Zarys teorii i metody socjologicznej Harriet Martineau na podstawie traktatu metodologicznego "How to Observe Morals and Manners" (1838)

Praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. Andrzeja Szpociskiego, obroniona na Collegium Civitas.

Auguste Comte, Herbert Spencer i Emile Durkheim przedstawiani s jako pierwsze, XIXwieczne pokolenie ojcw-zaoycieli zinstytucjonalizowanej socjologii. Taki obraz dziejw socjologii przekazywany jest przez niemal wszystkie podrczniki akademickie, opracowania, encyklopedie. Jednak, cho ta wersja historii nauki jest obecnie szeroko rozpowszechniona, to nie odpowiada prawdzie. W XIX wieku, w Anglii, ya wspczesna Comte'owi wybitna posta, ktrej zasug dla ustanowienia nauki o spoeczestwie nie mona przeceni. Nie jest jednak wymieniana razem z ojcami-zaoycielami. Nie moe by, poniewa nie jest ojcem, lecz matk socjologii. Harriet Martineau (1802-1876) do niedawna bya systematycznie pomijana w historii dyscypliny - teraz zaczyna si to zmienia. Ju za ycia dowiadczya trudnoci charakterystycznych dla wybitnych kobiet epoki, potgowanych przez fakt, e nie zajmowaa si, tak jak siostry Bront, literatur czy sztuk, lecz nauk. To uczynio z niej cel seksistowskich atakw, ktrych wyrazem po jej mierci byo demonstracyjne ignorowanie jej prac, a nawet faktu jej istnienia. Kilkadziesit lat celowych przemilcze doprowadzio do uprawomocnienia mskiej historii socjologii, reprodukowanej pniej zwyczajowo, bez takich intencji. Przeom tysicleci przynosi pierwsze kroki w przywracaniu pamici - nauce, o jej niedocenionych lub pominitych postaciach, kobietom - o ich wybitnych przedstawicielkach w nauce. Osoby zajmujce si studiami kulturowymi, gender studies i wreszcie samymi naukami spoecznymi, bior pod lup dzieje rnych dyscyplin by odkrywa wielkich ludzi, w tym bardzo czsto kobiety, i ich ogromne dokonania. Odkryciom tym towarzysz zdumienie i niedowierzanie. Oto okazuje si, e wiedza o pocztkach dyscypliny czerpana z ksiek i zdobywana na uniwersytetach, jest niczym wicej ni tylko t wersj historii, ktrej rzecznicy mieli najwicej szeroko pojtej wadzy, mocy polegajcej na definiowaniu cigu sytuacji i forsowaniu jej powszechnego obowizywania. Po raz pierwszy o istnieniu Harriet Martineau dowiedziaam si z podrcznika akademickiego Socjologia Anthony'ego Giddensa (2001: 38-39). We wstpnym rozdziale, gdzie autor szeroko rozwodzi si nad wkadem Comte'a, Durkheima i Marksa w socjologi, znajdowaa si maa, szara ramka. Krtki opis postaci Martineau wstrzsn moim socjologicznym wiatem. Nie mogam uwierzy, e w cigu kilku lat studiw, ani razu, przy adnej okazji, nie usyszaam ani sowa o zaoycielce socjologii. Nie mogam, nie chciaam uwierzy Giddensowi, postanowiam poszuka materiaw o Martineau na wasn rk. Odnalezione rda, zarwno tradycyjne, jak i internetowe, dowiody nie tylko prawdziwoci jego sw, ale rwnie wskazay, w jak oszczdny sposb opisa XIX-wieczn mylicielk. Niedowierzanie zamienio si w pewno, a wraz z ni przyszed gniew na tych, ktrzy postanowili pogrzeba jej dokonania, prawie odnoszc przy tym sukces. Niniejsza praca jest prb przywrcenia Harriet Martineau historii dyscypliny. Jest jednoczenie kolejn z duszych publikacji ukazujcych si na jej temat, przy czym, wydaje si, pierwsz na gruncie polskim. Przywrcenia Martineau socjologii nie mona sprowadzi do dokonania drobnego uzupenienia i kilku przypisw w niezbdnych miejscach. Ona, jej teoria i metodologia, cakowicie zmieni sposb w jaki postrzegamy socjologi, a przy okazji zwrc uwag na fakt konstruowania narracji metasocjologicznej. Bdzie to zarazem krok w stron wczenia do historii nauk spoecznych innych wybitnych kobiet, jak choby Anny Julii Cooper, Beatrice Potter Webb, Idy Wells-Barnett, Marii Czaplickiej czy przedstawicielek szkoy chicagowskiej i innych.

Problemem badawczym pracy jest przedstawienie zarysu teorii i metody Harriet Martineau. Obiektem analizy bdzie napisana przez ni w 1838 roku rozprawa How to Observe Morals and Manners, pierwszy traktat metodologiczny w socjologii, w ktrym zawara rwnie podstawy swojej teorii. Na kilkadziesit lat przed Durkheimem Martineau wyoya zasady metody socjologicznej. Jej metoda jest nowoczesna - nie tylko jak na jej czasy, ale rwnie biorc pod uwag nasze. Martineau kreli caociowy system obserwacji spoeczestwa, w ktrym dostrzega zrnicowanie statusw jednostek ze wzgldu na pe, wiek, klas spoeczn, wyznanie, narodowo. W przeciwiestwie do wspczesnych jej mylicieli, choby Alexisa de Tocquevilla, nie tylko odnotowuje fakt zrnicowania, ale rwnouprawnia gosy przedstawicieli grup mniejszociowych. W jej czasach powszechny by dialog wycznie z elitami i opis grup mniejszociowych z pozycji wadzy. Wspomniany ju Tocqueville mia typowe podejcie elitystyczne - w Ameryce rozmawia wycznie z biaymi mczyznami nalecymi do klasy wyszej. Martineau, zapewne z przynalenoci do kilku grup mniejszociowych, nie popenia tego podstawowego, w naszych oczach, bdu. Bdc w Ameryce w tym samym czasie co Tocqueville, przeprowadzia badania oparte na swojej metodologii, ktre stay si podstaw jej trzytomowego Society in America (1839). Znamienne - Tocquville odmwi przeczytania jej dziea. Celem mojej pracy jest to, bymy wreszcie zaczli czyta Martineau. W pierwszym rozdziale przedstawiam posta Harriet Martineau. Zaczynam od yciorysu, by pniej zaprezentowa czynniki, ktre wywary wpyw na teori i metodologi Martineau. Kontekst intelektualny epoki pozwala dostrzec nowatorsko zaproponowanego przez ni ujcia oraz zrozumie charakterystyczne dla tamtych czasw trudnoci w recepcji myli autorki. Nastpnie omawiam elementy skadajce si na mniejszociow tosamo Martineau ze wzgldu na ich wielo, okrelam j mozaikow tosamoci mniejszociow. Martineau bya inna w niemal kadym moliwym znaczeniu tego sowa - unitarianka wrd protestantw, kobieta wrd mczyzn, niepenosprawna (niedosyszca) wrd zdrowych. W mojej opinii wanie temu zawdziczaa swoj socjologiczn przenikliwo, wyczulenie na niuanse ycia spoecznego, demokratyczne traktowanie obiektw/podmiotw bada, czy wreszcie brak uprzedze oraz doskonay warsztat. W rozdziale II omawiam narzdzia badawcze, ktre Martineau dzieli na filozoficzne, moralne i mechaniczne. Martineau zwraca uwag na konieczno naukowego przygotowania w celu dokonywania poprawnych obserwacji, postuluje ostrono w dokonywaniu uoglnie oraz obiektywizm i brak uprzedze w podejciu do tematu bada. Na dugo przed Weberem proponuje rozumienie jako narzdzie badawcze - rozumienie, czyli zarwno ocen obserwowanych faktw spoecznych w kontekcie norm i wartoci spoeczestwa oraz zaangaowanie i zaufanie w kontakcie z badanym. Wreszcie omawiam zalecane przez ni techniki zbierania, gromadzenia i opracowywania danych. Nastpnie analizuj metodologi Martineau zalecan wobec wyrnionych przez ni, konkretnych dziedzin ycia spoecznego. S to religia, oglne zasady moralne, sfera prywatna i publiczna, idea wolnoci, postp spoeczny oraz dyskurs. Martineau, yjca w czasach gdy statystyka stawiaa dopiero pierwsze kroki, ukazuje jakie fakty spoeczne mwi o spoeczestwie rwnie duo co dane liczbowe. Martineau zaleca czenie - o ile to moliwe - danych jakociowych i ilociowych. Kolejn cz pracy, rozdzia III, powicam przedstawieniu teorii Martineau. Autorka dzieli ycie spoeczne na gwne obszary, by pniej analizowa implikacje jakie dla systemu spoecznego ma wystpowanie danych klas faktw spoecznych. W rozdziale IV przedstawiam Martineau jako prekursork nowoczesnych nauk spoecznych, a zwaszcza studiw kulturowych. Analizuj zaangaowanie Martineau w proces emancypacji grup mniejszociowych, polityk ycia. Socjologia Martineau bya obiektywna na poziomie obserwacji i narzdzi badawczych, lecz zaangaowana gdy przychodzio do oceny zjawisk spoecznych. W

przeciwiestwie do wspczesnych i nastpcw, Martineau nie udaje, e nie ma pogldw, dyskretnie dostosowujc jednak do nich metody bada. Robi odwrotnie - obserwuje wedug cile okrelonych, zobiektywizowanych regu, a opracowany pniej materia pozwala sobie jawnie, subiektywnie oceni. W zakoczeniu opisuj proces wczania socjologii Martineau do historii dyscypliny i postuluj rozwizania, ktre mog by w tym celu zastosowane na polskim gruncie. Niewtpliwie jestemy wiadkami przeomu w naukach spoecznych - zapocztkowao go upodmiotowienie kolejnych grup mniejszociowych, ktre przestay by na marginesie procesw badawczych. Dostrzeono je, przestano je milczco ignorowa, na si podciga do dominujcego wzorca grup wikszociowych. Dziki temu wicej dowiedzielimy si o rzeczywistoci spoecznej - nie tylko o grupach mniejszociowych, ale i o grupach dominujcych, ktre przestay by socjologicznie przezroczyste i stay si obiektem pogbionej refleksji i dyskusji. Teraz przychodzi czas na wczenie do myli socjologicznej tych jej wybitnych przedstawicielek i przedstawicieli, ktrzy z rnych wzgldw zostali z niej wykluczeni. Proces ten trwa ju w Stanach Zjednoczonych, ale kiekuje take w Polsce. Zarysowuj kilka rozwiza, ktre pomog socjologii sta si dyscyplin nowoczesn, wanie poprzez zwrcenie oczu w stron przemilczanej tradycji. rdami, na ktrych opieram prac, s przede wszystkim anglojzyczne. Oprcz oczywistej pozycji How to Observe Morals and Manners Harriet Martineau, s to rwnie przede wszystkim Harriet Martineau: Theoretical and Methodological Perspectives pod redakcj Michaela R. Hilla i Susan Hoecker-Drysdale oraz Major Classical Social Theorists George'a Ritzera. Spord pozycji polskojzycznych najbardziej pomocne okazay si Historia myli socjologicznej Jerzego Szackiego, Studia kulturowe Chrisa Barkera oraz Klasyczna teoria socjologiczna George'a Ritzera. Cho tytuy publikacji Ritzera brzmi podobnie, to jednak ich zawarto rni si na tyle znaczco, by potraktowa je jako dwa odrbne rda. W pozycji anglojzycznej Harriet Martineau powiconych jest dwadziecia osiem stron. W publikacji polskojzycznej s to tylko cztery strony. Nastpn cz pracy rozpoczynam od opisu postaci Harriet Martineau.

Posta Harriet Martineau

Tematem niniejszej pracy jest przedstawienie zarysu teorii i metody socjologicznej Harriet Martineau na podstawie traktatu How to Observe Morals and Manners. Aby zrobi to rzetelnie, niezbdne jest zaprezentowanie sylwetki samej mylicielki. Jest to wane z dwch powodw - po pierwsze, jak we wszystkich pracach omawiajcych teori socjologiczn, naley umieci posta na tle jej biografii, osobistych uwarunkowa, czasw historycznych. Dziki temu mona poprawnie odczyta teksty autorki, rozstrzygn co miaa na myli w przypadku ewentualnych dwuznacznoci (cho akurat w przypadku Martineau bodaj nie miao to miejsca, wyraa si niezwykle precyzyjnie). Drugim powodem jest to, e Martineau jest jeszcze nieznana szerszemu gronu socjologw i to nie tylko w Polsce, ale rwnie na wiecie. Dlatego szerzej przedstawiam tu posta Martineau ni przedstawiaabym posta Comte'a czy Durkheima. Piszc o nich o pewnych rzeczach tylko bym napomkna albo zasygnalizowaa kilkoma zdaniami - odwoywaabym si wszake do powszechnie propagowanej wiedzy, ktrej pokady wystarczy uruchomi odpowiednim przywoaniem. W przypadku Martineau musz w syntetyczny sposb zaprezentowa wszystko. Nie mog odesa czytelnikw do dziesitek wyspecjalizowanych publikacji. Dlatego cay rozdzia pierwszy powicam na opisanie yciorysu Martineau oraz kontekstu intelektualnego epoki, w ktrej ya. Omawiam take wyjtkow pozycj Martineau w spoeczestwie - naleaa do kilku grup mniejszociowych, co uatwio jej dostrzeenie istnienia dyskursu dominujcego i jego implikacji dla spoeczestwa oraz statusu mniejszociowych grup spoecznych. Bya to umiejtno w tamtych czasach zupenie wyjtkowa - to czyni socjologi Martineau tak nowoczesn, wywoujc dysonans u czytelnika zorientowanego w czasie powstawania dzie mylicielki i zaznajomionego z pracami wspczesnych jej autorw. Martineau miaa wic mozaikow tosamo mniejszociow - nic nie

byo dla niej oczywiste, naturalne, bezdyskusyjne z mocy samego obowizywania w spoeczestwie. Bya kobiet, bya unitariank, bya niedosyszca - kada z tych kwestii wywara znaczcy wpyw zarwno na to, jak ona bya zdolna postrzega wiat, jak i na to jak j i jej myl postrzegano.

yciorys
Harriet Martineau urodzia si 12 czerwca 1802 roku w angielskim miecie katedralnym Norwich. Bya szstym z omiorga dzieci Elizabeth i Thomasa Martineau. Rodzina Martineau, naleca do wyszej klasy redniej, cieszya si w Norwich powszechnym powaaniem. Ojciec Harriet Martineau by przedsibiorc, a matka prowadzia dom. Obco brzmice nazwisko rodzina Martineau odziedziczya po francuskich przodkach, ktrzy z powodu swojego wyznania protestantyzmu, zostali zmuszeni do emigracji z Francji w 1686 roku na fali przeladowa religijnych po uniewanieniu edyktu nantejskiego. Gorliwy unitarianizm i znajomo jzyka francuskiego byy przekazywane z pokolenia na pokolenie, przez co stay si skadnikiem rodzinnej tosamoci. Rodzice Harriet Martineau mieli bardzo postpowe jak na tamte czasy pogldy na temat edukacji dziewczt. Dziki temu, obok umiejtnoci wadania jzykiem francuskim, Martineau, tak samo jak jej bracia, posiada znajomo aciny, literatury, historii i matematyki oraz innych nauk. Szans edukacyjnych Martineau nie przekrelia rwnie wada suchu, ktra ujawnia si u niej wzgldnie pno, bo dopiero w okresie dorastania. Bdc kobiet Martineau nie moga podj studiw na uniwersytecie, wic kontynuowaa swoj edukacj poprzez samoksztacenie. W 1821 roku, na amach unitariaskiego miesicznika Monthly Repository, Harriet Martineau zacza publikowa swoje artykuy na tematy religijne. Popularno jak cieszyy si jej teksty, potwierdzona nagrodami przyznawanymi przez redakcj, zachcia j do napisania i wydania drukiem kilku ksiek o tematyce religijnej. Po mierci ojca i upadku rodzinnego interesu, wynagrodzenie za teksty Martineau stao si jej jedynym rdem utrzymania. Niedugo pniej zmar jej narzeczony, a ona podja decyzj o tym, e przejdzie przez ycie samodzielnie, powicajc si rozwojowi intelektualnemu i pisaniu. Pod koniec lat dwudziestych XIX wieku Martineau zarzucia twrczo o charakterze religijnym, na rzecz zainteresowania teori i praktyk spoeczn, ktre towarzyszyo jej ju do koca ycia. W latach 1832 - 1834 Martineau wydaa Illustrations of Political Economy, seri dwudziestu piciu opowieci dydaktycznych, ktrych osi by postulat stworzenia nauki o spoeczestwie. Seria ta spotkaa si z entuzjastycznym przyjciem przez czytelnikw i odniosa wielki sukces komercyjny, sprzedajc si w oszaamiajcej w owym czasie iloci rednio dziesiciu tysicy egzemplarzy miesicznie. Illustrations of Political Economy zabezpieczyy byt finansowy Harriet Martineau i pozwoliy jej na przeprowadzk do Londynu, stolicy ycia naukowego i literackiego Anglii. Tam Martineau nawizaa znajomoci z wielkimi ludmi epoki, wrd ktrych byli m.in. Charles Babbage, Charlotte Bront, Thomas Carlyle, Charles Darwin, Charles Dickens, George Elliot, Thomas Malthus, Florence Nightingale i William Wordsworth. Do 1834 roku, kiedy wyruszya w dwuletni podr po Stanach Zjednoczonych Ameryki Pnocnej, Martineau opublikowaa jeszcze kilka ksiek o tematyce spoeczno ekonomicznej. Pobyt w USA zaowocowa trzytomow prac Society in America (1839), w ktrej Martineau analizuje normy, wartoci i wzory spoeczne amerykaskiej demokracji. Wwczas Martineau otrzymaa propozycj objcia stanowiska redaktorki naczelnej nowego periodyku powiconego filozoficznym zasadom socjologii, abstrakcyjnym i stosowanym (Hoecker-Drysdale 1992: 70-71). Harriet Martineau ugia si jednak pod naciskiem rodziny odradzajcej jej udzia w tak przesiknitym sekularyzmem przedsiwziciu i nie przyja tej oferty. Niedugo pniej Martineau wydaa dzieo How to Observe Morals and Manners (1838), w ktrym opisaa metody i techniki bada spoecznych. Jest to pierwszy systematyczny traktat metodologiczny w historii socjologii. Kolejne lata przyniosy dziesitki ksikowych publikacji, wrd ktrych jedn z najwaniejszych staa si trzytomowa Eastern Life, Past and Present (1848), efekt podry Martineau na Bliski Wschd. Martineau opisaa w niej rezultaty swoich szeroko zakrojonych bada nad systemami

religijnymi. Niebawem Martineau opublikowaa prac History of England during the Thirty Years Peace (1849-50), ktr wniosa pionierski wkad w ksztatujc si wwczas dyscyplin historiograficzn. W 1853 roku Martineau przetumaczya, skondensowaa i opublikowaa Kurs filozofii pozytywnej Augustea Comtea. Comte by tak zadowolony z jej przekadu, e poleci przeoy go na francuski i uczyni z niego obowizujc wersj swojej pracy. Oprcz ksiek podejmujcych zagadnienia spoeczne, kulturowe, historyczne i polityczne Martineau wydawaa rwnie nowele i powieci. W cigu swojego ycia Martineau wydaa ponad siedemdziesit ksiek. Wanym polem aktywnoci Martineau bya rwnie dziaalno w sferze publicznej, w tym m.in. zaangaowanie w kampani spoeczn na rzecz zniesienia niewolnictwa w USA czy przyznania kobietom praw wyborczych. Chc zrobi uytek ze swojego pira, skoro jako kobieta nie jestem wadna podj adnych innych dziaa politycznych - napisaa Martineau (Webb 1960: 114). Rezultatem byo ponad tysic piset artykuw z dziedziny polityki spoecznej, opublikowanych w ogromnej wikszoci w dzienniku Daily News, do ktrego redakcji doczya w 1852 roku. Przez cae ycie Harriet Martineau zmagaa si z kopotami zdrowotnymi, przez ktre spdzia jedn trzeci ycia unieruchomiona we wasnym ku, jednak cigle robia uytek ze swojego pira. Zmara 26 czerwca 1876 roku w swoim domu w Ambleside. Rok pniej, zgodnie z jej wol, opublikowano jej dwutomow autobiografi.

Epoka Harriet Martineau - kontekst intelektualny

XIX wiek by w Anglii, podobnie jak w innych krajach Europy, czasem twrczych napi. Wpywy Rewolucji Francuskiej, a zwaszcza umocnienie si pozycji buruazji, umoliwiy rozpoczcie procesu przejcia od systemu feudalnego do kapitalizmu. Anglia staa si kolebk rewolucji przemysowej. Zmieniay si stosunki produkcji, a przez to rwnie struktura spoeczna. Chopi migrowali ze wsi do miast w poszukiwaniu pracy w dynamicznie rozwijajcym si przemyle. Skutkiem intensywnej industrializacji i urbanizacji byo rozrastanie si upoledzonej klasy proletariatu oraz emancypacja kobiet, ktrej instytucjonalnym obliczem sta si ruch sufraystek. Eksplozja demograficzna doprowadzia w cigu stu lat (1814-1914) do piciokrotnego powikszenia si populacji Wielkiej Brytanii. Wszechobecno i gboko zmian spoecznych wywoaa zapotrzebowanie na nowe ideologie. W odpowiedzi na cik sytuacj yciow robotnikw w Europie powstaway i rozwijay si idee socjalistyczne i komunistyczne, ktrych najbardziej znanymi przedstawicielami byli Claude Henri de Saint Simon (1760-1825), Robert Owen (1771-1858) i Charles Fourier (1772-1837). Postulowali oni przeksztacenie kapitalistycznych stosunkw produkcji polegajcych na konkurencji, w stosunki oparte na wsppracy i sprawiedliwej dystrybucji dbr. Ideolodzy konserwatyzmu, m.in. Edmund Burke (1729-1797), Joseph de Maistre (1753-1821) i Louis de Bonald (1754-1840), gosili potrzeb przywrcenia tradycyjnego porzdku spoecznego i wartoci osabionych przez myl Owiecenia. Z kolei liberalizm rozwija dziedzictwo epoki owieceniowej, postulujc indywidualizm oraz wolno czowieka w sferze wiatopogldowej i gospodarczej, ktrych efektem mia by samorzutny ad spoeczny. cieranie si egoistycznych interesw jednostek miao przynosi korzyci caemu spoeczestwu. Cho, jak podkrela Jerzy Szacki (2003: 146), nie byo jednolitego kanonu myli liberalnej, to do jej najbardziej wpywowych przedstawicieli mona zaliczy Benjamina Constanta (1767-1830), Wilhelma von Humboldta (1767-1835), Alexisa de Tocquevillea (1805-1859) i Johna Stuarta Milla (1806-1837). XIX wiek to w Anglii czas panowania krlowej Wiktorii (1837-1901). Waciwy epoce wiktoriaskiej rygoryzm moralny, kad duy nacisk nie tylko na potrzeb dyscypliny w sferze obyczajowej, ale rwnie na spoczywajcy na jednostce obowizek uczynienia swego ycia uytecznym dla spoeczestwa. Literatura angielska rozkwitaa twrczoci sistr Bront, Charlesa Dickensa i George Elliot.

By to rwnie okres penych rozmachu projektw technicznych i wynalazkw, ktre przyspieszajc marsz ku nowoczesnoci budziy podziw ale rwnie gbokie niezadowolenie i obawy. W roku 1814 George Stephenson wynalaz lokomotyw parow, zapocztkowujc tym samym rewolucj transportow. Znaczne skrcenie czasu podry zmienio percepcj czasu i odlegoci. Dziki przeamaniu izolacji przestrzennej moliwe stay si te nowe wzory stosunkw spoecznych i dziaalnoci gospodarczej. Postp techniczny wpyn na rozwj prasy, a tym samym na ksztatowanie si nowoczesnej opinii publicznej. Rewolucja transportowa sprawia, e pozycja Wielkiej Brytanii jako mocarstwa kolonialnego ulega wzmocnieniu. Inne wane wynalazki tego okresu to m.in. bateria elektryczna, telegraf elektryczny, silnik parowy. Kapitalizm wywoa seri zmian acuchowych, ktrych rezultatem byo sprzenie zwrotne wzmacniajce kapitalizm. Dziedzictwo Owiecenia, czyli koncepcje racjonalizmu, empiryzmu, praw naturalnych, praw czowieka i postpu spoecznego, zderzao si z religi, ktra za porednictwem Kocioa anglikaskiego nadal odgrywaa wan rol w brytyjskim yciu spoeczno politycznym. Triumf nauki by efektem systematycznego poszukiwaniu faktw, zalenoci i obiektywnych rezultatw obserwacji i eksperymentw. Odkryto, e tkanki skadaj sie z komrek, zmierzono gsto powietrza, dowiedziono istnienia Neptuna, prowadzono szeroko zakrojone badania nad skamielinami. Dziki tym ostatnim Charles Darwin mg przedstawi w 1859 roku teori ewolucji, ktra wywoaa burzliwy oddwik nie tylko w rodowiskach intelektualnych. Tworzyy si zrby nowoczesnych dyscyplin naukowych. Uczeni czsto napotykali jednak na opr tej czci opinii publicznej, ktra przywizana bya jeszcze w duym stopniu do tradycyjnego sposobu postrzegania wiata. Zdaniem wspczesnego Martineau Comtea, byo to charakterystyczne dla momentu przejcia z metafizycznego do pozytywistycznego stadium rozwoju spoeczestwa, gdy stare wzory postrzegania wiata wspistniay cierajc si z nowymi. Martineau niejednokrotnie dowiadczya tego oporu spoecznej materii, ale jej twrczo, podobnie jak prace innych wczesnych mylicieli, take odbijaa sprzecznoci epoki.

Wiara i wartoci
Rodzina Harriet Martineau bya jedn ze znamienitszych rodzin w unitariaskiej spoecznoci pnocnej Anglii. Wzorem rodzicw Harriet bya gorliw unitariank, uczestniczya w naboestwach i wnikliwie studiowaa Pismo wite. Jako motto yciowe, przywiecajce jej dziaalnoci naukowej i spoecznej, przyja sowa z Ksigi Koheleta: Kadego dziea, ktre twa rka napotka, podejmij si wedug twych si! (Koh 9,10). Wiara i wartoci Martineau miay kluczowe znaczenie dla jej zainteresowa socjologicznych i dziaalnoci spoecznej (Hill, HoeckerDrysdale 2002: 23). Pochodzca od aciskich sw unus (jeden) i unitas (jedno) nazwa unitaryzm nawizywaa do wiary w jednego Boga (antytrynitaryzm) i jednoci wiata. Unitarianie, cho mao liczni, byli najbardziej wpywowymi nieanglikaskimi protestantami w Wielkiej Brytanii w XIX wieku wielu z nich naleao do naukowej i artystycznej elity. Najwaniejszymi wartociami unitarianizmu s tolerancja religijna, prawda, wolno, sprawiedliwo, przekonanie o sile rozumu i autonomicznoci sumienia. Unitarianizm jest wyznaniem liberalnym i bezdogmatycznym, czerpicym z dorobku nieortodoksyjnej myli teologicznej (I-IV w.), humanizmu oraz radykalnego nurtu Reformacji (XVI w.). Wanym dla rozwoju unitarianizmu miejscem bya Polska drugiej poowy XVI i pierwszej poowy XVII wieku, w ktrej dziaalno prowadzi woski myliciel Faustyn Socyn. To wanie Socyn zapocztkowa w unitarianizmie silny nurt racjonalizmu i empirycyzmu, nurt, ktry wdrujc wraz z uciekajcymi przed przeladowaniami unitarianami, mia kilkaset lat pniej zdeterminowa ycie, twrczo i dziaalno Harriet Martineau. Po pierwsze, ksztatujc postpowe pogldy rodzicw Martineau na edukacj dziewczt, umoliwi Martineau odebranie wszechstronnego i starannego wyksztacenia. Martineau skorzystaa nawet z unikalnej wwczas moliwoci ukoczenia kilku semestrw w szkoach prowadzonych

przez unitarian. Byy to szkoa Isaaca Perryego i Bristol School for Girls. W XIX wiecznej Anglii dostp do formalnej edukacji by dla dziewczt bardzo utrudniony, a w przypadku studiw wyszych cakowicie zamknity. Po drugie unitarianie byli w pocztkach angielskiej rewolucji przemysowej najzdolniejszymi kapitalistami (ibid.: 30). Przedsibiorc by rwnie ojciec Martineau, dziki czemu zyskaa ona rzadk wrd intelektualistw wiedz na temat funkcjonowania mechanizmw ekonomicznych. Z tej wiedzy Martineau zrobia uytek publikujc popularyzatorsk seri dwudziestu piciu opowiada Illustrations of Political Economy, ktra szybko osigna status bestsellera, sprzedajc si lepiej ni powieci Charlesa Dickensa. Po trzecie racjonalizm i empirycyzm unitariaznimu naday jej pracy naukowej niespotykan wwczas systematyczno i rzetelno obserwacji oraz wnioskw. Martineau podzielia si swoj metod obserwacji socjologicznej w pierwszym traktacie metodologicznym How to Observe Morals and Manners. Po czwarte unitarianizm zapewni Martineau sie kontaktw ze wspwyznawcami. Wrd nich byli m.in. Thomas Carlyle, Charles Darwin, Ralph Waldo Emerson, Charles Lyell. Moliwo obcowania z najwikszymi umysami epoki bya nie do przecenienia, ale wanymi czonkami sieci byli take m.in. zwykli obywatele amerykascy, ktrzy gocili Martineau podczas jej podry w Stanach Zjednoczonych. Dziki ich pomocy Martineau pokonaa dziesi tysicy mil, zbierajc imponujcy materia, ktry sta si podstaw jej synnego dziea Society in America. Zdaniem Pat Duffy Hutcheon i Michaela R. Hilla pro-demokratyczna praca Martineau znacznie rzetelniej opisuje mod amerykask demokracj ni bazujca na przypadkowych wraeniach i niemetodologicznych obserwacjach pro-autokratyczna O demokracji w Ameryce Alexisa de Tocquevillea. Po pite dziki unitarianizmowi Martineau moga ju od wczesnej modoci publikowa w unitariaskim periodyku Monthly Repository, ktrego redakcja zapewnia jej yczliwe merytoryczne wsparcie. Wczesne teksty Harriet Martineau, takie jak Female Writers on Practical Divinity (1822) i Female Education (1823) nie byy stricte religijne, bo czyy kwestie teologiczne oraz spoeczne. Z biegiem czasu tematyka religijna ustpowaa jednak miejsca tematyce spoecznej, by w kocu zosta zastpiona przez t ostatni. Wedug Hutcheon nie mniej wanym od wyszlifowania umiejtnoci publicystycznych aspektem wsppracy Martineau z tym czasopismem byo wzmocnienie jej pewnoci siebie. Po szste wreszcie unitarianizm da Martineau dowiadczenie przynalenoci do kolejnej grupy mniejszociowej, co zaowocowao jej wyostrzon wraliwoci socjologiczn i niestrudzon dziaalnoci na rzecz praw czowieka, przede wszystkim kobiet, czarnych i ubogich. Wartoci unitariaskie, internalizowane przez Martineau w procesie socjalizacji, wzmocnione dziedzictwem Owiecenia, determinoway jej twrczo take w pniejszym okresie ycia, gdy zniechcona rosncym wpywem transcendentalizmu, mistycyzmu i anty-naukowoci w myli unitariaskiej, zwaszcza w jej amerykaskim odamie oddalia si od religii.

Pe
W XIX wiecznej Anglii pe bya znacznie waniejszym czynnikiem stratyfikacyjnym ni obecnie. Status kobiet by wwczas wyranie niszy od statusu mczyzn, nawet jeli inne czynniki stratyfikacyjne, takie jak wiek, klasa spoeczna czy status ekonomiczny, byy identyczne. Kobiety nalece tak jak Harriet Martineau do klasy redniej otrzymyway najczciej pobiene wyksztacenie w takich dziedzinach jak muzyka czy literatura. Dostp do formalnego wyksztacenia by bardzo ograniczony, a w przypadku studiw wyszych zamknity. Wiedza z zakresu podstaw literatury i umiejtnoci gry na instrumentach oraz piewu czyniy kobiet atrakcyjniejsz kandydatk do zampjcia, ktre byo uwaane za cel ycia kobiety. Kobiety z klasy redniej, ktre na skutek rnych yciowych okolicznoci zmuszone byy utrzymywa si samodzielnie,

najczciej aspiroway do stanowiska guwernantki. Martineau nie powielia tej drogi yciowej tylko dlatego, e na przeszkodzie stana jej choroba suchu. Pisze o tym sama Martineau w licie do W.J. Fox: [Poszabym w lady siostry, ktra zostaa guwernantk] gdyby nie uniemoliwia mi tego dolegliwa i postpujca guchota, zmuszajca mnie do polegania jedynie na moim pirze. (ibid.: 47) Martineau nie bya typow kobiet epoki wiktoriaskiej. Przede wszystkim bya kobiet starannie i wszechstronnie wyksztacon. Dziki temu moga polega na swoim pirze zarabiajc na swoje utrzymanie stopniu wicej ni wystarczajcym by zapewni sobie godne utrzymanie. Efektem jej samowystarczalnoci finansowej bya swoboda, z jak moga decydowa o swoim yciu osobistym. W XIX - wiecznej Anglii maestwo czsto byo sposobem na uzyskanie stabilizacji finansowej. Martineau, wiadoma potencjalnych ogranicze zwizanych z sankcjonowan prawnie nisz pozycj kobiety w zwizku maeskim, zdecydowaa si przej przez ycie samodzielnie. W przeciwiestwie do innych XIX-wiecznych socjologw, Martineau uwzgldniaa stratyfikacyjny charakter pci, opisujc w swoich pracach status kobiet i mczyzn. Dla Martineau pozycja kobiet bya dodatnio skorelowana z poziomem rozwoju spoeczestwa. Wwczas perspektywa badawcza uwzgldniajca kwesti pci, dzi bdca kanonem socjologii, wywoywaa co najmniej wtpliwoci, a nawet sprzeciw. Tego ostatniego Martineau dowiadczya chociaby wtedy, gdy oddaa do druku swoje trzytomowe dzieo Society in America. Wydawca chcia ocenzurowa prac, wycinajc z niej te fragmenty, ktre dotyczyy sytuacji kobiet. Gdy napisaa o zagroeniach zwizanych z gwatownym przyrostem ludnoci odwoujc si do koncepcji maltuzjanizmu, spotkaa si z ostrymi osobistymi atakami mczyzn, wymierzonymi w jej niezamno i bezdzietno. Gdy oddawaa do druku Illustrations of Political Economy, ktre okazao bestsellerem, sam James Mill odradza wydawcy publikacj serii, wieszczc wydawnicz klap. Niejednokrotnie wydawcy byli przekonani, e Martineau nie bdzie oczekiwa wynagrodzenia za swoje publikacje uznajc, e sam fakt ukazania si drukiem jej prac powinien by wystarczajc gratyfikacj dla kobiety. Oprcz wzmiankowanych prb cenzurowania tekstw, wydawcom Martineau zdarzao si rwnie zmienia i publikowa teksty bez jej zgody. Elita intelektualna, ktra podobnie jak rodowisko wydawcw, bya zdominowana przez mczyzn, czasami nieprzychylnie recenzowaa jej dziaalno tylko dlatego, e Martineau bya kobiet. Przykadem s sowa Johna Stuarta Milla, autora Poddastwa kobiet, ktry nastpujco skrytykowa jeden z jej artykuw: [Harriet Martineu] nauczya si wyraa poczciwe kobiece uczucia mskimi sowami, tak by drobnostki wydaway si by wielkimi rzeczami. Martineau bya wiadoma, e wiele przeszkd spotykajcych j w jej dziaalnoci naukowej i publicystycznej jest efektem dyskryminacji ze wzgldu na pe. Bdc wnikliw obserwatork rzeczywistoci spoecznej zdawaa sobie spraw z wielkoci wpywu prawa na normy i wartoci spoeczne. Dlatego te, wraz z innymi znaczcymi kobietami epoki, wrd nich Florence Nightingale oraz Josephine Butler, angaowaa si w kampanie spoeczne, ktrych celem byo wyrwnanie statusu kobiet i mczyzn. Martineau wniosa m.in. znaczcy wkad w przygotowanie petycji do brytyjskiego parlamentu, dajcej przyznania kobietom prawa gosu. Wedug Martineau to wanie polityczna reprezentacja kobiet miaa im umoliwi znaczc popraw statusu spoecznego.

Niepenosprawno
W wieku dwunastu lat Martineau zacza traci such. Nieznaczny pocztkowo ubytek

stopniowo powiksza si, by po kilku latach zmusi j do korzystania z trbki usznej. Wada suchu towarzyszya Martineau ze zmiennym nateniem przez reszt jej ycia. Oprcz upoledzenia suchu, Martineau cierpiaa rwnie na brak zmysu wchu i smaku, jednak to wanie problemy ze suchem miay decydujcy wpyw na jej funkcjonowanie. Dziki temu, e wada suchu ujawnia si wzgldnie pno, Martineau posiada umiejtnoci spoeczne, w tym umiejtno komunikacji. W tamtych czasach dzieci niedosyszce lub guche od urodzenia uwaano za gupie, leniwe, uparte i zgodnie z tym obrazem rzeczy je traktowano. Wrodzona uomno w duym stopniu ograniczaa ich szanse yciowe, w tym istotnie moliwoci ksztacenia. Miao to destrukcyjny wpyw na ich psychik, ktra wyksztacaa ja odzwierciedlone pod wpywem niezrozumiaych i czstokro wrogich zachowa otoczenia. Martineau przed pojawieniem si pierwszych objaww choroby zdobya wicej ni podstawy wyksztacenia oraz stworzya obraz samej siebie w oparciu o powszechnie praktykowane wzory interakcji spoecznych. Sama Martineau tak okrelia wczesne realia ycia osoby niepenosprawnej: Dla nas, osb widzcych czy syszcych tylko z wyranym wysikiem, ktrzy musimy skoni pozostae zmysy by wynagrodziy to co nam umyka, ycie jest dug, mudn, bezustann i codzienn prac. Gdy trzy z piciu zmysw szwankuj, umiejtno prowadzenia pogodnego ycia jest trudna, a warunki yciowe s prawdziwie cikie (Hill, Hoecker-Drysdale 2002: 42). W cigu kilku lat postpujcego procesu utraty suchu Martineau przystosowaa si do swojego statusu osoby niepenosprawnej i wypracowaa sposoby optymalnego funkcjonowania w spoeczestwie, w tym nowe wzory komunikacji. Martineau bya znaczco wyczona z grupowych interakcji, gdy trbka pozwalaa tylko na wychwytywanie dwikw pyncych z jednego rda. Z tego powodu rozwina i wyostrzya swoj zdolno obserwacji, ktr opisaa pniej w How to Observe Morals and Manners, kompensujc to, co jak sama napisaa, jej umykao. Odcita od wielu bodcw suchowych jeszcze intensywniej oddawaa si lekturze, zdobywajc szerok i gbok wiedz na tematy spoeczne, ekonomiczne, polityczne i historyczne. Znajc realia ycia osoby penosprawnej jak i niepenosprawnej poddaa je krytycznemu porwnaniu, tworzc podwaliny tego co dzi nazywamy socjologi niepenosprawnoci. Jej szczeglny status uwraliwi j na identyfikacj grup mniejszociowych (wyrnionych wedug kryteriw niepenosprawnoci, pci, rasy, religii, statusu ekonomicznego) w strukturze spoecznej, umoliwiajc jej taki ogld rzeczywistoci spoecznej, jaki sta si powszechny dopiero sto lat po jej mierci. Tak jak osoby niedowidzce maj zmys suchu, podobnie Martineau miaa wyostrzony zmys obserwacji. Mona przypuszcza, e jej uomno w duym stopniu przyczynia si do tego, e Martineau stworzya metodologi spoeczn. W czasach, w ktrych jej wspczeni zwykli byli koncentrowa si na tym, co mogli usysze, Martineau opracowywaa struktur spoeczn w oparciu o to, co widziaa, traktujc dyskurs jako komentarz do faktw spoecznych, rzecz wobec nich wtrn.

Metoda socjologiczna
Szkic traktatu metodologicznego Harriet Martineau pierwszego w historii socjologii powsta podczas kilku tygodni rejsu Martineau do Stanw Zjednoczonych Ameryki w 1834 roku. Opublikowany w 1838 roku traktat przedstawia socjologiczne narzdzia i techniki badawcze, postulaty etyczne dotyczce bada, wykaz i charakterystyk obserwowanych elementw ycia spoecznego oraz zarys teorii socjologicznej Martineau. Praca, pomylana jako podrcznik adeptw nauki o spoeczestwie, podzielona jest na trzy gwne czci, ktrych tematami s: narzdzia obserwacji, obiekty obserwacji oraz techniki zapisywania informacji. W takiej kolejnoci omawiam je w niniejszej pracy. Narzdzia obserwacji

to wedug Martineau instrumenty poznawcze, ktrymi dysponuje socjolog. Profesjonalny obserwator po pierwsze musi by wiadomy rnicy pomidzy obserwacj potoczn, nienaukow i naukow. Obserwacja ma by dokonywana metodycznie, precyzyjnie i celowo, by moga by nazwana naukow. Najwaniejszym instrumentem obserwacji jest umys obserwatora - dlatego tak wane s wyrnione przez Martineau kolejno przygotowanie filozoficzne i moralne, ktre kolejno przedstawiam. Nastpnie prezentuj techniki obserwacji, nazywane przez Martineau narzdziami mechanicznymi. S one bardzo wanym elementem procesu obserwacji, stosowane w niewaciwy sposb mog zniweczy wysiek badacza. Kolejne dwa podrozdziay powicam perspektywie etnograficznej Martineau. Opracowana przez ni metoda i zalecenia dotyczce obiektw obserwacji, to w istocie procedura bada terenowych. To nie Malinowski by wic pionierem, lecz Martineau. O praktycznym zastosowaniu jej metody pisz w nastpnym podpunkcie, dotyczcym jej trzytomowego dziea "Spoeczestwo w Ameryce", powstaego w wyniku obserwacji dokonanych podczas wielomiesicznego ustrukturyzowanego pobytu - podry w Stanach Zjednoczonych.

Naukowo obserwacji socjologicznej

Wedug Martineau nauka o moralnoci, jak autorka nazywaa socjologi, jest specyficzn dziedzin wiedzy. Najbardziej zoona z nauk, jest najmniej zgbiona przez badaczy. Posiadajca swj wasny przedmiot i metod badawcz, ktre z definicji stanowi konieczne warunki uznania jej za nauk, jest najbardziej zagroona pochopnymi generalizacjami empirycznymi. Jak podkrela Martineau, przygotowanie intelektualne badacza jest tu rwnie niezbdne jak w kadej innej dyscyplinie. Tymczasem, o ile w przypadku innych dziedzin wiedzy, jak choby nauk przyrodniczych, ludzie krytycznie oceniaj swoje kompetencje, o tyle w przypadku nauki spoeczestwie krytycyzm zanika, tak jakby sam fakt ycia w spoeczestwie czyni z czowieka badacza spoeczestwa: Kady zdaje si uwaa, e potrafi zrozumie ludzi na pierwszy rzut oka. (Martineau 1838: 2) Takie przekonanie prowadzi do czynienia pochopnych generalizacji o danych spoeczestwach. Uoglnienia te, cho czsto faszywe, s trudne do wykorzenienia, gdy ju stan si powszechnie znane. Zdaniem Martineau badanie spoeczestwa i wyciganie wnioskw z tych bada to niezwykle wane zadanie, ktrego mona si odpowiedzialnie podj jedynie stosujc waciw im metod. Obserwatorzy-amatorzy formuujcy kategoryczne opinie na temat spoeczestwa, oparte nie na metodzie naukowej lecz domysach i wraeniach, daj raczej wiadectwo swoich jednostkowych uwarunkowa i dyspozycji ni rzetelny opis spoeczestwa (ibid.: 4). Martineau nie sprzeciwia si generalizacjom jako takim jest przeciwna pochopnemu uoglnianiu. Pochopne uoglnianie wraz z wydawaniem sdw moralnych, s tymi rzeczami ktrych uczony badacz powinien si wystrzega: Badacz musi odmwi sobie przyjemnoci formuowania kategorycznych osdw nie tylko po powrocie z podry w obecnoci zaciekawionego towarzystwa, ale rwnie w swoim dzienniku, a nawet swoich najbardziej powierzchownych spostrzeeniach () Podrnik nie moe generalizowa na podstawie maej iloci obserwacji, jakkolwiek adekwatna byaby jego interpretacja i jakkolwiek trafne byoby jego rozumienie jednego lub wikszej liczby faktw. (ibid.: 5-6). Martineau, akcentujc istnienie metody dokonywania bezpiecznych uoglnie twierdzi, e jeli obserwator z jakich powodw nie mgby ich zastosowa (np. niewystarczajca liczba zaobserwowanych faktw), to i tak przyczynia si do rozwoju nauki o spoeczestwie. Ma ona bowiem kumulatywny charakter, z biegiem czasu z wielu czstkowych obserwacji powstanie materia, ktry bdzie mona podda naukowej analizie.

Przygotowanie filozoficzne - obiektywne podejcie do faktw spoecznych

Rozwaania o przygotowaniu filozoficznym Martineau rozpoczyna od stwierdzenia, e w procesie obserwacji mona wyrni dwie strony obserwujcego i obserwowane. Zdaniem Martineau nieczsto badacz uwiadamia sobie fakt, e poprawno obserwacji zaley nie tylko od jakoci dostpnego materiau, ale rwnie od przygotowania obserwatora do bada. W zasadzie to wanie umys badacza i jego przygotowanie do bada w najwikszym stopniu przesdza o iloci i jakoci materiau zebranego podczas obserwacji. Podstaw przeprowadzenia udanej obserwacji jest wyznaczenie jej celu czego badacz chce si dowiedzie. Martineau wymienia najwaniejsze instytucje spoeczne by stwierdzi e Znane s wszystkie czynniki wprawiajce w ruch system spoeczny. To nie ich natura powinna by ustalona, lecz proporcje w jakich s poczone. (ibid.:12) Umys obserwatora instrument obserwacji powinien by wolny od uprzedze narodowych i filozoficznych. Uprzedzenia narodowe wyraaj si w ocenianiu danego spoeczestwa wedug norm, wzorw i wartoci innego spoeczestwa. Uprzedzenia filozoficzne wywodz si z arbitralnych standardw moralnych badacza (arbitrary standard of his own). Uprzedzony badacz zamiast bada moralno spoeczestwa staje si moralizatorem. Oczekujc zgodnoci zasad spoecznych z tym co uwaa za suszne, czsto czuje si zdziwiony lub wrcz zgorszony, co uniemoliwia mu poprawne dokonanie obserwacji i prowadzi do bezcelowego wartociowania i porwnywania spoeczestw. Owiecony podrnik, jak nazywa uczonego badacza Martineau, jest wolny od uprzedze i dziki temu dysponuje umiejtnoci aktywnej interpretacji dostrzegania, rozumienia i czenia faktw, oraz osadzania ich w kontekcie spoecznym. Zachowujc spokj w obliczu rnicy, jest w stanie zrozumie znaczenie danego faktu, w przeciwiestwie do uprzedzonego podrnika, ktry z braku przygotowania i nadmiaru emocji postrzega zjawiska powierzchownie. Martineau kontrastuje tradycyjny i liberalny osd, waciwe odpowiednio uprzedzonemu i przygotowanemu filozoficznie badaczowi, odnoszc si do kwestii zmysu moralnego. Uprzedzony podrnik jest przekonany o tym, e czowiek rodzi si z sumieniem, ktre pozwala mu odrni dobro od za. Dobro i zo s ustalone i niezmienne, std, jak podkrela Martineau, wywodz oni wniosek, e wszyscy powinni si zgadza w kwestiach zwizanych z moralnoci. Takiej powszechnej zgody jednak nie ma, wartoci moralne rni si w zalenoci od czasu i spoeczestwa, jednak ludzie uprzedzeni nie potrafi wyjani tego fenomenu. Badacze dysponujcy przygotowaniem filozoficznym s wiadomi tego, e czowiek nie rodzi si z normami i wartociami, lecz uczy si ich w procesie socjalizacji. Moralno w poszczeglnych spoeczestwach jest ksztatowana przez wiele czynnikw. To wyjania zrnicowanie moralnoci w poszczeglnych epokach i kulturach. Wedug Martineau jedyn wspln wszystkim spoeczestwom zasad moraln jest pozytywne wartociowanie tego, co przynosi ludziom szczcie i negatywne wartociowanie tego, co powoduje smutek. Zamiast stosowania miakich praktyk porwnawczych Martineau postuluje odnoszenie faktw spoecznych do zasady wzgldnej iloci ludzkiego szczcia: Kady element ycia spoecznego wywodzi sw istotno z tej wanej zasady. Zewntrzne udogodnienia ludzkiej egzystencji, wewntrzne uczucia i emocje ludzi oraz ich spoeczne porozumienia tworz hierarchi istotnoci wyznaczan przez si ich wpywu na oglny dobrostan spoeczestwa w ktrym istniej. (ibid.: 14) Zasada wzgldnej iloci ludzkiego szczcia, rozumianego jako autonomia moralna, jest gwn zasad wedug ktrej mona ocenia dan rzeczywisto spoeczn.

Przygotowanie moralne - rozumienie jako narzdzie badawcze

Harriet Martineau dostrzegaa zasadnicz odmienno socjologii od nauk przyrodniczych. W przeciwiestwie do zdystansowanego przyrodnika, badacz spoeczestwa moe i powinien rozumie obserwowany obiekt jest to konieczny warunek przeprowadzenia udanej obserwacji. Rozumienie (sympathy) ma polega na wspodczuwaniu z obserwowanymi, ktre umoliwia pojmowanie znaczenia, jakie dla jednostek i spoeczestwa jako takiego maj dane fakty spoeczne. Postulat metodologiczny Martineau nie jest jednak wezwaniem do folgowania emocjom i kierowania si intuicj. Wypywa on z racjonalnych przesanek, jakimi s przedstawiona w poprzednim podpunkcie zasada wzgldnej iloci ludzkiego szczcia oraz logika procesu obserwacji zjawisk spoecznych. W praktyce postulat metodologiczny rozumienia polega na akceptacji odmiennoci kulturowej, a take otwartej i yczliwej postawie wobec obserwowanych. Obserwator musi odznacza si rozumieniem () Moe by zwiedziony na kadym kroku, jeli nie znajdzie drogi do serc i umysw. (ibid.: 41) W kadym spoeczestwie obowizuje utosamianie praktyk przynoszcych szczcie z dobrem, a praktyk skutkujcych smutkiem ze zem. Zasada ta, jak podkrela Martineau, ley u podstaw nawet tych faktw ktre wydaj si sta z ni w jaskrawej sprzecznoci. Jako przykad autorka odnosi si do hinduskiego zwyczaju kpania chorych w Gangesie wierzy si, e umierza ona bl i wiedzie do wspaniaego ycia po mierci. Nierozumiejcy obserwator, mona dopowiedzie wywd Martineau, widziaby w tym nieracjonalno naznaczon okruciestwem wobec cierpicych ludzi. Martineau postuluje wic przyjcie dla celw badawczych innego, waciwego obserwowanemu spoeczestwu, ukadu odniesienia norm i wartoci, wyznaczanego przez wzgldn ilo ludzkiego szczcia. Rozumiejcy obserwator, akceptujcy kulturow rnic, pojmuje znaczenie jakie w skali mikro- i makrospoecznej ma dane zachowanie, a take potrafi uruchomi proces wnioskowania logicznego, ktrego reguy wyznaczaj wanie normy, wzory i wartoci badanego spoeczestwa. Dziki temu moe postawi kolejne pytania badawcze, zmodyfikowa proces obserwacji, a wreszcie przedstawi spoeczestwo jako system. Rozumienie jest wobec tego czym wicej ni aktywn interpretacj, pojmowan przez Martineau jako umiejtno odczytania sytuacji w rzeczywistym czasie jej trwania. Jest to rwnie zdolno do krytycznego namysu, analizy i syntezy faktw spoecznych. Warto zauway, e przyjcie danego ukadu odniesienia nie oznacza przyznania mu moralnej susznoci. Jest to metoda badawcza, ktrej celem jest moliwie najobiektywniejsza obserwacja faktw spoecznych, a potem opis spoeczestwa. Otwarta i yczliwa postawa wobec obserwowanych jest rwnie niezbdna dla przeprowadzenia udanego procesu obserwacji, co akceptacja odmiennoci kulturowej. Obserwator powinien wydawa si yczliwie zainteresowany tym co widzi i wzbudza w obserwowanych sympati i zaufanie. Zaangaowanie i zaufanie s podstaw owocnej badawczo relacji pomidzy obserwatorem i obserwowanymi. W takiej sytuacji badacz ma o wiele wiksze szanse na uzyskanie szczerych wypowiedzi nawet na wyjtkowo draliwe tematy i dopuszczenie do obserwacji faktw spoecznych, majcych miejsce w mikrostrukturach spoecznych, takich jak maestwo, rodzina, grupy koleeskie. Badacz przygotowany filozoficznie, akceptujcy odmienno kulturow, lecz zdystansowany, straci wiele okazji do poczynienia obserwacji, a informacje ktre uda mu si zebra, bd dotyczy przede wszystkim sfery publicznej, a wic obserwacja taka bdzie niekompletna. Istnieje rwnie due ryzyko, e bdzie znieksztacona, poniewa jak podkrela Martineau - spoeczestwo jest systemem (social system) norm, wartoci i instytucji, a wic makrostrukturalne fakty spoeczne mona rozpatrywa wycznie odnoszc je do faktw mikrostrukturalnych i vice versa. Interpretacja jednych jest uzaleniona od drugich, std niezwykle istotne jest zadbanie o moliwie szeroki dostp

do obu. Postulat metodologiczny rozumienia jest wic w istocie wywiedziony z racjonalnych przesanek. Martineau piszc o przygotowaniu badacza, wyrnia przygotowanie na poziomie filozoficznym i moralnym, ktre odpowiadaj temu, co obecnie nazywa si inteligencj intelektualn i emocjonaln. Badacz spoeczestwa, w przeciwiestwie do przyrodnika, musi mie rozwinite umiejtnoci nalece do tych dwch, przenikajcych si, zakresw by mc przeprowadzi udan obserwacj. Rozumienie jako procedura badawcza, byo pniej postulowane przez przedstawicieli niemieckiego historyzmu (Szacki 2003: 415). Powtrzyli oni rwnie argumenty Martineau dotyczce zasadniczej odmiennoci pomidzy naukami humanistycznymi i przyrodniczymi. Najbardziej znanym propagatorem procedury rozumienia jest Max Weber. Goszone przez niego verstehen weszo do kanonu poj socjologicznych. Warto zauway, e postulat rozumienia wprowadzia do socjologii kilkadziesit lat wczeniej Harriet Martineau, nazywajc go w swym ojczystym jzyku sympathy.

Narzdzia mechaniczne - techniki obserwacji

Narzdziami mechanicznymi okrela Martineau czynniki umoliwiajce poprawne zbieranie informacji. Sposb podrowania, sucy zblieniu si do reprezentatywnoci, oraz znajomo jzyka badanego spoeczestwa, s dla Martineau koniecznymi narzdziami mechanicznymi przygotowanego filozoficznie i moralnie badacza. Niezwykle wan kwesti w badaniu spoeczestwa jest reprezentatywno. Rzecz jasna w czasach Martineau niemoliwe byo przeprowadzenie bada reprezentatywnych wedug dzisiejszych standardw naukowych, statystyka bya wwczas dopiero w fazie projektu, niemniej autorka postuluje zastosowanie sposobw, ktre zbliaj badanie do osignicia reprezentatywnoci. Przede wszystkim naley wybra odpowiedni sposb podrowania taki, ktry umoliwi nawizanie kontaktu z wieloma, zrnicowanymi pod wzgldem spoecznym, osobami. Martineau wskazuje na zalety podrowania pieszo, ktre umoliwia interakcj z niemal kad kategori osb (1838: 53). Odpowiedni dobr rozmwcw jest w opinii socjoloki koniecznym warunkiem przeprowadzenia udanej obserwacji. Kolejnym niezwykle przydatnym narzdziem jest znajomo jzyka obserwowanego spoeczestwa. Martineau okrela wymg znajomoci jzyka jako oczywisty, jednake nie wszystkie znane postaci epoki miay podobne zdanie na ten temat. Wspczesny socjoloce Alexis de Tocqueville wyruszy do Stanw Zjednoczonych Ameryki wadajc angielskim na bardzo podstawowym poziomie, ktry Michael R. Hill okreli mianem restauracyjnego angielskiego (Hill, Hoecker-Drysdale 2002: 68). Cho nieznajomo jzyka przekrela moliwo przeprowadzenia wiarygodnej obserwacji, to rwnie wadanie jzykiem obcym nie jest wolne od niebezpieczestw. Powszechnym i niemal niemoliwym do uniknicia bdem jest nadawanie nadmiernej wagi temu, co si usyszy, dlatego e zostao to wypowiedziane w obcym jzyku. Bd ten wynika zdaniem autorki ze wzgldnie wikszego trudu, jaki musimy ponie, by zrozumie wypowied obcojzyczn, w porwnaniu do tego, ktry ponosimy dekodujc wypowied sformuowan w jzyku ojczystym. Martineau uwaa, e naley sucha i interpretowa w sposb refleksyjny, gdy w innym przypadku efektem obserwacji bdzie pieczoowite zapisywanie nonsensw (1838: 59). Narzdziom mechanicznym, warunkujcym zbieranie informacji, towarzysz techniki mechaniczne, czyli sposb zapisywania, organizowania informacji. Badacz moralnoci i obyczajw powinien posugiwa si list zagadnie badawczych, dziennikiem i notatnikiem. Lista zagadnie badawczych powinna by przygotowana jeszcze przed rozpoczciem bada. Naley opracowywa j indywidualnie dla kadego spoeczestwa, uwzgldniajc jego charakterystyczne cechy. Lista powinna zawiera wszystkie najwaniejsze klasy faktw dotyczce

danego spoeczestwa, zapisane w przejrzysty sposb, umoliwiajcy szybkie dotarcie do zagadnie z konkretnej dziedziny. W miar postpw bada, a wic uzyskiwania, weryfikowania i falsyfikowania informacji, naley j regularnie rozbudowywa i modyfikowa. Lista zagadnie badawczych ma za zadanie ogniskowa uwag badacza na klasach faktw i przypomina o nich, a take ukierunkowywa jego obserwacj. Martineau zastrzega jednak, e lista zagadnie badawczych przeznaczona jest tylko i wycznie do uytku badacza. Lista zagadnie nie powinna wpa w rce adnej osoby, ktra moe suy informacjami. Osoba taka nie powinna nawet mie sposobnoci by na ni zerkn. (ibid.:232) Rozmowa suca zebraniu informacji, ktr obecnie w socjologii nazywana jest wywiadem jakociowym, powinna mie naturalny przebieg, niezakcony robieniem notatek. Notowanie w trakcie wywiadu jest bezcelowe poniewa nie prowadzi do dokadnego zapisania uzyskiwania informacji, lecz skutkuje wybirczym utrwaleniem na pimie znieksztaconych, wyrwanych z kontekstu, faktw. Skoncentrowanie uwagi na wywiadzie umoliwia uchwycenie kontekstu i zapamitanie przebiegu rozmowy, ktrych dopiero pniej mona uy by uzupeni informacjami list zagadnie badawczych. Pniejsze odtworzenie wywiadu z pamici nie bdzie oczywicie idealnie dokadne, jednak nawet pominicie kilku informacji jest mniej szkodliwe ni idealnie dokadne zapisanie w trakcie wywiadu tylko kilku informacji. Martineau postuluje codzienne uzupenianie listy zagadnie badawczych. Kolejn metod mechaniczn jest prowadzenie dziennika. Dziennik ma przede wszystkim dokumentowa ewolucj percepcji badacza, odzwierciedla przemiany jakim ulegao jego mylenie pod wpywem zdobywania i pogbiania informacji. Dlatego nie naley czy funkcji dziennika i listy zagadnie badawczych, cho wielu badaczy to czyni. Drugim, podrzdnym celem dziennika, ma by zapisywanie faktw. Rzecz jasna, z powodw praktycznych niemoliwe jest zapisanie wszystkiego - badacz powinien dokonywa ostronego wyboru rzeczy wartych zapisania. Martineau zaleca odpowiedni sposb selekcji: Najlepsz metod jest zapisywanie jak najmniej o sobie samym, a z innych rzeczy, wikszo tego, co zapewne by zapomnia, a najmniej o tym, czego trudno byoby mu nie zapamita. (ibid.: 234) atwo lub trudno zapamitania informacji s pochodn zainteresowa badaczowi najatwiej jest zapamita fakty odnoszce si do jego zainteresowa. Dziennik powinien zawiera te opisy krajobrazu lub otoczenia, a take anegdoty czy powiedzenia s to wane elementy obserwacji, ktre s jednoczenie najbardziej ulotne. Wpisy w dzienniku powinny by dokonywane codziennie, w czasie najbardziej dogodnym dla badacza ilo i jako zanotowanych informacji zmniejsza si wraz z upywem czasu. Nagrod za regularno wpisw jest wiksza warto zebranego materiau. Martineau po raz kolejny ostrzega przed niebezpieczestwami pochopnego generalizowania. Jej zdaniem badacz moe si tym zaj po zakoczeniu obserwacji, jeli jednak odczuwa przemon potrzeb zapisania oczywistych jego zdaniem zalenoci, powinien to uczyni w formie pytajcej. Trzecim, ostatni metod mechaniczn jest korzystanie z notatnika. W notatniku powinny by dokumentowane wszelkie ulotne obrazy, takie jak wygld spotkanych w podry ludzi czy krajobraz. Martineau po raz kolejny przypomina, e notatnik, podobnie jak lista zagadnie badawczych, przeznaczony jest do wycznego uytku badacza i nie powinien suy do robienia notatek w trakcie wywiadu. Martineau konkluduje, e metody mechaniczne same w sobie nie gwarantuj owocnych bada s one moliwe tylko wtedy, gdy towarzysz im przygotowanie filozoficzne i moralne badacza wolny od uprzedze sprawny umys oraz zrozumienie.

Obiekty obserwacji
Nauka o spoeczestwie jest niezwykle zoona. Zdaniem Martineau ilo wiedzy zwizana z

jedn subdyscyplin socjologii jest rwna wiedzy wypracowanej w innej dyscyplinie naukowej. Dlatego te niewielu ludzi jest wystarczajco wykwalifikowanych (owieconych) do opisania caego spoeczestwa. Martineau proponuje podzia nauki o spoeczestwie na nastpujce subdyscypliny: religia, oglne zasady moralne, sfera prywatna i publiczna, idea wolnoci, postp. Martineau podkrela, e niemal wszystkie dotychczasowe obserwacje s wtpliwej jakoci, poniewa podrnikami kieroway niewiedza lub stronniczo. Autorka ilustruje swj wywd przykadem rnicy wystpujcej w postrzeganiu cara w Warszawie i Petersburgu. Przede wszystkim za ich bd polega na przyjciu dyskursu jednostek za podstawowe rdo informacji. Cho fakty poszukiwane przez badaczy odnosz si do Ludzi, to mog by w najprostszy sposb wywiedzione z Rzeczy. Elokwencja Instytucji i Dokumentw, w ktrych dziaanie narodu jest uosobione i kontynuowane, jest kompletniejsza i bardziej wiarygodna ni ktrykolwiek ze zrnicowanych, indywidualnych gosw. (ibid.:64) Instytucje mog mie charakter religijny, polityczny lub spoeczny. Dokumenty to nieoywione noniki informacji, takie jak architektura, epitafia, spisy ludnoci, muzyka narodowa. Gos caego spoeczestwa wyraa si w dyskretnym dziaaniu instytucji, sytuacja mas jest odzwierciedlana na powierzchni dokumentw. (ibid.:64) Postulat traktowania faktw spoecznych jako rzeczy, zosta po raz pierwszy w socjologii sformuowany przez Harriet Martineau. Ponad p wieku pniej powtrzy go francuski socjolog Emile Durkheim. Porwnaniu metody obojga socjologw powicam jeden z kolejnych podrozdziaw.

Perspektywa etnograficzna
W rodowisku akademickim nie istnieje powszechnie akceptowana definicja etnografii: jej miejsca w naukach spoecznych ani metody. Etnografia bywa identyfikowana z etnologi albo antropologi, ale bywa te uwaana za odrbn dyscyplin. Jest ona krytykowana za to, e jej metoda badanie terenowe polegajce na obserwacji uczestniczcej jest pojciem bardzo pojemnym i nieokrelonym. Na potrzeby niniejszej pracy przyjta zostanie definicja etnografii sformuowana przez Barkera. Okreli j jako podejcie w ramach ktrego dy si do szczegowego i holistycznego opisu oraz analizy kultur dziki intensywnej pracy terenowej, prb przedstawienia subiektywnych znacze, odczu i kultur innych ludzi. (2005: 29). W pracach naukowych Harriet Martineau obecna jest perspektywa etnograficzna. Jako przykad moe posuy jej trzytomowe Society in America (1837), bdce owocem dwuletnich bada terenowych, ktre jest uwaane za etnograficzny opis Stanw Zjednoczonych (Hill, HoeckerDrysdale 2002: 59). Najwaniejszy traktat metodologiczny Martineau, How to Observe Morals and Manners (1838), jest podrcznikiem bada terenowych czcym waciwe etnografii denie do holistycznego opisania kultury spoeczestwa z socjologicznym naciskiem na obiektywizacj metod obserwacji. Martineau obiera jako cel badawczy wsplne socjologii i etnografii zagadnienie: ustalenie ksztatu struktury spoecznej. Kultur, czyli moralno i obyczaje wraz z ich materialnymi wytworami Martineau uwaa za wskanik wyznaczajcych struktur spoeczn relacji dominacji i podporzdkowania. Wedug Martineau jedn z kluczowych umiejtnoci podrnika (badacza) jest znajomo jzyka badanego spoeczestwa. Dziki temu badacz moe zapozna si z dyskursem, ktry jest Nieocenionym komentarzem do zaobserwowanych przez podrnika klas faktw spoecznych. (1838: 15) Dla Martineau pierwotnym rdem wiedzy o spoeczestwie s wic obiektywnie sprawdzalne fakty spoeczne, uzyskane w wyniku procesu obserwacji. Dyskurs, ktry pozwala pozna

subiektywne znaczenia i odczucia innych ludzi, peni wan lecz wtrn wobec faktw rol w opisie rzeczywistoci spoecznej. Tak samo uyteczno faktw i dyskursu ocenia znany ze stosowania metody badania terenowego klasyk antropologii Bronisaw Malinowski (Szacki 2003: 661). Martineau przestrzega badacza przed obserwowaniem spoeczestwa przez pryzmat uprzedze narodowych i filozoficznych. Uprzedzenia narodowe przejawiaj si porwnywaniem przez badacza danego spoeczestwa do wasnego spoeczestwa. Uprzedzenia filozoficzne polegaj na porwnywaniu badanego spoeczestwa do modelu idealnego spoeczestwa, ocenianiu bytu spoecznego przez odniesienie go do konstruktu filozoficznego. Wszystkie obserwacje dokonane przez uprzedzonego badacza, podkrela Martineau, s wypaczone, a zatem bezwartociowe: Umys obserwatora instrument, dziki ktremu proces [obserwacji] moe by wykonany, ma znaczenie tak zasadnicze jak materia, na ktrym obserwacja jest przeprowadzana. Jeeli instrument jest niesprawny to dostarczy on wadliwego produktu, bez wzgldu na wybrany materia. (1838: 11) Przestroga Martineau przed uprzedzeniami narodowymi to, uywajc jzyka wspczesnej etnografii, ostrzeenie przed etnocentryzmem. Etnocentryzm to praktyka oceniania wszystkich innych kultur z punktu widzenia wartoci wasnej kultury, bazujca na przekonaniu o wyszoci wasnej kultury (Olszewska-Dyoniziak 2003: 243). Kompetentny badacz wystrzega si miakich praktyk porwnawczych (Martineau 1838: 14). Porwnywanie i ocenianie spoeczestwa jest dozwolone tylko wtedy, gdy odbywa si w odniesieniu do wszystkich pozostaych spoeczestw: Owiecony podrnik, nawet jeeli bada tylko jeden kraj, nosi w swym umyle obraz wszystkich; a to dlatego, e lud moe by oceniany tylko w odniesieniu do caej ludzkiej rasy. (ibid.: 17) Tylko pozbawiony uprzedze badacz moe zdoby si na empati (sympathy) wobec obserwowanych, co jest niezbdnym warunkiem penego zrozumienia faktw spoecznych i ich znaczenia dla czonkw obserwowanego spoeczestwa: Obserwator musi by empatyczny, a jego empatia ma by nieskrpowana i pozbawiona rezerwy () Jeli obserwator nie czyni uytku ze swej empatii prbujc zrozumie to co widzi, to le pojmie wikszo zaobserwowanych faktw () Dla empatycznego obserwatora wszystko co zobaczy bdzie pouczajce, a wszelkie wane sprawy zostan mu ujawnione. Jeli za obserwator bdzie pozbawiony empatii to najwaniejsze rzeczy zostan przed nim ukryte, a symbole, w ktre obfituje kade spoeczestwo, bd dla niego bahe i absurdalne. (ibid.: 43-48). Badacz powinien ponad to wystrzega si pochopnego uoglniania obserwowanych faktw. Bezpieczne uoglnienie moe by dokonane tylko na podstawie odpowiednio duej iloci potwierdzajcych je obserwacji, poniewa Przypisanie przez podrnika waciwoci zaobserwowanych u kilku zaledwie jednostek caemu narodowi... [jest szkod ktr] nieatwo naprawi... trzeba stuletniego wysiku by [faszywe przekonanie] zostao wyplenione. (ibid.: 17) Dlatego te niezbdn pomoc obserwatora jest dziennik, w ktrym ma zapisywa swoje obserwacje i z natury ulotne wraenia. W dzienniku badacz ma rwnie spisywa swoje rozmowy z czonkami spoeczestwa, ktrych wspczesna socjologia nazwaaby respondentami, a wspczesna etnografia informatorami. Dobr rozmwcw powinien odzwierciedla rnorodno obserwowanego spoeczestwa: [Podrnik] musi poszukiwa stycznoci ze wszystkimi klasami spoeczestwa, ktre odwiedza, - nie tylko z bogaczami i biedakami, ale z tymi, ktrzy mog by sklasyfikowani na podstawie profesji, de, nawykw umysowych, manier. Powinien rozmawia z modziecami i pannami, starcami i dziemi, ebrakami i bogaczami, pocztylionami i potentatami... Gdziekolwiek jest mowa, podrnik musi odda si suchaniu. (ibid.: 222)

Postulat rnicowania informatorw jest zaleceniem metodologicznym obowizujcym w etnografii, etnologii i antropologii. Podobiestwa midzy socjologi Martineau a etnografi dotycz nastpujcych kwestii: 1. 2. 3. 4. 5. 6. Denie do holistycznego opisania spoeczestwa; Preferowanie metody bada terenowych; Konieczno wyzbycia si uprzedze; Postulat ustalenia punktu widzenia czonkw badanej spoecznoci; Zalecenie takiego doboru rozmwcw ktry odzwierciedla struktur spoeczestwa; Nacisk na konieczno spisywania faktw i wrae.

Praktyczne zastosowanie metodologii Martineau - Society in America (1837)

Szkic traktatu metodologicznego How to Observe Morals and Manners (1838) powsta w roku 1834, podczas miesicznego rejsu Martineau do Stanw Zjednoczonych Ameryki. Swoj metodologi Martineau zastosowaa w praktyce badajc ustrj, polityk, kultur i ycie spoeczne Stanw Zjednoczonych podczas niemal dwuletniego pobytu w Ameryce (19.09.1834-01.08.1836). Badania zaowocoway opublikowaniem trzytomowej pracy Society in America (1837). Na pocztku lat trzydziestych Stany Zjednoczone odwiedzi rwnie francuski myliciel i polityk Alexis de Tocqueville, ktry w latach 1835-40 wyda dwutomow prac O demokracji w Ameryce. Praca Tocquevilla doczekaa si wielu wyda i do dzi jest kanoniczn pozycj nauk spoecznych i politycznych. Michael R. Hill, porwnujc metodologi przyjt przez Martineau i Tocquevillea dowodzi jednak, e to mocno ugruntowana empirycznie praca Martineau trafniej opisuje amerykask demokracj, kultur i spoeczestwo ni O demokracji w Ameryce Tocquevillea (2002: 59-74). Hill zaczyna od wskazania nielicznych lecz znaczcych podobiestw czcych podre obojga autorw. Martineau i Tocqueville byli cudzoziemcami, ktrzy udali si do jacksonowskiej Ameryki. Trasa ich podry po Stanach Zjednoczonych bya niemal identyczna dziki temu, jak podkrela Hill, obserwowali w duej mierze t sam rzeczywisto spoeczn. Oboje rozmawiali z Amerykanami o najwyszym statusie spoeczno ekonomicznym. Zbienoci te daj podstaw do porwnania okolicznoci i metod badania ycia spoecznego, na bazie ktrych powstay Society in America i O demokracji w Ameryce. Hill opisuje osiem rnic dzielcych przedsiwzicia Martineau i Tocquevillea. Po pierwsze, autorw rnio pochodzenie spoeczne, ktre przeoyo si na sposb, w jaki postrzegali demokracj. Martineau bya Angielk wywodzc si z klasy redniej, podczas gdy Tocqueville by francuskim arystokrat. Std wczajca, inkluzywna perspektywa Martineau i elity styczna, ekskluzywna perspektywa Tocquevillea. Drug wan rnic by cel podry do Stanw Zjednoczonych. Martineau przybya do Ameryki by odpocz po kilku latach intensywnego publikowania na temat ekonomii politycznej, za Tocqueville zosta wysany do Stanw przez francuski rzd po to, by przygotowa raport o stanie amerykaskiego wiziennictwa i moliwociach przeszczepienia wybranych rozwiza na grunt francuski. Po trzecie autorw rnio przygotowanie metodologiczne. W drodze do Stanw Martineau stworzya spjny system metodologiczny, ktry opiera si na prymacie faktw spoecznych, rozumianych jako rzeczy, nad dyskursem jednostek, ktry stanowi ilustracj tych faktw. Tocqueville natomiast przyj jako podstawowe rdo informacji dyskurs jednostek, ktry Martineau uwaaa za cenny, lecz wtrny wobec faktw spoecznych. Czwart cech rnicujc podejcie Martineau i Tocquevillea byo dokumentowanie i przechowywanie danych. Cho, jak podkrela Hill, oboje prowadzili dzienniki podrne, to tylko Martineau usystematyzowaa uprzednio sposb jego prowadzenia (ktry szczegowo opisaa w

How to Observe Morals and Manners). Zarwno Martineau jak i Tocqueville we wstpach do swoich prac zapewnili swoich informatorw e zadbali o to, by ci zachowali anonimowo, jednak tylko Martineau dopilnowaa, by zniszczy dziennik podrny oraz inne rda, takie jak listy czy notatki, ktre po dostaniu si w niepowoane rce, mogyby doprowadzi do zidentyfikowania rozmwcw. Czynic to dochowaa standardw etycznych, ktre obecnie umieszczane s w regulaminach wszystkich liczcych si organizacji badawczych. Tocqueville poprzesta na nieujawnianiu nazwisk rozmwcw w treci pracy, jednak zachowa dziennik podrny, ktry wyszed pniej drukiem i umoliwi nie tylko identyfikacj tosamoci informatorw, lecz rwnie rzuci wiato na przyjt przez niego metod zbierania danych. Hill podkrela, e dziennik peen jest spekulacji i generalizacji, lecz nie to jest najgorsze. Cytuje fragment dziennika Tocquevillea, w ktrym autor szczerze przyznaje si, do zapisywania tylko tego, co jest zgodne z wczeniej otrzymanymi informacjami. Hill przytacza sowa Georgea Piersona, ktry twierdzi, e Tocqueville stosowa tak procedur ilekro wyrobi sobie zdanie na jaki temat. Hill podsumowa t procedur sowami: W wielu przypadkach Tocqueville notowa tylko to, co chcia usysze. (ibid.: 67) W kontekcie osobliwej, z socjologicznego punktu widzenia, procedury Tocquevillea, mao wiarygodnie brzmi jego zapewnienia, ktre zawar we wstpie do O demokracji w Ameryce: Nie wiem, czy udao mi si opisa to, co zobaczyem w Ameryce, lecz taki by mj szczery zamiar i jestem pewien, e nigdy wiadomie nie ulegem potrzebie naginania faktw do teorii, miast teori dostosowywa do faktw. (1835-1840: 16) Pit wan rnic jest zdaniem Hilla czas jaki Martineau i Tocqueville spdzili w Ameryce. Martineau prowadzia badania przez niemal dwa lata, natomiast Tocqueville by w Ameryce tylko przez dziewi miesicy, z czego znaczc cz powici na podr do Kanady, gdzie przebywa na terenach zamieszkanych przez francuskich Kanadyjczykw. Zdaniem Hilla Martineau, dziki duszemu pobytowi w Stanach, miaa gbszy wgld w amerykask rzeczywisto spoeczn ni Tocqueville. Po szste, cho zarwno Martineau jak i Tocqueville mieli staych towarzyszy podry, to jednak penili oni inne funkcje. Hill nazywa towarzyszk Martineau, wykwalifikowan i skrupulatn Louis Jeffrey, profesjonaln asystentk badawcz. Jeffrey zastpowaa Martineau w notowaniu dyskursu jednostek w miejscach publicznych, gdzie cierpica na ubytek suchu Martineau nie moga posugiwa si trbk uszn. Poza tym Jeffrey pomagaa Martineau w sprawach organizacyjnych by uatwi jej prowadzenie bada. Towarzysz Tocquevillea, Gustave de Beaumont, by jego starszym koleg ze szkoy, wywodzcym si z arystokratycznego rodu. Hill podkrela, e Martineau towarzyszya asystentka badawcza, a Tocquevilleowi przyjaciel. Sidm rnic byy ograniczenia Martineau i Tocquevillea, ktre wywary wpyw na proces badawczy. Martineau bya osob niedosyszc, co w znacznym stopniu utrudniao jej ledzenie dyskursu w gwarnych miejscach publicznych. Dlatego te, jak to wyej wspomniano, Martineau postanowia zminimalizowa negatywny wpyw tego czynnika instruujc asystentk, by notowaa tre i form interakcji odbywajcych si w takich miejscach. Jeffrey musiaa dobrze wywizywa si ze swojego zadania, bo Martineau wyraaa si o jej umiejtnociach w samych superlatywach (Hill, Hoecker-Drysdale 2002: 67). We wstpie do swojej pracy Martineau z charakterystyczn dla niej metodologiczn uczciwoci i precyzj napisaa o negatywnym wpywie, jaki mg by wywarty na proces badawczy przez stan jej zdrowia. Wspominam o tym, poniewa warto mojego wiadectwa moe by nisza, odpowiednio do wagi przypisywanej tej okolicznoci. (1837: XVII) Jednoczenie Martineau pisze o wpywie, jaki na informatorw wywierao uywanie przez ni trbki usznej. By moe jest to pierwsza relacja socjologiczna, w ktrej zosta przedstawiony efekt

ankietera. Zdaniem Martineau dziki trbce moga odby wicej rozmw w cztery oczy, ni byoby to moliwe gdyby nie miaa problemw ze suchem, a rozmwcy byli bardziej otwarci, dziki atmosferze spokoju i prywatnoci, towarzyszcej rozmowie z osob niedosyszc (ibid.: XVIII). Martineau nie zgadza si z zarzutem, jakoby jej pe miaa negatywny wpyw na jej badania. Wskazuje, e czowiek zainteresowany sprawami publicznymi, niezalenie od tego czy jest kobiet czy mczyzn, moe zasign o nich wyczerpujcej informacji. Natomiast jeli chodzi o sfer prywatn to fakt, e bya kobiet dziaa na jej korzy, dajc jej dostp do miejsc, osb i rozmw, z ktrych mczyni byli wykluczeni. Jestem pewna, e widziaam znacznie wicej ycia domowego ni mogoby by ukazane jakiemukolwiek mczynie podrujcemu po kraju. Bawialnia, buduar i kuchnia s doskonaymi szkoami, w ktrych mona dowiedzie si, jakie s moralno i obyczaje spoeczestwa. (ibid.: XVI) Tocqueville nie wspomina we wstpie do O demokracji w Ameryce o bardzo powanym ograniczeniu, ktre miao negatywny wpyw na proces zbierania przez niego informacji. Nie pisz o nim czsto rwnie autorzy podrcznikw z historii socjologii, jak choby Jerzy Szacki (2003). Zarwno Tocqueville jak i jego przyjaciel Beaumont, francuscy arystokraci, nie posugiwali si pynnie jzykiem angielskim. Ich znajomo jzyka odpowiadaa, jak okrela to odnoszc si do wspczesnoci Hill, poziomowi restauracyjnego angielskiego (2001: 68), ktry pozwala tylko na podstawow komunikacj w najbardziej typowych sytuacjach ycia codziennego. Hill przypomina, e znajcy powierzchownie angielski Tocqueville za podstawowe rdo informacji przyj dyskurs jednostek anglojzycznego spoeczestwa. Fakt ten prowadzi do postawienia istotnych pyta o warto socjologicznych obserwacji i wnioskw Tocquevillea. Jak bardzo koncentrowanie si na werbalnym przekazie, nieuchronne u osb sabo wadajcych danym jzykiem, ogranicza moliwo uchwycenia przekazu pozawerbalnego, czsto determinujcego interpretacj wypowiedzianych sw? Czy badania terenowe badacza znajcego tylko podstawy jzyka obserwowanego spoeczestwa, ktry przyjmuje komunikacj za podstawowe rdo informacji, maj jakkolwiek naukow warto? Tocqueville znalaz dla siebie rozwizanie w tej trudnej sytuacji najchtniej rozmawia z ludmi, ktrzy umieli mwi po francusku. Niestety, jak wskazuje Hill, wybr takiego rozwizania jeszcze bardziej podway poczynione przez Tocquevillea obserwacje, a przez to porednio rwnie i wycignite z nich wnioski. Ludzie mwicy po francusku to z definicji mniejszo w anglojzycznym spoeczestwie, wic ich nadreprezentacja wrd informatorw wypacza obraz spoeczestwa, jego ycia spoecznego, polityki i kultury. Tocqueville nie dba jednak o kwesti reprezentatywnoci, gdy rozmawia wycznie z biaymi mczyznami, z ktrych wikszo sprawowaa prestiowe funkcje publiczne. Taki sposb doboru informatorw korespondowa z elitystycznym sposobem postrzegania demokracji przez Tocquevillea. Autor nie kryje si ze swoj perspektyw piszc: Gdy szo o pogldy, o zwyczaje polityczne i o obyczaje, staraem si zasiga opinii osb najbardziej wiatych. (1835-1840: 16-17). W przeciwiestwie do Tocquevillea Martineau uwaaa denie do osignicia reprezentatywnoci w badaniach spoeczestwa za spraw niezwykej wagi, dlatego jej informatorami byli ludzie rnicy si pci, wiekiem, kolorem skry, wyznaniem, wyksztaceniem, statusem majtkowym i zawodem. Martineau przywizywaa due znaczenie do metodologii. Wyrazem tego przywizania by pierwszy w dziedzinie socjologii traktat metodologiczny How to Observe Morals and Manners (1838). Nie jest to jednak dzieo wycznie powicone wycznie metodologii. Martineau przedstawia rwnie swoj teori dotyczc klas faktw wystpujcych w danym spoeczestwie. O tym jakie wnioski mona wycign z obecnoci danych klas faktw pisze omawiajc wyrnione

dziedziny ycia spoecznego.

Metoda i teoria w O duchu praw (1748) Karola Monteskiusza i How to Observe Morals and Manners (1838) Harriet Martineau
Karol Ludwik Monteskiusz (1689-1755) by francuskim mylicielem i prawnikiem epoki Owiecenia. By twrc koncepcji trjpodziau wadzy w pastwie na prawodawcz, sdownicz i wykonawcz. Jego rozprawa O duchu praw (1748), w ktrej scharakteryzowa ustrj monarchiczny, republikaski i despotyczny, jest uwaana za arcydzieo myli spoecznej XVIII wieku (Szacki 2003: 88). Jerzy Szacki przychyla si do opinii, e Monteskiusz by nie tylko filozofem, ale i socjologiem. Zestawienie najwaniejszych cech myli Monteskiusza i Martineau moe by przyczynkiem do dyskusji o nowatorstwie obojga autorw i ich miejscu w historii nauk spoecznych. Teoria Monteskiusza i Martineau Zarwno Monteskiusz jak i Martineau uwaaj spoeczestwo za system. Monteskiusz, ktry wyda O duchu praw (1748) ponad osiemdziesit lat przed How to Observe Morals and Manners (1838) Martineau, nie uywa tak jak ona okrelenia system spoeczny, niemniej jednak w swoim traktacie jasno stwierdza, e ludzie w swoim postpowaniu nie powoduj si wycznie kaprysem, a kade poszczeglne prawo wie si z innym prawem lub wypywa z innego, oglniejszego. (1748: 7) Oboje myliciele zauwaaj wzory wpywu, jaki czynniki geograficzne, takie jak klimat, gleba i uksztatowanie terenu, wywieraj na prawo stanowione, moralno i obyczaje. Monteskiusz powica temu problemowi kilka czci swojej pracy, Martineau rozwaa to zagadnienie w rozdziale powiconym sferze prywatnej i publicznej. Daleko im jednak od determinizmu geograficznego, poniewa, jak zauwaa w odniesieniu do Monteskiusza Szacki, nie przyznali adnemu czynnikowi decydujcej roli w ksztatowaniu spoeczestwa, lecz wskazywali na zalenoci (2003: 89), co byo kolejnym dowodem na to, e pojmowali spoeczestwo jako system. Monteskiusz wyrnia prawa naturalne i prawa stanowione. Prawa naturalne zostay nadane przez Boga i s niezmienne. S to prawa pynce z natury czowieka, ktrym podlega on przez powstaniem spoecznoci. Przyczyn problemw spoecznych jest nieprzestrzeganie przez omylnego czowieka praw naturalnych. Monteskiusz wyrnia cztery ich rodzaje: pokj, wyrastajcy z poczucia rwnoci, szukanie poywienia, zaspokajanie potrzeb seksualnych, pragnienie ycia w spoeczestwie. Zdaniem Monteskiusza prawo stanowione utwierdza stosunki susznoci, rozumiane jako zasady moralne, cile wynikajce z uniwersalistycznie pojmowanego dobra i za. Martineau nie zajmuje si roztrzsaniem kondycji moralnej ludzkoci w okresie poprzedzajcym powstanie spoeczestwa. Jej zdaniem moralno i obyczaje kadego spoeczestwa wywodz sw istotno z tylko jednej zasady: zasady wzgldnej iloci ludzkiego szczcia. To co przynosi czowiekowi szczcie jest uwaane za dobre, to co powoduje smutek jest oceniane jako ze. Rnorodno moralna spoeczestw to pierwotnie efekt odmiennych warunkw rodowiska naturalnego, z czasem coraz silniejsz rol odgrywaj rwnie historia i obyczaje. Martineau wskazuje na bdno koncepcji uniwersalnego zmysu moralnego, zgodnie z ktr dobro i zo s ustalone i niezmienne (1838: 21), gdy uniemoliwia ona wyjanienie zrnicowania moralnoci nie tylko w poszczeglnych spoeczestwach, ale rwnie czasach. Taki pogld, ocenia Martineau, jest waciwy nieprzygotowanym filozoficznie badaczom. Mylicielka prezentuje nowoczesn koncepcj wyjaniania pochodzenia zasad moralnych: Pojcia dobra i za nie rodz si z czowiekiem, lecz rozwijaj si w nim na bazie wpyww, ktrym jest poddany [] Przekonania wywodz si z wiedzy i dowiadczenia, a wszystko przemawia za tym, e tak samo jest w odniesieniu do moralnoci. (ibid.: 23) Koncepcje Monteskiusza i Martineau na rdo i natur moralnoci s wic zdecydowanie

odmienne. Monteskiusz kadzie duy nacisk na to co wszdzie by powinno, a Martineau krytykuje tak postaw jako niezdatn poznawczo, wynikajc z niewiedzy i uprzedze, arbitralnych zaoe dotyczcych porzdku spoecznego, ktre wicej mwi o mylicielu ni o opisywanym przez niego spoeczestwie. Monteskiusz, warto powtrzy za Szackim, uprawia filozofi w sposb charakterystyczny dla swojej epoki brak mu dyscypliny terminologicznej, ktra wyraa si choby stosowaniem sowa prawo jako synonimu trzech oddzielnych poj: nakazu moralnego, przepisw prawnych, oraz zalenoci pomidzy zjawiskami spoecznymi. Przenikliwo Monteskiusza polega na dostrzeeniu zwizkw czcych najwaniejsze waciwoci rodowiska naturalnego z obyczajami i prawem stanowionym. Jednak opis tych zalenoci rwnie nie jest wolny od z definicji arbitralnych przekona autora na temat tego, jak by powinno. Martineau rozwinie koncepcj zwizkw pomidzy natur i kultur kilkadziesit lat pniej, formuujc j jednak wycznie na bazie obserwowalnych faktw. Metoda Monteskiusza i Martineau Dla Szackiego gwnym argumentem przemawiajcym za uznaniem Monteskiusza za przedstawiciela socjologii jest jego metoda, ktra polegaa na systematycznej obserwacji i porwnywaniu faktw (2003: 88). Zestawiajc jednake dorobek Monteskiusza i Martineau warto poczyni dokadne rozrnienie dotyczce metody obojga autorw. We wstpie do O duchu praw Monteskiusz informuje czytelnika, e traktat jest owocem dwudziestoletniej pracy i zapewnia: nie wysnuem swoich zasad z wasnych roje, lecz z natury rzeczy. (1748: 7) Niewtpliwie Monteskiusz opiera swj wywd na faktach charakteryzuje midzy innymi podzia wadzy w Anglii - nie oznacza to jednak, e opiera go tylko na faktach i e fakty te zostay zebrane w procesie systematycznej obserwacji. Monteskiusz, w przeciwiestwie do Martineau, ktra chciaa umoliwi czytelnikom wyrobienie samodzielnej opinii na opisywany przez ni temat, nie opatrzy swojego traktatu krytycznym opisem metody badawczej. Monteskiusz porwnuje fakty i wielokrotnie wyciga z nich celne wnioski, jednak rwnoczenie rozwodzi si nad metafizycznymi, jak zapewne powiedziaby Comte, prawami naturalnymi, pisze nie tylko o tym co jest, ale i o tym co powinno by. To sprawia, e jego traktat ma charakter polityczny, prawniczy, wreszcie filozoficzny, ale nie socjologiczny. Warto rwnie zauway odmienne podejcie Monteskiusza i Martineau do faktw. Monteskiusz koczy podrozdzia dotyczcy ustroju Anglii znamiennymi sowami: Nie do mnie naley bada, czy Anglicy zaywaj obecnie tej wolnoci, czy nie. Wystarczy mi rzec, e jest ona ustanowiona przez ich prawa, i nie dochodz dalej. (1748: 22) Monteskiusz zatrzymuje si w miejscu, ktre dla Martineau jest punktem wyjcia do opisu spoeczestwa. We wstpie do Society in America (1839) pisze ona, e przedstawi swoje obserwacje dotyczce amerykaskiego spoeczestwa odnoszc je do zasad na jakich to spoeczestwo jest ustanowione (1839: VIII). W trzech tomach swojego dziea Martineau wielokrotnie odnosi zaobserwowane fakty spoeczne do praw zapisanych w amerykaskiej konstytucji. Fakty Monteskiusza s w duej mierze zapisane w kodeksach prawnych. Fakty Martineau to fakty spoeczne, traktowane jako rzeczy nie tylko przepisy prawa stanowionego, ale i wzory, normy, wartoci, a take krytyczne opisywanie zalenoci pomidzy nimi. Wykazanie nieprzystawalnoci metody Monteskiusza do socjologicznych standardw, opisanych przez Martineau, a pniej Durkheima, nie jest rzecz jasna zarzutem wobec Monteskiusza czy prb deprecjonowania jego wkadu w rozwj myli spoeczno-politycznej. Notabene z duym prawdopodobiestwem mona przypuszcza, e wadajca biegle jzykiem francuskim Martineau znaa jego traktat, ktry mg pomc jej wykrystalizowa koncepcj zalenoci pomidzy rodowiskiem naturalnym i prawem, moralnoci oraz obyczajami. Zgadzajc si z Szackim, e Monteskiusz najbardziej z przedstawicieli francuskiej myli owieceniowej oddali si od dedukcjonizmu doktryny prawno naturalnej (2003: 88), nie trzeba jednak podziela jego opinii, e

oddali si od niego wystarczajco daleko, oraz zbliy do metod socjologicznych wystarczajco blisko, by mona go byo nazwa socjologiem. Z pewnoci jednak by wielkim mylicielem politycznym.

Metoda w How to Observe Morals and Manners (1838) Harriet Martineau i Zasadach metody socjologicznej (1901) mile Durkheima
Tematem niniejszego podrozdziau jest porwnanie dzie metodologicznych Martineau i Durkheima - wskazanie podobiestw i rnic w zakresie problemw jakie poruszali oraz ich interpretacji. Moimi podstawowymi rdami s rzeczone pozycje obojga socjologw, a take tekst autorstwa Patricii Madoo Lengermann i Jill Niebrugge (2002), w ktrym dokonuj one krytycznego porwnania. W niniejszej pracy w duym stopniu zgadzam si z ich tokiem rozumowania, jednak wskazuj te kwestie, ktre widz odmiennie ni autorki. Traktat Harriet Martineau powsta w zarysie w roku 1834, podczas podry Martineau do Stanw Zjednoczonych. Zosta opublikowany w roku 1838, niemal rwnolegle z Society In America (1837), bdcym studium powstaym na bazie wyoonej w traktacie metodologii. Duo pniejsza praca Durkheima Zasady metody socjologicznej, zostaa opublikowana w roku 1895 (w roku 1901 wydano ksik po raz drugi). Po niej socjolog wyda studium Samobjstwo (1897), w ktrym w praktyce zastosowa wasne metodologiczne zalecenia. Jak zauwaaj Madoo Lengermann i Niebrugge (2002), okolicznoci historyczne w duym stopniu wpyny na odbir obu pozycji. Martineau wydaa dzieo w czasach, gdy nie istniaa jeszcze skrystalizowana grupa docelowa jej pracy. Nie byo jeszcze bowiem rodowisk akademickich zainteresowanych metodologi nauki o spoeczestwie. Cenna dla socjologii praca Martineau pozostaa wic w duej mierze niezauwaona, zwaszcza - jak podkrelaj autorki - e w przeciwiestwie do poprzednich ksiek Martineau nie miaa charakteru popularnonaukowego, wymagaa od czytelnika wicej intelektualnego wysiku. Std poprzestano na jednym wydaniu. Z kolei mile Durkheim mia znacznie bardziej sprzyjajce warunki. Swj traktat opublikowa prawie szedziesit lat po Martineau. Istnia wwczas we Francji, Niemczech, Anglii i Stanach Zjednoczonych ruch akademicki na rzecz wczenia nauki o spoeczestwie w ramy uniwersyteckie. Istniaa wic zdefiniowana grupa odbiorcw ksiki Durkheima i bya ona gotowa na jej przyjcie. Std regularno kolejnych wyda Zasad metody socjologicznej, ktra jest uwaana za kamie wgielny jego socjologii. Socjologie Martineau i Durkheima, jak susznie zauwaaj Madoo Lengermann i Niebrugge (2002), s jednoczenie zaskakujco podobne i rne. Czstokro dostrzegaj oni na te same problemy, jednak wycigaj zupenie inne wnioski. Odmienno ich stanowisk mona w uproszczeniu sprowadzi do tego, e Martineau uprawiaa socjologi ogln z perspektywy krytycznej, a zwaszcza feministycznej, a Durkheim tworzy sw teori i metod przyjwszy funkcjonalny i strukturalny punkt widzenia. Oboje zgadzali si jednak co do tego, e konieczna jest nauka o spoeczestwie. Potrzeba zinstytucjonalizowanej nauki spoecznej W przeciwiestwie do wspczesnych jej ojcw socjologii pierwszego pokolenia, takich jak Comte czy Spencer, Martineau uwaaa, e aby ustanowi w peni naukow dziedzin wiedzy o spoeczestwie, niezbdne jest nie tylko okrelenie jej przedmiotu i celu, ale rwnie epistemologii i metodologii. Dlatego napisaa traktat metodologiczny How to Observe Morals and Manners. Nacisk na metodologi upowszechni si dopiero w czasach dziaalnoci drugiego pokolenia socjologw, do ktrych nalea m.in. Durkheim. On swoj wizj metodologii nowej nauki uj w Zasadach metody socjologicznej. Zarwno Martineau jak i Durkheim uwaali, e nauka o spoeczestwie jest jakociowo odmienna od innych nauk. Oboje uwaali j za najwaniejsz dyscyplin wiedzy. Zgodnie

podkrelali, e obserwowanie spoeczestwa powinno przebiega w sposb zdyscyplinowany i metodyczny, daleki od praktykowanego na co dzie przez wikszo ludzi. Obserwacja, jeli ma przynie naukowe rezultaty, ma mie cile okrelony cel, a socjolog ma pozby si uprzedze praenotiones. Martineau i Durkheim apelowali o przezwycienie nawyku negatywnego wartociowania rnicy kulturowej, tj. etnocentryzmu. Myliciele odmiennie jednak postrzegali cel istnienia nauki o spoeczestwie. Wedug Martineau socjologia miaa bada moralno i obyczaje po to, by odpowiedzie na pytanie jak rne formy organizacji ycia spoecznego przyczyniaj si do ludzkiego szczcia. Szczcie definiowaa jako moliwo autonomii moralnej i wolno od dominacji. Wedle Durkheima socjologia miaa poszukiwa powszechnych komponentw strukturalnych spoeczestwa, po to by odpowiedzie na pytanie jak przyczyniaj si do integracji spoecznej ludzi i instytucji, ktr postrzega jako najwiksz warto. Cho to Durkheim ujmowa spoeczestwo jako rzeczywisto sui generis, to Martineau lepiej oddaa ten postulat metodologiczny w praktyce. Spoeczestwo byo dla niej spoeczestwem, nie ulega modnemu wwczas organicyzmowi, najsilniej reprezentowanemu przez Spencera, polegajcemu na porwnywaniu spoeczestwa do organizmu. Przeciwnie Durkheim: jego twrczo przesycona jest organicystycznymi metaforami, choby wtedy gdy pisa o anatomii i morfologii spoecznej. Dla Martineau spoeczestwo jest rzeczywistoci na tyle wyjtkow, e nieporwnywaln do niczego. Pomimo tych rnic, Martineau i Durkheima czy uderzajce podobiestwo w kwestii obiektu bada naukowych: wedug obojga maj one koncentrowa si na faktach spoecznych. Fakty spoeczne - postulat traktowania ich jako rzeczy Durkheimowski postulat traktowania faktw spoecznych jako rzeczy, jest jednym z gwnych postulatw metodologicznych, z ktrymi zapoznaj si wieo upieczeni studenci nauk spoecznych. Tymczasem postulat ten zosta po raz pierwszy sformuowany przez Harriet Martineau: Gwn zasad mdrego badania moralnoci i obyczajw, jest zacz od przestudiowania rzeczy, uywajc dyskursu ludzi jako komentarza do nich. Chocia fakty poszukiwane przez podrnika odnosz si do osb, to najatwiej uzyska do nich dostp dziki Rzeczom Gos caego spoeczestwa buduje dyskretnie dziaajce instytucje. Sytuacja mas jest odzwierciedlana przez statystyki. Instytucje narodu - polityczne, religijne, spoeczne - daj obserwatorowi dowody na jego umiejtnoci i potrzeby, ktrych nie przyniosyby studia nad jednostkami przez cae ich ycie. Zapisy kadego spoeczestwa, czymkolwiek nie s: pozostaociami architektonicznymi, epitafiami, rejestrami cywilnymi, muzyk narodow, czy ktrkolwiek z tysica manifestacji zbiorowego umysu, ktre mona odnale u wszystkich ludzi, dostarczaj wicej informacji o Moralnoci w jeden dzie ni konwersacje z jednostkami dostarczyyby przez rok. (1838: 63) Jak wida Martineau i Durkheim bardzo podobnie ujmuj fakty spoeczne. S one zewntrzne wobec jednostki - maj swj wyraz w instytucjach budowanych przez gos caego spoeczestwa. Maj rwnie zbiorowe pochodzenie: Martineau mwi o manifestacjach zbiorowego umysu, Durkheim o wiadomoci zbiorowej. Martineau pisze o wypywajcej z faktw spoecznych autonomii moralnej, jaka w danym spoeczestwie przysuguje jednostkom w zalenoci od ich statusu, Durkheim podkrela nacisk, jaki fakty wywieraj na jednostk, skaniajc j do czynienia czego w dany sposb. Dlaczego socjolog ma bada rzeczy, a nie to, co jednostki mwi? Wedug Madoo Lengermann i Niebrugge (2002) Martineau miaa na wzgldzie jedynie denie do reprezentatywnoci w poszukiwaniu tego co ustalone i niezmienne w spoeczestwie. Z kolei Durkheim, podzielajc wedug autorek to denie, pragn dziki temu unikn bdu, wynikajcego z rnicy pomidzy ide, a rzeczywistoci. Nie interesoway go znaczenia przypisywane faktom przez ludzi, lecz sama struktura.

Czy reprezentatywno bya dla Martineau jedynym czynnikiem przesdzajcym o prymacie faktw spoecznych nad dyskursem? Nie mog zgodzi si z opini badaczek. W traktacie metodologicznym Martineau pisze o faktach spoecznych, ktre nie s w peni bezporednio dostpne w konwersacjach z badanymi - choby o architekturze czy liturgii. Oba te zjawiska dziki swojej wzgldnej trwaoci daj wiadectwo dotyczce przeszego ksztatu spoeczestwa czy konkretnych grup spoecznych. Poza tym Martineau jest wiadoma tego, e w niektrych przypadkach moralno i obyczaje nie koresponduj ze sob. Wtedy poleganie na dyskursie byoby mylce. Co wicej Martineau dostrzega wpyw, jaki dane cechy obserwatora maj na obserwowanych, a przez to na wynik obserwacji. We wstpie do Society in America (1839) wymienia swj ubytek suchu i pe jako czynniki majce wpyw na proces obserwacji i recepcj jej dziea. To, e posugiwaa si trbk uszn miao umoliwi jej przeprowadzenie wikszej liczby indywidualnych rozmw, z kolei fakt, e bya kobiet otworzy jej drzwi do rewirw kobiecego wiata - pokojw dziecicych, kuchni. Poniewa kady badacz przynaley do okrelonych grup spoecznych, to kada obserwacja jest w pewien sposb naznaczona efektem ankietera. Fakty spoeczne byy w tej sytuacji postrzegane przez Martineau jako twarde dane, do ktrych dyskurs stanowi nieoceniony komentarz. Mczyzna-obserwator nie miaby zapewne tak szerokiego dostpu do kobiecego wiata, lecz tak jak obserwatorka mia choby dostp na cmentarz, a przez to do treci epitafiw na grobach kobiet i mczyzn, a wic informacji o wartociach cenionych u przedstawicieli pci w danej epoce. Cho zarwno Martineau jak i Durkheim kadli duy nacisk na konieczno badania faktw spoecznych, to znaczco rnili si w kwestii oceny przydatnoci dyskursu do celw naukowych. Badanie naukowe rzeczy - rozumienie Martineau i dystans Durkheima Dla Martineau dyskurs by nieocenionym komentarzem do faktw spoecznych. Szerzej postulat metodologiczny socjoloki przedstawiam w podrozdziale dotyczcym przygotowanie moralne badacza. Z kolei Durkheim traktuje dyskurs jako zwodniczy, zaciemniajcy istot rzeczy. Dlatego Durkheim zaleca dystansowanie si od obiektu bada, ktre ma by osignite na dwa sposoby. Po pierwsze poprzez konstruowanie definicji naukowych, odmiennych od tych uywanych potocznie, po drugie dziki badaniu tych faktw spoecznych, ktre istniej najbardziej niezalenie wobec swoich indywidualnych przejaww. Zalecenia obojga socjologw s w tej kwestii radykalnie odmienne: Martineau proponuje dystans tylko pod wzgldem metodycznoci obserwacji twardych danych, czyli faktw spoecznych. One s podstaw procesu badawczego. Specyfika socjologii polega na tym, e bada ludzi, ktrzy nadaj otaczajcej ich rzeczywistoci znaczenie. Zadaniem obserwatora jest to znaczenie odczyta w kadym jednostkowym przejawie, jaki moe dostrzec. W innym miejscu Martineau odwouje si do metafory muzycznej. Obserwator, ktremu brak zrozumienia, jest jak osoba gucha przygldajca si tacowi. Zachowanie ludzi jest dla niego dostpne na najbardziej powierzchownym poziomie, widzi on po prostu poruszajce si razem osoby. Obserwator rozumiejcy pojmuje w jaki sposb muzyka i ruch koresponduj ze sob (1838: 44). Przenoszc metafor na socjologi Martineau i Durkheima, mona powiedzie e ten drugi opowiada si za matematyczn analiz partytury, interwaw, skali muzycznej i innych parametrw okrelajcych zapis nutowy. Poza tym chcia ustali, jakie elementy s wsplne dla poszczeglnych utworw, a powszechno tych elementw bya dla niego argumentem za ich funkcjonalnoci. Martineau doczaa do postulatu chodnej analizy rwnie konieczno wsuchania si w muzyk, odkrycia powiza midzy skal i rytmem a poszczeglnymi figurami tanecznymi, dostrzeenia e poszczeglne grupy jednostek tacz do muzyki w odmienny sposb i przede wszystkim udzielenia odpowiedzi na pytanie czy taniec w rytm danego utworu jest dla nich rdem szczcia. Cho oboje wskazuj jako niezwykle znaczce takie fakty spoeczne jak samobjstwa,

wskaniki demograficzne, religi i podzia pracy, to Durkheim chce korzysta ze rde wtrnych, jest przekonany, e dany fakt spoeczny ma jedn konkretna przyczyn, ktr socjologia ma wykry. Martineau opowiada si za przydatnoci rde pierwotnych i wtrnych, uwaa, e nie da si sprowadzi istnienia danego faktu spoecznego do jednej przyczyny. Durkheim postuluje traktowanie faktw spoecznych jako rzeczy, by oderwa si od jednostkowoci na rzecz badania integracji spoecznego organizmu - Martineau zachca do pojmowania faktw spoecznych jako rzeczy, by bada sposoby integracji spoecznej w kontekcie szczcia, jakie daj jednostce. Martineau nie jest nominalistk - spoeczestwo jest jakoci samo w sobie, nie mona go sprowadzi do sumy jednostek. Nie fetyszyzuje jednak spoeczestwa, nie totalizuje go, w przeciwiestwie do Durkheima, ktry stawia je ponad jednostk - trybikiem w machinie, przyczyniajcym si do integracji spoecznej. Dla Martineau spoeczestwo mona ocenia nie poprzez arbitralne wskaniki, lecz poprzez autonomi i wolno, jak zapewnia swoim czonkom.

Teoria socjologiczna
W drugiej czci traktatu Martineau wyrnia pi gwnych dziedzin ycia spoecznego: religi, oglne zasady moralne, sfer prywatn i publiczn, ide wolnoci, postp spoeczny i dyskurs. Nastpnie kad z tych oglnych dziedzin autorka dzieli na mniejsze funkcjonalne elementy i, ilustrujc wywd przykadami, interpretuje wystpowanie w spoeczestwie danych klas faktw. Ukad jaki nadaa traktatowi Martineau jest tak klarowny i logiczny, e id zgodnie z wytyczon przez ni kolejnoci, nie sil si w tej kwestii na oryginalno, ktra doprowadziaby tylko do utrudnienia recepcji jej teorii.

Religia
Religia to wedug Martineau jeden z najwaniejszych czynnikw ksztatujcych moralno i obyczaje spoeczestwa. Wpywajc na normy i wartoci spoeczne religia determinuje przez to rwnie formy instytucji spoecznych, np. rzd. Zdaniem Martineau istniej trzy rodzaje religii nieumiarkowana, ascetyczna i umiarkowana. Martineau zaznacza, e ta typologia nie bazuje na podziale na chrzecijastwo, islam i pogastwo, poniewa Rnica [pomidzy religiami] ley w duchu, a nie w wyznaniu wiary. (1838: 68) Do religii umiarkowanych zalicza si mog np. zarwno poszczeglne wyznania pogaskie jak i chrzecijaskie czy muzumaskie. Martineau wyrnia rodzaje religii kierujc si kryteriami obiektu i stopnia rytualizacji kultu. Religia nieumiarkowana, charakterystyczna dla wczesnych stadiw rozwoju spoecznego, opiera si na kulcie nieuduchowionej natury (unspiritualized nature) obiektw materialnych, zjawisk przyrodniczych, pierwotnych uczu. Jest to religia w duym stopniu zrytualizowana, ktra opiera si na takich wartociach jak egoizm, pobaanie i rozwizo. Religia ascetyczna, tak jak religia nieumiarkowana jest silnie zrytualizowana, ale w przeciwiestwie do niej, cechuje si okazywaniem pogardy wobec natury i oddawaniem czci bstwu przez przestrzeganie surowych ogranicze naoonych na natur. Samoumartwianie waciwe religii ascetycznej jest cile zwizane z wartociami takimi jak duma, prno i hipokryzja. Zdaniem Martineau religii ascetycznej nieuchronnie towarzyszy ukryta rozwizo obyczajw. Religia umiarkowana charakteryzuje si oddawaniem czci uduchowionej naturze, czyli Bogu w jego materialnych i niematerialnych dzieach (ibid.: 68). Jest ona wzgldnie najmniej zrytualizowana. Martineau uwaa rytualizacj religii za balast, ktry oddala j od czystoci (purity). Jej zdaniem Religia w swej najczystszej formie nie jest deniem, lecz usposobieniem. (ibid.: 70)

Religia umiarkowana jest wedug Martineau tym rodzajem religii, ktry najbardziej sprzyja postpowi spoecznemu. Zarwno religie nieumiarkowane jak i ascetyczne wytwarzaj w jednostkach egoizm wyraajcy si odpowiednio w samopobaaniu i samoumartwianiu, natomiast religia umiarkowana ukierunkowuje uwag i dziaania jednostki na innych czonkw spoeczestwa, przyczyniajc si do rozpowszechnienia postawy, ktra obecnie jest okrelana jako obywatelska. Religia umiarkowana sprzyja demokratycznym formom rzdw, Martineau ascetyczna Martineau nieumiarkowana rzdom despotycznym. Martineau podkrela, e w adnym spoeczestwie nie istnieje tylko jeden rodzaj religii, ale dziki procesowi obserwacji mona ustali, ktry rodzaj dominuje. Ustalenia te powinny opiera si na takich faktach spoecznych jak witynie, status duchowiestwa, przesdy, wita. Porwnanie architektury wity zbudowanych w rnych okresach historycznych wskazuje na obecno bd nieobecno i tempo procesu ewolucji religii od formy nieumiarkowanej do ascetycznej lub umiarkowanej. Zdaniem Martineau zmiana architektury wity chrzecijaskich odzwierciedla przejcie od rytualizmu do duchowoci. Obserwator powinien odwiedzi witynie badanego spoeczestwa, zwracajc uwag na ich rozmieszczenie, liczb, Kocioy i wyznania ktre je uytkuj, architektur. Martineau zauwaa, e w modym pastwie duchowiestwo jest najbardziej liczc si grup spoeczn, zaraz po przedstawicielach wadzy. Atrybutem wadzy jest sia, a atrybutem duchowiestwa wiedza. Std wielki presti duchownych jako najlepiej wyksztaconej grupy w spoeczestwie. Wraz z upowszechnianiem si edukacji status duchownych obnia si, a jedynym wedug Martineau sposobem na powstrzymanie tego procesu jest przekonanie spoeczestwa o tym, e duchowni s ludmi o wyszej, ni inni, moralnoci. Martineau uwaa, e duchowni nie prezentuj wyszych standardw moralnych ni pozostali czonkowie spoeczestwa, poniewa Doskonao moralna nie ma zwizku z klas ani profesj, a religia, nie bdc deniem lecz usposobieniem, nie moe, w rzeczy samej, zapewnia wyszoci moralnej gdy jest uprawiana jako zawd (ibid.: 85). Wskanikiem moralnoci i obyczajw w dziedzinie religii jest status duchownych i presti jakim ciesz si w spoeczestwie. Istotne jest rwnie to jak swoj rol w spoeczestwie postrzegaj duchowni i na czym wedug nich polega kapastwo. Wedug Martineau duchowiestwo w naturalny sposb sprzeciwia si postpowi spoecznemu, poniewa wraz z nim traci wadz, przywileje i wpywy. Tam gdzie status kleru jest wysoki a opr wobec postpu silny tam moralno i obyczaje s na pocztkowym etapie rozwoju. Warte uwagi s rwnie treci modlitw odmawianych w czasie naboestwa, lecz wiadcz one tylko o duchowiestwie, ktre ma wyczny wpyw na ich brzmienie. Tre modlitw jest przez dugi czas niezmienna, dlatego te zawieraj one elementy moralnoci i obyczajw, waciwe czasom w ktrych powstay. Wanym wskanikiem moralnoci i obyczajw panujcych w spoeczestwie jest rwnie obecno rnych religii, wyzna i doktryn teologicznych. Przesdy istniej we wszystkich spoeczestwach, niezalenie od tego czy dominuje w nich religia nieumiarkowana, ascetyczna czy umiarkowana. Martineau okrela je jako ucielenienia wyidealizowanych przekona (ibid.: 91). Wystpuj one jednak czciej wrd wyznawcw religii ascetycznych i nieumiarkowanych. Przyczyn ich powstawania jest zdaniem Martineau uczucie strachu przed kar, na jakim opieraj si religie ascetyczne oraz strach i mio wobec natury obecne w religiach nieumiarkowanych. Przykadem przesdu pokutujcego wrd wyznawcw religii ascetycznej jest przekonanie o tym, e kamcy grozi udlenie w grzeszny jzyk przez pszczo. Religie umiarkowane nie sprzyjaj przesdom tak jak inne rodzaje religii poniewa nie opieraj si na strachu, lecz na mioci.

Oglne zasady moralne

Jednostki yjce w spoeczestwie w tym samym pastwie i tym samym czasie s ksztatowane przez podobne okolicznoci. Dlatego te myl one i czuj w wystarczajco podobny sposb, by y razem w powszechnej zgodzie na temat tego, co jest dobre, a co ze (Martineau 1838: 101). Zdaniem Martineau ustalenie idei moralnych powszechnych w spoeczestwie jest kluczowe dla procesu badawczego. Ustalenie idei moralnych jest moliwe dziki obserwacjom takich obiektw jak epitafia, mio do dzieci i przywizanie do ojczyzny, rozmowy starcw i dzieci, duma narodowa, bohaterzy narodowi, epoki, traktowanie winiw, pieni ludowe, literatura i filozofia. Wedug Martineau epitafia przekazuj wicej informacji o wiecie spoecznym ni dyskurs. Dziki analizie napisw nagrobnych obserwator moe dowiedzie si jakie wartoci s najbardziej cenione w spoeczestwie (np. odwaga, cnota, uduchowienie), a przez to jaki charakter ma samo spoeczestwo. Martineau zwraca te uwag na to, e epitafia czsto zawieraj informacje na temat etosu klasy spoecznej i zawartoci kategorii pci spoeczno - kulturowej w spoeczestwie. Uniwersalnie cenionymi wartociami s bezinteresowno, wierno oraz mio. Wspln cech epitafiw powstaych w rnym czasie i spoeczestwach jest to, e powstaj zgodnie z zasad O umarych mw tylko dobrze. Wanym faktem, ktry badacz powinien ustali, jest miejsce pochwku zmarych. Grzebanie ich w rejonie miejsc kultu wskazuje na zwizek pomidzy mierci a religi w wiadomoci spoecznej, a pochwek z dala od nich moe, ale nie musi, wskazywa na brak takiego zwizku. Na tre epitafiw wpywaj przekonania religijne na temat istnienia bd nieistnienia ycia po mierci. W spoeczestwach, w ktrych wierzy si w jak form tzw. ycia wiecznego napisy nagrobne czsto wyraaj nadziej ywych na poczenie si z umarymi w tamtym wiecie. Z kolei spoeczestwa, w ktrych mier jest uwaana za definitywny koniec egzystencji, umieszczaj na epitafiach wyrazy blu i rozpaczy z powodu nieodwracalnej utraty zmarych. Jak zauwaa Martineau, nie tylko epitafia, lecz kada sfera ycia spoecznego jest ksztatowana przez dominujce w spoeczestwie przekonanie na temat nie/istnienia ycia pozagrobowego. Mio do dzieci i przywizanie do ojczyzny wystpuj we wszystkich spoeczestwach. Faktem, ktry naley ustali jest natenie tych uczu w spoeczestwie, bdce efektem spoecznego wzmacniania lub osabiania naturalnych dyspozycji. Zdaniem Martineau wzr przywizania do ojczyzny oraz relacje midzy rodzicami a dziemi wpywaj na siebie wzajemnie. W spoeczestwach w ktrych za patriotyczny obowizek modego czowieka uwaa si opuszczenie rodzinnej miejscowoci i rozwijanie sw prac innych rejonw kraju, tak jak w Stanach Zjednoczonych, rodzice kochaj swoje dzieci lecz przygotowuj siebie i je do przyszego rozstania. Natomiast odwrotnie wyglda sytuacja w Szkocji, gdzie, jak to okrela Martineau panuje feudalizm klanowy (feudalism of clanship), a wi rodzinna jest bardzo silna. Rozmowa badacza ze starcami i dziemi jest cennym rdem informacji o spoeczestwie. Obserwator moe si dowiedzie, co ceni osoby starsze, ktre przez kilkadziesit lat yy w badanym spoeczestwie oraz jakie ambicje maj dzieci, ktre nie s jeszcze w peni uksztatowanymi czonkami spoeczestwa, poniewa dopiero poznaj i przystosowuj si do jego regu (obecnie ten proces nazywany jest socjalizacj pierwotn). Zdaniem Martineau istotnych informacji o cenionych w spoeczestwie wartociach dostarcza obserwacja dumy narodowej. Duma narodowa jest etapem, ktry [kraj] musi przej na drodze postpu moralnego (ibid.: 114). Wedug Martineau aden kraj nie przeszed jeszcze tego etapu, a duma narodowa sabnie wraz ze wzrostem zaawansowania postpu spoecznego. Przykadami dumy narodowej jest koncepcja Pastwa rodka obecna w wiadomoci Chiczykw, przekonanie o centralnym pooeniu Mekki podzielane przez Arabw oraz duma z przynalenoci kastowej w Indiach. Wybr bohaterw narodowych jest wedug Martineau najtrafniejszym wskanikiem

moralnoci spoeczestwa. Kade spoeczestwo czci jednostki, ktre obdarzone s niezwykymi przymiotami charakteru lub umiejtnociami. Martineau wyrnia bohaterw historycznych i wspczesnych. Bohaterzy historyczni maj wielki i trway wpyw na moralno i obyczaje spoeczestwa przez wiele lat po swojej mierci. Bohaterzy wspczeni to jednostki yjce w okresie dokonywania obserwacji przez badacza, ktre wywieraj duy wpyw na ycie spoeczne. S one uosobionymi wskanikami ducha czasw (the spirit of the times). Jeeli ich oddziaywanie na normy, wzory i wartoci spoeczne okae si by silne i dugotrwae take po ich mierci, to wtedy staj si bohaterami historycznymi. Martineau uwaa, e bohaterzy historyczni to ludzie, ktrzy zmieniaj wiadomo spoeczn (ibid.: 119). Przykadem wybitnej jednostki, ktrej wpyw okaza si najwikszy w skali oglnowiatowej jest Jezus z Nazaretu. Zdaniem Martineau to wanie osobowoci Jezusa, a nie kocielnym dogmatom, chrzecijastwo zawdzicza wielk si oddziaywania na jednostki i spoeczestwa. Kwesti, ktr badacz powinien uwzgldni w opisie spoeczestwa s epoki czyli cezura czasowa przyjmowana w opisie egzystencji indywidualnej przez jednostk i spoecznej przez spoeczestwo. Cezur czasow wyznacza fakt uwaany za najistotniejszy w jednostkowej/spoecznej historii, na przykad maestwo/odkrycia Kolumba. Wskanikiem oglnych zasad moralnych (an index to the moral notions of society) jest dla Martineau traktowanie skazanych. Martineau czyni jednak zastrzeenie, e dotyczy to tylko tych spoeczestw, w ktrych rzd ma charakter w peni przedstawicielski. W spoeczestwach niedemokratycznych naley obserwowa akceptacj spoeczn wymierzanych sdownie kar. Traktowanie skazanych ewoluuje wraz z zaawansowaniem postpu moralnego. Celem kary w wikszoci spoeczestw nadal jest rewan na przestpcy, tymczasem w przyszoci celem bdzie zarwno zapewnienie bezpieczestwa spoeczestwu jak i resocjalizacja skazanego (reformation of the offender). Postp spoeczny przejawia si odejciem od kar fizycznych, w tym najsurowszej kary mierci. Jest to efekt coraz wikszej wagi przypisywanej ludzkiemu zdrowiu i yciu, Wedug Martineau w przyszoci wizienie bdzie szpitalem leczcym choroby moralne. Dla Martineau bardzo istotne s rwnie zeznania osadzonych. Przeprowadzenie wywiadw z jednostkami osadzonymi za rne przestpstwa nastrcza wielu trudnoci ale umoliwia uzyskanie odpowiedzi na szereg pyta badawczych, dotyczcych przyczyn popeniania przestpstw, rodzaju najczciej popenianych przestpstw, gradacji przestpstw w spoeczestwie oraz struktury spoecznej. W Anglii niemal wszystkie przestpstwa popeniane s przeciw wasnoci i s tak liczne, e musz prowadzi badacza do wniosku, e dystrybucja wasnoci pord nas jest skrajnie wadliwa, ucisk jednych klas przez inne silny, a nasza moralno polityczna bardzo niska, a wic krtko mwic wskazuj na obecno w Anglii arystokratycznego porzdku. Martineau widzi silny zwizek midzy warunkami spoecznymi socjalizacji jednostek i przestpczoci. Przewiduje, e w przyszoci sam fakt istnienia przestpczoci bdzie postrzegany jako dowd niewydolnoci spoeczestwa. Pieni ludowe i oglne zasady moralne wywieraj na siebie nawzajem silny wpyw. Pieni ludowe istniej we wszystkich spoeczestwach, niezalenie od stopnia ich rozwoju i prezentuj dominujce uczucia wywoywane przez obiekty najwikszego zainteresowania spoecznego (ibid.: 134). S one jedynymi utworami poetyckimi, ktre s powszechnie znane. Jak zauwaa Martineau cho pieni ludowe opisuj najwyej cenione spoecznie wartoci, to jednak czsto maj charakter klasowy, tzn. opisuj wartoci najwyej cenione przez przedstawicieli danej klasy spoecznej. Martineau twierdzi, e nie wszystkie pieni ludowe wyraaj stae powszechne zasady moralne spoeczestwa. Niektre pieni s cile zwizane z okolicznociami historycznymi, np. pieni Rewolucji Francuskiej, przez co oddaj jedynie nastroje i wartoci spoeczne specyficznego okresu z dziejw Francji. Literatura jest mow narodu wyraajc jego filozofi. Filozofia narodu to uczucia i

przekonania moralne, zwyczaje i obyczaje spoeczne. Martineau zauwaa, e ksiki coraz czciej s pisane z myl o konkretnym krgu czytelnikw i coraz czciej odnosz si do aktualnych realiw ycia spoecznego. Zdaniem Martineau nard pozbawiony wasnej literatury bdzie prawdopodobnie niezrozumiany przez inne narody, tak jak niemy nie moe by zrozumiany przez mwicych. Martineau wyrnia kilka przyczyn powodujcych brak literatury narodowej: wczesny etap rozwoju spoecznego, ucisk polityczny, niedawne ukonstytuowanie si narodu, uywanie tego samego jzyka co inny nard. Na uwag zasuguje zarwno kanon literatury klasycznej jak i najpopularniejsze ksiki wspczesne. Pierwsze informuj o tradycyjnie cenionych wartociach spoecznych, drugie wiadcz o wartociach epoki.

Sfera prywatna i publiczna

Wedug Martineau sfera prywatna i publiczna s cile ze sob zwizane. ycie prywatne jednostek (mikrostruktury) wspoddziauje z instytucjami spoecznymi (makrostruktury). Moralno jednostki jest sprzona z moralnoci spoeczestwa. Najbardziej wiarygodne informacje o sferze prywatnej w danym spoeczestwie przynosi rzetelna obserwacja takich klas faktw jak zawody i etos grup zawodowych, rynek, zdrowie populacji, instytucja maestwa i status kobiet oraz dziecistwo. Martineau twierdzi, e moralno i obyczaje, zarwno w skali mikrospoecznej jak i makrospoecznej, zale od czynnikw geograficznych, takich jak uksztatowanie terenu zamieszkiwanego przez spoeczestwo oraz klimat. Rodzaj i rozkad gleb decyduj o tym czy dane regiony bd wykorzystane do celw rolniczych czy te skoncentruje si w nich wytwrstwo lub handel. Ilo regionw wykorzystanych w poszczeglny sposb oraz ich pooenie wpywaj na struktur spoeczn wytwarzajc grupy zawodowe: rolnikw, rzemielnikw, kupcw. W ramach poszczeglnych grup wytwarza si etos zawodowy (distinct intellectual and moral character), rozumiany jako zbir charakterystycznych dla grupy norm i wartoci powstaych na gruncie podobnych sposobw ycia. Zdaniem Martineau rolnicy s zwykle bardziej ni inne grupy przywizani do tradycji, s ociali intelektualnie oraz rozwinici fizycznie. Rzemielnicy s natomiast zazwyczaj przepowiedni przyszoci spoeczestwa (Martineau 1838: 145). Uksztatowanie terenu, ktry zamieszkuje spoeczestwo oraz klimat, mog generowa normy i wartoci nieobecne w spoeczestwach, ktre zamieszkuje teren o innych charakterystykach geograficznych . Jako przykad Martineau podaje Holandi, ktrej pooenie i ekspozycja na wilgo powoduj, e z powszechnym uznaniem spotykaj si przedsiwzicia majce na celu ochron ldu przed wod, a z potpieniem akty wandalizmu skutkujce osabieniem tej ochrony. Z kolei na gorcych arabskich pustyniach odwrotnie, wszelkie dziaania ktrych efektem jest odkrywanie rde wody s cenione, a te ktre prowadz do zmniejszenia iloci wody spotykaj si z sankcjami negatywnymi. Martineau opisujc poszczeglne grupy zawodowe czyni wane zastrzeenie: Niczego nie mona si nauczy o moralnoci ludzi, ktrzy s pogreni w gbokiej ndzy. Pord nich nie ma fundamentw umoliwiajcych wyksztacenie si moralnoci [...]. Ilekro bdziemy odnosi si do moralnoci grupy, tylekro zakadamy, e nie yje ona w warunkach, ktre prawie nieuniknion czyni cakowit demoralizacj jej czonkw (ibid.: 153). Wanym wskanikiem moralnoci i obyczajw rolnikw jest charakter lokalnych rynkw. Istnienie, sprawne funkcjonowanie i zaopatrzenie rynkw w rnorodne towary jest zdaniem Martineau dowodem na dobre funkcjonowanie rwnie innych dziedzin rzeczywistoci spoecznej. Istnienie takich rynkw wiadczy o zrnicowanym popycie generowanym przez gospodarstwa domowe, a wic o rnorodnoci potrzeb jednostek. Jak zauwaa Martineau dobry rynek wskazuje na stabilno pastwa oraz na umiejtnoci rolnikw, ktrzy s w stanie zapewni poda. Istotne

jest rwnie ustalenie dominujcego typu wasnoci ziemi. Zdaniem Martineau waciwy modym krajom jest system maych i rozrzuconych przestrzennie gospodarstw. Skutkiem separacji przestrzennej pomidzy gospodarstwami jest dominacja sfery prywatnej nad publiczn. Powstaj bardzo silne wizi rodzinne, a spoeczestwo traktowane jest z nieufnoci, ktrej mog towarzyszy ignorancja i uprzedzenia. Martineau twierdzi, e jeli takiemu systemowi towarzyszy wspwasno gospodarstw to rolnicy s zagroeni ndz, o ile jeszcze w ni nie popadli. Jeeli ziemia jest skoncentrowana w rkach duych posiadaczy ziemskich to pomidzy nimi a pracownikami rolnymi, niezalenie od tego czy s przywizani do ziemi czy nie, wyksztaca si relacja o cechach feudalnych. Moralno i obyczaje rzemielnikw s, jak podkrela Martineau, tak jak w przypadku innych grup, zalene od ich statusu materialnego. Zestawia ona przykady skrajnie rnego pooenia rzemielnikw dostatnie ycie rzemielnikw w Massachusetts z egzystencj rzemielnikw europejskich, ktra czsto przypominaa wegetacj. Zakres i intensywno wymiany handlowej determinuje moralno i obyczaje spoeczestwa. Wraz z rozwojem handlu, ktremu towarzyszy urbanizacja, pojawia si konflikt kulturowy pomidzy ludmi starszymi, przywizanymi do tradycyjnych wartoci i ludmi modymi, ktrzy s zadowoleni ze zmian. Dawna prostota i surowo obyczajw ustpuje zagodzonym obyczajom oraz wiedzy i nowym zainteresowaniom. Zdaniem Martineau efektem urbanizacji jest upowszechnianie si negatywnych wzorw spoecznych (plague of low vices). Bilans zmian spoecznych zwizanych z ekspansj handlu jest wedug niej pozytywny, poniewa prowadz one rwnie do popularyzacji wiedzy i postpu spoecznego. Kupcy maj tendencj do pozytywnej bd negatywnej dewiacji w sferze norm i wartoci jako grupa zawodowa mog by niezwykle dokadni i honorowi lub chciwi i nieuczciwi. Zdrowie spoeczestwa cile wspoddziauje z jego moralnoci. Cierpienie fizyczne przynosi negatywne skutki w dziedzinie moralnoci, a osabienie zasad moralnych idce w kierunku nieumiarkowania powoduje cierpienie fizyczne. Martineau wskazuje na przykad, e w krajach o wysokiej przecitnej umieralnoci uszczerbku doznaje ycie rodzinne. W takich spoeczestwach czsto wystpuje fatalistyczna postawa wobec ycia, ktra przejawia si lekkomylnoci i wulgarnoci. O moralnoci i obyczajach spoeczestwa najtrafniej mona wnioskowa z oficjalnych oglnokrajowych rejestrw zawierajcych dane na temat urodzin, zgonw i ich przyczyn, przecitnej umieralnoci oraz maestw. Martineau zauwaa, e takie rdo danych jest rzadko dostpne, std obserwator ktry nie moe si nim posikowa powinien sign po rejestry regionalne, a jeli i to rdo nie jest dostpne to przeprowadzi wywiady z lekarzami, a wreszcie przyj jako rdo informacji pyty nagrobne na cmentarzach. Maestwo jest wedug Martineau najwaniejsz instytucj czc sfer prywatn i publiczn. Jej zdaniem maestwo jest niedoskonae we wszystkich znanych spoeczestwach, poniewa opiera si na nierwnoci spoecznej kobiety wzgldem mczyzny oraz na ambicji feudalnej (feudal ambition). Norma honoru obowizujca mczyzn, ktrej dawniej denotowaa szacunek dla siebie i innych, zostaa spycona i zmienia si w wymaganie okazywania szacunku ludziom rwnym sobie. Std oszukiwanie kobiet, kategorii o niszym statusie spoecznym, przez mczyzn we wzajemnych relacjach. Z kolei norma czystoci obowizujca kobiety czsto nie jest przestrzegana przez kobiety ubogie i pochodzce z niszych klas spoecznych, ktre nie mog inaczej ni przez prostytucj zarobi na swoje utrzymanie. Mczyni korzystajcy z usug prostytutek, jako niezobowizani do zachowanie czystoci, nie plami swego honoru niewiernoci czy rozwizoci. Maestwo ma charakter czysto transakcyjny w spoeczestwach, w ktrych cenione s wyznaczniki statusu przypisanego, takie jak fakt przynalenoci przez urodzenie do odpowiedniej klasy spoecznej oraz majtek. Zdaniem Martineau

W spoeczestwie w ktrym przewaa duma i ostentacja, gdzie pozycja i bogactwo s uwaane za podstawowe cele de, maestwo jest postrzegane jako rodek do ich osignicia. (ibid.: 169) Konsekwencj jest zniszczenie ycia rodzinnego jeszcze zanim ono si rozpocznie, a take niewierno maeska. Przyczyn patologii w sferze prywatnej jest rwnie istnienie nadmiernie surowych i sztucznych ogranicze w sferze publicznej. Gdziekolwiek na ludzkie pasje, umysy i denia nakada si sztuczne ograniczenia tam musi pojawi si nieumiarkowanie wprost proporcjonalne do surowoci ogranicze (ibid.:170). Negatywny wpyw na ycie rodzinne ma rwnie socjalizacja dziewczynek polegajca na wychowywaniu ich tylko do penienia rl on i matek. Obserwator moralnoci i obyczajw powinien ustali jak przebiega i czym si rni wychowanie dziewczynek i chopcw, w jaki sposb dochodzi do zarczyn i zawarcia maestwa, jaki jest stosunek spoeczestwa do niewiernoci maeskiej i jaki jest status kobiety w spoeczestwie. Martineau zwraca uwag na to, e wiele kobiet zmuszonych jest utrzymywa si przez podjcie pracy zarobkowej, jednak maj one dostp do ograniczonej liczby zawodw. Std dua konkurencja na rynku pracy wrd kobiet i niskie pace, niepozwalajce na godne ycie, ktre jedne kobiety popychaj do transakcyjnie pojmowanego maestwa, a inne do prostytucji . Duo informacji o sferze prywatnej dostarcza obserwacja dzieci. Naley ustali gdzie i jak spdzaj czas, wedug jakich zasad s wychowywane oraz jak wyobraaj sobie dorose ycie. Uzupenieniem obserwacji dzieci powinna by rozmowa z nimi.

Idea wolnoci
Harriet Martineau uwaaa, e powszechna idea wolnoci to inaczej idea godnoci i wanoci czowieka dominujca w spoeczestwie. Przypomina ona, e badanie idei wolnoci, tak jak kadego innego obiektu obserwacji, powinno polega na obserwowaniu faktw spoecznych (things). Dyskurs (discourse) ma peni funkcj komentarza, cennego, lecz wtrnego rda w procesie obserwacji. Wolno wzrasta i udoskonala si w procesie transformacji ustroju spoecznego od systemu feudalnego do systemu demokratycznego. Proces transformacji najbardziej zaawansowany jest w Stanach Zjednoczonych. Ilo i zakres wolnoci s rwnie cile zalene od poziomu wyedukowania spoeczestwa. Martineau wymienia osiem wskanikw idei wolnoci zbudowanych na dychotomii form instytucji waciwych feudalizmowi i demokracji. Przede wszystkim obserwator ma ustali (1) ksztat systemu wadzy w badanym spoeczestwie (legislation, administration). Wane s skad i dziaania podejmowane przez wadz ustawodawcz, wykonawcz i sdownicz. Jeeli to moliwe obserwator powinien odwiedzi miejsca obrad. Wedug Martineau jedynie w ustroju demokratycznym system wadzy odzwierciedla powszechn ide wolnoci, poniewa tylko wtedy jest wyrazem woli spoeczestwa. O idei wolnoci panujcej w kraju wiadczy (2) istnienie i funkcja policji (existence and function of police). W pastwie najbliszym ustrojowi demokratycznemu, Stanach Zjednoczonych, porzdek publiczny jest zapewniony przy uyciu wielokrotnie mniejszych si ni w krajach europejskich, co jest efektem wyaniania policji spord obywateli. Tam gdzie policja podlega jednostce - krlowi, carowi czy suwerenowi idea wolnoci jest wzgldnie sabsza i niedoskonaa. Kolejnym wskanikiem idei wolnoci jest (3) szkolnictwo (schools). Badacz powinien skoncentrowa sw obserwacj na tym czy istnieje system powszechnej edukacji, a jeli tak to kto go tworzy i kto nim zarzdza wadca czy spoeczestwo. Szkolnictwo podporzdkowane wadcy moe by narzdziem opresji, tak jak w przypadku cara i jego modych polskich ofiar (young polish victims), ale moe rwnie mie bardziej owiecony cel, tak jak w Prusach. Idei wolnoci najbardziej sprzyja szkolnictwo podlegajce spoeczestwu, jednak nawet w tym przypadku

obserwator powinien zwrci uwag na to czy s, a jeli tak to jakie, ograniczenia w dostpie do edukacji oraz w przedmiotach nauczania. Im szerszy powszechny system edukacji i im mniej naoonych na niego ogranicze, tym silniejsza i doskonalsza jest idea wolnoci. Uniwersytety sprzyjaj postpowi spoecznemu i idei wolnoci wtedy, gdy s otwarte na jednostki z rnych klas spoecznych, nowe odkrycia naukowe i prdy intelektualne. Wolno myli i sowa, a w konsekwencji pluralizm opinii oraz umoliwienie wieloletnich stycznoci spoecznych modym ludziom maj potencja, ktry moe wywoa zmian spoeczno kulturow. Jeeli dostp na uniwersytety jest ograniczony do klas wyszych, a przedmioty nauczania pozostaj niezmienione pomimo postpu naukowego to idea wolnoci jest niedoskonaa, a postp spoeczny ulega spowolnieniu. O charakterze powszechnej idei wolnoci wiadczy rwnie (4) prasa (newspapers). Cho, jak zauwaa Martineau, kada gazeta ma swj profil ideowy, przez co adna nie jest idealnie obiektywna, to brak cenzury wskazuje na wolno sowa, wany skadnik powszechnej idei wolnoci. Samo istnienie gazet wiadczy o nawyku czytania, ktry rozpowszechnia si wraz ze wzrostem powszechnoci i zakresu edukacji spoecznej. Wanym wskanikiem powszechnej idei wolnoci s (5) wolno sowa i przekona oraz naoone na nie ograniczenia i zwizane z nimi sankcje (objects and forms of persecution). Wolno sowa i przekona bywa ograniczana na gruncie politycznym, naukowym i religijnym. Sankcje mog mie charakter formalny (np. uwizienie) lub nieformalny (np. niesawa). Przyczyn uruchomienia sankcji jest wyjcie jednostki poza ramy powszechnie akceptowanego dyskursu (overstepping the boundaries of popular sympathy). Martineau podkrela, e rdem wiedzy o idei wolnoci powinna by surowo przewidzianych prawem i wymierzanych sdownie sankcji. Wedug Martineau wskanikiem idei wolnoci jest rwnie (6) podzia klasowy spoeczestwa (classes in society). Podzia na dwie klasy, wacicieli i robotnikw, czyli polaryzacja, jest dowodem na du niedoskonao idei wolnoci i wystpuje tylko w krajach barbarzyskich. W innych spoeczestwach struktura spoeczna jest bardziej zoona. Zdaniem Martineau bdnie opisuje si struktur spoeczn Anglii, Francji i Niemiec jako trzyklasow, zoon z klasy niszej, redniej i wyszej, poniewa w ramach klasy redniej wystpuj liczne podziay. O sile i wzgldnej doskonaoci idei wolnoci wiadczy czenie roli robotnika i waciciela oraz obecno gradacji statusw, opartych na pracy i talencie jednostki (status osigany). Martineau przewiduje, e w przyszoci status osigany zastpi przypisany i to on bdzie wyznacza struktur spoeczn. Istotnym czynnikiem jest rwnie (7) sposb traktowania suby domowej (the condition of servants). Wedug Martineau powszechny wzr stosunkw midzy pracodawc a sub jest zakorzeniony w historii, czego dowodzi na przykadzie Anglii, Irlandii i Szkocji i Stanw Zjednoczonych. Relacje midzy sub i pracodawc odbijaj konflikt wartoci waciwy okresowi transformacji od feudalizmu do demokracji, zderzaj si wizje suenia jako czego degradujcego (przekonanie wiadczce o sabej idei wolnoci) i jako zawodu, takiego jak inne (przekonanie wskazujce na siln ide wolnoci). Suba i pracodawca nie wypracowali jeszcze spjnych zasad wzajemnych stosunkw, dlatego czsto s one wrogie i pene podejrzliwoci. Wskanikiem powszechnej idei wolnoci jest te (8) relacja midzy metropoli a prowincj (imitation of the metropolis). Tam gdzie idea wolnoci jest najbardziej niedoskonaa wystpuje centralizacja (centralization), a prowincja jest zarzdzana zarwno w aspekcie politycznym i obyczajowym przez metropoli. Z kolei gdy spoeczno lokalna myli i dziaa samodzielnie (thinks and acts for oneself) to idea wolnoci jest wzgldnie doskonaa (por. rdze peryferie wedug Immanuela Wallersteina).

Postp spoeczny
Wedug Martineau postp spoeczny ma przede wszystkim wymiar moralny i polega na deniu do powszechnej edukacji i szczcia. Z tego powodu Martineau uywa zamiennie terminw

postp spoeczny i postp moralny. Rozwojowi moralnemu spoeczestwa towarzyszy poprawa warunkw materialnych, w jakich yj jego czonkowie. Najwyszy stan zaawansowania postpu spoecznego wystpuje wtedy gdy jednostki w ramach danego spoeczestwa (pastwa) czy silna solidarno spoeczna (Martineau uywa terminu fraternity - braterstwo). Aby moliwe byo osignicie solidarnoci spoecznej jednostki musz postrzega si jako czci caoci i powinny mie wiadomo wystpujcych pomidzy nimi wspzalenoci (por. solidarno organiczna wedug Durkheima) . Dziki kontaktowi kulturowemu wzrost solidarnoci w danym spoeczestwie wpywa na wzmocnienie tendencji solidarnociowych w innych spoeczestwach. Martineau przewiduje, e w przyszoci solidarno spoeczna moe osign wymiar midzynarodowy, czc solidarne wewntrznie narody. Jednak aby mc osign ten stan narody rwnie bd musiay, tak jak jednostki w ramach poszczeglnych spoeczestw, postrzega si jako elementy wikszej caoci. Wedug Martineau, w czasach w ktrych przyszo jej y, solidarno spoeczna nie jest ju konstruktem filozoficznym czy artystycznym, lecz rzeczywistym zjawiskiem, ktrego istnienia dowodz dziaania podejmowane w spoeczestwie. Nawet najbardziej zaawansowanym w postpie spoecznym pastwom nie udao si jeszcze jednak osign silnej solidarnoci wszystkie znajduj si w stanie wewntrznego konfliktu spoecznego. W przeciwiestwie do ewolucjonistw Martineau uwaaa, e rozwj spoeczestwa nie jest jednokierunkowy, a w zwizku z tym postp spoeczny nie jest nieunikniony. Prawdopodobiestwo postpu jest zdaniem Martineau cile zwizane z wystpowaniem solidarnoci spoecznej, std zalenie od stopnia jej nasilenia, spoeczestwa mog dowiadcza postpu, stagnacji lub regresji. Martineau wymienia czynniki, ktre sprzyjaj i stoj na przeszkodzie postpowi spoecznemu. Pierwszym z nich jest pooenie geograficzne pastwa. Postpowi spoecznemu sprzyja lokalizacja kontynentalna, a na przeszkodzie staje pooenie wyspiarskie. Przyczyn tego zrnicowania jest fakt, i komunikacja ldowa jest znacznie bardziej rozwinita ni morska, co uatwia spoeczestwom kontynentalnym kontakt z innymi spoeczestwami, a wzgldnie izoluje spoeczestwa wyspiarskie. Martineau przewiduje, e w przyszoci komunikacja morska bdzie rwnie atwa jak ldowa, jednak pki to nie nastpi pty pooenie geograficzne bdzie miao duy wpyw na zaistnienie i intensywno kontaktu kulturowego. Kontakt kulturowy ma kluczowe znaczenie dla postpu spoecznego, poniewa umoliwia wymian idei, myli, rozwiza technicznych. Wanie intensywny kontakt Francji z innymi pastwami jest wedug Martineau jedn z gwnych przyczyn szybkiego postpu spoecznego we francuskim spoeczestwie. Relacja midzy spoeczestwami wyspiarskimi i kontynentalnymi jest taka jak midzy mieszkacami wsi i miast. Spoeczestwa wyspiarskie i mieszkacy wsi Posiadaj waciwe tylko sobie dobre cechy, lecz pozostaj w tyle za wiatem. (Martineau 1838: 210) Kolejnym czynnikiem wymienionym przez Martineau jest status polityczny pastwa. Postpowi spoecznemu sprzyja niepodlego pastwa, a na przeszkodzie stoi podlego, skolonizowanie. Zdaniem Martineau Rzadko si zdarza by postp moralny narodu rozpocz si, jeli nard nie jest niepodlegy. (ibid.: 210) Pastwo kolonizujce determinuje ksztat systemu spoecznego w kolonii narzucajc jej swe prawo, ekonomiczne zasady zwierzchnoci, osadnikw oraz normy i wartoci. Kolonia jest wic pastwem imitujcym kolonizatora, w ktrym podatny grunt znajduj negatywne wzory spoeczne (faults wady) kolonizujcego je kraju, a wasne pozytywne wzory spoeczne nie maj warunkw rozwoju. W przypadku spoeczestw Martineau tak samo jak w przypadku jednostek twierdzi, e warunkiem postpu spoecznego jest autonomia moralna. Postp spoeczny zaley rwnie od zrnicowania etnicznego spoeczestwa. Najbardziej

sprzyjajce postpowi warunki powstaj w spoeczestwach heterogenicznych, a najmniej sprzyjajce w homogenicznych. Spoeczestwa homogeniczne reprodukuj wzory spoeczne powstae w odlegej przeszoci, dziedziczc zalety i wady swych przodkw. Czsto wykazuj rwnie opr wobec reform, przez co znacznie utrudniaj sobie adaptacj do zmieniajcych si warunkw. Spoeczestwa heterogeniczne, takie jak amerykaskie, pocztkowo pozbawione s powszechnie obowizujcych pozytywnych wzorw kulturowych, ktre wyksztacaj si dopiero z czasem, lecz s bogate rnorodnoci norm, wzorw i wartoci wspdziaajcych w ramach spoeczestwa jednostek. Efektem wspdziaania rnych etnicznie jednostek i grup jest rnorodno zainteresowa, wiksza ni w spoeczestwach homogenicznych empatia i rezultaty osigane w wyniku wspdziaania. Warto zauway, e czynnik zrnicowania etnicznego spoeczestwa wiadczy o tym, e cho Martineau zamiennie uywaa poj spoeczestwo i nard, to jej rozumienie terminu nard wychodzio poza wsk etniczn koncepcj popularn w XIX w. i byo rwnoznaczne z ogln kategori ludzi zamieszkujcych dane pastwo. Martineau opisuje rwnie wskaniki postpu spoecznego. S to zakres i rodzaj dobroczynnoci, uytkownicy wynalazkw i wytworw sztuk piknych oraz wielo obiektw zainteresowa. Martineau twierdzi, e dobroczynno (charity, wspczesnym terminem na okrelenie tego zjawiska jest polityka spoeczna) istnieje w kadym spoeczestwie, jednak rne s jej formy. Wymienia cztery formy dobroczynnoci, uszeregowane rosnco wedug zaawansowania postpu spoecznego, na ktry wskazuj. S to: dobroczynno polegajca na doranym zaspokajaniu potrzeb wybranych jednostek; dobroczynno polegajca na doranym zaspokojeniu potrzeb duej liczby jednostek; dobroczynno podejmowana z wyprzedzeniem lub wobec odlegych beneficjentw; dobroczynno, ktrej gwnym celem jest zapobieganie patologiom spoecznym (evils) oraz usunicie przyczyn lecych u podstaw upoledzenia jednostek i grup. Jeli w najwysz form dobroczynnoci, stawiajc sobie za cel zapobieganie patologiom, zaangaowana jest znaczca ilo spoeczestwa to wiadczy to o silnej solidarnoci i postpie spoecznym. Martineau zauwaa, e cho wynalazki i sztuka uytkowa nie s ju wskanikiem owiecenia narodw z powodu rosncego kontaktu kulturowego i zwizanej z nim dyfuzji, to jednak to jakich maj uytkownikw jest wskanikiem postpu spoecznego. O postpie wiadczy szybkie rozprzestrzenianie si tych wynalazkw, ktre su rwnie niszym klasom spoecznym poprawiajc ich jako ycia, takie jak kolej. O braku postpu lub o jego powolnoci wiadczy natomiast szybkie rozprzestrzenianie si wynalazkw, ktre dzi nazywa si dobrami luksusowymi, zaspokajajcymi tylko potrzeby klas wyszych. Wskanikiem postpu jest rwnie to, czy wynalazcy koncentruj si na tworzeniu udogodnie dla caego spoeczestwa czy tylko dla klas wyszych. Podobnie jeli chodzi o sztuk uytkow wykorzystywanie jej rwnie przez nisze klasy spoeczne wiadczy o postpie, a ograniczenie jej odbiorcw do klas wyszych wskazuje na may postp spoeczny lub jego brak. Wedug Martineau wielo obiektw zainteresowa, rozumianych jako cele (aims) i denia (pursuits) skania jednostki do ukierunkowania swojej aktywnoci w stron wsppracy. Rezultatem staego wspdziaania jednostek jest wzrost solidarnoci spoecznej oraz coraz wiksze znaczenie, jakie przypisuje si szczciu, jako wartoci spoecznej, ktre w kocu zostaje uznany za najwaniejszy cel ycia spoecznego.

Dyskurs
Wedug Martineau dyskurs, czyli forma i tre komunikacji z poszczeglnymi jednostkami, jest nieocenionym, lecz wtrnym komentarzem do klas faktw spoecznych (classes of national facts), rozumianych jako rzeczy (1838: 221).

Dyskurs jednostek peni funkcj komentarza do faktw na dwa sposoby. Po pierwsze dyskurs jako taki koresponduje z zaobserwowanymi faktami spoecznymi. Niemal kade spoeczestwo i spoeczno ma swj charakterystyczny styl komunikacyjny. Martineau wskazuje, e styl komunikacyjny moe cechowa na przykad otwarto lub powcigliwo, spontaniczno lub daleko posunita rezerwa. Te i inne waciwoci dyskursu mog suy jako potwierdzenie wnioskw wysnutych z innych faktw. Po drugie dyskurs wskazuje na istotno, jak w spoeczestwie przypisuje si poszczeglnym elementom ycia spoecznego. Zdaniem Martineau we wszystkich spoeczestwach najwaniejsza dla jednostki jest rodzina. Na kolejnych miejscach znajduj si inne obiekty podania, takie jak choby dobrobyt czy wolno. Celem badacza powinno by ustalenie jak wyglda taka hierarchia wanoci w danym spoeczestwie. Martineau podkrela, e sam jednostkowy dyskurs jest bardziej zwodniczy ni pomocny. Autorka zwraca uwag na problem reprezentatywnoci bada, opartych wycznie na jednostkowym dyskursie. Podrnik moe spotka si z nie wicej ni jednym na pidziesit tysicy ludzi, a przy tym nie ma gwarancji, e ci z ktrymi si spotka, s prb odzwierciedlajc cao spoeczestwa. (ibid.:226). Martineau podkrela, e rzetelne badanie dyskursu oznacza komunikacj z przedstawicielami rnych kategorii spoecznych. Rozmwcy powinni by zrnicowani ze wzgldu na pe, wiek, stan cywilny, status majtkowy, zawd, wyznanie. Obiektem bada powinno by wiele rodzajw interakcji zachodzcych w wielu rnych miejscach. Wszdzie gdzie sycha mow, badacz powinien odda si suchaniu. (ibid.: 222) Martineau zwraca uwag na to, e cho rdem informacji, na przykad na temat konfliktu spoecznego, moe by prasa, to jednostkowy dyskurs, w tym przypadku starcie intelektw, pozwala badaczowi pozna zrnicowanie punktw widzenia na dan kwesti, daje odpowiedzi na niektre pytania i umoliwia postawienie wielu nowych pyta badawczych. Konflikt spoeczny (national controversy) dostarcza badaczowi wielu informacji nie tylko na temat samego sporu, ale rwnie innych zjawisk spoecznych, ktre znajduj w nim odzwierciedlenie. Niezwykle cennymi rozmwcami s zdaniem Martineau jednostki, ktre wchodz w interakcje z wieloma innymi jednostkami. S to na przykad lekarze, kupcy, fryzjerzy. Bezstronno badacza, wolno od uprzedze i z gry powzitych zaoe oraz staranny dobr prby czyni obserwacj dyskursu rzeteln i uyteczn. Analiza dyskursu jak prezentuje Martineau jest na wskro nowoczesna. Niemal siedemdziesit lat przed Durkheimem Martineau wyrnia fakty, ktre trzeba traktowa jako rzeczy, opisywane jedynie przez dyskurs. A przecie to wanie jest najbardziej znana zasuga francuskiego myliciela. Martineau, ze swoim unikalnym spojrzeniem na rzeczywisto, wyostrzonym zmysem obserwacji oraz zaangaowaniem w sprawy spoeczne bya prekursork nie tylko socjologii, ale nowoczesnych nauk spoecznych jako takich, a wrd nich zwaszcza studiw kulturowych. Studia kulturowe zajmuj si badaniem i ujawnianiem zawiych relacji polityki, kultury i ekonomii w spoeczestwie. Wanie tym zajmowaa si ich nieznana dotd prekursorka.

Prekursorka nowoczesnych nauk spoecznych

W swoich analizach Martineau podkrelaa ciso zwizkw czcych polityk, ekonomi i kultur. Dostrzegaa fakt, e wiedza o wiecie spoecznym ma polityczne implikacje, dlatego chciaa swojej dziaalnoci naukowej nada podane zastosowanie w dziedzinie polityki. Podstawowymi kategoriami opisu socjologicznego uczynia pe, ras i klas spoeczn, oraz znaczenie jakie kada z osobna i wszystkie razem miay dla umiejscowienia jednostki w strukturze spoecznej. Metoda badawcza Martineau miaa wiele punktw wsplnych z popularn w ramach dziedziny

studiw kulturowych etnografi. Martineau w swoich publikacjach naukowych i prasowych konsekwentnie opowiadaa si za emancypacj grup podporzdkowanych: kobiet, czarnych i robotnikw. Uwaaa, e u podstaw spoeczestwa ley denie do szczcia, std warunkami postpu spoecznego jest powszechne obowizywanie takich wartoci jak wolno, rwno i solidarno, umoliwiajce jednostkom denie do samorealizacji. Najlepsze ramy dla samorealizacji jednostek zapewnia pastwo z wolnorynkowym ustrojem demokratycznym, ale nie pastwo str nocny, lecz pastwo otwarte na wprowadzanie reform spoecznych i zapewniajce jednostkom rwno szans yciowych i edukacji. Obecnie zagadnieniami szczcia i samorealizacji zajmuje si polityka ycia.

Zmiana spoeczno - kulturowa jako narzdzie emancypacji

Zmiana jest to zjawisko przejcia obiektu z jednej formy w form odmienn dokonujce si w czasie, cige lub skokowe (Olechnicki, Zacki 2002: 258). W literaturze socjologicznej czasami rozrnia si zmiany spoeczne i zmiany kulturowe, jednak ich definicje s w duym stopniu zbiene. Ze wzgldu na t zbieno oraz trudno oddzielenia form spoecznych i kulturowych, na uytek niniejszej pracy przyjty zostanie termin zmiany spoeczno kulturowej. Zmiana spoeczno kulturowa jest to forma procesu spoecznego polegajca na pojawianiu si, znikaniu lub restrukturyzacji dotychczas istniejcych komponentw rzeczywistoci spoecznej oraz wystpieniu nowych wzorw i elementw kulturowych. Najczciej analizowanymi zmieniajcymi si formami rzeczywistoci spoecznej s struktura spoeczna, instytucje spoeczne, porzdek spoeczny i kultura. Za podstawowe czynniki pojawiania si zmiany spoeczno - kulturowej uwaa si zmian rodowiska naturalnego (zmiany geograficzne i biologiczne), liczebno populacji, zmiany technologiczne, pojawienie si nowych idei, konflikt spoeczno kulturowy. (ibid.: 258) Wedug Stuarta Halla jedn z charakterystycznych cech studiw kulturowych jest nacisk na konieczno przeprowadzenia zmiany spoeczno - kulturowej prolegajcej na podniesieniu statusu (emancypacji) grup podporzdkowanych. Dla Roberta Bennetta nacisk ten polega na dostarczaniu grupom podporzdkowanym szeroko rozumianej wiedzy umoliwiajcej dokonanie zmiany, oraz na prbie nawizania kontaktw z ruchami spoecznymi spoza krgw akademickich (Barker 2005: 78). Przedstawiciel tak zdefiniowanych studiw kulturowych jest, zgodnie z rozrnieniem dokonanym przez Antonio Gramsciego, intelektualist organicznym, tzn. takim, ktry dostarcza zaplecza intelektualno organizacyjnego grupom podporzdkowanym (albo, jak nazywa je Gramsci, klasom kontrhegemonicznym). Przeciwiestwem intelektualisty organicznego jest intelektualista tradycyjny, ktry rozpatruje sw dziaalno naukow lub dydaktyczn w oderwaniu od kategorii klasy czy ideologii i tym samym podtrzymuje istniejce stosunki wadzy (ibid.: 472-473). Model intelektualisty organicznego zyska szczegln popularno rodowisku akademickim w latach 70 i 80 XX w., jednak zdaniem Halla, bya to tylko kwestia mody. Przedstawiciele studiw kulturowych zachowywali si jak gdyby byli intelektualistami organicznymi, ale w rzeczywistoci nie udao im si nawiza kontaktw z ruchami spoecznymi. Cho wspczenie koncepcja przedstawiciela studiw kulturowych jako intelektualisty organicznego jest poddawana krytycznej dyskusji, to kontrowersji nie budzi pogld, e przedstawiciele dyscypliny uwaaj wytwarzanie wiedzy teoretycznej za dziaanie o charakterze politycznym. Jak wskazuje Barker, oznacza to dostrzeganie nieuchronnej pozycyjnoci wiedzy, tzn. specyficznego i nieobiektywnego znaczenia jaki wiedza ma w kontekcie systemu spoecznego (ibid.: 49). Publikacje naukowe i prasowe Harriet Martineau wiadcz o tym, e wyranie dostrzegaa polityczny charakter wiedzy. Wedug Susan Hoecker-Drysdale wraz z upywem czasu prace Martineau coraz czciej czyy dziedziny nauk spoecznych i polityk, ktre dla Martineau byy cile ze sob zwizane (Hill, Hoecker-Drysdale 2002: 105). Jak pisze badaczka:

Nauka miaa by uyteczna, a praca naukowa [Martineau] miaa w [jej] zamierzeniu zarwno wspiera reformy jak i poszerza horyzonty intelektualne. (ibid.: 105) O sile zwizku jaki Martineau widziaa midzy pisaniem i publikowaniem a polityk najlepiej wiadcz sowa samej Martineau, ktre zawara w swojej prywatnej korespondencji: Chc robi uytek ze swojego pira, skoro adne inne rodki dziaania politycznego nie s w mocy kobiety. (Webb 1960: 114) W swoich pracach Martineau postulowaa przeprowadzenie zmian kulturowych, ktrych efektem bdzie emancypacja takich grup podporzdkowanych jak kobiety, czarni i nisze klasy spoeczne.

Emancypacja kobiet
Martineau najwicej uwagi powicia problemowi emancypacji kobiet, nazywanemu wwczas kwesti kobiec, bya jednak wiadoma podobiestw i wspoddziaywa pomidzy rnymi rodzajami opresji. Bya pierwsz Angielk, ktra przyrwnaa sytuacj kobiet do sytuacji niewolnikw (ibid.:114). Przykadem zaangaowania Martineau w proces emancypacji kobiet jest praca Society in America (1839), w ktrej zawara rozdzia Political Nonexistance of Women (O politycznym nieistnieniu kobiet), gdzie powoujc si na zasady demokratyczne, skrytykowaa pozbawienie kobiet praw politycznych. Martineau wskazuje, e wykluczenie kobiet jest niezgodne z duchem demokracji z dwch powodw po pierwsze dlatego bo nie zostao wywiedzione ze zgody rzdzonych (kobiet), a po drugie poniewa demokracja z definicji polega na zapewnieniu reprezentacji wszystkim mylcym istotom ludzkim. Martineau przywouje uzasadnienia, ktre Thomas Jefferson w konstytucji Stanw Zjednoczonych da pozbawieniu kobiet i niewolnikw praw politycznych. Przyczyn wykluczenia kobiet miao by zapobieenie zepsuciu moralnemu i dwuznacznoci [sytuacji w ktrej kobiety mogyby] miesza si podczas publicznych zebra z tumem mczyzn. Z kolei jako przyczyn wykluczenia niewolnikw Jefferson wskaza nieszczliwy los, jakiego przez nas [biaych Amerykanw] dowiadczaj, ktry odbiera [im] prawo do wasnoci i do decydowania wedug wasnej woli. Martineau stwierdza, e prawdziw przyczyn odsunicia kobiet od przedstawicielstwa s przyczyny, ktrymi Jefferson uzasadni wykluczenie niewolnikw. Wykluczenie kobiet przynosi mczyznom wymierne korzyci ekonomiczne. Martineau rozwaa kwesti dyskryminacji kobiet w dziedzinie polityki wyjaniajc je przyczynami ekonomicznymi, ktre w powszechnie obowizujcym dyskursie s maskowane przez argumenty odwoujce si do kultury. Najpowszechniejszymi argumentami kulturowymi s twierdzenia, e kobieta wywiera na mczyzn ukryty wpyw, czyli jest szyj krcc gow oraz, e kobiety maj swoje powoanie, tzw. kobiec sfer, ktra nie obejmuje praw politycznych. Martineau sprzeciwia si tego rodzaju uzasadnieniom twierdzc, e ich rol jest umacnianie uprzywilejowanej pozycji mczyzn: W istocie, chocia wiele mwi si o kobiecej sferze, to zwrot ten jest rozumiany na dwa cakowicie odmienne sposoby. Wedle pierwszego, wskiego i dogodnego dla rzdzcej strony, ma to by sfera wyznaczana przez mczyzn i zwizana ich wyobraeniami przyzwoitoci. (1839: 206) Harriet Martineau rozwaa wic dyskryminacj kobiet odwoujc si do kluczowych w tekstach studiw kulturowych powiza midzy polityk, ekonomi i kultur. Odpierajc argument o zgodzie kobiet na pozbawienie ich praw politycznych wzywa je do emancypacji: Owiadczam, e jakiekolwiek posuszestwo okazywane przeze mnie wobec praw spoeczestwa w ktrym yj, jest spraw mojego osdu i mojej woli, a nie spoeczestwa. Kad kar naoon na mnie za zamanie prawa, bd uwaa za niesprawiedliw i krzywdzc, jako e nigdy nie

wyraziam zgody na ustanowienie jakiegokolwiek prawa. Wiem, e s w Anglii kobiety, ktre zgadzaj si ze mn w tej kwestii, wiem rwnie, e take w Ameryce s kobiety, ktre s tego samego zdania. Razem uniewaniamy argument o kobiecym przyzwoleniu [na odebranie praw politycznych] (ibid.: 206) O tym jak wielkie spory i emocje w XIX w. wywoywaa kwestia kobieca wiadczy choby fakt, e wydawca Society in America nalega, by Martineau nie poruszaa tematu pozycji amerykaskich kobiet w spoeczestwie (Duffy Hutcheon 1996). Martineau nie tylko nie zgodzia si na ocenzurowanie swojej pracy, ale rwnie przyrwnaa zwolennikw pozbawienia praw politycznych kobiet, opowiadajcych si jednoczenie za ustrojem demokratycznym, Thomasa Jeffersona i Jamesa Milla, do obrocw despotyzmu godnych autora Carskiego Katechizmu dla Polakw (1839: 201). Dziaania Martineau na rzecz emancypacji kobiet nie ograniczay si do kwestii praw wyborczych. W latach szedziesitych XIX w. Martineau na amach Daily News wielokrotnie wystpowaa przeciwko angielskiemu prawu Contagious Diseases Act (Akt o chorobach zakanych), na mocy ktrego kobiety podejrzewane przez policjantw o uprawianie prostytucji mogy by poddane przymusowemu badaniu na obecno chorb przenoszonych drog pciow i aresztowi. Martineau wskazywaa m.in., e to prawo dyskryminuje kobiety, gdy odbiera im gwarancj bezpieczestwa osobistego i czyni jedynymi odpowiedzialnymi za proceder prostytucji, ktry istnieje dziki popytowi generowanemu przez mczyzn klientw prostytutek. Martineau odegraa wan rol w ruchu sprzeciwu wobec tego prawa, w ktry zaangaoway si rwnie inne znane postacie epoki takie jak Florence Nightingale i Josephine Butler. Butler obja funkcj liderki ruchu, ktrego dziaania przyniosy sukces zniesienie prawa Contagious Diseases Act.

Emancypacja czarnych
Przed koniecznoci oficjalnego wypowiadania si na tematy dotyczce kwestii emancypacji Martineau stana ju w 1835 roku w Bostonie, gdy zwolennicy zniesienia niewolnictwa, abolicjonici, poprosili j o publiczne wyraenie opinii o niewolnictwie. Martineau wypowiedziaa si zgodnie ze swoimi przekonaniami kategorycznie przeciw niewolnictwu, cho bya wiadoma konsekwencji jakie pocignie za sob takie wystpienie: Wiedziaam, e niemal kady dom w Bostonie, za wyjtkiem domw abolicjonistw, od tego momentu bdzie dla mnie zamknity, e moja relacja z krajem ulegnie cakowitej zmianie, jako e w oczach wielu nagle z gocia czy obserwatorki zmieni si w misjonark lub szpiega (Cleary, Hughes n.d.). Statusowi czarnych Martineau powica m.in. jeden z rozdziaw w Society in America. Martineau zwraca uwag na systemowo dyskryminacji czarnych nazywajc j system krzywdzenia, ktry trwa w spoeczestwie amerykaskim z powodu reprodukcji wzorw spoecznych: Sytuacja za ktr aden z yjcych nie jest odpowiedzialny, spowodowaa powstanie bdnego przekonania w ograniczonych umysach ludzi, ktrzy nie wybiegaj myl ponad proste dowiadczenia codziennoci (1839: 197). Od czasu publicznego wystpienia przeciwko niewolnictwu w 1835 roku Martineau staa si rzeczniczk emancypacji czarnych. Jej wsparcie dla amerykaskiego ruchu abolicyjnego polegao przede wszystkim na pisaniu tekstw, w ktrych domagaa si wolnoci i rwnoci spoecznej dla czarnych. Na przykad w czasie wojny secesyjnej (1861-1865) w Stanach Zjednoczonych Martineau bya korespondentk w czasopimie American Anti-Slavery Standard. Oprcz tego Martineau wspieraa spraw [the cause] przekazujc abolicjonistom pienidze uzyskane ze sprzeday wykonanych przez siebie haftw. Za ostatni haft Martineau otrzymaa znaczc wwczas

sum stu dolarw. Jak wskazuje Riva Berleant Martineau widziaa analogie midzy sytuacj niewolnikw i klasy robotniczej, czego wyraz daje m.in. w swojej autobiografii (Berleant 2004).

Emancypacja klas niszych

Harriet Martineau uwaaa system produkcji za kluczowy czynnik definiujcy spoeczestwo. W swoich analizach uwzgldniaa nie tylko wpyw klasy, ale rwnie pci i rasy na pozycj spoeczn. Jej publikacje obok opisu prowadzonych przez ni bada i stworzonych przez ni teorii zawieraj postulaty polityczne, ktrych spenienie ma przyspieszy emancypacj klasy robotniczej. Wrd tych postulatw znajdowao si m.in. prawo do godziwej pacy, prawo do odpoczynku, prawo do nieograniczonego dostpu do wszystkich zawodw, prawo do rwnej pacy za rwn/rwnowan prac, prawo do edukacji. Emancypacja klasy robotniczej miaa wedug Martineau umoliwi postp spoeczny. Martineau kierowaa swoje teksty na temat ekonomii i tzw. kwestii robotniczej nie tylko do elit intelektualnych ale rwnie do robotnikw, wrd ktrych osigny wielk poczytno. Barker zauwaa, e studia kulturowe krytycznie czerpi m.in. z zaoe marksizmu. Karol Marks (1818 - 1883) uprawia ekonomi polityczn, czyli nauk o prawach rzdzcych produkcj i wymian materialnych rodkw utrzymania w spoeczestwie ludzkim (Engels [1876-1878] 1969). Wspczenie w ramach studiw kulturowych ekonomi polityczn definiuje si bardzo podobnie jako dziedzin odnoszc si do kwestii sprawowania wadzy nad zasobami ekonomicznymi i spoecznymi oraz ich rozmieszczenia (Barker 2005: 387). Myl marksowska ceniona jest ze wzgldu na wykazanie zwizku midzy bytem i wiadomoci (materializm historyczny) oraz opis mechanizmw dziaania kapitalizmu, w tym powstawania nowych podziaw klasowych oraz znaczenia pracy i wasnoci rodkw produkcji. Marksizm krytykowany jest jednak za teleologizm, ktry neguje sprawstwo jednostek jak udowodnia historia XX w. komunizm nie jest nieuchronnym celem ewolucji spoeczestw, a wiele krajw w ktrych go wprowadzono przeszo pniej anty-rewolucyjne urynkowienie gospodarki i demokratyzacj. Zagadnienia wchodzce w zakres ekonomii politycznej byy rwnie obiektem bada naukowych Harriet Martineau. Wspczesna Marksowi mylicielka obserwowaa dynamiczny rozwj kapitalizmu i jego konsekwencje dla struktury spoecznej w ojczynie rewolucji przemysowej Wielkiej Brytanii. Jej zainteresowanie kwestiami ekonomicznymi rozwino si pod wpywem prnego rodowiska unitariaskich wspwyznawcw, ktrzy w dziewitnastowiecznej Anglii uchodzili za najzdolniejszych kapitalistw (przedsibiorc by rwnie jej ojciec). Martineau od najmodszych lat obserwowaa mechanizmy funkcjonowania przedsibiorstwa kapitalistycznego od wewntrz takiej moliwoci nie mieli choby intelektualici wywodzcy si z arystokracji. Martineau jest pionierk w analizowaniu spoeczestwa przez pryzmat obowizujcego w nim systemu pracy (Hill, Hoecker- Drysdale 2002: 99). Jak zauwaa Hoecker-Drysdale stosunki pracy odzwierciedlaj wedug Martineau nie tylko system ekonomiczny danego spoeczestwa, ale rwnie jego kultur i polityk (ibid.: 100). Publikacje Martineau, ktrych gwnym tematem s kwestie przemian zwizanych z rewolucj przemysow to m.in On the Duty of Studying Political Economy (1831), Illustrations of Political Economy (1832-34), The Tendency of Strikes and Sticks to Produce Low Wages and of Union between Masters and Men to Ensure Good Wages (1834), Illustrations of Taxation (1834), The Factory Controversy: A Warning Against Meddling Legislation (1855), Female Industry (1859), Modern Domestic Service (1862). Cz tekstw dotyczcych pracy Martineau adresowaa do klasy robotniczej. Wielk poczytnoci cieszyy si np. Illustrations of Political Economy, seria opowiada o tematyce ekonomicznej odwoujcych si do realiw ycia robotnikw. Martineau, tak jak Marks, scharakteryzowaa znaczenie jakie praca ma dla jednostki i spoeczestwa oraz zjawisko alienacji i proces podziau pracy. O ile jednak w pracach Marksa

centraln kategori opisu bya klasa, o tyle w publikacjach Martineau analiza systemu produkcji poszerzona jest o kategorie pci i rasy. Poza tym Martineau powicia sporo uwagi zaniedbywanej przez innych mylicieli kwestii pracy wykonywanej przez sub domow. Dla Martineau praca jest kluczowym aspektem organizacji spoeczestwa i ycia czowieka. To dziki pracy czowiek zapewnia sobie byt i to poprzez prac czowiek moe ksztatowa wiat zgodnie z wyznawanymi przez siebie wartociami, osigajc satysfakcj i poczucie sensu ycia. Praca daje okazj do rozwoju ludzkich umiejtnoci i doskonalenia charakteru umoliwia samorealizacj. Samorealizacja jest obowizkiem czowieka wobec spoeczestwa, stanowi jednostkowy wkad w postp spoeczny. Najwiksze spenienie czowiek osiga dziki pracy, z ktr identyfikuje si tak bardzo, e moe j okreli jako swoje powoanie. Praca moe by jednak rwnie przyczyn alienacji. Dowiadczaj jej nisze klasy spoeczne i niewolnicy, ktrzy s pozbawieni poczucia podmiotowoci, gdy wykonujc swoj mechaniczn (coraz czciej rwnie zmechanizowan) i odtwrcz prac realizuj wizj innych i nie mog aktywnie wpywa na wiat spoeczny. Alienacja dotyka rwnie kobiety, ktre w porwnaniu do mczyzn maj bardzo ograniczony wybr zaj, a przez to znaczco mniejsze szanse na czerpanie satysfakcji z wykonywanej pracy. rdem alienacji moe by rwnie dugotrwaa bezczynno, brak pracy jako przykad Martineau podaje czonkw klas wyszych oddajcych si ostentacyjnej konsumpcji, ktrych Veblen okreli pniej jako klas prniacz. Cho czowiek yje dla pracy, to praca nie moe wypenia jego caego ycia niezbdny jest czas na wypoczynek. W idealnych warunkach praca powinna mie zarwno charakter intelektualny jak i fizyczny, jeli jednak jest to niemoliwe, to pracownicy fizyczni powinni w czasie wolnym podejmowa wysiek umysowy, a pracownicy umysowi fizyczny. Martineau krytykuje powszechny w XIX w. system produkcji, ktry zmusza jednostki do caodziennej wytonej pracy. Wedug niej pozbawienie pracownikw moliwoci odpoczynku, niezdrowe warunki pracy i niska paca, czyli eksploatacja pracownika przez pracodawc, nie tylko wpywaj negatywnie na pracownika ale rwnie niszcz wizi spoeczne. Martineau zauwaa, e znaczenie pracy jest definiowane nie przez czynniki obiektywne, takie jak kompetencje i wysiek zwizane z jej wykonywaniem, ale przez arbitralne kryteria przyjte przez spoeczestwo, takie jak stratyfikacja spoeczna. Przykadem mog by zajcia wykonywane w ramach podziau pracy gwnie przez kobiety i niewolnikw (grupy podporzdkowane), ktre z czasem w powszechnym odbiorze (dyskurs dominujcy) same nabieraj negatywnych konotacji. Ze wzgldu na podrzdny status osb, ktre je wykonuj s uwaane za zajcia mao wane, brudne, degradujce, a nawet habice. Std nisze pace w zawodach zdominowanych przez kobiety (np. krawiectwo, nauczycielstwo) i nisze pensje kobiet wykonujcych t sam prac co mczyni: [Przyczyna] niszego wynagrodzenia [pracy kobiet]... ley w podporzdkowaniu pci. (ibid.: 108) Praca kobiet jest eksploatowana nie tylko przez pracodawcw, ktrymi wwczas w przewaajcej wikszoci byli mczyni, ale rwnie przez wsppracownikw - mczyzn. Jako przykad Martineau przytacza m.in. przypadek garncarek ze Staffordshire, ktrym powodowani zazdroci garncarze odebrali podprki pod rce, uatwiajce prac (ibid.: 109). Eksploatacja pracownikw jest zatem nie tylko zalena od klasy ale rwnie od pci. Niemniej jednak Martineau postrzega prac zarobkow kobiet jako drog do emancypacji. Emancypacj kobiet wspomaga rosncy podzia pracy i mechanizacja procesu produkcji. Maszyny s narzdziami, ktre maj dwojaki potencja: mog alienowa robotnikw i rutynizowa ich prac ale mog te powodowa przyrost stanowisk oraz niwelowa znaczenie siy fizycznej dla wykonywania danej pracy. Wedug Martineau rozwj spoeczestw przebiega zgodnie z Prawami Ekonomii Politycznej. Std nieuchronna jest ekspansja kapitalizmu i demokratyzacji, ktre pozostaj w silnym zwizku. XIX w. to wedug Martineau czas transformacji od feudalizmu do nowoczesnoci. Negatywne zjawiska wystpujce w dziedzinach ekonomii i polityki s efektem konfliktu wartoci feudalnych i nowoczesnych. Diagnoza Martineau pokrywa si wic z diagnoz Comtea, cho kade z nich

inaczej widzi sposb na wyjcie z chaosu czasw przeomu. Dla Comtea byo to wzmocnienie tradycyjnych wartoci zdeprecjonowanych przez Rewolucj Francusk, a dla Martineau wzmocnienie nowoczesnych wartoci, ktre Rewolucja Francuska afirmowaa wolnoci, rwnoci, solidarnoci. Praca umoliwia realizowanie wolnoci tylko wtedy gdy wszyscy czonkowie spoeczestwa maj niczym nieograniczony dostp do wyboru i uprawiania zawodu. W jawnej sprzecznoci z tym stoi zarwno dyskryminowanie kobiet jak i niewolnictwo. Std prawu do pracy powinna towarzyszy rwno polityczna pci i ras. Niezbdne jest stworzenie przez pastwo systemu powszechnej edukacji, adekwatnej wobec potrzeb systemu ekonomicznego, ktr objte byyby wszystkie dzieci. Zadaniem pastwa w gospodarce powinno by tylko stwarzanie jednostkom rwnych szans do konkurencji na wolnym rynku. Konkurencja bdzie wzmacnia samodoskonalenie jednostek w dziedzinie zawodowej, a przez to przyspiesza postp spoeczny. Wraz z demokratyzacj zaniknie feudalne utosamianie wysokiej pozycji spoecznej z bezczynnoci, a praca stanie si wspln spraw pracodawcy i pracownika, integraln czci ycia wsplnoty, za pomoc ktrej jednostki wyraaj czce ich wizi spoeczne i wzajemn odpowiedzialno (ibid.: 109). W ten sposb zrealizuj si wolno, rwno i solidarno.

Polityka ycia
Wedug przedstawicieli studiw kulturowych zmianom spoecznym towarzyszy zmiana pl konfliktu politycznego. W pocztkach ksztatowania si dziedziny walka o szeroko rozumian wadz ogniskowaa si wok kwestii nierwnoci ekonomicznej. Centraln kategori studiw kulturowych bya wwczas klasa, z czasem coraz wiksz uwag zaczto powica pci i rasie, jako determinantom statusu ekonomicznego. Wraz ze wzrostem zamonoci spoeczestw zachodnich problem nierwnoci materialnych zacz jednak traci na znaczeniu na rzecz kwestii kulturowych, takich jak tosamo i samorealizacja. To one we wspczesnym wiecie zachodnich demokracji najczciej staj si zarzewiem konfliktu politycznego. Wedug Barkera jest to bardzo znaczce przejcie od iloci do jakoci (2005: 61), ktre powinna uwzgldnia polityka epoki ponowoczesnej (okrelenie czasu), nazywana polityk ycia. Polityka ycia zawiera waciwe nowoczesnoci postulaty emancypacyjne ale koncentruje si na debacie i dziaaniach dotyczcych stylw ycia, zdrowia, samorealizacji. Celem polityki ycia jest wic stworzenie takich warunkw, ktre pozwol jednostkom na osignicie dobrostanu psychofizycznego czyli szczcia. Zdaniem Barkera studia kulturowe musz dostosowa si do przejcia od nowoczesnoci do ponowoczesnoci i obiektem swoich bada oraz opisu uczyni w wikszym stopniu rne formy polityki ycia (ibid.: 62). Wyzwaniem przed ktrym stoi polityka ycia jest udzielanie adekwatnej odpowiedzi na konflikty kulturowe nie tylko w wymiarze spoecznym ale i jednostkowym, jednak bez odgrnego narzucania danego systemu aksjonormatywnego. Konsekwencj globalizacji ekonomicznej staa si globalizacja kultury, a jednostki w obliczu koniecznoci codziennego dokonywania wyborw w warunkach pluralizmu wartoci czsto dowiadczaj anomii, ktrej objawem jest m.in. gwatowny wzrost zachorowa na depresj (ibid.: 61). Polityka nowoczesna aspirowaa do stworzenia warunkw umoliwiajcych zaspokojenie w skali spoeczestwa tych potrzeb jednostek, ktre amerykaski psycholog, Abraham Maslow, umieci na trzech dolnych stopniach opisanej przez siebie hierarchii potrzeb. S to potrzeby braku, tzn. takie, ktrych niewystarczajce zaspokojenie przejawia si uczuciem niedoboru. Na przykad niezaspokojenie fizjologicznej potrzeby poywienia, przejawia si uczuciem godu. Potrzeby braku, ktrymi zajmowaa si polityka nowoczesna to w kolejnoci: potrzeby fizjologiczne, bezpieczestwa, mioci i przynalenoci. Polityka ycia dy oprcz tego do zaspokojenia bdcej o pitro wyej kolejnej potrzeby braku czyli potrzeby szacunku i wieczcej piramid potrzeby samorealizacji, ktra w przeciwiestwie do pozostaych potrzeb jest potrzeb wzrostu. Zaspokojenie wszystkich piciu rodzajw potrzeb powoduje osignicie szczcia (peak experience, czyli dowiadczenie peni).

Model hierarchii potrzeb Maslowa, stworzony w ramach psychologii humanistycznej do analizy motywacji jednostek, moe by uytecznym narzdziem teoretycznym w wielu dyscyplinach nauk spoecznych. Wedug Harriet Martineau denie do osignicia szczcia jest waciwe czowiekowi i to ono jest przyczyn dla ktrej powstaj spoeczestwa. Wano poszczeglnych elementw ycia spoecznego wynika z wielkoci wpywu jaki wywieraj na wzgldn ilo ludzkiego szczcia. Zewntrzne udogodnienia ludzkiej egzystencji i wewntrzne uczucia i emocje ludzi oraz ich spoeczne porozumienia tworz hierarchi istotnoci wyznaczan przez si ich wpywu na oglny dobrobyt spoeczestwa w ktrym istniej. (Martineau 1838: 13) Dlatego te jedynym uprawnionym sposobem oceny moralnoci i obyczajw spoeczestwa jest odniesienie ich do szczcia jego czonkw. Martineau uwaa, e jedynym pogldem podzielanym przez wszystkie spoeczestwa jest to, e te rzeczy, ktre wywouj szczcie s dobre i suszne, a te przez ktre czowiek staje si nieszczliwy s ze i niesuszne, cho nie zawsze jest to pogld wyraony bezporednio. Patricia Madoo Lengermann i Jill Niebrugge-Brantley wskazuj, i wedug Martineau system spoeczny sprzyja szczciu w takim stopniu w jakim umoliwia jednostkom autonomiczne, moralne i praktyczne dziaanie (2004: 202). Wszelkie prawne i obyczajowe ograniczenia nakadane arbitralnie na dan kategori spoeczn (np. kobiety, czarnych) s przyczyn dysfunkcji spoecznych, dotykajcych rwnie grupy dominujce. Osignicie szczcia w wymiarze oglnospoecznym warunkuj takie wartoci jak wolno, rwno i solidarno spoeczna. Najlepsz ich realizacj zapewnia ustrj demokratyczny, ku ktremu ewoluuj wszystkie pastwa, ale adne jeszcze w peni go nie wprowadzio. Konsekwencj demokratyzacji jest urynkowienie gospodarki, stanowice najsilniejszy impuls do samodoskonalenia, czyli do szeroko rozumianej edukacji. Prawdziwa autonomia moralna, warunek szczcia, jest pochodn wiedzy, std kluczowa jest rola owiaty spoecznej. Wedle Martineau ycie jednostki moe by szczliwe tylko wtedy, gdy postawi ona przed sob osignicie bardziej dalekosinego celu ni zaspokajanie swoich biologicznych potrzeb. Emancypacja, czyli zmiana spoeczno - kulturowa, ktrej przeprowadzenia postulowaa Martineau, powinna by efektem reform, a nie rewolucji. Podobny pogld, podkrelajcy konieczno wprowadzania zmian drog reform w ustroju demokratycznym, przewaa wrd przedstawicieli studiw kulturowych. Martineau nawizywaa owocne kontakty z ruchami spoecznymi niezakorzenionymi w rodowisku akademickim, a niejednokrotnie sama miaa duy wkad w ich wsptworzenie. Zgodnie z typologi Gramsciego mona okreli j jako intelektualistk organiczn. Dlatego te Martineau bya pionierk studiw kulturowych, cho sama dyscyplina zacza ksztatowa si dopiero kilkadziesit lat po jej mierci. Studia kulturowe mog wiele zaczerpn z publikacji swej nierozpoznanej dotd prekursorki. Na szczegln uwag zasuguje fakt, e Martineau ze swoimi tekstami docieraa do grup podporzdkowanych, co nie udaje si wikszoci dzisiejszych przedstawicieli dyscypliny. Tym waniejsze staje si wczenie myli Harriet Martineau do gwnego nurtu nauk spoecznych.

Zakoczenie
Niniejsza praca jest skromn prb wczenia myli Harriet Martineau do historii socjologii. Skromn - bo zbyt duo dokonaa Harriet Martineau i zbyt dugo trwao przemilczanie jej udziau w dorobku dyscypliny, bym moga twierdzi, e praca ta jest czym wicej ni rzutem oka na niezwykle wan dla nauk spoecznych posta. Mimo to, mam nadziej, e samo zerknicie na t fascynujc mylicielk bdzie przyczynkiem do podjcia dalszych studiw i bada nad jej dzieami.

Nie udz si, e wczenie Martineau i innych wybitnych kobiet do historii dyscypliny bdzie spraw atw. Kanon socjologii tak ju okrzep w swej prawomylnej, mskocentrycznej wersji, e kada inicjatywa tego typu bdzie odczytywana jako zamach na sam nauk. Warto jednak wwczas pamita o tym, e to nauka dokonaa zamachu na sam siebie, eliminujc ze swojej historii postaci, bez ktrych nie istniaaby w obecnym ksztacie. Kluczowe wydaje si by ustalenie czy i w jakim stopniu myl Harriet Martineau inspirowali si jej wspczeni i nastpcy. Czytajc choby jej definicj faktw spoecznych i porwnujc j z kilkadziesit lat pniejsz definicj Durkheima zastanawiaam si, czy podobiestwa s kwesti zbienego sposobu mylenia, czy te Durkheim zmodyfikowa koncepcj Martineau nie wspominajc jednak nigdzie jej nazwiska. Nieprawdopodobnym wydaje si, by dokonania Martineau zostay cakowicie wymazane od razu po jej mierci. Prawdopodobnie jeszcze przez dwadziecia, trzydzieci lat kryy w wiecie przedstawicieli nauk spoecznych, by dopiero pniej ulec niemal cakowitemu zapomnieniu. Trzeba wczy Martineau i inne wykluczone (wykluczonych) do nauk (spoecznych). Nie chodzi tu tylko o oddanie hodu wybitnym, gest sprawiedliwoci. Stawk jest tutaj ksztat nauk spoecznych. Oto okazuje si, e u swego zarania, socjologia miaa matk, ktra czya podejcie ilociowe i jakociowe, obiektywizm metody i teorii ze zgod na ocen zaobserwowanych w ten sposb faktw, a wrcz dziaalnoci na rzecz zmiany niekorzystnego stanu rzeczy. Obecno Martineau i innych kobiet w socjologii spowoduje nie tylko zwikszenie objtoci podrcznikw, lecz przede wszystkim wzbogacenie dyscypliny o nowe paradygmaty. Socjologia zaangaowana zyska niezwykle mocn legitymizacj. Kobiety chtniej bd si uczyy socjologii i decydoway si na badania naukowe w tej dziedzinie, jeli bd wiedziay o tym, e maj dziedzictwo, do ktrego mog si odwoa. Obecnie bowiem historia socjologii to panteon szacownych mczyzn. Nie negujc ich oryginalnego wkadu w rozwj dyscypliny, naley przypomnie socjologii o jej twrczyniach. Socjologia Martineau uprawomocnia badania jakociowe - za prawdziw socjologi, nie mog uchodzi ju wycznie suche, durkheimowskie opisy wzbogacone statystykami. Martineau postulowaa czenie metod jakociowych i ilociowych. Do lat 70' XX w. byo to podejcie w socjologii niespotykane. Jak wczy Martineau (i inne kobiety) do socjologii w kontekcie spodziewanych trudnoci? Du rol maj tu do odegrania wykadowcy oraz promotorzy prac licencjackich i magisterskich. Wykadowcy mog tak ukada program zaj by wczy do kanonu postaci wane, lecz dotd nieznane. Wymaga to oczywicie wicej pracy, lecz bdzie procentowa poszerzeniem horyzontw studentek i studentw, ktrzy przy okazji bd mogli si przekona o tym, e historia nauki nie jest pciowo neutralna. Kolejne wydania ksiek powiconych historii socjologii powinny by uzupeniane o dorobek socjoloek. Naley dooy wszelkich stara, by wczanie nie ograniczao si tylko do oddzielnych publikacji powiconych kobietom, sugerujcych podzia socjologii na kanoniczn, normaln, ludzk (msk) i wywrotow, dziwaczn, kobiec. Na uczelniach mona organizowa konferencje na te tematy, dotd nieobecne w naukowym dyskursie. Organizacje pozarzdowe mog zachca swoimi nagrodami studentw do wybierania takich tematw prac magisterskich, ktre zaczn wypenia wielk luk po kobietach w socjologii. Wanym obszarem przywracania pamici i tosamoci powinien by internet - to za pomoc tego medium, dostpnego na coraz szersz skal, bdzie mona prowadzi efektywn edukacj. Internet powinien by jednak nie tylko kanaem jednostronnej komunikacji - trzeba take wykorzysta moliwoci jakie oferuje cyberprzestrze, by tworzy zespoy tumaczy-pasjonatw, udostpniajcych studentom fragmenty dzie w jzyku polskim. Warto zaangaowa si we wspprac ponad wydziaami, choby lingwistyki i socjologii, by proces wczania doprowadzi do punktu krytycznego, w ktrym socjolokami zaczn interesowa si szacowne wydawnictwa

naukowe. Do tego czasu jednak warto wszystkie publikacje, ze szczeglnym uwzgldnieniem prac magisterskich, udostpnia w internecie, najlepiej na stronie grupujcej prace o tej tematyce. Dlatego niniejsza praca znajduje si w internecie. Ma by cyberuderzeniem w beton socjologicznego kanonu.