Türkiye Için Doğa Dostu Tarım Kitapçığı

Trkiye iin Doa Dostu Tarm Kitap
Ana Yazar ve Editrler: Mark Redman ve Melike Hemmami
Katklar: mit Bayram Kutlu, Mesut Akdamar (Blm 2 ve 6) Murat Ataol (Blm 4, Ek 2 ve haritalarn temini) David Baldock (Blm 7) Guy Beaufoy (Blm 3, 4, 6, ve Ek 1) Tamsin Cooper (Blm 3, 4, 6 ve Ek 1) Clunie Keenleyside (Blm 7) Yldray Lise (Blm 4 ve Ek 2) Muzaffer Srek (Blm 4 ve 6) Ltfi Tahtacolu (Blm 4, 6 ve Ek 2)
Fotoraflar: Birdlife International, Buday arivi, ebnem Era, Melike Hemmami, Ltfi Tahtacolu, Raluca Barbu, Muzaffer Srek, Solmaz Karabaa
Ankara, Aralk 2008
Teekkrler Bu proje, Hollanda Tarm, Doa ve Gda Kalitesi Bakanlnn BBI MATRA 2005-2008 Eylem Plan finansal desteiyle yrtlmtr. Bu proje,birok deerli kiinin zamanlar, emekleri ve uzmanlklarnn desteiyle yrtlmtr. El kitabna dorudan katk koyanlar dnda alma grubu yelerinin de proje boyunca deerli katklarndan tr teekkr bor biliriz; Tarm ve Kyileri Bakanl, Tarmsal retim Gelitirme Genel Mdrlnden Mehmet Hasdemir, Mesut Akdamar ve alma arkadalar; Doa Derneinden Nuri zbadatl, Yldray Lise ve katk koyan tm arkadalar; Avrupa Birlii lkeleri deneyimlerini bizlerle paylaan Raluca Barbu, Nina Dobrzynska, Pille Koorberg and Vyara Stefanova en iten teekkrlerimizi sunarz. Ayrca Hollanda Kralliyeti Bykelilii Tarm Ataesi Carla Konstene proje boyunca salad srekli destek iin teekkr ederiz.
letiim Avalon P.O. Box 14 NL-8730 AA Wommels The Netherlands/Hollanda Tel: +31 515 331955 Faks: +31 515 331980 www.avalon.nl Avrupa evre Politikalar Enstits IEEP (Institute for European Environmental Policy) 15 Queen Annes Gate London SW1H 9BU United Kingdom/ngiltere Tel: +44 207 799 2244 Faks: +44 207 799 2600 www.ieep.eu Buday Ekolojik Yaam Destekleme Dernei Serdar- Ekrem Sokak Serdar- Ekrem Apt. No: 31/3 Kuledibi/stanbul Tel: +90 212 252 5255 Faks: +90 212 252 5256 www.bugday.org Tarm ve Kyileri Bakanl Tarmsal retim ve Gelitirme Genel Mdrl Eskiehir Yolu 10.km Lodumlu/Ankara Tel: +90 312 287 33 60 Faks: +90 312 287 00 40 www.tugem.gov.tr www.tarim.gov.tr
indekiler
nsz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Kitapk Hakknda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Blm 1: Giri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 1.1 Proje ve Kapsam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 1.2 Proje Ortaklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 1.3 Doa Dostu Tarm alma Grubu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Blm 2: Trkiyede Tarm ve Doa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 2.1 Giri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 2.2 Doa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 2.3 Tarm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 2.4 1950lerden beri Trkiye Tarmndaki Temel Deiimler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 2.4.1 Ekilen Alanlarn Genilemesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 2.4.2 Artan Kimyasal Kullanm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 2.4.3 Artan Su Kullanm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 2.4.4 Geleneksel (Atadan Kalma) Tarmn Yok Oluu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 2.5 Trkiye Tarmnn Doa zerindeki Etkisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 2.5.1 Toprak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 2.5.2 Su . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 2.5.3 Biyolojik eitlilik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 2.5.4 Tarmsal Genetik eitlilik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 2.6 Trkiyedeki Tarmn Doa zerindeki Etkilerine Kar Yaplan almalar . . . . . 33 2.6.1 Mevzuat Alannda Yaplan almalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 2.6.2 Ekonomik Alanda Yaplan almalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 2.6.3 Gelitirilen neriler/Bilgiler. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 2.7 Sonular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 Blm 3: Avrupa Birliinde Doal Deeri Yksek Tarm (DDY) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 3.1 Doal Deeri Yksek Tarm Nedir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 3.2 DDY Tarm Sistemlerinin Tanmlanmas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 3.3 Neden DDY Tarm Avrupa Birlii iin Bir ncelik? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Blm 4: Trkiyede Doal Deeri Yksek Tarm (DDY) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 4.1 Trkiye iin DDY Tarmn nemi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 4.2 1. Adm: Trkiyenin Tarmsal Sistemler Tipolojisinin Gelitirilmesi . . . . . . . . . . . 49 4.3 2. Adm: Trkiye DDY Tarm Sistemlerinin Haritalanmas . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 4.4 3. Adm: Trkiyede Seilen DDY Tarm Sistemlerini Anlamak iin rnek Vaka almalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 4.4.1 Pnarba, Kre, Bat Karadeniz Blgesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 4.4.2 Beypazar, Ankara, Anadolu Blgesi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 4.4.3 Zara, Sivas, Anadolu Blgesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 4.4.4 DDY rnek Vakalarnn Genel zellikleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Blm 5: Avrupada Doa Dostu Tarm Mevzuatnn Geliimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 5.1 Doa Dostu Tarm Mevzuatlar Nedir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 5.2 Avrupa Birliinde (AB) Doa Dostu Tarm Mevzuatnn Geliimi . . . . . . . . . . . . . 72 5.3 Avrupa Birliinde (AB) Doa Dostu Tarm Mevzuatnn Temel lkeleri. . . . . . . . . 76 5.4 Avrupa Birliine ye lkelerden Edinilen Dersler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 5.5 oklu lgi Gruplar Srecinin nemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 Section 6: Trkiye iin Doa Dostu Tarm Programlarnn Gelitirilmesi . . . . . . . . . . . . 80 6.1 Trkiyede Krsal Kalknma Mevzuat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 6.2 Ulusal Doa Dostu Program iin neriler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 6.3 ATAK Program . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 6.4 IPARD 2007-2013 erevesinde Frsatlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 6.5 Trkiyede DDY Tarmn Desteklenmesi iin Potansiyel Tedbirler . . . . . . . . . . . . 90 6.5.1 1. Tip DDY Tarmn Desteklenmesi iin Tedbirler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 6.5.2 2. Tip DDY Tarmn Desteklenmesi iin Tedbirler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 6.5.3 3. Tip DDY Tarmn Desteklenmesi iin Tedbirler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Blm 7: Ulusal Doa Dostu Tarm Programnn Uygulanmas . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 7.1 Kurumsal Dzenlemeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 7.2 dari Dzenlemeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 7.2.1 Bilgi ve neriler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 7.2.2 Bavurularn Hazrlanmas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 7.2.3 Arazi Parsellerinin Belirlenmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 7.2.4 Uyum Szlemesinin Salanmas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 7.3 zleme ve Deerlendirme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 Referanslar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Ek 1: DDY Tarm iin Gsterge Olarak Kullanlacak Kriterler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 Ek 2: Trkiyede DDY Tarm ve CORINE Arazi Snflandrmas Arasndaki liki . . . . . 119
4 Trkiye iin Doa Dostu Tarm Kitap
nsz
Dnya nfusu ve beslenmeye olan ihtiya her geen gn hzla artmakta, kullanlabilir tarm arazileri ve sulanma kapasiteleri ise azalmaktadr. Bugn, dnyada 850 milyon insan alk snrnda yayor. lkemizde tarm sektr, insanlarn beslenmesi, istihdam, ekonomiye katks ve ihracat potansiyeli bakmndan byk nem tamaktadr. Bir yandan ihtiya duyulan retimi karlamak, bir yandan da srdrlebilirlii salamak mecburiyetindeyiz. Ancak, srdrlebilirliin salanmas iin; tarm ve evre balantsn gz nnde bulundurmadan gelime kaydetmek mmkn deildir. Bu nedenle, tarm alanlarnn, su havzalarnn ve ekolojik dengenin bozulmamas iin srdrlebilir bir tarm stratejisi uygulamak gerekmektedir. Tarmsal tekniklerin gerektii gibi uygulanmas, tarmsal girdilerin bilinli ve az kullanlmas, organik ve doa dostu tarm uygulamalarnn yaygnlatrlmas nem arz etmektedir.
Gelecek kuaklarn da kendi gereksinimlerini karlayabildii srdrlebilir tarm felsefesinin yaama geirilmesi amacyla 5488 Sayl Tarm Kanununda evre Amal Tarmsal Arazilerin Korunmas program ve yi Tarm Uygulamalar gibi birok alanda reticilerimiz desteklenmektedir. Bu amala, toprak ve su kalitesinin korunmas, yenilenebilir doal kaynaklarn srdrlebilirlii, erozyonun nlenmesi ve tarmn olumsuz etkilerinin azaltlmas amacyla hazrlanan bu kitapn kamu ve sivil toplum kurulularna faydal olmasn umuyor, emei geenlere teekkr ediyorum.
Dr. Mehmet Mehdi EKER

Tarm ve Kyileri Bakan
Kitapk Hakknda Bu kitapk, Ocak 2006 Kasm 2008 tarihleri arasnda yrtlen Trkiye iin Doa Dostu Tarm Program Gelitirilmesi projesinde elde edilen ktlar, nerileri ve deneyimi yanstmaktadr. Bu kitap, hem Trke hem ngilizce olarak; zellikle AB ortak finansmannn getirecei frsat ve zorunluluklar dikkate alnarak, gelecekte tasarlanmas planlanan doa dostu tarm programlarnn gelitirilmesine destek salamak amacyla hazrlanmtr. Ayrca Doal Deeri Yksek (DDY) Tarm kavram ve biyolojik eitlilie salad katklarn ortaya konulmasna zel nem verilmitir. Trkiyede tipik olarak bulunan bu dk younluklu tarmsal sistemlerin korunmas iin doa dostu tarm tedbirlerinin (ve dier krsal kalknma aralarnn) kullanlmas hakknda bilgiler verilmitir. Bu kitapk 7 ana blmden olumaktadr: Giri Proje Kapsam; Trkiyede Tarm ve Doa Bu blmde, 1950lerden bu yana Trkiye tarmnda meydana gelen deiimler; Trkiye tarmnn doa zerindeki etkisi ve bu etkiye karlk varolan yasal tedbirler ve mevzuat hakknda bilgi yer almaktadr; Avrupa Birliinde Doal Deeri Yksek (DDY) Tarm DDY Tarm tiplerinin tanmlanmas ve neden DDY Tarmn Avrupa Birlii iin bir ncelik olduu aklanmaktadr; Trkiyede Doal Deeri Yksek (DDY) Tarm Bu blm, DDY
kavramnn Trkiye iin uyguland ilk sistematik uygulamay iermektedir. Bu uygulama ierisinde, Trkiyenin Tarmsal Sistemlerinin tipolojisi ve potansiyel DDY Tarm Alanlarnn Dalm Haritas yer almaktadr.; Avrupada Doa Dostu Tarm Mevzuatnn Geliimi Avrupa Birliinde uygulanmakta olan doa dostu tarm mevzuat ve uygulamalar hakknda genel aklama; Trkiye iin Doa Dostu Tarm Programnn Gelitirilmesi Bu blm,Trkiyede doa dostu tarm mevzuatnn gelitirilmesi ve ardndan uygulanmas iin tek bir ereve oluturulmas konusunda neriler iermektedir; Doa Dostu Tarm Programlarnn Uygulanmas Doa Dostu tarm programlarnn pratikte uygulanmasna ilikin kilit noktalar ve ayrca Avrupa Birlii ortak finansman ile ilikili zorunluluklara deinilmitir.
Blm 1
Giri
1.1 Proje Kapsam Doa dostu tarm demeleri, Avrupa Birlii (AB) yesi lkelerin ortak tarm politikas (OTP) erevesinde Eksen II altnda yer alan ve uygulanmas zorunlu tedbirlerdir. Krsal kalknma mevzuatnn nemli bir paras olarak AB yeliine hazrlanan tm devletlerce de benimsenmesi gerekmektedir. Trkiye halihazrda eitli doa dostu tarm faaliyetlerinin gelitirilmesi konusunda nemli admlar atmtr. Bu faaliyetler ierisinde iftilerin doal kaynaklar daha srdrlebilir ynetimini salamak ve desteklemek iin eitli destek ve yasal dzenlemeler gelitirmitir. Bu projenin hedefi, kanun yapclar ve dier nemli aktrleri/ilgi gruplarn bir araya getirerek Trkiyede varolan doa dostu uygulamalara ilikin mevzuat ile Avrupa Birlii mevzuatn etkin bir biimde btnletirerek Ulusal Doa Dostu Tarm Program gelitirilmesi olmutur. Projenin nemli nceliklerinden bir tanesi AB yelii hazrlklarn yaparken, Trkiye Cumhuriyeti Hkmetinin ihtiya duyaca doa dostu tarm mevzuatnn (biyolojik eitliliin korunmas ncelikli) gelime srecini harekete geirmek olmutur.
Projenin hedefleri ise: a) Trkiyede ilgili resmi kurum ve sivil toplum kurulularna Doa Deeri Yksek (DDY) Tarm alanlar kavramn tantmak; b) Trkiyede ilgili resmi kurum ve sivil toplum kurulularn AB ortak finansmanl doa dostu tarm demeleri hakknda bilgilendirmek; c) Trkiyede doa dostu tarm mevzuat konusunda ihtiya duyulacak etkin bir yap rnei gelitirmek amacyla kanun yapclar ve ilgili taraflar biraraya getirmek; d) htiya duyulacak yap modelini Trkiyede zt zelliklere sahip iki pilot alan iin doa dostu tarm programlarn hazrlamak zere kullanmak; e) Bu srecin sonu ve edinilen derslerini Trkiye iin Ulusal Doa Dostu Tarm Program gelitirme srecine uygulamak; f) Bu almalarn sonularn ilgili resmi kurumlar ve STKlar arasnda datmn salayarak doa dostu tarm konusunda kanun yapc, karar verici ve dier tm kilit aktrlerden oluan bilgilenmi bir yap oluturmak. 1.2 Proje Ortaklar 1991 ylnda kurulmu olan Avalon,
Orta ve Dou Avrupada srdrlebilir krsal kalknmann geliimini desteklemek amacyla Hollandada faaliyet gsteren ve kar amac gtmeyen bir kurulutur. Kuruluunun ilk yllarndan itibaren Avalon, zellikle organik tarm kavramnn yaygnlatrlmas iin almtr. 1996 ylnda ise faaliyet alanlarn eitlendirmeye balayarak; 1997-2000 yllarnda Avalon liderliinde kurulan bir konsorsiyumla (eitli Orta ve Dou Avrupal ve AB ortaklaryla birlikte) Hollanda Hkmeti finansal desteiyle Orta ve Dou Avrupada Doa Dostu Tarm Programlar gelitirme projeleri yrtmtr. Bu projeler, Avrupa Birlii adaylna hazrlanan 10 Orta ve Dou Avrupa lkesinde, dnem itibariyle acil olarak doa dostu demeleri kavramn tantrmak, yaygnlatrmak ve gelitirmek amacyla uygulanmtr. Bu projeler, Orta ve Dou Avrupa blgesinde doa dostu tarm mevzuatnn gelitirilmesine, ilke ve uygulamalara ilikin nemli katklarda bulunmutur. Bu katklar arasnda, pilot doa dostu tarm projeleri gelitiren ve uygulayan adaylk sonrasnda ise AB ortak finansman
ile uygulanacak ulusal bir doa dostu tarm programlarn gelitiren aktif ulusal doa dostu tarm alma gruplar rnek olarak verilebilir. Bu yaklam, 20022006 yllar arasnda baarl bir biimde Hrvatistanda tekrarlanmtr. Avrupa evre Politikalar Enstits (IEEP), 1982 ylnda zellikle tarm, evre ve krsal kalknma alanlarnda Avrupa Birlii yesi ve aday lkeler iin bamsz yasa gelitirme aratrmalar yapmak zere kurulmutur. IEEP, dzenli olarak Avrupa Komisyonu ve Avrupa evre Ajans ile birlikte almann yan sra birok ulusal ve uluslararas kurulularla birlikte de almalarn srdrmektedir. IEEP, AB tarm mevzuat doa balants konusundaki almalara ilikin 20 yllk bir deneyime sahiptir. 1990larda Hollanda Hkmeti ile birlikte Doal Deeri Yksek tarm sistemleri kavramn ilk defa ortaya
Agri-environment Handbook for Turkey 9
koyan kurulutur. IEEP alanlar evre alannda gelitirilen mevzuat yakndan takip ederek dzenli olarak Avrupa Komisyonu ve farkl lkelerin hkmetlerinde bulunan ilgili kiiler ile iletiim halindedir. Buday Ekolojik Yaam Destekleme Dernei, 1990 ylnda, yaamn srdrrken dier yaamlarla uyum ierisinde ve ekolojik btne saygl bir toplum hayaliyle kurulmutur. Bu hayale ulaabilmek iin bu ynde rnekler oluturma, var olana destek olma ve bilginin dolamn salamak misyonunu stlenmektedir. Dernein amac; tek tek bireylerde ve bir btn olarak toplumda ekolojik yaam bilinci ve duyarll oluturmak; ekolojik dengelerin geri dn olmayacak hz ve biimde bozulmas sonucunda ortaya kan sorunlara zm yollar sunmak ve doa ile uyumlu yaam desteklemektedir. Buday Dernei, bu amacn gerekletirmek iin eitli alanlarda faaliyetler srdrmektedir. Bu faaliyetler arasnda: Organik tarmn yaygnlatrlmas ve zellikle salkl yerel pazarlarn geliiminin desteklenmesi; Yerel tohum eitleri kullanmnn srdrlmesi gibi atadan kalma iftilik yntemlerinin korunmas; Doayla uyum ierisinde yaayan topluluklarn srdrlebilirliinin desteklenmesi; Krsal ekoturizmin gelitirilmesi; sralanabilir. Buday Derneinin bugnk faaliyetleri arasnda %100 Ekolojik
Pazar yerleri projesinin koordinasyonu (Istanbul, Antalya ve Samsunda alan 3 pazar yeri); Ekolojik iftliklerde Tarm Turizmi ve Gnll gc ve Bilgi Takas ksa adyla TATUTA projesi; Bakanlklar, iftiler, i adamlar, tketiciler ve medya yeleri arasnda ekolojik tarma ilikin bir iletiim a iletilmesi; stanbulda 100 hamili bahe projesi ve Buday Dergisi araclyla birok yaynn geni bir kitleye ulatrlmas gibi baz faaliyetleri sralanabilir. 1.3 Doa Dostu Tarm alma Grubu Projenin odakland kilit hedeflerden bir tanesi doa dostu tarm alma grubunun kurulmas ve kapasitesinin gelitirilmesi olmutur. alma grubu, Haziran 2006 ylnda kurulmu ve projenin belkemii ve beyin takm olmutur. alma grubu balangta kk, fakat eitli uzmanlklara sahip kiilerden oluan bir yapdadr. Tarm ve doa gibi farkl alanlarda uzmanlklar, farkl resmi kurumlar ve sivil toplum kurulularn biraraya getirmitir. Yerel proje yrtcs, Buday
Derneinin rehberlii ve destei, etkin bir alma grubunun hzla gelitirilmesi, proje ekibi ve alma grubu yeleri arasndaki iletiimin salanmasna ve srdrlmesine olanak salamtr. alma grubu Haziran 2006 ve Haziran 2008 tarihleri arasnda ska biraraya gelerek, toplamda 7 toplant ve 4 alt-alma grubu toplants gerekletirilmitir. Tm toplantlara tam katlm salanm ve alma grubu yelerinin olumlu geri bildirimleri alnmtr. Toplantlar sresince youn tartmalar gerekletirilmi ve bu toplantlar doa dostu tarm demeleri kavram, Trkiye iin nemi ve uygulanabilirlii konusunda farkl fikir ve deneyimlerin paylald nemli bir platform oluturmutur. alma grubunun geliimi iin toplant ierikleri dikkatle hazrlanm ve sre kolaylatrlmtr. Doa dostu tarm mevzuat gelitirilmesi hedefine ulama yolunda alma grubu iin dinamik bir renme ortam yaratlmtr. Bu faaliyetlere Orta Anadolu blgesi ve Karadeniz blgesinde bulunan 2 zt zellikli pilot alan iin doa dostu tarm tedbirlerinin tasarlanmasyla sonulanan 2 teorik alma dahil edilmitir. Farkl disiplinlerden profesyonel bir yap altnda paylaarak renme sreci ok etkili olmu ve gelecek iin doa dostu tarm mevzuatnn gerek geliimine nemli katklar salayacak bir model olarak ilemitir. Proje sresince alma grubunun geliimini gzlemlemek gerek katlmc
saylar gerekse doa ve tarm alannda resmi kurumlar, sivil toplum kurulular ve uzmanlar dahil kesien konulardan farkl sektr temsilcilerin eitlilii olduka cesaret verici olmutur. Bu eitlilik iinde alma grubu toplamda 36 farkl kurumdan katk salayan 93 katlmcy barndrmaktadr (Baknz Tablo 1.1): Tarm ve Kyileri Bakanl (TKB) ierisinde 14 Daire Bakanl; evre ve Orman Bakanl (OB) ierisinde 10 ube Mdrl Kltr ve Turizm Bakanlndan (KTB) bir birim; Devlet Su leri Genel Mdrlnden (DSI) 3 ube Mdrl; 6 Sivil Toplum Kuruluu ve; 2 niversitenin 3 farkl bilim dal; Gerekten de alma grubu Trkiyede bu kadar farkl ilgi alanlarna sahip taraf (baz dnemlerde atabilen) biraraya getiren rnek ilk oluumlardan bir tanesidir.
11
Tablo 1.1: Doa Dostu alma Grubuna Katlm Salayan lgi Gruplar Listesi Kamu Kurum ve Kurulular
Tarm ve Kyileri Bakanl (TKB) Aada sralanan Genel Mdrlk, Daire Bakanl ve ube Mdrlklerinden katlm salanmtr: Tarmsal retim ve Gelitirme Genel Mdrl (TGEM): Alternatif Tarmsal retim Teknikleri Daire Bakanl (ATT) yi Tarm Uygulamalar Birimi Bitkisel retim Daire Bakanl (BDB) evresel Amal Tarm Arazilerinin Korunmas (ATAK) Program Tarm Arazilerini Deerlendirme Daire Bakanl ayr Mera Yem Bitkileri ve Havza Gelitirme Daire Bakanl Strateji Gelitirme Bakanl Koruma Kontrol Genel Mdrl (KKGM) Tarm Reformu Genel Mdrl Hukuk Mavirlii (TKBnin tm birimleriyle balantl) Samsun l Tarm Mdrl evre ve Orman Bakanl (OB) ) Genel Mdrlk, Daire Bakanl ve ube Mdrlklerinden katlm salanmtr: evre Ynetimi Genel Mdrl: Su ve Toprak Ynetimi Daire Bakanl Deniz ve Ky Ynetimi Daire Bakanl Doa Koruma ve Milli Parklar Genel Mdrl: Milli Parklar Daire Bakanl Doa Koruma Daire Bakanl Hassas Ekosistemler ube Mdrl Biyolojik eitlilik ve Gen Kaynaklar ube Mdrl Korunan Trler ube Mdrl Sulakalanlar ube Mdrl zel evre Koruma Kurumu Bakanl (KKB) Kltr ve Turizm Bakanl (KTB) Devlet Su leri Genel Mdrl (DSI) Etd ve Plan Daire Bakanlndan katlm salayan ube Mdrlkleri: Tarmsal Ekonomi ube Mdrl Toprak ve Drenaj ube Mdrl evre ube Mdrl
Sivil Toplum Kurulular

Doa Dernei TEMA Trkiye Erozyonla Mcadele, Aalandrma ve Doal Varlklar Koruma Vakf WWF Turkiye (Doal hayat Koruma Vakf)Doa Koruma Merkezi Doa Koruma Merkezi Ku Aratrmalar Dernei (KAD) Srdrlebilir Krsal ve Kentsel Kalknma Dernei (SRKAL)
niversiteler
Ankara niversitesi, Ziraat Fakltesi, Tarmsal Ekonomi Blm Ankara niversitesi, Veterinerlik Fakltesi, Zootekni Ana Bilim Dal Ondokuz Mays niversitesi, Ziraat Fakltesi, Tarmsal Ekonomi Blm, Samsun 12 Trkiye iin Doa Dostu Tarm Kitap
Blm 2
Trkiyede Tarm ve Doa
2.1 Giri Trkiyede doa dostu tarm mevzuatnn gelitirilmesi srecine tarm ve krsal kalknma arasndaki ilikinin aka anlalmasyla balanmaldr. Bu iliki ierisinde: Toprak ve su kaynaklar; Biyolojik eitlilik ve yaban hayat yaam alanlar ve; Tarmsal bitkilerin ve hayvanlarn genetik eitlilii bulunmaktadr. Bu yaklam, ileride daha doa dostu ve srdrlebilir tarm uygulamalarnn tevik edilmesi iin gelitirilen mevzuatn temelini desteklemek asndan esastr. Bu yaklam ayrca: Belirli doa dostu tarm faaliyetlerinin geliimini destekleyecek, ve; Pilot proje ve dier kapasite gelitirici faaliyetlerde nlemler ve alanlarn seimi iin kriterler gelitirilmesini destekleyecektir. Buna ramen, tarm ve doa arasndaki iliki zellikle tarm faaliyetlerinin doa zerindeki gerek pozitif gerekse negatif etkilerinin deerlendirilmesi asndan olduka karmak olabilir. rnein, yaygn otlatma gibi atadan kalma tarmsal uygulamalarn doada bulunan zengin bitki eitliliine sahip olan
meralarda otlatma sayesinde yar doal alanlar yaratmak gibi olumlu etkileri bulunmaktadr. te yandan, genileyen, ayn rnleri yetitirmeye odakl ve youn retim yaplan modern tarm uygulamalar genel olarak biyolojik eitliliin kaybedilmesi, toprak bozulmas, yzey ve yeralt sularnn kirlenmesi gibi birok olumsuz etkiye neden olmaktadr. Bu nedenle gncel durumun deerlendirilebilmesi iin ilgili verileri ve bilgiyi gsteren anlalr bir ereveye sahip gerek durumu ortaya koyan sade bir form hazrlamak ok nemlidir. Tarm ve doa arasndaki balanty (AA, 1999) incelemek iin ska kullanlan yaklamlardan bir tanesi Ekonomi birlii ve Kalknma Tekilat (OECD) tarafndan ilk defa gelitirilen tici g-Bask-Durum-Etki-Tedbir (DPSIR: Driving Force- Pressure-State-ImpactResponse) erevesidir. DPSIR, analitik erevesi tarm ve doa arasndaki ilikiyi bir dngyle (ekil 2.1) tanmlar. Bu dngye gre: Bir dizi TC G tarmn geliimini (ekonomik, sosyal, kltrel, teknolojik ve politik faktrler dahil) etkiler ve tarmsal uygulamalarda deiimler meydana getirir;
Trkiye iin Doa Dostu Tarm Kitap 13
Tarmsal uygulamalardaki deiimler BASKI (zararl) ve AVANTAJLAR (yararl) dourmakta ve tarm yaplan alandaki DURUMda deiimler meydana getirmektedir. Bu da ekonomik, sosyal veya doa zerinde daha geni bir ETK yaratr; Bu etkiler, tarmsal uygulamalar
etkileyen itici glerin dzenlenmesini veya muhafaza edilmesini salamak amacyla kanun yapclarn gelitirdii bir dizi YANITn toplumca benimsenmesini gerektirir. Trkiye iin doa dostu tarm durum analizi hazrlanmas iin rnek olarak bir DPSIR erevesi kitapn bu
ekil 2.1: Tarmsal uygulamarda meydana gelen deiikliklerin deerlendirilmesi iin tici G-Bask-Durum-Etki-Tedbir (DPSIR) analitik erevesi (farkl kaynaklardan yararlanlarak uyarlanmtr).
tici Gler
Tarmsal uygulamalarda deiim meydana getiren ekonomik, sosyal, kltrel, teknolojik ve politik faktrler
Basklar ve Yararlar
Tarmsal uygulamalardaki deiimlerin sebep olduu zararl (rn. nitrat salnm) ve/veya yararl (rn. habitat oluumu) sonular
Tarmsal Deiim DPSIR Modeli

Yantlar
iftilik yaplan alanda ve/veya ekonomik, sosyal ve evresel etkilerdeki deiimlere toplumca gelitirilen tedbirler
Durum
Tarm yaplan alandaki olumsuz (rn. nitrat kirlilii) ve/veya olumlu (tarm kular saysnda art) deiiklikler
Etkiler
itfilik yaplan alanlardaki durum deiiklii nedeniyle meydana gelen ekonomik, sosyal ve evresel etkiler
blmne eklenmitir. DPSIR erevesi ierisinde aada sralanan bileenler bulunmaktadr: Trkiyenin doa dostu tarm erevesi: Doal kaynaklar ve tarmsal retim sistemlerinin temel tanmlamas; 1950lerden bu yana Trkiye tarmndaki ana deiimler ve bu deiimlere neden olan itici glerin bazlar; Trkiye tarmnda meydana gelen bu deiimlerin toprak ve su, biyolojik eitlilik ve genetik kaynaklar dahil doa zerindeki ana etkileri; Tarmn doa zerindeki etkileri iin Trkiyede kanun yapclar tarafndan gelitirilen ve mevcut tedbirler ve; Trkiyede tarmla balantl spesifik doa konularna cevap verebilmek iin gelitirilmesine ihtiya duyulan
tedbirlerin tanmlamas. 2.2 Doa Trkiye, 778,997 km2 yzlmne sahip ve deniz seviyesinden ortalama 1132 metre ykseklie ulaan yksek rakml bir lkedir. Avrupa taraf (Trakya) verimli engebeli topraklardan Asya blm (Anadolu) ise kuzey kylarndan gney kylarna kadar ykselen da sralar arasndaki i platolardan oluur. Bu plato, Bat Anadoluda deniz seviyesinin 800 1000 metre zerine kadar ykselir ve Dou Anadolu blgesinde 1700 metrelere kadar ular. lkenin en yksek da 5172 metreye ulaan Dou Anadolu blgesinde bulunan Ar Dadr. Rakmlarna gre alan snflandrmas ve dalm aadaki gibidir:
ekil 2.2: Trkiye ve evre blgeler haritas
15
Ovalar (0-250 metre) %10 Tepeler (250-800 metre) %23.3 Dalar (>800 metre) %66.7 (Trkiyenin %50 si 1000 metrenin zerindedir) Toprak genel olarak fakir ve verimlilii derinlik, rakm, dk ya ve dik eimli araziler gibi faktrler nedeniyle snrldr. Trkiye, %15.2si 90 cmden derin, genel olaraksa (%72.1) s (20-50 cm) ve daha s (0-20 cm) topraklardan olumaktadr. Geni yzeyler ise ok kayalk alanlardr. Trkiye, yar-kurak bir iklime sahiptir ancak eitlilik gsteren toporafyas ve ky alanlarna paralel uzanan dalar blgeden blgeye byk deiim gsteren iklim koullarnn olumasn salamaktadr. Ege ve Akdeniz blgelerinde gney ky alanlar; scak ve kuru yazlar, lman ve yal klarla Akdeniz iklimi zelliklerini tarlar. Buna karlk, Karadeniz blgesinin kuzey ky alanlarna hakim olan karadeniz iklimi yl boyunca ok daha yal ve serin bir iklim oluturur. Orta Anadolunun yksek platolarnda ise bozkr iklimi kendini ok daha dk yllk ya oran ve k ve yaz arasnda meydana gelen byk s farkllklaryla gsterir. Bat Anadolu blgesinde mevsimler arasnda farkllk daha da u bir rnek oluturarak uzun ve kar yal klar yaarken ardndan scak ve kuru yazlar yaanr. Yllk ya ortalamas 646 mmdir ancak blgeler arasnda olduka byk farklar vardr. rnein Karadeniz blgesinin yksek dalarnda ya yllk 2500 mmye ularken Orta Anadolu blgesinde 250-300 mm arasnda
olabilmektedir. Trkiyede 25 nehir havzas bulunmaktadr, bu havzalar genel olarak ana nehir sistemleriyle Trkiyeyi evreleyen ky alanlarna boalmaktadr. Ancak Frat nehri Suriyeye, Aras nehri ise Ermenistana doru akmaktadr. Trkiyenin en uzun nehri, Karadenize boalan Kzlrmak nehridir (1355 km). Trkiyenin Asya, Avrupa ve Afrika ktalarnn birleme noktasnda olmasndan dolay benzersiz bir corafik konumu vardr. Bu kesien corafya, eitli jeomorfolojik ve iklim artlarnn gelimesini salam ve Trkiyenin kresel biyolojik eitliliinin korunmas asndan kuzeyde Avrupa, douda Bat Asya ve gneyde Afrika orijinli trlerin bulunduu kilit bir lke konumundadr. rnein, yaklak 9.000 tr damarl bitki eidi ve erelti otlar ayrca %34 endemizm oranyla bu iklim kuanda bulunan dier lkelere gre floras bakmndan en zengin lke konumundadr. Endemik trlerin bazlar belirli da sralarnda bulunmaktadr. Dierleri ise, zellikle lkenin dou blgelerinde ok daha geni alanlarda yaylm gstermektedir. Trkiyenin doal yaam alanlar ok byk eitlilik gstermektedir. Son yaplan almalar, haftada bir yeni bitki trnn kefedildiini gsteriyor (Doa Dernei, 2008). ayr ve bozkr yaam alanlar da yksek oranda biyolojik eitlilie sahiptir ancak varolan tr bolluu hakknda sadece kstl sayda gzlem ve aratrma yaplm olmasndan dolay
yeterli bilgi bulunmamaktadr. Ayrca bu yaam alanlarnn ou henz herhangi resmi bir koruma statsne sahip deildir. Sulakalanlar toplam yzeyin (1,300 000 ha) %2sini oluturmakta ve genel olarak (%70) 6 metre derinliinde s gllerden olumaktadr. Bu alanlar klayan, g eden ve reyen kular kadar eitli balk, amfibi ve srngen trleri asndan byk neme sahiptir. Trkiyede kaydedilen 468 ku trnden 365 tanesi dzenli olarak grlmektedir (OB, Ulusal Doa Koruma Raporu, 2008). Trkiyede bulunan 255 sulakalan (DA, 2006) nemli ku alan olarak belirlenmi, 135 sulakalan Uluslararas nemli Sulakalan olarak belirlenmi ve 12 tanesi Ramsar statsne sahiptir (OB, 2008, Ramsar 2008) . Trkiyede farkl korunan alan statleri de bulunmakta ve 2001 ylnda hz kazanan faaliyetlerle korunan alanlar arttrlarak Trkiye yzlmnn %5.8 oranna ulamtr. Trkiyede farkl statlerin yan sra 40 Milli Park, 31 Tabiat Koruma Alan, 29 Tabiat Park, 105 Tabiat Ant, 80 Yaban Hayat Gelitirme Sahas ve 14 zel evre Koruma Alan bulunmaktadr (OB, Ulusal Doa Koruma Raporu, 2008). Trkiye ayrca eitli uluslararas szlemelere taraf bir lke olarak biyolojik eitlilik konusunda taahhtlerde bulunmutur. Bu szlemeler: Bern Szlemesi - Avrupann Yaban Hayat Ve Yaama Ortamlarn Koruma Szlemesi (1994);
Ramsar Sulakalanlar Szlemesi (1994); Biyolojik eitlilik Szlemesi (BS) (1996); CTES Szlemesi - Nesli Tehlikede Olan Yabani Bitki ve Hayvan Trleninin Uluslararas Ticaretine likin Szleme (1996). Bu nlem ve taahhtlere ramen Trkiyede yaam alanlarnn bozulmas, turizm alanlarnn hzla yaylmas, kentleme, tarm alanlarnn genilemesi, sulama ve elektrik retimi iin baraj yapm gibi byk projeler nedeniyle tr says hzla azalmaktadr. Biyolojik eitlilie ilikin veriler baz durumlarda elikili olmakla beraber aadaki gibidir (DA, 2006): 22 memeli, 13 ku (ayrca 90 ku tr ulusal olarak tehlike altnda), 10 amfibiyan, 9 srngen, 12 i su balk tr Kresel Krmz Listeye gre tehdit altndadr; 843 endemik 1633 bitki eidinin nesli tehlike altndadr. nemli sorunlardan bir tanesi varolan envanterler sadece snrl alan ve trleri kapsamakta ve artan insan poplasyonu ve ekonomik gelimelerin yaam alanlar ve yaban hayat trlerine etkilerini deerlendirmek varolan verilerle mmkn olmamaktadr. Bununla birlikte, ana ekosistemin, sulakalanlar, ky alanlar ve bozkr alanlarnn zene ve daha fazla korunmaya gereksinim duyduklar uzmanlarca da srekli olarak ifade edilmektedir. (Klok ve Koopmanschap, 2008). Trkiyenin nemli Ku Alanlarnn
(KA) belirlenmesine ilikin ilk alma 1989 ylnda Doal Hayat Koruma Dernei ve Birdlife International ortaklnda yaplmtr. Bu alma daha sonra yine DHKD tarafndan 1997de revize edilmi ve 2004 ylnda Doa Dernei tarafndan gncelletirilerek toplam 184 alan belirlenerek tamamlanmtr. 2002 ylnda Insectlife International Trkiyenin nemli Kelebek Alanlar envanter almasn yaynlam, 2004 ylnda ise WWF Trkiye nemli Bitki Alanlar kitabn yaynlayarak 122 doal ve yar doal alannn stisnai botanik zenginlik alanlar olarak listelemilerdir. Yakn gemite Doa Dernei (DD) Trkiyenin biyolojik eitliliin korunmas iin ncelikli alanlarn ortaya karmak, varolan kaynaklarn bu almalara ynlendirilebilmesi ve koruma almalarnda optimum
sonulara ulam salamak amacyla nemli Doa Alanlar (DA) yaklamn uygulamtr. Biyolojik eitliliin korunmas asndan nemli Doa Alanlar (DAlar) kresel lekte neme sahiptir. DA yaklamnn genel hedefi, trlerin Hassaslk ve benzersizlik prensiplerine dayanan standart kriterlerin uygulanmasyla doa koruma iin kresel neme sahip alanlarn belirlenmesi iin evrensel bir metodoloji salamaktr (Eken ve ark., 2004). Trkiyede bitkiler, kular, memeliler, srngenler, amfibiler, tatl su balklar, kelebekler ve kzbcekleri iin seilen toplam 305 DA bulunmaktadr (ekil 2.3): Bu alanlarn 32si Marmara blgesinde, 34 tanesi Ege blgesinde, 73 Akdeniz blgesinde, 45i Orta Anadoluda, 23 Orta Bat Karadeniz Blgesinde bulunmaktadr.
ekil 2.3: Trkiyenin nemli Doa Alanlar Haritas (Kaynak: Doa Dernei)
nemli Doa Alanlarn toplam alan 20.3 milyon hektar olup Trkiyenin yzlmnn %26sn kapsamaktadr. Bu alanlarn %5.8i korunan alan statsne sahiptir. Ancak malesef DAlarn koruma statleri yeterli deildir. Getiimiz 10 yl ierisinde toplamda 5 sulakalan (Seyfe gl, Emekaya Sazl, Hotam Sazl, Sultan Sazl ve Ereli Sazl) kaybedilmi ve bugn restorasyon faaliyetlerine ihtiya duymaktadr (Eken ve ark., 2006). Ayn ekilde koruma faaliyetleri gerektiren 22 DA ok acil ve 46 DA acil olarak belirlenmitir. Baka bir deyile, tm DAlarn drtte biri (73) zerlerindeki tarm dahil basky azaltmaya ynelik nlemler alnmad takdirde tamamiyle kaybedilme tehlikesi altndadr. Son 10 yl ierisinde sadece 2 DAnn koruma durumlarnda iyileme kaydedilmitir. Eken ve ark.larna (2006) gre DAlar zerindeki en nemli basklar aadaki gibidir: Ulusal su ynetimi politikalar, zellikle byk baraj yatrmlar ve sulu tarm alanlarnn geniletilmesi. Bu basklarn bir sonucu olarak, eitli sulakalanlarn (rn. Seyfe Gl) ve DA bozkr alanlarnn doa deeri kaybolmu veya ciddi derecede azalmtr; ehir yaknlarndaki kentleme ve Ege ve Akdeniz kylarndaki turizmin geliimi; Ar otlatma ve; Yol yapm. Ek olarak, DA dnda bulunan geni
arazilerin de biyolojik eitlilik asndan nemli deeri vardr ve bu alanlarn ou tarm iin kullanlmaktadr (Baknz Blm 4). 2.3 Tarm Uygun iklim koullar ve gl iftilik gelenekleriyle tarm, Trkiye ekonomisi iin halen nemli bir sektrdr. Yine de tarmn GMHye katks 1980lerde %26.1 iken 2006 ylnda bu rakam %9.2ye dmtr. Ancak Trkiye nfusunun te biri hala tarmla uramakta taze ve kuru meyve, sebze, zeytin, zeytinya, ay ve fndk gibi tarm rnlerinin ihracat %11lik bir orana sahiptir. Trkiyenin toplam 77.9 milyon hektarlk yzlmnn yaklak olarak yarsn (%53) ekim ve hayvanclk faaliyetleri iin kullanlmaktadr. Yaklak olarak: 26.6 milyon hektar ekilebilir alan tarla bitkileri (hububat, baklagiller, endstri bitkileri); hayvanclk iin yem bitkileri, meyve ve sebze, ba ve nadas iin kullanlmaktadr. Ekilen alanlarn byk bir ounluu zel mlkiyet alanlardr; 14.2 milyon hektar alan ayr ve mera (kuru ayrlar) olarak kullanlmaktadr. Bu alanlar genelde devlete ait ortak kullanm alanlardr. Yine de saman retimi iin zel mlkiyete ait ayr alanlar da bulunmaktadr. Kalan ise yaklak 20.8 milyon hektarlk orman alanlar (%99u devlete ait) ve kent alanlarnn da dahil olduu 16 milyon hektar ekilmeyen alanlar oluturmaktadr. Tarm ve orman
alanlar arasndaki arazi kullanm dalm kadastro almalarnn henz tamamlanmam olmas ve devlete ait mera alanlaryla orman alanlar arasndaki snrlarn net olarak ayrlmamas nedenlerinden tr mevcut deildir. Trkiye statistik Kurumu (TK, 1994) tarafndan gelitirilen snflandrma sistemine gre Trkiyede 9 tarmsal
blge bulunmaktadr: (I) Orta Kuzey Anadolu, (II) Ege, (III) Marmara and Trakya, (IV) Akdeniz, (V) Kuzey Dou Anadolu, (VI) Gney Dou Anadolu, (VII) Karadeniz, (VIII) Orta Dou Anadolu ve (IX) Orta Gney Anadolu. Tarmsal blgelerin ana zellikleri ekil 2.4te gsterilmektedir (Karagz, 2006): ou tarm iletmesi iklimin meyvecilik, sebze, sert kabuklu meyveler
ekil 2.4: Trkiyenin Tarmsal Blgeleri (TB) (Kaynak: TK, 1994)
TB I
Orta Kuzey Anadolu
Ylda 375 mm ortalama yala karasal iklim. Kuru hububat, bakliyat ve yemeklik bakliyat retimi. Yaygn koyun ve kei yetitiricilii. Youn mandra srcl. Ylda 800 mm ortalama yala Akdeniz iklimi. Yaygn koyun, kei ve et srcl. Youn mandra srcl. Kuru hububat, zeytin ve incir ayrca sulu pamuk. Kuru hububat, ayiei, zeytin ve sebze. Mandra ve et retimi iin birok saf ve melez rk srn bulunduu nemli bir blge. Alanda bulunan mera alanlarnn oran sadece %9dur ve yllk ortalama ya 700 mmdir. Bat ky alanlar. Yllk 700 mm ortalama yaa sahip. Kuru ve sulu tarm yaplan alanlarda hububat, zeytin, pamuk, narenciye ve msr yetitirilmektedir. Hayvanclk daha az nemde ancak eti iin kei yetitirilmektedir. Yksek rakml, engebeli ve dalk araziler. Ylda 100-180 gn don yaanan lkenin en souk blgesi. Meralar blgenin %75ini oluturmaktadr. Yaygn hayvanclk yaplmaktadr. Geimlik hububat retimi yaplmaktadr. Gney blgesinde geni verimli ovalar. Trkiyenin en byk sulama projesi (GAP Projesi) sulamada ar su kullanma neden olmaktadr. Yaygn koyun retimi. Kuru hububat, bakliyat ve sulu pamuk yetitirilmektedir. Ylda 1500 mm ortalama ya. Fndk, sebze, msr ve ay yetitirilmektedir. Ayrca yerel sr retimi ve yaygn koyun yetitiricilii yaplmaktadr. Kuru hububat ve bakliyat. Yaygn koyun ve kei retimi. Mandraclk iin yerel ve melez srclk. Ylda 400 mm ortalama ya ve 80120 gn don yaanmaktadr. Mera alanlar toplam alann 54n oluturmaktadr. Yaygn koyun ve kei yetitiricilii. Youn mandra srcl. Kuru hububat, bakliyat ve yem bitkileri retimi. Yllk ortalama 350 mm ya ve 80-100 gn don meydana gelmektedir.
TB II
Ege
TB III
Marmara ve Trakya
TB IV
Akdeniz
TB V
Kuzey Dou Anadolu
TB VI
Gney Dou Anadolu
TB VII
Karadeniz
TB VIII
Orta Dou Anadolu
TB IX
Orta Gney Anadolu
21
ve ay gibi bahe bitkilerinin youn yetitiriciliine uygun olduu Bat (Ege blgesi) ve Kuzey (Karadeniz blgesi) ky blgelerinde bulunmaktadr (AK, 2003). Arazilerin ounda sulama yaplmakszn sadece dk verimli kurak alan bitkileri yetitirilebileceinden dolay, yaklak olarak 4.9 milyon ha alanda bugn sulama yaplmaktadr. Sulama yaplan en geni alan 400,000 hektarla Konya oluturmaktadr. Verimli ky alanlar dnda iftliklerin geneli kk lekli ve paraldr. 2001 ylnda yaplan tarmsal saym verilerine gre (AK, 2003): ortalama iftlik bykl 6.1 hadr; iftilerin %83nden fazlas 10 hadan kk alanlara sahiptir (yaklak olarak ekilen alanlarn %42si) iftliklerin %1den az 50 hadan byk alanlara sahiptir (toplam ekilen alanlarn %17si). Bu rakama Ege ve Akdeniz blgesinde bulunan bahe bitkileri reticileri de dahildir. Geimlik ve yar geimlik tarm Trkiye iin nemlidir ve krsal nfusun byk bir ksmna gelir gvenlii salamaktadr. Bununla birlikte, bu iftlikler dk retim yapan, yksek isizlik oran ve dk rekabet gc zellikleri gsterirler. Bu sektrn ounluu gayri resmi ve ancak kk bir ksm gelir vergisi veya Ba-kur sisteminden yararlanmaktadr (OECD, 2006). Bu iftilere, rnlerin sadece belli bir miktarn sattklar iin geleneksel pazar ve fiyat politikalar ile ulalamamaktadr. Netice itibariyle krsal alanlarda alternatif gelir kaynaklar ve yeni i
frsatlar yaratmak konusunda nemli bir ihtiya vardr. Bu, zellikle krsal kesimin kente g nedeniyle iftlik saylarnda hzl d durdurmak asndan nemlidir. 1991 ve 2001 yllar arasnda Trkiyede ifti says 4.1 milyondan 3.0a (AK, 2003), %25lik bir d yaamtr ve bu eilim devam etmektedir. Bitkiler, tarmsal retimin en nemli blmn oluturmakta ve toplam tarmsal retimde %55lik bir paya sahiptir. evresel artlarn eitlilii sayesinde iftiler, nemli oranda meyve, sebze, hububat ile pamuk, eker pancar ve ttn gibi endstri bitkileri olmak zere eitli rnler yetitirebilmektedir. Arazi kullanm asndan baktmzda en yaygn olarak ekilen rnler zellikle buday olmak zere hububatlardr. Ancak ekonomik kt (ihracat dahil) asndan deerlendirecek olursak en deerli rnler taze ve kuru meyveler ve sert kabuklu meyvelerdir. Bu rnlere turungil, zm, zeytin ve fndk retimi de dahildir. Hayvanclk, et (genel olarak tavuk ve sr), st, yumurta, yn ve deri retimi asndan tarmsal ekonomide nemli bir yer tutmaktadr. Yn, ihracat rn olarak nemli bir yer tutmakta ve geleneksel yerel koyun yetitiricilii hal ve battaniyeler iin kaba yn salamaktadr. Genelde hayvanclk faaliyetleri bitkisel retimin yansra kk lekte yaplan bir faaliyettir rnein 2001 ylnda yaplan Tarmsal Saym verilerine gre iftliklerin %67si hem ekim hem de hayvanclk yapan
iletmelerden olumaktadr oysa sadece hayvanclk yapan iletmeler %2lik bir rakam oluturmaktadr (AK, 2003). Son alnan verilere gre (TKB, 2006a) yaklak 7.5 milyon kii (tm nfusun %11i) devlete ait ormanlarn iindeki veya etrafndaki 20.000den fazla kyde yaamaktadr. Bu orman kylerinin bazlar Trkiyede bulunan en fakir kesimi oluturmakta ve 1950li yllardan beri devlet zel destek salamaktadr. Bu amala, kalknma kooperatifleri kurulmu ve devlet orman iletmelerinde alanlar iin zel ayrcalklar gelitirilmitir. Kyllerin ou ayn zamanda doal ayr ve ormanlarda otlatma ve kk paral dk kaliteli toprak paralarnda ekim yaparak iftilik yapmaktadr (bu alanlar ou ormandan almtr). Trkiye ayrca gl ve hzla gelien bir organik tarm sektrne sahiptir. Bu sektr, dnya pamuk retiminin yars yannda meyve, sebze, tbbi bitkiler ve dier birok organik gday salamaktadr. 14,000den fazla organik retici Trkiyenin tarm alanlarnn %0.6sn kullanarak toplam 60 milyon Avroluk (100 milyon YTL) sat gerekletirmektedir (yllk sat ve ihracat sonularndan alnmtr). Organik retimin %85ten fazlas, 50 milyon Avroluk bir deerle ihra edilmektedir. Bu rakam Trkiyenin gda ihracatnn % 0.8ini oluturmaktadr. Trkiye ierisinde organik gda pazar ise yaklak 10 milyon Avro deerindedir; organik pazarlar, dorudan temin ve
spermarketler araclyla satlmakta ve bu deer hzla bymektedir. 2.4 1950lerden beri Trkiye Tarmndaki Temel Deiimler Trkiyede tarm ve doa arasndaki ilikinin uzun bir gemii vardr. Ancak bu iliki tarm alannda eitli d faktrler veya itici gler yoluyla meydana gelen deiiklerden tr deimitir. Birok endstriyellemi lkede olduu gibi bu deiimler son 50-60 yl boyunca byk bir hzla meydana gelmi ve doa zerinde nemli bir bask oluturmutur. 1950lerden beri ana drt tarmsal deiikliin doa zerinde byk etkisi olmutur (baz durumlarda halen devam etmekte olan). Bunlar: Tarm alanlarnn genilemesi; Kimyasal girdilerin kullanmn artmas; Sulamann art ve; Atadan kalma tarmn kayb. Tarmdaki deiimlerin evre zerinde neden olduu etkiler Blm 2.5te daha detayl biimde ele alnmaktadr. lk ana deiikliin nedeni 1990larn sonuna kadar Trkiye Cumhuriyeti Hkmetinin dorudan benimsedii tarm politikalar sonucunda olumutur. akmaka (1998) gre bunlar ana hedef temelinde ekillenmilerdir: Ekilen alanlarn geniletilmesi ile rn ve retim verimliliinin arttrlmas, kimyasal girdi kullanmnn tevik edilmesi, sbvansiyonlu kredi salanmas ve sulama iin kamu yatrmlar yaplmas; Tarmsal geliri arttrarak gelirde istikrar
salamak ve; Kendi kendine yeterlilie ulamak. Son zamanlara kadar bu hedeflere ulamak iin en yaygn olarak kullanlan 2 politika arac: rn fiyat destei zellikle hububat, ay ve eker pancar (ayn zamanda tarmsal kooperatiflere pamuk, fndk ve zm gibi rnlerin retimi iin sbvansiyonlu devlet kredileri salanmtr). Gbre, tohum ve zirai ilata fiyat destekleri, sulama uygulama ve bakm masraf destekleri gibi girdi destekleri salanmtr. Tarmsal Reform Uygulama Projesinin (ARP) 2001 ylnda balamasndan sonra, tarm politikalarnda nemli deiimler meydana gelmeye balamtr. Bu gelimeler, ekonomik, sosyal, evresel ve uluslararas geliimi kaynaklarn etkin kullanm erevesinde ele alarak dzenli, rekabet edilebilir, srdrlebilir bir tarmsal sektr kurulmas ynnde admlarn atlmasn salamtr (TKB, 2006a). Reformlar, Trkiyenin Avrupa Birlii (AB) uyum srecindeki ekonomik ve sosyal ynelimle de uyumludur. 2.4.1 Ekilen Alanlarn Genilemesi 2006 ylnda Trkiye nfusu yaklak 73 milyona ulamtr, bu rakam 1970 yl nfus sonularnn iki, 1927 yl nfusu saymlarnn 5 kat anlamna gelmektedir. zellikle, kinci Dnya Sava sonundan itibaren nfustaki bu hzl art tarm yaplan alanlar zerinde nemli bir genilemeyi tetiklemitir.
Ekilen alanlar 1920lerde 8 milyon hektarken, 1952 ylnda 19 milyon hektara, 1991 ylnda mera alanlarnn da ekilmeye balamasyla bu rakam 27 milyon hektara ulamtr. 1940l yllarn sonunda Trkiye nemli oranda traktr ithalat gerekletirmitir. Bu durum, ekilen alanlarn marjinal alanlara yaylmasn zellikle de Anadolu ovasnda geleneksel olarak otlatma iin kullanlan arazilerin de ekimine neden olmutur. Bu otlatma yaplan araziler 60 yllk bir dnemde, 1940larda 44.2 milyon hektardan 2000 ylnda 12.4 milyon hektara %70 orannda dmtr (Karagz, 2006). Bu dnem ierisinde ksa vadede elbette retim, anlaml derecede artm ancak uzun vadede hayvanclk retimi asndan otlatma alanlarnn kayb nedeniyle skntlara neden olmutur. Ayn zamanda, bu durum araziler zerinde bulunan aa rtsnn bozulmasna ve dik alanlarn da srlmesiyle sonulanm ve toprak erozyonu sorununun ortaya kmasna katk salamtr. (Blm 2.5.1). 2.4.2 Artan Kimyasal Kullanm 1961 ve 2000 yllar arasnda Trkiyede kimyasal kullanmnda nemli bir art gzlenmitir. Bu art, bitki besin maddesi asndan toplamda 0.07 milyon tondan 2.1 milyon tona ulamtr (Gler, 2006). Ayn eilimin pesitisit kullanmnda da mevcut olduu varsaylmaktadr. Bununla birlikte, ekilen alanlar zerinde ortalama hesapla, Trkiyede gbre ve pestisit kullanm dier lkelerle
karlatrldnda greceli olarak dktr. Ortalama pestisit kullanm seviyesi hektar bana 1 kg aktif maddedir ve bu ortalama Gney Avrupa lkelerinde youn pestisit kullanan seviyesinden daha dk hatta bunun dnda yine youn pestisit kullanm grlen lkelerdeki seviyeden ok daha dktr (OECD, 1999). Ortalama gbre kullanm ise hektar bana 67.8 kg azot ve 28.9 kg fosfordur. Ancak gbre ve pestisit girdilerine verilen desteklerin kaldrlmasyla getiimiz yllarda kullanm dmeye balamtr. rnein gbre destei 1997 ylnda %45ten 2001 ylnda %15e drlmtr (akmak, 2004). Ancak sulanan arazilerin (Lundell ve ark., 2004) artmasndan ve dnya pazarlarnda hububat fiyatlarnn artndan tr kullanmn yeniden artmas beklenmektedir Bu ortalama
rakamlar, ayn zamanda blge ve rnlere gre nemli bir farkllk gstermektedir. rnein, Marmara, Ege ve Akdeniz blgeleri gibi daha youn tarm yaplan blgelerde gbre ve pestisit kullanm ok daha yksek dzeydedir. Bu blgelerdeki kullanmn toplamda kullanlan gbrenin %42si ve pestisit kullanmnn %73 olduu tahmin edilmektedir (Lundell ve ark., 2004). Ayn ekilde, azot kullanmnn %50den fazlas buday ve arpa (ekilen alanlarn geniliinden tr) tarm yaplan kuru alanlarda kullanlmakta, sebze (194 kg N/ha) ve endstriyel bitkiler (175 kg N/ha) iin uygulama oranlar olduka yksek derecededir (Gler, 2006). Ticari seralarda ar gbre uygulamalar da ok yaygn bir sorundur. 2.4.3 Artan Su Kullanm Son 40-50 yl boyunca sulama yaplan tarmsal arazi oranlarnda devaml bir art yaanmaktadr. Bu oran, 1965 ylnda 1.3 milyon hektardan 2005 ylnda 4.9 milyon hektara ulamtr (ekilen alanlarn %18). Sulama
asndan ekonomik saylan maksimum alan 8 milyon hektar olarak tahmin edilmekte ve daha fazla alann sulamaya almas planlanmaktadr. Son dnemde gerekletirilen en geni sulama projesi Gneydou Anadolu Projesi (GAP) kapsamnda gerekletirilmitir. Bu proje, Dicle ve Frat havzalar ierisinde 7 milyon hektardan daha byk bir alanda blgesel kalknmay hedeflemektedir. Projenin amac, 1.7 milyon hektarlk alann sulamaya almasdr ve %10u tamamlanm durumdadr. Sadece Atatrk Baraj tek bana 883,000 hektar alan sulayabilmektedir. GAP projesinin baraj ve gller, demografik deiimler, sulama projeleri ve ev kullanm iin hidroelektrik retiminden kaynaklanan bir dizi pozitif ve negatif evresel etkileri olacaktr. Trkiyede sulama genel olarak cazibe (eim ak) ve %5 pompalama yoluyla yaplmaktadr. Kk lekli iftlikler kendi imkanlaryla ina edilen ou yasa d olan kuyulardan pompalamak yoluyla sulama yaparlarken byk iftlikler (%1 ifti sulanan arazilerin %15i kullanmaktadr) devlet destekleri ile ina edilmi barajlar ve rezervuarlardan sulanmaktadr. Yar kurak iklim artlarndaki sulama sadece rn verimini srdrmek iin deil, ayn zamanda tarm younluunu da etkileyen ana faktr olmas nedeniyle de nemlidir. Tarm ve Kyileri Bakanlnn, Trkiyede tarmsal retim younluu iin sulamay ana gsterge olarak aldnda
yapt deerlendirme aadaki gibidir: Youn bitki retimi tamamiyle sulanan 4.1 milyon hektar (ekilen alanlarn %15i) alanda uygulanmaktadr; Yar youn bitki retimi yeterince sulanmayan 0.8 milyon hektar alanda (ekilen alanlarn %2.9u) uygulanmaktadr ve; Yaygn retim (ekstansif tarm) yamurla beslenen (kuru tarm), sulanmayan 21.7 milyon hektar alanda (ekilen alanlarn %81.5i) uygulanmaktadr. ou sulanan alanda (akmak ve ark. 2004) genel olarak salma sulama sistemi kullanlmaktadr. Ancak, bu yntem olduka etkisiz ve uygulanan suyun %60nn kaybedilmesine neden olmaktadr. Dk basnl yamurlama ve damlama sulama teknolojilerinin kullanmnn teviki ok acil bir nceliktir ancak daha etkin sulama yntemleri konusunda bilincin gelimesi olduka snrl ve zaman almasndan dolay sadece sulanan alanlarn %10unda uygulanmakta ve genel olarak bahe bitkileri iin kullanlmaktadr (OECD, 2008). 2.4.4 Geleneksel (Atadan kalma) Tarmn Yokoluu Tarihsel olarak, Trkiye tarmnn doa zerindeki etkisi ok dk olmutur. Trk iftileri tarm ve hayvanclk konusunda ok eski bir gelenee sahiptir. 1950li yllarn bana kadar nfusun %80i hala krsal alanlarda yaamaktayd. Ekilen alanlar, daha ok, ufak paralarla bir mozaik yap oluturmaktayd ve arazi mlkiyeti daha
karmak bir desen olutururken hayvanclk ok daha geni yar doal ayr ve meralarda yaplmaktayd. Karadeniz kylar gibi baka blgelerde ise iftiler, orman kylerine yerleip odunculuk ve ormanda otlattklar hayvanlardan geimlerini salamaktaydlar. Blm 2.3te daha nce ifade edildii gibi, bu geleneksel (atadan kalma) tarm uygulamalar hala kendini geimlik ve yar geimlik tarm olarak gstermektedir. Bu kk lekli itflikler doa iin birok olumlu yararlar salamaktadrlar. Bu yararlar; a) yerel eitlerin retilmesi ve yerel hayvan rklarnn yetitirilmesine devam edilerek genetik eitliliin korunmas b) Doal Deeri Yksek (DDY) tarm alanlarnn muhafazasdr (3 ve 4. blmlerde daha detayl ele alnan Trkiye iin yeni ve ok nemli bir kavram) Ancak geimlik ve yar geimlik tarm bir yaam biimidir ve tarm modernlemeye devam ettike byk bir hzla deimektedir. Kk lekli iftilik, kente gre krsal alanlarda varolan fakir sosyo-ekonomik koullardan tr her geen gn artan bir sayyla terk edilmektedir. Krsalda ortalama gelir, 1987 ylnda kentte elde edilen gelirden %24 orannda daha dk olmutur. Bu fark, 2004 ylnda %42lere ulam ve bu eilim krsalda yaayanlarn kylerini terk ederek kente g etmelerini tevik etmekte ve daha az gelimi douda bulunan blgelerden batya gleri de artrmaktadr. 1990 ve 2000 yllar arasnda
nfusun %8inin (yaklak olarak 5 milyon kii) iller arasnda ve genel olarak krsal alanlardan kent alanlarna doru bir hareketlilii gzlenmitir. Bu kesimin byk bir ounluu, kk lekli iftiler ve ailelerinden olumaktadr. iftliklerin terk edilmesi, ekilen eit ve yetitirilen rklarda genetik eitliliin kaybna neden olmaktadr. Buna ek olarak, DDY tarm alanlarnn muhafazas iin ihtiya duyulan geleneksel (atadan kalma) uygulamalarn da terk edilmesinden tr doa zerinde potansiyel bir basky beraberinde getirmektedir. 2.5 Trkiye Tarmnn Doa zerindeki Etkisi 2.5.1 Toprak Trkiyede yksek rakm, dik eim, deiken ya rejimi ve younluu, s ve kayalk topraklar, toprak ieriinde dk organik madde, snrl doal bitki rts ve orman yangnlar veya toprak kaymas gibi doal felaketler gibi eitli faktrler nedeniyle birok blgede toprak erozyonu, rzgar ve su erozyonu doal bir olgudur.
Bu sorun ayrca byk oranda kt toprak ynetimi nedeniyle ivme kazanmtr. Netice itibariyle, toplamda alanlarn 66.9 milyon hektar (%86) belli derecelerde erozyondan etkilenmekte, 45.7 milyon hektar (%59) sert ve ok sert derecede etkilenmektedir. Buna gre toprak yzeyi ve toprak alt %75 orannda anmtr (zden ve ark., 2000). Varsaymlar her yl toprak erozyonu nedeniyle 1 milyar ton toprak ve 87 milyon ton bitki besininin kaybolduunu gstermektedir. (OECD, 1999). Toprak erozyonu bugn Trkiyenin kar karya olduu en nemli evresel sorunlardan bir tanesidir. Toprak erozyonunu hzlandran ana nedenler ise: Ormanszlatrma orman yangnlar, yasa d odun kesimi ve ar odun kullanm, tarm iin arazi ama, turizm gelimeleri, kentleme ve yol yapm gibi sebeplerden tr ormanszlama; ayrlarda ar otlatma (zellikle engebelli arazilerde) Bu sorun 1940lar ve 1950lerde iftlik hayvan saylarndaki artn ekilen arazilerin genilemesi ve dolaysyla otlatma yaplan ayrlarn bymesi sebebiyle ortaya kmtr (Baknz 2.4.1). rnein, 1935 ylnda hektar bana den hayvan says 0.5 iftlik hayvan nitesiyken 1970te bu nite says 1.3e ykselmitir (Munzur, 1987). Bu eilim devam etmi ve ayrlarda otlayan hayvan says tama kapasitesinin 3-4 kat fazla bir sayya
ulamtr (Karagz, 2006); Ekilen alanlarn yanl ynetimi uygun olmayan srm, anz yakma, teraslamann terk edilmesi ve uygunsuz/ar sulamadan kaynakl ekilen alanlarn yanl ynetimi. Toprak erozyonu llemenin nemli unsurlarndan bir tanesidir. lleme, ncesinde erozyon, ar otlatma, ar ekim, zayf sulama uygulamalar ve ormanszlatrma ile iklimin deimesi ve insan faaliyetleri sonucunda bozulan sabit evre koullarnn ardndan kuru alanlarda meydana gelen topran bozulmas srecidir. lleme, birok lke iin olduka nemli bir sorun tekil etmekte ve biyolojik eitliliin kayb ve su kaynaklarnn azalmas gibi evresel faktrlerle balantl endieler yaratmaktadr. Bu haliyle, evre kalitesinin dne neden olmakta ve acil nlemler ve abalar gelitirilmedii srece gittike ktlemesi beklenen bir durumdur. 2.5.2 Su Tarmn su kaynaklar zerindeki etkisinin iki as bulunmaktadr Tarmsal su kullanm ve tarmsal kirlilik. Su kullanm, Trkiyenin kar karya kald en kritik evre sorunlarndan bir tanesidir. Su kaynaklar zerindeki basklar; kresel iklim deiiklii, hzl nfus art, artan sosyo ekonomik gelime ve artan kentleme nedeniyle meydana gelen su kullanmndaki deiim ayrca tarm ve turizm endstrisinin artan talepleri nedeniyle
gittike artmaktadr. Trkiyede tarmsal su kullanm 1990 ve 2001 yllar arasnda %65 orannda artmtr (OECD, 2008). Bunun nedeni, son 20 ylda nemli baraj inaat ve sulama projelerine bal olarak sulanan arazilerdeki arttr. Ne yazk ki, bu projelerden bazlar evresel etkileri ok az gz nnde bulundurularak uygulanm ve deerli ekosistemlerin (baknz 2.5.3) kaybna neden olduklar gibi toprak tuzlanmas ve baz alanlarda ar sulamaya bal olarak tarm kaynakl kimyasallarn szmas ve dalmas gibi sorunlara neden olmutur. Yinede sulama iin kullanlan sularn byk bir ounluu barajlar ve rezervuarlardan temin edilmekte, yaklak %35 ise yeralt su kaynaklarndan temin edilmektedir. Yeralt sularnn sulama iin ar pompalanmas ve doal dolumu orannn tesinde kullanlmas zellikle Akdeniz blgesinde ciddi bir sorundur. Ky alanlar blgesinde yeralt sularnn ar pompalanmasnn gittike byk bir sorun olmasnn nedeni: a) deniz suyunun akiferlere szmas b) farkl taraflarn su kullanm konusunda byyen rekabeti turizm endstrisi tarma paralel olarak yaz aylarndaki su talebi en doruk noktasna ulamaktadr (OECD, 1999). Ar su karmnn
gelecekte artarak su kaynaklar zerinde ok daha fazla bask yapmas beklenmektedir. Tarm kaynakl su kirlilii genel olarak dk kabul edilmekte ancak baz blgelerde sorun haline gelebilmektedir. rnein, Ege ve Akdeniz blgelerinde sulanan araziler en youn tarmn yapld blgelerdir. Yine de tarm kaynakl su kirliliini tanmlamak konusunda zorluklar yaanmaktadr, nk: a) Krsal alanlar hakknda su kalitesi izleme verilerin yeterli olmay, b) Krsaldaki belediyeler atk sular genelde (ou zaman artlmadan) yzey sularna boaltmalarndan dolay farkl kirlilik kaynaklarnn etkisinin izleme verilerinin yetersizdir. Toprak analizi veya gbre saklama tesisleri dahil olmak zere iftiler tarafndan tipik besin ynetiminin nasl yapldna dair elde yeterli veri bulunmamaktadr. Ancak, bu uygulamalarn oran genelde dk seviyededir; nk, iftilerin ou
gbre saklama tesisi yatrmlar gerekletirmek iin yeterli kaynaa sahip deildir ve temel besin ynetimine ilikin yeterli bilgiye ulaamamaktadrlar. 2.5.3 Biyolojik eitlilik Trkiyenin uzun geleneksel (atadan kalma) tarm tarihi birok nemli yar doal yaam alanlarnn gelimesine imkan salamtr. Ayrca dk younluklu tarm yaplan birok alan yaban hayatna nemli yaam alanlar sunmaktadr. Geleneksel tarm (atada kalma) uygulamalar zellikle Dou, Gneydou ve Orta Anadoluda olduka yaygndr ayrca Trakya ve Ege kylarnn zellikle yksek rakml alanlarnda da rastlanmaktadr. rnein toy kuunun yaam ve reme alanlar baz kuru tarm yaplan ve mera alanlarnda bulunabilmektedir. Orta Anadolunun Kulu blgesinde, otlatma sayesinde toy kuu (Otis tarda), mezgeldek (Tetrax tetrax) ve blgedeki dier trlere optimum ayr bykl salanmaktadr. Baka bir rnekte Akakaleden verilebilir, tarm ve otlatma faaliyetleri ceylanlar (Gazella subgutturosa) iin uygun yaam alanlar salamaktadr. Bu rneklerin tm Doal Deeri Yksek (DDY) tarm sistemlerine rnek oluturmakta ve 3. ve 4. blmlerde daha detayl biimde ele alnmaktadr. Maalesef bu ok deerli tarm sistemlerinin birou tarm alanlarnn genilemesi ve tarm younluunun artmas nedeniyle kaybedilmitir. Bugn bu alanlar hala geleneksel tarm (atadan
kalma) yntemlerini uygulamaya devam eden iftilerin yeterli ekonomik girdiyi salayamamalarndan dolay terk edilme tehlikesi ile kar karyadr. Tarm alanlarnn genilemesiyle artan su kullanmnn geni alanlara yaylm yaam alanlarn yok ettii ve son 50-60 yl boyunca flora ve fauna kaybna katk salad herkesce kabul edilmektedir (B, 2000; ztrk ve ark., 2002) En byk hasar, ayr alanlarna ve sulakalan habitatlarna aada sralanan dorudan ve dolayl sebeplerden tr meydana gelmitir: Mera alanlar ve dier alanlarda yar doal yaam alanlarnn (ayrlk ve maki) srlmesi; Daralan otlatma alanlarnda saylar artan iftlik hayvanlarndan kaynakl ar otlatma; Tarm alanlarna dntrlmek zere sulakalanlarn kurutulmas; Su akntlarnn sulakalanlara doru aknn baraj ve sulama projelerine ynlendirilmesi; Sulakalanlara akan sularn azalmasna neden olan sulama iin yeralt su kaynaklarnn ar kullanm Sulama iin ina edilen barajlar nedeniyle hassas yaam alanlarnn su altnda kalmas. Tarmdan dnem ierisinde besinler ve pestisit bulunan su kirlilii. Trkiyenin biyolojik eitlilii zerinde bu faaliyetlerin tam olarak etkisi bilinmemektedir ancak evre Bakanlna gre (2000) tarm kaynakl faaliyetler nedeniyle en az 6 yerel bitki eidi kaybedilmitir. Bu kayplardan
iki tanesi sulama amalk baraj projeleri drt tanesi de ar otlatmadan kaynakl yaam alan kayb nedenlerinden tr gereklemitir. 2.2 blmnde daha nce ifade edildii zere DAlar zerindeki en nemli basklar geni barajlarn inas ve sulanan tarm arazilerinin geniletilmesi dahil zellikle tarm iin gelitirilen su politikalarndan kaynaklanmaktadr (Eken ve ark., 2006). Trkiyede bulunan 184 nemli Ku Alan (KAlar) zerindeki yaklak %40 oranna ulaan en byk basklar iftilik faaliyetlerinden kaynakldr. zellikle tarmn younlamasndan kaynakl artan kimyasal kullanm, baka amalar iin kullanm, yar doal tarm yaplan alanlar ve sulama projeleri bu basklara rnek olarak verilebilir (OECD, 2008). Tarmdaki deiikliklerden dorudan etkilenen ve bugn koruma ihtiyac duyulan birok rnek tr bulunmaktadr. Bunlar genelde snrl alanlarda bulunmaktadr. Bu trlere bir rnek olan toy kuu (Otis tarda) 50 yl ncesine kadar bozkr ve tarm alanlarnda ska rastlanan trlerden bir tanesiydi. Ancak bugnk varl sadece 20-30 alanla snrldr. Bu kalan alanlar ise genellikle geni bozkr alanlarn varolduu, geleneksel (atadan kalma) tarm uygulamalarn yapld ve avclk faaliyetlerinin snrl olduu blgelerdir.
2.5.4 Tarmsal Genetik eitlilik Trkiye tarmsal genetik eitlilik ve kaynaklar asndan dnyann en nemli lkelerinden bir tanesidir. Akdenizde kullanlan yllk, ok yllk, otsu ve aas bitkiler ve lman tarmsal sistemlerden doan bitki eitlerinin ou Trkiye orijinlidir. Binlerce yl nce tarmn yapld Trkiye, uygarlamann merkezi olarak bilinmektedir (Tan, 2003). Trkiye orijinli nemli rnlerin ierisinde buday, arpa, yulaf, bezelye ve mercimek ayrca kiraz, kays, badem ve incir gibi tarm yaplan birok meyve eidi yer almaktadr. Trkiye, ayn zamanda en fazla bilineni lale olmak zere birok ss bitkisine de ev sahiplii yapmaktadr. Ayrca Trkiyenin genetik kaynak eitlilii merkezi olmasnn iki nemli yan daha vardr. Birincisi, tarm yaplan birok rnn yabani akrabalarnn devam eden varl. Trkiyede birok tarmsal rnlerin yabani akrabalarnn varolduu 5 mikro gen merkezi
bulunmaktadr (ehirlali, 2005), bunlar: Trakya Ege: Farkl buday, nohut, mercimek, bakla, burak, ac bakla, kavun ve meyve aalar eitleri; Gneydou Anadolu: Buday, arpa, yulaf, nohut, mercimek, kaba yonca, elma, asma, kavun, salatalk, bakla ve yem bitkileri; Samsun Blgesi, Orta Karadeniz: Meyve aalar, mercimek, fasulye ve baklagil yem bitkileri; Kayseri Blgesi, Orta Anadolu: Elma, badem, armut, asma, mercimek, nohut, yonca ve korunga; Ar Blgesi, Dou Anadolu: Elma, kays, vine, kavun ve baklagil yem bitkileri. kincisi ise, bu geni genetik eitlilik tarm yaplan rnlerin ierisinde halen yer almaktadr. Bu eitler, ky alanlar veya Anadolu ovasnda youn olarak yaplan tarmn aksine zellikle geleneksel (atadan kalma) tarm yntemlerin hala kullanld daha marjinal ve dalk blgerde retilmektedir. Daha marjinal artlarda tarm yapan krsal kesim iftileri, yerel artlara adaptasyonu, fakir topraklardaki verimi, dik yama ve daha yksek rakmlarda yetimelerinden tr yerel eitlerin deerini daha iyi bilmektedirler. Ancak yine de krsal alanlarn devam eden terki, tarm yaplmaya devam eden yerlerde ise yksek verimli eitlerin tercih edilmesi nedeniyle genetik erozyon meydana gelmektedir. 1960lardan beri tarm genetik kaynaklarnn korunmas ve kullanlmas
iin Ulusal Bitki Genetik Kaynaklar Program yrtlmektedir (Tan, 2003). Bu program, ex situ koruma, tohum ve vejetatif materyelin toplanarak 16 aratrma enstitsnde yaklak 60,000 rnein saklanaca bir gen bankas kurulmasna odaklanmtr. 1990l yllarda bu yaklama tamamlayc olmak zere kilit eitlerin yabani akrabalarnn bulunduu baz alanlarda Gen Ynetimi Alanlar (ynetim planlar ile birlikte) belirlenerek in situ koruma program gelitirilmitir. ncelik kresel lekte nemi olan yabani buday, arpa, nohut ve mercimek gibi aas olmayan bitkilere verilmi ayrca armut, ceviz, kestane, zeytin, elma ve antep fst gibi nemli aas bitkilere verilmitir. Ne yazk ki, kaynaklarn yetersizlii ve Gen Ynetim Alanlar, kurumsal kapasitenin yetersizlii nedeniyle uygulanamam ancak 1997 ylnda Trkiyenin Bitki Genetik Kaynaklarnn In Situ Ulusal Plan (Gen Ynetimi Alan kavram dahil) tamamlanmtr (Kaya ve ark. 1997). Hayvanclk iin yetitiricilii yaplan birok yerli hayvan rknn kullanm asndan da Trkiye zengin bir lkedir. Ancak hayvan genetik eitlilii konusunda yeterli aratrma yaplmamas nedeniyle yerli rklarn zellikleri hakknda ok az veri bulunmaktadr. Yaplan almalara gre, 20 yerli sr rk, 19 koyun rk ve 5 kei rk varl tespit edilmi ve bunlarn arasnda 14 sr rk , 2 koyun rk ve 2 kei rk tamamen kaybedilmitir. (Erturul,
2005). Daha dk verime sahip olan yerli hayvan rklar iin en temel tehlike artan biimde yksek verimli rklarla suni tohumlama yaplmas ve ithal canl hayvanlarla deitirilmeleridir. 2.6 Trkiyede Tarmn Doa zerindeki Etkilerine Kar Yaplan almalar Tarmla balantl sorunlar dahil Trkiye Cumhuriyeti Hkmetinin evresel sorunlarla ilgili etkili almalar 1990l yllarda balamtr (OECD, 1999). Ancak eitli uluslararas taahhtlerin kabul, Avrupa Birliine yelik sreci gibi nedenlerden dolay evre, politik gndemde gittike daha nemli bir yer kaplamaya balamaktadr. Sradaki blmlerde son 50-60 yl boyunca Trkiye tarmyla ilikili meydana gelen deiimlerle balantl evre sorunlarnn zlmesine ynelik varolan almalar zetlemektedir. Bu almalar 3 ana balk altnda toplanmaktadr: Mevzuat alannda yaplan almalar iftilerin uymakla ykml olduu normlar/standartlar, yasa ve yasaklarn gelitirilmesi iin ulusal yasal sisteme ilikin almalar; Ekonomik alanda yaplan almalar - iftilerin ynetim uygulamalarn deitirmek amacyla kullanlan tevikler (veya caydrc nlemler); Gelitirilen neri/bilgiler iftilerin gnll olarak iftilik biimlerini deitirmelerini destekleyen neri ve bilgiler.
2.6.1 Mevzuat Alannda Yaplan almalar Srdrlebilir kalknma kavram, Trk politikaclar tarafndan ilk defa Trkiyenin 6. Kalknma Plannda (1991 -1995) tannm ve evresel hedeflerin mevzuatn ierisine entegre edilmesinin nemini vurgulamtr. Sonraki yllarda belirli tarmsal uygulamalarn kontrol edilmesini salamak amacyla bir dizi dzenleme gerekletirilmitir. rnein, kuru alanlarda hububat anz yaklmas yasa d hale gelmi ve pestisit uygulamas ve rn hasat arasnda bir ara verilmesi zorunlu hale gelmitir (Tanrvermi, 2003). Yine de iftilerin bu dzenlemelere ne kadar uyduklar konusunda yeterli veri bulunmamaktadr. Buna karlk, hayvan retimi iin yem kayna olan mera alanlarnn kt durumlaryla ilgili endieleri ortadan kaldrmaya ynelik 1998 ylnda Mera Kanunu kabul edilmitir. Bu yeniliki dzenleme mera alanlarn srdrlebilir ynetimini desteklemek iin: Ortak kullanmdaki tm mera alanlarnn snrlarnn belirlenmesini; Bu mera alanlarnn kullanm hakkn bir veya birka kye veya belediyelere aktarlmasn; Her ilde, tarm il mdrlklerinde bir mera ynetimi komisyonu kurularak meralarn ynetimini denetlemesini; l Mera Komisyonu ve yerelde bulunan kuruluun (rn. Ky muhtar), ortaklklar kurmasn salayarak merkezden ynetim yerine yerel bazl karar alma
mekanizmalarn desteklenmesini; Mera alanlarnda otlatma iin cretlendirmenin balatlmas ayrca zorunlu ynetim gerekliliklerinin (rn. Tama kapasitesinin hesaplanmas, rotasyonlu otlatma, ar otlatma nlemlerinin gelitirilmesi, snrlarn muhafaza edilmesi v.s.) eklenmesi ve; Mera aratrma birimleri ibirliiyle rehabilitasyon (tohum atma ve gbre kullanm dahil) projelerinin yrtlmesi dahil otlatma alanlarnn iyiletirilmesi ve ynetilmesi iin bir kaynak yaratmak amacyla mera fonlarnn kurulmas. Mera Kanunu, ayrca mera bitkileri envanterinin hazrland ve retim ve tama kapasitelerine mera dalm haritalamasnn yapld Ulusal Mera Projesi tarafndan desteklenmektedir. Mera Kanununun yem kayna olarak mera alanlarnn korunmas ve iyiletirilmesi iin ok nemli bir mevzuat olduu kukusuzdur; ancak, a) dorudan evresel sorunlara hitap etmemektedir, b) uygulamas geen 10 yl boyunca ok yava olmutur. Yakn zamanda, olas AB yelii nedeniyle tarm ve doa alannda yeni dzenlenmelerin gelitirilmesi konusunda nemli bir motivasyon salamtr. Bunlara Tarmsal Kaynakl Nitrat Kirliliine Kar Sularn Korunmas Ynetmelii (ubat 2004 tarihinde kabul edilmitir) ve yi Tarm Uygulamalar Ynetmelii (Eyll 2004 tarihinde kabul edilmitir) gibi ynetmelikler de dahildir. Bu iki ynetmelikte AB ilke ve mevzuatna uygun olarak gelitirilmitir. Ayrca, Tarm ve Kyileri Bakanl
(TKB), AB ilke ve uygulamalarna bal olarak tarmsal destek demeleri ile ilgili apraz uyum kavramnn gelitirilmesi iin evre ve Orman Bakanl (OB) ile birlikte almaktadr. nemli bir dier gelime alan ise Organik Tarm Kanununun uygulamada olmasdr. Son 15 yldr, TKB, organik tarmn desteklenmesi iin ok gl ve etkin bir yaklam benimsemitir. Daha ncesinde, hkmetin organik tarm sektrne yaklam daha ilgisiz olmu; mevzuat ise eksik ve ok yava ilerlemitir. 1994 ylnda, Alternatif Tarmsal retim Teknikleri Daire Bakanlnn kurulmas ve Trkiyenin ilk organik tarm kanununun yrrle girmesi, politika ve kontrol mekanizmalarnn gelitirilmesine ynelik hzl bir dnem balamtr. Balangta bu sre, 2092/91 nolu AB Organik Tarm Yasas esas alnarak ivme kazanm ve 834/2007 nolu AB Organik Yasas gz nnde bulundurularak gncelletirilmitir. Son 10-15 yl boyunca, mevzuat alannda artarak gerekletirilen dzenlemelerin yan sra hala yeni dzenlemelerin gelitirilmesine ihtiya vardr. Son dnem 5 Yllk Kalknma Plannda da daha doa dostu tarm yntemlerinin kullanlmasnn desteklenmesi hatta evre ynetimi iin ekonomik tevikler dahil edilmesinin gereklilii vurgulanmtr. 2.6.2 Ekonomik Alanda Yaplan almalar
Gemite tarm politikalarnn nemli bir arac tarmsal makineler, gbreler, pestisit ve su girdileri iin tevikler olmutur. Bu tevikler, genel olarak evresel etkileri gz nnde bulundurulmadan uygulanmtr ancak Trk politikaclar arasnda 1990larda olumsuz etkileri konusunda farkndalk olumaya balamtr (OECD, 1999). 8. Kalknma Plannda (2001-2005) tarm politikalarna ilikin en nemli konulardan bir tanesinin Tarmsal retimin evre zerindeki olumsuz etkilerinin azaltlmas olduunu vurgulanm, gbre ve pestisitlere verilen teviklerin azaltlmas desteklenmitir. Ayn kalknma plannda organik tarm ve entegre zararllarla mdahalenin desteklenmesinin nemi vurgulanmtr (SPO, 2001). Ayrca Tarm Reformu Uygulama Projesi (ARIP) araclyla uygulanan dier iddial programda ise, daha nceki kt fiyat destekleriyle girdi destekleri yerine 2006 -2010 yllar arasnda uygulanacak olan GSMHnn %1inden dk olmamak zere bir dizi tarmsal destek aralarnn uygulanmas ngrlmektedir (TKB, 2006a). Bu yeni desteklerin ierii: 1. Dorudan Gelir Destei (DGD) demeleri Devlet tarmsal destekleri btesinin %45i alan bazl Dorudan Gelir Destei (DGD) demeleri sistemine ayrlm ve yeni gelitirilen dijital Ulusal ifti Kayt Sistemine balanmtr. Hazine arazileri, terk edilmi tarm alanlar ve meralar gibi ortak kullanmda olan alanlar DGD demeleri dnda
braklmtr. 2. evresel Amal Destek demeleri Devlet tarmsal desteklerinin %5i, iftilerin daha iyi evre ynetimi uygulamalar yapmalarn salamak ve desteklemek amacyla ayrlmtr. Bu demeler, 2005-2008 yllar arasnda Dnya Bankas finansmanyla ATAK (evresel Amal Tarm Arazilerinin Korunmas) program araclyla 4 pilot blgede toplam 5000 hektar alanda uygulanmtr. Bu pilot alanlar: Seyfe Gl, Krehir, Kovada Gl Kanal Blgesi, Isparta Ereli Sazlklar, Konya Sultansazl, Kayseri ATAK program, Trkiyenin gelecekteki Ulusal Doa Dostu Tarm Programnn nemli bir bileeni olma potansiyelinden dolay blm 6.3te daha detayl biimde ele alnmtr. Ayrca sertifikal organik iftilere finansal destek salayan iki ek tedbir daha bulunmaktadr: Ulusal ifti Kayt Sistemine kaytl arazisi olan sertifikal organik iftilere DGD demelerinden %30luk bir ek salanmaktadr. Gei dneminde (AB yesi lkelerde olduu gibi) herhangi belirli bir destek salanmaktadr. letme veya yatrm giderleri iin finansmana ihtiya duyan sertifikal organik iftiler, Trkiye Ziraat Bankasnn %60 orannda indirimli faiz oranl kredilerden yararlanabilmektedir. 2004 2007 yllar arasnda bu program iin toplamda 35.1 milyon YTL salanmtr.
35
2.6.3 Gelitirilen neri ve almalar Tarm ve Kyileri Bakanl (TKB), 81 ilde bulunan l Mdrlkleri araclyla iftilere doa dostu tarm yntemleri ile ilgili yaym ve danma destekleri salamaktadr. Bunlara, organik tarm ve EUREPGAP gibi entegre retim protokol konularnda danmanlk da dahildir. Ayrca 29 aratrma enstits araclyla yaplan aratrma ve gelitirme programlar buna destek vermektedir. rnein 2006 ylnda, organik tarm konusunda yaplan aratrmalara toplamda yaklak 400.000 YTL finansal destek salanm, ou organik meyve ve sebze aratrmalarna harcanarak birok konuyu kapsamtr (Stopes ve ark., 2007). Bir dier gelime ise Devlet Su leri (DS) ve Tarm ve Kyileri Bakanl (TKB) arasnda hassas su havza
blgelerinde su kaynaklarnda kirlilii azaltmaya ynelik organik tarmn yaygnlatrlmas iin bir protokol imzalanmtr. Bu protokol, DSnin alanlar belirlemesini TKBnin de iftilere eitim, bilgi transferi, sertifikasyon kurulularyla iletiim ve DS uzmanlarnn eitimini salamaktadr. 2004-2006 yllar arasnda, bu protokol sayesinde 332 eitim etkinlii gerekletirilerek 4,797 iftinin eitimi salanmtr. Ardndan bu iftilerin 813, 5,500 hadan daha geni bir alanda organik tarma gei yapmtr. 13 havza blgesinde uygulamaya balananan protokol, getiimiz dnemde 20ye ykseltilmitir. 2.7 Sonular Trkiye tarm politikalarna evresel konularn entegre edilmesi konusunda halihazrda nemli gelimeler kaydedilmitir, ancak srdrlebilir
1 EUREPGAP, Dnyada Entegre Zararl Mcadelesi (EZM) ve Entegre rn Ynetimi retim tekniklerini kullanarak yi
Tarm Uygulamalar ilkelerini temel alarak tarmsal rnlerin sertifikasyonu iin gnll standartlar belirleyen bir zel sektr kuruluudur. 36 Trkiye iin Doa Dostu Tarm Kitap
tarmn desteklenmesi iin hala atlmas gereken nemli admlar vardr. Tarmsal Reform Uygulama Projesi (ARIP) araclyla tarmsal desteklerin fiyat destek ve girdi desteklerinden Dorudan Gelir Destei (DGD) demelerine ynlendirilmesi ar pestisit ve gbre kullanmn azaltlmasna ynelik nemli bir admdr. Yine de, iftilerin DGD demelerinden ek katk salamak amacyla tarm, toprak erozyonu veya doa koruma deeri olan marjinal alanlara doru geniletmesi riskini azaltmak amacyla bir takm nlemler alnmas gerekmektedir. Ayn ekilde, 1998 Mera Kanunu daha srdrlebilir mera ynetiminin cesaretlendirilmesi asndan ok nemli bir gelimedir. ki kanun da birok kt uygulamay yasaklamaktadr ancak ayn zamanda; a) iyi uygulamalarn ky seviyesinde gerekletirilebilmesi iin sorumluluun datlmasna ynelik demokratik sreleri b) ky seviyesinde alan bazl uygulama aratrmalar ve aktif bir danma/yaym hizmetlerini desteklemektedir. Ancak, kanunun etkisi imdilik snrl ve uygulamalar henz yetersiz derecededir. Hem ekonomik hem de evresel anlamda organik tarmn desteklenmesi stratejik adan ok nemlidir. Ayrca atak program, fakir toprak ve su ynetimi konusunda en hassas olan alanlarda daha srdrlebilir arazi ynetimi uygulamalarnn desteklenmesi asndan ok nemli bir potansiyel salamaktadr. Olumlu gelimelerin yan sra,
nemli gzlemden de bahsetmek gerekir: Tarmda evre ynetimi asndan toprak ve suyun ncelikli olmas anlalr olsa da biyolojik eitliliin gz ard edilmemesi de nemlidir. Doa korumann sadece korunan alanlar ve nemli Doa Alanlarnda (DAlar) var olmas gerektiini dnmemek gerekir. Birok tehlike altnda bitki ve tr dahil biyolojik eitliliin nemli bir oran korunan alanlar dnda dk younlukta ynetilen tarm alanlarna da bamldr; Daha doa dostu tarm yntemlerinin desteklenmesi iin varolan insiyatif ve tedbirler konusunda yeterli entegrasyon salanmad grlmektedir. Farkl insiyatiflerden sorumlu Bakanlk birimleri arasndaki iletiim ve farkndalk konusunda da entegrasyon yetersizlii gzlenmektedir; Geimlik ve yar geimlik tarma bal olumlu birok evresel yarar vardr ancak bugn Trkiyede en byk tehlike altnda olan tarm sektrdr.
37
Blm 3
Avrupa Birliinde Doal Deeri Yksek (DDY) Tarm
Doa Koruma asndan nemi nedeniyle Doal Deeri Yksek (DDY) Tarm kavram Avrupada evreciler ve politikaclarn gittike ilgisini eken bir konudur. Kavrama ilikin aklama aada daha detayl biimde aklanrken 4. blm, Trkiyeye uygulanmas konusunda yol gstermektedir. 3.1 Doal Deeri Yksek (DDY) Tarm Nedir? Doal Deeri Yksek tarm kavram getiimiz 10-15 yl iinde belirli iftilik yntemlerinin yaban hayat ve biyolojik eitliliin korunmas asndan neminin farkna varlmas ve yaylmasna cevaben ortaya km ve gelitirilmeye balanmtr. DDY tarm sistemleri, ilk defa Baldock ve ark. tarafndan tanmlanmtr (1993): Doal Deeri Yksek (DDY) tarm sistemleri genel olarak dk younluklu sistemler olmalarnn yan sra doa ve tarm arasnda karmak ilikiler tayan zellikler barndrmaktadr. Ekilen veya otlatlan alanlarda (rnein, hububat, bozkrlar ve yar doal ayrlk alanlar) nemli yaam alanlarnn muhafaza edilmesini salarlar ve tarihsel olarak iftilik sistemleri ierisinde entegre
edilen al itleri, iftlik gletleri ve aalar gibi zellikler gelitirler (...) DDY tarm sayesinde devamll salanan yar doal alanlar varolan doal yaam alanlarn byk bir orann tamamen kaybetmi olmaktan dolay Avrupa lkelerinde zellikle doa koruma asndan zel nem tamaktadrlar. Bu grler tarm faaliyetlerinin biyolojik eitliliin zerinde ounlukla olumsuz etkileri konusundaki genel kany tartmaya amakta ve yerine: Avrupada yksek doa koruma deeri olarak nitelediimiz yaam alanlarnn birounun iftiler ve geleneksel (atadan kalma) tarm yntemleri sonucu olutuunu ve; Bu yaam alanlarnn korunmas ve biyolojik eitlilikte yaanan kaybn nne geebilebilmesi iin bu iftilik sistemlerinin devam ettirilmesi gerekliliini, vurgulamaktadr. Avrupann birok blgesinde bu tr tarmsal sistemler ayn zamanda krsal toplumlar desteklemekte ve krsal kltr ve gelenekleri ekillendirmektedir. DDY kavram, konvansiyonel doa koruma faaliyetlerine alternatif ve tamamlayc bir yaklam getirmektedir. Sadece korunan alanlardaki nadir
veya tehlike altndaki tr ve yaam alanlarnn devamlln salamaya ynelik odaklanmak yerine halen iftiler tarafndan kullanlan ve geleneksel tarm (atadan kalma) yntemlerinin uyguland ok daha geni alanlar (yksek oranda yar doal yaam alanlar da dahil olmak zere) gz nnde bulundurulmas ihtiyacn vurgulamtr.. Yine de, belirli tarm yntemlerinin uygulanmasndan dolay biyolojik eitliliin korunmasn desteklemesi nedeniyle DDY tarm gittike daha popler ve ekici bir kavram haline gelirken bu kavram hayata geirmeye ynelik almas gereken bir takm zorluklar da bulunmaktadr. Buna ek olarak, bu tr tarm sistemleri artk Avrupann marjinal alanlarnda bulunabilmekte ve tarmsal verimlilik, fakir toprak, dik eimli araziler, yksek rakm ve dk ya gibi faktrler nedeniyle uygulanmalar zorlamaktadr. Biyolojik eitlilie nemli katk salayan bu iftiler en zor artlarda (sosyal, ekonomik ve evresel) iftilik faaliyetlerini srdrmeye almakta ve geleneksel (atadan kalma) hayat tarzlarn terk etme basksyla kar karya kalmaktadrlar. Bu nedenlerden tr Avrupada biyolojik eitlilik ve kltrel adan ok zengin olan birok geleneksel (atadan kalma) tarmsal yap; terkedilme, younlama ve arazi kullanmndaki deiiklikler nedeniyle kaybedilmektedir.
3.2 DDY Tarm Sistemlerinin Tanmlanmas Andersen ve ark. (2003) tarafndan gelitirilen tanmlama zerinden gidilirse Avrupada DDY tarm aada bilgileri verilen alanlarda bulunmaktadr: Ana arazi kullanmnn tarm olduu; Yksek seviyede yaban hayat tr ve yaam alanlarn ve/veya Avrupa/ ulusal/blgesel lekte nem tayan trlerin varln destekleyen (veya bal olan) tarm alanlar ve; Bu yaban hayat yaam alanlar ve trlerin korunmasnn bu belirli tarmsal uygulamalarn devamllna bal olduu alanlar. Bu alanlarda bulunan DDY tarm sistemleri aada sralanan zelliklerin birleimiyle nitelendirilmektedir: 1. Dk younluklu arazi kullanm - Biyolojik eitlilik genel olarak dk younlukta iftilik yaplan tarm alanlarnda daha zengindir. Makinelerin, gbrelerin ve pestisitlerin daha youn kullanlmas ve/veya ar otlama younluu ekilen ve otlatlan arazilerde bulunan tr saysn byk lde azaltmaktadr. 2. Yar doal bitki rts varl Otlatma iin kullanlan ilenmemi ayrlk alanlar gibi yar doal bitki rtsnn biyolojik eitlilik deeri, youn olarak iletilen tarm alanlarndan ok daha yksektir. Ayrca yetikin aalarn, allklarn, ekilmeyen toprak paralarnn, glet ve akarsularn, kayalk alanlarn v.s. bulunduu doal ve yar doal alanlar tarm faaliyetleriyle yanyana varlk gsteren yaban
hayatna nemli oranda ekolojik niler salamaktadr. 3. Arazi rts ve kullanmnn eitlilii Arazi rts ve kullanm bir mozaik yap oluturduunda biyolojik eitlilik oran anlaml derecede ykselir. Bu mozaik yap ierisinde dk younlukta ekilmi alanlar, nadasa braklm alanlar, yar doal bitki rts ve saysz manzara zellikleri barndrrlar. Bu zellikler, yaban hayatna ok daha eitli yaam alanlar ve besin kaynaklar salamakta ve youn tarmla balantl olarak
sadeleen manzara yapsna gre ok daha karmak ekolojik bir yap oluturmaktadrlar. Bir tarm sisteminin DDY kabul edilmesi iin bu zelliin bir arada bulunmas gerekmemektedir, bunun yerine bu zelliin ekil 3.1de gsterildii gibi bir etkileim gstermesi gerekir. ekilde gsterildii gibi DDY tarmn egemen zellii dk younluklu arazi kullanmdr. Yar doal bitki rtsnn varl da nemli bir yer tutmakta ancak baz durumlarda buna ek olarak
ekil 3.1: Doal Deeri Yksek (DDY) tarmn 3 ana zellii arasndaki kavramsal iliki
Dk Younluklu Arazi Kullanm
Doal Deeri Yksek Tarm
Yar-doal Bitki rtsnn Varl
Mozaik Yap
daha eitli bir arazi rtsyle dk younluklu tarmla birlikte mozaik bir yap da bulunabilmektedir. Bu yaklamla balantl olarak, genel olarak 3 tip DDY tarm alan tanmlanmaktadr (rn. AA, 2004):
Tr bakmndan zengin ayrlklar gibi yksek oranda yar doal bitki rts bulunan tarm alanlar Tarla kenarlar, al itler, ta duvarlar, aalk veya allklardan oluan arazi paralar, kk rmaklar gibi dk younluklu tarm yaplan, doal ve yapsal unsurlarn bulunduu mozaik bir yap oluturan tarm alanlar Nadir trleri veya Avrupa veya dnya zerindeki poplasyonunun byk bir orann destekleyen tarm alanlar
sre olarak dnlmelidir. Tip 1 DDY Tarm Alan: %100 Yardoal En yaygn olarak rastlanan DDY tarm alan, ou zaman yerel hayvan rklarnn kullanld, dk younlukta otlatma yaplan yar doal bitki rtsnn varolduu alanlardan olumaktadr. Otlatlan yar doal bitki rts ayrlk, alllk veya aalk bir alan olabilecei gibi farkl tiplerin birleimi de olabilmektedir. ou zaman yar doal otlatma alanlar tarm iletmesine ait deildir ancak farkl mlkiyet ekilleri bulunmaktadr (ortak otlatma alanlar, hazine arazileri gibi). DDY hayvancl genelde birden fazla kaynaktan yem salar. Bunlar en az deiime urayan yar doal bitki rts (hi bir zaman ilenmeyen, ekilmeyen veya gbrelenmeyen), zaman zaman ilenen ve/veya dk derecede gbrelenen araziler, daha
Tip 1: %100 Yar-doal Tip 2: Yar-doal bitki rts ve dk younluklu ekilen alanlarn karm Tip 3: eitli nadir trler tarafndan kullanlan youn tarm yaplan alanlar ve ayrlklar
Tip 1
Tip 2
Tip 3
Bu DDY tarm alan tipinin tanm bir alanda DDY tarm alanlarnn tanmlanmas iin yararldr. Ancak bu DDY tarm alan tipi sert snrlar olan belirgin kategoriler eklinde ele alnmamaldr. Aksine sregelen bir deiimle yksek oranda yar doal bitki rtsnden daha dk younluklu kullanmdan (tip 1) hala korunmas gereken trleri destekleyen (tip 3) daha youn tarma doru ekil 3.2de gsterildii zere ilerleyen bir
%100 Yar-doal bitki rts
DDY olmayan
0% Kullanm younluu (arazi, hayvan, nitrojen, biocides) ekil 3.2 Tip 1, 2 ve 3 DDY tarm sreci (Kaynak: Beaufoy, 2008)
verimli veya iyiletirilmi meralar ve yem iin hububat rnleri arasnda eitlenmektedir. Ancak daha verimli olmalarna ramen bu alanlar youn tarma kyasla hala daha dk younlukta ynetilmektedir. DDY tarm iin nemli bir parayken ayn zamanda yeterli alanda yar doal otlatma ile birletirildiinde doa deerine de katk salayabilirler. Hangi meralarn yar doal olup olmadnn tanmlanmas belli bir yere kadar varolan deer yarglaryla belirlenmektedir. Yaklamlardan bir tanesi belli gsterge trlerin varln esas alrken bir dieri son 20 yldr (rnek olarak) ilenmeyen veya gbrelenmeyen bir meray yar doal bir alan olarak kabul edebilmektedir. Arazisinin ara sra ileniyor olmas yar doal konumuna uygun da olabilir. Bu, Akdeniz blgesinde nemli bir zelliktir nk doal deerleri azaltlmadan ayrlk alanlarda al kontrolnn salanmas iin dnem dnem ilendiine rastlanmaktadr. Zeytinliklerde kendiliinden oluan bitki rts ve dk younluktaki nadas alanlar da gbre ve kimyasallardan byk oranda etkilenmedii srece ayn kategori altnda yer alabilmektedir (Beaufoy, 2008). Bitki rtsnn otlatlmas (veya saman iin biilmesi) tarm sisteminin bir paras olmas bakmndan nemlidir. Yar doal otlatma, her zaman ayrlk alanlar anlamna gelmemekte zira ABnin baz blgelerinde (zellikle gney ve dou blgeleri) allk ve ormanlar da
nemli bir yem kayna salamaktadrlar. Ancak otlatma yaplmayan aalk alanlarn, tarm iin kullanlmayan alanlar olarak ayrca deerlendirilmesi gerekmektedir. rnein, geyik gibi yabani otoburlar tarafndan otlanmakta olan yar doal bitki rts DDY tarm alan olarak ele alnmamaldr. Tip 2 DDY Tarm Alan: Yar Doal Bitki rts ve Dk Younluklu Ekilen Alanlarn Karm Dk oranda yar doal bitki rtsne, ekilen alanlar ve/veya kalc ekili alanlara sahip iftlik ve alanlarn da doal deeri olduka yksek olabilir. Dk younlukta ekilen alanlar bir dizi yaban hayat trne farkl yaam alanlar salayarak doal deerini ykseltebilir. DDY tip 2 tarm alanlar, DDY tip 1 ile karlatrldnda daha az yar doal bitki rtsne sahiptir. Ekilen alan oran dana geni ve bu alanlarn ynetimi ve ekolojik bir yapnn varlnn bulunduu alanlar zellikle yaban hayat iin kritik bir neme sahiptir. Bu ekilen alanlarn daha youn kullanm ve varolan peyzaj zelliklerinin kayb yaban hayat deerlerinde hzl bir de neden olacaktr (Beaufoy, 2008). itler, tarla kenarlar ve aalar gibi evrede bulunan ve ilenmeyen yar doal geler genellikle DDY tip 2 ierisinde bulunmaktadr. Bunlar ek yaam alanlar saladklar gibi alann doal deerini de ykseltmektedirler. Ancak toplam alanlar verimi yksek tarm alanlarna gre daha kktr. Bu nedenlerden tr, sz konusu
tarm alannn DDY olup olmadn, sadece alanda bulunan ve ilenmeyen gelerin varlyla deerlendirmek yeterli deil ayrca alann verimlilik/younluk zelliklerinin de ortaya konmas gerekmektedir. Tip 3 DDY Tarm Alan: eitli Nadir Trler Tarafndan Kullanlan Youn Tarm Yaplan Alanlar ve ayrlklar DDY spektrumdaki en youn tarm alanlardr. Bu alanlardaki arazi rts zellikleri ve tarm younluu DDY tarm olarak grlmez ama yine de koruma asndan ncelikli trleri desteklemeye devam eden alanlardr. Bunlar genellikle
Avrupa veya dnyada nadir olan veya alanda yksek oranda bulunan ku tr poplasyonlardr. 3.3 Neden DDY Tarm Avrupa iin bir ncelik? Avrupa evre Ajans (AA) gerekletirdii bir n almada toplam tarm alanlarnn %15-25inin DDY olarak kabul edilebileceini ifade etmitir. Ancak ekil 3.3te de gsterildii zere bu alanlar eit olarak dalmamakta ve zellikle ABnin evresini kapsayan zellikle gney ve dou Avrupa blgelerinde younlamaktadrlar. Ne yazk ki, Avrupada bulunan DDY
Preliminary distribution map of high nature value (HNV) farmland in western and central Europe Natura 2000 Prime butterfly areas Important bird areas HNV farmland % (Corine land cover based estimate) 0 1-25 25-50 50-75 75-100 Outside report coverage
ekil 3.3 Bat ve Orta Avrupada bulunan Doal Deeri (DDY) Yksek Tarm Alanlarnn Dalm n Haritas (Telif Hakk: AA, Kopenhag, 2007 http://www.eea.europa.eu)
43
tarm alanlarnn dalm ve artlar 20. yzyl boyunca byk lde azalmtr (tarm alan kular gibi biyolojik eitlilii ciddi biimde olumsuz ynde etkilemitir). Bunun nedenleri ise; i) Tm tarm faaliyetlerinin terk edilmesi; ii) DDY ayr alanlarnn ekilebilir arazilere dntrlmesi ve youn tarm yaplmas ve iii) arazi kullanmndaki deiiklikten kaynakl HNV tarm alannn kayb gibi faktrlerin basks olmutur. 1990larn ba gibi ok yakn bir tarihte komnizmin kne mteakiben tarmn yeniden yaplandrlmas dnemlerinde Orta ve Dou Avrupada milyonlarca hektar tarm alan terk edilmitir. erisinde nemli bir tr zenginlii barndran yar doal ayrlk alanlar ve dk younluklu tarm alanlar terk edililerinin ardndan bitki eitliliini, klayan kular iin beslenme alanlarn, Avrupa leinde
nemli saylan ku trlerinin reme alanlarn ve birok nemli yaam alann kaybetmitir (Keenleyside ve Baldock, 2007). Tm Avrupada meydana gelen tarmn genilemesi ve younlamasnn ncesinde ise kinci Dnya Savann ardndan ayr alanlarnn ekilebilir alanlara dntrlmesi; sulakalanlarn kurutulmas; arazi snrlarnn ve benzer unsurlarn arazi geniliini bytmek iin kaldrlmas ve artan gbre ve pestisit kullanm nedeniyle biyolojik eitliliini nemli oranda kaybetmitir. 2001 ylnda, Biyolojik eitlilik Szlemesinin taraflarndan bir tanesi olarak Avrupa Konseyi 2010 ylna kadar Avrupa Birliinde biyolojik eitliliin azalmasn durdurulmasn taahht etmitir. ki yl sonra, Avrupal evre Bakanlar zel olarak tarm alanlarnn biyolojik eitliliinin nemini tanm ve korunmalar iin acil admlarn atlmasn
kararlatrmlardr. Bu kararlar; 2006 yl itibariyle, herkesce kabul edilen kriterler kullanlarak, Avrupa blgesinin tarmsal ekosistemlerinde bulunan tm doal deeri yksek tarm alanlarnn tanmlanmas tamamlanacaktr. 2008 yl itibariyle, bu alanlarn nemli bir ksmnda baka aralarn yan sra doa dostu tarm programlar ve organik tarm gibi krsal kalknma aralarnn araclyla uygun mekanizmalar kullanlarak hassas biyolojik eitlilik ynetimi salanarak ekonomik ve ekolojik devamllklar desteklenecektir (BM/EKA, 2003). 2010 biyolojik eitlilik hedefi, DDY tarmn devamllnn salanmas iin ek politikalar yaplmadan ulalamayacaktr. Gerekten de, Avrupa Birliinin Biyolojik eitlilik Eylem Plan Doal Deeri Yksek tarm alanlarnn, aalk ve ormanlk alanlarn youn tarm yaplan alanlara dnmesini
veya terkedilmesinin nlenmesini salamak iin (...) Gelitirilen OTP ierisinde varolan tedbirlerin kullanmnn iyiletirilmesi ve DDY tarm alanlar ve ormanlar iin yeterli finansmann salanmasnn nemini vurgulamaktadr. DDY tarm alanlarnn korunmas konusunun AB politikalarnda ncelikli hale gelmesi ilk olarak 1999 ylnda 1257/1999 nolu Krsal Kalknma dzenlemesinde krsal kalknmaya ilikin desteklerin evresel gerekliliklere saygl srdrlebilir tarm ve doal deerlerin korunmas ve desteklenmesi ynnde yaplmas gerekliliini belirtmitir. Ayn dzenleme, doa dostu tarm tedbirlerin tehlike altnda olan doal deeri yksek tarm yaplan alanlarn korunmasn ve desteklenmesini salamaldr der. Krsal Kalknma iin Avrupa Tarm Fonu (EAFRD) ve Krsal Kalknma iin Topluluk Stratejik Prensipleri
(2007-2013) altnda yeralan DDY tarmn devamll iin hkmler ok daha etindir ve AB yesi devletlerine bir dizi zorunluluk getirmektedir. Bu zorunluluklarn ierisinde ye devletlerin DDY tarmn korunmasn stratejik bir ncelik olarak tanmlamas iin: ABnin krsal alanlarnda varolan doal kaynaklarn ve manzaralarn korunmas ve artrlmas iin eksen 2 altnda bulunan kaynaklarla AB ncelikli alanlarnn tanesine katk salanmaldr: Biyolojik eitlilik, doal deeri yksek tarm, orman sistemleri ve geleneksel (atadan kalma) tarmla ekillenen peyzajn korunmas ve gelitirilmesi; su; ve iklim deiiklii. Daha basit bir anlatmla, AB ye
devletlerinin DDY tarm ve ona bal tarm sistemlerini korumasna ilikin zorunlululuklar bakmndan 3 temel unsur bulunmaktadr: 1. Her ye devlet kendi ulusal erevelerinde DDY tarmn ne olduunu tanmlamaldr; 2. DDY tarm sistemlerini desteklemek ve DDY tarm alanlarnn korunmas iin ulusal krsal kalknma programlarna uygun tedbirleri eklemeli ve; 3. Ulusal krsal kalknma programlarna DDY tarm desteklemek iin ekledikleri nlemleri deerlendirebilmek iin DDY tarmn kalitesi ve toplamda deien arazileri raporlamak ve izlemek zorundadrlar.
Trkiyede Doal Deeri Yksek (DDY) Tarm
Blm 4
Bu blmde, Trkiyede Doa Dostu Tarm mevzuatnn nemi hakknda 4 temel sorunun cevaplarn bulmaya altk: 1. Trkiye iin DDY tarmn nemi nedir? 2. Trkiyede hangi tarm sistemleri DDY saylabilir ve hangileri biyolojik eitliliin korunmas asndan nem tar? 3. Trkiyede DDY tarm alanlar (yaklak olarak) nerede bulunur ve hangi DDY tarm sistemleriyle balantldr? 4. DDY tarm sistemlerini doa koruma asndan nemli yapan genel zellikler nelerdir? Bu sorulara cevap aray srecimiz, tarm ve doa koruma konusunda uzmanlardan oluan bir ekip tarafndan ele alnmtr. Trkiyede bulunan btn DDY tarm sistemleri konusunda detayl ve anlalr bir tanmlama gerekletirebilmek iin yeterli veri bulunmamaktadr. Ancak, elde bulunan verilerle daha sonra rnein Tarm ve Kyileri Bakanl (TKB) tarafndan gelitirilebilecek bir genel ereve hazrlanabilmitir. alma 3 temel adm erevesinde ele alnmtr: Genel olarakTrkiyenin tarmsal sistemlerinin tipolojisinin hazrlanmas ve DDY olabilecek tarm sistemlerinin
zelliklerinin ortaya konulmas; Belirlenen gstergelerle Trkiyede DDY tarm alanlarnn olas dalmn gsteren bir haritann hazrlanmas; Snrl sayda rnek vakalar zerinde alarak baz DDY tarm sistemlerinin daha detayl biimde ele alnarak hangi tarm uygulamalarnn yaban hayat ve biyolojik eitlilik asndan nemi olduunun aratrlmas. Bu admlar genel olarak Avrupa Komisyonunun dier AB devletlerinde DDY tarm sistemlerinin ve alanlarnn belirlenmesi iin nerilen yntemlerdir. Bu yntemler, 2007-2013 yllar iin hazrlanan AB ye devletlerinin ulusal krsal kalknma programlarn gelitirirken destek salamas amacyla Ortak zleme ve Deerlendirme erevesinin bir paras olan DDY tarm alanlar gstergeleri olarak gelitirilmi ve nerilmitir (IEEP, 2007). 4.1 Trkiye iin DDY Tarmn nemi DDY tarm kavram Trkiye iin son derece nemlidir. Bu kitapn 2. blmnde ifade edildii gibi Trkiyenin uzun geleneksel tarm gemii birok nemli yar doal yaam alanlarnn olumasna neden olmutur. Trkiyede hala dk younluklu tarmn yapld ve yaban hayat iin nemli yaam
alanlar oluturan geni alanlar bulunmaktadr. DDY kavram, Trkiyede doa koruma konusunda varolan politikalara ve uygulamalara alternatif ve tamamlayc bir yan da getirmektedir. Sadece nadir veya tehlike altnda olan tr, yaam alanlar ve koruma alanlarna odaklanmak yerine hala iftilerin yaad ve geleneksel tarm (atadan kalma) uygulanan geni alanlar (yksek oranda yar doal yaam alanlar dahil ) kucaklayan bir kavramdr. Bu yaklam, ayrca, Biyolojik eitlilik Szlemesi (BS) gibi Trkiyenin eitli uluslararas szlemelerle biyolojik eitlilie ilikin taahhtleriyle de rtmektedir. Biyolojik eitlilik Szlemesi (BS) biyolojik etililiin korunmasn (tarmsal genetik eitlilik dahil) ve genetik kaynaklarn adil ve eit paylamn hedefleyen uluslararas bir szlemedir. BS, Trkiye dahil 150 lke tarafndan imzalanmtr ve iki kilit eylem konusunda bu lkelerin taahhdn salar: 1. Biyolojik eitliliin korunmas ve srdrlebilir kullanm iin ulusal stratejilerin ve eylem planlarnn gelitirilmesi ve; 2. Biyolojik eitliliin korunmas ve srdrlebilir kullanm stratejilerin ilgili ulusal politikalara (mmkn ve en uygun biimlerde) entegre edilmesi. Trkiye BSyi 1996da imzalam ve o dnemde Trkiyede biyolojik eitliliin nemi ve ilgili sorunlar konusunda yeni bir balang olarak nitelendirilmitir. Ardndan, 2001 ylnda
Ulusal Biyolojik eitlilik Stratejisi ve Eylem Plann (UBSEP) yaynlamtr (UBSEP, 2001). Bu alma, BSnin getirdii zorunluluklara cevap vermek iin hazrlanm ve 6 ama belirlenmitir. Bu amalar; i) Biyolojik eitliliin korunmas ve srdrlebilir kullanm; ii) Ekosistem ynetimi anlaynn iyiletirilmesi; iii) Biyolojik eitliliin korunmas ihtiyacna ynelik eitim ve farkndalk faaliyetlerinin yaplmas; iv) Biyolojik eitliliin korunmas iin uygun tevik ve yasalarn gelitirilmesi; v) Komu lkelerle uluslararas ibirliklerinin gelitirilmesi; ve vi) UBSEPin uygunlanmas. UBSEP, birok blmnde tarm alanlarndaki biyolojik eitliliin korunmasna vurgular yapan iddial bir belge nitelii tamaktadr. UBSEP, zellikle elimizde kalan bozkr alanlarn belirlenen ekosistem ncelikleri ierisinde 3.nc nemli ekosistem olarak tanmlamtr. Tarm alanlar iin nerilen strateji eylem plannn 1.42 nolu eylemde yer almaktadr: Tarmsal alanlarda bulunan yabani flora, fauna ve dier yabani organizmalar ve yaam alanlarn devamll iin programlarn gelitirilmesi ve uygulanmas. Baka bir deyile (tam olarak bu ekilde yazlmam olsa da), Doal Deeri Yksek (DDY) tarm sistemlerinin desteklenmesi gibi yorumlanabilir. DDY tarma balants nedeniyle 1.46 nolu strateji adm da cesaret vericidir: Bozkr alanlarnn srdrlebilir kullanmn da katk koyacak biyolojik eitliliin korunmas iin politika ve
programlarn desteklenmesi ve No. 2.3 Biyolojik eitliliin korunmasna ve biyolojik kaynaklarn srdrlebilir kullanm asndan nemli olan geleneksel bilginin kullanmnn desteklenmesi eklinde ifadeler de yer almaktadr (UPSEP, 2001). Trkiyede BSnin uygulanmasnn anlam biyolojik eitliliin korunmasnda zellikle daha az youn ve besin asndan fakir topraklara sahip marjinal alanlardaki kilit kiiler olarak iftilerin ok daha deerli bir kesim olarak ele almasn gerekmektedir. Ayrca sz konusu bu alanlarda, biyolojik eitlilik dostu tarm yntemleri hala uygulanmaktadr. Yine de, DDY kavram, bir yandan,
Trkiyede uygulanan baz geleneksel (atadan kalma) tarm yntemlerince biyolojik eitlilie salanan katky anlatmak iin ok nemli olsa da, bu kavram uygulamaya koymak konusunda almas gereken birok adm vardr. zellikle biyolojik eitlilie katk salayan sz konusu geleneksel (atadan kalma) tarmsal uygulamalar en marjinal artlarda varlklarn srdrmeye almakta ve iftiler, geleneksel yaam biimlerini sosyal ve ekonomik basklar nedeniyle terk etme tehlikesiyle kar karyalar. 4.2 1. Adm: Trkiyenin Tarmsal Sistemleri Tipolojisinin Gelitirilmesi Trkiye iin DDY tarm kavramnn
Trkiyede biyolojik eitliliin, krsal kltrde nemli yeri vardr. Gne, doann sesi eliinde dua ile balamak gibi gzel rnekler, Trkiyenin birok blgesinde uygulanmaktadr. Bir dier rnekse tohum atlrken sylenen kurda, kua, aa duasdr. Geleneksel uygulamalarda doaya verilen deer, Trkiyede doa koruma asdan ok nemli olmutur. Ancak arazi paralanmas, ekonomik gelimeler ve krsal alanlarn terkedilmesi gibi deien koullar bu geleneklerin devamlln tehdit etmekte ve dk younluklu tarm alanlarnn doal deerlerinin kaybna neden olmaktadr.
49
uygulanmasna ynelik ilk admlar varolan veri ve uzman bilgilerini kullanarak yaban hayat iin yarar olan tarmsal sistemlerinin tanmlanmas olmutur. Bu tanmlama yaplrken ok ayrnt veya kusursuz bir tipoloji oluturmaya allmamtr. ekil 4.1, bu proje kapsamnda hazrlanan Trkiyenin tarmsal sistemleri temel tipolojisini zetlemektedir. Bu tarm sistemlerinin daha ayrntl tanm ayrca 4.1 4.3 tablolarnda yer almaktadr. alma boyunca, tipoloji en sade ekilde hazrlanmaya allm ve temel kriter gz nnde bulundurulmutur: i) mevcut doal kaynaklar ii) tarm faaliyetlerinin baskn yaps ve; iii) retim younluu. Tarmsal sistemler, ana kategori altnda ele alnmtr: rn retimi, hayvanclk ve ormanlk alanlarda yaplan tarm. Bu ana kategorilerin herbirinin
ierisinde kark tarm sistemleri yeralmakta ve alan dalm aadaki gibi tahmini hesaplanmtr: Tarm iletmelerinin %69u karma sistem (bitkisel retim ve hayvanclk) uygulamaktadr. Bu uygulamalar ierisinde farkl oranlarda ekilen araziler ve merada hayvanclk yaplmaktadr. Bu eitlilik gsteren tarm iletmeleri geni alanlarda bulunmakta ve Trkiyede DDY tarm sistemlerinin ounluunu ierisinde barndrmaktadr; %29u sadece uzmanlat bitkinin retimini yapmakta ve; Sadece %2si hayvanclkla uramaktadr. Bu tipoloji almas, sadece bir n almadr ancak yine de DDY olabilecek tarm sistemlerinin zelliklerini faydal bir biimde ortaya koymaktadr. Buna gre: 1. Yaygn (ekstansif) bitkisel retim (arlkl olarak DDY Tip 2 tarm alanlar) zellikle kuru tarm yaplan alanlarda
yerel buday eitlerinin, baklagiller ve yem bitkilerinin retildii, rn rotasyonu yaplan ve ek olarak yaygn hayvancln yapld sistemler; 2. Yaygn (ekstansif) hayvanclk (arlkl olarak DDY Tip 1 tarm alanlar) bu sistem ierisinde: Yksek rakml alanlarda kark tarm sistemleri (ayrlk arazilerin otlatlmasnn yan sra yem bitkilerinin saman retimi iin yetitirilmesi ve farkl rnlerin ekimi) ve Alpin tarm sistemleri (kuru otlar iin alpin meralarda otlatma) ve geleneksel yaylaclk; 3. Ormanlk alanlarda yaygn (ekstansif) tarm (arlkl olarak DDY Tip 1 ve Tip 2 tarm alanlar) Bu alanlarda: Kark tarm sistemleri (ayrlk arazilerin otlatlmasnn yan sra yem bitkilerinin saman retimi iin yetitirilmesi ve farkl rnlerin ekimi);
Ekim yaplmadan yaygn hayvan otlatma; Geleneksel yaylaclk bulunur. Bunlar olduka geni kategorilerdir ve herbirinin ierisinde bir dizi farkl tarm uygulamalar da bulunabilmektedir. Ekilen alan sistemleri, retim younluu ve/veya yar doal unsurlarn eksiklii gibi zellikle DDY olarak ele alnmamasn salayacak rnekleri ierisinde barndrabilir. Bu tipoloji ierisinde yeralan farkl DDY tarmsal sistemleri konusunda daha belirgin tanmlamalarn yaplmas iin almalar yaplmas gerekmektedir. Her tarm sisteminin zelliini oluturan tarmsal uygulamalara bal yaban hayat deerleri konusunda daha detayl bilgi toplanarak daha detayl bir aratrma yaplmaldr.
51
ekil 4.1: Trkiyede Mevcut Temel Tarmsal Sistemler Tipolojisi (DDY tarm alanlarnn nerelerde bulunduuna ilikin gstergeler de bu tabloda yeralmaktadr). Ekin retim Sistemi Youn Sulanan Yar Youn Kuru Yaygn (Ekstansif)
Endstriyel bitkiler Hububat, Bakliyat +

Yem bitkileri
Hububat + Endstriyel
bitkiler
Hububat + Bakliyat Hububat + Yem bitkileri Hububat + Nadas Bahecilik - Sebzeler
Hububat, Bakliyat +
Yem bitkileri
Sebzeler Devaml ekimler
Hububat + Nadas Devaml ekimler
DDY tarm alan deildir (Tip 3 zellikleri olmad srece). Hayvanclk retim Sistemleri Youn
DDY Tip 2 ve Tip 3 tarm alanlar bulunabilir. Yar Youn
DDY Tip 2 alanlar dahildir. Yaygn (Ekstansif)
Mandraclk +
Konsantre yem
Sr ve koyun yetitiricilii + Konsantre yem
Kark tarm +
Konsantre yem
Yksek rakmda kark

tarm (bir miktar ekim)
Kark tarm + Yem

bitkileri
Alpin kark tarm

(Ekim yok + yayla)
Yaylaclk (Topraksz
kyl)
DDY tarm alan deildir. Orman Tarm Sistemleri Youn
DDY Tip 2 ve Tip 3 tarm alanlar bulunabilir.
Arlkl olarak DDY Tip 1 tarm alan.
Kark tarm (bir miktar

ekim)
Hayvanclk (ekim yok) Dalk alanlarda

hayvanclk (yayla) Arlkl olarak DDY Tip 1 ve Tip 2 tarm alan.
retim Sistemi
Ege, Akdeniz ve Gneydou Anadolu, Akdeniz hari youn sulanan alanlarn hepsi Ege, Akdeniz ve Gneydou Anadolu, Akdeniz hari youn sulanan alanlarn hepsi Ege, Akdeniz ve Gneydou Anadolu, Akdeniz hari youn sulanan alanlarn hepsi Orta ve Dou Anadolu ve sulanan yksek rakml alanlar Ege, Akdeniz ve Gneydou Anadolu Yllk rotasyonlar bulunabilir Yllk rotasyonlar bulunabilir Yllk rotasyonlar bulunabilir
Ana rnler
Blgeler
Aklamalar
Endstriyel bitkiler Endstriyel bitkiler
Endstriyel bitkiler Hububatlar
Endstriyel bitkiler Yem Bitkileri
Endstriyel bitkiler Yumru bitkiler
Endstriyel bitkiler Sebzeler
Hububat - Sebzeler
Yllk rotasyonlar bulunabilir Yllk rotasyonlar bulunabilir Yllk rotasyonlar bulunabilir
Youn Sulanan*
Hububat - Bakliyat
Hububat - Yem bitkileri
Akdeniz ve Gneydou Anadolu Ege, Akdeniz ve Gneydou Anadolu Akdeniz, Gneydou Anadolu, Trakya ve Karadeniz Orta Anadolu, gei blgeleri, Dou Anadolu ve Karadeniz Dou ve Orta Anadolu, Trakya ve gei blgeleri
Tablo 4.1: Trkiyedeki ana rn yetitirme sistemlerinin tipolojisi (gri ile glgelendirilmi olanlar genel olarak DDY saylabilir)
Yem bitkileri - Sebzeler
Akdeniz, Gneydou Anadolu, Trakya ve Orta Anadolu
Devaml - Bahecilik
Pamuk - Ya Bitkiler Msr - eker pancar Yal bitkiler Pamuk-Hububat eker pancar - Ya rnleri - Hububat Pamuk - Yem bitkileri eker pancar + Yal bitkiler - Yem bitkileri eker pancar+ Yal bitkiler - Patates eker pancar + Yal bitkiler - Soan Pamuk - Fstk Pamuk - Sebzeler Yal bitkiler - Sebzeler Buday + Arpa-DomatesBiber + Salatalk v.s. Buday + Arpa Kuru fasulye Hububat ok yllk yem bitkileri Yonca + Fi + Silajlk msr - Domates + Biber + Salatalk Fndk ay Kuru Kays Kuru zm Kuru ncir Yumuak tohumlu meyveler Sert tohumlu meyveler Balar Trabzon, Giresun, Ordu, Samsun ve Sakarya Rize - Trabzon Malatya ve Elaz Manisa - zmir, Balkesir ve Aydn Aydn ve zmir Gei blgeleri, Orta ve Dou Anadolu, Ege, Trakya ve Karadeniz -
53
* DDY Tip 3 bulunmad srece DDY saylmamaktadr
retim Sistemi
Trakya, gei blgeleri ve Orta Anadolu Gney ve Dou Anadolu Genelde ortak rotasyon Orta, Gney ve Dou Anadolu, Trakya ve gei blgeleri Orta, Gney ve Dou Anadolu, Trakya ve gei blgeleri
Ana rnler
Blgeler
Aklamalar
Hububat - Endstriyel Bitkiler
Hububatlar - Bakliyatlar
Hububatlar - Yem bitkileri
Yar-youn Kuru**
Hububat - Nadas
Buday + Arpa + avdar + Tritikale +Yulaf Ayiei + Aspir Buday + Arpa + avdar + Tritikale + Yulaf Mercimek + Nohut Buday + Arpa + avdar + Tritikale - Yulaf + Fi + Korunga Buday + Arpa + avdar + Tritikale - Nadas Zeytin Antep Fst Kestane Badem Orta, Gney ve Dou Anadolu, Trakya ve gei blgeleri Ege, Marmara, Akdeniz ve Gney Anadolu Gaziantep, Urfa ve Siirt Ege ve Akdeniz Gney ve Orta Anadolu, gei blgeleri ve Akdeniz Yksek dar vadilere sahip tm blgeler (arlkl yerel bitki eitlerinin kullanld) Yksek dar vadilere sahip tm blgeler (arlkl yerel bitki eitlerinin kullanld) Yksek dar vadilere sahip tm blgeler Yksek dar vadilere sahip tm blgeler (arlkl yerel bitki eitlerinin kullanld) Yksek dar vadilere sahip tm blgeler
Yaygn***
Devaml - Bahecilik
Hububat - Sebzeler
Sulanan alanlar Kuru alanlar Sulanan alanlar
Hububat - Bakliyat
Hububatlar - Yumru bitkiler
Hububat - Yem bitkileri
Sulanan alanlar Kuru alanlar Sulanan alanlar
Yem bitkileri - Sebzeler
Devaml - Bahecilik
Buday + Arpa + avdar Domates - Biber - Salatalk v.s. Buday + Arpa + avdar + Tritikale - Yulaf + Mercimek + Nohut Buday + Arpa-Patates + Soanlar Buday + Arpa + avdar + Yulaf - Yonca Buday + Arpa + avdar + Yulaf - Korunga - Fi Yonca + Fi + Domates + Biber + Salatalk + Lahana Yumuak tohumlu meyveler Sert tohumlu meyveler Zeytin Antep Fst, Kestane, Badem
Yksek dar vadilere sahip tm blgeler (arlkl yerel bitki eitlerinin kullanld)
Sulanan ve kuru alanlarda
*** erisinde DDY Tip 2 ve Tip 3 tarmlanlar bulunabilir. *** Baz DDY Tip 2 tarm alan bulunur.
retim Sistemi
Ana zellikler
Blgeler
Aklamalar
Mandraclk (uzmanlaan iftlikler) Ege ve Gney Anadolu
Ege, Trakya, gei blgeleri, Akdeniz Orta ve Gney Anadolu
Youn*
Tm hayvanclk iletmelerinin yaklak %4
Sr ve Kuzu Yetitiricilii
Otlatma yaplmaz, tarm alan sadece yem bitkileri retimi iin kullanlr (yonca-silajlk msr ve yemlik tahl), Yabanc sr rklar: Holstayn, svire karas Koyun rklar: Avasy, Sakz. Konsantre ve saman bazl yem kullanan kk iftlikler. Hayvan temini dier iftliklerden salanr. Melez rklar yaygndr. Sr: Dou, Orta Anadolu gei blgeleri ve Trakya Koyun ve kei: Gney ve Orta Anadolu, Akdeniz
Yar - Youn**
Kark Tarm
Dou Anadolu ve gei blgeleri, Ege ve Karadeniz arlkl olarak sr Gney ve Orta Anadolu ve Akdenizde arlkl olarak koyun ve kei Douda yaz aylarnda otlatma. Kn gneyde anz otlatma
lkede bulunan en yaygn sistem
Yaylaclk
Kark hayvanclk ve rn ekimi rn ve hayvan eitleri blgelere gre farkllk gsterir. Sr ve koyun birlikte hem mandra hem besi iin yetitirilebilir. Kk srler bulunur. Genel olarak topra olmayan iftiler. St ve eti iin sadece koyun. Arazi kiralanr.
Kk iletmeler ancak daha geni srler Kk sayda iletmeler
Yksek rakml alanlarda kark tarm
Biraz ekin, kk padoklar ve mozaik yap oluturan retim. Hayvanclk arlkl olarak gelir getiren faaliyet. Melez ve yerel rklar bulunur.
Sr: Dou Anadolu, gei blgesi, Ege ve Karadeniz. Koyun: Gney ve Orta Anadolu Kei: Akdeniz ve Orta Anadolu
Yaygn***
Tablo 4.2: Trkiyede hayvancla dayal retim sistemlerinin ana tipolojisi (Gri ile glgelenmi olanlar genellikle DDY alanlardr)
Alpin alanlarda yaplan tarm
Ekin bulunmaz; sadece kk yem bitkileri alanlarna rastlanr. K aylarnda besin doal yksek rakml ayrlklardan salanr. Arlkl olarak sr yetitiricilii yaplr ama kkbalar da kark sistem ierisinde otlatlr. Geici yerleim blgelerinde mevsimsel otlatma yaplmas Dou Anadolu, Karadeniz ve Akdenizde yaygndr.
Sr: Dou Anadolu, gei blgeleri, Ege ve Karadeniz. Koyun: Gney ve Orta Anadolu Kei: Akdeniz ve Orta Anadolu
Kk sayda iletmeler
55
* DDY tarm alan yoktur ** DDY tip 1 ve tip 2 tarm alanlar bulundurabilir. *** Arlkl olarak DDY tip 1 tarm alan
retim Sistemi Ana zellikler Blgeler Aklamalar
Extensive*
Kark Tarm
Kk lekli kark tarm, ekin ve hayvan yetitiricilii. Yem bitkileri, meyve, sebze, buday, bakliyat v.s. ekilen kk arazi paralarna rastlanabilir. Yerel eitlerin kullanm ve mozaik yap bulunur. Kn yem saman, kuru ot ve dardan konsantre yemlerden salanr. Yerel ve melez rklar bulunur. Bu tarm sistemi tm blgelerde yaygndr. Sr arlkl: Dou Anadolu ve Karadeniz. Koyun arlkl: Orta Anadolu ve gei blgeleri Kei arlkl: Akdeniz ve Gney Dou Anadolu
%12 orannda tarmsal iletme
Hayvan yetitiricilii
Ekilen arazisi olmayan ama k yemi iin kuru ot biilebilen doal ayrlara sahip iftiler. Hayvanlar yazn ortak mera alanlarnda otlatlr knsa kuru ot, saman ve konsantre yem kullanlr. Saman ve konsantre yem iftlik dndan salanr. Hem yerel hem melez rklar bulunur. En ok koyun ve kei yetitiricilii yaplr.
Bu tarm sistemi tm blgelerde yaygndr. Sr arlkl: Dou Anadolu ve Karadeniz. Koyun arlkl: Orta Anadolu ve gei blgeleri Kei arlkl: Akdeniz ve Gneydou Anadolu
%10 orannda tarmsal iletme
Tablo 4.3: Trkiyedeki orman tarm sistemlerinin ana tipolojisi (Gri ile glgelenmi olanlar genellikle DDY alanlardr)
Karadeniz, Akdeniz, gei blgeleri ve Dou Anadoluda yaygndr. Sr arlkl: Dou Anadolu ve Karadeniz Koyun arlkl: Orta Anadolu Kei: Akdeniz ve Dou Anadolu Anadolu %5 orannda tarmsal iletme
Geleneksel Dalk alanlarnda Hayvanclk
iftiler mevsimsel olarak otlatma alanlarn deitirir (Yayla) ve Maystan Ekime kadar doal ayrlklarda otlatrlar. Ekilen alan yoktur, ancak k yemi iin doal ayrlardan kuru ot biilir. Aileleriyle birlikte yaylalarda yaarlar ve hayvansal gda retirler. Hayvanlar k zaman kylerde saman, kuru ot ve kyde veya dardan salanan konsantre yemle beslenirler. Srler sr, koyun ve kei kark olabilir. Yerel ve melez rklar kark otlarlar.
* Arlkl olarak DDY tip 1 ve tip 2 tarm alan
4.3 2. Adm: Trkiye DDY Tarm Sistemlerinin Haritalanmas Sonraki admlarda, DDY tarm alanlarnn dalmnn tanmlanmas iin gstergelerin gelitirilmesi ve uygulanmasn yer almaktadr. DDY tarm alanlar haritalar, baz AB yesi devletlerde hazrlanmtr. Bu haritalar hangi potansiyel alanlarda nlemler alnmas gerektii konusunda grsellii salamak asndan nemli aralardr. Potansiyel alanlarn tespiti, lkenin hangi blgelerinde DDY tarm sistemlerinin desteklenmesi ve DDY sistemlerinin korunmas iin doa dostu tarm demelerine benzer hangi tedbirlerin alnaca konusunda yol gsterir. Ancak bu haritalar yine de dikkatle incelenmelidir nk (Beaufoy, 2008): Genellikle DDY haritalarnn yaplmas iin varolan veri kaynaklar yetersizdir bu yzden sadece i) DDY tarm alannn bulunabilecei yaklak konum ve ii) DDY tarm alannn yaklak blgesi (hektar) belirlenebilmektedir; eitli tarm alanlarnn biyolojik eitlilik en dk ve en yksek deer dorusu zerinde deimekte ve harita zerinde DDY tarm alan veya DDY tarm alan deildir gibi ak bir ayrm izmek mmkn deildir. Daha ayrntl aklamak gerekirse, DDY tarm alanlar gstergeleri iin farkl tip kriter kullanlabilir: Arazi rts kriteri Tarm uygulamalar kriteri Tr kriteri
Bu konu daha ayrntl olarak Ek 1de ele alnmtr. Bu bilgiler nda ulusal uzmanlar tarafndan mevcut veri ve uzman deerlendirmeleriyle oluturulan bir yntemle Trkiyede DDY tarm alanlarnn geni dalmn gsteren bir n taslak harita hazrlanmtr (Bkz. ekil 4.2). Bu harita, kati bir harita DELDR ancak kstl zamanda varolan verilerle hazrlanan bir n almadr. Bu harita, Trkiyede 238,849 km2 tarm arazisinin Doal Deeri Yksek (DDY) olduunu gstermektedir. Bu toplam tarm alanlarnn %58.5lik alanna edeer olduunu ve tm Trkiye yzlmnn %30.6lk bir ksm anlamna gelmektedir (Korunan alan stats olan alanlar sadece %5.8lik bir orana sahiptir) . Harita 4 aamada gelitirilmitir: 1. Aama: Tarmsal Sistemler Trkiye Bilimsel ve Teknolojik Aratrma Kurumunun (TBTAK) arazi kullanmna ilikin verilerinden yararlanlarak temel bir harita hazrlanmtr. Tarmsal ve ormanclk retimi yaplan alanlar belirlenerek toplam alan zerinde youn sulanan, 3000 metre zerinde ve ormanla kapl alanlar karlmtr Bu ilk aamada potansiyel DDY tarm alanlarnn ilk genel dalmn vermitir. (yani sulanmayan, 3000 metre altndaki ormandan arndrlm tarm alanlar. Uzmanlarn bilgileri dorultusunda, kk lekli tarm yaplan orman kylerinin bulunduu orman alanlarn da bu haritaya eklenmesine karar verilmitir. Bunun zerine 71 ormanlk nemli Doa
lk taslak DDY tarm alanlar haritas (koyu yeil olan ormanlk DAlar dahil)
Alan (DAlar) eklenerek ilk taslak harita oluturulmutur: 2. Aama: nemli Doa Alanlar ve biyolojik eitlilik deerleri lk taslak harita hazrlandktan sonra, proje uzmanlar ,Doa Dernei tarafndan hazrlanan nemli Doa Alanlar veritabann kullanarak eitli biyolojik eitlilik kriterlerini uygulamlardr (Bkz. Blm 2.2). DA veri taban, Trkiyede tehlike altnda olan 8 grup tr (damarl bitkiler, kular, memeliler, amfibiler,
Trler Otis tarda Grus grus Grus virgo Tetrax tetrax Crex crex Circus macrourus Falco naumanni Aegypius monachus Gyps fulvus Gypaetus barbatus Neophron percnopterus Aquila heliaca Geronticus eremita Gazella subgutturosa
srngenler, kelebekler, tatlsu balklar ve kzbcekleri) iin bulunan tek ulusal veri tabandr. Trkiyede tarm ve biyolojik eitlilik ilikisi hakknda ok az veri bulunmaktadr ancak DA veritabannda tehlike altnda olduu belirlenen 14 ku ve memeli trnn statlerinin tarm uygulamalaryla balantl olduu bilinmektedir. Bu DDY gsterge trleri unlardr:
IUCN Krmz Liste Kategorisi VU (kresel liste) - Hassas EN (ulusal liste) Tehlike altnda CR (ulusal liste) - Yok olmak zere CR (ulusal liste) - Yok olmak zere EN (ulusal liste) Tehlike altnda CR (ulusal liste) - Yok olmak zere VU (kresel liste) - Hassas LC (ulusal liste) - ncelii dk LC (ulusal liste) - ncelii dk VU (ulusal liste) Hassas EN (kresel liste) Tehlike altnda VU (kresel liste) Hassas CR (kresel liste) - Yok olmak zere VU (kresel liste) Hassas
Her bir trn dalm tarmsal arazi haritas zerine aktrlarak ek DDY tarm alanlarnn tanmlanmas salanarak ilk taslak haritaya eklenmitir. rnein, toy kuunun (Otis tarda) tarm alanlar yandaki haritada grlecei zere sar ile belirtilmitir: DDY gsterge trlerinin dalm haritalandktan sonra aada greceiniz ikinci taslak harita hazrlanmtr:
DDY tarm alanlar ikinci taslak haritas (DDY gsterge trleri yaam alanlar dahil)
3. Aama: Sr, koyun ve kei yerel rklarnn haritalanmas kinci taslak harita uzman gr kullanlarak sr, koyun ve kei yerel rklarnn dalm eklenerek gelitirilmitir. Bu veriler TKB Tarmsal Aratrmalar Genel Mdrl tarafndan yanda grld zere desteklenmitir:
59
4. Aama: Corine arazi snrflandrmas verileri kullanlarak haritann tamamlanmas DDY taslak haritasnn hazrlanmasnn son aamasnda DDY tarm sistemleri (Baknz Ek 3) ile potansiyel olarak balantl CORNE arazi rts
kategorileri ile karlatrlarak Bakanln desteiyle ince ayar yaplmas salanmtr.
ekil 4.2: Trkiyede DDY tarm alanlarnn muhtemel dalmn gsteren haritann son hali
4.4 3. Adm: Trkiyede seilen DDY Tarm Sistemlerinin Anlalmasna ynelik rnek alan almalar 4.4.1. Pnarba, Kre Dalar, Bat Karadeniz Blgesi Alan Tanm Pnarba ilesi, yaklak 650 metre rakmla Bat Karadeniz Blgesinde Kre Dalar gneyinde yer alan dalk bir blgedir. Klar uzun ve souk, yazlar ise ksa ve lmandr. Bitki rts, arlkl olarak ine yaprakl aalarla (%63 orannda) kark yar doal ayrlardan (meralar) ve daha dk rakmlarda ekilen arazi ve allardan olumaktadr. Yerel ekonomi tarm, ormanclk ve turizme (zellikle ekoturizm) baldr. Gelirler, dk ve yaam koullar zordur. Ayrca, genlerin ounluu byk kentlere gmektedir. Kalan nfus olduka yaldr (nfusun %85i 50 yan zerindedir) ve geleneksel yaam tarzlar gn getike kaybolmaktadr. Ekilen alanlarn yaklak olarak %50si terk edilmi (zellikle engebeli araziler), baz durumlarda otlatma iin kullanlabilmekte geri kalan ise ormanlk haline geri dnmektedir. iftilerin ou henz Ulusal ifti Kayt Sistemine kaydolmam dolaysyla Dorudan Gelir Destei (DGD) demelerinden yararlanamamaktadr (bkz. Blm 2.6.2). Bu yzden genlerin tarma dnmesi iin tevikler de bulunmamaktadr. Yerel Tarm Sistemleri Pnarba ilesinde bulunan tarm sistemleri iki tip orman tarm sistemi
olarak ele alnabilir: Hayvancln (sr ve koyun) hakim olduu alak alanlarda yeralan kylerle balantl yaygn (ekstansif) kark tarm sistemleri bulunmaktadr. iftliklerin ou 20-50 dekar (2-5 hektar) geniliinde ve ekilen arazi (hububat ve yem bitkileri), nadas, mera ve baz meyve aalarndan olumaktadr. Buday, arpa ve fi ticari olarak yetitirilmekte ayrca ev kullanm iin mercimek ve nohut yetitirilmektedir. Fakir toprak yaps, engebeli arazi, uzun souk k ve kuru yazlarla snrlanan retimin verimi dktr. Ekilen alanlarn %20si sulanmakta ve daha youn kullanlmaktadr, ancak yerel iftilerin alm gc olmamas nedeniyle tarm kimyasallar kullanm ya ok dk ya da hi yoktur. Bu kark tarm sistemleri, ta duvarlar, al itler ve geleneksel tahta itlerden oluan manzara mozaik bir yap oluturmaktadrlar; Daha yksek rakmlarda bulunan ve ormanlarla evrili kyler tarafndan ekilen alan olmayan ve mevsimsel
otlatma yaplan (sr) yaygn (ekstansif) hayvanclk sistemleri. ki tarm sisteminde de hayvanclkta yerel rklarn kullanm kendini gstermektedir. Saf rklara ok rastlanmamaktadr. Krsal nfusun azalmas ve hayvan yetitiriciliinin terk edilmesi, ayrca orman kylerinde orman tekilatnca koyun ve keilerin otlatma yasa gibi eitli sebeplerden tr hayvan says son 20-30 yl boyunca olduka dmtr. Kalan hayvanlar ise genelde Mays ayndan Kasm ayna kadar 6 ay otlatlarak dier 6 ay boyunca da saman, yerel yem bitkileri ve satn alnan yemlerle ahrlarda beslemektedirler. Hayvanclk saysndaki d nedeniyle birok mera alan kapasitesinin altnda kullanlmakta ve bitki rtsnn deierek yeniden ormana dnmesi tehlikesiyle kar karyadr. Alann Biyolojik eitlilii Kre Dalar, esiz doasyla biyolojik eitlilik asndan nemli bir blge olarak Trkiyenin 9 orman scak noktasndan biridir. zellikle orman yaps, yaban hayat, doal ve kltrel zenginlii nedeniyle blge 2000 ylnda Milli Park ilan edilmitir. Pnarba ilesi Kre Dalar nemli Doa Alannn (DA) gneyinde Milli Parkn tampon blgesinde yeralmaktadr. DA ierisinde yeralan ana orman yaam alanlarnn ierisinde kara am (Pinus nigra), sar am (Pinus sylvestris) ve gknar (Abies nordmanniana spp. bournmuelleriana) bulunan ine
yaprakl ormanlar; nehir kenarlarnda oluan yaam alanlar; geleneksel (atadan kalma) uygulamalar yaplan tarm alanlar; meyve baheleri; orman ayrlk paralar ve kayalk alanlar barndrmaktadr. DAnn nemli olmasnn ana nedenleri ise: a) Yrtc kular ve lman kuak orman kularnn bulunmas. Sakall akbaba (Gypaetus barbatus), kaya kartal (Aquila chrysaetos), gkdoan (Falco peregrinus), ak srtl aakakan (Dendrocopos leucotos) ve alaca sinekkapan (Ficedula semitorquata) gibi trler DA ierisinde remektedir; b) Memeli trleri. Vaak (Lynx lynx), su samuru (Lutra lutra), yaban kedisi (Felis sylvestris), kzl geyik (Cervus elaphus), karaca (Capreolus capreolus), yaban domuzu (Sus scrofa), sincap (Sciurus anomalus), akal (Canis aureus), kurt (Canis lupus), tilki (Vulpes vulpes), kokarca (Vormela peregusna) ve bozay (Ursus arctos); c) Biri yerel endemik (Ornithogalum kureneaum) toplam 27 hassas bitki trnn alanda bulunmasdr. Tarm ve Biyolojik eitlilik Arasndaki liki Yre halk, genel olarak yaban domuzu ve bozay trlerinden kaynakl yaban hayatnn ekinleri zerindeki etkileri konusunda endielenirken yaygn olarak yaptklar iftilik faaliyetleri birok yaban hayat trne nemli yaam alanlar salamaktadr. DDY tip 1 ve tip 2 tarm alanlar
(bkz. Blm 3.2) Pnarba ilesinde grlmektedir. Dk younluklu ekilen ve bo braklan alanlarn, yar doal arazi paralar, kular iin yem ve reme yaam alanlar salayan al itler ve ta duvarlar oluturduu mozaik yapyla tipik DDY tip 2 tarm alan zellikleri grlmektedir. Kubank (Trkiye Ulusal Ku Kayt Veritaban) kaytlarna gre, Pnarba ilesinde ak ekilen alanlar ve nadasa braklan alanlar, ksa bitki rts, yeni srlen tarm alanlar, ayrlklar, meyve baheleri ve hububat alanlarnda zellikle tarm kularna nemli yaam alanlar ile balantl 22 ku tr kaydedilmitir. Alanda bulunan sakall akbaba gibi yrtc trler de beslenme iin tarm alanlarna bamldr. Veri olmasa da dk kimyasal ve gbre kullanm olmas birok flora ve fauna (omurgaszlar dahil) trne yarar salam ve genel olarak eitli ve salkl yerel bir ekosistemin olumasna katk salamtr. Yar doal ayrlar (DDY tip 1) ve dk younluklu tarm alanlarnda oluan mozaik yapnn zerindeki en nemli tehdit alanlarn terk edilmesidir. Maalesef bu durum gittike artan kyden kente g nedeniyle ilerlemekte bu yzden durdurulmas iin bir dizi kapsaml tedbir alnmas gerekmektedir. 4.4.2 Ankara, Beypazar lesi, Orta Anadolu Blgesi Alan Tanm Beypazar ilesi, Ankaraya yaklak 100 km mesafede Orta Anadolu ovasnda
bulunan geni bozkr ekosistemlerine tipik bir rnek oluturmaktadr. Baz yerlerde 2.000 metreye ulamakla birlikte ortalama rakm 675 metredir. Souk klar (minimum -18C) ve scak, kuru yazlarla (+43C) karasal iklim hakimdir. Arazi kullanm kk orman alanlar (%14) ile birlikte arlkl olarak tarm alanlardr (%72). Tarm alanlar genilikleri genel olarak 20-50 dekar (2-5 hektar) arasndadr. Tarm alanlarnn yarsn hububat (buday ve arpa), ayiei, yem bitkileri (fi), ticari sebze retimi ve hane kullanm iin kk meyve baheleri ve balar oluturmaktadr. Kalan alanlarsa otlatma (genel olarak koyun ve Ankara keisi) yaplan kuru ayrlk alanlardan olumaktadr. Yerel ekonomi yaklak olarak ticari sebze retimi, buday, arpa ve hayvanclktan salanan gelirlerin te ikisi tarma dayanmaktadr. Bu gelirin ou, daha youn tarm sistemlerinin bulunduu ilenin gneyinden salanmaktadr. Buna bal olarak, kyden kente g ilenin kuzeyine gre
gneyde ok daha dk dzeydedir Yerel Tarm Sistemleri Beypazarnda tarmn tarihi, yre halknn bir dizi gda ve gda d retimle destekleyebilen dengeli ekim ve hayvanclk retimiyle yaygn (ekstansif) kark tarm sistemi iken; son 30-40 yl boyunca ilenin tarmsal retini anlaml biimde deiiklikler gstermi ve ikiye ayrlmtr: Ekim arlkl yar youn kark tarm sistemleri: Bu sistemler ilenin kuzeyinde yksek alanlarda bulunmaktadr. Bu sistemler, 1960l yllarn sonlarnda traktrlerin kullanlmasyla marjinal ve eimli arazilerin ekilmesi salanmtr. iftiler bugn genellikle ylda 3 kere hububatayiei-hububat rn rotasyonu yaparken hayvanlarn da uygun ayrlarda otlatmaktadrlar. Otlatma mevsimi, Mays bandan Ekim sonuna kadar srmektedir. Hayvanlar genellikle kiralanan bir obanla (ki her geen gn oban bulmak zorlamaktadr) gnlk olarak ayrlara karlmaktadr. Ancak otlatlan hayvan saysndaki (ar hayvan saysndan ok) zayf ynetime bal olarak ar otlatma potansiyel bir sorun tekil etmektedir. Gn getike den sr, koyun ve kei saysna ramen alann Ankaraya dolaysyla pazara yaknl sebebiyle hayvanclk greceli olarak hala nemini korumaktadr; Youn/yar youn ekin retim sistemleri: lenin gneyinde daha dk rakml ovalarda bulunan
sistemlerdir. Yer yer kuru hububat retiminin yan sra sulanan alanlarda sebze retimine de rastlanmaktadr. Bu sebzeler arasnda arlkl olarak havu (Trkiyenin havu retiminin % 48i Beypazarndan salanmaktadr), kvrck salata ve domates bulunmaktadr. Ylda 3 sebze rn yetitirilebilmekte ve modern yksek verimli eitler (buna bal olarak, birok yerel eit kaybolmutur) iin gittike artarak kimyasal ve gbre kullanlmaktadr. Hububat ve youn sebze retimi alak ovalarda bulunan kark tarm sistemlerinin yerini alm ve artk hayvanclk yaplmamaktadr. Alann Biyolojik eitlilii Beypazar ilesi, iki bitiik nemli Doa Alanyla (DAlar) akmaktadr Saryar Baraj DAs ve Nallhan Tepeleri DAs. Saryar Baraj gl civarndaki ana yaam alanlarn: Sulakalan bitki rts, sulakalanlar, ayrlar, ekilen araziler ve Kirmir nehri deltas oluturmaktadr. Bu yaam alanlarnn hepsi reme, beslenme ve klama bakmndan birok su kuu ve yrtc ku iin nem tamaktadr. Bu blge zellikle leylek (Ciconia ciconia), kara leylek (Ciconia nigra), kk akbaba (Neophron percnopterus), gece balkl (Nycticorax nycticorax), bykl doan (Falco biarmicus), gkdoan (Falco peregrinus) ve kara aylak (Milvus migrans) gibi ku trleri iin nemlidir. Alanda ayrca Trkiyede toplamda sadece 10 ift bulunan ak kuyruklu kartaldan
(Haliaeetus albicilla) 2 ift remektedir. Nallhan Tepeleri DAsnn ana yaam alanlar ise orman, galeri ormanlar, tarm alanlar ve bozkr bitki rtsnden olumaktadr. DA, 4 endemik bitki nedeniyle ok nemlidir: Alyssum niveum, Astragalus trichostigma, Muscari adilii ve Asyneuma linifolium spp. Nallihanicum. Alan ayn zamanda kara akbaba (Aegypius monachus), kk akbaba (Neophron percnopterus) ve sakall akbaba (Gypaetus barbatus) gibi tehlike altnda olan trler asndan da nemli bir beslenme alandr. Alan ayrca, kzl geyik (Cervus elaphus) poplasyonuna da ev sahiplii yapmaktadr. Tarm ve Biyolojik eitlilik Arasndaki liki Kre Dalarnda olduu gibi Beypazar yre halk da yaban hayatnn ekinleri zerindeki olumsuz etkiden endie duymaktadr. En byk sorun genel olarak yaban domuzundan kaynaklanmaktadr ve Tarm ve Kyiler Bakanl (TKB) ve evre ve Orman Bakanl (OB) bu zararn nlenmesi iin talep ve izne bal olarak avlanmaya izin vermektedir. Kzl geyik tarafndan ekinlere verilen zarar da gittike byyen bir sorun haline gelmektedir. DDY tip 1 ve tip 2 tarm alanlarnn her ikisi de Beypazar ilesinde tanmlanabilmektedir; ancak, tarmsal retimde deien uygulamalar ve younlama gibi nedenlerden tr getiimiz 30-40 yl ierisinde iki tip de azalmaktadr. Yksel rakml alanlarda
bulunan ayrlk alanlar (DDY tip 1), yre halknca hububat ekilmekte ve ou zaman kk paral araziler birka yllna kullanldktan ve toprak verimlilii azalnca baka bir parsele geilmektedir. Bununla birlikte, ekilen alanlar 1960l yllarn sonlarnda anlaml biimde artm ve kukusuz bozkr ayrlarna bal biyolojik eitliliin byk bir ksmnn kaybedilmesine neden olmutur. Yine de bugn ayrlk alanlarn srlmesi ve ekilmesi azalm olsa da belirli alanlarda ayr bitki rts zerinde yaplan ar otlatma, hala potansiyel bir sorun olmaya devam etmektedir. lede gemite kark tarm sistemleri DDY tip 2 zelliklerini yaratmtr. Dk younluklu ekilen ve bo braklan arazi paralar, yar doal alan paralar ve geleneksel arazi/parsel snrlar geni anlamda yaban hayat trlerini desteklemitir. Bu mozaik yap, rn rotasyonunun ilede sadeletirilmesi alak ovalarda youn sebze retimine balanmas nedeniyle byk deiikliklere uramtr. Yine de, Beypazar ilesinde tarm alanlarn tercih eden 40 ku tr Kubank veri tabanna kaydedilmitir. Bu ku trleri, zellikle ak ekilen arazileri ve nadas alanlarn veya ksa bitki rtsn tercih etmektedirler. Bunlarn ierisinde kerkenez (Falco tinnunculus) gibi yrtc kular ve boz kuyrukkakan (Oenanthe oenanthe) gibi tohum yiyen kk kular yeralmaktadr.
4.4.3 Sivas - Zara, Orta Anadolu Blgesi Alan Tanm Zara ilesi, Orta Anadolunun yaklak 1350-2000 metre rakmlar arasnda bulunan yksek bir blgesidir. Klar ok souk (minimum -35C) ve karl, yazlar (maksimum +25C) ise lman ve kurudur. Arazi kullanm, arlkl olarak tarm alanlarndan olumakta ve %51 orannda ayrlk alan (arlkl olarak yar doal ayr bitki rts) ortak otlatma iin kullanlmakta, %33 orannda ekilen arazi ve %16 orannda ormanlk alanlardan olumaktadr. Alann sadece kk bir oran (%3.5) sulanmaktadr. rn yetitirme ve hayvanclk ana gelir kaynaklarn oluturmaktadr. Bunun yannda arclk da yaplmaktadr. Dorudan Gelir Destei (DGD) demelerinden de yararlanmaktadrlar. Gerekten de, 2001 ve 2005 yllar arasnda Zara ilesinde ifti Kayt Sistemine kaytl iletme ve tarm alanlar iki kat artmtr. Bunun nedeni DGD demelerinden yararlanabilmek zere iftiler ekilebilecek tm alanlar ekmeleridir. Zara ilesinde bulunan tarm arazilerinin %75inden fazlas DGD demeleri iin kaytldr. Baz iftiler destekten yararlanabilmek iin kylerine bile dnmlerdir ancak genel olarak bakldnda genlerin kyden kente gn engellemek konusunda hala ok kk bir adm olarak kalmtr. Bu Zara ilesinin kar karya kald en nemli sorunlardan bir tanesidir, son 30 yldr blge nfusu %40 orannda dmtr. Bu, kukusuz yerel tarmn
devamlln tehdit etmektedir Yerel Tarm Sistemleri Zara ilesinde tarm, yar youn kark tarm sistemlerinden olumaktadr. Bu sistemlerin ierisinde sr ve koyun yetitiricilii, buday, arpa ve yem bitkisi (kaba yonca ve fi) retimi ve arclk yer almaktadr. Bu rnlerin yan sra eitli sebze ve meyveler de yetitirilmektedir. Her ailenin, Mays Kasm aylar boyunca her gn ortak otlatma iin ayrlk alanlara gtrdkleri 6-7 sr bulunmaktadr. Sadece birka aile, koyun ve kei yetitirmektedir. Hayvanlarn ounluu (%70) yerel rklar olup melez rklarn says hzla artmaktadr. Son zamanlara kadar toplam hayvan says azalrken (zellikle koyun says geen 20-30 yldr nemli derecede dmtr) son 2-3 yldr devlet tarafndan yem bitkilerine verilen desteklerden tr ufak bir art gzlemlenmitir. Ar otlatma sorunu bulunmamakta ve rotasyonlu otlatma yaplmamaktadr.
67
Hububat, ekilen alanlarn %50sini oluturmakta ve nadas (ekilen alanlarn %40) veya fi retimi ile 3 yllk rn rotasyonu yaplmaktadr. Buday ve arpa, sat iin retilmekteyken yulaf, avdar, nohut ve mercimek hane kullanm iin yetitirilmektedir. Fi ve kaba yonca hayvan yemi iin yetitirilmektedir. Son yllarda kaba yonca retilen alanlar DGD demelerine eklenen yem bitkileri destei nedeniyle byk oranda artmtr. Bu destein amac yerel hayvan yetitiriciliin desteklenmesi olmu ve belli oranda baarl olmutur ancak ayn zamanda baz kylerin arlkl olarak yaplan buday retimini brakp kaba yonca ekmesi nedeniyle rn deseni byk oranda bozulmutur. Gbre kullanm, Zara ilesinde dktr ve genel olarak buday ve arpa, son yllarda ise kaba yonca (kaba yoncann Zara ilesinde 7-8 yllk devamll vardr) retimi iin kullanlmaktadr Arclk, Zara ilesinin nemli gelir kaynaklarndan bir tanesidir. Yerel mera alanlarndaki flora zenginlii ve zellikle Thymus, Astragulus, Trifolium and Verbascum bitki trleri nedeniyle Trkiyenin en nemli arclk blgelerinden bir tanesidir. Her kyde yaklak 3-4 ailenin kovanlar bulunmakta ve Zara Bal corafik iaretlemesiyle blgede ylda 50 ton bal retimi yaplmaktadr. Alann Biyolojik eitlilii Zara ilesi, Kseda nemli Doa Alannn gney blgesinde yer
almaktadr. Bu DAnn ana yaam alanlar saram, karaam ormanlar, mee ormanlar, meyve baheleri, alpin ayrlar, tarm alanlar ve nehir kylarndaki ormanlardan olumaktadr. Bu DA, yeryznde 5 endemik bitki trnn (Stachys sivasica, Verbascum pallidiflorum, Geranium chelikii, Scrophularia serratifolia ve Reaumuria sivasica) bulunduu tek yerdir. Ayn DA ierisinde hassas statde olan srngen ve kelebek eitlerine de rastlanmaktadr. Bu alan ayrca baz yrtc ku trlerinin reme alan olmas nedeniyle de nem kazanmaktadr. Bunlar, ak tarm alanlarnda avlanmay tercih eden kk kartal (Hieraaetus pennatus), kk akbaba (Neophron percnopterus), ahin (Buteo buteo), kzl ahin (Buteo ruffinus) ve kerkenez (Falco tinnunculus) gibi ku trleridir Tarm ve Biyolojik eitlilik Arasndaki liki Burada da yre halknn en byk skntlarndan bir tanesi, yaban domuzu ve bozay tarafndan ekinlere verilen zarardr. Bu, zellikle buday gibi ticari amalarla yetitirilen rnler asndan sorun yaratmaktadr. Yereldekilerin anlatmna gre iki trn saylar getiimiz yllarda artmtr ama ayn zamanda yaban domuzu iin kontroll avclk izinleri verilmesi abalar ve bozaylarn neden olduu hasarlara kar da nlemler (ar kovan platformlar ve elektrikli itler gibi) gelitirilmeye allmaktadr. Zara ilesinde DDY tip 1 ve tip 2 tarm
alanlar bulunmakta ve genel tarmsal manzara arazi mlkiyeti snrlarnn belirlenmesi iin eitli geleneksel uygulamalara (al itler ve ta duvarlar) rastlanabilmektedir. ayr bitki rts (DDY Tip 1) ve nadasa braklan geni arazilerden oluan Zara Blgesi, birok ku tr iin hi phesiz nemli beslenme ve reme alanlar salamaktadr. Tarm alanlarn tercih eden Kubanka kaytl 69 ku tr bulunmaktadr. Bu trler arasnda alanda reyen byk bir krmz gagal dakargas poplasyonu da bulunmaktadr. Krmz gagal dakargas, arlkl olarak topran yzeyinde yaayan ve zellikle otlatan hayvanlardan kalan gbrelerle balantl omurgaszlarla beslenmelerinden tr sklkla DDY tarm alanlar iin gsterge bir tr olarak kullanlmaktadr. Krmz gagal dakargalarnn tercih ettii beslenme alanlar farkl zellikler gsteren ayrlk alanlar (eski mera alanlar ve otlatma iin kullanlan tarm araziler dahil) ve sonbahar ve k aylarnda tamamlayc beslenme salamas nedeniyle baz ekilen alanlardr. Ancak, zellikle DGD demeleriyle desteklenen kaba yonca retiminin artnn neden olduu rn desenindeki deiiklik nedeniyle DDY tip 2 tarm alanlarnn (dk younluklu ekilen alan mozaik yaps) kalitesi sorgulanabilir durumdadr. 4.4.4 DDY rnek almalarnn Genel zellikleri Yukarda anlatlan rnek alma,
Trkiyede bulunan DDY tarm alanlarnn genel zelliklerini ne karmaktadr. DDY tip 1 (arlkl olarak yar doal bitki rts) ve tip 2 (dk younluklu tarm alanlarnn oluturduu mozaik yap) tarm alanlarnn her ikisi de rnek alma alanlarnda bulunmaktadr. Bununla birlikte, birok DDY tarm alan aka zaten kaybolmu ve biyolojik eitlilik zerinde hem olumlu hem olumsuz bir dizi etkiye neden olacak elien eitli basklara konu olmaya devam edecektir. Tm rnek alma alanlarnda rastlanan ortak sorun, genlerin kent alanlarna g nedeniyle kylerin boalmasdr. ifti saylarndaki d ve tarmsal igcnn azalmasnn getirdikleri ise: Ekilen alanlarda rn rotasyonunda nadasn artmas Bu biyolojik eitlilik asndan toprakta yuvalayan ku trlerine yuvalama alan salamas, omurgasz poplasyonunun artmas ve kk memelilere yaam alan salamas bakmndan potansiyel olarak olumludur; ayrlarda azalan otlatma basks (daha az hayvan bulunmasndan dolay) Bu biyolojik eitlilik asndan orijinal otlatma younluuna, yaygn (ekstansif) otlatma sistemlerinin yeniden oluturulmasna, muhafaza edilmesine veya yok olmasna bal olarak hem olumlu hem de olumsuzdur; Ekilen marjinal tarm alanlarnn (ekilmesi zor olan) yar doal yaam alanlar ve otlatma alanlarna dntrlmesi Biylojik eitlilik
asndan zellikle otlatma alanlarnn yaygn biimde ynetilmesi ve/veya dk younluklu ekilen alanlarn yannda oluan kk allk alanlar olumas potansiyel olarak yararl olacaktr. Kk allklardan oluan arazi paralar nektar, tohum ve meyvelerle omurgaszlar, kular ve memeli trlerine barnma ve beslenme alanlar yaratrken birok iekli bitkiye de uygun yaam alan yaratmaktadr; Tarm alanlarnn devam eden terk edilii Uzun vadede biyolojik eitlilik bakmndan zellikle ak ayrlk alanlarn ve dk younluklu tarm alanlarnn orman alanlarna dnmesi asndan potansiyel olarak olumsuz bir durumdur. Ayn zamanda, baz alanlarda ve eitli koullar altnda DDY tarm alanlar retimin younlamas nedeniyle bask altndadr. rnein: Hayvanclkta toplam hayvan saysnda dler olsa da hayvanlarn ky yaknlarnda bulunan ayrlk alanlarda otlatlmas konusunda varolan zayf ynetim ar otlatma sorunlarna neden olmaktadr Biyolojik eitlilik asndan zellikle bitki trleri asndan zengin olan ayrlk alanlar potansyel olarak olumsuzluklara neden olmaktadr; Gemite birok ayrlk alan ekilmek zere srlmekten dolay kaybedilmitir. Bu uygulama azalmsa da hala rneklerine rastlanmaktadr Bu yine bitki rtsnn zengin ayrlk alanlarda biyolojik eitlilik asndan olumsuz bir durum yaratmaktadr;
Baz blgelerde dk younluklu kark tarm sistemleri zellikle verimli topraklara ve sulama iin gerekli kaynaklara sahipse daha youn retim sistemlerine dntrlmektedir. rn desenindeki bu deiiklikler genellikle pazar artlaryla (rn. ticari sebze eitlerinin Beypazar ilesinde art) ekillenmekte ama ayn zaman devlet politikalaryla da (rn. Zara ilesinde yem bitkilerine verilen DGD destek demeleri) desteklenebilmektedirler Geleneksel (atadan kalma) kark tarm sistemlerinin kayb, yar doal yaam alanlarnn kayb ve artan tarm kimyasallar kullanm nedeniyle biyolojik eitlilik asndan potansiyel olarak olumsuzluk oluturacaktr; Baz dk younluklu tarm sistemleri derin kuyular (ou zaman yasa d) ve sondaj deliklerinden salanan sulamayla younlatrlmaktadr Bu durum biyolojik eitlilik asndan olumsuzluk yaratmakta ve uzun vadede yerel su kaynaklar zerinde artan tarm kimyasal kullanm nedeniyle bask yaratmaktadr; Dk verimleri ve daha youn retim sistemlerine uygun olmamalar nedeniyle yerli rklarn ve yerel eitlerin kullanm kademeli olarak olarak azalmaktadr Bu biyolojik eitlilik asndan olumsuzdur nk tarmsal genetik eitliliin yokolmasna neden olmaktadr.
Avrupada Doa Dostu Tarm Politikalarnn Geliimi
Blm 5
5.1 Doa Dostu Tarm Politikalar Nelerdir? Doa dostu tarm politikalar, iftilerin ektikleri topraklar korumalar ve doal evrelerini geniletip desteklemeleri iin tasarlanan devlet politikalardr. Bu politikalarn ierisinde topran, yeralt ve yzey sularn, yaban hayat yaam alanlarn ve trleri, geleneksel (atadan kalma) tarmsal yapnn oluturduu mozaik manzaray ve havay muhafaza ve koruma konularn ierir. Doa dostu tarm politikalar, iftilerin faaliyetlerini kstlayacak dzenlemeler getirmez (bu dzenlemelerin doa koruma asndan nemli bir rol olmasna ramen), aksine iftilerin gnlk uygulamalarn gelitirmek veya
UYGULAMA: Sertifikal organik tarm uygulamalarna balamak veya srdrmek UYGULAMA: nemli lde gbre ve/ veya kimyasal kullanmnn azaltlmas UYGULAMA: Youn ekilen alanlarn srekli ayrlara dntrlmesi UYGULAMA: Yokolma tehdidi altndaki iftlik hayvanlarnda yerel rklarn yetitirilmesi UYGULAMA: Sulama iin kullanlan su miktarnn azaltlmas
muhafaza etmek iin belirli evresel katklar vermelerini salayacak evre ynetimi hizmetleri uygulamalar iin demeler verir. Doa dostu tarm demeleri, bilinen tevik veya gelir destei demelerinden farkldr. iftiler doaya katk salamak iin ek uygulamalar yapmak zorundadr ve bu uygulamalar nedeniyle yaptklar masraflar geri verilerek desteklenmektedirler. Bu uygulamalar srasnda retim kayb sz konusu olduu takdirde, yine demelerden faydalanabilmektedirler. evresel yararlar salayan ve doa dostu tarm demeleri ile desteklenmesi gereken baz tarmsal uygulamalar aada rnek olarak verilmitir:
YARAR: Artan biyolojik eitlilik ve azalan tarmsal kirlilik YARAR: Azalan tarmsal kirlilik ve artan biyolojik eitlilik YARAR: Azalan toprak erozyonu ve tarmsal kirlilik ve artan biyolojik eitlilik YARAR: Genetik eitliliin korunmas YARAR: Daha srdrlebilir su kullanm ve tuzlanma riskinin azaltlmas
Doa dostu tarm demeleri genelllikle bir plan veya program n paras olan bir nlem erevesinde iftilere sunulmaktadr. Doa dostu tarm demelerinden yararlanabilmek iin iftinin, doa dostu tarm plan veya programndan sorumlu devlet birimleriyle bir ynetim anlamas veya szleme imzalamas gerekir. Bu szleme genelde aada sralanan konular ierir: a) iftinin izlemesi gereken ynetim gereklilikleri; b) Ynetim gerekliliklerinin uygulanabilecei belirli arazi blgelerini; c) Ynetim gerekliliklerini srdrlmesi gerektii zaman dilimini (yani szlemenin sresi); d) iftiye ynetim gerekliliklerini yerine getirmesi karlnda yaplacak deme ve; e) Ynetim gereklilikleri uygulanmad takdirde uygulanacak cezalar. Doa dostu tarm planlar veya programlar ulusal, blgesel veya yerel lekte tasarlanabilir. Bunun anlam, nlemler ve demeler belirli tarmsal sistem zelliklerine ve evresel artlara gre ekillendirilebilir ve evreye ilikin hedeflere ulalmas iin iftiler tarafndan yaplan uygulamalara etki edebilir. Doa dostu tarm plan veya programna eklenebilecek nlemler ok eitli olabilmektedir, ama genel olarak ifade etmek gerekirse bir veya iki esas amac vardr: Kt uygulamalardan vazgeilmesini
salayarak doa zerindeki olumsuz etkileri durdurmak ve kanmak; yi uygulamara destek vererek doa zerindeki olumlu etkilerin muhafaza edilmesi veya yaratlmas. Bugn, AB yesi lkelerde de varolan doa dostu tarm demeleri, iftilerin katlmas gnlllk ve istee bal olsa da, ye devletlerin program veya planlarn hazrlama ykmllkleri bulunmaktadr.Doa dostu tarm demeleri, ABye ye olmayan birok lkede de bulunmaktadr. Bu lkeler ierisinde yer alan Trkiye de, Tarmsal Reform Uygulama Projesi (ARP) (bkz. 2.6.2 ve 6.3 blmler) kapsamnda pilot alanlarda doa dostu tarm planlar (ATAK) uygulamakta ve organik tarm iin destek programlar yrtmektedir. 5.2 Avrupa Birliinde (AB) Doa Dostu Tarm Politikalarnn Geliimi Doa dostu tarm demeleri, birka AB ye devletinde (ngiltere ve Hollanda dahil) ilk olarak 1980li yllarn banda yaplmaya balanmtr. Bu dnemlerde uygulamada olan doa dostu tarm planlar, pilot planlar olarak ulusal giriimlerden oluuyordu. Bu giriimlerin gelitirilmesinin nedeni ise youn tarmn bymesi nedeniyle tarm alanlar ile balantl geleneksel yap ve yaban hayat yaam alanlarn muhafaza etmek, gelitirmek baz durumlarda ise yeniden yaratmak ihtiyalarndan domutur. Doa dostu tarm demeleri, 1985 ylnda Ortak Tarm Politikasnn (OTP) bir paras olmu ancak o dnemde
AB yesi devletlerin uygulamas istee braklmtr. 1992 ylnda ise iftilere doa dostu tarm demelerin yaplabilecei programlarn hazrlanmas ve uygulanmas tm AB ye devletlerde zorunlu hale gelmitir, ancak yine de iftinin bu programlara katlm istee baldr. 1990l yllarda, AB ye devletlerde gerekletirilen doa dostu tarm demeleri planlarnn izleme ve deerlendirme almalar bu uygulamalarn yar doal yaam alanlar, biyolojik eitlilik, tarmsal yapnn oluturduu manzara, su ve toprak kaynaklarnn korunmasnda nemli yararlar salamtr (AK, 1998). Planlarn sosyo-ekonomik deerlendirmesinde ise elde edilen sonu udur: ... doa dostu tarm demelerinin baz durumlarda iftilerin tarm terketmek zereyken uygulamalarna devam etmelerine katk salayan belirleyici bir faktrdr. Doa dostu tarm demelerinin geliri ykselten faydas zellikle marjinal alanlarda gzlenmitir. 1999 ylndan beri doa dostu tarm demeleri AB krsal kalknma politikalaryla (bkz. Kutu 5.1) birletirilmi ve bugn Krsal Kalknma iin Avrupa Tarmsal Fonunun (EAFRD) zorunlu bir blmn oluturmaktadr. Bu fon, krsal alanlarda evre, sosyal ve ekonomik konulara bir dizi nlem/dzenleme barndrmaktadr. Doa dostu tarm demeleri, tarm ve orman arazilerinin srdrlebilir ynetimini destekleyen bir dizi destekle birlikte EAFRDnin Eksen 2
ncelikleri altnda finanse edilmektedir. Doa dostu tarm demelerinin krsal kalknma politikalarna eklenmesi ABde politikalarnn geliimi asndan ok anlamldr. Bu politikalarn gelitirilmesiyle AB: 1. Tarm, gda ve lif retimin yan sra topluma ayrca bir dizi rn ve hizmet salayan ok ilevli zellikler tar ve; 2. Doa dostu tarm demelerinin hem evresel hem de sosyo ekonomik yararlar vardr bu yzden entegre krsal kalknma politikalar erevesinde desteklenmesi gerektiini tanmaktadr. ABde doa dostu tarm programlarna harcanan toplam kamu paras 1990l yllarn balarnda hzla artmtr. rnein, ekil 5.1, 1993-2006 yllar arasnda doa dostu tarm demelerine ABde yaplan toplam harcamalardaki geliimi gstermektedir. Ayn ekilde, 2007-2013 dneminde doa dostu tarm iin ayrlan fonlar da belirtilmektedir. ABde tm tarm alanlarn yaklak drtte biri, doa dostu tarm planlar ierisinde yer almaktadr ancak bu deer ye devletler arasnda byk lde deikenlik gstermektedir. (Bkz. ekil 5.2).
73
Kutu 5.1: Avrupa Birliinde (AB) Krsal Kalknma Politikalarnn Gemii
AB Ortak Tarm Politikas (OTP), ilk olarak 1962 ylnda kinci Dnya Sava sonrasnda gda gvenlii stratejik hedefiyle oluturulmutur. Ardndan gelen 3040 yl boyunca Bat Avrupada tarmsal retimin genilemesi, uzmanlamas ve younlamasnn desteklenmesi iin nemli bir itici g olmutur. 1999 ylnda OTP nemli bir reform geirerek u anda varolan krsal kalknma desteklerini (doa dostu tarm demeleri dahil) bir araya getirerek OTPnin ikinci ekseni diye adlandrlan blm altnda ele alm ve 2000-2006 yllar iin toplam btenin %10luk bir parasn oluturmutur. OTPnin yeni ikinci eksenini tanmlayan 1257/1999 nolu Krsal Kalknma Dzenlemesi, krsal kalknma iin 5 kilit hedef belirlemitir. Bu hedefler arasnda ilk defa doa dostu tarm uygulamalarnn tevik edilmesinin desteklenmesi yer almtr. OTP reformlar, 2005 ylnda da devam etmi ve Krsal Kalknma iin Avrupa Tarmsal Fonu (EAFRD) kurularak krsal kalknmaya ayrlan OTP btesinin toplamnn %24 ayrlmtr. EAFRDnin 1698/2005 nolu dzenlemesine gre AB yesi devletler 4 ncelik erevesinde desteklenmelidir: Eksen 1 - ncelik Tarm ve Ormancln Rekabet Edebilirlii Eksen 2 - ncelik Srdrlebilir Alan Ynetimi doa dostu tarm demeleri dahil Eksen 3 - ncelik Krsal eitlendirme ve Hayat Kalitesi LEADER Alan temelli, aadan yukarya, yerel ortaklk Bu srete yol gstermesi asndan, Avrupa Komisyonu, ilk defa krsal kalknma iin AB strateji dokmann hazrlamtr Krsal Kalknma iin Topluluk Stratejik Klavuzu (CSG) Bu dokman, ye devletlerin krsal kalknma programlarn gelitirirken AB ncelikleri ve dier AB politikalaryla tamamlayc olmasn kolaylatracak bir rehber niteliinde hazrlanmtr. Ardndan, her ye devlet, ulusal durum ve balamda AB nceliklerinin yanstlabilmesi iin Krsal Kalknma (2007-2013) iin Ulusal Stratejik Planlarn (USP) hazrlamak zorunda kalmlardr. Bu zorunluluun nedeni, krsal kalknma iin Topluluk yardmlarnn a) AB stratejik dokman erevesine uygun harcanmasn b) Topluluk, ulusal ve blgesel nceliklerinin koordine edilmesini salamaktr. Doa koruma ve srdrlebilir kalknma, Eksen 2 ncelikleri altnda yeralan krsal kalknma hedefleri asndan byk nem tamaktadr.
ekil 5.1: Doa dostu tarm demelerinde AB harcamalarnn (milyar avro) geliimi Bu tabloda 1993-2006 gncel harcamalar art 2007-2013 yllar iin ayrlan fonlar da yer almaktadr (eitli kaynaklardan yararlanlarak IEEP tarafndan hazrlanmtr). Ulusal ortak finansman ve ek ulusal finansman bu tabloya eklenmemitir.
ekil 5.2: 2002 ylnda ( 2072/92 ve 1257/99 dzenlemesiyle) doa dostu tarm planlarna eklenen Uygun Tarmsal Alanlar Pay. Sadece AB 15 ye devlet iin veri bulunabilmitir. Kaynak: AK (2005).
75
5.3 Avrupa Birliinde (AB) Doa Dostu Tarm Politikalarnn Temel lkeleri Doa dostu tarm demeleri, AB krsal kalknma politikalarnn balayc bir blmdr ve tm AB ye devletlerde uygulanmas zorunludur. iftilere sunulan demeler, ksmen AB btesi ve ksmen de ye devletin ulusal btesinden finanse edilmektedir. AB btesinden salanan ortak finansman akma Blgeleri (tm yeni ye devletler dahil) diye anlan blgelerde %85, dierlerinde ise %60 oranndadr. ye devletler kendi ulusal doa dostu tarm planlarnn btelerini tamamiyle yani %100 ulusal btelerinden karlayabilirler. ye devletler tarafndan hazrlanan tm doa dostu tarm programlar AB ortak finansmann alabilmek iin Avrupa Komisyonu tarafndan onaylanmal ve belirlenen temel prensiplerle uyumlu olmaldr. Bu prensiplerin bazlar deme planlarnn kurulmas ve uygulanmas yaps ile ilgiliyken dierleri iftilerle yaplan anlamalarla ilgilidir. Bu prensipler aada zetlenmitir: 1. Doa dostu tarm demeleri planlarnn birincil hedefi evresel olmak zorundadr. Bu deme planlar, ABnin tarm ve evre politikalar hedeflerine ulamaya katk salamaldr. ye devletlerin aada sralanan ncelikleri gz nnde bulundurmas gerekmektedir: Biyolojik eitlilik ve doal deeri yksek (DDY) tarm sistemlerinin muhafaza edilmesi bkz. Blm 3;
Srdrlebilir su ynetimi ve; klim deiiklii ile mcadele. 2. Doa dostu tarm demeleri planlarna katlm iftiler iin istee baldr. Deneyimler, iftilerin ilgisini arttrmann en nemli yollarndan bir tanesi gelitirilen planlarn ak, sade ve anlalr olmasdr. ifti tarafndan uygulanmas gereken doa dostu tarm uygulamalar aka ifade edilmeli ve evreye olan yarar anlatlmaldr. neriler ierisinde yeralan unsurlarn ok anlalr olmas ve neriye ynelik yaplacak faaliyetlerin aka tanmlanmas ve demelerin bu faaliyetler karlnda verildii ak olmaldr. 3. Doa dostu tarm demeleri en az 5 yllna itfiye sunulmaldr. Baz durumlarda daha uzun dnemler de uygun olabilmektedir. 4. Doa dostu tarm demelerinin yaplabilmesi iin mevzuatla belirlenen asgari (temel) zorunluluklarn tesine geilmesi gerekmektedir. Bunun nedeni, doa dostu tarm demeleri alacak olan iftilerin sadece evre mevzuatn ve iyi tarm uygulamalar mevzuatn uygulamalarndan te uygulamalarla doaya katklarn arttrmaktr. AB ye devletlerinde bu temel gereksinimlerin ierisinde apraz uyum yasalar da bulunuyor ve OTP destek demelerinden yararlanmak isteyen iftilerin bu gereksinimleri yerine getirmesi gerekiyor.
5. ABde doa dostu tarm demeleri, gelir destei deildir ayn ekilde desteklenen yatrmlar olarak da ele alnmamaldrlar. demeler, hektar (veya hayvan) bana yllk temelde iftileri tazmin etme amal yaplmaktadr. Bu tazminlerin konusu a) kaybettikleri gelir ve b) daha doa dostu uygulamalar benimsemeleri karlnda ortaya kan ek masraflardr. Doa dostu tarm demelerinin dier verimli arazi kullanmlaryla ekonomik anlamda rekabet edebilmesi gerektii iin, deme miktarlarnn iftilere ar tazmin durumunda kalmaktan kanarak iftilerin ilgisini ekecek seviyede yeterli olarak belirlenmesi gerekmektedir. Bunu salayabilmek iin ye devletlerin, ellerinde bulunan en iyi verilerden yola karak dikkatli ve en uygun hesaplamay yapmalarn gerekmektedir. 6. AB ortak finansmanyla yaplan doa dostu tarm demelerinin bugnk (2007-2013) azami snr aadaki gibi belirlenmitir: 1. Yllk rnler iin hektar bana 600 AVRO 2. ok yllk belirli rnler iin hektar bana 950 AVRO 3. Dier arazi kullanmlar iin hektar bana 450 AVRO 4. Irklar tehlike altnda olan iftlik hayvan bana 200 AVRO 7. Tm doa dostu tarm ynetim gerekliliklerinin dorulanabilir olmas gerekmektedir. ye devletler, doa dostu tarm nlem
ve eylemlerini tasarlarken, belgelerin kontrol veya alanda annda rnekler alp laboratuarlara teste gndermek gibi yollarla kontrol salanamayacak yntemlerden kanmaldr. 8. Doa dostu tarm planlar esnek ve uyarlanabilir planlardr. ye devletlerin ulusal erevelerine en uygun doa dostu tarm tedbir, plan ve programlar gelitirmeleri beklenmektedir. rnein, benimsenecek deme planlar (veya planlarn kombinasyonu): Yerel ve alana zg rn. yaam alan/ trlerin korunmas Blgesel rn. erozyonla mcadele Ulusal rn. organik tarm eklinde olabilmektedir. Belli alanlarda snrl olan yerel ve blgesel planlar blgesel/zonal planlar diye adlandrlr. Tm lkede uygulanan ulusal planlar ise yatay planlar diye adlandrlmaktadr. 5.4 AB ye Devletlerinden Edinilen Dersler Avrupada doa dostu tarm programlar, tasarm ve uygulamalarndan dersler kartlabilecek kadar uzun zamandr uygulanmaktadr. AB ye devletlerinin deneyim ve kantlar, doa dostu tarm programlarnn olumlu evresel ktlar saladklarn gstermektedir. Ancak, bu planlar iyi tasarlanm olmaldr. Bugne kadar uygulanan doa dostu tarm programlarndan nemli ve kilit bir dizi baar tanmlanmtr (Birdlife, 2005; Brunner, 2007): 1. Doa dostu tarm planlar, vergi
deyenler tarafndan karlanmakta ve bu yzden yararlarnn kamuya geri dnmesi gerekmektedir. Bu yararlarn ierisinde aka tanmlanan evresel yararlar ve hizmetler olmaldr. 2. Planlarn amalarna ulaabilmesi iin yeterli bir bteyle finanse edilmeleri gerekir. 3. Planlarn tasarmnn temeli bilim olmaldr. Doa dostu tarm planlarnn amac, tarmsal arazi ynetiminde deiiklikler yaparak evresel yarar salamaktr. Bu nedenle, yaratlan evresel yararlar salayabilmek iin arazi ynetimi ve evre arasndaki ilikinin net biimde anlalmas gerekmektedir. 4. Plann ynetim gereklilikleri, iftilerin uygulayabilmesi iin sade, gerekletirilebilir ve pratik olmas gerekmektedir. Plann ngrd ynetim uygulamalarnn kendi bana anlalr olmad durumlarda iftiler iin danmanlk destei salanmaldr. 5. Planlarn durumlar deitike, deneyim kazanldka ve bilgi arttka srekli gelitirilmeleri ve uyarlanmalar gerekmektedir. 6. Planlarn doru evresel ncelikleri, alanlar, yaam alanlarn, trleri v.s. hedeflemesi gerekmektedir. 7. Planlarn etkileri, etkin olarak izlenebilmeli ve sonularnn ilerideki plan tasarmlarna destek salamas
gerekmektedir. 8. Planlarn tasarm ve uygulama aamalarnn hepsinde, iftiler ve doa konusunda alan uzmanlar dahil ilgi gruplarna danlmas ve srece katlmas gerekmektedir. Bu yaklam planlarn iftiler tarafndan kabul edilmesini ve tedbirlerin salayaca evresel yarar ok byk lde destekleyecektir. 9. Planlarn iftiler arasnda etkin bir biimde tantlmas ve gerekli danmanln salanmas gerekmektedir.
5.6 oklu lgi Gruplar Srelerinin nemi AB ye devletlerinden edinilen deneyim, zellikle yeni ye devletlerden de edinilen deneyimlerin gsterdii gibi baarl doa dostu tarm programlarna
resmi makamlardan oluan kk gruplarn kendi aralarndan tasarladklar planlarla ulalmamaktadr. Baarl programlarn gelitirilmesi, farkl bak alar ve deneyimleri olan bir dizi birey ve kurulularn katlmyla mmkndr. Doa dostu tarm konularna ilgisi ve uzmanl olan bireyler veya kurumlar, tasarm veya uygulama sreleri ierisinde kilit ilgi gruplardr. Bu ilgi gruplarnn birleen bilgi ve uzmanlklarnn kullanlmas daha uyumlu ve etkin doa dostu tarm programlar, planlar ve tedbirlerinin gelitirilmesine olanak salayacaktr. ifti rgtleri, milli park grevlileri, aratrma gruplar, blgesel yetkililerin her biri ilgi gruplarn oluturmaktadr. Srece katlmlar, kim olduklar ve hangi uzmanlklara sahip olduklarna bal
olarak eitlilik gsterecektir. Bir doa dostu tarm alma grubu araclyla bu kiiler bir araya getirilebilir ve ulusal bir programn gelitirilmesine nclk edebilirler. Ayn ekilde, blgesel planlarn geliimine destek verebilir veya devam eden programlarn izleme ve deerlendirmeleri iin veri toplayanlar olarak grev alabilirler. Bununla birlikte, katlmlarnn etkin olabilmesi iin srece bandan itibaren dahil edilmelidirler. Bu sayede srete bir paylar olmas, sahiplenmeleri ve tm taraflar arasnda karlkl anlama ve gven oluturulmas salanacaktr. Farkl gruplarn bu srete dlandklarn hissetmeleri uygulama srecini zora sokacak ve programlarn destekleme olaslklarn hzla ortadan kaldracaktr.
79
Blm 6
Trkiye iin Doa Dostu Tarm Program Gelitirilmesi
6.1 Trkiyede Krsal Kalknma Politikalar Yllardr Trkiyede krsal alanlarn geliiminin desteklenmesi iin gerek ulusal bte gerekse uluslararas hibeler araclyla birok proje uygulanm ve giriimler balatlmtr. Ancak son zamanlara kadar bu giriimlere rehberlik etme amacyla belirli bir krsal kalknma politikas btnyle oluturulmamtr. Devlet Planlama Tekilat (DPT) tarafndan koordinasyonu salanan Trkiye Cumhuriyetinin genel ve bir btn olarak sosyal ve ekonomik gelimelerinin konu alnd bir dizi ulusal kalknma planyla krsal kalknma erevesi belirlenmektedir. Krsal alanlara etki eden en nemli iki ulusal kalknma plan unlardr: 9. Kalknma Plan (2007-2013) Bu plan, Blgesel Kalknmann Salanmas stratejik hedefinin altnda yeralan krsal kalknma nceliklerini iermekte ve; Tarm Strateji Belgesi (2006-2010) Bu belge ise, 2006-2010 yllar arasnda uygulanacak olan tarm destek aralarn tanmlamaktadr. Ayrca, tarm destekleri btesinin %10unu krsal kalknma hibelerine, %5lik ksmna ise evresel desteklere
ayrmaktadr (TKB, 2006a). AB uyum sreciyle birlikte, krsal kalknma alannda daha stratejik bir yaklam 2007-2013 yllar iin Ulusal Krsal Kalknma Stratejisinin (UKKS) de hazrlanmasyla benimsenmi ve Ocak 2006da Yksek Planlama Kurulu tarafndan onaylanmtr (TKB, 2006b). UKKS, Trkiyede ilk defa krsal kalknma iin daha entegre ve btncl bir yaklam sergileyen ilerici ve nemli bir belgedir. Bu belge: i) Yukarda referans olarak verilen ulusal belgelerde bulunan tarm ve krsal alan politikalar ile ilgili varolan geni stratejik ereveyi, ve; ii) 2007-2013 yllar iin benimsenen AB Ortak Tarm Politikas Eksen IInin altnda yer alan krsal kalknma iin stratejik yaklam ve dzenleyici erevelerini biraraya getirmektedir. UKKSnin birincil hedefi . yerel kaynaklar ve potansiyeli kullanarak ve Trkiyenin uzun dnemli kalknma bak asyla uyumlu biimde evresel ve kltrel deerleri koruyarak ,,,, ... yerel halkn blgelerinde yaamlarnn srdrlebilirliinin ve i imkanlarnn iyiletirilmesi ve salanmasdr. Dier politika belgeleriyle (bkz. Blm 2.6) ortak bir noktas da, UKKSnin
toprak erozyonu ve su kaynaklar ynetimi konularnn Trkiye tarm ile balantl ana iki evre sorunu olduunu belirtmesidir ve daha srdrlebilir tarm uygulamalarnn desteklenmesi iin ak bir strateji erevesi sunmasdr. UKKSnin 4.nc stratejik hedefi ise Krsal evrenin Korunmas ve yiletirilmesidir. Bu stratejik hedefin altnda 3 ncelik yer almaktadr. Bunlardan bir tanesi 4.1 ncelii olan alanlarda Doa Dostu Tarm Uygulamalarnn yiletirilmesidir. 4.1. nolu nceliin temeli ... evre koruma tedbirleri olan tarmsal faaliyetleri gelitirmek, risk altnda bulunan tarmsal alanlar ve meralar korumak ve gelitirmek, ve yerel ekolojiye uygun tarmsal retim planlamasnn yaygnlatrlmasdr. AB stratejik yaklam ile balantl olarak, UKKS ayn zamanda Ulusal Krsal Kalknma Plannn (UKKP) temellerini de oluturmaktadr. u anda hazrlanmakta olan bu belge (Kasm 2008), hem ulusal hem uluslararas fonlarla desteklenen krsal kalknma programlar ve projeleri hazrlayan veya uygulayan paydalar iin bir ereve salayacaktr. Trkiyede krsal kalknma alannda nemli uluslararas finans kaynaklarndan bir tanesi Avrupa Birlii (AB) fonlardr ve bu kaynak nmzdeki senelerde artacaktr. Trkiye ve AB arasndaki yelik mzakereleri Ekim 2005 ylnda balamtr. Trkiye ticari iletmeleri ve kurumlarnn ABye doru uyumuna
katk salamak iin gelitirilen bir finans destei oluturulmutur. Bu AB destei Katlm ncesi Destek Arac olarak adlandrlmaktadr - IPA dzenlemesi (AK, 2006). IPA dzenlemesinin, krsal kalknma dahil be ana bileeni bulunmaktadr. Krsal kalknma bileeninin ana amac Ortak Tarm Politikas ve balantl politikalarn uygulanmas iin yaplan hazrlklarda tarm sektr ve krsal alanlarn srdrlebilirlii ve AB ile uyumunun salanmasn desteklemektir. 2007-2013 yllar iin hazrlanan IPARD Programnn uygulama ncelikleri Avrupa Birlii ve Trkiye Hkmeti arasnda anlamaya varlan ok yllk Gsterge Planlama Belgesinde (MIPD) belirlenmitir. MIPDnin ift ynl bir ilevi bulunmaktadr: a. Trkiyenin tarmsal gda sektrnn AB gereklilikleri iin hazrlanmas ve; b. Trkiyeyi Ortak Tarm Politikas ve balantl politikalarn uygulanmas ve ynetimi konularnda desteklemek. IPARD Program, Ulusal Krsal Kalknma Stratejisinin (UKKS) nemli bir parasdr; ancak varolan katlm ncesi fonlar, sadece kstl sayda krsal kalknma hedeflerini ele alabilecektir. IPARD Programnn Eksen II ncelikleri altnda, doa dostu tarm tedbirleri ve yerel krsal kalknma stratejilerinin uygulanmas iin hazrlk eylemleri diye anlan hkmler bulunmaktadr. Trkiye, bu tedbirleri hemen deil de IPARDn 2010-2013 yllar arasnda gerekletirilecek olan ikinci aamasnda uygulayacaktr. Bunun
nedeni, politika gelitirenler arasnda ve idari personelin kapasitesinin gelitirilmesine yeterli zaman salamaktr. Trkiyede krsal kalknma stratejisi ve politikalarn oluumunun genel erevesi aada yeralan ekil 6.1de zetlenmitir.
6.2 Ulusal Doa Dostu Tarm Program iin neriler Blm 2.6da belirtildii zere, Trkiyenin tarm politikalarna evreye ilikin endielerin entegrasyonu konusunda yaplan olumlu admlar bulunmaktadr. Bu gelimeler arasnda daha doa dostu tarm uygulamalarn destekleyen ve aslnda doa dostu
ekil 6.1: Trkiyede krsal kalknma stratejisi ve politika oluumunun genel erevesinin zeti
Krsal Kalknmada AB Katlm ncesi Destei: IPA Dzenlemesi No. 1085/2006
Tarm ve Krsala dair politikalar iin Ulusal Strateji erevesi: 9. Kalknma Plan (2007-2010)
Tarmn Rekaber edilebilirliinin Arttrlmas Tarmn Etkinliinin Arttrlmas stihdamn Arttrlmas Blgesel Gelimenin Salanmas
Tarm Strateji Belgesi (2006-2010)
ok yll Gsterge Planlama Belgesi (MIPD)
IPARD 2007-2013 Eksen 1: Tarm Sektrnn Adaptasyonu ve AK Standartlarnn Uygulanmas Eksen 2: Doa Dostu Tarm iin Hazrlk Eylemleri ve LEADER Eksen 3: Krsal Ekonominin Gelitirilmesi ve eitlendirilmesi
Ulusal Krsal Strategy 2007-2013 Hedef 1: ekonominin Gelitirilmesi ve Olanaklarnn Arttlrlmas Hedef 2: nsan Kayanklarnn, Kurumlarn ve Yerel Kalknma Kapasitesinin Gelitirilmesi Hedef 3: Krsal Altyapnn Gelitirilmesi ve Yaam Standartlarnn Arttrlmas Hedef 4: Krsla evrenin Korumas ve yiletirilmesi
Doa Dostu Tarm Program 2007-2013 Hazrlk aamasnda - ulusal ve uluslararas kaynaklarca finanse edilecek krsal kalknma programlar ve projelerinin hazrlanmas ve uygulanmas iin bir ereve oluturacaktr. Doa Dostu Tarm Program
tarm programlarna olduka benzer giriimler uygulanmaktadr. Ancak yine de bir takm dzenlemelerle bu giriimleri daha etkin hale getirmek, uygulamalarn baars asndan daha yararl olacaktr: a. Varolan tm doa dostu tarm giriimlerinin tek ve ortak idari bir ereve altnda toplamak - ncelikle giriimleri uygulamaktan sorumlu farkl Bakanlk birimleri arasndaki iletiim ve farkndaln arttrlmasna ynelik almalar desteklemek ve; b. evresel ncelikleri biyolojik eitliliin korunmasn da ierecek biimde geniletmek - halihazrda varolan toprak erozyonu ve su kaynaklarnn ynetimi nceliklerine ilave olarak geniletmek; c. Varolan doa dostu tarm giriimlerini mevcut kaynaklarn daha etkin kullanmn salamak zere artrmak daha etkin idari prosedrlerin de gelitirilmesi gerekmektedir. Bu nedenlerden dolay, 2007-2013 Ulusal Krsal Kalknma Plannn kilit paras olarak Trkiye iin bir Ulusal Doa Dostu Tarm Program (DDTP) oluturulmas nerilmektedir. Bylece, 4.1. nceliinde yer alan Doa Dostu Tarm Uygulamalarnn yiletirilmesi konusunda ilerlemeye katk konacaktr. Trkiye iin Doa Dostu Tarm Program (DDTP): 1. Daha doa dostu tarm uygulamalarnn desteklenmesi iin aada verilmi mevcut giriimleri birbiriyle entegre etmelidir: ATAK (evresel Amal Tarm
Arazilerinin Korunmas) Program 2009 ylndan itibaren ulusal planlarda geniletilmesi; Organik Tarm Dorudan Gelir Destei demeleri; Doa Dostu Tarm iin IPARD hazrlk eylemleri. 2. Aada sralanan hususlarla birlikte tasarlanmaldr: Ak bir mdahale mant (tercihen ekil 6.2deki AB mdahale mantyla uyumlu); Tarm ve Kyileri Bakanlnda (TKB) kendini bu konuya adayan bir koordinasyon birimi; Ortak bir deme sistemi (rn. Tek bir deme ajans), ve; zleme ve deerlendirme iin ortak bir ereve. 3. Aada sralanan ncelikli konular hakknda anlalr bir dizi genel hedefe sahip olmaldr: Toprak erozyonunu kontrol etmek; Su kaynaklarn daha etkin kullanmak; Biyolojik eitliliin korunmas ve Doal Deeri Yksek (DDY) tarm alanlarnn muhafaza edilmesi; Organik tarmn yaygnlatrlmas 4. Bata 1998 ylnda hazrlanan Mera Kanunu ve Tarm ve Kyileri Bakanlnca gelitirilen apraz uyum standartlar olmak zere ilgili mevzuatla balantl aka belirlenmi bir temel seviyeye sahip olmaldr. iftiler sadece bu seviyenin tesinde/stnde gerekletirecekleri eylemler iin tazmin edilecektir. 5. Ulusal Doa Dostu Tarm Programnda (DDTP) yer alan tm
doa dostu tarm konularyla ilgili daha baarl iletiim ve koordinasyonun desteklenmesi iin srekli bir Doa Dostu Tarm alma Grubu ile iliki ierisinde olmaldr. Ulusal Doa Dostu Tarm Program ierisinde yeralan doa dostu tarm insiyatiflerinin u ekilde glendirilmesi nerilmektedir: 1. ATAK pilot program ulusal bir program olarak tamam mevcut ulusal tarm destek btesinden yararlanabilmeli (2009 yl
btesinin %5i ATAK programnn geniletilmesine ayrlmtr); 2. Tek bir Organik Tarm Destek Program oluturmak ve mevcut tedbirleri bir araya getirmek: Dntrme ve varolan alanlarn muhafazas demeleri Farkl rnler iin ak demeler listesi evrenin bozulmas riskinin azaltlmas iin ek standartlar; 3. AB katlm ncesi fonlarnn (IPARD pilot projeleri) tam ve etkili kullanlabilmesi iin:
ekil 6.2: Trkiyede krsal kalknma stratejisi ve politika oluumunun genel erevesinin zeti
GENEL HEDEFLER
Sistemdeki deiikliklere ilikin uzun vadeli etkiler
Etki
evresel Yararlar yaratlmtr
Sonular
SPESFK HEDEFLER
Sistemdeki deiikliklere ilikin dorudan ve annda oluan etkiler
Alan ynetimleri ve tarm sistemlerindeki deiiklikler
UYGULAMA HEDEFLER
mdahale iin hedeflenmi sistem/alan zerindeki spesifik etkiler
ktlar
Doa Dostu Tatm anlamalarn imzalayan ifti/alan says artyor
Kaynaklar rn. Finansal, nsan, teknik v.s.
Girdiler
Mdahale
Doa Dostu Tarm Planlar uygulanyor
AB doa dostu tarm yaklamlarna ilikin idari prosedrler ve iftlik seviyesinde pratik deneyim gelitirilmesi zellikle DDY tarmn desteklenmesi iin yeni doa dostu tarm tedbirlerinin denenmesi. IPARD Program, tarmsal alanlarda biyolojik eitliliin korunmas iin bir ara olan Doal Deeri Yksek Tarm (DDY) alanlar kavramn daha da gelitirmek ve desteklemek iin zellikle kullanlmaldr. yi tasarlanan doa dostu tarm programlar aka gzlemlenebilen evresel yararlar salayabilmektedir. Bu yzden, Trkiye asndan Doa Dostu Tarm programlarna eklenen giriimlerin farkl politikalardan uzak biimde gelitirilmemesi nem tamaktadr. Doa dostu tarm demeleri, hem evre, hem de yre insannn yararna krsal alanlarn srdrlebilirliinin desteklenmesi iin entegre edilmi birbirini destekleyen tedbirler paketi olarak grlmelidir. DDTPlerin tasarm ve uygulanmas konusunda ekleyebileceimiz dier noktalar ise: 1. Doa dostu tarm tedbirlerinin iftilere tantlmas iin anlalr ve ak bir iletiim stratejisi gelitirmek ve bunu yapabilmek iin tantm materyalleri, bilgilendirme gnleri, medyann aktif kullanlmas gibi etkinlikler iin yeterli kaynak ayrlmasn salamak. Bu, zellikle, ilk kez uygulanacak doa dostu tarm tedbirleri iin ok nemlidir; 2. iftilerle dorudan iletiim ierisinde olan tarm danmanlar ve teknik
personelin (rn. Blgesel deme Ajans personeli) doa dostu tarm tedbirleri konusunda srekli eitim almalarn ve uygulamalara ilikin geri bildirimlere ulamalarn salamak. Politikaclar ve idareciler arasnda ak bir bilgi ve deneyim paylam salayarak bir uygulayarak renme kltr gelitirilmesi; 3. iftilerin doa dostu tarm programna tm katlm sresi boyunca iftilere destek salamak iin danmanlk. Bu srece tedbirlerin seimi ve bavuru formlarnn doldurulmas sreci de dahildir; 4. Eitim programlar, doa dostu programna girii ncesinde veya sonrasnda zorunlu bir etkinlik olarak eklenmelidir. Bu eitimler, ynetim gerekliliklerinin doru biimde uygulanmasna katk salayaca gibi evre konusunda genel bir farkndalk olumasn da destekleyecektir; 5. Dier krsal kalknma tedbirleriyle btnleyicilik salamak desteklenmelidir. rnein, doa dostu tarm tedbirleri uygulanan alanlardan (rn. Organik ve DDY) elde edilen rnler iin bir pazar oluturulmasnn stratejik destek ve yatrmlarla desteklenmesi. DDY ve organik tarm sistemlerinin desteklenmesi iin ynlendirilebilecek dier krsal kalknma tedbirlerinin ierisinde: Gbre depolama ve serpme donanmlar dahil iftliklerin modernletirilmesine ynelik destekler; Gda kalite programlarna katlm ve gda kalite programlar altnda yeralan
rnlerin tantm; Pazar gerekliliklerine adaptasyon salamak amacyla retici gruplarnn kurulmas; Kk lekli gda ileme tesisleri yatrmlar; evre ynetiminde retim d yatrmlar. Bunlara rnek olarak; kullanlmayan alanlardan allarn temizlenmesi, hayvan otlatma ve obanlarn barnma olanaklarnn iyiletirilmesi, belirli zelliklere yarar salamas iin iftilik uygulamalarnn yaratlmas; Tarm d faaliyetlerin eitlendirilmesi (rn. yeil-turizm) ve mikro iletmelerin kurulmas. yer almaldr. 6.3 ATAK Program ATAK (evresel Amal Tarm Arazilerinin Korunmas) program, ierisinde daha doa dostu tarm uygulamalarn destekleyen nemli tedbirler bulundurduundan dolay, Trkiyenin gelecekteki Ulusal Doa Dostu Tarm Programnn nemli bir bileeni olma potansiyelini tamaktadr. ATAK program, Tarm ve Kyileri Bakanl (TKB) tarafndan tarm uygulamalarnn evre zerindeki olumsuz etkilerini azaltmaya ynelik gelitirilen ilk programdr. Bu program, balangta Dnya Bankasnn finansal destei ile pilot bir proje (20062008) kapsamnda 4 pilot alanda uygulanmtr: Krehir ili - Seyfe Gl; Isparta ili - Kovada Gl kanal blgesi; Konya ili - Ereli sazlklar; Kayseri
ili - Sultansazl. Pilot projenin toplam kayna 9 milyon ABD Dolar olmu ve programa bavuran ifti says 2006 ylnda 460tan 2008 ylnda 1.507e ulamtr. 2008 ylnda ATAK demelerinden yararlanan toplam alan genilii ise 4.060 hektar olmutur (pilot alanlarn ierisinde bavurmaya elverili alanlarn %80in zerinde). demeler pilot alanlarda bulunan iftilere kategori altnda toplanan faaliyetler iin yaplmtr:
Aada sralanan yntemlerin bir veya daha fazlasn uygulama karlnda 3 yl boyunca hektar bana 400 ABD Dolar yllk deme: Teraslama, itleme, retim tekniklerinin iyiletirilmesi (rn. evre izgilerinin srlmesi) ve/veya arazinin ekilmemesi gibi faaliyetler dahil erozyon kontrol Toprak iyiletirilmesi Drenaj Ta toplanmas
KATEGOR I:
KATEGOR II:
Aada sralanan yntemlerin bir veya daha fazlasn uygulama karlnda 3 yl boyunca hektar bana 900 ABD Dolar yllk deme: Uygun sulama yntemlerinin kullanlmas (rn. damla sulama) Kontroll gbre ve kimyasal kullanm Kompost ve yeil gbre kullanm Organik tarm tekniklerinin ve iyi tarm uygulamalarnn uygulanmas
KATEGOR III:
Aada sralanan yntemlerin bir veya daha fazlasn uygulama karlnda 3 yl boyunca hektar bana 400 ABD Dolar yllk deme: Srekli bitki rts yaratlmas Mevcut ayrlarn iyiletirilmesi veya yenilerinin oluturulmas Ar otlatmadan kanlmas Yem bitkilerinin retimi
paralanm arazi parselleri, araziyi kiralayan iftinin desteklenmesi iin yasal dzenlemelerin eksiklii sralanabilir. 6.4 2007-2013 IPARD Kapsamndaki Frsatlar IPARD Programnn Eksen II ncelii, pilot doa dostu tarm programlar ve yerel krsal kalknma stratejilerinin uygulamalar iin hazrlk eylemleri diye adlandrlan hususlar barndrmaktadr. Bu tedbirler, Trkiyede hemen uygulanmayacaktr; politikaclar ve idari personelin yeterli deneyimi kazanmasna frsat verebilmek iin IPARDn 20102013 yllar arasnda uygulanmas planlanan ikinci aamasna ertelenmitir. Pilot doa dostu tarm tedbirlerinin ilk aamada belirlenen pilot alanlarda uygulanmasnn genel hedefi evrenin korunmas ve krsal alanlarn muhafazas iin tasarlanan tarmsal retim yntemlerinin uygulamalarnda pratik deneyim gelitirilmesi olacaktr. Pilot tedbirler iin uygun artlara sahip katlmclarn ierisinde seilen pilot alanlarda arazi mlkiyeti veya kiraladklar alanlara sahip iftiler, tarm kooperatifleri, tarmsal iletmeler, STKlar ve kamu kurulular bulunmaktadr. Pilot tedbirlere katlmda gnlllk esas olacak ancak bavurulduunda 5 yl boyunca devam edecek bir doa dostu tarm szlemesi imzalanmas gerekecektir. iftilerin doa dostu tarm programna katlmna karlk verilecek kamu destei %100 orannda olacaktr
Ancak ATAK demelerinden yararlanan reticiler, Dorudan Gelir Destei (DGD) demelerinden yararlanamamaktadrlar. ATAK program, 2009 ylnda 5 alan daha eklenerek genileyecektir: anakkale, Kahramanmara, Karaman, Nevehir ve Nide. Programn genilemesinden doabilecek idari prosedrlerinin sadeletirilmesi amacyla demeler I. ve II. kategoriler altnda gerekletirilecektir. demeler yine 3 yllk olarak verilecek ve yeni deme oran ise I. kategoride hektar bana 600 YTL (300 Avro), II. kategoride ise hektar bana 1350 YTL (675 Avro) olacaktr. Ulusal tarm btesinin %5i ATAK programna ayrlmtr ve yava yava geniletilmesi planlanmaktadr. Pilot proje sresince bir takm darboazlar gzlemlendii ve bunlarn almas iin zaman gerekmesi nedeniyle bu anlalr bir yaklamdr. Bu darboazlar arasnda evre konularyla ilgili iftiler arasnda zayf bir farkndalk olmas; teknik elemanlarn yetersiz eitimi, iftilerin olumsuz uygulamalar yapmalarn engelleyecek yasal bir temelin bulunmamas; arazi mlkiyeti kontrolnn yetersiz kald ufak ve
(bunun %80i Avrupa Birlii tarafndan salanacaktr). 2010 ylnda uygulanacak pilot doa dostu tarm projelerinin Avrupa Komisyonu tarafndan hzlca onaylanmas iin hazrlk eylemlerine ynelik teknik adan iyi hazrlanm proje nerilerinin sunulmas nemli admlardan bir tanesi olacaktr. Aada sralanan formata uygun olarak (bir dizi karlatrma olana da salayacak) projenin hazrlanmas gerekecektir: Pilot projenin gerekesi Corafi tanm ve pilot alanlarn tanmlanmas Pilot tedbirler iin nerilen hedeflerin (genel ve belirli) tanm ve pilot alann
Number of agreements
60,000 50,000 40,000
zelliklerine gre dorulanmas Uygulanacak pilot faaliyetlerin eidi ve ynetim anlamasnn yaplmasnn koullar Yararlanclarn tanm Destek iin uygunluk koullar Destein miktar Yardmn younluu Seim prosedrleri demelerin kontrol iin plan ve prosedrler Pilot tedbirlerin izlenmesi ve deerlendirilmesi iin gstergelerin tanm Pratik deneyim ve uygulayarak renme iin en iyi frsatlarn yaratlmas iin aada sralanan maddeler nerilmektedir:
Pilot
30,000 20,000
Pilot
10,000 0
Pilot
1986 1989 1992 1995 Environmentally Sensitive Areas Environmental Stewardship
1998 2001 2004 Countryside Stewardship
2007
ekil 6.3: ngilterede doa dostu tarm planlarnn geliimi srasnda uygulanan ve kullanlan pilot projeler (1986-2007)
1. Pilot eylemlere mmkn olabilecek en erken zamanda balanmas ve devam eden politika gelitirme sreciyle ilikilendirilmesi. rnein, ngilterede birok yeni projenin pilot almalar doa dostu tarm planlarnn geliimi sresince uygulanmtr (Bkz. ekil 6.3). 2. Ulusal/blgesel ereveye uygun sade ve iyi tanmlanm pilot eylemler uygulanmas. rnein, pilot tedbirler, belli kriterlere gre seilmelidir: nceliklerle ilikili evre sorunlarn zmeye ynelik teknik adan etkin olmak; dari ve yasal adan yksek bir hazrlk seviyesinde olmak; Kolayca kontrol edilebilir olmak; in uygulamasnn sadeletirilmesi adna sayy snrlamak; iftilerin uygulayabilecekleri dzeyde sade olmak; iftilerin bavurmalarn salayacak deme orann salamak ama arya da kamamak. 3. Benimsenecek idari prosedrlerin aadaki gibi tasarlanmas: a. Pilot eylemlerin hzl uygulamasnn salanmas b. Gelecekte uygulanacak doa dostu tarm programlarna uygun olmas veya adapte edilebilir olmas ve c. dareciler arasnda ilgili deneyim ve uzun vadeli kapasite gelitirilmesi 4. Pilot eylemler ve idari prosedrlerin farkllk gsteren tarmsal sistemleri
ve evre koullarnda denenmesi. Pilot alanlarn seimi pilot doa dostu tarm programlarnn gelitirilmesinin nndeki kritik aamalardan bir tanesi olacaktr. Seilen alanlarn pilot projelerin gelitirilmesi ve uygulamasna ilikin ilgisinin iyi gerekelendirilmesi ve herkesce anlalmas gerekmektedir. Seilen doa dostu tarm tedbirlerinin (zellikle DDY tedbirleri) uygulanabilirliini Trkiye balamnda ispatlamak ve katlm mzakerelerine hazrlanmay desteklemek iin pilot doa dostu tarm tedbirlerinin bir dizi farkllk gsteren tarmsal sistemde ve farkl evre koullarnda denenmesi yararl olacaktr. Bunun anlam seilen pilot alanlarn ideal olarak aada belirtildii gibi farkllk gstermesi olacaktr: Alanda peyzaj biimlendiren ve evre koullarna etki eden temel doal faktrler (rn. ova veya da); Tarm faaliyetleri ve tarmsal sistemler; iftilik eitleri Trkiyede doa dostu tarm yaklamnn etkinlii iftilerin katlmna bal olacandan pilot tedbirlerin farkl sosyo-ekonomik ve demografik koularda denenmesi yararl olacaktr. rnein, iftlik bykl, sosyal yap ve zihniyet (zellikle iftilerin yeni fikirlere akl); Sregelen evre sorunlar ve ncelikler. Seilen belirli alanlarn baarl pilot bir projenin uygulanmas iin eitli zelliklere sahip olmas gerekmektedir. Bunlar: Programlarn uygulanaca alanda belde, ky snrlarnn ak ve belirli
olmasnn salanmas, ayn ekilde ekosistemlerin iyi tanmlanmas ve korunan alan snrlarnn veya zel peyzaj deerlerine sahip blgenin kimliinin net olmas. Ancak Trkiyede arazi mlkiyeti genel olarak paralanm olduundan, pilot alanlarda snrlarla ilgili esneklikler salamak, belirlenen pilot alanda araziye %100 sahip olmayan iftilerin de programa katlmn salayabilecektir; Alanda iftiler tarafndan kullanlan geni alanlarn bulunmas (rnein geni terk edilmi veya devlete ait alanlarn olmamas) gerekir; iftilerin evreye kar sorumluluk uygulamalarn benimselemeleri iin, iftilere yaplacak demeleri snrlayacandan dolay iftilerin faaliyetlerini etkileyen ok fazla evreye ilikin dzenleme ve snrlamann olmamas; Pilot projelere katk koyma ilgisi ve istei olan yerel kurululara (veya ulusal kurulularn yerel ofislerine) sahip olmak; Etkin bir izleme sistemi kurabilmek iin iyi bir evre/biyolojik veri ve bilgi kaynana sahip olmak; Kolayca ynetilebilecek bir boyutta olmak (bu elbette bir lde alann zelliklerine bal olacaktr). Son olarak, iftiler ve dier ilgi gruplaryla erken ve geni bir iletiim/ danma sistemi oluturulmas, ilerde ortaya kabilecek sorunlarn nne geecektir.
6.5 Trkiyede DDY Tarm Alanlarnn Desteklenmesi iin Potansiyel Doa Dostu Tarm Tedbirleri Blm 3.2de akland zere Avrupa Birlii deneyimi genel DDY tarm alan tanmlamas nermektedir: Tip 1 DDY Tarm Alan Dk younluklu otlatma iin kullanlan yar doal bitki rts; Tip 2 DDY Tarm Alan Dk younluklu ekilen alanlar ve yar doal bitki rts karm/mozayii; Tip 3 DDY Tarm Alan Koruma asndan nemli nadir trleri destekleyen daha youn ynetilen ekilen alanlar ve ayrlklar. Bu tip DDY tarm alannn hepsi Trkiyede de mevcuttur. Bu sistemler, biyolojik eitlilie katk salayan geleneksel (atadan kalma) uygulamalar desteklemek bakmndan, Trkiyede doa dostu tarm programlarnn uygulanmasndan byk yarar salayacaklardr. Aadaki blmler, Trkiyede uygulanabilecek potansiyel doa dostu tarm tedbirlerini ortaya koymaktadr. Ancak bu nerilerin sadece yol gsterici olduklarn hatrlatmak gerekir! Trkiyede geni eitlilik gsteren artlar bulunmakta ve DDY tarm alanlar zerindeki basklar blgeden blgeye deiim gstermektedir (Blm 4.4te de bahsedilmitir). Doa dostu tarm tedbirlerinin hedefleri ve tasarm bu eitlilii yanstarak blgesel veya yrelere zg olmaldr.
6.5.1 Tip 1 DDY Tarm Alanlarn Destekleme Tedbirleri Trkiyede tip 1 DDY tarm alanlar genel olarak mera alanlaryla balantl yar doal bitki rtsnden olumaktadr. Bu mera alanlar 2 tipe ayrlabilir: 1. Devlete ait otlatma iin kullanlan mera alanlar yaklak 13.6 milyon hektar alan kaplamaktadrlar, bu alanlarn ierisinde: Ky alanlarnda greceli olarak az oranda alak seviyedeki ova meralar (800 metre rakm altnda); Genel olarak Orta ve Dou Anadolu ovasnda bulunan geni dalk meralar (yaylalar). Bu alanlarn rakmlar 8001700 metre arasndadr; Karadeniz Blgesi ve Doa Anadolu dalarnda bulunan ve 1700 metre rakm zerindeki alpin ayrlar.
ou meralar cretsiz otlatlmakta, mera snrlar belirsiz ve belli kylere henz balanmam ve kullanm hakk bulunmamaktadr. Kullanclar da bu mera alanlarnn muhafazas iin herhangi bir tevik veya motivasyona sahip deildir. Bu ana sorunlar 1998 Mera Kanununun (Bkz. Blm 2.6.1) zmeyi amalad sorunlardr. 2. Ot bimek iin kullanlan zel arazi mlkiyetine sahip ayrlar bu alanlar yaklak 0.6 milyon hektar alan kaplamakta ve genel olarak ky yaknlarndaki sulanan dier rnlerin bitiiinde yer almaktadrlar. Ot, senede bir kez biilerek eitli yerel gelenekler dorultusunda saklanmaktadr. Ot biildikten sonra ayrlar, yem bitkileri ve ky etrafnda ekilen arazilerden kalan anzlarla birlikte ortak otlatlmaktadr.
Yar doal ayrlarn biyolojik eitlilik deerlerine ilikin mevcut veriler olduka dank durumdadr. Bu yzden kresel/Avrupa leinde IUCN kriterleri ve AB Habitat direktifi gibi dzenlemeler asndan nemi olan meralarla ilikili tr ve habitatlar konusunda daha fazla alma yaplmas gerekmektedir. Ancak yine de otlatlan yar doal yaam alanlarnn biyolojik eitlilik asndan ncelikli olduu ve doa dostu tarm tedbirlerinin ierisinde yeralmas gerektii aka tanmlanmtr. Ayrca halihazrda yrtlen mera izleme ve iyiletirme projesinin meralarn durumu, verimlilii ve tr dalm konular hakknda destek salamas beklenmektedir. Mlkiyeti devlete ait ve zel mlkiyeti olan ayrlar hem yaygn hem de yar youn hayvanclk sistemleri iin kullanlmaktadr. (Bkz. Blm 4.2). Bu hayvanclk sistemlerinin ierisinde DDY olanlar genellikle sr, koyun ve keilerin kullanld yaygn olarak otlatma yaplan sistemlerdir. Bu sistemleri ierisinde: Yksek Rakmlarda Yaplan Kark Tarm Alpin ayrlarda yaplan Tarm Orman Alanlarnda yaplan Tarm (kark, hayvanclk ve mevsimsel otlatma) Bu sistemlerin ierisinde Karadeniz ve Dou Anadolu blgelerindeki gl yaylaclk gelenei de bulunmaktadr. En verimli meralar, yksek rakmlarda bulunduundan obanlar hayvanlarn
yaz banda dalara gtrerek otlatma mevsimi bitene kadar orada kalmaktadrlar. Hayvanlar, yaz mevsimi nedeniyle mevcut yem bitkileri iin Mays ya da Haziran ay bana kadar ky etraflarnda bulunan alak rakml mera alanlarnda otlatlmaktadr. obanlar, hayvan srlerinin dalara kartp geici yerleimlerde aileleriyle birlikte yaarlar. 10 -15 gn boyunca kydeki tm hayvanlarn yaylaya kna kadar hayvanlar geici yerleim yerlerinin etrafnda otlatldktan sonra srler dzenlenip farkl blgelerde 3 ay (Temmuz Eyll) boyunca otlatlrlar. Bazen ortak srlerin otlatlmas iin dardan oban kiralanr; ancak, kk lekli hayvan sahipleri iin bu olduka pahal bir seenek haline gelmitir. Bu geleneksel ortak sistem bugn deimeye balamtr ve kk srlerin bir araya getirilip otlatlmas gelenei azalmaktadr. Bunun yerine birok ifti kk lekte yaptklar koyun ve kei retiminden vazgemekte ve oban tutma olana olan snrl sayda ifti daha geni hayvan srleriyle (200 - 1000 ba) hayvanclk
yapmaya devam etmektedir. Bu sistemlerin kar karya kald basklar unlardr: a) alak rakml alanlarda ar otlatma (zellikle ky yaknlarnda bulunan alanlarda) b) yksek rakml daha uzak dalk alanlarda ise yeterli otlatma (alann allklarla kaplanmasna ve biyolojik eitlilik deerlerinin kaybolmasna neden olmaktadr) yaplmamas. Bu tedbirlerin devamnda yeralan genel hedef, otlatmaya bal varolan ve biyolojik eitlilii yksek derecede destekleyen yar doal bitki rtsnn muhafazasn amalamaktadr. DDY Mera Alanlarnda Yaygn Otlatma Hedefler Ovalarda ve yuksek rakml alanlarda bulunan mera alanlarnn ar otlatma veya tarm alanlarna
dntrlmesiyle yokolan DDY mera alanlarnn kaybn engellemek. DDY mera alanlarnda uygulanan geleneksel (atadan kalma) uygulamalarn devamll araclyla otlatlan yar doal yaam alanlarn muhafaza etmek ve korumak. Corafi Kapsam Otlatlan yar doal alanlara ilikin anlalr bir envanterin eksik olmas durumunda, bu tedbirler doal deeri yksek olarak bilinen (rn. belirlenmi olan nemli doa alanlarnda) alak ve yksek rakml alanlar hedeflenerek balatlmaldr. Bununla birlikte bu tedbirler sadece Mera Kanunun (1998) uyguland veya uygulanmakta olduu beldelere nerilmelidir ve:
Mevcut mera alanlarnn snrlarnn akca belirlenmi olmas gerekmektedir; Bu mera alanlarnn kullanm bir veya daha fazla kye tahsis edilmi olmaldr; Yreyi temsil eden kurulularla (rn. ky muhtar) ortak alan ve mera ynetimini denetleyecek blgesel bir mera komisyonunun kurulmu olmas gerekmektedir; Yre iftilerinin a) mera alanlarnn aka belirlendii bir otlatma anlamasna sahip olmas ve b) mera alannn verimliliini muhafaza etmek iin asgari ynetim gerekliliklerine uymas gerekmektedir. Yalnzca biyolojik eitlilik deeri bilinen iyiletirilmemi mera alanlar bu tedbirlere bavurulmas iin uygun olabilecektir. Mera Kanunu kapsamnda tarmsal iyiletirme veya rehabilitasyona (rn. yeniden ekim, gbreleme) tabi tutulan mera alanlar bavuruya uygun olmayacaktr. Yararlanclarn Tanm Bu pilot tedbir iin potansiyel yararlanclar: 1. Sr, koyun ya da keisi olan (asgari sr bykl tanmlanmaldr) ve devlete ait meralarda otlatma izni olan iftiler 2. Devlete ait meralarda iletme sorumluluuna sahip yasal kurulular (Ky Mera Birlikleri gibi); 3. Devlete ait meralar kiralayan baz ifti gruplar ya da ticari iletmeler. obanlar, genellikle, iftiler
tarafndan sr, koyun ya da kei srlerini otlatmak zere cretle tutulur ve genellikle yararlanc olarak tanmlanmazlar. Ynetim Gereklilikleri Bu tedbir altnda doa dostu tarm demeleri alacak yararlanclarn, snrlar belli olan devlete ait slah edilmemi meralar imzalanan mera ynetim plan koullar gerei en az be yl ynetmeleri gerekmektedir. Bu ynetim plan aadaki maddelerle uyumlu olmaldr: 1.Mera alanlarnn kullanm iin yaplan otlatma anlamasnda (Mera Kanununa uygun olarak) temel ynetim gerekliliklerini de iermelidir. Bu temel gereklilikler toplam otlatlan hayvan says (hayvan oranlar), otlatma sezonu tarihleri, dnml otlatma ykmll ve otlatma alanlarnn snrlarnn bakmn da ierecek ekilde slah edilmeyen mera alanlarnn verimliliinin korunmasn amalamaktadr. 2.Temel seviye gerekliliklerin zerinde daha yksek seviyedeki ynetim gereklilikleri gelimemi meralardaki
biyolojik eitlilik deerlerinin muhafazas ve srdrlebilirliini amalamaktadr. Bu, yerel tarm sistemleri ve biyolojik eitlilik ilikisi anlay zerine temellendirilmeli ve ierisinde aada sralanan maddeleri barndrabilmelidir: Gelimemi meralarda gbre ve zirai ila kullanmnn yasaklanmas; Gelimemi meralarda topran srlmesi ve ekim yaplmasnn yasaklanmas Azami hayvan says orannda ve terk/brakma ve allama tehdidi olan blgelerde asgari hayvan says oranlarnda ek kstlamalar; Azaltlm otlatma sresi; Islah edilmi otlaklar, yem bitkileri ve ekilebilir alanlarn (r. anz otlatma), gelimemi yar doal otlaklarn kullanm ile dengeli olacak ekilde geici ya da mevsimlik otlatma iin kullanlmasn ieren dnml otlatma gerekliliklerinin sk bir ekilde uygulanmas Geleneksel sr, koyun ve kei rklarnn kullanm iin (onaylanm bir rklar listesine gre) ek deme yaplmas. Temel gerekliliklere uygunluk karlnda deme yaplmayacak, yalnzca st dzey gerekliliklerden doacak gelir kayb ve ek maliyetler iin deme yaplacaktr.
DDY Dalk Meralarda /Yaylalarda Geleneksel Otlatma Hedefler Ar otlatma ve terketme sonucunda DDY yaylalarn kaybnn nlenmesi Otlatlan yar-doal otlak yaam alanlarnn DDY yaylalarda geleneksel ynetim pratiklerinin srdrlmesi yoluyla korunmas ve muhafazas Geleneksel otlatma sistemleri ile ilikili yerel hayvan rklarnn korunmasna katk salanmas Dalk blgelerde izole olmu krsal kesime sosyo-ekonomik faydalar salamak Corafi Kapsam Yar-doal otlaklarn kapsaml bir envanterinin eksik olduu durumlarda, bu nlem balang olarak Karadeniz ve Dou Anadolu blgelerinde geleneksel da otlatma gemii olan blgeleri hedeflemelidir. Ancak, bu tedbir sadece Mera
95
Kanununun uyguland veya uygulanma srecinde olduu beldelerde mmkn olmaldr (bkz. Yukardaki DDY Mera Alanlarda Yaygn Otlatma tedbiri). Yararlanclarn Tanm Bu pilot tedbir iin potansiyel yararlanclar: 1. Sr, koyun ya da keisi olan (asgari sr bykl tanmlanmaldr) ve devlete ait yaylalarda otlatma izni olan iftiler; 2. Sr, koyun ya da keisi olan (asgari sr bykl tanmlanmaldr) ve devlete ait olan yaylalarda otlatma izni olup obanlk sorumluluunu paylaarak ibilii yapan ifti gruplar;
3. Devlete ait yaylalar iletme sorumluluuna sahip yasal kurulular (Ky Mera Ynetimi Birimleri gibi). obanlarn genellikle iftiler tarafndan sr, koyun ya da kei srlerini otlatmak zere cretle tutulur ve genellikle yararlanc olarak tanmlanmazlar. Ynetim Gereklilikleri Bu tedbir altnda doa dostu tarm demeleri alacak yararlanclarn snrlar belirlenmi mlkiyeti devlete ait yaylarlarda, zerinde uzlalan bir mera ynetim plan koullar gerei en az be yl ynetmeleri gerekmektedir. Bu ynetim plan yukardaki DDY
Meralarnda Yaygn Otlatma tedbiri iin talep edilene benzer olacak ve ayrca aadaki durumlar iin ek deme (tazminat) salanacaktr: Otlatlacak hayvan saysnn snrlanmas ve muhafazas (asgari ve azami snrlar ierisinde); stenmeyen bitki rtsnn temizlenmesi; Yaylalarda hayvan ynetimi iin gerekli olan yaplarn korunmas (yeni yaplar iin belirli oranda ek yatrm sermayesi tahsis edilmesi); Byk yrtclar sebebiyle hayvan kayb (byk et oburlarn ldrlmemesi koulu ile). 6.5.2 Tip 2 DDY Tarm Alanlarn Destekleme Tedbirleri Trkiyede geni apta farkl ve karma tarm sistemleri bulunmaktadr. Bu durum, Trkiyede krsal alanlarda mozaik bir yap olumasna olanak salamtr. Bu mozaik yap, yksek dzeyde biyolojik eitlilii destekleyebilmekte ayrca yaygn biimde yaplan tarm uygulamalar, yar doal bitki rtsnn varl ve farkl nitelikler ile bir arada bulunduu takdirde doal deeri yksek olmasn desteklemektedir. Potansiyel DDY tarm sistemi olarak tanmlanabilecek bu sistemlerin ierisinde: Yaygn ekilen alanlar (buday, arpa, avdar, kuru fasulye, mercimek ve nohut ieren rotasyon); Yonca, burak ve korunga ieren tahl yem bitkileri;
Buday, arpa ve avdar ieren tahl nadas; Fndk, meyve baheleri, zeytinlikler ve zm balarn (yalnzca ok snrl koullarda) ieren daimi rnler. Yukarda tanmlanan yem bitkilerinin retimi yaplan baz yaygn otlatma sistemleri de Tip 2 DDY Tarm Alan ierisinde yer alabilmektedir. Bu sistemler, yalnzca dk younlukta ekildiklerinde ve asgari oranda yardoal bitki rtsnn (evresel nitelikler ve/veya otlatma alan) varl sz konusu olduunda DDY olarak kabul edilir. Ancak bu dk younluklu sistemlerin srdrlmeye alld yerlerde ise tarla snrlarnn kalkmas, tarlalarn veriminin artrlmas, iftlik snrlarnn genilemesi, retimde uzmanlama ve retimin blgesel boyuta younlamas, teknolojik gelimeler/makinalama, kimyasal girdilerin kullanmnn artmas ve daha marjinal arazilerin kullanmn terkedilmesi gibi nedenlerden tr, sistemin balantl olduu biyolojik eitlilii tehdit eden pek ok baskya maruz kalmaktadr. Aada tanmlanan tedbirlerin amac mozaik yap gsteren peyzaj yapsnn muhafaza edilmesi ve dk younluklu tarm uygulamalarnn yapld tarm alanlarnn desteklenmesi iin yeniden yaplanma srecinin ynlendirilmesini salamaktr. Ayrca, DDY geleneksel meyve baheleri ve zm balarnn korunmas iin tedbirler de eklenmitir.
97
Dk Younluklu Mozaik Yap Gsteren Peyzajn Korunmas Hedefler Kark tarm sistemlerini muhafaza etmek Koruma ncelikli trlere besin kayna, yuvalama alan salayan ve g yollar zerinde olan ekolojik yapnn muhafaza edilmesi. Mozaik yap gsteren alanlarda dk younluklu ekim sistemlerini tevik etmek ve muhafaza etmek. Corafi Kapsam Bu tedbir geni oranda Tip 2 DDY tarm alanna sahip olduu tanmlanan blgeleri hedef almaktadr. Yararlanclarn Tanm zel iftiler, topran sahibi olan, szlemeli kullanan veya kiralayan doal veya yasal kurumlar/kiiler. Arazi kiralk ise en az 5 yllk szleme yaplmas nerilmektedir, ancak daha ksa dnemler de riski yararlancya ait olmak zere kabul edilebilmektedir. Ynetim Gereklilikleri Tarm sistemine, yerel koullara ve DDY tarm alan zerindeki basknn nedenine gre aada yer alan tedbirlerden farkl kombinasyonlar seilmelidir. Tarla kenarlarnda kesilmeyen snrlarn muhafazas veya yeniden yaplmas ve akarsu kenarlarna snrlar yaratlmas; Ta duvarlar ve al itler dahil tarla
snrlarnn muhafaza edilmesi ve uygun ynetimi; Aalar, allar, doal tarla snrlar ve kk gletler dahil yar doal bitki rtsnn muhafaza edilmesi ve uygun ynetimi; Asgari oranda nadasa brakma dahil geleneksel rn rotasyonunun korunmas; K dneminde tahl anznn muhafaza edilmesi; Akbabalara beslenme kaynan korumak, yabani bitki tohumlarnn dalmn salamak iin ayrca otlatma yaplan yar doal bir yap gsteren karma bir sistemin muhafazasn destekledii iin koyun ve kei retiminin yaygn ekilen alanlarn da muhafaza edilmesi Tarm kimyasallarnn kullanmnda snrlama. Tarmsal sistemin niteliklerine bal olarak kimyasal gbrelerin kullanmnda kstlamalar, geni spektrumlu bcek ldrclerinin yasaklanmas ya da mekanik ot yolma tekniklerinin kullanm talep edilebilmektedir. Organik retim ve entegre retimin (r. EurepGAP retim standartlar ) benimsenmesi iin ek demeler de ayrca nerilmelidir; Marjinal alanlarda yllk rnlerin ekiminden ve yetitirilmesinden kanmak. Bu alanlarda badem ve fndk gibi kurakla direnli olan aalar yetitirilmelidir; Yerel eitlerin kullanlmas.
1 EUREPGAP, Dnyada Entegre Zararl Mcadelesi (EZM) ve Entegre rn Ynetimi retim tekniklerini kullanarak yi Tarm Uygulamalar ilkelerini temel alarak tarmsal rnlerin sertifikasyonu iin gnll standartlar belirleyen bir zel sektr kuruluudur.
Geleneksel Meyve Baheleri ve Zeytinliklerin Ynetimi DDY geleneksel meyve bahelerinin temel nitelikleri: Yaygn ynetim; Olgun meyve aalar (rn. 25 yldan yal); Farkl yerel eitlerin kullanm; Geni aralkla dikilmi aalar (Meyve bahesinin snrnn belirli olmad durumlarda snr tanmlamak amacyla aalarn dikim aral iin bir mesafe belirtilmelidir); Baz blgelerde, Meyve bahesinin zemini genellikle hayvan otlatlan devaml (ya da neredeyse srekli) bitki rtsne sahiptir. Bu bitki rts genellikle tr bakmndan zengin ve nemli bir yar doal yaam alandr. Corafi Kapsam Bu tedbir yksek oranda Tip 2 DDY Tarm alanna sahip olarak tanmlanan blgeleri hedef almaktadr. Yararlanclarn Tanm zel iftiler, belirlenmi meyve ve kabuklu meyve trlerine (destek verilmesine uygun yerel eitlere ait bir liste hazrlanmaldr) sahip bahelerin bulunduu topran sahibi olan, szlemeli kullanan veya kiralayan doal veya yasal kurumlar/kiiler. Arazi kiralk ise en az 5 yllk szleme yaplmas nerilmektedir, ancak daha ksa dnemler de riski yararlancya ait olmak zere kabul edilebilmektedir. Ynetim Gereklilikleri Mevcut canl meyve aalarnn muhafaza edilmesi; Bahede mevcut yerel tr ve eitlerden veya farkl yerel tr ve eitlerden daha gen aalarn dikilmesi; Aalarn karakteristik formlarnn (bu, aacn tipine ve trne gre deiecektir) muhafazas iin dzenli
budamann garanti altna alnmas; Blgeye bal olarak bahe zemininin uygun ynetimi. rnein, Karadeniz Blgesinde zemini bitki rts ile kapl bahenin otlatma veya bime ile zengin tr eitliliini desteklemesi salanmaldr. Bahe zemininde bitki rts olmayan daha kuru blgelerde ise iftilerin tm yl boyunca topra plak brakmayarak ilk baharn ge dnemlerine kadar (Tarihler blgelere gre dzenlenmelidir) aalarn altnda varolan bitki rtsnn gelimesine izin vermeleri salanmaldr. Yabani bitki kontrol iin ekime izin verilmelidir (bu izin yalnzca ilkbaharn son dneminde bitki rtsnn ve balantl omurgaszlarn yaam dngsn salamak iin verilebilir); Meyve bahesinin zeminine gbre ya da ot ilac uygulanmamaldr; Mevcut meyve aalarna otlatma srasnda veya ot bime aralar ile zarar verilmemelidir; Meyve bahesinde ot veya odun yaklmas yasaktr; Organik retim ve entegre rn retiminin (r. EurepGAP retim standartlar) benimsenmesi iin ek demeler de ayrca nerilmelidir. 6.5.3 Tip 3 DDY Tarm Alanlarn Destekleme Tedbirleri Tip 3 DDY tarm alanlar genellikle DDY tip 1 ve DDY tip 2den daha youn (entansif) ynetilen alanlardr, ancak Avrupa ve/veya kresel seviyede koruma ncelikli ku trlerini desteklemeleri nedeniyle biyolojik eitlilik asndan nemli deer
tamaktadrlar. Trkiyede, bu alanlar, genel olarak, toy kuu ve dier bozkr tr poplasyonlarn destekleyen ekilen bozkr alanlarnda bulunmaktadrlar. Bu alanlarn biyolojik eitlilii zerindeki basklar genel olarak rn yetitirme sisteminin younlamas (rnein sulama yoluyla) ve tarm zelliklerinin kaybndan kaynaklanmaktadr. [Dier blgelerde, sulakalanlarda eltik ekimini de bu alanlar ierisinde yeralabilir.] Bozkrlara Baml Kresel ve Avrupa Koruma ncelikli Ku Trlerinin Desteklenmesi iin Tedbirler Uygulama Hedefleri Tarm arazilerinin koullarn bozkr ku topluluklar iin gelitirmek Yaban hayat koullarnn gelitirilmesi iin ar otlatmay azaltmak Corafi Kapsam Bu tedbir DDY Tip 3 tarm alanlarnn geni oranda bulunduu blgeleri hedef alacaktr. Yararlanclarn Tanm zel iftiler, topran sahibi olan, szlemeli kullanan veya kiralayan doal veya yasal kurumlar/kiiler. Arazi kiralk ise en az 5 yllk szleme yaplmas nerilmektedir, ancak daha ksa dnemler de riski yararlancya ait olmak zere kabul edilebilmektedir. Ynetim Gereklilikleri Belirli nitelikteki tarm sistemlerine gre iftilere tercih edebilecekleri eitli seenekler nerilebilir:
Flora ve Fauna yararna ekilen alanlarn ve ekilebilir rnlerin

yaygnlatrlmas;
Nadasa braklan alanlarda rotasyonun bir blm olarak baklagillerin

ekilmesi;
Yaban hayatna yaam alan yaratmak iin baz arazi paralarnn

ekilmemesi; I. Temel Plan
Kular iin fazladan tohum atlmas; Tarm danmannn bilgisine dayal olarak tarmsal sistem, arazinin
verimlilii ve otlatma younluu gibi biyolojik eitlilii etkileyecek faktrlere bal olarak hayvan younluunu (Hektar bana hayvan says) muhafaza etmek; Yar doal tarla kenarlar ve arazi paralarnn ekolojik yapsnn korunmas iin zellikle muhafaza edilmesi. Be yllk dnem boyunca tm ekim faaliyetlerinin kaydnn tutulmas; Ekilen alan zerinde % olarak belirlenen oranda yar doal bitki rts ieren arazi paralarnn ve tarla kenarlarnn muhafaza edilmesi; Sonbahar ve k dnemleri boyunca anzn srlmeden muhafaza edilmesi; Tohumlara, bozkr kularna zararl olacak zirai ilalar uygulanmamas; Nadas alanlarnn uygun bir Teknik Komite tarafndan oluturulmu bir nadas takvimine gre ynetilmesi; Tohum oranlarnn 20kg/ha/yl artrlmas.
II. Ekilen alanlarn Yaygnlatrlmas
Bozkr kularnn yararlanmas iin nadas alannn belirli bir blmne

III. Tamamlayc Tedbirler belirli bir oranda baklagil ekilmesi;
Tarm kimyasallar kullanlmamas; Belirlenen hayvan younluuna gre kontroll otlatma yaplmas. Asgari 1 hektar (ya da yerel koullara gre tanmlanm baka bir
asgari alan);
IV. Arazi Paralarnda retim Yaplmamas
Daha nce ekilmi ya da otlatlan bir alan olarak kullanlm olmas

zorunludur;
Bu alann yaban hayatna yaam alan olarak ynetilmesi zorunludur; Kontroll otlatmaya izin verilebilir.
101
Blm 7
Ulusal Doa Dostu Tarm Programnn Uygulanmas
Doa Dostu Tarm destek demeleri sisteminin kurulmas iin gerekli olan idari dzenlemeleri, (ister Ulusal Doa Dostu Tarm Program iin isterse pilot doa dostu tarm plan iin olsun) her lkenin devlet ve idari yapsna gre farkllk gsterecektir. Doa dostu tarm demeleri sistemi uygulamalar ilk yllar iin olduka iddialdr. Bu blmde, uygulamada kolaylk salayaca dnlen baz kilit uygulama konularnn erevesi ele alnmaktadr: Kurumsal Dzenlemeler dari Prosedrler zleme ve Deerlendirme Uygulamay Destekleyecek Eylemler 7.1 Kurumsal Dzenlemeler Ulusal doa dostu tarm programnn uygulanmas iin benimsenecek kurumsal dzenlemeler ve prosedrler gereki olmaldr. Program taslann idari zorluklar ve szleme tasarmnn varolan idari kaynaklarara gre hazrlanmas ve ilgili olduu yerlerde de asgari standartlarnn da ABnin onay iin gzetilmesi gerekmektedir. ou zaman sorumlu kurumlarda personel bilgi dzeyinin artrlmas gerekecektir. Personel kapasitenin artrlmas zellikle doa dostu tarm demelerinin
zamannda ve etkin biimde yaplmasnn salanabilmesi iin nem tamaktadr. Bu konunun ciddiyetinin nedeni zellikle uygulamalarda yaanacak herhangi bir gecikme, (zellikle demelerde!) iftilerin iyi niyetli bavurularn etkileyip gelecekte tasarlanacak programlarn baars iin de potansiyel olarak ciddi skntlar yaratacaktr. ABdeki pek ok plan, tarm bakanl ve blgesel/yerel tekilatlar tarafndan yrtlmektedir. Ender olsa da bazen evre idaresinin sorumlu olduuna da rastlanmaktadr. Uygulamalarn salanmas iin gerekli olan iki yapdan biri dari Otorite dieri ise deme Ajansdr. Genellikle farkl ilevlere sahip olduklar iin birbirinden ayr olarak kurulurlar. dari Otorite, doa dostu tarm programnn genel olarak gelitirilmesi ve uygulanmasna nclk eden kurumdur ve iftiler arasnda en yksek gvenilirlie sahip, ayn zamanda idari kapasitesi (gelimi bir blgesel/yerel aa sahip olan) ve uzmanl yeterli olmaldr. Ayn zamanda bu otoritenin dier kamu kurulularyla, teknik kurumlarla ve aratrma kurumlaryla vb. uzmanlam bilirkiilerle balantl
olup uzmanlklarndan faydalanabilmesi gerekmektedir. deme Ajans ise zellikle iftilere yaplacak doa dostu tarm demelerinin idaresi ve denetiminden sorumludur. Plann/programn dorudan gelitirilmesine katk vermesi beklenmez, ancak izleme ve deerlendirme konularnda nemli bir role sahiptir Doa dostu tarm plan/programlarnn gelitirilmesi safhasnda oklu ilgi gruplarnn (katlmclk) nemi daha nce vurgulanmt (Blm 5.6), ayn yaklamn uygulama srecinde de devam etmesi gerekmektedir. Doa dostu tarm programlarnn baaryla uygulanmas iin taraflar arasnda gl bir iletiim ve ibirlii salanmas gerekmektedir. Tedbirlerin kabul kadar, olas idari sorunlara ilikin geri bildirimlerin alnmas iin belirli dnemlerde bir araya gelecek bir doa dostu tarm alma grubu veya danma komiteleri tarafndan irdelenmesi hayati nem tamaktadr. Ylda bir kere bile toplansalar, doa dostu tarm programnn uygulanmas ve deerlendirilmesi konularnda nemli uzmanlk katks salayabilirler. 7.2 dari Prosedrler Doa dostu tarm programlarnn uygulanmasna ilikin idari prosedrlerin genel aklamas ekil 7.1de ele alnmaktadr. ekil, dari Otorite ve deme Ajans arasndaki potansiyel grev dalmn vermekle birlikte bu lkeden lkeye farkllk gsterebilecektir. Ek olarak notlar ve yorumlar metnin
devamnda yer almaktadr. 7.2.1 Bilgi ve Danmanlk Plan/programlara bavurularn baars iin iftilere gerekli bilgi ve danmanln salanmas nemli bir noktadr. Plan/program konusunda bilgili ve deneyimli personelin iftilerle dorudan iletiim kurarak programlar gelitirmesi imzalanacak szlemelerin oranna nemli etki edecektir. rnein, ngilterede her doa dostu tarm tedbiri iin farkl bir personel tahsis edilmesinin ok baarl olduu ispatlanmtr. Bu personeller, blgede iftilerle srekli iletiimi salamakta ve en iyi ynetim uygulamalar ve szleme seimleri hakknda tavsiyeler vermenin yan sra szlemeyle uygunluu izleyip tedbir sonularn raporlamaktadr. Ancak, tedbirlere ilikin personel eksiklii nedeniyle iftilerle yz yze iletiim kurmak olanakl deilse, dorudan ve dzenli olarak yazl malzemeler gnderilerek bu ak bir nebze kapatlmaya allabilir. Szlemenin imzalanmasnn ardndan iftilerin otoriteler tarafndan yalnz brakld hissine kaplmamas nemlidir. zellikle uygulamalarn ilk ylnda yeni bir rne verilen destekten tr farkl rn geiinde destek verildiinde olduu gibi iftilerin byk blmnn sorular ve sorunlar olacaktr. Hazrlanan plann bu ihtiyalar grp iftilerin danmanlk alabilecei sistemi de ngrmesi gerekmektedir.
103
7.2.2 Bavurularn Hazrlanmas Bavurularn hzl ve etkin deerlendirilip yaplmas iftilerin plan ile ilgisinin korunmasna yardmc olacaktr. Brokratik srelerden kaynaklanacak sorunlar iftinin katlm asndan caydrc bir etki yaratacaktr. Bu yzden idari ilemlerin etkin gereklemesi iin ihtiya duyulacak kaynan gz nnde bulundurulmas faydal olacaktr. Ayrca, bavuru formlarnn zorluklar asgari dzeyde olmas salanmal ve iftiler iin bavuru srecinin sadeletirilmesi gerekmektedir. Sade bir bavuru srecinin salanmas iin denenmi birok yntem bulunmaktadr: Bavuru safhasndan nce plann detaylar hakknda anlama saladktan sonra yerele ilikin konularda iftiler iin soru ve cevap oturumlar dzenleyin. Bu oturumlarn iftilerin gvendii bir kurum tarafndan dzenlenmesi ve tm sorulara tam ve aka cevap verebilecek kiilerin bulunmas gerekmektedir; iftilere ve kyn nc kiilerine bu soru ve cevaplara ilikin basl dokmanlar salanmaldr; Bavuru formunu balangta ilginin bir ifadesi olarak, isim, iftliin konumu, ve mlkiyet sahiplii gibi ayrntlarn olaca ekilde basit tutulmaldr. Balang formunun doldurulmasndan sonra iftlik, bavurunun uygunluunu deerlendirebilecek eitimi alm bir danmanla ziyaret edilip ardndan detayl bavuru veya szlemeyi
hazrlanmaldr (bu danman devlet, ifti rgtleri veya bir STK araclyla grevlendirilebilir). 7.2.3 Arazi Parsellerinin Belirlenmesi Doa dostu tarm destek demeleri alan temellidir; bu nedenle, iftiler tarafndan kullanlan arsa parseli gz nnde bulundurularak yaplr. Bu yzden, iftilere kendi arazilerinin doru snrlarla belirlenmi haritasn da salayabilecek etkin ve ilevsel bir arazi parsel tanmlama sisteminin varl ok nemlidir. rnein, 2006 ve 2007 yllar arasnda Bulgaristan ve Romanyada doa dostu tarm pilot planlarnn balangcnda, ynetim szlemesi altndaki alanlarn tanmlanmas ve kontrol edilmesi iin basl kadastro haritalar kullanlmtr. Kadastro haritalar, tek parsel numaras ve genel arsa parseli alan bilgilerini vermekte, ayrca kolay eriilebilir olduklar iin iftilerin aina olduu dkmanlardr. Ancak, her ne kadar bu sistem ksa vadede ilevsel olmu ve pilot almalarn balamasn salam olsa da snrlayc iki konuyu da beraberinde getirmitir: a. Arazi kadastrolar hzl bir ekilde gncelliini yitirmekte ve bu yzden gelecekteki programlarn uygulanmas ve varolanlarn srdrlmesi iin yetersiz kalmtr ve; b. dareciler arasnda ilgili deneyimin ve uzun vadeli kapasitenin gelimesini destek salamamtr. dealde doa dostu tarm tedbirleri, iftilere yaplan tm alan temelli destek
ekil 7.1: Doa Dostu Tarm Tedbirlerinin Uygulanmas iin Temel dari Grevler
ifti Hazrlk Aamas

Grev ve sorumluluklar dari Otorite ve deme Ajans arasnda paylalabilir
Yaynlar ve Bilgi r. Bavuru sahipleri iin destek ve bilgi materyallerinin hazrlanmas Bavuru srecinin desteklenmesi r. Pilot blgelerde bavuru formlarnn datlmas, iftilere haritalarn verilmesi, telefonla iletiim, tarm danmann iftlik ziyaretlerine balamas (eer finansman mevcutsa), vb. Bavuru formlarnn ve destekleyici belgelerin ilenmesi - her alnan bavuru iin bir dosya almas ve gerekletirilmesi gereken kontroller: 1) bavuru zamanlar ve bavurunun tam olup olmad 2) seme kriterlerine uygunluunun ilgili veri tabanlar ile karlkl kontrol edilmesi Daha nceden belirlenmi kriterlere gre uygun bavurular seilmesi r. ilk gelen
kabul edilir (btenin yksek oranda yeterli olduu yerlerde) veya idari otorite tarafndan kabul edilen ncelik sralamas
Bavuru ve Seme Aamas (Ynetim Szlemelerinin Hazrlanmas)

Bavuru dnemi iin ak tanmlama (r. 2-3 ay) Ynetim szlemeleri sadece baarl bavuru sahipleri iin program dnemi banda bir kere hazrlanr (baarsz bavuru sahipleri ertesi yl tekrar bavurabilirler) dari Otorite ve deme Ajans arasnda gl iletiim ve ibirlii olmaldr
Her pilot alanda seilen bavuru sahiplerinin Proje memurlar tarafndan ziyaret edilmesi - Bavuru formunda yer alan ve haritada iaretli olan tm bilgilerin kontrol edilmesi
(bu aamada bavuru sahipleri hala reddedilebilir), ynetim gereklililerini (temel gereklilikler dahil) tartn ve netletirin, ve bavuruda yaplacak nihai deiiklikleri gerekletirin
Baarl bavuru sahipleri iin Ynetim Szlemesini (5 yllk) hazrlanmas - destek demesinin hesaplanmas, yasal zeminin ifadesi, herhangi bir zel koulun tebli
edilmesi, imzalanm ve tarihli karar mektubu, vs.
Baarsz bavuru sahiplerine haber verilmesi - eer gerekliyse itiraz prosedrlerinin

uygulanmas
Szleme sahibinden (yararlanc) imzalanm Ynetim Szlemesinin alnmas - Uygunluk sresinin ynetim szlemesi ile balatlmas
Yllk deme Aamas

Bu bavuru aamasnda farkl bir aamadr yllk olarak tm ynetim Szlemesi Sahipleri iin tekrarlanr. Sorumluluk deme Ajansna aittir
Szleme sahibi demenin yaplmas iin yllk deme bavurusunda bulunur. Bu bavuru ierisine Ynetim Szlemesi ne uygunluk bildirimi de eklenir. Yerinde kontrol (risk analizine gre) - a) temel ykmllklere b) bireysel ynetim szlemesi koullarna uygunluun kontrol Kontrol prosedrlerine konu olan destek demelerinin gzden geirilmesi ve ayarlanmas - dari otorite ile birlikte karar verilen ceza ve yaptrmlar gz nnde
bulundurularak yaplmas gerekmektedir
Yararlancya yllk deme yaplmas - ynetim szlemesinin her ylnn sonunda yaplr
(n demeler yaplabilir)
Raporlama Aamas
dari Otorite ve deme Ajans arasnda yakn i birlii olmaldr
Raporlar - dari Otorite ve AB iin finansal raporlama ve ilerleme raporunun hazrlanmas,

dzensizliklerin bildirilmesi, vb.
nceleme ve Denetim Prosedrleri
105
demeleri iin AB tarafndan talep edilen, grafik Arsa Parsel Tanmlama Sistemi (APTS/ LPIS) kullanlarak yaplmaldr. 7.2.4 Szlemeyle Uygunluun Saptanmas Doa dostu tarm ynetim szlemesi ifti ve ilgili otorite (genelde Tarm Bakanlnn il veya ile bazndaki mdrlkler) arasnda yaplan ve yasal balaycla sahip bir szlemedir. Bu szleme, iftinin kamu paras karlnda stlendii faaliyetleri belirler ve iftiye Doa Dostu Tarm programlarnn doann korunmasna ilikin verilen hizmetler ve yararlarn salanmas karlnda kamu parasyla dendii bilgisinin taraflar arasnda bilinir olmasn destekler. Bu szleme, demelerin sonularnn llebilir olmasn ve uygunluk kontrolleri oluturarak effafl ve izlenebilirlii tevik eder. Gerekten de, doa dostu tarm programlarnn hedeflerine ulaabilmesi, iftilerin ynetim szlemelerinde belirlenmi taahhtlerine bal kalmasyla salanabilir. Bu da etkin bir kontrol mekanizmas gerektirmektedir. Bu kontroller, yerinde denetimlerin yan sra idari kontolleri de iermelidir. Yerinde denetimler, byk olaslkla szlemeye uygunluu salayan en etkin yntemlerden bir tanesidir. ABde doa dostu tarm programlarnn en az yzde 5i bu yntemle ile her yl incelenmek zorundadr. Bir inceleme
ziyaretinde mmkn olduu kadar iftinin zerinde anlat tm koullar gzden geirilmelidir. Eer iki taraftan biri anlamada belirlenen taahhtlerine uymakta baarsz olursa, demelerin geri alnmas veya programdan karlma gibi ihlal prosedrleri uygulanabilir. Programn ilk yllarnda, iftilerin alma srecinde olduu gz nnde bulundurularak cezalar ok ar olmamal ve doa iin oluabilecek olumsuz etkisi dnlerek programdan karlma srecinden kanlmaldr. 7.3 zleme ve Deerlendirme zleme ve deerlendirme doa dostu tarm politika oluturma srecinin doal dngsnn ierisinde yer alan nemli eleridir (ekil 7.2) ve doa dostu tarm deme plan olutururken nemli derecede ncelik verilmelidir. Ulusal ya da blgesel dzeyde izleme ve deerlendirme etkinliklerinin temel amac politika yapclarna ve plan yneticilerine politikalarn uygulamasnn LERLEME ve PERFORMANSI hakknda geri bildirim salamasdr. Dier bir deyile, doa dostu tarm
Tasarm ve Gelitirme
zleme ve Deerlendirme
Gzden Geirme ve Dzeltme
Uygulama
ekil 7.2: Doa Dostu Tarm Politika Oluturma Sreci
plannn uygulamada ne kadar iyi iledii ve kendisi iin belirlenmi hedeflere ulap ulamadn deerlendirmeyi salar. zleme ve deerlendirmenin, politika yapclarn ve plan yneticileri iin etkin bir renme srecinin bir paras olduu ve aada sralanan konularda yarar salayaca dnlmelidir: a. Mevcut plann ve tedbirlerin gzden geirilmesi ve dzeltilmesi, ve/veya b. Gelecek plan ve tedbirlerin dzeltilmesi ve gelitirilmesinin salanmas. zleme ve deerlendirme prosedrlerinin tasarm olduka karmak olabildii iin doa dostu tarm plannn tasarmnn balangcnda erken ve dikkatli biimde planlanmas gerekmektedir. Ek olarak, plan uygulamasnda AB ortak-finansmannn kullanld durumlarda, ulusal dzeyde
kullanlmak zere tasarlanm izleme ve deerlendirme admlarnn Avrupa Komisyonu tarafndan tanzim edilen d izleme ve deerlendirme gerekliliklerini de karlayacak yetkinlikte olmaldr. Avrupa Komisyonu, tm AB finansman programlar (doa dostu tarm demeleri de dahil) iin aada sralanan sebeplerden tr artarak daha gl bir izleme ve deerlendirme sistemi gelitirilmesi konusuna nem vermektedir: a. Stratejik politika hedeflerine ulamada finansman programlarnn etkinliinin gzden geirilmesi, dzeltilmesi ve gelitirilmesi b. AB finansman programlarnn effaflnn ve izlenebilirliinin artrlmas c. AB destekli programlarna finansman salayan Avrupa vergi mkellefleri iin denen parann karlnn iyi verildiinin garanti altna alnmas. Avrupa Komisyonu krsal kalknma
programlarnn Avrupa Birliinin stratejik nceliklerini karlamada ne derece baarl olduunu deerlendirmek iin Ortak zleme ve Deerlendirme erevesi (OD/ CMEF) ad altnda kapsaml bir gsterge listesi oluturmutur. rnein, belirli gstergeler DDY tarm alanlarnn korunmas ile ilgili olup program sonunda deerlendirmeciler, uygulanan tedbirlerin DDY tarm alanlarnn koullarnn ve miktarnn korunmasnda baarl olup olmadn deerlendirebileceklerdi ODde (CMEF) drt temel gsterge bulunmaktadr: Girdi gstergeleri, genellikle belirli tedbirlere ayrlan bte ile ilgilidir ve ounlukla uygulamann iftilere fonlarn denmesi balamnda geliimini izlemek iin kullanlmaktadr; kt gstergeleri, finansal girdiler tarafndan retilen belirli tedbirlerin ktlar ile ilgilidir - genellikle fiziksel ve mali birimlerle llrler (r. iftilerle yaplan yeni kontrat says, desteklenen
hektar miktar, vb.); Sonu gstergeleri, bir tedbir/plan sayesinde oluan dorudan ve o anki etkilerle ilgilidir ve fayda sahiplerinin etkinliklerindeki deiiklikler hakknda bilgi verir (r: zirai ila kullanlan arsa alan, belirli rnlere sahip arsa alan, yeni ekilmi aa says, toprak erozyonu set uzunluu, vb.); Etki gstergeleri, programn yararlanclarn dorudan gzlemledikleri etkilerinin tesindeki sonular ile ilikilidir. Bu etkinin lm daha karmaktr zellikle uzun dnemde tesir eden etkiler iin (r. su kalitesinde gelime). Baz etki gstergeleri krsal kalknma plannn balangcnda belirlenip kaydedilmektedir bunlar temel gstergeler olarak adlandrlr ve programn bir btn olarak ve tek tek tedbirlerin etkisinin deerlendirilmesinde nemli referans noktalardr.
Kaynaka
Andersen, E. et al. (2003). Developing a High Nature Value Farming Area Indicator. Internal Report, European Environmental Agency, Copenhagen. Baldock, D. et al. (1993). Nature Conservation and New Directions in the EC Common Agricultural Policy. Institute for European Environmental Policy, London. Beaufoy, G. (2008). HNV farming explaining the concept, interpreting EU and national policy commitments. European Forum on Nature Conservation and Pastoralism retrieved from: http://www.efncp.org/download/EFNCPHNV-farming-concept.pdf (13 October, 2008). BirdLife (2005). Agri-Environment Schemes and Biodiversity: Lessons Learnt and Examples From Across Europe. Birdlife International, Brussels. Brunner, A. (2007). Environmental benefits arising from agri-environment and other rural development schemes. Paper presented at a conference on Future Policies for Rural Europe 2013
and Beyond - Delivering Sustainable Rural Land Management in a Changing Europe (19-20 September 2007) held in Brussels. akmak, E. (1998). Agricultural Policy Reforms and Rural Development in Turkey. Paper presented at the Mediterranean Development Forum (3-6 September 1998) held in Marrakech, Morocco. akmak, E.H. (2004). Structural change and market opening in agriculture: Turkey towards EU Accession, Economic Research Center Working Papers in Economics 04/10, Middle East Technical University, Ankara. akmak, B., Beyribey, M. and Kodal, S. (2004), Irrigation water pricing in water user associations in Turkey, Water Resources Development, 20(1), 113124. Doa Dernei (2008). Turkeys Key Biodiversity Areas. Doa Dernei, Ankara retrieved from: http://www.sifiryokolus.org/ english/?page=2 (17 August 2008)
Earthtrends (2003). Biodiversity and Protected Areas Turkey. World Resources Institute, Washington DC Retrieved from: http://earthtrends.wri.org (16 August 2008) EC (2003). Agricultural Situation in the Candidate Countries: Country Report for Turkey. Directorate General for Agriculture, European Commission, Brussels. EC (2005). Agri-environment Measures: Overview on General Principles, Types of Measures, and Application. Directorate General for Agriculture and Rural Development, European Commission, Brussels. EC (2006). Council Regulation (EC) No 1085/2006 of 17 July 2006 establishing an Instrument for Pre-Accession Assistance (IPA), Official Journal of the European Union L210, 82-93. EEA (1999). Environmental Indicators: Typology and Overview. Technical Report No. 25, European Environmental Agency, Copenhagen. EEA (2004). High Nature Value Farmland: Characteristics, trends and policy challenges. Report No. 1/2004, European Environmental Agency, Copenhagen. Eken, G. et al. (2004). Key Biodiversity Areas as Site Conservation Targets,
BioScience 54, 1110 1118. Eken, G. et al. (2006). Trkiyenin nemli Doa Alanlar. Doa Dernei, Ankara. Erturul, M. et al. (2005). Conservation and Use of Animal Genetic Resources. 6th Agricultural Engineers Technical Congress of Turkey, 3-7 January 2005. TMMOB Chamber of Agricultural Engineers. Ankara. Goncagl, T. (2001). Farm Animal Diversity in Turkey. Paper presented at an Expert Meeting on Agri-biodiversity Indicators held 58 November, 2001 in Zrich, Switzerland, organized by Organisation for Economic Cooperation and Development (OECD) retrieved from: http://www.oecd.org/ dataoecd/13/16/40357412.pdf (10 September, 2008). Gler, S. (2006). Developments on Fertilizer Consumption of the World and Turkey, Journal of the Faculty of Agriculture (OMU), 21(2), 243-248. IEEP (2007). HNV Indicators for Evaluation. Final Report to DG Agriculture under Contract Notice 2006-G4-04. Institute for European Environmental Policy, London. Karagz, A. (2006). Forage Resource Profile for Turkey. Food and Agriculture Organisation, Rome retrieved from: http://www.fao.org/ag/AGP/AGPC/doc/
Counprof/Turkey/Turkey.htm (31 July 2008) Kaya, Z., Kn, E. and Gner, A. (1997). National Plan for in situ Conservation of plant genetic diversity in Turkey. Milli Egitim Basimevi, Istanbul. Keenleyside, C. and Baldock, D. (2007). Background Paper in proceedings of an international seminar on The Relationship between the CAP and Biodiversity (7-8 December 2006) held in Warsaw. Klok, C. and Koopmanschap, E. (2008). Green Knowledge Exchange Turkey Netherlands: Priority issues identified for co-operation in the field of biodiversity protection and conservation. Alterra, Wageningen, The Netherlands. Lundell et al. (2004). Turkey: A Review of the Impact of the Reform of Agricultural Sector Subsidization. World Bank, Washington. MoARA (2006a). Rural Development Report in Turkey. A paper presented by the Ministry of Agriculture and Rural Affairs of the Republic of Turkey at the International Conference on Agrarian Reform and Rural Development (7-10 March 2006) held in Porto Alegre, Brazil. MoARA (2006b). National Rural Development Strategy for the Republic
of Turkey 2007-2013 (unofficial translation). Ministry of Agriculture and Rural Affairs of the Republic of Turkey, Ankara. MoE (2000). First National Report on Biodiversity in Turkey. Ministry of Environment of the Republic of Turkey, Ankara. MoEF (2006). EU Integrated Environmental Approximation Strategy (2007-2023). Ministry of Environment and Forestry of the Republic of Turkey, Ankara. Munzur, M. (1987). Fodder Development, Rangeland Rehabilitation and Management. Grassland and Animal Husbandry Research Institute, Ankara. NSAPB (2001). The National Strategy and Action Plan for Biodiversity Conservation in Turkey. State Planning Organization, Ankara retrieved from: http://www.cbd.int/countries/?country=tr (27 August, 2008). OECD (1999). Environmental Performance Review of Turkey. Organisation for Economic Cooperation and Development, Paris. OECD (2006). Economic Surveys: Turkey. Organisation for Economic Cooperation and Development, Paris. OECD (2008). Environmental
Performance of Agriculture in OECD Countries Since 1990. Organisation for Economic Co-operation and Development, Paris. Okumu, K. (2002). Turkeys Environment: A Review and Evaluation of Turkeys Environment and its Stakeholders. The Regional Environmental Centre for Central and Eastern Europe, Szentendre, Hungary. zden, D.M. et al. (2000). The Land Resources of Turkey and Activities of General Directorate Of Rural Services. Paper presented at the International Symposium on Desertification held in Konya retrieved from: http://www.toprak.org.tr/isd/isd_03.htm (20 August 2008) ztrk, M. et al. (2002). An overview of plant diversity, land use and degradation in the Mediterranean region of Turkey, Environmental Management and Health 13(5), 442-449. RAMSAR (2008). The List of Wetlands of International Importance. RAMSAR Convention Secretariat, Gland. ehirali, S., zgen, M., Karagz, A., Srek, M., Adak, S., Gven, ., Tan, A., Burak, M., Kaymak, H. . (2005). Conservation and Use of Plant Genetic Resources. 6th Agricultural Engineers Technical Congress of Turkey, 3-7 January 2005. TMMOB Chamber of Agricultural Engineers. Ankara.
SIS (1994). General Agricultural Census for 1991: Results of the Agricultural Holdings (Households) Survey. State Institute of Statistics, Ankara. SPO (2001). Longterm Strategy and Eighth FiveYear Development Plan 20012005. State Planning Organization, Ankara. Stopes, C. et al. (2007). Policies & Actions in Support of Organic Farming in Turkey. Report prepared by the Organic Agriculture for Turkey Project (EuropeAid (121154/D/SV/TR) for the Ministry of Agriculture and Rural Affairs of the Republic of Turkey, Ankara. Tan, A. (2003). Agricultural Plant Diversity in Turkey. Paper presented at an Expert Meeting on Agri-biodiversity Indicators held 58 November, 2001 in Zrich, Switzerland, organized by Organisation for Economic Cooperation and Development (OECD) retrieved from: http://www.oecd.org/ dataoecd/9/39/40351265.pdf (10 September, 2008). Tanrvermi, H. (2003). Agricultural land use change and sustainable use of land resources in the Mediterranean region of Turkey, Journal of Arid Environments 54, 553564. Tahtacolu, L. (2006). The Development of Agriculture in Turkey.
Presentation at an international meeting (20 June, 2006) organised within the framework of the BBI-MATRA project Support for the Elaboration of a National Agrienvironment Programme for Turkey held in Ankara. UNCCD (2006). Turkeys National Action Program on Combating Desertification. Publication No. 250, Ministry of Environment and Forestry for the Republic of Turkey, Ankara - retrieved from: http://www.unccd.int/actionprogrammes/ northmed/national/2006/turkey-eng.pdf (31 July 2008) UN/ECE (2003). Kyiv Resolution on Biodiversity. Fifth Ministerial Conference Environment for Europe, Kyiv, Ukraine, 21-23 May 2003. Document ECE/CEP/108. United Nations, Economic Commission for Europe.
113
Ek 1
DDY Tarm Alanlarnn Gstergeleri iin Kullanlan Kriterler
Arazi rts Kriteri Genel olarak otlatlan yar doal bitki rtsnn bulunduu alanlar DDY tarm alanlarnn en gl gstergelerinden bir tanesidir bu nedenle Tip 1 DDY tarm alanlarnn tanmlamak greceli olarak daha kolaydr. Mevcut alan ynetimi ve otlatma younluu habitat ve trlerin korunmas iin optimum olmasa bile geni yar doal bi,tki rtsnn bulunduu alanlar ekilen veya ilenen arazilere oranla yaban hayat iin byk frsatlar salar. Tip 1 DDY tarm alanlarn tanmlamak iin en iyi yaklam yar doal bitki rts tiplerinin gncel ve kapsaml bir envanterini kullanmaktr. rnein, baz lkelerde gelitirilen yar doal mera envanteri (bkz: www.veenecology.nl) bu tip DDY tarm alanlarnn konumlarn tanmlamak iin nemli aralardr. Tip 2 DDY tarm alanlarn tanmlamak biraz daha zordur, nk arazi rts tipi daha karmak ve yar doal bitki rts ve ekili arazilerden olumaktadr. Sadece yar doal unsurlarn belirlenmesi Tip 2 DDY tarm alanlarnn doal deeri dk younlukta ekilen alanlarn varl ve yar doal bitki rts ile bir arada bulunmasna (baz manzara deerleri bakmndan da nemlidir) bal olduu
iin yeterli bir yaklam deildir. Bu nedenle, alanda bulunan yar doal bitki rts orannn llmesi gerekmektedir ancak bu lm yaplrken ekilen alanlardaki younluk ve rn tiplerinin says da hesaba katlmaldr. Gncelletirilmi tarmsal arazi kullanm haritalar bu yzden olduka yararldr, ancak bu haritalara ulamak her zaman ulamak mmkn olmamaktadr. Farkl arazi rts verileri (yeterince yksek znrlkte olmalar durumunda) yar doal allar, karma araziler ve sulakalanlar gibi ilenmeyen arazileri gsterebilir ve Tip 2 DDY tarm alanlarnn doal deerinin tanmlanmasna anlaml katk salayabilir. Farkl uygun veri kaynaklarnn bulunmamas durumlarnda ise potansiyel DDY tarm alanlarnn belirlenmesi iin CORINE arazi rts verileri arazi rts kategorilerinin dalmnn gstermek iin kullanlabilmektedir. CORINE arazi rts snflandrmas (Tablo 4.4) hem tarmsal arazi rts kategrilerini, hem de tarmsal olmayan fakat yaygn otlatma ve yar doal bitki rts iin kullanlabilecek kategorileri iermektedir. rnein, ekil 3.3te yeralan harita
Avrupa evre Ajans tarafndan ksmen CORINE arazi rts verisi kullanlarak hazrlanmtr. Ancak bu yeterli bir zm olmayp ayrca sonular yorumlanrken dikkat edilmesi gerekmektedir. CORINE arazi rts verisini snrlayan en nemli
unsurlardan bir tanesi arazi kullanm kategorilerinin DDY tarm sistemleri ile ilintili farkl tarm alan kullanm tiplerinin ayrmnn yaplabilmesi iin iin yeterince detayl olmamasdr. rnein, CORINE verileri fundalklar (3.2.2) gibi yar doal bitki rts
CORINE Tarmsal Arazi rts Kategorileri

DDY olma ihtimali? 2.1.1: Kuru tarm arazileri 2.1.2: Devaml olarak sulanan araziler 2.1.3: eltik tarlalar 2.2.1: zm balar 2.2.2: Meyvecilik ve brtlen retimi 2.2.3: Zeytinlikler 2.3.1: Meralar 2.4.1 Devaml rnlerle balantl yllk rnler 2.4.2: Karmak ekim zellikli alanlar 2.4.3: Genel olarak tarm iin kullanlan ancak geni olarak yar doal bitki rts bulunan alanlar 2.4.4: Tarm yaplan orman alanlar 3.2.1: Doal ayrlar DDY olma ihtimali: 2 1 1 1 1 1 2 2 2 2 3 3
Olas otlatlan CORINE arazi rts kategorileri

DDY olma ihtimali? 3.1.1: Geni yaprakl orman 3.1.2: ne yaprakl orman 3.1.3: Kark orman 3.2.2: Kr ve fundalklar 3.2.3: Sert yaprakl (Sclerophyllous) bitki rts 3.2.4: Gei al ormanlar 3.3.3: Ara ara yaylan bitki alanlar 4.1.1: bataklklar 4.1.2: Turbalklar 4.2.1: Tuzlu bataklklar 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3
1= Yalnzca baz ve ok snrl koullarda DDY 2= Dk younlukta kullanmda pek ok durumda DDY olma ihtimali yksek 3= Pek ok durumda DDY olma ihtimali yksek
115
tiplerinin bazlarn haritalama konusunda destek salarken mera alanlar kategorisi (2.3.1) altnda otlatma iin kullanlan geni ayrlk arazilerde youn otlatlmayan (rn. yar doal ayrlar) veya ok otlatlan alanlar (rn. karaayr) arasndaki farkll gstermek asndan snrl kalmaktadr. Ayn ekilde ekilen alanlarda ve devaml ekilen rnler iin yaygn ve youn tarm sistemleri arasnda bir ayrm yaplmamaktadr. Tablo A 1.1 sade bir deerlendirme ile (1-3 aras) DDY olabilecek farkl arazi rts kategorilerine kabaca k tutmaktadr. 1= Yalnzca baz ve ok snrl koullarda DDY 2= Dk younlukta kullanmda pek ok durumda DDY olma ihtimali yksek 3= Pek ok durumda DDY olma ihtimali yksek anlamna gelmektedir. Tarm Uygulama Kriterleri Yar doal bitki rtsne dair gvenilir verinin olmamas durumlarnda merada hektar bana ok dk hayvan younluu da (rnein, blgeye bal olarak hesaplanmak kaydyla, hektar bana 0.2 UHS (nite bana hayvan says) daha az) yar doal meralarn arlkl olduunu gsteren nemli gstergelerden bir tanesidir dolaysyla da tip DDY tarm alan varln da gsterir. Ekilen ve srekli rn bulunan alanlarda ise hektar bana dk nitrojen ve pestisit girdisi tip 2 DDY tarm alanlarn tanmlamaya yardmc olacak iyi bir gsterge olarak ele alnabilir. Her iki durumda da eik deerlerinin
tanmlanmas gerekmektedir; rnein, blge ya da sz konusu alann ekolojik kriterleri ile uygun ekilde asgari ve azami otlatlan hayvan younluunun belirlenmesi gerekir. Baz durumlarda bu saylar agronomik adan uygun olarak deerlendirilen hayvan younluklarndan dk olabilir (Beaufoy, 2008). Seilen eik deerler, trlerin ve yaam alanlarnn korunmas iin en elverili olduu dnlen deerler olmaldr ve tarm sistemleri tipolojisi (1. Adm) ierisinde DDY tarm tiplerini tanmlarken kullanlan deerlerle ayn olmaldr. Ulusal DDY tarm gstergeleri ve eik deerlerinin yerel dzeyde test edilerek, lkenin deiik blgelerinde yaplacak bir dizi yerel vaka almas yararl olacaktr. u anda, ilgili tarm sistemlerine dair veri genel olarak AB ye devletlerinde mevcut deildir ve bu sebeple en sk rastlanan yaklam Tip 1 ve Tip 2 DDY tarm alanlarnn olas varln gsteren arazi rts dokularn tanmlamaktr. Tr Kriterleri Seilen trler ierisinde alanda bir trn bulunup bulunmamas durumlar gz nnde bulundurulmakszn DDY tip 1 ve 2nin tanmlanmas iin arazi rts ve tarm uygulamalar zelliklerinin yaban hayat iin uygun koullar yaratt bilinen artlarda tanmlanmasndan dolay tr gstergeleri dorudan gerekli deildir. Tip 3 DDY tarm alanlarnda ise, arazi rts ve tarm karakteristikleri doal deeri yksek koullar gerektirmez,
yalnzca belirli trlerin varlndan tr DDY olarak deerlendirilir. Bu tip DDY tarm alanlarn tanmlamak iin kullanlan bir yaklam nemli Ku Alanlar ya da nemli Kelebek Alanlar gibi mevcut alan tanmlamalarndan faydalanmaktr. Bu tr alanlar youn olarak tarm iin kullanldnda, bu tarm uygulamalarnn DDY tarm alan olmas balantl olduu ku topluluklar ve kelebekler v.s. trlerle tanmlanr. AA (Avrupa evre Ajans) tarafndan ekil 3.3te CORINE arazi rts yaklam ile birlikte benimsenen yaklamdr. Fakat, bu yaklamda dikkatli olunmas gerekmektedir, nk alan snrlar ierisindeki tm tarm faaliyetlerinin DDY olduunun garantisi yoktur. Bu alanlar iinde daha youn tarm yaplan arazilerin olma ihtimali olduka yksektir. Fakat, alan snrlar dnda bulunan ve DDY tarm faaliyetleri de bulunabilmektedir. Seim Kriterleri deal olarak, kriterin de bir arada kullanlmas gerekmektedir, fakat bu nadiren mmkndr. Seilecek kriter DDY tarm arasizi ve varolan veriye baldr, buna gre: Tip 1 DDY Tarm Alanlar (arlkla, otlatma iin kullanlan yar doal bitki rts) a) arazi rts genel olarak otlatlan hayvanlar iin yem olarak kullanlan yar doal bitki rtsyle kapldr ve b) bu yar doal bitki rts zerinde uygun otlatma younluu salanmaktadr.
Tip 2 DDY Tarm Alanlar (mozaik yap gsteren manzara deerleri) mozaik bir yapy tam olarak ortaya koyabilmek iin arazi rts ve tarm uygulamalar ile ilgili mmkn olduu kadar ok veri toplamak gerekmektedir. Bu iddial bir sretir ancak yeterince eitli arazi rts ve dk younlukta tarm uygulamalarna ilikin kant varsa tr kriterleri de genel olarak gz nnde bulundurulur. Tip 3 DDY Tarm Alanlar (nadir trlerin varl) DDY zellikleri tamamiyle koruma ncelikli trlerle balantldr. Arazi rts ve tarm uygulamalar kriterleri bu tipte bulunmaz.
117
Ek 2
CORNE Araz Snflandrmasnn Trkiyede bulunan DDY Tarm Alanlaryla likisi

Genel olarak DDY: + Ksmen DDY: -
Kod
Kategori
Aklama
211
Susuz tarm yaplan alanlar
Bulunduu blgeye bal olarak: Orta Anadoldunun alak blgelerinde geni lekte hububat ekimi DDY deildir ancak baka yerlerde dk younluklu retim DDY olarak deerlendirilebilir. Youn tarm yaplan ve sulanan araziler DDY deildir ancak dar vadiler ve gei blgelerinde yaplan mozayik yap gsteren kk lekli sulu tarm DDYnin yi bir rneidir.
212
Sulu tarm yaplan alanlar
221
zm Balar Meyve aalar ve brtlengiller Zeytinlikler Meralar Devaml rnlerle balantl yllk rnler Kark tarm alanlar Doal bitki rts ile birlikte bulunan tarm alanlar Ormanla kark tarm alanlar
+
Akdeniz, Ege, Trakya ve Orta Anadoluda yaplan ticari retim DDY deildir. Ek olarak Karadenizde fndk ve Gney Dou Anadoluda Fstk retimi de DDY deildir.
Tarmsal Araziler
222
223 231 241 242
+ + Trkiye iin uygulanamyor.
243
Ksmen DDY. Fndk ve ay retimi yaplan alanlarn karlmas gerekir.
244
Trkiye iin uygulanamyor.
Kod 311 312 Orman ve Yar-doal Araziler 313 321 322 323 324 333
Kategori Geni yaprakl orman ne yaprakl orman Kark ormanlar Doal ayrlar Fundalklar Sklerofil bitki rts Bitki deiim alanlar Seyrek bitki alanlar
Genel olarak DDY: + Ksmen DDY: + +
Aklama
Yksek blgelerde bulunan bitki rts genel olarak DDY olarak kabul edilmektedir (Bu kategori Trkiye iin uygulanamamaktadr). Sadece DA alanlar DDY olarak ele alnabilir. Sadece DA alanlar DDY olarak ele alnabilir. Sadece DA alanlar DDY olarak ele alnabilir.
119

Türkiye Için Doğa Dostu Tarım Kitapçığı

Enviado por

Dados do documento

Título original

Direitos autorais

Formatos disponíveis

Compartilhar este documento

Compartilhar ou incorporar documento

Opções de compartilhamento

Você considera este documento útil?

Este conteúdo é inapropriado?

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

Türkiye Için Doğa Dostu Tarım Kitapçığı

Enviado por

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

Trkiye iin Doa Dostu Tarm Kitap

Ana Yazar ve Editrler: Mark Redman ve Melike Hemmami

Ankara, Aralk 2008

Trkiye iin Doa Dostu Tarm Kitap

Dr. Mehmet Mehdi EKER

Trkiye iin Doa Dostu Tarm Kitap

Trkiye iin Doa Dostu Tarm Kitap

Agri-environment Handbook for Turkey 9

Trkiye iin Doa Dostu Tarm Kitap

Sivil Toplum Kurulular

Trkiyede Tarm ve Doa

Tarmsal Deiim DPSIR Modeli

14 Trkiye iin Doa Dostu Tarm Kitap

ekil 2.2: Trkiye ve evre blgeler haritas

Trkiye iin Doa Dostu Tarm Kitap

ekil 2.4: Trkiyenin Tarmsal Blgeleri (TB) (Kaynak: TK, 1994)

20 Trkiye iin Doa Dostu Tarm Kitap

Orta Kuzey Anadolu

Kuzey Dou Anadolu

Gney Dou Anadolu

Orta Dou Anadolu

Orta Gney Anadolu

Trkiye iin Doa Dostu Tarm Kitap

Trkiye iin Doa Dostu Tarm Kitap

Trkiye iin Doa Dostu Tarm Kitap

Avrupa Birliinde Doal Deeri Yksek (DDY) Tarm

Dk Younluklu Arazi Kullanm

Doal Deeri Yksek Tarm

Yar-doal Bitki rtsnn Varl

40 Trkiye iin Doa Dostu Tarm Kitap

%100 Yar-doal bitki rts

Trkiye iin Doa Dostu Tarm Kitap

44 Trkiye iin Doa Dostu Tarm Kitap

46 Trkiye iin Doa Dostu Tarm Kitap

Trkiyede Doal Deeri Yksek (DDY) Tarm

Trkiye iin Doa Dostu Tarm Kitap

50 Trkiye iin Doa Dostu Tarm Kitap

Trkiye iin Doa Dostu Tarm Kitap

Endstriyel bitkiler Hububat, Bakliyat +

Hububat + Bakliyat Hububat + Yem bitkileri Hububat + Nadas Bahecilik - Sebzeler

Sebzeler Devaml ekimler

Hububat + Nadas Devaml ekimler

DDY Tip 2 ve Tip 3 tarm alanlar bulunabilir. Yar Youn

DDY Tip 2 alanlar dahildir. Yaygn (Ekstansif)

Yksek rakmda kark

Kark tarm + Yem

Alpin kark tarm

DDY tarm alan deildir. Orman Tarm Sistemleri Youn

DDY Tip 2 ve Tip 3 tarm alanlar bulunabilir.

Arlkl olarak DDY Tip 1 tarm alan.

Kark tarm (bir miktar

Hayvanclk (ekim yok) Dalk alanlarda

52 Trkiye iin Doa Dostu Tarm Kitap

Endstriyel bitkiler Endstriyel bitkiler

Endstriyel bitkiler Hububatlar

Endstriyel bitkiler Yem Bitkileri

Endstriyel bitkiler Yumru bitkiler

Endstriyel bitkiler Sebzeler

Yllk rotasyonlar bulunabilir Yllk rotasyonlar bulunabilir Yllk rotasyonlar bulunabilir

Hububat - Yem bitkileri

Yem bitkileri - Sebzeler

Akdeniz, Gneydou Anadolu, Trakya ve Orta Anadolu

Trkiye iin Doa Dostu Tarm Kitap