BIOLOXA

2 BACHARELATO ORIENTACINS (CIUG 2011):

Orientacins xerais O Grupo de Traballo Loe de Bioloxa estivo a traballar nos contidos esenciais que se deberan de ter en conta no desenvolvemento da materia de Bioloxa de segundo de Bacharelato Loe, tal e como se considera no Decreto 126/2008 do 19 de Xuo, polo que se establece o curriculum de bacharelato na comunidade autnoma de Galicia (DOGA 23 de xullo do 2009). Basendonos na devandita normativa e procurando que os cambios forn mnimos, elaboramos este documento, co obxectivo ltimo de orientar o profesorado e os alumnos sobre os coecementos mnimos que debe de alcanzar os estudantes en cada un dos bloques temticos que consta esta materia, coecementos que se esixirn no exame das PAAU da convocatoria do ano 2009/10. As orientacins aparecen estruturadas en tres apartados para cada un dos bloques temticos 1. Principais temas do Curriculum. 2. Orientacins. 3. Observacins. Estas orientacins e observacins en ningn caso constiten unha ampliacin de contidos senn unha aclaracin de questions sobre cada un dos bloques temticos. Evidentemente cada centro poder organizar os contidos de Bioloxa de acordo coa sa programacin. 1. A BASE MOLECULAR E FISICOQUMICA D VIDA. 1. Clasificacin dos compoentes qumicos. Tipos de enlaces qumicos presentes na materia viva: covalente, inico, pontes de hidrxeno, forzas de Van der Waals e interaccins hidrofbicas. 2. Bioelementos. Concepto de Bioelemento. Bioelementos primarios e secundarios. Concepto de Oligoelemento. 3. Biomolculas inorgnicas. Estrutura e propiedades da auga. Importancia da auga para o desenvolvemento da vida. Funcins das sales minerais. Conceptos de pH, smose, difusin e dilise. 4. Biomolculas orgnicas: carbohidratos, lpidos, protenas, cidos nucleicos. 5. Carbohidratos. Concepto, clasificacin, nomenclatura e funcin biolxica dos carbohidratos. Estrutura, propiedades e funcins dos monosacridos (glicosa). Isomeras. Estrutura, propiedades e funcins dos disacridos (sacarosa e lactosa). O enlace O-glucosdico Estrutura, propiedades e funcins dos polisacridos. Homopolisacridos de reserva (glicxeno e amidn) e estruturais (celulosa e quitina). Concepto de heteropolisacrido. 6. Lpidos. Concepto, clasificacin e funcins biolxicas dos lpidos. Estrutura, propiedades e funcins dos cidos graxos. Lpidos saponificables: triacilglicridos e fosfolpidos. Estrutura e funcin biolxica. Lpidos non saponificables: concepto de terpenos e esteroides (colesterol). 7. Protenas. Concepto e funcins biolxicas das protenas. Os aminocidos: clasificacin, estructura e propiedades. Frmula xeral dos aminocidos. Enlace peptdico. Estrutura e propiedades das protenas. Clasificacin das protenas (homoprotenas y heteroprotenas). 8. Encimas. Concepto de biocatalizador. Estrutura e propiedades dos encimas. Caractersticas dos encimas como catalizadores. Especificidade encimtica. Reaccin catalizada por un encima. Concepto de coencima e cofactor. Clasificacin das encimas. Cintica encimtica: curva de actividade encimtica (conceptos de Vmax e kM). Inhibicin e activacin encimtica. Regulacin da actividade encimtica: alosterismo. Concepto de vitamina. Funcin das vitaminas como coencimas. Funcin bioqumica do NAD(P)H, FADH2 e CoA. 9. cidos Nucleicos. Concepto, clasificacin e funcins biolxicas. Estrutura dos nuclesidos e nucletidos. Nucletidos libres (ATP, GTP, ADP, GDP, AMP). Polinucletidos e enlace fosfodister. Funcins biolxicas dos nucletidos. O ADN. A estrutura primaria do ADN: o modelo de Watson e Crick. Aspectos estruturais e biolxicos da dobre hlice. Desnaturalizacin e renaturalizacin. Os ARNs. Estrutura, tipos, funcins e localizacins dos distintos tipos de ARN. I. CRITERIOS DE AVALIACIN Recoecer os diferentes tipos de macromolculas que constiten a materia viva e relacionalas coas sas funcins biolxicas na clula. Enumerar as razns polas que a auga e os sales minerais son fundamentais nos procesos celulares, indicando algns exemplos das repercusins da sa ausencia. Recoecer e representar a estrutura xeral dun monosacrido. Recoecer e representar o enlace O glucosdico. Recoecer s estruturas dos disacridos e polisacridos. Recoecer s estruturas dos cidos graxos e dos lpidos saponificables. Saber explicar o comportamento dos lpidos en medio acuoso. Aprender a frmula xeral dos aminocidos. Recoecer e representar o enlace peptdico. Recoecer e representar o enlace fosfodister.Recoecer as estruturas dos polinucletidos. I. OBSERVACIONS Nos bioelementos non preciso extenderse moito. Traballar os distintos aspectos dos monosacridos coa glucosa, ribosa e fructosa. Referente a isomera hai que explicar o concepto de C asimtrico e relacionalo coa diversidade de monosacridos. Explicar o significado da nomenclatura e e D/L. Na explicacin dos esteroides centrarse no colesterol.

Convn que se aclare que internacionalmente os cidos nucleicos se coecen por DNA e RNA anda que en casteln/galego se utilicen as abreviaturas de ADN e ARN. Non se esixir o coecemento dos distintos tipos de ARNr (28S, 23S, etc). 2. MORFOLOXA, ESTRUTURA E FUNCINS CELULARES. 1. A clula como unidade fundamental nos seres vivos. A teora celular. 2. Mtodos de estudio das clulas. Preparacin e procesado das mostras. Tipos de microscopios, poder de resolucin e estimacin de tamaos relativos. 3. Modelos de organizacin celular: a clula procariota e a clula eucariota. Clula eucaritica vexetal e animal. Estrutura bacteriana. Bacterias (gram+ e gram-). Funcins de nutricin, relacin e mecanismos de reproducin. Formas acelulares: os virus. Estrutura e ciclos dos bacterifagos e dos virus que infectan s clulas eucariticas. 4. Envolturas Celulares: membrana plasmtica e parede celular vexetal. A membrana plasmtica: composicin, estrutura, propiedades e funcins. A parede celular vexetal: co mposicin, estrutura e funcin. 5. Citoplasma: citosol e orgnulos 6. Citosol ou hialoplasma. Concepto de citosol. Compoentes: citoesqueleto e ribosomas. Inclusins citoplasmticas. Citoesqueleto: estrutura e funcin dos microfilamentos, microtbulos e filamentos intermedios. Ribosomas: composicin, estrutura e funcin. Concepto de polisoma ou polirribosoma. 7. Centrolo e centrosoma: estrutura e funcin. Cilios e flaxelos. 8. Orgnulos de membrana simple. Retculo endoplasmtico: tipos, estrutura e funcin. Aparato de Golgi: estrutura e funcin. Lisosomas: orixe e tipos. Vacolos e peroxisomas: estrutura e funcin. 9. Orgnulos de membrana dobre. Mitocondrias e cloroplastos: estrutura e funcins. 10. Ncleo. Envoltura nuclear: composicin, estrutura e funcin. Nucleoplasma. Funcin do nuclolo. O ncleo interfsico: a cromatina. Estrutura do nucleosoma. O ncleo en divisin: os cromosomas. Niveis de condensacin do ADN. Estrutura do cromosoma metafsico. 11. Concepto de ciclo celular. Fases da mitose. Citocinese. Importancia biolxica da mitose. 12. Importancia das membranas nos fenmenos de transporte. Tipos de transporte: pasivo e activo. Exocitose e endocitose. 13. Introduccin ao metabolismo: conceptos bsicos (anabolismo, catabolismo, auttrofo, hetertrofo). Catabolismo e mecanismo xeral de obtencin de enerxa. Panormica xeral do catabolismo (glcidos, lpidos e aminocidos). Fermentacins e putrefaccins. Glucolise, ciclo de Krebs, -oxidacin. Cadea respiratoria. Fosforilacin oxidativa. 14. Esquema xeral do anabolismo. Auttrofo e Hetertrofo. Significado biolxico da respiracin celular. 15. Importancia biolxica da fotosntese. Tipos de organismos fotosintticos. A fase luminosa. A fotofosforilacin cclica. A fase escura. Factores que afectan intensidade fotosinttica: luz, temperatura e CO2. II. CRITERIOS DE AVALIACIN Interpretar a estrutura interna dunha clula eucariota e dunha clula procariota (tanto co microscopio ptico como co microscopio electrnico), identificando os orgnulos da primeira e describindo a funcin que desempean. Explicar a teora celular e a sa importancia no desenvolvemento da bioloxa. Analizar e representar esquematicamente o ciclo celular e as modalidades da divisin do ncleo e do citoplasma, xustificando a importancia biolxica da mitose. Diferenciar os mecanismos de sntese da materia orgnica respecto dos de degradacin e os intercambios enerxticos a eles asociados. Explicar o significado biolxico da respiracin celular indicando as diferenzas entre a va aerobia e a anaerobia respecto da rendibilidade enerxtica, os produtos finais orixinados e o interese industrial destes ltimos. Enumerar os diferentes procesos que teen lugar na fotosntese e xustificar a sa importancia como proceso de biosntese, individual para os organismos, pero t mn para o a mantemento da vida. Comparar as caractersticas dunha clula vexetal e unha clula animal. Describir, localizar e identificar os compoentes dunha clula eucariota en relacin coa sa estrutura e funcin. Explicar os diferentes procesos mediante os cales a clula incorpora sustancias: perme abilidade celular e endocitose. Explicar o metabolismo desde un punto de vista global. Indicar o papel do poder redutor e do ATP nos procesos metablicos. Definir e localizar: glucolise, ciclo de Krebs, oxidacin, cadea respiratoria e fosforilacin oxidativa. Compre recoecer a) con que composto empeza e con cal remata, b) onde tee lugar, c) que se xera (sen aprender a cuantitativa) e d) para que serven. D gluconeoxnese e lipoxnese hai que saber onde empezan e rematan, onde teen lugar e que se consume (sen aprender cuantitativa). Diferenciar as fases da fotosntese e localizalas intracelularmente. Identificar os sustratos e os produtos que interveen nas fases da fotosntese e establecer o balance enerxtico desta. II. OBSERVACIONS

Na membrana non se esixir o coecemento de modelos xa descartados sobre a sa estrutura da membrana. Ser breve na explicacin da parede celular vexetal. Lembrar as diferenzas coa parede bacteriana. Establecer con claridade as diferenzas entre citosol e citoplasma. Non preciso coecer a ultraestrutura dos cilios e flaxelos. Nos ribosomas non preciso especificar os tipos de ARNr e protenas. Facer fincap na relacin funcional entre retculo endoplasmtico, aparato de Golgi e lisosomas. Nas mitocondrias e cloroplastos facer referencia teora endosimbintica. Indicar as diferenzas entre cromatina e cromosomas. Explicar o cariotipo empregando os termos: haploide, diploide, cromosomas sexuais e homlogos. Na estrutura do nucleosoma, non necesario que se aprendan as distintas subclases de histonas. Breve descricin de cada unha das fases do ciclo celular. No apartado da importancia biolxi a da mitose e c necesario lembrar o seu papel na reproducin das clulas e no mantemento das estirpes celulares. interesante mencionar que as alteracins no control do ciclo celular poden desencadear a formacin de tumores. No papel das membranas nos fenmenos de transporte, preciso distinguir entre transporte pasivo (difusin simple e facilitada) e transporte activo. Referirse brevemente exocitose e endocitose (pinocitose, fagocitose e endocitose mediada por receptor). No catabolismo e no anabolismo non preciso aprender cantidades e ademais non preciso aprender a estrutura dos metabolitos, nin o nome dos distintos encimas implicados nas reaccins, nin os balances. Hai que deixar clara a idea de que a enerxa liberada no catabolismo utilzase en di ersos procesos como v son o anabolismo, a xeracin de calor ou o transporte activo. Utilizar esquemas xera que ilustren estes is aspectos. Na fase luminosa da fotosntese esencial explicar o esquema en Z ubicndoo na membrana tilacoidal. Indicar que o NADPH e o ATP vanse utilizar na fase escura. Comentar que o ATP se xera por procesos quimiosmticos ao igual que ocorre na mitocondria. Na fase luminosa da fotosntese non preciso aprender os transportadores electrnicos Explicar brevemente o Ciclo de Calvin. Dbese aclarar que a fase escura ocorre fundamentalmente en presenza de luz. Saber que o encima que fixa o CO2 (RUBISCO), o encima mis abondoso da biosfera e que a partir do 3-fosfoglicerato incianse unha serie de reaccins (non explicitalas) que rex eneran a ribulosa (ciclo de Calvin) e interveen na biosntese de carbohidratos. 3. A HERDANZA. XENTICA MOLECULAR . 1. A xentica clsica. Conceptos bsicos: xenotipo e fenotipo, caracteres herdables cualitativos e cuantitativos, alelos, homocigosis e heterocigosis, dominancia e recesividade, codominancia e dominancia intermedia. Formulacin actual das Leis de Mendel. 2. Fases da meiose. Importancia biolxica da meiose: reproducin sexual e evolucin dos seres vivos. 3. Teora cromosmica da herdanza. 4. Herdanza dos grupos sanguneos: sistema ABO e factor Rh. Herdanza ligada ao sexo: hemofilia e daltonismo. 5. Os cidos nuclicos como portadores da informacin xentica. Concepto de xenoma. Fluxo da informacin xentica nos seres vivos. Concepto de xene. 6. Cdigo xentico: caractersticas xerais e probas experimentais. A replicacin do ADN. A transcricin: sntese e procesamento (maduracin) do ARN. Mecanismo xeral da transcricin: as ARN polimerasas e os promotores. A reversotranscricin. Mecanismo xeral da traducin. Regulacin da expresin xnica. 7. Concepto de mutacin. Tipos de mutacin. Os axentes mutaxnicos. Mutacins e cancro. A mutacin e a sa importancia na evolucin dos seres vivos. 8. A xenmica e a protemica. Proxecto Xenoma Humano. Enxeara xentica e a plicacins. Organismos modificados xenticamente. Repercusions sociais e valoracin tica da manipulacin xentica III. CRITERIOS DE AVALIACIN Aplicar os mecanismos de transmisin dos caracteres herdables segundo a hiptese mendeliana e a teora cromosmica da herdanza interpretacin e resolucin de problemas relacionados coa herdanza. Describir as vantaxes da reproducin sexual e relacionar a meiose coa variabilidade xentica das especies. Explicar o papel do ADN como portador da informacin xentica, a natureza do cdigo xentico e a relacin coa sntese das protenas. Relacionar as mutacins coas alteracins da informacin e a sa repercusin na variabilidade dos seres vivos e na sade das persoas. Coecer algunhas das ferramentas da enxeara xentica e as sas aplicacins. III. OBSERVACINS Describir sinteticamente os experimentos de Mendel e interpretar os seus resultados luz dos coecementos actuais sobre a natureza dos xenes e o comportamento dos cromosomas na mei ose. Explicar con claridade o fluxo da informacin xentica nos seres vivos: o dogma central da Bioloxa Molecular. Comentar os experimentos que demostraron que o ADN o portador da informacin xentica, facendo referencia polmica que exista naqueles anos sobre a natureza do material hereditario. Explicar o modelo de Watson e Crick e a sa transcendencia para a Bioloxa.

Explicar o concepto de xene desde un punto de vista mendeliano (unidade da herdanza) e molecular (unidade de transcricin). A estrutura dun xene dbese explicar esquematicamente sinalando a presenza do promotor, lugar de inicio da transcricin, a presenza de exns e intrns (anda que hai que aclarar que nalgns casos a secuencia codificadora non est organizada en intrns e exns), e o sinais que indican s finalizacin da transcricin. Comentar que de tdos os modelos propostos para explicar a replicacin do ADN (dispersivo, conservativo e semiconservativo), o experimento de Meselson e Stahl demostrou que o ADN replcase segundo o modelo semiconservativo. Explicar de forma moi simplificada o mecanismo xeral da replicacin. Mencionar brevemente os encimas implicados: ADN polimerasas (non necesario que se aprendan os distintos tipos de ADN polimerasas), helicasas, topoisomerasas, ligasas. Referirse brevemente s fragmentos de Okazaki. Mencionar a existencia dalgunhas excepcins ao cdigo xentico (mitocondrias e ciliados) pero deixando clara a universalidade do mesmo. Comentar a achega de Severo Ochoa. Explicar que o ARN sofre modificacins post-transcricionais sinalando a eliminacin de intrns e empalme de exns. Indicar onde ocorren estes procesos. Explicar brevemente a reversotranscricin. De maneira moi breve falar dos aminocidos e a sa unin ao ARNt (citar as aminoacil-ARNt sintetasas). Explicar claramente o concepto de unin codn-anticodn. Explicar brevemente as 3 fases da traducin: iniciacin, elongacin e terminacin. Dos detalles importantes: a traducin empeza no extremo 5' do ARNm e tdas as protenas inicialmente teen como primeiro aminocido Met debido a que ven codificado por AUG (codn de iniciacin). Pdese comentar que a accin antibacteriana de determinados antibiticos debida a sa inhibicin da traducin. Falar da importancia da regulacin da expresin xnica. Indicar que en eucariotas, a regulacin xnica fundamental en procesos como o desenvolvemento e a diferenciacin celular. Comentar como as hormonas poden intervir no control da expresin xnica. Explicar o concepto de mutacin desde un punto de vista molecular (secuencia de nucletidos) e macromolecular (alteracins intracromosmicas e no nmero de cromosomas). Hai que falar das mutacins puntuais que nalgns casos poden ser causa de enfermidades moi severas (anemia falciforme, osteoxnese imperfecta, algns tipos de cancro, etc.), outras veces son silenciosas (cambio dun triplete por outro que codifica para o mesmo aminocido) e noutros casos supoen cambios equivalentes (ex. Glu por Asp). Nas mutacins cromosmicas referirse s inversins e translocacins. Citar brevemente as mutacins xenmicas (relacionalas co sndrome de Down). A relacin das mutacins (fonte de variabilidade) coa evolucin moi importante. Podemos resumilo como segue: mutacin > cambio > adaptacin > seleccin natural. Deixar ben cla anda que con brevidade, o ro, concepto de seleccin natural e quen foi Darwin. Como unha introducin enxenera xentica, ademais da PCR, explicar un experimento sinxelo de clonacin no que intervean o ADN que ten que ser clonado, as encimas de restrici n, un plsmido e bacterias. Organismos transxnicos: comentar brevemente que son, como se obteen e cales son as sas principais vantaxes e desvantaxes. Indicar que a producin de molculas recombinantes por enxeera xentica resulta moi til para a nosa especie (producin de hormonas como por exemplo a insulina ou a hormona do crecemento, ou a producin dalgunhas vacinas como s d hepatite A e B). Explicar o concepto de xenmica e protemica. Informar sobre os traballos desenrolados no Proxecto Xenoma Humano e as suas aplicacins, tanto na prevencin das enfermidades como na terapia xnica. Non ser materia do exame o apartado Repercusions sociais e valoracin tica da manipulacin xentica. 4. O MUNDO DOS MICROORGANISMOS E AS SAS APLICACINS. 1. Os microorganismos: clasificacin dos microorganismos, caracterizacin e formas de vida. 2. Interaccins con outros seres vivos. A intervencin dos microorganismos nos ciclos bioxeoqumicos. Os microorganismos como axentes infecciosos en humanos. Concepto de antbitico e modo de accin. i 3. Utilizacin dos microorganismos nos procesos industriais: agricultura, sanidade, alimentacin e mellora do medio natural. IV. CRITERIOS DE AVALIACIN Explicar as caractersticas estruturais e funcionais dos microorganismos, resaltando as sas relacins cos outros seres vivos, a sa funcin nos ciclos bioxeoqumicos, valorando as aplicacins da microbioloxa na industria alimentaria e farmacutica e na mellora do medio natural, as como o poder patxeno que poden ter nos seres vivos. IV. OBSERVACIONS Na clasificacin dos microorganismos, mencionar a clasificacin indicada a continuacin pero ser moi breves. A) Procariticos: Bacterias. B) Eucariticos: Fungos, Algas unicelulares e Protozoos. C) Virus Non preciso aprender o nome dos microorganismos implicados nos diferentes procesos. Comentar brevemente o papel fundamental que desempean os microorganismos non recambio da materia e a enerxa na natureza (ciclos bioxeoqumicos do carbono e do nitrxeno) as como na loita cont a pragas r de insectos, contra as mareas negras e mais na depuracin de augas residuai . s Comentar brevemente algunhas das enfermidades mis frecuentes causadas por bacterias (tuberculose, clera, sfile e meninxite), fungos (candidiases e dermatomicoses en xeral) e virus (Herpesvirus, VIH, virus

d gripe, xarampelo, rubeola). Sinalar brevemente que os microorganismos son tamn patxenos doutras especies animais e tamn vexetais. Mencionar outros axentes infecciosos coma os prins. Facer unha reflexin sobre s repercusins econmicas e sociais das enfermidades causadas polos microorganismos. No concepto de antibitico e modo de accin compre ser moi breve. Falar d resistencia aos antibiticos e dos problemas que prantexa. Recordar o papel dos microorganismos na industria alimentaria (producin de vio, cervexa, pan, iogur e queixo). 5. A INMUNIDADE E AS SAS APLICACINS. 1. Concepto de inmunidade. Tipos de resposta inmunitaria: inespecfica e adaptativa ou especfica. O sistema inmunitario. 2. Mecanismos de defensa inespecficos: Defensas pasivas e activas. Outros mecanismos inespecficos. O sistema de complemento. 3. Mecanismos de defensa especficos. Organizacin do sistema inmune. rganos e tecidos linfoides: primarios e secundarios. Inmunidade celular e humoral. Clulas do sistema inmunitario. Linfocitos T e B. 4. Concepto de antxeno e anticorpo. Estrutura e funcin dos anticorpos. A reaccin antxeno -anticorpo. Memoria inmunolxica. Hiptese da seleccin clonal. Cooperacin celular: cooperacin entre clulas B e T. Resposta inmune primaria e secundaria. 5. A inmunidade natural e adquirida ou artificial. Definicin de vacinas e soros. Tipos de vacinas. 6. Disfuncions e deficiencias do sistema inmunitario. A hipersensibilidade: as alerxias e a hipersensibilidade retardada. Enfermidades de tipo autoinmune: causas e consecuencias. A sndrome da inmunodeficiencia adquirida. Accin do virus da SIDA sobre o sistema inmune. O virus VIH e o seu ciclo vital. Cancro e inmunidade. 7. Transplantes de rganos. Reflexins ticas sobre a doazn de rganos. V. CRITERIOS DE AVALIACIN Analizar os mecanismos de autodefensa dos seres vivos, en particular o desenvolto polos vertebradosante a presenza dos antxenos. Coecer o concepto actual de inmunidade e explicar as caractersticas da resposta inmunitaria, incidir para reforzar e estimular as defensas naturais. V. OBSERVACIONS Nas defensas pasivas falar das barreiras externas (pel, mucosas, secrecins diversas, etc) e nas defensas activas das clulas fagocticas (neutrfilos e macrfagos) e a resposta inflamatoria. Comentar o Sistema do Complemento e o interfern. No apartado de organos e tecidos linfoides, facer unha breve descritiva da funcin dos rganos primarios (timo e medula sea) e secundarios (ganglios linfticos e bazo). Mencionar a orixe comn ds clulas inmunocompetentes. Sinalar que os anticorpos son protenas globulares chamadas inmunoglobulinas e facer unha breve referencia a sa estrutura. Non se esixirn os distintos tipos de inmunoglobulinas. Na cooperacin celular debido complexidade das interaccins celulares aconsellable non afondar e cinguirse a un esquema sinxelo que ilustre a idea da cooperacin entre clulas B e T. Comentar as alerxias de contacto e a utilidade da proba da tuberculina. importante explicar tanto a base biolxica da SIDA como as medidas preventivas para evitar o contaxio. Explicar brevemente a relacin entre cancro e inmunidade. Importancia do Complexo Maior de Histocompatibilidade (CMH) nos transplantes. Resaltar a importancia das compatibilidades dos grupos sanguneos e o factor Rh nas transfusins. Non ser materia do exame o apartado Reflexions ticas sobre a doazn de rganos.