Pewność zasilania

Układy rezerwowego 4.3.1

zasilania odbiorców

Pewność zasilania
 Pewność zasilania
Układy rezerwowego zasilania odbiorców
Prof. Henryk Markiewicz i Dr Antoni Klajn
Politechnika Wrocławska
Czerwiec 2003

Niniejszy Poradnik został opracowany jako część europejskiego programu edukacyjnego i szkoleniowego Jakość
Zasilania Inicjatywa Leonardo (LPQI), wspieranego przez Komisję Europejską (w ramach Programu Leonardo da
Vinci) i Międzynarodowe Stowarzyszenie Miedzi. Dla uzyskania bliższych informacji odwiedź stronę LPQI www.lpqi.org.

Polskie Centrum Promocji Miedzi Sp. z o.o. (PCPM Sp. z o.o.)

Polskie Centrum Promocji Miedzi Sp. z o.o. jest organizacją non-proÞt, Þnansowaną przez dostawców miedzi oraz
producentów pragnących zachęcić odbiorców do stosowania miedzi i jej stopów oraz promujących ich prawidłowe
i efektywne zastosowanie. Działalność Centrum obejmuje zapewnienie technicznego doradztwa i informacji tym, którzy są
zainteresowani wykorzystaniem miedzi w jej wszystkich aspektach. Centrum również zapewnia łączność między jednostkami
badawczymi a przemysłem wykorzystującym miedź w produkcji oraz utrzymuje bliską łączność z innymi organizacjami zajmującymi
się rozwojem miedzi na całym świecie.

Europejski Instytut Miedzi (ECI)

Europejski Instytut Miedzi jest spółką joint venture Międzynarodowego Stowarzyszenia na Rzecz Miedzi
(ICA) i IWCC. ECI, dzięki swoim członkom, zajmuje się w imieniu największych producentów miedzi
na świecie i czołowych europejskich producentów - promocją miedzi w Europie. Powstały w styczniu
1996 roku Europejski Instytut Miedzi jest wspierany dzięki sieci dziesięciu Towarzystw Rozwoju Miedzi (CDA) w krajach Beneluksu,
we Francji, w Niemczech, Grecji, na Węgrzech, we Włoszech, w Polsce, Skandynawii, Hiszpanii i Wielkiej Brytanii. Towarzystwo
rozwija swoją działalność podjętą przez CDA powstałą w 1959 roku oraz dzięki INCRA (Międzynarodowemu Towarzystwu Badań
Miedzi) powstałemu w 1961 roku.

Zrzeczenie się odpowiedzialności

Niniejszy projekt nie musi odzwierciedlać stanowiska Komisji Europejskiej ani nie nakłada na Komisję Europejską żadnej
odpowiedzialności.

Europejski Instytut Miedzi, Deutsches Kupferinstitut i Polskie Centrum Promocji Miedzi zrzekają się wszelkiej odpowiedzialności
za wszelkie bezpośrednie lub pośrednie skutki jak również nie przewidziane szkody, które mogą być poniesione w wyniku użycia
informacji lub nieumiejętnego użycia informacji lub danych zawartych w niniejszej publikacji.

Copyright© European Copper Institute, Deutsches Kupferinstitut and Polskie Centrum Promocji Miedzi.
Reprodukcja materiału zawartego w niniejszej publikacji jest legalna pod warunkiem reprodukcji w całości i po dania jej źródła.

Promocja LPQI w Polsce prowadzona jest w ramach Polskiego Partnerstwa Jakości Zasilania:

Politechnika Wrocławska Akademia Górniczo-Hutnicza Instytut Szkoleniowy Schneider Electric Polska Medcom Sp. z o.o.
 Pewność zasilania

Układy rezerwowego zasilania odbiorców

Wstęp
Projektowanie elektroenergetycznego układu zasilania, zwłaszcza w przypadku zasilania odbiorców przemysłowych, jest
kompromisem pomiędzy niezawodnością zasilania i jakością dostarczanej energii a nakładami na inwestycje i kosztami
eksploatacji. Istnieje tu zawsze pewien wybór pomiędzy dążeniem do „idealnej” jakości użytkowanej energii elektrycz-
nej a rozwiązaniem bardziej oszczędnym, przy czym należy pamiętać, że zgoda na zbyt ubogi wariant wyposażenia ukła-
du zasilania i możliwości eksploatacyjnych może skutkować niedostatecznym poziomem niezawodności.
Urządzenia elektryczne są zaprojektowane tak, aby pracowały poprawnie w normalnych warunkach zasilania, tj. napię-
cie zasilające i jego częstotliwość powinny być równe wartościom znamionowym, bądź nie przekraczać dopuszczalnych
odchyleń od tych wartości, powinna być zachowana symetria faz, a środowiskowe warunki eksploatacji nie powinny od-
biegać od określonych przez producenta. Niedotrzymanie tych parametrów może skutkować zwiększonymi stratami, ob-
niżoną wydajnością odbiornika, bądź nawet jego uszkodzeniem. Znaczne odchylenia parametrów zasilania mogą ponad-
to powodować przerwy w pracy wskutek działania zabezpieczeń.
Zasadniczym parametrem warunkującym poprawną pracę urządzeń jest napięcie, którym są one zasilane. Napięcie na za-
ciskach urządzenia to napięcie użytkowe, natomiast napięcie zasilania rozumiane przez dostawcę, to napięcie w punkcie
zasilania instalacji, np. w złączu. Należy zauważyć, że jakość napięcia użytkowego jest zwykle niższa od jakości napię-
cia zasilania, wskutek występowania spadków napięcia na impedancjach przewodów obwodów odbiorczych oraz wsku-
tek innych zakłóceń wprowadzanych przez odbiory zasilane z tej instalacji. Dotyczy to w szczególności instalacji zasila-
jących urządzenia o nieliniowych charakterystykach obciążenia.
Zakłócenia w pracy urządzeń powodowane przerwami w zasilaniu bądź niedostateczną jakością energii są zawsze niepożądane
i mogą mieć różne, czasem bardzo poważne konsekwencje. Przykładowo w szpitalach mogą spowodować przerwę w operacji
bądź w procesie intensywnej terapii. W budynkach użyteczności publicznej takich jak kina, teatry, hale wystawowe itp. gdzie
jest zgromadzona znaczna liczba ludzi, przerwa w zasilaniu może być przyczyną paniki, a tym samym śmierci lub kalectwa
wielu osób. W wielu gałęziach przemysłu, zwłaszcza tam, gdzie ma miejsce ciągły proces technologiczny (przemysł papierni-
czy, hutnictwo), bądź gdzie odbywa się produkcja oparta o zaawansowaną technologię (półprzewodniki), przerwa w zasilaniu
jest przyczyną znacznych strat materialnych i długich przestojów związanych z cyklem wznowienia produkcji.
Dla większości odbiorców przemysłowych, bądź wydzielonych grup odbiorników u tych odbiorców, określa się indywidualne
warunki dotyczące niezawodności zasilania i jakości energii elektrycznej. Zwykle są to wymogi bardziej zaostrzone niż dla od-
biorców zasilanych z sieci komunalnej. Często wymagania te mogą być spełnione przy użyciu stosunkowo prostych środków,
takich jak niezależne, własne źródło rezerwowego zasilania bądź układ bezprzerwowego zasilania. Obecnie istnieje bogata
oferta dostępnych na rynku różnorodnych urządzeń rezerwowego zasilania, a ich wybór zależny jest od właściwości zasilanego
odbiornika oraz od dopuszczalnych tolerancji dotyczących rodzaju, czasu trwania i głębokości spodziewanych zakłóceń.

Kategoria Wymagania dotyczące Możliwe rozwiązanie Przykładowi odbiorcy

niezawodności
I – podstawowa Dopuszczalne stosunkowo dłu- Zasilanie pojedynczą linią pro- Domy jednorodzinne na te-
gie przerwy w zasilaniu, rzędu mieniową z sieci elektroenerge- renach wiejskich i w rzadkiej
wielu minut. tycznej. Brak wymogu zasilania zabudowie miejskiej, nieduże
rezerwowego. bloki mieszkalne.
II – średnia Przerwy w zasilaniu nie powin- Agregat prądotwórczy. Wysokie budynki mieszkalne.
ny przekraczać kilku dziesiątek Oświetlenie awaryjne.
sekund.
III – wysoka Przerwy w zasilaniu nie powin- Dwie niezależne linie zasilające Duże hotele, szpitale, stacje
ny przekraczać 1 sekundy. z systemu elektroenergetyczne- radiowe i telewizyjne, dworce
go i system zasilania rezerwo- kolejowe i porty lotnicze.
wego z pełną automatyką stero-
wania zasilania rezerwowego.
IV - najwyższa Zasilanie bezprzerwowe. Niedo- Zasilanie bezprzerwowe ze źró- Wybrane odbiory w obiektach
puszczalna jest przerwa w zasi- dła rezerwowego. wymienionych w kategorii III,
laniu wybranych urządzeń. Agregat prądotwórczy przy- np. sale operacyjne szpitali,
stosowany do długotrwałego systemy komputerowe banków,
zasilania. giełdy.
Tabela 1. Kategorie odbiorców energii elektrycznej w zależności od stopnia niezawodności zasilania [5]

1
 Układy rezerwowego zasilania odbiorców

Dyspozycyjność D układu zasilania określona jest zależnością:

n

∑t Fi
D =1− m
i =1
n
(1)
∑t
i =1
Bi + ∑ t Fi
i =1
gdzie:
tBi - czas i – tego okresu pracy pomiędzy przerwami zasilania,
tFi - czas trwania i – tej przerwy zasilania,
m - liczba okresów pracy pomiędzy przerwami zasilania,
n - liczba przerw zasilania w rozpatrywanym czasie obserwacji.
Czas trwania przerwy w zasilaniu powinien uwzględniać czas niezbędny do wznowienia przerwanego procesu produk-
cyjnego, czyli czas upływający od chwili ponownego załączenia zasilania do chwili osiągnięcia pełnej wydajności pro-
dukcyjnej. Proces ponownego uruchomienia produkcji po wystąpieniu przerwy w zasilaniu wymaga określonego czasu
i zwykle trwa on przez pewien czas, ponieważ może być powiązany określoną sekwencją z innymi, wcześniejszymi cy-
klami produkcyjnymi, co znacznie wydłuża czas ponownego osiągnięcia pożądanej wydajności. Na rys. 1 zilustrowano
możliwy scenariusz takiego procesu, gdzie:
ta – czas przerwy w zasilaniu,
tae – zastępczy czas przerwy w zasilaniu określony
na podstawie kosztów strat produkcyjnych,
ts – czas niezbędny do uruchomienia procesu
technologicznego,
Ee – standardowa wydajność rozpatrywanego
procesu.
Typowy, rzeczywisty czas przerwy w zasila-
niu ma przebieg przedstawiony na rys. 1, gdzie
czas przerwy (ta) jest powiększony o czas (ts),
odpowiadający scałkowanej, zakreskowanej
powierzchni. Z drugiej strony koszt przerwy w
zasilaniu nie zawsze jest wprost proporcjonal- Rys. 1. Przebieg wydajności produkcji podczas wystąpienia przerwy w
ny do czasu trwania przerwy, co ilustruje kilka zasilaniu. (Opis oznaczeń w tekście).
przykładowych przebiegów na rys. 2.
Pierwszy z nich (przebieg 1, rys. 2) to sytuacja, gdy koszty strat zawierają składnik stały, niezależny od czasu trwania
przerwy w zasilaniu. Przykładem może tu być produkcja papieru,
w której masa papierowa jest zamieniana w papier w efekcie wie-
lokrotnego walcowania i kolejnych faz suszenia, wymagających
stałego sterowania naciągiem uzyskiwanej taśmy papieru. Awaria
procesu sterowania powoduje zatrzymanie procesu oraz koniecz-
ność usunięcia i likwidacji masy znajdującej się wewnątrz unieru-
chomionych maszyn – czynność wymagająca wielu roboczo-go-
dzin pracy. W takim przypadku koszty strat są wysokie i jedynie
w niewielkim stopniu zależne od czasu trwania przestoju.
Innym przykładem zależności kosztów strat od czasu przestoju
jest krzywa 2 na rys. 2, ilustrującej handel detaliczny produktami
nie ulegającymi łatwemu zepsuciu. Początkowe koszty strat są w
tym przypadku niewielkie i rosną w przybliżeniu proporcjonalnie
do czasu trwania przerwy w zasilaniu.
Lina 3 na rys. 2 reprezentuje koszty strat w przypadku awarii za-
silania w systemie przetwarzania danych. Taki obiekt posiada
zwykle rezerwowe źródło zasilania bezprzerwowego (UPS), któ-
re przejmuje obciążenie w początkowym okresie po wystąpieniu Rys. 2. Typowe charakterystyki zależności kosztów
awarii. Stąd początkowe koszty strat są niewielkie. Jeśli jednak przerw w zasilaniu od czasu ich trwania.

2
 Układy rezerwowego zasilania odbiorców

czas awarii zasilania podstawowego przekracza maksymalny czas zasilania rezerwowego należy przeprowadzić awaryj-
ne zachowanie posiadanych informacji i przerwać bieżącą obsługę systemu. W takiej sytuacji koszty awarii gwałtownie
rosną, co ilustruje skokowa zmiana krzywej 3 na rys. 2. Powrót do stanu wyjściowego po przywróceniu zasilania podsta-
wowego powoduje dodatkowy wzrost kosztów awarii.
Inny przebieg krzywej kosztów braku zasilania, której przykładem może być ferma drobiu, ilustruje krzywa 4 (rys. 2).
Krótki czas przerwy, zwykle do kilku bądź kilkunastu minut, nie powoduje jeszcze strat. Jeśli natomiast przerwa jest dłuż-
sza, wówczas straty spowodowane brakiem wentylacji i uduszeniem się drobiu gwałtownie rosną, proporcjonalnie do
czasu utrzymywania się przerwy w zasilaniu.
Przedstawione scenariusze, choć reprezentują różne rodzaje procesów produkcyjnych, mają kilka cech wspólnych. Po
pierwsze, jeśli czas trwania przerwy w zasilaniu osiągnie pewną krytyczną wartość, to koszty strat ponoszonych przez
odbiorcę mogą osiągnąć wartość stawiającą pod znakiem zapytania opłacalność produkcji. Po drugie przerwa w zasilaniu
i jej skutki mogą powodować niezadowalającą jakość usług świadczonych przez odbiorcę dla swych klientów, a tym sa-
mym być przyczyną utraty zaufania w przyszłości. Odnosi się to w szczególności do zasilania odbiorców prowadzących
produkcję czy świadczących usługi w systemie „just in time”, jak np. druk prasy, gdzie cykl opracowania, pisania, druku
i rozprowadzania trwa krótko, od jednego do kilku dni.

Urządzenia zasilania rezerwowego

Wstęp
Do istotnych parametrów urządzeń zasilania rezerwowego zalicza się:
· moc i ilość zgromadzonej energii,
· czas przełączenia, czyli czas upływający od chwili zaniku napięcia na źródle zasilania podstawowego do chwili
zasilenia odbiorów ze źródła rezerwowego,
· maksymalny czas trwania zasilania rezerwowego,
· sprawność,
· koszty instalacji i utrzymania.
Idealnym źródłem zasilania rezerwowego byłoby takie, które ma nieograniczony zasób energii, dostatecznie dużą moc, ze-
rowy czas przełączania, nieograniczony czas zasilania rezerwowego i niskie koszty eksploatacji. Ponieważ źródło takie nie
istnieje, rozwiązania praktyczne polegają na wyborze określonych kompromisów. Wybór parametrów urządzenia zależy od
rodzaju obiektu i dostarczonych założeń. Przykładowo urządzenia przetwarzania danych wymagają rzeczywistego bezprzer-
wowego zasilania, tj. zerowego czasu przełączania, aby zapobiec utracie danych. Innym wymaganiem może być określony,
minimalny czas pracy awaryjnej urządzenia z zerowym czasem przełączania, przykładowo 20 minut, po czym zasilanie re-
zerwowe powinno być zapewnione przez inne źródło zasilania zdolne do pracy przez znacznie dłuższy czas. Pierwszym z
tych urządzeń może być przykładowo UPS z zerowym czasem przełączania, podczas gdy funkcję drugiego może spełniać
agregat prądotwórczy wyposażony również w UPS niezbędny do rozruchu silnika agregatu. Całkowicie odmienne założe-
nia, co do zasilania rezerwowego, należy spełnić w przypadku odbiorców przemysłowych o dużej mocy zainstalowanych
urządzeń. Przykładowo w fabryce papieru moc zainstalowanych silników elektrycznych jest na tyle duża, że zasilanie rezer-
wowe przy pomocy układu UPS nie zapewniłoby ciągłości produkcji w racjonalnie uzasadnionym okresie czasu. Dlatego w
takich przypadkach niezbędna jest realizacja zasilania rezerwowego przy pomocy niezależnej linii elektroenergetycznej.
Przedmiotem tego rozdziału jest omówienie metod i urządzeń zasilania rezerwowego, których wykaz zawarto w tabeli 2 i
przedstawiono graÞcznie na rys. 3. Ponadto tabela 2 zawiera porównawcze zestawienie parametrów omawianych układów.

Niezależna linia elektroenergetyczna

Rezerwowe zasilanie przy pomocy niezależnej linii elektroenergetycznej stsowane jest w przypadkach odbiorców pobie-
rających znaczne wartości mocy, gdzie ma miejsce ciągły proces technologiczny, a koszty budowy dodatkowej linii są
ekonomicznie uzasadnione. Przykładem takich odbiorców mogą być zakłady papiernicze lub stalownie. Przez niezależną
linię elektroenergetyczną rozumie się rozwiązanie, w którym awaria, np. zwarcie występujące na jednej z linii nie powo-
duje równoczesnego wyłączenia drugiej, a wyłączenie obydwu z nich jest sytuacją bardzo mało prawdopodobną. Oceny
takiej należy dokonać w oparciu o topologię układu zasilania, a właściwe rozwiązanie wymaga niejednokrotnie budowy
długiej, a tym samym kosztownej, linii elektroenergetycznej.

3
 Układy rezerwowego zasilania odbiorców

Zastosowanie drugiej, niezależnej linii elektroenergetycznej nie oznacza, że nie zachodzi potrzeba zastosowania innego,
dodatkowego urządzenia zasilania rezerwowego. Znaczna liczba zaburzeń napięcia zasilającego to zapady powodowane
zwarciami w systemie. Ze względu na krótkotrwały i przemijający charakter tych zakłóceń, niejednokrotnie uzasadnione
jest instalowanie innych urządzeń poprawiających jakość napięcia zasilającego. Roli takiej nie może natomiast spełniać
rezerwowa linia zasilająca, która zasadniczo służy do przejęcia obciążenia na dłuższy okres czasu.

Agregaty prądotwórcze
Agregaty prądotwórcze składają się z jednego bądź większej liczby wysokoprężnych silników spalinowych będących
źródłem energii mechanicznej, generatora służącego do zamiany energii mechanicznej na elektryczną, regulatorów pręd-
kości kątowej, układu sterowania i rozdzielnicy elektrycznej. Urządzenia te są przystosowane do stosunkowo długiego
czasu pracy, zwykle od kilku godzin do kilku dni, a w niektórych przypadkach nawet do pracy ciągłej. Agregaty prądo-
twórcze są dostępne w szerokim zakresie mocy znamionowych, przeciętnie od kilku kW do kilku MW. Większe jednost-
ki, o mocach kilku MW i większych mogą być napędzane turbinami gazowymi i są stosowane również do pokrywania
dobowych szczytów obciążenia w systemie elektroenergetycznym.

Rodzaj metody/ Zasób mocy Czas przełączenia Koszt instalacji

urządzenia
rezerwowa, niezależna linia nieograniczony bardzo krótki bardzo wysoki
zasilająca
z sieci el.-en.
agregat prądotwórczy praktycznie nieograniczony od długiego do bardzo od średniego
krótkiego do wysokiego
baterie akumulatorów średni bardzo krótki niski
układy zasiania średni bardzo krótki średni do wysokiego
bezprzerwowego (UPS)
kompresyjne zasobniki energii niski do średniego bardzo krótki średni do wysokiego
Tabela 2. Porównanie podstawowych właściwości urządzeń i metod rezerwowego zasilania.

Rys. 3. Rodzaje urządzeń zasilania rezerwowego

Agregaty prądotwórcze znajdują również szereg innych, specjalnych zastosowań jako źródło energii elektrycznej w miej-
scach gdzie nie ma dostępu do sieci elektroenergetycznej, jak to ma miejsce np. na statkach. Innym szczególnym zastoso-
waniem agregatów jest zasilanie urządzeń pobierających krótkotrwale, lecz jedynie raz na jakiś czas znaczną wartość mo-
cy, jak to ma miejsce np. przy oświetleniu stadionów podczas zawodów sportowych. Zastosowania takie nie będą oma-
wiane w tej części poradnika.
Agregaty prądotwórcze mogą posiadać dwa różne rozwiązania, oznaczone tu umownie jako grupa I i grupa II.
Grupa I to agregaty, których uruchomienie następuje w chwili wystąpienia awarii (rys. 4 a, b). Do rozruchu silnika wy-
sokoprężnego używana jest zwykle bateria akumulatorów. Czas przełączenia ma w tym rozwiązaniu znaczne wartości i
jest równy czasowi upływającemu od chwili wystąpienia przerwy w zasilaniu do chwili osiągnięcia przez generator peł-
nej gotowości do obciążenia. W najprostszych rozwiązaniach agregaty są załączane ręcznie (rys. 4a). Obecnie jednak
większość agregatów prądotwórczych zainstalowanych jako źródło zasilania rezerwowego jest załączana automatycznie

4
 Układy rezerwowego zasilania odbiorców

1 – silnik spalinowy z rozrusznikiem,

2 – sprzęgło,

3 – generator,

4 – rozdzielnica,

5 – koło zamachowe,

6 - silnik elektryczny do napędu gene-

ratora i koła zamachowego:

a) z rozruchem ręcznym,

b) z rozruchem automatycznym z cza-

sami przełączenia od kilku sekund
do ok. 180 s,

c) i d) z kołem zamachowym, przy

czasach przełączenia odpowiednio
0,5 – 2 s i bezprzerwowo.

Rys. 4. Różne układy agregatów prądotwórczych.

(rys. 4b), przy czym typowe czasy przełączania zawierają się w zakresie od 6 do 15 sekund dla małych jednostek, do ok.
180 s dla jednostek o znacznej mocy. W wielu rozwiązaniach silniki spalinowe agregatów są w sposób ciągły podgrzewa-
ne podczas postoju do temperatury roboczej, w celu skrócenia czasu trwania rozruchu, a tym samym czasu przełączenia
oraz zdolności do przejęcia pełnej mocy znamionowej w bardzo krótkim czasie.
Grupa II to agregaty o znacznie krótszych czasach przełączania: od ok. 2 s (rys. 4c) do przełączenia bezprzerwowego (rys.
4d). Układy te są wyposażone w koła zamachowe o znacznej masie, połączone na stałe z wirnikiem generatora. W nor-
malnych warunkach zasilania generator i koło zamachowe są stale napędzane przez silnik elektryczny z prędkością równą
prędkości synchronicznej maszyny. W rozwiązaniu z rys. 4.c, a silnik pokrywa jedynie straty biegu jałowego generatora i
koła zamachowego. W chwili przerwy w zasilaniu podstawowym następuje automatyczne połączenie koła zamachowego
z silnikiem spalinowym poprzez sprzęgło elektromagnetyczne. Dzięki energii mechanicznej zgromadzonej w kole zama-
chowym następuje szybki rozruch silnika, który zaczyna napędzać generator. Czas upływający od chwili rozruchu silnika
spalinowego do gotowości generatora do obciążenia jest krótki i zawiera się w zakresie od 0,5 s do 2 s.
W układzie widocznym na rys. 4d, w normalnych warunkach pracy odbiory są zasilane nie z sieci lecz z generatora, któ-
ry jest napędzany przez silnik elektryczny o odpowiednio dużej mocy, zasilany z sieci. W przypadku przerwy w zasila-
niu z sieci sprzęgło elektromagnetyczne łączy koło zamachowe z silnikiem spalinowym, który przejmuje napęd genera-
tora. Odbiory zasilone są praktycznie bezprzerwowo, jedynie z niewielkim możliwym do wystąpienia obniżeniem napię-
cia w chwili przejmowania obciążenia przez silnik spalinowy. Na rys. 5 przedstawiono różne możliwe rozwiązania ukła-
du z kołem zamachowym z rys. 4c i 4d.
1 – silnik spalinowy lub turbina
2 – sprzęgło elektromagnetyczne
3 – koło zamachowe
4 – generator synchroniczny przy-
stosowany również do pracy ja-
ko silnik
5 – generator
6 – silnik elektryczny
Rys. 5. Rozwiązania agregatów prądotwórczych wyposażonych w koła zamachowe z zerowym czasem przełączania.
a) z generatorem pracującym w normalnych warunkach zasilania jako silnik
b) z generatorem napędzanym przez silnik elektryczny
c) z generatorem napędzanym w normalnych warunkach pracy przez maszynę silnik/generator.
Obciążenie 1 – część obciążenia zasilanego bezprzerwowo, Obciążenie 2 – część obciążenia, dla którego dopuszczalna jest krótka
przerwa w zasilaniu podczas przełączania na zasilanie rezerwowe z maszyny silnik/generator lub powrotu do zasilania z sieci.

5
 Układy rezerwowego zasilania odbiorców

Odpowiednio zaprojektowane i dobrane agregaty prądotwórcze spełniają dobrze większość wymagań stawianych ukła-
dom rezerwowego zasilania, włącznie z zasilaniem bezprzerwowym. Właściwy dobór parametrów generatora, przede
wszystkim jego mocy i impedancji wewnętrznej zapewnia dobrą jakość dostarczanej energii elektrycznej. Z drugiej stro-
ny agregaty, zwłaszcza te o większych mocach znamionowych, mają również swoje wady. Głośna praca (średnio 70-95
dB), znaczne masy i duże rozmiary, odpowiedniej wielkości zbiornik paliwa, układ zasilania powietrzem i układ wyde-
chowy – wszystko to powoduje, że urządzenia te powinny być instalowane w osobnych budynkach, z dala od budynków
mieszkalnych bądź miejsc pracy ludzi.

Baterie akumulatorów
Baterie akumulatorów, to najczęstsze źródło zasilania stosowane w elektronicznych układach UPS jak również w niektó-
rych rozwiązaniach opisanych wyżej agregatów prądotwórczych jako źródło energii do rozruchu silników spalinowych i
do sterowania układów automatyki. Są one również szeroko stosowane jako autonomiczne źródła rezerwowego zasilania
niektórych obwodów, takich jak oświetlenie awaryjne, sprzęt bezpieczeństwa i układy telekomunikacyjne. Baterie aku-
mulatorów są często stosowane do zasilania odbiorników prądu stałego bądź odbiorników, które mogą być zasilane za-
równo prądem stałym jak i przemiennym, np. źródła światła. Baterie akumulatorów stosowane do zasilania odbiorników
prądu przemiennego są wyposażane w układy falownikowe.
Przykładem innego zastosowania baterii akumulatorów są bateryjne zasobniki energii instalowane niekiedy w sieci roz-
dzielczej średniego napięcia i służące do pokrywania niedoborów mocy w dobowych szczytach obciążenia. Ten przykład
zastosowania baterii akumulatorów nie jest jednak omawiany w tym poradniku.
Układy baterii akumulatorów jako autonomiczne źródła rezerwowego zasilania funkcjonują zwykle według dwóch spo-
sobów działania. Pierwszy z nich polega na przełączeniu odbiorów na zasilanie bateryjne po zaniku napięcia źródła pod-
stawowego (rys. 6a). W rozwiązaniu drugim obciążenie jest stale zasilane z baterii akumulatorów, która w sposób ciągły
jest doładowywana z sieci podczas normalnego stanu pracy (rys. 6b).
a) układ z łącznikiem S
b) układ bezprzerwowego zasi-
lania
1 – zasilanie z sieci w normalnym
stanie pracy
2 – zasilanie rezerwowe z baterii
akumulatorów

Rys. 6. Różne rozwiązania zasilania odbiorników prądu stałego z użyciem układów prostownikowych
i baterii akumulatorów jako źródła rezerwowego
W układzie na rys. 6a odbiory prądu stałego w normalnych warunkach pracy są zasilane z sieci poprzez prostownik, pod-
czas gdy bateria akumulatorów jest stale doładowywana poprzez odrębny układ prostownikowy. W chwili zaniku napię-
cia na źródle zasilania podstawowego, lub gdy to napięcie odbiega od dopuszczalnych tolerancji, odbiory są przełączane
na zasilanie z baterii przy pomocy łącznika S z krótkim, lecz większym od zera czasem przełączenia. Tego rodzaju układy
rezerwowego zasilania są przykładowo stosowane w instalacjach oświetlenia awaryjnego i oświetlenia bezpieczeństwa.
W układach z rys. 6b odbiory prądu stałego są podłączone bezpośrednio do układu prostowniczego równolegle z baterią aku-
mulatorów. Podczas normalnego stanu pracy prostownik zasila odbiory oraz w sposób ciągły doładowuje baterię. W przy-
padku braku napięcia sieci odbiory zasilane są bezpośrednio z baterii. Czas przełączenia jest zerowy, dlatego takie rozwiąza-
nie jest stosowane w układach, w których niedopuszczalne są najkrótsze nawet przerwy w zasilaniu, np. w zasilaniu sprzętu
komputerowego. Układy tego typu są obecnie stosowane w wielu urządzeniach powszechnego użytku wymagających pod-
trzymania zasilania jak np. odtwarzacze video czy odbiorniki radiowe z funkcją budzenia w celu poprawy ich funkcjonalno-
ści i komfortu użytkowania. Zerowy czas przełączania jest podstawową zaletą tych układów. Jednak niezawodność układu z
rys. 6a jest wyższa w porównaniu z układem z rys. 6b, ponieważ bateria w układzie pierwszym jest zasilana poprzez nieza-
leżny prostownik. Sprawność baterii akumulatorów jako źródeł rezerwowego zasilania jest szacowana w zakresie 90-97%.

6
 Układy rezerwowego zasilania odbiorców

Pojemność baterii powinna być wystarczająca do zasilania odbiorów aż do powrotu napięcia sieci lub na cały wymaga-
ny czas ewakuacji bądź na założony czas trwania akcji ratowniczej. Ponieważ czas ładowania baterii znacznie przekracza
czas jej rozładowania, dlatego cykl pracy takich układów jest stosunkowo krótki w porównaniu z wymaganym czasem
ponownego ładowania. Czas ładowania całkowicie rozładowanej baterii nie powinien przekraczać 6 godzin.
Oświetlenie rezerwowe ma szczególne znaczenie w niektórych budynkach użyteczności publicznej , takich jak np. hale wy-
stawowe i sportowe, teatry, kina, duże budynki biurowe itp. Instalacje projektowane do zasilania oświetlenia awaryjnego, ja-
ko rozwiązanie standardowe mają przewidziane zasilanie rezerwowe. Sale operacyjne w szpitalach mają podobne, choć bar-
dziej zaostrzone wymagania co do rezerwowego zasilania oświetlenia. Źródła światła w oświetleniu awaryjnym są często tak
dobrane, aby mogły być zasilane zarówno napięciem przemiennym ja i stałym, a ciągłość zasilania jest warunkiem znacznie
ważniejszym od jakości energii elektrycznej. Przykładowy układ oświetlenia awaryjnego przedstawiono na rys. 7.

Rys. 7. Układ zasilania odbiorników, które

mogą pracować zarówno na napięciu prze-
miennym jak i stałym; bateria akumulatorów
jest rezerwowym źródłem zasilania; przełą-
czenie następuje z krótkim czasem przerwy.

Układy zasilania bezprzerwowego (UPS)

KlasyÞkacja układów UPS
Układy UPS są obecnie powszechnie stosowane jako źródła zasilania rezerwowego przede wszystkim tam, gdzie czas
przełączania powinien być bardzo krótki bądź zerowy. Statyczne układy UPS są obecnie produkowane w szerokim zakre-
sie mocy znamionowych od 200 VA do 50 kVA (układy jednofazowe) i od 10 kVA do około 4000 kVA (układy trójfazo-
we). Chociaż podstawowym zadaniem UPS jest rezerwowe zasilanie, niektóre z tych układów są również stosowane do
lokalnej poprawy jakości energii elektrycznej. Sprawność układów UPS jest bardzo wysoka: straty mocy zawierają się od
3% do 10 %, zależnie od liczby przekształtników i rodzaju zastosowanej baterii akumulatorów.
Podstawowa klasyÞkacja układów UPS jest określona w normie IEC 62040-3 opublikowanej w roku 1999, przyjętej
przez CENELEC jako norma EN 50091-3 [1]. Norma rozróżnia trzy klasy układów UPS, przy czym za podstawę klasyÞ-
kacji przyjęto wzajemną zależność wartości napięcia wyjściowego i jego częstotliwości od parametrów napięcia na wej-
ściu układu:
· VFD (output Voltage and Frequency Dependent from mains supply) - wartość i częstotliwość napięcia wyjściowego
są zależne od parametrów napięcia zasilajacego
· VI (output Voltage Independent from mains supply) – wartość napięcia wyjściowego jest zależna od parametrów na-
pięcia zasilajacego
· VFI (output Voltage and Frequency Independent from mains supply) – wartość i częstotliwość napięcia wyjściowego
są niezależne od parametrów napięcia zasilajacego.
W praktyce ta klasyÞkacja odpowiada innemu podziałowi układów UPS, uwzględniającego ich strukturę wewnętrzną:
· układy o biernej gotowości (passive standby)
· układy liniowo interaktywne (line interactive)
· układy o podwójnej konwersji (double conversion).
Podstawowe właściwości trzech wymienionych rozwiązań układów UPS wraz z ich krótkim opisem zawarto w tabeli 3.

KlasyÞkacja wg VFD VI VFI

EN 50091-3 Układy o biernej gotowości Układy liniowo Układy o podwójnej
interaktywne konwersji
Koszt niski średni wysoki
Regulacja napięcia brak ograniczona tak
Regulacja częstotliwosci brak brak tak
Czas przełączenia krótki zero zero
Tabela 3. KlasyÞkacja i podstawowe właściwości znormalizowanych klas układów UPS

7
 Układy rezerwowego zasilania odbiorców

Układy UPS o biernej gotowości (VFD)

W tym rozwiązaniu UPS (rys. 8) rozróżnia się dwa tryby pra-
cy. W trybie pracy normalnej, tj. przy zasilaniu ze źródła pod-
stawowego, odbiory zasilane są bezpośrednio z sieci (1, rys.
8), opcjonalnie poprzez układ Þltrująco-kondycjonujący ma-
jący na celu eliminację składowych przejściowych w napię-
ciu wejściowym i stabilizację jego wartości. Bateria akumu-
latorów jest stale doładowywane poprzez prostownik (2, rys.
8). W trybie zasilania rezerwowego odbiory są zasilane z ba-
terii akumulatorów poprzez falownik (3, rys. 8). Przełącze-
nie z trybu pracy normalnej do trybu zasilania rezerwowego Rys. 8. Schemat blokowy ilustrujący budowę i zasadę
następuje poprzez przełączenie łącznika S (rys. 8), gdy para- działania układu UPS o biernej gotowości (VFD).
metry napięcia sieci wykraczają poza dopuszczalne tolerancje
S – łącznik,
zmian. Rozwiązanie takie wymaga określonego czasu prze-
łączenia, który jest zwykle bardzo krótki, lecz jego wartość B – bateria akumulatorów,
nie jest znormalizowana. Typowy czas zasilania rezerwowego 1 – tryb pracy w normalnych warunkach zasilania,
tych układów wynosi 3 godziny, podczas gdy ponowne, pełne 2 – ładowanie baterii akumulatorów w normalnych warunkach
naładowanie baterii akumulatorów trwa 6 godzin. pracy,
Opisane rozwiązanie jest najprostszym układem UPS, o zwar- 3 – tryb zasilania rezerwowego.
tej budowie i stosunkowo niskiej cenie. Do jego wad należy
zaliczyć brak separacji odbiorników od zakłóceń napięcia sie-
ci oraz brak możliwości regulacji wartości napięcia wyjścio-
wego i jego częstotliwości. Niezerowy czas przełączenia zasi-
lania ze źródła podstawowego na rezerwowe oznacza, że ist-
nieje krótka, lecz określona przerwa zasilania podczas zmia-
ny trybu pracy z normalnego na rezerwowy, przez co rozwią-
zania te nie nadają się do stosowania w wielu instalacjach, w
szczególności w systemach informatycznych.

Układy liniowo interaktywne (VI)

Topologię układu liniowo-interaktywnego przedstawiono na
rys. 9. Przekształtnik jest układem dwukierunkowym, tj. dzia-
ła on jako prostownik do ładowania baterii akumulatorów w
trybie pracy normalnej, bądź jako falownik w trybie zasilania
rezerwowego, gdy parametry napięcia sieci wykraczają poza
dopuszczalne tolerancje zmian.
Wyróżnia się trzy tryby pracy UPS liniowo interaktywnego.
W trybie pracy normalnej odbiory zasilane są poprzez łącz-
nik statyczny, energią kondycjonowaną. Przekształtnik pracu-
je równocześnie jako układ kondycjonujący napięcie wyjścio-
we i ładujący baterię akumulatorów. Częstotliwość wyjścio- Rys. 9. Struktura liniowo interaktywnego(VI) układu
wa jest równa częstotliwości sieci zasilającej. W trybie pracy UPS z pojedynczym przetwarzaniem energii.
awaryjnej odbiory są zasilone z baterii akumulatorów poprzez 1 – pętla sterowania modulacją fazy i amplitudy,
przekształtnik pracujący jako falownik. Łącznik statyczny 2 – pętla sterowania ładowaniem baterii akumulatorów.
jest wówczas otwarty, aby odciąć drogę przepływu energii z
powrotem do sieci. Układy te mogą być wyposażone ponadto w połączenie obejściowe (by pass), co daje możliwość trze-
ciego trybu pracy, czyli zasilenia bezpośrednio z sieci. Połączenie takie jest wykorzystywane sporadycznie, w sytuacjach
awarii układu UPS lub w przypadku jego konserwacji bądź przeglądu.
Układy liniowo interaktywne są rozwiązaniami tańszymi od omówionych dalej układów o podwójnej konwersji, lecz po-
siadają także określone wady. Nie jest w nich możliwa regulacja częstotliwości napięcia wyjściowego, a separacja od za-
kłóceń napięcia wejściowego takich jak przebiegi przejściowe i przepięcia jest ograniczona. Możliwość kondycjonowa-
nia parametrów energii odbiornika jest również ograniczona ze względu na topologię układu, w której główne źródło za-
silania jest bocznikowane układem kondycjonującym.
Jednym z możliwych rozwiązań liniowo interaktywnego UPS jest tzw. układ DELTA, przedstawiony na rys. 10.

8
 Układy rezerwowego zasilania odbiorców

UPS typu DELTA jest wyposażony w dwa przekształtniki DC/

AC (rys. 10): przekształtnik delta (1) i przekształtnik głów-
ny (2). Obydwa przekształtniki są podłączone do jednej bate-
rii akumulatorów (B). Moc znamionowa przekształtnika del-
ta jest dobrana na ok. 30 % mocy odbiornika, natomiast moc
przekształtnika głównego jest równa 100 % mocy odbiorni-
ka. Przekształtnik delta jest podłączony do uzwojenia wtórne-
go transformatora (Tr), którego uzwojenie pierwotne jest połą-
czone szeregowo pomiędzy sieć zasilającą a wyjście UPS.
Przekształtnik główny (2) jest stabilizowanym źródłem napię-
ciowym utrzymującym zadaną wartość amplitudy i kształtu na-
pięcia w punkcie bilansowania energii (PBP, rys. 10). Napięcie
Rys. 10. Schemat blokowy UPS typu DELTA.
na pierwotnym uzwojeniu transformatora jest więc równe róż-
nicy pomiędzy rzeczywistym napięciem sieci na wejściu UPS 1, 2 – przekształtniki,
a zadaną wartością napięcia w punkcie PBP. Napięcie uzwoje- S – łącznik połączenia obejściowego (by pass),
nia pierwotnego steruje napięciem uzwojenia wtórnego.
Tr – transformator,
Zadaniem przekształtnika delta jest wymuszenie takiego B – bateria akumulatorów,
przepływu prądu w uzwojeniu wtórnym transformatora, aby
PBP – punkt bilansowania energii.
w jego uzwojeniu pierwotnym wyindukować prąd o wartości,
kompensującej różnicę pomiędzy napięciem na wejściu ukła-
du i napięciem w punkcie PBP. Ponadto przekształtnik del-
ta koryguje współczynnik
mocy utrzymując jego war-
tość w pobliżu 1, a prze-
kształtnik główny kompen-
suje wyższe harmoniczne
w prądzie obciążenia. W
ten sposób prąd pobiera-
ny przez układ UPS z sieci
ma przebieg sinusoidalny i
jest w fazie z napięciem za-
silającym. Pięć charakte-
rystycznych trybów pracy
UPS typu DELTA przedsta-
wiono na rys. 11.
W normalnym stanie pracy,
gdy napięcie sieci zasilają-
cej jest równe zadanej war-
tości napięcia w punkcie
PBP, napięcie na uzwoje-
niu pierwotnym transfor-
matora (Tr) jest równe ze-
ru (rys. 11a). Obydwa prze-
kształtniki (1) i (2) są włą-
czone lecz nie są obciążo-
ne, a odbiornik jest zasila-
ny energią płynącą bezpo-
średnio z sieci. W przypad-
ku odbiorników pobiera-
jących moc bierną lub od-
biorników o charakterysty-
kach nieliniowych, obydwa
przekształtniki współpra-
cują korygując współczyn-
nik mocy i prądy wyższych Rys. 11. Ilustracja różnych trybów pracy układu UPS typu DELTA.
harmonicznych pobierane
z sieci. U – napięcie, I – prąd, P – moc; pozostałe oznaczenia jak na rys. 10.

9
 Układy rezerwowego zasilania odbiorców

Jeśli napięcie sieci zasilającej jest niższe od napięcia w punkcie PBP, napięcie na uzwojeniu pierwotnym transformatora
(Tr) jest różne od zera (rys. 11b). Przekształtnik główny (2) obciąża sieć dodatkowym prądem, a przekształtnik delta (1)
generuje prąd w uzwojeniu wtórnym transformatora (Tr) w celu zwiększenia prądu w uzwojeniu pierwotnym do warto-
ści, która pomnożona przez napięcie uzwojenia pierwotnego da pożądaną wartość mocy na wyjściu UPS. W ten sposób
zwiększony prąd jest pobierany z sieci kompensując jej obniżone napięcie, aby do odbiornika dostarczone było 100%
mocy (rys. 11b).
Jeśli napięcie sieci jest wyższe od zadanej wartości napięcia w punkcie PBP (rys. 11c), polaryzacja napięcia różnicowe-
go na uzwojeniu pierwotnym transformatora (Tr) jest przeciwna do tej, jaka była w poprzednim przypadku, zilustrowa-
nym na rys. 11b. W tej sytuacji przekształtnik delta (1) obciążony zmniejszonym prądem pobieranym z sieci wysterowuje
przekształtnik główny (2) w ten sposób, że dodaje on prąd w punkcie PBP tak, aby na wyjściu UPS otrzymać pożądaną
wartość prądu (rys. 11c). Napięcie uzwojenia pierwotnego transformatora (Tr) jest wysterowane napięciem sieci, podczas
gdy napięcie wyjściowe w punkcie PBP jest utrzymywane przez przekształtnik główny (2) na stałej, zadanej wartości.
W przypadku przerwy w zasilaniu z sieci układ UPS-DELTA pracuje w trybie zasilania rezerwowego (rys. 11d) dostar-
czając pełną moc obciążenia z baterii akumulatorów (B) poprzez przekształtnik główny (2).
W normalnych warunkach pracy, niezależnie od wartości napięcia sieci zasilającej, bateria akumulatorów (B) jest w spo-
sób ciągły doładowywana (rys. 11e) poprzez przekształtnik główny (2) pobierający w tym celu zwiększony prąd z sieci.
Dotyczy to w szczególności odnowienia ładunku baterii po okresie pracy w trybie zasilania rezerwowego.

Układy o podwójnej konwersji (VFI)

Ogólna topologia UPS o podwójnej konwersji jest przedstawiona na rys. 12. Podwójna konwersja polega na zamianie prądu po-
bieranego z sieci zasilającej na prąd stały, po czym przekształcenie go ponownie na prąd przemienny i zasilenie odbiornika.
W trybie pracy normalnej odbiory są zasilane na drodze prostownik / ładowanie baterii akumulatorów / falownik. Bate-
ria jest ładowana w sposób ciągły.
W trybie zasilania rezerwowego odbiory zasilane są z baterii akumulatorów poprzez falownik. Przejście z trybu pracy
normalnej do zasilania rezerwowego następuje w sposób całkowicie nieodczuwalny dla odbiorów – zasilanie jest ciągłe,
zmienia się jedynie źródło energii. Ze względu na całkowicie zerowy czas przełączenia UPS o podwójnej konwersji na-
dają się do rezerwowania zasilania odbiorników najbardziej wrażliwych na przerwę w zasilaniu.
W trybie pracy na połączeniu obejściowym (by pass) odbiory podłączone są do sieci zasilającej przez łącznik sta-
tyczny (F, rys. 12) lub przez odpowiednie przełączenie łącznika (S). Ten sposób zasilania jest wykorzystywany w
przypadku uszkodzenia układu bądź jego przeglądu.
Zaletami układów o podwójnej konwersji są: separacja odbiorów od sieci zasilającej, dogodna możliwość regulacji na-
pięcia, możliwość regulacji częstotliwości (o ile to pożądane) oraz zerowy czas przełączenia. Należy zauważyć, że przy
pracy z wykorzystaniem połączenia obej-
ściowego powinna nastąpić synchroniza-
cja odbiornika z siecią oraz to, że nie ma
wówczas możliwości regulacji częstotli-
wości. Jeśli napięcie znamionowe od-
biornika jest inne niż napięcie znamiono-
we sieci, przy połączeniu obejściowym
należy dodatkowo zastosować transfor-
mator, dostosowujący odpowiednio te
napięcia.
Wadą układów o podwójnej konwersji
w porównaniu z wcześniej omówiony- Rys. 12. Podstawowa struktura układu UPS o podwójnej konwersji.
mi układami UPS jest wyższa cena i nie- B – bateria akumulatorów, F – Þltr, S - łącznik
znacznie niższa sprawność.

Ograniczanie zakłóceń przy użyciu układów UPS.

Układy UPS mogą być również charakteryzowane stopniem separacji strony wejściowej od wyjściowej oraz możliwo-
ściami poprawy jakości dostarczanej energii elektrycznej. W diagramie na rys. 13 wymieniono dziesięć rodzajów zakłó-
ceń, które mogą być zredukowane przy użyciu układów UPS o określonej klasie.

10
 Układy rezerwowego zasilania odbiorców

Najprostszymi układami UPS są układy o biernej gotowości

(VFD), które mogą eliminować jedynie pierwsze trzy rodza-
je zakłóceń. Podstawową ich wadą jest krótka przerwa w za-
silaniu podczas przełączania obciążenia z zasilania podstawo-
wego na rezerwowe (rys. 8). Stanowi to główne ograniczenie
stosowania tych układów jedynie do odbiorników, gdzie taka
przerwa może być tolerowana.
Do zasilania odbiorników mających wyższe wymagania co do
jakości napięcia należy stosować układy UPS klasy VI, które
eliminują pięć rodzajów zakłóceń. Są to zwykle układy linio-
wo interaktywne, przykładowo o układzie połączeń zilustro-
wanym na rys. 9.
Odbiorniki wymagające najwyższej jakości energii elektrycz-
nej należy zasilać układami UPS klasy VFI, które eliminują
wszystkie dziesięć rodzajów zakłóceń. Są to najczęściej urzą-
dzenia bezpośrednie o podwójnej konwersji, o typowym ukła-
dzie pokazanym na rys. 12.

Zwiększenie dyspozycyjności systemu

przy użyciu układów UPS Rys. 13. KlasyÞkacja układów UPS w zależności
od możliwości eliminacji wybranych zakłóceń
Statyczne układy UPS są urządzeniami o dużej niezawodno- w napięciu wejściowym.
ści, lecz ich awaria może pociągać za sobą poważne konse-
kwencje. W celu zabezpieczenia odbiorników przed skutkami takich sytuacji stosuje się połączenia obejściowe (by pass)
umożliwiające bezpośrednie zasilanie odbiorów z sieci. Jest oczywiste, że łącząc odbiory przez połączenie obejściowe
pozbawiamy je praktycznie możliwości zasilania rezerwowego w przypadku awarii w sieci.
Większość układów UPS jest wyposażona w obwód obejściowy lub w łącznik obejściowy. Trzy typowe tryby pracy UPS
przedstawione są na rys. 14. Łącznik obejściowy jest najczęściej łącznikiem ręcznym, załączanym w przypadku przeglą-
du urządzenia UPS.
Dyspozycyjność układów UPS istotnie wzrasta
przez zastosowanie odpowiedniej ich struktury,
polegającej na równoległym połączeniu kilku
mniejszych jednostek, zamiast jednej dużej, jak
to zilustrowano na rys. 15. Ta koncepcja zwięk-
szenia niezawodności jest szerzej wyjaśniona w
części 4.1 tego Poradnika. Jeśli do zasilania od-
biorników wymagane jest N jednostek, wów-
czas należy zainstalować N+1 jednostek. W ten
sposób awaria pojedynczej jednostki nie ogra-
nicza poprawnej pracy układu. Jeśli natomiast
moc obciążenia wzrasta ponad moc zainstalo-
wanych jednostek, najprostszym rozwiązaniem
jest dodanie następnej jednostki UPS.

Źródła energii w układach

zasilania rezerwowego
Wprowadzenie Rys. 14. Ilustracja trzech trybów pracy układu UPS z zaznaczonymi
Zgodnie z danymi statystycznymi [6] około 97 drogami przepływu energii (linie kreskowane)
% wszystkich przerw w zasilaniu występujących a) zasilanie z sieci poprzez łącznik statyczny – praca normalna,
w sieciach rozdzielczych średniego napięcia to
b) zasilanie rezerwowe z baterii akumulatorów,
przerwy, których czas trwania nie przekracza 3
sekund. Przyczyną ich są zakłócenia przemijają- c) zasilanie z sieci poprzez połączenie obejściowe (łącznik obejściowy).
ce, głównie wyładowania atmosferyczne i nastę-

11
 Układy rezerwowego zasilania odbiorców

pujące po nich zadziałanie układów samo-

czynnego powtórnego załączenia (SPZ) w
czasie od 0,3 do 3 sekund. Przerwy w za-
silaniu trwające dłużej niż 3 sekundy, to
jedynie około 3% wszystkich przerw, i są
zwykle powodowane trwałymi zwarciami
w urządzeniach sieci. Czas trwania wyłą-
czeń w takich przypadkach jest zdecydo-
wanie dłuższy, od pojedynczych minut do
godzin a nawet dni. Warunki te narzuca-
ją dwa różne wymagania dotyczące źródeł
zasilania, w zależności od tego, jaki rodzaj
przerw w zasilaniu ma ono eliminować.
Pierwszy rodzaj, to źródła o odpowiednio
dużej energii, zdolne ją dostarczać w dłuż- Rys. 15. Układ UPS pracujący jako równoległe połączenie
szym czasie, zwykle około kilku godzin, szeregu mniejszych jednostek
podczas gdy drugi rodzaj źródeł, to źródła o
znacznej mocy lecz gromadzące stosunko- a) z połączeniem obejściowym i łącznikiem statycznym w każdej jednostce,
wo niedużą ilość energii, zdolne dostarczyć b) z jednym łącznikiem statycznym i jednym połączeniem obejściowym dla wszyst-
ją w ciągu bardzo krótkiego czasu, zwykle kich jednostek
rzędu kilku bądź kilkunastu sekund. Oby-
dwa rodzaje źródeł zasilania powinny ponadto spełniać następujące, dodatkowe warunki:
- duża pojemność energii
- niski stopień samorozładowania
- szybki przebieg ponownego ładowania
- umiarkowane wymagania dotyczące utrzymania
- wysoka sprawność
- możliwie wysoka dynamika obciążenia (oddania energii).
W przypadku agregatów prądotwórczych zasobnikiem energii jest oczywiście zbiornik paliwa, którego zaletą jest z pew-
nością duży stopień „zagęszczenia” energii, czyli stosunkowo nieduża objętość w porównaniu do ilości możliwej do uzy-
skania energii. Inną zaletą jest możliwość szybkiego uzupełnienia zapasu paliwa i możliwość praktycznie nieograniczo-
nego czasu zasilania rezerwowego.
Najczęściej stosowanym źródłem zasilania rezerwowego w statycznych układach UPS są baterie akumulatorów. Jednak
w ostatnich latach pojawiły się nowe urządzenia do magazynowania energii, takie jak koła zamachowe, super-kondensa-
tory (supercapacitors) i nadprzewodnikowe magnetyczne zasobniki energii (superconducting magnetic energy storage),
SMES. Choć urządzenia te w znacznej mierze znajdują się jeszcze w fazie badań, to szereg ich rozwiązań pojawiło się już
na rynku. Zasadniczą różnicą pomiędzy bateriami akumulatorów i wymienionymi nowymi rozwiązaniami jest czas w ja-
kim przewiduje się ich pracę w trybie zasilania rezerwowego. Baterie akumulatorów są zdolne dostarczać energię zarów-
no w ciągu bardzo krótkiego czasu, w zakresie od kilkudziesięciu sekund do kilku minut, jak i w ciągu znacznie dłuższych
okresów obciążenia, rzędu kilku godzin. Nowe rozwiązania są przeznaczone do zasilania rezerwowego w ciągu bardzo
krótkich okresów czasu, przede wszystkim podczas omówionych wcześniej krótkich przerw w zasilaniu trwających zwy-
kle do 3 sekund, lub do łagodzenia skutków zapadów napięcia.
Źródła zasilania rezerwowego są stale utrzymywane w gotowości do pracy w normalnych warunkach zasilania, natomiast
energia ich jest rozładowywana w czasie przerw w zasilaniu. Innym istotnym parametrem źródła jest czas potrzebny do
ponownego naładowania. Idealnym byłoby źródło, które ma ten czas jak najkrótszy.
Zasadnicze parametry źródeł zasilania rezerwowego zostały omówione w następnych podpunktach tego rozdziału.

Baterie akumulatorów
Wybór typu baterii akumulatorów jest najczęściej dokonany przez dostawcę urządzenia UPS, lecz użytkownicy powinni
być poinformowani o tym, jaką baterię zastosowano i jakie są wymogi jej konserwacji – te parametry mogą wpłynąć na
wybór wyposażenia. Stosowane rodzaje baterii akumulatorów i ich podstawowe właściwości podano w tabeli 4.
Tam, gdzie waga baterii nie jest istotna, stosuje się najczęściej baterie kwasowo-ołowiowe, ze względu na niską cenę.

12
 Układy rezerwowego zasilania odbiorców

Rodzaj akumulatora Szczelny NiCd NiMH Li ion

ołowiowo-
kwasowy
Koszt niski średni wysoki bardzo wysoki
Stopień kondensacji energii (Wh/kg) 30 50 75 100
Napięcie celki (V) 2,27 1,25 1,25 3,6
Prąd ładowania mały bardzo duży średni wysoki
Liczba cykli ładowania/ 200 – 2 000 1 500 500 300 – 500
rozładowania
Stopień samorozładowania niski średni wysoki niski
Minimalny czas ładowania 8 - 16 1,5 2-3 3–6
(godziny)
Maksymalny czas przestoju bez 180 dni 30 dni 90 dni bez ograniczeń
obciążenia
Zagrożenie dla środowiska wysokie wysokie niskie wysokie
Tabela 4. Zasadnicze rodzaje baterii akumulatorów i niektóre ich parametry.

Koła zamachowe
Tradycyjne koła zamachowe są używane w niektórych konwencjonalnych agregatach prądotwórczych w celu zgromadze-
nia energii mechanicznej, wykorzystanej następnie do rozruchu silnika spalinowego. W takim trybie pracy jedynie około
5% energii zawartej w kole zamachowym jest wykorzystane do bezpośredniej zamiany na energię elektryczną, ze wzglę-
du na szybką utratę prędkości, a tym samym spadek częstotliwości napięcia wytwarzanego przez generator agregatu.
Koncepcja kół zamachowych stosowanych do magazynowania energii jest całkowicie odmienna. W normalnych warun-
kach zasilania sieci koło w sposób ciągły obciąża sieć w celu utrzymania swej prędkości kątowej. W chwili przerwy w
zasilaniu energia mechaniczna zgromadzona w kole jest zamieniana na energię elektryczną o zmiennej częstotliwości i
napięciu, a następnie przekształcana na energię o znamionowych wartościach częstotliwości i napięcia przy użyciu prze-
kształtnika elektronicznego. Ponieważ energia mechaniczna zgromadzona w kole jest proporcjonalna do kwadratu jego
prędkości obrotowej, około 50% energii może być zamienione na energię elektryczną. Wyróżnia się dwie konstrukcje kół
zamachowych: wysokoobrotowe i niskoobrotowe [7].
Koła wysokoobrotowe są wykonane ze szkła lub z włókna węglowego, ponieważ masa właściwa tych materiałów jest
znacznie większa niż masa właściwa stali. Koło jest połączone bezpośrednio z wirnikiem generatora. Ze względu na na-
grzewanie i siły odśrodkowe wirnik generatora jest wykonany jako magnes stały. W celu zminimalizowania sił tarcia, ko-
ło i wirnik wirują w próżni i wyposażone są w łożyska magnetyczne. Prędkości obrotowe kół szybkoobrotowych zawie-
rają się w zakresie od 10 000 do 100 000 obrotów na minutę. Obecnie budowane konstrukcje mają moc do 250 kW przy
gromadzonej energii do 8 MWs.
Koła zamachowe wolnoobrotowe pracują przy pręd-
kościach rzędu 6000 obrotów / minutę. Ze względu na
znacznie mniejszą prędkość w porównaniu z kołami
szybkoobrotowymi, masa koła wolnoobrotowego jest du-
żo większa od masy koła szybkoobrotowego, aby uzyskać
odpowiednio większy moment obrotowy i podobne war-
tości zmagazynowanej energii. Koła wolnoobrotowe wy-
konane są ze stali, a do ich poprawnej pracy nie jest ko-
nieczne umieszczanie ich w próżni, lecz wystarczy próż-
nia niepełna bądź rozrzedzony gaz, w celu zmniejszenia
sił tarcia. W odróżnieniu od magnesów stałych stosowa- Rys.16. Schemat zespolonego układu
nych w maszynach kół szybkoobrotowych, silnik / gene- agregat prądotwórczy – koło zamachowe.
rator koła wolnoobrotowego posiada uzwojony wirnik. F – koło zamachowe,
Uzwojenia te są wprawdzie źródłem strat i dodatkowego
G – maszyna silnik/generator koła zamachowego,
ciepła, lecz zaletą takiego rozwiązania jest możliwość re-
M/G – maszyna silnik/generator agregatu prądotwórczego,
gulacji wzbudzenia. Obecnie produkowane przemysłowo
koła wolnoobrotowe posiadają moce do 2 MVA i są zdol- C – sprzęgło elektromagnetyczne,
ne dostarczać energię w czasie od 1 do 30 sekund. E – silnik wysokoprężny lub turbina gazowa

13
 Układy rezerwowego zasilania odbiorców

Koła wolnoobrotowe są często stosowane w kombinowanych układach z tradycyjnymi agregatami prądotwórczymi. Ty-
powy przykład takiego urządzenia przedstawiono na rys. 16. W normalnych warunkach zasilania maszyna (M/G) wiruje
napędzana energią pobieraną z sieci, dostarczając niewielką ilość energii niezbędnej do podtrzymania pracy koła zama-
chowego. Koło z kolei dostarcza energię w chwilach krótkotrwałych zaników, zapadów i wahań napięcia, kondycjonu-
jąc w sposób ciągły napięcie zasilające odbiory. W przypadku dłuższej przerwy w zasilaniu energia zgromadzona w kole
wystarcza do rozruchu silnika spalinowego lub turbiny, po zamknięciu sprzęgła elektromagnetycznego (C). W układach
takich koło zamachowe zdolne jest dostarczać energię w czasie od 1 do 30 sekund, natomiast silnik agregatu (stale pod-
grzewany) jest zdolny do pełnego obciążenia po czasie od 1 do 20 sekund.

Super-kondensatory
Super-kondensatory, nazywane również ultra-kondensatorami, to kondensatory o ekstremalnie dużej pojemności
uzyskiwanej dzięki zastosowaniu na ich okładki specjalnych materiałów, takich jak: aktywny węgiel, aktywowa-
ne włókno węglowe lub dwutlenek rutenu RuO2. Materiały te cechują się znacznie większą aktywną powierzchnią
elektryczną w porównaniu z tradycyjnymi materiałami stosowanymi na okładki kondensatorów, dzięki czemu su-
per-kondensatory są zdolne gromadzić dużo większą ilość ładunku niż zwykłe kondensatory. Super-kondensato-
ry gromadzą energię prądu stałego, która po przekształceniu na prąd przemienny jest dostarczana do sieci podczas
krótkich przerw w zasilaniu lub zapadów napięcia. Stosowane są również zespolone źródła energii rezerwowej w
układach UPS złożone z super-kondensatorów i baterii akumulatorów. Super-kondensator, jako urządzenie o znacz-
nie lepszej dynamice obciążenia w porównaniu z akumulatorem, przejmuje obciążenia krótkotrwałe (np. podczas
zapadów napięcia), natomiast bateria akumulatorów pokrywa zapotrzebowanie w czasie dłuższych przerw w zasi-
laniu. Rozwiązanie takie znacznie przedłuża żywotność baterii akumulatorów i super-kondensatory o stosunkowo
niedużych pojemnościach są już stosowane w niewielkich układach UPS do zasilania urządzeń elektronicznych. Su-
per-kondensatory o dużych pojemnościach są wciąż w fazie badań i rozwoju technologicznego, a ich pojawienie się
jest kwestią niedalekiej przyszłości.

Nadprzewodnikowe magnetyczne zasobniki energii (SMES)

Gromadzenie energii w nadprzewodnikowych układach magnetycznych polega na przepływie prądu stałego w dużych
cewkach schłodzonych do temperatury nadprzewodnictwa, który może być przekształcony na prąd przemienny w chwi-
li oddawania energii. Niskotemperaturowe układy SMES chłodzone ciekłym helem są już obecnie dostępne na rynku.
Układy tzw. nadprzewodnictwa wysokotemperaturowego, chłodzone ciekłym azotem znajdują się natomiast wciąż jesz-
cze w fazie badań rozwojowych i w niedalekiej przyszłości staną się prawdopodobnie powszechnie dostępnymi źródła-
mi zasilania rezerwowego.
W układach SMES prąd stały płynący w cewce, znajdującej się w stanie nadprzewodnictwa, wytwarza silne po-
le magnetyczne. Straty elektryczne są pomijalnie małe. W celu odebrania energii z cewki jej obwód jest otwiera-
ny a następnie zamykany przy pomocy łącznika statycznego. Cewka, dzięki swej dużej indukcyjności zachowuje
się jak źródło prądu, który może naładować kondensator do określonej wartości napięcia stałego, przekształca-
nego następnie na napięcie przemienne. Układy SMES są urządzeniami o znacznych rozmiarach i mają moc od
1 do 100 MW, lecz czas, w którym są zdolne dostarczać energię jest bardzo krótki, i zawiera się w zakresie od
0,1 do 1 sekundy.

Kompresyjne zasobniki energii (CAES)

W układach CAES wykorzystuje się energię zgromadzoną w sprężonym powietrzu do napędzania zestawu turbina po-
wietrzna – generator. Zależnie od mocy i ilości sprężonego powietrza urządzenia CAES mogą być używane do zasilania
rezerwowego jak i do pokrywania zapotrzebowania na moc szczytową w dobowym graÞku obciążenia sieci. Zastosowa-
nie tych układów jest bardzo zbliżone do zastosowań agregatów prądotwórczych. Zasób sprężonego powietrza jest utrzy-
mywany przez automatycznie załączający się kompresor, podczas normalnych warunków zasilania. Zakres mocy zawie-
ra się od kilkudziesięciu do kilkuset kVA.
Układy CAES używane jako źródła zasilania rezerwowego są wyposażone w odpowiednie zbiorniki sprężone-
go powietrza. Jednostki przeznaczone do pokrywania mocy szczytowej są znacznie większe i wykorzystują czę-
sto podziemne wyrobiska kopalniane usytuowane w gruncie o odpowiednich warunkach geologicznych, np. ska-
ła, wyrobiska po hydraulicznym wydobyciu soli itp. Ten rodzaj układów CAES nie jest jednak omawiany w tym
Poradniku.

14
 Układy rezerwowego zasilania odbiorców

Porównanie różnych źródeł zasilania rezerwowego

Źródła zasilania rezerwowego mogą być użytkowane ja-
ko układy autonomiczne, bądź w różnych układach kom-
binowanych. Jak już wcześniej wspomniano, super-kon-
densatory są przykładowo stosowane razem z bateriami
akumulatorów, w celu przejmowania krótkotrwałego ob-
ciążenia i wydłużenia czasu eksploatacji baterii. Każde
źródło energii jest charakteryzowane ilością możliwej do
zgromadzenia energii i mocą elektryczną, z których wyni-
ka czas, w jakim energia może być dostarczana przez źró-
dło. Na rys. 17 przedstawiono takie zestawienie dla róż-
nych źródeł zasilania rezerwowego [7].
Źródła energii przystosowane do bardzo krótkich czasów
obciążenia znajdują się wciąż w fazie rozwoju, dlatego Rys. 17. Charakterystyki mocy w funkcji ilości zgromadzo-
ich koszt jest wciąż stosunkowo wysoki (rys. 18). Należy nej energii dla różnych źródeł zasilania rezerwowego [7].
się jednak spodziewać stopniowego obniżenia się ich ce- Oznaczenia wyjaśniono w tabeli 5.
ny, wraz z doskonaleniem konstrukcji, rozwiązań techno-
logicznych jak i wraz ze zwiększającą się liczbą produko-
wanych urządzeń.
Sprawność źródeł zasilania rezerwowego stosowanych w
układach UPS zależy nie tylko od strat powodowanych
ich ładowaniem i rozładowaniem, lecz również od strat
biegu jałowego. Okazuje się, że straty biegu jałowego
mają tu największy wpływ na sprawność , ponieważ ukła-
dy UPS przez większość swego czasu eksploatacji pra-
cują w trybie standby, czyli „oczekiwania” na obciąże-
nie. Dlatego straty jednostkowe przypadające na jednost-
kę energii zgromadzonej w źródle rezerwowym stanowią
istotny wskaźnik ich sprawności. Jak dotychczas, straty
energii źródeł przystosowanych do krótko-czasowego ob- Rys. 18. Jednostkowe koszty inwestycji dla różnych źródeł
ciążenia są bardzo duże w porównaniu ze źródłami tra- zasilania rezerwowego w zależności od czasu,
dycyjnymi, co ilustruje tabela 5. Jedynie straty w super- w jakim są zdolne dostarczać energię [7].
kondensatorach są porównywalne ze stratami w bateriach Oznaczenia wyjaśniono w tabeli 5.
akumulatorów.

rodzaj źródła rezerwowego straty jednostkowe Czas samorozładowania

przypadające na Wh
Nadprzewodnikowe magnetyczne zasobniki energii 35 W 1,7 m.,
(SMES)
Koła zamachowe wolnoobrotowe (LSFW) 2,2 W 30 min
Koła zamachowe szybkoobrotowe (HSFW) 1,2 W 50 min
Superkondensatory (SC) 0,026 W 1,6 dni
Baterie akumulatorów (SB) 0,023 W Bardzo długi, powyżej kilku
miesięcy
Tabela 5. Straty jednostkowe dla różnych źródeł zasilania rezerwowego [7].

Przykładowe rozwiązanie układu zasilania rezerwowego

W praktyce zachodzi często potrzeba zastosowania określonej kombinacji układów rezerwowego zasilania (rys. 19)
w celu zapewnienia odpowiedniego stopnia niezawodności. Ponadto celowym jest podzielenie odbiorników w danym
obiekcie na dwie lub większą liczbę grup, zależnie od priorytetu zasilania. Przykładowo sprzęt informatyczny powi-
nien należeć do grupy o najwyższym priorytecie zasilania (kategoria IV, tabela 1) i powinien być zasilany przy po-
mocy układu UPS. Odbiory dla których dopuszczalna jest krótka, określona przerwa w zasilaniu mogą być ponownie
załączone po uruchomieniu agregatu prądotwórczego. Operacje łączeniowe w układach jak na rys. 19 są dokonywa-
ne przez układy samoczynnego powtórnego załączenia (SPZ). Przykład praktycznego rozwiązania układu SPZ niskie-
go napięcia przedstawiono na rys. 20. Napięcie wejściowe jest kontrolowane w panelu wejściowym i w zależności od

15
 Układy rezerwowego zasilania odbiorców

jego wartości przekaźnik główny steruje układem. Zamieszczony diagram ilustruje sekwencję pracy poszczególnych
elementów układu SPZ.

Rys. 19. Przykładowe rozwiązanie układu o dużej niezawodności zasilania.

Wnioski
Większość urządzeń elektrycznych, użytkowanych obec-
nie zarówno przez odbiorców przemysłowych jak i ko-
mercyjnych, wymaga zasilania energią o wyższej jakości
niż ta, jaka dostępna jest bezpośrednio z sieci elektroener-
getycznej. Poprawa jakości energii w sieci zasilającej jest
zadaniem zarówno trudnym jak i kosztownym, dlatego to
właśnie w znacznej mierze zadaniem odbiorców jest pod-
jęcie działań mających na celu ograniczanie skutków złej
jakości energii.
Poprawa jakości energii nie ogranicza się do pojedyncze-
go rozwiązania. Rozwiązanie optymalne jest wynikiem
analizy uwzględniającej wielkość mocy zapotrzebowa-
nej, wymagany poziom jakości i niezawodności zasilania,
jakość i niezawodność energii dostarczanej z sieci, lokali-
zację geograÞczną i koszty.
Istnieją rozwiązania odpowiednie dla różnych uwarunko-
wań. W oparciu o szczegółową analizę kosztów i zało-
żeń technicznych należy wybrać wariant optymalny pod
względem ekonomicznym, uwzględniający specyÞkę wa-
runków użytkowania i otoczenia.

LITERATURA
Rys. 20. Schemat blokowy układu samoczynnego załączenia
1. EN-50091 (IEC 62040) Uninterruptible power systems.
rezerwowego zasilania niskiego napięcia
2. Elektronizacja 11/2001. wraz z diagramem czasowym jego działania.
3. EN 50160 Voltage characteristics of electricity supplied by B – źródło zasilania podstawowego,
public distribution systems.
R – źródło zasilania rezerwowego,
4. ABB Switchgear Manual, 10th edition, Dusseldorf, Cornelsen
Verlag 1999. BCB, RCB – wyłączniki, odpowiednio podstawowego i rezerwowe-
go źródła zasilania,
5. Seip G.: Elektrische Installationstechnik. T1. Berlin – Mun-
chen, Simens – Aktiengesellschaft 1993. S1, S2 – łączniki załączające odpowiednio odbiory o wyższej i
niższej kategorii zasilania, EGS – agregat prądotwór-
6. UNIPEDE DISDIP, Measuring of power failures in MV grid in
czy,
Europe.
UB, UR – zmierzone wartości napięć, odpowiednio źródła pod-
7. Darrelmann H.: Comparison of alternative short time storage
systems. Piller GmbH-www site, 2002. stawowego i rezerwowego.

16
Partnerzy główni i referencyjni
European Copper Institute Engineering Consulting & Design Polskie Centrum Promocji Miedzi
(ECI) (ECD) (PCPM)
Web: www.eurocopper.org Web: www.ecd.it Web: www.miedz.org.pl

Akademia Górniczo-Hutnicza Hochschule für Technik und Wirtschaft Provinciale Industriele Hogeschool
(AGH) (HTW) (PIH)
Web: www.agh.edu.pl Web: www.htw-saarland.de Web: www.pih.be

Centre d’Innovació Tecnològica en Istituto Italiano del Rame Università di Bergamo

Convertidors Estàtics i Accionaments (IIR) Web: www.unibg.it
(CITCEA) Web: www.iir.it
Web: www-citcea.upc.es

Comitato Elettrotecnico Italiano International Union of Electrotechnology University of Bath

(CEI) (UIE) Web: www.bath.ac.uk
Web: www.ceiuni.it Web: www.uie.org

Copper Benelux ISR - Universidade de Coimbra University of Manchester Institute of

Web: www.copperbenelux.org Web: www.uc.pt Science and Technology (UMIST)
Web: www.umist.ac.uk

Copper Development Association Katholieke Universiteit Leuven Politechnika Wrocławska

(CDA UK) (KU Leuven) Web: www.pwr.wroc.pl
Web: www.cda.org.uk Web: www.kuleuven.ac.be

Deutsches Kupferinstitut La Escuela Técnica Superior de

(DKI) Ingenieros Industriales (ETSII)
Web: www.kupferinstitut.de Web: www.etsii.upm.es

Zespół redakcyjny
David Chapman (Chief Editor) CDA UK david.chapman@copperdev.co.uk

Prof Angelo Baggini Università di Bergamo angelo.baggini@unibg.it

Dr Araceli Hernàndez Bayo ETSII - Universidad Politécnica de Madrid ahernandez@etsii.upm.es

Prof Ronnie Belmans UIE ronnie.belmans@esat.kuleuven.ac.be

Franco Bua ECD franco.bua@ecd.it

Prof Anibal de Almeida ISR - Universidade de Coimbra adealmeida@isr.uc.pt

Hans De Keulenaer ECI hdk@eurocopper.org

Gregory Delaere Lemcko gregory.delaere@howest.be

Prof Jan Desmet Hogeschool West-Vlaanderen jan.desmet@howest.be

Dipl-Ing Marcel Didden KU Leuven marcel.didden@mech.kuleuven.ac.be

Dr Johan Driesen KU Leuven johan.driesen@esat.kuleuven.ac.be

Stefan Fassbinder DKI sfassbinder@kupferinstitut.de

Prof Zbigniew Hanzelka Akademia Górniczo-Hutnicza hanzel@uci.agh.edu.pl

Dr Antoni Klajn Politechnika Wrocławska antoni.klajn@pwr.wroc.pl

Reiner Kreutzer HTW rkreutzer@htw-saarland.de

Prof Wolfgang Langguth HTW wlang@htw-saarland.de

Jonathan Manson Gorham & Partners Ltd jonathanm@gorham.org

Prof Henryk Markiewicz Politechnika Wrocławska henryk.markiewicz@pwr.wroc.pl

Carlo Masetti CEI masetti@ceiuni.it

Dr Jovica Milanovic UMIST jovica.milanovic@umist.ac.uk

Dr Miles Redfern University of Bath eesmar@bath.ac.uk

Andreas Sumper CITCEA sumper@citcea.upc.es

Roman Targosz PCPM cem@miedz.org.pl

 Prof Henryk Markiewicz

Politechnika Wrocławska
Wybrzeże Wyspiańskiego 27
50-370 Wrocław
Polska

Tel: 00 48 71 320 34 24
Fax: 00 48 71 320 35 96
Email: henryk.markiewicz@pwr.wroc.pl
Web: www.pwr.wroc.pl
Dr Antoni Klajn

Politechnika Wrocławska
Wybrzeże Wyspiańskiego 27
50-370 Wrocław
Polska

Tel: 00 48 71 320 39 20
Fax: 00 48 71 320 35 96
Email: antoni.klajn@pwr.wroc.pl
Web: www.pwr.wroc.pl

Polskie Centrum Promocji Miedzi Sp. z o.o. European Copper Institute

50-136 Wrocław 168 Avenue de Tervueren
pl. 1 Maja 1-2 B-1150 Brussels
Polska Belgium
Tel: 00 48 71 78 12 502 Tel: 00 32 2 777 70 70
Fax: 00 48 71 78 12 504 Fax: 00 32 2 777 70 79
e-mail: pcpm@miedz.org.pl Email: eci@eurocopper.org
Website: www.miedz.org.pl Website: www.eurocopper.org