Silvana Bojanoski

Márcia Almada

Glossário ilustrado de conservação e restauração

de obras em papel: danos e tratamentos
Português, Espanhol, Inglês, Grego
Glossário ilustrado de
conservação e restauração
de obras em papel:
danos e tratamentos

Glosario ilustrado de
conservación y restauración
de obras en papel:
deterioro y tratamientos

Illustrated glossary
of paper conservation:
damages and treatments

Εικονογραφημένο γλωσσάρι
συντήρησης χαρτιού:
φθορές και επεμβάσεις
Todos os direitos reservados à Fino Traço Editora Ltda. Financiamento
© Silvana Bojanoski, Márcia Almada O presente trabalho foi realizado com apoio da Coordenação de Aperfeiçoamento de
Este livro ou parte dele não pode ser reproduzido por qualquer Pessoal de Nível Superior - Brasil (CAPES) – Código de Financiamento 001.
meio sem a autorização da editora.
As ideias contidas neste livro são de responsabilidade de seus organizadores
e autores e não expressam necessariamente a posição da editora.
Funding
This book was financed by the Coordenação de Aperfeiçoamento de Pessoal de Nível
Superior - Brasil (CAPES) – Finance Code 001.
conselho editorial
Coleção Patrimônio - Financiamiento
Este trabajo se realizó con el apoyo de la Coordenação de Aperfeiçoamento de Pessoal
Série Caminhos da Preservação
de Nível Superior - Brasil (CAPES)- Código de Financiamiento 001.
Coordenação: Márcia Almada | UFMG - EBA
Antonio Mirabile | Consultor da Unesco Χρηματοδότηση
Beatriz Coelho | UFMG - EBA Συντονισμός για τη βελτίωση του προσωπικού της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης
Cristina Bruno | USP - MAE (CAPES - Υπουργείο Παιδείας - Βραζιλία) - Σύμβαση επιδότησης: 001.
Marcos Tognon | UNICAMP - IFCH
Renato Venâncio | UFMG - ECI Fino Traço Editora ltda.
Rodrigo Baeta | UFBA - FA finotracoeditora.com.br

CIP-Brasil. Catalogação na Publicação | Sindicato Nacional dos Editores de Livros, RJ

B67g
Glossário ilustrado de conservação e restauração de obras em papel : danos
e tratamentos. Português, Espanhol, Inglês, Grego / Silvana Bojanoski, Márcia
Almada. - 1. ed. - Belo Horizonte [MG] : Fino Traço, 2021.
586 p. : il. ; 15 x 18 cm.
Inclui bibliografia
ISBN 978-65-89011-00-0
1. Papel - Conservação e restauração - Vocabulários, glossários, etc. 2. Livros
- Conservação e restauração - Vocabulários, glossários, etc. 3. Manuscritos -
Conservação e restauração - Vocabulários, glossários, etc. 4. Arte - Conservação e
restauração -Vocabulários, glossários, etc. I. Almada, Márcia. II. Título.

21-71284 CDD: 025.8403 CDU: 003.51-049.35(038)

Glossário ilustrado de
conservação e restauração
de obras em papel:
danos e tratamentos
Sumário

Apresentação.........12

Danos
Árvore de domínio.........17
Glossário de danos.........17
Índice Alfabético.........81

Tratamentos
Árvore de domínio.........85
Glossário de tratamentos.........85
Índice Alfabético.........139

Bibliografia terminológica e lexicográfica.........141

Bibliografia terminológica de conservação e restauração
de obras em papel.........143
Crédito das imagens.........146
Autoras.........147
Colaboradores.........148
Apresentação

A elaboração de dicionários e glossários especializados

é uma etapa fundamental para a consolidação de uma área
de conhecimento, uma vez que aos termos estão associados
conceitos, o que exige, necessariamente, pensar, avaliar e por vezes
reconsiderar o vocabulário empregado pelos profissionais de uma
área especializada. A produção de um glossário multilíngue, ao
buscar termos equivalentes em diferentes idiomas, consiste em
um grande desafio, mas ganha uma dimensão especial ao expor
aproximações e/ou variações conceituais da área que existem entre
os países. Entendemos que a designação precisa do fenômeno físico-
químico associado ao dano é essencial para a comunicação técnica
e científica. Da mesma forma, a apresentação dos tratamentos
mais usuais aplicados pelos conservadores-restauradores em obras
gráficas, com definições claras e objetivas, facilita a comunicação
entre profissionais.
O Glossário ilustrado de conservação e restauração de obras
em papel: danos e tratamentos – Português, Inglês, Espanhol, Grego
apresenta equivalências em quatro idiomas de termos e definições
relativos às obras bidimensionais, ou seja, obras de arte, manuscritos
e gravuras avulsas.

12
 O presente glossário originou-se na tese de doutorado
Terminologia em Conservação de bens culturais em papel: produção
de um glossário para profissionais em formação, defendida em 2018
por BOJANOSKI. Nesta pesquisa, os princípios da Terminologia
com um viés linguístico foram aplicados para elaborar um produto
terminográfico voltado para os estudantes dos cursos de graduação
em Conservação e Restauração do Brasil. Diante da proposta de
publicar um novo glossário ilustrado voltado para profissionais
de diferentes origens e procedências, realizamos um recorte
priorizando-se os verbetes relacionados aos danos e tratamentos,
ao mesmo tempo em que procedemos a uma revisão e inclusão
de termos ausentes no corpora textual da pesquisa terminológica
inicial. Com este recorte inúmeros termos da área, inclusive os
relacionados à conservação e conservação preventiva não foram
contemplados. Reconhecemos a impossibilidade de dar conta de
todos os termos especializados de um campo de conhecimento
em construção, o que faz desta edição uma obra aberta a novas
possibilidades e futuras ampliações.
As versões em línguas estrangeiras partiram do idioma
original do trabalho, que é o português praticado no Brasil, e
procuraram respeitar as particularidades linguísticas e culturais
de cada idioma e região de origem. Estabelecer as equivalências de
termos especializados em diferentes idiomas não é uma tarefa fácil,
mesmo se tratando da mesma área de conhecimento. Diferentes
experiências, contextos e processos de formação profissional que
caracterizam cada país ou região inevitavelmente transparecem na
13
escolha dos termos empregados pelos profissionais. Na perspectiva
que adotamos, esta variação não é um problema, mas sim um fator
importante que faz parte do processo de construção e de constantes
mudanças que ocorrem dentro de uma área de conhecimento
especializada. Ressalta-se que a tradução para o inglês teve como
principal fonte a terminologia elaborada pelo Book and Paper
Group do American Institute for Conservation, uma instituição de
reconhecida influência no campo da Conservação e Restauração.
A tradução para o Espanhol, por sua vez, contempla os termos
empregados pelos profissionais do México, reconhecendo-se que
os termos apresentados neste glossário podem ter variações nos
diferentes países hispânicos.
Para dar conta dos desafios de um glossário ilustrado
multilíngue contou-se com a participação de uma equipe de
experientes profissionais da área de Conservação e Restauração
de obras em papel, tendo como núcleo de origem as professoras
Márcia Almada, da Universidade Federal de Minas Gerais, e Silvana
Bojanoski, da Universidade Federal de Pelotas. A versão em inglês
foi preparada pela conservadora-restauradora e historiadora Ana
Cristina Torres Campos (Belo Horizonte, Minas Gerais), com apoio de
Márcia Almada. A versão em espanhol foi desenvolvida por Adriana
Goméz Llorente, Gustavo Lozano San Juan e Sandra Peña Haro,
conservadores-restauradores vinculados à Universidad Nacional
Autónoma de México. A versão em grego foi elaborada por Spiros
Zervos, professor do Departamento de Arquivos, Bibliotecas e
Estudos da Informação da University of West Attica, em Atenas,
14
que também fez valiosas contribuições às definições de termos
relativos à degradação da celulose.
O formato de e-book permite uma leitura linear de todo o
glossário ou a consulta nos termos em qualquer dos quatro idiomas
através dos hiperlinks indicados com cores próprias. A consulta
aos termos relativos aos Danos e aos Tratamentos pode ser feita
partindo de três formas de organização: árvore de domínio, ou seja,
um diagrama hierárquico ordenado numericamente; os verbetes
apresentados em ordem alfabética; um quadro de equivalência
dos termos nos quatro idiomas, também organizado em ordem
alfabética. A árvore de domínio é uma representação numérica dos
termos e possibilita a correlação direta entre os quatro idiomas.
No sistema de remissivas do Glossário Ilustrado, as relações
entre os termos são estabelecidas a partir de dois campos: Outras
denominações e Ver também. No primeiro estão os sinônimos, ou
seja, formas diferentes de expressar o termo e que possuem o
mesmo sentido e significado, sendo a expressão mais comum
aquela que designa o verbete de entrada. O segundo indica outros
termos relacionados que fazem parte deste Glossário Ilustrado
e que podem enriquecer a compreensão do conceito. Todos os
termos em negrito indicam que há uma entrada específica que
acompanha sua definição.
Em muitos verbetes consta o campo Notas, contendo
informações que permitem complementar ou aprofundar a
definição. Este campo merece especial atenção porque ali também
se encontram comentários que expressam as diferenças ou
15
especificidades do Inglês, Espanhol e Grego em relação ao idioma
do trabalho original, ou seja, o Português do Brasil.
Cada verbete é acompanhado de uma imagem que ilustra e
complementa as informações do termo. A ilustração dos verbetes
somente foi possível com as generosas contribuições de vários
profissionais, cujos créditos são indicados na parte final da obra. Ao
final da edição também se encontra a lista de referências lexicais
consultadas.
O resultado desse trabalho colaborativo não poderia ser outro
que a edição de um e-book de acesso aberto e gratuito para o uso
de profissionais, estudantes, pesquisadores e outros interessados
no campo da conservação-restauração. A opção pela edição
digital vincula-se tanto à ampliação do acesso quanto à interação
fluida entre os idiomas que compõem a edição. Cientes de que
um glossário é uma obra em constante construção, uma vez que
o vocabulário dos profissionais reflete as mudanças na produção
do conhecimento especializado, esperamos que a presente
edição possa fomentar novas discussões terminológicas, o que é
fundamental para o desenvolvimento da área de Conservação e
Restauração de obras em papel. Mas para além disso, almejamos
que seja uma ferramenta útil para a comunicação entre as pessoas,
as culturas e os povos.
Silvana Bojanoski
Márcia Almada
16
1. Glossário de Danos

1.1 abrasão 1.13 migração da acidez

1.2 amarelecimento 1.14 migração da tinta
1.3 arranhão 1.15 ondulação
1.4 ataque biológico 1.16 perda de mídia
1.5 corrosão da tinta 1.17 perda de suporte / lacuna / área faltante
1.6 corte 1.18 perfuração
1.7 descoloração 1.19 queimadura
1.8 dobra 1.20 rasgo
1.9 escurecimento 1.21 resíduo de adesivo
1.10 esmaecimento da tinta 1.22 ruga
1.11 mancha 1.23 sangramento
1.11.1 foxing 1.24 sujidade /sujidade superficial
1.11.2 mancha d’água 1.25 suporte ácido
1.11.3 mancha de adesivo / mancha de cola 1.26 suporte quebradiço
1.11.4 mancha de ferrugem 1.27 vinco
1.12 mídia friável
abrasão (1.1)
abrasión (es) abrasion (en) εκτριβή (ελ)

Dano ocasionado pela fricção entre os materiais ou

com algum material abrasivo, como a poeira, que
resulta no desgaste das superfícies e mídias nas obras
em papel.
Nota: A abrasão, em geral, é resultado de manuseio inadequado e falta de
limpeza nos locais de guarda. A poeira depositada sobre as superfícies, por
exemplo, funciona com uma lixa durante a movimentação de livros.

20
amarelecimento (1.2)
amarillamiento (es) yellowing (en) κιτρίνισμα (ελ)

Alteração da cor do papel, em geral em decorrência

da degradação da lignina e celulose causada pela
oxidação, hidrólise e reação fotoquímica.
Ver também: suporte ácido; descoloração; escurecimento.

Nota: Apesar do amarelecimento frequentemente ser indicado como um

dano, por vezes pode ser apenas uma característica do envelhecimento
natural do papel e, portanto, um vestígio histórico.

22
arranhão (1.3)
rasguño (es) scratch (en) αμυχή (ελ)

Dano que resulta em uma escoriação da superfície da

obra, em geral com a perda de material original.

24
ataque biológico (1.4)
ataque biológico (es) biological attack (en) βιολογική προσβολή (ελ)

Dano ocasionado pela ação de microrganismos,

insetos, roedores, dentre outros, que resultam
em manchas, perfurações, cavidades e desgastes
superficiais, etc. nas obras em papel.
Ver também: perfuração.

Nota: A observação dos sinais característicos dos danos e dos dejetos permite
identificar o agente biológico e se ele está ativo ou inativo. Este tipo de
identificação é importante para definir as ações a serem adotadas nos
acervos infestados ou contaminados.

26
corrosão da tinta (1.5)
corrosión de la tinta (es) ink corrosion (en)
διάβρωση μεταλλογαλλικής μελάνης (ελ)

Dano ocasionado no papel pela degradação das tintas

ferrogálicas ou metaloácidas, identificado numa etapa
inicial pela formação de halos em volta da escrita, que
posteriormente tornam-se marrons e, em estágio mais
avançado, ocasionam a migração da tinta, a ruptura e
perda de suporte.
Ver também: migração da tinta.

28
corte (1.6)
corte (es) cut (en) κόψιμο (ελ)

Dano ocasionado por um instrumento de corte que

resulta no rompimento do papel, deixando uma borda
com superfície regular.
Ver também: rasgo.

Nota: Em um diagnóstico, é preciso diferenciar os rompimentos ocasionados

por rasgos ou por corte (quando as fibras são separadas pela ação de um
instrumento, como a tesoura, por exemplo). No rasgo, quando as fibras estão
expostas, muitas vezes pode-se unir as duas partes apenas com adesivos.
No corte, não existem fibras expostas que possam ser unidas, exigindo
necessariamente aplicar um reforço, em geral de papel japonês, para unir
as superfícies.

30
descoloração (1.7)
decoloración (es) discoloration (en) δυσχρωμία (ελ)

Dano que resulta na perda ou alteração da cor, tanto

do papel como das tintas.
Ver também: amarelecimento; escurecimento.

Nota: Pode ser ocasionado por diversos fatores como a exposição à luz, várias
substâncias químicas, ação de fungos, dentre outros.

32
dobra (1.8)
doblez (es) fold (en) πτυχή (ελ)

Dano caracterizado pela deformação da superfície

do papel, em geral decorrente de manuseio ou
acondicionamento inadequado, que ocasiona o
rompimento ou deformação das fibras de celulose,
criando uma área de fragilidade no documento.

34
escurecimento (1.9)
oscurecimiento (es) darkening (en)
αλλαγή του χρώματος προς το πιο σκούρο (ελ)

Dano caracterizado pela alteração da cor do papel, em

geral resultado do acúmulo de sujidade ou degradação
química como oxidação ou hidrólise.
Ver também: amarelecimento; descoloração; suporte ácido.

36
esmaecimento da tinta (1.10)
desvanecimiento de tintas (es) fading ink (en)
ξεθώριασμα μελάνης (ελ)

Dano ocasionado pela alteração nos pigmentos das

tintas, que resulta na perda de cor e diminuição da
legibilidade do texto ou da imagem em obras em
papel.

38
foxing (1.11.1)
foxing (es) foxing (en) αλωπεκίαση (ελ)

Dano caracterizado por manchas pontuais de cor

marrom-avermelhada que se espalham pela superfície
do papel.
Ver também: mancha.

Nota: Não existe estudo conclusivo sobre a origem do foxing, mas pode estar
relacionada a múltiplas causas, como a ação de microrganismos, substâncias
presentes na manufatura do papel e ação da umidade.

40
mancha (1.11)
mancha (es) stain (en) λεκές (ελ)

Dano que se manifesta pela alteração da cor original

em determinadas áreas dos documentos.
Ver também: mancha de adesivo; mancha d’água; mancha de ferrugem;
foxing.

Nota: O termo mancha é genérico e, por isto, em um diagnóstico é preciso

especificar a sua causa, indicando se é resultado da ação de fungos, adesivos
degradados, objetos enferrujados (grampos, clipes), excrementos de insetos,
resíduos de tintas, óleos e gorduras, degradação irregular, dentre tantas
outras possibilidades.

42
mancha d’água (1.11.2)
mancha de frente de secado (es) water stain (en) νερολεκές (ελ)

Dano ocasionado pelo contato do papel com água, que

arrasta substâncias solúveis e produtos de degradação
por capilaridade, ocasionando uma mancha escura,
delimitada por uma linha irregular.
Ver também: mancha.

44
mancha de adesivo (1.11.3)
mancha de adhesivo (es) adhesive stain (en) λεκές κόλλας (ελ)

Dano ocasionado pela degradação de colas ou fitas

adesivas, que resultam em manchas escuras de difícil
remoção.
Ver também: mancha; resíduo de adesivo.

Outra denominação: mancha de cola.

46
mancha de ferrugem (1.11.4)
mancha de óxido (es) rust stain (en) λεκές σκουριάς (ελ)

Dano ocasionado pelo contato de um objeto metálico

em processo de oxidação como, por exemplo, clips e
grampos.
Ver também: mancha.

48
mídia friável (1.12)
pérdida de cohesión (es) friable media (en)
εύθρυπτα μέσα γραφής ή ζωγραφικής (μελάνια ή χρώματα) (ελ)

Fragmentação ou perda de adesão da mídia ao suporte

de papel, tornando-se pulverulenta.

50
migração da acidez (1.13)
migración de acidez (es) acid migration (en) μετανάστευση οξέων (ελ)

Dano ocasionado pelo contato direto da obra em papel

com outro suporte ácido, ocorrendo a transferência da
acidez de um para outro.
Ver também: suporte ácido.

52
migração da tinta (1.14)
transaminación (es) ink migration (en) μετανάστευση μελάνης (ελ)

Dano ocasionado pela penetração da tinta no papel

e/ou transferência de uma folha para outra.
Ver também: corrosão da tinta.

Nota: a migração da tinta é um dos estágios de degradação das tintas

metaloácidas.

54
ondulação (1.15)
deformación (es) cockling (en) ζάρωμα (ελ)

Dano físico de alteração da superfície do papel, no

qual uma grande área ou várias áreas menores formam
ondas.
Nota: Em geral, as ondulações são ocasionadas por condições inadequadas de
acondicionamento e por variações das condições ambientais, especialmente
da umidade.

56
perda de mídia (1.16)
faltante de medio (es) media loss (en)
απώλεια μέσων γραφής ή ζωγραφικής (μελάνια ή χρώματα) (ελ)

Dano caracterizado pela perda de tinta e outros

materiais que constituem o texto ou a imagem sobre
o suporte papel.

58
perda de suporte (1.17)
faltante en el soporte (es) loss of support (en) απώλεια υποστρώματος (ελ)

Dano caracterizado pela perda de áreas do papel, que

podem ser decorrentes de manuseio inadequado, ação
de insetos e roedores, reação das tintas ferrogálicas,
dentre outras causas.
Outras denominações: lacuna, área faltante.

60
perfuração (1.18)
galerías (es) puncture (en) τρύπα (ελ)

Dano que resulta em perda de suporte de pequenas

áreas circulares, em geral decorrente do ataque de
insetos.
Ver também: ataque biológico.

Nota: Frequentemente, as perfurações são resultado do ataque de insetos,

especialmente os anóbios (brocas) que atravessam o miolo dos livros,
formando túneis.

62
queimadura (1.19)
quemadura (es) burn (en) κάψιμο (ελ)

Dano ocasionado por fogo, tornando a superfície do

papel remanescente escura, frágil e quebradiça.

64
rasgo (1.20)
rotura (es) tear (en) σχίσιμο (ελ)

Dano resultante do rompimento do papel por tensão,

deixando as fibras do papel expostas.
Ver também: corte.

66
resíduo de adesivo (1.21)
residuo de adhesivo (es) adhesive residue (en) υπόλειμμα κόλλας (ελ)

Dano decorrente da degradação de adesivos

envelhecidos.
Ver também: mancha de adesivo.

Nota: As fitas adesivas, muito comuns em obras em papel, ocasionam danos

frequentes, resultado do envelhecimento e degradação do adesivo, que solta
a película plástica, podendo penetrar nas fibras do papel ou deixar uma
área pegajosa que se transfere para outras superfícies e produzir manchas
de difícil remoção.

68
ruga (1.22)
arruga (es) wrinkle (en) ρυτίδα (ελ)

Dano caracterizado pela deformação da superfície

do papel em pequenas áreas, formando pregas, em
geral ocasionadas por manuseio ou acondicionamento
inadequados.

70
sangramento (1.23)
corrida (es) bleeding (en) τρέξιμο (ελ)

Dano decorrente da difusão da tinta, que se espalha

a partir do traço original pelas áreas adjacentes do
suporte e resulta em uma aparência borrada.

72
sujidade (1.24)
suciedad (es) dirt (en) βρωμιά (ελ)

Dano ocasionado por materiais depositados ou

incrustados na superfície das obras em papel, como
poeira, poluentes particulados, detritos de insetos,
alimentos, etc.
Outra denominação: sujidade superficial.

Nota: Os materiais que se depositam sobre as obras em papel são

considerados agentes agressores que devem ser retirados no processo de
higienização ou limpeza.

74
suporte ácido (1.25)
soporte ácido (es) acidic paper (en) όξινο χαρτί (ελ)

Dano ocasionado pela presença de componentes

ácidos no papel.
Ver também: suporte quebradiço; amarelecimento; escurecimento; migração
da acidez.

Nota: A acidez é um dos principais fatores de degradação dos papéis,

especialmente os industriais produzidos entre meados do século XIX e fins
do XX. Há várias fontes de acidez no papel, sendo a principal o sistema de
encolagem ácida usado durante esse período; outras fontes são a poluição
atmosférica, os produtos ácidos da degradação da celulose e da lignina e
a migração ácida de papéis adjacentes. A exposição à luz, calor e umidade
tendem a acelerar a reação de hidrólise ácida nos papéis.

76
suporte quebradiço (1.26)
soporte quebradizo (es) brittle paper (en) εύθρυπτο χαρτί (ελ)

Dano caracterizado pelo estado avançado de

fragilidade do papel, que se mostra ressecado e
fragmentado. Está associado ao processo de acidez
do papel, mas também é decorrente da exposição à
luz e da variação de temperatura e umidade.
Ver também: suporte ácido.

78
vinco (1.27)
fractura (es) crease (en) τσάκιση (ελ)

Dano físico ocasionado pela dobra do papel, criando

uma linha com micro rompimento das fibras de
celulose. O vinco resulta em uma área de fragilidade
no papel, que pode posteriormente romper-se.

80
 Índice Alfabético
Número na Número na
árvore de Português Inglês Espanhol Grego árvore de Português Inglês Espanhol Grego
domínio domínio
1.1 abrasão abrasion abrasión εκτριβή mancha de
1.11.4 rust stain mancha de óxido λεκές σκουριάς
ferrugem
1.2 amarelecimento yellowing amarillamiento κιτρίνισμα
1.3 arranhão scratch rasguño αμυχή / γρατσουνιά εύθρυπτα μέσα
1.12 mídia friável friable media pérdida de cohesión γραφής ή ζωγραφικής
1.4 ataque biológico biological attack ataque biológico βιολογική προσβολή (μελάνια ή χρώματα)
διάβρωση migração da
1.5 corrosão da tinta ink corrosion corrosión de la tinta μεταλλογαλλικής 1.13 acid migration migración de acidez μετανάστευση οξέων
acidez
μελάνης
transaminación/
μετανάστευση
1.6 corte cut corte κόψιμο / τομή 1.14 migração da tinta ink migration migración de
μελάνης
tinta (Sin.)
1.7 descoloração discoloration decoloración δυσχρωμία
deformación /
1.15 ondulação cockling ζάρωμα
1.8 dobra fold doblez πτυχή / αναδίπλωση ondulación (Sin.)
αλλαγή του χρώματος faltante de medio; απώλεια μέσων
1.9 escurecimento darkening oscurecimiento
προς το πιο σκούρο 1.16 perda de mídia media loss faltante de elemento γραφής ή ζωγραφικής
esmaecimento desvanecimiento sustentado (Sin.) (μελάνια ή χρώματα)
1.10 fading ink ξεθώριασμα μελάνης
da tinta de tintas faltante en el
1.11.1 foxing foxing foxing αλωπεκίαση soporte / faltante
perda de suporte / loss of support / απώλεια
de elemento
1.17 lacuna (Sin.) / área lacuna / (Syn.) / υποστρώματος / κενό
1.11 mancha stain mancha λεκές sustentante (Sin.) /
faltante (Sin.) missing área (Syn.) υποστρώματος
pérdida de
water stain / mancha de frente soporte (Sin.)
1.11.2 mancha d’água νερολεκές
tideline (Syn.) de secado
mancha de galerías /
adhesive stain / 1.18 perfuração puncture τρύπα / διάτρηση
1.11.3 adesivo / mancha mancha de adhesivo λεκές κόλλας perforaciones (Sin.)
glue stain (Syn.)
de cola (Sin.) 1.19 queimadura burn quemadura κάψιμο

81 82
Número na
árvore de Português Inglês Espanhol Grego
domínio
rotura /
1.20 rasgo tear σχίσιμο
rasgadura (Sin.)
1.21 resíduo de adesivo adhesive residue residuo de adhesivo υπόλειμμα κόλλας
1.22 ruga wrinkle arruga ρυτίδα
τρέξιμο / άπλωμα /
corrida /
1.23 sangramento bleeding διάχυση (χρώματος ή
sangrada (Sin.)
μελανιού)
dirt / surface
sujidade / sujidade suciedad / suciedad βρωμιά / επιφανειακή
1.24 dirt (Syn.) /
superficial (Sin.) superficial (Sin.) βρωμιά / ρύπος
grime (Syn.)
1.25 suporte ácido acidic paper soporte ácido όξινο χαρτί
suporte εύθρυπτο χαρτί /
1.26 brittle paper soporte quebradizo
quebradiço ψαθυρό χαρτί
1.27 vinco crease fractura τσάκιση

83
2. Glossário de
Tratamentos

2.9 secagem
2.10 umidificação
2.1 limpeza 2.11 planificação
2.1.1 limpeza mecânica 2.12 laminação / velatura
2.2 remoção de adesivo 2.13 reintegração / reconstituição
2.3 remoção de mancha / redução de mancha / 2.13.1 enxerto
atenuação de mancha 2.13.2 reenfibragem manual
2.4 remoção de suporte aderido 2.13.3 reintegração mecânica /reenfibragem
2.5 banho / banho de limpeza / banho aquoso 2.13.4 obturação
2.6 desacidificação 2.14 remendo
2.6.1 neutralização 2.15 consolidação de mídia
2.6.2 alcalinização 2.16 estabilização da corrosão da tinta ferrogálica
2.6.2.1 reserva alcalina 2.17 fixação de mídia
2.7 reencolagem 2.18 reintegração cromática
2.8 clareamento
 alcalinização (2.6.2)
alcalinización (es) alkalization (en) αλκαλοποίηση (ελ)

Aplicação de uma substância alcalina que eleva o pH

do papel e é depositada entre as fibras como reserva
alcalina capaz de proteger o papel dos processos da
hidrólise ácida da celulose.
Ver também: desacidificação; neutralização; reserva alcalina.

Imagem de microscópio de papel tratado com dispersão de nano-partículas de

hidróxido de cálcio
88
banho (2.5)
lavado (es) washing (en) πλύσιμο (ελ)

Tratamento de limpeza no qual uma obra em papel ou

as folhas de um documento são imersas ou saturadas
com água, com o objetivo de dissolver e remover
sujidades e produtos solúveis de degradação do papel.
Outras denominações: banho aquoso; banho de limpeza.

Nota: Existem várias técnicas de banho e a decisão do método a ser aplicado

depende das características e do estado de conservação das obras em
papel. Por ser um tratamento irreversível e de risco, a execução dos banhos
deve ser avaliada cuidadosamente e precedida de testes para identificar a
capacidade de absorção e de resistência do papel e das tintas. Os pontos
positivos do banho são o aumento da alvura e da estabilidade do papel, já
que a água com pH neutro ou levemente alcalino contribui para a redução
parcial da acidez. Os pontos negativos são a possibilidade de solubilização de
substâncias benéficas presentes no papel, como sais de cálcio e magnésio,
o impacto na microestrutura do papel, o risco de rasgos e de solubilização
de tintas e a alteração das dimensões e da textura da folha. É senso comum
entre os conservadores-restauradores que o banho melhora a flexibilidade
e resistência de papéis envelhecidos, porém estudos recentes sugerem que
o oposto pode ocorrer em muitos casos.

90
 clareamento (2.8)
blanqueo (es) bleaching (en) λεύκανση (ελ)

Tratamento aplicado nas obras em papel para

eliminar ou suavizar manchas, amarelecimento e
escurecimento decorrente do envelhecimento ou da
ação de microorganismos.
Ver também: remoção de mancha.

Nota: O clareamento é um tratamento polêmico, em geral aplicado por

questões estéticas, mas que resulta na degradação físico-química do papel.
Existe uma ampla lista de produtos tradicionalmente empregados pelos
restauradores em clareamentos, mas nem todos são viáveis ou seguros
para serem utilizados nos laboratórios de restauração. Também podem ser
realizados clareamentos que não utilizam produtos químicos, como com a
luz solar ou artificial.

Tratamento realizado com produto químico à base de cloro 92

consolidação de mídia (2.15)
consolidación (es) media consolidation (en)
στερέωση μελανιών ή χρωμάτων (ελ)

Procedimento para substituir ou regenerar o

aglutinante degradado da tinta visando garantir sua
coesão interna e sua adesão ao suporte.
Ver também: fixação de mídia.

94
desacidificação (2.6)
desacidificación (es) deacidification (en) αποξίνιση (ελ)

Tratamento de estabilização química realizado com

a aplicação de produtos alcalinos que neutralizam a
acidez do papel e inserem uma carga alcalina entre
as fibras.
Ver também: neutralização; alcalinização; reserva alcalina.

Nota: A carga alcalina inserida entre as fibras funciona como uma substância
tampão, que protege o papel dos processos de degradação ácida da celulose.
A desacidificação não reverte a degradação já produzida pela hidrólise ácida.
Ainda que seja considerado um tratamento benéfico ao papel, sua aplicação
deve ser avaliada cuidadosamente, uma vez que existe o risco de alteração
das cores das tintas e escurecimento dos papéis com altos níveis de lignina.
O tratamento deve ser feito apenas em papéis ácidos.

96
enxerto (2.13.1)
injerto (es) insert (en) συμπλήρωση με χαρτί (ελ)

Procedimento de reconstituição que consiste na

adição de um papel novo nas áreas faltantes de uma
obra em papel.
Ver também: reintegração; reenfibragem manual; reintegração mecânica;
obturação.

Nota: O novo material é recortado na forma a mais exata possível da área

faltante, colado e justaposto a partir de uma sobreposição milimétrica sobre
o documento original. O resultado adequado e satisfatório depende do
uso do papel de enxerto similar à espessura, cor e orientação das fibras do
papel original.

98
 estabilização da corrosão da
tinta ferrogálica (2.16)
estabilización de tinta ferrogálica (es) iron gall ink corrosion stabilization (en)
αντιμετώπιση της διάβρωσης της μεταλλογαλλικής μελάνης (ελ)

Tratamento químico realizado para interromper ou

minimizar a degradação da tinta ferrogálica.

Teste de ferro (II) aplicado após tratamento com fitato de cálcio

100
fixação de mídia (2.17)
fijado (es) fixing (en) στερέωση (ελ)

Tratamento realizado para garantir a segurança de

tintas sensíveis durante tratamentos aquosos ou
garantir a estabilidade e permanência de mídia friável.
O tratamento pode ser adotado como uma medida
temporária ou permanente.
Ver também: consolidação de mídia.

102
laminação (2.12)
laminado (es) lining (en) φοδράρισμα (ελ)

Procedimento de consolidação de obras em papel no

qual adere-se ao documento, em uma ou nas duas
faces, um reforço fino e transparente.
Outra denominação: velatura.

Notas: Tradicionalmente já foram usados vários materiais como reforço

e diferentes tipos de adesivos que, ao longo do tempo, apresentaram
problemas. Atualmente a laminação é feita com papéis japoneses e adesivos
reversíveis. Também pode ser realizada com papéis japoneses impregnados
com adesivos termofusíveis ou reativados por solventes. Por ser um tipo
de intervenção bastante invasiva, a laminação somente deve ser feita em
documentos cujo estado extremo de fragilidade impede o seu manuseio
e consulta.

104
limpeza (2.1)
limpieza (es) cleaning (en) καθαρισμός (ελ)

Procedimento para remover as sujidades e outras

substâncias que comprometam a conservação e
integridade da obra em papel ou por motivos estéticos.
Ver também: limpeza mecânica.

Nota: Dentre os tipos de limpeza possíveis em obras de papel, pode-se

citar os métodos realizados a seco, com o uso de borracha, ou os aquosos,
como os banhos.

106
limpeza mecânica (2.1.1)
limpieza mecánica (es) surface cleaning (en)
επιφανειακός καθαρισμός (ελ)

Procedimento realizado a seco para retirar sujidades

depositadas ou incrustadas nas obras em papel e
que possam comprometer a sua conservação ou sua
integridade original.
Ver também: limpeza.

Nota: Na limpeza mecânica, são utilizadas trinchas macias, bisturi, borracha e

pó de borracha e aspirador. É um procedimento delicado que exige avaliação
criteriosa sobre os constituintes da obra em papel e domínio das técnicas
a serem aplicadas.

108
neutralização (2.6.1)
neutralización (es) neutralization (en) εξουδετέρωση (ελ)

Aplicação de um composto alcalino que neutraliza a

acidez presente no papel por uma reação ácido-base.
Ver também: desacidificação; alcalinização; reserva alcalina.

110
obturação (2.13.4)
resane (es) dry pulp fill (en) συμπλήρωση με ξηρό χαρτοπολτό (ελ)

Técnica de reintegração manual que consiste na adição

de polpa seca de papel em pequenas áreas de perda
do suporte original.
Ver também: reintegração; enxerto; reintegração mecânica; reenfibragem
manual.

112
 planificação (2.11)
devolución de plano (es) flattening (en) επιπεδοποίηση (ελ)

Procedimento realizado para eliminar ondulação e

deformações do papel, geralmente realizado junto
com a umidificação.
Ver também: umidificação; secagem.

Nota 1: O procedimento pode ser feito por pressão (entre telas, papel mata-
borrão, placas e pesos, por exemplo) ou por tensão (empregando técnicas
em que as bordas do documento são presas em uma superfície).

Nota 2: O termo aplanamento pode ser alternativo para planificação, por

ter um sentido mais correto na língua portuguesa. Contudo, ainda é pouco
adotado pelos profissionais e deve ser melhor discutido.

Planificação por tensão 114

reencolagem (2.7)
reencolado (es) resizing (en) επανεμποτισμός του χαρτιού με κόλλα (ελ)

Procedimento para repor a encolagem do papel perdida

durante os banhos, com a aplicação de um adesivo
muito diluído, usando aspersão, com trinchas, ou por
imersão no último banho.
Nota: Observa-se que, por vezes, os termos encolagem e reencolagem
são usados como sinônimos. No entanto, a encolagem está relacionada à
fabricação do papel e refere-se à etapa de inserção de um material, geralmente
um adesivo, na polpa do papel (encolagem interna), ou de aplicação do
adesivo no final da fabricação do papel (encolagem externa ou superficial). A
encolagem dá ao papel determinadas propriedades físicas como, por exemplo,
resistência controlada à entrada de líquidos, importante para os papéis de
escrita e de impressão. Na etapa de restauração do papel busca-se repor a
encolagem perdida, o que justifica o uso do termo reencolagem.

116
reenfibragem manual (2.13.2)
injerto con pulpa (es) wet pulp fill (en) συμπλήρωση με χαρτοπολτό (ελ)

Procedimento de reconstituição de área faltante do

suporte, com adição de polpa de papel em suspensão
na água.
Ver também: reintegração; reintegração mecânica; obturação; enxerto

118
reintegração (2.13)
reintegración (es) filling of losses (en) συμπλήρωση (ελ)

Ação para reconstituir as partes faltantes de uma obra

em papel. Em conservação e restauração de obras
em papel são realizadas reintegrações mecânicas ou
manuais, com a inserção de polpas de celulose ou um
papel novo nas áreas de perda.
Outra denominação: reconstituição.

Ver também: reenfibragem manual; reintegração mecânica; enxerto;

obturação.

120
reintegração cromática (2.18)
reintegración cromática (es) inpainting (en) χρωματική αποκατάσταση (ελ)

Procedimento de colorir a superfície de uma área que foi

reconstituída com um papel novo de forma igualar-se ao
seu entorno.

122
reintegração mecânica (2.13.3)
reintegración mecánica con pulpa (es) leaf casting (en)
μηχανική συμπλήρωση (ελ)

Procedimento de reconstituição de áreas de perda do

suporte realizado na máquina obturadora de papel
(MOP), que se utiliza do princípio da formação da folha
de papel, no qual a polpa em suspensão na água, ao
passar pelo documento colocado sobre uma tela de
nylon, tende a se depositar nas áreas faltantes.
Outra denominação: reenfibragem.

Ver também: reintegração; reenfibragem manual; enxerto; obturação

Nota: A reintegração mecânica é útil na reconstituição de grandes áreas de

perda ou em documentos muito danificados por insetos, impossíveis de
serem reconstituídos com as técnicas manuais de reintegração. Apesar do
funcionamento da máquina obturadora de papel ser simples, o procedimento
de reintegração mecânica é complexo e depende, por exemplo, de cálculos
exatos das áreas de perda de suporte e da quantidade de fibras a ser usada
para que não haja sobreposição ou falhas nas áreas faltantes.

124
remendo (2.14)
refuerzo (es) mending (en) αποκατάσταση μηχανικών φθορών (ελ)

Procedimento de unir ou reforçar áreas de rasgos e

cortes com o uso de adesivos e papel japonês de baixa
gramatura.

126
remoção de adesivo (2.2)
remoción de adhesivo (es) adhesive removal (en)
αφαίρεση αυτοκόλλητων – κόλλας (ελ)

Procedimento realizado para remover materiais que

estejam colados nos documentos e que comprometam
o seu estado de conservação como, por exemplo, fitas
adesivas, etiquetas, adesivos envelhecidos.

128
remoção de mancha (2.3)
remoción de mancha (es) stain removal (en) αφαίρεση λεκέδων (ελ)

Procedimento realizado para remover manchas com

a aplicação pontual de substâncias como água, álcool
ou outros solventes ou através de tratamento de
clareamento.
Outra denominação: atenuação de mancha, redução de mancha.

Ver também: clareamento.

Nota 1: É um tratamento que deve ser criteriosamente avaliado, uma vez que
os produtos aplicados podem causar efeitos colaterais indesejados.

Nota 2: O termo remoção de mancha é o mais usual entre os profissionais;

no entanto, deveria ser melhor avaliado, uma vez que os tratamentos
aplicados dificilmente removem totalmente as manchas. O termo redução
ou atenuação de mancha é mais adequado aos objetivos e resultados dos
tratamentos de conservação e restauração de obras em papel.

130
remoção de suporte aderido (2.4)
remoción de soporte adherido (es) backing removal (en)
αφαίρεση υποστηρίγματος (ελ)

Procedimento de separação ou retirada de um suporte

secundário aderido ao suporte principal que resulte em
danos para a obra.

132
 reserva alcalina (2.6.2.1)
reserva alcalina (es) alkaline reserve (en) αλκαλικό απόθεμα (ελ)

Substância alcalina inserida entre as fibras do

papel durante os tratamentos de desacidificação e
alcalinização que possui efeito tampão e protege o
papel da hidrólise ácida da celulose.
Ver também: desacidificação; alcalinização; neutralização.

Imagem de microscópio de papel tratado com dispersão de

nano-partículas de hidróxido de cálcio

134
secagem (2.9)
secado (es) drying (en) στέγνωμα (ελ)

Procedimento de restauração realizado ao final dos

tratamentos aquosos para retirar a umidade do papel.
Ver também: umidificação; planificação.

Nota: A secagem deve ser feita de forma lenta e gradual, para que não haja
rompimentos e distorções nos papéis. Pode ser feita entre papéis mata-
borrão ou ao ar livre, dispostos nas secadoras, ou sob pressão.

136
umidificação (2.10)
humectación (es) humidification (en) ύγρανση (ελ)

Procedimento realizado com a aplicação de umidade

controlada sobre o papel, mediante pulverização, com
trinchas, por contato com outro material umedecido
ou em câmaras de umectação, para torná-lo mais
flexível, especialmente se estiver enrolado, ressecado
e friável.
Ver também: planificação; secagem.

Nota: Em geral aplica-se a umidificação antes de se fazer uma planificação,

para corrigir deformações, como dobras, ondulações e vincos. Também é
realizada antes dos banhos, para amenizar o contato abrupto do papel seco
com a água.

138
 Número na

Índice Alfabético
árvore de Português Inglês Espanhol Grego
domínio
επανεμποτισμός του
χαρτιού με κόλλα
2.7 reencolagem resizing reencolado
/ κολλάρισμα /
Número na υδροφοβίωση
árvore de Português Inglês Espanhol Grego
domínio reenfibragem συμπλήρωση με
2.13.2 wet pulp fill injerto con pulpa
manual χαρτοπολτό
2.6.2 alcalinização alkalization alcalinización αλκαλοποίηση
reintegração / συμπλήρωση /
banho / banho 2.13 reconstituição filling of losses reintegración αποκατάσταση απωλειών
de limpeza (Sin.) (Sin.) υποστρώματος
2.5 washing lavado πλύσιμο
/ banho aquoso
(Sin.) χρωματική
reintegração inpainting / reintegración
2.18 αποκατάσταση /
2.8 clareamento bleaching blanqueo λεύκανση cromática retouching (Syn.) cromática
ρετουσάρισμα
consolidação de media στερέωση μελανιών reintegração reintegración
2.15 consolidación
mídia consolidation ή χρωμάτων 2.13.3 mecânica / leaf casting mecánica con μηχανική συμπλήρωση
reenfibragem (Sin.) pulpa
2.6 desacidificação deacidification desacidificación αποξίνιση
αποκατάσταση
2.13.1 enxerto insert injerto συμπλήρωση με χαρτί 2.14 remendo mending refuerzo μηχανικών φθορών /
επιδιόρθωση
estabilização da iron gall ink αντιμετώπιση της
estabilización de remoção de remoción de αφαίρεση αυτοκόλλητων
2.16 corrosão da tinta corrosion διάβρωσης της 2.2 adhesive removal
tinta ferrogálica adesivo adhesivo – κόλλας
ferrogálica stabilization μεταλλογαλλικής μελάνης
2.17 fixação de mídia fixing fijado στερέωση / φιξάρισμα remoción
remoção de
de mancha /
lining / lamination mancha / redução
laminação / reducción de
2.12 (Syn.) / backing laminado φοδράρισμα 2.3 de mancha (Sin.) stain removal αφαίρεση λεκέδων
velatura (Sin.) mancha (Sin.) /
(Syn.) / atenuação de
atenuación de
mancha (Sin.)
2.1 limpeza cleaning limpieza καθαρισμός mancha (Sin.)

surface cleaning / επιφανειακός καθαρισμός remoção de remoción de αφαίρεση

2.1.1 limpeza mecânica limpieza mecánica 2.4 backing removal
dry cleaning (Syn.) / ξηρός καθαρισμός suporte aderido soporte adherido υποστηρίγματος

2.6.1 neutralização neutralization neutralización εξουδετέρωση 2.6.2.1 reserva alcalina alkaline reserve reserva alcalina αλκαλικό απόθεμα

συμπλήρωση με ξηρό 2.9 secagem drying secado στέγνωμα / ξήρανση

2.13.4 obturação dry pulp fill resane
χαρτοπολτό 2.10 umidificação humidification humectación ύγρανση
devolución de
2.11 planificação flattening επιπεδοποίηση
plano

139 140
Bibliografia terminológica e OXFORD UNIVERSITY PRESS. [s.l.]; Lexico.com, 2021. Disponível em:
<https://www.lexico.com/> Acesso em 24 fev. 2021.

lexicográfica PEARSON, J. Como ter acesso a elementos definitórios nos textos

especializados. Cadernos de Tradução, 17, out-dez. 51-66. 2004.
THESAURUS.COM. [s.l.]: Dictionary.com LLC, 2020. Disponível em:
BARROS, L. A. Curso Básico de Terminologia. São Paulo: Editora da <https://www.thesaurus.com/> Acesso em: 16 dez. 2020.
Universidade de São Paulo, 2004.
CABRÉ, M. T. La terminología: teoría, metodología, aplicaciones.
Barcelona: Editorial Empúries, 1993.
________ La Terminología: representación y comunicación: elementos
para una teoría de base comunicativa y otros artículos. Girona:
Documenta Universitaria, 2005.
DICTIONARY.COM. [s.l.]: Dictionary.com LLC, 2020. Disponível em:
<https://www.dictionary.com/> Acesso em: 16 dez.2020.
DOE, Erik Van Der. Archives Damage Atlas. Haia: Metamorfoze, 2010.
FAULSTICH, E. A socioterminologia na comunicação científica e
técnica. Ciência e Cultura, 58 (2): 27-3. 2006.
FERREIRA, A. B. H. Novo Aurélio século XXI: o dicionário da língua
portuguesa. 3.ed. rev. amp. Rio de Janeiro: Nova Fronteira, 1999.
GAUDIN, F. Socioterminologia: um itinerário bem-sucedido. As
Ciências do Léxico: lexicologia, lexicografia, terminologia, 7: 293-
309. 2014.
HOUAISS, A.; VILLAR, M. S. Dicionário Houaiss da Língua Portuguesa.
Rio de Janeiro: Objetiva, 2004.
KRIEGER, M. G.; FINATTO, M. J. B. Introdução à Terminologia: teoria
e prática. São Paulo: Contexto, 2004.

141 142
Bibliografia terminológica de
conservação e restauração de
obras em papel
AIC Wiki. Lexicom Terms. Disponível em: <http://www.conservation-
wiki.com/wiki/Lexicon_Terms>. 2016. Acesso em: 24 fev. 2021.
BOJANOSKI, S. F. Terminologia em Conservação de bens culturais em
papel: produção de um glossário para profissionais em formação.
292p. Tese (Doutorado). Programa de Pós-Graduação em Memória
Social e Patrimônio Cultural. Universidade Federal de Pelotas. Instituto
de Ciências Humanas. Pelotas, 2018.
BOOK and Paper Group Wiki. BPG Glossary of Terms. Disponível em:
<http://www.conservation-wiki.com/wiki/BPG_Glossary_of_Terms>.
2017. Acesso em: 24 fev. 2021.
CALVO, A. Conservación y restauración: materiales, técnicas y
procedimientos de la A a la Z. Barcelona: Ediciones del Serbal, 1997.
CAMEO. Conservation & Art Materials Encyclopedia Online. Disponível
em: <http://cameo.mfa.org/wiki/Category:Materials_database>.
2016. Acesso em: 24 fev. 2021.
FARIA, M. I.; PERICÃO, M. G. Dicionário do Livro: da escrita ao livro
eletrônico. São Paulo: Editora da Universidade de São Paulo, 2008.
FARIA, M. I.; PERICÃO, M. G. Dicionário do Livro: da escrita ao livro
eletrônico. Coimbra: Edições Almedina, 2008.
143
GIANNINI, C.; ROANI, R. Diccionario de restauración y diagnóstico.
Editorial Nerea, 2008.
MUÑOZ VIÑAS, S.; PONS, J.O.; SARRIÓ, I.G. Dicionario Técnico Akal de
materiales de conservación y restauración. Madri: Ediciones Akal, 2014.
NORTHEAST DOCUMENT CONSERVATION CENTER. NEDCC, 2020.
Preservation 101: Preservation Basics for paper and media collections.
Disponível em < https://www.nedcc.org/preservation101/welcome>
Acesso em: 16 dez 2020.
ROBERTS, M. T.; ETHERINGTON, D. Bookbinding and the Conservation
of books: a Dictionary of Descriptive Terminology. Disponível em:
<https://cool.culturalheritage.org/don/don.html>. 2017. Acesso
em: 24 fev. 2021.
SANDU, I. C. A.; SPIRIDON, P.; SANDU, I. Current studies and
approaches in the field of cultural heritage Conservation Science:
harmonizing the terminology in an interdisciplinary context. In:
International Journal of Conservation Science, v. 7, n. 3, Jul-set, 2016.
p. 591-606.
SOCIETY OF AMERICAN ARCHIVISTS. Dictionary of Archives
Terminology, 2005. Disponível em: < https://dictionary.archivists.
org/index.html> Acesso em: 16 dez. 2020.
THE AUSTRALIAN Institute for the Conservation of Cultural Material.
Visual Glossary. Disponível em: <https://aiccm.org.au/conservation/
visual-glossary>. Acesso em: 24 fev. 2021.
THE FINE ARTS Conservancy. Glossary for Works on paper. Disponível
em: <http://www.art-conservation.org/?page_id=1189>. Acesso
em: 24 fev. 2021.
144
ΖΕΡΒΟΣ, Σ. Συντήρηση και Διατήρηση Χαρτιού, Βιβλίων και
Αρχειακού Υλικού. Αθήνα: Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών
Βιβλιοθηκών, 2015.
145
Crédito das imagens
Adriana Gómez Llorente - Conservadora-restauradora de
documentos gráficos - México: 1.8 / 1.18
Alice Almada Campos - Fotógrafa - Brasil: 2.6 / 2.6.1 / 2.7 / 2.12 /
2.13.2 / 2.15
Ana Cristina Torres - Conservadora-restauradora de documentos
gráficos - Brasil: 1.1 / 1.9 / 1.13 / 1.22 / 1.23
Bruna Cristina Gentil dos Santos - Conservadora-restauradora de
documentos gráficos - Brasil: 2.13.3
Hanna Fedra - Conservadora-restauradora de documentos gráficos
- Brasil: 2.6.2 / 2.6.2.1
Luis Crespo Arcá - Conservador Restaurador de Bens Culturais
Especialista em Papel e Pergaminho - Biblioteca Nacional de
Espanha: 1.19 / 2.6 / 2.8 / 2.1 / 2.11 / 2.13
Márcia Almada - Conservadora-restauradora de documentos
gráficos - Brasil: 1.1 / 1.2 / 1.3 / 1.4 / 1.7 / 1.11.4 / 1.12 / 1.14 / 1.16 / 1.17
/1.20 / 1.21 / 1.25 / 1.26 / 2.3 / 2.7 / 2.13.4 / 2.18
Patrícia Lavall - Conservadora-restauradora de documentos gráficos
- Brasil: 2.4 / 2.6.1
Silvana Bojanoski - Conservadora-restauradora de documentos
gráficos - Brasil: 1.6 / 1.15 / 1.24 / 1.27 / 2.1 / 2.1.1 / 2.2 / 2.5 / .9/ 2.12
/2.14 /2.15 / 2.16 / 2.17
Spiros Zervos - Conservador e restaurador de documentos gráficos
- Grécia: 1. 5 / 1.11 / 1. 11.1 / 1.11.2 / 1.11.3 / 2.13.1
146
Autoras
Márcia Almada (Belo Horizonte, Brasil) – Doutora em
História pela Universidade Federal de Minas Gerais
(UFMG) e especialista em Conservação-Restauração
de Obras em Papel pelo Centro Internacional
para Estudo da Preservação e Restauração de
Bens Culturais (ICCROM). Professora do curso de
Conservação e Restauração de Bens Culturais na
Escola de Belas Artes da UFMG e dos programas de
Pós-Graduação em Artes e Pós-Graduação em História
na mesma universidade. Suas pesquisas envolvem a
problemática do uso dos vestígios materiais como
fonte de informação histórica.
Silvana Bojanoski (Pelotas, Brasil) – Doutora
em Memória Social e Patrimônio Cultural pela
Universidade Federal de Pelotas (UFPel) e especialista
em Conservação de Obras em Papel pela Universidade
Federal do Paraná (UFPR). É professora do Curso de
Conservação e Restauração de Bens Culturais Móveis
no Instituto de Ciências Humanas da UFPel. Suas
pesquisas estão relacionadas à terminologia com um
viés linguístico sobre patrimônio cultural, com um
enfoque nos conceitos e práticas da Conservação e
Restauração de Bens Culturais. 
147
Colaboradores
Spiros Zervos (Atenas, Grécia) – Doutor em Ciências
dos Materiais com enfoque em conservação de
papel pelo Departamento de Engenharia Química
da Universidade Nacional Técnica de Atenas, com
formação em conservação-restauração de obras em
papel pelo Centro del bel Libro, em Ascona, Suiça. É
professor do Departamento de Arquivos, Bibliotecas
& Sistemas da Informação da University of West
Attica, onde leciona Conservação e Preservação de
materiais arquivísticos e bibliográficos. Sua pesquisa
tem enfoque nos problemas de envelhecimento da
celulose.
Ana Cristina Torres Campos (Belo Horizonte, Brasil) -
Bacharel em História e em Conservação-Restauração
de Bens Culturais Móveis pela Universidade Federal
de Minas Gerais (UFMG), com enfoque em obras sobre
papel e conservação preventiva. Atualmente trabalha
com conservação-restauração de obras gráficas
de acervos privados. Seu interesse de pesquisa é
a atribuição de valores e tomada de decisão na
conservação de documentos gráficos.
148
Adriana Goméz Llorente (Cidade do México, México) – Gustavo Lozano San Juan (Cidade do México, México)
Licenciada em Restauração de Bens Móveis. É Mestre – Licenciado em Restauração de Bens Móveis pela
em Museologia pela Escola Nacional de Conservação, Escola Nacional de Conservação, Restauração e
Restauração e Museografia “Manuel de Castillo Negrete” Museografia “Manuel de Castillo Negrete” (ENCRYM)
(ENCRYM) e também em Bibliotecas e Patrimônio e especialista em Conservação de Fotografias
Documental pela Universidade Carlos III e Biblioteca pelo Museu George Eastman e Instituto Image
Nacional da Espanha. É conservadora da Biblioteca Permanence (IPI). É conservador responsável pelos
Nacional do México/Instituto de Investigações acervos documental, fotográfico e bibliográfico do
Bibliográficas da Universidade Autónoma do México Instituto de Investigações Estéticas da Universidade
(UNAM), onde chefia o Departamento de Conservação e Nacional Autônoma do México (UNAM) e professor da
Restauração. É professora no Colégio de Biblioteconomia licenciatura em Administração de Arquivos e Gestão
da Faculdade de Filosofia e Letras da UNAM. Seus Documental na Faculdade de Filosofia e Letras da
interesses se relacionam com a gestão de conservação mesma Universidade. Seus principais interesses
em bibliotecas e restauração de livros. se centram na aplicação de métodos de análises e
transformação digital para a conservação e o estudo
Sandra Peña Haro (Cidade do México, México) – e difusão dos acervos documentais históricos.
Licenciada em Restauração de Bens Móveis pela Escola
Nacional de Conservação, Restauração e Museografia
“Manuel de Castillo Negrete” (ENCRYM). Doutora em
Criação e Teorias da Cultura pela Universidade das
Américas em Cholula, Puebla. É restauradora do Arquivo
Histórico da Universidade Autónoma do México (UNAM)
no Instituto de Investigações sobre a Universidade
e a Educação (IISUE). É professora do Mestrado em
Conservação de Acervos Documentais da ENCRYM.
Seus interesses se relacionam com o processamento
e a conservação do material fotográfico dos arquivos.

149 150
Glosario ilustrado de
conservación y restauración
de obras en papel:
deterioro y tratamientos
Índice
Presentación.........156

Daños
Árbol de dominio.........161
Glosario de daños.........161
Índice alfabético.........225
Tratamientos
Árbol de dominio.........229
Glosario de tratamientos.........229
Índice alfabético.........283
Bibliografía terminológica y lexicográfica.........285
Bibliografía terminológica de conservacíon y
restauración de papel.........287
Crédito de las imágenes.........290
Autoras.........291
Colaboradores.........292
Presentación

La elaboración de diccionarios y glosarios especializados es

fundamental para la consolidación de un área de conocimiento, ya
que los conceptos se asocian a términos, lo que necesariamente
requiere pensar, evaluar, y en ocasiones, reconsiderar el vocabulario
utilizado por los profesionales de un área especializada. La
producción de un glosario multilingüe, al buscar términos
equivalentes en diferentes idiomas, es un gran desafío, y adquiere
una dimensión especial al exponer enfoques conceptuales y/o
variaciones que existen en diferentes países. Entendemos que
la designación precisa del fenómeno físico-químico asociado al
deterioro es fundamental para la comunicación técnica y científica.
Asimismo, la presentación de los tratamientos más comúnmente
aplicados por los conservadores-restauradores en obra gráfica,
con definiciones claras y objetivas, facilita la comunicación entre
profesionales.
El Glosario ilustrado de conservación y restauración de obras en
papel: deterioros y tratamientos - Portugués, Inglés, Español, Griego
presenta equivalencias en cuatro idiomas de términos y definiciones
relacionados con obras bidimensionales, es decir, obras de arte,
manuscritos e impresiones individuales.

156
 Este glosario tiene su origen en la tesis doctoral Terminología
en Conservación de bienes culturales en papel: elaboración de un
glosario para profesionales en formación, defendida en 2018 por
BOJANOSKI. En esta investigación, se aplicaron los principios de
la Terminología con sesgo lingüístico para desarrollar un producto
terminográfico dirigido a estudiantes de cursos de pregrado en
Conservación y Restauración en Brasil. Ante la propuesta de
publicar un nuevo glosario ilustrado dirigido a profesionales de
diferente orígenes y procedencia, realizamos un corte priorizando
las entradas relacionadas con deterioros y tratamientos, al mismo
tiempo que se procedió a una revisión e inclusión de términos
faltantes en el corpus textual de la investigación terminológica
inicial. Con este corte, numerosos términos utilizados en el área,
inclusive aquellos relacionados con la conservación preventiva no
fueron considerados. Reconocemos la imposibilidad de abordar
todos los términos especializados de un campo de conocimiento
en construcción, lo que abre esta edición a nuevas posibilidades
y futuras expansiones.
Las versiones en lengua extranjera partieron del idioma original
de la obra, que es el portugués practicado en Brasil, y buscaron
respetar las particularidades lingüísticas y culturales de cada
idioma y región de origen. Establecer la equivalencia de términos
especializados en diferentes idiomas no es una tarea fácil, incluso
cuando se trata de la misma área de conocimiento. Las diferentes
experiencias, contextos y procesos de formación profesional
que caracterizan a cada país o región aparecen inevitablemente
157
en la elección de términos utilizados por los profesionales. En
la perspectiva que hemos adoptado, esta variación no es un
problema, sino un factor importante que forma parte del proceso
de construcción y de los constantes cambios que ocurren dentro
de un área de conocimiento especializada. Es de destacar, que la
traducción al inglés tuvo como fuente principal la terminología
elaborada por el Book and Paper Group del American Institute for
Conservation, institución de reconocida influencia en el campo de
la Conservación y Restauración. La traducción al español, a su vez,
incluye los términos utilizados por los profesionales en México,
reconociendo que los términos presentados en este glosario pueden
variar en diferentes países de habla hispana.
Para hacer frente a los desafíos de un glosario ilustrado
multilingüe, participó un equipo de profesionales con experiencia
en el campo de la Conservación y Restauración de obras en papel,
teniendo como fuente original a las profesoras Márcia Almada,
de la Universidad Federal de Minas Gerais, y Silvana Bojanoski,
de la Universidad Federal de Pelotas. La versión en inglés fue
elaborada por la conservadora-restauradora e historiadora Ana
Cristina Torres Campos (Belo Horizonte, Minas Gerais), con el
apoyo de Márcia Almada. La versión en español fue desarrollada
por Adriana Goméz Llorente, Gustavo Lozano San Juan y Sandra
Peña Haro, conservadores-restauradores de diversos institutos de
la Universidad Nacional Autónoma de México. La versión griega fue
escrita por Spiros Zervos, profesor del Departamento de Archivos,
Bibliotecas y Estudios de la Información de la University of West
Attica, en Atenas, quien también hizo valiosas contribuciones a
158
la definición de términos relacionados con la degradación de la
celulosa.
El formato de e-book permite una lectura lineal de todo
el glosario o consulta en términos de cualquiera de los cuatro
idiomas a través de los hipervínculos indicados con sus propios
colores. La consulta sobre los términos relacionados con Deterioros
y Tratamientos se puede realizar partiendo de tres formas de
organización: diagrama de árbol, es decir, un diagrama jerárquico
ordenado numéricamente; las entradas presentadas en orden
alfabético; y una tabla de equivalencia de términos en los cuatro
idiomas, también organizada en orden alfabético. El diagrama de
árbol es una representación numérica de los términos y permite
la correlación directa entre los cuatro idiomas. en el campo de la conservación-restauración. La elección de una
En el sistema referenciado del Glosario Ilustrado, las relaciones
entre los términos se establecen a partir de dos campos: Otras
denominaciones y Ver también. En el primero se encuentran los
sinónimos, es decir, distintas formas de expresar el término y que
tienen el mismo sentido y significado, siendo la expresión más
común la que designa la entrada. El segundo indica otros términos
relacionados que forman parte de este Glosario Ilustrado y que
pueden enriquecer la comprensión del concepto. Los términos
en negrita indican que hay una entrada específica que acompaña
a su definición.
En muchas entradas se encuentra el campo de Notas, que
contiene información que permite complementar o profundizar la
definición. Este campo merece una atención especial porque también
159
hay comentarios que expresan las diferencias o especificidades del
inglés, español y griego en relación con el idioma de la obra original,
es decir, el portugués brasileño.
Cada entrada va acompañada de una imagen que ilustra y
complementa la información del término. La ilustración de las
entradas sólo fue posible debido a las generosas aportaciones de
varios profesionales, cuyos créditos se indican al final del trabajo.
También al final de la edición se presenta una lista de referencias
léxicas consultadas.
El resultado de este trabajo colaborativo no podía ser otro
que la edición de un e-book de acceso libre y abierto para uso
de profesionales, estudiantes, investigadores y otros interesados
edición digital se debe tanto a la amplia posibilidad de acceso,
como a la fluida interacción entre los idiomas que componen la
edición. Conscientes de que un glosario es una obra en constante
construcción, ya que el vocabulario de los profesionales refleja
cambios en la producción de conocimiento especializado,
esperamos que esta edición pueda propiciar nuevas discusiones
terminológicas, lo cual es fundamental para el desarrollo del área
de Conservación y Restauración de obras en papel; pero más allá
de eso, nuestro objetivo es convertirlo en una herramienta útil para
la comunicación entre personas, culturas y pueblos.
Silvana Bojanoski
Márcia Almada
160
1. Glosario de Daños

1.13 migración de acidez

1.1 abrasión 1.14 trasminación /migración de tinta
1.2 amarillamiento 1.15 deformación / ondulación
1.3 rasguño 1.16 faltante de medio / faltante de elemento
1.4 ataque biológico sustentado
1.5 corrosión de la tinta 1.17 faltante en el soporte / faltante de elemento
1.6 corte sustentante / pérdida de soporte
1.7 decoloración 1.18 galerías / perforaciones
1.8 doblez 1.19 quemadura
1.9 oscurecimiento 1.20 rotura / rasgadura
1.10 desvanecimiento de tinta 1.21 residuo de adhesivo
1.11 mancha 1.22 arruga
1.11.1 foxing 1.23 corrida / sangrada
1.11.2 mancha de frente de secado 1.24 suciedad / suciedad superficial
1.11.3 mancha de adhesivo 1.25 soporte ácido
1.11.4 mancha de óxido 1.26 soporte quebradizo
1.12 pérdida de cohesión 1.27 fractura
abrasión (1.1)
abrasão (pt) abrasion (en) εκτριβή (ελ)

Deterioro causado por la fricción entre materiales o por

algún material abrasivo, como el polvo, que da como
resultado el desgaste de las superficies y los medios
de las obras sobre papel.
Ver también: rasguño.

Nota: Por lo general, la abrasión es el resultado de un manejo inadecuado

y falta de limpieza en las áreas de almacenamiento. Por ejemplo, el polvo
depositado en las superficies tiende a actuar como lija al manipular los libros.

164
amarillamiento (1.2)
amarelecimento (pt) yellowing (en) κιτρίνισμα (ελ)

Cambio en el color del papel, generalmente debido a

la degradación de la lignina y la celulosa causada por
la oxidación, hidrólisis y reacción fotoquímica.
Ver también: soporte ácido; decoloración; oscurecimiento.

Nota: Aunque el amarillamiento suele considerarse como un deterioro, a

veces puede ser solo una característica del envejecimiento natural del papel
y, por lo tanto, un vestigio histórico.

166
arruga (1.22)
ruga (pt) wrinkle (en) ρυτίδα (ελ)

Daño caracterizado por la deformación de la superficie

del papel en pequeñas áreas, formando pliegues,
en general, es ocasionada por manipulación o
almacenamiento inadecuado.

168
ataque biológico (1.4)
ataque biológico (pt) biological attack (en) βιολογική προσβολή (ελ)

Deterioro causado por la acción de microorganismos,

insectos, roedores, entre otros, que provoca manchas,
perforaciones, galerías, desgaste superficial, laxitud,
etc., en las obras con soporte de papel.
Ver también: galerías.

Nota 1: La observación de signos característicos de deterioro y presencia de residuos

permite identificar el agente biológico y, si está activo o inactivo. Este tipo de
identificación es importante para definir las acciones a tomar en las colecciones
infestadas o contaminadas.

Nota 2: Así como las galerías son producidas por el ataque de insectos, la laxitud
suele estar más asociada al ataque de microorganismos, aunque también a la
abrasión extrema. En la laxitud hay una disminución en la tensión de las fibras
del papel, provocando una textura aterciopelada y suave al tacto.

170
corrida (1.23)
sangramento (pt) bleeding (en) τρέξιμο (ελ)

Deterioro caracterizado por la difusión de la tinta u otro

elemento sustentado, que se extiende desde su trazo
original hacia otras zonas adyacentes del soporte y da
como resultado un aspecto borroso.
Otra denominación: sangrada.

Nota: La tinta corrida y sangrada se debe a la presencia de compuestos

solubles en la tinta que en presencia de agua extienden su ubicación a otras
zonas del trazo o la imagen.

172
corrosión de la tinta (1.5)
corrosão da tinta (pt) ink corrosion (en)
διάβρωση μεταλλογαλλικής μελάνης (ελ)

Deterioro causado al papel por la degradación de las

tintas ferrogálicas o metaloácidas, identificado en una
etapa inicial por la formación de halos alrededor del
trazo, que luego se vuelven marrones y, en una etapa
más avanzada, causan trasminación, carbonización y
pérdida del soporte.
Ver también: trasminación.

174
corte (1.6)
corte (pt) cut (en) κόψιμο (ελ)

Deterioro causado por un instrumento de corte que

da como resultado la separación del papel, dejando
un borde regular.
Ver también: rotura.

Nota: En un diagnóstico es necesario diferenciar los cortes que se producen

cuando las fibras se separan por la acción de un instrumento de corte, como
unas tijeras, de las roturas que presentan las fibras expuestas. Para unir las
secciones de un corte en el que no quedan fibras expuestas que se puedan
unir, se requiere necesariamente colocar un refuerzo, generalmente de papel
japonés; mientras que para unir las secciones de una rasgadura que presenta
fibras expuestas, a menudo sólo es necesaria la aplicación de adhesivos.

176
decoloración (1.7)
descoloração (pt) discoloration (en) δυσχρωμία (ελ)

Deterioro que resulta en la pérdida o cambio de color

tanto del papel como de las tintas.
Ver también: amarillamiento; oscurecimiento.

Nota: Puede ser causada por varios factores como la exposición a la luz,
diversas sustancias químicas, la acción de hongos, entre otros.

178
deformación (1.15)
ondulação (pt) cockling (en) ζάρωμα (ελ)

Deterioro físico caracterizado por la pérdida del plano

del soporte de papel y la formación de ondas.
Otra denominación: ondulación.

Nota 1: En general, la ondulación es causada por condiciones inadecuadas

de almacenamiento y por variaciones en las condiciones ambientales,
especialmente de la humedad.

Nota 2: El término deformación se utiliza en español de manera general para

referirse a diversos cambios dimensionales, ondulaciones, arrugas, dobleces
o cualquier variante de la superficie original del documento.

180
desvanecimiento de tinta (1.10)
esmaecimento da tinta (pt) fading ink (en) ξεθώριασμα μελάνης (ελ)

Deterioro ocasionado por la alteración de los

pigmentos de las tintas, y que resulta en la pérdida
de color y la disminución de la legibilidad del texto o
de la imagen en obras sobre papel.

182
doblez (1.8)
dobra (pt) fold (en) πτυχή (ελ)

Deterioro caracterizado por la deformación de la

superficie del papel, generalmente por manipulación
o embalaje inadecuados, que provoca la rotura o
deformación de las fibras de celulosa, creando una
zona de fragilidad en el documento.

184
faltante de medio (1.16)
perda de mídia (pt) media loss (en)
απώλεια μέσων γραφής ή ζωγραφικής (ελ)

Deterioro caracterizado por la pérdida del pigmento

o colorante que compone el texto o la imagen de un
documento sobre soporte de papel.
Otra denominación: faltante de elemento sustentado.

Nota: En español se utiliza elemento sustentado cuando se refiere al texto

o imagen, generalmente elaborado con tinta, independientemente de su
naturaleza; mientras que el elemento sustentante se refiere al soporte.

186
faltante en el soporte (1.17)
perda de suporte (pt) loss of support (en) απώλεια υποστρώματος (ελ)

Deterioro caracterizado por la pérdida de áreas del

papel, puede ser ocasionada por manipulación
inadecuada, acción de insectos o roedores, corrosión
de tintas ferrogálicas, entre otras causas.
Otra denominación: faltante en el elemento sustentante; pérdida de soporte.

Nota: En español se utiliza comúnmente soporte, aunque también se puede

referir como elemento sustentante. El faltante en el soporte se refiere a la
pérdida parcial del mismo.

188
foxing (1.11.1)
foxing (pt) foxing (en) αλωπεκίαση (ελ)

Deterioro caracterizado por manchas puntuales de

color naranja a café, distribuidas de manera uniforme
sobre la superficie del papel.
Ver también: mancha.

Nota: No existen estudios concluyentes sobre las causas del foxing pero
puede estar relacionado con la acción de microorganismos, impurezas en
la fabricación del papel y la acción de la humedad.

190
fractura (1.27)
vinco (pt) crease (en) τσάκιση (ελ)

Deterioro físico ocasionado por dobleces en la obra

de papel, que tiene como efecto una línea con micro
roturas de las fibras de celulosa. Las fracturas resultan
en un área de fragilidad del papel que puede romperse
posteriormente.

192
galerías (1.18)
perfuração (pt) puncture (en) τρύπα (ελ)

Deterioro que resulta en pequeños faltantes en el

soporte con forma de túneles y áreas circulares,
ocasionado por ataque de insectos.
Otra denominación: perforaciones.

Ver también: ataque biológico.

Nota: A menudo, las perforaciones son el resultado del ataque de insectos,

especialmente anobios (carcoma) que atraviesan el interior de los libros y
forman túneles.

194
mancha (1.11)
mancha (pt) stain (en) λεκές (ελ)

Deterioro que se manifiesta por la alteración del color

original en determinadas áreas de los documentos.
Ver también: mancha de adhesivo; mancha de frente de secado; mancha
de óxido; foxing.

Nota: El término mancha es genérico por lo que en un diagnóstico es

necesario especificar su causa, indicando si es resultado de la acción de
microorganismos, adhesivos que se han degradado, metales corroídos,
excretas de insectos u otros animales, sustancias grasas, degradación
química, entre muchas otras posibilidades.

196
mancha de adhesivo (1.11.3)
mancha de adesivo (pt) adhesive stain (en) λεκές κόλλας (ελ)

Deterioro ocasionado por la degradación de adhesivos

y cintas adhesivas, que resulta en manchas oscuras
muy difíciles de remover.
Ver también: mancha; residuo de adhesivo.

198
mancha de frente de secado (1.11.2)
mancha d’água (pt) water stain (en) νερολεκές (ελ)

Deterioro ocasionado por el contacto directo del papel con

agua, la cual arrastra, por capilaridad, sustancias solubles,
como suciedad y productos de degradación, ocasionando
una mancha delimitada, en uno de sus bordes, por una línea
irregular oscura
Ver también: mancha.

200
mancha de óxido (1.11.4)
mancha de ferrugem (pt) rust stain (en) λεκές σκουριάς (ελ)

Deterioro ocasionado por el contacto con un objeto

metálico en proceso de corrosión, como por ejemplo
clips y grapas.
Ver también: mancha.

202
migración de acidez (1.13)
migração da acidez (pt) acid migration (en) μετανάστευση οξέων (ελ)

Deterioro ocasionado por el contacto directo entre la

obra sobre papel y un soporte ácido, que resulta en la
transferencia de acidez de uno al otro.
Ver también: soporte ácido.

204
oscurecimiento (1.9)
escurecimento (pt) darkening (en)
αλλαγή του χρώματος προς το πιο σκούρο (ελ)

Deterioro caracterizado por la alteración del color del

papel, generalmente resultado de la acumulación de
suciedad o degradación química como oxidación o
hidrólisis.
Ver también: amarillamiento; decoloración; soporte ácido.

206
pérdida de cohesión (1.12)
mídia friável (pt) friable media (en)
εύθρυπτα μέσα γραφής ή ζωγραφικής (ελ)

Pérdida de adherencia entre el medio o elemento

sustentado y el soporte de papel, que resulta en una
consistencia pulverulenta.

208
quemadura (1.19)
queimadura (pt) burn (en) κάψιμο (ελ)

Deterioro ocasionado por fuego, en el que la superficie

del papel se torna oscura, frágil y quebradiza.

210
rasguño (1.3)
arranhão (pt) scratch (en) αμυχή (ελ)

Deterioro que resulta en la abrasión de la superficie

de la obra, generalmente acompañado de la pérdida
de material original.
Ver también: abrasión.

212
residuo de adhesivo (1.21)
resíduo de adesivo (pt) adhesive residue (en) υπόλειμμα κόλλας (ελ)

Deterioro producido por la degradación de adhesivos.

Ver también: mancha de adhesivo.

Nota: Las cintas adhesivas, muy comunes en obras en soporte de papel,

ocasionan daños frecuentes como resultado del envejecimiento del adhesivo
de la película plástica, que penetra en las fibras del papel y deja un área
pegajosa que se transfiere a otras superficies y produce manchas de difícil
remoción.

214
rotura (1.20)
rasgo (pt) tear (en) σχίσιμο (ελ)

Deterioro resultante del rompimiento del papel por

tensión, dejando las fibras expuestas.
Ver también: corte.

Otra denominación: rasgadura.

216
soporte ácido (1.25)
suporte ácido (pt) acidic paper (en) όξινο χαρτί (ελ)

Deterioro ocasionado por la presencia de componentes

ácidos en el papel.
Ver también: migración de acidez; soporte quebradizo; amarillamiento;
oscurecimiento.

Nota: La acidez es uno de los principales factores de degradación de los

papeles, especialmente los de naturaleza industrial, producidos entre
mediados del siglo XIX y finales del XX. Hay varias fuentes de acidez en el
papel, siendo la principal el encolado ácido usado durante ese período;
otras fuentes son la contaminación atmosférica, los productos ácidos de
la degradación de la celulosa y la lignina y, la migración ácida de papeles
adyacentes. La exposición a la luz, el calor y la humedad tienden a acelerar
el proceso de acidez en los papeles.

218
soporte quebradizo (1.26)
suporte quebradiço (pt) brittle paper (en) εύθρυπτο χαρτί (ελ)

Deterioro caracterizado por la deshidratación y

fragilidad del papel. Está asociado a procesos de
acidez y exposición continua a la luz, variaciones de
temperatura y humedad.
Ver también: soporte ácido.

220
suciedad (1.24)
sujidade (pt) dirt (en) βρωμιά (ελ)

Deterioro ocasionado por materiales depositados o

incrustados en la superficie de las obras en papel,
como polvo, partículas contaminantes, deposiciones
de insectos, alimentos, etc.
Otra denominación: suciedad superficial.

Nota: Los materiales depositados sobre las obras de papel son considerados
agentes de deterioro que deben ser retirados durante el proceso de limpieza.

222
trasminación (1.14)
migração da tinta (pt) ink migration (en) μετανάστευση μελάνης (ελ)

Deterioro ocasionado por la penetración de la tinta al

interior del papel y su transferencia de una hoja hacia
otra.
Otra denominación: migración de tinta.

Ver también: corrosión de la tinta.

Nota: La migración de tinta es una de las etapas en el proceso de degradación

de las tintas metaloácidas.

224
 Índice Alfabético
Número en Número en
el árbol de Español Portugués Inglés Griego el árbol de Español Portugués Inglés Griego
dominio dominio
1.1 abrasión abrasão abrasion εκτριβή 1.11.1 foxing foxing foxing αλωπεκίαση
1.2 amarillamiento amarelecimento yellowing κιτρίνισμα 1.27 fractura vinco crease τσάκιση
1.22 arruga ruga wrinkle ρυτίδα galerías /
1.18 perfuração puncture τρύπα / διάτρηση
ataque ataque perforaciones (Sin.)
1.4 biological attack βιολογική προσβολή
biológico biológico 1.11 mancha mancha stain λεκές
τρέξιμο / άπλωμα / mancha de
corrida/ sangrada adhesive stain /
1.23 sangramento bleeding διάχυση (χρώματος ή 1.11.3 mancha de adhesivo adesivo / mancha λεκές κόλλας
(Sin.) glue stain (Syn.)
μελανιού) de cola (Sin.)
διάβρωση mancha de frente de water stain /
corrosão 1.11.2 mancha d’água νερολεκές
1.5 corrosión de la tinta ink corrosion μεταλλογαλλικής secado tideline (Syn.)
da tinta
μελάνης mancha de
1.11.4 mancha de óxido rust stain λεκές σκουριάς
1.6 corte corte cut κόψιμο / τομή ferrugem
1.7 decoloración descoloração discoloration δυσχρωμία migração da
1.13 migración de acidez acid migration μετανάστευση οξέων
deformación / acidez
1.15 ondulação cockling ζάρωμα
ondulación (Sin.) αλλαγή του χρώματος
1.9 oscurecimiento escurecimento darkening
προς το πιο σκούρο
desvanecimiento de esmaecimento
1.10 fading ink ξεθώριασμα μελάνης εύθρυπτα μέσα
tintas da tinta
1.12 pérdida de cohesión mídia friável friable media γραφής ή ζωγραφικής
1.8 doblez dobra fold πτυχή / αναδίπλωση (μελάνια ή χρώματα)
faltante de medio / απώλεια μέσων 1.19 quemadura queimadura burn κάψιμο
1.16 faltante de elemento perda de mídia media loss γραφής ή ζωγραφικής 1.3 rasguño arranhão scratch αμυχή / γρατσουνιά
sustentado (Sin.) (μελάνια ή χρώματα)
1.21 residuo de adhesivo resíduo de adesivo adhesive residue υπόλειμμα κόλλας
faltante en el soporte
loss of support rotura /
/ faltante de elemento perda de suporte / απώλεια 1.20 rasgo tear σχίσιμο
/ lacuna (Syn.) rasgadura (Sin.)
1.17 sustentante (Sin.) / lacuna (Sin.) / área υποστρώματος / κενό
/ missing área
pérdida de soporte faltante (Sin.) υποστρώματος 1.25 soporte ácido suporte ácido acidic paper όξινο χαρτί
(Syn.)
(Sin.)

225 226
Número en
el árbol de Español Portugués Inglés Griego
dominio
suporte εύθρυπτο χαρτί /
1.26 soporte quebradizo brittle paper
quebradiço ψαθυρό χαρτί
dirt / surface dirt
suciedad / suciedad sujidade / sujidade βρωμιά / επιφανειακή
1.24 (Syn.) / grime
superficial (Sin.) superficial (Sin.) βρωμιά / ρύπος
(Syn.)
transaminación /
μετανάστευση
1.14 migración de migração da tinta ink migration
μελάνης
tinta (Sin.)

227
2. Glosario de
Tratamientos

2.1 limpieza 2.10 humectación

2.1.1 limpieza mecánica 2.11 devolución de plano
2.2 remoción de adhesivo 2.12 laminado
2.3 remoción de mancha / reducción de mancha / 2.13 reintegración
atenuación de mancha 2.13.1 injerto
2.4 remoción de soporte adherido 2.13.2 injerto con pulpa
2.5 lavado 2.13.3 reintegración mecánica con pulpa
2.6 desacidificación 2.13.4 resane
2.6.1 neutralización 2.14 refuerzo
2.6.2 alcalinización 2.15 consolidación
2.6.2.1 reserva alcalina 2.16 estabilización de tinta ferrogálica
2.7 reencolado 2.17 fijado
2.8 blanqueo 2.18 reintegración cromática
2.9 secado
 alcalinización (2.6.2)
alcalinização (pt) alkalization (en) αλκαλοποίηση (ελ)

Aplicación de una sustancia alcalina que, al depositarse

entre las fibras, incrementa el pH del papel y actúa
como reserva alcalina capaz de proteger a la celulosa
del papel de los procesos de hidrólisis ácida.
Ver también: desacidificación; neutralización; reserva alcalina.

Imagen de microscopio de papel tratado con dispersión de nanopartículas de

hidróxido de calcio.
232
 blanqueo (2.8)
clareamento (pt) bleaching (en) λεύκανση (ελ)

Tratamiento aplicado en obras en soporte de papel

para remover o atenuar manchas, amarillamiento y
oscurecimiento producido por envejecimiento o la
acción de microorganismos.
Ver también: remoción de mancha.

Nota: El blanqueo es un tratamiento polémico, aplicado por razones estéticas,

que puede resultar en la degradación fisicoquímica del papel. Existe una
amplia lista de productos empleados tradicionalmente por restauradores en
el blanqueo, pero no todos son seguros por lo que no deberían utilizarse en
un laboratorio de restauración. También es posible realizar blanqueos que
no utilizan productos químicos y recurren a la luz solar o artificial.

Tratamiento realizado con producto químico a base de cloro. 234

consolidación (2.15)
consolidação de mídia (pt) media consolidation (en)
στερέωση μελανιών ή χρωμάτων (ελ)

Tratamiento utilizado para sustituir el aglutinante de

la tinta buscando garantizar su cohesión interna y su
adhesión al soporte.
Ver también: fijado.

236
desacidificación (2.6)
desacidificação (pt) deacidification (en) αποξίνιση (ελ)

Tratamiento de estabilización química, realizado con

la aplicación de productos alcalinos que neutralizan
la acidez del papel e insertan una carga alcalina entre
las fibras.
Ver también: neutralización; alcalinización; reserva alcalina.

Nota: La reserva alcalina insertada entre las fibras actúa como una sustancia
amortiguadora, que protege al papel de los procesos ácidos de degradación
de la celulosa. La desacidificación no revierte la degradación ya producida
por la hidrólisis ácida. Si bien se considera un tratamiento benéfico para el
papel, su aplicación debe evaluarse cuidadosamente, ya que existe el riesgo
de cambiar los colores de las tintas y oscurecer los papeles con altos niveles
de lignina. El tratamiento sólo debe realizarse en papeles ácidos.

238
 devolución de plano (2.11)
planificação (pt) flattening (en) επιπεδοποίηση (ελ)

Tratamiento realizado para eliminar las deformaciones

del papel, generalmente se realiza junto con la
humectación
Ver también: humectación; secado.

Nota: Este tratamiento se puede realizar por presión (entre mallas sintéticas
sin trama, papel secante, placas y pesos) o por tensión (técnica en la que los
bordes del documento se adhieren o sujetan a una superficie).

Devolución de plano por tensión. 240

 estabilización de tinta
ferrogálica (2.16)
estabilização da corrosão da tinta ferrogálica (pt)
iron gall ink corrosion stabilization (en)
αντιμετώπιση της διάβρωσης της μεταλλογαλλικής μελάνης (ελ)

Tratamiento químico realizado para retardar y reducir

el deterioro de la tinta ferrogálica.

Prueba de hierro (II) aplicada después del tratamiento con fitato de calcio.
242
fijado (2.17)
fixação de mídia (pt) fixing (en) στερέωση (ελ)

Tratamiento realizado para garantizar la permanencia

de las tintas durante tratamientos acuosos o para
garantizar la estabilidad y permanencia cuando han
perdido cohesión. El tratamiento puede ser adoptado
como una medida temporal o permanente.
Ver también: consolidación.

244
humectación (2.10)
umidificação (pt) humidification (en) ύγρανση (ελ)

Tratamiento en el que se aplica humedad sobre el

papel de forma controlada, puede ser por aspersión,
por contacto con un material húmedo o por medio de
una cámara de humectación. El propósito es restituir
la flexibilidad de un papel que se encuentra enrollado,
reseco o friable.
Ver también: devolución de plano; secado.

Nota: En general la humectación se lleva a cabo antes de la devolución

de plano para corregir deformaciones, dobleces, ondulaciones y fracturas.
También se realiza antes del lavado para evitar el contacto abrupto del papel
seco con el agua.

246
injerto (2.13.1)
enxerto (pt) insert (en) συμπλήρωση με χαρτί (ελ)

Tratamiento de restitución que consiste en la adición

de papel nuevo en las áreas faltantes de una obra en
papel.
Ver también: reintegración; injerto con pulpa; reintegración mecánica con
pulpa; resane.

Nota: El nuevo material es desfibrado siguiendo la forma del área faltante,

posteriormente es pegado y yuxtapuesto en proporción milimétrica sobre
el documento original. El resultado satisfactorio depende de que el papel
del injerto sea similar en grosor, color y orientación con las fibras del papel
original.

248
injerto con pulpa (2.13.2)
reenfibragem manual (pt) wet pulp fill (en)
συμπλήρωση με χαρτοπολτό (ελ)

Tratamiento de reintegración de área faltante del

soporte, utilizando pulpa de papel suspendida de en
agua.
Ver también: injerto; reintegración mecánica con pulpa; reintegración; resane.

250
laminado (2.12)
laminação (pt) lining (en) φοδράρισμα (ελ)

Tratamiento de consolidación del soporte de papel en

el que a una o las dos caras del documento, se adhiere
un soporte de refuerzo muy delgado y translúcido.
Nota: En el pasado se usaron adhesivos y soportes de refuerzo que con el
paso del tiempo han presentado problemas de conservación. Actualmente
los laminados se realizan usando papeles japoneses y adhesivos reversibles
aplicados en húmedo, reactivados por calor o por solventes. Al tratarse de
un tipo de intervención muy invasiva, el laminado solo debe aplicarse a
aquellos documentos que debido a su fragilidad extrema no pueden ser
manipulados para la consulta.

252
lavado (2.5)
banho (pt) washing (en) πλύσιμο (ελ)

Tratamiento de limpieza en el que se sumerge o

satura con agua un trozo de papel o las hojas de un
documento, con el objetivo de disolver y eliminar la
suciedad y los productos solubles de la degradación
del papel.
Nota: Existen varias técnicas de lavado y la decisión del método a aplicar
depende de las características y del estado de conservación de las obras
sobre papel. Al tratarse de un tratamiento irreversible y riesgoso, la ejecución
del lavado debe ser cuidadosamente evaluada y precedida por pruebas para
identificar la capacidad de absorción y resistencia de los papeles y las tintas.
Los aspectos positivos del lavado son el aumento del brillo y estabilidad del
papel, ya que el agua con pH neutro o ligeramente alcalino, contribuye a
la reducción parcial de la acidez. Los aspectos negativos son la posibilidad
de solubilizar sustancias presentes en el papel, como las sales de calcio y
magnesio, así como el impacto en la microestructura del papel, el riesgo
de rasgado y la solubilización de tintas y el cambio dimensional y textura
del papel. El consenso entre conservadores-restauradores es que el lavado
mejora la flexibilidad y la resistencia de los papeles envejecidos, pero estudios
recientes sugieren que en muchos casos puede ocurrir lo contrario.

254
limpieza (2.1)
limpeza (pt) cleaning (en) καθαρισμός (ελ)

Procedimiento para eliminar la suciedad y otras

sustancias que comprometen la conservación e
integridad de la obra sobre papel o por motivos
estéticos.
Ver también: limpeza mecánica.

Nota: Entre los tipos de limpieza posibles en obras con soporte de papel,
cabe mencionar los métodos en seco, como por ejemplo en los que se
utiliza goma de borrar con ciertas especificaciones, o los métodos acuosos,
como los lavados.

256
limpieza mecánica (2.1.1)
limpeza mecânica (pt) surface cleaning (en)
επιφανειακός καθαρισμός (ελ)

Procedimiento en seco para eliminar la suciedad

depositada o incrustada en una obra sobre papel,
la cual puede comprometer su conservación o su
integridad original.
Ver también: limpieza.

Nota: En la limpieza mecánica se utilizan cepillos suaves, bisturí, goma,

polvo de goma y aspiradora. Es un procedimiento delicado que requiere
una cuidadosa evaluación de los materiales que componen la obra sobre
papel y el dominio de las técnicas a aplicar.

258
neutralización (2.6.1)
neutralização (pt) neutralization (en) εξουδετέρωση (ελ)

Aplicación de un compuesto alcalino que neutraliza

la acidez presente en el papel mediante una reacción
ácido-base.
Ver también: desacidificación; alcalinización; reserva alcalina.

260
reencolado (2.7)
reencolagem (pt) resizing (en) επανεμποτισμός του χαρτιού με κόλλα (ελ)

Tratamiento para restituir el encolado del papel perdido

durante el lavado, consiste en la aplicación de un
adhesivo muy diluido por medio de aspersión, brocha
o inmersión.
Nota: En ocasiones los términos encolado y reencolado se usan como sinónimos,
sin embargo, encolado se refiere a una etapa del proceso de fabricación del
papel en la que se agrega una sustancia, generalmente un adhesivo, a la pulpa
del papel (encolado interno), o a la aplicación de esta sustancia en la superficie
de la hoja ya formada (encolado externo o superficial). El encolado le da al papel
algunas propiedades físicas como, por ejemplo, resistencia a los líquidos, que
es importante para los papeles de escritura o impresión. En la restauración de
obras sobre papel, en cambio, se busca reponer el encolado perdido, lo que
justifica utilizar el término reencolado.

262
refuerzo (2.14)
remendo (pt) mending (en) αποκατάσταση μηχανικών φθορών (ελ)

Procedimiento para unir rasgaduras y roturas con el

uso de un adhesivo y papel japonés de bajo gramaje.

264
reintegración (2.13)
reintegração (pt) filling of losses (en) συμπλήρωση (ελ)

Acción para reconstituir los faltantes de soporte en una

obra de papel. En la conservación y restauración de
obras de papel se realizan reintegraciones mecánicas
como la reintegración mecánica con pulpa, o
manuales, como la colocación de injertos de papel
sobre los faltantes.
Ver también: reintegración mecánica; injerto; resane; injerto con pulpa.

266
reintegración cromática (2.18)
reintegração cromática (pt) inpainting (en)
χρωματική αποκατάσταση (ελ)

Procedimiento para colorear una laguna o injerto con

la intención de igualarlos con su entorno.

268
reintegración mecánica con
pulpa (2.13.3)
reintegração mecânica (pt) leaf casting (en) μηχανική συμπλήρωση (ελ)

Procedimiento de reconstitución de faltantes de

soporte que se realiza con una máquina reintegradora
de papel que deposita pulpa en suspensión en las áreas
con pérdidas.
Ver también: reintegración; injerto con pulpa; injerto; resane.

Nota: La reintegración mecánica es útil en áreas grandes de pérdida o en

documentos dañados por insectos, imposibles de ser compensadas con las
técnicas manuales de reintegración. Aunque el funcionamiento de la máquina
reintegradora de papel es simple, el procedimiento de reintegración mecánica
con pulpa es complejo y depende por ejemplo, de cálculos exactos de las
áreas de pérdida de soporte y de la cantidad de fibras a ser usada para que
no se genere una sobreposición o faltantes en las áreas con pérdidas.

270
remoción de adhesivo (2.2)
remoção de adesivo (pt) adhesive removal (en)
αφαίρεση αυτοκόλλητων – κόλλας (ελ)

Procedimiento para eliminar materiales que están

adheridos a los documentos y que comprometen
su estado, tales como cintas adhesivas, etiquetas y
adhesivos envejecidos.

272
remoción de mancha (2.3)
remoção de mancha (pt) stain removal (en) αφαίρεση λεκέδων (ελ)

Procedimiento para quitar manchas mediante la

aplicación de sustancias como agua, alcohol u otros
disolventes, o mediante un tratamiento de blanqueo.
Otro nombre: atenuación de mancha; reducción de mancha.

Ver también: blanqueo.

Nota 1: Este tratamiento, como el lavado, debe evaluarse cuidadosamente,

ya que las sustancias aplicadas pueden provocar efectos secundarios no
deseados.

Nota 2: El término eliminación de manchas es el más común entre los

profesionales; sin embargo, conviene evaluarlo mejor, ya que los tratamientos
aplicados difícilmente eliminan las manchas por completo. El término
reducción o atenuación de manchas es más adecuado a los objetivos y
resultados de los tratamientos de conservación y restauración de obras sobre
papel.

274
remoción del soporte
adherido (2.4)
remoção de suporte aderido (pt) backing removal (en)
αφαίρεση υποστηρίγματος (ελ)

Procedimiento para la separación o remoción de un

soporte secundario adjunto al soporte principal, que
está provocando deterioro a la obra.

276
resane (2.13.4)
obturação (pt) dry pulp fill (en) συμπλήρωση με ξηρό χαρτοπολτό (ελ)

Técnica de reintegración manual que consiste en la

aplicación de pulpa seca de papel en los faltantes
pequeños del soporte.
Ver también: reintegración; injerto; reintegración mecánica con pulpa; injerto
con pulpa.

278
 reserva alcalina (2.6.2.1)
reserva alcalina (pt) alkaline reserve (en) αλκαλικό απόθεμα (ελ)

Sustancia alcalina depositada entre las fibras de papel

durante el tratamiento de desacidificación y alcalinización,
amortigua la acidez y protege al papel de la hidrólisis
ácida de la celulosa.
Ver también: desacidificación; alcalinización; neutralización.

Imagen de microscopio de papel tratado con dispersión de

nanopartículas de hidróxido de calcio.
280
secado (2.9)
secagem (pt) drying (en) στέγνωμα (ελ)

Tratamiento que se realiza después de un

procedimiento acuoso para retirar la humedad del
papel.
Ver también: humectación; devolución de plano.

Nota: El secado debe hacerse de forma lenta y gradual para que no se

produzcan roturas ni deformaciones en el papel. Puede hacerse con papeles
secantes o al aire libre, bajo presión o por tensión.

282
 Número en
el árbol de Español Portugués Inglés Griego
dominios
Índice Alfabético 2.6.1 neutralización neutralização neutralization εξουδετέρωση
επανεμποτισμός του
χαρτιού με κόλλα
2.7 reencolado reencolagem resizing
/ κολλάρισμα /
Número en υδροφοβίωση
el árbol de Español Portugués Inglés Griego
dominios αποκατάσταση
2.14 refuerzo remendo mending μηχανικών φθορών /
2.6.2 alcalinización alcalinização alkalization αλκαλοποίηση επιδιόρθωση
2.8 blanqueo clareamento bleaching λεύκανση συμπλήρωση /
consolidação media στερέωση μελανιών ή reintegração / αποκατάσταση
2.15 consolidación 2.13 reintegración filling of losses
de mídia consolidation χρωμάτων reconstituição (Sin.) απωλειών
υποστρώματος
2.6 desacidificación desacidificação deacidification αποξίνιση
χρωματική
devolución reintegración reintegração inpainting /
2.11 planificação flattening επιπεδοποίηση 2.18 αποκατάσταση /
de plano cromática cromática retouching (Syn.)
ρετουσάρισμα
αντιμετώπιση της reintegración reintegração
estabilización estabilização da iron gall ink
διάβρωσης της 2.13.3 mecánica con mecânica / leaf casting μηχανική συμπλήρωση
2.16 de tinta corrosão da tinta corrosion
μεταλλογαλλικής pulpa reenfibragem (Sin.)
ferrogálica ferrogálica stabilization
μελάνης
αφαίρεση
2.17 fijado fixação de mídia fixing στερέωση / φιξάρισμα remoción de
2.2 remoção de adesivo adhesive removal αυτοκόλλητων –
adhesivo
2.10 humectación umidificação humidification ύγρανση κόλλας
2.13.1 injerto enxerto insert συμπλήρωση με χαρτί remoción
remoção de
de mancha
injerto con reenfibragem συμπλήρωση με mancha / redução
2.13.2 wet pulp fill reducción de
pulpa manual χαρτοπολτό 2.3 de mancha (Sin.) stain removal αφαίρεση λεκέδων
mancha (Sin.)
/ atenuação de
lining / atenuación de
laminação / mancha (Sin.)
2.12 laminado lamination (Syn.) / φοδράρισμα mancha (Sin.)
velatura (Sin.)
backing (Syn.) remoción
remoção de suporte αφαίρεση
banho / banho 2.4 de soporte backing removal
aderido υποστηρίγματος
2.5 lavado de limpeza (Sin.) / washing πλύσιμο adherido
banho aquoso (Sin.) συμπλήρωση με ξηρό
2.13.4 resane obturação dry pulp fill
2.1 limpieza limpeza cleaning καθαρισμός χαρτοπολτό
επιφανειακός 2.6.2.2 reserva alcalina reserva alcalina alkaline reserve αλκαλικό απόθεμα
limpieza surface cleaning /
2.1.1 limpeza mecânica καθαρισμός / ξηρός
mecánica dry cleaning (Syn.) 2.9 secado secagem drying στέγνωμα / ξήρανση
καθαρισμός

283 284
Bibliografía terminológica y OXFORD UNIVERSITY PRESS. [s.l.]; Lexico.com, 2021. Disponible en:
<https://www.lexico.com/> Acceso en 24 fev. 2021.

lexicográfica PEARSON, J. Como ter acesso a elementos definitórios nos textos

especializados. Cadernos de Tradução, 17, out-dez. 51-66. 2004.
THESAURUS.COM. [s.l.]: Dictionary.com LLC, 2020. Disponible en:
BARROS, L. A. Curso Básico de Terminologia. São Paulo: Editora da <https://www.thesaurus.com/> Acceso en: 16 dez. 2020.
Universidade de São Paulo, 2004.
CABRÉ, M. T. La terminología: teoría, metodología, aplicaciones.
Barcelona: Editorial Empúries, 1993.
________ La Terminología: representación y comunicación: elementos
para una teoría de base comunicativa y otros artículos. Girona:
Documenta Universitaria, 2005.
DICTIONARY.COM. [s.l.]: Dictionary.com LLC, 2020. Disponible en:
<https://www.dictionary.com/> Acceso en: 16 dez.2020.
DOE, Erik Van Der. Archives Damage Atlas. Haia: Metamorfoze, 2010.
FAULSTICH, E. A socioterminologia na comunicação científica e
técnica. Ciência e Cultura, 58 (2): 27-3. 2006.
FERREIRA, A. B. H. Novo Aurélio século XXI: o dicionário da língua
portuguesa. 3.ed. rev. amp. Rio de Janeiro: Nova Fronteira, 1999.
GAUDIN, F. Socioterminologia: um itinerário bem-sucedido. As
Ciências do Léxico: lexicologia, lexicografia, terminologia, 7: 293-
309. 2014.
HOUAISS, A.; VILLAR, M. S. Dicionário Houaiss da Língua Portuguesa.
Rio de Janeiro: Objetiva, 2004.
KRIEGER, M. G.; FINATTO, M. J. B. Introdução à Terminologia: teoria
e prática. São Paulo: Contexto, 2004.

285 286
Bibliografía terminológica de
conservacíon y restauración
de papel
AIC Wiki. Lexicom Terms. Disponible en: <http://www.conservation-
wiki.com/wiki/Lexicon_Terms>. 2016. Acceso en: 24 fev. 2021.
BOJANOSKI, S. F. Terminologia em Conservação de bens culturais em
papel: produção de um glossário para profissionais em formação.
292p. Tese (Doutorado). Programa de Pós-Graduação em Memória
Social e Patrimônio Cultural. Universidade Federal de Pelotas. Instituto
de Ciências Humanas. Pelotas, 2018.
BOOK and Paper Group Wiki. BPG Glossary of Terms. Disponible en:
<http://www.conservation-wiki.com/wiki/BPG_Glossary_of_Terms>.
2017. Acceso en: 24 fev. 2021.
CALVO, A. Conservación y restauración: materiales, técnicas y
procedimientos de la A a la Z. Barcelona: Ediciones del Serbal, 1997.
CAMEO. Conservation & Art Materials Encyclopedia Online. Disponible
en: <http://cameo.mfa.org/wiki/Category:Materials_database>. 2016.
Acceso en: 24 fev. 2021.
FARIA, M. I.; PERICÃO, M. G. Dicionário do Livro: da escrita ao livro
eletrônico. São Paulo: Editora da Universidade de São Paulo, 2008.
FARIA, M. I.; PERICÃO, M. G. Dicionário do Livro: da escrita ao livro
eletrônico. Coimbra: Edições Almedina, 2008.
287
GIANNINI, C.; ROANI, R. Diccionario de restauración y diagnóstico.
Editorial Nerea, 2008.
MUÑOZ VIÑAS, S.; PONS, J.O.; SARRIÓ, I.G. Dicionario Técnico Akal de
materiales de conservación y restauración. Madri: Ediciones Akal, 2014.
NORTHEAST DOCUMENT CONSERVATION CENTER. NEDCC, 2020.
Preservation 101: Preservation Basics for paper and media collections.
Disponible en < https://www.nedcc.org/preservation101/welcome>
Acceso en: 16 dez 2020.
ROBERTS, M. T.; ETHERINGTON, D. Bookbinding and the Conservation
of books: a Dictionary of Descriptive Terminology. Disponible en:
<https://cool.culturalheritage.org/don/don.html>. 2017. Acceso
en: 24 fev. 2021.
SANDU, I. C. A.; SPIRIDON, P.; SANDU, I. Current studies and
approaches in the field of cultural heritage Conservation Science:
harmonizing the terminology in an interdisciplinary context. In:
International Journal of Conservation Science, v. 7, n. 3, Jul-set, 2016.
p. 591-606.
SOCIETY OF AMERICAN ARCHIVISTS. Dictionary of Archives
Terminology, 2005. Disponible en: < https://dictionary.archivists.
org/index.html> Acceso en: 16 dez. 2020.
THE AUSTRALIAN Institute for the Conservation of Cultural Material.
Visual Glossary. Disponible en: <https://aiccm.org.au/conservation/
visual-glossary>. Acceso en: 24 fev. 2021.
THE FINE ARTS Conservancy. Glossary for Works on paper. Disponible
en: <http://www.art-conservation.org/?page_id=1189>. Acceso
en: 24 fev. 2021.
288
ΖΕΡΒΟΣ, Σ. Συντήρηση και Διατήρηση Χαρτιού, Βιβλίων και
Αρχειακού Υλικού. Αθήνα: Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών
Βιβλιοθηκών, 2015.
289
Crédito de las imágenes
Adriana Gómez Llorente - Conservadora y restauradora de obras
gráficas - Mexico: 1.8 / 1.18
Alice Almada Campos - Fotógrafa - Brasil: 2.6 / 2.6.1 / 2.7 / 2.12 /
2.13.2 / 2.15
Ana Cristina Torres - Conservadora y restauradora de obras gráficas
- Brasil: 1.1 / 1.9 / 1.13 / 1.22 / 1.23
Bruna Cristina Gentil dos Santos - Conservadora y restauradora de
obras gráficas - Brasil: 2.13.3
Hanna Fedra - Conservadora y restauradora de obras gráficas -
Brasil: 2.6.2 / 2.6.2.1
Luis Crespo Arcá - Conservador Restaurador Bienes Culturales
Especialista en Papel y Pergamino - Biblioteca Nacional de España:
1.19 / 2.8 / 2.1 / 2.11 / 2.13
Márcia Almada - Conservadora y restauradora de obras gráficas -
Brasil: 1.1 / 1.2 / 1.3 / 1.4 / 1.7 / 1.11.4 / 1.12 / 1.14 / 1.16 / 1.17 /1.20 / 1.21
/ 1.25 / 1.26 / 2.3 / 2.13.4 / 2.18
Patrícia Lavall - Conservadora y restauradora de obras gráficas-
Brasil: 2.4
Silvana Bojanoski - Conservadora y restauradora de obras gráficas
- Brasil: 1.6 / 1.15 / 1.24 / 1.27 / 2.1 / 2.1.1 / 2.2 / 2.5 / 2.9 / 2.14 / 2.16 / 2.17
Spiros Zervos - Conservador y restaurador de obras gráficas - Grecia:
1. 5 / 1.11 / 1. 11.1 / 1.11.2 / 1.11.3 / 2.13.1
290
Autoras Colaboradores
Márcia Almada (Belo Horizonte, Brasil) – Doctora en
Spiros Zervos (Atenas, Grécia) – Doctor en Ciencias de
Historia por la Universidad Federal de Minas Gerais
los Materiales con especialización en Conservación de
(UFMG) y especialista en Conservación-Restauración
Papel del Departamento de Ingeniería Química del
de Obras en Papel por el International Centre for
Departamento de la Universidad Técnica Nacional de
the Study of the Preservation and Restoration of
Atenas, y se ha formado en Conservación de Papel en
Cultural Property (ICCROM). Profesora del curso de
el Centro del bel Libro, en Ascona, Suiza. Es profesor en
Conservación y Restauración de Bienes Culturales de la
el Departamento de Estudios de Archivos, Bibliotecas
Facultad de Bellas Artes de la UFMG y de los Programas
& Información de la Universidad de West Attica,
de Posgrado en Artes y Posgrado en Historia de la
donde imparte conferencias sobre conservación y
misma universidad. Su investigación implica utilizar
preservación de materiales de archivo y libros. Su
las huellas materiales de los documentos gráficos
investigación se ha centrado en el envejecimiento
como fuente de información histórica.
del papel y la celulosa, así como en la conservación
del papel.
Silvana Bojanoski (Pelotas, Brasil) – Doctora en
Memoria Social y Patrimonio Cultural por la
Ana Cristina Torres Campos (Belo Horizonte, Brasil) -
Universidad Federal de Pelotas (UFPel) y especialista
Licenciada en Historia y Conservación-Restauración
en Conservación de Obras en Papel por la Universidad
de Bienes Culturales por la Universidad Federal
Federal de Paraná (UFPR). Es profesora del Curso de
de Minas Gerais (UFMG), con especialización en
Conservación y Restauración de Bienes Culturales
conservación de papel y conservación preventiva.
Muebles del Instituto de Ciencias Humanas de la
Actualmente trabaja en conservación-restauración de
UFPel. Su investigación está relacionada con la
obra gráfica en colecciones privadas. Su interés como
terminología con sesgo lingüístico sobre el patrimonio
investigadora es la atribución de valores y la toma
cultural, con un enfoque en los conceptos y prácticas
de decisiones en la conservación de documentos
de Conservación y Restauración de Bienes Culturales. 
gráficos.

291 292
Adriana Goméz Llorente (Ciudad de México, México)
– Licenciada en Restauración de Bienes Muebles y
Maestra en Museología por la Escuela Nacional de
Conservación, Restauración y Museografía “Manuel
del Castillo Negrete” (ENCRyM), cuenta con un
Master en Bibliotecas y Patrimonio Documental por
la Universidad Carlos III y la Biblioteca Nacional de
España. Desde 2006 es conservadora en la Biblioteca
Nacional de México, Instituto de Investigaciones
Bibliográficas de la UNAM y de 2011 a mayo del 2020,
fungió como jefa del Departamento de Conservación y
Restauración.  Es Profesora de Asignatura en el Colegio
de Bibliotecología de la Facultad de Filosofía y Letras
de la UNAM desde 2010. Sus intereses profesionales
se relacionan con la gestión de la conservación en
bibliotecas y la restauración de libros.
Sandra Peña Haro (Ciudad de México, México) – es
Licenciada en Restauración de Bienes Culturales
Muebles por la Escuela Nacional de Conservación,
Restauración y Museografía “Manuel del Castillo
Negrete” (ENCRyM) y doctora en Creación y Teorías
de la Cultura por la Universidad de las Américas en
Cholula, Puebla (2015-2019). Desde 1994 es restauradora
del Archivo Histórico de la UNAM en el Instituto de
Investigaciones sobre la Universidad y la Educación
(IISUE) y desde el 2019 es profesora de la  Maestría en
Conservación de Acervos Documentales de la ENCRyM.
293
Sus intereses se relacionan con el procesamiento y la
conservación del material fotográfico en los archivos.
Gustavo Lozano San Juan (Ciudad de México,
México) – Licenciado  en Restauración de Bienes
Muebles por la Escuela Nacional de Conservación,
Restauración y Museografía “Manuel del Castillo
Negrete” (ENCRYM) y especialista en Conservación
de Fotografías por la George Eastman Museum y el
Image Permanence Institute (IPI). Es conservador
responsable de los acervos documental, fotográfico y
bibliográfico del Instituto de Investigaciones Estéticas
de la Universidad Nacional Autónoma de México
y profesor de la licenciatura en Administración
de Archivos y Gestión Documental en la Facultad
de Filosofía y Letras de la misma universidad. Sus
principales intereses se centran en la aplicación de
métodos de análisis y transformación digital para la
conservación, el estudio y la difusión de los acervos
documentales históricos.
294
Illustrated glossary
of paper conservation:
damages and treatments
Contents
Presentation.........300

Damages
Tree diagram.........305
Damage glossary.........305
Alphabetical Index.........369
Treatments
Tree diagram.........373
Treatment Glossary.........373
Alphabetical Index.........425
Terminological and lexicographic bibliography.........429
Terminological bibliography of paper conservation.........431
Image Credits.........434
Authors.........435
Collaborators.........436
Presentation

The preparation of specialized glossaries and dictionaries is a

fundamental stage in the consolidation of an area of knowledge,
since associated with the terms are concepts, which necessarily
requires thinking about, assessing, and at times reconsidering
the vocabulary used by professionals in a specialized area. The
production of a multilingual glossary, in seeking equivalent terms
in different languages, is a great challenge, but gains a special
dimension by showing the approximations and/or the conceptual
variations which exist in different countries. We understand that
the precise designation of the physicochemical phenomenon
associated with damage is essential for technical and scientific
communication. Similarly, the presentation of the most common
treatments used by paper conservators, with clear and objective
definitions, facilitates communication among professionals.
The Illustrated Glossary of Paper Conservation: damages
and treatments – English, Portuguese, Spanish, Greek presents
equivalences in four languages of terms and definitions related
to bidimensional objects on paper, in other words, works of art,
manuscripts, and engravings.

300
 This glossary originated in the Ph.D. Thesis Terminologia em
Conservação de bens culturais em papel: produção de um glossário
para profissionais em formação, defended in 2018 by BOJANOSKI.
In this research, the principles of Terminology with a linguistic
slant were applied to prepare a terminographic product aimed at
undergraduate Conservation and Restoration students in Brazil.
Given the proposal of publishing a new illustrated glossary aimed
at professionals from different origins and backgrounds, it was
decided to prioritize entries related to damages and treatments,
at the same time that we carried out a revision and included terms
absent from the textual corpora of the initial research terminology.
Due to this focus various terms, including those related to preventive
conservation, were not included. We recognize the impossibility of
taking into account all the specialized terms in a field of knowledge
that is being constructed, which makes this edition a work open
to new possibilities and future expansions.
The translations into other languages start with the original
language of the work, which is Portuguese as practiced in Brazil,
and seek to respect the linguistic and cultural particularities of
each language and region of origin. Establishing equivalencies
in specialized terms in different languages is not an easy task,
even when dealing with the same area of knowledge. The different
experiences, contexts, and professional training which characterize
each country or region inevitably appear in the choice of terms
used by professionals. In the perspective we adopt, this variation is
not a problem, but rather an important factor which is part of the
301
construction process and the constant changes that occur within
a specialized area of knowledge. It should be noted that for the
translation into English the main source used was the terminology
developed by the American Institute for Conservation / Book and
Paper Group, which has renowned influence within the Conservation
and Restoration field. In turn, although the translation into Spanish
is based on a vocabulary used by professionals from Mexico, it is
recognized that the terms included in this glossary can vary in the
different Hispanic countries.
A team of experienced professionals from the Paper
Conservation field was required to meet the challenges of an
illustrated multilingual glossary. The original group consisted of
Prof. Márcia Almada, from Universidade Federal de Minas Gerais,
and Prof. Silvana Bojanoski, from Universidade Federal de Pelotas.
The English version was prepared by the conservator/restorer
and historian Ana Cristina Torres Campos (Belo Horizonte, Minas
Gerais), with the support of Márcia Almada. The Spanish version
was developed by Adriana Goméz Llorente, Gustavo Lozado San
Juan, and Sandra Peña Haro, conservators/restorers affiliated with
Universidad Nacional Autónoma de México. The Greek version was
prepared by Spiros Zervos, Professor of the Department of Archives,
Libraries, and Information Studies of the University of West Attica,
in Athens, who also made valuable contributions to the definitions
of terms related to the degradation of cellulose.
The e-book format allows a linear reading of the entire glossary
or the consultation of terms in any of the four languages using
302
the hyperlinks indicated with their own colors. Furthermore,
terms related to Damage and Treatment can be consulted in three
manners: the tree diagram, in other words, a numerically ordered
hierarchical diagram; the entries presented in alphabetical order;
and a table of equivalence of the terms in the four languages, also
organized in alphabetical order. The tree diagram is a numerical
representation of the terms and allows a direct correlation among
the four languages.
In the cross-referencing system of the Illustrated Glossary,
the relations between the terms are based on two fields: other
denomination and see also. In the first are the synonyms, in other
words, different forms of expressing the term which possess the
same meaning and significance, with the most common expression
being the one designating the original entry. The latter indicates
other related terms that are part of this Illustrated Glossary and which
can enrich the comprehension of the concept. The terms in bold
indicate that there is a specific entry accompanying its definition.
In many entries the field Notes appears, containing information
which allows the definition to be complemented or deepened.
This field deserves special attention because comments can be
found there which express the differences or specificities in English,
Spanish, and Greek in relation to the language of the original work,
in other words, Brazilian Portuguese.
Each entry is accompanied by an image which illustrates and
complements the information about the term. The illustration of
entries was only possible due to the generous contributions of
303
various professionals, whose credits are indicated at the end of
the work. Also at the end of the book is the list of lexical references
consulted.
The result of this collaborative work could not be other than
the publication of an open acess e-book for the use of professionals,
students, researchers, and others interested in the field of paper
conservation. The choice of a digital edition was also linked to
the expansion of access and the fluid interaction between the
languages which compose the book. Aware that a glossary is a
work in progress, since the vocabulary of professionals reflects
changes in the production of specialized knowledge, we expect that
this edition can stimulate new terminological discussion, which is
fundamental for the development of the area of Paper Conservation
and Restoration. However, beyond this, we hope that it will be a
useful tool for communication between individuals, cultures, and
peoples.
Silvana Bojanoski
Márcia Almada
304
1. Damage glossary

1.1 abrasion 1.13 acid migration

1.2 yellowing 1.14 ink migration
1.3 scratch 1.15 cockling
1.4 biological attack 1.16 media loss
1.5 ink corrosion 1.17 loss of support / lacuna / missing area
1.6 cut 1.18 puncture
1.7 discoloration 1.19 burn
1.8 fold 1.20 tear
1.9 darkening 1.21 adhesive residue
1.10 fading ink 1.22 wrinkle
1.11 stain 1.23 bleeding
1.11.1 foxing 1.24 dirt / surface dirt / grime
1.11.2 water stain / tideline 1.25 acidic paper
1.11.3 adhesive stain / glue stain 1.26 brittle paper
1.11.4 rust stain 1.27 crease
1.12 friable media
abrasion (1.1)
abrasión (es) abrasão (pt) εκτριβή (ελ)

Damage caused by friction between materials or by

abrasive material, such as dust, which results in the
wear of the object’s surface and media.
Note: Usually, abrasion is the result of inappropriate handling or lack of proper
cleaning in storage areas. For example, dust laid over surfaces tends to act
like sandpaper when books are being handled.

308
acid migration (1.13)
migración de acidez (es) migração da acidez (pt) μετανάστευση οξέων (ελ)

Damage caused by the direct contact of paper-based

objects with an acidic support, causing the transfer of
acidity from one to another.
See also: acidic paper.

310
acidic paper (1.25)
soporte ácido (es) suporte ácido (pt) όξινο χαρτί (ελ)

Damage caused by the presence of acidic components

in paper.
See also: yellowing; darkening; brittle paper; acid migration.

Note: acidity is one of the main degradation factors in paper, especially

industrial paper produced between the mid-nineteenth and the late
twentieth centuries. There are several sources of paper acidity, with the
main one being the acidic sizing system used during that period, but also
others such as atmospheric pollution, acidic products of cellulose and lignin
degradation and acid migration from acidic adjacent papers. Acidic paper is
mainly degraded by acid hydrolysis, which is accelerated by heat, humidity
and exposure to light.

312
adhesive residue (1.21)
residuo de adhesivo (es) resíduo de adesivo (pt) υπόλειμμα κόλλας (ελ)

Damage caused by the degradation of aged adhesives.

See also: adhesive stain.

Note: commonly found in paper-based artifacts, aged pressure-sensitive

tapes can cause hard to treat damage, such as stains, sticky areas, detachment
of the backing layer, and penetration of the adhesive into paper and its
subsequent migration to adjacent sheets.

314
adhesive stain (1.11.3)
mancha de adhesivo (es) mancha de adesivo (pt) λεκές κόλλας (ελ)

Damage caused by the degradation of glue or adhesive

tapes, which results in dark stains difficult to remove.
Other denomination: glue stain.

See also: stain; adhesive residue.

316
biological attack (1.4)
ataque biológico (es) ataque biológico (pt) βιολογική προσβολή (ελ)

Damage caused by the action of microorganisms,

insects, rodents, and others which can lead to stains,
punctures, cavities, superficial wears, etc., in paper-
based artifacts.
See also: puncture.

Note: The observation of characteristic signs of damage and residues may

contribute to the identification of the biological agent and whether it is still
active or inactive. This type of identification is important to define which
actions should be adopted in contaminated or infested collections.

318
bleeding (1.23)
corrida (es) sangramento (pt) τρέξιμο (ελ)

Damage caused by the dispersion of media, which

spreads from the original stroke to the adjacent areas
of the support and results in a blurry appearance.

320
brittle paper (1.26)
soporte quebradizo (es) suporte quebradiço (pt) εύθρυπτο χαρτί (ελ)

Damage characterized by the advanced state acid of

fragility of paper, which becomes dry and fragmented.
It is associated with the acidity of paper, but is also due
to light exposure and variation of temperature and
humidity levels.
See also: acidic support.

322
burn (1.19)
quemadura (es) queimadura (pt) κάψιμο (ελ)

Damage caused by fire, which makes the remaining

paper surface dark, fragile and brittle.

324
cockling (1.15)
deformación (es) ondulação (pt) ζάρωμα (ελ)

Type of physical damage in which the plain surface of

the paper is altered by the formation of wave shapes
in a large area or several smaller areas of the support.
Note: generally, cockling is caused by inadequate housing conditions and
variations in environmental conditions, especially humidity.

326
crease (1.27)
fractura (es) vinco (pt) τσάκιση (ελ)

Physical damage caused by the folding of paper, which

creates a line of micro breakage of the cellulose fibers.
The crease results in an area of fragility in the paper,
which can later break.

328
cut (1.6)
corte (es) corte (pt) κόψιμο (ελ)

Damage caused by a cutting instrument resulting in

a paper rupture with clear edges.
See also: tear

Note: When assessing an object’s condition, it is necessary to differentiate

between ruptures caused by tears or cuts (when fibers are separated by
the action of an instrument such as scissors, for example). In tears, when
the fibers are exposed, it is possible to reunite both parts just by applying
adhesives. In cuts, there are no exposed fibers that can be united, and the
application of a reinforcement is necessary, usually made of Japanese tissue
paper, to unite the surfaces.

330
darkening (1.9)
oscurecimiento (es) escurecimento (pt)
αλλαγή του χρώματος προς το πιο σκούρο (ελ)

Damage characterized by the change in the color of

the paper, usually due to the accumulation of dirt or
chemical degradation due to oxidation and hydrolysis.
See also: acidic paper, discoloration; yellowing.

332
dirt (1.24)
suciedad (es) sujidade (pt) βρωμιά (ελ)

Damage caused by materials deposited or embedded

on the surface of the paper-based artifacts, such as
dust, particulate pollutants, insect debris, food, etc.
Other denominations: grime; surface dirt.

Note: the deposited materials are considered aggressive agents that must
be removed in cleaning procedures.

334
discoloration (1.7)
decoloración (es) descoloração (pt) δυσχρωμία (ελ)

Damage that results in loss or alteration in paper and

media colors.
See also: yellowing; darkening.

Note: discoloration can happen for many reasons, such as exposure to light,
various chemicals, fungi, among others.

336
fading ink (1.10)
desvanecimiento de tintas (es) esmaecimento da tinta (pt)
ξεθώριασμα μελάνης (ελ)

Damage caused by alterations in inks, which leads

to loss of color and decreased legibility of writing or
images.

338
fold (1.8)
doblez (es) dobra (pt) πτυχή (ελ)

Damage characterized by deformation of the paper

surface after folding, usually due to inadequate
handling or storage, which leads to the rupture or
deformation of cellulose fibers, creating a fragile area
in the document.

340
foxing (1.11.1)
foxing (es) foxing (pt) αλωπεκίαση (ελ)

Damage manifested as reddish - brown spots that

spread over the paper surface.
See also: stain.

Note: there is no conclusive study on the origin of foxing, but it can be

related to various causes, such as microorganism action, substances added
in papermaking, and humidity.

342
friable media (1.12)
pérdida de cohesión (es) mídia friável (pt)
εύθρυπτα μέσα γραφής ή ζωγραφικής (μελάνια ή χρώματα) (ελ)

Fragmentation or loss of media adhesion to the paper

support, in which the former becomes powdery.

344
ink corrosion (1.5)
corrosión de la tinta (es) corrosão da tinta (pt)
διάβρωση μεταλλογαλλικής μελάνης (ελ)

Damage caused to paper by the degradation of iron

gall or metal gall inks, identified at an early stage by
the presence of halos around the writing area, which
afterwards become brown and, at a more advanced
stage, leads to ink migration and to rupture and loss
of support.
See also: ink migration.

346
ink migration (1.14)
transaminación (es) migração da tinta (pt) μετανάστευση μελάνης (ελ)

Damage caused by the penetration of ink into paper

and/or its transference from one sheet to another.
See also: ink corrosion.

Note: ink migration is one of the stages of metallo-acid ink degradation.

348
loss of support (1.17)
faltante en el soporte (es) perda de suporte (pt)
απώλεια υποστρώματος (ελ)

Damage characterized by the loss of areas in paper that

may be due to improper handling, action of insects and
rodents, and media reaction, amongst other causes.
Other denominations: lacuna; missing area.

350
media loss (1.16)
faltante de medio (es) perda de mídia (pt)
απώλεια μέσων γραφής ή ζωγραφικής (μελάνια ή χρώματα) (ελ)

Damage characterized by the loss of ink, paint or other

material that constitute the text or image on paper
support.

352
puncture (1.18)
galerías (es) perfuração (pt) τρύπα (ελ)

Damage that results in the loss of small circular areas

in the support, usually due to insect attack.
See also: biological attack.

Note: punctures are frequently the result of insect attack, especially Anobium
punctatum (furniture beetle) which cuts across the inside of books, forming
tunnels.

354
rust stain (1.11.4)
mancha de óxido (es) mancha de ferrugem (pt) λεκές σκουριάς (ελ)

Damage caused by the contact of paper with a metallic

object in the process of oxidation, for example, clips
and staples.
See also: stain.

356
scratch (1.3)
rasguño (es) arranhão (pt) αμυχή (ελ)

Damage that results in abrasion of an artifact’s surface,

usually accompanied by the loss of original material.

358
stain (1.11)
mancha (es) mancha (pt) λεκές (ελ)

Damage that manifests itself through the alteration of

the original color in certain areas of objects.
See also: adhesive stain; water stain; foxing; rust stain.

Note: the term stain is generic and, therefore, in diagnostics, it is necessary

to specify its cause, indicating whether it is due to fungi action, degraded
adhesives, rusty objects (staples, clips), insect droppings, paint and ink
residue, oils and greases, uneven ageing, among many other possibilities.

360
tear (1.20)
rotura (es) rasgo (pt) σχίσιμο (ελ)

Damage derived from paper rupture by means of

tension, leaving paper fibers exposed.
See also: cut.

362
water stain (1.11.2)
mancha de frente de secado (es) mancha d’água (pt) νερολεκές (ελ)

Damage caused by the contact of paper with water,

which drags soluble substances and degradation
products through capillary action, causing a dark stain,
bounded by an irregular line.
Other denomination: tideline.

See also: stain.

364
wrinkle (1.22)
arruga (es) ruga (pt) ρυτίδα (ελ)

Damage characterized by the deformation of the

paper surface in small areas, forming creases, usually
caused by improper handling or housing.

366
yellowing (1.2)
amarillamiento (es) amarelecimento (pt) κιτρίνισμα (ελ)

Change in the color of paper, usually due to the

degradation processes of lignin and cellulose by
oxidation, hydrolysis and photochemical reactions.
See also: discoloration; darkening; acidic paper.

Note: Although yellowing is usually considered damage, sometimes it can be

taken as a historical sign and a characteristic of the natural ageing of paper.

368
 Alphabetical Index
Number in Number in
the domain English Spanish Portuguese Greek the domain English Spanish Portuguese Greek
tree tree
1.1 abrasion abrasión abrasão εκτριβή sujidade / βρωμιά /
dirt / surface dirt suciedad / suciedad
1.24 sujidade επιφανειακή
migración de migração da μετανάστευση (Syn.) / grime (Syn.) superficial (Sin.)
1.13 acid migration superficial (Sin.) βρωμιά / ρύπος
acidez acidez οξέων
1.7 discoloration decoloración descoloração δυσχρωμία
1.25 acidic paper soporte ácido suporte ácido όξινο χαρτί
resíduo de desvanecimiento esmaecimento ξεθώριασμα
1.21 adhesive residue residuo de adhesivo υπόλειμμα κόλλας 1.10 fading ink
adesivo de tintas da tinta μελάνης
mancha de πτυχή /
adhesive stain / mancha de adesivo / 1.8 fold doblez dobra
1.11.3 λεκές κόλλας αναδίπλωση
glue stain (Syn.) adhesivo mancha de cola
(Sin.) 1.11.1 foxing foxing foxing αλωπεκίαση
βιολογική εύθρυπτα
1.4 biological attack ataque biológico ataque biológico μέσα γραφής
προσβολή pérdida de
1.12 friable media mídia friável ή ζωγραφικής
τρέξιμο / άπλωμα / cohesión
corrida / (μελάνια ή
1.23 bleeding sangramento διάχυση (χρώματος χρώματα)
sangrada (Sin.)
ή μελανιού)
διάβρωση
suporte εύθρυπτο χαρτί / corrosión de
1.26 brittle paper soporte quebradizo 1.5 ink corrosion corrosão da tinta μεταλλογαλλικής
quebradiço ψαθυρό χαρτί la tinta
μελάνης
1.19 burn quemadura queimadura κάψιμο transaminación /
migração da μετανάστευση
1.14 ink migration migración de tinta
deformación / tinta μελάνης
1.15 cockling ondulação ζάρωμα (Sin.)
ondulación (Sin.)
faltante en el
1.27 crease fractura vinco τσάκιση soporte / faltante perda de απώλεια
loss of support /
1.6 cut corte corte κόψιμο / τομή de elemento suporte / lacuna υποστρώματος
1.17 lacuna / (Syn.) /
sustentante (Sin.) / (Sin.) / área / κενό
αλλαγή του missing área (Syn.)
pérdida de soporte faltante (Sin.) υποστρώματος
1.9 darkening oscurecimiento escurecimento χρώματος προς το (Sin.)
πιο σκούρο

369 370
 Number in
the domain English Spanish Portuguese Greek
tree
απώλεια μέσων
faltante de
γραφής ή
medio / faltante
1.16 media loss perda de mídia ζωγραφικής
de elemento
(μελάνια ή
sustentado (Sin.)
χρώματα)
galerías /
1.18 puncture perfuração τρύπα / διάτρηση
perforaciones (Sin.)
mancha de
1.11.4 rust stain mancha de óxido λεκές σκουριάς
ferrugem
αμυχή /
1.3 scratch rasguño arranhão
γρατσουνιά
1.11 stain mancha mancha λεκές
rotura /
1.20 tear rasgo σχίσιμο
rasgadura (Sin.)
water stain / mancha de frente
1.11.2 mancha d’água νερολεκές
tideline (Syn.) de secado
1.22 wrinkle arruga ruga ρυτίδα
1.2 yellowing amarillamiento amarelecimento κιτρίνισμα

371
2. Treatment Glossary

2.1 cleaning 2.11 flattening

2.1.1 surface cleaning / dry cleaning 2.12 lining / lamination / backing
2.2 adhesive removal 2.13 filling of losses
2.3 stain removal 2.13.1 insert
2.4 backing removal 2.13.2 wet pulp fill
2.5 washing 2.13.3 leaf casting
2.6 deacidification 2.13.4 dry pulp fill
2.6.1 neutralization 2.14 mending
2.6.2 alkalization 2.15 media consolidation
2.6.2.1 alkaline reserve 2.16 iron gall ink corrosion stabilization
2.7 resizing 2.17 fixing
2.8 bleaching 2.18 inpainting / retouching
2.9 drying
2.10 humidification
adhesive removal (2.2)
remoción de adhesivo (es) remoção de adesivo (pt)
αφαίρεση αυτοκόλλητων – κόλλας (ελ)

Procedure carried out to remove materials that have

been adhered to documents and compromise their
condition, such as pressure-sensitive tapes, labels, aged
adhesives.

376
 alkaline reserve (2.6.2.1)
reserva alcalina (es) reserva alcalina (pt) αλκαλικό απόθεμα (ελ)

Alkaline substance inserted within paper fibers during

deacidification and alkalization treatments which
works as a buffer and protects the paper from the acid
hydrolysis of cellulose.
See also: deacidification, alkalization; neutralization.

Microscope image of paper treated with a dispersion of calcium hydroxide

nanoparticles.
378
 alkalization (2.6.2)
alcalinización (es) alcalinização (pt) αλκαλοποίηση (ελ)

Application of an alkaline substance which increases

paper pH levels and is deposited as alkaline reserve
between its fibers, capable of protecting paper from
the acid hydrolysis of cellulose.
See also: deacidification; neutralization; alkaline reserve.

Microscope image of paper treated with a dispersion of calcium hydroxide nanoparticles.

380
backing removal (2.4)
remoción de soporte adherido (es) remoção de suporte aderido (pt)
αφαίρεση υποστηρίγματος (ελ)

Procedure of removal of a secondary support adhered

to the main support that might damage the artefact.

382
 bleaching (2.8)
blanqueo (es) clareamento (pt) λεύκανση (ελ)

Treatment applied in paper-based artifacts to eliminate

or soften stains, and discoloration due to ageing or
microorganisms action.
See also: stain removal

Note: Bleaching is a controversial treatment, usually applied for aesthetic

reasons, but results in the physical-chemical degradation of paper. There is
a long list of products traditionally employed by conservators in bleaching
processes, but not all are viable or safe to be used in conservation labs. There
are also bleaching processes that do not use chemical products, for instance,
those that employ artificial light or sunlight.

Treatment executed with a chlorine based product. 384

cleaning (2.1)
limpieza (es) limpeza (pt) καθαρισμός (ελ)

Procedure carried out to remove dirt and other

substances that can compromise the conservation
and integrity of paper-based objects or for aesthetics
reasons.
See also: surface cleaning.

Note: Among the many existing types of cleaning procedures are dry cleaning
methods, such as the use of erasers, and wet cleaning methods, such as
baths.

386
deacidification (2.6)
desacidificación (es) desacidificação (pt) αποξίνιση (ελ)

Chemical stabilization treatment carried out by

applying alkaline substances that neutralize acidity in
paper and deposit an alkaline reserve between fibers.
See also: neutralization; alkalization; alkaline reserve.

Note: The alkaline reserve inserted between fibers works as a buffer

substance that protects the paper from the acidic degradation of cellulose.
Deacidification does not reverse degradation already caused by an acid
hydrolisis process. Although it is considered a beneficial treatment for paper,
its application must be carefully assessed, since there is a risk of change in
media colors, darkening of paper with high levels of lignin. It should be
applied only to acidic paper.

388
dry pulp fill (2.13.4)
resane (es) obturação (pt) συμπλήρωση με ξηρό χαρτοπολτό (ελ)

Treatment procedure for support loss in which dry

paper pulp is applied to small areas of loss in the
original support.
See also: filling of losses; wet pulp fill; insert; leaf casting.

390
drying (2.9)
secado (es) secagem (pt) στέγνωμα (ελ)

Conservation procedure carried out after aqueous

treatments in order to remove moisture from the paper.
See also: flattening; humidification.

Note: drying must be carried out at a slow and gradual pace, to ensure there
are no disruption or distortions in the paper. It can be carried out between
blotting papers or without them, in drying racks or under pressure.

392
filling of losses (2.13)
reintegración (es) reintegração (pt) συμπλήρωση (ελ)

Action that aims to reestablish missing parts of a paper

object. In paper conservation, mechanical or manual
fills are carried out through the insertion of cellulose
pulp or new paper in the areas of loss.
See also: dry pulp fill; wet pulp fill; leaf casting; insert.

394
fixing (2.17)
fijado (es) fixação de mídia (pt) στερέωση (ελ)

Treatment carried out to ensure the protection

of soluble media during aqueous treatments or
the stability and permanence of friable media.
This treatment can be adopted as a temporary or
permanent measure.
See also: media consolidation.

396
 flattening (2.11)
devolución de plano (es) planificação (pt) επιπεδοποίηση (ελ)

Procedure carried out to eliminate paper cockling and

deformation, usually carried out after humidification.
See also: humidification; drying.

Note: The procedure can be carried out using pressure (between screens,
blotting paper, plates and weights, for example) or using tension (applying
techniques in which the edges of the object are fixed into a surface).

Flattening by stretch drying 398

humidification (2.10)
humectación (es) umidificação (pt) ύγρανση (ελ)

Procedure consisting of the application of controlled

moisture on paper, through spraying, with brushes,
by contact with another moistened material, or in
humidification chambers, to make it more flexible,
especially if it is curled, dried and brittle.
See also: flattening; drying.

Note: usually, humidification is employed before flattening to correct

deformations, such as folds, cocklings and creases. It is also performed before
washings, to soften abrupt contact between dry paper and water.

400
inpainting (2.18)
reintegración cromática (es) reintegração cromática (pt) χρωματική
αποκατάσταση (ελ)

Procedure in which the surface of a recently filled area

of loss is colored, in order to match the new paper with
its surroundings.
Other denomination: retouching.

Note: Although they can be considered synonyms, inpainting and retouching

may be related to different intervention concepts, depending on the region
it is being used on.

402
insert (2.13.1)
injerto (es) enxerto (pt) συμπλήρωση με χαρτί (ελ)

Treatment procedure for support losses, which consists

of the addition of new paper in missing areas of an
object.
See also: filling of losses; wet pulp fill; leaf casting; dry pulp fill.

Note: The new material is cut in the exact shape of the missing area - or as
close as possible - pasted and juxtaposed with a millimetric overlap onto
the original support. A satisfactory result depends on the use of an insert
paper similar to the original regarding weight, color and fiber orientation.

404
 iron gall ink corrosion
stabilization (2.16)
estabilización de tinta ferrogálica (es)
estabilização da corrosão da tinta ferrogálica (pt)
αντιμετώπιση της διάβρωσης της μεταλλογαλλικής μελάνης (ελ)

Chemical treatment carried out to stop or minimize

ink degradation.

Iron (II) test applied after calcium phytate treatment.

406
leaf casting (2.13.3)
reintegración mecánica con pulpa (es) reintegração mecânica (pt)
μηχανική συμπλήρωση (ελ)

Procedure for reestablishing areas of loss, carried

out on a leaf casting apparatus. It is based on the
papermaking principle in which fibers suspended in
water, when passing through a sheet placed over a
nylon screen, tend to deposit within missing areas.
See also: insert; wet pulp fill; dry pulp fill; filling of losses.

Note: leaf casting is useful for the reestablishment of large areas of loss
or in documents that have been heavily damaged by insects, which are
impossible to be reestablished using manual reintegration techniques.
Although operating the leaf casting apparatus is simple, the procedure is
complex and depends, for example, on exact calculations of areas of loss
and the amount of fibers that will be used in order to avoid overlap or failure
in missing areas.

408
lining (2.12)
laminado (es) laminação (pt) φοδράρισμα (ελ)

Consolidation procedure carried out on paper artifacts

in which a thin transparent reinforcement layer is
adhered to one or two surfaces of an object.
Other denomination: lamination; backing.

Note: Traditionally, many reinforcement materials and different types of

adhesives have been used, which, over time, have presented issues. Currently,
lining is carried out using Japanese tissue paper and reversible adhesives. It
can also be carried out with Japanese tissue impregnated with hot melt or
solvent reactive adhesives, which are activated by a hot spatula or hot table
or a suitable solvent. Because this is an invasive treatment, lining should
only be carried out on objects whose extreme fragility impairs handling
and consultation.

410
media consolidation (2.15)
consolidación (es) consolidação de mídia (pt)
στερέωση μελανιών ή χρωμάτων (ελ)

Procedure that aims to substitute or regenerate

degraded media binder, to assure internal cohesion
and support adhesion.
See also: fixing.

412
mending (2.14)
refuerzo (es) remendo (pt) αποκατάσταση μηχανικών φθορών (ελ)

Procedure of uniting or reinforcing torn or cut areas

with the aid of adhesives and thin japanese tissue
paper.

414
neutralization (2.6.1)
neutralización (es) neutralização (pt) εξουδετέρωση (ελ)

Application of an alkaline compound which neutralizes

acidity in paper through an acid-base reaction.
See also: deacidification; alkalization; alkaline reserve.

416
resizing (2.7)
reencolado (es) reencolagem (pt)
επανεμποτισμός του χαρτιού με κόλλα (ελ)

Procedure carried out to replace paper sizing lost

during washing, with the application of a very diluted
adhesive, employing spray, brushes, or by immersion
during the last wash.

418
stain removal (2.3)
remoción de mancha (es) remoção de mancha (pt)
αφαίρεση λεκέδων (ελ)

Procedure carried out to remove stains through the

local application of various solvents such as water,
alcohol, and others or through bleaching.
See also: bleaching.

Note 1: This is a treatment that must be carefully assessed since it may cause
unwanted side-effects similar to those of washing.

Note 2: The term stain removal is the most common term among professionals;
however, it should be better evaluated, since the treatments rarely remove
stains from documents completely. The term stain reduction would be more
suited to the objectives and results of the conservation treatments of paper-
based artifacts.

420
surface cleaning (2.1.1)
limpieza mecánica (es) limpeza mecânica (pt)
επιφανειακός καθαρισμός (ελ)

Procedure carried out without any source of moisture

in order to remove the dirt accumulated or embedded
in a paper object that can compromise its conservation
or original integrity.
See also: cleaning.

Note: Soft brushes, scalpels, erasers and ground eraser crumbs and vacuum
cleaner are all used to carry out surface cleaning. It is a delicate procedure
which demands careful assessment of the constituent materials of the object
and domain of the applied techniques.

422
washing (2.5)
lavado (es) banho (pt) πλύσιμο (ελ)

Cleaning treatment in which paper sheets are

immersed or saturated with water, to dissolve and
remove dirt and soluble products of paper degradation.
Note: There are various washing techniques and the decision about which
method should be applied depends on the characteristics and condition
of the paper-based artifact. Because it is an irreversible and risky treatment,
washing procedures should be carefully evaluated and preceded by tests to
identify the absorption capacity and resistance of paper and media. Washing
increases the whiteness and the chemical stability of paper, since washing
in hard water results in partial deacidification. The disadvantages are the
possibility of solubilization of beneficial substances present in the paper, such
as calcium and magnesium, the impact on the microstructure of paper, the
risk of tears and solubilization of elements such as paints and inks and the
changes in the dimension and texture of the sheet. It is a common belief
among conservators that washing increases the flexibility and strength of
aged paper, but there are recent studies suggesting that in many cases the
opposite can happen.

424
wet pulp fill (2.13.2)
injerto con pulpa (es) reenfibragem manual (pt)
συμπλήρωση με χαρτοπολτό (ελ)

Procedure for treatment of missing areas with the

addition of paper pulp in water suspension.
See also: filing of losses; dry pulp fill; leaf casting; insert.

426
 Number in the
English Portuguese Spanish Greek
domain tree

Alphabetical Index
αντιμετώπιση της
iron gall ink estabilização da
estabilización de διάβρωσης της
2.16 corrosion corrosão da tinta
tinta ferrogálica μεταλλογαλλικής
stabilization ferrogálica
μελάνης
reintegração
Number in the mecânica / reintegración μηχανική
English Portuguese Spanish Greek 2.13.3 leaf casting
domain tree reenfibragem mecánica con pulpa συμπλήρωση
αφαίρεση (Sin.)
remoção de remoción de
2.2 adhesive removal αυτοκόλλητων – lining /
adesivo adhesivo laminação /
κόλλας 2.12 lamination (Syn.) / laminado φοδράρισμα
velatura (Sin.)
2.6.2.1 alkaline reserve reserva alcalina reserva alcalina αλκαλικό απόθεμα backing (Syn.)
2.6.2 alkalization alcalinização alcalinización αλκαλοποίηση media consolidação de στερέωση μελανιών ή
2.15 consolidación
consolidation mídia χρωμάτων
remoção de remoción de αφαίρεση
2.4 backing removal αποκατάσταση
suporte aderido soporte adherido υποστηρίγματος
2.14 mending remendo refuerzo μηχανικών φθορών /
2.8 bleaching clareamento blanqueo λεύκανση επιδιόρθωση
2.1 cleaning limpeza limpieza καθαρισμός 2.6.1 neutralization neutralização neutralización εξουδετέρωση
2.6 deacidification desacidificação desacidificación αποξίνιση επανεμποτισμός του
συμπλήρωση με ξηρό χαρτιού με κόλλα
2.13.4 dry pulp fill obturação resane 2.7 resizing reencolagem reencolado
χαρτοπολτό / κολλάρισμα /
υδροφοβίωση
2.9 drying secagem secado στέγνωμα / ξήρανση
remoção de
συμπλήρωση / remoción de
reintegração / mancha /
αποκατάσταση mancha / reducción
2.13 filling of losses reconstituição reintegración redução de
απωλειών 2.3 stain removal de mancha (Sin.) / αφαίρεση λεκέδων
(Sin.) mancha (Sin.) /
υποστρώματος atenuación de
atenuação de
mancha (Sin.)
στερέωση / mancha (Sin.)
2.17 fixing fixação de mídia fijado
φιξάρισμα επιφανειακός
surface cleaning limpeza
devolución 2.1.1 limpieza mecánica καθαρισμός / ξηρός
2.11 flattening planificação επιπεδοποίηση dry cleaning (Syn.) mecânica
de plano καθαρισμός
2.10 humidification umidificação humectación ύγρανση banho / banho
de limpeza (Sin.)
χρωματική 2.5 washing lavado πλύσιμο
inpainting / reintegração reintegración / banho aquoso
2.18 αποκατάσταση / (Sin.)
retouching (Syn.) cromática cromática
ρετουσάρισμα
συμπλήρωση reenfibragem συμπλήρωση με
2.13.1 insert enxerto injerto 2.13.2 wet pulp fill injerto con pulpa
με χαρτί manual χαρτοπολτό

427
Terminological and OXFORD UNIVERSITY PRESS. [s.l.]; Lexico.com, 2021. <https://www.
lexico.com/> accessed 24 February 2021..

lexicographic bibliography PEARSON, J. Como ter acesso a elementos definitórios nos textos
especializados. Cadernos de Tradução, 17, out-dez. 51-66. 2004.
THESAURUS.COM. [s.l.]: Dictionary.com LLC, 2020. <https://www.
BARROS, L. A. Curso Básico de Terminologia. São Paulo: Editora da thesaurus.com/> accessed 16 December 2020.
Universidade de São Paulo, 2004.
CABRÉ, M. T. La terminología: teoría, metodología, aplicaciones.
Barcelona: Editorial Empúries, 1993.
________ La Terminología: representación y comunicación: elementos
para una teoría de base comunicativa y otros artículos. Girona:
Documenta Universitaria, 2005.
DICTIONARY.COM. [s.l.]: Dictionary.com LLC, 2020. <https://www.
dictionary.com/> accessed 16 December 2020.
DOE, Erik Van Der. Archives Damage Atlas. Haia: Metamorfoze, 2010.
FAULSTICH, E. A socioterminologia na comunicação científica e
técnica. Ciência e Cultura, 58 (2): 27-3. 2006.
FERREIRA, A. B. H. Novo Aurélio século XXI: o dicionário da língua
portuguesa. 3.ed. rev. amp. Rio de Janeiro: Nova Fronteira, 1999.
GAUDIN, F. Socioterminologia: um itinerário bem-sucedido. As
Ciências do Léxico: lexicologia, lexicografia, terminologia, 7: 293-
309. 2014.
HOUAISS, A.; VILLAR, M. S. Dicionário Houaiss da Língua Portuguesa.
Rio de Janeiro: Objetiva, 2004.
KRIEGER, M. G.; FINATTO, M. J. B. Introdução à Terminologia: teoria
e prática. São Paulo: Contexto, 2004.

429 430
Terminological bibliography
of paper conservation
AIC Wiki. Lexicom Terms. <http://www.conservation-wiki.com/wiki/
Lexicon_Terms>. 2016. Accessed 24 February 2021.
BOJANOSKI, S. F. Terminologia em Conservação de bens culturais em
papel: produção de um glossário para profissionais em formação.
292p. Tese (Doutorado). Programa de Pós-Graduação em Memória
Social e Patrimônio Cultural. Universidade Federal de Pelotas.
Instituto de Ciências Humanas. Pelotas, 2018.
BOOK and Paper Group Wiki. BPG Glossary of Terms. <http://www.
conservation-wiki.com/wiki/BPG_Glossary_of_Terms>. 2017.
Accessed 24 February 2021.
CALVO, A. Conservación y restauración: materiales, técnicas y
procedimientos de la A a la Z. Barcelona: Ediciones del Serbal, 1997.
CAMEO. Conservation & Art Materials Encyclopedia Online. <http://
cameo.mfa.org/wiki/Category:Materials_database>. 2016. Accessed
24 February 2021.
FARIA, M. I.; PERICÃO, M. G. Dicionário do Livro: da escrita ao livro
eletrônico. São Paulo: Editora da Universidade de São Paulo, 2008.
FARIA, M. I.; PERICÃO, M. G. Dicionário do Livro: da escrita ao livro
eletrônico. Coimbra: Edições Almedina, 2008.
GIANNINI, C.; ROANI, R. Diccionario de restauración y diagnóstico.
Editorial Nerea, 2008.
431
MUÑOZ VIÑAS, S.; PONS, J.O.; SARRIÓ, I.G. Dicionario Técnico Akal de
materiales de conservación y restauración. Madri: Ediciones Akal, 2014.
NORTHEAST DOCUMENT CONSERVATION CENTER. NEDCC, 2020.
Preservation 101: Preservation Basics for paper and media collections.
< https://www.nedcc.org/preservation101/welcome> accessed 16
December 2020.
ROBERTS, M. T.; ETHERINGTON, D. Bookbinding and the Conservation
of books: a Dictionary of Descriptive Terminology. <https://cool.
culturalheritage.org/don/don.html>. 2017. Accessed 24 February
2021.
SANDU, I. C. A.; SPIRIDON, P.; SANDU, I. Current studies and
approaches in the field of cultural heritage Conservation Science:
harmonizing the terminology in an interdisciplinary context. In:
International Journal of Conservation Science, v. 7, n. 3, Jul-set, 2016.
p. 591-606.
SOCIETY OF AMERICAN ARCHIVISTS. Dictionary of Archives
Terminology, 2005. < https://dictionary.archivists.org/index.html>
accessed 16 December 2020.
THE AUSTRALIAN Institute for the Conservation of Cultural Material.
Visual Glossary. <https://aiccm.org.au/conservation/visual-
glossary>. Accessed 24 February 2021.
THE FINE ARTS Conservancy. Glossary for Works on paper. <http://
www.art-conservation.org/?page_id=1189>. Accessed 24 February
2021.
ΖΕΡΒΟΣ, Σ. Συντήρηση και Διατήρηση Χαρτιού, Βιβλίων και
Αρχειακού Υλικού. Αθήνα: Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών
Βιβλιοθηκών, 2015.
432
Image Credits
Adriana Gómez Llorente - Paper conservator - Mexico: 1.8 / 1.18
Alice Almada Campos - Photographer - Brazil: 2.6 / 2.6.1 / 2.7 / 2.12
/ 2.13.2 / 2.15
Ana Cristina Torres - Paper conservator - Brazil: 1.1 / 1.9 / 1.13 / 1.22 / 1.23
Bruna Cristina Gentil dos Santos - Paper conservator - Brazil: 2.13.3
Hanna Fedra - Paper conservator - Brazil: 2.6.2 / 2.6.2.1
Luis Crespo Arcá - Paper conservator – National Library - Spain :
1.19 / 2.8 / 2.1 / 2.11 / 2.13
Márcia Almada - Paper conservator - Brazil: 1.1 / 1.2 / 1.3 / 1.4 / 1.7 /
1.11.4 / 1.12 / 1.14 / 1.16 / 1.17 /1.20 / 1.21 / 1.25 / 1.26 / 2.3 / 2.13.4 / 2.18
Patrícia Lavall - Paper conservator - Brazil: 2.4
Silvana Bojanoski - Paper conservator - Brazil: 1.6 / 1.15 / 1.24 / 1.27
/ 2.1 / 2.1.1 / 2.2 / 2.5 / 2.9 / 2.14 / 2.16 / 2.17
Spiros Zervos - Paper conservator - Greece: 1. 5 / 1.11 / 1. 11.1 / 1.11.2
/ 1.11.3 / 2.13.1

434
Authors
Márcia Almada (Belo Horizonte, Brazil) – Has a Ph.D.
in History from Federal University of Minas Gerais
(UFMG) and a Diploma in Paper Conservation from the
International Centre for the Study of the Preservation
and Restoration of Cultural Property / ICCROM. She is
a professor in the course of Conservation-Restoration
of Cultural Property in the School of Fine Arts, UFMG
and the Graduate Studies programs in Arts and
History in the same university. Her research involves
the problematic in the use of material signs in graphic
documents as a source of historical information.
Silvana Bojanoski (Pelotas, Brazil) – Has a Ph.D. in
Social Memory and Cultural Heritage from Federal
University of Pelotas (UFPel) and a Diploma in Paper
Conservation from Federal University of Paraná
(UFPR). She is a professor of Conservation and
Restoration of Cultural Property in the Institute of
Human Sciences, UFPel. Her research is concerned
with terminology with a linguistic bias about cultural
heritage, with a focus on the concepts and practices of
the Conservation and Restoration of Cultural Goods.   making in the conservation of graphic documents.
435
Collaborators
Spiros Zervos (Athens, Greece) – Has a Ph.D. in Material
Sciences specialized on Paper Conservation from the
Department of Chemical Engineering Department
of the National Technical University of Athens,
and has been trained in Paper Conservation at the
Centro del bel Libro, in Ascona, Switzerland. He is a
professor in the Department of Archival, Library &
Information Studies, University of West Attica, where
he lectures on the conservation and preservation
of archival materials and books. His research has
focused on the ageing of paper and cellulose and
paper conservation.
Ana Cristina Torres Campos (Belo Horizonte, Brazil)
- Has a Degree in History and the Conservation-
Restoration of Cultural Property from Federal
University of Minas Gerais (UFMG), with a focus on
paper conservation and preventive conservation.
Currently works with conservation-restoration of
graphic works in private collections. Her research
interest is the attribution of values and decision
436
Adriana Goméz Llorente (Mexico City, Mexico) – Has a Gustavo Lozado San Juan (Mexico City, Mexico) – Has a
Licentiate in the Restoration of Moveable Goods and Licentiate in the Restoration of Moveable Goods from
a Masters in Museology from the “Manuel de Castillo the “Manuel de Castillo Negrete” National School of
Negrete” National School of Conservation, Restoration, Conservation, Restoration, and Museography (ENCRYM)
and Museography (ENCRYM) and also in Library and and a Diploma in Photographic Conservation from the
Documentary Heritage from University Carlos III of George Eastman Museum and the Image Permanence
Madrid and the National Library of Spain. She is a Institute (IPI). He is the conservator responsible for
conservator at the National Library of Mexico / Institute documentary, photographic, and bibliographic
of Bibliographic Research of National Autonomous archives in the Institute of Aesthetic Research, National
University of Mexico (UNAM), where she is the Head of Autonomous University of Mexico (UNAM) and a
the Department of Conservation and Restoration. She professor of the licentiate in Archive Administration
is a professor in the College of Library Science in the and Documentary Management of the Faculty of
Faculty of Philosophy and Letters, UNAM. Her interests Philosophy and Letters in the same university. His main
are related to conservation management in libraries interests are centered on the application of methods of
and the book restoration. analysis and digitization for the conservation and the
study and diffusion of historical documentary archives.
Sandra Peña Haro (Mexico City, Mexico) – Has a
Licentiate in the Restoration of Moveable Goods from
the “Manuel de Castillo Negrete” National School of
Conservation, Restoration, and Museography (ENCRYM)
and a Doctorate in Creation and Theories of Culture
from University of the Americas in Cholula, Puebla.
She is a restorer at the Institute of Research about the
University and Education (IISUE) / National Archive /
National Autonomous University of Mexico (UNAM) and
a professor in the Master’s course in the Conservation
of Documentary Archives of ENCRYM. Her interests
are related to the processing and conservation of
photographic material in archives.
437 438
Εικονογραφημένο γλωσσάρι
συντήρησης χαρτιού:
φθορές και επεμβάσεις
Περιεχόμενα
Παρουσιαση.........444

Φθορές
Δενδροδιάγραμμα.........449
Γλωσσάρι φθορών.........449
Αλφαβητικό ευρετήριο.........513
Επεμβάσεις συντήρησης
Δενδροδιάγραμμα.........517
Γλωσσάρι επεμβάσεων συντήρησης.........517
Αλφαβητικό ευρετήριο.........571
Βιβλιογραφία ορολογίας και λεξικολογικών αναφορών...573
Βιβλιογραφία ορολογίας συντήρησης χαρτιού.........575
Συνεισφορά εικόνων.........578
Συγγραφείς.........579
Συνεργάτες.........580
Παρουσιαση

Η δημιουργία εξειδικευμένων γλωσσαρίων και λεξικών

αποτελεί ένα θεμελιώδες στάδιο για την παγίωση και ενοποίηση
της γνώσης σε μια γνωστική περιοχή, αφού οι όροι συνδέονται με
έννοιες, για τις οποίες απαιτείται σκέψη, αξιολόγηση και κάποιες
φορές επανεξέταση του λεξιλογίου που χρησιμοποιείται από τους
επαγγελματίες ενός εξειδικευμένου τομέα. Η παραγωγή ενός
πολύγλωσσου γλωσσαρίου με ταυτόσημους όρους σε διαφορετικές
γλώσσες αποτελεί μεγάλη πρόκληση, αλλά αποκτά μια ειδική
διάσταση αναδεικνύοντας τις προσεγγίσεις ή / και τις εννοιολογικές
παραλλαγές που υπάρχουν σε διαφορετικές χώρες. Αναγνωρίζουμε
ότι ο ακριβής προσδιορισμός των φυσικοχημικών φαινομένων που
σχετίζονται με τη φθορά είναι απαραίτητος για την τεχνική και την
επιστημονική επικοινωνία. Παρομοίως, η παρουσίαση των πιο κοινών
επεμβάσεων που χρησιμοποιούνται από συντηρητές χαρτιού, με
σαφείς και αντικειμενικούς ορισμούς, διευκολύνει την επικοινωνία
μεταξύ επαγγελματιών.
Το Εικονογραφημένο Γλωσσάριο Συντήρησης Χαρτιού: Φθορές
και επεμβάσεις συντήρησης - Αγγλικά, Πορτογαλικά, Ισπανικά,
Ελληνικά παρουσιάζει ταυτόσημους όρους και ορισμούς σε τέσσερις
γλώσσες, που αφορούν δισδιάστατα αντικείμενα σε χαρτί, όπως
έργα τέχνης, χειρόγραφα και χαρακτικά.

444
 Το γλωσσάρι αυτό στηρίχτηκε στη διδακτορική διατριβή
Terminologia em Conservação de bens culturais em papel: produção
de um glossário para profissionais em formação, που παρουσιάστηκε
το 2018 από την Silvana Bojanoski. Στην έρευνα αυτή, εφαρμόστηκαν
οι αρχές της Ορολογίας με γλωσσική κλίση για τη δημιουργία
ενός γλωσσαρίου που απευθύνεται σε προπτυχιακούς φοιτητές
Συντήρησης στη Βραζιλία. Δεδομένου ότι η έκδοση ενός νέου
εικονογραφημένου γλωσσαρίου έχει ως στόχο επαγγελματίες με
διαφορετικούς προσανατολισμούς και υπόβαθρα, αποφασίστηκε
να δοθεί προτεραιότητα σε όρους που αφορούν τις φθορές και τις
επεμβάσεις συντήρησης. Μετά από αναθεώρηση, συμπεριλήφθηκαν
σε αυτό και όροι που απουσίαζαν από το αρχικό κείμενο της έρευνας.
Λόγω του συγκεκριμένου του προσανατολισμού, αποφασίστηκε να
μην συμπεριληφθούν σε αυτό όροι που σχετίζονται με την προληπτική
συντήρηση. Αναγνωρίζουμε ότι είναι αδύνατο να συμπεριλάβουμε
όλους τους ειδικούς όρους σε ένα γνωστικό πεδίο που συνεχώς
αναπτύσσεται, γεγονός που δίνει στην έκδοση αυτή προοπτικές και
δυνατότητες μελλοντικής διεύρυνσης.
Οι μεταφράσεις στις άλλες γλώσσες ξεκινούν από την αρχική
γλώσσα του έργου, η οποία είναι τα Πορτογαλικά που μιλούνται
στη Βραζιλία, και προσπαθούν να σεβαστούν τις γλωσσικές και
πολιτιστικές ιδιαιτερότητες κάθε γλώσσας και περιοχής προέλευσης.
Η καθιέρωση ισοδυναμιών εξειδικευμένων όρων σε διαφορετικές
γλώσσες δεν είναι εύκολη υπόθεση, ακόμα και όταν πρόκειται για
την ίδια γνωστική περιοχή. Οι διαφορετικές εμπειρίες, περιβάλλοντα
και συστήματα επαγγελματικής εκπαίδευσης που χαρακτηρίζουν
κάθε χώρα ή περιοχή, αναπόφευκτα εμφανίζονται στην επιλογή των
445
όρων που χρησιμοποιούν οι επαγγελματίες. Στη δική μας οπτική,
οι διαφορές αυτές δεν αποτελούν πρόβλημα, αλλά αναγνωρίζονται
ως ένας σημαντικός παράγοντας δημιουργίας και διαρκούς
αναθεώρησης που συμβαίνουν εντός ενός εξειδικευμένου γνωστικού
πεδίου. Πρέπει να σημειωθεί ότι η κύρια πηγή που χρησιμοποιήθηκε
για την μετάφραση στα Αγγλικά ήταν η ορολογία που αναπτύχθηκε
από το American Institute for Conservation / Book and Paper Group,
της οποίας η συμβολή στο πεδίο της Συντήρησης ήταν σημαντική.
Πρέπει επίσης να αναγνωριστεί ότι, παρόλο που η μετάφραση
στα Ισπανικά στηρίχτηκε στο λεξιλόγιο που χρησιμοποιείται από
σχετικούς επαγγελματίες στο Μεξικό, οι όροι και η απόδοσή τους
μπορούν να ποικίλουν σε διάφορες ισπανόφωνες χώρες.
Για την αντιμετώπιση των προκλήσεων που παρουσιάζει η
δημιουργία ενός εικονογραφημένου πολύγλωσσου γλωσσαρίου, ήταν
απαραίτητη η συνδρομή μιας ομάδας πεπειραμένων επαγγελματιών
από το πεδίο της Συντήρησης Χαρτιού. Η αρχική ομάδα περιελάβανε
την καθηγήτρια Márcia Almada, από το Πανεπιστήμιο Universidade
Federal de Minas Gerais, και την καθηγήτρια Silvana Bojanoski, από
το Πανεπιστήμιο Universidade Federal de Pelotas. Η Αγγλική έκδοση
συντάχθηκε από την συντηρήτρια και ιστορικό Ana Cristina Torres
Campos (Belo Horizonte, Minas Gerais), με την υποστήριξη της
Márcia Almada. Η Ισπανική έκδοση αναπτύχθηκε από τους Adriana
Goméz Llorente, Gustavo Lozado San Juan, και Sandra Peña Haro,
συντηρητές που εργάζονται στο Πανεπιστήμιο Universidad Nacional
Autónoma de México. Η Ελληνική έκδοση συντάχθηκε από τον Σπύρο
Ζερβό, καθηγητή στο Τμήμα Αρχειονομίας, Βιβλιοθηκονομίας και
Συστημάτων Πληροφόρησης του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής,
446
ο οποίος επίσης συνεισέφερε σημαντικά στους ορισμούς των όρων
που σχετίζονται με την αποικοδόμηση της κυτταρίνης.
Η μορφή ηλεκτρονικού βιβλίου επιτρέπει την γραμμική
ανάγνωση ολόκληρου του γλωσσαρίου ή την προσπέλαση όρων
σε κάθε μία από τις τέσσερις γλώσσες, χρησιμοποιώντας τις
υπερσυνδέσεις που υποδεικνύονται με το δικό τους χρώμα. Επιπλέον,
όροι που αφορούν Φθορά ή Επέμβαση Συντήρησης μπορούν να
προσπελαστούν με τρεις τρόπους: από το δενδροδιάγραμμα,
δηλαδή το αριθμητικά ταξινομημένο ιεραρχικό διάγραμμα· από τις
καταχωρήσεις που παρουσιάζονται με αλφαβητική σειρά· και από τον
πίνακα ταυτόσημων όρων στις τέσσερις γλώσσες, που είναι και αυτός
ταξινομημένος αλφαβητικά. Το δενδροδιάγραμμα περιλαμβάνει και
μια αριθμητική αναπαράσταση των όρων, η οποία επιτρέπει την
άμεση συσχέτιση τους μεταξύ των τεσσάρων γλωσσών.
Στο σύστημα παραπομπών του Εικονογραφημένου Γλωσσαρίου,
οι σχέσεις μεταξύ των όρων υλοποιούνται με δύο πεδία: άλλες
ονομασίες και δείτε επίσης. Το πρώτο περιλαμβάνει τα συνώνυμα,
δηλαδή διαφορετικούς τρόπους έκφρασης του όρου που έχουν την
ίδια έννοια και σημασία, εκ των οποίων ο πιο συνηθισμένος είναι αυτός
που αποτελεί τον αρχικό όρο. Το δεύτερο πεδίο υποδεικνύει άλλους
σχετικούς όρους που περιλαμβάνονται στο Εικονογραφημένο Λεξικό,
οι οποίοι μπορούν να βοηθήσουν στην καλύτερη κατανόηση του
όρου. Όροι με έντονη γραφή δείχνουν ότι υπάρχει μια συγκεκριμένη
εγγραφή στο γλωσσάρι που ακολουθείται από ορισμό.
Σε πολλές καταχωρήσεις εμφανίζεται το πεδίο Σημειώσεις, το
οποίο περιλαμβάνει πληροφορίες που συμπληρώνουν ή εμβαθύνουν
τον ορισμό. Το πεδίο αυτό αξίζει ιδιαίτερης προσοχής, αφού μπορεί
447
να περιλαμβάνει σχόλια που αφορούν διαφορές ή εξειδικεύσεις της
σημασίας των όρων στα Αγγλικά, Ισπανικά και Ελληνικά σε σχέση
με τη γλώσσα του πρωτότυπου έργου, δηλαδή τα Βραζιλιάνικα
Πορτογαλικά.
Κάθε καταχώρηση συνοδεύεται από μια εικόνα που απεικονίζει
και συμπληρώνει τις πληροφορίες που αφορούν τον όρο. Η
εικονογράφηση του λεξικού κατέστη δυνατή μέσω της ευγενικής
προσφοράς εικόνων από διάφορους επαγγελματίες του χώρου, οι
οποίοι παρουσιάζονται στο τέλος του βιβλίου. Εκεί παρουσιάζεται
επίσης και ο κατάλογος των λεξικολογικών αναφορών που
χρησιμοποιήθηκαν ως πηγές.
Το αποτέλεσμα αυτής της συνεργασίας δεν θα μπορούσε
παρά να είναι ένα ηλεκτρονικό βιβλίο ανοικτής πρόσβασης, για
χρήση από τους επαγγελματίες, φοιτητές, ερευνητές και άλλους
ενδιαφερόμενους για το πεδίο της συντήρησης χαρτιού. Η επιλογή
της ηλεκτρονικής έκδοσης συνδέεται επίσης με τη διεύρυνση της
πρόσβασης και τη ρευστή αλληλεπίδραση μεταξύ των γλωσσών που
συνθέτουν το βιβλίο αυτό. Έχοντας επίγνωση ότι ένα γλωσσάρι είναι
ένα έργο υπό συνεχή εξέλιξη, αφού το λεξιλόγιο των επαγγελματιών
αντανακλά μεταβολές στην παραγωγή της εξειδικευμένης γνώσης,
αναμένεται ότι η έκδοση αυτή μπορεί να παρακινήσει νέες συζητήσεις
γύρω από την ορολογία του επαγγέλματος, που είναι θεμελιώδεις
για την εξέλιξη στον τομέα της Συντήρησης Χαρτιού. Πάντως, πέραν
των παραπάνω, ελπίζουμε ότι το γλωσσάρι αυτό θα αποτελέσει ένα
χρήσιμο εργαλείο επικοινωνίας μεταξύ ατόμων, πολιτισμών και λαών.
Silvana Bojanoski
Márcia Almada
448
1. Γλωσσάρι φθορών

1.1 εκτριβή 
1.13 μετανάστευση οξέων
1.2 κιτρίνισμα
1.14 μετανάστευση μελάνης
1.3 αμυχή / γρατσουνιά
1.15 ζάρωμα
1.4 βιολογική προσβολή
1.16 απώλεια μέσων γραφής ή ζωγραφικής
1.5 διάβρωση μεταλλογαλλικής μελάνης (μελάνια ή χρώματα)
1.6 κόψιμο / τομή 1.17 απώλεια υποστρώματος / κενό υποστρώματος
1.7 δυσχρωμία 1.18 τρύπα / διάτρηση
1.8 πτυχή / αναδίπλωση 1.19 κάψιμο
1.9 αλλαγή του χρώματος προς το πιο σκούρο 1.20 σχίσιμο
1.10 ξεθώριασμα μελάνης 1.21 υπόλειμμα κόλλας
1.11 λεκές 1.22 ρυτίδα
1.11.1 αλωπεκίαση 1.23 τρέξιμο / άπλωμα / διάχυση
1.11.2 νερολεκές (χρώματος ή μελανιού)
1.11.3 λεκές κόλλας 1.24 βρωμιά / επιφανειακή βρωμιά / ρύπος
1.11.4 λεκές σκουριάς 1.25 όξινο χαρτί
1.12 εύθρυπτα μέσα γραφής ή ζωγραφικής 1.26 εύθρυπτο χαρτί / ψαθυρό χαρτί
(μελάνια ή χρώματα) 1.27 τσάκιση
αλλαγή του χρώματος προς
το πιο σκούρο (1.9)
escurecimento (pt) darkening (en) oscurecimiento (es)

Βλάβη που χαρακτηρίζεται από την αλλαγή του χρώματος

του χαρτιού, συνήθως λόγω της συσσώρευσης βρωμιάς
ή χημικών μεταβολών λόγω γήρανσης (οξείδωσης και
όξινης υδρόλυσης).
Δείτε επίσης: δυσχρωμία; κιτρίνισμα; όξινο χαρτί

452
αλωπεκίαση (1.11.1)
foxing (pt) foxing (en) foxing (es)

Βλάβη που χαρακτηρίζεται από καφέ – κοκκινωπές

κηλίδες στην επιφάνεια του χαρτιού.
Δείτε επίσης: λεκές.

Σημείωση: Τα αίτια δημιουργίας της αλωπεκίασης δεν έχουν διευκρινιστεί

απόλυτα, αλλά σύμφωνα με τις υπάρχουσες μελέτες προτείνονται δύο, η
δράση των μικροοργανισμών σε περιβάλλοντα με αυξημένη υγρασία και η
οξειδωτική δράση των ιόντων μερικών μετάλλων, κυρίως του σιδήρου και
του χαλκού.

454
αμυχή (1.3)
arranhão (pt) scratch (en) rasguño (es)

Βλάβη που έχει σαν αποτέλεσμα την απόξεση της

επιφάνειας του αντικειμένου, η οποία συνήθως
συνοδεύεται από απώλεια αυθεντικού υλικού.
Άλλες ονομασίες: γρατσουνιά.

456
απώλεια μέσων γραφής ή ζωγραφικής
(μελάνια ή χρώματα) (1.16)
perda de mídia (pt) media loss (en) faltante de medio (es)

Βλάβη που χαρακτηρίζεται από την απώλεια μελανιών,

χρωμάτων ή άλλων υλικών που αποτελούν την γραφή ή την
εικόνα πάνω στο υπόστρωμα χαρτιού.

458
απώλεια υποστρώματος (1.17)
perda de suporte (pt) loss of support (en) faltante en el soporte (es)

Βλάβη που χαρακτηρίζεται από την απώλεια περιοχών

χαρτιού του υποστρώματος, που μπορεί να οφείλεται
σε απρόσεκτο χειρισμό, λανθασμένες πρακτικές
φύλαξης, δράση εντόμων και τρωκτικών ή και
επίδραση των μέσων γραφής ή ζωγραφικής.

460
βιολογική προσβολή (1.4)
ataque biológico (pt) biological attack (en) ataque biológico (es)

Β λ ά β η π ο υ πρ ο κα λ ε ί τα ι α π ό τ η δ ρ ά σ η
μικροοργανισμών, εντόμων, τρωκτικών και άλλων
οργανισμών με αποτέλεσμα λεκέδες, τρύπες, απώλεια
υλικού, επιφανειακή φθορά κ.λπ. σε αντικείμενα από
χαρτί.
Δείτε επίσης: τρύπα.

Σημείωση: Η παρατήρηση των χαρακτηριστικών της φθοράς μπορεί να

βοηθήσει στην αναγνώριση του βιολογικού παράγοντα και στη διαπίστωση
αν αυτός είναι ακόμα ενεργός. Η αναγνώριση του βιολογικού παράγοντα
που προκαλεί τη φθορά είναι σημαντική για τον καθορισμό των μέτρων
που πρέπει να ληφθούν για τη διαχείριση και προστασία των μολυσμένων
συλλογών.

462
βρωμιά (1.24)
sujidade (pt) dirt (en) suciedad (es)

Απόθεση ή ενσωμάτωση στην επιφάνεια του χαρτιού

υλικών όπως σκόνης, σωματιδίων ατμοσφαιρικής
ρύπανσης, περιττωμάτων εντόμων ή τρωκτικών,
ιδρώτα κ.λπ.
Άλλες ονομασίες: επιφανειακή βρωμιά; ρύπος.

Σημείωση: η βρωμιά θεωρείται βλαπτικός παράγοντας που πρέπει να

απομακρυνθεί με τις επεμβάσεις καθαρισμού.

464
διάβρωση μεταλλογαλλικής
μελάνης (1.5)
corrosão da tinta (pt) ink corrosion (en) corrosión de la tinta (es)

Βλάβη που προκαλείται στο χαρτί από την δράση της

μεταλλογαλλικής μελάνης, η οποία στα αρχικά στάδια
γίνεται αντιληπτή από την παρουσία σκούρας άλω
γύρω από τα γράμματα. Με την πάροδο του χρόνου
το χρώμα της μελάνης αλλάζει από μαύρο σε καφέ,
ενώ σε πιο προχωρημένο στάδιο γήρανσης η μελάνη
απλώνει και προκαλεί την ψαθυροποίηση και διάρρηξη
του χαρτιού πάνω και γύρω από τα γράμματα.

Δείτε επίσης: μετανάστευση μελάνης

466
δυσχρωμία (1.7)
descoloração (pt) discoloration (en) decoloración (es)

Βλάβη που έχει σαν αποτέλεσμα την αλλαγή του

χρώματος ή το ξεθώριασμα του χαρτιού ή/και των
μελανιών και των χρωστικών.
Δείτε επίσης: κιτρίνισμα; αλλαγή του χρώματος προς το πιο σκούρο.

Σημείωση: Η δυσχρωμία μπορεί να έχει πολλές αιτίες, όπως την έκθεση στο
φως, την επίδραση κάποιων χημικών ουσιών, τη δράση μυκήτων κ.ά.

468
εκτριβή (1.1)
abrasão (pt) abrasion (en) abrasión (es)

Βλάβη που προκαλείται λόγω τριβής μεταξύ υλικών ή

από τριβή με τραχύ ή αποξεστικό υλικό όπως η σκόνη,
που έχει ως αποτέλεσμα την φθορά της επιφανείας
του αντικειμένου καθώς και των μέσων γραφής και
ζωγραφικής.
Σημείωση: Συνήθως, η εκτριβή είναι αποτέλεσμα ακατάλληλου χειρισμού ή
έλλειψης σωστού καθαρισμού των αποθηκευτικών χώρων. Για παράδειγμα,
η σκόνη που συσσωρεύεται στις επιφάνειες λειτουργεί σαν γυαλόχαρτο κατά
των χειρισμό των βιβλίων.

470
εύθρυπτα μέσα γραφής ή
ζωγραφικής (μελάνια ή χρώματα)
(1.12)
mídia friável (pt) friable media (en) pérdida de cohesión (es)

Μέσα γραφής ή ζωγραφικής (μελάνια ή χρώματα) τα οποία

μπορούν εύκολα να θρυμματιστούν ή/και να ξεκολλήσουν
από το υπόστρωμα, μετατρεπόμενα σε σκόνη.

472
εύθρυπτο χαρτί (1.26)
suporte quebradiço (pt) brittle paper (en) soporte quebradizo (es)

Βλάβη που χαρακτηρίζεται από την ψαθυρότητα

(ευκολία θρυμματισμού) του χαρτιού, το οποίο μπορεί
να σπάει σε μικρά κομμάτια ή και να μετατρέπεται σε
σκόνη. Οφείλεται στην προχωρημένη όξινη υδρόλυση
της κυτταρίνης. Η έκθεση στο φως, οι υψηλές τιμές
της θερμοκρασίας, οι πολύ χαμηλές τιμές της σχετικής
υγρασίας και οι μεταβολές τους μπορούν να αυξήσουν
την ψαθυρότητα του χαρτιού.
Δείτε επίσης: όξινο χαρτί.

Άλλες ονομασίες: ψαθυρό χαρτί.

474
ζάρωμα (1.15)
ondulação (pt) cockling (en) deformación (es)

Τύπος μηχανικής παραμόρφωσης κατά την οποία

στην επίπεδη επιφάνεια του χαρτιού δημιουργούνται
κυματοειδείς παραμορφώσεις είτε σε μια μεγάλη
περιοχή είτε σε πολλές μικρότερες.
Σημείωση: γενικά, το ζάρωμα οφείλεται σε ανεπαρκείς πρακτικές φύλαξης και
μεταβολές των περιβαλλοντικών συνθηκών, ειδικά της σχετικής υγρασίας.

476
κάψιμο (1.19)
queimadura (pt) burn (en) quemadura (es)

Βλάβη η οποία προκαλείται από τη φωτιά, που αφήνει

το χαρτί που θα επιζήσει μαυρισμένο, εύθραυστο και
ψαθυρό.

478
κιτρίνισμα (1.2)
amarelecimento (pt) yellowing (en) amarillamiento (es)

Αλλαγή του χρώματος του χαρτιού λόγω οξείδωσης

από το οξυγόνο της ατμόσφαιρας, φωτοοξείδωσης
και υδρόλυσης κυρίως της λιγνίνης και λιγότερο της
κυτταρίνης.
Δείτε επίσης: δυσχρωμία; αλλαγή του χρώματος προς το πιο σκούρο.

Σημείωση: Παρόλο που συνήθως το κιτρίνισμα θεωρείται φθορά, μερικές

φορές μπορεί να θεωρηθεί σαν ένα χαρακτηριστικό της φυσικής γήρανσης
του χαρτιού και της ιστορίας του.

480
κόψιμο (1.6)
corte (pt) cut (en) corte (es)

Βλάβη που προκαλείται από εργαλείο κοπής με

αποτέλεσμα τον διαχωρισμό του χαρτιού με καθαρά
άκρα.
Άλλες ονομασίες: τομή.

Δείτε επίσης: σχίσιμο.

Σημείωση: Κατά την αξιολόγηση της κατάστασης ενός αντικειμένου, είναι

απαραίτητο να διαφοροποιούνται τα σχισίματα από τα κοψίματα (όταν οι
ίνες διαχωρίζονται από ένα κοφτερό εργαλείο όπως το ψαλίδι). Στα σχισίματα
που οι ίνες είναι εκτεθειμένες, είναι δυνατή η επανασύνδεση των δύο μερών
με την απλή χρήση κόλλας. Στα κοψίματα δεν υπάρχουν εκτεθειμένες ίνες οι
οποίες να μπορούν να επανασυνδεθούν, οπότε είναι απαραίτητη η ενίσχυση
της τομής, η οποία επιτυγχάνεται συνήθως με γιαπωνέζικο χαρτί ως συνδετικό
των δύο μερών.

482
λεκές (1.11)
mancha (pt) stain (en) mancha (es)

Βλάβη που χαρακτηρίζεται από την αλλαγή του αρχικού

χρώματος σε συγκεκριμένη περιοχή του αντικειμένου.
Δείτε επίσης: λεκές κόλλας; νερολεκές; αλωπεκίαση

Σημείωση: Ο όρος λεκές είναι γενικός, οπότε, κατά τη διάγνωση της

φθοράς είναι απαραίτητο να καθοριστεί το αίτιο δημιουργίας του, ώστε
να φαίνεται αν οφείλεται στη δράση μυκήτων, σε χημικά υποβαθμισμένη
κόλλα, σε σκουριασμένα αντικείμενα (σύρματα συρραπτικού, συνδετήρες),
σε περιττώματα εντόμων ή τρωκτικών, σε υπολείμματα μπογιάς, σε λάδι ή
γράσο, σε ανομοιόμορφη γήρανση κ.λπ.

484
λεκές κόλλας (1.11.3)
mancha de adesivo (pt) adhesive stain (en) mancha de adhesivo (es)

Βλάβη η οποία προκαλείται από την χημική υποβάθμιση

κόλλας ή αυτοκόλλητων ταινιών ή ετικετών, που με την
γήρανση τους παράγουν σκούρους λεκέδες που είναι
δύσκολο να καθαριστούν.
Δείτε επίσης: λεκές; υπόλειμμα κόλλας.

486
λεκές σκουριάς (1.11.4)
mancha de ferrugem (pt) rust stain (en) mancha de óxido (es)

Βλάβη που προκαλείται στο χαρτί από την επαφή

του με οξειδωμένα μεταλλικά αντικείμενα, όπως για
παράδειγμα, σύρματα συρραπτικού ή συνδετήρες
Δείτε επίσης: λεκές.

488
μετανάστευση μελάνης (1.14)
migração da tinta (pt) ink migration (en) transaminación (es)

Βλάβη που προκαλείται από την διάχυση της μελάνης

στο ίδιο φύλλο χαρτιού ή από μεταφορά της από ένα
φύλλο χαρτιού σε άλλο.
Δείτε επίσης: διάβρωση μεταλλογαλλικής μελάνης.

Σημείωση: η μετανάστευση της μελάνης είναι ένα από τα στάδια της

διάβρωσης της μεταλλογαλλικής μελάνης.

490
μετανάστευση οξέων (1.13)
migração da acidez (pt) acid migration (en) migración de acidez (es)

Βλάβη που προκαλείται από την άμεση επαφή ενός

αντικειμένου από χαρτί με ένα άλλο όξινο χαρτί ή
χαρτόνι (συχνά το υποστήριγμα του αντικειμένου), που
έχει ως αποτέλεσμα τη μεταφορά οξέων από το όξινο
χαρτί στο άλλο.
Δείτε επίσης: όξινο χαρτί.

492
νερολεκές (1.11.2)
mancha d’água (pt) water stain (en) mancha de frente de secado (es)

Βλάβη που προκαλείται από την επαφή του χαρτιού

με νερό, το οποίο διαχέει διαλυτές χρωστικές και
προϊόντα γήρανσης μέσω τριχοειδών φαινομένων,
προκαλεί οξείδωση της κυτταρίνης στο μέτωπο της
διάχυσης και δημιουργεί τελικά ένα σκούρο λεκέ που
περιβάλλεται από μια πιο σκούρα ακανόνιστη γραμμή.
Δείτε επίσης: λεκές.

494
ξεθώριασμα μελάνης (1.10)
esmaecimento da tinta (pt) fading ink (en)
desvanecimiento de tintas (es)

Βλάβη που προκαλείται από μεταβολές στα πιγμέντα ή

τις χρωστικές του μελανιού, που προκαλεί εξασθένηση
του χρώματος και ελάττωση της αναγνωσιμότητας του
κειμένου ή των εικόνων.

496
όξινο χαρτί (1.25)
suporte ácido (pt) acidic paper (en) soporte ácido (es)

Χαρτί το οποίο περιέχει όξινες χημικές ουσίες.

Δείτε επίσης: μετανάστευση οξέων; εύθρυπτο χαρτί; κιτρίνισμα; αλλαγή του
χρώματος προς το πιο σκούρο.

Σημείωση: η οξύτητα είναι ο κύριος παράγοντας χημικής αποικοδόμησης του

χαρτιού, ειδικά των βιομηχανικών χαρτιών που παράχθηκαν μεταξύ του 1850
και του 2000 (περίπου). Υπάρχουν αρκετές πηγές οξύτητας του χαρτιού με
κύρια το όξινο σύστημα υδροφοβίωσης (κολλάρισμα) που χρησιμοποιήθηκε
την παραπάνω περίοδο, αλλά και άλλες όπως η ατμοσφαιρική ρύπανση,
τα όξινα προϊόντα της οξείδωσης της κυτταρίνης και της λιγνίνης, η
μετανάστευση οξέων από διπλανά χαρτιά. Ο βασικός μηχανισμός χημικής
αποικοδόμησης των όξινων χαρτιών είναι η όξινη υδρόλυση, η οποία
επιταχύνεται με την αύξηση της θερμοκρασίας, της σχετικής υγρασίας και
την έκθεση στο φως.

498
πτυχή (1.8)
dobra (pt) fold (en) doblez (es)

Βλάβη που χαρακτηρίζεται από την παραμόρφωση της

επιφάνειας του χαρτιού μετά από δίπλωμα, συνήθως
λόγω ακατάλληλου χειρισμού ή αποθήκευσης, που
προκαλεί την διάσπαση ή την παραμόρφωση των
ινών της κυτταρίνης, δημιουργώντας έτσι μια περιοχή
χαμηλής αντοχής.
Άλλες ονομασίες: αναδίπλωση.

500
ρυτίδα (1.22)
ruga (pt) wrinkle (en) arruga (es)

Βλάβη η οποία χαρακτηρίζεται από την παραμόρφωση

μικρών περιοχών του χαρτιού με τον σχηματισμό
ρυτίδων, που συνήθως οφείλεται σε ακατάλληλο
χειρισμό ή φύλαξη.

502
σχίσιμο (1.20)
rasgo (pt) tear (en) rotura (es)

Βλάβη η οποία χαρακτηρίζεται από τη διάσχιση του

χαρτιού λόγω τάσης, που αφήνει εκτεθειμένες ίνες.
Δείτε επίσης: κόψιμο.

504
τρέξιμο (χρώματος ή μελανιού) (1.23)
sangramento (pt) bleeding (en) corrida (es)

Βλάβη που χαρακτηρίζεται από το άπλωμα του

χρώματος ή του μελανιού σε γειτονικές περιοχές του
υποστρώματος, η οποία έχει σαν αποτέλεσμα την
ελάττωσή της ευκρίνειας της εικόνας ή του κειμένου.
Άλλες ονομασίες: άπλωμα, διάχυση.

506
τρύπα (1.18)
perfuração (pt) puncture (en) galerías (es)

Βλάβη που έχει σαν αποτέλεσμα την απώλεια μικρής

κυκλικής περιοχής στο υπόστρωμα χαρτιού, συχνά
λόγω της δράσης εντόμων
Άλλες ονομασίες: διάτρηση.

Δείτε επίσης: βιολογική προσβολή.

Σημείωση: οι τρύπες είναι συχνά αποτέλεσμα της δράσης εντόμων, ειδικά

του Anobium punctatum (σαράκι), το οποίο μπορεί να ανοίξει τρύπες κατά
το πάχος του βιβλίου, δημιουργώντας μικρές σήραγγες.

508
τσάκιση (1.27)
vinco (pt) crease (en) fractura (es)

Μηχανική βλάβη που υφίσταται το χαρτί κατά

το δίπλωμά του, η οποία δημιουργεί μία γραμμή
μικροδιαρρήξεων των ινών κυτταρίνης. Η τσάκιση έχει
ως αποτέλεσμα μια περιοχή ελαττωμένης μηχανικής
αντοχής, η οποία μπορεί στο μέλλον να οδηγήσει σε
σχίσιμο του χαρτιού.

510
υπόλειμμα κόλλας (1.21)
resíduo de adesivo (pt) adhesive residue (en) residuo de adhesivo (es)

Υπολείμματα γερασμένης κόλλας αυτοκόλλητων

ταινιών, ετικετών ή άλλης κόλλας
Δείτε επίσης: λεκές κόλλας.

Σημείωση: Οι γηρασμένες αυτοκόλλητες ταινίες συναντώνται συχνά σε

αντικείμενα από χαρτί και συνήθως προκαλούν σημαντικές εντοπισμένες
βλάβες που δύσκολα μπορούν να αντιμετωπιστούν, όπως επίμονους λεκέδες,
κολλώδεις περιοχές, διείσδυση της κόλλας στο εσωτερικό του χαρτιού και
μετανάστευση σε γειτονικά χαρτιά.

512
 Αλφαβητικό ευρετήριο
Δενδροδιάγραμμα Ελληνικά Πορτογαλικά Αγγλικά Ισπανικά Δενδροδιάγραμμα Ελληνικά Πορτογαλικά Αγγλικά Ισπανικά
αλλαγή του εύθρυπτα
1.9 χρώματος προς το escurecimento darkening oscurecimiento μέσα γραφής
πιο σκούρο pérdida
1.12 ή ζωγραφικής mídia friável friable media
de cohesión
1.11.1 αλωπεκίαση foxing foxing foxing (μελάνια ή
χρώματα)
1.3 αμυχή / γρατσουνιά arranhão scratch rasguño εύθρυπτο χαρτί / suporte
1.26 brittle paper soporte quebradizo
απώλεια μέσων ψαθυρό χαρτί quebradiço
γραφής ή faltante de medio; deformación /
1.16 ζωγραφικής perda de mídia media loss faltante de elemento 1.15 ζάρωμα ondulação cockling
ondulación (Sin.)
(μελάνια ή sustentado (Sin.)
χρώματα) 1.19 κάψιμο queimadura burn quemadura
faltante en el 1.2 κιτρίνισμα amarelecimento yellowing amarillamiento
απώλεια loss of support / soporte / faltante
perda de suporte /
υποστρώματος / lacuna (Syn.) de elemento 1.6 κόψιμο / τομή corte cut corte
1.17 lacuna (Sin.) / área
κενό / missing área sustentante (Sin.) /
faltante (Sin.)
υποστρώματος (Syn.) pérdida de soporte 1.11 λεκές mancha stain mancha
(Sin.)
mancha de adesivo
βιολογική biological adhesive stain /
1.4 ataque biológico ataque biológico 1.11.3 λεκές κόλλας / mancha de cola mancha de adhesivo
προσβολή attack glue stain (Syn.)
(Sin.)
βρωμιά / dirt / surface mancha de
sujidade / sujidade suciedad / suciedad 1.11.4 λεκές σκουριάς rust stain mancha de óxido
1.24 επιφανειακή dirt (Syn.) / ferrugem
superficial (Sin.) superficial (Sin.)
βρωμιά / ρύπος grime (Syn.)
transaminación /
μετανάστευση migração
διάβρωση 1.14 ink migration migración de tinta
corrosão corrosión de μελάνης da tinta
1.5 μεταλλογαλλικής ink corrosion (Sin.)
da tinta la tinta
μελάνης μετανάστευση migração migración
1.13 acid migration
οξέων da acidez de acidez
1.7 δυσχρωμία descoloração discoloration decoloración
water stain / mancha de frente de
1.1 εκτριβή abrasão abrasion abrasión 1.11.2 νερολεκές mancha d’água
tideline (Syn.) secado

ξεθώριασμα esmaecimento desvanecimiento de

1.10 fading ink
μελάνης da tinta tintas
Δενδροδιάγραμμα Ελληνικά Πορτογαλικά Αγγλικά Ισπανικά

1.25 όξινο χαρτί suporte ácido acidic paper soporte ácido

πτυχή /
1.8 dobra fold doblez
αναδίπλωση
1.22 ρυτίδα ruga wrinkle arruga
rotura /
1.20 σχίσιμο rasgo tear
rasgadura (Sin.)
τρέξιμο / άπλωμα /
corrida /
1.23 διάχυση (χρώματος sangramento bleeding
sangrada (Sin.)
ή μελανιού)
galerías /
1.18 τρύπα / διάτρηση perfuração puncture
perforaciones (Sin.)
1.27 τσάκιση vinco crease fractura
resíduo adhesive residuo
1.21 υπόλειμμα κόλλας
de adesivo residue de adhesivo
2. Γλωσσάρι
επεμβάσεων
συντήρησης
2.10 ύγρανση
2.1 καθαρισμός 2.11 επιπεδοποίηση
2.1.1 επιφανειακός καθαρισμός / 2.12 φοδράρισμα
ξηρός καθαρισμός
2.13 συμπλήρωση / αποκατάσταση απωλειών
2.2 αφαίρεση αυτοκόλλητων – κόλλας υποστρώματος
2.3 αφαίρεση λεκέδων 2.13.1 συμπλήρωση με χαρτί
2.4 αφαίρεση υποστηρίγματος 2.13.2 συμπλήρωση με χαρτοπολτό
2.5 πλύσιμο 2.13.3 μηχανική συμπλήρωση
2.6 αποξίνιση 2.13.4 συμπλήρωση με ξηρό χαρτοπολτό
2.6.1 εξουδετέρωση 2.14 αποκατάσταση μηχανικών φθορών /
2.6.2 αλκαλοποίηση επιδιόρθωση
2.6.2.1 αλκαλικό απόθεμα 2.15 στερέωση μελανιών ή χρωμάτων
2.7 επανεμποτισμός του χαρτιού με κόλλα / 2.16 αντιμετώπιση της διάβρωσης της
κολλάρισμα / υδροφοβίωση μεταλλογαλλικής μελάνης
2.8 λεύκανση 2.17 στερέωση / φιξάρισμα
2.9 στέγνωμα / ξήρανση 2.18 χρωματική αποκατάσταση / ρετουσάρισμα
 αλκαλικό απόθεμα (2.6.2.1)
reserva alcalina (pt) alkaline reserve (en) reserva alcalina (es)

Αλκαλική χημική ουσία η οποία αποτίθεται μεταξύ των

ινών της κυτταρίνης του χαρτιού με την αποξίνιση, που
λειτουργεί ως ρυθμιστής οξύτητας και προστατεύει το
χαρτί από την όξινη υδρόλυση της κυτταρίνης.
Δείτε επίσης: αποξίνιση; αλκαλοποίηση; εξουδετέρωση.

Χαρτί κατεργασμένο με διασπορά νανοσωματιδίων υδροξειδίου του ασβεστίου

(εικόνα από μικροσκόπιο)
520
 αλκαλοποίηση (2.6.2)
alcalinização (pt) alkalization (en) alcalinización (es)

Εφαρμογή μιας αλκαλικής ουσίας που αυξάνει το pH

του χαρτιού, η οποία αποτίθεται ως αλκαλικό απόθεμα
μεταξύ των ινών και προστατεύει το χαρτί από την
όξινη υδρόλυση της κυτταρίνης.
Δείτε επίσης: αποξίνιση; εξουδετέρωση; αλκαλικό απόθεμα.

Χαρτί κατεργασμένο με διασπορά νανοσωματιδίων υδροξειδίου του ασβεστίου (εικόνα

από μικροσκόπιο) 522
 αντιμετώπιση της διάβρωσης της
μεταλλογαλλικής μελάνης (2.16)
estabilização da corrosão da tinta ferrogálica (pt)
iron gall ink corrosion stabilization (en)
estabilización de tinta ferrogálica (es)

Χημική κατεργασία που έχει στόχο το σταμάτημα ή

την ελαχιστοποίηση του φαινομένου της διάβρωσης
της μεταλλογαλλικής μελάνης.

Δοκιμή ανίχνευσης Fe(II) μετά από κατεργασία με φυτικό ασβέστιο.

524
αποκατάσταση μηχανικών
φθορών (2.14)
remendo (pt) mending (en) refuerzo (es)

Διαδικασία με την οποία επανασυνδέονται ή/και

ενισχύονται σχισίματα ή κοψίματα με την βοήθεια
κόλλας και λεπτού γιαπωνέζικου χαρτιού.
Άλλες ονομασίες: επιδιόρθωση.

526
αποξίνιση (2.6)
desacidificação (pt) deacidification (en) desacidificación (es)

Διαδικασία χημικής σ ταθεροποίησης που

πραγματοποιείται με την εφαρμογή αλκαλικών
χημικών ουσιών που εξουδετερώνουν την οξύτητα
του χαρτιού και ταυτόχρονα εναποθέτουν αλκαλικό
απόθεμα μεταξύ των ινών.
Δείτε επίσης: εξουδετέρωση; αλκαλοποίηση; αλκαλικό απόθεμα.

Σημείωση: Το αλκαλικό απόθεμα που παραμένει μεταξύ των ινών λειτουργεί

ως ρυθμιστής οξύτητας που προστατεύει το χαρτί από την όξινη υδρόλυση
της κυτταρίνης. Η αποξίνιση δεν αναστρέφει της χημική αποσύνθεση που
οφείλεται στην οξύτητα του χαρτιού. Συνιστάται να εφαρμόζεται μόνο σε
όξινα χαρτιά. Παρόλο που θεωρείται ευεργετική επέμβαση για το χαρτί,
η εφαρμογή της πρέπει να εκτιμηθεί προσεκτικά, αφού υπάρχει κίνδυνος
αλλαγής του χρώματος των μελανιών και των χρωστικών, καθώς και αλλαγή
του χρώματος χαρτιού με λιγνίνη προς το πιο σκούρο.

528
αφαίρεση αυτοκόλλητων –
κόλλας (2.2)
remoção de adesivo (pt) adhesive removal (en)
remoción de adhesivo (es)

Διαδικασία κατά την οποία αφαιρούνται υλικά που

έχουν κολληθεί σε έγγραφα και τα θέτουν σε κίνδυνο,
όπως σελοτέιπ και άλλες αυτοκόλλητες ταινίες,
αυτοκόλλητες ετικέτες, καθώς και γερασμένη κόλλα.

530
αφαίρεση λεκέδων (2.3)
remoção de mancha (pt) stain removal (en) remoción de mancha (es)

Διαδικασία κατά την οποία αφαιρούνται λεκέδες με

τοπική χρήση διαφόρων διαλυτών όπως το νερό, η
αλκοόλη κ.ά. ή με επέμβαση λεύκανσης.
Δείτε επίσης: λεύκανση.

Σημείωση 1: Η επέμβαση αυτή πρέπει να αξιολογείται προσεκτικά πριν την

εφαρμογή της, διότι μπορεί να έχει σοβαρές παρενέργειες, παρόμοιες με
αυτές του πλυσίματος.

Σημείωση 2: Ο όρος αφαίρεση λεκέδων είναι πολύ κοινός μεταξύ των

επαγγελματιών συντηρητών. Παρόλα αυτά, ο όρος εξασθένηση λεκέδων
θα ήταν πιο σωστός, αφού αφενός η απόλυτη αφαίρεση ενός λεκέ πολύ
σπάνια είναι εφικτή, αφετέρου γιατί συμβαδίζει καλύτερα με τους στόχους,
τις καλές πρακτικές και τις ηθικές αρχές της συντήρησης χαρτιού.

532
αφαίρεση υποστηρίγματος (2.4)
remoção de suporte aderido (pt) backing removal (en)
remoción de soporte adherido (es)

Διαδικασία κατά την οποία αφαιρείται ένα δευτερεύον

υποστήριγμα που είναι κολλημένο στο αντικείμενο, το
οποίο μπορεί να του προκαλεί βλάβη.

534
εξουδετέρωση (2.6.1)
neutralização (pt) neutralization (en) neutralización (es)

Εφαρμογή μιας αλκαλικής ουσίας που εξουδετερώνει

την οξύτητα του χαρτιού μέσω μιας χημικής αντίδρασης
οξέος – βάσης.
Δείτε επίσης: αποξίνιση; αλκαλοποίηση; αλκαλικό απόθεμα.

536
επανεμποτισμός του χαρτιού
με κόλλα (2.7)
reencolagem (pt) resizing (en) reencolado (es)

Διαδικασία η οποία έχει ως στόχο την αναπλήρωση της

κόλλας που χάθηκε κατά το πλύσιμο, που περιλαμβάνει
την εφαρμογή πολύ αραιής κόλλας με πινέλο, ψεκασμό
ή εμβάπτιση κατά το τελευταίο λουτρό πλυσίματος
του χαρτιού.
Άλλες ονομασίες: κολλάρισμα, υδροφοβίωση.

538
 επιπεδοποίηση (2.11)
planificação (pt) flattening (en) devolución de plano (es)

Διαδικασία που έχει σαν στόχο την εξάλειψη των

ρυτίδων, ζαρωμάτων και γενικά την παραμόρφωση
του χαρτιού, η οποία συνήθως ακολουθεί την ύγρανση.
Δείτε επίσης: ύγρανση; στέγνωμα.

Σημείωση: η επιπεδοποίηση μπορεί να πραγματοποιηθεί με χρήση πίεσης

(μεταξύ φύλλων μη υφασμένου πολυεστέρα [holytex], στυπόχαρτων,
επίπεδων πλακών, βαρών ή πρέσας κ.ά.) ή με τάση (δηλαδή χρησιμοποιώντας
τεχνικές που τεντώνουν το αντικείμενο, του οποίου οι άκρες πρέπει να είναι
πακτωμένες).

Επιπεδοποίηση με στέγνωμα υπό τάση 540

επιφανειακός καθαρισμός (2.1.1)
limpeza mecânica (pt) surface cleaning (en) limpieza mecánica (es)

Επέμβαση που πραγματοποιείται χωρίς τη

χρήση υγρασίας με στόχο την απομάκρυνση της
συσσωρευμένης ή ενσωματωμένης βρωμιάς που
μπορεί να θέσει σε κίνδυνο την διατήρηση και την
ακεραιότητα αντικειμένων από χαρτί.
Δείτε επίσης: καθαρισμός.

Σημείωση: Για τον επιφανειακό καθαρισμό μπορούν να χρησιμοποιηθούν

μαλακά πινέλα, νυστέρια, γόμες σβησίματος, τρίματα από γόμες σβησίματος
και ειδικές ηλεκτρικές σκούπες. Πρόκειται για λεπτή διαδικασία, που απαιτεί
προσεκτική αξιολόγηση των υλικών από τα οποία αποτελείται το αντικείμενο
και της τεχνικής που θα χρησιμοποιηθεί.

542
καθαρισμός (2.1)
limpeza (pt) cleaning (en) limpieza (es)

Επέμβαση που περιλαμβάνει την απομάκρυνση της

βρωμιάς και άλλων υλικών που μπορούν να θέσουν
σε κίνδυνο την διατήρηση και την ακεραιότητα
αντικειμένων από χαρτί. Μπορεί να έχει ως στόχο και
την αισθητική αναβάθμιση του αντικειμένου.
Δείτε επίσης: επιφανειακός καθαρισμός.

Σημείωση: Οι διάφοροι τύποι επεμβάσεων καθαρισμού περιλαμβάνουν εκτός

άλλων τις μεθόδους ξηρού καθαρισμού, όπως τη χρήση γόμας σβησίματος,
και τις υγρές μεθόδους καθαρισμού, όπως αυτές με χρήση λουτρού σε νερό
ή άλλους διαλύτες.

544
 λεύκανση (2.8)
clareamento (pt) bleaching (en) blanqueo (es)

Κατεργασία που εφαρμόζεται σε αντικείμενα από χαρτί

για την αφαίρεση ή την εξασθένηση λεκέδων ή/και
κιτρινίσματος που οφείλεται στην γήρανση ή τη δράση
μικροοργανισμών.
Δείτε επίσης: αφαίρεση λεκέδων.

Σημείωση: Η λεύκανση είναι μια αμφιλεγόμενη επέμβαση που συνήθως

εφαρμόζεται για λόγους αισθητικής, αλλά σε αρκετές περιπτώσεις έχει
σαν συνέπεια την χημική υποβάθμιση του χαρτιού. Υπάρχουν πολλές
χημικές ουσίες που παραδοσιακά χρησιμοποιούνται από τους συντηρητές
στις επεμβάσεις λεύκανσης, κάποιες από τις οποίες είναι ακατάλληλες ή
επικίνδυνες για χρήση σε ένα εργαστήριο συντήρησης. Υπάρχουν και
επεμβάσεις λεύκανσης που δεν χρησιμοποιούν χημικά λευκαντικά, όπως
για παράδειγμα η λεύκανση με ηλιακό ή τεχνητό φως.

Λεύκανση με χλωριούχο λευκαντικό. 546

μηχανική συμπλήρωση (2.13.3)
reintegração mecânica (pt) leaf casting (en)
reintegración mecánica con pulpa (es)

Διαδικασία που έχει ως στόχο την αποκατάσταση

των απωλειών χαρτιού του υποστρώματος, η οποία
εκτελείται με ειδική συσκευή (leaf casting machine).
Στηρίζεται στην αρχή της χαρτοποιίας κατά την οποία
ίνες κυτταρίνης σε υδατικό αιώρημα, όταν περνούν
δια μέσου των κενών του φύλλου χαρτιού που
στηρίζεται σε μια σχάρα, αποτίθενται στις περιοχές
που παρουσιάζουν απώλειες υποστρώματος
Δείτε επίσης: συμπλήρωση με χαρτί; συμπλήρωση με χαρτοπολτό;
συμπλήρωση με ξηρό χαρτοπολτό.

Σημείωση: Η τεχνική της μηχανικής συμπλήρωσης είναι πολύ αποτελεσματική

για την αποκατάσταση μεγάλων κενών ή σε περιπτώσεις που ένα έγγραφο
έχει υποστεί μεγάλης έκτασης φθορά από έντομα (πολλές μικρές τρύπες
και διαδρομές, που είναι πολύ χρονοβόρο και δύσκολο να συμπληρωθούν
χειρωνακτικά). Παρόλο που η λειτουργία της συσκευής μηχανικής
συμπλήρωσης είναι απλή, η εφαρμογή της μεθόδου είναι πολύπλοκη και
απαιτεί σχετική εμπειρία, αφού μεταξύ άλλων περιλαμβάνει τον ακριβή
υπολογισμό του εμβαδού των απωλειών χαρτιού και την μετατροπή του
σε ποσότητα χαρτοπολτού που θα χρησιμοποιηθεί, ώστε να επιτευχθεί
το επιθυμητό πάχος, να αποφευχθεί επικάλυψη του πρωτότυπου και
αποκόλληση των συμπληρώσεων.

548
πλύσιμο (2.5)
banho (pt) washing (en) lavado (es)

Επέμβαση καθαρισμού κατά την οποία φύλλα χαρτιού

βυθίζονται σε ή διαβρέχονται με νερό, ώστε να
διαλυθούν και να απομακρυνθούν βρωμιά και διαλυτά
προϊόντα της γήρανσης του χαρτιού.
Σημείωση: Υπάρχουν διάφορες τεχνικές πλυσίματος και η απόφαση για το
ποια από όλες θα πρέπει να εφαρμοστεί εξαρτάται από τα χαρακτηριστικά
και την κατάσταση του αντικειμένου. Δεδομένου ότι πρόκειται για μια μη
αντιστρεπτή και επικίνδυνη για το αντικείμενο διαδικασία, επεμβάσεις
που περιλαμβάνουν πλύσιμο πρέπει να αξιολογούνται προσεκτικά και να
προηγούνται αυτών δοκιμές για την εκτίμηση της απορροφητικότητας και
της αντοχής του χαρτιού και των διαφόρων μελανιών και χρωμάτων. Το
πλύσιμο έχει σαν αποτέλεσμα την αύξηση της λευκότητας και της χημικής
σταθερότητας του χαρτιού, αφού πλύσιμο με σκληρό νερό προκαλεί και
μερική αποξίνιση. Τα μειονεκτήματα του περιλαμβάνουν την πιθανότητα
διαλυτοποίησης ωφέλιμων ουσιών που υπάρχουν στο χαρτί, όπως των
αλάτων του ασβεστίου και του μαγνησίου, την επίδραση στη μικροδομή
του χαρτιού, τον κίνδυνο διαλυτοποίησης ή απλώματος χρωμάτων και
μελανιών, τις αλλαγές στις διαστάσεις και την υφή του χαρτιού, καθώς και
πιθανές μηχανικές βλάβες όπως σχισίματα κ.λπ. Επικρατεί η άποψη ότι το
πλύσιμο αυξάνει την ελαστικότητα και την αντοχή του γηρασμένου χαρτιού,
αλλά υπάρχουν έρευνες που υποδεικνύουν ότι σε πολλές περιπτώσεις μπορεί
να συμβαίνει και το αντίθετο.

550
στέγνωμα (2.9)
secagem (pt) drying (en) secado (es)

Τελικό βήμα που εκτελείται μετά τις υδατικές

επεμβάσεις (πλύσιμο, αποξίνιση) ή την ύγρανση ώστε
να αφαιρεθεί η επιπλέον υγρασία από το χαρτί.
Δείτε επίσης: επιπεδοποίηση; ύγρανση.

Άλλες ονομασίες: ξήρανση.

Σημείωση: Το στέγνωμα πρέπει να γίνεται αργά και σταδιακά, ώστε να μην

προκληθούν παραμορφώσεις και άλλες φθορές του χαρτιού. Συνήθως
χρησιμοποιείται η διαδικασία με πίεση που περιγράφεται στην επιπεδοποίηση,
αλλά μπορεί να πραγματοποιηθεί και ανάμεσα σε στυπόχαρτα ή χωρίς αυτά,
σε ειδικά κατασκευασμένους στεγνωτήρες.

552
στερέωση (2.17)
fixação de mídia (pt) fixing (en) fijado (es)

Επέμβαση που έχει ως στόχο την προστασία διαλυτών

μελανιών ή χρωμάτων κατά τη διάρκεια υδατικών
επεμβάσεων ή την σταθεροποίηση και την αύξηση
της αντοχής στον χρόνο εύθρυπτων χρωματικών
στρωμάτων. Η επέμβαση αυτή μπορεί να έχει
προσωρινό ή μόνιμο χαρακτήρα.
Δείτε επίσης: στερέωση μελανιών ή χρωμάτων.

Άλλες ονομασίες: φιξάρισμα.

554
στερέωση μελανιών ή χρωμάτων (2.15)
consolidação de mídia (pt) media consolidation (en) consolidación (es)

Διαδικασία που έχει ως σκοπό την αντικατάσταση ή

την αναγέννηση της υποβαθμισμένης λόγω γήρανσης
συνδετικής ουσίας μελανιών ή χρωμάτων, εξασφαλίζοντας
έτσι συνοχή στο χρωματικό στρώμα και προσκόλληση στο
υπόστρωμα.
Δείτε επίσης: στερέωση.

556
συμπλήρωση (2.13)
reintegração (pt) filling of losses (en) reintegración (es)

Επέμβαση συντήρησης με στόχο την αποκατάσταση

απωλειών χαρτιού σε ένα αντικείμενο από χαρτί.
Στη συντήρηση χαρτιού, η συμπλήρωση μπορεί να
πραγματοποιηθεί είτε χειρωνακτικά είτε με την βοήθεια
ειδικής συσκευής (μηχανική συμπλήρωση με leaf
casting machine) και περιλαμβάνει την προσθήκη νέου
χαρτιού ή χαρτοπολτού στις περιοχές των απωλειών.
Δείτε επίσης: συμπλήρωση με ξηρό χαρτοπολτό; μηχανική συμπλήρωση;
συμπλήρωση με υγρό χαρτοπολτό; συμπλήρωση με χαρτί.

Άλλες ονομασίες: αποκατάσταση απωλειών υποστρώματος.

558
συμπλήρωση με ξηρό
χαρτοπολτό (2.13.4)
obturação (pt) dry pulp fill (en) resane (es)

Επέμβαση συντήρησης κατά την οποία χρησιμοποιείται

ξηρός χαρτοπολτός για τη συμπλήρωση μικρών
απωλειών υποστρώματος (μικρών κενών στο χαρτί
του αντικειμένου).
Δείτε επίσης: συμπλήρωση με χαρτοπολτό; συμπλήρωση με χαρτί; μηχανική
συμπλήρωση.

560
συμπλήρωση με χαρτί (2.13.1)
enxerto (pt) insert (en) injerto (es)

Επέμβαση αποκατάστασης απωλειών υποστρώματος,

που περιλαμβάνει την προσθήκη νέου χαρτιού στις
περιοχές ενός αντικειμένου που λείπει χαρτί.
Δείτε επίσης: συμπλήρωση με χαρτοπολτό, μηχανική συμπλήρωση,
συμπλήρωση με ξηρό χαρτοπολτό.

Σημείωση: Το νέο χαρτί κόβεται στο ακριβές σχήμα των περιοχών που λείπει
χαρτί και τοποθετείται και κολλιέται στο πρωτότυπο υπόστρωμα με ελάχιστη
επικάλυψη στην περίμετρό του. Για ένα ικανοποιητικό αποτέλεσμα πρέπει το
νέο χαρτί να είναι παρόμοιο με το χαρτί του πρωτοτύπου όσον αφορά το
βάρος, το χρώμα και την κατεύθυνση των ινών.

562
συμπλήρωση με χαρτοπολτό (2.13.2)
reenfibragem manual (pt) wet pulp fill (en) injerto con pulpa (es)

Διαδικασία συντήρησης με στόχο τη συμπλήρωση

κενών του υποστρώματος χαρτιού, η οποία
πραγματοποιείται με την εφαρμογή υδατικού
αιωρήματος χαρτοπολτού.
Δείτε επίσης: μηχανική συμπλήρωση; συμπλήρωση με ξηρό χαρτοπολτό;
συμπλήρωση με χαρτί.

564
ύγρανση (2.10)
umidificação (pt) humidification (en) humectación (es)

Διαδικασία που περιλαμβάνει την ελεγχόμενη

ύγρανση του χαρτιού με ψεκασμό, προσθήκη νερού
με πινέλο, με επαφή με άλλο υγρό υλικό ή με χρήση
θαλάμου ύγρανσης, που έχει σαν στόχο την αύξηση
της ευκαμψίας, ειδικά αν πρόκειται για χαρτί με
παραμορφώσεις, χαρτί τυλιγμένο σε ρολό, ή ξηρό ή
ψαθυρό χαρτί.
Δείτε επίσης: επιπεδοποίηση.

Σημείωση: συνήθως, η ύγρανση εφαρμόζεται πριν την επιπεδοποίηση ώστε

να χαλαρώσουν οι εσωτερικές τάσεις που παρουσιάζονται λόγω διαφόρων
ειδών μηχανικών παραμορφώσεων (πτυχές, τσακίσεις, ρυτίδες κ.λπ.). Έτσι,
η εφαρμογή της πίεσης που ασκείται κατά την επιπεδοποίηση μπορεί να
διορθώσει τις παραπάνω παραμορφώσεις.

566
φοδράρισμα (2.12)
laminação (pt) lining (en) laminado (es)

Επέμβαση μηχανικής ενίσχυσης σε αντικείμενα από

χαρτί που περιλαμβάνει την επικόλληση ενός λεπτού
διαφανούς ενισχυτικού στρώματος στην μία ή και στις
δύο επιφάνειες του αντικειμένου.
Σημείωση: Παραδοσιακά, για το φοδράρισμα έχουν χρησιμοποιηθεί διάφορες
κόλλες και υλικά ενίσχυσης, κάποια από τα οποία με την πάροδο του χρόνου
έχουν παρουσιάσει προβλήματα. Σήμερα χρησιμοποιούνται γιαπωνέζικο
χαρτί και αντιστρεπτές κόλλες. Το φοδράρισμα μπορεί να πραγματοποιηθεί
και με γιαπωνέζικο χαρτί προεμποτισμένο με θερμοπλαστικές κόλλες
ή κόλλες σε διάφορους διαλύτες, οι οποίες ενεργοποιούνται με χρήση
θερμικής σπάτουλας, θερμικής τράπεζας ή εφαρμογή κατάλληλων διαλυτών.
Δεδομένου ότι το φοδράρισμα αποτελεί παρεμβατική επέμβαση, πρέπει
να εκτελείται μόνο στις περιπτώσεις που η μεγάλη ευθραυστότητα του
αντικειμένου εμποδίζει τον χειρισμό και την πρόσβαση.

568
χρωματική αποκατάσταση (2.18)
reintegração cromática (pt) inpainting (en) reintegración cromática (es)

Διαδικασία κατά την οποία η επιφάνεια μιας περιοχής

που έχει πρόσφατα συμπληρωθεί με νέο χαρτί
χρωματίζεται, ώστε να ταιριάζει χρωματικά με το
αυθεντικό χαρτί που την περιβάλλει.
Άλλες ονομασίες: ρετουσάρισμα.

Σημείωση: Παρόλο που η χρωματική αποκατάσταση και το ρετουσάρισμα

μπορούν να θεωρηθούν συνώνυμα, μπορεί να αφορούν διαφορετικές
προσεγγίσεις επεμβάσεων συντήρησης, ανάλογα με την περιοχή στην οποία
εφαρμόζονται.

570
 Αλφαβητικό ευρετήριο Δενδροδιάγραμμα Ελληνικά Πορτογαλικά Αγγλικά Ισπανικά

2.1 καθαρισμός limpeza cleaning limpieza

2.8 λεύκανση clareamento bleaching blanqueo
Δενδροδιάγραμμα Ελληνικά Πορτογαλικά Αγγλικά Ισπανικά
reintegração reintegración
2.6.2.2 αλκαλικό απόθεμα reserva alcalina alkaline reserve reserva alcalina μηχανική
2.13.3 mecânica / leaf casting mecánica con
συμπλήρωση
reenfibragem (Sin.) pulpa
2.6.2 αλκαλοποίηση alcalinização alkalization alcalinización
banho / banho
αντιμετώπιση της
estabilização da iron gall ink de limpeza (Sin.)
διάβρωσης της estabilización de 2.5 πλύσιμο washing lavado
2.16 corrosão da tinta corrosion / banho aquoso
μεταλλογαλλικής tinta ferrogálica
ferrogálica stabilization (Sin.)
μελάνης
στέγνωμα /
αποκατάσταση 2.9 secagem drying secado
ξήρανση
2.14 μηχανικών φθορών remendo mending refuerzo
/ επιδιόρθωση στερέωση /
2.17 fixação de mídia fixing fijado
φιξάρισμα
2.6 αποξίνιση desacidificação deacidification desacidificación
στερέωση μελανιών consolidação media
αφαίρεση 2.15 consolidación
remoção adhesive remoción de ή χρωμάτων de mídia consolidation
2.2 αυτοκόλλητων –
de adesivo removal adhesivo συμπλήρωση /
κόλλας reintegração /
αποκατάσταση
remoción 2.13 reconstituição filling of losses reintegración
remoção de απωλειών
de mancha / (Sin.)
mancha / redução υποστρώματος
αφαίρεση stain reducción de
2.3 de mancha (Sin.) συμπλήρωση με
λεκέδων removal mancha (Sin.) / 2.13.4 obturação dry pulp fill resane
atenuação de ξηρό χαρτοπολτό
atenuación de
mancha (Sin.)
mancha (Sin.) συμπλήρωση
2.13.1 enxerto insert injerto
αφαίρεση remoção de backing remoción de με χαρτί
2.4
υποστηρίγματος suporte aderido removal soporte adherido
συμπλήρωση με reenfibragem
2.13.2 wet pulp fill injerto con pulpa
2.6.1 εξουδετέρωση neutralização neutralization neutralización χαρτοπολτό manual

επανεμποτισμός 2.10 ύγρανση umidificação humidification humectación

του χαρτιού με
2.7 reencolagem resizing reencolado lining /
κόλλα / κολλάρισμα
/ υδροφοβίωση laminação / lamination
2.12 φοδράρισμα laminado
velatura (Sin.) (Syn.) / backing
devolución (Syn.)
2.11 επιπεδοποίηση planificação flattening
de plano
χρωματική inpainting /
reintegração reintegración
επιφανειακός surface cleaning 2.18 αποκατάσταση / retouching
limpeza limpieza cromática cromática
2.1.1 καθαρισμός / ξηρός / dry cleaning ρετουσάρισμα (Syn.)
mecânica mecánica
καθαρισμός (Syn.)

571 572
Βιβλιογραφία ορολογίας και OXFORD UNIVERSITY PRESS. [s.l.]; Lexico.com, 2021. <https://www.
lexico.com/> accessed 24 February 2021.

λεξικολογικών αναφορών PEARSON, J. Como ter acesso a elementos definitórios nos textos
especializados. Cadernos de Tradução, 17, out-dez. 51-66. 2004.
THESAURUS.COM. [s.l.]: Dictionary.com LLC, 2020. <https://www.
BARROS, L. A. Curso Básico de Terminologia. São Paulo: Editora da thesaurus.com/> accessed 16 December 2020.
Universidade de São Paulo, 2004.
CABRÉ, M. T. La terminología: teoría, metodología, aplicaciones.
Barcelona: Editorial Empúries, 1993.
________ La Terminología: representación y comunicación: elementos
para una teoría de base comunicativa y otros artículos. Girona:
Documenta Universitaria, 2005.
DICTIONARY.COM. [s.l.]: Dictionary.com LLC, 2020. <https://www.
dictionary.com/> accessed 16 December 2020.
DOE, Erik Van Der. Archives Damage Atlas. Haia: Metamorfoze, 2010.
FAULSTICH, E. A socioterminologia na comunicação científica e
técnica. Ciência e Cultura, 58 (2): 27-3. 2006.
FERREIRA, A. B. H. Novo Aurélio século XXI: o dicionário da língua
portuguesa. 3.ed. rev. amp. Rio de Janeiro: Nova Fronteira, 1999.
GAUDIN, F. Socioterminologia: um itinerário bem-sucedido. As
Ciências do Léxico: lexicologia, lexicografia, terminologia, 7: 293-
309. 2014.
HOUAISS, A.; VILLAR, M. S. Dicionário Houaiss da Língua Portuguesa.
Rio de Janeiro: Objetiva, 2004.
KRIEGER, M. G.; FINATTO, M. J. B. Introdução à Terminologia: teoria
e prática. São Paulo: Contexto, 2004.

573 574
Βιβλιογραφία ορολογίας
συντήρησης χαρτιού
AIC Wiki. Lexicom Terms. <http://www.conservation-wiki.com/wiki/
Lexicon_Terms>. 2016. Accessed 24 February 2021.
BOJANOSKI, S. F. Terminologia em Conservação de bens culturais em
papel: produção de um glossário para profissionais em formação.
292p. Tese (Doutorado). Programa de Pós-Graduação em Memória
Social e Patrimônio Cultural. Universidade Federal de Pelotas.
Instituto de Ciências Humanas. Pelotas, 2018.
BOOK and Paper Group Wiki. BPG Glossary of Terms. <http://www.
conservation-wiki.com/wiki/BPG_Glossary_of_Terms>. 2017.
Accessed 24 February 2021.
CALVO, A. Conservación y restauración: materiales, técnicas y
procedimientos de la A a la Z. Barcelona: Ediciones del Serbal, 1997.
CAMEO. Conservation & Art Materials Encyclopedia Online. <http://
cameo.mfa.org/wiki/Category:Materials_database>. 2016. Accessed
24 February 2021.
FARIA, M. I.; PERICÃO, M. G. Dicionário do Livro: da escrita ao livro
eletrônico. São Paulo: Editora da Universidade de São Paulo, 2008.
FARIA, M. I.; PERICÃO, M. G. Dicionário do Livro: da escrita ao livro
eletrônico. Coimbra: Edições Almedina, 2008.
GIANNINI, C.; ROANI, R. Diccionario de restauración y diagnóstico.
Editorial Nerea, 2008.
575
MUÑOZ VIÑAS, S.; PONS, J.O.; SARRIÓ, I.G. Dicionario Técnico Akal de
materiales de conservación y restauración. Madri: Ediciones Akal, 2014.
NORTHEAST DOCUMENT CONSERVATION CENTER. NEDCC, 2020.
Preservation 101: Preservation Basics for paper and media collections.
< https://www.nedcc.org/preservation101/welcome> accessed 16
December 2020.
ROBERTS, M. T.; ETHERINGTON, D. Bookbinding and the Conservation
of books: a Dictionary of Descriptive Terminology. <https://cool.
culturalheritage.org/don/don.html>. 2017. Accessed 24 February
2021.
SANDU, I. C. A.; SPIRIDON, P.; SANDU, I. Current studies and
approaches in the field of cultural heritage Conservation Science:
harmonizing the terminology in an interdisciplinary context. In:
International Journal of Conservation Science, v. 7, n. 3, Jul-set, 2016.
p. 591-606.
SOCIETY OF AMERICAN ARCHIVISTS. Dictionary of Archives
Terminology, 2005. < https://dictionary.archivists.org/index.html>
accessed 16 December 2020.
THE AUSTRALIAN Institute for the Conservation of Cultural Material.
Visual Glossary. <https://aiccm.org.au/conservation/visual-glossary>
accessed 24 February 2021.
THE FINE ARTS Conservancy. Glossary for Works on paper. <http://
www.art-conservation.org/?page_id=1189> accessed 24 February
2021.
ΖΕΡΒΟΣ, Σ. Συντήρηση και Διατήρηση Χαρτιού, Βιβλίων και
Αρχειακού Υλικού. Αθήνα: Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών
Βιβλιοθηκών, 2015.
576
Συνεισφορά εικόνων
Adriana Gómez Llorente: 1.8 / 1.18
Alice Almada Campos: 2.6 / 2.6.1 / 2.7 / 2.12 / 2.13.2 / 2.15
Ana Cristina Torres: 1.1 / 1.9 / 1.13 / 1.22 / 1.23
Bruna Cristina Gentil dos Santos: 2.13.3
Hanna Fedra: 2.6.2 / 2.6.2.1
Luis Crespo Arcá: 1.19 / 2.8 / 2.1 / 2.11 / 2.13
Márcia Almada: 1.1 / 1.2 / 1.3 / 1.4 / 1.7 / 1.11.4 / 1.12 / 1.14 / 1.16 / 1.17
/1.20 / 1.21 / 1.25 / 1.26 / 2.3 / 2.13.4 / 2.18
Patrícia Lavall: 2.4
Silvana Bojanoski: 1.6 / 1.15 / 1.24 / 1.27 / 2.1 / 2.1.1 / 2.2 / 2.5 / 2.9 /
2.14 / 2.16 / 2.17
Σπύρος Ζερβός: 1. 5 / 1.11 / 1. 11.1 / 1.11.2 / 1.11.3 / 2.13.1

578
Συγγραφείς
Márcia Almada (Belo Horizonte, Βραζιλία) – Κατέχει
διδακτορικό δίπλωμα στην Ιστορία από το Federal
University of Minas Gerais (UFMG) και πτυχίο
Συντήρησης Χαρτιού από το International Centre
for the Study of the Preservation and Restoration of
Cultural Property / ICCROM. Είναι καθηγήτρια στη Σχολή
Καλών Τεχνών του UFMG και διδάσκει Συντήρηση και
Αποκατάσταση Πολιτιστικών Αγαθών σε προπτυχιακό
και μεταπτυχιακό επίπεδο. Το ερευνητικό της ενδιαφέρον
επικεντρώνεται στην έρευνα για την αξιοποίηση υλικών
ιχνών σε αντικείμενα από χαρτί ως πηγών ιστορικών
πληροφοριών.
Silvana Bojanoski (Pelotas, Βραζιλία) – Κατέχει
διδακτορικό δίπλωμα στην Κοινωνική Μνήμη και
Πολιτιστική Κληρονομιά από το Federal University of
Pelotas (UFPel) και πτυχίο Συντήρησης Χαρτιού από το
Federal University of Paraná (UFPR). Είναι καθηγήτρια
στο Ινστιτούτο Ανθρωπιστικών Επιστημών (UFPel) και
διδάσκει Συντήρηση και Αποκατάσταση Πολιτιστικών
Αγαθών. Η έρευνά της αφορά την ορολογία με γλωσσική
κλίση στο πεδίο της πολιτιστικής κληρονομιάς, με
επικέντρωση στις έννοιες και πρακτικές της συντήρησης
και αποκατάστασης πολιτιστικών αγαθών.
579
Συνεργάτες
Σπύρος Ζερβός (Αθήνα, Ελλάδα) – Κατέχει
διδακτορικό δίπλωμα στην Επιστήμη των υλικών με
εξειδίκευση στη Συντήρηση Χαρτιού από το Τμήμα
Χημικών Μηχανικών του Ε.Μ.Π. και έχει εκπαιδευτεί
στη συντήρηση χαρτιού στο Centro del bel Libro,
στην Ascona, Ελβετία. Είναι καθηγητής στο τμήμα
Αρχειονομίας, Βιβλιοθηκονομίας και Συστημάτων
Πληροφόρησης του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής,
στο οποίο διδάσκει συντήρηση και διατήρηση βιβλίων
και αρχειακού υλικού. Η έρευνά του επικεντρώνεται
στη γήρανση του χαρτιού και της κυτταρίνης και τη
συντήρηση χαρτιού.
Ana Cristina Torres Campos (Belo Horizonte,
Βραζιλία) – Κατέχει πτυχία Ιστορίας και Συντήρησης-
Αποκατάστασης Πολιτιστικών Αγαθών από το
Federal University of Minas Gerais (UFMG), με
έμφαση στη συντήρηση χαρτιού και την προληπτική
συντήρηση. Εργάζεται ως συντηρήτρια χαρτιού σε
ιδιωτικές συλλογές. Το ερευνητικό της ενδιαφέρον
επικεντρώνεται στη απόδοση αξιών και τη λήψη
αποφάσεων στη συντήρηση χαρτιού. Her research
interest is the attribution of values and decision
making in the conservation of graphic documents.
580
Adriana Goméz Llorente (Mexico City, Μεξικό) – Κατέχει
άδεια ασκήσεως επαγγέλματος συντηρήτριας Κινητών
Πολιτιστικών Αγαθών και Μεταπτυχιακό Δίπλωμα στη
Μουσειολογία από το “Manuel de Castillo Negrete”
National School of Conservation, Restoration, and
Museography (ENCRYM), καθώς και Μεταπτυχιακό
Δίπλωμα στη Library and Documentary Heritage από
το University Carlos III of Madrid και τη National Library
of Spain. Εργάζεται ως συντηρήτρια στη National
Library of Mexico / Institute of Bibliographic Research
of National Autonomous University of Mexico (UNAM),
όπου είναι και πρόεδρος του Τμήματος Συντήρησης
και Αποκατάστασης. Είναι καθηγήτρια στο College
of Library Science, Faculty of Philosophy and Letters,
UNAM. Τα ερευνητικά της ενδιαφέροντα περιλαμβάνουν
τη διαχείριση της συντήρησης σε βιβλιοθήκες και την
αποκατάσταση βιβλίων.
Sandra Peña Haro (Mexico City, Μεξικό) – Κατέχει
άδεια ασκήσεως επαγγέλματος συντηρήτριας Κινητών
Πολιτιστικών Αγαθών από το “Manuel de Castillo
Negrete” National School of Conservation, Restoration,
and Museography (ENCRYM) και διδακτορικό δίπλωμα
στη Δημιουργία και Θεωρίες του Πολιτισμού, από το
University of the Americas in Cholula, Puebla. Εργάζεται
ως συντηρήτρια στο Institute of Research about the
University and Education (IISUE) / National Archive /
National Autonomous University of Mexico (UNAM).
581
Είναι καθηγήτρια στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα
Συντήρησης Αρχειακών Τεκμηρίων του ENCRYM. Το
ερευνητικό της έργο εστιάζει σε θέματα συντήρησης
και επεξεργασίας φωτογραφικού υλικού σε αρχεία.
Gustavo Lozado San Juan (Mexico City, Μεξικό) –
Κατέχει άδεια ασκήσεως επαγγέλματος συντηρητή
Κινητών Πολιτιστικών Αγαθών από το “Manuel de
Castillo Negrete” National School of Conservation,
Restoration, and Museography (ENCRYM) και πτυχίο
στη συντήρηση φωτογραφίας από το George
Eastman Museum and the Image Permanence
Institute (IPI). Είναι καθηγητής πιστοποίησης στην
Διεύθυνση και Διαχείριση Αρχείων της σχολής Faculty
of Philosophy and Letters του Institute of Aesthetic
Research, National Autonomous University of Mexico
(UNAM) και ο υπεύθυνος συντηρητής για το αρχειακό
υλικό του ίδιου πανεπιστημίου. Το ερευνητικό του
ενδιαφέρον επικεντρώνεται στην εφαρμογή μεθόδων
ανάλυσης και ψηφιοποίησης για τη διατήρηση,
μελέτη και προβολή ιστορικών αρχείων.
582
Formato:
15cm x 18cm | 586 p.
Tipologia:
Myriad Pro, Minion Pro
Coordenação editorial:
Betânia G. Figueiredo
Capa, projeto gráfico & Diagramação:
Marcela Paim do Carmo
Imagem de capa:
Silvana Bojanosky