Você está na página 1de 151

COMO HACER UNA TESIS

Cor|os 5ob|no

Lo pr|mero vers|on de este ||bro, oporec|do vo hoce
ms de d|ez oos, tuvo |nmed|otomente uno ocog|do
muv |ovorob|e entre estud|ontes v pro|es|ono|es, pues
estobo conceb|do poro responder o |os expectot|vos v
preocupoc|ones de estud|ontes v pro|es|ono|es en
genero|, s|n ||m|toc|ones geogr||cos o de
espec|o||dod. $u |enguoje c|oro v su occes|b|e
redocc|on, |o pro|us|on de ejemp|os v e| modo
ordenodo en que se hon d|spuesto |os moter|o|es |o
hocen espec|o|mente |nd|codo poro |os personos que
no poseen movor exper|enc|o en e| compo de |o
redocc|on o que, como es |recuente, t|enen
demos|odos exper|enc|os |rustrontes v negot|vos.
E| propos|to de |o obro es o|recer uno guo prct|co
poro e|oboror tes|s, trobojos c|ent||cos v, en genero|,
todo t|po de escr|tos que no pertenezcon o |os gneros
de ||cc|on. $us coptu|os von ||evondo o| |ector poso o
poso por todos |os numerosos etopos que hov que
trons|tor poro cu|m|nor con x|to |o redocc|on de un
||bro, uno tes|s o uno monogro|o.
Libros Tauro
www.LibrosTauro.com.ar
Lc cL(c e:Ic civicicc en cc: pc(Ie:: |c p(ime(c e: Lc:iccmenIe
ce:c(ipIivc y expcne |c: cc(ccIe(|:Iicc: y |c e:I(ucIu(c ce |c: I(cLcjc:
cienI|ficc: c:| ccmc |c: cive(:c: Iipc: cue ce e||c: exi:Ien. E: impc(IcnIe
ccmc (efe(encic y fuenIe ce ccn:u|Ic. pue: puece :e( |e|cc en
cife(enIe: cpc(Iuniccce: pc(c e:c|c(ece( |c: cucc: cue :iemp(e :e
p(e:enIcn.
Lc :ecuncc pc(Ie e:Ic ci(ecIcmenIe (efe(icc c |c: c:pecIc: p(ccIicc:
y cpe(cIivc: ce |c (eccccicn cienI|ficc y expcne |c: mIccc: y Icnicc:
pc(c :u (ec|izccicn. En e||c (ccicc |c cife(encic funccmenIc| enI(e e:Ie
|iL(c y cI(c: cue puecen pc(ece( :imi|c(e:: en |c p(eccupccicn pc( I(cIc(
ceIc||e: in:I(umenIc|e:. en |c: ejemp|c: ccnc(eIc:. en |c (efe(encic
ccn:IcnIe c| proceso ce e|cLc(ccicn mc: cue c| producto Ie(minccc.
Sicuiencc e:Ie enfccue :e hcn inc|uicc ccmc cpncice: c|cunc:
infc(mccicne: y :uce(encic: ce e:pecic| inIe(: pc(c |c: Ie:i:Ic: c:|
ccmc un (e|cIc pe(:cnc|. Cmo H|ce m| Ies|s Docforo|, ccnce ccy
Ie:Iimcnic ce |c: cificu|Icce: cue yc mi:mc pc: c |c hc(c ce hcce( mi
Ie:i:.
Como Hocer uno Ies|s hc :icc (evi:ccc cuicccc:cmenIe en 13
:cL(e |c Lc:e ce |c ecicicn inicic| ce 187. Su conten|do e:pec|ficc. c|
cue :e puece ccn:u|Ic( ccmp|eIc. e: e| cue :icue:

DeciccIc(ic y F(c|ccc

Fc(Ie l: Lc: I(cLcjc: CienI|ficc:
Ccp|Iu|c 1. Lo kedocc|on C|ent||co
1.1. Fc(c cu e:c(iLi(
1.2. Lc Ccmunicccicn CienI|ficc
Ccp|Iu|c 2. D||erentes I|pos de Irobojos C|ent||cos
2.1. lnve:Iicccicn y Expc:icicn
2.2. Iipc: ce I(cLcjc: CienI|ficc:
Ccp|Iu|c 3. Lo Estructuro de |os Irobojos C|ent||cos
3.1. Lccicc lnIe(ic( y E|emenIc: CcmpcnenIe:
3.2. Lc: E|emenIc: lnI(ccucIc(ic:
3.2.1. Fc(Iccc. DeciccIc(ic y Ep|c(cfe:
3.2.2. E| F(c|ccc c F(efccic
3.2.3. Lc: /c(ccecimienIc:
3.2.4. Lc lnI(ccuccicn
3.3. E| Cue(pc ce| I(cLcjc
3.4. Lc: E|emenIc: Finc|e:
3.4.1. Lc: Ccnc|u:icne: y Feccmencccicne:
3.4.2. Lc: /pncice:
3.4.3. Lc 8iL|icc(cf|c
3.4.4. Lc: lncice:
Ccp|Iu|c 4. Fresentoc|on v Aporoto Crt|co
4.1. E| /pc(cIc C(|Iicc
4.2. CI(c: /:pecIc: ce Fc(mc

Fc(Ie ll. E| F(cce:c ce E|cLc(ccicn y Feccccicn
Ccp|Iu|c 5. E| Froceso en Ferspect|vo
5.1. lnve:Iicccicn y E|cLc(ccicn ce I(cLcjc: CienI|ficc:
5.2. E| F(cce:c ce Feccccicn
Ccp|Iu|c . Lo E|ecc|on de| Iemo
.1. /(ec IemcIicc y F|cnIecmienIc ce| F(cL|emc
.2. C(iIe(ic: ce Se|eccicn
.3. E| F|cnIecmienIc ce| F(cL|emc
.4. Iipc: ce Ie:i:
.4.1. lnve:Iicccicne: Exp|c(cIc(ic:. De:c(ipIivc:
y Exp|iccIivc:
.4.2. lnve:Iicccicne: Fu(c: y /p|icccc
.4.3. lnve:Iicccicne: 8iL|icc(cficc: y ce Ccmpc
Ccp|Iu|c 7. Frovectondo |o Invest|goc|on
7.1. /cIiviccce: lnicic|e:
7.2. E| /nIep(cyecIc c F(e-p(cyecIc
7.3. E| F(cyecIc ce lnve:Iicccicn
Ccp|Iu|c 8. De |o Invest|goc|on o |o kedocc|on
8.1. Lc: Fe:u|Iccc:
8.2. Lc C(ccnizccicn ce| McIe(ic|
8.3. E| E:cuemc Expc:iIivc
8.3.1. Unc F(ime(c /p(cximccicn
8.3.2. C(iIe(ic: ce C(cencmienIc
Ccp|Iu|c . Lo Construcc|on de| Monuscr|to
.1. Fc( ccnce Empezc(
.2. MIccc: ce I(cLcjc
.3. F(cL|emc:. Icnicc:. F(ccecimienIc:
.3.1. CL:Iccu|c: mc: F(ecuenIe:
.3.2. Ccncicicne: y E:Ii|c ce I(cLcjc
.3.3. /cIiIuce: y Dincmicc ce I(cLcjc
Ccp|Iu|c 10. Lo kev|s|on v Fresentoc|on F|no|
10.1. Lc lnvi:iL|e LcLc( ce Cc((eccicn
10.2. Lc Fevi:icn ce| CcnIenicc
10.3. Fe(feccicncncc e| 8c((ccc(
10.3.1. Lc Fc(mc ce Exp(e:icn
10.3.2. Hc:Ic cu FunIc :e( Exp||ciIc:
10.3.3. E| SujeIc G(cmcIicc|
10.3.4. E| U:c /p(cpiccc ce |c: Fc|cL(c:
10.3.5. C(Icc(cf|c y SinIcxi:
10.4. Lc: /ju:Ie: Finc|e:
Ccp|Iu|c 11. Lo Ies|s como F|n v como Com|enzo
11.1. Lc Expc:icicn C(c|
11.2. Fe:mene: y Fevi:icne: Fc:Ie(ic(e:
/FENDlCES
1. E((c(e: cue mc: F(ecuenIemenIe CcmeIen |c: Ie:i:Ic:
2. Ejemp|c: ce Nc(mcIivc: :cL(e Ie:i: y I(cLcjc: ce /:cen:c
3. Ccmc Hice mi Ie:i: DccIc(c|
8|b||ogro|o

Vc|ve( c FuL|icccicne:



Fc|c An||cc. ccn n| cnc|



Fr|ogo o |o segundo ed|c|n

Hcce yc mc: ce :ei: cnc: cpc(ecic |c p(ime(c ve(:icn ce e:Ie |iL(c
cue. pc(c mi :cIi:fcccicn. fue ccccicc ccn Lenep|cciIc pc( |c: cive(:c:
in:IiIucicne: ce ecucccicn :upe(ic( cue :e ce:envue|ven en nue:I(c
mecic. Lc cL(c p(cnIc :e cifuncic IcmLin en e| cmLiIc
|cIinccme(iccnc. pue: e:IcLc ccnceLicc pc(c (e:pcnce( c |c:
expecIcIivc: y p(eccupccicne: ce e:IucicnIe: y p(cfe:icnc|e: en
cene(c|. :in |imiIccicne: cecc(cficc: c ce e:pecic|iccc. Hcy. c(ccic: c|
e:I|mu|c cue :iemp(e me p(cpc(cicnc Fec(c Cc(mcnc. ce EciIc(ic|
Fcncpc. he emp(encicc |c Ic(ec ce (evi:c( ccmp|eIcmenIe |c:
ccnIenicc: ce| I(cLcjc pc(c mejc(c(|c y ccIuc|izc(|c.
He enccnI(ccc cue |c e:I(ucIu(c ce| IexIc :e ccecucLc :in mcyc(e:
p(cL|emc: c |c: nece:iccce: ce| pL|icc |ecIc(. y pc( e:c he juzcccc
cpc(Iunc cejc(|c inc|Ie(ccc. incc(pc(cncc|e 8e:c :|8 un ccnjunIc ce
cL:e(vccicne: y ce cc((eccicne: ce fc(mc cue |c hccen mc: ccce:iL|e
y pe(miIen unc mejc( ccmp(en:icn ce |c: Iemc: I(cIccc:. Me hc
pc(ecicc nece:c(ic. en ccmLic. cc(ecc( cive(:c: e|emenIc: cue :e
(efie(en c| p(cce:cmienIc e|ecI(cnicc ce infc(mccicn. pue: en |c
ccIuc|iccc e| I(cLcjc ccn ccmpuIccc(c: :e hc ccnve(Iicc en |c
mccc|iccc u:uc| en Iccc: |c: mecic: ccccmicc: y (e:u|Ic pc( e||c
ccnvenienIe cue e| |ecIc( ccnczcc e| mccc ccnc(eIc en cue e:Ic:
cce|cnIc: puecen fcci|iIc( :u: Ic(ec:.
IcmLin he c(e|cc pe(IinenIe cc(ecc( c| cue(pc p(incipc| ce |c cL(c
un I(cLcjc cue e:c(iL| hcce c|cunc: cnc:. ccnce (e|cIc |c fc(mc en cue
(ec|ic mi p(cpic Ie:i: cccIc(c|: pien:c cue |c: expe(iencic: ce p(ime(c
mcnc en(icuecen |c: ccnccimienIc: cene(c|e:. |e ccn fc(mc ccnc(eIc.
ci:ipcncc miIc: y :iIucncc |c: p(cL|emc: en :u ju:Ic cimen:icn.
En cucnIc c |c: cc(ccIe(|:Iicc: y p(cpc:iIc: ce| |iL(c :c|c me ccLe
(eiIe(c( c|cunc: ce |c: ccncepIc: cue yc exp(e:c(c en e| p(c|ccc cue
e|cLc( pc(c |c p(ime(c ecicicn. /||| ccmenzcLc ce:Icccncc cue |c
(ec|izccicn ce |c Ie:i: p|cnIec c| e:IucicnIe unc :iIuccicn cif|ci|. pue: :cn
muchc: |c: exicencic: Iec(icc: y meIccc|ccicc: cue impcnen |c:
in:IiIucicne:. pe(c pccc |c expe(iencic y |c hcLi|iccc cue pc:ee e|
Ie:i:Ic. Lc ecucccicn (eciLicc nc |e p(cpc(cicnc e| in:I(umenIc| p(eci:c
pc(c enf(enIc( e:c Ic(ec. cue c:| :e ccnvie(Ie en fuenIe ce cncu:Iic e
incuieIuc. Lc: |cmenIcL|e: (e:u|Iccc: ce Iccc e:Ic :cn cue |c
p(e:enIccicn ce |c Ie:i: :e vc pc:Ie(ccncc unc y cI(c vez. ce un mccc
f(u:I(cnIe. c cue 8cucncc :e ccnc|uye e| I(cLcjc8 :Ie cc(ece ce |c
cc|iccc (ecue(icc. Nc e: inf(ecuenIe Icmpccc cue cccenIe:.
inve:Iicccc(e: y p(cfe:icnc|e: en cene(c| pccezccn ce |c: mi:mc:
p(cL|emc:. cue ||evcn c ci|cIc( innece:c(icmenIe |c enI(ecc ce
infc(me: ce inve:Iicccicn y ce I(cLcjc: ce c:cen:c.
E| p(cpc:iIc ce e:Ie |iL(c e: cf(ece( unc cu|c p(ccIicc c Iccc: ccu||c:
cue :e encuenI(en en e:c: c en pc(ecicc: ci(cun:Icncic:. E| cLjeIivc
funccmenIc| e: cIc(cc( unc cyucc. (czcnccc y ccnc(eIc. cue pe(miIc
unc c(cenccc e|cLc(ccicn y (eccccicn ce Iccc Iipc ce I(cLcjc:
cienI|ficc: y. en cene(c|. ce |iL(c: c e:c(iIc: cue nc pe(Ienezccn c |c:
cne(c: ce ficcicn.
Nc enccnI(c(c e| |ecIc( en |c: pccinc: cue :icuen ni un I(cIccc :cL(e
meIccc|cc|c ni un IexIc :cL(e inve:Iicccicn cccumenIc| c mIccc: ce
e:Iucic: muchc menc: un cu(:c :cL(e |c cc((ecIc fc(mc ce e:c(iLi( c ce
uIi|izc( e| |encucje. Yc exi:Ien c| (e:pecIc muchc: y muy Luenc: |iL(c:
cue cLc(ccn Ic|e: Iemc: ce:ce cive(:c: cncu|c:. ccmc :e pcc(c
ccmp(cLc( :i :e ccn:u|Ic nue:I(c LiL|icc(cf|c. cue e: cpenc: unc
(ecucicc mue:I(c ce| mcIe(ic| exi:IenIe. E| ccmeIicc cue nc:
p(cpcnemc: e: cI(c. Lc:IcnIe cife(enIe. E: p(cpc(cicnc( un Ii| mcIe(ic|
ce (efe(encic cue puecc uIi|izc( cuien e:I p(cyecIcncc cuc|cuie(
e:c(iIc cienI|ficc c ccccmicc 8Ie:i:. mcncc(cf|c. I(cLcjc ce c:cen:c c
infc(me ce inve:Iicccicn8 c cue :e encuenI(e en |c nece:iccc ce juzcc(
cce(cc ce Ic|e: I(cLcjc:. Fc(c e||c :e p(e:enIc |c imp(e:cinciL|e
infc(mccicn cce(cc ce :u: cc(ccIe(|:Iicc: y unc ce:c(ipcicn
pc(menc(izccc ce| p(cce:c cue puece ||evc( c :u mc: fcci| y cc((ecIc
(ec|izccicn.
E| |iL(c (e:u|Ic(c e:pecic|menIe cp(cpiccc pc(c ccue||c: cue :e
inicicn en e:Ie Iipc ce |cLc(e:. cuncue :ecu(cmenIe (e:c|ve(c IcmLin
muchc: cucc: y cificu|Icce: ce pe(:cnc: ccn :c|icc fc(mccicn
ccccmicc pe(c cue nc e:Icn hcLiIuccc: c |c Ic(ec ce e:c(iLi(. Fc(cue
nc e: fcci| e:c(iLi(. ni cun pc(c cuiene: yc Iienen unc ccn:ice(cL|e
expe(iencic ccumu|ccc. Chc(|e: Dc(win. cue IcnIc hc inf|uicc ccn :u:
|iL(c: :cL(e Iccc e| pen:cmienIc ccnIempc(cnec. ccnfe:cLc c| finc| ce
:u vicc: Icccv|c Iencc |c mi:mc cificu|Icc cue cnIe: en exp(e:c(me
c|c(c y ccnci:cmenIe.. {Dc(win. Chc(|e:. Fecu|e|cc: ce| De:c||c||c ce
n|: |cec: v Cc|ccte| . Ec E| LcLe(inIc. 8c(ce|cnc. 183. pcc. 125.] Fc(
e||c e: cue c(eemc: cue e:Ic: pccinc: puecen (e:u|Ic( p(cvechc:c:.
pc(cue :cLemc: cue e: vc|ic:c enccnI(c( punIc: ce cpcyc y (eciLi(
:uce(encic: cucncc :e e:Ic ce:c((c||cncc unc Ic(ec cue u:uc|menIe
p(cvccc Ien:icne: e in:ecu(iccc.
Lc cL(c e:Ic civicicc en cc: pc(Ie:. cccc unc ce |c: cuc|e: pc:ee un
p(cpc:iIc cife(enIe. Lc p(ime(c e: Lc:iccmenIe ce:c(ipIivc y expcne |c:
cc(ccIe(|:Iicc: y |c e:I(ucIu(c ce |c: I(cLcjc: cienI|ficc: c:| ccmc |c:
cive(:c: Iipc: cue ce e||c: exi:Ien. E: impc(IcnIe ccmc (efe(encic y
fuenIe ce ccn:u|Ic. pue: fcci|iIc un mcIe(ic| L(eve cue puece :e( |e|cc
en cife(enIe: cpc(Iuniccce: pc(c e:c|c(ece( |c: cucc: cue :e vcycn
p(e:enIcncc. Ccnviene cue e| |ecIc(. en Iccc cc:c. Lu:cue en
puL|icccicne: cienI|ficc: c :u c|ccnce |c: cc((e:pcncencic: y
ci:c(epcncic: ccn |c cue c||| :e exp(e:c. Su: cucI(c ccp|Iu|c:. ccemc:.
nc: pe(miIen cc( e| ccecuccc mc(cc c |c cue :icue.
Lc :ecuncc pc(Ie e:Ic yc ci(ecIcmenIe (efe(icc c |c: c:pecIc:
p(ccIicc: y cpe(cIivc: ce |c (eccccicn cienI|ficc. lnIenIc mc:I(c( ccmc
e: e| p(cce:c efecIivc c I(cv: ce| cuc| e:Ic: :e e|cLc(cn. c:| ccmc
expcne( |c: mIccc: y Icnicc: mc: (eccmenccL|e: pc(c :u (ec|izccicn.
En e||c. nc: pc(ece. (ccicc |c cife(encic funccmenIc| enI(e e:Ie |iL(c y
cI(c: cue puecen pc(ece( :imi|c(e:: en |c p(eccupccicn pc( I(cIc( ce |c:
ceIc||e: in:I(umenIc|e:. en |c: ejemp|c: ccnc(eIc:. en |c (efe(encic
ccn:IcnIe c| proceso ce e|cLc(ccicn mc: cue c| producto Ie(minccc.
Muchc: :cn |c: pe(:cnc: cue hcn cpcyccc |c c(eccicn ce e:Ic cL(c.
c |c |c(cc ce vc(ic: cnc:. Nc e: pc:iL|e mencicnc(|c: ccu| c Iccc:. pc(
|c exIen:c cue e:c (e:u|Ic(|c. pe(c cue(emc: cc(ccece( e:pecic|menIe
c Iccc: |c: cue |c hcn |e|cc y ccmenIccc. cpc(Icncc c(|Iicc: y
:uce(encic: ce:inIe(e:ccc: cue hcn ccnI(iLuicc c mejc(c( e:Ic
:ecuncc ecicicn.

Cor|os A. 5ob|no
Corocos, 13

Vo|ver o |o pg|no
onter|or


F/FIE l
LO$ IkA8AJO$ CIENIIFICO$


Hosto e| v|oje ms |orgo com|enzo por e| pr|mer poso
Froverb|o ch|no

Ccp|Iu|c 1

LA kEDACCION CIENIIFICA

1.1. Foro qu escr|b|r
Du(cnIe un pe(|ccc Icn ci|cIccc cue (e:u|Ic cc:i impc:iL|e ce
imccinc(. |c: :e(e: humcnc: nc ccnccie(cn cI(c fc(mc ce ccmunicccicn
cue e| |encucje c(c|. Lc: hcm|nicc: cue fue(cn cp(enciencc pccc c
pccc c ccminc( e| fuecc. c cczc( y c ccn:I(ui( Ic:cc: uIen:i|ic: ce
piec(c. :ecu(cmenIe :e ccmunicc(cn mecicnIe un ccnjunIc ce c(iIc: y
ce:Ic: cue. ccn e| cc((e( ce |c: mi|enic:. fue(cn c(eciencc en p(eci:icn.
ccmp|ejiccc y (icuezc. E:Ic ccpcciccc ce I(cn:miIi( infc(mccicn. ce
ccmpc(Ii( |c: ccnccimienIc: cue :e iLcn cccui(iencc en ccnIccIc ccn
e| mecic ncIu(c|. (e:u|Ic ceci:ivc en |c c(eccicn ce |c cue hcy ||cmcmc:
cu|Iu(c. e:e ccnjunIc ce nc(mc:. vc|c(e:. hcLiIc: y Icnicc: cue |c:
hcmL(e: ce cccc :ccieccc ccmpc(Iimc:. Lc cu|Iu(c. exp(e:icn
exc|u:ivc ce |c humcniccc f(enIe c| (e:Ic ce |c: e:pecie: cnimc|e:. nc:
pe(miIic i( ccmincncc |enIcmenIe |c: fencmenc: ncIu(c|e: hc:Ic
ccn:I(ui( |c: c(cnce: civi|izccicne: cue ccmenzc(cn c f|c(ece( hcce
c|cunc: mi|e: ce cnc:.
Fe(c yc |c: :ume(ic: y |c: ecipcic:. |c: c(iecc:. |c: chinc: y |c: mcyc:.
Iuvie(cn cue icec( c|cunc: fc(mc: ce (eci:I(c cue |e: pe(miIie(cn
:upe(c( |c: |imiIccicne: ce| |encucje pu(cmenIe c(c|. Nc e(c pc:iL|e
(ec|izc( mi|e: ce I(cn:cccicne: ccme(cic|e:. c(ccnizc( e| cu|Ic. ci(ici(
ej(ciIc: c (e:c|ve( ccmp|ejc: p(cL|emc: cinc:Iicc:. :i nc :e pc:e|c un
in:I(umenIc ccpcz ce cc( pe(mcnencic c |c cue :e ccnven|c c :e
pccIcLc. :i nc :e (eci:I(cLcn ce c|cunc fc(mc |c: hechc: impc(IcnIe:.
pc(c cue Iccc: |c: inIe(e:ccc: pucie(cn ccncce(|c: y ccIuc( en
ccn:ecuencic. Fc( e:c :u(cic |c e:c(iIu(c. un hiIc funccmenIc| en |c
evc|ucicn ce |c ccmunicccicn humcnc. cue pe(miIic c| hcmL(e
I(cn:miIi( :u: pen:cmienIc: y :u: icec: mc: c||c ce |c: ||miIe: inhe(enIe: c
|c ccmunicccicn ve(Lc|.
E: cie(Ic cue |c pc|cL(c hcL|ccc. |c cue :ecuimc: uIi|izcncc Iccc: |c:
c|c: en nue:I(c: innume(cL|e: inIe(ccmLic: ccn |c: cI(c: :e(e: humcnc:.
pc:ee c|cunc: cuc|iccce: cue |c hccen inci:pen:cL|e: c I(cv: ce e||c.
ce un mccc e:pcnIcnec y muy f|exiL|e. pccemc: I(cn:miIi( icec: y
:enIimienIc:. pccemc: exp(e:c( |c (icc vc(ieccc ce nue:I(c:
pe(cepcicne:. :en:ccicne: y e:Iccc: ce cnimc. cene(c|menIe
cpcycnccnc: en unc vc(iccc ccmc ce ce:Ic: y mcvimienIc: fccic|e:
cue |c ccmp|emenIcn y p(eci:cn. Fe(c e| |encucje c(c|. c pe:c( ce e:Ic:
venIcjc:. nc: impcne IcmLin |imiIccicne: cue nc pccemc: evcci(: nc
puece cifunci(:e mc: c||c ce cie(Ic ||miIe -e| ||miIe ce nue:I(c vcz-
cuncue ccIuc|menIe. c(ccic: c |c Ie|efcn|c y |c e|ecI(cnicc. e:Ie ||miIe
:e hcyc expcncicc enc(memenIe: cc(ece ce pe(mcnencic y
e:IcLi|iccc. pc(cue |c cichc puece :e( (cpiccmenIe c|vicccc c
ccnfuncicc. inIe(p(eIccc c (einIe(p(eIccc ce mi| mccc: cife(enIe:.
necccc c pc:Ie(ic(i pc( cuien p(eIence (eccce( :u: pc|cL(c:. c
:cmeIicc c |c (cpicc e(c:icn ce :u: :icnificccc:. Nc en vcnc cfi(mc e|
cichc pcpu|c( cue c |c: pc|cL(c: :e |c: ||evc e| vienIc.
Lc pc|cL(c e:c(iIc. pc( cI(c pc(Ie. nc pc:ee |c p|c:Iiciccc y |c
inmecicIc ccpcciccc ce ccmunicccicn cue e: p(cpic ce| |encucje
c(c|. pue: cc(ece ce :u (cpicez y cci|iccc inIe(ccIivc. Fc(c e:c(iLi(
Ienemc: cue hcce( un e:fue(zc muy :upe(ic( c| cue u:uc|menIe
(ec|izcmc: c| hcL|c(. Ienemc: cue ccncenI(c(nc:. c(ccnizc( e| men:cje
y. pc( |c cene(c|. nc |cc(cmc: c cc(|e c :Ie Iccc: |c: mcIice: exp(e:ivc:
cue cui:i(cmc: p(cpc(cicnc(|e. Fe(c c| e:c(iLi(. en ccnI(cpc(Iicc.
cLIenemc: c|cunc: Leneficic: cue ce cI(c mccc nc: e:Ic(|cn vecccc::
ccu||c cue :e e:c(iLe cuecc fijc. pue: uIi|izc c|cn :cpc(Ie mcIe(ic|
cue |e cIc(cc un c(ccc ce pe(cu(cLi|iccc cue |c vcz humcnc -hc:Ic
hcce cc:c ce un :ic|c- nuncc pcc|c c|ccnzc(. E:Ic :cpc(Ie mcIe(ic| hc
vc(iccc c(cncemenIe. :ecn |c Iecnc|cc|c uIi|izccc. ce:ce |c: cnIicuc:
IcL|i||c: ce Lc((c cccicc hc:Ic |c: ccIuc|e: :i:Iemc: ce (eci:I(c
e|ecI(cnicc. pc:cncc pc( e| pcpe|. mecic p(ccIiccmenIe unive(:c| y
pc(ccicmcIicc. Fe(c en Iccc |c: cc:c: e| men:cje e:c(iIc hc |cc(ccc |c
cue (e:u|IcLc impc:iL|e pc(c |c exp(e:icn c(c|: |c pe(mcnencic. |c
pc:iLi|iccc ce ||ecc( c muchc: :e(e: humcnc: ci:IcnIe: en e| Iiempc y e|
e:pccic ccn un men:cje inc|Ie(ccc.
Lc cue :e e:c(iLe pe(mcnece. :e mcnIiene en e| Iiempc mienI(c:
cu(c e| :cpc(Ie mcIe(ic| cue :e hc uIi|izccc. y puece ccpic(:e
incefiniccmenIe. Fe(c e| men:cje e:c(iIc nc :c|c :e mcnIiene en e|
Iiempc. |i:Ic pc(c :e( (eciLicc muchc ce:pu: ce cue fue p(ccucicc pc(
e| emi:c(. :inc cue ccemc: pe(mcnece fijc. icnIicc c :| mi:mc. Lc
e:c(iIc. e:c(iIc e:Ic. :ue|e ceci(:e.
/ pc(Ii( ce| men:cje e:c(iIc. inc|Ie(cL|e en p(incipic y :iemp(e mc:
p(eci:c y e:IcL|e cue e| men:cje c(c|. puece enIcL|c(:e cI(c Iipc ce
ci:cu:icn cue |c cue :e (ec|izc :c|c ce pc|cL(c. Lc c(|Iicc. e| cnc|i:i:. e|
ceLcIe. puecen ce:c((c||c(:e enIcnce: ce un mccc IcIc|menIe
cife(enIe. pue: en e:Ie cc:c |c: icec: cejcn ce f|cIc(. ce:vcnecincc:e
ce inmecicIc |uecc ce cue |c: hcmL(e: cue |c: fc(mu|cn. pc(c cccui(i(
unc cuc|iccc ce cc:c cLjeIivc. ce e|emenIc c| cuc| :e puece vc|ve(
unc y cI(c vez en Lu:cc ce |c cue yc nc cepence ce |c f(cci|iccc ce |c
memc(ic.
Lc e:c(iIc. pc( |Iimc. puece (ep(ccuci(:e c vc|unIcc. Siemp(e e:
pc:iL|e hcce( unc ccpic -|cLc(ic:c c nc. :ecn |c Iecnc|cc|c ci:pcniL|e-
y ||ecc( ce e:Ie mccc c mi|e: c mi||cne: ce pe(:cnc:. I(c:cenciencc |c:
Lc((e(c: ce| Iiempc y e| e:pccic. cifunciencc |c: icec: c Iccc: ccu||c:
cue pueccn e:Ic( inIe(e:ccc: en ccncce(|c:. De |c fcci|iccc ce
(ep(ccuci( |c: men:cje: e:c(iIc: cepence(c. cie(IcmenIe. e| c|ccnce
efecIivc cue Iencc |c venIcjc cue mencicncmc:. Fc( e||c :e
ccmp(ence(c |c impc(Icncic cue. pc(c |c cifu:icn ce |c: ccnccimienIc:.
hcn Ienicc cc: invencicne: cue (evc|ucicnc(cn pc( ccmp|eIc nue:I(c
civi|izccicn: |c imp(enIc. hcce yc mc: ce cincc :ic|c:. y |c: mcce(nc:
:i:Iemc: ce ccmpuIccicn cue hcy :e expcncen vicc(c:cmenIe en
Iccc: |c: |cIiIuce:.
1.2. Lo comun|coc|on c|ent||co
Lc: cL:e(vccicne: cue hemc: hechc en |c :eccicn p(ececenIe nc
:cn nccc ncvecc:c: pc(c cuiene: e:Iucicn |c: p(cL|emc: ce |c
ccmunicccicn. Lc: hemc: pue:Ic ce (e|ieve. :in emLc(cc. pc(cue e||c:
:ue|en c|vicc(:e en |c vicc ccIicicnc. IcnIc e: |c fcmi|ic(iccc cue
Ienemc: ccn |c |ecIu(c y |c e:c(iIu(c. Dichc: e|emenIc: ceLen Iene(:e
e:pecic|menIe en cuenIc cucncc pen:cmc: en unc fc(mc pecu|ic( ce
ccmunicccicn e:c(iIc. |c cue :e vincu|c c| cuehcce( cienI|ficc.
Nc e: e:Ie e| |ucc( cp(cpiccc pc(c expcne( en cu ccn:i:Ie y ccmc
:e ce:c((c||c |c vc:Ic cvenIu(c inIe|ecIuc| cue ccn:IiIuye |c ciencic: en
muchc: cI(c: IexIc: e| |ecIc( enccnI(c(c :cL(ccc infc(mccicn :cL(e Ic|
Iemc.{Hemc: e:Iuciccc e| c:unIc en Lc: Ccn|nc: ce |c C|enc|c. unc
inI(ccuccicn c| mIccc cienI|ficc. Ec. Fcncpc. Cc(ccc:. 18. ccp. 5.]
8c:Ie ceci( ccu| cue |c ciencic :e cc(ccIe(izc pc( un Iipc ce
ccnccimienIc cue :e p(eccupc ccncienIemenIe pc( :e( (icu(c:c.
:i:IemcIicc. (ecepIivc cnIe |c c(|Iicc. ce:ec:c :iemp(e ce cLjeIiviccc.
Fe:u|Ic(c c|c(c enIcnce: cue |c: cpc(Ie: c |c ciencic (ecuie(en ce e:c
p(eci:icn y e:c pe(cu(cLi|iccc cue :e c:ccic c Iccc |c e:c(iIc y cue yc
mencicncLcmc: mc: c((iLc. / pc(Ii( ce e:c cc(ccIe(|:Iicc e: cue (e:u|Ic
pc:iL|e unc cifu:icn ce ccnccimienIc: cue vc mc: c||c ce |c fuccz y |c
imp(eci:c. cue cc|ccc c| c|ccnce ce un enc(me ccnjunIc ce pe(:cnc:
|c cue :e cice y :e p(cpcne. Lc ci:cu:icn. |c c(|Iicc. |c (evi:icn ccn:IcnIe
ce icec: y ce (e:u|Iccc:. cuecc c:| cLie(Ic. :e fcci|iIc y :imp|ificc.
Fc( e||c puece ceci(:e cue cc:i Iccc e| I(cLcjc cienI|ficc :e (ec|izc. en
cefiniIivc. pc( e:Ic v|c: :in |iL(c: y (evi:Ic:. :in c(I|cu|c:. pcnencic: c
infc(me: ce inve:Iicccicn. |c ciencic mcce(nc (e:u|Ic(|c inccnceLiL|e.
De c||| cue. ncIu(c|menIe. :ec Icn impc(IcnIe pc(c un cienI|ficc. un
inve:Iicccc( c. en I(minc: mc: cene(c|e:. pc(c cuc|cuie( p(cfe:icnc| c
e:IucicnIe. e| ccminic ce| |encucje e:c(iIc y ce |c: fc(mc: e:pec|ficc:
cue :Ie cccuie(e en e| cmLiIc ce |c ccmunicccicn cienI|ficc. Fc(cue
|c (eccccicn ccccmicc pc:ee c|cunc: pecu|ic(iccce: cue :e
(e|ccicncn ci(ecIcmenIe ccn |c: cLjeIivc: ce |c mi:mc y cue pc( cie(Ic
e: p(eci:c Iene( en cuenIc pc(c |cc(c( |c: mejc(e: (e:u|Iccc:.
Lc cue ci:Iincue c |c: I(cLcjc: cienI|ficc: ce cI(c: fc(mc: ce men:cje
e:c(iIc ce(ivc. ccmc e: fcci| ce ccmp(ence(. ce |c: p(cpic: cLjeIivc:
cue pc:ee |c ciencic. Si :Ic inIenIc ccn:I(ui( un :cLe( (icu(c:c.
:i:IemcIicc y |c mc: cLjeIivc pc:iL|e. enIcnce: hcL(c cue ccmunicc( :u:
(e:u|Iccc: IcmLin ce un mccc p(eci:c y c|c(c. cue ce:Iie((e en |c
pc:iL|e |c: cmLiceccce: cue Icn f(ecuenIe: :cn en nue:I(c |encucje.
De nccc. c ce muy pccc. pcc(cn :e(vi( en e:Ie cc:c |c: vccueccce:.
|c: ci(c: efecIi:Ic:. |c: mecic: Icnc: ce| ci:cu(:c cue en cI(c:
ci(cun:Icncic: (e:u|Ic(|cn ve(ccce(cmenIe ine|uciL|e:. Lc: e|emenIc:
:u:IcnIivc: ce| ccnIenicc hcL(cn ce ce:Iccc(:e ccn niIicez mc: c||c ce
Iccc ccc(nc fc(mc|. cun cucncc nccc nc: impicc I(cIc( ce (ecccIc(
ccn e|eccncic y c(mcn|c. Fe(c ccemc: hcL(c cue Iene( pc(Iicu|c(
cuicccc ccn cI(c e|emenIc. cc(ccIe(|:Iicc ce Iccc ccmunicccicn
cienI|ficc: |c e:I(ucIu(c ce cccc I(cLcjc Ienc(c cue :e( Lien pen:ccc
pc(c cue (e:u|Ie |ccicc. c(ienIccc hccic |c mejc( ccmp(en:icn ce |c
cue :e p(eIence I(cn:miIi(: cccc unc ce :u: pc(Ie: ccmpcnenIe:
ceLe(c Iene( uniccc y en|czc(:e c|c(cmenIe ccn |c: (e:IcnIe:: cccc
pc(cc(cfc. :eccicn c f(c:e ceLe(cn pc:ee( un :enIicc. unc funcicn
cefinicc cenI(c ce| ci:cu(:c cene(c|.
Vecmc: Iccc e:Ic un pccc mc: ceIeniccmenIe. En p(ime( |ucc(
ccnviene (ecc|cc(. cuncue Ic| cc:c (e:u|Ie cc:i cLvic. cue un I(cLcjc
cienI|ficc :e p(cpcne :iemp(e ccmunicc( c|cc ccnc(eIc. c|cunc:
ceIe(minccc: ccnccimienIc:. y nc e:Iccc: ce cnimc. cpinicne: c
:en:ccicne: :uLjeIivc:. Ic| p(cpc:iIc inI(ccuce yc unc ci:Iincicn enI(e
e:Ie Iipc ce ccmunicccicn y cI(c: fc(mc: ce exp(e:icn e:c(iIc ccmc |c
pce:|c. |c |iIe(cIu(c ce ficcicn. |c: en:cyc: ce cuc|cuie( ncIu(c|ezc. |c:
e:c(iIc: pc||Iicc: c (e|icic:c:. eIc. E: cie(Ic cue en Iccc e:c(iIc hcL(c ce
exp(e:c(:e ce c|cn mccc |c :uLjeIiviccc ce| cuIc(. e| mccc pe(:cnc|
en cue :Ie ccnciLe |c: icec: cue fc(mu|c. E:Ic: -ccemc:- nuncc
pcc(cn e:ccpc( ccmp|eIcmenIe c |c: cpinicne: y p(ejuicic: ccmincnIe:
y e:Ic(cn :cmeIicc:. :in cucc. c |c: imp(eci:icne: cue :cn p(cpic: ce|
mi:mc |encucje cue :e emp|ec. Fe(c nc :e I(cIc ce ||evc( |c: cc:c:
hc:Ic e| exI(emc. ce p(eIence( unc cLjeIiviccc cL:c|uIc cue Icmpccc
pc:ee e| cuehcce( ce |c ciencic. Se I(cIc ce (eccncce( cue. en
p(cpieccc. un I(cLcjc cienI|ficc pc:ee unc: fine: e:pec|ficc: cue
cL|iccn c (ec|izc( un e:fue(zc Iencz ce cepu(ccicn pc(c cue en e|
mi:mc |c: icec: :e exp(e:en ccn |c mcyc( (icu(c:iccc y cLjeIiviccc
pc:iL|e:.
En :ecuncc |ucc( hcL(emc: ce cpunIc( cue en |c (eccccicn ce un
I(cLcjc cienI|ficc |c e:I(ucIu(c expc:iIivc Ienc(c cue :ujeIc(:e c unc
|ccicc |c mc: c|c(c pc:iL|e. cue e:Ic(c en funcicn ce |c: cLjeIivc: ce|
I(cLcjc. Fc( e:c e: funccmenIc| cue e| cuIc( ccnczcc ccn Lc:IcnIe
p(eci:icn qu ce:ec ccmunicc(. pc(c |uecc pcce( c:| Lu:cc( |c fc(mc
mc: ccecuccc c |c: fine: cue pe(:icue. E||c :icnificc cue hcL(c cue
pen:c( en un mcce|c c e:cuemc expc:iIivc Lc:icc cnIe: ce ccmenzc(
c (ecccIc(. pc(cue nc :e I(cIc ce cejc(:e c((c:I(c( pc( c|cc pc(ecicc c
|c in:pi(ccicn. :inc ce ccn:I(ui( unc cL(c cue puecc :e( ccmp(encicc
ce| mccc mc: ci(ecIc pc:iL|e. E| e:cuemc ce I(cLcjc (e:u|Ic(c enIcnce:
|c cu|c cue nc: c(ienIc(c en e| ce:c((c||c ce |c: Iemc:. e| punIc ce
pc(Iicc pc(c |c e|cLc(ccicn ce e:cuemc: pc(Iicu|c(e: cccc vez mc:
ceIc||ccc: ce:ce |c: cuc|e: :e pcc(c i( pc:cncc finc|menIe c |c |cLc(
ce e:c(iLi( {v. inf(c. ccp. 8).
Un Ie(ce( e|emenIc c Iene( en cuenIc :e (efie(e c| e:Ii|c c emp|ec( y c
|c: ccn:ice(ccicne: ce fc(mc en cucnIc c |c p(e:enIccicn finc| ce|
I(cLcjc. Ccmc yc |c cec|cmc:. |c ccmunicccicn cienI|ficc nccc ccnc
ccn |c cmLiceccc c |c ccnfu:icn ce| |encucje. ccn |c ce|iLe(ccc
c:cu(iccc. cue IcnIc puecen Leneficic( c cI(c: fc(mc: ce exp(e:icn.
Fc(c e||c e: p(eci:c enIcnce::
c) ccn:I(ui( |c: c(ccicne: ce Ic| mccc cue |c: mi:mc:
(e:u|Ien un|vccc: en :u :enIicc y (e|cIivcmenIe :enci||c:. :in
excce(ccc: ccmp|icccicne:.
L) uIi|izc( |c: pc|cL(c: ccn (icc(. Ieniencc en cuenIc :u
:icnificccc ccepIccc y ccnccicc. Lu:ccncc ccemc: en
cccc cc:c e| vcccL|c p(eci:c pc(c exp(e:c( |c cue
pen:cmc:. E:Ic. pc( :upue:Ic. imp|icc cue ceLemc:
ccncce( ccn c|c(iccc |c cue ce:ecmc: ceci(. |c cuc| nc
:iemp(e ccu((e.
E:Ic: cc: (eccmencccicne: cue cccLcmc: ce hcce( nc ceLen
enIence(:e ccmc unc cefen:c ce| |encucje chcIc y (epeIiIivc cue
muchc: vece: enccnI(cmc: en |c: |iL(c: c infc(me: ce inve:Iicccicn. /|
ccnI(c(ic. |c cue :ucece en e:Ic: cc:c: e: cue e| cuIc( ce:cuicc pc(
ccmp|eIc |c: p(cL|emc: ce fc(mc y ce e:e mccc p(ccuce
imp||ciIcmenIe unc ce:mejc(c ce :u cL(c. Fc(cue |c: (epeIicicne: c
vece: :cn :imp|emenIe exp(e:icn ce pe(ezc menIc| c ce cu:encic ce
(evi:icn y nc -ccmc ccu((e en cI(c: cc:c:- (e:u|Iccc ce unc in:c:|cycL|e
nece:iccc ce p(eci:icn: pc(cue |c fc|Ic ce f|uicez en e| |encucje. mc:
c||c ce cie(Ic punIc. fcIicc c| :cc(ificccc |ecIc(. ccn |c cue e| men:cje
:e I(cn:miIe enIcnce: mc: cificu|Ic:cmenIe. Fc( e:c e: p(eci:c |cc(c( un
ecui|iL(ic enI(e |c :enci||ez ce |c exp(e:icn y |c exccIiIuc ce |c cue :e
cice. cpcnincc:e pc( icuc| c |c c:cu(iccc ccncepIuc|. |c:
fc(mu|ccicne: exce:ivcmenIe (ecc(cccc: y e| u:c efecIi:Ic ce|
|encucje.
Nc hcy cue pe(ce( ce vi:Ic. en nincn mcmenIc. cue cuien e:c(iLe
un I(cLcjc cienI|ficc ceLe Lu:cc( pc( Iccc: |c: mecic: I(cn:miIi( un
ccnIenicc. ce mccc cue :Ie ||ecue ccn |c: menc(e: pe(Iu(Lccicne:
pc:iL|e: c| (ecepIc( ce |c ccmunicccicn. Cuc|cuie( e|emenIc cue
fcci|iIe Ic| cc:c hc ce :e( Lienvenicc. cuc|cuie( (efe(encic. exp|icccicn
c (ecu(:c cue hccc cue |c: icec: :e ccmp(enccn mejc( y ccn menc:
e:fue(zc pc( pc(Ie ce| |ecIc(. Fc( e||c IcmLin e: p(eci:c ceIene(:e ccn
Lc:IcnIe cuicccc en |c fc(mc ce p(e:enIccicn ce cccc I(cLcjc. pc(c
cue c |c c|c(iccc ce |c exp(e:icn y e| c(cen |ccicc Lc:icc ce| ci:cu(:c :e
:umen IcmLin cI(c: e|emenIc: cue ccn :e(ieccc y (icu(c:iccc c |c
expc:icicn: cpc(Iunc: (efe(encic: LiL|icc(cficc:. ncIc: cc|c(cIc(ic:.
cpncice:. c(cficc:. cucc(c: e:Icc|:Iicc: y e:cuemc:.{Iccc e:Ic :e(c
ce:c((c||ccc mc: exIen:cmenIe en e| punIc 3.4 y en e| ccp|Iu|c 4. Fc(c
mcyc( infc(mccicn e| |ecIc( puece ccn:u|Ic( |c LiL|icc(cf|c cue hemc:
e|cLc(ccc.] Iccc e:Ic. en cefiniIivc. :e(vi(c pc(c cue nue:I(c men:cje :e
ccmp(encc en :u ju:Ic vc|c(. pc(c cue :ec (eciLicc. e:Iuciccc.
c(iIicccc e incc(pc(ccc c| cce(vc ce ccnccimienIc: exi:IenIe en unc
e:pecic|iccc.
Vo|ver o |o pg|no
onter|or

CcpiIu|c 2

DlFEFENIES IlFCS DE IF/8/JCS
ClENIlFlCCS

2.1. Invest|goc|on v expos|c|on
Hemc: mencicnccc en e| ccp|Iu|c cnIe(ic( cue |c: I(cLcjc: cienI|ficc:
:e e:c(iLen pc(c ccmunicc(. ce| mccc mc: c|c(c y p(eci:c pc:iL|e. |c:
ccnccimienIc: cue hcn cccui(icc :u: cuIc(e:. lnIe(e:c chc(c exp|icc(.
cuncue :ec L(evemenIe. ce ccnce p(ccecen Ic|e: ccnccimienIc: y |c:
cive(:c: mccc|iccce: cue. :ecn |c: cc:c:. :e cccpIcn pc(c
I(cn:miIi(|c:.
Iccc e:c(iIc cienI|ficc e:. ce c|cunc mcne(c. expc:icicn c(cenccc ce
un I(cLcjc p(evic ce inve:Iicccicn. Decimc: ce c|cunc mcne(c pc(cue.
en muchc: cc:c:. e| e:c(iIc nc e: :imp|emenIe un infc(me :cL(e
(e:u|Iccc:: e: unc (ee|cLc(ccicn ce ccnccimienIc: yc exi:IenIe:.
cLIenicc: c nc pc( e| cuIc(. cue :e c(ccnizc pc(c fine: expc:iIivc:
e:pec|ficc:. En unc pcnencic ceIe(minccc puecen exp(e:c(:e. pc(
ejemp|c. cie(Ic: ccIc: cLIenicc: ce fuenIe: :ecuncc(ic:. un cnc|i:i: ce
|c: mi:mc:. junIc ccn cpinicne: c ccn:ice(ccicne: ce Iipc muchc mc:
pe(:cnc| c :uLjeIivc. En Iccc cc:c exi:Ie un e:fue(zc ce inve:Iicccicn
p(evic. cuncue :Ie nc :e mcnifie:Ie mc: cue c I(cv: ce |c
c(ccnizccicn y :i:IemcIizccicn ce (e:u|Iccc: yc ccnccicc:. Si e:Ic nc
fue:e c:|. :i nc exi:Iie:e nincn Iipc ce inve:Iicccicn -cccumenIc| c ce
ccmpc- nc pcc(|cmc: hcL|c( en p(cpieccc ce un I(cLcjc cienI|ficc.
E:Ic(|cmc: en ccmLic f(enIe c un en:cyc. un c(I|cu|c ce cpinicn. un
(e:umen c cuc|cuie( cI(c ce |c: vc(iccc: cne(c: |iIe(c(ic: exi:IenIe:.
Lc inve:Iicccicn (ec|izccc. enIcnce:. p(cvee e| inci:pen:cL|e
ccnIenicc c I(cn:miIi(. |c: ccnccimienIc: cue :e(cn exp(e:ccc: en e|
I(cLcjc c e|cLc(c(. y |e ccn c :Ie e| nc|ec ce icec: cue |c ccnfc(mcn.
Fe(c. pc(c cue pcccmc: hcL|c( en p(cpieccc ce un I(cLcjc cienI|ficc.
e: p(eci:c ccemc: cue :Ie pc:ee c|cunc: cc(ccIe(|:Iicc: fc(mc|e: cue
|c ccecuen c |c: exicencic: meIccc|ccicc: nece:c(ic: cue cc(cnIizcn
:u :e(ieccc. Ic|e: cc(ccIe(|:Iicc: nc :cn ccp(ichc:c: c c(cIuiIc:. pue:
Iienen pc( cLjeIivc p(cpc(cicnc( unc ccmp(en:icn c|c(c y ccmp|eIc ce
|c cue :e Lu:cc I(cn:miIi(. EnI(e |c: mi:mc: pccemc: enume(c( -ccmc
yc mencicncLcmc: en e| ccp|Iu|c cnIe(ic(- e| u:c ce un |encucje
cp(cpiccc. un c(cen expc:iIivc cche(enIe y :i:IemcIicc. y un cpc(cIc
c(|Iicc cue cIc(cue |c: nece:c(ic: (efe(encic: c |c cL(c. /cemc: ce |c
cnIe(ic( hcL(c cue Iene( en cuenIc IcmLin cI(c: (ecui:iIc: fc(mc|e:. nc
yc ce Iipc cene(c| ccmc |c: cnIe(ic(e:. :inc e:pec|ficcmenIe exicicc:
pc( |c in:IiIucicn cue evenIuc|menIe hcyc encc(cccc e| I(cLcjc c cnIe
|c cuc| :Ie ceLc :e( p(e:enIccc. En Ic| cc:c :c|emc: (efe(i(nc: c e||c:
ccmc c nc(mc: in:IiIucicnc|e: ce p(e:enIccicn. cue inc|uyen c:pecIc:
fc(mc|e: Ic|e: ccmc exIen:icn. Iipc ce pcpe|. mc(cene:. e:pcciccc y
mccc ce enccLezcmienIc. fc(mc ce p(e:enIccicn ce |c: ciIc: y
(efe(encic:. civi:icne: y/c e:I(ucIu(c ce| I(cLcjc. eIc.
De ccue(cc c :u ccnIenicc y c :u fc(mc :ue|e cc(:e c |c: I(cLcjc:
cienI|ficc: cife(enIe: cencminccicne: cue pe(miIen ccncce( e| Iipc.
cc(ccIe(|:Iicc: y cLjeIivc: ce cccc unc. Nc :e I(cIc. pc( :upue:Ic. ce
unc c|c:ificccicn ve(ccce(cmenIe e:I(icIc y (icu(c:c. pue: :cn muchc:
|c: vc(iccicne: ce inIe(p(eIccicn exi:IenIe: c| (e:pecIc pe(c. en Iccc
cc:c. ccnviene ccncce( |c cue cp(cximcccmenIe :e :upcne cue e:
cccc unc. pue:Ic cue c:| (e:u|Ic(c mc: fcci| (e:pcnce( c |c:
expecIcIivc: cene(c|menIe exi:IenIe:.
2.2. I|pos de trobojos c|ent||cos
DenI(c ce |c cencminccicn cen(icc ce I(cLcjc cienI|ficc exi:Ie unc
vc(ieccc Lc:IcnIe c(cnce ce pc:iLi|iccce:. cue :u(cen ce nece:iccce:
y ci(cun:Icncic: e:pec|ficc:. Lc: |ecIc(e: :ecu(cmenIe hcL(cn c|cc
hcL|c( ce mcncc(cf|c: y ce Ie:i:. ce pcnencic:. ccce|: y c(I|cu|c:
cienI|ficc:. ce Ie:inc:. I(cLcjc: ce c:cen:c e infc(me: ce inve:Iicccicn.
Cccc unc ce e:Ic: cencminccicne: :e (efie(e c un Iipc pc(Iicu|c( ce
I(cLcjc cuncue. ccmc cec|cmc:. nc :e I(cIc ce unc c|c:ificccicn
exc|uyenIe. Lc: cc(ccIe(|:Iicc: ce cccc Iipc :ue|en cife(i( :ecn :e :iccn
|c: nc(mc: ce unc u cI(c in:IiIucicn c |c: cc:IumL(e: ce cccc pc|: y.
ccemc:. un mi:mc I(cLcjc pcc(|c cccpIc( fc(mc: cife(enIe: c :e(
c|c:ificccc c |c vez en mc: ce unc ce e:c: ccIecc(|c:.
Lc |cnciIuc ce| I(cLcjc. cue cepence ci(ecIcmenIe ce |c ccnIiccc ce
ccnccimienIc: c I(cn:miIi(. nc: pe(miIe unc p(ime(c fc(mc ce
c|c:ificccicn. /:|. pc( ejemp|c. unc Ie:i: e: unc ci:e(Iccicn ce cie(Ic
enve(cccu(c. cue :e p(cpcne cpc(Ic( nuevc: ccnccimienIc: y cue :e
p(e:ume pc:ee un e|evccc (icc( meIccc|ccicc. Unc mcncc(cf|c. en
ccmLic. :e ci:Iincue pc(cue pc:ee unc ce|imiIccicn IemcIicc mc:
e:I(echc y -en ccn:ecuencic- unc exIen:icn menc(: |c mi:mc :ue|e
:ucece( ccn |c: pcnencic: y ccn |c: c(I|cu|c: ce:Iinccc: c (evi:Ic:
cienI|ficc:. cue :cn ce unc: cimen:icne: (e|cIivcmenIe (ecucicc:.
CI(c c:pecIc cue pe(miIe c|c:ificc( c |c: I(cLcjc: cienI|ficc: e: e| (e|cIivc
c |c: fine: cue :e pe(:icuen ccn |c: mi:mc:. E: cife(enIe e| cc:c ce un
inve:Iicccc( cue Lu:cc. :imp|emenIe. cc( c ccncce( :u: (e:u|Iccc: c |c
ccmuniccc cienI|ficc. cue e| ce cuien p(e:enIc un infc(me cnIe |c
in:IiIucicn c emp(e:c cue |c hc :c|iciIccc: e: cI(c e| cc:c IcmLin. ce
cuiene: (ec|izcn inve:Iicccicne: y p(e:enIcn I(cLcjc: pc(c cLIene(
c|cn c(ccc ccccmicc c cp(cLc( |c: mcIe(ic: ce unc cc((e(c
unive(:iIc(ic. E:Ic: ci(cun:Icncic: hcL(cn ce ceIe(minc( e| Iipc
e:pec|ficc ce I(cLcjc c (ec|izc( en cccc ccc:icn y |c fc(mc ccnc(eIc
cue hcL(cn ce cccpIc( en ccn:ecuencic.
Fc(c mcyc( c|c(iccc ce| |ecIc( hemc: c(e|cc cpc(Iunc inc|ui( c
ccnIinuccicn unc L(eve cc(ccIe(izccicn ce cccc Iipc ce I(cLcjc
cienI|ficc. De:c(iLi(emc: L(evemenIe |c cue :e enIience pc( cccc unc
ce |c: cencminccicne: mc: u:uc|e:. ccvi(Iiencc. unc vez mc:. cue
puecen exi:Ii( vc(iccicne: -c vece: :icnificcIivc:- :ecn |c: u:c:
p(evc|ecienIe: en cccc in:IiIucicn c pc|:. En Iccc cc:c e| |ecIc(
inIe(e:ccc ceLe(c ccn:u|Ic( ccn |c: cefinicicne: y nc(mc: e:pec|ficc:
cue exi:Ien en e| cmLiIc en cue :e ce:envue|vc. uIi|izcncc |c: :icuienIe:
infc(mccicne: :c|c ccmc un punIc ce (efe(encic ce |ncc|e cene(c|.
In|orme de Invest|goc|on: e: unc cencminccicn cen(icc cue :i(ve
:imp|emenIe pc(c incicc( cue |c e:c(iIc e: expc:icicn ce unc
incccccicn cienI|ficc yc (ec|izccc. En Ic| :enIicc nc pe(miIe cL(i( juicic
cce(cc ce| cc(ccIe( ce |c mi:mc. ce :u Iipc c mccniIuc. ni ce |c:
p(cpc:iIc: c cue :e enccminc. Fuece :e(. pc( |c IcnIc. un :imp|e
cccumenIc ce I(cLcjc. ccnce cpc(ecen |c: (e:u|Iccc: cLIenicc: en
ceIe(minccc fc:e ce c|cunc inve:Iicccicn. e| infc(me finc| cce(cc ce |c
mi:mc c e| p(ccucIc ce un ecuipc pc(cic| ce I(cLcjc. De| mi:mc mccc
puece :e(vi( c p(cpc:iIc: me(cmenIe infc(mcIivc: c :e(. pc( e| ccnI(c(ic.
Lc:e pc(c |c pc:Ie(ic( Icmc ce ceci:icne: en cuc|cuie( ccmpc ce
ccIiviccc. E| I(minc :ue|e emp|ec(:e. pue:. :in cue :e |e c:ccien
ccnncIccicne: mc: e:pec|ficc:. cuncue en c|cunc: cc:c: :e |c |imiIc
pc(c hcce( (efe(encic exc|u:ivcmenIe c inve:Iicccicne: ce ccmpc. cue
uIi|izcn ccIc: p(imc(ic:.
Fope| de Irobojo: e: cI(c ncmL(e cen(icc cue incicc cue |c e:c(iIc nc
e: un mcIe(ic| cefiniIivc :inc unc e|cLc(ccicn mccificcL|e cue :e
:cmeIe c ci:cu:icn. Sue|en uIi|izc(:e. ccn c(cn p(cvechc. ccmc fc(mc
ce cuic( |c: ci:cu:icne: cue :e (ec|izcn en e| :enc ce ecuipc: ce
inve:Iicccicn u c(ccni:mc: cc|eciccc: ce cuc|cuie( Iipc: :cn u:uc|e:
IcmLin ccmc fc(mc ce i( mc:I(cncc cnIe un IuIc( c un inve:Iicccc(
mc: expe(imenIccc |c: cvcnce: cue :e (ec|izcn en e| p(cce:c ce
inve:Iicccicn. Su ccnIenicc e: cLvicmenIe muy vc(icL|e y. cccc :u
cc(ccIe( nc cefiniIivc. nc Iiene e| (icc( fc(mc| cue cI(c: I(cLcjc:
ce:Iinccc: c |c ecicicn c |c ci:cu:icn pL|icc.
Monogro|o: e: un I(cLcjc cue Iiene |c pc(Iicu|c(iccc ce ve(:c( :cL(e un
Iemc nicc. Lien ce|imiIccc y p(eci:c. En cene(c|. pc( |c IcnIc. (e:u|Ic
un e:c(iIc L(eve en e| cue :e p(efie(e :cc(ificc( |c exIen:icn ce |c:
c:unIc: c I(cIc( en Leneficic ce |c p(cfunciccc. Secn e| u:c cc((ienIe
cue ccn muchc: pe(:cnc: c| I(minc. |c mcncc(cf|c e: p(ccucIc ce
unc inve:Iicccicn LiL|icc(cficc. nc ce ccmpc. cuncue ceLemc:
ccve(Ii( cue nccc hcy en e| ccncepIc ce mcncc(cf|c cue ||eve c
ccepIc( e:Ic (e:I(iccicn. De:ce e| punIc ce vi:Ic p(ccIicc e: hcLiIuc|
cue |c evc|uccicn ce |c: e:IucicnIe: ce ecucccicn :upe(ic( :e (ec|ice
pc( mecic ce mcncc(cf|c: cue I(cIen ce |c: Iemc: ci:cuIicc: en |c
ccIiviccc cccenIe. Muchc: ce |c: c(I|cu|c: cue cpc(ecen en (evi:Ic:
cienI|ficc: :cn IcmLin. en un :enIicc e:I(icIc. mcncc(cf|c:. Ccnviene
cc(ecc( cue. c vece:. :e ccepIc cue unc mcncc(cf|c :e ce:v|e un
IcnIc ce| (icc( nc(mc| ce |c: I(cLcjc: cienI|ficc:. pue: e||c: puecen I(cIc(
:cL(e Iemc: en cue nc e: pc:iL|e c ce:ecL|e c|ccnzc( e:e nive|. Nc
cL:IcnIe. ce:ce e| punIc ce vi:Ic ce |c p(e:enIccicn fc(mc|. |c:
mcncc(cf|c: :cn I(cLcjc: ccnce :e vc|c(c c|c(cmenIe |c Luenc
c(ccnizccicn y e| u:c ce un cpc(cIc c(|Iicc Lien e:I(ucIu(ccc.
Artcu|o C|ent||co: e: un I(cLcjc (e|cIivcmenIe L(eve -muchc: vece:
IcmLin mcncc(cficc en cucnIc c :u ccnIenicc- cue :e ce:Iinc c |c
puL|icccicn en (evi:Ic: e:pecic|izccc:. Lc: ccn:ejc: ci(ecIivc: c ccmiI:
ce |c: mi:mc: :ue|en cefini(. ccn Lc:IcnIe exccIiIuc. |c: cc(ccIe(|:Iicc:
ce ccnIenicc y ce fc(mc ce |c: e:c(iIc: cue ccepIcn c encc(ccn. Un
c(I|cu|c cienI|ficc. en cene(c|. ceLe :e( cuicccc:cmenIe (ecccIccc
pc(c eviIc( cic(e:icne: innece:c(ic:. pc(c |cc(c( exp(e:c( ce un mccc
c|c(c y :inIIicc |c cue :e p(eIence ccmunicc( y pc(c cue ccnIencc |c:
ciIc: y (efe(encic: nece:c(ic:. En muchc: ccc:icne: |c: c(I|cu|c:
cienI|ficc: :cn :|nIe:i: ce infc(me: c Ie:i: ce muchc mcyc( enve(cccu(c:
en Ic| :enIicc :e ccn:ice(c cue e| I(cLcjc c(icinc| puece :e( mejc(
p(e:enIccc cnIe unc ceIe(minccc ccmuniccc cienI|ficc c pc(Ii( ce Ic|
fc(mc (e:umicc. cue c(ienIc c:| |c: e:fue(zc: ce cuiene: pueccn e:Ic(
inIe(e:ccc: en ccn:u|Ic( |c cL(c c(icinc|. Lc pc|cL(c inc|e:c poper Iiene
un :enIicc Lc:IcnIe :emejcnIe -cuncue |ice(cmenIe mc: cmp|ic- cue e|
cue cI(iLuimc: c e:Ic cencminccicn. pue: e||c inc|uye IcmLin c |c cue
:e :ue|e ||cmc( unc pcnencic. Lc: c(I|cu|c: cienI|ficc: IcmLin :e
puL|iccn c vece: ccmc ccp|Iu|c: c pc(Ie: incepencienIe: ce cie(Ic:
|iL(c:. en |c: cue c|cn e:Iucic:c. cue c:ume e| pcpe| ce ccnc||ccc|
(ene vc(ic: I(cLcjc: ce cuIc(e: cife(enIe: pe(c cue I(cIcn unc mcIe(ic
ccmn.
Fonenc|o: e: |c ccmunicccicn e:c(iIc cue unc pe(:cnc p(e:enIc cnIe
c|cn evenIc ce Iipc cienI|ficc: :eminc(ic. ccnc(e:c. :impc:ium. eIc. Lc:
c(ccnizccc(e: ce Ic|e: (eunicne: :cn cuiene: cefinen e| cc(ccIe( cue
hcL(cn ce Iene( |c: mi:mc:. :ecn |c: fine: cue pe(:iccn y |c:
ccncicicne: p(ccIicc: exi:IenIe:. Sue|en :e( I(cLcjc: L(eve:.
mcncc(cficc: c nc. cue :e ce:Iincn ccemc: c |c |ecIu(c y ci:cu:icn
cc|ecIivc. E: u:uc| cue |c: mi:mc: :e |imiIen. pc( e||c. c unc exIen:icn
cue vc(|c enI(e ciez y I(einIc pccinc: e:c(iIc: c e:pccic ccL|e. Su
c(ccnizccicn inIe(nc e: cene(c|menIe Lc:IcnIe |iL(e y vc(iccc. y en e||c:
nc :cn Icn ceci:ivc: |c: c:pecIc: ce fc(mc. Fe:u|Ic impc(IcnIe. en
ccmLic. Iene( en cuenIc Iccc ccue||c cue fcci|iIe |c (cpicc y efecIivc
ccmunicccicn c(c|: (eccccicn c|c(c y cI(ccIivc. cpcyc: cucicvi:uc|e:.
ccmpeneI(ccicn ccn |c: inIe(e:e: y p(eccupccicne: ce| cuciIc(ic c| cue
vc ci(icicc. Lc: pcnencic: ce cive(:c: cuIc(e: :cn c vece: puL|icccc:.
ccnjunIcmenIe. en |iL(c: c infc(me: cue inIenIcn civu|cc( |c: ci:cu:icne:
efecIuccc: en |c: ccnc(e:c: c :eminc(ic: cnIe |c: cue hcn :icc
p(e:enIccc:. En e:Ic: cc:c: :ue|en hcce(:e c vece: cie(Ic: (evi:icne:.
e:pecic|menIe en cucnIc c ccmp|eIc( |c: (efe(encic: y |c LiL|icc(cf|c.
Ies|no: E: unc cencminccicn nc unive(:c|menIe u:ccc cue :i(ve pc(c
ce:icnc( c I(cLcjc: ce cc(Ic c mecicnc exIen:icn cue :cn p(e:enIccc:
pc(c :u cc((e:pcncienIe evc|uccicn ccccmicc. De:ce e| punIc ce
vi:Ic pecccccicc cump|en e| mi:mc pcpe| ce |c: ||cmccc:
mcncc(cf|c::ccncce( |c: ccnccimienIc: y hcLi|iccce: meIccc|ccicc:
ce |c: e:IucicnIe: (e:pecIc c ceIe(minccc mcIe(ic pc( mecic ce unc
ci:e(Iccicn e:c(iIc cue :e p(cpcne c |c: mi:mc: y cue fc(mc pc(Ie ce :u
evc|uccicn. Su: cc(ccIe(|:Iicc: e:pec|ficc: cepencen. pue:. ce |c cue c|
(e:pecIc ccn:ice(en ccnvenienIe: |c: cepc(IcmenIc:. ccIec(c: y
p(cfe:c(e: ce cccc c:icncIu(c.
Ies|s: pc( Ie:i: :e enIience. cucncc nc: (efe(imc: c| u:c c(icinc| ce|
I(minc. unc p(cpc:icicn cue puece :e( :c:Ienicc c cemc:I(ccc
mecicnIe p(ueLc: y (czcncmienIc: cp(cpiccc:. Fc( exIen:icn. ce:ce
hcce muchc: :ic|c:. :e hc ||cmccc c:| c |c expc:icicn e:c(iIc cue unc
pe(:cnc p(e:enIcLc cnIe unc unive(:iccc c cc|ecic pc(c cLIene( e|
I|Iu|c ce cccIc(. cemc:I(cncc ccn e||c cue ccmincLc |c mcIe(ic ce :u:
e:Iucic: y cue e(c ccpcz -ccemc:- ce cpc(Ic( nuevc: y :c|icc:
ccnccimienIc: c |c mi:mc. /cIuc|menIe. y ce un mccc mc: cene(c|. :e
||cmc Ie:i: c| I(cLcjc e:c(iIc cue pe(miIe cemc:I(c(. c |c ccnc|u:icn ce
|c: e:Iucic:. cue e| c(ccucncc cme(iIc e| c(ccc ccccmicc c| cue
c:pi(c.
Unc Ie:i: pc( |c IcnIc. e: un I(cLcjc :e(ic y Lien meciIccc cue :i(ve
ccmc ccnc|u:icn c vc(ic: cnc: ce e:Iucic:. cemc:I(cncc |c: cpIiIuce:
ce| c:pi(cnIe en e| ccmpc ce |c inve:Iicccicn y ccncc|e cpc(Iuniccc c
:Ie pc(c (ec|izc( pc( :| :c|c unc incccccicn :icnificcIivc. Lc: Ie:i:. pc( |c
IcnIc. :cn I(cLcjc: cienI|ficc: (e|cIivcmenIe |c(cc:. (icu(c:c: en :u fc(mc
y ccnIenicc. c(icinc|e: y c(ecIivc:. E:Ic: cc(ccIe(|:Iicc:. :in emLc(cc.
:c|c :e ccn p|encmenIe en e| cc:c ce |c: Ie:i: ce mcximc nive|. |c: cue
cc((e:pcncen c |c: cu(:c: ce cccIc(ccc. En e| cc:c ce cI(c: e:Iucic: ce
pc:Ic(ccc |c exicencic ce c(icinc|iccc puece cIenuc(:e y mc: cn en
|c: Ie:i: ||cmccc: ce p(ec(ccc c |icencicIu(c. ccnce e| (icc(
meIccc|ccicc y |c p(cfunciccc ce| I(cLcjc :ue|en :e( Lc:IcnIe menc(e:.
En c|cunc: ccc:icne: :e exicen IcmLin |c (ec|izccicn ce unc Ie:i: c |c:
e:IucicnIe: ce en:encnzc mecic pe(c. ceLe ccve(Ii(:e. Ic|
cencminccicn en e:c: cc:c: (e:u|Ic enccnc:c y e: mc: meIcfc(icc cue
(ec|. pue:Ic cue en p(cpieccc |c cue puecen (ec|izc( Ic|e: e:IucicnIe:
:cn -c |c :umc- Luenc: mcncc(cf|c: c Ie:inc:.
Exi:Ie c vece: e| e((c(. c(icinccc pc( |c p(ccIicc ccn:ueIucinc(ic ce |c:
in:IiIucicne:. ce :upcne( cue :c|c cie(Ic Iipc ce inve:Iicccicne: puece
cc( c(icen |ec|IimcmenIe c unc Ie:i:. Hcy cuiene: c:| :c:Iienen cue unc
Ie:i: ceLe p(cveni( en fc(mc cL|icccc ce unc inve:Iicccicn ce ccmpc
y. cn mc:. ce cie(Ic Iipc ce ci:enc e:pec|ficc: encue:Ic:. I(cLcjc ce
|cLc(cIc(ic. expe(imenIc:. eIc. Demc: e:Ic ceci( cue Ic| vi:icn e:I(echc
imp|icc nc :c|c unc pe(:pecIivc fc(mc|i:Ic ce| I(cLcjc cienI|ficc. :inc
IcmLin un c(iIe(ic (ec|menIe |imiIccc en cucnIc c |c cue e: |c ciencic
y |c: cpc(Ie: cue |c ccn:I(uyen. Fin:e:e cue. :i nc: cuic(cmc: pc( Ic|
c(iIe(ic. |c: I(cLcjc: eminenIe: ce Ccp(nicc. Ein:Iein c Gc|i|ec nc |e:
huLie(cn pe(miIicc c :Ic: c|ccnzc( un :imp|e c(ccc ccccmicc. Fc(
e:c ccnviene (ecc(cc( cue :cn muchc: y cive(:c: |c: ccminc: ce |c
ciencic y cue |c: in:IiIucicne: ||cmccc: c e:Iimu|c(|c nc ceLie(cn. en
funcicn ce un :upue:Ic (icc( meIccc|ccicc. impcne( I(cLc: c cuiene: :e
inicicn en e:c cvenIu(c inIe|ecIuc|.
E| |ecIc( pcc(c enccnI(c(. en |c :ecuncc pc(Ie ce e:Ie |iL(c. unc
infc(mccicn mc: ceIc||ccc ccn (e:pecIc c |c: cc(ccIe(|:Iicc: Lc:icc:
cue :e exicen c unc Ie:i:. c:| ccmc unc ci:cu:icn ce |c: p(cL|emc: cue
:e p(e:enIcn en e| cu(:c ce :u (ec|izccicn. {V.. pc(c mcyc( ceIc||e. e|
punIc .4. e| ccp. 5 y e| cpncice 2. cue ccnIiene c|cunc: ejemp|c:
:cL(e (ec|cmenIc: ce Ie:i:.]
Irobojo de Grodo. c Irobojo Espec|o| de Grodo: cump|e ccn |c mi:mc
funcicn ccccmicc cue unc Ie:i: pe(c :in cue :e |e exijcn Iccc: |c:
cI(iLuIc: cue c :Ic: cc(ccIe(izcn. Yc hcL|cmc: cL:e(vccc cue. en un
:enIicc e:I(icIc. |c: Ie:i: exicicc: en p(ec(ccc cc(ecen muchc: vece:
ce Iccc: |c: ncIc: ci:IinIivc: ce |c: Ie:i:: :e :ue|en ccepIc( I(cLcjc: cue
nc :cn c|c(cmenIe c(icinc|e:. cue nc cpc(Icn ccnccimienIc: nuevc:. c
en |c: cue e| (icc( meIccc|ccicc nc :e ||evc cemc:iccc |ejc:. En Ic|e:
cc:c: muchc: e:cue|c: y fccu|Icce: p(efie(en :ince(c( |c: hechc:. nc
||cmcncc Ie:i: c |c cue e: ve(ccce(cmenIe c|cc mc: :imp|e y menc:
p(cfuncc. Nc cL:IcnIe. |c: I(cLcjc: ce c(ccc :ue|en :e( (e|cIivcmenIe
cmp|ic: en :u: cimen:icne:. :upe(cncc ccn muchc |c: ce |c:
mcncc(cf|c: y Ie:inc: y ce:c((c||cncc en :u: pccinc: c|cc mc: cue
(e:mene: ce icec: cjenc: y cpinicne: pe(:cnc|e:.
Irobojo de Ascenso: muchc: unive(:iccce: pc:een un :i:Iemc ce
c:cen:c: pc(c :u pe(:cnc| ccccmicc :ecn e| cuc| e:Ic: :c|c :e
cLIienen :i -cump|iencc ccemc: cI(c: (ecui:iIc:- e| p(cfe:c( p(e:enIc
ccemc: un I(cLcjc ce cie(Ic (e|evcncic. Se exice cue |c: mi:mc:
pc:ecn (icc( meIccc|ccicc y cue (ec|icen unc ccnI(iLucicn c| ce:c((c||c
ce |c ciencic. |c: humcniccce: c |c: c(Ie:. Nc :e (ecuie(e cue
cemue:I(en e:I(icIcmenIe c|cunc Ie:i:. c cue :e cpcyen en
inve:Iicccicn ce ccmpc. Scn cene(c|menIe I(cLcjc: exIen:c: y Lien
cccumenIccc:. ccmpc(cL|e: c Ie:i:. cuncue |c cc|iccc ce |c: mi:mc:
vc(|c :u:Icncic|menIe ce ccue(cc c |c: nc(mc: in:IiIucicnc|e: cue :e
hcycn e:IcL|ecicc c| (e:pecIc.
Ante-provecto y Frovecto de Invest|goc|on: :e I(cIc ce cccumenIc:
Lc:IcnIe cife(enIe:. en e:encic. c |c: ce:c(iIc: hc:Ic ccu|. En e||c: nc :e
p(e:enIcn (e:u|Iccc:. cnc|i:i: c ccnc|u:icne:. :inc cue :e e:Lczcn |c:
||nec: funccmenIc|e: ce ccIiviccce: ce inve:Iicccicn c ce:c((c||c( en
un fuIu(c. Fc( e:c pc:een unc |ccicc inIe(ic( y unc e:I(ucIu(c inIe(nc
pecu|ic(. ci:IinIc c |c ce |c: cnIe(ic(e:. /cIuc|menIe. en cc:i Iccc: |c:
ci(cun:Icncic:. nc :e ccnciLe cue puecc emp(ence(:e unc incccccicn
cienI|ficc ce cie(Ic enve(cccu(c cue nc vcyc p(ececicc ce un
p(cyecIc en e| cuc| :e exp(e:en |c: cnIececenIe:. |c: cLjeIivc:. |c:
funccmenIc: y |c: Lc:e: meIccc|ccicc: ce |c mi:mc. DeLicc c :u
p(cpic ncIu(c|ezc nc: (efe(i(emc: c e:Ic: I(cLcjc: mc: cce|cnIe {v. inf(c.
ccp. 7). cucncc cLc(cemc: |c: c:pecIc: cpe(cIivc: ce |c (eccccicn
cienI|ficc.
/pc(Ie ce |c: cne(c: cnIe(ic(e: exi:Ien cI(c: cue. cuncue Ieniencc
ccn:ice(cL|e impc(Icncic. nc puecen ccn:ice(c(:e p|encmenIe ccmc
I(cLcjc: cienI|ficc:. E||c: :cn :in emLc(cc muy f(ecuenIe: y nece:c(ic:
en |c p(ccIicc inIe|ecIuc| ce Iccc inve:Iicccc(. Fc( e:c nc: (efe(i(emc:
:ecuiccmenIe c c|cunc: Iipc: ce e:c(iIc: cue e| |ecIc( :ecu(cmenIe
enccnI(c(c ccn f(ecuencic.
keseo: e: un e:c(iIc L(eve cue inIenIc cc( unc vi:icn pcnc(cmicc y c
|c vez c(|Iicc ce c|cunc cL(c. E: f(ecuenIe cue en (evi:Ic: cienI|ficc:
cpc(ezccn (e:enc: ce |iL(c: ce |c e:pecic|iccc. cue cyuccn c |c:
|ecIc(e: c ccncce( mejc( |c: pc:iL|e: fuenIe: ce infc(mccicn exi:IenIe:.
Lc: (e:enc: :i(ven pc(c mcIivc( e| inIe(: ce |c: pe(:cnc: cue :e
ce:envue|ven en un c(ec e:pec|ficc ce e:Iucic: y pc(c evc|uc( |c
cc|iccc ce |c: I(cLcjc: cue vcn cpc(eciencc cnIe e| pL|icc.
Gene(c|menIe |c: (ec|izcn pe(:cnc: e:pecic|izccc:. ce Lc:IcnIe
expe(iencic en |c e:pecic|iccc.
Ensovo: cL(c (e|cIivcmenIe |iL(e en :u e:I(ucIu(c en |c cue e| cuIc(
expcne (czcncccmenIe icec: y cpinicne: :in cue. :in emLc(cc. :e
uIi|ice p|encmenIe unc meIccc|cc|c cienI|ficc. Fuece hcL|c(:e. c|cc
ccnI(ccicIc(icmenIe. ce un en:cyc cienI|ficc. cucncc |c IemcIicc y |c
ccIiIuc ce| cuIc( ||evcn c unc ccn:ice(ccicn e:pecic|menIe :e(ic ce |c
I(cIccc: expcniencc (e:u|Iccc ce inve:Iicccicne: exp|c(cIc(ic:. {V. |c:
cefinicicne: ce |c: cife(enIe: Iipc: ce inve:Iicccicn en ScLinc. Cc(|c:. F|
F|cce:c ce |nve:t|gcc|n. ec. Fcncpc. Cc(ccc:. 12. pp. 57 c 1.]
ceLcIiencc icec: :cL(e c:unIc: ce ccIuc|iccc en e| mc(cc ce Iec(|c:
cienI|ficc:. ci:cuIiencc |c: cpc(Ie: (ec|izccc: |IimcmenIe en unc
ci:cip|inc c e:Lczcncc nuevc: icec: cue puecen in:pi(c( pc:Ie(ic(e:
inve:Iicccicne:. En Iccc cc:c ccnviene (ecc(cc( cue nc exi:Ie unc ||nec
civi:c(ic e:I(icIc cue :epc(c c |c: ci:e(Iccicne: cienI|ficc: ce |c: cue nc
|c :cn. pc( |c cue e| I(minc en:cyc puece u:c(:e ce un mccc Lc:IcnIe
imp(eci:c y cLc(ccnIe.
kesumen. y IcmLin kesumen Ano|t|co: e: un I(cLcjc en e| cue un
inve:Iicccc( c un e:IucicnIe hcce unc :|nIe:i: -pc(c :|. y ce| mccc en
cue |e (e:u|Ie mc: ccnvenienIe- ce cL(c: c infc(mccicne: cue hc
e:Iuciccc. Dccc cue nc :e I(cIc ce mcIe(ic|e: ce:Iinccc: c| pL|icc |c:
(ecui:iIc: fc(mc|e:. en e:Ie cc:c. cepencen exc|u:ivcmenIe ce |c:
nece:iccce: cue e| cuIc( hc cefinicc pc( :u cuenIc. Fe:e c e||c exi:Ien
nc(mc: y ccn:ejc: cue cyuccn c(cncemenIe c :u (ec|izccicn. |c mi:mc
cue en (e|ccicn c cI(c: mcIe(ic|e: ce I(cLcjc cue :cn Lien cnc|izccc:
en |c: IexIc: cue I(cIcn :cL(e meIccc|cc|c ce I(cLcjc inIe|ecIuc|: ||chos
ce cive(:c Iipc. esquemos. guos de expos|c|on oro|. eIc. {Cf.. enI(e
cI(c:. c Hcchmcn E|enc y Mc(iIzc McnIe(c. |nve:t|gcc|n Dccunentc|.
Icnicc: y p(ccecimienIc:. ccnce :e expcnen ccn c|c(iccc |c:
cc(ccIe(|:Iicc: ce e:Ic: mcIe(ic|e:.]
Sin hcLe( cccIccc e| ccmenIc(ic ce Iccc: |c: Iipc: ce I(cLcjc:
cienI|ficc: pc:iL|e:. cejc(emc: ccu| nue:I(c expc:icicn. pue:Ic cue nc
p(eIencemc: mc: cue cc( unc icec cp(cximccc cce(cc ce |c mcIe(ic.
En |c :ecuncc pc(Ie ce e:Ie |iL(c ve(emc: ccn mc: ceIc||e |c
ccnce(nienIe c |c: Ie:i: y I(cLcjc: ce c:cen:c. c:| ccmc |c (e|cIivc c |c:
cccumenIc: cue :ue|en p(ecece(|c:: cnIe-p(cyecIc: y p(cyecIc: ce
inve:Iicccicn. Fe(c chc(c. en ccmLic. cLc(cc(emc: |c ccn:ice(ccicn ce
|c e:I(ucIu(c ce |c: I(cLcjc: cienI|ficc:. pue:Ic cue e| ccnccimienIc ce
|c mi:mc (e:u|Ic inci:pen:cL|e pc(c Iccc pe(:cnc cue inIenIe cccmeIe(
:u (ec|izccicn.
Vo|ver o |o pg|no
onter|or

Ccp|Iu|c 3

LA E$IkbCIbkA DE LO$ IkA8AJO$ CIENIIFICO$

3.1. Log|co |nter|or v e|ementos componentes
Yc hemc: mcnife:Iccc {v. :up(c. 1.2) cue e: e:encic|. en Iccc
expc:icicn cienI|ficc. mcnIene( un c(cen inIe(ic(. unc |ccicc cue
pe(miIc ce:c((c||c( ccn |c mcyc( c|c(iccc pc:iL|e |c: mcIe(ic: I(cIccc:.
E||c :e |cc(c. cec|cmc:. mecicnIe unc cuicccc:c c(ccnizccicn ce |c:
ccnIenicc: ce mccc Ic| cue e:Ic: nc cpc(ezccn ccmc cc|ccccc: c|
czc( :inc c| ccnI(c(ic. vincu|ccc: enI(e :|. e:I(ucIu(ccc: en cive(:c:
pc(Ie: ccmpcnenIe: cue pc:een unc :ecuencic fcci|menIe
ccmp(en:iL|e.
Cccc I(cLcjc. pc( |c IcnIc. ceLe :e( Lien meciIccc en cucnIc c :u
e:I(ucIu(c expc:iIivc Lc:icc: e||c :icnificc cue hcy cue (ec|izc( un
e:fue(zc pc(c cefini( y ci:pcne( ccnvenienIemenIe |c: cife(enIe: pc(Ie:
c :eccicne: cue |c ccmpcnen Ieniencc en cuenIc. ccmc e: ncIu(c|. |c:
cc(ccIe(|:Iicc: ce |c: cive(:c: ccnIenicc: c I(cn:miIi(. Fc(c |cc(c( e:Ic
exi:Ien. mc: c||c ce |c: pecu|ic(iccce: ce cccc cc:c. c|cunc: mcce|c:
expc:iIivc: cene(c|e: cue e: ccnvenienIe ccncce( pc(c (ec|izc( ccn
mcyc( fcci|iccc |c Ic(ec mencicnccc. E:Ic: mcce|c:. :in emLc(cc. :cn
:c|c mc|ce: cL:I(ccIc: cue cccc cuIc( ceLe u:c( :imp|emenIe ccmc
unc e:I(ucIu(c ce (efe(encic. ccmc unc e:pecie ce e:cue|eIc c cu|c c|
cue hcy cue cc( vicc ccn |c: ccnIenicc: c expcne(.
De:ce e:Ie punIc ce vi:Ic. ce |c c(mczcn cL:I(ccIc ce un I(cLcjc
cienI|ficc. ccnviene pc(Ii( ce |c ccn:ice(ccicn ce un e:cuemc Lc:icc y
:enci||c. |c ccnccicc fc(mu|c cue :e ccmpcne ce I(e: e|emenIc::
inI(ccuccicn. ce:c((c||c y ccnc|u:icne:. DeLi(cmc: hcL|c( mejc( ce I(e:
:eccicne: Lc:icc:. cmp|icncc un IcnIc e| c|ccnce ce |c: I(minc: cue
cccLcmc: ce mencicnc(: |c p(ime(c. ccmpue:Ic pc( Iccc: ccue||c:
c:pecIc: cue :i(ven pc(c :iIuc( c| |ecIc( (e:pecIc c |c: cc(ccIe(|:Iicc:.
cLjeIivc: y ci(cun:Icncic: en |c: cue :e hc ce:c((c||ccc |c inve:Iicccicn
cue c ccnIinuccicn :e vc c expcne(: |c :ecuncc. e| ||cmccc cue(pc ce|
I(cLcjc. ccnce :e e:I(ucIu(cn |c: ccnIenicc: :u:IcnIivc: ce| mi:mc y.
finc|menIe. unc Ie(ce(c pc(Ie ccnce :e inc|uyen nc :c|c |c:
ccnc|u:icne: :inc IcmLin un ccnjunIc ce infc(mccicne: nece:c(ic:
pc(c e| mejc( mcnejc y |c mc: fcci| ccmp(en:icn ce |c cL(c en :u
ccnjunIc. /nIe: ce pc:c( c ccn:ice(c( ccn cie(Ic ceIenimienIc cccc
unc ce |c: e|emenIc: cue puecen cpc(ece( en un I(cLcjc cienI|ficc
ccnviene e:pecificc( un pccc mc: |c funcicn ce cccc unc ce e:Ic: I(e:
c(cnce: :eccicne: Lc:icc:.
Lc cue ||cmcmc: :eccicn inicic| ccn:Ic ce |c: e|emenIc: c pc(Ie: cue
pccemc: cc|ificc( ccmc inI(ccucIc(ic:: pc(Iccc. p(c|ccc c p(efccic.
ceciccIc(ic:. ncIc: ce cc(ccecimienIc c (eccnccimienIc. inI(ccuccicn
y -evenIuc|menIe- e| |ncice cene(c| ce |c cL(c. Iccc e||c Iiene pc(
cLjeIc :cIi:fcce( |c nece:iccc ce uLicc( ccn p(eci:icn c| |ecIc( ccn
(e:pecIc c| mcIe(ic| cue :e ci:pcne c excminc(. pc(cue |c |ecIu(c ce
unc I(cLcjc cienI|ficc ceLe :e( :iemp(e cccIccc pc( |c: cLjeIivc:.
p(eccupccicne: y |imiIccicne: cue ineviIcL|emenIe (ccecn c| mi:mc.
Luecc ce e||c puece pc:c(:e c| ce:c((c||c ce |c: ccnIenicc:
:u:IcnIivc: ce| I(cLcjc. cue ce e:Ie mccc cuecc(cn pe(fecIcmenIe
enmc(cccc: y nc p(e:enIccc: en e| vcc|c. E:c: ccnIenicc:. pc( cI(c
pc(Ie. ceLen :e( c(ccnizccc: inIe(ncmenIe en un ccnjunIc ce
:eccicne: y :uL:eccicne:. pc(c |cc(c( :u mc: :i:IemcIicc expc:icicn y :u
mejc( ccmp(en:icn. Ic|e: civi:icne: inIe(nc: ceLen :ecui(. ncIu(c|menIe.
unc |ccicc cue hcL(c ce :e( |c mc: (icu(c:c pc:iL|e.
E|ementos
Introductor|os
Fc(Iccc
DeciccIc(ic
{lncice]
F(c|ccc
/c(ccecimienIc:
lnI(ccuccicn
Fc(Ie 1
Ccp|Iu|c 1
Ccp|Iu|c ...
Seccicn ...
Seccicn ...
Fc(Ie ...
Ccp|Iu|c ...
Ccp|Iu|c ...
Seccicn ...
Seccicn ...
Cuerpo de|
Irobojo
Fc(Ie ...
Ccp|Iu|c ...
Ccp|Iu|c ..
Seccicn ...
Seccicn ...
E|ementos
F|no|es
Ccnc|u:icne:
Feccmencccicne:
/pncice: c /nexc:
8iL|icc(cf|c
lncice ce ncmL(e:. ce cucc(c:.eIc.
lncice cene(c|
En |c :eccicn finc|. junIc ccn |c: ccnc|u:icne: y evenIuc|e:
(eccmencccicne: cue cc(cncn |c cL(c. e| cuIc( ceLe(c incicc(
c|c(cmenIe |c LiL|icc(cf|c uIi|izccc e inc|ui( |c: |ncice: cue pe(miIen
mcnejc(|c ccn mcyc( fcci|iccc. c:| ccmc Iccc cI(c mcIe(ic|
:up|emenIc(ic cue puecc (e:u|Ic( ce inIe(: pc(c e| |ecIc(: cnexc:
cccumenIc|e:. c(cficc: c e:Icc|:Iicc:. c|c:c(ic:. cpncice:. eIc. En e|
e:cuemc ce |c pccinc 35 I(cIcmc: ce mc:I(c(. :umc(icmenIe. |c fc(mc
en cue Iccc: e:Ic: e|emenIc: :e inIec(cn en unc :ecuencic nicc y
cche(enIe. |c cue pe(miIe c| |ecIc( unc ccmp(en:icn mc: ccmp|eIc ce|
men:cje cue :e inIenIc I(cn:miIi(.
3.2. Los e|ementos |ntroductor|os
3.2.1. Fortodo, Ded|cotor|o v Epgro|es
Lc: I(cLcjc: cienI|ficc:. e:pecic|menIe ccue||c: cue :cn p(e:enIccc:
cnIe in:IiIucicne: ccccmicc:. :cn cnIececicc: :iemp(e pc( unc
portodo c p(ime(c p|cnc -||cmccc c vece:. IcmLin. cc(cIu|c- ccnce :e
e:pecificcn e| I|Iu|c. e| ncmL(e ce| cuIc( y c|cunc: cI(c: ccIc: :imi|c(e::
fechc. cc(ccIe( ce |c cL(c {:i e: Ie:i:. I(cLcjc ce c:cen:c. eIc.).
in:IiIucicn cnIe |c cuc| :e |c p(e:enIc y cemc: (efe(encic: :emejcnIe:.
Lc ci:pc:icicn ce Ic|e: e|emenIc: e:Ic cene(c|menIe p(e:c(iIc. yc :ec
mecicnIe nc(mc: exp||ciIc: c ce ccue(cc c |c: u:c: in:IiIucicnc|e:. E:
cLvic cue e| cuIc( hcL(c ce ccn:u|Ic( e:c: ci:pc:icicne: y ccncce( Ic|e:
cc:IumL(e:. pc(c nc :c|i(:e ce |c: (eccmencccicne: exi:IenIe:. Fc(c e||c
|c mc: :enci||c ccn:i:Ie en excminc( c|cunc: I(cLcjc: p(evic: yc
ccepIccc: pc( |c in:IiIucicn. Lc mi:mc puece ceci(:e en cucnIc c cI(c:
e|emenIc: fc(mc|e: cue e: p(eci:c IcmLin Icmc( en cuenIc: mc(cene:
y e:pcciccc. Icmcnc y Iipc ce pcpe|. fc(mc: ce imp(e:icn y
encucce(nccicn. eIc.
Luecc ce e:Ie p(ime( e|emenIc fc(mc| e| cuIc( e:Ic en |iLe(Icc ce
inc|ui( unc ded|cotor|o . en pccinc cpc(Ie. c c|cn epgro|e cue
ccn:ice(e cpc(Iunc cc|ccc(. Fc( (czcne: ce e|emenIc| e|eccncic
(eccmenccmc: :e( pc(cc: en |c: ceciccIc(ic: cene(c|e:. pue: e||c: nc
puecen ni ceLen hcce( (efe(encic c Iccc: |c: pe(:cnc: c cuiene: :e
ce:ec(|c hcn(c( c (eccncce(. Hemc: vi:Ic ccn cemc:iccc f(ecuencic
I(cLcjc: en cue e| cuIc( pc(ece cue(e( p(e:enIc(nc: en e:c: ||nec: c
Iccc: :u: fcmi|ic(e: y cmicc:. ccn |c cuc| :e pie(ce e| :enIicc ce
men:cje pe(:cnc| y e:pec|ficc cue unc ceciccIc(ic enI(cnc. Nc hcy
cue pe(ce( ce vi:Ic cue |c: cc(ccecimienIc: cue ceLemc: exp(e:c(
Iienen un |ucc( cife(enIe. c| cue c|uci(emc: en:ecuicc. En cucnIc c |c:
ep|c(cfe: -cue puecen i( c| ccmienzc ce| I(cLcjc y/c c| p(incipic ce :u:
ccp|Iu|c:- e||c: :cn L(eve: :enIencic:. nc nece:c(icmenIe exp||ciIc:. cue
hcn :e( ccn:ice(ccc: ccmc invccccicne: cue i|umincn u c(ienIcn ce
c|cn mccc c| IexIc cue |e: :icue. Icmpccc e: ccnvenienIe. ce:ce
|uecc. cLu:c( ce e:Ie (ecu(:c. cue Lu:cc un cie(Ic Iccue e:IIicc en
I(cLcjc: cue :cn u:uc|menIe Lc:IcnIe c(icc: y nc unc expc:icicn
ceIc||ccc ce icec:.
3.2.2. E| Fro|ogo o Fre|oc|o
E: nc(mc| cue un I(cLcjc. e:pecic|menIe :i pc:ee unc cie(Ic mccniIuc.
:ec :ecuicc pc( un pro|ogo c pre|oc|o. IcmLin ||cmccc prembu|o c
proem|o. Si :e I(cIc ce unc cL(c ce menc( exIen:icn {unc mcncc(cf|c c
pcnencic. pc( ejemp|c) puece :Ic inicic(:e pc( mecic ce unc noto
|ntroductor|o. presentoc|on c IexIc :emejcnIe. Un p(c|ccc e: unc
:eccicn p(e|iminc( ce unc cL(c. ce:|icccc en cie(Ic mccc ce |c:
pc:Ie(ic(e:. pe(c cue |e: :i(ve ce cnIececenIe c p(epc(ccicn: en e||c e|
cuIc( hcce ccve(Iencic:. cc|c(ccicne: c punIuc|izccicne: cue c(ienIcn
|c |ecIu(c {V. Cc:c(e:. Ju|ic. D|cc|cnc||c |cec|g|cc ce |c Lenguc
F:ccnc|c . Ec. Gu:Icvc Gi|i. 8c(ce|cnc. 173: :Ic e: unc cL(c ce
ccn:u|Ic cue ccn:ice(cmc: ve(ccce(cmenIe inci:pen:cL|e.]. IcmLin
:ue|e ccu((i( cue e| p(c|ccc nc :ec cL(c ce| cuIc( ce| IexIc p(incipc| :inc
ce c|cunc cI(c pe(:cnc ce (eccnccicc: m(iIc: |c cuc| -en e:Ie cc:c- :e
encc(cc ce p(e:enIc( c| pL|icc e| |iL(c. cvc|cncc inci(ecIcmenIe ccn
:u: pc|cL(c: c| cuIc( y c :u I(cLcjc. En cI(c: ccc:icne: :e e:c(iLen
p(c|ccc: c |c :ecuncc c :uL:icuienIe: ecicicne: ce un mi:mc IexIc. c c
|c: I(ccuccicne: c cife(enIe: icicmc:. En e:Ic: ci(cun:Icncic: nc :e I(cIc
yc ce p(e:enIc( ce un mccc cene(c| c| |iL(c. :inc ce hcce( (efe(encic c
|c ccccicc cue e| mi:mc hc Ienicc. c |c: c(|Iicc: c e|ccic: (eciLicc: y c
|c: evenIuc|e: mccificccicne: y (evi:icne: (ec|izccc: pc( e| cuIc(. Ic|e:
ccmenIc(ic: puecen :e( cc|ccccc: IcmLin en cI(c Iipc ce :eccicn. e|
post scr|ptum. ce |c cuc| hcL|c(emc: mc: cce|cnIe {v. inf(c. 4.2).
En Iccc: |c: cc:c: e| p(c|ccc hc ce :e( un e:c(iIc (e|cIivcmenIe L(eve.
:inIIicc. cue nc inIenIe (e:umi( ni ce:c((c||c( |c: ccnIenicc: cue |e
:icuen en e| cue(pc p(incipc| ce| I(cLcjc. En :u: pccinc: hcL(c |ucc(. en
ccmLic. pc(c cI(c: p(cpc:iIc:: pc(c exp(e:c( |c: mcIivccicne:. inc|u:ive
:uLjeIivc:. cue hcn mcIivccc |c (ec|izccicn ce |c cL(c: pc(c hcce(
(efe(encic c |c: ccncicicne: en cue |c inve:Iicccicn :e hc ce:c((c||ccc:
pc(c c|uci( c ccmenIc(ic:. exp|icccicne: c ccve(Iencic: cue. pc( :u
p(cpic ncIu(c|ezc. nc pcc(|cn inIec(c(:e ce un mccc cche(enIe en |c:
:icuienIe: ccp|Iu|c:.
En un p(c|ccc e: pe(fecIcmenIe |ec|Iimc. pc( |c IcnIc. I(cn:c(eci( |c:
hcLiIuc|e: nc(mc: ce (icu(c:iccc y cLjeIiviccc cue :cn p(cpic: ce |c
(eccccicn cienI|ficc. F(eci:cmenIe c|||. fue(c ce| ci:cu(:c p(incipc|. e:
cue puecen y ceLen hcce(:e ccue||c: cccIccicne: cue :enIimc:
nece:iccc ce exp(e:c( pe(c cue :cLemc: :cn :uLjeIivc:. pe(:cnc|e:.
mcIe(ic ce cpinicn mc: cue ce ccnccimienIc ve(ificcL|e. Lc: p(c|ccc:
exi:Ien pue: pc(cue |c: cuIc(e: -cc:i Iccc: |c: cuIc(e:- vc|c(cmc: e:Ic
pc(Ie (e|cIivcmenIe |iL(e ce nue:I(c expc:icicn. ccnce enccnI(cmc: un
|ucc( e:pec|ficc pc(c ceci( |c cue ce cI(c mccc nc pcc(|cmc: in:e(Ic(
c(ccniccmenIe. Fe(c e| p(c|ccc. en :|. nc ceLe :e( Icmccc ccmc unc
cL|icccicn: :i nc hcy nccc cue ceci( cue cc((e:pcncc c |c:
cc(ccIe(|:Iicc: ce |c mencicnccc mc: c((iLc c :i. :enci||cmenIe. nc
ce:ecmc: hcce(|c. pccemc: p(e:cinci( :in mcyc( p(cL|emc ce e:c
:eccicn inI(ccucIc(ic. En Ic| cc:c e| I(cLcjc ceLe(c ccmenzc(
ci(ecIcmenIe pc( |c inI(ccuccicn. en |c cuc| :e pcc(c hcce( :u
p(e:enIccicn cene(c| y mencicnc( |c: cLjeIivc: ce| mi:mc.
Fc(c cc( unc icec mc: c|c(c ce| Iipc ce icec: cue :ue|en in:e(Ic(:e
en un p(c|ccc c p(efccic cncIc(emc: cue. enI(e e||c:. cpc(ecen
nc(mc|menIe |c: :icuienIe::
McIivccicne: cue hcn ||evccc c (ec|izc( |c inve:Iicccicn y/c c e:c(iLi(
|c cL(c.
Fe|ccicn enI(e e:c y cI(c: cL(c: p(evic: c p(cyecIccc:. p(cpic: c ce
cI(c: cuIc(e:.
lcec: cene(c|e: :cL(e |c IemcIicc. |c ci:cip|inc c e| Iipc ce e:Iucic
cue :e encc(c.
Ccn:ice(ccicne: :cL(e |c: cLjeIivc: cene(c|e:. pc:iL|e uIi|iccc.
cc(ccIe( c ncIu(c|ezc ce| I(cLcjc.
/c|c(ccicne: y ce:|ince: ccncepIuc|e: cue pe(miIcn :iIuc( ccn mc:
p(eci:icn c| |iL(c cue :e p(c|ccc. e:pecic|menIe en cucnIc c |c:
|imiIccicne: y c|ccnce cue pc:ee.
Fc( :upue:Ic. e:Ic pecuenc |i:Ic e: :c|c unc :uce(encic. unc :imp|e
incicccicn cue cccc cuien puece uIi|izc( ce un mccc u cI(c. /|
(e:pecIc. ccmc ccn (e|ccicn c cI(c: muchc: mcIe(ic: ce |c: cue
hcL|c(emc:. :iemp(e ccnviene ccn:u|Ic( ccn I(cLcjc: yc (ec|izccc:. ccn
|iL(c: ce cuIc(e: c |c: cue vc|c(emc: e:pecic|menIe pc(c cnc|izc( |c
fc(mc en cue e||c: (e:ue|ven e:Ic: y cI(c: p(cL|emc: p(ccIicc: en :u:
cL(c:. Nc ceLe c|vicc(:e cue :c|c cuien |ee c:icucmenIe pcc(c ||ecc( c
ccncce( y ccminc( |c: p(cL|emc: inhe(enIe: c |c (eccccicn cienI|ficc.
3.2.3. Los Agrodec|m|entos
Luecc ce| p(c|ccc. c c vece: ccmc unc :eccicn finc| ce :Ie. :ue|en
in:e(Ic(:e cene(c|menIe |c: cc(ccecimienIc: cue ce:ecmc: exp(e:c(.
E||c: :cn L(eve: (eccnccimienIc: c pe(:cnc: c in:IiIucicne: cue. ce
cive(:c: mcne(c:. hcn cyucccc c |c e|cLc(ccicn ce| I(cLcjc. Fuecen
inc|ui(:e enIcnce: c |c: ccmpcne(c: ce| ecuipc ce I(cLcjc. c p(cfe:c(e:
cue hcn c(ienIccc c| cuIc(. c |c: c:e:c(e: cue hemc: Ienicc y. ce un
mccc e:pecic|. c| IuIc( ce |c Ie:i:. IcmLin e: ccnvenienIe (ecc(cc( en
e:c: ||nec: c cuiene: hcn fcci|iIccc e| I(cLcjc ce ccmpc c LiL|icc(cficc.
c |c: pe(:cnc: cue hcn p(cce:ccc e| mcIe(ic|. c LiL|icIecc(ic:.
meccncc(cfc: y cyuccnIe:. |c mi:mc cue c |c: fcmi|ic(e: c cmicc: cue
hcn cpcyccc c e:Iimu|ccc |c inve:Iicccicn. Lc: in:IiIucicne: cue hcn
cpc(Iccc fcncc: c fcci|iccce: e:pecic|e: IcmLin ceLen :e(
mencicnccc:. pc( :upue:Ic.
E: ccnvenienIe cue. en cccc cc:c. :e e:pecificuen |c: (czcne: ce |c:
(eccnccimienIc: cue hccemc:: e||c pe(miIe ccnc(eIc( e| m(iIc ce
cccc unc. |c cuc| nc e: :c|c ju:Ic :inc IcmLin cc(cccL|e pc(c cuien
(eciLe e| (eccnccimienIc.
E| p(cL|emc mc: c(cve cue ccnf(cnIc un cuIc( c| e:c(iLi( e:Ic :eccicn
ce :u I(cLcjc e:. ncIu(c|menIe. e| ce| c|vicc. E||c enI(cnc un pe|ic(c.
pue: (e:u|Ic c vece: cif|ci| Lc((c( |c mc|c imp(e:icn cue puece ccu:c(
unc cmi:icn. cuncue :ec invc|unIc(ic. Fc( e||c (eccmenccmc: cue e|
inve:Iicccc( vcyc ccnfeccicncncc unc |i:Ic e:pecic| ce cuiene: vcn
cc|cLc(cncc ccn :u I(cLcjc ce mccc Ic| cue. c| finc|izc(|c. nc Iencc
cue i( (eccn:I(uyencc e| ccnjunIc ce ci(cun:Icncic: en cue e| mi:mc :e
(ec|izc.
3.2.4. Lo Introducc|on
Lc inI(ccuccicn e: unc pc(Ie funccmenIc| en cuc|cuie( I(cLcjc
cienI|ficc. pue: e: e| e|emenIc cue nc: pe(miIe inicic(|c ce un mccc
c(ccnizccc y c(ccuc|. Fuece ccn:ice(c(:e. en p(cpieccc. ccmc e|
ccp|Iu|c inicic| ce |c cL(c. y en Ic| :enIicc :u: cimen:icne: :cn
nc(mc|menIe mc: |c(cc: cue |c: ce un p(efccic. yc cue cLc(cc
cife(enIe: y c vece: ccmp|ejc: Iemc:.
En unc inI(ccuccicn :ue|en cpunIc(:e cive(:c: ccnIenicc: cene(c|e:
cue :e hcce nece:c(ic expcne( pc(c |c mejc( ccmp(en:icn ce |c cue |e
:icue. EnI(e e||c:. e:cuemcIiccmenIe. pccemc: mencicnc( |c:
:icuienIe::
/nIececenIe: ce |c inve:Iicccicn cue :e hc (ec|izccc.
FunIc ce pc(Iicc c enfccue ccn e| cue :e cLc(ccn e| p(cL|emc.
CLjeIivc:. cene(c|e: y e:pec|ficc:. ce| I(cLcjc (ec|izccc.
CcncepIuc|izccicne: Lc:icc:. impc(IcnIe: pc(c :iIuc( mejc( e|
:uL:icuienIe ce:c((c||c ce icec:.
F(cL|emc: ce mIccc. e:pecic|menIe ccue||c: cue :e (efie(en c |c:
cue:Iicne: Lc:icc: -cene(c|menIe epi:Iemc|ccicc:- cue inf|uyen :cL(e
|c meIccc|cc|c y |c: Icnicc: cue :e hcn emp|eccc.
CL:e(vccicne: pe(:cnc|e:. infc(mccicne: :cL(e p(cL|emc:
pc(Iicu|c(e: ce e:c inve:Iicccicn. eIc.
DeLemc: cpunIc( cue. c pe:c( ce cue en unc inI(ccuccicn e:
|ec|Iimc inc|ui( c:pecIc: (e|cIivcmenIe :uLjeIivc:. |c nc(mc| e: cue :Ic:
:ecn I(cIccc: p(efe(enIemenIe en un p(c|ccc. Fe(c :ucece c vece:.
ccmc cec|cmc:. cue un I(cLcjc nc pc:ee p(c|ccc. c cue :Ie e: e:c(iIc
pc( unc pe(:cnc cife(enIe c| cuIc(. ce mccc cue :Ie nc Iiene
enIcnce: e| e:pccic nece:c(ic pc(c expcne( c|cunc: ccn:ice(ccicne:
:uLjeIivc: cue ccn:ice(e ce impc(Icncic. En Ic| cc:c |c inI(ccuccicn
puece cccui(i(. :in mcyc(e: p(cL|emc:. un cc(ccIe( hc:Ic cie(Ic punIc
mixIc. ce mccc cue en :u: pccinc: cpc(ezccn Iccc: |c: c:pecIc: hc:Ic
ccu| mencicnccc:. E: impc(IcnIe cue. cucncc c:| :ucece. e| ci:cu(:c
hccc exp||ciIc: |c: cife(encic: enI(e unc y cI(c nive|. enI(e |c cue e:
inI(ccuccicn cienI|ficc c un p(cL|emc ceIe(minccc y |c cue :e (efie(e c
|c cp(cximccicn :uLjeIivc ce| cuIc(.
Lc mi:mc e:I(ucIu(c cene(c| ce| IexIc hc(c cue en |c inI(ccuccicn
ceLcn cpc(ecen ceIe(minccc: Iemc:. I(cIccc: ccn mcyc( c menc(
exIen:icn. /:|. pc( ejemp|c. :i e:Icmc: f(enIe c unc inve:Iicccicn ce
ccmpc en |c cuc| |c: in:I(umenIc: meIccc|ccicc: u:ccc: :cn ce :umc
impc(Icncic. e: nc(mc| cue :e (ecccIe un ccp|Iu|c e:pecic| cecicccc
c| mIccc: pe(c :i nc e: :Ie e| cc:c. y |c: mIccc: y Icnicc: ce|
e:Iucic :cn (e|cIivcmenIe ccnccicc:. nc(mc|e: cenI(c ce e:e ccmpc
ce I(cLcjc. puece inc|ui(:e enIcnce: unc expc:icicn L(eve c| (e:pecIc
en |c mi:mc inI(ccuccicn. Lc mi:mc ccu((e ccn cie(Ic: c:pecIc: Iec(icc:
c hi:Ic(icc:: :i nc e: nece:c(ic hcce( unc expc:icicn ceIc||ccc ce |c:
mi:mc:. pue:Ic cue :cn yc ccnccicc: c ccepIccc: pc( |c ccmuniccc
cienI|ficc. ccnviene c|ice(c( enIcnce: |c expc:icicn p(incipc| I(cIcncc
Ic|e: Iemc: en |c inI(ccuccicn: :i nc e: c:|. y en ccmLic cme(iIcn un
excmen ceIc||ccc. ce cie(Ic exIen:icn. :e hc(c nece:c(ic cecicc(
c|cunc: ccp|Iu|c: e:pec|ficc: pc(c e| mejc( ce:c((c||c ce un mc(cc
Iec(icc. un mc(cc hi:Ic(icc. c |c ci:cu:icn ccncepIuc| cue :e ccn:ice(e
nece:c(ic.
3.3. E| cuerpo de| trobojo
Unc vez ce:c((c||ccc: |c: e|emenIc: inI(ccucIc(ic: cue cccLcmc: ce
ccmenIc( e| cuIc(. ncIu(c|menIe. ccmenzc(c |c expc:icicn ce |c: icec:
cue ce:ec I(cn:miIi(. E:Ic: Ienc(cn cue c(cenc(:e enIcnce: ce ccue(cc
c| e:cuemc cene(c| cue e| inve:Iicccc( hcyc e|cLc(ccc {v. inf(c. ccp.
8). cuncue cichc e:cuemc Ienc(c cue i( (ecju:Icncc:e vc(ic: vece:. c
mecicc en cue :e (ec|icen |c: Ic(ec: ce (eccccicn y ce (evi:icn ce|
IexIc.
E| cue(pc cene(c| ce| I(cLcjc. :c|vc en cc:c: Lc:IcnIe excepcicnc|e:.
ccmc cucncc :e I(cIc ce infc(me: muy L(eve:. Ienc(c cue :uLcivici(:e
en vc(ic: :eccicne:. ce mccc ce fcci|iIc( unc expc:icicn cche(enIe y |c
mejc( ccmp(en:icn ce| |ecIc(. Ic|e: :uLcivi:icne: :cn. en c(cen ce
mcyc( c menc(. |c: :icuienIe:: pc(Ie:. ccp|Iu|c:. punIc: {c :eccicne:).
:uL-punIc: y pc(cc(cfc:.
Lc: portes :cn :uLcivi:icne: mcyc(e: ce unc cL(c. cue inc|uyen
cene(c|menIe vc(ic: ccp|Iu|c:. y cue pc:een unc uniccc cene(c| ce
ccnIenicc. /:|. pcc(|cmc: cecicc( unc pc(Ie ce unc Ie:i: c| ciccnc:Iicc
ce unc :iIuccicn y |c :ecuncc pc(Ie c |c e|cLc(ccicn ce un p|cn c
mcce|c cpe(cIivc pc(c |c :upe(ccicn ce |c: p(cL|emc: ceIecIccc:: c.
en cI(c cc:c. puece cecicc(:e unc p(ime(c pc(Ie c I(cIc( |c: c:pecIc:
hi:Ic(icc: ce un Iemc. unc :ecuncc pc(Ie c| cnc|i:i: ce vc(ic: cc:c:
ccnc(eIc: ccnccicc: y unc pc(Ie finc| pc(c cefini( |c: pe(:pecIivc:
p(cLcL|e: ce evc|ucicn ce |c: fencmenc: cnc|izccc:. En Iccc cc:c
ccnviene (ecc(cc( :iemp(e cue |c cefinicicn ce pc(Ie: cene(c|e: Ienc(c
cue cc((e:pcnce(:e ccn c:pecIc: IcnIc ce fc(mc ccmc ce ccnIenicc:
fc(mc|menIe :e(cn nece:c(ic: pc(c inIec(c( en pc(Ie: mcyc(e: un IexIc
(e|cIivcmenIe |c(cc. cue ce cI(c mccc pcc(|c pe(ce( :u uniccc.
ci:pe(:cncc:e en unc c(cn ccnIiccc ce ccp|Iu|c: incivicuc|e:: en
cucnIc c| fcncc. |c: pc(Ie: ce un I(cLcjc ceLe(cn (ef|ejc( unc civi:icn
c(ccnicc. Lc:ccc en unc uniccc ce ccnIenicc. yc :ec Iec(icc c
meIccc|ccicc.
E| coptu|o. en ccmLic. puece ccn:ice(c(:e ccmc |c uniccc ncIu(c|
:ecn |c cuc| ceLen c(ccnizc(:e |c: ccnIenicc: ce un I(cLcjc cienI|ficc.
E||c: puecen :e( muchc: c pccc:. :ecn |c |cnciIuc IcIc| ce| e:c(iIc. |c:
:uLcivi:icne: inIe(ic(e: y |c: p(efe(encic: ce| cuIc(. y puecen vc(ic(
IcmLin c(cncemenIe en cucnIc c :u exIen:icn pe(c. en Iccc cc:c.
hcL(cn ce pc:ee( unc cc(ccIe(|:Iicc cue nc: pc(ece inci:pen:cL|e: |c
uniccc ce e:Ii|c y ce ccnIenicc. IcmLin ce:ce e| punIc ce vi:Ic ce|
|ecIc(. :in cucc muy impc(IcnIe. cccc ccp|Iu|c ceLe ccn:ice(c(:e
ccmc unc uniccc. lcec|menIe un ccp|Iu|c pcc(|c :e( ccue||c pc(Ie ce
un I(cLcjc cue e| |ecIc( |eye:e :in inIe((upcicn. c:imi|cncc|c ce unc :c|c
vez. c(ccic: p(eci:cmenIe c e:c uniccc ce e:Ii|c y Iemc cue
mencicncLcmc:.
C(eemc: cue e: un e((c(. c pc( |c menc: un pc:iL|e inccnvenienIe. |c
cifuncicc cc:IumL(e ce e|cLc(c( ccp|Iu|c: muy |c(cc:. ccnce e| cuIc(
pc(ecie(c cue(e( cccIc( Iccc un Iemc en unc :c|c uniccc.
Ccn:ice(cmc: e:Ic pccc cp(cpiccc pc(cue c:| :e pie(ce |c nece:c(ic
inIec(ccicn ce |c cue hcL|cLcmc: y e| IexIc. ccemc:. (e:u|Ic cif|ci| ce
mcnipu|c( pc( e| |ecIc(. cuien pie(ce |c pe(cepcicn ce| hi|c ccncucIc(
ce |c cL(c. En Iccc cc:c nc e: pc:iL|e e:IcL|ece( :cL(e e:Ic (ec|c: muy
(|cicc:. pue:Ic cue ceLe :e( e| mcIe(ic| mi:mc. pc( :u e:I(ucIu(c. cuien
nc: vcyc inciccncc ce c|cn mccc ccmc :e hcL(c ce civici(.
E: :umcmenIe ccnvenienIe cue cccc ccp|Iu|c ce unc cL(c :ec
c(ccnizccc c :u vez en secc|ones c puntos, pc(Ie: menc(e:. ce pccc
exIen:icn. cue :e (emiIcn c ccnIenicc: e:pec|ficc:. E:Ic: IcmLin
puecen :e( c(ccnizccc: inIe(ncmenIe. ce ccue(cc c |c: nece:iccce:
ce| ce:c((c||c ce| I(cLcjc. ce mccc Ic| cue e| |ecIc( puecc :ecui( ccn
fcci|iccc e| ce:envc|vimienIc ce| mi:mc. e| c(cen inIe(ic( ce icec: cue |c
cI(cvie:c.
E| |ecIc( pcc(c ccmp(cLc(. en e:Ie mi:mc |iL(c. ccmc cpe(cn |c:
:uLcivi:icne: ce |c: cue hcL|cmc:. En p(ime( |ucc( ve(c cue hemc:
ci:enccc cc: c(cnce: pc(Ie:. ce ccnIenicc Lien ci:IinIc: |c p(ime(c ce
e||c:. Lc: I(cLcjc: CienI|ficc:. Iiene pc( cLjeIc unc ce:c(ipcicn
(czcnccc ce |c: mi:mc:. pc(c cue e| |ecIc( :e fcmi|ic(ice ccn :u:
cLjeIivc:. cc(ccIe(|:Iicc:. Iipc|cc|c y e:I(ucIu(c. E: Lc:iccmenIe
infc(mcIivc y cccc ccp|Iu|c ce |c: cucI(c cue |c ccmpcnen :e cecicc c
cuL(i( c|cunc: ce e:c: Iemc:. /:| e| ccp|Iu|c 3. e| p(e:enIe. :e ccupc ce
|c e:I(ucIu(c ce |c: I(cLcjc: cienI|ficc:. y e:Ic inIec(ccc pc( cucI(c
:eccicne:: |c p(ime(c p(e:enIc e| p(cL|emc en I(minc: cene(c|e: y |c:
cI(c: I(e:. :uce:ivcmenIe. ve(:cn :cL(e e|emenIc: pc(Iicu|c(e: ce Ic|
e:I(ucIu(c. ce ccue(cc c unc c(ccnizccicn cue :e exp|icc en |c :eccicn
inicic| ce| ccp|Iu|c {3.1). /|cunc: ce e:Ic: :eccicne: p(e:enIcn. c :u vez.
civi:icne: menc(e:: |c :ecuncc y |c cuc(Ic {3.2 y 3.4) e:Icn -cccc unc
ce e||c:- civicicc: en cucI(c pc(Ie: c :uL:eccicne:. cue I(cIcn Iemc:
Lien e:pec|ficc: y cue Icccv|c {v. 3.2.1. pc( ejemp|c) ccmiIen
:epc(ccicne: en pc(cc(cfc: pc(Iicu|c(e:. ccmc e| cue inicic e:c :eccicn
y cue :e ccupc. ccnc(eIcmenIe. ce |c pc(Iccc ce un e:c(iIc.
Lc :ecuncc pc(Ie ce e:Ie |iL(c. pc( e| ccnI(c(ic. e: mc: cpe(cIivc cue
infc(mcIivc. pue: p(eIence ccnve(Ii(:e en unc cu|c p(ccIicc cue cyuce
c cuien yc e:I enf(enIccc c |c Ic(ec ce e:c(iLi(. NcIe:e enIcnce: cue
e| ccnIenicc cifie(e pc( |c inIencicn. |c cue ju:Iificc e:Ic civi:icn Lc:icc
en cc: pc(Ie: p(incipc|e:. pue: en |c :ecuncc |c cue p(ivc e: e| cfcn ce
cpcyc( unc Ic(ec ccnc(eIc en ejecucicn y nc p(cpc(cicnc( infc(mccicn
ce Iipc cene(c|. ce :uyc mc: cL:I(ccIc.
Fc(c |c c(ccnizccicn fc(mc| ce Iccc: e:Ic: e|emenIc: :e hc cccpIccc
un :i:Iemc ce nume(ccicn ce Iipc cecimc| {v. inf(c. 4.2). cue (e:u|Ic
ccecuccc pc( :u :enci||ez y pc(cue cc fcci|menIe unc vi:icn ce
ccnjunIc ce |c e:I(ucIu(c ce |c cL(c.
E: muy f(ecuenIe enccnI(c(. e:pecic|menIe en |c: Ie:i: y en |c:
infc(me: ce inve:Iicccicne: ce ccmpc. cue e| cue(pc ce| I(cLcjc :e
civicc en :eccicne: fijc:. ce ccnIenicc p(evicmenIe cefinicc: c:| |c
exicen c vece: cie(Ic: in:IiIucicne: c IuIc(e: pc(c hcmcceneizc( |c
p(ccuccicn inIe|ecIuc| ce |c: c(ccucncc: c inve:Iicccc(e:.
EnI(e |c: :eccicne: c ccp|Iu|c: fijc: cue mc: u:uc|menIe :e e:IcL|ecen
e:Icn |c: :icuienIe::
Mc(cc Iec(icc {en ccc:icne:. IcmLin. un mc(cc hi:Ic(icc).
MeIccc|cc|c.
/nc|i:i: ce ccIc:.
E||c: :ue|en i(. en e:Ie mi:mc c(cen. ce:pu: ce |c inI(ccuccicn y
cnIe: ce |c: ccnc|u:icne:.
DeLemc: ccve(Ii( c| |ecIc(. cnIe: ce I(cIc( ce cccc unc. cue nccc
hcy cue nc: cL|icue c p(ccece( ce unc mcne(c Icn (|cicc. Se(c fcci|
ccn:IcIc(. ce Iccc: mcne(c:. cue muchc: y muy Luenc: I(cLcjc:
cienI|ficc: e:ccpcn pc( ccmp|eIc c Ic| c(ccnizccicn inIe(ic(. Lc cue
:ucece e: cue. ci:pcniencc |c: cc:c: ce e:Ic mcne(c. puecen
cc(upc(:e mejc( muchc: ce |c: ccnIenicc: Lc:icc: ce un infc(me ce
inve:Iicccicn. |c cuc| fcci|iIc e| I(cLcjc ce (eccccicn. E||c puece (e:u|Ic(
e:pecic|menIe Ii| c pe(:cnc: pccc expe(imenIccc:. nc ccc:IumL(ccc:
c e|cLc(c( e:cuemc: expc:iIivc:: e: ce inIe(: IcmLin cucncc hcy cue
p(ccece( ce un mccc (epeIiIivc. ccmc en e| cc:c ce |c: emp(e:c: cue
hccen inve:Iicccicne: ce me(cccc y :cncec: ce cpinicn. c ce |c:
c(ccni:mc: cficic|e: cue p(e:enIcn infc(me: (ecu|c(e: :cL(e cie(Ic:
Iemc:.
Un morco teor|co, ||cmccc c vece: IcmLin morco conceptuo|, e: un
ccnjunIc ce icec: -cene(c|menIe yc ccnccicc: en unc ci:cip|inc- cue
pe(miIe c(ccnizc( |c: ccIc: ce |c (ec|iccc pc(c |cc(c( cue ce e||c:
pueccn ce:p(ence(:e nuevc: ccnccimienIc:. {V. c| (e:pecIc ScLinc. F|
F|cce:c... . Cp. CiI.. pp. 5 c 8. c cuc|cuie( cI(c IexIc :cL(e
meIccc|cc|c cienI|ficc.] De c||| cue Ic|e: ccn:ice(ccicne: Iec(icc:
ceLen cc|ccc(:e. en Iccc cc:c. en |c: :eccicne: inicic|e: ce un I(cLcjc.
pue: (e:u|Icn inci:pen:cL|e: punIc: ce pc(Iicc pc(c |c: :uL:icuienIe:
cnc|i:i:. Un morco h|stor|co, ce |c mi:mc mcne(c. e: unc (evi:icn ce
hechc: pc:ccc: cue pe(miIe uLicc( Iempc(c|menIe |c: cnc|i:i: cue :e
efecIcn. Fc( e||c puece p(ecece( c| mc(cc Iec(icc c :ecui(|c -:ecn |c:
ci(cun:Icncic:- pe(c (e:u|Ic |ccicc cue :e |c cc|ccue cnIe: ce| excmen
ce |c: ccIc: en :|.
Nc e: nece:c(ic. ccmc cec|cmc:. cue e:Ic: cc: e|emenIc:
cpc(ezccn nece:c(icmenIe en un I(cLcjc. y menc: cn cue |c hcccn
Lcjc Ic|e: exp(e:c: I|Iu|c:. Si |c: ccnccimienIc: Iec(icc: Lc:icc: pc(c
encucc(c( |c inve:Iicccicn :cn pccc:. c :i :cn :uficienIemenIe
ccnccicc:. pcc(cn i( ci(ecIcmenIe en |c inI(ccuccicn c en |c p(ime(c
:eccicn ce| ccp|Iu|c inicic|. Si e| Iemc nc (ecuie(e c nc :e en(icuece ccn
un (ecuenIc hi:Ic(icc pcc(c p(e:cinci(:e IcIc|menIe ce| mi:mc. c
hcce(:e unc L(eve expc:icicn ce e||c en |c mi:mc fc(mc cue cccLcmc:
ce incicc(.
Lc metodo|ogo, pc( cI(c pc(Ie. pcc(c ccn:IiIui(:e en un ccp|Iu|c
e:pecic| :c|c en |c: cc:c: en cue e||c :e ju:Iificue: en inve:Iicccicne: ce
ccmpc c ce |cLc(cIc(ic. c cucncc pc:ec :incu|c(iccce: cue cL|icuen
c unc expc:icicn (czcnccc y exp||ciIc ce :u: cc(ccIe(|:Iicc:. De cI(c
mccc ccnvenc(c (efe(i(:e c e||c. e:cuemcIiccmenIe. en |c
inI(ccuccicn. En cI(c: ccc:icne: e: mejc( i( hcciencc (efe(encic c |c:
p(cL|emc: meIccc|ccicc: c mecicc cue e||c: vcn cpc(eciencc. e:
ceci(. c |c |c(cc ce |c: cife(enIe: ccp|Iu|c: c :eccicne: ce |c cL(c. E||c
ccnviene e:pecic|menIe cucncc :e I(cIc ce cue:Iicne: Icnicc:.
cpe(cIivc: c in:I(umenIc|e:. y nc ce c:pecIc: ce Iipc epi:Iemc|ccicc.
En e| ccp|Iu|c :cL(e meIccc|cc|c e: u:uc| hcce( mencicn c| ci:enc
ccnc(eIc cue :e hc e|cLc(ccc y c |c ju:Iificccicn ce| mi:mc: c |c:
Icnicc: ce (ecc|eccicn ce ccIc: emp|eccc:. c |c: in:I(umenIc:
uIi|izccc: y c |c: fc(mc: en cue :e hc p(ccecicc -evenIuc|menIe- c
efecIuc( mecicicne:. :e|eccicnc( unc mue:I(c c (ec|izc( un I(cIcmienIc
e:Icc|:Iicc ce |c infc(mccicn cLIenicc. IcmLin hcn ce cpc(ece( c|||
ccn:ice(ccicne: cene(c|e: :cL(e e| Iipc ce enfccue cue cu|c c| cuIc(
c:| ccmc cI(c: e|emenIc: mc: ccnc(eIc: cue Iienen (e|ccicn ccn |c
ccIiviccc ce:p|ecccc pc(c |c cLIencicn ce |c: ccIc:.
E| An||s|s de Dotos Icmpccc Iiene pc( cu :e( unc :eccicn
e:pec|ficc. e:pecic|menIe :epc(ccc ce |c: cemc:. E:Ic: en ccmLic
puecen p(e:enIc(:e y e:Iucic(:e ce un mccc c(ccuc|. en :uce:ivc:
ccp|Iu|c: cue Ienccn -cccc unc- unc cie(Ic uniccc IemcIicc. En Iccc
cc:c |c impc(IcnIe e: cnc|izc( en e| I(cLcjc Iccc |c infc(mccicn
(e|evcnIe cLIenicc. yc :ec :Ic num(icc c ve(Lc|. p(ccecenIe ce un
I(cLcjc LiL|icc(cficc c ce ccmpc. Ic| Ic(ec puece ccupc( unc c mc:
ccp|Iu|c:. ce ccue(cc c| vc|umen ce ccIc: exi:IenIe. y en e| ce:c((c||c
ce |c mi:mc e: pe(fecIcmenIe ccepIcL|e IcmLin cue :e hcccn
ccn:ice(ccicne: ce Iipc Iec(icc. cue pe(miIen enIence( |c: ccIc: y cc(
(czcn ce |c: cnc|i:i: cue :e hccen y ce |c: ccnc|u:icne: cue :e exI(cen.
Si pen:cmc: ccn :uficienIe cmp|iIuc :e ccmp(ence(c cue nc e:
pc:iL|e p(eIence( cue Iccc: |c: I(cLcjc: cienI|ficc: pueccn cccpIc(:e c
un mi:mc mcce|c cene(c|. c un nicc mc|ce. E:c :icnificc(|c cIc(cc( c |c
meIccc|cc|c un pcpe| cue nc pc:ee. e| ce ccncn c nc(mcIivc. y
ccnve(Ii(|c en un e:I(echc :ence(c cue niecc |c p|u(c|iccc ce|
cuehcce( cienI|ficc. De c||| |c ccn:IcnIe p(eccupccicn cue
mcnife:Icmc:. en e:Ic: ||nec:. pc( eviIc( cue nue:I(c: pc|cL(c: :e
c:umcn ce un mccc cccmcIicc.
3.4. Los e|ementos ||no|es
Luecc ce hcLe( ce:c((c||ccc |c: icec: cue ccn:IiIuyen e| cue(pc
expc:iIivc Lc:icc ce| I(cLcjc ccLe c| cuIc(. pc(c ccnc|ui( :u cL(c. cc(
un ccecuccc (emcIe c |c mi:mc. Fc(c e||c hcL(c ce (ecccIc( |c:
ccnc|u:icne: ce Iccc |c expue:Ic. |c: evenIuc|e: (eccmencccicne: cue
pucie(cn hcce(:e y cc(ecc( cI(c: e|emenIc:. cue chc(c ve(emc:. y cue
(e:u|Icn cene(c|menIe inci:pen:cL|e: pc(c |c mejc( ccmp(en:icn ce|
I(cLcjc.
3.4.1. Los Conc|us|ones v kecomendoc|ones
Lc: conc|us|ones ce un I(cLcjc :cn unc :eccicn c ccp|Iu|c finc|. ce
(ecucicc: cimen:icne:. ccnce e| cuIc( I(cIc ce :inIeIizc( Iccc |c hc:Ic
c||| expue:Ic ce mccc Ic| cue (e:u|Ien ce:Iccccc: |c: c:pecIc: mc:
impc(IcnIe: ce| ce:c((c||c cnIe(ic(. Iienen pc( cLjeIc pe(miIi( unc
cp(eciccicn c|cLc| ce |c: (e:u|Iccc: ce| I(cLcjc. Fc( |c IcnIc e||c: :cn
cc(c|c(ic ce |c yc cichc y nc ccc:icn pc(c inI(ccuci( e|emenIc: nuevc:.
pc( |c menc: en cucnIc c |c IemcIicc c ccn:ice(c(. Fc( e:Ic (czcn.
pc(cue (e:umen ce c|cn mccc |c p(evicmenIe expue:Ic. :cn
ccn:ice(ccc: ccmc unc pc(Ie (e|cIivcmenIe incepencienIe ce| cue(pc
p(incipc|. E: ve(ccc cue en unc: ccnc|u:icne: puecen cpc(ece( icec:
nuevc:. pe(c |c ncveccc ce |c: mi:mc: :c|c hcL(c ce :e( |c cue
puece ce:p(ence(:e ce |c :|nIe:i:. nc |c cue :u(ce ce |c ccn:ice(ccicn
ce e|emenIc: ce juicic cue nc :e hcL|cn p(e:enIccc cnIe:.
Fe(c. c pe:c( ce |c cnIe(ic(. exi:Ie un cie(Ic e|emenIc ce |iLe(Icc en
|c: ccnc|u:icne: cue muchc: cuIc(e: uIi|izcn en cc:i Iccc: :u: I(cLcjc:.
E||c :e (efie(e c |c pc:iLi|iccc ce inc|ui( c||| cp(eciccicne: cue. cuncue
:inIIicc: y cene(c|e:. puecen :e( IcmLin ce Iipc pe(:cnc|. hc:Ic cie(Ic
punIc evc|ucIivc: c cp(ecicIivc:. IcmLin e:e e: e| |ucc( cp(cpiccc
pc(c exp(e:c( c|cunc: |imiIccicne: cue e| mi:mc cuIc( cp(ecie en :u
I(cLcjc y pc(c p(cpcne(. ccmc muchc: vece: :e hcce. nuevc: ||nec: c
p(cL|emc: ce inve:Iicccicn cue :e ce:p(encen ce |c yc I(cIccc.
E: ccnvenienIe cc|c(c( cue. cuncue impc(IcnIe: y :umcmenIe Ii|e:.
|c: ccnc|u:icne: nc :cn e:I(icIcmenIe cL|iccIc(ic:. Hcy cuiene: p(efie(en
cmiIi(|c: pc( ccn:ice(c( cue e| |ecIc( puece :ccc(|c: pc( :| mi:mc. :c|c
ccncue |ec cIenIcmenIe |c yc e:c(iIc. CI(c:. pc( e| ccnI(c(ic. p(efie(en
ce((c( cccc ccp|Iu|c ccn c|cn pc((cfc en cue :e :inIeIice |c c|||
expue:Ic y ce e:c mcne(c cLvicn |c nece:iccc ce inc|ui( unc:
ccnc|u:icne: :epc(ccc: c| finc|.
Lc: recomendoc|ones. en ccmLic. :cn ce unc ncIu(c|ezc Lc:IcnIe
cife(enIe. pue: e||c: :upcnen cue e: pc:iL|e exI(ce( ||nec: p(ccIicc: ce
ccncucIc :cL(e |c Lc:e ce| ce:c((c||c cnc||Iicc cue :e hcyc hechc
p(evicmenIe. Fc(c pcce( e:IcL|ece(|c: e: p(eci:c cue |c: ccnccimienIc:
cLIenicc: en |c inve:Iicccicn :ecn excminccc: c |c |uz ce cie(Ic: meIc:
c vc|c(e: cue pc:ee e| cuIc( y cue :cn. nece:c(icmenIe. :uLjeIivc:. Scn
pc( |c IcnIc :iemp(e (e|cIivc: c| punIc ce vi:Ic cccpIccc y c |c: fine:
cue :e pe(:icuen en (e|ccicn c| p(cL|emc I(cIccc. Ieniencc en cuenIc
|c cnIe(ic( (e:u|Icn muy impc(IcnIe: en e| cc:c ce inve:Iicccicne:
cp|icccc:. pue: en e||c: |c: ccnccimienIc: cLIenicc: :e enccmincn c |c
:c|ucicn ce p(cL|emc: p(ccIicc: cue c |c: cuc|e: (e:pcnce e| cuIc(. Sin
c|cn Iipc ce (eccmencccicn. enIcnce:. |c incccccicn (e:u|Ic(|c ce
c|cn mccc inccmp|eIc. pue: nc e:Ic(|c en ccncicicne: ce :cIi:fcce(
|c: p(eccupccicne: inicic|e: ce |c: cue hc :u(cicc. {V. cen. ccp. 4.]
Hcy cue Iene( en cuenIc. ce Iccc: mcne(c:. cue |c:
(eccmencccicne: nc puecen hcce(:e IcIc|menIe en cL:I(ccIc: :i :e
enIience cue |c: mi:mc: imp|iccn unc cccicn. c un pc:iL|e cu(:c ce
cccicn. :e ccmp(ence(c cue ceLen :e( e|cLc(ccc: Ieniencc en cuenIc
c cuin vcn ci(icicc:. cuine: :cn |c: pe(:cnc:. emp(e:c: c in:IiIucicne:
cue puecen e:Ic( inIe(e:ccc: en ccncce(|c: y evenIuc|menIe en
cp|icc(|c:. Su (eccccicn. :enIicc y c(ccc ce p(eci:icn hcL(cn ce Iene(
en cuenIc enIcnce: Ic| cc:c. pc(c cue nc (e:u|Ien inIi|menIe vcc|c:.
Ccnviene cpunIc(. en Ic| :enIicc. cue e: ce| Iccc inju:Ic |c c(|Iicc cue
:e hcce c vece: c muchc: I(cLcjc: cucncc :e cice. pc( ejemp|c. cue
nc p(cpcnen nccc ccnc(eIc. :e |imiIcn c cnc|izc( |c: hechc: :in ce(ivc(
pc:iL|e: :c|ucicne:. En cene(c| |c: c(|Iicc: cue c:| :e exp(e:cn pie(cen
pc( ccmp|eIc ce vi:Ic cue nc e: cL|icccicn ce un cienI|ficc e| ccmLic(
e| muncc. ni cn pc(c mejc(c(|c. y cue |c Ic(ec ce p|cnIec( :c|ucicne:
p(ccIicc: c |c: p(cL|emc: (ec|e: e:ccpc c |c: ||miIe: p(cpic: ce |c
incccccicn cienI|ficc. E:Ic :e enccminc c (e:c|ve( p(cL|emc:
cccnc:ciIivc:. nc ce cccicn. cuncue ce |c: p(ime(c: pueccn exI(ce(:e
|cciccmenIe inIe(e:cnIe: cc(c|c(ic: cue cyuccn c (e:c|ve( |c: :ecuncc:.
3.4.2. Los Apnd|ces
Lc: opnd|ces. ||cmccc: c vece: IcmLin onexos. :cn :eccicne:
(e|cIivcmenIe incepencienIe: ce unc cL(c cue cyuccn c :u mejc(
ccmp(en:icn y cue pe(miIen ccncce( mc: c fcncc c:pecIc: e:pec|ficc:
cue -pc( :u |cnciIuc c :u ncIu(c|ezc- nc ccnviene I(cIc( cenI(c ce|
cue(pc p(incipc|. Scn e|emenIc: ccce:c(ic: cue puecen inIe(e:c( Ic| vez
c c|cunc: |ecIc(e:. c cue ccnviene inc|ui( pc(c cc( unc infc(mccicn mc:
ccmp|eIc :cL(e |c: Iemc: I(cIccc: pe(c cue. en cefiniIivc. (e:u|Icn ce
c|cn mccc p(e:cinciL|e:. E:Ic |Iimc nc imp|icc cue ceLcn :e(
ce:cenccc: ccmc cc(ecccc: :in impc(Icncic: pc( e| ccnI(c(ic e||c: :cn.
muchc: vece:. un e|emenIc en(icuececc( ce| ci:cu(:c p(incipc| cue
hcce cue :Ie ccL(e mcyc( (e|ieve. :ec ccmp(encicc mc: c fcncc c
puecc :e( cLjeIc ce :uL:icuienIe: inve:Iicccicne:. Se cc|cccn |uecc ce
|c: ccnc|u:icne: y (eccmencccicne: pe(c cnIe: ce |c LiL|icc(cf|c.
Scn muy vc(iccc: |c: mcIe(ic|e: cue en un infc(me ce inve:Iicccicn
puecen inc|ui(:e ccmc cpncice:. Lc ceci:icn en Ic| :enIicc cuecc pc(
ccmp|eIc en mcnc: ce cuien |c (ecccIc. pue: | :e(c cuien ccnczcc
ccn mc: exccIiIuc |c: e|emenIc: cue pueccn cpcyc( mejc( :u
expc:icicn. Sc|c c I|Iu|c i|u:I(cIivc mencicnc(emc: :ecuiccmenIe
c|cunc: ccnIenicc: cue e: f(ecuenIe enccnI(c( cenI(c ce unc :eccicn
ce cpncice:. E||c: :cn:
DccumenIc: ccmp|eIc: cue :e hcn ciIccc f(ccmenIc(icmenIe
cu(cnIe e| ce:c((c||c ce| I(cLcjc. pe(c cue e: p(ucenIe cc|ccc( pc(c
pe(miIi( cue e| |ecIc( cp(ecie e| ccnIexIc cenI(c ce| cuc| :e hcn
exI(c|cc |c: ciIc: c (efe(encic:. E:Ic :ucece e:pecic|menIe ccn IexIc:
hi:Ic(icc:. |eye:. c(I|cu|c: L(eve:. eIc.
Li:Ic:. c|fcLIiccmenIe c(cenccc:. ce cL(evicIu(c: c :ic|c: cue
cpc(ecen en e| IexIc.
DcIc: ccnc(eIc: :cL(e in:I(umenIc: ce inve:Iicccicn uIi|izccc:. E:Ic:
puecen :e( e:pecificccicne: Icnicc: :cL(e cpc(cIc: c Ii|e: ce
|cLc(cIc(ic. mcIe(ic|e: emp|eccc:. eIc. De| mi:mc mccc e: nece:c(ic
inc|ui( |c: in:I(umenIc: c pcuIc: cue :e hcn uIi|izccc pc(c (eccce(
cL:e(vccicne: :i:IemcIicc:. |c: cue:Iicnc(ic: emp|eccc: en cucncc :e
(ec|izc inve:Iicccicn :ccic| ce ccmpc. |c: pcuIc: ce enI(evi:Ic: y cI(c:
he((cmienIc: :imi|c(e: u:uc|e: en |c inve:Iicccicn :ccic|.
DiLujc:. cicc(cmc:. fcIc: c cuc|cuie( cI(c mcIe(ic| c(cficc cue nc
(e:u|Ic ccnvenienIe inc|ui( en e| IexIc p(incipc| pc(cue pcc(|c cificu|Ic(
:u |ecIu(c ccnIinuc. E: p(eci:c en Ic| cc:c hcce( unc :e|eccicn muy
cuicccc:c. pc(c nc cce( en |c inccnc(uencic ce p(e:enIc( (ecin en
|c: cpncice: e| mcIe(ic| cue p(eci:cmenIe pcc(|c (e:u|Ic( mc:
inIe(e:cnIe c Ii|.
Lc mi:mc :ucece ccn |c: c(cficc:. IcL|c: y cucc(c: e:Icc|:Iicc:.
Cucncc hcy unc c(cn ccnIiccc ce e||c: :e (eccmiencc :c|c p(e:enIc(
en e| cue(pc ce| I(cLcjc ccue||c: cue (e:u|Ien nece:c(ic: pc(c |c
ccmp(en:icn ce |c I(cIccc. cejcncc pc(c |c: cpncice: e| mcIe(ic|
cue nc :e excminc c fcncc. cue Iiene pccc inIe(: cene(c| c cue e:
:c|cmenIe ccmp|emenIc(ic. Nuncc. :in emLc(cc. hcy cue cejc( fue(c
ce| IexIc p(incipc| |c: cucc(c: cue en :Ie :e cnc|izcn. pue: e||c
cL|icc c| |ecIc( c un Iecic:c e:fue(zc ce pc:c( pccinc: hccic cI(c: y
hccic cce|cnIe cue en nccc puece fcvc(ece( |c mejc( ccmp(en:icn
ce |c cue :e expcne en |c cL(c.
IcmLin :ue|en inc|ui(:e en |c: cpncice: |c: cc|cu|c: efecIuccc:
pc(c ceIe(minc( e| e((c( mue:I(c|. c:| ccmc cI(c: cpe(ccicne:
:emejcnIe: cue pe(miIen c| |ecIc( ccucic:c ve(ificc( |c exccIiIuc ce
|c: cnc|i:i: y ce |c: mecicicne:.
En cene(c|. Iccc c|c:e ce p(eci:icne: :cL(e |c meIccc|cc|c: cc|iccc
ce |c: fuenIe:. cc|c(ccicne: :cL(e I(cLcjc: ce ccmpc. exp|icccicn ce
|c: Icnicc: ce mecicicn. eIc.. cue pc( :u |cnciIuc pucie(cn pe(Iu(Lc(
|c |ecIu(c ce| IexIc p(incipc|.
G|c:c(ic:. cefinicicne: ce ccncepIc: y ncIc: Licc(cficc: c(ccnizccc:.
C(cnc|cc|c: y cI(c: cive(:c: IcL|c: cue pe(miIen :iIuc( mejc( |c
expc:icicn p(ececenIe.
En fin. ccmc pcc(c cp(ecic(:e. |c |i:Ic ce pc:iL|e: mcIe(ic|e: e:
exIen:c y vc(iccc. CcLe c| cuIc( c(ccnizc( |c: mi:mc: y nume(c(|c: {c
icenIificc(|c: ccn |eI(c:) pc(c pcce( hcce( |c: cc((e:pcncienIe:
(efe(encic: c e||c: cu(cnIe |c expc:icicn p(incipc|.
3.4.3. Lo 8|b||ogro|o
Fc( LiL|icc(cf|c enIencemc: unc |i:Ic ccmp|eIc ce |c: fuenIe: e:c(iIc:
cue hcn :e(vicc pc(c e|cLc(c( un I(cLcjc. E:Ic cefinicicn. Icn cmp|ic.
enc|cLc pc( |c IcnIc nc :c|c |c: IexIc: ciIccc: en |c cL(c :inc IcmLin
ccue||c: cue hcn :e(vicc ccmc (efe(encic. ccmc |ecIu(c: Lc:icc: c
ccmp|emenIc(ic: y ccmc cccumenIccicn cene(c| (e|cIivc c| Iemc. Se
inc|uyen IcnIc |iL(c: ccmc c(I|cu|c: cienI|ficc:. puL|icccicne: pe(iccicc:.
pcnencic:. c(I|cu|c: ce p(en:c y. en cefiniIivc. cuc|cuie( puL|icccicn
uIi|izccc. Lc: mi:mc: :e p(e:enIcn c(cenccc: c|fcLIiccmenIe ce
ccue(cc c |c: ncmL(e: ce :u: cuIc(e:. :ecn nc(mc: cene(c|menIe
ccepIccc: :cL(e |c mcIe(ic. {V. Hcchmcn y McnIe(c. Cc. C|t.. y
8cvc(e:cc ce F(ieIc. /u(c. Lc: cn|cc: ce |c |nve:t|gcc|n.
ScuIhwe:Ie(n FuL.. CincinncIi. 17.] Lc |i:Ic ce enI(evi:Ic: (ec|izccc:. :in
emLc(cc. nc ceLe inc|ui(:e en |c LiL|icc(cf|c: e||c puece cpc(ece(
ccmc un cpncice pe(c nc en e:Ic :eccicn. cue :e ce:Iinc
exc|u:ivcmenIe c| (ecuenIc ce |c: fuenIe: ce Iipc :ecuncc(ic cue :e
hcn emp|eccc.
Unc LiL|icc(cf|c Iiene pc( cLjeIc pe(miIi( cue e| |ecIc( (eccn:I(uyc. ce
c|cn mccc. e| I(cLcjc (ec|izccc. ccncc|e |c pc:iLi|iccc ce cc((cLc(c(
|c: fuenIe: emp|eccc:. ce p(cfuncizc( :cL(e e| Iemc y ce cmp|ic( :u:
ccnccimienIc: c| (e:pecIc. CIc(cc :e(ieccc c| e:fue(zc efecIuccc
pc(cue |c hcce I(cn:pc(enIe c |c c(|Iicc y pc(cue ccemc: hcce
exp||ciIc :u (e|ccicn ccn (e:pecIc c |c I(ccicicn inIe|ecIuc| yc exi:IenIe.
Fc( e:c e: nece:c(ic e|cLc(c(|c ccn cuicccc. nc cmiIiencc nincunc
cL(c uIi|izccc -pc( mc: pc(cic|menIe cue e:Ic :e hcyc hechc- pe(c :in
cce( Icmpccc en |c IenIccicn ce cLu|Ic( |c |i:Ic mecicnIe e| (ecu(:c ce
cc|ccc( en e||c I|Iu|c: cue :e ccnccen cpenc: ce ncmL(e. Sc|vc e|
I(cLcjc: muy L(eve:. en en:cyc: |iL(e: c en c(I|cu|c: ce p(en:c. c:|
ccmc en infc(me: Icnicc: ccnc(eIc: y muy e:pec|ficc:. en |c: cemc:
cc:c: |c LiL|icc(cf|c (e:u|Ic :iemp(e inci:pen:cL|e. DeLe uLicc(:e |uecc
ce |c: evenIuc|e: cpncice: y cnIe: ce| |ncice cene(c| c ce |c: cive(:c:
|ncice: cue :e e|cLc(en.
Cucncc |c LiL|icc(cf|c e: muy cmp|ic c muy vc(iccc en :u:
cc(ccIe(|:Iicc: ccnviene :uLcivici(|c en |i:Ic: pc(cic|e:. Fuece c:| hcLe(
unc LiL|icc(cf|c cene(c| y cI(c: e:pec|ficc: c cccc pc(Ie ce |c cL(c. c
unc LiL|icc(cf|c pc( Iemc:. pc( Iipc ce mcIe(ic| ccn:u|Iccc {|iL(c:.
c(I|cu|c:. pe(iccicc:. eIc.) c pc( ccp|Iu|c:. Nc (eccmenccmc: muchc
e:Ic |Iimc c|Ie(ncIivc pc(cue en Ic| cc:c |c: IexIc: mencicnccc:
Iiencen ineviIcL|emenIe c (epeIi(:e. ccn |c cue :e p(ccuce unc
:en:ccicn ce ci:pe(:icn pccc ccnvenienIe cue puece ||evc( c| |ecIc( c
pe(ce( |c pe(:pecIivc :cL(e |c: fuenIe: emp|eccc:. En cc:c: muy
e:pecic|e: |c LiL|icc(cf|c puece c(cenc(:e mecicnIe unc :ecuencic
c(cnc|ccicc y nc c|fcLIicc.
3.4.4. Los Ind|ces
Un nd|ce genero| c tob|o de conten|dos. e: unc enume(ccicn ce |c:
I|Iu|c: y :uLI|Iu|c: cue cpc(ecen en un I(cLcjc c cccc unc ce |c: cuc|e:
|e :icue e| nme(c ce pccinc en cue e| mi:mc :e hc||c. Su cLjeIivc
ccn:i:Ie en p(cpc(cicnc( c| |ecIc( un mccc (cpicc ce enIe(c(:e ce |c
e:I(ucIu(c Lc:icc ce| I(cLcjc. |c cuc| :e |cc(c :i cccc I|Iu|c (ef|ejc
ccecucccmenIe e| ccnIenicc ce |c :eccicn cue enccLezc. E:Ic. cue
pc(ece Icn e|emenIc|. (ecuie(e :in emLc(cc ce un e:fue(zc ce :|nIe:i:
pc( pc(Ie ce| cuIc(. pue: hcy cue |cc(c( cue en muy pccc: pc|cL(c: :e
icenIificue |c mcIe(ic I(cIccc en cccc cc:c. E| |ncice cene(c| ce un
I(cLcjc e: unc ce |c: p(ime(c: e|emenIc: cue e| |ecIc( expe(imenIccc
Lu:cc en un |iL(c. pc( |c cue e: p(eci:c cue :ec |c :uficienIemenIe
ceIc||ccc ccmc pc(c cc( c ccncce( |c: |inecmienIc: Lc:icc: ce :u
ccnIenicc. pe(c nc IcnIc ccmc pc(c cue :Ie nc puecc pe(ciLi(:e ce
unc (cpicc cjeccc. Lc c|c(c cicc(cmccicn IcmLin (e:u|Ic muy
impc(IcnIe pc(c |cc(c( e:Ic |Iimc. pue: pe(miIe je(c(cuizc(
ccecucccmenIe |c: cife(enIe: civi:icne: ce| I(cLcjc.
F(eci:cmenIe pc(c pe(miIi( un mc: (cpicc ccce:c c| |ncice cene(c|
:Ie :ue|e :e( |c |Iimc pc(Ie ce un IexIc. cuncue hcy cuIc(e: {c
eciIc(e:) cue Iienen pc( cc:IumL(e cc|ccc(|c c| ccmienzc. ce:pu: ce|
p(c|ccc. Cucncc un I(cLcjc pc:ee unc |cnciIuc cue cL|icc c civici(|c
en vc(ic: Icmc: ccnviene. pc( (czcne: p(ccIicc:. cue en cccc unc ce
e||c: cpc(ezcc e| |ncice ce |c: mcIe(ic: I(cIccc:: puece cc|ccc(:e un
|ncice cene(c| ccmp|eIc c| p(incipic ce| p(ime( Icmc y/c c| finc| ce|
|Iimc.
De:ce e| punIc ce vi:Ic ce| inve:Iicccc( e| |ncice e: unc (e:u|IcnIe ce|
e:cuemc expc:iIivc cue :Ie hc emp|eccc pc(c i( e:c(iLiencc :u
I(cLcjc. Fep(e:enIc |c ccnc(ecicn ce |c |ccicc inIe(ic( cue |c e:I(ucIu(c
y (ef|ejc. pc( |c IcnIc. IcmLin |c |ccicc inhe(enIe c| p(cce:c ce
inve:Iicccicn. Fcc(|cmc: ceci( cue. c mecicc en cue :e vcn
ce:c((c||cncc |c: cive(:c: punIc: ce un e:cuemc expc:iIivc y :e vcn
(ecccIcncc |c: mcIe(ic|e: cc((e:pcncienIe:. cichc e:cuemc vc
I(cn:fc(mcncc:e en e| |ncice cefiniIivc ce |c cL(c {v. inf(c. ccp. ).
Exi:Ien cI(c: Iipc: ce |ncice:. mc: e:pec|ficc:. cue :e hcn iceccc
pc(c fcci|iIc( e| mcnejc ce |c: IexIc:. e:pecic|menIe en e| cc:c ce
I(cLcjc: ce mecicnc: c c(cnce: cimen:icne:. Unc ce e||c: e: e|
ccnccicc nd|ce de nombres. ||cmccc IcmLin nd|ce onomst|co. En
cichc: |i:Ic: ficu(cn. c(cenccc: c|fcLIiccmenIe. |c: ncmL(e: p(cpic:
pe(:cnc|e: c cecc(cficc: cue cpc(ecen en e| IexIc: c cccc unc ce e||c:
|e: :icuen |c: nme(c: ce |c: pccinc: en cue :e |c: hc mencicnccc. E:Ie
Iipc ce c(cencmienIc :i(ve pc(c cue pueccn enccnI(c(:e ccn fcci|iccc
|c: (efe(encic: cue :e hccen c Ic|e: pe(:cnc:. |ucc(e: c in:IiIucicne:. ce
mccc ce cccece( c |c infc(mccicn cue (ecuie(en e:pecic|i:Ic: c
|ecIc(e: pc(Iicu|c(menIe inIe(e:ccc: en c:pecIc: ccnc(eIc:.
Lc: nd|ces de moter|os c ce conten|do p(e:enIcn. pc( :u pc(Ie. un
|i:Iccc ce ccncepIc: c icec: c(cenccc: ce |c mi:mc fc(mc cue
cccLcmc: ce mencicnc(. E||c: :cn :umcmenIe Ii|e: pc(c cuien vcyc c
uIi|izc( un I(cLcjc ccmc punIc ce cpcyc pc(c :u: inve:Iicccicne:. pue:
pe(miIen enccnI(c( en un IexIc -c vece: |c(cc- e| ccnjunIc ce
(efe(encic: cue :e hccen c un ceIe(minccc Iemc c punIc e:pec|ficc.
Ic|e: |ncice: nc :cn. en (ec|iccc. fcci|e: ce ccn:I(ui(: (ecuie(en ce unc
|ecIu(c minucic:c pc(c incc(pc(c( Iccc: |c: mencicne: cue :e
encuenI(en y pc(c nc cmiIi( |c: cc:c: en cue cie(Ic: ccncepIc: :cn
I(cIccc: pe(c nc ncmL(ccc: ci(ecIcmenIe en unc pccinc. Muchc:
vece: |c: cuIc(e: p(efie(en e|cLc(c( un |ncice cue incc(pc(e
:imu|IcnecmenIe |c |i:Ic ce mcIe(ic: y |c ce ncmL(e: p(cpic:. |c cuc|
puece (e:u|Ic( Lc:IcnIe ccnvenienIe en I(cLcjc: nc exce:ivcmenIe
vc|uminc:c:. Lc: p(cc(cmc: ccIuc|e: ce ccmpuIccicn hcn (ecucicc
enc(memenIe |c: cificu|Icce: c:cciccc: ccn |c e|cLc(ccicn ce e:Ie Iipc
ce |ncice:.
Cucncc en unc cL(c cpc(ecen muchc: cucc(c: e:Icc|:Iicc:. IcL|c:.
c(cficc:. mcpc:. cicc(cmc: c i|u:I(ccicne:. e: cccn:ejcL|e IcmLin
e|cLc(c( |ncice: e:pec|ficc: pc(c cccc Iipc pc(Iicu|c( ce mcIe(ic|. Lc:
mi:mc: nc :e c(cenc(cn c|fcLIiccmenIe :inc pc( |c :ecuencic ce|
nme(c ce pccinc:. Ic| ccmc en e| cc:c ce un |ncice cene(c|.
Iccc: |c: |ncice: cue cccLcmc: ce mencicnc( ceLen cc|ccc(:e
ce:pu: ce |c LiL|icc(cf|c y cnIe: ce| |ncice cene(c|. :c|vc cue :Ie :c|c
:e inc|uyc c| ccmienzc ce |c cL(c. En Ic| cc:c ccn e||c: hcL(c ce
ce((c(:e e| I(cLcjc.
Vo|ver o |o pg|no
onter|or


Ccp|Iu|c 4

FkE$ENIACION Y AFAkAIO CkIIICO

Hemc: pc:ccc (evi:Ic. en e| ccp|Iu|c cnIe(ic(. c |c: e|emenIc: cue
ccmpcnen u:uc|menIe un I(cLcjc cienI|ficc. Fe(c. pc(c cuien Iencc
cue encc(c( ccnc(eIcmenIe |c e|cLc(ccicn ce cL(c: ce e:Ie Iipc. e:
p(eci:c ccncce( IcmLin cI(c: c:pecIc:. ce Lc:IcnIe impc(Icncic pc(c
:u cc((ecIc p(e:enIccicn fc(mc|. / e||c: |e: cecicc(emc: :ecuiccmenIe
nue:I(c cIencicn cnIe: ce pc:c( c |c :ecuncc pc(Ie ce |c cL(c. cue
I(cIc ce| p(cce:c p(ccIicc ce e|cLc(ccicn ce Ie:i: e infc(me: cienI|ficc:
en cene(c|.
4.1. E| oporoto crt|co
L|cmc:e cpc(cIc c(|Iicc c| ccnjunIc ce ciIc:. (efe(encic: y ncIc:
cc|c(cIc(ic: cue e: p(eci:c inc|ui( en un I(cLcjc pc(c cc( cuenIc ce |c:
cpc(Ie: LiL|icc(cficc: :cL(e |c: cue e| mi:mc :e cpcyc. ScLicc e: cue e|
pen:cmienIc cienI|ficc :e ce:c((c||c mecicnIe unc |cLc( ccnIinuccc. en
|c cue |c: nuevc: ccnccimienIc: Iienen ccmc punIc ce pc(Iicc e| :cLe(
yc ccumu|ccc en unc ci:cip|inc. En Ic| :enIicc puece ccn:ice(c(:e c
Iccc cuIc( ccmc un ccnIinuccc( ce cuiene: |e hcn p(ececicc. cuncue
:ec :imp|emenIe pc(cue e||c: hcycn cfi(mccc p(cpc:icicne: e((cnec:
cue :i(ven ccmc punIc ce pc(Iicc pc(c eje(ce( |c c(|Iicc ccn |c cue :e
vc ccn:I(uyencc un nuevc :cLe(. Nincn inve:Iicccc( :e(ic :e |cnzc c
Lu:cc( nuevc: ccnccimienIc: :cL(e |c: hechc: :in Iene( unc :c|icc
infc(mccicn (e:pecIc c |c |cLc( yc (ec|izccc en :u ccmpc ce I(cLcjc {v.
inf(c. ccp. ). Fc( e:c (e:u|Ic inci:pen:cL|e hcce( exp||ciIc: Ic|e:
ccnexicne:. pc(cue c:| :e Iiene un funccmenIc pc(c e|cLc(c( nuevc:
icec: y pc(cue ce e:e mccc IcmLin :e (e:peIc y :e Icmc en cuenIc
exp(e:cmenIe e| cpc(Ie ce cuiene: yc hcn I(cLcjccc :cL(e e| Iemc.
Fc(c |cc(c( |c cnIe(ic( e: nece:c(ic hcce( (efe(encic c|c(c c |c
LiL|icc(cf|c cue :e hcyc ccn:u|Iccc. |c cuc| ceLie(c (e:umi( -ce| mccc
mc: ccmp|eIc pc:iL|e- |c :umc ce |c: cpc(Ie: cue pc:iLi|iIcn |c
(ec|izccicn ce| I(cLcjc. E||c :e hcce mecicnIe cc: (ecu(:c: Icnicc:.
Lc:IcnIe :imi|c(e: enI(e :| cuncue nc icnIicc:: |c: ciIc: IexIuc|e: y |c:
(efe(encic: c cL(c: exi:IenIe:. Unc c|to textuo| e: |c I(cn:c(ipcicn exccIc
ce |c cue hc cichc cI(c cuIc( cenI(c ce| I(cLcjc cue :e (ecccIc. Unc
re|erenc|o {c ciIc icec|ccicc. ccmc c vece: IcmLin :e |c ||cmc) e: |c
inc|u:icn ce icec: ce cI(c: cuIc(e: pe(c en fc(mc ce (e:umen.
inIe(p(eIccicn c pc(cf(c:i:. {V. Finc| ce Ncvc((c. Ie(e:iIc y Hc(Ien:ic
Ncvc ce V.. F|cce:c: v F|ccuctc: en |c |nve:t|gcc|n Dccunentc|. Ec.
ce |c Unive(:iccc ce| Zu|ic. Mc(ccciLc. 13. ccp. . E| |ecIc( puece
ccn:u|Ic( e| IexIc pc(c Iccc |c (efe(enIe c e:Ie punIc.] Cccc unc ce
e:Ic: Icnicc: cump|e ccn cLjeIivc: e:pec|ficc: y :e cccpIc c
nece:iccce: pc(Iicu|c(e: ce| I(cLcjc inIe|ecIuc|.
Lc: c|tos textuo|es {IcmLin ||cmccc: ci(ecIc: c |iIe(c|e:) :e uIi|izcn
cucncc |c: cfi(mccicne: cue cue(emc: I(ce( c cc|ccicn :cn ce unc
impc(Icncic Ic| cue cme(iIcn :u I(cn:c(ipcicn |iIe(c|. E||c ccu((e
e:pecic|menIe cucncc nc: p(cpcnemc: c(iIicc( |c: pc|cL(c: ce un
cuIc( c Icmc(|c: ccmc funccmenIc pc(c nue:I(c expc:icicn. Se
ccmp(ence(c cue. en e| p(ime( cc:c. (e:u|Ic(|c inju:Ic y ce pccc vc|c( |c
c(|Iicc c nue:t|c ve|:|n ce |c: pc|cL(c: ce cI(c: e: p(eci:c c||| :e(
exccIc:. (e:peIc( |c fc(mc c(icinc| en cue :e hc exp(e:ccc e| e:c(iIc( c|
cue c|ucimc:. Lc mi:mc ccu((e ncIu(c|menIe en e| cI(c cc:c.
e:pecic|menIe cucncc :e I(cIc ce ccncepIc: c ce cefinicicne:. ce
cfi(mccicne: cue :inIeIizcn unc icec cenI(c| ce| cuIc( ciIccc. c ce un
pc((cfc ce pc(Iicu|c( ccnci:icn c Le||ezc. En Ic|e: ccncicicne: |c ciIc
IexIuc| en(icuece nue:I(c e:c(iIc. pue: nc: pe(miIe incc(pc(c( ccn
exccIiIuc y en fc(mc L(eve un ccnjunIc ce icec: yc ce:c((c||ccc: pc(
cI(c:. IcmLin :e :ue|e u:c( |c cue :e ||cmc ciIc ce cuIc(iccc.
e:pecic|menIe cucncc cue(emc: (efc(zc( nue:I(c: cpinicne: en Ic(nc c
c|cn ceLcIe exi:IenIe. En e:c: ci(cun:Icncic: (e:u|Ic c vece: Ii|
infc(mc( c| |ecIc( cue nc :c|c :cmc: nc:cI(c: |c: cue c:| pen:cmc:. :inc
cue hcy c|cunc cuIc(iccc en |c mcIe(ic. c|cn e:c(iIc( c|c:icc c
c|eL(e ccn e| cue ccmpc(Iimc: punIc: ce vi:Ic. En Iccc: e:Ic: cc:c: |c
ciIc IexIuc| nc: p(cpc(cicnc p(eci:icn y :ecu(iccc: nc hcy cue c|vicc(
cue e| ccmLic ce unc pc|cL(c. ce un :imp|e :icnc ce punIuccicn c
vece:. puece c|Ie(c( pc( ccmp|eIc e| :enIicc ce |c cue :e exp(e:c en
unc c(ccicn.
Si Lien |c: ciIc: |iIe(c|e: :cn. pc( Iccc |c cnIe(ic(. Icn impc(IcnIe: en un
IexIc. e||c nc :icnificc :in emLc(cc cue ceLcmc: excce(c( :u u:c. Un
ce:mecicc nme(c ce ciIc:. pc( |c cene(c|. cc |c imp(e:icn ce cie(Ic
in:ecu(iccc. ce cue nece:iIcmc: ccn:IcnIemenIe cpcyc(nc: en |c:
icec: ce cI(c: y (eve|c. pc( cI(c pc(Ie. unc cie(Ic fc|Ic ce c(icinc|iccc.
pc(Iicu|c(menIe cucncc :e I(cIc ce mcIe(ic: cue :cn Lien ccnccicc:. E|
(e:u|Iccc puece :e( Lc:IcnIe neccIivc pc(c e| I(cLcjc cue hcccmc:.
pue:Ic cue e| |ecIc(. yc c:| mc| p(eci:pue:Ic. enccnI(c(c ccemc: cue |c
|ecIu(c :e |e Ic(nc Iecic:c.
Fc( :upue:Ic. nc hcy unc nc(mc fijc en cucnIc c| nme(c cpIimc ce
ciIc: c inIe(cc|c( en un IexIc. Lc p(ucenIe ccu| e: (czcnc( en cccc
ccc:icn |c nece:iccc ce cpe|c( c e:Ie (ecu(:c. Ieniencc en cuenIc cue
exi:Ien c(cnce: cife(encic: ce ccue(cc c |c mcIe(ic I(cIccc: nc e: |c
mi:mc. en Ic| :enIicc. un I(cLcjc hi:Ic(icc cue (ecuie(e ce un
funccmenIc pc(c cccc cfi(mccicn cue :e hccc. c un e:c(iIc fi|c:cficc
en e| cue ceLen c(iIicc(:e ccn (icu(c:iccc exp(e:icne: ccmp|ejc:. cue
unc cL(c :cL(e mcIemcIicc: c f|:icc expe(imenIc|. En cc:c ce cucc:
:iemp(e (eccmenccmc: c| inve:Iicccc( c e:c(iIc( pccc expe(imenIccc
cue (ecu((c c| ejemp|c ce I(cLcjc: cue :ecn ccn:ice(ccc: ccmc
e:pecic|menIe vc|ic:c: cenI(c ce :u ccmpc ce ccnccimienIc:. E||c:
pcc(cn cc(|e unc pcuIc mc: ccnc(eIc. cIenciencc c |c: u:c: y
cc:IumL(e: impe(cnIe: en cccc ci:cip|inc. cccc |ucc( y cccc pccc.
pue:Ic cue e: fcci| ccmp(cLc( |c exi:Iencic ce c(cnce: vc(iccicne: c|
(e:pecIc.
Lc ccve(Iencic cue cccLcmc: ce fc(mu|c( (e:pecIc c |c excce(ccc
ccnIiccc ce ciIc: ceLe hcce(:e IcmLin en cucnIc c |c exIen:icn ce
cccc unc. E: Luenc (ecc(cc( ccu| cue unc I(cn:c(ipcicn IexIuc| vc|e
pc( :u :|nIe:i:. pc(cue puece exp(e:c( c|c(c y ccnci:cmenIe unc icec
cue nc: (e:u|Ic ce inIe(:. Fc( e||c e: imp(e:cinciL|e cnc|izc( Lien e| IexIc
cue e:Icmc: ciIcncc pc(c enccnI(c( |c: pc((cfc: mc: ccecuccc: c
nue:I(c: p(cpc:iIc:. :in cce( en e| vicic ce I(c:|ccc( |c(cc: e innece:c(ic:
:eccicne: ce| IexIc c(icinc|. Icmpccc e: cccn:ejcL|e. pc( cie(Ic. ciIc(
f(ccmenIc: inccnexc:. cue pie(cen c c|Ie(cn IcIc|menIe :u :enIicc
fue(c ce| ccnIexIc en cue fue(cn fc(mu|ccc:. {V. c| (e:pecIc |c: ccucc:
ccn:ice(ccicne: cue fc(mu|c Jucn Nunc en :u c(I|cu|c /| c(Ie ce ciIc(.
F| Ncc|cnc|. 7//185. pcc. /-.]
Fc(c incicc( c|c(cmenIe c nue:I(c: |ecIc(e: cue e:Icmc: uIi|izcncc
mcIe(ic| exI(c|cc ce |c LiL|icc(cf|c e: p(eci:c. (icu(c:cmenIe. ence((c(
enI(e com|||os |c: pc|cL(c: cue ciIcmc:. DeLe p(e:Ic(:e e:pecic|
cuicccc c e:Ie ceIc||e fc(mc| pue:Ic cue ce cI(c mccc e:Ic(emc:
ccmeIiencc :enci||cmenIe un p|ccic. uIi|izcncc ccmc :i fue(cn nue:I(c:
exp(e:icne: cue hemc: Icmccc ce |c: cemc:. Cucncc :e hccen ciIc:
(e|cIivcmenIe |c(cc: c :cL(e |c: cue ce mccc e:pecic| hcyc ce (ecce(
nue:I(c cnc|i:i:. ccnviene cue |c: ce:Iccuemc: ce| IexIc p(incipc| pc(
mecic ce c|cn (ecu(:c ce cicc(cmccicn. Se :ue|e emp|ec( pc(c e||c |c
:cnc(|c ce Iccc e| pc((cfc ciIccc y un cue(pc c Iipc ce |eI(c menc(
{cucncc :e e:c(iLe en ccmpuIccc(c) c :imp|emenIe un e:pcciccc
enI(e ||nec: menc( cue e| ce| (e:Ic ce| I(cLcjc {un e:pccic en vez ce
cc:) cucncc :e u:c mccuinc ce e:c(iLi(.
Fc(c cue e| |ecIc( :epc ce cuin :cn |c: pc|cL(c: cue e:Icmc:
I(cn:c(iLiencc :e cc|ccc unc ||cmccc en e| IexIc. ce:pu: ce cccc
ciIc. cue nc: (emiIe c unc noto ccnce :e exp(e:c c|c(cmenIe |c fuenIe
mi:mc: ceLen cpunIc(:e c||| -en e:Ie c(cen- e| ncmL(e ce| cuIc(. e| I|Iu|c
ce |c cL(c {:uL(cyccc :i e: |iL(c c enccmi||ccc :i e: cI(c Iipc ce I(cLcjc).
|c eciIc(ic|. |c ciuccc ccnce :e eciIc y e| cnc ce ecicicn. c:| ccmc |c
pccinc exccIc ce ccnce :e hc exI(c|cc |c ciIc. Exi:Ie cI(c :i:Iemc. mc:
f(ecuenIe en |c: pc|:e: cnc|c:cjcne:. :ecn e| cuc| nc :e cc|ccc |c
||cmccc y |c ncIc :inc cue :e inIe(cc|c. |uecc ce |c ciIc. un pc(nIe:i:
ccnce :e pcne :c|c e| ncmL(e ce| cuIc(. |c fechc ce |c cL(c y |c pccinc
cue :e hc ciIccc: e| |ecIc( |uecc puece enccnI(c(. cuiccc pc( e| cnc ce
puL|icccicn. e| I|Iu|c y cemc: ccIc: ce (efe(encic ce| IexIc c(icinc| en |c
LiL|icc(cf|c cene(c|. Fc(c :Ie y cI(c: ceIc||e: ce p(e:enIccicn
(eccmenccmc: c| |ecIc( cue ccucc c |c LiL|icc(cf|c cue. :cL(e
Icnicc: ce I(cLcjc cccumenIc|. inc|uimc: c| finc| ce e:Ie |iL(c.
Lc: re|erenc|os c IexIc:. c ciIc: icec|ccicc:. pe(miIen en c(cn mecicc
evcci( |c: inccnvenienIe: cue p(e:enIcn |c: muy (eiIe(ccc: c muy |c(cc:
ciIc: IexIuc|e:. E||c: :e uIi|izcn cucncc efecIucmc: pc(cf(c:i:. (e:mene:
c c|u:icne: c |c yc e:c(iIc pc( cI(c: cuIc(e:. En e:Ie cc:c nc :e uIi|izcn |c:
ccmi||c:. pue:Ic cue nc :e (ec|izc unc mencicn |iIe(c| ce |c e:c(iIc pc( e|
cI(c cuIc(. :inc cue :e (ecccen |c: icec: ce :Ie cenI(c ce nue:I(c
(eccccicn. /n c:| e: ccnvenienIe (e:peIc( ce c|cn mccc |c fc(mc ce
exp(e:icn cue cc(ccIe(izc c| IexIc c| cue nc: (efe(imc:: e| (e:umen c |c
pc(cf(c:i: |ec|Iimc: :cn :iemp(e fie|e: c |c ccncepIuc|izccicn c(icinc|.
pue: ce cI(c mccc :e puece cce( en unc ci:Ic(:icn c mc|c
inIe(p(eIccicn ce |c: ccnIenicc:.
Lc uIi|iccc ce e:IcL|ece( (efe(encic: en un IexIc e: en ve(ccc
m|Iip|e. E||c: eviIcn. ccn unc :imp|e ||cmccc. |c Ic(ec c vece:
incpc(Iunc y fcIicc:c ce ciIc( ce mccc exp(e:c |c: pc|cL(c: ce un cuIc(
c| cue :c|c p(eci:cmc: I(ce( c cc|ccicn inci(ecIcmenIe. Fe(miIen
cpunIc|c( nue:I(c: cfi(mccicne: ce un mccc :enci||c y efecIivc.
e:pecic|menIe cucncc e:Icmc: I(cIcncc mcIe(ic: :cL(e |c: cue nc
p(eIencemc: :e( (ec|menIe c(icinc|e:. G(ccic: c| (ecu(:c ce inc|ui( -en
unc :c|c ncIc ce (efe(encic- c vc(ic: cuIc(e: cue hcn I(cLcjccc un
Iemc :imi|c(. pccemc: c|ice(c( c(cncemenIe nue:I(c expc:icicn. pue:Ic
cue c:| enc|cLcmc: cive(:c: IexIc: ccnexc: c |c expc:icicn en unc :c|c
(efe(encic. Fc(c Iccc e:Ic e: p(eci:c (ecccIc( nue:I(c I(cLcjc ce un
mccc ccecuccc. hcciencc ccn:Ic( cue Ic| c cuc| ccncepIc. pc(
ejemp|c. hc :icc ccunccc pc( un ceIe(minccc cuIc(: c||| cc|ccc(emc:
enI(e pc(nIe:i: e| nme(c c c:Ie(i:cc cue nc: (emiIc c unc cie(Ic ncIc.
ccnce cpc(ece(c |c (efe(encic c| e:c(iIc c e:c(iIc: cc((e:pcncienIe:.
E:Ic: hcL(cn ce mencicnc(:e ce| mi:mc mccc cue pc(c e| cc:c ce unc
ciIc IexIuc|. ccn |c :c|veccc ce cue hcL(c cue cnIepcne( c |c: ccIc:
mencicnccc: {v. :up(c) |c: cL(evicIu(c: v. c c|. cue :icnificcn vc:e c
ccmpc(e. {Cf. Hcchmcn y McnIe(c. Cc. C|t.. e:pecic|menIe e|
cpncice :cL(e e| :icnificccc ce cive(:c: cL(evicIu(c:.]
Lc: ||cmccc: c |c: ncIc: cue :e vcn (ec|izcncc en un IexIc :e ceLen i(
nume(cncc en fc(mc cc((e|cIivc. pc(c :u mejc( c(cenccicn. Hcy
cuIc(e: cue p(efie(en :ecui( unc nume(ccicn incepencienIe pc(c cccc
ccp|Iu|c y cI(c: cue ccnIincn |c mi:mc c Iccc |c |c(cc ce un |iL(c. E:Ic:
ncIc: puecen cpc(ece(:
/| pie ce cccc pccinc {ce c||| e| ncmL(e ce ncIc: c| pie ce pccinc
cue :e |e: cc muchc: vece:).
/| finc| ce cccc ccp|Iu|c. En e:Ie cc:c |c nume(ccicn ceLe (einicic(:e
IcmLin. cL|iccIc(icmenIe. c| ccmenzc( cccc unc.
/| finc| ce| IexIc. |uecc ce |c: ccnc|u:icne: pe(c cnIe: ce |c:
cpncice:. cuc|cuie(c :ec e| :i:Iemc ce nume(ccicn cccpIccc.
Lc ceci:icn :cL(e e:Ic cepence. en c(cn pc(Ie. ce ccn:ice(ccicne:
Iipcc(cficc:: c:|. cun cucncc :ecn mc: ccmccc: pc(c e| |ecIc( |c: ncIc:
c| pie ce pccinc. e||c e: (e|cIivcmenIe ccmp|icccc ce efecIuc( en un
mcnu:c(iIc meccncc(cficcc. pc( |c cue cene(c|menIe :e p(efie(e
cc|ccc(|c: c(cencccmenIe c| finc|. Cucncc e| IexIc :e hcce en
ccmpuIccc(c e: en ccmLic muy :enci||c cccpIc( e| :i:Iemc ce |c: pie:
ce pccinc. pue: |c: ccIuc|e: p(cce:ccc(e: ce pc|cL(c: (ec|izcn
cuIcmcIiccmenIe e:Ic Iecic:c Ic(ec. En Iccc cc:c |c impc(IcnIe e: cue
exi:Ic un :i:Iemc nicc ce (efe(encic: c |c |c(cc ce un I(cLcjc. y cue
:Ie :ec :imp|e. :enci||c ce :ecui(.
DenI(c ce e:Ie ccnjunIc ce ncIc: e| cuIc( Iiene IcmLin |c
cpc(Iuniccc ce cc|ccc(. en |c mi:mc fc(mc. cccIccicne: c ccmenIc(ic:
mc(cinc|e: c |c cue e:Ic I(cIcncc. En |c ncIc. y ccmc :i ccnIinuc(c ccn
|c (eccccicn ce| IexIc p(incipc|. pcc(c hcce( |c: cL:e(vccicne: cue
e:Iime pe(IinenIe:: e||c: :e(vi(cn pc(c cc|c(c( pc:iL|e: ccnfu:icne:. pc(c
(emiIi( c| |ecIc( c ceIe(minccc: fuenIe: ce infc(mccicn. pc(c mencicnc(
ceIc||e: ccmp|emenIc(ic: c :imp|emenIe cu(ic:c:. eIc. E:Ie Iipc ce ncIc
:ue|e ||cmc(:e noto persono| y ccnviene Iene( p(e:enIe cue :e I(cIc ce
un (ecu(:c excepcicnc|. ce| cue nc hcy cue cLu:c( pc(c nc inIe((umpi(
f(ecuenIemenIe |c |ecIu(c e impc(Iunc( c:| c| |ecIc( :in nece:iccc. De
e:Ic mi:mc fc(mc. cuncue c vece: :in :ecui( |c nume(ccicn cene(c| :inc
cc|cccncc :imp|emenIe c:Ie(i:cc:. :e inc|uyen |c: ncIc: ce| I(ccucIc(
{cL(eviccc: N. ce| I.) c |c: ncIc: ce| eciIc( {N. ce| E.). Cucncc exi:Ie
e| (ie:cc ce c|cunc ccnfu:icn |c: ncIc: c(icinc|e: ce| cuIc( IcmLin :e
cL(evicn {N. ce| /.) pc(c ci:Iincui(|c: ce e:Ic: |Iimc:.
Lc: ncIc: :ue|en p(e:enIc(:e en un Iipc menc( c| c(icinc| c. cucncc :e
e:c(iLe c mccuinc. :iemp(e c :imp|e e:pccic. cejcncc un e:pccic
p(ucencic| enI(e e||c: y e| IexIc p(incipc|. cue c vece: :e :epc(c
IcmLin ccn unc cc(Ic ||nec hc(izcnIc|.
4.2. Otros ospectos de |ormo
Yc hemc: hechc (efe(encic c cue |c: I(cLcjc: cienI|ficc: ceLen cump|i(
ccn ceIe(minccc: nc(mc: ce p(e:enIccicn. :ecn |c: (e- cui:iIc: cue
impcnccn c| (e:pecIc |c: in:IiIucicne: cue |c: :c|iciIcn c evc|cn. EnI(e
Ic|e: (e:I(iccicne: :ue|en e:IcL|ece(:e: ||miIe: pc(c |c exIen:icn IcIc| ce
|c: mi:mc:. Icmcnc ce| pcpe|. e:pcciccc y mc(cene:. fc(mc ce cc|ccc(
|c: (efe(encic: y muchc: cI(c: ceIc||e: :cL(e |c: cue nc Iiene :enIicc
I(cIc( ccu|. pue:Ic cue :cn :cmeIicc: c cive(:c: exicencic: :ecn |c:
cc:c:.
Nc cL:IcnIe. pc(c cue e| |ecIc( puecc Iene( unc cu|c ccecuccc en
cucnIc c |c e|cLc(ccicn ce :u: I(cLcjc:. nc: (efe(i(emc: :ecuiccmenIe
c c|cunc: p(cL|emc: cue :ue|en p(e:enIc(:e en |c p(ccIicc y cue
ccnviene Iene( en cuenIc pc(c unc mejc( p(e:enIccicn fc(mc| ce |c:
e:c(iIc:.
Lc numeroc|on ce un I(cLcjc e: f(ecuenIemenIe ce:cuicccc pc(
muchc: e:IucicnIe: y p(cfe:icnc|e:. e:pecic|menIe en e| cc:c ce
e:c(iIc: L(eve:. E||c. :in emLc(cc. cump|e un pcpe| mc: impc(IcnIe ce
|c cue pc(ece. pue:Ic cue e: :c|c c I(cv: ce |c mi:mc cue un IexIc
puece ciIc(:e c c(iIicc(:e. En cene(c| |c nume(ccicn :e hcce ccn
nme(c: c(cLicc: {|c: cc((ienIe:) y en fc(mc ccn:ecuIivc. Dc:
excepcicne: exi:Ien pc(c e:Ic (ec|c cene(c|. Lc p(ime(c :e (efie(e c
cue. en cL(c: ce cie(Ic exIen:icn {ccmc Ie:i:. I(cLcjc: ce c:cen:c.
|iL(c:. eIc.). e| p(c|ccc -y (c(c: vece: IcmLin |c inI(ccuccicn- puece i(
nume(ccc incepencienIemenIe. en nme(c: (cmcnc:: |uecc :icue |c
u:uc| nume(ccicn en c(cLicc:. Lc :ecuncc excepcicn e: |c nume(ccicn
pc( ccp|Iu|c:. En e:Ie cc:c cccc pccinc ||evc un p(ime( nme(c. cue
incicc e| ccp|Iu|c y. :epc(ccc pc( un cuicn. e| nme(c ce pccinc
cc((e:pcncienIe. /:|. pc( ejemp|c. en e:c ncIccicn. |c pccinc 4-11
cc((e:pcnce(|c c |c pccinc nme(c cnce ce| ccp|Iu|c cucI(c. E:Ie
:i:Iemc :e uIi|izc cucncc cccc ccp|Iu|c ce un I(cLcjc ceLe c puece :e(
cnc|izccc :epc(cccmenIe. cucncc |c: mi:mc: :cn c(eccicne: ce
cuIc(e: cife(enIe: y en cI(c: cc:c: :imi|c(e:.
Yc hemc: vi:Ic IcmLin {v. :up(c. 3.3) |c fc(mc en cue e| cue(pc ce
un I(cLcjc hc ce civici(:e en pc(Ie:. ccp|Iu|c: y :eccicne: menc(e:. E:
ccnvenienIe cue cccc unc ce e||c: pc:ec unc fc(mc ce icenIificccicn.
/ Ic| cLjeIc :ue|e u:c(:e un :i:Iemc cecimc|. c|fcLIicc c mixIc. En e:Ie
|iL(c. pc( ejemp|c. u:cmc: un :i:Iemc cecimc| pc(c c(cenc( |c:
ccp|Iu|c:: c:|. 3.3 :icnificc cue e:Icmc: (efi(inccnc: c |c :eccicn
Ie(ce(c ce| Ie(ce( ccp|Iu|c. En ncIccicn c|fcLIicc pcc(|cmc: hcLe(
e:c(iIc C.c. c en fc(mc mixIc 3.c {c evenIuc|menIe C.3) pc(c incicc(
|c mi:mc. IcmLin. pc(c Ic|e: efecIc:. puecen u:c(:e |c: nme(c:
(cmcnc:. Lc nicc impc(IcnIe c e:Ie (e:pecIc e: uIi|izc( un :c|c :i:Iemc
ce ncIccicn c |c |c(cc ce cccc I(cLcjc y. pc( :upue:Ic. ccncce( |c:
nc(mc: cue c| (e:pecIc pcc(|cn hcLe( cefinicc |c: in:IiIucicne: cnIe |c:
cue |c: p(e:enIcmc:.
Lc e|eccicn ce un Luen ttu|o e: :in cucc c|cc cue ceLe hcce(:e ccn
muchc cuicccc pc(cue. en p(ime(c in:Icncic. nue:I(c I(cLcjc :e(c
juzcccc c pc(Ii( ce| mi:mc. Lc: |ecIc(e: :e cce(cc(cn c nc c |c cL(c ce
ccue(cc c| inIe(: cue :Ie ce:pie(Ie y |c |ee(cn -en unc cie(Ic mecicc-
cIenIc: c |c p(cme:c cue :iemp(e un I|Iu|c :upcne. pue: :e c:ume
imp||ciIcmenIe cue e| I|Iu|c ccncen:c |c: Icpicc: I(cIccc: en e||c. Hcy
cue cefini( e| I|Iu|c ce un I(cLcjc cIenciencc pue: c| ccnIenicc ce|
mi:mc y nc c |c: inIencicne: cue puci:emc: hcLe( Ienicc en un
p(incipic: ce c||| IcmLin cue :u fc(mc cefiniIivc :c|c pcc(c fijc(:e c|
ccnc|ui( e| e:c(iIc y cue en e| cnIe-p(cyecIc c p(cyecIc p(evic: :c|c
pueccn e:IcL|ece(:e enunciccc: p(cvi:icnc|e:.
Un I|Iu|c. ccemc:. ceLe :e( |c :uficienIemenIe exp||ciIc y ccnc(eIc
ccmc pc(c incicc( c| |ecIc( |c: cc(ccIe(|:Iicc: e:pec|ficc: ce |c cL(c
cue e:Ic excmincncc. Ccmc e:Ic puece ccn:pi(c( ccnI(c |c yc ciIccc
exicencic ce L(eveccc :ue|e uIi|izc(:e un (ecu(:c cue eviIc |c
enunciccicn ce un I|Iu|c cemc:iccc |c(cc. Se e:IcL|ece enIcnce: un
I|Iu|c p(incipc|. ccnci:c y cen(icc. y |uecc un subttu|o cue :i(ve pc(c
ceIe(minc( mejc( |c: ccnIenicc: ce| cnIe(ic(. /:|. pc( ejemp|c. :i |uecc
ce| I|Iu|c |nve:t|gcc|n Dccunentc| :icue e| :uLI|Iu|c Icnicc: y
F(ccecimienIc:. enIencemc: c|c(cmenIe cue nc e:Icmc: f(enIe c un
|iL(c cue I(cIc ce |c: p(cL|emc: Iec(icc: ce Ic| Iipc ce inve:Iicccicn :inc
cnIe un mcnuc| cue :e p(cpcne cc( infc(mccicn cpe(ccicnc| y
ccnc(eIc :cL(e e| Iemc. Fc( cie(Ic. :e huLie(c pccicc en Ic| cc:c
(ecccIc( un I|Iu|c mc: |c(cc. cue enc|cLc(c cmLc: e|emenIc:: :e
pcc(|c hcLe( pue:Ic c:|: cn|cc: v F|ccec|n|entc: ce |c |nve:t|gcc|n
Dccunentc|. pe(c e| (e:u|Iccc -ccmc e| |ecIc( cp(ecic(c- e: menc: cci|
y e|eccnIe. |c cue enI(cLc en c|cc |c pe(cepcicn ce |c: icec:.
E: cpc(Iunc ce:Iccc( ccu| cue un I|Iu|c ceLe (e:pcnce( IcmLin c|
Iipc ce pL|icc c| cuc|. en p(incipic. nue:I(c I(cLcjc vc ci(icicc. Nc e: |c
mi:mc IiIu|c( un c(I|cu|c pc(c un pe(iccicc cue pc(c unc (evi:Ic
cienI|ficc. pue:Ic cue en e| p(ime( cc:c Ienc(emc: cue cpe|c( c cie(Ic:
(ecu(:c: nece:c(ic: pc(c ccpIc( ce inmecicIc |c cIencicn ce un |ecIc(
p(cLcL|emenIe ccn pccc Iiempc. c| cue (ec|cmcn pc( icuc|
infc(mccicne: muy cive(:c:. mienI(c: cue en e| :ecuncc nc:
enccnI(c(emc: ccn un cuciIc(ic muchc mc: (ecucicc y e:pecic|izccc.
c| cue |c: I|Iu|c: cue |ee |e: (e:u|Icn unc Luenc cu|c IemcIicc y nc un
e:I|mu|c pc:cje(c. lcnIicc: ccn:ice(ccicne: pcc(|cmc: hcce( :i
ccmpc(cmc: un |iL(c ce e:pe(ccc venIc mc:ivc -cue ceLe pc:ee( un
I|Iu|c y unc cicc(cmccicn exIe(ic( cI(ccIivc:. cue ccuIiven |c cIencicn-
ccn unc Ie:i: cccIc(c|. ccnce |c exccIiIuc ce| I|Iu|c e: ce:ce |uecc
muchc mc: cp(eciccc cue :u impccIc inicic| c :u e|eccncic.
En |c: I(cLcjc: cienI|ficc:. c vece:. :e inc|uye un ccmp|emenIc cue nc
fc(mc pc(Ie (ecu|c( ce :u e:I(ucIu(c. Nc: (efe(imc: c| ||cmccc post
scr|ptum c postdoto. unc :eccicn cue :e |e: cc(ecc Iiempc ce:pu: ce
hcLe( ccnc|uicc :u (eccccicn. Su cLjeIc e: ccmp|eIc(. cc|c(c( c
ccIuc|izc( e| ccnIenicc p(evic. Sue|e inc|ui(:e c| finc|. ce:pu: ce |c:
ccnc|u:icne: c en |ucc( ce e||c:. cuncue c vece: :e |c :iIc |uecc ce|
p(c|ccc. e:pecic|menIe cucncc (evi:Ie |c fc(mc ce un p(c|ccc c |c
:ecuncc ecicicn. En Ic| cc:c :e |c :ue|e ce:icnc( ccmc post|oc|o. En
nincunc ci(cun:Icncic ccnviene cue Ic|e: e:c(iIc: pc:ecn unc
cimen:icn muy cmp|ic. cue ccmpiIc ccn |c ce| cue(pc ce| I(cLcjc: :u:
ccnIenicc: Ienc(cn cue :e( vi:iL|emenIe ccmp|emenIc(ic: c |c cL(c. nc
cpc(Icncc:e ce |c: Iemc: funccmenIc|e: I(cIccc: c|||. Su mi:icn :e(c
mc: Lien |c ce cpc(Ic( nuevc: e|emenIc: cue hcycn :u(cicc ccn e|
Iiempc y cue :e ccn:ice(e ccnvenienIe inc|ui( en e| I(cLcjc. ccn |c cue
:e eviIc c:| ccuci( c| exI(emc ce vc|ve( c e:c(iLi( :Ie ccmp|eIcmenIe.
E||c (e:u|Ic e:pecic|menIe cp(cpiccc cucncc :u(cen nuevc:
infc(mccicne: ce impc(Icncic. cucncc ccn e| Iiempc :e hcn c|Ie(ccc
c|cunc: c:pecIc: ce |c: Iemc: I(cIccc:. c cucncc e: p(eci:c cpc(Ic(
cpinicne: c ccIc: c c|cn ceLcIe cue e| IexIc hc p(cvccccc c cue
hcyc :u(cicc pc:Ie(ic(menIe c :u (eccccicn. pe(c en (e|ccicn ci(ecIc
ccn :u ccnIenicc {v. inf(c.11.2).
Vo|ver o |o pg|no
onter|or

Fc(Ie ll

EL FkOCE$O DE ELA8OkACION Y
kEDACCION

J'o| donn |, tout ce que je pouvo|s donner...
ce que j'o| |o|t o|ors, je ne |e re|ero|s pos.
Com|||e 5o|nf-5ons
(o| ferm|nor su fercero s|nfono)

Ccp|Iu|c 5

EL FkOCE$O EN FEk$FECIIVA
E:Ic :ecuncc pc(Ie ce nue:I(c |iL(c Iiene pc( cLjeIc p(cpc(cicnc( c|
|ecIc( unc cu|c ccnc(eIc y cpe(cIivc pc(c |c e|cLc(ccicn y (eccccicn
ce I(cLcjc: cienI|ficc:. l(emc: expcniencc. :uce:ivcmenIe. e| ccnjunIc
ce ccIiviccce: y p(cL|emc: cue :e vcn p(e:enIcncc c cuiene:
enf(enIcn cichc Ic(ec. pc(c cue c:| |c: |ecIc(e: (eciLcn |c c(ienIccicn
ccecuccc y :e :iIen en mejc(e: ccncicicne: pc(c c|ccnzc( :u: fine:.
/ |c |c(cc ce |c: :icuienIe: ccp|Iu|c: nc: ccupc(emc: ce| p(cce:c c
I(cv: ce| cuc| |c: icec: inicic|e: :cL(e un Iemc vcn pe(fi|cncc:e hc:Ic
pe(miIi( e| ce:c((c||c ce unc inve:Iicccicn cue. |uecc. pcc(c p|c:mc(:e
ccmc un e:c(iIc cienI|ficc. Si Lien nue:I(c expc:icicn :e ccupc(c ce
Ic|e: I(cLcjc: en cene(c|. :in ci:Iincicn ce cne(c. (e:u|Ic cpc(Iunc
ccve(Ii( cue |c mi:mc enfccc(c p(efe(enIemenIe un Iipc en pc(Iicu|c(:
|c: te:|:. E||c pc(cue |c: Ie:i: :cn ci:e(Iccicne: ce cie(Ic enve(cccu(c.
exicenIe: en :u fc(mc y ccnIenicc. y ce e:e mccc |c cue (e:u|Ic
cp|iccL|e c |c: mi:mc: |c e: IcmLin. pc( :upue:Ic. c I(cLcjc: ce pc( :|
menc: cmLicic:c:. Fc( cI(c pc(Ie. y cuncue (e:u|Ie ce c|cn mccc
pc(cccjicc. :cn p(eci:cmenIe pe(:cnc: pccc ve(:ccc: en |c
inve:Iicccicn y cene(c|menIe :in c(cn expe(iencic en |c (eccccicn |c:
cue Iienen cue encc(c( |c cif|ci| Ic(ec ce (ec|izc( unc Ie:i:. De c||| cue c
|c: e:IucicnIe: ce p(e y pc:I-c(ccc |e: (e:u|Ie Icn c(cuc ||ecc( c |c
ccnc|u:icn fe|iz ce :u: e:fue(zc:. y cue :e p(e:enIen cmp|ic: y f(u:I(cnIe:
ci|ccicne:. cucncc nc e| cLcnccnc ccmp|eIc ce |c meIc Lu:cccc. Fc(
Ic|e: (czcne: nc: p(eccupc(emc: e:pecic|menIe ce |c e|cLc(ccicn ce
e:e cne(c ce I(cLcjc: cienI|ficc:. Cuien pc:ec mcyc( ccminic :cL(e |c:
mcIe(ic: I(cIccc: c p(ccu(e (ec|izc( e:c(iIc: menc: exIen:c: c (icu(c:c:
pcc(c exI(ce( ce |c: pccinc: :icuienIe: -pc( :upue:Ic- :c|c |c:
(eccmencccicne: y :uce(encic: cue (e:u|Ien cp(cpiccc: pc(c |c:
cLjeIivc: cue :e hcyc I(czccc.
En e| p(e:enIe ccp|Iu|c I(cIc(emc: ce enfccc( c|cLc|menIe e|
p(cce:c cue nc: ccupc. ccncc |c pe(:pecIivc cene(c| cue e: nece:c(ic
pc(c cccmeIe( e| e:Iucic ce |c: p(cL|emc: mc: ccnc(eIc: cue :e(cn
cLc(cccc: en |c: :icuienIe: :eccicne: ce e:Ie |iL(c.
5.1. Invest|goc|on v e|oboroc|on de trobojos c|ent||cos
Hemc: exp(e:ccc mc: c((iLc {v. 2.1) cue un I(cLcjc cienI|ficc e: |c
(e:u|IcnIe ce unc inve:Iicccicn p(evic. |c cuc| cue p(cvee c| mi:mc ce
:u ccnIenicc :u:IcnIivc. E||c imp|icc cue cuien ce:ee e|cLc(c( cL(c: ce
e:Ie Iipc ceLe(c pc:ee( |c: ccnccimienIc: cue pe(miIen ce:c((c||c( |c:
|cLc(e: p(cpic: ce Iccc inve:Iicccicn. e: ceci(. ccu||c: cue :e (efie(en
c |c meIccc|cc|c cienI|ficc. Nc e: pc:iL|e. pc( :upue:Ic. cLc(cc( en e:Ie
|iL(c |c expc:icicn ce |c: mIccc: y Icnicc: ce inve:Iicccicn: e||c nc:
c|ejc(|c c|c(cmenIe ce |c: Iemc: cue ccn:IiIuyen e| eje ce nue:I(c
ci:cu(:c. c|c(ccncc innece:c(icmenIe |c expc:icicn. E| |ecIc( pcc(c
ccuci( c |c: IexIc: cue ve(:cn :cL(e Ic| mcIe(ic. pc(c |c cuc| enccnI(c(c
en nue:I(c LiL|icc(cf|c unc (efe(encic inicic| en Ic| :enIicc.
SecuiccmenIe. :in emLc(cc. I(cIc(emc: c|cunc: c:pecIc: ce| p(cce:c
meIccc|ccicc cue (e:u|Icn inci:pen:cL|e: pc(c |c cc((ecIc ccmp(en:icn
ce| Iemc.
Nincunc inve:Iicccicn mecicncmenIe :e(ic puece ce:c((c||c(:e :in
cue. p(evicmenIe. :e hcyc hechc un e:fue(zc inIe|ecIuc| pc(c cefini( :u:
||miIe:. cLjeIivc:. p(cpc:iIc: y cc(ccIe(|:Iicc:. Se(|c cL:u(cc emp(ence(
Ic(ec: cue c vece: :cn ccmp|ejc:. ci|cIccc: y hc:Ic Iecic:c: :in (ec|izc(
p(evicmenIe un p|cnIecmienIc cue nc: pe(miIie(c cefini(
ccecucccmenIe e| cmLiIc ce nue:I(c e:Iucic. |c: ccnccimienIc:
e:pec|ficc: cue :e ce:ecn cccui(i( y |c: fc(mc: en cue |c: mi:mc:
pcc(cn cLIene(:e y vc|icc(:e.
Unc vez p|cnIeccc c:| unc inve:Iicccicn en :u: ||nec: funccmenIc|e:
ccLe p(ccece( c (ec|izc(|c: e:Ic :upcne unc cie(Ic L:cuecc
LiL|icc(cficc. |c cLIencicn ce ccIc: ce cive(:c Iipc. y e| p(cce:cmienIc
y cnc|i:i: ce |c: mi:mc:. En e| ce:envc|vimienIc ce e:Ic: Ic(ec: :e
(ecju:Ic nc(mc|menIe e| p(cyecIc inicic| y :e vc p(cceciencc -c vece:
|enIcmenIe- c cLIene( |c infc(mccicn ce:eccc. E| I(cLcjc cu|minc
cucncc c| excminc( y :inIeIizc( |c: ccIc: :e e:IcL|ecen nuevc:
p(cpc:icicne:. c|ccnzcncc:e c:| un ccnccimienIc mc: cmp|ic ce |c:
mcIe(ic: I(cIccc:.
ScL(e |c Lc:e ce |c incccccicn (ec|izccc :e pcc(c p(ccece( c
(ecccIc(. enIcnce:. e| infc(me cc((e:pcncienIe c |c mi:mc. E:Ie puece
cccpIc( |c fc(mc ce un c(I|cu|c c ce unc Ie:i:. ce un I(cLcjc ce
c:cen:c c ce cuc|cuie(c ce |c: cI(c: cne(c: c |c: cue yc hemc: Ienicc
cpc(Iuniccc ce (efe(i(nc: {v. :up(c. 2.2).
Fc(c cue |c cnIe(ic( puecc cp(ecic(:e ccn mcyc( fcci|iccc hemc:
e|cLc(ccc un :enci||c e:cuemc cue (e:ume |c cue cccLcmc: ce ceci(:
F|onteom|ento de |o
Invest|goc|on
Desorro||o de |o
Invest|goc|on
Fresentoc|on de |o
Invest|goc|on
E:Ic civi:icn e:cuemcIicc en eIcpc: nc :icnificc. pc( cie(Ic. cue en |c
vicc (ec| |c: cc:c: :uceccn Icn c|c(cmenIe :epc(ccc:: e: hcLiIuc|.
ccmc cccLcmc: ce ceci(. cue cu(cnIe e| ce:c((c||c ce un I(cLcjc ce
inve:Iicccicn :e (efc(mu|en en pc(Ie |c: cLjeIivc: y |c: cc(ccIe(|:Iicc: ce|
mi:mc: e: f(ecuenIe IcmLin cue |c Ic(ec ce p(e:enIccicn ce |c
inve:Iicccicn -cue inc|uye |c (eccccicn ce| infc(me c I(cLcjc e:c(iIc cue
:i(ve pc(c cifunci(|c- cL|icue c (epen:c( c|cunc: ce |c: (e:u|Iccc:
cLIenicc:. cue nc ccL(c(cn fc(mc cefiniIivc hc:Ic cue e| mi:mc cuIc(
nc I(cIe ce expcne(|c: ccn c|c(iccc. Fe(c. mc: c||c ce |c ineviIcL|e
(icicez p(cpic ce Iccc e:cuemc. c(eemc: cue e: ccnvenienIe cue e|
Ie:i:Ic ccmp(encc cue exi:Ien I(e: ccIiviccce: cife(enIe:. ci:IinIc: pc(
:u ncIu(c|ezc. cue e: inci:pen:cL|e (ec|izc(.
Si inIenIcmc: chc(c p(cfuncizc( un pccc mc: en e:Ie p(cce:c
ve(emc: cue cccc unc ce e:Ic: eIcpc: puece c :u vez :e( :uLcivicicc
en un ccnjunIc ce cpe(ccicne:. mc: pc(Iicu|c(e:. cue (e:u|Ic Ii|
ccncce(. /:|. |c p(ime(c ce e||c:. |c cue ||cmcmc: e| p|cnIecmienIc ce
|c inve:Iicccicn. :ue|e i( ce:envc|vincc:e ce |c :icuienIe mcne(c:
E|ecc|on de| reo
temt|co
F|onteom|ento
de| prob|emo
E|oboroc|on de|
onte-provecto
E|oboroc|on de|
provecto
Fc( e|eccicn ce| c(ec IemcIicc enIencemc: |c cefinicicn -y pc:Ie(ic(
ce|imiIccicn- ce| ccmpc ce ccnccimienIc: :cL(e e| cue :e pien:c
I(cLcjc(. Nc :e I(cIc ce e:ccce( unc ci:cip|inc en :u ccnjunIc ccmc.
ciccmc:. |c cemcc(cf|c. :inc ce :e|eccicnc( un Iemc ccnc(eIc cenI(c
ce e||c: e| e:Iucic ce |c: fccIc(e: cue incicen en e| cec(ecimienIc ce |c
Ic:c ce ncIc|iccc. pc( ejemp|c. E| p|cnIecmienIc ce| p(cL|emc. en
ccmLic. :upcne yc |c cefinicicn ccnc(eIc ce inIe((cccnIe:. |c
enunciccicn ce ccu||c cue nc ccnccemc: y cue p(ccu(cmc: :cLe(
mecicnIe e| I(cLcjc ce incccccicn c efecIuc(. Fc(c :ecui( ccn e|
ejemp|c cnIe(ic( pcc(|cmc: ceci( cue nc: p|cnIecmc: un p(cL|emc
cucncc incui(imc: cce(cc ce |c: fccIc(e: cue hcn hechc ce:cence(
L(u:ccmenIe |c Ic:c ce ncIc|iccc en unc pcL|ccicn ceIe(minccc.
ce:pu: ce un |c(cc pe(|ccc ce e:IcLi|izccicn. /mLc: e|emenIc:.
ceci:ivc: (ec|menIe pc(c |c (ec|izccicn ce unc inve:Iicccicn exiIc:c.
:e(cn ci:cuIicc: mc: exIen:cmenIe en e| :icuienIe ccp|Iu|c.
Unc vez cue e| inve:Iicccc( hc cefinicc |c: c:pecIc: c((iLc ciIccc:
e|cLc(c. cene(c|menIe. un cccumenIc L(eve ccnce e||c: cueccn
p|c:mccc: ccn |c mcyc( c|c(iccc pc:iL|e. E:e pcpe| ce I(cLcjc
incc(pc(c ccemc: cI(c: e|emenIc: cue ccnI(iLuyen c pe(fi|c( mejc( |c
inve:Iicccicn c (ec|izc( y. cucncc c:| :ucece. (eciLe e| ncmL(e ce
Anteprovecto c Fre-Frovecto ce inve:Iicccicn {v. inf(c. 7.2). L|ecccc c
e:Ie punIc e| inve:Iicccc( pc:c c ejecuIc( unc :e(ie ce Ic(ec: cue |e
pe(miIen cc( fc(mc ccnc(eIc c| cnIep(cyecIc e|cLc(ccc: (ec|izc e|
c(cuec ce |c: fuenIe: ci:pcniL|e:. ci:cuIe ccn cI(c: pe(:cnc:
ccnccecc(c: ce |c mcIe(ic. ccumu|c c|cunc: ccIc:. eIc. Ccmienzc. ce
hechc. c inve:Iicc(. cun cucncc Icccv|c nc :i:IemcIiccmenIe. E|
(e:u|Iccc ce e:Ic eIcpc ce I(cLcjc e: u:uc|menIe cI(c cccumenIc.
muchc mc: cmp|ic y (icu(c:c cue e| cnIe(ic(. cue :e cencminc Frovecto
ce inve:Iicccicn. Ienc(emc: cpc(Iuniccc ce (efe(i(nc: mc:
exIen:cmenIe c e:Ic en e| ccp|Iu|c :ieIe {v. 7.3).
/ pc(Ii( ce e:Ie punIc :e inicic. en p(cpieccc. |c ejecucicn ce |c
inve:Iicccicn. Lc: cife(enIe: ccIiviccce: cue e||c :upcne :cn I(cIccc:
ccn ceIenimienIc en |c: IexIc: ce meIccc|cc|c. {V.. ccmc (efe(encic
cene(c|. c Se||Iiz eI c|.. /tccc: ce |nve:t|gcc|n en |c: Fe|cc|cne:
Scc|c|e:. Ec. Fic|p. Mcc(ic. 171: Gccce y HcII. /etccc|cgc ce |c
|nve:t|gcc|n Scc|c|. Ec. I(i||c:. Mxicc. 172 y ScLinc. F| F|cce:c.... Cp.
CiI.. e:pecic|menIe e| e:cuemc ce |c pcc. 44.] En Iccc cc:c ci(emc:
ccu| cue e: p(eci:c cefini( un c|c(c mc(cc (efe(encic| c Iec(icc pc(c |c
inve:Iicccicn. e|cLc(c( un ci:enc cue nc: pe(miIc ve(ificc( |c: hipcIe:i:
{:i |c: huLie(e). ccnfeccicnc( in:I(umenIc: cue nc: p(ccu(en ccIc:
(e|evcnIe:. y p(ccece( c (eccce( y c(cenc( |c: ccIc:. Unc vez cLIenicc
c:| |c infc(mccicn (ecue(icc hcL(c enIcnce: cue inIe(p(eIc(|c y
cnc|izc(|c. De c||| en cce|cnIe hcy cue pc:c( c |c Ic(ec ce (eccccicn.
cue ccnc|uye ccn |c p(e:enIccicn finc| ce| I(cLcjc.
Nc :iemp(e :e p(ccece ce |c mcne(c c((iLc incicccc. (e:peIcncc e|
c(cen Iempc(c| cue e| e:cuemc p(e:enIccc :upcne. E: fccIiL|e cue
unc incccccicn puecc (ec|izc(:e ci(ecIcmenIe c (c|z ce un p(cL|emc
ccnc(eIc p|cnIeccc. ccn |c cue |c :e|eccicn ce| c(ec IemcIicc :e
efecIc c:| ce un mccc imp||ciIc. :imp|emenIe pc( (efe(encic c|
p(cL|emc. Icmpccc e: nece:c(ic cue e| inve:Iicccc( (ecccIe
fc(mc|menIe un cnIe-p(cyecIc c un p(cyecIc pue:Ic cue. :i I(cLcjc
incepencienIemenIe. fue(c ce| mc(cc ce c|cunc in:IiIucicn. puece
p(e:cinci( ce Ic|e: cccumenIc:. De Iccc: mccc:. en e:c: cc:c:. Ienc(c
cue ccuci( icuc| c| expecienIe ce e|cLc(c( c|cunc: pcpe|e: ce I(cLcjc
pue:. ce cI(c mccc. :u: icec: cuecc(|cn :c|cmenIe ccnficcc: c |c
memc(ic. ci:pe(:c:. cc((iencc e| (ie:cc ce enf(enIc( ccnfu:icne: y cucc:
imp(evi:Ic:. Icmpccc |c inve:Iicccicn en :| mi:mc :e ce:envue|ve
:icuiencc un c(cen (|cicc ce pc:c: :uce:ivc:. ccmc c vece: :e
p(eIence impcne( c |c: e:IucicnIe:. Nc hcy cue pe(ce( ce vi:Ic cue |c
Ic(ec ce cLIencicn ce nuevc: ccnccimienIc: e:. en cefiniIivc. unc
|cLc( c(Ie:cnc|. c(ecIivc. cue nc puece :ujeIc(:e ccmp|eIcmenIe c
nincunc nc(mcIivc exi:IenIe. Lc: e:cuemc: meIccc|ccicc: ceLen
cpe(c( enIcnce: :imp|emenIe ccmc punIc: ce (efe(encic. ccmc cu|c:
cue pe(miIen mejc(c( |c cc|iccc y |c eficiencic ce| I(cLcjc y nc ccmc
p(e:c(ipcicne: c (eceIc: cue e: cL|iccIc(ic (e:peIc(.
5.2. E| proceso de redocc|on
Nc :e pien:e cue |c (eccccicn ce un I(cLcjc cienI|ficc.
e:pecic|menIe :i :Ie e: ce cie(Ic enve(cccu(c. ccn:i:Ie en unc Ic(ec
:imp|e y :incu|c(. Nc :e I(cIc :imp|emenIe ce e:c(iLi(. :inc ce i(
ccn:I(uyencc pccc c pccc unc expc:icicn cue :e p(ccu(c c|c(c.
c(cenccc. p|enc ce :enIicc. Fc(c e||c e: p(eci:c p(ccece( ccn
pcciencic y cecicccicn. I(cLcjcncc ccn:IcnIemenIe. pue: c:| :e |cc(cn
|c: mejc(e: (e:u|Iccc:.
Fc(c enIence( mejc( c| p(cce:c ce (eccccicn ce| mcnu:c(iIc
ccnviene. cI(c vez. e:cuemcIizc( |c: ccIiviccce: cue e| mi:mc inc|uye:
E|oboroc|on de|
esquemo
kedocc|on de|
borrodor
Correcc|ones kev|s|on ||no|
CL:(ve:e cue |c p(ime(c cccicn c ce:c((c||c( nc e:. e:I(icIcmenIe.
unc Ic(ec ce (eccccicn: e: p(eci:c Iene( unc icec (e|cIivcmenIe
p(eci:c ce |c cue :e vc c e:c(iLi( cnIe: ce ccmenzc( c hcce(|c. Lc
(eccccicn cienI|ficc cif|ci|menIe puece ccnc( c|cc ce |c: impu|:c: cue
nc: ||evcn c (ecccIc( pccinc: y pccinc: en fc(mc e:pcnIcnec. ccmc :i
vc|cc:emc: c| pcpe| |c cue :enIimc: ce:ce hcce |c(cc Iiempc. E||c nc
cuie(e ceci( cue nc :e puecc hcce(|c. c cue nc (e:u|Ie Ii| p(ccece( c:|
en cie(Ic: cc:c:. Fe(c |c hcLiIuc| e: cI(c cc:c. e: p(ccece( ce un mccc
mc: c(cenccc. e:I(ucIu(cncc p(evicmenIe un hi|c ccncucIc( cue nc:
pe(miIc i( c(cencncc Iccc |c cue cue(emc: exp(e:c( en nue:I(c
ci:cu(:c. Fc(c e||c (e:u|Icn :umcmenIe Ii|e: |c: esquemos. L(eve:
(ep(e:enIccicne: -c menucc c(cficc:- ce |c: icec: cue ce:ecmc:
c(ccnizc(.
Cuien cccmeIe |c Ic(ec ce e:c(iLi( puece. mecicnIe un e:cuemc.
p(eficu(c( e| c(cen Lc:icc ce :u ci:cu(:c. Fc(c e||c |e ccnviene ccn:I(ui(
unc :imp|e |i:Ic. muy :inIIicc. ccn |c: ccnIenicc: cue |e inIe(e:c
expcne(. c|cc c:| ccmc e| e:cue|eIc ce |c cue |uecc hcL(c ce :e( e|
|ncice ce :u I(cLcjc Ie(minccc. Cucncc :e cuie(e Iene( unc icec ce |c
(e|ccicn enI(e |c: cive(:c: pc(Ie: ce un e:c(iIc {c ce |c: icec: cue |c
:u:IenIcn) puece IcmLin cpe|c(:e c| (ecu(:c ce c(cficc( ce c|cn
mccc |c: (e|ccicne: exi:IenIe:. E| |ecIc( pcc(c ccmp(cLc( cue yc hemc:
hechc e:c I(e: vece: c |c |c(cc ce e:Ie ccp|Iu|c. y ccmc nc: hemc:
cfi(mccc :cL(e Ic|e: (ep(e:enIccicne: pc(c ce:c((c||c( nue:I(c
expc:icicn. Ccnvenc(c cue :epc. IcmLin. cue pc(Iimc: ce e||c: pc(c
(ecccIc( e| Lc((ccc( ce |c p(e:enIe :eccicn y cue. mienI(c: e:c(iLimc:.
Ienemc: c nue:I(c |ccc un e:cuemc cene(c| ce| |iL(c cue e:Icmc:
(ecccIcncc. Mc: cce|cnIe. en e| ccp|Iu|c 8. pcc(c cp(ecic( mecicnIe
ejemp|c: ccnc(eIc: |c fc(mc en cue :e ccn:I(uyen y uIi|izcn |c:
e:cuemc: expc:iIivc:.
Guiccc c:| pc( e:c L(eve :|nIe:i: ce |c: icec: cue :e vcn c ce:c((c||c(
e| cuIc( pcc(c i( e:c(iLiencc :u borrodor. Hcy cive(:c: fc(mc: ce
emp(ence( y ||evc( c ccLc e:Ic Ic(ec {v. inf(c. ccp. ). cue cepencen
IcnIc ce| mcIe(ic| c p(e:enIc( ccmc ce| e:Ii|c ce I(cLcjc ce cuien
e:c(iLe. En Iccc cc:c |c cue inIe(e:c ce:Iccc( chc(c e: cue e: p(eci:c
(ec|izc( unc (eccccicn cene(c| ce| I(cLcjc pc(c i( c:enIcncc en e||c. ce
un mccc exp||ciIc. |c: icec: cue pe(miIie(cn e|cLc(c( e| e:cuemc
p(evic. Ic| (eccccicn Iiene pc( cLjeIc ccn:I(ui( un p(ime( mcnu:c(iIc.
cue puece :e( cn Lc:IcnIe impe(fecIc. c| cue ||cmcmc: Lc((ccc(. E:e
:e(c e| punIc ce pc(Iicc pc(c |c: u|Ie(ic(e: cc((eccicne: cue nc: i(cn
cp(cximcncc c| (e:u|Iccc ce:eccc.
Lc: correcc|ones :upcnen un I(cLcjc. :i :e cuie(e |enIc y minucic:c.
ce pe(feccicncmienIc ce| mcnu:c(iIc. Scn vc(iccc: |c: cLjeIivc: cue :e
pe(:icuen: |cc(c( cue |c: cive(:c: pc(Ie: ce| ci:cu(:c en:cmL|en ce un
mccc cp(cpiccc: expcne( ccn c|c(iccc. ce mccc ccmp|eIc pe(c :in
(epeIicicne:. |c cue :e p(eIence ccmunicc(: (evi:c( e| e:Ii|c: cL:e(vc( :i
|c: ccIc: e:Icn Lien p(e:enIccc:: excminc( |c ccnce(nienIe c| cpc(cIc
c(|Iicc. Nccie puece p(eIence(. ni cun e| cuIc( mc: expe(imenIccc. cue
Iccc e||c puecc cuecc( pe(fecIcmenIe (e:ue|Ic ce:ce e| p(ime( inIenIc.
pc( |c cue :e impcne e:Ic Ic(ec. cuicccc:c y cIenIc. Lc u:uc|. en
(ec|iccc. e: cue ceLcn hcce(:e vc(ic: cc((eccicne: c| mcnu:c(iIc
c(icinc|. e:pecic|menIe :i :e I(cIc ce I(cLcjc: |c(cc: y cue (ecuie(en ce
unc (icu(c:c p(e:enIccicn. En ccc:icne:. cuncue nc f(ecuenIemenIe. :e
hcce nece:c(ic p(ccece( c (ee:c(iLi( e| Lc((ccc( c(icinc| {v. ccp. 10). yc
:ec pc( ccmp|eIc c en c|cunc ce :u: pc(Ie:.
Lc rev|s|on ||no| .
cue hemc: pue:Ic ccmc unc ccIiviccc ci:IinIc c |c cnIe(ic( en e|
e:cuemc p(ececenIe. nc e: mc: cue cI(c cc((eccicn. |c |Iimc cue :e
(ec|izc cnIe: ce |c enI(ecc ce nue:I(c I(cLcjc c| pL|icc. E||c imp|icc |c
cue pcc(|cmc: ||cmc( unc pue:Ic c punIc ce| e:c(iIc. un excmen ce
Iccc: |c: ceIc||e:. e:pecic|menIe ce fc(mc. cue :cn nece:c(ic: pc(c
cue e| mi:mc cuece |iL(e ce e((c(e:.
DeLe cccIc(:e. pc( |Iimc. cue un mcnu:c(iIc puece i( e:c(iLincc:e
ce un mccc f(ccmenIc(ic. ce mcne(c Ic| cue e| p(cce:c cnIe(ic( |c
vcyc cump|iencc cccc unc ce :u: pc(Ie: ce ccue(cc c un c(cncc(cmc
cife(enIe. Fc(c mcyc( infc(mccicn :cL(e :Ie y cI(c: p(cL|emc:
:emejcnIe: (emiIimc: c| |ecIc( c |c: :icuienIe: ccp|Iu|c:.

Vo|ver o |o pg|no
onter|or


Ccp|Iu|c

LA ELECCION DEL IEMA

.1. Areo temt|co v p|onteom|ento de| prob|emo
Decicc(emc: e:Ie ccp|Iu|c c excminc( |c: p(cL|emc: cue mc:
f(ecuenIemenIe :u(cen en |c: fc:e: inicic|e: ce Iccc I(cLcjc
inccccIc(ic. en e| :upue:Ic ce cue e||c puece (e:u|Ic( ce inIe(: pc(c
cuiene: :e p(cpcnccn. ce:ce :u: inicic:. |c Ic(ec ce e|cLc(c( unc Ie:i:.
Si e| |ecIc( yc hc (e:ue|Ic Ic| cue:Iicn -y Iiene :uficienIe expe(iencic en
cucnIc c inve:Iicc(- pcc(c pc:c( ci(ecIcmenIe c| ccp|Iu|c :icuienIe.
Fc(Ii(emc: e:Lczcncc unc ci:Iincicn ccncepIuc| cue c(eemc:
nece:c(ic: nc e: |c mi:mc e:ccce( y ce|imiIc( un c(ec IemcIicc cue
p|cnIec(:e un p(cL|emc ce inve:Iicccicn. Lc p(ime(c incicc
:imp|emenIe cue :e hc cefinicc un ccmpc ce I(cLcjc. un Ie((enc ce
e:Iucic :cL(e e| cuc| pcc(c c nc hcce(:e unc incccccicn cienI|ficc.
F|cnIec(:e un p(cL|emc. en ccmLic. :icnificc hcLe( enccnI(ccc c|cn
punIc cue cme(iIc (ec|izc( unc incccccicn pue:Ic cue. :cL(e e| mi:mc.
hcy ccnccimienIc: in:uficienIe: c pccc ccnficL|e:.
Un c(ec IemcIicc e: c|cc cue e| inve:Iicccc( encuenI(c -en |c
cL(umccc(c mcyc(|c ce |c: cc:c:- p(evicmenIe e:IcL|ecicc: en e| cu(:c
ce| ce:envc|vimienIc ce unc ci:cip|inc :e vc p(ccuciencc un p(cce:c
ce e:pecic|izccicn y ce|imiIccicn ce ccmpc: cue pe(miIe :uLcivici(|c
en c(ec: cccc vez mc: e:pec|ficc: c mecicc en cue :e ccumu|cn y
ce:c((c||cn |c: ccnccimienIc: (e:pecIivc:. /:|. pc( ejemp|c. hcy nccie
e:Iucic f|:icc en cene(c|. :inc cue :e ccnc(eIc c |c inve:Iicccicn en
c|cunc ce :u: ccmpc:: cpIicc. e|ecI(cnicc. f|:icc ce| e:Iccc :c|icc. eIc.
E:c: e:pecic|iccce:. :in emLc(cc. (e:u|Icn Icccv|c cemc:iccc cmp|ic:
pc(c cuien p(eIencc inicic( un I(cLcjc ce inve:Iicccicn: |c e|ecI(cnicc.
pc(c ciIc( :c|c un cc:c. e: hcy un vc:Ic ccmpc ce I(cLcjc en e| cue :e
encuenI(cn innume(cL|e: c(ec: pc(Iicu|c(e:. Lc mi:mc. pc( cie(Ic.
ccu((e ccn e| ce(echc. |c mecicinc c |c :ccic|cc|c. En cccc cc:c e|
Ie:i:Ic c e| inve:Iicccc( hcL(cn ce :e|eccicnc( un ccmpc ccnc(eIc.
pc(cue |c inve:Iicccicn cienI|ficc nc :e (ec|izc e| I(minc: cene(c|e: :inc
cefiniencc p(cL|emc: e:pec|ficc: cenI(c ce c(ec: pc(Iicu|c(e: ce|
ccnccimienIc: |c cp|icccicn ce| ce(echc |cLc(c| en zcnc: (u(c|e:. e|
e:Iucic ce unc cie(Ic enfe(meccc. |c: ccncicicne: ce vicc ce
ceIe(minccc: c(upc: :ccic|e:.
Un p(cL|emc ce inve:Iicccicn e:. pc( cI(c pc(Ie. un ccnjunIc ce
inIe((ccccicne: cue nc: hccemc: en (e|ccicn c c|cn c:pecIc ce |c
(ec|iccc. E: c|cc cue. p(eci:cmenIe. no ccnccemc:. cce(cc ce |c cuc|
nc: fc(mu|cmc: p(ecunIc:. pue:Ic cue nc exi:Ie Icccv|c un
ccnccimienIc e:IcL|ecicc c| (e:pecIc. Fc( e||c e| p(cL|emc :e p|cnIec
c| inve:Iicccc( IcmLin ccmc :ujeIc. ccmc unc incuieIuc c ce:ec ce
:cLe(. en IcnIc cue un c(ec IemcIicc exi:Ie ce pc( :|. ccmc p(ccucIc
ce| ccnccimienIc yc ccumu|ccc. Yc nc e: hcy un p(cL|emc ce
inve:Iicccicn ceIe(minc( |c ci:Icncic cue mecic enI(e |c Iie((c y e| Sc|.
cuncue :| |c fue hcce c|cunc: :ic|c:: pe(c :icue :iencc un c(ec IemcIicc
pc(c |c: c:I(cncmc: Iccc |c (e|cIivc c| ccnccimienIc ce |c c(LiIc
Ie((e:I(e. Scn p(cL|emc: ce inve:Iicccicn c ce ccnccimienIc. ce| mi:mc
mccc. e| :cLe( pc( cu un ceIe(minccc mcIe(ic| pc:ee cie(Ic
cceficienIe ce e|c:Iiciccc c cve(icuc( |c fc(mc en cue hc evc|ucicnccc
|c Ic:c ce civc(cic en unc :ccieccc ccnc(eIc.
/c|c(ccc c:| |c cife(encic enI(e |c: cc: I(minc: cue nc: ccupcn
pc:c(emc: c ve(. :ecuiccmenIe. ccmc e: pc:iL|e :e|eccicnc( un Iemc
ce I(cLcjc y un p(cL|emc ce inve:Iicccicn cue (e:u|Ien ccce:iL|e: c|
Ie:i:Ic y fcci|iIen e| ce:c((c||c ce :u I(cLcjc. :in ce:mec(c ce |c cc|iccc
ce| mi:mc.
.2. Cr|ter|os de se|ecc|on
En muchc: cc:c:. cenI(c ce |c vicc cienI|ficc y ccccmicc. |c :e|eccicn
ce| Iemc nc e: (ec|izccc pc( e| p(cpic inve:Iicccc(: hcy ||nec: ce
incccccicn cue fijcn |c: ecuipc: ce I(cLcjc. cepc(IcmenIc: c in:IiIuIc:.
Iemc: cue :cn p(cpue:Ic: c exicicc: cu(cnIe |c p(ccIicc cccenIe y
p(cL|emc: ce inve:Iicccicn cue :e p(e:enIcn ce un mccc cc:i ncIu(c|.
(emiIiencc :in mcyc( e:fue(zc hccic un c(ec IemcIicc e:pec|ficc. Fe(c
e:Ic nc e: :iemp(e c:| y. e:pecic|menIe en e| cc:c ce |c: Ie:i:. |c: cc:c:
:e p(e:enIcn muchc: vece: ce un mccc IcIc|menIe cife(enIe.
Fc(c e| Ie:i:Ic cue nc encuenI(c un c:e:c(cmienIc cpc(Iunc c Lien
cc|ificccc :iemp(e e: unc Ic(ec (ie:cc:c |c ce ceIe(minc( e| Iemc cue
:e(vi(c ce eje c :u Ie:i:. pue: ce :u ceci:icn cepence(c e| Iipc ce
I(cLcjc c (ec|izc( cu(cnIe un |cp:c (e|cIivcmenIe |c(cc y |c mi:mc
cc|iccc ce :u (e:u|Iccc finc|. Fc( e||c e:Icmc: hcLiIuccc: c |c I|picc
cncu:Iic ce cuiene:. en p(e c pc:Ic(ccc. :e enf(enIcn c |c Ic(ec ce
ccmenzc( un ce((cIe(c c| cue pe(ciLen ccmc pe|ic(c:c y p|ccccc ce
cificu|Icce:.
E: cie(Ic cue. en muchc: in:IiIucicne:. |c e|eccicn ce| Iemc nc e:
cejccc c| c|Lec(|c ce| e:IucicnIe. E: ccmp(en:iL|e cue c:| :e p(ccecc.
en |c mecicc en cue pc(ece nece:c(ic enccuzc( ccecucccmenIe :u:
e:fue(zc: pc(c eviIc( cue :Ie :e enf(enIe c Iemc: imp(cpic: pc(c e|
nive| en cue :e ce:envue|ve. Fe(c nc e: ccnvenienIe. c(eemc:. eje(ce(
en Ic| :enIicc unc p(e:icn exce:ivc. cue (e:u|Ie en unc impc:icicn ce |c
IemcIicc c inve:Iicc(. En Ic| cc:c :e pe(ce(|c |c inci:pen:cL|e
mcIivccicn cue e: :in cucc nece:c(ic pc(c efecIuc( un I(cLcjc ce
cimen:icne: ccn:ice(cL|e:. ceLi|iIcncc |c vc|unIcc y e| nive| ce
c(ecIiviccc cue (ecuie(en e| cuehcce( cienI|ficc. En Iccc cc:c e:
nece:c(ic ci:Iincui( enI(e |c :uce(encic ce c(ec: IemcIicc: cefinicc:. |c
cuc| puece :e( impc(IcnIe pc(c c(ienIc( e| u:c ce |c: (ecu(:c: exi:IenIe:
y fcci|iIc( |c ccumu|ccicn ce ccnccimienIc: en cie(Ic ci(eccicn. y |c
fc(mu|ccicn ce| p(cL|emc ccnc(eIc c inve:Iicc(. cue :e (efie(e c |c:
p(ecunIc: e:pec|ficc: c |c: cue p(eIence :cIi:fcce( |c incccccicn. En
e:Ie |Iimc nive|. en cene(c|. pc(ece :e( ccecuccc cue e| Ie:i:Ic cefinc
:u p(cyecIc ce ccue(cc c :u: inc|inccicne: y p(efe(encic:.
Sue|e ceci(:e cue un I(cLcjc ce Ie:i: ceLe ve(:c( :cL(e un Iemc
:icnificcIivc pc(c e| cvcnce ce| ccnccimienIc y cue |c Ie:i: hc ce :e(
c(icinc|. c(ecIivc. (icu(c:c ce:ce e| punIc ce vi:Ic meIccc|ccicc y
ccIuc|izccc en :u Iec(|c. Lc: (ec|cmenIc: exi:IenIe: cejcn :iemp(e un
mc(cen (e|cIivcmenIe cmp|ic pc(c |c inIe(p(eIccicn {v. cpncice ll). y
:cn vc(iccc: |c: ccn:ejc: y (eccmencccicne: cue :e ccn en cccc |ucc(
y cpc(Iuniccc. Nue:I(c punIc ce vi:Ic e: cue ceLe enccnI(c(:e un
cie(Ic Lc|cnce enI(e |c: exicencic: ineviIcL|e: cue :upcne un I(cLcjc
ce enve(cccu(c y |c: |imiIccicne: ccnc(eIc: cue :iemp(e exi:Ien. y cue
:e(|c i|u:c(ic necc(. Fc( cichc mcIivc c(eemc: cue nc ceLe exici(:e c |c:
Ie:i: unc pe(feccicn inc|ccnzcL|e -excce(cncc e| cifu:c ccncepIc ce
c(icinc|iccc. pc( ejemp|c. c impcniencc :c|c cie(Ic: Iemc: c |c:
e:IucicnIe:- cuncue nc ceLe cce(:e en e| exI(emc cpue:Ic. en unc
pe(mi:iviccc cue cec(ccc(|c e| nive| ce |c: I(cLcjc:.
Ccmc :cLemc: ce |c: pc(Iicu|c(e: cificu|Icce: cue p(e:enIc pc(c e|
e:IucicnIe e:Ic eIcpc inicic| ce :u I(cLcjc. nc: pc(ece cpc(Iunc cncIc(.
ce :ecuicc. c|cunc: :uce(encic: (efe(enIe: c |c fc(mc en cue puecen
e:ccce(:e e| c(ec IemcIicc y e| p(cL|emc ce inve:Iicccicn. Lc: mc:
impc(IcnIe:. :ecn nue:I(c expe(iencic. puecen (e:umi(:e c:|:
o) 8uscor un Frob|emo de Invest|goc|on que kesu|te de keo| Inters poro
e| Ies|sto:
/uncue pc(ezcc cLvic. e: inci:pen:cL|e (ecc(cc( cue unc
Ie:i: imp|icc un e:fue(zc ccn:ice(cL|e. pue: nc(mc|menIe :e
exice ce e||c un nive| ce cc|iccc c| cue -pc( :upue:Ic- nc
e:Ic ccc:IumL(ccc e| e:IucicnIe. E:Ie ceLe(c cpe|c( c
Iccc: :u: ccpcciccce: pc(c |cc(c( :upe(c( |c: e:cc||c:.
cive(:c: e imp(evi:Ic:. cue :e |e i(cn p(e:enIcncc.
F(cLcL|emenIe Iencc cue :ume(ci(:e en :u ce:c((c||c
cu(cnIe un Iiempc nccc L(eve. cue puece c:ci|c( enI(e
c|cunc: me:e: y un pc( ce cnc:. Iccc: e:Ic: cificu|Icce: :e
:imp|ificcn enc(memenIe :i :e pc:ee un :ince(c y cuInIicc
inIe(: hccic e| Iemc :cL(e e| cuc| :e inve:Iicc y :e e:c(iLe.
Si (ec|menIe ce:ecmc: ccncce( |c (e:pue:Ic c |c:
inIe((cccnIe: cue :e p|cnIecn en nue:I(c p(cyecIc. :i -
in:i:Iimc:- exi:Ie unc efecIivc cu(ic:iccc inIe|ecIuc| pc(
:cLe( cuc| :e(c e| (e:u|Iccc ce nue:I(c incccccicn.
hc(emc: enIcnce: cc:i Iccc: |c: Ic(ec: ccn cu:Ic. :in cue
nc: pe:en cemc:iccc. |cc(cncc ccncenI(c( muchc mejc(
nue:I(c: ene(c|c:.
E: pc( e:c cue c| (ec|izc( e| excmen ce |c: pc:iLi|iccce: cue
:e |e cL(en en ccnc(eIc. e| Ie:i:Ic ceLe I(cIc( ce c:umi( ce
mcne(c ccn:cienIe e| ve(ccce(c c|ccnce ce :u: inIe(e:e:
:uLjeIivc:. ce |c cue en p(cpieccc |e inIe(e:c c |e
ce:cc(ccc. Lc mi:mc e: vc|icc nc :c|c pc(c |c: Ie:i: :inc.
ncIu(c|menIe. pc(c cuc|cuie( I(cLcjc ce inve:Iicccicn.
b) Escoger uno Iemt|co Conoc|do:
Unc Ie:i: :e p(cpcne. enI(e cI(c: fine:. cpc(Ic( nuevc:
ccnccimienIc: c c|cunc ci:cip|inc ce| :cLe( humcnc. Fc(
mc: cue Ic| meIc nc :e Icme ce un mccc IcIc|menIe
e:I(icIc y cue :e ccepIen cie(Ic: |imiIccicne: en e:Ie
cLjeIivc cenI(c|. :iemp(e :e (ecue(i(c ce un e:fue(zc ce
c(eccicn inIe|ecIuc| (e|cIivcmenIe cmp|ic. cue :upcne e|
ccnccimienIc ce |c yc exi:IenIe en |c mcIe(ic c I(cLcjc(.
Fe:u|Ic c|c(c. enIcnce:. cue e: p(eci:c ccncce( ce un
mccc Lc:IcnIe cccLccc e| cmLiIc en cue :e hcL(c ce
ce:c((c||c( |c inve:Iicccicn: nc :e puece p(eIence( cpc(Ic(
nuevc: ccnccimienIc: :i nc :e Iiene unc icec Lien cefinicc
cce(cc ce cuc|e: :cn |c: yc exi:IenIe:.
Fc( e||c. ncIu(c|menIe. ccnviene cenI(c( nue:I(c p(cL|emc
ce inve:Iicccicn cenI(c ce un c(ec IemcIicc cue nc:
(e:u|Ie. ce c|cn mccc. Lc:IcnIe fcmi|ic(. Ic| ccnccimienIc
puece p(cveni( ce |ecIu(c: :i:IemcIicc:. ce cu(:c: c
:eminc(ic: en cue :e hcyc pc(Iicipccc c ce hcLe( (ec|izccc
un I(cLcjc p(ccIicc en e| ccmpc ce cccicn
cc((e:pcncienIe. En Iccc cc:c nc hcy cue ce:cenc( |c
venIcjc cue e:c p|cIcfc(mc ce ccnccimienIc: :icnificc y e:
p(eci:c. c| ccnI(c(ic. :cLe(|c uIi|izc(. Nc e: fcci|. cn c:|.
||ecc( c p(ccuci( cpc(Ie: c| ce:c((c||c ce unc ci:cip|inc.
pc(cue e:Ic :icnificc en cie(Ic fc(mc hcLe( c|ccnzccc unc
e:pecie ce f(cnIe(c en cucnIc c| :cLe( exi:IenIe en e|
Ie((enc cue :e e:Iucic. Fc( e:c e: cue (eccmenccmc: c
Iccc Ie:i:Ic evc|uc( e| e:Iccc ccIuc| ce :u: ccnccimienIc:.
pc(c eviIc( un I(cLcjc ce e:Iucic y ccIuc|izccicn cue
puece ||ecc( c (e:u|Ic( ce:me:u(ccc y pc(c e|uci( cI(c
(ie:cc. ce |cmenIcL|e: ccn:ecuencic:: enccnI(c(. en e|
cu(:c ce |c inve:Iicccicn. cue yc :e hc (ec|izccc un e:Iucic
cc:i icnIicc. Hcy cue (ecc(cc( :iemp(e. pue:. cue p|cnIec(
ccecucccmenIe un p(cL|emc ce inve:Iicccicn imp|icc
ccncce( c fcncc e| c(ec IemcIicc en cue e| mi:mc :e
uLicc.
Si e| e:IucicnIe nc Iiene |c menc( icec ce cu :cn |c:
CU/S/FS. pc( ejemp|c. c :i pc:ee cce(cc ce Ic|e: cLjeIc: ccnccimienIc:
cue cpenc: :i :upe(cn e| nive| ce |c civu|cccicn cienI|ficc. :e(c
impc:iL|e cue :e p|cnIee mc: cue inIe((cccnIe: cene(c|e:. pccc
inIe(e:cnIe: en cefiniIivc. cue yc :ecu(cmenIe hcn (e:ue|Ic |c:
e:pecic|i:Ic: c cue nc :e puecen e:c|c(ece( Icccv|c pc(cue fc|Ic |c
inci:pen:cL|e ccumu|ccicn ce ccnccimienIc: c| (e:pecIc.
En e| ccmpc ce |c: ciencic: :ccic|e: :e p(ccuce ccemc: cI(c
fencmenc. ce pe(Iu(Lccc(c: ccn:ecuencic:: e| inve:Iicccc( ncve| Iiene
c vece: |c imp(e:icn ce cue ccminc un cie(Ic Iemc. c ce cue puece
hcce( :cL(e e| mi:mc inIe(e:cnIe: (ef|exicne:. Fe(c. unc vez cue |c
cLc(cc :e(icmenIe. ccmp(ence cue Iiene :cL(e e||c cpenc: c|cunc:
p(enccicne:. vccc: e inccnexc:. cue ccnfc(mcn mc: unc pc:icicn
icec|ccicc cue unc :c|icc Iec(|c. E:Ic e: f(ecuenIe :i :e pien:c en
cLjeIc: ce e:Iucic Ic|e: ccmc e| hcLiIc ce| ccn:umc ce c(ccc:. |c
cc((upcicn ccmini:I(cIivc. |c: ce:icuc|ccce: :ccic|e: c |c ccncucIc
:exuc|. ccnce Iccc: pc(ecemc: Iene( yc unc pc:icicn Icmccc. En e:Ic:
cc:c:. inu:uc|e: en e| cmLiIc ce |c: ciencic: ncIu(c|e:. e: ccnvenienIe
cue e| e:IucicnIe hccc unc p(ucenIe ccn:u|Ic LiL|icc(cficc cn cnIe:.
:icuie(c. ce emp(ence( |c e|cLc(ccicn ce unc mcncc(cf|c.
c) 8uscor Areos de Irobojo en |os que Fuedo Contorse con uno Avudo
E|ect|vo:
E:Ic (eccmencccicn. ccmc |c: cI(c:. pc(ece (ec|menIe
e|emenIc| y pccc ci:cuIiL|e. Fe(c e:Icmc: Icn
ccc:IumL(ccc: c ve( e| cc:c ce e:IucicnIe: cue :e
empencn en |cc(c( |c inc|ccnzcL|e cue nc cuccmc: en
cecicc( unc: pccc: pc((cfc: c e:Ie :imp|e pe(c eficcz
ccn:ejc. Scn vc(ic: |c: e|emenIc: c |c: cue nc: (efe(imc: en
e:Ie cc:c. Iccc: e||c: ci(ecIcmenIe (e|ccicnccc: ccn |c:
cive(:c: (ecu(:c: cue :cn nece:c(ic: pc(c emp(ence( unc
inve:Iicccicn. Vecmc: e:Ic ccn un pccc mc: ce ceIc||e.
Un p(ime( e|emenIc c ccn:ice(c( e: |c ci:pcniLi|iccc ce
ccIc: pe(IinenIe: c |c cue:Iicn en e:Iucic. Si e:Ic: e:cc:ecn
c :cn cif|ci|e: ce hc||c(. en p(incipic. e:Ic(emc: cnIe un
inIe(e:cnIe ce:cf|c cue puece inc|u:c (ec|zc( e| vc|c( ce |c
Ie:i: c efecIuc(. Fe(c. mc: c||c ce cie(Ic punIc. Ic| cificu|Icc
:e puece ccnve(Ii( en unc mu(c||c impc:iL|e ce e:cc|c(.
e:pecic|menIe ccn |c: |imiIccc: (ecu(:c: mcIe(ic|e: cue
hcLiIuc|menIe pc:ee un Ie:i:Ic. Fc( e||c cccn:ejcmc: un
pccc ce |c cue :ue|e ||cmc(:e (ec|i:mc: ccnviene cejc(
pc(c cI(c cpc(Iuniccc Icn cmLicic:c: meIc: y enccminc(
nue:I(c: e:fue(zc: hccic p(cL|emcIicc: Ic| vez c|cc menc:
c(icinc|e:. pe(c en Iccc cc:c fccIiL|e: ce exp|c(c( cenI(c
ce |c: ccncicicne: exi:IenIe:. Lc mi:mc pcc(|cmc: ceci(.
p(ccIiccmenIe. en cucnIc c |c ci:pcniLi|iccc ce cI(c:
e|emenIc: cue en ccc:icne: (e:u|Icn inci:pen:cL|e: pc(c e|
ce:c((c||c ce unc incccccicn cienI|ficc: exi:Iencic ce
|cLc(cIc(ic:. mcIe(ic|e: y ecuipc:. cyucc: fincncie(c: pc(c
|c (ec|izccicn ce I(cLcjc: ce ccmpc. ccce:c c fuenIe: ce
cccumenIccicn c c pe(:cnc: cue pc:een infc(mccicn cue
nc e:Ic ci:pcniL|e en fuenIe: :ecuncc(ic:. eIc.
Lc cnIe(ic( Iiene (e|ccicn. Lc:iccmenIe. ccn |c cue
pcc(|cmc: ||cmc( |c: c:pecIc: mcIe(ic|e: ce |c
inve:Iicccicn. Fe(c hcy cI(c e|emenIc cue en ccc:icne:
:ue|e pc:c( inccve(Iicc. cuncue :iemp(e incice en e|
ccecuccc ce:c((c||c ce unc Ie:i:: e:Icmc: hcL|cncc ce |c
p(e:encic ccIivc ce un IuIc(. en e| p|enc :enIicc ce |c cue
:icnificc e:e impc(IcnIe (c|. Si e| Ie:i:Ic Iiene |c cpc(Iuniccc
ce ccnIc( ccn c|cuien ccpcz ce c(ienIc(|c
ce:inIe(e:cccmenIe en :u I(cLcjc y cue. (e:peIcncc :u:
inc|inccicne: y punIc: ce vi:Ic. :ec ccpcz c |c vez ce
cpcyc(|c ce mccc ccn:I(ucIivc. ccnviene cue Lu:cue e|
mccc ce mcnIene( unc (e|ccicn ce I(cLcjc Icn f(ucI|fe(c y
pc:iIivc.
E: cie(Ic cue unc fe|iz ccmLinccicn ce cuc|iccce: ccmc |c
mencicnccc nc :e :ue|e enccnI(c( ccn f(ecuencic. Fe(c. en
Iccc cc:c. ccnviene Iene( p(e:enIe cue e: mejc( hcce(
cie(Ic: ccnce:icne: en mcIe(ic ce e|eccicn IemcIicc cue
inIenIc( I(cLcjc( :in e| ccncu(:c ce |c: c(ienIccicne: cue
puece p(cpc(cicnc( unc pe(:cnc mc: expe(imenIccc. Un
IuIc( cue I(cLcjc ccn ce:ccnc. :c|c ccmc en (e:pue:Ic c
unc ce:icnccicn ccmini:I(cIivc. c unc cue Lu:cc
:imp|emenIe en e| Ie:i:Ic unc e:pecie ce ccci| ccnIinuccc(
ce :u: punIc: ce vi:Ic. :e ccnvie(Ie en un |c:I(e. en un
impecimenIc cue hcce cn mc: cif|ci|e: |c: ce pc( :i
ccmp|ejc: Ic(ec: ce Iccc inve:Iicccicn. De c||| cue :ec
ccnvenienIe cue e| IuIc( IcmLin pc:ec c|cn inIe(:
pe(:cnc| en e| c(ec ce| I(cLcjc ce mccc cue puecc
ccmpc(Ii( cie(Ic enIu:ic:mc pc( |c |cLc( cue :e efecIc.
d) $e|ecc|onor un Iemo 8|en Concreto v Acces|b|e:
E: pe(IinenIe (ecc(cc( ccu| cue |c ciencic hc p(cc(e:ccc
cc:i :iemp(e pc( mecic ce |c ccumu|ccicn ce cpc(Ie:
incivicuc|menIe (ecucicc:. nc c I(cv: ce L(u:cc: :c|Ic: en
cue :e (ep|cnIecn Iccc: |c: ccnccimienIc: cnIe(ic(e: c :e
ccn:I(uye ce:ce :u: (c|ce: unc nuevc Iec(|c. De c||| cue e|
pen:cmienIc cienI|ficc :e ccupe p(imc(cic|menIe ce
(e:c|ve( p(cL|emc: ccnc(eIc: ce ccnccimienIc. e: ceci(.
e:pec|ficc: y Lien ce|imiIccc:. Fc( e||c e: nece:c(ic cue e|
inve:Iicccc( hccc un e:fue(zc pc(c i( cccIcncc e| c(ec
cenI(c ce |c cuc| hcL(c ce p|cnIec( :u pe:cui:c. pc(cue ce
e:e mccc pcc(c fc(mu|c( un p(cL|emc ce inve:Iicccicn
cue :ec efecIivcmenIe ccpcz ce (e:c|ve(.
Fc(c |cc(c( |c cnIe(ic( e: p(eci:c. ccmc cec|cmc:. ccncce(
yc en cie(Ic mecicc |c: c(ec: cue :cn pc:iL|e cLjeIc ce
nue:I(c inIe(:: :c|c ce e:e mccc pcc(c enccnI(c(:e unc
ce|imiIccicn cue (e:u|Ie cp(cpiccc IcnIc Iec(icc ccmc
p(ccIiccmenIe. Lc p(ime(c :icnificc cue |c ce|imiIccicn
IemcIicc nc ceLe :e( c(LiI(c(ic. pc(c ce e:c mcne(c
(e:I(inci(:e c un ccmpc ce| :cLe( cue Iencc cche(encic
inIe(ic(. Si e| Iemc ce un I(cLcjc e:. pc( ejemp|c. |c Lc|cnzc
ccme(cic| ce un pc|:. nc pcc(c cejc(:e ce |ccc -
(czcncL|emenIe- e| e:Iucic ce |c ccIizccicn inIe(nccicnc|
ce :u mcnecc. pue:Ic cue e:Ie |Iimc c:pecIc incice
ceci:ivcmenIe :cL(e e| cnIe(ic(. E| :enIicc p(ccIicc ce |c
ce|imiIccicn e:. en ccmLic. Lc:IcnIe mc: evicenIe: :e
ccmp(ence cue nc (e:u|Ic nece:c(ic ni pc:iL|e hcce( un
e:Iucic ce ccIiIuce: f(enIe c| cLc(Ic en Iccc: |c:
pcL|ccicne: ce unc nccicn ccn |c: (ecu(:c: hcLiIuc|menIe
|imiIccc: ce un Ie:i:Ic. {V. ScLinc. F| F|cce:c.... Cp. CiI.. pp.
1 c 3. ccnce :e exp|icc mc: exIen:cmenIe e:Ie punIc.]
Ccnviene c| e:IucicnIe. enIcnce:. nc ce:cenc( ccue||c:
pc:iLi|iccce: ce I(cLcjc cue puecen pc(ece(|e Ic| vez un
IcnIc :imp|e:. ccmc cc(enIe: ce vue|c. :i en |c: cemc:
(e:pecIc: e||c: :cn ccecuccc: pc(c inicic( unc
inve:Iicccicn p(cvechc:c. De e:Ie mccc |cc(c(c ccncce(
mejc( e| ccmpc ce ccnccimienIc: en cue :e ce:envue|ve.
pue: |c (e:I(iccicn ce :u cmp|iIuc pe(miIi(c unc mc:
ccmp|eIc y eficcz L:cuecc LiL|icc(cficc. Ienc(c ccc:icn
IcmLin ce eviIc( cue :u inve:Iicccicn cccuie(c
p(cpc(cicne: ce:mecicc:. pue: :iemp(e en e| ce:c((c||c ce
un I(cLcjc enccnI(cmc: cue |c: cc:c: (e:u|Icn mc:
ccmp|ejc: ce |c cue inicic|menIe pc(ec|cn. Y. pc( |Iimc.
cuncue nc menc: impc(IcnIe. e:Ic(c en mejc(e:
ccncicicne: pc(c p|cnIec(:e un p(cL|emc ccce:iL|e. cue
puecc :e( (e:ue|Ic mecicnIe :u: p(cpic: e:fue(zc:
inIe|ecIuc|e:.
.3. E| p|onteom|ento de| prob|emo
Unc vez :e|eccicnccc un ccecuccc ccmpc ce I(cLcjc e| inve:Iicccc(
Ienc(c cue p|cnIec(:e |c: p(ecunIc: cue cce(cc ce| mi:mc :e hcce. e:
ceci(. Ienc(c cue cefini( cu nuevc: ccnccimienIc: puece Lu:cc(
cenI(c ce Ic| c(ec. Lc expe(iencic incicc cue e: nc(mc| cue e:c Ic(ec
:e vcyc hcciencc :imu|IcnecmenIe ccn |c p(cpic ce|imiIccicn ce| c(ec
IemcIicc. en un p(cce:c cu(cnIe e| cuc| :e vcn ce|inecncc pccc c
pccc Iccc: |c: cc(ccIe(|:Iicc: Lc:icc: ce |c inve:Iicccicn p(cyecIccc. E|
p(cL|emc cue e| Ie:i:Ic :e p(cpcncc (e:c|ve( ceIe(minc(c. pc( cI(c
pc(Ie. e| Iipc ce inve:Iicccicn cue c |c pc:I(e :e (ec|ice.
E| p|cnIecmienIc ce un p(cL|emc ccnc(eIc. Lien cefinicc y fccIiL|e
ce :e( (e:ue|Ic. p(e:enIc cificu|Icce: :imi|c(e: c |c: ce |c ce|imiIccicn ce
un Iemc. E: nc(mc| cue muchc: inve:Iicccc(e:. :i nc cc:i Iccc:.
mue:I(en unc evicenIe (e:i:Iencic menIc| hccic e:Ic Ic(ec. ccmc :i
huLie:e unc p(eci:pc:icicn p:icc|ccicc hccic |c e|eccicn ce ccmpc: ce
I(cLcjc cemc:iccc cmp|ic:. E||c e:. en cefiniIivc. Lc:IcnIe ncIu(c|. E| :e(
humcnc :ue|e e:Ic( inIe(e:ccc en p(ecunIc: y (e:pue:Ic: cene(c|e: y :e
inc|inc pccc -e:pcnIcnecmenIe- hccic |c: pc(menc(e:. c vece:
Iecic:c:. ce |c inve:Iicccicn cienI|ficc. IcnIc |c: p(eccupccicne: viIc|e:
y p(ccIicc: ccmc. en e| cI(c exI(emc. |c: incuieIuce: fi|c:cficc: y
e:pecu|cIivc:. ccincicen en ||evc(nc: c fc(mu|c( inIe((cccnIe: cmp|ic:.
cue nc e: pc:iL|e :cIi:fcce( pc( mecic ce |c ccIiviccc cienI|ficc nc(mc|.
E:Ic p(ccece pc( eIcpc:. cnc||IiccmenIe. y :c|c ce:pu: ce muchc:
inve:Iicccicne: pc(Iicu|c(e: puece ccmenzc( c cc( (e:pue:Ic: c e:c
L:cuecc ce Iipc cene(c|.
E: |ccicc cue nc: p(ecunIemc:. ccmc :e(e: humcnc:. :i hcy vicc
fue(c ce |c Iie((c c pc( cu exi:Ien |c: cue((c:. Fe(c e:e nc e: e| nive|.
pc( cie(Ic. ce |c: p(cL|emc: cue f(ucI|fe(cmenIe puece cLc(cc( e|
I(cLcjc cienI|ficc. y muchc menc: e| cue cc((e:pcnce c unc Ie:i:.
Fc(ecie(c exi:Ii( c:| unc cpc:icicn enI(e nue:I(c: incuieIuce: ccmc
pe(:cnc: ccnc(eIc: y e| nive| ce (e:I(iccicn cue (e:u|Ic nece:c(ic pc(c
ce:c((c||c( unc :e(ic incccccicn :cL(e |c (ec|iccc. Nc :e I(cIc en e:Ie
cc:c ce |c ccpcciccc inIe|ecIuc|. ni :icuie(c ce |c expe(iencic cue
pc:ec e| inve:Iicccc(: c(cnce: pen:ccc(e:. ce:ce |c cnIiceccc hc:Ic
nue:I(c: c|c:. :e hcn cejccc ||evc( pc( e:c Iencencic ce| e:p|(iIu
humcnc cue hc p(ccucicc c(cn pc(Ie ce |c fi|c:cf|c y ce |c Iec|cc|c.
Lu:ccncc :cIi:fcce( |c: p(ecunIc: pe(mcnenIe: cue nc: hccemc:
ccmc hcmL(e:. Fe(c. cun (eccncciencc cue Ic| cc:c (e:u|Ic ineviIcL|e.
e: p(eci:c ci:Iincui( |c: p(eccupccicne: (e|icic:c: c fi|c:cficc: Lc:icc: ce
|c: p(ecunIc: cue. ce hechc. puecen (e:pcnce(:e mecicnIe |c
ccIiviccc cienI|ficc. Si nc :e p(ccece c:| |c: (e:u|Iccc: ce |c
inve:Iicccicn :uf(i(cn |c: ccn:ecuencic:. pue: ||ecc(emc: en:ecuicc c
cfi(mc( |c cue nc: p(cpcne e| :enIicc ccmn c c e|cLc(c( |c: cpinicne:
cc((ienIe: y vu|cc(e:. pe(c cif|ci|menIe c un Iipc ce ccnccimienIc cue
puecc :upe(c( |c: p(ueLc: ce |c (icu(c:c ve(ificccicn.
E: pc( e:Ic cue fc(mu|c( un p(cL|emc ce inve:Iicccicn ccnc(eIc y
ccce:iL|e (e:u|Ic :iemp(e ce un e:fue(zc ccn:cienIe. ce unc L:cuecc
ce cefinicicne: y p(eci:icne: cue :e cpcne. en c|cunc mecicc. c
nue:I(c: mc: ci(ecIc: inc|inccicne:. De c||| IcmLin cue ccnvencc
ceIene(:e c e|cLc(c( un cnIep(cyecIc ce inve:Iicccicn {v. inf(c. 7.2).
pue: e:e L(eve cccumenIc nc: pe(miIi(c c(i:Ic|izc( |c: icec: cue :e nc:
p(e:enIen y cue ce cI(c mccc (e:u|Ic(|cn muchc mc: vccc: e
imp(eci:c:. En e:Ie mi:mc :enIicc ceLemc: cpunIc( cue e: en |c: fc:e:
mc: Iemp(cnc: ce |c inve:Iicccicn. cucncc Icccv|c nc :e hcn
p(eci:ccc n|IiccmenIe |c: ||nec: cue |c ccnfc(mcn. cue un
c:e:c(cmienIc meIccc|ccicc puece (e:u|Ic( mc: efecIivc y Ii| {v. inf(c.
7.3).
.4. I|pos de tes|s
E| p|cnIecmienIc ce un p(cL|emc. pc( cI(c pc(Ie. e:Ic e:I(echcmenIe
(e|ccicnccc ccn cI(c ceci:icn cue ceLe hcce( e| Ie:i:Ic: |c ce cefini( e|
Iipc ce inve:Iicccicn cue i(c c (ec|izc(. De |c c|c:e ce p(cL|emc: ce
ccnccimienIc c (e:c|ve( :u(ci(cn. ncIu(c|menIe. |c: cLjeIivc: ce |c
incccccicn. pue: :i Lien e| fin ce :Ic e: (e:pcnce( en cene(c| c |c:
inIe((cccnIe: p|cnIeccc:. e:Ie fin. en I(minc: ccnc(eIc:. :e exp(e:c en
|c: cLjeIivc: cue :e cefinen pc(c e| I(cLcjc ce inve:Iicccicn. Lc:
cLjeIivc: :cn. c :u vez. e| e|emenIc cue mc: c|c(cmenIe nc: incicc e|
Iipc ce inve:Iicccicn cue :e efecIc.
Nc e: pc:iL|e I(cIc( ccu|. exIen:cmenIe. Iccc: |c: Iipc: pc:iL|e: ce
inve:Iicccicn exi:IenIe:: e| |ecIc( pcc(c ccmp(cLc(. :in cucc. cue e|
Iemc nc :e pc:c pc( c|Ic en |c LiL|icc(cf|c. {V. Se||Iiz eI c|.. Cc. C|t ..
ccmc unc Luenc (efe(encic. c:| ccmc |c expc:icicn cue hcce Ecc.
UmLe(Ic. Cnc :e Hcce unc e:|:. Ec. Geci:c. 8uenc: /i(e:. 182. punIc
ll..] Fe(c. cccc cue en muchc: ccc:icne: exi:Ien cucc: ccn (e:pecIc
c| Iipc ce inve:Iicccicn cue (e:u|Ic ccepIcL|e pc(c unc Ie:i:. y ceLicc
cue c| (e:pecIc IcmLin exi:Ien nc(mc: y cc:IumL(e: e:IcL|ecicc:.
(e:u|Ic cpc(Iunc cecicc( c|cunc: pccinc: c| Iemc.
En p(ime( |ucc( ceLemc: ceci( cue nc exi:Ie un c(iIe(ic nicc.
exhcu:Iivc. cue nc: pe(miIc cLc(cc( Iccc |c cmp|ic ccmc ce
inve:Iicccicne: cienI|ficc: cue :e (ec|izcn: e||c: puecen c|c:ificc(:e
cIenciencc c cive(:c: c:pecIc: :imu|IcnecmenIe. ccn |c cuc| :e
c:cu(ecen |c: ||nec: civi:c(ic: cue pucie(cn I(czc(:e enI(e |c: cive(:c:
Iipc:. En :ecuncc |ucc( hcy cue cc(ecc cue. en (ec|iccc. nc exi:Ie un
ccue(cc enI(e |c: cive(:c: cuIc(e: ccn (e:pecIc c e:Ie Iemc. pc( |c cue
e: fcci| enccnI(c( pc:icicne: hc:Ic cie(Ic punIc ci:c(epcnIe:. Hechc
e:Ic ccve(Iencic pc:emc:. chc(c :|. c ccn:ice(c( c|cunc: Iipc: Lc:icc:
ce inve:Iicccicn.
.4.1.- Invest|goc|ones Exp|orotor|os, Descr|pt|vos v Exp||cot|vos
De:ce e| punIc ce vi:Ic ce |c: cLjeIivc: inIe(nc: ce |c inve:Iicccicn. e:
ceci(. ce ccue(cc c| Iipc ce ccnccimienIc: cue :e ce:ecn c puecen
cLIene(. |c: inve:Iicccicne: :ue|en civici(:e en |c: I(e: Iipc: cue
mencicncmc: en e| :uLI|Iu|c. {V. ScLinc. F| c|cce:c.... Cp. CiI. pp. 57 c
1.]
Scn inve:Iicccicne: exp|orotor|os ccu||c: cue :c|c :e p(cpcnen
c|ccnzc( unc vi:icn cene(c|. cp(cximcIivc. ce| Iemc en e:Iucic. Se
(ec|izcn cene(c|menIe cucncc p(eccminc c|cunc ce |c: :icuienIe:
ci(cun:Icncic:: c) e| Iemc e:cccicc hc :icc pccc e:Iuciccc hc:Ic e|
mcmenIc y nc exi:Ie :cL(e e| mi:mc un ccnccimienIc Ic| cue pe(miIc
fc(mu|c( hipcIe:i: p(eci:c: c hcce( unc ce:c(ipcicn :i:IemcIicc: L)
cucncc cpc(ecen. en un ccmpc ce e:Iucic: ceIe(minccc. nuevc:
fencmenc: cue. c Lien nc :e ccnccen cn exccIcmenIe. c Lien nc :e
ccmp(encen c ccLc|iccc :cL(e |c Lc:e ce |c: Iec(|c: exi:IenIe:.
Nc (eccmenccmc:. :ince(cmenIe. cue un Ie:i:Ic :e p(cpcncc (ec|izc(
unc incccccicn ce Ic| Iipc. Fc( un |ccc pc(cue e||c:. cuncue :ecn :in
cucc Lien inIe(e:cnIe:. :cn en (ec|iccc muy ccmp|ejc: y cif|ci|e:: e|
inve:Iicccc( nc Iiene mcce|c: Iec(icc: c p(ccIicc: ce (efe(encic. nc hcy
unc LiL|icc(cf|c cmp|ic c ccn:u|Ic(. e| nive| ce c(ecIiviccc exicicc e:
cie(IcmenIe e|evccc. Fc( cI(c pc(Ie. pc( |c mi:mc ncveccc ce| Iemc.
exi:Ie unc fue(Ie ince(IicumL(e ccn (e:pecIc c |c: (e:u|Iccc: cue
ccnc(eIcmenIe :e pcc(cn cLIene(. E: pc:iL|e cue e| Ie:i:Ic. |uecc ce
muchc e:fue(zc. :e encuenI(e ccn |c: mcnc: p(ccIiccmenIe vcc|c:. c
cue e| ccnjunIc ce :u: p(cpc:icicne: :e c:emeje mc: c un IexIc
fi|c:cficc c icec|ccicc cue c un I(cLcjc cienI|ficc. Fc( Ic|e: (czcne: :cn
p(evi:iL|e: (ecccicne: neccIivc: IcnIc ce |c: c(ccni:mc: cue evc|cn
|c: p(cyecIc: ce inve:Iicccicn ccmc ce |c: ju(ccc: excminccc(e:. y e|
e:IucicnIe :e expcne c (ie:cc: cue en (ec|iccc nc Iiene pc( cu cc((e(.
Fin:e:e. c mccc ce ejemp|c. en |c: cificu|Icce: cue hc :upue:Ic e|
cce(cc(:e c |c: fencmenc: pc(cp:icc|ccicc:. e| e:Iucic ce|
ccmpc(IcmienIc ce cnimc|e: en |iLe(Icc. c e| cnc|i:i: ce |c: (ecccicne:
cue :uf(e e| cue(pc humcnc en ccncicicne: ce inc(cvicez. En e| cc:c
ce Ie:i: cccIc(c|e:. :in emLc(cc. e: pc:iL|e c vece: ccepIc( |c: (eIc:
cue e:Ie Iipc ce inve:Iicccicn enI(cnc.
Lc: inve:Iicccicne: descr|pt|vos :e p(cpcnen ccncce( c(upc:
hcmccnec: ce fencmenc: uIi|izcncc c(iIe(ic: :i:IemcIicc: cue
pe(miIcn pcne( ce mcnifie:Ic :u e:I(ucIu(c c ccmpc(IcmienIc. Nc :e
ccupcn. pue:. ce |c ve(ificccicn ce hipcIe:i:. :inc ce |c ce:c(ipcicn ce
hechc: c pc(Ii( ce un c(iIe(ic c mcce|c Iec(icc cefinicc p(evicmenIe. /
nue:I(c enIence(. :cL(e e||c: e: cue :e ecificc unc enc(me p(cpc(cicn
ce| ccnccimienIc cienI|ficc: :in |c: pccienIe: y cuicccc:c:
ce:c(ipcicne: ce c:I(cncmc: c ncIu(c|i:Ic:. pc( ejemp|c. (e:u|Ic(|cn
inccnceLiL|e: |c: mcce(nc: Iec(|c: cue c(ccnizcn hcy e| ccnccimienIc
ce e:c: ciencic:. {V. ScLinc. Lc: Ccn|nc:... Cp. CiI.. pp. 33 y ::.] / pe:c(
ce e:Ic e: p(eci:c ccve(Ii( c| |ecIc( cue. en muchc: e:cue|c: y cc((e(c:
unive(:iIc(ic:. :e Iience c ce:e:Iimc( Ic| Iipc ce inve:Iicccicn. Hcy
cuiene: Iiencen c pen:c( -cuiccc: pc( un c(iIe(ic cue nc ccmpc(Iimc:. y
cue pc(ece exhiLi( cie(Ic ce:ccnccimienIc en mcIe(ic ce hi:Ic(ic ce |c
ciencic- cue :c|c |c: incccccicne: exp|iccIivc:. ccn (icu(c:c p(ueLc ce
hipcIe:i:. me(ecen e| ncmL(e ce inve:Iicccicn cienI|ficc. E| Ie:i:Ic.
enIcnce:. :e ve |imiIccc c enccnI(c( :u p(cL|emc cenI(c ce e:e cmLiIc
mc: (ecucicc.
/ nue:I(c enIence( :cn |c: inve:Iicccicne: ce:c(ipIivc: |c: mc:
(eccmenccL|e: pc(c unc Ie:i: ce p(ec(ccc. E||c: pe(miIen. :in cucc.
pcne( ce mcnifie:Ic |c: ccnccimienIc: Iec(icc: y meIccc|ccicc: ce :u
cuIc(. pue: unc Luenc ce:c(ipcicn :c|c :e puece hcce( :i :e ccminc un
mc(cc Iec(icc cue pe(miIc inIec(c( |c: ccIc: y. c |c vez. :e Iiene e|
:uficienIe (icc( ccmc pc(c cue e:Ic: :ecn ccnficL|e:. ccmp|eIc: y
cpc(Iunc:. E||c: pe(miIen. ccemc:. i( :ecimenIcncc ccnccimienIc: cue
:e(cn uIi|izccc: |uecc pc( cI(c: Ie:i:Ic: c cienI|ficc:. ce mccc Ic| cue :e
uIi|iccc :e p(cyecIc muchc mc: c||c ce :u: ||miIe: e:I(icIc:. Unc E:cue|c
ce /c(cncm|c. pc( ejemp|c. puece i( |cc(cncc. pc( e:Ic v|c. un
ccmp|eIc ccnccimienIc ce |c: :ue|c: ce unc (ecicn: e| Ie:i:Ic Ic| vez
:ienIc cue nc e:Ic hcciencc un I(cLcjc cue vcyc c (evc|ucicnc( |c
ciencic pe(c. en ccnI(cpc(Iicc. :cL(c cue :u: e:fue(zc: (e:u|Ic(cn ce
inIe(: pc(c muchc: y :e(cn pc:Ie(ic(menIe uIi|izccc:. DenI(c ce |c:
infiniIc: pc:iLi|iccce: cue :e cL(en en e:Ie Ie((enc ccLe mencicnc(
cI(c: ejemp|c:. cue mencicncmc: pc(c e:Iimu|c( |c L:cuecc ce|
|ecIc(: ce:c(ipcicne: ce e:pecie: ce |c fcunc c |c f|c(c cue Icccv|c nc
:e hcycn (ec|izccc c ccmp|eIccc: ce| ccmpc(IcmienIc ce cie(Ic:
mcIe(ic|e:: ce :uce:c: hi:Ic(icc:: ce c|cunc: ce |c: vc(icL|e: -
p(ccuccicn pc( (cmc:. emp|ec. expc(Iccicne: e impc(Iccicne:. eIc-
cue :cn inci:pen:cL|e: pc(c ccncce( |c eccncm|c ce unc nccicn: ce
ccmpc(IcmienIc:. expecIcIivc: y mccc: ce vicc ce cife(enIe: c(upc:
:ccic|e:. eIc.
CcLe (eccncce(. en e:Ie punIc. cue |c: inve:Iicccicne: ce:c(ipIivc:
nc :e ci:Iincuen ce |c: exp|iccIivc: pc( un ||miIe Lien p(eci:c y mc(cccc.
Si |c ce:c(ipcicn ce un fencmenc e: :uficienIemenIe ccmp|eIc. :i :e
(e|ccicncn enI(e :| |c: vc(icL|e: cue uIi|izcmc: pc(c hcce(|c y :i :e
emp|ecn ccecuccc: c(iIe(ic: Iec(icc: pc(c cnc|izc( |c: ccIc:
Ienc(emc:. c| finc| ce nue:I(c ce:c(ipcicn. c|cc mc: cue unc :imp|e
vi:icn pcnc(cmicc ce |c cue nc: ccupc: e:Ic(emc: en ccncicicne: ce
enIence(|c. en e| :enIicc mc: ccmp|eIc ce |c pc|cL(c. |c cuc| :upcne
||ecc( c unc exp|icccicn. De c||| cue. en e:Ie :enIicc. e: impc(IcnIe cue
e| Ie:i:Ic nc :e ceLcIc en mecic ce |c cue ccn:ice(cmc: un fc|:c
p(cL|emc. unc ci:Iincicn Ie(minc|ccicc cue nc :e cc((e:pcnce ccn unc
pc(c|e|c cife(encic ccncepIuc|.
Yc cccLcmc: ce (efe(i(nc: c |c: inve:Iicccicne: exp||cot|vos.
/ncIemc: cue e||c: :e p(cpcnen. mecicnIe |c p(ueLc ce c|cunc
hipcIe:i:. enccnI(c( (e|ccicne: enI(e vc(icL|e: cue nc: pe(miIcn
ccncce( pc( cu y ccmc :e p(ccucen |c: fencmenc: en e:Iucic. E:Ie
Iipc ce I(cLcjc imp|icc. enIcnce:. cue |c: cLjeIc: c e:Iucic( yc :cn
ccnccicc: ce un mccc :uficienIe. e: ceci(. cue ccnIcmc: ccn unc
ce:c(ipcicn ce |c: mi:mc:. De cI(c mccc nc pcc(|cmc: e|cLc(c(
hipcIe:i: p(eci:c:. cue pucie(cn :e( pue:Ic: c p(ueLc. c I(cLcjc(|cmc:
me(cmenIe c| IcnIec. cc:i e:pecu|cIivcmenIe. c mecicnIe en:cyc: y
e((c(e:.
Lc ve(ificccicn ce unc hipcIe:i: impcne unc ci:cip|inc meIccc|ccicc
Lc:IcnIe :eve(c. pc( e||c nc cccn:ejcmc: emp(ence(|c :i nc :e Iienen
ccecuccc: ccnccimienIc: c| (e:pecIc. E: inci:pen:cL|e en Iccc cc:c.
e:pecic|menIe en p(ec(ccc. unc ccn:IcnIe c:e:c(|c IuIc(ic|. E|
e:IucicnIe cue |cc(c (ec|izc( fe|izmenIe unc Ie:i: ce e:Ie Iipc puece
cemc:I(c(. enIcnce:. cue e: ccpcz ce ccminc( un in:I(umenIc|
meIccc|ccicc Lc:IcnIe ccmp|eIc. y cue pc:ee e| ccminic ce. c|
menc:. un Iemc Lien e:pec|ficc cenI(c ce :u ccmpc ce e:Iucic:. Fe(c.
ccnI(cLc|cncecncc |c cnIe(ic(. Ic| Iemc hcL(c ce :e( pc( fue(zc muy
|imiIccc. pue: nc e: hcLiIuc| cue |c ve(ificccicn :e puecc (ec|izc(
(icu(c:cmenIe cucncc unc hipcIe:i: e: cmp|ic y cene(c|.
Lc ccnveniencic ce emp(ence( inve:Iicccicne: exp|iccIivc: vc(|c
c(cncemenIe ce ccue(cc c| ccmpc ce ccnccimienIc: cue
ccn:ice(emc:. E| e:IucicnIe ce ciencic: :ccic|e:. pc( ejemp|c.
enccnI(c(c cue |e (e:u|Ic muy cif|ci| -y c vece: hc:Ic c(LiI(c(ic- e|
ci:|cmienIc ce |c: vc(icL|e: en e:Iucic: ve(c. pc( cI(c pc(Ie. cue cuncue
c|ccnce c ve(ificc( :u hipcIe:i:. :Ic :c|c ccL(c(c :enIicc en e| mc(cc
ce un ccnIexIc muchc mc: cmp|ic. c| cue hcL(c cue hcce( (efe(encic
nece:c(icmenIe pc(c cue :u e:Iucic nc cuece ccmc pc(ce|ccc ce|
enIc(nc en cue :e p(e:enIc. Nc :ucece |c mi:mc. pc( cie(Ic. en e|
Ie((enc ce |c: ||cmccc: ciencic: ncIu(c|e:. ccnce |c ccncepIuc|izccicn
hc cvcnzccc |c :uficienIe ccmc pc(c pe(miIi( ci:|c( y e:Iucic(
:epc(cccmenIe |c: vc(icL|e: cue inIe(vienen en |c cpc(icicn ce un
fencmenc.
.4.2.- Invest|goc|ones Furos v Ap||codos
Lc: I(cLcjc: ce incccccicn :ue|en c|c:ificc(:e en pu(c: c cp|icccc:
:ecn :u p(cpc:iIc e:I mc: c menc: vincu|ccc c |c (e:c|ucicn ce un
p(cL|emc p(ccIicc. Si :Ie e: e| cc:c. :i |c: ccnccimienIc: c cLIene( :cn
in:umc nece:c(ic pc(c p(ccece( |uecc c |c cccicn. hcL|cmc: enIcnce:
ce inve:Iicccicn op||codo: en cc:c ccnI(c(ic. ncIu(c|menIe. cucncc nc
exi:Ie unc pc:iLi|iccc ci(ecIc ce cp|icccicn. e:Icmc: cnIe |c cue :e
||cmc inve:Iicccicn puro. Nc e:Ic ce mc: cc|c(c( cue |c: mencicnccc:
nc :cn cc: fc(mc: cpue:Ic:. :epc(ccc: enI(e :|. :inc mc: Lien Iipc:
icec|e:. mcce|c: cL:I(ccIc: cue nc: pe(miIen enIence( mejc( |c: fine:
exI(|n:ecc: ce unc inve:Iicccicn. {V. ScLinc. F| F|cce:c.... Cp. CiI.. pcc.
58.] Lc cue :ucece en (ec|iccc e: cue exi:Ie unc ccnIinuiccc. cue
ccmiIe infiniIc: c(ccccicne: y mcIice:. enI(e |c: cc: exI(emc: pc|c(e:
mencicnccc:.
Hemc: cL:e(vccc cue. en c|cunc: in:IiIucicne:. exi:Ie unc ve(ccce(c
p(eccupccicn pc( ||evc( c| Ie:i:Ic c un Iipc ce I(cLcjc cue (e:u|Ie ce
uIi|iccc ccnc(eIc. ce cp|icccicn mc: c menc: inmecicIc y evicenIe.
Ccmp(encemc: |c: mcIivccicne: cue puecen ju:Iificc( e:Ic pc:icicn. e|
(echczc c| vcnc Iec(ici:mc cue pc(ece :c|czc( c c|cunc: e:IucicnIe:.
Fe(c e: p(eci:c :e( p(ucenIe: c| (e:pecIc: muchc: vece: |c cue :e
:upcne ce cp|icccicn ccnc(eIc Ie(minc IcmLin c|vicccc enI(e |c:
e:IcnIe: ce unc LiL|icIecc. cccc cue nc hcy ni e| inIe(: ni |c: mecic:
pc(c pc:c( c |c ejecucicn: en cI(c: ccc:icne: e| p(ccucIc cLIenicc -|c
Ie:i:- cc(ece ce |c: e|emenIc: ccnc(eIc: cue pe(miIcn ||evc(|c c |c
p(ccIicc. En Iccc cc:c e:Ic (e:I(iccicn puece cpe(c( neccIivcmenIe.
encc:i||cncc |c: e:fue(zc: ce |c: Ie:i:Ic:. ccncc |c fc|:c imp(e:icn ce
cue :c|c e: Ii| pc(c |c ciencic ccue||c cue puecc :e( ci(ecIcmenIe
cp|icccc. Ic| c(iIe(ic pcc(|c e:Ic( pc( ccmp|eIc fue(c ce |ucc(.
e:pecic|menIe en ci:cip|inc: ccmc |c hi:Ic(ic c |c :ccic|cc|c. |c
c:I(cncm|c c |c cencminccc f|:icc Iec(icc.
Fe(c IcmLin e: p(eci:c :e( f|exiL|e: en e| cc:c cpue:Ic. cucncc :e
e:cccen p(cL|emc: muy |imiIccc: y p(ccIicc:. pe(c ce evicenIe inIe(:
ccnc(eIc. Lc: ci:cip|inc: Iecnc|ccicc:. ccmc |c incenie(|c pc( ejemp|c.
:e ven fcvc(ecicc: en :u ce:c((c||c :i |c: Ie:i: ccn ccc:icn c
inve:Iicccicne: cue puecen :e( cp|icccc: ce un mccc ci(ecIc. Ccn e||c
e| Ie:i:Ic. cuncue nc hccc ni unc ce:c(ipcicn cene(c| ni unc p(ueLc ce
hipcIe:i:. cemue:I(c :u pe(icic p(cfe:icnc| y ce:c((c||c unc expe(iencic
cue pcc(|c (e:u|Ic(|e invc|c(cL|e pc(c inicic(:e en e| eje(cicic ce :u:
ccIiviccce:. E:Ic: ccn:ice(ccicne: puecen ||evc(:e. inc|u:c. un pccc
mc: c||c: cump|e ccn Iccc: |c: funcicne: ce unc Ie:i: -cuncue
e:I(icIcmenIe puecc nc :e(|c- e| ci:enc ce un ecificic c ce unc
mccuinc. ce unc Icnicc p(ccucIivc c ce mecicicn. e| ce:c((c||c ce
p(ccucIc: c ce p(ccecimienIc:. En Ic|e: ci(cun:Icncic: |c (czcncL|e. pc(
cie(Ic. e: hcL|c( ce un I(cLcjc e:pecic| ce c(ccc mc: cue ce unc Ie:i:.
.4.3.- Invest|goc|ones 8|b||ogr||cos v de Compo
Nc hcy nincunc (czcn. ccmc yc |c cec|cmc: {v. :up(c. 2.2) pc(c
cL|icc( c| ce:c((c||c ce c|cn Iipc ce inve:Iicccicn en pc(Iicu|c( ccmc
punIc ce pc(Iicc pc(c |c (ec|izccicn ce unc Ie:i:. Lc (epeIimc: chc(c
pc(cue :cLemc: cue exi:Ie c vece: unc cie(Ic p(evencicn ccnI(c |c:
I(cLcjc: LiL|icc(cficc:. cue cpe(cn :cL(e |c Lc:e ce pu(c: ccIc:
:ecuncc(ic:. {V. c.. pp. 0 y ::.] Nincunc je(c(cu|c puece :e(
e:IcL|ecicc enI(e |c: cife(enIe: fc(mc: ce inve:Iicccicn: e||c: exi:Ien
pc(cue e: p(eci:c cccpIc(:e. mc: Lien. c cife(enIe: p(cL|emc: y
cLjeIc: ce e:Iucic. Fc( e:c nc Iiene :enIicc ce:cc|ificc( |c:
inve:Iicccicne: LiL|icc(cficc: f(enIe c |c: ce ccmpc. c p(ivi|ecic( cenI(c
ce :Ic: c un Iipc ce ci:enc en pc(Iicu|c(. :ec e| expe(imenIc|. |c:
encue:Ic: c |c: e:Iucic: ce cc:c.
Fc( :upue:Ic. e: ccmp(en:iL|e cue en cie(Ic: ci:cip|inc: hcyc unc
Iencencic c p(efe(i( ceIe(minccc: mcce|c: ce I(cLcjc. Lc Lic|cc|c. en
Iccc: :u: cive(:c: (cmc:. :e Leneficic c(cncemenIe ce e:Iucic: ce
|cLc(cIc(ic mienI(c: cue. en Ic| Ie((enc. |c inve:Iicccicn pu(cmenIe
LiL|icc(cficc pc(ece |imiIccc c muy pccc: e:pecic|i:Ic:. ce c(cn
expe(iencic y fc(mccicn. cue hccen unc Ic(ec cenI(ccc en |c :|nIe:i:
ce ccnccimienIc: c en |c (ee|cLc(ccicn Iec(icc. /|cc :imi|c( :ucece en
vc(ic: ccmpc: ce |c f|:icc. pc( ejemp|c. mienI(c: cue en |c: cc((e(c:
humcn|:Iicc: e| I(cLcjc ce Iipc cccumenIc| e: in:u:IiIuiL|e. c vece:
(ec|menIe e| ceci:ivc.
Se I(cIc. pc( Iccc e:Ic. ce nc cccpIc( e:cuemc: (|cicc:. ce e:Iucic(
cccc cc:c en ccnc(eIc :in cejc(:e ccminc( pc( |c cue nc :cn mc: cue
ccnvencicnc|i:mc: c hcLiIc: inIe|ecIuc|e:. E| Ie:i:Ic. pc( |c IcnIc. hcL(c
ce cefini( un p(cL|emc cue e:I c| c|ccnce ce :u: (ecu(:c:. cue |e
(e:u|Ie inIe(e:cnIe y cue cuenIe ccn e| cvc| in:IiIucicnc| inci:pen:cL|e.
Fe(c. mc: c||c ce e:Ic: (e:I(iccicne: ineviIcL|e:. pcc(c jucc( |iL(emenIe
ccn vc(ic: icec: y pc:iLi|iccce:. en un p(cce:c en cue pccc c pccc
Ienc(c cue i( Icmcncc ceci:icne:. p(eci:cncc ccncepIc: y p(cL|emc:.
hc:Ic ||ecc( c p|c:mc( :u p(ime( cccumenIc ce I(cLcjc. E:Ie c|ccnzc(c
c cccui(i( |c fc(mc ce un cnIep(cyecIc. c cuizc: :ec en (ec|iccc un
pcpe| ce I(cLcjc Icccv|c muchc menc: c|c(c y ccmp|eIc. Lc
impc(IcnIe e: cue ccmience c e:c(iLi( c|cc. cue vcyc cvcnzcncc en :u
inve:Iicccicn. cuncue nc Iencc mc: cue e| cLjeIivc ce i(
fcmi|ic(izcncc:e ccn |c Ic(ec cue hc emp(encicc.
Vo|ver o |o pg|no
onter|or


Ccp|Iu|c 7

FkOYECIANDO LA INVE$IIGACION

7.1. Act|v|dodes |n|c|o|es
Un p(cL|emc ce inve:Iicccicn Lien cefinicc nc :e :ue|e p|cnIec(. pc(
|c cene(c|. en e| p(ime( inIenIc. Lc cefinicicn ce| c(ec IemcIicc c
I(cLcjc(. inc|u:ive. :ue|e hcce(:e inicic|menIe ce un mccc p(cvi:icnc|.
c|cc imp(eci:c. cue cejc cLie(Ic: Icccv|c Lc:IcnIe: pc:iLi|iccce:. E:Ic
e: c:| pc(cue e| inve:Iicccc( -:c|vc en cc:c: excepcicnc|e:- vc
ceciciencc e| pe(fi| ce| I(cLcjc c (ec|izc( ce un mccc c(ccuc|.
mecicnIe cp(cximccicne: :uce:ivc: cue |c vcn cce(ccncc c| p(cyecIc
cue en cefiniIivc :e(c ejecuIccc.
Fe(m|Ic:enc: inIe(cc|c( ccu| unc L(eve cic(e:icn. cue hc(emc: ccmc
p(ccucIc ce nue:I(c expe(iencic en |c cccencic ce c:icncIu(c:
meIccc|ccicc:. Unc ce |c: cL:Iccu|c: cue enf(enIc e| p(cfe:c( cue :e
ce:envue|ve en e:Ie ccmpc e: cue. pc( |ccicc. ce:c((c||c un p(cc(cmc
en cue :e vcn expcniencc |c: cive(:c: eIcpc: ce un p(cce:c ce
inve:Iicccicn en e| mi:mc c(cen en cue Iec(iccmenIe e||c: :e
p(e:enIcn. Fc(Ie ce ci:cuIi( |c (e|cIivc c| c(ec IemcIicc. ccnIinc ccn e|
p|cnIecmienIc ce| p(cL|emc y |c ce|imiIccicn ce |c inve:Iicccicn. c
cie((e ce ccmpc. pc(c :ecui( ccn e| mc(cc Iec(icc y |c: c:pecIc: mc:
Icnicc: e in:I(umenIc|e: ce| p(cce:c. De e:e mccc :e inIenIc
(ep(ccuci( en |c: cu|c: unc :ecuencic |cciccmenIe c(cenccc y. pc(
e||c. mc: fcci| ce ccmp(ence(.
Fe(c enIcnce: :ucece c|cc cue cificu|Ic enc(memenIe |c ccIiviccc
pecccccicc: |c: fc:e: inicic|e: ce unc inve:Iicccicn. |c: mi:mc: cue
hemc: venicc I(cIcncc en e| ccp|Iu|c p(ececenIe. :cn p(eci:cmenIe |c:
mc: ccmp|ejc:. |c: cue (ecuie(en ce mcyc( expe(iencic meIccc|ccicc y
mc: cmp|ic ccminic ce| Iemc c incccc(. Lc: eIcpc: finc|e:.
p(eccmincnIemenIe Icnicc:. :cn en e| fcncc mc: :enci||c: y :imp|e::
invc|uc(cn unc cie(Ic ccnIiccc ce Ic(ec: (uIinc(ic:. cueccn
p(eceIe(minccc: pc( |c: cnIe(ic(e: y nc p|cnIecn pc( |c cene(c|
p(cL|emc: ce mIccc. en e| :enIicc epi:Iemc|ccicc ce| I(minc.
Ccn:cienIe: ce e:Ie p(cL|emc muchc: ccIec(c: y cccenIe: p(ccu(cn
enccnI(c( cive(:c: ccmLinccicne: cicccIicc:. ce mccc Ic| cue |c:
e:IucicnIe: ||ecuen c enf(enIc( |c: Ic(ec: inicic|e: ce unc inve:Iicccicn
:cL(e |c Lc:e ce un ccnccimienIc mc: c menc: cmp|ic ce |c: c(ec:
IemcIicc: cue hcL(cn ce I(cLcjc(. pc(c |c cuc| :e cc|cccn |c:
ccIiviccce: ce p|cnIecmienIc ce |c inve:Iicccicn hccic e| finc| ce |c:
cc((e(c: c ce |c :ecuencic ce mcIe(ic: meIccc|ccicc: ce| pen:um. en
IcnIc cue en :eme:I(e: p(evic: :e I(cn:miIen |c: ccnccimienIc: y :e
ce:c((c||cn |c: ce:I(ezc: Icnicc: e in:I(umenIc|e: cue |uecc :e
nece:iIc(cn. E:Ic ci:pc:icicn ce |c: ccnIenicc: (e:u|Ic. pc( |c IcnIc.
muchc mc: efecIivc y cche(enIe ccn un :c|icc cp(encizcje cue |c
p(e:enIccicn ce |c meIccc|cc|c en unc fc(mc |inec|. Ic| ccmc |c
mencicncmc: mc: c((iLc.
Lc: :enc|cmienIc: cue cccLcmc: ce hcce( Iienen pc( cLjeIc hcce(
ccn:cienIe: c |c: |ecIc(e: ce |c: e:cc||c: ce |c |cLc( cue emp(encen:
:iemp(e e| ccmienzc ce unc inve:Iicccicn e: :u pc(Ie mc: cif|ci|. e|
punIc en cue nue:I(c: icec: pc(ecen mc: ccnfu:c:. e| mcmenIc en cue
e||c pc(ece incLc(ccL|e y Iccc :e p(e:enIc ccmc en ce:c(cen.
Fc(c cue nue:I(c: pc|cL(c: pueccn :e( mc: exccIcmenIe
ccmp(encicc: p(e:enIc(emc: c ccnIinuccicn un ejemp|c I|picc.
Supcnccmc: cue un Ie:i:Ic e:I inIe(e:ccc e| Iemc ce |c ecucccicn
:upe(ic( en :u pc|:. Ccmc c(ec IemcIicc e||c pc(ece c|c(c y Lien
cefinicc. y nc hcy cucc cue cenI(c ce |c mi:mc :e puecen enccnI(c(
p(cL|emc: Lien inIe(e:cnIe:. Unc ce e||c: pcc(|c :e( e| ce| ||cmccc pe(fi|
p(cfe:icnc| ce |c: ec(e:ccc:. pue:Ic cue e: ccnccicc e| fencmenc ce
|c pccc ccecuccicn cue hcy enI(e e| mi:mc y |c: cemcncc: cue
fc(mu|c imp||ciIcmenIe e| me(cccc ce I(cLcjc. Nue:I(c e:IucicnIe
p(eIence ccncce( pc( cu. c pe:c( ce |c ccnciencic exi:IenIe c|
(e:pecIc. |c: in:IiIucicne: ce ecucccicn :upe(ic( nc hcn pccicc
enccnI(c( unc (e:pue:Ic cue |e: pe(miIc i( cccpIcncc:e c |c:
exicencic: ccmLicnIe: cue (eciLen.
L|ecccc c e:Ie punIc ceLe(c :ecui( unc p(ime(c (eccmencccicn.
e|emenIc| en :| pe(c nc pc( e||c menc: impc(IcnIe: Ienc(c cue |ee( |c
mc: pc:iL|e :cL(e e| Iemc -p(efe(iL|emenIe cuiccc pc( c|cunc pe(:cnc
expe(Ic e| mcIe(ic cue |c i|u:I(e :cL(e |c: cc(ccIe(|:Iicc: ce |c
LiL|icc(cf|c exi:IenIe- y ci:cuIi(. ccn cuiene: ccnccen e| c(ec. :cL(e :u:
incuieIuce: y pc:iLi|iccce: ce I(cLcjc. En e:Ie mcmenIc.
p(cLcL|emenIe. (eciLi(c :u p(ime(c :c(p(e:c. cucncc encuenI(e cue |c
cue | c(e|c un ccmpc ce I(cLcjc Lien p(eci:c :e |e mue:I(e en (ec|iccc
ccmc un cc(ecccc ce innume(cL|e: Iemc:. cccc unc ce |c: cuc|e:
puece Iene( c :u vez unc LiL|icc(cf|c p(cfu:c.
Lc cue e: e| pe(fi| ce un ec(e:ccc :e ccmpcne c :u vez ce un
ccnjunIc ce e|emenIc: c ccn:ice(c(: ccnccimienIc: Iec(icc: y p(ccIicc:.
cpIiIuce:. ce:I(ezc:. mccc: ce cp(cximccicn c |c (ec|iccc y hcLiIc: ce
I(cLcjc. Lc: cemcncc: ce| me(cccc nc :cn c|c(c: y un|vccc:. :inc cue
e||c: vc(|cn ccn e| Iiempc y |c: p(cfe:icne:. ce ccue(cc c :i :cn
fc(mu|ccc: pc( e| :ecIc( pL|icc c e| p(ivccc. en (e|ccicn c| Iipc ce
emp(e:c: y. en cene(c|. en funcicn ce un :innme(c ce vc(icL|e:. Iccc
e||c e: IcmLin (e|cIivc c| Iipc ce in:IiIucicn ccn:ice(ccc. pue: e| :ecIc(
ce |c ecucccicn :upe(ic( nc puece Icmc(:e. cc:i nuncc. ccmc un Iccc
hcmccnec. E| Ie:i:Ic ccmp(ence. pue:. cue nc :c|c hcL(c ce ccncce(
|c: Iemc: e:I(icIcmenIe vincu|ccc: c |c ecucccicn :inc cue Ienc(c cue
ccminc(. cuncue :ec en pc(Ie. e| :cLe( ce cI(c: ci:cip|inc:: eccncm|c.
p:icc|cc|c. :ccic|cc|c. eIc.
Cu hcce( enIcnce: Se impcne. pc( :upue:Ic. unc (ecefinicicn ce
:u p(cL|emc. Fe:u|Ic evicenIe cue :Ie nc pcc(c :e( cLc(cccc c:|. en
I(minc: cene(c|e:. :inc cue Ienc(c cue :e( ce c|cn mccc pc(ce|ccc.
pc(cue exhiLe -vi:Ic ce ce(cc- unc ccmp|ejiccc y unc exIen:icn
in:c:pechccc:. Hcy cuiene:. ||ecccc: c e:Ie punIc. :e (e:i:Ien c
ce|imiIc( e| cmLiIc ce :u: e:Iucic:. Fien:cn. c vece: mc| c:e:c(ccc:.
cue en Ic| cc:c pe(ce(|cn |c inci:pen:cL|e vi:icn ce| ccnjunIc y cue pc(
IcnIc :u: (e:u|Iccc: cc(ece(|cn ce Iccc inIe(: y vc|c( cene(c|. E|
c(cumenIc. cuncue pc(ezcc i((ep(cchcL|e. cmenczc en (ec|iccc ccn
||evc(nc: c un cc||ejcn :in :c|icc. Nc hcy cue pe(ce( ce vi:Ic ce unc Ie:i:
(ep(e:enIc uno inve:Iicccicn. nc |c IcIc|iccc ce |c: inve:Iicccicne:. y
cue nccc :e cvcnzc neccncc |c (ec|iccc y I(cIcncc ce Icmc( ccmc
nicc un p(cL|emc ce ccnccimienIc cue e: ce hechc unc :|nIe:i: ce
cive(:c: p(cL|emc: mc: ccnc(eIc:.
Lc :c|ucicn nc e:Ic Icn |ejc:. :in emLc(cc. ccmc pc(ece. Ccn:i:Ie en
Icmc( un p(cL|emc ce |c: mencicnccc: y ccnve(Ii(|c enIcnce: en e| eje
ce nue:I(c incccccicn. Si e| c(cuec ce |c: fuenIe: y |c ci:cu:icn ccn
pe(:cnc: expe(Ic: :e hc hechc ce un mccc :i:IemcIicc y p(cfuncc. :e(c
(e|cIivcmenIe :enci||c enccnI(c( e| nuevc p(cL|emc c I(cLcjc(. E:Ie
pcc(|c pc:c(. pc( ejemp|c. pc( cefini( unc p(cfe:icn ceIe(minccc. hc||c(
e| pe(fi| Lc:icc ce :u: ec(e:ccc: y ccmpc(c(|c ccn |c Ic(ec cue e||c:
ce:empencn |uecc ce c|cunc: cnc: ce c(ccuccc:: c pc( e| e:Iucic
hi:Ic(icc pc(menc(izccc ce| cu((icu|um ce c|cunc cc((e(c pc(c pcce(
ccmpc(c(|c ccn |c evc|ucicn :uf(icc pc( e:c p(cfe:icn. |c cuc| pucie(c
ccncce(:e c pc(Ii( ce| excmen ce e:Icc|:Iicc: c|cLc|e:. enI(evi:Ic: c
ci(ecIc(e: ce pe(:cnc| c e:Iucic ce mcnuc|e: ce cc(cc:.
Scn muchc: |c: pc:iLi|iccce:. ccmc puece cp(ecic(:e. y |c
impc(IcnIe e: cue e| Ie:i:Ic :e ccncenI(e en c|cunc: ce e||c:. Nc
cue(emc: hcce( nc:cI(c: Ic| inve:Iicccicn. ni cL(umc( c| |ecIc( ccn un
ejemp|c cue Ic| vez |e (e:u|Ie cjenc c :u: e:Iucic:. pc( |c cue hcL(emc:
ce cpunIc( mc: Lien c|cunc: (eccmencccicne: ce Iipc cene(c|. E||c:
(e:umiccmenIe :cn |c: cue :icuen:
I(cIc( ce e:c(iLi(. en unc: pccc: f(c:e:. |c cue p(cvi:icnc|menIe hemc:
cefinicc ccmc c(ec ce inve:Iicccicn y p(cL|emc c I(cLcjc(.
8u:cc( en LiL|icIecc: y cenI(c: ce cccumenIccicn |c LiL|icc(cf|c
exi:IenIe c| (e:pecIc. Hcce( unc |ecIu(c (cpicc. cuncue :ec pc(cic|.
ce |c mcyc( pc(Ie ce e||c.
Ccn:u|Ic( ccn p(cfe:c(e:. pcIencic|e: IuIc(e: y ccnccecc(e: ce| Iemc.
ccn (e:pecIc c |c fc(mc ce i( pe(fi|cncc mejc( e| p(cL|emc ce
inve:Iicccicn.
Di:cuIi(. ccn cuiene: Ienccn ccnccimienIc: ce meIccc|cc|c
cienI|ficc. |c fc(mc ce p(eci:c( e| p(cL|emc y ce ce((c( e| ccmpc. c:|
ccmc e| pc:iL|e mIccc ce |c inve:Iicccicn.
Hcce( unc c mc: pcpe|e: ce I(cLcjc cue vcycn (eci:I(cncc |c:
cvcnce: cue :e efecIen c I(cv: ce |c: pc:c: cnIe(ic(e:.
Unc vez (ec|izccc: e:Ic: Ic(ec:. cue puecen :ecui( c nc e| c(cen
incicccc. e: cc:i :ecu(c cue e| Ie:i:Ic c|ccnce unc c|c(iccc muchc
mcyc( :cL(e e| I(cLcjc c ce:c((c||c(. En Ic|e: ci(cun:Icncic: e:
ccnvenienIe cue (ec(e:e cI(c vez c |c LiL|icc(cf|c -cue yc i(c
ccncciencc mejc(- pc(c hcce( unc |ecIu(c mc: cIenIc. ccpcz ce
p(cpc(cicnc(|e:
CcncepIuc|izccicne:. e|emenIc: Iec(icc: y cefinicicne: cue |e
pe(miIcn cc(ccIe(izc( mc: e:pec|ficcmenIe e| p(cL|emc en e:Iucic.
Cie(Ic: ccIc: Lc:icc: ccpcce: ce c(ienIc(|c cce(cc ce|
ccmpc(IcmienIc ce| fencmenc cue e:Iucic. cuicncc|c
evenIuc|menIe hccic |c fc(mu|ccicn ce hipcIe:i: ve(ificcL|e:.
E| e:IucicnIe. ncIu(c|menIe. pc(c nc pe(ce( |c infc(mccicn cue vc
cccui(iencc. ceLe(c i( e|cLc(cncc fichc: c (eci:I(cncc ce| mccc mc:
c(cenccc pc:iL|e e| (e:u|Iccc ce :u: incccccicne:. {V. Hcchmcn y
McnIe(c. Cc. C|t .. pp. 1 c 41. c Finc| y Ncvc. Cc C|t.. pp. 100 c 155.]
Fc(c|e|cmenIe. ccnIinuc(c ccn :u: ccn:u|Ic:. ce mccc cue puecc
e:IcL|ece( yc un v|ncu|c ccn cuien vcyc c :e( e| IuIc( ce :u I(cLcjc.
De:pu: ce e:Ic: Ic(ec:. c ce un mccc :imu|Icnec :i |c expe(iencic
ce| inve:Iicccc( c:| |c pe(miIe. pcc(c enfccc(:e |c e|cLc(ccicn ce un
p(ime( cccumenIc ce I(cLcjc. mc: c menc: (icu(c:c. cue encucc(e e|
I(cLcjc cienI|ficc c ce:envc|ve(. E| mi:mc. cue chc(c ccn:ice(c(emc:. e:
e| cnIep(cyecIc ce inve:Iicccicn. Fuece ccu((i(. cucncc nc :e e:Ic
I(cLcjcncc ccmc Ie:i:Ic. cue Ic| cccumenIc nc Iencc e| cLjeIivc ce :e(
p(e:enIccc fc(mc|menIe cnIe c|cunc in:IiIucicn. pue:Ic cue |c
incccccicn :e e:I hcciencc incepencienIemenIe. /n en e:e cc:c. :in
emLc(cc. e: p(ucenIe cue e| inve:Iicccc( cncIe pc(c :| ccu||c cue ce
funccmenIc| Iiene un cnIep(cyecIc. pue:Ic cue c:| Ienc(c unc e:pecie
ce p(cc(cmc ce I(cLcjc c| cuc| (ecu((i( en mcmenIc: ce cucc c
cucncc (ecuie(c |c c:e:c(|c ce :u: cc|ecc: c ccmpcne(c: ce ecuipc.
7.2. E| onteprovecto o pre-provecto
Ccnviene cue ccn:ice(emc: ccn c|cn ceIc||e e:Ie pecu|ic( Iipc ce
I(cLcjc cienI|ficc. Icn impc(IcnIe pc(c e| cuehcce( ce Iccc
inve:Iicccc( y Icn f(ecuenIemenIe :c|iciIccc cenI(c ce |c: p(ccIicc:
ccccmicc: y p(cfe:icnc|e:.
lnve:Iicc( e:. ccmc :e hc vi:Ic. unc Ic(ec ccmp|ejc y e(izccc ce
ce:cf|c:. cue (ec|cmc un e:fue(zc inIe|ecIuc| ccn:ice(cL|e y :i:IemcIicc.
Nc :e p(ccucen ccnccimienIc: nuevc: ccn |c mi:mc fcci|iccc ccncue
:e e|cLc(cn nuevc: Liene: mcIe(ic|e: en unc ||nec ce mcnIcje. pue:Ic
cue nc hcy nincn p(ccecimienIc (epeIiIivc cue nc: c:ecu(e |c
cLIencicn ce ccnccimienIc: ccnficL|e: y (icu(c:c:. En Ic| :enIicc e|
mIccc (e:u|Ic unc :imp|e cu|c inciccIivc. un punIc ce (efe(encic y
ccn:u|Ic cue nc: pe(miIe (e:c|ve( cie(Ic: p(cL|emc:. cvcnzc( cucncc
nc: :enIimc: ce:ccnce(Iccc: u c(ccnizc( nue:I(c |cLc(. E||c e:
evicenIemenIe muy Ii| y nece:c(ic. pe(c nc e: |c mi:mc cue ccnIc(
ccn un pcI(cn c mcce|c fijc cue nc: cc(cnIice ce pc( :| cue hcL(emc:
ce :c|i( ci(c:c: en |c cif|ci| Ic(ec ce ccncce( mejc( |c (ec|iccc.
Lc cnIe(ic( e: impc(IcnIe pc(c enIence( e| :enIicc ce| Iipc ce I(cLcjc
cienI|ficc c| cue nc: e:Icmc: (efi(iencc. E| p(e-p(cyecIc. pc( e:c. nc :e
e|cLc(c ce:pu: :inc cnte: ce ce:c((c||c( unc inve:Iicccicn. Su
pc(Iicu|c(iccc ccn:i:Ie. ccmc cuecc incicccc. en cue e| mi:mc cyucc
c p(eficu(c( |c cue :e(cn |c: vc(iccc: y c vece: incenIe: ccIiviccce:
cue (ecuie(e unc incccccicn cienI|ficc. E: pc( |c IcnIc nece:c(ic pc(c
c(ccnizc( nue:I(c: icec:. cefini( nue:I(c: meIc: y e|cLc(c( un p(cc(cmc
ce I(cLcjc cnIe: ce emp(ence( unc cccicn cue c vece: puece (e:u|Ic(
ci|cIccc en e| Iiempc y en e| e:pccic.
E| p(e-p(cyecIc Iiene |c mi:icn ce cnIicipc(. pc( |c IcnIc. c|cunc: ce
|c: cc(ccIe(|:Iicc: e:encic|e: cue hcL(c ce Iene( |c inve:Iicccicn c
ce:c((c||c(. EnI(e e||c: ccLe mencicnc(:
e| p(cL|emc c|(ececc( ce| cuc| :e p|cnIec:
|c: cLjeIivc: cue. en ccn:ecuencic. :e I(czcn:
|c: funccmenIc: Iec(icc: cue |c :u:IenIcn y. evenIuc|menIe. |c:
hipcIe:i: c ve(ificc(:
|c: ||nec: cene(c|e: ce |c meIccc|cc|c c ce:p|ecc(.
IcmLin :ue|en inc|ui(:e en e| mi:mc c|cunc: cnIececenIe: cue
funccmenIcn |c e|eccicn ce| p(cL|emc. |c LiL|icc(cf|c yc ccnccicc y -
en cie(Ic: cc:c:- c|cunc: ccIc: inci:pen:cL|e: pc(c ccmp(ence( e|
:enIicc mi:mc ce |c inve:Iicccicn cue :e vc c efecIuc(.
Yc nc: hemc: (efe(icc. ccn cie(Ic ceIc||e. c |c cue (ep(e:enIc
p|onteorse un prob|emo ce inve:Iicccicn. Hemc: cichc cue e||c :icnificc
inIe((ccc(nc: ccn (e:pecIc c c:pecIc: ce |c (ec|iccc cue p(eci:cmenIe
no :e ccnccen. Cucncc e:IcL|ecemc: e:Ic: inIe((cccnIe: ce un mccc
p(eci:c. pc( e:c(iIc. vincu|cncc |c: cive(:c: fcceIc: cue inIe(vienen en |c
ccn:ice(ccicn ce |c: mi:mc:. pccemc: ceci( cue hemc: |cc(ccc yc
fc(mu|c( e| p(cL|emc ce incccccicn cue nc: inIe(e:c. E:c fc(mu|ccicn
e:. ccmp(en:iL|emenIe. pc(Ie e:encic| ce| cnIep(cyecIc.
Lc: objet|vos cc((e:pcncienIe: c Ic| inve:Iicccicn Ienc(cn cue Iene(.
nece:c(icmenIe. unc muy e:I(echc cc((e|ccicn ccn e| p(cL|emc
p|cnIeccc: e||c: exp(e:c(cn |c: (e:u|Iccc: cue :e ce:ecn cLIene( c| finc|
ce |c mi:mc y enIcnce: I(ccuci(cn. en fc(mc cfi(mcIivc. |c cue
exp(e:cLcn |c: p(ecunIc: inicic|e:.
/:| ccmc en e| p|cnIecmienIc ce un p(cL|emc puece hcLe( un
inIe((cccnIe cenI(c| y cI(c: :ecuncc(ic:. :uLc(cinccc: c :Ie. c:|
IcmLin pcc(emc: hcL|c( ce un cLjeIivc p(incipc| y vc(ic: cI(c:
ce(ivccc: ce| mi:mc. /| p(ime(c :ue|e ||cmc(:e|e objet|vo genero|.
y c |c: cue ce | cepencen objet|vos espec||cos. Fuece hcLe( mc: ce
un cLjeIivc cene(c|. c:| ccmc vc(ic: cLjeIivc: e:pec|ficc: cue exp(e:en
ce un mccc ccnc(eIc e| c|ccnce ce |c: cene(c|e:. E: impc(IcnIe
:iemp(e cue exi:Ic unc cc((e:pcncencic enI(e cmLc: p|cnc:. ce mccc
Ic| cue |c cife(encic enI(e |c cene(c| y |c e:pec|ficc :enc|e unc
ci:Iincicn en e| nive| ce cL:I(cccicn en cue e:Icmc: I(cLcjcncc y nc
e|emenIc: IcIc|menIe cife(enIe:. En ccc:icne: e:Ie p(cce:c ce i(
I(czcncc cLjeIivc: cccc vez mc: ccnc(eIc: puece imp|icc( |c cefinicicn
ce un Ie(ce( nive| ce e:pecificiccc: ceLe(c hcL|c(:e enIcnce: ce
cLjeIivc: :uL-e:pec|ficc: c ce:icnc(|c: ccn c|cn cI(c I(minc
:emejcnIe.
Si |c inve:Iicccicn p|cnIeccc e: ce cc(ccIe( exp|iccIivc. e: ceci(. :i :e
p(cpcne cve(icuc( |c: ccu:c: c ccncicicncmienIc: ce ceIe(minccc:
fencmenc:. nc: ve(emc: p(eci:ccc: c e|cLc(c( unc h|potes|s. unc
p(cpc:icicn cue exp(e:e |c cue :upcnemc: p(cvccc |c: hechc: cue nc:
inIe(e:c exp|icc(. E||c Ienc(c IcmLin unc (e|ccicn muy ci(ecIc ccn e|
p(cL|emc p|cnIeccc. pue: :e(c c|cc c:| ccmc :u (e:pue:Ic cnIicipccc.
|c pc:iL|e :c|ucicn cue c(eemc: puecc :cIi:fcce( c |c: p(ecunIc:
inicic|e:. IcmLin :e cc((e:pcnce(c ce un mccc e:I(echc ccn |c:
cLjeIivc: ce |c inve:Iicccicn. pue: :Ic: ceLe(cn ci(c( c|(ececc( ce |c
ve(ificccicn ce |c hipcIe:i:. Lc cju:Iccc (e|ccicn enI(e e:Ic: I(e:
e|emenIc: -|c: Lc:icc: ce un cnIep(cyecIc- p(eIence :e( (ef|ejccc en e|
:icuienIe cicc(cmc. cue e:pe(cmc: :i(vc ccmc un (ecc(ccIc(ic ce |c
nece:c(ic ccmp|emenIccicn cue hcy cue |cc(c( enI(e |c: mi:mc::
FF|onteom|ento
de| Frob|emo
Lo que no se conoce ocerco de |o reo||dod

Objet|vos H|potes|s
Lo que se espero ||egor o conocer Lo que suponemos
exp||co e| prob|emo
Fc( :upue:Ic. nc Iccc: |c: inve:Iicccicne: Iienen e:Ie Iipc ce
inIe((cccnIe: {v. :up(c. .3): hcy cI(c: cue :cn cp(cximcIivc: c
exp|c(cIc(ic:. y muchc: cue ccLen Lcjc |c cencminccicn ce
ce:c(ipIivc:. En e:Ic: cc:c: nc Iiene :enIicc fc(mu|c( unc hipcIe:i: c
ve(ificc(. pc( cucnIc nc :e I(cIc ce |cc(c( unc exp|icccicn ce |c:
fencmenc: en e:Iucic :inc unc ce:c(ipcicn mc: c menc: (icu(c:c ce |c:
mi:mc:. Fc( e||c nc e: nece:c(ic ni ccnvenienIe |cnzc(:e c Lu:cc( ce un
mccc fc(zccc c|cunc hipcIe:i: :inc uLicc(. en :u |ucc(. unc (ef|exicn ce
Iipc Iec(icc cue nc: incicue e| c(iIe(ic ccn cue hcL(c ce (ec|izc(:e |c
exp|c(ccicn c |c ce:c(ipcicn. c:| ccmc |c: :upue:Ic: -Iec(icc: y
p(ccIicc:- cue pe(miIen fc(mu|c( e| p(cL|emc ce inve:Iicccicn
p(e:enIccc.
Lc (e|ccicn enI(e |c: e|emenIc: ce| e:cuemc p(ececenIe :e
enIence(c mejc( :i mc:I(cmc: ccmc :e e:IcL|ece en e| cc:c ce un
ceIe(minccc ejemp|c. lmccinemc: cue e| p(cL|emc p|cnIeccc e:
enccnI(c( |c: ccu:c: cue hcn ||evccc c| c(ecimienIc (e|cIivc ce |c
pcL|ccicn ccupccc femeninc. E| Iemc. ce pc( :| cmp|ic. ceLe :e(
cccIccc pc(c cue (e:u|Ie fccIiL|e |c inve:Iicccicn: e| Ie:i:Ic enIcnce:.
ce:pu: ce (ec|izc( |c incicccc en 7.1. e:ccce un c:pecIc pc(Iicu|c( ce|
p(cL|emc inicic|. ce mccc Ic| ce (ecuci( :u ccmpc ce incccccicn
cuncue ccn:e(vcncc. en p(incipic. |c pc:iLi|iccc ce enccnI(c( c|cve:
pc(c ccmp(ence( |c :iIuccicn en :u ccnjunIc. Supcnccmc: cue |c
:c|ucicn hcyc :icc inIe((ccc(:e cce(cc ce |c incc(pc(ccicn ce |c muje(
ccn ecucccicn :upe(ic( c| :ecIc( :e(vicic: ce |c eccncm|c {ce un
ceIe(minccc pc|: c (ecicn). E| p|cnIecmienIc ce| p(cL|emc pcc(c
cuecc( ccmc :icue:
Hasta qu punto el acceso de la mujer al sistema de educacin
superior ha llevado a un incremento de su participacin dentro del
sector servicios de la economa de la regin XX?
En un anteproyecto real, por supuesto, no debiramos limitarnos a esta sola pregunta,
ni estaremos obligados a presentar el problema en forma interrogativa. Es preferible en
cambio hacer una exposicin breve, con o sin preguntas explcitas, que nos muestre la
idea principal que acabamos de anotar junto con las ideas subordinadas que explican y
dan contornos ms precisos a la misma. Entendido esto, continuemos ahora con los
objetivos que podra tener la investigacin. De acuerdo a lo anterior los objetivos
generales se definiran as:
OBJETIVOS GENERALES:
1.- Analizar la incorporacin de la mujer a la educacin superior en
la regin XX.
2.- Determinar la evolucin de la estructura ocupacional del sector
servicios, teniendo en cuenta particularmente la participacin
femenina en el mismo.
Note el lector que hemos determinado dos objetivos generales, uno para cada una de
las principales variables que intervienen en el problema planteado. En una investigacin
concreta habra que delimitar adems un lapso temporal especfico para precisar la
evolucin de la que hablamos y, lo ms importante, agregar un tercer objetivo, referido
a la forma en que verificaremos cmo una variable afecta al comportamiento de la otra.
Los objetivos especficos se referirn a los generales, como ya decamos. Ello podr
hacerse, por ejemplo, del siguiente modo:
OBJETIVOS ESPECIFICOS:
1.1.- Determinar el porcentaje de estudiantes y egresadas femeninas en
las distintas carreras de la educacin superior.
1.2.- Comparar la evolucin de dichos valores con los correspondientes
a la poblacin total en educacin superior.
2.1.- Conocer la participacin de la poblacin femenina en el sector
servicios de modo global y para cada una de las principales ramas de
actividad del mismo.
2.2.- Determinar la participacin femenina en el sector servicios
segn categoras ocupacionales, escala salarial y funciones
desempeadas.
Como se apreciar, hemos definido en este caso dos objetivos especficos para cada
uno de los generales, como una forma ms concreta de plantear los mismos. Cada uno
de ellos, a su vez, podra seguir siendo especificado, con lo que llegaramos as hasta la
definicin estricta de las variables a medir y de los indicadores que permitiesen observar
su comportamiento efectivo. No es necesario, sin embargo, llegar a tal grado de detalle
en un anteproyecto. Para concluir veamos como se expresara nuestra hiptesis:
El acceso de la mujer a la educacin superior ha llevado a un
incremento de su participacin dentro del sector servicios de la
economa regional.
Obsrvese el modo estrecho en que nuestra hiptesis se corresponde tanto con la idea
central del problema formulado como con los objetivos generales propuestos. Esta
hiptesis general se puede desglosar an ms, naturalmente, llevndola al nivel de
concrecin de los objetivos especficos. De ese modo se establecen hiptesis
operacionales que pueden referirse, en nuestro caso, a lo que suponemos ser la
insercin de la mano de obra femenina segn sectores de actividad particulares,
categoras ocupacionales, etc.
Cabe recordar que un anteproyecto es un documento breve, un primer papel de
trabajo que permite identificar y encauzar una investigacin en gestacin. Por ello
ninguno de los elementos mencionados al comienzo de esta seccin tiene que ser
presentado con una larga y detallada exposicin. Los antecedentes deben ser apenas los
indispensables para situarnos en el problema. Es preciso explicar en esa seccin qu se
ha investigado hasta ahora en relacin a nuestro tema de estudio, intentando destacar,
por cierto, el modo en que nuestro trabajo puede significar un enriquecimiento de los
conocimientos existentes y no una mera repeticin de trabajos anteriores. De ninguna
manera hay que confundir los antecedentes de la investigacin a desarrollar con la
historia de los temas u objetos de estudio que se estn tomando en cuenta. Cuando se
expone adems el inters o utilidad que pueden llegar a tener los resultados esperados, o
se explica por qu nos preocupa especialmente el problema elegido, suele abrirse otra
seccin, la llamada justificacin. Los antecedentes y la justificacin de un anteproyecto
-lo mismo es vlido para un proyecto- suelen colocarse al comienzo del mismo, pues
cumplen funcionalmente el mismo papel que en otros casos desempea la
introduccin.
Luego de los antecedentes y de la justificacin se pasa a plantear, directamente, el
problema a investigar. Ello tambin se hace de un modo breve, aunque no simplemente
enunciando una frase o una pregunta, sino explicando sucintamente el sentido del
mismo. Puede continuarse luego con la exposicin de los objetivos que se han fijado y
con la presentacin de las hiptesis. Antes de ello, sin embargo, conviene agregar una
breve seccin donde se expongan los fundamentos tericos que sustentan la hiptesis o
dentro de los cuales se enmarca el problema. No se trata de elaborar un completo marco
terico, con todos los detalles que tal cosa supone, sino de informar al lector de las
bases conceptuales de las que partimos, de los autores, teoras o proposiciones generales
dentro de las cuales situamos nuestro trabajo de indagacin.
La seccin referente a la metodologa normalmente contiene una formulacin
esquemtica del procedimiento general a desarrollar para probar las hiptesis o realizar
la descripcin. Es importante, sobre todo, especificar el tipo bsico de diseo a emplear,
indicando si ser bibliogrfico o de campo, si se realizar un experimento, una encuesta
u otro tipo de trabajo de campo en particular. Puede hacerse algn sealamiento con
respecto a las tcnicas de recoleccin o de anlisis de datos, pero sin entrar en
pormenores tcnicos.
La bibliografa ser igualmente una indicacin somera del tipo de lecturas ya
efectuado, en curso de realizacin o que se prev efectuar prximamente. En todo caso
en un anteproyecto valen mucho ms la concisin, la rigurosidad de expresin y el
esfuerzo de sntesis que las minuciosas explicaciones o las digresiones que nos apartan
del hilo conductor fundamental. Ya habr ocasin de incluir todo esto en el proyecto de
investigacin o en el informe final que se presente luego de realizada la indagacin en
s.
No existe un modelo nico, universalmente aceptado, respecto al orden en que deben
aparecer las diferentes secciones de un anteproyecto. Tentativamente indicaremos al
lector una secuencia de sus diferentes partes, advirtiendo que ellas pueden disponerse de
otras maneras segn las necesidades especficas de cada caso y de acuerdo a las normas
de presentacin que defina cada institucin:
1.- Justificacin y/o Antecedentes
2.- Formulacin del Problema
3.- Elementos Tericos que Fundamentan la
Investigacin
4.- Objetivos Generales y Especficos
5.- Hiptesis (si fuese necesario) o Fundamentos
Tericos
6.- Metodologa
7.- Plan de Trabajo y/o Cronograma de Actividades
8.- Bibliografa
Los cambios ms frecuentes dentro de este orden son los siguientes: los elementos
tericos pueden colocarse a veces despus y no antes de los objetivos; pueden situarse
tambin luego de las hiptesis, como una forma de explicar o de dar pleno sentido a las
mismas; la justificacin puede redactarse junto con el mismo planteamiento del
problema, sin transicin; los antecedentes pueden separarse de la justificacin o
incluirse dentro de la seccin de fundamentos tericos. En fin, como se comprender,
son diversos los ajustes que es posible hacer al esquema expositivo precedente de modo
de adecuarlo mejor a necesidades especficas.
Es frecuente que los estudiantes se interroguen, sin encontrar respuesta, acerca del
tamao que se considera adecuado para un anteproyecto. Si bien es aventurado fijar un
lmite fsico de pginas, pues son increblemente diversos los casos que suelen
presentarse, nuestro criterio personal sugiere que un adecuado pre-proyecto no debe
superar un lmite de, digamos, unas diez cuartillas, pudiendo ser considerablemente
menor.
Ya hemos sealado que un anteproyecto es simplemente un esbozo previo a una labor
de investigacin. Debe, por lo tanto, cumplir una funcin de gua, de indicacin
sumaria, como una especie de armazn a enriquecer y desarrollar mediante el trabajo
posterior. En ningn caso, por lo tanto, conviene tomarlo como un esquema rgido,
como si fuera una normativa a la que necesariamente nos tenemos que apegar. No se
trata, naturalmente, de escribir un pre-proyecto y luego dejarlo de lado mientras se
continua desordenadamente en la bsqueda de datos y de material bibliogrfico; pero
tampoco puede caerse en el extremo opuesto y, olvidando su carcter necesariamente
flexible, perder la imprescindible libertad de eleccin tan necesaria en toda
investigacin.
7.3.- El proyecto de investigacin
Si el lector nos ha seguido hasta aqu, en la exposicin de las caractersticas
fundamentales de lo que es un anteproyecto, entender sin mayores obstculos en qu
consiste un proyecto de investigacin. Se trata, bsicamente, de un documento que
consta de las mismas secciones que el anterior, ordenadas prcticamente de la misma
manera, pero que se desarrolla de un modo bastante ms riguroso y completo.
Un proyecto de investigacin es el plan definido y concreto de una indagacin a
realizar, donde se encuentran especificadas todas sus caractersticas bsicas. Aparecen
en el mismo, por lo tanto, algunas secciones que habitualmente no se incluyen en un
anteproyecto, pero que dan una idea ms acabada del trabajo prctico a desplegar. As
tendremos, respetando un orden habitual:
Antecedentes v Just|||coc|on de| Frob|emo
F|onteom|ento de| Frob|emo
Objet|vos (genero|es v espec||cos)
E|ementos de| Morco Ieor|co
H|potes|s (s| |uesen necesor|os)
Metodo|ogo o Desorro||or (que puede |nc|u|r |n|ormoc|on ocerco de
tcn|cos de reco|ecc|on v/o de on||s|s)
kecursos Necesor|os v Fresupuesto
F|on de Irobojo v Cronogromo
8|b||ogro|o
Fuece inc|ui(:e IcmLin unc L(eve (e:enc ce |c: cvcnce: yc |cc(ccc:
hc:Ic e| mcmenIc en e| p(cce:c ce inve:Iicccicn. Lc: :eccicne:
(e|cIivc: c| p|cnIecmienIc ce| p(cL|emc. e| mc(cc Iec(icc y |c
meIccc|cc|c :cn. hcLiIuc|menIe. Lc:IcnIe mc: ccmp|eIc: cue en e|
cc:c ce un p(e-p(cyecIc: |c: hipcIe:i: y |c: cLjeIivc: :e cefinen. en |c
pc:iL|e. ccn mcyc( (icu(c:iccc. emp|ecncc unc Ie(minc|cc|c mc:
exccIc.
Fc(c eviIc( unc inIe(p(eIccicn cemc:iccc (|cicc ce |c cue :cn |c:
cccumenIc: cue venimc: ce:c(iLiencc ccnviene (ecc(cc( cue cmLc:.
en |Iimc in:Icncic. nc :cn mc: cue pcpe|e: ce I(cLcjc :uce:ivc: cue :e
vcn e:c(iLiencc c mecicc en cue unc inve:Iicccicn ccL(c fc(mc y :e
cefine. Ccmc Ic|e:. :cn p|cne: p(cvi:icnc|e:. fccIiL|e: ce mccificc(. cue
(ep(e:enIcn cvcnce: pc(Iicu|c(e: ce un p(cce:c cue en cefiniIivc e:
cincmicc. ccnIinuc. Fuecen hcce(:e. pc( e:c. mc: ce un cnIep(cyecIc
c ce un p(cyecIc pc(c un mi:mc I(cLcjc: puece IcmLin.
evenIuc|menIe. p(e:cinci(:e ce c|cunc ce Ic|e: e:c(iIc:. Lc impc(IcnIe.
c|c(c e:Ic. e: cue e| inve:Iicccc( pc:ec unc icec c|c(c y cefinicc ce |c
cue vc c (ec|izc(. cue nc p(ccecc c |ee(. (eccce( ccIc: c p(cce:c(
infc(mccicn ce unc mcne(c cnc(cuicc. :in :cLe( en e| fcncc |c cue e:Ic
Lu:ccncc. Y cecimc: e:Ic nc pc( pc:ee( un cfcn nc(mcIivc mc|
enIencicc. cue ccnvie(Ie c |c meIccc|cc|c en unc ccmi:c ce fue(zc
pc(c |c c(ecIiviccc ce| inve:Iicccc( c e| Ie:i:Ic. :inc pc( cLvic: (czcne:
ce eficiencic. E| I(cLcjc inIe|ecIuc| -y en e:Ic nc :e cife(encic ce
cuc|cuie( cI(c I(cLcjc- (ecuie(e ce ci:cip|inc y ce c(cen pc(c c|ccnzc(
|c: mejc(e: (e:u|Iccc: y pc(c eviIc( inIi|e: e:fue(zc: cue ce:pe(cicicn
|c: ene(c|c: ce cuien |c emp(ence.
E: nece:c(ic ccve(Ii(. pc( cI(c pc(Ie. cue |c: cccumenIc:
mencicnccc: :cn cc:i :iemp(e exicicc: pc( |c: ccn:ejc: c ccmiI: cue
fc(mc|izcn |c: I(cLcjc: ce Ie:i:. c:| ccmc IcmLin pc( |c: in:IiIucicne:
cue pcI(ccincn. fincncicn c cvc|cn ce c|cn mccc |c p(ccIicc
inve:IiccIivc. E| ccmp(en:iL|e cue e:Ic: in:Icncic: (ecuie(cn unc
infc(mccicn ceIc||ccc ce |c: I(cLcjc: cienI|ficc: cue :e vcn c ce:c((c||c(
Lcjc :u pcI(ccinic. pc( |c cue cc((e:pcnce c| inve:Iicccc( I(cn:miIi(.
ce:ce e| ccmienzc. :u: inIencicne: y p|cne: ce I(cLcjc.
Fc:c( ce un cnIep(cyecIc c un p(cyecIc ce inve:Iicccicn e: unc
Ic(ec cue (e:u|Ic (e|cIivcmenIe :enci||c :i :e vcn (ec|izcncc. ce un
mccc :i:IemcIicc. c|cunc: Ic(ec: nc(mc|e: cenI(c ce un p(cce:c ce
incccccicn. EnI(e |c: mi:mc: pccemc: mencicnc( |c: :icuienIe::
c) Lc |ecturo c(ccnizccc ce |c LiL|icc(cf|c exi:IenIe. E:Ic
nc: pe(miIe cvcnzc(. c |c vez. en vc(ic: ci(eccicne:. Fc( un
|ccc hcce pc:iL|e |c Ic(ec ce (ecefini(. ccn mc: exccIiIuc.
e| p(evic p|cnIecmienIc ce| p(cL|emc. pue:Ic cue |c
|ecIu(c nc: c(ienIc (e:pecIc c |c cue yc hcn (ec|izccc cI(c:
inve:Iicccc(e:. inciccnccnc: cu ccnccimienIc: :cn
ccepIccc: ccmc :c|icc: y cuc|e: :icuen cLie(Ic: c |c
ci:cu:icn. IcmLin nc: pe(miIe (ec|izc( cnc|i:i:
ccmpc(cIivc: ccn (e:pecIc c |c: cLjeIivc: I(czccc: y
efecIivcmenIe c|ccnzccc: en cI(c: cpc(Iuniccce: pc(
ci:IinIc: ecuipc: ce I(cLcjc. De| mi:mc mccc. unc (evi:icn
ccucic:c ce |c LiL|icc(cf|c nc: :iIc en inmejc(cL|e:
ccncicicne: pc(c (ee|cLc(c(. p(eci:c( y ccnc(eIc( |c cue :e
cencminc e| mc(cc Iec(icc ce |c inve:Iicccicn y. pc( |c
IcnIc. Iccc |c (e|cIivc c |c: pc:iL|e: hipcIe:i: c ve(ificc(.
Hemc: ccmp(cLccc cue. en |c p(ccIicc. muchc:
e:IucicnIe: y p(cfe:icnc|e: nc |cc(cn e|cLc(c( Luenc:
p(cyecIc: ce inve:Iicccicn pc( unc (czcn muy :enci||c: nc
ccnccen |c :u||c|ente :cc|e |c tenct|cc cue :e ncn
c|cnteccc. Nc e: pc( fc|Ic ce ccnccimienIc: c ce ce:I(ezc:
meIccc|ccicc: cue. enIcnce:. :e fc||c muchc: vece:. :inc
pc(cue :e c|vicc c|cc Icn e|emenIc| ccmc cue. pc(c hcce(
un cpc(Ie c| ccnccimienIc cienI|ficc :cL(e un Iemc
ceIe(minccc. e: p(eci:c ccncce( c fcncc e| e:Iccc ce |c:
ccnccimienIc: exi:IenIe:. cue e: p(eci:c :iIuc(:e en |c cue
pcc(|cmc: cencminc( |c f(cnIe(c ce| :cLe( exi:IenIe.
L) Lc bsquedo de dotos . Fc( :upue:Ic. en e:Ie :enIicc nc
ccLe hcL|c( ce un I(cLcjc :i:IemcIicc: :Ie :c|c ceLe
emp(ence(:e ce:pu:. cucncc yc |c inve:Iicccicn hcyc
ccL(ccc unc fc(mc mc: c menc: cefiniIivc. Fe(c.
enI(eIcnIc. nc e: pc(c nccc inIi| i( cccpicncc cie(Ic
infc(mccicn. pue: :Ic nc: pe(miIe p(eficu(c( ce c|cn
mccc e| cucc(c ce |c cue :e(cn |c: ccIc: finc|e: c cnc|izc(.
E: impc(IcnIe. en Iccc cc:c. hcce( un invenIc(ic ce |c:
fuenIe: ci:pcniL|e:. ce |c cc|iccc y ccnIiccc ce
infc(mccicn c nue:I(c c|ccnce y ce |c: pc:iLi|iccce:
efecIivc: ce cmp|ic(|c ccn |c: (ecu(:c: ci:pcniL|e:. /cemc:
(e:u|Ic ccnvenienIe. :cL(e Ic|e: Lc:e:. en:cyc( ce c|cn
mccc |c fc(mc en cue hcL(c ce (ec|izc(:e e| p(cce:cmienIc
y cnc|i:i: ce |c: ccIc: c cLIene(.
c) Lc consu|to ccn pe(:cnc: ccpcce: ce c(ienIc(nc:
meIccc|ccicc y ccncepIuc|menIe. Nc hcy cue c|vicc( cue
:i e| cnIep(cyecIc e: un cccumenIc c|IcmenIe p(cvi:icnc|.
:ujeIc c Iccc Iipc ce mccificccicne:. e| p(cyecIc ce
inve:Iicccicn Iiene en ccmLic un cc(ccIe( mc: cccLccc.
cue ceLe Icmc(:e en cuenIc ccn mc: cIencicn. E: pc( e||c
muy impc(IcnIe cue. en IcnIc vcycmc: ccncc fc(mc c
nue:I(c inve:Iicccicn. ccnIemc: ccn unc c:e:c(|c c|c(c y
efecIivc. De c||| |c nece:iccc ce ccnIc( ccn |c ficu(c ce un
IuIc(. en e| cc:c ce Iccc Iipc ce Ie:i:. c ce ci:cuIi(
cc|ecIivcmenIe -en ecuipc: ce I(cLcjc pc( ejemp|c-
cuc|cuie( p(cyecIc cue :e emp(encc en in:IiIuIc: c cenI(c:
ce inve:Iicccicn. En Ic|e: ccn:u|Ic: ceLen Iene(:e en
cuenIc IcnIc |c: c:pecIc: :u:IcnIivc:. cue :e (efie(en c|
ccnIenicc ce |c inve:Iicccicn c ce:c((c||c(. ccmc |c:
p(cpicmenIe meIccc|ccicc:. e: ceci( ccu||c: cue Iienen
(e|ccicn ccn |c cche(encic inIe(nc y ccn e| ci:enc ce |c
incccccicn. Fc( e||c e: cp(cpiccc. muchc: vece:. (ec|izc(
ccnve(:ccicne: ccn unc vc(ieccc ce pe(:cnc:. pue:Ic cue
e: (c(c enccnI(c( en unc :c|c Iccc |c cmp|ic ccmc ce
ccnccimienIc: y cpIiIuce: nece:c(ic: pc(c unc cc((ecIc
c(ienIccicn.
En (e|ccicn c |c impc(Icncic ce Ic|e: ccn:u|Ic: nc:
pc(ece cpc(Iunc (e|cIc( |c cue hemc: cL:e(vccc muchc:
vece:. y cue hemc: c(e|cc pe(IinenIe cencminc( porodojo
de| ojedrec|sfo. E| |ecIc( Ic| vez hcyc Ienicc ccc:icn ce ve(
c|cunc pc(Iicc ce cjec(ez cue jueccn cI(c: pe(:cnc:.
cnc|izcncc cuncue :ec :upe(ficic|menIe |c: mcvimienIc: ce
|c: ccnIencc(e:. Fecc(cc(c c:| cu fcci| e: cc(:e cuenIc ce
|c: e((c(e: ce |c: jucccc(e:. cuncue :e I(cIe ce cjec(eci:Ic:
ce mejc( cc|ificccicn cue e| cL:e(vccc(. Fe(c. en cucnIc :e
I(ueccn |c: ci(cun:Icncic: y e:Icmc: yc ci(ecIcmenIe f(enIe
c| IcL|e(c. c:umiencc |c (e:pcn:cLi|iccc pe(:cnc| pc( cccc
jucccc cue (ec|izcmc:. nue:I(c enIencimienIc pc(ece
I(cLcjc( ce un mccc c|cc infe(ic(: :cmc: nc:cI(c: |c: cue
chc(c Ienemc: cue e|eci( y. pc( |c IcnIc. |c: cue
ineviIcL|emenIe ccmeIemc: |c: e((c(e:. De |c ccmpc(ccicn
ccn |c cue c||| :ucece puece e| e:IucicnIe. y hc:Ic e|
inve:Iicccc( mc: expe(imenIccc. :ccc( Ii|e: en:encnzc:.
c) Lc re||ex|on :i:IemcIicc :cL(e e| I(cLcjc c (ec|izc(. Nc
ceLe c|vicc(:e cue un p(cyecIc :e (ec|izc pc(c :e(
efecIivcmenIe ejecuIccc. E: pc( e:c nece:c(ic cue e|
inve:Iicccc( :e p|cnIee ccnc(eIcmenIe |c vicLi|iccc ce |c
cue pc:Iu|c en :u: pccinc:. IcnIc en |c cue :e (efie(e c :u
cche(encic inIe(nc ccmc en (e|ccicn c :u: pc:iLi|iccce:
(ec|e: ce ejecucicn p(ccIicc. E: impc(IcnIe IcmLin cue
(ef|exicne c(ecIivcmenIe :cL(e e| p(cL|emc cue :e hc
p|cnIeccc. excmincncc |c: cive(:c: pc:iLi|iccce: Iec(icc:.
|c: vc(iccc: fcceIc: ce| p(cL|emc. |c pc:iL|e (e:pue:Ic c |c:
c(cnce: y pecuenc: inIe((cccnIe: cue e: pc:iL|e cnIicipc(.
Si :e vc |eyencc. Lu:ccncc infc(mccicn. ccn:u|Icncc c cuiene:
:cLen y (ef|exicncncc :cL(e e| p(cL|emc cue nc: hemc: p|cnIeccc. :e
e:Ic(c en ccncicicne: ce e|cLc(c(. en un p|czc (e|cIivcmenIe L(eve. un
Luen p(cyecIc ce inve:Iicccicn. E| mi:mc pcc(c e:Ic( p(cximc c c|ejccc
ce |c: icec: inicic|e: pe(c. en :|nIe:i:. (ep(e:enIc(c un pc:c Lien
:icnificcIivc hccic |c meIc Lu:cccc.
Fc(c |c (eccccicn ce un p(cyecIc ceLen Icmc(:e |c: mi:mc:
p(eccucicne:. en cucnIc c| |encucje. cue yc :e mencicncLcn mc:
c((iLc. Lc c|c(iccc. |c p(eci:icn y |c cu:encic ce innece:c(ic: ccc(nc:
:cn funccmenIc|e:. c| menc: en |c: :eccicne: Lc:icc: ce| mi:mc:
p|cnIecmienIc ce| p(cL|emc. cLjeIivc:. hipcIe:i:. meIccc|cc|c. Lc
exccIc (efe(encic c |c: IexIc: uIi|izccc: y |c p(evi:icn ce mcIe(ic|e:
(ecue(icc: y |cp:c: c emp|ec( IcmLin e: ce :umc impc(Icncic.
DeLicc c |c mcyc( cmp|iIuc ce |c: Iemc: c I(cIc(. un p(cyecIc (e:u|Ic
un cccumenIc Lc:IcnIe mc: cmp|ic cue un p(e-p(cyecIc. Nc pccemc:
cc( ccu| unc incicccicn muchc mc: p(eci:c c| (e:pecIc. pc(cue :cn
vc(iccc: |c: pc:iLi|iccce: exi:IenIe: y pc(cue |c: u:c: ce |c: in:IiIucicne:
:ue|en :e( cive(cenIe:: hcy cc:c: en cue :c|c :e exice un pcpe| ce
I(cLcjc p(eci:c y c|c(c. cue puece ccupc( cpenc: unc: ciez cuc(Ii||c::
cI(c:. en e| exI(emc cpue:Ic. en cue :e pice c| inve:Iicccc( un
invenIc(ic cc:i ccmp|eIc ce |c: e|emenIc: cue ccn:IiIuyen |c
inve:Iicccicn finc|. :c|vc ncIu(c|menIe |c: ccIc: y :u cnc|i:i:. Nc
ccmpc(Iimc: :ince(cmenIe e:Ic |Iimc pc:icicn. pc(cue e||c c|vicc cue
c(cn pc(Ie ce| ccnccimienIc cue :e cLIiene en unc incccccicn nc
puece :e( nuncc efecIivcmenIe p(evi:Ic c p|cnificccc. yc cue :u(cen
:iemp(e nuevc: punIc: c cnc|izc( c mecicc cue :e vcn ccncciencc |c:
ccIc:. IcmLin :ucece. ccmc ve(emc: mc: cce|cnIe. cue e: :c|c en e|
mcmenIc ce e:c(iLi( cue e| Ie:i:Ic ccmp(ence efecIivcmenIe e|
c|ccnce y |c cc|iccc ce |c infc(mccicn cLIenicc. Fc( e||c
(eccmenccmc: unc pc:icicn mc: f|exiL|e. cue nc cL|icue c ce:Iinc(
innece:c(ic: ene(c|c: c |c (eccccicn ce |c cue nc e: e| infc(me finc| ce|
I(cLcjc.
De |c mi:mc mcne(c. |c: p(cyecIc: puecen vc(ic( ce ccue(cc c |c
mccniIuc ce |c: (ecu(:c: cue |c: mi:mc: ccmp(cmeIcn. Nc e: |c mi:mc
p(eficu(c( unc inve:Iicccicn LiL|icc(cficc c (ec|izc( pc( unc :c|c pe(:cnc
cue p(cyecIc( un I(cLcjc en e| cue :e vcyc c emp|ec( un in:I(umenIc|
cc:Ic:c. ccupcncc c m|Iip|e: c:i:IenIe: y cyuccnIe: ce inve:Iicccicn.
ejecuIcncc:e unc cccicn ci|cIccc Iempc(c| c cecc(cficcmenIe. De c|||
cue en e:Ic: cc:c: ccnvencc ce:c((c||c( ccn Iccc cuicccc c|cunc: ce
|c: :eccicne: cue mencicncLcmc: c| inicic ce e:Ie punIc: p(e:upue:Ic.
(ecu(:c: mcIe(ic|e: y humcnc:. c(cncc(cmc. p|cn ce I(cLcjc. eIc. En
cI(c: ccc:icne:. :in emLc(cc. :c|c hcL(c nece:iccc ce exp(e:c( muy
L(eve: incicccicne: c| (e:pecIc. E| Luen c(iIe(ic y |c expe(iencic p(evic
ce cuien (ec|ice e| p(cyecIc pcc(c (e:c|ve( e:Ic: cue:Iicne: ccn (e|cIivc
fcci|iccc.
Fc(c ccnc|ui(. cc(emc: unc: L(eve: incicccicne: ce |c cue :e e:pe(c
ce |c: :eccicne: mc: p(ccIicc: ce un p(cyecIc. ccu||c: cue
cccLcmc: ce mencicnc(. Un p|on de trobojo e:. en e:encic. un
ccmp|emenIc c |c meIccc|cc|c: ecuivc|e c unc (e:enc ce |c:
ccIiviccce: cue :e i(cn ce:c((c||cncc :uce:ivcmenIe. inciccncc |c: yc
ccmp|eIccc:. |c: cue e:Icn en v|c: ce ejecucicn y e| c(cen ce |c: cue
(e:Ic efecIuc(. E: :umcmenIe Ii| pc(c |c: cc:c: ce inve:Iicccicne: ce
|cLc(cIc(ic c ce ccmpc. en e:pecic| cucncc invc|uc(cn cccicne: muy
vc(iccc: c cue :e inIe((e|ccicncn ci(ecIcmenIe enI(e :|. Cucncc e|
mi:mc :e p(e:enIc c(cficcmenIe. ce un mccc (e:umicc. inciccncc |c:
p|czc: p(evi:Ic: pc(c |c ejecucicn ce cccc Ic(ec. :ue|e ||cmc(:e
cronogromo. Hemc: e|cLc(ccc. c mccc ce ejemp|c. un c(cncc(cmc
I|picc ce unc inve:Iicccicn cue :e ce:c((c||c mecicnIe encue:Ic:. Lc:
c(cncc(cmc: vc(|cn :ecn e| ci:enc cue :e uIi|ice y ce ccue(cc c
muchc: cI(c: fccIc(e:.
CRONOGRAMA TIPO DE UNA INVESTIGACION
(Caso de una Encuesta)
Qu|nceno No .
Actividades
1 2 3 4 5 7 8 10 11 12 13 14 15
/(cuec LiL|icc(cficc
E|cLc(ccicn ce| mc(cc
Iec(icc

Definicicn ce incicccc(e:

E|cLc(ccicn ce|
cue:Iicnc(ic

F(ueLc ce| Cue:Iicnc(ic

Se|eccicn ce |c mue:I(c

Fec|izccicn ce |c:
enI(evi:Ic:

F|cn ce IcLu|ccicn

IcLu|ccicn y cccificccicn

/nc|i:i: ce ccIc:

Feccccicn ce| Lc((ccc(

Fevi:icn ce| mcnu:c(iIc

F(e:enIccicn ce| infc(me
Si |c incccccicn p(cyecIccc (ecuie(e ce unc vc(ieccc ce recursos
mcIe(ic|e: y humcnc: e: ccnvenienIe cue e| Ie:i:Ic c e| inve:Iicccc(
inc|uycn unc |i:Ic ceIc||ccc ce |c: mi:mc:. HcL(c cue e:pecificc( en
e||c: |c: ecuipc:. mcIe(ic| ce |cLc(cIc(ic. in:I(umenIc: y (eccIivc: cue :e
nece:iIc(cn: |c: Ii|e: y mcIe(ic|e: ce cficinc. c:| ccmc |c: cc:Ic: cue
Iienen (e|ccicn ccn |c puL|icccicn ce| infc(me: |c: |iL(c: y (evi:Ic: cue e:
p(eci:c cccui(i(. c:| ccmc |c: e|emenIc: nece:c(ic pc(c e| (eci:I(c ce |c
infc(mccicn: |c: |ccc|e: (ecue(icc: c ci:pcniL|e:: |c: (ecu(:c: humcnc::
pe(:cnc| ccmini:I(cIivc. inve:Iicccc(e:. c:i:IenIe: y cyuccnIe:. eIc.
IcmLin e: ccnvenienIe hcce( (efe(encic c |c: vicje: cue :e(c nece:c(ic
efecIuc( y c |c: vicIicc: cue e||c: imp|iccn. Cucncc :ec nece:c(ic -y e||c
e: cLvic en e| cc:c ce :c|iciIuce: ce fincncicmienIc- ceLe(cn
cucnIificc(:e ccn cie(Ic p(eci:icn Iccc: |c: cc:Ic: cue :e c:ccien c| u:c
ce |c: (ecu(:c: c emp|ec(. Lc |i:Ic :i:IemcIicc ce |c: mi:mc: e: e|
presupuesto ce |c inve:Iicccicn. cue ceLe ci:I(iLui(:e ccemc:
Iempc(c|menIe. inciccncc |c: fechc: p(cLcL|e: en cue |c: ci:IinIc:
:umc: :e i(cn nece:iIcncc.
Vo|ver o |o pg|no onter|or


Ccp|Iu|c 8

DE L/ lNVESIlG/ClCN / L/
FED/CClCN

8.1. Los resu|todos
EnI(e e| mcmenIc en cue un p(cyecIc cuecc Ie(minccc y e| inicic ce
|c (eccccicn finc| ce| I(cLcjc mecicn unc :e(ie ce ccIiviccce: cue
ccn:IiIuyen. en cie(Ic mecicc. e| nc|ec ce |c inve:Iicccicn. Nc e: cue
inve:Iicc( puecc (ecuci(:e c unc pu(c L:cuecc ce ccIc:. c cue e||c
:icnificue :c|c c(ccnizc( y cnc|izc( infc(mccicn. Fe(c. ceLe enIence(:e.
nincunc ccIiviccc ce p|cnificccicn c ce e|cLc(ccicn Iec(icc p(ccuce
cuInIicc: ccnccimienIc: :i nc :e efecIc unc ccnf(cnIccicn enI(e |c:
icec: fc(mu|ccc: y |c: (efe(encic: exIe(nc: cue p(cvee |c (ec|iccc. De
c||| cue (e:u|Ie ceci:ivc e:c (ecc|eccicn ce ccIc: c |c cue c|ucimc:
cuncue. hcy cue cc|c(c(|c. emp|ecmc: ccu| |c pc|cL(c cctc en :u
:enIicc mc: cmp|ic.
Si Lien nc ccLe efecIuc(. en e:Ie |iL(c. unc ce:c(ipcicn ceIc||ccc ce
|c: cive(:c: cccicne: cue ejecuIc un inve:Iicccc( en e| cu(:c ce :u
I(cLcjc. pen:cmc: cue (e:u|Ic(c Ii| (ec|izc( unc L(eve (e:enc ce |c:
mi:mc:. E||c nc: fcci|iIc(c |c Ic(ec ce exp|icc( ccmc :e vc p(cceciencc
c |c (eccccicn ce| infc(me finc|.
Ccnc|ui( un p(cyecIc -y hcce( cue :Ie :ec cp(cLccc. cucncc c:| :e
|c (ecuie(e. pc( c|cunc in:IiIucicn- :icnificc hcLe( I(czccc un ccminc
cue nc: puece ccncuci( Lc:IcnIe (ecIcmenIe hccic e| fin p(cpue:Ic.
NcIu(c|menIe. e||c (e:u|Ic(c mc: c menc: fcci| :ecn |c cc|iccc y e|
c(ccc ce p(eci:icn cue pc:ec e:e p(cyecIc y cepence(c. :in cucc. ce
|c cmLicic:c cue :ec |c incccccicn p|cnificccc. Fc(c pcne( en mc(chc
e| I(cLcjc :e(c p(eci:c ce:c((c||c(. :imu|IcnecmenIe c nc. c|cunc: ce |c:
:icuienIe: ccIiviccce:: {V. ScLinc. F| F|cce:c.... Cp. CiI.. pp. 35 c 41. 113
y ::.. y 12 y ::.]
CcnIinuc( ccn |c: |ecIu(c: ce |c LiL|icc(cf|c exi:IenIe pe(c chc(c. pc(
cie(Ic. ccn un c(iIe(ic mc: e:I(icIc: yc nc :e I(cIc(c ce cccpic(.
:imp|emenIe. |c infc(mccicn cue nc: pe(miIc cefini( y :iIuc( nue:I(c
p(cL|emc. :inc cue hcL(c cue Lu:cc( :i:IemcIiccmenIe e| ccnjunIc
ce ccIc: cue ||even c :u (e:c|ucicn. E||c imp|icc (ec|izc( un Iipc ce
|ecIu(c ci:IinIc c| cnIe(ic(. pue: :e(c nece:c(ic (evi:c(
cuicccc:cmenIe Iccc: |c: fuenIe: exi:IenIe:. cenI(c(:e en ccue||c:
c:pecIc: cue :cn pcIencic|e: infc(mccicne: ce inIe(: e i( exI(cyencc
-mecicnIe fichc: u cI(c :i:Iemc ecuivc|enIe- Iccc ccue||c cue vcyc
(e:u|Icncc Ii| pc(c |c inve:Iicccicn. { V. Hcchmcn y McnIe(c. Cc. C|t.]
F(epc(c( e| I(cLcjc ce ccmpc. /| (e:pecIc exi:Ien. pc( :upue:Ic.
innume(cL|e: pc:iLi|iccce: :ecn e| ci:enc cue :icc |c incccccicn. De
Iccc: mcne(c: e: nece:c(ic I(czc( p(ime(cmenIe un cuicccc:c p|cn
ce I(cLcjc cue pcc(c inc|ui(. :ecn |c: cc:c:: vi:iIc: c |c: |ucc(e: ce
inIe(:. e:pecic|menIe cucncc :e hccen I(cLcjc: ce ccmpc en
|ucc(e: pccc ccnccicc:: cLIencicn ce |c: mcIe(ic|e: y |c: ecuipc:
nece:c(ic:. e:pecic|menIe en inve:Iicccicne: ce |cLc(cIc(ic:
:e|eccicn ce |c mue:I(c. cucncc :e uIi|izc e:e p(ccecimienIc
e:Icc|:Iicc: cefinicicn ce |c: Icnicc: ce cL:e(vccicn y ce enI(evi:Ic:
cue hcycn ce u:c(:e. eIc. Lc cue hcy cue ceIe(minc(. en :|nIe:i:. :cn
|c: cc(ccIe(|:Iicc: p(eci:c: ce| ci:enc c imp|emenIc(. cefiniencc :u
e:I(ucIu(c Lc:icc. |c: Icnicc: ce (ecc|eccicn ce ccIc: c uIi|izc( y
cI(c: e|emenIc: e:pec|ficc:.
Fe(feccicnc( e| mc(cc Iec(icc. e:pecic|menIe en cucnIc c :u
cpe(ccicnc|izccicn. E: hcLiIuc| cue en un p(cyecIc exi:Ic yc unc
expc:icicn Lc:icc ce| mi:mc pe(c. cucncc :e pc:c c |c fc:e cpe(cIivc
ce| I(cLcjc. e: p(eci:c cue :Ic :e I(cn:fc(me en c|cc muchc mc:
exccIc: hcL(c cue cefini( ccn p(eci:icn |c: vc(icL|e: y :u: (e|ccicne:.
c:| ccmc enccnI(c( -pc(c cccc unc ce |c: mi:mc:- |c: incicccc(e:
cue pe(miIen meci( :u: mcnife:Iccicne: ccnc(eIc:.
E|cLc(c( |c: in:I(umenIc: ce (ecc|eccicn ce ccIc:. Fc(c e| cc:c ce |c:
inve:Iicccicne: cue (ecuie(cn ce cL:e(vccicne: c enI(evi:Ic:
:i:IemcIicc: :e(c nece:c(ic ccn:I(ui( |c: pcuIc: ce (ecc|eccicn y |c:
cue:Iicnc(ic: cc((e:pcncienIe:. E||c :e hc(c :cL(e |c Lc:e ce |c
cpe(ccicnc|izccicn ce |c: vc(icL|e: y Ieniencc en cuenIc |c: Icnicc:
ce (ecc|eccicn e:cccicc:.
Feccce( |c: ccIc:. /cu||c: cue :e cencmincn :ecuncc(ic: :e
exI(ce(cn ce |c LiL|icc(cf|c (evi:ccc. en IcnIc cue |c: p(imc(ic:. |c:
cue p(cvienen ce| I(cLcjc ce ccmpc. hcL(cn ce cLIene(:e pc(
mecic ce |c: in:I(umenIc: ce (ecc|eccicn. :ecn e:Ic: cpc(cIc:
e:pec|ficcmenIe ci:enccc: pc(c Ic| fin {mic(c:ccpic:. mecicc(e:.
ccmc(c:. eIc.) c :e I(cIe ce pcuIc: c cue:Iicnc(ic: e|cLc(ccc: pc( e|
p(cpic inve:Iicccc(.
E| p(ccucIc ce Iccc e:Ic ccIiviccc -muy vc(icL|e. ccmc e: ce
imccinc(. :ecn |c cue :e e:I e:Iucicncc- e: un ccnjunIc ce ccIc: c
infc(mccicne: cue ccn:IiIuyen |c cue pcc(|cmc: cencminc( resu|todos
no procesodos ce |c inve:Iicccicn. E||c: :e(cn |c mcIe(ic p(imc cue
uIi|izc(emc: pc(c e:c(iLi( |c Ie:i: c infc(me ce| I(cLcjc. mecicnIe unc
|cLc( inIe|ecIuc| ce c(cencmienIc. cnc|i:i: e inIe(p(eIccicn.
8.2. Lo orgon|zoc|on de| moter|o|
/| ccnc|ui( |c: Ic(ec: ce (ecc|eccicn. e| inve:Iicccc( e:Ic(c en
pc:e:icn ce un ccnjunIc ce e|emenIc: ci:|mi|e:: Ienc(c fichc:.
(e:mene: y exI(ccIc: ce IexIc:. (eci:I(c: ce ccIc:. cpunIe: ccn cI(c:
infc(mccicne: cccui(icc: cu(cnIe :u I(cLcjc ce ccmpc y cncIccicne:
cive(:c: cue hc icc hcciencc cu(cnIe e| cu(:c ce :u: |ecIu(c: y :u:
(ef|exicne:. IcmLin pc:ee(c -y e:Ic e: cuizc: |c mc: impc(IcnIe- icec:.
inIuicicne: y (czcncmienIc: pc(cic|e: :cL(e e| :icnificccc ce |c pe:cui:c
(ec|izccc. Se impcne. pc( cie(Ic. p(ccece( c c(ccnizc( Iccc e:Ic. c cc(|e
fc(mc pc(c cue :u(jc ce c||| unc ci:e(Iccicn cche(enIe cue (ef|eje e|
I(cLcjc yc hechc y pe(miIc ce:Iccc( |c: ccnccimienIc: cLIenicc:.
E:Ic |cLc( ce c(ccnizccicn :e puece efecIuc( ce vc(ic: mcne(c:.
:icuiencc c(iIe(ic: cife(enIe:. Nc :e I(cIc ce cche(i(:e c pcI(cne: fijc:
:inc ce emp|ec(. :ecn |c: ci(cun:Icncic:. cive(:c: mccc|iccce: ce
I(cLcjc. De:ce un punIc ce vi:Ic cene(c|. cL:I(ccIc. exi:Ien :in
emLc(cc cc: ccminc: Lc:icc: pc(c ce:c((c||c( e:Ic Ic(ec. E||c: :cn
cpue:Ic: pe(c nc exc|uyenIe: yc cue. c| ccnI(c(ic. ccnviene pc( |c
cene(c| ccmp|emenIc(|c:.
E| p(ime(c cpe(c :cL(e e| p(incipic ce |c incuccicn y ccn:i:Ie. pc( |c
IcnIc. en i( cc(upcncc |c: ccIc: :ecn :u Iipc y ncIu(c|ezc.
inIec(cncc|c: c:| en ccnjunIc: cche(enIe:. Fccc c pccc :e vcn
fc(mcncc cc(ecccc: mc: vc:Ic:. hc:Ic cue Iccc e| mcIe(ic| cuecc
c(ccnizccc ce un mccc :i:IemcIicc en c|cunc: pccc: c(cnce:
uniccce:. E| cI(c p(ccecimienIc: :e Lc:c en e| p(incipic cpue:Ic: pc(Ie
ce |c cene(c|. ce |c |ccicc c|cLc| ce |c inve:Iicccicn. pc(c c|ccnzc(
c(ccuc|menIe -mecicnIe :uce:ivc: ci:Iincicne: ccncepIuc|e:- e| nive|
ce |c: p|u(c|e: ccIc: ccnc(eIc:. E: ccnvenienIe cue e| |ecIc( eje(ciIe :u
enIencimienIc en cmLc: p(cce:c: menIc|e:. pc(c cue puecc c:|
(ecc((e(|c: ccn p(eci:icn y fcci|iccc. Ccn e| cLjeIc ce fcvc(ece( e:c
p(ccIicc in:e(Icmc:. :ecuiccmenIe. c|cunc: ejemp|c: i|u:I(cIivc:.
Supcnccmc: cue en e| cu(:c ce unc inve:Iicccicn :e efecIen unc
:e(ie ce (eci:I(c: meIec(c|ccicc: cue pe(miIen cefini( e| c|imc ce unc
(ecicn ceIe(minccc. Se(c p(eci:c enIcnce: cc(upc( |c: ccIc:
cc((e:pcncienIe: c cccc vc(icL|e {Iempe(cIu(c mcximc. m|nimc y
p(cmecic. humeccc. ve|cciccc y ci(eccicn ce| vienIc. p(e:icn
cImc:f(icc. eIc.) mecicnIe IcL|c: cp(cpiccc:. Ic| vez ccnvencc hcce(
unc IcL|c ccn |c: :uce:ivc: (eci:I(c: cue cc((e:pcncen c cccc unc ce
e||c: c |c |c(cc ce| Iiempc. c(ccnizc( |c: ccIc: :ecn |c: cife(enIe:
e:Iccicne: ce (eci:I(c c ccmLinc( cmLc: e|emenIc: en un cucc(c
cene(c|. Lc impc(IcnIe e: enccnI(c( unc fc(mc ce p(e:enIc( |c
infc(mccicn :i:IemcIiccmenIe. procesndo|o ce mccc Ic| cue Iccc: |c:
(eci:I(c: ce un mi:mc Iipc cpc(ezccn junIc: en unc :c|c (e|ccicn c|cLc|:
:Ic puece :e( unc IcL|c. un cucc(c e:Icc|:Iicc. c un :imp|e |i:Iccc.
Cuc|cuie( mcnuc| ce e:Icc|:Iicc Lc:icc nc: puece infc(mc( (e:pecIc c
|c: fc(mc: u:uc|e: ce cc(upcmienIc ce ccIc: y en cucnIc c| Iipc ce
p(cce:cmienIc mcIemcIicc inicic| cue e||c: puecen :uf(i(.
CI(c cc:c puece cc(:e cucncc :e (ec|izcn enI(evi:Ic: c pe(:cnc: cue
nc: infc(mcn (e:pecIc c c|cn p(cL|emc ce inIe(:. ccmc |c:
expe(iencic: vivicc: cu(cnIe cie(Ic :uce:c hi:Ic(icc. pc( ejemp|c. /cu|
|c: vc(icL|e: nc cpc(ecen n|IiccmenIe :epc(ccc: ccmc :ucec|c ccn |c
Iempe(cIu(c c |c humeccc. y pc( |c IcnIc :e impcne un I(cLcjc
c|c:ificcIc(ic mc: ccmp|icccc. E:Ie Ienc(c cue Iene( en cuenIc |c:
c:pecIc: ccnc(eIc:. Lien e:pec|ficc:. ce |c infc(mccicn cccui(icc: :e
cc(upc(cn c:|. pc( ejemp|c. Iccc: |c: cue :e (efie(cn c un cie(Ic :uce:c.
p(cvenccn ce |c: enI(evi:Ic:. ce c|cn cI(c in:I(umenIc ce (ecc|eccicn
c ce fuenIe: LiL|icc(cficc:. E: fcci| c:| (euni( infc(mccicne: (e|cIivc: c
punIc: ceIe(minccc: ce |c cue nc: inIe(e:c. cuncue |c: mi:mc:. c|
p(incipic. pueccn cpc(ece( ccmc ce:ccnecIccc: enI(e :|. Yc hcL(c
ccc:icn ce hcce( pc:Ie(ic(e: cc(upcmienIc: mc: cene(c|e:. hc:Ic ||ecc(
-en |c pc:iL|e- c cuL(i( e| ccnjunIc ce |c: ccIc: cLIenicc:.
Fcc(|cmc: ccnIinuc( ccncc ejemp|c: ce e:Ie Iipc ce p(cce:cmienIc
pc(c ccIc: p(cpic: ce cI(c: ci:cip|inc:: e| (eci:I(c :uce:ivc ce |c
mccniIuc ce unc e:I(e||c vc(icL|e. |c evc|ucicn ce |c: Iipc: ce ccmLic.
|c: (e:pue:Ic: ce un ceIe(minccc mc|u:cc cnIe cife(enIe: e:I|mu|c:. Lc
:imi|iIuc |Iimc ce Iccc: e:Ic: cc:c:. en un :enIicc meIccc|ccicc. nc:
exime ce cLuncc( en mcyc(e: ceIc||e:. Fe:u|Ic inIe(e:cnIe en ccmLic
excminc( L(evemenIe e| cI(c p(ccecimienIc. ccue| cue. ccmc
cec|cmc:. cpe(c ce:ce |c cene(c| hccic |c pc(Iicu|c(.
SiIumcnc: chc(c en unc inve:Iicccicn ce:c(ipIivc cue Iencc pc(
cLjeIc e|cLc(c( e| ciccnc:Iicc ccmp|eIc ce unc emp(e:c. / mecicc en
cue :e (eccce infc(mccicn :Ic pcc(c i( cc(upcncc:e en c|cunc:
c(cnce: ccIecc(|c:. cue :e ce:p(encen ce| mcce|c Iec(icc :cL(e e| cue
:e Lc:c e| ciccnc:Iicc. Ienc(emc: c:| |c (e|cIivc c |c: p(cce:c:
p(ccucIivc:. |c c(ccnizccicn funcicnc|. e| me(cccec. |c: c:pecIc:
fincncie(c:. eIc. Iccc: |c: ccIc: cue :e vcycn cLIeniencc :e i(cn c:|
in:e(Icncc en c|cunc ce e:Ic: c(cnce: civi:icne:. cue IcmLin pcc(cn
:uLcivici(:e c :u vez. pc(c ||ecc( c un nive| ce pc(Iicu|c(izccicn
ccecuccc.
Ccmc ve(c e| |ecIc( e:Ie p(ccecimienIc. cuncue cpue:Ic pc( :u
punIc ce pc(Iicc c| cnIe(ic(. en nccc (e:u|Ic inccmpcIiL|e ccn e|
mi:mc. E: fccIiL|e i( I(cLcjcncc pc( cmLc: v|c: :imu|IcnecmenIe. :ecn
|c: cc(ccIe(|:Iicc: ce |c: ccIc: cue :e vcycn (eccciencc. hc:Ic ||ecc( c
un :i:Iemc c|cLc|. cue nc: pe(miIc uLicc( Iccc |c infc(mccicn ce un
mccc cche(enIe y Lien e:I(ucIu(ccc.
NcIu(c|menIe. nc e: pc:iL|e hcce( e:Ic ce un mccc cL:c|uIc. pc(c
tccc: |c: ccIc: cue hcycmc: (ecccicc. Siemp(e hcL(c c|cunc: cue nc
enccjen Lien en |c: ccIecc(|c: ce c|c:ificccicn e|cLc(ccc:. Nc ceLe
p(eccupc(:e e| Ie:i:Ic pc( e:Ic ci(cun:Icncic. e:pecic|menIe :i e||c
ccu((e ccn un vc|umen mc: c menc: (ecucicc ce infc(mccicn. Yc
hcL(c cpc(Iuniccc ce hcce( unc c|c:ificccicn mc: cfinccc cucncc :e
pc:ec un e:cuemc expc:iIivc cene(c|. ce mccc cue c||| puecc :iIuc(:e
ccu||c cue en p(incipic nc pc(ece fcci|menIe c(cencL|e. Fe(c. en
|Iimc in:Icncic. Icmpccc Ienemc: cue impccienIc(nc: :i ni cn c:| e:
pc:iL|e (e:c|ve( e:Ie p(cL|emc: e: p(eci:c (ecc(cc( cue no fodo |o
vor|odo |nformoc|n obfen|do en un proceso de |nvesf|goc|n puede
rozonob|emenfe ser reg|sfrodo en su |nforme f|no|. / vece: exi:Ii(c un
exce:c ce ceIc||e: cue nc ccnviene I(cn:c(iLi(: en cI(c: cc:c: :e
(eccce(cn inIe(e:cnIe: cuncue |ejcnc: cnIececenIe: ce unc :iIuccicn:
pcc(cn cpc(ece( infc(mccicne: imp(evi:Ic:. cue nc ccLen cenI(c ce
|c: p(cpue:Ic: Iec(icc: inicic|e:. c ccIc: :uce(enIe:. cue e:Iimu|cn |c
imccinccicn pe(c cue (e:u|Icn pc( e| mcmenIc impc:iL|e: ce ve(ificc(.
E: :iemp(e p(efe(iL|e mcnIene( |c uniccc expc:iIivc Lc:icc ce |c Ie:i: c
ce| infc(me cue Lu:cc(. empecincccmenIe. cue Iccc: |c: vc(iccc:
ccIc: (ecccicc: cpc(ezccn en e| mi:mc. CcLe ccemc: e| (ecu(:c
inIe|icenIe ce :epc(c( |c infc(mccicn nc uIi|izccc pc(c emp|ec(|c -mc:
cce|cnIe- ccmc in:umc ce c|cunc nuevc incccccicn.
Lc expc:icicn cnIe(ic(. |c imccincmc:. puece cc( |c :en:ccicn ce cue
:e e:Icn pc:cncc c|cunc: cc:c: pc( c|Ic. Cu hcce( -ci(c e| |ecIc(-
ccn IcnIc: icec: cue :e nc: vcn ccu((iencc ce un mccc e:pcnIcnec
:cL(e e| p(cL|emc en e:Iucic Ccmc c(ccnizc( |c: cpunIe:. ncIc: y
cL:e(vccicne: cue :e Iienen. y cue ccupcn c vece: muchc: pccinc:
Iccc e:Ie mcIe(ic| cue :e vc ccumu|cncc. cc:i :iemp(e ce un mccc nc
p(evi:Ic. Iiene :in cucc un c(cn vc|c(. E| mi:mc (ep(e:enIc yc pc(Ie ce|
cnc|i:i: y |c p(eficu(ccicn ce |c: ccnc|u:icne:. pe(c ceLe :e( p(cce:ccc.
cLvicmenIe. pc(c cue cccuie(c p|enc :icnificccicn. Fc(Ie ce e:Ie
p(cce:cmienIc puece (ec|izc(:e :icuiencc |c: meccni:mc: ce
cc(upcmienIc ce |c infc(mccicn yc ciIccc:: pe(c. pc(c c|ccnzc( unc
uIi|izccicn (ec|menIe ccmp|eIc. e: p(eci:c ccnIc( ccn cI(c e|emenIc. c|
cue |uecc nc: (efe(i(emc:: e| esquemo expos|t|vo c p|on de texto.
Si e| Ie:i:Ic hc ccnc|uicc yc ccn |c eIcpc ce (ecc|eccicn ce ccIc: y
hc p(ccecicc c (ec|izc( |c: cpe(ccicne: cue mencicncmc: en |c
p(e:enIe :eccicn pcc(c Icmc( chc(c :u: cpunIe: p(evic: pc(c
ccn:ice(c( :i e||c: :e puecen incc(pc(c(. ce un mccc ci(ecIc. c c|cunc:
ce |c: infc(mccicne: cue hc icc p(cce:cncc. Ccnviene cue e:Ic Ic(ec
:e (ec|ice ccnjunIcmenIe ccn |c p(ime(c fc:e ce| cnc|i:i: ce ccIc:.
ccmc inmecicIcmenIe mc:I(c(emc:.
Lc: ccIc: cLIenicc: :ue|en civici(:e. :ecn :u fc(mc. en cc: c(cnce:
ccIecc(|c:: num(icc: y ve(Lc|e:. Lc: p(ime(c: :e IcLu|cn ce mccc ce
ccn:I(ui( ccn e||c: cp(cpiccc: cucc(c: e:Icc|:Iicc:. ce ccue(cc c |c:
p(ccecimienIc: cue :e expcnen en |c: IexIc: ce meIccc|cc|c. {V. pc(
ejemp|c c Gc|Iunc. Jchcn. ec|c v /tccc: ce |c |nve:t|gcc|n Scc|c|.
Ec. EuceLc. 8uenc: /i(e:. 171. c:| ccmc c ScLinc. F| F|cce:c.... Cp. CiI..
pp. 153 c 17.] Lc: :ecuncc: puecen :e( I(cn:fc(mccc: en infc(mccicn
num(icc -mecicnIe un p(cce:c cue :e cencminc cccificccicn- c
mcnIenicc: en :u cc(ccIe( ve(Lc|. cc(upcncc:e|c: :ecn Iipc y Iemc.
/:| ceLe p(ccece(:e IcmLin ccn e| ccnIenicc ce |c: fichc:. ce mccc
Ic| ce i( ccn:I(uyencc. en unc u cI(c cc:c. uniccce: cche(enIe: ce
infc(mccicn. ScL(e e:Ic: mcIe(ic|e: ceLe inicic(:e enIcnce: e| cnc|i:i::
hcy cue e:Iucic(|c: ceIeniccmenIe pc(c I(cIc( ce ccmp(ence( cu
:icnificccc Iiene cccc cucc(c y cccc c(upc ce c(ccicne: (efe(enIe: c
un icnIicc punIc. Se impcne. en Ic| mcmenIc. |c Ic(ec ce e:IcL|ece(
pc( e:c(iIc |c: (ef|exicne: p(e|iminc(e: cue :u(jcn ce e:e excmen.
E: ccnvenienIe cue e| Ie:i:Ic vcyc cncIcncc |c: icec: cue |e :cn
:uce(icc: pc( |c infc(mccicn cue (evi:c: puece cL:e(vc(:e c:| e|
ccmpc(IcmienIc ce un cie(Ic incicccc(. e| Iipc ce (e|ccicn cue pc(ece
exi:Ii( enI(e cc: vc(icL|e:. |c fc(mc en cue f|ucIc unc mccniIuc
ceIe(minccc c |c: cp(eciccicne: cue nc: me(ecen cie(Ic: hechc: u
cpinicne: cue cpc(ecen en |c: (e|cIc: ce |c: enI(evi:Iccc: c en |c
LiL|icc(cf|c. E: muy Ii|. ve(ccce(cmenIe. cpunIc( |c cue :e vc
cL:e(vcncc mecicnIe L(eve: cL:e(vccicne: cue cuecen pc( e:c(iIc.
/cu|. p(eci:cmenIe. hcL(c cue ccn:u|Ic( |c: cncIccicne: p(evic: pc(c
enccnI(c( |c: cc:c: en cue e||c: Iienen (e|ccicn ccn |c: ccnIenicc: ce
e:Ic p(ime(c fc:e ce| cnc|i:i:. De e:Ie mccc :e vc (ec|izcncc unc
p(ime(c fc(mc ce ccnI(c:Iccicn enI(e |c: ccnIenicc: Iec(icc: inicic|e: y
|c: ccIc: (ecccicc:. cLjeIc funccmenIc| ce Iccc incccccicn cienI|ficc.
E: muy p(cLcL|e. pc( cie(Ic. cue unc c(cn ccnIiccc ce Ic|e:
cncIccicne: nc puecc incc(pc(c(:e en e:Ic fc:e ce| I(cLcjc.
e:pecic|menIe pc(cue e||c: :ecn ce ncIu(c|ezc muy cene(c|. vincu|ccc:
mc: c |c: ccnc|u:icne: c|cLc|e: cue c| cnc|i:i: pc(menc(izccc. En Iccc
cc:c e: ccnvenienIe i( c|c:ificcncc e:c: cL:e(vccicne: ce ccue(cc c :u
cc(ccIe(. ccn |c cue :e pcc(c i( ccnficu(cncc un c(chivc ce ncIc: cue
pc:ec un m|nimc ce c(cen inIe(ic(. Nc cL:IcnIe. nc pcc(c cvcnzc(:e
cemc:iccc en e:Ic ||nec :i nc :e pc:ee yc un e:cuemc cue nc: pe(miIc
c(ccnizc( e| ccnjunIc ce icec: ccnce(nienIe: c |c inve:Iicccicn.
8.3. E| esquemo expos|t|vo
8.3.1. Unc F(ime(c /p(cximccicn
Nc exi:Ie un p(ccecimienIc :enci||c. mc: c menc: (uIinc(ic. cue nc:
pe(miIc e|cLc(c( :iemp(e un e:cuemc expc:iIivc ccecuccc. E||c e: ce
|cmenIc( pc(cue |c fe|iz ccmunicccicn ce un I(cLcjc cienI|ficc cepence
e:I(echcmenIe ce |c ccn:I(uccicn ce un Luen e:cuemc. ccmp|eIc y
c(ccnicc. cue nc: fcci|iIe |c I(cn:mi:icn ce |c: (e:u|Iccc: ce |c
inve:Iicccicn y ce |c: (czcncmienIc: cue |c cccmpcncn.
De:ce un punIc ce vi:Ic cpe(cIivc un e:cuemc expc:iIivc e: un
e|emenIc c(cenccc( cue nc: pe(miIe c|c:ificc( Iccc: |c: ccnIenicc: c
I(cn:miIi(. p(eficu(cncc c:| |c cue hcL(c ce :e( e| |ncice cene(c| ce|
I(cLcjc Ie(minccc {V. :up(c. 3.4.4). En Ic| :enIicc cump|e |c funcicn ce
cf(ece( unc cu|c. un hi|c ccncucIc( ccn e| cue :e |cc(cn c(mcnizc( |c:
cife(enIe: e|emenIc: ce |c expc:icicn. Se cLIiene IcmLin c:| unc c|cve
pc(c i( incc(pc(cncc cive(:c: infc(mccicne: e icec: cue :e p(e:enIcn
cu(cnIe e| ce:c((c||c ce| I(cLcjc inve:IiccIivc. De |c cnIe(ic( :e
ce:p(ence. ce un mccc cLvic. cue un e:cuemc e: vc|ic:c en |c
mecicc en cue pc:ee unc :c|icc |ccicc inIe(ic( y unc ccLe(Iu(c
ccmp|eIc ce |c: punIc: c I(cIc(. Si e| Ie:i:Ic Iiene yc ccIc: :uficienIe: y
hc ccn:I(uicc un e:cuemc expc:iIivc cp(cpiccc :c|c Iiene cnIe :| |c
Ic(ec ce e:c(iLi(. cue cf(ece pc( cie(Ic c(cnce: ce:cf|c:. pe(c cue en
Iccc cc:c nc p(e:enIc |c: cificu|Icce: meIccc|ccicc: ce |c: cnIe(ic(e:.
Fc(c e|cLc(c( ccn xiIc un e:cuemc ce e:Ie Iipc (e:u|Ic p(cvechc:c.
en cc:i Iccc: |c: cc:c:. ccn:u|Ic( e| p(cyecIc ce inve:Iicccicn p(evic.
E:Ie cccumenIc nc: puece incicc( inci(ecIcmenIe cuc| hc ce :e( |c
e:I(ucIu(c Lc:icc ce| e:cuemc. c(ienIcnccnc: en cucnIc c :u
ccnfc(mccicn cene(c|. IcmLin e: ccnvenienIe. pc( :upue:Ic. (evi:c( |c
fc(mc en cue :e hcn p(e:enIccc cI(c: inve:Iicccicne: :imi|c(e: c |c
nue:I(c y Iene( en cuenIc e| cnc|i:i: p(e|iminc( ce |c infc(mccicn yc
(ec|izccc.
Lc p(ime(c e:cuemcIizccicn cue :e nc: p(e:enIc e: |c mc: cene(c|. |c
cue :e cc((e:pcnce ccn |c e:I(ucIu(c Lc:icc ce un I(cLcjc cienI|ficc {V.
:up(c. 3.1). E||c ccn:i:Ie en I(e: :eccicne: Lc:icc:: e|emenIc:
inI(ccucIc(ic:. cue(pc ce |c expc:icicn y ccnc|u:icne: {ccn cI(c:
e|emenIc: finc|e:). ScL(e e:Ic Lc:e nc :e puece c|ccnzc( mc: cue unc
c(ccnizccicn Icccv|c muy p(imc(ic y Ic:cc ce |c infc(mccicn. cuncue
yc e:c e: un cvcnce. / I(cv: ce e:Ic p(ime(c cp(cximccicn e: pc:iL|e
c|c:ificc(. c vece:. c(cn pc(Ie ce |c: ncIc: y cL:e(vccicne: cene(c|e:
cue hemc: icc hcciencc.
Si |c Ie:i: :e Lc:c en unc inve:Iicccicn ce ccmpc Ienemc: |c cpcicn
ce uIi|izc( un e:cuemc-Lc:e c| cue IcmLin yc nc: hemc: (efe(icc {V.
:up(c. 3.3):
Introducc|on
Morco
Ieor|co
Metodo|ogo
Cuerpo
de|
Irobojo
An||s|s de
Dotos
Conc|us|ones
E:Ic e:I(ucIu(c. cue mue:I(c yc unc :epc(ccicn enI(e e|emenIc:
ccncepIuc|menIe cife(enIe:. puece :e(vi(nc: pc(c ||ecc( c un e:cuemc
expc:iIivc mc: cefinicc y ccmp|eIc. Fc(c hcce(|c e: p(eci:c
:imp|emenIe pen:c( cue |c: I(e: :eccicne: cenI(c|e:. |c: cue
cc((e:pcncen c| ce:c((c||c c cue(pc ce| I(cLcjc. e:Icn en (ec|iccc
cLie(Ic: c |c pc:Ie(ic( :uLcivi:icn: cccc unc {e:pecic|menIe e| mc(cc
Iec(icc y e| cnc|i:i: ce ccIc:) puece e:Ic( ccn:IiIuicc c :u vez pc( vc(ic:
ccp|Iu|c:. y e:Ic: c :u vez pc( :eccicne: c punIc: e:pec|ficc:.
Ve(emc: c|cc mc: cce|cnIe |c cue ccu((e ccn |c (efe(enIe c| mc(cc
Iec(icc. pue:Ic cue :u civi:icn en ccp|Iu|c: :upcne c vece: p(cL|emc:
Lc:IcnIe ccmp|ejc:. Lc meIccc|cc|c. en ccmLic. e: mc: fcci| ce
ce:c((c||c(: :ue|e pc(Ii(:e ce |c: ccn:ice(ccicne: mc: cene(c|e: -cue
inc|uyen. cucncc e: cpc(Iunc. e| I(cIcmienIc ce |c: c:pecIc:
epi:Iemc|ccicc:- pc(c |uecc cefini(. exp|icc( y ju:Iificc( |c e:I(ucIu(c ce
ci:enc cccpIccc. De c||| :e pc:c c| excmen ce |c: Icnicc: emp|eccc:.
cnc|izcncc y (e|cIcncc c |c vez |c: cificu|Icce: ccnc(eIc: cue hcn
:u(cicc en :u cp|icccicn. Si :Ic: :cn ci:|mi|e: enI(e :| ccnviene cL(i( unc
:eccicn e:pecic| pc(c cccc unc.
En cucnIc c| cnc|i:i: ce |c: ccIc: e: p(eci:c Iene( en cuenIc e|
encccencmienIc ce |c: e|emenIc: incivicuc|e: cue |c ccmpcnen. E||c
:icnificc cue hcL(c cue c(ec( :eccicne: pc(Iicu|c(e: pc(c Iipc:
e:pec|ficc: ce ccIc:. ccnc(uenIe: enI(e :|. y c(cenc( :Ic: ce mccc Ic|
cue e| cnc|i:i: puecc i( (ec|izcncc:e :in :c|Ic: L(u:cc:. ce unc mcne(c
cue fcci|iIe |c ccnIinuiccc ce |c |ecIu(c. Vecmc: un ejemp|c.
Supcnccmc: cue hemc: (ec|izccc unc inve:Iicccicn Lc:ccc en e|
ci:enc encue:Ic. c(ienIccc c ccncce( |c: cpinicne: ce |c: u:uc(ic: cue
hcn ccmp(ccc unc ceIe(minccc mc(cc ce cuIcmcvi|. E| p(cpic
cue:Iicnc(ic. :i e:Ic Lien e:I(ucIu(ccc. nc: pe(miIi(c i( I(czcncc unc
civi:icn enI(e c(upc: ce ccIc: ccn :enIicc p(cpic. Ic|e: cc(upcmienIc:
pcc(|cn (efe(i(:e c: ce:c(ipcicn ce |c mue:I(c: cnIececenIe: y hcLiIc:
ce ccmp(c: mcIivc: ce ccmp(c: cpinicn (e:pecIc c cive(:c: c:pecIc:
ce| p(ccucIc: exIe(ic(. e:pccic inIe(ic(. IcL|e(c ce mcncc:. mcnejc.
(encimienIc. eIc.: cpinicn c|cLc|: expecIcIivc: (e:pecIc c fuIu(c:
ccmp(c:. eIc. Cccc unc ce e:Ic: pc(Ie: pcc(c e:Ic( ccn:IiIuicc pc( unc
c vc(ic: cucc(c: :ecuicc: ce| cnc|i:i: cc((e:pcncienIe. c:| ccmc ce unc
cp(eciccicn c|cLc| ce |c: (e:u|Iccc: cue ccnIiene. E| ccnjunIc ce e:Ic:
:eccicne: ccnfc(mc(c e| ccp|Iu|c ce cnc|i:i: ce ccIc: c ce (e:u|Iccc:.
:ecn :e p(efie(c ||cmc(|c.
Si |c infc(mccicn e: :uficienIe y ccmiIe en :| :uLcivi:icne: mcyc(e:.
(e:u|Ic(c ccnvenienIe cecicc( vc(ic: ccp|Iu|c: c| cnc|i:i:. /:| ccu((i(|c en
unc inve:Iicccicn :cL(e |c evc|ucicn ce |c eccncm|c ce un pc|:. pc(
ejemp|c. ccnce pcc(|cn cpc(ece( |c: :icuienIe: ccp|Iu|c:: 1) p(ccuccicn
y ccn:umc: 2) expc(Iccicne: e impc(Iccicne:: 3) me(cccc ce ccpiIc|e::
4) emp|ec: 5) ccIiviccc ce| :ecIc( pL|icc. NcIu(c|menIe. cccc unc ce
e:Ic: ccp|Iu|c: cLc(cc(|c |c infc(mccicn y e| cnc|i:i: e:pec|ficc ce |c:
Iemc: mencicnccc:. pucincc:e c :u vez civici( en vc(ic: punIc:. E|
:ecuncc. v.c.. :e ccupc(|c ce |c Lc|cnzc ccme(cic|. |c: mcvimienIc:
inIe(nccicnc|e: ce ccpiIc|. |c: (e:e(vc:. eIc.
E:Ie mi:mc ejemp|c nc: p(cpc(cicnc |c cpc(Iuniccc ce hcce( unc
cL:e(vccicn cue puece (e:u|Ic( vc|ic:c: en unc inve:Iicccicn ccmc |c
mencicnccc nc e: p(eci:c. e:I(icIcmenIe. cue |c: ccIc: :ecn
p(ececicc: pc( un mc(cc Iec(icc. en e| :enIicc I(ccicicnc| ce| I(minc.
Lc (czcn ce e||c e: cue nc e: pc:iL|e fc(mu|c( c| (e:pecIc p(cpc:icicne:
ncvecc:c: ni :e hcce nece:c(ic exp|icc( ceIeniccmenIe en cu
ccn:i:Ie cccc vc(icL|e. pue:Ic cue e||c: :cn :uficienIemenIe c|c(c: pc(c
cuc|cuie(c cue Iencc un m|nimc ccnccimienIc ce |c eccncm|c. E|
p(ime( ccp|Iu|c ce |c Ie:i:. pc( |c IcnIc. ceLie(c ccupc(:e ce cI(c:
Iemc:: ce |c: cLjeIivc: ce |c inve:Iicccicn. ce |c fc(mc pecu|ic( en cue
:e p(e:enIc e| p(cL|emc en funcicn ce Ic|e: cLjeIivc:. ce |c mcyc( c
menc( cIencicn cue :e cecicc c cccc punIc. ce| Iipc ce cnc|i:i:
efecIuccc. Ic|e: c:pecIc:. pc( cie(Ic. ccLen IcmLin en unc
inI(ccuccicn. :i e| cuIc( p(efie(e c(ccnizc( |c: cc:c: ce e:c mcne(c.
8.3.2. C(iIe(ic: ce C(cencmienIc
Lc: cc:c: cnIe(ic(e: mue:I(cn |c (e|cIivc fcci|iccc ccncue :e puece
ccnfeccicnc( un e:cuemc expc:iIivc Lc:icc pc(c e| cc:c ce cie(Ic:
I(cLcjc: cienI|ficc:. Fe(c hcy muchc: cI(c: en cue |c ccmp|ejiccc ce |c
mcIe(ic expue:Ic nc: cL|icc c (ef|exicnc( ce un mccc mc: cuicccc:c.
pc(cue :cn vc(ic: |c: pc:iLi|iccce: cue :e cL(en y |c :e|eccicn enI(e
e||c: (e:u|Ic c(cuc. Lc mi:mc ccu((e. en cI(c: ccc:icne:. pc(c |c pc(Ie
e:pec|ficcmenIe (efe(icc c| mc(cc Iec(icc.
Excminemc: |c cue:Iicn un pccc mc: ce ce(cc. Unc ce |c: mIccc:
Lc:icc: pc(c ccn:I(ui( un e:cuemc ccn:i:Ie en Iene( p(e:enIe e| nive| ce
cL:I(cccicn c ce cene(c|izccicn ce cccc c:pecIc ce |c cue :e inIenIc
I(cn:miIi(. pc(c eviIc( c:| cue :e p(ccuzccn L(u:cc: I(cn:icicne:. :c|Ic:
enI(e unc pc(Ie y cI(c. De e:e mccc |c infc(mccicn cene(c| cue :e
pc:ee p(evicmenIe c |c inve:Iicccicn y cue :e vc c uIi|izc( en :Ic :e
cc(upc en e| mc(cc Iec(icc: |c: e|emenIc: mc: ccnc(eIc: -|c: ccIc: y :u
cnc|i:i:- :e cc|cccn |uecc. pc(Iiencc cc:i :iemp(e ce| nive| ce |c mc:
pc(Iicu|c( hccic |c mc: cLc(ccnIe: |c: c:pecIc: cene(c|e: cue :e
ce:p(encen ce |c cnc|izccc. pc( |Iimc. :e :ue|en uLicc( en |c: ccp|Iu|c:
finc|e:. :i nc ci(ecIcmenIe en |c: ccnc|u:icne:. E:c e: |c |ccicc inIe(ic(
ce| e:cuemc cue venimc: excmincncc hc:Ic ccu|.
CI(c c(iIe(ic c(cenccc( cue yc hemc: mc:I(ccc en |c: ejemp|c: e:
ccu| cue nc: ||evc ce:ce un e|emenIc cnIececenIe hc:Ic cI(c cue e:
ccn:ecuencic ce| p(ime(c. Fc(ece ncIu(c| cc|ccc( |c: expecIcIivc: ce
ccmp(c ce |c: ccn:umicc(e: ce:pu: ce |c cpinicn :cL(e |c: p(ccucIc:
cue ccIuc|menIe u:cn. pue:Ic cue :u: ceci:icne: en mcIe(ic ce nuevc:
cccui:icicne: e:Ic(cn vincu|ccc:. :in cucc. c :u: p(e:enIe: expe(iencic:.
E:Ie c(iIe(ic e: muy Ii| cucncc :e I(cIc ce c(cenc( infc(mccicn cue
pc:ee e| mi:mc nive| ce cL:I(cccicn: en e:Ie cc:c unc ce |c: :eccicne:
(e:u|Ic Icn ccnc(eIc ccmc |c cI(c. y e| c(iIe(ic cue mencicncLcmc: en
e| pc((cfc cnIe(ic( nc nc: :e(vi(|c pc(c c(cenc( e| mcIe(ic|. Fc( e||c :e
emp|ec ccu| |c (ec|c ce Iene( en cuenIc cuc| ce |c: c:pecIc: puece
ccn:ice(c(:e ccmc cene(ccc( c cnIececenIe ce| cI(c.
De| mi:mc mccc e:Ic nc(mc puece exIence(:e. ccn fcci|iccc. c|
cc:c ce infc(mccicne: c p(cL|emc: cue :e ce:c((c||cn :ecn unc
:ecuencic Iempc(c|. Su(ce c:| |c c|c:ificccicn ce| mcIe(ic| :ecn un
c(iIe(ic hi:Ic(icc. cue pe(miIe c(ccnizc( :in mcyc(e: inccnvenienIe: |c
infc(mccicn exi:IenIe y :e hcce pe(fecIcmenIe ccmp(en:iL|e pc(c
cuc|cuie( |ecIc(. En e:Ie mi:mc |iL(c pcc(c cp(ecic(:e unc cp|icccicn
inci(ecIc ce Ic| p(incipic: Iccc: |c: ccp|Iu|c: ce |c :ecuncc pc(Ie e:Icn
c(cenccc: :ecn unc :ecuencic icec| cue mue:I(c e| ccminc cue
(ecc((e e| Ie:i:Ic ce:ce cue ccmienzc c e|eci( :u Iemc hc:Ic e|
mcmenIc en cue cefience :u I(cLcjc cnIe un ju(ccc.
Si un Ie:i:Ic |cc(c ccmLinc( |c: I(e: c(iIe(ic: mencicnccc: -e| cue
ci:Iincue enI(e |c cene(c| y |c pc(Iicu|c(. e| ce cnIececencic y
ccn:ecuencic. y e| hi:Ic(icc- pcc(c e|cLc(c(. cc:i :in excepcicn. un
Luen e:cuemc expc:iIivc pc(c :u I(cLcjc.
Vecmc: chc(c cI(c ejemp|c. cue nc: pe(miIi(c cp(ecic( mejc( ccmc
:e cp|icc e:Ic e:I(cIecic ce ccmLinccicn c cc:c: mc: ccmp|ejc:.
Nue:I(c Ie:i:Ic. :upcnccmc:|c c:|. e: un cnI(cpc|ccc cue inIenIc
(eci:I(c( |c evc|ucicn ce cie(Ic ccnzc pcpu|c( e:c|c(eciencc. c :u vez.
|c: ccu:c: ce :u ccIuc| (e:u(cimienIc en cie(Ic (ecicn. E| Iemc. pc(
cie(Ic. nc :e p(e:Ic c un ce:c((c||c :imp|e: en |c expc:icicn finc| Ienc(cn
cue cpc(ece( e|emenIc: hi:Ic(icc: -e||c e: nece:c(ic :i :e hcL|c ce
evc|ucicn- Iec(icc: y emp|(icc: ce cive(:c ncIu(c|ezc. Un c(cen
pu(cmenIe Iempc(c| nc pc(ece ccecuccc. pue:Ic cue |c inve:Iicccicn
Iiene cue excminc( ce c|cn mccc |c hipcIe:i: p|cnIeccc. pe(c e|
e:cuemc ccmenIccc mc: c((iLc. en 8.3.1. Icmpccc (e:u|Ic
ci(ecIcmenIe cp|iccL|e. pc(cue :u :imp|e e:I(ucIu(c nc cejc mcyc(
e:pccic pc(c |c incc(pc(ccicn ce cnIececenIe: hi:Ic(icc:. Fc(c (e:c|ve(
e:Ic pccemc: pc(Ii( ce unc civi:icn muy cene(c|. ce| :icuienIe Iipc:
1.- La danza popular "NN". Caracterizacin
general, origen, primeras manifestaciones
conocidas.
2.- Desenvolvimiento histrico.
Variaciones regionales. Evolucin en la
regin oriental.
3.- Causas de su desaparicin en
algunas regiones: hiptesis
adelantadas, verificadas y aceptadas.
4.- El resurgimiento de "NN" en la
regin oriental. Factores que se han
hecho presentes: examen de los datos
primarios y secundarios. Formulacin de
la hiptesis.
5.- Anlisis de los factores (del punto
4) en relacin a las hiptesis
preexistentes (punto 3). Verificacin
de la hiptesis propia.
6.- Conclusiones.
CL:(ve:e cue :Ie cn nc e: e| e:cuemc Ie(minccc. e| mcce|c
ccmp|eIc y exp||ciIc ccn cue :e hcL(c ce e:I(ucIu(c( e| infc(me. :inc un
e:cue|eIc Lc:icc ce| mi:mc en e| cue cccc punIc. Icccv|c. hc ce
I(cLcjc(:e Lc:IcnIe. Lc fc(mc cene(c|. :in emLc(cc. pc(ece yc |c
ccecuccc pue:Ic cue pe(miIe c(cenc( Iccc e| mcIe(ic| ce impc(Icncic
ce mccc cue e| ci:cu(:c :e ce:c((c||e ccn cie(Ic f|uicez. E| p(ime( punIc.
pc( ejemp|c. e: en pc(Ie hi:Ic(icc y en pc(Ie Iec(icc: nc: pe(miIe
expcne( e| ccncepIc ce NN cue hcL(emc: ce I(cLcjc( y nc: cf(ece
ccemc: un inicic pc(c |c ce:c(ipcicn hi:Ic(icc ce| punIc cc:.
/ pc(Ii( ce c||| :e cL(en c |c vez cc: ||nec: ce ce:c((c||c: pc( un |ccc
e: p(eci:c expcne( ccmc :e hc exp|icccc |c cecccencic ce |c ccnzc
pcpu|c( NN. cccecicc en cc:i Iccc: pc(Ie:. pc(c pcce( c:| efecIuc( un
ccnI(c:Ie ccn |c ccu((icc en |c (ecicn c(ienIc|: pc( cI(c |ccc e: p(eci:c
cemc:I(c( cue. en e:c (ecicn ccnc(eIc. hc hcLicc efecIivcmenIe un
(e:u(cimienIc ce e:c exp(e:icn fc|k|c(icc. mecicnIe ccIc: cp(cpiccc: y
ccmp|eIc:. E| c(cen e:cccicc :e Lc:c en cue |c: hipcIe:i: :cL(e e|
(eI(cce:c ce NN {punIc 3) :cn ce Iipc cene(c| y. en c|cn :enIicc.
p(evic: c |c expcn:icn en |c (ecicn ce| e:Iucic. /cemc: e: p(eci:c cue
|c: ccnIenicc: (efe(enIe: c |c (ecicn cue nc: inIe(e:c :e :iIen hccic e|
finc|. pc(c pe(miIi( e| excmen ce |c: hipcIe:i: ce| Ie:i:Ic :in Iene( cue
inIe((umpi( e| ci:cu(:c cene(c|.
E| punIc 5. e| cue pc(ece mc: ccnfu:c en e| e:cuemc. :e Lc:c en un
:upue:Ic funccmenIc| pc(c |c Ie:i:: excmincncc |c: fccIc(e: p(e:enIe:
ccIuc|menIe en |c (ecicn ce| e:Iucic y ccmpc(cncc|c: ccn |c: :e cue
ccn:ice(c(cn ccu:c ce |c ce:cpc(icicn ce NN en cI(c: (ecicne: :e
pcc(c enIence( -pc( v|c ce |c ccnI(cpc:icicn- cuc|e: hcn :icc |c:
e|emenIc: cue hcn ccncicicnccc e| (e:u(cimienIc cue inIe(e:c exp|icc(.
Ic| :upue:Ic pucie(c (e:u|Ic( fc|:c. c impc:iL|e ce ccmp(cLc(. E:c ccu|
nc nc: inIe(e:c. pue: en nccc ccnc |c cc|iccc ce| c(cencmienIc
p(e:enIccc.
Yc hemc: cichc cue :Ie nc e:. Icccv|c. e| e:cuemc finc|. E:Ic:
in:I(umenIc: ce I(cLcjc. pc( cie(Ic. ceLen i( hccincc:e y (ehccincc:e
vc(ic: vece: c |c |c(cc ce un I(cLcjc. e:pecic|menIe cu(cnIe |c fc:e
finc|. cucncc yc e:Icmc: e:c(iLiencc y pc:eemc: Iccc: |c: ccIc:
funccmenIc|e: ce |c inve:Iicccicn. E| :icuienIe pc:c :e(|c pc(Ii( ce e:Ie
e:cuemc Lc:icc. :upcne( cue |c Ie:i: hc ce Iene( :ei: ccp|Iu|c:. y
c|c:ificc( |c infc(mccicn ci:pcniL|e ce ccue(cc c e||c:. Luecc :e pcc(c
pc:c( c I(cLcjc( cccc unc ce |c: ccp|Iu|c:. civicincc|c: en :eccicne:
mc: pc(Iicu|c(izccc:. /:| e| nme(c 4. pc:iL|emenIe. ceLc :e(
ce:ccmpue:Ic en vc(ic: :eccicne: c nuevc: ccp|Iu|c:. pue:Ic cue e:
p(cLcL|e cue :u ccnIenicc (e:u|Ie cemc:iccc cmp|ic. Fc(c cccc unc
ce e:Ic: pc(Ie: :e pcc(c p(ccece( ce| mccc incicccc. vc|viencc c
emp|ec( |c: c(iIe(ic: yc mencicnccc: y ccn:I(uyencc e:cuemc:
pc(cic|e: cue :e in:e(Ic(cn cenI(c ce| c(mczcn cene(c| yc I(czccc.
Icmemc: e| punIc 2. ccmc mue:I(c ce |c cue hcy cue (ec|izc(. Su
ccnIenicc. en p(incipic. nc (e:u|Ic :imp|e: cLc(cc IcnIc unc hi:Ic(ic
cene(c| ccmc un c:pecIc cecc(cficc. cue nc: pe(miIi(c p(cfuncizc(
mejc( en cucnIc c |c (ecicn c(ienIc|. Fc(c (e:c|ve( |c cificu|Icc ce Icmc(
en cuenIc cmLc: c(iIe(ic:. Iempc(c| y e:pccic|. ceLemc: ccuci( c|
expecienIe ce pe(iccizc( |c :ecuencic hi:Ic(icc. civicincc|c en I(cmc:
cue pc:ecn unc cie(Ic uniccc inIe(ic(. E| ce:c((c||c ce| ccp|Iu|c.
enIcnce:. pcc(c hcce(:e :cL(e |c :icuienIe Lc:e:
Captulo 2: La Evolucin de "NN"
2.1.- Problemas Generales (periodizacin y
divisin regional)
2.2.- La Evolucin Durante el Perodo 17..-18..
2.2.1.- Aspectos Generales
2.2.2.- Las Regiones Sur y Occidental
2.2.3.- La Regin Central
2.2.4.- La Regin Oriental
2.3.- El Perodo Reciente: 18..-19..
2.3.1.- Transformacin y Decadencia
2.3.2.- Las Regiones Sur y Occidental
2.3.3.- La Regin Central
2.3.4.- La Regin Oriental
2.4.- Singularidades de la Regin Oriental dentro de una Apreciacin
de Conjunto.
Queremos destacar, a travs del ejemplo precedente, algunos elementos que deben
tomarse en cuenta para la elaboracin de esquemas:
a) La forma en que se combina el orden histrico -aqu ms general- con
el geogrfico, que aparece como subordinado al anterior. Ello permite
integrar ambos criterios en un conjunto coherente. Naturalmente, en
otros casos puede ser ms lgico proceder de distinta manera,
supeditando la exposicin histrica a un ordenamiento geogrfico ms
amplio.
b) La existencia de dos secciones, 2.1 y 2.4, que preparan y cierran el
desarrollo central. La primera advierte al lector sobre el criterio que se
seguir en la exposicin, sirviendo as de justificacin; la ltima sirve
como conclusin parcial, especfica del captulo, pero es til tambin
para centrar la atencin sobre la regin oriental, que se ha privilegiado
temticamente.
c) Los ttulos, como se notar, no son los definitivos. Ellos pueden
definirse mejor cuando ya se emprenda la redaccin del trabajo. Por
ahora lo que interesa es simplemente registrar el tipo de contenido que
cubrir cada seccin.
El lector interesado en el problema de los esquemas expositivos podr hacer ahora un
ejercicio: desglosar los elementos del que ser el captulo 3 de esta imaginaria tesis.
Para ello tendr que suponer que las hiptesis y teoras que se mencionan all pueden
ordenarse segn el tipo de factor al que aludan y de acuerdo, adems, al grado de
verificacin y aceptacin que las mismas tengan.
Cuando ya se haya definido la estructura bsica del esquema ser conveniente que se
realice otra tarea, necesaria para precisarlo y clarificarlo. Ella consiste en redactar, muy
brevemente, una explicacin con los contenidos a desarrollar en cada punto. Se trata de
escribir apenas unas cuantas lneas, de hacer una descripcin sinttica que sea capaz de
orientarnos luego, cuando llegue el momento de comenzar a escribir.
Nos parece oportuno, antes de cerrar este captulo, hacer una recomendacin de
importancia: no se aprende a construir buenos esquemas expositivos sino por medio de
la prctica, a travs de ensayos y experiencias sucesivas. Es til al respecto consultar
con frecuencia los ndices de libros y escritos de todo tipo, tratando de percibir en ellos
la lgica interior que los recorre; es conveniente tambin buscar el consejo de personas
habituadas a las labores de redaccin cientfica. Pero, en definitiva, lo esencial es
trabajar con ahnco y sistemticamente hasta alcanzar a dominar este tipo de tarea
intelectual.
Vo|ver o |o pg|no onter|or

Ccp|Iu|c

LA CON$IkbCCION DEL
MANb$CkIIO

.1. For donde empezor?
Cuien hcyc ||ecccc hc:Ic ccu|. (ec|izcncc |c: ccIiviccce: cue
ce:c(iLimc: en |c: I(e: ccp|Iu|c: p(ececenIe:. yc e:Ic en ccncicicne:
ce ccmenzc( c e:c(iLi(. En Iec(|c. :c|c |e ccuc(ccn c|cunc: cificu|Icce:
cue :cn in:epc(cL|e: ce e:Ie cficic y un I(cLcjc cuizc: fcIicc:c c |enIc.
pe(c pccc: :c(p(e:c: ce impc(Icncic. Lc pcciencic y |c cecicccicn
puecen :upe(c( ccn fcci|iccc Ic|e: cL:Iccu|c:. pue: hcy cue (ecc(cc(
cue |c (eccccicn cienI|ficc nc pe(:icue hc||czcc: |iIe(c(ic: ni :e cu|c pc(
c|cc :emejcnIe c |c in:pi(ccicn. Simp|emenIe :e p(cpcne :e( c|c(c.
ci(ecIc. fcci|iIccc(c ce |c ccmunicccicn {v. :up(c. ccp. 1). Fe(c e:Ic e:
:c|c c:| en Iec(|c. nc en |c: ci(cun:Icncic: p(ccIicc: cue (ccecn
cene(c|menIe c| inve:Iicccc( c c| Ie:i:Ic.
De hechc. :ecn |c incicc |c expe(iencic. e| mcmenIc ce ccmenzc( c
e:c(iLi( e: :iemp(e ccnf|icIivc. cc(cccc ce Ien:icn. c vece: cncu:IicnIe.
E| cuIc( :e enf(enIc c :u p(ime(c f(c:e y :ienIe cue nc :cLe pc( ccnce
ccmenzc(. cue |c: pc|cL(c: cue cnucc I(cLcjc:cmenIe nc (ef|ejcn :u
cuInIicc pen:cmienIc. cue |c Ic(ec e: :upe(ic( c :u: fue(zc:. Fc(
:upue:Ic. nc: e:Icmc: (efi(iencc c| Ie:i:Ic c c| p(cfe:icnc| mecic. cuien
nc e:Ic hcLiIuccc c encc(c( Ic(ec: ce e:Ic ncIu(c|ezc ni Iiene unc
p(ccIicc ccn:IcnIe en mcIe(ic ce (eccccicn. / |. p(imc(cic|menIe. nc:
ci(icimc:.
Nincunc expc:icicn Iec(icc puece (e:c|ve( |c: p(cL|emc: p:icc|ccicc:
cue p|cnIec ineviIcL|emenIe |c cccicn ce e:c(iLi(. Cccc pe(:cnc ceLe
enf(enIc(|c: pc( :| mi:mc. mecicnIe :u I(cLcjc y :u ccpcciccc c(eccc(c.
cp(enciencc c ccncce(:e y c ccminc( |c: (ec|c: ce| cficic y ce| icicmc
cue uIi|izc. Hcy cI(c: cc:c:. :in emLc(cc. cue pccemc: p(cpcne(nc:
ccu|: cf(ece( un mIccc ce I(cLcjc cue puece cL(evic( pc(Ie ce|
e:fue(zc ce cuien cp(ence pc( :| mi:mc. ce:pejc( |c: fc|:c: p(cL|emc:
cue IcnIc: vece: :e p|cnIecn. c(ienIc( mecicnIe :uce(encic: y ccn:ejc:
c cuien nc ccminc |c: Icnicc: y nc e: ccn:cienIe ce |c: cificu|Icce:
cue :e |e hcn ce p(e:enIc(.
Si chc(c. pc:cncc yc c Iemc: mc: ccnc(eIc:. cui:i(cmc: :cIi:fcce( |c
p(ecunIc cue enccLezc e:Ic :eccicn ceLe(|cmc: cc(. :u:Icncic|menIe.
unc (e:pue:Ic muy :imp|e: :e puece ccmenzc( c e:c(iLi( pc( cuc|cuie(
pc(Ie. Fc(Iimc: ce| :upue:Ic ce cue e| Ie:i:Ic pc:ee yc |c: cc:
e|emenIc: funccmenIc|e: c |c: cue hemc: venicc c|uciencc: hc
(ecccicc un vc|umen ce infc(mccicn :uficienIe ccmc pc(c cLc(cc( e|
Iemc cue :e p(cpcne expcne( y pc:ee. ccemc:. un e:cuemc expc:iIivc
c p|cn ce IexIc cue |e pe(miIe p(eficu(c( |c cue hcL(c ce :e( e| I(cLcjc
Ie(minccc. En Ic|e: ccncicicne: e: (e|cIivcmenIe incife(enIe cuc| :ec e|
punIc cue :e e:ccjc pc(c inicic( |c (eccccicn. pue: cuc|cuie(c ce e||c:
ci:pcnc(c ce mcIe(ic| :uficienIe pc(c :e( ce:c((c||ccc y pcc(c |uecc
in:e(Ic(:e |cciccmenIe cenI(c ce| p|cn cene(c| ce |c cL(c.
E: cie(Ic cue :i p(ccecemc: c (ecccIc( e| mcnu:c(iIc en e| mi:mc
c(cen cue :ecui(c |c expc:icicn hcL(emc: ce cLIene( c|cunc: venIcjc::
:e hc(c mc: fcci| |cc(c( e| en:cmL|cje enI(e |c: ci:IinIc: pc(Ie: cue |c
ccmpcnen. :e eviIc(cn pc:iL|e: (epeIicicne:. pcc(c i( vincc:e |c fc(mc
y |c: cimen:icne: cue Icmc e| I(cLcjc c mecicc cue :Ie vc c(eciencc.
Fe(c e||c nc e: ce mcyc( impc(Icncic :i :e Iiene en cuenIc un :upue:Ic.
ccpiIc| pc(c unc Luenc |cLc( ce (eccccicn: |c cue :e e:Ic e:c(iLiencc
en e:Ic p(ime(c in:Icncic nc e: e| IexIc cefiniIivc :inc un borrodor. unc
ve(:icn p(e|iminc( ce |c cL(c cue e:Ic :ujeIc c ineviIcL|e: cju:Ie: y
(evi:icne: cnIe: ce :u p(e:enIccicn finc|.
Fc( e||c ccmc: |c (e:pue:Ic c((iLc incicccc: Ieniencc en cuenIc |c
cnIe(ic(. e: p(efe(iL|e inicic( e| I(cLcjc pc( e| punIc ccnce :Ie (e:u|Ie
mc: ccce:iL|e pc(c cuien e:c(iLe. ccn |c cue :e hccen menc: :en:iL|e:
|c: cificu|Icce: :uLjeIivc: yc mencicnccc:. Hcy cuiene: p(efie(en i(
ccncc fc(mc. ce:ce e| ccmienzc. c |c: ccp|Iu|c: cue ccmpcnen |c
expc:icicn Iec(icc inicic|: cI(c: cpIcn pc( (ecccIc( p(ime(c. ce un mccc
Lc:IcnIe ccmp|eIc. |c: :eccicne: (e|cIivc: c| cnc|i:i:: muchc:
inve:Iicccc(e:. pc( |Iimc. :ienIen mcyc( :ecu(iccc y pe(ciLen mejc( |c
cue hccen :i ccmienzcn. ||cncmenIe. ce:ce |c inI(ccuccicn. Nc hcy c|
(e:pecIc nc(mc: ni (ec|c: cue (e:u|Ie cL|iccIc(ic :ecui( mienI(c: :e
(e:peIen. ccmc cec|cmc:. |c: (ecui:iIc: ce pc:ee( infc(mccicn y ce
hcLe( e|cLc(ccc un e:cuemc expc:iIivc. Si e:Ic |Iimc nc :e hc
|cc(ccc. en ccmLic. nc: cmenczcn c|cunc: cificu|Icce:: e: pc:iL|e. pc(
ejemp|c. cue Iccc |c cue e:c(iLcmc: c| ccmienzc Iencc pccc
cp|icccicn en e| mcmenIc ce |c (eccccicn finc| y cue :u uIi|iccc :e
(ecuzcc c |c ce me(c: pcpe|e: ce I(cLcjc. ce| Iipc ce |c: incicccc: en
8.2: puece :ucece( IcmLin cue hcyc cue (ehcce( vc(ic: ce |c: pc(Ie:
p(ime(cmenIe (ecccIccc:. pue: cuizc: nc :e cju:Ien en fc(mc c
ccnIenicc c| cc(ccIe( ce| I(cLcjc finc|: en fin. :ucece IcmLin cue c:|
|c: (epeIicicne: c |c: inccnc(uencic: ce |c expc:icicn :ecn mcyc(e:.
mu|Iip|iccncc |c: e:fue(zc: cue Ienemc: cue (ec|izc( c| mcmenIc ce
cc((eci( e| Lc((ccc(.
Hcy cI(c :uce(encic cue nc: cu:Ic(|c exp(e:c( ccu|. cnIe: ce pc:c( c
e:Iucic( mIccc: ce I(cLcjc mc: ccnc(eIc:. E||c :e (efie(e c |c:
inccnvenienIe: cue :ue|en p(e:enIc(:e cucncc :e ccmienzc c e:c(iLi(
un I(cLcjc ce:ce |c inI(ccuccicn c ce:ce e| p(c|ccc. Si Lien :Ic e: |c
e|eccicn mc: incicccc pc(c muchc: pe(:cnc:. pc( |c cue cccLcmc: ce
ceci(. cf(ece e| (ie:cc ce cue |uecc :e p(e:enIe unc inccmpcIiLi|iccc
enI(e e| p(incipic y e| (e:Ic ce| mcnu:c(iIc.
Lc inI(ccuccicn. y en cie(Ic mecicc e| p(c|ccc. :cn :eccicne: cue
cnuncicn c| |ecIc( |c cue hcL(c ce :ecui( en |c cL(c. En e||c:. puece
ceci(:e. :e fc(mu|c unc p(cme:c. pue: :e p(e:enIc c| |ecIc( un e:Lczc
ce| (e:Ic ce| I(cLcjc. /hc(c Lien. ccmc nc :iemp(e e: pc:iL|e cump|i(
ccn Iccc |c cf(ecicc. pue:Ic cue enI(e e| p(cyecIc ce un e:Iucic y :u
(ec|izccicn mecicn ineviIcL|e: cive(cencic:. e: pc:iL|e cue ccu||c cue
:e p(cmeIe en |c: pccinc: inicic|e: nc :e ccnc(eIe en |c: :uce:ivc:
:eccicne: cue |e :icuen. De c||| cue. cucncc :e e:c(iLc en e| c(cen
incicccc. (e:u|Ie Icn impc(IcnIe (evi:c( ceIeniccmenIe e| Lc((ccc( ce |c
inI(ccuccicn c ce| p(c|ccc. pc(c eviIc( e:c: ce:cc(cccL|e:
ci:c(epcncic: cue Icn neccIivcmenIe cfecIcn c| |ecIc(.
.2. Mtodos de trobojo
E| :i:Iemc ce I(cLcjc cue ce:c(iLi(emc: ccu| puece ccnceLi(:e ccmc
unc ccnIinuccicn ce |c Ic(ec ce c(cencmienIc ce| mcIe(ic| cue
p(e:enIcLcmc: en e| ccp|Iu|c cnIe(ic(. E| mi:mc ccn:i:Ie. en e:encic. en
un p(cce:c cnc||Iicc :ecn e| cuc| e| ci:cu(:c cene(c| :e civice en
pc(Ie: cue cc(upcn infc(mccicn cche(enIe y :Ic:. c :u vez. :e vcn
ce:ccmpcniencc en uniccce: menc(e:. Se ||ecc c:| c ce|imiIc( un
ccnjunIc ce :eccicne: ce cimen:icne: (e|cIivcmenIe (ecucicc: cue :e
inIec(cn enI(e :| ce ccue(cc c un e:cuemc c|cLc| y ccnc(uenIe. ScL(e
cccc unc ce e:Ic: :eccicne: :e ccmienzc. (ecin enIcnce:. |c Ic(ec
:i:IemcIicc ce (eccccicn.
Fc(c I(cLcjc( ce e:Ie mccc. pc( :upue:Ic. e: p(eci:c Iene( unc cie(Ic
ci:cip|inc inIe|ecIuc|. cue nc: cpc(Ie ce |c Iencencic e:pcnIcnec c
e:c(iLi( ce un mccc nc meciIccc. :in cemc:iccc ccn:ciencic ce |c cue
:e hcce. E:Ic |Iimc :ue|e I(ce( cep|c(cL|e: ccn:ecuencic:. :c|vc en e|
cc:c ce I(cLcjc: muy cc(Ic:. ce c(I|cu|c: c L(eve: en:cyc:. ccnce e|
cuIc( p(ccece cpc(enIemenIe ccmc :i nc :e cuic(c pc( nincn p|cn:
cnc|izc :u p(cL|emc. vc ccncc fc(mc c :u: icec: y |uecc :e |cnzc c
e:c(iLi( :in mcyc( I(cn:icicn. Nc cL:IcnIe. cucncc un c(I|cu|c c I(cLcjc
:e (ec|izc ce e:Ic fc(mc. e: f(ecuenIe cue |uecc :e cp(ecien cie(Ic:
ceLi|iccce:. e:pecic|menIe en cucnIc c |c pcL(e c(ccnizccicn ce :u:
ccnIenicc:. Cucncc nc :ucece c:| e: pc(cue e| e:c(iIc( hc I(czccc
menIc|menIe :u p(cpic mcce|c expc:iIivc -Ic| vez hc:Ic ce un mccc
inccn:cienIe- c(ecncc. cuncue nc :e |c pe(ciLc. unc :c|icc ||nec cue
c(ccnizc :u c(cumenIccicn. E: cc:i impc:iL|e. :in emLc(cc. p(ccece( ce
Ic| mccc cucncc nc: enf(enIcmc: c I(cLcjc: |c(cc:. ccmp|ejc:. cue
(ecuie(en ce un e:fue(zc :up|emenIc(ic pc(c c|ccnzc( unc p(e:enIccicn
cche(enIe y :i:IemcIicc.
Fc(c ccmenzc( c e:c(iLi(. pc( |c IcnIc. ccnviene :e|eccicnc(
p(ime(cmenIe unc :eccicn e:pec|ficc ce| I(cLcjc. |ee( Iccc |c
infc(mccicn cue hcy c| (e:pecIc y. |uecc. e:Lczc( menIc|menIe |c cue
hcL(emc: ce ceci( :cL(e e| Iemc. En cI(c: pc|cL(c:. ceLemc: p(eficu(c(
cu vcmc: c ceci( cnIe: ce ccmenzc( c hcce(|c. Fc( :upue:Ic. cn
cenI(c ce unc :eccicn ceIe(minccc hcL(c cive(:c: cc:c: c expcne(.
muchc: icec: cue pc(ezccn c:c|Ic(nc: :imu|IcnecmenIe. E||c c(ec un
nuevc p(cL|emc. cue e: pc:iL|e (e:c|ve( ce cive(:c: mcne(c:.
Fcc(|cmc: p(ccece(. pc(c cccc punIc e:pec|ficc. ce| mi:mc mccc
cue hemc: (eccmencccc hc:Ic ccu|: ccn:I(ui( unc e:pecie ce |i:Ic ccn
|c: icec: cue I(cIcmc: ce ccmunicc(. c(cenc(|c: y (ecin enIcnce:
ccmenzc( c e:c(iLi(. E:Ie mIccc puece (e:u|Ic( efecIivc pc(c muchc:
pe(:cnc: pe(c cI(c:. :ecu(cmenIe. |c enccnI(c(cn cemc:iccc (|cicc.
Hcy mcIivc: pc(c ccn:ice(c( ccn cie(Ic cuicccc e:Ic cue:Iicn. cue e:
en e| fcncc mc: impc(IcnIe ce |c cue pc(ece.
E| I(cLcjc ce (eccccicn e: unc ccIiviccc ccmp|ejc. en |c cue
inIe(vienen cive(:c: cpIiIuce: y e:fe(c: ce| ccmpc(IcmienIc humcnc.
Iiene un ccmpcnenIe (e|cIivcmenIe meccnicc. en e| :enIicc ce cue
imp|icc unc cccicn (ecu|c(. cue :e ejecuIc en c(cn mecicc pc( mecic
ce ccecuccc: Icnicc: y ce:I(ezc: in:I(umenIc|e:: en e:Ic :e pc(ece c
cuc|cuie( cI(c I(cLcjc en e| cue hcyc cue cefini( ccIiviccce: :imp|e:.
c(ccnizc(|c: y ejecuIc(|c: en un cie(Ic c(cen pc(c |cc(c( un (e:u|Iccc
ceIe(minccc. Fe(c. pc( cI(c pc(Ie. |c expe(iencic incicc cue nc :e
puece e:c(iLi( enIe(cmenIe c:|. /| (ecccIc( cun |c f(c:e mc: :imp|e
pcnemc: en juecc nue:I(c :en:iLi|iccc. nue:I(c :enIicc ce| (iImc. |c:
ccnccimienIc: nc ccn:cienIe: cue pc:eemc: y muchc: cI(c: cc:c:
mc:. Fc(c |cc(c( cue Iccc e:Ic cf|c(e en fc(mc ccecuccc -:umcncc:e
y nc ccnI(c((e:Icncc |c hcLi|iccc Icnicc yc ciIccc- e: p(eci:c cue e|
cuIc( :e encuenI(e en |c: mejc(e: ccncicicne: e:pi(iIuc|e: y mcIe(ic|e:.
cue :e :ienIc |iL(e y Lien ci:pue:Ic hccic |c Ic(ec.
Demc:iccc inci:cip|inc puece ||evc(nc: c un ce:c(cen pc( ccmp|eIc
ineficienIe. ccnce :e ce:cp(cvechen nue:I(c: e:fue(zc: pc( nc cp|icc(
e|emenIc|e: p(ccecimienIc: ce (uIinc: exce:ivc p|cnificccicn y
c(ccnizccicn :cn ccpcce: ce c(icinc( unc |cmenIcL|e p(cicc ce
c(ecIiviccc. hccinccnc: :enIi( ccmc cp(i:icnccc: pc( unc pcuIc ce
I(cLcjc cue nc nc: pe(miIe exp(e:c(nc: |iL(emenIe. Hcy cue Lu:cc( pc(
e||c un punIc inIe(mecic enI(e cmLc: exI(emc:. un punIc cue :e cju:Ie
c nue:I(c pe(:cnc|iccc. e:Ii|c ce I(cLcjc y expe(iencic p(evic.
I(cIcncc:e ce unc cue:Iicn cue e: en cefiniIivc p:icc|ccicc y nc
Icnicc cuecc en mcnc: ce| Ie:i:Ic ceIe(minc( e| mIccc ce I(cLcjc
cue i(c ccnc(eIcmenIe c cccpIc(. Lc: (eccmencccicne:. c| (e:pecIc.
nc puecen :e( mc: e:pec|ficc: cue |c: cue yc hemc: hechc: pe(c |c
cue cue(emc: (e:c|Ic( e: |c impc(Icncic ce cue cccc unc Lu:cue y
expe(imenIe. ce un mccc ccn:cienIe. hc:Ic enccnI(c( unc fc(mu|c cue
|e (e:u|Ie eficcz.
Vc|vcmc:. cI(c vez. c| mcmenIc ce| inicic ce |c (eccccicn.
Supcnccmc: cue :e hcyc e|ecicc. pc(c ccmenzc(. e| punIc !.! ce
nue:I(c I(cLcjc. cue ||evc pc( I|Iu|c p(cvi:icnc|: CcncepIc y
/nIececenIe: ce |c Hic(cpcnic: |c Ie:i: :e (efie(e c |c cp|icccicn ce
e:Ic Icnicc ce p(ccuccicn c| cc:c ce unc e:pecie en pc(Iicu|c( pe(c.
en e| p(ime( ccp|Iu|c. e| Ie:i:Ic ccn:ice(c cpc(Iunc hcce( unc
p(e:enIccicn cene(c| ce| mIccc. Fc(c (ecccIc( e:Ic :eccicn. pc( cI(c
pc(Ie. ci:pcne yc ce cie(Ic: in:umc:: c|cunc: pccc: ciIc: IexIuc|e: cue
pien:c inIe(cc|c(. un L(eve (e:umen cue hc hechc. unc icec cenI(c|
cue p(eIence ccn:IiIui( en eje ce| ccp|Iu|c. /hc(c. ce ccue(cc c |c cue
cec|cmc: mc: c((iLc. :e |e cL(en vc(ic: ccminc::
puece ccn:I(ui( ccn Iccc e||c un nuevc e:cuemc -muy cL(eviccc pc(
:upue:Ic- ccn |c: icec: cue vc c p(e:enIc(. ce mccc cue puecc i(
e:c(iLincc|c: unc c unc en e| c(cen cue c:| e:IcL|ezcc.
puece e:c(iLi( ce unc vez Iccc |c cue :e |e vcyc ccu((iencc c|
(e:pecIc. Ieniencc en cuenIc |c: mcIe(ic|e: ci:pcniL|e:. pc(c |uecc
(evi:c( :i e| c(cen expc:iIivc e: e| ccecuccc. mccificcncc|c :i fue:e
nece:c(ic.
Iiene |c c|Ie(ncIivc ce e:ccce( c|cunc v|c inIe(mecic enI(e |c: cc:
cnIe(ic(e:: pc( ejemp|c. cefini( cuc| :e(c |c p(ime(c icec c ce:c((c||c(.
e:c(iLi(|c. pc:c( c e:Iucic( cI(c vez e| mcIe(ic| (e:IcnIe pc(c e:ccce( |c
:ecuncc icec c expcne( y p(c:ecui( c:|. (e|eyencc ce vez en cucncc
|c cue :e hc e:c(iIc. hc:Ic cue :e cccIen |c: infc(mccicne: e icec:
cue :e Ienccn :cL(e e| punIc. {E:Ic fc(mc ce p(ccece( :e fcci|iIc
enc(memenIe cucncc :e I(cLcjc ccn unc ccmpuIccc(c.] De e:Ie
mccc nc e: nece:c(ic e|cLc(c( un e:cuemc pc(c cccc punIc.
cuncue :e vc Ieniencc en cuenIc unc :ecuencic |ccicc cue pe(miIe
i( e:c(iLiencc ce un mccc (e|cIivcmenIe c(cenccc. E:Ie e: e| mIccc
cue. nc e:Ic cemc: ceci(|c. :icue cc:i :iemp(e e| cuIc( ce e:Ic: ||nec:.
L|ecc. ce:pu: ce Iccc e:Ic. e| mcmenIc ce (ecccIc( |c p(ime(c
f(c:e. Y. cuncue e| |ecIc( cuizc: :e :c(p(encc ccn |c cue chc(c vcmc: c
ceci(. e: Luenc punIuc|izc( cue no :e I(cIc ce un mcmenIc impc(IcnIe.
FecccIc( |c p(ime(c c(ccicn ce un I(cLcjc nc e: mc: cue (ecccIc( unc
enI(e IcnIc: ce |c: f(c:e: cue ccn:IiIui(cn e| mi:mc. Si nc nc: ccmc:
cuenIc ce e:Ic y en ccmLic cccpIcmc: unc ccIiIuc :c|emne c
Ieme(c:c. e| ccmienzc ce |c Ic(ec :e nc: hc(c muchc mc: c(cuc.
Fc(cue hcy cue ce:Ie((c( |c icec ce cue Ienemc: cue ejecuIc( c|cc
cue (e:u|Ie pe(fecIc ce:ce :u: mi:mc: inicic:. :iIucnccnc: en ccmLic en
cI(c pe(:pecIivc cife(enIe: ccnceLi( |c (eccccicn ce un I(cLcjc ccmc
c|cc ccnIinuc. cue :e vc hcciencc pccc c pccc. y cue :c|c puece
c:pi(c( c |c exce|encic ce:pu: ce :uce:ivc: mccificccicne:.
Vecmc: chc(c un pccc mc: ce ce(cc |c cue :e i(c hcciencc. Hcy
cue ccmenzc( pc( e:c(iLi( c|cunc: f(c:e:. p(efe(enIemenIe :imp|e: y
c|c(c:. y nc cejc( cue nc: inIe((umpcn |c: cucc: p(emcIu(c:. Nc
p(eccupc(:e cn pc( ceIc||e: ce fc(mc :inc pc( enccnI(c( |c cue :e
||cmc un hi|c ccncucIc(. un e:|cLcncmienIc c :ecuencic cue nc:
pe(miIc i( pc:cncc ce unc icec c cI(c ce un mccc ncIu(c|. hc:Ic
cccIc( |c cue cue(emc: ccmunicc(. /ccui(i( impu|:c. pcc(|cmc: ceci(.
cie(Ic (iImc c nive| ce ccIiviccc ccmc e| cue c|ccnzc un cepc(Ii:Ic
ce:pu: ce| p(ecc|enIcmienIc. Si e| |ecIc( Iiene c|cunc expe(iencic en
e:Ic ce e:c(iLi(. p(cLcL|emenIe e:Ic(c ce ccue(cc en cue |c
ccmpc(ccicn nc e: Icn c(LiI(c(ic ccmc pc(ece c p(ime(c vi:Ic.
Nc :e(c ccic:c cue inIe(cc|emc: chc(c c|cn ejemp|c. pc(c cue
puecc ccpIc(:e ce un mccc mc: ci(ecIc |c cue cecimc:. Vc|vcmc: c|
cc:c ce |c Ie:i: :cL(e hic(cpcnic. cue mencicncLcmc: pc((cfc: mc:
c((iLc. Nue:I(c p(ime(c c(ccicn Lien pucie(c cf(ece( un ccncepIc
Lc:icc c| (e:pecIc. cue p(epc(c:e c| |ecIc( pc(c mc: (icu(c:c:
cefinicicne::
La hidroponia es un sistema de cultivo que se efecta no
en un terreno comn sino en un medio completamente
artificial, tcnicamente controlado, que proporciona
adecuados nutrientes y soportes a la planta.
Lc f(c:e. ccmc cp(ecic(c e| |ecIc( cIenIc. nc e: Icccv|c pe(fecIc: |c
cefinicicn :e inI(ccuce ce un mccc neccIivc. |c cuc| nc e: ce| Iccc
cccn:ejcL|e: hcy cie(Ic ccccfcn|c cue :e e:IcL|ece pc( |c p(cximiccc
ce cc: ccve(Lic: ce mccc. ccmp|eIcmenIe y IcniccmenIe: :e(|c
mejc( Lu:cc( unc fc(mc ce exp(e:icn cue nc nc: cL|icc(c c u:c( e|
p|u(c| :cpc(Ie:. pue:Ic cue en (ec|iccc ceLemc: (efe(i(nc: c e:e
:u:IcnIivc en :incu|c(. Fe(c. c nue:I(c juicic. |c f(c:e e: Luenc. e: cpIc
pc(c inicic( un Lc((ccc(. pue: |c impc(IcnIe e: i( cfi(mcncc |c: icec:
Lc:icc: cue cue(emc: exp(e:c( y nc e| |cc(c ce mcyc(e: (efincmienIc:
e:Ii||:Iicc:. DeLe ce:Iccc(:e IcmLin ccmc pc:iIivc |c fc(mc c|c(c y
hc:Ic cie(Ic punIc impe(:cnc| en cue :e hc e|cLc(ccc e:Ic c(ccicn. { V.
inf(c. 10.3.3 {y en cene(c| 10.3). ccnce :e excmincn |c pe(:cnc
c(cmcIicc| y e| e:Ii|c p(cpic ce |c (eccccicn cienI|ficc.] |c cuc| |c :iIc
cenI(c ce |c: mcce|c: ccepIcL|e: ce (eccccicn cienI|ficc.
/hc(c hcy cue pen:c(. :ecn nue:I(c mcce|c. en cuc| hc ce :e( |c
icec cue ccnIine |c cnIe(ic(. Excminemc: I(e: c|Ie(ncIivc::
a) explicar el origen de la palabra, sus races en griego.
b) desarrollar, de un modo ms preciso y explcito, el concepto
anterior.
c) mencionar las primeras experiencias histricas con cultivos
hidropnicos.
La eleccin de a) parece bastante lgica, puesto que tiene la virtud de ir exponiendo
las cosas paso a paso, para que el lector capte nuestras ideas sin riesgo de confusin.
Optar por b) tiene en cambio la ventaja de aprovechar la frase ya construida para pasar,
sin transicin, a desarrollar el concepto que en ella se contiene. Continuar con c) ofrece
en cambio un inconveniente perceptible: despus de explicar los antecedentes en
materia de estos cultivos habr que volver, sin duda, a referirse a los contenidos de a) y
c); la exposicin podr tornarse un tanto oscura, con el riesgo de que aparezca alguna
transicin brusca o cierta repeticin de contenidos. El tesista, analizando las cosas de
esta manera, y de acuerdo a su sensibilidad y a sus intereses, ir definiendo
gradualmente el curso de su manuscrito.
Es indispensable que, mientras as procede, vaya consultando las notas, fichas y datos
de que disponga. En el ejemplo que venimos siguiendo es lgico que el tesista ya haya
averiguado cuales han sido las experiencias iniciales en hidroponia y que tenga tanto
definiciones exactas como ideas precisas respecto a ese sistema de cultivo; debe haber
buscado tambin, por supuesto, qu vocablos griegos dan origen a esa palabra. La
importancia de haber clasificado adecuadamente todo el material disponible (V. supra,
8.2) resalta ahora ntidamente: es gracias a esa tarea previa que la redaccin puede
hacerse fluida y continuadamente, sin la inmensa prdida de tiempo que significa tener
que ir a buscar informacin a medida que exponemos nuestras ideas.
Trabajando de esta manera, elaborando prrafos en que poco a poco se vayan
plasmando las ideas e informaciones que tenemos, se podr ir dando trmino a la
redaccin del punto que nos hemos propuesto escribir. El tesista revisar sus materiales
para observar si han quedado fuera de su texto datos o planteamientos de inters, hasta
que as concluya con el borrador de la seccin.
Es bastante frecuente que una parte de la informacin disponible no resulte
completamente apropiada al punto que se est desarrollando, ya sea porque es en s
reiteracin de lo dicho o porque no se integre bien al texto que se escribe en ese
momento. En el primer caso, si ello ocurre con notas del autor, ste ver de hacer la
apropiada sntesis para que no ocurran reiteraciones innecesarias; si se trata de material
bibliogrfico podr adoptarse el expediente de poner notas de referencia que remitan a
los varios autores que sostienen idnticas o parecidas ideas (V. supra, 4.1). En el caso de
que haya una parte del material que no se ajuste, por su contenido, a lo que se est
redactando, quedan abiertas tres alternativas: derivar esa informacin a otros puntos del
esquema; abrir nuevas secciones o subpuntos que reorganicen al esquema que se sigue,
afinando sus divisiones interiores; desechar el material. Las dos ltimas posibilidades
siempre deben tenerse en cuenta: no hay que olvidar que en un texto, como ya decamos
ms arriba, es imposible trasladar todo lo que se sabe o se ha pensado. Una obra escrita
es, en alguna medida, una sntesis de lo que se piensa sobre un tema, no un registro
donde se acumula la totalidad de los conocimientos directos e indirectos que se poseen.
En cuanto al otro problema, la necesidad de reordenar varias veces un esquema
expositivo, surge porque la tarea de redaccin de una tesis o informe es menos mecnica
de lo que parece. A primera vista, y como lo hemos dicho aqu, se trata de verter al
escrito los pensamientos, informaciones y conocimientos que se tienen sobre el tema.
Pero, en realidad, suceden adems otras cosas al escribir: hay conocimientos que
tenemos slo de un modo preconsciente, no explcito, y que afloran cuando tratamos de
exponer otras ideas conexas; es escribiendo que -a veces- recin se comprende
plenamente lo que sabemos, lo que queremos transmitir (v. infra, 9.3.3). Por ello, como
lo hemos sostenido con reiteracin, todo esquema, proyecto o plan de texto es slo una
gua, una orientacin provisional, no un molde definitivo e infranqueable.
Permtasenos hacer dos observaciones ms antes de pasar al siguiente punto de este
captulo. La primera de ellas se refiere a la calidad formal de lo que se vaya redactando:
ya hemos sealado que en un primer borrador este aspecto no es de gran importancia,
pues sobre dicho manuscrito habr de ejercerse luego una exigente tarea de depuracin.
No obstante, como se comprender, la revisin del texto ser ms cmoda y expedita si
el borrador se construye con un cierto cuidado, atendiendo a algunas normas mnimas
de redaccin. Entre ellas tenemos:
ccncc(ccncic c(cmcIicc|
cp(cpiccc punIuccicn
c(ccicne: c|c(c:. nc exce:ivcmenIe |c(cc: c (eLu:cccc:
vcccLu|c(ic p(eci:c y nc (epeIiIivc
u:c unifc(me ce |c mi:mc pe(:cnc c(cmcIicc|
Cuecc c e|eccicn ce| cuIc( e| nive| ce exicencic cue. ccn (e:pecIc c
cccc unc ce e:Ic: c:pecIc:. cefinc pc(c :u p(ime( Lc((ccc(. Lc:
pe(:cnc: fcmi|ic(izccc: ccn e| cficic ce e:c(iLi( puecen :upe(c( ccn
fcci|iccc |c: p(cL|emc: mc: e|emenIc|e: ce (eccccicn cn en e:Ic
p(ime(c eIcpc. cejcncc pc(c |c: (evi:icne: pc:Ie(ic(e: menc: punIc: c
(e:c|ve(: cuien. en ccmLic. :e cIc(menIe pc( |c: p(cL|emc: ce|
|encucje. p(ccu(c(c en p(incipic e|cLc(c( un mcnu:c(iIc Lc:icc. ccnce
cpc(ezcc Iccc |c inci:pen:cL|e y c| cuc| -ccn mc: pcciencic- :e |e c
|uecc fc(mc cefiniIivc. De Iccc: mcne(c:. :iIucnccnc: mc: Lien en e:Ie
|Iimc cc:c. hemc: cejccc pc(c e| :icuienIe ccp|Iu|c {V. 10.2) unc
expc:icicn :uficienIemenIe ceIc||ccc ce e:Ic: cue:Iicne:.
Lc :ecuncc cL:e(vccicn cue ceLemc: hcce( :e (efie(e c|
cencminccc cpc(cIc c(|Iicc ce| IexIc. E:Ie ccn:i:Ie {V. :up(c. 4.1) en un
ccnjunIc ce ncIc: cue nc: (emiIen c |c: cuIc(e: ce |c: ciIc: y c |c: cL(c:
cue :e Icmcn ccmc (efe(encic pc(c |c cue :e e:c(iLe. E: ccnvenienIe i(
cpunIcncc yc. mienI(c: :e (ecccIc. |c: ncIc: cue |uecc :e inc|ui(cn en
e| IexIc. Fc( :upue:Ic. nc e: p(ccIicc hcce( e:Ic c| pie ce cccc pccinc.
pc( cLvic: (czcne: ce eccncm|c ce Iiempc. Unc :c|ucicn ccepIcL|e e:
e:c(iLi(. en hcjc cpc(Ie c |c ce| Lc((ccc(. |c :ecuencic ce ncIc: cue :e
i(c inIe(cc|cncc. mc(ccncc e| IexIc p(incipc| ccn |c: ||cmccc:
cc((e:pcncienIe:.
Ic|e: cncIccicne: puecen hcce(:e en fc(mc cL(eviccc. Iccuic(cficc
cc:i. :i :e pc:een |c: cL(c: cue :e ciIcn c :e hcn e|cLc(ccc yc fichc:
ccmp|eIc: y c|c(c:. De e:Ie mccc p(ccec|c cuien e:c(iLe e:Ie IexIc: c|
finc| ce un pc((cfc. pc( ejemp|c. hcc|c unc ||cmccc. pcniencc enI(e
pc(nIe:i: un nme(c cue inciccLc e| c(cen ce |c ncIc c (ec|izc(. En
hcjc cpc(Ie cncIcLc. ce:pu: ce e:e mi:mc nme(c. c|cc c:| ccmc:
"(7) Sell., 211. tamb. Goode y
H.".
Luecc ce:c((c||cLc Ic| cpunIe ce| mccc ccecuccc. :enc|cncc en
e:Ie cc:c:
(7) Selltiz et al., Op Cit., pg. 211. Es oportuno consultar tambin,
para este punto, a Goode y Hatt, Op.Cit.
En la actualidad, sin embargo, y gracias a las facilidades que otorgan los
procesadores de palabras electrnicos, prefiero intercalar directamente la cita en el
texto, mediante el uso de algn smbolo convencional, para luego dejar que el
procesador automticamente las numere y las coloque al pie de la pgina, una vez
cuidadosamente revisadas.
Vale la pena advertir que es muy importante ir haciendo las anotaciones
correspondientes al aparato crtico del trabajo mientras se redacta el borrador, no
dejando toda la tarea para el final. Son tantos los detalles y las informaciones que hay
que tener en cuenta que, si no se hace as, se corre el riesgo de enfrentar luego una tarea
mproba, capaz de hacernos sentir en medio del ms desagradable caos intelectual. En
trabajos breves, donde se hacen pocas citas o referencias concretas, puede procederse
por supuesto con mucha mayor libertad.
Hemos mostrado, en esta seccin, un modo prctico de ir redactando cada una de las
partes que luego se integrarn para dar forma a nuestro texto. El autor proceder as,
escribiendo las sucesivas secciones y captulos, hasta que concluya con el desarrollo del
plan que se ha trazado. Luego, ya en posesin de este borrador general, podr acercarse
a la importante tarea de revisar su manuscrito. Pero, antes de abordar la explicacin de
esa nueva etapa, veamos otros problemas de suma importancia que frecuentemente se
presentan al momento de escribir.
9.3. Problemas, tcnicas, procedimientos
El mtodo que hemos delineado en la seccin precedente es un sistema de trabajo que
permite ir resolviendo poco a poco los problemas de organizacin de un manuscrito,
con lo que se facilita considerablemente la tarea de escribir, especialmente en el caso de
tesis y otras obras de envergadura. Pero de ninguna manera pretende explicar detallada
y completamente todas las operaciones mentales y fsicas que ejecuta una persona
cuando realmente est escribiendo. Ello sera prcticamente imposible -dada la
complejidad y diversidad de esas mltiples operaciones- y a la postre de poca utilidad:
para escribir de un modo correcto y fluido, sin desperdiciar nuestros esfuerzos, es
preciso hacer la experiencia personal, asumir la tarea concreta poniendo en juego todas
nuestras facultades. Es necesario ir conociendo y desarrollando nuestras aptitudes, ser
conscientes de las limitaciones que tenemos e ir aprendiendo con cierta humildad de los
errores propios y de los modelos que nos proporcionan los dems.
Para facilitar la tarea de quien se inicia en este oficio de escribir -tan arduo como
apasionante- hemos credo conveniente hacer referencia a una serie de aspectos
concretos que son indesligables de su prctica. Nos ocuparemos primero de los
problemas tpicos que suelen experimentar quienes se inician en estas labores, pasando
luego a considerar las condiciones concretas de su ejecucin. Por ltimo, para cerrar el
captulo, hablaremos de la dinmica general de este proceso de trabajo, destacando la
forma en que el mismo suele experimentarse subjetivamente. Antes de hacerlo,
permtasenos repetir una vez ms que todo lo que a continuacin aconsejamos debe ser
probado y ensayado por el lector para as poder ajustarlo a sus necesidades, capacidades
e intereses.
9.3.1. Obstculos ms Frecuentes
A travs de muchos aos hemos escuchado infinidad de lamentaciones de estudiantes
y profesionales que han llegado a percibir negativamente la tarea de escribir: hay
quienes la aborrecen porque se erige en un obstculo casi insuperable ante las metas
propuestas; otros que la consideran como un inevitable fastidio, del cual hay que
apartarse lo ms pronto posible. Todos, prcticamente, reconocen y aceptan la
importancia que posee escribir de un modo correcto y comprensible pero, en ltima
instancia, se consideran incapaces de desarrollar mayor habilidad al respecto. Como esta
ltima afirmacin se basa, creemos, en una falsa premisa, conviene que examinemos
con ms atencin el problema.
Cualquier persona con un nivel cultural medio y una prctica suficiente est en
condiciones, sin duda, de redactar claramente y sin errores. Es cierto que slo pocos
pueden aspirar a alcanzar las cimas de la autntica creacin literaria, y que no todo el
mundo posee especiales aptitudes para disfrutar naturalmente escribiendo. Pero no se
trata de eso, lo decimos una vez ms, sino de dominar un oficio, un modo de expresin
organizado que permita una comunicacin sin interferencias, tan indispensable en la
vida profesional y acadmica. Lo que sucede es que muchas veces se atribuyen a la falta
de aptitudes y de un "don" especial los problemas que, en realidad, surgen de ms
pedestres orgenes. Son elementales carencias tcnicas y debilidades conceptuales
bsicas las que producen la mayora de las dificultades que confrontan los nveles
tesistas. Lo grave es que a veces stas no se superan a lo largo de toda una vida
profesional, aun cuando ella sea brillante en otros sentidos.
Echemos entonces un vistazo a los sntomas concretos de quienes confrontan
problemas aparentemente insolubles al escribir, para trazar un diagnstico que nos lleve
a prescribir lo ms adecuado ante cada una de las fallas que se encuentren.
Un primer caso es el de aqullos que se sienten incapaces de escribir porque "no se
les presentan las ideas, no se les ocurre nada", a pesar de que -se supone- tienen mucho
que decir. Nuestra experiencia indica que, salvo algunas excepciones, lo que sucede en
definitiva es que el autor no ha madurado sus ideas. El estudiante cree que sabe lo que
va a escribir pero, ante la hoja en blanco, comprueba prcticamente que no tiene nada
concreto de qu hablar. Lo que ha ocurrido es que se han confundido cosas que en el
fondo son bastante diferentes: no es lo mismo poseer intuiciones, sensaciones y
apreciaciones nebulosas sobre un tema que tener ideas o conceptos claros al respecto.
La distancia es grande, especialmente cuando el propsito que se persigue es poner el
pensamiento por escrito. Entonces se percibe la diferencia, cuando tratamos de construir
una oracin coherente sobre algo que no dominamos en nuestro entendimiento.
A veces el problema no es tan grave: se trata simplemente de que no hemos
sistematizado nuestro conocimiento, no poseemos claridad respecto a los conceptos
bsicos, no sabemos qu se ha dicho o se dice hoy sobre el tema del trabajo. La
solucin, ante eso, es muy sencilla. Hay que estudiar, informarse, hacer esquemas con lo
que se va aprendiendo, familiarizndose con la terminologa y desplegando otras
actividades semejantes que tienen como eje una lectura asidua y reflexiva.
Otro inconveniente que suele presentarse es que, al comenzar a trabajar, se siente que
todas las ideas giran simultneamente a nuestro alrededor. Pareciera que, como en una
diablica paradoja, el propio exceso de material fuese el que nos impide escribir. En
tales condiciones, comprensiblemente, no es fcil decidir por dnde empezar y
sobreviene de ese modo una especie de parlisis, una incapacidad para producir que
perturba al estudiante o investigador. La solucin que muchos buscan slo aumenta las
dificultades existentes: se comienza a escribir, finalmente, sobre cualquier aspecto del
problema, pero al cabo de poco tiempo se comprueba que el producto de nuestros
esfuerzos es pobre, refleja malamente los conocimientos que poseemos, exhibe
debilidades que resultan demasiado evidentes.
Lo que ocurre en estos casos es muy simple, y puede remediarse con relativa
facilidad: estamos ante la ausencia de un buen esquema expositivo, de un hilo conductor
claro que nos organice el discurso. Sobre este punto habra que detenerse antes de pasar
a escribir. No se trata de que se posean pocas o muchas ideas respecto a nuestro tema,
de un problema cuantitativo; se trata de organizar o estructurar lo que se va a decir, de
tener un armazn o esquema expositivo que nos sirva de referencia para ir considerando
las ideas una a una, no todas simultneamente. Para el examen detallado de este
problema remitimos al lector al captulo precedente.
A veces la dificultad es otra, no atribuible a la insuficiencia ni a la falta de
sistematizacin del contenido a transmitir. El tesista ha resuelto ambos aspectos, pero el
resultado est en desproporcin con el esfuerzo realizado: se pasan muchas horas
trabajando sin que a la postre se vea algo tangible, se comienzan una y otra vez los
mismos borradores, lo poco que se produce carece de solidez o de buena presentacin.
Estos sntomas constituyen lo que llamaremos una falta de eficiencia, un rendimiento
prctico muy bajo en comparacin con el empeo puesto en la tarea. Puede obedecer, si
se lo examina ms detenidamente, a varios factores diferentes.
Una primera causa de la poca eficiencia al escribir suele ser, sencillamente, el pobre
manejo del idioma. Si no conocemos las reglas bsicas de ortografa y puntuacin, si no
prestamos atencin a la concordancia gramatical de las oraciones y tenemos -adems-
un vocabulario escaso, difcilmente podremos escribir con un mnimo de soltura. Debe
el lector autoexaminarse al respecto, honestamente. Si encuentra que tiene algunas fallas
en cuanto a lo apuntado lo mejor es que consulte manuales de redaccin y textos de
gramtica apropiados. Otro consejo valioso es leer ms, no ya prestando atencin slo a
las ideas, sino observando con cuidado las formas que los distintos autores usan para
expresarse. No es preciso ser selectivos en cuanto a la temtica de lo que as se lea pero
tendr importancia, en cambio, buscar obras originales -no traducidas- de escritores que
hayan ganado un merecido prestigio por su excelente estilo.
Otro obstculo que suele oponerse a un buen rendimiento en la tarea de escribir es la
actitud a la que suele drsele el nombre de "perfeccionismo". Ella se expresa en una
tendencia a la revisin compulsiva de lo que se va redactando de tal modo que el autor,
luego de elaborada su primera frase, vuelve una y otra vez sobre la misma, siempre
ligeramente disconforme. Por este camino, lo advertimos, se llega muy rpidamente a
una especie de inaccin totalmente improductiva. Suele suceder (V. supra, 9.2) que
precisamente las primeras oraciones que se escriben sean las que exhiben una calidad
menor: el autor no ha adquirido todava ritmo, se siente an como extrao a la tarea, no
acta con desenvoltura al usar el lenguaje. Esto es algo perfectamente natural, al punto
de que nos atreveramos a afirmar que le sucede a casi todas las personas. El remedio es
evidente: seguir hacia adelante hasta que se logra soltura y seguridad en lo que se hace,
sin volver hacia atrs, avanzando en la redaccin del manuscrito. Ya habr tiempo para
concentrarse en la tarea de revisin, concebida como una etapa independiente, y podr
incluso llegar a desecharse, sin mayor trmite, aquella parte inicial de un escrito que fue
realizada cuando todava no estbamos en las mejores condiciones intelectuales para
hacerla. Como este problema del perfeccionismo se relaciona muy directamente con la
actitud emocional que adoptemos al escribir conviene que el lector interesado consulte
la seccin 9.3.3, en la que abordamos ms detenidamente este asunto.
La eficiencia en cualquier actividad humana depende en gran medida de la
experiencia,de las condiciones materiales en que se desarrolla y de la forma en que se la
programa. La redaccin cientfica, por cierto, no escapa a estos condicionamientos. Por
ello es lgico que escriban con ms fluidez y de un modo ms organizado las personas
que dedican un esfuerzo considerable a la tarea, que no lo hacen de un modo espordico
sino sistemtico y que tratan de aprender de sus propios errores. Del mismo modo,
escriben con ms eficiencia y obtienen mejores resultados quienes encuentran
condiciones apropiadas para hacerlo y se organizan del mejor modo posible. Dada la
importancia que tienen estos aparentes detalles dedicaremos el punto siguiente de este
captulo a examinarlos con mayor atencin. Pero antes de hacerlo hablaremos de otro
obstculo, tambin importante, que se alza a veces entre el investigador y las metas que
se traza.
Hay ocasiones en que el autor de un escrito lo da por terminado pensando que ha
logrado realizar una obra de suficiente calidad; al poco tiempo, sin embargo, las
personas que lo examinan -y hasta eventualmente el mismo investigador- descubren que
el texto est plagado de mltiples errores, tanto de forma como de contenido . Las
sorpresas de este tipo, como se comprender, resultan muy desagradables. Cuando se
producen tales situaciones pueden existir, en realidad, dos variantes: a) que el autor
comprenda inmediatamente que ha cometido ciertos errores, atribuibles al descuido o
cosa semejante; b) que recin en el momento de la crtica o de la exposicin se entere de
que tales o cuales aspectos de su trabajo eran equivocados o deficientes.
En el primer se trata de un descuido, sin duda, pero de un descuido realmente
imperdonable: por no dedicar dos o tres das a la revisin cuidadosa de un texto se ha
producido una mala impresin -como todas, difcil de borrar- que empaa la labor de
meses o aos dedicados a la investigacin. Dada la importancia de este problema le
dedicaremos un captulo ntegro, el nmero diez, al que nos remitimos.
En el segundo caso lo que sucede, si se quiere, es todava ms grave, puesto que no se
tiene conciencia de que hay ciertos elementos, deslizados inadvertidamente en el
trabajo, que resultan desacertados o fallidos. En tales circunstancias es necesario hacer
un balance que permita identificar cules son los problemas que ms directamente nos
aquejan, determinando si ellos son metodolgicos o de expresin, si se refieren a la
redaccin, la ortografa, la presentacin de datos o a otros aspectos. Una buena
recomendacin, cuando esto sucede, es comparar nuestro trabajo con obras cuya calidad
quede ms all de toda duda. La consulta de buenos textos pedaggicos y el consejo
oportuno de expertos y profesores es tambin, naturalmente, un aporte valioso para el
tesista.
9.3.2. Condiciones y Estilo de Trabajo
La redaccin cientfica, como tantas otras actividades, procura la obtencin de
resultados concretos. Por ello requiere de un marco propicio para su desenvolvimiento:
hay condiciones materiales y espirituales que favorecen un alto rendimiento, hay hbitos
y tcnicas, a veces referidas a aspectos de detalle, que facilitan inmensamente la labor.
Un grupo de factores tiene directa relacin con el mbito, la forma y los instrumentos
que se utilicen, con la disciplina y el estilo de trabajo adoptados. A ellos nos referiremos
en esta seccin, dejando para la prxima los elementos que ms directamente se
vinculan a los sentimientos y actitudes que se tienen frente a la tarea, as como las
consideraciones relativas a la dinmica general del proceso.
Quien emprenda la redaccin de una tesis o de algn otro trabajo de dimensiones
amplias debe saber que inicia una actividad probablemente prolongada, que hay que
enfrentar -consecuentemente- con mtodo y organizacin. No es posible escribir
doscientas pginas sobre un tema sin adoptar alguna disciplina, sin algn orden que
haga ms fructfero nuestro empeo. El primer consejo al respecto ya tiene ms de dos
milenios: conocerse a s mismo. En una labor creativa como sta de poco puede valer la
disciplina impuesta, el ritmo de trabajo que no respete las inclinaciones subjetivas de
quien lo realiza. Se trata, en definitiva, de adquirir una razonable autodisciplina y de
encontrar los medios que resulten ms apropiados a nuestra peculiar forma de hacer las
cosas.
Entrando ya en materias ms concretas consideraremos, como primer punto, lo que se
refiere a los horarios de trabajo. Ya hemos explicado que la redaccin va hacindose
ms fcil a medida que nos introducimos, por as decir, en la propia tarea: al principio,
hasta que no logramos un adecuado nivel de concentracin, es posible que nos sintamos
lentos, entrabados por impedimentos diversos, sin fluidez en nuestra prosa. Pero, al
cabo de un cierto tiempo, gran parte de estos obstculos desaparecern y la labor se ir
haciendo con ms facilidad y soltura. Despus, por supuesto, emerge poco a poco un
nuevo factor: la fatiga intelectual. Ella nos va restando impulso hasta que al final
conviene abandonar el trabajo, puesto que los resultados van hacindose gradualmente
ms pobres en relacin al esfuerzo desplegado.
Este proceso, en mayor o menor grado, afecta a todos por igual, no importa qu
experiencia o talento personal se posea. Lo que vara grandemente es el tiempo efectivo
en que se desarrolla: hay quienes no pueden escribir con eficiencia ms que dos o tres
horas al da, quienes lo hacen sin detenerse durante largos perodos y quienes -como el
autor de este libro- trabajan durante horas y horas a condicin de intercalar
innumerables breves pausas. Hay tambin escritores diurnos y nocturnos, que fuman,
comen, o que beben caf, que toleran el ruido o prefieren un fondo musical, que
necesitan mayor o menor comodidad, luz y espacio.
No tiene sentido que nos dediquemos a teorizar sobre tan prcticos detalles: cada caso
es individual, personalsimo, sujeto a la experiencia que se adquiere mediante el ensayo
y el error. Como recomendaciones generales, por lo tanto, slo podemos presentar las
siguientes:
De:Iinc( un |cp:c ce Iiempc :uficienIe c |c Ic(ec. ce mccc ce pcce(
:upe(c( |c p(ime(c fc:e. pccc eficienIe. y ||ecc( c un ccecuccc
e:Iccc ce ccncenI(ccicn y ce ccminic ce |c cue :e hcce. Nc Iiene
:enIicc ccmenzc( c e:c(iLi( c|cc :i :e :cLe. pc( ejemp|c. cue c |c:
pccc: minuIc: Ienc(emc: cue cLcnccnc( e| I(cLcjc. pue:Ic cue hcy
cI(c ccmp(cmi:c cue nc: (ec|cmc.
EfecIuc( unc exp|c(ccicn pe(:cnc| pc(c i( ccncciencc en cu
ccncicicne: nue:I(c (encimienIc e: mcyc(. Nc I(cIc( ce fc(zc(nc: c
e:c(iLi( c cie(Ic: hc(c: c cu(cnIe cie(Ic: pe(|ccc: :inc c| ccnI(c(ic.
p(ccu(c( e:IcL|ece( p(ime(c cu e: |c cue mejc( :e cju:Ic c nue:I(c
ci:pc:icicn y |uecc ccnve(Ii(|c en ncc|tc ce t|ccc|c. De e:Ie mccc :e
e:Ic(c mejc( p(epc(ccc pc(c |c (ec|izccicn ce cL(c: |c(cc:. cue
(ecuie(en ce unc ci:cip|inc (ecu|c( y ce un e:fue(zc (epeIicc c |c |c(cc
ce muchc: :e:icne:.
En cucnIc c |c: cond|c|ones |s|cos ce I(cLcjc Icmpccc e: ||ciIc cue
hcccmc: ccu| cene(c|izccicne:. E: ccnvenienIe. ccmc :e enIence(c.
ci:pcne( ce un e:pccic cp(cpiccc ccnce pcccmc: Iene( nue:I(c:
pcpe|e: e in:I(umenIc: ce I(cLcjc: e: IcmLin cLvic cue ceLemc:
ccnI(c|c( |c: inIe(fe(encic: cmLienIc|e: cue pueccn cfecIc(nc:. ccmc
|c p(e:encic ce cI(c: pe(:cnc:. |c: :cnicc: cue nc: ||eccn. |c |uz. eIc. En
(e|ccicn c Iccc e:Ic. (epeIimc:. |c funccmenIc| e: Icmc( ccnciencic ce
cuc|e: :cn |c: ccncicicne: cue pe(:cnc|menIe nc: (e:u|Icn mc: iccnec:
y. |uecc ce e||c. (eccncce( |c impc(Icncic ce i( ccn:I(uyencc un
enIc(nc c(cIc y ccecuccc. nc ce:cencncc e:Ic: c:pecIc: p(ccIicc:
ccmc :i fue:en ce pccc vc|c(.
Cuecc pc( |Iimc cI(c c:pecIc c ccn:ice(c(. cuyc impc(Icncic nc
puece cmiIicc. Nc: (efe(imc: c |c: |nstrumentos ce I(cLcjc. De:ce e|
c|c:icc |cpiz hc:Ic e| p(cce:ccc( ce pc|cL(c: exi:Ie hcy Iccc unc ccmc
ce c|Ie(ncIivc: cue e| cuIc( ceLie(c expe(imenIc(. pc(c ccmp(cLc( |c:
venIcjc: y |imiIccicne: ce cccc he((cmienIc c :u c|ccnce. Lc:
mcce(nc: mecic: Icnicc: hcn cLie(Ic |c pc:iLi|iccc ce inc(emenIc(
enc(memenIe |c ve|cciccc ce nue:I(c e:c(iIu(c. (ecuciencc e| e:fue(zc
pu(cmenIe meccnicc ce |c Ic(ec y hcciencc cue :e ccc(Ie |c L(echc
cue mecic enI(e |c (cpicez ce nue:I(c pen:cmienIc y |c pc(:imcnic ce
nue:I(c mcnc. Fe(c cccc inncvccicn (ecuie(e IcmLin ce un cc:Ic. cue
:e mcnifie:Ic en un e:fue(zc ce cccpIccicn cue hcy cue (ec|izc( pc(c
||ecc( c ccminc(|c. Fc( e:c e: ccnvenienIe cue e| cuIc( en:cye ccn |c:
cive(:c: mecic: exi:IenIe:. ce:Ie((cncc p(ejuicic: y nccicne:
I(ccicicnc|e: y Lu:ccncc pc( :| mi:mc |c fc(mc mc: ccecuccc c :u
e:Ii|c e inIe(e:e:.
Lc expe(iencic incicc. pc( cI(c pc(Ie. cue |c: nuevc: Iecnc|cc|c:
(e:u|Icn pc(Iicu|c(menIe Ii|e: cucncc e: muchc e| vc|umen ce I(cLcjc.
:i :e inIenIc hcce( ce |c (eccccicn c|cc mc: cue un pc:cIiempc c unc
Ic(ec e:pc(ccicc. y cucncc :e nece:iIc p(cce:c( c(cn ccnIiccc ce
ccIc: num(icc: y ve(Lc|e:. En Ic|e: cc:c:. :in cucc. |c: venIcjc: ce|
p(cce:ccc( ce IexIc: :cL(e e| I(ccicicnc| |cpiz c |c mccuinc ce e:c(iLi(
(e:u|Icn c|c(cmenIe pe(cepIiL|e:.
E| |iL(c cue e| |ecIc( Iiene en :u: mcnc:. pc( ejemp|c. hc :icc
enIe(cmenIe e:c(iIc pc( mecic ce un ccmpuIccc( pe(:cnc|. c(ccic: c|
cuc| hemc: hechc |c Ic(ec mc: (cpicc. p(eci:c y cc(cccL|emenIe. Lc
p(ime(c ecicicn. cpc(ecicc en 187 y ccn:e(vccc en c|:kette. pucc :e(
(evi:ccc y cmp|iccc vc(ic: cnc: ce:pu:. c fine: ce 13. :in mcyc(e:
cificu|Icce:. c(ccic: c |c ccmcciccc cue cf(ecen |c: p(cce:ccc(e: ce
pc|cL(c: pc(c efecIuc( |c: :icuienIe: Ic(ec::
1) 8c((c( e inIe(cc|c( nuevc: ccnIenicc: en un IexIc yc
e:c(iIc.
2) Mcve( pc(Ie: ce un e:c(iIc. cue :e mc(ccn p(evicmenIe.
cenI(c ce| IexIc cene(c|.
3) /c(upc( y (ecc(upc( e:c(iIc: cive(:c: -fichc:. (e:mene:.
pc(Ie: ce I(cLcjc: p(evic:. eIc.- cenI(c ce un nuevc IexIc
cue |c: incc(pc(e c(ccnizcccmenIe.
4) lnIe(cc|c( ciIc: c pie ce pccinc.
5) EnccnI(c( :incnimc: mienI(c: :e e:Ic e:c(iLiencc.
) Fec|izc( unc (evi:icn c(Icc(cficc p(imc(ic.
7) Cc|cu|c( |c: cimen:icne: ce| IexIc finc|.
Fc( Iccc: e:Ic: (czcne:. y pc(cue ccemc: c:| :e eviIc e| |enIc p(cce:c
ce meccncc(cfic( unc y cI(c vez |c: Lc((ccc(e:. e: cue (eccmenccmc:
:ince(cmenIe uIi|izc( p(cce:ccc(e: ce pc|cL(c: pc(c e:c(iLi( Ie:i: y. en
cene(c|. Iccc Iipc ce mcIe(ic|e: cienI|ficc:. ce:ce |c: I(ccicicnc|e:
fichc: hc:Ic |c: cucc(c: e:Icc|:Iicc: y c(cficc: cue cpc(ecen en
muchc: I(cLcjc:. Cuien u:e (ecu|c(menIe ccmpuIccc(c: pcc(c i(
c(ccnizcncc :u: fiche(c: ce un mccc :i:IemcIicc y c|c(c. cenI(c ce
ci(ecIc(ic: ce I(cLcjc c(eccc: c| efecIc. y pcc(c uIi|izc( e:Ic
infc(mccicn (cpiccmenIe. en cuc|cuie( mcmenIc. :in Iene( cue (evi:c(
enc(me: ccnIiccce: ce pcpe|. De| mi:mc mccc pcc(c c(ec( y p(cce:c(
IcmLin c(chivc: num(icc: -c I(cv: ce |c: cencminccc: nc|c: ce
cc|cu|c- fcci|menIe incc(pc(cL|e: c| (e:Ic ce |c infc(mccicn ve(Lc|. Lc:
I(cLcjc: yc (ec|izccc:. ccemc:. pcc(cn :e( (evi:ccc: c mccificccc:
pc(c cI(c: p(e:enIccicne:. puciencc :inIeIizc(:e vc(ic: ce e||c: en un
IexIc mcyc( c uIi|izc( pc(Ie: incepencienIe: ce |c: mi:mc: :ecn |c:
cive(:c: p(cpc:iIc: cue :u(jcn en cccc ci(cun:Icncic.
E: IcmLin muchc mc: Ii| ce |c cue pc(ece cecicc( c|cunc:
:emcnc: c| cp(encizcje ce unc :c|venIe ccpcciccc meccncc(cficc.
Nc :e I(cIc. pc( :upue:Ic. ce cccui(i( |c pe(icic ce un cuInIicc expe(Ic
en |c mcIe(ic. :inc ce unc ce:I(ezc Lc:icc. me(cmenIe in:I(umenIc|.
cue nc: incepencice ce |c encc((c:c nece:iccc ce Iene( cue ccuci(
:iemp(e c cI(c: pc(c cue pc:en en |impic nue:I(c: mcnu:c(iIc:. En e:Ie
cc:c. ccmc |c pe(:cnc encc(cccc ce hcce(|c cif|ci|menIe ccminc
nue:I(c Iemc. :e :ue|en incc(pc(c( c| IexIc unc ccnIiccc ce e((c(e:
nuevc:. p(ccucIc ce| ce:ccnccimienIc ce |c mcIe(ic I(cIccc. E:
IcmLin muchc mc: cci|. ccmc :e enIence(c. cue :ec e| p(cpic cuIc(
cuien p(epc(e |c: cccumenIc: cue p(ccuce. Lc mi:mc ccu((e cucncc
:e I(cLcjc ccn ccmpuIccc(c:: ce nccc vc|e cue nue:I(c p(cce:ccc(
Iencc unc ccpcciccc ce p(cce:c( mi||cne: ce in:I(uccicne: pc(
:ecuncc :i c nc:cI(c: nc: ||evc |c(cc: in:IcnIe: ce cucc enccnI(c( e| :iIic
cue Iiene cccc |eI(c en e| Iec|ccc cue Ienemc: cue mcnejc(.
DeLe hcce(:e ccemc: unc (eccmencccicn cue Ic| vez pc(ezcc
I(ivic| c c|cunc: |ecIc(e:: cucncc :e e:c(iLc c mcnc c c mccuinc e:
ccnvenienIe uIi|izc( :iemp(e unc :c|c cc(c ce| pcpe| y nc cmLc: |ccc:.
E||c fcci|iIc enc(memenIe |c pc:Ie(ic( |cLc( ce |ecIu(c y cc((eccicn. pue:
pe(miIe unc mc: c|c(c cp(eciccicn ce |c e:c(iIc y e| mcnIcje f|:icc ce
cive(:c: :eccicne: ce| I(cLcjc. mecicnIe e| :imp|e p(ccecimienIc ce
(ecc(Ic( y pecc( :u: pc(Ie:. Cucncc :e e:c(iLe c mccuinc e:
(eccmenccL|e hcce(|c c ccL|e e:pccic {c c e:pccic y mecic) pue: c:|
:e c|ice(c |c |ecIu(c y :e hcce menc: encc((c:c e| cc(ecccc ce |c:
incicccicne: cue :iemp(e hcy cue cc|ccc( c| IexIc. Cucncc :e I(cLcjc
en ccmpuIccc(c. ccmc yc |c mencicncmc:. e:Ic: Ic(ec: puecen
hcce(:e cene(c|menIe :cL(e |c pcnIc||c. :in nece:iccc c (ecu((i( c mc:
ce unc c cc: imp(e:icne: ce| IexIc.
9.3.3. Actitudes y Dinmica de Trabajo
Tan importantes como las condiciones materiales, de las que hablbamos en la
seccin precedente, son las apropiadas actitudes que el tesista desarrolle ante su trabajo.
La tarea de escribir es compleja, y requiere de variadas cualidades para su feliz
realizacin. Ya hemos dicho que en el caso de la redaccin cientfica no es preciso
poseer las dotes especiales ni a la peculiar sensibilidad que caracterizan al literato, sino
algo bastante ms modesto: un conjunto de aptitudes que hay que desplegar para
construir una exposicin clara, coherente y completa. Ellas dependen, en gran medida,
de la forma en que se aborde la tarea, del modo en que el investigador se site ante el
trabajo que se ha propuesto realizar.
Una primera recomendacin en este sentido es tener confianza en s mismo.
No se trata de dejarse arrastrar por alguna euforia sin fundamento sino de entender que
cualquier persona con un mnimo dominio del lenguaje, que trabaje ordenadamente y
que tenga un mensaje a comunicar, puede redactar un escrito cientfico sin que se le
presenten problemas insalvables. Si se asume este principio bsico ser relativamente
sencillo, luego, superar los inconvenientes que se vayan presentando: ellos sern vistos
como dificultades tcnicas o expresivas concretas, quizs como debilidades propias de
la investigacin que slo ser perciben al tratar de transmitir sus contenidos, pero no
como trabas interiores, espirituales, que el autor no pueda superar.
Hay que actuar pues sin complejos, sin una timidez exagerada, dado que miles de
personas ya han culminado con xito esfuerzos semejantes. Hay que comprender que
nadie nos est exigiendo una obra monumental, un hito en la historia de la ciencia, sino
un trabajo que posea -simplemente- una buena calidad intelectual. A veces es el propio
estudiante el que, por paradjico que resulte, se convierte en el peor censor de s mismo.
Al pretender escribir una tesis que sea una especie de compendio de todo el saber
existente o que supere las creaciones anteriores del pensamiento universal se llega a un
resultado desafortunado: ni se ejecuta una tesis grandiosa ni se elabora tampoco un
trabajo corriente y aceptable; la tarea frecuentemente se va postergando y, a veces, no se
la concluye nunca.
Es preciso recordar una vez ms que el saber de la ciencia es acumulativo, que se
desarrolla lentamente y que de nada valen las intuiciones grandiosas si no se soportan
sobre la base de los humildes hechos concretos. Por ello debemos agregar que la
confianza en s mismo que posea un autor debe ser complementada con una clara
conciencia de las propias limitaciones.
Esta ltima recomendacin es especialmente importante en cuanto a los propsitos
generales del manuscrito, los cuales estn estrechamente relacionados con la temtica y
objetivos del trabajo (V. supra, 6.2, 6.3 y cap. 7). Pero, en cuanto a otros aspectos, es
preferible actuar con seguridad, trabajando con confianza en la investigacin, buscando
en lo posible un estilo y una forma de expresin que nos resulten propias. Es mejor
proceder as -aunque siempre hay que consultar los modelos que nos proporcionan otras
obras y recibir oportunas asesoras- que dejarse guiar por una inseguridad que nos lleve
a la copia sin imaginacin, a la repeticin de lo que ya se ha dicho, a una manera de
expresarse chata y sin estilo propio.
Ya hemos advertido contra el llamado perfeccionismo, actitud excesivamente severa
hacia nosotros mismos que nos encamina generalmente a la impotencia. Es
comprensible y hasta recomendable que todo autor procure realizar un trabajo lo mejor
posible. Pero, ms all de cierto punto, hay que transigir siempre en alguna medida con
nuestras limitaciones y entender que ninguna obra humana puede estar absolutamente
libre de errores. No slo nos referimos a la redaccin en s misma, como ya
apuntbamos ms arriba (v. 9.2), sino a diversas restricciones generales que hay que
admitir en un trabajo:
Nc :iemp(e :e(c pc:iL|e |ee( tccc |c LiL|icc(cf|c exi:IenIe :cL(e un
Iemc. e:pecic|menIe ccn |c infiniccc ce puL|icccicne: cue exi:Ien
ccIuc|menIe :cL(e cuc|cuie( mcIe(ic.
Nc e: pc:iL|e p(c:ecui( incefiniccmenIe |c L:cuecc ce ccIc:
pe(IinenIe: c nue:I(c p(cL|emc: en c|cn mcmenIc :e(c p(eci:c
ceIene(:e y. |uecc ce hcce( un Lc|cnce. cecici( :i yc Ienemc:
infc(mccicn :uficienIe ccmc pc(c pc:c( c (ecccIc( |c Ie:i: c e|
I(cLcjc.
En cucnIc c |c (eccccicn. yc |c cec|cmc:. e: p(ucenIe I(cLcjc( en
cc: c mc: eIcpc:: |c p(ime(c ce e||c: pc(c e|cLc(c( e| mcnu:c(iIc
p(e|iminc(. ccn e| cLjeIc ce ccn:I(ui( un IexIc Lc:icc -p(efe(iL|emenIe
ccmp|eIc- cue (eccjc en :u c(cen ceLicc Iccc: |c: icec:
funccmenIc|e:. cuncue cc(ezcc Icccv|c ce un Luen e:Ii|c y pc:ec
e((c(e: ce cive(:c Iipc: |c :ecuncc -y :uL:icuienIe:- ce:Iinccc: c |c
(evi:icn. ccnce :e i(cn hcciencc :uce:ivc: cc((eccicne: hc:Ic cue e|
I(cLcjc :e c pc( Ie(minccc {V. inf(c. ccp. 10). En e:Ie :enIicc
IcmLin. ccmc |uecc ve(emc:. hcy cue pcne( un ||miIe c| cfcn ce
pe(feccicncmienIc. yc cue ce cI(c mccc nuncc pcc(|cmc: enI(ecc(
e| I(cLcjc pc(c :u ci:cu:icn.
CI(c cuc|iccc inci:pen:cL|e pc(c cuien e:c(iLe e: |c concentroc|on.
/uncue |c cnIe(ic( pc(ezcc cLvic pe(m|Ic:enc: ceci( c|cunc: pc|cL(c:
c| (e:pecIc. Cucncc :e e:Ic e:c(iLiencc e: p(eci:c Icmc( en cuenIc
unc mu|IiIuc ce e|emenIc: c |c vez: hcy cue Iene( p(e:enIe |c icec
p(incipc| ce| pc((cfc. |c e:I(ucIu(c c(cmcIicc| ce |c f(c:e cue :e e:Ic
ccn:I(uyencc y Lu:cc(. :imu|IcnecmenIe. e| vcccLu|c(ic cp(cpiccc c |c
cue :e cuie(e ceci(: mienI(c: IcnIc hcL(c cue p(e:Ic( cIencicn IcmLin
c |c pc(Ie meccnicc ce |c Ic(ec y nc c|vicc( |c: (ec|c: c(Icc(cficc: y ce
ccncc(ccncic. F(cLcL|emenIe hcyc cue Icmc( en ccn:ice(ccicn
IcmLin c|cunc: cI(c: e|emenIc:: |c fc(mc en cue |c p(e:enIe c(ccicn
:e en|czc ccn |c cnIe(ic( y ccn |c cue hcL(c cue :ecui(|e. cie(Ic (iImc c
c(mcn|c cue vcyc :u(ciencc ce| IexIc. e| cuicccc pc( nc (epeIi(
pc|cL(c: c ci(c: cue hccen mcncIcnc e| ci:cu(:c. E: c|c(c cue muchc:
ce e:Ic: ccIiviccce: e| inIe|ecIc |c: (ec|izc. pc( c:| ceci(. ce un mccc
cuIcmcIicc c pccc ccn:cienIe. Fe(c e:c nc niecc en cL:c|uIc |c
nece:iccc ce ccncenI(c(:e en |c Ic(ec: c| ccnI(c(ic. e||c e:
imp(e:cinciL|e pc(c ccc(cinc( IcnIc: cc:c: ccmc hcy cue Iene(
p(e:enIe: ce un mccc :imu|Icnec. De ccu| cue :ecn en ve(ccc Icn
impc(IcnIe: |c: (eccmencccicne: p(ccIicc: :cL(e e| e:Ii|c ce I(cLcjc
cue mencicncLcmc: en e| cpc(Ie cnIe(ic(.
Lc e|cLc(ccicn ce cuc|cuie( cL(c. pe(c e:pecic|menIe ce ccue||c:
cue Iienen cimen:icne: ccn:ice(cL|e:. imp|icc un p(cce:c ce I(cLcjc
cue vc cI(cve:cncc pc( cife(enIe: etopos cue :icuen unc cincmicc
pecu|ic(. Nc nc: (efe(imc: chc(c c |c: fc:e: c ccIiviccce: ce |c
inve:Iicccicn en :|. Ic| cuc| |c: mencicncLcmc: mc: c((iLc c :e
expcnen en |c: IexIc: ce meIccc|cc|c {v :up(c. 5.1 y ccp. 8). E:Icmc:
pen:cncc mc: Lien en |c |cLc( ce (eccccicn y ce p(e:enIccicn finc| ce
nue:I(c: icec:. en |c cincmicc cue pe(miIe cue e| inve:Iicccc( vcyc
p|c:mcncc :u pen:cmienIc y expcniencc |c: ccIc: cue |c :u:IenIcn.
Hcy unc p(ime(c eIcpc. cuizc: |c mc: cif|ci|. en cue hcy cue
ci:pcne(:e c e:c(iLi(. Nc :e I(cIc :c|cmenIe ce hcLe( ccumu|ccc
:uficienIe infc(mccicn. ce pc:ee( icec: c|c(c: c ce ci:pcne( yc ce un
e:cuemc expc:iIivc. Hcy c|cc mc:. unc cuc|iccc ce e:p|(iIu. :i :e cuie(e.
cue e: p(eci:c c|ccnzc(. E: nece:c(ic p(epc(c(:e menIc|menIe. Icmc(
ccnciencic ce cue hemc: ce :c|Ic( |c: cmc((c: e inicic( un I(cyecIc
inIe|ecIuc| pc(c e| cuc| hcy cue Iene( e| cnimc Lien ci:pue:Ic. Lc
meIcfc(c ce un vicje. ccmc :|mi| ce |c (ec|izccicn ce un I(cLcjc. nc e:
ce| Iccc cvenIu(ccc: ccmc en un vicje. c| e:c(iLi(. Ienc(emc: :iemp(e
c|cunc ince(IicumL(e. E: ve(ccc cue e| e:cuemc. en e:Ie cc:c. nc:
:e(vi(c ccmc unc e:pecie ce mcpc cue nc: incicc |c: eIcpc: :uce:ivc:
cue cue(emc: c|ccnzc(. Fe(c hcy cue Iene( en cuenIc ce cue :e I(cIc
ce un mcpc cue nc pc:ee unc e:cc|c: nc :cLemc: cucncc ni ccn
cucnIc e:fue(zc pcc(emc: i( c|ccnzcncc |c: meIc: :uce:ivc:. Cuien :e
|cnzc c e:c(iLi(. pc( |c IcnIc. :e inIe(nc en un Ie((enc cue nuncc e: ce|
Iccc ccnccicc. Si |c fue(c. ve(ccce(cmenIe. :i Iccc |c cue :e fue:e c
ceci( :e ccnccie(c p(evicmenIe. nc vc|c(|c |c penc emp(ence( |c Ic(ec.
E| cu(:c ce :u ce:c((c||c. pc( e:c. :ue|e cepc(c(nc: c|cunc: imp(evi:Ic:.
IcnIc cc(cccL|e: ccmc ce:cc(cccL|e:. cue Iienen |c vi(Iuc ce
incicc(nc: cue e:Icmc: p(cc(e:cncc en nue:I(c expc:icicn.
Sucece c vece: -y ccn Lc:IcnIe f(ecuencic- cue :|c c| e:c||c|| nc:
ccnc: cuentc cccc| ce |c cue cen:cnc: cce|cc ce un c:untc. Fuece
:e( cue hc:Ic c||| Iuvi(cmc: |c :en:ccicn ce cue pc:e|cmc: icec: c|c(c:
c| (e:pecIc. pe(c e: :c|c c| I(cIc( ce ccmunicc(nc: -ce pcne( |c: cc:c:
en L|cncc y nec(c. ccmc :e cice- cue ccmp(encemc: |c: c|ccnce: ce
|c cue vcmc: c ceci(. / vece: :e ce:cuL(en imp(eci:icne:
funccmenIc|e: cue impicen unc exp(e:icn ve(Lc| ccnci:c: en cI(c:
ccc:icne: :e pe(ciLe cue hcy mc: ce unc icec Lc:icc en |c cue
cpc(enIemenIe :e ve|c ccmc :imp|e y c|c(c. pc( |c cue :e hcce
nece:c(ic ce:c((c||c( |c: cc|c(ccicne: pe(IinenIe:. c :e encuenI(c unc
nuevc (e|ccicn enI(e ccncepIc: cue hc:Ic c||| hcL|cn e:Iccc ccmc
ci:|ccc:. |cc(cncc:e c:| unc mcyc( p(cfuncizccicn ce nue:I(c
ccnccimienIc :cL(e un Iemc. En cI(c: I(minc:. puece ceci(:e cue :c|c
e:c(iLiencc e: cue ccmc: fc(mc p(eci:c c nue:I(c pen:cmienIc. cue |c
cju:Icmc: y ccnc(eIcmc:. ce:c((c||cncc|c IcmLin en :u: ccnexicne:
inIe(nc:.
Fc( e:c e:c(iLi( e: c|cc mc: cue I(c:|ccc( c| pcpe| |c: icec:
p(eexi:IenIe:. e: unc |cLc( ce cuInIicc c(eccicn cue nc: pe(miIe
cc|c(c( e| :enIicc exccIc ce |c: nccicne: cue p(evicmenIe Ien|cmc:. /|
i( hcciencc e:Ic. c| ce:c((c||c( y p|c:mc( ccn mcyc( exccIiIuc nue:I(c
pen:cmienIc. e| I(cLcjc :e vc ce|inecncc hc:Ic cccui(i( |c fc(mc finc|
cue cccpIc(c. E||c imp|icc cue hcy cue (ec|izc( :uce:ivc: cju:Ie: c| p|cn
expc:iIivc cue :e huLie:e e|cLc(ccc ccn cnIe|ccicn. nc(mc|menIe pc(c
cc(ecc(|e :eccicne: y punIc: mc: e:pec|ficc:.
/ mecicc en cue :e vcn (ecccIcncc cive(:c: :eccicne: ce |c cL(c. e|
cuIc( -pc( |c cene(c|- c|ccnzc unc cincmicc ce I(cLcjc cue |c ||evc c
mejc(c( :u (iImc ce p(ccuccicn. c e:c(iLi( cccc vez ccn mc: :c|Iu(c y
ve|cciccc. Cucncc :e ||ecc c e:Ie punIc -|c cuc| nc ccu((e
inmecicIcmenIe. :inc ce:pu: ce c|cunc: c|c:- hcy cue p(ccu(c( nc
pe(ce( e| impu|:c cLIenicc y p(c:ecui( e| I(cLcjc ce un mccc
:i:IemcIicc. :in inIe((upcicne:. Lc: mejc(e: (e:u|Iccc:. :ecn nue:I(c
expe(iencic. :e |cc(cn cucncc e| Ie:i:Ic e:c(iLe (ecu|c(menIe.
I(cLcjcncc Iccc: c cc:i Iccc: |c: c|c:. Lc constonc|o ccn cue :e
emp(encc |c Ic(ec pc(ece unc ccncicicn ceci:ivc. inci:pen:cL|e pc(c
cue :Ic :e ce:c((c||e ce un mccc f(ucI|fe(c. Unc ccIiIuc pccienIe. ce i(
(e:c|viencc pc:c c pc:c |c: hcLiIuc|e: inccnvenienIe: e: pue: |c mc:
ccecuccc. pc( cpc:icicn c |c p(ecipiIccicn ce cuien cuie(e ||ecc(
(cpiccmenIe c| finc| ce| I(cLcjc :in ceIene(:e en :u: ceIc||e:. En Ic|
cc:c. cucncc :e ccIc ccn :upe(ficic|iccc y :in unc vc|unIcc :c|icc.
pccc e: |c cue en cefiniIivc puece |cc(c(:e.
Finc|menIe. :i e| cuIc( hc c|ccnzccc c ccminc( |c: cL:Iccu|c: cue :e
|e inIe(pcn|cn. :e ccmienzc c I(cLcjc( ce un mccc (cpicc. en ccc:icne:
hc:Ic f(enIicc. pc(cue :e ||ecc c unc ccmpeneI(ccicn muy c(cnce
ccn |c cL(c en ce:c((c||c. De e:Ie mccc e: cue :e cu|mincn |c: I(cLcjc:
mc: cmLicic:c:. ccue||c: cue nc: cL|iccn c e:c(iLi( mu|IiIuc ce pccinc:
mecicnIe unc |cLc( ccnIinuccc. cuizc: cif|ci| pe(c en ve(ccc
fc:cincnIe. Luecc ce e:Ie c||mcx. :in emLc(cc. e: p(cLcL|e cue
ccnvencc hcce( un c|Ic en e| ccminc: hcL(c cue pc:c( c |c: yc mc:
minucic:c: y ce|icccc: ccIiviccce: ce |c (evi:icn ce| IexIc. / :u excmen
nc: cecicc(emc:. pue:. en |c: p(cximc: ||nec:.

Vo|ver o |o pg|no onter|or


Captulo 10

LA REVISION Y PRESENTACION
FINAL

Despus de haber explicado en los captulos anteriores el mtodo o sistema que puede
seguirse para la redaccin bsica de un manuscrito, nos cabe ahora, dentro de la lgica
que seguimos, exponer lo relativo a la forma en que se pasa de un borrador al trabajo
terminado. Por ello nos detendremos seguidamente en los diversos problemas que se
refieren a la revisin y presentacin final de un texto, advirtiendo que no nos
circunscribiremos a la tarea especfica de correccin, sino que tambin abordaremos
otros aspectos tcnicos que es indispensable conocer para concluir adecuadamente la
elaboracin de un trabajo cientfico. De all que este captulo deba ser ledo como una
continuacin directa del anterior, para poder percibir la unidad de las diversas
actividades que implica el ejercicio de escribir.
10.1. La invisible labor de correccin
Un trabajo cientfico se lee normalmente con cierto cuidado, prestando especial
atencin al mensaje que el autor nos intenta transmitir. No interesa mayormente la
belleza de la exposicin, pues no se buscan all innovaciones estilsticas o en el uso del
lenguaje pero, a pesar de ello, conviene dedicar bastante atencin a nuestra prosa. Esta,
a veces, posee cualidades que la destacan ante el lector: fluye con libertad y hasta con
elegancia, haciendo que el discurso resulte atractivo y fcil de leer", inteligible y quizs
hasta ms interesante. Detrs de estas virtudes del escrito se esconde -casi siempre- un
trabajo paciente y minucioso de correccin del texto.
La perfeccin en la expresin no puede alcanzarse nunca espontneamente. Por
supuesto, excluimos de esta afirmacin a algunas peculiares creaciones literarias,
particularmente poticas, que a veces han surgido de un modo diferente. Pero, en la
mayora de los casos, la soltura y el lenguaje aparentemente sencillo de algunos autores
es producto, aunque esto no se lo note, de un cuidadoso y exigente trabajo previo. Por
ello la correccin de un escrito es una tarea que se percibe slo negativamente, es decir
que se advierte la falta de una adecuada revisin cuando sta no se ha realizado, pero en
cambio nadie puede notar directamente su presencia cuando se ha hecho con esmero.
Quizs por esta razn es que muchos tesistas e investigadores descuidan completamente
este aspecto, sin atribuirle la importancia que en efecto tiene. Debido a ello, y a las
dificultades psicolgicas que tal labor encierra, hemos optado por hacer algunas
consideraciones generales que encuadran mejor las recomendaciones tcnicas que
exponemos despus.
Empecemos por lo obvio, para recalcar el sentido fundamental de nuestra propuesta:
tener un borrador, por cierto, no es poseer un texto terminado. La afirmacin, como se
convendr, resulta tan evidente que parecera innecesario destacarla. Pero, segn la
experiencia de quien esto escribe, son pocas las personas que la aceptan en la prctica,
que se conceden el tiempo y la oportunidad de repasar una y otra vez sus manuscritos
hasta que estos quedan libres de los ms perceptibles errores. Trabajos que han sido
elaborados con un esfuerzo notable, porque el autor ha volcado en ellos toda su
dedicacin y su paciencia, se concluyen luego sin mayor cuidado, sin atencin alguna a
los detalles de presentacin y redaccin que resultan tan importantes para todo lector.
Por falta de un adecuado remate la tarea queda entonces como trunca, desvalorizndose
netamente ante los ojos de quienes la tienen que juzgar.
Esto sucede as, en gran medida, porque la tarea de revisar un manuscrito es tediosa y
encuentra una especie de resistencia no consciente en quien la tiene que realizar. Los
estudiantes casi siempre se muestran renuentes a volver sobre lo escrito -alegando la
consabida falta de tiempo- y los mismos docentes, profesionales e investigadores toman
hacia la correccin, muchas veces, una actitud de implcito rechazo, como si en el fondo
no quisieran enfrentarla o no conociesen su autntico valor. Es preciso examinar con
cierto detenimiento esta fase del trabajo para tratar de comprender las causas que
propician tan negativas actitudes y encontrar, de tal modo, los caminos de su
superacin.
Revisar lo creado, y aqu est la dificultad, implica asumir una postura crtica ante la
propia obra. Significa tratar de percibir lo producido como si de algn modo no lo
conocisemos, adoptando la posicin de un imaginario lector que intenta penetrar en el
discurso mientras paralelamente lo evala. Hay pues, en toda revisin, una implcita
actitud de desdoblamiento gracias a la cual la obra se convierte en un objeto desligado
de quien la ha realizado. Ello nos permite entonces intentar una autocrtica, una
apreciacin respecto al valor y las fallas del producto de nuestro trabajo. Estas breves
afirmaciones permiten comprender, en principio, los motivos de la resistencia que se
genera ante tal tarea.
Porque revisar un texto supone el riesgo, no siempre fcil de asumir, de encontrar que
ste no nos satisface. Pueden aflorar as fuertes sentimientos de inseguridad ante el
temor de que nuestro trabajo no haya alcanzado las cotas intelectuales que nosotros
mismos le exigamos; es posible que, al leerlo, descubramos que an permanecen sin
resolver muchos problemas que habamos credo ya superados, o que percibamos con
preocupacin que la obra est inconclusa, que falta mucho por hacer para considerarla
terminada. Todas estas posibilidades pueden afectar lo que los psiclogos llaman el
sentimiento de autoestima, y se perciben por lo tanto como potenciales fuentes de
angustia. De all surge, consecuentemente, otra actitud, la que nos interesa explicar: se
produce, mediante cualquier mecanismo, una negacin o rechazo de la tarea. Esta se da
por realizada sin mayor trmite, se posterga o se hace de un modo enteramente
superficial.
Hay quienes suponen, algo ingenuamente, que revisar un manuscrito equivale a
"pasarlo en limpio", identificando as un proceso mecnico con lo que es en propiedad
una labor de tipo intelectual. Cuando esto ocurre quedan prcticamente eliminadas las
mltiples tareas a las que tendremos ocasin de referirnos a lo largo de este captulo.
Las consecuencias previsibles son una variedad de errores y omisiones que afectan tanto
al contenido como a la forma del trabajo. En otros casos se hace una revisin
superficial, no sistemtica, que busca corregir fundamentalmente las debilidades que en
materia de ortografa y repeticin de palabras pueda tener el trabajo. Tampoco esto sirve
en realidad de mucho, pues se ha pasado por alto lo ms importante: el juicio global
sobre la obra realizada, la consideracin de su estructura, estilo de redaccin y
equilibrio entre las partes que la componen.
La actitud de negacin se presenta, a veces, de un modo enmascarado: el tesista
revisa pacientemente su obra pero no le encuentra errores, la percibe sin fallas, y da
entonces por concluida la tarea. En este caso lo que ocurre es menos grave, pues al
menos se acepta conscientemente la importancia de una estricta revisin. Pero, como
sta no se hace en forma adecuada, sino con una especie de mirada complaciente que
nada descubre, los resultados de la misma son igualmente pobres.
Hay quienes procuran evitar este trabajo por una va que, aparentemente, parece
asegurar el xito: buscan a otra persona -algn compaero, amigo o profesor, el mismo
tutor de la tesis- para que les lea el manuscrito. La ventaja de esta prctica es indudable,
puesto que con ella se asegura una visin ms objetiva del texto, una apreciacin si se
quiere imparcial del mismo. Pero el error est en pensar que tal consulta pueda sustituir
a la revisin que nosotros mismos tenemos la responsabilidad de hacer.
Quien lee un manuscrito de otra persona con la misin de revisarlo puede, en primer
lugar, no conocer suficientemente el tema que ste trata; es probable tambin que no
preste una atencin muy especial a lo que examina, pues al fin y al cabo ese no es su
manuscrito; puede pasar por alto adems muchas fallas, de forma o de fondo, para evitar
enfrentarse con el autor o simplemente por no dedicar suficiente tiempo al trabajo; por
ltimo, puede tener opiniones personales, completamente subjetivas, que se opongan de
plano a las del autor. Todos estos factores redundan en una comprensible falta de
acuciosidad, que hace la revisin incompleta, limitada, diferente en sentido a la que
efecta el propio investigador. Por ello nadie puede confiarse ciegamente a la crtica
externa, as se trate de la que hacen los propios compaeros de un equipo de trabajo.
Adems, es de elemental sentido comn que nosotros mismos tengamos que dar la
aprobacin final a lo que hemos hecho, pues de otro modo cmo podramos afrontar la
crtica de los dems si no estamos seguros de la calidad de nuestra propia obra?

Ya hemos afirmado que una condicin bsica para efectuar una buena correccin es
lograr cierta distancia con la obra que se revisa, de modo tal que podamos ejercer sobre
ella una crtica lo ms desapasionada posible. De este modo estaremos en la posicin
adecuada para descubrir las falencias del trabajo y as, naturalmente, superarlas.
Debemos lograr separarnos anmicamente de nuestra creacin, adoptar frente a ella una
especie de mirada fra y rigurosa, que nos site en la posicin de un imaginario lector
poco conformista. Este alejamiento servir para cancelar -aunque sea
momentneamente- el entusiasmo que produce la obra concluida y la autocomplacencia,
de la que hablbamos lneas ms arriba. Pero, si mencionamos un distanciamiento
anmico, no es slo para evitar tales factores perturbadores de una buena crtica: es para
eludir tambin la trampa que puede tendernos una inseguridad paralizante. Por ello hay
que buscar una actitud abierta, que nos estimule a modificar el trabajo realizado pero
slo en la medida en que ello se justifique racionalmente.
Ahora bien, aunque esto resulta muy fcil de decir parece, en principio,
increblemente difcil de lograr: )cmo hacer para desplegar tan equilibrada actitud? El
tema, por su naturaleza, no se presta para que hagamos recomendaciones tcnicas
detalladas y concretas. Podemos dar, sin embargo, un consejo que creemos
autnticamente valioso: dejar que el tiempo opere ese distanciamiento con la obra al que
aludimos, y que sin duda es esencial. Si se ha seguido la indicacin de escribir todo el
borrador de corrido, sin empearse en corregir cada pgina a medida que la vamos
redactando (v. supra, 9.2), este trabajo podr entonces facilitarse grandemente.
Al concluir el borrador ya habr pasado un tiempo prudencial y el comienzo del
mismo, especialmente si el trabajo es largo, se habr borrado un tanto de nuestra
memoria. Si tomamos adems la precaucin de dejar pasar algunos cuantos das entre el
fin de una tarea y el inicio de la otra encontraremos que los resultados se van acercando
ya a lo deseable, puesto que habremos perdido ese lazo afectivo, directo, que siempre se
establece entre el escritor y su obra. Tal efecto ser an ms perceptible si, durante ese
lapso en que dejamos "reposar" el trabajo, nos dedicamos a cualquier otra actividad que
no tenga relacin directa con la investigacin que nos ocupa. De este modo la distancia
que pondremos entre nosotros y el escrito ser mayor: se perder la memoria precisa de
los detalles del texto y se lo podr leer como si fuese un poco ajeno, alcanzndose esa
despersonalizacin sobre la que tanto insistimos. No es preciso que el tiempo que
transcurra entre el fin de la primera redaccin y la siguiente fase sea mucho, aunque ello
puede variar, sin duda, de acuerdo a la personalidad de cada quien y segn la naturaleza
y longitud del escrito. Nuestra experiencia sugiere que bastan unos pocos das.
Se nos objetar, lo sabemos, que es muy raro encontrar tiempo suficiente como para
tomar las cosas con tanta tranquilidad. Ello es cierto, en el sentido de que casi siempre
el tesista -y el estudiante en general- trabaja con premura, presionado por diversas
exigencias prcticas. Pero tal cosa ocurre porque se acta sin ninguna planificacin,
dejando todo para ltimo momento; eso es aceptable por cierto en algunas
circunstancias, pero para nada aconsejable cuando nos referimos a trabajos de cierta
envergadura, como una tesis por ejemplo. En tales casos, quien no programa un perodo
particular para enfocar la revisin de su escrito manifiesta valorar en poco su trabajo,
puesto que no ha tomado conciencia de la forma en que las correcciones finales afectan
a la calidad del mismo.
Llegado a este punto podremos comenzar ya, en condiciones propicias, el examen de
lo que hemos producido. Es recomendable que hagamos esta tarea con la mayor
concentracin posible, para lo cual obviamente habr que preparar un entorno fsico
adecuado. Aconsejamos realizar, como primer paso, una lectura general del
manuscrito, evitando en lo posible las interrupciones y las pausas demasiado largas. De
este modo se lograr percibir la imagen de conjunto que produce el borrador, con lo que
estaremos as preparados para iniciar las correcciones de detalle.
Es importante que tratemos de formarnos un juicio sincero de lo que vamos leyendo,
que nos muestre a la obra en una perspectiva general. Convendr que entretanto
vayamos anotando en hoja aparte nuestras impresiones: ideas generales, observaciones
de detalle, elementos particulares a tomar en cuenta en la versin definitiva. Como son
muchos los planos en que se debe desenvolver tal labor crtica pasaremos ahora a
explicar, paso a paso, los aspectos fundamentales que deben tenerse presentes en una
correccin.
10.2. La revisin del contenido
La apreciacin que pueda hacerse de un manuscrito es el producto de un sinnmero
de factores, pues diversos son los planos en que hay que proceder a evaluarlo. Es tan
importante que se comprenda y fundamente la idea central de la obra como que la
redaccin sea apropiada, precisa y clara; es tan necesario que la estructura del trabajo
sea armnica y equilibrada como que las oraciones posean una correcta sintaxis, y que
se respeten las normas que se exigen con respecto al aparato crtico, la bibliografa y la
presentacin de datos. A todo ello hay que atender cuando se relee un trabajo, por lo que
habitualmente es preciso realizar ms de una revisin: como no es posible contemplar el
anlisis de todos estos factores de una sola vez se hace indispensable actuar ms
pacientemente, perfeccionando el texto mediante sucesivas modificaciones.
Conviene dividir este conjunto de elementos en algunas categoras mayores, de modo
de facilitar la comprensin del trabajo a desarrollar. Una primera distincin puede
hacerse entre aspectos de forma y de contenido. De los primeros nos ocuparemos en las
secciones 10.3 y 10.4 de este captulo, porque los elementos de fondo -que enseguida
consideraremos- parecen tener prelacin ante ellos. No obstante, esto no indica que deba
seguirse un orden exactamente igual al que nosotros aqu sugerimos, puesto que varios
aspectos de la revisin pueden hacerse paralelamente, o siguiendo una secuencia
diferente. A nuestro juicio, especialmente en el caso de trabajos largos, conviene sin
embargo analizar primeramente la estructura general del borrador y sus aspectos
sustantivos antes de detenerse en problemas ms formales.
De todos modos el lector comprender que esa separacin que hacemos entre forma y
contenido, tan habitual en todo tipo de anlisis literario, es apenas una manera de
aproximarse a la crtica de un texto: forma y contenido no son dos aspectos opuestos o
claramente distinguibles entre s, sino apenas un recurso analtico que usualmente sirve
para organizar el examen detallado de una obra.
La revisin del contenido, a nuestro juicio, debe referirse bsicamente a los
siguientes aspectos:
1.- Impresin general que causa el manuscrito y
apreciaciones globales sobre su estilo.
2.- Examen de la estructura del mismo y del equilibrio
entre sus partes.
3.- Enlaces o elementos de transicin que existan entre las
diferentes secciones.
4.- Omisiones, vacos o lagunas que se detecten.
5.- Repeticiones o redundancias presentes en la
exposicin.
El primer punto de los sealados tiene por fin determinar si, al leer la obra de corrido,
sta produce la sensacin adecuada. Ello puede ser definido ms concretamente si nos
hacemos preguntas como las siguientes: se comprende el objetivo fundamental de la
tesis al recorrer sus pginas? Se percibe claramente la forma en que se verifican las
hiptesis? Es adecuado el tono del manuscrito? Produce el trabajo una sensacin de
unidad, de modo tal que se pasa de un tema a otro sin dificultad y se percibe un discurso
coherente? Esta primera lectura -que el autor de estas lneas hace siempre de un modo
rpido y sin pausas- resulta verdaderamente decisiva, pues es el nico recurso que nos
permite responder a preguntas como las sealadas.
Si todo marcha bien a este nivel, la crtica que hacemos pasar entonces a detenerse
en problemas ms especficos, que pueden resolverse con una lectura atenta de las
partes individuales del manuscrito. Pero, si al hacer la primera revisin encontramos que
el trabajo no nos satisface, habr que ocuparse de solucionar cada uno de los defectos de
contenido encontrados. Aunque no podamos hacer un listado exhaustivo de todos los
desaciertos que pueden hallarse en un manuscrito, pues es infinita la variedad de
posibilidades al respecto, nos referiremos ahora a algunos casos que son relativamente
los ms frecuentes. Es posible al respecto detectar que:
Lc: ccIc: nc c|ccnzcn c p(cLc( |c hipcIe:i:. c :cn mcnifie:IcmenIe
in:uficienIe: pc(c cfi(mc( |c: ccnc|u:icne:. inccmpcIiL|e: ccn e| mc(cc
Iec(icc c e:Icn mc| p(cce:ccc:. Si enccnI(cmc: cificu|Icce: ce e:Ie
Iipc e: pc(cue e| p(cce:c Lc:icc ce inve:Iicccicn hc fc||ccc en c|cn
:enIicc. /cu| e: cucncc :e impcne unc :cnc (evi:icn meIccc|ccicc
ce |c (ec|izccc. cue puece c((cjc(. pc( :upue:Ic. ciccnc:Iicc: y
(eccmencccicne: muy cife(enIe:. En ccc:icne: e: p(eci:c vc|ve(
hccic |c: ccIc: cLIenicc: pc(c hcce( un nuevc p(cce:cmienIc c
ccn:ecui( cI(c: nuevc: pc(c ccmp|eIc( e| cucc(c ce infc(mccicne:
:cL(e e| cuc| cpcyc( nue:I(c: ccnc|u:icne:. / vece:. :in emLc(cc. e:
p(efe(iL|e c|Ie(c( :Ic:. (ecccmcccncc|c: c |c cue efecIivcmenIe
pccemc: cemc:I(c(. Lc mi:mc puece ceci(:e en cucnIc c| ||cmccc
mc(cc Iec(icc ce |c inve:Iicccicn: Ic| vez |c: ccIc: nc: cL|icuen c
I(cn:fc(mc(|c mc: c menc: (ccicc|menIe. Ic| vez :ec nece:c(ic cfinc(
|c: ccncepIc: c. in:i:Iiencc en e||c:. (ec(ccnizc( |c :eccicn
cc((e:pcncienIe c| cnc|i:i: ce ccIc: {V. un ejemp|c pe(:cnc| ce e:Ie
p(cL|emc en e| cpncice N
c
3.]. En Iccc cc:c. ccmc :e I(cIc ce
p(cL|emc: e:I(icIcmenIe meIccc|ccicc: y nc ce p(e:enIccicn ce|
I(cLcjc. (emiIimc: c| |ecIc( c |c LiL|icc(cf|c cc((e:pcncienIe. Lc cue
ceLemc: ce:Iccc( ccu| e: cI(c cc:c. Lien ccmp(en:iL|e pc( cI(c
pc(Ie: n|ngun e:|ue|zc ce |ecccc|n c ce |ev|:|n cuece ncc|||cc| |c:
|c||c: netccc|g|cc: e:t|uctu|c|e: ce unc |nccgcc|n c|ent||cc. pc( |c
cue e: p(eci:c p(ime(c (e:c|ve( :Ic: cnIe: ce pc:c( c c:pecIc:
menc: :u:IcnIivc:.
Lc: inccnvenienIe: cue :e p(e:enIcn. en ccmLic. puecen e:Ic( mc:
|icccc: c |c c(ccnizccicn ce |c: ccnIenicc:. e: ceci(. c |c :ecuencic
cue :icue e| IexIc en :u ccnjunIc. Yc nc: (efe(i(emc: c e||c: mc:
cce|cnIe. cuncue cui:i(cmc: (ecc|cc( cue e: en e:Ic p(ime(c
(evi:icn cucncc pcc(emc: cp(ecic( :i e| e:cuemc expc:iIivc
emp|eccc e: (ec|menIe Ii| y cp(cpiccc c nue:I(c: cLjeIivc:. E:Ie.
ccnve(Iicc yc en |ncice cene(c| ce| I(cLcjc. ceLe(c :e( Icmccc en
cuenIc ccn:IcnIemenIe. ccmc punIc ce (efe(encic pc(c |c:
mccificccicne: cue :e ccn:ice(en pe(IinenIe:.
Lc: p(cL|emc: ce e:Ii|c. pc( cI(c pc(Ie. :c|c puecen (e:c|ve(:e
meIcciccmenIe. cnc|izcncc c(ccicn pc( c(ccicn. Fe(c e: impc(IcnIe
cue. cnIe: ce emp(ence( e:Ic Ic(ec. Ienccmc: unc vi:icn
pcnc(cmicc ce ccmc :uenc nue:I(c I(cLcjc. Hcy cue cL:e(vc( :i e|
e:c(iIc :e p(e:enIc ccmc ccnfu:c. :i e| |encucje e: cemc:iccc
cmpu|c:c c exce:ivcmenIe cc|ccuic|. :i hcy nfc:i: c cfi(mccicne:
ce:mecicc: cue nc: ||evcn c :c:Iene( cpinicne: IcjcnIe: cue nc
pccemc: :u:IenIc(. eIc. En (e|ccicn c Iccc e:Ic e: cccn:ejcL|e cue
ccn:u|Iemc: ccn c|cunc: pe(:cnc: -p(efe(iL|emenIe nc e:pecic|izccc:
en nue:I(c Iemc- pc(c cue nc: cen unc cpinicn :ince(c c| (e:pecIc.
Nc hcy cue c|vicc( cue :iemp(e :e e:c(iLe pc(c cue e| |ecIc( puecc
ccpIc( nue:I(c: icec:. nc pc(c imp(e:icnc(|c c :c(p(ence(|c ccn
nue:I(c e(ucicicn c ccn pc|cL(c: y ci(c: efecIi:Ic:.
Si :e encuenI(c cue hcy :eccicne: c pc(Ie: cue (ecuie(en ce c(cn
ccnIiccc ce cju:Ie:. pc(cue p(e:enIcn muchc: cefecIc: ce cive(:c
Iipc. e: (eccmenccL|e p(ccece( c rehocer ccmp|eIcmenIe |c
(eccccicn. Lc cfi(mcmc: c:| pc(cue |c expe(iencic incicc cue e: en
(ec|iccc mc: fcci| (ee:c(iLi( c|cc cue inIenIc( mccificc(|c cucncc :e hcn
ceIecIccc c(cn nme(c ce e((c(e:. /| vc|ve( c (ecccIc(. ccmc yc :e
Iiene p(e:enIe ccn exccIiIuc pc( cu :e hc fc||ccc. :e puece c|ccnzc(
unc fc(mc ce exp(e:icn muchc mc: c|c(c y ccnfc(me ccn nue:I(c:
inIencicne:. En ccmLic. c| mccificc( unc y cI(c vez un mi:mc pc((cfc. e:
p(cLcL|e cue :u(jcn nuevc: p(cL|emc: ce ccnIenicc c ce :inIcxi: -ce
cju:Ie enI(e |c: pc(Ie:- cL|iccnccnc: c:| c un e:fue(zc
ccn:ice(cL|emenIe mcyc( cue en e| cI(c cc:c. De Iccc: mcne(c: e:
:iemp(e cccn:ejcL|e cue e| Ie:i:Ic Iencc cnIe :| |c: cc: cpcicne: cue
exi:Ien {mccificc( c (ee:c(iLi() y cue meciIe :cL(e |c cue ccnviene
hcce( en cccc ci(cun:Icncic. En |c :eccicn :icuienIe cc(emc: mcyc(e:
ceIc||e: y c|cunc: ejemp|c: cue i|u:I(cn :cL(e |c: p(cL|emc: ce |encucje
mc: ccmune:. Secui(emc:. enI(eIcnIc. exp|iccncc c|cunc: cI(c:
c:pecIc: cue :e (e|ccicncn ccn |c e:I(ucIu(c ce| e:c(iIc cue :e (evi:c.
Unc ce |c: c(iIe(ic: Lc:icc: c Iene( en cuenIc pc(c juzcc( e| mcce|c
expc:iIivc ce unc Ie:i: e: e| equ|||br|o cue exi:Ic enI(e :u: pc(Ie:. DeLe
|cc(c(:e c|cc c:| ccmc unc c(mcn|c ce |c: e|emenIc: cue |c
ccn:IiIuyen. ce mccc Ic| cue |c: c:pecIc: mc: (e|evcnIe: :e ce:Iccuen.
|c: cic(e:icne: :e pe(ciLcn ccmc e|emenIc: cc|cIe(c|e: y Iemc: ce
impc(Icncic :emejcnIe me(ezccn un I(cIcmienIc en p(incipic
ecuivc|enIe. E:Ie nc e: un p(cL|emc pu(cmenIe cucnIiIcIivc. ce
nme(c ce pccinc: c ce cucc(c: cecicccc: c cccc Iemc. cuncue |c
cucnIiIcIivc e: IcmLin un (ef|ejc ce |c impc(Icncic ccncecicc c cccc
punIc.
Supcnccmc:. c mccc ce ejemp|c. cue en unc Ie:i: :cL(e |c:
ccncicicne: ce vicc ce unc pcL|ccicn :e cecicuen cincc c :ei:
pccinc: y un pc( ce cucc(c: e:Icc|:Iicc: c |c: c:pecIc: :ccic|e: y un
cenIenc( ce cuc(Ii||c: y muchc infc(mccicn num(icc. en ccmLic. c |c:
cnc|i:i: eccncmicc: {c viceve(:c): e| ce:ecui|iL(ic (e:u|Ic evicenIe. cc:i
||cmcIivc. e incicc c| |ecIc( unc inccecuccc cp(eciccicn Iec(icc ce |c
cue :cn |c: ccncicicne: ce vicc. c un p(cL|emc ce mIccc en vi(Iuc
ce| cuc| nc :e (ecccie(cn c p(cce:c(cn :uficienIe: ccIc: ce cmLc:
ve(IienIe: ce| p(cL|emc.
SemejcnIe :e(|c e| cc:c ce unc Ie:i: cecicccc c excminc( c|cn
c:pecIc ce |c |eci:|ccicn vicenIe en un pc|:. ccnce :e uIi|izc:en
cincuenIc pccinc: pc(c ceIc||c( |c: cnIececenIe: cue e| Iemc
encuenI(c en e| ce(echc (cmcnc. en IcnIc cue e| cnc|i:i: p(cpicmenIe
Ic| ccupc:e cpenc: unc: I(einIc pccinc:: c un I(cLcjc ce inve:Iicccicn
ccnce :e (ec|icen |c(cc: ci:cui:icicne: Iec(icc: inicic|e:. :e p(e:enIen
|uecc c|cunc: pccc: ccIc:. y :e pc:e en:ecuicc c |c: hcLiIuc|e:
ccnc|u:icne:. Iccc: e:Ic: :cn :iIuccicne: cue hcy cue eviIc(. pue:Ic
cue cfecIcn |c mi:mc cc|iccc c|cLc| ce |c cL(c. Fc(c hcce(|c hcL(c
cue ccn:ice(c( :i ccnviene cmp|ic( |c: pc(Ie: pccc ce:c((c||ccc:.
(ecuci( |c: exce:ivcmenIe exIen:c: c. pc( :upue:Ic. ccmLinc( cmLc:
c|Ie(ncIivc: :ecn un c(iIe(ic cene(c| ce c(mcnizccicn.
CI(c p(cL|emc cue :ue|e p(e:enIc(:e e: cue. c| (evi:c( e| IexIc. :Ie :e
pe(ciLe ccmc inccnexc. Se ci:cuIen cie(Ic: p(cL|emc: cene(c|e:. pc(
ejemp|c. :e pc:c ce:pu: c c:pecIc: mc: ccnc(eIc: y. |uecc. :e (eIcmc
|c expc:icicn inicic|. / vece: hcy mcIivc: pc(c p(ccece( ce e:Ie mccc.
pue:Ic cue e: nece:c(ic i( inI(ccuciencc pccc c pccc |c: ccIc: cue nc:
||evcn c excminc( nuevc: e|emenIc: Iec(icc:: pe(c. en cI(c: ccc:icne:.
|c cue :ucece e: cue :e hc p(ccucicc. :imp|emenIe. unc
ce:c(ccnizccicn en nue:I(c p|cn ce IexIc. E| (emecic pc(c e||c e:
muchc mc: :enci||c ce |c cue pc(ece. pue:Ic cue e:Ic :iIuccicn en :| nc
e: c(cve: :e I(cIc ce (ec(cenc( |c: uniccce: ce nue:I(c cL(c -yc :ecn
:Ic: pc((cfc:. :eccicne: c ccp|Iu|c: enIe(c:- ce ccue(cc c un nuevc
e:cuemc expc:iIivc mc: ccecuccc. Si nc hcy p(cL|emc: ccn e|
ccnIenicc ce Ic|e: uniccce: e| I(cLcjc c (ec|izc( e: enIcnce:
(e|cIivcmenIe :imp|e. yc cue ccn:i:Ie :c|c en (ecc(upc( |c:
ccmpcnenIe: ce| IexIc cue Ienemc: (ecccIccc. Lc: p(cce:ccc(e: ce
pc|cL(c: (e:u|Icn unc cyucc invc|c(cL|e pc(c (e:c|ve( e:Ie Iipc ce
cificu|Icce:.
/ vece: e: :imp|emenIe |c fc|Ic ce e|ementos conect|vos enI(e unc
pc(Ie y cI(c ce| I(cLcjc |c cue p(ccuce e| efecIc c((iLc :enc|ccc. Se
vcn ciciencc |c: cc:c: :in exp|icc(|e c| |ecIc( pc( cu c en cu :enIicc
|c: cecimc:. ce mccc Ic| cue :Ie nc puece ccmp(ence( fcci|menIe |c
|ccicc ce| ci:cu(:c y e: ||evccc c expe(imenIc( unc fc|Ic ce cche(encic
cue e: mc: cpc(enIe cue (ec|. Si nc cnuncicmc: cc| cu pc:cmc: ce
un punIc c cI(c nc :e(c Icn fcci| :ecui( e| hi|c ce |c e:c(iIc: nc :e
enIence(c. v. c(.. cue e:Icmc: hcciencc unc cccIccicn mc(cinc|. cue
Ienemc: cue ccnf(cnIc( en cie(Ic punIc unc Iec(|c ccn cI(c c cue e:
p(eci:c I(ce( c cc|ccicn cie(Ic: cnIececenIe: pc(c cue :e puecc
cfi(mc( |c cue :c:Ienemc:. De c||| cue :ec IcnIc: vece: cpc(Iunc
cc|ccc(. c| p(incipic c c| finc| ce cccc :eccicn. e:c: L(eve: pc|cL(c:
cue IcnIc nece:iIc e| |ecIc( pc(c c(ienIc(:e. y cue pe(miIen un
ccecuccc en|cce enI(e |c: cive(:c: pc(Ie: ce| e:c(iIc. /:|. pc(c |icc(
mejc( cc: ccp|Iu|c: ce unc cL(c. :e puece e:c(iLi( c| finc| ce unc ce
e||c::
Acabamos de exponer las limitaciones tcnicas
del proyecto que estamos analizando. Pero,
para completar el estudio de factibilidad, es
preciso tambin atender a las repercusiones
sociales del mismo. A la consideracin de tal
aspecto dedicaremos, por ello, el prximo
captulo.
C. :i :e p(efie(e hcce( |c: cc:c: ce cI(c mcne(c. e: pc:iL|e cncIc(. c|
ccmienzc ce| :icuienIe ccp|Iu|c:
En el captulo anterior hemos pasado revista a
los problemas tcnicos del proyecto que
estamos examinando. Pero, como se comprender,
tambin existen aspectos sociales que es
preciso tener en cuenta para conocer su
factibilidad. Por eso ahora veremos...
Icn impc(IcnIe ccmc e| p(cL|emc ce |c: I(cn:icicne: enI(e |c: pc(Ie:
ce un IexIc e: e| e:Iucic ce |c: pc:iL|e: om|s|ones y repet|c|ones cue
hcyc en e| mi:mc. Nc nc: (efe(imc: pc( chc(c c |c: c:pecIc: pu(cmenIe
c(cmcIicc|e:. :inc c |c cue Iiene (e|ccicn ccn e| ccnIenicc en :| ce |c
expc:icicn.
Nc e: (c(c enccnI(c( cue un cuIc( ccmience unc :eccicn hcciencc
:cLe( cue. en e||c. :e I(cIc(cn Ic|e: c cuc|e: Iemc:: :in emLc(cc. c|
|ee(|c. :e pe(ciLe |uecc cue |c expc:icicn cuecc ccmc I(uncc. pue:Ic
cue fc|Ic ce:c((c||c( pc(Ie ce |c cue p(evicmenIe :e hc cnunciccc.
IcmLin e: ccmn cL:e(vc( cue :e pc:cn pc( c|Ic cie(Ic: Iec(|c:.
(efe(encic: c cuIc(e: c ccIc: e:pec|ficc: cue ceLie(cn cpc(ece( en e|
cnc|i:i:. pue:Ic cue e: u:uc| cue e| Iemc en e:Iucic |c: ccnIemp|e pc(c
||ecc( c unc p(e:enIccicn ccmp|eIc. /:|. pc( ejemp|c. e: ccnvenienIe
cnc|izc( ccn |c mi:mc p(cfunciccc |c evc|ucicn ce |c: expc(Iccicne: y
ce |c: impc(Iccicne: ce un pc|: cucncc :e hccen e:Iucic: cene(c|e:
:cL(e |c eccncm|c ce| mi:mc. c e: nece:c(ic cc( cie(Ic ccnIinuiccc c
|c: cnIececenIe: hi:Ic(icc: ce un p(cL|emc en e:Iucic :in cejc( e:c:
|ccunc: ce vc(ic: :ic|c: cue c vece:. inccve(IiccmenIe. cueccn en |c:
Ie:i:. En Iccc: e:Ic: cc:c: e: p(ucenIe cue e| cuIc( :e e:fue(ce pc(
pe(ciLi( cu e|emenIc: cpc(ecen ccmc fc|IcnIe: en :u I(cLcjc. cuncue
:c|c :ec pc(c ccve(Ii( c| |ecIc( ce |c: ccu:c: ce :u: cmi:icne:.
Lc: (eiIe(ccicne: ce un IexIc nc :u(cen. ccmc |c: cmi:icne:. ce
ci:I(cccicne: c nec|icencic: ce| cuIc(. Lc cue :ucece e: cue. c|
ccnI(c(ic. IcnIc :e p(eccupc cuien e:c(iLe pc( (e:c|Ic( |c: icec:
p(incipc|e: ce :u ci:cu(:c cue :Ic:. c vece:. :e (epiIen ce un mccc
in:i:IenIe e incp(cpiccc. {V. inf(c. |c :eccicn 10.3.2.] Lc mi:mc
ccve(Iencic :cL(e |c fc(mc en cue hcy cue cLc(cc( un Iemc -ciccmc:.
pc( ejemp|c. cue |c I(cn:fe(encic ce Iecnc|cc|c e: in:epc(cL|e ce |c:
f|ujc: fincncie(c:- cpc(ece enIcnce: en |c inI(ccuccicn. en vc(ic: pc(Ie:
ce| mc(cc Iec(icc y ce| cnc|i:i: ce ccIc: y. pc( :upue:Ic. cI(c vez en |c:
ccnc|u:icne:. C(|Iicc: c p(cpc:icicne: cene(c|e:. cue e| Ie:i:Ic ccn:ice(c
ccmc funccmenIc|e:. :e exp(e:cn c| ccmienzc y c| finc| ce un pc((cfc.
pe:cccmenIe. impc(Iuncncc c| |ecIc( cue yc hc ccmp(encicc :in
e:fue(zc |c cue :e |e inIenIc ceci(.
E: ncIu(c| cue Ic|e: (epeIicicne: :e mcnifie:Ien en un Lc((ccc(. pue:Ic
cue c Iccc: nc: cu:Ic cue nue:I(c: icec: p(incipc|e: :e ce:Iccuen y
:ecn Lien ccmp(encicc:. Lc cue nc e: ccepIcL|e e: cue Ic|
:upe(cLunccncic ce pc|cL(c: cpc(ezcc en |c ve(:icn cefiniIivc ce|
I(cLcjc. yc cue pc(c e||c e| (emecic e: muy :enci||c. Se I(cIc
:imp|emenIe ce (ecc(Ic( |c :cL(cnIe. ce cc(upc(|c cuizc: pc(c cue :e
ccnc(eIe en unc: pccc: f(c:e:. c ce exp(e:c(|c cccc vez ce un mccc
cife(enIe: puecen nue:I(c: icec: :e( cpenc: e:Lczccc: en |c
inI(ccuccicn. ce:c((c||ccc: en unc :eccicn e:pecic| cecicccc c |c
Iec(|c y cfi(mccc: pccc c pccc c mecicc cue :e p(e:enIcn cive(:c:
infc(mccicne: cue |c: cpcycn. pc(c enuncic(|c: |uecc c|c(c y
exp(e:cmenIe hccic e| finc| ce nue:I(c Ie:i:.
Exi:Ien cI(c: cefecIc: cfine: c| ce |c (eiIe(ccicn: unc ce e||c: e: e|
exce:c ce pc|cL(c: y f(c:e:. |c Iencencic c cLu|Ic( un e:c(iIc pc( mecic
ce e|emenIc: cue nc Iienen nincn p(cpc:iIc cefinicc cenI(c ce|
ci:cu(:c. pe(c cue e| cuIc( cc|ccc pc(c p(ccuci( unc fc|:c imp(e:icn ce
ccminic :cL(e e| Iemc. ccmc :i ccn Ic| ve(Lc((ccic |c cL(c pucie(c
en(icuece(:e: cI(c fc||c cc((ienIe e: e| i(:e pc( |c: (cmc:. |c inc|u:icn ce
|c(cc: cic(e:icne:. Ic| vez inIe(e:cnIe: pc(c e| cuIc(. pe(c cue nc :e
vincu|cn ci(ecIcmenIe ccn |c: cLjeIivc: ce| I(cLcjc. En cmLc: cc:c:.
cue ccnviene ceIecIc( ccn :umc cuicccc. e| ccn:ejc e: evicenIe:
:up(imi( Iccc ccue||c cue (e:u|Ie innece:c(ic. cue nc ccnI(iLuyc c
vc|c(izc( (ec|menIe |c cL(c (ec|izccc. Luecc ce un cnc|i:i: ce Ic|e:
mcIe(ic|e: puece Lu:cc(:e IcmLin |c fc(mc ce inIec(c(|c: en c|cn
cpncice c ce (emiIi(|c: c |c: ncIc: ce| IexIc. :ecn :u |cnciIuc.
pe(Iinencic e impc(Icncic.

FeccpiIu|emc: chc(c cce(cc ce| |c p(ime(c fc:e ce| p(cce:c ce
(evi:icn ce un mcnu:c(iIc. E:Ic hc ce ccn:i:Ii(. ccmc yc cec|cmc:. en
unc |ecIu(c cene(c| cue nc: :i(vc pc(c ceIecIc( |c: fc||c: e:I(ucIu(c|e:
ce| mi:mc. Ccmc cu|c pc(c efecIuc(|c pcc(c uIi|izc(:e e| |i:Iccc ce
cincc punIc: cue inc|uimc: c| ccmienzc ce e:Ic :eccicn. ccn |c cuc|
e:Ic(emc: en ccncicicne: ce exI(ce( ccnc|u:icne: (e:pecIc c:
1) Lc: p(cL|emc: meIccc|ccicc: ce fcncc cue |c
inve:Iicccicn p(e:enIc. y cue hcy cue :uL:cnc( ccmc
p(ime(c p(ic(iccc.
2) Lc: fc||c: ce| p|cn ce IexIc. y |c: ccn:ecuenIe:
c|Ie(ccicne: c efecIuc( en e| e:cuemc expc:iIivc.
3) Lc: ceLi|iccce: cue. en cucnIc c en|cce enI(e |c: pc(Ie:.
(epeIicicne: y cmi:icne:. :e hcycn ceIecIccc.
4) Lc: p(cL|emc: Lc:icc: ce (eccccicn cue :e ccnf(cnIcn.
Unc vez evc|uccc c:| e| Lc((ccc( en :u: ||nec: cene(c|e: pcc(c
ccncenI(c(:e e| cuIc( en |c: cc((eccicne: ce ceIc||e. c |c: cue chc(c
nc: (efe(i(emc:. De ccue(cc c |c: inc|inccicne: pe(:cnc|e: e: pc:iL|e
ccupc(:e p(ime(c ce |c: mccificccicne: c|cLc|e: mencicnccc: c
ccnIinuc( en ccmLic e| I(cLcjc ce (evi:icn hc:Ic cefini( Iccc: |c:
e|emenIc: cue hcy cue mccificc(. pc(c c:| p(ccece( ce unc :c|c vez c
p(epc(c( |c ve(:icn finc| ce| mcnu:c(iIc. En Iccc cc:c |c impc(IcnIe.
in:i:Iimc:. e: cue |c (evi:icn ce| IexIc nc pc:e pc( c|Ic nincunc ce |c:
c:pecIc: :cL(e |c: cuc|e: e: p(eci:c eje(ce( |c cuIcc(|Iicc.
10.3. Perfeccionando el borrador
Luego de haber evaluado la calidad del manuscrito en su conjunto puede pasarse ya al
trabajo ms minucioso y pormenorizado de mejorar la redaccin. Esta es una tarea que
requiere de mucha paciencia y concentracin, y a la cual hay que dedicar todo el tiempo
que se merece: no es justo empaar, por pequeos detalles, la presentacin de un escrito
que representa mucho tiempo de trabajo acumulado. Por supuesto, la correccin se har
ms ligera y breve si el manuscrito se ha redactado ya con un mnimo de cuidado,
aunque esto no es en s tan importante. Hay quienes prefieren escribir su borrador
rpidamente, sin cuidar los pormenores de forma, para lograr un documento bsico
sobre el cual trabajar, aunque la fase de revisin se dilate entonces ms; en otros casos
el autor va preocupndose ya desde el inicio de una serie de aspectos estilsticos y
formales, con lo que luego la correccin resulta menos fatigosa. Sobre este tema no es
posible hacer recomendaciones generales, vlidas por igual para todas las personas y
todos los temas. Lo nico decisivo, a nuestro juicio, es que se haga una revisin
rigurosa, sistemtica, que no pase por alto ninguno de los aspectos ms importantes de
la presentacin de un escrito.
Estudiaremos a continuacin los principales problemas de redaccin que se presentan
al elaborar trabajos cientficos. Pero una advertencia previa debe ser hecha: al analizar y
mejorar una oracin el autor hace, normalmente, una tarea global, no parcelada en
actividades sucesivas. No se estudia primero el estilo, luego la concordancia gramatical
y despus la sintaxis sino que se busca que todo el prrafo, en su conjunto, adopte la
forma deseada. Por razones expositivas, sin embargo, nos veremos precisados a estudiar
y ejemplificar por separado cada una de esas operaciones mentales que se realizan al
revisar un trabajo. Cabe al lector, mediante la prctica, integrarlas en una accin nica y
coherente.
10.3.1. La Forma de Expresin
El lenguaje de un trabajo cientfico ha de ser claro y preciso, ya lo hemos dicho,
aunque a veces no es tan fcil determinar en qu consisten exactamente tales cualidades.
Es ms fcil en cambio, para quien revisa su texto, buscar los aspectos negativos que
debe modificar. As entonces podramos decir que hay que evitar las formas de
expresin recargadas, demasiado enfticas, confusas o carentes de sentido; que debe
buscarse una cierta sencillez expresiva, lo cual no supone por cierto la negacin de la
elegancia, sino ms bien una forma de comunicacin directa, sin afectacin. Algunos
ejemplos mostrarn con ms claridad a qu nos referimos. Veamos el caso de una
imaginaria tesis donde se anota:
Es sumamente significativo que ninguno de los
autores que hasta aqu han tratado el tema se
haya preocupado por un problema que
consideramos como decisivo, y que no es otro
que la relacin salud-estructura social, vista
como expresin de las relaciones entre el
hombre y la naturaleza, en sus diversos planos
econmico, tcnico y social.
Qu opina el lector?: no le da la sensacin, al recorrer prrafos como ste, de que se
ha querido decir mucho pero a la postre no se ha dicho nada inteligible? Esta pobre
impresin se produce porque, en primer lugar, se han tratado de exponer demasiadas
cosas en una sola oracin. La frase ya quedara mucho mejor si, en vez de colocar la
expresin subordinada "..y que no es otro que.." se hubiesen puesto sencillamente dos
puntos despus de "decisivo", omitiendo tan pesada locucin. Tambin se ganara en
claridad expositiva si en lugar de la parte final (la que empieza: "..vista como
expresin..") se hubiese situado all un punto, para continuar con otra oracin que
explicase lo que significa la idea, abstracta por lo dems, de "relacin salud-estructura
social".
An puede hacerse otra observacin a este breve prrafo, en el que abundan palabras
demasiado enfticas: "sumamente", "importante", "ninguno", "decisivo". No habra
nada que objetar a las mismas si ellas reflejasen un contenido preciso, que no puede ser
enunciado de otra manera. Pero, est seguro el autor de que ninguno de los autores
conocidos se ha preocupado de tal problema? Por otra parte tal exceso de nfasis
produce en el lector una impresin desfavorable, que puede tornarse en verdadero
desagrado si se contina en ese tono durante muchas pginas.
Vase en cambio qu claro aparece el prrafo anterior, convenientemente modificado:
Es significativo que ninguno de los autores
consultados haya destacado la importancia de
un problema que consideramos como decisivo: la
relacin salud-estructura social. Esta
relacin, sin duda compleja, abarca varios
planos...
Obsrvese que ahora se han incluido dos palabras -"consultados" y "destacado"- que
reducen la ampulosidad de la frase a la vez que otorgan precisin al contenido: no se
habla de todos los autores posibles sino de aquellos a los cuales ha tenido acceso el
tesista; no se afirma que estos se hayan despreocupado por completo del problema, sino
que no han percibido suficientemente su importancia. La segunda oracin, que inicia la
explicacin de la relacin "salud-estructura social", incluye una advertencia que prepara
al lector para adentrarse en un tema complejo, lo que permite as desenvolver el
contenido de un modo gradual.
Gracias al ejemplo anterior tambin habr podido notarse la conveniencia de no
elaborar oraciones demasiado largas, que van ensartando contenidos variados hasta que
el lector pierde completamente el sentido general de lo que se dice. Es relativamente
indiferente, por el contrario, que los prrafos en que se divide un escrito posean
mayores o menores dimensiones. [Por oracin se entiende al conjunto de palabras que
poseen sentido completo. Prrafo es cada una de las divisiones de un escrito que va
separada por punto y aparte, y que se compone de una o ms oraciones.]
10.3.2. Hasta qu Punto Ser Explcitos?
Hay otro aspecto de la redaccin de un borrador que debe ser prudentemente
evaluado por el tesista. Nos referimos al grado en que ste tiene que ser explcito ante
sus lectores, a la medida en que deben hacerse aclaraciones y darse detalles de lo que se
afirma. El problema, como se apreciar, tiene relacin directa con la imagen arquetpica
del lector al que implcitamente nos estemos dirigiendo.
No hay duda de que todos, al escribir, pensamos en un lector ideal, imaginario, ante
el cual disertamos. Si sentimos el temor de que no se nos entienda estamos expuestos al
riesgo de caer en reiteraciones, construyendo una prosa insistente y prolija; si, por el
contrario, concebimos un interlocutor de mayores conocimientos, nos amenaza entonces
otro problema, el de dejar omisiones o sobreentendidos en el discurso. En el primer caso
el texto se extender demasiado en busca de la constante explicacin, mientras que en el
segundo sobrepasaremos el nivel adecuado de sntesis, cayendo en una redaccin
esquemtica u oscura. De acuerdo a la personalidad del autor y a sus preocupaciones
latentes ste tender, espontneamente, hacia alguna de estas dos posibilidades.
No existe frmula alguna, naturalmente, que nos permita hallar un punto de equilibrio
entre ambos extremos. Puede darse una recomendacin general, por lo menos en el caso
de las tesis de grado, que consiste en dirigirse a una persona de cultura general bsica,
que conoce bastante de nuestra disciplina, pero que no es en absoluto un especialista en
el tema concreto del estudio. En cuanto a otro tipo de trabajos, es conveniente tomar
como modelo publicaciones ya existentes y hacer algunas consultas -que pueden
referirse solamente a los puntos dudosos- con potenciales lectores. Pero, en definitiva,
ser preciso actuar con un cierto grado de intuicin, evadiendo las formas extremas de
expresin y tratando de adquirir experiencia al respecto.
Si hemos escrito, por ejemplo:
El rendimiento del cultivo depende tanto de la
calidad de los insumos como de la tecnologa y
del tipo de suelos. Estos son destinados a
diferentes usos de acuerdo a expectativas de
rentabilidad que tienen relacin con las
inversiones de capital ya realizadas, precios
y financiamiento.
Se apreciar que el prrafo, gramaticalmente correcto, es sin embargo difcil de
comprender. El autor sin duda alude a un proceso de seleccin segn el cual diversos
factores -inversiones, precio del producto final y acceso a fuentes de financiamiento-
determinan un nivel de rentabilidad esperado el cual, a su vez, hace que la tierra se
destine o no al cultivo de cierto producto. Se presenta tambin otra idea, la inicial, que
menciona las diversas variables que inciden en el rendimiento global. Pero ello no est
dicho as, sino de un modo compacto, casi telegrfico, que hace demasiado rida la
lectura. Se escribe como si ya el lector conociera todo esto y no hubiese necesidad de
aclarar la forma en que se enlazan las variables. La frase, entonces, puede ser apta para
un trabajo especializado, donde servira simplemente para recordar de un modo breve lo
que ya es sabido; tambin podra caber en una tesis, pero slo a condicin de que ella
fuese despus comentada con algn grado de detalle. No sera recomendable, en
cambio, que todo un trabajo de cierta amplitud se escribiese de esta manera.
El caso opuesto se apreciar, esperamos, en el siguiente ejemplo:
La comprensin de tales fenmenos histricos
debe partir del examen de las estructuras
econmicas y sociales fundamentales y no de la
ancdota, de los variados sucesos que
enfrentan a diversos personajes, de la
cotidiana lucha poltica o la lucha militar,
porque estos fenmenos -que se suceden sin
interrupcin durante el perodo- y la misma
personalidad de los lderes polticos y
militares, as como el debate poltico de la
poca, son la expresin de los problemas
estructurales, sociales y econmicos que los
determinan.
Ntese aqu la verdadera redundancia que se produce por el implcito temor a no ser
comprendido, lo que lleva a elaborar prrafos demasiado largos, cuya estructura termina
por hacerse en exceso complicada. No sera difcil decir lo mismo -como el lector podr
ensayar- con muchas menos palabras, puesto que la idea central a exponer es en
definitiva bastante simple.
10.3.3.- El Sujeto Gramatical
Otro aspecto de la redaccin que parece pertinente abordar ahora, despus de haber
examinado problemas ms sustantivos, es el de la persona o sujeto gramatical que se
dirige al lector de la tesis. Hay tres posibilidades, que enseguida pasamos a ejemplificar:
a) Primera persona del plural: es la que usamos en este texto, y en todos los ejemplos,
puesto que es la ms frecuente entre quienes escribimos en castellano. Ejemplo:
En esta exposicin
hemos procurado...
b) Forma reflexiva de la tercera persona (o "se" impersonal): es una forma que
produce an ms distancia entre el autor y el lector, tambin muy usada en nuestro
idioma:
En esta exposicin
se ha procurado...
c) Primera persona del singular: es una forma ms coloquial y directa, como se
aprecia en el ejemplo:
En esta exposicin
he procurado...
No hay ninguna razn de fondo, creemos, para adoptar una u otra manera de
dirigirnos a nuestro pblico, a pesar de la manifiesta insistencia que al respecto
muestran algunas instituciones y tutores. Es verdad que el carcter subjetivo de la
primera persona del singular resulta inadecuado en documentos que -se supone-
representan la posicin de empresas o institutos, por lo que se prefiere en tales casos la
forma impersonal (b). Pero en una tesis de realizacin individual, por ejemplo, no habra
mayor inconveniente en adoptar esta forma de redaccin, como se hace siempre en
idioma ingls, a pesar del rechazo que ello puede encontrar en nuestro medio.
En fin, sugerimos que el tesista o investigador consulte al respecto con las normas
formales de presentacin que puedan existir en la institucin ante la cual ha discutir su
trabajo. Si stas ofrecen un margen de libertad puede optar por aquella persona
gramatical con la que se sienta ms cmodo escribiendo, o por la forma que le resulte de
ms agradable lectura. En caso de duda, sin embargo, es prudente adoptar una solucin
ms conservadora, descartando la tercera de las alternativas mostradas (c) para evitar
desagradables sorpresas posteriores. Una ltima recomendacin al respecto es la de
mantener la uniformidad del manuscrito, no mezclando nunca la primera persona del
singular (c) con las otras dos formas; stas, en ocasiones, pueden combinarse
perfectamente entre s.
10.3.4. El Uso Apropiado de las Palabras
Es caracterstica del lenguaje cientfico el afn por la exactitud en la expresin: no en
vano gran parte del discurso de la ciencia se enuncia mediante formalizaciones
matemticas. El mismo criterio es aplicable, por supuesto, a toda conceptualizacin que
sea puramente verbal. Es esencial utilizar las palabras en su recto sentido, asumiendo
adems el significado preciso que ellas poseen en cada disciplina.
Esta necesidad de adoptar una terminologa uniforme provoca, como consecuencia,
que en la redaccin cientfica no slo sea tolerable sino tambin indispensable repetir
ciertos vocablos. No tiene sentido alguno que un bilogo busque sinnimos para
trminos como "familia" o "gnero", o que un fsico trate de encontrar un trmino que
sustituya al de "resistencia elctrica". Cada una de estas palabras invoca un concepto
preciso y claro, que no puede ser reemplazado por sinnimo alguno so pena de caer en
la mayor de las confusiones.
Pero lo mismo sucede tambin en otros casos, an cuando no se trate ya del empleo
de una terminologa universalmente aceptada. No es conveniente otorgar a las palabras
un sentido que se aparte del uso corriente en el idioma, puesto que el propsito de
cualquier comunicacin cientfica es ser unvocamente comprendida. Hay que cuidar
sobremanera, por lo mismo, el tan extendido uso de las metforas, [Metfora es el tropo
o imagen que consiste en trasladar el sentido recto de las palabras a otro figurado.] de
esas imgenes que parecen explicar las cosas pero que en realidad slo las comparan
con otras. Si decimos, por ejemplo, que:
..la emergencia de estos nuevos datos destroza la
teorizacin aceptada hasta hoy..
es bueno que comprendamos que "emergencia", "destrozan" y "hoy" son palabras que se
estn utilizando en un sentido figurado. Nada nos prohbe redactar una frase como esta,
pero a condicin de que expliquemos qu significa cada una de las nociones que
empleamos: han aparecido esos datos por s solos, como si emergieran de las aguas, o
hay un trabajo de investigacin que los ha recogido y puesto de relieve? Qu quiere
decir exactamente eso de destrozar: quedar la teora anterior completamente
invalidada, como dividida en fragmentos, o podr utilizarse todava en parte? En cuanto
al hoy: es ese un presente estricto, o implica un margen de algunos meses, aos o
decenios? Recomendamos al tesista que trate de pensar en sus oraciones de este modo,
leyndolas no slo en el sentido figurado que l ha impuesto a su prosa sino tambin de
un modo directo, segn lo que expresan llanamente las palabras. De esta manera podr
mantener todas aquellas metforas que desee pero se sentir en la obligacin, adems,
de ofrecer al lector proposiciones claras y concretas.
En cuanto a las repeticiones, ya lo decamos, es imposible evitar que ellas aparezcan
en un texto cientfico. Pero, ms all de aquellos conceptos de sentido preciso, que el
autor debe respetar, el discurso se va tejiendo gracias al lxico que ste emplee. De su
riqueza y variedad depender en buena medida que la redaccin cause una impresin
favorable (v. supra), evitando innecesarias reiteraciones: por qu hablar siempre de que
se "analiza" algo, cuando tambin se puede decir que se lo "examina", "estudia" o
"considera"? Lo mismo ocurre con ciertos giros o construcciones verbales que, al
repetirse, deterioran la calidad formal del manuscrito. Tal es el caso de expresiones
como "por lo tanto", "sin duda" y otras similares, que pueden resultar verdaderamente
tediosas cuando se repiten en demasa.
Los diccionarios son el mejor auxiliar conque puede contarse para conocer las
acepciones de las palabras y para encontrar sinnimos o voces de sentido semejante.
[Recomendamos calurosamente la magnfica obra de Julio Casares ya citada. Para
quienes desean profundizar algo ms tambin resultar de inters el Breve Diccionario
Etimolgico de la Lengua Castellana de Joan Corominas, Ed. Gredos, Madrid, 1973.]
Es inconcebible que alguien pueda escribir regularmente si no tiene a su disposicin
buenas obras que lo orienten en tales materias. La lectura frecuente y atenta nos facilita,
del mismo modo, un caudal de conceptos, ideas y palabras que van enriqueciendo
nuestro lxico.
10.3.5. Ortografa y Sintaxis
No es este libro el lugar apropiado para exponer las tcnicas y tratar los problemas
especficamente gramaticales que se presentan al redactar. Los textos que versan sobre
la materia, as como los manuales y guas disponibles, pueden ayudar al lector que sea
consciente de sus limitaciones al respecto. Por ello slo nos referiremos a estos temas
brevemente, en particular para alertar al tesista sobre algunos errores que se encuentran
con mucha frecuencia en los trabajos acadmicos. Para una exposicin sistemtica nos
remitimos a las obras sobre gramtica y redaccin existentes.
Llama la atencin la cantidad de trabajos en que los estudiantes descuidan
completamente dos elementos de forma, importantes para una correcta comunicacin
del pensamiento: la concordancia gramatical y la puntuacin. Las fallas en cuanto al
primer aspecto son por lo general producto de la negligencia y de la falta de atencin al
revisar. Se pasa entonces por alto la obvia concordancia que debe existir, en toda
oracin, en cuanto a gnero y nmero gramatical, llegndose as a la formacin de
frases que chocan a cualquier lector. Se olvida que una frase ha comenzado en plural,
por ejemplo, para continuar en singular, o se confunde el sujeto de la oracin, como
cuando se expresa:
el conjunto de temas se estudian
segn...
sin tener en cuenta el hecho de que el verbo estudiar se refiere al sustantivo en singular
conjunto y no a temas, que s est en plural.
El correcto uso de los signos de puntuacin requiere de gran atencin por parte de
quien escribe, especialmente cuando las oraciones que se redactan son complejas y
largas, con muchos elementos subordinados y complementarios. En ocasiones, al
comenzar un nuevo prrafo, se inicia la construccin de tal modo que el punto y aparte
resulta totalmente forzado, como en este ejemplo:
Es necesario entonces profundizar el estudio
de los aspectos sealados ms arriba,
consultando la bibliografa existente.
Teniendo en cuenta que es necesario
dividir a sta en dos grandes
categoras segn el origen de las
fuentes.
Vase cmo, al colocar ese punto, se rompe la continuidad semntica que existe entre
ambas frases. Lo indicado en este caso sera colocar la conjuncin "y", haciendo de todo
ello un solo prrafo. Tambin, de un modo inverso, se elaboran a veces oraciones muy
largas, de difcil comprensin, que pudieran subdividirse fcilmente mediante puntos,
comas u otros recursos del lenguaje.
Es frecuente adems que aparezcan en el texto algunas comas que no tienen ningn
sentido expresivo, como en el caso siguiente:
Pensamos, que en este proyecto de
investigacin nos hemos planteado un desafo
terico de bastante importancia.
La coma es totalmente innecesaria: no representa una pausa para el lector ni tiene por
fin separar perodos de diferente sentido dentro de una misma frase. El autor la ha
colocado, probablemente, porque se detuvo all -desde un punto de vista lgico o
temporal- antes de continuar escribiendo; pero, una vez redactada la oracin, tal signo
ortogrfico ha perdido totalmente su funcin, por lo que debe ser eliminado durante la
revisin del texto.
Para resolver estos problemas es conveniente, adems de consultar la bibliografa
sobre la materia, hacer la revisin de nuestro escrito leyendo en voz alta y atenindonos
estrictamente a los signos de puntuacin que hemos colocado. De este modo podremos
percibir mejor los cambios que es preciso hacer en el manuscrito para que ste logre la
mejor presentacin. Especialmente til es esto para el caso del punto y coma, signo
ortogrfico de no fcil uso, que suele abundar exageradamente en la mayora de los
escritos.
Antes de concluir esta seccin queremos comentar brevemente algunos otros aspectos
de detalle. El primero que consideraremos es el uso de las comillas (" "). Como ya se ha
dicho, ese signo ortogrfico se utiliza para enmarcar las citas textuales, de modo que las
palabras del autor citado queden delimitadas por ellas. De ningn modo representa una
indicacin de nfasis o de connotacin despectiva, por lo que es errado tratar de
destacar as ciertos conceptos. Se lo emplea cuando en el discurso aparece una palabra
que no debe tomarse en su sentido original, cuando se mencionan barbarismos o
expresiones coloquiales no aceptadas gramaticalmente, y en algunas otras ocasiones
especiales. [El lector podr observar, al respecto, el uso que hacemos de este recurso en
algunas partes de este libro.] Un ejemplo del primer caso sera:
Esa "terquedad" que manifiesta el mercado para
aceptar las regulaciones polticas de los
entes gubernamentales, est en correspondencia
con su carcter...
En este caso, al personificar una entidad abstracta como el mercado y atribuirle una
cualidad humana, el autor crea una imagen, tal vez no estrictamente necesaria, de la
reaccin de ste ante el control estatal. Las comillas se colocan pues para no inducir a
equvocos, para indicar que quien escribe est consciente de la figura literaria que
introduce. Pero en cambio es totalmente incorrecto escribir:
Se produce as una "fuerte" reaccin en contra
cuando las regulaciones polticas...
si se quiere destacar el adjetivo fuerte, puesto que en el ejemplo tal palabra se usa en su
sentido directo y llano, y el lector puede pensar -siguiendo los usos establecidos- que se
ha tratado de decir que la reaccin es slo fuerte en apariencia.
Otro elemento a considerar es el uso de las maysculas, que se utilizan muchas veces
incorrectamente del mismo modo que las comillas. Sobre esto, naturalmente, nada ser
mejor que consultar las reglas existentes, para evitar as ese despliegue de palabras que -
por oscuras razones- muchos estudiantes insisten en escribir de tal manera. Porque
existen otros recursos que sirven para enfatizar aquellos vocablos que queremos
destacar dentro de un texto. El principal de ellos es el subrayado que, cuando el texto se
imprime, se presenta con las letras denominadas cursivas o itlicas.
El tesista deber subrayar todos aquellas palabras o expresiones sobre las que
pretenda hacer un nfasis especial, de modo que puedan ser percibidas por el lector
como visualmente resaltantes. El subrayado es tambin necesario para indicar que
estamos utilizando una palabra o frase en idioma extranjero y para permitir la mejor
localizacin de los ttulos de los libros y publicaciones peridicas que se citen. Con el
objeto de distinguir entre el subrayado enftico y el que se utiliza con estos otros fines
pueden utilizarse tambin letras negritas o negrillas, que se emplearn para resaltar las
expresiones propias, dejando el subrayado tradicional para los casos de palabras
extranjeras o ttulos de obras.
En todo caso es conveniente que se adopte un criterio nico en toda la obra en cuanto
al uso de estos recursos tipogrficos. El lector podr haber percibido que, en este texto,
usamos las negritas para destacar los conceptos que paso a paso vamos introduciendo,
en tanto dejamos a las cursivas o subrayado para la mencin de palabras extranjeras y
para resaltar algunas palabras de especial significacin en el discurso.
Todos estos recursos grficos, lo mismo que los signos de exclamacin y los
parntesis, deben ser usados con mucha parquedad. Es impropio de una buena
comunicacin cientfica -y poco elegante en otro tipo de escritos- ese desesperado afn
por intensificar el discurso que muestran algunos autores nveles. Si el trabajo est bien
redactado no habr necesidad de ir indicndole al lector de esta manera qu es lo que
resulta importante, puesto que ello surgir por s mismo de la exposicin. Usando estos
medios expresivos con moderacin lograremos en cambio que los mismos surtan mayor
efecto, pues se los apreciar en tanto recursos excepcionales que son.
10.4. Los ajustes finales
Una vez afinada convenientemente la redaccin de un trabajo restan al investigador,
todava, algunas pocas tareas necesarias para la correcta presentacin del mismo. Ellas
se refieren bsicamente a la forma y no al contenido, pero no por ello deben ser
desestimadas, ya que contribuyen a que el texto sea aceptado y comprendido del modo
ms eficaz.
El aparato crtico de un trabajo (V. supra, 4.1), debe ser revisado con mucho
cuidado, puesto que es comn que en las notas de referencia y en la bibliografa se
deslicen innumerables errores. Hay que constatar si a cada nmero o llamada
corresponde la nota adecuada, si se mantiene el orden correlativo de las mismas [Esta
tarea, por fortuna, la realizan hoy automticamente los procesadores de palabras.] y si
stas son completas en cuanto a las referencias de los trabajos que se citan (apareciendo
el autor, el ttulo de la obra, la editorial, la ciudad y el ao de edicin). Hay un detalle
que queremos recordar al tesista: no olvidarse, como tantas veces acontece, de subrayar
los ttulos de las obras a las que alude y de anotar la pgina que se cita. Tambin es
importante verificar si, en el texto de nuestro escrito, los prrafos tomados de otros
autores se abren y se cierran con las correspondientes comillas. Otro punto a tener en
cuenta es el uso correcto de las abreviaturas. [Ver Hochman y Montero, Op. Cit., pp. 87
a 92, donde se explica el significado de las ms usuales; asimismo se expone, en esta
obra, la forma correcta de presentar una bibliografa (pgs. 43 a 47).]
En cuanto a la elaboracin de la bibliografa conviene seguir el siguiente
procedimiento:
1) revisar la lista de notas para extraer de ella la totalidad de las obras
citadas o a las que se ha hecho referencia. Es conveniente, aunque no
imprescindible, que se las ordene ya alfabticamente segn los apellidos
de los autores.
2) agregar a la lista cualquier otra obra de la cual hayamos extrado datos
mediante fichas u otros procedimientos.
3) revisar nuestra biblioteca para comprobar si no existe alguna otro
material que hayamos utilizado, aunque sea indirectamente; lo mismo
debe hacerse con las listas de libros que tengamos de antemano, la
bibliografa de nuestro anteproyecto o proyecto, etc.
4) ordenar todos los textos alfabticamente o de otro modo (v. supra,
3.4.3) y proceder a escribir la bibliografa.
Los procesadores de palabras permiten, mediante el procedimiento de "cortar y
pegar" y gracias a la posibilidad de ordenar alfabticamente cada prrafo (en este caso
cada referencia bibliogrfica) hacer mucho ms rpidamente que antes lo que era una
tediosa tarea.
Es bueno considerar una vez ms, al final del trabajo, los ttulos y subttulos que
hemos colocado. Como ya hemos finalizado de escribir podremos saber, con exactitud,
lo que contiene cada seccin, punto o captulo. Es entonces el momento de revisar si
esos ttulos se corresponden adecuadamente al contenido que, de hecho, en ellos se
expresa; lo mismo ocurre, por supuesto, con el ttulo general de la tesis, y con las
denominaciones que hemos dado a los apndices, diferentes cuadros, tablas, etc.
Tambin es necesario verificar la correcta paginacin de la obra y, con ello, las
referencias cruzadas que hayamos efectuado, es decir, las notas en que remitimos al
lector a diversas partes anteriores o posteriores a la que estamos escribiendo, como
cuando se coloca: "V. supra, pg. 92". Los procesadores de palabras realizan la
numeracin automtica y correlativa de las pginas, cuando as se lo indica, con lo cual
resuelven buena parte de este problema.
Cuando el trabajo no ha sido mecanografiado por el propio autor conviene extremar
el rigor de las revisiones a efectuar: es frecuente que la persona que pasa el manuscrito
introduzca, por desconocimiento o descuido, diversos errores de detalle. Hay que leer
pues con mucha atencin para descubrir las palabras que se han confundido, las posibles
erratas de puntuacin u ortografa, los acentos, y todo tipo de pormenores que afectan a
la buena presentacin del trabajo.

Vo|ver o |o pg|no onter|or

Ccp|Iu|c 11

LA IE$I$ COMO FIN Y COMO
FkINCIFIO

11.1. Lo expos|c|on oro|
Ccnc|ui( unc Ie:i: c un I(cLcjc ce ccn:ice(cL|e |cnciIuc p(ccuce. pc(
|c cene(c| unc exI(cnc :en:ccicn: ce:pu: ce |c |Iimc eIcpc ce
ccIiviccc. cue :ue|e :e( inIen:c. :i nc feL(i|. :cL(eviene unc e:pecie ce
vcc|c. un ve(ccce(c cnIic||mcx. I(c: un p(ucenIe ce:ccn:c :e(c
nece:c(ic p(epc(c(:e pc(c |c Ic(ec :icuienIe. |c expc:icicn c(c| c
de|enso ce |c Ie:i:. /|cc :emejcnIe ccu((e ccn |c: ||cmccc: I(cLcjc: ce
c:cen:c y ccn |c: pcnencic:. cuncue :Ic: nc :e cefiencen cnIe un
ju(ccc :inc cue :e ceLcIen cnIe unc (eunicn ce e:pecic|i:Ic:.
F(epc(c( |c: ci:e(Iccicne: c(c|e: c |c: cue cccLcmc: ce (efe(i(nc: nc
e: cif|ci|. pue: en cefiniIivc :c|c :e I(cIc ce expcne( c|c(cmenIe |c cue
yc :e :cLe. Si unc pe(:cnc hc (ec|izccc mecicncmenIe Lien :u I(cLcjc
ce inve:Iicccicn hc ce ccncce(. pc( fue(zc. muchc :cL(e e| Iemc cue
ceLe(c expcne(. Si ccemc: hc exp|c(ccc :i:IemcIiccmenIe :u c(ec
IemcIicc y hc Ienicc e| cuicccc ce :e|eccicnc( unc cue :ec Lien
ccnc(eIc y e:pec|ficc {V. :up(c. .2). e:Ic(c enIcnce: en ccncicicne:
cpIimc: ce :u:IenIc( :u I(cLcjc cnIe cuiencuie(c |c excmine. Nc
cL:IcnIe. ccnvenc(c cue nc Icme e:Ic ccIiviccc c |c |ice(c. pue: en |c
mi:mc puecen p(e:enIc(:e c|cunc: cificu|Icce:.
Lc p(epc(ccicn ce |c cefen:c c ci:cu:icn ce un I(cLcjc cienI|ficc
ceLe ccnceLi(:e en cc: p|cnc:: pc( un |ccc. en cucnIc c |c ci:pc:icicn
cn|micc ccncue hcL(emc: ce encc(c(|c y. pc( cI(c pc(Ie. en (e|ccicn c
|c: Icnicc: expc:iIivc: cue c| (e:pecIc exi:Ien.
E: (eccmenccL|e cue. c| enf(enIc( c un ju(ccc. e| Ie:i:Ic pc:ec unc
ccIiIuc en |c cue ccnf|uycn IcnIc |c :egu||ccc en : n|:nc ccmc |c
ncce:t|c. Lc p(ime(c pc(cue. ccmc cccLcmc: ce ceci(. e: (czcncL|e
mc:I(c( cuIcccnficnzc cucncc :e ccminc un Iemc. cucncc e:
p(cLcL|e cue e| inve:Iicccc( ccnczcc mc: ce |c: c:pecIc: pc(Iicu|c(e:
ce| mi:mc cue cuc|cuie(c ce |c: e:pecic|i:Ic: cue |c excmincn. E:Ic e:
c|cc nc(mc|. ccepIccc ccmc |ec|Iimc. y pc( |c IcnIc e:pe(ccc pc( e|
ju(ccc. cue ce e:Ie mccc :e imp(e:icnc mc| cucncc unc pe(:cnc
cemue:I(c nc vc|c(c( :u p(cpic e:fue(zc. {Ecc. UmLe(Ic. Cc. C|t.. punIc
V. . :cL(e e| c(cu||c cienI|ficc.]
Fe(c e:Ic ccIiIuc ceLe :e( ccmp|emenIccc pc( cI(c. cue IcmLin
:u(ce ce |c p(cpic ncIu(c|ezc ce |c |cLc( cienI|ficc: |c ccnciencic ce |c:
|imiIccicne: ce Iccc inve:Iicccicn. ce :u: pc:iL|e: fc||c:. De c|||. ce
c:umi( c| pen:cmienIc ce |c ciencic ccmc fc|iL|e. {V. c| (e:pecIc
ScLinc. Lc: Ccn|nc:.... Cp. CiI.. pp. 48 c 50.] :e ce:p(ence cue e| Ie:i:Ic
ceLe e:Ic( cLie(Ic c Iccc c(|Iicc (czcncL|e. ccepIcncc cue :u |cLc( e:
:imp|emenIe un cpc(Ie mc: c |c |c(cc cccenc ce I(cLcjc: cue vcn
ccnfc(mcncc e| :cLe( ce nue:I(c Iiempc y nc c|cc cue :e cefience
ce((cccmenIe. ccmc :i Iccc |c ve(ccc e:Iuvie(c :iemp(e ce :u pc(Ie. Si
unc pe(:cnc puece ccmLinc( e:Ic: cc: cuc|iccce: :e :iIuc(c en
inmejc(cL|e: ccncicicne: pc(c cue :u expc:icicn :ec e:cuchccc ccn
pcciencic y ccn inIe(:. ccn (ecepIiviccc y ccn Lenevc|encic.
Fe(c ccemc: ce c:umi( unc ccIiIuc pc:iIivc. ccmc :e ccmp(ence(c.
e: p(eci:c cue |c expc:icicn cue :e (ec|ice :ec IcniccmenIe Luenc. {V.
Hcchmcn y McnIe(c. Cc. C|t.. pp. 81 c 84.] Fc(c e||c e: nece:c(ic
p(epc(c(|c ccn cnIe(ic(iccc. pue: e: pccc (czcncL|e p(eIence( hcce(
unc Luenc ci:e(Iccicn ce 30 c 45 minuIc: ce un mccc IcIc|menIe
imp(cvi:ccc. Lc: c:pecIc: funccmenIc|e: c ccn:ice(c( :cn |c: :icuienIe::
e| |encucje. |c cu(ccicn. e| ccnIenicc. y |c: cyucc: cucicvi:uc|e:.
E| |enguoje hc ce :e(. en |c pc:iL|e. Icn c|c(c y p(eci:c ccmc e| ce|
p(cpic I(cLcjc e:c(iIc. E||c cyucc c ccmunicc( mejc( |c: ccnIenicc: y c
eviIc( innece:c(ic: ci:cu:icne: cue :u(cen ce |c: cmLiceccce:
:emcnIicc: ce nue:I(c ci:cu(:c. DeLe p(ccu(c(:e IcmLin cue |c:
c(ccicne: (e:u|Ien Lien ccn:I(uicc:. cue :ecn ccmp(en:iL|e:. I(cIcncc
ce mcnIene( |c p|c:Iiciccc y e| cc(ccIe( exp(e:ivc p(cpic: ce |c
ccmunicccicn c(c|. E: pc( e:c ccnvenienIe |ee( ci(ecIcmenIe c|cunc:
exp(e:icne: cue (e:u|Icn ceci:ivc: pc(c |c ccmp(en:icn ce| IexIc. ccmc
cefinicicne:. enunciccc: ce hipcIe:i: c ce cLjeIivc:. ccnc|u:icne:. eIc.
Gene(c|menIe e| expc:iIc( ceLe(c ceni(:e c cie(Ic: ||miIe: p(eci:c: en
cucnIc c| t|empo . pue: |c: in:IiIucicne: fijcn cc:i :iemp(e unc cu(ccicn
mcximc y/c m|nimc pc(c :u ci:e(Iccicn. En :eminc(ic: y ccnc(e:c:.
ccnce :e p(e:enIcn pcnencic: (e|cIivcmenIe L(eve:. e| Iiempc mcximc
ccncecicc :ue|e :e( ce 20 minuIc:. cuncue c vece: e: ce cuince
minuIc: c ce mecic hc(c: pc(c I(cLcjc: ce c:cen:c y Ie:i: :ue|en
ce:Iinc(:e enI(e 30 minuIc: y unc hc(c. ccn mcyc( c menc( f|exiLi|iccc
en e| ccnI(c| ce| mi:mc :ecn |c: cc:IumL(e: impe(cnIe: y e| cnimc ce|
ju(ccc.
Fc(c cue |c expc:icicn :e cce(cue c| cpIimc en cucnIc c| Iiempc
c:icnccc e: ccnvenienIe cue e| Ie:i:Ic hccc c|cunc: en:cyc: c|
(e:pecIc. e:Iimcncc p(evicmenIe |c cue cemc(c(c en cccc punIc ce
:u p|cn ce expc:icicn. IcmLin e: imp(e:cinciL|e cue vcyc ccnI(c|cncc
e| Iiempc cue hc ccn:umicc c mecicc cue vc ci:e(Icncc. Ccn e||c
eviIc(c exIence(:e cemc:iccc c| ccmienzc. |c cue p(cvccc
ce:cc(cccL|e: cp(e:u(cmienIc: finc|e: c. c| ccnI(c(ic. :e( cemc:iccc
pc(cc. ccn |c cue nc :e cp(cvechc e| Iiempc ce| mccc mc: eficienIe.
En cc:c ce cucc. :in emLc(cc. e: p(efe(iL|e mc: Lien cce(cc(:e c cie(Ic
|cccni:mc. pue: e: mejc( ce:c((c||c( Iccc |c cue :e Iiene cue ceci( ce
un mccc L(eve y ccnci:c cue cce( en |c: exce:c: ce hcL|c(
i((e:pcn:cL|emenIe c ce ci(c( ce un mccc Iecic:c c|(ececc( ce |c:
mi:mc: icec:.
/ccLcmc: ce c|uci(. en e| pc((cfc cnIe(ic(. c| p|on expos|t|vo ce |c
ci:e(Iccicn. E: cLvic cue :Ie e: e| mejc( (ecu(:c cue Ienemc: pc(c
:upe(c( |c imp(cvi:ccicn. pue: |c e|cLc(ccicn ce un e:cuemc p(evic nc:
cc(cnIizc cue nccc impc(IcnIe hcL(c ce cuecc( ce |ccc cucncc
hcL|emc:. (emiIinccnc: ci(ecIcmenIe c |c e:encic|. Ic| e:cuemc
hcL(c ce cc((e:pcnce(:e. en :u: ||nec: cene(c|e:. ccn e| ce |c p(cpic
Ie:i: c I(cLcjc ce inve:Iicccicn cue :e p(e:enIc. pc(c |cc(c( c:| |c
ccLe(Iu(c ce |c: ccnIenicc: p(incipc|e: cue :Ie pc:ee. Fe(c. ccmc
(e:u|Ic(c impc:iL|e (efe(i(:e c Iccc |c cue en :Ie :e hc cichc. y ccmc :e
:upcne ccemc: cue e| ju(ccc hc |e|cc ccn cnIe|ccicn |c cL(c. e:
ccnvenienIe hcce( c|cunc: mccificccicne: cue ce:Iccuen mejc(
cie(Ic: c:pecIc: ce |c mi:mc.
Nc nc: e: pc:iL|e cc(. c e:Ie (e:pecIc. nc(mc: cemc:iccc p(eci:c: y
ccnc(eIc:. pue:Ic cue e| ccnIenicc ce |c expc:icicn ceLe y puece
vc(ic( ce ccue(cc c |c: cc(ccIe(|:Iicc: ce| I(cLcjc cue :e expcne.
Ccmc icec cene(c|. :in emLc(cc. cncIc(emc: cue hcy cue ce:Iccc( |c
:icuienIe:
1) Lc: hc||czcc: Lc:icc: c icec: cenI(c|e: ce| I(cLcjc. cue
inc|uyen |c ve(ificccicn ce |c: hipcIe:i:. |c: ccnccimienIc:
nuevc: cue :e hcycn c|ccnzccc. |c: punIc: :u:IcnIivc: cue
:e hcn pccicc e:c|c(ece(. ccmp(ence( c ccnfi(mc(. ScL(e
e:Ic. ncIu(c|menIe. hc ce ci(c( Iccc nue:I(c expc:icicn.
pue:Ic cue ce e:Ie mccc :e puece cemc:I(c( cue :e hcn
cump|icc |c: cLjeIivc: ce |c incccccicn. Lc cnIe(ic( nc
cuie(e ceci( cue ceLcmc: cLcnccnc( e| c(cen |ccicc cue
p(cpc(cicnc e| e:cuemc. :inc cue Iccc |c ci:e(Iccicn hc ce
:uLc(cinc(:e c |c expc:icicn ce cichc: c:pecIc:
funccmenIc|e:.
2) Lc: p(cL|emc: ce ce|imiIccicn IemcIicc. e|cLc(ccicn
Iec(icc y meIccc|cc|c cue. pc( :e( cuizc: cemc:iccc
:uLjeIivc:. nc :e hcn ce:c((c||ccc p|encmenIe en e| e:c(iIc.
Nue:I(c c(iIe(ic e: cue ccnviene nc |imiIc(:e c (epeIi( c
:inIeIizc( exc|u:ivcmenIe |c yc cichc en e| I(cLcjc. :inc cue
(e:u|Ic cI(ccIivc cc(ecc( c e||c c|cc mc:. unc mcce(ccc
imccen ce |c cue hcn :icc nue:I(c: vivencic: cu(cnIe e|
p(cce:c ce inve:Iicccicn. Fc(c cue e| |ecIc( nc: enIiencc
mejc( ci(emc: cue :e I(cIc ce exp(e:c(. un pccc mc:
cmp|icmenIe. ccue| Iipc ce ccnIenicc: cue u:uc|menIe :e
cc|cccn en e| p(c|ccc y en |c inI(ccuccicn {v. :up(c. 3.2.2 y
3.2.4). IcmLin puecen hcce(:e cccIccicne: c ce:c((c||c: c
|c: ccnc|u:icne:. ce mccc ce p(cyecIc(|c: un pccc mc: en
cucnIc c |c: ccn:ecuencic: cene(c|e: cue e: pc:iL|e
ce(ivc( ce e||c:. De e:Ic mcne(c :e |e ccn mc: e|emenIc: c|
ju(ccc pc(c cue :e :iIe f(enIe c nue:I(c I(cLcjc.
inIe(p(eIcncc mejc( |c |ecIu(c yc (ec|izccc c |c |uz ce |c:
ccn:ice(ccicne: cue expcnemc:.
3) CI(c e|emenIc cue ccnviene Icmc( en cuenIc en nue:I(c
ci:e(Iccicn e: cue :e puecen p(eve( c vece: |c: cLjecicne:
cue hc(c e| ju(ccc cnIe nue:I(c Ie:i:. e:pecic|menIe :i
ccnccemc: :u: pc:icicne: y I(cyecIc(ic inIe|ecIuc|. E: Ii|
cce|cnIc(:e c e||c: p(ucenIemenIe. pc(c ce e:Ic mcne(c
cc( c enIence( ccn c|c(iccc cue ccnccemc: nue:I(c:
|imiIccicne: y cue :u:IenIcmc: :c|iccmenIe nue:I(c: punIc:
ce vi:Ic. Nc :e I(cIc ce :c(p(ence( c| ju(ccc ccn nuevc:
c(cumenIc: ni ce ceLcIi( ccn |. :inc ce cemc:I(c( cue
:cmc: ccpcce: IcnIc ce |c cuIcc(|Iicc :ince(c ccmc ce |c
cfi(mccicn ce |c: icec: cue hemc: ce:c((c||ccc.
Lc: recursos oud|ov|suo|es (e:u|Icn ce muchc uIi|iccc cucncc e|
I(cLcjc cue :e p(e:enIc (ecuie(e. pc(c :u cc((ecIc ccmp(en:icn. ce
fcIcc(cf|c:. ciLujc: c cucc(c: e:Icc|:Iicc:: IcmLin :cn Ii|e: pc(c
expcne(. ce un mccc :inIIicc. e|emenIc: e:encic|e: ce |c Ie:i:. ccmc
:u: cLjeIivc:. hipcIe:i: c ccnc|u:icne: cene(c|e:. E| expc:iIc( ceLe(c
p(epc(c( cuicccc:cmenIe |c: mcIe(ic|e: c exhiLi( y |c: (ecu(:c:
nece:c(ic: pc(c hcce(|c. IcmLin ceLe(c Iene( en cuenIc e| Iiempc
cue ce e:Ie mccc puece (e:Ic(:e c |c expc:icicn. pc( |c cue
cccn:ejcmc: unc e:I(icIc :e|eccicn en cucnIc c |c: e|emenIc: ce juicic
cue :e p(e:enIen cnIe e| pL|icc: e||c: nc ceLen :e( (ecunccnIe: ni
ccce:c(ic:. :inc e:I(icIcmenIe |c: funccmenIc|e:. pue: |c cefen:c ce
unc Ie:i: nc e: un :ncw pc(c |c Ie|evi:icn :inc :c|c unc ci:e(Iccicn
cienI|ficc c(c|.
Yc hemc: mcnife:Iccc cue hcy cue c|ejc(:e. en |c: expc:icicne:
c(c|e:. ce unc pe|ic(c:c imp(cvi:ccicn. Fe(c nc e: pc:iL|e ceci(. pc( e|
ccnI(c(ic. hc:Ic ccnce e: cp(cpiccc ||ecc( en e| :enIicc cpue:Ic. Hcy
cuiene: p(efie(en |ee( ci(ecIcmenIe c|cunc :|nIe:i: yc p(epc(ccc c Ic|e:
efecIc:. ccn |c cue :e ccnI(c|c pe(fecIcmenIe |c expc:icicn pe(c.
|cmenIcL|emenIe. :e cene(c c|cunc fcIicc en e| cuciIc(ic: c| fc|Ic(
cie(Ic e:pcnIcneiccc m|nimc |c ccmunicccicn :e hcce menc: f|exiL|e.
cemc:iccc c(icc y fc|Ic ce mcIice: exp(e:ivc:. En e| exI(emc ccnI(c(ic
:e :iIcn ccu||c: cue :c|c ||evcn cnIe e| ju(ccc un L(eve e:cuemc.
cpenc: unc |i:Ic ce |c: punIc: Lc:icc: cue hcL(cn ce Iccc(. Hcy cI(c:
cue p(efie(en un e:cuemc mc: ce:c((c||ccc c cue ccmLincn |c |ecIu(c
ce L(eve: f(c:e: cue :inIeIizcn |c: hc||czcc: ce| I(cLcjc -y cue
nc(mc|menIe :e exI(cen ce |c: ccnc|u:icne:- ccn un e:cuemc
expc:iIivc mc: c menc: (|cicc. E| Ie:i:Ic. en Iccc cc:c. ceLe(c
(ef|exicnc( y expe(imenIc( :cL(e e:Ie c:unIc. pue: e: p(eci:c cue
encuenI(e e| :i:Iemc cue mc: :e cccpIe c :u e:Ii|c y :u mccc ce :e(.
ccn |c cue mejc(c(c :u ccpcciccc ce ccmunicccicn cnIe e| pL|icc.
11.2. kesmenes v rev|s|ones poster|ores
Cuien hcyc (ec|izccc unc Ie:i: -y e:Ic e: vc|icc. |cciccmenIe. pc(c
cuc|cuie( cI(c I(cLcjc ce inve:Iicccicn- pc:ee yc unc e:pecie ce
ccpiIc| inIe|ecIuc| cue |c hcLi|iIc pc(c p(c:ecui( cenI(c ce| ccmpc ce |c
incccccicn cienI|ficc. Nc e: cue e:Ic ccu((c efecIivcmenIe c:|. pue: |c
mcyc(|c ce |c: c(ccuccc: :e ceciccn |uecc c| eje(cicic ce :u p(cfe:icn.
ccnce :c|c e:pc(cciccmenIe (ec|izcn inve:Iicccicne: ccmp|eIc:. Fe(c.
:e ccnIine c nc inve:Iiccncc. e| Ie:i:Ic puece ccn:ice(c(:e yc en cie(Ic
mccc ccmc iniciccc en e| Ie((enc ce| pen:cmienIc cienI|ficc: pc(c e:c.
p(eci:cmenIe. :e cc|ccc ccmc (ecui:iIc ce ccce:c c un c(ccc
ccccmicc |c p(e:enIccicn ce unc Ie:i:.
En p(incipic nccie ceLie(c ccn:ice(c( cue. ccn |c cefen:c ce un
I(cLcjc. :e cie((c e| cic|c cue nc: hc vincu|ccc c| mi:mc. E:e e:fue(zc
cue hemc: (ec|izccc. y cue :e hc en(icuecicc evenIuc|menIe ccn |c
c(|Iicc pL|icc. puece :e( e| punIc ce pc(Iicc pc(c unc e:pecic|izccicn
cue nc: ||eve c unc |cLc( cienI|ficc :i:IemcIicc. cL(inccnc:
pc:iLi|iccce: ce un I(cLcjc p(cfe:icnc| c ccccmicc p(cvechc:c. Fc(
e||c (eccmenccmc: c| Ie:i:Ic cue. |uecc ce un Iiempc p(ucencic|.
(eIc(ne :cL(e :u cL(c. pc(c enccnI(c( e| mccc ce cifunci(|c enI(e |c:
miemL(c: ce |c ccmuniccc cienI|ficc c p(cfe:icnc| cue pueccn e:Ic(
inIe(e:ccc: en :u: cpc(Ie:.
Si :e cuie(e ccnIinuc( ccn |c ||nec ce I(cLcjc yc iniciccc e: p(eci:c
p(ccece( inIe|icenIemenIe. ccncc c ccncce( |c (ec|izccc pc(c cue e||c
:e p(cyecIe cnIe un cuciIc(ic mc: vc:Ic. Unc p(ime(c mecicc en Ic|
:enIicc e: (e:umi( |c Ie:i:. ce mccc Ic| cue :u ccnIenicc Lc:icc puecc
:e( mc: cmp|icmenIe cifuncicc. E: ccnvenienIe hcce( cc: Iipc: ce
(e:mene: cife(enIe:: unc muy L(eve. ce unc c cc: cuc(Ii||c: -|c cue en
inc|: :e ||cmc un cc:t|cct- cue puece hcce(:e ||ecc( c vc(ic: pe(:cnc:
cue Ienccn inIe(: en |c mcIe(ic. y cI(c mcyc(. ce unc: veinIe pccinc:
cp(cximcccmenIe. cue pc( :u: cimen:icne: puecc :e( puL|icccc en
fc(mc ce fc||eIc c en c|cunc (evi:Ic cienI|ficc.
Nc vcmc: c incicc( ccu|. en :u ceIc||e. ccmc :e efecIc |c Ic(ec ce
(e:umi( unc cL(c. {V.. enI(e cI(c: IexIc:. c Hcchmcn y McnIe(c. Cc. C|t.]
Sc|c cue(emc: ceci( cue e:e e: un I(cLcjc c| cue hcy cue p(e:Ic(
Lc:IcnIe cIencicn. pue:Ic cue Iccc: expe(imenIcmc: unc cie(Ic
(e:i:Iencic c ccepIc( cue hcy pc(Ie: nc e:encic|e: en c|cc cue hemc:
e:c(iIc. ccn |c cuc| |c Ic(ec ce :inIeIizc( nue:I(c pen:cmienIc :e Ic(nc
muchc mc: cif|ci| cue |c ce hcce( |c p(cpic ccn un mcIe(ic| cjenc. Fc(
Ic| mcIivc e: ccnvenienIe c:e:c(c(:e ccn pe(:cnc: yc mc:
expe(imenIccc: c ccn cc|ecc: cue. :imp|emenIe. nc: cyucen c
p(e:enIc( nue:I(c cL(c ce un mccc cL(eviccc.
Lc impc(Icncic ce e:Ic: :|nIe:i: (ccicc en cue. c I(cv: ce e||c:.
pccemc: cccece( c unc ccmunicccicn mc: cmp|ic: e: fcci| (ep(ccuci(
y ci:cuIi( mcIe(ic|e: L(eve: mienI(c: cue unc Ie:i:. pc( :u: cimen:icne:.
:c|c inIe(e:c (ec|menIe c pccc: e:pecic|i:Ic:. Lc: (e:mene: c:|
efecIuccc: :cn c vece: :c|iciIccc: pc( (evi:Ic: cienI|ficc: c ce
civu|cccicn. pc( :eminc(ic: c ccnc(e:c: cive(:c:. c puecen cccpIc(:e
pc(c :u p(e:enIccicn ccmc pcnencic:. IcmLin (e:u|Icn Ii|e: -en
pc(Iicu|c( :i :e I(cIc ce I(cLcjc: ce c:cen:c- ccmc mcIe(ic| LiL|icc(cficc
ce cpcyc c |c |cLc( cccenIe c ccmc Lc:e pc(c |c: ci:cu:icne: ce
ecuipc: ce inve:Iicccicn.
Sucece c vece: cue. pc( cive(:c: (czcne:. un I(cLcjc impc(IcnIe
pe(mcnece cu(cnIe un Iiempc ccmc c|vicccc hc:Ic pc(c :u p(cpic
cuIc(. En ccc:icne:. :in emLc(cc. (ecce nuevcmenIe e| inIe(: :cL(e e|
mi:mc. yc :ec pc(cue :e :c|iciIc :u puL|icccicn. IcIc| c (e:umicc. c
pc(cue e| cuIc( vue|ve :cL(e :Ie pc( uIi|izc(|c ccmc punIc ce pc(Iicc
pc(c cI(c: (ef|exicne:. Si :e I(cIc ce| p(ime( cc:c ccnviene cue e|
inve:Iicccc( cecicue c|cn e:fue(zc c |c octuo||zoc|on ce :u e:c(iIc.
E: p(cLcL|e cue. |uecc ce| Iiempc I(cn:cu((icc. hcycn cpc(ecicc
nuevc: cL(c: :cL(e e| p(cL|emc en cue:Iicn. c cue |c: ccIc: :cL(e e|
Iemc :e hcycn cc(ecenIccc: e: muy pc:iL|e IcmLin cue |c: p(cpic:
icec: ce| inve:Iicccc( -e:pecic|menIe en e| cc:c ce un Ie:i:Ic- hcycn
mccu(ccc ccn e| Iiempc. mccificcncc:e ce un mccc :u:Icncic|. Iccc
e||c ceLe :e( :cpe:ccc cnIe: ce p(ccece( c cuc|cuie( fc(mc ce
puL|icccicn. pue: nc e: pc(c nccc (eccmenccL|e cifunci( cL(c: cue
hcycn cuecccc :upe(ccc: pc( |c evc|ucicn ce unc ci:cip|inc. En Iccc
cc:c. :i |c: mccificccicne: cue impcne e| pc:c ce| Iiempc :cn muchc:.
|c cccn:ejcL|e e: cejc( e| I(cLcjc c(icinc| ccmc e:Ic. cc((iciencc cI(c
vez :c|c |c: c:pecIc: ce fc(mc. e inc|ui( en e| mi:mc un cpncice. :iIic
cp(cpiccc pc(c |c nece:c(ic ccIuc|izccicn.

Vo|ver o |o pg|no onter|or


/FENDlCE l

EkkOkE$ QbE MA$ FkECbENIEMENIE COMEIEN
LO$ IE$I$IA$

Cuien hcyc |e|cc yc e| p(e:enIe |iL(c pcc(c (ecc(cc( |c ccnIiccc ce
ejemp|c:. ccve(Iencic: y (eccmencccicne: cue hemc: hechc en
cucnIc c |c: cefecIc: cue mc: cc((ienIemenIe :e encuenI(cn en |c:
Ie:i: y cI(c: I(cLcjc: ce inve:Iicccicn. Ccmc ccmp|emenIc c e||c. y pc(c
cu|c ce| |ecIc(. ccmc: c ccnIinuccicn unc |i:Ic L(evemenIe ccmenIccc
ce c|cunc: e((c(e: cue ccmnmenIe cpc(ecen en |c: IexIc: cue
:c|emc: (evi:c(. E||c nc p(eIence (ep(e:enIc( pc( icuc| |c: pc(Iicu|c(e:
cc:c: cue :e p(e:enIcn en cccc ci:cip|inc. ni Icmpccc e: un ccmp|eIc
(epe(Ic(ic ce |c: pc:iLi|iccce: c| (e:pecIc. DeLe |ee(:e :imp|emenIe
ccmc unc cyucc c un (ecc(ccIc(ic e:pecic|menIe ci(icicc c |c:
pe(:cnc: cue :e hc||cn (evi:cncc :u: p(cyecIc: c :u: Lc((ccc(e:. Fc(c
fcci|iIc( :u Ic(ec (emiIimc:. en cccc cc:c. c |c: :eccicne: ce e:Ie |iL(c
ccnce :e I(cIcn |n exten:c |c: Iemc: cc((e:pcncienIe:.
1. E| Iemc ce| I(cLcjc e: cemc:iccc cmp|ic. imp(eci:c c e:cc:cmenIe
cefinicc. E||c :upcne inccnvenienIe: ve(ccce(cmenIe c(cve: pc(c ||evc(
c ccLc |c inve:Iicccicn. cue puecen :e( eviIccc: :i :e cfinc c Iiempc e|
cnIep(cyecIc ce| I(cLcjc {v. .2 y .3).
2. E| mc(cc Iec(icc e: unc ci:e(Iccicn ci:|ccc. ce((ccc :cL(e :| mi:mc.
cue pccc Iiene cue ve( ccn |c: ccIc: cue |uecc :e expcnen. cuncue :e
cc((e:pcncc Lc:IcnIe Lien ccn |c: ccnc|u:icne:. Lc fc||c e:
e:encic|menIe meIccc|ccicc. pc( |c cue nc pccemc: expcne( :u
:c|ucicn ccu|. pe(c e: nece:c(ic en Iccc cc:c (evi:c( Lien e| I(cLcjc yc
(ec|izccc {v. 10.2).
3. E| cuIc( ccnfunce cene(c|menIe :u: cpinicne: y pc:icicne:
icec|ccicc: ccn |c: ccnccimienIc: ve(ificcL|e: cue hcy :cL(e un Iemc.
E| p(cL|emc. en e| fcncc. e: ce Iipc epi:Iemc|ccicc. pe(c puece
:upe(c(:e :i :e (evi:c ccecucccmenIe e| |encucje emp|eccc {v. 10.3.1 y
IcmLin e| ccp|Iu|c 2).
4. Lc: cive(:c: pc(Ie: ce| I(cLcjc (e:u|Icn inc(mcnicc: enI(e :|. yc :ec
pc(cue unc: :cn muchc mc: |c(cc: c exp||ciIc: cue cI(c:. c pc(cue nc
:e en|czcn Lien. E: ccnvenienIe en e:Ie cc:c (evi:c( Lien e| e:cuemc
expc:iIivc {v. 8.3) y e| mcIe(ic| ci:pcniL|e pc(c mejc(c(|c {v. 8.2). c:|
ccmc Iene( unc icec p(eci:c ce |c e:I(ucIu(c ce un I(cLcjc cienI|ficc {v.
3.1 y 3.3).
5. Lc inI(ccuccicn y/c e| I|Iu|c cene(c| ce| I(cLcjc nc :e cc((e:pcnce
Lien ccn e| ccnIenicc ce| mi:mc. Hc fc|Iccc unc ccecuccc (evi:icn ce
Icn impc(IcnIe: ceIc||e: y e: p(cLcL|e cue :e hcyc :ecuicc un
inccecuccc c(cen c| (ecccIc( {v. 10.4. .1 y. ccmc icec cene(c|. 10.1 y
3.2).
. E| cnc|i:i: ce |c: cucc(c: e:Icc|:Iicc: (ep(e:enIc unc :imp|e (epeIicicn.
en pc|cL(c:. ce |c cue yc e:Ic exp(e:ccc en |c: cif(c:. Fc|Ic unc
ve(ccce(c cp(eciccicn Iec(icc ce |c: ccIc:. pc( |c cue (eccmenccmc:
c| |ecIc( p(cfuncizc( en e| e:Iucic ce :u ci:cip|inc y efecIuc( e| cnc|i:i:
mc: meIcciccmenIe {v. 8.1 y 8.2).
7. E| Icnc ce| ci:cu(:c e: pcmpc:c. enccnI(cncc:e innume(cL|e:
pc:cje: efecIi:Ic: c ccnfu:c:. ccn un exce:c ce vcnc pc|cL(e(|c.
Ccnviene (eccn:ice(c( nue:I(c ccIiIuc hccic |c cue e: |c (eccccicn
cienI|ficc y Icmc( mc: :e(icmenIe |c Ic(ec ce (evi:icn {v. 10.3.1 y 10.3.2.
c:| ccmc e| ccp|Iu|c 1).
8 . Lc Ie(minc|cc|c e: imp(eci:c. uIi|izcncc:e |c mi:mc pc|cL(c c vece:
en :enIicc: cife(enIe: u cpue:Ic:. E: IcmLin un p(cL|emc ce (evi:icn
cuncue incicc. :in cucc. un pcL(e ccnccimienIc ce| Iemc en e:Iucic
{v. 10.3.4 y IcmLin. ccmc ccmp|emenIc. 7.3 y .2).
.
Lc: ciIc: nc pc:een (efe(encic: ccmp|eIc: c nc e:Icn ccecucccmenIe
ence((ccc: enI(e ccmi||c:. Hcy cue (evi:c( mc: e:I(icIcmenIe |c cue :e
hcce c| (e:pecIc. nc ce:cencncc|c ccmc me(c cue:Iicn ce fc(mc {v.
10.4 y 4.1). Si |c: e((c(e: cpc(ecen en |c LiL|icc(cf|c ce| IexIc ccn:|Ien:e
|c: :eccicne: 3.4.3 y 10.4.
10. E| IexIc p(e:enIc e((c(e: :inIccIicc: y c(Icc(cficc:. en exce:ivc
ccnIiccc ccmc pc(c :upcne( cue cLececen :c|c c un ceficienIe
meccncc(cficcc. E:Ic p(cviene ce unc inexcu:cL|e fc|Ic ce cuicccc en
|c (eccccicn cue c:| cejc inIccIc: |c: fc|Ic: cue ccmeIe cuien nc
mcnejc ccecucccmenIe :u icicmc {v. c| (e:pecIc 10.3.5. 10.3.3 y
IcmLin. pc(c cI(c: p(cL|emc: :imi|c(e:. 4.2 y 10.4).
Vo|ver o |o pg|no onter|or

/FENDlCE 2

EJEMFLO$ DE NOkMAIIVA$ $O8kE IE$I$ Y
IkA8AJO$ DE A$CEN$O

Lc: (ec|cmenIc: cue e:IcL|ecen |c: cc(ccIe(|:Iicc: Lc:icc: ce unc
Ie:i: vc(|cn Lc:IcnIe :ecn :u fc(mc enI(e |c: cife(enIe: in:IiIucicne:.
cuncue ccincicen cc:i :iemp(e en :u: ||nec: cene(c|e:. Lc mcyc(|c ce
e||c: pc:ee unc cie(Ic cmLiceccc cue en pccc cyucc c| Ie:i:Ic
ce:ec:c ce infc(mccicne: p(eci:c:. cuncue e:Ic Iiene |c venIcjc ce
cf(ece( un cie(Ic mc(cen ce |iLe(Icc cue (e:u|Ic pc:iIivc.
Ccn e| cLjeIc ce cc( c|cunc c(ienIccicn c| (e:pecIc cf(ecemc: c|
|ecIc(. :ecuiccmenIe. unc: pccc: exI(ccIc: ce ccue||c: cue nc: hcn
pc(ecicc e:pecic|menIe inIe(e:cnIe:. E: evicenIe cue |c mejc( e:
ccn:u|Ic(. en cccc cc:c. ccn |c: nc(mcIivc: p(cpic: ce |c in:IiIucicn
cnIe |c cue hcL(c ce p(e:enIc(:e |c Ie:i: c I(cLcjc ce inve:Iicccicn.
E| Fec|cmenIc ce E:Iucic: ce Fc:Ic(ccc ce |c Unive(:iccc CenI(c| ce
Venezue|c. cp(cLccc pc( e| Ccn:ejc Unive(:iIc(ic en :u :e:icn ce|
8/10/18 cfi(mc. en :u c(I|cu|c nme(c 38. |c :icuienIe:
Lc: I(cLcjc: ce G(ccc ce Mce:I(|c y |c: Ie:i: DccIc(c|e: ceLen :e( p(ccucIc ce unc
inve:Iicccicn c e:Iucic cue (ep(e:enIe un cpc(Ie vc|ic:c c |c: Humcniccce:. c |c
Ciencic c c |c Iecnc|cc|c. y cemc:I(c( cuIcncm|c ce c(iIe(ic inIe|ecIuc| y cienI|ficc.
CL:(ven:e |c: I(minc: :umcmenIe cene(c|e: en cue :e cefinen
e:Ic: I(cLcjc:. ccn |c cuc| :e cejc c| Ie:i:Ic un cmp|ic ccmpc pc(c :u
inicicIivc incivicuc| pe(c :e |c cL|icc. pc( cI(c pc(Ie. c (ec|izc( u|Ie(ic(e:
ccn:u|Ic: ccn cuiene: Iienen c :u cc(cc |c evc|uccicn ce |c: Ie:i: en
cccc pc:Ic(ccc en pc(Iicu|c(.
E: ce hcce( ncIc( cue. en e| c(I|cu|c 3 ce| mi:mc (ec|cmenIc. :e
e:IcL|ece |c cL|iccIc(ieccc ce p(e:enIc( p(evicmenIe un Frovecto ce
Ie:i:. cue ceLe :e( e|cLc(ccc ccn |c c:i:Iencic ce un tutor. EnI(e |c:
ceLe(e: ce :Ie :e ce:Iccccc e| ce c:i:Ii( c| c:pi(cnIe. eje(ciencc unc
c:e:c(|c ccnIinuc en |c F|cnificccicn y De:c((c||c ce| Iemc e:cccicc
{c(I. 41).
E| Fec|cmenIc ce lnc(e:c ce| Fe(:cnc| DccenIe y ce lnve:Iicccicn. y
ce ULicccicn y /:cen:c en e| E:cc|cfcn Unive(:iIc(ic ce |c mi:mc UCV
p|cnIec. ccn (e:pecIc c |c: trobojos de oscenso. |c :icuienIe:
{E| I(cLcjc ce c:cen:c] ...hcL(c ce ccn:IiIui( un cpc(Ie pe(:cnc| ce :u cuIc( y pc( :u
Iemc. pc( :u enfccue. pc( :u ce:c((c||c c pc( |c meIccc|cc|c emp|eccc. ceLe(c
:icnificc( unc cpc(Iccicn vc|ic:c en |c mcIe(ic. Fcc(c :e( ce ncIu(c|ezc expe(imenIc| c
Iec(icc: pcc(c ccn:i:Ii( en un I(cIccc. mcncc(cf|c c e:Iucic. pe(c cueccn
exp(e:cmenIe exc|uicc: |c: cL(c: cue (ep(e:enIen me(c: expc:icicne: c
ce:c(ipcicne:. cun ccn fine: cicccIicc:. E| I(cLcjc ceLe(c (euni( |c: (ecui:iIc: ce
(czcncmienIc (icu(c:c. expc:icicn :i:IemcIicc. pu(ezc meIccc|ccicc y
ccmp|emenIccicn LiL|icc(cficc cue e:IcL|ecen |c: u:c: ccccmicc:. Lc: I(cLcjc:
expe(imenIc|e: ceLe(cn :e( :u:IenIccc:. ccemc:. en |c: ccecuccc: expe(imenIc: y
cL:e(vccicne:.
Si Lien |c ce:c(ipcicn (e:u|Ic ccu| mc: c|c(c y ccmp|eIc ||cmcn |c
cIencicn. :in emLc(cc. |c cep|c(cL|e (eccccicn y c|cunc: :upue:Ic:
Lc:IcnIe ci:cuIiL|e: cue :uLyccen c| IexIc: e: cue :c|c |c: I(cLcjc:
expe(imenIc|e: :cn cpue:Ic: c |c: Iec(icc:: cu :icnificc. ||cncmenIe
hcL|cncc. e:c ce unc me(c expc:icicn c ce:c(ipcicn {L|cmc |c
cIencicn e| hechc ce cue. c mc: ce :ieIe cnc: ce |c p(ime(c ecicicn ce
e:Ie |iL(c. cue hc ci(cu|ccc cie(IcmenIe Lc:IcnIe pc( |c UCV. nincunc
ce |c: p(cfe:c(e: (e:pcn:cL|e: ce| p(cL|emc :e hcyc cicnccc :icuie(c
hcce( un ccmenIc(ic cue (e:pcncc c nue:I(c: c(|Iicc:.]
Fc(c cf(ece( un ejemp|c cife(enIe. p(cvenienIe ce| muncc
cnc|c:cjcn. vecmc: cu cice c| (e:pecIc |c Unive(:iccc ce Mcnche:Ie(.
En :u fc||eIc Fc:Ic(ccucIe Ccu(:e: in Eccncmic:. ce |c Fccu|Icc ce
E:Iucic: Eccncmicc: y Sccic|e:. {pcc. ). :e p|cnIec:
Lc Ie:i: ccn:IiIuye unc ccicicn c| ccnccimienIc exi:IenIe. Unc Ie:i: :cIi:fccIc(ic ceLe
cemc:I(c( cue e| e:IucicnIe Iiene:
HcLi|iccc pc(c p|cnIec( un p(cL|emc ce inve:Iicccicn ce
impc(Icncic.
pc(c hcce( un cp(cpiccc cnc|i:i: ce| mi:mc.
y. cucncc :ec nece:c(ic. pc(c cp|icc( Icnicc: cucnIiIcIivc:.
p(e:enIcncc |c: (e:u|Iccc: en unc fc(mc cp(cpiccc.
Los requisitos son bastante precisos en este caso aunque, como es usual, se deja un
campo relativamente amplio de interpretacin al tutor y a los jurados. Creemos que este
tipo de reglamentacin es, en definitiva, la ms apropiada para favorecer la realizacin
de buenos trabajos.

Vo|ver o |o pg|no
onter|or

/FENDlCE 3

COMO HICE MI IE$I$ DOCIOkAL

MEICDCLCGl/ Y EXFEFlENCl/ DE lNVESIlG/ClCN
Nc e: u:uc|. ve(ccce(cmenIe. cue |c meIccc|cc|c cienI|ficc :ec
expue:Ic c I(cv: ce| (ecuenIc (czcnccc ce expe(iencic: ccnc(eIc: ce
inve:Iicccicn. cuncue :Ic: (e:u|Icn. en cefiniIivc. unc: ce :u:
p(incipc|e: fuenIe:. E||c p(e:enIc cc: venIcjc: incuccL|e:: pc( un |ccc.
pe(miIe cLIene( unc vi:icn ce p(ime(c mcnc ce |c: p(cL|emc: (ec|e:
cue ccnf(cnIc ce hechc Iccc inve:Iicccc(. |c cuc| e: e:pecic|menIe
impc(IcnIe pc(c ccmpen:c( |c ccnccicc c(icez ce |c: e:c(iIc: :cL(e |c
mcIe(ic: pc( cI(c pc(Ie (e:u|Ic ce inIe(: pc(c enfcIizc( cue e| p(cce:c
|g|cc ce |c inve:Iicccicn -en e| cuc| cLvicmenIe :e cenI(cn Ic|e:
IexIc:- e: c|cc Lien cife(enIe c |c :ecuencic ccnc(eIc ce cpe(ccicne:
|ccicc: y p(ccIicc: cue :e encc(cn. en cccc cc:c. cu(cnIe e| ce:c((c||c
ce unc incccccicn (ec|.
F|cnIeccc c:| en I(minc: cene(c|e: e| inIe(: ce |c Ic(ec cue chc(c
he ce emp(ence(. ceLc ccmenzc( pc( :iIuc( c| |ecIc( en cucnIc c |c
inve:Iicccicn c |c cue hc( (efe(encic. E||c e: |c Ie:i: cue p(e:enI pc(c
cpIc( c| I|Iu|c ce DccIc( en Ciencic: Sccic|e: en e| DccIc(ccc ce |c
Fccu|Icc ce Ciencic: Eccncmicc: y Sccic|e:. UCV. en SepIiemL(e ce
18. E| ncmL(e ce |c mi:mc. Gc:Ic FL|icc y Ccupccicn en
Venezue|c: Unc /p(cximccicn c| E:Iucic ce |c lnf|uencic ce| E:Iccc
:cL(e |c E:I(ucIu(c Sccic|. incicc ccn Lc:IcnIe c|c(iccc. c mi juicic. |c:
cLjeIivc: funccmenIc|e: cue pe(:ecu|c e| I(cLcjc.
H/Cl/ L/ DEFlNlClCN DE UN IEM/
Lc expe(iencic me incicc cue unc ce |c: Ic(ec: mc: ccmp|ejc: y
p|ccccc: ce ce:cf|c: cue enf(enIc un Ie:i:Ic -y. ce hechc. Iccc
inve:Iicccc(- e: |c ce|imiIccicn ce un Iemc cue (e:u|Ie ccecuccc pc(c
e| ce:c((c||c ce :u I(cLcjc. Fc( e:c c(ec ce inIe(: (e|cIc(. ccn c|cn
ceIc||e. e| p(cce:c mecicnIe e| cuc| ||ecu c p(eci:c( e| c(ec IemcIicc y
|c: cLjeIivc: ce |c inve:Iicccicn (ec|izccc.
Ccmenc |c: e:Iucic: ce cccIc(ccc ccn unc p(eccupccicn ce
|ncc|e cene(c| pc( e| p(cL|emc ce |c Iecncc(ccic. :ecIc( :ccic| cue c
mi enIence( eme(c|c cenI(c ce |c: :ccieccce: ccIuc|e: cue:Iicncncc.
imp||ciIcmenIe. |c: e|cLc(ccicne: Iec(icc: exi:IenIe: :cL(e |c: c|c:e:
:ccic|e:. en e:pecic| ccue||c: p(cvenienIe: ce| mc(xi:mc. Fc:e|c un
inIe(: pc( encc(c( c|cn Iipc ce e:Iucic cue me pe(miIie(c cp(ecic(
ccmc :e ce:envc|v|cn c|cunc: fencmenc: |icccc: c e:c p(cL|emcIicc
en |c Venezue|c ccnIempc(cnec. yc cue hcL|c exp|c(ccc p(evicmenIe
e| Iemc ce:ce un punIc ce vi:Ic Iec(icc c|cc mc: cL:I(ccIc.{V. Lc
Iecncc(ccic ccmc C|c:e. I(cLcjc ce /:cen:c. mu|Iic(.. F/CES. UCV.
Cc(ccc:. 181.)
Lc: :eminc(ic: cue cu(:. en cene(c|. :e enccmincLcn c |cc(c( unc
mejc( ccmp(en:icn ce |c: Lc:cmenIc: eccncmicc: ce |c: fencmenc:
:ccic|e:: nc cL:IcnIe. cnIe |c impc:iLi|iccc ce f(ccmenIc( e| cnc|i:i: ce
cie(Ic: Iemc:. cecic| ccmenzc( ce:ce e| p(incipic. c:umiencc |c
ccnveniencic ce emp(ence( e:Iucic: :i:IemcIicc: ce eccncm|c.
G(ccic: c |c exce|enIe cccencic (eciLicc puce c|ccnzc(. en un Iiempc
(e|cIivcmenIe cc(Ic. |c meIc ce:eccc. IcmLin puce cvcnzc( en
cucnIc c |c ccmp(en:icn ce |c: cc(ccIe(|:Iicc: pecu|ic(e: cue Iiene
Venezue|c ccmc pc|: peI(c|e(c. y en e| excmen ce |c: ccn:ecuencic:
cue. pc(c |c e:I(ucIu(ccicn :ccic|. pc:ee Ic| fencmenc. / ccmienzc: ce
183 puce c(ccnizc(. pc( p(ime(c vez. e| ccnjunIc ce e|emenIc:
ci:pe(:c: cue hcL|c icc ccumu|cncc. e|cLc(cncc un p(ime( pcpe| ce
I(cLcjc cue cencmin Venezue|c. Sccieccc y FeI(c|ec: FunIc: ce
Fc(Iicc pc(c unc lnve:Iicccicn. Fccc ce:pu: (ecccI cI(c mcIe(ic|.
ccnve(cenIe ccn e| cnIe(ic(. cue e(c c |c vez un IcnIc mc: ccnc(eIc y
mc: :inIIicc. y c| cue |e ci e| I|Iu|c E:Iccc y E:I(ucIu(c Sccic| en
Venezue|c: unc F(cpue:Ic ce lnve:Iicccicn. /mLc: e(cn IexIc:
(e|cIivcmenIe L(eve: {40 y 28 pcc:.. (e:pecIivcmenIe) cuncue nc
pc:e|cn |c: cc(ccIe(|:Iicc: p(cpic: ce |c: p(cyecIc: c cnIep(cyecIc: ce
inve:Iicccicn. E(cn en p(incipic cemc:iccc Iec(icc:. cemc:iccc cifu:c:.
y :e ccncenI(cLcn mc: Lien en e| I(czccc ce |c: pe(:pecIivc: cene(c|e:
cue pcc(|cn cuic( mi inve:Iicccicn. ce:cencncc un IcnIc |c: p(eci:icne:
ccncepIuc|e: y meIccc|ccicc: cue (e:u|Icn p(cpic: ce |c: cuInIicc:
p(cyecIc:.
E| p(ime(c ce Ic|e: cccumenIc: :e p(eccupcLc pc( ce|inec( |c
e:I(echc (e|ccicn exi:IenIe enI(e inc(e:c: peI(c|e(c:. c(ecimienIc ce|
E:Iccc y cc:Ic pL|icc y. c pc(Ii( ce Ic|e: e|emenIc:. pc( cIi:Lc( :cL(e |c
fc(mc en cue |c e:I(ucIu(c :ccic| venezc|cnc hcL|c :icc cfecIccc pc( e|
p(cce:c ce expcn:icn ce| :ecIc( pL|icc. E| :ecuncc. ce:pu: ce cie(Ic:
ccn:ice(ccicne: :cL(e |c: c|c:e: :ccic|e: y :cL(e |c hi:Ic(ic (ecienIe ce
Venezue|c. cefin|c ccmc cLjeIivc p(incipc| e| cnc|i:i: ce| pcpe| ce|
E:Iccc ... en |c cene(ccicn ce un vc:Ic :ecIc( ce c:c|c(iccc:.
evc|ucncc |c impc(Icncic ce |c: c(upc: c:| c(icinccc: y :u:
(epe(cu:icne: :cL(e |c e:I(ucIu(c :ccic| ce| pc|: {pcc. 17). En cmLc:
e:IcLc yc en ce(men. en (ec|iccc cc:i yc ccmp|eIcmenIe exp(e:ccc.
|c cue hcL(|c ce :e( e| nc|ec ce |c fuIu(c Ie:i:. Nc cL:IcnIe. fc|IcLc un
I(cLcjc ce inIec(ccicn y ce cie((e ce ccmpc cue me hcL(|c ce (ecue(i(
cn muchc: e:fue(zc:. Hc:Ic IcnIc :Ie nc :e (ec|izc(c. cuncue fue(c en
fc(mc cp(cximccc. nc pc(ec|c Iene( muchc :enIicc emp(ence( |c
(eccccicn fc(mc| ce un p(cyecIc ce inve:Iicccicn. E(c p(efe(iL|e en
ccmLic I(cIc( ce p(eci:c( mejc( |c: icec: funccmenIc|e: y e| cc(ccIe(
Lc:icc ce| I(cLcjc cue p(c:ecui( |c Ic(ec. yc en pc(Ie (ec|izccc. ce
cefini( e| ccnjunIc ce vc(icL|e: y e| mIccc c ce:c((c||c(. Dccc cue nc
Ien|c p(i:c pc( Ie(minc( |c Ie:i:. y ccmc |c inve:Iicccicn nc pcc|c :e(
||evccc c ccLc cu(cnIe mi cnc :cLcIicc -pue:Ic cue e:Ic(|c en e|
exIe(ic(- cecic| inIe((umpi( Iccc ccIiviccc hc:Ic mi (ec(e:c. Ic| cc:c
(e:u|IcLc |ccicc ce:ce e| punIc ce vi:Ic ce mi: inIe(e:e: pe(:cnc|e:.
pe(c :icnificc :in cucc un ccnI(cIiempc pc(c |c mc(chc (ecu|c( ce|
I(cLcjc.
/| (ec(e:c( c |c inve:Iicccicn. un cnc y mecic ce:pu:. me enccnI(
ccn mcyc(e: ccnfu:icne: cue c| inicic. HcL|c pe(cicc e| (iImc. |c
ccnIinuiccc ce un pen:cmienIc cue pc(ec|c hc:Ic c||| cpunIc( en un
:enIicc cefinicc. Ien|c un ccnjunIc ce icec: cue. en cive(:c: p|cnc:.
pc(ec|cn pcce( inIec(c(:e p|encmenIe. pe(c nc hc||cLc |c fc(mc ce
cc(|e: unc c(ccnizccicn uniIc(ic: pc:e|c ccIc:. e:pecic|menIe
infc(mccicne: mcc(ceccncmicc: e hi:Ic(icc:. pe(c e||c: Icccv|c nc
pcc|cn :e( incc(pc(ccc:. en e:e e:Iccc. c un ci:cu(:c c|cLc|.
Yc hcL|c ci:cuIicc ccn cuien hcL(|c ce :e( mi IuIc(. EmeIe(ic Gcmez.
|c: |inecmienIc: cene(c|e: ce| I(cLcjc. enccnI(cncc inIe(e:cnIe:
ccincicencic: en cucnIc c vc(ic: p(cL|emc: cue ineviIcL|emenIe
Ienc(|c cue ce:c((c||c( en |c Ie:i:. En Ic|e: ccncicicne:. y ce:pu: ce
c|cunc ineviIcL|e p(cicc ce Iiempc. Icm |c (e:c|ucicn ce e|cLc(c( un
p(cyecIc ce inve:Iicccicn cue cefinie(c pc( fin |c: e|emenIc: cenI(c|e:
ce |c Ie:i:. E| p(ime( Lc((ccc( ccc|ec|c ce un cefecIc cue pu:c ce
(e|ieve |c c(|Iicc ce| F(cf. Gcmez. y cue e(c -p(eci:cmenIe- |c mi:mc
fc||c cue :iemp(e he ncIccc en |c: I(cLcjc: ce mi: e:IucicnIe:: e| Iemc
(e:u|IcLc exce:ivcmenIe cmp|ic. |c inve:Iicccicn cemc:iccc ccmp|ejc.
e| p(cL|emc cenI(c| c I(cLcjc( e:IcLc Icccv|c pccc cefinicc. Nc
ccn:IiIuyc unc cificu|Icc c(cve :upe(c( Iccc e:Ic y e:IcL|ece( ccn c|cc
mc: ce p(eci:icn |c: |inecmienIc: ce| p(cyecIc. Se I(cIc(|c. en cefiniIivc.
ce cnc|izc( c fcncc |c: (e|ccicne: enI(e e| cc:Ic pL|icc y |c:
ce(ivccicne: :ccic|e: ce :Ie. ccn e:pecic| nfc:i: en |c e:I(ucIu(c
ccupccicnc|. /:|. cn (eIeniencc c|cunc: cmLiceccce:. p(e:enI
fc(mc|menIe mi p(cyecIc c ccmienzc: ce 185.
De Iccc e:Ic eIcpc inicic| ce| I(cLcjc me cuecc |c c|c(c ccnviccicn
ce cue tccc: |c: inve:Iicccc(e: -inc|uyencc cn c |c: cue. ccmc yc.
:cmc: ccn:ice(ccc: ccmc e:pecic|i:Ic: en meIccc|cc|c- nece:iIcmc:
ce un mccc u cI(c c|cunc c:e:c(|c c e:Ie (e:pecIc. Icn cif|ci| e: encc(c(
ccnvenienIemenIe unc inve:Iicccicn cucncc unc e:Ic cL:c(Licc pc( |c
p(cpic cincmicc ce :u: icec: y pc( e| ce:ec ce (ec|izc( un I(cLcjc ce
cie(Ic enve(cccu(c. Fecfi(m |c ccnviccicn. yc pc:e|cc ce:ce Iiempc
cI(c:. ce cue |c: eIcpc: inicic|e: ce unc inve:Iicccicn :cn p(eci:cmenIe
|c: cue mc: cificu|Icce: p|cnIecn. |c cuc| Iiene evicenIe:
ccn:ecuencic: pecccccicc: cue nc e: ce| cc:c ce:c((c||c( ccu|.
L/ 8USCUED/ DE D/ICS
Lc ncIu(c|ezc c|cLc| ce |c: vc(icL|e: Lc:icc: c inve:Iicc( hcc|c
innece:c(ic un I(cLcjc ce ccmpc ce:Iinccc c (eccce( ccIc: p(imc(ic:.
Lc: ccIc: :cL(e inc(e:c: y cc:Ic: pL|icc:. ci:I(iLucicn p(e:upue:Ic(ic ce
|c: ec(e:c:. emp|ec cene(c| y pc( ccIecc(|c:. emp|ec pL|icc. eIc..
e:IcLcn pe(fecIcmenIe ci:pcniL|e:. en (ec|iccc. c I(cv: ce |c:
infc(mccicne: cue p(cpc(cicncLcn (ecu|c(menIe e| 8cncc CenI(c| ce
Venezue|c. |c Cficinc CenI(c| ce Fe(:cnc|. |c CCEl {Cficinc CenI(c| ce
E:Icc|:Iicc e lnfc(mcIicc) y cI(c: cepencencic: cficic|e:. E: cie(Ic cue
|c: mi:mc: nc (e:u|IcLcn ccmp|eIcmenIe ccnficL|e: ni ccmpcIiL|e:
enI(e :| pe(c. en Iccc cc:c. e(cn |c nicc ci:pcniL|e y nc pcc|cn :e(
:u:IiIuicc: pc( nincn I(cLcjc ce ccmpc cue e:Iuvie:e c mi c|ccnce.
/cemc:. |uecc ce unc exp|c(ccicn p(e|iminc( ce Ic|e: cif(c: y ce |c
LiL|icc(cf|c exi:IenIe c| (e:pecIc en Venezue|c. ccmp(enc| cue |c:
inve:Iicccc(e: :c|emc: cuejc(nc: inju:IcmenIe ce |c fc|Ic ce unc
e:Icc|:Iicc ccnficL|e en e| pc|:. EnccnI( cue |c mcyc(|c ce |c
infc(mccicn exi:IenIe. en (ec|iccc. nc hcL|c :icc p(cce:ccc
:i:IemcIiccmenIe Icccv|c pc( nccie. e:pecic|menIe en cucnIc c
muchc: vc(icL|e: :ccic|e: cue exp|c(c |c CCEl en :u Encue:Ic ce
Hccc(e:. De c||| cue (ecfi(m mi ccnviccicn ce cue ccnven|c
:i:IemcIizc( e| I(cIcmienIc ce |c: vc(icL|e: e:Iuciccc: pc( e:c: fuenIe:.
:in :enIi(me cL|icccc pc( e| e:I(echc cccmcIi:mc cue icenIificc
inve:Iicccicn ccn ci:enc ce ccmpc. / e:Ic :e cc(eccLc e| hechc ce
cue nincn I(cLcjc Lc:ccc en mue:I(c: pcc(|c cc(me un pcnc(cmc
ccmp|eIc y cene(c| ce |c: vc(icL|e: en e:Iucic: pc(c |c: fine: ce |c
inve:Iicccicn (e:u|IcLcn muchc mc: Ii|e: |c: ccIc: c|cLc|e:. cuncue
cp(cximccc:. cue pcc|c cLIene( ce Ic|e: fuenIe:. cue |c: infc(mccicne:
mc: p(eci:c: pe(c ce menc( c|ccnce cue pucie(c L(incc( un I(cLcjc ce
ccmpc.
Lc fc(mc en cue p(ccec| fue |c :icuienIe: en p(ime( |ucc( vi:iI |c:
LiL|icIecc: (eccciencc ccIc: un IcnIc ce:c(cencccmenIe. Lu:ccncc
mc: Lien cc( e:I(ucIu(c c mi: cucc(c: e:Icc|:Iicc: cue ||enc(|c: ce un
mccc ccmp|eIc y (icu(c:c. Luecc p(ccec| c e:Iucic( cichc infc(mccicn
c |c |uz ce |c: icec: exp(e:ccc: en e| p(cyecIc. c fin ce ceIecIc( |c:
|ccunc: exi:IenIe:. IcnIc en cucnIc c |c cc(encic ce ccIc: en :| ccmc
en (e|ccicn c |c c(ccnizccicn Iec(icc ce |c: mi:mc:. Hechc e:Ic me ci(ic|
ce nuevc c |c: c(ccni:mc: cue hcL|c cefinicc yc ccmc p(incipc|e:
fuenIe: ce infc(mccicn. cLIuve enI(evi:Ic: ccn pe(:cnc: ccpcce: ce
cc(me exp|icccicne: pc(menc(izccc: cce(cc ce |c: mi:mc:. e hice un
(e|evcmienIc ccmp|eIc ce |c: punIc: cue ccn:ice(cLc nece:c(ic
ce:c((c||c( pc(c e|cLc(c( mi Ie:i:.
/ pc(Ii( ce e:e mcmenIc. hccic mcyc ce 185. ccmenc c (ecccIc(
L(eve: mcIe(ic|e: cuyc cLjeIivc e(c. :imp|emenIe. i( :i:IemcIizcncc |c
infc(mccicn cLIenicc. Lc hice pc(cue e:Icy p(cfunccmenIe
ccnvencicc ce cue nc hcy unc (upIu(c -pc( |c menc: en e| p|cnc
p:icc|ccicc- enI(e |c Ic(ec ce cnc|i:i: e inIe(p(eIccicn ce ccIc: y |c
|cLc( ce (eccccicn. /| ccnI(c(ic. c|en:c cue e: e:c||c|encc. t|ctcncc ce
ccne| |c: |cec: en c|cen. cue e:c: n|:nc: |cec: cuecen c||c|c|.
ncce|:e ccn:c|ente: v exn|c|| :u: ||n|tcc|cne: v :u cutnt|cc vc|c|. Hice
c:| c|cunc: Lc((ccc(e: ce Iipc mcncc(cficc en |c: cue. pc( ejemp|c.
cnc|izcLc exc|u:ivcmenIe |c infc(mccicn ce| 8CV :cL(e inc(e:c:
peI(c|e(c: e inc(e:c: IcIc|e:. c |c ce |c CCEl cue e:IcLc (efe(icc c|
c(ecimienIc ce| emp|ec pL|icc. Di:cuI| cccc unc ce e:Ic: mcIe(ic|e:
ccn e| IuIc( cuien. ccmc e: ncIu(c|. :e mc:I(cLc c vece: |ice(cmenIe
ce:ccnce(Iccc. Me hcc|c |c: c(|Iicc: c :uce(encic: cue :u(c|cn ce |c
|ecIu(c ce cccc e:c(iIc. pe(c me inIe((cccLc :in pcu:c: cce(cc ce |c
fc(mc en cue Ic|e: e|emenIc: pcc(|cn |uecc inIec(c(:e en un ci:cu(:c
cche(enIe. cue en:cmL|c(c ce un mccc ccecuccc IcnIc: cc:c: ccmc
yc iLc p(ccuciencc. E:c p(eccupccicn. en unc pe(:cnc ce Icn :c|icc
fc(mccicn inIe|ecIuc| ccmc EmeIe(ic Gcmez. exp(e:cLc |c exi:Iencic
ce un p(cL|emc (ec| c| cue yc Icccv|c nc cecic|c hcce(|e f(enIe: e| ce
:upe(c( |c: cmLiceccce: ce| p(cyecIc p(evic pc(c pc:c( ce unc vez c
ccnficu(c( |c e:I(ucIu(c cefiniIivc ce| I(cLcjc.
MienI(c: IcnIc p(c:ecu|c ccn mi: |ecIu(c:. ce:Iinccc: c ccmp|eIc( e|
ce:c((c||c Iec(icc ce |c inve:Iicccicn. y en |c: cue yc hcL|c cvcnzccc
c(cncemenIe cu(cnIe e| cu(:c ce mi: :eminc(ic: en e| cccIc(ccc. En |c:
I(cLcjc: cue hcL|c p(e:enIccc pc(c cp(cLc( cccc unc ce e||c:. c:|
ccmc en |c: cc: cccumenIc: ccmenIccc: mc: c((iLc. e:IcLcn
incc(pc(ccc: yc. ce un mccc inc|u:ive Lc:IcnIe cfinccc. |c: cive(:c:
e|emenIc: Iec(icc: e hi:Ic(icc: cue hcL(|cn ce cpunIc|c( e| pc:Ie(ic(
cnc|i:i: ce ccIc:. Fc( e:c puce ce:p(eccupc(me. hc:Ic cie(Ic punIc. ce
|c Ic(ec ce I(czc( un mcce|c Iec(icc inIe(p(eIcIivc. pue:Ic cue
ccn:ice(cLc cue yc pc:e|c :Ie ce:ce e| mi:mc ccmienzc ce |c
inve:Iicccicn. Lc p(ccIicc cemc:I(c. :in emLc(cc. cue |c: cc:c: nc iLcn
c (e:u|Ic( Icn :enci||c:. y cue |c Icn menIccc inIe((e|ccicn enI(e |c
Iec(icc y |c emp|(icc e: c|cc cue :e p|cnIec c| inve:Iicccc( vc(ic: vece:
en e| cu(:c ce unc mi:mc incccccicn. en ccc:icne: ccn c|c(iccc. pe(c
IcmLin ccn f(ecuencic ce un mccc pccc n|Iicc y cif|ci| ce cp(ehence(
ci(ecIcmenIe.
E| |ecIc( pcc(c cp(ecic(. en e| (e|cIc p(ececenIe. cu f|exiL|e puece
(e:u|Ic( en |c p(ccIicc un p(cce:c ce inve:Iicccicn cue nuncc :e cIiene.
en :u ce:envc|vimienIc ccnc(eIc. c |c: ||cmccc: pc:c: cue :c|emc:
fc(mu|c( |c: cuIc(e: en |c: |iL(c: ce IexIc. E:Ic ci:c(epcncic enI(e e|
p(cce:c vivc ce inve:Iicc( y |c: mcce|c: cue e|cLc(c |c meIccc|cc|c nc
Iiene en ve(ccc nccc ce :c(p(encenIe. pue:Ic cue e| cLjeIivc ce|
meIccc|ccc e: c(ec( punIc: ce (efe(encic cue pe(miIcn c |c:
inve:Iicccc(e: inicic( y ccnI(c|c( |c mc(chc ce :u: I(cLcjc:. y nc
p(cpcne(|e: unc nc(mcIivc cue |c: cL|icue c hcce( |c: cc:c: ce un
mccc c ce cI(c. /uncue e:Ic :ec c|cc Lien ccnccicc y fcci| ce
ccmp(ence( |c mencicncmc: ccu|. :in emLc(cc. pc(cue e: f(ecuenIe
cue :e c|vicen en |c cccencic y en |c: c:e:c(|c: c:pecIc: Icn
e|emenIc|e: ce| cuehcce( cienI|ficc.
L/ FED/CClCN DE L/ IESlS
Iuve cue hcce( un ve(ccce(c e:fue(zc ce vc|unIcc pc(c cecici(me.
|uecc ce unc: p(ucenIe: vccccicne:. c emp(ence( |c Ic(ec ce e|cLc(c(
mi p(ime( Lc((ccc( cene(c|. Scy unc pe(:cnc ccc:IumL(ccc c e:c(iLi( y.
pc( |c IcnIc. nc e(c |c cificu|Icc ce| |cLc(ic:c p(cce:c ce pcne( |c: icec:
:cL(e e| pcpe| |c cue pcc|c cncu:Iic(me. E(c cI(c cc:c |c cue me
ceIen|c. |c ccnviccicn ce cue. unc vez cue empezc(c. Ienc(|c cue
:ujeIc( Iccc e| (iImc ce mi vicc c e:c Ic(ec pc( e:pccic ce c|cunc:
me:e:: y e(c IcmLin |c (e:pcn:cLi|iccc ce c(ec( c|cc cue fue(c. :i nc
nicc y I(c:cencenIe. c| menc: ccmpcIiL|e ccn e| nive| ce:ecL|e pc(c
unc Ie:i: cccIc(c|.
Fc( e||c. ce:pu: ce pc:c( unc :emcnc pu|iencc un e:cuemc
expc:iIivc cue pc( fin me :cIi:fizc. emp(enc| cc:i ci(|c f(enIiccmenIe |c
Ic(ec ce pcne( en c(cen |c: ci:pe(:c: Lc((ccc(e: exi:IenIe:. Sicuiencc
unc :cLic y ccnccicc p(e:c(ipcicn nc ccmenc exccIcmenIe pc( e|
p(incipic. pc( e| p(c|ccc c |c inI(ccuccicn. :inc ci(ecIcmenIe pc( e| cue
hcL(|c ce :e( e| :ecuncc ccp|Iu|c ce |c cL(c. e| cue p(e:enIcLc |c:
e|emenIc: Iec(icc: Lc:icc: ce |c inve:Iicccicn. Fc(c hcce(|c (ecu((| c |c:
mcnu:c(iIc: exi:IenIe:. |c: I(cLcjc: p(e:enIccc: pc(c |c: :eminc(ic: ce|
cccIc(ccc. puciencc (cpiccmenIe hcce( unc :|nIe:i: cue me (e:u|Ic
ccepIcL|e. De| mi:mc mccc. pe(c (ecu((iencc ccemc: c |c: fichc:
{enccmi||c c:| |c pc|cL(c pc(cue mi: fichc: e(cn :imp|e: cncIccicne:.
muy vc(iccc: en :u fc(mc. pe(c cc:i :iemp(e c|ejccc: ce| I(ccicicnc|
(ecIcncu|c ce cc(Iu|inc c| cue ||cmcmc: fichc. En Iccc cc:c e:Ic
ccnfe:icn nc imp|icc. ni cun inci(ecIcmenIe. unc cen:u(c pc(c e|
I(ccicicnc| :i:Iemc ce I(cLcjc cue IcnIc hc cyucccc c muchc cenIe)
exI(c|cc: ce mi: |ecIu(c:. (ecccI |c: cue |uecc hcL(|cn ce :e( |c: cc:
ccp|Iu|c: :icuienIe:. ce:Iinccc: c p(cpc(cicnc( un mc(cc hi:Ic(icc
ccecuccc c |c: ccIc: emp|(icc:.
Du(cnIe I(e: me:e: |cc( mcnIene( un c|Ic (iImc ce I(cLcjc.
ceciccncc c |c Ie:i: cc:i Iccc e| Iiempc |iL(e cue me cejcLc |c
cccencic. y e:c(iLiencc c:| |c: :icuienIe: ccp|Iu|c:: e| ccnce(nienIe c |c:
inc(e:c: ce| E:Iccc. e| cue :e ccupcLc ce| e:Iucic ce :u: cc:Ic:. e|
(efe(icc c |c ccupccicn y c| emp|ec pL|icc en pc(Iicu|c(. y e| cue
p(e:enIcLc |c: (e|ccicne: enI(e |c: vc(icL|e: ccupccicnc|e: y |c
e:I(ucIu(c :ccic| c|cLc|. Hccic ciciemL(e EmeIe(ic Gcmez Ien|c yc
:cL(e :u me:c :ieIe ccp|Iu|c:. unc: 300 pccinc: meccncc(cficcc:. cue
|eyc ccn un cuicccc y unc cecicccicn cue Icccv|c nc puecc cejc( ce
cc(ccece(|e. E| (e:u|Iccc ce e||c fue unc c(|Iicc cue me (e:u|Ic
cuInIiccmenIe :c(p(encenIe.
E| |ecIc( hcL(c cp(eciccc cue e| Iemc ce mi Ie:i: e(c. en e:encic.
c|c(cmenIe inIe(ci:cip|inc(ic: evc|uc( |c inf|uencic ce| cc:Ic pL|icc
:cL(e |c ccupccicn :upcne. ineviIcL|emenIe. e| ccminic ce p(cL|emc:
IcnIc eccncmicc: ccmc :ccic|e: y en cie(Ic fc(mc IcmLin ce
ncIu(c|ezc pc||Iicc. Siencc mi IuIc( un eccncmi:Ic y yc un :ccic|ccc
pcc|c pen:c(:e en unc (e|ccicn en |c cue | eje(cie(c unc c(|Iicc
(icu(c:c :cL(e |c: Iemc: ce :u e:pecic|iccc. cejcncc en mi: mcnc: |c
inIe(p(eIccicn ce |c: fencmenc: :ccic|e: ccnccmiIcnIe:. E||c nc fue c:|:
|uecc ce |c |ecIu(c ce| mcnu:c(iIc EmeIe(ic Gcmez cLjeIc
p(eci:cmenIe c|cunc: e|emenIc: cenI(c|e: ce| cnc|i:i: :ccic| cue yc
efecIucLc. e:pecic|menIe en cucnIc c |c ci:c(epcncic enI(e e| punIc
ce pc(Iicc Iec(icc y e| Iipc ce inIe(p(eIccicn cue |uecc. :cL(e |c: ccIc:
emp|(icc:. :e iLc (ec|izcncc. En :u cpinicn nc cpc(ec|c en e| I(cLcjc unc
ccncepIuc|izccicn n|Iicc :cL(e |c cue e: |c e:I(ucIu(c :ccic|. y e|
ce:c((c||c Iec(icc inicic| :cL(e |c: c|c:e: :ccic|e: nc e(c en ve(ccc
uIi|izccc p|encmenIe c |c hc(c ce| excmen ce |c: ccIc:. E: mc:. en e:c
mi:mc expc:icicn Iec(icc :e exp(e:cLcn cie(Ic: ceLi|iccce: cue e(cn
p(ccucIc ce nc ||evc( hc:Ic e| finc| |c: ccn:ecuencic: cue pcc|cn
exI(ce(:e ce |c: p(emi:c: ce |c: cue yc mi:mc pc(I|c. En :uce:ivc:
(eunicne: puce ccn:IcIc( cue. nc pc( ine:pe(ccc. |c c(|Iicc (e:u|IcLc
menc: cie(Ic. Nc hcL|c mcyc( cificu|Icc en e| minucic:c cnc|i:i:
mcc(ceccncmicc. cuyc: ceLi|iccce: yc Iem|c: e(c cI(c e| p(cL|emc.
cue :e :iIucLc ju:IcmenIe c||| ccnce c(e|c ccncce( mc: c fcncc |c:
Iemc: I(cIccc:.
Nc puecc expcne( en e:Ic: pccinc:. |cmenIcL|emenIe. |c fc(mc en
cue :e p(e:enIcLc ccnc(eIcmenIe e| p(cL|emc c| cue e:Icy c|uciencc.
Fc(c hcce(|c Ienc(|c cue I(cn:c(iLi( ceIc||cccmenIe un ccnjunIc ce
p(cpc:icicne: cue ccupc(|cn un e:pccic ce:p(cpc(cicnccc. E| |ecIc(
cu(ic:c. en Iccc cc:c. pcc(c (emiIi(:e c |c |ecIu(c ce |c Ie:i:.
ccmpu|:cncc |c: cfi(mccicne: cue c||| :e hccen ccn |c: cue -vc(ic: cnc:
cnIe:- :c:Iuve en e| I(cLcjc ce c:cen:c yc mencicnccc. {V. Lc
Iecncc(ccic... Cc. C|t .. ccp:. 2 y 4). En Iccc cc:c puce ccmp(cLc(.
cnc|izcncc pccienIemenIe e| p(cL|emc. cue :Ie (e:ic|c
funccmenIc|menIe en unc e:pecie ce I(cmpc cue me hcL|c Iencicc
c m| mi:mc. /| uIi|izc( pc(c |c (eccccicn ce| Lc((ccc( mcIe(ic|e: cue
hcL|c e|cLc(ccc cc: c I(e: cnc: cnIe:. hcL|c cejccc ce Iene( en
cuenIc cue |c: icec:. e:pecic|menIe en un Iemc Icn :en:iL|e ccmc e|
ce |c: c|c:e: :ccic|e:. puecen evc|ucicnc( cce|e(cccmenIe. Sin cc(me
cuenIc hcL|c enIcnce: unicc c unc ccncepIuc|izccicn en pc(Ie
:upe(ccc un cnc|i:i: :cL(e ccIc: ccnc(eIc: cue nc e(c ccmp|eIcmenIe
ccmpcIiL|e ccn |c mi:mc. E:Ic p(ccuc|c unc evicenIe ci:cc(ccncic en
e| ccnjunIc. cue e(c cc(cvccc ccemc: pc( |c imp(eci:icn |cIenIe en e|
p(cyecIc ce inve:Iicccicn p(evic. en e| cue nc :e hcc|c un IcIc| ci:Iincc
enI(e |c icec cene(c| ce e:I(ucIu(c :ccic| y e| ccncepIc -(e|ccicnccc c
:Ie pe(c evicenIemenIe cife(enIe- ce e:I(ucIu(c ccupccicnc|. E: cie(Ic
cue :Ie |Iimc pcc|c cpe(ccicnc|izc( en c(cn mecicc c| p(ime(c. pe(c
IcmLin (e:u|Ic(c c|c(c c cuc|cuie( pe(:cnc ccn Lc:icc: ccnccimienIc:
en ciencic: :ccic|e: ce cue :e I(cIc ce cc:c: cife(enIe:.
Ccmp(encicc c:| |c cificu|Icc c(ucic| e| p(cximc pc:c ccn:i:Iic en un
cuIcexcmen. en unc Ic(ec ce inI(c:peccicn cue :e ccncen:cLc en
cefini( cu e(c |c cue yc. exccIcmenIe. pen:cLc cce(cc ce |c: Iemc:
en ci:cu:icn. Nuncc e:Ic: cc:c: :cn fcci|e:. Le| y (e|e| |c: mcIe(ic|e:
hc:Ic cue finc|menIe p(ccec| ce| mccc cue en cefiniIivc (e:u|IcLc mc:
:imp|e: ech pc( |c Lc(cc |c: viejc: mcnu:c(iIc: y |c: p(cpc:icicne:
cmLicuc: y (ecccI nuevcmenIe cc:i pc( ccmp|eIc e| ccp|Iu|c inicic|
ce| I(cLcjc. e| cecicccc c |c: ccn:ice(ccicne: Iec(icc:. /||| c:um|c. ccn
IcIc| :ince(iccc. mi ci:IcncicmienIc ccn viejc: ccncepcicne: cue nc
e(c fcci| cLcnccnc(. y :in (enuencic ccepIcLc |c: ce(ivccicne: cue mi:
p(emi:c: imp|iccLcn. Ic| vez e:Ic. c:| ccnIccc cL:I(ccIcmenIe. nc ceje
I(c:|uci( |c impc(Icncic ce |c cpe(ccicn inIe|ecIuc| cue (ec|ic en Ic|
mcmenIc: fue ccmc ccnfi(mc( unc (upIu(c cue hcL|c yc ccepIccc
ce:ce hcc|c vc(ic: cnc:. pe(c cue cc:IcLc (eccncce( en Iccc: :u:
ccn:ecuencic:.
De:pu: ce e:Ic (efc(mu|ccicn. (ec|izccc enI(e ene(c y feL(e(c ce
e:e cnc. p(c:ecu| ccn |c nece:c(ic Ic(ec ce ccecuc( |c: viejc:
Lc((ccc(e: c| nuevc enfccue cue :u(c|c ce| I(cLcjc. CcncenI( mi:
e:fue(zc:. e:pecic|menIe. en e| ccp|Iu|c cchc. ccu| en cue c(ccnizcLc
mi: (ef|exicne: :cL(e e| emp|ec cpunIcncc c |c: (epe(cu:icne: ce :Ie
:cL(e |c e:I(ucIu(c :ccic| c|cLc|. En f(ecuenIe: enI(evi:Ic: ccn e| IuIc( fui
ccncc fc(mc c |c cue yc :e ccnve(I|c. pccc c pccc. en un :imp|e
e:fue(zc ce :i:IemcIizccicn. c(mcnizcncc |c: ccnIenicc: ce |c: cive(:c:
pc(Ie:. (evi:cncc unc y cI(c vez |c: e|emenIc: ccmpcnenIe: ce| I(cLcjc
pc(c |cc(c( cue Iccc: :e :uLc(cinc(cn c| hi|c ccncucIc( I(czccc.
Du(cnIe e:e pe(|ccc ce:cuL(| cue |c mi:mc exIen:icn ce |c Ie:i: hcc|c
cue mi: e:fue(zc: Iuvie(cn cue mu|Iip|icc(:e expcnencic|menIe: mc: c||c
ce cie(Ic nme(c ce pccinc: (e:u|IcLc Icn cif|ci| mcnIene( e| ccnI(c|
ce Iccc |c cue :e cec|c cue e| I(cLcjc. enIcnce:. :e hcc|c
ve(ccce(cmenIe inmcnejcL|e. HcL|c cue eviIc( |c: (epeIicicne:. cue
pc(ecen f|c(ece( mc|icncmenIe ce un mccc e:pcnIcnec: cc|c(c(
punIc: cue cL|iccn c ci:c(e:icne: |c(cc:. ccpcce: ce c|Ie(c( e| mi:mc
e:cuemc expc:iIivc: (evi:c( unc y cI(c vez |c ccnIinuiccc ce un ci:cu(:c
pe(peIucmenIe cmenczccc pc( inccnc(uencic: ce Iccc Iipc. En un
IexIc ce unc: cuinienIc: pccinc: e:Ic: Ic(ec: (e:u|Icn pc( cie(Ic
|mp(cLc:.
Finc|menIe. unc vez (ec|izccc Iccc e:Ie I(cLcjc. pc: c |c Iecic:c
(evi:icn finc|. Yc mi:mc me c:cmL(. |c p(ime(c Ic(ce. cucncc
ccmp(cL cue hcL|c Ic(cccc cc:i I(e: hc(c: pc(c pcne( c punIc |c
(eccccicn y e| cpc(cIc c(|Iicc ce |c: p(ime(c: cucI(c pccinc: ce |c Ie:i:.
Fe(c. en fin. huLe ce hcce(|c. Siemp(e he :c:Ienicc cue muchc: cuIc(e:
ci|cpiccn un e:fue(zc ce |c(cc: me:e: pc(cue nc :e cecicen c inve(Ii(
unc: pccc: c|c: en |c (evi:icn ce |c: c:pecIc: (e|cIivcmenIe mc:
fc(mc|e: ce |c: IexIc: cue p(e:enIcn. Lc: e((c(e: ce (eccccicn. |c:
inexccIiIuce: en |c infc(mccicn num(icc c en |c: ciIc: y (efe(encic:. |c
fc|Ic ce un e:fue(zc pc( p(e:enIc( un e:c(iIc Lien en:cmL|ccc y
c(mcnicc :cn fc||c: ccmune:. cue pcc(|cn :upe(c(:e ccn un I(cLcjc cue
(ecuie(e ce muchc pcciencic pe(c cue e:. en cefiniIivc. Lc:IcnIe
(uIinc(ic. Fc( e:c me cecicu c| mi:mc ccn |c :e(ieccc cue c(ec cue
cme(iIc. e|cLc(cncc ccemc: |c: cive(:c: |ncice:. c(cficc: y cI(c:
e|emenIc: fc(mc|e: cue :cn inci:pen:cL|e: pc(c |c mejc( p(e:enIccicn
ce un IexIc.

Lc expe(iencic. en cefiniIivc. fue cccIccc(c pe(c c(cIc. EnccnI(
(ecepIiviccc nc :c|c en e| IuIc( :inc IcmLin en cc|ecc:. e:IucicnIe: y
cmicc:. cue (ecu|c(menIe :e inIe(e:c(cn pc( |c mc(chc ce mi I(cLcjc.
Nc Iuve |c pcciencic inci:pen:cL|e pc(c (ecc((e( |c: |c(cc: ve(icueIc:
pc( |c: cue e: p(eci:c pc:c( pc(c cLIene( cyucc in:IiIucicnc|. pe(c en
ccmLic enccnI( :iemp(e unc ccIiIuc ce e:I|mu|c y ce cc|cLc(ccicn en
|c: muchc: pe(:cnc: c |c: cue (ecu((| en mi L:cuecc ce ccIc:.
Si c|cunc vi(Iuc ceLie(c ce:Iccc(. chc(c. ccmc |c mc: nece:c(ic pc(c
||evc( c fe|iz I(minc e:Ic: cc:c:. nc pcc(|c cejc( ce mencicnc( c |c
pcciencic. E| e:fue(zc ce vc|unIcc :c:Ienicc. ccn:IcnIe. (e:u|Ic en
ve(ccc Icn nece:c(ic ccmc |c |ucicez Iec(icc. Nc en vcnc cec|c
Ein:Iein cue e| ce:cuL(imienIc cienI|ficc (ecuie(e ce un ciez pc( cienIc
ce in:pi(ccicn y ce un ncvenIc pc( cienIc ce I(cn:pi(ccicn.
Cor|os A. 5ob|no
NcviemL(e ce 18

Você também pode gostar