kuvvetler iki çeşittir. Kütle kuvvetleri ve yüzey kuvvetleri. Kütle kuvvetleri (yerçekimi,
manyetizma, elektrik potansiyel) gibi dış alanlar nedeniyle oluşur ve elemanın içindeki
kütlenin tamamına etki ederler. Göz önüne alacağımız tek kütle kuvveti yerçekimidir.
Denetim hacmi içindeki pdxdydz diferansiyel kütlesi üzerindeki yerçekimi kuvveti

dFyçek =  g dx dy dz (3.7)

olup, burada, koordinat sistemine göre, g, genelde herhangi bir yöne sahip olabilir.
Bernoulli denklemi gibi, pek çok uygulamada, z yukarı doğru alınır ve g = -gk’dır.
 11

Yüzey kuvvetleri, denetim yüzeyinin yan yüzleri üzerindeki gerilmelerden doğar.

Bu gerilmeler, hidrostatik basınç ile hız gradyenli hareketten oluşan  ij viskoz
gerilmelerinin toplamıdır.

 p   xx  yx  zx
 ij   xy  p   yy  zy
 xz  yz  p   zz

(3.8)
Gerilmeler için indis rotasyonu Şekil 2.3.’de verilmiştir.

δyy

δyz δyx
δxy
δzy

δxx
δzx Şekil 3.1 Gerilme
δxz Rotasyonu
x
δij= i eksenine dik
δzz bir yüz üzerinde j
yönündeki gerilme
z
 12

  
  yx  yx dy dxdz
 y 
 

δzx dx dy   
δxx dy dz   xx  xx dx dydz
 x 
x

δyx dx dz dz

dx
z Şekil 3.2 Sadece x doğrultusunda yüzey

   kuvvetlerini gösteren kartezyen denetim

  zx  zx dz dxdy hacmi
 z 

diferansiyel denetim yüzeyleri üzerindeki net kuvvete sebep olan, bu gerilmelerin

kendileri değil onları gradyenleri ya da farklarıdır. Bu durum, çizimi karmaşıklaştırmaktan
kaçınmak için sadece x doğrultusunda gerilmeleri gösteren Şekil 3.2.den görülebilir.
Örneğin, sol yüzdeki sola doğru yönlenmiş kuvvet, δxx dy dz sağ yüzdeki sağa yönlenmiş
kuvvet δxx dy dz ile dengelenmiştir ve net kuvvet olarak sadece sağ yüze etkiyen sağ yöne
yönlenmiş (  xx / x) dxdydz kuvveti kalır. Diğer dört yüzde de aynı şey olur ve böylece
x doğrultusundaki net yüzey kuvveti,


dFx , yüz     xx     yx      zx   dxdydz (3.9)
 x y z 

ifadesi ile verilir. Bu kuvvetin elemanın hacmi ile doğru orantılı olduğunu görürüz.
Gerilme terimlerinin, Denklem (3.8)’deki dizinin en üst satırından alındığına dikkat
edilmelidir. Bu satırı, basınç artı viskoz (sürtünme) gerilmeklere ayırarak Denklem (3.9)’u
 13

p  
dFx
  ( xx )   yx     zx  (3.10)
d x x y z

şeklinde yazabiliriz. Tamamen benzer şekilde, denetim yüzeylerindeki, birim hacim

başına y ve z doğrultularındaki kuvvetleri de türetebiliriz.

dFy p  
  ( xy )   yy     zy 
d y y y z

p  
dFz
  ( xz )   yz     zz  (3.11)
d z x y z

şimdi, Denklem (3.10) ve (3.11)’i sırası ile i, j, k ile çarpar ve net yüzey kuvveti
vektörü için bir ifade elde etmek için toplarsak

 dF   dF 
   p   
 d  yüz  d  viskoz

(3.12)
bulunur. Burada viskoz kuvvetin toplam dokuz terimi vardır.
 dF     yx  zv 
   i xv   
 d  viskoz  x y z 

  xy  yy  zy 
 j     (3.13)
 x y z 

   yz  zz 
 k  xz   
 x y z 

(3.13)’deki parantez içindeki her terim sırasıyla, x,y,z yüzlerine etkiyen gerilme
bileşenleri vektörünün diverjansını temsil ettiği için, Denklem (3.13) bazen diverjans
biçiminde gösterilir.

 dF 
   . ij (3.14)
 d  viskoz
 14

 xv  yx  zx

Burada  ij   xy  yy  yz
 xz  yz  zz

(3.15)

olup eleman üzerine etiyken viskoz gerilme tensörüdür. Yüzey kuvveti, basınç gradyeni
vektörü ile viskoz gerilme tensörünün diverjansının toplamıdır. Denklem (3.7)’nin içine
yerleştirerek ve Denklem (3.8)’i kullanarak, sonsuz küçük bir eleman için temel
diferansiyel momentum denklemini elde ederiz.

dV
q  . ij   (3.16)
dt
dV V V V V
Burada  u v w (3.17)
dt t x y z

Dır. denklem (3.16)’yı kelimelerle de aşağıdaki gibi ifade edebiliriz.

Birim hacim başına yerçekimi kuvveti + birim hacim başına basınç kuvveti
+ birim hacim başına viskoz kuvvet = yoğunluk x ivme (3.18)

Denklem (3.16) o kadar kısa ve kopmaktır ki özündeki karmaşıklık neredeyse

görünmez. Bu bileşen denklemlerinden her biri dokuz terim içeren bir vektörel denklemdir.
Bu yüzden, momentum denkleminin temelindeki matematiksel zorlukları göstermek için
denklemin tüm bileşenlerini tam olarak yazalım:

p  xx  yx  zx  u u u u 
g x        u v  w 
x x y z  t x y z 

p  xy  yy  zy  v v v v 
g y        u v  w  (3.19)
y x y z  t x y z 

p  xz  yz  zz  w w w w 
g z        u v w 
z x y z  t x y z 
 15

Tüm görkemi ile bu diferansiyel momentum denklemidir ve herhangi bir akışkanın

genele hareketi için geçerli olup özel akışkanlar özel viskoz gerilme terimleri ile
karakterize edilirler. Denklem (3.19)’daki her bir bileşen denkleminin sağ tarafındaki son
üç “taşınım” teriminin doğrusal olmadığına dikkat edilmelidir. Bu terimler genel
matematiksel analizi karmaşık hale getirirler.

1.3.1. Newton Tipi Akışkan Navier-Stokes Denklemleri

Newton tipi akışkan için, viskoz gerilmeler elemanın şekil değiştirme hızları ve
viskozite katsayısı ile orantılıdır. Sıkıştırılamaz akış için,

u v w
 xx  2   yy  2   zz  2 
x y z

 u v   w u   v w 
 xy   yx       xz   zx       yz   zy      (3.20)
 y x   x x   z y 

biçiminde olup, burada  viskozite katsayısıdır. Bu ifadelerin Denklem (3.18)’e

yerleştirilmesi, sabit yoğunluk ve viskoziteli Newton tipi bir akışkan için diferansiyel
momentum denklemini verir.
p   2u  2u  u  du
g x     2  2  2 2   
x  x y z  dt

p   2v  2v  v  dv
g y     2  2  2 2    (3.21)
y  x y z  dt

p  2w 2w  w  dw
g z     2  2  2 2   
z  x y z  dt

Bu denklemler, onları türeten C. L. M. H Navier (1785-1836) ve Sir George

G.Stokes (1819-1903)’a atfen, Navier-Stokes denklemleri olarak anılırlar. Bu denklemler
ikinci mertebeden doğrusal olmayan kısmi diferansiyel denklemler olup oldukça
zorludurlar. Fakat umulanın aksine çeşitli ilginç sürtünmeli akış problemlerine ait pek çok
çözüm bulunmuştur.
 16

(3.21) denklemlerinde dört bilinmeyen vardır: p, u, v ve w. Bu dört bilinmeyeni

içeren dört denklem oluşturmak için, bu denklemler sıkıştırılamaz akışkanın süreklilik
denklemi (2.8) ile birlikte ele alınmalıdır.

1.4. Diferansiyel Enerji Denklemi

Şekil (1.2)’deki sabit denetim hacmi için uygun integral bağıntısı

Q - Wm  Wv 

t
 DH 
ed   DY
 P
 e    V .n  dA

(4.1)


olup burada Wm = 0’dır. çünkü denetim hacminin içine giren sonusz küçük boyutta
mil olamaz. Denklem (3.4) ile analoji ile, bu küçük eleman için sağ taraf,

    
Q - Wv  ( e)  ( u )  ( u )  ( u )  dxdydz (4.2)
 t x y z 

şeklini alır. Burada   e  p /  ’dur. Biz süreklilik denklemini, Denklem (3.4) ile
analoji yaparak kullandığımızda, bu

 de 
Q - Wv     V .p dxdydz (4.3)
 dt 
olur. Q’yı değerlendirmek için ışınımı ihmal ediyoruz ve elemanın kenarından olan
sadece ısı iletimini göz önüne alıyoruz. İletim ile ısı geçişi, bölüm 1’de Fourier
kanunundan hesaplanır:

q = -kT (4.4)

Burada k, akışkanın ısıl iletim katsayısıdır. Şekil 4.1, x yüzlerinden geçen ısı akısını
göstermekte olup y ve z ısı akışları açıklık için atlanmıştır. Bu altı ısı akısı terimini
listeleyebiliriz.

Yüzler Giren ısı akısı Çıkan ısı akısı

 17

  
x qx dy dz q x  x ( q x ) dx  dydz
  
y qv dx dz q y  y (q v ) dy  dxdz
 
  
z qz dx dy q z  z ( q z ) dz  dxdy

Birim alan
dx
başına ısı akışı: 
qx  (q x )dx
x
dy


Wx wx  ( wx )dx
Birim alan
x
başına birim dz
zamandaki

W  (u    W )
vizkoz iş:

x
Şekil 4.1 x doğrultusundaki xx zamandaki
birim xy viskoz
xz enerji ve ısı akışı
terimlerini gösteren elemansal kartezyen denetim hacmi

Giren terimleri ekleyerek, çıkan terimleri çıkartarak, elemana eklenen net ısı elde
edilir.

    
Q - (q x )  (q y )  ( q z )  dxdydz  .qdxdydz
 x y z 

(4.5)

umulduğu üzere, ısı akısı elemanın hacmi ile doğru orantılıdır.denklem (4.4)’den
Fourier yasasını dahil ederek

Q  . kT  dxdydz (4.6)

bağıntısı elde edilir.

Viskoz gerilmeler tarafından birim zamanda yapılan iş, gerilme bileşeninin, karışık
geldiği hız bileşeni ve eleman yüzey alanı ile çarpımına eşittir. Şekil 2.5, soldaki x
yüzeyindeki birim zamandaki işi göstermektedir.
 18

Wv , SY  w x dydz burada wx   xx  v yy  W zz  (4.7)

(burada SY indisi sol yüz anlamındadır) ve wx granyeni nedeniyle, sağ yüzdeki iş bir
miktar farklıdır. Bu iş akıları, bir önceki tablodaki ısı akıları ile aynı biçimde q x’in yerine
wx vb. konularak, gösterilebilir. Çıkan terimlerin giren terimlerden çıkartılmasından sonra,
net birim zamandaki viskoz iş

  
 x  u xx  v xy  w xz   y  u yx  v yy  w yz   
Wv     dxdydz
 
  u zx  v zy  w zz  

 z 

=-.(V.  ij )dxdydz (4.8)

olur. Şimdi Denklem (4.6) ve (4.8)’i Denklem (4.3)’e diferansiyel enerji denkleminin bir
biçimini elde etmek için yerleştiririz.

de
  V .p  .( kT )  .(V . ij )
dt
burada e = û + ½ V2 + gz (4.9)

Viskoz terimi ayırırsak, daha yararlı bir biçim elde edilir.

.(V.  ij ) = V. (.  ij )+  (4.10)

Burada  , viskoz disipasyon fonksiyonudur. Newton tipi sıkıştırılamaz viskoz

akışkan için, bu fonksiyon aşağıdaki biçimdedir. Tüm terimler quadratik olduğu için,
viskoz disipasyon daima pozitiftir, dolayısıyla viskoz akış, daima, termodinamiğin ikinci
yasasına uygun olara, mevcut enerjisini disipasyon nedeniyle kaybetmek eğilimindedir.

  u  2  v 
2
 v u 
2
 w v 
2
 u w  
2

   2   2   2            (4.11)

  x   y   x y   y z   z x  

 19

.  ij ’yi yok etmek için, (3.16) doğrusal momentum denklemini kullanarak,

Denklem (4.10)’u Denklem (4.9)’a yerleştirelim. Bu kinetik ve potansiyel enerjilerin yok
olmasına neden olacak ve genel diferansiyel enerji denklemini daha kullanışlı biçime
getirecektir.

dû
  p (.V )  .( kT )   (4.12)
dt

Bu denklem, Newton tipi akışkanlar için, (daimi olmayan sıkıştırılabilir, sürtünmeli, ısı
iletiminin olması gibi) çok genel koşullar altında geçerlidir, istisna olarak ışınım ile ısı
geçişini ve kimyasal ya da nükleer tepkime sırasında oluşabilen ısı kaynaklarını ihmal
etmektedir.

Denklem (4.12)’in, sayısal bilgisayarlar kullanmaksızın, analiz edilmesi çok zordur

[1]. Aşağıdaki yaklaşımların yapılması adet halini almıştır:

dû  c v dT c v  , k ,   sabit (4.13)

Denklem (4.10) böylece daha basit bir biçim alır:

dT
cv   k 2T   (4.14)
dt

Bu denklemde sıcaklık T, tek ana değişken olarak ve hız toplam zaman türev
operatörü ile ikincil değişken olarak yer alır.

dT T T T T
 u v w (4.15)
dt t x y z

Değişik akış koşulları için, Denklem (4.15)’in pek çok ilginç çözümü bilinmektedir
ve genişletilmiş uygulamalar, ileri seviyedeki viskoz akış kitaplarında [4,5] ve ısı geçişi
kitaplarında [7,8] verilmektedir.
 20

Denklem (4.14)’ün iyi bilinen özel bir durumu, akışkan hareketsiz ya da ihmal
edilebilen bir hıza sahip olduğunda oluşur. Bu durumda disipasyon,  , ve taşınım
terimleri ihmal edilebilir mertebede olur.

T
c v   k 2T (4.16)
t

Bu uygulamalı matematikte, ısı iletim denklemi olarak adlandırılır ve hareketsiz

akışkanlar ve katılar için geçerlidir. Değişik koşullar için Denklem (4.16)’ın çözümü
derslerin ve ısı transferi kitaplarının büyük kısımlarını oluşturur.

Böylece akışkan hareketinin temel diferansiyel denklemlerinin türetilmesi

tamamlanmış olmaktadır.

1.4.1. Sabit Özellikli Sıkıştırılamaz Akış

Sabit  ,  , ve k’ya sahip olan akış, temel bir basitleştirmedir. Hareketin temel
denklemleri,

Süreklilik : .V = 0 (4.17)

dV
Momentum :   p   2  V (4.18)
dt
dT
Enerji : c v  k 2T   (4.19)
dt

şekline indirgenir,  sabit olduğu için, sadece üç bilinmeyen kalır: p, V, T. Sistem

kapalıdır. Bu kadarla da kalmayıp, sistem parçalara ayrılır: Süreklilik ve momentum
denklemleri T’den bağımsızdır. Bu nedenle, Denklem (4.17) ve (4.18)’i tamamen ayrı
olarak, basınç ve hız için çözebiliriz. Bu çözümde

Katı yüzey : V = Vçeper (4.20)

Giriş ya da çıkış : Bilinen V, p (4.21)
 21


Serbest yüzey : p  pu w  (4.22)
t

Sınır koşulları kullanılır. sonra sıcaklık dağılımını, bağımsız olarak, (  ,

disipasyon fonksiyonu ve zamana göre toplam türev operatörü aracılığı ile V’ye bağlı olan)
Denklem (4.19)’dan hesaplayabiliriz.)

1.5. Akım Fonksiyonu

Sıcaklık, hareket denklemleri sisteminden ayrılmış olmasına rağmen, basınç ve hız

için, süreklilik ve momentum denklemlerini beraber çözmeliyiz. Akım fonksiyonu,  ,
süreklilik denklemini yok etmemizi sağlayan ve momentum denklemini doğrudan tek bir
bağımlı değişken için çözmemizi sağlayan akıllıca düşünülmüş bir fonksiyondur.

Akım fonksiyonu fikri, süreklilik denkleminin, iki terime indirgenebilmesi halinde

uygulanır. Genelde dört terim vardır.

   
Kartezyen :  ( u )  ( v )  ( w)  0 (5.1a)
t x y z

 1  1  1 
Silindirik :  (rv r )  ( v )  ( v z )  0 (5.1b)
t r r r  r z

İlk olarak, akım fonksiyonu düşüncesinin, özel ve gerçekçi bir uygulaması olan
daimi olmayan akışı bir kenarda bırakalım. (5.1) denklemlerinden birini, herhangi iki
terime indirgeyiniz. En yaygın uygulama, x-y düzlemindeki sıkıştırılamaz akıştır.

u v
 0 (5.2)
x y

Öyle bir  ( x, y ) fonksiyonu tanımlanır ki, bu denklem kendiliğinden sağlanır ve

Denklem (5.2)

u       
   0 (5.3)
x  y  y  x 
 22

olur. Denklem (5.2) ve (5.3)’ün karşılaştırılması, bu yeni  fonksiyonun,

 
u v
y x
 
yada V i  j (5.4)
y x

biçiminde tanımlanmasının gerektiğini gösterir. Burada u ve v bağımlı değişkenleri daha

yüksek mertebeli tek bir  fonksiyonu ile değiştirilmiştir. Çevrinti vektörü ya da V’nin
rotasyoneli, ilginç bir fonksiyondur.

 2  2
RotV  xV  2k z   k 2 burada  2   (5.5)
x 2 y 2

Böylece (4.17) momentum denkleminin rotasyonelini alırsa, ve (5.6) denklemini

kullanırsak  için tek bir denklem elde ederiz.

   
y x

2  
x y
 
 2   v 2  2   
(5.6)

burada, v =  /  kinematik viskozitedir. Bu kısmen bir zafer, kısmen bir

yenilgidir: Denklem (5.6), skaler bir denklemdir ve sadece bir bağımlı değişkene,  ,
sahiptir. Fakat şimdi dördüncü mertebeden türevleri içermekte olup olasılıkla bilgisayar
analizini gerektirecektir. Örneğin, bir katı cismin etrafındaki, x doğrultusundaki üniforma
akışa ait  için, dört koşul aşağıdaki gibi olacaktır:

 
Sonsuzda :  U 0
y x
 
Cisim üzerinde :  0 (5.7)
y x
 23

Önemli bir uygulama, x-y düzlemindeki,  2 =0 olduğu, sürtünmesiz dönümsüz

akıştır. Bu akışta Denklem (5.5) ve (4.6)

 2  2
 2   0 (5.8)
x 2 y 2

biçimine indirgenir. Bu ikinci mertebeden Laplace denklemidir. Bu denklemin pek çok

çözümü ve analitik teknikler bilinmektedir. Denklem (5.7) gibi, sınır koşulları da,

Sonsuzda :   U  y  sabit

Cisim üzerinde :  = sabit (5.9)

İfadelerine indirgenir.
1.5.1.  ’nın Geometrik Yorumu

Sabit  çizgileri, akışa ait akım çizgileridir. Bu aşağıdaki şekilde gösterilebilir. İki
boyutlu akıştaki bir akım çizgisinin tanımı.

dx dy

u v
veya udy – vdx = 0 akım çizgisi (5.10)

dır. Denklem (5.4)’deki akım fonksiyonunu bu ifadeye yerleştirirsek

 
dx  dy  0  d (5.11)
x y

elde ederiz. Akım çizgisi boyuncu,  ’daki değişim sıfırdır ya da

 = sabit, bir akım çizgisi boyunca (5.12)

 (x, y)’nin bir çözümünü bulduğumuzda, akışın akım çizgilerini veren sabit 
çizgilerini çizebiliriz.  ’yı hacimsel debi ile ilişkilendiren, fiziksel bir yorum da vardır.
Şekil (5.1)’den birim derinlikteki denetim yüzeyine ait ds elemanından geçen hacimsel
debiyi hesaplayabiliriz.
 24

Şekil (5.1) Akım

fonksiyonunun geometrik
yorumu: denetim yüzeyinin
diferansiyel kısmından geçen
hacimsel debi

2  1 2  1

Akış
Akış

1 1
(a) (b)
Şekil 5.2 Akım fonksiyonundaki değişim cinsinden yön tanımları: (a) daha
büyük ise akış sağ tarafa: (b) daha büyük ise akış sol tarafa doğrudur.

     dy dx 
dQ  (V.n)dA   i  j . i  j  ds(1)
 y x   ds ds 

 
 dx  dy  d (5.13)
x y

Böylece elemanın eni boyunca  ’deki değişim sayısal olarak elemandan geçen
hacimsel debiye eşittir. Akış alanındaki herhangi iki nokta arasından geçen hacimsel debi,
bu noktalar arasındaki akım fonksiyonundaki değişime eşittir.
 25

2 2
Q12  1
(V .n) dA  
1
d  2  1 (5.14)

Ayrıca, akışın yönü,  ’nın arttığına ya da azaldığına dikkat ederek, belirlenebilir.

Şekil (5.2)’de çizildiği gibi 2 , 1 ’den daha büyük ise akış sağa doğrudur. Aksi
durumda akış sol tarafa doğrudur.

Hem akım fonksiyonu, hem de hız potansiyeli, Fransız matematikçi Joseph Louis
Lagrange tarafından bulunmuştur ve onun 1781 yılında akışkanlar mekaniği konusundaki
tezinde yer almıştır.
1.5.2. Kutupsal koordinatlarda, Sıkıştırılamaz Düzlemsel Akış

Önemli koordinatların r ve θ olduğunu, Vz = 0 ve yoğunluğun sabit olduğunu kabul

edelim. Bu durumda Denklem (5.1b)

1  1 
(rv r )  (v )  0 (5.15)
r r r 

şekline indirgenir. Tüm terimleri r ile çarptıktan sonra, Denklem (5.3)’ün benzer
biçimi ile bunun aynı olduğunu görürüz.

       
   0 (5.16)
r      r 

(5.15)’in (5.16) ile karşılaştırılmasıyla, akım fonksiyonun kutupsal koordinatlardaki

sıkıştırılamaz biçimini buluruz.

1  
vr  v  (5.17)
r  r
 26

Bir kez daha  çizgileri, akım çizgileridir ve  ’deki değişim hacimsel debidir,
Q1-2 = 2 - 1 . İşaretin tanımı Şekil (5.2)’deki ile aynıdır. Bu tip akım fonksiyonu
silindirlerin, çevrilerin, kaynak ve kuyuların yer aldığı akışların analizinde çok yararlıdır.

1.5.3. Eksenel Simetrik Sıkıştırılamaz Akış

Son örnek olarak, akışın üç boyutlu olduğunu, fakat açısal değişime sahip
olmadığını, varsayalım (vr, vz) (Koordinatların tanımı için Şekil 2.2’ye bakınız). Bu tip
akışa eksenel simetrik denir ve akış alanı, z dönme ekseninden geçen meridyenel düzlem
üzerinde görüntülendiğinde aynıdır. Sıkıştırılamaz akış için, (5.1b) denklemi

1  
( rv r )  (v z )  0 (5.18)
r r z
olur. Bu işe yaramaz gibi görünse de r ve z’nin bağımsız koordinatlar olduğunu
anımsadığımızda, denklem (5.18)

 
(rv r )  ( rv z )  0 (5.19)
r z

biçiminde tekrar yazılabilir. Denklem (5.3) ile karşılaştırarak bu

       
   0 (5.20)
r  z  z  r 

biçimine sahiptir. (5.19) ile (5.20)’i karşılaştırarak, eksenel simetrik sıkıştırılamaz

akım fonksiyonunun biçimini buluruz.

1  1 
vr  vz  (5.21)
r z r r

Burada da yine, sabit  çizgileri akım çizgileridir, fakat hacimsel debide (2  )

çarpanı vardır: Q12=2  ( 2 - 1 ) Akıştaki işaret tanımları Şekil (5.2)’deki ile aynıdır.
 27

1.5.4. Hız Potansiyeli

Dönümsüzlük,  akım fonksiyonuna benzer ve tamamlayıcı skaler bir Ø

fonksiyonunun, ortaya çıkmasına yol açar. Vektör analizindeki bir teoremden, rotasyoneli
sıfır olan bir vektörün, bir skaler fonksiyonun gradyeni olması gerektiği bilinmektedir.

xV=0 bu durumda V = Ø (5.22)

Burada Ø = Ø (x, y, z, t) hız potansiyeli fonksiyonu olarak adlandırılır. Ø’nin

bilinmesi hız bileşenlerini hemen verir.

Ø Ø Ø
u v w (5.23)
x y z

Sabit Ø çizgileri akışın potansiyel çizgileri olarak adlandırılır.

Akım fonksiyonundan farklı olarak Ø’nin tamamen üç boyutlu olduğuna ve iki

koordinat ile sınırlanmadığına dikkat ediniz. Ø, üç bilinmeyenli u, v, w hız problemini, tek
bir bilinmeyen, Ø potansiyeline indirger. Hız potansiyeli, daimi olmayan Bernoulli
denklemini de basitleştirir. Eğer Ø mevcut ise

V   Ø 
.dr  (Ø).dr  d  (5.24)
t t  t 

olur. Bu durumda, Ø ile p arasındaki bir ilişki halini alır.

Ø dp 1

2
 Ø  gz  sabit (5.25)
t  2

Bu daimi olmayan dönümsüz Bernoulli denklemi olup ivmelen akış alanlarının

analizinde çok önemlidir.
 28

1.5.5. Akış Tipi

a) Uniform Akış

Uniform bir akıştı akış hızı (U) sabit olduğundan yanal bileşenleri olamaz. Bu
durumda Ø ve  fonksiyonları x yönünde

 
u ve v   için (5.26)
y x
 
u     uy  A ve   ux  B (5.27a)
y x

Ø=-Uh Ø = 0 Ø = Uh

U y

h =Uh
x

y=0
h

=-Uh
h h

Şekil 5.3. Uniform bir akışta akım ve potansiyel çizgileri

 
v0  (5.27b)
x y

bağıntıları bulunur. İntegrasyon sabitleri A ve B hızlar ve basınçlar üzerine etkileri

olmadığından, bu sabitler x yönünde uniform akış için ihmal edilirse

u = -U, v = 0 için Ø = Uy ve Ø = Ux (5.28)

 29

bağıntıları bulunur. Kartezyen koordinatlarda akış çizgileri  ve onlara dik olan

potansiyel çizgiler Ø Şekil 5.3’de gösterilmiştir. Silindirik koordinatlarda x = rcos Ø ve
y=rsin Ø olduğundan

 =Ursin θ, Ø=Urcosθ olarak ifade edilir

b) Kaynak-Kuyu Akışı

z- ekseninde sabit b uzunluğu olan r yarıçaplı bir yüzeyden çıkan debiyi Q=u r(2 
rb), radyal yönde birim b için çıkan debiyi q = 2  rur ile gösterirsek q kaynak gücü olmak
üzere

q
ur  (5.29)
2r

şeklinde ifade edilir. Q pozitif ise kaynak (source) akışı dışarıya doğru) negatif ise
kuyu akışı (içeriye doğru) olduğunu gösterir. Şekil 5.4’de gösterildiği üzere, silindirik
koordinatlarda bir kaynakta akış çizgileri dışarıya doğru iken ona her noktada dik olan
çevresel hız ise sıfırdır. Bu durumda,

 1 
ur    (5.30a)
r r 
1  q q
ur        (5.30b)
r  2r 2
 q q
ur       Inr (5.30c)
r 2r 2
1  
u    0 (5.30d)
r  r

olarak bulunur. Orijinden kaynak akışı şekil 5.4’de gösterilmiştir.

 30

=q/2
y   (q / 2 ) Inr1

=0

=q x

  (q / 2 ) Inr2
Şekil 5.4. Kaynak akışının şematik gösterimi

c) Vorteks Akışı

Vorteks akışında radyal yönde hız ur = 0 olup sadece teğetsel yönde u θ hızı söz
konusudur.  / r  0, ur = 0 ve birim b için debi K = 2ru olarak tanımlanırsa, K
vorteks gücünü göstermek üzere,

K
u  ve ur = 0 (5.31)
2r
1   K
u     (5.32)
r  r 2r
K K
  Inr ve     (5.33)
2 2
olarak elde edilir.

d) Düble Akışı

Şekil 5.5’de gösterilen düble akışında (kaynak ve kuyu akışının aynı şerde olması
halinde) yeni bir potansiyel fonksiyon (Streeter and Wylie, 1983)  düble hareketinin
gücü olmak üzere,
 31


 cos  (5.34)
r
olarak tanımlanırsa

 1  1  
ur    ve u    (5.35)
r r  r  r

Şekil 5.5. Düble akışı


  sin  (5.36)
r

olur. x/r = cos θ, y/r = sin θ ve r2 = x2 + y2 olduğundan kartezyen koordinatlarda

 x  y
 cos  2 ,  sin   2 (5.37)
r x y 2
r x  y2

olarak bulunur.

e) Dönen Silindir Üzerinde Akış

Şekil 5.6.’da gösterildiği üzere, dönen selendir ü zerindeki akış = uniform akış +
duble akışı + vorteks akışı olarak tanımlanabilir.
K K
Vorteks akışında,   Inr ve  
2r 2r
 32

 R2   R2 
Düble akışında,   U  r   cos ,   U  r   sin  olduğundan
 r   r 

 R2  K
  U  r   cos   (5.38)
 r  2

 R2  K
  U  r   sin   Inr (5.39)
 r  2

olarak bulunur.

Şekil 5.6 Dönen silindir üzerindeki akış

Silindir yüzeyindeki hız teğetsel olduğundan

 K
u  rR  2U sin   (5.40)
r 2R
olur. Sınır şartlarından θ = 0,  için uθ = 0 satgnasyon noktası olduğundan

K
sin    (5.41)
4RU
olarak bulunur. Silindirin önü ile silindir üzerinde herhangi bir nokta arasında Bernoulli
denklemi yazılırsa,
 33

2
1 1 1  K 
Po  U 2  P  u 2  P    2U sin   
2 2 2  2R 

1 
2  K  
2

P  Po  U 1   2 sin    (5.42)
2   2R  


basınç katsayısı

  K  
2

C P  1   2 sin    (5.43)
  2RU  


olarak bulunur. Birim genişlik için sürüklenme kuvveti basıncın yatay bileşeninin
integrasyonu alınarak

2
FD  (p  p
0
0 ) R cosd  0 (5.44)

bulunur. Basıncın dikey bileşeninin integrasyonu ile kaldırmak kuvveti

2
FL 0    ( p  p 0 ) R sin dd (5.45)
0

 
2 2

R 1   2 sin   K   sin d
FL 0  
2
U 2 0   2RU  
(5.46)


FL   UK (5.47)

olarak elde edilir. Bu eşitlikten de görüleceği üzere sadece sirkülasyondan (vorteks

gücü K) kaynaklanan bir kaldırma kuvveti oluşmaktadır. Silindir üzerindeki ayrılmaların
önüne geçmek için silindirin döndürülmesi ilave bir kaldırma kuvvetinin de (Magnus
etkisi) oluşmasına neden olmaktadır.

f) Küresel Koordinatlarda Uniform, Kaynak ve Düble Akışları

 34

Şekil 5.7’de gösterilen küresel koordinatlarda iki boyutlu (r, θ) sıkıştırılmaz bir
akışta uθ = 0 süreklilik denklemi,

 
( r 2 u , sin  )  ( ru sin  )  0 (5.48)
r 

akım fonksiyonu,

1  1 
ur   , u  (5.49)
r sin  
2
r sin  r
ve potansiyel hız fonksiyonu

 1 
ur  u  (5.50)
r r 
olarak yazılır.

uθ ur

Şekil 5.7 Küresel Koordinatlarda

Akış
z

a.1. Uniform Akış

ur = Ucosθ, uθ = -Usinθ (5.51)

1
   U 2 r 2 sin 2  , Ø = Ur cosθ (5.52)
2
olarak ifade edilir.
 35

a.2. Kaynak – Kuyu Akışı

Kaynak ve kuyu akışında çevresel hız ise sıfırdır. R yarıçaplı bir yüzeyden çıkan
debi silindirik koordinatlarda olduğu gibi, q = ur4  r2 = mr2 olarak tanımlanırsa, m = q/4
 olmak üzere,

q m
ur   2 (5.53)
4r 2
r

şeklinde ifade edilir. M pozitif (+) ise kaynak (source) akışı dışarıya doğru, negatif (-) ise
kuyu akışı içeriye doğru olduğunu gösterir.

 1   1 
ur   2 , u   (5.54)
r r sin    r sin  r
uθ = 0 için
1  m q
ur   2   cos  cos (5.55)
r sin   r
2
4
 m m q
ur   2      (5.56)
r r r 4r
olarak bulunur.

a.3. Nokta Düble Akışı :

Düble akışı kaynak ve kuyu akışının r 0 için toplamı olduğundan

  2rm  rq / 2 olarak tanımlanırsa,

lim  q q 
   ka   ku   cos ka  () cos ku 
r  0  4 4 

q sin 2   sin 2 
   (5.57)
2 r
lim  q q 
   ka   ku     
r  0  4 ka 4 ku 
 36

q  cos
 cos  (5.58)
2 r
olarak bulunur.

a.4. Küre Üzerinde Akış

Küre üzerindeki (silindir üzerindeki akışta olduğu gibi) akış = uniform akış + düble
akışı olarak incelenebilir.

Uniform Akış,

1
   U 2 r 2 sin 2  , Ø = Ur cos θ (5.59)
2

Düble akışı

 sin 2   cos 
  ,  (5.60)
r r
olduğundan

 cos 
   uni   düb  Ur cos  (5.61)
r
U 2r 2  sin 2 
   uni   düb   sin 2   (5.62)
2 r

olarak yazılır. Sınır şartlarından  = 0 için r = R alınırsa

1
 UR 3 (5.63)
2

olarak bulunur. Eşt. (5.63) , Eşt. (5.62)’de yerine konursa,

U 2r 2 UR 3 sin 2 
  sin 2  
2 r
 37

buradan

UR 2  R r 2  Ur 2 sin 2   R3 
 sin 2    2   1  3  (5.64)
2 r R  2  r 

olarak bulunur. Buna göre,

1   R3 
ur    U cos  
 1   (5.65a)
r 2 sin    r 3 

1  U cos  R3 
u     2  3  (5.65b)
r sin  r 2  r 

elde edilir. r = R için ur = 0 ve

3
u  U sin  (5.66)
2

olduğu görülür θ = 0,  için hız sıfırdır.    / 2 , 3 / 2 için maksimum hız 1.5U olarak
(bu silindirde 2U idi) elde edilir.

1.6. Sıkıştırılamaz Sürtünmeli Akışlara Bazı Örnekler

1.6.1. Bir Sabit ve Bir Hareketli Levha Arasındaki Couette Akışı

Şekil 6.1’de gösterildiği gibi, aralarındaki uzaklık 2h olan paralel levhalar

arasındaki iki boyut.u, sıkıştırılamaz sürtünmeli akışı göz önüne alalım. Levhaların çok
geniş ve çok uzun olduklarını kabul edelim. Bu durumda akış doğal olarak ekseneldir, yani
u  0, v 0 w 0 =’dır. Şekil 6.1’de gösterilmiş olan bu durumda, üstteki levha V hızıyla
 38

hareket etmekte olup, basınç gradyeni yoktur. Yerçekimi etkilerini ihmal ediyoruz.
4.17’deki süreklilik denkleminden

u v w u
  0 00 veya u = u (y)
x y z x

olduğunu görürüz. Bu durumda, sıfırdan farklı olan tek bir eksenel hız bileşeni
vardır ve sadece kanal yüksekliğince değişir. Akışın tam gelişmiş olduğu söylenir (girişin
çok ilerisinde). İki boyutlu (x, y) akış için, u = u(y)’yi 4.18’Navier-Stokes momentum
denkleminin x bileşenine yerleştirelim.

 u u  p   2u  2u 
  u  v     g x    2  2 
 x y  x  x y 

 d 2u 
veya  (0  0)  0  0    0  2  (6.1)
 dy 

Terimlerin çoğu yok olur ve momentum denklemi basitçe

d 2u
0 yada u = C1 y + C 2
dy 2

Şekil 6.1 İki paralel levha arasındaki sıkıştırılamaz sürtünmeli akış: (a) basınç
gradyensiz, üst levha hareketli; (b) iki sabit levha ve basınç gradyenli
 39

haline indirgenir. İki sabit, alt ve üst levhada kaymama koşulu uygulanarak bulunur:

y = +h’de u = V = C1h + C2
y = -h’de u = 0 C1(-h) + C2
yada C1 = V/(2h) ve C2 = V/2

Bu yüzden, (a) durumu için çözüm, üsteki hareketli olan iki levha arasındaki akış

V V
u y  h  y  h (6.2)
2h 2

olur. Bu hareketli cidar nedeniyle oluşan Couette akışıdır. Tahmin edildiği ve Şekil 6.1a’da
gösterildiği gibi, her bir cidarda kaymanın olmadığı doğrusal hız profili mevcuttur. (b) hali
ile uyumluluk sağlamak için, orijinin kanalın merkezine yerleştirildiğine dikkat ediniz.

1.6.2. İki Sabit Levha arasında Basınç Gradyeni Nedeniyle Oluşan Akış

Durum (b), Şekil 6.1b’de çizilmiştir. Her iki levha da sabittir (v = 0), fakat basınç x
doğrultusunda değişmektedir. Eğer v = w = 0 ise, süreklilik denklemi (a) durumu ile ayın
sonuca yol açar, yani sadece u = u(y)’dir. basınç değişken olduğu için, sadece x
doğrultusundaki momentum denklemi değişir.

d 2 u p
  (6.3)
dy 2 x

v = w = 0 olduğu ve yerçekimi ihmal edildi için de, y ve z momentum denklemleri

p p
0 ve 0 ya da p = p(x)
y z

haline indirgenir. Bu nedenle, Denklem (6.3)’deki basınç gradyeni, tek gradyendir:

 40

d 2 u dp
   sabit < 0 (6.4)
dy 2 x

Biz neden p / x ’in sabit olduğu gerçeğini ilave ettik? Değişkenlere ayırma
teorisinden yararlı bir sonucu tekrar hatırlatalım: Eğer iki büyüklük eşit ise ve bir tanesi
sadece y ile diğeri ise sadece x ile değişiyorsa, onların her ikisi de aynı sabite eşit
olmalıdır. Aksi takdirde bunlar birbirinden bağımsız olmayacaktır.

Sabiti neden negatif olarak belirledik? Fiziksel olarak, basınç, cidar kayma
gerilmeleri direncine karşılık akışı oluşturabilmek için, akış doğrultusunda azalmalıdır. Bu
nedenle, u(y) hız profili, beklendiği ve Şekil 6.1b’de çizildiği gibi, her yerde negatif
eğriliğe sahip olur.

Denklem (6.4)’in çözümü çift integrasyonla bulunur:

1 dp y 2
u  C1 y  C 2
 dx 2

Sabitler, her iki cidarda kaymama koşulundan bulunur.

dp h 2
y =  h’da u=0 ya da C1 = 0 ve C2  
dx 2 

olur. Böylece, basınç gradyeni nedeniyle kanaldaki akış, (b) durumu için çözüm,

dp h 2  y2 
u 1  2  (6.5)
dx 2   h 

olur. Akış, sabit negatif eğrilikli bir Poiseulle prabolü oluşturur. Maksimum hız
kanal simetri ekseni üzerinde, y = 0 için oluşur.l

dp h 2
u maks  
dx 2 
 41

1.6.3. Uzun, Eş Eksenli Silindirler Arasındaki Akış

Şekil 6.2’deki gibi, iki eş eksenli silindir arasında sabit (  ,  )’ye sahip akışkanı
düşünelim. Eksenel hareket ya da uç etkisi yoktur, yani vz =  / z  0 ’dır. içteki silindir
Ωi açısal hızı ile dönsün. Dıştaki silindiri sabitleyelim. Dönel simetri olsun ve böylece hız
θ ile değişmez, sadece r ile değişir.

Bu problem için süreklilik denklemi, Denklem (D.2)’dir.

1  1  1 d
(rv r )  0 (rv r ) ya da rvr = sabit
r r r  r dr

vθ’nın θ ile değişmediğine dikkat ediniz. Hem iç hem de dış silindirde v r = 0

olduğundan her yerde vr = 0 olur ve akış sadece tamamen teğetsel olabilir, v θ = vθ (r).
Momentum denklemi, (D.6)

v r v 1 p  v 
 (V .)v    g     2 v  2 
r r   r 
olur. Bu problem için son terim haricindeki tüm terimler sıfırdır. Bu nedenle, dönen
silindirler arasındaki akış için temel diferansiyel denklem

1 d  dv  v
 2 v  r  (6.6)
r dr  dr  r 2
 42

Sabit

Ωi

Şekil 6.2 Sabit dış silindir ve sabit

hızla dönen iç silindir arasındaki
sıkıştırılamaz, sürtünmeli akış için
koordinat sistemi

biçimindedir. Bu ikinci mertebeden doğrusal bir diferansiyel denklemdir ve çözümü

C2
v  C1 r 
r
dir. sabitler iç ve dış silindirlerdeki kaymama koşullarından bulunur:

C2
Dıştaki silindirde, r = r0’da : v  0  C1 r0 
r0

r0 / r  r / r0
İçteki silindirde, r = r’de: v   i ri (6.7)
r0 / ri  ri / r0

Biçimindedir. Hız dağılımı, Şekil 6.2’deki çizime oldukça benzemektedir.

1.7. Silindirik Boruda Basınçlı Akım

Kesit şekli keyfi olan sonsuz uzun bir silindirik boru göz önüne alalım. Boru
eksenini z- ekseni olarak seçiyoruz. X ve y- eksenleri bir kesit düzlemi içinde alınmıştır.
Borudaki akışkan akımının

vx = vy = 0, vz = w(x, y, z)
 43

şeklinde bir hız alanını kabul edebilmesi için gerekli koşulları araştıralım. Bu
varsayım altında süreklilik denklemi verir. Yani ancak w = w(x, y) yapısı kabul edilebilir.
Bu hız ifadesini Navier-Stokes denklemlerine yerleştirdiğimiz takdirde

p p
 0
x y

p  2w 2w 
   2   (7.1)
z  x y 2 

sonucuna varırız. Yukarıdaki ilk iki denklemden p = p(z) elde ederiz. Son denklem
ise P bir sabit olmak üzere

dp
 P
dz
yazılması gerektiğini gösterir ve w için

2w 2w P
  2w   (7.2)
x 2
y 2


Poisson denklemi elde edilir. Hız alanını belirlemek için bu denklem boru
çeperinde w = 0 sınır koşulu gerçekleşecek şekilde çözülmelidir. Bu şekilde ele aldığımız
problemin akışkanın silindirik bir boruda sabit basınç gradyanı altındaki akımına karşı
geldiği açıktır.dolayısıyla pratikte önemli bir uygulama alanı bulur. Boru boyunca basınç
dağılımı ise yine
p = Pn + P0
şeklindedir.

w hız alanı belirlendikten sonra debi

Q  wda
S

bağıntısından elde edilir. Viskoz gerilmeler ise

 44

w w
t xz   , t yz   (7.3)
x y

olarak bulunur. Silindirik borunun taban eğrisini C ve silindirin yanal yüzeyinin

birim dış normalini n ile gösterirsek viskoz akışkanın boru ekseni doğrultusunda ve birim
uzunluğu başına boru çeperine etkittiği gerilme

 w w  w
r     C nx  n y    
 x y n C
C 

olur. Borunun birim boyuna etkiyen sürükleme kuvvetini belirlemek için

    ds
C

integrali hesaplanır.

Şimdi (7b2) denkleminin bazı basit kesit şekilleri için çözümlerini inceleyelim

Eliptik Kesit
Boru kesitinin, denklemi

x2 y2
 1
a2 b2
ile verilen bir elipsle çevrelendiğini kabul edelim. Hız alanının

 x2 y2 
w  k 1  2  2  (7.4)
 a b 

fonksiyonu ile belirlendiğini varsayalım. Burada k henüz bilinmeyen bir sabittir.

(7.4) ifadesi borunun çeperinde sıfır olduğu için bu seçimle sınır koşulu kendiliğinden
sağlanmış olur. (7.4) ifadesi (7.2) denklemine yerleştirilecek olursa bu denklemin
sağlanabilmesi için
 45

Pa 2 b 2
k
2  a 2  b 2 

almamız gerektiğini görürüz. Buna göre hız fonksiyonu

Pa 2 b 2  x2 y2 
w 1  2  2  (7.5)

2 a 2  b 2   a b 
olur. Viskoz gerilmeler ise

Pb 2 Pa 2
t xz   x, t yz   y
a2  b2 a2  b2
bulunur.

Debiyi kolaylıkla hesaplayabilmek için

x = a  cos θ, y = b  sin θ, 0  1, 0    2

değişken dönüşümünü kullanalım. Bu durumda iki katlı integrali dönüştürerek

1 2
Pa 3b 3
Q 
Pa 2 b 2
1   2
 abd d  
PA 2
2  a 2 b 2  4  a 2  b 2 
(7.6)
0 0


buluruz. Burada  katsayısı

b/a
  a / b 

4 1   b / a 
2

ile verilmektedir. A =  ab boru en kesit alanıdır. b/a = 0.5 için  =0.03183
bulunur. b/a=1 için (7.6) formülü dairesel boru halindekine dönüşür.

Eşkenar Üçgen Kesit

Şimdi boru kesitinin

x = a, y= x / 3
 46

doğruları ile sınırlanmış bir eşkenar üçgen olduğunu kabul edelim. Açıkça
görülebileceği gibi

 1 
w  k ( x  a ) y 2  x 2 
 3 

fonksiyonu boru kesitinin çevresinde sıfır olur ve sınır koşulu sağlanır. (7.2)
diferansiyel denklemini sağlatmak için

3P
k 
4 a

almamız gereklidir. Dolayısıyla hız fonksiyonu

w
3P
 x  a   y 2  1 x 2  (7.7)
4a  3 

olur ve viskoz gerilmeler

3P  2 2  3P
t xz   y  x  ax ,
2
t yz   x  a y
4a  3  4a

bulunur. Debi de kolayca

Pa 4 3 PA 2 PA 2
Q   0.02887
60 3 60  

şeklinde yazılabilir. Burada A 3 a2 borunun enkesit alanıdır.

Dikdörtgen Kesit
Şimdi boru kesitinin x  a, y  b, çizgileriyle sınırlandığını kabul
edelim. Böyle bir boruda sabit basınç gradyanı altında akımı incelemek için x  a, y  b

bölgesinde

2w 2w P
 
x 2
y 2

 47

diferansiyel denklemini ve
x  a, y  b, de w=0

sınır koşullarını sağlayan w(x,y) fonksiyonunu belirlemeliyiz. Bu fonksiyonu

bulmada daha önceki kesit türlerinde etkin olarak kullandığımız ve yarı-ters yöntem olarak
adlandırabileceğimiz yaklaşımın sonuç verdiği hemen gözlenebilir. Dolayısıyla
diferansiyel denklemi doğrudan çözme yoluna gitmemiz gerekecektir. Bu amaçla denklemi
önce homojen hale getireceği. Kolaylıkla gerçeklenebilir ki

w1 
P
2

a  x2  (7.8)

diferansiyel yazarsak w2 fonksiyonu

w = w1 + w2
şeklinde yazarsak w2 fonksiyonu

 2 w2  2 w2
 0
x 2 y 2

homojen denklemini sağlar. Bu denklemi değişkenlere ayırarak çözer ve

x  a, da w2 = 0
koşulunu sağlayan çözümünü ararsak


w2   An cos
 2n  1 cosh  2n  1y
n 0 2a 2a
sonucunu buluruz. Dolayısıyla w fonksiyonu

w( x, y )  
P 2 

a  x 2   An cos
 2n  1x cosh  2n  1y
(7.9)
2 n 0 2a 2a

şeklinde yazılabilir. Bu fonksiyonun x  a, da w2 = 0 sınır koşulunu sağlayacağı

açıktır. Çözümü tamamlamak için keyfi An sabitlerini y  b, de w = 0 koşulu sağlanacak
 48

şekilde seçmeliyiz. W nin y nin çift fonksiyonu olduğuna dikkat edersek bu işlemi yalnız y
= b için yapmamızın yeterli olacağını görürüz. Dolayısıyla (7.9) dan


 2n  1b cos  2n  1x   
P 2


n 0
An cosh
2a 2a 2
a  x2

elde ederiz. Fourier açılımında Fourier katsayılarını belirlemekte kullandığımız

yolu izleyerek yukarıda ifadenin her iki yanını cos [(2n + 1)πx/2a] ile çarpıp x = -a dan x =
a ya kadar integre edersek

32  1
n 1
a2 P
An 
 3  21n  1 3 cosh
 2n  1b 2
2a
buluruz. Dolayısıyla hız fonksiyonu


  1 n
cos
 2n  1x cosh  2n  1y 
Pa  x2 2
32 
2a 2a 
w( x, y )  1  2  3   2n  1b  (7.10)
2  a  n 0

 2n  1 cosh
3


2a
olarak elde edilir. Buradan viskoz gerilmeler


 x 8    1 n cos  2n  1x cosh  2n  1y 
2a 2a
t xz  Pa   2      
 a  n 0
 2n  1 2 cosh 2 n 1 b 
 2a 

t yz  
Pa  b 192 
 5 
1
tanh
 2n  1b 
2  
  a  n 0  2n  1 5
2a 

çıkar. Örneğin b/a = 0.5 için Q = 0.02859 PA 2/  olur. Burada A = 2a2 en kesit
alanıdır. Öte yandan b/a = 1 için Q = 0.03515 PA 2/  bulunur. Bu kez en kesit alanı A =
4a2 ile verilir.

Buraya kadar elde ettiğimiz sayısal örnekleri gözden geçirdiğimizde ayni kesit
alanına sahip çeşitli borularda ayni basınç gradyeni altında hareket eden bir akışkanda en
 49

büyük debinin dairesel kesitli boruda elde edildiğini gözlemleriz. Bu sonuç bir rastlantı
olmayıp geçerliliği matematik olarak kanıtlanabilir.

1.8. Couette Akımı

Yarıçapları a ve b olan ve eksenleri etrafından sırasıyla sabit w 1 ve w2 açısal

hızlarıyla döndürülen eş eksenli sonsuz uzun iki dairesel silindir arasında (8.1) bulunan bir

w2
w2

b
a

Şekil 8.1. Dönen Silindirler

viskoz akışkanın hareketinin incelemek istiyoruz. Bu şekilde oluşturulan akım bu problemi

ilk kez ele alan kişinin adıyla Couette akımı olarak bilinir.

Silindirlerin ortak eksenini z- ekseni olarak seçip silindirik koordinatları

kullanacağız. Problemin çözümünü de bütün alan büyüklüklerinin yalnız r değişkenine
bağlı olduğunu ve hız alanının

vr = vz = 0, vθ = v(r) (8.1)

şeklinde verildiğini kabul ederek bulmaya çalışacağız. Buna göre akım çizgileri a  r  b
halkasında eşmerkezli daireler olacaktır. (8.1) kabulü altında süreklilik denklemi özdeş
olarak sağlanır. Hareket denklemleri ise sırasıyla r- ve θ- doğrultusundaki bileşenleri olan
 50

v2 1 dp

r P dr

d 2 v 1 dv v
  0 (8.2)
dr 2 r dr r 2
denklemlerine indirgenir. (8.2)2 nin çözümü

B
v  Ar 
r
olur. A ve B keyfi sabitlerdir. Sınır koşulları da

r=a da v = w1a, r=b de v = w2b (8.3)

şeklinde yazılmalıdır. Dolayısıyla

B B
Aa   w1 a, Aa   w 2 b,
a b
denklemlerinden A ve B sabitlerini belirleyebiliriz:

w2 b 2  w1b 2 ( w2  w1 )a 2 b 2
A , B .
b2  a2 b2  a2
Buna göre hız

1  ( w2  w1 )a 2 b 2 
v 
b2  a2 
 w 2 b 2
 w1 a 2
 r 
r
 (8.4)

olarak elde edilir. v(r) fonksiyonu bilinince basınç dağılımı (8.2)1 bağıntısından
integrasyonla bulunabilir. Couette akımında oluşan viskoz gerilmelerin sadece

 dv v  2 B
t r      2
 dr r  r

bileşeni sıfırdır, r yarıçaplı bir daire üzerinde bu kayma gerilmesi sabit olur.
Dolayısıyla r yarıçaplı silindirin üzerine etkiyen kayma gerilmelerinin bu silindirin birim
uzunluğu başına, merkeze göre momentleri toplamı
 51

4  w2  w1  a 2 b 2
M  2rt r r  4B 
b2  a2
(8.5)

sabit değerine eşit olur. Yani silindirleri düzgün açısal hızlarla döndürebilmek için
her birine M döndürme momentlerinin uygulanması gereklidir.

Silindirlerin açısal hızları ayni yöndeyse aradaki akışkanın hızı da daima ayni
yönde olur. w1 ve w2 açısal hızları ters yöndeyse

r0 
 w2  w1  a 2b 2
w2b 2  w1a 2

ile belirlenen bir a<r0<b değerinde hız sıfır olur ve r0 ın iki yanında hızlar yön
değiştirir.

Silindir eksenine paralel olan çevri vektörü de her yerde ayni olup

w2 b 2  w1 a 2
wz 
b2  a2
ile verilir.
Şimdi bazı özel halleri de inceleyebiliriz.

Dönen bir silindir içinde akışkan. Bu durumda a = 0 alırsak v = w2r buluruz. Yani
akışkan bir rijit cisim gibi döner.

Sabit dış silindir. w2 = 0 alırsak

a 2 b 2  r 2  a2 4a 2 b 2
v
b 2  a 2 r w1 , wz  
b2  a2
w1 , M 
b2  a2
w1

buluruz.
 52

Sonsuz akışkan içinde dönen silindir. b  limitine geçersek

w1 a 2
v , wz = 0, M =  4a 2 w1
r
sonucun elde ederiz. r>a için hız dağılımı bir doğrusal çevri ipçiğininki ile ayni olur.

1.9. Reynolds Yağlama Teorisi

Birbirine değmekte olan hareketli yüzeyler arasındaki kuru sürtünme büyük enerji
kayıplarına ve aşırı ısınma gibi çok zararlı olabilecek etkilere yol açar. Sürtünmeyi
azaltmak için bu yüzeyler arasına uygun bir akışkan filmi yerleştirerek yağlama çok
başvurulan bir yöntemdir. Aslında çok karmaşık olan yağlama olayını biz, sadece bir fikir
vermek amacıyla, oldukça basit bir yaklaşımla incelemeye çalışacağız. Bunun için de olayı
küçük bir değme bölgesinde gözlemlediğimizi kabul edeceğiz. Böylece bu bölgede
yüzeyleri düzlemlerle yaklaştırma olanağını bulacağız. Bu durumda iki paralel plak
arasındaki akım için elde ettiğimiz bulgular iki yüzey arasındaki yağlama olayını
incelemekte etkin olarak kullanılabilir. Bu yaklaşım ilk kez Reynolds tarafından önerildiği
için Reynolds yağlama teorisi olarak bilinir. Şekil (9.1)’de görüldüğü gibi sabit bir
düzlemden incem bir akışkan tabakası ile ayrılmış hareketli bir silindirik cisim göz önüne

Şekil 9.1. Yağlama

alalım. Cismin x- eksenine paralel olarak sabit bir U hızı ile hareket ettiğini kabul
ediyoruz. Silindirik yüzeyin eğimini küçük kabul edersek yüzeyle düzlem arasındaki akımı
 53

her noktada yaklaşık olarak paralel iki plak arasındaki akım olarak düşünebiliriz. Bu
durumda U1 = 0, U2 = U alarak bir düşey kesitteki hız için, tabaka kalınlığının h = h(x)
şeklinde değişken olduğunu hesaba katarak

y 1 dp
u U  y  y  h ( x9 
h( x ) 2  dx

yazabiliriz. Öte yandan kütle korunumu denklemi bağıntısı uyarınca

U 1 dp 3 1
Q h( x )  h ( x)  Uh0
2 12 dx 2

şeklinde ifade edilebilir. Burada h0 ileride belirlenecek olan bir sabittir buna göre
yukarıdaki denklemden

dp h  h0
 6 U (9.1)
dx h3
elde ederiz. hareketli cismin eğimini çok küçük kabul ettiğimizden cismin boyunu l ile
gösterdiğimiz takdirde yaklaşık olarak

dh h  h2
 1
dx l
alabiliriz. Yani akım bölgesi daralıyorsa h1>h2 ve  <0 olur. şimdi (9.1)’den
dp dp dx 6 U h  h0
 
dh dx dh  h3
yazabiliriz. Buradan da integrasyonla

6U  1 h0 
p   C
  h 2h 2 

elde ederiz. C keyfi bir sabittir. Çevre basıncını p0 ile gösterir ve sıfırdan farklı yegane
viskoz gerilmenin txy olduğuna dikkat ederek h = h1 ve h = h2 de p = p0 sınır koşullarını
kullanırsak h0 ve C sabitlerini belirleyebiliriz:
 54

2h1 h2 6U
h0  , C  p0  .
h1  h2   h1  h2 

Buna göre

6U  h  h1  h  h2 
p  p0  (9.2)
  h1  h2  h 2

buluruz. p - p0 > 0 olması, yani hareketin emme değil de bir itki etkisi yaratması için <
0koşulunun sağlanması, dolayısıyla akım bölgesinin daralması gerektiği açıktır. Buna göre
yağlama için bağıl hareketin akışkanı geniş kesimden dar kesime doğru sürüklemesi
zorunludur.

Şimdi hareketli cisme etkiyen N etkisi ile T sürtünme kuvvetini hesaplayalım.

Normal gerilme yalnız p basıncından ibaret olduğu için hareketten oluşan itki

l h
1 2
N  p  p0  dx    p  p0  dh
0
 h1
h
6U 2
(h  h1 )(h  h2 ) 6U  2(h2  h1 ) h 
 2 
 (h1  h2 ) h1 h 2
dh  2


 h1  h2
 log 2 
h1 

olur. k = h1/h2> 1 koyarsak

6 U  2(k  1) 
N log k  k  1  (9.3)
(k  1) 2 h22
buluruz. sürtünme kuvveti için txy kayma gerilmesini veren

h h2
U  U
l l
 1 dp 1 2 dp dh
T   t xy 1dx    h dx   h dh  
0 0  2 dx h  2 h1 dh  h1
h
h2 h2
3U h  h0 U dh

 
h1 h2
dh 
 
h1
h

2 UL  3(k  1) 
T  2 log k  k  1 
(k  1)h2  
 55

elde ederiz. buna göre aralarına ince bir yağ filmi yerleştirilmiş iki yüzey arasındaki
sürtünme katsayısı olarak tanımlayabileceğimiz T/N oranı

3 k  1) 
2 log k 
T  k  1 h2 k 1

N 3l 2 k  1
log k 
k 1
bulunur. Bu boyutsuz sayının benimsenen yaklaşıklık çerçevesinde yağlayıcı akışkanın
özelliklerine bağlı olmadığına dikkati çekelim.

En büyük itkiyi elde etmek için (9.3)’den k  2.2 almamız gerektiği bulunabilir. Bu halde

l2 l
N  0.16 U , T  0.75U
h22 h2

T h
ve  4.7 2
N l

elde ederiz. yağlamanın iyi olması, yani küçük bir sürtünme kuvveti elde edilebilmesi için
h2 nin l ye göre küçük olması gereklidir. Yani akışkan filmi ne kadar ince olursa yağlama o
kadar iyi olacaktır.

1.10. Biri Sabit Diğeri Hareketli İki Levha Arasındaki Akış

Burada Şekil 10.1’de gösterildiği üzere biri sabit diğeri ise hareketli olan iki levha
arasındaki akış tam gelişmiş laminer akış durumunda incelenecektir. Bu durumda eksenel
yönde momentum denklemi Eşt. (10.1)’e indirgenerek hız profili bulunabilir.

P  2u
 (10.1)
x y 2

 2u 1 P u 1 P
   y  C1
y 2
 x y  x

y 2 P
u( y)   C1 y  C 2 (10.2)
2 x
 56

Şekil 10.1 Biri sabit diğeri hareketli iki levha arasındaki akış

Sınır şartlarında C1 ve C2 bulunur. Y = 0 için u = 0 ve C2 = 0 olur. y 0 H için u = U olur.

h 2 P U h P
u( y)  U   C1 h  0, C1   (10.3)
2  x h 2  x

y 2 P  U h P 
u( y)     y
2  x  h 2  x 

yh P y 2 P y 1 P 2
u( y)  U   U  ( y  hy )
2  x 2  x h 2  x

h 2 P  y
u( y)  U  1  
2  x  h

u( y) y 1 h 2 P y  y
  1   (10.4)
U h U 2 x h  h

1 P h 2
olarak elde edilir. Burada,   olarak alınırsa
U x 2 

u ( y) y y y
   1   (10.5)
U h h h

denklemi bulunmuş olur. Eşt. (10.5) değişik  durumları için incelenirse;

 57

a) ve ve ve

Şekil 10.2 değişik basınç gradyenleri için hız profilleri

1- P2 = P1 için P / x  0 ve  0 . Bu durumda hız profili Şekil 10.2’de olduğu gibi

lineer olarak değişir.

2- P2<P1 için P / x  0 ve  0 olur. basınç azalıyor yani, hızlanan akış (favourable

pressure gradient) durumu söz konusudur.bu durumda hız profili Şekil 10.2b’de
gösterildiği  arttıkça daha gelişmiş duruma gelir.

3- P2>P1 için P / x  0 ve  0 olur. Basıncın artması akışın yavaşladığını (adverse

pressure gradient) göstermektedir. bu durumda hız profili Şekil 10.2c’de gösterildiği üzere
 azaldıkça ters yönde gelişmeye başlar.
1.11. Paralel İki Levha Arasında Farklı Sıvıların Olması Durum

Yoğunlukları 1 ve  2 ( 1   2 ) , dinamik viskoziteleri 1 ve  2 olan iki farklı

akışkanın paralel iki levha arasında akması halinde hız profillerini bulabilmek için
kartezyen koordinatlardaki momentum denklemini öncelikle tam gelişmiş laminer akış
durumuna

P   u 
   (11.1)
x y  y 
 58

indirgemek gerekir. Şekil 11.1’de gösterildiği üzere, her bir katmanın kalınlığı h
olan levhalar arasındaki akışta, Eşt. (11.1) çözülerek her iki katman için hız profili bulunur.

Şekil 11.1 İki levha arasında farklı sıvıların akması hali

u 1 P C y 2 P C1
 y  1 ,u   y  C2 (11.2)
y  x  2  x 

Eşt. (11.2) üstteki akışkan için;

y 2 P C1
u1   y  C2 (11.3)
2 1 x 1

alttaki akışkan için,

y 2 P C 3
u2   y  C4 (11.4)
2  2 x  2

olarak yazılabilir. Sınır şartlarından y = 0 için u1 = u2  C2 = C4 ve

u1 u 2
  C1  C 3 olur. y = h için u = 0
y y

y 2 P C1
u1  0   y  C2 (11.5)
2 1 x 1

y 2 P C1
u2  0   y  C2 (11.6)
2  2 x  2

bağıntıları bulunur. Eşt. ((11.5) ve Eşt. (11.6) birlikte çözülürse,

 59

P h 1   2 P h 2
C1   ve C2  
x 2 1   2 x 1   2

olarak bulunan C1 ve C2 sabitleri, Eşt. (11.3)’de yerine konur ve gerekli düzeltmeler

yapılırsa,

h 2 P  2 1   2 y y 2 
u     (11.7)
2 x  1   2 1   2 h h 2 

bağıntısı elde edilir. bu denklemde y (+) yönde alınırsa üstteki akışkanın, (-) yönde alınırsa
alttaki akışkanın hız profili bulunur.

1.12. Konsantrik (eş merkezli) Kanallarda Laminer Akış

Şekil 12.1’de gösterilen eş merkezli iki boru arasındaki tam gelişiş laminer akışta
eksenel yönde (x- yönünde) momentum denklemi Eşt. (12.1)’e indirgenerek,

P 1   u 
  r  (12.1)
x r r  r 

hız profili rahatlıkla bulunabilir Eşt. (12.1) çözülürse;

P   u  u P r 2
r  r , r   C1
x r  r  r x 2

u P r C P r 2 C
  1 , u (r )   1 ln r  C 2 (12.2)
r x 2  r x 4  

bağıntısı bulunur.
 60

Şekil 12.1. Konsantrik bir kanalda laminer akış

Sınır şartları r = r1 için u(r) = 0

2
P r1 C
0  1 ln r1  C 2 (12.3)
x 4 
ve r = r2 için u (r) = 0

2
P r2 C
0  1 ln r2  C 2 (12.4)
x 4  
Eşt. (12.3) ve Eşt. (12.4) beraber çözülürse;

 
1 P r12  r22 1 P  2 r12  r22 
C1  , C2   r2  ln r2 
4 x ln r2 4  x  r
ln 2 
r1  r1 

C1 ve C2 sabitleri, Eşt. (12.2)’de yerine konursa

 
1 P  r  r2
2 2
r 
u (r )   (r22  r 2 )  1 ln 2  (12.5)
4 x  r r 
 ln 2 
 r1 

eşmerkezli kanallarda hız profilini veren denklem bulunmuş olur.

1.13. Ayrı Merkezli Dönen Silindirler Arasındaki Akışlar (Hidrodinamik

Yağlama)
 61

Kaymalı yataklarda dönen silindirler arasındaki akışta yüksek sürtünme

kuvvetlerinin bulunması akışı genelde laminer yapar. Bunun için bu eksenleri kaçık
silindirleri açarak eğimli iki levha arasındaki akış olarak ele alınabilir. Bu durum için
eksenel yönde momentum denklemi

dP d 2u
 (13.1)
dx dy 2

olarak yazılabilir. Eşt. (13.1) dP/dx = 0 için çözülürse,

dP y 2
u  C1 y  C 2 (13.2)
dx 2 

olur. sınır şartlarından y = 0 için u = U ve C2 = U bulunur. Y = b için u = 0 ve

dP b 2 U dP b
0  C1b  U  C1    değerleri yerine konursa,
dx 2 b dx 2

 y  dP yb 
u  1  U 1   (13.3)
 b  dx 2  

bağıntısı bulunur.debi her bir kesit için aynı olduğundan dP/dx = sabit için debi

b
U 1b b 3 dp
Q   udy   (13.4)
0
2 12 dx

olarak bulunur.
 62

Şekil 13.1. Eksantrik silindirler arasındaki çevresel akışlar

U1 hareketli olan içteki silindirin (levhanın) hızını göstermektedir. debi x ile

b1  b2
değişmeyeceğinden b=b1-  x ve  olduğundan P basınç dağılımı x çevresel yön
L
olmak üzere denkleminin integre edilmesiyle,

U 1b b 3 dP dP 6 U 1 12 Q
Q     (13.5)
2 12 dx dx  b1   x  2
 b1   x  2
 6U 1 12 Q 

 dP     b   x  2  b   x  2 dx

 1 1 
6U 1 12Q
P  C (13.6)
  b1   x    b1   x 
2 2

burada Q ve C bilinmeyen sabitleri bulabilmek için yatağın uçlarında x = 0 için P = 0 ve x

= L için P = 0 olarak alınırsa

U 1b1b2 6 U 1
Q ,C   (13.7)
b1  b2   b1  b2 

Eşt. (13.7)’deki değerler Eşt. (13.6)’da yerine konursa x’e bağlı basınç dağılımı
 63

6U 1 x b  b2 
P (13.8)
b 2  b1  b2 

olarak bulunur. Bu P basınç dağılımının x yönünde integrasyonu ile toplam F yükü

L
6U 1 L2  b1 b  b2 
F   Pdx   ln  2 1  (13.9)
0 (b1  b2 ) 2  b2 b1  b2 

elde edilir. hareketli yüzeyi U1 hızıyla hareket ettirmek için gerekli sürüklenme kuvveti ise

L L
du 2 U 1 L  b b  b2 
FD    y  0 dx    y 0 dx   2 ln 1  3 1  (13.10)
0 0
dy b1  b2  b2 b1  b2 
bağıntısıyla hesaplanabilir.

1.14. Hafif Bir Şekilde Daralan Tüpte Akış

Şekil 14.1’te görüldüğü üzere yatay, hafifçe daralan bir tüpte sıkıştırılamaz bir
Newton akışkanı akmaktadır. Düzgün geometrili iki tüp için yapılan analizlerin bu akışa
yerel olarak uygulanabileceğini ve bu sonuçların hacimsel debi Q ile toplam basınç farkı
(P0-PL) = P arasında bir bağıntı bulmak için kullanılabileceğini gösteriniz.

1 
 rv r   v z  0 (14.1)
r r z

 v v    1  
 rv r     v2r   P
2
  vr r  v z r      (14.2)
 r z   r  r r  z  r

 v v   1   v z   v z  P
2
  vr z  v z z     r   2 
 (14.3)
 r z   r r  r  z  z

Bu denklemleri çözmek genellikle zordur. Geometrideki değişimin çok yavaş

olması bir avantajdır. Denklemleri büyük oranda etkileyen sadece birkaç terimdir. Küçük
terimlerin ihmal edilmesi problemin çözümünü kolaylaştırır.
 64

Hangi terimlerin korunup hangilerinin ihmal edilebileceğini görmek için “büyüklük

derecesi analizi” yapılmalıdır. Öncelikle hız boyutları tahmin edilmelidir. Eksenel hız,

hacimsel debiden belirlenir ve derecesi V=(Q/ R L2 olmalıdır.bu, aşağıdaki şekilde ifade

edilir.

v z ~ 0(V )  0(Q / RL2 ) (14.4)

dV z
v‘nin boyutu süreklilik denklemiyle belirlenir. Denklemde teriminin büyüklüğü
dz

v z  Q Q  
~ 0  2  2  / L 
z   RL R0  
 (V (1  ( R L / R0 ) 2 ) / L)

(14.5)

Şekil 14.1 Tüp yarıçapı L boyunca R0’dan RL’ye düşüyor. dR/dz’nin sabit

olmasına gerek yoktur. Analiz için küçük olmalıdır.

Görüldüğü üzere türevin çok küçük olmasını bekleriz. Nedeni (R 0-RL)/<< 1’dir.
u, vr’nin derecesini gösterirse süreklilik denklemine katkıları şu şekildedir.

1   
 rvr  ~ 0 U  (14.6)
r r  RL 
 65

Açısal türev, vr’nin RL mesafesi boyunca u’dan 0’a (sıfıra) değiştiğini tahin ederek
yaklaşık olarak bulunur. Süreklilik denkleminden, eksenel ve açısal hızların göreceli
boyutları:

  RL 
2
R 
u  v L  1     (14.7)
 L    RO  

Hareket denklemine katkıları incelenirse. Viskoz terimlerinin dereceleri

 1     
2

   rv r   ~ 0  V 1   RL   (14.8)
r  r r 

R L L   RO
   

 2v  V  R 
2

 2r ~ 0  3 RL 1   L   (14.9)
z  R   RO  
 

1   v z   V 
 r  ~ 0   (14.10)
r r  r   RL2 

 2v  V  R 
2

 2z ~ 0  2 1   L   (14.11)
z  L   RO  
 

Sonuçlardan görüldü gibi denklem 1.14’de altı noktalı çizgilerle belirtilen terimler,

 R 
2

diğerlerinden en azından R L / L 1   L    1 çarpanı kadar küçüktür.
  RO  

Kütlesel terimlerin boyutlarının tahmini:

  R 2

2

v r  V 2 RL  
pv r ~ 0  1   L    (14.12)
r  L2   RO   
 

v  R  R 
2

v z r ~ 0 V 2 2L 1   L   (14.13)
z  L   RO  
  

v  V2  R 
2

v r z ~ 0  1   L   (14.14)
r  L   RO  
 
 66

v  V2  R 
2

v z z ~ 0  1   L   (14.15)
z  L   RO  
 

Yukarıdaki denklemlerin en büyüğü, denklem (14.16)’deki viskoz terimle

karşılaştırıldığında, Hepsinin ihmal edilebileceğini ancak şu şartın var olması gerektiğini
görürüz.

VRL R  R 
2
 1  R   R  2 
 L  L     Re L 1   L     1 (14.16)
 L  RO    2  RO   RO   


Kütlesel terimler için Reynolds sayısının ihmal edilebilmesi için küçük olmasına
gerek yoktur. Daralan tüp ise ilgili çok küçük bir geometri katsayısıyla çarpılacaktır.
Basınç gradyan terimleri en son tahmin edilmesi gerekenledir. Navier-Stokes
denklemlerindeki r ve z bileşenlerinin sağlanması için, basınç gradyan terimleri hem r hem
de z için en büyük viskoz terimle aynı boyutlarda olmalıdır.

P / r  R    R L   
2

~ 0  L  1     (14.17)
P / z  L    L   

ve eğer

   RL 
2
 RL 
  1      1 (14.18)
 L    R0  

Bu denklemin r’ye göre integralinin alınması sonucunda;

  R z    dP 
4
Q   (14.19)
8  dz 
Sınır şartları z ile d eğişim gösterdiğinden integral alımında z’yi sabit tutmak
gerekir. Göz önüne serdiğimiz, düzgün bir geometri için elde edilen sonuçları, yavaş
değişen geometriye uygulama işlemine “yağlama yaklaştırması” adı verilir.

Basınç (PO-PL) ve hacimsel debi arasında oluşan ilişki incelendiğinde. Denklem

(14.19)’da bağımsız değişken olarak z’yi kullanmaktansa,
 67

R = RO + ( RL – RO)(Z / L) yi kullanabiliriz.

R 4  dP  R L  R0 
Q    (14.20)
8  dR  L 

z boyunca (dolayısıyla bütün R boyunca) Q sabittir. R’nin bir fonksiyonu olan P

diferansiyel denkleminin integrali alınarak

3  PO  PL   R0  RL 
Q
8 L R L3  R03

  PO  PL  R04  1   R L /  R0    RL /  R0  2  3 RL /  R0  3 
 1   (14.21)
8L  1  ( R L  R0 )  ( R L  R0 ) 2 
elde edilir.

1.15. Akış Çizgileri Fonksiyonunu Kullanarak İzotermal Akış Problemlerinin

Çözülmesi

1.15.1. İlerleyen Bir Küre Etrafında Akış

Akışkan dinamiğinde, ilerleyen bir küre etrafından düşük Reynolds sayılı akışlar
önemli bir problemdir.bu problemde, hareket denklemindeki kütlesel (eylemsizlik)
terimlerin ihmal edildiği “ağır akış” yaklaşımını ele alacağız. Kürenin yarıçapı R’dir ve
küre, yoğunluğu  , viskozitesi  olan sıkıştırılamaz bir Newton akışkanı içinde, tek
yönde sabit v hızıyla ilerlemektedir. Küreden uzakta akışkan durgun haldedir.

a) küre etrafındaki akış için hız alanının bulunması

Hesaplamaları kolaylaştırmak için, orijini k ürenin merkezi olan bir küresel
koordinat sistemi seçimi yapılmaktadır. Akışkan küreye +z yönünde yaklaşmaktadır. Bu
koordinat sisteminde akış kararlıdır ve küreden uzakta sınır şartları:
Vr  - V cos θ , r (15.1)
Vθ  V sin θ , r (15.2)
 68

Kürenin yüzeyindeki sınır şartları:

Vr = 0 , r=R (15.3)
Vθ = 0 , r=R (15.4)

 D
Hareketin Koordinat için p v  p   2 v  f
Hız Bileşenleri Dt Operatör İfadeleri
Türü Sistemi
ya eşit olan diferansiyel denklemler (A)
2 2
2  
x 2 y 2
Vz=0,fz=0
vx  
  
p 
 2   
  ,  2    4   2 ( 2 )
z’den y   x, y  
bağımsız  t 
  4 4 4 
  4  2 2 2  
İki
kartezyen vy     4    xf   x x ay y 4 
koordinat x ( B )  z
boyutlu  
düzlemsel  xf  z  fy  fx
x y
Vz=0,fz=0
vr  
1   
p 
 2 
1   ,  2
    2 
2

1 

1 2
z’den
r  r  r ,  
bağımsız  t  r 2 r r r 2  2

silindirik v     4    xf 
(C )  z
 xf  z  1  (rf 0 ) 1   f r
koordinat r r r r 
1   , E 2 2 1  2
V0=0,f0=0
vz  
1   
 E 2
  
 r , z 
E 2
  
z’den
r r p
t
 2
r r 2

r r z 2

bağımsız  E 
2
E 4  E 2 ( E 2 )
silindirik   r2 z 
vr   E 4  r   xf   
koordinat z 

( D ) 
0  xf    fr  fz
z r
   , E 2 
p  E 2   2
Asimetrik 1

VØ=0,fØ=0 1   t r sin    r ,   2 sin    1  
z’den v0   2 E 2
  2  
r sin   2 E    cos   1   
2
r 2
r   sin   
bağımsız r   
1  r sin   r
2 2

 xf    1  (rf 0 )  1  f 

küresel v  
koordinat rzin r  E 4  r sin    xf  r r r 

( E ) 

Tablo 15.1.a. Hafif Bir Şekilde Daralan Tüpte
Tablo15.1 Problem Ø’den bağımsız asimetrik akış için küresel koordinatlarla tanımlanmış
akış çizgileri fonksiyonu kullanılarak çözülebilmektedir.

1 
vr   (15.5)
r sin  
2

1 
v   (15.6)
r sin  r
 69

Akışkan Hızı, V

Şekil 15.1. İlerleyen Bir Küre Etrafında Akış

küreden uzakta sınır şartlarının  cinsinden

1
  Vr 2 sin 2  , r  (15.7)
2

Bu şartlar altında  ’nin

 = f(r) sin2 θ olduğu varsayılacaktır. (15.8)

Vr
Bu ifade θ = 0 ve θ =  de Vθ = ve  0 olduğunu ispatlayacaktır.

r = R ‘de sınır şartları

f (r) = 0 , r=R (15.9)

f1 (r) =0 , r=R (15.10)
 70

 için, kalıcı durum “ağır akış”da

E4 =0 (15.11)

olur. E2 operatörü tablodaki küresel koordinatlarda verirli. Denklem (15.8)’de yerleşimi:

  2 sin 0   1    2  d 2 f 2 f 
 2  2   sin 0 2  2   0 (15.12)
 r r  0  sin 0  0    dr r 

düzenleme sonucu
d2 f 2  d 2 2
 2  2  2  2  f  0 (15.13)
 dr r  dr r 

elde edilir. Sonuç “eşit boyutlu” denklemdir. Ve f = r n şeklinde çözümleri vardır. Eğer
f = rn denklem (15.13)’de yerine konulursa n, aşağıdaki eşitliği sağlamak zorundadır.

[n(n-1)-2] [(n-2)(n-3)-2] = 0 (15.14)

n = -1, 1, 1 ve 4 olur. f için genel çözüm:

f = A1r-1 + A2r + A3r2 + A4r4 (15.15)

olur. Dördüncü dereceden bir diferansiyel denklem için uygun olan, dört sabitli bir
çözüm söz konusu olur. Sabitler, denklem (15.7), (15.9) ve (15.10) dan elde edilir. Akış
çizgileri fonksiyonu ve hız bileşenleri

 1  r  2 3  r  1  R 
  VR          sin 2 
2
(15.16)
 2  R  4  R  4  r 

 3 R 1 R 
3

v r  V 1        cos  (15.17)
 2  r  2  r  

 3 R 1 R 
3

v  V 1        sin  (15.18)
 4  r  4  r  
 71

b) Hız alanındaki sonuçların kullanılması ile küreye etkiyen kuvvet için ifade bulunması

Kuvvetin bulunması için basınca p(r,θ) ihtiyacı vardır. Hız alanını, hareket
denklemine yerleştirilmesi ve p’yi veren ifadenin bulunması gerekir.

p
 3VRr 3 cos  g cos  (15.19)
r
1 p 3
  VRr 3 sin   g sin  (15.20)
r  2
g ve –z yönünde etkiyen yerçekimi ivmesidir. Denklemlerin çözümü sonucu

3 
p   VRr  2  gr  cos  p o (15.21)
2 

Po sabittir. Kürenin yüzeyindeki toplam stres tensörünün rr ve rθ bileşenlerinin

hesaplanması
3 
 rr rR  p r  R   VR 1  gR  cos  p o (15.22)
2 

   v  1 vr  3
 r r R    r       VR 1 sin 0 (15.23)
 r  r  r   r  R 2

Katı yüzeyde  rr  0 kabulünü kullandık. Akışkan tarafından kürenin yüzeyine

uygulanan birim alan başına kuvvet

  .    rr  r   r   

net kuvvet z yönünde olacaktır. Bu sebepten kuvvetin z bileşeninin hesaplanması:

3
   z . rr  r   r       VR 1  gR cos 2 cos 2   p o cos  (15.24)
2

  z ,  r   cos ve   z ,      sin  kullanılmıştır. Küre üzerinde +z yönündeki toplam

kuvvet:
 72

      .   R 2 sin dd
2x x
F  z r (15.25)
0 0

4
 6RV  R 3 g (15.26)
3

olacaktır. 6MRV çarpımı, sürükleme kuvveti FD ve (4/3) R 3 pg çarpımı

kaldırma kuvvetidir. FD = 6MRV sonucu Stoke kanunu olarak bilinir ve Re =
Re  2 RV  / M  0,1 için yaklaşık sonuçlar verir. Sürükleme kuvveti ifadesi tahrik metodu
ile genişletilebilir. Ve sonuç olarak:


FD  6RV 1 
3
Re
9 
Re 2 In Re  0 Re 2    (15.27)
 16 160 

Re<0,1 için geliştirilmiş bir yaklaştırmadır. Deneyler sonucu kürenin arka tarafında
Re  24 olduğu “karmaşık bir döngü akışı” oluştuğunu, arka ve öndeki döngü akışları
Re  130’da salınım yapmaya başladığını ifade eder. Re =200’e kadar laminar kalır.
Bundan sonra türbulans olur.

c) Kürenin akışkana uyguladığı kuvvet cinsinden, kürenin akışkan içindeki hareketi sonucu
durgun akışkandaki etkilerin bulunması.
Akışkanın sonsuzda durgun olduğunu, kürenin sabit bir V s  V z ile hareket ettiği
varsayılırsa kürenin merkezi artık anlık olarak orijindedir. Akışkanın hızı (15.17) ve
(15.18)’e göre bulunur:

3R  R3 
v V (2 r cos    sin  )  0 3 
4 r r 

3R  R3 
 V   z   r cos   0 3  (15.28)
4 r r 

Kürenin hareketinden dolayı akışkana uyguladığı kuvvet:

Fs  6RV z (15.29)
 73

Denklem (15.28)’deki hız oluşumunu FS ile ifade etmek mümkündür.

 R3 
v   .Fs   0 3  (15.30)
r 
1
    r r  (15.31)
8r

olduğu görülmektedir. Eşitlik Oseen-Burgers tensörü olarak adlandırılır.

Kürenin orijinde bulunduğu anda x-y düzlemi boyunca sıvının hacimsel debisini
Osseen-Burgers tensörü ile hesaplanması:

z = 0’da ve orijinden r kadar uzakta akışkan hızı, Oseen-Burgers ifadesine göre

 
v  Fs / 8r  z dir.

Hacimsel debi
2   FS  
Q  0 R v z rdrd   2    dr
 8  R
(15.32)

1.5.2. Yükselen Bir Kabarcık Etrafında Akış

Yoğunluğu  ve viskozitesi  olan, sıkıştırılamaz bir Newton akışkanı içinde,

küçük küresel bir kabarcık yavaş bir şekilde yükselmekte.

a) Kabarcığın etrafındaki hız alanının bulunması:

Akış problemi, katı küre ile ilgilidir. Bir önceki problemle arasındaki tek fark
küresel nesnenin yüzeyindeki sınır şartlarıdır.

vr = 0 r=R (15.33)
   v  1 v r 
 r    r     0 r=R (15.34)
 r  r  r  
f fonksiyonu için sınır şartları:
 74

f=0 r=R (15.35)

2f '
 Rf "
0 r=R (15.36)

dört sabit, r   için ve yukarıdaki denklemlerden r = R için belirlenir

1 1 
  V  r 2  Rr  sin 2  (15.37)
2 2 

 R
v r  V 1   cos 
 r

(15.38)
 1  R 
v  V 1     sin  (15.39)
 2  r 

b) Yerçekimi ivmesi g ve kabarcığa yükselme hızı v arasında bağıntı bulunması:

p   VRr 2  pgr  cos  po (15.40)

Po sabittir. Bu sebepten kabarcığın yüzeyindeki stres tensörünün rr- bileşeni:

v r
 rr r R P  2
r R
r r R

(15.41)
  3VR 1  gR  cos  p o

olur.  rr ’nin küre yüzeyinde kaybolduğu halde, kabarcık yüzeyinde kaybolmaması

dikkat edilecek bir husustur. z yönünde birim alan başına net kuvvet:

 
   z  rr  r     3VR 1  gR cos 2   p o cos (15.42)

olur. Kullanılan eşitlik (  z . r )=cosθ’dır. Bu durumda kabarcığa etkiyen toplam kuvvet:

 75

     .   R 2 sin dd
2 
F  z r
0 0

4
 4RV  R 3 g (15.43)
3
olacaktır. İlk terim kabarcık üzerindeki viskoz kuvveti, ikinci terim ise kabarcığa etkiyen
kaldırma kuvvetini temsil eder. Yükselme hızının kabarcık üzerinde net bir kuvvet
olmadığı gerçeğinden V  (1 / 3) gR 2 /  olur. Kabarcık yüzeyinde θ’dan bağımsız olarak
 rr Po eşitliğini verdiği görülmektedir.bu ihmal edilebilir yüzey gerilimine rağmen

kabarcığın küresel şeklini koruyacağını gösterir.

Küçük fakat sonlu Reynolds sayıları için, kütlesel kuvvetler kabarcığın şeklini
bozma eğilimi gösterirler ve kabarcığın şekli viskoz, kütlesel ve yüzey gerilim kuvvetleri
arasında bir denge ile oluşmaktadır. Taylor ve Acrivos küresel şekilden sapmaları
tanımlayan ifade geçiştirilmiştir.

Rs (0) = R[1-5/96 Re Ca (3 cos2 0 – 1)] (15.44)

Rs (θ) şekli bozulmuş kabarcığın yarıçapıdır ve θ’nın fonksiyonudur. R ise eşit

hacimde deforme olmamış karenin yarıçapıdır. Yüzey gerilimi  , kapilarite sayısı
Ca  V /  olduğunda geçerlidir. Kütlesel etkiler kabarcığı elipsoit şekle getireceğini
göstermektedir.

1.5.3. Viskoz Bir Sıvı İçinde Dönen Küre

R yarıçaplı bir küre sonsuz bir Newton akışkanı içinde W açısal hızıyla
döndürülmektedir. Akışkan, küreden uzakta durgun haldedir.
 76

Şekil 15.2. Viskoz Bir Sıvı İçinde Dönen Küre

a) Kütlesel (eylemsizlik) etkilerin ihmal edilebileceği kadar yavaş bir dönme

durumunda, küreyi çevreleyen akışkandaki hız dağılımının bulunması:

Akışı tanımlamak için, orijini kürenin merkezinde ve z ekseni dönüş ekseni ile
çalışan bir koordinat sistemi seçimi yapılmaktadır. Sınır şartları :

vr = 0, vθ = 0, vØ = RW sin θ, r=R (15.45)

vr  vθ  0, vØ  0, r (15.46)

Sınır şartları altında ağır akış problemine V r = 0, vθ = 0, vØ = v(r) sin θ ve

geliştirilmiş basınç p’nin sabit olduğu bir çözüm aranmaktadır. Hareket denkleminin Ø
bileşeni, kütlesel terimleri ihmal edildiğinde, v(r)’nin aşağıdaki şartı sağlanması gerektiğini
göstermektedir.

d  2 dv 
r   2v  0 (15.47)
dr  dr 
 77

Yukarıdaki denklem eşit boyutludur. Dönen küre etrafındaki ağır akış için
aşağıdaki sonuçlar elde edilir:

vor = 0; v0θ = 0; v0Ø = R3/r2 W sin θ (15.48)

Hız bileşenine eklenen sıfır indisi çok yavaş akışı gösterir.

b) Küçük kütlesel (eylemsizlik) etkilerden kaynaklanan ikincil akışların bulunması:

Küçük eylemsizlik etkilerden kaynaklanan ikincil akışların bulunması için tahrik

metodu kullanılmalıdır. Tahrik parametresi olarak kütlesel etkilerin önemini tanımlayan
Reynolds sayısı kullanılmaktadır. Re  R 2W /  ’dir. Re<<1 için hız alanı v ve basınç alın
p’nin aşağıdaki şekilde olduğunu varsayacağız.

v = v0 + Re v1 +. . . (15.49)
p = p0 + Re p1 +. . . (15.50)

vo (r, θ) denklem (15.48)’de, bileşen şeklinde verilen hız alanıdır ve

Po = -  gr cosθ’dır. vo, kürenin yüzeyinde ve sonsuzda sınır şartlarını sağladığından
aşağıdaki şartları sağlamaktır.

v1 = 0, r=R (15.51)
v1 0, r (15.52)

ifadeler kalıcı durum hareket denklemine yerleştirilir. Re’deki birinci derece terimler
eşitlendiğinde v1 ve p1 aşağıdaki şartları sağlar:

 p1   2 u1  f  0 (15.53)

f   vo .vo   R 4Wr 5 sin  (sin  r  cos  ) (15.54)
WR 2
 78

dır. v1 süreklilik denklemini de sağlamalıdır.  r ve   küresel koordinat sistemi üzerinde

birim vektörlerdir. Küre yüzeyinde ve sonsuzda v1’in sıfır olmasını gerektiren sınır şartları
Ø yönünde bir hız olmadığını ve Ø’den bağımsız kalındığını gösterir. fØ = 0 olduğu ve
Ø’den bağımsız olduğu için v1’in aynı özelliklere sahip olması beklenir.

Asimetrik küresel akış için, akış fonksiyonu  ( r , ) ’dan v1 türetilebilir.

E4 =6WR4r-5sin2 cosθ (15.55)

İki denklem arasına  ’nın şu formda olduğu varsayılır.

 = f(r)sin2 θ cos θ (15.56)

f(r) aşağıdaki şartı sağlamalıdır.

 d2 6  d 2 6 
 2  2  2  2  f  6WR 4 r 5 (15.57)
 dr r  dr r 
Genel çözüm

f = -1/4 WR4 r-1 + C1r-2 + C2 + C3r3 +C4r5 (15.58)

Sonsuzda sınır şartları, C3 ve C4’un sıfır olması gerektiğini ifade eder. Kürenin
yüzeyinde sınır şartları aşağıdaki şekilde olur.

f = 0, f’ = 0, r=R (15.59)

Bu şartlar C1 ve C2’yi belirler. Bu durumda ikincil akış alanı v 1’in bileşenleri için
son durum:

2
1  R

v1r   WR 3 1   r  2 3 cos 2   1
8 r
 (15.60)


1  R
v10  WR 4 1  r 3 sin  cos (15.61)
4  r

v1Ø = 0 (15.62)
 79

Yukarıdaki ifadeler, kütlesel etkilerin sıvıyı, eşit konumdaki düzlemlerde küreden

uzaklaştırdığını ve eksen boyunca küreye yaklaştırdığını göstermektedir.

Bu örnekte verilen düz tahrik çözümü “düzgün tahrik” çözümü olarak adlandırılır.

c) Dönüşü sağlamak için küreye uygulanması gereken tork (T)’nin bulunması

Küçük bir element alanı R2sinθ dθ dØ ile kuvvet kolu R sinθ’nın çarpımına eşittir.

Küre yüzeyinde integral alınırsa:

2 
T  
0 
0
 r r R ( R sin  ) R 2 sin dd

   v 
=  2R 0 r   sin 2 d
3

r  r
rR


=  6R 3W 0 sin 3d

= 8R 3W
(15.63)

Denklem (15.49)’daki birinci derece v1 teriminin torka bir katkısı olmadığına dikkat
edilmelidir.

KAYNAKLAR

Alakuş Bayram : Akışkanlar Mekaniği, Ders Notları, 2004

White M. Frank : Akışkanlar Mekaniği, Literatür yayınları, Ocak 2004
Umur Habib : Akışkanlar Mekaniği, Alfa yayınları, Ekim 1998
Kırkgöz M. Salih : Akışkanlar Mekaniği, Kare yayınları, Ocak 2004
Şuhubi S. Erdoğan : Akışkanlar Mekaniği, İtü Yayınları, 1993
Peker Sümer : Akışkanlar Mekaniği, Literatür yayınları, 2004
Soğukoğlu Muhittin : Akışkanlar Mekaniği Çözümlü Problemler, Birsen
 80

yayınları,1995
:

İÇİNDEKİLER

Sayfa

1. AKIŞKAN HAREKETİNİN DİFERANSİYEL DENKLEMLERİ...................................1

1.1. Akışkanın İvme Alanı.................................................................................................1
1.2. Kütle Korunumunun Diferansiyel Denklemi..............................................................3
1.2.1. Silindirik Kutupsal Koordinatlar..........................................................................6
 81

1.2.2. Sıkıştırılamaz Akış...............................................................................................7

1.3. Doğrusal Momentumun Diferansiyel Denklemi.........................................................9
1.3.1. Newton Tipi Akışkan Navier-Stokes Denklemleri............................................15
1.4. Diferansiyel Enerji Denklemi...................................................................................16
1.4.1. Sabit Özellikli Sıkıştırılamaz Akış.....................................................................21
1.5. Akım Fonksiyonu......................................................................................................21
1.5.1.  ’nın Geometrik Yorumu...............................................................................24
1.5.2. Kutupsal koordinatlarda, Sıkıştırılamaz Düzlemsel Akış..................................26
1.5.3. Eksenel Simetrik Sıkıştırılamaz Akış.................................................................26
1.5.4. Hız Potansiyeli...................................................................................................27
1.5.5. Akış Tipi.............................................................................................................28
1.6. Sıkıştırılamaz Sürtünmeli Akışlara Bazı Örnekler....................................................39
1.6.1. Bir Sabit ve Bir Hareketli Levha Arasındaki Couette Akışı..............................39
1.6.2. İki Sabit Levha arasında Basınç Gradyeni Nedeniyle Oluşan Akış...................40
1.6.3. Uzun, Eş Eksenli Silindirler Arasındaki Akış....................................................42
1.7. Silindirik Boruda Basınçlı Akım...............................................................................44
1.8. Couette Akımı...........................................................................................................50
1.9. Reynolds Yağlama Teorisi........................................................................................53
1.10. Biri Sabit Diğeri Hareketli İki Levha Arasındaki Akış...........................................57
1.11. Paralel İki Levha Arasında Farklı Sıvıların Olması Durum....................................59
1.12. Konsantrik (eş merkezli) Kanallarda Laminer Akış...............................................60
1.13. Ayrı Merkezli Dönen Silindirler Arasındaki Akışlar (Hidrodinamik Yağlama)....62
1.14. Hafif Bir Şekilde Daralan Tüpte Akış.....................................................................64
1.15. Akış Çizgileri Fonksiyonunu Kullanarak İzotermal Akış Problemlerinin Çözülmesi
..........................................................................................................................................68
1.15.1. İlerleyen Bir Küre Etrafında Akış....................................................................68
1.5.2. Yükselen Bir Kabarcık Etrafında Akış..............................................................75
1.5.3. Viskoz Bir Sıvı İçinde Dönen Küre...................................................................77

KAYNAKLAR....................................................................................................................81