Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
Aprova
Apro va o Manu
Manualal de Aud!
ud!or
ora
a A"#en
#en!a
!all do
Tr#unal de $on!a% da Un&o'
AIA'''''''
AIA''''''''''''
''''''''''
''''''''''
''''''''''
''''''''''
''''''''''
''''''''
''' avala&
avala&oo de "pa6!o
"pa6!o a"#en
a"#en!al
!al
$ona"
$ona"a''
a'''''
''''''
''''''
''''''
''''''
''''''
''''''
''''''
''''''
''''''
''' $on%e
$on%elQo
lQo Na6ona
Na6onall de Meo A"#e
A"#en!e
n!e
ear"a'
ear"a''''''
''''''''''
''''''''''
''''''''''
''''''''''
''''''''''
''''''''' e%!udo
e%!udo de I"pa6!o
I"pa6!o a"#e
a"#en!al
n!al rela!r
rela!roo de "pa6!o
"pa6!o a"#e
a"#en!al
n!al
I#a"
I#a"a'
a''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''I
'In%
n%!!
!!u!
u!oo )ra%
)ra%l
le
ero
ro do Meo
Meo A"#e
"#en!
n!ee e do%
do% Re6u
Re6ur%
r%o%
o% Na
Na!u
!ura
ra%
%
Renov=ve%
In!o%a'''
In!o%a''''''''
''''''''''
''''''''''
'''''''''
'''''''''
''''''''''
''''''''
''' In!erna!o
In!erna!onal
nal Or.an%
Or.an%a!on
a!on o3 (upre
(upre"e
"e Aud!
Aud! In%!!u!
In%!!u!on%
on%
O$DE'''''
O$DE''''''''''
'''''''''
'''''''''
''''''''''
''''''''''
''''''''''
''''''' Or.an%a
Or.an%a!on
!on de $oop
$oop7ra!
7ra!on
on e! de D7veloppe
D7veloppe"en!
"en! 6ono">
6ono">ue%
ue%
(e6o#''''''''''''''''''''''''''''''''''
(e6o#''''''''''''''''''''''''''''''''''''(e6re!ara
''(e6re!ara de 5%6al?a&o de O#ra% e Pa!r"Sno da Un&o
(e.e6
(e.e6e9'
e9''''
''''''
''''''
''''''
''''''
''''''
''''''
''''''
''''''
''''''
''' (e6re!
(e6re!ar
ara:;
a:;era
erall de $on!ro
$on!role
le E9!er
E9!erno
no
(;A'''
(;A''''''
''''''
''''''
''''''
''''''
''''''
''''''
''''''
''''''
''''''
''''''
''''' (%!e"
(%!e"aa de ;e%!&o
;e%!&o A"#e
A"#en!a
n!all
(%na"
(%na"a''
a'''''
''''''
''''''
''''''
''''''
''''''
''''''
''''''
''''''
''''''' (%!e"
(%!e"aa Na6on
Na6onal
al do Meo
Meo A"#e
A"#en!e
n!e
T$U'''
T$U''''''
''''''
''''''
''''''
''''''
''''''
''''''
''''''
''''''
''''''
''''''
''''' Tr#u
Tr#una
nall de $on!a
$on!a%% da Un&o
Un&o
O E%!ado !e" o dever de pro!e.er %ua popula&o e .aran!r:lQe vda d.na e %aud=vel' Tal
Tal !are3a %
7 po%%vel 6a%o o "eo a"#en!e %ea "an!do %ado e e>ul#rado, po% e%%a 7 6ond&o "pre%6ndvel
para a %o#revvVn6a do% %ere% Qu"ano%' Por %%o, 7 "por!an!e >ue o Poder PW#l6o par!6pe de "anera
e3e!va da .e%!&o a"#en!al'
E%%e pen%a"en!o en6on!ra re3le9o% na prpra $on%!!u&o 5ederal' A%%", "a% >ue u" dever
#a%eado na ra?&o, Q= o dever po%!vado
po%!vado e" nor"a urd6a, >ue o#r.a o Poder PW#l6o X a&o, X de3e%a e
X pro!e&o do "eo a"#en!e e6olo.6a"en!e e>ul#rado'
O Tr#unal de $on!a% da Un&o, 6o"o par!e n!e.ran!e do Poder PW#l6o, e%!= !a"#7" "#udo
de%%e dever' Ao e9er6er %ua 6o"pe!Vn6a, o T$U par!6pa da .e%!&o a"#en!al de re%pon%a#ldade do
;overno
;ove rno 5ederal,
5ederal, po% o 6on!role
6on!role lQe 7 par!e n!e.ran!e
n!e.ran!e,, .aran!nd
.aran!ndoo o ?elo por %ua e36Vn6a,
e36Vn6a, e36=6a
e36=6a e
e3e!vdade e pela e6ono"6dade, le.aldade e le.!"dade do% a!o% pra!6ado% pelo% re%pon%=ve% por
e%%a .e%!&o, %e"pre >ue ur%d6onado% a e%!a $or!e'
O 6on!role %o#re o% a!o% pra!6ado% no Y"#!o da .e%!&o a"#en!al e %o#re %eu% re%ul!ado% deve %er
"ple"en!ado 6o" o o#e!vo Wl!"o de pro"over a 6oerVn6a en!re a a&o .overna"en!al e a% e9.Vn6a%
de u" "odelo de de%envolv"en!o
de%envolv"en!o %u%!en!=vel' I%%o, por>ue a $on%!!u&o 5ederal e ou!ra% nor"a% le.a%
3orne6e" #a%e de %u%!en!a&o para !al "odelo, e 6a#e ao Tr#unal a%%e.urar >ue !odo% o% >ue lQe
e%!vere" ur%d6onado% a!ue" 6on3or"e o >ue d!a a le.%la&o'
Ne%%e %en!do, e%!e do6u"en!o pre!ende 3orne6er %u#%do% X !o"ada de de6%-e% pela% Undade%
T76n6a% >ue de%e"penQa" a 3un&o de 6on!role da .e%!&o a"#en!al' (&o den!36ado% o o#e!o do
6on!role, o% r.&o%, en!dade% e a-e% %ue!a% ao "e%"o'
Ou!ro o#e!vo v%ado 7 o de oren!ar a e9e6u&o de aud!ora%, por "eo da de%6r&o da%
"odaldade% de aud!ora a"#en!al, do% "anua% apl6=ve% e de ro!ero% .era% para a 6ole!a e a an=l%e
de dado% duran!e 6ada !ra#alQo'
(er&o anda 3orne6da% n3or"a-e% #=%6a% rela6onada% a "eo a"#en!e Bane9o IC e .e%!&o
a"#en!al, >ue dever&o au9lar !an!o a !o"ada de de6%&o rela6onada X pro.ra"a&o de aud!ora%,
>uan!o a e9e6u&o da% aud!ora% planeada% e a avala&o da% 6on!a% do% r.&o% e da% en!dade%
ur%d6onada% ao
ao Tr#unal'
Tr#unal'
E" ad&o, o ar!' 22 da $on%!!u&o de 188 a!r#u ao Poder PW#l6o o dever de de3ender e
pre%ervar o "eo a"#en!e' E%%e 7 u" "anda!o a"plo, >ue al6ana !odo% o% en!e% e e%3era% da
Ad"n%!ra&o PW#l6a' A% dver%a% n%!!u-e% >ue 6o"p-e" o Poder PW#l6o 6u"prr&o %eu dever de
de3e%a e pre%erva&o do "eo a"#en!e den!ro do% l"!e% 6on%!!u6ona% e le.a% de %ua% a!r#u-e% e
6o"pe!Vn6a%' A%%", po%, o Tr#unal de $on!a% da Un&o, ao e9er6er %ua 3un&o na =rea a"#en!al, deve
6n.r %ua% a!vdade% X% 6o"pe!Vn6a% le.a% e 6on%!!u6ona% >ue lQe 3ora" ou!or.ada%'
Dan!e d%%o, a 3un&o de%!a $or!e 6o" rela&o X .e%!&o a"#en!al do Pa% 7 ?elar para >ue o%
r.&o% e en!dade% 3edera% 6u"pra" %ua% re%pon%a#ldade% rela6onada% X pre%erva&o e X re%!aura&o
do "eo a"#en!e' Ta% re%pon%a#ldade% lQe% 3ora" a!r#uda% pela $on%!!u&o : prn6pal"en!e no ar!'
22 6!ado :, pela le.%la&o n3ra6on%!!u6onal e por ou!ra% nor"a% >ue a!ende"'
Depo% de planeado >ua% r.&o%, en!dade%, pro.ra"a%, proe!o% e a!vdade% %er&o anal%ado%,
pode:%e de%envolver o !ra#alQo opera6onal' A aud!ora a"#en!al %e.ur= o% "e%"o% pro6ed"en!o%
apl6=ve% ao 6on!role de ou!ra% =rea% levan!a"en!o de n3or"a-e%, ela#ora&o do plano de aud!ora e
e9e6u&o' A% par!6ulardade% de%%e !po de aud!ora rela6ona":%e ao o#e!o da an=l%e : a .e%!&o
a"#en!al'
A%%", para a% e!apa% de pro.ra"a&o e real?a&o da% aud!ora% a"#en!a%, 7 ne6e%%=ro >ue %e
6onQea >ual o o#e!o do 6on!role e >ue" e%!= %ue!o ao "e%"o' $o" o n!u!o de 3orne6er %u#%do% para
a den!36a&o !an!o de u" >uan!o de ou!ro, 7 apre%en!ada u"a v%&o .eral de%%e% a%pe6!o% an!e% da
e9po%&o da% "odaldade% de aud!ora a"#en!al'
;e%!&o a"#en!al 7 a !are3a de ad"n%!rar o u%o produ!vo do% re6ur%o% a"#en!a% de "anera
>ue n&o %ea" redu?da% a >ualdade a"#en!al e a produ!vdade de re6ur%o% renov=ve%' E%%a !are3a pode
advr da o#r.a&o de prevenr, "!.ar ou 6o"pen%ar a de.rada&o de6orren!e de a&o "ple"en!ada'
A%%", a-e% ne6e%%=ra% X pre%erva&o e re%!aura&o a"#en!al 6o"p-e" a .e%!&o a"#en!al de
re%pon%a#ldade do ;overno 5ederal >ue, 6o"o na% ou!ra% e%3era%, 7 6o"par!lQada por v=ro% r.&o% e
en!dade% >ue o n!e.ra"' Na!ural"en!e, 6ada u" de%%e% e9er6e 3un-e% d3eren6ada% na e9e6u&o de%%a
.e%!&o' (&o, por!an!o, e%%a% a-e% o o#e!o de 6on!role da .e%!&o a"#en!al'
De%%e "odo, 6o"o .e%!or do% #en% pW#l6o%, al.u"a% ve?e% o o#e!vo e%pe636o do E%!ado 7 o
de pro!e.er o "eo a"#en!e' Ou!ra% ve?e%, o o#e!vo e%pe636o 6on6orre 6o" o de pre%erva&o da #oa
>ualdade a"#en!al e, para "an!V:la, 6o"o "en6onado, %&o ne6e%%=ra% a-e% preven!va%, 6orre!ora%,
"!.adora% ou 6o"pen%adora% do% "pa6!o% re%ul!an!e% da a!ua&o do ;overno' FV:%e >ue o% do% 6a%o%
envolve" a-e% de pre%erva&o e re%!aura&o da >ualdade a"#en!al' Por7", d%!n.ue":%e pelo 3a!o de
>ue, no %e.undo, e%%a% a-e% e%!&o rela6onada% a ou!ra% po!en6al ou e3e!va"en!e de.radadora%
pra!6ada% !oda% por u" "e%"o en!e pW#l6o'
$o" 3n% dd=!6o%, pa%%are"o%, adan!e, a !ra!ar %eparada"en!e o% do% a%pe6!o% da .e%!&o
a"#en!al "en6onado% aC a-e% .overna"en!a% >ue !V" 6o"o o#e!vo a pro!e&o a"#en!al[ e #C a-e%
.overna"en!a% >ue !V" 6o"o o#e!vo a preven&o, "!.a&o ou re%!aura&o de dano% 6au%ado% pelo
prpra a&o .overna"en!al'
(o# e%%e pr%"a, por!an!o, a .e%!&o a"#en!al %e en>uadra no %e.un!e 6on6e!o \a 6ondu&o, a
dre&o e o 6on!role pelo .overno do u%o do% re6ur%o% na!ura%, a!rav7% de de!er"nado% n%!ru"en!o%, o
>ue n6lu "edda% e6onS"6a%, re.ula"en!o% e nor"al?a&o, nve%!"en!o% pW#l6o% e 3nan6a"en!o,
re>u%!o% n!ern%!!u6ona% e ud6a%] B(elden, 1/, in 5EEMA, 18C 1'
Re6orde"o:no% de >ue a 3naldade Wl!"a da .e%!&o a"#en!al %er= %e"pre a %ada >ualdade de
vda' A%%", >uando %e a3r"a >ue o o#e!vo e%pe636o de%%e a%pe6!o da .e%!&o a"#en!al 7 a
pre%erva&o ou a re%!aura&o da >ualdade a"#en!al, n&o %e pre!ende d%%o6ar !al o#e!vo do o#e!vo
.eral "en6onado' N&o 7 "eno% o >ue o .overno #u%6a, por e9e"plo, ao pe%>u%ar "7!odo% de "aneo
a.r6ola %u%!en!=ve%, ao real?ar !ra!a"en!o de =.ua de%!nada a 6on%u"o, ao 3orne6er %anea"en!o #=%6o
X popula&o ou, a!7 "e%"o, ao re%!aurar a% 6ond-e% na!ura% de 3lore%!a% na!va%'
A n6u"#Vn6a de pre%ervar ou re%!aurar a >ualdade a"#en!al pode %er 6u"prda por va%
dre!a% e ndre!a%' A pr"era re3ere:%e X e9e6u&o dre!a da% a-e% ne6e%%=ra% e %u36en!e% X pre%erva&o
da >ualdade a"#en!al ou X re%!aura&o de dano% >ue preud>ue" o% pro6e%%o% e6ol.6o% e%%en6a% por
"eo de nve%!"en!o% pW#l6o% ne%%a =rea' A %e.unda, va ndre!a, re3ere:%e X% a-e% ne6e%%=ra% e
%u36en!e% X .aran!a do 6u"pr"en!o da o#r.a&o, por par!e de !er6ero%, de prevenr, "!.ar, reparar
ou nden?ar dano% 6au%ado% ao "eo a"#en!e' E%!a pode %er e9e6u!ada por "eo de 6on!role, >ue n6lu
a re.ula"en!a&o e nor"al?a&o, 3%6al?a&o, 6on6e%%&o de l6ena%, e!6', e anda por "eo de
n6en!vo%, de%n6en!vo% e 3nan6a"en!o%, de edu6a&o a"#en!al, en!re ou!ra% 3or"a%'
Do "e%"o "odo, o Poder PW#l6o 6on!rola a% a!vdade% Qu"ana% >ue provo6a" al!era-e% no
"eo a"#en!e' A o#r.a&o de n%!!ur e 3a?er 6u"prr a% nor"a% a"#en!a% n6lu n&o apena% o 6on!role
da u!l?a&o de re6ur%o% na!ura%, "a% de !oda a \produ&o, a 6o"er6al?a&o e o e"pre.o de !76n6a%,
"7!odo% e %u#%!Yn6a% >ue 6o"por!e" r%6o% para a vda, >ualdade de vda e o "eo a"#en!e] Bar!' 22,
Z 1º, n6%o F, $5C' A%%", por e9e"plo, a 3%6al?a&o e9er6da por r.&o% pW#l6o% re6a !an!o %o#re
e9!ra&o de "adera e a e9plora&o pe%>uera >uan!o %o#re a 3a#r6a&o, 6o"er6al?a&o e u!l?a&o de
a.ro!96o%, %o#re a produ&o de ener.a u!l?=vel, %o#re o% pro6e%%o% ndu%!ra% po!en6al"en!e
poludore%, e!6'
In6en!vo% .overna"en!a% pode" !a"#7" %er u!l?ado% 6o"o n%!ru"en!o% da .e%!&o
a"#en!al' \O% n6en!vo% a produ&o e n%!ala&o de e>upa"en!o% e X 6ra&o ou a#%or&o de !e6nolo.a,
vol!ado% para a "elQora da >ualdade a"#en!al] %&o e%pe636ado% 6o"o n%!ru"en!o% para a Pol!6a
Na6onal do Meo A"#en!e no ar!' º, n6%o F, da *e '/881' Por %ua ve?, o ar!' 1/ da "e%"a le
1
In 5EEMA, 18'
Re3le!ndo o .rande al6an6e de%%e n%!ru"en!o, a>uela le e%!a#ele6e, no ar!' 1/, par=.ra3o Wn6o,
>ue \o% r.&o%, en!dade% e pro.ra"a% do Poder PW#l6o, de%!nado% ao n6en!vo da% pe%>u%a% 6en!36a%
e !e6nol.6a%, 6on%derar&o, en!re a% %ua% "e!a% pror!=ra%, o apoo ao% proe!o% >ue v%e" a ad>urr e
de%envolver 6onQe6"en!o% #=%6o% e apl6=ve% na =rea a"#en!al e e6ol.6a]'
Todo% o% >ue %u#"e!ere" o "eo a"#en!e ao r%6o da de.rada&o %&o o#r.ado% a !o"ar a%
"edda% ne6e%%=ra% X %ua pro!e&o' De%%e "odo, a .e%!&o da% a-e% .overna"en!a% po!en6al"en!e ou
e3e!va"en!e 6au%adora% de "pa6!o% a"#en!a% ne.a!vo% deve n6lur a 3or"ula&o e e9e6u&o de%%a%
"edda% e o#%ervar o% l"!e% e%!a#ele6do% pela le.%la&o a"#en!al' No!e:%e >ue e%%a le.%la&o n&o
pre!ende pro#r a u!l?a&o de !odo% o% re6ur%o% na!ura%, apena% re%!rn.r %eu u%o na "edda ne6e%%=ra
a %ua pre%erva&o'
En!re ou!ro% 3a!ore%, o% a%pe6!o% o#%ervado% por e%%e a6o"panQa"en!o deve" n6lur al!era-e%
do "eo a"#en!e prev%!a% ou n&o' Deve" n6lur anda al!era-e% de pro6ed"en!o% ou de ou!ro%
a%pe6!o% rela6onado% X a&o po!en6al"en!e ou e3e!va"en!e de.radadora e %ua% 6on%e>^Vn6a%' (e"pre
>ue Qouver, n&o 7 "eno% "por!an!e o 6on!role do% nve% de e"%%&o de poluen!e%' O o#e!vo deve %er a
"anu!en&o da a"pl!ude do% "pa6!o% a"#en!a% den!ro de padr-e% a6e!=ve%, !endo 6o"o "por!an!e%
parY"e!ro% o n!ere%%e pW#l6o e a% re.ra% e%!a#ele6da% por nor"a% a"#en!a%'
A ado&o de u" %%!e"a de .e%!&o a"#en!al : (;A por or.an?a-e% pW#l6a% e prvada% !e"
%do #a%!an!e 6o"u"' \O (;A 6orre%ponde ao 6onun!o n!errela6onado da% pol!6a%, pr=!6a% e
pro6ed"en!o% or.an?a6onal, !76n6o e ad"n%!ra!vo de u"a e"pre%a >ue o#e!va o#!er "elQora%,
6on!role e, %e"pre >ue po%%vel, redu&o do% %eu% "pa6!o% a"#en!a%'] 2 O %%!e"a ad6ona a var=vel
a"#en!al X .e%!&o da% e"pre%a%, !endo 6o"o o#e!vo a "ple"en!a&o e a e9e6u&o da .e%!&o
a"#en!al' Ao ado!ar u" (;A, a e"pre%a pode pro"over a 6on3or"dade le.al de %eu% a!o%, redu?r
r%6o%, pro"over a "elQora 6on!nua de %eu de%e"penQo a"#en!al, al6anar van!a.en% "er6adol.6a%
por "eo da dvul.a&o de %eu% %u6e%%o% rela!vo% ao de%e"penQo a"#en!al, en!re ou!ro% #ene36o%'
2
)ara!a, 1
/
A *e 8'111 \39a o% 3unda"en!o%, de3ne o% o#e!vo% e a% 6o"pe!Vn6a% n%!!u6ona%, prevV o% re6ur%o% e e%!a#ele6e a%
a-e% e n%!ru"en!o% da pol!6a a.r6ola, rela!va"en!e X% a!vdade% a.rope6u=ra%, a.ro:ndu%!ra% e de planea"en!o da%
a!vdade% pe%>uera e 3lore%!al']
Mi$i%t&"io # S#e ' (ua 6o"pe!Vn6a a#ran.e re%pon%a#ldade% rela!va% a \6C %aWde a"#en!al
e a-e% de pro"o&o, pro!e&o e re6upera&o da %aWde ndvdual e 6ole!va, n6lu%ve a do%
!ra#alQadore% e do% ndo%] B*e nº '4, de 2 de "ao de 18, ar!' 14, LFII, `6`C' O (%!e"a
n6o de (aWde : (U( \par!6pa do 6on!role e 3%6al?a&o da produ&o, !ran%por!e, .uarda e
u!l?a&o de %u#%!Yn6a% e produ!o% p%6oa!vo%, !96o% e radoa!vo%[ 6ola#ora na pro!e&o ao
"eo a"#en!e, nele 6o"preenddo o do !ra#alQo] B$5, ar!' 200, FII e FIIIC' N&o %e pode e%>ue6er
a a!ua&o do (U( na =rea de %anea"en!o e v.lYn6a %an!=ra'
Mi$i%t&"io o /(#$ej#me$to* O"0#me$to e Ge%t1o ' A% lnQa% de a&o de%%e Mn%!7ro no 6a"po
a"#en!al en6on!ra":%e or.an?ada% e" pro"o&o do de%envolv"en!o re.onal e na6onal, pol!6a
na6onal de %anea"en!o e de3e%a 6vl'
Mi$i%t&"io # E'c#01o ' (ua 6o"pe!Vn6a n6lu a pro"o&o da edu6a&o a"#en!al, "por!an!e
3a!or na 3or"a&o de u"a 6ul!ura na6onal de valor?a&o do "eo a"#en!e'
Mi$i%t&"io #% Re(#02e% Ete"io"e% ' $a#e ao Mn%!7ro e9er6er a 3un&o de "an!er rela-e% 6o"
e%!ado% e%!ran.ero%, or.an%"o% e or.an?a-e% n!erna6ona%, n6lundo:%e a a%pe6!o% rela6onado%
ao "eo a"#en!e >ue a3e!e" !a% rela-e%' O r.&o, por e9e"plo, par!6pa da dvul.a&o no e9!eror
de no!6a% %o#re o e%!ado do "eo a"#en!e e 6oordena d%6u%%-e% >ue an!e6ede" a6ordo%
n!erna6ona% ne%%a =rea'
$o" u" n!u!o lu%!ra!vo, pode":%e 6!ar al.un% pro.ra"a%, proe!o% e a!vdade%
"ple"en!ado% pelo .overno 3ederal >ue 6au%a" "pa6!o% a"#en!a% po%!vo%
/"o!"#m# /"78Mo"#i# e 9#bit#"8B"#%i( ' E%%e% pro.ra"a%, 6uo o#e!vo 7 o de a!n.r o pW#l6o de
#a9a renda >ue vve e" 6ond-e% nade>uada% de Qa#!a#ldade, pode" 6au%ar "pa6!o% a"#en!a%
!an!o ne.a!vo% >uan!o po%!vo%' A pro"o&o da o6upa&o de =rea% a"#en!al"en!e 3r=.e%, por
e9e"plo, pode !ra?er %7ra% 6on%e>^Vn6a% ao "eo a"#en!e[
/"o!"#m# e Re5o"m# A!":"i# ' Do "e%"o "odo, o a%%en!a"en!o de 3a"la% e" =rea% nade>uada%
pode preud6ar pro6e%%o% e6ol.6o% e%%en6a%[
Ativi#e e "o'01o e et"7(eo ' A e9!ra&o e o !ra!a"en!o de pe!rleo, da "e%"a 3or"a, e%!&o
%ue!o% ao l6en6a"en!o a"#en!al e ao ear"a[
'1 $ON$EITO
A aud!ora a"#en!al a %er e9e6u!ada ne%!a $a%a 7 o conjunto de procedimentos aplicados ao
exame e avaliação dos aspectos ambientais envolvidos em políticas, programas, projetos e atividades
desenvolvidas pelos órgãos e entidades sujeitos ao seu controle.
In6lu, po%, o e9a"e da a&o pra!6ada por pe%%oa% ur%d6onada% ao Tr#unal >ue !enQa" a
o#r.a&o de e9er6er o 6on!role ou a pro!e&o a"#en!al, e" de6orrVn6a de %ua 6o"pe!Vn6a or.nal ou
da o#r.a&o de prevenr ou reparar dano% a"#en!a% de6orren!e% de %eu% a!o% B6on3or"e e9po%!o na%
%e-e% 2 e /, >ue de%6reve" 6o" "aore% de!alQe% o o#e!o do 6on!role da .e%!&o a"#en!al e a>uele% >ue
e%!&o %ue!o% ao "e%"oC'
E%%a "odaldade de aud!ora d3ere de ou!ra% e9e6u!ada% pelo T$U pelo o#e!o de an=l%e' A
.e%!&o a"#en!al 7, por!an!o, u"a e%p76e do .Vnero aud!ora e pode !er o#e!vo% rela6onado% !an!o X
aud!ora de re.ulardade >uan!o X aud!ora de na!ure?a opera6onal' Na %e&o %e.un!e, o a%%un!o %er=
d%6u!do 6o" "aor pro3unddade'
$a%o a a&o .overna"en!al "pl>ue "pa6!o% a"#en!a% ne.a!vo%, en!re o% a%pe6!o% a %ere"
e9a"nado% deve" %er n6ludo% o da e36=6a e da e3e!vdade no al6an6e do% o#e!vo% prn6pa% de%%a
a&o' I%%o, para >ue %ea po%%vel a 6o"para&o en!re %eu% "pa6!o% po%!vo% e %eu 6u%!o a"#en!al' A
an=l%e e3e!uada deve n6lur o% 6u%!o% a"#en!a% e9!erno%, ou %ea, a>uele% provo6ado% pela a!ua&o
.overna"en!al, "a% >ue n&o %&o ar6ado% pelo ;overno' A 6o"para&o en!re o% #ene36o% e o% 6u%!o%
.erado% 7 "por!an!e, n6lu%ve, por>ue n&o %e pode ad"!r >ue u"a a&o pou6o e36a? ou pou6o e3e!va
6on%u"a re6ur%o% e%6a%%o% e" "edda n6o"pa!vel 6o" o #ene36o propor6onado X popula&o : do
6on!r=ro, ad"!r:%e:a o de%perd6o de%%e% re6ur%o%'
$o" rela&o X e36=6a, a% "e!a% a %ere" per%e.uda%, "u!a% ve?e%, %&o e%!a#ele6da% n&o pelo
.e%!or, "a% por nor"a% a"#en!a%' A%%", por e9e"plo, "e%"o >ue a "e!a de6larada %ea apena% #
co$%t"'01o e 'm# ;i"e(&t"ic# , e%!= "pl6!o o a%pe6!o da %u%!en!a#ldade da a&o' Por!an!o, no 6a%o,
a "e!a a %er e9a"nada dever= %er # co$%t"'01o e 'm# ;i"e(&t"ic# e 5o"m# 6'e %ej#m "e%e"v#o%*
"e%t#'"#o% o' come$%#o% o% "oce%%o% eco(7!ico% e%%e$ci#i% ote$ci#( o' e5etiv#me$te #5et#o% '
I%%o, por 3ora do Z 1º, n6%o I, do ar!' 22 da $on%!!u&o 5ederal' A ad&o da 6ond&o rela6onada X
%u%!en!a#ldade a"#en!al 3a? 6o" >ue %e po%%a n6lur a var=vel a"#en!al na avala&o da a&o
.overna"en!al real?ada no Y"#!o da aud!ora'
• o "odo 6o"o o% r.&o% e en!dade% pW#l6a% ad>ure", pro!e.e" e u!l?a" %eu% re6ur%o%
Be6ono"6dade e e36Vn6aC[
4
E%%a u!l?a&o n6lu o u%o do e%pao Bpor e9e"plo, para a 6on%!ru&o de e%!rada%C
o u%o ade>uado do% re6ur%o% Qu"ano%, n%!ala-e% e e>upa"en!o% vol!ado% para a produ&o e
pre%!a&o de #en% e %ervo% na propor&o, >ualdade e pra?o% re>uerdo% Bopera6onal?a&oC[
o 6u"pr"en!o da% pr=!6a% re6o"endada% pela le.%la&o para a>u%&o de #en% e %ervo%
Bopera6onal?a&oC[
a ade>ua&o da% a>u%-e% no >ue %e re3ere ao% pra?o%, X >uan!dade, ao !po, X >ualdade e ao% preo%
Bopera6onal?a&oC[
a e9%!Vn6a de %%!e"a% de 6on!role ade>uado%, de%!nado% a "on!orar, 6o" #a%e e" nd6adore% de
de%e"penQo v=ldo% e 6on3=ve%, a%pe6!o% l.ado% X e6ono"6dade e X e36Vn6a Ba6o"panQa"en!o
.eren6alC'
Na avala&o a"#en!al de pro.ra"a, o o#e!vo 7 e9a"nar o "pa6!o Be3e!vdadeC da% 3un-e%,
pro.ra"a%, a!vdade% e proe!o% .overna"en!a%'
En>uan!o na aud!ora a"#en!al de de%e"penQo opera6onal ver36a:%e a!7 >ue pon!o a% "e!a%
e%!a#ele6da% 3ora" 6u"prda%, e a >ue 6u%!o, na avala&o a"#en!al de pro.ra"a #u%6a:%e apurar a
e3e!vdade da a&o .overna"en!al, ou %ea, pro6ura:%e levan!ar a!7 >ue pon!o a a&o .overna"en!al e%!=
%endo #e" %u6edda' Deve:%e, por!an!o, n6lur na an=l%e ele"en!o% >ue per"!a" 6on6lur %e o%
re%ul!ado% da a!ua&o do ;overno %&o 6oeren!e% 6o" o o#e!vo de pro!e.er o "eo a"#en!e e ?elar para
>ue n&o %ea" 6o"pro"e!da% a >ualdade a"#en!al e a 6apa6dade de a% .era-e% pre%en!e% e 3u!ura%
u%u3rure" do% #en% a"#en!a%' Ou %ea, deve:%e ver36ar e" >ue "edda a% a-e% "ple"en!ada%
lo.rara" re%olver o% pro#le"a% rela6onado% ao "eo a"#en!e'
O >uadro a#a9o e9e"pl36a, apre%en!ando u"a 6o"para&o en!re o >ue deve e%!ar n6ludo na
nve%!.a&o real?ada no Y"#!o da aud!ora a"#en!al de de%e"penQo opera6onal e da avala&o
a"#en!al de pro.ra"a'
Edu6a&o a"#en!al NW"ero de pe%%oa% a!n.da% pela Redu&o no% "pa6!o% a"#en!a%,
6a"panQa edu6a!va 6on%derada rela6onado% a a%pe6!o% a#ordado% na
na aud!ora 6a"panQa edu6a!va real?ada no Y"#!o do
pro.ra"a aud!ado
$o"#a!e da polu&o Kuan!dade de e3luen!e% lanado% Redu&o do% "pa6!o% 6au%ado% ao 6ur%o
e" u" ro por u"a de!er"nada db=.ua re6ep!or do% e3luen!e%
e"pre%a pW#l6a
"por!an!e d%!n.ur en!re e%%a% dua% d"en%-e%, u"a ve? >ue o 6u"pr"en!o de u"a "e!a
3%6a ou a d%pon#ldade de u" %ervo pode %er u"a 6ond&o ne6e%%=ra, "a% n&o %u36en!e, para >ue
de!er"nado pro#le"a %ea e3e!va"en!e re%olvdo, ou para >ue de!er"nada ne6e%%dade %ea a!endda'
Mu!a% ve?e%, !oda% a% "e!a% pode" %er a!n.da% 6o" e36Vn6a, por7", o e3e!o e%perado pode n&o
o6orrer ou %er n%.n36an!e BQouve e36Vn6a e e36=6a, por7" a a&o n&o 3o e3e!vaC'
En!re o% a%pe6!o% a %ere" e9a"nado% "edan!e u"a avala&o de pro.ra"a e" pro.ra"a%,
proe!o% ou a!vdade%, de%!a6a":%e
INTO(AI, 1
$a#e a%%nalar, anda, >ue u"a avala&o a"#en!al de pro.ra"a pode n&o !ra!ar, ne6e%%ara"en!e,
de !odo% o% a%pe6!o% a6"a "en6onado%' A Vn3a%e e" u" ou ou!ro de%%e% a%pe6!o% depender= da%
>ue%!-e% e%pe636a% >ue %e pre!ende a#ordar, %endo "por!an!e re%%al!ar, en!re!an!o, >ue o r.or
"e!odol.6o deve e%!ar %e"pre pre%en!e'
Para a real?a&o de aud!ora% a"#en!a%, 7 ne6e%%=ro >ue %e d%ponQa de u"a %7re de re6ur%o%
!76n6o% e, al.u"a% ve?e%, de re6ur%o% "a!era% e%pe636o%' $on!udo, al.u"a% ve?e% %%o n&o o6orre no
Tr#unal' Para po%%#l!ar a e9e6u&o do !ra#alQo a %er real?ado, Q= 6a"nQo% >ue per"!e" a6e%%o a
e%%e% re6ur%o%'
Pode:%e o#!er anda apoo !76n6o de r.&o% 3edera%, de a6ordo 6o" o d%po%!o no ar!' 101 da *e
Or.Yn6a do T$U, ndependen!e"en!e de a6ordo de 6oopera&o'
Al.u"a% an=l%e% % pode" %er real?ada% por e%pe6al%!a%, o% >ua% ne" %e"pre 3a?e" par!e do
>uadro de %ervdore% do Tr#unal' Al7" do% n%!ru"en!o% = 6!ado%, a 6on!ra!a&o de 6on%ul!ora 7
po%%vel >uando %e.udo% o% re>u%!o% le.a% ne6e%%=ro% para !al < n6lu%ve a>uele% prev%!o% na *e nº
8''
In3or"a-e% %o#re o "eo a"#en!e e a le.%la&o per!nen!e %&o !a"#7" "pre%6ndve% para a
real?a&o de aud!ora% a"#en!a%'
O I#a"a de%envolveu o (%!e"a Na6onal de In3or"a-e% %o#re o Meo A"#en!e : (n"a, >ue 7
6o"po%!o pela Rede Na6onal de $o"pu!adore% do I#a"a : RN$I, por u" 6onun!o de #a%e% de dado% e
pela Rede Na6onal de In3or"a&o %o#re Meo A"#en!e : Ren"a' E%%e %%!e"a !e" 6o"o o#e!vo
%%!e"a!?ar a n3or"a&o ne6e%%=ra para apoar a !o"ada de de6%&o na =rea de "eo a"#en!e,
H= al.un% 3a!ore% >ue deve" %er o#%ervado% para a e%6olQa do% n!e.ran!e% de u"a e>upe de
aud!ora a"#en!al al7" da>uele% 6o"un% a >ual>uer =rea'
O e%!udo do "eo a"#en!e envolve u"a %7re de d%6plna%, 6o"o e6ono"a e dre!o a"#en!al,
ad"n%!ra&o, #olo.a, .eolo.a, .eo.ra3a, a.rono"a, en.enQara 3lore%!al, e!6' Do "e%"o "odo, a
an=l%e a %er real?ada duran!e u"a aud!ora a"#en!al 6o"preender=, "u!a% ve?e%, "a% de u"a =rea de
6onQe6"en!o' A%%", %e"pre >ue 3or o 6a%o, u"a e>upe "ul!d%6plnar dever= %er 3or"ada para %ua
e9e6u&o'
O en3o>ue %o#re o >ual re6ar= a avala&o !a"#7" dever= n3luen6ar a e%6olQa do% par!6pan!e%
da aud!ora' A%%", por e9e"plo, %e 3or ne6e%%=ra u"a an=l%e e6onS"6a de u"a de!er"nada a&o de
;overno, %er= ne6e%%=ra a par!6pa&o de pe%%oa% 6o" o% 6onQe6"en!o% na =rea de e6ono"a' Por7",
%e o en3o>ue %e re%!rn.r X 6on3or"dade de%%a a&o 6o" rela&o a nor"a%, re.ra%, dre!r?e%, padr-e%,
e!6, aud!ore% 6o" 3or"a&o "a% .eral poder&o real?=:la'
A 6o"ple9dade do >ue %e pre!ende anal%ar 7 ou!ro pon!o a %er o#%ervado para a 6o"po%&o da
e>upe' H= an=l%e% >ue de"anda" 6onQe6"en!o% e%pe6al?ado%, por e9e"plo, re3eren!e% a !76n6a% de
auda X de6%&o >ue envolve" a valora&o de re6ur%o% a"#en!a%, a an=l%e de r%6o% eou a avala&o de
"pa6!o a"#en!al, al7" de ou!ro% 6onQe6"en!o% rela6onado% X ad"n%!ra&o de re6ur%o% a"#en!a%'
'1 P*ANEJAMENTO
O planea"en!o de u"a aud!ora a"#en!al de 6on3or"dade 6on%%!e do 6onQe6"en!o do o#e!o
da aud!ora[ do e%!a#ele6"en!o do% o#e!vo% da aud!ora e do unver%o a %er e9a"nado[ da de3n&o
da "e!odolo.a a %er ado!ada[ do e%!a#ele6"en!o do% 6r!7ro% de aud!ora[ da de3n&o de u"
6rono.ra"a para %ua e9e6u&o e da ela#ora&o de u" rela!ro'
Para 6onQe6er o o#e!o a %er aud!ado, deve:%e e%!udar a le.%la&o >ue o re.ula e anda, %e
ne6e%%=ro, a% al!era-e% %o3rda% ao lon.o de !e"po'
A% !76n6a% e o% pro6ed"en!o% a %ere" u!l?ado% %&o de3ndo% pela e>upe de aud!ora' (&o
6on%derada% !76n6a% de aud!ora a de3n&o de a"o%!ra%, a an=l%e de pro6ed"en!o%, a real?a&o de
en!rev%!a%, a apl6a&o de >ue%!on=ro%, o#%erva-e% de 6a"po, e!6'
A a"o%!ra.e" %erve para de3nr >uan!o% do6u"en!o% ou pro6ed"en!o% de u"a "e%"a e%p76e
deve" %er e9a"nado% Bpro6e%%o% l6!a!ro%, ed!a% de l6!a&o, 6on!ra!o%, 6onvVno%, a6ordo% de
e"pr7%!"o, au!o% de n3ra&o, au!or?a-e% de de%"a!a"en!o, .ua% de !ran%por!e de "adera, e!6'C'
No Tr#unal, 6o%!u"a:%e ado!ar !rV% !po% de a"o%!ra.e" n&o e%!a!%!6a 1: por perodo
de!er"nado, e" >ue 7 3e!a u"a %ele&o de do6u"en!o% ou pro6ed"en!o% 6r6un%6r!o% a u" n!ervalo
de !e"po de!er"nado[ 2: a"o%!ra.e" %%!e"=!6a, onde e" 6ada perodo de !e"po 6on%derado 7
%ele6onada u"a >uan!dade 39a de pro6ed"en!o% ou do6u"en!o%[ e / a"o%!ra.e" pela "a!eraldade,
na >ual o% pro6ed"en!o% %&o e%6olQdo%, para an=l%e, e" 3un&o do %eu valor "one!=ro' Pode:%e, anda,
6o"#nar a !76n6a da "a!eraldade 6o" a da a"o%!ra.e" por perodo de!er"nado, ou 6o" a da
a"o%!ra.e" %%!e"=!6a' E" %u"a, a a"o%!ra.e" n&o e%!a!%!6a pode %er u!l?ada da 3or"a >ue "a% %e
ade>uar ao 6a%o 6on6re!o'
Na 3a%e de planea"en!o, o% re6ur%o% ne6e%%=ro% para a real?a&o da aud!ora deve" %er
e%!"ado%, n6lundo:%e o% 6u%!o% dre!o% e ndre!o% >ue a aud!ora a6arre!ar= ao !r#unal'
'2 ELE$U+O
2C Prn6po% da Pol!6a na6onal de Meo A"#en!e Bar!' 2º, n6%o% I a L da *e nº '/881
/C
1C %e o Poder PW#l6o e%!= 6u"prndo o %eu dever de de3ender, pre%ervar e pro!e.er o "eo a"#en!e
para a% .era-e% pre%en!e% e 3u!ura% e %e e%!= %endo a!r#udo o devdo re%pe!o ao \"eo a"#en!e
e6olo.6a"en!e e>ul#rado] na 6ond&o de \#e" de u%o 6o"u" do povo e%%en6al X %ada >ualdade de
vda] Bar!' 22 da $on%!!u&oC'
@'#"o I
/C %e a a!ua&o da n%!!u&o aud!ada e%!= e" %n!ona 6o" a Pol!6a Na6onal do Meo A"#en!e,
ou %ea %e !e" por o#e!vo a pre%erva&o, "elQora e re6upera&o da >ualdade a"#en!al prop6a X vda,
v%ando a%%e.urar, no Pa%, 6ond-e% ao de%envolv"en!o %o6o:e6onS"6o, ao% n!ere%%e% da %e.urana
na6onal e X pro!e&o da d.ndade da vda Qu"ana Bar!' 2º da *e nº '/881C'
4C %e e%!&o %endo apl6ada% %an-e% a !odo% >ue de9are" de 6u"prr \a% "edda% ne6e%%=ra% X
pre%erva&o ou 6orre&o do% n6onvenen!e% e dano% 6au%ado% pela de.rada&o da >ualdade a"#en!al][ e
%e o% 6au%adore% do dano e%!&o %endo o#r.ado% a repar=:lo% Bar!' 14 da *e nº '/881C'
C %e e%!= %endo n3or"ado o `"pa6!o %o#re o "eo a"#en!e B%e"pre >ue o a!o ou "edda propo%!a
po%%a vr a !V:loC`, >uando do en6a"nQa"en!o de do6u"en!o% rela!vo% a a!o% nor"a!vo% de
6o"pe!Vn6a do% r.&o% do Poder E9e6u!vo BD ec"eto $ ,.+4* F* Ane9o II, !e" C'
Nesses casos, o servidor responsável pela proposição do ato ou medida a ser tomada tem o dever de
proceder à análise dos possíveis efeitos ambientais deles resultantes, mesmo nos casos em ue a lei não
exige !I"#$I%". &eve constar a avaliação circunstanciada sobre a extensão dos efeitos 'positivos e
negativos( sobre o meio ambiente.
Inclusive o )anco *entral, ao exercer sua compet+ncia fiscaliadora, deve examinar o cumprimento do
&ec. --./0#-1, art. 2
8C %e o% "pa6!o% a"#en!a% e%!&o %endo 6on%derado% no% proe!o% #=%6o% e e9e6u!vo% de o#ra% e
%ervo% Bar!' 12, caput , da *e 8'/C
C %e o proe!o #=%6o 3o \'''ela#orado 6o" #a%e na% nd6a-e% do% e%!udo% !76n6o% prel"nare%,
>ue a%%e.ure" a va#ldade !76n6a e o ade>uado !ra!a"en!o do "pa6!o a"#en!al do
e"preend"en!o'''] Bar!' º, n6%o IL, da *e nº 8'/C'
10C %e en!e% >ue a!ua" na e9plora&o de a!vdade% rela6onada% ao% re6ur%o% na!ura% e%!&o
o#%ervando a% nor"a% per!nen!e%'
@'#"o II
NORMAS >EDERAIS REGULADORAS DA E/LORAÇÃO DE ATI=IDADES
RELACIONADAS AOS RECURSOS NATURAIS
O#e!o *e.%la&o
)en% de n!ere%%e $5, ar!' 2/, II e IF, ar!%' 210 e 21[ *e nº /'241[ De6':*e nº 2/[ e
ar>ueol.6o, Q%!r6o e Re%olu&o $ONAMA nº 8
ar!%!6o
Popula-e% Ind.ena% $5, ar!' 2/1[ *e nº '001/ BE%!a!u!o do ndoC
G.ua% $5, ar!' 2/[ *e% nº% '2, 4'1 B$d.o 5lore%!alC, '48,
'/881, BPol!6a Na6onal do Meo A"#en!eC[ '4//1 '842000
BPol!6a Na6onal de Re6ur%o% Hdr6o%C, De6' nº 24'4//4 B$d.o de
G.ua%C[ De6':*e nº 221 B$d.o de Pe%6aC[ e Re%olu-e% $ONAMA
nº% 28 e 8'
$r"e% A"#en!a% *e nº '0, 12 de 3everero de 18 Bd%p-e %o#re a% %an-e% pena% e
ad"n%!ra!va% dervada% de 6ondu!a% e a!vdade% le%va% ao "eo
a"#en!eC'
*6en6a"en!o a"#en!al *e nº '/881 BPol!6a Na6onal do Meo A"#en!eC[ Re%olu&o
$ONAMA Nº 2/, de 1 de de?e"#ro de 1[ Re%olu&o $ONAMA Nº
010, de 24 de ou!u#ro de 1'
Edu6a&o A"#en!al *e nº ', de 1 de de?e"#ro de 18[ De6re!o nº 2', de 10 de
3everero de 1 .
Ar *e nº '/881 BPol!6a Na6onal do Meo A"#en!eC, *e n_ 8'2/, de 28
de ou!u#ro de 1/ e Re%olu-e% $ONAMA nº% 188 e /0[ Re%olu&o
$ONAMA nº 242, de /0 de unQo de 18[ Re%olu&o $ONAMA nº 241,
de /0 de anero de 18[ Re%olu&o $ONAMA nº 2/0, de 22 de a.o%!o de
1[ Re%olu&o $ONAMA nº 22, de 20 de a.o%!o de 1'
(olo Rural $5, ar!%' 18 e 22[ *e% nº% '22 e 4'044 BE%!a!u!o da TerraC
(olo Ur#ano *e nº '
ona $o%!era *e nº '188 BPlano Na6onal de ;eren6a"en!o $o%!eroC
A.ro!96o% *e nº '4, de 0 de unQo de 2000 e *e nº '80/8 e De6' nº 8'810
Mnera&o e ;ar"pa.e" $5, ar!%' 22, 14 e 22[ *e nº '808 B$d.o de Mnera&oC[ e
Re%olu&o do $ONAMA nº 0
5lora $5, ar!%' 24 e 22[ e *e nº 4'1 B$d.o 5lore%!alC e *e nº '8,
de18 de unQo de 2000 B$ra o (%!e"a Na6onal de Undade% de
$on%erva&oC[ De6re!o nº /'420, de 20 de a#rl de 2000 B6ra o Pro.ra"a
Na6onal de 5lona%C[ De6re!o nº 2'1, de 08 de ulQo de 18[ Re%olu&o
$ONAMA no 248, de 11 de 3everero de 1'
5auna $5, ar!%' 2/, 24 e 22[ De6':*e nº 221 B$d.o de Pe%6aC[ e *e nº
'1 B$d.o de $aaC'
A!vdade% Nu6leare% $5, ar!%' 21, 22 e 22[ *e nº ', de 1 de de?e"#ro de 18[ *e% nº%
4'1182, '184, '818, '4/[ e Re%olu&o da $o"%%&o
Na6onal de Ener.a Nu6lear nº 80'
Tran%por!e de $ar.a% $5, ar!' 22[ De6':*e nº 2'0/8/ e Re%olu&o $ONAMA nº 1:A8
Per.o%a%
$on!role do Mer6Wro, $5, ar!'22[ De6':*e nº 22 B$d.o de Mnera&oC[ *e nº '808[
De!er.en!e% e Aero%%% De6re!o%' nº% '08 e '/48[ e Por!ara nº /488
Polu&o (onora *e nº '/881 BPol!6a Na6onal do Meo A"#en!eC[ *e nº '8
3s crimes ambientais na 4ei n5 -.617#-8 'regulamentada pelo &ec. n5 2.9/-#--( podem ser: contra a
fauna 'artigos - a 2/(; contra a flora 'artigos 28 a 72(; crime de poluição 'artigo 70(; crimes contra
o ordenamento urbano e o patrim<nio cultural 'artigos 6 a 6-( e outros crimes 'artigos 77 a 69(.
1/C %e a!vdade% e3e!va"en!e ou po!en6al"en!e poludora% 3ora" devda"en!e l6en6ada% Bar!' º,
IF, da *e '/881C'
14C %e o pro6e%%o de l6en6a"en!o a"#en!al %e.uu o% !rY"!e% e%!a#ele6do% na nor"a BRe%' nº 114
e 2/C'
1C %e e9%!e ear"a, %e 3or o 6a%o BRe%' 0018 e 2/ : $ONAMA, 6o"#nada% 6o" o De6'
'240 : ar!' 1C'
1C %e o% padr-e% de >ualdade a"#en!al e%!&o %endo re%pe!ado%, 6a%o e9%!a" padr-e% e%!a#ele6do%
pelo r.&o a"#en!a" 6o"pe!en!e'
1C %e e%!&o %endo 6u"prda% nor"a% de ade%&o volun!=ra, %e 3or o 6a%o' Por e9e"plo ISO F4.))),
BS HH+) Bnor"a ela#orada pela )r!%Q (!andard In%!!u!onC e E%>ue"a para ;eren6a"en!o e Aud!ora
A"#en!al : Em#% BRe.ula"en!a&o 18// da $o"undade Europ7aC'
'/' RE*ATRIO
A ela#ora&o do rela!ro de u"a aud!ora a"#en!al de 6on3or"dade n&o 7 d3eren!e da
ela#ora&o do% de"a% rela!ro% de aud!ora nor"al"en!e 3e!o% no Tr#unal' I%!o por>ue e%%e !po de
!ra#alQo, %ea ele a"#en!al ou n&o, pau!a:%e pela ver36a&o do 6u"pr"en!o de nor"a%' De%%a 3or"a,
ela#orar %eu rela!ro 6on%%!e e" narrar o de%envolv"en!o do% !ra#alQo%[ l%!ar o% a6Qado% de aud!ora,
%eu% e3e!o% Be re%pe6!va% >uan!36a-e%C e %ua% 6au%a%[ rela6onar a% re6o"enda-e% e de!er"na-e%
6o" v%!a% a el"nar ou "n"?ar a% 6au%a% do% a6Qado% de aud!ora[ e nd6ar o en6a"nQa"en!o do
rela!ro de aud!ora'
O% a6Qado% de aud!ora %&o 3ru!o da 6o"para&o en!re o% pro6ed"en!o% ado!ado% pelo .e%!or do
en!e aud!ado e o% pro6ed"en!o% pre%6r!o% pela nor"a' No rela!ro deve %er de"on%!rado >ual nor"a
3o u!l?ada para a 6o"para&o[ %e 3ora" le%, prn6po%, ur%prudVn6a, e!6' O% e3e!o% de 6ada a6Qado
'1' *EFANTAMENTO
A% aud!ora% a"#en!a% de na!ure?a opera6onal deve" %er pre6edda% de u" levan!a"en!o
de aud!ora no en!e .overna"en!al a %er aud!ado Bpro.ra"a, proe!o, a!vdade, r.&o ou en!dadeC' A
3naldade de%%e levan!a"en!o 7 propor6onar X e>upe u" 6onQe6"en!o apro3undado do pro.ra"a,
proe!o, a!vdade, r.&o o#e!o da aud!ora' De po%%e de%%e 6onQe6"en!o, a e>upe pode del"!ar a
a#ran.Vn6a da aud!ora, #e" 6o"o e%!a#ele6er a "elQor 3or"a de avalar a .e%!&o, !raando, n6lu%ve, a
e%!ra!7.a "e!odol.6a a %er u!l?ada na avala&o'
O Manual de Aud!ora de Na!ure?a Opera6onal 7 u"a da% 3on!e de oren!a&o >ue o aud!or
dever= u!l?ar ne%%a 3a%e' (e.undo a>uele do6u"en!o, o levan!a"en!o de aud!ora po%%u
3unda"en!al"en!e a% %e.un!e% 3a%e% 1 : e(#bo"#01o # #$:(i%e "e(imi$#" o e$te #'it#o [ 2 8 co(et#
e #o% #"# #v#(i#01o o e%eme$;o o e$te #'it#o [ / : e%eci5ic#01o o% c"it&"io% e
#'ito"i#[ e 4 : e5i$i01o # metoo(o!i# # %e" #ot## [ e : e(#bo"#01o o "e(#t7"io e
(ev#$t#me$to e #'ito"i# '
E%pe636a"en!e na 3a%e de 6ole!a de dado% para a avala&o do de%e"penQo da .e%!&o
a"#en!al aud!ada pode" %er u!l?ada% a% >ue%!-e% apre%en!ada% a %e.ur' Ela% re3ere":%e ao% prn6pa%
dado% W!e% X anal%e de a-e% >ue po!en6al ou e3e!va"en!e 6au%e" "pa6!o% a"#en!a% ne.a!vo% ' (&o
>ue%!-e% .era%, >ue pode" %er de%"e"#rada% e" >ue%!-e% e%pe636a% para 6ada !ra#alQo' No!e:%e >ue a
aud!ora pode n&o !ra!ar de !odo% o% a%pe6!o% "en6onado%, po% a a#ran.Vn6a da nve%!.a&o depender=
do% o#e!vo% a!r#udo% ao !ra#alQo e do !po de a&o >ue e%!= %endo anal%ada, en!re ou!ro% 3a!ore%' A%
>ue%!-e% deve" anda %er adap!ada% X% 6r6un%!Yn6a% da a&o nve%!.ada' Ou!ra% n%!ru-e% %o#re 6o"o
pro6eder duran!e a 6ole!a de%%e% dado% e%!&o n6luda% na %e&o 6!ada'
A% >ue%!-e% re3ere":%e ao a%pe6!o a"#en!al, por7" n&o %e pode e%>ue6er >ue deve %er anal%ado
!a"#7" o de%e"penQo rela6onado ao% o#e!vo% prn6pa% da a&o'
A%%", al7" da% >ue%!-e% apre%en!ada% a %e.ur, 6onv7" >ue, %e"pre >ue per!nen!e, %ea" 6ole!ado% o%
dado% rela!vo% a e%!e a%pe6!o 6on3or"e oren!ado no Manual de Aud!ora de Na!ure?a Opera6onal, na
%e&o 2'1'/ : $ole!a de Dado% %o#re De%e"penQo'
DADOS A SEREM COLETADOS
F. O"!#$i<#01o
⇒ E9%!e u"a ou "a% %e-e% ou pe%%oa% re%pon%=ve% pela% >ue%!-e% a"#en!a% a%%o6ada% X a&o
nve%!.ada, 6ua 3un&o n6lu, por e9e"plo
• 3or"ula&o de pol!6a% ou nor"a% a"#en!a% a %ere" o#%ervada%[
• a6o"panQa"en!o do de%e"penQo a"#en!al[
• do6u"en!a&o %%!e"=!6a de n3or"a-e% a"#en!a%, e!6'f
A% >ue%!-e% .era% re3eren!e% X an=l%e de a-e% >ue !enQa" por o#e!vo 6au%ar "pa6!o% a"#en!a% po%!vo% %&o e9a!a"en!e
a% >ue e%!&o rela6onada% no Manual de Aud!ora de Na!ure?a Opera6onal, na %e&o 2'1'/ : $ole!a de Dado% %o#re
De%e"penQo'
,. Rec'"%o%
⇒ Para >ue %ea" al6anado% o% o#e!vo% a"#en!a% rela6onado% X a&o, e%!&o %endo alo6ado% o%
re6ur%o% ne6e%%=ro% e %u36en!e%f
⇒ O% re6ur%o% alo6ado% %&o ade>uado% Bpe%%oal 6apa6!ado, e>upa"en!o% e" #o" e%!ado de
3un6ona"en!o, e!6'Cf
3. /o(tic#% e i"et"i<e%
⇒ 5ora" 3or"ulada% pol!6a% eou dre!r?e% a"#en!a% para oren!ar a a&o B6o"ponen!e% ou n&o de
pol!6a% "a% .era%Cf
• (&o 6lara%f
• A#ran.e !odo% o% a%pe6!o% e r%6o% a"#en!a%f
⇒ A% pol!6a% e dre!r?e% a"#en!a% 3or"ulada% %&o 6oeren!e% 6o" a% pol!6a%, dre!r?e%, prn6po% e
nor"a% a"#en!a% de Qerar>ua %uperorf
⇒ A% de"a% pol!6a% e dre!r?e% >ue oren!a" a a&o %&o 6oeren!e% 6o" pol!6a%, dre!r?e%, prn6po%
e nor"a% a"#en!a%f
⇒ A% pol!6a% e dre!r?e% a"#en!a% e9%!en!e% %&o #e" dvul.ada%, a6e!a% e apl6ada% pelo%
planeadore% e e9e6u!ore% da a&of
⇒ A% pol!6a% e dre!r?e% a"#en!a% e9%!en!e% %&o avalada% perod6a"en!e ou %e"pre >ue Qaa
al!era-e% da% 6r6un%!Yn6a% e9%!en!e% e, 6a%o ne6e%%=ro, ade>uada"en!e re3or"ulada%f
4. /"i$cio% e $o"m#%
⇒ 5ora" 3or"ulada% pelo% .e%!ore% da a&o nor"a% apl6=ve% ao planea"en!o, X opera&o, ao
a6o"panQa"en!o e X avala&o da .e%!&o a"#en!al Bou ou!ro pro6ed"en!o rela6onado X .e%!&oCf (&o
aproprada%f
• 5o u!l?ada al.u"a !76n6a de auda X de6%&o >ue per"!a avalar o% "pa6!o% a"#en!a% da
a&of
• 5ora" 6on%derada% a% al!erna!va% e9%!en!e% para a a&o, !endo %do 6o"parado% %eu%
re%ul!ado% a"#en!a%f
• 5ora" o#%ervado% prn6po%, dre!r?e% e nor"a% a"#en!a% apl6=ve%[
• 5ora" 6on%derado% o#e!vo% e "e!a% a"#en!a% de3nda% por plano% de Qerar>ua %uperor[
• 5ora" 6on%derado% rela!ro% %o#re o a6o"panQa"en!o e a an=l%e do% pro6ed"en!o%
opera6ona% e o% re%ul!ado% a"#en!a% do% 6o"ponen!e% da a&o = "ple"en!ado%f
• 5ora" ela#orado% plano% para %olu6onar pro#le"a% advndo% de %!ua-e% 6on!n.Vn6a%f
• O planea"en!o 6on!e"pla o lon.o pra?o Bn6lu%ve 6o" rela&o X e9pan%&o 3u!ura da a&oCf
. Co$t"o(e
⇒ real?ado a6o"panQa"en!o >ue per"!a avalar e 6orr.r, 6a%o ne6e%%=ro, o% pro6ed"en!o%
opera6ona% e o% re%ul!ado% a"#en!a% da a&of
'2 ELE$U+O
Ne%!a 3a%e %&o pro6urado% o% a6Qado% de aud!ora d3erena% levan!ada% pela e>upe en!re o
>ue e%!= %endo ver36ado e o% 6r!7ro% de aud!ora, en!re o real e o e%perado, en!re o e%!a#ele6do e o
de!e6!ado, en!re o pro.ra"ado e o real?ado, en!re o "pa6!o e%perado e o "pa6!o 6on%!a!ado, en!re o >ue
7 e o >ue devera %er B%e.undo o% 6r!7ro% de aud!oraC'
$o"o %e vV, u" a6Qado de aud!ora de na!ure?a opera6onal 7 u" de%vo na .e%!&o avalada'
$o"o e3e!o de%%e de%vo !ere"o%, por e9e"plo, a real?a&o de u" pro6e%%o por u" 6u%!o a6"a do
J= a% 6au%a% de u" a6Qado de aud!ora %&o "por!an!e% por %ere" a #a%e para a%
re6o"enda-e% re%ul!an!e% da aud!ora' A% re6o"enda-e% deve" %er 3e!a% v%ando a %u%pender ou ev!ar
a% a-e% 6au%adora% do% a6Qado% de aud!ora' Para %er e3e!va, a re6o"enda&o deve %er ela#orada de !al
3or"a >ue, %e 6u"prda pelo .e%!or, e9!n.a ou "n"?e o e3e!o 6orre%ponden!e'
'/ RE*ATRIO
O rela!ro de aud!ora de na!ure?a opera6onal 7 o produ!o 3nal do !ra#alQo da e>upe, >ue
deve %er apre6ado pelo Rela!or, ap% !er %do anal%ado pela% n%!Yn6a% ad"n%!ra!va% 6o"pe!en!e%' O
rela!ro de aud!ora de na!ure?a opera6onal deve 6on!er u" %u"=ro[ u" re%u"o[ u"a n!rodu&o[
6ap!ulo% %o#re o% !e"a% prn6pa%[ 6o"en!=ro% do .e%!or[ 6on6lu%&o[ e propo%!a de en6a"nQa"en!o' Na
In!rodu&o, deve":%e n6lur o% an!e6eden!e%, o% o#e!vo%, o e%6opo e a e%!ra!7.a "e!odol.6a da
aud!ora'
No% $ap!ulo% %o#re o% Te"a% Prn6pa%, deve" %er apre%en!ado% o% a6Qado% de aud!ora e a%
re6o"enda-e%' O% e3e!o% e a% 6au%a% do% a6Qado% deve" %er #e" e9plorado%' Ou %ea, a% 6au%a% de
de%e"penQo% 3ra6o% even!ual"en!e o#%ervado% deve" %er apon!ada%, nd6ando:%e a>uela% l.ada% X
opera6onal?a&o ou X 6on6ep&o do o#e!o da aud!ora, #e" 6o"o a>uela% >ue e%!&o 3ora do 6on!role ou
da n3luVn6a do .e%!or, >uando 3or o 6a%o' Para !an!o, 7 ne6e%%=ro n6lur u"a an=l%e da% evdVn6a% >ue
nd6a" a% 6au%a%' Da "e%"a 3or"a, a6Qado% e re6o"enda-e% deve" %er %u%!en!ado% por evdVn6a%'
"pre%6ndvel >ue %e 3aa d%!n&o en!re 3a!o% e opn-e%'
(e.undo $el%o 5orllo B1C, pelo "eno% >ua!ro a%pe6!o% "por!an!e% e%!&o n6ludo% no
%.n36ado do !er"o na!ural ou 3%6o, 6ul!ural, ar!36al e do !ra#alQo' Todo% !u!elado% "eda!a"en!e
pelo caput do ar!' 22 da $on%!!u&o 5ederal e "eda!a"en!e por ou!ro% !re6Qo% da "e%"a 6ar!a pol!6a
e da le.%la&o n3ra6on%!!u6onal' A an=l%e apre%en!ada a#a9o #a%ea:%e na% 6on6lu%-e% e9po%!a% pelo
au!or no lvro \Manual de Dre!o A"#en!al e *e.%la&o Apl6=vel]'
(o# o a%pe6!o na!ural ou 3%6o, o "eo a"#en!e 7 6on%!!udo por %olo, =.ua, ar
a!"o%37r6o, 3lora e 3auna : ele"en!o% re%pon%=ve% pelo e>ul#ro dnY"6o >ue envolve %ere% vvo% e
%eu "eo' I"eda!a"en!e, 7 !u!elado pelo% n6%o% I e IF do Z 1º do ar!' 22 da $on%!!u&o 5ederal'
O "eo a"#en!e 6ul!ural 7 3or"ado por #en% "a!era% e "a!era% : prev%!o% no ar!' 21,
$5 : >ue 6on%!!ue" o pa!r"Sno 6ul!ural #ra%lero ar!%!6o, Q%!r6o, pa%a.%!6o, ar>ueol.6o,
!ur%!6o' I"eda!a"en!e, 7 !u!elado pelo ar!' 21 da $on%!!u&o 5ederal'
Ar!' 21' O e%!ado .aran!r= a !odo% o pleno e9er66o do% dre!o% 6ul!ura% e a6e%%o X% 3on!e% da 6ul!ura
na6onal, e apoar= e n6en!var= a valor?a&o e a d3u%&o da% "an3e%!a-e% 6ul!ura%'
Z 1º O E%!ado pro!e.er= a% "an3e%!a-e% da% 6ul!ura% populare%, nd.ena% e a3ro:#ra%lera%, e da% de
ou!ro% .rupo% par!6pan!e% do pro6e%%o 6vl?a!ro na6onal'
Z 2º A le d%por= %o#re a 39a&o de da!a% 6o"e"ora!va% de al!a %.n36a&o para o% d3eren!e% %e."en!o%
7!n6o% na6ona%'
1.1.3 Meio ambiente artificial
Ar!' 182' A pol!6a de de%envolv"en!o ur#ano, e9e6u!ada pelo Poder PW#l6o Mun6pal, 6on3or"e
dre!r?e% .era% 39ada% e" le, !e" por o#e!vo ordenar o pleno de%envolv"en!o da% 3un-e% %o6a% da
6dade e .aran!r o #e":e%!ar de %eu% Qa#!an!e%'
Ar!' º
'''
LLIII : a propredade a!ender= a %ua 3un&o %o6al[8
O "eo a"#en!e do !ra#alQo 7 a>uele onde o Qo"e" e9er6e %eu la#or' (e.undo ("one
*ouro, \a 6on6ep&o de "eo a"#en!e do !ra#alQo n&o pode 36ar re%!r!a X rela&o o#r.a6onal, ne" ao
l"!e 3%6o da 3=#r6a, = >ue a %aWde 7 !p6o de dre!o de "a%%a e o "eo a"#en!e e>ul#rado,
e%%en6al X %ada >ualdade de vda, 7 dre!o 6on%!!u6onal"en!e .aran!do] ' De%%e "odo, o dre!o ao
la?er, por e9e"plo, e%!= n%erdo ne%%e 6on!e9!o, 6on%!!undo:%e e" 6ond6onan!e da >ualdade de vda
do !ra#alQador'
A !u!ela "eda!a do "eo a"#en!e do !ra#alQo e%!= n%6r!a e" v=ro% !re6Qo% da
$on%!!u&o, podendo:%e 6!ar o% ar!%' º, LLII, e 200,FIII'
Ar!' º' (&o dre!o% do% !ra#alQadore% ur#ano% e rura%, al7" de ou!ro% >ue v%e" X "elQora de %ua
6ond&o %o6al
LLII : redu&o do% r%6o% neren!e% ao !ra#alQo, por "eo de nor"a% de %aWde, Q.ene e %e.urana[
Ar!' 200' Ao %%!e"a Wn6o de %aWde 6o"pe!e, al7" de ou!ra% a!r#u-e%, no% !er"o% da le
FIII : 6ola#orar na pro!e&o do "eo a"#en!e, nele 6o"preenddo o do !ra#alQo[
O au!or %alen!a, e" ou!ro !re6Qo do "e%"o par=.ra3o, >ue \o !er"o ur#ano ne%!a %ede n&o e%!= po%!o e" 6on!ra%!e 6o" o
!er"o g6a"poh ou gruralh, = >ue >ual36a al.o >ue %e re3ere a !odo% o% e%pao% Qa#!=ve%''']
8
A 3un&o %o6al da propredade e%!ar= %e"pre 6ond6onada e del"!ada pelo #e":e%!ar do 6dad&o e" %en!do a"plo' E%%e,
por %ua ve?, 6ond6ona:%e X %ada >ualdade do "eo a"#en!e' A propredade, 6o"o 6o"ponen!e do "eo a"#en!e ur#ano,
!a"#7" n%ere:%e 6o"o 6o"ponen!e para a 6on%e6u&o da 3un&o %o6al da 6dade, .aran!do pelo ar!' 182 da $5'
*ouro, ("one 5r!%6Qi ' Mandado de (e.urana $ole!vo e Meo A"#en!e do Tra#alQo' Mono.ra3a do $ur%o de Dre!o
A"#en!al II, PU$ : (P, 1, p=. /1' In 5orllo, 1, p' '
A e9pre%%&o gu%o 6o"u" do povoh >uando apl6ada a #en% pW#l6o%, re3ere:%e a u"a 6o%a 6orprea[
>uando apl6ada ao "eo a"#en!e, re3ere:%e a u"a 6o%a n6orprea' E" u" e ou!ro 6a%o, !ra!a:%e de
6o%a% n%u%6e!ve% de avala&o pa!r"onal' E" u" e ou!ro 6a%o, !ra!a:%e de 6o%a% 6ua pro!e&o
ul!rapa%%a a e%3era do% dre!o% ndvdua% para en!rar na 6a!e.ora do% n!ere%%e% pW#l6o%' E" u" e ou!ro
6a%o, o u%o do #e" e%!= %ue!o a nor"a% e%pe6a% de pro!e&o, de "odo a a%%e.urar >ue o e9er66o do%
dre!o% de 6ada u" %e 3aa %e" preu?o do n!ere%%e de !odo%' BD Pe!ro, 12C10
errSneo "a.nar >ue, por %er o "eo a"#en!e per!en6en!e X 6la%%e de #en% de u%o
6o"u" do povo, %eu% 6o"ponen!e% n&o po%%a" %er aproprado% por par!6ulare%' (&o %eu% a!r#u!o% >ue
n&o ad"!e" !al apropra&o' A>uele% per"ane6e" %e"pre %ue!o% ao do"no e"nen!e do E%!ado,
"e%"o >uando .ravado% por !!ulardade par!6ular' (eu u%o e%!= 6ond6onado ao n!ere%%e pW#l6o, ao
#e":e%!ar %o6al'
O Kuadro III apre%en!a al.un% pro#le"a% a"#en!a% e %eu% e3e!o% %o#re a %aWde e %o#re a
produ!vdade e6onS"6a' O% re%ul!ado% da de.rada&o a"#en!al pode" repre%en!ar 6u%!o% ao Pa%, >ue
deve" %er 6on%derado% na an=l%e da .e%!&o a"#en!al'
10
In Ma6Qado, 1'
A *e '/881, por %ua ve?, e" %eu ar!' 2º, caput, e%!a#ele6e 6o"o o#e!vo da Pol!6a
Na6onal do Meo A"#en!e \a pre%erva&o, "elQora e re6upera&o da >ualdade a"#en!al prop6a X
vda, v%ando a%%e.urar no Pa%, 6ond-e% ao de%envolv"en!o %o6oe6onS"6o, ao% n!ere%%e% da
%e.urana na6onal e X pro!e&o da d.ndade da vda Qu"ana]' E" ad&o, o ar!' 4º, n6%o FI, rea3r"a o
o#e!vo de pre%ervar e re%!aurar o% re6ur%o% a"#en!a%, !endo:%e 6o"o alvo \%ua u!l?a&o ra6onal e
d%pon#ldade per"anen!e, 6on6orrendo para a "anu!en&o do e>ul#ro e6ol.6o prop6o X vda]'
E%%e% d%po%!vo%, 6o"#nado%, de"on%!ra" >ue o prn6po ora e" de%!a>ue 3o a6olQdo
pela le.%la&o #ra%lera'
Na $on%!!u&o 5ederal, e%%e prn6po e%!= 6on!e"plado no ar!' 22, caput , d%po%!vo
>ue a3r"a %er o "eo a"#en!e #e" de u%o 6o"u" do povo, e%%en6al X %ada >ualdade de vda' (eu
!e9!o "p-e ao Poder PW#l6o e X 6ole!vdade o dever de de3ender e pre%ervar e%%e #e", para >ue a%
.era-e% pre%en!e% e 3u!ura% po%%a" u%u3rur de %eu% re6ur%o%' H= a a d7a de 3ru&o, >ue po%%#l!a o
de%envolv"en!o, e a d7a de de3e%a e pre%erva&o, >ue per"!e" a %u%!en!a#ldade de%%e pro6e%%o de
de%envolv"en!o'
E" ad&o, o ar!' 10 da $on%!!u&o 6olo6a a de3e%a do "eo a"#en!e 6o"o u" do%
prn6po% oren!adore% da orde" e6onS"6a, >ue !e" por o#e!vo .aran!r a !odo% e9%!Vn6a d.na'
D%po%!vo% da *e '/881 d&o !a"#7" %upor!e X ado&o do prn6po e" !ela' O ar!' 2º,
caput , a!r#u X pre%erva&o, X "elQora e X re6upera&o da >ualdade a"#en!al a 6ond&o de "eo de
11
Todo% o% !re6Qo% 6!ado% 6o"o enun6ado do% prn6po% %&o de au!ora de Ma6Qado B1C, 6o" e96e&o da>uele >ue
enun6a o prn6po da u#>^dade, de au!ora de 5orllo B1C'
12
Ma6Qado, 1
1/
Ma6Qado, 1
/' PRE$AU+O
Enun6ado =Cuando >ouver perigo de dano grave e irreversível, a falta de certea científica
absoluta não deverá ser utiliada como raão para adiar@se a adoção de medidas eficaes em função dos
custos, para impedir a degradação do meio ambiente.A 90
De%%e "odo, %e Q= e"i!o de o re%ul!ado de u"a a&o 6au%ar #$o !"#ve e i""eve"%ve( ao "eo
a"#en!e B%e" a ne6e%%dade da 6er!e?a a#%olu!a de %ua o6orrVn6aC, deve":%e !o"ar !oda% a% pre6au-e%
para >ue o "e%"o n&o o6orra' In6lu:%e a a pre6au&o de n&o %e real?ar a a&o, 6a%o ne6e%%=ro'
4' PREFEN+O
Do "e%"o "odo, a o"%%&o por par!e do Poder PW#l6o de pra!6ar a&o e9e>^vel >ue prevna o
dano, dado o dever de de3ender e pre%ervar o "eo a"#en!e, pode %er 6on%derada 6ondu!a le%va ao
"e%"o'
Indo ao en6on!ro da o#%ervYn6a de%%e prn6po, a le.%la&o e%!a#ele6e u"a %7re de 3or"a%
preven!va% de pro!e&o a"#en!al' Pode":%e 6!ar, en!re ou!ra% a 6ra&o e "anu!en&o de undade% de
6on%erva&o, a e9.Vn6a da real?a&o do e%!udo pr7vo de "pa6!o a"#en!al e a pro"o&o da edu6a&o
a"#en!al'
Para >ue %e a!ue preven!va"en!e, a var=vel a"#en!al deve %er n6orporada anda na 3a%e de
ela#ora&o da pol!6a e6onS"6a e da% pol!6a% pW#l6a% %e!ora%, a%%" 6o"o no planea"en!o de
pro.ra"a%, proe!o% e a!vdade% pW#l6a% e de e"preend"en!o% do %e!or prvado'
' PO*UIDOR:PA;ADOR
Enun6ado =Cuem polui deve pagar e, assim, as despesas resultantes das medidas de
prevenção, de redução da poluição e da luta contra a mesma devem ser suportadas pelo poluidor.A 98
A% pe%%oa% na!ura% ou urd6a%, %ea" re.da% pelo dre!o pW#l6o ou prvado, deve" pa.ar o%
6u%!o% da% "edda% >ue %ea" ne6e%%=ra% para el"nar a 6on!a"na&o ou para redu?:la ao l"!e
39ado pelo% padr-e% ou "edda% e>uvalen!e% >ue a%%e.ure" a >ualdade de vda, n6lu%ve o%
39ado% pelo Poder PW#l6o 6o"pe!en!e' 1
E%%a o#r.a&o n&o re6a apena% %o#re a!o% pra!6ado% l6!a"en!e' O 6ar=!er o#e!vo da
re%pon%a#ldade por dano% a"#en!a% o#r.a a >ue !a"#7" a pr=!6a de a!o% l6!o%, >uando
6on3.urare" 6au%a de%%e% dano%, %ue!e" %eu% a.en!e% a repar=:lo%'
Na $on%!!u&o 5ederal, e%%e prn6po 3o a6olQdo pelo ar!' 22, Z /º, >ue ordena \A% 6ondu!a%
e a!vdade% 6on%derada% le%va% ao "eo a"#en!e %ue!ar&o o% n3ra!ore%, pe%%oa% 3%6a% ou urd6a%, a
%an-e% pena% e ad"n%!ra!va%, i$ee$e$teme$te # ob"i!#01o e "e#"#" o% #$o% c#'%#o% ]
Bno%%o .r3oC'
Por %ua ve?, a *e nº '/881, e" %eu ar!' 4º, n6%o FII, a!r#u X Pol!6a Na6onal do Meo
A"#en!e o o#e!vo de "por \ao poludor e ao predador B'''C am o#r.a&o de re6uperar eou nden?ar
o% dano% 6au%ado%''']
O "e%"o d%po%!vo d!a >ue 7 o#r.a!ra a 6on!r#u&o pela u!l?a&o de re6ur%o% a"#en!a%
6o" 3n% e6onS"6o%' A ade>uada n!ernal?a&o do% 6u%!o% e9!erno% advndo% da u!l?a&o de re6ur%o%
a"#en!a% na% dver%a% a!vdade% de produ&o e 6on%u"o 7 a #a%e da a#orda.e" e6onS"6a da%
pol!6a% de "eo a"#en!e ado!ada% 3a6e X l"!a&o de%%e% re6ur%o% e X %ua even!ual de!erora&o'
Kuando a u!l?a&o do "eo a"#en!e de9a de %er .ra!u!a, %eu% u!l?adore% !ende" a !o"ar "edda% no
%en!do de l"!ar %eu 6on%u"o' De%!e "odo, en>uan!o o% n%!ru"en!o% re.ula"en!are% 39a" nor"a% ou
18
Ma6Qado, 1
1
In 5orllo, 1
F%!o >ue o 6on6e!o de polu&o n%6r!o na *e nº '/881 a#ran.e a u!l?a&o de #en%
a"#en!a%, de%de >ue re%ul!e na% Qp!e%e% prev%!a% na% alnea% do n6%o III do ar!' /º, pode:%e n6lur a
o#r.a&o de 6on!r#ur pela u!l?a&o de re6ur%o% a"#en!a% 6o"o 6o"ponen!e do prn6po do
poludor:pa.ador'
Enun6ado ="s informaç?es ambientais devem ser transmitidas pelos causadores, ou potenciais
causadores de poluição e degradação da naturea, e repassadas pelo Doder DEblico à coletividade.A 1
O prn6po da n3or"a&o a"#en!al 7 6on%derado u" do% prn6pa% do Dre!o A"#en!al' 5a?
par!e de no%%a% nor"a% le.a%, 6on%!!undo:%e e" u" n%!ru"en!o de !u!ela a"#en!al' O ar!' º, Z /º, da
*e '/881 e%!= dre!a"en!e rela6onado a e%%e prn6po' De apl6a&o "a% .eral, o ar!' 220 B caput e Z
4ºC da $on%!!u&o 5ederal prevV o dre!o X n3or"a&o, n6lundo, "pl6!a"en!e, a n3or"a&o
a"#en!al'
Ar!' º B'''C
Z /º : O% r.&o% 6en!ral, %e!ora%, %e66ona% e lo6a% do (%na"am dever&o 3orne6er o% re%ul!ado%
da% an=l%e% e3e!uada% e %ua 3unda"en!a&o, >uando %ol6!ado% por pe%%oa le.!"a"en!e
n!ere%%ada' B*e '/881C
' PARTI$IPA+O
Enun6ado =" participação das pessoas e das organiaç?es não governamentais nos
procedimentos de decis?es administrativas e nas aç?es judiciais ambientais deve ser facilitada e
encorajada.A 9
O "eo a"#en!e e%!= %o# a 6u%!da do Poder PW#l6o, >ue deve 3a6l!ar e en6oraar a
par!6pa&o da 6ole!vdade na% de6%-e% ad"n%!ra!va% e na% a-e% ud6a%' Para >ue a %o6edade po%%a
6on!rolar a% a!vdade% da Ad"n%!ra&o rela6onada% a pro!e&o e e9plora&o do "eo a"#en!e e
par!6par do pro6e%%o de6%ro >ue 7 6on6ernen!e X .e%!&o a"#en!al, 7 "por!an!e >ue pelo "eno% do%
re>u%!o% %ea" a!enddo% o a6e%%o X edu6a&o e X n3or"a&o a"#en!al' A"#o% e%!&o .aran!do% na
$on%!!u&o e e" ou!ra% nor"a% le.a%'
Pro"over a edu6a&o a"#en!al 7 !are3a do Poder PW#l6o, 6on3or"e ar!' 22, Z 1º, n6%o FI,
>ue a .aran!e e" !odo% o% nve% de en%no' $a#e:lQe !a"#7", 6o"o nd6a o "e%"o d%po%!vo, a
pro"o&o da 6on%6en!?a&o pW#l6a para a pre%erva&o do "eo a"#en!e' A *e '/881, e" %eu ar!'
2º, n6%o L, d= X edu6a&o a"#en!al o status de prn6po, .aran!ndo:a !a"#7" a !odo% o% nve% de
en%no e X 6o"undade e a!r#undo:lQe e9pl6!a"en!e o o#e!vo de 6apa6!ar a "e%"a para participação
ativa na defesa do meio ambiente '
$o" rela&o ao a6e%%o X n3or"a&o, den!re o% n%!ru"en!o% da Pol!6a Na6onal do Meo
A"#en!e prev%!o% no ar!' º da *e '/881, de%!a6a:%e o e%!a#ele6do no n6%o LI' Por n!er"7do
de%%e, .aran!e:%e a \pre%!a&o de n3or"a-e% rela!va% ao Meo A"#en!e, o#r.ando:%e ao Poder PW#l6o
produ?:la%, >uando ne9%!en!e%]'
8' U)IKIDADE
Enun6ado =!ste princípio vem evidenciar ue o objeto de proteção do meio ambiente,
localiado no epicentro dos direitos >umanos, deve ser levado em consideração sempre ue uma política,
atuação, legislação sobre ualuer tema, atividade, obra, etc., tiver ue ser criada e desenvolvida.A
21
Ma6Qado, 1
22
Ma6Qado, 1
A a!ua&o do ;overno, e" v=ro% %e!ore%, n!er3ere na >ualdade a"#en!al' Tra!ar %eparada"en!e
a >ue%!&o pro"ove n6o"pa!#ldade% e d36ul!a al6anar o o#e!vo do de%envolv"en!o %u%!en!=vel'
O n6onvenen!e de u" e%!udo %o#re u" proe!o 7 >ue 3re>^en!e"en!e n&o %e pode 6on%!a!ar %en&o
u"a %!ua&o en6on!rada, %e" %er po%%vel propore":%e verdadera% al!erna!va%' Poder:%e:a
d%6u!r o !raado de u"a au!o:e%!rada, 6o" a "udana e" al.un% >ulS"e!ro%, "a% o%
n6onvenen!e% e6ol.6o% %u#%%!ra", >uando !era %do po%%vel e" u" e%!udo "a% .lo#al a
nvel do planea"en!o do% !ran%por!e%, "edr "a% ade>uada"en!e a% n3luVn6a% %o#re o a"#en!e
de u"a rede de au!o:e%!rada% e" rela&o ao de%envolv"en!o da% e%!rada% de 3erro ou do
aper3eoa"en!o da rede rodov=ra e9%!en!e' O "e%"o e9e"plo pode %er dado a prop%!o da
6on%!ru&o de u"a 6en!ral nu6lear, 6uo "pa6!o lo6al %o#re o a"#en!e n&o 7 pro#le"a prn6pal,
"a% o "pa6!o .lo#al do nu6lear 3ren!e a ou!ra% 3on!e% de ener.a' B'''C Pare6e, po%, ne6e%%=ro
pre6on?ar, de "odo nd%%olWvel, o e%!udo de "pa6!o a nvel do% proe!o%, 6o"o a nvel do%
planea"en!o%' B$laude *a"#re6Q!% e M6Qel PreurC 2/'
2/
In Ma6Qado, 1'
aC An=l%e $u%!o:)ene36o
C#"#cte"%tic# avala a% "edda% a par!r de u"a e%!"a!va >uan!36ada de %ua% van!a.en% l>uda%
B6u%!o%:#ene36o%C'
=#$t#!e$% 6on%dera o valor Bou %ea, o >uan!o o% ndvduo% %e prop-e" a pa.arC e o 6u%!o da% a-e%[
e9pr"e o% re%ul!ado% e" !er"o% "en%ur=ve%[ 6oeren!e e" rela&o X avala&o da e36=6a'
De%v#$t#!e$% n&o leva e" 6on!a dre!a"en!e a repar!&o do% #ene36o% e do% 6u%!o%[ e9.e u" .rande
nW"ero de n3or"a-e%[ !ende a ne.l.en6ar a% 6on%e>^Vn6a% 6uo% e3e!o% n&o pode" %er >uan!36ado%[
!ende a levar X "anu!en&o do status uo'
C#"#cte"%tic# %ele6ona a "edda >ue redu? ao "n"o o% 6u%!o% ne6e%%=ro% para %e a!n.r o o#e!vo
ou o% o#e!vo% 6orre%ponden!e%'
=#$t#!e$% n&o 7 ne6e%%=ro 6onQe6er o% #ene36o%[ #a%ea:%e e" dado% .eral"en!e 3=6e% de %ere"
o#!do%[ o 6u%!o "ar.nal do 6re%6"en!o de u"a undadeC'
De%v#$t#!e$% ne.l.en6a a re%pe6!va "por!Yn6a do% re%ul!ado%[ .rau de 6on%dera&o de !odo% o%
6u%!o% para de!er"nar a "elQor e%!ra!7.a[ pro#le"a% na 6on%dera&o do% 6u%!o% %o6a% re%ul!an!e% do%
e3e!o% 6ola!era%'
6C An=l%e Mul!6r!7ro
C#"#cte"%tic# u!l?a !76n6a% de pro.ra"a&o "a!e"=!6a para %ele6onar o% proe!o%, %e.undo a%
3un-e%:o#e!vo%, n6lu%ve o% o#e!vo% ponderado% ao !o"ador de de6%&o, !endo e" 6on!a
e9pl6!a"en!e a% l"!a-e% >ue a3e!a" a% a-e% e o% 6u%!o%'
=#$t#!e$% %erve de #a%e 6oeren!e X !o"ada de >ual>uer de6%&o %o#re proe!o% ou re.ula"en!a&o[
re3le!e per3e!a"en!e o% o#e!vo% e a% l"!a-e%[ per"!e e%!a#ele6er u"a l%!a da% prordade% do%
proe!o%'
De%v#$t#!e$% o valor do% re%ul!ado% 7 !r#u!=ro do% ele"en!o% n!rodu?do% no "odelo[ 6ara6!er?a&o
rreal%!a do pro6e%%o de de6%&o[ deve 3orne6er o% 6oe36en!e% de pondera&o a %ere" a!r#udo% ao%
o#e!vo%[ ne6e%%!a de u" .rande nW"ero de n3or"a-e% para a e%!"a!va >uan!36ada'
dC An=l%e R%6o%:)ene36o%
24
)ur%?!in, 14
F3s países devem elaborar uma legislação nacional correspondente à responsabilidade ambiental em
todos os seus aspectos.F
O% e3e!o% !an!o da deple&o >uan!o da de.rada&o a"#en!a% %&o %en!do% "u!o al7" da%
3ron!era% de 6ada pa%' Da a "por!Yn6a de %ere" o#%ervado% o% prn6po% "en6onado%'
Ao% pa%e% 7 dado e9plorar %eu% re6ur%o% na!ura%, re%pe!ando, por7", o dre!o de ou!ro% pa%e%
u%u3rure" de u" "eo a"#en!e %aud=vel' A%%", a pre%erva&o a"#en!al 7 u"a re%pon%a#ldade de
!odo%' $on!udo, par!6pa&o de 6ada pa% ne%%a !are3a deve %er d3eren6ada, de a6ordo 6o" %ua
6apa6dade' I%%o, por>ue o% #ene36o% advndo% da pre%erva&o a"#en!al %&o %en!do% por !odo%, e n&o 7
u%!o >ue al.un% ar>ue" 6o" %a6r36o% e96e%%vo%'
Pode:%e levar a e3e!o e%%e ra6o6no por "eo da 3or"ula&o e do 6u"pr"en!o de a6ordo%
n!erna6ona%, >ue 3r"a" 6o"pro"%%o% "W!uo%' Me%"o na au%Vn6a de%%e%, a% a-e% "ple"en!ada%
pelo ;overno deve" !er e" 6on!a o dre!o do% de"a% pa%e%'
A01o Miti!#o"# a&o >ue v%a a %uav?ar, a#randar ou a!enuar dano 6au%ado ao "eo a"#en!e'
A65e"o \E%!ra!o %u#!errYneo de !erra, 6a%6alQo ou ro6Qa poro%a >ue 6on!7" =.ua] BTQe jorld )ank,
18, in 5ee"a, 10C'
Av#(i#01o e Im#cto Ambie$t#( 8 AIA \In%!ru"en!o de pol!6a a"#en!al, 3or"ado por u" 6onun!o
de pro6ed"en!o% 6apa? de a%%e.urar, de%de o n6o do pro6e%%o, >ue %e 3aa u" e9a"e %%!e"=!6o do%
"pa6!o% a"#en!a% de u"a a&o propo%!a Bproe!o, pro.ra"a, plano ou pol!6aC e de %ua% al!erna!va%, e
>ue o% re%ul!ado% %ea" apre%en!ado% de 3or"a ade>uada ao pW#l6o e ao% re%pon%=ve% pela !o"ada de
de6%&o e por ele% 6on%derado%' Al7" d%%o, o% pro6ed"en!o% deve" .aran!r a ado&o da% "edda% de
pro!e&o do "eo a"#en!e de!er"nada%, no 6a%o de de6%&o %o#re a "plan!a&o do proe!o] B5ee"a,
10C'
B#ci# 9i"o!":5ic# \Grea !o!al drenada por u" ro e %eu% a3luen!e%] BTQe jorld )ank, 18, in 5ee"a,
10C'
Bio%5e"# \'''n6lu !odo% o% or.an%"o% vvo% da Terra >ue n!era.e" 6o" o "eo a"#en!e 3%6o 6o"o
u" !odo, para "an!er u" %%!e"a de e%!ado 6on!nuo, n!er"ed=ro no 3lu9o de ener.a en!re a en!rada de
ener.a de or.e" %olar e o d%%pador !7r"6o do e%pao] BOdu", 18/C'
C;'v# ci# 7 a 6Quva 3or"ada a par!r da rea&o do vapor dh=.ua a!"o%37r6o e do% 9do% de en9o3re
B(OLC e de n!ro.Vno BNO LC, provenen!e% da >ue"a de "a!7ra or.Yn6a para a o#!en&o de ener.a'
C"it&"io e A'ito"i# \''' padr-e% u!l?ado% para de!er"nar %e u"a dada 6ond&o %a!%3a? ou %upera o
e%perado] B;AO, 14C'
C'%to M#"!i$#( \vara&o do 6u%!o !o!al, dada u"a vara&o na >uan!dade produ?da] BMon!oro 5lQo,
18C'
E5ic:ci# .rau de al6an6e da% "e!a% pro.ra"ada% e" u" de!er"nado perodo de !e"po,
ndependen!e"en!e do% 6u%!o% "pl6ado%[ pode %er repre%en!ada pela %e.un!e rela&o
! c = E36=6a[
% $ = Me!a Real?ada[
% $
G $ % $ ' G D
! c = = , onde G $ = Te"po U!l?ado para O#!er % $ [
% D % D ' G $
G D % = Me!a Pro.ra"ada[
D
G D = Te"po Planeado para O#!er % D '
$on6lu%-e%2
E5ici$ci# rela&o en!re o% produ!o% B#en% e %ervo%C .erado% por u"a a!vdade e o% 6u%!o% do% n%u"o%
e"pre.ado% e" u" de!er"nado perodo de !e"po' O re%ul!ado e9pre%%a o 6u%!o de u"a undade de
produ!o 3nal e" u" dado perodo de !e"po' Analo.a"en!e ao 6on6e!o de e36=6a, pode:%e e%!a#ele6er o
.rau de e36Vn6a rela!va de u" pro.ra"a, proe!o ou a!vdade 6o"parando:o 6o" a% "e!a% e 6u%!o%
pro.ra"ado% ou 6o" dado% de ou!ra% n6a!va% >ue per%e.ue" o% "e%"o% o#e!vo%' Ne%%e 6a%o,
%o"en!e %er&o 6o"par=ve% n6a!va% >ue, al7" do% o#e!vo%, po%%ua" a% "e%"a% 6ara6!er%!6a% de
pro.ra"a&o' Pode %er repre%en!ada pela %e.un!e rela&o
2
A valdade da% 6on6lu%-e% depender= da valdade do% dado% de pro.ra"a&o >ue %ervre" de parY"e!ro'
E6'i(b"io Di$mico o eco%%i%tem# 7 o e%!ado de e%!a#ldade >ue a 6o"undade a!n.e por "eo do
pro6e%%o de "udana% por >ue pa%%a o "eo a"#en!e' A!n.do e%%e e%!ado, a% a!vdade% #ol.6a% n&o
"a% provo6a" al!era-e% no "eo'
E%t'o e Im#cto Ambie$t#( 8 EIA \U" do% ele"en!o% do pro6e%%o de avaliação de impacto
ambiental ' Tra!a:%e da e9e6u&o por e>upe "ul!d%6plnar da% !are3a% !76n6a% e 6en!36a% de%!nada% a
anal%ar, %%!e"a!6a"en!e, a% 6on%e>^Vn6a% da "plan!a&o de u" proe!o no "eo a"#en!e, por "eo
de "7!odo% de AIA e !76n6a% de prev%&o do% "pa6!o% a"#en!a%] B5ee"a, 10C'
Ete"$#(i#e \>uando a produ&o ou o 6on%u"o de u" #e" a6arre!a e3e!o% %o#re ou!ro% ndvduo%, e
e%%e% 6u%!o% n&o %e re3le!e" no% preo%] BMon!oro 5lQo, 18C'
Im#cto Ambie$t#( >ual>uer al!era&o do %%!e"a a"#en!al 3%6o, >u"6o, #ol.6o e 6ul!ural
re%ul!an!e da a&o Qu"ana' $on3or"e 5ee"a, 10, pode %er 6la%%36ado da %e.un!e 3or"a
Lice$ci#me$to Ambie$t#( 7 o pro6e%%o por "eo do >ual o r.&o 6o"pe!en!e anal%a e 6on6ede, >uando
per!nen!e, au!or?a&o para >ue %e %ea "ple"en!ada a \''' 6on%!ru&o, n%!ala&o, a"pla&o e
3un6ona"en!o de e%!a#ele6"en!o% e a!vdade% u!l?adora% de re6ur%o% a"#en!a%, 6on%derado%
e3e!vo% ou po!en6al"en!e poludore%, #e" 6o"o o% 6apa?e%, %o# >ual>uer 3or"a, de 6au%ar de.rada&o
a"#en!al''']
/#"2e% Ambie$t#i% pode" %er a.rupado% e" padr-e% de >ualdade a"#en!al e padr-e% de e"%%&o de
poluen!e% e%!e% nd6a" valore% "=9"o% per"!do% para o lana"en!o de poluen!e%, a>uele% apon!a"
6ond-e% de nor"aldade da =.ua, do ar e do %olo'
/NB 8 /"o'to N#cio$#( B"'to \renda >ue per!en6e e3e!va"en!e ao% na6ona%' o PI) "a% a renda
l>uda do e9!eror Bdada pela d3erena en!re a renda re6e#da e a renda envada, na 3or"a de uro%,
lu6ro%, roHalties e a%%%!Vn6a !76n6aC] BMon!oro 5lQo, 18C'
/o('io" \''' a pe%%oa 3%6a ou urd6a, de dre!o pW#l6o ou prvado, re%pon%=vel, dre!a ou
ndre!a"en!e, por a!vdade 6au%adora de de.rada&o a"#en!al] B*e nº '/881C'
Rec'"%o% N#t'"#i% \O pa!r"Sno na6onal na% %ua% v=ra% par!e%, !an!o o% re6ur%o% n&o renov=ve%,
6o"o a?da% "nera%, e o% renov=ve%, 6o"o 3lore%!a% e "eo de produ&o] B$arvalQo, 181, in 5ee"a,
10C'
U$i#e% e co$%e"v#01o (!o% E6ol.6o% de RelevYn6a $ul!ural 6rada% por a!o% do poder pW#l6o
E%!a-e% E6ol.6a%[ Re%erva% E6ol.6a%[ Grea% de Pro!e&o A"#en!al, e%pe6al"en!e %ua% ?ona% de
vda %lve%!re e o% $orredore% E6ol.6o%[ Par>ue% Na6ona%, E%!adua% e Mun6pa%[ Re%erva%
)ol.6a%[ 5lore%!a% Na6ona%, E%!adua% e Mun6pa%[ Monu"en!o% Na!ura%[ Jardn% )o!Yn6o%[
Jardn% ool.6o% e Hor!o% 5lore%!a% BRe%' $ona"a nº 118C'
=eto" \Por!ador, u%ual"en!e ar!rpode, >ue 7 6apa? de !ran%"!r u" a.en!e pa!o.Vn6o de u"
or.an%"o para o ou!ro] BTQe jorld )ank, 18, in 5ee"a, 10C'
?o$e#me$to Ambie$t#( \''' de%!na&o, 3a6!ual ou urd6a, da !erra a dver%a% "odaldade% de u%o
Qu"ano' $o"o n%!!u!o urd6o, o 6on6e!o %e re%!rn.e X de%!na&o ad"n%!ra!va 39ada ou
re6onQe6da] BMorera Ne!o, 1, in 5ee"a, 10C'
AraWo, Mar6o% Fal7ro de' A'ito"i# Ambie$t#( 8 Eme"!e$te >o"m# e Co$t"o(e o /#t"im$io
/b(ico. 1'
)ara!a, Mar!Qa Ma6edo de *"a' A'ito"i# #mbie$t#( $o B"#%i( 8 'm# $ov# 5e""#me$t# e !e%t1o
em"e%#"i#( : Te%e de P%:;radua&o e" En.enQara pela Unver%dade 5ederal do Ro de Janero'
Ro de Janero, 1'
)ra%l' Co$%tit'i01o # Reb(ic# >ee"#tiv# o B"#%i( ' )ra%la, $en!ro ;r=36o do (enado 5ederal,
188'
)ra%l' /o(tic# N#cio$#( o Meio Ambie$te' Baprovada pela *e nº'/8 de 181C
)ra%l' Tr#unal de $on!a% da Un&o' Lei O"!$ic# o T"ib'$#( e Co$t#% # U$i1o B*e nº844/ de
12C'
)ra%l' Tr#unal de $on!a% da Un&o' M#$'#( e A'ito"i# e N#t'"e<# oe"#cio$#( ' T$U,1'
)ra%l' Tr#unal de $on!a% da Un&o' M#$'#( e A'ito"i# o T"ib'$#( e Co$t#% # U$i1o ' Baprovado
pela Por!ara nº/ de 1C'
)ra%l' Tr#unal de $on!a% da Un&o' Re!ime$to I$te"$o o T"ib'$#( e Co$t#% # U$i1o ' Baprovado
pela Re%olu&o Ad"n%!ra!va nº1 de 1/C'
)ur%?!in, M#"i# A'!'%t# A(mei#. Ge%t1o #mbie$t#( 8 i$%t"'me$to% e ":tic#% ' )ra%la, I)AMA,
14'
$orrVa, El?eu de Morae%' A'ito"i# #mbie$t#( 8 !'i# b:%ico $o mbito o% t"ib'$#i% e co$t#% '
$ur!#a, Tr#unal de $on!a% do E%!ado do Paran=, 1'
5unda&o E%!adual de En.enQara do Meo A"#en!e' =oc#b'(:"io b:%ico e meio #mbie$te ' Ro de
Janero, (ervo de $o"un6a&o (o6al da Pe!ro#r=%, 10
5orllo, $el%o An!ono Pa6Qe6o[ Rodr.ue%, Mar6elo A#elQa' M#$'#( e Di"eito Ambie$t#( e (e!i%(#01o
#(ic:ve(' (&o Paulo, Ma9 *"onad, 1'
5re!a%, Flad"r Pa%%o% de' C"ime% co$t"# # N#t'"e<# ' (&o Paulo, Ed!ora Rev%!a do% Tr#una%, /q
ed&o, 12'