Anadolu niversitesi Akretim Fakltesi

nlisans Program

Anadolu niversitesi Yayn No: 1417

Akretim Fakltesi Yayn No: 762

DI TCARETE GR

Yazar ve Editr Prof.Dr. Nvit OKTAY

ANADOLU NVERSTES Akretim Fakltesi

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesi'ne aittir.

"Uzaktan retim" tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.

lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.

Copyright 2002 by Anadolu University

All rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

D Ticarete Giri Kapak Dzeni: Yrd.Do.Dr. Ergun TUNKAN

ISBN 975-06-0155-6

indekiler
nite 1 _______________________________________
Gnmzde Dnya Ekonomisi I 1 Dnya Ekonomisinde Gayri Safi Milli Hasla, Byme Hz ve Kiibana Gayri Safi Milli Hasla 2, Dnya Ekonomisinde Mal hracat ve thalat 9, Dnya Ekonomisinde Hizmet hracat ve thalat 16, zet 18, Deerlendirme Sorular18, Szlk ve Kavramlar Dizini 19, Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar 20

nite 2 _______________________________________
Gnmzde Dnya Ekonomisi II 21 Dnya Nfusu ve gc 22, Dnyada sizlik 24, Dnyada Gelir Dalm 26, Dnyada Enflasyon 27, Dnyada D Ticaret Hadleri 30, Dnyada Harcamalar 31, Gelimekte Olan lkelerde D Borlar 33, Dnyada ok Uluslu irketler 35, zet 37, Deerlendirme Sorular 38, Szlk ve Kavramlar Dizini 39, Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar 39

nite 3 _______________________________________
Uluslararas Ticaret Teorisine Giri 40 Merkantilizm 41, Klasik D Ticaret Teorisi 41, Heckscher-Ohlin Faktr Oranlar Teorisi 45, Uluslararas Ticareti Aklamaya Ynelik Yeni Teoriler 46, zet 50, Deerlendirme Sorular 50, Szlk ve Kavramlar Dizini 51, Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar 52

nite 4 _______________________________________
demeler Bilanosu 53 Dviz Piyasas 54, demeler Bilanosunun Tanm ve zellikleri 55, demeler Bilanosunun Hesaplar 56, zet 68, Deerlendirme Sorular 68, Szlk ve Kavramlar Dizini 70, Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar 70 - III -

nite 5 _______________________________________
Trkiyenin demeler Bilanosu 71 Genel Bir Bak 72, Cari lemler Hesabndaki Gelimeler 74, Sermaye Hareketleri Hesabndaki Gelimeler 77, Rezerv Hareketleri Hesabndaki Gelimeler 78, Trkiyenin D Borlar (Krediler) 79, Trkiyede D Turizm 83, Trkiyede Dorudan Yabanc Sermaye Yatrmlar 84, zet 89, Deerlendirme Sorular 89, Szlk ve Kavramlar Dizini 91, Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar 91

nite 6 _______________________________________
Trkiyenin D Ticareti 92 Dnya Ticaretinde Trkiyenin Yeri 93, hracatn lkelere Dalm 94, thalatn lkelere Dalm 97, hracatn Mal Gruplarna Dalm 99, thalatn Mal Gruplarna Dalm 101, D Ticaret Hadleri 102, zet 103, Deerlendirme Sorular 103, Szlk ve Kavramlar Dizini 104, Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar 105

nite 7 _______________________________________
D Ekonomi Politikas ve Gmrk Tarifeleri 106 ktisat Politikas inde D Ekonomi Politikasnn Yeri 107, D Ekonomi Politikasnn Amalar 108, Gmrk Tarifeleri 109, Trkiyede Gmrk Vergileri 115, zet 117, Deerlendirme Sorular 117, Szlk ve Kavramlar Dizini 119, Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar 119

nite 8 _______________________________________
Tarife D D Ekonomi Politikas Aralar ve GATT/DT 120 Tarife Benzerleri 121, Miktar Kstlamalar 123, Grnmeyen Engeller 128, Dier Engeller 128, hracat Tevik Aralar 130, GATT/DT 131, zet 133, Deerlendirme Sorular 134, Szlk ve Kavramlar Dizini 135, Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar 135

- IV -

nite 9 _______________________________________
Trkiyede hracatta Devlet Yardmlar 136 Giri 137, Aratrma-Gelitirme (AR-GE) Yardmlarnn Proje Baznda Desteklenmesi 137, Aratrma-Gelitirme (AR-GE) Yardm 139, Patent Faydal Model Belgesi ve Endstriyel Tasarm Harcamalarnn Desteklenmesi 139, Trk rnlerinin Yurt Dnda Markalamas, Tantm ve Tutundurmas ile Trk Mal majnn Yerletirilmesine Ynelik Faaliyetlerin Desteklenmesi 140, Uluslararas Nitelikteki Yurtii htisas Fuarnn Desteklenmesi 141, Yurtdnda Dzenlenen Fuar ve Sergilere Milli Dzeyde veya Bireysel Katlmn Desteklenmesi 141, Gezilerine Katlm Destei 143, Yurt Dnda Ofis-Maaza Ama, letme Marka Tantm Faaliyetlerinin Desteklenmesi 143, Pazar Aratrmas Destei 144, evre Maliyetlerinin Desteklenmesi 146, Baz Tarmsal rnlerde hracat adesi Yardmlar 146, stihdam Yardm 147, Eitim Yardm 147, hracatta KDV stisnas ve adesi 148, Trk Exim-Bank Kredi Destei 148, zet 151, Deerlendirme Sorular 151, Szlk ve Kavramlar Dizini 153, Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar 153

nite 10 ______________________________________
Blgesel ve Ekonomik Birlemeler 155 Blgesel Ekonomik Birlemeler ve Trleri 156, Blgesel Ekonomik Birlemelerin Etkileri 158, Uygulamada Blgesel Ekonomik Birleme Hareketleri 160, zet 169, Deerlendirme Sorular 169, Szlk ve Kavramlar Dizini 170, Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar 171

nite 11 ______________________________________
Avrupa Birlii 172 Tarihe 173, Avrupa Birliinin Amalar 174, Avrupa Birliinin Organlar 174, Avrupa Birliinin Ortak Politikalar 179, Avrupa Birliinin Mali Aralar 186, ABnin nc lkelerle likileri 187, zet 189, Deerlendirme Sorular 189, Szlk ve Kavramlar Dizini 190, Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar 191

nite 12 ______________________________________
Trkiye-Avrupa Birlii Ekonomik ilikiler 192 Giri 193, Trkiye-AB Ortaklk Organlar 194, Trkiye-AB likilerinde Dnemler 195, ABnin Trkiyeye Ynelik Hibe ve Kredileri 210, zet 213, Deerlendirme Sorular 213, Szlk ve Kavramlar Dizini 214, Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar 215

-V-

nite 13 ______________________________________
Trkiyede D Ticarete Yardmc Kurum ve Kurulular 216 D Ticaret Mstearl 217, Hazine Mstearl 218, Gmrk Mstearl 218, hracat Birlikleri 220, hracat Gelitirme Etd Merkezi (GEME) 221, TC. Merkez Bankas 222, Trk Eximbank 225, Trk Standartlar Enstits (TSE) 226, Nakliye irketleri 226, Ticaret ve Sanayi Odalar 227, Faktring lemi Yapan irketler 228, Uluslararas Gzetim irketleri 228, Yurt i Bankalar-Finans Kurumlar 229, Muhabir Bankalar 229, Trkiyenin Yurt Dndaki Ekonomi ve Ticaret Mavirlikleri 230, Gmrk Maviri 230, Ticaret ve Sanayi Odalar ve Trkiye Ticaret, Sanayi, Deniz Ticaret Odalar ve Ticaret Borsalar Birlii (TOBB) 230, zet 232, Deerlendirme Sorular 232, Szlk ve Kavramlar Dizini 234, Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar 234

nite 14 ______________________________________
Uluslararas Mali ve Ekonomik Kurulular: IMF ve Dnya Bankas 235 Uluslararas Para Fonu (IMF) 236, Dnya Bankas 239, zet 240, Deerlendirme Sorular 240, Szlk ve Kavramlar Dizini 241, Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar 242

nite 15 ______________________________________
Dier Uluslararas Mali ve Ekonomik Kurulular 243 Avrupa Yatrm Bankas (European Investment Bank-EIB) 244, Avrupa mar ve Kalknma Bankas (European Bank For Resttlement and Development EBRD) 245, Karadeniz Ekonomik birlii, Ticaret ve Kalknma Bankas (Black Sea Ekonomik Cooperation, Trade and Development Bank-Bsectd) 245, Afrika Kalknma Bankas (African Development Bank AFDB) 246, slam Kalknma Bankas (IKB Islamic Development Bank-DB) 246, Asya Kalknma Bankas (Asian Development Bank, ASDB) 247, Uluslararas Finans Kurumu (International Finance Corporation-IFC) 248, Arap Ekonomik Kalknmas Kuveyt Fonu (Kuvait Fund For Arab Economic Development) 248, Arap Para Fonu (Arab Monetary Fund-AMF) 249, Birlemi Milletler Kalknma Program (United Nations Development Programme-UNDP) 250, Birlemi Milletler Kalknma Fonu (United Nations Development Fund-UNDF) 251, Birlemi Milletler Sinai Kalknma rgt (United Nations Industrial Development Organization- UNIDO) 252, Milletleraras Ticaret Odas (MTO) (International Chamber Of Commerce-ICC) 252, Uluslararas Ticaret Merkezi (International Trade Center-Unctad/WTO (ITC)) 253, zet 253, Deerlendirme Sorular 253, Szlk ve Kavramlar Dizini 255, Yararlanlan ve Bavrulabilecek Kaynaklar 255

Cevap Anahtar 256 - VI -

SUNU D ticarete giri dersi erevesinde 4 yllk lisans programlar kapsamnda okutulan Uluslararas ktisat dersinde verilen bilgilerin zellikle uygulamaya dnk olanlarn reneceksiniz. Yansra, gelecek yl alacanz Kambiyo Mevzuat, hracat/thalat Uygulamalar, Gmrkleme gibi mesleki dersler iin temel oluturacak bilgiler edineceksiniz. Bu yl yeniden dzenlenerek sizlere sunulmu olan ders kitabnzdaki tm konular byk bir dikkatle okumanz ara ve deerlendirme sorularn yantlamaya almanz gerekmektedir. Konularla ilgili daha fazla bilgi edinmek isteyenler iin nite sonlarnda yer alan kaynaka yardmc olacaktr. Yapacanz almalarda imdiden baarlar dilerim.

Editr Prof.Dr. Nvit OKTAY

- VII -

KISALTMALAR AB AET APEC Ar-ge AT BAE BDT DFF DE DPT DTH DTM DT DTS GATT GSMH GSYH GEME IMF KDV KKTC KOB KOSGEB NAFTA OECD B : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Avrupa Birlii Avrupa Ekonomik Topluluu Asya Pasifik Ekonomik birlii Aratrma-Gelitirme Avrupa Topluluu Birleik Arap Emirlikleri Birleik Devletler Topluluu Destekleme ve Fiyat stikrar Fonu Devlet statistik Enstits Devlet Planlama Tekilat Dviz Tevdiat Hesab D Ticaret Mstearl D Ticaret rgt D Ticaret Sermaye irketleri Tarifeler ve Ticaret Genel Anlamas Gayri Safi Milli Hasla Gayri Safi Yurtii Hasla hracat Gelitirme Etd Merkezi Uluslararas Para Fonu Katma Deer Vergisi Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti Kk ve Orta Byklkte letmeler Kk ve Orta lekli Sanayi Gelitirme ve Destekleme daresi Bakanl Kuzey Amerika Serbest Ticaret Blgesi ktisadi birlii ve Kalknma rgt demeler Bilanosu

- VIII -

SAP SD TCMB TPE TSE TTGV TFE D

: : : : : : : :

Satn Alma Gc Paritesi Sektrel D Ticaret irketi Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas Trkiye Patent Enstits Trk Standartlar Enstits Trkiye Teknoloji Gelitirme Vakf Tketici Fiyat Endeksi retici Dernekleri

- IX -

NTE

Gnmzde Dnya Ekonomisi I

Amalar
Bu niteyi altktan sonra,

D ticaret derslerinde karlaacanz eitli lkeler ve lke gruplarnn eitli kriterler asndan dnya ekonomisindeki arlklarnn ne olduunu renmi olacaksnz. ki niteden oluan gnmzde dnya ekonomisi konusunda iki niteyi toplu olarak okuduunuzda zetle de olsa gnmzn dnyasndaki ekonomik gelimeleri daha iyi anlamanza yardmc olacak temel bilgileri edinmi olacaksnz.

indekiler

Dnya Ekonomisinde Gayri Safi Milli Hasla, Byme Hz ve Kiibana Gayri Safi Milli Hasla Dnya Ekonomisinde Mal hracat ve thalat Dnya Ekonomisinde Hizmet hracat ve thalat zet Deerlendirme Sorular Szlk ve Kavramlar Dizini Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

neriler
Bu niteyi daha iyi anlayabilmeniz iin;

Baz makro iktisat kavramlarn (GSMH, Byme Hz, Kiibana GSMH gibi) iktisat kitaplarnzdan okuyarak iyice kavramanz yarar salayacaktr. Bir dnya atlasn nnze alp nfus, yzlm, gibi baz gstergeleri de dikkate alarak niteyi almanz hatrnzda kalcl arttracaktr. nitedeki tablolardaki tm rakamlar ezberlemeye almanz gereksizdir. Bunlar size bir fikir vermek iin verilmitir. Ancak zellikle vurgulanan baz temel gstergeleri ve eilimleri renmeniz gerekmektedir.

1. DNYA EKONOMSNDE GAYR SAF MLL HASILA, BYME HIZI VE KBAINA GAYR SAF MLL HASILA 1.1. Gayri Safi Milli Hasla
Bir lkenin ekonomisinin bykl hakknda genel bir fikir edinilmek istenildiinde bilinmesi gereken ekonomik gstergelerden biri, belki de birincisi o lkenin gayri safi milli haslasdr. nk o rakam sayesinde o lkede bir yl ierisinde gerekleen toplam gelir, toplam retim veya toplam harcamalar dzeyi hakknda kabaca da olsa bilgi sahibi olmu oluruz. Bu rakam nceki yllarla karlatrarak byme (veya klme) hz, baka lkelerin rakamlaryla karlatrarak dnya ekonomisinde lkenin yeri hakknda yine ok genel izgilerle bir fikir sahibi oluruz. Gayri safi milli haslann kendisi iin yaplan bu deerlendirmelerin hepsini alt sektrleri ve retim gruplar iin hatta tek tek herbir mal veya hizmet tr iin de yapmak mmkndr. Bylece bunlarn giderek byyp bymediini ya da dnyadaki rakiplerine gre durumlarnn ve performanslarnn hangi ynde deiim gsterdiini deerlendirebilecek duruma geliriz. Btn bu analizleri tek bir yl iin deil de belli bir periyot iin yaptmzda ise lke ekonomilerinin ve sektrlerinin son , be, on, yirmi, otuz vb. yldaki geliim trendi ortaya kar ki bylelikle de lkelerin ekonomik byme savanda toptan ve sektr (mal) bazndaki performanslarn yorumlamak ve karlatrmak mmkn hale gelir. GSMH deerlerinin lkelerin gerek satn alma glerini yanstmayabilecei yolundaki eletiriler ksmen doru olsa bile bir yldan dierine olan deiimlerini (olumlu veya olumsuz) ekonomik gelimeyi haber verme zellii inkar edilemez bir gerektir. Dolaysyla ekonomik byme (veya klme) eilimini GSMH deerlerindeki gelimelere bakarak belirlemek mmkndr. Kaytd ekonominin tm ekonomi iindeki pay, kurun gereki bir fiyatlama yaplmasna elverili olup olmad, evlerde yaplan retimin toplam retim iindeki pay, stoklanm servet unsurlarnn bykl gibi faktrler baz lkelerin GSMHlar dk de olsa satn alma glerinin ve tkettikleri mal ve hizmet miktarnn nispeten yksek olmasnn nedenlerini aklamakta kullanlmaktadr. Satnalma gc paritesine gre yaplan GSMH lmleri bu tr faktrleri de dikkate ald iin Trkiyede dahil baz lkelerde daha yksek GSMH deerlerine ulalmasna yol aabilmektedir. Tablo 1.1.de 1998 yl itibariyle satn alma gc paritesine (SAP) gre dnyann en byk 20 ekonomisi sralanmtr:

-2-

Tablo 1.1. Satnalma Gc Paritesi Kriterine Gre Dnyann En Byk Ekonomileri (1998) (Milyar $).

lkeler ABD in Japonya Hindistan Almanya Fransa ngiltere talya Brezilya Rusya Meksika Kanada spanya Gney Kore Endonezya Arjantin Trkiye Avustralya Hollanda Gney Afrika Tayland
Kaynak: Dnya Bankas.

SAP'a Gre GSMH 7903 3779 2982 2018 1807 1200 1185 1173 1070 907 714 691 628 616 490 424 419 409 350 343 338

GSMH 7903 923 4089 427 2179 1465 1264 1157 767 331 368 580 555 398 130 290 200 387 389 136 131

Tablo 1.1.de grld gibi dnyann en byk ekonomisi hem GSMH asndan hem de SAPa gre hesaplanm GSMH ynnden ABDdir. GSMHa gre sralamada dnyann 7. byk ekonomisi olan in, SAPa gre 2., 11. byk ekonomisi olan Hindistan 4., 22. byk ekonomisi olan Trkiye ise 17. sraya kmaktadr. SAP dikkate alnmad taktirde dnyann GSMHlarna gre en byk ekonomileri srayla; ABD, Japonya, Almanya, Fransa, ngilteredir. 1998 ylndaki durum aradan geen 3 ylda bir miktar deimitir. zellikle yaanlan ekonomik kriz Trkiyenin yerinin nemli lde gerilemesine sebep olmutur. Tablo 1.2.de grld gibi 2001 yl itibaryla Trkiye 22. sradan 28. sraya gerilemi ve GSMHs 148 milyar dolar dmtr. Dnyann en byk ekonomileri sralamasnda ilk be deimemi, ABD, Japonya, Almanya, ngiltere ve Fransa olarak sralanmtr. Yalnz ngiltere, Fransa ile yer deitirerek 5.likten 4.le kmtr. lk on srada yer alan lkeler arasnda saylan Brezilya onbirinci sraya derken yerini Meksika almtr.

-3-

Tablo 1.2. Dnyann En Byk Ekonomileri (2001). Sra No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 GSMH Sra lkeler (Milyar $) No 10.208,13 16 Rusya 4.148,649 17 Tayvan 1.847,345 18 Arjantin 1.424,489 19 svire 1.307,056 20 Belika 1.158,700 21 sve 1.089,408 22 Avusturya 699,991 23 Polonya 617,865 24 Suudi Arabistan 582,225 25 Norve 504,391 26 Hong Kong 480,903 27 Danimarka 422,165 28 Trkiye 380,317 29 Endonezya 357,433 GSMH (Milyar $) 309,945 282,239 269,477 246,945 227,374 209,821 188,680 176,274 166,693 163,712 161,870 161,405 147,947 145,501

lkeler ABD Japonya Almanya ngiltere Fransa in talya Kanada Meksika spanya Brezilya Hindistan G.Kore Hollanda Avustralya

Kaynak: IMF, World Economic Outlook, April 2002.

Satnalma gc paritesine gre veya dorudan GSMH deeri asndan dnyann en byk ekonomileri sralamasnda son yllarda ne gibi deiiklikler olmutur?

Dnya GSMHn veya retimini oluturan tarm, sanayi ve hizmetler sektrlerindeki retimden snai retimin temel sektrler itibaryla ve OECD yesi ou gelimi lkeler baznda nasl deiiklie urad Tablo 1.3.de gsterilmitir.
Tablo 1.3. Dnyada Endstriyel kt Dzeyi - 2000 (1995=100).
lkeler Kanada ABD Japonya Avustralya Avusturya Belika Danimarka Finlandiya Fransa Almanya Yunanistan rlanda talya Hollanda Portekiz spanya sve ngiltere Norve svire Trkiye Toplam Kimyasal Temel Motorlu Makine ve malat (% retim (% Metaller (% Aralar (% Ekipman Deiim) Deiim) Deiim) Deiim) (% Deiim) 125,4 114,3 112,6 138,7 103,2 132,8 121,6 115,1 125,0 114,8 105,1 104,3 100,4 106,1 97,8 113,4 111,4 115,4 137,9 134,4 128,4 201,3 138,8 116,1 136,3 105,9 100,0 102,4 118,5 162,5 119,6 131,2 104,6 147,2 123,9 130,1 142,3 117,1 117,5 119,4 111,6 145,8 112,8 119,5 119,6 109,0 147,6 115,7 107,2 118,6 111,0 178,8 109,4 147,6 208,1 108,7 114,8 127,7 106,9 107,7 101,1 116,0 109,0 113,7 115,5 108,5 142,8 113,0 114,5 111,6 132,5 134,5 103,7 120,4 115,5 123,9 147,8 123,7 126,0 135,9 106,8 149,2 93,5 103,8 112,6 89,8 104,3 89,2 104,1 107,1 116,7 11,2 122,6 163,0 119,6 124,4 121,9 123,0 140,1 120,9 162,8 129,1

Kaynak: OECD.

-4-

2000 ylnda toplam imalatn 1995e gre en fazla arttran OECD lkesi rlanda olmu (% 147) ikinci sray ABD almtr (% 133). Kimyasal retim artnda rlanda ilk sray alrken (% 208), svire (% 163)le ikinci sray almtr. Temel metaller retiminde Portekiz (% 132,5) ve Finlandiya (% 130,1) ilk iki sray paylamlardr. Motorlu ara retiminde artta % 201,3le Avusturya birinci, % 178,8le Yunanistan ikinci olmutur. Makina ve ekipman retimindeki artta ise % 138,8le Avusturya birinci, % 129,1 ile Trkiye ikinci olmutur.

Dnya snai retiminde nde gelen OECD yesi lkelerin 1995ten 2000e snai retimleri hangi sanayi dallarnda ne lde artmtr?

1.2. Byme Hz
Bir ekonomide GSMHnn bir yldan dierine art hz demek olan byme hz asndan 1995-2001 arasndaki dneme baktmzda, gelimi lkelerde ortalama ylda % 3,3, gelimekte olan lkelerde ortalama ylda % 5,7 orannda bir art szkonusudur. Blgesel bazda ise, yeni sanayilemi Asya lkelerinde yllk ortalama % 5,6, Afrika lkelerinde % 3,4, ortadou lkelerinde % 4,3lk artlar gereklemitir. Trkiye iin bu dnemde ylda % 3,2lik ortalama art gereklemitir. Trkiye bylece son 7 ylda hem gelimi hem de gelimekte olan lkelerin ortalama byme hznn gerisinde kalan bir performans gstermi olmaktadr. Bu arada dnya lkelerinin toplam GSMHlarnn 1999da 31,6, 2000de 32,3 trilyon dolar bulduunu, bylece 1999da % 3,0, 2000de % 4,7lik byme hzlarnn gereklemi olduunu karlatrma yaparken gznnde tutmakta yarar vardr. lkelerin yaptklar mal ve hizmet ithalat hem gayri safi milli haslalarnn hem de gayri safi milli haslalarndaki deiimin bir fonksiyonudur. thalat/GSMH ortalama ithalat eilimini, ithalattaki deiim/GSMHdaki deiim, marjinal ithalat eilimini verir. rnein ortalama ithalat eilimi 0,10 ise o lkede GSMHnn % 10u kadar ithal mal talebi var demektir. Dolaysyla zengin ve GSMH yksek lkelerin veya GSMH yksek olmasa da yabanc mala dkn insanlar olan lkelerin ithalat da yksek olacak demektir. rnein GSMH 10 trilyon dolar olan ABDde ortalama ithalat eilimi % 10 ise yllk ithalatn 1 trilyon dolar civarnda olmas beklenir. hracat lkeler asndan ise bu rakam kar karya olunan pazarn bykl hakknda bir fikir vermektedir. Ancak GSMHdaki deiimin (byme hz) yaratt ilave ithal mal talebinin bykln len marjinal ithalat eilimi de yeni pazar imkanlarn gstermesi asndan nemlidir. rnein Tablo 1.4.de grld gibi Katar 1997 ylnda olaand bir byme hz olan % 25,4lk bir performans sergilemitir. Eer marjinal ithalat eilimi % 20 ise GSMHdaki bu artn % 20si (5 te biri) yabanclara (ihracatlara) dnecek demektir. O halde d ekonomik ilikiler asndan lkelerin gerekleen ve -5-

tahmini byme hzlarnn izlenmesi hangi pazar (pazarlarda) yeni frsatlarn doduunu (ve doacan) grme ansn yaratmaktadr. Byme hz kk de olsa GSMH byk olan lkelerdeki her (+) byme hz dier lkeler iin nemli lde yeni (ilave) ihracat frsat demektir. Hele ABD gibi dev bir pazarda 1997-98-99 ve 2000de olduu gibi srekli olarak ylda % 4n zerinde gerekleen byme hzlar ithalatn yz milyarlarca dolar artmasna yol aarak deerlendirebilen lkeler ve firmalar iin yeni ihra frsatlar yaratm olmaktadr.
Tablo 1.4. Baz Ekonomilerde GSMHnn Byme Hzlar (1995-2001). lkeler rlanda Yunanistan G.Kore spanya Avustralya ngiltere Fransa talya Kanada svire ABD Hollanda Almanya Japonya srail Tayvan in Endonezya Hindistan Pakistan Rusya Tayland Trkiye Cezayir Msr ran Katar Kuveyt Suriye Arjantin Brezilya ili 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 10 7,8 10,8 8,6 10,9 11,5 6 2,1 2,4 3,6 3,4 3,4 4,3 4,1 8,9 6,8 5 -6,7 10,9 9,3 3 2,8 2,4 4 4,3 4,1 4,1 2,8 3,9 3,9 3,7 5,2 4,8 3,2 2,4 2,9 2,6 3,4 3 2,1 3 2,2 1,8 1,1 1,9 3,5 3 3,6 2 2,9 1,1 2 1,8 1,6 2,9 1,8 2,8 1,6 4,3 3,9 5,1 4,4 1,5 0,5 0,3 1,7 2,4 1,6 3 1,3 2,7 3,6 4,4 4,3 4,1 4,1 1,2 2,3 3 3,8 4,3 3,7 3,5 1,1 1,7 0,8 1,4 2 1,8 3 0,6 1,5 3,6 1,8 -1 0,7 2,2 -0,4 6,8 4,5 3,3 2,7 2,6 6,4 -0,6 6,4 6,1 6,7 4,6 5,4 5,9 -1,9 10,5 9,6 8,8 7,8 7,1 8 7,3 8,2 8 4,5 -13,1 0,8 4,8 3,3 7,6 7,5 5 5,8 6,7 5,4 4,3 4,9 2,9 1,8 3,1 4,1 3,9 3,4 -4,2 -3,4 0,9 -4,9 5,4 9 5 9,2 5,9 -1,4 -10,5 4,4 4,6 1,8 8,0 7,1 8,3 3,9 -6,1 6,1 -9,4 3,8 3,8 1,1 5,1 3,2 2,4 3,5 4,7 5 5,3 5,7 6 5,1 3,3 3,2 5,9 2,7 3,8 2,6 4,9 5,1 2,9 4,8 25,4 6,2 5,3 11,6 7,2 9,6 1,5 2,3 3,7 -1,7 1,7 2,7 5,8 4,4 1,8 7,6 -2 2,5 2,5 -2,8 5,5 8,1 3,8 -3,4 -0,8 -3,7 4,2 2,6 3,3 0,2 0,8 4,4 1,5 10,8 7,4 6,6 3,2 -1 4,4 2,8

Kaynak: IMF, World Economic Outlook, April 2002.

Tablo 1.4.de inin istikrarl olarak yksek byme hzlar gerekletirdii (yllk % 7nin zerinde) gzlenmektedir. Benzer bir gelime srekli olarak yllk % 4n zerinde byyen Hindistan iin de sz konusudur.

Byme hz asndan dnya lkelerinin durumlar karlatrldnda neler sylenebilir?

-6-

Dnya retimi 1996da % 4,3, 1997de % 4,2, 1998de % 2,5, 1999da ise % 3 artmtr. Buna karlk 2000 ylnda dnya ekonomisinde son onbe yln en byk byme oran gzlenmi ve dnya retimi % 4,7 artmtr. Ancak bu eilimin ayn lde 2001de devam etmeyecei tahmin edilmektedir. IMF, 2001de dnya retiminin % 2,6 artacan tahmin etmektedir. Kukusuz bu tahminlerde 2001 Eyllndeki terrist saldr sonras yaanan politik ve ekonomik gelimelerin etkisi de bulunmaktadr. Trkiyenin birinci derecede ihra pazar olan Euro blgesindeki ekonomik byme hz 2000 ylnn ikinci yarsndan itibaren yavalamaya balam ve bu eilim 2001de de devam etmitir. Ekonomik yavalamann, hayvan hastalklar nedeniyle artan gda fiyatlarnn ve yksek petrol fiyatlarnn reel gelirde oluturduu bask sonucunda zayflayan i talep bymesi ve hisse senedi piyasalarndaki dler ile iletiim ve teknoloji sektrlerinin zor duruma girmesi gibi faktrlerden kaynakland belirtilmektedir. Global talebin zayflamas sonucunda ihracat ve ithalat byme hzlarnda gzlenen azalma da yavalamaya katkda bulunmutur. Avrupa Merkez Bankasnn 2000 yl boyunca faiz oranlarn arttrm olmas da blgenin ekonomik bymesinde 2001 ylnda gzlenen yavalamaya katkda bulunmutur. En byk ihra pazarmz olan Almanyada brt sabit sermaye yatrmlar gerilemitir. Euro blgesinin ikinci byk ekonomisi olan Fransa ekonomisi ise vergi indirimleri ve sregelen istihdam art sayesinde global durgunlua kar greceli olarak kar koyabilmitir. Euro blgesinin aksine, ngiltere de i talep gcn korumutur. Gl i talep zayfken, alnan maliye tedbirleri de harcamalara destek vermitir. Bu gelimeler sonucunda ve 11 Eyll olaylarndan sonra, IMF tarafndan, Avrupa Birlii ve Euro Blgesi retiminin 2001 ylnda yzde 1,8 byyecei tahmin edilmitir. En byk d ticaret ortamz olan Avrupa Birlii lkelerinin d taleplerinin ve bymelerinin nmzdeki dnemde yavalamasnn Trkiyenin ihracatna olumsuz ynde etkide bulunmas beklenmektedir. Dnyann en byk ekonomisi olan ABD ekonomisi 2000de % 4,1 orannda bymtr. Ancak 2001 ylnda girilen durgunluk sonucunda bu orann % 1,3 de kalmas beklenmektedir. Japonya ekonomisinin 2000de % 1,3 gibi dk bir oranda bydkten sonra zayflayan d talep ve yatrmlarn gerilemesi gibi nedenlerle 2001de % 0,5 orannda bir klme ile kar karya kalaca tahmin edilmektedir. Dier taraftan, 2000de % 7 orannda byyen gelimekte olan Asya ekonomilerinin Japonyaya olan bamllklar nedeniyle 2001de in hari ancak % 3-4 amayan oranlarda byyebilecei tahmin edilmektedir. 2000de % 4,2 orannda byme hzna erien Latin Amerika lkelerinin Arjantin hari 2001de ortalama % 1,7 civarnda byyebilecei sanlmaktadr.

Dnyadaki balca ekonomik blgeler itibaryla 2000 ve 2001 yl ekonomik byme hzlar ile ilgili ngrler nelerdir?

-7-

1.3. Kiibana GSMH

GSMH, lkelerin retim gc hakknda ok genel bir fikir verir. Ancak bir ekonomide nihai hedef insanlarn refah dzeyinin ykselmesi olduuna gre, lkede yaayanlarn refah dzeyini deerlendirebilmek iin GSMH yeterli bir gsterge olma nitelii tamaz. Onun yerine GSMH/nfus oranndan elde edilen kiibana den GSMH ok daha anlaml bir gstergedir. Bylece ok kabaca lkede yaayan herbir bireyin payna bir ylda yaratlan toplam retim deerinden ne kadarnn dtn renmi oluruz. Kukusuz bu deer gerekte herkese eit dalmaz. Ancak ayn durum baka lkeler iin de geerlidir. Dolaysyla kiibana den GSMH asndan yaplan karlatrmalar farkl lkelerin insanlarnn birbirlerine gre refah durumlarnn kavranabilmesine nemli lde yardmc olur. Nitekim yaplan eitli snflandrmalarda dnya lkeleri kii bana den GSMH deerleri asndan gruplandrlmaktadrlar. rnein Dnya Bankasnn yapt snflamaya gre kii bana den GSMHs 760 ABD dolarna kadar olanlar dnyann refah dzeyi en dk (fakir) lkeler olarak kabul edilmektedir. Bu grupta ad, Togo, Nijerya, Somali, Sudan gibi birok Afrika lkesi, Afganistan, Banglade, Tacikistan, Hindistan gibi baz Asya lkeleri, Honduras, Nikaragua gibi birka Amerika ktas lkesi yer almaktadr. Avrupa ktasnda Bosna Hersek ve Arnavutluk dnda bu grupta herhangi bir lke bulunmamaktadr. Kiibana den GSMHs 761 ABD dolar ile 9360 ABD dolar arasnda kalan orta dzeyde refah sahibi lkelerin 761-3030 dolar dilimindekileri orta-alt, 3031-9360 dolar arasndakiler orta-st gruba dahildir. Orta-alt gruba; Tunus, Fas, Nambiya, Botswana, Senegal, Kamerun gibi baz Afrika lkeleri, orta Asyadaki Trk Cumhuriyetlerinin ou, in, ran, Irak, Suriye, Endonezya gibi baz Asya lkeleri, Kba, El Salvador, Peru, Kolombiya gibi baz Orta ve Gney Amerika lkeleri ile birka Dou Avrupa lkesi (Arnavutluk gibi) dahildir. Orta-st grubundaki lkelere; Afrikadan Gney Afrika, Gabon, Libya, Asyadan Gney Kore, Malezya, Bahreyn, Amerika ktasndan Brezilya, Meksika, ili, Venezuella, Avrupa ktasndan Macaristan, ek Cumhuriyeti, Slovenya, Estonya rnek gsterilebilir. Trkiyenin 1998de 3255 ABD dolarna kadar ykselen kii bana GSMHs 2000de 2965, 2001de 2160 ABD dolarna kadar dt iin Trkiye orta-stten orta-alt refah dzeyine sahip lkeler grubuna inmi bulunmaktadr. Dnyada refah dzeyi en yksek lkelerin yer ald grup kiibana GSMHs 9361 ABD dolarndan daha yksek olan lkeleri kapsamaktadr. Dnyann zenginleri demek olan bu gruba ABne ye onbe lkenin yansra Avrupa ktasndan svire, Norve, Andora, San Marino, Gney Kbrs, Lihtentayn, zlanda gibi lkeler, Asya ktasndan Avustralya, Yeni Zelanda, Japonya, Singapur, Tayvan, Brunei, Suudi Arabistan, Kuveyt, Birleik Arap Emirlikleri, Katar, srail, Amerika ktasndan ABD, Kanada, Cayman Adalar, Virgin Adalar ve Bermuda dahildir. -8-

Bunlarn bir ksm ise 9361 dolarn ok zerine kabilmektedir (rnein svirede 36 bin, Lksemburgda 42 bin, Japonyada 33 bin, ABDde 32 bin, Almanyada 26 bin dolar). Kii bana GSMH lkeyi temsil eden herhangi bir kiinin payna den ortalama GSMH deerini gsterirken gerekte bu deer gelirin topluma dengeli veya dengesiz dalmna gre deiir. rnein 1990 yl itibaryla dnyada en zengin % 20lik nfus dilimi dnya gelirinin % 80ini, geri kalan % 80lik dilim ise % 20sini almaktadr. O halde dnyada gelir dalmnn genel olarak dengesiz olduu sylenebilir. Bu dengesizlik az gelimilerde daha fazla, gelimilerde daha azdr. nk gelimi lkelerde eitli sosyal politikalar uygulanmaktadr ve ok ortakl yaplar nedeniyle irket mlkiyetleri ve dolaysyla kr paylamlar geni halk kitlelerine yaygnlamtr.

Kiibana GSMH kriteri asndan dnya lkeleri nasl snflandrlmaktadr? Bu kriteri deerlendirirken nelere dikkat edilmelidir?

2. DNYA EKONOMSNDE MAL HRACAT VE THALATI

1999 yl itibaryla tm dnya lkelerinin mal ihracat-ithalat deerleri ve bu deerleri dnyann toplam mal ihracat ve ithalat iindeki paylar Tablo 1.5.de verilmitir. Dnyann ihracat baka gezegenlerle ticaret sz konusu olmadna gre dnya zerindeki ihracat yaplan lkelerin ithalat demektir. Dolaysyla aslnda ayn deerde olmas gerekir. Ancak gmrklerden k yaplan mal deeri her zaman gmrklerden girii yaplan mal deerini tutmayabilmektedir. Bu duruma eitli lkelerde uygulanan veri toplama ve deerlendirme yntemlerindeki farkllklarn yansra baz kk, kayp ve hatalar da yol aabilmektedir. Nitekim Tablo 1.5.de de grld gibi dnya toplam ihracat 1999 yl itibaryla 5 trilyon 587 milyar dolar iken ithalat ise 5 trilyon 739 milyar dolar civarndadr ve birbirine yakn olmakla birlikte eit deildir.

2.1. lke Baznda Mal hracat ve thalat ile Da Aklk Oranlar

Dnyann en fazla ihracat yapan lkesinin ABD olduu ve bu lkenin tm dnya ihracatnn 1/8ini gerekletirdii anlalmaktadr. lk bee giren dier lkeler srayla Almanya, Japonya, Fransa ve ngilteredir. Bu be lke toplam olarak dnya ihracatnn % 40n gerekletirmektedir. Geriye kalan 200e yakn lkenin pay ise % 60tr.

-9-

Tablo 1.5. Dnya lkelerinin Mal hracat, thalat ve Da Aklk Oranlar (1999).
Dnya Dnya hracat thalat GSMH GSMH hracat / thalat / hr.in. th.in. (Milyon $) (Milyon $) (Milyar $) Sras GSMH (%) GSMH (%) Pay.(%) Pay (%) 702,098 12.6 1,059,435 18.5 8,351 1 8.41 12.69 542,869 9.7 473,539 8.3 2,079 3 26.11 22.78 23,333 0.4 25,538 0.4 278 17 8.4 9.19 56,079 1.0 69,158 1.2 381 15 14.73 18.16 64,124 1.1 69,555 1.2 210 21 30.54 33.12 3,922 0.1 7,694 0.1 47 50 8.34 16.37 178,961 3.2 164,617 2.9 251 19 71.41 65.69 386 0.0 668 0.0 2 141 16.78 29.04 5,909 0.1 6,674 0.1 27 61 22.05 24.9 1,051 0.0 1,755 0.0 8 92 12.82 21.4 48,011 0.9 51,675 0.9 743 8 6.46 6.96 3,925 0.1 5,409 0.1 11 81 34.73 47.87 254 0.0 696 0.0 3 138 9.77 26.77 54 0.0 118 0.0 1 174 6.75 14.75 26,241 0.5 29,482 0.5 52 48 50.46 56.7 195,150 3.5 165,788 2.9 980 7 19.91 16.91 48,575 0.9 44,165 0.8 170 23 28.52 25.93 4,451 0.1 3,017 0.1 16 72 27.48 18.62 48,665 0.9 24,004 0.4 120 32 40.72 20.09 232 0.0 800 0.0 2 151 12.21 42.11 2,936 0.1 4,094 0.1 5 110 58.72 81.88 7,367 0.1 9,925 0.2 34 57 21.67 29.19 4,540 0.1 3,249 0.1 10 84 43.65 31.24 36,576 0.7 32,568 0.6 78 40 46.89 41.75 40,665 0.7 30,726 0.5 123 30 33.09 25 300,152 5.4 289,906 5.1 1,427 4 21.03 20.32 2,398 0.0 4,382 0.1 18 69 13.03 23.82 26,707 0.5 29,696 0.5 133 28 20.08 20.07 144,745 2.6 119,750 2.1 398 13 36.37 30.09 196 0.0 1,025 0.0 4 125 5.44 28.47 36,316 0.6 44,889 0.8 442 11 8.21 10.15 4,303 0.1 7,799 0.1 20 62 21.09 38.23 200,286 3.6 187,525 3.3 384 14 52.16 48.83 1,249 0.0 2,728 0.0 5 112 26.02 56.83 173,885 3.1 179,520 3.1 161,7 24 107.54 111.02 268,211 4.8 317,968 5.5 1,338 5 20.05 23.76 70,543 1.3 46,534 0.8 71 42 98.8 65.17 109,964 2.0 144,436 2.5 552 10 19.92 26.17 25,794 0.5 33,160 0.6 84,836 1.5 68,621 1.2 222 20 38.21 30.91 76,122 1.4 75,438 1.3 273 18 27.88 27.63 230,193 4.1 216,621 3.8 1,136 6 20.26 19.07 2,005 0.0 2,503 0.0 8 25.06 31.29 1,240 0.0 2,899 0.1 6 103 20.67 48.32 419,367 7.5 311,262 5.4 4,079 2 10.28 7.63 238,446 4.3 220,183 3.8 591 9 40.32 37.23 5,592 0.1 3,683 0.1 19 68 29.43 19.38 1,747 0.0 2,832 0.0 11 83 15.88 25.75 11,576 0.2 10,659 0.2 94 37 12.37 11.39 6,577 0.1 6,320 0.1 10 85 67.11 64.49 311 0.0 525 0.0 1 160 31.1 52.5 1,723 0.0 2,945 0.1 6 104 28.72 49.08 3,004 4,835 10 3,004.00 0.05 4,835.00 0.08 10.00 86.00 30.04 48.35 86 677 0.0 6,207 0.1 16 75 4.23 38.79

lke ABD Almanya Arjantin Avustralya Avusturya Banglade Belika Benin Beyaz Rusya Bolivya Brezilya Bulgaristan Burkina Faso Burundi ek Cumhuriyeti in Danimarka Ekvator Endonezya Ermenistan Estonya Fas Fildii Sahilleri Filipinler Finlandiya Fransa Guatemala Gney Afrika Gney Kore Haiti Hindistan Hrvatistan Hollanda Honduras Hong Kong ngiltere rlanda spanya srail sve svire talya zlanda Jamaika Japonya Kanada Kazakistan Kenya Kolombiya Kosta Rika Lao Letonya Litvanya Lbnan

- 10 -

Lksemburg 7,859 Macaristan 24,950 Malezya 84,455 Mali 566 Meksika 136,391 Msr 3,559 Mozambik 268 Nepal 602 Nijer 290 Nikaragua 545 Norve 44,884 Pakistan 8,491 Panama 821 Papua Yeni Gine 1,877 Peru 6,113 Polonya 27,397 Portekiz 24,493 Romanya 8,505 Ruanda 60 Rusya Fed. 74,663 Senegal 983 Sierra Leone 6 Singapur 114,689 Slovakya 10,226 Slovenya 8,604 Sri Lanka 4,584 Suriye 3,464 ili 15,616 Tanzanya 543 Tayland 58,440 Tayvan 121,496 Togo 982 Tunus 5,872 Trkiye 26,587 Uganda 519 Ukrayna 11,582 Uruguay 2,237 rdn 1,832 Venezella 20,190 Yeni Zelanda 12,455 Yunanistan 9,815 DNYA 5,587,000

0.1 10,771 0.4 27,923 1.5 64,966 0.0 752 2.4 148,648 0.1 16,022 0.0 1,161 0.0 1,422 0.0 402 0.0 1,862 0.8 34.041 0.2 10,297 0.0 3,516 0.0 1,188 0.1 8,075 0.5 45,903 0.4 39,823 0.2 10,392 0.0 253 1.3 43,588 0.0 1,471 0.0 81 2.1 111,060 0.2 11,888 0.2 9,952 0.1 5,876 0.1 3,832 0.3 15,137 0.0 1,560 1.0 50,342 2.2 110,957 0.0 597 0.1 8,474 0.5 40,687 0.0 1,342 0.2 11,846 0.0 3,357 0.0 3,717 0.4 14,063 0.2 14,298 0.2 25,433 100 5,739,800

0.2 0.5 1.1 0.0 2.6 0.3 0.0 0.0 0.0 0.0 0.6 0.2 0.1 0.0 0.1 0.8 0.7 0.2 0.0 0.8 0.0 0.0 1.9 0.2 0.2 0.1 0.1 0.3 0.0 0.9 1.9 0.0 0.1 0.7 0.0 0.2 0.1 0.1 0.2 0.2 0.4 100

19 47 77 3 429 88 4 5 2 2 146 64 9 4 60 153 106 34 2 333 5 1 95 19 20 16 15 71 8 121 2 20 186 7 38 20 7 87 53 124 29,232

51 41 137 12 38 119 109 147 143 27 44 89 122 45 25 34 56 145 16 113 179 36 66 64 76 77 43 94 31 157 63 22 99 55 65 97 39 47 29

41.36 53.31 109.68 18.87 31.79 4.07 6.7 12.04 14.5 27.35 30.74 13.27 9.12 46.93 10.19 17.91 23.11 25.01 3 22.42 19.66 0.6 120.73 53.82 43.02 28.65 23.09 21.96 6.79 48.3 49.1 29.36 14.29 7.41 30.48 11.19 26.17 23.21 23.5 7.92 19.12

56.69 59.66 84.37 25.07 34.65 18.31 29.03 28.44 20.1 93.1 23.32 16.09 39.07 29.7 13.46 30 37.57 30.56 12.65 13.09 29.42 8.1 116.91 62.57 49.76 36.73 25.55 21.29 19.5 41.6 29.85 42.37 21.87 19.17 31.17 16.79 53.1 16.16 26.98 20.51 19.64

Kaynak: DT

Dnyann en fazla ithalat yapan ilk be lkesi ise; ABD, Almanya, ngiltere, Japonya ve Fransadr. Bu be lkenin toplam ithalat dnya ithalatnn % 43n bulmaktadr. ABD neredeyse dnya toplam ithalatnn 1/5ini tek bana gerekletirmektedir. Bu arada kiibana den GSMHs yksek lkelerin ayn zamanda dnya ticaretinden yksek pay alan lkeler olduklar da gzden karlmamaldr. Dnyann refah dzeyi yksek (kiibana GSMHs 9360 dolardan fazla) otuz lkesi dnya ihracatnn % 75 kadarn gerekletirmektedir. Geriye kalan 170 civarndaki lke ise yalnzca % 25ini yapabilmektedir. Benzer durum ithalat iin de geerlidir. Bu otuz lke dnya ithalatnn % 80ini gerekletirirken geriye kalan 170 kadar lke ancak % 20sini yapabilmektedir. Trkiyenin dnya ihracatnda % 0,5lik dnya ithalatnda ise % 0,7lik pay vardr. Dolaysyla dnya ihracatnn 200 de birini dnya ithalatnn ise 143 de birini gerekletirmektedir. 2000 - 11 -

yl itibaryla 27,8 milyar dolar ihracat 54 milyar dolar ithalat yapan Trkiye en ok ihracat yapan 41., en ok ithalat yapan 24. lke konumundadr. Bu rakamlar Trkiyenin halen dnya ticaretinde nemli bir yeri olmadn gstermektedir.

lke baznda dnya mal ihracat ve ithalatn deerlendiriniz.

hracat ve/veya ithalatn GSMH iindeki yeri lkelerdeki iktisadi faaliyetler iinde yurt d ile ilgili olanlarn payn verdii iin lkelerin da aklk oranlarn gsterir. Tablo 1.5.den izlenebilecei gibi nfusu byk lkelerde bu oran genellikle dk kmaktadr. rnein ABD, Banglade, Brezilya, in, Hindistan, ngiltere, Japonya, Msr, Pakistan, Rusya, Trkiyede bu oranlar genellikle % 5-% 30 aralnda kalmaktadr. Bu durumun nedeni byk i pazarn varldr. retim ve ekonomi ncelikle i pazara ynelik olarak yaplanmaktadr. Ne ilgintir ki dnyann en byk ekonomisi olan ve en fazla ihracat ile ithalat yapan ABDde yurt ii retim ve satlar o kadar byktr ki d ticaretin ekonomi iindeki pay yine de ok kk kalmaktadr (ihracat % 8,41 ithalat % 12,7). Belika, ek Cumhuriyeti, Hollanda, rlanda, Kosta Rika, Lksemburg, Macaristan, Malezya, Singapur, Slovakya gibi nfusu ve i pazar nispeten kk lkelerde ihracat ve/veya ithalatn GSMH iindeki pay % 40-50lerden % 120lere kadar uzanmaktadr. Baz lkelerde GSMH bile aan deerde ihracat ve ithalat yaplmas, d ticarete konu mallarn bir ksmnn yurtiinde retilmemi olabileceini gstermektedir. Reexport (nce ithal et-sonra ihra et), dahilde ileme (hammaddeyi ithal et ile ve ihra et), harite ileme (hammaddeyi ihra et, ile ve ithal et) gibi tekniklerle ksmen veya tamamen yurt dnda retilen mallarn d ticareti yaplabilmektedir. Ad geen lkelerde karlalacak herhangi bir kiinin yurt d ile ilgili bir meslekte (ihracat, ithalat, gmrk, bankac, nakliyeci, depocu, ambalajc vs.) alyor olma ihtimali ok yksektir.

Dnya lkelerinin da aklk oranlar asndan durumlar nasldr? Bilgi veriniz.

2.2. Blge Baznda Dnya Mal hracat ve thalat

Dnya ihracatnn 1948de 58 milyar dolardan 1999da yaklak 90 kat artarak 5.473 milyar dolara ulat Tablo 1.6.da grlmektedir. Art oranlar nceki dnemlere gre 1953 ylnda yzde 27,3, 1963 ylnda yzde 94,0, 1973 ylnda yzde 261,3, 1983 ylnda yzde 219,2, 1993 ylnda yzde 99,6, 1999 ylnda yzde 52,2 olmutur. Ticaret hacmindeki art 1950 ve 1960l yllarda daha dk seyretmi, 1970 - 12 -

ve 1980li yllarda ok yksek gereklemi, daha sonra derek yaklak 1950li yllar seviyesine gelmitir. Art oranlarnn 1973-1983 ve 1993-1999 dnemlerinde byk lde petrol fiyatlarndaki gelimelerden, lke kompozisyonundaki deiimlerden, 1993-1999 dneminde ise Baltk lkeleri ile Birleik Devletler Topluluu (BDT) lkeleri arasndaki ticaret rakamlarnn dahil edilmesinden etkilendii aktr.
Tablo 1.6. hracatn Blgelere Gre Dalmnn Geliimi (1948-1999). (%) 1948 58,0 100 27,5 12,3 31,0 6,0 7,4 2,1 13,8 0,4 0,9 3,7 3,0 5,8 60,4 1953 1963 1973 1983 1993 1999 83,0 157,0 578,0 1.835,0 3.639,0 5.587,8 100 100 100 100 100 100 24,6 19,4 17,2 15,4 16,8 17,1 10,5 7,0 4,7 5,8 4,4 5,4 34,9 41,0 44,8 39,0 43,7 43,0 8,2 6,5 2,1 13,2 1,5 1,4 3,2 2,6 4,5 68,7 11,0 5,7 3,3 12,6 3,5 1,3 2,4 2,4 3,1 72,8 8,9 4,8 4,5 15,0 6,4 1,0 2,1 3,4 2,1 81,8 9,5 4,4 6,8 19,1 8,0 1,2 1,4 5,8 2,7 76,0 2,9 2,5 3,4 26,3 10,0 2,5 1,5 9,7 2,6 86,9 3,9 2,0 3,1 25,5 7,7 3,6 1,3 10,0 3,0 89,7

Dnya (Milyar $) Dnya Yzde Pay Kuzey Amerika Latin Amerika Bat Avrupa lkeleri Merkezi, Dou Avrupa, Baltk Devletleri, BDT lkeleri Afrika Ortadou Asya Japonya in Avustralya, Yeni Zelanda Alt Dou Asya lkesi Dier Asya lkeleri GATT/DT

Kaynak: DT.

Dnya ihracatnda Kuzey ve Latin Amerika lkelerinin pay 1948de % 40lardan 1999da % 22lere dmtr. (Tablo 1.6) Eski SSCB ve Dou Bloku kapsamndaki lkelerde % 6-8lerden % 4lere, Afrika ktasnda % 7lerden % 2lere, Avustralya ktasnda %3lerden % 1lere gerilemitir. Buna karlk Bat Avrupada ABne dahil lkelerin etkisiyle pay % 31den % 43e, Asyada zellikle Japonya, in ve alt Asya kaplannn (Malezya, Gney Kore, Singapur, Tayvan, Tayland, Hong Kong) etkisiyle pay % 13den % 26ya kmtr. thalat asndan ise Kuzey ve Latin Amerika lkelerinin toplam pay % 30lardan % 25-30 arasna gerilemitir (Tablo 1.7.). Bunda Latin Amerika lkelerinin paynn azalmas etkili olmutur. Eski SSCB ve Dou Bloku kapsamndaki lkelerin ithalat ihracatlar gibi % 6 civarndan % 4e gerilemi, Afrika ktas % 7den % 2ye inmitir. Buna karlk Bat Avrupada pay % 40tan biraz artarak % 42 civarna, Asyada pay % 14ten % 21e deimitir. Bu artta yine ihracattaki artta pay olan lkelerin etkisi nemli olmutur. Bu arada dnya ticaretini serbestletirmeyi hedefleyen GATTa ve onun 1994ten sonraki yeni ekli olan Dnya Ticaret rgtne ye lkelerin dnya ihracat ve ithalat asndan paylar giderek artarak toplam deerin % 90larna ulamtr.

- 13 -

Tablo 1.7. thalatn Blgelere Gre Dalmnn Geliimi (1948-1999). (%) 1948 66,0 100 19,8 10,6 40,4 5,8 7,6 1,7 14,2 1,0 1,1 2,6 3,0 6,5 52,9 1953 1963 1973 1983 1993 1999 84,0 163,0 589,0 1.880,0 3.752,0 5.739,8 100 100 100,0 100 100 100 19,7 15,5 16,7 17,8 19,8 22,3 9,3 6,8 5,1 4,5 5,2 5,8 39,4 45,4 47,4 40,0 42,9 42,2 7,6 7,0 2,0 15,1 2,9 1,7 2,4 3,4 4,7 66,0 10,3 5,5 2,3 14,2 4,1 0,9 2,3 3,1 3,8 74,2 8,9 4,0 2,8 15,1 6,5 0,9 1,6 3,7 2,3 89,1 8,4 4,6 6,3 18,5 6,7 1,1 1,4 6,1 3,1 83,9 2,9 2,6 3,2 23,4 6,4 2,8 1,5 9,9 2,8 91,1 3,7 2,3 2,6 20,9 5,4 2,9 1,5 8,5 2,7 91,6

Dnya (Milyar $) Dnya Yzde Pay Kuzey Amerika Latin Amerika Bat Avrupa lkeleri Merkezi, Dou Avrupa, Baltk Devletleri, BDT lkeleri Afrika Ortadou Asya Japonya in Avustralya, Yeni Zelanda Alt Dou Asya lkesi Dier Asya lkeleri GATT/DT

Kaynak: DT.

Gnmzde artk, dnya genel ithalat ve ihracat byk ounlukla Bat Avrupa lkeleri, Kuzey Amerika ve Asya lkeleri tarafndan gerekletirilmektedir. Bat Avrupa lkelerinin dnya ticaret hacmi ierisindeki pay son yarm asrlk dnemde srekli en yksek dzeyde olmu, Kuzey Amerikann pay da ikinci byklk seviyesini korumutur. zellikle ihracatta Kuzey Amerikann 1948 ve 1953 yllarndaki pay, Bat Avrupa lkelerinin paylarna nazaran dm, son yirmi yllk dnemde de ithalattaki pay ykselmitir. Asya lkelerinin ticaret hacmi ierisindeki pay da ykselen bir seyir izlemitir. Kreselleme ile blgesel younlamann gzlendii, Bat Avrupa, Kuzey Amerika ve Asya Pasifik blgesinde dnya ticaretinin yzde 90 gerekletirilmektedir. Bu blgelerdeki entegrasyonlardan AB, NAFTA ve APEC dikkate alndnda bu srecin younlaarak devam edecei grleri hakimdir. 2000 ylnda dnya mal ihracat ve ithalat rekor bir ekilde % 12 civarnda artarak 6 trilyon dolar amtr. Ancak 2002 yl iin beklentiler % 2den fazla bir art olmayaca eklindedir. 2000 ylnda en fazla ihracat ve ithalat yapan 50 lkenin dnya ihracat ve ithalatndan ald pay % 95 civarndadr. O halde rahatlkla dnya ticaretinin dnyadaki 200 civarndaki lkenin yalnzca 1/4nn katld bir faaliyet alan olduu sylenebilir.

Dnyadaki belli bal ekonomik blgeler baznda mal ihracat ve ithalat hakknda neler sylenebilir?

- 14 -

2.3. Mal Gruplar Baznda Dnya hracat

2000 yl dnya ihracatnn mal gruplarna gre dalm incelendiinde dnyada en ok imalat sanayi rnlerinin ihra edildiini ve 2000 ylnda bu mal grubunun payn 1990daki % 70,5ten % 74,9a arttrm olduunu grmekteyiz (Tablo 1.8.) Ayrca bu grupta ihracat art ortalama yllk % 7 gibi yksek bir oranda olmutur.
Tablo 1.8. Mal Gruplarna Gre Dnya hracat (Milyar Dolar ve %).
Deer 2000 6186 558 442 116 813 62 631 120 4630 144 574 449 571 940 1055 157 199 541 Pay Yllk Deiim (%) 1990 2000 1999-2000 1998 1999 2000 100.0 100.0 6 -1 4 12 12.2 9.0 3 -5 -3 2 9.3 7.2 3 -3 -3 0 2.9 1.9 2 11 -2 10 14.3 13.1 5 20 15 42 1.6 1.0 2 -8 -5 13 10.5 10.2 6 26 22 51 2.1 1.9 5 -5 1 19 70.5 74.9 7 2 4 10 3.1 2.3 3 -2 12 14 8.7 9.3 7 2 4 8 7.8 7.3 5 0 3 8 9.4 9.2 6 5 5 4 8.8 15.2 12 1 12 20 17.6 17.1 6 3 1 7 3.1 2.5 4 -4 -2 7 3.2 3.2 6 1 0 7 8.8 8.8 6 1 5 8

Toplam I. Tarmsal retim Yiyecek Ham Madde II. Maden retimi Maden Cevheri ve Dier Mineraller Yakt Demir D Metaller III. malat Demir ve elik Kimyasal Dier Yar Mamul retimi Otomotiv retimi Ofis ve Telekom Ekipman Dier Makine ve Ulam Ekipman Tekstil Giyim Dier Tketim Mallar

Kaynak: WTO, International Trade Statistics, 2001.

Madensel rnlerin pay 1990da % 14,3ten 2000de % 13,1e inmitir. Son yllarda petrol fiyatlarnn artmas ile birlikte yakt ihracatnn deeri ylda % 20nin zerinde artm olsa da son on yln grup ihracatnn yllk ortalama art hz % 5te kalmtr. Tarmsal rnlerin dnya toplam ihracat iindeki pay 1990da % 12,2 iken 2000de % 9,0a gerilemitir. Buna ramen grubun yllk ortalama ihracat art hz % 3 olabilmitir. Mal gruplarna toplu olarak bakldnda en fazla paya makina ve ulam ekipmanlarn temsil eden otomotiv, ofis telekom ve dier makina ve ulam ekipmanndan oluan kalemin toplamnn sahip olduu grlmektedir. 2000 ylnda 571+940+1055 yani 2566 milyar dolar olan bu grup toplamn % 41,5ini oluturmaktadr ve zellikle ofis ve telekom ekipmanlarnn ihracndaki art nedeniyle payn 1990a gre % 6 civarnda arttrmtr.

2000 ylnda bir nceki yla gre mal ticaretinde en yksek art gsteren rn gruplar, srasyla % 51lik art ve 631 milyar $lk deer ile yaktlar ve % 20lik art ve 940 milyar $lk deere ulaan ofis ve telekomnikasyon ekipmandr. te yandan, tm rn gruplar iinde, % 2 ile en dk art gsteren tarmsal rnler ihracat, deer olarak ancak 558 milyar $da kalmtr. - 15 -

Bilgi teknolojisi sektrnde yakalanm bulunan yksek byme oran, bata Kuzey Amerika ve Asya ekonomilerine nemli lde katkda bulunurken; dnya enerji talebindeki art ile, petrol fiyatlarndaki e zamanl patlamadan, doal olarak petrol ihra eden lkeler krl kmlardr.

Kuzey Amerika blgesinin mal ihracatnda yaanan % 12,5lik art oran, nceki yln neredeyse 2 kat dzeyinde gerekleerek, blgeden yaplan hizmet ihracatnn ulat % 10 gibi nemli rakam dahi gerilerde brakabilmitir.

Ayn ekilde, nceki yla gre 2 kat hzla artan Bat Avrupa mamul madde ihracat, % 10luk byme ile son on yln en byk retim ve ticaret rakamlarna ulalmasn salamtr.

Gelime yolundaki lkeler, 2000 ylnda, toplu olarak, dnya retim ve ticaretinin hzl art trendine, ortalamann stndeki performanslar ile en byk katky yapmlardr. Bahse konu lkelerin ihracatlarnda % 15 olarak tahmin edilen art, retimlerinde kaydedilen artn neredeyse 3 katna yaklamakta olup; bu durum, anlan lkelerin 90l yllar boyunca dnya ticaretinden aldklar payn art eilimi ile de tamamen paralellik arz etmektedir. Dahas, bu artn sebeplerinden ancak kk bir blmnn petrol fiyatlarndaki ykselmeden kaynakland mahade edilmektedir. Sz konusu durum anlan lkelerin, dnya ticaretinin en dinamik ksm olan imalat sanayi rnleri ihracatndaki artan rolleri sayesinde gereklemitir. Gelime yolundaki lkeler, 1990da dnya ticaretinde % 17 olan imalat sanayi rnleri ihracatndan aldklar pay, 2000de % 27ler seviyesine kadar ykseltmeyi baarmlardr.

Mal gruplar baznda dnya ihracatn deerlendiriniz.

3. DNYA EKONOMSNDE HZMET HRACAT VE THALATI

2000 ylnda dnya hizmet ihracat (ithalat) bir nceki yla gre % 6 orannda artarak 1,43 trilyon dolara ykselmitir. Bu deer dnya mal ihracatnn % 23ne kar gelmektedir. 1 trilyon 430 milyon dolar oluturan sektrlerden biri olan turizm ve seyahat 465 milyar dolar ile % 32,4, tamaclk ise 330 milyar dolar ile % 23lk pay almaktadr. Bu sektrlerin 10 yl nceki paylar (1990da) srayla % 34 ve % 28,5ti. Grlyor ki her iki sektr de son on ylda ortalama % 6 ve % 4 bym olsa da toplam hizmet ihrac iindeki paylar azalmtr. Dier ticari hizmetler bal altnda yer alan hizmet gruplarnn (bankaclk, danmanlk, sigortaclk, taahht ileri, eitim, salk, haberleme vb.) toplam ihracat tutar 2000de 640 milyar dolara ve % 44,6lk paya erimitir. Son on ylda ortalama % 8 orannda byyen bu grup 1990da yalnz % 37,6lk paya sahipti.

- 16 -

Tablo 1.9. Dnyada Baz lkeler tibar le Ticari Hizmetler hracat ve thalat Bilgileri (Milyar $ ve % - 2000).
Sra No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 hracat lke Deer Pay Yllk % Sra Yllk % thalat lke Deer Pay Deiim No Deiim 10 1 ABD 198.9 13.8 13 -3 2 Almanya 132.3 9.2 0 0 3 Japonya 115.7 8.1 1 1 4 ngiltere 82.1 5.7 -1 13 5 Fransa 61.5 4.3 -2 -6 6 talya 55.7 3.9 -3 0 7 Hollanda 51.1 3.6 2 -1 8 Kanada 41.9 2.9 9 13 9 Belika-Lksembourg 38.3 2.7 6 4 10 in 35.9 2.5 16 9 11 Kore 33.4 2.3 25 15 12 spanya 30.8 2.1 2 -3 13 Avusturya 29.1 2.0 -1 13 14 rlanda 28.7 2.0 8 13 15 Hong Kong 26.2 1.8 3 0 16 Tayvan 25.7 1.8 10 22 17 sve 23.4 1.6 4 18 18 Singapur 21.3 1.5 13 2 19 Hindistan 19.9 1.4 16 19 20 B.Arap Emirlikleri 18.8 1.3 ... 5 35 Trkiye 7.6 0.5 -10

ABD 274.6 19.1 ngiltere 99.9 7.0 Fransa 81.2 5.7 Almanya 80.0 5.6 Japonya 68.3 4.8 talya 56.7 4.0 spanya 53.0 3.7 Hollanda 52.3 3.6 Hong Kong 42.1 2.9 Belika-Lksembourg 42.0 2.9 Kanada 37.2 2.6 in 30.1 2.1 Avusturya 30.0 2.1 Kore 29.2 2.0 Singapur 26.6 1.9 svire 26.4 1.8 Danimarka 20.6 1.4 Tayvan 20.2 1.4 sve 20.0 1.4 Trkiye 19.2 1.3 Avustralya 17.8 1.2

Kaynak: Dnya Ticaret rgt (WTO).

Dnya Ticaret rgt istatistiklerine gre 2000 ylnda dnyada en fazla hizmet ihra eden lke ABDdir (Tablo 1.9.). ABD, 275 milyar dolarlk hizmet ihracat ile % 19,1lik paya sahiptir. lk bei oluturan lkeler mal ihracnda olduu gibi ABD, ngiltere, Fransa, Almanya ve Japonyadr. Yalnz ngiltere 2. sray alarak sralamadaki yerini mal ihracna gre ykseltmitir. Tablo 1.9.da yer alan 21 lke toplam hizmet ihracnn % 80e yaklaan bir blmn gerekletirmitir. Trkiye ise 19 milyar dolarlk ihracat ile ilk 20ye girebilmektedir ve 2000de hizmet ihracn en ok arttran 2. lke konumundadr. Hizmet ithali asndan ise ilk sray yine ABD almakta, ilk bei yine ABD, Almanya, Japonya, ngiltere ve Fransa oluturmaktadr. lk 21 lkenin pay toplamn % 75ini bulmaktadr. Trkiye hizmet ithalinde ylda 7,6 milyar dolar dviz demektedir ve dnyann en ok hizmet ithal eden 35. lkesi konumundadr. 2000 ylnda Gney Korenin hizmet ithali bir nceki yla gre % 25 gibi yksek bir oranda artmtr.

Dnya hizmet ihracatnn 2000 ylndaki durumunu anlatnz.

- 17 -

zet
Globallemeden bahsedilen gnmz dnyasnda, lkelerin birbirleriyle olan ekonomik ilikileri Dnya Ekonomisinin konularn oluturur. Gnmzde Dnya Ekonomisi denildii zaman aklmza ncelikle, Dnya Ekonomisinde Gayri Safi Milli Hasla, Byme Hz Kiibana Gayrisafi Milli Hasla, Mal hracat ve thalat, Hizmet hracat ve thalat gelmelidir. Tm bu byklklerle ilgili gncel bilgiler bu nite boyunca verilmitir.

Deerlendirme Sorular
1. Aadakilerden hangisi GSMH asndan orta-st grubu dilimi arasndadr? A) 761-9360 ABD Dolar aras B) 761-3030 ABD Dolar aras C) 3031-9360 ABD Dolar aras D) 9360- ABD Dolarndan yukars E) 761 ABD Dolarndan aas

2. Aadakilerden hangisi dnyann en fazla itracat yapan ilk be lkesinden biri deildir? A) ABD B) Almanya C) ngiltere D) Japonya E) talya

3. 2001 yl itibariyle Trkiye GSMH asndan Dnyada kanc sradadr? A) 27. B) 28. C) 22. D) 30. E) 31.

- 18 -

4. 2000 ylnda ortaya kan dnya ekonomisinde son onbe yln en byk byme oranna gre dnya retimi yzde ka artmtr? A) % 4,7 B) % 5,7 C) % 3,7 D) % 0,7 E) % 0,1

5. Aadakilerden hangisi Dnyann en fazla ithalat yapan ilk be lkesinden biri deildir? A) ABD B) Almanya C) ngiltere D) Japonya E) Norve

Szlk ve Kavramlar Dizini

Satn Alma Gc Paritesi : sveli iktisat Gustav Cassel (1866-1945) tarafndan gelitirilen satn alma gc paritesi teorisi, iki lke paras arasndaki deiim orannn bu paralarn yurt iinde satn alabilecekleri mal ve hizmet miktarna gre belirlenmesini savunur. Bu durumda rnein 1$ = 2 milyon TL. iken 1 dolar ile ABDde satn alnabilen mal / hizmet miktar 2 milyon TL. ile Trkiyede satn alnabilen mal / hizmet miktarnn yars ise bu kurun aslnda 1$ = 1 milyon TL. olmas gerektii ortaya kar. Byme Hz : Sabit fiyatlarla hesaplanan GSMHdaki artn bir nceki yln GSMHna orandr. Yllk byme hzn deerlendirirken nfus art hzn da dikkate almak gerekir. rnein nfus art hz % 2 olan bir lkede byme hz % 5 ise net byme hz (refah seviyesinde etkili olan byme hz) % 5-% 2 = % 3tr. Genel olarak % 6nn zerindeki byme hzlar yksek kabul edilir.

- 19 -

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

IMF. World Development Report 2000, Washington DC, Mart, 2001. IMF. World Economic Outlook, Washington D.C., Nisan, 2002. Maliye Bakanl. 1998, 1999, 2000, 2001 Yllk Ekonomi Raporlar, Ankara, 1998, 1999, 2000, 2001. Mortan, Kenan. Dnya Ekonomisi, Akretim Fakltesi Yaynlar, Anadolu niversitesi, Eskiehir, 2000. OECD. Economic Outlook, Paris, 2001.

- 20 -

NTE

Gnmzde Dnya Ekonomisi II

Amalar
Bu niteyi altktan sonra,

Gnmzde dnya ekonomisinin temel makroekonomik gstergelerini lke ve lke gruplar baznda renme konusunda bir nceki nitede edinmi olduumuz bilgilerin pekitiini ve tamamlandn greceksiniz.

Bylece daha sonraki nitelerde ve baka derslerinizde de kullanabileceiniz temel bilgileri edinmi olacaksnz.

indekiler

Dnya Nfusu ve gc Dnyada sizlik Dnyada Gelir Dalm Dnyada Enflasyon Dnyada D Ticaret Hadleri Dnyada Harcamalar Gelimekte Olan lkelerde D Borlar Dnyada ok Uluslu irketler zet Deerlendirme Sorular Szlk ve Kavramlar Dizini Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin,

Bir dnya atlasnn nnzde ak olduu bir ortamda almanz yrtmeniz yararl olacaktr. Bylece lke ve kta baznda yaplan baz deerlendirmeleri daha iyi takip edebileceksiniz.

nite boyunca verilen tablolardaki tm rakamlar ezberlemeniz gereksizdir. Ancak temel gsterge nitelii tayan rakamlar bilmeniz ve genel eilimleri kavramanz yeterlidir.

1. DNYA NFUSU VE GC
1950 ylnda 2.5 milyar kiiden oluan dnya nfusu 2000 ylnda 2 katndan daha yksek bir deere ulamtr. Halen dnya nfusunun 6 milyar kiiyi getii tahmin edilmektedir. Yaplan projeksiyonlar dnya nfusunun 50 yl sonra %50 kadar bir artla 9 milyar kiiyi bulaca ynndedir (Tablo 2.1).

Tablo 2.1. Dnyada eitli Blgelere Gre Nfus Miktarlar ve Oranlar (2001). (%)

Blgeler Afrika Asya Latin Amerika Avrupa Kuzey Amerika Okyanusya Dnya

Top. Nfusa Oran 8.8 55.5 6.6 21.8 6.8 0.5 100.0

1950 (Milyon) 221 1399 167 548 172 13 2519

Top. Nfusa Oran 13.1 60.6 8.6 12.0 5.2 0.5 100.0

2000 (Milyon) 794 3672 519 727 314 31 6057

Top. Nfusa Oran 21.5 58.2 8.6 6.5 4.7 0.5 100.0

2050* (Milyon) 2000 5428 806 603 438 47 9322 (*) Tahmini

Kaynak: Birlemi Milletler statistikleri

1950 ylnda dnya nfusunun %55den ou Asya ktasnda (zellikle in ve Hindistanda) yaamaktayd. 2000 ylnda da Asya ktas ak farkla en ok nfus barndran kta olma zelliini korumaktadr. stelik toplam iindeki pay artarak %60n zerine kmtr. 2050 yl iin yaplan tahminler kk bir d de olsa (%2 kadar) Asya ktasnn dnya nfusunun younlat kta olma zelliini srdreceini gstermektedir. 1950de dnya nfusunun %22 gibi nemli bir ksmnn yaad eski ktalardan Avrupann pay 2000de nemli lde dm ve %12ye inmitir. Bu dn 2050ye kadar srmesi ve %6lara kadar gerilemesi beklenmektedir. Amerika ktasnda ABD, Kanada ve Meksikann yer ald Kuzey Amerikann dnya nfusu iindeki pay Avrupa ktasnda olduu gibi giderek dmektedir ve bu dn 2000li yllarn ilk yarsnda da azalarak srecei beklenmektedir. Bylece 1950den 2050ye kadar nfus asndan Kuzey Amerika, %7ye yakn bir paydan %5in altnda bir paya inecektir. Amerika ktasnn orta ve gneyini ieren Latin Amerikann nfustan ald pay son 50 ylda %2 artarak %8.6ya kmtr. Bu artn srmesi beklenmemektedir. 1950lerde nfusun yalnzca %8.8inin yaand kara kta Afrika 2000de payn %5e yakn arttrarak %13n zerine karmtr. Bu eilimin srmesi ve 2050de Afrikann dnya nfusunu en ok barndran 2. kta olmas (%21.5) beklenmektedir. Avusturalya ve Yeni Zelandadan oluan Okyanusya ktasnn nemsiz (yzde yarmlk) paynn deimedii ve deimeyecei anlalmaktadr.

- 22 -

Tm veriler toplu olarak deerlendirildiinde dnyann refah blgelerini oluturan Kuzey Amerika, Avrupa ve Okyanusyada yaayan nfusun toplam paynn 1950de %29.1den 2000de %17.7ye dt ve 2050 de %11.7ye inecei anlalmaktadr. Buna karlk dnyann en fakir lkelerinin yer ald Afrika ile orta gelirli lkelerin yer ald Latin Amerikann paynn 1950de %15lerden 2050de %30lara kaca beklenmektedir. Gemite ounlukla geri kalm lkelerden oluan Asya ktasnda ki youn nfus olgusunun srmesi beklenmektedir. Ancak, bu ktadaki Japonya, Tayvan, Gney Kore, Singapur, Malezyann yansra petrol zengini baz Arap lkeleri ile balayan zenginleme ve yksek refah dalgasnn in, Hindistan, Endonezya gibi yksek nfuslu dier lkelere de ksmen srad gznnde tutulur ve bunlara Orta Asyadaki doal kaynak zengini Trk Cumhuriyetlerinin de eklenebilecei beklentisi de eklenirse, bu ktada 2050lerde ounlukla refah dzeyi de ykselmi youn bir nfusun var olabilecei hi de az olmayan bir ihtimal haline dnmektedir.

Ktalar itibariyle Dnya nfusu 1950den 2000e nasl deimitir? 2050 yl ile ilgili beklentiler nelerdir?

Tablo 2.2.de dnyann baz lkelerinde son iki on ylda nfus art hzlar, alabilir yataki (15-64 ya) nfus ve bu nfusun iinden gerekleen igc arz deerleri grlmektedir.
Tablo 2.2. Baz lkelerde Nfus ve gc. Nfus Ortalama Yllk Toplam (Milyon) Art (%) 1980 Hindistan Pakistan in Msr Bulgaristan Romanya Rusya Federasyonu Trkiye Brezilya Suudi Arabistan Yunanistan Portekiz spanya ngiltere talya Hollanda Fransa ABD Almanya Japonya 687 83 981 41 9 22 139 45 122 9 10 10 37 56 56 14 54 227 78 117 1999 1980-90 1990-99 998 135 1250 61 8 23 147 64 168 21 11 10 39 59 58 16 59 273 82 127 2.1 2.7 1.5 2.5 -0.2 0.4 0.6 2.3 2.0 5.2 0.5 0.1 0.4 0.2 0.1 0.6 0.5 0.9 0.1 0.6 1.8 2.5 1.1 1.9 -0.7 -0.4 -0.1 1.5 1.4 3.4 0.4 0.1 0.2 0.3 0.2 0.6 0.5 1.0 0.4 0.3 gc Ya (15-64) (Milyon kii) 1980 394 44 586 23 6 14 95 25 70 5 6 6 23 36 36 9 34 151 52 79 1999 609 74 844 38 6 15 101 43 110 12 7 7 27 39 39 11 39 179 56 87 Toplam (Milyon) 1980 302 29 540 14 5 11 76 19 47 3 4 5 14 27 23 6 24 109 38 57 1999 439 50 750 24 4 11 78 31 79 7 5 5 17 30 26 7 27 139 41 68

Kaynak: Dnya Bankas Gelime Raporu, 2000/2001.

- 23 -

Dnyann nfusu 1 milyar snrn aan iki lkesi olan in ve Hindistanda nfus art hzlar, olduka dmekle birlikte hala %1in zerindedir. Birok Avrupa lkesinde %1in altna den hatta %0a yakn gerekleen nfus art hz asndan Trkiye hala %1.5 gibi yksek deere sahiptir. Dier bir ifadeyle Trkiyeye her yl ilave 1 milyon nfus eklenmektedir. Dnyann alabilir yataki nfusu ve igc arz asndan nde gelen lkeleri in, Hindistan, ABD, Brezilya, Rusya, Japonya, Pakistan, Almanya ve Trkiyedir. ou Avrupa lkesi bu adan olduka yetersiz kalmaktadr.

Dnyada son yirmi ylda nfus art hz ve igc arzndaki deimeleri lkelerden rnekler vererek anlatnz.

2. DNYADA SZLK
15-64 ya dilimindeki ii olmayan aktif isizlerin saysnn ie yerletirilsin yerletirilmesin bu ya dilimindeki igcne oran alnarak bulunan isizlik oran, gelimi lkelerin ounda son yllarda azalma eilimi iindedir. Tablo 2.3.de grld gibi bu oran 1995te %7den 2001de %5,7ye dmtr. ABDde hzl byme ve zel sektrn yaratt yeni i alanlar isizlik oranndaki %4.4e varan dleri aklamaktadr. Avrupa Birliinin genelinde de isizlik oran dn srdrmektedir (%10.5ten %7.5e) Bu arada spanya, Yunanistan ve talya %12.6, %11.3 ve %10 oranlarndaki isiz says ile AB lkeleri iinde en fazla isizi olanlardr. Gelimi lkeler arasnda ekonomik durgunluun isiz says ve orannn artmasna yolat bir lke Japonyadr. (%3.1den %5.3e kmtr). Japon hkmeti bu nedenle daha ok bilgi teknolojisi ve salk bakm gibi yeni sanayi alanlarnda i kuracaklara mali destek salayan bir ak istihdam program aklamak zorunda kalmtr.

- 24 -

Tablo 2.3. Gelimi Ekonomilerde sizlik Oranlar (1995-2001) (%). 1995 7.0 6. 6 5.6 3.1 7.9 11.7 11.6 8.0 9.4 8.2 22.9 7.1 9.9 7.7 3.9 10.1 15.4 9.1 7.2 12.1 3.0 4.2 4.7 6.9 5.0 2.0 8.5 1.8 3.2 2.7 6.3 7.4 10.5 6.9 2.1 1996 7.0 6.7 5.4 3.3 8.6 12.4 11.6 7.3 9.6 8.1 22.2 6.6 9.7 8.1 4.3 8.6 14.6 9.8 7.3 11.5 3.3 4.7 4.1 6.7 4.3 2.0 8.6 2.6 2.8 2.0 6.1 7.4 10.6 6.1 2.2 1997 6.8 6.4 4.9 3.4 9.5 12.5 11.7 5.5 9.1 7.8 20.8 5.5 9.4 8.0 4.4 7.7 12.6 9.7 6.7 9.8 3.3 5.2 3.3 7.7 3.7 2.6 8.5 2.7 2.2 1.8 6.7 7.1 10.3 6.4 2.6 1998 6.7 6.2 4.5 4.1 9.0 11.7 11.8 4.7 8.3 8.1 18.8 4.1 9.5 6.5 4.7 6.4 11.4 10.8 5.0 7.4 3.3 3.9 2.4 8.5 2.9 6.8 8.0 2.7 4.7 3.2 7.5 6.8 9.5 6.4 5.4 1999 6.3 6.0 4.2 4.7 8.3 11.3 11.4 4.3 7.6 7.3 15.9 3.2 9.0 5.6 4.4 5.6 10.3 11.7 4.4 5.6 2.9 2.7 3.2 8.9 1.9 6.3 7.2 2.9 6.1 3.5 6.8 6.4 8.8 6.4 5.2 2000 5.9 5.7 4.1 5.0 7.9 9.8 10.7 3.9 6.6 6.2 14.0 2.3 8.3 4.6 3.5 5.4 9.0 11.5 4.1 4.5 2.7 2.0 3.6 8.4 1.8 4.2 6.7 2.5 4.0 2.9 6.4 6.0 8.0 6.6 3.7 2001 5.7 5.8 4.4 5.3 7.6 8.8 10.0 4.0 6.5 5.7 12.6 2.0 7.7 4.0 3.5 5.5 8.2 11.3 4.0 4.0 2.3 1.9 3.6 8.2 1.8 3.5 6.6 2.3 3.1 2.5 6.4 6.0 7.5 8.5 3.1

Gelimi Ekonomiler Balca Sanayilemi lkeler ABD Japonya Almanya Fransa talya ngiltere Kanada Dier Gelimi Ekonomiler spanya Hollanda Belika sve Avusturya Danimarka Finlandiya Yunanistan Portakiz rlanda Lksemburg svire Norve srail zlanda Gney Kore Avustralya Tayvan Honkong Singapur Yeni Zelanda Sanayilemi lkeler Avrupa Birlii Trkiye Yeni Sanayileen Asya Ekonomileri

Kaynak: IMF, World Economic Outlook, 2002.

Yeni sanayileen Asya ekonomilerinde 1998-99a kadar isizlik oranlar artmken son iki yldr azalma eilimine girmitir. Trkiyede isizlik oran %6larda seyrederken 2001 ylnda ekonomik krizin de etkisiyle %8.5e kmtr. siz says ise 1 milyon 900 bine ulamtr. Az gelimi lkelerde isizlik oranlar ise genel olarak daha yksek deerlerde seyretmektedir. rnein Dou Avrupa lkelerinde %12-18 arasnda deimektedir.

- 25 -

Dnya lkelerinde son yllarda isizlik oranlar nasl bir seyir izlemektedir?

3. DNYADA GELR DAILIMI

Kiisel gelir dalm tablolarnda nfus %20lik dilimler halinde be eit paraya blnr. Herbir dilime isabet eden milli gelir oran hesaplanr. Herbir %20lik dilime milli gelirin %20si dm olsa, bu durumda gelir herkese eit dalm demektir. Ancak %20den ne kadar fazla bir sapma olursa gelir dalm o lde dengesizlemi demektir. rnein Hindistanda nfusun en fakir %20si milli gelirin %8ini, ikinci en fakir %20si, %11.6sn alrken en zengin %20si %46sn almaktadr.(Tablo 2.4) Brezilyada ise bu oranlar sras ile %2.5, %5.5 ve %63.8dir ve bu ok daha arpk bir gelir dalm anlamna gelmektedir. Trkiye iin de gelir dalmnn dengeli olmad anlalmaktadr. Buna karlk Hollanda, Almanya gibi lkelerde dalm daha dengelidir. Gelir dalm tablolar aracl ile bir lkeye ihracat yaparken nfusun hangi oranda bir ksmnn gelir dzeyinin yksek, hangi oranlk bir blmnn dk olduunu nceden ngrp gelir dzeyi ile uyumlu mal/hizmet retip satma imkanna kavuulabilmektedir. Grlyor ki yalnz kiibana GSMH deerine bakarak bir lkenin tm fertlerinin gelir dzeyini kavrayabilmek mmkn olmamaktadr. Mutlaka nemli bir kriter olan kii bana GSMHn yansra bu ortalama deerin altnda ve stnde gelire sahip olanlarn saysnn (veya orannn da) bilinmesi gerekmektedir.

- 26 -

Tablo 2.4. Baz lkelerde Gelir Dalm. Aratrma Yl Hindistan Pakistan in Msr Bulgaristan Romanya (1) (2) 1997 (1) (2) 1997 (3) (4) 1998 (1) (2) 1995 (1) (2) 1995 (3) (4) 1994 Gini Katsays En Dk kinci nc Drdnc En Yksek ndeksi % 20 % 20 % 20 % 20 % 20 37.8 31.2 40.3 28.9 28.3 28.2 48.2 60.0 32.5 36.1 27.3 32.6 32.7 40.8 30.0 43.0 8.1 9.5 5.9 9.8 8.5 8.9 4.4 2.5 7.5 6.6 8.7 7.3 7.2 5.2 8.2 5.2 11.6 12.9 10.2 13.2 13.8 13.6 8.6 5.5 12.6 11.5 14.0 12.7 12.6 10.5 13.2 9.6 15.0 16.0 15.1 16.6 17.9 17.6 13.3 10.0 17.0 16.3 18.1 17.2 17.2 15.6 17.5 14.1 19.3 20.5 22.2 21.4 22.7 22.6 20.1 18.3 22.6 22.7 22.9 22.8 22.8 22.4 22.7 22.1 46.1 41.1 46.6 39.0 37.0 37.3 53.7 63.8 40.3 43.0 36.3 30.1 40.2 46.4 38.5 49.9

Rusya Federasyonu (1) (2) 1998 Brezilya spanya ngiltere talya Hollanda Fransa ABD Almanya Trkiye (3) (4) 1996 (3) (4) 1990 (3) (4) 1991 (3) (4) 1991 (3) (4) 1994 (3) (4) 1995 (3) (4) 1997 (3) (4) 1994 (3) (4) 1987

Kaynak: Dnya Bankas Gelime Raporu, 2000/2001. (1) (2) (3) (4) Veriler kiilerin yzdelik harcama paylarna karlk gelir. Kii bana den harcamalara gre sralanmtr. Veriler kiilerin yzdelik gelir paylarna karlk gelir. Kii bana den gelire gre sralanmtr.

Dnya lkelerinden rnekler vererek gelir dalm durumunu aklaynz.

4. DNYADA ENFLASYON
lkeleraras ticarette rekabeti bir konumda olabilmek iin lkelerin retip arz ettikleri rnlerin fiyatlarnn uygun dzeylerde olmas gerekir. Fiyatlar genel dzeyinde ortaya kan art orann gsteren enflasyon orannn yksek olmas ise o lkede fiyat asndan uluslararas rekabet gc yksek rnler retilmesini zora koar. Bu durumda izlenen kur politikas yolu ile ve ancak enflasyon oranlarn gzeten oranlarda milli parann deer yitirmesi pahasna ihracat srdrlebilir. Bylece i fiyatlardaki artlar yabanc para cinsinden rn fiyatlarna - 27 -

yanstlmayarak mteri kaybnn nne geilebilir. Ancak daha salkl olan enflasyon orannn dmesi ve milli parann deerinin yabanc paralar karsnda srf bu nedenle drlmesine ihtiya kalmamasdr. Tablo 2.5de grld gibi 1995-2001 dneminde gelimi ekonomilerde yllk enflasyon oranlarnn geliimi %1.4-%2.6 bandnda seyretmitir. Bu oran ABDde biraz daha yksek, Japonyada ise biraz daha dk gereklemitir. 1999 ylnda teknolojik gelimeler, mali piyasalardaki atl kapasite, uygulanan sk para ve maliye politikalar gibi nedenlerde enerji fiyatlarndaki hzl artlara ramen enflasyon oran %1.4te kalmtr. Ancak 2000de petrol fiyatlarnn hzl art bata olmak zere birka faktr enflasyon orann biraz ykseltmitir.

Tablo 2.5. Dnya Ekonomisinde Enflasyon (1995-2001). lkeler Gelimi lkeler ABD Avrupa Birlii Japonya Kanada Dier Gelimi Ekonomiler Gelimekte olan Ekonomiler Afrika Asya Orta Dou Avrupa Latin Amerika Trkiye Gei Srecindeki lkeler Azerbaycan Beyaz Rusya Estonya Kazakistan Krgzistan Litvanya Moldova zbekistan Rusya Trkmenistan Ukrayna 1995 2.6 2.8 2.9 -0.1 1.9 3.8 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2.4 2.1 1.5 1.4 2.3 2.2 2.9 2.3 1.5 2.2 3.4 2.8 2.5 1.8 1.5 1.4 2.3 2.6 0 1.7 0.6 -0.3 -0.8 -0.7 1.6 1.6 1 1.8 2.7 2.5 3.2 2.3 2.4 1.3 2.4 2.9 10 14.6 4.8 28.3 12.9 85.7 27.3 3.7 63.9 11.2 17.4 22.6 8.8 11.8 70.9 14.7 83.7 15.9 10.6 6.9 6.1 10.9 12.3 14.2 7.7 2.5 1.9 28.1 23.7 19.6 9.8 8.9 8.1 84.6 64.9 54.9 21.8 44.1 20.2 -0.8 -8.5 1.8 73.2 293.8 168.9 8.1 3.3 4 7.3 8.4 13.3 12 35.9 18.7 5.1 0.8 1 7.7 39.3 31.3 29 29.1 25 27.8 85.7 20.8 16.8 ----10.6 22.7 28.2 5.7 12.6 2.6 17.2 6.4 54.4 55.9 1.5 61.3 5.8 8.3 7 1.3 9.8 27.2 20.7 --12

23.2 15.4 35.3 30.2 13.2 8.3 39.1 29.6 36 21.2 93.6 80.4 133.8 42.5 411.8 19.8 709.3 52.7 29 23.1 176.3 39.1 40.7 31.3 39.5 24.7 30.2 23.5 304.6 54 198 47.9 1005.2 992.4 376.4 80.2

Kaynak: IMF, World Economic Outlook, April, 2002.

ABde petrol ve gda rnleri fiyatlarnn artmas enflasyonu 2001de yllk bazda %26 seviyesine kartmtr. ekirdek enflasyon da artarak %2nin zerine kmtr. Enerji ve gda rnleri fiyatlarnn artmas enflasyonu artrm olsa da talepteki azalma nedeniyle 2002 ylnda ekirdek enflasyonda azalma beklenmektedir. 2002 ylnda, zaten negatif fiyat art yaayan Japonya dndaki tm ekonomilerde 2001 yl sonu fiyat art beklentilerinin yaklak %50si orannda daha az fiyat art beklemektedir. ABDde tketici fiyatlar endeksi (TFE) beklentisi 2002 ylnda %2.3den %2.2ye dme, Japonyada deimeyerek %-0.7 seviye- 28 -

sinde kalma, Almanyada %2.5den %1.3e, ABde %2.6dan %1.8e ve EURO blgesinde ise %2.7den %1.7e gerileme eklindedir. Gelimekte olan lkelerde ise zellikle Asya lkelerinin baars sonucu %2.3lerden %6lara kadar genileyen bir enflasyon oran geerli olmutur. Bu azalma eilimine Orta ve Dou Avrupa ile Afrika lkeleri de hala %10lu deerlerde seyreden enflasyon oranlarna ramen uyum gstermitir. rnein Orta Avrupada, orta dnemde, bte aklar ve d a kapatmak iin para ve maliye politikalarnn iktisadi dalgalanmalara ramen nasl bir arada uyum ierisinde ve baarl bir ekilde uygulanabilecei rnei sergilenmektedir. Polonyada enflasyon ve faiz oranlar hzla azalmakta ve bte a daralmaktadr. Bunun aksine, Macaristanda ekonomik genileme devam etmekte ve 1999 ylnda iki haneli rakamlara ykselen enflasyonun 2002 ylnda %4e gerileyecei tahmin edilmektedir. Dviz kuru bandnn genilemesi sk mali politikalarla desteklenen sk bir para politikasn gerektirmektedir. ek Cumhuriyetinde ilk eyrekte canl olmasna ramen izleyen dnemlerde talep azalma iareteleri gstermektedir. Merkez Bankas den enflasyona ve artan bte aklarna karn Mart 1998 tarihinden beri ilk defa faiz artrmna gitmitir. Latin Amerika lkelerinin uyumu ise %36lardan %6lara d eklinde ok daha ciddi boyuttadr. Gei srecindeki baz lkelerde (rnein Trkmenistanda) enflasyon oranndaki d ok daha sert olmu ve %1000lerden %16lara inen lkelere bile rastlanlmtr. Dnyada enflasyon modasnn gemesine ramen Trkiye yksek enflasyon oranlarn (bir miktar d olsa da) 2001e kadar tutturmaya devam etmitir. %90lardan 2001de %54e inilmitir. 2002 yl ortasnda enflasyon oran asndan Trkiyenin son durumu ve baz gelimi lkelerle karlatrmas aada Tablo 2.6.da verilmitir.

Tablo 2.6. Baz lkelerin Yllk Enflasyon Oranlar (Mays 2002). lke Trkiye Macaristan zlanda rlanda Meksika Yunanistan spanya Hollanda Portekiz Slovak Cum. Polonya ek. Cum. Gney Kore Avusturalya Yeni Zelanda Kaynak: OECD Raporu, 2002. Enflasyon Oran (%) lke 46.2 Danimarka 6.1 talya 5.7 sve 4.8 Lksemburg 4.7 Fransa 4 Finlandiya 3.6 Avusturya 3.6 Kanada 3.6 Almanya 3.5 ABD 3.1 ngiltere 3.1 Belika 3 svire 2.9 Japonya 2.6 Enflasyon Oran (%) 2.4 2.3 2.2 2.1 2 1.9 1.8 1.7 1.6 1.6 1.5 1.3 1.1 -1.1

- 29 -

OECDnin lkeler itibariyle tketici enflasyonuna ilikin verilerine gre, Trkiye ile dier lkeler arasnda enflasyon uurumu srmektedir. Trkiyede 2002 Mays sonu itibariyle %46.2ye inen yllk TFE (Tketici Fiyat Endeksi) art dier OECD lkelerinde eksi %1.1 ile %6.1 arasnda deiiyor. Buna gre Trkiyenin tketici enflasyonunun ortalama %2.4 olduu AB ile arasndaki puan fark 43.8e inmi olmaktadr. Tketici enflasyonunda %6.1le Trkiyenin en yakn takipisi olan Macaristanla bile arada 40 puandan fazla bir fark bulunmaktadr. Trkiyede 2001 yl ubat aynda patlak veren ekonomik kriz sonrasnda trmana geerek 2002 Ocak aynda %73.2ye kadar ykselen yllk bazda TFE art, izleyen dnemde hzl bir dle Mays sonu itibariyle %46.2ye inmi bulunmaktadr. Bu gerilemede, Mart, Nisan ve Maystaki aylk fiyat artlarnn dk kalmas ve endeksin geen yln ayn aylarndaki yksek artlarn etkisinden arnmas etkili olmutur. OECD verilerine gre Mays sonu itibariyle Trkiyede %46.2 olan yllk TFE art, OECD lkelerinin ounda %1-2li dzeylerde bulunuyor. AB ortalmasnda %2.4 olan bu oran Japonyada ise eksi deerde seyretmektedir (-%1.1). Trkiyenin en yakn takipisi olan Macaristan (%6.1) %5.7 ile zlanda, %4.8le rlanda, %4.7 ile Meksika, %4le Yunanistan izlemektedir. OECD lkelerinin bir ounda yllk oranlarn, Trkiyede bir ayda yaanan enflasyondan daha dk olduu grlmektedir.

Dnya lkelerinden rnekler vererek enflasyon durumunu aklaynz.

5. DNYADA DI TCARET HADLER

Genel olarak bir lkenin ihra ettii binlerce maln fiyatlarnn temsilcisi olan ihra mallar fiyat indeksi deerinin (Px), ithal mallarnn fiyat indeks deerine (Pm) oran d ticaret hadleri olarak adlandrlr. D ticaret hadleri arttka lke giderek daha pahalya mal ihra edip daha ucuza mal ithal eder. Bu, salkl bir gelimedir. Tersine, d ticaret hadleri geriledike ihra mallarnn fiyatlar dp, ithal mallarnn fiyatlar ykselir. Bu ise istenmeyen bir gelimedir. Bununla birlikte, 1900l yllar boyunca daha ok hammadde ihra edip mamul ithal eden az gelimi lkelerde d ticaret hadleri genellikle gerilerken, hammadde ithal edip mamul ihra eden gelimi lkelerde d ticaret hadleri ykselmitir. Tablo 2.7de gelimi lkelerin ve gelimekte olan lkelerin 1995-2001 arasnda ticaret hadlerinin geliimi izlenebilir. Gelimi lkeler iin iki yl hari kk oranlarda d ticaret hadlerinde gerileme gze arpmaktadr. Gelimekte olan lkelerde ise iki yl hari ilerleme vardr. D ticaret hadleri petrol ihracats lkelerde petrol fiyatlarnn ini-kna bal olarak daha fazla dalgal bir seyir izlemektedir (Bir yl %22,9 gerilerken ertesi yl %17,3 orannda iyileebilmektedir). - 30 -

Tablo 2.7. Dnya da D Ticaret Hadleri (1995-20001) (Yllk Yzde Deime). TCARET HADLER Gelimi Ekonomiler Gelimekte Olan lkeler Petrol hracatlar Petrol hracats Olmayanlar Gelimi Ekonomiler Balca Sanayilemi lkeler ABD Japonya Almanya Fransa talya ngiltere Kanada Dier Gelimi Ekonomiler Sanayilemi lkeler Avrupa Birlii Euro Blgesi Yeni Sanayileen Asya Ekonomileri Gelimekte Olan lkeler Afrika Asya in ve Hindistan Hari Orta Dou ve Avrupa Latin Amerika 1995 -0.1 3.4 -2.1 3.1 1996 -0.3 1.6 10.2 -1.2 -0.5 0.4 -6.4 -0.6 -1.2 4.2 1.0 2.3 0.1 -0.2 0.3 0.2 -0.5 4.8 -0.1 -0.2 10.1 1.0 1997 -0.6 0.6 -0.4 -0.5 -0.4 2.1 -4.5 -1.6 0.3 -1.4 2.7 -1.1 -0.6 -0.4 -0.3 -0.8 -1.0 0.9 -0.9 -1.2 1.0 -1.3 1998 1.3 -4.6 -22.9 -1.1 2.1 3.2 2.6 2.0 1.3 2.7 2.2 -3.3 1.5 1.5 1.5 -0.1 -9.9 -0.8 ,0.8 -14.4 -7.2 1999 -0.1 2.7 17.3 -1.0 0.1 -1.0 1.0 0.9 -0.8 -2.0 1.5 3.6 -0.4 0.2 -0.1 -0.4 -1.6 3.6 -1.3 -1.4 12.3 5.2 2000 -1.0 2.7 17.3 -1.0 -1.3 -0.8 -1.8 -0.6 -0.6 -0.4 ,0.8 -0.2 -0.3 -0.1 -0.4 -0.2 -0.8 11.3 -1,2 -2.1 9.5 1.3 2001 0.7 -1.4 -9.2 0.9 0.9 2.1 3.4 0.2 0.7 0.1 -2.0 -0.3 0.3 0.8 0.1 0.4 0.3 -5.8 -0.4 -5.2 -0.8

-0.4 0.9 0,1 -2.3 -2.5 2.8 0.3 0.2 -1.8 0.7 1.0 0.6 1.4 5.1

Kaynak: IMF, World Economic Outlook, May-September 2000.

Gelimi ekonomilerin almnda balca sanayilemi lkelerden Japonyann ve yeni sanayileen Asya ekonomilerinin ihra rnlerinde bir ucuzlama gze arparken dierlerinde dalgal bir seyir izlendii ve indeksin bir yl artarken dier yl azald gzlenmektedir. Gelimekte olan ekonomilerin kta baznda almnda ise Afrika ktasndaki lkelerin genel olarak indeks iyilemesi ile karlatklar, dierlerinin inili kl istikrarsz bir seyir izledii grlmektedir.

D ticaret hadleri neyi gsterir? Dnyadaki geliimi ne ekildedir?

6. DNYADA HARCAMALAR
Bir lkede bir ylda yaplan toplam harcamalar bulmak iin zel tketim harcamalar, devlet (kamu harcamalar), yatrm harcamalar ve yabanclarn mal/hizmet alm iin yaptklar harcamalar (ihracat)n toplamndan yurt d mallarn/hizmetlerin alm iin yaplan harcamalar (ithalat) karmak gerekir. Aadaki tabloda (Tablo 2.8.) ithalat hari dier harcama kalemleri gayrisafi yurtii haslann yzdesi olarak gsterilmitir. - 31 -

Tablo 2.8. Baz lkelerde Harcamalarn Yaps (%). Gayri Safi Yurtii Haslann Yzdelik Oran Mal ve Genel Kamu zel Gayri Safi Kaynak Hizmetler Dengesi Harcamalar Harcamalar Yurtii Yatrm hracat 1990 1999 1990 1999 1990 1999 1990 1999 1990 1999 Hindistan Pakistan in Msr Bulgaristan Romanya Trkiye Brezilya Suudi Arabistan Yunanistan Portekiz spanya ngiltere talya Hollanda Fransa ABD Almanya Japonya 11 15 12 11 18 13 11 19 31 15 16 16 21 18 15 18 18 20 9 11 11 8 9 12 9 11 16 32 15 19 16 20 16 14 19 15 19 10 67 74 50 73 60 66 69 59 40 73 63 62 63 61 59 60 67 57 58 69 78 50 77 76 81 68 64 41 73 64 62 64 62 59 60 68 58 60 25 19 35 29 26 30 24 20 20 23 29 25 17 21 22 22 17 23 32 24 15 40 23 16 15 24 21 21 20 26 21 19 18 20 17 19 21 29 7 16 18 20 33 17 13 8 46 17 34 17 10 20 54 23 10 25 11 11 15 22 15 38 29 26 10 36 16 31 28 12 27 56 27 12 27 11 -3 -8 3 -13 -4 -9 -4 1 10 -11 -7 -3 -1 0 5 0 -1 0 1 -3 -4 2 -8 -4 -5 -3 -1 5 -8 -9 1 -1 4 7 4 -1 2 1

Kaynak: Dnya Bankas Gelime Raporu, 2000/2001 Not: talik (yan) yazlan rakamlar belirtilen yln bilgileri deildir.

Kamu harcamalarnn toplam harcamalar iinde paynn en yksek olduu lkenin %32 ile Suudi Arabistan olduu grlmektedir. Avrupa lkelerinde genellikle %14-20 arasnda deien bu oran gelimekte olan lkelerde %10un da altna inmektedir. Trkiyede pay %11dir. zel tketim harcamalar ise en arlkl harcama kalemidir. Avrupa lkelerinde %58-%65 arasnda deien bu kalemin pay gelimekte olan lkelerde %65-%80 orannda (in hari) deimektedir (Trkiyede %68). Gelimekte olan lkelerde gelir dzeyi dk olduu iin gelirin yksek bir oran tketici harcamalarna ayrlp kk bir ksm tasarrufa ayrlmak zorunda kalnmaktadr. Yurtii yatrm harcamalarnn oransal paylarnda %15-%29 aras deien deerler gze arpmaktadr (inde %40). Trkiyede bu deer %24tr. Mal ve hizmet ihracnda ise Hollanda gibi nfusu kk lkeler bir yana nfusu ok ve i pazar byk lkelerde GSYHa gre pay dk kmaktadr. nk, ipazar ncelii nedeniyle ihracatn greceli pay dk kalmaktadr (ngiltere, Japonya, Hindistan, Msr gibi). Trkiyede bu oran %26dr. Ancak hemen hemen tm lkelerde 1990dan 1999a d pazarlarn ekonomideki nemi artm ve bu oranlar ykselmitir.

- 32 -

Gelir gider dengesini saladklar iin kaynak a olmayan lkeler daha ok gelimi lkelerdir. Trkiye de dahil gelimekte olan lkelerin ounda GSYHn %13ne varan oranlarda kaynak a ve dolaysyla yllk borlanma gereksinimi sz konusudur.

lkelerin harcamalarnn eitli harcama kalemlerine dalm nasldr? Baz lkelerden rnekler vererek anlatnz.

7. GELMEKTE OLAN LKELERDE DI BORLAR

Yeterli sermaye birikimine ve kaynaa sahip olmayan gelimekte olan lkeler hzla ekonomik kalknmalarn gerekletirebilmek amac ile d kaynaa ska bavurmak zorunda kalmaktadr. Bu durum gelimekte olan lkelerin d bor sorunu yaamalarna yol aabilmektedir.phesiz d borlanma yalnz gelimekte olan lkelerin bavurduu bir finansman yntemi deildir. Uygun artlarda ve miktarlarda d borlanmaya gelimi lkeler de gidebilmektedir. Ancak bu lkeler de d borlanma gl ekonomik ve finansal yap nedeniyle bir ekonomik sorun haline dnmemektedir. Onun iin burada gelimi lkelerin d borlanmasna yer verilmemitir. Tablo 2.9, gelimekte olan ve gei srecindeki lkelerin 1995-2001 dnemindeki d borlarn gstermektedir.
Tablo 2.9. Gelimekte Olan lkelerin D Borlar (milyar dolar). (1995-2001)
Gelimekte Olan lkeler Afrika Asya Orta Dou ve Avrupa Latin Amerika Gei Srecindeki lkeler Orta ve Dou Avrupa Beyaz Rusya ve Ukrayna Hari Rusya Kafkasya ve Orta Asya D Borcun Mal ve Hizmet hracatna Oran (%)(1) Gelimekte Olan lkeler Afrika Asya Orta Dou ve Avrupa Latin Amerika Gei Srecindeki lkeler Orta ve Dou Avrupa Beyaz Rusya ve Ukrayna Hari Rusya Kafkasya ve Orta Asya 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 1.707.0 1.786.8 1.866.6 1.994.6 2.041.8 2.068.1 2.137.2 311.7 310.3 303.3 304.6 311.5 312.0 320.8 562.8 595.1 642.5 661.2 671.0 660.9 681.7 222.1 242.1 256.7 284.5 295.7 299.3 311.1 617.3 650.6 675.1 756.4 759.9 789.6 817.2 276.4 300.4 312.0 347.3 348.5 361.3 372.1 137.1 147.6 157.4 175.1 184.6 195.5 209.2 126.3 135.8 141.2 160.0 169.7 179.1 191.9 120.4 125.0 123.5 152.4 148.1 147.3 146.3 9.7 13.1 17.0 19.6 20.3 22.4 24.2

167.2 256.7 123.9 107.0 255.6 106.8 94.0 101.3 134.2 61.5

156.3 228.8 118.6 100.3 241.1 106.9 93.5 103.8 132.4 78.5

150.2 240.2 114.2 101.4 228.8 105.5 91.7 99.9 130.5 96.7

172.7 248.6 122.9 134.6 262.6 121.0 95.2 101.5 174.6 127.9

160.5 237.0 116.2 122.5 257.9 123.8 99.6 104.9 175 127.8

139.5 192.9 104.2 94.3 225.3 112.1 95.5 101.4 144.5 108.0

135.6 189.8 98.6 99.7 214.5 107.2 89.7 94.6 142.3 114.6

Kaynak: IMF, World Economic Outlook, Mays-Eyll, 2000. (1) Yl sonu toplam borcunun belirtilen yln mal ve hizmet ihracatna oran.

- 33 -

Tablonun ilk blmnde 1995 ylnda 1.7 trilyon dolar olan gelimekte olan lkeler toplam d bor stokunun 2001de 2.1 trilyon dolara kt grlmektedir. Bu artla Afrika lkelerini pek fazla bir etkisinin olmadn bu lkelerin toplam 300 milyar dolar dolaysndaki d borcunun sabit kalmasndan anlamaktayz. En fazla d bor stouna sahip Latin Amerika lkelerinin 617den 817ye 200 milyar dolarlk yeni bor yapmalar bu artn yarsn aklamaktadr. Dier taraftan ikinci en borlu kta olan Asya ktasnn gelimekte olan lkeleri de 562den 681e karak 120 milyar dolar ilave bor yapm olmaktadr. Orta Dou ve Avrupadaki gelimekte olan lkelerin 222den 311e kmakta d borlar 90 milyar dolar kadar artmtr. Asya lkelerinin d borlarnn artmasnda ekonomik krizin etkisi olmutur. Latin Amerika lkelerinden Meksika ve Venezuellann d borlarn artnda herhangi bir rol yoktur. Gei srecindeki eski SSCB ve Dou Bloku lkelerinin d borlar ise 1995-2001 periyodunda 100 milyar dolar artarak 372 milyar dolara ulamtr. Tablonun ikinci blmnde borlu lkelerin toplam d bor stokunun 1 yllk dviz kazanlarnn hangi orannda olduunu gsteren d bor/mal-hizmet ihrac oranlar verilmitir. Bu orann genelde biraz dmesi salkl bir gelimedir. Bundan lkelerin deyemeyecekleri llerde d bor stok artlarna gitmedikleri anlam kmaktadr. Ayrntl olarak incelediimizde bu eilimin istisnalarnn Rusya, Kafkasya ve Orta Asya Blgelerinde olduunu ve bu gruptaki lkelerin dviz gelirlerine nispetle giderek artan oranlarda borlanmaya srdrdklerini grebiliriz.

Gelimekte olan lkelerde d bor sorununun boyutlarn tartnz.

Daha nce alnm d borlarn bir yl bana den faiz ve ana para geri demesi toplam anlamna gelen d bor servisi asndan lkelerin durumunu Tablo 2.10da inceleyebiliriz. Buna gre d bor servisleri genel olarak giderek arlamaktadr. Tek istisna d bor servisinin sabit kald Afrika ktasdr. D bor servisleri 1 yllk mal/hizmet ihracatndan elde edilen dviz girilerinin yzdesi olarak ifade edildiinde ise gei srecindeki Orta ve Dou Avrupa lkeleri ile Trk Cumhuriyetlerinde bu oranda art dier gelimekte olan lkelerde azal eilimi gzlenmektedir.

- 34 -

Tablo 2.10. D Bor Servisi. (1995-2001) DI BOR SERVS DEMELER (1) (Milyar ABD Dolar) Gelimekte Olan lkeler Afrika Asya Orta Dou ve Avrupa Latin Amerika Gei Srecindeki lkeler Orta ve Dou Avrupa Beyaz Rusya ve Ukrayna Hari Rusya Kafkasya ve Orta Asya MAL VE HZMET HRACATINA ORANI (%) Gelimekte Olan lkeler Afrika Asya Orta Dou ve Avrupa Latin Amerika Gei Srecindeki lkeler Orta ve Dou Avrupa Beyaz Rusya ve Ukrayna Hari Rusya Kafkasya ve Orta Asya 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 241.2 284.5 307.4 309.6 355.2 342.6 347.4 33.8 30.8 30.9 29.1 29.2 33.9 33.7 76.8 76.3 81.7 96.6 109.2 86.6 93.3 29.3 45.9 41.6 36.9 39.8 53.9 47.9 96.9 123.5 152.4 149.5 168.9 156.0 151.4 30.1 31.7 30.5 50.3 50.5 51.3 51.9 21.9 24.7 24.6 29.2 34.0 37.1 38.0 20.2 23.3 23.0 27.1 32.4 34.6 35.2 6.4 6.9 5.9 16.3 14.6 15.7 17.7 1.7 1.5 1.9 3.7 2.7 2.9 2.9 23.6 26.9 17.3 16.2 40.1 11.6 8.5 16.2 6.7 10.6 24.9 24.9 15.6 19.1 47.5 11.3 8.3 16.3 6.7 9.1 24.7 20.9 14.8 15.5 53.6 10.3 7.7 14.5 5.7 10.4 26.8 21.8 18.1 18.7 51.3 17.5 10.6 17.7 18.7 24.3 28.4 20.7 19.0 17.1 59.7 17.9 12.6 20.4 15.3 15.3 23.1 15.7 14.7 13.7 50.5 15.9 11.0 19.1 12.4 14.8 22.0 22.5 14.2 13.5 44.2 15.0 10.4 17.5 12.2 13.5

Kaynak: IMF, World Economic Outlook, Mays-Eyll, 2000.

(1) Bor servis demeleri, toplam bor zerindeki gerek faiz demeleri ile uzun vadeli borlarn geri demelerini ifade etmektedir.

D bor servisi gelimekte olan ve gei srecindeki lkelerde son 7 yldr nasl seyretmektedir?

8. DNYADA OK ULUSLU RKETLER

Ayn anda birok lkede faaliyet gstererek mal ve/veya hizmet reten, gelir elde eden, ancak tek bir merkezden ynetilen, retim ve sat hacimleri toplum bir ok gelimekte olan lkenin gayrisafi milli haslalarn geen dev irketlere ok uluslu (uluslararas) irketler denir. Gnmzde dnya ekonomisinin bir olgusu haline gelen bu tr irketlerin cirolarna (gelirlerine) gre sralamas yapldnda dnyadaki 200 civarndaki lkeden Trkiye dahil 180 dolayndaki lkeninkinden daha yksek gayri safi milli haslaya sahip olanlar dahi vardr. Tablo 2.11.de grld gibi 2000 yl bilanolarna gre dnyann ciro asndan en byk irketi Exxon-Mobildir. Cirosu 210.4 milyar dolardr. (Trkiyenin ayn ylki GSMHs 200 milyar dolar civarndadr).

- 35 -

Ayn zamanda dnyann en krl irketidir. 2000 yl kr 17.7 milyar dolardr. Dnyann en fazla igc istihdam eden irketi cirosu en byk 15 irket arasnda yoktur. Ancak ciro asndan 2 sradaki Wal-Mart Stores 1 milyon 244 bin kiiye i olana salad iin istihdam asndan da 2. srada yer almaktadr. Tablo 2.11.de de grld gibi en ok ciro yapan ilk on be firma arasnda ilk drt dahil toplam 6 adedi ABD, 5i Japonya, 1i Almanya, 1i ngiltere 1i mtereken ngiltere ve Hollandaya aittir. Firmalardan 4 enerji, 4 otomotiv, 3 d ticaret, 1i elektronik, 1i iletiim, 1i finans, 1i de perakende sektr arlkl faaliyet gstermektedir.
Tablo 2.11. Dnyada En Byk 15 Uluslararas Firma Gelir, Kr ve stihdam Durumlar (2000). Firmalar Exxon&Mobil Wal-Mart Stores General Motors Ford Motor Daimler & Chrysler Royal Duth &Shell Group Bp General Electric Mitsubishi Toyota Motor Mitsui Citigroup Itochu Total Fina Elf Nippon Telegraph &Telephone Sektr Enerji Prakende Otomobil Otomobil Otomobil lkeleri Sra 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Gelir Sra Kr Sra stihdam (Milyon $) 210.392.0 1 17.720.0 138 99.600 193.295.0 22 6.295.0 2 1.244.000 184.632.0 39 4.452.0 12 386.000 180.298.0 58 3.467.0 15 345.991 150.069.7 16 7.295.4 11 416.501 149.146.0 4 12.719.0 160 148.062.0 5 11.870.0 127 129.853.0 3 12.735.0 16 126.579.4 224 833.0 314 121.416.2 43 4.262.0 46 118.013.7 289 466.6 351 111.826.0 2 13.519.0 35 109.756.5 250 637.7 339 105.869.6 21 6.380.4 102 45 4.197.3 47 90.000 107.200 341.000 42.000 215.648 33.712 237.500 36.651 123.303 215.200

ABD ABD ABD ABD Almanya ngiltere Hollanda Enerji Enerji ngiltere Elektronik ABD D Ticaret Japonya Otomobil Japonya D Ticaret Japonya Finans ABD D Ticaret Japonya Enerji Fransa letiim Japonya

15 103.234.7

Kaynak: Fortune 500, July 2001.

ok uluslu irketlerin dnya ekonomisindeki yerini ve nemini tartnz.

Dier taraftan dnyada hisseleri borsada alm satma konu olan ve byklk asndan ilk dilimdeki belli sayda irketin ortalama byklnn uluslararas karlatrmas yapldnda, ortalama irket bykl en yksek lkelerin svire, Hollanda, talya, ABD ve Finlandiya olarak sraland grlmektedir. Tablo 2.12.de grld gibi svirede 3.1 milyar dolarak dayanan ortalama byklk 10. sradaki Japonyada 1.2 milyar dolara 20. sradaki spanya 0.5 milyar dolara 30. sradaki Avusturyada 0.3 milyar dolara 40. sradaki Macaristanda 0.2 milyar dolara inmektedir. 36. sradaki Trkiyede ortalama irket bykl ise svirenin 15te biri yani 211 milyon dolar civarndadr. Bylece Trkiyenin byk irketlerinin dahi dnya leinde pek de byk olmadklar anlalmaktadr.

- 36 -

Tablo 2.12. Dnyada Ortalama irket Byklklerine Gre lk 40 lke (2001). Ortalama irket Bykl Sra Piyasa (Milyon $) 3.144.1 21 Brezilya 2.737.0 22 Danimarka 2.640.4 23 Tayvan 2.007.4 24 UAE 1.906.7 25 Singapur 1.790.4 26 Norve 1.353.5 27 Yunanistan 1.307.6 28 G.Afrika 1.242.9 29 Avusturya 1.232.8 30 Avustralya 1.124.4 31 Kuveyt 1.077.4 32 Cayman Ada 1.048.7 33 Katar 895.6 34 ili 800.3 35 Filipinler 699.5 36 Trkiye 629.9 37 Kanada 556.7 38 Morokko 535.0 39 Malta 494.8 40 Macaristan Ortalama irket Bykl (Milyon $) 492.7 478.5 466.3 430.8 365.6 340.5 336.9 332.7 308.6 280.3 269.8 250.0 234.2 234.1 224.1 221.1 211.6 205.6 200.9 200.3

Sra 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

Piyasa svire Hollanda talya ABD Finlandiya Fransa ngiltere Arjantin Almanya Japonya sve rlanda Belika Suudi Arabistan Hong Kong Meksika Lksemburg Portekiz in spanya

Kaynak: Standard&Poors Emerging Stock Markets, 2001.

Ortalama irket byklklerine gre dnya lkeleri nasl sralanmaktadr?

zet
Gnmzde dnya ekonomisini yakndan etkileyen temel makroekonomik gstergeleri arasnda lke ve lke gruplar baznda olmak kaydiyle, dnya nfusu ve igc, dnyadaki isizlik oranlar, dnyadaki gelir dalm, dnyadaki enflasyon, dnya d ticaret hadleri, dnyadaki harcamalar, gelimekte olan lkelerdeki d borlar ve dnyadaki ok uluslu irketler, saylabilir.

- 37 -

Deerlendirme Sorular
1. Aadakilerden hangisi, dnyada nfusu 1 milyar snrn aan iki lkedir? A) ABD ve in B) Hindistan ve Rusya C) Japonya ve ABD D) in ve Hindistan E) Hibiri

2. 1995-2001 dneminde gelimi ekonomilerde yllk enflasyon oranlarnn geliimi hangi yzde diliminde seyretmitir? A) % 3,7 - % 4,6 B) % 0,2 - % 2,6 C) % 5,8 - % 6,7 D) % 1,4 - % 2,6 E) % 2,6 - % 4,6

3. Aadakilerden hangisi gelimekte olan ekonomilerden deildir? A) Afrika B) Asya C) Ortadou Avrupa D) Latin Amerika E) Beyaz Rusya

4. (Px)in (Pm)e oran neyi tanmlar? A) D ticaret hadlerini B) Enflasyonu C) Gelir Dalmn D) Harcamalar E) D Ticaret Hacmini

5. Dnyann ciro asndan en byk irketi aadakilerden hangisidir? A) Ford Motor B) Bp C) Exxon Mobil D) General Motors E) Mitsui - 38 -

Szlk ve Kavramlar Dizini

Gini Katsays : Gelir dalmnda eitsizlii lmede kullanlan bir aratr. Gelir dalm herkes iin eitse (ki byle bir lke yoktur) gini katsays sfr olur. Katsay 1e (veya %100e) yaklatka eitsizlik artyor demektir. Fiyat ndeksi: : Belirli bir yldaki mal fiyatlarn 100 kabul ederek daha sonraki yllarn mal fiyatlar temel alnan bu yla gre hesaplanarak bir dizi elde edilir. Bu diziye fiyat indeksi denir ve zellikle enflasyon oranlarnn hesaplanmasnda kullanlr. Tketici Fiyat ndeksi (TFE) : Enflasyonu ortalama bir ailenin karlat ekilde Trkiyede len Kentsel yerler tketici indeksi 347 mal ve hizmetin fiyat deiimini yanstr. Fiyat deiimlerini izlemek iin kullanlan en yaygn aratr.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Dnya Bankas. Dnya Bankas Gelime Raporu, 2000/2001, Washington DC, 2002. IMF. World Economic Outlook, Washington DC, May, September, 2000. Maliye Bakanl. 2000 Yllk Ekonomik Rapor, Ankara, 2000. Mortan, Kenan. Dnya Ekonomisi, AF Yayn, Anadolu niversitesi, Eskiehir, 2000.

- 39 -

NTE

Uluslararas Ticaret Teorisine Giri

Amalar
Bu niteyi altktan sonra,

lkelerin niin d ticaret yaptn ve d ticaretten saladklar kazanlar, aklayan klasik ve yeni teorileri renmi olacaksnz.

indekiler

Merkantilizm Klasik D Ticaret Teorisi Heckscher-Ohlin Faktr Oranlar Teorisi Uluslararas Ticareti Aklamaya Ynelik Yeni Teoriler zet Deerlendirme Sorular Szlk ve Kavramlar Dizini Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

neriler
Bu niteyi daha iyi renebilmek iin;

Kaynakada verilen teorik kitaplardan yararlanabilirsiniz. Bu nitede ok zet bilgi verilmesine karn ilgili kitaplarda ve dier kaynaklarda greceiniz gibi konu ile ilgili geni bir literatr mevcuttur.

nite sonundaki deerlendirme sorularn ve nite iindeki ara sorular cevaplandrmaya alnz.

Uluslararas ticaret teorisi lkelerin niin, hangi miktarlarda ve fiyattan d ticarete baladklar sorularna cevap arar. Bu konuda klasik d ticaret teorisi ncesi, sonras ve yeni teoriler nemlidir. Aada bu konular ele alnmtr.

1. MERKANTLZM
Klasik d ticaret teorisinden nce dnyada geerli olan ekonomik ve siyasal doktrin merkantilizmdi. Merkantilizm 16. yzyl ortalarndan 17 yzyl sonlarna kadar Bat Avrupada etkinlik kazanan bir ekonomik doktrindir. Merkantilizmin ortaya knda keifler sonrasnda uluslararas ticaretin gelimesi, sermayenin g kazanmas bulunmaktadr. Merkantilistlere gre altn ve gm gibi deerli madenler (ki o dnemde uluslararas deme arac (Dviz) yerine kullanlabiliyordu) bir lkenin siyasi ve ekonomik gcnn temel kaynadr. Onun iin d ticaret politikasnn temel amac bunlar arttrmak olmaldr. Bu amala, ihracat zendirilmeli, sanayide yerli hammadde kullanlmal, ithalat yasaklar ve yksek gmrklerle kstlanmaldr. Mdahaleci ve korumac bir ekonomik politikann savunucusu olan merkantilizmin etkinili azalsa da sanayi devriminin gerekletirilidi 18. yzyln sonlarna kadar srmtr.

Merkantilizmin d ticarete ilikin temel grleri nelerdir?

2. KLASK DI TCARET TEORS

Sanayi devriminden sonra kitlesel retim mmkn olabildi. Bylece artk sorun retimden ok retilen fazla rnlere pazar bulmaya kayd. Bu ise ancak lkeleraras serbest ticaretle mmkn olabilirdi. Tam bu noktada A. Smith 1776 ylnda nl Uluslarn Zenginlii kitabn yazd. Bu kitap uluslararas ticareti bilimsel yntemlerle inceleyen ilk eser olarak kabul edilir. Smith bu kitabnda Merkantilistlerin d ticarete snrlama getiren dncelerine kar kyordu. Smithe gre uluslararas ticaretten ticarete giren tm taraflar kazanl kmaktayd. Merkantilistlerin iddia ettii gibi tek tarafl kazan sz konusu deildir.

2.1. Mutlak stnlkler Teorisi

Smithe gre d ticaret sonucu belli mallarn yksek miktarlarda retiminde uzmanlaan ve iblm yapan lkeler daha ucuz ve daha verimli retim yapma imkanna kavuur. Bylece kt olan dnya kaynaklar daha verimli kullanlabilir. Bu da toplam dnya refahnda art demektir. D ticarete almayan lkelerin rettikleri kadar tketmeye mahkum olduklarn ifade

- 41 -

eden Smith d ticarete alan lkelerin rettiklerinden fazlasn tketebileceklerini bylece refahlarn arttrabileceklerini savunmutur. Smith basitletirici bir varsaym yaparak retimde kullanlan tek retim faktrnn emek olduunu kabul etmitir. Bu durumda, X ve Y mallarndan A ve B lkelerinde birim srede aadaki birim deerlerde retim yapldn varsayalm: X Mal A lkesi B lkesi 30 20 Y Mal 10 80

Grlyor ki A lkesi X malndan belli srede 30, B lkesi ise 20 birim retim yapabilmektedir. O halde A lkesi B lkesine gre X mal retiminde 30 = 1,5 kat stndr. Dier bir ifa20 deyle bu lkede bu mal 1.5 kat boldur ve dolaysyla 1.5 kat ucuza retebilmektedir. Y mal iin ise tartmasz B lkesinin stnl vardr. Birim srede B lkesi 80, A lkesi 10 birim Y mal retimi yapabilmektedir. Bu durumda B lkesi A lkesine gre Y mal retiminde 80 =8 kat stndr. Dier bir ifadeyle, bu lkede bu mal 8 kat boldur ve dolaysyla 8 kat 10 ucuza retilebilmektedir. Sonu olarak A lkesinin Y mal, B lkesinin X mal retimi ile uramas bounadr, kaynak israfdr. Bu lkelerin bylesi verimsiz retimden tasarruf edecekleri retim kaynaklarn stn olduklar dier mallardan daha fazla retmeye tahsis etmeleri ve ihtiya fazlas retim birimlerini birbirlerine ihra etmeleri rasyonel bir davran olacaktr. A. Smithin Mutlak stnlkler Teorisi olarak bilinen yukarda aklanan grleri, uluslararas ticaretin kk bir blmnn niin yapldn aklayabilmektedir. Ancak gnmzde iki lkenin d ticarette birbirlerine gre bu kadar aka stn olduklar ok sayda mal bulmak zordur. rnein Brezilyann kahvede, Suudi Arabistann ham petrolde, Malezyann kauuk retiminde bir ok lkeye gre mutlak stn olduu aktr ama dnya ticareti stnlklerin bu kadar ak olmad on binlerce mal kapsamaktadr. Ayrca unutmamak gerekir ki mutlak stnlkler gerei bir lke bir baka lkeye gre tm mallarda stn olduu taktirde o zaman bu iki lke birbirleriyle ticaret yapamayacaktr. Byle bir durumda bile bu lkelerin d ticarete balamalarnn her iki lkenin de yararna olacan savunan Karlatrmal stnlk Teorisi Mutlak stnlkler Teorisinin tamamlaycs niteliindedir.

Mutlak stnlkler Teorisini aklaynz.

- 42 -

2.2. Karlatrmal stnlkler Teorisi

Bir dier nl ngiliz ktisat D. Ricardonun Karlatrmal stnlkler Teorisini daha iyi aklayabilmek iin yukarda aldmz rnekteki rakamlarda kk bir farkllk yapalm. X Mal A lkesi B lkesi 10 20 Y Mal 10 80

Dikkat ederseniz bir nceki rnekteki tek bir rakam deitirilmitir. 30, 10 yaplmtr. Bylece A lkesi X malnda da Y malnda da B lkesine, gre dezavantajl duruma drlmtr. Bu durumda A. Smithin Mutlak stnlkler Teorisine gre B lkesi iki malda da mutlak stndr. Dolaysyla A lkesinden alabilecei herhangibir mal yoktur. D. Ricardo, byle bir durumda dahi B lkesinin Adan ithal edecei maln olabileceini, bunun da X mal olduunu savunmaktadr. nk Ricardoya gre nemli olan karlatrmal stnlklerdir. rnein B lkesi X malnda B lkesine gre 20 =2 kat stndr. Ancak Y malnda 10 B lkesine gre stnl 80 =8 kattr. Bu stnlkleri abartl bir varsaymla B lkesinde X 10 mal 2 kat ucuz, Y mal 8 kat ucuzdur eklinde de dnebiliriz. O halde B lkesi daha ok stn olduu maldadr. htisaslap kaynaklarn bu maln retiminde younlatrsn ve retim fazlasn A lkesine ihra etsin. Nispeten (karlatrmal olarak) daha az stn olduu maln retimini de A lkesine braksn ve bu mal Adan ithal etsin. Bu durumda hem iki lke arasnda ticaret mmkn olacak hem de her iki lke de bundan ticaretin olmad duruma gre kazanl kacaktr. Konunun daha iyi anlalmasn salamak iin yle bir rnek verebiliriz: Ayn zamanda diki dikmesini ok iyi bilen ve terzilik yaparak kazan salayabilecek bir nl cerrahn ameliyatlara girerek salayaca kazan terzilik yaparak salayaca kazancn 10 kat ise, terzilik hizmeti retmekle harcayaca zaman cerrahlk hizmetine ayrp terzilik hizmetini gerekiyorsa bakalarndan satn almas doal bir davran olacaktr. D. Ricardonun grleri ou gelimi lkenin dilerlerse gelimekte olan lkelerden daha ucuza retebilecekleri baz rnleri neden kendilerinin retmeyip (veya yeterince retmeyip) gelimekte olan lkelerden ithal ettiklerine de bir aklama getirmektedir. nk bu lkeler bu rnlerin retimi ve ticareti ile kazanacaklarndan ok daha fazlasn kazanabilecekleri daha yeni, daha yksek teknoloji veya youn sermaye gerektiren rnlerin retimine ynelmektedir. Bylece bir kamyon pamuk veya gmlek yerine 1 kamyon, chip veya cep telefonu retip ihra etmek ve karlnda pamuk ve gmlei bakalarndan (gelimekte olan lkelerden) ithal etmek daha kazanl olabilmektedir. Karlatrmal stnlkler Teorisi gnmzde de d ticaretin bir blmn aklayabilecek gl argumanlar ihtiva etmektedir. Ancak varsaymlarnda ve aklamalalarndaki eksik veya yetersizliklerin giderilmesine de ihtiya vardr. Aada bunlar ksaca ele alnacaktr. - 43 -

Karlatrmal stnlkler Teorisini saysal bir rnek yardmyla aklaynz.

2.3. Klasik D Ticaret Teorisine Tepkiler

Klasik iktisatlarn (A. Smith ve D. Ricardo) grleri eitli tepkilere yol amtr. Bunlarn bir ksm klasik teorinin varsaymlarna ve aklamalarna ynelikti. Bir ksm ise klasik iktisat teorisine dayal politikalardan zarar gren kesimlerden gelmitir. Klasik Teori uluslar aras serbest ticareti savunmaktayd ve bundan ngilterenin kazanc vardr. nk ngiltere teknoloji ve verimlilikte o dnemi en ileri lkesiydi. Oysa Almanya iin durum byle deildi. Serbest ticaret sonucu ucuz ve bol ngiliz mallar Almanya piyasasn doldurabilirdi. Nitekim, Alman tepkisinin nclerinden Frederick List serbest ticaret sonucu lkeyi igal edecek ithal mallarn ykc rekabetine kar milli sanayilerin bir sre de olsa korunmasn ngren Korumaclk Doktrininin savunuculuunu yapmtr. Serbest ticaretin yoksullar ve iiler zerinde olumsuz etkilerine kar mcadele edilmesi fikri zerine dayal bir baka doktrin ise topik sosyalistlerin ileri srd Marksizm olmutur. Klasik d ticaret teorisinde mallarn uluslararas fiyatlarn etkileyen unsurlar yalnzca arzdan (retim) ibaret kabul edilmitir. Aslnda bir maln fiyatn en az arz kadar talep de etkiler dolaysyla bol olan bir mal talep varsa beklendii kadar ucuz olmaz. Kt olan bir mal ise talep yoksa beklendii kadar pahal olmaz. Bir dier eletiri konusu mallarn uluslararas nakliyesinin maliyetler zerine getirecei yklerin hi hesaba katlmamasdr. Ucuz gibi gzken bir mal nakliye unsuru dikkate alnnca pahal hale gelebilir. retimde kullanlan tek faktrn igc (emek) olduu varsaym son derece kat ve gereklerden uzaktr. nk gnmzde emek retim maliyetleri iinde kk bir ksma sahip hale gelmitir. lkeler arasnda emek faktrnn yer deitiremeyecei varsaym gnmzdeki artan ve seyahat ve igc g hareketleri dikkate alndnda doru deildir. gcnn bir maln retiminden vazgeip bir baka maln retimine kolayca adapte olaca bu kaydrmann retim maliyetleri zerinde herhangi bir etkisinin olmayaca da sert ve gerekleri yanstmayan bir varsaymdr. Ayrca, lkeleraras ticarette gmrk, fon, har, resim, vergi gibi maliyetleri arttrc eitli bedellerin hibirisinin alnmad eklinde bir varsaymda daha bulunulmutur ki bu gnmzn gereklerini yanstmamaktadr. Sonu olarak getirilen btn eletiriler ve belirtilen eksikler ve yanllara ramen klasiklerin zellikle D. Ricardonun d ticareti aaklamaya ynelik grleri gnmzde dahi zerinde - 44 -

durulmas ve dnlmesi gereken unsurlar tamaktadr. Nitekim yaplan baz uygulamal almalarda lkeler aras ticaretin lkelerin farkl emek verimliliine sahip olmalarndan kaynakland, dolaysyla Ricardonun grlerinin destek kazand bilinmektedir.

Klasik d ticaret teorisine ynelik ne gibi eletiriler yaplmtr?

2.4. Karlkl Talep Yasas

Klasik iktisatlar arasnda d ticarette talep artlarna ilk defa yer veren J. Stuart Mill olmutur. J.S. Mill stnlk sahibi olduklar mallarn retiminde ihtisaslaacak lkelerin birbirleriyle hangi fiyattan ticaret yapacaklar, ne miktarda ticaret yapacaklar ve ticarete giriebilecekleri asgari ve azami fiyatlarn ne olabilecei gibi sorulara cevap getirmitir. Millin ortaya att karlkl talep yasas, daha sonra A. Marshalln teklif erileri yaklam ile geometrik olarak aklanmtr. Sadece iki lke arasndaki ticaret iin lkelerden birinin karlkl talebi bu lkenin kendi malndan verecei bir birim iin brnden talep edecei mal miktar ile llr. Bir lkenin talebi dier lke asndan arzdr. Onun iin tersinden sylersek karlkl talep bir birim baka lke mal karlnda teklif edilen ulusal mal arzna eittir diyebiliriz. Bir lke sunduu mal miktarna karlk ne lde fazla baka lke mal elde ederse d ticaretten o lde kazanl kar. Eer o lkede sunulan mal miktar karl elde edilen baka lke mal miktarnn ayns yurtiinde de salanabiliyorsa (i fiyatlar d fiyatlara eitse) d ticarete almaya gerek yoktur.

J.S. Millin Karlkl Talep Yasasnn nemi nedir?

3. HECKSCHER-OHLIN FAKTR ORANLARI TEORS

Klasik d ticaret teorisi uluslararas ticarete lkelerin farkl retim maliyetlerine ve dolaysyla fiyatlara sahip olmasnn yol atn ileri srerken lkeleraras fiyat farkllna yolaan nedenlerin neler olduu zerinde durmamtr. sveli iktisatlar Heckscher ve Ohlin bu fiyat farkllna lkelerin farkl faktr younluuna sahip olmalarnn yol atn savunmulardr. rnein bir lke retim faktrlerinden emee bolca sahiptir. Bu durumda emek faktr youn olarak kullanlarak retilen emek-youn mallar bu lkede daha ucuza retilir. Doaldr ki sermaye faktr youn olarak kullanlarak retilen sermaye-youn mallar sermaye faktr bol

- 45 -

olan lkede daha ucuza retilecektir. Bu bilgiler emek-youn nitelik tayan hazr giyim sanayii rnlerinin ihracatnda niin Trkiyenin, sermaye-youn nitelik tayan optik sanayi rnlerinin ihracatnda niin Almanyann iddial olduuna aklama getirmektedir. Heckscher-Ohlin Teorisinin lkelerin tmnde benzer retim fonksiyonlarnn (retim teknolojilerinin) geerli olduu ve talep artlarnn da benzer olduu gibi olduka sert varsaymlar vardr. Heckscher-Ohlin Teoreminden Faktr Donatm Teorisi dahil drt teorem karlmtr. Yukarda incelenmi bulunan Faktr Donatm Teorisi dnda Uluslararas Faktr Fiyatlar Eitlii Teoremi, Stolper-Samuelson Teoremi ve Rybczynski Teoremi domutur. Faktr Fiyatlar Eitlii Teoremine gre faktr younluklar farkl lkeler arasnda balayan ticaret lkelerarasnda faktr fiyatlarn eitler. Yani ucuz olan faktre, sahip lkede bu faktr ticaret sonras pahalanr. Pahal faktre sahip olan lkede ise bu faktr ticaret sonras ucuzlar. Stolper-Samuelson Teoremi ise serbest ticaretin gelir dalmn lkede bol olan faktr lehinde deitirdiini, szgelimi bol olan faktr emekse emek, sermaye ise sermaye lehine deitirdiini ortaya koymaktadr. Korumaclk ise gelir dalmn bir aznlk lehine (kt faktre sahip olanlar) deitirmektedir. lgin olan udur ki baz lkelerde bol olan faktr olan emek sahibi kii veya onlarn temsilcisi olan sendika vb rgtler kendilerinin lehine olan serbest ticarete kar kp kendi aleyhlerine olan korumac nlemler alnmasn talep edebilmektedir. Rybczynski Teoremine gre ise bir ekonomide hangi faktrn arz artarsa o faktr retimde youn olarak kullanan sektrde retim artacaktr. Arz artmayan faktr youn olarak kullanan sektrde ise retim daralacaktr.

Heckscher-Ohlin Faktr Oranlar Teorisini ve bu teoriden treyen teorileri aklaynz.

4. ULUSLARARASI TCARET AIKLAMAYA YNELK YEN TEORLER

Uluslararas ticareti yapan 200 civarnda lke ve ticarete konu onbinlerce mal iin tek bir d ticaret teorisi modeli yeterli olmamaktadr. Onun iin farkl nitelikteki ihracat ve ithalat rneklerini aklamaya ynelik farkl teoriler 1960lardan itibaren gelitirilmitir. Bunlardan en nemlileri aada aklanmtr:

4.1. Gelir ve Tercihlerde Benzerlik Teorisi

sveli iktisa B. Linderin 1961de gelitirdii Gelir ve Tercihlerde Benzerlik Teorisi retim maliyetleri ve fiyatlar arasndaki farkllklardan ziyade snai mamul ihracatn etkileyen faktrn benzer talep yaplar olduunu iddia etmektedir. Dier bir ifade ile bir snai mamul paha- 46 -

l da olsa ayn veya benzer zevk tercih ve gelir dzeyine sahip lke insanlarnca talep edilebilmektedir. Tersine ucuz da olsa zevk, tercih ve gelir dzeyi farkl lke insanlarnca talep edilmeyebilmektedir. Bu konuyu birka rnekle daha iyi aklayabiliriz. rnein akta salksz artlarda plastik kap veya tenekelerde peynir satp almaya alm bir lke tketicisine havas alnm ve soutulmu olarak konulduu ambalajnda tantc eitli bilgilerin yer ald bir biimde ve daha salkl artlarda ayn peyniri sunduunuz taktirde belki de alk olmad bir rn olarak alglayarak talepte bulunmayacaktr. Dolaysyla salksz artlarda retilen ve arzedilen peyniri ayn artlarda tketime alm lkelere satmak daha kolayken, farkl zevk, tercihler ve gelir dzeyine sahip muhtemelen daha gelimi lkelere ihra etmek (ucuz dahi olsa) mmkn olamyacaktr. Benzer rnekleri belli kalitedeki otomobil, buzdolab, bilgisayar, kozmatik rnleri, giyim eyalar, dier ev eyalar ve gda maddeleri ile kltrel mal ve hizmetler iin verebiliriz. Baz mal ve hizmetlerin ucuz veya pahall bir yana baz lkelerin fertlerinin belleklerinde bir tanm kmesi dahi yoktur. Bu durumda bir Afrika lkesi olan Togolunun rettii mal aynen bir adlya ihra etmesi, bir Pakistanlnn rettii mal i pazara sunduu ekliyle Afganistan pazarna sunmas ok daha kolaydr. Ayn ekilde bir svelinin Norveliye, ABDlinin Kanadalya, Almann svireliye mal satabilmesi daha kolaydr. O halde gelimi lkelerin benzer gelir seviyesi ve zevk ile tercihlere sahip baka gelimi lkelere ihracatnn toplam ihracatlarnn nemli ksmn oluturmas gerekir ki bu gerekte de aynen byledir. Benzer durumun gelimekte olan lkeler iin de geerli olmas beklenir. Bu lkelerde snai rnlerin tketim mal nitelii tayanlarnda gerekten aynen byle bir eilim vardr. Ancak beeni ve tercihlerle hi alakas olmayan petrol, elektrik, pamuk gibi hammaddeler (yani ara mallar) ile makina tehizat gibi retim aralar (yani yatrm mallar) iin belli lke grubu ayrm yaplmas szkonusu deildir. Bunlar ister kendileri gibi gelimekte olanlardan isterlerse de gelimi lkelerden talep edebilirler. Tketim mal niteliinde olmadklar iin bunlarn bir modasnn veya tercihlere dayal belli talep modellerinin varlndan bahsedilemez.

Gelir ve tercihlerde benzerlik teoremi anlatnz.

4.2. lek Ekonomileri Teorisi

Bir maln retim maliyetinin retim lei ile yakn ilikisi vardr. retim lei bydke ortalama maliyetlerin dmesi sz konusu ise lee gre azalan maliyetler veya artan getiri artlar mevcuttur. pazar kk olan ve ortalama maliyetleri yksek olan reticiler iin i pazara ihra pazaralarn katp ihracata ynelik retim lei seerek daha geni bir pazar iin ve daha dk ortalama maliyetlerde retim yapacak bir k yolu olabilir. Bylece byk lekli firmalarla - 47 -

uluslararas ticaretle rekabet edebilecek duruma gelinebilir. Rekabet ise yalnz fiyat rekabeti deildir. nk artan retim lei nedeniyle snrl sayda eit yerine daha ok sayda eit mal retmek olanakl (karl) hale gelir. Bylece fiyatn yansra mal farkllatrmasna dayal bir rekabet de ortaya kar. AB oluumunun ekonomik temelleri arasnda daha geni bir pazar yaratp lek ekonomilerinden yararlanma da vardr. O halde baz lkeler krl retim leklerine erimenin bir arac olduu iin d ticarete almaktadr.

lekli ekonomilerinin d ticaretle ilikisi nedir?

4.3. Uluslararas Tekelci Rekabet Teorisi

Fiyatlar yksek de olsa, zellikleri rakip (ikame) mallardan ok farkl olmasa da baz mallar belli mteri kitleleri tarafndan srarla talep edilir. Bu mallar reklam, marka gibi aralar kullanlarak ve belli sayda tketici iin dier mallardan ok farkl olduklarna dair inan yaratlarak byle bir konuma gelmilerdir. Ayrca bireylerin psikolojik, toplumlarn sosyolojik zellikleri iyi ett edilerek ve insanlarn deiiklikten holandklar dikkate alnarak ekil, ambalaj, forml, tat, renk, tr vb zelliklerde farkllklar yaratlarak yeni alc kitleleri kazanlabilmektedir. Sonuta belli marka jeansler, ilalar kozmetik rnleri, otomobiller, elektronik aletler, saatler kolal iecekler, ampuanlar, gda maddeleri ithal edilmektedir. nk bunlarn hazr alclar vardr. stelik bu alclar bu rnleri esiz kabul ettikleri iin fiyat ikinci planda kalmaktadr. Klasik d ticaret teorisinde akland gibi dk retim maliyeti ve fiyat d ticareti balatan bir neden olmamaktadr. Dikkat edilmesi gereken bir dier nokta direkt tketiciyi etkileyen bu tr mallarn ara mal veya yatrm mal deil de tketim mal olmalardr. O halde uluslararas tekelci rekabet artlar baz tketim mallarnn niin ihra edilebildiini aklamada baarl olurken tm mal trleri iin benzer bir durumun geerli olduu sylenemez.

Uluslararas tekelci rekabet teorisini rnekler vererek aklaynz.

4.4. Mal Gelitirilmesi (rn Dnemleri) Teorisi

R. Vernon tarafndan 1966da ortaya atlan teoriye gre bir maln hayat seyrinde safha vardr: Yeni rn, olgun rn ve standart rn. zellikle gelimi lkelerde yaplan aratrma-gelitirme harcamalar sonucu ortaya kan teknolojik yenilikler, yeni mallarn (veya mevcut mallarda yeni modellerin) snrl miktarda ve i pazara ynelik olarak arz edilmesine neden olur. Bu, yeni rn safhasdr. Bu srada rn gelitirilir. - 48 -

Daha sonra rnn hem i piyasada retim ve satlar artar hem de ihracata balanr. rn giderek oturmutur. cat lke ve firma yksek krlar elde etmektedir. Olgun rn safhasna bylece gelinir. retim teknolojisi deneme yanlmadan uzak ve standart hale geldike rnn retimi tek merkezli olmaktan uzaklar. Bir taraftan yurt ii ve dnda yasal olmayan taklit (veya benzeri) rn retimi balarken dier taraftan icat firma lisans bedeli karlnda baka lkelerdeki eitli firmalara teknolojik bilgiyi aktarp buralarda daha dk maliyetlerle retimi balatr. Standart retim safhasnn sonras artk karl olmayan yurt ii retimin yerine daha ucuza geldii iin i pazarn ihtayacnn bile lisans verilen lkelerden ithalatla karlanmas dnemidir. Bylece rn dnemleri artk sona ermektedir. cat lke daha karl yeni rnler gelitirme peinde koarken mevcut yeni rn artk eski rn haline gelmektedir. Siyah-beyaz TVnin icats ve ihracats lkeler daha sonra bunu baka lkelerden ithal etme aamasna gelmilerdir. Birok otomobil modelinde, elektronik rnde benzer durumlarla karlalmtr. O halde baz sanayi rnlerinin yksek karl ilk aamalarda gelimi, daha az karl standart rn haline geldikleri ileri aamalarda ise gelimekte olan lkeler tarafndan arlkl olarak ihra edilir olmasnn arkasnda rn dnemlerinin etkisi bulunmaktadr.

Mal Gelitirilmesi Teorisine gre hangi mallar hangi safhada hangi lkeler ihra eder?

4.5. Nitelikli gc Teorisi

Nitelikli igc teorisine gre nitelikli igcne sahip lkeler retiminde nitelikli igcne ihtiya duyulan mallarn retiminde ihtisaslarlar. Nitelikli igc youn mallarla sermaye youn mallar genellikle birbirinin aynsdr. Ve bunlar genellikle gelimi (zengin) lkeler retir. Gelimekte olan lkeler ise niteliksiz emek gerektiren ilkel tarm rnleri ve bol toprak kullanlan katma deeri dk sanayi rnleri retiminde uzmanlarlar. 1983te yaynlanan bir aratrmaya gren dnyadaki nitelikli igcnn %27.7sine ABD, %8.7sine Japonya, %6.9una Bat Almanya, %6.0na Fransa, %5.1ine ngiltere sahiptir. Saylan lkelerde mevcut dz iilerin dnyadaki toplam dz iiler iindeki pay ise %1i bile bulmamaktadr. Niteliksiz emek anlamna gelen dz iilere %95ten fazla oranda gelimekte olan lkeler sahiptir ve dolaysyla bu lkeler bu tr emei youn olarak kullanmay gerektiren mallarn reticisi ve ihracatsdr. Nitelikli igc teorisi Heckscher-Ohlin Teorisini tamamlayc nitelikte olup uluslararas ticaretin bir blmnn aklanmasnda baarldr.

- 49 -

Nitelikli igc teorisine gre gelimi lkeler ne tr rnlerin ihracats konumundadr?

zet
lkelerin neden d ticaret yapt ve d ticaretten saladklar kazanlarn ne olduu ile ilgili grler eit ekonomik doktrinlerle aklanarak uluslararas ticaret teorileri gelitirilmitir. Bu teoriler ncelikle, Merkantilizmle balam, daha sonra Klasik D Ticaret Teorileri erevesinde Mutlak stnlkler Teorisi, Karlatrmal stnlkler Teorisi, Karlkl Talep Yasasdr ve Heckscher-Ohlin Faktr Oranlar Teorisi ile srmtr. Uluslararas ticareti aklamaya ynelik yeni teoriler ise; Gelir ve Tercihlerde Benzerlik Teorisi, lek Ekonomileri Teorisi, Uluslararas Tekelci Rekabet Teorisi, Mal Gelitirilmesi Teorisi ve Nitelikli gc Teorisidir.

Deerlendirme Sorular
1. Altn ve gm gibi deerli madenler bir lkenin siyasi ve ekonomik gcnn temel kaynadr felsefesini gden teori aadakilerden hangisidir? A) Merkantilizm B) Klasik D Ticaret Teorisi C) Heckscher-Ohlin Faktr Oranlar Teorisi D) Yeni Teoriler E) Hibiri

2. Uluslararas ticareti bilimsel yntemlerle inceleyen ilk eser olarak bilinen Uluslarn Zenginlii isimli kitab yazan nl bilim adam kimdir? A) D.Ricardo B) Maslow C) J.S.Mill D) A.Smith E) Hibiri - 50 -

3. Karlatrmal stnlkler Teorisini hangi bilim adam ortaya atmtr? A) Heckscher B) D.Ricardo C) Stolper-Samuelson D) A.Smith E) J.Vernon

4. Korumaclk Doktrininin savunucusu kimdir? A) Frederick List B) B.Linder C) Stolper-Samuelson D) Heckscher E) J.S.Mill

5. Aadakilerden hangisi uluslararas ticareti aklamaya ynelik yeni teorilerden deildir? A) Gelir ve Tercihlerde Benzerlik Teorisi B) lek Ekonomileri Teorisi C) Uluslararas Tekelci Rekabet Teorisi D) Mal Gelitirilmesi Teorisi E) Klasik D Ticaret Teorisi

Szlk ve Kavramlar Dizini

retim Fonksiyonu : Belli bir teknik bilgi dzeyinde belli miktarda rn elde etmek iin kullanlan girdi miktarlar ile kt miktarlarnn bileimini oluturan noktalarn geometrik yeridir. Tekelci Rekabet : Bir eksik rekabet piyasas trdr. Monopolc rekabet diye de adlandrlr. ok sayda alc satc olmakla birlikte mallarn homojenlik koulu aksar. Baz rnler farkllatrlarak veya farkllatrld izlenimi verilerek piyasaya sunulur ve belli bir alc kitlesi zerinde o mal iin firma monopolm izlenimi yaratlr.

- 51 -

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Ekonomi Ansiklopedisi, Milliyet Yaynlar, stanbul, 1991. Ertrk, Emin. Uluslararas ktisat, Ekin Kitabevi, stanbul, 1996. yibozkurt, Erol. Uluslararas ktisat Teori ve Politika, Ezgi Kitabevi Yaynlar, Bursa, 1995. Karluk, S. Rdvan. Uluslararas Ekonomi, Beta Basm A.., stanbul, 1998. Seyidolu, Halil. Uluslararas ktisat, Kurti Matbaas, stanbul, 1999. Ylmaz, iir Erkk. D Ticaret Kuramlarnn Evrimi, Ankara, 1992.

- 52 -

NTE

demeler Bilanosu
Amalar
Bu niteyi altktan sonra

demeler bilanosunun kapsamna giren ilem trlerini renmi olacaksnz Bylece bir lkenin dviz gelirlerini arttran ve dviz giderlerine yol aan ilemlerin neler olduunu tanm olacaksnz.

indekiler

Dviz Piyasas demeler Bilanosunun Tanm ve zellikleri demeler Bilanosunun Hesaplar zet Deerlendirme Sorular Szlk ve Kavramlar Dizini Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

neriler
Bu niteyi daha iyi renebilmek iin,

Bir sonraki niteyle birlikte alnz. Kambiyo Mevzuat ders kitabnzda bu nitede geen demeler bilanosuna ait hesaplarla ilgili kambiyo ilemlerini tanyacanz iin bu konular bu niteyle birlikte almanzda yarar vardr.

1. DVZ PYASASI 1.1. Dviz ve Dviz Kuru

Dviz, nakit eklindeki yabanc paralar ile likiditesi yksek yabanc deme aralarnn tmn kapsar. Likiditesi yksek yabanc deme aralar arasnda yabanc banka havaleleri, dviz polieleri, yabanc mevduat sertifikalar, dvize bal seyahat ekleri saylabilir. Dviz kuru ise bir ulusal parann dier bir ulusal paraya gre deeridir. Bu deer dvize olan arz ve talep dorultusunda oluan ve bir birim yabanc para miktarnn satn alabilecei ulusal para miktardr (1 ABD Dolar = 1.700.000 TL. gibi). Dviz kuru riski ise dviz kurlarnda meydana gelen deiikliklerden dolay ortaya kan zarar olaslklarn ifade eder. Piyasalarda anlk geerli olan kura spot kur denir. Belirli bir sre sonrasnda yaplacak almsatmda geerli olan kura ise vadeli kur denir. Bir lke parasnn bir baka lke paras asndan deerinin dorudan iki para arasnda iliki kurarak deil fakat farkl paralar arasndaki ilikilerden yararlanlarak bulunmas apraz kurlardan hareket edilmesi anlamna gelir. rnein 1 ABD Dolar = 1.600.000 TL. ABD dolar ile TL. arasnda dorudan ifade edilen kur ilikisidir. 1 ABD Dolar = 0,8 Sterlin, 1 Sterlin = 2 milyon TL. bilgilerinden hareketle 0,8 x 2 = 1,6 milyon bulunup, 1 ABD Dolar = 1,6 milyon TL. hesaplandnda apraz kurlardan gidilmi olur. apraz kurlar ve dorudan kurlar arasndaki -eer varsa- farkllklar giderilmelidir. Aksi taktirde apraz kurlardan gidilerek haksz kazanlar salanabilir.

1.2. Dviz Piyasas

Dviz arz ve talebinin kar karya geldii ortama dviz piyasas denir. Dviz piyasasndaki taraflar dorudan veya dolayl dviz arzclar ve dviz talepileridir. Dviz ilemi yapmaya yetkili kurulular, bankalar, finans kurumlar bu piyasadaki arzc ve talepileri oluturur. Dviz kurunun oluumunda dviz piyasasndaki dviz arz ve talebi etkili olur. eitli biimlerde elde edilen ve ulusal paraya dntrlmek zere piyasaya srlen yabanc para miktarna dviz arz denir. Dviz kuru ile dviz arz arasnda doru ynl bir iliki vardr. Dier bir ifadeyle dviz kuru ykseldike dviz arz artar. Dviz kuru dtke dviz arz azalr. Dviz kurunun dmesi ulusal parann deerlenmesi demektir. D demeleri gerekletirmek iin Dviz Talebinde bulunulur. Dviz talebi ile dviz kuru arasnda ters ynl bir iliki vardr. Dviz kuru ykselince dviz talebi azalr. Dviz kuru dnce dviz talebi artar. Dviz kuru ykselince ithalat pahalanr ve ithalat talebi azalr. Dviz kuru dnce ithalat ucuzlar ve ithalat talebi artar. hracat asndan ise durum tersinedir. Dviz kuru ykselince ihracat ucuzlar ve ihracat artar. Dviz kuru dnce ihracat pahalanr ve - 54 -

ihracat azalr. Ancak bu ilikiler her mal iin ayn lde geerli deildir. Baz mallar ucuzlad halde yeterince talebi olmazsa veya arz arttrlmyorsa ihracat beklendii lde artmayabilecei gibi pahalannca talebi dmeyen ve arz hemen deimeyen rnler de olabilir. Kurlardaki deime ile bir lke parasnn deer kayp oran ayn ey deildir. rnein 1 dolar=1.400.000 TL. den 1 dolar=2.800.000 TL.ye kmsa dolar TL.ye gre % 100 deer kazanmtr denilebilir. Ancak TL.nin dolara gre deer kayb % 100 deildir. nk % 100 deer kaybeden bir para deersiz hale gelir ve bylece deerinin sfr olmas gerekir. TL.nn dolara gre deer kaybn bulmak iin: 1 1 1 1 i e blmek gerekir. Bu da / = 50 'dr. 2.800.000 1.400.000 2.800.000 1.400.000 100 O halde TL.nn dolara kar deer kayb % 50dir.

Dviz, dviz kuru ve dviz piyasas hakknda bilgi veriniz.

2. DEMELER BLANOSUNUN TANIMI VE ZELLKLER

Bir lkenin belli bir dnemde (genellikle bir takvim yl) dier lkelerle arasndaki tm ekonomik ilikilerin kaydedildii belgeye demeler Bilanosu denir. IMFye gre ise demeler bilanosu, belirli bir sre iinde bir ekonominin yerlileri ile yabanclar arasnda meydana gelen ekonomik akmlara bal deerlerin, transfer demelerinin ve rezervlerde meydana gelen deiikliklerin sistematik ve muhasebe kaytlarna uygun olarak ilendii istatistiki bir belgedir. Tanmda geen ekonominin yerlileri, lkede yerleik olma esasna dayanr. Bundan ekonomik faaliyetlerini o lkede yrten kiiler, irketler ve kamu kurum ve kurulular anlalr. Farkl bir lkenin vatanda olsalar bile uzun sredir belli bir lkede ikamet eden, i kuranlar ve faaliyetlerini yrtenler, o lkede yerleikmi gibi kabul edilir. rnein yllardr Avrupa lkelerinde ikamet eden Trk iileri bulunduklar lkenin yerleii olarak kabul edilirler. Benzer ekilde yabanc sermayeli irketlerin yatrm yaptklar lkelerde kurduklar irketler veya ubeler artk bulunduklar lkelerin yerlisi saylrlar. Bu adan o lkenin kendi milli irketlerinden herhangi bir farklar yoktur. lkede yerleik olma ilkesinin istisnalar da vardr. Yabanc elilik mensuplar, diplomatlar uzun sre yabanc bir lkede kalsalar da bulunduklar lkenin yerleii kabul edilmez, yabanc saylrlar. demeler bilanosu muhasebe anlamndaki bilanodan farkldr. Daha ok kr/zarar tablosuna benzer. Dviz gelir ve giderlerinin kaytlarnn bir zeti niteliindedir. Ancak muhasebe anlamndaki denklik demeler bilanosu iin de geerlidir. Herhangibir nedenle dviz gelir ve gi- 55 -

derlerinin denklii salanamyorsa istatistik farklar (hata-noksan) kaleminde kalan fark gsterilip muhasebe anlamnda denklik mutlaka salanr. Kayt tutulurken ise ift kaytl muhasebe sistemine uygun olarak bir borlu bir alacakl tarafa ilem kaydedilir. demeler bilanosunda yer alan ilemler stok deil akm kavramlara ilikindir. Dier bir ifadeyle rnein lkenin birikmi borlarn gsterme bunlarda yllk art ve azallar ifade eder. .Bnin kapsamna giren ilemlerin gerekleen d ilemlerin tmn kapsad sylenemez. eitli nedenlerle kayda girmeyen, eksik veya hatal giren ilemler olduu gzden uzak tutulmamaldr. Bde deerleme yaplrken hangi tarihteki kur deerini baz (esas) alnaca nemlidir. eitli ilem trlerine gre deien tarihler deerlemede baz alnr. demeler bilanosu lkelerin belli bir dnemdeki dviz kayp ve kazanlarn ortaya koyduu iin dviz dengesi veya dengesizliinin de iyi bir gstergesidir. demeler bilanosuna bakarak hkmet yetkilileri dviz darboaz olup olmadn, dviz gelirlerinin giderleri karlayp karlayamayacan, karlayamyacaksa ne lde ve artlarda borlanmaya gidilmesi gerektiini anlayabilirler. Ayrca yeni yatrmclar, kredi kurulular, IMF gibi uluslararas finans evreleri de demeler bilanosu ile yakndan ilgilidirler. Bunlar ekonominin gelecei hakknda ngrlende bulunurken d dengenin hangi rakamlara oturabileceini demeler bilanosunun alt kalemlerinden yararlanarak kestirirler. Dnyada ilk defa 1921de ABDde dzenlenen demeler bilanosu tablosu daha sonra sistematik olarak 1930da Almanlar tarafndan oluturulmutur.

demeler bilanosunu tanmlaynz ve temel zelliklerini aklaynz.

3. DEMELER BLANOSUNUN HESAPLARI

demeler Bilanosu (B)nun temel hesaplar; Cari lemler Hesab, Sermaye Hesab, Resmi Rezervler Hesabdr. Ayrca bir dzeltme hesab olarak statistik Farklar Hesab yer alr (Tablo 4.1.)

3.1. Cari lemler Hesab Bnin en nemli hesabdr. nk bir lkenin mal, hizmet, faktr ihracat karlnda elde ettii dviz gelirleri ile mal, hizmet faktr ithalat sonucunda katlanmak zorunda kald dviz giderlerinin kalem kalem dkm bu hesabn alt gruplarnda gsterilir. Ayrca herhangi bir mal, hizmet, faktr akm olmakszn lkeye giren veya lkeden kan dviz de bu hesapta gsterilir. - 56 -

Cari lemler Hesabnda sonu olarak dviz girileri klarndan fazla ise cari ilemler fazlas (d fazla), az ise cari ilemler a (d ak) vardr denir. ki deer birbirine ok yaknsa cari ilemler dengesi salanmtr eklinde yorumlanr.
Tablo 4.1. demeler Bilanosunun Hesaplar.

lem Gruplar I. CAR LEMLER HESABI A. Mal hracat ve thalat B. Hizmet hracat ve thalat C. Karlksz Transferler II. SERMAYE HESABI A. Uzun Sreli Sermaye B. Ksa Sreli Sermaye (Denkletirici Olmayan) III. RESM REZERVLER HESABI A. Dviz B Parasal Altn C. SDR ve IMF Rezerv Pozisyonu IV. STATSTK FARKLAR

Cari lemler Hesabnn ana hesab vardr. Bunlar; Mal ticareti, hizmet ticareti, (uluslararas hizmetler) ve karlksz (tek yanl) transferler hesaplardr.

3.1.1. Mal Ticareti Hesab Dier adyla grnr ticaret hesabdr. Mal ihracat ve ithalatn yani d ticareti kapsar. Gemite demeler bilanosu kavram ortada yokken bir lkenin d lkelerle olan tm ekonomik ilikisini bu hesap temsil etmekteydi. Bugn dahi birok lkenin demeler bilanosundaki ilem tutarnn 1/2 ile 1/3 arasndaki ksmn bu hesaptaki ilemler kapsar. Mal ihracat lkeye dviz kazandrc bir ilem olduu iin (+), mal ithalat lkeden dviz kna yol aan bir ilem olduu iin (-) iaretle deerlendirilir. hracat ithalattan bykse mal ticareti hesab fazla vermi demetir. Bu fazlaya d ticaret fazlas da denir. hracat ithalatn gerisinde kalm ise mal ticareti hesab ak vermi denir. Bu aa d ticaret a da denir. ki deer birbirine yaknsa d ticaret dengesi salanmtr denir. Mal ihracat ve ithalatnn toplamna d ticaret hacmi, ihracat fiyat indeksinin ithalat fiyat indeksine oranna d ticaret haddi denir. hracat deerinin ithalat deerine oran ise ihracatn ithalat karlama oran olarak adlandrlr. IMFnin lkelerin hem ihracatlarn hem de ithalatlarn uluslararas nakliye ve sigorta tutarlarn dikkate almayan k lkesindeki deerler (FOB) olarak hesaplamalarn tavsiye et- 57 -

mesine ramen birok lkenin ihracatlarn FOB, ithalatlarn nakliye ve sigortay da ieren CIF deerlerle lmesi toplam dnya ihracat ile ithalat deerleri arasnda farkllk yaratmaktadr.

Cari lemlerin mal ticareti hesab hakknda bilgi veriniz.

3.1.2. Hizmet Ticareti Hesab Uluslararas Hizmetler Hesab olarak da adlandrlan bu hesabn kapsamnda yabanclara sunulan hizmetler karlnda elde edilen dviz gelirleri, yabanclardan satn alnan hizmetler karlnda katlanlan dviz giderlerinin yansra yabanclara geici olarak sunulan faktrlerin karlnda elde edilen faktr gelirleri (cret, faiz, kr, kira gibi) ile yabanclardan salanan faktrlerin karlnda demesi yaplan faktr giderleri yer alr. Ortada mal gibi alnp satlan fiziki zellikleri olan bir nesne olmad iin grnmez ticaret hesab eklinde de adlandrlan bu hesapta yer alan ilemler tutar genellikle mal ticareti hesabndaki kadar byk deildir. Ancak turizm gelirleri, mal ihracat gelirlerini aan veya uluslararas nakliye hizmetlerinden gelen dviz gelirleri dier dviz gelirleri kadar olan lke rnekleri de vardr. Ayrca son yllarda uluslararas hizmet ticaretinin mal ticaretini aan bir ilerleme gsterdii de unutulmamaldr. Uluslararas hizmetler hesabnda yer alan hizmet trlerinin balcalar unlardr. Turizm: lkede yerleik kiilerin baka lkelerde yapm olduklar turistik harcamalar dviz kna yol at iin hizmet ithali gibi dnlr ve turizmde gider olarak (-) iaretle ilenir. Yabanclarn lkeye gelerek yapm olduklar turistik harcamalar ise dviz giriine yol at iin hizmet ihrac olarak alnr turizmde gelir olarak (+) iaretle gsterilir. Turizmi gelimi lkeler bakmndan turizm gelirleri nemli bir dviz kaynadr. Bu konuda bir fikir vermek iin sunulmu olan Tablo 4.2.de 1997de dnyada turizm hizmeti satarak 439- milyar dolar dviz geliri elde edildii, bu gelirden ABDnin 73, talyann 26 milyar dolar pay ald grlmektedir. Ayrca dnyada yarm milyardan fazla insann turist olarak yabanc lkeleri ziyaret ettii anlalmaktadr.

- 58 -

Tablo 4.2. Uluslararas Turizm Hareketleri (1994-1997). Gelen Turist Says Turizm Gelirleri Turizm Gelirleri (milyon $) 1994 1995 1996 1997 1994 1995 1996 1997 553,320 568,468 599,623 619,574 352,631 403,019 437,556 438,165 44,753 17,894 14,494 5,309 3,896 2,094 61,312 6,178 20,794 4,309 43,232 12,200 27,480 3,468 15,972 762 17,182 9,169 5,823 10,713 43,318 17,173 14,847 5,560 3,466 2,124 60,033 6,574 23,537 4,821 39,324 11,500 31,052 3,345 16,932 768 20,241 9,511 9,262 10,130 46,489 17,090 15,205 5,829 2,795 2,125 62,406 6,580 25,163 5,282 40,541 10,600 32,853 3,837 17,285 724 21,405 9,730 14,587 9,233 47,752 16,647 15,837 6,037 2,980 2,158 67,310 7,834 25,515 5,557 43,252 10,600 34,087 4,218 17,636 771 19,351 10,172 15,350 10,070 58,417 12,202 14,816 5,162 362 3,174 24,678 5,434 14,986 2,236 21,474 8,298 24,739 3,477 6,998 291 6,363 3,828 2,412 3,905 63,395 13,437 17,908 5,858 473 3,672 27,527 6,565 18,554 2,688 25,388 9,365 28,729 3,226 7,874 292 6,179 4,339 4,312 4,136 69,751 12,830 17,546 5,951 450 3,425 28,357 6,551 19,173 3,003 26,690 8,826 30,017 4,078 8,623 295 6,934 4,265 6,868 3,723 73,268 11,073 16,509 5,275 496 3,185 28,009 6,328 20,039 3,189 26,651 7,902 29,714 4,326 8,763 297 7,593 4,277 6,900 3,771

lke Dnya Balca lkeler ABD Avusturya Almanya Belika Bulgaristan Danimarka Fransa Hollanda ngiltere rlanda spanya svire talya Japonya Kanada Lksemburg Meksika Portekiz Rusya Federasyonu Yunanistan

Kaynak: Birlemi Milletler statistik Yll, 1997.

Uluslararas Ulatrma Hizmetleri ve Transit Ticaret: Kara, hava, deniz, demir yolu, boru hatt ve kambine tamaclk yollar ile verilen uluslararas nakliye hizmetleri karlnda yabanclardan dviz geliri elde edildiinde (+), bu hizmetler satn alnd iin yabanclara dvizle demede bulunuluyorsa (-) iaretle dikkate alnan bu alt kalemin bir dier unsuru da transit ticarettir. A lkesinden B lkesine giderken C lkesinden geen mallar iin C lkesinin salam olduu katma deerli hizmetler karl elde edilen dviz geliri C lkesinin transit ticaret geliri olarak kabul edilir. C lkesi kendi lkemiz deil, bir baka lke ise transit ticaret gideri sz konusudur. Norve, Yunanistan, Panama, Liberya gibi lkeler denizyolu tamaclndan nemli lde dviz geliri elde ederken, uluslararas havayolu tamaclndan Almanya, Fransa, Hollanda, ABD gibi lkeler milyarlarca dolarlk gelir salamaktadr. Son yllarda ise elde edilen gelir yalnz tamaclk hizmetinden salanmamaktadr. Yansra depoculuk, gmrk ileri, sigortalama, eitli belgelerin temini gibi mal ticaretine entegre her trl lojistik hizmeti de verilmeye balanmtr. Bylece mal ihracatdan devralandktan sonraki her trl aamay ieren anahtar teslim bir hizmet anlay giderek yaygnlamaktadr. Karayolu tamaclnda ise zamannda TIR filolarn evre standartlarna uygun olarak ve teknik yeterliklerini glendirerek yenileyen lkelerin nemi ve pay artmaktadr.

- 59 -

Birden fazla tamaclk trn birletiren kombine tamaclk rnekleri son yllarda hzla artmaktadr. Uluslararas nakliye hizmetlerinden dviz geliri elde etmenin tek yolunun bir lkenin ihra mallarn tamak olmadn gzden karmaynz. Ayrca lkenin ithal mallarn milli nakliye irketleri ithalat lkeden tayarak dviz geliri elde edebilirler veya yurt dna gidecek dvizin lkede kalmasn salayabilirler. Ayrca baka lkelerin mallarnn ihracat veya ithalatnda uluslararas tamaclk hizmeti vererek dviz geliri elde edebilirler. Dolaysyla sektrn dviz geliri elde etme alan son derece genitir. Transit ticaret ise zellikle dnya ulam yollarnn zerinde bulunan lkeler iin nemli bir gelir kayna olabilir. Uluslararas Bankaclk ve Sigortaclk Hizmetleri: Mal, hizmet, faktr ihrac karl dviz giriinde veya ithali srasnda dviz knda ilemler bankalar aracl ile yrtld iin yerli bankalar sunduklar hizmet karl komisyon, masraf gibi isimler altnda dviz geliri elde ederken yabanc bankalara da ayn isimler altnda dviz cinsinden deme yaplr. Bu ilemler srasnda gerek duyulan her aamada sigorta irketleri de devreye girerek dviz girii veya kna yol aarlar. Mal ihracat ve ithalatn hi arttrmadan mevcut ihracata ve ithalata ilikin yalnzca nakliye, bankaclk ve sigortaclk hizmetlerinde daha baarl olunduu taktirde, bir lkenin d ticaretten salad katma deer ve dolaysyla dviz gelirini nemli lde arttrabilme potansiyeli vardr. Uluslararas Eitim ve Salk Hizmetleri: Gnmzde birok gelimi lke yurt dndan renci-hasta kabul ederek ve onlara kaliteli eitim-salk hizmetleri sunarak dviz gelirlerini arttrmaktadr. Bu konularda yetersiz pek ok lke iin ise bu sektrlerde gelir kayb ve dviz gideri sz konusu olmaktadr. lkretimden, niversite retimine, yksek lisans retiminden, doktoraya, yabanc dil kurslarndan sertifika programlarna kadar pek ok dalda etiim programlarnn yansra pek ok hastaln tehis ve tedavisi iin nitelikli hizmetin sunuludu ngiltere, ABD, svire, Avustralya, Kanada gibi lkeler eitim ve salk hizmetini satmann yansra bu yolla uzun sreli turizm geliri de elde edebilmektedir. Baz lkeler (Kuzey Kbrs Cumhuriyeti, Malta gibi) dnyann drt bir tarafndan gelen rencilere yalnz niversite eitimi hizmeti sunarak demeler bilanolarna byk katklar salayabilmektedir. Dier Hizmetler: Haberleme, danmanlk, eksperlik, bakm-onarm ve eitli kamu hizmetleri gibi birok hizmet kaleminde yabanclara yaplan satlar ihracat, yabanclardan yaplan almlar ise ithalat gibi deerlendirilir.

Cari lemlerin hizmet ticareti hesabna ait eitli hizmet kalemleri hakknda bilgi veriniz.

- 60 -

Uluslararas hizmetler hesabnn kapsamna, yurt dna veya yurt dndan yaplan faktr ihracat veya ithalatnn gelir veya giderleri de girer. Emek Faktr: rnein demeler bilanosunun ait olduu dnemde yurt dna almak zere igc gnderilmi, bunlar bireysel olarak veya bir firma bnyesinde emek arznda bulunmu ve karlnda cret, maa, prim gibi isimler altnda gelirler elde etmilerdir. Bu gelirlerin yurda transferi lkeye dviz girii salayaca iin emek faktr ihracat geliri olarak addedilir ve (+) iaretle deerlendirilir. Tersine lkede alan yabanclarn kendi lkelerine gnderdikleri dvizler emek ithali karl dviz k olarak kabul edilir ve (-) iaretle deerlendirilir. Kalc olarak yllardr yurt dnda yaayanlarn dviz transferlerinin bu kapsama girmediine dikkat ediniz. Sermaye Faktr: Bir dier retim faktr olan sermayenin geliri/gideri olan faiz; eer yurt dna sermaye ihra edilmise gelir yaratlaca iin (+), yurt dndan sermaye salanmsa denecek faiz bir gider kalemi olduu iin (-) iarette dikkate alnr. Yurt dndan geici srelerle salanan sermaye bir kredi, bor hviyetinde olduu iin bunlara sermaye yerine d kredi, d bor denilmesi bunlarn bedellerine de d kredi veya d bor faizi denilmesi daha uygundur. Daha ok gelimi lkeler ve baz petrol zengini lkeler iin d bor faizi bir gelir kalemi hviyetindedir. nk bu lkeler ellerindeki sermaye fazlasn d kredi-d bor ad altnda eitli lkelere sunmakta ve karlnda faiz geliri elde etmektedir. Daha ziyade gelimekte olan lkeler iin d bor faizi nemli bir gider kalemidir. Bu konuda bu kitabn ikinci nitesinde daha geni bilgi verilmitir. Teebbs (Giriim) Faktr: Yurt dna yalnz emek ve sermaye ihrac szkonusu olmaz. Yansra iadamlar (mteebbisler) i kurmak veya taahht ilerini yerine getirmek amacyla yurt dna gidebilirler. Bunlar ynetim-organizasyon-idari-teknik becerilerini arz etmektedirler. Risk almaktadrlar. Bunun bedeli ise krdr. Dolaysyla yurtd yatrmlarn kr transferi eklindeki bedellerinin lkeye dnmesi beklenir. Eer yatrmlar yurtdnda yapld ise lkeye kar transferlerinden dviz girii (+) beklenir. Tersine yabanclar lkede yatrm yapmlarsa elde ettikleri krlarn kendi lkelerine transferleri dviz k (-) olarak deerlendirilir. Dnya zerinde yabanc sermaya yatrmlarn daha ok gelimi lkeler gerekletirirken, yabanc sermaye yatrmclarn ekebilenler baz gelimekte olan lkeler ile dier gelimi lkelerdir. Bu konu, bu kitapta ayr bir nitede ele alnd iin burada daha ayrntl bir bilgi verilmeyecektir. Teknoloji Faktr: Yurt dna teknik bilgi arz karlnda royalty demesi yaplr. Royalty bir patent, lisans veya ticari marka sahibinin sahip olduu haklar bir bakasna devretmesi karl olarak ald bedeldir. Kiralama eklinde veya retim birimi bana belli bir bedel eklinde royalty demeleri yaplabilir. Genellikle gelimi lkeler iin (+), gelimekte olanlar iin (-) bakiye veren bir kalemdir. Bu konu zerinde bu kitapta ayrca durulduu iin burada daha fazla ayrntya girilmemitir. - 61 -

Toprak Faktr: Yabanclara gayrimenkul arz karlnda kira eklinde bir gelir elde edilirken, yurt dndan gayrimenkul talebinde bulunulduunda kira bedeli bir gider kalemi olarak dviz kna yol aar. Bu konuda her lkenin hukuki mevzuat farkl olabilir. Baz lkeler yabanclara gayrimenkul arzn tamamen yasaklarken bazlar mtekabiliyet (karlkllk) esasna gre kendi vatandalarna serbesti getiren lkeler iin serbesti salayabilmektedir. Baz lkeler ise bu konuda koulsuz serbesti salamaktadr. Sonuta hizmet ticareti hesab yukarda balcalar saylan hizmet ve faktr kalemlerinden elde edilenden daha fazla dviz giderine sahipse ak verir tersi durumda ise fazla verir.

Cari ilemlerin, hizmet ticareti hesabna ilikin eitli faktr gelir/giderleri kalemleri hakknda bilgi veriniz.

3.1.3. Karlksz (Tekyanl) Transferler Hesab Cari ilemlerin yukarda ad geen iki temel hesabnda bir mal, hizmet veya faktr karl dviz transferi szkonusudur. Ancak herhangi bir mal hizmet veya faktr arznn karl olmadan da karlksz bir biimde yurda veya yurt dna transfer yaplabilir. Bunun bir nedeni tahmin edilebilecei gibi hibe (ba) olabilir. zellikle doal afetlere urayan (deprem, su baskn gibi) lkelere yaplan nakdi veya ayni (mal eklinde) yardmlar bu kapsama girer. Yansra ticari ama gtmeyen dini, kltrel, askeri, siyasi amal hibeler de szkonusu olabilir. Yardm yapan lke iin dviz k nedeniyle (-), yardm alan lke iin dviz girii olduu iin (+) iaretle deerlendirme sz konusudur. Ayrca yurt dnda yerleik kiilerin (bir ksm yllardr yurt dnda yaayan ilgili lke vatandalar da olabilir) karlksz gnderdikleri dvizler de bu kapsamda mtalaa edilir. Yllar nce ABDne yerlemi talyan, Polanya asll ABD yurttalarnn karlksz olarak lkelerine gnderdikleri dvizlerin yansra Avrupada yerleik Trklerin Trkiyeye karlksz transfer ettikleri dvizler bu konuda verilebilecek rneklerdendir. Bde dviz gnderilen lkeler iin (+), dviz gnderen lkeler iin (-) iaretle deerlendirme yaplr.

Cari ilemlerin karlksz transferler hesab hakknda bilgi veriniz.

Cari ilemler hesabnn yukarda geen alt hesabnn de (-) bakiye verirse bu hesap da kesinlikle ak verir. alt hesabn de (+) bakiye verirse bu hesap kesinlikle fazla verir.

- 62 -

3.1.4. Gelimi ve Gelimekte Olan lkelerde Cari lemler Hesab Gelimi ve gelimekte olan lkelerde cari ilemler hesaplarnn genel olarak ak m fazla m verdii konusu aada ksaca ele alnacaktr. Gelimi ekonomilerin 1998 ylnda 51 milyar dolar dolaynda olan toplam cari ilemler fazlas 1999 ylnda 134 milyar dolar aa dnmtr. ABDnin cari ilemler andaki yksek art bu gelimede etkili olmutur. 2000 yl iin yaplan tahminler gelimi ekonomilerin toplam cari ilemler ann 176 milyar dolara ykselecei ynndedir (Tablo 4.3.) 1999 ylnda ABDde i talepteki hzl byme ve dolarn yl boyunca deerli olmas cari ilemler an artrm, 114 milyar dolar art kaydeden ak 331 milyar dolara ulamtr. 2000 ylnda an artmaya devam ederek 420 milyar dolara yaklamas beklenmektedir. Japonyada tasarruflardaki hzl art sonucu i talep dm, 1999 ylnda cari ilemler fazlas 14 milyar dolar azalarak 107 milyar dolar olmutur. 2000 ylnda cari ilemler fazlasnn 121 milyar dolar civarnda olaca tahmin edilmektedir. EURO blgesinde toplam cari ilemler fazlas 1999 ylnda yar yarya azalm ve 40 milyar dolara dmtr. talyann cari ilemler fazlas azalarak 8 milyar dolara dm, Fransada 39 milyar dolar olan fazla bir nceki yla gre deimemitir. Almanyada ise cari ilemler a artarak 20 milyar dolara ulamtr. 2000 ylnda blgenin toplam cari ilemler fazlasnn 56 milyar dolara ykselecei beklenmektedir.

- 63 -

Tablo 4.3. Gelimi Ekonomilerin Cari lemler Dengesi (Milyar ABD Dolar). (1995-2001) Toplam Gelimi Ekonomiler Balca sanayilemi lkeler ABD Japonya Almanya Fransa talya ngiltere Kanada Diger Gelimi Ekonomiler spanya Hollanda Belika-Lksemburg sve Avusturya Danimarka Finlandiya Yunanistan Portekiz rlanda svire Norve srail zlanda Kore Avusturalya Tayvan Hong Kong Singapur Yeni Zelanda Sanayilemi lkeler Avrupa Birlii Euro Blgesi Yeni Sanayileen Asya Ekonomileri 1995 1996 1997 1998 1999 2000 -42 -47 14 -69 -162 -148 57 44 92 51 -134 -176 7 -3 23 -52 -218 -265 -109 -123 -141 -217 -331 -419 111 66 94 121 107 121 -21 -8 -3 -5 -20 -4 11 21 39 39 39 36 25 40 32 20 8 11 -6 -1 11 -18 -21 -4 3 -10 -11 -2 10 51 46 69 104 83 90 0 0 2 -1 -13 -12 24 23 28 22 20 23 14 14 14 12 12 12 7 7 8 7 6 6 -5 -5 -5 -5 -5 -4 2 3 1 -2 0 1 5 5 7 7 7 7 -1 -3 -3 -2 -2 -2 0 -5 -6 -7 -9 -10 2 2 2 1 1 0 21 22 26 24 34 25 5 10 8 -2 6 11 -5 -5 -3 -1 -2 -1 0 0 0 -1 -1 0 -9 -20 6 6 14 -3 57 56 55 6 -23 -16 11 2 14 -4 49 91 86 -8 -13 8 -5 17 -4 86 125 110 10 40 -18 4 1 21 -3 25 -22 7 8 22 -4 14 -21 7 7 23 -3 2001 -221 -188 -276 -438 122 47 15 -29 7 88 -11 28 13 6 -2 3 8 -2 -11 -1 25 12 2 0 11 -21 8 7 23 -3

-16 -194 -225 -230 91 25 39 55 87 40 56 78 68 62 51 45

Kaynak: IMF, World Economic Outlook, Mays-Eyll 2000.

Gelimekte olan lkelerin 1998 ylnda 94 milyar dolar dolaynda olan toplam cari ilemler a 1999 ylnda 24 milyar dolara dmtr. 2000 yl iin yaplan tahminler ise 21 milyar dolar fazla olaca eklindedir. (Tablo 4.4.) Asya lkelerinin 1998 ylnda 46 milyar dolar olan toplam cari ilemler fazlas 1999 ylnda az bir azalla 45 milyar dolar olmutur. 2000 ylnda blgenin toplam cari ilemler fazlasnn 39 milyar dolar olaca tahmin edilmektedir. Ykselen piyasa ekonomilerinde 1998 ylnda 56 milyar dolar dolaynda olan toplam cari ilemler a 1999 ylnda 23 milyar dolar fazlaya dnmtr. 2000 ylnda fazlann daha da artarak 65.5 milyar dolar olmas beklenmektedir. - 64 -

Tablo 4.4. Gelimekte Olan lkelerin Cari lemler Dengesi (Milyar ABD Dolar). (1995-2001) Gelimekte Olan lkeler Afrika Asya Orta Dou Avrupa Latin Amerika Gei Srecindeki lkeler Merkezi ve Dou Avrupa Beyaz Rusya ve Ukrayna Hari Rusya Kafkasya ve Merkezi Asya 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 -98 -74 -58 -94 -24 21 -30 -17 -7 -8 -20 -17 -4 -9 -43 -39 9 46 45 39 24 -2 10 6 -30 4 44 21 -37 -39 -65 -89 -56 -59 -66 -1 -17 -20 -26 -4 7 -3 -5 -17 -19 -23 -23 -24 -24 -3 -15 -17 -20 -22 -23 -23 5 4 3 1 21 32 23 -1 -4 -4 -5 -2 -1 -2

Kaynak: IMF, World Economic Outlook, Eyll 2000.

Asyadaki be kriz lkesinin toplam cari ilemler fazlas 1998 ylnda 70 milyar dolar iken 1999 ylnda ithalattaki artn etkisiyle azalarak 62 milyar dolar olmutur. 2000 ylnda ise kriz lkelerinin toplam fazlasnn 44 milyar dolar olaca tahmin edilmektedir. inin 1998 ylnda 29 milyar dolar olan cari ilemler fazlas 1999 ylnda ihracattaki azalmaya bal olarak 13.5 milyar dolara dmtr. 2000 ylnda cari ilemler fazlasnda bir deiiklik olmayaca tahmin edilmektedir. Latin Amerika lkelerinin toplam cari ilemler a 1999 ylnda 33 milyar dolar azalarak 56 milyar dolar olmutur. 2000 ylnda ise an 59 milyar dolar dolaynda olmas beklenmektedir. 1999 ve 2000 yllarnda petrol fiyatlarnda kaydedilen hzl art Orta Dou ve Afrika lkelerinin cari ilemler ann azalmasnda etkili olmutur. Orta Dou ve Avrupa blgesinde 1998 ylnda 30 milyar dolar olan toplam ak 1999 ylnda 4 milyar dolar fazlaya dnmtr. 2000 yl iin ise blgenin toplam cari ilemler fazlasnn 44 milyar dolara ykselecei tahminleri yaplmaktadr. Afrika blgesinde toplam cari ilemler a 1999 ylnda bir miktar azalarak 17 milyar dolar olmutur. 2000 ylnda Afrika blgesinde toplam cari ilemler ann azalmaya devam ederek 4 milyar dolara dmesi beklenmektedir. Gei srecindeki lkelerin toplam cari ilemler a azalm, 1998 ylnda 26 milyar dolar dolaynda olan ak 1999 ylnda 4 milyar dolara dmtr. 2000 yllnda ise 7 milyar dolar dolaynda bir fazla olaca tahmin edilmektedir. Rusyann cari ilemler fazlas 1999 ylnda artarak 21 milyar dolar olmutur. Petrol fiyatlarndaki hzl art, 1998 ylnn Austos ayndaki devalasyonun destekledii ithalat ikame etkisi bu artta etkili olmutur. Ekonomik politikalara ve beklentilere gvensizlik sonucu artan sermaye klar cari ilemler dengesini olumsuz etkilemekte ise de yksek dzeyde seyreden petrol fiyatlarnn etkisiyle 2000 ylnda cari ilemler fazlasnn 32 milyar dolar olaca beklenmektedir.

- 65 -

Gnmzde dnyadaki gelimi ve gelimekte olan lkelerde cari ilemler hesabnn durumu nasldr? Anlatnz.

3.2. Sermaye Hesab

Bu hesapta uzun vadeli sermaye hareketleri kapsamnda dolaysz yabanc sermaye yatrmlar, zel portfolyo yatrmlar ve resmi sermaye ilemleri ile denkletirici nitelik tamayan ksa vadeli sermaye hareketleri yeralr. Uzun vadeli sermaye hareketlerinde bir yldan fazla sreli uluslararas sermaye ilemleri izlenir. Bu kapsamda yeralan dorudan yabanc sermaye yatrmlar ayrca ele alnd iin burada ilenmeyecektir. Ancak lkeye giren dolaysz yabanc sermayenin (+), lkeden kan dolaysz sermayenin (-) iaretle deerlendirildiini belirtelim. Resmi sermaye ilemleri arasnda hkmetlerin salad d kaynaklar oluturan Dnya Bankas, IMF, IFC, IDA, Avrupa Yatrm Bankas gibi uluslararas finans kurulularndan salanan krediler, hkmetlerden salanan uzun vadeli borlar, hkmetlerin uluslararas piyaslara tahvil ihra ederek saladklar fonlar, zel finans kurulularndan kamu kurulularnn salad fonlar yeralr. Fon eken lkeler asndan dviz girii nedeniyle (+), fon ihra eden (kreditr) lkeler asndan dviz k nedeniyle (-) iaretle deerlendirme sz konusudur. Uluslararas zel portfoly yatrm ise yabanc zel sektr yatrmclarnn faiz ve kar pay salamak amacyla bono, tahvil, hisse senedi gibi kymetli evrak satn alnmalardr. Bu kapsamda yatrm yapan lke iin lkeden dviz k oluduundan (-), yatrm yaplan lke iin lkeye dviz girii olduundan (+) iaretle deerlendirme szkonusudur. Ksa sreli sermaye hareketleri ise vadesi bir yla kadar olan zel ve resmi nitelikteki sermaye akmlarn ierir. Genelde bunlarn sresi 30, 60, 90 gndr. Ksa sreli sermaye hareketlerinde kullanlan aralar arasnda; finansman bonolar, hazine bonolar, ihracat kredileri, mevduat sertifikalar yer alr. Bu fonlar dnya ekonomisinde veya arz olunduklar lkelerin ekonomisinde meydana gelen deiikliklere kar ok duyarldr. Bunlarda oluacak herhangi bir olumlu veya olumsuz deiiklik bu fonlarn bir yerden bir baka yere kaymasna neden olur. artlar eitken yksek faiz, yksek getiri olana bu fonlar ekmede en nemli etkendir. Bu tr fonlar talep eden lkeler iin ksa sreli sermaye hareketleri dviz giriine yol at iin (+), arz edenler iin ise dviz kna yol at iin (-) iaretle deerlendirilir. Sermaye hesabndaki toplam alacakl ve borlu ilemlerin bir araya getirilmesi sonucunda dviz girileri klarndan fazla ise sermaye hesab fazla vermi demektir. Tersi durumda ise ak vermi olduu sylenir.

- 66 -

demeler bilanosunun sermaye hesab hakknda bilgi veriniz.

3.3. Resmi Rezervler Hesab

Resmi rezervler hesabna alt kalemlerinden biri altn rezervidir. Gnmzde hala nemli bir rezerv arac olan altn devlet tarafndan uluslararas deme arac olarak kullanlyorsa resmi rezervler hesabnda gsterilir. Eer bir mal gibi ticari amala ihra ve ithal ediliyorsa cari ilemlerin mal ticareti hesamnda gsterilir. Altn rezervleri azalan bir lke, bu rezervlerden azal lsnde eki yapm demektir. Dolaysyla ayn lde dviz girii olmu demektir (+) iaretle gsterilir. Tersine altn rezervleri artyorsa, rezervleri glendirmek iin altn satn alnm ve mevcut rezervlere eklenmi demektir. Bu ise ancak dviz satarak mmkn olaca iin dviz k demektir. Dolaysyla (-) iaretle temsil edilir. Bu arada rezervlerdeki deimenin altnn bir yerden bir yere tanmas ile deil mlkiyetinin kayt dlerek kat zerinde bir lkeden dierine gemesi eklinde gerekletiine dikkat ediniz. Bu arada lkelerin altn stoklar Londra, Paris, Bern gibi gvenlik nlemlerinin youn olduu merkezlerde baz bankalardaki zel kasalarda saklanr. Resmi rezervlerin bir ksm dviz cinsindendir. Altn rezervi iin geerli olan almalarn benzeri dviz rezervleri iin de geerlidir. Ekonomik adan skldnda bu rezervlerden yaplan ekiler lkeye dviz girii olmu etkisi yarataca iin (+) iaretle deerlendirilir. Tersine ekonomik durum msaitken dviz rezervlerini takviye etmek iin yaplan dviz aktarmalar ise dviz k gibi deerlendirilip (-) iaretle gsterilir. Dviz rezervleri ounlukla ABD dolar cinsinden tutulur. Resmi rezervlerin bir ksmn oluturan IMF Rezervleri (zel ekme Haklar= SDR ve net alacakl rezerv pozisyonlar) IMF nezdinde tutulan ve ihtiya duyulduunda otomatikman kullanlabilme zelliine sahip rezervlerdir. Ancak uygulamada dviz rezervleri dndaki resmi rezervlere bavurulmas sk raslanan bir durum deildir.

demeler bilanosunun resmi rezervler hesab hakknda bilgi veriniz.

- 67 -

3.4. statistik Farklar Hesab

Cari ilemlerdeki dengesizlikleri gidermede sermaye hareketleri hesab yeterli olmazsa denkletirici nitelikte ilemler iin bavurulan bir hesap olma zelliindeki Resmi Rezervler Hesab devreye girmektedir. Ancak hala dviz gelir/gider dengesizlii sryorsa istatistik farklar hesabnda eksik tarafa eksii giderecek lde eklenti yaplarak muhasebe anlamnda denklik salanr. Sz konusu dengesizlikler bilgi toplamada hatalar, unutmalar, eksiklikler, gecikmeler gibi nedenlerden kaynaklanabilir.

demeler bilanosunun statistik farklar hesabnn ilevi nedir?

zet
Bir lkenin belli bir dnemde, dier lkelerle arasndaki ekonomik ilikilerin kaydedildii belgeye demeler bilanosu denir. demeler bilanosunun kapsamna giren ana hesaplar ise; cari ilemler hesab; sermaye hesab, resmi rezervler hesab ve istatistik farklardr. Cari ilemler hesabnn altnda ise; mal ticareti hesab, hizmet ticareti hesab, karlksz (tek yanl) transferler hesabn ana kalemler olarak grmekteyiz.

Deerlendirme Sorular
1. Bir lkenin belli bir dnemde dier lkelerle arasndaki tm ekonomik ilikilerin kaydedildii belgeye ne denir? A) Yl sonu bilanosu B) Harcamalar bilanosu C) Gelir bilanosu D) demeler bilanosu E) Kr/zarar bilanosu

- 68 -

2. Aadakilerden hangisi, demeler bilanosunun hesaplarndan deildir? A) Cari ilemler hesab B) Sermaye hesab C) Resmi rezervler hesab D) statistik farklar hesab E) Stoklar hesab

3. Aadakilerden hangisi demeler bilanosu hesaplarndan olan cari ilemler hesabnn ana hesaplarndandr? A) Mal ticareti B) Ticari borlar C) Mali borlar D) Kr yedekleri E) Resmi rezervler

4. Aadakilerden hangisi, uluslararas hizmetler hesabnda yer alan balca hizmet trlerinden deildir? A) Uluslararas nakliye hizmetleri ve transit ticaret B) Uluslararas bankaclk ve sigortaclk hizmetleri C) Uluslararas eitim ve salk hizmetleri D) D Turizm E) hracat

5. Aadakilerden hangisi uluslararas hizmetler hesabnn kapsamna faktr gelir ve giderleri olarak girmez? A) Emek faktr B) Sermaye faktr C) Teebbs faktr D) Teknoloji faktr E) Transfer faktr

- 69 -

Szlk ve Kavramlar Dizini

Rezerv : Merkez bankalarnn d demelerde yararlanabilecekleri likiditeyi ve likiditeye evrilebilecek imkanlar ifade eder. Hazine Bonosu : Hazine tarafndan vadesi 1 yldan az sreli olmak zere karlan ve iskontolu olarak ilem gren borlanma senetleridir. Mevduat Sertifikas : Banka mevduat hesaplarnn dnda kymetli evrak niteliindeki bir menkul deerdir. Banka tahvili olarak tanmlanabilir. Bir bankaya yatrlan mevduat tutarn gsterir. Sertifika kimin elindeyse sahibi o kabul edilir.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Ertrk, Emin. Uluslararas ktisat, Ekin Kitabevi, stanbul, 1996. Karluk, S. Rdvan. Uluslararas Ekonomi, Beta Basm A.., 5. Bask, stanbul, 1998 Karluk, S. Rdvan. D Ticarete Giri, AF Yayn No: 569, Eskiehir, 2000. Seyidolu, Halil. Uluslararas ktisat, (13. Bask) Kurti Matbaas, stanbul, 1999.

- 70 -

NTE

Trkiyenin demeler Bilanosu

Amalar
Bu niteyi altktan sonra,

Son be ylda Trkiyenin hangi uluslararas ekonomik faaliyetleri nedeniyle ve ne lde dviz geliri saladn, Hangi uluslararas ekonomik faaliyetlerin Trkiyede ne lde dviz giderine yol atn renmi olacaksnz. Baz nemli dviz gelir/gider kalemlerine ilikin detayl aklamalarn verilmesi de bu nitede gzetilen hedeflerden bir dieridir.

indekiler

Genel Bir Bak Cari lemler Hesabndaki Gelimeler Sermaye Hareketleri Hesabndaki Gelimeler Rezerv Hareketleri Hesabndaki Gelimeler Trkiyenin D Borlar (Krediler) Trkiyede D Turizm Trkiyede Dorudan Yabanc Sermaye Yatrmlar zet Deerlendirme Sorular Szlk ve Kavramlar Dizini Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

neriler
Bu niteyi daha iyi renebilmek iin;

Konuya ilikin genel bilgiler salayan bir nceki niteyle birlikte alnz. Ktphanelerden kolayca temin edebileceiniz 2002e ait yllk ekonomik raporlardaki demeler bilanosu tablolarn bu nitedeki gibi yorumlamaya alnz.

1. GENEL BR BAKI
Trkiyede demeler bilanosunda yer alan verilerde byk lde bankalar ve dviz alm satmna yetkili dier kurulularn kaytlar kullanlmaktadr. eitli dviz cinsleri zerinden yaplan ilemler sonuta ABD dolar cinsinden gsterilmektedir. Tablolar uluslararas kayt sistemine uygun olarak Merkez Bankas tarafndan hazrlanmakta ve aylk, aylk, alt aylk olarak yaynlanmaktadr. demeler bilanosunda gsterilen ilemlerin lkede yerleiklerle yerleik olmayanlar arasnda olmasna zen gsterilmektedir. Yerleikleraras veya yerleik olmayanlararas ilemler ise demeler bilanosunda gsterilmemektedir. Bu erevede ithalatta Trk ithalat irketlerince Trk nakliyecilerine deme yaplmas yerleikleraras bir ilem olmas sebebiyle bilano kaytlarnda gsterilmemektedir. Trkiyenin demeler bilanosu tablosu incelendiinde ana hesap gruplar olarak; cari ilemler, sermaye hareketleri ve rezerv hareketleri gze arpmaktadr (Tablo.1.) lk iki hesap grubunun ve rezerv hareketlerinin cebirsel toplam alndnda ortaya kan tutar kadar fakat zt iaretli bir deer net hata ve noksan kalemine kar gelecek ekilde yazlmtr.

demeler bilanosunun temel hesaplar nelerdir?

rnein 1997de cari ilemler -2638 milyon dolar ak vermi ancak sermaye hareketleri 8737 dolar fazla verince bu ak ortadan kalkm ve -2638 + 8737 = 6099 milyon dolarlk bir fazla kalm bunun bir ksm rezervleri takviyede kullanlm 6099 - 3344 = 2755 milyon dolarlk bir fark hala srd iin zt iaretli 2755 dolarlk hata, noksan terimi tabloya eklenmitir. Bylece muhasebe anlamnda denklik salanmtr.

- 72 -

Tablo 5.1. Trkiyenin demeler Bilanosu. (1997-2000)

1997 A. CAR LEMLER hracat FOB hracat Bavul Ticareti Transit Ticaret thalat FOB thalat CIF Altn ithalat Transit Ticaret Navlun ve Sigorta DI TCARET DENGES Dier Mal ve Hizmet Gelirleri Turizm Faiz gelirleri Dier Dier mal ve hizmet giderleri Turizm Faiz gelirleri Dier TOPLAM MAL VE HZMET Karlksz transfer girileri (zel) i gelirleri Dier Karlksz transferler (resmi net) i gelirleri Dier CAR LEMLER DENGES B. SERMAYE HAREKETLER (1) Dorudan yatrmlar (net) Portfy yatrmlar Uzun vd. sermaye hareketleri Kullanmlar demeler Mevduat (KMDTH-Net) Ksa vadeli sermaye hareketleri Varlklar (net) Verilen krediler Bankalar dviz mevcutlar Dier varlklar Ykmllkler (net) Salanan krediler Mevduatlar C. NET HATA VE NOKSAN GENEL DENGE D. REZERV HAREKETLER Fon nezdindeki varlklarmz IMF RESM REZERVLER 32,647 26,261 5,849 537 -48,005 -48,559 -1,867 -492 2,913 -15,358 21,273 7,002 1,900 12,371 -13,419 -1,716 -4,588 -7,115 -7,604 4,552 4,197 355 314 32 282 -2,738 8,737 554 1,634 4,788 9,905 -6,095 978 1,761 -1,750 -358 -678 -714 3,511 3,613 -102 -2,755 3,344 -3,344 ... -28 -3,316 1998 31,220 26,973 3,689 558 -45,440 -45,922 -1,761 -514 2,757 -14,220 25,802 7,177 2,481 16,144 -15,325 -1,754 -4,823 -8,748 -3,743 5,568 5,356 212 159 41 118 1,984 448 573 -6,711 3,985 11,505 -8,174 654 2,601 -1,464 -261 -752 -451 4,065 1,842 2,223 -1,985 447 -447 ... -231 -216 1999 29,325 26,587 2,255 483 -39,768 -40,687 -1,079 -442 2,440 -10,443 18,748 52,032 2,350 11,195 -14,840 -1,471 -5,450 -7,919 -6,535 4,813 4,529 284 362 47 315 -1,360 4,670 138 3,429 344 11,035 -10,560 -131 759 -2,571 -453 -1,827 -291 3,330 2,960 370 1,896 5,206 -5,206 -112 520 -5,614 2000 31,664 27,774 2,944 946 -54,041 -54,502 -1,900 -911 3,272 -22,377 22,320 7,636 2,836 11,848 -14,987 -1,711 -6,299 -6,977 -15,044 5,011 4,560 451 214 43 171 -9,819 9,445 112 1,022 4,276 17,459 -13,803 620 4,035 -2,138 116 -1,915 -339 6,173 6,813 -640 -2,623 -2,997 2,997 0 3,351 -354

(1) Rezervler hari Kaynak: TCMB.

Benzer hesab 2000 yl iin yaptmzda bu yl iin cari ilemlerin 9819 milyon dolar ak, sermaye hareketlerinin 9445 milyon dolar fazla verdii grlmektedir. Bu durumda, - 9819 + 9445 = -374 milyon dolarlk ak srmektedir. Rezervlerden salanan 2997 milyon dolar bu a fazlas ile kapatmaktadr ve -374 + 2997 = 2623 milyon dolarlk bir fazlalk kalmaktadr. O halde bu fazlal eritmek iin 2623 milyon dolarlk ve ters (-) iaretli bir net hata noksan kalemi ilenmitir. Benzer hesab 1998 ve 1999 yllar iin kendiniz yapabilirsiniz. zleyen ay- 73 -

rmlarda Trkiyenin demeler bilanosunun ana hesaplarnda son yllardaki gelimeler ele alnacaktr. Daha sonra bu hesaplarda yer alan baz nemli kalemler daha ayrntl olarak ve tek tek incelenecektir.

1998 ve 1999 ylndaki verilere gre demeler bilanosunun temel hesaplarndaki ak/fazla durumlarn yorumlayp net-hata noksan hanesine gelecek saysal deere ulanz.

2. CAR LEMLER HESABINDAK GELMELER

Bir nceki nitede grm olduunuz gibi demeler bilanosunun ana hesab olan cari ilemler; mal ticareti, hizmet ticareti ve karlksz transferlerden olumaktadr. Tabloda mal ticareti terimi kullanlmadan bu kapsamda yer alan ihracat ve ithalat ayr ayr gsterilmitir. rnein 1997de ihracat 32647 milyon dolar, ithalat 48005 milyon dolardr. Mal ticareti hesabnda ithalat ihracat at iin 48005-32647 = 15358 milyon dolarlk d ticaret a ortaya kmtr. Bu ak ithalatn azalmasyla 1998 ve 1999da azalm, ancak 2000 ylnda ithalattaki yksek art sonucu adeta katlanarak 10,4 milyar dolardan 22,4 milyar dolara kmtr. hracat ve ithalatn fark alnrken toplam ihracat ve toplam ithalat deerlerinin farknn alnd dikkatinizi ekmitir. Bir nceki nitede genel bilgi verilirken anlatlmad iin Trkiyenin demeler bilanosu tablosunda karlalan bu durumun nedenini aklayalm: Toplam ihracatn unsurlar arasnda mal ihracatnn yansra bavul ticareti ve transit ticaretin de yer ald grlmektedir. Bavul ticareti, bankaclk sistemi kanalyla yrtlen kaydi mal ihracatndan farkl bir nitelie sahiptir. Rusya Federasyonu ve bamszlna yeni kavuan Dou Avrupa ve Trk Cumhuriyetleri lkeleri gibi lkelerden gelen bu lkeler vatandalarnn dnlerinde beraberlerinde gtrdkleri ve tmyle kayt dnda kalan mallar bu kapsamdadr. Bu tr ihracatn merkezi stanbul Laleli piyasasdr. Dolaysyla 1997de toplam ihracatn 1/5 kadarn oluturan bavul ticareti farkl zellikleri nedeniyle ayr bir grupta toplanmtr. Rusyada yaanan ekonomik kriz sonucu getiren snrlamalar nedeniyle 2000 de bavul ticareti toplam ihracatn % 10undan daha az bir ksmn tekil eder hale getirmitir. Eskiden daha ok serbest blgelerden yaplan Transit ticaretin ise iki yn vardr; hracat ve ithalat. nc lkeye giden maln ihracat, lkeye dviz giriine yol at iin (+) iaretle deerlendirilmektedir ve toplam ihracat unsurlar arasnda yer almaktadr. Baka lkelerden ithalat ise toplam ithalat balnn altnda ve (-) iaretle yer almaktadr. Aradaki katma deer ise lkeye salanan net dviz girdisini vermektedir. Transit ticaretten salanan dviz girdisinin 2000de ikiye katlanarak 1 milyar dolara yaklat grlmektedir.

- 74 -

FOB yani navlun (nakliye) ve sigorta demelerini kapsamayan toplam ihracat tutarnn 1997den 2000e fazla deimedii ve 32 milyar dolar civarnda gerekletii Tablo 5.1. de grlmektedir. FOB toplam ihracat tutarna ulalmasna bir rnek verirsek 1997de 26261 milyon dolarlk mal ihracna 5849 milyon dolarlk bavul ticareti ile 537 milyon dolarlk transit ticaret eklenir ve 32647 milyon dolarlk FOB esasl toplam ihracat deerine ulalr. Benzer ilemi 1998, 1999 ve 2000 yllar iin siz de yapabilirsiniz. Toplam ithalatn unsurlar ise mal ithalatnn yansra ticari amal ve ilenmek zere yaplan altn ithalatndan oluur. Altn ithalatnn kapsamnda resmi rezerv olan ticari amal altnla ilgili ilemler yer almaz. Altn ithalatnn 1-2 milyar dolar arasnda deitii grlmektedir. Transit ticaretten doan dviz k 0,5 - 1 milyar dolar arasnda deimektedir. Buna karlk yabanc lkelerden Trk nakliyecilerinin yapm olduu tamaclk ve sigortalama ilemleri nedeniyle kazanlan dvizin (+) iaretle deerlendirilmesiyle CIF (Trkiye teslim) ithalat yerine FOB (yurt dndaki k noktasndaki) ithalat deerine ulalmas mmkndr. rnein 1997 ylnda CIF ithalat deeri zerine altn ve transit ticaret nedeniyle yaanan dviz kayb eklendiinde; -48559 + (-1867) + (-492) = -50916 milyon dolar deerine ulalr. Bundan nakliye ve sigortalama nedeniyle kazanlan dviz geliri dlrse, -50918 + 2913 = -48005 milyon dolar deerine ulalr. Bylece ihracattan sonra ithalatn da FOB deerine eriilmitir. 1998, 1999 ve 2000 yllar iin siz de benzer hesaplamay yapabilirsiniz. Yabanclarla yerleikler arasnda gerekletirilen ve lkeye ylda 2,5-3 milyar dolar dviz girdisi salayan nakliye hizmetinin buradaki tasnifte uluslararas hizmetlerden ayrlarak d ticaretin ayrlmaz bir paras gibi sunulduuna dikkat ediniz. Toplam ihracat ve toplam ithalat deerleri arasndaki fark olan d ticaret a (veya fazlasna) yukarda deinilmiti. Onun iin burada tekrar ele alnmayacaktr. Ancak Trkiyenin srekli olarak d ticaret a verdiine burada tekrar dikkatinizi ekmek isteriz. Sonu olarak Trkiyenin srekli d ticaret a verdii ve bavul ticareti ile nakliye-sigorta bedellerinin bu d ticaret ann daha da bymesini nledii sylenebilir.

Trkiyenin d ticaret (mal ticareti) hesabnda son yllarda ortaya kan deiiklikleri deerlendiriniz.

Hizmet ticareti kapsamnda yer alan unsurlarn olduka fazla olduunu bir nceki nitede grmtnz. Turizm, salk, eitim, bankaclk hizmetleri ve faktr ticareti bunlardan bazsdr. Uluslararas tasnifte bu kalemlerden yalnz ikisi nemli yer tutmalar nedeniyle ayr olarak gsterilmitir. Bunlar; faiz ve turizmdir. Dierleri ise tabloda dierleri bal altnda toplanmtr. Mal ve hizmet gelirlerine baktmzda rnein 1997 ylnda 21273 milyon dolarlk toplam gelirin 7002 milyon dolar turizmden 1900 milyon dolar Trkiyenin d lkelere vermi olduu - 75 -

borlarn (sermaye ihracnn) geliri olan d kredi fazlerinden gelmektedir. Bu faiz gelirlerinin bir ksm Trkiyeden mal satn alan lkelere alan kredilerden kaynaklanmaktadr. Yani kredili ihracata ilikindir. Dier gelirler ise toplam olarak 12371 milyon dolar tutmakta, bylece toplam olarak 12371 + 7002 + 1900 = 21273 milyon dolar elde edilmektedir. Benzer toplamay 1998, 1999 ve 2000 yllar iin siz de yapabilirsiniz. Sonuta ylda toplam 18-26 milyar dolar arasnda deien hizmet ihra geliri elde edilmektedir ki 1998 ylnda toplam hizmet ihra gelirleri neredeyse mal ihra gelirlerini yakalamtr. Mal ihracndan sonra en fazla yllk 7 milyar dolar civarnda dviz geliri salayan cari ilemler kalemi olan turizm zerinde bu nitenin sonunda ayrca durulacaktr. Dier hizmet gelirleri ise yukarda belirtildii gibi ok eitli kalemlere dalmtr ve toplam olarak ylda 12-16 milyar dolar arasnda deimektedir. Hizmet sektrnden bir taraftan gelir salanrken dier taraftan yaplan demeler nedeniyle yllk 13-15 milyar dolar arasnda gider sz konusudur. rnein 1997 ylnda yurt dna kan Trk turistleri 1,7 milyar dolar dviz harcamlar, gemite alnan d borlar iin 4,5 milyar dolar bor faizi denmi, dier hizmet giderleri 7,1 milyar dolar olmu toplam 1,7 + 4,6 + 7,1 = 13,4 milyar dolarlk dviz k olmutur (tam rakam 13419 milyon dolar). Benzer hesaplamay 1998, 1999 ve 2000 yllar iin siz de yapabilirsiniz. Dier hizmet giderleri arasnda; yurt dnda eitim gren Trk rencilerinin yapt dviz transferleri, salk giderleri kapsamndaki dviz klar, Trkiyenin bankaclk, danmanlk, haberleme hizmetleri gibi yabanclardan satn alnan hizmetlerle yabanc sermaye yatrmlarnn kr transferleri gibi fasllardan yurt dna transferini yapt dviz bedelleri yer alr. Bunlarn toplam tutar 7-8 milyar dolar arasnda deimektedir. Hizmet ticaretinin gelir-gider dengesi 1997 ylnda nedir? sorusuna cevap ararken, gelir tutar olan 21273 ile gider tutar olan 13419 milyon dolar bir araya getirdiimizde 21273-13419 = 7854 milyar dolarlk fazlalk ortaya kar. Tabloda bu tutar gsterilmemitir. Bu tutar ile d ticaret an bir araya getirdiimizde -15358 + 7854 = -7604 milyon dolara den aa ulalr ki tabloda grlmektedir (tabloda mal ve hizmet kalemine baknz). Trkiyenin izleyen yllarda da mal ticaretinden doan an kapatmada hizmet ticaretinin katks olduu tabloda grlmektedir. Ancak 2000de ak ok byk olduu iin 22 milyar dolardan sadece 15 milyara debilmitir.

Trkiyenin demeler bilanosunda hizmet ticareti hesabnda son yllarda ne gibi deiiklikler olmutur?

Cari ilemler hesabnn son ana kalemi olan karlksz transferler; zel ve resmi olarak iki alt gruba ayrlmtr. Burada doal afetler, askeri hibeler vb. dnda en nemli kalem yurt dnda kalc olarak ikamet eden Trk yurttalarnn herhangi bir mal, hizmet, faktr ihrac karl olmakszn gnderdii karlksz dvizler demek olan ii gelirleridir. Ylda 4-5 milyar do- 76 -

lar arasnda bir (+) etki yapan bu transferleri de dikkate alarak 1997 yl iin karlksz transfer girilerinin zel ve resmi net tutarlarn toplarsak 4552 + 314 = 4866 milyon dolar elde ederiz. Bu deer tabloda gsterilmemitir. Yukarda hesaplam olduumuz 7604 milyon dolarlk a dikkate alrsak cari ilemlerin ak veya fazlasn hesaplayabiliriz: -7604 + 4866 = -2738 milyon dolar cari ilemler adr ve tabloda grlmektedir. Bylece karlksz transferlerin etkisiyle d ticaret a byk lde kapanm olmaktadr. zleyen yllardan 1998de cari ilemler fazla dahi verebilirken, 1999 ve 2000de yeniden cari ilemler a ortaya km ve 2000de 9,8 milyar dolarlk rekor deere ulamtr.

Trkiyenin demeler bilanosunda karlksz transferler hesabnda son yllarda ortaya kan gelimeleri anlatnz.

3. SERMAYE HAREKETLER HESABINDAK GELMELER

demeler bilanosunun ikinci nemli hesab olan sermaye hareketlerinde; dorudan yatrmlar, portfy yatrmlar, uzun vadeli sermaye hareketleri ve ksa vadeli sermaye hareketleri yer alr. rnein 1997 yln ele aldmzda Trkiyeye dorudan yatrm yapmak amac ile gelen yabanc sermayenin Trkiyeden yurt dna kan sermaye dldkten sonra net 554 milyon dolar olduu grlmektedir ki bu son derece dk deerdir. Ayn yl portfy yatrmlarndaki art 1634 milyon dolar, yurt dndan salanan kredi kullanmlar ile yurt dna yaplan kredi ana para geri demeleri dldkten sonra uzun vadeli sermaye hareketlerinden 4788 milyon dolar net dviz girii salanmtr. Ayrntlarna fazla girmeden ksa vadeli sermaye hareketlerinden sonu olarak 1761 milyon dolar dviz girii salanmtr. Bu deerleri bir araya getirdiimizde, 554 + 1634 + 4788 + 1761 = 8737 milyon dolarlk dviz girii saland anlalmaktadr. Siz de 1998, 1999 ve 2000 yllar iin benzer hesaplamay yapabilirsiniz. Sonuta 1998 ylnda Rusyada yaanan mali kriz sonucu portfy yatrmlarndaki ekiliten kaynaklanan byk d hari sermaye hareketlerinden 5 ile 9 milyar dolar arasnda deien net dviz girii saland grlmektedir. Bu arada scak para da denilen ksa vadeli portfy yatrmlarnn gelimekte olan lke ekonomileri iin hem bir imkan hem de bir tehdit unsuru olduunu belirtmekte yarar vardr. Neden imkan olduunu izaha gerek yoktur ama neden tehdit olduunu da Trkiye 1998den sonra Kasm 2000 ve ubat 2001 krizleriyle tecrbe ederek renmitir (Kasm 2000de 4,8 milyar dolar, ubat 2001de 3,6 milyar dolar portfy yatrm yurt dna kmtr). Gneydou Asya lkeleri ve Rusya da ayn tecrbeyi yaamtr. Bir anda milyarlarca dolarn hibir engelle karlamadan yurt dna karlmas her lkenin finansal yapsn sarsar. Bu yzden birok tannm iktisat sermaye denetimlerini savunmaya balamtr. Yukarda ayrntlarna girmeden vermi olduumuz yabanc sermaye yatrmlar zerinde nitenin izleyen blmnde ayrntl olarak durulacaktr. - 77 -

Uzun vadeli sermaye hareketlerinde yeniden alnan kredilerden kullanm, gemite alnan kredi ana para demeleri, demeler szckleri ile ifade edilmektedir. Mevduat kayd ise Kredi Mektuplu Dviz Tevdiat Hesab (KMDTH)ndan oluur. bu hesap Almanyadaki Trk iilerinin Dresdner Bankta atrdklar mevduat hesabndan TC Merkez Bankasna kullandrlan uzun vadeli kredileri kapsar. Ksa vadeli sermaye hareketlerinde yer alan varlklar ve ykmllklerden varlklar verilen krediler ile banka rezervlerinden meydana gelir. Ykmllkler arasnda ise salanan krediler ile mevduatlar vardr. Mevduatlar ise Trkiyedeki bankalarda atrlan (Trk vatandalar veya yabanclar tarafndan) dviz mevduat hesaplarn ifade etmektedir.

Trkiyede demeler bilanosunun sermaye hareketleri hesabnda son yllarda ne gibi deiiklikler olmutur?

4. REZERV HAREKETLER HESABINDAK GELMELER

Resmi rezervlerdeki artn demeler bilanosunda rezervlere dviz transfer edilmesi nedeniyle (-) iaretle gsterildiini daha nce belirtmitik. Tablo 5.1.de 1997de resmi rezervlerde 3316 milyon dolarlk art olduu grlmektedir. Resmi rezervler 1998 ylnda 216 milyon dolar artarken 1999 ylnda 5.6 milyar dolar artmtr. 2000 yl sonunda ise resmi rezervlerde 354 milyon dolarlk art olmutur. Dier taraftan, stok edilmi altn ve dviz rezervlerinden oluan net uluslararas rezervler, 1999 ylnn sonunda 34.1 milyar dolara, 2000 ylnn Temmuz ay sonunda ise 36.6 milyar dolara ykselmitir. Bu miktarn 1 milyar dolar altn, 24.5 milyar dolar Merkez Bankas ve 11.1 milyar dolar bankalardaki dvizler olmak zere 35.6 milyar dolar rezervidir. Net uluslararas rezervlerdeki son 6 yldaki deiim ekil 5.1.de gsterilmitir.
40 35 30 25 20 15 10 5 0 1995 1996 1997 TOPLAM 1998 BANKALAR TCMB 1999 2000/7 12.4 9.6 7.4 7.6 8.8 22 23.6 16.3 26 18.4 28.5 23.2 19.7 9.9 11.1 24.5 33.1 35.6

Kaynak: T.C. Maliye Bakanl, 2000 Yl Ekonomik Raporu. ekil 5.1. Trkiyenin Net Uluslararas Rezervleri (Milyar dolar).

- 78 -

Altn ve dviz rezervlerindeki artlar dnda IMFdeki pozisyonlarda deiiklikler olmu ve 2000de IMFle ilgili rezervlerde 3351 milyon dolarlk azal olmutur. Resmi rezervler 2000 ylnda g duruma den ekonomiyi finanse etmek amacyla kullanlmtr. nceki ylda ise genellikle rezervler takviye edilmitir. Sonuta bu nitenin balangcnda da belirtildii gibi cari ilemler ve sermaye hareketleri hesaplarnn birletirilmesi ile ortaya kan ak (veya fazla) resmi rezerv deiimi ile bir araya getirilince oluan fazlalk veya ak ne kadar ise buna eit ve zt iaretli bir deer istatistik farklarda (net hata ve noksan) kaydedilip bilano denklii salanmaktadr. nitenin bundan sonraki blmnde demeler bilanosu kalemleri arasnda yer alan ve nemli olduklar iin ayrca incelenmesinde yarar grdmz baz ekonomik byklklerin Trkiyedeki durumu ksaca ele alnacaktr.

Trkiyede demeler bilanosunun rezerv hareketleri hesabnda son yllarda ortaya kan gelimeleri deerlendiriniz.

5. TRKYENN DI BORLARI (KREDLER)

demeler bilanosunun nemli kalemlerinden biri olan sermaye hareketleri hesabnn nemli blm d krediler kullanm ve geri demelerindeki deiikliklerden oluur. D kredilerin faizleri ise hizmetler hesabnda yer almaktadr. Aada Trkiyenin kmlatif (birikimli) olarak d kredi (borlar) kullanm ve servisleri ele alnacaktr. Trkiyenin toplam d borcu 1996 ylnda 79 milyar dolardan 2000 yl ortalarnda 106 milyar dolara kmtr. D borlanmann deerlendirmesinde vade, faiz oran, geri deme artlar, servis, gayrisafi milli hasla, dviz gelirleri gibi byklklere oran vb. kriterlere baklr. Tablo 5.2.den izlenecei gibi 1996da 79 milyar dolarlk d borcun orta ve uzun vadeli olan ksmnn pay % 78.2 iken 2000de 106 milyar dolarlk d bor iin bu oran % 76.5 olmutur. Bylece geen 5 ylda ksa vadeli borlarn payn azaltmann mmkn olamad tersine bunlarn paynn % 21.8den % 23.5a kt anlalmaktadr. Bu, arzu edilen ynde bir gelime deildir. D borlarn GSMH iindeki paynn 1999da % 55e kadar ktktan sonra 2000de % 53e dmesi yeterli bir gerileme saylmamaktadr. Bir dier olumsuz gelime dviz gelirlerinin ve ihracatn toplam d borlar iindeki paynn artmayp azalmasdr. phesiz toplam d borcun 1 yllk ihracat veya dviz geliri ile denmesi sz konusu deildir. nk toplam d borcun deme takvimi ksa, orta ve uzun vade- 79 -

ye yaylmtr. Ancak yine de dviz gelirlerinin veya ihracatn d borcu karlama orannn giderek dmesi olumlu bir gelime deildir. lave d borlanmann daha ok kamu sektrnn borlanmasndan kaynakland anlalmaktadr. nk yalnz bu kesimin d bor stoku artmaktadr. Toplam d borcun bir yl bana den ana para ve faiz geri deme tutarn gsteren d bor servisi, eski d borlarn vadesi gelen ana para ve faiz demeleri nedeniyle 1996da 11,5tan 2000de 18,3 milyar dolara kmtr. Bylece d bor servisinin GSMH iindeki pay da % 6,2den % 9.9a ulamtr. Bu servisin yllk dviz gelirleri ve/veya ihracata oran da giderek artmaktadr. Bu duruma hem d bor servisinin artmas hem de ihracat ve dviz girilerinin fazla deimemesi yol amaktadr. Bu gelime nlem alnmazsa ilerki yllarda d bor servis demelerinde zorlanlabileceini gstermektedir.
Tablo 5.2. Trkiyenin D Borlaryla lgili Baz Byklk ve Gstergeler (1996-2000) (Milyon $).
TOPLAM DI BORLAR 1. ORTA VE UZUN VADE -Kamu Sektr -TCMB -zel Sektr 2. KISA VADE DI BOR SERVS (1) -Anapara -Faiz MAKRO BYKLKLER -hracat (FOB) -Toplam Dviz Gelirleri (2) -Uluslararas Rezervler (Net) -GSMH TEMEL GSTERGELER (%) -Toplam D Borlar / GSMH -Toplam Dviz Gelirleri / Toplam D Borlar -hracat / Toplam D Borlar -Uluslararas Rezervler / Toplam D Borlar -D Bor Servisi / GSMH -D Bor Servisi / Toplam Dviz Gelirleri -D Bor Servisi / Toplam D Borlar -D Bor Servisi / hracat 1996 79,626 62,281 40,200 11,389 10,693 17,345 11,418 7,218 4,200 1997 84,887 66,893 39,420 10,868 16,605 17,994 12,418 7,830 4,588 1998 1999 2000(*) 96,973 102,110 106,029 75,756 78,638 81,125 40,339 42,537 45,849 12,073 10,312 10,350 23,344 25,788 24,926 21,217 23,472 24,904 16,513 18,316 11,690 12,866 4,823 5,450 -

32,446 32,647 31,220 29,326 51,521 58,786 62,749 53,249 24,966 27,138 29,499 34,127 35,347 183,601 192,383 206,552 185,171 199,820 43.4 64.7 40.7 31.4 6.2 22.2 14.3 35.2 44.1 69.3 38.5 32.0 6.5 21.1 14.6 38.0 46.9 64.7 32.2 30.4 8.0 26.3 17.0 52.9 55.1 52.1 28.7 33.4 9.9 34.4 17.9 62.5 53.1 33.3 -

(*) Geici, Haziran ay itibariyle. (1) T.C. Merkez Bankas demeler dengesi rakamlar alnmtr. (2) Toplam Dviz Gelirleri = hracat (FOB) + dier mal ve hizmet gelirleri + karlksz transfer girileri (Net) Kaynak: Hazine Mstearl, T.C.M.B., DE.

Trkiyenin d bor stokunun borlanan taraflara ve alacakl olanlara gre dalmnn gsterildii Tablo 5.3.e baktmzda u tespitleri yapabiliriz:

- 80 -

Ksa vadeli borlarn toplam iindeki % 23.5a ykselen paynn artndaki en nemli neden ticari bankalarn % 13e ykselen paylar olmutur. Bu borlanmay ticari bankalardan alnan krediler ile zel kesim kredileri finanse etmitir. Orta ve uzun vadeli bor stounun artnda kamu sektrnn d borlanmas etkili olmutur. Bu borlanmada resmi kreditrlerden alnanlarn tutar fazla deimezken zel kreditrlerden alnan hem deer hem pay olarak ykseli kaydetmitir. Resmi kreditrlerin iki ayan oluturan hkmet kurulular ve uluslararas kurulularn toplam d bor stokunun % 7,5ardan toplam % 15ini finanse ettii grlmektedir.
Tablo 5.3. Trkiyenin Borlulara ve Alacakllara Gre D Bor Stoku (1997-2000) (Milyon $).
YILLAR 1997 1998 1999 2000(1) 84,887 96,973 102,110 106,029 66,893 75,756 78,638 81,125 17,994 21,217 23,472 24,904 889 905 30 7 859 898 8,503 11,159 8,602 9,153 39,420 35,338 31,397 2,935 997 9 939 3,143 10,868 601 10,267 16,605 40,339 36,399 32,338 3,227 823 11 686 3,255 12,073 392 11,681 23,344 686 6 680 13,172 9,614 42,537 38,345 34,620 3,057 663 5 857 3,336 10,312 396 9,916 25,788 8,262 15,210 16,133 8,398 39 2,958 2,223 3,178 7,735 566 1,838 315 9 1,125 107 2,885 890 62,505 45,652 7,071 3,649 34,932 16,853 Yzde Deiim Yzde Pay 1998 1999 2000(1) 1997 1998 1999 2000(1) 14.2 5.3 3.8 100 100 100 100 13.2 3.8 3.2 78.8 78.1 77 76.5 17.9 10.6 6.1 21.2 21.9 23 23.5 -0.4 1 0.9 0.7 316.7 0 0 0 -3.2 1 0.9 0.7 6.3 10 11.5 12.9 6.3 10.1 9.4 9.4 7.8 7 8.3 -4.3 -7.2 0 37.1 9.4 0.4 53 -1.7 -3.3 46.4 41.6 37 3.5 1.2 0 1.1 3.7 12.8 0.7 12.1 19.6 41.6 37.5 33.3 3.3 0.8 0 0.7 3.4 12.4 0.4 12 24.1 41.7 37.6 33.9 3 0.6 0 0.7 3.3 10.1 0.4 9.7 25.3 0.6 0 0.6 13.2 9.6 43.2 38.7 35.3 2.8 0.6 0 1.1 3.4 9.8 0.6 9.2 23.5 8.9 14.6 15.2 7.7 0 2.6 2 3.1 7.5 0.5 1.4 0.3 0 1 0.1 3.1 1 61.3 42.2 5.9 3.6 32.7 19.1

B O R L U L A R A G R E A L A C A K L I L A R A G R E

TOPLAM BOR STOKU 1- Orta ve Uzun Vade 2- Ksa Vade 1- KISA VADEL DI BORLAR A- TCMB a) TCMB Kredileri b) Kredi Mektuplar DTH B- TCAR BANKALAR C- DER SEKTRLER 2- ORTA-UZUN VADEL DI BORLAR A- KAMU SEKTR 1- GENEL HKMET - Konsolide Bte (Merkezi Hkmet) - Yerel Ynetimler - Fonlar - niversiteler 2- DER KAMU SEKTR (*) 3- KT'LER B- TCMB - TCMB Kredileri - Kredi Mektuplu DTH C- ZEL SEKTR 1- KISA VADEL DI BORLAR A- TCAR BANKA KREDLER B- ZEL KESM KREDLER 2- ORTA-UZUN VADEL DI BORLAR A- RESM KREDTRLER a) Hkmet Kurulular - Merkez Bankalar - Merkezi Hkmetler - Resmi Finansman Kurulular - Resmi Yatrm ve Kalknma Bankalar b) Uluslararas Kurulular - Avrupa Yatrm Bankas - Avrupa Konseyi Kalknma Bankas - slam Kalknma Bankas - Uluslararas Tarmsal Kalknma Fonu - Uluslararas Finans Kurumu - Uluslararas Kalknma Birlii - Uluslararas mar ve Kalknma Bank. - Uluslararas Para Fonu (IMF) B- ZEL KREDTRLER a) zel Alacakllar - Bankaclk D Finansman Kurulular - Parasal Olmayan Kurulular - Bankaclk Sistemi b) Tahvil

683 1.8 -24.2 25 -76.7 -14.3 658 4.5 -24.3 13,998 31.2 18 10,223 6.4 5 45,849 2.3 5.4 41,025 3 5.3 37,497 3 7.1 2,926 9.9 -5.3 615 -17.5 -19.4 5 22.2 -54.5 1,175 -26.9 24.9 3,650 3.6 2.5 10,350 11.1 -14.6 606 -34.8 1 9,744 13.8 -15.1 24,926 40.6 10.5 9,409 15,495 9.1 22.3 26.9 3.4

5,969 6,511 12,025 14,706 16,368 8,281 16 3,693 2,275 2,298 8,087 526 2,227 262 8 841 118 3,510 595 50,524 36,693 5,163 1,998 29,533 13,831 16,882 8,903 33 3,555 2,390 2,925 7,979 649 2,176 322 6 1,080 112 3,246 388 58,874 44,739 6,481 3,297 34,932 14,135

13.9 7 6.7 8.1 1.9 14.2 15.2 14.9 -0.1 -2.4 12.8 -7 -3.8 2.8 2.3 -2.5 -19.5 -4.8 11.1 -1.6 -2.8 13.5 22.2 4 -1.9 -11.7 4.7 -0.6 20.1 19.3 9.8 0 4.4 2.7 2.7 9.5 0.6 2.6 0.3 0 1 0.1 4.1 0.7 59.5 43.2 6.1 2.4 34.8 16.3 17.4 9.2 0 3.7 2.5 3 8.2 0.7 2.2 0.3 0 1.1 0.1 3.3 0.4 60.7 46.1 6.7 3.4 36.1 14.6 15.8 8.2 0 2.9 2.2 3.1 7.6 0.6 1.8 0.3 0 1.1 0.1 2.8 0.9 61.2 44.7 6.9 3.6 34.2 16.5

16,115 3.1 -4.4 8,200 7.5 -5.7 44 106.3 18.2 2,751 -3.7 -16.8 2,138 5.1 -7 3,268 27.3 8.6 7,915 -1.3 -3.1 552 23.4 -12.8 1,480 -2.3 -15.5 300 22.9 -2.2 10 -25 50 1,107 28.4 4.2 104 -5.1 -4.5 3,275 -7.5 -11.1 1,088 -34.8 129.4 65,010 16.5 6.2 44,777 21.9 2 6,243 25.5 9.1 3,821 65 10.7 34,713 18.4 -0.1 20,233 2.2 19.2

Kaynak: Hazine Mstearl, TCMB. (1) Geici (Haziran ay itibariyle) (*) T.Kalknma Bankas, T.hracat Kredi Bankas, Vakflar Bankas

- 81 -

Toplam d bor stokunun %61inin kreditrleri olan zel kreditrler arasnda bankalarn %33e yakn pay vardr. Geriye kalan %28 iinde %19luk ksm tahvil satna dayal finansman salamay, 28-19=9 olup %9luk ksm ise bankaclk d ve parasal olmayan kurululardan finansman salamaya temsil etmektedir. Tahvil satlarna dayal finansmann paynn son yllarda artt dikkat ekmektedir. Trkiyenin 2000 yl Haziran ay itibariyle 106 milyar dolarlk d bor stokunun %55i ABD Dolar, %23.5i Alman Mark, %8.7si Euro, %6.7si Japon Yeni cinsinden olup, dier yabanc paralar cinsinden olan borlarn pay %6.6dr. Trkiyenin d borlar ile ilgili en son durum ise Tablo 5.4.de sunulmutur.
Tablo 5.4. Trkiyenin Son D Bor Tablosu (Milyar Dolar). 2000 Yl Sonu 118.6 90.3 2001 2001 2001 2001 Yl 1. ay 2. ay 3. ay Sonu 115.6 113 118.5 115.1 89.5 90.9 98.3 98.7

Toplam D Bor Orta Uzun Vade Ksa Vade

28.3

26

22.1

20.1

16.3

Tablodan da izlenebilecei gibi Trkiyenin toplam d bor rakam artmayp azalmaktadr. 2001 sonunda bor toplam da 3.3 milyar dolar azalm bulunmaktadr. 2000 yl sonundaki toplam d bor rakam 118.6 milyar dolar iken 2001 yl sonunda 115.1 milyar dolar rakamna dmtr. Borlarmzn iindeki ksa vade oran azalp orta ve uzun vade oran artmaktadr. -lkenin toplam borcunun iindeki ksa vadeli toplam 2000 sonundaki 28.3 milyar dolarlk dzeyden 2001 sonunda 16.3 milyar dolar dzeyine inmitir. orta ve uzun vadeli bor ise 2000 sonundaki 90.3 milyar dolar dzeyinde 98.7 milyar dolar dzeyine ykselmi bulunuyor. Bu yap deiiklii salkl bir gelimedir. D bor servisi 2000 ylnda 15.6 milyar dolar anapara ve 6.2 milyar dolar faiz olarak gerekleirken, 2001 ylnda d bor anapara demeleri 17.48 milyar dolar ve faviz demeleri 7.13 milyar dolar olarak gereklemitir. Burada da krizlere ramen nemli bir deiiklik olmamtr.

Trkiyenin d borlarnn ve d bor servislerinin yapsnda son durumu nasldr? Deerlendiriniz.

- 82 -

6. TRKYEDE DI TURZM
Trkiyede 1989da yalnz 2.5 milyar dolar olan turizminden elde edilen dviz gelirleri 1998 ylnda 7.2 milyar dolar iken 1999 ylnda %27.5 azalla 5.2 milyar dolara gerilemitir. (Tablo 5.5.) Turizm giderleri ise 1998 ylnda 1.8 milyar dolar iken 1999 ylnda %16.1 azalla 1.5 milyar dolara gerilemitir. Bu gelimeler sonucu 1999 ylnda net turizm gelirleri %31.2 azalarak 3.7 milyar dolar olmutur. 2000 ylnda ise 7.6 milyar dolarlk turizm gelirine karlk 1.7 milyar dolarlk turizm harcamas olmu, bylece net gelir 5.9 milyar dolara ykselmitir. 2001 ylnda ise toplam turizm geliri 8.5 milyar dolar olmutur. Trk turistlerin yurt d harcamalar 1.7 milyar dolar olunca net gelir 6.8 milyar dolar olmutur. 2001 ylnda Trkiyenin turizm gelirlerinin ihracatndaki pay %27.5 olmutur. Bylece ihracattan sona en nemli dviz gelir kalemi haline gelmitir. Dnyada en ok turizm geliri olan lkelerle ilgili Tablo 5.6.da Trkiyenin st sralara ykseldii grlmektedir. zellikle 2000 de turizm gelirlerini %46 orannda arttrmas ile dikkat eken dnyay sarsan 11 Eyll saldrsna ramen 2001 ylnda Trkiyeye 11.6 milyon turist gelmi ve yllk turist says art oran %12 olmutur. %12 ayn zamanda bu sektrn son onbe ylda Trkiyedeki ortalama yllk byme hzdr.
Tablo 5.5. Turizm Gelir ve Giderleri (1989-1999) (Milyon Dolar). Yllar 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 Kaynak: DPT. Turizm Geliri 2,557 3,225 2,654 3,639 3,959 4,321 4,957 5,650 7,002 7,177 5,203 % 8.6 26.1 -17.7 37.1 8.8 9.1 14.7 14 23.9 2.5 -27.5 Turizm Net Turizm % Gideri Geliri 565 57.8 1,992 520 -8 2,705 592 13.8 2,062 776 31.1 2,863 934 20.4 3,025 866 -7.3 3,455 911 5.2 4,046 1,265 38.9 4,385 1,716 35.7 5,286 1,754 2.2 5,423 1,471 -16.1 3,732 % -0.3 35.8 -23.8 38.8 5.7 14.2 17.1 8.4 20.5 2.6 -31.2 T.Geliri T.Geliri /thalat (%) /hracat(%) 16.2 21.7 14.5 24.8 12.6 19.4 15.9 24.4 13.5 25.4 18.6 23.5 13.9 22.6 13.0 17.4 14.4 21.5 15.6 23.0 12.8 17.7

Tablo 5.6. Dnyada En ok Turizm Geliri Olan lkeler (Milyar Dolar). lkeler ABD spanya Fransa talya ngiltere Almanya in Avusturya Kanada Yunanistan Avusturalya Meksika Hong Kong Trkiye Turizm Geliri Deiim 1999 2000 Oran (%) 74,9 85,2 13,8 32,4 31,0 -4,3 31,5 29,9 -5,1 28,4 27,4 -3,5 20,2 19,5 -3,5 16,7 17,8 6,6 14,1 16,2 14,9 12,5 11,4 -8,8 10,9 10,8 -0,1 8,8 9,3 5,7 8,0 8,4 5,0 7,2 8,3 15,3 7,2 7,9 9,7 5,2 7,6 46,2

- 83 -

Dnya Turizm rgtnn yapt bir aratrma sonucuna gre Trkiyenin ylda ortalama %5.5 byme hz ile 2010 ylnda 17, 2020 ylnda 27 milyon yabanc turisti arlamas ve 25 milyar dolar turizm geliri elde etmesi beklenmektedir. Trkiyeye gelen turistlerin dnyadaki blgelere gre dalmnda son yldaki geliim ise Tablo 5.7.de grlmektedir. En byk paya sahip olan A.Bn paynn giderek daha da artt ve bu art sonucu AB da kapsayan OECD lkelerinden gelen turist saysnn toplam turist saysnn 2001de te ikisine ulat anlalmaktadr. Dou Avrupal turist says biraz azalmakla birlikte %22 civarndaki pay ile 2. sray almaktadr. Asya ktas %9, Afrika %1.6. Dierleri ise %0.4 payla sralanmaktadr. Kta itibariyle Avrupa %80in zerinde bir payla ilk srada yeralmaktadr.
Tablo 5.7. Trkiyeye Gelen Turistlerin Geldikleri Blgelere Dalm (%). (1999-2001) 1999 2000 2001 46,8 53,2 58,3 57,8 64,1 67,2 25,5 23,2 21,9 11,9 10,6 9,0 1,7 1,6 1,6 0,6 0,5 0,5 100,0 100,0 100,0 7,487,285 10,428,153 11,618,969

AB OECD Dou Avrupa Asya Afrika Dierleri Toplam Toplam Turist Says

Trkiyeyi 2001 ylnda ziyaret eden yabanclarn kii bana harcamas ortalama 792 dolardr. Bu tutar Rus ve ABD pasaportlularda 1200 dolar, Alman pasaportlular da ise 718 dolardr. Gelenlerin %72si orta gelir dzeyindedir. Gelen turistlerin %81i havayolu, %12si karayolu %6s denizyolu ile %1i demiryolu ile Trkiyeden k yapmtr. Trkiyenin daha ok adam ba harcama yapan ve daha uzun sre kalan turistlere ynelik politikalara arlk vermesi yerinde olacaktr.

Trkiyenin demeler bilanosunda turizmin yeri nedir? Trk d turizminin yapsal zellikleri ve potansiyeli nedir?

7. TRKYEDE DORUDAN YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI

Dorudan yabanc sermaye yatrmlar genellikle bir lkenin ekonomik kalknmasna en fazla hizmet edebilecek sermaye girii saylr. nk ounlukla teknoloji transferine ve/veya ihracat pazarlarnn genilemesine yardmc olur. D krediler gibi faizi ile birlikte ana para geri demesi yoktur. lkenin karlaabilecei her trl riske katlanmak durumundadr. Kaynaklarn daha retken kullanlmasna katkda bulunabilir. Ayrca ksa vadeli speklatif kazan peinde olmadndan, daha istikrarldr. - 84 -

Ancak ne yazk ki Trkiye dorudan yatrmlar ekmekte pek baarl olamamtr. Bunun balca sebepleri arasnda;

Siyasi istikrarszlk, Makroekonomik istikrarszlk, Tantm ve imaj eksiklii, Yatrm yapmak iin gerekli yasal srecin uzun ve karmak olmas, Vergilendirmede rasyonel olmayan uygulamalar gibi faktrler saylabilir.

Trkiye 2001 yl Dnya Yatrm Raporuna gre yabanc yatrmlar asndan 136 lke arasnda 120. ile 128. arasnda aralkta sra almaktadr. 1996da dnyada 359 milyar dolar 1997de 464, 1998de 644 milyar dolarlk yabanc sermaye girii olmutur. Trkiyenin bu rakamlarn iindeki pay binde 1.5-2 gibi son derece kk deerdedir. Dorudan yabanc yatrmlarn byme oran 1986-1990 arasnda ortalama %23.3, 1991-95 arasnda ortalama %19.6, 1996 da %9.1, 1997de %29.4 ve 1998de %38.7ye ulamtr. Gvenli ve istikrarl piyasalara sahip gelimi lkelerde nemli lde yabanc sermaye yatrmlar yaplmaktadr. rnein ABDde 1998de 193 milyar dolarlk yabanc sermaye yatrm yaplmtr. ngilterede 63, ABda toplam 230 milyar dolarlk yabanc sermaye yatrm gerekletirilmitir. Japonyada ise bu tutar sadece 3 milyar dolardr. Gelimekte olan lkeler arasnda in yllk 44 milyar dolarlk yabanc sermaye girii ile ilk sray alrken Brezilya 29 milyar dolar, Meksika 10 milyar olan yabanc sermaye ekebilmitir. Dorudan yabanc yatrm girilerinin GSYHa oran dnyada ortalama olarak 1980de %5lerden 1997de %12lere kmtr. Bu oran Belika Lksemburgta %55e kadar kmaktadr. AB ortalamas %15tir. Afrikada %16dr. Latin Amerikada %16dr. Gney Dou Asyada %18dir. Trkiyede %0.3tr. Dnya ortalamasnn 60da biridir. Kalknma iin gerekli sermaye birikimini yurt ii kaynaklarn yetersizlii nedeniyle d borlanma ve yabanc sermaye girii ile salamaya alan Trkiyede 1980 ylna kadar kayda deer bir art gsteremeyen yabanc sermaye izinleri, 1980de 97 milyon Dolardan, 1981de 337 milyon Dolara ykselerek byk bir srama kaydetmitir. (Tablo 5.8.) kinci byk srama, 1986da yaplan mevzuat deiiklii ile gereklemi ve 1986 ylnda 364 milyon Dolar olan yabanc sermaye izinleri, 1987de 655 milyon dolara kmtr. 1992 ylnda yaplan mevzuat deiiklii ile ilk defa 2 milyar dolar snr alm ve nihayet 1995 ylnda 3 milyar dolar snrna gelinmitir. 1997-1999 dneminde ortalama 1.7 milyar dolar tutarnda izinlerle 2001 yl sonuna kadar verilen izinlerin toplam 31.2 milyar dolara ulamtr. Ancak fiili giri baznda ise lkemize gelen uluslararas dorudan yabanc yatrm, 1980 ylnda 35 milyon dolar iken, 1990 ylnda yaklak olarak 1 milyar dolara ulamtr. 1990l yllarda Trkiyeye gelen yabanc sermaye yllk ortalama 1 milyar dolar civarnda seyretmektedir. 20 ylda fiilen gelen toplam yabanc sermaye tutar 15 milyar dolarn biraz zerindedir. Dier bir ifadeyle fiili giri alnan izin tutarnn yars kadardr. 2001deki 3 milyar dolar aan fiili giri art telekomnikasyon alannda tek bir firmann yapt sermaye transferinden kaynaklanmaktadr. Sreklilii yoktur. - 85 -

Tablo 5.8. Yabanc Sermaye Yatrmlarnn Yllara Gre Dalm (Milyon Dolar). (1981-2001) zinler Gerekleen Yllar Kmlatif Yllk Giriler klar Net 1981 338 338 141 46 95 1982 505 167 103 48 55 1983 608 103 87 41 46 1984 879 271 162 49 113 1985 1.114 235 158 59 99 1986 1.478 364 170 45 125 1987 2.133 655 171 65 106 1988 2.954 821 387 33 354 1989 4.466 1.512 739 76 663 1990 6.327 1.861 788 88 700 1991 8.294 1.967 910 127 783 1992 10.114 1.82 912 133 779 1993 12.178 2.063 797 175 622 1994 13.655 1.478 637 78 559 1995 16.594 2.938 935 163 772 1996 20.43 3.837 937 325 612 1997 22.108 1.678 873 319 554 1998 23.755 1.647 982 409 573 1999 25.456 1.701 823 685 138 2000 28.515 3.06 1.707 725 982 2001 31.254 2.739 3.288 22 3.266 Toplam 15.707 3.711 11.996 Kaynak: TCMB., DPT., HM.

Bu arada yurt dna yatrm sermayesi klarnn da dikkate alnmas halinde net sermaye girii daha da dmektedir. rnein 1999da net giri sadece 138 milyon dolar olmutur. 1981den 2001e kadar geen 20 ylda toplam net yabanc sermaye yatrm girii 12 milyar dolar civarnda kalmtr. Bu, yl banda 600 milyon dolar kadarlk bir net tutar anlamna gelir ki son derece dk bir deerdir. Trkiyede 2000 yl itibariyle faaliyette bulunan yabanc sermayeli firma says 5024 adettir. Trkiyenin en byk 500 irketi arasnda 1998 itibaryla 139 adet yabanc sermayeli firma bulunmaktadr.

Trkiyede gerekletirilen dorudan yabanc sermaye yatrmlarnn dnya ile karlatrmasn yapnz.

zin verilen yabanc sermaye gemite imalat sanayi arlkl iken son yllarda imalat sanayinin pay %35-45lere dm, hizmetler sektrnn pay %45-55lere kmtr. (Tablo 5.9.) Bunda zellikle haberleme, turizm, ticaret ve bankaclk gibi hizmet sektrlerinde yaplan yatrmlarn etkisi olmutur.

- 86 -

Tablo 5.9. zin Verilen Yabanc Sermayenin Sektrel Dalm (Milyon $). (1990-2001)
Yllar malat 1980-1990 3993 1991 1095 1992 1274 1993 1568 1994 1107 1995 1.996 1996 640 1997 871 1998 1.018 1999 1123 2000 1.115 2001 1.255 TOPLAM 17.275 % Tarm 62.18 146 55.69 22 70.02 33 76.02 21 74.94 28 67.95 31 16.7 64 51.95 12 61.84 5 66.05 17 36.45 59 45.86 134 54.2 577 % Madencilik 2.28 74 1.14 39 1.85 18 1.02 11 1.91 6 1.08 60 1.67 8 0.73 26 0.35 13 1.01 6 1.95 6 4.92 29 1.81 311 % Hizmetler 1.15 2208 2.02 809 1.04 493 0.55 462 0.42 335 2.06 849 0.22 3.123 1.59 767 0.83 609 0.4 553 0.21 1.878 1.09 1.318 0.98 13.709 % Toplam 34.39 6423 41.15 1.967 27.1 1.819 22.41 2.063 22.73 1.477 28.91 2.938 81.42 3.836 45.73 1.678 37.02 1.646 32.54 1.7 61.4 3.059 48.13 2.738 43.01 31.738

malat sanayinde yabanc sermaye en fazla iki, ttn, gda, otomotiv, kimya ve petrol ile elektronik ve elektrikli makinalar sanayinde yatrm yapmtr. Yatrmc lkelere gre yabanc sermaye yatrmlarn dalm Tablo 5.10.da gsterilmitir. Buna gre OECD lkeleri en byk paya sahiptir. (%87) OECD iinde AB lkeleri %66, AB dndakiler %22lik pay almaktadr. En fazla yatrm yapan lkeler ise Hollanda, Almanya, ABD, Fransa, talya, ngiltere ve Japonyadr.
Tablo 5.10. Yabanc Sermaye zinlerinin lkelere Gre Dalm. (1999-2001)
1999 2000 2001(1) zin Verilen zin Verilen zin Verilen Yzde Yzde Yzde Yabanc Yabanc Yabanc dalm Dalm Dalm Sermaye Sermaye Sermaye 1.444,3 85,0 2.559,1 83,6 1.757,9 87,7 1.069,5 62,9 1.941,5 63,4 1.317,8 65,8 407,3 24,0 583,0 19,1 215,6 10,8 27,6 1,6 95,8 3,1 70,0 3,5 11,3 0,7 10,5 0,3 67,7 3,4 146,7 8,6 37,8 1,2 112,1 5,6 234,6 13,8 696,0 22,7 476,0 23,8 88,4 5,2 166,0 5,4 295,2 14,7 1,2 0,1 0,4 0,0 1,2 0,1 95,2 5,6 271,7 8,9 69,9 3,5 2,6 0,2 32,7 1,1 2,5 0,1 31,0 1,8 6,3 0,2 3,7 0,2 0,1 0,0 0,0 0,0 0,5 0,0 16,4 1,0 29,4 1,0 1,3 0,1 6,9 0,4 8,7 0,3 2,1 0,1 0,2 0,0 3,1 0,1 0,6 0,0 374,9 22,1 617,6 20,2 440 22,0 292,5 17,2 296,1 9,7 115,3 5,8 13,9 0,8 192,1 6,3 257,1 12,8 50,9 3,0 35,4 1,2 63,3 3,2 17,6 1,0 94 3,1 4 0,2 26,1 1,5 48,1 1,6 11,4 0,6 24,9 1,5 46,7 1,5 7,6 0,4 1,6 0,1 2,1 0,1 2,7 0,1 0,7 0,0 2,0 0,1 1,7 0,1 14,5 0,9 9,1 0,3 0,7 0,0 0,3 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 1,5 0,1 0,4 0,0 0,7 0,0 1,9 0,1 0,5 0,0 0,6 0,0 0,7 0,0 1,2 0,0 0,6 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 3,5 0,2 28,9 0,9 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 0,2 0,0 0,0 0,0 0,3 0,0 0,1 0,0 2,3 0,1 0,0 0,0 0,4 0,0 0,4 0,0 3,5 0,2 0,0 0,0 0,0 0,0 0,3 0,0 0,2 0,0 0,4 0,0 3,0 0,1 0,2 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 0,7 0,0 1,0 0,0 0,3 0,0 229,6 13,5 452,8 14,8 234,8 11,7 1.700,0 100,0 3.060,0 100,0 2.004,0 100,0

I. OECD lkeleri A. AB lkeleri - Almanya - Belika-Lksemburg - Danimarka - Fransa - Hollanda - ngiltere - rlanda - talya - Yunanistan - spanya - Portekiz - Avusturya - sve - Finlandiya B. Dier OECD lkeleri - ABD - Japonya - svire - Dierleri II. slam lkeleri A. Orta-Dou - ran - Irak - S.Arabistan - Kuveyt - Lbnan - Suriye - rdn - Bahreyn - Katar - KKTC - KB - BAE - Yemen B. Kuzey Afrika - Libya - Msr - Tunus C. Dier slam lkeleri III. Dier slam lkeleri TOPLAM

(1) Eyll sonu itibaryla.

- 87 -

Trkiyede sektr ve lkeler itibaryla yabanc sermaye yatrm izinlerinin durumu nasldr?

1954de 6224 Sayl Kanun ile dnemin en liberal Yabanc Sermaye Kanununu uygulamaya koyan Trkiye, 24 Ocak 1980 Ekonomik stikrar Tedbirleri kapsamnda uluslararas sermaye ile ilgili dzenlemeler de yaplmtr. 8/168 sayl Yabanc Sermaye ereve Kararnamesi 25.1.1980 tarihinde yrrle girmi ve Babakanla bal Yabanc Sermaye Dairesi kurulmu, daha sonra Devlet Planlama Tekilatna balanmtr. 17.7.1991 tarih ve 436 sayl Kararname ile Yabanc Sermaye Genel Mdrl, Hazine ve D Ticaret Mstearl bnyesine alnmtr. Yabanc Sermaye Genel Mdrl 9.12.1994 tarih ve 4059 sayl Kanun ile Hazine ve D Ticaret Mstearlklarnn kurulmas sonucunda Hazine Mstearl bnyesinde faaliyetine devam etmektedir. 1980 ylndan itibaren, ereve kararlar 1986 ve 1992 yllarnda iki kez deitirilmitir. zleyen dnemde de liberalleme srecine devam edilmi ve nemli deiiklikler getiren son dzenleme 7.6.1995 tarihinde yrrle konulan 95/6990 sayl Yabanc Sermaye ereve Karar ile yaplmtr. Bu dzenlemeler sonucunda varlan noktada, yabanc yatrmclar tekel veya zel imtiyaz tekil etmemek kaydyla, Trk zel sektrne ak her alanda Trk yatrmclarla ayn artlar da her trl mal ve hizmet retimine ynelik faaliyetlerde bulunabilmektedir.

Yabanc sermaye olarak getirilen dvizler, Trk lirasna evrilmeden dviz tevdiat hesabnda tutulabilmektedir.

Kr pay, royalty, tasfiye pay, v.b. gibi yatrmclara ait kazanlar serbeste lke dna transfer edilebilmektedir.

Yabanc yatrmc ihtiya duyduu yabanc personeli istihdam edebilmektedir. Yabanc yatrmclarn d kredi anlamalarnn Hazine Mstearlna onay mecburiyeti yoktur.

Trkiye, ou AB yesi, Dou Avrupa ve Trk Cumhuriyetleri olan 57 lke ile Yatrmlarn Karlkl Teviki ve Korunmas Anlamasn imzalam ve bunlardan 36 tanesi yrrle girmi bulunmaktadr. Ayrca, 42 lke ile ifte Vergilendirmeyi nleme Anlamas imzalanmtr. Trkiyenin corafi konumu, 70 milyona yakn nfusu, gen ve rekabet edebilir maliyetli igc, gelimi ulam-iletiim altyaps ve byk enerji yatrm program, liberal yabanc sermaye mevzuat gibi avantajlarna karn siyasi ve ekonomik istikrarszlk, yetersiz tantm, bktran brokrasi, ar vergisel ykler, grnmeyen eitli engeller, yksek enflasyon ve faiz - 88 -

oranlar, AB ile ilikilerdeki belirsizlikler, komu lkelerdeki olumsuzluklar gibi nedenlerle yeterli lde yabanc sermaye yatrm ekememektedir. Bu konuda hali hazrdaki yllk yatrmn enaz 30-40 kat kadar yabanc sermaye yatrmnn Trkiyede yaplmasnn doal olduu aratrmaclarca ifade edilmektedir.

Trkiyede dorudan yabanc sermaye yatrm yapacak firmalar nasl bir mevzuatla ve ne gibi avantaj ve dezavantajlarla kar karyadr?

zet
Bir lkenin demeler bilanosu denildiinde, uluslararas ekonomik faaliyetler nedeniyle salanan dviz gelir ve dviz giderleri ile bunlara ilikin kalemlerin kaydedildii cetvel anlalr. Trkiyenin demeler bilanosunu daha iyi anlayabilmek iin, cari ilemler hesabndaki gelimeleri, sermaye hareketleri hesabndaki gelimeleri, rezerv hareketleri hesabndaki gelimeleri, Trkiyenin ihracatn, ithalatn, d borlarn, turizm gibi kalemleri ile lkedeki dorudan yabanc sermaye yatrmlarnn durumunun bilinmesi gereklidir.

Deerlendirme Sorular
1. Trkiyenin 2000 yl Haziran ay itibariyle 106 milyar dolarlk d bor stokunun yzde ka ABD Dolardr? A) % 6,7si B) % 8,7si C) % 23,5uu D) % 55i E) %100

- 89 -

2. Aadakilerden hangisi Dnyada en ok turizm geliri olan ilk be lkeden biri deildir? A) ABD B) spanya C) Fransa D) talya E) Trkiye

3. Aadakilerden hangisi Trkiyenin dorudan yatrmlar ekmekte baarl olamamasnn nedenlerinden deildir? A) Siyasi istikrarszlk B) Makroekonomik istikrarszlk C) Tantm ve imaj eksiklii D) Vergilendirmede rasyonel olmayan uygulamalar E) Yasal srelerin ksa olmas

4. Aadakilerden hangisi Trkiyede 2000 yl itibariyle faaliyette bulunan yabanc sermayeli firma saysdr? A) 5024 adet B) 3024 adet C) 2024 adet D) 6024 adet E) 10024 adet

5. Trkiyeye gelen turistlerin geldikleri blgelere gre dalmnda ilk sray hangisi almaktadr? A) Asya B) OECD C) AB D) Dou Avrupa E) Afrika

- 90 -

Szlk ve Kavramlar Dizini

Dviz Tevdiat Hesab (DTH) : Yurt ii ve yurt dnda yerleik kiilerin ticari bankalarda am olduklar yabanc para cinsinden mevduata verilen isimdir. Serbest Blge : Bir lkenin ulusal egemenlik snrlar iinde bulunmakla birlikte gmrk snrlar dnda kalan, lkede geerli eitli mali ve ekonomik devlet dzenlemelerinin tamamen veya ksmen kaldrld blgelerdir.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Alpar, Cem, Ongun, Tuba. D Ticaret Ansiklopedisi Szlk, Trkiye D Ticaret Dernei, Ankara, 1987. DPT. Dorudan Yabanc Sermaye Yatrmlar K Raporu, No:532. DPT. 2002 Yl Program, 8. Be Yllk Kalknma Plan (2001-2005) Resmi Gazete, S: 24567, Ankara, 28 Ekim 2001. HM. Yabanc Sermaye Raporu, Hazine Mstearl, Ankara, Ocak 2000. http://www.dre.gov.tr/ TURKISH/SONIST/TURIZM/hbO90502.html. Karluk, S. Rdvan. D Ticarete Giri, AF Yayn No: 596, Eskiehir 2000. Seyidolu, Halil. Uluslararas ktisat, Kurti Matbaas, stanbul, 1999. UNCTAD. World Investment Report-1999, Foreign Direct Investment and Challenge of Development, New York, 1999.

- 91 -

NTE

Trkiyenin D Ticareti
Amalar
Bu niteyi altktan sonra,

Dnya ticaretinde Trkiyenin yerini rakamsal olarak ve eitli kriterlere gre renmi olacaksnz.

indekiler

Dnya Ticaretinde Trkiyenin Yeri hracatn lkelere Dalm thalatn lkelere Dalm hracatn Mal Gruplarna Dalm thalatn Mal Gruplarna Dalm D Ticaret Hadleri zet Deerlendirme Sorular Szlk ve Kavramlar Dizini Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

neriler
Bu niteyi daha iyi renebilmek iin;

Trkiyede D Ticarete Yardmc Kurum ve Kurulular nitesiyle birlikte almanz neririz.

1. DNYA TCARETNDE TRKYENN YER

1948-2001 dneminde dnya ticaret hacmi, Trkiye, ihracat ve ithalat ile dnya ticaret hacmi iindeki paylar aadaki tabloda gsterilmitir. (Tablo 6.1.)
Tablo 6.1. Dnya Ticaret Hacmi ve Trkiyenin Pay. (1948-2001) Dnya Ticaret Trkiye Trkiye Hacmi (Milyar hracat thalat Dolar) (Milyar Dolar) (Milyar Dolar) 66.0 44.0 163.0 203.2 268.2 404.0 849.7 1.268.4 1.604.7 1.971.7 1.954.3 1.826.4 1.880.0 1.885.3 1.893.3 2.073.6 2.422.9 2.769.2 3.008.4 3.438.3 3.560.2 3.807.6 3.752.0 4.328.7 5.175.3 5.418.2 5.604.8 5.511.4 5.824.9 6.364.1 6.472.9* 0.2 0.4 0.4 0.5 0.5 0.9 1.4 2.3 2.3 2.9 4.7 5.7 5.7 7.1 8.0 7.5 10.2 11.7 11.6 13.0 13.6 14.7 15.3 18.1 21.6 23.2 26.3 27.0 26.6 27.8 31.3 0.3 0.5 0.7 0.7 0.8 1.6 4.7 4.6 5.1 7.9 8.9 8.8 9.2 10.8 11.3 11.1 14.2 14.3 15.8 22.3 21.0 22.9 29.4 23.3 35.7 43.6 48.6 45.9 40.7 54.5 41.4 Trkiye hracatnn Trkiye thalatnn Dnya Ticaret Dnya Ticaret Hacmi indeki Hacmi indeki Pay (%) Pay (%) 0.298 0.417 0.471 0.634 0.226 0.422 0.241 0.353 0.200 0.299 0.219 0.387 0.165 0.558 0.180 0.363 0.141 0.316 0.148 0.401 0.241 0.457 0.315 0.484 0.305 0.491 0.378 0.571 0.420 0.599 0.360 0.536 0.421 0.584 0.421 0.518 0.386 0.525 0.377 0.649 0.382 0.591 0.387 0.601 0.409 0.784 0.418 0.538 0.418 0.690 0.429 0.805 0.469 0.866 0.489 0.833 0.456 0.699 0.437 0.856 0.483 0.640

Yllar 1948 1953 1963 1966 1969 1972 1975 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

*Tahmini deer alnmtr. Kaynak: DTM.

Trkiyenin ihracatnn dnya ticaret hacmi iindeki pay 1948 ylndan itibaren incelendiinde genelde deikenlik gstermesine ramen 1990l yllarda srekli binde 4 civarnda seyrettii, dier zaman dilimleri ierisinde de binde 1.4 ile 3.8 aralnda gereklemi olduu grlmektedir. En dk oran binde 1.4 ile 1979 ve 1980 yllarnda, en yksek oran da binde 4.8 ile 1998 ve 2001 yllarnda olmutur.

- 93 -

hracatn 2001 ylnda %13 civarnda artnn sebepleri arasnda;

ubat krizinden sonra dviz kurlarnn serbest braklmasyla TLnin deerinin drlmesi sonucu ihra mallarnn d piyasalarda fiyat avantaj salamas,

Ekonomide yaanan kriz ve rekor dzeyde gerekleen klme nedeniyle i talebin daralmas gibi faktrler saylabilir.

Trkiyenin ithalatnn dnya ticaret hacmi iindeki pay ise ihracata gre biraz daha fazladr. Bu pay 1953 yl hari 1990a kadar binde 6nn zerine hi kmamtr. 1990dan sonraki yllarda daha da artarak 1997de binde 8.6 gibi en yksek deerine erimitir. Bylece Trkiye dnya ithalatnda hibir zaman %1i bulan bir bykle erimemi olmaktadr. Son olarak ekonomik krizin etkilerinin yaand 2001de bu pay 6lara gerilemitir. Trkiyenin ithalat 2000 ylnda patlama yaanm ve bir nceki yla gre %34 nispetinde artarak 54.5 milyar dolara kmtr. thalat ekonominin byme dnemlerinde artt iin 2000 yl yksek ekonomik byme hz ile geilmitir. Ancak byme hznn azald 1998, 1999 ve 2001 yllarnda ithalatta da azalmalar kaydedilmitir. thalatn seyrinin ihracata gre daha dalgal olduu grlmektedir. thalatn bir dier hassasiyeti dviz kurlarna kardr. Nitekim 2001de TLnn hzl deer yitirii ithalatta nemli dlere yol amtr.

Dnya ticaret hacminde Trkiyenin ihracat ve ithalatnn yeri nedir?

2. HRACATIN LKELERE DAILIMI

Trkiyenin ihracatnn lke gruplarna gre dalm incelendiinde her zaman en fazla ihracatn OECD yesi lkelere yapld gzlenmektedir. Son yllarda bu pay %63, %68,4 ve %66,4tr ve (Tablo 6.3.) yllk 20 milyar dolar civarnda bir bykle denk dmektedir. (1994te 10 milyar dolard) (Tablo 6.2.) OECD grubunda arl 15 AB yesi oluturmaktadr. Toplam ihracatn %50-%54 aras ABa yapldna gre geriye kalan %10-%14 aras ksm da AB d OECD lkelerine ve zellikle ABD, Japonya, Kanada vb. ne yaplmaktadr. OECD yesi olmayan lkelere yaplan ihracat ise toplamn %28i ile %34 arasnda deimektedir. Bu pay son yllarda giderek dmektedir. zellikle OECD yesi olmayan Orta ve Dou Avrupa lkeleri ile BOTe dahil lkelerin paynda hissedilir ve srekli bir d yaanmaktadr (%15ten %8e). Afrika lkelerinin paynda da bir gerileme vardr. (%7den %5e). Ortadou ve Asya lkelerinin pay ise artmaktadr.

- 94 -

Tablo 6.2. Trkiyede hracatn lkelere ve lke Gruplarna Gre Dalm (1994-2001).
A. OECD lkeleri 1. AB yeleri 2. EFTA lkeleri 3. Dier OECD lkeleri B. Trkiye Serbest Blgeleri C. OECD yesi Olmayan lkeler 1. Avrupa lkeleri 2. Afrika lkeleri 3. Amerika lkeleri 4. Ortadou lkeleri 5. Dier Asya lkeleri 6. Dier lkeler Seilmi lke Gruplar -Karadeniz Ekonomik birlii -Ekonomik birlii Tekilat -Bamsz Devletler Topluluu -Trk Cumhuriyetleri -slam Konferans Tekilat Seilmi lkeler (1) -Almanya -ABD -Rusya -ngiltere -talya -Fransa -Hollanda -Belika-Lksemburg -Suudi Arabistan -spanya -Romanya -srail -Msr -Cezayir -Yunanistan Toplam 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 10.758 13.289 14.426 15.583 16.979 18.056 19.005 20.552 8.635 11.070 11.548 12.247 13.498 14.348 14.510 16.078 276 293 335 414 356 361 324 303 1.845 1.925 2.541 2.921 3.124 3.346 4.171 4.171 830 780 895 926 7.348 8.346 8.798 10.677 9.163 7.750 7.873 9.707 2.437 3.480 3.645 4.684 3.979 2.735 2.277 2.650 842 1.063 1.159 1.233 1.819 1.656 1.372 1.515 117 135 140 205 234 243 246 325 2.108 2.119 2.245 2.381 2.190 2.204 2.552 3.537 1.144 1.070 1.143 1.168 635 696 1.380 1.503 396 476 464 1.004 304 215 43 174 1.636 752 1.412 429 3.556 2.417 904 2.056 543 3.872 2.905 1.129 2.665 747 4.104 3.831 1.237 3.512 858 4.209 3.237 1.125 2.666 835 4.374 2.171 865 1.532 573 3.947 2.368 873 1.648 572 3.915 2.834 955 1.966 549 4.838

3.934 5.033 5.186 5.253 5.460 5.474 5.179 5.362 1.520 1.512 1.639 2.032 2.233 5.475 3.135 3.120 820 1.232 1.511 2.056 1.348 763 643 923 888 1.134 1.260 1.511 1.739 1.829 2.036 2.172 1.033 1.455 1.446 1.387 1.557 1.682 1.789 2.332 851 1.032 1.053 1.162 1.304 1.569 1.657 1.892 621 736 769 779 888 932 874 890 371 451 492 563 669 623 647 680 609 467 430 535 473 367 386 492 231 354 363 439 513 763 713 945 175 301 314 358 468 268 325 391 178 239 254 391 479 585 650 796 194 245 316 304 474 467 375 421 237 269 278 317 482 407 383 421 168 209 236 298 370 406 437 472 18.105 21.637 23.224 26.261 26.974 26.587 27.774 31.186

(1) Son yln deerlerine gre en ok ihracat yaplan lkeler seilmitir. Kaynak: DE, DPT.

Tablo 6.3. lke Gruplarna Gre hracatn Dalm (1998-2001).

% Dalm 1998 1999 2000 11/2001* 100.0 100.0 100.0 100.0 62.9 67.9 68.4 66.4 50.0 54.0 52.2 51.9 1.3 1.4 0.8 1.0 11.6 12.6 14.9 13.5 3.1 2.9 3.2 3.0 34.0 29.2 28.4 30.7 14.8 10.3 10.3 8.3 6.7 6.2 6.2 4.9 0.9 0.9 0.9 1.1 8.1 8.3 8.3 11.1 2.4 2.6 2.6 4.8 1.2 0.6 0.8 0.5

Genel Toplam A-OECD lkeleri 1- Avrupa Birlii lkeleri 2-EFTA lkeleri 3-Dier OECD lkeleri B-Trkiye Serbest Blgeleri C-OECD yesi Olmayan lkeler 1- Avrupa+BDT lkeleri 2- Afrika lkeleri 3- Dier Amerika lkeleri 4- Orta Dou lkeleri 5- Dier Asya lkeleri 6- Dier lkeler

(*) lk 11 ay. Kaynak: DE.

- 95 -

Trkiyede bulunan serbest blgelere yaplan ihracat ise %3 gibi bir oranda kalmaktadr. (Tablo 6.3.). lke baznda Almanya 5.3, ABD 3.1, talya 2.3, ngiltere 2.2 ve Fransa 9 milyar dolarla en fazla ihracat yaptmz ilk 5 lkeyi oluturmaktadr. (Tablo 6.4.)
Tablo 6.4. hracatmzda lk On lke. (2001) lke Almanya A.B.D talya ngiltere Fransa spanya Hollanda Rusya srail Belika-Lksemburg Pay % 17.4 10.2 7.5 7.0 6.1 3.0 2.9 2.7 2.4 2.2

Tablo 6.4.te 2001 ylnn ilk 11 aylk sonularna gre ihracatmz iinde en fazla paya sahip on lke gsterilmitir. Grld gibi ihracatmzn %50sinden fazlasn Avrupa Birlii lkelerine yaparken ihracatmzn drtte birinden fazlas Almanyaya ve ABDyedir. Ancak Rusya (%2,7) Yunanistan (%1.5) ve Ortadou lkeleri (%8.2) gibi evre lkelere, ihracatmzn corafi yaknla ramen, yeterli dzeyde gelimedii grlmektedir. Aslnda mesela Rusya ithalatmzda 2000 ylnda %7lik bir payla ilk drt lke iinde yer almaktadr. (2001 ylnn ilk 11 ay rakamlarna gre %8.4 pay ile nc sraya ykselmitir) Rusyaya ihracatmz 1997 ylnda 2 milyar dolar geerken 1998de 589 milyon dolara dm; 1999 ylnda 644 milyon dolar seviyesinde gereklemitir. 2001 Kasm ayna kadar yaplan ihracat ise 786 milyon dolar dzeyindedir. 1999 ve 2000 yllarnn rakamlarna gre toplam d ticaret amz (ithalatn ihracattan fark) iindeki pay srasyla %12.7 ve 12.1 olan Rusya Federasyonu, en yksek ticaret a verdiimiz lke konumundadr. Bunda Rusyann 1998 ylnda yaad ekonomik krizin ve Trkiyenin Rusyadan yapt enerji (doalgaz gibi) ithalatnn esneksizliinin rol bulunmaktadr. Bu rnekten hareketle Trkiyenin ayn havzada bulunduu lkelerle ticareti arttrmas iin hem siyasi hem de ekonomik alanda daha ok aba sarf etmesi gerektii sylenebilir.

Trkiyenin ihracatnn lkelere gre dalm nasldr. En byk paya sahip lkeler hangileridir?

- 96 -

3. THALATIN LKELERE DAILIMI

hracatta olduu gibi ithalatta da en byk pay OECD lkeleri almaktadr. Bununla beraber OECD lkelerinin ithalatmz iindeki paynda bir azalma gzlemlenmektedir. 1998 ylnda ithalatn %73 bu lkelerden yaplrken 2001/11de bu oran %62.5e dmtr. Buna mukabil OECD lkesi olmayan lkelerden ithalatmz artma eilimindedir. (Tablo 6.5.) Trkiye serbest blgelerden toplam ithalatnn %1 kadarlk bir ksmn gerekletirmektedir.
Tablo 6.5. thalatn lkelere Gre Dalm (1998-2001).
1998 %Pay 1999 % Pay 2000 %Pay 2001 %Pay 33.472.0 72.9 28.326.1 69.6 35.682 65.5 25.221 62.3 24.074.7 52.4 21.416.3 52.6 26.610 48.8 18.059 44.6 1.169.2 2.5 926.1 2.3 1.155 2.1 925 2.3 8.228.0 17.9 5.983.7 14.7 7.916 14.5 6.237 15.4 417.6 0.9 507.8 1.2 499 0.9 303 0.7 12.031.8 26.2 11.852.9 29.1 18.325 33.6 14.982 37.0 4.673.0 10.2 4.671.5 11.5 6.319 11.6 5.318 13.1 1.758.4 3.8 1.687.4 4.1 2.714 5.0 2.588 6.4 724.5 1.6 494.6 1.2 580 1.1 420 1.0 1.943.1 4.2 1.986.6 4.9 4.155 7.6 3.379 8.3 2.625.7 5.7 2.391.4 5.9 4.382 8.0 3.022 7.5 307.1 0.7 621.4 1.5 175 0.3 254 0.6 4.331.6 947.8 3.724.4 449.0 4.210.6 9.4 2.1 8.1 1.0 9.2 4.297.1 1.121.3 3.733.8 457.2 4.049.8 10.6 2.8 9.2 1.1 10.0 6.699 1.543 5.693 628 7.353 12.3 2.8 10.4 1.2 13.5 5.598 1.239 4.673 284 6.086 13.8 3.1 11.5 0.7 15.0

A. OECD lkeleri 1. AB yeleri 2. EFTA lkeleri 3. Dier OECD lkeleri B. Trkiye Serbest Blgeleri C. OECD yesi Olmayan lkeler 1. Avrupa lkeleri 2. Afrika lkeleri 3. Amerika lkeleri 4. Ortadou lkeleri 5. Dier Asya lkeleri 6. Dier lkeler Seilmi lke Gruplar -Karadeniz Ekonomik birlii -Ekonomik birlii Tekilat -Bamsz Devletler Topluluu -Trk Cumhuriyetleri -slam Konferans Tekilat Seilmi lkeler (1) -Almanya -ABD -Rusya -ngiltere -talya -Fransa -Hollanda -Belika-Lksemburg -Suudi Arabistan -spanya -Romanya -srail -Msr -Cezayir -Yunanistan Toplam

7.316.3 15.9 5.880.1 4.221.7 9.2 3.192.1 4.053.8 8.8 3.080.3 3.034.1 6.6 3.127.2 2.683.3 5.8 2.190.0 2.155.0 4.7 2.374.1 2.045.6 4.5 1.393.3 1.446.4 3.1 1.314.9 1.276.4 2.8 1.262.1 1.202.6 2.6 1.133.1 670.0 1.5 579.2 1.017.7 2.2 748.9 1.124.2 2.4 871.1 988.8 2.2 773.7 999.4 2.2 1.444.2 45.921.4 100.0 40.686.7

14.5 7.198 13.2 5.334 12.9 7.8 4.333 7.9 3.480 8.4 7.6 3.911 7.2 3.253 7.9 7.7 3.532 6.5 2.284 5.5 5.4 2.748 5.0 1.800 4.3 5.8 3.887 7.1 3.476 8.3 3.4 1.621 3.0 1.307 3.2 3.2 1.585 2.9 1.042 2.5 3.1 1.678 3.1 1.062 2.6 2.8 1.661 3.0 890 2.2 1.4 962 1.8 771 1.8 1.8 891 1.6 683 1.7 2.1 1.181 2.2 759 1.8 1.9 982 1.8 758 1.9 3.5 1.440 2.6 544 1.3 100.0 54.503 100.0 41.399 100.0

(1) Son yln deerlerine gre en ok ithalat yaplan lkeler seilmitir. Kaynak: DE, DPT.

Trkiyenin ithalatndaki arlkl lkeler listesinde 3. sradaki Rusya dnda ilk be ayndr. lk ona giren lkeler srayla; Almanya, talya, Rusya, ABD, Fransa, ngiltere, Japonya, spanya, Cezayir ve Hollandadr (Tablo 6.6.).

- 97 -

Tablo 6.6. Trkiyenin thalatnda lk 40 lke.

lkeler 2000 Almanya 7.198 Rusya 3.887 A.B.D. 3.911 talya 4.333 svire 891 Fransa 3.532 ngiltere 2.748 Japonya 1.621 Gney Kore 1.181 in 1.345 Kanada 256 spanya 1.678 Belika 1.661 Cezayir 1.192 Hollanda 1.584 Libya 786 Suudi Arabistan 962 Avustralya 282 Ukrayna 982 Suriye 545 srail 505 Hindistan 449 ran 816 rlanda 478 Avusturya 517 Tayvan 563 sve 1.440 Romanya 674 Bulgaristan 465 Yunanistan 431 Nijerya 132 Finlandiya 723 Endonezya 231 Macaristan 216 Brezilya 303 Malezya 269 Norve 260 Polonya 165 Tayland 232 Gney Afrika 172 LSTE TOPLAMI 49.615 GENEL TOPLAM 54.503 Dalm % 2001 13.2 5.334 7.1 3.436 7.2 3.253 7.9 3.480 1.6 683 6.5 2.284 5.0 1.800 3.0 1.307 2.2 759 2.5 922 0.5 129 3.1 1.062 3.0 890 2.2 1.036 2.9 1.042 1.4 848 1.8 730 1.5 211 1.8 757 1.0 463 0.9 525 0.8 355 1.5 840 0.9 378 0.9 415 1.0 316 2.6 544 1.2 481 0.9 392 0.8 266 0.2 228 1.3 302 0.4 202 0.4 186 0.6 212 0.5 239 0.5 240 0.3 168 0.4 152 0.3 142 91.0 37.011 100.0 41.399 Dalm % 12.9 8.3 7.9 8.4 1.7 5.5 4.3 3.2 1.8 2.2 0.3 2.6 2.2 2.5 2.5 2.0 1.8 0.5 1.8 1.1 1.3 0.9 2.0 0.9 1.0 0.8 1.3 1.2 0.9 0.6 0.6 0.7 0.5 0.5 0.5 0.6 0.6 0.4 0.4 0.3 89.4 100.0 Deiim % -25.9 -11.6 -16.8 -19.7 -23.3 -35.3 -34.5 -19.3 -35.7 -31.4 -49.6 -36.7 -46.4 -13.1 -34.3 7.8 -24.1 -25.2 -22.8 -15.0 3.8 -21.0 2.9 -21.0 -19.7 -43.8 -62.2 -28.7 -15.7 -38.2 72.5 -58.3 -12.6 -13.8 -29.9 -10.9 -7.8 -2.1 -34.4 -17.1 -25.4 -24.0

(1) Sralama 2002 yl Ocak Ay verileri esas alnarak yaplmtr. Kaynak: DTM.

Trkiyenin thalatnn lke gruplarna gre dalm nasldr? En fazla ithalat yaplan lkeler hangileridir?

- 98 -

4. HRACATIN MAL GRUPLARINA DAILIMI

Trkiyenin ihracatnn mal gruplarna gre dalmna baktmzda daha ziyade tketim mal (yllara gre deise de %48.5-%54.8 aralnda) ihra ettiimiz anlalmaktadr. Hemen arkasndan %40.8-%45.4 arasnda deien oranlarda ara mal (retimde girdi niteliindeki ham maddeler ve yar mamuller) gelmektedir. Yatrm mallarnn (retim aralar ve ekipman) pay son yllarda dzenli artarak %8.4e ulamtr (Tablo 6.7.).
Tablo 6.7. Trkiyenin hracatnn Mal Gruplarna Gre Dalm (1994-2001).
YIL 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Yatrm Deer Pay (%) De. (%) 727 4.0 837 3.9 15.1 1.125 4.8 34.5 1.339 5.1 19.0 1.378 5.1 2.9 1796 6.8 30.3 2140 7.7 19.2 2618 8.4 22.3 Ara Mal Tketim Deer Pay (%) De. (%) Deer Pay (%) De. (%) Toplam 8222 45.4 9.156 50.6 18.105 8946 41.3 8.8 11.854 54.8 29.5 21.636 9745 42.0 8.9 12.354 53.2 4.2 23.224 11032 42.0 13.2 13.890 52.9 12.4 26.261 11.129 41.4 0.9 14.374 53.5 3.5 26.881 10.840 40.8 -2.6 13.895 52.3 -3.3 26.589 11.573 41.7 6.8 14.013 50.5 0.8 27.775 13.299 42.4 14.9 15.221 48.6 8.6 31.342

hracatta iki nemli husus, rn yelpazesinin ve pazarn geniliidir. rn eidi bakmndan Trkiye benzer lkelerden geri deildir. Trkiye bugn 13 bin eit mal ihra etmekte ve bu say her yl artmaktadr. Ancak bu say yeterli deildir. nk ihracatta rn farkllatrmas ok nemli bir stratejik unsurdur. hracatta sektrler baznda, kayda deer bir deiiklik bulunmamaktadr. Tarm, ormanclk ve balklk sektrnn ihracat iindeki pay 1999da %9.1den 2000de %7.2ye gerilemi ve 2001 ylnn ilk 11 aynda da %7.3, olarak gereklemitir. Madencilik ve Taocakl sektrnn pay 1999 ve 2000 yllarnda %1.4 iken, 2001 ylnda %1.1e gerilemitir. malat sanayiinin pay ise 1999da %89.4ten 2000 ylnda %91.4e, 2001 ylnn ilk 11 aynda da %91.6ya ykselmitir (Tablo 6.8.).
Tablo 6.8. Uluslararas Standart Sanayi Snflamasna Gre hracat (Milyon Dolar). Yllk Da. Deiim Ocak-Kasm Da. Deiim 1999 2000 % % 2000 2001 % % 26.587 27.775 100.0 4.5 25.286 28.620 100.0 13.2 2.432 1.990 7.2 -18.2 1.791 2.081 7.3 16.2 385 400 1.4 3.9 365 316 1.1 -13.4 23.770 25.385 91.4 6.8 23.130 26.223 91.6 13.4

HRACAT Tarm, Orman, Balklk Madencilik, Taocaklk malat Sanayi (1) Kaynak: DTM.

Trkiyenin ihracatnn ara, yatrm ve tketim mal gruplarna ve temel retim sektrne gre dalmn deerlendiriniz.

hracatn mal gruplarna dalmnn daha geni bir zeti Tablo 3.9da gsterilmitir. Grlyor ki Trkiyenin ihracatnda gda maddeleri 3.5 milyar $ (zellikle fndk bata olmak zere meyva, sebze) madenler 1.1 milyar dolar, sanayi rnleri 22.7 milyar dolar paya sahiptir (2000 yl). - 99 -

Snai rnleri iinde hazr giyim 6.6 milyar dolarla ilk sray alrken makinalar ve ulam aralar 5.7 milyar dolarla ikinci sray almaktadr. Kimyasallar 1.2 milyar dolarla dier nemli gruplardr.
Tablo 6.9. Trkiyenin Genel hracat (Milyon $) Sektrel Dalm (SITC) (1996-2000).
YILLIK 1996 1997 5.470 5.133 4.079 83 637 2.466 270 8 616 754 75 683 271 30 337 3 9 31 0 213 82 992 462 192 1 169 11 11 338 2.248 1.169 235 114 820 1.875 62 278 44 156 838 279 323 236 497 3.364 665 493 2.205 111 612 516 966 3.352 6.697 407 6.289 1.065 137 91 40 209 42 545 30 1998 5.053 4.688 3.771 48 581 2.357 232 5 548 645 55 590 239 33 365 22 8 30 1 220 84 1.034 406 259 2 233 9 15 365 1.824 1.152 245 120 787 2.035 60 327 41 154 845 273 328 244 607 4.092 800 898 2.394 158 677 558 1.000 3.557 7.074 357 6.717 1.132 158 111 36 186 56 585 22 1999 4.442 4.085 3.190 12 379 2.133 217 6 444 603 41 562 256 36 357 10 9 24 0 233 81 1.078 423 337 1 308 13 14 319 1.737 1.125 248 127 746 2.054 49 339 45 150 857 287 306 264 614 5.037 1.438 821 2.778 138 737 937 966 3.478 6.516 308 6.208 1.080 155 140 31 110 108 596 45 2000 3.855 3.543 2.891 2 406 1.817 239 11 416 529 37 491 100 23 313 26 10 16 1 196 64 1.157 454 329 2 292 15 20 374 1.865 1.243 299 148 796 2.280 48 373 48 166 1.015 371 363 281 629 5.740 1.531 1.019 3.190 149 844 1.094 1.104 3.706 6.586 343 6.243 1.279 167 178 34 114 53 734 63

1. TARIMSAL RNLER
i- Gda Maddeleri Canl hayvanlar ve gda maddeleri Canl hayvanlar Hububat ve mamulleri Meyva, sebze ve mamulleri Tabii bal, eker ve mamulleri Hayvan yemleri Dier gda maddeleri kiler, ttn ve mamulleri Alkoll ve alkolsz ikiler Ttn ve mamulleri Hayvansal ve bitkisel yalar ve mumlar Yal tohumlar ve meyvalar ii-Tarmsal Hammaddeler Deri, ksele ve ham postlar Tabii, sentetik ve rejenere kauuk Tabii mantar ve yuvarlak aalar Odun Hamuru ve kat dkntleri Dokumaya elverili lifler ve dkntleri Bitkisel ve hayvansal dier hammaddeler

4.949 4.557 3.559 85 507 2.219 211 15 522 742 105 638 232 23 392 4 14 18 0 279 78 991 418 275 1 250 9 15 298 1.926 999 196 97 705 1.602 44 251 52 127 693 221 254 218 434 3.012 806 332 1.875 92 505 320 958 2.724 6.076 347 5.729 918 134 87 38 151 39 468 28

2. MADENCLK RNLER
i-Maden cevherleri ve dkntleri ii- Mineral yaktlar ve mineral yalar Kmr Petrol ve rnleri Petrol gazlar, doalgaz Elektrik enerjisi iii-Demir d metaller

3.

SANAY
i-Demir ve elik ii-Kimyasallar Plastikler Eczaclk rnleri Dier kimyasallar iii-Dier yar mamuller Hazrlanm deriler, postlar ve mamulleri Kauuk mamulleri Mantar ve aa mamulleri Kat-karton ve kat, karton esasl mamuller Metal d mineral mamuller Al, imento vb. inaat malzemeleri Cam ve cam eya Dierleri Metal eya iv-Makinalar ve ulam aralar Otomotiv sanayii rnleri Bro makinalar ve haberleme cihazlar Dier makine ve ulam aralar Enerji reten makina Dier elektriksiz makinalar Dier ulam aralar Elektrikli makina ve cihazlar v-Dokumaclk rnleri vi-Hazr giyim Deri ve krkten giyim Dier giyim eyas vii-Dier tketim mallar Shhi tesisat, stma ve aydnlatma malzemeleri Mobilyalar Seyahateyas Ayakkab Mesleki, bilimsel l ve kontrol cihazlar Dier tketim mallar

17.256 19.769 20.866 21.023 22.699

4. DER RNLER TOPLAM

23.224 26.261 26.974 26.587 27.775

Kaynak: DTM.

- 100 -

5. THALATIN MAL GRUPLARINA DAILIMI

Yatrm mal ithalatnda d yatrm yapacak mteebbislerin gelecee dnk olumsuz beklentileri olduunu gsterir. 2001 deki d bu adan nemlidir. Ara mal ithalatndaki d ise iinde bulunulan ylda retim yeterince yaplamad iin fazla ara mal kullanlmad anlamna gelir. 2001de bu kalemde de %20ye yakn d olmutur. Nitekim ayn yl rekor seviyede retim ve byme hz d yaanmtr. (Tablo 6.10.)
Tablo 6.10. Trkiyenin thalatnn Mal Gruplarna Gre Dalm (1994-2001) (Milyar Dolar).
Yatrm Deer Pay (%) De. (%) 5.319 22.9 8.215 23.0 54.4 10.624 24.4 29.3 11.352 23.4 6.9 11.027 24.0 -2.9 8.729 21.5 -20.8 11.341 20.8 29.9 7.087 16.8 -38.6 Ara Mal Deer Pay (%) De.(%) 16.536 71.1 25.037 70.1 51.4 28.737 65.9 14.8 31.871 65.6 10.9 29.560 64.4 -7.3 26.553 65.3 -10.2 35.710 65.5 34.5 28.931 69.9 -19.0 Tketim Deer Pay (%) De. (%) Toplam 1.416 6.1 23.271 2.456 6.9 73.4 35.707 4.266 9.8 73.7 43.627 5.335 11.0 25.0 48.559 5.320 11.6 -0.3 45.907 5.063 12.4 -4.8 40.672 7.220 13.2 42.6 54.503 4.088 9.9 -43.4 41.399

Yl 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

Kaynak: DTM.

Tketim mal ithalatnda da 2001 ylnda d kaydedilmitir. Trkiyenin ithalatnda yatrm, ara ve tketim mallarnn srayla %17-20, %65-79 ve %10-13 civarnda paylar bulunmaktadr. thal rnlerinin daha detayl bir dkm Tablo 6.11.de gsterilmitir. Toplamn %80 kadarn temsil eden bu fasllara gre en byk pay aralarnda petroln de olduu mineral yakt-ya grubuna aittir (8.4 milyar $) Kazan, alet, makinalar 2. elektrikli makinalar 3. motorlu tatlar 4. demir ve elik 5. srada gelmektedir.
Tablo 6.11. Trkiyenin thalatnda lk 20 Fasl.
Fasllar 1997 27 Mineral Yakt, Mineral Ya. Mstahzarlar, Mumlar 6.068.315 84 Nkleer Reaktrler, Kazan; Mak.Cih., Aletler, Par. 9.157.152 85 Elektrikli Makina ve Cihazlar, Aksam ve Paralar 3.849.262 87 Motorlu Kara Tat., Traktr, Bisiklet, Motosiklet v.b. 4.105.136 72 Demir ve elik 2.961.989 39 Plastik ve Plastikten Mamul Eya 1.926.519 29 Organik Kimyasal Mstahzarlar 1.703.818 30 Eczaclk rnleri 550.547 90 Optik, Foto., Sinema, l, Kontrol, Ayar Cih.Tbbi Alet. 1.078.413 52 Pamuk, Pamuk plii, Pamuklu Mensucat 1.044.822 73 Demir ve elikten Eya 761.441 48 Kat, Karton; Kat Hamurundan Kat, Karton Eya 708.996 54 Dokumaya Elverili Suni ve Sentetik Lifler 711.069 55 Sentetik ve Suni Devamsz Lifler 675.932 32 Debagat, Boyaclkta Kull.Hlasa, Boya, Macun, Sakz. 703.574 38 Muhtelif Kimyasal Maddeler 538.286 41 Ham Postlar, Deriler (Krk Hari) ve Kseleler 784.869 76 Aluminyum ve Aluminyum Eya 519.007 40 Kauuk ve Kauuktan Eya 486.498 28 norg.Kimyasal Mstahsallar, Org., norg.Bileikler 419.094 TOPLAM 38.754.739 GENEL THALAT 48.558.721 GENEL THALAT NDEK PAYI (%) 80,2 1998 4.509.461 8.928.235 4.402.215 3.727.578 2.769.416 1.943.015 1.626.640 720.403 1.144.723 994.752 649.050 719.259 781.932 640.703 669.507 549.972 513.612 503.359 483.389 350.777 36.627.998 45.921.392 80,4 YILLIK 1999 5.377.189 6.390.293 5.097.838 3.094.421 2.055.978 1.806.432 1.626.151 858.441 1.027.386 671.387 486.042 744.577 639.814 552.591 585.075 505.460 195.381 472.241 423.336 406.206 33.016.239 40.671.272 81,9 2000 9.540.584 7.826.275 6.103.664 5.466.837 2.778.433 2.179.477 2.036.010 1.034.747 1.242.464 1.079.791 705.256 940.686 694.911 665.157 613.768 492.031 382.701 548.245 537.654 451.025 45.319.716 54.502.821 84,2 2001 8.339.366 6.306.560 3.633.632 1.827.054 1.797.367 1.733.426 1.624.319 1.087.808 953.084 950.070 844.630 653.713 566.711 549.676 491.950 470.746 427.272 417.912 365.087 356.118 33.396.501 41.399.083 80,7

Kaynak: DTM.

- 101 -

Trkiyenin ithalatn ara, yatrm ve tketim mal gruplar ile nde gelen mal fasllar asndan yorumlaynz.

6. DI TCARET HADLER
D ticarette pahal satp ucuza almak d ticaret hadlerini lehe gelitii ve lkesi alverite kazanl kt bir durum iaret eder. Tersi ise olumsuzdur. Trkiyenin 1995ten itibaren d ticaret hadlerinin gsterildii Tablo 6.12.de genel olarak hadlerin 1998e kadar lehte gelitiini 1999 da bir miktar d olduunu gryoruz. Bu d 2000de de srm ve 100n altna inilmitir. 2001de ise d 90larn bile altna debilecek boyutlara varmtr. 1995-1999da eitli mal gruplarna gre lkenin d ticaret hadlerinden ne lde kazanl/zararl kt incelendiinde; ttn, orman rnleri, aa rnleri, kimyasallar ulam aralar, mobilya, tarm ve hayvanclk rnlerinde kazanl, madenlerde, giyim eyasnda, basnyayn malzemeleri, metal eyada ise zararl kt grlmektedir.
Tablo 6.12. D Ticaret Hadleri (1995-1999).
Genel A- Tarm ve Ormanclk 01 Tarm ve Hayvanclk 02 Ormanclk ve Tomrukuluk C- Madencilik ve Taocakl B 13 Metal Cevherleri 14 Taocakl ve Dier Madencilik D- malat 15 Gda rnleri ve ecek 16 Ttn rnleri 17 Tekstil rnleri 18 Giyim Eyas 19 Dabaklanm Deri, Bavul, El antas, Saraciye ve Ayakkab 20 Aa ve Mantar rnleri (Mobilya Hari) hasr vb. rlerek Yaplan 21 Kat ve Kat rnleri 22 Basm ve Yaym; Plak, Kaset vb. 23 Kok Kmr Rafine Edilmi Petrol rnleri ve Nkleer Yaktlar 24 Kimyasal Madde ve rnler 25 Plastik ve Kauuk rnleri 26 Metalik Olmayan Dier Mineral rnler 27 Ana Metal Sanayi 28 Metal Eya Sanayi (Makine ve Tehizat Hari) 29 Baka Yerde Snflandrlmam Makine ve Tehizat 30 Bro, Muhasebe ve Bilgi leme Makineleri 31 Baka Yerde Snflandrlmam Elektrikli Makine ve Cihazlar 32 Radyo, Televizyon, Haberleme Tehizat ve Cihazlar 33 Tbbi Hassas Optik Aletler ve Saat 34 Motorlu Kara Tat ve Rmorklar 35 Dier Ulam Aralar 36 Mobilya 1995 96.4 79.4 77.9 97.1 96.9 85.6 104.9 97.7 98.8 100.9 107.5 89.0 95.8 101.6 86.4 109.9 92.1 91.2 93.7 100.4 93.7 107.1 93.7 84.2 99.7 93.0 109.6 101.8 67.4 105.0 1996 98.1 86.3 84.9 101.8 82.2 96.6 96.1 101.5 103.2 118.6 111.2 115.5 82.5 91.7 102.3 89.7 83.8 95.3 90.3 90.9 96.1 106.8 101.4 116.0 103.9 93.2 144.2 99.2 110.7 151.0 1997 102.4 104.3 103.1 103.2 85.1 93.0 86.9 103.9 95.3 134.6 104.0 95.0 74.3 112.3 93.7 70.6 68.0 104.6 96.4 105.6 101.3 104.2 112.3 108.8 94.2 95.9 135.7 102.0 128.9 143.1 1998 102.4 116.1 114.7 110.5 110.0 84.1 86.1 98.8 86.6 128.7 101.9 78.9 60.2 109.3 89.5 73.3 109.2 101.9 89.8 91.1 99.5 90.3 103.0 97.2 75.8 110.0 120.0 103.3 123.5 114.2 1999 101.0 128.0 126.1 136.6 87.7 88.1 88.9 99.7 102.0 143.1 102.4 79.0 69.3 127.1 99.4 70.0 114.9 100.0 88.6 78.1 95.1 77.7 99.1 75.9 97.1 96.1 104.8 106.5 136.4 127.6

Kaynak: DE.

- 102 -

2001 ylnda ihracat fiyat endeksinde bir iyileme grlmektedir. Bununla beraber ithalat fiyatlarnda daha byk bir art grlmekte, dolaysyla d ticaret hadleri aleyhimize gelimektedir (Tabloda bu bilgi yoktur).

Trkiyenin d ticaret hadleri son yllarnda nasl bir geliim gstermitir?

zet
Globalleen dnyamzda, lkelerin birbirleriyle yapt ticaret anlamalaryla birlikte, Trkiye de dnya ticaretinde nemli bir yere gelmektedir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta ihracatn lkelere dalmdr. Burada iki ana grup olan OECD lkeleri ve OECD yesi olmayan lkelere dalm nemlidir. Ayrca ihracatn mal gruplarna dalmna baktmzda, daha ok Trkiyenin tketim mal ihra ettii anlalmaktadr. thalatn mal gruplarna gre dalmna baktmzda ise yatrm, ara ve tketim mallar srasyla birbirini takip etmektedir. Arlk ara malndadr. Sonra, yatrm ve tketim mallar gelmektedir. D ticaretle ilgili deerlendirmelerde lkenin d ticaret hadlerine de baklmas gerekir. Trkiye 1998 ylna kadar pahal satp ucuza alarak d ticaret hadlerini lehe gelitirdii halde, 1998 ylndan itibaren hadler de gemitir.

Deerlendirme Sorular
1. Trkiyenin ithalatnn dnya ticaret hacmi iindeki pay hangi ylda, en yksek deerine ulamtr? A) 2001de B) 1997de C) 1998de D) 1996da E) 1980de

- 103 -

2. Aadaki lkelerden hangisi ihracatmzda ilk on lke arasnda yer almaz? A) Almanya B) ABD C) talya D) ngiltere E) sve

3. Trkiye ihracatnda ka bin eit mal ihra etmektedir? A) 10 bin B) 11 bin C) 12 bin D) 13 bin E) 20 bin

4. Trkiyenin ithalatnda yatrm mallarnn pay nedir? A) % 17-20 B) % 10-13 C) % 9-11 D) % 6-10 E) % 20-23

5. 1995-1999 yllarnda lkemizde eitli mal gruplarna gre d ticaret hadleri asndan hangi rnlerde zararl klmtr? A) Orman -aa rnleri B) Kimyasallar C) Tarm ve hayvanclk D) Radyo TV Haberleme Tehizat ve Cihazlar E) Metal eya

Szlk ve Kavramlar Dizini

hracat : Bir lkeden baka lkeye mal karp satlmas veya lke iinde retilmi mallarn darya transfer edilmesidir. thalat : Herhangi bir mal veya emtiann yabanc piyasalardan yurda sokulmas. - 104 -

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

ASKON. Ekonomik Rapor 2001, stanbul, 2001. DE. D Ticaret statistikleri 2001, Ankara, 2001 DPT. Trkiyenin D Ekonomik likileri, 8. Be Yllk Kalknma Plan, zel htisas Komisyonu Raporu, Ankara, 2000. Maliye Bakanl. Yllk Ekonomik Rapor, Ankara, 2000.

- 105 -

NTE

D Ekonomi Politikas ve Gmrk Tarifeleri

Amalar
Bu niteyi altktan sonra,

D ekonomi politikasnn iktisat politikas iindeki yerini, nemini ve amalarn, En nemli d ekonomi politikas aralarndan biri olan gmrk tarifelerinin zelliklerini ve Trkiye uygulamasn temel bilgiler dzeyinde renmi olacaksnz.

indekiler

ktisat Politikas inde D Ekonomi Politikasnn Yeri D Ekonomi Politikasnn Amalar Gmrk Tarifeleri Trkiyede Gmrk Vergileri zet Deerlendirme Sorular Szlk ve Kavramlar Dizini Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin,

Bir sonraki nitede yer alan tarife d d ekonomi politikas aralar ve GATT/DT politikalar ile btnleik olarak almanz, Yansra, 10. nitede yer alan Blgesel Ekonomik Birleme trlerinden serbest ticaret blgeleri ve gmrk birliiyle e zamanl olarak almanz neririz.

1. KTSAT POLTKASI NDE DI EKONOM POLTKASININ YER

Bilindii gibi iktisat (ekonomi) politikas, devletin belli ekonomik amalara ulamak iin ald kararlar ve yapt davranlardr. rnein ekonomik ama kalknma hzn arttrmak olsun. Bu amaca ulaabilmek iin yatrmlarda vergi indirimi ve muafiyetine gidilebilir. Bu ise yrtlen iktisat politikasnn bir arac olarak vergi oranlarnn kullanldn gsterir. Aslnda sonuta iktisat politikasnn bir arac olan vergi oranlar; ayn zaman da dorudan doruya bir maliye politikas aracdr. Bu noktada iktisat politikasnn temelde taraf olduundan szedebiliriz. Maliye Politikas, para politikas ve d ekonomi politikas. Her bir politikann da kendine zg aralar vardr. rnein maliye politikas yrtlrken gelir vergisi, kurumlar vergisi ve katma deer vergisi oranlar ile bte harcamalar gibi aralarda arttrc veya azaltc ynde tedbirler alnarak belirli ekonomik amalara (enflasyonu drmek, isizlii azaltmak, retimi arttrmak, bte aklarn azaltmak gibi) ulalmaya allr. Para politikasnn aralarndan olan eitli trdeki faiz oranlar, emisyon hacmi (yeni bir deer olarak ilk defa piyasaya sunulan banknot, tahvil, bono, hisse senedi miktar), mevduat karlk oranlar (ticari bankalarn topladklar mevduattan zorunlu olarak merkez bankasnda bloke bir hesapta tutmak zere ayrdklar ksm) vb. kullanlarak devlet belirli amalarna ulamaya alr. Bu amalar arasnda fiyat istikrarn salamak, yatrmlar arttrmak, borlanma maliyetlerini drmek vb saylabilir. Aslnda bunlarn hepsi sonuta ve ayn zamanda iktisat politikasnn da amalardr. Ancak iktisat politikasnn amalarna ulamada iktisat politikasnn bir alt tr olan para politikas aralarndan yararlanlm olmaktadr. Benzer ekilde iktisat politikas yrtlrken iktisat politikasnn bir alt kolu olan d ekonomi politikas aralarndan da yararlanlabilir. Gmrk tarifeleri, ihracat tevikleri, teknik standartlar, dviz kuru politikas gibi bir ok d ekonomi politikas arac kullanlarak belirli amalara varlmak istenebilir. Bu amalar arasnda cari ilemler aklarn azaltmak, dviz gelirlirini arttrmak, d borlar azaltmak, yerli sanayii korumak, rekabeti bir snai yaplanmay salamak vb. saylabilir. Bunlar ayn zamanda hem d ekonomi politikasnn hem de genel iktisat politikasnn amalar olarak kabul edilir. nemli olan iktisat politikasnn amalar ile kullanlan para, maliye ve d ekonomi politikas aralar arasnda bir uyum olmasdr. rnein iktisat politikas amac yatrmlar arttrmak olsun. Bu amaca uygun bir maliye politikas arac yatrmclara ynelik vergi oranlarn drmek olabilir. Bu amaca uygun bir para politikas arac yatrmclara ynelik kredileri miktar olarak arttrmak ve bunlara ilikin faiz oranlarn drmek olabilir. nk bunlar sonuta yatrmlar arttrr. Ancak bir d ekonomi politikas arac olan yabanc sermaye yatrmclarna ynelik tevikleri azaltc bir karar alnrsa yatrmlar azalaca iin bu karar hem izlenen iktisat politikasnn amacna ters der hem de para, maliye ve d ekonomi politikalar arasnda uyumsuzluk olduunu gsterir. Bu tr elikilere dlmemesi gerekir.

- 107 -

D ekonomi politikas nedir? Dier iktisat politikas trleri iindeki yeri nedir.

2. DI EKONOM POLTKASININ AMALARI

D ekonomi politikasnn amalar nelerdir? sorusunun cevab verilirken pek ok ama saylabilir. Ancak bunlarn ou nihai (son) ama deildir. Ara ama niteliindedir. rnein ihracat arttrmak ilk bakta nihai bir ama gibi grlse de d demeler dengesi sorunu yaayan veya d bor servisleri ok ykselmi d kaynak sknts yaayan bir lke sz konusu ise salkl ve dk maliyetli dviz girdisi salayarak ekonominin d dengesini kurma nihai amacna ulamadan bir ara durak olarak nitelendirilebilir. Bir baka rnek verirsek, bir lkede gmrk vergileri indirilmi, ithalat artm olsun. Peki nihai ama ithalatn arttrlmas mdr? Yoksa yerli reticileri ithal rnlerin rekabetine aarak daha verimli almaya zorlamak mdr? Muhtemelen ikincisidir. D ekonomi politikasnn nihai olma nitelii tayan baz temel amalar saylabilir. Bunlar u ekilde belirtebiliriz:

Ekonomik Kalknmay Salama

phesiz kalknm (gelimi) bir lke olma her lke iin ve her zaman geerli bir nihai hedeftir. Ancak asl tartma bu hedefe ulamak iin hangi aralarn hangi srelerle ve ne ynde kullanlmas gerektii konusunda kmaktadr.

Ekonomik stikrar Salama

ekonomik istikrar bozan enflasyon, isizlik, durgunluk, bte aklar gibi sorunlar ama, zerinde tam bir uzlama saland sylenebilecek bir d ekonomi politikas aradr.

D Rekabetten Korunma

Yukarda saylan ilk iki ama gibi her zaman zerinde uzlalan bir ama deildir. Genellikle az gelimi lkelerde yeni sanayilerin kurulma dneminde belirli bir sre iin byle bir ama benimsenebilir. Ancak zamanla tam tersine d rekabete alma eklinde bir ama da gdlebilir.

Otori (Kendi kendine yeterli olma)

Gnmzde saylar ok az olan bir iki lke (Kuzey Kore gibi) dnda artk hibir lkenin benimsemedii bir amatr. Ancak gemite ok yaygn olarak kendi kendine yeterli olma anlay ile karlaldn belirtebiliriz.

- 108 -

D ticaretin nedenlerini aklayan teorilerde de kantland zere her mal kendisi retip tketmeye alan bir lke d ticarete alan bir lkeye kyasla dezavantajl durumdadr. Bu tr lkelerde tketim retimle snrldr ve retime uymak zorundadr. retim az fiyatlar yksek, kalite dkse tketicinin yapac hibirey yoktur. steklerinden vazgemeyi renecektir veya ya az olan retimi satn alabilmek iin kuyrua girecek ya da yksek bedel deyerek karaborsadan vb. yollardan salamaya alacaktr. Aksine da alan lkelerde rettiinden daha fazlasn ithalat sayesinde tketebilen ve bunu salamak iin baz rnlerde ihtisaslap tkettiinden daha fazlasn retip fazlay da satan (ihracat yapan) bir ekonomi ile kar karya gelinir.

Baz Siyasi ve Sosyal Hedeflere Ulama

Bazen izlenen d ekonomi politikas bir lkeye ambargo uygulama veya rnlerini boykot etme ya da baka bir lkeye de tercihli tarifeler uygulama, zel kolaylklar salama eklinde ortaya kabilir. Bu durumun nedeni bu lkelerle olan siyasi ilikilerdir. Bazen de uluslararas toplumun alm olduu karara katlmn gereidir. Sosyal hedefler denilince belirli retim gruplarna (ifilere, esnafa, i evrelerine vb) ynelik amalar anlalmaldr.

D ekonomi politikasnn baka amalar nelerdir? Aklaynz.

D ekonomi politikas yrtlrken ngrlen amalara ulamada kullanlan eitli aralar vardr. D ekonomi politikasnn tm aralar iersinde en ok bilineni olan gmrk tarifeleri bu nitenin bundan sonraki blmnde tantlacaktr. Dier aralara ise izleyen nitede yer verilmitir.

3. GMRK TARFELER 3.1. Gmrk Tarifesi ve Trleri

Gmrk hattn geen mallardan gei srasnda alnan vergileri gsteren cetvele gmrk tarifesi denir. Gnmzde gmrk hattn geen ihra mallarndan ancak ok istisnai hallerde vergi alndndan gmrk tarifeleri ve vergileri terimi uygulamada daha ok ithal edilen mallara konulan vergiler iin kullanlmaktadr. Gmrk tarifeleri bir lkenin kendi iradesiyle ve tek tarafl olarak konmusa otonom tarife adn alr. En az iki lke veya daha ok sayda lke arasnda uluslararas anlamalarla varlan uzlama sonucunda konulan tarifelere ise szlemeli tarife denir. Bunlar belirli tavizler sonucu konulduklar iin genellikle otonom tarifelere gre daha dk oranldr.

- 109 -

3.2. Advalorem ve Spesifik Vergiler

Gmrk vergileri konulu esasna gre advalorem ve spesifik vergiler olarak ikiye ayrlr. Advalorem vergiler ithal edilen maln lkeye var noktasndaki deerinin belli bir yzdesi olarak alnr. (%40-%50) Spesifik vergiler ise ithal edilen maln fiziki birimi baz alnarak tahsil edilir. (5000 dolar/adet gibi). Advalorem vergiler daha adaletlidir. Oransal olduu iin pahal rnlerde yksek, ucuz rnlerde dktr. rnein maln lkeye vartaki ithal deeri 1000 dolarsa %10luk advalorem vergi oran gerei 100 dolar gmrk vergisi denir. Bu deer 5000 dolarsa 5000in %10u 500 dolar advalorem vergi denir. Spesifik vergide ise ayn maln 1000 dolarlk cinsi iin de 5000 dolarlk cinsi iin de adet bana ayn vergi (rnein 500 dolar/adet) denir. Bu durumda maln 1000 dolar olan cinsi yerine 5000 dolar olannn ithali yelenecektir. nk her ikisinde de sonuta 500 dolar vergi denecektir. Ancak 500 dolar 1000 dolarlk malda yksek bir vergidir. 5000 dolarlk maldan ise nispeten nemsiz bir vergidir. Sonu olarak spesifik vergiler pahal rnlerin ithalatn cazip klar ve tevik eder ve adaletsizdir. Bununla birlikte fazla tr olmayan standart mallar iin konmas kolay olduu iin tercih edilebilir. Uygulanacak ithal mallarn birka istisna dnda ounda gmrk vergileri advalorem esasldr.

Gmrk tarifesi, otonom tarife, szlemeli tarife advalorem vergi ve spesifik vergi kavramlarn aklaynz.

3.3. Kalan Says Asndan Gmrk Tarifesi Cetvelleri

Gmrk tarife cetvelleri tek kolonlu olabilecei gibi iki, kolonlu da olabilir. Tek kolonlu cetvellerde her mala ithal edildii lke gzetilmeksizin tek tip (oranda) tarife uygulanr. ift kolonlu tarife sistemlerinde her mal iin iki tarife oran vardr. Bunlardan birisi daha dktr. Genellikle GATT/DT yesi lkelerde bu ikinci tarife oran kullanlr. GATTa ye lkelerden yaplan ithalatta daha dk (tavizli) oran zerinden gmrk vergisi denir. kolonlu tarife sisteminde yeralan nc kolonda daha da dk vergi oranlarnn yer ald bir nc stun almtr. Burada lkelerin belirli ekonomik birleme hareketleri ile (AB, EFTA gibi) olan anlamalar gerei bu lkelerden ithalatta uygulanacak olan gmrk vergisi oranlar gsterilir. Bu durumda rnein bir A firmas bir X maln Kuzey Kore (GATTa ye deil)den ithal ederse %40, Norveten ithal ederse (GATTa ye) %30, ABden ithal ederse (gmrk birlii nedeniyle snai rnlerde gmrk vergileri 0dr) %0 gmrk vergisi deyecektir. Her oran da kolonluda gsterilmitir.

- 110 -

Kolon says asndan gmrk tarife cetvelleri ka trldr?

3.4. Snflandrma Sistematii Asndan Gmrk Tarifeleri

Gmre tabi eyann yalnz isimle tanmlanmas uluslararas ticarette byk sorunlar yaratabilir. nk en basit bir maln dahi birok eidi vardr. Bir tarmsal rnn budayn dahi biok eidi vardr. Bir tarmsal rnn budayn dahi birok eidi vardr. Otomobilin motor hacmi gibi bir kriter baz alnsa bunun daha deiik trleri vardr. Bunlar herzaman belirtilmeyebilir ve sonuta A rn ithal ediyorum derken belge zerinde B rn ithal edilmi gzkebilir. Ayrca dillerin birden fazla anlama gelen szckleri nedeniyle amalanmayan rnler gmre kadar gelebilir. Bu gibi durumlarla bazen kasti olarak da karlalabilir. Dolaysyla uluslararas ticarette ihtilaflar, zaman ve para kayplar ortaya kabilir. Yukarda ifade edilen durumlarla karlamamak iin uluslararas ticarete konu olan mallarn belirli sistematiklere gre snflandrlmasnn yaplmas ve bu sistematie gre ana fasllara bal mal ve mal gruplarnn tek tek tanmlar yaplp kodlara balanmas gerekir. Belirli saysal kodlarla ifade edilen mallarn tanmlar da belli olduu iin anlamazlk ihtimali ortada kalkar. Mallara ilikin bu saysal kodlara gmrk tarife pozisyonu denir. Gemite dnyada birden fazla snflandrma sistematii kullanlmaktayd. Ancak gnmzde GATT bnyesindeki Tokyo Turuna katlan ve 1983te Armonize Mal Tanm ve Kodlam Sistemi Hakknda Uluslararas Szlemeyi (Armonize Sistem) imzalayan lkeler 1988den itibaren sistemin yrrle girmesiyle ortak snflandrma sistemine gemilerdir. Bu sistemde lkeler kendi sistematiklerinde en az alt saysal kodta (Gmrk tarife pozisyonunda) mal snflandrlmas amak zorundadr.

Gmrk tarifelerinde snflandrma sistematiine niin ihtiya vardr?

3.5. Gmrk Tarifelerinin Ekonomik Etkileri

Gmrk tarifelerinin konulmasnn global deil fakat tek tek tarife konulan mal (veya sektr) baznda ortaya kan ekonomik etkilerinden balcalar aada ele alnacaktr. Bu etkiler; devlete gelir salayc, tketici refahn azaltc, reticiyi koruyucu ve gelirin yeniden datmn salayc etkiler olarak ortaya kmaktadr.

- 111 -

3.5.1. Devlete Gelir Salayc Etki Gmrk tarifeleri konulmasnn nedenleri arasnda en bilineni ve eskisi devlete gelir salamadr. Bu neden ayn zamanda gmrk tariflerinin ekonomik etkilerinden birini de oluturmaktadr. Ancak bu ama gnmzde giderek nemini yitirmektedir. nk tarifelerinin konulmasnn veya ykseltilmesinin her zaman belirlendii gibi devlet gelirlerini arttramad bazen tarife indirimlerinin ithalat arttrarak gmrk vergisi tahsilatn arttrd bilinmektedir. Aslnda zorunlu mal nitelii tayan rnlerin ithalatnda gmrk vergilerinin arttrlmas talebi fazla ksmayaca iin devlet gelirlerini gerekten arttrrken, lks veya alternatifi olan mallarda gmrk vergilerinin arttrlmas tketicinin bu mallardan vazgemesi sonucunu dourabilmekte, bu da devlet gelirlerini azaltabilmektedir. Tarifelerle oynayarak her zaman devletin gelirlerinin artmayabilecei grne hakllk kazandran bir dier neden ise tarife konulan lkelerin misillemelerde bulunabilme riskidir. nk mallarna tarife konulan lke de ilgili lkenin mallarna tarife koyma teebbsnde bulunabilir.

3.5.2. Tketici Refahn Azaltc Etki Gmrk tarifelerinin konulmas veya arttrlmas sonucunda ortaya kan bir dier ekonomik etki tketici refahnn azalmasdr. Tketiciler satn aldklar her birim malda tarife oran kadar fazla deme yapmak zorunda kaldklar iin taleplerini geri ekmek zorunda kalabilirler. Bylelikle daha az tketmek ve daha az fayda salamak durumunda kalrlar.

Gmrk tarifelerinin devlete gelir salayc ve tketici refahn azaltc etkilerini aklaynz.

3.5.3. reticiyi Koruyucu Etki Gnmzde Gmrk tarifeleri konulmas sonucunda ortaya kan en nemli ekonomik etki olarak koruma etkisi zerinde durulmaktadr. Koruma nominal ve reel koruma olarak iki alt balk altna incelenebilir.

3.5.3.1. Nominal Koruma reticiyi nominal koruma etkisi, yurt iinde retilen mala benzer veya ayns olan ithal tarife konulmas sonucunda pahalanan yabanc mallara karn ayn veya benzeri yerli mallarn satlarnn artmas eklinde kendini gsterir. Yerli reticiler tarife oranlar lsnde ykselen gmrk duvarlarnn arkasnda daha rahat ve d rekabetten uzak retim ve sat yapma imkanna kavuurlar. Bu durum uzun sre devam ederse hantal, rekabetten uzak, ve kalitesiz retime yol aabilir. Byle bir rn portfyne sahip iletmelerin d piyasalarda da baarl olmas zordur. nk ihracatta baarnn ilk art fiyat ve kalite asndan rekabet edebilir - 112 -

rn retmek ve bunu hep srdrebilmektedir. Nasl olsa fazla rakip yok diye i pazarda yeni rn yeni model almasn bile yeterince yapmayan iletmeler, uluslararas piyasalarda her yl yeni model ve tasarmlarn youn rekabet ortam iinde tantan rakip firmalarla nasl baedebileceklerdir? Bununla birlikte koruma, makul dzeyde ve geici sre ile yapld taktirde bir l savunulabilir. Bu konuda yeni kurulan yavru (gen) sanayilerin pazarda tutunabilmeleri aamasna gelinceye kadar bir miktar korunmas gerektii konusunda grler vardr.

3.5.3.2. Etken (Reel) Koruma Gmrk tarifelerinin koruma etkisi lmlenmiken yalnz nihai (son) maln ithalatndaki gmrk vergisi oranna baklmas doru deildir. Aslnda bu sadece nominal koruma orann gsterir. Gerek, koruma oran ise daha farkl bir deerde (reel) olabilir. Gerek koruma orann bulabilmek iin korunan yerli sanayiin retiminde kulland ithal girdilerin oransal pay ve bunlar zerindeki tarife oranlarnn da dikkate alnmas gerekir. Bu durumda tek bir ithal girdi kullanan yerli reticinin retiminde ithal girdi tutarnn toplam retim maliyeti iindeki pay a, bu girdinin yurt dndan ithal edilmesi durumunda zerindeki gmrk tarife oran r, yerli reticinin rettii rn nihai (son) haldeyken yurt dndan ithal edildiinde uygulanacak gmrk tarife oran (nominal koruma oran) t iken, etken (reel) koruma oran: e = t - ar formlnden hesap edilir. 1-a rnein, otomobil ithalatnda uygulanan gmrk vergi oran %50 olsun. Bu oran nominal koruma orandr. Ancak gerek koruma oran deildir. Bunu hesap edebilmek iin otomobil retiminde kullanlan ithal girdilerin payn (a) ve bunlar zerindeki gmrk tarife oranlarnn (r) bilinmesi gerekir. Kolaylatrc bir varsaymla tek bir ithal girdi kullanldn ve bu girdinin retim deeri iinde %20lik bir paya sahip olduunu zerindeki tarife orannn ise %0 olduunu (yani gmrksz) kabul edelim. Bu durum da; t=0.50 a=0.20 r= 0dr. e = t - ar = 0.50 - (0.20) (0) = 0.50 = 0.625 1-a 1 - 0.20 0.80

Etken koruma oran 625 veya 625 ya da %62.5 olarak hesaplanm oldu. O halde ithal 1000 1000 girdilere dk (0) gmrk vergisi uygulamak aslnda nihai rnn imalatlarnn daha fazla korunma sna (%62,5 > % 50) yol amaktadr diyebiliriz.

- 113 -

thal girdinin nemi daha fazla (rnein a=0.50) olsayd e = t - ar = 0.50 - (0) (0.20) = 1 1-a 1 - 0.50 yani etken koruma oran %100 olurdu. O halde etken koruma; t arttka, a arttka ve r azaldka artar diyebiliriz. Birden fazla ithal girdi kullanan imalatlar iin etken koruma oran;
n

e=

t - air 1 - ai
i=1 i-1 n

Dier bir ifadeyle,

e = t - (a1 r1 + a2 r2 + ... an rn) dir. 1 - ( a1 + a2 + ... an )

Bir rnek verelim. Nihai mal olarak ithal edildiinde zerinde %40 gmrk vergisi olan bir rnn retiminde kullanlan iki ithal girdinin rn deeri iindeki paylar %10 ve %20, bunlar zerindeki tarife oranlar ise %0 ve %10dur. Bu maln gerek koruma oran nedir? t=0.40, a1=0.10, a2=0.20, r1=0, r2=0.10 olup

e=

0.40 - (0.10) (0) + (0.20) (0.10) 1 - (0.10 + 0.20)

e = 0.40 - 0.02 = 0.38 = 0.543 = % 54.3 1 - 0.30 0.70 Bylece maln gerek koruma oran %40 deil %54.3 olarak bulunur. Uygulamada gerek koruma oranlar, nominal koruma oranndan genellikle daha yksektir. Bu konuda bir fikir vermek zere aadaki tablo verilmitir.
Tablo 7.1. Nominal ve Etken Koruma Oranlar (1983).

Mal Gda, iki, ttn Gyim Tekstil Mobilya Kimya Demir-elik Elektirik makinalar Tataralar

Nominal ABD Japonya 4.7 25.4 22.7 13.8 9.2 3.3 4.1 5.1 2.4 4.8 3.6 2.8 4.4 4.3 2.5 1.5

Etken AB ABD Japonya 10.1 10.2 50.3 13.4 43.3 42.2 7.2 18 -2.4 5.6 5.2 10.3 7.8 3.7 6.4 4.7 6.2 4.3 7.9 6.3 6.7 8 1.9 0.1

AB 25.4 19.3 8.8 11.3 11.7 11.6 10.8 12.3

Tablo biraz eski tarihli de olsa en yksek koruma oranlarnn etken koruma oranlarnda olduu konusunda bir fikir vermektedir. Tablo da sektr baznda en fazla korumann gda, iki, t-

- 114 -

tn, giyim eyasnda gerekletii grlmektedir. ABnin gerek koruma oranlarnda grndnden daha korumac bir grup olduuna dikkat ediniz. Daha yeni tarihli bir dier istatistie gre GATTn 1994teki Uruguay Roundundan sonra nominal tarife oranlarnda nemli indirimlere gidilmi ve rnein ABDnin ABn ve Japonyann tekstil rnlerinde uygulad oranlar srayla %7.5, 6.5 ve 6.0 olmutur. Bu oranlar giyimde ise srayla 15.2, 10.9 ve 10.2 dir. Tm lkelerin giyim hari %10dan yukarda nominal tarife uygulad mal grubu kalmadn ifade edersek konu daha iyi anlalm olacaktr. phesiz reel koruma bu oranlardan biraz daha yksektir.

3.5.4. Gelirin Yeniden Datm Etkisi Gmrk tarifelerinin yurtii sanayii koruyucu etkisi yurtii reticilere yalnz ilave retim yapma imkan salamaz. Mevcut retimlerini daha yksek fiyatla satma imkan da salar. Bylece toplumda ithalat ikame eden (yerini tutan) retim yapan ve tarifelerle korunan kesim lehine bir rant yaratlm olur. Bunun bir dier ifadesi gelir dalmnda bu kesim lehine bir dengesizlik yaratlm olmasdr. Bu etkiye gelirin yeniden datm etkisi denir.

Gmrk tarifelerinin reticiyi koruyucu ve gelirin yeniden datmna yol ac etkilerini aklaynz.

4. TRKYEDE GMRK VERGLER

Trkiyede Cumhuriyetin kurulduu ilk yllar (1923-1928) hari 1929dan balayarak 1950 ylna kadar kontroll bir ithalat politikas izlenmi, gmrkler yerli sanayii korumak iin yksek tutulmu, ithalat rejimlerindeki ar kstlamalar nedeniyle baz zorunlu ara ve yatrm mallar dnda ithalat yapmak adeta imkansz hale gelmitir. 1950 ylndan itibaren ksa bir sre daha liberal bir ithalat politikas izlenmi ancak 1953ten itibaren d ticaret aklarnn artmas ile tekrar yava yava kontroll sisteme geri dnlmtr. Planl dnemin balad 1963ten sonra ithalatta snrl baz kolaylklar ve AT ve GATTla ilikiler nedeniyle baz gmrk indirimleri yaplm olsa da ekonomik durumun 1980lere doru giderek ktlemesi snrlamalarn da tekrar artmasna neden olmutur. Bylece ithalat yasak ve izne tabi mallar kural, serbest mallar ise istisna durumuna gelmitir. Tabii ki ithal edemediiniz maln gmrk vergisini almanz da mmkn olamamaktayd. Bu tr kazanlar kaaklar ve karaborsaclara kaym durumdayd. O dnemde resmen yasak veya zor olan her trl mal yasal olmayan ithali yollardan salamak mmkn olmutur.

- 115 -

1980 sonrasnda Trkiye daha liberal bir d ticaret, kambiyo ve gmrk politikas uygulamasna gemitir. Bunun sonucunda ithalattaki kstlamalar byk lde kaldrlm, istisnai az sayda mal dnda yasaklar ve izinler kaldrlmtr. Bu arada tarife indirimleri devam etmitir. 1 Ocak 1988den itibaren Gmrk Tarifelerinin snflandrlmasnda Armonize Sisteme geilmitir. 1980 sonrasnda Trkiyede ithalatta snrlamalar kaldrlp tarifeler indirilirken ortaya kabilecek gelir kayplarn nlemek ve devletin baz projelerine gelir salamak gibi amalarla baz fonlar konulmutur. Ancak bu fonlar ithalatta brokrasiyi ve maliyetleri arttryor, 1996 banda AB ile balamas planlanan Gmrk Birliine uyuma engel oluturuyordu. Bu nedenle 1993 bandan itibaren tek bir gmrk vergisi ve tek bir fon (Toplu Konut Fonu) dndaki tm tarife benzeri resimler, harlar, vergiler, fonlar kaldrlmtr. 1 Ocak 1996da AB ile gmrk birliine geilmesiyle AB lkelerinden snai rn ithalatnda gmrk vergisi ve fon uygulamas tamamen kaldrlmtr. Ancak Trkiyenin sanayi ABnin tarm rn kabul ettii sala, zeytinya dahil tm tarm rnleri ithalat ile kmr, demir-elik gibi birka rn Gmrk Birlii uygulamasnn dndadr. Bununla birlikte gmrk birlii 1996 ba itibaryla ABden ithal edilen 18600 maln 15000ini sanayi mallar oluturduu iin Trkiyenin AB ile d ticaretinin byk bir ksmn kapsamtr denilebilir. Zamanla belli bir takvime gre ilenmi tarm rnleri ticaretini tamamen serbestletirilmesi ngrlmtr. Trkiye Gmrk Birliine girdikten sonra nc lkelerle olan ticaretinde AB politikalarn uygulamaya balam, ABnin uygulad tarife oranlarn (ortak gmrk tarifesi) uygulamaya koymutur. ABnin ortak gmrk tarifesi ortalama %5-%6 dolaynda olduu iin Trkiye 1996dan itibaren bu oranlara inmek suretiyle nc lkelerden ithalatnda da tarifelerde nemli lde d salam olmaktadr. Ayrca ABnin nc lkelere kar uygulad tercihli ticaret rejimlerine Trkiyede uymak zorunda kald iin ok sayda Orta ve Dou Avrupa lkesi ve Kuzey Afrika lkesi ile serbest ticaret anlamalar imzalanarak tarife indirimlerine gidilmitir. EFTA ile 1991de sanayii rnlerinde gmrkleri kaldrmay ngren anlama yapan Trkiye 1996dan itibaren ABnin EFTAya kar izledii ticaret politikasn benimsemitir. 1996dan sonraki yllarda yaynlad ithalat Trkiye rejimlerinde yerli retimin i piyasa gereksinimlerini karlayamad baz rnlerde gmrk vergisi oranlarn sfrlam veya nemli lde drmtr. Trkiye 4 Kasm 1989da ABnin Gmrk kodunu ve uygulama tzn esas alan yeni bir Gmrk Yasasn uygulamaya sokmutur.

Trkiyede gmrk vergisi uygulamas ile ilgili olarak yaanm bulunan gelimeleri zetle anlatnz.

- 116 -

zet
D ekonomi politikas iktisat politikasnn bir trdr. Dier trler; maliye ve para politikasdr. D ekonomi politikasnn amalar arasnda; ekonomik kalknmay salama, i ekonomik istikrar salama, d rekabetten korunma, otori, siyasi ve sosyal hedeflere ulama saylabilir. Gmrk tarifesi gmrk hattn geen mallardan alnan vergileri gsteren cetvellerdir. Tek tarafl veya uluslararas anlama yaplmasna gre tarife eitlerinden otonom ve szlemeli tarifelerden bahsedilebilir. Gmrk vergileri maln fiziki birimi baz alnarak tahsil edilirse spesifik, deeri baz alnarak denirse advalorem vergi adn alr. Advalorem vergiler daha adildir. Kolon saysna gre tarife cetvelleri e ayrlr; Tek, ift, kolonlu cetveller. Gnmzde en ok kullanlan tarife snrlama sistemi Armonize Mal Tanm ve Kodlama Sistemi Hakknda Uluslararas Szleme (Armonize Sistem)dir. Gmrk tarifelerinin devlete gelir salama, tketicinin refahn drme, gelirin yeniden dalmna yol ama, reticiyi koruma gibi ekonomik etkileri vardr. Yalnz son aamadaki mal zerindeki tarife yk nihai koruma orann verir. Maln retiminde kullanlan girdilerin zerindeki gmrk vergi oranlar ile girdilerin oransal paylar da dikkate alnarak hesaplanacak gmrk vergi oranlar reel (gerek) koruma orann verir. Genellikle bu oranlar nominal koruma oranndan daha yksektir. Trkiyede gmrk vergisi uygulamasnda 1929dan 1980lere kadar olduka yksek ve yerli sanayii ar koruyucu oranlar geerli olmutur. Son yllarda daha liberal bir gmrk politikas izleyen Trkiye 1 Ocak 1996da AB ile gmrk birliine girdikten sonra snai rnlerde AB lkelerine kar tarifeleri sfrlam ve nc lkelere kar ABnin gmrk politikalarn uygulamaya balamasnn yansra EFTA ile de serbest ticaret anlamas yapmtr.

Deerlendirme Sorular
1. Aadakilerden hangisi d ekonomi politikasnn amalarndan deildir? A) Ekonomik kalknmay salama B) ekonomik istikrar salama C) D rekabetten korunma D) Gmrk tarifelerini ykseltmek E) Baz siyasi ve sosyal hedeflere ulama - 117 -

2. Aadakilerden hangisi gmrk tarifelerinin reticiyi koruyucu ve gelirin yeniden datmna yol ac etkilerinden deildir? A) Tketici refahn azaltc etki B) Devlete gelir salayc etki C) lkeleraras gelir gider dzeyini koruyucu etki D) reticiyi koruyucu etki E) Gelirin yeniden datm etkisi

3. Devletin belli ekonomik amalara ulamak iin ald kararlar ve yapt davranlara ksaca ne ad verilir? A) letme politikas B) Maliye politikas C) ktisat politikas D) Para politikas E) D ekonomi politikas

4. Aadakilerden hangisi d ekonomi politikasnn nihai olma nitelii tayan temel amalarndan deildir ve kendi kendine yeterli olmann karldr? A) D rekabetten korunma B) ekonomik istikrar salama C) Ekonomik kalknmay salama D) Baz siyasi ve sosyal hedeflere ulama E) Otari

5. Bir lkenin kendi iradesiyle ve tek tarafl olarak gmrk tarifesi koymasna ne denir? A) Otonom tarife B) Szlemeli tarife C) Grup tarife D) ift tarafl tarife E) Hibiri

- 118 -

Szlk ve Kavramlar Dizini

Ambargo : Bir ekonomik sava biimidir. Bir lkenin bir baka lkeye mal satn ve/veya bu lkeden mal almn ksmen veya tamamen durdurmasdr. Gmrk Hatt : Gmrk kaplarndan geilerek alan kara, su ve hava snrlardr.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Ertrk, Emin. Uluslararas ktisat, Ekin Kitabevi, stanbul, 1996. Karluk, Rdvan. Uluslararas Ekonomi, BETA Basm A., stanbul, 1998. Seyidolu, Halil. Uluslararas ktisat, 13. Bask, Kurti Matbaas, stanbul, 1999. Alpar, Cem ve Ongun, Tuba. D Ticaret Ansiklopedik Szlk, Trk D Ticaret Dernei, Ankara, 1987.

- 119 -

NTE

Tarife D D Ekonomi Politikas Aralar ve GATT/DT

Amalar
Bu niteyi altktan sonra,

Gmrk tarifelerinin dnda kalan d ekonomi politikas aralarnn belli ballarn tanm, Gmrk tarifeleri ve dier d ekonomi politikas aralarnn kullanmnda uluslar balayc kurallar koyan, dzenlemeler yapan ve olabildiince engelsiz (serbest) bir ticaretin dnya zerinde yaplmasn salamaya alan GATT ve DT hakknda genel bir bilgi edinmi olacaksnz.

indekiler

Tarife Benzerleri Miktar Kstlamalar Grnmeyen Engeller Dier Engeller hracat Tevik Aralar GATT/DT zet Deerlendirme Sorular Szlk ve Kavramlar Dizini Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

neriler
Bu niteyi daha iyi anlayabilmek iin;

hracat tevikleri konusu ile birlikte konunun Trkiye uygulamasn oluturan ve Trkiyede hracatta Devlet Yardmlarn anlatan 9. niteyi almanz neririz. GATT ve DTnn fonksiyonlar bir nceki niteyle ilgili olduu iin bu iki niteyi de birlikte almanzda yarar vardr.

1. TARFE BENZERLER
Gmrk snrn geen mallardan alnan ve etkileri itibar ile tarifelere benzeyen her trl bedel tarife benzeri aralar kapsamnda kabul edilebilir. Seyrek de olsa ihracatta da uygulanmakla birlikte tarife benzerleri denilince gmrk tarifelerinde olduu gibi akla ncelikle ithalat gelmelidir ve gelmektedir. Bu nedenle ihracatta alnan bir takm vergiler ve fonlara aada ayr bir balk altnda deinilmitir. thalatta geerli tarife benzerleri; ithalat vergileri ve fonlar, dolayl vergiler, ithalat teminatlar, tarife kotalar ve mevsimlik gmrk vergileri, tarife edici vergiler, fark giderici vergiler ve antidamping vergisidir. Aada bu aralar ksaca tantlacaktr:

1.1. thalat Vergileri ve Fonlar

thalat gmrk vergisine benzer ekilde pahalandran ve ou zaman gerek anlamda katmadeer yaratan bir hizmet karl olmakszn alnan fon, vergi, resim, har gibi szcklerle ifade edilen bedeller bu grupta yeralr. GATT/DT bu tr uygulamalara ancak ayrmclk yaplmamas ve bir hizmet karl olmas artyla izin vermektedir. Trkiyede 1993e kadar ithalattan alnan Damga Vergisi, Ulatrma Alt Yaplar Resmi, Belediye Hisseleri Destekleme ve Fiyat Ustikrar Fonu gibi ok sayda bedel bu yldan itibaren alnmamaktadr. thalatta gmrk vergisi dnda tek bir fon kesintisi (Toplu Konut Fonu) uygulanmaktadr. O da ABden snai rn ithalatnda ve birok ithal rnde alnmamaktadr. Bylece ithalattaki koruma mekanizmas daha saydam ve kolay anlalabilir bir hal almtr.

1.2. Dolayl Vergiler

thal rnlerin yerli reticilerin rettii rnlerle haksz rekabete girmemeleri iin bunlardan yerli mallara uygulanan dolayl vergiler (KDV gibi) kadar bir vergi ithalat sonrasnda alnr. hracat srasnda ise bu vergiler iade edilir.

1.3. thalat Teminatlar

thalatnn ithal edecei maln deerinin bir ksmn sipari annda gvence olarak yektili bankalar veya merkez bankasnda bloke etmesi ve ithalat gerekleince geri ekmesi ilemine thalatta Teminat Uygulamas denir. thalatnn ithalat maliyetlerini arttran, fazladan brokratik ilemler yaratan bu uygulama Trkiyede 1980 sonrasnda kalkmtr.

- 121 -

1.4. Tarife Kotalar ve Mevsimlik Gmrk Vergileri

Tarife kotas ilan edilen gmrk vergilerinin belirli bir miktar ithalat iin geerli olmas, bu miktarn almas halinde daha yksek ve farkl bir vergi uygulamas esasna dayanr. Bylece ilan edilen gmrk vergilerinin dnda belli bir miktar aan ithalatta ek bir vergi denmesi sz konusu olmaktadr. zellikle baz tarm rnlerinin ithalatnda mevsime gre farkl ithal vergileri alnmas eklindeki uygulama ilan edilen gmrk vergi deerlerinden sapma olduu iin burada konu edilmitir.

Tarife benzeri d ekonomi politikas aralarndan ithalat vergileri, dolayl vergiler, ithalat teminatlar, tarife kotalar ve mevsimlik gmrk vergileri hakknda bilgi veriniz.

1.5. Telafi Edici Vergiler

thalatta telafi edici vergiler ihracatnda subvansiyon uygulayarak haksz rekabete yolaan lkelerden yaplan ithalat sonucu bozulan i fiyat dengesini yeniden salamak iin alnr. Bilindii gibi subvansiyon terimi ihra edilecek bir rn iin ihracat lkede devlet veya kamu kurulularnca dorudan veya dolayl olarak salanan maliyetleri aada ekici mali katk anlamna gelmektedir. Bu vergi ihracat lkenin subvansiyonlar dengelemek amacyla konmaktadr. Fark vergi hibir zaman subvansiyon deerini geemez. Srekli deildir. Her trl telafi edici verginin konulmasndan itibaren ancak 5 yl iinde kaldrlmas zorunludur. Sbvansiyon srd srece srer. Byle bir verginin uygulamaya konabilmesi iin mutlaka nce bir soruturma alm olmas ve bu soruturma sonucunda iddia edildii gibi ihracat lkenin subvansiyon uygulamasnn varl ile ithalat tarafa verdii zarar kantlamas gereklidir. GATTn Subvansiyon Kodu 1980de yrrle girmitir. Trkiye 1985de Koda taraf olmutur. GATTn ihracatta subvansiyon uygulad kantlanan lkelere kar telafi edici vergi uygulanmasna msaade ettii bilinmektedir.

1.6. Fark Giderici Vergiler

Daha ok tarm rnleri ithalatnda yerli reticileri yabanc mallarn rekabetinden korumak iin alnr. En tipik rnei AB ortak tarm politikalar erevesinde nce yksek yurt ii tarmsal rn destekleme fiyatlar belirleyip sonra dardan ithal edilen edeer rnlerin nispeten dk fiyatlarn yurtii fiyatlar eitleyecek lde fark giderici vergi uygulamasdr. Hkmetler korumak istedikleri sektrde fiyat belirleyici konumda iseler bu glerini yksek i fiyat belirlemek suretiyle kullanrlar ve ithalat iin de bu fiyatlara eritirecek ekilde fark giderici vergi - 122 -

koyar. Bylece ucuz yabanc maln i piyasaya girerek yerli reticilere rakip olmasn nler. Sert bir ithalat kstlayc olan fark giderici vergilerin yumuatlarak tarm rnleri ticaretinin serbestletirilmesi GATTn da gndem konularndan birini oluturmutur. Nitekim 1994te biten Uruguaydaki grmelerde bu konuda AB ve ABD arasnda olduka iddetli pazarlklar yaplmtr. Ayrca GATT bu tr uygulamalarla ithalatn engellenmesine kar bir nlem olarak Tokyo Turunda Gmrk Kymet Kodunu kabul etmi bylece her lkenin gmrk vergisine esas matrah tespitindeki farkllklar ortadan kaldrmtr. Bu Kodu 1990da Trkiye de dahil 30 lke onaylamtr. Kod, Dnya ithalatnn %74n kapsamaktadr.

1.7. Anti-damping Vergisi

Bir maln ihra fiyatnn i piyasa fiyatndan (reel fiyatndan) dk tutulan satlmas uygulamasna damping denir. Damping eitli nedenlerle ortaya kabilir. Stoklarn eritme, d pazarlardaki rakiplerini piyasadan silme belli bir fiyat politikas erevesinde fiyat farkllatrmasna giderek baz pazarlarda dk fiyata ramen srmden kazanarak toplamda krn maksimize etme, bu nedenlerden balcalardr. GATT kurallarna gre damping uygulamasndan zarar gren lkelerin anti-damping vergisi koyma hakk ortaya kar. Anti-damping vergisinin oran sz konusu rnn i fiyat-d fiyat farkn ortadan kaldracak deerdedir. GATTn 1980de kabul etmi olduu Anti-Damping Vergisi Kodunu imzalayan lkeler gerekli soruturmalarn yaplmasn ve sonularn kabullenmek durumundadr. GATTn DTye dnmesi ile anti-dampingle ilgili dzenlemeler DTnn kapsamna girmitir. Trkiye de anti-damping kodunu imzalayan lkeler arasndadr. Anti-damping vergisi konulabilmesi iin ilgili lke hatta irket baznda aamal bir soruturmann yaplmas gerekir. Soruturma sonucunda damping yapld kantlanrsa rn baznda anti-damping vergisi konur. Uygulamada daha ok gelimi lkeler anti-damping soruturmas almasn isteyip antidamping vergisi koymaktadr. Ancak 1990l yllarda gelimekte olan lkelerin de daha ok sayda bu tr soruturmalar ap anti-damping vergisi uygulama yoluna gitmeye baladklar gzlenmektedir. (Toplam uygulamalarn 1994 itibaryla %35i).

Tarife benzeri d ekonomi politikas aralarndan telafi edici vergiler, fark giderici vergiler ve anti-damping vergisini aklaynz.

2. MKTAR KISITLAMALARI
Miktar kstlamalar dorudan ithal maln pahallandrmak yerine fiziki miktar veya deer olarak snrlama getirirler. Aslnda bu da sonuta dolayl yoldan ithal rnlerin pahalanmasna yol aar. - 123 -

Aada miktar kstlamalarnn balcalar incelenecektir:

2.1. thalat Kotalar

Belirli sreler iin ithal edilecek mal miktar veya deeri iin konulan snrlamaya ithalat kotas denir. (rnein 3 ay iin ithal edilebilecek bulak makinas saysnn 50 bin adet olarak belirlenmesi bir tr ithalat kotas uygulamasdr). thalatn lke baznda miktar olarak snrlanmas eklideki kota uygulamasna ayrmc kota lke fark gzetmeksizin toplu bir miktar zerinden snrlanmasna ise global kota denir. Kotalarda snr deerlere ulaldnda gmrk kaplarna haber verilerek ilave rn ithalatna izin verilmez. Tarife kotasnda ise ithalatta belirli snra kadar farkl bu snrdan sonraki miktarlara farkl gmrk tarifeleri uygulanr. Baz lkelerde uygulanan tahsisli kotalarda toplam kota tutar belirli kriterlere gre ithalatlar arasnda datlr. Bu tr kota sistemi belli bir miktarn ithal edilebilmesi iin verilen zel izin belgesi olan ithalat lisanslar aracl ile yrtlr. Kotalarla gmrk tarifeleri karlatrldnda ncelikle kotalarn yasal ithalata kesin bir snrlama getirdii gmrk tarifelerinin ise mal pahalandrmakla birlikte giriini engellemedii dolaysyla serbest piyasa dzenine kotalar lsnde aykr olmad sylenebilir. Kotalar yasal ithali engelledii iin kaaklk ve karaborsay tevik eder. Kota konmas sonucu tarifelerde olduu gibi devlete gitmesi garanti olan bir kazan domaz. Arz talep dengesizliinden doan kazancn kime gidecei mehuldur. Kotal ithalatta paral (permi, lisans) uygulamalar yaplrsa kazan ksmen devlete de gidebilir. Ancak kotalardan doan speklatif kazan genellikle ithalatlara veya kaaklara gider. Kotalarn konma ve kaldrlma kolayl ise kotalarn tarifelere gre stn yndr. Kotalarn gmrk tarifelerinde olduu gibi yerli reticileri koruyucu, gelir dalmn yerli reticiler ve kota kullanclar lehine deitirici, tketici refahn azaltc etkileri vardr. GATT kotalara tamamen kardr. ok istisnai artlarda (demeler bilanosu sorunlar yaayan gelimekte olan lkelerin durumlar, kamu salna ve gvenliine zarar verme gibi) kota konmasn kabul edebilir. Trkiye 1980li yllarda ithal kotalarn kaldrmtr. Ancak AB ile gmrk birliine gittikten sonra nc lkelere kar ortak tarife politikas uygulamasnn gerei olarak AB gibi ve ABnin gemite Trkiyeye uyguladna benzer ekilde nc lkelerle az sayda rnde gnll ihra kstlamasna ynelik anlamalar yapma ve sonular itibaryla bir tr ithalat kotas uygulama durumunda kalmtr.

- 124 -

2.2. thalat Yasaklar

Kotada snrl da olsa belli bir miktar maln ithali mmkndr. Yasakta ise ithalat tamamen yasaktr. thalat yasaklar dviz tasarrufu, yerli sanayii d rekabetten koruma, cari ilemler aklarnn kapatlmas gibi gerekelerle konabilir. Belli bir lkeye ynelik ambargo veya misilleme amal ve yalnz o lkeden ithalatn yasaklanmas eklinde uygulamalar da sz konusu olabilir. Ayrca ekonomi d (harp hali, gvenlik ve salk hizmetlerinin aksamas) nedenlerle de ithalat yasaklar getirilebilir. GATT ve DTnn kar kt bu tr uygulamalar lkeleri dnyadan soyutlar kaynak dalmnda etkinlik bozulur. thalat yapmayan lkenin ihracat yapmas da zorlar. Dviz giderinden tasarruf edeyim derken dviz gelirinin artmas da nlenmi olur. Trkiyede 1980 sonrasnda izlenen politikalar gerei ithalatta yasaklamalar tamamen kaldrlmtr.

thalat kotalar ve yasaklar ile ekonomik etkilerini anlatnz.

2.3. hracat Kotalar ve Snrlamalar

thalatn yansra ihracatta da miktar kstlamalar uygulanmaktadr. Bu kstlamalarn bir ksm ithalat lkenin istei zerine gereklemektedir. Bunlara Gnll hracat Kstlamalar (Kotalar) denilmektedir. Yansra, ihracatnn kendi insiyatifi ile ihracat miktarn snrlad uygulamalar da mevcuttur.

2.3.1. Gnll hracat Kstlamalar (Kotalar) Hernekadar gnll ihracat kstlamalar denilse de bu tr kstlamalarda talep ithalat lkeden gelmektedir. Bu tr kstlamalarda genellikle ithalat sanayilemi bir lke, ihracat ise emee dayal rnleri ucuz mal eden az gelimi veya yar sanayilemi bir lkedir. Gelimi lkedeki az sayda da olsa benzer rn reticilerini koruyabilmek iin GATT/DT kurallarna ters decei iin kendisi kota koymayan (koyamayan) ithalat lke, ihracat lkelerle ikili veya ok yanl grmeler yapp kota pazarlklar sonucu belirlenen snrlar amamak kaydyla ihracatn kontrol altna almasn talep eder. Genellikle gemi performanslarna gre mal kategorileri baznda kota tahsisi olan firmalar gelimi lkelere ihracat gerekletirirler. Kukusuz bu durumda yeni firmalarn piyasaya giri imkan da kstlanm olmaktadr. AB ile gmrk birliine gitmeden nce ABye Trkiye kl tekstil ve konfeksiyon rnleri ihracatnda Trkiye de benzeri engellemelerle karlamaktayd. Ancak Gmrk Birliinden sonra bu tr grmeler kesilmi snrlamalar kalkmtr. Ancak Trkiyenin ABD ve baz lkelere ihracatnda birka mal iin bu tr uygulamalar srmektedir. - 125 -

Dnya zerinde 1990 yl itibaryla en fazla gnll ihracat kstlamasna konu olan rnler; tekstil, gda, tarm, elektronik eya ve eliktir. Bu tr anlamalarla i piyasasn en ok koruyan lkeler AB yesi olanlar ve ABDdir. hracat en fazla kstlanan lkeler ise Japonya ve Gney Koredir. hracat kotalar ithalat lkelerde tketici refahn azaltc, yerli reticileri koruyucu, gelir dalmn yerli reticiler lehine deitirici etkiler yaratrken ihracat lkelerin ihracatn ve dviz gelirlerini snrlayc bir etki yaratr. Bununla birlikte, ihra kotalarnn miktarnda art saland taktirde bu uygulama ihracat lkelerin gelimi lke pazarlarna daha fazla girmeleri iin bir frsat haline de dnebilir.

2.3.2. hracat lkenin hracat Kstlamalar hracat lkenin kendi insiyatifi ile ihracatn snrlamas eitli nedenlerle ortaya kabilir. Bunlardan birisi ihracat (da arz) kstlayarak ihra rnnn uluslararas piyasalardaki fiyatn ykseltmektir. Ancak byle bir yola gitmenin baz koullar vardr. Hereyden nce ihracat lkenin arznn dnya piyasalarndaki fiyatlar etkileyebilecek lde byk olmas gerekmektedir. Yansra bu tr bir kstlama sonucu pahalanan rnn ikamesi (rakibi) olan rnlere yneli riskinin fazla olmamas gerekmektedir. Aksi taktirde bu tr bir kstlama arzulanan souncu vermez. Dnya fndk retiminin %70ini gerekletiren Trkiyenin bu rnde asgari ihra fiyat uygulayarak veya kstl arz politikalar ile bu tr uygulamalar yapmas mmkndr. Gemite (1970li yllarda) OPEC yesi lkeler petrolde retim ve ihra kotalar koyarak petrol fiyatlarn ykseltmeyi denemi ve zaman zaman baarl olmulardr. hracatn snrlanmasnn bir dier nedeni lkenin kendi ihtiyac iin yeterli olmayabilecek temel bir mal da yokluk yaanmasdr. Trkiyede zaman zaman buday, canl hayvan, arpa, demir cevheri gibi rnlerde ihracatn lisansa balanmas bu nedenledir. Ayrca katmadeeri dk hammadelerin yurtdna kna getirilen kstlamalarla bu rnlere dayal ve daha ok katmadeer yaratacak sanayi rnlerinin lkede retilmesi ve ihrac zendirilmeye allabilir. Ekonomi d nedenlerle (askeri, siyasi) belirli mallarn belirli lkelere ihracnn snrlanmas veya tamamen yasaklanmas da sz konusu olabilir. Neden ne olursa olsun ihracata getirilen bu snrlamalarn hepsi uluslararas ticaretin serbeste yaplmasn engelleyen unsurlardr ve GATT/DT tarafndan uygun grlmemektedir.

hracat kotalar ve snrlamalarn aklaynz.

- 126 -

2.4. Dviz Kontrol

Dvizle ilgili ilemlerde getirilecek kstlamalar fiziki birimlerle ilgili kstlamalar (kotalarla) paralellik arz eder. Birisi uluslararas ticarete konu mallarn giri kn zorlatrrken dviz kontrol ise bu mallarn bedellerinin denmesinde kullanlan uluslararas deme aralarnn lke dna veya llkeden dndan transferinde zorluk yaratmaktadr. phesiz bedelini demek veya transfer etmek mmkn deil veya zor ise ister istemez bundan mal hareketleri de etkilenecektir. Burada Dviz kontrolnn derecesi nemlidir. Eer serbest bir dviz piyasas yok ve dvizle ilgili her trl ilem hkmet tarafndan yaplyor ve kontrol ediliyorsa dviz alm/satm iin de hkmete (veya ilikili bankalara) bavurmak gereklidir. Bu durumda ithalat ancak devletin uygun grd rnler iin gerekletirilebilecek, aksi taktirde dviz tahsis edilmeyecektir. Bylece ithalat son derece kstlanacaktr. Bu artlar altnda serbest piyasa yokluu nedeniyle muhtemelen dviz arz ve talebinin kar karya gelmesine dayal olarak ortaya kan serbeste belirlenmi kur yerine devlet otoritesi tarafndan belirlenmi sabit kur sistemi geerli olacaktr. Bu artlar altnda enflasyona ramen dviz bozdurduunda hep ayn miktarda yerli para elde eden ihracatnn evki krlacak ve kimse zararna ihracat yapmak ve istemeyeceine gre ihracat da klecektir. Dviz kontrolnn daha gevek olduu sistemlerde bahsedilen sakncalar nispeten daha az ortaya kacaktr. Gnmzde Trkiyede dviz kontrol rejiminden olduka uzaklalmtr. Serbest dviz piyasas olumu, lkeye sermaye, mal bedeli hizmet bedeli giri k belirli limitler dahilinde serbest braklmtr.

2.5. oklu Kur Sistemi

ithalat ve ihracatta mal ve/veya sektr baznda farkl kur uygulamas eitli ekonomik etkiler yaratr. rnein ihracat tevik edilmek istenen rnlerde yksek piyasa kuru uygulanabilir. hrac kolay veya ithali zorunlu mallarda daha dk bir kur uygulanabilir. Bylece tevik edilmek veya edilmemek istenen rnler, sektrler ve kesimler arasnda ayrmclk yapacak politikalar retilmi olur. IMF ayrmclk sonucu sektrlerini rekabet glerini bozduu iin bu tr uygulamalara kar kmaktadr. Sabit kur sisteminin benimsendii 1980 ncesi yllarda oklu kur uygulamalarna yer veren Trkiye, gnmzde uygulanan daha serbest kur politikas erevesinde artk bu tr uygulamalara gitmemektedir.

Dviz kontrol ve oklu kur sistemi hakknda bilgi veriniz?

- 127 -

3. GRNMEYEN ENGELLER
thalat (ve dolaysyla ihracat) engelleyen ve buraya kadar saylan balklar altnda yer alanlardan tamemen farkl nedenlerden kaynaklanan unsurlar kapsayan grnmeyen engellerin bir ksm gerekten nceden ngrlmesi zor grnmez nitelik tarken bir blm ise aslnda yeterli ihra pazar ve mal aratrmas yapld taktirde hi de grnmez olmayan kurallar, standartlar ve dier unsurlar ierir. Kambiyo Gmrk ilemlerini keyfi olarak yavalatma, nceden bilinmesi mmkn olmayan brokratik engeller karma gibi engeller gerekten grmez nitelik tar ve ihracat ithalat zorlatrr. Bazen dayanksz rnler ile oluduu gibi mallarn bozulmasna ve ticaretin yaplamamasna yol aar. Grmeyen engellerin eitli standartlarla ilgili olanlar nceden bilinebilecek olanlardandr. rnlerin, salk, evre ve koruma gvenlik gibi nedenlerle belli idari ve teknik standartlara uygunluunun zorunluluu, uygun olmayanlarn ihra/ithaline izin verilmemesi son yllarn ska kullanlan d ekonomi politikas arac olan grnmeyen engellerin en ok raslanlan rneklerinden birini tekil eder. Bu konuda bazen arla varan ve hakll tartma gtrr dzenlemeler yaplp sudan nedenlerle ithalatn nnn kesildiine dair ikayetler olmaktadr. Bununla birlikte zellikle gelimi lkeler tarafndan yaratlan bu tr engellerin iyice kavranp gerekli yaplanmalara gidilmesinden sonra alamyacak bir ynlerinin olmad grlmektedir. GATT tarafndan Ticarette Teknik Engeller Kodu 1980de yrrle girmitir. Bu koda ye lkeler baz teknik dzenlemeleri bahane ederek ticarete gereksiz engel karmayacaklardr. Bu koda 36 lke onay vermitir. Trkiye bu Kodda gzlemci statsndedir. Uygulamada grnmeyen engellere rnek oluturan ok sayda dzenleme vardr. Milli standart dzenlemeleri, paketleme ve etiketlemeye ilikin kurallar, kalite ve sanayi standartlar (ISO 9000 serisi gibi) gmrk formaliteleri, ulam, finans, kambiyo ilemleri ile ilgili belgeler vb. bunlara ilikin sadece birka rnektir.

D ekonomi politikas aralarndan grnmeyen engeller hakknda bilgi veriniz.

4. DER ENGELLER
Uluslararas ticareti zellikle ithalat cephesinden etkileyen ve son yllarda nemi daha iyi anlalan korumac dier baz engeller unlardr:

- 128 -

4.1. Kamu Almlar ve halelerindeki Satn Alma Politikalar

Birok lkede kamu ihaleleri ve almlarnda yurtii satclara ve mallara ncelik tannmasna ynelik dzenlemeler, daha uygun artlarda mal/hizmet salayabilecek yabanc tedarikiler iin bir ticari engel oluturmaktadr. Bu politikalar kamu kurulularnn maliyetlerini arttrp vergi mkelleflerine ek yk getirmektedir. Ayrca haksz rekabete yol amaktadr. GATT yurtii satclara ynelik ayrmcl gidermek ve kamu ihale ve almlarnn uluslararas firmalar iin eit koullarda gereklemesi iin 130.000 SDR (zel Hesap Birimi) ve daha fazla deerdeki devlet almlar iin bir Satn Alma Kodu hazrlamtr. 1990 yl itibariyle 25 lke Kodu onaylamtr. 1994te biten Uruguay Grmelerinde ise GATT yesi bir lkede alan kamu ihalelerine tm ye lkelerin firmalarnn eit koullar altnda katlmas kabul edilmitir.

4.2. retimde Yerli Katk ve hracat Zorunluluu

zellikle birok gelimekte olan lke yabanc sermaye yatarmlar mevzuatnda lkeye gelecek yabanc yatrmclarn belli oranda yerli girdi kullanmalarn ve ihracat yapmalarn zorunlu klmaktadr. Gnmzde retimin uluslararaslat, retim srecinin paralara blnp hangi aama hangi lkede ucuzsa orada gerekleip sonuta hepsi birletirilerek dnya pazarlarna arzda bulunmak suretiyle maliyetlerin aaya ekildii gznnde tutulduunda, bu tr artlarn dnyada kaynaklarn etkin kullanmn nledii aktr. GATTn son Uruguay Roundunda Ticaretle ilgili Yatrm nlemleri balkl bir anlama imzalanmtr. Bununla yabanc sermaye yatrmclarna ynelik belli oranda yerli girdi kullanm ve ihracat yapma gibi zorunluluklar kaldrlmtr.

4.3. Fikri ve Snai Mlkiyet Haklarnn Korunmas

Son yllarda fikri ve snai mlkiyet haklarnn yeterince korunamamas taklit retimin yaygnl bir sorun olutururken dier taraftan korumaya dnk ar sert ve lkeden lkeye farkllk gsteren yasal dzenlemeler de uluslararas ticareti zorlatracak bir hal almaya balamtr. GATTn 1994de biten ve DTne dnmesi kararnn alnd Uruguay Turu sonucunda Ticaretle ilgili Fikri Mlkiyet Haklar Anlamas imzalanmtr. Bu Anlama fikri ve snai mlkiyet haklarnda bir lke bir dierinin vatandalarna avantaj salamsa bunu dier ye lke vatandalarna da tanmasn zorunlu klmtr. (En ok kayrlan lke kural). Anlamaya gre snai tasarmlar 10, patentler 20 telif haklar 50 yl sre ile korunabilecektir.

D ekonomi politikas arac olarak kullanlan tarife d aralardan tarife benzerleri, miktar kstlamalar ve grnmeyen engeller dnda kalanlar hakknda bilgi veriniz.

- 129 -

5. HRACATI TEVK ARALARI

D ticareti zorlatran ve haksz rekabete yol aan korumac gmrk tarifeleri, kotalar, tarife benzerleri ile daha yeni aralar olan grnmeyen ve dier engellerin yansra, ihracat tevik aralar da son 30-40 yln yeni korumaclk politikalarnn benzeri bir ilev grmektedir. hracat tevik aralarnn ilk bakta niin d ticarette bir engel oluturduu anlalmayabilir. Bu aralar sayesinde ihracat kolaylayorsa en azndan iki lkenin ticareti artacandan bu aralarn hangi ticareti engelledii sorusu sorulabilir. hracat tevikleri aslnda pahal mal/hizmet reten baz lkelerin retici ve ihracatlarn adeta dampingliyerek olduundan daha dk fiyatla uluslararas piyasalara alabilmeleri imkann salamaktadr. Bylece uluslararas ticaret gerek stnlklere gre yaplanmamakla, ucuza reten cezalandrlmakta pahalya reten dllendirilmektedir. Her lke byle davranmaya balarsa dnya ticaretin de akld (irasyonel) bir yaplanma ve etkin olmayan (verimsiz) bir kaynak kullanm ortaya kar. Bylece kt olan dnya kaynaklar israf edilmi olur. Engellenen taraf ise ucuza retip pazara girmek isteyen firma veya sektrlerdir. hracatta subvansiyon terimi, ihra edilecek bir rn iin mene veya ihracat lke de devlet veya herhangi bir kamu kuruluu tarafndan dorudan veya dolayl olarak salanan her trl mali katk anlamna gelmektedir. Subvansiyon eitleri arasnda;

Kurumlar ve/veya gelir vergisi muafiyeti, thal girdiler iin denen dolayl vergilerden daha fazlasnn iadesi, Maliyetinin altnda fiyatla (dk faizle) kredi salamas, letme zararlarnn silinmesi, Hkmetler veya yerel ynetimlerin dorudan mali katks; Hkmetlerin maliyetinin altnda fiyatla girdi temini saylabilir.

GATT haksz rekabete yol ac nitelikteki ihracat subvansiyonlarn yasaklayc bir subvansiyon kodunu imzaya am ve ou lke tarafndan bu Kod imzalanmtr (1994). GATTn Dnya Ticaret rgtne dnmeden nce gerekletirdii son Roundda (Uruguay Roundu) Subvansiyonlar Kodunun Genel Anlamaya dahil olmas, dolaysyla Anlamaya imza koyan tm lkelerin otomatik olarak bu koda uymas zorunludur. Subvansiyonlarn ekonomideki balca etkileri unlardr:

Subvansiyon uygulanan sektrler ve kesimler lehine kt kaynaklarn yeniden dalmna yol aarak gelir dalmnda dengesizlik yaratma,

Subvansiyon kaynak yaratmak iin artan vergiler vb. ek kaynak talebi nedeniyle tketici refahn azaltma,

Balca ihracat subvansiyonlar; ihracatta prim, avantajl tama creti, dolaysz vergi ve sigorta primi muafiyeti, vergi iadesi, i piyasaya gre daha dk vergi, kredi faizi, uygulamalardr. - 130 -

Trkiye hem GATT hem de AB ile uyum salayacak ekilde 11 Ocak 1995 tarihli Resmi Gazetede hracata Ynelik Devlet Yardmlar Kararn yaynlamtr. Bu karar sonraki yllarda revize edilmitir. Bu dzenleme ile Trkiyede blgeler aras farkllklardan doan ekonomik ve sosyal dezavantajlarn giderilmesi, yeni eitim imkanlar salayarak istihdamn glendirilmesi, moda, marka, yeni rn, retim sistemi ve teknoloji kullanan sektrlerde aratrmagelitirmeye nem verilmesi ayn retim dalnda faaliyet gsteren KOB (Kk, Orta ve Byk lekli letmeler)lerin rgtlenmeleri, sanayinin evre sorunlarnn nlenmesi, ihracat mallarnn uluslararas alanlarda tantmnn salanmas ve ihracatn arttrlmas iin teknik engellerin kaldrlmas hedeflenmitir. hracat tevikinde subvansiyon niteliindeki teviklerin byk ounluu kaldrlmtr. Sektrel bazda teviin sadece hayvanclk sektrne verilmesi ngrlmtr. Tevikten yararlanacaklarda aranan n artlar ise; yksek yerli katk oran, yksek katma deer, ileri teknoloji, tketiciye ynelik nitelikli nihai rn, uluslararas kaliteye uygunluk, istihdam yaratacak nitelikte retimdir. Trkiyede halen uygulamadaki ihracat tevikleri izleyen nitede geni ekilde aktarlmtr.

hracatta tevik tedbirlerini oluturan subvansiyonlar hakknda bilgi veriniz.

6. GATT/DT
Buraya kadar anlatlan tarifeler ve tarife d aralarla ilgili politikalarn belirlemede ok nemli bir yeri olan Tarifelerin Ticaret Genel Anlamas (GATT), 1948 ylnda svirenin Cenevre kentinde toplanan bir konferansla imzalanmtr. GATTn temel amac dnya ticaretinin serbestletirilmesidir. nceleri yalnz mal ticaretinin serbestletirilmesi hedeflenirken daha sonra hizmet ticareti ve faktr hareketlerinin serbestletirilmesi yolunda da aba gsterilmeye balanmtr. GATTn nihai amaca ulamak iin taraf lkeler adna benimsedii daha alt gruptaki amalar arasnda;

Gmrk tarifelerinin indirilmesi, Kota ve her trl miktar kstlamalarnn kaldrlmas, Ticaretle ayrmcln ortadan kaldrlmas, Koruma arac olarak yalnz tarifelerin kullanlmas, yeler arasnda karlkl dn ilkesine gre grmeler yaplmas, Ticari anlamazlklarda araclk yaplmas saylabilir.

- 131 -

GATTn ok tarafl olmas ve uygulanabilmesi iin ou kez ortak hareketin gerekmesi anlamaya uluslararas bir kurulu nitelii kazandrmaktadr. Oysa anlama metninde GATTn bir rgt olduuna ve rgte yelik anlamnda GATTa yelie ilikin her hangi bir hkm yoktur. GATT gmrk tarifelerinin kademeli olarak indirilmesi, tarife d engellerin derhal kaldrlarak dnya ticaretinin serbestletirilmesi ynnde uzun sren roundlar (grme turlar) yapm ve nemli indirimler gerekletirmenin yansra nemli yasal dzenlemeler yapmtr. GATT turlar Annecy-Fransa (1949), Uruguay-ngiltere (1951), Cenevre-svire (1956), Dillon svire (1960-1961) Kennedy-svire (1964-67), Tokyo-svire (1973-79). Grmelerinden sonra son olarak Punta-del-Estede Uruguay Grmeleri (1986-1994) yaplmtr. Uruguay Turu sonucunda imzalanan ve 1 Ocak 1995te yrrle giren nihai senetle GATTn yerini almak zere Dnya Ticaret rgt (The World Trade Organizetion -WTO) kurulmutur. GATTa 1953de katlan Trkiye DTye de 1995te dahil olmutur. DTnn ye says 130 dolayndadr. Tm Batl lkeler DTye yedir. DT, GATTn hedeflerini aynen benimserken bu hedefleri daha ileri aamalara tamay da planlamaktadr. Dnya Bankas, IMF gibi kurumsal bir yapya sahip olmas GATTa gre avantajdr. DT uluslararas ticarette ayrmcln kaldrmas iin GATTtan devrald en ok kayrlan lke kuraln uygulamaya devam etmektedir. Bu kurala gre bir ye lkenin dierinin mallarnn ithalat ile ilgili olarak ona verdii dn veya kolaylk ayrm yapmadan dier btn lkelere de aynen geerli klnmaldr. Serbest ticaret blgeleri ve gmrk birlii bu uygulamann dndadr. DTde ynetimde Genel Direktr, Bakanlar Konferans, Genel Konsey nemlidir. DT sanayi rnlerini yansra tarm, tekstil ve hizmetler ticaretinin serbestletirilmesi, ticarete ilikin snai ve fikri mlkiyet haklarnn korunmas konularnda almalar yapmaktadr. ye lkelerin d ticaret politikalarn belli aralklarla gzden geirmek amac ile bir mekanizma DT bnyesinde oluturulmutur.

GATT ve DTnn kurulu amalarn ve nemini anlatnz.

- 132 -

zet
Gmrk tarifelerinin benzeri etkiler yaratan d ekonomi politikas aralar topluca tarife benzerleri olarak adlandrlr. Bunlar arasnda; ithalat vergileri ve fonlar, dolayl vergiler, ithalat teminatlar, tarife kotalar ve mevsimlik gmrk vergileri, telafi edici vergiler, fark giderici vergiler ve anti-damping vergisi saylabilir. Trkiyede ithalat fonlarna toplu konut fonu, dolayl vergilere katma deer vergisi rnek olarak verilebilir. ounun ekonomik etkisi tarifelere benzer. Miktar kstlamalar ithalat ok daha sert bir ekilde snrlar. Bunlardan kotalarn serbest piyasa dzenini bozucu etkileri vardr. Devlete gelir salayc etki dnda ou etkisi itibaryla gmrk vergisine benzer. thal kotalarnn en kat ekli ithalat yasaklardr. Kotalar ihracatta da kullanlr. Bu kullanm bazen ihracat lkenin kendi isteinden ok ithalat lkenin ihracat lkeyle yapt pazarlklar sonucu ortaya kabilir. Bazen de ihracatnn kendisinin veya lkesindeki karar alclarn gl rnlerde fiyat ykseltmek veya pazarda hakimiyeti arttrmak gibi isteklerinden kaynaklanabilir. Askeri, siyasi nedenler ve dk katma deerli rnlerin yurt dna kmamas gibi nedenler de bu kstlamalarda geerli olabilir. Dier miktar kstlamas trleri de mal kstlamasnn paralelinde giden dviz kontrol ve oklu kur uygulamalardr. Bir dier tarife d d ekonomi politikas arac olan grnmeyen engeller ok sayda idari, teknik, brokratik dzenleme ve standarda uyma zorunluluunun yansra tamamen keyfi nedenlerden de kaynaklanabilir. Kamu alm ve ihalelerindeki satn alma politikalar, yerli retimde yerli retime katk ve ihracat zorunluluu, fikri ve snai mlkiyet haklarnn korunmas ise dier engeller arasnda saylabilir. hracat tevik aralar da sonular itibaryla d ticareti baz lkeler asndan zorlatran bir unsurdur. Bunlarn nemli bir blmn oluturan ihracat subvansiyonlar arasnda ihracatta prim, avantajl tama creti, dolaysz vergi ve sigorta primi muafiyeti, vergi iadesi, i piyasaya gre daha dk vergi ve kredi faizi uygulamalar saylabilir. ou GATT kurallarna ters den bu tr subvansiyonlar yerine GATT ve AByle ters dmeyecek devlet yardmlar uygulayan lkeler arasnda Trkiye de vardr. Amac dnya ticaretinin serbestletirilmesi olan GATT ve WTO; bunun iin tarifelerin indirilmesini, kotalarn ve dier miktar kstlamalarnn kaldrlmasn haksz rekabete yol aan subvansiyonlar ve damping vb.ne kar klmasn ngrmtr. GATT almalarn turlarla srdrm, son Uruguay Turu sonucunda (1994) Dnya Ticaret rgt (WTO)ya dnmtr. Yalnz snai mallar deil tarm rnleri, hizmet ve faktr ticaretinin nndeki engellerin kaldrlmas da GATT/WTOnun hedefleri arasndadr.

- 133 -

Deerlendirme Sorular
1. Trkiyede hangi yldan itibaren ithalattan eitli isimler altnda alnan vergiler, fonlar, resim ve harlar kaldrlmtr? A) 1977 B) 1980 C) 1990 D) 1993 E) 1999

2. Aadakilerden hangisi bir miktar kstlamas rnei oluturmaz? A) thalat kotalar B) thalat yasaklar C) hracat kotalar D) Dviz kontrol E) hracat subvansiyonlar

3. GATTn Ticarette Teknik Engeller Koduna onay veren lke says katr? A) 6 B) 16 C) 36 D) 56 E) 76

4. GATT hangi tarihte biten Roundda Dnya Ticaret rgtne dnmtr? A) 1970 B) 1980 C) 1984 D) 1990 E) 1994

5. Dnya ticaret rgt hangi konuda alma yapmamaktadr? A) Tarm rnleri ticaretinin serbestletirilmesi B) Blgesel ekonomik birlemelerin saysnn artmas C) Ticarete ilikin snai ve fikri mlkiyet haklarnn korunmas D) Tekstil rnleri ticaretinin serbestletirilmesi E) Hizmetler ticaretinin serbestletirilmesi - 134 -

Szlk ve Kavramlar Dizini

Fiyat farkllatrlmas : zellikle monopolistik g sahibi firmalarn tketici rantlarn kendilerine evirip toplam kazanlarn maksimum klmak amacyla bir mal iin eitli seviyelerde fiyat politikalar izlemeleri. Pazar aratrmas : letmelerin pazarlama fonksiyonlarn gerektii biimde yerine getirmeleri ve pazarlamaya ilikin problemlerin zm iin gerekli bilgilerin toplanmas, analiz edilmesi, yorumlanmas ve pazarlama kararlarnda kullanlmas.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Byktakn, ener. Uluslararas Ticarette GATT Dzeni, Gazi niversitesi Yayn, Ankara, 1983. Ekonomi Ansiklopedisi, Milliyet Yaynlar, stanbul, 1991. Kalaycolu, Sema. D Ticarette Korumaclk ve Liberasyon, BETA Basm A.., stanbul, 1991. Karluk, S.Rdvan. Uluslararas Ekonomi, BETA Basm A.., 5. Bask, stanbul, 1998. Seyidolu, Halil. Uluslararas ktisat, Gzem Yaynlar, stanbul, 1999.

- 135 -

NTE

Trkiyede hracatta Devlet Yardmlar

Amalar
Bu niteyi altktan sonra, Avrupa Birlii ve GATT normlarna uygun olarak 1995 ylndan itibaren ihracat tevik etmek iin devlet yardmlarnn nasl kanunlatrldn renmi olacaksnz.

indekiler

Giri Aratrma-Gelitirme (AR-GE) Yardmlarnn Proje Baznda Desteklenmesi Aratrma-Gelitirme (AR-GE) Yardm Patent Faydal Model Belgesi ve Endstriyel Tasarm Harcamalarnn Desteklenmesi Trk rnlerinin Yurt Dnda Markalamas, Tantm ve Tutundurmas ile Trk Mal majnn Yerletirilmesine Ynelik Faaliyetlerin Desteklenmesi Uluslararas Nitelikteki Yurtii htisas Fuarnn Desteklenmesi Yurtdnda Dzenlenen Fuar ve Sergilere Milli Dzeyde veya Bireysel Katlmn Desteklenmesi Gezilerine Katlm Destei Yurt Dnda Ofis-Maaza Ama, letme Marka Tantm Faaliyetlerinin Desteklenmesi Pazar Aratrmas Destei evre Maliyetlerinin Desteklenmesi Baz Tarmsal rnlerde hracat adesi Yardmlar stihdam Yardm Eitim Yardm hracatta KDV stisnas ve adesi Trk Exim-Bank Kredi Destei zet Deerlendirme Sorular Szlk ve Kavramlar Dizini Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

neriler
Bu niteyi daha iyi renebilmek iin; Yukarda bahsi geen yardmlardan yararlanan tandnz kimseler veya iletmelerle grp, faydalarn reniniz.

1. GR
Trkiyede 1980 sonras dnemde;

hracatta kurumlar vergisi istisnas, Destekleme ve Fiyat stikrar Fonu (DFF) primi demesi, Navlun primi demesi, Enerji destei, hracatta vergi iadesi, Kamu kaynakl giderlerde mahsup, Kaynak Kullanm Destekleme Fonu demesi, ok dk faizli Eximbank kredileri gibi parasal nitelii ar basan ihracat tevik aralar uygulamaya konulmutur.

Ancak 1 Ocak 1996dan itibaren Trkiyenin AB ile gmrk birliine girmesi ve 1994 sonundan itibaren yeni imzalanan Dnya Ticaret rgt anlamasna taraf olunmas gibi nedenlerle dorudan nakit veya nakit benzeri yukardaki gibi teviklerin srdrlmesi imkan (baz istisnalar dnda) kalmamtr. fade edilen nedenlerle AB ve GATT normlarna uygun olarak 1995ten itibaren ihracatta devlet yardmlar bal altnda yeni ihracat tevik aralar peyderpey uygulamaya girmekte ve bazen de revizyon grmektedir. Aada bu yeni aralarn balcalar temel zellikleri itibaryla incelenecektir. nite boyunca sk sk ad geen KOBlerin genel tanm yledir:

1-200 aras ii istihdam ettii bal olduu meslek kurulularnca onaylanan, Gerek usulde defter tutan, imalat sanayi sektrnde faaliyette bulanan, Arsa, bina hari mevcut sermaye tutar bilano net deeri itibaryla 2 milyon ABD dolar karl TLyi amayan iletmelerdir.

Trkiyede son yllarda ihracatn teviinde kullanlan aralarda niin deiiklerle olmutur?

2. ARATIRMA-GELTRME (AR-GE) YARDIMLARININ PROJE BAZINDA DESTEKLENMES

Para Kredi Kurulunun 4.11.1998 tarih ve 98/10 sayl Teblii erevesinde verdii ar-ge destei: - 137 -

1-150 arasnda ii altran, Gerek usulde defter tutan, Sabit sermaye deeri 2 Milyon $ aamayan KOB iletmelerini kapsamaktadr.

Bu destekle ilgili kurulular Hazine Mtearl ve Trkiye Teknoloji Gelitirme Vakf (TTGV)dr. TTGV, zel sektr ve kamu sektrnn ortak abalaryla 1991 ylnda kurulan lkemizin teknolojik altyapsn gelitirmeyi ve glendirmeyi Trk Sanayiinin uluslararas piyasalarda rekabet gcnn artmasna katkda bulunmay hedefleyen bir vakftr. Grevi; bata KOBler olmak zere zel sektrde sanayi kurulularnn teknoloji gelitirme ve inovasyona yatrm yapmalarn tevik etmektir. Kurucu yeleri arasnda KOSGEBin de yer ald TTGV tarafndan desteklenen iletmelerin ounluunu (%73) KOBler olumaktadr. KOBlerin yardan fazlas 10 yan altndaki gen irketlerdir. Bu TTGV tarafndan karlanmasna ynelik destek verilmektedir. Bu destein verilebilmesi iin llebilir ve faturalandrlm olmas gerekmektedir. TTGV tarafndan Proje baznda personel giderleri alet, tehizat, yazlm giderleri, malzeme vb. giderlerinin rn gelitirme konulu ve stratejik odak konulu projilere sermaye destei verilmektedir. rn gelitirme konulu projelerde bu destek maksimum 1 milyon ABD dolardr ve en ok 2 yl srelidir. Destek Proje btesinin %50sini aamaz. Dier bir ifadeyle, projeyi neren KOBnin de en az TTGVnin verdii destek kadar katkda bulunmas gerekir. Proje sresince iletmenin harcama yapmasndan sonra TTGV katks olarak belirlenen tutar aylk bazda iletmeye denir. TTGV tarafndan ABD Dolar olarak verilen finansal destek, projenin sona ermesinin ardndan 4 yl iinde ABD Dolar olarak geri alnr. Proje neri dosyas; TTGVnin Bavuru Rehberinden yararlanlarak bizzat iletmeler tarafndan kolaylkla hazrlanabilir. Ancak gerektiinde TTGVden yardm alnabilir. KOBler proje neri dosyas hazrlanmasnda Kk ve Orta lekli Sanayi Gelitirme ve Destekleme daresi Bakanl (KOSGEB)na bavurduklarnda niversiteden alnacak danmanlk hizmet bedelinin %85i KOSGEBin ilgili Merkez Mdrlnce %15lik ksm ise iletme tarafndan denir. Stratejik odak konulu projelerde Sermaye destei azami 1 yl srmektedir ve 100.000 ABD dolarn geememektedir. Bu tr projeler Trkiyede mevcut sanayi yaps, teknoloji ve insan birikimi ile uluslararas karlatrmak stnlkler dinamii esas alnarak hangi alanlarda teknolojik projeler yrtlmesinde yarar bulunduunu veya aratrma-gelitirme faaliyetlerinin lkemizde geliip yaygnlamas iin alnmas gereken tedbirleri tespit eden projelerdir. Sanayi kurulular bir Ar-ge projesi iin TTGVye bavurmu ve destek almlarsa ayn proje ile TUBTAKn denetimindeki Ar-ge desteine bavurduunda yeniden deerlendirmeye alnmadan TUBTAK tarafndan verilen destekten de yararlanabilmektedir.

- 138 -

3. ARATIRMA-GELTRME (AR-GE) YARDIMI

Para Kredi Koordinasyon Kurulunun 4.11.1998 ve 98/10 Sayl teblii erevesinde;

1-150 arasnda ii altran, Gerek usulde defter tutan, Sabit sermaye deeri 2 milyon ABD dolarn amayan KOB iletmelerine Ar-Ge desteinde bulunulabilmektedir. Bu destek kapsamnda demenin yaplmas iin uygun gr veren D Ticaret Mstearl, demeyi yapan T.C. Merkez Bankas, inceleme ve deerlendirmeyi yapan ise TUBTAK bnyesindeki Teknoloji zleme ve Deerlendirme Bakanl (TDEB)dir.

Proje kapsamndaki;

Personel Alet, tehizat, yazlm, yayn Danmanlk ve buna edeer hizmet almlar lke iindeki Ar-Ge kurum ve kurulularna yaptrlan Ar-Ge hizmetleri Patent bavurusu, Malzeme giderleri Seyahat Giderlerinin en fazla %60na kadarki blm en ok yl sre ile hibe eklinde desteklenmektedir. zel olan desteklenen unsurlar arasnda doktoral aratrmac istihdam, belli sektrlerde (havaclk, uzay, gen mhendislii, enformasyon, otomasyon) Ar-Ge, patent almas vb. ile ilgili giderler saylabilir.

4. PATENT, FAYDALI MODEL BELGES VE ENDSTRYEL TASARIM HARCAMALARININ DESTEKLENMES

Resmi Gazetede: 27.02.1998 tarihinde yaynlanan 98/3 nolu teblie gre ihracat potansiyeli bulunan, teknoloji youn yeniliklerin, yeni rnlerin ve yntemlerin gelitirilmesinin desteklenmesi kararlatrlmtr. Buna gre Trk Patent Enstitsnn siciline kaytl patent vekilleri araclyla veya dorudan Trk Patent vekilleri araclyla veya dorudan Trk Patent Enstits (TPE)ne bavuran Trkiyede yerleik gerek kiiler bu destekten yararlanr. Uygun gr ile demenin yaplmasna salayan ise D Ticaret Mstearldr. Trkiyede yerleik kiiler tarafndan yaplan almalar neticesinde, patent, faydal model belgesi veya endstriyel tasarm tescili ile sonulanan bir bulu veya tasarmn ortaya kmas durumunda, bulua patent veya faydal model belgesi, endstriyel tasarma da endstriyel tasarm tescili alnmas srasnda yaplan harcamalarn bir ksm bu hibe destekten yararlanr.

TPEne bavuru iin dosya hazrlanan %75i 1000 ABD dolarn amamak kaydyla TPEne patent bavurular iin denen cretin %75i, - 139 -

Patent koruma amacyla TPEye ilk 5 yl iin denen cretin %75i destek kapsamndadr. Faydal Model bavurusu iin dosyasnn hazrlanmas ve belge dzenlemesi ile ilgili denen miktarn 500 ABD dolarn amamak kaydyla %75i, lk 5 ylda denen koruma cretinin %75i destek kapsamndadr.

Endstriyel tasarm tescil bavurusu iin denen cretin %75i destek kapsamndadr.

Trkiyede dorudan ar-ge ye dnk ve patent, faydal model belgesi alm ile tasarma dnk harcamalara ne gibi destekler sunulmaktadr?

5. TRK RNLERNN YURTDIINDA MARKALAMASI, TANITIM VE TUTUNDURMASI LE TRK MALI MAJININ YERLETRLMESNE YNELK FAALYETLERN DESTEKLENMES
29.01.2000 tarihli Resmi Gazetelerde yaynlanan 2000/3 sayl tebliin konusu, Trkiyede kendi nvan ve/veya markasyla ticari ve/veya snai faaliyette bulunan irketler ile sektrel D Ticaret irketlerinin (D Ticaret Mstearlnca bu stat verilen irketler) rnlerine Trk mal imaj ve marka oluturmak amacyla yurtdnda yapacaklar marka tescili dahil tantm ve tutundurma ile Trk mal imajnn yerletirilmesine ynelik faaliyetleri dolaysyla yaptklar harcamalarn karlanmasdr. Bu erevede salanan destekler;

Marka tescili ve korunmasna ilikin giderlerin en fazla 50.000 ABD dolarlk ksm, Yurt dna alacak maaza ve ofislerin kira giderlerinin yllk en ok 200.000 ABD dolarlk ksm, Yurt dnda pazarlama tantm faaliyetleri giderlerinin en ok 300.000 ABD dolarlk ksm, Uluslararas kalite kontrol kurulularndan alnacak sertifikasyon giderlerinin en ok 50.000 ABD dolarlk ksm, rnn etiketine Made in Turkey/Trkiye konulmasnn ve satnn gerekletirilmesi halinde, firmalarn denmi vergi, resim, har, SSK primi ve enerji giderlerinin yllk 100.000 ABD dolarna kadarki ksm, Franchising yoluyla markalam Trk rnnn da almas halinde yllk en ok 100.000 ABD dolarlk ksm, Firmann Trkiyedeki marka tasarm yllk harcamalarnn en ok 100.000 ABD dolarlk ksm,

- 140 -

retici Derneklerinin ilgili olduklar retim alannda yer alan rnlerini tantm ve reklam faaliyetlerine ilikin en ok 50.000 ABD dolarlk ksm, Marka oluturulmas iin yurtdndaki ajanslara yaptrlacak tantm-promasyon ve danmanlk hizmetleri giderlerinin en fazla toplam 50.000 ABD dolarlk ksmn kapsar.

Firmalar sadece bir marka iin, en fazla yl sreyle ve yaptklar harcamalarn azami %50si orannda yararlandrlr. Fatura tarihinden itibaren en ge alt ay ierisinde mracaat edilmesi gerekmektedir. Bu destekle ilgili uygulamac kurulu, D Ticaret Mstearldr. Marka tevii teblii yaynlandktan sonra 2000 ylnda kendinde marka yaratma potansiyeli gren konfeksiyon ve hazr giyim sektrnde faaliyet gsteren 280 civarnda ihracat firma bu tevikten yararlanmak zere DTMye bavuruda bulunmutur. Bunlardan ancak 30 firma yurtdnda markalama ynnde yaptklar 894 milyar TLlk masrafn %50si olan 447 milyar TLyi tevik olarak geri alabilmitir. Bavuru saysna gre yararlanan firma saysnn %10larda kalmas DTMnn kriterlerini amada firmalarn zorland eklinde yorumlanabilir.

Trkiyede yurtdna ynelik markalama nasl tevik edilmektedir?

6. ULUSLARARASI NTELKTEK YURT HTSAS FUARLARININ DESTEKLENMES

Resmi Gazetede 01.06.1998 de yaynlanan Teblide uluslararas nitelikteki yurtii ihtisas fuarlarnn d tantmnn yaplmas, uluslararas dzeyde katlmn artrlmas amalarna hizmet edebilmek iin fuar organize eden firmalara ynelik bir destek karar kmtr. DTMce belirlenen kriterlere uygun olarak yerli organizatrlerin fuar ncesi ve sresinde gerekletirecekleri tantm ve promosyon masraflarnn belli bir oran DFFten karlanmaktadr. Bavuru mercii ihracat birlikleridir. demeyi TCMB, DFFten yapmaktadr.

7. YURTDIINDA DZENLENEN FUAR VE SERGLERE MLL DZEYDE VEYA BREYSEL KATILIMIN DESTEKLENMES
Para Kredi Koordinasyon Kurulunun 12.3.2001 tarihli Resmi Gazetede yaynlanan 2001/4 Sayl Teblii ihracat gelitirmek amacyla yurtdnda dzenlenecek fuar ve sergilere katlmn arttrlmasn tevik etmektedir.

- 141 -

Bu tevikten;

KOBler, Sektrel D Ticaret irketleri (SD), Byk lekli Firmalar (KOBler dnda kalan firmalar) yararlanabilmektedir.

Milli dzeyde itirak edilen organizasyonlarda; organizatr firmalar ve katlmc firmalar ile bireysel dzeyde itirak edilen organizasyonlarda bireysel katlmc firmalar ayn fuar iin en fazla 3 defa olmak kaydyla desteklenmektedir. Milli dzeyde katlmlarda itiraki (katlmc) firma destekleri unlardr: Katlmc Firmaya, fuar organizatr kurululara m2 zerinden denecek katlm bedelinin 20.000 ABD Dolarn amamak zere;

KOB, SDT ve KYlerde (Kalknmada ncelikli Yreler) yerleik firmalara %80i Dier firma ve kurululara %50sidir.

Milli dzeyde katlmlarda organizatr firmaya salanan destekler unlardr: Reklam, tantm filmi, afi, kitap, multivizyon gsterileri ile kokteyl ve defile giderlerinin,

Yurtd fuar organizasyonlarnda %60 (40.000 ABD Dolarn amamak zere), Trk ihra rnleri tantm organizasyonlarnda %60 (60.000 ABD Dolarn amamak zere) karlanr.

rn gruplarna gre salanan destekler ise;

Biyoteknoloji, uzay ve havaclk teknolojileri, biliim, ileri malzeme, yazlm ve donanm konularnda organizatrlere m2 zerinden deyecei katlm bedelinin, KOB, SDT ve KYlerde yerleik firmalara %90, Dier firma ve kurulular olmas halinde %60, Bireysel olarak katlmlarda stand kirasnn tamam ve nakliye harcamalarnn %60 (25.000 ABD Dolarn amamak zere) fatura tarihindeki Merkez Bankas dviz al kuru zerinden denir.

Bu destekte uygulamac kurulular D Ticaret Mstearl GEME (hracat Gelitirme Etd Merkezi) ve hracat Birliklerdir. Bir dier Uluslararas fuarlara Katlm Destei, 1-150 arasnda ii altran imalat sanayi iletmeleri iin KOSGEB tarafndan KOSGEB cra Kamitesi Karar ile de mmkndr, kapsanan giderler arasnda yer kiras, stand inas, nakliye, sigorta ve gmrkleme, ulam giderleri yer almaktadr. Giderlerin %50sine kadar 500 ABD Dolarn amamak kaydyla Fuara gidi-dn uak/otobs bileti giderlerinin %50sine kadar karlanmaktadr. - 142 -

Trkiyede veya yurt dnda dzenlenen uluslararas nitelikteki fuar ve sergilere katlma ynelik ne gibi tevikler vardr?

8. GEZLERNE KATILIM DESTE

KOSGEB cra Komitesi Karar ile 1-150 arasnda ii altran imalat sanayi iletmelerine i gezilerine katlm destei vermektedir. Bu erevede, lkeye ve lke iinde gidilecek ehirlere gidi-dn ulam giderlerinin %50sine kadar i gezisi katlm destei denebilmektedir.

9. YURT DIINDA OFS MAAZA AMA, LETME VE MARKA TANITIM FAALYETNN DESTEKLENMES
Bu tevik tedbiri 31.07.1997 ve 15.11.1998 tarihli Resmi Gazetede Yaynlanan Para-Kredi ve Koordinasyon Kurulu Teblileri ile yrrle girmitir Trkiyede faaliyette bulunun irketler ve ticari/veya snai SDler (Sektrel D Ticaret irketleri) bu destekten yararlanmaktadr. Bu irketler Tebli yayn tarihinden nce yurt dnda faal olan veya bundan sonra alacak olan maaza, ofis, depo, ube vb.nin sahipleridir. Yurt d birimlerde irket, maaza, depo, ube vb. eklindeki Trk irketinin kendi nvan ve markasyla toptan ve/veya perakende sat yapmas sz konusudur. Yurt d birimler iin alnan demirbalarn bir sefer iin ve enok 20000 dolarlk tutarnn %50si; kira bedelinin en ok 50000 dolarlk tutarnn ilk yl %50si, ikinci yl %30u; reklam harcamalarnn yllk 30000 dolar amamas kaydyla birinci yl %30u, ikinci yl %20si karlanmaktadr. Tebliler erevesinde Trkiyede ticari faaliyette bulunan bir irketin yurt dnda mal ticareti amacyla irket, maaza, depo veya ube amas halinde, bu birimlerin kira ve tantm harcamalarnn yllk 30000 ABD dolarn amamak kaydyla ilk yl %50si ikinci yl %30u karlanaca bildirilmektedir. Ayrca Trkiyede ticari faaliyette bulunan bir irketin veya SDnin yurt dndaki bir firmaya temsilcilik ya da distribtrlk hakk vermesi halinde Trk irketi veya SDnin payna den vergi, resim, har, noter masraf vb. eklindeki temsilcilik/distribtrlk szlemesinden doan resmi giderlerin 10000 ABD dolarn amamas kaydyla %50si, bu temsilci/distribtrn konu ile ilgili yapm olduu reklam harcamalarnn 30000 ABD dolarn amamak kaydyla ilk yl %30, ikinci yl %20si karlanmaktadr.

- 143 -

SDlerin yurt dnda dorudan pazarlanan amal irket, maaza, depo ube kurmalar halinde ayn lke iin bir defa olmak kaydyla kira, tantm, demirba kalemlerinden oluan toplam harcamalarn %50sini amayacak ekilde ortak saysna gre aadaki tabloda gsterildii gibi deien tutarlarda destek alabilirler. Bu irketler kendi bnyelerinde veya danmanlk irketleri aracl ile hazrlanacak fizibilite etd erevesinde ilgili harcama kalemlerini gstermi olmaldrlar. Ortak says (kii) 10-20 21-40 41-100 101-150 151-200 201-250 Destekleme tutar (ABD Dolarn) 400.000 500.000 600.000 800.000 900.000 1.000.000

Kalknmada ncelikli yrelerde faaliyet gsteren ve 10dan az ortakl SDleri iin de 100000 ABD dolarlk destek uygulanmaktadr. Bu destekten 2 yl sresince en ok 5 irket, depo, maaza, ube iin yararlanlabilir. Bu irketlerin farkl ehirlerde olmas arttr. irketlerin mracaat merci bal olduklar ihracat birliidir. Bu destekten yararlanmak isteyen firmalar fatura (deme belgeleri) ile 6 ay iinde bal bulunduklar hracat Birliine (B) bavururlar. B ise gerekli incelemeleri yapp deme tutarlarn ve talebi DTMe aksettirir. DTMde hracat Genel Mdrl ilgili birimdir. DTMce uygun grlen taleplere ilikin demeler TCMB tarafndan yaplr. braz edilen tm giderlerin (KDV hari) TL cinsinden olanlar TL, dviz cinsinden olanlar ise fatura tarihindeki TCMB apraz kurlar ve dviz al kurlar esas alnarak ABD dolar karl olarak denir. TCMB bu demeyi Destekleme ve Fiyat stikrar Fonu (DFF)ndan yapar.

Yurt dnda i gezisi, ofis, maaza ama, iletme ve marka tantm faaliyetlerinin desteklenmesi hangi tevik aralar ile yaplmaktadr?

10. PAZAR ARATIRMASI DESTE

GEME tarafndan salanan ihracat pazar aratrmas destei DTM adna uygulanmaktadr. Resmi Gazetede 31.07.1997 ve 14.11.1998 tarihlerinde yaynlanan 97/6 ve 98/12 sayl teblilerle KOBler, SDler ve Dler (retici dernekleri) pazar aratrmas desteinden yararlanabilirler. - 144 -

retici Dernekleri belirli bir retim daln temsil eden, bnyesinde ayn retim dalndaki irketlerin en az %30unu bulunduran, yeni yeliklere ak olan, kar amac gtmeyen, bavurular kendisi iin deil yeleri iin yapan kurululardr. hracatta Pazar Aratrmas, sistematik ve objektif olarak ihracat iin potansiyel olan bir pazar hakknda gerekli bilgilerin toplanmasdr. hracatta pazar aratrmas desteinin amalar ise yeni ihra pazarlar yaratmak ve geleneksel pazarlarmzda pazar paymz artrmak maksadyla, KOB/SD/Dnin sistematik yntemlerle yaptklar pazar aratrmalarnn tevik edilmesi ve yaygnlatrlmasnn salanmasdr. KOB/SD ve Dlerin kendi bnyelerinde yrtecekleri veya danmanlk irketlerine yaptracaklar aratrma projeleri pazar aratrmas desteinden yararlanmaktadr. Pazar aratrmas destei kapsamnda katk salanan harcama kalemleri ise ulam, konaklama ve satn alnan dkman ve dier hizmet giderleridir. Ulam giderleri denince Trkiyeden aratrma yapmaya gidilecek lkeye bir defalk gidi-dn olmak zere ekonomik snf uak, gemi, tren veya otobs bileti masraflar anlalmaldr. Ayrca gidilen lke iersinde yaplacak ayn tr ulam masraflar da bu kapsama dahildir. Szkonusu masraflarn toplam KOBlerde enok 3750, SD/Dlerde ise 5000 ABD dolar olmaldr. Bir dier harcama kalemi olan konaklama giderleri hedef pazardaki gnlk 100 ABD dolarn gemeyen konaklama (oda+kahvalt) masraflarn kapsamaktadr. Bu masraflar toplamda KOBlerde 3750, SDlerde 5000 ABD dolarn amamaldr. Satn alnan dkman ve yayn giderleri ile tercman tercme masraflar iin fatura karlnda proje bana azami olarak KOBlerde 3750, SD ve Dlerde 5280 ABD dolar deme yaplabilmektedir. Yukarda saylan harcama trlerine ilikin belgelere istinaden bir KOBye bir proje iin en fazla 7500 ABD dolar, bir ylda 15000 ABD dolar destek verilebilir. Bu destek programnn uygulamada olduu srede toplam olarak en fazla 75000 ABD dolar destek verilebilir. SD ve Dler iin proje bana enok 10000, bir ylda enok 50000 ABD dolarlk destek salanr. Destek demesi, Destekleme ve Fiyat stikrar Fonu adna yaplr. 2000 ylnda GEMEye hracat Pazar Aratrmas Destei bavurular says 73e ulamtr. Bu bavurularn 58i kabul edilmi, destekten yararlanan firma says ise 32 olmutur.

hracatta Pazar aratrmas destei uygulamas hakknda bilgi veriniz.

- 145 -

11. EVRE MALYETLERNN DESTEKLENMES

Resmi Gazetede 31.07.1997 ve 14.11.1998 tarihlerinde yaynlanan 97/5 ve 98/13 sayl teblilerde evre maliyetlerinin desteklenmesi kararlatrlmtr. Ama, KOBlerin, Trk Standartlar Enstits veya akredite edilmi kurululardan alacaklar kalite gvence sistemi belgeleri (ISO 9000 serisi), evre ynetim sistemi belgeleri (ISO 14000 serisi) ve Avrupa Birlii tarafndan onaylanm kurululardan alacaklar CE areti ile DTM tarafndan uygun grlen uluslararas nitelikteki dier kalite ve evre belgerinin alnmas srasnda yaptklar belgelendirilmi harcamalarn (sadece belgelendirme masraflarnn) desteklenmesidir. Bu destek kapsamndaki belgeler:

ISO 9000 serisi, ISO 14000 serisi, CE areti, Uluslararas nitelikteki dier kalite ve evre belgeleridir.

Szkonusu destek ile bu belgelerin alnmas iin yaplm harcamalarn en fazla %50si karlanmaktadr. Uygulamac Kurulu ise D Ticaret Mstearlna bal hracat Genel Mdrldr.

12. BAZI TARIMSAL RNLERDE HRACAT ADES YARDIMLARI

Resmi Gazetede 25.03.2000 ve 26.07.2000 tarihlerinde yaynlanan teblilerde baz tarm rnlerinin ihracatnn desteklenmesi amac ile yardm yaplmas kararlatrlmtr. Bu destekten aada belirtilen tarm rnlerinin ihracatlar yararlanacaktr.

Buket yapmaya elverili veya ss amacna uygun cinsten iekten ve tomurcuklar, Sebzeler Kurutulmu sebzeler Meyvalar ve sert ekirdekli meyvalar Dondurulmu meyva ve sebze ile meyva ve sebze ileme sanayine dayal gda maddeleri Reel, jle, marmelat, meyve veya sert kabuklu mevye preleri veya pastalar Meyva sular Zeytinya Hazrlanm konserve edilmi balklar Yumurta ikolata ve kakao ieren gda mstahzarlar Biskviler, gofretler Makarnalar - 146 -

Salanan destek ise ihra edilen rnlerin ihracat miktar ve deerleri gznne alnarak hesaplanan tutarlar. hracatlarn kamu kurulularna yapm olduklar vergi, SSK primi, haberleme ve enerji giderleri demelerden mahsup edilmektedir. Yani burada yaplan iade nakdi olmayp denecek vergi vb. bedellere mahsup edilmektedir. Uygulamac kurulu ise ihracat birlikleridir. Bu iadeden faydalanmak iin Fiili hra tarihinden itibaren en ge bir yl iinde bal bulunulan ihracatlar birliine mraacat arttr.

13. STHDAM YARDIMI

Resmi Gazetede: 29.01.2000 tarihinde yaynlanan Para Kredi Koordinasyon Kurulu Teblii ile yrrle giren istihdam yardmnn amac, SD statsn haiz irketlerin d ticarete ilikin ilemlerini yrtmek zere, konusunda tecrbeli ve yksek renimli ynetici ve eleman istihdamnn salanmasdr. SD statsn haiz irketlerin yararlanabilecei bu yardmla SDlerin ilk defa istihdam edecekleri, konusunda tecrbeli ve yksek renimli:

Yneticinin toplam azami 18.000 ABD Dolar karl Trk Lirasn amamak zere yllk brt maalarnn % 75i, Elemanlarn toplam azami 9.000 ABD Dolar karl Trk Lirasn amamak zere yllk brt maalarnn % 75i karlanr.

Bir SDye istihdam edecei en fazla bir ynetici ile iki elemann cretleri iin ve bir defa salanr. stihdam yardmnda Uygulamac Kurulu D Ticaret Mstearl bnyesinde hracat Genel Mdrldr.

14. ETM YARDIMI

29 Ocak 2001 tarihli Resmi Gazetede yaynlanan Para Kredi ve Koordinasyon Kurulu Teblii ile KOB ve SDlerin GEME tarafndan belirlenecek standartlara ve mnhasran d ticarete ilikin konularda gerekletirecekleri yurt ii ve d eitim faaliyetleri ile ilgili harcamalarnn en ok 3 ay sre ile KOBler iin % 50si SDler iin % 75inin karlanmas amalanmaktadr. Destek, yurtii eitim program bana KOBler iin 5000, SDler iin 7500 ABD dolarn amamaktadr. Bu destek yurtd eitim program bana ise ayn artlarla ve en fazla 7500 ABD dolardr.

- 147 -

Yaplan destek eitimi kapsamnda yer alan balca konular ise unlardr:

D Ticaret, Gmrk ve Kambiyo Mevzuat, hracat iin pazar ve mteri bulma, pazar analizi, pazar aratrmas, alcyla mzakere ve yazma teknikleri ve fiyat verme, hracata ulusal ve uluslararas finansman salama teknikleri, Rekabet hukuku ve koullar ile Avrupa Birlii ve Dnya Ticaret rgt mevzuat, uluslararas pazarlama teknikleri, Moda-Marka tasarm ve benzeri alanlar.

hracata ynelik iletmelerde evre, istihdam, eitim maliyetlerinin karlanmas ve baz tarm rnlerinde ihracat iadesi yardmlar konularnda bilgi veriniz.

15. HRACATTA KDV STSNASI VE ADES

KDV Kanunun 11 ve 12. maddeleriyle ihracat istisnasna ilikin hkmler dzenlenmitir. Buna gre ihracat teslimleri ve bu teslimlere ilikin hizmetler ile yurt dndaki mteriler iin yaplan hizmetler KDVden istisnadr. Bu hkmle mal ve hizmet ihracnda KDV uygulanmayaca belirtilmitir. Ayrca Trkiyede ikamet etmeyen yolcularn Trkiyeden satn alp yurt dna gtrdkleri mallara denen KDVnin iade edilecei hkm ile yolcu beraberinde yurt dna karlan eyann da normal ihracat gibi vergiden arndrlmas salanmtr. Yansra ihra kaydyla yaplan satlarda ihracatlar tarafndan KDVnin denmemesi eklindeki dzenleme ile bir bakma n ihracat istisnas uygulamas getirilmi olmaktadr.

hracatta KDV istisnas ve iadesi konularnda bilgi veriniz.

16. TRK EXM-BANK KRED DESTE

Trk Eximbank, ihracatlar, ihracata ynelik retim yapan imalatlar ve yurtdnda faaliyet gsteren mteahhit ve giriimcileri ksa, orta ve uzun vadeli nakdi ve gayrinakdi kredi, sigorta ve garanti programlar ile desteklemektedir. Eximbankn kredi, garanti ve sigorta ilemlerini ayn at altnda toplam olmas, ihracat KOBlere verilen hizmetlerde bir btnlk oluturulmasna imkan tanmaktadr.

- 148 -

2001 ylnda Trkiye hracatlar Meclisi kaytlarna gre 31,064 milyar dolara ulaan ihracata Trk Eximbank 2,7 milyar dolar ksa vadeli ihracat kredisi vermi olup bu kredileri alan iletmelerin % 61i KOBdir. Balca Eximbank kredi trleri unlardr;

16.1. Performans Kredileri

D Ticaret Sermaye irketleri (DT) Ksa Vadeli Dviz ve TL hracat Kredisi, Performans Dviz Kredisi ve Performans TL Kredisidir.

16.1.1. D Ticaret Sermaye irketleri (DT) Ksa Vadeli hracat Kredisi Amac, D Ticaret Sermaye irketleri (DT) ve Sektrel D Ticaret irketlerinin (SD) ihracata hazrlk dnemi finansman ihtiyacnn uygun bir vade ve maliyet ile karlanmas, bylece ihracat performanslarnn artnn tevik edilmesidir. D Ticaret Mstearl tarafndan DT ve SD stats verilen ve kredibilitesi olumlu bulunan KOBler bu krediden yararlandrlr. KOBlerin kredi limiti, bir nceki yl ihracat performanslarna bal olarak belirlenir. Kredi tutar, FOB ihracat tutarnn % 100 orannda belirlenir. Kredinin azami vadesi 180 gndr. Uygulanan faiz oran, uluslararas piyasalardaki faiz oranlarna gre deimektedir. Trk Eximbanka ihracat kredi sigortas yaptran firmalara dviz ve TL. kredilerinde ise faiz indirimi yaplmaktadr.

16.2. Performans Dviz Kredisi ve Performans TL Kredisi

hracata ynelik mal reten imalat ve ihracatlarn uluslararas piyasalarda rekabet glerini arttrmak ve ihracat projelerinin ihracata hazrlk aamasnda desteklemek amacyla balatlan bu kredi programlar, D Ticaret Sermaye irketleri (DT) ve Sektrel D Ticaret irketleri (SD) dndaki iletmelere arac banka olmakszn dorudan kullandrlmaktadr. Ancak bu iletmeler gemi takvim yl itibariyle FOB baznda asgari 500.000 ABD Dolar tutarnda ihracat gerekletirmi olmalar gerekmektedir. Performans Kredilerinde taahht edilen FOB ihracat tutarnn % 100 kredilendirilmektedir. Kredi vadesi, Performans Kredisinde azami 180 gndr. letme limiti Trk Liras ve Dviz Kredileri olmak zere toplam azami 10 milyon ABD Dolar olup Dviz Kredisi talebi bir seferde 5 milyon ABD Dolarn, TL. kredi talebi ise 1,5 trilyon TLyi geemez. Kredi kullanm aamasnda, kredi anapara ve faiz toplamnn belirli bir orannda asli teminat (Banka Teminat Mektuplar, Devlet Borlanma Senetleri) tesis edilir. Faiz oranlar, Trk Eximbank nezdindeki kredi riskleri dikkate alnarak belirlenir. - 149 -

16.3. Sevk ncesi hracat Kredileri

hracat ve imalatlarn ihracata hazrlk aamasnda finansman ihtiyalarnn karlanmas amacyla TL. veya dviz baznda kredi verilmektedir. Sevk ncesi Trk Liras ve Dviz hracat Kredileri; D Ticaret Sermaye irketleri (DT) hari, ihracat veya imalat vasfn haiz ihracat KOBler ile ihracat balantl mal reten imalat KOBler (sadece nihai reticiler), Kanun, Kararname ve Teblilerle ihrac yasaklanan mallarn dnda kalan ilgili mevzuat listelerinde de yer alan Trk meneli mallarn, serbest dvizle, kesin olarak ihrac taahhd karl kullandrmak zere arac bankalara tahsis edilir. hracat vasf, Vergi Kimlik Numaras ile imalat vasf ise Sanayi Sicil Belgesi veya Kapasite Raporu ile tevsik edilir. Kredinin vadesini, faiz orann, kredilendirme orann, kredinin dviz cinisini belirlemeye Trk Eximbank yetkilidir. Trk Eximbankca krediye araclk eden bankalara Sevk ncesi Trk Liras hracat Kredisinde TL baznda, Sevk ncesi Dviz hracat Kredisinde ise ABD Dolar baznda genel kredi limiti tahsis edilmektedir. Arac bankalarn Trk Eximbankn nam ve hesabna kullandrlaca Sevk ncesi Trk Liras ve Dviz hracat Kredilerinin belirli bir andaki anapara bakiyeleri toplam szkonusu limitler dahilinde kalacaktr. Bu limitler, bankalara ayrca duyurulur. Arac bankalarn kendilerine tahsis edilen Trk Liras ve ABD Dolar bazndaki Sevk ncesi hracat Kredileri Genel Limitlerinin Trk Eximbank tarafndan belirlenen asgari bir orana tekabl eden tutarn Kk ve Orta Boy letmelere (KOB) kullandrmas zorunludur.

16.4. Dier zellikli Krediler

Ksa Vadeli hracat Alacaklar skonto Program Sevk ncesi Reeskont Kredisi slam Kalknma Bankas Orta Vadeli Ticaretin Finansman Fonu hracata Ynelik thalatn Finansman Kredisi Yurtd Maazalar Yatrm Kredisi Turizm Pazarlama Kredisi Gemi na ve ihracna Ynelik Teminat Mektubu Program hracat Finasman Araclk Kredisi (EFK) Program zellikli hracat Kredisi ve Kredi Sigortas Program Uluslararas Nakliyat Pazarlama Kredisi Mteahhitlik Hizmetleri Kpr Dviz Kredisi Ksa Vadeli hracat hracat Kredi Sigortas Program - 150 -

Trk-Eximbankn balca ihracat kredisi uygulamalar hakknda bilgi veriniz.

zet
Trkiyede ihracat yapan kurulularn daha nceki yllarda rahat ihracat yapma ans ok azd. Ancak 1995 ylndan itibaren, Avrupa Birlii ve GATT normlarna uygun olarak, ihracat tevik etmek iin bir takm devlet yardmlarnn oaltld ve kolaylatrld grlmektedir. Bu kolaylatrlan ve yeni oluturulan ihracatta devlet yardmlar unlardr; Aratrma-Gelitirme yardmlarnn proje baznda desteklenmesi, aratrma-gelitirme yardm, patent faydal model belgesi ve endstriyel tasarm harcamalarnn desteklenmesi, Trk rnlerinin yurt dnda markalamas tantm ve tutundurmas ile Trk mal imajnn yerletirilmesine ynelik faaliyetlerin desteklenmesi, uluslararas nitelikteki yurtii ihtisas fuarnn desteklenmesi, yurt dnda dzenlenen fuar ve sergilere milli dzeyde veya bireysel katlmn desteklenmesi, i gezilerine katlm destei, yurt dnda ofis-maaza ama, iletme ve marka tantm faaliyetinin desteklenmesi, baz tarmsal rnlerde ihracat iadesi yardmlar, istihdam yardm, eitim yardm, ihracatta KDV istisnas ve iadesi, Trk Exim-Bank kredi desteidir. Ayrca; balca EximBank kredi trleri de unlardr: Performans kredileri, d ticaret sermaye irketleri ksa vadeli ihracat kredisi, performans dviz kredisi ve performans TL. kredisi, sevk ncesi ihracat kredileri ve dier zellikli krediler.

Deerlendirme Sorular
1. Aadakilerden hangisi Trkiyede ihracatta devlet yardmlarndandr? A) Aratrma-Gelitirme yardmlarnn proje baznda desteklenmesi B) Aratrma-Gelitirme yardm C) stihdam yardm D) Eitim yardm E) Hepsi

- 151 -

2. gezilerine katlm destei alnabilmesi iin kurulularda en az ka adet igren altrlmaldr? A) 1-150 aras igren B) 1-250 aras igren C) 1-350 aras igren D) 1-400 aras igren E) Hibiri

3. Aadakilerden hangisi, Exim-Bank kredi trlerinden deildir? A) Performans kredileri B) D ticaret sermaye irketleri ksa vadeli ihracat kredisi C) Kalknmada ncelikli yrelere verilen krediler D) Performans dviz kredisi ve performans TL. kredisi E) Sevk ncesi ihracat kredileri

4. Aadakilerden hangisi evre maliyetlerinin desteklenmesi ile ilgili belgelerdendir? A) ISO 9000 serisi B) ISO 14000 serisi C) CE iareti D) Uluslararas nitelikteki dier kalite ve evre belgeleri E) Hepsi

5. Aadakilerden hangisi destek eitimi kapsamnda yer alan balca konulardan deildir? A) Moda-marka tasarm ve benzeri alanlar B) Yabanc dil eitimi C) D ticaret, gmrk ve kambiyo mevzuat D) hracata ulusal ve uluslararas finansman salama teknikleri E) Rekabet hukuku ve koullar ile Avrupa Birlii ve Dnya Ticaret rgt mevzuat, uluslararas pazarlama teknikleri

- 152 -

Szlk ve Kavramlar Dizini

Patent : Dnyada yeni olan, sanayiye uygulanabilen ve tekniin bilinen durumunu aan bulularn mnhasran kullanlmas iin bulu sahiplerine belirli bir sre (7-20yl) iin tannan ve bulu konusu rnn retilmesi, satlmas, kullanlmas veya ithal edilmesi ile bulu konusu yntemin kullanlmas, bu yntemle dorudan elde edilen rnlerin sata sunulmas veya kullanlmas ya da ithal edilmesi haklar ve bu haklar gsteren belgenin addr. Marka : Bir iletmenin mal veya hizmetlerini bir baka iletmenin mal veya hizmetlerinden ayrt etmeyi salamas artyla kii adlar dahil, zellikle szckler, ekiller, harfler, saylar, mallarn biimi veya ambalajlar gibi izimle grntlebilen veya benzer biimde ifade edilebilen bask yolu ile yaynlanabilen ve oaltlabilen her trl iaret trlerine denir.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Avrupa Komisyonu. Gndem 2000 Genileme 1999 yl Aday lkeler lerleme Raporlar, Avrupa Komisyonu Trkiye Temsilcilii Ankara 1999. Barak, Atila, Yavuz, Suat. hracat Tevikleri ve Destekleri, Bilim Teknik Yaynevi, stanbul 1998. DPT. Trkiye-Avrupa Birlii likileri, 8. Be Yllk Kalknma Plan zel htisas Komisyonu Raporu Yayn No:DPT:2545, Ankara, 2000. DPT. 2002 Yl Program, Resmi Gazete, Say: 24567 (Mkkerrer), Ankara, 28 Ekim 2001. http://www.dtm.gov.tr/ab/krono.htm GEME. hracatta Devlet Yardmlar 2000, GEME Aratrma ve Gelitirme Bakanl, Ankara, 2000. GEME-ESO. D Ticaret Eitim Program, ESO Konferans Salonu Eskiehir, 27-29 Mart 2001. GEME. hracat Pazar Aratrmas Destei, GEME, Ankara, 2000. hracata Ynelik Finansman Aralar, GEME, Aralk 2000 Ankara. Karluk, S. Rdvan. Avrupa Birlii ve Trkiye, MKB Yaynlar stanbul, 1996. KOBlere Finansal Destek ve Yardmlar Ekonomi St Dergisi Eki, Mays, 2002, stanbul. - 153 -

Maliye Bakanl. 2000 Yllk Ekonomik Rapor, Maliye Bakanl, Ankara, 2000. Seyidolu, Halil. Uluslararas ktisat, Gzem Yaynlar stanbul, 1999. TBTAK. Aratrma- Gelitirme Yardm Uygulama Esaslar, TUBTAK,Teknoloji zleme ve Deerlendirme Bakanl, Ankara, Eyll 2000.

- 154 -

NTE

10

Blgesel ve Ekonomik Birlemeler

Amalar
Bu nitede;

Blgesel ekonomik birlemeler ve bu birlemelerin etkileriyle birlikte, uygulamadaki blgesel ekonomik birleme hareketleri renilecektir.

indekiler

Blgesel Ekonomik Birlemeler ve Trleri Blgesel Ekonomik Birlemelerin Etkileri Uygulamada Blgesel Ekonomik Birleme Hareketleri zet Deerlendirme Sorular Szlk ve Kavramlar Dizini Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

neriler
Bu niteyi daha iyi renebilmek iin;

Konuya genel bilgiler salayan bir nceki niteyle birlikte alnz. Blgesel ekonomik birleme trlerinden olan birlikleri ktphane ve internet ortamndan bularak ek kaynakla alnz.

1. BLGESEL EKONOMK BRLEMELER VE TRLER

Belirli corafyada yerleik belirli lkelerin aralarndaki ticareti serbestletirmeden balayarak ok daha ileri boyutlarda ekonomik ve hatta ekonomik olmayan unsurlarda kapsayacak tarzda btnlemeye ynelik abalarn blgesel ekonomik birlemeler veya btnlemeler terimi ifade etmektedir. zellikle 2. Dnya Sava sonrasnda ortaya kan ve lkeler arasnda ekonomik faaliyetlerin arttrmay hedefleyen ok tarafl ekonomik i birlii araylar ve anlamalar blgesel ekonomik birlemelere rnek oluturmaz. Bu erevede, baz lkelerin karlkl olarak gerekletirdikleri tarife indirim anlamalar- ki bunlara tercihli ticaret anlamalar da denir-blgesel ekonomik birlemelere dahil deildir. nk bu tr anlamalar yapsal olarak belirli bir grup lke baznda dnya ticaretinde ve ekonomisinde yn deiiklii yaratmaz. Blgesel ekonomik birleme trleri drt balk altnda toplanabilir: Serbest ticaret blgesi, Gmrk Birlii, Ortak pazar ve ekonomik/siyasi birlik.

Blgesel ekonomik birleme trleri nelerdir? Saynz

1.1. Serbest Ticaret Blgesi

Serbest ticaret blgesine taraf olan lkeler birbirleriyle olan mal ticaretindeki en nemli engelleri tekil eden gmrk tarifesi ve kotalar gibi kstlamalar tamamen kaldrrlar. Bylece bu lkeler aras mal ticareti adeta bir lkenin yurt ii ticaretinden farksz bir hal alr. Ancak serbest ticaret blgesi kurulmasna ramen nc lkelerden yaplan ithalatta farkl lkelerin varl hemen farkedilir. nk blgedeki herbir lkenin blge d lkelere ynelik d ticaret politikalar ve aralar uyumlatrlmamtr. rnein, blge d lkelerden yaptklar ithalatta bir mal iin %30 gmrk vergisi alrken dieri %10 gmrk vergisi alabilmektedir. Bu durumda mene ehadetnamesi belgelerinin dzenlenmesi nem kazanr. nk nc lkeler aralarnda serbest ticaret blgesi kurma anlamas olan lkelerden en dk tarifeyi uygulayan mallarn ihra edip oradan gmrkszce dier hedef pazara sevk etme yoluna gidebilirler. Bu durumun nlenmesi iin blge iinde serbest dolama tabi mallarn ilk retildii yerleri belirten mene ehadetnamesi belgeleri (certificate of origin) dzenlenmesi talep edilebilir. Sonuta maln menei (orjini) blge d bir lke karsa bu ithal malnda yksek tarife uygulayan lkenin tarife fark almas yoluna gidilebilir.

- 156 -

1.2. Gmrk Birlii

Serbest ticaret blgesinin tm zelliklerine ilaveten gmrk birliinde nc lkelerden (blge d lkelerden) yaplan ithalatta benzer d ticaret politikas aralar ayn dozajlarda kullanlmaktadr. Bylece yukarda verilen rnekteki gibi blge dndan ithalatla bir lke %30 dieri %10 tarife uygulamamakta her ikisi de ayn oranda tarife oranlar uygulayp ayn (eer varsa) kota politikalar izlemektedir.

1.3. Ortak Pazar

Blgesel ekonomik birlemelerin nc aamas ortak pazar (commen market) kurulmasdr. Ortak pazar gmrk birliinin tm zelliklerini tamasnn yansra blge lkeleri arasnda retim faktrlerinin de serbeste dolamn ngrr. Trkiyede gemite Avrupa Birliinin o zamanki haline yaygn ekilde Ortak Pazar denilmitir. AB bugn iin Ortak Pazardan daha ileri bir aamaya doru yol almaktadr.

1.4. Ekonomik/Siyasi Birlik

Ekonomik birlemelerden ulalacak son aama Ekonomik Birliktir. Ekonomik birlik bir siyasi birlie de gidilmesine yol aabilir veya amayabilir. Ancak konunun ekonomik ynne baktmzda artk ortak pazarn tm zelliklerine ek olarak parasal, mali birlii de kapsayan ve ortak ekonomi politikalar, kurumlar ve dzenlemelerinden oluan bir yap karmza kar. lkeler ekonomi ynetimi asndan adeta tek vcut- tek lke olmulardr. Milli paralar tedavlden kalkm birlik paras dolama girmitir. Tek bir Merkez Bankas ve dolaysyla para politikas ynetimi vardr. Vergiler ve mali politikalar arasndaki farkllklar asgariye indirilmi ticaret, kambiyo, Sosyal Gvenlik, alma hayat vb. konularda mevzuat ve uygulama farkllklar ortadan kaldrlm veya asgariye indirilmitir. Merkezi yasama yarg ve yrtme organlarnn oluturulmas (Konsey, Parlamento, mahkemeleri vb. kurumlar) ile birlikte siyasi- sosyal alanlarda uyum yasalarnn kabul ve uygulamaya gemesi, ekonomik birliin siyasi birlikle de tamamlanacann iaretleridir. Bu ise gevekde olsa birleik devletlerden oluan tek bir devlet eklinde yaplanmaya gidildiini gstermektedir. AB Bu yolda ilerleyen bir blgesel ekonomik birleme rneidir.

Ekonomik birleme trlerini aklaynz.

- 157 -

2. BLGESEL EKONOMK BRLEMELERN ETKLER

Ekonomik birlemenin eitli trlerinin birlemeye giden lkelerin ekonomileri zerinde birleme ncesine gre eitli etkileri ortaya kar. Bu etkilerin bir ksm ticaret yaratc, bir ksm ticaret saptrc niteliktedir. Ticaret yaratc ve saptrc etkileri saysal birer rnek vererek inceleyelim: lke (A,B,C) de srayla 100, 90 ve 80 dolara retilen bir maln B ve C den ithaline gmrk birlii ncesinde A %20 orannda gmrk vergisi uyguluyor olsun. Bu durumda gmrk birlii ncesinde bu mal Ada yurt iinde retilirse 100 Bden ithal edilirse 90+(0 20) 90= 90+18=108, Cden ithal edilirse 80+(0 20) 80=80+16=96 dolara mal olmaktadr. Ulam, sigorta ile tarife d eitli ithal masraflarn analiz kolayl iin belirtelim. Bu durumda A bu mal ithal edecekse 96<100<0 108 olduundan 96 dolara salayan Cden ithal edecektir. Muhtemelen yurtii retimi de srdrecektir. Ancak kesinlikle Bden ithal etmeyecektir. nk Bde rn pahaldr (108<100>96). Gmrk birliinin ticaret saptrc etkisini gsterebilmek iin A ile Bnin gmrk birliine girip blge d lke olan Cye %20, tarife uygulamaya karar verdiklerini varsayalm. Bu durumda A, yurt iinde 100 birime rettii mal Bden ithal ederken hi gmrk olmayaca iin mal 90 dolara, Cden ithalatta %20 tarife olaca iin mal 96 dolara mal olacaktr. 90<96<100 olduundan A, mal Bden ithal etmeyi tercih edebilecektir. Bylece A ile B arasnda daha nce var olmayan bir ticaret gmrk birlii sonrasnda balam olmaktadr. Bu durumu gmrk birliinin ticaret yaratc etkisi denir. Tersine, daha nce Aya mal satan C gmrk birlii sonrasnda mal pahalya mal olduu iin artk Aya mal satamayacaktr. Bu durumda ticaret birlik d Cden birlik ii Bye kayacaktr. Bu olumsuz etkiye ise gmrk birliinin ticaret saptrc etkisi denir. Buraya kadar anlatlan etkiler bir defalk olduu iin sreklilik arz etmedii iin statik etkiler olarak da ifade edilir. Ekonomik birlemelerin statik etkilerinin yansra zamanla oluan ve sreklilik arz eden etkileri de vardr. Bu etkilere dinamik etkiler denir. Bu etkilerin bir ksm birlik ii lkelerin aralarndaki ticari engelleri tamamyla kaldrmalar sonucunda yerli reticilerin birlik ii dier lke reticilerinin mallarnn youn rekabeti ile karlamalarndan kaynaklanr. Sonuta verimlilii dk reticiler piyasadan ayrlmak zorunda kalabilir, ancak verimlilii yksek iletmeler daha byk bir pazarda faaliyetlerini arttrarak rekabet edebilirler. Gmrk birliinin bir dier etkisi lek ekonomilerine yol amasdr. Dier bir ifadeyle ekonomik birleme sonucunda daha geni bir piyasaya hitap edecek ekilde daha byk lekli retim tesislerinin kurulmaya balanmas ile sabit maliyetlerin etkisinin azalmas sonucu birim maliyet debilir. Ynetim, pazarlama, stoklama, ar-ge gibi konularda daha ok kaynak - 158 -

ayrma ve kaynaklar daha iyi kullanma imkanlar ortaya kar bylece verimlilik artar. Bu nedenlerden dolay da birim maliyetler der, krllk ykselir. zellikle kk lkeler gmrk birliinden daha fazla yarar salarlar. Gmrk birlii sonucunda iletmelerin dndaki retim faktrleri ve dier unsurlardan daha fazla yararlanma imkan doar. nk artk daha geni bir evreden ok daha uygun artlarda faktr (girdi) salamak mmkndr. Salanan faktrler; sermaye, teknoloji, emek, giriimcidir. Ayrca daha bol ve daha uzun salanan her eit retim girdisi reticilere ciddi yararlar salayabilir. Btn bunlara dsal ekonomiler denir. nk bir iletmeye iletme d faktrlerin salad karlksz yararlar dsal ekonomiler olarak adlandrlr. letmeye olumsuz etkiler getiren dsal faktrler ise dsal eksi ekonomiler olarak adlandrlr. phesiz bu tr dsal etkilerle de karlalabilir. Ancak uygulamada olumlu etkilere, dsal (+) ekonomiler veya ksaca dsal ekonomilere ok daha sk rastlanlmaktadr. Gmrk birliinin arz zerindeki olumlu etkileri talebe ve dolaysyla tketici refahna da olumlu ekilde yansr. nk bollaan ve ucuzlayan mallar ve hizmetler bunlarn tketicilerinin elde ettikleri toplam fayda dzeyini de yukar ekecek ve refah dzeyini arttracaktr. Gmrk birlii ncesinde birlik yesi lkeler birbirinin benzeri mallar reten rekabeti ekonomilere sahipseler gmrk birliinin salayaca yararlar daha yksek olur. nk gmrk birlii sonrasnda byk bir retim hacmi blge iindeki yksek maliyetli reticilerden dk maliyetli reticilere kayar. Bylece retimde etkinlik artar. Birinin rettii ile dierinin rettikleri benzer olmayan tamamlayc ekonomiler gmrk birliine giderse salanan ekonomik yararlar rakip ekonomilere kyasla daha snrl olur. Dier taraftan gmrk birliine giden lkelerin ekonomik gelime farkllklarnn az olmas gmrk birliinin salayaca olumlu ekonomik etkilerin daha fazla olmasna yol aar. Tersine, ekonomik gelime farkllklarnn ok olmas ekonomik birlemenin salayaca fayday azaltr. nk daha yksek getiri salayan blge ii gelimi lkelere retim faktr g olur ve blge ii az gelimi lkeler daha da kt duruma debilir. Blgesel ekonomik birlemenin gerekten blgesel nitelikli olmas da nemlidir. nk corafi olarak birbirinden ok uzak lkelerin nakliye masraflar nedeniyle birlemeden dolay salam olduklar avantajlarn bir ksm ortadan kalkabilmektedir.

Blgesel ekonomik birlemelerin etkileri nelerdir?

- 159 -

3. UYGULAMADA BLGESEL EKONOMK BRLEME HAREKETLER

Uygulamada blgesel ekonomik birleme hareketleri zellikle 2. Dnya Sava sonrasndaki yllarda artmtr. Bu erevede kurulan eitli birleme organizasyonlar arasnda Serbest Ticaret Blgeleri en sk rastlanlan trn oluturmaktadr. Dnya ekonomisinde 1970lerin bandan itibaren istikrarl byme srecinden uzaklalmas, dk byme hz, isizlik, istikrarsz fiyatlar, koruma politikalarna olan rabetin yeniden artmasna sebep olmutur. Bunun sonucunda baz alanlarda kreselleme devam ederken baz alanlarda da blgesel entegrasyon hareketleri (blgeselleme) daha da hz kazanmaya balamtr. ok tarafl retim, ticari ve mali ilikilerin gelimesi, benzer zelliklere sahip, ayn corafi blge ierisinde olan lkeleri, gleri birletirici youn blgesel ilikiler ierisine de itmektedir. Aslnda blgesel entegrasyon hareketleri ayn zamanda gelecekte meydana gelecek bir kresellemeye, geni apl bir serbest ticari ve mali btnleme ortamna geiin bir aamasn oluturmaktadr. Blgesel ekonomik btnlemeler ok tarafl serbestlemeyi glendirebildikleri ve srecin ileride genellemesini salayabildikleri lde dnya ekonomisine daha yararl olabilirler. Blgesel ekonomik btnleme hareketi, grubun yesi olan lkelerin ortak, politik, sosyal, ekonomik, kltrel deerleri, ortak hedefleri ve karlar paylamalar durumunda daha baarl olur. Dnya bir taraftan kreselleirken, dier taraftan da blgesellemektedir. lkeler arasnda ekonomik, politik ve teknolojik balarn artmas, aralarndaki ibirlii hareketlerini krklemektedir. Uluslararas Para Fonu (IMF), Dnya Ticaret rgt (DT), Dnya Bankas (IBRD), Birlemi Milletler (BM) gibi kurulular kreselleme; Avrupa Birlii (AB), Kuzey Amerika Serbest Ticaret Blgesi (NAFTA), Gney Amerika Ortak Pazar (MERCOSUR), Avrupa Serbest Ticaret Blgesi (EFTA), Gney Dou Asya Uluslar Birlii (ASEAN) ve Asya Pasifik Ekonomik birlii (APEC) ise blgeselleme erevesindeki bir ibirliini simgelemektedirler. Bununla birlikte, bu kurululara ve dnyann geleceine yn veren esas grup ise, ekonomisi gl devletlerin oluturduklar zel lke gruplardr. Bu gruplardan bazlar; Yediler Grubu (G7), Onlar Grubu (G-10), Yirmiler Grubu (G-20)dur. Bu gruplar arasnda en nemlisi G-7dir. G-7yi oluturan lkeler; ABD, Japonya, Almanya, ngiltere, Fransa, Kanada ve talyadr. 1998 ylnda bu gruba Rusya 8. ye olarak katlm fakat grubun ismi deimemitir. G-7yi oluturan lkeler, 1999 yl itibariyle dnya GSMHnin % 65ini retmektedirler. Dnya ticaretindeki paylar ise % 52dir. Grup yeleri birbirine danmakta, eitli konularda mzakereler yrtmekte, dnya ekonomisinin geleceini ekillendirerek, byme hzna, ticarete, mali aklara yn verecek nitelikteki kararlar almaktadrlar. Ekonomik alanda lkeler arasnda blgesel ekonomik hareketler gittike nem kazanrken, gnmzde ayr ktada blgesel ticaret bloklar olumaktadr. Avrupa Ktasnda AB ve EF- 160 -

TA, Amerika Ktasnda NAFTA ve MERCOSUR, Asya Ktasnda ASEAN ve Asya-Pasifik blgesinde ise APEC en nemli blgesel ekonomik birleme hareketleri arasndadr. Aada uygulamada karlalan ekonomik birlemelerden balcalar ksaca ele alnacaktr. Dnyadaki en nemli ekonomik birleme hareketi olan AB ve AB-Trkiye ilikilerinden bu kitapta geni ekilde ve iki ayr nitede bahsedildii iin bu nitede ayrca yer verilmemitir. Ancak dier ekonomik birleme hareketlerine gemeden dnyann en byk ekonomik birleme hareketi olan ABnin gayri safi yurt ii hasla ve ticaret asndan dnya ekonomisindeki yerinin son yllardaki geliimini ksaca hatrlatmakta yarar vardr: ABnin ihracat incelendiinde 1980 ylndan itibaren bu ihracatn dnya ihracat iindeki paynn inili kl bir seyir izledii grlr. 1980 ylnda % 39,8 olan ABnin ihracatnn dnya toplam ihracat iindeki pay, 1990 ylnda % 44,3e ykselmi, 1995den itibaren de dmeye balamtr. 1998 ylnda % 40,6ya ykselmesine ramen 1999 ylnda ABnin ihracatnn yavalamasnn balca sebebi ABnin zayflayan GSYH bymesidir. ABnin ticaret hacminin dnya ticaret hacmi iindeki pay ise %37 - %39 aralnda oynamaktadr (Tablo 10.1.). 1997 ylnda % 2,5 art gsteren ABnin GSYHs, 1998 ylnda da % 2,8 orannda artm, 1999 ylnda ise GSYH art oran % 2,5e gerilemitir. Ayn ekilde ABnin GSYHsnn dnya toplam GSYHsna oran 1995 ylnda % 24,8 iken 1999 ylnda % 21,9a gerilemitir.
Tablo 10.1. ABnin Dnya Ekonomisindeki Yeri (1995-1999). Dnya GSYH's (Milyar $) AB'nin GSYH's (Milyar $) AB'nin GSYH's/Dnya GSYH's (%) AB'nin hracat (Milyar $) AB'nin thalat (Milyar $) AB Tic.Hacmi / AB'nin GSYH's (%) AB Tic.Hacmi / Dnya Tic. Hacmi (%) 1995 33.578 8.312 24,8 2.061 1.970 48,5 39,3 1996 35.014 8.543 24,4 2.124 2.015 48,5 38,6 1997 36.511 8.312 22,8 2.120 2.004 49,6 37,1 1998 37.486 8.582 22,9 2.201 2.104 50,2 39,4 1999 38.805 8.513 21,9 2.182 2.131 50,7 38,0

Kaynak: DT, Uluslararas Ticaret statistikleri, 2000; IMF; Uluslararas Finansal statistikler, 2001.

Uygulamada blgesel ekonomik birleme hareketleri hakknda genel bir bilgi veriniz?

3.1. Kuzey Amerika Serbest Ticaret Blgesi (NAFTA)

NAFTA, ABD, Kanada ve Meksika arasnda 1994 ylnda yrrle giren bir serbest ticaret blgesi kurulmas anlamasdr. NAFTAy kuran Kuzey Amerika Serbest Ticaret Blgesi Anlamas 12 Austos 1993te imzalanmtr. NAFTA yesi lkeler blge d ile olan ekonomik - 161 -

ilikilerinde serbeste hareket edebilmektedir. Blge iinde ise mamul ticaretindeki kota, tarife vb. her trl kstlama kalkmtr. NAFTAya dahil 360 milyon nfus ve 10 trilyon dolar aan satn alma gc vardr. 1995 ylndan itibaren NAFTAnn ihracat incelendiinde, NAFTAnn ihracatnn dnya toplam ihracat iindeki paynn dzenli olarak artt grlmektedir. 1980de % 16, 1995de % 16,8 olan bu pay yllar itibariyle srekli artm ve 1999 ylnda % 19,3e ykselmitir (Tablo .2.) NAFTAnn ithalat da yine ayn ekilde bir seyir izlemi ve 1980de % 17, 1995de % 19,7den 1999da % 24,8e ykselmitir (Tablo 10.3.).

Tablo 10.2. NAFTAnn hracat (1980-1999) (Milyar $).

1980 1990 1995 1996 1997 1998 1999 225,6 393,6 584,7 625,1 688,7 682,1 702,1 67,7 127,6 192,2 201,6 214,4 214,3 238,5 15,6 27,1 79,5 96,0 110,4 117,5 136,4 308,9 548,4 856,5 922,7 1.013,6 1.013,9 1.076,9 1.920,8 3.379,1 5.103,6 5.319,8 5.504,6 5.417,3 5.587,0 16,1 16,2 16,8 17,3 18,4 18,7 19,3

ABD Kanada Meksika NAFTA Genel Toplam Dnya Toplam hracat NAFTA'nn Pay (%)

Tablo 10.3. NAFTAnn thalat (1980-1999) (Milyar $).

1980 1990 1995 1996 1997 1998 1999 256,9 516,9 770,8 822,0 899,0 944,35 1.059,4 62,5 123,2 168,0 174,9 200,9 206,0 220,1 19,5 29,9 75,9 93,7 114,9 130,9 148,6 338,9 670,2 1.014,8 1.090,7 1.214,7 1.281,4 1.428,3 1.999,1 3.466,2 5.162,0 5.413,3 5.597,4 5.516,9 5.752,0 17,0 19,3 19,7 20,1 21,7 23,2 24,8

ABD Kanada Meksika NAFTA Genel Toplam Dnya Toplam thalat NAFTA'nn Pay (%)

Kaynak: DT, Uluslararas Ticaret statistikleri, 2000; IMF; Uluslararas Finansal statistikler, 2001.

1990 ylnda % 43 olan NAFTA ii ticaretin toplam grup ihracatna oran 1997 ylnda % 49, 1998 ylnda % 51 ve 1999 ylnda da % 54 olmutur (Tablo 10.4.). Bu oranlar NAFTA ii ticaretin artmakta olduunu dolaysyla bloklamann bloa dahil lkeler arasndaki ticareti arttrdn gstermektedir. 1997 ylndan itibaren gerekleen rakamlara bakldnda ise NAFTA lkelerinin NAFTA dna yaptklar ihracatn azalmakta olduu grlmektedir.

Tablo 10.4. NAFTAnn Ticaretinin Dalm (Milyar Dolar). 1990 240 322 562 43 1997 495 519 1014 49 1998 520 495 1014 51 1999 579 491 1.070 54

Nafta i hracat Nafta D hracat Toplam hracat Nafta i.hr./Top.hr. (%)

Kaynak: DT, Uluslararas Ticaret statistikleri, 2000.

- 162 -

1999 ylnda NAFTAnn GSYHs % 4,9 orannda artarak 10,2 trilyon dolara ulamtr (Tablo 10.5.). Yine 1999 yl itibariyle NAFTAnn GSYHs dnya GSYHsnn % 26,5ine ulaarak % 21,9 olan ABnin payn geride brakmtr. Bir da aklk gstergesi olan ticaret hacminin GSYHsna oran NAFTA iin ok yksek deildir. 1998 ylnda % 23,4 olan bu oran, 1999 ylnda % 24,3e ykselmitir. Bu oran AB iin 1998 ylnda % 50,2 ve 1999 ylnda ise % 50,7 olarak gereklemitir.

Tablo 10.5. NAFTAnn Dnya Ekonomisindeki Yeri (1995-1999). 1995 33.578 8.614 25,7 856 1.015 21,7 18,2 1996 35.014 8.957 25,6 923 1.091 22,5 18,8 1997 36.511 9.406 25,8 1.014 1.215 23,7 20,1 1998 37.486 9.817 26,2 1.014 1.281 23,4 21,0 1999 38.805 10.298 26,5 1.077 1.428 24,3 22,1

Dnya GSYH's (Milyar $) NAFTA'nn GSYH's (Milyar $) NAFTA'nn GSYH's/Dnya GSYH's (%) NAFTA'nn hracat (Milyar $) NAFTA'nn thalat (Milyar $) NAFTA'nn Tic.Hacmi / NAFTA'nn GSYH's (%) NAFTA'nn Tic.Hacmi / Dnya Tic. Hacmi (%)

Kaynak: DT, Uluslararas Ticaret statistikleri, 2000; IMF; Uluslararas Finansal statistikler, 2001.

1995 yl istatistiklerine gre NAFTAnn Trkiyenin ihracatndaki yeri % 7,5, ithalatndaki yeri ise % 10,4tr ve bu oranlar byk lde ABD ile olan d ticarete ilikindir.

NAFTA hakknda bilgi veriniz.

3.2. Avrupa Serbest Ticaret Blgesi (EFTA) ve Avrupa Ekonomik Alan (AEA)
1960 ylnda kurulmutur. Kurucu yeler ngiltere, Avusturya, sve, zlanda, svire, Danimarka, Norve ve Portekizdir. Finlandiya ise nce ortaklk anlamas yapm ve 1986da tam ye olmutur. EFTAnn temel amac ye lkeler aras snai rn ticaretini serbestletirmektir. nc lkelere kar ortak tarife veya faktr dolamnn serbestletirilmesi gibi amalar yoktur. 1973te ngiltere ve Danimarka EFTAdan ayrlp AETye girdiler. Daha sonraki yllarda Portekiz, sve, Finlandiya ve Avusturya da EFTAdan ayrlp AETye girdiler. Sonuta EFTA yesi lkeler olarak yalnzca svire, Norve ve zlanda kalm oldu. EFTA ve AT yelerinin youn ilikileri nedeniyle 1991de Avrupa Ekonomik Alan (AEA) anlamas imzalanmtr. Bu anlama ile taraflar arasnda serbest ticareti engelleyici tm kstlamalarn kaldrlmas, mal ticaretinden de te faktr hareketlerinin ve hizmet ticaretinin serbestletirilmesi amalanmtr. - 163 -

1994 yl verilerine gre EFTAnn dnya ihracatndaki pay % 5,2, dnya ithalatndaki pay ise % 5,7dir. Trkiye ile EFTA arasnda 1991de serbest ticaret anlamas imzalanmtr. Bylece EFTA lkeleri Trkiye kl sanayi rnlerinden ald gmrk vergisi ve e etkili vergileri sfrlam, miktar kstlamalarn kaldrmtr. Tek istisna olarak dokuma-hazr giyim rnlerinde vergi sfrlamas hemen deil 1996 Ocakna kadar kademeli olarak gereklemitir. Trkiyenin AB ile gmrk birlii anlamas imzalamasndan sonra Trkiye EFTAya kar AB ile ayn politikalar izleme durumunda kalmtr. Trkiyenin ihracat iinde 1995 yl itibaryla EFTAnn pay % 1,4tr. thalat iinde EFTAnn pay ise % 2,5i bulmaktadr. Toplam ticaretin hemen hemen tmne yakn bir ksm svire ile gerekletirilmektedir.

EFTA ve AEA hakknda bilgi veriniz?

3.3. Latin Amerika Serbest Ticaret Blgesi (LAFTA) ve Latin Amerika Entegrasyon Birlii (LAIA)
1960da Uruguayda Arjantin, Brezilya, ili, Meksika, Paraguay, Peru ve Uruguay imzaladklar anlamayla Latin Amerika Serbest Ticaret Blgesini (LAFTA) kurdular. Bu blgeye daha sonra Ekvator, Kolombiya (1961) ve Venezuella (1966) katld. LAFTAda tarife indirimlerinde nemli ilerlemeler kaydedilmi olmasna karn ortak gmrk tarifesi oluturup gmrk birliine gitme ve ortak d ticaret politikalar oluturma ynnde baarl olunamamtr. 1980de sresi dolan ve LAFTAy kuran Montevideo Anlamasnn yeniden canlandrlmas amac ile yaplan grmeler sonusuz kalm bylece LAFTA sona ermi yerine daha esnek bir birlik olan LAIA (Latin Amerika Entegrasyon Blgesi Birlii) kurulmutur. LAIA ye lkelerin gelimilik seviyelerine gre ayrlmalarn ve ona gre tarife uyumlatrlmasn ngrmektedir. ye lkeler ok gelimiler, orta gelimiler ve az gelimiler olarak 3e ayrlmtr. LAIA ileride bir ortak pazar amac gtmekle birlikte sk sk ekonomik krizler yaayan blge lkeleri asndan imdilik ok fazla bir baar salam gibi gzkmemektedir. 1994 itibaryla LAIAnn dnya ihracat ve ithalatndaki paylar srasyla % 4 ve % 4,3tr. LAIAya dahil lkelerle Trkiyenin d ticareti ise Trkiyenin toplam ticaretine gre % 5 orannn altnda kalmaktadr.

LAFTA ve LAIA hakknda bilgi veriniz.

- 164 -

3.4. Gneydou Asya Uluslar Birlii (ASEAN)

Gneydou Asya Uluslar Birlii (ASEAN)n 6 yesi vardr. ASEAN 1967 Bangkok Anlamas ile kurulmutur. Temel amac blge lkeleri aras ticareti tamamen serbestletirmektir. 2008e kadar bunun gereklemesi planlanmtr. Bu ekilde ortaya kacak serbest ticaret blgesine Asya Serbest Ticaret Blgesi (AFTA) denilmi ve AFTAnn daha ileride bir ASEAN ortak pazar oluturulmasna zemin hazrlamas ngrlmtr (1992). yeleri Endonezya, Malezya, Filipinler, Singapur, Brunei ve Taylandtr. ASEANn dnya ihracatndaki pay % 6,1, ithalatndaki pay ise % 6,4tr. ASEANn sekreteryas Cakarta (Endonezya)dadr.

ASEAN hakknda bilgi veriniz.

3.5. Asya-Pasifik Ekonomik birlii (APEC)

Asya Pasifik Ekonomik birlii (APEC) 1989da Asya-Pasifik ekonomilerinde oluan karlkl bamlla cevap vermek zere kurulmutur. Bilgi grubu olarak kurulan APEC, gnmzde blgenin btn ekonomilerini kapsamaktadr. 1993de APECe ye lkelerin ortak GSMHs 13 trilyon $dr. Bu rakam o ylda dnyann yllk toplam retiminin yarsdr. APEC yeleri dnya mal ticaretinin % 41ini gerekletirmektedir. 1991 Seul APEC toplantsnda yelerin daha ak ticaret, daha fazla ekonomik ibirlii yapmalar, yatrm artrmalar ve gl bir uluslararas ticaret sistemi kurmalar kararlatrlmtr. Toplantda zel sektrn APEC ekonomilerine olan nemli katks vurgulanm ve zel sektrn daha aktif katks planlanmtr. Bakanlar APECe blgesel ibirliinin maksimum fayda salamas iin zel sektrn rolnn gelitirilmesi ve serbest pazar ekonomisinin uygulanmasn tavsiye etmilerdir. APEC yeleri kreselleen dnyada yer almak iin ak bir blgesellii ngrmlerdir. APECin danman gruplar, st dzey kiiler grubu (EPG, entellekteller) ve Pasifik Forumu (PBF, adamlar liderleri) 1994te Endonezyada toplanmtr. Toplantnn konusu ticaret, yatrm ve gelien ibirlii olmutur. Ekonomik liderler, serbest ve ak ticarete, 2020 ylna kadar yatrmlara nem verilmesini ve blgesel ibirliinin devam etmesinin gerekliliini bildirmilerdir. 1995te Japonya bakanlndaki APEC toplantsnda nmzdeki dnem iin elemandan oluan bir hareket plan yaplmas kararlatrlmtr. Plann eleman, serbest ticaret, kolaylk ve ekonomik ibirliidir.

- 165 -

APEC yeleri; Avustralya, Brunei Darussallam, Kanada, ili, in, Hong Kong, Endonezya, Japonya, Kore, Malezya, Meksika, Yeni Zelanda, Papua Yeni Gine, Filipinler, Singapur, Tayvan, Tayland, ABDdir. APEC fikir birliine gre alr. 1991de yeler alma programlarn, ak konumalarla btn yelerin eit oylarna gre yapmaya baladlar. APEC bakanl btn yeler tarafndan birer yllna yaplr ve Dileri ve Ekonomi Bakanlarnn yllk Bakanlar toplantsna ev sahiplii yapar. 1992 Bankok toplantsnda Singapurda kalc bir sekreterlik kurulmas kararlatrld. 1993 toplantsnda Ticaret ve Yatrm Komitesi ve Bte ve Ynetim Komitesi kurulmas kararlatrld. Bunlarn dnda APECin 10 alma grubu vardr. Bunlar: Ticaret ve yatrm verileri; Ticaretin gelitirilmesi; Endstriyel bilim ve teknoloji; nsan kaynaklar geliimi; Blgesel enerji ibirlii; Deniz kaynaklarnn korunmas; letiim; Ulam; Turizm; Balklktr. APEC kararlar balayc deildir. APEC, yeler bakmndan danma-grme forumu niteliindedir.

APEC hakknda bilgi veriniz.

3.6. Gney Ortak Pazar (MERCOSUR)

Amerika ktasnda 1991de kurulup 1995te gmrk birliini gerekletiren MERCOSURa Arjantin, Brezilya, Paraguay ve Uruguay dahildir. Hzl bir gelime gsteren MERCOSURun dnya ihracat ve ithalatndaki pay % 1,5ar dolayndadr.

MERCOSUR hakknda bilgi veriniz.

3.7. Afrika Ekonomik Topluluu

3 Temmuz 1991 tarihinde Afrika Birlii Organizasyonu Hkmet ya da Devlet Bakanlar, Nijeryann bakenti Abujada yaplan Kurulun 27. Olaan Toplantsnda Avrupa Ekonomik Topluluunu kuran anlamay imzalamlardr. ye lkelerin te iki ounluunun imzalanmas ile birlikte Anlama 12 Mays 1994 tarihinde yrrle girmitir. Afrika Ekonomik Topluluunun amac Afrika lkelerinin entegrasyonu, ye lkeler arasnda iktisadi, sosyal ve kltrel gelimelerinin tevik edilmesi, iktisadi kalknmann kendi kaynaklarna dayal olarak gerekletirilebilmesi amacna ynelik olarak insan ve sermaye kaynak- 166 -

larnn kullanm ve hareketliliin salanmasdr. Afrika Ekonomik Topluluunun nihai amac Afrika Ortak Pazar kurulana kadar ticaretin serbestletirilmesi, Serbest Ticaret Blgesi kurulmas, Gmrk Birlii oluturulmasdr. Bu hedefin gerekletirilmesine ynelik olarak ye lkeler, ticaretin nndeki engellerin ortadan kaldrlmasn ve emek, sermaye ve mal hareketlerinin serbestletirilmesini salayacaklardr. Mal ve hizmet ticaretini gelitirebilmek amacyla Afrika Ekonomik Topluluu parasal ve mali alanlarda ibirliini tevik edeceklerdir. Topluluun amac Afrika Kliring ve deme Ofisinin kurulmas, Afrika Para Birliinin oluturulmas, Afrika Merkez Bankasnn kurulmasdr. ye lkeler arasnda ulatrma ve komnikasyon, tarm, sanayi ve enerji sektrlerinde ibirliini artrmakdr.

AEC hakknda bilgi veriniz.

3.8. Ekonomik birlii Tekilat (ECO)

Ekonomik birlii Tekilat 1964te Trkiye, ran, Pakistan arasnda kurulan Kalknma in Blgesel birlii Tekilat (ECO)nun bir uzants niteliindedir. 1985 ylnda faaliyete gemitir. ECOya 1992den itibaren Krgzistan, Azerbaycan, Trkmenistan, Tacikistan, Afganistan ve zbekistan da katlmtr. Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinin ECOnun ekonomik, kltrel, ve teknik almalarna katlmas kabul edilmitir. ECO faaliyetlerini ekonomi ve altyap, sanayi, tarm, bilim ve teknoloji konularndaki uzmanlk komiteleri aracl ile yrtr. Komiteler tercihli bir ticaret sistemi kurulmas ulatrma ve haberleme ibirliinin gelitirilmesi, blgesel bir Ticaret ve Kalknma Bankas kurulmas gibi konularda almalarn srdrmektedir. 1995 yl itibaryla Trkiyenin ECO lkelerine ihracat 911 milyon dolar (tm ihracatnn % 4,2si) ithalat ise 1.137 milyon dolar (tm ithalatnn % 3,2si) idi. Grld gibi Trkiye ile d ticaret henz nemli bir boyutta deildir. ECOnun ihracatnn dnya ihracatna oran % 1, dnya ithalatna oran ise % 1,3 dolayndadr.

ECO hakknda bilgi veriniz.

- 167 -

3.9. Karadeniz Ekonomik birlii (KE)

Karadeniz Ekonomik birlii (KE), dnyada kreselleme ve blgesel dzeyde uluslararas btnleme ynnde, siyasal ve ekonomik alanda yeniden yaplanma srecinin bir rndr. 1980li yllarn sonunda, Dou Avrupada ekonomik boyutta serbest piyasa ekonomisine ve siyasal boyutta oulcu demokrasiye gei srecinin yaratt ortamda konumunu bulan KE, Trkiyenin nclk yapt bir blgesel ekonomik ibirlii giriimidir. KEnin kurucu yeleri; Trkiye, Rusya Federasyonu, Ukrayna, Grcistan, Ermenistan, Azerbaycan, Bulgaristan, Yunanistan, Moldova ve Arnavutluktur. Ticaret, KE srecinin ndegelen, ba eken bir unsurudur. Blgeleraras ticaretin arttrlmas, ticarette engellerin kaldrlmas KEnin ncelikli hedefleri arasndadr. Nitekim KE kurulu belgesinde blgede bir Serbest Ticaret Blgesinin kurulmas hedefi ngrlmektedir. Ticaretin yansra, dorudan d yatrmlar, teknoloji transferi de ye lkelerde ekonomik gelimeyi hzlandran etkenler olarak KEnin eylem alan iinde yer almaktadr. Snr ve ky ticareti, ticaretin serbestletirilmesi, KOBlerin teviki, mallarn ve kiilerin snr tesi hareketlerinin kolaylatrlmas, i seyahatlerinde vize kurallarnn yumuatlmas halen zerinde almakta olan konular olarak KE gndeminde bulunmaktadr. te yandan, KE rgtnn en nemli ibirlii alanlarndan bir dieri de iletiimdir. letiim ve ulatrma ebekeleri hem ulusal hem blgesel alanda ekonomik btnlemenin stratejik unsurlarn oluturmaktadr. KE hkmetlerden ziyade ve ncelikle ye lkeler aras ekonomik ilikilerinin zel sektr tarafndan gelitirilmesi ve eitlendirilmesi gerektii ilkesini benimsemitir. KE erevesinde en yksek karar organ Dileri Bakanlar Konseyidir. Ylda iki defa toplanp KE Parlamenterler Asamblesi ise Bakanlar Konseyinde alnan kararlarn uygulanabilmesine ynelik yasal dzenlemelerin yaplmas iin gerekli almalar yapar. Karadeniz Ekonomik birlii Konseyi ise Zirve Deklarasyonu dorultusunda oluturulmutur ve KEye ye lkelerin i evrelerini temsil etmektedir. Karadeniz Ticaret ve Kalknma Bankas ye lkeler arasnda ticaret ve yatrm projelerinin finansmann salamak iin kurulmutur (1999). Merkez Selaniktedir. Bakan Trkiyeden olan KE blgesinde toplam 325 milyon kii yaamakta ve dnya ticaretinin %2.5 kadarlk bir ksmn oluturmaktadr. KE ile Trkiye arasndaki d ticaret 1995 ylnda Trkiyenin toplam d ticaretinin %11i kadardr (hracat 2.4 milyar, ithalat 4 milyar $).

KE Hakknda bilgi veriniz.

- 168 -

zet
Dnyada lkeler birbirleriyle ticaret yaparken g birlii oluturabilmek iin, blgesel anlamda ekonomik birlemelerden faydalanrlar. Blgesel ekonomik birlemelerin trleri olan, serbest ticaret blgesi, gmrk birlii, ortak pazar, ekonomik/siyasi birlikten sz edilebilir. Bu tr blgesel ekonomik birlemelerin eitli ekonomik etkileri de vardr. Bu etkiler kimi zaman sreklilik arz ederler, kimi zaman da sreklilik arz etmezler. Uygulamada blgesel ekonomik birleme hareketlerinden bazlar ise yledir; Kuzey Amerika Serbest Ticaret Blgesi (NAFTA), Avrupa Serbest Ticaret Blgesi (EFTA) ve Avrupa Ekonomik Alan (AEA), Latin Amerika Entegrasyon Birlii (LAIA), Gneydou Asya Uluslararas Birlii (ASEAN), Asya-Pasifik Ekonomik birlii (APEC), Gney Ortak Pazar (MERCOSUR), Afrika Ekonomik Topluluu (AEC), Ekonomik birlii Tekilat (ECO), Karadeniz Ekonomik birlii (KE).

Deerlendirme Sorular
1. Aadakilerden hangisi blgesel ekonomik birleme trlerinden deildir? A) Serbest ticaret blgesi B) Gmrk birlii C) Ortak pazar D) Ekonomik/siyasi birlik E) Tercihli ticaret anlamalar

2. Aadakilerden hangisi uygulamada blgesel ekonomik birleme hareketlerinden deildir? A) NAFTA B) EFTA C) LAFTA D) Ortak Pazar E) ASEAN

- 169 -

3. Aadakilerden hangisi temel amac, ye lkeleraras snai rn ticaretini serbestletirmek olan ekonomik birleme hareketidir? A) EFTA B) NAFTA C) LAFTA D) ASEAN E) Hibiri

4. Aadakilerden hangi lke, Yediler Grubu (G-7) yesi deildir? A) ABD B) Japonya C) Almanya D) ngiltere E) sve

5. LAFTA hangi ktann ticari rgtlenmesidir? A) Kuzey Amerika B) Gney Amerika C) Avrupa D) Afrika E) Asya

Szlk ve Kavramlar Dizini

Ekonomik Btnleme : ki yada daha ok lke arasnda eitli seviyelerde gerekletirilen yaknlama, ibirlii ve birleme hareketini ifade eder. Ticaret Snrlamalar : D ticarette serbestlii engelleyici ve snflayc her trl mdahaledir. Gmrk vergisi, kota, kambiyo denetimi, gmrk vergisi benzeri snrlamalar, subvansiyonlar ve ihracat kstlamalar bu kapsamdadr.

- 170 -

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

DPT. Kreselleme, Blgesel Entegrasyonlar ve Trkiye, Ankara, 1995. Ertrk, Emin. Uluslararas Entegrasyon Teorisi ve Trkiyenin inde Bulunduu Entegrasyonlar, Ezgi Kitabevi, Bursa, 1993. Gran, Nevzat ve Aktrk, smail. Uluslararas ktisadi Kurulular, zmir, 1997. http://www.dtm.gov.tr/ead/ekonomi/say:6/ticaret.htm http://www.dtm.gov.tr./DUNYA/Ulus/22 aspasf.htm Karluk, S. Rdvan. Uluslararas Ekonomik Kurulular ve Entegrasyonlar, Anadolu niversitesi Basmevi, Eskiehir, 1995. Seyidolu, Halil. Uluslararas ktisat, Geniletilmi 13. Bask, stanbul, 1999.

- 171 -

NTE

11

Avrupa Birlii
Amalar
Bu niteyi altktan sonra,

Avrupa Birliinin tarihesiyle, amalar ve organlarn, Ayrca Avrupa Birliinin bir lkeye neler katabileceini, ortak politikalarn ve mali desteklerini renmi olacaksnz.

indekiler

Tarihe Avrupa Birliinin Amalar Avrupa Birliinin Organlar Avrupa Birliinin Ortak Politikalar, Avrupa Birliinin Mali Aralar ABnin nc lkelerle likileri zet Deerlendirme Sorular Szlk ve Kavramlar Dizini Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

neriler
Bu niteyi daha iyi renebilmek iin;

Konuya genel bilgiler salayan ve lkenin gndeminde olduu iin her basl dkmann bulunabildii gnlk kaynaklar okuyunuz.

1. TARHE
Ekonomik birleme uygulamalar iinde en ileri baarl rnei tekil eden Avrupa Birlii, ekonomik ve siyasal amalar olan bir giriimdir. Avrupada ekonomik birleme dncesi ikinci Dnya Savandan nce uzun bir dnsel gelimenin sonucunda olumutur. Ancak, Avrupa lkeleri arasndaki dmanlklar, ar milliyetilik akmlar birlemeye olanak vermemitir. kinci Dnya Savandan sonra Avrupa lkelerinin ekonomik ve siyasi olarak zntye uramalar Avrupann birlemesi dncesine g kazandrmtr. 1945-1958 yllar arasnda kurulan Avrupa Ekonomik birlii Tekilat (OEEC), Avrupa Kmr ve elik Birlii (AKT) ve Avrupa Atom Enerjisi Topluluu (EURATOM) bu oluuma nclk etmilerdir. Avrupa Ekonomik Topluluu (AET) bugnse Avrupa Birlii denilen birleme hareketi 1957 ylnda alt Bat Avrupa Devleti (Almanya, Fransa, Belika, Hollanda, Lksemburg ve talya) arasnda imzalanan ve 1 Ocak 1958 tarihinde yrrle giren Roma Antlamas ile kurulmutur. Antlama 248 madde, ekler ve protokollerden olumaktadr. 1992de Maastrichte imzalanan Avrupa Birili Antlamas ile ekonomik ve parasal birlik dorultusunda ilerleyen ve belirli alanlarda hkmetler aras ibirliini ieren bir Avrupa Birlii kurulmutur. Avrupa Birliinin alt kurucu yesine 1973de ngiltere, rlanda ve Danimarkann, 1981de Yunanistann katlmasyla ye says ona, daha sonra 1986 spanya ve Portekizin katlmasyla on ikiye kmtr. 1994te Korgu Doruunda Avusturya, sve, Finlandiya ve Norvele birlie katlma anlamalar imzalanmtr. Daha sonra yaplan halk oylamalar sonucunda Norve ABne katlmaktan vazgemitir. Bylece Avrupa Birliinin ye says on bee ykselmitir. Topluluk 1990l yllarn sonlarna doru yeni bir yenileme srecine girmitir. Bu erevede aralarnda eski Dou Avrupa lkeleri ile Kbrs Rum Kesiminin bulunduu on bir aday lke belirlenmitir. Bunlar; Macaristan, Polonya, Romanya, Slovakya, Letonya, Estonya, Litvanya, Bulgaristan, ek Cumhuriyeti ve Slovenyadr. Dou Avrupa lkeleri olan Macaristan, Polonya, ek ve Slovakya Cumhuriyetleri ile yaplan ortak yelik anlamalarnda, AB ile sz konusu lkeler arasnda sanayi rnleri alannda serbest ticaret blgesi kurulmas ngrlmtr. Tarm rnleri ticaretinde de karlkl olarak baz kolaylklar tannmtr. Bunlarn dnda Toplulukla Malta ve Kbrs Rum Kesimi arasnda ilerde tam yelii ngren ortak yelik anlamalar vardr. 1994te Essende toplanan Avrupa Birlii Zirvesinde aday lkeler iin Avrupa Birliine Katlm ncesi Strateji belirlenmitir. Bununla aday lkelerin Avrupa Birliinin Tek Pazar uygulamasna uyumlarnn salanmas amalanmtr. Bu kapsamda Aralk 1999da Merkezi ve Dou Avrupa lkeleri, Mart 2000de Rum Kesimi ve Malta, Mart 2001de Trkiye ile Katlm Ortaklklar kabul edilmitir. Katlm Ortaklklarn kabul eden lkeler, AB mevzuatn benimseyen Ulusal Programlarn aklayarak katlm nceliklerini belirlemektedirler. 2001 ylnda Trkiye dndaki tm lkeler Ulusal Programlarn gncelletirmilerdir. - 173 -

ABnin kuruluundan gnmze kadarki geliimini zetleyiniz.

2. AVRUPA BRLNN AMALARI

Avrupada oluturulmaya allan bu yaplamann temelinde gmrk birlii bulunmaktadr. Anlamaya dahil olan lkeler kendi aralarndaki tm gmrk engellerini ve dier kstlamalar kaldrmay, fiyat ve teslim koullar, ulam masraflar, reticilerin seimi gibi alardan reticiler, tketiciler veya kullanclar arasndaki tm farkl uygulamalar kaldrmay, devlet subvansiyonlarna veya ba eklindeki yardmlara son vermeyi ve piyasalarn ileyiine mdahale eden tm uygulamalar kaldrmay kabul etmilerdir. Bu ama ye lkelerin mallar ve retim faktrlerini serbeste mbadele edeceleri tek bir ekonomik blge oluturmalar eklinde ifade edilebilir. Baka bir deyile, blgede tek bir ekonomik birlik oluturulacaktr. Avrupa Birlii ye lkeler arasnda barn korunmasn amalamtr. Avrupa Kmr ve elik Topluluu, Fransz-Alman uzlamasn, Avrupada oluturulacak yeni bir dzenin temeli olarak kabul etmitir. Avrupada savan kayna kmr ve demir olduundan Avrupa Topluluklarnn kurulmasyla ye lkeler arasndaki bir atma olasl tamamen gemite kalmtr. Avrupa Birliinin kuruluu siyasal bir nitelik de tamaktadr. Anlamalarda yer alan ilkeler Ortak Pazarn kurulmas ve ileyii ile ilgili olmakla birlikte nihai hedef Avrupann siyasal bir btnle ulamas ve bir Avrupa Birleik Devletlerinin kurulmasdr.

Avrupa Birliinin temel hedefleri nelerdir?

3. AVRUPA BRLNN ORGANLARI

Avrupa Birlii bir devletin dzeninde olduu gibi yasama, yrtme ve yarg grevi yapan organlarla donatlmtr. Bu organlarn uluslar st yetkileri vardr. Avrupa Birliinin balca organlar unlardr: Avrupa Birliine ye Devlet ve Hkmet Bakanlarnn katld Avrupa Zirvesi, Demokratik yollarla seilen Avrupa Parlamentosu, ye devletleri temsil eden ve bakanlardan oluan Bakanlar Konseyi, antlamalarn koruyucusu olan Avrupa Komisyonu ve topluluk hukukuna uyulmasn salayan Adalet Divan ile birliin mali ynetimini izleyen Saytay. Bunlarn yan sra baz finansman kurulular ve danma organlar vardr. Ayrca ekonomik, sosyal ve blgesel kar gruplarn temsil eden eitli danma kurullar vardr. Birliin dengeli geliimine katkda bulunan projelerin finansmann kolaylatrmak amacyla kurulmu olan Avrupa Yatrm Bankas bulunmaktadr. - 174 -

3.1. Avrupa Zirvesi

Onbe ye lkenin hkmet veya devlet bakanlarnn yaptklar Avrupa Konseyi toplantlarna Avrupa Zirvesi denilmektedir. ABnin en st dzeyde yetkili organdr. 1987 ylna gelinceye kadar Topluluk Antlamalarnda AB Konseyine yer verilmemitir. Tek Avrupa senedi, AB Konseyini kurumsallatrm, fakat yetkisini tam olarak belirlememitir. Konseye Komisyon Bakan, gndeme gre gerekirse dier yeler ile birlikte katlr. Ayrca, Dileri Bakanlar da toplantlara katlabilir. Ylda iki kez toplanan Avrupa Konseyi toplantlarna gelecekte giriilecek eylemler iin gerekli ivmeyi salar ve faaliyetlerin ana hatlarn izer.

3.2. Bakanlar Konseyi

Konsey her ye Devletin kendi hkmetini taahht altna sokmaya yetkili bakanlar dzeyindeki temsilcilerinden oluur. Topluluklarn bir yasama ve karar alma organdr. Gndemin ieriine gre toplantlara farkl bakanlar katlr. Faaliyetlerini blgesel dzeyde yrtr. Belirli konularda grmeler yaplrken, bakanlar kendi lkeleriyle ilgili sorunlar zerinde dururlar. Konseyin merkezi Brkseldedir, ancak baz toplantlar Lksemburgda yaplr. Konsey bakanln her ye Devlet alt aylk dnemler iin srayla stlenir. Konsey, Avrupa Birlii Antlamasnda belirlenen Birliin Topluluk faaliyetleri, ortak d politika ve gvenlik politikas, adalet ve iileri faaliyetlerinin yrtlmesiyle ilgilenir. Konsey, ye lkelerin genel ekonomi politikalarnn koordinasyonu ve Roma Anlamasnn yrtlmesiyle ilgilidir. Gnlk iler Komisyon tarafndan yrtlr. Konsey karar alma srecinde, Komisyon tarafndan hazrlanarak kendisine sunulan tasarlar inceler ve karara balar, tasarnn kesinlemesi konusunda kesin karar verecek olan organ Konseydir. Konsey hkmetleraras ibirliine dayal iki alanda daha nemli rol oynar. Ortak d politika ve gvenlik politikas erevesinde ortak konumlar tanmlar ve ortak kararlar alr. Bu nlemlerin uygulanmasndan da Birliin temsilcisi sfatyla Konsey Bakanl sorumludur. Konseyin adelet ve iileri alanndaki esas ilevi ortak eylemler belirlemek ve ye Devletlerin imzalayaca szlemeleri hazrlamak ve nermektir. Konseyin almalarnn yrtlmesi amacyla eitli komiteler kurulmutur. Konsey, kararlarn artl ounluk ilkesine gre alabildii gibi baz konularda hala oybirlii karar alanmas gerekmektedir. artl ounluk iin 87 oydan 62sinin karar lehinde olmas ve bu 62 oyun en az 10 devlet tarafndan verilmi olmas gerekir.

Avrupa Zirvesi ve Bakanlar Konseyi hakknda bilgi veriniz.

- 175 -

3.3. Avrupa Komisyonu

Avrupa Komisyonu, Bakanlar Konseyi ve Avrupa Zirvesi, ABnin yrtme organlardr. Avrupa Komisyonunun 20 yesi vardr. Komisyonun grev sresi Avrupa Parlamentosu gibi be yldr. Komisyon Bakan ye Devletler tarafndan Avrupa Parlamentosunun gr alndktan sonra atanr. Komisyonun tm yeleri ancak Parlamento tarafndan onaylandktan sonra resmen greve atanm olurlar. Komisyonu grevden alabilecek tek organ Avrupa Parlamentosudur. Komisyon yeleri grevlerini yerine getirirken sadece Avrupa Birliinin karlarn gzetmekle ykmldrler. Komisyonun her yesinin bir veya birka politika alannda zel sorumluluu vardr. Ancak kararlar kollektif sorumluluk ilkesi temelinde alnr. Komisyon ncelikle ve her eyin stnde Antlamalarn korunmas ve gzetilmesiyle ykmldr. Kurucu Antlamalarn ve organlarn alm olduklar kararlarn doru biimde uygulanmasn gzetir. Taraflarn ykmllklerini yerine getirip getirmediini izlemekle grevlidir. ye Devletlerden herhangi birine kar Antlama hlali soruturmas balatabilir ve gerekli grdnde konuyu Avrupa Adalet Divanna gtrr. Bunlarn yan sra zellikle Avrupa Birliinin rekabet kurallarnn ihlal etmeleri durumunda kiilere ve irketlere para cezas verebilir. Komisyon yasama srecini balatmada tek yetkilidir ve yeni bir Avrupa yasasnn kabul srecinin her aamasnda etkide bulunma yetkisine sahiptir. Ortak politikalarn oluturulmas ve yrtlmesi grevini de stlenmitir. Topluluun ihtiya duyduu her trl hukuki tasarruf ve eylem iin neri ve tavsiyelerde bulunur. Birlik faaliyetleri iin ayrlm bte deneklerinin idaresi grevi de komisyona aittir. Bunlarn byk ounluunu ana fonlarn kapsamndadr. (Avrupa Tarmsal Ynlendirme ve Garanti Fonu, Avrupa Sosyal Fonu, Avrupa Blgesel Gelime Fonu ve Kaynama Fonu gibi).

3.4. Avrupa Parlamentosu

Avrupa Topluluu iinde Komisyon ve Konsey arasnda paylalm yasama ve yrtme yetkilerinin kullanlmasnn demokratik biimde denetlenmesi amacyla bir ortak parlamento kurulmutur. nceleri ulusal parlamentolarn yelerinden oluan Avrupa Parlamentosu, 1979dan bu yana ye lkelerde be ylda bir yaplan seimlerle belirlenen yelerden olumaktadr. Genel seimle i bana gelen Avrupa Parlamentosu 626 yeden oluur. (Parlamentoda Almanya 99, Fransa, talya ve Birleik Krallk 87er, spanya 64, Hollanda 31, Belika, Yunanistan ve Portekiz 25er, sve 22, Avusturya 21, Danimarka ve Finlandiya 16ar, rlanda 15 ve Lksemburg 6 ye ile temsil edilir). Parlamento genel kurulu Strasbourgda toplanr. Her ayn bir haftas genel kurul oturumlarna ayrlmtr. Baz ksmi oturumlar ile komisyon toplantlar, Konsey ve Komisyonla ilikileri kolaylatrmak amacyla Brkselde yaplr. Sekreterya ise Lksemburgda bulunur.

- 176 -

Avrupa Parlamentosunun yeleri Topluluk haklarn bir btn olarak temsil ettiklerinden parlamentoda ulusal temsilciler olmak yerine eitli siyasal gruplara bal olarak grev yaparlar. Parlamentonun balca ilevi, siyasi itici g olarak Topluluk politikalarnn hazrlanmas iin gereken eitli insiyatifleri retmektir. ABnin yrtme organlar durumunda olan Bakanlar Konseyi ile Komisyonu denetleme grevlerinde bulunur. Ayrca bteyle ilgili yetkileri vardr. Parlamento ve Konsey bte konusundaki yetkileri paylarlar. Parlamento yllk bteyi oylar ve bte uygulamasn izler. Bylece Birlie verdii politika nceliklerini yanstr. Birlik mevzuatnn hazrlanmasnda mevzuat nerilerini Komisyon hazrlar. Parlamento ve Konsey ise bu mevzuat yrrle koyma yetkisini paylarlar. Son olarak, byk nem tayan baz kararlar (baz uluslararas antlamalar, yeni yelerin katlm, Parlamento seimlerinde her lkede ayn usuln uygulanmas, birlik vatandalarnn ikamet hakk, vs.) iin Konseyin, Parlamentonun onayn almas gerekir.

Avrupa Komisyonu ve Avrupa Parlamentosunun grevleri ve ileyii hakknda bilgi veriniz.

3.5. Adalet Divan

Adalet Divan, ABnin en yksek hukuksal organ niteliini tamaktadr. 7 Ekim 1958 tarihinde Lksemburgda kurulmutur. Adalet Divan 15 yarg ve onlara yardmc olan sekiz danmandan oluur. Bunun yan sra, Avrupa kurumlarndaki idari uyumazlklar ve Topluluk rekabet kurallarndan doan uyumazlklar ile ilgilenmek iin 1989da 15 yargtan oluan bir Bidayet Mahkemesi kurulmutur. Bu mahkemelerin yeleri Lksemburgda grev yapar ve ye Devletlerin uzlamas ile alt yllk bir sre iin atanrlar. Divan, Roma Antlamasnn hkmlerine uyulup uyulmadn denetlemekle grevlidir. Divan balca alt alanda sorumluluk tar. yelerden birisi Roma antlamasnn hkmlerine uygun hareket etmediinde, Avrupa Komisyonu ilgili devlete nerilerde bulunur. Eer ye devlet bu nerileri tutmazsa, Adalet Divannda aleyhine dava atrr. Adalet Divan anlama hkmlerine aykr davranld sonucuna varrsa, bu hkmlerin uygulanmas iin alnacak karar, ye devlet tarafndan yerine getirilir. Divan para cezas uygulanma yetkisine de sahiptir. Divan, kurumlarn ald nlemlerin iptali iin alan davalarda bu nlemlerin yasalln inceleyebilecei gibi baz nlemlerin alnmam olmasnn Antlamalara aykr olduuna da karar verebilir. Adalet Divan her durumda yan biimde uygulanan bir Topluluk hukukunun yaratlmasna yardmc olmu ve bylece Avrupann btnleme srecini hzlandrmtr.

- 177 -

3.6. Saytay
Zamanla Topluluun mali bamszlnn artmas ve bte harcamalarnn genilemesi sonucunda bamsz bir hesap mahkemesi ihtiyac ortaya kmasyla Temmuz 1975 tarihinde Brksel antlamas ile Saytay kurulmutur. Saytay, Konsey tarafndan Avrupa Parlamentosunun gr alndktan sonra oybirliiyle atanan 15 yeden oluur. Saytay Bakan yeler tarafndan kendi aralarnda seilir. Bakanlk sresi yldr ve yln sonunda ikinci bir dnem iin yeniden seilmek mmkndr. Saytay bakan eitler arasnda birinci konumundadr. Toplantlarn ve almalarn Lksemburgda srdren Saytay Avrupa Birliinin tm gelir ve giderlerini inceler. ncelemede gelirlerin tam olarak toplanp toplanmadn hukuka uygun ve dzenli biimde yaplp yaplmadn ve maliye ynetiminin tutarl olup olmadn denetler. Konsey ve Parlamento tarafndan Avrupa Topluluklarnn genel btesinin uygulamasna ilikin olarak Komisyonun ibrasnda yardmc olmak amacyla yllk raporlar hazrlar. Ayrca dier kurumlarn talebi zerine zel raporlar hazrlar ve gr bildirir.

AB organlarndan Adalet Divan ve Saytayn grevleri ve ileyii hakknda bilgi veriniz.

3.7. Danma Organlar

3.7.1. Ekonomik ve Sosyal Komite Ekonomik ve Sosyal Komite 222 yeden oluur. Bu yeler grubu temsil eder, iverenler, iiler ve dier ekonomik gruplar. Komite Brkselde toplanr. Birok konuda karar alnmadan nce Komitenin grne bavurulmas zorunludur. Komite resen de gr bildirebilir. Ekonomik ve Sosyal Komite ylda ortalama 170 gr bildiriminde bulunmaktadr.

3.7.2. AKT Danma Komitesi AKT alannda danma grevi Danma Komitesine verilmitir. Danma Komitesi demirelik sektrndeki reticileri, iileri, tketicileri ve tccarlar temsil eden yelerden oluur. Her iki komite de Topluluklarn resmi organlar olmamakla birlikte baz durumlarda organ olarak kabul edilmektedirler. Genelde ye says 96dr.

- 178 -

3.7.3. Blgeler Komitesi Blgeler Komitesi Maastricht Antlamasyla kurulmutur. Yerel ve blgesel mercileri temsil eden 222 asil ve 222 yedek yesi vardr. Asil ve yedek yelerin grev sreleri drt yldr. Komite almalarn Lksembungda yapar. lk toplantsn 9-10 Mart 1994 tarihinde yapmtr. Avrupa Birlii Antlamas Konsey ve Komisyonun blgesel karlarn sz konusu olduu eitim, genlik, kltr, toplum sal, ekonomik ve toplumsal btnleme ve Avrupa apnda ulam, telekomnikasyon, enerji alar gibi konularda Blgeler Komitesinin grne bavurmalarn hkme balamtr. Blgeler Komitesi, temsilcileri araclyla blgeler, kentler ve yerel ynetimler Topluluun karar verme mekanizmas iinde yer almaktadr. Komitenin en nemli hedeflerinden birisi ye lkelerin ekonomik ve toplumsal kaynamasn salamaktr.

Avrupa Birliinin Danma Organlar nelerdir? Bilgi veriniz.

4. AVRUPA BRLNN ORTAK POLTKALARI

Avrupa Ekonomik Topluluunun kurulmas hereyden nce bir ekonomik birlik yaratmay amalad iin ekonomi politikalarnn uyumlatrlmas gereklidir. Bu ise ncelikle bir gmrk birliinin kurulmasn, daha sonra faktr akmlarnn serbestletirilerek bir ortak pazar oluturulmasn gerektirir. Son aamada ise ortak politikalar izlenmesi ve lkelerin ulusal egemenlik haklarnn bir lde birlik organlarna devredilmesi sz konusudur. 1992 ylnda imzalanan Maastricht Anlamas ile bu ynde nemli bir ilerleme kaydedilmitir.

Ortak pazarn kuruluundaki ilk aama yeler arasnda ithalat ve ihracatta tm gmrk tarifeleri kaldrlmtr. gmrklerin kaldrlmasn, darya kar ortak bir gmrk tarifesinin (OGT) uygulamaya konmas izlemitir. Bylece nc lkelerden toplulua giren mallardan OGTde belirlenen oranda bir vergi alnmaya balanmtr. OGT oranlar ise ye lkelerin bireysel gmrk oranlarnn arlksz ortalamas alnarak hesaplanmtr. Mal ticaretinin serbestlemesi ile gmrk tariflerinin yan sra miktar kstlamalar da kaldrlm, miktar ve deer zerine konulan kotalar yasaklanmtr. 1993 ylndan itibaren de grmez engellerin kaldrlmasna allmaktadr. Roma Antlamasnda topluluk iinde igcnn serbest dolam sz konusudur. Ayrca yabanc ye lkelerde alan iilerin o lkelerdeki yerli iilerle ayn hak ve sorumluluklara sahip olmalar ngrlmtr. Uygulamada igcnn serbest dolam bir lde salanmakla birlikte yabanc ii ve ailelerinin, ev sahibi lkenin alma ve sosyal hayatna uyumuna ynelik engeller bulunmaktadr. - 179 -

Serbest meslek sahiplerine ve kendi adna alanlara topluluk iinde istedikleri yerde iletme kurma ve mesleklerini yrtme hakk tannmtr.

Topluluk, menkul deer alm satm, dolaysz yabanc sermaye yatrmlar ve ticari kredileri serbestletirme ynnde kararlar almtr. Ayrca demeler bilanosu gl iinde bulunan lkelere sermaye akmlarn kstlama ynnde nlemler alma yetkisi tannmtr.

Avrupa Birlii, ekonomik ve sosyal politikalarn uyumlatrlmasn gerektirir. Uyumlatrlmas gereken balca politikalar; para, rekabet, d ticaret, tarm, sanayi, ulatrma, vergi, blgesel kalknma, evre, tketici, sosyal gvenlik, enerji, aratrma ve teknoloji, eitim, balklk politikalar ve sosyal politikalardr.

Avrupa Birliinin Ortak Politilar ile ilgili genel nitelikte alnan kararlara rnekler veriniz.

4.1. Ortak Tarm Politikas

Avrupa Birlii yesi lkelerin tarm politikalarnn gerek ekonomik gerek siyasi anlamda ortak bir erevede ynetilmesi esasna dayanan Ortak Tarm Politikas (OTP), ABnin ilk ortak politikasdr. Halen Birlik btesinin yarsn oluturan OTP Avrupa Birliinin en nemli politikalarndan biridir. kinci Dnya Sava srasnda yaanan ktln yaratt endienin yan sra, sava sonrasnda AB aktif nfusunun ok nemli bir blmn oluturan tarm sektr alanlarnn gelir dzeyinin korunmas, piyasalarda istikrar salanmas ile dzenli bir rn arznn garantilenmesi, tarm rnlerinin tketicilere uygun fiyatlarda salanabilmesi ve tarmsal retimin rasyonelletirilmesi gibi amalar; ye lkelerin ulusal tarm politikalar arasndaki derin farkllklarn giderilmesi gereklilii Birlii bir ortak tarm politikas oluturmaya yneltmitir ve 1962 ylnda ilk ortak piyasa dzeninin oluturulmas ile OTP resmen hayata geirilmitir. OTP, temel ilke zerine yaplanmtr. Tek Pazar lkesi ye lkelerde tarm rnlerinin serbest dolamn engelleyen tm kstlamalarn kaldrlarak bir Tek Pazar oluturulmasn ngrmekte, bunun iin ortak fiyat ve rekabet kurallarnn, d pazarlara kar snrlarda ortak bir korumay gerektirmektedir. Topluluk tercihi ilkesi Birlik iinde retilen rnlere ncelik tannmasn amalamakta, bunun iin AB tarm rnlerinin ithalata kar korunmasn, ihracatn ise subvanse edilmesini gerektirmektedir. Ortak mali sorumluluk ilkesi, OTPye ilikin tm harcamalarn Birlik yeleri tarafndan ortaklaa stlenilmesini amalamaktadr. Bu balamda AB btesinde Tarmsal Ynlendirme ve Garanti Fonu (FEOGA) oluturulmutur. Ortak Tarm Politikasnn karar alma srecinde Birlik, ye devletler zerinde dier politikalarda olmad kadar yetki sahibidir. Bu erevede OTPnin fiyat ve pazar mekanizmalarnn belirlenmesi tmyle Birliin yetkisindedir. - 180 -

1962 ylndan bu yana Ortak Piyasa Dzenlemeleri kapsamnda yer alan rnler iin her yl ortak fiyatlar saptanmaktadr. Fiyatlarn dmesi durumunda pazara mdahale edilmesi ve aradaki farkn desteklerle Birlik btesinden karlanmas, OTPnin pazar ve fiyat mekanizmasnn temelini oluturmaktadr. OTP ayr fiyat kapsar sistemin temelini oluturan ve topluluk iftilerinin eline gemesine karar verilen ideal fiyatlar hedef fiyatdr. Mdahale fiyat ise fiyatlarn hedef fiyat altna dmesi halinde reticilere salanan en dk garanti seviyesini ifade eden taban fiyattr. Dk dnya fiyatlar kapsamnda topluluun yksek destekleme fiyatlarn ve tarmsal retimini korumak amacyla eik fiyat denilen fiyatlar da vardr. Bunlar ithal edilen tarmsal mallarn toplulua girmesine izin verilen en dk fiyatlardr. Belirtilen fiyat politikalarnn yan sra OTP reformlar kapsamnda gerekletirilen fiyat indirimleri ve getirilen eitli kstlamalara paralel olarak iftilerin gelir dzeyi Dorudan demeler kapsamnda da desteklemektedir. Ortak Tarm Politikasnn kurulu aamasnda tarm rnlerinde da baml olan Birlik, 1970li yllardan itibaren pek ok rnde verimlilik art ile kendi kendine yeterlilik dzeyine ulam, baz rnlerde rn fazlas vermeye balamtr. Dnyann en byk tarm ihracatlarndan biri konumuna gelen AB, OTPnin korumac yaps nedeniyle ABD bata olmak zere bu alanda rakip birok lkenin eletirilerine hedef olmutur. Bu nedenlerle 1992 ylnda gerekletirilen MacSharry reformlar ile ilk kez fiyat desteinin yerine byk lde dorudan demeler kullanlmaya balanm, bu deiiklik zellikle evre korunmasn ieren yapsal tedbirlerle desteklenmitir. Ancak DT Tarm Anlamasndan doan ykmllkler ve ABnin genileme perspektifi, ksa sre sonra yeni bir OTP reformunu gndeme getirmitir. Bu erevede Komisyonun Gndem 2000 erevesinde de yer verdii ve MacSharry reformlarnn devam niteliinde olan son reformlar ile DTnn ikinci tur mzakerelerine ve genilemenin yarataca sorunlara hazrlkl olunmas amalanmtr.

ABde ortaklarn politikasnn temel ilkeleri ve ileyii hakknda bilgi veriniz.

4.2. Rekabet Politikas

Toplulukta rekabet eitliini salamak amacyla ngrlen baz ortak kurallar vardr. Roma Antlamasnda irketlere uygulanacak kurallar, subvansiyonlar ve dampingle ilgili hkmlere yer verilmitir. irketlere uygulanacak kurallar ye lkeler arasndaki ticareti zorlatran firmalara yneliktir. Bu amala ncelikle karteller yasaklanmtr. Balca kartel yasalar; fiyat- 181 -

lar dolayl ve dolaysz olarak belirleme (indirim, iskonto) retim ve yatrmlar snrlandrma, piyasalarn paylalmas, ticarette taraflara eit olmayan koullar uygulama ve ticari anlamalarda zel koullar ileri srme retim, sat ve teknik yeniliklerin tketici aleyhine engellenmesi ve fiyatlarda ve sat koullarnda zorlama yaplmas eklinde belirlenmitir. Rekabet politikas erevesinde subvansiyonlar da baz istisnalar dnda yasaklanmtr. Ayrca irketlerin damping yapmas, rekabet bozucu sayldndan yasaklanmtr. Roma Antlamasna gre dampinge son verilmedii takdirde, zarar gren lke gerekli koruma nlemlerini alabilir.

4.3. Para Politikas

ABde para politikasnn temel hedefi, toplulukta fiyat istikrarn salamaktr. Fiyat istikrarn salamak ve Topluluun genel ekonomik politikalarna destek vermek amacyla Avrupa Merkez Bankas Sistemi (AMBS) yaratlmtr. Avrupa Merkez Bankas (AMB), Topluluk iinde kat para emisyonuna izin verme konusunda tek yetkili organdr. Her Topluluk yesi, kendi milli merkez bankasnn stats de dahil olmak zere, milli mevzuatn Maastricht Antlamas ve Avrupa Merkez Bankas Sistemi ile uyumlatrmak zorundadr. Bilindii gibi 1992 imzalanan Maastricht Antlamas Avrupa Topluluunda ekonomik ve parasal birlemenin salanmasnda bir uzlama metni durumundadr. Oluturulacak Avrupa Birilinin anayasas niteliindedir. Anlamadan sonra da Topluluun ad Avrupa Birlii olarak deitirilmitir. AMB resmen 1 Haziran 1998 tarihinde kurulmutur ve katlmc lkelerin para birimlerinin euroya kar geri dndrlmez biimde tespit edildii 1 Ocak 1999 tarihinden bu yana faaliyetlerini srdrmektedir. Banka, merkezi Frankfurtda bulunan, 1994 ylnda, nc aamada tek para biriminin gerekletirilmesi iin gerekli zemini hazrlamak zere kurulmu Avrupa Para Enstitsnn (APE) yerine gemitir. AMBnin tam anlamyla gvenilir olmas iin, milli hkmetler ve dier Topluluk kurulular nezdinde yksek derecede bamsz statye sahip olmas gerekmektedir. Bu da pratikte ne AMBnin ne de ulusal merkez bankalarnn dardan talimat alabilecei anlamna gelmektedir. Bu bamszlk, rnein, karar kurulularnn (cra Komitesi, dare Konseyi ve Genel Konsey) yelerinin bamszl garanti altna alnarak salanmtr. AMBnin euro alannda ortaya kmasyla birlikte, ulusal merkez bankalar ortadan kalkmamtr. Tersine, bunlar AMBnin ayrlmaz paras olmulardr. Bakanlar AMBnin st karar mercii olan para politikasn tanmlayan dare Konseyinin yesidirler. Ulusal merkez bankalar AMBnin talimatlarna ve tavsiyelerine uygun olarak hareket etmekle birlikte, kendi yetkilerini muhafaza ederler ve kendi alanlarnda faaliyetlerini srdrmeye devam ederler. Kredi datlmas, kaynaklarn tahsil edilmesi, deme sistemlerinin ynetilmesi, vb.

- 182 -

Avrupa Merkez Bankalar Sisteminin grevleri unlardr:

ABnin tek para politikasn tanmlamak ve uygulamak. Dviz ilemlerini Bakanlar Kurulunun verecei talimatlara gre yrtmek. Euro alanna dahil olan ye lkelerin resmi dviz rezervlerini tutmak ve ynetmek.

Ayrca ulusal merkez bankalar, birlikte, AMBnin yan sra, 1 Ocak 1999 tarihinden itibaren almaya balayan Avrupa Merkez Bankalar Sistemini (AMBS) de oluturmulardr. Euro Avrupa Birliinin (AB) tek para birimidir. Madridde 15 ve 16 Aralk 1995 tarihlerinde yaplan Avrupa Konseyi toplantsnda 15 lke Hkmet ve Devlet Bakanlar birlikte Avrupa tek para birimine euro denilmesini kararlatrmtr. nc aamann balamasndan sonra ye lkelerin tamam euroya gemeyi kabul etmemitir. EPBye katlan AB yesi 12 lke vardr. Almanya, Fransa, talya, spanya, Hollanda, Belika, Portekiz, Avusturya, Finlandiya, rlanda ve Luxembourg 1 Ocak 1999 tarihinden itibaren EPBye katlmlardr. Yunanistan 1 Ocak 2001 tarihinden itibaren katlmtr. Geriye kalan lkeler Adaylar olarak anlmaktadr. EPBnin 1 Ocak 1999 tarihinde balayan nc aamasyla birlikte, euro mali piyasalarda ve menkul kymetler gibi bir dizi irket faaliyetinde kullanlmasna imkan verecek ekilde meru bir para birimi haline gelmitir. Euro ayrca mterilerin kullanmasna imkan tanyacak ekilde kaydi ilemler (banka transferleri, ekler, kredi kart demeleri, seyahat ekleri) iin de kullanlmaya balanmtr.

ABde rekabet ve para politikasnn temel ilkelerini ve ileyiini anlatnz.

4.4. Sanayi Politikas

Sanayi politikas baz sanayilerde yeniden yaplanmay ve ileri teknoloji kullanan sanayileri tevik etmeyi amalamaktadr. Bu amala, dnya ekonomisinde fazla kapasite bulunan tekstil, demir-elik gibi sektrlerde bu fazlalklar giderme, ve yeniden yaplanmaya gidilmesi, firmalarn birlemesi ve rasyonellemesi tevik edilmektedir. Avrupa ileri teknoloji ile retilen mallar ithal etme durumunda kaldndan, bu bamllktan kurtulmak iin ileri teknolojiler bulma ve bundan yararlanmaya ynelik eitli programlar uygulamaya konulmutur.

- 183 -

4.5. Vergi Politikas

Vergi politikasnda dolaysz vergilerde, ifte vergilemenin kaldrlmas esas alnmtr. 1971 ylnda kabul edilen program erevesinde, dolaysz vergiler alannda ulusal mevzuatlarn uyumlatrlmas ynnde admlar atlmtr. Roma Anlamas, dolayl vergilerle ilgili olarak, ye lkeler arasnda d ticarete konu olan mallarla ilgili vergi ayrcalklarnn kaldrlmasn emretmektedir.

4.6. Tketici Politikas

Tketici Politikas konusunda ilk nemli adm paris Zirvesinde atlmtr. Komisyona bal bir Tketici Koruma Servisi ve Tketiciler Danma Komitesi kurulmutur. 1975 ylnda Tketiciyi Korumaya Ynelik Eylem Programnda tketicinin salk ve gvenlii, ekonomik karlar, tazminat istemesi ve almas, zamannda bilgilendirilmesi ve tketicinin eitilmesi ilkeleri kabul edilmitir. Tek pazarn gerekletirilmesi ise tketicinin haklar asndan nemli bir aamay oluturmutur.

4.7. Enerji Politikas

Enerji arznn gvenlii, evrenin korunmas ve genel rekabet gc, AB enerji politikasnn en nemli hedefleri olarak belirlenmitir. Buna paralel, sosyal ve ekonomik kaynama yaam kalitesi, istihdam yaratlmas ve blgeler arasnda dayanmann gelitirilmesi de dikkate alnmtr. AB enerji politikasnn amalar, rekabet gc, enerji arznn gvenlii ve evrenin korunmas arasnda bir dengeye vararak, toplam enerji tketiminde kmrn payn korumak, doal gazn payn arttrmak, nkleer enerji santralleri iin azami gvenlik artlar tesis etmek ve yenilenebilir enerji kaynaklarnn payn arttrmaktr.

4.8. Sosyal Politika

Etkin olarak uygulanan sosyal politika, toplumda gze batan dengesizlikleri dzeltir. Topluluk, izledii sosyal politikalarda, finansal destek salamaktan daha fazlasn gerekletirmektedir. nk sadece finansal destek salamak, durgunluk ve az gelimilik sonucu ortaya kan problemleri zmede yeterli deildir. Aralk 1991de Maastrichtde ye devletler (ngiltere hari) sosyal politikalarla ilgili bir protokol kabul etmilerdir. Bu protokolde, iilerin topluluk genelinde yararlanabilecekleri haklar belirtilmitir. Bunlar; serbest dolam, eit cret, daha iyi alma koullar, sosyal gvenlik, dernek kurma ve toplu anlama yapma, mesleki eitim, erkeklere ve kadnlara eit muamele, bilgi edinme, endstriyel demokrasi, salk koruma ve iyerinde gvenlik, ocuklarn, ya- 184 -

llarn ve zrllerin korunmasdr. i partisi hkmetinin kurulmasyla ngiltere de sz konusu protokol kabul etti ve Haziran 1997 de Amsterdamda alnan kararla, sz konusu protokol 15 ye lkede uygulanmaya balad.

4.9. Ulatrma Politikas

Topluluk szlemesinde ulatrma alannda da ortak politikalar izlenmesi ngrlmtr. Ulatrma politikasnda ye lkelerin ulatrma politikalarndaki tm ayrcalkl uygulamalarn kaldrlmas ve ulatrma hizmetlerinde ortak bir pazar yaratlmas amalanmtr. Ancak, olduka karmak olan bu sektrde ok az ortak politika zmlerine ulalabilmitir. Avrupa Konseyi tamaclk alannda, zellikle ye devletlerdeki nemli ehirleri birbirine balayacak hzl tren seferlerinin gerekletirilmesiyle ilgili, 11 nemli projeyi kabul etmitir. stihdam arttrc bu almaya ek olarak, hem ekonomik bymeyi salamak ve yeni i alanlar yaratmak, hem de enformasyon altyaps oluturmak iin Avrupa ktasnn ihtiyac olan enerji, otoyollar ve enerji konularnda dier projeler gelitirilmitir.

4.10. evre Politikas

1987de yrrle giren Avrupa Tek Senedinde ortak evre politikasnn amalar;

evre kalitesini srdrme, koruma ve iyiletirme, nsan salnn korunmasna katkda bulunma, Doal kaynaklar rasyonel bir ekilde kullanma ekilde belirlenmitir.

lke olarak, nceden nleme, kaynanda dzeltme, dier politikalarla btnleme ve kirleten der ilkeleri benimsenmitir. Ayrca, Bilim ve Teknoloji Program (STEP) ve klimbilim ve Doal Tehlikelere likin Avrupa Program (EPOCH) gibi zel aratrma programlar uygulamaya konmutur.

4.11. Blgesel Politika

Tek Senet imzalandktan sonra ortaya kan serbest alann bir sonucu olarak ye lkeler arasnda ekonomik ve sosyal btnleme artmtr. ubat 1998de, ye lkeler yapsal fonlar iin ayrdklar harcamalar iki katna kardlar. Bunun sonucunda; azgelimi blgeleri gelitirecek nlemler almak, dteki endstrileri desteklemek, uzun dnemli isizliin nne gemek, genlere i bulma olanaklarn arttrmak, tarm modernletirmek ve fakir krsal alanlara yardm etmek iin 1989-1993 yllar arasnda 14 milyar Euro ayrld. Bu para, Avrupa Krsal Kalknma Fonu, Balklk Sektrne Finansal Yardm Enstrman gibi mevcut fonlar araclyla merkezi veya yerel hkmet ve zel yatrm- 185 -

clarn abalarn desteklemek iin kullanld. 1993-1999 yllar arasnda ise yapsal nlemleri in (Yapsal ve Uyumlatrma Fonlar) 200 milyar Euro tahsis edilmitir.

4.12. stihdam Politikas

20-21 Kasm 1997de Lksemburgdaki Avrupa Konseyinde ye lkeler zellikle mesleki eitim, yeni i kurmaya yardm ve sosyal gvenliin gelitirilmesi konularnda ortak bir strateji gelitirmilerdir. Bunun yannda, ye lkelerin ve Topluluk kurumlarnn istihdam politikalaryla ilgili sonular deerlendirirken ortak prosedrlere gre hareket etmelerini salamak amacyla bir meslek rehberi hazrlanmtr.

ABnde Sanayi, vergi, tketici, enerji, ulatrma, evre istihdam politikalar ile blgesel ve sosyal politikalar hakknda bilgi veriniz.

5. AVRUPA BRLNN MAL ARALARI

Avrupa Birliinin temel mali arac kuruluu Avrupa Yatrm Bankasdr. Ayrca eitli fonlar ve bte ABnin dier mali aralarn oluturur.

5.1. Avrupa Yatrm Bankas (AYB)

AYB hakknda geni bilgi Uluslararas Mali ve Ekonomik Kurum ve Kurulular nitesinde yer almaktadr.

5.2. AB Btesi
AB Btesinin nemli bir ksm AB politikalarnn yrtlmesi ve ynetim giderlerinin karlanmasnda kullanlr. zellikle ortak tarm politikasnn yrtlmesi iin nemli kaynak aktarlr. Gelirler ise ye lkelerin katklar, gmrk vergileri gibi kaynaklardan meydana gelir.

5.3. Avrupa Blgesel Kalknma Fonu

ABnin nisbeten geri kalm (Yunanistan, Portekiz, spanyann baz blgeleri gibi) yrelerinin kalkndrlmas ve yapsal uyum programlarnn finansman iin kredi salayan bir kaynaktr.

- 186 -

5.4. Avrupa Sosyal Fonu

Topluluk iinde yeni i olanaklar yaratlmas, mesleki eitim programlar dzenlenmesi, isizlik yardm tahsisi gibi konular iin finansman salayan bir kaynaktr.

5.5. Avrupa Garanti ve Ynlendirme Fonu

Tarmsal destekleme organlarnn finansman ve tarmn modernletirilmesi iin kaynak salayan bir mali aratr.

5.6. Avrupa Parasal birlii Fonu

Parasal birlie geite arz deme glne den lkelere kredi salayan bir fondur.

5.7. Avrupa Kalknma Fonu

Avrupa Birlii ile Lome Szlemesi erevesinde zel ilikisi bulunan Afrika Pasifik ve Karayipler lkelerine yardm yapmak iin kaynak salamada bu fondan yararlanlmaktadr.

ABnin balca mali aralar nelerdir? Anlatnz.

6. ABNN NC LKELERLE LKLER 6.1. ABnin Eski Smrgelerle likileri

ABnin yelerinden bir ksmnn (Belika, Fransa, talya, Hollanda gibi) eski smrgelerinin zerine 1973de ngilterenin katlmyla ngiltereninkiler ve yansra Danimarkannkiler de eklenince Togonun Lome kentinde bir szleme yaplmas ihtiyac dodu. Lome Szlemesi ile kar dn verme zorunluluu olmadan 46 Afrika, Karayip, Pasifik (ACP) lkesinin mallar o zamanki ad ile AETye gmrksz olarak girebilecekti. Ancak ortak tarm politikas kapsamndaki mallar bu kuraln dndayd. Ayrca bu lkelere ynelik mali yardm, snai ibirlii ve baz temel mallarn ihracnda fiyat istikrar salama programlar (stabex, sysmin gibi) ngrlmtr. Lome szlemesi birok kez sresi uzatlarak ve esnetilerek yenilenmitir.

6.2. AB-ABD likileri

ABnin kurulmas ncesinde Avrupann 2. Dnya Savandan sonra bir an nce kalknmas iin ABD Marshall Yardmlar aracl ile nemli katklarda bulunmutur. Avrupadaki enteg- 187 -

rasyon (birlik) abalarna ABD balangta byk destek vermitir. Ancak AET kurulduktan sonra zaman iinde baz gelimeler yaanmtr:

AETnin gmrk birliini gerekletirmesiyle ABD mallar nc lkelere uygulanan Ortak Gmrk Tarifesine (OGT) tabi olmaya balam, bylece ABD ihra mallarnn AB pazarnda rekabet gc zayflamtr.

ABDden ABye doru sermaye yatrmlar hzlanm, bylece ABden nemli lde sermaye k olmutur.

AETnin tercihli ticaret anlamalar yapt ok sayda Afrika ve Ortadou lkesinde ABD ticari adan daha elverisiz bir konuma itilmitir.

Buna karlk GATTn Kennedy Grmeleri srasnda AB ile ABD arasnda sanayi rnlerinde %35 orannda tarife indirimi yaplmas karar alnmtr. Yansra, 1986-1994 Uruguay grmeleri sonucunda ise belirli ller iinde tarm rnleri ticaretinin serbestletirilmesi ve tarmsal rn subvansiyonlarnn kaldrlmas konusunda uzlama salanmtr.

6.3. AB-EFTA likileri

EFTA (Avrupa Serbest Ticaret Blgesi)bal altnda daha detayl bilgi verilmitir.

6.4. Diger lkelerle likiler

ABnin Akdeniz lkelerini kapsayan zel politikalar vardr. Bunlarn bir ksm ileride ABne tam ye olarak girmeyi ngren ortaklk anlamalar imzalanmtr (Trkiye gibi). Ekonomik ve ticari birlii anlamalar imzalanan Fas, Cezayir, Tunus, Msr, rdn, Suriye gibi lkeler vardr. Ayrca zel ticaret anlamas yaplan Arjantin, Brezilya, Uruguay, Meksika, Banglade, Hindistan, Pakistan ve inden bahsedilecektir. AB, 1970lerde az gelimi lkelerden yapt sanayi rn ithalatnda gmrksz ithalat anlamna gelen GPS (Genel Prefinanslar Sistemi)ni yrrle koymutur. Ancak yine de bunlara ilikin baz kotalar ve snrlamalar da getirilmitir.

ABnin nc lkelerle ilikileri erevesinde ne kan lke veya lke gruplar ile ilikileri hakknda bilgi veriniz.

- 188 -

zet
Gnmzde nemi hi yitirilmeyen ve Trkiye asndan ok nemli bir konu durumunda bulunan Avrupa Birliinin organlar, Avrupa Zirvesi, Bakanlar Konseyi ve Avrupa Komisyonu, Avrupa Parlamentosu, Adalet Divan, Saytay, Danma Organlarndan oluur. Danma organlar ise u komitelerden olumaktadr. Ekonomik ve Sosyal, AKT Danma, Blgeler Komitesidir. Ayrca, Avrupa Birliinin ortak politikalar ise, ortak tarm politikas, rekabet politikas, para politikas, sanayi politikas, vergi politikas, tketici politikas, enerji politikas, sosyal politika, ulatrma politikas, evre politikas, blgesel politika, istihdam politikasndan olumaktadr. Avrupa Birliinin mali aralar ise Avrupa Yatrm Bankas, AB Btesi, Avrupa Blgesel Kalknma Fonu, Avrupa Sosyal Fonu, Avrupa Garanti ve Ynlendirme Fonu, Avrupa Parasal birlii Fonu, Avrupa Kalknma Fonudur. Avrupa Birliinin nc lkelerle ilikilerine bakld zaman, Avrupa Birliinin eski smrgelerle ilikilerini, ABD ile ilikilerini, EFTA ve dier lkelerle ilikilerini gryoruz.

Deerlendirme Sorular
1. Aadakilerden hangisi, Avrupa Birliinin organlarndan deildir? A) Avrupa Zirvesi B) Bakanlar Konseyi C) Avrupa Konseyi D) Avrupa Parlamentosu E) Mali ler Konseyi

2. Avrupa Parlamentosu ka yeden oluur? A) 624 B) 625 C) 626 D) 627 E) Hibiri

- 189 -

3. Aadakilerden hangisi danma organlarndandr? A) Saytay B) Adalet Divan C) AKT Danma Komitesi D) Avrupa Komisyonu E) Avrupa Zirvesi

4. Aadakilerden hangisi Avrupa Birliinin ortak politikalarndan deildir? A) Ortak tarm politikas B) Rekabet politikas C) Para politikas D) Mali politika E) Vergi politikas

5. Aadakilerden hangisi Avrupa Birliinin mali aralarndan deildir? A) Avrupa Yatrm Bankas B) Ekonomik ve Sosyal Komite C) Avrupa Parasal birlii Fonu D) Avrupa Blgesel Kalknma Fonu E) AB Btesi

Szlk ve Kavramlar Dizini

bra Etmek : Aklamak anlamna gelir. lgili kii veya kurumla ilgili herhangi bir (hak) alacakverecek, davac-daval gibi durumlar olmadn ifade etme anlam tar. Kartel : Benzer mallar reten firmalarn bamszlklarn kaybetmeden belirli bir pazar zerinde monopol durumlarn korumak ve aralarndaki rekabetin etkilerini azaltmak maksadyla birlemeleridir.

- 190 -

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Akman, Vedat. Avrupa Topluluu ve Trkiye, Alfa Basm Yayn No: 248, stanbul, 1995. Bozkurt, Veysel. Avrupa Birlii ve Trkiye, Alfa Basm Yayn Datm, stanbul, 1997. Dura, Cihan. Avrupa Birlii, Gmrk Birlii ve Trkiye, Nobel Yayn Datm, Ankara, 1998. Karluk, S.Rdvan. Avrupa Birlii ve Trkiye, Beta Basm A.., 5. Bask, stanbul, 1998. Kocaimamolu, Sururi. Bankaclk Ansiklopedisi, Dou Matbaaclk, Ankara, 1997.

- 191 -

NTE

12

Trkiye-Avrupa Birlii Ekonomik likiler

Amalar
Bu niteyi altktan sonra,

Trkiye ile Avrupa Birliinin ilikilerini ekonomik adan renmi olacaksnz. Bylece gnmzn en gncel konularndan olan Avrupa Birlii ile Trkiye arasnda yaanan gelimeleri daha iyi yorumlayabileceksiniz.

indekiler

Giri Trkiye-AB Ortaklk Organlar Trkiye-AB likilerinde Dnemler ABnin Trkiyeye Ynelik Hibe ve Kredileri zet Deerlendirme Sorular Szlk ve Kavramlar Dizini Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

neriler
Bu niteyi daha iyi renebilmek iin;

Avrupa Birlii nitesiyle birlikte alnz.

1. GR
Trkiye ile Avrupa Birlii ilikisi Roma Antlamasna istinaden 1959 ylnda yelik bavurusuyla balamtr. Gmrk birlii ile ekonomik btnlemeye ynelik yaplan grmeler sonucunda 1963te Trkiye ile Avrupa Ekonomik Topluluu arasnda bir ortaklk yaratan Ankara Antlamas imzalanmtr. Bu anlama 1 Aralk 1964te yrrle girmitir. Ankara Antlamasnn amac Toplulukla Trkiye arasnda gmrk birlii ile balayarak tam yelie doru gelien bir ilikiler a kurmakt. Fakat Trkiyenin ekonomik durumu bu sreci aamaya ayrmay gerekli klmtr. Bunlar; hazrlk dnemi, gei dnemi ve son dnemdir. Hazrlk dnemi nemli bir ekonomik ykmllk altna girmeden Trkiyenin byk lde tek tarafl olarak taviz ald dnemdir. 1 Aralk 1964te balam ve 31 Aralk 1972ye kadar srmtr (1964-1972). Gei dnemi 1 Ocak 1973te Trkiye ile o zamanki ad ile Avrupa Ekonomik Topluluu (AET) arasnda imzalanm bulunan Katma Protokoln yrrle girmesi ile balamtr. 31 Aralk 1995 tarihine kadar srmtr. 23 yl devam eden (1973-1995) bu dnemden sonra 1 Ocak 1996dan itibaren yrrle giren sanayi rnleri ve ilenmi tarm rnlerinde Gmrk Birlii Anlamas ile balayan Son Dnem ise halen devam etmektedir. AT ile Trkiye arasnda bir gmrk birlii kurulmasn ngrr. Son dnemde Trkiye ile AT arasnda ekonomik btnleme gerekleecektir. Trkiyenin 1959da Yunanistandan hemen sonra AETye giri iin bavuruda bulunmas temelde Yunanistann mal ticaretinde salayaca avantajlar sonucunda Trkiyenin Avrupa pazarnda rekabet imkann kaybedecei endiesine dayanmaktayd. Yansra bu Anlamadan Trkiyenin Toplulua ileride tam ye olmasnn yolu ak tutulmu olduu iin zaman iinde AET ile tam yelik ilikisine geilmesi hedeflenmitir. Ankara Anlamas Trkiye ile AET arasnda bir ereve anlamas nitelii tamaktadr. Bu Anlamada ngrlen dnemlere (veya aamalar) geiin otomatikman olmamas Anlamann en nemli zelliklerinden biridir. artlar yerine geldike (getirildike) bir aamadan dierine gei mmkn olabilmektedir. Anlama ile kurulan ortaklk kurumlarnda kararlar eitlik ilkesi erevesinde ve oy birlii ile alnmaktadr.

Trkiye ile AB arasndaki ilk iliki ne zaman ve nasl kurulmutur?

- 193 -

2. TRKYE-AB ORTAKLIK ORGANLARI

Trkiye ile AB arasnda zaman ierisinde tesis edilen ortaklk organlar unlardr:

2.1. Ortaklk Konseyi

Ortaklk Konseyinin grevi Trkiye ile AT arasndaki anlamalarn uygulanmasn salamak ve gerekli kararlar almaktr. Bu ereve iinde bulunulan aamalarda ilerleme salanabilmesi iin gerekli kararlar alp tavsiyelerde bulunabilir. Uygulama sonularn belirli aralklarla inceler. Gerekli yetki ngrlmemi olsa bile uygun kararlar alarak bir anlamda Anlamadaki boluklar doldurur. Taraflarn (Trkiye ve AT) getirdii her trl anlamazl inceler ve gerektiinde Topluluun Adalet Divanna ya da bir baka yarg merciine gtrr. Ortaklk Konseyi, Trk Hkmetinden yeler, AT yesi Devletler Hkmetleri ile Topluluk Konsey ve Komisyonu yelerinden oluur.

2.2. Ortaklk Komitesi

Ortaklk Konseyinin gndemini Ortaklk Komitesi hazrlar. Ortaklk Komitesince hazrlanan raporlar dorudan Ortaklk Konseyine sunulur. Komite Brkselde bykeliler dzeyinde toplanr. Ortaklk Konseyinin bir yardmc organ niteliindedir ve Konseyin karar ile kurulmutur. Konsey toplantlar arasnda geen srelerde Ortakln srekli grev yapan bir ynetim organ nitelii tar.

2.3. Karma Parlamento Komisyonu

Trkiye Byk Millet Meclisinden 18, Avrupa Parlamentosundan 18 olmak zere toplam 36 parlamenter yeden oluan Ortakln demokratik denetim organdr. Ortaklk Konseyi tarafndan hazrlanan yllk faaliyet raporlarn inceler. Ortakla ilikin konularda gr alveriinde bulunur. Balayc olmayan tavsiye ve neri niteliinde kararlar alr.

2.4. Gmrk birlii Komitesi

Ortaklk Konseyi Karar ile kurulmu bulunan bu komite ye devletlerin ve Trkiyenin gmrk uzmanlarnn yansra ilgili bakanlklarn temsilcileri ile komisyon servislerinin gmrk sorunlar ile ilgili memurlarndan oluur. Gmrkle ilgili konularda ileyiin aksaksz srmesine alr. Ortaklk Konseyinin gmrkle ilgili konulardaki grevlerini yerine getirir.

- 194 -

2.5. Gmrk Birlii Ortak Komitesi

1996da girilen Gmrk Birliinin doru ileyiini salamak amacyla gr bildirmek ve Ortaklk Konseyine tavsiyelerde bulunmak iin Ortaklk Konseyi Karar ile 1995 ylnda Gmrk Birlii Ortak Komitesi kurulmutur. Bu organ yardmyla Gmrk Birliinin ileyii ile dorudan ilgili alanlarda (ortak ticaret politikas, ortak rekabet politikas gibi) Avrupa Birlii ile Trk mevzuat arasnda srekli uyumu salama hedeflenmitir. Bylece mevzuat ve uygulamadaki farkllklarn taraflararas ticareti saptrc bir etki yaratmas engellenmek istenmitir. Komite yalnzca teknik nitelikli olmak artyla AB mevzuatnda deiiklik ve eklenti yaratmayacak kararlar alabilir.

Trkiye ile ABnin Ortaklk Organlarn saynz ve aklaynz.

3. TRKYE-AB LKLERNDE DNEMLER 3.1. Gei Dnemi ncesi (1973 ncesi)

Trkiye ile AB ilikilerinde 1 Ocak 1973te balayan Gei Dnemi ncesinde nem tayan gelimelerin kronolojik sralamas aada gsterilmitir: 1959

31 Temmuz: Trkiye, AETye ortaklk iin bavurdu. 11 Eyll: AET Bakanlar Konseyi, Ankara ve Atinann Ortaklk bavurularn kabul etti. 28-30 Eyll: Avrupa Topluluklar Komisyonu ile Trkiye arasndaki ilk hazrlk grmesi yapld.

1963

12 Eyll: Trkiye ile AETyi Gmrk Birliine gtrecek ve tam yelii salayacak olan Ortaklk Anlamas (Ankara Anlamas) imzaland.

12 Eyll: I. Mali Protokol imzaland.

1964

1 Aralk: Trkiye-AET Ankara Anlamas yrrle girdi. Birinci Ortaklk Konseyi toplants yapld.

1966

16-17 Mays: Birinci Trkiye-AET Karma Parlamento Komisyonu Brkselde topland.

- 195 -

1968

9 Aralk: Katma Protokol grmeleri balad.

1970

26 Ekim: lk Gmrk birlii Komitesi toplants yapld. 19 Kasm: Ortaklk Konseyinde Katma Protokol metni kabul edildi. 23 Kasm: Katma Protokol Brkselde imzaland. 23 Kasm: II. Mali Protokol imzaland.

1971

5 Temmuz: Katma Protokol, TBMMde 69a kar 149 oyla kabul edildi. 22 Temmuz: Senato, Katma Protokol kabul etti. 1 Eyll: Katma Protokoln ticari hkmleri Geici Anlama ile yrrle konuldu.

1972

13 Ocak: Ortaklk Anlamasnn Toplulua katlacak yeni lkelerce de kabuln salayacak Trkiye AET mzakereleri balad.

20 Temmuz: Ortaklk Konseyi, 1.9.1972 tarihinde sona erecek olan Geici Anlama sresini yl sonuna kadar uzatt.

Hazrlk Dneminde AET Trkiyenin baz tarm rnleri ve bir ksm sanayi rnleri iin tek tarafl olarak gmrksz veya dk gmrk tarifeli ithalat yapma eklinde dn vererek pazarn Trk rnlerine amtr. Ayrca Keban Baraj ve I. Boazii Kprsnn yapmnda da kullanlan altyap ve sanayi projeleri iin finansman kredisi salamtr. Trkiyenin AETden ithalat; 1970de 427, 1971de 582, 1972de 851 milyon dolara ykselmitir. thalatta AETnin pay ise srayla % 45.1, % 49.7 ve % 54.5 olmutur. Trkiyenin AETye ihracat ayn yllarda 294ten 428 milyon dolara ykselmi ve toplam ihracat iindeki pay % 50nin biraz altnda (% 48-49larda) kalmtr. Trkiye AETye arlkl olarak tarm rn satm ve AETden arlkl olarak sanayi rn ithal etmitir.

Trkiye-AB ilikilerinde 1973 ncesi ne gibi gelimeler yaanmtr?

- 196 -

3.2. Gei Dnemi (1973-1995)

Trkiye AET ilikilerinde Gmrk Birliine hazrlk dnemi diyebileceimiz 23 yllk gei dnemi 1973 ile 1995 yllar arasnda yaanmtr. Bu dnemin nemli gelimeleri aada kronolojik olarak gsterilmitir: 1973

1 Ocak: Katma Protokol yrrle girdi. Birinci gmrk indirimi ve konsolide (birletirilmi) liberasyon (ithalat serbest veya olmayan mallar) listesi uyumu yapld.

21 Mays: Trkiye-AET genileme grmeleri uzlama ile sonuland. 30 Haziran: I. Genileme Anlamas (Tamamlayc Protokol) Ankarada imzaland.

1974

1 Ocak: Tamamlayc Protokol ile ilgili geici anlama yrrle kondu.

1976

1 Ocak: Trkiye, Katma Protokolden kaynaklanan ykmlln yerine getirerek ikinci gmrk indirimi ve konsolide liberasyon listesi uyumunu gerekletirdi.

1977

12 Mays: III. Mali Protokol Brkselde imzaland. 1 Temmuz: Topluluk tarafndan Trkiyeye tannan yeni tarm tavizleri yrrle kondu.

1978

4-11 Ekim: Trkiye, Drdnc Be Yllk Plan sresince ykmllklerinin dondurulmas ve ayn dnem iinde yaklak 8 milyar dolarlk yardm yaplmas talebinde bulundu.

30 Ekim: III. Mali Protokoln onay ilemleri tamamland.

1980

30 Haziran: Ortaklk Konseyi tarm rnlerinin tamamna yakn bir ksmnda Trkiyeye uygulanan gmrk vergilerinin 1987 ylna kadar sfra indirilmesini kararlatrd. (1/80 sayl karar).

1982

22 Ocak: Avrupa Topluluu, Trkiye ile ilikilerini dondurma karar almtr.

1986

16 Eyll: Trkiye-AET Ortaklk Konseyi topland. Bylece 12 Eyll 1980 tarihinden itibaren dondurulmu bulunan Trkiye-AET ilikilerinin canlandrlmas sreci balad. - 197 -

1987

14 Nisan: Trkiye, ATye, Roma Antlamasnn 237nci, AKT Antlamasnn 98nci ve EURATOM Antlamasnn 205nci maddelerine istinaden tam ye olmak zere mracaat etti.

27 Nisan: Trkiyenin tam yelik talebi Topluluk Bakanlar Konseyi tarafndan incelenmek zere Komisyona havale edildi.

1988

7 Kasm: Trkiye-AET arasndaki ticari ve iktisadi sorunlarn ele alnmas amacyla oluturulan Ad-Hoc Komite, birinci toplantsn gerekletirdi.

20-21 Aralk: Komite ikinci kez topland ve Trkiye, 1978 ylnda askya ald ykmllklerini yerine getirmek zere, hzlandrlm bir takvimi Toplulua verdi ve bu takvime ilerlik kazandrd.

1989

18 Aralk: AT Komisyonu, Trkiyenin tam yelik bavurusu konusundaki Grnde Topluluun, kendi i pazarn tamamlayabilme srecinden nce (1992) yeni bir yeyi kabul edemeyecei ve Trkiyenin katlmadan nce, ekonomik, sosyal ve siyasal alanda gelimesine ihtiya duyulduu hususlarna yer verdi.

1990

6 Haziran: Topluluklar Komisyonu, Trkiye ile her alanda ibirliinin balatlmas ve hzlandrlmas konusundaki nlemleri ieren bir birlii Paketini hazrlayarak Konseyin oluruna sundu.

1991

30 Eyll: Ortaklk Konseyi 1986 ylndan sonra ilk kez topland.

1992

21 Ocak: Trkiye-AT arasnda bir Teknik birlii Program imzaland. 9 Kasm: Trkiye-AT Ortaklk Konseyinin 33nc dnem toplants yapld. 3 Aralk: Trkiye-AT ilikilerinin yrtlmesinde ortaya kan ticaret ve gmrklerle ilgili teknik sorunlarn zm iin kurulmu olan ve 12 Kasm 1982den beri toplanamayan Gmrk birlii Komitesi, 10ncu dnem toplantsn gerekletirdi.

1993

24-25 ubat: 9 Kasm 1992 tarihli Ortaklk Konseyinde, Ortaklk Komitesi gzetimi altnda almas kararlatrlan teknik komitelerden Gmrk Birlii Alt Komitesi toplants Brkselde yapld. - 198 -

8 Kasm: Ortaklk Konseyinin 34nc dnem toplants yapld.

1994

19 Aralk: Ortaklk Konseyinin 35inci dnem toplants yapld.

1995

6 Mart: Trkiye ile AB arasnda Gmrk Birliinin gerekletirilmesi ile ilgili ve Gmrk Birlii dneminde uygulanacak usul, esas ve sreleri belirleyen 1/95 ve 2/95 sayl kararlar Ortaklk Konseyinin 36nc dnem toplantsnda kabul edildi.

30 Ekim: Ortaklk Konseyi, 1/95 sayl Gmrk Birlii Karar erevesinde, Trkiyenin Gmrk Birliinin iyi ilemesi iin gerekli teknik koullar yerine getirdiini tespit eden 37nci toplantsn gerekletirdi.

13 Aralk: 1/95 Sayl Trkiye-AB Ortaklk Konseyi Karar Avrupa Parlamentosu tarafndan onayland (343 Kabul, 149 Ret, 36 ekimser).

21 Aralk: AB ile Trkiye arasnda, AKT (Avrupa Kmr ve elik Topluluu) rnlerini kapsayan Serbest Ticaret Anlamas parafe edildi.

22 Temmuz 1971 tarihinde Trkiye ile AET arasnda imzalanan Katma Protokol, Gei Dneminin Uygulanmasna ilikin artlar, usulleri, sra ve sreleri belirlemektedir. Bu protokolle Trkiye ile Topluluk arasnda bir gmrk birliinin artlarnn oluturulmas ortakln iyi ilemesi amacyla taraflarn ekonomi politikalarnn yaknlatrlmas ve ortak faaliyetlerin gelitirilmesinin salanmas amalanmtr. Gmrk Birlii hedefine dayandrlm bulunan ve 64 maddeden meydana gelen Katma Protokol, mallarn serbest dolamn gerekletirecek usul, sra ve sreler de dahil olmak zere, kiilerin, hizmetlerin, sermayenin serbest dolam; ulatrma, rekabet, vergileme ve mevzuatn yaknlatrlmas; ekonomi ve ticaret politikalarnn uyumlu hale getirilmesi konularn hkme balamaktadr. Trkiyenin kaldrlmasn hzlandrmak amacyla, Katma Protokol ile birlikte imzalanan kinci Mali Protokol, Trkiyeye 195 milyon ECUlk bir kredi amaktadr. Ankara Anlamasnn sadece AET ile yaplm olan bir Anlama olmas nedeniyle, TrkiyeAET ticaretine konu bir ksm rnler Avrupa Kmr ve elik Topluluunun (AKT) yetki alanna girmekte ve Ankara Anlamasnn kapsam dnda kalmaktadr. Bu rnlere (baz demir ve elik rnleri) uygulanmak zere yine Katma Protokol ile birlikte AKT ile ilgili bir ereve anlama imzalanmtr. Ancak, szkonusu Anlamada; uygulama usul, sre ve artlarnn sonradan yaplacak bir dzenleme ile saptanmas hkmnn yer almas ve 1995 ylna kadar dzenlemenin yaplmam olmas nedeniyle AKT kapsamndaki rnler asndan Trkiye ile Avrupa Birlii arasnda tavizli bir ticaret rejimi uygulamaya konulamamtr. - 199 -

1994 ylnda Gmrk Birliine gei almalarnn ivme kazanmasyla birlikte szkonusu ereve Anlamann hayata geirilmesi amacyla mzakerelere balanm ve 21 Aralk 1995 tarihinde parafe edilen Serbest Ticaret Anlamas, 1 Austos 1996 tarihinde yrrle girmitir. Gei Dneminde Sanayi rnlerinde aamal olarak gmrk birliini oluturacak kararlar alnmtr. Katma Protokol yrrle girer girmez AET Trkiyeden ithal ettii ou sanayi rnnde gmrk vergilerini kaldrm ve miktar kstlamalarn (kotalar) sfrlamtr. stisnai olarak tarma dayal baz sanayi rnleri (sala,eker gibi) ile tekstil ve ilenmi petrol rnlerinde kstlamalar srdrmtr. Trkiye ise belli bir takvime gre gmrk vergisi ve e etkili vergileri aamal olarak sfra doru indirmitir. Bu srete zaman zaman Trkiye zerine den ykmllkleri yerine getirmemi veya getirememitir. Trkiyenin 24 Ocak 1980den sonraki yllarda ithalata kota uygulamasn kaldrmas ile miktar kstlamalar asndan uyum salanmtr. Tarm rnlerinde gmrk birlii szkonusu olmad iin benzer bir uygulama yaplmam, yalnzca baz rnlerinde tercihli tarifeler uygulanmakla yetinilmitir. Bunula birlikte AT, Trkiyeden yapt tarm rnleri ithalatnda gmrk vergilerini 1987de sfrlam ancak fark giderici vergi, referans fiyat, asgari tarife d kstlamalarla korumacl srdrmtr. Bu dnemde serbest faktr dolam asndan nemli bir gelime kaydedilememitir. Trkiye i gcne 1986 Aralkdan itibaren serbest dolam hakk doduu halde AT sizlik sorunlarn ileri srerek bu imkan vermemitir. Mali yardmlardan Trkiyenin yararlandrlmasnda son derece ar davranlm ve 2. ile 3. mali protokollerden sonra gelen 4. mali protokol erevesinde Trkiyenin kullanmas gereken 600 milyon ECUluk yardmdan Trkiye zerinden 20 yl gemesine ramen yararlanamamtr. ngiltere, Danimarka ve rlandann AETye tam yeliklerinin, 1 Ocak 1973te balamas ile birlikte, Trkiyenin ortaklnn bu yeni ye lkeye de yaygnlatrlmasn salama konusu gndeme gelmitir. Bu amala bir Tamamlayc Protokol hazrlanmas almalarna, 1971den itibaren balanlm, 21 Mays 1973 tarihli toplantda anlamaya varlm ve 30 Haziran 1973 tarihinde bu lkelerle uyum protokolleri imzalanmtr.Dier taraftan, Yunanistann Toplulua katlmasn takiben, Yunanistan ile Trkiye arasnda da 20 Nisan 1988 tarihinde ksaca Uyum Protokol olarak da adlandrlan, Trkiye ile anlama imzalanmtr.Benzer bir protokol ATna 1986da katlan spanya ve Portekizle de 1987de imzalanmtr Gei sreci olduka sancl ve ilikilerde ini- klarn yaand bir dnem olarak tarihe gemitir. Trkiyenin 1977den itibaren ite yaanan ekonomik skntlar nedeniyle Toplulukla ilikilerini dondurma talebi ve bu talebin kabul daha nce az ok istikrarl giden ilikilerin ilk defa ciddi anlamda sarslmasna yol amtr. Trkiyede hkmetinin deimesi ve 24 Ocak 1980 kararlarn alan hkmetin da alma politikalarna arlk vermesi ile birlikte ilikilerin yeniden canlandrlmas iin gsterdii abalar Trkiyeyi 1980nin sonlarna doru - 200 -

hzla Yunanistanla birlikte ATna tam ye yapabilecek bir srece sokmutur.Ancak Trkiyede 1980 yl sonbaharnda askeri rejime geilmesi ile birlikte ilikiler yeniden donarken 1 Ocak 1981 de Trkiyenin nceki yllarda yapm olduu Kbrs Harekat sonucunda mevcut askeri hkmetin ekilmesiyle demokrasiye kavuan Yunanistan tek bana ATnun 10. tam yesi olarak toplulua dahil olmutur. Yunanistan izleyen yllarda uzun sre veto hakkn ve dier yetkilerini Trkiyenin AT ile ilikilerini gelitirmesine engel oluturacak ekilde kullanmtr. Bu tutumunda son yllarda bir miktar deime olduu sylenebilir. Bununla birlikte Yunanistan, Trkiyenin yararlanamad ATn salad eitli kredi imkanlar, blgesel fonlardan ve yardmlardan 20 yl akn bir sre yararlanarak tm ekonomik gstergelerini ve refah dzeyini gelitirme frsat bulmutur. Demokrasiden uzak lkeler olduklar iin ATna ye olma imkanlar olmayan spanya ve Portekizin 1980 li yllarn ilk yarsnda demokrasiye gemeleri ile 11 ve 12. yeler olarak 1986da ATna dahil olmalarndan sonra 1983de seimleri yaparak yeniden demokrasiye dnen Trkiyenin 1987 ylnda tam yelik iin ATna bavurusu ise 1990 ylnda olumlu bir karlk bulamamtr. Verilen cevapta zetle Trkiyenin tam yelik iin bavuru hakk olduu kabul edilmekle birlikte tam yelik grmelerinin balatlmas iin ilikilerde henz yeterli bir gelime salanamad ifade edilmektedir. Trkiye bu durumda ilikilerin hzla gelitirilmesi ve ilk etapta Ankara Anlamasnn ngrd gmrk birliinin gerekletirilmesi ynnde abasn arttrmaya balamtr. Trkiye, tam yelik hedefi iin gerekli bir ara olarak grd gmrk birliinin gei dneminin sona erecei 1996 yl ba itibariyle tamamlanmasn salamak iin 9 Kasm 1992 tarihli Ortaklk Konseyi toplantsnda, gmrk birliinin gerekletirilmesinden sonraki nihai hedefinin Toplulua katlmak olduunu aklamtr. Bu dnemde Topluluunun temel yaklam 1992 Lizbon ve 1993 Kopenhag zirvelerinde ifadesini bulduu zere, Ortaklk Anlamasna uygun bir biimde ibirliinin younlatrlmas ve ilikelerin gelitirilmesi ynnde Komisyonun teknik almalarna hz vermesi ve en st siyasal diyalog mekanizmasnn altrlmas olmutur. Trkiyede ise Babakanlk Genelgesi ile Gmrk Birliine hazrlk iin brokrasi talimatlandrlm bu erevede Gmrk Birlii Hazrlk Program dzenlenmi ve tespit edilen hedefler ilgili kurum baznda ayrntl olarak takvime balanmtr (1994). Yaplan tm almalar 6 Mart 1995 tariihinde Brkselde gerekletirilen 36. dnem Ortaklk Konseyi toplantsnda deerlendirilmi ve bu Konsey toplants sonrasnda 1/95 sayl Karar kmtr. Bu kararda Trkiye ile AB arasnda gmrk birliinin tam olarak ilemeye balamas iin Trkiyenin d ticaret, gmrk alanlarnda yapmas gereken usul almalar ile fikri ve snai haklar, rekabet hukuku ve snai dzenlemeler alanlarnda benimsenmesi gereken mevzuat yer almtr. Ayrca Gmrk Birliinin salkl ekilde ilemesi iin 1996dan itibaren izlenmesi gereken usuller ifade edilmitir.

Gei dneminde Trkiye- AB ilikilerinde ne gibi gelimeler yaanmtr?

- 201 -

Tablo 12.1. Gei Dneminde Trkiye-AB D Ticareti (1973-1995) (Milyon $). hracat Deer Pay 652 49.5 645 46.0 897 51.1 1132 50.0 1564 33.3 2066 36.1 3204 40.3 4868 47.8 5408 46.5 6906 53.3 7042 51.8 7602 51.6 7289 47.5 8269 45.7 11078 51.2 thalat Deer Pay 1161 55.6 2378 50.2 2559 44.1 1940 38.3 2633 29.5 2775 30.1 3895 34.3 5666 40.0 6055 38.3 9328 41.8 9221 43.8 10050 43.9 10950 44.0 10279 47.2 16760 51.9

Yllar 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 Kaynak: DTM.

Gei dneminde Trkiye-AB ticareti oransal olarak nce d, sonra art trendine girmitir. 1981de ithalatta ABnin pay %55.6 dan %29.5a kadar gerilemitir. nk artan fiyatlar nedeniyle ithalat petrol arlkl ve orta dou lkelerinden yaplr hale gelmitir. Daha sonra istikrarli bir artla ABnin ithalattaki pay 1995de %52ye kadar ykselmitir. hracat da benzer ancak biraz daha dalgal bir seyir izlemitir. Sonuta Trkiye AB lkeleri ile 1995 itibariyle toplam d ticaretinin yarsn yapyor diyebiliriz. Bu hacim 1995de 28 milyar dolar civarndadr (Tablo 12.1.). Trkiye ABne 1995 itibariyle %65 orannda tketim, %32 orannda ara % 3 orannda yatrm mal ihra etmitir. AB den ise %62.5 orannda ara, %2.5 orannda yatrm, %9 orannda tketim mal ithal etmitir.

Gei dneminde Trkiye-AB d ticareti nasl gelimitir?

3.3. Son Dnem (1996-?)

1 Ocak 1996dan beri Trkiye ile AB arasnda Gmrk Birlii tesis edilmitir. Bu tarihte Trkiye ABden ithal ettii snai rnlerine uygulad gmrk tarifelerini tamamen kaldrm 3. lkelere kar da Ortak Gmrk Tarifesi (OGT)ni yrrle koymutur.AB ise baz snai rnlerde srdrd tarife d engelleri (kota gibi) tamamen kaldrmtr. Gmrk vergilerini ise zaten daha nce hemen tm snai rnlerde sfrlamt.

- 202 -

Trkiye ABnin ortak d ticaret politikasna uyum salayabilmesi iin birok lke ile konfeksiyon ve tekstil rnlerinin ithalatn dzenlemek zere anlamalar yapmtr. (Daha nce ABnin Trkiye ile yaptklarna benzer ekilde) Ayrca baz kurumsal dzenlemeler yaplarak ithalatta Haksz Rekabeti Deerlendirme Kurulu, Tekstil rnleri thalatnda Gzetim ve Koruma nlemlerini Deerlendirme Kurulu, thalatta Gzetim ve Koruma nlemlerini Deerlendirme kurulu gibi kurumlar oluturulmutur. ABnin nc lkelere kar uygulad tercihli rejimleri Trkiyenin de uygulamas gerektii iin ngrlen be yllk sre zarfnda ok sayda Orta, Dou Avrupa ve Kuzey Afrika lkesi ile Trkiye arasnda serbest ticaret anlamalar imzalanmtr. Ayrca,Trkiye gmrk birliine uyum salayacak ekilde gmrk kanunlarnda deiiklikler yapm ihracatta uygulanan ortak kurallarla ilgili olarak Topluluk Mevzuatna uygun dzenlemeler yapmtr. Yansra AKT alanna giren rnler iin AKT ile anlama yapmtr. Bylece kmr-elik gibi rnler zerindeki gmrk vergileri aamal olarak indirilmeye balanmtr. Gmrk Birlii dnemi, Trkiye-AB entegrasyon srecinin ekonomik-ticari seviyede ileri dzeyde bulunduunu gstermektedir. Tam Entegrasyonun gereklemesi ise ancak siyasi aama ile tamamlanabilir. Yani, Trk yneticilerinin de ABnin karar alma mekanizmalarnda yer almalar ve kararlarn oluumuna katkda bulunabilmeleri gerekmektedir. Trkiye-AB ilikilerinin Gmrk Birliinden gnmze kadarki geliiminin kronoljik bir sralamas aada gsterilmitir: 1996

1 Ocak: Trkiye, AB ile entegrasyonunda 22 yl sren Gei Dnemini 31 Aralk 1995 tarihinde tamamlayarak, 1.1.1996 tarihi itibariyle, tam yelik srecinde Son Dneme, sanayi rnlerinde ve ilenmi tarm rnlerinde salanan Gmrk Birlii ile girdi. 19 ubat: Gmrk Birlii Ortak Komitesi 1inci dnem toplants yapld. 25 Temmuz: Trkiye-AB AKT Anlamas Brkselde imzaland. 1 Austos: Trkiye-AB AKT Anlamas yrrle girdi.

1997

20 Mart: Ortaklk Komitesi 106inci dnem toplants yapld. 14-16 Nisan: Trkiye-AB Karma Parlamento Komisyonu 40nc dnem toplants yapld. 24 Nisan: Ortaklk Komitesi 107inci dnem toplants yapld. 29 Nisan: Ortaklk Konseyinin 38inci dnem toplants yapld. 30 Mays: Gmrk birlii Komitesinin 19uncu dnem toplants yapld. 23 Temmuz: Gmrk Birlii Ortak Komitesi 6nc dnem toplants yapld. - 203 -

12-13 Aralk: Avrupa Birliinin Lksemburgta gerekletirdii devlet ve hkmet bakanlar zirvesi sonucunda ek Cumhuriyeti, Slovak Cumhuriyeti, Macaristan, Polonya, Slovenya, Romanya, Bulgaristan, Litvanya, Letonya, Estonya ve Kbrs Rum Ynetimi tam yelik iin aday lkeler olarak belirlendi. Trkiyenin ad ise aday lkeler arasnda gemedi, ancak tam yelie ehil olduu teyit edildi.

1998

1 Ocak: Trkiye ile AB arasnda karlkl tarm tavizlerine ilikin 1/98 sayl Ortaklk Konseyi Karar yrrle girdi. 9-10 ubat: Trkiye-AB Karma Parlamento Komisyonu 41inci dnem toplants yapld. 16 ubat: Gmrk Birlii Ortak Komitesi 7inci dnem toplants yapld. 3 Mart: Trkiye-AB ilikilerinin gelitirilmesine ynelik olarak AB Komisyonu tarafndan hazrlanan European Strategy for Turkey balkl belge akland. 20-22 Nisan: Trkiye-AB Karma Parlemento Komisyonu 42nci dnem toplants yapld. 28 Mays: Trkiye-AB Gmrk birlii Komitesi 21inci dnem toplants yapld. 30 Haziran: Ortaklk Komitesi 108inci dnem toplants yapld. 4 Kasm: AB Komisyonu tarafndan hazrlanan ve ABne yelik icin belirlenmi olan Kopenhag kriterleri nda kaydedilen gelimelere ilikin Komisyon grlerine ieren lerleme Raporu yaymland. 9-10 Kasm: Trkiye-AB Karma Parlamento Komisyonu 43nc dnem toplants yapld. 15 Aralk: Trkiye-AB Gmrk birlii Komitesi 22nci dnem toplants yapld.

1999

1 Ocak: Avrupa Birliinde Tek Para (Euro) uygulamasna geildi. 18-19 ubat: Trkiye-AB Karma Parlamento Komisyonu 44nc dnem toplants yapld. 23 ubat: Trkiye-AKT Ortak Komitesinin alma Usullerinin kabul edlidii ilk toplants yapld. 26 ubat: Trkiye-AB Gmrk Birlii Ortak Komitesinin 8inci toplants yapld. 30 Mart: Trkiye-AB Ortaklk Komitesi 109uncu dnem toplants yapld. 28 Mays: Trkiye-AB Gmrk birlii Komitesi 23nc dnem toplants yapld. 8 Temmuz: Trkiye-AKT Ortak Komitesinin ikinci toplantsnda Trkiye-AKT Serbest Ticaret Anlamasnn Mene Protokolnde Trkiyenin 1 Ocak 1999 tarihi itibariyle PanAvrupa Mene Kmlasyonu Sistemine dahil olmas erevesinde gerekli deiiklikler yapld.

- 204 -

13 Ekim: AB Komisyonu tarafndan hazrlanan ve ABne yelik iin belirlenmi olan Kopenhag kriterleri nda kaydedilen gelimelere ilikin Komisyon grlerini ieren ikinci lerleme Raporu yaymland. 11-12 Aralk: Helsinkide gerekletirilen Avrupa Konseyi Zirve Toplantsnda Trkiyeye adaylk stats tannd. 13 Aralk: Trkiye-AB Gmrk birlii Komitesi 24nc dnem toplants yapld.

2000

25 ubat: Trkiye-AB Gmrk Birlii Ortak Komitesi 8inci dnem toplants yapld. 11 Nisan: Trkiye-AB Ortaklk Konseyinin 39uncu dnem toplants yapld. 5-6 Haziran: Trkiye-AB Karma Parlamento Komisyonunun 45. dnem toplants yapld. 13 Haziran: Trkiye-AB Gmrk birlii Komitesinin 25inci dnem toplants yapld. 13 Ekim: Avrupa Komisyonu Trkiye iin 3. lerleme Raporunu aklad. 17-18 Ekim: Trkiye ile AB arasnda Hizmetler ve Kamu Almlar alanlarnda mzakerelere baland. 21-22 Kasm: Trkiye-AB Karma Parlamento Komisyonunun 46nc toplants yapld. 4 Aralk: Genel ler Konseyi Trkiye iin Katlm Ortakl taslan kabul etti. 7-9 Aralk: Nicede toplanan Avrupa Konseyi, Nice Antlamasn kabul ederek, ye lkelerin genileme srecinde AB kurumlarndaki temsil glerinde deiiklie gitti. 8 Aralk: Gmrk Birlii Ortak Komitesinin 10uncu toplants yapld. 19 Aralk: Gmrk birlii Komitesinin 26nc dnem toplants yapld.

2001

18-19 Ocak: Hizmetler ve Kamu Almlar mzakerelerinin ikinci turu gerekletirildi. 26 ubat: Katlm Ortaklna ilikin usuller ile Katlm Ortakl erevesinde lkemizin alaca yardmlarn temelini oluturacak ereve Ynetmelik Genel ler Konseyinin toplantsnda kabul edildi. 8 Mart: AB Bakanlar Konseyi Trkiye iin Katlm Ortakl Belgesini kabul etti. 19 Mart: TBMM Topluluk Mktesebatnn stlenilmesine likin Trkiye Ulusal Programn kabul etti. 1 Haziran: Gmrk Birlii Ortak Komitesinin 11inci toplants yapld. 12 Haziran: Gmrk birlii Komitesinin 27nci dnem toplants yapld. 26 Haziran: Trkiye-AB Ortaklk Konseyinin 40nc dnem toplants yapld.

- 205 -

26-27 Haziran: Trkiye-AB Karma Parlamento Komisyonunun 47nci toplants yapld. 13 Kasm: IV. lerleme Raporu yaynland. 26-27 Kasm: Trkiye-AB Karma Parlamento Komisyonunun 48nci toplants yapld. 29 Kasm: Gmrk Brlii Ortak Komitesinin 12inci toplants yapld. 5 Aralk: Gmrk birlii Komitesinin 28nci dnem toplants yapld.

2002

24 Ocak: Gmrk Birlii Ortak Komitesinin 13nc toplants yapld. 16 Nisan: Trkiye-AB Ortaklk Konseyi 41inci dnem toplants yapld.

Kronolojik sralamada da gsterildii gibi 1997de Lksemburgta yaplan AB zirvesi Trkiye iin olumlu sonulanmamtr. 1997deki AB Lksemburg Zirvesinde Trkiyenin tam ye olabilmesinin mmkn olmad aka ilan edilmitir. Lksemburg kararlar Trkiye-AB ilikilerini belki de tarihinin en olumsuz noktasna getirmitir. Bu karar, 1963 Ankara Antlamasnda belirtilen Trkiye ABye tam ye olmaya adaydr kararn ihlal etmitir ve entegrasyon srecini siyasi olarak 1963n gerisine gtrmtr. 1997-1999 yllar arasnda yaanan siyasi kopukluk, nihayet 1999 Helsinki Zirvesi karar ile giderilmeye allmtr. Helsinki Zirvesinde, 1997 Lksemburg Karar ile yaplan hata dzeltilerek 1963deki karar teyit edilmitir. Yani, Trkiyenin ABye tam ye olmaya ehil bir lke olduu tekrar edilmitir. Fakat bunun gereklemesi iin, yani Trkiyenin ABye entegrasyonunun tamamlanabilmesi iin, Kopenhag Kriterleri olarak bilinen, Trkiyenin yapmas gereken zellikle siyasi arlkl grevler verilmitir. Kopenhag Kriterleri noktada toplanmaktadr. Birincisi, siyasi kriterler: Gerek anlamda demokrasi, insan haklar, hukukun stnl erevesinde aznlk haklarnn salanmas, kincisi, ekonomik kriterler: Gerek bir serbest piyasa ekonomisinin yaratlmas ve AB iinde rekabet edebilecek bir seviye ve kapasiteye getirilmesi. ncs, ABye entegrasyonu gerekletirecek siyasi, ekonomik ve hukuksal mevzuat dzenlemelerinin yaplmas. Trkiye-AB ilikilerinde Helsinki Zirvesinde lkemizin ABne adaylnn resmen ilan edilmesinin ardndan yaanan nemli bir aamay, AB Komisyonu tarafndan, dier aday lkeler iin yapld ekilde, Trkiye iin de Katlm Ortakl Belgesinin hazrlanmas oluturmutur. Trkiyenin AB yeliine hazrlanmasna ynelik almalar erevesinde kamu kurum ve kurulularnn yapacaklar hazrlk ve almalarda i koordinasyon ve uyumun plan ve programlara uygun olarak ynlendirilmesini ve yrtlmesini salamak zere 27 Haziran 2000 tarih ve 4587 sayl Kanun ile Avrupa Birlii Genel Sekreterlii kurulmutur. Ulusal Program, yllk gereklemeler, Katlm Ortakl belgeleri ve AB Komisyonunun her yl dzenli olarak yaymlad ve Trkiyenin tam yelik ynnde katettii gelimeyi deerlendiren ilerleme Raporlar da dikkate alnarak her yl gncelletirecektir. Ulusal Programn uygulanmasna ilikin egdm, AB Genel Sekreterlii tarafndan salanacaktr. Dier yandan, Katlm Ortakl Belgesinin yasal erevesini oluturacak ve Trkiyeye yaplacak hibe yardmlarnn kullanmn kolaylatracak olan ereve Ynetmelik 26 ubat 2001 - 206 -

tarihinde yaplan AB Genel ler Konseyi toplantsnda oybirliiyle onaylanmtr. Katlm Ortakl Belgesi ise 8 Mart 2001 tarihli, AB evre Bakanlar Konseyinde nitelikli oy ounluu ile onaylanmtr. Bylece, Trkiyenin adaylk srecinde nemli bir yasal sre tamamlanm bulunmaktadr. te yandan,Katlm Ortakl Belgesinde yeralan nceliklerin hayata geirilmesi konusundaki program ve takvimimizi ieren Ulusal Program 19 Mart 2001 tarihinde Trk hkmeti tarafndan onaylanm ve ABnin Genilemeden Sorumlu Komiseri Gnther Verheugena 26 Mart 2001 tarihinde sunulmutur. 11 Nisan 2000 tarihinde, Lksemburgda yaplan Trkiye-Avrupa Birlii Ortaklk Konseyinde alnan karar uyarnca, AB Mktesebatnn analitik incelemesini gerekletirmek amacyla 8 alt-komite kurulmutur. Bu karara gre alt-komiteler Ortaklk Komitesine rapor sunmak zorundadr. Alt-Komitelerin karar alma yetkileri yoktur. Alt-komite toplantlarnn ikinci turu da tamamlanmtr. Avrupa Birlii tarafndan aday lkelerle ilgili olarak her yl hazrlanan lerleme Raporlar balamnda Trkiye iin hazrlanan Drdnc lerleme Raporu 13 Kasm 2001 tarihinde aklanmtr. 2001 Yl lerleme Raporu, Trkiye iin tarama srecinin balatlmas yerine, mevcut yap (alt-komiteler) ierisinde belirli sektrel konulara odaklanlmas, bu alanlarda AB mktesebatnn uyarlanmas, uygulanmas ve glendirilmesi konusunda daha ayrntl bir diyalog iine girilmesi (Detailed Scrutiny) ve taslak Trk mevzuatnn AB uzmanlar tarafndan gzden geirilmesi eklinde farkl bir yntem ortaya koymutur. Trkiye ile tarama srecine geilmeyiine gereke olarak, birok AB yesinin, tarama srecinin balatlmasn yelik mzakereleri ile edeer grd ileri srlmektedir. Ayrca Trkiyenin mzakerelere balamak iin gerekli siyasi kriterleri yerine getirmemesi nedeniyle tarama srecine de balayamayaca belirtilmektedir. Bu erevede, lerleme Raporunda Trkiye iin nerilen ve dier adaylarn tabi tutulduu uygulamalardan farkllk arzeden sre, teknik anlamda mktesebata uyum konusunda daha derinlemeye imkan tanyacak olsa bile, siyasi adan Trkiyenin beklentilerinin uzanda kalmtr. Bu balamda, 24 Ocak 2002 tarihinde Brkselde gerekletirilen Ortaklk Komitesi toplantsnda dnemde gerekletirilmesi ngrlen nc tur Alt Komite toplantlarnn takvimi belirlenmitir. Sekiz adet Alt Komite toplantsna ilave olarak Seminer ve almalar (Workshop) da dzenlemesi ngrlmekte olup, nc tur Alt Komite almalarnn ou spanyann dnem bakanlnn Haziran 2002de bitiminden nce sonulandrlmtr. Bu erevede 6 numaral Ulatrma, evre, Enerji ve Trans-Avrupa ebekeleri Alt Komitesi Toplants 6-7 Mart 2002 tarihlerinde, 8 Numaral Gmrkler, Vergilendirme, Uyuturucu ve Karaparann Aklanmas Alt Komitesi Toplants 20-21 Mart 2002 tarihlerinde, 4 Numaral Ekonomik ve Mali Hususlar, statistik ve Sermaye Hareketleri Alt Komitesi toplants ise 29-30 Nisan tarihlerinde Brkselde yaplmtr.

- 207 -

AB Komisyonu ayn zamanda, genileme sreci erevesinde nmzdeki dnemde izlenecek ynteme ilikin nerilerini ieren Strateji Belgesini de yaynlamtr. lerleme Raporu ve Strateji Belgesi, geneli itibariyle, yumuak ve Trkiyedeki ekonomik reform abalar tevik eder bir slupla kaleme alnmtr. Ancak, Trkiyenin Kopenhag siyasi ve ekonomik kriterlerini karlamaktan uzak bir noktada bulunduu yelik sreci ierisinde hemen her alanda atlmas gereken daha pekok adm olduu ve bunlarn, Ulusal Programn gzden geirilmesi balamnda, daha iyi bir ncelik sralamasna tabi tutulmalarnn ve ak takvimlere balanmalarnn gerektii de, alt izilerek vurgulanmtr. Esasen Trkiye, gzden geirilmi yeni Ulusal Programn, Mart 2002de aklamay ngrdn, lerleme Raporunun yaynlanmasndan nce duyurmutur. Strateji Belgesinde, Kopenhag siyasi kriterlerine, Trkiyeden baka tm adaylarca uyum saland, Kopenhag ekonomik kriterleri balamnda ise, Trkiye, Bulgaristan ve Romanya hari, dier aday lkelerin ileyen piyasa ekonomisine sahip olduklar ve ABnin rekabeti ve piyasa gleriyle baedebilecekleri teyid edilmitir. Bu deerlendirme nda, Komisyonun 2002 lerleme Raporlarnda, hangi aday lkelerin yelie kabul edilebilecei konusunda somut tekliflerde bulunulabilecei ve azami 10 Aday lkenin, 2002 sonu itibariyle yelik iin gereken kriterleri karlayabilecek durumda grndkleri belirtilmektedir. Trkiye iin ise, yelik konusunda somut herhangi bir perspektife yer verilmemitir. ABne aday Trkiye dahil 13 lkenin 2000 yl itibariyle baz makro ekonomik byklkleri Tablo 12.2.de verilmitir. Grlyor ki Trkiye GSYH ve nfusu en yksek lkedir. AB ile d ticarette ise 13 lke arasnda ikinci sradadr.
Tablo 12.2. Aday lkelerin Nfuslar, GSYHlar ve AB ile likileri. Nfus (Bin) lkeler Polonya Trkiye ek Cum Macaristan Slovenya Romanya Slovenya Estonya Bulgaristan Litvanya G. Kbrs Malta Letonya AB GSYH(2000) Kii Bana Milyar euro GSYH* (bin euro) (2000) euro
(2000)

AB ile D Ticaret(milyon E) hracat thalat A 16.107 28.063 11.956 13.589 22.068 8.48 14.662 17.112 2.45 14.464 16.747 2.283 5.224 6.726 1.502 5.122 6.275 1.153 5.361 5.673 311 1.756 2.684 928 2.23 2.426 196 1.409 2.375 966 428 2.118 1.69 763 1.97 1.208 1.385 1.806 421

38.654 64.818 10.278 10.043 1.988 22.456 5.399 1.439 8.191 3.699 755 388 2.424 376.455

171 217.4 55 49.5 19.5 40 20.9 5.5 13 12.2 9.5 3.9 7.7 8526

8.7 6.4 13.5 11.7 16.1 6 10.8 8.5 5.4 6.6 18.5 11.9 6.6 22.53

* Satnalma Gc Paritesine gre. Kaynak: E.U. Comission, Enlargement: Preparing For Accession, s.3.

Ekonomik byme hz asndan ise 1999da Trkiye nemli lde klrken Orta Avrupada adaylar ortalama %3 bym, Baltk lkeleri adaylar ortalama %1.7 aday Gney ve Gney Dou Avrupa lkeleri %0.7 klmtr. 2000 de Trkiye nemli lde byrken Or-

- 208 -

ta Avrupa istikrarl bymesini %3.9la srdrm, Baltklar %5, Gney ve Gneydou Avrupa lkeleri %2.8 byme gerekletirmitir. Ancak karayl olan 2001 de Trkiye %10a yakn klrken dier adaylar ortalama %4.0 bymtr. Halen 15 yeli olan AB, 2004ten itibaren muhtemelen 25, 2007den itibaren ise 27 yeli bir toplulua dnecektir. AB ile Trkiye arasnda tam yelik mzakerelerinin balamas 2002 yl sonuna kadar karara balanrsa Trkiyenin, en erken Bulgaristan ve Romanya ile birlikte 2007 ylnda veya daha sonrasnda 28. ye olarak Birlie tam ye olmasnn yolu alm olacaktr.

1996dan sonraki dnemde Trkiye-AB ilikilerinde ne gibi gelimeler yaanmtr?

Tablo 12.3. Son Dnemde Trkiye-AB D Ticareti (1996-2001) (milyon dolar). hracat Yllar 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Deer 11548 12248 13498 14332 14510 16078 Pay 49.7 46.6 50.0 53.9 52.2 51.3 Deer 23128 24870 24088 21418 26610 18059 thalat Pay 51.9 49.6 51.6 52.6 48.8 43.6

Gmrk Birlii sonrasnda Trkiyenin d ticareti iinde ABnin pay incelendiinde iddia edildii gibi ne ihracatta ne de ithalatta ABnin paynda bir art gzlenmemektedir. Korkulann aksine Trkiyenin ithalatnda ABnin pay %8 kadar gerilemitir. (Tablo 12.3.) hracat ve ithalatn yapsna bakldnda ise ihracatta tketim mallarnn paynda istikrarl bir azalma (%60n altna) yatrm mallarnda istikrarl bir artma (%3den %6ya) gzlenmektedir (Tablo 12.4.) ve bunlar olumlu gelimelerdir. ABden ithalatta ise istikrarl bir biimde tketim mallarnn pay artmakta, aramalarnn azalmakta, yatrm mallarnn ise pek deimemektedir.

- 209 -

Tablo 12.4. Trkiyenin AB ile D Ticaretinin Mal Gruplarna Gre Dalm (1994-2001).
Yatrm Pay (%) De. (%) 2.9 26.2 3.4 24.5 3.5 6.8 3.6 15.6 4.4 29.0 4.6 5.5 6.0 44.1 HRACAT Ara mal Pay (%) De. (%) 31.8 25.8 32.3 5.6 33.5 10.1 34.2 12.4 34.7 8.0 35.9 4.5 35.8 10.5 THALAT Ara mal Pay (%) De. (%) 62.5 52.5 55.7 22.2 56.3 8.8 55.1 -5.3 55.2 -10.9 53.0 19.4 60.6 -22.4 Tketim Deer Pay (%) De. (%) Toplam 7.232 65.3 29.7 11.078 7.425 64.3 2.7 11.548 7.721 63.0 4.0 12.249 8.397 62.2 8.8 13.498 8.737 60.9 4.0 14.348 8.631 59.5 -1.2 14.510 9.359 58.2 8.4 16.078 Tketim Deer Pay (%) De. (%) Toplam 1.491 8.8 87.5 16.860 2.87 12.4 92.5 23.138 3.535 14.2 23.2 24.871 3.622 15.0 2.5 24.075 3.525 16.5 -2.7 21.416 5.114 19.2 45.1 26.610 2.595 14.4 -49.3 18.059

Yl Deer 1995 318 1996 396 1997 423 1998 489 1999 631 2000 666 2001 960

Deer 3.528 3.727 4.105 4.612 4.981 5.203 5.751

Yl 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

Yatrm Deer Pay (%) De. (%) 4.831 28.7 50.5 7.388 31.9 52.9 7.327 29.5 -0.8 7.182 29.8 -2.0 6.069 28.3 -15.5 7.254 27.3 19.5 4.317 23.9 -40.5

Deer 10.539 12.88 14.009 13.27 11.823 14.116 10.948

1 Ocak 1986dan itibaren Trkiye-AB d ticareti nasl gelimitir?

4. ABNN TRKYEYE YNELK HBE VE KREDLER

Trkiye ile AB arasnda mali ibirliini, Gmrk Birlii ncesi dnem, Gmrk Birlii dnemi, adaylk dnemi ve 1999 ylnda lkemizde yaanan deprem felaketi erevesinde yaplan yardmlar eklinde 4 balk altnda incelemek mmkndr.

Gmrk Birlii ncesi dnemde (1964-1995), Mali Protokoller, Tamamlayc Protokol ve zel Mali birlii erevesinde, ABden, 78 milyon ECUs hibe ve 927 milyon ECUs de faizsiz veya dk faizli kredi olmak zere toplam 1 milyar 5 milyon ECU mali yardm alnmtr. Ancak IV. Mali Protokol erevesinde engrlen 600 milyon ECUlk mali yardmn salanmasnda prosedr 1980den beri ilerlik kazanamamtr.

Gmrk Birlii dneminde ((1996-1999), 340 milyon ECUs Yeniletirilmi Akdeniz Program, 205 milyon ECUs MEDA-1 ve 12 milyon ECUs de Risk Sermayesi erevesinde olmak zere toplam 557 milyon ECU kredi ve 376 milyon ECUs MEDA-1, 3 milyon ECUs dari birlii Program ve 14 milyon ECUs de evre, AIDS ve uyuturucu ile mcadele gibi projeler iin olmak zere toplam 393 milyon ECU hibe yardm taahhde balanmtr. Taahhde balanan bu yardmlar eitli projeler temelinde peyderpey serbest braklmaktadr.

Dier yandan, Gmrk Birlii kapsamnda, lkemize yukarda saylan kaynaklara ek olarak 375 milyon ECU tutarnda bte kaynakl hibe ve 750 milyon ECU tutarnda Avrupa Yatrm - 210 -

Bankas kredisi verilmesi ngrlmtr. Bu yardmlar, ABnin Gmrk Birlii Karar erevesinde 1995 ylnda yapt tek tarafl bildirimle taahht altna alnm, ancak, bir ye lkenin vetosu nedeniyle o dnemde kullanlamamtr. Trkiyenin adaylnn Helsinki Zirvesinde tescilini mteakip, szkonusu 750 milyon ECU/EURO tutarndaki Avrupa Yatrm Bankas kredisinin 450 milyon EUROluk blmne ilerlik kazandrlmas ynnde balatlan almalar, AB Genel ler Konseyinin 4 Aralk 2000 tarihli toplantsnda onaylanarak, sonulandrlmtr. 2000-2004 dnemini kapsayan szkonusu meblan kullanm mali ibirlii program erevesinde hazrlanacak projeler temelinde gerekletirilecektir.

Adaylk dneminde Trkiyeye, 2000-2006 yllarn kapsayan 7 yllk srede, MEDA-II kapsamnda hibe olarak 889 milyon EURO (ylda ortalama 127 milyon EURO) ve Avrupa Yatrm Bankas kredisi olarak 1 milyar 470 milyon EURO (ylda ortalama 210 milyon EURO) mali yardmda bulunulmas ngrlmtr.

lkemize ynelik mali yardmlar adaylk sreci ve ABne uyum hedeflerine ynlendiren ve Trkiye iin Katlm Ortakl belgesinin hukuki zeminini oluturan ereve Ynetmenlik (Framework Regulation) Mart 2001de yrrle girmitir.

lkemize katlm stratejisi erevesinde yaplacak hibe nitelikli yardmlarn tek bir ereve altnda toplanmas amacyla hazrlanan ve ksaca Tek ereve (Single Framework) olarak bilinen Ynetmelik (Council Regulation concerning pre-accession financial assistance for Turkey) ise, AB Balklk Konseyinin 17 Aralk 2001 tarihli toplantsnda kabul edilmitir. Tek ereve, Trkiyenin halihazda ABden hibe yardm ald kayna standart prosedrlere dayanan tek bir program erevesinde yeniden dzenlemekte ve salanacak yardmn yalnzca Katlm Ortaklnda belirtilen ncelikler iin kullanlmasn gvence altna almay amalamaktadr. Ayrca, Tek erevenin yrrle girmesiyle birlikte, bugne kadar MEDA ynetmelii erevesinde karmak ve uzun brokratik ilemlere tabi olan lkemize ynelik mali yardmlarn taahht ve tahsis sreci, dier adaylarla ayn prosedrlere balanmaktadr. AB Komisyonu, lkemizin IMF ve Dnya Bankas ile birlikte yrtt yapsal ve sektrel reformlarn gerekletirilmesini desteklemek amacyla, MEDA-II Fonlarndan lkemize yaplacak hibe yardmn 150 milyon EUROluk blmn dorudan yardm (projeye bal olmakszn) eklinde tahsis etme karar olmtr. Bu meblan 75 milyon EUROluk ilk diliminin serbest braklmas, AB Komisyonu tarafndan 7 Aralk 2001 tarihinde kararlatrlmtr. ereve Ynetmelik ve Tek ereve balamnda, ABnin lkemize ynelik hibe yardmlar, artk sadece, AB Komisyonu ile birlikte dnemsel olarak hazrlanacak Finansman Programlarnda yer alan program ve projelere tahsis edilebilecek ve mnhasran lkemizin ABye adaylk ve uyum sreciyle dorudan ilgili alanlarda kullanlabilecektir. Bu erevede, 2002-2003 dneminde gerekletirilmek zere toplam 167 milyon EURO tutarndaki 14 proje 2001 ylnda taahhde balanmtr. Szkonusu projelerin uygulanmasna 2002 yl balarnda geilmesi ngrlmektedir. - 211 -

te yandan, tm aday lkelere ynelik olarak 2000-2003 dnemi iin ngrlen ve kamunun yansra zel sektr kurulularna da ak olan toplam 8.5 milyar EUROluk Katlm ncesi Kolayl Fonundan, aday lke olarak Trkiyenin de yararlanabilmesine imkan veren hukuki sre, AYB tarafndan 15 Mays 2001de tamamlanmtr. Avrupa Yatrm Bankasnn salayaca kredilerden oluan Katlm ncesi Kolayl Fonundan her lke iin balangta belirli tahsisatlar ngrlmemi olup, tahsisatlar proje esasna gre ve lkeler iin herhangi bir kstlama olmakszn, lk gelen-ilk faydalanr esasna gre yaplmaktadr. Szkonusu krediler kamu sektr tarafndan kullanlacaksa, ilgili aday lkenin kredi notunun en az BBB dzeyinde olmas, zel sektr tarafndan kullanlacaksa, ilgili zel sektr kuruluunun kredi notunun A+ dzeyinde olmas gerekmektedir. Trkiye, iinde bulunduu ekonomik zorluklar nedeniyle bu koullar halen yerine getirememektedir. Esasen bu koullar, ABye aday Merkezi ve Dou Avrupa lkelerinin (MDA) sadece bir ksm tarafndan karlanabilmektedir. Ancak, bu koulu yerine getiremeyerek, Katlm ncesi Kolayl Fonundan yararlanamayan MDAler iin, anlan koullara bal olmayan CEEC (PECO) (toplam 8.68 milyar Euro tutarnda ayr bir kaynak mevcut bulunmakta ve bylece onlarn sorunlar bir lde halledilmi olmaktadr. Ancak, halen her iki fondan da yararlanamayan Trkiyenin bir ekilde Katlm ncesi Kolayl Fonundan yararlanabilmesi iin eitli formller zerinde allmakta ve bu meyanda kredi kullanm koullarnn en azndan lkemiz iin daha esnek hale getirilmesi veya Trkiye iin byk lekli rnek bir proje temelinde bir istisna yaplmas konusunda AYB yetkilileriyle grmeler srdrlmektedir.

ABnin deprem yardmlar, yukarda saylan kalemlerden bamsz olarak, 35 milyon EURO tutarnda hibe yardm ile, TERRA (Turkey Earthquake Relief and Rehabilitation Aid) bal altnda 600 milyon EURO krediden olumaktadr. TERRA 2000-2003 dnemini kapsamakta olup, 2000 yl sonu itibariyle, kredinin 375 milyon EUROluk blmnn serbest braklmasna ilikin anlamalar imzalanmtr.

Yukarda da belirtildii zere, Trkiye u kaynaktan hibe yardm almaktadr. i) MEDA II program kapsamnda 2000-2006 dneminde ylda ortalama 127 milyon EURO, ii) Ekonomik ve toplumsal gelimeyi desteklemeye ynelik tedbirler ieren ynetmelik erevesinde 20012003 dneminde ylda yaklak 45 milyon EURO, iii) Trkiye-AB Gmrk Birliini glendirmeye ynelik yardm ieren ynetmelik erevesinde 2000-2002 dneminde ylda yaklak 5 milyon Euro.

ABnin Trkiyeye ynelik ne gibi hibe ve kredi programlar uygulanm veya uygulanmaktadr?

- 212 -

zet
Trkiye ile Avrupa Birliinin ilikilerini ekonomik bakmdan incelediimizde 1963 ylnda Trkiye ile Avrupa Ekonomik Topluluu arasnda bir ortaklk yaratan Ankara Antlamasnn imzalanmas ile birlikte balanldn gryoruz. Daha sonra dnemler itibari ile geen ve bu gne kadar gelinen srede, Trkiye ile Avrupa Birlii arasnda tesis edilen eitli ortaklk organlar grlmektedir. Bunlar; ortaklk konseyi; ortaklk komitesi, karma parlamento komisyonu, gmrk ibirlii komitesi, gmrk birlii ortak komitesidir. Bu arada, Trkiye ile Avrupa Birlii ilikilerinde 1963 ylndan, gnmze kadar gelen zamanda bir takm dnemler grmekteyiz. Bunlar; 1973 ncesi dediimiz Gei Dnemi ncesi, 1973 ile 1995 yllar arasnda geen Gei Dnemi ve 1996 ylndan bugne kadar gelen son dnemdir. Son olarak da Avrupa Birliinin Trkiyeye ynelik hibe ve kredileri drt balk altnda inceleyebilmekteyiz.

Deerlendirme Sorular
1. Aadakilerden hangisi Trkiye ile Avrupa Birlii ortaklk organlarndan deildir? A) Ortaklk konseyi B) Ortaklk komitesi C) Karma parlamento komisyonu D) Gmrk ibirlii komitesi E) Protokol komitesi

2. Trkiye ile Avrupa Birlii ilikilerindeki gei dnemi hangi yllara rastlamaktadr? A) 1973-1995 B) 1970-1973 C) 1980-1995 D) 1973-2002 E) 1987-1995

- 213 -

3. Aadakilerden hangisi Trkiye ile Avrupa Birlii arasndaki mali ibirlii yardmlarndan deildir? A) Gmrk birlii ncesi dnem B) IMF yardm C) Gmrk birlii dnemi D) Adaylk dnemi E) 1999 ylnda lkemizdeki deprem felaketi erevesinde yaplan yardmlar

4. Trkiye ile Avrupa Topluluu arasndaki anlamalarn uygulanmasn salayan organ hangisidir? A) Ortaklk konseyi B) Ortaklk komitesi C) Karma parlamento komisyonu D) Gmrk ibirlii komitesi E) Gmrk birlii ortak komitesi

5. Avrupa Birliinde tek para (Euro) uygulamasna ne zaman geilmitir? A) 28 Mays 1999 B) 1 Ocak 2000 C) 1 Ocak 1999 D) 13 Aralk 1999 E) 25 ubat 2000

Szlk ve Kavramlar Dizini

Altyap Projeleri : Bir lkede ulatrma, enerji, haberleme gibi alanlarda kullanlan sermaye varlklarnn tm altyapy oluturur. Bazen bu kavram beeri sermayeyi de ierir. Altyapya ilikin projeler ise alt yap projeleri olarak adlandrlr. Avrupa Kmr ve elik Topluluu (AKT) : Almanya, Fransa, talya, Belika, Hollanda ve Lksemburgun onaylad kmr elik ortak pazar anlamas sonucu AKT kurulmutur. ye lkeler aras kmr-demir-elik ticaretinde gmrk vergileri ve miktar kstlamalar kaldrlmtr. AKT organlar daha sonra AT bnyesindeki ilgili kurulularla btnlemitir. - 214 -

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Dademir, Elif. Orta ve Dou Avrupa lkeleri ile Trkiyenin Avrupa Birliiyle Btnleme ve Genileme Dinamikleri Ynyle Deerlendirilmesi, KV Yaynlar, No: 150, stanbul, 1998. Dura, Cihan. Avrupa Birlii, Gmrk Birlii ve Trkiye, Nobel Yayn Datm, Ankara, 2000. ktisadi Kalknma Vakf. Gmrk Birliinin Trkiye Ekonomisine Etkileri, stanbul, 2000. Karluk, S.Rdvan. Gmrk Birlii Dnemecinde Trkiye, Turhan Kitabevi, Ankara, 1997. Karluk, S.Rdvan. Avrupa Birlii ve Trkiye, BETA Basm A.., stanbul, 1998.

- 215 -

NTE

13

Trkiye'de D Ticarete Yardmc Kurum ve Kurulular

Amalar
Bu niteyi altktan sonra, Trkiyede ihracat ve ithalat uygulamas srasnda isimleri sk sk geen baz kurum ve kurulular hakknda genel bir bilgi edinmi olacaksnz.

indekiler

D Ticaret Mstearl Hazine Mstearl Gmrk Mstearl hracat Birlikleri hracat Gelitirme Etd Merkezi (GEME) TC. Merkez Bankas Trk Eximbank Trk Standartlar Enstits (TSE) Nakliye irketleri Ticaret ve Sanayi Odalar Faktring lemi Yapan irketler Uluslararas Gzetim irketleri Yurt i Bankalar-Finans Kurumlar Muhabir Bankalar Trkiyenin Yurt Dndaki Ekonomi ve Ticaret Mavirlikleri Gmrk Maviri Ticaret ve Sanayi Odalar ve Trkiye Ticaret, Sanayi, Deniz Ticaret Odalar ve Ticaret Borsalar Birlii (TOBB) zet Deerlendirme Sorular Szlk ve Kavramlar Dizini Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

neriler
Bu niteyi daha iyi anlayabilmek iin; hracat/ithalat uygulamalar, Gmrkleme ve Kambiyo Mevzuat derslerinizde adlarn sk sk duyacanz D Ticarete Yardmc Kurum ve Kurulular bu niteyle koordineli olarak almanz neririz. Bu nitede geen kurum ve kurululardan (rnein Ticaret ve Sanayi Odalar) evrenizde bulunanlar ziyaret ederek daha yakndan tanmaya almanzda yarar vardr.

Trkiyede d ticaret ilemleri yrtlrken ihracat ve ithalatnn dnda ok sayda kurum ve kurulu yetki ve sorumluluk alanlarna giren konular nedeniyle taraf olur. Bunlarn balcalar aada ele alnacaktr.

1. DI TCARET MSTEARLII
1983te Hazine D Ticaret Mstearl eklinde kurulmuken 1994 ylnda bu Mstearln Hazine Mstearl ve D Ticaret Mstearl olarak ayr ayr iki Mstearla blnmesi sonucu D Ticaret Mstearl aadaki hizmet birimlerinden meydana gelen bamsz bir Mstearlk haline dnmtr:

hracat Genel Mdrl thalat Genel Mdrl Anlamalar Genel Mdrl Avrupa Birlii Genel Mdrl Serbest Blgeler Genel Mdrl D Ticarette Standardizasyon Genel Mdrl Ekonomik Aratrmalar ve Deerlendirme Genel Mdrl

Szkonusu Kanuna gre D Ticaret Mstearlnn grevleri arasnda; d ticaret politikalarnn tespitine yardmc olmak, tespit olunan bu politikalar erevesinde ihracat, ihracat tevik, ithalat, yurtd mteahhitlik hizmetleri ve ikili ve ok tarafl ticari ve ekonomik ilikileri dzenlemek, uygulamak, uygulamalar izlemek ve gelitirmek yer almaktadr. Birok ihracat tevikinde uygulamac kurulu, D Ticaret Mstearldr. Bu tevikler arasnda;

Trk rnlerinin yurtdnda markalamas tantm ve tutundurmas ile Trk mal imajnn yerletirilmesine ynelik faaliyetlerinin desteklenmesi,

Yurt dnda ofis, maaza ama, iletme ve marka tantm faaliyetlerinin desteklenmesi, stihdam yardm (ihracat Genel Mdrl aracl ile uygulanr), Pazar aratrmas destei, evre maliyetlerinin desteklenmesi (ihracat Genel Mdrl aracl ile uygulanr.)saylabilir. Ayrca tm devlet yardmlarnn uygulanmasnda nihai onay mercii D Ticaret Mstearldr. D Ticaret Mstearl Babakana baldr. Babakan Mstearln ynetimi ile ilgili yetkilerini bir Devlet Bakan vastas ile kullanabilir.

- 217 -

D Ticaret Mstearlnn balca grev alanlar ve birimleri nelerdir?

2. HAZNE MSTEARLII
Hazine ve D Ticaret Mstearlnn ikiye blnmesi sonucu 1994de bamsz Mtearlk haline dnen Hazine Mstearlnn balca grevleri unlardr: Ekonomi politikalarnn tespitine yardmc olmak ve bu politikalar erevesinde hazine ilemleri, kamu finansman, kamu iktisadi teebbsleri ve devlet itirakleri, ikili ve ok tarafl d ekonomik ilikiler, uluslararas ve blgesel ekonomik ve mali kurulularla ilikiler, yabanc lke ve kurululardan bor ve hibe alnmas ve verilmesi, lkenin finansman politikalar erevesinde sermaye akmlarna ilikin dzenleme ve ilemlerin yaplmas, bankaclk ve sermaye piyasas, yurt d mteahhitlik hizmetleri, sigorta sektr ve kambiyo rejimine ilikin faaliyetler ile yatrm ve yatrm tevik faaliyetlerini dzenlemek, uygulamak, uygulamann izlenmesi ve gelitirilmesine ilikin esaslar tespit etmek, Hazine Mstearl da Babakana baldr. Ancak, Babakan Mstearln ynetimi ile ilgili yetkilerini bir Devlet Bakan vastas ile kullanabilir. Hazine Mstearlnn ana hizmet birimleri arasnda Kamu Finansman, Kamu ktisadi Teebbsleri, D Ekonomik likiler, Banka ve Kambiyo, Yabanc Sermaye, Tevik ve Uygulama Genel Mdrlkleri yeralr. lkemiz d ekonomik ilikilerinin parasal ynlerini dzenleyen genel ereveyi oluturan kambiyo mevzuat Hazine Mstearlna dzenlenmektedir. Bu kapsam altnda mal ve hizmet ithal ve ihrac sonucu tahsil edilen veya denen bedellerin yurda getirilmesi ve yurt dna karlmas srasnda uyulacak kurallar ve dzenlemeler yeralmaktadr.

Hazine Mstearlnn grevleri nelerdir?

3. GMRK MSTEARLII
1994 ylnda karlan 541 sayl Kanun Hkmnde Kararname ile getirilen yeni dzenlemede Gmrk Mstearlnn balca grevleri u ekilde sralanmtr:

Gmrk Politikasnn hazrlanmasna yardmc olmak, gmrk politikasn uygulamak, Gmrk Kanunu ve gmrklerle ilgili dier mevzuat ile uluslararas szlemeler hkmlerinin uygulanmasn salamak,

- 218 -

Gmrk tarife oranlarnn tesbitine yardmc olmak, gmrk vergileri ile gmrklerce alnan dier gelirler ve fonlarn tarihinde tahakkuk ve tahsilini salamak ve kontrol etmek,

Gmrk kontrolne tabi kii, eya ve aralarn muayene ve kontroln yapmak, bu ilemlerin etkin ve sratli yaplmasn salayacak tedbirleri almak,

Gmrklerle ilgili istatistiki bilgileri toplamak ve deerlendirmek, Gmrk denetimine tabi eya ve aralarn muhafazasn salamak, gmrkte giri ve k ilemlerine tabi eyann, saptanm olan norm ve standartlara uygunluunu denetlemek,

Kara hudutlarndaki gmrk kaplarnda, gmrk tekilat bulunan hava ve deniz limanlarnda ve serbest blge ve eitli antrepo ve i gmrk sahalarnda ve gmrk blgelerinde gmrk muhafaza grevleri ile kaakln men, takip ve tahkik grevlerini yerine getirmek,

Dier yer ve sahalarda da gerektiinde ilgili kurulularla ibirlii yaparak kaakln men, takip ve tahkik grevlerini yapmak,

Milletleraras kurulularn Mstearlk hizmetlerine ilikin almalarn takip etmek, bu konularda gr oluturmak, yurtd ve yurtii faaliyetleri yrtmek,

eitli kanunlarla Mstearla verilen grevleri yapmak, Burada saylan grevleri yerine getirecek meslek memurlarn yetitirmek ve bu konudaki dzenlemeleri yapmak,

Yukardaki grevlerin uygulanmasn takip etmek, deerlendirmek, incelemek ve denetlemek,

Gmrk Mstearlna bal gmrk idareleri yetkilerine gre e ayrlrlar. Birinci, ikinci ve nc snf gmrklerdir.

Birinci snf gmrkler, her trl giri-k, transit ve aktarmaya ilikin gmrk ilemlerini yapar.

kinci snf gmrkler, labaratuar tahliline ihtiya gstermeyen eyann giri-k, transit ve aktarlmasna ilikin gmrk ilemlerini yapar.

nc snf gmrkleri ise yalnz yolcu beraberinde gelen eya ile merkez tekilatnn belirledii eyann giri-k, transit ve aktarma ilemleri yapmaya yetkilidir.

Gmrk Mstearlnn grevleri nelerdir? Gmrk idarelerinin trleri nelerdir?

- 219 -

4. HRACATI BRLKLER
D Ticaret Mstearlnn Tekilat Kanununun 6nc maddesinde Mstearln bal kurulular arasnda yer alan hracat Birliklerinin kuruluu 1930lu yllara dayanmaktadr. 70 yla yakn bir gemie sahip olan ve kurulu ve ileyileri 93/4614 sayl Bakanlar Kurulu Karar ile dzenlenmi bulunan hracat Birlikleri halen 13 Genel Sekreterlik altnda 20 deiik sektrde 56 hracat Birlii ve bunlara bal 28 irtibat brosu ve 2 yurtd temsilcilii ile baaryla hizmet vermektedir. hracat Birlikleri ayn konuda faaliyet gsteren en az 50 ihracatnn bavurusu zerine Bakanlk onay ile kurulur. Kurulua ilikin tebliin Resmi Gazetede yaymlanmasn mteakip tzel kiilik kazanr ve Genel Sekreterin atanmas ile faaliyete geer. hracat Birliklerinin organlar; Genel Kurul, Ynetim Kurulu, Genel Sekreterlik ve Denetim Kuruludur. Birlik Ynetim Kurullar 2 yl iin seilen 9 asil ve 9 yedek yeden teekkl eder. Ynetim Kurulu yeleri ierisinden 1 bakan ve 1 bakan vekili seilir. Ayrca Genel Kurulda 2 asil ve 2 yedek deneti seilir. Bu erevede halen stanbul, zmir, Bursa, Ankara, Mersin, Antalya, Gaziantep, Denizli, Erzurum ve Giresunda olmak zere 13 Genel Sekreterlik bnyesinde 20 sektrde 56 hracatlar Birlii olarak faaliyetini srdrmektedir. hracat Birliklerinin Trkiye apnda rgtlenmeleri, ihracatlara blgelerinde hizmet verilmesi blgeleraras bilgi aknn salanmas, ilemlerin daha sratli yerine getirilmesi amacyla hracat Birlikleri Genel Sekreterliklerinin grev blgeleri tesbit edilmitir. hracatlar kendi blgelerinde bal olduklar birlie mracat ederler. Birliklerin grevleri unlardr:

Sanayinin ihtiyac olan ithal mallarnn sreklilik ierisinde dnya fiyatlar ve kalitesinde temin edilmesine ynelik bilgi toplamak, piyasa aratrmas yapmak, bunlar deerlendirmek, ilgililere rapor etmek,

Yurt iinde hizmet birimleri kurmak, uluslararas kurulular ve dnya ticaretindeki gelimeler hakknda ylerini bilgilendirmek,

yeleri iin hizmet birimleri oluturmak ve Birlik faaliyet alanna giren konularda aratrmalar yapmak veya yaptrmak,

evre, tketici haklar ve tamaclk gibi konularda almalar yapmak, lgili kurulular nezdinde yelerini temsil etmek ve temaslarda bulunmak, thalatlara bilgi yardm hatt oluturmak ve bu erevede d ticaret mevzuatna ilikin konularda yelerine bilgi vermek ve dier muhtemel gelimelerden yelerini haberdar etmek, - 220 -

Kk ve orta boy iletmelere mevzuat ve bilgi destei vermek, Yurtii ve uluslararas toplant, seminer ve fuar dzenlemek, thalat rehberleri, kataloglar ve sreli yaynlar hazrlamak ve yaymlamak, Hizmet verecek tanr ve tanmaz mal almak, yaptrmak, satmak, kiralamak, rehin ve ipotek ilemleri tesis etmek ve bunlarla ilgili ileri yerine getirmek, amac erevesinde, irket, laboratuvar, test, muayene ve belgelendirme kuruluu, vakf bro, tesis ve iletme kurmak,

Mstearlka verilecek dier grevleri yapmak.

hracat birliklerinin uygulamac kurum olduu ihracat tevik tedbirleri unlardr: Uluslararas nitelikli yurtii ihtisas fuarlarna katlmn desteklenmesi, yurt dnda dzenlenen fuar ve sergilere milli dzeyde ve bireysel katlmn desteklenmesi, yurt dnda ofis-maaza ama, iletme ve marka tantm faaliyetlerinin desteklenmesi ve baz tarm rnlerinin ihracatnda ihracat iadesi yaplmas.

hracat birlikleri hangi amalar yerine getirmek iin kurulmulardr?

5. HRACATI GELTRME ETD MERKEZ (GEME)

Trkiye ihracatnn gelitirilmesi ve salkl bir yapya kavuturulmas temel amac ile 1960 ylnda kurulmu ilk ve tek kamu kuruluu olan GEME, bu ama dorultusunda yeni pazarlar ve i olanaklar yaratmaya ynelik aratrma gelitirme almalar yrterek ihracatlarmzn d pazarlardaki paylarn artrmalarna yardmc olmak zere eitim, yayn ve tantm faaliyetlerinde bulunarak, yerli ve yabanc i evrelerine ticari enformasyon salayarak, ihracatmzn rn ve pazarlar ynnden eitlenmesine, nitel ve nicel olarak gelitirilmesine katkda bulunmaktadr. hracatya ve ihra potansiyeli olan kurululara ihracat yapabilmeleri ve ihra kapasitelerini artrabilmeleri iin gerekli bilgileri salamak, bu alandaki beceri ve donanmlarn gelitirmelerine yardmc olmak, d ticaretle ilgili kamu kurulular arasnda koordinasyonu salamak, merkezin yurt ii alma alann oluturmaktadr. Dier taraftan, yurt dndaki alclara Trk ihra rnleri ve firmalarnn tantlmas amac ile yabanc dillerde yaynlar hazrlamak, uluslararas fuar ve sergilere milli katlm organize etmek, yerli ihracat ile yabanc ithalat arasnda direkt temas imkanlar yaratmak gibi faaliyetler, GEMEnin yurt dna ynelik almalardr.

- 221 -

D Ticaret Mstearlna bal olan GEME pazar aratrmas ve eitim yardm desteklerinde dorudan uygulamac kurulu konumundadr. GEMEde bakanl D Ticaret Mstear stlenmektedir. Kamu ve zel sektr temsilcilerinden oluan bir ynetim kurulu GEMEyi ynetmektedir. GEME, hizmetlerini Trkiyede daha geni bir kesime ulatrmak iin 1998de 13 ilde (Adana, Antakya, Antalya, Bursa, Eskiehir, Gaziantep, Kayseri, Kocaeli, Konya, Mardin, Mersin, Samsun, Trabzon) ilgili Meslek kurulular ile ibirlii salayarak yurtii temsilciliklerini faaliyete geirmitir. Ayrca 1999da orum, 2000de Ktahya, Diyarbakr ve Ispartada da GEME temsilcilikleri faaliyete gemitir. GEME, aratrma-gelitirme ve eitim faaliyetlerine ek olarak tantm alannda da almalar yapmaktadr. Dnyadaki pek ok lkeye uluslararas fuarlara milli katlm organizasyonlar dzenleyerek hizmet veren GEME, yurt d fuarlara organizasyonlar dzenleyerek veya enformasyon stand dzeyinde katlmaktadr. GEME 1986dan beri 2139 firmay 30 lkede 110 fuara gtrmtr. GEMEnin merkez ktphanesi bnyesinde d ticaret alannda ihtiya duyulan sreli yaynlar istatistik, rehber ve kataloglarn hemen hemen tamam bulunmaktadr. GEME web sitesinde 8000 sayfadan fazla gncellenebilir bilgi olup gnlk hit says 10000i gemektedir. GEMEnin yaynlar ihracata ynelmek isteyen irketler iin temel bavuru kaynadr. Bu erevede 2001 yl sonunda CD Trkiye Rehberi hazrlanm ve 4800 kadar firma bilgisi bu rehberde yer almtr.

GEMEnin kurulu amac ve baka faaliyet konular nelerdir?

6. TC. MERKEZ BANKASI

T.C. Merkez Bankas lkenin dviz ve altn rezervlerini yneten ve dzenleyen tek kurulutur. D ticarette de dviz kazandrc ve dviz denmesi gerektiren ilemler yine banka tarafndan kontrol edilir ve ynetilir. Banka d ticaretle ilgili grevlerini D likiler Genel Mdrl birimi aracl ile yrtmektedir. Bu birim,

Bankann uluslararas kurulular ile kurumsal ilikilerini dzenlemek, Gmrk Birlii ve Avrupa Birlii ile ilikileri izlemek ve raporlamak,

Bankann orta ve uzun vadeli d kredi anlamalarna ilikin ilemleri yrtmek,

- 222 -

Hazine adna Devletin d borlarn izlemek ve bu borlarn geri demelerini yapmak, Hazine adna Devletin ald d kredilerin kullanmn ynetmek, Hazinenin yurtii ve yurtd finans evreleri ve ilgili kurum ve kurulular ile olan ilikilerinde danmanlk yapmak ve bu kapsamda gerekli faaliyetleri yrtmek,

Dnyadaki ekonomik gelimeleri ve uluslararas piyasalardaki yeni oluumlar izleyerek ksa ve uzun dnemde raporlamak,

Trk Paras Kymetini Koruma Hakkndaki mevzuatn ihracat, ithalat, grnmeyen ilemler ve sermaye hareketlerine ilikin hkmlerini uygulamak,

hracat tevik mevzuat hkmlerini uygulamak,

ile grevlidir. 1993 ylndan nce Kambiyo Genel Mdrl ad altnda faaliyet gsteren D likiler Genel Mdrl be Mdrlk halinde faaliyet gstermektedir.

Avrupa Birlii ile likiler Mdrl Uluslararas Kurulular Mdrl D Ekonomileri zleme Mdrl Kambiyo Mevzuat Mdrl D Ticaret Mdrl

Ayrca bankann yurt dndaki iilerin dvizlerini dzenlemek iin kurmu i Dvizleri Genel Mdrl birimi bulunmaktadr. Bu birim;

Yurtdnda yaayan vatandalarn tasarruflarnn yurda getirilmesini salamak amacyla dviz hesaplar amak ve bu hesaplarla ilgili i ve ilemleri yapmak,

Banka nezdinde alan dviz hesaplarna ilikin istatistiki bilgileri hazrlamak ve deerlendirme raporlar dzenlemek

ile grevlidir. i Dvizleri Genel Mdrl drt Mdrlk halinde faaliyet gstermektedir.

i Dvizleri (Federal Almanya) Mdrl i Dvizleri (Dier lkeler) Mdrl i Sorunlar ve Deerlendirme Mdrl Kontrol ve Yazma Mdrl

- 223 -

Bankann d ticaretle ilgili olarak Piyasalar Genel Mdrl birimi altnda oluturmu olduu u birimleri mevcuttur,

Dviz ve Efektif Piyasalar Mdrl Dviz lemleri Mdrl Dviz Risk Ynetim Mdrl

Bankann yurt dnda yurtd temsilcilikler ve brolar tekilat Banka Meclisince uygun grlecek lkelerde yurtd temsilcilikler ve bu temsilciliklere bal brolar alabilir. Temsilciliklerde, bir temsilci ile gerektii takdirde temsilci yardmcs ve yeteri kadar memur, brolarda ise bro amiri ve memurlar istihdam edilir. Bankann yurtd temsilcilikleri ve brolar unlardr:

Frankfurt Temsilcilii Berlin rtibat Brosu Londra Temsilcilii New York Temsilcilii Tokyo Temsilcilii

Yurtd temsilcilikler, kendi blgelerine giren lkelerin ekonomik ve mali durumlarn, zellikle para, banka ve borsa faaliyetlerini izlemek, bu konularda ve Bankay ilgilendiren sair konularda dare merkezine bilgiler vermek, er aylk devrelerde raporlar gndermek, Bakanlka verilecek talimatlar dahilinde Bankay temsil etmek ve dier grevleri yerine getirmekle ykmldrler. Temsilci, temsilciliin tm ileri ve ynetiminden sorumludur; temsilcilik blgesine giren lkelerde Bakanlka verilecek talimatlar dahilinde Bankay temsil eder. hracat ve ithal bedeli dvizleri tahsili ve denmesi ile ilgili konularda ortaya kan sorunlarn halledilecei kurum Merkez Bankasdr. Merkez Bankas yaynlad genelgelerle bu konulardaki boluu kapatmaya alr. Eer Merkez Bankas mevzuat erevesinde zmde zorlanlyorsa yetkili mercii Hazine Mstearldr.

TC Merkez Bankasnn d ekonomik ilikilerle ilgili yaplanmas ve faaliyetleri nasldr?

- 224 -

7. TRK EXMBANK
Trkiye hracat Kredi Bankas A.. (Ksa adyla Trk Eximbank) 21 Austos 1987 tarihli Resmi Gazetede yaynlanan 87/11914 sayl Bakanlar Kurulu Karar ile kurulmutur. Gelimi OECD yesi lkelerin yllardr kullandklar zendirme yntemleri ile yeni kredi, ihracat kredi garantisi ve sigortas gibi aralar kullanlarak Trkiyenin ihracatnn desteklenmesine duyulan ihtiya, Trk Eximbanknn kuruluunun temel nedenidir. OECDye ye dier lkelerin hemen tmnde Eximbanklar varken Trkiyede byle bir ihtisas bankasnn bulunmay da Trk Eximbanknn kurulmasnn sebepleri arasnda saylabilir. Trk Eximbankn temel amac, ihracatn gelitirilmesi, ihra edilen mal ve hizmetlerin eitlendirilmesi, ihra mallarna yeni pazarlar kazandrlmas, ihracatlarn uluslararas ticarette paylarnn artrlmas ve giriimlerinde gerekli destein salanmas, ihracatlar ile yurt dnda yaplacak yatrmlar ile ihracat maksadna ynelik yatrm mallar retim ve satnn desteklenerek tevik edilmesidir. Trkiyede ihracatn kurumsallam tek asli tevik unsuru olan Trk Eximbank, bu amaca ynelik olarak ihracatlar, ihracata ynelik retim yapan imalatlar ve yurt dnda faaliyet gsteren mteahhit ve giriimcileri ksa, orta ve uzun vadeli nakdi ve gayrinakdi kredi, sigorta ve garanti programlar ile desteklemektir. Trk Eximbankn, gelimi birok lkenin resmi destekli ihracat kredi kurulularndan farkl olarak kredi, garanti ve sigorta ilemlerini ayn at altnda toplam olmas, ihracat firmalara verilen hizmetlerde bir btnlk oluturulmasna imkan tanmaktadr. Trk Eximbank 2000 ylnda 3.5 milyar ABD Dolar tutarnda nakdi kredi destei ve 3.0 milyar ABD Dolar tutarnda sigorta/garanti imkan salayarak ihracata toplam 6.5 milyar ABD Dolar seviyesinde bir destek vermitir. Bylece, Banka nakdi ve gayrinakdi destekleri ile ihracatn yaklak %24ne finansman destei salamtr. 2001 ylnda ise 2.8 milyar dolar kredi ve 2.8 milyar dolar sigorta destei salanmtr. Toplam 5.6 milyar dolarlk destek 2001 yl ihracatnn %18ine dmtr. Ancak 2001in en byk ekonomik krizinin yaand yl olduunun ve bir ksm Eximbank kredilerine araclk yapan 19 Bankann faaliyetinin durdurulduu yl olduunun gzden uzak tutulmamas gerekmektedir. Trk Eximbankn nominal sermayesi 750 trilyon TL olup, bunun yaklak 470 trilyon TL tutarndaki ksm 30 Eyll 2001 itibariyle denmitir. Ayn tarih itibariyle Bankann aktif toplam ise 4.790 trilyon TLna ykselmitir. stlendii zellikli grevler nedeniyle nitelikli insan kaynaklarna sahip Trk Eximbankda temel ilem birimlerindeki profesyonel kadrolarn ya ortalamas 35 olup, destek birimleriyle birlikte toplam 375 personel grev yapmaktadr. Trk Eximbankn stanbul ve zmirde birer ubesi bulunmaktadr.

- 225 -

Trk Eximbankn kaytlarnda dnyann eitli lkelerinde yerleik 57000 alc hakknda bilgi mevcuttur. Yeni alclar hakknda bilgiye erimek modern iletiim a sayesinde son derece kolaydr. Eximbank kredilerinin; ihracatta sevk ncesi Trk Liras ve dviz kredileri, firmalarn gemiteki ihracat performanslarna dayal trk liras ve dviz kredileri, ihracat alacaklarn iskonto kredisi, alc lke kredileri gibi eitli trleri vardr.

Trk Eximbank ne zaman ve niin kurulmutur? Kredi trleri nelerdir?

8. TRK STANDARTLARI ENSTTS (TSE)

Yllardr Trkiyede retilen mallarn standartlarn hazrlayan Trk Standartlar Enstits ithal edilen mallarda da yurt iinde retimlerinde olduu gibi standartlara uygunluk art arar. Uygunluk deerlendirmesi sonucunda koullar yerine getiriliyorsa TSE tarafndan Uygunluk Belgesi verilir. hra mallar arasnda da baz mallar zorunlu olarak standart ve kalite kontrolne tabidir. D Ticaret Mstearlnn standardizasyon Genel Mdrlnce dzenlenen kontrollerde ilgili ihra rnlerinin TSEce saptanan standartlara uygunluklar denetlemektedir. Bunlar ihracat srasnda ilgili gmrk idarelerine verilmek zere alnmas gereken belgeleri vermektedir. TSE, Trk Standartlarna Uygunluk Markasnn yansra TS-ISO 9000 standartlarn uygulamaktadr.

Trk Standartlar Enstits (TSE)nin d ticaretle ilgili faaliyetleri nelerdir?

9. NAKLYE RKETLER
Nakliye irketleri ihracat ve ithalatlara hizmeti verirler. Maln en gvenli, hzl ve ucuz ekilde sevketmek ihracatnn amacdr. Bu amaca ulaabilmek iin ihracata eitli nakliye irketi alternatiflerini sorgular ve en uygununu semeye allr. thalat ile yaplma olan szlemeye bal olarak maln nakliye bedellerinin karlanmas tamamen ithalatya da ait olabilir. Bu durumda ihracatnn grevi mal nakliye aracna teslim etmekle bitmi olur.

- 226 -

Ar ve ucuz ykler iin deniz, hafif ve deerli ykler iin havayolu nakliyesi ngrlrken bunlarn gerekleebilmesi dzenli tarifeli seferlerin yaplmasndan balayan birok faktre baldr. Trkiyede ok sayda kara, hava ve denizyolu nakliye firmas ihracat ve ithalatlarla ibirlii iin almaktadr. Gnmzde nakliye firmalar yalnz taamaclk ileriyle yetinmeyip her trl lojistik faaliyeti ierecek ekilde hizmet eitlerinin geniletmektedir. Bu kapsamda; adresten maln teslim alnp ara (dahili) nakliye yaplarak yurt d nakliye ileminin k ve giri gmrk ileri dahil gerekletirilmesi, alcnn lkesinde ara nakliyeler yaplarak maln alcya teslimi, bu srada gerekiyorsa n izne tabi rnler iin yetkili kurumlardan gerekli izinlerin alnmas, belgelerin doldurulmas, kambiyo ilemlerinin takibi tevik belgesi karlmas, yeminli tercmanlk hizmetlerinin verilmesi vb. yeralmaktadr.

Nakliye firmalarnn d ticaretteki yeri ve nemi nedir?

10. TCARET VE SANAY ODALARI

hayatnn ve sanayicilerin resmi makamlara kar kollektif mesleki temsil organlar olan ticaret odalar ve sanayi odalar tzel kiilie sahip meslek kurululardr. Odalar, ticaret ve sanayi kesimini ilgilendiren her trl bilgiyi derleyerek ilgililere ulatrr. Bu faaliyetlerini yurt iinden dna veya dndan iine ynelik olarak yrttklerinde d ticarete yardmc kurulu olma zellii kazanrlar. Ticaret ve sanayi odalar d ticaretle ilgili eitli belgeleri tanzim ve tastik ederler. Bu belgeler orannda; mene ahadetnamesi, ticari fatura, bilirkii ve eksper raporlar, imza sirklerleri ve ticaret sicil rnekleri, kapasite raporu vb. belgeler saylabilir. Yurt dndaki ticaret ve sanayi odalar ile karlkl ibirliini gelitirme ticaret ve sanayi odalarnn bir dier ilevidir. Bu kapsamda karlkl ticari geziler dzenleme, fuar-sergi vb. faaliyetlere nclk etme, mal ithal ve ihra etmek isteyen firmalar arasnda iletiim salama gibi faaliyetlere giriirler.

Ticaret ve Sanayi Odalarnn d ticaretle ilgili ne gibi grevleri vardr?

- 227 -

11. FAKTRNG LEM YAPAN RKETLER

1994 tarihinde Resmi Gazetede yaynlanan 545 sayl Kanun Hkmnde Kararname gerei kurulan faktring ilemi yapan irketler ihracatlarn ithalatlardan olan alacaklarn satn alr ve genellikle %80-90 civarnda deien bir ksmn nakit olarak deyerek ihracaty alacaklarn tahsil edememe riskinden kurtarp finanse eder. phesiz, balangta faktring ilemi yapan irket taraflarn mali durumu, deme gleri vb konularda aratrma yapar ve uygun bulduu taktirde ilemleri balatmaya karar verir ve alacaklar satn alar. Trkiyede ihracatta faktring ilemleri 2000 ylnda 990 milyon euroluk, 2001de ise 1 milyar 100 milyon euroluk bir tutara ulamtr. Bankalarn fimansman yapamamasna da bal olarak ortaya kan bu durum, Trkiyede genel olarak faktring ilemlerinin, tutarnn 6 milyar 300 milyon eurodan 4 milyar 100 milyon euroya kld bir dnemde ortaya kmtr. Trkiye FCI (Factors Chain International) adl faktring irketlerinin uluslararas st kuruluuna gre Avrupa lkelerinin ihracat faktring klasmannda 7. sradadr. 7.5 milyar euroluk i hacmiyle birinci gelen lkenin ardndan 6,5 milyar euroluk i hacmiyle de Almanya ikinci srada yeralmaktadr.

Faktring ilemi yapan irketler ne gibi faaliyetlerde bulunurlar?

12. ULUSLARARASI GZETM RKETLER

Uluslararas gzetim irketleri;

ticarete konu olan malda aranan zelliklerle ilgili kalite kontrol ve tart ilemlerini yapan, bu ilemlerle ilgili raporlar dzenleyen, bu ilemleri gerekletirmek iin gerekiyorsa her trl labaratuvarlar kuran ve ileten, bylece ithalat ve ihracat ilemlerinde koordinasyon salayan tarafsz kurululardr.

24 Aralk 1997 tarihli Resmi Gazetede yaynlanan Teblide Gzetim irketlerinin uymak zorunda olduklar hkmler yeralmtr. Buna gre ilgili irketler gerekli belgelerle birlikte D Ticaret Mtearl, D Ticaretle Standardizasyon Genel Mdrlne bavurmaldr. Gzetim ticarete konu olan bir maln alcya tesliminin, sat szlemesinde ngrlen miktar, kalite, ambalajlama, etiketleme, ykleme, tama teslim zaman vb koullara ne lde uygun olarak gerekletirildiinin bir gzetim irketi aracl ile alc veya satc tarafndan tespit ettirilmesidir. Bu ilem k ve/veya var yerinde yaplabilir. - 228 -

D Ticaret Mstearlnca yaplacak inceleme sonucunda uluslararas gzetim irketi stats verilmesi uygun grlen irket veya kurulular, Resmi Gazetede yaynlanmakla bu staty almaya hak kazanrlar. Halen bu statdeki irket says 54tr. Uluslararas gzetme irketleri d ticarette riskleri ve sonradan kabilecek masraflar en aza indirip gvenli ticaret salarlar. Ayrca maln kalitesini ve szleme koullarna uygunluunu garanti ederek teslim sonrasnda ortaya kabilecek anlamazlklarda geerli raporlar ile haklarn tazmin edilmesini salarlar. Gzetim irketleri tarafndan dzenlenecek rapor ve eki listelerinin konsolosluk ve mahalli ticaret odalarnca onaylanmas zorunlu bulunmamakta iken belgeler aynen kabul edilmektedir.

Uluslararas gzetim irketlerini tanmlayp fonksiyonlarn anlatnz.

13. YURT BANKALAR-FNANS KURUMLARI

D ticaret mevzuatmza gre d ticaret ile uraan bir firma mutlaka bir banka veya finans kurumu ile almaldr. Bu arac banka ya da finans kurumlar:

Firmalarn dviz hareketlerini devlet adna takip eder ve gerekli belgeleri dzenlerler. hracat ve ithalat ilemlerinde ulusal ve uluslararas kabul grm kurallar uygularlar. Trkiyenin d ticaret mevzuat ve kambiyo mevzuat erevesinde bankalarn sorumluluunda olan grevlerin yrtlmesini salarlar.

Mterilerin sorumluluklar konusunda da onlara yol gsterici teknik bilgiler vererek ilemlerinin aksamadan yrtlmesine yardmc olurlar.

Yurtii bankalar ve finans Kurumlarnn grevleri nelerdir?

14. MUHABR BANKALAR

ki ayr lkede olup i ilikisine giren firmalarn ibirliinin doal bir uzants olarak bu firmalarn altklar bankalarn da ibirliine girmeleri sonucu iki banka arasnda muhabirlik ilikisi doar. Muhabir bankalar ilemlerin yrtlmesi sresinde birbirleri karsnda mterilerinin itibarn stlenirler. Firmalarn karlkl itibar yerine bankalarn itibarnn-kredi deerliliinin gemesi sonsuz deildir. Yani, her bir banka iin dier bankalarn kaytlarnda rakamsal bir itibari sn- 229 -

rnn bulunmas gerektii ortadadr. Bu nedenle, muhabirlik ilikisi kuran bankalar kendi kaytlarnda birbirleri iin itibar snrn izerler ve kar bankadan aldklar risk douran ilemlerin o snr iinde kalmasna dikkat ederler. Szkonusu snra kredi limiti denir.

Muhabir bankalarn grevleri nelerdir?

15. TRKYENN YURT DIINDAK EKONOM VE TCARET MAVRLKLER

Ekonomi ve ticaret mavirlikleri, D Ticaret Mstearlna bal olarak yabanc lkelerde kurulmu kurululardr. D ticaret ilikilerimizin fazla olduu veya gelime potansiyeli arz ettii lkelerde tesis edilen Mavirliklerin balca grevleri, bulunduklar piyasalar hakknda bilgi toplamak ve bu bilgileri ihracatlara aktarmak ile ihra rnlerimizin pazarlanmasnda ve yabanc firmalarla ihracatlarmz arasnda kabilecek olan sorunlarn zmnde etkin olarak almaktr.

Trkiyenin Yurt Dndaki Ekonomi ve Ticaret Mavirliklerinin grevleri nelerdir?

16. GMRK MAVR

Gmrk komisyoncular, firmalarn Gmrk darelerindeki ilemlerini yrttkleri gibi, ihracat ve ithalatta gmrk iin gerekli ou belgelerin dzenlenmesinde de yardmc olurlar.

Gmrk Maviri kimdir?

17. TCARET VE SANAY ODALARI VE TRKYE TCARET, SANAY, DENZ TCARET ODALARI VE TCARET BORSALARI BRL (TOBB)
Ticaret ve Sanayi Odalar, meslek ahlkn korumak, sanayi ve ticaretin toplumun genel karlarna uygun bir ekilde gelimesine almak ve bu amala verilecek ileri yapmak zere kurulun tzel kiilie sahip meslek kurululardr.

- 230 -

Ticaret ve Sanayi kesimini ilgilendiren her trl haberi ve bilgiyi derleyerek ilgililere ulatrrken, bu faaliyetlerini yurt iinden yurt dna ve yurt dndan yurt iine ynelik olarak yrttklerinde, ihracat ve ithalata yardmc kurulular olma zelliini kazanrlar. Odalar sanayici ve tccarn eitli ve gerekli belgelerini tanzim ve tasdik ederler. Bunlarn zellikle ihracat ve ithalatla ilgili olanlar unlardr:

Mene ehadetnamesi, Ticari fatura, Bilirkii ve eksper raporlar, mza sirkleri ve ticaret sicil durumunu gsteren belgeler, Kalite ve yeterlik belgeleri, Kapasite raporu ve benzeri belgeler.

TOBBun amalar; TOBB mevzuata ve lkenin genel karlarna uygun bir biimde hr teebbsn yurt iinde ve yurt dnda haklarn korumak, onlar adna ilgili mercilere gr iletmek amacyla ok eitli grevler stlenmitir. Bunlardan balcalar;

Oda ve Borsalarn gelimeleri iin gerekli btn tedbirleri almak, Trkiyenin iktisadi durumu hakknda raporlar hazrlamak, bu konudaki gr ve tekliflerini hkmet yetkililerine ve kamuoyuna duyurmak,

Ekonomik konularda T.B.M.M. Komisyonlarna, Bakanlklara bilgi ve gr bildirmek, Yabanc lkelerin oda ve borsalaryla, bunlarn st kurulularyla ve milletleraras mesleki kurulularla temas kurmak, bunlarla mterek kurulular oluturmak, ye olmak, mesleki toplantlarna katlmak, raporlarn izlemek,

Odalarla odalar, odalarla borsalar, borsalarla borsalar arasnda kacak mesleki anlamazlklar kesin olarak zmek,

Milli ve milletleraras sergiler, fuarlar amak, alanlara katlmak, Milletleraras Ticaret Odasna ye olmak, Trkiye Milli Komitesini kurmak ve almalar yrtmek,

E.A.N. izgi kod sistemini uygulamak ve denetlemek, Trkiye Ticaret Sicil Gazetesini yaynlamak, TIR sistemi ile ilgili kefalet ykmlln stlenerek, sisteme dahil nakliyat firmalarnn faaliyetlerini dzenlemek, gei belgelerini datmak,

Mevzuat ile Sanayi ve Ticaret Bakanl tarafndan verilen dier grevleri yapmaktr. - 231 -

Kanunda belirtilen, Bakanlar Kurulu Karar, Sanayi ve Ticaret Bakanl izni ile, TOBBa verilen ve balklar haline bazlar saylan bu grevlerin yannda TOBB, oda ve borsalarn da destekledii itiraklerinde gsterdii faaliyetler ve bu itiraklere verdii destekle, Trkiyede verimliliin arttrlmas, standart fikirlerin yerlemesi ve yaygnlamas, iktisadi ve sosyal varlklarn korunup gelitirilerek tantlmas gibi grevleri stlenmitir. TOBBun balca amac, odalar ve borsalar arasndaki birlik ve dayanma ile ticaret ve sanayinin genel menfaatlerine uygun olarak gelimesini salamak, mesleki faaliyetleri kolaylatrmak, halkla olan ilikilerde drstl ve gveni hakim klmak meslek disiplinini ve ahlak korumak olarak zetlenebilir.

TOBBun amalar nelerdir?

zet
D ticaret ilemleri gerekletirilirken d ticaret ile ilgili baz kurum ve kurululardan yararlanlr. Bu kurum ve kurulularn balcalar arasnda; D Ticaret Mstearl, Hazine Mstearl, Gmrk Mstearl ve Gmrk dareleri, hracat Birlikleri, Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas, Yurtii Bankalar-Finans Kurumlar, Muhabir Bankalar, Trk Eximbank, GEME, Trkiyenin Yurt Dndaki Ekonomi ve Ticaret Mavirlikleri, Uluslararas Gzetim irketleri, Gmrk Mavirleri, TOBB, Faktring lemi Yapan irketler, Nakliye irketleri, Ticaret ve Sanayi Odalar saylabilir.

Deerlendirme Sorular
1. Gmrk dareleri yetkilerine gre kaa ayrlr? A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6

- 232 -

2. hayatnn ve sanayicilerin, resmi makamlara kar kollektif mesleki temsil organlar olan ve tzel kiilie sahip meslek kurulularna ne ad verilir? A) Faktring ilemi yapan irketler B) Uluslararas gzetim irketleri C) Trk Standartlar Enstits D) Ticaret ve sanayi odalar E) hracat birlikleri

3. Aadakilerden hangisi D Ticaret Mstearlnn ana hizmet birimlerinden deildir? A) thalat Genel Mdrl B) hracat Genel Mdrl C) Anlamalar Genel Mdrl D) Prensipler Genel Mdrl E) Serbest Blgeler Genel Mdrl

4. Aadakilerden hangisi, GEMEnin amalarndan deildir? A) Dnya piyasalarn yakndan takip ederek gelimeleri ilgililere aktarmak B) hracatlar yurt dna tantc yaynlar yapmak C) Yabanc ve Trk i adamlar arasnda koordinasyon salayarak i olanaklarn gelitirmek, D) Dviz, efektif, seyahat eki al ilemlerini takip etmek E) Yabanc ithalatlara Trk ihra mallar, ihra kapasitesi, ihracat adresleri ve Trk d ticaret mevzuat hakknda bilgi vermek

5. Gzetim irketlerinin uymak zorunda olduklar hkmler hangi tarihli Resmi Gazetede yaynlanmtr? A) 24 Ocak 1980 B) 23 Aralk 1985 C) 2 Eyll 1990 D) 24 Aralk 1997 E) 31 Aralk 2000

- 233 -

Szlk ve Kavramlar Dizini

Tarh etmek : Vergi kanunlarnda yazl matrah ve oranlar zerinden vergi mkellefinin verecei vergi miktarnn hesaplanarak meydana karlmas ilemidir. Transit : Bir lkeden bir baka lkeye mal gnderirken mallarn yol zerindeki nc lkelerden gemesidir.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Eskiehir Sanayi Odas. KOBlere Ynelik Tevik ve Krediler, ESO Yayn No: 28, ETAM Matbaas, Eskiehir, 1999. Glsoy, Ebru. D Ticaretle Gvenli Bir Kontrol Arac, Uluslararas Gzetim irketleri, GEME Yaynlar, Ankara, 1999. geme. D Ticaret Eitim Program, 27-29 Mart 2001, ESO Konferans Salonu, Eskiehir, 2001. Levent Belgin Bayr. Faktring, Capital Aylk Ekonomi Dergisi, stanbul, Haziran, 2002. enol, Necmi. Kambiyo Mevzuat, Anadolu niversitesi Ak retim Fakltesi Yayan, Eskiehir, 2000.

- 234 -

NTE

14

Uluslararas Mali ve Ekonomik Kurulular: IMF ve Dnya Bankas

Amalar
Bu niteyi altktan sonra,

Uluslararas Mali ve Ekonomik kurululardan olan IMF ve Dnya Bankas hakknda daha detayl bir bilgi renmi olacaksnz.

indekiler

Uluslararas Para Fonu (IMF) Dnya Bankas zet Deerlendirme Sorular Szlk ve Kavramlar Dizini Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

neriler
Bu niteyi daha iyi renebilmek iin;

Dier nitelerdeki uluslararas mali ve ekonomik kurululara bakarak, karlatrma yapnz. IMF ve Dnya Bankas hakknda basnda kan haberleri okuyunuz ve takip ediniz.

1. ULUSLARARASI PARA FONU (IMF) 1.1. Genel Bilgi

1944 ylnda dzenlenen Bretton Woods Konferanslar sonucunda imzalanan uluslararas anlamayla domutur (27 Aralk 1945). Fon 1947de ilerlik kazanmtr. Fon ana szlemesi 1969 ve 1978 yllarnda iki kere deiiklie uramtr. 1978 ylndaki deiiklikten sonra Fona ye lkeler dviz kuru deiikliklerini Fonun denetiminde olmak art ile istedikleri gibi gerekletirebilir duruma gelmilerdir. IMFnin merkezi Washingtondadr. IMFnin en yksek karar organ Guvernrler Kuruludur. Bu kurul ye lkelerin Maliye Bakanlar ve Merkez Bankas Bakanlarndan oluur. Toplantlarn ylda en az bir defa Dnya Bankas ile birlikte yapar. Fonda en byk kota payna sahip 5 lke kendi direktrlerini atar. 15 ye ise seimle gelir. Bylece srekli karar organ olan Yrtme Kurulu oluur. Dier ynetim organ ise Genel Direktrlktr. IMF bnyesindeki organlardan birisi Geici Komitedir. Grevi uluslararas para sistemini ilgilendiren konularda danmanlk yapmaktr. Bir dier organ ise Gelime Komitesidir. Balca grevi en az gelimi lkelere kaynak transferi almalar yapmaktr. IMFnn 1997 yl itibariyla ye says 181dir. Trkiye 1947den beri IMFnin yesidir. IMFnin sermayesi 145 milyar SDR (zel ekme Hakk)dr. zel ekme Haklar IMFnin ayn ad tayan ayr bir departman tarafndan karlr. lk defa 1970 ylnda IMF tarafndan yaratlm bir uluslararas rezerv aracdr. SDRler uluslararas likidite talebindeki art karlamak amac ile karlmtr. IMF tarafndan 1998e kadar 21,4 milyar SDR karlmtr. IMF Ynetim Kurulu 1998de ayn tutarda (21,4 milyar SDR) karma karar almtr. SDR ayn zamanda bir lke hkmetine dierinin merkez bankasndan onun ulusal parasn ekme olana veren bir haktr. rnein Trkiye elindeki SDRleri ABD Merkez Bankasna devrettii anda karl olan dolar tutar Trkiyeye transfer edilir. Bu ilem dolaysyla Trkiye IMF aracl ile ABDye faiz demesinde bulunur. IMF Ynetim Kurulu gelecek be yllk dnemlerde uluslararas ekonominin likidite talebi konusunu tahmin etmeye alr. Buna bal olarak hangi tarihlerde ne miktarda SDR karlabileceine karar verir. Ayn zamanda hem uluslararas likidite arac (rezerv paras) hem de hesap birimi olan SDRnin 1996 yl itibaryla deerini oluturan paralar; % 39 orannda ABD Dolar, % 21 orannda Alman Mark, % 18 orannda Japon Yeni, % 11 orannda ngiliz Sterlini, % 11 orannda Fransz Frang idi. Bu arlklar her be ylda bir yeniden gzden geirilir. Alman Mark ve Fransz Frangnn kalkp yerini Euroya brakmas ile bu dalmda gnmzde deiiklik olmutur. SDR hesap birimi olarak ok nemli ilev grr. Henz fiziki bir varla sahip deildir.

- 236 -

SDR uluslararas bor, alacak, bte gibi varlklarn mali deerlendirmesinde bir l birimi olarak da kullanlr. Ayrca baz sabit kur uygulaycs lkeler (Libya, rdn gibi) paralarnn deerini SDRye balamtr.

IMFnin kuruluu ve yaps ile ilgili bilgi veriniz.

1.2. IMFnin Fonksiyonlar

Uluslararas para sistemi ile ilgili doan gelime ve sorunlar konusunda yeler arasnda dayanma salar.

ok yanl bir uluslararas deme sistemi gelitirir. ye lkelerin ksa dnemli kredi gereksinimlerini salar.

ye lkelerin d demeler bilanosunda ortaya kan dengesizliklerin giderilmesine yardmc olur.

Uluslararas likiditeyi arttrmaya yardmc olur. ye lkelerin ve genel olarak dnya ekonomisinin durumu hakkndaki deerlendirmeleri ile uluslararas finansal kurumlarn eitli lkelere kredi ap amama kararlarn etkiler

Dviz kurlarnn istikrarl bir hale gelmesine alr. Uluslararas parasal ibirliinin ve dnya ticaretinin dengeli geliimini tevik etmeye alr. Dviz kstlamalarnn ortadan kaldrlmas iin almalar yapar. Dnya Bankas ile ibirlii yapmak suretiyle ye lkelerdeki makroekonomik ve yapsal uyum politikalarna finansal destek salar.

ye lkelerin uluslararas zel ve resmi kurululara deyemedikleri borlarnn ortaya kmas halinde bu sorunun zm iin araclk faaliyetlerinde bulunur, yeni deme planlar ve bor erteleme anlamalar hazrlar.

IMFnin temel fonksiyonlar nelerdir? Saynz.

1.3. IMFnin Kredileri

IMFye ye her lkenin girite belirlenen bir kotas vardr. rnein ABDnin kotas 1998de 37 milyar SDR (toplam iindeki pay % 17,5), Japonyann ve Almanyann 13er milyar SDR (pay - 237 -

% 6,2er dolaynda), Trkiyenin ise 964 milyon SDR (% 0,5) idi. Toplam kota tutar 1998de 212 milyar SDR idi. Her ye lke kotasnn % 75i kadar kendi ulusal paras ile % 25i kadar uluslararas rezerv paralar ile (SDR ve onu oluturan paralar) deme yapabilmektedir. Fon kaynaklarndan ekme yaplrken nce Fonun iznini gerektirmeyen % 25lik (rezerv dilimi) kullanlabilir. lkeler kendi kaynaklarn kullandklar iin bu imkan IMFden kredi kullanm olarak deerlendirilmez. IMF ile istikrar programlar erevesinde belirlenmi bir takvime gre kaynak aktarmak amac ile yaplan szlemeye stand-by dzenlemesi denir. IMF ile stand-by dzenlemesine gidilirken, nce kredi isteyen lke IMFye bir niyet mektubu verir bu mektupta izleyecei iktisat politikasn ve kullanaca aralar aklar. Bu mektupta belirtilen politikalar IMF ynetimince de uygun bulunan belli bir takvime gre talep edilen kredinin lkeye verilmesi konusunda stand-by dzenlemesine gidilir ve kredi kullandrlr. Standby bir dzenleme olup anlama deildir. Onun iin bor alan lke asndan hkmlerin gereklememesi halinde bir ykmllk yaratmaz. Her yl yenilenmek art ile sresi 3 yla kadar uzatlabilir. 1997ye kadar IMF 762 kadar stand-by dzenlemesini uygulamaya koymutur ve bu erevede 25 ylda 104 milyar SDRlk kaynak tahsis etmitir (1953-1977). IMFnin eitli kredi imkanlar arasnda nce kotasnn ilk dilimi dndaki blm iin st Kredi Dilimi Politikas erevesinde salanan kaynaktan bahsedilebilir. Bunun yansra, IMFnin; petrol kolayl, geniletilmi fon kolayl, ek finansman kolayl, geniletilmi kullanm politikas erevesinde kaynak salamas mmkndr. IMF gelimekte olan lkeler iin telafi edici olaanst finansman kolayl ve tampon stok finansman kolayl balklar altnda kaynak kullandrmaktadr. Ayrca IMFnin 1981den bu yana faaliyete geen zel Tahsisler Hesabndan sz edilebilir. Bu erevede Ek Finansman Kolayl, Subvansiyon Hesab, Yapsal Uyum Kolayl, Fon Sistemi Yaplandrma Kolayl fasllarndan kredi salanabilmektedir.

IMFnin balca kredi trleri nelerdir?

1.4. Trkiye-IMF likileri

Trkiye IMF ile ilikilerini Hazine Mstearl aracl ile yrtmektedir. Hazine Mstearl da bir devlet bakanna baldr. Bu bakan IMFdeki Gvernrler Kurulunda guvernr sfatyla, Merkez Bankas bakan ise guvernr vekili olarak yer almaktadr.

- 238 -

Trkiye IMF ile 16 adet stand by dzenlemesi yapmtr. Son 40 yldr IMF ile youn bir iliki iindedir. Bu iliki byk lde IMFden bor alma eklinde gereklemitir. Son dnemde bu borlanmalar daha da hayati bir nem arz etmektedir. Trk ekonomisinin iine dt darboaz amaya yneliktir. Trkiyenin 40 yldr IMFye srekli bavurmak zorunda kalmas phesiz hala salkl bir ekonomik yapya kavuamadnn gstergesidir.

Trkiye-IMF ilikilerinin geliimi hakknda bilgi veriniz.

2. DNYA BANKASI
Dier bir ad Uluslararas mar ve Kalknma Bankas olan Dnya Bankas, 1944te yaplan Bretton Woods Konferansnda IMF ile birlikte kurulmas kararlatrlan bir finansman kurumudur. Dnya Bankas fiilen 1946da faaliyete gemitir. Dnya Bankasnn almalar 1950ye kadar Bat Avrupa lkelerine ynelikken bu yldan sonra genellikle gelimekte olan lkelere kaymtr. Banka, bu lkelerin kalknma projelerine kendi z kaynaklarndan veya borlanarak salad fonlardan kredi vermektedir. Dnya Bankasnn gelimi lkelerden borlanmas daha ok tahvil ihrac eklinde olmaktadr. Dnya Bankasnn sermayesi 182 milyar dolardr (1997). nemli organ; Ynetim Kurulu, Guvernrler Kurulu ve Bakanlktr. Dnya Bankas tr kredi verir: Proje kredileri, program kredileri ve ulusal para kredileri. Bununla birlikte bankann temel kredi politikas proje kredileri sunmaktr. Dnya Bankas kredileri ncelikle hkmetlere yneliktir. Banka zel sektre ynelik kredi vermek iin Uluslararas Finans Kurumunu, en fakir lkelere (kiibana geliri 925 dolardan az) ynelik daha uygun koullu kredi vermek iin ise Uluslararas Kalknma Birliini kurmutur. Banka uygulamada ilgili hkmetin, Merkez Bankasnn yetkili bir kamu kuruluunun garanti vermesi koulu ile zel irketlere de kredi salamaktadr. Dnya Bankas proje kredisi ama karar vermeden nce yatrm projelerini ekonomik, teknik, mali, ticari ve idari ynlerden uzman kadrolara inceletir. zellikle tarm ve tketim mallar sanayilerinde olduu gibi projelerin ksa srede kendi kendini finanse edebilmesi nemli bir gstergedir. Banka, kredi ama karar verirken projenin yansra ilgili lkenin ekonomi politikasn da ayrntl biimde gzden geirir. nceleri yalnz proje kredisi veren Dnya Bankas 1980li yllardan itibaren lkelerin demeler dengesine dolaysz bir ekilde katk salama zellii olan program kredileri de sunmaya balamtr. Yapsal uyum kredileri program kredilerine bir rnek tekil etmektedir. Dnya Bankas kredilerinde fon maliyetine dayal dalgal faiz oranlar geerlidir. Vadesi genellikle 15-20 yla kadar dayanan ve ilk 4-6 yl demesiz krediler veren Dnya Bankasnda 1997 ylnda ortalama kredi faiz oran % 7 civarndayd. - 239 -

Trkiye Dnya Bankasndan en fazla kredi kullanan lkelerden biridir. Banka sermayesi iinde 890 milyon Dolar pay olan Trkiyenin 1997 ylna kadar kullanm olduu kredi toplam 13 milyar dolara yakndr.

Dnya Bankasnn kurulu amalar ve kredileri hakknda bilgi veriniz.

zet
Gelimekte ve az gelimi olan lkelerin umudu olan Uluslararas Para Fonu ve Dnya Bankas, lkemizde de gndemin en st srasnda yer almaktadr. IMF 27 Aralk 1945 ylnda domu ve 1947de ilerlik kazanmtr. Trkiye kuruluundan bu yana IMF yesidir. Dier ad Uluslararas mar ve Kalknma Bankas olan Dnya Bankas ise 1944 ylnda kurularak, 1946 ylnda faaliyete gemitir. Banka tr kredi vermektedir. Trkiye Dnya Bankasndan en fazla kredi kullanan lkelerden biridir.

Deerlendirme Sorular
1. Uluslararas Para Fonu (IMF) hangi tarihte kurulmutur? A) 31 Aralk 1938 B) 1 Ocak 1940 C) 18 Temmuz 1947 D) 27 Aralk 1945 E) 27 ubat 1946

2. Aadakilerden hangisi IMFnin balca fonksiyonlarndandr? A) Uluslararas likiditeyi arttrmaya yardmc olur B) Dviz kurlarnn istikrarl bir hale gelmesine alr C) Uluslararas parasal ibirliinin ve dnya ticaretinin dengeli geliimini tevik etmeye alr D) Dviz kstlamalarnn ortadan kaldrlmas iin almalar yapar E) Hepsi - 240 -

3. Trkiyenin IMFye girite belirlenen kotas ka SDRdir? A) 37 milyar SDR B) 13 milyar SDR C) 2 milyar SDR D) 964 milyon SDR E) 754 milyon SDR

4. Trkiye IMF ile ilikilerini hangi devlet kurumu aracl ile yrtmektedir? A) Exim-Bank B) Hazine Mstearl C) Maliye Bakanl D) Babakan Yardmcs E) Hibiri

5. Dnya Bankas fiilen ka ylnda faaliyete gemitir? A) 1942 B) 1943 C) 1944 D) 1945 E) 1946

Szlk ve Kavramlar Dizini

SDR (Special Drawing Rights) : zel ekme haklar. Stand by : Destekleme anlamas; uygulanacak bir istikrar programnn gerektirdii dviz ihtiyacnn karlanmas amacyla ye lkelerin IMF ile nceden vardklar anlama.

- 241 -

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Driscoll, D.David. What is the International Monetary Fund?, IMF, Washington DC, 1991. Gran, Nevzat ve AKTRK, smail. Uluslararas ktisadi Kurulular, zmir, 1996. Karluk, S.Rdvan. Uluslararas Ekonomi, Beta Basm A.., stanbul, 1998. Parasz, lker ve Yldrm, Kemal. Uluslararas Finansman, Ezgi Kitabevi Yaynlar, Bursa, 1994. Seyidolu, Halil. Ekonomi ve letmecilik Terimleri, Gzem Yaynlar, 15, stanbul, 1999.

- 242 -

NTE

15

Dier Uluslararas Mali ve Ekonomik Kurulular

Amalar
Bu niteyi altktan sonra,

Dier uluslararas mali ve ekonomik kurulularn amalar ve ilevleri hakknda genel bir bilgi edinmi olacaksnz.

indekiler

Avrupa Yatrm Bankas (European Investment Bank-EIB) Avrupa mar ve Kalknma Bankas (European Bank For Resttlement and Development EBRD) Karadeniz Ekonomik birlii, Ticaret ve Kalknma Bankas (Black Sea Economic Cooperation, Trade and Development Bank-Bsectd) Afrika Kalknma Bankas (African Development Bank AFDB) slam Kalknma Bankas (IKB Islamic Development Bank-DB) Asya Kalknma Bankas (Asian Development Bank, ASDB) Uluslararas Finans Kurumu (International Finance Corporation-IFC) Arap Ekonomik Kalknmas Kuveyt Fonu (Kuvait Fund For Arab Economic Development) Arap Para Fonu (Arab Monetary Fund-AMF) Birlemi Milletler Kalknma Program (United Nations Development Programme-UNDP) Birlemi Milletler Kalknma Fonu (United Nations Industrial Development Fund-UNDF) Birlemi Milletler Snai Kalknma rgt (United Nations Industrial Development Organization- UNIDO) Milletleraras Ticaret Odas (MTO) (International Chamber Of Commerce-ICC) Uluslararas Ticaret Merkezi (International Trade Center-Unctad/WTO (ITC)) zet Deerlendirme Sorular Szlk ve Kavramlar Dizini Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Bu niteyi daha iyi renebilmek iin;

neriler

lgili uluslararas mali ve ekonomik kurululardan hangi kuruluu daha ok merak ediyorsanz, sz konusu kuruluun internet sitesinden ziyaret edebilirsiniz. Deerlendirme sorularn kitaba bakmadan cevaplamaya alnz.

IMF ve Dnya Bankas grubu kurulular dndaki belli bal uluslararas mali ve ekonomik kurulular aada ele alnmtr.

1. AVRUPA YATIRIM BANKASI (EUROPEAN INVESTMENT BANK-EIB)

Merkezi Lksemburgda olan Avrupa Yatrm Bankas fikri Avrupa Topluluunu kuran ve 1 Ocak 1958de yrrle giren Roma Anlamas ile domutur. EIBnin Stats Anlamaya eklenen Protokoldr. Banka, AB iinde zerk bir kamu kuruluu olup, kendi organlarnn aldklar kararlardan sorumludur ve kar amac gtmeden faaliyetlerini yrtmektedir. Banka, Avrupann dengeli ekonomik geliimini ve entegrasyonunu desteklemek amacyla mali ncelii olan sermaye yatrm projeleri iin, tm dnyada sermaye piyasas kaynaklarn arttrmay hedefleyen uzun vadeli kredi veren bir kurulutur. AB politikasnn amacna uygun olarak kamu ve zel sektr projelerini finanse etmektedir. Esas amac ABnin daha fakir blgelerindeki ekonomik kalknmay destekleyici yatrmlar finanse etmektir. Ayn zamanda EIB, AB politikas dndada Avrupa ulam ebekesini, haberleme ve enerji transferini gelitirmek, uluslararas rekabeti arttrmak ve Avrupa endstrisinin entegrasyonunu, evreyi gelitirme ve koruma, gvenli enerji arznn salanmas konularndaki projeleri desteklemektir. Kuruluunun ilk yllarndan beri EIB, ABnin ibirlii yapt projelerin finansmann salamaktadr. Bu tr finansman, AB ile eitli lke veya gruplarn ibirlii anlamalar ve konvansiyon grmeleri ile salanmaktadr. EIB halen AB dnda Afrika, Karayip ve Pasifik lkeleriyle Lom&Eacute TV. Konvansiyonu ile buralarda ayrca, Akdeniz Blgesinde, Orta ve Dou Avrupada Latin Amerikada ve Asyada faaliyetlerine devam etmektedir. 1990-1994 arasndaki be yllk sre iin EIB toplam olarak 85.307 milyon ECU kredi vermi, bunun 78.649 milyon ECUlk ksm AB bnyesindeki projelerde ve 6.658 ECUlk ksm da ye olmayan lkelerdeki yatrmlarda kullanlmtr. EIBnin 62 milyar ECUya ulaan sermayesini ye lkeler salamaktadrlar. Bu sermayenin %7.5i yatrlm, geriye kalan da taahht edilmitir. EIBye ABye ye olan 15 lke yedir: Avusturya, Belika, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Almanya, Yunanistan, rlanda, talya, Lksemburg, Hollanda, Portekiz, spanya, sve, ngiltere. Guvernrler Kurulu 15 ye lke hkmet temsilcilerinden (genellikle Maliye Bakanlar) olumaktadr. Bu Kurul kredi politikas iin genel direktifleri vermekte, bilano ve yllk raporlar onaylamakta, sermaye artrmna karar vermekte ve Ynetim Kurulu yelerini atamaktadr. Ynetim Kurulu 25 Mdr ve 13 Yardmcsndan olumaktadr. Avrupa Yatrm Bankas, Avrupa Topluluklar Komisyonu tarafndan ynetilmez. Ayr tzel kiilii olan bir finansman kuruluudur.

- 244 -

Trkiye AB ile imzalad Mali Protokoller erevesinde AYBden kaynak kullanabilir. zel sektrn Avrupa Yatrm Bankasndan kredi taleplerinde Trkiye Snai Kalknma Bankas veya Snai Yatrm ve Kredi Bankas gibi finansman kurulularnn aracl nemlidir. Dk faizli ve uzun vadeli AYB kredilerinden Trkiye 1980 ncesinde 827 milyon ECUluk kaynak salamt.

Avrupa Yatrm Bankasnn amalar nelerdir?

2. AVRUPA MAR VE KALKINMA BANKASI (EUROPEAN BANK FOR RESETTLEMENT AND DEVELOPMENT EBRD)
Orta ve Dou Avrupa lkelerinin kalknma abalarna ynelik yatrmlarnn finansmannn karlanmas, bankann temel kurulu amacdr. 1991 ylnda faaliyete geen EBRDye ayn yl Trkiye de ye olmutur.

Avrupa mar ve Kalknma Bankasnn amac nedir?

3. KARADENZ EKONOMK BRL, TCARET VE KALKINMA BANKASI (BLACK SEA ECONOMC COOPERATION, TRADE AND DEVELOPMENT BANK-BSECTD)
1994te Tifliste imzalanan anlama metni Karadeniz Ekonomik birlii Ticaret ve Kalknma Bankasnn kuruluunu salamtr. rgt yaps Dnya Bankas Modeline gre oluturulmutur. Merkezi Selaniktir. Bankann 6 Karadeniz Ekonomik birlii yesi lkelerce onay tamamlanmtr. Trkiye Bankaya 1996 da katlmtr.

Karadeniz Ekonomik birlii, Ticaret ve Kalknma Bankasnn merkezi nerededir?

- 245 -

4. AFRKA KALKINMA BANKASI (AFRICAN DEVELOPMENT BANK AFDB)

Merkezi Fildii Sahilindeki Abidjan kenti olan Afrika Kalknma Bankas 10 Eyll 1964 tarihinde kurulmutur. Balangta, yalnzca bamsz Afrika devletleri Banka yesi olabilmilerdir. Mays 1982de yaplan deiiklik ile Bankaya Afrika dndan da lke kabul mmkn hale gelmitir. Afrika lkelerinin yansna blge d 24 ye lkesi olan AFDBye ye blge d lkeler unlardr: Arjantin, Avusturya, Belika, Kanada, in, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Almanya, Hindistan, talya, Japonya, Kore, Kuveyt, Hollanda, Norve, Portekiz, Norve, Suudi Arabistan, spanya, sve, svire, ngiltere, ABD. Bankann en st dzey organ olan Gvernrler Kurulunda ye lkelerin herbiri temsil edilmektedirler.

AFDBye ye, blge d lkeler hangileridir?

5. SLAM KALKINMA BANKASI (IKB) (ISLAMIC DEVELOPMENT BANK-IDB)

1975 ylnda slam lkelerinin kalknma abalarna yardmc olmak, kaynak salamak, yeleraras ticari-snai ibirliini gelitirip glendirmek gibi amalarla kurulan slam Kalknma Bankasnn kurucular arasnda Trkiyede bulunmaktadr. Merkez Suudi Arabistann Cidde kentidir. ye lkeleri finansman talepleri yatrm projeleri KB tarafndan incelenerek karara balanr. Banka faiz ve taahht creti almaz. Hisse senedi satn alr. kardan pay alr ya da hizmet bedeli tahsil eder. Gnmzde 44 yesi olan KBden en fazla yararlanan lkeler arasnda Trkiye de vardr. 1976-1994 yllar arasnda KBnin salad toplam finansman tutar olan 13.7 milyar dolardan Trkiye %10.5, Pakistan %12.3 Cezayir %11.2 pay almtr. KB Trkiyedeki finans sknts eken zel sektr kurulularnn hisselerini dorudan veya TSKB (Trkiye Sanayi ve Kalknma Bankas) aracl ile satn almaktadr.

slam Kalknma Bankasnn amac nedir?

- 246 -

6. ASYA KALKINMA BANKASI (ASIAN DEVELOPMENT BANK, ASDB)

Merkezi Filipinlerde olan Asya Kalknma Bankas Aralk 1966da faaliyete gemi, 1968te ise bor vermeye balamtr. Banka gelimekte olan ye lkelere kredi vermekte ve sermaye yatrm yapmakta; kalknma proje ve programlarna teknik yardm ve danmanlk hizmeti vermekte; kamu ve zel sektr sermayesini kalknma yatrmlar iin kullanmakta; ye lkelerden gelen, kalknma politika ve planlama yardm isteklerine cevap vermektedir. Kredi salama, sermaye yatrm ve teknik yardm dnda Bankann be stratejik amac vardr. Ekonomik bymeyi artrma, fakirlii azaltma, kadnlarn konumunu ykseltme, insan kaynan gelitirme (nfus planlamas dahil) ve doal kaynak ve evrenin kullanlmasnda yardm salamaktr. 31 Aralk 1994 tarihi itibariyle bankann toplam kaytl sermayesi 50.8 milyar dolar olup, bunun 30.2 milyar $lk ksm bankann 55 ye lkesine ait katk paydr. Bankann kaytl sermayesi SDR cinsinden aklanmakta olup, her bir pay 10.000 SDR ve o tarih itibariyle de SDR 1.45985 $dr. Banka sermaye kaynaklarn artrmak iin gelimi lkelerin sermaye piyasalarna borlanmtr. 1983e kadar ye lkelerin Merkez Bankalar ve para otoritelerine $ baznda iki yllk tahvil satmtr. Banka yeni bir borlanmaya gitmemitir. 15 Ekim 1982de banka, IMF tarafndan SDR kullanabilecek kurululardan biri olarak tanmlanarak, SDRyi ilemlerinde kullanma hakk kazanmtr. Kredileri finanse eden bankann kaynaklar Asya Kalknma Fonunda kaytldr. Krediler bankann gelimekte olan daha fakir lkelerine verilmektedir. Bu krediler 10, 35, 40 yllna verilmektedir. Bunun 10 yl geri demesizdir, yllk %1 faiz alnmaktadr. Asya Kalknma Fonunda kaytl kaynaklarn miktar 1994 sonunda 19.998 milyon $ olmutur. Banka ayn zamanda, Bankann teknik yardm aktivitelerini finanse eden zel Teknik Yardm Fonunu da ynetmektedir. 29 ye Fona katkda bulunmaktadr. Fonun toplam kaynaklar 1994n sonunda 532.2 milyon $ olup, bunun 330.7 milyon $ kullanlmtr. Bunlara ek olarak banka imdi Japon zel Fonunu da ynetmektedir. Bu fon 1988de kurulmu ve Japon Hkmeti fonlarndan olumaktadr. Japon zel Fonu: i) Teknik yardm projelerini ii) zel sektr kalknma projelirini finanse etmekte kullanlmaktadr. 1988-1994 arasnda Japon hkmeti fona 53.1 milyar Yen katkda bulunmutur. Japon Hkmeti ayrca seminer ve sempozyum tr projeler ve evre konulu aktiviteler iin toplam 7.6 milyar Yen katkda bulunmutur. 39 blgesel ye; Afganistan, Avustralya, Banglade, Bhutan, Kamboya, in, Cook Adalar, Fiji, Hong Kong, Endonezya, Japonya, Kazakistan, Kiribati, Kore, Krgzistan, Lao, Malezya, Maldivler, Marshall Adalar, Mikronezya, Mongolya, Mynammar, Nauru, Yeni Zelanda, Pakistan, Papua Yeni Gine, Filipinler, Singapur, Soloman Adalar, Sri Lanka, Tayvan, Tayland, Tonga, Tuvalu, Vanuatu, Vietnam, Bat Samoann yansra 16 blge d yesi vardr. Avus- 247 -

turya, Belika, Kanada, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Almanya, talya, Hollanda, Norve, spanya, sve, svire, Trkiye, ngiltere, ABD. Trkiye 1991 ylnda ye olmutur. Trkiyedeki temas noktas Hazine Mstearl D Ekonomik likiler Genel Mdrldr. Trkiye bu bankadan Pakistan, Tayland ve Filipinlerde gerekletirdii baz altyap projeleri iin 7 milyon $ kadar kredi kullanmtr. Her lke, guvernrler kurulunda, bir guvernr ve bir yedek guvernr tarafndan temsil edilmektedir. Blge yelerinin milliyetinden olmas gereken bakan, guvernrlerin ounluu tarafndan seilir ve grev sresi be yldr.

Asya Kalknma Bankasnn merkezi nerede ve hangi ylda faaliyete gemitir?

7. ULUSLARARASI FNANS KURUMU (INTERNATIONAL FINANCE CORPORATION-IFC)

Merkezi ABDnin Washington DC eyaletinde bulunan IFC, 1956 ylnda faaliyete gemitir. ye says 175tir. IFCnin amalar arasnda gelimekte olan ye lkelere ekonomilerindeki zel sektrn paynn bymesini tevik ederek yardmda bulunmak, zel teebbse hkmet grnts olmakszn, zel yatrmclar yoluyla sermaye ortakl salamak, yerel sermaye piyasalarnn geliimine yardmc olmak saylabilir. Trkiye 1956 ylndan beri IFCe yedir ve Trk zel sektr IFC kaynaklarndan yararlanmaktadr. 1995 ylna kadar IFCden 112 sektr projesi iin 1,4 milyar dolarlk kaynak salamtr. IFC kredileri genellikle 30-35 milyon dolara kadar ki yatrm projelerine ve 5-15 yl arasnda deien vadelerle geri denir.

Uluslararas Finans Kurumunun ksa ad nedir?

8. ARAP EKONOMK KALKINMASI KUVEYT FONU (KUVAIT FUND FOR ARAB ECONOMIC DEVELOPMENT)
Merkezi Kuveyt olan Arap ekonomik Kalknmas Kuveyt Fonu, gelimekte olan lkelere teknik ve mali konularda danmanlk yapmak amacyla 31 Aralk 1961 tarihinde Kuveyt Hkmetinin bir ajans olarak kurulmutur. Fonun ilemleri balangta Arap lkeleriyle snrl olmakla beraber, 1974 yl Haziran ayndan itibaren Fonun aktiviteleri dier gelimekte olan l- 248 -

kelere doru da kaydrlmtr. Bu arada sermayesi 200 milyon Kuveyt Dinarndan 1 milyar KDna ykselmitir. 1981 ylnn Mart aynda, sermayesi iki katna karak 2 milyar KDna ykselmi, baz irketlerin ve uluslararas kurumlarn sermaye ve kaynak katlmlaryla Fonun gc daha da artmtr. Fonun amac gelimekte olan lkelere kalknma yolunda harcadklar abalarnda yardmc olmaktr. Fon bu amacn Ynetim Kurulunun kararlarna ve Fon kurallarna uygun her trl yntemle gerekletirmeye almaktadr. Fonun almalarnn kapsam gelimekte olan her lke iin geniletilebilir. Bu aktiviteler iin herhangi bir sektr snrlamas yoktur. Ancak Fonun faaliyetleri belli alanlarda younlamaktadr. Bu alanlar (1) tarm ve sulama, (2) ulam ve depolama, (3) enerji ve (4) sanayi olarak saylabilir. zel projeler ve programlar iin de ayrca destek salanmaktadr. Fondan kurumsal destek alannda da yardm alnabilir. Yardm ve destek amal kaynaklar, merkezi hkmetler, kamu kurulular, kalknma enstitleri ve zel irketler gibi ok geni bir yelpaze tarafndan karlanmaktadr. Borlanma durumlarnda eer hkmet garantisi salanmazsa, Fon bir garinti anlamas imzalamak zorunluluu getirmektedir. Fon, Bakan olarak Babakann banda bulunduu drtten az sekizden fazla olmamak zere Bakan tarafndan atanan yelerden oluan Ynetim Kurulu tarafndan ynetilmektedir.

Fonun faaliyetleri hangi belli alanlarda younlamaktadr?

9. ARAP PARA FONU (ARAB MONETARY FUND-AMF)

Merkezi Birleik Arap Emirliklerinin Abu Dabi kenti olan Arap Para Fonunu (AMF) kuran anlama 1977 ylnda yrrle girmitir. AMF blgesel ve hkmetleraras, bamsz hukuksal yaps olan bir kurulutur. Kuruluun amalar ticaret ve demeler kstlamalarnn ortadan kaldrlmas, ksa ve orta vadeli fonlar ile demeler dengesizliklerinin telafi edilmesi, ye lkeler arasnda para politikalarnn koordine edilmesi, para ve mal hareketlerinin serbestletirilmesi, ve ye lkeler arasnda sermaye hareketlerinin tevik edilmesidir. Fon, 1978 ylnda bor verme ilemine balamtr. Borlanma faizleri sistem iinde belirlenmektedir, faiz oranlar ve dier maliyet unsurlar homojen bir ekilde belirlenmektedir. AMFnin 600 milyon Arap Hesap Dinar (1.800 milyon SDR) kadar kullanlabilir sermayesi vardr. Bakanlar Kurulu kullanlabilir sermayeyi artrmak konusunda yetkiye sahiptir. Fon kullanlabilir sermayenin iki katna kadar kredi verebilmektedir. 20 ye lke vardr. Cezair, Bahreyn, Msr, Irak, rdn, Kuveyt, Lbnan, Libya, Fas, Umman, Filistin, Katar, Suudi Arabistan, Somali, Sudan, Suriye, Tunus, Birleik arap Emirlikleri, Yemen Cumhuriyeti. - 249 -

Guvernrler Kurulu en yksek karar organdr. Herbir lke bir guvernr tarafndan temsil edilmektedir. Ynetim Kurulu sekiz direktrden olumaktadr. yeler Guvernrler Kurulu tarafndan yllna seilmektedir.

Arap Para Fonuna ye hangi lkeler vardr?

10. BRLEM MLLETLER KALKINMA PROGRAMI (UNITED NATIONS DEVELOPMENT PROGRAMME-UNDP)

Merkezi New Yorkta olan Birlemi Milletler Kalknma Program 1965 ylnda, Birlemi Milletler Geniletilmi Teknik Yardm Program ve Birlemi Milletler zel Fonunun birlemesi ile kurulmutur. 10 Haziran 1994 tarih ve 94/14 sayl kararla UNDP Ynetim Kurulu, UNDPnin temel grevini; yoksulluun azaltlmas, evrenin korunmas, istihdam yaratlmas ve kadnn toplumdaki yerinin glendirilmesi gibi alt blmlerden oluan nsan Kaynaklarnn Gelitirilmesinde ye lkelere yardm etmek olarak tanmlamtr. UNDP, srdrlebilir insan kaynaklar geliimini, tm program ve faaliyetlerinde tevik etmekte ve aada saylan alanlarda ulusal kapasitenin oluturulmasna ve gelitirilmesine ncelik vermektedir; yoksulluun nlenmesi, evre ve doal kaynaklar ynetimi, i yaratlmas, kalknma ynetimi, kalknmakta olan lkeler arasnda teknik ibirlii, teknoloji transferi ve adaptasyonu ve kadnlarn durumunun gelitirilmesi. UNDP, lke dzeyinde teknik yardm programlarn 5 yllk dnemlerle gerekletirmektedir. Pek ok adan UNDP, ba yardmlarnn koordinasyonunda nemli grevler stlenmektedir. ncelikle 47 az gelimi lkeye yuvarlak masa konferanslarnn, lke toplantlarnn ve sektrel konsltasyonlarn hazrlanmasnda yardm etmektedir. Yuvarlak masa toplantlar genellikle Cenevrede yaplmakta olup, alc lkelerle bata bulunacak lkeleri biraraya getirerek kalknma stratejilerini anlatmalar ve tartmalar salanmakta, gerekli finansmann serbest braklmas ve alnan kararlarn takip edilmesini salamaktadr. Haziran 1985te UNDPnin yeni Yuvarlak Masa formatnn kabul edilmesinden, Mart 1994e kadar UNDP bakanlnda 40 yuvarlak masa toplants, 15 lke grme toplantlar ve 60n zerinde sektrel konsltasyonlar yaplmtr. UNDP Dnya Bankasnn konsltasyon toplantlarna itirak etmekte ve teknik yardm ve insan kaynaklar konularnn grld toplantlara da bakanlk etmektedir. kinci olarakta UNDP gelimekte olan lke hkmetlerinin, yardm koordinasyonu ve planlamas konularndaki projelerine yardm ederek bu lkelerin aldklar yardm verimli bir ekilde kullanabilmelerine katkda bulunmaktadr. UNDP tarafndan finanse edilen pek ok proje, kalknmakta olan lkelerde retim, ticaret ve tarmsal ve mineral rnlerini ihracatnn gelitirilmesine yardm etmektedir. Bu tr teknik ibirlii projeleri birka ana grup altnda toplanmaktadr: genel ticaret politikalar ve planlamas, - 250 -

ticari bilgi alar, pazarlama ve ihracat tevikleri, eitim ve kurumsal yaplanma ve hkmetlerin ok tarafl grmelerde durumlarn glendirme (r: Uruguay Roundu grmeleri). UNCTAD, Uluslararas Ticaret Merkezi ve Dnya Bankas, UNDPyi rn ihracat projelerinin pek ounda yetkili klmtr. Bu projeler ulusal, blgesel veya blgeleraras ve kresel olabilmektedir. 1990 ylndan beri UNDP, bir uzmanlar kurulu oluturarak nsan Kaynaklar Geliim Raporu hazrlamaktadr. Raporda bulunan dier bilgilerin yannda yeni bir geliim ls bulunmaktadr; Bu indeks; ortalama mr, eitim edinme ve satnalma gc indekslerinden oluan nsan Geliim ndeksidir (HDI). lkelerin GSMH ve HDIye gre sralanmas ekonomik bymenin yaam artlarnn iyilemesinde nemli olsa da tek bana insan kaynaklar geliimi iin yeterli olmadn gstermektedir. UNDP kendi asli faaliyet programlarna ilave olarak, baz zel amal fonlar ynetmekle de grevlendirilmitir. 1996 ylnda kurulan ve 1974 ylndan itibaren tamamiyle faaliyete geen Birlemi Milletler Sermaye Kalknma Fonu (UNCDF), sermaye balarn ncelikli olarak az gelimi lkelere yneltmektedir. Birlemi Milletler Gnlller Program (UNV), BM tarafndan zellikle az gelimi lkelere salanan, acil orta dzeyde yetenek ihtiyalarnn nemli bir kaynadr. UNV genlerin kalknma srecine girmelerini salamak ve ulusal kalknma hizmetlerinin teviki amacyla ok eitli faaliyetlerde bulunmaktadr. Bunlara ilave olarak, Birlemi Milletler Kadn Geliim Fonu, UNDP atsna alnarak, 1985 ylnda UNDPye bal bir fon haline getirilmitir.

11. BRLEM MLLETLER KALKINMA FONU (UNITED NATIONALS DEVELOPMENT FUND-UNDF)

Birlemi Milletler Kalknma Program idaresi, Ocak 1994te bir Ynetim Kuruluna evrilmitir. Ylda drt kez dzenli olarak toplanan Kurul, UNDPnin politika yapc merciidir. Kurul, tm lke program ve projelerinden programn faaliyetlerini ynetmekten ve fonlarn datmndan sorumludur ve 36 ye lke temsilcilerinden olumaktadr. Bunun 20si kalknmakta olan lkelerden, 16s da ekonomik olarak gelimi lkelerden olumaktadr. Sekreterlik UNDPnin btn faaliyetlerini koordine etmekle sorumlu olan bir ynetici tarafndan idare edilmektedir. UNDP yardm alan lkelerin pek ounda UNDP ve ev sahibi lke arasnda iletiim kanal olarak hizmet veren ve ev sahibi lke hkmetine tavsiyelerde bulunan bir lke Ofisi bulunmaktadr.

- 251 -

Birlemi Milletler kalknma fonunun amalar nelerdir?

12. BRLEM MLLETLER SINA KALKINMA RGT (UNITED NATIONS INDUSTRIAL DEVELOPMENT ORGANIZATION-UNIDO)
Merkezi Avusturyann Viyana kenti olan ve 1967de kurulan bu rgte ye 168 lkenin amac, yeni uluslararas ekonomik yapnn olumasna yardmc olmak ve gelimekte olan lkelerde endstriye kalknmay, ulusal, blgesel ve sektrel anlamda tevik etmektir. Trkiye 1979dan beri bu rgte yedir ve teknik yardm projelerinden nemli paylar almaktadr. Trkiye UNIDO projeleri erevesinde yalnz teknik yardm almamakta, zaman zaman teknik yardm vermektedir. eker, dkm, imento, demir-elik sanayilerine yardm verilmesine sahne olan sektrler arasnda saylabilir.

UNIDOnun almn yapnz.

13. MLLETLERARASI TCARET ODASI (MTO) (INTERNATIONAL CHAMBER OF COMMERCE-ICC)

Merkezi Fransann Paris kenti olan MTO, 1919 ylnda kurulmutur. 132 ykenin ye olduu MTO uluslararas alanda i dnyasnn (ticaret, sanayi, ulam dahil) tm ekonomik faktrlerini temsil etmek, gelimi ve gelimekte olan lkelerdeki yelerin karlarn korumak ve rekabete dayal yatrmlara ve dnya ticaretini tevik etmek, ticari uygulamalar ve terminolojisini uyumlatrmak, uluslararas ekonomik problemlerini zm iin lkeler arasndaki firmalar ve iadmlar arasnda karlkl tanmay ve ilikiyi gelitirici rol oynamak ve bu amala lkeler arasnda yakn iliki ve bar tevik etmek amacndadr. MTOn Trkiye Milli Komitesi 1934ten beri Ankarada faaliyetini srdrmektedir.

MTO Trkiye Milli Komitesi Trkiyede hangi yldan itibaren faaliyetlerini srdrmektedir?

- 252 -

14. ULUSLARARASI TCARET MERKEZ (INTERNATIONAL TRADE CENTER-UNCTAD/WTO (ITC))

1964 ylnda svirenin Cenevre kentinde kurulan ITC, gelimekte olan lkelerle ibirlii yapmak ve onlarn d ticaretini gelitirmek amalarna sahiptir Bu amalarna ulaabilmek iin Merkez, blgeleraras nitelii olan projeleri teknik ibirlii erevesinde uygulamaya almaktadr. Projelerini ynetim merkezi Cenevredir. Trkiyedeki temas noktas Ankara merkezli ihracat Gelitirme Etd merkezi (GEME)dir. Trkiye 188 lkenin ye olduu ITCnin ilk yelerinden biridir.

Uluslararas Ticaret Merkezinin, merkezi nerededir?

zet
D ticaret ilemleri gerekletirilirken baz uluslararas mali ve ekonomik kurululardan finansr veya garanti kapsamnda yararlanlr. Bu kurum ve kurulularn balcalar; Avrupa Yatrm Bankas, Avrupa mar ve Kalknma Bankas, Karadeniz Ekonomik birlii, Ticaret ve Kalknma Bankas, Afrika Kalknma Bankas, slam Kalknma Bankas, Asya Kalknma Bankas, Uluslararas Finans Kurumu, Arap Ekonomik Kalknmas Kuveyt Fonu, Arap Para Fonu, Birlemi Milletler Kalknma Program, Birlemi Milletler Snai Kalknma rgt, Milletleraras Ticaret Odas, Uluslararas Ticaret Merkezinden oluur.

Deerlendirme Sorular
1. Aadakilerden hangisi d ticaret ilemleri gerekletirilirken yararlanabileceimiz dier uluslararas mali ve ekonomik kurululardan saylamaz? A) Avrupa Yatrm Bankas B) slam Kalknma Bankas C) Asya Kalknma Bankas D) Trkiye Kalknma Bankas E) Afrika Kalknma Bankas

- 253 -

2. Aadakilerden hangisi, Arap Ekonomik Kalknmas Kuveyt Fonunun faaliyet alanlarndan deildir? A) Tarm ve sulama B) Ulam ve depolama C) Enerji D) Sanayi E) Eitim

3. Aadakilerden hangisi Asya Kalknma Bankasnn stratejik amalarndan deildir? A) Ekonomik bymeyi artrma B) Fakirlii azaltma C) Kadnlarn konumunu ykseltme D) nsan kaynan gelitirme E) Salk sigortasn yapmak

4. Aadakilerden hangisi UNDPn almdr? A) Avrupa Yatrm Bankas B) Birlemi Milletler Kalknma Program C) Arap Para Fonu D) Birlemi Milletler Snai Kalknma rgt E) Hibiri

5. Aadakilerden hangisinin merkezi Lksemburgdadr ve 1 Ocak 1958de yrrle giren (AT) Roma Anlamas ile domutur? A) Avrupa Yatrm Bankas B) Arap Para Fonu C) Avrupa mar ve Kalknma Bankas D) Uluslararas Finans Kurumu E) Milletleraras Ticaret Odas

- 254 -

Szlk ve Kavramlar Dizini

Hisse Senedi : Anonim ortaklklar ve sermayesi hisselere blnm komandit ortaklklar tarafndan karlabilen ve irket mlkiyetine dolaysyla kr ve zararna katlma payn gsteren senetlere denir. zerinde yazl fiyat nominal ya da itibari deeridir. Tahvilden fark irketin varsa krna yoksa zararna katlma niteliidir. Teknoloji Transferi : Sanayilemi bir lkeden daha az gelimi bir lkeye yeni ve daha kaliteli mallarla ilgili olarak patent, makine ve donatm veya teknik bilgi eklinde aktarlan retim yntemleri.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Alpar, Cem, Ongun, Tuba. D Ticaret Ansiklopedisi Szlk, Trkiye D Ticaret Dernei, Ankara, 1987. Gran, Nevzat ve Aktrk, smail. Uluslararas ktisadi Kurulular, zmir, 1996. http://www.dtm.gov.tr/Dunya/ulus/32avyaba.htm Karluk, S. Rdvan. Uluslararas Ekonomik Mali ve Siyasal Kurulular, Turhan Kitabevi, Ankara, 1998. nen, S. Uluslararas Mali Kurulular, Gazi niversitesi BF. Yaynlar, No: 51, Ankara, 1990.

- 255 -

Cevap Anahtar
nite 1

_______________________________________
1 C, 2 E, 3 B, 4 A, 5 E

nite 2

_______________________________________
1 D, 2 D, 3 E, 4 A, 5 C

nite 3

_______________________________________
1 A, 2 D, 3 B, 4 A, 5 E

nite 4

_______________________________________
1 D, 2 E, 3 A, 4 E, 5 E

nite 5

_______________________________________
1 D, 2 E, 3 E, 4 A, 5 B

nite 6

_______________________________________
1 B, 2 E, 3 D, 4 A, 5 E

nite 7

_______________________________________
1 D, 2 C, 3 C, 4 E, 5 A

- 256 -

nite 8

_______________________________________
1 D, 2 E, 3 C, 4 E, 5 B

nite 9

_______________________________________
1 E, 2 A, 3 C, 4 E, 5 B

nite 10

_______________________________________
1 E, 2 D, 3 A, 4 E, 5 B

nite 11

_______________________________________
1 E, 2 C, 3 C, 4 D, 5 B

nite 12

_______________________________________
1 E, 2 A, 3 B, 4 A, 5 C

nite 13

_______________________________________
1 B, 2 D, 3 D, 4 D, 5 D

nite 14

_______________________________________
1 D, 2 E, 3 D, 4 B, 5 E

nite 15

_______________________________________
1 D, 2 E, 3 E, 4 B, 5 A

- 257 -