Você está na página 1de 14
presto pela (COPIARTE ~ copiatpra ¢ Artes Grificas Leda. Rio de Jancizo = RI BOLETIM DO MUSEU NACIONAL NOVA serie RIO DE JANEIRO = BRASIL ISSN 0080-5189 ANTROPOLOGIA NP 52 30 DE MALO DE 6 6 HERANGA E ESTEUTURA FAMILIAR CMECRESA. Fu ‘As fomas Go tronsnissio patrininio fyviério entre camoneses 4 vale do Ttajaf-nirin (50) cbedecen a regras préprias, que nen sempre esto de acords cam o GSdige Civil. Ae pritioas de heranga (no seu senti- anplo) visam, principalnente, evitar a excssiv fragentagio das pe qpenas propriedades, que aeaga a reproduyio desse canpesinato. Os meca ~ isos que asseguran a manutenglio da estrutura social campenesa tn cam base a tradigao, ou melhor, © “aliesto coetunetro", que pemite exile Ga heranga da terra tm ou mais nerbros da fanflia. Ae variagies do siste- made partilha sio mites, o vio desde a heranga smpartivel, aie tm és fithos herda toda a proprieiade, até « partilha entre toios os rerdeizs. ‘Avestrutura da fariflia camponesa (e 0 ciclo de desemelvinento 5 grip aamistico) &, sb muitos aspectos, deterninada pelas regras de heranja. Pretend> fazer uma anflise proliminar da fanflia camponesa © as formas de heranga mos municfpios de Brusque Guabimiba - situados nama regio predoninantenente minifindiaria, onde 08 carponeses ta a prnprieviae das terms que cultivan, seni rarcs os arrendanentos ou outras fornss do pos, se. 0 tema contral deste trabalho, portanto, diz respeite ao sighificai> sistema de heranga para a reprodigio social carponesa, e sua persistin ia desde 0- infeto da intgracio, ‘A regio do Ttajai-mirim fot colonizada a partir de 1960 ccf “ini Grontes alendes e, mais tarde, tanbén con inigrantes dtalianos, qiase to- os de origem canponesa. Os inigrantes alenies, cargoneses e artesios, vierm de diversas regides da Aleranha, nas a maioria deles era oriunda de Roder-Hurtesbery @ de Schleseig-Holetein (cf. BOEIIGER, 1686) ; confi Publitado com recursos do convGnio PI-159/1E-0886 cAres/UFEs \ cumin semen Gy Ms FR, ww 2 = GIRALDA SEVERIN ~ HERANGA E ESTRUTURA FASTLIAR CAMBONESA gurendo duas tradigSes caponesas bastante diferentes”). As informgies sobre on {talienos sio menos completas, mas eabe-se qle a maioria deles Procedia do norte da Ttllia, na éoca da enigragio sob aininio austriaco. Maitos eran camponeses, mas tanbim fora trazidcs ex-aoldados e trabalha ores \wbanos através do aontrato fimads entre o Covero Imperial Brash Ieizo © Cactonc Pinto, Resses Gtines, os que pernanecermn na area de cD enizagio ~ @ foram pouses 0 flzeran na candigio de colons, © pavoanento chedeceu ao patio garal da colontzagio europdia no sul Brasil tades as caracteristicas geogrdficas da rea (im vale eatrel, 0, de terrence aciéentades © carcado de pequmas serras), oe Intes colo hiais foran derarcados con formate aloncado, a partir de picadas traga ~ as Junto aos principais cursos d’Jgua. Seu tamanho cbedeceu 3 dimen 260s deteriinadas pela polftica de colontzagéo (a entZo Colénia Brasque ‘era acninistrada pelo govemo da Provincia de Santa Catarina): 25a 30 hectares, en média. Cada fanflia de inigrantes, designados genericanente pela categoria colons, recebla um lote financtade pelo gwvemo através Ga adninistragio da coldnia, Deve ser chservad que os inigrantes vieram eccmpanhadce de suas fantlias. Agreqadcs ou individine oan fenflia rara~ ante constam das Listas de inigrantes corhecidas. Existian, tarb&n, di ‘Siouldades insiperdveis que impedian a aquisigio de mais de un lote, Os ‘inigrantes no possulan recursos financeires ¢ © préprie govemo provin- ial deteminara que a cada forfiia de colonos fosse atribufdo apenas un tote, 0 flino permanente de inigrantes até 1910 exa proporcionalmente mil to maior do que © nitro de lotes demarcados nas diversas 2ishas eolo~ Rais, snsuficiente, portento, para atender & demania, nesto se for leva da.em conta a reemigragio. $6 mito mals tarde, con a chtengio de renda através db cméreio de produtos colmiais, ou através da prestagio de servigos, fot possivel para alguns colons adquirir mais terra. 0. tana ‘ho édlo das propriedaios peraneceu an 25 hectares. Existem miitos de- Polmentos de colonos arsumentand scbre a inconveniéncia do sistena das terres, criticands nlo 56 0 tananho doe lotes (aansideredo insuficiente), ono tanbén a mi qualidade dos terrenos, fatores que, a éificultar a ze (1) ea dessas difeccnsas diz respeito is préticas de Mecanga. 02 campo- seses de Baden-Wurtenborg praticavan a fealisiling (heranca pertiiha, 4a), cujo principal efeito era s aeomtsegao éas posses, camponesss or ‘outro lado, eran canponeses "livres" © em muitos casse fishes Dropriedade dag terrae que cultivavan. Na ragiso, de” Schleswig Holstein predoninava a pratica dg herenga Impartivel © auites campo seses estavan sujeitor » obrigacies de tipo Feudal BOLETIN 10 MUSEU NACIONAL -§.S. ~ ANTROPOLOGIA - NP 2 3 rodugio do caiesinato, forpavan a busca de formas suplenentares (tego, rérias ou no) de remla fora da atividade agricola. Da parte dae autort- Andes colonials suryiu © arginento de que na Europa a maioria dis posses crpenesas eran malto munores do qua esta lote colonial, A diferena fun Garental, contwdo, no esta no tanacho da propriedade mas na qualidade Gas terras © nas téenicas agricole emprogadas; Na verdade, o lote colo- hhial, oom sua fora alongada, iniciando no curso d"égua ou picada @ ter TRinando no alto de colinas em terrence acidentadoe, possufa ura Sma de virvoas, frtil, mito pequena em relagio & Area total da propriedade. 0 10 do arado, assin, foi bastante prejudicado pelas irregularidades doe terrence. Outro fator diz respaite de tAonicas agrfoolas ¢ tipos de cul- ‘tivo adotados pelos smigrantes. Imoesib{1itados de adequar seu conheci~ rento agricola europeu') ao nove melo ambiente, passaran a wiilizar a téenica colvara (Gernibada-qusimada) e a cultivar plantas natives, sem 42 necessiria orientaas. Testo levou a um ripido esgotanento dae terras, apesar da posterior adogio do sistema de rotapio de terms © cultivos. 0 resultado 6 que as terras em pousio foram sendo reduaidas ¢ as nessae &- reas plantadas sucessivanente, © fato da frea cultivivel de cada lote ser relativanente pequena em relagdo ao taranho da orcprieiae ajudou a es- gptar as terras por seu uso constante, Na opintdo de espectalistas que ‘estidiaram a colanizagio estrangeiras no stl do pafe, o tananho médio de 25 hectares para uma propriedaie colonial eituada en rea de floreata ‘sub-tropical, trabathada no sistena de rotagio de terras, & insufictente, 40 Waibel, por explo, afinra que a rea minima doveria ser entre 55 6 65 hectares em terras boas, e pelo nenoe 60 hectares em tarras ruins, 0 gw pemitiria & fanflia campmesa atingir o que cham de mintnale Aokemifinng = isto 6, a qumntidade minina de terras necesairia para pro porcionar cada fanilia camponasa um padrio econfinico razolvel @ garan- ‘tir d terra um perfodo de posto suficiente (WAIBE, 1958, pp. 240-241). Esse conceito de jekernitirurg ven > proprio camonte alenio (cf . (2) Wenbuga dag duas vegies aleade wencionadas, nen o norte da 1 possuian téenicgs agrfcolas avangedss em neador 40 s8culo XIX; mes Astin, a adobagéo ea utilizagio do arado eran priticas corriqueiras. Na num solo ge floresta recém desnacaao era imporsivel 0 uso so. 47 do, @ aéobo nao existia no tnfcio da colonizagaa. 0 resultado foi a ‘ulocao de técnica consideradas mals primitives, que contributes: par Fave eagotanento do solo. 4 = GIRALDA SEYFERT ~ HERANGA E ESTRUTURA FAMILIAR CAREONESA FRAELIN, 1969, ps 36) ~ € te refere & qumntidade de terra necessiria para suyortar una fanflia trabalhends na lavoura em texpo integral. Pa a mites colons omstitula a hase das reinvindicacées por mais terres, (0s dadoo aispaniveis nostran, inaquivocavente, que a questi fu Atria nesta regio de colonizacio eurcpéia se caracterizo pela escas- sez de tarras dbede o infcio, apesar do toda una visio oficial mspons vel pela divulgagio d mito da abundincia do terms cultivéveis pars Amigrantes, Tal aburdincia Ge modo algun se aplica ao Teajaf-nirim ou nesno a outras coléniag, oftclais ou nic: em todas ocorreu exnesso ae Genenda por terra, Ae terms do Itajaf-mixim foram tides desarpadas otes coloniais, com exagio de unas poucas Sreas particulares ‘que ha- ‘vian sido ocupedas por comerciantes de madeira antes © depais do ini~ cciado 0 procato de colonizasio. 0s lotes foram aistribufdos por cmpra cos Anigrantes que aflutran entre 1860 ¢ a 1a, Guerra Yardial. Nesse pe wfodo, a entrada de inigrantes foi ininterrapta; por volta 6e 1910, nest as plcadan mais distantes 38 estavan ocwpades. Can isto, reduatinge con sideravelnente a oferta de novos lotes con finmctanento do goveimo, ¢ a ‘terras nas mio de particulares fearan mito caras. A terra,enfim, tor nowse mercadoria escassa e cara mito antes de tominar 0 processo de colonizagio, 0 parcalanento dos Iotes ou a expulsio a fithos de capone, ses a partir da 22, geraglo foi tanto decorrente da inexisténcia de tex as ageloolas @isponiveis para verda, como da falta de recursos da rao ‘ria dos colonce para cumpra. Ae condigies quer pernitiran a _ampliagao é& patrindnio fundldrio de algums fesi{Lias, por sun vez, forem respor- siveis por im peyuena diferenciagio intema esse campesinato. Essa di, ferenciagio ~ can a posterior clascificagio en "colons fortes" © "colo, nos fracs" ~ & atribufds, hoje, polos priprios colanes, nfo tmto 3 existéncta de recursos matores por parte de algures fanflias, mas & pxd pia composigio & grypo donfstico, Segundo aloms depoimentos, Un cr ‘sal con filhos paqumos teria mmos passibilidade de acumlar recursos com a atividade agefoola, e anpliar ou mplborar seu patrindnio (casa & terras), do que im cagal con miftos £{thos adtiltos, mes ainda ni case Gos. Os exeaplos apresentadcs de fanfl1as Ge colonas "ben sucedidas" qua ‘9c serpre apontan nessa direréor a valortzario doe filhos cm mio de obra, dae fanfling oom prole nmerasé, é> trabalho famtliar en conjunto ‘para o mesno pote", etc, O exsmplo mais freqfentennte citad> 2 o da 1 qe ge estabelocen num lobe na linha de Pom BOLETIN DO MISEU NAC‘OUAL - N.S. ANTROPOLOGEA = NP 52 5 todis solteims © con idad: suftclente para tratalhar em qualquer tare fam colinia, fato que teria pemitido a cbtencio de enda para com rar mis terras e assin garmtir gue tocbe oe filhos herdassan um ao Xénia, Mas esse tipo de aryumento & mito mais una pmojegio para o passa ‘& a algns valores carpeneses (com a prole nuwercea enperhada nun ‘rebalho conjinto que possa garentir o futum de toss con colons) do que @ realidade do perfodo ds colonizacio, quand> possivelmente a fani- 1a de J.H, era uma excoglo. As informigiea constontes doe welatdrice ébs adinistradores da colénia mostran que a mioria de casais de imi grantes tinha idade fala pours swperior a 30 aos, @ o¢ filhos estavan nna faixa etiria entre 0-12 anos, A casas db proceso de diferenciacio provavelnente tem a ver com outros fatores alm de una prole nunerosa ‘que putksse garantir a exploragSo plena > lote colonial. Os lotes va ‘Fiavan poo no tararho, mas eran desiquie an tanms da fortilidade do solo. Outro fator inportante foi a distincla: aqueles que adquirian lo- tes proxinos & Grea tbena tirham melhores condigées ge conercializar sim produdo, Pari algunas fanfLias howe cndigées de acumulagio de renda que pemitiran um aiminto da propricéade original; ras este no fot, de modo algun, un processo generalized. © problema de escascez de terras ninot fol resolvido; toca a d+ rea foi denarcada e ccumada e, con poses exengies, of colotes mio se Aispunhan 2 vender parte de suas terres, mesmo qund> a oferta ultmapas save o valor real das msnas. Foran poucce oe imigrankes que deixar & regio ou que abandonaram os seus lobes depois de efetivanente estabele cides, Durante 0 perfséo de inplantagio © dasanvolviaento do sistena de colonizago os colcnos que abandonaram seus lotes foram substituléos por outros. Comp a conpra dos 25 hectares tinha Sinanctanento a> govemo (a maior parte das terras eran devolutas) , 0 no paganento dis parcelas ot (© shandano do lote fazian com que © mano voltasse & posse > Estado, podendo ser concedido outro inigrante. A quantidade de lotes demarca- Gos, por sta vez, era sempre inferior § danands, Os ranchos da adninis= tragio estaven sempre repletos de fanflias que aguardaven a denarcagio hs terras, con tenpo de espera munca inferior a seis meses. Mes com 4 diminuigéo d fluw inigratirio, apés 1900, pemistiuo prblena aa falta de termas, agraved> pela donanda da 2a. ¢ Ja, geragio do colons, Geocendentes dos princires imigrantes; © aqueles que cheyarin nats tar ée recsberam terras an dreas muito distates, de diffctl acesso ¢ inprS prias para a agricultara, 6 — GIRALDA SEYFERM ~ HERANGA E ESTHUTIRA PAMTLIAR CAWPONESA . Informs obtidas en entrovistas © histétias de vida que porn tam trogar a trnjetSrin Go fanflias do inigrantes desde © sBoulo XX, rovtran sue howe condigSea para ocimilagio ae rend por parte a algu nas fartLias, mas ov postshilidados do eqpliar 08 25 hectares originais crus baste reti2idis, Apéa a Za, gprogio, ficob bastante aisfeil am, ter 08 propriedades indiviaivets. Para miltes fenfléas, inclusive, tom nowse inpraticivel rater a contigo empmnesa pols ests nio & coneebt 8 fora é conterto en que © sripo éonfatico tem a prpriedade de term otras altemativas de posse rarenente foren acionadas por este’ capes, ato, Diente de ra eventual paresiha da prepriedsde faniar e sand soyonsfvel im acorde entre os herdesres, o:canirho foi © eontinsa condo fa proletarizoqio. to contrisio de outres regides de colonizasio do axl 4 pals, cna a frogentazio cos propricdades ou 0 eagotanento dis tar xs forgan a migragio para dress de ompacio mais recente, a tendéncia de colenos do Teajafontrin ten odo parmarscer 10 campo G0 worker = peasants (operictoo-compenascs), sexpze que poostvel, of exo cease adoe da sndistria, prague & hoje ime cidade Sndustriel nde proconi- nan as Sbricas Ligndas a0 reno faxtil, Ae prinaias industrian foram ssplantadse no final do aéculo XEx, rane épooe en gue ainds ers relati~ varerta crante 0 ninero de inigrantes recti-chnasdos, Desde entio, a de menda de no do obra sempre fot regular, atraindo para as fSbricas os iihes de compmnases con powes terre, op inisrantes que havisn rectbido 1otes on Srens Srpxtprias, oo ainda inigrmtes que no eran canpeneses « proferisan pemanener na fea bens, A existincia de um mercado de trabalho fore da agricultie, mina stsvidade gue nfo renee maior qualiticesio profiseional, tev alas aon ‘sequincias num certo sentido qpostas: permitiu a fragnentagao das pro- priedaies agricolas, cop tabla, rim sentido inverse, oriou cpgfes Bat 1 aqwles que erm exclufdos de barmga ci terme, A Sndustrialszagi> regirai no ten mito a vor com as fomas Ge trmenistio d patrininio exports aus hoje persisten oo Ttajaf-nizin, ms oertanenty factlitou os arranjos © tom panos dranitica a Alspita pela terra ro fabito de ca fanflsa expeneia. age predoninan nos municipios d& Drie © Gabiniha ee prcerie dates agefcolas con menos de vinte hectares, £ umm regio mintfundtécia, cenfome poio ser cmstatad nao tabvlas 1 ¢ 2, elaboradts a partir ox daike do reommemento agro-pacuirio de 1980, Ba Gubirube, para th total de 596 estabelecinentos agrfcolas (ocpindo tm fra de 7.576 hectares), spenaa 4 ten mais de 109 hectares. Tato é, 0,78 don estcbele BOTELIY Do MEU XACIQUL - N.S, - ANTROPOLOGIA - NP 52 7 cimentos ccvpan 21,34 dat torras. tn grande nmr de prepriedades (37.48) tam meres de dineo hectares, ¢ olhands © conjunto pode-se' veri Hlcar que B7t dae propriedades esto situadas na faixa entre meres cinco e vinte hectares. Outro dado significativo 6 que os ocupntes tem a propriedsde dis termas on tocke os 598 estabelecinentos agrfoolas co castrais om Guabiriba. A situagio do vizinho mnicipic de Brusme (éo qual Gubinba foi desmatbrado en 1962) & wz pouco diferente. Dos 394 estabelecinentos cadastrados, 10 ten mais de com hectares’ (por pour ‘ltrapassando este Limite); apenar de ser grande © ninexo de estabelect rrentos con menos de cinoo hectares (26,48 > total) , existe uta concer ‘tragéo mior do que om Gusbiruba ma faixa do estabolecimentos com mais Ge doz e mencs do cingfonta hectares. Bese dado estatistico mstra que 8 fragentagio dos estatclecinentes aycfcolas om Bisque foi menor db que on Gubiruha, o que & explicado pela populagio local en tems da ‘eradigio regional alend. "A maforia dos guibiribenses € badenao” , di zen os colons, © "E costume deles que torbs os herdaizos dovem receber ra", Se isto ttvesse ocorido na prética, peasivelnente ms cortanente a tradicio da ficalte’ioiy tem a var com esaa mior std, visio és lotes originais on Gubiruma. Existen difermngas entre 0s Geis municipios tanbén quanto & candi legal das terms. En Srusque so enomtradas outras formas de posse, apesar da matoria dos capentes seien proprietérios legals das terran (62,8% d total). Os denals eta bolocinentas tem a sequinte situsglo: 3,58 so constitufars de torras arrendadis, 5,8¢ do terras ocxpadas (os ceupantes nat pagam pelo uo) da tera e podem cu nio ter o corsentinento dos proprietfrioe para unk Ja} ¢ 7,98 conbinan arvendsnento ou ccwpacSo con terms priprias. (cf. IGE, Genso Agropecutrioy 1980, pp. 180-191) . rapeLa Guabiroba ~ Estabelecimentos AgrTeolae No ota? de Estabelecimentos: 598 Total da Kreat 7,576 hectares 19 batabe-] 7 om relagio] rea lecinentos| 20 a2 total] (ls) Memos de 5 ha. 224 37.4 461 Simenos de 10 ha. 57 36)6 | 1.089 Ojeenos de 20 ha. Be az | 70 20/nenos se 50 ha. 6 alo | 1628 So/mence go 100" Ra 1% ai | aloe Seta de" 100 hay 4 on eu Fontey IGE ~ Conse Naro-peciirioy TOR. 8 ~ GIRALD) SEYRERD: ~ HERANGA E ESTRUTURA BRMTLIAR CRIPUNESA TURELA 11 sraigue ~ Betabelecimentor Agreoles N? total ge Estabelectnentos! 394 ‘Total da Kreas 7,740 hectares NO Hatabe- [= on relagio| Ares |Z om velayio Tecisentor | so ne" eotal| (lia) |5 fren total Nenos de 5 Fas ie 28,4 ao | a Simener de 10"ha, 62 13,7 ta] 36 Lofeenos de’ 20'ha. a zi fuzn| 1513 20/eenes de 50 ha. 101 256 | 2896) 37,6 Soimenos de 100 ha. 2 Sis | asaas| ists tata de 100 ba, io 26 | aisos| ys Fonte: I8GE ~ Censo Agro-pecuirio, 1980, (os dads apresentados delinefan una situagSo fundifiria onde nen todas an unidates dondstscas podem ge nenter canpones ‘cox mone do 10 hectares cortamnte pertencen a operSzios-omponeses isto &, os mmbios do gripo aonSstico se ccwpam di lavwura, mas un oa sais doles tanbiin ten enprego fixo fora da agricultura, A expreseio "es tabelecinento agricola" & enmegada no Canso Agmpecuiirio doeigna "te @ terreno de Grea continua, sndependente & tarmbo ou situagio (urbe a co rural), formé> de uma ou mais parcelas, stbordinado a wt Gnico prditor" (IGE, Recensearento Agmpeciizio, 1980, p. XXII). Passarci a Gesinar esse estabelecimnto agrfcola pelo temo “wlénia", uma expres sfo local de uso corrente, que incorpora mito mais do gue cm simples Glnensdo estatfstica, Mma cposigio entre cidade © campo, o temp "cold nia designa a rea rural; nas @ nivel da comnidade rural também ton um significads mais restrito e, diria, mis sociolégicn. Nasigm an tex ras, benfeitorias, residincia, animia doxéstions, plantagies, etc. , gu, jintanente aon o gripe donéstico, forman uma untdade biisica de pro Guglio © cxnsim, A concepefo da farfia componesia esth eatrestanante 1 gata 3 dla ae eolénia, mesmo quand a poste do pevena quntidads de terras leva & proletarizacSo parcial. Corstitul a prépria caracteri2a- fo desse campesinato, onde o trabalho fant liar tanto quanto @ proprie Gade da terra sip extremmente valorizadse. A colinia, nesse omntexto , @ tanto a terra quanto 0 produto do trabalho ¢ eeforyo da fanflia, 0 pprocesso de colonizagéo, partinds & concessio de lotes de 25 hactares & cade fanflia, bem como a posterior escassez de terran, no permitiy a oolfnlas BOLETIM D0) MISEU NACIONAL = N.S. - ANTROPOIOGIA = NP 52 ° qe a exploragio agrfoola assunisse uma forma estritanente cepitalista, ‘A principal caracterfstica da colinia é justamente manter um tipo de ex Ploragéo tradicional carponesa, na qual © trabalho € realizado pelos menbros da fanflia.Os dados d> conso agropecuirio taibén sip esclarecedo, dos @ este nfvel: nos dois mnicipios nencicnades sic raros os enprega bs, meso teporicios, em atividades agcfcolas, No caso de Guabiruba , por exemplo, form cadastraécs 3 enpregados temporlirios para cada mis 6o ano, A necantzacio ocorreu em pequena escala (existen micro-tuatores em ‘unas poucas colénits); ¢ entre os meios de transporte ainda prednina a ‘carroga, apesar da presenga de wna pequena poroentagem de utilitérias . Diente da escassez de terras © das dificuldades de modernizagio da pro- ‘duo, a xeprodugio desse canpesinato s6 foi possivel através de estra- tagias que evitaran o excessive parcelanento Gas colénias ¢ da propria concepgio ideal Ga colénia con unidade de subsisténcia. As duss coisas testo relacionadas ao ciclo de desenvolvimento do grupo domestico e a0. tipo de fan{lia caronesa considerada tradicional nesta regio. As Listas de imigrantes alenies que entraran no Ttajaf-mixin, cong tantes de relatGrios da adninistragio colonial, indica, que estes che saran en grupos de fanflias nucleares: pai, née e filhos, estes quase senpre menores; 00, nuna variagio, vitwo(a) e seus filhos. Pouce imi ‘grantes dessa origen ntrarm individualnente ou como agregade'?), ag informagSes scbre os inigrantes italianos no so milto precisas, ms existe evidincias de que grande parte doles chegaran 3 eolénia com suas fanflias (mucleares), A polftica de colontzagdo valorizava a con cessio de terras a fanflias, camp forma de garentir a permnéncia dos Amigeantes nas Srea coloniais; mas isto no significa que indivfauos onsen impedides d conprar terms. Diffcil € eeontrar informagées so- bre o pérfods de imlantaciio © desenvolvimento do sistema de coleniza ~ ‘edo que desse cono certa a pemanéncta de colonos sem fan{lia nos seus respectivos lotes. Relatdrios e cartas spontam, como exemplo, 0 fracas~ 0 de uma eweriéncia com inigrantes irlandeses (com passagen anterior pelos Estates Unidss), honens adultos, sem fanfLia, que recsberam lotes (0) A categoria Yapregado" deaimnava colonos que se juntavan aunt f ‘Billa pars garmeir sua entrada ex dress coloniaie, Nae tanhaa Becessarianente algun grau de parenterco com eusas fanfifan;. nae {Toran wuito auneronas © aun vinevlagao tisha a ver com a poitel de imigrasdo na gyoca em que se iniciou 0 powoamate Go Yale//“@sGll gy, Teajal 10 = GIRALDA SEYFERTH - HERAWGA E ESTRUTURA FAMILIAR CAMPONESA na melhor rea do vale, Pour tenpo apis a fundagio da colonia irlande sa (no atual distrito de D. Joaquin, mnicipio de Brusqie) todas os co 1ionos haviam abendonado seus lotes, postericmente cedidus pela adrinis, ‘txacio a imigrantes alentes. 0 meso ocormey com inigrintes de origen ‘urbana, exrsoldadbs e linpen trazides Ga Itdlia e da Pronga por Caetano Pinto, Sem experiéncia agrfoola, eles tarbén abadonaren suas terres pours mses apés sua instalayao. ‘As deccrigdes scbre 0 episddio dos irlandwes exncerban 0 la do Stnjeo a querela e extropolan, nim certo sentido, o inbito & ques Go colonial; mas o que intareasa aqui & 0 fato de servir como com ‘traponto dos valowee morale doo quais a fanflia seria um espicie de quardil, No plano da polftica de colenizaylo, os sews idealizadbnes so purhan que 0 sucesso doe enpreendisentos coloniais sexta malor se fosse Linitada a entrada de imigrantes som fanfLia. 0 caso dbs irlandeses ‘sch muitos agpectos, sarvit para reforgar este pesigio: inigrntes que vinhan con sus fanfLias certanente rio eran meros "aventareires"! Basa mundira de avaliar o sumsso ou o°fracasso de um enpreendimnto colo- nial foi certanente encarpado pelos colonos, mas nfo € @ mais importa te. A exploragio individual de um lobe colonial & cansiderads por eles cao tarefa inpossfvel, A existéncia da colénia (aqui referida no seu sentido mestrite) supe a presenga do una fanilin camponesa, onde thie trabalhan para o bem comm. Sui exploragio racional 36 se tama pao sfvel através do trabalho familiar. Essa sinblose oolnia § fanflia. cerstitul, de fato, 0 nicleo fundamental da identificarSo social 6s <2 oms; mais do gue 1840, ela 6 pensada como una econema donéstica au ~ to-suficlente, [A fanflia casponesa tradicional, porén, no & ure fanfia nuclear (ox cenjogal) , cono parscen suyerir as Listas de intgrantes dispnfveis para consulta, Bla 6 0 que WILLEMS (1946) charou de “fanilia tno geminica", ob analisar a colonizagio alend no Brasil, e 0 que GALESKT (1972) denominou "Eanf1ia canponesa tradicional” - isto é, tes gene (4) buas quastSes fican om evicGneis neste episddio: om primeira lugar, ye controntados "ielendesee aventureicos” com "eficlences colonos SlesSea” (ef. SEYFERT, 1962, pp. 157-158); om segundo Lugar, os ir [indases edo qualificados econo sventufeiros republicanos subverten~ Go's orden tum pais sonitquied. Servivan, assim, tanto como exerplo fe lofesioridace denice e moral (seu inceresse tio serie "'colonizar ‘Suclva™ age procurar cure), como"para wostrar ueles que combs ~ Tian a politita de.colonizagio do Tnpério (que em certo someato pri SHegiou a inigragdo aleni) todos or "icles de una excoria repo = DOLETIM DO MISEU NACIONAL = N. ANTHOPOLOGEA = NP 52 u Bes vivondo sob © mesmo ‘eto. A presenga da "fanfLia-teoneo" rim deter, rinado momento do ciclo de desenvolvimento d gripe denéstico rente a 1wmn discussio tefrica acerca da conventncia desse cenceito de fanflia. © cmeceito de fanflia-tronao for iniciainente formilad por Le Play , que 2 inclwu entre os seus trés tipes de gripos donisticos: na fanfMa~ ‘tronco famtle-souche) um dos ftlhos ~ danominads suassgor ~ permansce com os pais depots do casamento, na mesma inidade donéstica (cf. LASLET?, 1972, p. 16). Taslett atribut a freqtente utilizagio do conceite xo Sm Dito dos estuths histdricos sobre a fanflia camponesa & grande popular dace di cbra de Le Play, exprininés suas divides sobre a presenge da fa miLiactronco (stem family), atual ou passada, como regra, em aociedades componesas. Procura mostrar que as fanflias nucleares, com raras exc Bes, sdo majoritérias en qualquer parte, ¢ numa tabela classificatéria inclui a "stem family" na categoria "indeterminate", conbinands caracte Histicas do que chana “mltiple family households” (1ASIETT, 1972, p. 31), Ble ten raaio quando afizma que este tipo de fanflia campmnesa nio @ wniversal. A sua prioopacio com mielos e quntificagies precisas, po wis, faz com que duvide da eficicia conceitual da fanfa-tronco, Na verdade, ela @ a regra para alguns grupos carponeses @ sua presenga Pos sivelnente esti vincwlada a determinadas estratégias sucssorais (do he ranga). Estuios de caso realizados por historiadores ma Furcpa, camo os Ge LK. BERGER (2976), sobre comnidades campaesas na Alerarha, e A. FINE-SORIAC (1977) sobre una comnidide canponasa dhs Pirinews (Fran - sa) no século XIX, nostram a existéncia da fanflia-tronoo associada & ‘tradigio da herangs impartfvel ~ isto é, a terra, de pmopriedade da fa sflia, @ transmitida a un herdeiro. tha caracterfstica adiclonal que nauca, em parte, a presenga da fanflia-trono, & a transnissio di po - Peiedade (do terra) ao herdeim antes ds rorte dbs pais, 0 que mascara @ presenga da fanilia-tronco, seguro Souriac, so os datos damngréifi ~ coc: a expoctative de vida, ou a idade atingida en médta pela populagio, oie dininuir ou aurentar o nisero da fanfias-toneo nina comnidade. Se nun determinado perfodo 56 foren encentradas nas estatisticas 20 08 308 de fanflias desse tipo, no significa que as fam{lias nucleares pre Geminen none regra, pois a fanflia-tronco 96 pode existir en termes do- nogtdfices concretes num determinado monento do ciclo de desenvolvinen- to d ano dondstion. Mas no & 95 0 sistena de heranga que caracteriza a fanflia-toncor ela tanbén pode ser dezinida através das regras de residincia. "Quando 12. = GIRALDA SEYFERTH ~ HERANGA E ESTRUTIRA FAMELIAR CMPONESA 4 heranga inpartivel corresponds a um padeo residencial do herdeiro ca ado vivendo com seve pais, not referinos com freqtincia 8 "fanfMia-tron co". Gono muitas outras categorias sociais, néo hi consenso en com defi, nir exatanente 4ss0. A fanflia tronco 8 algras vezes definida en ters: i herenga iapartivel, algums yems en termos de co-residéncia, © usual rente & descrita em temas de anbcs", (GERGER, 1976, p. &4). 0 padrio ae resiiEncia que distingue esse tipo @ fanflia 6 0 @ grgo donéstion conposto de dois caais (os pais © un dos filhos casados) vivend> na mes mma casa, 0 padtio de reeidfncia, num certo sentido, parece ser conceseu- alnente mais importante do que as fomas de heranga. Pretendo mostrar, mais adiante, que entora exista um associaglo entire a fanilia~tron © 2 heranga inpartivel, este tipo de fanflia aparece tanbén en situngies Ge heranga comartilhada, 0 padilo de residincia caracteristioo ~ qe correspond: a tis geragiee vivernd names casa - 56 aparece mim a temninads mononto, 0 grupo donéatico atravessa virias fases, sheluindo wa corta variedade de forms de carposigSo: os pais am filhos soltel ~ see; un filho casaio (que 6 o herdeire) vivendo com os pais e assuming, cen o tenpo, a posiqlo de chefe da fanflia; com a morte dos pais, 2 far ia volta & form nuclear e logo a seguir pote ser reinicladoo cicla. Cla ro que exxisten varlagies, que incorporen tarbim os celibatarios. Mas de lum modo geral 0 conceite de fanfLia-tron inclul este pedro de resisén, cia, que & patrilocal para 0 herdeixo e neolocal para os denis filhos. 0 conceito de fanfliatrnen & bastante Gtil a esta anilise por varias mazes. A fanflia canpenesa considerada tradictonal no & uma fanflia nuclear, nen uma fanflia extensa, 0 temo tronco, por sua vez, Su gere um outro elenento caractarfetico que a patriLinearidade. Certanen tee a clabcragio do conceito tam a ver coma palavea alesis Stame (cf. IASWIT, 1972), que tem inplicagSes genoaldgicas. A co-residincta tarbén & fnawental; ima co-resiséncia que ten a ver con o sistem de transis io do patrininio © que no esti referida apenas & heranga da terra. 1A colontzagio do Teajaf-nirim, com jf mstrei, fot mroada pelo estibelecinento de fanfliae de imigrantes on Iotes de 25 hectares. Eran fanflias nucleares e pours gripes donéstios inclufan agregadbs ov pes ‘soas de idade mais avingada. Mas isto fot apenas o infcio do ciclo fani- Lar e a fan lin-trona> acabou por prevalecer a partir di 2a, geraglo,’ tio apenas associads & heranca inpartivel, ms certanente zelactonaca Js forma ce partitha dos bens familiares. (0 infcto de wm novo ciclo faniLiar tem relagdo com a disponibtli- BOLSTIM DO MISEY NACIONAL = N.S. ~ ANTROPOLOGIA = N* 52 1s Gade de terras: um Joven 95 estar apto para o casamento se puder ser gormtida para ele a posse de terran suficientes para a subsistincle da sua fotura fanflia, A busca de tervas para os filhos foi sempre um dos princtpais dijetivos desse conpesinato ~ na maior parte dos casos no alomgado. X tradiglo recenenda que ‘cada filho casado deve so estabele- cer en colinia prépria, con ewegio do hardeiro da casa. A possibi1ids- Ge de sibrdivisio da colénia emcre os herdeimes nunca € intatranente Gescarteda, enbora un doe filhos reosba ume parcola maior, — juntanente can a casa € benfeitorias, Eate 0 ponto en que a caracterizaqao da fa nfLia-trenc apmas pela herange inpartivel, tal cmp 6 feita por BERNER (1976) no encontra correspendéincia nos dados. Os canponeses a> Teajef-nirin adotaren diversas formes de transniseio Go patrininio que ‘io acionadas confome as ciremstincias. Mos existe ue regra absolute através da qual apenas un herdeiro, quaso sempre do sew masculino, her Ga a parte da propriedade agricola onde se situa a residincia da tani- “ia e seus mets (estRbtlos, ranches para amazenagen, poner, etc.) ‘radicionalnente esse herdeiro 0 f1Tho mais now, @ meso nes casos de partilha da terra, ele reccbe a porgio nator. A nrevaléncia db,mino= ato (ou ultimgenitura) € apontada pelos colenos*) con “tradico", “costume” ou até "ei", coro neste depoinento de uma colona de Figen stalianat "0 costine & sempre fioar a casa © a terra onde esi a. casa com o mais novo, mas api ficou © nals velho. 1580 por (que 0 teroelio dhe Topazes faleceu © o outro casoue tavi orando 18 mais lenge; ceposs as Tithas casaran e foran e- bora; af o neu marido, gue era nais velho, flaw am a ne Gale aqui. Mas gerainente o costume @ 0 mais TcwO ficar- Goo G2 é nats na lets Me narido f1cou porque Gueria, mas se neu sogro aiseasoe 'olha, o hats novo val cagar e ele fi a conigo', ele nap tinha 0 dizeito Ge @izar ‘nso, eu F100 potas sou'nais velho'. £0 wala novo quo deve ficar". 0 fato do herdeiro no ser o mas now & tomar coro excepcional. 0 cago acina descrite & Asffcil de occerer: dos Otto filhcs do casal C. fo mis velho fol o Gitino a casar @ se permanecesse solteiro ficaria sujeito & autoridade de um imo mais now. $5 que o filho mais novo no ficou m casa dos pais apie 0 casanento pore sua mulher havia her, dato a colinia doe seus pais (por ser fitha Gnica). Tenos af duns exce- (5) 08 colgnos agui cstio sendo refecidos como un todo, sen distingio por origen, No conterto da arganiragso serial camponesa « aifieil Seqarar hoje c que ven da teadigao italfana cu slena. 4d GIRALDA SEYFERTH ~ HERANGA F FSTRITIRA FAMTLTAR CANPONESA Ses & rosa: prinogenttura @ um herdetro do sexo feminine, © deimen- to acioa transcrito 6 significative porpe agenta para una série de evi Gincias aoerca do sistera de herenga e da orgenizagio da fanilia. Erde: ‘te tm costume (on ura tradigéo) que deve ser vaguida preferencialmente, ‘ms acina do costue @ respaléada pela tradigio esti a autoridate a> at ~ chofe da fanflia ~ que tem a palawra final sche a transniseio do patringnio. Apesar do costume da ultimgenitura prevalecer, o pai tem o Aireito de escolher © seu herdeiro qe, es casos esvepcionais, rode at sor wa filha. Yas con corta freqliincia, esse herdeire 0 Gltim aos ‘fithos que casar: semndo a Léyica carmongsa local, o Gitim 9 catar quase sempre 6 0 Filho mis now. eforgando a autoridade paterna, existe 0 costume de fazer a par ‘tilha dos bens através do sistena legal da doaydo com wsufruto, que par, nite arranjos entre os filhoe e garante o controle pateme da hersnga . Grande parte 43 framentagio dos lotes originais foi devida 20s invent’ ros ccorrides por morte do pai quanéo os filhos erm menores, 9 ae @ebava a partitha nas mics da autoridade judicial. Para evitar essa ‘situagio, ca camponeses recorzen & dowgio, mas esta difict Inente omrre antes dos filing atingire a dade adulta, fator que Limita a sua vttli 2agd0. A doagdo, contd, 6 privilegiata nio 26 porque pemite maior Mlexibilidade nos acertos, mas tanbés porque transforma a herenga ni assinto exclusivo da fanflia, no qual a autoridade patema tem papel fundamental. Nesse caso, a estrutura da fanflia 6 detemninada por um oonjunto e fatores Ligachs & heranga da terra ¢ & caracterfaticn fartenente rriarml danse conpesinate. Oe scertos em tame ds herangs-eio variadbe tem @ ver con as condigies locais de escassez de tarras, cm a dene regionsi de mio de chra fora da agricultura ¢ com as estatégias de reproduyio mis Ligadas & tredigio de origem dos imigrantes. A-catratduia mais sinples constitu: en excluir as miheres da he- ranga da terra, Nesse caso 6 feita ua diferenciasio clara aitre dove @ Dheramga ~ atbos associades 20 casanento. Essa estratégia, considerada ois 2icil, & tomda comp “costume italiano", enbora seja praticado tam bém por colonos de origem alend. tina das frases mais freqtentas nas en- trovistas - “Terra 6 assunto de fanflia" - de carta foma dinensiona 0 ‘carfter patrilinear desse carpesinato. A nalher no herds terras porque ‘a partir do casenento iri fazer parte de ine outra fanilia. E pertencen a una cutra fanilia no ten o direito de ficar am una parte da ter BOLETIM DO MISEU NACIONAL ~ N.S. - ANTROPOLOGTA = NP S2 18 a que deve pertencer a seas iméos. Quando ocorre wna partitha por in- vertirlo, a parte corresrondente as herdeiras vsutlnnte & passada a um dos itics por compra. 0 dote agsine, entio, um cariter compensatério ¢ vai ressarcir a milher pela sua excluséo da heranga, Os bens que compen © dote depemien da situagdo financeira da fanflia; pode ser apenas 0 en voval, acumblade pela noiva (roupas ¢ outros dbjetos de uso pessoal, uten sflios de cozitha, etc.), ou bens cansiderados indispensdveis para 0 ini fo de wn now ciclo faniliar (comm aninals donéstiene, niveis, niquina de costura, etc.), ov ainda disheiro. Dots peqwence depoinentos cant a tradigdo Tocal do que deve ser 0 dote: Na tradigio, no costune, a noiva ganha una méyuina de cost ya'e wha vaca, Gamha o que 38 6 pra casa, novels, exeas col sag. A terra a casa é por omta do nolo, da fanflia de Je" (0 entrovistado é un colon de Origen italiana). "Quando as £ithas casam garhan a rebilia, a vaca tanbim, & claro. Taso & costume: of rapmzee ten de'dar a gaiola ea smeninas o que vai 1A dentro” (de tm colon de origen alend) |n anbos os casos, as pessoas entruvistadas faziam questo de afirmar que esse "costume" ot "tredigio" vinhan dos sour reszectivoe pafses de oFigen. A "eradigao", oontuvo, 6 uma 65, 34 que nio parece haver algeren (25 Gtnicas, pelo menos a esse nivel. Os deroinentos tanbim detsam claro qe dote e heranga ten una vinculago formal com 0 cassnento ~ j& refer Gs antes. 0 ideal & cader parte da terra ans filhos no momento Go cao mento; mas soa fanflia nfo poasul terrae suficientes para todos os fi- thos deve Ihes assegurar pelo menos a moradia, Da a metifora Gi "galo- 1a" presente no Gepoinento acta, A heranga tanto pode sar constitufda de terras de lawoura mis 2 casa ~ o que configura aquelas familias que na Goa so corhecidas cow "colonos fortes" ~ coro constituir apenas um pe ‘quano terreno'e una casa, censtrufda com recursos da fanflia, que trans= forma os herdeir em proletirios vivendo na colnia, A exclusio das milheres da heranca da terra é 0 arranjo mais fre- ghente, com certas varlagSes; porés existen outros bem mais aomplicados, alii dos casos do partitha igual entre todve oe herdeiros. So examina os apenas os casos de inventirio - portanto, considerand> apenas 0 nf- vel purasente loyal ~ essa Gitina forma de herenga aparece ccm bastante freyténcia, principalnente nos casos de herdeizoe com menos de 18 anos . Na verdade, 0 inventirio miitas vezes 6 apenas a prineixa etapa do pro~ cesso de heranga. A forme mais vom de resolver a questo & por’ coma © virtual herdeiro adquire a parte doe outros femiios, Tanbém af @ varia 36 = CEPALDA SEYFERT = HERINCA B ESTRUTURA FAMILIAR CAMPONESA Gio & grande, pois tinto pode haver wa indanizacio real pelas parcelas dos imnos (fato mis raro), cono im paganento apenas sinbélico que no cobre o. valor das terras. Os arranjos dapendem sempre do ntmero de her Geires de cada sex, A situacio mais comm repete a primeira albemati~ ‘va malisada; as mlheres “vender” suns parcelas a un dos tics, simplemente ace iméce. Un cago concreto de inventirio pode ilustrar bem a complexidade dosces arvanjes entre herdeiros: configura a tradi- fo Go minorato (ultimogenitura) , num perfodo de trés geragdes. Ao mes 1mo tenpo que {lustre a questiio da heranga, nostra com a fantlie-trenco se oonstituiu en dois monentoa. 0 ciclo se inicia com im casal de ini~ grantes alenies (procedentes de Baden-urenberg) que possula, de inf clo, uma colénia de 32 hectares; © por ocasiao da morte do marido tinh dex f{thos, 0 inventfrio fol realizado de acordo com a legislagio brasi, Jeiza, e através dele a milher recebeu a netade da propriedsde (© a ca- sa) ea outra metade foi dividida on partes iguais entre os doz Filho (qutzo culheres ¢ seis homens), todos mares, Dos dez fithos, ato ca, saran e deivaran a casa dos pais, ficendo apenas ure filha soleaiza © 0 f4tho mais now, casado, que assimiu a posse dos 16 hectares de terras gue pelo inventirio pertencian & sun née. Além disso, "comprou” as par tes das quitro imie, que sonsdas & sun propria acabaren por tomi-io proprietézio de ta colénia de aprowinadarente 22 hectares. Os mos construfvan suas noradias na terra que receberan no inventitio © se pro, etarizaran, $6 0 mass novo pemanscen na condigio de colcne, formando, com sua mulher, filhos, mals ane ea im soltetra una fanfLiotron- co, que acsbou por inclutr mais um geragéo qumd> seu fiho mais rovo ‘eagon @ teve dois filhos, No case, © mais novo dos ofto filhos recsbeu ‘a terra por doazio e os denais fore encanirhades desde oxo para o tra, batho assalariado, sendo-thes garantida apenas una casa e respectiwo ter reno (geralnente com mencs de 1 hectare). composigao de una feria - ‘exunco de quntro geragSes 95 foi possfvel porque a mie desse informant> atingiu we idafe bastante avanzada. Com a morte da nie/avS, a familia volta a ter apenas trés geraoies. Esse caso 6 exemplar © bastante armm na ragiio; outros que poderiam ser relataies constituirian apenas varia ‘gee. A doagio, de Fato, simlitica a transnissio da propriedade ao(s ) herdeizo(s), © Sendo oo depoinentos, evita conflites familiares pela Sntemediagdo @ pai que tanbén & 5 proprietério legal das terrag. Sore do a terra considerads "agsimto de fanflia", a possibilidade do invent rio é sempre vista coro interferineia de estranhos que no tem interes BOLETIM D0 MUSEU NACIONAL - Ne ~ ANTROPOLIGIA = N52 y se en respeitar a tradigio: “No imventirio, 0 jutz pega Ii o maps d& co: Bnia, ¢ com ura néqua divide Calo en partes iguais, com se a terra fox se toda igual. Por sss0 a doagio 6 melhor, yorqua af o pai © todos poder ver 0 que di mais resultado, porjus nunca a terra chaga para todos", Ouslaver ave aeja a forma legal de transnissio da herenga ~ doa lo ou invertrio ~ prevaleoan, de fato, os arranjos costimeires. Entre cles, trés sio tipos aais comma: a exclu des mulheres, a heranga im partivel e a heranga compartilnads (mas nem sempre por tedoe os herdes~ ros). A heranga Snpartivel & de certo modo disfarcada por una divisio prévia da terra, que na pritica nfo ooarre porque a colénia € aividida f princfpto (como noe casos do inventdrio), mas 6 mantido intacta eno unidade econieica pela concordincia entre o: herdeires. 0 exemplo dao antes @ reflex disso: ocarreu un nventirio, mas posteriomente as par celas de varice dos herdeizos foram passadas ap mais novo dos imnioa, le ‘galmente, por compra (que na verdaie € um artiffcio) ou doapio. ‘Aheranga conpartilhads toma Smpossivel a reprodugdo da familia campanesa quando todos os heneires recehan sua parcela de terra. Consi~ Gerand> © tamanho méaio das colénias (vor tabetad 1¢ 2), a stbdivisio entre mals de dois herdeizos toma a condigio cmponesa invidvel porave f fora ais comm de acceso A terra & através da heranga. A uttlizayio do sistera de heranca compartithada (2 Realtettieg dos badenses) quase expre representa ura oppio pela cmigio de cperiirto-carponés (eoner ~ peasant) = 0 oblone toma-se wm agricultor de tampo parcial © @ colénia wa inidado de produgdo apenas para corsure da fanflia, A existéncia de lan mereado de trabalho Urbano relativanents prSkime toma-se tm argumen~ ‘to do peso no monento de decidir qual soré o sistena de transmissio. A deciaio & tamada tendo em vista a situagio ecandnica dt fanflia, 0 nine ro de filhos, a quantidade de terrac que cmpie a coléniaeas rossibtli- Gades concretas de trabalho assalariado ~ sempre cum controle absolute do pate ‘Na fanf lia camponesa e tvs ceragdes a autoridade do pal é indis qutivel, principalmente no que eonceme ao controle da economia donésti- cae A heranga da terra. Sua autoridade tarbiin deriva do fato de ser ele © pmprietirio leyal das terrae (juntanante com sua mulher, pois 0 casa nnento se realiza quase sempre con comrhio de bens), apesar das afima Bes feitas acerca da "propriedade familiar" na qual todos produzen © ce goal todke wsufruen. Sob qualover clrcusstincia, os fithos (estos os adiltos) esto sujeitos & autoridade patema, que 95 92 dilul apés 0 ca rento e quando a resra de residincia adotata é a naolocalidade. Conti- 18 ~ GIRALDA SEYFERTH ~ HERANGA B ESTRUTURA FAMILIAR CAMPONESA gurase af a caracteristica fortenante patriarcal da famfiia canponesa referida por GALESKT (1972). No caso da hernga, por exmplo, 0 poder & pat & absolute ao trogar 0 futuro da sua prole, enbora esta quastio posta ser discutida no aabite da fanflia ono un todo. Oe filhoe alo sn dopendontas 9 apd © casanento, excogio faita Squele que permaneae na casa des pais, compondo con eles inn fanilsa-tronoo, Este filho 2d dat~ vari de estar sob autoridade inadiata do sou pal sob dias ctreunstiin= clas: quindo © pai more ou quando no puier mais excroer integralnente as atividades produtivas essencials (como o trabalho na lavoura), em ca 50 de doenga on velhice. Meso apts 0 casamento, os filhos 28 se tomam inteiranente inde pendentes quindo passon a exercer atividaies fora da agriculture, ono @ 0 casg dos qperiirios-carpeneses e daqueles que, por falta de teras, ‘0 proletarizan totalnante, extora continuan morando na comnidade sn 1. Mesro assin, a indepandincia & velativa pois eua permmnéncia na ao runidade local nplica na concestio da un terreno para cmnstruir.a mora ia €, qumdo cperfrios-campmneses, mantis algun tipo de produgéo agré cola (on geral horta e aninais donésticos) . Un joven reo casado no ‘vam condigSes de comprar terra, mesmo en pequena qumtidade, dependen- Go inteiranente do pai, Essa 6 wa das citcunstincias que mantém os fi hos dependentes da autoridade patama, pois o casal que inicia um ei clo faniliar precisa ter moradia ¢ terras suficientes para plantar, nes, 1 senio cperfrios-carponeses. 0 pal pode cedar seus filhos wma carta qumtscace de terras, sen tomi-los propristirios. Neste caso, mess ‘construindo sua propria casa © produzindo como unidade independente, un fitho continua dependente do pat ¢ sujeits & sus avtoridade, Nana outra altemativa, 0 pal pode doar ao filho, por coasiio do casanento, ura certa parcola do terra, ou até fazer a partitha prévia da sua coléala ‘entre todos os fIhos (quando prevalesce 4 Realtet ting), mas mantendo a cldusula de usutruto, assequrando a panutenglo da sta autoridade, pols pemunece con direitos scbre a propriedade © quelguer transagio que ervelve a venda de terrae, por examplo, depende da sua astarieagio. 1A axtoridade do pai eat relacionads as priprias stividades econd- micas que se dasenvolven na colénia. Cano danenstrou CALESKT (1972, pp. 59-60) 05 monbros da fanflia canponesa si> tatbén un frupo de produySo do tm peciena empresa © sujeltos & autoridads do pal; wm autoridade fenbasada no fato de que ele 6 tanto o adninistmaéer da sua propriedade agrfcola ono tanbén o seu proprietério, Neste caso, os Filhas so, 20 ‘BOLETIM DO MUSED NACIONAL - N.S, ~ ANTROPOLOGIA - N® 52 w resto tempo, trobathaiores © hendeiroe do seu pal. 0 poder de decisio G pai nib & oontestado; a ne opina, mas nada decide, nen mesno quando 6 viva con filhos mores. Nessa situagio, sua autoridade € relative pois esti de carta maneira presa Ss cpinides e decisées de parentes ing (0 sosro ou curhados) ou consangliinecs (0 pai ¢ os Limos). Os as suntoe de ork econdmica e social dependen da decisio do pal/proprieté, Hlo/enpresicio. Ble ten a Gitina palavra scbre compra e vena de terres, sobre © que deve ser plintado, sobre a Gemercializagio dos excedentes , sobre o dote das fithas, casimentos preferenciais, etc.; dispie sabre a crncessio de terras para os fluhos que ido casar; adninistra, com un “fundo comm’ o que & ganho gor ele e pelo! dansis menbros de fenf“ia, seja nag atividades producivas realizadas dentro Ga colénia, seje atra- vs de salcios ou outras fomas de pagamento por serviges (terporirios (ou pormnentes) realizaies fora da comnidade. [iguns depoinentes de colonos dio conta dassa caracteristica eps, sarial da eoononsa donstica canponesa, ms evidencian tarbéa 0 papel Ge administrador dos bens da fariflia assunido pelo pai. Por exmplo + ‘wou pai at constnuiu cinco casas de tijoloy uma pra cada filho, ¢ nos trabalhava tus Junto, tw pra ‘una caiva 85; € cape ue episode pra ca wn de terra tne Sep olpacuidon & dire de tos af du coe Zeman "REE ©? 05 Eithes) casar, isco af € unm Fixma 66; a mle ‘als trahalha parm a cawn, to para eles". Mate aiqnifioativa & @ netSfora usada por un colon para exemplifi, car a autoridade patema: ‘onto vat o pai vas. tuto atria, sgusl a un gango quando te ‘iinote, enpuanto ele vai pa-ftente o resto vat tudo atias™. ‘as sivungice doscritas so caracteristicas do mnento em que ¢ o- Adnia atinge eeu ponto néino de produtividade: a familia est consti - tufda polo casal e sexe fithos adultos. Oa infividuos, Adent‘ticadcs com ce interesses da fanflia, trabalhen "para wma firma 66", © casanento - ais do que qualquer outro arentecinento ~ & a ccasiiio en que 0 pai de- vve dar una contrapartida, una espicle de campensagdo pelos anos em que os fithos ¢ fihas trabalharan scb sua autoridade. As miheres, com 38 nostrei, recebem um dote; os honens preferenctalnente daven reodber ter ras e una casa, jf que of filhos ~ can excegio do herdeizo da casa no poten compartilhar a moradia dos pais’ apis o casanento, No lnbito a f= ilia-tronco pemancam sdb © mesmo teto tanbén os celibatirios, quse 20. = GIRALDA SEYFERTH - HERANGA E BSTRITURA BAILIAR CAMPONESA todos do sex fontnino (rarerente so encontrados homens com Rais Ge ‘erinta anos sSlteiros) ¢ que ficam sibordinades 20 mio. Mas epuanto fo pai ectiver apto para ¢ atividade produtiva, controla a economia &o- évtica, 06 fiThos solteiros e mas 0 fLTho casaio que compartsliar sua residincia, (0 casemmnto & prineizo filho é un romento crucial yorme oertanen ‘ee iri denencatear © processo de heranga. A doagio em geral ocorre quan fo.todos o9 flhos sio adultos o& quando se faz neoesséria a instalagio fo im now casal numa coléniia indepandonte, Basa situagio, porée, — & sooalizada, © na prética ponas vezes ocorme porque © tananiio das pro ~ pricdades raremente permite wa sb-divisio ractonal das terras entre oe herdeiras, Para a nalor parte dos filhos, a “heranga” inclui apenas tun pedago de terra suficiente para cmnstruir una casa, A subrdivisio da propriedade, supostanente Agialitéria e dentro dos padres ax heranga can partithede & real apenas no gentido en que todas oo Eilhos reccben as pamela de terre, nas agenas un delos here a coiGnia enquanto, unitate fe progio. 0 destino de caéa filho & tragad muito entes do casanento. papeles que slo enceninhados deate oado (por volta dos quimze anes) pa ra alg tigo de tiaballo assalariado dificilnente voltam a ser colonos fer tenpo integral. 0s arranjos de heranga, entio, Gependon das eatraté- Glee reprodutives desse caqposinato, entre elas a colocagio de alguns ‘iinos po mercado de trabalho whan. Btbora os habitants de Goabi nbs cenpartilhen de ina idealizagio da Fealtetlong, a situagio — fundtaria ‘peal ndo permite a reprdurio social do canpesinato nin contexto de maior swbdivisSo das colénias. Nm plano mais geral, fica aiffeil consi, Gerar coro estratécia a expulaio indenizaia de parte dos filhos de can poneces, pore a rigor no existe expulséoy mas a cas © 0 forrecpendente nada mis sio do que ua indenizagio, que transforma fuses eupostes "herdoiros” en proletdrios ou pelo menos reafimma essa onaigao. A maior porte da gropriedade vai para apenas un dos nerdeires eyais ~ quo tem possibilidade de manter-se carponés. Nas fanfllas om manne recursos a indentzacio pode até rio ocurrer, comp nostra esse de poimen vy anoces pra min, trabalhanto, 96 denois de casado; antes, [enn on a uta oon sto mapa uae. FE 2c om'o que sanies sabes antes de Gsarr oma Be oe tinbalhande tule pro Paly PO al OSE 2200 Se Steno. para 8, oenio ele mao ia conser ¢ tie Fe Settee, oepois, 96 86, con 29 anos, erabalhendo aan a toe et eu que nada, ele nao pedis, Af eu tenon BOLETIM 10 MISEU NACIONAL - N.S. = ANTROPOLOGIA - N® 52 a reomhect ¢ fiz a madeira pra aonstralx minha cata, prepared ‘@nadeira e todos (oa pals e tmics) ajudara..." 2 sar de ter trebathado para "a mesma panela” até 0 casanento, este in vmante - © mais yelho de oite filhos - 25 pide contar coma mio de ora familiar para construir gua residéncia. Obter para oe filhoe una colceagio no mercado de trabatho urbe (como operérios nas indlstrias texteis) apenas una das estratigias a cionailas para evitar © excessive parcelanento da colénia. As opgSesy mesmo no plano da proletarizagdo, so'varladas. Dependendo da quantida~ de de terras herdadas, a proletarizagso pode ser total ou parcial, mas rarenente significa © afastaranto da comnidate rural, cono 38 nostra antes. Existen casos nos quais todos os filhos so encaninhados para 0 trobalho assalariad @ a propriedade 6 dividida por todos; dopendento Ga quntidade atribufda a cada um, todos se toman operfrios-campone ~ ses, Bssas casce geralnante ocorven en fenilias com poquane nimero | de ‘thos, mas mesto assin, aquale que vai formar a fanfLiactronco com seus pais recebe sempre uma parcela nator de terras. A posse Ge menos e cinco hectares, porn, tora a proletartzagio inevitfvel para qual quer herdoiro. tea outra foma de resolver ¢ problena & ben manos frogtente e res, ‘rita ace colenos-fortes: tratarse de assequrar instrugdo técnica ou su prior para pelo nanos un doe fithos,- "que tem a cbrigapio de dasistir Gepois da sua parte na terra". A instrupdo 6 interprotada, assin, como ua "heranga”. Outro costume, mais comm entre colonos de origen italia a, mas que tarbén est presente entre descarvientes de alenies catéli- cos, estima o envio de fithos ou fithas para a carretra religiosa: a vocagio religioss & tonada caro estratécia para reduzir o nrero de her deizos. Nesses casce, que seria a indenizaco pela perda da terra, oa (0 dove (no caso das mulheres), servem para custear "os estudos religiom sos". Yas esta foi uta estratégia mais cunum no pasado do que hoje. A Aininuigdo do nimero de Flhos tanbén & explicate com estratégia para ininizar a atomtzagdo das colénias. As fan{lias com prole numerosa (mals de 10 Fithos) ‘so vallorizadas no contexto de ura Ldrologia do cam pesinato que privilegia a prole como’ “riqueza", mas hoje slo cnsidera- Gas maceinicas diante do fato concreto que & 2 evcasser de terrae, "iio existe terras para todos" serdo assim nfo hi mais espago para muitos ‘hos. Se no passad maltos fiJhos exam indfcio de prosperidade, hoje constituon ur problesa e nats - "a terra 9 di para un, af com arranjar 22+ ~ GIRALOA SEVEEKTH ~ HERANCA E ESTRITURS FAMILIAR CANPONESA trabalho, emprego, para os outros?” A consciincia de que a resroducio Go crupo canpenés 96 & possivel mntendo indivisivel a colénia enjuanto unidade de proiuyéo faz om que sean actonados esses necanisms Go. redigdo do Hero de herdetros ~ ha vendo nftida proferdncia pela ultinogenttura, extora nen sempre o herdel ro scja 0 Filho mais now. A excolha do herdetzo pelo pat & wa possibi~ dade actonada sexpre que os arrarjos se toman complicatas. as a en- éncia cos colenes 6 sempre fovorecer a "ligica": sude-se que dove fi~ car morendo con of pals, herdando a malor parte de propricdade (ow toda ela) 0 Sleaze fiho gue cazar, pois naste renento ce outros "estazo en cmishaces na vida". "Pela Iégiea, o Stim fiiho quc casa € quae som pre 0 nais novo" - eis una afsemagio eanstante. A ultssogenitura tanto & aeribufda & tradigdo de origan das inigrantes cow 3 propria Lésiea & Ciclo de desemvolvinmto do gripe donéstico. 0 dades cevaitrice constantes das tabclas 1 e 2 matron que por cm mats dou tergo das propriedaes eqricolas do Gumbimibs, e-cerca da netade en Brusque, se nantén dentro dos padsSes aceitivels de nanwtengio da condigéo carponesa. Certanente no dentro da racionalidede enbvtda no emnoeito de fokomiming, mas can in tanarho considered su/atents ea temps prafutives. No conjunto, talver menos de utero desses capone ses poden ser classiticadss com "colenos fortes"™®). a extstncsa do ws carwo Go colonos nessus condigies 6 intaroretada « nivel local com oft, to a controle que a fanflia tem scbre a terra eo sistema de heranca, ve pemite acordce cuja principal fingdo 6 evitar o parcslanento. Sendo a terra meroatoria escassa ~ porgus nl € amcebida como mez caloria ~ torne-se diffell para qualquer eolono ‘mpliar suas poases. A nica mnciza de cbter terra & através de heranga; as soucas termes dis~ ponfveis para venda ao muito caras e a disponibiliéade de recursos pi xa compra é xedu2ida, 0 sentido do "erabatho fantliar para © meet pote’ ra realidade no permite acwnulagio mur nivel tal que fossa servir para compra de tetras, Os depoinentos transcritas até agora dio indice dos sas estassex de terris e recstuoa: © destino mais freqlente da renda ac rulada pela fanflia & assogurar mesos para construix unt casa oar cada (6) cabe aqui expliciter 0 sighificado desta categoria, Coleno-forte faguele que possui una propriedade de tananho aproxinado ao de antigo Tote colonial ~ portanto, possui mais de 20 hectares. Maia do que isto, aquele que consegue obter wma Tenda considerada boa dedican= dovse exclusivanente so trabalho agricola. OLETIN D0 MUSEU NACIONAL - N.S. - ANTROPOLOGIA = N° 52 23 lho. A ampLiagio das propricdades através do cassnento ocorre 85 esp ediconente, porque as mulheres raranente harden a terra, ot quando her dan, venden suas parcelas para um imio, Tato remete a dois problems que nereoen una ripida reflexio. 0 prineire deles diz respaito & liga - gio com a terra; 0 sennio, aos casanentos preferenciais. A colénia & ‘concebida cam propriedade da fanflia ¢ seu significado extrapola qual~ quer considera;io de criem econvinica: ola & representativa da identida~ de social do colono ¢ da sua relagio am a terra; ela exgressa o enras- mento da fenflia canponesa na comnidate local, Nesse sentido, & mi~ to mais do que uma unidade de produgéo pols ten im significado sinbSli- © suficiostammte forte para que a terra seja concebida fora do contex: to econfinien. Bn algunas antravistas, isto & explicitado claranente: Imiesse nesScio de terra, néo pode botar estrariio no meio, tan de ser resolvids na‘fanftis; terra @ asinto “de fant Sendo un ben da fanflia, no pode ser vendido aqueles que néo sio paren tes. A venta do terras 96 & conoabida em casos de extrem neasbaidade; fota desses cases, © colon que vende terrae é criticado como incompe - temte, Sao bastante contundantes 2 esse respeito: vender, 26 para un Sr io, ou para un parente prolao (um prind en prineir grax ou um tio, Senpre pel Linha paterna). Se na pritica ocorrem vendas de peuenas parcelas, ideologicamente a terra & concebida con ben de rafz que no Pode ser allenado, Besa concepséo se ajusta & pritioa da heranga smar- tivel @ assegura a condigSo canponesa apenas acs herdetzos. Os que rece bem parcelas miito pequenas ~ nas situagées de heranga compartilhada - resto que benhan condigSes de comprar yn ou dois hectares a mais, difi- chinente detxaréo de eer vorker-peanante, : Quanto aos casanentos, ha une nftida preferéncia pela endovanta entre os carponeses~o cSnjuge 6 escolhide a nivel da comntdade Local. Basa endognia & justificada de virias maneiras: por rasdes de orden Gtnica, religiosa, © tarbin por cenaideraydes ansrca dos valores campo- neses. No peimeiro caso, siio adnltidos oa casanentas entre colnos a corigen italiana © alani, sas oe "prasilesres" (chanados de “caboclos” ) ‘so desqualificados com oSajuges de miitas formas. 0 principal argunen to amntra o casanmnto con brasileiros esti relacionado 8 “tradigéo 0 trabalho" © a0 "apego 3 terra", Os brastlelzos sic consideraos * ras ‘trobalhadores ¢ piissinos agricultores, individios sen mazes, portanto sen apego & terra, verdadeires némades. Eases atributos conferem ao bra siletzo im status de inferioridade social e Stnica que fica evidencis 24 = GIRALDA SEYFERT - HERANGA ESTRUTURA EAMILTAR CANPONESA &, por exemplo, na axpuentagio dos colons en tomo a dete, "seo coleno casa con une caboclisha sabe que ela vir com a rorpa do como" ‘esta & una frase bastante comm serpre que 2¢ coloca a questo do date. 6 inverse tanbén & verdadotro: "wa colona casada com brasileiro 38 sa bbe que vai trabalhar écbrado, yor ela @ pelo mario". os arguments Gtnioos se scrim outros Ligadbs A prépria identidade do camgonést os brasiletms e pessoas de fora da comnidade (a meferéncia & qumse sen~ pre a cidade) nio eo colenos, portant nio compartitham da mest iden ‘eidade social (e étnica, quando a refortncia for aos byasileiras), e, este sentido, descomecen a tradicdo, no respeitm cs costumes, Yas, acina de tuo, esses estrarhos nio possuon terra, portanto no podem ne proauztr o modo de vida tradicional do gnigo. A ruptura dessa prefertin~ cia pela endoqamia & mate comm entre aquvles moradores da gona. rural que so operdrios-congoneses, pelas préprias clromstinelas da sua du ~ pla identificagdo profissional, cuja consoqtncia 6 um maior conivio com pessoas eatrarhas & conunidaie canponesa, A religiso tanbém funcio~ nna oxo barreira para os casamentos; existem nt area pelo nenos tris ¢t, forentes religises cristia ~ catSlica, evengélica-luterma e adventista de 7 aia ~ serio condenadoe os catanentos de pessoas que pertencen a religides diferentes. ‘bora exista tna relagdo entre o casamento © s herange da terra, cesta nada ten a ver oom casanentos preferenctais: cone foi visto, as omas qu regen a escolha do cinjuge so de outra orden. Fora dessas nomas nio hi una regra fina da casanento, nas apenas algunas dispost ~ cies que down ser respeitades, destacando-se entze estas 2 exigincia da Teclocelidade para os £ithos exclufdoe da formagio das fanilsas~tronco » 6 neo casal Gove ter condigSes de famar ma vnidede confstica separada da doe seus pais, Def a importincia de ser assegurads a cata fi1ho uma potela de terras e uma casa ~ nes que, por falta de recursos da fari- lia, terban de ser encaninhados para outras oowpagSes e assim nio se Fe prodkaum coro conponeses. ‘A regra de residéncta ento depenie do que for tanade com panto de referéocia pore a parcela de terra concedida a cada filho fica mo rbito da colinta, $ que o row casal form ma unidade separads, volen Go @ palitlocalicads apense pars © herdelmn da casa. Nesse sentido, a re ‘siGincia & neolocal desde que ge'enfatize cono regra casa formcéo do tim outa inidade dondstien [e 4at0 & 0 fato essencial en terms de oo ceitualizagao)e ndo a colénia cono-um too. A fomagio de uns rove font= BOLETIMS DO MUSEU NACIONAL — N.S. ~ ANTROPOLOGIA = NP 52 2s ia esté diretamente ligada a questio da heranga @ do dote porque forme cen a base para sua extsténcia, A terra 6 essencial & reprodigio tanto Go conpesinato con os cperirios-carponeses © 6 pode ser assegurada através dos acertos entre 06 pais ¢ seus £iDios. Essa andlise preliminar da fanfLie camponesa e das formas de he- ranga no Itajaf-nirin traz indicios da importincia de se considerar a heranga mais como parte de ma estratégia familiar que assequra a repro ugio de parte do conpesinato do que propciamente com prética fixa, A- esar das considerasSes acerca da tradigdo e da origem étnica dos cost mes, gue privilegiam {doologiesente ¢ figura do minorato ea herenga Ampartivel, mesno que indireta, so mitas as estratégias sucessoriads acionadas pelas fon{lias, dependendo, en grende parte, de fatores de of em cochtniica (como qualidade e quantidade de"terras que comple a colé- ‘nia, possibilidades alternatives de ocupagio, atc.) ¢ dimogrifica (ime 0 de filhos) . [A reprodugio do canpesinato, porn, esta dirotamente Ligada & he- ranga inpartivel - que assegura a condigio camponesa a pelo mans dos fithos. © taranho médio das colénias no pemite que essa reprodi - io cocrra através da heranga comartilhads. A altemativa da berange conpartilhada ten @ ver com a escassez de terras pois & importante as- Sequrar ao novo casa uma altemativa de produydo propria com comple nnento da tena do trabalho assalariado. Isso renete ao mercai de traba tho disponfvel regtonalmente: a opgo para un colon que niio possul ter sa suffcionte & ser opertirio na indGstria temtil. A situagio de sionker- peasart @ pensada como altemative, mas nfo a proletarizacio total. Nes se caso, repartix uma colénia entre todos os herdeiros do sexo miscul Po pode ser una estratégia que assezure a todos a identidade de colores que trabalhan na fébrica, deste que o tamarho da propriedade pernita essa opgio. A estratézia de heranga compartilhada pode parecer @ mais frequen ‘te quando se analisa a questo através Ge un s6 indfcio. Anesar do ens ‘tune anplanente difwndido de coder una poguena parcels de terxa para ca de f1tho formar um nova inidaie doméstica a partir do casanento, a inia permancoe indivieivel enuanto unidade de produgio famtiar (nes- 1m sofrendo uma diminutgio rea! do tararho). De qualquar forma, 9 prem senga da fenSLia-tronco enquanto regra, dixetanente relacionaée aos par des de residéncia, est assevurada qualquer que seja a estratéria de herafiga acionada. tna caracteristica importante 6 0 fato da heranga 1m 26 = GIRALDA SEYFERTI - HERANGA E ESTRUTURA FAMILIAR CAREONESA partivel no ter con efeito @ expulsio de todos os filtos excedentes, nem quais & dads a altemativa de pemmecer na comtnidede. © process Ge proletartzarSo, porén, certanente acentuou na Gtira geragéo 0 so nals elstenditico da heranga inpartSvel. Esse tipo de heranga 86 nfo apa reo: com mais freqiéncia no plano pwwanente lecal porque as terms 50~ Gen ser previanente divididas entre todos os herdeircs ¢ posteriomente eaglutinadas - por compra 08 doago ~ nas nics de un deles. De fato, apesar dos problems derivados da eseassex de terras cultivivets, parte cease canpesinato pode se reprodusir socialnents, desde o século XIX, ‘actonando una traAicéo de herange, fundamentala no scordo entre herdei- ros, que permitiu evitar © parcelanerto continu das propriedades ogri- colas. ABSTROCT ‘this paper provides a prelinina:y analysis of the peasant "family structure apd peasant strategies of inheritance in two tural commnities localized in a region of Southem Brazil settled by migrants of German and Italian origin. EFERENCIAS BIBLIOGRTICAS TERE, L.K., 1976 —Tnheritance, land tenure and peasant family structure: 2 German ‘reqional comparision. 1% GOODY, J. THER, I THOPSEN ibe (org,) Parity and Inherivmoe Rural society ' in Wester Burgpe, 1260-1000. fo. 71-95. Cambridge University Press., Carbridge. BOETTGER, G., 1886 - tiedeveoknit vom Vortragen Cehalten i Ruttarvercin Bruaque, 85 pp. (wanuscrito) FRG-SOURINC, Ac, 1977 ~ La fandLle-souche pyrénfeme ati xDiesidcle : ‘quelques reflexions de néthode. Awales. Paris, 32 (2): 478-487. FRREGM, 5.1., 1969 - The Eunopenr Peasantny: the final phase.’ 2567p. Nethuin, Tondres. GAESKE, B., 1972 ~ Baste Conon tiniversity Press, Manchester. UMIGIO TNSITTUTO BAASTLETHO OE GBOGRAETA E ESTARTSTICA, 1983 = Congo Nropecuirio: Santa Catarina, THE, Rio de Janeiro (Recenseanento ge Fal & Brasil, 1960, 9: v.2, t.3) TASLETT, P., 1972 = Introduction: the History of the Fandly. TASTE, 'P, EWEL, B. (orgs.). Household ard Family tn Past Tine. Por 1-83. Cambridge Universivy Prass, Carbridye. SENERTH, G., 1974 - A Colontzapie Alend no Yate do Ieagai~™ Baitota Novinents/SAB, Porto Alegre. 13 of Rural Scotology. 20%yp. Manchester svt, 1580p. DOLETIM D0 MUSEU NACIONAL - N.S. ~ ANTROPOLOGIA ~ N° $2 a SEVTERM, G., 1962 ~ flasionalion ¢ Tdentidade finioa: & idoclogia gema nista’e o'grpo étnico tevto-brasileiro niwe commudade Go Vale oS Teajal. 223pp. Prtagio Catarinanae de Cultura, Plossenapoti. WOIMEL, La, 1958 > Capttulon de Geografia Tropical @ IBS, Rio de Janeiro. * Prepleal ¢ @ Brae WEBS, 5., 1945 ~ keulturagio doo Alani no Brasil: Botwdo antropolé gico dos imigrantes alemdes e seus descenden:es no Brass a ‘Editora Nacional, Sé0 Paulo She SO5ep. cae 307 pp. Esta publicagdo deve ser devolvida na Gltima data cegistcada

Você também pode gostar