Kernspinresonantie en het

aardmagnetisch veld
Hoe het kennis van het kleine ons kan helpen te leren
over het grote.
Tobias de Jong & Matthew Liska
11 december 2009
Inhoud
Inhoud...............................................................................................................................................................3
Inleiding...........................................................................................................................................................4
Motivatie.....................................................................................................................................................4
Onderzoeksvragen............................................................................................................................................5
Hoofdvraag:............................................................................................................................................5
Deelvragen:............................................................................................................................................5
Literatuurstudie.................................................................................................................................................6
Deel 1: Magnetisme.....................................................................................................................................6
Magnetische materialen........................................................................................................................10
Deel 2: Aardmagnetisch veld.....................................................................................................................14
Achtergrond...............................................................................................................................................16
Magnetopause.......................................................................................................................................16
Magnetosfeer........................................................................................................................................16
Plasmasfeer ..........................................................................................................................................16
Magnetotail...........................................................................................................................................16
Neutral sheet (geocorona).....................................................................................................................17
Magnetosteath......................................................................................................................................17
Schokgolf.............................................................................................................................................17
IMF (interplanetery magnetic field)......................................................................................................17
Zonnewind ...........................................................................................................................................18
Geomagnetische stormen .....................................................................................................................19
Poollicht...............................................................................................................................................20
Substormen...........................................................................................................................................21
Geomagnetische jerks...........................................................................................................................25
Anomalien in de wereld......................................................................................................................25
Anomalien in Nederland.....................................................................................................................26
Paleomagnetisme..................................................................................................................................26
Ompolingen..........................................................................................................................................27
Theoretische inleiding....................................................................................................................................28
Spins..........................................................................................................................................................28
Overgang tussen de energietoestanden......................................................................................................29
Excitatie.....................................................................................................................................................30
Relaxatie....................................................................................................................................................31
Meten.........................................................................................................................................................32
Verhouding tussen Spin up en down..........................................................................................................33
Intermezzo: NMR en MRI..............................................................................................................................34
Praktische inleiding en methode.....................................................................................................................35
Apparatuur en opstelling............................................................................................................................35
Hulpmagneet.............................................................................................................................................36
/2 puls: het LC-circuit..............................................................................................................................36
/2 puls: De pulslengte..............................................................................................................................36
Shimming..................................................................................................................................................37
Meettijd.....................................................................................................................................................37
Resultaten.......................................................................................................................................................38
Labmetingen..............................................................................................................................................38
Breedtetesten........................................................................................................................................38
Inhoud 2
T1-testen:..............................................................................................................................................39
Draaitesten:...........................................................................................................................................40
Plaatstesten:..........................................................................................................................................41
Langetermijntesten....................................................................................................................................42
Veldmetingen.............................................................................................................................................46
Locatie 1 (5210'6.33"N 427'48.19"E):...............................................................................................46
Locatie 2 (5210'19.43"N 427'1.82"E):...............................................................................................48
Tijdmetingen.........................................................................................................................................48
Conclusie........................................................................................................................................................50
Discussie.........................................................................................................................................................51
De shimspoelen........................................................................................................................................51
A/D converter............................................................................................................................................51
Aardmagnetisch veld.................................................................................................................................52
Evaluatie.........................................................................................................................................................54
Bronvermelding..............................................................................................................................................55
Onderzoeken/documenten:...................................................................................................................55
Sites:.....................................................................................................................................................55
Lijst van afbeeldingen.....................................................................................................................................56
Inhoud
Inhoud 3
Inleiding
Dit is het verslag van een geofysisch onderzoek uitgevoerd door Tobias de Jong en Matthew Liska. We
hebben dit onderzoek uitgevoerd in het kader van Blok IV (5 ECTS) van het Pre University College aan de
Universiteit van Leiden. Tevens is dit het profielwerkstuk voor 6 VWO.
Het doel van dit onderzoek is om er achter te komen of het mogelijk is de variaties van het aardmagnetisch
veld met behulp van Nuclear Magnetic Resonance technieken (NMR) te meten. Hiervoor hebben we
apparatuur van de Universiteit Leiden gebruikt.
Het verslag is opgebouwd uit twee delen. In het eerste deel is een grondige literatuurstudie naar magnetisme,
het aardmagnetisch veld. De literatuurstudie gaat wat dieper in op het aardmagnetisch veld, omdat er voor
het profielwerkstuk van school een combinatie van minimaal twee vakken (in dit geval aardrijkskunde en
natuurkunde) gemaakt moest worden. Ook wordt in de literatuurstudie ingegaan op magnetisme in het
algemeen, omdat dit essentile voorkennis is. Deze kennis uit de literatuurstudie wordt vervolgens gebruikt
in het eigenlijke verslag van het onderzoek. Wij behandelen hier de theorie van NMR, ons experiment, de
resultaten en sluiten dit vervolgens af met een conclusie. Daarna volgt nog een discussie over technische
aspecten van het onderzoek en een evaluatie over andere zaken zoals de organisatie en samenwerking.
Motivatie
We hebben voor dit onderzoek gekozen, omdat het aardmagnetisch veld een van de delen uit de geofysica is
waar nog veel onbekend over is en redelijk goed onderzoek naar gedaan kan worden. Zo schreef Einstein dat
een van de belangrijkste problemen in de wetenschap zich nog rond het aardmagnetisch veld afspelen. Het
aardmagnetisch veld blijkt zich namelijk vaak weer anders te gedragen dan de theorie aangeeft. Er bestaan
wel richtlijnen, maar die zullen toch van plaats tot plaats en tijd tot tijd weer verschillen. In andere woorden:
het aardmagnetisch veld is nooit twee dagen exact hetzelfde en het wordt nog steeds uitgebreid onderzocht.
Kleinschalig, zoals wij hebben gedaan, maar ook grootschalig, zoals de SWARM ruimtemissie van de ESA.
Motivatie 4
Onderzoeksvragen
Hoofdvraag:
Is het mogelijk met behulp van NMR de lokale dagelijkse variaties van het aardmagnetisch veld te meten
rondom het Huygens Laboratorium in Leiden?
Deelvragen:
Literatuurstudie:
1) Wat is de vorm van het aardmagnetisch veld?
2) Wat is het effect van zonnestormen?
3) Bestaat er een ompoling van het aardmagnetisch veld en wat zijn de gevolgen hiervan?
4) Hoe wordt het (verleden van) het aardmagnetisch veld onderzocht?
5) Hoe wordt het aardmagnetisch veld in stand gehouden?
6) Hoe oud is het aardmagnetisch veld?
7) Welke variaties/anomalien bestaan er op Aarde?
8) Zijn er specifieke variaties van het aardmagnetisch veld in Nederland?
Onderzoek:
1) Hoe werkt NMR en op welke manier valt het te gebruiken bij metingen aan het aardmagnetisch
veld?
2) Hoe krijgt men de meest accurate resultaten uit NMR en hoe verwerkt men deze?
3) Wat zijn de variaties in het lab en op het veld?
4) Speelt het meetapparatuur (NMR) ook een rol bij de variaties?
Onderzoeksvragen 5
Afbeelding 3: Neutraal punt (X)
Literatuurstudie
De literatuurstudie vormt de basis van ons onderzoek. Het bestaat uit twee delen: In het eerste deel worden
de theoretische eigenschappen van magnetisme behandeld, deel twee zal betrekking hebben op het
aardmagnetisch veld. Ook de, soms complexe, wiskunde die op magnetisme van toepassing is zullen we
proberen te vermelden. We streven er echter niet naar om deze vectorberekeningen uit de lineaire algebra
daadwerkelijk uit te voeren. Wel wordt getoond hoe deze vectoren visueel geconstrueerd worden, zodat u
zich globaal een idee van de werking kunt vormen.
Deel 1: Magnetisme
Deze literatuurstudie is beperkt tot dipolaire magneten. Dat zijn magneten zoals de Aarde, met twee polen
met tegenovergestelde ladingen, die samen een magnetisch veld vormen. De noordpool wordt, zoals
gebruikelijk, steeds met rood en de zuidpool steeds met blauw aangegeven.
Een belangrijke, zo niet de belangrijkste wet uit het elektromagnetisme is dat ongelijke polen elkaar
aantrekken, terwijl gelijke polen elkaar afstoten. Het magnetisme is over het algemeen op ongeveer 1/11
staaflengte van de uiteinden van de staaf het sterkst. Dit noemt men de poolpunten. De lijn, die de twee
poolpunten met elkaar verbindt heet de poolas en de afstand ertussen is de poolafstand.
Magnetische velden
Een magnetisch veld is een veld dat een ruimte doordringt en een
waarneembare magnetische kracht uitoefent. De kracht van het
magnetische veld vervalt over de afstand volgens formule 1/x
n
, tot een
oneindig kleine waarde. Hierdoor
is een magnetisch veld op een vrij
korte afstand van een
gemagnetiseerd voorwerp al
nauwelijks meer waarneembaar.
Het magnetisch veld op een punt
is te vergelijken met een vector, omdat het zowel een kracht als een
richting heeft. Het kan met veldlijnen worden geconstrueerd, die
buiten de magneet van de noordpool naar de zuidpool lopen en in de magneet precies andersom.
Veldlijnen kunnen zichtbaar gemaakt worden door ijzervijlsel rond een magneet te strooien en er zacht mee
schudden (afbeelding 1). Merk op dat het ijzervijlsel in het midden niet wordt aangetrokken, omdat daar een
magnetisch neutraal vlak heerst. Een kompas richt zich in de richting van de raaklijn op een veldlijn. Des te
dichter de veldlijnen bij elkaar komen te zitten, des te sterker is het veld. Als alle veldlijnen dezelfde richting
hebben is het magnetisch veld homogeen. Omdat het
aardmagnetisch veld ruimtelijk zo groot is en Nederland vrij ver
van de polen verwijderd is, wordt er bij lokale metingen van
uitgegaan dat het veld grofweg homogeen zou moeten zijn.
Veldlijnen snijden elkaar in theorie nooit (afbeelding 2). Als twee
magneten dus bij elkaar in de buurt worden geplaatst, hangt het
van de polen af hoe de veldlijnen zich gaan orinteren. Als
bijvoorbeeld twee gelijk polen tegen elkaar wordt geplaatst, staan
de veldlijnen antiparallel en werkt er een afstotende kracht.
Andersom gaan de veldlijnen grof gezegd in elkaar over en heerst er een aantrekkende kracht. Als
uiteindelijk de twee magneten exact aan elkaar vast komen te zitten, kan het geheel als een nieuwe magneet
worden beschouwd. Dan bestaat er nog bijvoorbeeld tussen het aard magnetisch veld een magneet een
neutraal punt, waar het kompas in geen richting wijst, doordat de velden elkaar uitdoven (afbeelding 3).
Deel 1: Magnetisme 6
Afbeelding 1: Dipolair veld
aangetoond met ijzervijlsel
Afbeelding 2: Viertal typen interactie
magneetvelden
Lorentzkracht
De Lorentzkracht F
L
is vernoemd naar de Nederlandse
natuurkundige Hendrik Lorentz en wordt gedefinieerd als de
kracht, die een magnetisch veld B op een elektrische deeltje met
snelheid v en lading q uitoefent. Er bestaan twee formules voor de
Lorentzkracht. De eerste heeft betrekking op geladen deeltjes in
een magneetveld, de tweede op de interactie tussen elektriciteit en
magnetisme in geleiders.
Formule 1 (geladen deeltje):
De Lorentzkracht is op te splitsen in een elektrische kracht en een magnetische kracht, hoewel in dagelijks
spraakgebruik alleen de magnetische kracht wordt bedoeld. Merk op dat dit om vectoren gaat in een
driedimensionaal assenstelsel, waardoor een simpele parellogram constructie niet meer voldoet. Als de
vectoren loodrecht tegenover elkaar staan, kan de tweede kurkentrekkerregel worden gebruikt, wat een
simpele toepassing van het kruisproduct in de lineaire algebra is.
Elektrisch: F
e
=qE Lorentz:

F
L
=q(

E+v

B)

Magnetisch: F
b
=q v
d

B
Waarin:
E = De spanning over het veld in V/m
B = De magnetische inductie/fluxdichtheid/veldsterkte in Tesla
q = De elektrische lading in Coulomb
v = De snelheid van het geladen deeltje in m/s
x = Kruisproduct van vectoren v
d
en B
Het kruisproduct is te tekenen in een driedimensionaal Cartesisch
assenstelsel. Het is het product van vectoren a (v
d
) en b (B), waarvoor
geld dat vector a en vector b loodrecht staan op vector a x b. De vector
n in het plaatje rechts verklaart de naamgeving van de tweede
kurkentrekkerregel. Bij de tweede kurkentrekkerregel wordt van vector
a naar vector b met een schroef of kurk gedraaid. Tegen de klok in is
omhoog, met de klok mee is omlaag. Zo kan de richting van het
kruisproduct worden bepaald. Als de kurk van vector a over de hoek
naar vector b wordt gedraaid gaat die kurkentrekker omhoog via vector
n.
Deel 1: Magnetisme 7
Afbeelding 4: Een lading q wordt bij
veld B door F
L
afgebogen
Afbeelding 5: Kruisproduct
Formule 2 (geleider):
In een geleider (draad) met stroomsterkte I (A), magnetisch veld B (T) en lengte l (m) geldt voor de grootte
van de lorentzkracht F
l
:

F
L
=

Bl

F
L
=I Bl sin(0)
Uit de bovenstaande formule met hoek van 90 valt de eenheid Tesla voor de fluxdichtheid/veldsterkte/
inductie B af te leiden:
B=( Fl )/( I L)
B=N /( Am)
B=T (Tesla)
X =Kruisproduct
De lorentzkracht is evenredig met B, I en L en de richting van de lorentzkracht is ook met de linkerhandregel
(alternatief op tweede kurkentrekkerregel) te bepalen, zoals in de figuur 6 wordt gellustreerd. Wijs met je
linkerhand loodrecht tegen de stroomdraad in en probeer de stroom te pakken in de stroomrichting. Wijs
vervolgens met je hand omhoog en dat is de richting van de lorentzkracht.
Magnetische fluxdichtheid
Dit is de dichtheid van de magnetische veldlijnen op een punt uitgedrukt in
W/m
2
(Weber per vierkante meter) of T (Tesla). De vectorgrootheid is

B . Het
is voor te stellen als een vector van de Lorentzkracht in dezelfde richting als
de veldlijnen, die een stroomdraad de veldlijnen loodrecht snijdend
ondervindt. Voor de veldsterkte B kunnen ook de Gauss en de Gamma
gebruikt worden, maar dit zijn echter geen SI eenheden. Op punten van de
magneet waar de veldsterkte B het grootst is, zoals bij de polen, heerst dus de
grootste fluxdichtheid, terwijl bij een stroomdraad de fluxdichtheid afneemt
met de afstand tot de draad. Voor de duidelijkheid: een stroom produceert der
middel van inductie een magnetisch veld, waar wij verder niet op ingaan
Magnetisch dipoolmoment
Het magnetisch dipoolmoment m is een maat voor de sterkte en richting van een magnetisch dipoolveld dat
een voorwerp veroorzaakt. Als het voorwerp wordt geplaatst in een extern magnetisch veld B, is het moment
uitgeoefend op het voorwerp de magnetisatie M. Ook deeltjes zoals elektronen hebben een intrinsiek
magnetisch moment, dat gevolg is van hun kwantummechanische spin.
M=jB
Waarin:
= Magnetisch dipoolmoment in A*m
2
B = Fluxdichtheid in Tesla
Het magnetisch dipoolmoment j kan echter het best zo worden uitgedrukt. We gebruiken de formule
waaruit de eenheid af te leiden valt:
j=I a
Met:
I: Stroomsterkte in A (ampre)
A: Oppervlakte in m
2
(vierkante meter)
De aarde heeft een zeer hoog dipoolmoment van 7,8x10
22
A m
2
Deel 1: Magnetisme 8
Afbeelding 6: Magnetische
fluxdichtheid B rond een
draad met stroomsterkte I
Magnetisatie
Deze formule toont de magnetisatie M, wat het dipoolmoment per volume-eenheid aangeeft oftewel hoe
magnetisch een stof of een mengsel van stoffen is. De formule is:
M=
N
V
j=nj
Met:
N = Aantal magnetische momenten
n = N/V (dichtheid magnetische momenten)
V: Volume in m
3
(kubieke meter)
: Dipoolmoment in A m
2
H-veld
Het H-veld (hulpveld) met de eenheid A/m is een bewerking van en alternatief op het B-veld. Het wordt
gebruikt omdat als een spoel magnetisch veld B in T (Tesla) creert en dat veld door een magnetisch
materiaal gaat, het moeilijk is achter te komen welk deel van het magnetisch veld door de spoel wordt
opgewekt en welk deel door het materiaal van de spoel. Het H-veld maakt het mogelijk deze twee te
scheiden en dus op basis van de stroom door een elektromagneet het H-veld berekenen. De formules zijn:

H=
1
j
0

B

M
H=
B
0
j
0
Met:
M = Magnetisatie in A/m (dipoolmoment per volume-eenheid)
B
0
= Extern magnetisch veld in T (Tesla)

0
= Magnetische permeabiliteit in vacum (410
7
NA
2
)
De relatie in diamagneten en paramagneten (hierover later meer) is meestal lineair. Het geeft aan hoe deze
twee gemagnetiseerd (of gedemagnetiseerd indien X
m
kleiner dan 0 is) worden in aanwezigheid van een
extern veld H:
M=X
m
H
Met:
X
m
= Magnetische susceptibiliteit
H = Hulpveld
Deze formule geldt niet voor ferromagneten wegens het ontbreken van een lineair verband door hysterese
(hierover later meer).
Deel 1: Magnetisme 9
Magnetische flux
Magnetische flux is een maat voor de hoeveelheid veldlijnen, die een oppervlak A doorkruisen. De eenheid is
W (Weber) oftewel T*m
2
. Voor een ongekromd homogeen veld geldt:
1=

A=B Acos(o)
B: Magnetische fluxdichtheid in T (Tesla)
A: Oppervlakte van het veld in vierkante meter
: Hoek in graden tussen vector A en vector B
De twee vectoren vormen een scalair inwendig product. Hierbij wordt
een punt gekozen op vector B, die door punt A gaat en vector B loodrecht
snijdt. Als A en B loodrecht op elkaar zouden staan is de magnetische flux
dus 0, immers de oppervlakte wordt onder een hoek van 90 van de
normaal af gesneden en alleen het loodrechte component van de veldlijn doet dan mee in de berekening. Het
inwendig product is ook commutatief, dat wil zeggen dat vector A en vector B omgewisseld kunnen worden.
Magnetische permeabiliteit
De absolute permeabiliteit is de mate waarin een medium (lineair) op een magnetisch veld reageert. Het
wordt uitgedrukt met de grootheid en de eenheid is H/m (Henry per meter) of NA
-2
. De magnetische
veldconstante in een vacum bedraagt
0
= 410
7
NA
2
.
Het is ook de verhouding tussen de magnetische fluxdichtheid B en het magnetisch veld H (zie H-veld).
Hiernaast heb je nog de relatieve permeabiliteit K, dit is de absolute permeabiliteit gedeeld door de
permeabiliteit van het luchtledige (4*10
7
NA
2
). Als die groter dan 1 is, geleidt het medium het
magnetisch veld beter dan lucht. Bij een getal kleiner dan 1 geldt het omgekeerde. Een magnetische
materiaal met een relatieve permeabiliteit hoger dan 1 trekt de veldlijnen dus naar zich toe, terwijl een lager
dan 1 relatieve permeabiliteit een afstotend effect heeft. Temperatuur en de frequentie van de oscillatie van
het medium hebben effect op zijn permeabiliteit.
Magnetische susceptibiliteit
Magnetische susceptibiliteit X
r
is een dimensieloze bewerking van de magnetische permeabiliteit. Het geeft
aan hoeveel deze van 1 verschilt. De effecten van een positieve/negatieve susceptibiliteit zijn al hierboven
genoemd. De formule is:
X
r
=1- K
r
Met:
K
r
: Relatieve permeabiliteit
Magnetische materialen
Magnetische materialen komen in vele soorten en maten. Eerst behandelen wij de magnetische vormen en
daarna de materialen, waarvan ze gemaakt zijn.
Magnetische vormen
Dipoolmagneten kunnen op veel manier gevormd zijn. In afbeelding 8
hiernaast zijn de meest gangbare vormen te zien. De veldlijnen lopen bij
deze magneten altijd zowel binnenom als buitenom van pool naar pool.
Des te minder symmetrisch een magneet is , des te moeilijker wordt het
bepalen van de positie van de polen.
Deel 1: Magnetisme 10
Afbeelding 8: Verschillende
magnetische vormen
Afbeelding 7: Inproduct
Het model van Bohr
Niels Bohr was een Franse natuurkundige, die een paar theorien over de opbouw van atomen en moleculen
heeft geschreven. Het is een goede leidraad om de werking van het magnetisme visueel voor te stellen. Uit
het Bohr model volgt dat magnetisme ontstaat doordat elektronen om de kern (baanmagnetisme) of om hun
eigen as (spinmagnetisme) draaien. Dit model is inmiddels vervangen door kwantummechanische theorien
met spins, maar het vormt nog steeds een goede leidraad. Wij zullen zo nu en dan op zowel het Bohr-model
als het kwantummechanische model terugkomen.
Ferromagnetisme (spinmagnetisme)
Ferromagneten zijn de bekendste magneten, door hun duidelijke netto
magnetisatie. De eerste verklaring conform het Bohr-model voor
ferromagnetisme was dat een elektron om zijn as spinde. Dat bleek niet
mogelijk te zijn, want het elektron zou dan sneller dan het licht moeten
draaien, wat tegen de relativiteitstheorie is.
Op atomair niveau heeft een ferromagnetisch metaal zoals ijzer
zogenaamde gebiedjes van Weiss, waarin zich 10 miljoen tot 10 miljard
atomen bevinden. Dat zijn zones waar de ongepaarde spins
(magneetjes ter grootte van een atoom) door hun onderlinge
wisselwerking spontaan ervoor zorgen dat de atomaire momenten een richting op wijzen. De individuele
weissgebiedjes ontstaan door hetzelfde effect, als dat je twee magneten (ingeklemd) parallel bij elkaar
plaatst. De polen draaien zich 180 graden om in antiparallelle richting. In een ongemagnetiseerde
ferromagnetisch materiaal wordt echter de richting van de ontelbare aantal gemagnetiseerde weissgebiedjes
door kans bepaald, waardoor er als geheel genomen geen significant magnetisch veld aanwezig is, doordat de
subvelden elkaar opheffen.
Boven de curietemperatuur T
c
gedragen ferromagnetische materialen zich echter paramagnetisch. Dat is een
temperatuur waar de elementaire magneten zo sterk gaan trillen dat ze hun spinorde verliezen, omdat de
thermische energie groter is geworden dan de magnetische wisselwerking. Deze curietemperatuur T
c
is
meestal vrij hoog, rond 900 C, want in ferromagnetische metalen werken de spins immers samen.
Een ferromagneet kan ook door midden worden gesneden en de submagneten behouden dan toch het
magnetisme en hun polarisatie. Dit komt doordat de gebieden van Weiss in beide submagneten nog steeds
in dezelfde richting georinteerd zijn. Dus een ferromagneet kan theoretisch in een bijna oneindig aantal
submagneten worden gesneden.
Verder kan een ferromagnetisch materiaal in een veld van 0.0002 T door magnetisatie processen een
veldsterkte van 1 T krijgen. Dat is een vermenigvuldiging met een factor 5000. Dit is mogelijk door de hoge
permeabiliteit (100+) van ferromagneten. Zo is bij een relatieve permeabiliteit van 200 een maximale
multiplicatie van 200 mogelijk bij het externe magnetisch veld H.
Influentie
Je hebt zowel permanente (remanente) als onpermanente
ferromagneten, afhankelijk van hun hysteresecurve (hierover later
meer). Permanente materialen worden weliswaar moeilijker
gemagnetiseerd, maar ze onthouden hun laatste stand heel erg
lang in de orde van miljoenen tot miljarden jaren. De
weissgebiedjes wijzen daar ook in afwezigheid van een andere
magneet in een richting. Onpermanente magneten als weekijzer
vergeten echter hun stand in afwezigheid van een magnetisch
veld, maar ze kunnen weer snel gehermagnetiseerd worden door
Deel 1: Magnetisme 11
Afbeelding 9: Spinordening in een
ferromagneet
Afbeelding 10: Influentie op weekijzer
een magnetisch veld d.m.v. influentie. Dit is de reden waarom oude kompassen constant gehermagnetiseerd
moesten worden.
Bij weekijzer ontstaat dan ook influentie (het overnemen van magnetisatie). Als een permanente magneet
dichtbij weekijzer wordt gehouden, wordt het weekijzer aangetrokken en bezit het weekijzer een eigen
magnetisch veld zoals in het figuur rechts is te zien.
Paramagnetisme
Paramagnetisme wordt moeilijker gedetecteerd dan ferromagnetische, omdat het slechts zeer zwakke velden
creert en alleen in aanwezigheid van een extern magnetisch veld voorkomt. Het idee hierachter is dat het
netto-effect van het baanmagnetisme in sommige stoffen als zuurstof niet nul is. Dat komt, omdat er
blijkbaar een of meerde ongecompenseerde elektronen rond de kern draaien. Voor compensatie moet een
elektron linksom en de ander rechtsom draaien. Daardoor kunnen de ongecompenseerde banen in een
paramagneet in aanwezigheid van sterke elektromagneten aangetrokken worden. Op kwantummechanisch
vlak echter bestaat zon paramagneet uit ongeordende en ongepaarde spins, die door een extern magnetisch
veld geordend kunnen worden. Paramagneten hebben een relatieve permeabiliteit van groter dan 1. De
magnetisatie M is met de wet van Curie te berekenen:
M=C
B
T
Waarin:
C = Magnetische constante (materiaaleigenschap)
B = Magnetisch fluxdichtheid in Tesla
T = Absolute temperatuur in Kelvin
Diamagnetisme
Bij diamagneten draaien alle elektronen paarsgewijs tegen elkaar, waardoor de som van het baanmagnetisme
0 is. Een rechts wijzend magnetisch veld B zorgt ervoor dat een rechtsom draaiend elektron sneller gaat
draaien en een linksom draaien elektron juist langzamer. Daardoor ontstaat er een kracht, die het atoom
wegduwt uit het magnetisch veld B. Dit komt doordat het een magnetisch veld in oppositie tegen het veld B
creert en er dus een afstotend effect ontstaat. De relatieve permeabiliteit is kleiner dan 1, doordat
diamagneten geen permanent magnetisch moment bezitten, dus externe veldlijnen buigen weg van een
diamagneet. Alle materialen vertonen in zekere mate diamagnetisme, maar ze zijn pas diamagnetisch te
noemen als hun relatieve permeabiliteit onder de 1 daalt.
Antiferromagnetisme
Antiferromagneten zijn materialen waar de ongepaarde spins door hun
wisselwerking tegenover elkaar worden geplaatst. Deze antiparallelle
wisselwerking leidt tot ordening van de magnetische momenten en zorgt
ervoor dat de susceptibiliteit wordt verlaagd tot onder het niveau zonder deze
wisselwerking. Antiferromagneten hebben geen spontaan magnetisch veld
rond zich. Boven de Neeltemperatuur T
n
wordt hun wisselwerking echter
verbroken en gedraagt de stof zich paramagnetisch. Chroom is een goed
voorbeeld. Als T=T
n
is de magnetische susceptibiliteit maximaal.
Ferrimagnetisme
Ferrimagneten lijken op antiferromagneten. Alleen zijn bij ferrimagneten de elkaar tegenwerkende spins in
kracht niet gelijk, wat tot netto magnetisatie leidt. Zo heeft een ferrimagneet in tegenstelling tot een
antiferromagneet wel een netto magnetisch moment en gedraagt zich dus als een ferromagneet. Hier treden
ook gebiedjes van Weiss op. Een bekende ferrimagneet is een mengsel van ijzer(II)- en ijzer(III)-ionen.
Deel 1: Magnetisme 12
Afbeelding 11: Spinordening
in een antiferromagneet
Afbeelding 13: De meest simpele
wijze van magnetisatie
Magnetisatie en demagnetisatie ferromagnetische materialen
Ferromagnetische materialen zijn magnetisch verzadigd
(maximale magnetisatie) als alle weissgebiedjes een richting
op wijzen. Dat kan worden bereikt door slim gebruikt te
maken van het Barkhauseneffect, waarbij de veldsterkte B van
een ferromagneet in stappen (niet lineair) omhoog gaat. Het
wordt veroorzaakt door snelle veranderingen in de orintatie
van weissgebiedjes. De wanden van deze weissgebiedjes
verplaatsen zich namelijk in kleine sprongen. Voor complete
demagnetisatie is een tegengesteld magnetisch veld nodig. Dat
is te zien in de hysterese curve. Deze is erg schematisch, want
de lijnen zouden eigenlijk op een soort ladder moeten lijken conform het Barkhauseneffect. De blauwe lijn
geeft de magnetisatie aan, de groene lijn de demagnetisatie. Bij de afwezigheid van veldsterkte H bevat het
ijzer nog steeds veldsterkte/fluxdichtheid B
R
. Dat is de remanentie, oftewel de overgebleven fluxdichtheid na
het verwijderen van extern magnetisch veld H. Het geeft de sterkte van permanente magneten aan. Pas bij
externe veldsterkte -H
c
verliest het ijzer zijn magnetisatie. Een tegengesteld magnetisch veld is nodig, omdat
het blijkbaar energie kost de weissgebiedjes te herorinteren. Van de eigenschap remanentie wordt bij
opslagmedia gebruik gemaakt (er is geen energie nodig om data op een micromagneet te bewaren). Straks
behandelen wij de mogelijkheden hoe die sprongen (Barkhauseneffect) in aanwezigheid van een extern
magnetisch veld kunnen worden gestimuleerd.
Er bestaan verder zowel natuurlijke als niet natuurlijke ferromagneten. Natuurlijke ferromagneten als
IJzererts (Fe
3
O
4
) waren al in de oudheid bekend. De meeste magneten zijn nu echter kunstmatig. Hoe zon
kunstmatige magneet op een metallurgische wordt geproduceerd, wordt hieronder uitgelegd. In de industrie
worden ook thermische technieken gebruikt, waar wij niet op in zullen gaan.
Magnetiseren
Manier 1: Als men in aanwezigheid van een magnetisch veld op
de magneet bijvoorbeeld gaat tikken worden de weissgebiedjes
opnieuw gerangschikt in de richting van het magnetisch veld,
oftewel het materiaal wordt zelf magnetisch.
Manier 2: Een magneet wordt herhaaldelijk over een ijzeren staaf
gewreven in een richting. De plaats op het ijzer, waar de magneet
met de rode pool het eerst over strijkt krijgt dezelfde polariteit.
Het omgekeerde geldt voor de blauwe pool.
Manier 3: Een spoel produceert een magnetisch veld. Als een magneet in een DC spoel wordt geplaatst,
ontstaat er een magnetisch veld in de richting van de stroom. Doordat deze techniek heel erg geconcentreerde
magnetische velden produceert, is deze geschikt om sterke permanente magneten te produceren.
Demagnetiseren
Manier 1: Verhitten tot de curietemperatuur T
c
. Boven de curietemperatuur gedraagt de stof zich
paramagnetisch. Bij nog hogere temperatuur verzwakt het paramagnetisme conform de wet van Curie ook tot
een verwaarloosbare grootte.
Manier 2: Als op de magneet antiparallel in de richting van het magnetisch veld wordt getikt, worden de
weissgebiedjes door elkaar gehusseld en verliest het zijn magnetisme.
Manier 3: Als op de magneet in plaats van een DC stroombron met een gelijke sterkte een AC
(wisselstroom) stroombron met een steeds in de tijd afzwakkende stroomsterkte wordt gebruikt, worden de
weissgebiedjes door elkaar gehusseld en raakt het materiaal gedemagnetiseerd.
Deel 1: Magnetisme 13
Afbeelding 12: Een hysteresecurve voor de
magnetisatie van een ferromagneet
Afbeelding 15: Locatie geografische
Noordpool in 1960, 1980 en 2000
Afbeelding 14: Isoclinenkaart
Deel 2: Aardmagnetisch veld
Hoewel er meerdere theorien over allerlei aspecten van het Aard magnetisch veld bestaan, worden deze hier
niet allemaal besproken. Er wordt steeds naar gestreefd alleen de gangbaarste theorie soms wat versimpeld
weer te geven. Wij hopen in dit hoofdstuk alle achtergrondkennis nodig voor ons onderzoek op papier te
zetten en tegelijkertijd onze blik op het aard magnetisch veld wat te verbreden.
Structuur
Het aardmagnetisch veld heeft twee polen, de magnetische Noordpool bevindt zich in het geomagnetische
zuiden en de magnetische Zuidpool in het geomagnetische noorden. Dit betekent dat de veldlijnen uit de
magnetische zuidpool naar de magnetische Noordpool lopen. Deze verwarring is ontstaan, doordat het
geomagnetische noorden is gedefinieerd als de richting, waar de
noordpool van een magneet naar toewijst. De dipoolbenadering,
waar de aarde als een staafmagneet wordt voorgesteld, is grof
gezegd wel 90% accuraat voor het aardoppervlak, maar voor de
aardmantel en alles daaronder dient men uit te gaan van een
multipoolveld. De overige 10% kan men door ferromagnetische
materialen onder de grond verklaren en andere variaties. Het
magnetische veld van de Aarde is dus onderhevig aan verandering
in zowel grootte als positie. Op zulke afwijkingen zullen wij ons
in het vervolg richten. Het middelpunt van het magnetisch veld
ligt bovendien niet in het midden van de aarde. In de navigatie
wordt het geografische noorden gedefinieerd als het punt op de
oppervlakte van de aarde gelegen op de rotatieas. De magnetische
polen wijken daar enigszins iets van af. De aarde is immers geen
zuivere dipool, maar een dipool met een willekeurig gericht
restveld. Zo is de hoek tussen de aardas en de lijn die de
geomagnetische dipool verbindt ongeveer 11.5*. Deze hoek
tussen het magnetische en geografische noorden wordt de
declinatie genoemd. Een isogoon verbindt punten met een
gelijke declinatie. Een agoon is een lijn door de punten met
geen declinatie, het is een bijzondere isogoon. Alle isogonen
snijden elkaar in de magnetische polen, omdat daar geen
declinatie te bepalen is. De declinatie is echter onderhevig aan
constante verandering. De magnetische noord en Zuidpool
bewegen namelijk constant onafhankelijk van elkaar tot wel 15 kilometer per jaar. Vanaf 1904 bewoog dit
deze Noordpool met 5 a 6 kilometer per jaar in noordwestelijke richting. In 2001 echter veel sneller met
meer dan 40 km per jaar en in 2005 ging de Noordpool nog verder in de richting van Siberi. Dit is
consistent met onderzoek naar sedimentlagen waaruit bleek dat de afgelopen duizend jaar de Noordpool
veelal tussen canada en Siberi oscilleerde. Deze snelle acceleratie zou iets met een ompoling te maken
kunnen hebben (hierover later meer). De declinatie kan voor een paar jaar in de toekomst worden voorspeld,
maar is te onvoorspelbaar voor langere perioden.
Naast de declinatie is ook nog de inclinatie van belang. Dit is de hoek tussen het aardoppervlak en de
magnetische veldlijnen. Bij de evenaar is de inclinatie ongeveer 0 graden en bij de polen ongeveer 90 graden.
Door het restveld is de inclinatie niet 90 graden op de geografische polen, maar pas op de magnetische polen
en dat is ook alleen in theorie. Dichtbij de polen is het verticale component van de magnetische kracht op
kompas daarom groter dan het horizontale componenten. Hierdoor wijst op het zuidelijke halfrond een
kompasnaald naar boven en op het noordelijk halfrond naar beneden. Dit heeft als gevolg dat een kompas op
Deel 2: Aardmagnetisch veld 14
Afbeelding 16: Ontbinding
aardmagnetisch veld in
componenten
een vliegtuig dichtbij de polen bijna onbruikbaar wordt. Want als dat vliegtuig gaat draaien om zijn
longitudinale as, maar niet van richting verandert, wijst het kompas een incorrecte koers aan. Om dit tegen te
gaan is het gyrokompas uitgevonden op basis van een gyroscoop of kan het kompas met een gewichtje
worden gecompenseerd. Punten met gelijke inclinatie worden door isoclinen verbonden. Waar men bij het
lezen van de kaart rekenen mee moet houden is dat de schaal niet overal constant en correct is, vooral bij de
polen, waardoor de vorm van de declinatielijnen meer afwijkt dan de werkelijkheid.
Sterkte en magnetisch moment
De fluxdichtheid van het aardmagnetisch veld wordt gemeten in
Tesla. De fluxdichtheid is zwak op aarde, maar de aarde heeft wel een
gigantisch magnetisch moment. Dit komt door de grote afstand van
de denkbeeldige dipool tot het aardoppervlak. In midden europa
bedraagt de totale fluxdichtheid 4,8 10
-5
T, met een horizontaal
component van 2,0 10
-5
T (X(oost-west) +Y(noord-zuid)) en een
verticale component(z) van 4,4 10
-5
T. Binnen de Aarde is de
fluxdichtheid tientallen keren zo sterk. De fluxdichtheid is in totaal in
zuid Amerika en Zuid Afrika 30 microTesla en op de polen ongeveer
60 microtesla, maar door het restveld wordt ook hiervan in de
praktijk afgeweken. De magnetische fluxdichtheid is te berekenen uit
de magnetische veldsterkte met deze formule:

B=j

H
Fluxdichtheid en veldsterkte worden regelmatig verward in het populaire spraakgebruik. In de rest van het
verslag noemen we alles wegens praktische redenen gewoon veldsterkte.
De formule vormt een lineaire relatie, die in de praktijk en zeker in materialen van de aardkorst en
aardmantel niet van toepassing is. Op een afstand van R aardradii is de veldsterkte nog maar 1/R
n
.
Deel 2: Aardmagnetisch veld 15
Afbeelding 18: Een positief geladen
zuurstofatoom komt in botsing met een
neutraal waterstofatoom
Afbeelding 17: De structuur en het effect van het
aardmagnetisch veld op deeltjes uit de zonnewind
Achtergrond
Om bepaalde verschijnselen te kunnen verklaren zullen we
ingaan op een paar aspecten van de sterrenkunde. We
zullen in blokken de structuur en werking van bepaalde
velden rondom onze planeet toelichten, die direct of
indirect invloed uitoefenen of benvloed worden door het
aard magnetisch veld. Gedurende deze paragraaf wordt
uitgegaan van figuren
Magnetopause
De magnetopause wordt gedefinieerd als het gebied,waar
de kracht van het aard magnetisch veld wordt opgeheven
door dat van de zonnewind (hierover later meer). De geoniseerde deeltjes uit de zonnewind worden op de
magnetopause door het aardmagnetisch veld in de hoge atmosfeer meestal afgebogen en soms opgenomen in
de van Allen gordels en andere delen van magnetosfeer. De magnetopause verandert van grootte en positie
ten gevolge van de snelheid en de hoeveelheid deeltjes in de zonnewind.
Magnetosfeer
De regio beginnend op de magnetopause wordt de magnetosfeer genoemd, welke nog verder te
onderverdelen valt. De magnetosfeer is gedefinieerd als het gebied binnen de invloedsfeer van het
aardmagnetisch veld. De zonnewind zorgt ervoor dat de magnetosfeer aan de dagzijde door de hoge energie
en snelheid van de uitgestraalde deeltjes tot op 20.000 kilometer is ingedrukt in de vorm van een schokgolf
en aan de nachtzijde in de vorm van een magnetotail (kielzog) met een lengte tot wel een 1 miljoen kilometer
is uitgerekt.
Plasmasfeer
De plasmasfeer is een regio (eigenlijk extensie) boven de ionosfeer bestaande uit koude plasma met lage
energie afkomstig uit de zonnewind. Deze is stabiel en de beweging is vrijwel compleet gedomineerd door
het aardmagnetisch veld en daardoor meestal meedraaiend met de Aarde. De plasmapause is het punt, waar
de plasmadichtheidsafname onder een bepaald punt daalt en dus de definitie van plasmasfeer niet meer
opgaat.
Magnetotail
De magnetotail is langer dan de afstand tussen de Aarde en de maan,
het precieze eindpunt is onbekend. Het is gevolg van opgeslagen
energie in de magnetosfeer en de kracht van de zonnewind. Soms
wordt deze energie gebruikt om plasma te ejecteren, soms om een
substorm te veroorzaken. Buiten 4-5 radii nemen de geoniseerde
deeltjes drastisch in snelheid toe en ontstaat de polaire wind. Dat is
een stroom, die deze deeltjes uiteindelijk weer met de zonnewind
verbindt. Buiten plasmastromen en verschillende kringstroom bevat
de magnetotail nog andere elektrische stromen, waar we gezien de
beperkte ruimte van ons verslag niet op in kunnen gaan.
Achtergrond 16
Afbeelding 19: Het IMF als
een sprinkler
Neutral sheet (geocorona)
Dit is een neutraal gebied buiten 4-5 aardradii bestaande uit lichte atomen zoals waterstof en helium met een
afnemende dichtheid. Bij botsing met polaire wind worden elektronen van waterstof atomen overgedragen
op het hete plasma (veelal zuurstof) zonder groot snelheidsverlies. Gezien het zuurstof geen lading meer
heeft kan het zonder moeite het magnetische veld ontsnappen. Van deze eigenschap (energetic neutral atom)
is tijdens de Image missie van NASA gebruik gemaakt. Deze missie had het doel hete plasma wolken in
kaart te brengen. Deze charge exchange, die ENAs (energieke neutrale produceert, is ook de reden voor de
primaire deeltjesverlies in de kringstroom, voornamelijk bij de binnengrens. De geocorona is het UV licht
(lyman-) geproduceerd door deze neutrale waterstofatomen.
Magnetosteath
Dit is het gebied tussen de magnetopause en de schokgolf (hierover later meer). Hierin is het aardmagnetisch
veld door de zonnewind zwak en onregelmatig. De lokatie en breedte zijn afhankelijk van de kracht van de
zonnewind. De deeltjes zijn afkomstig van de plasma van de zonnewind. De deeltjesdichtheid neemt af van
de schokgolf tot de magnetopause, maar blijft altijd hoger dan binnen de magnetopause.
Schokgolf
In de bovenstaande afbeelding valt nog een schokgolf te zien. Deze ontstaat gesimplificeerd gezegd doordat
de zonnewind het plasma met een hogere snelheid (2 tot 3 Alfven golven) dan de lokale geluidsnelheid raakt
en daar dus tijdelijk afremt tot onder deze snelheid (Alfven snelheid). De kinetische energie wordt in warmte
omgezet.
IMF (Interplanetery Magnetic Field)
Ook de zon heeft een magnetisch veld, die tot op de Aarde waar te nemen
valt. Het is vreemd genoeg de zonnewind die voor dit veld (IMF) zorgt. Dit
omgekeerde proces heeft als oorzaak dat de energie en dichtheid van de
deeltjes in de zonnewind zo veel hoger is dan de energie in het magnetisch
veld van de zonnewinddeeltjes, waardoor de veldlijnen de
zonnewinddeeltjes volgen en niet andersom (zoals in magnetosfeer). Op
planeten noemen we dit magnetisch veld het IMF (interplanetary magnetic
field). Het heeft de vorm van een tuinsprinkler. Omdat de aarde soms boven
of onder de zogenaamde current sheet zit, ondervindt het periodieke
veranderingen in polariteit van het (IMF). Dit zijn de magnetische sectoren.
Daarnaast zijn er ook onperiodieke veranderingen veroorzaakt door de
zonnewind. In de gecompliceerde stroom van de zonnewind kan het interplanetair magnetisch veld (IMF)
namelijk elke polarisatie aannemen (ongeveer) parallel staand ongeveer tegenover de draaias van de Aarde.
Het IMF heeft effect op de aarde in de orde van tussen de 1 en 20 nanotesla met een gemiddelde waarde van
6 nanotesla. Deze relatief kleine waarde komt door de grote afstand tussen aarde en zon.
Achtergrond 17
Afbeelding 20: Verband tussen zonnevlekken en dagelijkse
variatie
Zonnewind
Uit de zon ontsnappen door de enorme hitte
geoniseerde deeltjes in de vorm van een
zonnewind met een gelijke samenstelling als
de zon. De zonnewind als geheel genomen is
dus neutraal. Deze zonnewind heeft een
snelheid van ongeveer 400 kilometer per
seconde en bereikt met een gemiddelde
deeltjesdichtheid van 8.6 deeltjes per kubieke
centimeter de Aarde. De gemiddelde
deeltjesdichtheid en snelheid vallen samen met
de 11-jarige zonnecyclus (zonnevlekken). De
laatste cyclus begon in het jaar 2000.
Een plotselinge grootschalige uitbarsting heet een Coronale massa ejectie (CME). Een CME kan een
snelheid van 50 tot 2000 kilometer per seconde hebben, wat kleiner dan de lichtsnelheid is en dus
voorspellingen van geomagnetische stormen mogelijk maakt. Zowel de snelheid als deeltjesdichtheid
benvloeden de kracht van de CME of de zonnewind. Pas als een CME een hogere snelheid heeft dan de
normale zonnewind, veroorzaakt die grote geomagnetische stormen (hierover later meer), door de energie in
de CME zelf en de schokgolf. Snelheid toe/afname van de zonnewind en CMEs kan de magnetosfeer doen
oscilleren
Achtergrond 18
Afbeelding 22: Een geomagnetische storm met zijn
fasen
Afbeelding 21: De kringstroom tijdens een
geomagnetische storm
Geomagnetische stormen
Magnetische stormen zijn perioden waarin het
aardmagnetisch wordt verzwakt en in stabiliteit afneemt
door verhoogde zonneactiviteit. Deze kunnen de
magnetische veldsterkte met tussen de 50 (minimaal) en
1000 nanotesla tijdelijk doen variren. De variatie ten
gevolge van een geomagnetische storm wordt gemeten met
de DST (disturbance storm time) index. Dit is het
gemiddelde horizontale component op het oppervlak van de
Aarde van de . De ionisatie wordt vooral hoger aan de
zonnezijde van planeet Aarde ten gevolge van
zonnestormen. Door de extra geoniseerde deeltje neemt de
kracht van het magnetisch veld tijdelijk toe, totdat er een
verhoogde kringstroom gaat lopen boven de evenaar, die de
magnetische veldsterkte met de genoemde 50 tot 1000
nanotesla verzwakt. Dat komt omdat deze met de klok mee
loopt en zo een veld tegenstellend tegen dat van de aarde creert. Let op aan de buitenzijde, dus in hogere
gebieden van de magnetosfeer, versterkt en
vergroot de kringstroom de magnetosfeer juist
weer. De kringstroom loopt ter hoogte van 3 tot 8
aardradii (lager tijdens geomagnetische stormen)
en schermt de aarde op hogere breedtegraden af
van elektrische stromen in de magnetosfeer. De
kringstroom ontstaat doordat de positief en
negatief geladen deeltjes rond de Aarde stromen
(met de klok mee voor positieve ionen, tegen de
klok in voor negatieve ionen). De kringstroom
groeit voor 3 a 12 uur na aanvang van een
geomagnetische storm en zwakt vervolgens in drie
dagen af tot zijn oorspronkelijke waarde.
De variatie van het aardmagnetisch veld ten
gevolge van een zonnestorm is het grootst rondom
de polen door de aanwezigheid van elektrojets bij
de poollichtovalen.
Achtergrond 19
Afbeelding 24: Albedo neutronen
vrijgemaakt door kosmische
straling
Afbeelding 23: Het Birkeland
circuit aangedreven door de
zonnewind
Poollicht
De gevangen geoniseerde deeltjes uit de zonnewind kunnen op de
magnetische veldlijnen van pool tot pool bewegen. Deze beweging wordt
in stand gehouden, omdat bij de polen het magnetisch veld sterker wordt
en zo de deeltjes meer weerstand ondervinden, stoppen en van directie op
de spiegelpunten veranderen. Vanwege het loodrechte karakter van de
veldlijnen op de polen komt echter een klein deel van de afgebogen
deeltjes (elektronen) met enorme snelheden in botsing met zuurstof en
stikstofmoleculen in de hogere lagen van de atmosfeer op een hoogte van
ongeveer 50 kilometer. De energie uit deze botsingen met zuurstof
(groen licht) en stikstof (blauw licht) wordt dan door de genoemde
moleculen in de vorm van poollicht uitgestraald. Het zogenaamde
Birkeland circuit van deze elektronen wordt volgens een populaire
theorie in stand gehouden door een zonnewinddynamo, die met zijn
plasma (zoals een voltage) de elektronen (zoals een stroom) aandrijft , maar het in en uitdijende plasma bij
magnetische substormen speelt ook een significante rol. Dit dynamoproces vindt dan ook op de
magnetopause plaats. De ionosfeer is heel simplistische gezegd een ohmse weerstand, waardoor deze door de
stromen wordt opgewarmd. Dit circuit wordt gesloten door elektrojets boven de polen. Als er een sterkere
geomagnetische storm optreedt, kan het poollicht op lagere breedtegraden worden waargenomen dan
gewoonlijk. In tegenstelling tot wat eerder werd gedacht, zijn de aororas op de polen geen spiegelbeeld van
elkaar. Door het continue bombardement met geladen deeltjes op de polen is de ontvangen stralingsdosis
uitgedrukt in microsievert bij een vliegreis over de polen hoger dan normaal.
Van Allen Gordels
Deeltjes uit de zonnewind raken vaak gevangen in de Van Allen gordels in de magnetosfeer. Door de vorm
van het aardmagnetisch veld bewegen deze in twee lagen met een derde lichtsnelheid van de noord naar
zuidpool en daarna weer terug. De twee gordels werden tijdens de
eerste ruimtemissies van de VS en Sovjet-Unie ontdekt. De binnenste
van Allen gordel bevindt zich op een hoogte van tussen de 2000 en
5000 km en bestaat voornamelijk uit protonen, terwijl de buitenste van
Allen gordel zich op een hoogte van tussen de 13000 en 19000 km
bevindt en uit voornamelijk hoogenergieke elektronen bestaat, het
laagenergieke deel vormt de kringstroom. De hoge van Allen gordel is
wat onstabieler dan de lage van Allen gordel. De elektronen in de
buitenste gordel en kringstroom kunnen makkelijker ontsnappen en
moeten dus veel sneller aangevuld worden door voornamelijk de
zonnewind dan de binnenste van Allen gordel. Bij een zware
geomagnetische stormen kunnen de geladen deeltjes uit de van allen gordels zelfs de communicatie tijdelijk
verstoren of uitschakelen. De zonnewind kan echter niet helemaal de aanvulling van de hoogenergieke
deeltjes verklaren, dus er moet nog een acceleratiemechanisme in de magnetosfeer aanwezig zijn (onderzoek
10). In de binnengordel zijn de deeltjes daarentegen zo stabiel dat deze gordel het een paar jaar uit zou
houden zonder aanvullende protonen. Dit is bewezen toen de deeltjes van een kernproef in de binnenste van
Allen gordel jaren actief bleven en veel satellieten flink hadden beschadigd. De twee gordels zijn verder door
het effect van de zonnewind aan de dagkant ingedrukt en aan de nachtkant uitgestrekt rond de drie aardse
assen.
Neutronen zijn de missing link in de aanvulling van de van Allen gordels. Langsvliegende neutronen worden
niet opgevangen door de magnetosfeer gezien ze geen lading bezitten en passeren dus ongehinderd, mits ze
Achtergrond 20
Afbeelding 25: Magnetische reconnectie
met IMF
Afbeelding 26: Fasen substorm en
reconnectie in de magnetosfeer
splitsen tijdens hun passage in een elektron en proton. Dan kan de laatste in de binnenste van Allen gordel
vast komen te zitten. Dit zijn albedo neutronen, de bouwstenen van de binnenste van Allen gordel. Albedo
neutronen ontstaan door botsingen tussen moleculen in de hoge atmosfeer en kosmische straling en ze vullen
voornamelijk de binnenste van Allen gordel aan.
Substormen
Omkeringen van het IMF gaan vaak gepaard met
geomagnetische substormen. De horizontale component van
zon substorm wordt B
z
genoemd en uitgedrukt in de eenheid
Tesla. Als het aardmagnetisch veld met het IMF anti-parallel
(zuidwaartse orintatie) staat, kan het geoniseerde deeltjes
(plasma) en energie opnemen uit de zonnewind, doordat de
veldlijnen van het aardmagnetisch veld met het IMF
samensmelten. Dit heet magnetische reconnectie en de
toegevoegde plasma influx maakt de eerder besproken
magnetotail instabiel en versterkt magnetische substormen,
maar veroorzaakt of versterkt ze niet direct. Deze zonnewinddeeltjes zouden anders normaal langs de
magnetosfeer scheren. Bovendien duwt een zuidwaarts georinteerde IMF de magnetopause naar de Aarde
toe.
Ook op een ander punt gaan tegenovergestelde veldlijnen in
elkaar over, wat ook magnetische reconnectie is en als direct
gevolg een magnetische substorm heeft.. Zon substorm ontstaat
doordat het plasma in de magnetosfeer door de plotselinge
energie influx onstabiel wordt en vooral breder, waardoor de
kracht van de zonnewind in staat is een plasmoide
(onafhankelijk magnetisch veld) te creren door de veldlijnen
los te rukken. Deze plasmoide is een apart magnetisch veld, dat
het Aardmagnetisch veld verder verstoort. Het verbindingspunt
met het aardmagnetisch veld is het neutrale punt. Een substorm
bestaat uit drie fasen, waarvan de eerste al behandeld was. In de
expansiefase treedt er dipolarisatie op, die energie injecteert d.m.v. geladen deeltjes in het plasma, waardoor
deze dieper in de magnetosfeer komen. Het is onbekend, waardoor dit stadium wordt getriggerd. In de
herstelfase herstelt het plasma zich tot zijn oorspronkelijke staat.
Substormen komen zes keer per dag voor, zijn intenser tijdens verhoogde zonneactiviteit, zo goed als alleen
waar te nemen bij de polen en duren minder dan een uur. Ze zorgen voor aororale variabiliteit. Dat wil
zeggen verandering in kleur, dynamiek en vorm van het poollicht. Substormen veroorzaken verhoogde
kringstromen, en stromen in de ionosfeer (aurorale variabiliteit). Waarom een stand alone substorm in
combinatie met een echte geomagnetische storm veel meer plasma in lagere delen van de magnetosfeer
injecteert, is nog steeds niet bekend.
We gaan nog even wat dieper in op een zuidwaartse IMF, die substormen niet direct kan benvloeden. Een
zuidwaartse IMF kan er echter wel voor zorgen dat tijdens een geomagnetische storm extra deeltjes worden
opgenomen in de staart, welke vervolgens ervoor zorgen dat de kringstroom Aardwaarts beweegt. Bovendien
schijnt het zo te zijn dat door poollicht geoniseerde O
+
ionen door een soort plasmafontein hoger in de
magnetosfeer opgenomen kunnen worden, wat de kringstroom verder versterkt en de van Allen gordels
aanvult. De energie om deze ionen uit de atmosfeer weg te schieten komt door verhitting van de ionosfeer
boven de polen door elektrojets. Zonder dit zouden de deeltjes de aardse zwaartekracht niet kunnen
overwinnen. Bij periodes van sterke activiteit in de elektrojets kan de regio gedomineerd door Aardse
materie (geosfeer) zelfs tot de magnetopause worden verlengd.
Achtergrond 21
Afbeelding 27: De geodynamo
met zijn sneller roterende
binnenkern
Afbeelding 28: Het
computermodel van de
geodynamo
Werking
Om recente veranderingen van het aardmagnetisch veld beter te kunnen
begrijpen zullen we ingaan op de werking en ontstaansgeschiedenis. De
meest gangbare theorie is de dynamotheorie. Toch is niet iedere
wetenschapper het eens met de dynamotheorie. De dynamotheorie, die op
drie voorwaarden berust, komt erop neer dat het aardmagnetisch veld in
stand wordt gehouden door elektrische stromingen in de buitenkern,
bestaande uit voornamelijk vloeibaar ijzer en nikkel. Deze twee stoffen
zijn in de buitenkern boven hun curietemperatuur verhit en dus niet meer
magnetiseerbaar. Ze kunnen echter wel onder deze hoge temperaturen in
geoniseerde vorm goed stroom geleiden, wat ook de eerste voorwaarde
voor de geodynamo is. Daarom werkt de aarde in tegenstelling tot wat de
natuurkundige Gilbert had voorgesteld in de 16de eeuw niet als een
staafmagneet. De tweede voorwaarde houdt in dat er convectiestromingen
aangebracht worden in de vloeibare buitenkern. Convectie is de
eigenschap dat materie van warm naar koud wil bewegen. Gezien de temperatuur van de uit ijzer bestaande
vaste binnenkern (70% grootte maan) 5000 graden bedraagt, wordt aan dit voldaan. De derde voorwaarde is
dat er een corioliskracht werkt. Deze zorgt voor een schroefvormige stroom van de hete materie in de
buitenkern, die het aardmagnetisch veld versterkt. Dit proces wordt ook wel het alpha omega proces
genoemd. De corioliskracht ten gevolge van draaiing rond de aardas zorgt er ook voor dat orkanen tegen de
klok in bewegen. Bij de polen is deze kracht het sterkst. Dit is de reden waarom de magnetische pool dichtbij
de geografische pool ligt en de magnetische Noordpool dus niet eindeloos naar het noord-westen kan
bewegen. De vaste binnenkern draait verder 2 a 3 graden per jaar sneller dan de vloeibare buitenkern, mantel
en aardkorst. Dit wordt door computersimulaties en paleoonderdzoek gebruikmakend van kleine
kristalstructuren ondersteund. Deze kristallen zijn veel minder gevoelig voor storingen en kunnen daardoor
een accuraat beeld van het aardmagnetisch veld geven. Door het verschil in rotatiesnelheid wordt door
inductie ten gevolge van frictie tussen de vloeibare buitenkern en de sneller roterende binnenkern een stroom
opgewekt in de conductieve massa van de buitenkern, welke het aardmagnetisch veld creert en in stand
houdt. Nu pas werkt er een geodynamo. Ten gevolge van verstoringen in het stromingspatroon in de
buitenkern worden schommelingen in het aardmagnetisch veld en poolwisselingen (hierover later meer)
verklaard.
Computersimulaties
Gitzmeieer en Roberts hebben in het jaar 1995-1996 een computermodel
van de geodynamo ontworpen. De simulatie werd uitgevoerd op een
supercomputer. Later zijn aanpassingen aangebracht om de
warmteoverdracht tussen de binnen en buitenkern realistischer te maken.
De simulatie verklaart buiten de structuur van het aardmagnetisch veld ook
het verschuiven van de magnetische polen en de poolwisseling, hoewel de
laatste ongeveer twee to drie keer zo vaak voorkwam als in de
werkelijkheid. Zo wordt volgens dit computermodel de seculiere
verandering in declinatie onder andere veroorzaakt door de sneller
roterende binnenkern. Als de geodynamo zou stoppen met werken, is het
aardmagnetisch veld na 15.000 jaar helemaal verdwenen gezien er geen
ander proces, dat het Aardmagnetisch veld in stand houdt, bekend is.
Achtergrond 22
Afbeelding 29: Variaties in declinatie over een etmaal in Edinburg
Ouderdom
Veronderstellend dat de dynamotheorie een accuraat beeld van de werking en structuur van het aard
magnetisch veld kan geven, dient er een vaste kern aanwezig te zijn met een vloeibare buitenkern
(basisvoorwaarden). Aan deze voorwaarden werd ongeveer 3.2 miljard geleden voldaan, wanneer de eerste
vaste kern van substantile grootte gevormd kon worden door scheiding van de verschillende gesteenten ten
gevolge van verschillen in dichtheid. Omdat ijzer het zwaarste was, zakte het langzaam naar de binnenkern.
Verassend is dat er volgens recentelijk onderzoek door gebruik te maken van moderne technieken (SQUID)
in kristallen van 3.2 miljard jaar oud aanwijzingen van een aardmagnetisch veld werden gevonden. Eerder
was dat al in stenen van 2.8 miljard jaar oud gevonden. Deze bevindingen bekrachtigen de dynamotheorie in
additie tot het volgende. Mars heeft geen vloeibare buitenkern en alleen een heel zwak magnetisch veld van
60 nanotesla.
Storingen
Het Aard-magnetisch veld kan in kaart gebracht worden door ijzervrije schepen, satellieten en lokale
meetstations. Zo bestaan er momenteel meer dan 200 meetstations verspreid over de hele wereld en een
Duits-Russische satelliet Champ, gelanceerd in 2000. Deze heeft de World Digital Anomaly map
geproduceerd. Ook is de USGS (United States Geological Survey) een goede bron (http://geomag.usgs.gov)
en spaceweather.com, wat handig kan zijn voor het in gaten houden van de zonactiviteit. Vooral de lokale
(amateur)meetstations hadden last van externe factoren. Deze factoren vinden wij voor ons onderzoek van
belang en zullen wij kort opsommen naast de dag-nacht cyclus en de k-index:
Dag-nacht cyclus:
Iedere 24 uur ondergaat het
aardmagnetisch veld een cyclus, de sq
(solar quiet) variatie. Deze toename
en afname herhaalt zich iedere dag en
hangt samen met de rotatie van de
aarde om haar as, er wordt van
uitgegaan dat de zonnewind een
constante is. Zo wijst het kompas om
acht uur lokale tijd (LMT) het verst
oostelijk en om twee uur in de middag
het verst naar het westen, dit kan tot
een graad declinatieverschil oplopen
(vooral in buurt van de polen). Deze
dagelijkse variatie bedraagt in Nederland maximaal ongeveer acht boogminuten. Dat wil zeggen dat de
veldlijnen in een cirkel met een diameter van tien kilometer oscilleren, voornamelijk in oost westelijke
richting. De veldsterkte varieert met ongeveer 30 nanotesla per etmaal, dichtbij de polen uiteraard een stuk
meer.
Deze sq cyclus valt verder op te splitsen in de solaire en lunaire cyclus. Bij de solaire cyclus lijkt er een
gigantische hoefijzermagneet om 10.30 LMT van 35 graden Noorderbreedte tot 35 graden zuiderbreedte te
zitten. Deze heeft twee oorzaken. De eerste is het verhoogde aantal geladen deeltjes in de ionensfeer. Deze
ontstaan doordat neutraal geladen deeltjes door UV en rntgenstraling van de zon worden geoniseerd tot
protonen en elektronen. Deze zorgen ervoor dat er elektrische wervelstromen ontstaan, die het
aardmagnetisch benvloeden (verzwakken). Het tweede effect wordt veroorzaakt door getijdenstroming in de
vorm van wervelstromen in het aardmagnetisch veld door opwarming en afkoeling plus de zwaartekracht van
de maan. Deze wervelstromen in de ionosfeer bevinden zich op een hoogte van ongeveer 125 kilometer. Dit
Achtergrond 23
lijkt ook op een dynamo effect. Op het noordelijk halfrond bewegen de geladen deeltjes tegen de klok in en
op het zuidelijk halfrond andersom door de corioliskracht.
Daarnaast bestaat er de bijna verwaarloosbare lunaire cyclus,
die ook een soort eb en vloed werking heeft en tien keer
zwakker is dan de solaire variatie. Dit komt omdat de
drukvariatie ten gevolge van opwarming in de atmosfeer vele
malen effectiever in het induceren van wervelstromen is.
Lunaire variaties zijn vooral merkbaar overdag, wanneer door
de warmte van de zon de ionosfeer beter geleidt. Overnacht
komen de elektronen en protonen namelijk weer samen, omdat
de energie vanuit de zon ontoereikend is om de geoniseerde
toestand te handhaven.
Beide variaties zijn verder in de zomer beter waar te nemen,
omdat dan de drukvariaties hoger zijn doordat de zonnestralen
op de atmosfeer vanuit een kleinere hoek vallen. Ook zijn tijdens periodes van gentensifieerde zonnewind
ten gevolge meer geladen deeltjes in de ionosfeer de variaties twee keer zo groot dan tijdens een periode met
een minimum aantal aan zonnevlekken, welke elke elf jaar hun maximum bereiken.
Voor het meten van de sq variatie dient een stille plek gevonden te worden. De KNMI had bijvoorbeeld in
het verleden, toen het nog actief metingen aan het aard magnetische verrichte, meerdere malen moeten
verhuizen om storende factoren zoals voorbijrijdende trams. Ook valt op dat amateurmeetstations in steden
een veel grotere afwijking vertonen dan meetstations gesitueerd in onbewoonde gebieden, waardoor het bijna
onmogelijk voor de eerste is bruikbare gegevens over de sq variatie te genereren.
K-index
De k-index (0-9) is een maat voor de maximale verstoring van het horizontale magnetische component
gedurende een meetduur van drie uur gemeten in nanoteslas. Vijf of hoger duidt een geomagnetisme storm
aan. Hogere k-waarden komen zeldzaam voor.
Andere variaties:
1) Elektrisch apparatuur veroorzaakt een magnetisch veld. Dat kunnen dingen zoals de computer of een
radio zijn, maar ook een tram. Vanwege een tram moest bijvoorbeeld het oude KNMI meetstation in
de Bilt extra maatregelen nemen.
2) Zonnestormen zorgen voor grote variaties, waardoor bijvoorbeeld de dag-nacht cyclus en de
maancyclus van het aardmagnetisch veld moeilijk waar te nemen vallen in perioden van verhoogde
zonneactiviteit. Deze zonnestormen worden overal op aarde waargenomen, maar dichterbij de polen
hebben ze een sterker effect. Buiten variatie in sterkte is er ook tijdens en na deze stormen variatie in
richting van de veldlijnen. Dit komt door rotatie van de plasmasfeer rond de aardas. De plasmasfeer
draait immers niet met een constante snelheid rond de Aarde.
3) Statische ladingen in wolken. Doordat vooral in onstabiele bewolking, welke in lagedrukgebieden
voorkomt en een grote verticale opbouw hebben de waterdruppeltjes in een bepaalde cyclus bewegen
kunnen statische ladingen in de wolken ontstaan. Doordat er dan een potentiaalverschil aanwezig is,
ontstaat onweer. Deze statische ladingen en onweer zorgen voor lokale magnetische velden. Maar na
de inslag van een bliksem, kan het materiaal permanent gemagnetiseerd worden.
4) Magnetische (ferromagnetische) materialen in de aardbodem zoals gesteenten en oude structuren
zoals funderingen.
5) Onderzoeksinstituten hanteren een constante temperatuur bij metingen van het aardmagnetisch veld,
omdat de temperatuur een minimale invloed op de metingen kan hebben. Bij NMR, wat wij gaan
gebruiken, heeft een verhoogde van de zogenaamde watersample een beter precisie ten gevolg.
Achtergrond 24
Afbeelding 30: De wervelstromen in de
ionensfeer om 10.30 LMT
Afbeelding 31: Geomagnetische jerks laten een duidelijk verband met
de daglengte zien in metingen
Afbeelding 32: Zuid-Atlantische anomalie is
te zien aan de concentratie protonen op
850 km hoogte
6) In de ionosfeer worden door de kosmische en zonnestralingen stromen opgewekt. Deze induceren
volgens veel onderzoeken elektrische stromingen in de aardkorst en ook de oceanen, welke
magnetische velden creren. Dit zijn cyclische variaties, die allemaal opgeteld over een lange
periode dichtbij de nul komen. De cyclus kan een dag, maand, zonnejaar of zonnestorm zijn. Deze
theorie is nieuw en nog niet algemeen geaccepteerd.
7) In nummer 6 wordt al gehint op de oceanen als een factor bij de magnetische cyclus. Niet alle
wetenschappers zijn het over de invloed van de oceaan eens, daarom dient er eerst meer onderzoek
uitgevoerd te worden om bepaalde zaken te kunnen bevestigen of te ontkrachten. Volgens een
opmerkelijk onderzoek komt de Noord-atlantische oceaancirculatie overeen met bepaalde variaties
van het magnetisch veld in Europa.
Geomagnetische jerks
Dit zijn meestal onverklaarbare
veranderingen in het aardmagnetische
veld. Sommige wetenschappers zeggen
dat het te maken heeft met de
rotatiesnelheid van de aarde, die om
zijn as spint. In Nederland uitgevoerde
metingen laten zien dat deze jerks
gemiddeld acht jaar op de
rotatiesnelheid achterlopen. Data van
oudere metingen is minder
nauwkeurig.
Anomalien in de wereld
De hier behandelde anomalien zijn grootschalige afwijkingen
in het aardmagnetisch veld en/of de van Allen gordels. Er
bestaan twee bekende.
De grootste magnetische anomalie is de anomalie van Kursk.
Deze ontstaat doordat in de omgeving van de Russische
provincie Kursk zich een grote hoeveelheid ijzererts bevindt,
die het magnetisch veld verstoort.
Een andere bekende is de Zuid-Atlantische anomalie in de van
Allen gordel. Deze bevindt zich ten westen van Zuid Amerika.
Op dat punt komt de binnenste van de van Allen Gordels het
dichts bij het aardoppervlak. Ruimteschepen moeten soms bij het passeren van deze anomalie hun
instrumenten uitschakelen ten voorkoming van schade. Ook is te zien is dat het midden van de van Allen
gordel en de evenaar niet samenvallen.
Achtergrond 25
Afbeelding 35: Het principe van de
taperecorder
Afbeelding 33: Anomalienkaart Nederland laat verband
zwaartekrachtafwijking en declinatieafwijking zien
Afbeelding 34:
Structuur vulkaan
Anomalien in Nederland
Ons onderzoek wordt in Nederland
uitgevoerd, daarom is het voor ons en de
lezer interessant te zien hoe en waarom het
aardmagnetisch veld op onze geografische
positie afwijkt. Het figuur rechts laat de
isogonen zien, die blijkbaar afwijken,
omdat ze niet recht lopen. Dit komt door
magnetische storingen in de aardbodem.
Om dit te verklaren gaan we even terug in
de tijd. In Nederland zijn de dieper gelegen
gesteenten rijker aan magnetiet (Fe3)4) dan
de bovenliggende aardlagen. Als deze lagen
met ferromagnetische gesteenten naar
boven komen, bijvoorbeeld bij een horst,
massief of oude vulkaan raakt het lokaal
magnetisch veld verstoord. Er zijn op zijn
minst tien van
zulke massieven
of horsten in Nederland. We gaan ze niet allemaal noemen, maar hun effecten zijn
wel duidelijk te zien. De kleuring geeft de zwaartekracht afwijking aan. Oudere
gesteenten hebben een grotere zwaartekrachtafwijking dan jongere gesteenten. Dit
verband tussen zwaartekrachtanomalien (negatief in blauw en positief in rood) en
de isogonen is duidelijk te zien. De opmerkelijkste afwijking bevindt zich echter
in de Waddenzee. Deze ontstond door een oude vulkaan (zuidwalvulkaan) onder
de aardbodem, die tot 160 miljoen jaar geleden actief is geweest en zo een
afwijking in de gesteentelagen had geproduceerd. Dit uitgespuwde gesteente is
sterk magnetisch met alle gevolgen van dien.
Paleomagnetisme
Paleomagnetisch onderzoek maakt gebruik van de eigenschap
dat gesteenten stollen in de directie van het aanwezige
aardmagnetisch veld en dit voor miljoenen jaren kunnen
behouden. Geologen, maar ook andere takken van de
wetenschap als de archeologie maken gebruik van
paleomagnetisme. Gezien de platentektoniek voor continue
verschuiving van gesteenten sinds het ontstaan van de aarde
zorgt, kan in combinatie met andere data zoals de toentertijd
aanwezige polariteit van het aardmagnetisch veld de
breedtegraad en soms zelfs de lengtegraad worden bepaald van
deze gesteenten.
In de jaren vijftig werden de eerste elektronische magnetometers ontwikkeld, die in staat waren accuraat het
magnetisme van gesteenten bepalen. Aanvankelijk werd dit voor onderzoek naar oliebronnen gebruikt, maar
in de jaren zestig vond het nog een toepassing in de oceaanbodem, vooral in onderzoek naar de Noord-
Atlantische rug. Dit is een soort gat in de aardkorst, waar hete magma bestaande uit magnetiseerbare
gesteenten als basalt in twee richtingen uit de mantel komt. Een deel gaat naar het oosten het andere naar het
westen. Dit gebeurt met een snelheid van 2.5 centimeter per jaar. De Noord Atlantische rug kent ook veel
Achtergrond 26
Afbeelding 36: De ompoling in
een computersimulatie
aardbevingen. Waar onderzoekers bij deze rug achter kwamen was het feit dat de gesteenten regelmatig van
polariteit wisselden tussen de stroken. Andere oceaanonderzoeken kwamen met vergelijkbare resultaten. De
meest waarschijnlijke verklaring voor de wisselende polariteit is een ompoling van het aardmagnetisch veld.
De Noord-Atlantische rug functioneert dus als een soort taperecorder van het aardmagnetisch veld, welke de
mogelijk biedt het aardmagnetisch veld te bestuderen en de gesteenten te dateren.
Buiten de oceanische rug worden ook lavastromen van vulkanen bestudeerd. Als de vulkaan dan langere tijd
lava heeft uitgespuid kan uit de gesteenten de directie van het bij de stolling aanwezige magnetische veld
worden bepaald. Deze onderzoeken suggereren conform de oceaanbodemonderzoeken het voorkomen van
ompolingen in de Aardse geschiedenis.
Ompolingen
Volgens computersimulaties wil het aardmagnetisch veld door convectie in de buitenkern omkeren, maar de
vaste binnenkern remt dit doordat het magnetisme daar alleen d.m.v. diffusie gedurende langere tijd kan
veranderen. Deze computersimulatie had na een kleine aanpassing in de warmteoverdracht tussen de binnen
en buitenkern meerdere ompolingen na ieder een tijdsverschil van 100.000 voorspeld uitgaande van de
geodynamo. De gemiddelde duur van een ompoling bedroeg 7000 jaar varirend van 1.000 tot 24.000 jaar,
maar dit blijven computermodellen, die niet altijd correct en accuraat zijn.
Het aardmagnetisch veld keert volgens paleomagnetisch onderzoek
ongeveer iedere 250.000 jaar om, maar er zijn ook stabiele periodes van
miljoenen jaren geweest, wat erop wijst dat de omkeerintervallen flink
variren. De laatste omkering vond ongeveer 780.000 jaar geleden plaats.
Maar het aardmagnetisch veld nam in de afgelopen 2000 jaar met 6.3% per
eeuw af en in de laatste honderd jaar zelfs met 10% per honderd jaar. Dit is
consistent met een omkering, waar door veranderende elektrische
stromingen in het binnenste van de aardkern voor een paar duizend jaar het
magnetisch veld afneemt en vervolgens in de tegenovergestelde polariteit
weer toeneemt, hoewel de precieze gang van zaken tijdens de ompoling
een raadsel blijft en een temporele afname zeker niet tot een ompoling
hoeft te leiden. Er wordt aangenomen dat in de fase, wanneer het
aardmagnetisch veld midden in de ompoling zit, er chaotische veldlijnen optreden zoals in de
computersimulatie van Gary en Gatzmeier. Als de huidige trend dus zo doorgaat, hebben we over 1600 jaar
mogelijk al een omkering, volgens een ander onderzoek mogelijk binnen drie eeuwen.
Gezien het beschermende effect van de magnetosfeer blijft het onduidelijk wat de gevolgen zullen zijn als
tijdens een ompoling het aardmagnetisch veld tijdelijk verdwijnt. Er kan nog niets concreets gezegd worden
over het effect van de verhoogde dosis zonnewind op het leven op Aarde. Er zijn echter wel onderzoeken, die
uitwezen dat ompolingen waarschijnlijk met DNA mutaties gepaard gingen en dus misschien zelfs een
positief effect op de evolutie hadden. Doemscenarios van massale uitsterfte tijdens een ompoling zijn hierbij
dan ook uit den boze, maar een lagere levensverwachting zou een van de mogelijke gevolgen kunnen zijn.
Oceanen lijken in tegenstelling tot sommige berichten geen invloed op de ompoling te hebben, omdat tijdens
de ijstijden niets op een magnetische poolwisseling wijst en hemellichamen zonder oceanen ook magnetische
omkeringen kennen. De zonnecyclus gaat bijvoorbeeld samen met een poolwisseling op de zon.
Buiten complete ompolingen komen ook geomagnetische excursies voor. Dit zijn tijdelijke afnamen van
meer dan 80% in veldsterkte en vallen net als ompolingen te verklaren met het geodynamomodel.
Verder hebben ook natuurrampen mogelijk grote effecten op het aardmagnetisch veld. Zo kan de Aarde na
een meteorietinslag door tekort aan zonlicht afkoelen met als gevolg dat veel zeewater op de polen neerslaat.
Hiervoor zijn geologische bewijzen uit het verleden gevonden. Gezien dat water tijdens een ijstijd meer
geconcentreerd bij de polen is, gaat de aardkorst iets sneller draaien. Dit verstoort de wervelstromen in het
binnenste van de Aarde, waardoor het aardmagnetisch enkele duizenden jaren een stuk zwakker kan worden
en de kans op een ompoling dus veel hoger is.
Achtergrond 27
Theoretische inleiding
In dit hoofdstuk zullen we de betrokken theorie van NMR bespreken. Dit is noodzakelijk om uit te kunnen
leggen wat we precies bij ons experiment hebben gedaan, en waarom. In het volgende hoofdstuk zullen we
dan ook onze methode behandelen en de achterliggende redenen van deze methode.
Spins
In een magnetisch veld kan de kern van een atoom een aantal energietoestanden aannemen, gedefinieerd met
de formule M=2 I +1
Waarin M het aantal mogelijke magnetische spingetallen is en I het spinquamtumgetal.
Wij meten met water, in het bijzonder met de waterstofkernen in het water. Deze hebben een
spinquantumgetal van I = , wat betekent dat een waterstofkern in een magneetveld twee energietoestanden
kan aannemen: spin up of spin down.
Omdat dit een heleboel theoretische termen zijn waar de werkelijkheid moeilijk bij voor te stellen is, kan
men de waterstofkernen beschouwen als piepkleine magneetjes die ofwel in de richting van het heersende
magneetveld of precies andersom kunnen staan (dus spin up of spin down). In het eerste geval versterkt de
waterstofkern het heersende veld, in het tweede geval wordt het verzwakt. Omdat spin up en spin down
normaal ongeveer evenveel voorkomen heeft dit normaal geen netto effect, maar hierover later meer. De
energie van deze toestanden wordt weergegeven door
E=!
1
2
H
Waarin:
=
h
2n
= Gyromagnetische verhouding in s
-1
T
-1
E = de energie van een spin
H = de sterkte van het magneetveld in Tesla
De Gyromagnetische verhouding is een constante voor de
atoomkernen waarmee je meet. Voor waterstof (1H), waar wij mee
gaan meten, is deze waarde:
=26,75222651010
7
s
1
T
1
Verder is het nog van belang dat de waterstofkernen in een
magneetveld niet helemaal stil staan: ze tollen een beetje om hun as.
Dat wil zeggen dat je ze kan beschouwen alsof ze niet helemaal recht
staan ten opzichte van het magneetveld en ook nog een beetje
ronddraaien. Vergelijk dit maar met een tol die niet helemaal stabiel
draait. Enige verschil is dat een waterstofkern geen wrijving
ondervindt en dus door blijft tollen, terwijl een tol door de wrijving
tot stilstand komt. Dit tollen wordt aangeduid als precessie.
Spins 28
Afbeelding 37: Een grafische
voorstelling van atoomkernen in een
magneetveld B
0
. Bovenin de parallel
gerichte kernen, onderin de anti-
parallel
Overgang tussen de energietoestanden
Aangezien de Gyromagnetische verhouding een constante voor waterstof is en , gereduceerde constante
van Planck, ook een constante is, is het verschil tussen de twee energieniveaus recht evenredig met het
magneetveld H: (zie ook afbeelding)
AE= H
Als de energie van een foton gelijk is aan E, dan kan het foton opgenomen worden, zodat de kernspin van
de H-kern verandert van down naar up (parallel naar anti-parallel). De energie van een foton wordt gegeven
door:
E
foton
=h+
Waarin:
h = de constante van Planck
= de frequentie van het foton
Als we E van de spins dus gelijkstellen aan de energie van het foton, dan krijgen we de voorwaarde voor
absorptie van de fotonen. Wat algebra en uitwerking geeft dan het volgende:
Het leuke is dat dit ook andersom werkt: als
de spin van een H-kern van down naar up
verandert, zendt deze een foton uit met een
frequentie volgens de volgende formule:
+=

2n
H
Deze frequentie wordt ook wel de Larmorfrequentie
1
genoemd, en is dus alleen afhankelijk van de
samenstelling van de atoomkern en de sterkte van het magneetveld.
1 Vernoemd naar Sir Joseph Larmor (1857-1942), een Ierse wis- en natuurkundige
Overgang tussen de energietoestanden 29
AE
spins
=E
foton
AE
spins
=h+
H=h+

h
2n
H=h+
+=

2n
H
+=
26,75222651010
7
2n
H
H=
+
4,25774908810
7
Afbeelding 38: Magneetveld uitgezet tegen de energie van spin up
en spin down; het verschil is gelijk aan H
Excitatie
Zoals eerder gezegd moeten we de waterstofkernen beschouwen als
magneetjes, waarvan het magnetische moment een beetje tolt in het
magneetveld. Normaal maakt het niet uit dat dit magnetische
moment van een waterstofkern rondtolt, omdat het zelfs in een klein
volume al over heel veel waterstofkernen gaat en door uitmiddeling
het netto magneetveld gewoon in de richting van de toestand met de
laagste energie wijst.
Deze vector draait in principe om zich zelf heen, maar tot nu toe
maakte dat niet uit. Voor het gemak zetten we het geheel in een
cartesisch assenstelsel met het hoofdmagneetveld in de z-richting.
In de beginsituatie zien we dus een netto magnetisch moment in de z-
richting. (afbeelding 39)
Het rondtollen gaat wl uitmaken als we er radiogolven met een
golflengte gelijk aan de Larmorfrequentie op afvuren.
Door de radiogolven zal de magnetisatie in de z-richting afnemen, omdat
waterstofkernen uit het laagste energieniveau naar het hogere
energieniveau gexciteerd worden, en het verschil tussen de niveaus
kleiner wordt (of zelfs negatief). Maar tegelijkertijd zal er een netto
magnetisatie in het xy-vlak ontstaan, omdat alle gexciteerde kernen met
de Larmorfrequentie in dezelfde fase gaan draaien. Hierdoor middelen de
horizontale componenten van het magnetisch moment niet meer uit,
omdat ze allemaal in dezelfde richting wijzen. Er ontstaat dus een met de
Larmorfrequentie roterende vector in het xy-vlak. (afbeelding 40)
Excitatie 30
Afbeelding 39: Netto magnetisatie in
de z-richting, door Boltzmann
verhouding en uitmiddelen
Afbeelding 40: Netto magnetisatie
in xy-vlak, roterend met de
Larmorfrequentie.
Relaxatie
Wanneer de radiostraling uitgezet wordt, zullen zowel de situatie in de z-richting als de situatie in het xy-vlak
terugkeren naar de beginsituatie. Dit proces wordt relaxatie genoemd.
Voor de z-magnetisatie hebben we eerst wat definities nodig:
M
z0
= de magnetisatie zoals die is bij het Boltzmann-evenwicht, zoals het geval is voor de excitatie
M
z
= de magnetisatie in de z-richting op tijdstip t.
T
1
= spin-rooster relaxatietijd, de tijd die nodig is om het verschil tussen M
z
en M
0
met een factor e te
verkleinen.
T
1
is een constante voor de stof waarmee je meet. Voor (gedemineraliseerd) water onder
standaardomstandigheden geldt T
1
1,5 s De voorgaande grootheden verhouden zich tot elkaar volgens de
formule:
M
z
=M
z0
(1e
t
T
1
)
De magnetisatie in het xy-vlak is een gevolg van het feit dat alle gexciteerde kernen in fase gaan draaien.
Door inhomogeniteiten van het magneetveld en interacties tussen de moleculen raken de kernen echter vrij
snel uit fase, waardoor de netto magnetisatie in het xy-vlak naar nul gaat. Het afnemen van de netto
magnetisatie is te beschrijven met:
M
XY
=M
XYo
e
t
T
2
Waarin:
M
XY
= de magnetisatie in het xy-vlak
M
XYo
= de maximale magnetisatie in het xy-vlak
t = de tijd vanaf het einde van de excitatie
T
2
= de spin-spin relaxatietijd
De maximale magnetisatie in het xy-vlak wordt bereikt op het moment dat er gestopt wordt met exciteren,
dus t = 0. De spin-spin relaxatietijd T
2
wordt gedefinieerd als de tijd die het duurt voordat de magnetisatie
met een factor e is afgenomen. In een homogeen magneetveld is T
2
net als T
1
een constante voor de stof
waarin je meet, maar inhomogeniteit van het magneetveld zorgt ook nog voor verkorting van T
2
. Vandaar dat
het van belang is in NMR en MRI dat het magneetveld zo homogeen mogelijk is: hoe homogener het is, hoe
langer je kan meten. T
2
is altijd gelijk aan of kleiner dan T
1
, maar voor de rest zijn dit twee onafhankelijke
processen, die geen invloed op elkaar hebben.
Relaxatie 31
Meten
Om de Larmorfrequentie nu daadwerkelijk te meten, is
er een meetspoel met zijn as evenwijdig aan de y-as
geplaatst. Als gevolg van magnetische inductie loopt er
een stroom door deze spoel. De gemeten stroom vormt
de ruwe data. Deze data noemen we Free Induction
Decay, kortweg FID. Bij n bepaalde frequentie zou
deze de vorm hebben van een sinus met de
Larmorfrequentie en een afnemende amplitude hebben.
Helaas is het in werkelijkheid zo dat er door
inhomogeniteiten van het veld en stroomkabels in de
buurt, (de 50 Hz en veelvouden daarvan zie je overal
terug) niet sprake is van n duidelijke frequentie. Om
de Larmorfrequentie nu te bepalen doen we een
fourier-transformatie op de data. Dit ontbindt de
oorspronkelijke data in een continu spectrum van de frequenties van de sinussen waaruit de oorspronkelijke
data zou zijn opgebouwd. De grafiek die dat oplevert is in principe een Lorentzlijn met dus een piek op de
Larmorfrequentie. Er geldt dan:
lijnvorm

2
H
1
T
2
1+(T
2
)
2
(o
0
o)
2
+
2
( H
1
)
2
(T
1
)
2
(T
2
)
2
=Lorentzlijn
Waarin:
= Gyromagnetische verhouding in s
-1
T
-1
H
1
= Magneetveld veroorzaakt door de elektromagnetische straling (in het xy-vlak)

0
= de top van de grafiek, dus de Larmorfrequentie.
Zoals gezegd ziet deze grafiek er in praktijk heel anders uit, door alle andere invloeden. Nu weten we wel
waar de piek ongeveer moet zitten:
+=4,25774908810
7
s
1
T
1
510
5
T2100 Hz
Bovendien is de piek van het aardmagnetisch veld anders dan de 50 Hz-pieken: de 50 Hz-pieken hebben een
lijnbreedte van praktisch nul, terwijl de piek van het magnetische veld een bredere basis heeft, en dus de
vorm van een Lorentzlijn. Om achter de sterkte van het magnetische veld te komen kan je dan de
frequentiewaarde van de piek van de top die veroorzaakt wordt door het magnetische veld bepalen en dit
terugrekenen naar een waarde voor het magneetveld.
Meten 32
Afbeelding 41: Een plot van een typische FID, zoals
wij ze gemeten hebben.
Verhouding tussen Spin up en down
De populatieverhouding tussen spin up en spin down wordt gegeven door de Bolzmann-verdeling:
N
2
N
1
=e
AE
kT
Waarin:
N
1
= de populatie van de laagste energietoestand (= hier spin down)
N
2
= de populatie van de hoogste energietoestand (= hier spin up)
E = het verschil in energie tussen de toestanden
k = de constante van Boltzmann
T = de temperatuur in Kelvin
Als we de formule voor het verschil van de energie van de spins (
AE= H
) daarin invullen dan is buiten
een magneetveld E gelijk aan nul, omdat H gelijk is aan nul. Op aarde hebben we wel een magneetveld,
namelijk het aardmagnetisch, maar omdat dit met grofweg 50 T slechts heel klein is, is het verschil bij
kamertemperatuur tussen spin up en spin down zeer klein:
Om het signaal sterker te maken, moet de netto magnetisatie groter zijn. Hiervoor moet het verschil tussen
spin up en down groter zijn. Om dit te bereiken kunnen we volgens de formule twee dingen doen: of de
temperatuur drastisch verlagen, of het verschil tussen de energieniveaus vergroten. Dat
eerste zou kunnen, maar is niet echt praktisch voor in het veld, bovendien is het effect maar beperkt. Veel
effectiever is het om het magneetveld groter te maken door stroom te leiden door een spoel, waarin het
sample zich bevindt. Dit levert een magneetveld op in het mengsel, waardoor het verschil in energie tussen
spin up en down groter wordt. Hierdoor neemt het verschil tussen spin up en spin down toe, waardoor de
netto magnetisatie weer toeneemt, wat dus betere meetresultaten oplevert. Hoewel je zou denken dat het
aardmagnetisch veld zo nooit te meten is, omdat er een sterker magneetveld overheen gezet wordt, is dit in
de praktijk met een trucje makkelijk te omzeilen. Voordat we gaan meten zetten we de spoel en daarmee het
sterke magneetveld uit. In de 25 ms tussen het uitzetten van de spoel en het begin van de meting zal de
Larmorfrequentie van de kernen vrijwel direct weer gelijk zijn aan die passend bij het aardmagnetisch veld,
terwijl het verschil in populatie van de twee energieniveaus afneemt met T
1
, wat een tijdschaal van enkele
secondes is. In de tijd dat T
1
nog niet terug op zijn oude waarde is, kan de Larmorfrequentie gemeten worden
van water in het
aardmagnetisch veld.
In afbeelding 42 is dit
schematisch
weergegeven.
Verhouding tussen Spin up en down 33
Magnetische
veldsterkte
Netto magnetisatie
Larmorf requentie
t
i
j
d
Afbeelding 42: Schematische weergave van de sterkte van het magneetveld, de netto
magnetisatie en de Larmorfrequentie tegen de tijd.
N
2
N
1
=e
H
kT
1+310
10
Intermezzo: NMR en MRI
Nuclear Magnetic Resonance (NMR) is oorspronkelijk bedoeld om
atoomstructuren in beeld te brengen. De techniek wordt dan ook
veelvuldig gebruikt in de scheikunde. Verschillend gebonden kernen
geven namelijk verschillende frequenties terug. Zo kan, als de
veldsterkte bekend is, van stoffen (met een spin) de
molecuulstructuur en de concentratie bepaald worden uit een
spectrum zoals in afbeelding 43. De NMR machines, die hiervoor
gebruikt worden, maken gebruik van velden tot wel 20 T. Hierdoor
zijn ze zeer groot en duur, want om deze velden in stand te houden
worden de spoelen met vloeibaar helium gekoeld, om ze
supergeleidend te houden. (zie afbeelding 43) Onze NMR-apparatuur
maakt echter gebruik van het aardmagnetisch veld als hoofdveld en
heeft dus geen supergrote magneten nodig. Een bijkomend voordeel
daarvan is dat de frequenties een stuk lager en dus makkelijker te
meten zijn.
Magnetic Resonance Imaging (MRI) is een andere techniek die vooral
in de medische sector gebruikt wordt. Kort gezegd worden er extra
magneetvelden aangelegd om de ruimte in de scanner in een rooster te
verdelen en te coderen door een opzettelijk verschil in veldsterkte,
zodat uit elk vakje een signaal ontvangen kan worden. Door deze
signalen weer te combineren, kan een plaatje van de dwarsdoorsnede
van bijna alles gemaakt worden, zolang er maar geen magnetisch
actieve materialen in zitten en wel materialen die een kernspin
hebben. Het menselijk lichaam is daar een heel goed voorbeeld van,
vandaar de medische toepassingen. Een leuk weetje over MRI is dat
er bij de naamgeving bewust is gekozen om de N van Nuclear te laten
vallen, omdat dit bij het grote publiek te veel de associatie met
kernenergie zou oproepen.
Intermezzo: NMR en MRI 34
Afbeelding 43: Een NMR spectrum van
broom-ethaan
Afbeelding 44: Een 21,2 T NMR-
apparaat in Birmingham, UK
Afbeelding 45: Een moderne 3 T MRI-scanner
Praktische inleiding en methode
In dit hoofdstuk willen we de theorie van de vorige paragraaf vertalen naar de praktijk en onze methode
uiteenzetten.
Apparatuur en opstelling
Het apparaat dat we gebruikt hebben voor onze metingen is de Terranova-
MRI van het Nieuw-Zeelandse bedrijf Magritek. Dit is feitelijk een MRI-
scanner die in plaats van een magneetveld opgewekt door bijvoorbeeld
een enorme supergeleidende magneet het aardmagnetisch veld gebruikt
als hoofdveld. Het apparaat bestaat uit de scanner zelf en een kast met
stuurelektronica. Die laatste wordt via USB verbonden met een computer.
Het totaal weegt 9 kilogram (zonder computer) en is dus relatief
draagbaar. Om er echt mee rond te kunnen sjouwen is er nog wel een
stroombron nodig, in de vorm van een stel accus.
Op de computer hebben we gebruik
gemaakt van het meegeleverde
programma Prospa om de scanner aan
te sturen. Prospa gaf zelf ook fourier-
transformaties van de data en waardes voor de toppen, maar deze waren
vrij onnauwkeurig. Voor veel van de data hebben we dan ook OriginPro
7.5 gebruikt voor de fourier-transformaties en de Lorentzfits.
De scanner is 28 bij 26 bij 19 cm en de kast met regelelektronica 36 bij 26
bij 16 cm. De maximale diameter van objecten die in de scanner gelegd
kunnen worden is 7,5 cm. We hebben om een zo hoog mogelijke resolutie
te krijgen uiteindelijk voor onze testen telkens een halve liter water
gebruikt. Zie Breedtetesten voor meer informatie. Naast de hoofdspoel
om het populatieverschil te vergroten, bevat de scanner ook nog shim-
spoelen en een LC-circuit om radiogolven uit te zenden.
In het veld hebben we een opstelling gebruikt die er op gericht was om de
accus en de elektronica zo min mogelijk invloed te laten hebben op de
meting. Dit houdt in dat we aan een kant de scanner hadden staan,
ongeveer 3 meter verderop de regelelektronica, en nog drie meter verder
de accus. Om schade door vocht te voorkomen stond alle apparatuur op hardboard platen. Zelf zaten we het
grootste deel van de tijd naast de regelelektronica met de laptop. (zie afbeelding 48)
Apparatuur en opstelling 35
Afbeelding 46: De scanner van het
Terranova systeem. Duidelijk
zichtbaar is de koperen spoel van
de hoofdmagneet, en de
aansluitingen.
Afbeelding 47: Alle apparatuur
bij elkaar. Bovenop de scanner,
onder vooraan de accu's
daarachter de regelelektronica
en rechts de laptop.
Afbeelding 48: De meetopstelling zoals gebruikt in het veld
Hulpmagneet
Om dus een meetbaar verschil te creren tussen spin up en spin down, zetten we eerst de hoofdspoel aan
voor 5 seconden met een stroom van 5 ampre. Langer aanzetten zou een nog groter populatieverschil
creren, maar vanwege koelingsproblemen kan dat niet. Dat wil zeggen: als de hoofdspoel langer aan gezet
zou worden zou deze doorbanden. Eerst waren we van plan om een lagere stroom te gebruiken om zodoende
stroom te besparen, maar in praktijk bleek het verschil in signaal dusdanig groot en bleken de accus het zo
goed te houden dat we daar van hebben afgezien.
/2 puls: het LC-circuit
Om een goed signaal te krijgen, is het belangrijk dat de uitgezonden frequentie
tijdens de excitatie op zijn minst in de buurt van de Larmorfrequentie zit. De
radiostraling in de scanner die wij gebruikt hebben werd opgewekt door een LC-
circuit. Dit bestaat uit een condensator en een spoel, die dus elektromagnetische
straling zal gaan uitstralen met een frequentie gedefinieerd door:
Waarin:
= De uitgezonden frequentie in radialen per seconde
L = De zelfinductie van de spoel in Henry
C = De capaciteit van de condensator in Farad
Door de zelfinductie van de spoel of de capaciteit van de condensator te varieren kan dus de frequentie van
de uitgezonden straling benvloed worden. In onze opstelling was de zelfinductie niet in te stellen, maar de
capaciteit van de condensator wel. Om de juiste waarde te bepalen hebben we een truc gebruikt. Normaal
wordt er 25 ms gewacht na de excitatie voor er begonnen wordt met meten, om vervelende na-effecten van
de excitatie te missen. Dat wil zeggen: daarvoor zie je in de fouriertransformatie een nogal grote en brede
piek van het LC-circuit terug, die het beeld nogal verstoort. Maar bij het instellen hebben we dit juist in ons
voordeel gebruikt: als de wachttijd ingesteld wordt op 5 ms en de waarde van de capaciteit er niet al te ver
naast zit, zie je zowel de piek van het aardmagnetisch veld als die van het LC-circuit. Als deze toppen precies
op elkaar liggen, dus met de toppen op dezelfde frequentie, zal het signaal het beste zijn. Door trial and error
(hij moet iets meer naar rechts, is ie zo dan goed, nee dit is te ver, ietsje terug etc...) kan dan de juiste waarde
bepaald worden. In praktijk bleek een waarde van 14,4 of 14,5 nF te voldoen.
/2 puls: De pulslengte
Om een zo goed mogelijk signaal te krijgen is er nog een factor van belang bij de radiopuls, namelijk de tijd
dat je de radiogolven uitzendt. Ideaal is het als de verticale component van het magnetisch moment nul is.
Dan is de horizontale component ook goed. Omdat het op dat punt lijkt alsof de netto magnetisatie met een
hoek van /2 is gedraaid, wordt dit de /2-puls genoemd. De enige manier voor ons om te juiste pulslengte te
bepalen was wederom trial and error, maar dit keer zonder feedbackmechanisme, zoals bij het LC-circuit.
Domweg proberen wat het beste werkte dus. In praktijk werkte een waarde tussen de 1,4 en 3,3 ms voor ons
goed. Deze waarde hangt samen met de hoek die de scanner maakt met het magnetische veld. Als de hoek
niet recht is, neemt de efficintie van de puls af en is er een langere puls nodig.
/2 puls: De pulslengte 36
Afbeelding 49:
Schematische weergave
van een LC-circuit
+=
1
2n.( LC)
Shimming
Zeker in labsituaties is het magneetveld vaak verre van homogeen. Als je een NMR- of zelfs MRI-onderzoek
wilt doen, is dat natuurlijk niet gewenst, omdat een en de zelfde stof dan vanuit de ene plek van het sample
een net iets andere frequentie terug zal geven dan vanuit de andere kant. De Terranova-MRI beschikt dan ook
over shim-spoelen. Dit zijn spoeltjes in de x-, y-, en z-richting. Als er een stroompje door bijvoorbeeld het x-
spoeltje gestuurd wordt, dan wordt het magneetveld in het sample aan de ene kant relatief iets sterker en aan
de andere kant relatief iets zwakker. Als er een stroompje de andere kant op door de spoel gestuurd wordt, is
dit precies andersom. Zo kunnen inhomogeniteiten in het magneetveld tot op zekere hoogte gecompenseerd
worden. Dit levert een beter en constanter signaal op. Oorspronkelijk hoopten we dat in het veld geen
shimming nodig zou zijn. Het aardmagnetisch veld is immers in principe superhomogeen, althans wel op de
schaal van een paar meter, wat de schaal is waarop wij maximaal meten. In het veld bleek echter al snel dat
er zonder shims geen fatsoenlijk signaal te meten viel. De langetermijn testen hebben we uiteindelijk dus wel
met shim gedaan, omdat we zo tenminste data kregen waar iets uit op te maken viel. Waardes zoals gebruikt
in het lab zijn te vinden bij plaatstesten en waardes zoals gebruikt in het veld bij locatie 2.
(Zie ook Breedtetesten en Discussie)
Meettijd
Een laatste factor die nog van belang is bij het meten, is de tijd dat het magnetische veld (in de y-richting)
gemeten wordt. Om een zo goed mogelijke resolutie voor de Fouriertransformatie te krijgen, moeten er zo
veel mogelijk data punten zijn. Daarom hebben we de resolutie van de scanner ook altijd maximaal gehad,
dat wil zeggen op 32768 datapunten.
Meettijd 37
Resultaten
Labmetingen
Wij zijn in het lab begonnen met meten, om te kijken of het daar mogelijk zou zijn om variaties in het
aardmagnetisch veld te meten. We verwachtten al dat dit door de diverse invloeden in het lab niet zou
kunnen, maar een bijkomend voordeel van beginnen met in het lab te meten was dat we ons de bediening van
de apparatuur eigen konden maken. Naast de langetermijnmetingen die we hebben gedaan om te kijken hoe
de variatie van het plaatselijke magneetveld was, hebben we ook nog wat metingen gedaan om de
mogelijkheden van de apparatuur te verkennen en de ruimtelijke variatie en inhomogeniteit in kaart te
brengen. In de komende paragrafen zullen de labtesten per onderwerp besproken worden.
Breedtetesten
De lijnbreedte is van belang voor de nauwkeurigheid van onze experimenten. Des te smaller deze wordt,
des te preciezer is de positie van de top op de x-as te bepalen. De lijnbreedte wordt in het midden van de piek
gemeten. Hogere precisie kan op drie manieren bereikt worden. De eerste is door de amplitude te vergroten,
want aangezien de hoeveelheid atoomkernen constant is, is de oppervlakte onder de pieken altijd hetzelfde,
omdat de waarde van de grafiek van de fourier-transformatie gelijk is aan het aantal atoomkernen dat met
een bepaalde frequentie draait. Als de amplitude dus groter wordt, neemt de lijnbreedte af, vanwege die
constante oppervlakte.
De tweede methode is om een kleinere fles te gebruiken, ervan uitgaande dat in een kleiner volume het veld
homogener is. Het signaal wordt zo echter ook zwakker, waardoor de amplitude daalt. Dit geeft weer een
mindere precisie. In praktijk loont het alleen om een kleinere fles te gebruiken als men per se zonder shims
in een niet helemaal homogeen veld wil meten. Hieronder staan de resultaten van de twee metingen zonder
shims:
De grote fles heeft een topbreedte van 22 Hz. De kleine fles heeft een topbreedte van 5.3 Hz. Ter
vergelijking: shims verkleinen de topbreedte van de grote fles naar 1.5 Hz met een bijbehorende amplitude
van 66. Om met een zo groot mogelijke nauwkeurigheid deze waarden te bepalen, hebben we in het
programma Origin een Lorentzfit uitgevoerd over de data. Wat ook opviel, was dat het rechtopzetten van het
flesje water met een te grote frequentieverschuiving (van ongeveer 2,6 Hz) gepaard ging, hoewel de
lijnbreedte en de amplitude gedurende een paar metingen ongeveer gelijk bleven. Dit wijst er op dat het
magnetisch veld sterk varieert in het laboratorium, zelfs over een afstand van enkele centimeters.
Labmetingen 38
Afbeelding 50: Breedtetest grote fles
Afbeelding 51: Breedtetest kleine fles. Merk het verschil
in amplitude op met de grote fles.
Uiteindelijk hebben we geen gebruik gemaakt van kleinere flessen bij onze metingen, omdat in het lab de
shims toch wel nodig waren, kleine fles of grote fles maakte niet uit, en in het veld zou het veld zou
homogeen moeten zijn dat een grote fles ook prima werkt. Bovendien bleek het voordeel van grotere
homogeniteit niet op te wegen tegen het signaalverlies.
en we dit compenseerden door thermosflessen met heet water te gebruikten voor een verhoogde T
2
en dus
voor water ook T
1
waarde. De lijnbreedte is voor water immers in optimale condities (extreem homogeen
veld) gelijk aan 1/T
2.
Dus tijdens het veldwerk valt het te verwachten dat naarmate de thermosfles afkoelt de
lijnbreedte flink stijgt en dus de meetnauwkeurigheid daalt,hoewel deze waarschijnlijk zeker met behulp van
fits onder de 0,5 nT gehouden zal kunnen worden.
T
1
-testen:
Onze begeleider, Dhr. Gast, was nog een artikel tegengekomen, waarin de relatie tussen T
1
en de temperatuur
werd besproken. Hoe hoger de temperatuur, hoe langer T
1
. (zie afbeelding 52)
Want hoewel de temperatuur, zoals eerder gezegd, ook invloed heeft op de verdeling tussen spin up en spin
down en dus een verhoging van de temperatuur een negatieve invloed zou hebben op de sterkte van het
signaal, heeft de temperatuur zoveel invloed op de waarde van T
1
, en dus de tijd waarin we kunnen meten,
dat het de moeite waard lijkt om heet water te gebruiken. Want een langere meettijd geeft een beter signaal.
Onze eigen meting van T
1
uitgevoerd met Prospa, leverde echter een onbruikbare grafiek op. (zie afbeelding
53) Uiteindelijk hebben we geen gebruik meer gemaakt van het feit dat de T
1
groter is bij een hogere
temperatuur, hoewel we in het veld wel met warm water gemeten hebben.
Labmetingen 39
Afbeelding 52: T
1
als functie van de temperatuur in C,
volgens de literatuur
Afbeelding 53: T
1
uitgezet tegen de temperatuur van
het water, zoals door ons gemeten. De foutwaardes
zoals aangegeven zijn de wiskundige foutwaardes
van de fit. De werkelijke foutwaardes waren zelfs nog
groter.
57,5 54 51,6 43,5 42
0
1
2
3
4
5
6
Temperatuur in C
T
1

i
n

m
s
-10 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
0
2
4
6
8
10
12
14
Temperatuur in graden Celsius
T
1

i
n

s
e
c
o
n
d
e
n
Draaitesten:
Om aan te tonen dat voor de hoogste amplitude het
meetapparatuur zo loodrecht mogelijk tegenover het
lokale magnetische veld opgesteld moet staan, hebben
we het apparaat in drie proeven respectievelijk 45 en 90
graden met de klok mee (-) of tegen de klok (+) in
gedraaid. De resultaten van de -90 graden draaitest zijn
in afbeelding 54 te zien. De amplitude is met name in
deze test erg laag, maar ook in de +90 graden (15
amplitude) en de -45 graden (53 amplitude) draaitesten
zijn flinke dalingen te zien. We kunnen dus hieruit
concluderen dat een rotatie, speciaal in een extreem
inhomogeen veld, de amplitude flink verlaagt en om dus
de beste resultaten te verkrijgen op het veld moeten wij
de apparatuur, gebruik makend van het kompas en de
dipmeter, zo loodrecht mogelijk op het aardmagnetisch
veld opstellen.
Labmetingen 40
Afbeelding 54: Plot van de data van de rotatie 90
graden met de klok mee met een lorentzfit erdoor.
Plaatstesten:
Het spreekt van zelf dat het lab volgepakt is met storende factoren, zoals elektrische apparatuur. De testen in
deze paragraaf hebben het doel om aan te tonen hoe groot de variatie binnen een straal van 50 cm in het lab
is. Om te beginnen hebben wij een controlemeting op de standaardpositie uitgevoerd. Dit is de positie waar
de scanner ook gedurende de andere labtesten stond. De shimwaarden in de x-, y- en z-richting, waren bij
deze metingen altijd vrij hoog, wat op een inhomogeen veld wijst. Vervolgens hebben wij de meetapparatuur
telkens 50 cm verschoven. Hieronder staan de resultaten van deze experimenten:
Positie Amplitude Frequentie (Hz) Veldsterkte (T) x y z
Noord 50
cm 53 1970 46.27 2.02 6.6 -6.08
Oost 50
cm 62.7 1916 45.00 1.05 15.01 -3.63
Zuid 50
cm - - - - - -
West 50
cm 50 1871.6 43.95
Midden 70 1899.3 44.61 0.8 13.75 -0.043
Aan de frequenties is te zien dat het veld binnen 4 vierkante meter
al sterk varieert. Bovendien zijn er telkens andere waarden voor de
shims nodig, wat ook weer duidt op een zeer inhomogeen veld. Het
laboratorium blijkt dus geen goede plek te zijn om (natuurlijke)
variaties van het aardmagnetisch veld te meten. Extra bewerkingen
als een lorentzfit zijn gezien de variaties tot wel 1600 nT dan ook
niet meer nodig. Het magnetisch veld is zelfs zo inhomogeen dat
meten op de plek 50 cm naar het zuiden onmogelijk bleek te zijn,
omdat het veld daar te inhomogeen was om een signaal te krijgen.
Een mogelijke oorzaak hiervoor zouden stroomdraden in de muur
kunnen zijn, de scanner stond hier namelijk een stuk dichter bij de
muur. Desondanks is toch op te merken dat we, nadat we de
software n of meerdere keren shimwaardes hadden laten zoeken (shimmen) en de pulse duration hadden
aangepast, bijna overal voldoende grote amplitudes (hoger dan 50) kregen met een lijnbreedte van rond de
1,5 Hz, wat aantoont dat de shims prima in staat zijn vrij grote inhomogeniteiten van het veld te
compenseren.
Labmetingen 41
Afbeelding 55: Plot van de data van de
50 cm west verplaatsing
Langetermijntesten
Om daadwerkelijk te proberen variatie van het aardmagnetisch veld door de tijd te meten, hebben we in het
lab een zo lang mogelijke tijd gemeten. De methode was om elke 90 seconden een meting te doen, en dit dan
128 keer. Helaas stond de software, dat wil zeggen Prospa, ons niet toe om meer dan 128 metingen achter
elkaar te doen. De frequentie van elke 90 seconden is dan ook gekozen om een zo goed mogelijke
verhouding tussen precisie en tijdspanne te krijgen. In totaal hebben we vier van zulke metingen gedaan,
respectievelijk op 20 oktober om 17:03, op 20 oktober om 20:30, op 21 oktober om 8:30 en op 21 oktober
om 16:00. De resulterende grafieken staan op de volgende twee paginas.
Wat meteen opvalt is de grote ogenschijnlijk willekeurige variatie. Ook valt op dat dit per datapunt
plaatsvindt: het is geen trage variatie, maar elk datapunt weer een andere waarde. Hoewel men dan snel gaat
denken aan een meetfout, denken wij toch dat dit een andere oorzaak heeft. Onze theorie was namelijk dat er
een andere invloed op het magnetische veld is die de variaties met een relatief hoge frequentie veroorzaakt,
zoals de liften van het Huygenslaboratorium, de airco of de verwarming. Om dit te verifiren hebben we op
22 oktober nog 2 metingen gedaan, dit keer met een hogere meetfrequentie. De eerste om van 11:04 tot 11:39
met een frequentie van 15 seconde en de tweede om 15:24 met een frequentie van 10 seconde. Dan blijkt
inderdaad dat de variatie geen meetonnauwkeurigheid was, maar een echte variatie van het veld, omdat de
lijnen nu opeens een stuk vloeiender zijn, en de variatie een soortgelijke frequentie heeft als in de eerdere
metingen. Qua oorzaak denken wij dat het toch de liften van het gebouw zullen zijn. Daar heeft de variatie
ongeveer de goede frequentie en onregelmatigheid voor en een lift is toch een groot stuk ijzer dat met flinke
elektromotoren op en neer gehesen wordt.
Langetermijntesten 42
Langetermijntesten 43
1
7
:
0
3
:
0
0
1
7
:
4
0
:
3
0
1
8
:
1
8
:
0
0
1
8
:
5
5
:
3
0
1
9
:
3
3
:
0
0
2
0
:
1
0
:
3
0
2
0
:
4
8
:
0
0
2
1
:
2
5
:
3
0
2
2
:
0
3
:
0
0
2
2
:
4
0
:
3
0
2
3
:
1
8
:
0
0
44,50
44,60
44,70
Tijd
M
a
g
n
e
t
i
s
c
h

v
e
l
d

i
n

m
i
c
r
o
T
e
s
l
a
Afbeelding 56: Magnetisch veld
zoals gemeten op 20 oktober 2009 van 17:03 tot 20:30
0
8
:
3
0
:
0
0
0
8
:
4
6
:
3
0
0
9
:
0
3
:
0
0
0
9
:
1
9
:
3
0
0
9
:
3
6
:
0
0
0
9
:
5
2
:
3
0
1
0
:
0
9
:
0
0
1
0
:
2
5
:
3
0
1
0
:
4
2
:
0
0
1
0
:
5
8
:
3
0
1
1
:
1
5
:
0
0
1
1
:
3
1
:
3
0
44,5
44,55
44,6
44,65
44,7
Tijd
M
a
g
n
e
t
i
s
c
h

v
e
l
d

i
n

m
i
c
r
o
T
e
s
l
a
Afbeelding 57:
Magnetisch veld zoals gemeten op 21 oktober van 8:30 tot 11:40
Langetermijntesten 44
1
6
:
0
0
:
0
0
1
6
:
1
6
:
3
0
1
6
:
3
3
:
0
0
1
6
:
4
9
:
3
0
1
7
:
0
6
:
0
0
1
7
:
2
2
:
3
0
1
7
:
3
9
:
0
0
1
7
:
5
5
:
3
0
1
8
:
1
2
:
0
0
1
8
:
2
8
:
3
0
1
8
:
4
5
:
0
0
1
9
:
0
1
:
3
0
44,5
44,54
44,58
44,62
44,66
44,7
Tijd
M
a
g
n
e
e
t
v
e
l
d

i
n

m
i
c
r
o
T
e
s
l
a
Afbeelding 58:
Magnetisch veld zoals gemeten op 21 oktober van 16:30 tot 19:10
Langetermijntesten 45
1
5
:
2
1
:
0
0
1
5
:
2
3
:
0
0
1
5
:
2
5
:
0
0
1
5
:
2
7
:
0
0
1
5
:
2
9
:
0
0
1
5
:
3
1
:
0
0
1
5
:
3
3
:
0
0
1
5
:
3
5
:
0
0
1
5
:
3
7
:
0
0
1
5
:
3
9
:
0
0
1
5
:
4
1
:
0
0
44,5
44,54
44,58
44,62
44,66
44,7
Tijd
M
a
g
n
e
e
t
v
e
l
d

i
n

m
i
c
r
o
T
e
s
l
a
Afbeelding 59: bladiebla
1
1
:
0
4
:
1
5
1
1
:
0
7
:
0
0
1
1
:
0
9
:
4
5
1
1
:
1
2
:
3
0
1
1
:
1
5
:
1
5
1
1
:
1
8
:
0
0
1
1
:
2
0
:
4
5
1
1
:
2
3
:
3
0
1
1
:
2
6
:
1
5
1
1
:
2
9
:
0
0
1
1
:
3
1
:
4
5
1
1
:
3
4
:
3
0
44,54
44,56
44,58
44,6
44,62
44,64
44,66
44,68
44,7
Tijd
M
a
g
n
e
e
t
v
e
l
d

i
n

m
i
c
r
o
T
e
s
l
a
Veldmetingen
Met de bovenstaande kennis en ervaring hebben we op woensdag 11 november 2010 veldmetingen gedaan,
omdat duidelijk was dat in het lab de natuurlijke variaties van het aardmagnetisch veld niet te meten waren.
We verwachtten dat het magnetisch veld buiten extreem homogeen zou zijn en we dus zonder de
shimspoelen goed bruikbare meetresultaten zouden krijgen. Op de dag van het veldwerk hebben wij de
accus voor de apparatuur en de accu van de laptop volledig opgeladen. Die laatste gaf ons in ieder geval
ruim twee uur tijd voor de metingen. Ook hebben we de gesoleerde flessen water goed opgewarmd. Wij
hebben voor transport van de apparatuur gebruik gemaakt van een auto.
Eerst hebben we uitgesloten dat de accu, de laptop of de regelelektronica invloed kon uitoefenen op onze
metingen. Het dichterbij plaatsen van deze apparatuur had geen invloed op de metingen. Verder was het
weer slecht en heeft het af en toe geregend, maar er was geen sprake van onweer en/of hoge verticale
ontwikkeling in de wolken. We hebben dus aangenomen dat er onvoldoende statische elektriciteit aanwezig
was om het lokale aardmagnetisch veld in significante mate te verstoren. De metingen worden in twee
paragrafen besproken, ieder over een andere meetlocatie. De belangrijkste is de tweede locatie, omdat we
daar getracht hebben de variatie door de tijd te meten.
Locatie 1 (5210'6.33"N 427'48.19"E):
Deze locatie is nu een grasveld, maar diende een paar jaar terug nog als een parkeerplaats. De metingen zijn
verwerkt met een fourier-transformatie en lorentzfit in Origin. Het effect van deze fourier-transformatie ten
opzichte van de fourier-transformatie die Prospa zelf deed, is een lagere ruis, te zien in afbeeldingen 62 en 63
op de volgende pagina. Hieronder staan de meetresultaten van de drie belangrijkste metingen. Deze
metingen zijn uitgevoerd na kalibratie van de meetapparatuur (pulse duration/capacitance) in Prospa:
Meting Tijd Frequentie(Hz) Standaardafwijking (Hz) Lijnbreedte (Hz)
1: Buiten zonder shim 13:52:00 2061,113 0.006 0.97
2: Buiten zonder shim 14:00:00 2061,313 0.006 0.971
3: Buiten met shim 14:27:00 2059,661 0.003 0.23
4: Buiten zonder shim 14:29:00 2061,18 0.015 1.61
N.B: Tussen meting 1 en 2 is aan de apparatuur geschoven
Uitgaande van een gemiddelde frequentie van
ongeveer 2060 Hertz, is de veldsterkte op deze plek
rond de 48.38 T, dus een stuk hoger dan in het
laboratorium.
Opvallend aan deze resultaten is echter dat
shimming nog steeds betere FIDs, hogere pieken
en een kleinere lijnbreedte geeft. Dit wijst er sterk
op dat het veld toch niet zo homogeen is als
aanvankelijk werd gedacht of dat het
meetapparatuur tekortkomingen kent. Wel is het zo
dat er 50 Hz te pieken te zien zijn, hoewel wij voor
ons apparatuur nu alleen DC-stroom gebruiken. Dus
er moet op dit veld in ieder geval een stroomdraad
onder de grond zitten.
Veldmetingen 46
Afbeelding 61: Veldwerk op locatie 1
Afbeelding 63:Veldmeting met shim
Afbeelding 62: Veldmeting zonder shim. Merk de 50 Hz
piek op bij 2050 Hz.
Dan is er nog een frequentieshift van 39 nT bij meting 3, wat we in veld 2 niet hebben waargenomen en
onmogelijk aan de dagelijkse variaties van het aardmagnetisch veld kan liggen. De frequentieshift kan
worden verklaard doordat de shims blijkbaar toch het veld benvloeden. Dit is immers logisch, want
shimmen creert magnetische velden om het aardmagnetisch veld homogener te maken. Hieruit kunnen we
de conclusie trekken dat het effect op de veldsterkte ten gevolge van kleine shimwaarden (39 nT) rond de
130% van de dag-nacht cyclus (30 nT) zit.
Omdat we vrij dicht bij een niet al te rustige weg zaten, de scanner dientengevolge niet ver van de weg lag,
er vreemde palen uit de grond staken en op 140 meter afstand een grote pomp bleek te staan, zijn we op zoek
gegaan naar een wat rustigere meetlocatie voor onze verdere metingen. Een extra reden om een nieuwe
locatie voor het meten te zoeken, zagen we pas bij de uitwerking: Er zijn 50 Hz-pieken te zien. Omdat zowel
de laptop als de apparatuur zelf in het veld op een gelijkstroomaccu werkten, moeten deze pieken volgens
ons wel door een nabijgelegen elektriciteitleiding veroorzaakt zijn, wat natuurlijk weer zijn invloed op het
magneetveld zal hebben gehad.
Veldmetingen 47
Afbeelding 64: Veldwerk
Locatie 2 (5210'19.43"N 427'1.82"E):
Uiteindelijk hebben we als tweede locatie een veld
bij Corpus ten westen van de rijksweg A4
gevonden. Wegen, pompen en andere storende
factoren leken hier een stuk verder weg.
Bij de eerste metingen kwamen we er achter dat
shimmen nog steeds tot stuk betere resultaten
leidde. Het feit dat het nodig was om te shimmen
wijst er op dat het magnetische veld ook hier niet
homogeen was. Maar omdat er voor zover te zien
geen storende factoren in de buurt waren, zijn we
tot de conclusie gekomen dat we voor onze
metingen niet makkelijk een homogener veld
zouden kunnen vinden. Dit wordt bekrachtigd door
het feit dat er in de metingen van deze tweede
locatie geen 50 Hz-pieken te zien zijn. De metingen
leverden na het shimmen zelfs een hogere
amplitude op dan op de eerste locatie (ongeveer een factor 2,5 beter).
x y z
Veld 1 -2,5 -1,26 -0,33
Veld 2 -2,12 -0,68 -0,35
Tijdmetingen
In deze paragraaf zullen wij het antwoord op onze hoofdvraag proberen te beantwoorden. We gaan de
variaties van het aardmagnetisch veld daadwerkelijk proberen te meten. Na het instellen van de shimwaarden
en andere instellingen hebben wij om de zoveel tijd een meting uitgevoerd en de FID opgeslagen. Hieronder
staan de in Origin verwerkte resultaten van onze metingen.
N.B. De gegeven standaardafwijking is de mathematische fout in de lorentzfit van de data.
Tijdstip Veldsterkte (T) Frequentie (Hz) Standaardafwijking (Hz)
15:06:00* 48,75052 2075,675 0,0007
15:10:00* 48,74907 2075,613 0,0010
15:17:00 48,75983 2076,071 0,0086
15:20:00 48,76751 2076,398 0,0005
15:23:00 48,75312 2075,785 0,0007
15:26:00 48,76428 2076,260 0,0010
15:29:00 48,75512 2075,870 0,0004
15:31:00 48,76381 2076,241 0,0006
15:34:00 48,75269 2075,767 0,0011
*Zonder zerofilling
Veldmetingen 48
De resultaten zijn op drie manieren
verwerkt. De eerste (zwart) maakt
gebruik van 10x zerofilling, die
zoals de naam al suggereert na de 5
seconde meting nog 10 x 5 seconde
aan nullen als datapunten aan de FID
plakt. De Fouriertransformatie wordt
hier nauwkeuriger van. De tweede
manier (blauw) geen gebruik maakt
van zerofilling. De data van de
eerste twee manieren zijn met een
Fouriertransformatie en een
lorentzfit in Origin verwerkt. De
derde manier (rood) gebruikt de data
rechtstreeks uit Prospa en blijkt het
minst precies te zijn.
Uit deze grafiek kan geconcludeerd
worden dat zerofilling de waarde
voor de Larmorfrequentie en dus ook voor de veldsterkte verhoogt, maar met vrijwel altijd constant.
Zerofilling heeft dus zo goed als geen effect op de gemeten variatie.
Uit de bovenstaande waarden volgt dan dat de variatie 14,82 nT 0,2 nT bedraagt. Zelfs als we uitgaan van
een meetfout van een halve lijnbreedte, is de gemeten variatie veel te groot binnen een te kleine tijd om
verklaard te kunnen worden door de dagelijkse variatie. Conclusie is dus dat het op deze locatie met deze
apparatuur niet mogelijk is om de natuurlijke variatie van het aardmagnetisch veld te meten. Wat de oorzaak
van de gemeten variatie kan zijn bespreken we in de discussie.
Veldmetingen 49
Afbeelding 65: De gemeten waarden uitgezet tegen de tijd
Afbeelding 66: De fouriertransformaties van de langetijddata
met zerofilling. Goed te zien is dat de lijnbreedte flink kleiner is
dan de variatie
2075 2076 2077
0.00E+000
5.00E+008
1.00E+009
1.50E+009
2.00E+009
2.50E+009
3.00E+009
3.50E+009
s
i
g
n
a
l

h
e
i
g
h
t

a
u
Freq /Hz
B
15.17
15.20
15.23
15.26
15.29
15.31
15.34
Conclusie
Het doel van dit onderzoek is om een antwoord te vinden op de vraag of het mogelijk is de dagelijkse
variaties van het aardmagnetisch veld te meten rondom het Huygens laboratorium gebruik makend van
NMR. Het antwoord op deze vraag is, hoe graag we ook zouden willen dat het anders was, een duidelijk nee.
De variaties door externe invloeden blijken in een verstedelijkt gebied als de randstad namelijk te groot,
waardoor de dag-nacht cyclus niet van de ruis te onderscheiden is. Wat wel mogelijk zou zijn, is een
uitgebreider onderzoek uit te voeren naar de variaties van plaats tot plaats in het lokaal aardmagnetisch veld,
want deze zijn volgens onze metingen in de orde van de 400 nT en dus wel goed te meten. Bovendien vallen
ze meestal snel zonder shimmen redelijk accuraat te bepalen wat meerdere metingen binnen een korte
tijdsduur mogelijk maakt.
De gemeten variaties in de tijdmetingen op locatie 2 kloppen niet met de natuurlijke dagelijkse variatie. De
veldinhomogeniteit had hier geen significante invloed en de A/D converter kan als mogelijke boosdoener
worden uitgesloten. Dus kunnen we alleen concluderen dat de variaties echt zijn en in de orde van de 18 nT
zitten, wat ongeveer de helft van de dag-nacht cyclus is. De exacte oorzaken van deze variaties zijn niet te
bepalen. Zowel in de scanner zelf, als in de omgeving kunnen factoren aanwezig zijn geweest die de variaties
veroorzaakten.
Soortgelijke amateuronderzoeken leverden resultaten op met dergelijke variaties, die niet te verklaren zijn
vanuit het aardmagnetisch veld zelf, terwijl professionele meetstations rond de polen variaties meten die wel
aan het aardmagnetisch veld zelf liggen.
Er staat n ding vast: Het lokale aardmagnetische veld is verre van homogeen. Het verschil tussen de
labmetingen en veldmetingen bedraagt ongeveer 4000 nT en het verschil tussen de twee velden onderling
400 nT. Dit wijst erop dat er nog andere magneetbronnen in de buurt moeten zijn, omdat een variatie van 400
nT over ongeveer een kilometer afstand niet veroorzaakt kan worden door het aardmagnetisch veld. Dit
restveld zorgt ongetwijfeld ook voor een zekere inhomogeniteit. Maar we gaan er van uit dat dit restveld
constant is en omdat bij de metingen is geshimmed, konden we wel de variatie over tijd meten.
Wat we zien is dat waardes van de shims bij de veldmetingen 10-20% van de shimwaardes van de
labmetingen zijn. Als we er van uitgaan dat de waardes in het veld dicht bij de waardes van het
aardmagnetisch veld zelf liggen, kunnen we de conclusie trekken dat er in het lab een magnetische bron is
die de variatie van 4000 nT veroorzaakt. In een natuurkundelaboratorium is dat ook niet echt verwonderlijk.
Ook in het veld zal er een extra magneetveld zijn wat de meting verstoord. Dit kan bijvoorbeeld een
ondergrondse elektriciteitsleiding of elektronische apparatuur in de omgeving zijn. Nu zou het vrij logisch
zijn dat de 4000 nT een grotere inhomogeniteit veroorzaakt dan de 400 nT bron. Dat zou verklaren waarom
er in het veld een stuk kleinere shimwaardes nodig zijn. Maar dit is natuurlijk eigenlijk niet meer dan een
bevestiging van onze hypothese dat het magnetische veld in het veld een stuk homogener zou zijn dan in het
lab, omdat er in het lab een stuk meer verstorende factoren zijn, die zich ook nog eens dichterbij bevinden.
Conclusie 50
Afbeelding 67: FID sinussampling
Discussie
In de discussie behandelen we mogelijke meetfouten en mogelijke verklaringen voor bepaalde waargenomen
verschijnselen.
De shimspoelen
De shimwaarden van veld 1 en 2 tonen een opvallend grote overeenkomst. Een mogelijke verklaring
hiervoor is dat de meetapparatuur niet helemaal magnetisch neutraal is, en dus zelf het veld verstoort. Dan
zou shimming sowieso nodig zijn om een homogeen veld te krijgen in het sample.
Maar vanwege het feit dat de storende factor bijna elk onderdeel van de scanner zou kunnen zijn en omdat
we gebonden zijn aan onze tijd en middelen, hebben we besloten geen nader onderzoek meer te doen naar de
eventuele interne verstoringen. Wel is duidelijk dat deze apparatuur in deze vorm niet gebruikt kan worden
voor absolute metingen van het lokale magnetische veld vanwege deze eventuele verstoringen.
Maar omdat de invloed van de shims in principe constant is, is het volgens ons wel degelijk mogelijk om
variaties van het magneetveld te meten, mits telkens dezelfde shimwaarden gebruikt worden.
Wel zou het kunnen zijn dat de shimspoelen per activatie, dus per meting, een kleine variatie veroorzaken.
Het lijkt ons echter onwaarschijnlijk dat dit de gemeten variaties op locatie 2 heeft veroorzaakt. Een
onnauwkeurigheid in de shims is sowieso onacceptabel, omdat MRI voor een groot deel afhankelijk is van de
shims voor het labelen van de ruimtecordinaten in het sample en onze scanner eigenlijk een MRI-scanner is.
Daarnaast is het ook zo dat het vrij eenvoudig is om de shims constant te maken over de tijd. Het is namelijk
vrij makkelijk om eventuele wisselende factoren uit te sluiten.
Bovendien is het zo dat de variatie die we gemeten hebben ongeveer 15 nT is. Uit de metingen in veld 1
kunnen we concluderen dat de shimspoelen bij shimwaardes, zoals gebruikt in het veld, een
veldsterkteverschil van ongeveer 40 nT veroorzaken. Om de variatie te verklaren zouden de de shimspoelen
dus een afwijking van ruim 25% moeten hebben, wat natuurlijk een absurd hoge waarde is. Want omdat de
shims juist bedoeld zijn om het veld homogeen te maken, zou normaal meten met zo een grote afwijking niet
mogelijk zijn geweest. Laat staan dat MRI-scans, waar vaak honderden metingen bij nodig zijn, mogelijk
zouden zijn geweest.
A/D converter
Een ander discussie punt is dat de frequenties
zouden kunnen variren door tekortkomingen in
de A/D (analoog/digitaal) converter in de
meetapparatuur. Doordat de larmorfrequentie
grofweg 2075 Hz is en er 32768 datapunten zijn
op 5 seconde, is het aantal datapunten per periode
erg laag:
De kloksnelheid van de A/D converter hoeft dan
gedurende de meting maar miniem te variren, om
een significant verschil in frequentie te krijgen.
Bij een variatie gedurende de meting in de A/D converter zou een iets andere frequentie worden
A/D converter 51
f meettijd=2075 Hz5s=10375 periodes
Aantal datapunten=32768
32768/10375=3,16datapunten per periode
Afbeelding 68: Metingen aan aardmagnetisch veld door
amateurmeetstation 2 december 2009
gedetecteerd, wat tot lijnverbreding zou leiden. Dit vindt echter niet plaats, want de lijnbreedte (ongeveer
0.3 Hz) is veel kleiner dan de gemeten variatie (ongeveer 0.8 Hz).
Wel is er nog de mogelijkheid dat de kloksnelheid van de A/D converter niet significant verandert tijdens de
metingen, maar wel tussen de verschillende metingen. Als dan twee metingen direct na elkaar worden
uitgevoerd (voor de verandering in kloksnelheid), zou er (bijna) dezelfde waarde uit moeten komen. Dit
hebben we ook gedaan, maar met de piekwaarden die Prospa zelf gaf, dus zonder de verbeterde fourier-
transformatie of lorentzfit in Origin. De resultaten leken qua opbouw op die van de 9 tijdmetingen (zie
pagina 48), maar dan wat stabieler. Dit wijst erop dat ook de tweede mogelijkheid dus niet aanwezig is en we
ervan kunnen uitgaan dat de A/D converter naar behoren functioneert.
Bovendien is het zeer waarschijnlijk dat dit apparaat de tijd meet met behulp van een kwarts-kristal. Omdat
deze kristallen zeer precies op een nauwkeurig bepaalde frequentie trillen, die algauw op 100 Mhz ligt, is
volgens ons de kans dat de tijdmeting van de apparatuur faalt zo goed als nul.
Aardmagnetisch veld
Een andere mogelijkheid is dat het aardmagnetisch veld daadwerkelijk deze variaties vertoont. Hiervoor zijn
twee argumenten:
1) Sommige amateurmeetstations
hebben variaties in de orde van 150
nT, maar er zitten ook meetstations
tussen, waar de dag-nacht cyclus
duidelijk te zien valt en dus geen
sprake is van zulke grote variaties.
Wij kunnen van amateur-
meetstations echter niet de kwaliteit
controleren, noch is het mogelijk
hun precieze locatie te achterhalen.
Wel is een algemene trend zichtbaar
dat amateurmeetstations in buurt
van steden relatief grote variaties
laten zien.
Aardmagnetisch veld 52
2) De USGS (United States Geological Survey) voert op een aantal plekken in de Verenigde Staten
metingen aan het aardmagnetisch veld uit. De meeste metingen zijn zeer stabiel, maar dat komt
doordat de meetstations zich ver buiten de bewoonde wereld bevinden. Het KNMI heeft
bijvoorbeeld, toen het nog metingen aan het aardmagnetisch veld verrichtte, meerdere malen moeten
verhuizen, omdat menselijke activiteiten in de omgeving de metingen verstoorden. Andere metingen,
met name van meetstations op de polen laten grote afwijkingen van tot wel 50 nT iedere dag zien,
soms zelfs enkele keren per uur. Dit lijkt een beetje op onze resultaten. Alleen ondervindt de USGS
afwijkingen door elektrische stromingen boven de polen, terwijl wij last hebben van de stad.
Bijvoorbeeld ondergrondse bekabeling en voorbijrijdende autos. Het is voor ons immers niet
mogelijk om voldoende afstand van de genoemde storende factoren te houden.
Deze drie mogelijke verklaringen beschouwd hebbend, vinden wij dat de meest waarschijnlijke verklaring is
dat het lokale aardmagnetisch veld daadwerkelijk zo varieert als onze metingen aangeven. De exacte oorzaak
van deze variatie is niet te bepalen door de vele storende factoren in de buurt van de meetlocatie, die vlak in
de buurt van Leiden was. Hoewel we op een paar honderd meter afstand van bebouwing zaten, weten we niet
zeker wat zich ondergronds bevindt en of de auto, die even verderop stond, niet meer invloed kan hebben
uitgeoefend op de metingen dan wenselijk. Toch is het zo dat we een fout in onze meetapparatuur ook niet
helemaal kunnen uitsluiten.
Aardmagnetisch veld 53
Afbeelding 69: Metingen aan aardmagnetisch veld door USGS van 2 december 2009
Als afsluiting hebben we nog een aantal suggesties voor verder onderzoek:
Meten in de (rustiger) duinen of op een andere nog rustigere plek.
Meer onderzoek doen naar het gebruik van heet water voor een langere T
2
Een wolkeloze dag heeft voor het meten van variaties de voorkeur, ook al is de kans klein dat het iets
uitmaakt voor de metingen, het is wel prettig voor de onderzoekers
In geval van zonnestorm gaan meten. Er was tijdens onze metingen geen zonnestorm, maar tijdens
een zonnestorm meten zou interessantere data opleveren.
Evaluatie
In deze evaluatie behandelen we de organisatie en overige zaken met betrekking tot ons onderzoek. Voor
technische aspecten zie de conclusie en discussie.
Afspraken: Het duurde vrij lang totdat we contact konden leggen met onze begeleider Peter Gast. Midden
oktober konden we namelijk voor het eerst contact op nemen. Hierna was wel duidelijk wat van ons m.b.t.
het onderzoek en verslag verwacht werd en we konden dan ook meteen aan de slag met ons onderzoek. In
totaal hadden wij 6 afspraken plus een evaluatiegesprek. Daarna verliep bijna alles m.b.t. de afspraken goed
en voorspoedig. Een keer was er een misverstand over of wij op een bepaalde dag langs zouden komen op
het Huygens, omdat die datum wel in onze afsprakenlijst had gestaan, maar we het daar voor de rest niet
meer over gehad hadden. Uiteindelijk hebben we een nieuwe datum afgesproken om de voor die dag
afgesproken dingen nog te doen.
Tijdsdruk: Wegens de latere start van ons onderzoek hadden we het vaak vrij druk, maar we kwamen nooit in
echte tijdnood.
Samenwerking: Samenwerking verliep goed via mail of telefoon. Elkaars werk werd wederzijds nagekeken
en verbeterd. Ook kregen we voor een deel van het werk (literatuur) commentaar voor verbetering van onze
begeleider. Daarnaast werden alle resultaten besproken met de begeleider.
Apparatuur + Software: Was in orde, we konden alle resultaten goed uitwerken in het lab en/of thuis. Ook
werd transport geregeld met de auto voor de veldmetingen.
Communicatie met de middelbare school: Geen problemen, er werden vanuit Matthews school wel wat extra
eisen gesteld voor het profielwerkstuk zoals een verplichte combinatie van twee vakken (natuurkunde +
aardrijkskunde), maar die vielen prima te integreren in ons onderzoek.
Lengte verslag: Het verslag is wat langer uitgevallen dan gepland, vooral door de extra eis om ook
aardrijkskunde op te nemen in het profielwerkstuk.
Literatuur: Meeste literatuur was on-line te vinden en we hebben uitleg over NMR gekregen en daarbij
aantekeningen gemaakt. Daarnaast hebben we ook research papers gebruikt. Voor een complete lijst zie de
bronvermelding.
Evaluatie 54
Bronvermelding
Hieronder volgt de bronvermelding bovenop onze aantekeningen. Van sommige sites zoals Wikipedia
hebben we meerdere paginas gebruikt. Hier staan dan alleen de meest representatieve paginas.
Onderzoeken/documenten:
Dunlop, D.J., 2007. A more ancient shield. Nature 446. 623-625.Tarduno, J.A., Cottrell, R.d., 2) Watkeys,
M.K. & Bauch, D., 2007. Geo magnetic field strength
2 billion years ago recorded by single silicate crystals. Nature 446, p. 657-660.
Onbekende research paper over verband temperatuur en T
1/2
waarden van water
Aardmagnetische veld ontrafeld, stichting de Koepel
Earths Field NMR/MRI handleiding
Sites:
http://www.cis.rit.edu/htbooks/mri/inside.htm
http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/Hbase/solids/magpr.html#c3
http://www.kennislink.nl/publicaties/aardmagnetisch-veld-al-vroeg-ontstaan
http://www.kennislink.nl/publicaties/aardmagnetisch-veld-is-mogelijk-bezig-om-te-keren
http://www.kennislink.nl/publicaties/discussie-over-aardmagneetveld
http://xmb.stuffucanuse.com/xmb/viewthread.php?tid=1072
http://science.nasa.gov/headlines/Y2003/29dec_magneticfield.htm
http://www.kennislink.nl/publicaties/aardmagnetisch-veld-op-zn-kop
http://www.spacedaily.com/news/earth-magnetic-04a.html
http://www.beyonddiscovery.org/content/view.page.asp?I=233
http://www.space.com/scienceastronomy/generalscience/earth_poles_991027.html
http://en.wikipedia.org/wiki/Earth's_magnetic_field
http://en.wikipedia.org/wiki/Magnetism
http://en.wikipedia.org/wiki/Nuclear_magnetic_resonance
http://www.geomag.bgs.ac.uk/earthmag.html
http://geomag.usgs.gov/intro.php
http://www.crystalink.com/earthsmagneticfield.html
http://www.phy6.org/earthmag/
http://news.bbc.co.uk/2/hi/6982485.stm
http://spaceweather.com/
http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=research-reveals-earths-u
http://www.spacepage.be/artikelen/het-zonnestelsel/135-de-zon/1338-de-zonnewind
http://www.agu.org/pubs/crossref/1997/97GL00543.shtml
http://www.sam-europe.de/
http://www.mri-tutorial.com/tutorial_mri_physics.html
http://www.exstrom.com/magnum_old.html
http://www.mri-physics.com/bin/mri-physics-nl.pdf
Bronvermelding 55
Lijst van afbeeldingen
Afbeelding 1: Dipolair veld aangetoond met ijzervijlsel...................................................................................6
Afbeelding 2: Viertal typen interactie magneetvelden......................................................................................6
Afbeelding 3: Neutraal punt (X).......................................................................................................................6
Afbeelding 4: Een lading q wordt bij veld B door FL afgebogen......................................................................7
Afbeelding 5: Kruisproduct..............................................................................................................................7
Afbeelding 6: Magnetische fluxdichtheid B rond een draad met stroomsterkte I.............................................8
Afbeelding 8: Verschillende magnetische vormen..........................................................................................10
Afbeelding 10: Influentie op weekijzer...........................................................................................................11
Afbeelding 11: Spinordening in een antiferromagneet....................................................................................12
Afbeelding 12: Een hysteresecurve voor de magnetisatie van een ferromagneet............................................13
Afbeelding 15: Locatie geografische Noordpool in 1960, 1980 en 2000........................................................14
Afbeelding 16: Ontbinding aardmagnetisch veld in componenten..................................................................15
Afbeelding 17: De structuur en het effect van het aardmagnetisch veld op deeltjes uit de zonnewind...........16
Afbeelding 18: Een positief geladen zuurstofatoom komt in botsing met een neutraal waterstofatoom ........16
Afbeelding 19: Het IMF als een sprinkler.......................................................................................................17
Afbeelding 20: Verband tussen zonnevlekken en dagelijkse variatie..............................................................18
Afbeelding 21: De kringstroom tijdens een geomagnetische storm................................................................19
Afbeelding 23: Het Birkeland circuit aangedreven door de zonnewind..........................................................20
Afbeelding 24: Albedo neutronen vrijgemaakt door kosmische straling.........................................................20
........................................................................................................................................................................21
Afbeelding 25: Magnetische reconnectie met IMF.........................................................................................21
Afbeelding 26: Fasen substorm en reconnectie in de magnetosfeer................................................................21
Afbeelding 27: De geodynamo met zijn sneller roterende binnenkern...........................................................22
Afbeelding 28: Het computermodel van de geodynamo.................................................................................22
Afbeelding 29: Variaties in declinatie over een etmaal in Edinburg................................................................23
Afbeelding 30: De wervelstromen in de ionensfeer om 10.30 LMT...............................................................24
Afbeelding 31: Geomagnetische jerks laten een duidelijk verband met de daglengte zien in metingen..........25
Afbeelding 32: Zuid-Atlantische anomalie is te zien aan de concentratie protonen op 850 km hoogte..........25
Afbeelding 33: Anomalienkaart Nederland laat verband zwaartekrachtafwijking en declinatieafwijking zien
........................................................................................................................................................................26
Afbeelding 34: Structuur vulkaan...................................................................................................................26
Afbeelding 35: Het principe van de taperecorder............................................................................................26
Afbeelding 36: De ompoling in een computersimulatie..................................................................................27
Afbeelding 37: Een grafische voorstelling van atoomkernen in een magneetveld B0. Bovenin de parallel
gerichte kernen, onderin de anti-parallel.........................................................................................................28
Afbeelding 38: Magneetveld uitgezet tegen de energie van spin up en spin down; het verschil is gelijk aan
H..................................................................................................................................................................29
Afbeelding 39: Netto magnetisatie in de z-richting, door Boltzmann verhouding en uitmiddelen..................30
Afbeelding 40: Netto magnetisatie in xy-vlak, roterend met de Larmorfrequentie.........................................30
Afbeelding 41: Een plot van een typische FID, zoals wij ze gemeten hebben................................................32
Afbeelding 42: Schematische weergave van de sterkte van het magneetveld, de netto magnetisatie en de
Larmorfrequentie tegen de tijd........................................................................................................................33
Afbeelding 43: Een NMR spectrum van broom-ethaan.................................................................................34
Afbeelding 44: Een 21,2 T NMR-apparaat in Birmingham, UK.....................................................................34
Afbeelding 45: Een moderne 3 T MRI-scanner..............................................................................................34
Afbeelding 46: De scanner van het Terranova systeem. Duidelijk zichtbaar is de koperen spoel van de
Lijst van afbeeldingen 56
hoofdmagneet, en de aansluitingen.................................................................................................................35
Afbeelding 47: Alle apparatuur bij elkaar. Bovenop de scanner, onder vooraan de accu's daarachter de
regelelektronica en rechts de laptop................................................................................................................35
Afbeelding 48: De meetopstelling zoals gebruikt in het veld..........................................................................35
Afbeelding 49: Schematische weergave van een LC-circuit...........................................................................36
Afbeelding 50: Breedtetest grote fles..............................................................................................................38
Afbeelding 51: Breedtetest kleine fles. Merk het verschil in amplitude op met de grote fles..........................38
Afbeelding 52: T1 als functie van de temperatuur in C, volgens de literatuur ..............................................39
Afbeelding 53: T1 uitgezet tegen de temperatuur van het water, zoals door ons gemeten. De foutwaardes
zoals aangegeven zijn de wiskundige foutwaardes van de fit. De werkelijke foutwaardes waren zelfs nog
groter...............................................................................................................................................................39
Afbeelding 54: Plot van de data van de rotatie 90 graden met de klok mee met een lorentzfit erdoor............40
Afbeelding 55: Plot van de data van de 50 cm west verplaatsing...................................................................41
Afbeelding 56: Magnetisch veld zoals gemeten op 20 oktober 2009 van 17:03 tot 20:30..............................43
Afbeelding 57: Magnetisch veld zoals gemeten op 21 oktober van 8:30 tot 11:40.........................................43
Afbeelding 58: Magnetisch veld zoals gemeten op 21 oktober van 16:30 tot 19:10.......................................44
Afbeelding 59: bladiebla.................................................................................................................................45
Afbeelding 60: Magnetisch veld zoals gemeten op 22 oktober 2009 van 15:21 tot 15:42..............................45
Afbeelding 61: Veldwerk op locatie 1.............................................................................................................46
Afbeelding 62: Veldmeting zonder shim. Merk de 50 Hz piek op bij 2050 Hz...............................................47
Afbeelding 63:Veldmeting met shim..............................................................................................................47
Afbeelding 64: Veldwerk................................................................................................................................48
Afbeelding 65: De gemeten waarden uitgezet tegen de tijd............................................................................49
Afbeelding 66: De fouriertransformaties van de langetijddata met zerofilling. Goed te zien is dat de
lijnbreedte flink kleiner is dan de variatie.......................................................................................................49
Afbeelding 68: Metingen aan aardmagnetisch veld door amateurmeetstation 2 december 2009....................52
Afbeelding 69: Metingen aan aardmagnetisch veld door USGS van 2 december 2009..................................53
Lijst van afbeeldingen 57