UKUROVA N VERS TES FEN B L MLER ENST TS

YKSEK L SANS TEZ

Koray KSZ

AF N ELB STAN TERM K SANTRALI UUCU KLNN ZEM N STAB L ZASYONUNDA KULLANIMI

NAAT MHEND SL ANAB L M DALI

ADANA, 2006

UKUROVA N VERS TES FEN B L MLER ENST TS

AF N ELB STAN TERM K SANTRALI UUCU KLNN ZEM N STAB L ZASYONUNDA KULLANIMI

Koray KSZ YKSEK L SANS TEZ NAAT MHEND SL ANAB L M DALI Bu tez / / 2006 Tarihinde Aadaki Jri yeleri Tarafndan Oybirlii/Oyokluu le Kabul Edilmitir.
mza:........................................ Yrd. Do. Dr. A.Azim YILDIZ DANIMAN mza:.................................... Prof. Dr. Mustafa LAMAN YE YE mza:............................... Do. Dr. Alaettin KILI

Bu tez Enstitmz naat Mhendislii Anabilim Dalnda hazrlanmtr. Kod No:

Prof. Dr. Aziz ERTUN Enstit Mdr

mza ve Mhr

Not: Bu tezde kullanlan zgn ve baka kaynaktan yaplan bildirilerin, izelge, ekil ve fotoraflarn kaynak gsterilmeden kullanm, 5846 sayl Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hkmlere tabidir.

Z YKSEK L SANS TEZ AF N ELB STAN TERM K SANTRALI UUCU KLNN ZEM N STAB L ZASYONUNDA KULLANIMI Koray KSZ UKUROVA N VERS TES FEN B L MLER ENST TS NAAT MHEND SL ANAB L M DALI Danman : Yrd. Do. Dr. A.Azim YILDIZ Yl : 2006, Sayfa : 91 Jri : Prof. Dr. Mustafa LAMAN : Do. Dr. Alaettin KILI : Yrd. Do. Dr. A.Azim YILDIZ

Bu almada, eitli zemin stabilizasyonu yntemleri ve kumlu zeminlerin Afin Elbistan Termik Santral uucu kl ile stabilizasyonu aratrlmtr. Deiik oranlarda (%0, %5, %10, %15 ve %20) uucu kl miktar ve farkl kr srelerinin (7, 14, 28 ve 56 gn) mukavemete etkileri aratrlmtr. Gerekletirilen serbest basn deneyleri sonunda, zemine uucu kl ilavesi neticesinde mukavemet deerlerinde art salanmtr. Ayrca, artan kr zamanyla birlikte daha iyi sonular gzlenmitir. Sonu olarak, Afin Elbistan Termik Santral uucu klnn zemin stabilizasyonunda kullanlabilecei grlmtr. Anahtar Kelimeler: Uucu Kl, Zemin Stabilizasyonu, imento, Kum ve Serbest Basn Deneyi

ABSTRACT MSc THESIS THE USE OF FLY ASH OF AF N ELB STAN THERMAL POWER PLANT IN SOIL STABILIZATION Koray KSZ DEPARTMENT OF CIVIL ENGINEERING INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES UNIVERSITY OF UKUROVA Supervisor : Assist. Prof. Dr. A.Azim YILDIZ Year : 2006, Page : 91 Jury : Prof. Dr. Mustafa LAMAN : Assoc. Prof. Dr. Alaettin Kl : Assist. Prof. Dr. A.Azim YILDIZ

In this study, various soil improvement techniques and the stabilization of sand soils with fly ash of Afin Elbistan Thermal Power were investigated. The effect of various proportions of fly ash (%0, %5, %10, %15 and %20) content and different curing periods (7, 14, 28 and 56 days) strength has been investigated. Approximately increment in strength is reported after unconfined compressive tests, with addition of fly ash in soil. Also, with increasing curing period better results are observed. As a result, it can be concluded that fly ash of Afin Elbistan Thermal Power plant can be used in soil stabilization. Keywords: Fly Ash, Soil Stabilization, Sand, Cement and Unconfined Compressive Test

II

TEEKKR

Bu yksek lisans tezi almalarm srasnda, yardm ve ilgilerini esirgemeyen danman hocam sayn A.Azim YILDIZa itenlikle teekkr etmeyi bir bor bilirim. Ayrca, deneyler srasnda ve bu tez aamas srecinde deerli tevik ve yardmlarn grdm aratrma grevlisi arkadam sayn Ahmet DEM Re yardmlarndan dolay ok teekkr ederim. Benden maddi ve manevi desteklerini hi esirgemeyen aileme de minnettarm.

III

 NDEK LER

SAYFA

Z ................................................................................................................................. I ABSTRACT.................................................................................................................II TEEKKR............................................................................................................... III NDEK LER .......................................................................................................... IV S MGELER VE KISALTMALAR...........................................................................VII ZELGELER D Z N ............................................................................................VIII EK LLER D Z N .................................................................................................... IX 1. G R ....................................................................................................................... 1 2. ZEM N STAB L ZASYONU.................................................................................. 3 2.1. Giri .................................................................................................................. 3 2.2. Zemin Stabilizasyon Yntemleri ...................................................................... 3 2.2.1. Derin Stabilizasyon .................................................................................... 3 2.2.1.1. Kohezyonsuz Zeminlerde Derin Stabilizasyon .................................... 4 2.2.1.2. Kohezyonlu Zeminlerde Derin Stabilizasyon...................................... 8 2.2.2. Yzeysel Stabilizasyon .............................................................................. 9 2.2.2.1. Katksz Stabilizasyon.......................................................................... 9 2.2.2.2. Katkl Stabilizasyon.......................................................................... 11 3. UUCU KL ........................................................................................................ 15 3.1. Uucu Kllerin Tanm ve Snflandrlmas .................................................. 15 3.1.1. Tanm ....................................................................................................... 15 3.1.2. Uucu Kllerin Snflandrlmas ............................................................. 16 3.1.2.1. Kimyasal zelliklerine Gre Snflandrlmas ................................. 16 3.1.2.2. Elde Edildikleri Kmrn Tipine Gre Snflandrlmas ................. 18 3.2. Uucu Kllerin zellikleri ............................................................................. 18 3.2.1. Uucu Kllerin Fiziksel zellikleri ......................................................... 18 3.2.2. Uucu Kllerin Kimyasal zellikleri....................................................... 20 3.2.3. Uucu Kllerin Mhendislik zellikleri.................................................. 21 3.2.4. Uucu Kllerin Puzzolanik zellikleri .................................................... 22 3.2.5. Uucu Kln Betona Etkisi...................................................................... 22

IV

3.3. Uucu Kllerin retilmesi ve Tanmas ....................................................... 24 3.4. Termik Santraller ve Afin Elbistan Termik Santral Uucu Kl ............. 26 3.4.1. Termik Santraller...................................................................................... 26 3.4.2. Afin Elbistan Termik Santral Uucu Kl ......................................... 27 3.5. Uucu Kllerin Kullanld Yerler................................................................ 29 3.5.1. imento ve Beton retiminde Kullanlmas............................................ 29 3.5.2. Geoteknik Uygulamalarda ve Yol Yapmnda Kullanlmas ................... 30 3.5.3. Boluklu Beton retiminde Kullanlmas ................................................ 30 3.5.4. Tula retiminde Kullanlmas................................................................ 30 3.5.5. Hafif Agrega retiminde Kullanlmas.................................................... 31 3.5.6. Gazbeton retiminde Kullanlmas.......................................................... 31 3.5.7. Arlk Barajlarnda Uucu Kll Rolkrit Kullanm .............................. 31 4. NCEK ALIMALAR...................................................................................... 33 4.1. Uucu Kln Betonda kullanlmas ............................................................... 33 4.2. Uucu Kln Yol Stabilizasyonunda Kullanlmas........................................ 36 4.3. Uucu Kln Skma zelliklerine Etkisi .................................................... 39 4.4. Uucu Kln ime Potansiyeline Etkisi....................................................... 45 4.5. Uucu Kln Geirgenlie (Permeabilite) Etkisi........................................... 47 4.6. Uucu Kln Mukavemete Etkisi .................................................................. 51 5. DENEYSEL ALIMA ........................................................................................ 64 5.1. Giri ................................................................................................................ 64 5.2. Zemin Numunesinin zellikleri .................................................................... 64 5.3. Uucu Kl Numunesinin zellikleri.............................................................. 68 5.4. imento Numunesinin zellikleri.................................................................. 69 5.5. Deney Dzeni ................................................................................................. 70 5.5.1. Deney Numune Kalplar.......................................................................... 70 5.5.2. Deney Numunelerinin Gruplanmas......................................................... 70 5.5.3. Serbest Basn Deney Numunelerinin Hazrlanmas ............................... 72 5.5.4. Deney Numunelerinin Kre Braklmas.................................................. 73 5.5.5. Deneyin Yapl....................................................................................... 73 6. BULGULAR ve TARTIMA ............................................................................... 76

6.1. Kr Sresinin Serbest Basn Mukavemetine Etkisi...................................... 76 6.2. Kl Yzdesinin Serbest Basn Mukavemetine Etkisi................................... 79 7. SONULAR ve NER LER ................................................................................ 84 KAYNAKLAR .......................................................................................................... 86 ZGEM ............................................................................................................... 90 EKLER....................................................................................................................... 91

VI

S MGELER ve KISALTMALAR ASTM c CBR Cc Cu Dr D10 D30 D60 EE emax emin kmax s Gs KK .A .Y qu SP TS UK Wopt : American Standarts of Testing Materials (A.B.D. Test Standartlar) : Kohezyon (kg/cm2) : California Bearing Ratio : Derecelenme Katsays (cm2/kg) : niformluluk Katsays (cm2/kg) : Kayma Direnci As () : Relatif Sklk Derecesi : Efektif Dane ap : Granlometri Erisinde %30a Karlk Gelen Dane ap : Granlometri Erisinde %60a Karlk Gelen Dane ap : Elektrik leri Ett daresi : Maksimum Boluk Oran : Minimum Boluk Oran : Maksimum Kuru Birim Hacim Arl (gr/cm3) : Dane Birim Hacim Arl (gr/cm3) : Dane zgl Arl : Kzdrma Kayb : zgl Arlk (gr/cm3) : zgl Yzey (cm2/gr) : Serbest Basn Mukavemeti ( kN/m2 ) : Kt Derecelenmi nce ve Temiz Kum : Trk Standartlar : Uucu Kl : Optimum Su Muhtevas (%)

VII

 ZELGELER D Z N izelge 3.1. eitli Uucu Kllerden Elde Edilen Sonulara Gre

SAYFA

Uucu Kllerin Yaklak Kimyasal Bileiklerinin Yzdesi .................. 21 izelge 3.2. Trkiyede Termik Santrallerdeki 1980-1995 Yllar Aras Uucu Kl retim Miktarlar (1000 ton/yl) ......................................... 25 izelge 4.1. Artma amuru Uucu Kl Karmlarna Ait Permeabilite Katsaylar ......................................................................... 49 izelge 4.2. Tayvan Kili le Uucu Kl ve Cruf Karmlarna Ait Permeabilite Katsaylar................................................................... 50 izelge 4.3. Uucu Kl laveli Hawaii Killerinin Serbest Basn Dayanmlar ........................................................................................... 55 izelge 4.4. Dispersif Bir Kilin C Tipi Uucu Kl ile Stabilizasyonu........................................................................................ 62 izelge 4.5. Uucu Kl Katk Oran ve Kr Sresine Gre Serbest Basn Mukavemet Deerleri (kN/m2).............................................................. 63 izelge 5.1. Kum Numunesine Ait Elek Analiz Sonular........................................ 66 izelge 5.2. Kum Numunesine Ait Relatif Sklk Deney Sonular......................... 66 izelge 5.3. Kohezyonsuz Zeminlerde Sklk Tablosu............................................. 66 izelge 5.4. D Tipi Uucu Kln Kimyasal zellikleri (%)..................................... 68 izelge 5.5. imentoya Ait Kimyasal zellikler....................................................... 69 izelge 6.1. Numunelerin Serbest Basn Mukavemeti Deerleri ............................ 80

EK LLER D Z N

SAYFA

ekil 2.1. Zemin Stabilizasyon Yntemlerinin Uygulanabilirlii................................ 3 ekil 2.2. Derin Kompaksiyon Yntemi ...................................................................... 4 ekil 3.1. eitli Renkteki Uucu Kller ................................................................... 19 ekil 3.2. Uucu Kln Geoteknik Uygulamalarda Kullanlmas ............................. 30 ekil 4.1. Uucu Kln Yol Stabilizasyonunda Kullanlmas ................................... 38 ekil 4.2. Maksimum Kuru Birim Hacim Arlnn Farkl Uucu Kl Oranlar ile Deiimi. ................................................................................ 39 ekil 4.3. Optimum Su Muhtevasnn Farkl Uucu Kl Oranlar le Deiimi .................................................................................................... 40 ekil 4.4. Kemerburgaz Kiline Ait Kompaksiyon Karakteristikleri .......................... 41 ekil 4.5. Gecikmenin Maksimum Kuru Birim Hacim Arlk Deerlerine Etkisi ...................................................................................... 42 ekil 4.6. Gecikmenin Optimum Su Muhtevasna Etkisi .......................................... 42 ekil 4.7. Volkanik Zeminlerin Maksimum Kuru Birim Hacim Arlklarnn Uucu Kl lavesi le Deiimi .......................................... 43 ekil 4.8. Volkanik Zeminlerin Optimum Su Muhtevasnn Uucu Kl lavesi le Deiimi ................................................................. 44 ekil 4.9. Zeminin ime Potansiyelinde Salanan Azalma...................................... 46 ekil 4.10. Volkanik Kkenli Hawaii Zeminlerinin ime Potansiyellerinin Deiimi ........................................................................ 47 ekil 4.11. F ve C tipi Uucu Kllerin Permeabilite Katsaylar ............................... 48 ekil 4.12. Artma amuru Uucu Kl Karmlarna Ait Permeabilite Katsaylar ............................................................................ 49 ekil 4.13. Tayvan Kili le Uucu Kl ve Cruf Karmlarna Ait Permeabilite Katsaylar ............................................................................ 50 ekil 4.14. %16 Uucu Kl lavesi le CBR Deerlerinin Deiimi ......................... 51 ekil 4.15. Farkl Oranlarda Uucu Kl lavesi le 7 Gnlk Mukavemet Deerlerinin Deiimi ........................................................... 52

IX

ekil 4.16. Uucu Kln Mukavemete Etkisinde Gecikme le Gzlenen Deiim ..................................................................................... 53 ekil 4.17. Farkl Oranlarda Uucu Kl Katksnn Zamana Bal Olarak Dayanma Etkisi (%5 imento + %5 bentonit).............................. 54 ekil 4.18. Farkl Oranlarda Uucu Kl Katksnn Zamana Bal Olarak Dayanma Etkisi (%5 imento + %5 bentonit).............................. 54 ekil 4.19. Volkanik kkenli zeminlerin CBR deerlerinin deiimi. ...................... 56 ekil 4.20. Volkanik Kkenli Zeminlerin Serbest Basn Dayanmlarnn Kr Sresine Bal Olarak Deiimi. ........................................................ 56 ekil 4.21. 2.Cadde Zemin Numunesine Ait Serbest Basn Deneyi Sonular ....................................................................................... 57 ekil 4.22. Premont Zemin Numunesine Ait Serbest Basn Deneyi Sonular.................................................................................................... 58 ekil 4.23. Uucu Kl ve Dier Malzemelerin Mukavemette Meydana Getirdikleri Zamana Bal Art ................................................ 59 ekil 4.24 Tayvan Kili Uucu Kl Karmna Ait Kohezyon ............................... 60 ekil 4.25. Tayvan Kili Uucu Kl Karmna Ait Kayma Direnci Alar ........................................................................................................ 60 ekil 5.1. Deney Kumunun Granlometri Erisi....................................................... 65 ekil 5.2. Deney Kumuna Ait Standart Proctor Deney Grafii ................................. 67 ekil 5.3. Uucu Kl Numunesine Ait Kompaksiyon Erisi..................................... 69 ekil 5.4. Numune Kalb Ve Sktrma Tokma .................................................... 70 ekil 5.5. Serbest Basn Deney Numunelerinin Hazrlanma Aamalar .................. 72 ekil 5.6. Serbest Basn Deney Numunelerine Kr Uygulanmas........................... 73 ekil 5.7. Numunelerin Deney Sonundaki Krlm Halleri ...................................... 74 ekil 5.8. Serbest Basn Deneyinin Yapl ............................................................ 75 ekil 6.1. 7 Gnlk Kr Sresinin Serbest Basn Mukavemetine Etkisi ................. 77 ekil 6.2. 14 Gnlk Kr Sresinin Serbest Basn Mukavemetine Etkisi ............... 77 ekil 6.3. 28 Gnlk Kr Sresinin Serbest Basn Mukavemetine Etkisi ............... 78 ekil 6.4. 56 Gnlk Kr Sresinin Serbest Basn Mukavemetine Etkisi ............... 78

ekil 6.5. Farkl Kl Yzdelerinin Kr Sresine Bal Olarak Zeminin Serbest Basn Mukavemetine Etkisi ..................................................................... 79 ekil 6.6. Farkl Kr Srelerinin Kl Yzdesine Bal Olarak Zeminin Serbest Basn Mukavemetine Etkisi ..................................................................... 80 ekil 6.7. %0 Miktarda Uucu Kln Serbest Basn Mukavemetine Etkisi............ 81 ekil 6.8. %5 Miktarda Uucu Kln Serbest Basn Mukavemetine Etkisi............ 82 ekil 6.9. %10 Miktarda Uucu Kln Serbest Basn Mukavemetine Etkisi.......... 82 ekil 6.10. %15 Miktarda Uucu Kln Serbest Basn Mukavemetine Etkisi........ 83 ekil 6.11. %20 Miktarda Uucu Kln Serbest Basn Mukavemetine Etkisi........ 83

XI

1.G R

Koray KSZ

1.G R Elektrik enerjisi elde edebilmek amacyla kullanlan iki nemli retim kaynandan birisi hidroelektrik enerjisi salayan barajlar, dieri genellikle yakt olarak pulverize kmrn kullanld termik santrallerdir. Trkiyedeki toplam elektrik enerjisi retiminin yaklak yars, hatta yarsndan biraz daha fazlas, termik santrallerden salanmaktadr. Termik santrallerde elektrik enerjisi retmek amacyla, yakt olarak byk miktarda tlerek toz haline getirilmi dk kalorili kmrler kullanlmaktadr. Yakma sistemine bal olarak baca tarafndan ekilen gazlarla birlikte ok ince kl paracklar yukar doru srklenmektedir. Bu ince kl paracklar elektro filtrelerde ve silikonlarda yakalanmakta, baca gazlar ile atmosfere klar nlenmektedir. Bu ekilde elde edilen ok ince kle uucu kl (fly ash) ad verilmektedir. Ortaya kan bu uucu kller, gerek tama ve gerekse depolama srasnda nemli sorunlar olutururlar. Uucu kller kuru olarak atk depolarna atlmakta yada suyla kartrlmak suretiyle kl barajlarna pompalanmaktadr. Her iki durumda da evrenin kirlenme riski vardr. Trkiyede bugn halen bol miktarda endstriyel bir artk madde olarak bulunduu halde yeterli derecede faydalanlmayan hatta santrallerden atlmas byk bir problem olan ve bunun iinde enerji harcanan uucu kllerin deerlendirilmesi faydal olacaktr. lkemiz termik santrallerinden retimin yan rn olarak ortaya kan uucu kl miktar ylda 15 milyon ton olarak tahmin edilmektedir. lkenin imento retiminin yllk 25 milyon ton olduu gz nne alndnda, uucu kln depolanmas, saklanmas ve atlmasnn evreye ve kamuya verdii zararlarn boyutu ortaya kmaktadr. Uucu kl, imentoya gre ok ucuzdur. Termik santrallerde kmrn yanmas sonucu meydana kan uucu kl ok deiik ve faydal alanlarda kullanlmakla beraber dnyada en ok kullanm sahas beton ierisinde imentonun

1.G R

Koray KSZ

yerine kullanlarak hem tasarruf salanmakta hem de betonun baz fiziksel, kimyasal ve mekanik zellikleri iyiletirilmektedir. lkemizde ise, deerlendirilemeyen uucu kllerin santral dna, genellikle santrallerden olduka uzak bir yere tanmas ve atlmas gerekmektedir. Uucu kllerin deerlendirilememesi nedeniyle iletmelere yklenen ek tama masraf ve evre kirlilii sorunlar ok byk boyutlara ulamtr. Atk olarak elde edilen uucu kllerin fiziksel ve kimyasal zellikleri incelendiinde nemli bir miktarnn inaat endstrisinde kullanlabilirlii, hatta inaat endstrisinde malzeme kullanmn teknik ynden daha iyiye gtrebildii ve ayrca ekonomi salad ortaya kmtr. zellikle yap malzemesi sektrnde, imento retiminde, hazr beton retiminde ve hafif yap malzemesi alanlarnda kullanm olanaklarn her geen gn arttran uucu kl, gerekletirilen deneysel almalar nda geoteknik uygulamalarnda da son derece uygun ve ekonomik zmler sunabilen bir malzeme olduunu da kantlamaya devam etmektedir. Uucu kller eitli dnya lkelerinde sanayide, teknikte ve inaat endstrisinde kullanm alan bulmu durumdadr. lkemiz inaat endstrisinde de uucu kl kullanmnn gelitirilmesi kolay, ucuz temini ve kimyasal zellikleri nedeni ile daha ekonomik zmler ve evreye verilen zararn azaltlmas imkann salayacaktr. Bu tez almasnda, Afin Elbistan Termik Santral uucu klnn zemin stabilizasyonunda kullanlabilirlii yaplan deneysel almalarla aratrlmtr. Bunun iin zemine (kum) kuru arlnn %5, 10, 15, 20 gibi deien miktarlarda uucu kl ilave edilerek 7, 14, 28, 56 gnlk kr srelerinde numuneler hazrlanmtr. Hazrlanan numuneler zerinde, kr sresi tamamlandnda serbest basn deneyi yaplarak mukavemet artlar aratrlmtr. Sonu olarak, zemine uucu kl ilavesinin zeminin mukavemetini arttrd tespit edilmitir.

2.ZEM N STAB L ZASYONU

Koray KSZ

2. ZEM N STAB L ZASYONU 2.1. Giri Bir alan altndaki zemin, dnlen yap vb. iin elverisiz ise (yumuak kil, gevek kum veya akl vb.), eitli seenekler vardr. Bunlar; elverisiz zemini uzaklatrp, yerine uygun zemin koymak, derin temel yapmak veya mevcut zemini stabilizasyona tabi tutmaktr. Stabilizasyon (slah, iyiletirme, salamlatrma vb.); zeminin zelliklerinin eitli yntemlerle iyiletirilmesine verilen genel bir addr. Stabilizasyonda ama, iin zelliine gre; tama gcn arttrmak, beklenen oturmalar ve deformasyonlar azaltmak, geirimlilii azaltmak vb. olabilir (Uzuner, 2000).

ekil 2.1. Zemin Stabilizasyon Yntemlerinin Uygulanabilirlii (Yldrm, 2002) 2.2. Zemin Stabilizasyon Yntemleri 2.2.1. Derin Stabilizasyon Derin stabilizasyonda, stabilizasyona tabi tutulacak zeminin kalnl, birka mden, 10mye kadar deiebilir. Derin stabilizasyon kohezyonlu ve kohezyonsuz zeminlerde olmak zere 2ye ayrlr.

2.ZEM N STAB L ZASYONU

Koray KSZ

2.2.1.1. Kohezyonsuz Zeminlerde Derin Stabilizasyon Kohezyonsuz zeminlerde derin stabilizasyon yntemleri unlardr: Derin Kompaksiyon (Dinamik Konsolidasyon): Derin ve gevek kum-akl ktlelerin zemin mhendisliinde bilinen en nemli problemi titreimler altnda svlaarak byk hacim dmeleri gstermesidir. Dinamik konsolidasyonda, arl 5,40ton olabilen bir arlk, 5-40m ykseklikten, bir vin yardmyla, birka m aralklarla, zemin yzne drlr. Arlk genellikle, betonarme dikdrtgen bir blok eklindedir (Uzuner, 2000).

ekil 2.2. Derin Kompaksiyon Yntemi (Uzuner, 2000) Derin kompaksiyon yntemleri patlama, sondalama ve tokmaklama olmak zere grupta incelenebilir. Ana ilem tamamlandktan sonra yzeyin 1-5 tabaka kaldrlarak vibratrl silindirle sktrlmas gereklidir. Derin Vibrasyon (Vibro-Flotasyon) Yntemi: Bu yntem verdii iyi sonular sayesinde en ok tannan ilemlerden birisidir. Bu yntemde; vibroflot denilen 1,5-2,5cm uzunlukta; 0,3-0,5m apnda, silindirik dev bir vibratr kullanlr. nce vibroflot, bir vincin ucunda asl olarak istenilen nokta zerine getirilir. Ucundaki su jeti alarak, su jeti ve bir miktar titreim yardmyla, kendi arl

2.ZEM N STAB L ZASYONU

Koray KSZ

altnda zemine indirilir. stenilen derinlie indikten sonra; kuyu ii kum, akl ile doldurularak, srekli dolu tutulur ve vibratr altrlr. Sonra utaki su jeti kesilir ve st ksmdan bir miktar su aktlr. Bu etkiler altnda, vibroflot evresinde sktrlm bir blge oluur. Vibroflot adm adm yukar ekilerek, uygulamaya devam edilir. Sonuta 1-2m apnda sktrlm bir silindirik ktle elde edilir. Bu ilem, planda 1-2m aralklarla tekrarlanr. Patlayclar ile Stabilizasyon: Sktrlacak tabakada belli derinlikte patlayclar aralklarla yerletirilir. Patlatma ile oluturulan etkiden dolay gevek daneli zemin skr. Patlayclar yerletirmek iin, zemine bir boru, akma, su jeti vb. ile indirilir. Patlayc, borunun iinden zemine yerletirilerek boru yukar ekilir. Zemin yzeyinin alt gevek kalabilir. Bu ksm da vibrasyonlu kompaksiyonla yzeyden sktrlr. Ancak bu uygulama gnmzde pek yaygnlamamtr. Bu yntemin bir faydal taraf da dier yntemlerde mmkn olmayan derinliklere etki edebilmesidir. Derinlii 40myi bulan noktalarda 30kglik yklerle atm yaplmakta ve baarl sonular alnabilmektedir. Patlamalar dinamit ve TNT ile yaplr. Enjeksiyon ile Stabilizasyon: Enjeksiyon ile zemin iyiletirmesi genellikle zemin ierisinde tekil edilecek inaat mhendislii yaplar ve maden projeleri iin kullanlmaktadr. Daneli zemin ierisine, basnl enjeksiyon svsnn gnderilmesi ve bu svnn taneler arasndaki boluklarda sertleerek, (katlaarak) zemini salamlatrmas ilemine enjeksiyon ad verilir. Karmn cinsi, enjeksiyonun amac ve slah edilecek zeminin dane ap ile ilgilidir. imento, kire, bentonit gibi daneli karmlar akl dane boyutundan orta kum boyutuna kadar olan zeminlerde kullanlabilmektedir. nce kum ve siltlerin enjeksiyonunda kimyasal eriyikler kullanlmaktadr. En ok kullanlan kimyasal maddeler silikatlar, kromliglin, reine akrilamid ve poliretandr. Kil zeminlerin ise klasik enjeksiyon teknikleri ile slah mmkn deildir. Sadece, kil ierisindeki belli bal fisrler ve kuruma atlaklar doldurulabilir. Enjeksiyon yntemlerini yle sralayabiliriz: Daneli Enjeksiyon:Saf imento ve imento kil karm enjeksiyon svlar ucuzluu nedeniyle en ok kullanlan trdr. Karmn su, imento oran 0,5:1den

2.ZEM N STAB L ZASYONU

Koray KSZ

6:1e kadar ykselebilir. Eer permeabilite-sznt uygulamas isteniyorsa karmn zellikleri, ortamndaki ile elimemelidir. Dier bir deyile daneli enjeksiyonun boluklar doldurmas isteniyorsa orta irilikteki kumlar ince zeminde almaz. Kimyasal Enjeksiyon: Kimyasal enjeksiyon trlerinin daneli trden stn yan daha ince zeminlerde sznt ile alabilmesidir. Ayrca pompalama srasnda daha dk viskozitede olduklar gibi, ortamda donma zaman da kestirilebilmektedir. Bugn en ok kullanlan kimyasal maddeler silikatlar, lignin, reine, akrilamid ve retandr. Kompaksiyon Enjeksiyonu: Bu trde; viskozitesi ok yksek tutulan kil, imento gibi enjeksiyon malzemeleri zeminde oluturduklar yksek basnta ampullerle evredeki zeminin konsolide olmasn ve skmasn salarlar. Yntemde sklaabilirlii yksek olan, makul bir katman yk altndaki siltler ve kumlu siltler etkili olur. Enjeksiyon pompas 30kg/cm2nin zerinde basn salamas gerektiinden pahal, buna karn kullanlan enjeksiyon svlar en ucuz trdendir. 3 parmak borudan yaklak 3m aralkl deliklere baslan enjeksiyon svsyla 30m derinlie kadar almak mmkndr. Jet Enjeksiyonu Yntemi (Jet Grout): Jet enjeksiyonu, zemini blgesel olarak talatrarak imento-zemine dntren bir zemin glendirme tekniidir. Jet enjeksiyonu uygulamalarnda dier har enjeksiyonu yntemlerine benzer ekilde zemine indirilen borulardan har, iyiletirmenin yaplaca zemin blgelerine pskrtlr. Dier enjeksiyon yntemlerine nazaran jetgrouting yntemi ile kil veya kum-akl gibi eitli karakter ve farkl trdeki zeminlerin (snrl alanlarda dahi) slah mmkn olabilmektedir. Ayrca, Jet grout yntemi ile dier klasik enjeksiyon yntemleri arasndaki en byk ve en nemli fark bu yntemde kullanlacak stabilize malzeme miktar, elde edilecek mukavemet ve geirgenlik gibi zemin parametreleri ile maliyetin iin balangcnda tahmin edilebilmesidir. Jet grout yntemi 2 aamada uygulanr. Bunlar delme aamas ve pskrtme aamasdr. Delme Aamas: Kolonun imal edilecei derinlie kadar delme borusunun indirilmesi salanr. Bunun iin borunun dibindeki kesici u ve boru eksenine dik bir

2.ZEM N STAB L ZASYONU

Koray KSZ

veya birden fazla nozula (az veya meme) sahip zel bir pskrtme valfndan yararlanlr. Delme ileminde su veya bentonit amuru kullanlr. Pskrtme Aamas: Delme tijinin ucundaki pskrtme memelerinden 700 bara kadar basnla enjeksiyon malzemesi pskrtlr. Yksek basn altnda kontroll olarak verilen bu enjeksiyon malzemesi ince pskrtme memelerinden byk bir enerji ile kar, karlat zemini keser, koparr ve kartrr. Jet grout ynteminin avantajlar aada verilmektedir. Yaklak olarak her trl uygulanabilen enjeksiyon metodudur. metotlarna kyasla daha hafif ve kk ekipmanla

Dier inaat gerekletirilebilir.

imento, bentonit ve su karm kullanld iin kimyevi enjeksiyonlar gibi evre kirlenmesi yapmaz. nceden belirlenebilecek geometrik ller evresinde uygulanacandan tr malzeme sarfiyat byk yaklamla belirlenebilir. stenilen derinlikte balatlp zemin yzeyi altnda istenilen yzeyde Dier alternatif metotlara gre daha hzl ve daha gvenlidir. stenilen mukavemet ve permeabilite tasarlanabilir. bitirilebilir.

Zararl vibrasyon etkisi yaratmad iin hassas ve tarihi yaplar yaknndan uygulanabilir. Jet grout ynteminin uygulama alanlarn ise u ekilde sralamak mmkndr. Yeni inaatlarda normal temel kazklar yerine enjeksiyon kolonlar koymak,

Mevcut inaatlarda temel yklerini olduundan daha derin tayc zemine aktarmak amac ile, Geni temel alanlarnda zemin iyiletirmesi, Temel takviyesi, Otoyollarda viyadk ve kpr temelleri altnda, Kpr, viyadk, liman temellerinde oyulma etkisine kar korumak, Geirimsiz perdeler tekili,

2.ZEM N STAB L ZASYONU

Koray KSZ

Derin harfiyat ukurlarnda yanal toprak basncn alabilecek iksa perdesi olarak, Tnel inaatlarnda zemin stabilitesini arttrmak iin yatay ve dey olarak,

Derin harfiyat ukurunda taban izolasyonu salamak iin dip szdrmazlk perdesi olarak, Baraj gvdesi altnda, Svlamaya kar enjeksiyon perdesi olarak, Deforme olan alanlarn rehabilitasyonu (havaalan vs.), Dolgularn temel takviyesinde, Tarihi yap temel zemininin takviyesi, Ar mertebede oturmu temellerin yukar doru itilerek dzeltilmesinde, Su kaaklar tamirat ileri, p depolama alanlar ve kirlenmi zeminlerde,

ev stabilitesini iyiletirilmesi ilerinde yksek basn enjeksiyon yntemi uygulanmaktadr. 2.2.1.2. Kohezyonlu Zeminlerde Derin Stabilizasyon n Ykleme Yntemi: zellikle suya duygun kohezyonlu zeminlerde; tama gcn arttrmak, muhtemel oturmalar azaltmak iin, zemin zerine yk yerletirilerek bir sre (3-5 aydan 2 yla kadar) beklenilir. Bylece zemin konsolidasyona uratlr. Yk olarak genellikle kum, akl dolgu kullanlr. Tipik ykseklik 3-8m olabilir. Bazen de, ii su dolu tanklar veya taban ve yanlar geirimsiz rt ile kapl su dolu havuzlar ile ykleme yaplabilir. Belli bir sre sonra dolgu kaldrlarak yerine yap ina edilir. n ykleme sonucu zemin belirli bir miktar skp ar konsolide hale gelecei iin daha az skma gsterecektir (Uzuner, 2000). Elektro Osmoz Yntemi: Elektro-Osmoz siltli zeminlerin drenaj ve n konsolidasyonu iin Almanyada gelitirilmi bir yntemdir. Uygulamann doygun silt ve siltli killerde normal konsolide olma ve boluk suyunda eriyik orannn

2.ZEM N STAB L ZASYONU

Koray KSZ

dkl koullaryla verimli olaca bilinmektedir. Bu konunun teorik zm baaryla yapld iin stabilizasyon maliyeti proje balamadan geree yakn olarak kestirebilmektedir. nce taneli zeminlerden suyun uzaklatrlmas, dier yntemlerle zordur. nk, byle zeminlerde, daneler aras boluklardaki su, serbeste akp uzaklaamaz. Byle zeminlerde su, elektriksel yntemle uzaklatrlr (Uzuner, 2000). Is ile Stabilizasyon: Zeminde alan kuyularda yaklan akaryakt hava karm, doalgaz vb. ile yksek scaklklar (500-1000oC) elde edilir. Bu scaklklarda zellikle kil zeminler, kuyu evresinde 2-3m apnda silindirler olarak sertleir. Bu ilem aralklarla tekrarlanr. Byle yksek scaklklarda pien killer geri dnmez zellik kazanrlar. Is ile stabilizasyon; yksek scaklkta stabilizasyon ve dondurma yntemleri olmak zere 2 grupta incelenebilir. Kum Drenleri Yntemi: Baz ok ince daneli zeminlerde n ykleme sresi ok uzun olabilir (3-5 yl). Bu sreyi ksaltmak (konsolidasyonu hzlandrmak) iin; zeminde aralklarla kum drenleri oluturulur. Bunun iin ucu kapal bir kaplama borusu zemine aklarak veya ucu ak bir kaplama borusu ii boaltlarak zemine indirilir. Kaplama borusu ekilirken iine kum, akl gibi filtre malzemesi doldurulur. Drenlerin ap 30-60cm olabilir. Son yllarda hazr drenler (plastik veya kat drenler) kullanlarak bu yntem yaygnlatrlmtr (Uzuner, 2000). 2.2.2. Yzeysel Stabilizasyon Zeminlerin, fazla derinlere inilmeye gerek duymadan yzeysel olarak slah edilmesi ilemine yzeysel stabilizasyon denir. Yzeysel stabilizasyon yntemleri katkl ve katksz stabilizasyon olmak zere 2 grupta incelenir. 2.2.2.1. Katksz Stabilizasyon Mevcut zemine herhangi bir madde katmakszn yaplan iyiletirmeye katksz stabilizasyon denir. Mevcut zeminin granlometrisi uygunsa bu yntem uygulanabilir. Bu yntem 2 gruba ayrlabilir.

2.ZEM N STAB L ZASYONU

Koray KSZ

Kompaksiyon ile Stabilizasyon: Zeminin bir yap malzemesi olarak kullanld dolgu almalarnda, zemini mekanik aralarla sktrp boluklardaki havann dar atlmasna ve bylece boluk orannn azaltlmas ilemine kompaksiyon denir. Kompaksiyonun amac, zemin ktlesinin mhendislik zelliklerini iyiletirmektir. Zeminin sktrlmas sonucu birim hacim arlk artmakta ve buna bal olarak zeminin mhendislik zellikleri iyilemektedir. Kompaksiyona etki eden faktrler unlardr: Zemin zellikleri: Kompaksiyona etki eden zemin zelliklerini; zeminin granlometrisi, zeminin su muhtevas, zeminin balang sklk derecesi ve serilme kalnl olarak sralayabiliriz. Kompaksiyonda Kullanlan Makinenin zellikleri: Bu zellikler; makinenin toplam arl ve boyutlar, makinenin zemine uygulad basn, titreimli makinelerde uygulanabilir titreim frekans aral ve alma frekans, makinenin gei hz, makinenin gei says ve titreim frekans olarak sralanabilir. Sktrma Vastalar ve Sktrmada Verilen Enerji: bunlar ise; basnla sktrma, vibrasyonla sktrma ve darbeyle sktrma olarak incelenir. Kompaksiyon ileminde kullanlan makineler unlardr: Dz Ayakl Silindirler: Hemen hemen her eit zeminin sktrlmasnda kullanlan bu makineler zemin yzeyi ile %100 temas halinde olup zemine 400kPaa kadar basn uygulayabilir, en yaygn kullanlma alanlar sktrlm dolgularn yzeyinin yeniden sktrlmas ve asfalt kaplamalarn sktrlmasdr. Daha ok kohezyonsuz zeminlerde iyi sonu verir. Lastik Ayakl Silindirler: Arlklar 30-50ton arasnda deiir. Birbirine yakn ok sayda lastik tekerlei olan bir arabadan oluan silindirlerdir. Kohezyonlu ve kohezyonsuz zeminlerin sktrlmasnda kullanlrlar. Yksek hzldrlar ve arlklar da ayarlanabilir. Lastik hava basnlar 700kPaa kadar ykseltilebilmekte, zemin yzeyi ile temas alan yaklak %80e kadar olabilmektedir. Kei Ayakl Silindirler: elik bir silindirik gvde zerinde ayak biiminde ok sayda kntdan (alanlar 30-80cm2) oluan bu silindirlerde temas alan %8%12, uygulanan basn 1400-7000kPa arasnda olup sktrma basn etkisi yannda yorulma etkisinden de yararlanarak salanr. Gei says arttka, tabaka kalnl

10

2.ZEM N STAB L ZASYONU

Koray KSZ

boyunca aadan yukarya doru skma gerekleir. Kei ayakl silindirler zellikle kohezyonlu zeminlerin sktrlmasnda kullanlr. Titreimli Silindirler: Kohezyonsuz zeminlerin en iyi titreimli ykler altnda skt laboratuarda ve arazide deneysel olarak gsterilmitir. Bu gerekten hareketle silindirlerin zerine titreim yaratan makineler yerletirilerek basn ve titreim etkisinden birlikte yararlanlmak yoluna bavurulmaktadr. Titreimli silindirler arazide kohezyonsuz zemin tabakalarnn sktrlmasnda en etkili makineleri oluturur. Vibratrler: Byk kompaksiyon makinelerinin kolaylkla giremedii yerlerde (rnein mnferit temel alt dolgularnda) elle altrlan titreimli sktrclar kullanlr. Motoru zerine monte edilmi bu vibratrlerin boyutlar genellikle (2525cm) ile (125125cm) arasndadr. Ayrca dz veya kei ayakl silindirlere eksantrik bir mil eklenip, vibrasyonlu sktrma yaplabilir (zaydn, 1989). Drenaj ile Stabilizasyon: Drenaj; genel olarak zeminden suyun uzaklatrlmas ilemidir. Yzeysel drenajda, alan hendeklerle, sular toplanarak uzaklatrlr. Hendekler, sularn akp gitmesi iin eimli yaplr ve hendek tabanlar suyun akn salayacak ekilde dzenlenir (delikli borular, geotekstiller vb.). Ayrca hendekler ileri uygun filtre malzemesi ile (kum, akl) doldurularak oluturulur. Zemin kitlesi i drenaja tabi tutulabilir. Yer alt su dzeyi eitli yntemlerle indirilebilir, yer alt suyu uzaklatrlabilir, dondurulabilir (Uzuner, 2000) 2.2.2.2. Katkl Stabilizasyon Zeminlerin deiik katk maddeleri kartrarak baz fiziksel zelliklerini deitirmek ve buna bal olarak belirli mhendislik zelliklerini iyiletirmek mmkn olmaktadr. Yaygn olarak kullanlan katk maddeleri arasnda kire, imento, uucu kller, asfalt ve baz kimyasal maddeler saylabilir. Bu stabilize edici maddeler ien zemine ilave edilerek zeminin zelikleri iyiletirilebilir. ien zeminkire, ien zemin-imento, ien zemin-C snf uucu kl ve ien zemin-F snf

11

2.ZEM N STAB L ZASYONU

Koray KSZ

uucu kl sistemlerin ien zeminin ime basncnn azaltlmas iin kullanlmas deerlendirilmektedir. Kire-imento ien zemine %8 oranna kadar, C ve F snf uucu kller ise %25 oranna kadar ilave edilmilerdir. ien zemin-uucu kl karmlar 7 gn sre ile kre tabii tutulmulardr. Dane dalm, kvam limitler, kimyasal ve mineralojik kompaksiyonlar, ime basnlar elde edilmitir. C ve F snf uucu kllerin ien zeminin ime basncn azaltt grlmtr. Katk maddeleri ile stabilizasyon yntemleri unlardr: Kire ile Stabilizasyon: nce daneli zeminlerde kire kartrlmas, zeminin plastisitesinin azalmasna, ayrca kil mineralleri ile kire arasnda ortaya kan puzzolanik reaksiyon sonucu meydana gelen bir eit imentolanma nedeni ile zeminin mukavemetinin artmasna yol amaktadr. Sz konusu kimyasal reaksiyonlar evre koullarnn etkisi (nemlilik ve s gibi) altnda zamana bal olarak gelitii iin zeminin mukavemeti de zamanla artmaktadr. Kire ile stabilizasyon yntemi zellikle karayollar ve hava meydanlar alt yaplar iin uzun zamandr baar ile uygulanmaktadr. Toprak dolgular, kayan evler, kpr ve istinat duvarlar arka dolgular ve temel alt zemin iyiletirmesi iinde yaygn olarak kullanlan bu uygulamann baar derecesini belirleyen etkenlerin en nemlileri; zeminin mineralojik yaps, ortamn s ve nemlilik derecesi, ilave edilecek balayc malzemenin tipi ve miktar, uygulama yntemi, ortamn ss ve nemlilik derecesi, katk malzemesi tip ve oranlar, kr sreleri ve ekonomik kayglar olarak sralanabilir. Ayrca katkl zemin zerinde yk ve zaman etkisi, zeminde meydana gelebilecek iyilemenin yn ve miktarn belirleyecektir. Belirli bir zemin cinsinde meydana gelecek iyilemenin hangi parametrelerde ve hangi miktarlarda olacann tayin edilmesi nemlidir (zaydn, 1989). Genel olarak, kire stabilizasyonu zeminin mukavemetinin ve ekil deitirme modlnn artmasn, kabarma potansiyelinin ve ime basnlarnn azalmasn ve dayanklln artmasn salamaktadr. Ayrca, plastisitenin azalmasna yol at iin arazi alma koullarnn iyilemesi sonucunu dourmaktadr (zaydn, 1989). Kire stabilizasyonunda; zemine kuru arlnn %5-10u orannda kire katlr. Kire stabilizasyonu daha yaygn olarak kohezyonlu zeminlerde kullanlr ve

12

2.ZEM N STAB L ZASYONU

Koray KSZ

daneler arasnda balar oluturur, zeminin plastisitesi indisini azaltr. Katlacak kire miktar, serbest basn deneyi ile belirlenir (Uzuner, 2000). imento ile Stabilizasyon: imento iinde mevcut silika, stabilizasyon iin gerekli puzzolanik maddeyi oluturmaktadr. Dolaysyla iinde puzzolanik malzeme iermeyen kil mineralleri olmayan zeminler iinde etkili olmaktadr. Zemine, kuru arlnn %5-15i kadar imento kartrlarak kompaksiyon uygulanr. Kohezyonlu ve organik zeminler dndaki zeminler, bu yntem iin uygundur. imento, daneler arasnda balar oluturur. Genellikle portland imentosu kullanlr. Uygun imento miktar, serbest basn ve dier dayankllk deneyleri ile belirlenir. imento katlarak iyice kartrlm zemine kompaksiyon uygulanr. Katlan su, imentonun sertlemesi iin de yeterli olmaldr. imento katlarak sktrlan zemin, aynen beton gibi, bir sre slatlr. imento ile birlikte, imento miktarn azaltmak iin, bazen baka katk maddeleri de zemine katlabilir (Uzuner, 2000). imento stabilizasyonunda; beton hazrlamada olduu gibi, imento; zemin daneleri arasnda balayc bir ilev grmektedir. Betondan en nemli fark ok dk imento oranlar kullanlmasdr. Zemin mukavemetindeki artlar, imento oranna bal olmakta ve zaman mukavemet art ilikisi betondakine benzemektedir (zaydn, 1989). Arazi uygulamas iin balca 3 yntem vardr. Bunlardan yerinde kartrma ynteminde; hazrlanan tabaka zerine, hesaplanan miktarda imento dzgn yaylarak, kartrlr ve sktrlr. Gezici santral ynteminde; gezen bir sistem ile yzeyden alnan zemin, imento ve su katlarak, kartrlr, tekrar yzeye braklr, yaylr ve sktrlr. Sabit santral ynteminde, zemin sabit bir santrale tanr, burada imento ve su katlr, kartrlr ve tekrar yerine tanr, yaylr ve sktrlr (Uzuner, 2000). Asfalt ile Stabilizasyon: Kire ve imento stabilizasyonu puzzolanik reaksiyonlar sonucu zeminin mukavemetini arttrrken, asfalt stabilizasyonu ise zeminin, suyun zararl etkilerinden korunmas ve daneleri birletirici ynde bir rol oynamaktadr. Danelerin yzeyini kaplayan asfalt, ince daneli zeminlerin su etkisi ile yumuamasn nleyici bir etki gsterirken iri danelerden oluan zeminlerin ise, kohezyon kazanmasna yol amaktadr. Ayrca, danelerin birbirine yapmasn

13

2.ZEM N STAB L ZASYONU

Koray KSZ

salayarak su ve rzgar erozyonuna kar direnci arttrmaktadr (rnein, yol yzeylerinde tozlanmay nlemektedir). Asfalt stabilizasyonunun en yaygn olarak karayollarnda kullanld bilinmektedir (zaydn, 1989). Bitm ile Stabilizasyon: Krma ta, akl, kum gibi taneli zeminler, scak sv bitml madde katlp, kartrlarak, serilerek, kompaksiyon uygulanr. Bitml maddelerin, daneler arasnda balayclk ile geirimsizlik salama ilevleri vardr. Bitm, asfalt vb. petrolden elde edilen siyah, yapkan, scakken sv olan rndr. Bitml madde, zemin ile birletiinde ya daneleri birbirine yaptrr ya da zemini su geirmez hale getirerek daneler arasndaki su filmlerinin birbirleriyle olan ban muhafaza eder veya her iki tesiri ayn anda meydana getirir. Kullanlacak malzemenin, kil ve organik maddelerden arnm olmas gerekir. Bitml maddeler miktar olarak %5-10 orannda katlr. Bitml stabilizasyon, zellikle yollarda, yzey kaplamasnda kullanlrlar (Uzuner, 2000). Uucu Kl ile Stabilizasyon: retim yan rn olarak ortaya kan uucu kl miktar ylda 15 milyon ton olarak tahmin edilmektedir. lkenin imento retiminin 25 milyon ton civarnda olduu gz nne alndnda, uucu kln depolanmas, saklanmas veya atlmasnn evreye ve kamuya verdii zararlarn nemi ortaya kmaktadr (akr, 1999). Uucu kller; kimyasal ve fiziksel zelliklerinin verdii imkanlar nedeni ile eitli dnya lkelerinde sanayide, teknikte ve inaat endstrisinde kullanlmaktadr. Uucu kllerin bu ekilde kullanm, endstride daha ekonomik uygulamalara ulalmas imkan verecektir. Uucu kllerin Trkiyede yllk tketimi ise retimin %1inden daha az seviyededir. Termik santrallerde enerji retmek iin yakt olarak kullanlan kmrden, deiik zelliklerde kl ve cruf, kat atk yan rn olarak ortaya kmaktadr. leri teknolojiye sahip olan santrallerde, pulverize durumda yaklan kmrden arta kalan %12-%15 kadar kln byk bir ksmn ok ince taneli kl oluturur. Baca gazlar ile birlikte ekilen ve filtrelerde tutulan ok ince taneli kl, uucu nitelikli olduundan uucu kl olarak anlr.

14

3.UUCU KL

Koray KSZ

3. UUCU KL 3.1. Uucu Kllerin Tanm ve Snflandrlmas 3.1.1. Tanm Uucu kl; toz halinde veya tlm ta kmr ile yakld zaman standartta belirtilen bileimde kl brakan yksek zelliklerde linyit kmrlerinin, kazanlarda yanmas sonucunda meydana gelen ve baca gazlar ile srklenen, ok ince silis ve alminosilisli bir yanma kalntsdr (TS 639, 1975). Uucu kller camsal, ii boluklu tanecikler ile sngerimsi mineral paracklar ve yanmam taneciklerden meydana gelir. Uucu kllerin kimyasal kompozisyonlar santralde kullanlan kmrn ierdii mineral safszlklarn tipi ve miktarna baldr. Genellikle uucu kllerin %85ini SiO2, Al2O3, CaO, ve MgO oluturur (Tokyay ve Erdodu, 1998). Termik santralin tipine gre 1100-1600oC scaklkta yaklan kmrlerin %1020si kazan altna derek su ile uzaklatrlr. Buna kazan alt crufu denir. Bunlarn tane aplar 20mikron 3mm arasndadr. Geri kalan daha ince partikller baca ekimi ile tanarak siklon veya elektro filtrelerde toplanrlar. Bu uucu kller, baca gazlar ile srklenir ve hava ile temas ederek ani souma ile puzzolanik zellik kazanrlar (Alata, 1996: Bayazt, 1980den). Uucu kllerin puzzolanik zellikleri, 1930lu yllarn banda ABDde fark edilmi ve takip eden yllarda bu malzeme, zellikle ktle beton elde edilmesinde kullanlmtr. Puzzolanik bir malzeme olan uucu kller, balayclk zellik kazanabilmek iin, gerekli olan kalsiyum hidroksiti beton ierisindeki portland imentosunun hidratasyonu sonucunda aa kan rnden bulabilmekte ve yeni kalsiyum-silikat hidrat jellerinin olumasna neden olabilmektedir. Puzzolan; ierisindeki silisli ve alminli bileikler bulunan tek bana balayc olmayan ancak su ve kirele birletiinde balayclk zellii kazanan malzemelerdir. Uucu kl bir suni puzzolandr (Alata, 1996: Bayazt, 1980den).

15

3.UUCU KL

Koray KSZ

3.1.2. Uucu Kllerin Snflandrlmas 3.1.2.1. Kimyasal zelliklerine Gre Snflandrlmas Uucu kller kimyasal kompozisyonlarna gre deiik

ekillerde

snflandrlmaktadr: Kire ve SO3 Miktarna Gre Snflandrlmas: Bu snflandrmaya gre; Esas yaps silikoalminatlardan meydana gelen ve genellikle ta kmrnden elde edilen uucu kllere silikoaluminz uucu kller, Genellikle linyit kmrnden elde edilen ve dierlerine oranla yksek Ayrca linyit kmrlerinden elde edilen kire ve silika miktar yksek uucu CaO Miktarna Gre Snflandrlmas: Son yllarda olduka geni kabul gren bir baka snflandrma ise uucu kln ierdii analitik CaO miktarna dayanmaktadr. Buna gre, CaO miktar %10un altnda olan uucu kller dk kireli veya dk kalsiyumlu, %10un stnde olanlar ise yksek kireli veya yksek kalsiyumlu uucu kller olarak adlandrlrlar. ASTM C 618 Snflandrmas: ASTM C 618 (standart Specification of Fly Ash and Raw or Calcined Puzzolan For Use As a Mineral Admixture in Portland Cement Concrete)e gre uucu kller iki kategoriye ayrlrlar: F snf uucu kller bitml kmrlerden elde edilip SiO2 + AlO3 + Fe2O3 C snf uucu kller ise genelde linyitler veya yar bitml kmrlerden > %70 artn salayan uucu kllerdir. elde edilip SiO2 + AlO3 + Fe2O3 > %50 artn salayan uucu kllerdir. Yukarda sz edilen silikoaluminz kller F snfna dahildir. Silikokalsik uucu kllerin kimi F snfna kimi C snfna; slfokalsik uucu kllerin birou ise C snfna girerler (Tokyay ve Erdodu, 1998). ENV 197-1 Snflandrmas: Avrupa imento Standard ENV 197-1e gre uucu kll imentolarda kullanlabilecek uucu kller silisli uucu kller (V) ve kalkerli uucu kller (W) olarak iki gruba ayrlmaktadr. V snf kller esas miktarda SO3 ve CaO ieren kllere slfokalsik uucu kller, kllere ise silikokalsik uucu kller ad verilir (Tokyay ve Erdodu, 1998).

16

3.UUCU KL

Koray KSZ

itibariyle reaktif silika ve aluminadan meydana gelmi olan, reaktif CaO miktar %5in altnda, reaktif SiO2 miktar ise %25in stnde olan uucu kllerdir. W snf uucu kller ise esas itibariyle reaktif CaO, reaktif SiO2 ve aluminadan oluan, reaktif CaO miktar %5in stnde olan uucu kllerdir (Tokyay ve Erdodu, 1998). Yukarda belirlenenlerin dnda, Polonyada benimsenmi olan iki snflandrma da ilgintir. Her iki snflandrmada da uucu kller drt gruba ayrlmaktadr. Birinci snflandrma SiO2, Al2O3, ve SO3 miktarlar ve oranlarna gre yaplmtr. Buna gre; Grup 1: erdikleri SiO2 miktar, Al2O3 miktarndan yksektir. CaO miktar %15in altndadr. Grup 2: SiO2 miktar Al2O3 miktarndan dktr. CaO miktar yine %15in altnda, SO3 miktar ise %3n altndadr. Grup 3: Slfokalsik uucu kller niteliinde olan bu grupta CaO %15in, SO3 %3n zerindedir. Grup 4: Bu grupta CaO yine %15in stnde iken, SO3 %3n altndadr. kinci snflandrma ise kllerin yalnzca ieriklerine bal olarak yaplmaktadr. Buna gre; CaO < %3,5 olan kller ok dk aktiviteli, %3.5 < CaO <%7 olan kller dk aktiviteli, %7 < CaO < %14 olan kller aktif, CaO > %14 olan kller ok aktif uucu kller olarak snflandrlmaktadr (Tokyay ve Erdodu: DE, 1984den). 3.1.2.2. Elde Edildikleri Kmrn Tipine Gre Snflandrlmas Uucu kller elde edildikleri kmrn tipine gre ikiye ayrlrlar: Linyit uucu kl: Uucu maddesi fazla ve genel olarak esmerdir. Bu uucu kllerin kullanlma imkanlar tamamen fiziksel ve kimyasal yaplarna baldr. Etkili fiziksel zellikleri, su absorbsiyonu, grnen younluk, spesifik yzey olarak tanmlanabilir. Spesifik yzey ve granlometri kmrn ezilme durumuna gre her lkede ve santralde farkldr.

17

3.UUCU KL

Koray KSZ

Ta kmr uucu kl: Ta kmr uucu kl genel olarak 3 1000 mikron incelikte ve 200 nolu elekte %16 20 kalacak ekilde elde edilir. Bunlar tamamen kuru olarak elde edilirler (Alata, 1996: Bayazt, 1980den). Ancak, belirtilen tm bu snflandrmalar sorunu gerektekinden daha basitletirmektedir. Uucu kllerin kimyasal kompozisyonlarnn elde edildikleri kmrn jeolojik gemiiyle, kl toplama sisteminin termik santraldeki yanma scaklyla, retilen enerji miktaryla, kl toplama sisteminin zellikleriyle, v.b dorudan ilikili olmas her trl snflandrma abasn yetersiz klmaktadr. Yukarda da grld gibi, geni snflandrmalar yapmak mmkndr ancak, baz uucu kller birden fazla snfn zelliklerini tarken bazlar da neredeyse kendileri bir snf yaratacak kadar zel niteliklere sahip olabilirler. Baz aratrmaclar uucu kllerin snflandrlmas abalarna olduka radikal bir biimde yaklaarak her uucu kln bizzat kendi snfn meydana getirdiini belirtmektedirler. 3.2. Uucu Kllerin zellikleri 3.2.1. Uucu Kllerin Fiziksel zellikleri Uucu kller fiziksel zellikleri bakmndan u ekilde sralayabiliriz: Dane ekli ve Boyutu: Uucu kl ounlukla kat, biraz boluklu ve kresel ekle sahip taneleri ierir. Boluklu taneler cenosphere olarak adlandrlr ve muhtevas %5 ile %20 arasndadr. Uucu kllerin tane boyutlar 1 ile 150 arasnda deiir. %75ten byk ksm 45 elekten geer (Sevim, 2003). ncelik: Uucu kln incelii puzzolanik aktiviteyi ve taze betonun ilenebilirliini etkiler. Betonun su ihtiyacn ve hava srkleyici katk dozajn etkileyebilir. Genel olarak uucu kl kullanm betonun su ihtiyacn drr ve ilenebilirliini arttrr (Sevim, 2003). Younluk: Normalde uucu kln younluu 2,1 ile 2,7gr/cm3 civarndadr. Uucu kln younluu beton zellikleri zerinde ok az etkiye sahiptir. Younluun ykseklii uucu kln incelii ile ilgilidir. nce kller kabaya gre daha fazla younluk verirler (Sevim, 2003).

18

3.UUCU KL

Koray KSZ

Renk: Deiik kaynaklardan elde edilen uucu kller deiik renklerde olabilir; ancak bu genellikle gri tonlarndadr. Bu renk, kullanlan frnlarn iletilmesine ve kmrn kalitesine baldr. Uucu kl ierisinde yanmam karbon oran arttka rengi koyular. Bunun yan sra demiroksit de uucu kln rengini etkiler. Yksek demiroksit ierii siyaha yakn bir renk verir. Genelde uucu kller imento rengine benzer yada daha koyu bir renktedir. Uucu kln rengi bu klle elde edilen betonun mhendislik zelliklerini etkilemez (Sevim, 2003).

ekil 3.1. eitli Renkteki Uucu Kller (Edil, www.engr.wisc.edu) Dayanm Aktivite ndisi: Dayanm aktivite indisi uucu kln puzzolanik reaksiyon ve dayanm kazandrma kapasitesini gsterir. Dayanm aktivite indisi ASTM C 311e gre belirlenir. Uucu kl iin bu deer 28 gnde %75ten daha az olmamaldr (Sevim, 2003). Su htiyac: Uucu kln su ihtiyac incelii tarafndan etkilenmektedir. ok ince kllerle yaplan imento hamuru, kaba olan uucu kllerle yaplan imento hamuruna gre olduka fazla su ihtiyac gsterir (Sevim, 2003). Genleme: Pratikte zararl olacak hacim genilemeleri ve bzlmeleri gibi bozucu etkilerin uucu kl karmnda grlmesi istenmez. ASTM C 618 (1994), hacim genilemesi ve bzlme yzdesini 0,8 olarak snrlandrm ve yaplacak deneyin ise ASTM C 311 (1994)e gre yaplmas istenmitir (Sevim, 2003).

19

3.UUCU KL

Koray KSZ

niformluluk (Homojenlik): Uucu kl danelerinin boyutlar ve dalm belli bir niformlulua sahip olmaldr. Uucu kln niformluluu inceliinin ve younluunun belirlenmesi ile kontrol edilir (Sevim, 2003). 3.2.2. Uucu Kllerin Kimyasal zellikleri Uucu kln %85inden fazlas SiO2, Al2O3, CaO, ve Fe2O3den olumutur. Bu oksitlere ilaveten dk oranda MgO ve SO3 ve alkaliler de bulunur. Uucu kl bacadan toplanrken; iinde baz yanmam karbon partiklleri de uucu kln nemli bir bileenini olutururlar. izelge 3.1de F snf ve C snf uucu kllerin kimyasal bileenleri yzdelerinin hangi snrlar civarnda olabilecei gsterilmektedir. Uucu kln kimyasal bileeni yanan kmrn tipine, bu kmr iinde bulunan yanc olmayan maddelerin miktarna, yanmann ne kadar etkili olduuna ve srekliliine baldr. Genelde linyit kmrnn yanmasyla elde edilen uucu kln CaO bileeni fazla, Fe2O3 bileeni ise ta kmrnn yanmasyla elde edilen kln Fe2O3 bileeninden azdr. Linyitten elde edilen uucu kln yanmam karbon ierii ok azdr. Uucu kllerin kimyasal zellikleri ve bileenleri, katlam betonun dayanmn ve slfata kar dayanmn etkiler. Uucu kln bileenleri: SiO2+Al2O3+Fe2O3 erii CaO erii MgO erii SO3 erii Alkali erii Su Muhtevas Karbon erii ve Kzdrma Kayb

20

3.UUCU KL

Koray KSZ

izelge 3.1. eitli Uucu Kllerden Elde Edilen Sonulara Gre Uucu Kllerin Yaklak Kimyasal Bileiklerinin Yzdesi (akr, 1999)
Kimyasal zellik SiO2 Al2O3 Fe2O3 CaO, MgO Na2O Kzdrma Kayb F Snf 43,6 64,4 19,6 30,1 3,8 30,1 0,7 6,7 0,9 1,7 0 2,8 0,4 7,2 C Snf 23,1 50,5 13,3 21,8 3,7 22,5 11,5 29,0 1,5 7,5 0,4 1,9 0,3 1,9

3.2.3. Uucu Kllerin Mhendislik zellikleri Uucu kllerin mhendislik zellikleri genellikle olduka dar bir aralkta deiir. Optimum su muhtevas, silt ve siltli killere nazaran daha geni bir aralktadr. atalaz ve Soma B uucu klleri iin farkl (standart proktor, modifiye proktor ve titreimli tokmak ) sktrma yntemleri yakn sonular vermitir ve muhtemelen genelleme mmkndr. Dk kalsiyumlu veya F tipi kuru veya suya doygun uucu kller kohezyonsuz zeminler gibi davranr (c'=0 ) ve tipik ' deerlerinin skla bal olarak 30 350C arasnda deimesi beklenir. Uucu kller suya doygun olmad zaman, suyun yzeysel geriliminden dolay grnen kohezyon oluur ve serbest basn deneyi uygulanabilir. Yksek kalsiyumlu veya C tipi slak kllerde kendi kendine, zamana bal sertleme olduu iin kohezyon ve serbest basn dayanmnda nemli artlar gzlenir. Uucu kllerin olduka dk geirgenlii ve skabilirlii vardr. Kstl bilgiler arazide skabilirliin daha da dk olduunu gstermektedir. Oturmalar kile nazaran ok daha hzl oluur (akr, 1999). 3.2.4. Uucu Kllerin Puzzolanik zellikleri Siliko alminz bir uucu kl, kire ile sulu ortamda reaksiyona girer. Buna puzzolanik zellik denir. Belirli oranlarda birleen kire uucu kl su belirli bir sre sonra su altnda dayanm kazanr. Ancak, uucu kln kire olmadan balayc

21

3.UUCU KL

Koray KSZ

zelliinin olmayaca da bilinmelidir. ok nadir olarak baz siliko alminz uucu kller su ile sertleebilirlerse de genel olarak su ile priz yapmazlar. Puzzolanik zellik ok yava ortaya kar. Oda scaklnda uucu kl kire kum karm ancak 2 3 gnde belirli bir mekanik dayanma eriir. Fakat ayn artlar altnda kire kum karm sfr dayanm gsterir. Uucu klle ise belli dayanm iin belli srelerde beklemek gerekir. Uucu kln incelii ve scakl, reaksiyon hzna pozitif ynde etkir. Ayn ekilde beton yaplrken kullanlan imentonun bir ksm yerine uucu kl katldnda, ileriki gnlerde sadece imento ile yaplan betonlara nazaran daha yksek mukavemetler elde edildii bilinmekte ve bundan ise bilhassa hidrolik yaplarda faydalanlmaktadr (Alata, 1996: Bayazt, 1980den). Uucu kl kullanmadan nce fiziksel ve kimyasal zelliklerinin yan sra puzzolanik zelliini tespit etmek zere puzzolanik aktivite deneyi TS 639a uygun olarak yaplmaldr. Bu aktivite imento ve uucu klle har dklerek tayin edilir. Bir uucu kln puzzolanik zelliinin var saylmas iin uucu kll karmn yalnz imento ile yaplan karmn verdii dayanmn en az %70ini vermesi gerekmektedir (Alata, 1996: TS 639, 1975den). 3.2.5. Uucu Kln Betona Etkisi Yaklan kmrn cinsi, uucu kln incelii gibi uucu kln kalitesine etki eden birok faktre gre her uucu kl ayn sonucu vermemektedir. Bir uucu kl imento karmnda, uucu kl miktar arttka, karmn stabilitesi artar, akcl azalr. erbet prizini aldktan sonra ise, 90 gnde mukavemetini daha ok arttrr, rtreyi azaltr, korozif sulara kar dayanklln arttrr ve permeabiliteyi azaltr (Alata, 1996: entrk ve Sayman, 1972den). Uucu kln permeabilite ynnden de pozitif etkileri grlmtr. Davis, alt aylk betonlarda betonun permeabilite katsaysn karlatrm, netice olarak %30 orannda uucu kl kullanldnda uucu klszlere gre permeabilite katsaysnn 1/5i olduunu, eer bu kullanlan uucu kl %50 orann bulursa katsaysnn 1/12 olduunu tespit etmitir.

22

3.UUCU KL

Koray KSZ

Uygun oranda iyi kaliteli bir uucu kl kullanm ilenebilmeyi arttrmakta, yerleme annda suyun azalmasna sebep olarak su imento oran azald iin ileriki gnlerde mukavemetin artmasna pozitif ynde etkili olmaktadr. Beton harcnda, uucu kln imentoya katk maddesi olarak katlmas halinde beton zelliklerinde grlen belli bal etkiler aada aklanmtr (Alata, 1996: Bayazt, 1980den). imentodan tasarruf salanr. lenebilirlik ve kvam artar. Dayanm kazanma sresini uzatr. leri yalardaki betonun dayanmn arttrr.

Eit dayanma uucu kl cinsine gre 1 6 ay iinde eriilir ve bundan sonra uucu kll betonlarn dayanm katksz betonlar geer. Younlukta bir miktar azalma olur. Fakat iyi sktrlm betonlarda bu azalma fark edilmeyecek boyuttadr. Uucu kll betonlarn hidratasyon ssnn dk ve beton s ykselmesinin az olmas nedeniyle termal rtre normal betona gre ok azdr. zellikle ktle betonlarnda uucu kln kullanlmas faydaldr. Taze betonun kalp iine yerlemesinden ksa bir sre sonra daha ar olan beton bileenlerinin kelmesi nedeniyle beton yzeyinde bir su tabakas toplanr. Uucu kl ise; betonun grn, homojenlik, dayanm ve dayankll iin zararl olan bu kusma olayn azaltmaktadr. Uucu kl betonda kusmay azaltt ve taneler arasndaki yapma kuvvetini arttrd iin ayrmay da azaltr. Uucu kln kullanlmasyla betonda hidratasyon ss azalmakta, bundan dolay da klcal atlak oluma ihtimali uucu klszlere gre ok az olmaktadr. 3.3. Uucu Kllerin retilmesi ve Tanmas Kln tam sspansiyon halinde tanmas, kompresrl yksek basn sistemleri gerektirir. Pahal olan bu sistem yerine kln alak basnl hava ile kabartlarak pompalanmas gelitirilmi ve uygulanmaya balanmtr. Uucu kln

23

3.UUCU KL

Koray KSZ

dk younluu, depolanmasnda glkler kartr. Depolanan kl skarak topaklanabilir. Bu nedenle depolarda akmaya yardmc yntemler kullanlmaldr. Boaltma sistemleri imento teknolojisindeki gibi olmaldr. Kln ticari amala kullanlabilmesi iin kuru olarak elde edilmesi gerekir. Santral yaknnda byk bir tketim merkezi bulunmas halinde kl pnmatik olarak tanabilir. Uzak tketim yerlerine kara ve demiryolu ile zel tankerlerle, kk tketim blgelerine ise torbalama yoluyla tanabilir (Alata, 1996: Bayazt, 1980den). Trkiyede mevcut termik santrallerden olduka byk miktarlarda uucu kl elde edilmekte olup kurulmakta olanlarla bu deerlerin daha da artaca aktr. Trkiyedeki termik santrallerden elde edilen kl miktarlar izelge 3.2de gsterilmitir.

24

3.UUCU KL

Koray KSZ

izelge 3.2. Trkiyede Termik Santrallerdeki 1980-1995 Yllar Aras Uucu Kl retim Miktarlar (1000 ton/yl)(Alata, 1996: Tual, 1989dan)
Santral Ad Tun bilek Seyit mer atal az Soma A Soma B Yl 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1989 1992 1993 1994 1995 300 700 700 700 700 700 700 700 600 540 585 696 481 1000 1000 1000 1000 1000 1000 1330 1330 1420 1600 1710 1823 1915 250 200 200 200 200 200 432 432 830 525 525 603 512 70 60 60 360 60 720 60 720 360 720 720 720 720 720 1400 1250 1400 1250 3600 4100 3500 670 _ _ 800 1160 1160 1160 1160 1075 1520 800 751 951 _ _ _ _ 252 504 504 504 420 438 272 349 391 _ _ _ _ _ _ 1224 1224 1130 750 1060 814 968 _ _ _ 875 1750 3500 3500 3500 2430 2620 1442 2051 2153 _ _ _ _ _ 306 612 612 575 630 356 651 504 Top lam 2290 1960 2320 4355 5842 8450 10902 10902 11130 11273 10350 11838 11375 Yata an ayr han Yeni ky AfinElbis tan Kan gal

25

3.UUCU KL

Koray KSZ

3.4. Termik Santraller ve Afin Elbistan Termik Santral Uucu Kl 3.4.1 Termik Santraller Elektrik enerjisi elde etmek iin kullanlan iki nemli retim kaynandan birisi hidroelektrik enerjisi salayan barajlar, dieri genellikle yakt olarak pulverize kmrn kullanld termik santrallerdir. Trkiyedeki toplam elektrik enerjisi retiminin yaklak olarak yars, hatta yardan biraz daha fazlas, termik santrallerden salanmaktadr (Erdoan, 1993). Yetmili yllarda birka kez yaanan ve zaman zaman ortaya kan enerji krizleri, gelien endstrinin giderek artan elektrik ihtiyac, Trkiyede yeni santrallerin yaplmas gereini ortaya karmtr. Bilindii gibi, hidroelektrik potansiyel ynnden, lkemiz Norvein ardndan, Avrupada ikinci srada bulunmasna ramen, bu potansiyelimizin ancak kk bir ksmn deerlendirebilmekteyiz. Hidroelektrik santrallerin, yapm uzun sre alan ve ok byk mali kaynaklara gerek duyulan yatrmlarla gerekleebilmesine karlk, termik santraller ok daha ksa srede inaa edilebilmektedir (zbayolu, 1993). lkemizde yaygn linyit yataklar bulunmaktadr. Linyitin Trkiyenin enerji retimindeki pay 1975de %9,5 iken, 1985de %19,1e kmtr. Linyit rezervinin yarsna yakn blm K.Mara Elbistan yresinde bulunmakta ve kalitesi dk olup, kl oran da yksektir. Son yllarda yaplan termik santrallerle bu dk kaliteli kmrlerin deerlendirilmesine allmaktadr (Tual, 1989). Trkiyedeki btn termik santrallerde yllk toplam kmr tketimi 55 milyon ton civarnda olup, elde edilen kl miktar 13,5 milyon ton kadardr (Tokyay, 1993). Termik santrallerde enerji retiminde yakt olarak kullanlan pulverize kmr artk olarak deiik zellikte kllerin ve crufun ortaya kmasna neden olmaktadr. Modern termik santrallerde en nemli artk malzeme, yanma nedeniyle baca tarafndan ekilen gazlarla birlikte yukarya srklenen ok ince kl tanecikleridir. Bu ince kl tanecikleri elektro filtrelerde ve siklonlarda yakalanmakta, baca gazlar ile atmosfere klar nlenmektir. Artk malzeme olarak elde edilen kllerin

26

3.UUCU KL

Koray KSZ

yaklak %75 80ini uucu kl oluturmaktadr. Gnmzde, enerji ann ksa srede karlanmas amacyla yaplan yeni termik santraller evreyi kirleten uucu kl sorununu da beraberinde getirmitir. Bu kller deiik ortamlar kirletme potansiyeline sahiptir. Ekonomi ve evre kirlilii asndan deerlendirilmesi nem arz eden bu rn birok aratrmaya konu olmaktadr. 3.4.2. Afin Elbistan Termik Santral Uucu Kl Kahramanmara ilinin Afin ve Elbistan ilelerinin snrlar iinde 120 km2lik bir alanda elde edilen linyit kmr yaklmaktadr. Halen iletme faaliyetleri devam etmekte olan havzann klaky ak iletmesi, Afin ile merkezine 15km ve Elbistan ile merkezine ise 26km mesafede bulunmaktadr. Klaky iletmesinde tesis edilmekte olan 4344 NW gcndeki termik santral iin 18,6 milyon ton/yl ve evre illerin yakt ihtiyac iin 1,4 milyon ton/yl olmak zere 20 milyon ton/yl linyit retimi ngrlmtr. Ylda 4 milyon ton civarnda uucu kl retmektedir. Afin Elbistan termik santral, havzann dk kaliteli linyit rezervini deerlendirerek, elektrik enerjisi retmek amacyla kurulmutur. Yllk retim kapasitesi 8,1 milyar kwhdr (Tual, 1989). Linyit rezervi, gnmzde mevcut maden retim teknolojisine gre 1,7 milyar tonu ekonomik olarak ilenebilir nitelikte olmak zere 3,4 milyar ton olup, Trkiyenin en byk linyit rezervidir. Kmrn kl ve rutubet yzdesinin yksek ve sl deerinin dk olmasna ramen rezervin topluca bulunmas ve yksek retimli bir iletmeye imkan vermesi byk termik santraller kurulmasn mmkn klmaktadr. Afin Elbistan termik santral bu santrallerden ilkidir. Linyit, bantlar vastasyla 1 milyon ton kapasiteli stok sahasna gnderilmektedir. Stok sahas santraln 15 gnlk ihtiyacn karlayabilmektedir. Deiik sl deerdeki tabakalardan alnm olan linyit burada harmanlanmakta ve 1050 kcal/kglk ortalama deerdeki linyit ihtiyac saatte 3000 tondur. Ak iletmeden alnan linyit kmr 4900t/h kapasiteli iki adet konveyr vastasyla ana kmr bunkerine depolanr. Bunlar 6 vibrasyonlu 4 adet karclar

27

3.UUCU KL

Koray KSZ

vastasyla krclara gelen 0 60mm ebatlara kadar krlr. Bu arada ierisinde bulunan ta, tahta vs. gibi yabanc maddeler ayrlr. Yine kmr ierisine karm olabilecek metal malzemeler magnetik separatrler vastasyla ayrlr. Buraya kadar olan ksm kmr krma binasnda olan ilemlerdir. Kmr krma binasnda ayrca kmrn karakteristiklerini tespit etmeye yarayan numune alma sistemi de mevcuttur. Alnan numuneler laboratuarda incelenerek kmrn nemi, CaO, kalori ve kl oran tespit edilir. Kmr krma ileminden sonra, yine kmr 4000t/h kaba sistemli iki konveyr vastasyla nitelerin bunkerlerine gnderilir. 4 nite mevcut olmas nedeniyle her nitede, her biri 495m3 kapasiteli 6 adet bunker mevcuttur. Bunker altndaki blendomat ismi ile tabir edilen kollu karclar vastasyla kmr karlr. Konveyrlere yklenerek kmr tmede kullanlan deirmenlere gelir. Burada 0 2mm ebatlara kadar tlr. tme esnasnda kmr ayn zamanda ierisindeki nemi ayrtrmak iin kurulur. Deirmen kndaki fan vastasyla ana kmr yakclar ve brden sistemlerine gelir. Burada kmr tozlar elektrostatik olarak tutulur. Buhar ksm ise fan vastasyla atmosfere atlr. Brden bunkerlerinde toplana kmr, karclar ve bir hat vastasyla kazana gnderilir. Kmrn iindeki nemin alnmasyla kalorisi de zenginletirilmi olur. Kazanda kmrn yanmas iin gerekli olan hava, hava fanlar ile salanr. Kazanda kmr yaklmaya balamadan nce kazan sv yaktla atelenir. Kazanda yanan kmrn cruf ksm kazan alt zgaralarda toplanr. Hareketli zgaralardan ii su dolu cruf teknesine dklr. Paletli tip cruf karcsyla alnan cruf konveyrler ile bunkerlere gnderilir. Kmrn yanmas sonucu aa kan uucu kl partiklleri ise baca gaz ile birlikte elektro filtrelere gelir. Yine buradan Brden sisteminde olduu gibi kl elektrostatik olarak tutulur. Baca gaz ekme fanlaryla bacadan atmosfere atlr. Elektro filtrede tutulan kller, kl bunkerlerinde toplanr. Burada kl karclar vastasyla ara bunkerde toplanr. Ara bunkerde toplanan kller pnmatik olarak ana kl bunkerinde depolanr. karclar vastasyla kl karlr. Suyla %15 25 orannda nemlendirilir. Nemlendirilen kl ve cruf

28

3.UUCU KL

Koray KSZ

bunkerinde toplanan cruflar ara konveyrlere yklenir. Burada 1900t/h kapasiteli iki adet cruf konveyr mevcuttur. Bunlarla dkm sahasna sevk edilir. Santralde yaklan linyitten elde edilen buharn scakl 535oC ve basnc 197,5kg/cm2g olup, her kazanda saatte 1020 ton buhar elde edilmektedir. Bu buharla altrlan buhar trbinine jeneratrlerde enerji retilmekte, jeneratr knda 21000 volt olan gerilim transformatrle 380000 volta ykseltilerek enterkonnekte sisteme verilmektedir. Kln bacaya giden blm elektrostatik tutucularda %99 orannda tutulmakta ve 145m baca ykseklii ile meteorolojik ve corafi artlarn da etkisi ile kan kl evreye zarar vermeyecek mertebeye indirilmektedir. 3.5. Uucu Kllerin Kullanld Yerler 3.5.1. imento ve Beton retiminde Kullanlmas Portland imentosu retilirken, klinkere uucu kl katlarak birlikte tlmesiyle, imento snflamasnda Puzzolanik Portland imentosu olarak adlandrlan zel tipte imentolar retilir (Alata, 1996: TS640, 1975den). Bu tip imento retiminde, klinkere pulverize (tlm) uucu kl katldndan klinkerin tlmesi kolaylamakta, retim kapasitesi ve rantabilite artmaktadr. Uucu kller tlm kmrn yaklmasyla elde edildiklerinden kendileri de tlm durumdadr. Bundan dolay imento retiminde bir n tme ilemine gerek kalmadan dorudan frna verilebilirler ve bylece tme ileminden tasarruf salanr. Uucu kln dorudan imentoya katlmasyla da uucu kll imentolar elde edilebilir. Bu durumda uucu kln klinkere katlmasyla ayn sonular elde edilmektedir. Beton retiminde balayc madde olarak kullanlan Portland imentosunun bir ksm yerine mineral katk maddesi olarak uucu kl kullanlabilmekte, bylece uucu kl katkl beton elde edilebilmektedir. Ayrca beton retiminde kullanlan ince agregann bir ksm yerine de uucu kl kullanlabilmektedir.

29

3.UUCU KL

Koray KSZ

3.5.2. Geoteknik Uygulamalarda ve Yol Yapmnda Kullanlmas Uucu kller aada listelenen alanlarda da deerlendirilmektedir: Dolgularn stabilizasyonunda Altyap ve taban malzemesi olarak Alt drenaj tabakas olarak ri stabilize malzemelerin boluklarnn doldurulmasnda Zemin enjeksiyonlarnda kirele birlikte

ekil 3.2. Uucu Kln Geoteknik Uygulamalarda Kullanlmas (Edil, www.engr.wisc.edu) 3.5.3. Boluklu Beton retiminde Kullanlmas Boluklu beton, imento veya kire ile uucu kl karmndan hava yada baka bir gaz geirilmesi ile elde edilen hafif betondur. Boluklu beton hafif olmasndan dolay tamada kolaylk salar. Ayrca ucuz olmas, binann hafiflii ve inaat srasnda ii giderlerinde avantaj salamasndan dolay tercih edilmektedir. Uucu kll boluklu betonlarda s iletkenlii kum kire imento karmndan daha dk olmakta, mukavemet ise daha yksek olmaktadr (Sevim, 2003). 3.5.4. Tula retiminde Kullanlmas Uucu kl tula imalatnda iki ekilde kullanlr:

30

3.UUCU KL

Koray KSZ

Yardmc ve dzeltme malzemesi olarak: ok rutubetli killerin fazla suyunu emer, plastik kilerin atlamasn ve imesini nler, ieklenme olayn nler. Esas malzeme olarak: Killerle kartrlp basn altnda kalplara yerletirilen karm sl ileme tabi tutulur. Uucu kl puzzolanik zellii ve incelii sebebiyle pimi malzemede mukavemetin nemli miktarda artmasn salamaktadr (Sevim, 2003). 3.5.5. Hafif Agrega retiminde Kullanlmas Hafif betonun inaat mhendisliinde kullanlmasyla birlikte, hafif agrega ile beton retme almalar da balamtr. Bu amala uucu kl belirli oranlarda su ile kartrlarak, istenilen irilikte ve doal agregaya gre hafif bir malzeme elde edilmektedir. Bu ekilde elde edilen agregalarla retilen betonlar, doal agregalarla retilen betonlar kadar dayankl olmakta, ayrca hafif olmas sebebiyle ok katl binalarda iilik ve temel masraflarn azaltlmasnda, s ve ses yaltm salanmasnda, atee kar dayanmda baz stnlkler salamaktadr (Sevim, 2003). 3.5.6. Gazbeton retiminde Kullanlmas Gazbeton, ince tlm silisli bir malzemenin kire veya imento ile birletirilmesi, gzenekli bir madde ile hafifletilmesi ve sertlemesi ile elde edilen, birbirinden bamsz hava hcreleri ieren hafif bir betondur. Elde edilen uucu kll gazbeton, hafif ve s iletkenlii dk olacanda yaplarda kullanlmas duvar kalnlklarn azaltacak, bylece binalarn yk azalacaktr. Uucu kl kullanlarak elde edilen gazbeton kuvars kullanlarak elde edilen gazbetondan daha dayankldr. Bunun nedeni uucu kl ile kire arasndaki reaksiyondur (Sevim, 2003). 3.5.7. Arlk Barajlarnda Uucu Kll Rolkrit Kullanm Rolkrit, Roller Compacted Concrete (RCC), silindirle sktrlm beton deyiminin ksaltlm eklidir. Rolkritler ok dk imento dozaj ile hi kme

31

3.UUCU KL

Koray KSZ

vermeyen ve titreimli yol silindirlerini tayacak kadar nemlenen betonlardr. Yol alt tabakalarnda ve baraj yapmnda kullanlmaktadr. Bu betonlarda balayc dozaj seilen yapm sistemine gre 100-150kg/m3 ten balamaktadr. Balayc iindeki puzzolan 2003). yzdesi ise yine yapm sistemine gre %20-%80 arasnda deiebilmektedir. Puzzolan olarak zellikle uucu kl kullanlmaktadr (Sevim,

32

4.NCEK ALIMALAR

Koray KSZ

4. NCEK ALIMALAR 4.1. Uucu Kln Betonda Kullanlmas Kaynaklara gre Trkiyede uucu klle ilgili ilk nemli almalar 1964 ylnda Devlet Su leri Genel Mdrl Aratrma Dairesi kimya laboratuarlarnda yaplmtr. Buradaki almalarda, zellikle uucu kln imento ve betonda katk maddesi olarak kullanlmas zerinde incelemeler yaplmtr. Tunbilek Termik Santralndan alnan uucu kln betonda katk malzemesi olarak kullanlmaya uygun olduu grlmtr. Deiik miktarlarda kl katlan imento harc ve beton karmlar zerinde yaplan deneyler sonucu kl katksnn hidratasyon ssn drd, imento iinde %20ye kadar katlan kln 90 gn sonra, normal beton dayanmlarndan daha yksek sonular verdii tespit edilmitir. Bu verilere dayanarak Gkekaya baraj inaatnda uucu kl, beton katk malzemesi olarak baaryla kullanlmtr (Alata, 1996). Karayollar Genel Mdrl laboratuarlarnda da 4. Blge Pazar Kprs inaatyla ilgili olarak uucu kll betonlar zerinde bir aratrma yaplmtr. Ksmen imento yerine kullanlan kln erken srelerdeki basn dayanmn drd, ksmen ince kum yerine kullanlan kln ise dayanm her zaman olumlu bir ekilde etkiledii bildirilmitir. Orta Dou Teknik niversitesinde 1968 ylnda Soma Termik Santral klnn beton briket yapmnda kullanlmas ve betonun donma dayanmna etkileri konusunda almalar yaplm ve belirli oranlarda katlacak kl ile olumlu sonular alnabilecei belirtilmitir. Ayn yl, Trk Standartlar Enstits, uucu kln imento ve betonda katk malzemesi olarak kullanlmasna ilikin standartlar yaynlamtr. Kasm 1970de Ankarada Birlemi Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu ve Devlet Su leri tarafndan bir uluslararas kl sempozyumu dzenlenmi, aratrmaclar almalarnn sonularn bu sempozyumda belirtmilerdir. Bu almalar aada verilmitir:

33

4.NCEK ALIMALAR

Koray KSZ

ncelii en az 3000cm2/gr olan Tunbilek uucu kl beton karmna %25 orannda katldnda standartlara uygun basn dayanmlarnn elde edildii, hidratasyon ssnn azald, ilenebilme ve su geirimsizlik niteliklerinin gelitirildii grlmtr. Uucu kln, betonun ekme dayanmna etkisi, imento iindeki yzdesi olarak uucu kl miktar %15den %30a kadar deitirilerek incelenmitir. Sonu olarak, uucu kl katlm betonun katksz betona kyasla daha uzun zamanda sertletii, katkl betonda kln olumlu etkisinin 60 gn sonra ortaya kt ve optimum kl yzdesinin %15 20 arasnda olduu tespit edilmitir. Uucu kl katlm har numuneleri zerinde ilk 24 saat iinde scakln etkileri incelenmitir. zellikle ksa priz sresi ve yksek kl katk oran gerektiren almalar iin en uygun scaklk aratrlmtr. Bu aratrmada Tunbilek Termik Santral uucu kl ve normal portland imentosu kullanlm ve scakln arttrlmas ile priz sresinin ksaltlabilecei grlmtr. Yksek dayanm iin 30oC, erken priz iin ise 50oC en uygun scaklklar olarak tespit edilmitir. Gkekaya barajnda, uucu kl katlm beton kullanlmas dolaysyla salanacak yararlar incelenmi, kln maliyetinin imento maliyetinin %5i civarnda olduu gz nne alnarak bu inaata %25 orannda kl kullanlmasyla nemli miktarda tasarruf salanaca grlmtr. Betonlarn slfatl sulara kar dayanmlarnn incelendii bir almada %20 uucu kl katlm betonlarda slfatl sulara kar dayanmn artt grlmtr. Deiik dozajlarda ve deiik uucu kl oranlarnda allarak uucu kln betonun geirgenlii zerindeki etkisi incelenmi, dozaj ve uucu kl yzdesinin arttrlmasnn betonun geirgenliini azaltt, zellikle dk dozajlarda uucu kln olumlu katksnn daha belirgin olduu grlmtr. Porsuk baraj inaatnda uucu kl kullanlmasna ilikin almada Tunbilek uucu kl kullanlm ve %25 30 orannda uucu kl katlmasnn ktle betonlarnda hidratasyon ssn drd ve betonun nihai dayanmnn katksz betona kyasla daha yksek olduu tespit edilmitir. Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumunun da konuyla ilgili baz aratrma ve incelemeleri bulunmaktadr. Bu almalarda da zellikle Tunbilek,

34

4.NCEK ALIMALAR

Koray KSZ

atalaz ve Soma elektro filtrelerinden elde edilen kl numunelerinin incelik, kimyasal bileim ve puzzolanik zellikleri bakmndan imento ve beton katk maddesi olarak kullanlmaya uygun olduklar, ayrca tula imalinde uucu kl katksnn tula kalitesinde uucu kl katlmam tulalara kyasla baz stnlkler salad belirtilmitir. Elektrik leri Etd daresi tarafndan 1979da yaplan bir alma, atalaz, Tunbilek, Soma ve Seyitmer termik santrallerinden elde edilen uucu kllerin hafif agrega yapmna tamamen uygun olduunu gstermitir. Tokyay ve ark. (1989) yapt almada termik santrallerimizden kan kllerin kimyasal ve mineralojik analizi yaplarak bunlarn dier lkelerdeki kllerle ayn vasfta olduklar grlmtr. 1982 ylnda, EEnin koordinatrlnde, DS, TCK, itosan, eitli bakanlklar ve niversitelerin temsilcilerinden oluan bir alma grubu Trkiye uucu kllerinin retimi, kullanm olanaklar, karlalan sorunlar ve zm nerileri hakknda kapsaml bir rapor hazrlamtr(Tokyay, 1993). Trkiye imento Mstahsilleri Birliinin Ankaradaki laboratuarlarnda, Afin Elbistan Termik Santral uucu kllerini dorudan, bir miktar kil ve kalkerle kartrlarak imento hammaddesi eklinde kullanlmas yaplmtr (Toros, 1987). Erdoan (1993), yapt deneylerde, imentonun %20si yerine uucu kl kullanarak elde edilen betonlarn 7 gnlk basn dayanmlarn, ayn yataki uucu klsz betonun basn dayanmnn %81,1i olarak elde etmilerdir. Uucu kll ve kl kullanlmayan betonlarn basn dayanmlar arasndaki farkn 28 gn sonunda ok daha az olduu grlmektedir. %20 ve %40 yksek kireli uucu kl kullanlarak yaplan betonlarn basn dayanmlar klsz betonlarn dayanmlarnn %102,8 ve %97,9u olarak bulunmutur. %20 yksek kireli uucu kl ile yaplan betonlarn basn dayanm, klsz betonlarn basn dayanmn gemitir. Yine, Erdoan (1993), yapt deneylerde, ayn yalardaki yksek kireli uucu kl ile yaplan btn beton numunelerinin basn dayanmlarnn, dk kireli uucu kl ile yaplanlarnkinden daha yksek olduunu tespit etmilerdir. Yksek kireli uucu kl ile yaplan betonlarn daha yksek dayanma sahip olmalar bu tip uucu kllerin bir miktar hidrolik balayclk zelliine sahip olmalar ile

35

4.NCEK ALIMALAR

Koray KSZ

aklanabilmektedir. Yksek kireli uucu kl ile yaplan betonlarn 28 ve 90 gnlere kadar dayanm kazanma hznda, dk kireli uucu kl ile yaplanlara gre herhangi bir olumsuz etkiye rastlanmamtr. Baka bir aratrmada ise, kire veya imentonun bir ksm veya tamam yerine kullanlan ASTM snflandrmasna gre C snf uucu klnn, kumlar ve killerin modifikasyonu ve stabilizasyonuna etkileri incelenmitir. Basn ve durabilite testleri gstermitir ki, C snf uucu klleri imentonun bir ksm yerine kullanlabilmektedir (McManis ve Arman, 1989). Ati (2001), uucu kl ieren, silindirle sktrlabilen betonun zelliklerini lmtr. Uygun uucu kl kullanm ile arlka %50 yer deitirme orannda normal beton dayanmna edeer dayanm gelitiren beton retebilecei ve arlka %70 yer deitirme orannda ise olduka doyurucu dayanm elde edilebilecei sonucuna varmtr. 4.2. Uucu Kln Yol Stabilizasyonunda Kullanlmas 1970de yol stabilizasyonu almalarnda dk kaliteli agregalarn slah iin uucu kl imento karmnn gerek laboratuar deneylerinde gerekse Ktahya Tavanl yolunun 700mlik bir kesiminde baaryla kullanld bildirilmitir. zmir Turgutlu Nif dere malzemesinin inaat yerine yakn oluu nedeniyle stabilizasyonda kullanlmas uygun grlmtr. Yaplan uucu kl imento stabilizasyonunda Soma Termik Santral uucu kl kullanlmtr. Karmlarda imento yzdeleri %2, 3, 4 olarak, uucu kl yzdeleri ise %4, 6, 8 olarak alnmtr. Standart Proktor Deneyi sonularna gre, malzemeye imento ve uucu kl ilave edildiinde karmn maksimum kuru birim hacim arlnda d, optimum su ieriklerinde ise artlar meydana gelmitir. Hazrlanan numuneler 7, 14, 28 ve 60 gnlk krlerden sonra serbest basn mukavemeti deneyleri yaplmtr. Bu deneylerde %8 uucu kl orannda maksimum mukavemet deeri elde edilmitir. %4 imento, %8 uucu kl iin 28 gnlk mukavemet 38,2 kg/cm2 bulunmutur. Islatma kurutma ve donma zlme deneyleri ise, uucu kl oranlar %4, 6 ve 8 olarak arttka, arlk kayplarnda azalmalar grlmtr (Atanur, 1971).

36

4.NCEK ALIMALAR

Koray KSZ

Yine benzer bir alma Ktahya amlk malzemesi zerinde yaplmtr. Bu malzemenin anma ve dona kar mukavemeti dk olduu belirtilmektedir. Bu malzeme, Ktahya Azot Sanayinin artk malzemesi olan uucu kln imento ile stabilizasyonu ile slah edilmesi uygun grlmtr. Karmlarda %2, 3, 4 imento ve %5, 10, 15, 20 uucu kl oranlar kullanlmtr. Yaplan Standart Proctor deneylerinde maksimum kuru birim hacim arlklarnda art meydana gelmitir. Serbest basn mukavemeti deneylerinde ise maksimum mukavemetler %5 ve %10 deerlerinde elde edilmitir. %4 imento, %10 uucu kl iin 28 gnlk mukavemet 68kg/cm2 bulunmutur. Yine bu oranlarda, slatma kurutma ve donma zlme deneylerindeki arlk kayplar en az olmutur (Atanur, 1971). Soma Bergama dere oca malzemesi zerinde de Soma Termik Santral uucu kl ve imento ile yol stabilizasyonu almas yaplmtr. Malzemeye %10, 20, 30 uucu kl ve %2, 3, 4 imento ilavesiyle deneyler yaplmtr. Standart Proktor deneyinde uucu kl oranlar arttka maksimum kuru birim hacim arlklar azalm, optimum su ierikleri ise artmtr. Serbest basn mukavemeti deerlerinde de, %10 uucu kl orannda maksimum mukavemetler elde edilmitir. % 4 imento, %10 uucu kl iin 28 gnlk mukavemet 29,3kg/cm2 bulunmutur. Islatma kurutma ve donma zlme deneylerinde ise yine %10 uucu kl orannda arlk kayplar en az olmutur (Atanur, 1971). Bursa Dede oca malzemesi zerinde de ayn alma yaplmtr. Burada Tunbilek Termik Santral uucu kl kullanlmtr. Yaplan deneylerde, maksimum kuru birim hacim arlklarnda d, optimum su ieriklerinde art olmutur. Serbest basn mukavemet deerleri birbirine yakn kmtr. %4 imento, %10 uucu kl iin 28 gnlk mukavemet 62,8kg/cm2 bulunmutur. Islatma kurutma ve donma zlme deneylerinde ise arlk kayplar yine azalmtr (Atanur, 1971). Genellikle karayolu inaatlarnda olmak zere, byk dolgu inaatlarnda uucu kln kullanabilirlii aratrlmtr. Bu konuda harlarn hazrlanmas, dizayn metotlar, yapm zellikleri ve kalite kontrol hakknda bilgiler verilmektedir. Arazi ve laboratuar test metotlar hakknda aklamalar yaplmaktadr (Anon, 1986). Wasti (1990), uucu kllerin geoteknik zelliklerini (indeks, kompaksiyon, kayma mukavemeti ve kompressibilite) incelemi, uucu kllerin toprak dolgu

37

4.NCEK ALIMALAR

Koray KSZ

malzemesi yerine ve yksek plastisiteli killerin iyiletirilmesinde kullanlarak deerlendirilebilecei sonucuna varmtr. Alata (1996), Afin Elbistan Termik Santral uucu klnn yol stabilizasyonunda eitli malzemelerle birlikte kullanm zerine bir aratrma yapmtr. Sonuta, Afin Elbistan Termik Santral uucu klnn, yol stabilizasyonunda, dier esas balayclarla birlikte kullanlabilecei belirtmitir. Bylece hem dier balayclarn daha az kullanlmasna imkan vererek, bu malzemelerden tasarruf salanaca ve hem de uucu kln kullanm alannn genileyecei sonucuna varmtr.

ekil 4.1. Uucu Kln Yol Stabilizasyonunda Kullanlmas (Edil, www.engr.wisc.edu)

38

4.NCEK ALIMALAR

Koray KSZ

4.3. Uucu Kln Skma zelliklerine Etkisi zbayolu (1993), kumlu zemin rneklerinin, belirli oranlarda bentonit katks yannda, %5, 10, 15 ve %20 orannda uygulanan uucu kl ve %5 ve %10 imento katksyla slahn aratrmtr. Deneysel alma neticesinde, uucu kl katk orannn, skma parametrelerini fazla etkilememekle beraber, artan uucu kl katk oranlar ile birlikte, maksimum kuru younluun biraz azalmas ve buna karn optimum su muhtevas deerinde belirgin artlarn olutuu gzlemlenmitir (ekil 4.2 ve ekil 4.3). Aratrmac, maksimum younluk deerlerinde gzlenen azalmann, uucu klleri oluturan ii bo kresel taneciklerden kaynaklandn savunmaktadr.

ekil 4.2. Maksimum Kuru Birim Hacim Arlnn Farkl Uucu Kl Oranlar le Deiimi (zbayolu, 1993)

39

4.NCEK ALIMALAR

Koray KSZ

ekil 4.3. Optimum Su Muhtevasnn Farkl Uucu Kl Oranlar le Deiimi (zbayolu, 1993) Wasti (1993), yapt deneyler neticesinde F tipi, C tipi ve Trkiyeden atalaz ve Soma B uucu kllerinin, maksimum kuru birim hacim arlk ve optimum su muhtevas deerlerini aratrmtr. Aratrmac, uucu kllerin bu zelliklerinden dolay yapay dolgularn tekilinde kullanlabileceini ifade etmektedir. Uucu kl, hafif olmas nedeniyle, zellikle zayf taban zemini durumunda, kullanl bir zm olabilmektedir. almada uucu kl dolgusuna ait bir tasarm almasna da yer verilmitir. Uucu kln byk miktarlarda kullanmna imkan veren bu tarz almalar, termik santrallerde yaanan depolama ve saklama sorunlarnn zmne nemli bir katk salayabilecektir. Gnal (1996), aratrmasnda stanbul Kemerburgaz kilinin, %20 Seyitmer uucu kl ilavesi ile deien kompaksiyon zelliklerini incelemitir. Aratrma neticesinde, kil ve uucu kl karmnn kompaksiyon erisinin, kil ve uucu kl numunelerine ait kompaksiyon erilerinin arasnda yer ald ve beklendii zere karmn optimum su muhtevasnn, kil numunesinin optimum su muhtevasndan byk olduu ve karmn maksimum kuru birim hacim arlnda kil numunesine gre bir azalma meydana geldii gzlemlenmitir (ekil 4.4).

40

4.NCEK ALIMALAR

Koray KSZ

ekil 4.4. Kemerburgaz Kiline Ait Kompaksiyon Karakteristikleri (Gnal, 1996) Ferguson (1993), Topeka Heartland park yar pistinin iyiletirilmesi projesinde 6 farkl zemin cinsi zerinde gerekletirdii deneysel almalarda, deiik sonular elde etmitir. rnein killi ist zemin numunesi zerinde gerekletirilen deneysel almalarda, ekil 4.5 ve ekil 4.6da grld zere 2 saat gecikme ile gerekletirilen Standart Proktor deneyi sonucunda, maksimum birim hacim arlkta azalma ve optimum su muhtevasnda art gzlemlenirken, gecikme olmadan gerekletirilen deneylerde ise maksimum kuru birim hacim arlk deerinde az da olsa bir artla beraber, optimum su muhtevas deerinde azalma meydana geldii gzlemlenmitir.

41

4.NCEK ALIMALAR

Koray KSZ

ekil 4.5. Gecikmenin Maksimum Kuru Birim Hacim Arlk Deerlerine Etkisi (Ferguson, 1993)

ekil 4.6. Gecikmenin Optimum Su Muhtevasna Etkisi (Ferguson, 1993)

42

4.NCEK ALIMALAR

Koray KSZ

Nicholson ve Kashyap (1993), volkanik kayalarn ayrmas ile olumu ve yksek plastisiteli, kompaksiyonu zor olan tropik Hawaii killi zeminlerinin uucu kl ile stabilizasyonunu incelemilerdir. Deneyler neticesinde %15 ve %25 oranlarndaki uucu kl ilavesinin, 6 farkl zemin tipinde de maksimum kuru birim hacim arl azaltt ve de optimum su muhtevasn arttrdn tespit etmilerdir (ekil 4.7 ve ekil 4.8). Aratrmaclar, uucu kl ilavesinin optimum su muhtevas deerinden yksek olan tropikal zeminlerin slahnda nemli bir avantaj tekil ettiini de belirtmektedirler.

ekil 4.7. Volkanik Zeminlerin Maksimum Kuru Birim Hacim Arlklarnn Uucu Kl lavesi le Deiimi (Nicholson ve Kashyap, 1993)

43

4.NCEK ALIMALAR

Koray KSZ

ekil 4.8. Volkanik Zeminlerin Optimum Su Muhtevasnn Uucu Kl lavesi le Deiimi (Nicholson ve Kashyap, 1993) Keshawarz ve Dutta (1993), ime potansiyeli yksek olan Teksas zeminlerinin, %20 F snf uucu kl, %6 kire ve %10 portland imentosu ile stabilizasyonlarn karlatrmak zere yaptklar aratrmalar neticesinde, dier aratrmaclar gibi, uucu kln kompaksiyona olumlu etkisinin olduunu saptamlardr. Aratrmaclar, skma deerlerinde gzlemlenen bu gelimenin, uucu kln zemini plastisite indisini ve zemin ierisindeki kil boyutundaki dane orann drmesi neticesinde olutuunu dnmektedir. Khan ve Sarker (1993), uucu kl ile zemin stabilizasyonu almalarnda enzim kullanmnn etkilerini kaolin kili zerinde incelemilerdir. Aratrmada kullanlan enzim, organik kkenli, toksit olmayan ve evreye zararsz olup, biyolojik yntemlerle elde edilmitir. F snf uucu kl kullanlmas sebebiyle, puzzolanik aktivite yaratmak maksadyla, zemine ayrca bir miktar kire ilavesi de yaplmtr. Aratrmaclar deneysel almalar neticesinde, zemin - uucu kl karmna enzim ilavesinin optimum su muhtevas ve maksimum kuru birim hacim arlk deerlerinde belirgin bir deiime sebep olmad sonucuna varmlardr.

44

4.NCEK ALIMALAR

Koray KSZ

Maher ve ark. (1993), su artma tesislerinde byk oranda ortaya kan, yksek su muhtevas ve ince daneli madde ierii sebebiyle, atk olarak depolanma durumunda dahi, yksek kurutma maliyeti yaratan, artma amurunun uucu kl ilavesi ile iyiletirilmesi amacyla, bir dizi deneysel alma gerekletirmilerdir. Artma amuru ve F snf uucu kl ile farkl karm hazrlanarak, modifiye proktor yntemi ile kompaksiyon deneylerine tabi tutulmutur.Deneyler neticesinde, kompaksiyon erisinde tepe noktas bulunmayan artma amurunun, uucu kl ile kartrldnda normal kompaksiyon erileri verdii grlmtr. Dier almalardan farkl olarak, artma amuru uucu kl karmlarnda, artan uucu kl oran ile hem maksimum kuru birim hacim arlk hem de optimum su muhtevas deerlerinde azalma meydana geldii de tespit edilmitir. Chu ve Kao (1993), dk plastisiteli Tayvan kili ile fakl oranlarda uucu kl ve cruf kartrarak, kompaksiyon karakteristiklerinde meydana gelen deiimleri deneysel olarak gzlemlemilerdir. Elde edilen sonulara gre, kil numunesine uucu kl ilavesi ile maksimum kuru birim hacim arlk deeri azalmakta iken, optimum su muhtevasnda meydana gelen art nispeten daha az olmaktadr. Bu karma ayrca cruf ilave edildiinde ise farkl oranlardaki karmlarda dahi, maksimum kuru birim hacim arl yaklak ayn deeri alrken, optimum su muhtevas artn srdrmektedir. 4.4. Uucu Kln ime Potansiyeline Etkisi Ferguson (1993), Topeka Heartland Park yar pistinin iyiletirilmesi projesinde, 6 farkl zemin cinsi zerinde gerekletirdii deneysel almalarda, zemine uucu kl ilavesinin, zeminin ime potansiyelini drd sonucuna varmtr. ekil 4.9da grld zere, rnein ayrm killi itin %14,7 olan ime potansiyeli, %16 uucu kl ilavesi sonucunda % 0,8 seviyelerine kadar inebilmektedir. Aratrmac, bu azalmann byk bir ihtimalle, uucu kln hidratasyonu esnasnda zemin daneciklerinin imentovari partikllerle kurduu balardan ve zemin daneciklerinin flokllemesinden kaynaklandn ne srmekte ve bu yntemin, kirele stabilizasyona gre, hem maliyetinin dk olmas hem de

45

4.NCEK ALIMALAR

Koray KSZ

uucu kln, kire gibi ilemden nce sulandrlmaya gereksinim duymamas nedeniyle, para ve zaman tasarrufu saladn belirtmektedir.

ekil 4.9. Zeminin ime Potansiyelinde Salanan Azalma (Ferguson, 1993) Nicholson ve Kashyap (1993), yksek ime potansiyeline sahip, volkanik kkenli Hawaii zeminlerinin ime potansiyellerinin, uucu kl ilavesi ile deiimlerini incelemilerdir. Kaneohe kili ve Kailua siltli kilinin CBR ime testinde, ime potansiyeli deerlerinin %10 mertebesinden, %1 seviyesine indiini gzlemlemilerdir. 5 tip zemin zerinde ayrca gerekletirilen serbest ime testlerinde, her zemin tipi iin uucu kl ilavesinin ime potansiyelini azalttn belirlemilerdir (ekil 4.10).

46

4.NCEK ALIMALAR

Koray KSZ

ekil 4.10. Volkanik Kkenli Hawaii Zeminlerinin ime Potansiyellerinin Deiimi (Nicholson ve Kashyap, 1993) Trker (2000), ien zeminlerin uucu kl ve kum ile stabilizasyonunu aratrmtr. C ve F tipi uucu kl kum ile beraber ien zeminlerin stabilizasyonunda kullanm ve ime basnc deneyleri yapmtr. Uucu kl ieren numunelerin ime yzdesi ve ime basncnda azalma meydana geldiini gzlemlemitir. Kumun uucu kln yerini aldka azalmann devam ettiini ve 28 gnlk krl %15 C tipi uucu kl ve %10 kum ieren numunenin en iyi performans gsterdiini tespit etmitir. 4.5. Uucu Kln Geirgenlie (Permeabilite) Etkisi Uucu kln zelliklerine ve miktarna bal olarak, yeterli skma ile, A.B.D. artnamelerinde istenen 10-7 cm/snden daha dk permeabiliteler elde edilebilmektedir. C tipi uucu kln sertleme zelliinden dolay, arazide sktrmann su ile kartrdktan sonra sratle gerekletirilmesi (veya sertlemeyi geciktirici katk malzemesi kullanlmas ) sktrma enerjisi ve su muhtevasnn sk

47

4.NCEK ALIMALAR

Koray KSZ

kontrol gerekmektedir. Uucu kl karmlarnn, slanma / kuruma ve donma / zlme dayanm, inorganik svlarn geirimsizlii olumsuz etkilemesi ve evre asndan kimyasal etkileim gibi zelliklerinin de olumlu olduu tespit edilmitir (Wasti, 1993). Aratrmac, uucu kllerin geirgenlii azaltc etkisi nedeniyle, evre geoteknolojisi alannda; zararl atk veya p depolanan sahalarda szdrmazlk tabakas olarak, kat atk sahalarndaki dey geirimsizlik perdelerinin geirimsizliinin azaltlmasnda byk faydalar salayacan belirtmektedir. ekil 4.11de aratrmacnn deneysel alma neticesinde elde ettii F ve C tipi uucu kllere ait permeabilite deerleri grlmektedir.

ekil 4.11. F ve C tipi Uucu Kllerin Permeabilite Katsaylar (Wasti, 1993) Gnal (1996), Kemerburgaz kilinin %20 orannda Seyitmer uucu kl ile kartrlmas neticesinde elde edilen karmn permeabilite katsaysnn 1,8x10-7 cm/sn olduunu da belirtmektedir. Aratrmac elde edilen bu deerin, Amerika Birleik Devletleri evre Koruma rgt (US EPA)nn kat atk ve p depolama sahalarnn szdrmazlk tabakalar iin belirledii, permeabilite katsay snrna uygun olduunu da belirtmektedir.

48

4.NCEK ALIMALAR

Koray KSZ

Maher ve dierleri (1993), su artma tesislerinde atk olarak byk oranda ortaya kan, yksek su muhtevas ve ince daneli madde ierii sebebiyle, depolanma durumunda dahi, yksek kurutma maliyeti yaratan artma amurunun uucu kl ilavesi ile iyiletirilmesi amacyla, bir dizi deneysel alma gerekletirmilerdir. Aratrmaclarn, farkl oranlardaki artma amuru ve uucu kl karmlar zerinde gerekletirdikleri permeabilite deneylerine ait sonular, izelge 4.1de grlmektedir. ekil 4.12 yardm ile de karlatrmalarn yapmak mmkn olmaktadr. Elde edilen sonulardan, karmlarn 10-7cm/sn civarnda permeabilite katsaylarna sahip olduu ve artan artma amuru ile permeabilite katsaylarnda bir miktar azalma meydana getirdii sonular karlmaktadr. Aratrmaclar bu sonular nda, artma amuru ve uucu kl karmlarnn geirimsiz tabaka ve perdelerin tekilinde kullanlabileceini belirtmektedirler. izelge 4.1. Artma amuru Uucu Kl Karmlarna Ait Permeabilite Katsaylar (Maher, 1993)
Karm Uucu kl : Artma amuru oran Permeabilite katsays (cm/sn) 1 2:1 1,56x10-7 2 2.5 : 1 2,19x10-7 3 3:1 4,32x10-7

ekil 4.12. Artma amuru Uucu Kl Karmlarna Ait Permeabilite Katsaylar (Maher, 1993)

49

4.NCEK ALIMALAR

Koray KSZ

Chu ve Kao (1993), dk permeabiliteli gri Tayvan kilinin, uucu kl ve cruf ile iyiletirilmesi ne ynelik deneysel almalarnda, karmlara ait permeabilite katsaylarn da belirlemilerdir. Aratrmalarnda uucu kl olarak F snf uucu kl kullanmlar ve puzzolanik reaksiyon yaratabilmek amacyla kire ihtiva eden cruf kullanmlardr. eitli oranlardaki karmlar 10-8cm/sn mertebesinde permeabilite katsaylar vermilerdir. izelge 4.2 ve ekil 4.13de deneysel almalara ait sonular grlmektedir. izelge 4.2. Tayvan Kili le Uucu Kl ve Cruf Karmlarna Ait Permeabilite Katsaylar (Chu ve Kao, 1993)
Karm no Kil oran (%) Uucu kl oran(%) Cruf oran (%) Permeabilite katsays k (cm/sn) A1 100 0 0 B1 85 10 5 B2 82,5 10 7,5 B3 80 10 10

8,3x10-8

19,6x10-8

7,5x10-8

6,1x10-8

ekil 4.13. Tayvan Kili le Uucu Kl ve Cruf Karmlarna Ait Permeabilite Katsaylar (Chu ve Kao, 1993)

50

4.NCEK ALIMALAR

Koray KSZ

4.6. Uucu Kln Mukavemete Etkisi Tan ve yisan (1996), %20 uucu kl ilavesinin, Kemerburgaz kilinin mukavemet karakteristikleri zerindeki etkilerini incelemilerdir. Gerekletirdikleri eksenli basn deneyleri, bir gnlk kr neticesinde dahi, zeminin kayma direncinde nemli derecede art meydana geldiini gstermektedir. Aratrmaclar, kil ve uucu kl karmnn kayma direnci asnda gzlemledikleri dikkat ekici artn, byk bir ihtimalle uucu kln kresel daneciklerinden kaynaklandn dnmektedirler. Ferguson (1993), ok amal bir yar pistinin ok katmanl ve dk mukavemetli zemininin, uucu kl kullanarak stabilizasyonunu salamak zere, bir alma gerekletirmitir. almasnda, iki farkl termik santralden elde edilen, %28-33 orannda kalsiyum oksit ihtiva eden C snf uucu kl kullanlmtr. Zemine uucu kl ilavesi ile, alt farkl zemin tipine ait 1.5-5 arasnda deien CBR deerlerinin 19-34 aralna kadar ykseldii grlmtr (ekil 4.14). Ayn art ekil 4.15de grld zere, 7 gnlk maksimum mukavemet deerlerinde de art salanmtr.

ekil 4.14. %16 Uucu Kl lavesi le CBR Deerlerinin Deiimi (Ferguson, 1993)

51

4.NCEK ALIMALAR

Koray KSZ

ekil 4.15. Farkl Oranlarda Uucu Kl lavesi le 7 Gnlk Mukavemet Deerlerinin Deiimi (Ferguson, 1993) Aratrmac, uucu kl ilavesinin zeminde meydana getirecei mukavemet artndan en iyi ekilde faydalanmak iin, gecikme olarak tabir edilen, karmn hazrlanmas ve sktrma ileminin uygulanmas arasndaki srenin 0-2 saat arasnda olmas gerektiini de belirtmitir. ekil 4.16da da grld zere, eitli zemin tiplerine %14-18 orannda uucu kl ilavesi ile 7 gnlk mukavemet deerlerinde, gecikme meydana gelmemesi durumunda 10 kata yakn bir art salanabilmektedir. 2 saatlik bir gecikme olmas durumunda ise 7 gnlk maksimum mukavemete salanan art ancak 3 kat civarnda olabilmektedir. Aratrmac yapt almalar neticesinde, C snf uucu kl ok etkili ve ekonomik bir stabilizasyon malzemesi olarak deerlendirmektedir.

52

4.NCEK ALIMALAR

Koray KSZ

ekil 4.16. Uucu Kln Mukavemete Etkisinde Gecikme le Gzlenen Deiim (Ferguson, 1993) zbayolu (1993), kumlu zemin rneklerinin, belirli oranlarda bentonit katks yannda, %5, 10, 15 ve %20 orannda uygulanan uucu kl ve %5 ve %10 imento katks ile mukavemetlerinde meydana gelen deiimi incelemitir. ekil 4.17 ve ekil 4.18de farkl uucu kl oranlarnn %5 bentonit katks yannda ayrca %5 kire ve %5 imento katks ile kumlu zemin rneinin, serbest basn dayanmnda meydana gelen deiimler grlmektedir. Deneyler neticesinde, zemine uucu kl ilavesi ile mukavemet deerlerinde belirgin artlar elde edilebildiini fakat uucu kl orannn artnn, belirli bir deerden sonra olumlu bir katk salamad neticesine ulalmtr. Aratrmac, atk madde konumundaki uucu kllerin yol dolgularnda kullanlmasnn lke ekonomisi iin yararl olacan belirtmektedir.

53

4.NCEK ALIMALAR

Koray KSZ

ekil 4.17. Farkl Oranlarda Uucu Kl Katksnn Zamana Bal Olarak Dayanma Etkisi (%5 imento + %5 bentonit) (zbayolu, 1993)

Kr Sresi (gn) ekil 4.18. Farkl Oranlarda Uucu Kl Katksnn Zamana Bal Olarak Dayanma Etkisi (%5 imento + %5 bentonit) (zbayolu, 1993)

54

4.NCEK ALIMALAR

Koray KSZ

Nicholson ve Kashyap (1993), volkanik kkenli Hawaii zeminlerinin mukavemet deerlerinin uucu kl ilavesi ile deiimlerini incelemilerdir. %3 kire ve %15 uucu kl ilave edilen zeminlerden, Kaneohe siltinin CBR deerinin 2,4ten 22ye ve Kailua siltli kilinin 1 olan CBR deerinin de 14e sradn belirlemilerdir (ekil 4.19). Aratrmaclarn zerinde durduklar 5 farkl zemin numunesine ait serbest basn dayanmlar ve bunlarn kr sresine bal olarak deiimleri izelge 4.3de grlmektedir. Aratrmaclar, uucu kln mukavemete etkisinin her zemin tipi iin farkl karakteristikleri olduunu belirtmektedirler. yle ki, baz zemin cinslerinde uucu kl ilavesi ile 1 gnlk kr sonunda mukavemet neredeyse yar yarya dmekte fakat ilerleyen kr sresinde ilk mukavemet deerini biraz aabilmekte iken (Palolo kili gibi), baz tip zeminlerde (Kapolei siltli kili gibi ) tam tersine 1 gnlk kr sonunda dahi mukavemet iki kadar artabilmektedir (ekil 4.20). izelge 4.3. Uucu Kl laveli Hawaii Killerinin Serbest Basn Dayanmlar (kPa) (Nicholson ve Kashyap, 1993)

55

4.NCEK ALIMALAR

Koray KSZ

ekil 4.19. Volkanik kkenli zeminlerin CBR deerlerinin deiimi (Nicholson ve Kashyap, 1993)

ekil 4.20. Volkanik Kkenli Zeminlerin Serbest Basn Dayanmlarnn Kr Sresine Bal Olarak Deiimi (Nicholson ve Kashyap, 1993)

56

4.NCEK ALIMALAR

Koray KSZ

Keshawarz ve Dutta (1993), ime potansiyeli yksek olan ve allagelmi olarak imento ve kire ile slah edilen Teksas zeminlerinin, bir alternatif olarak %20 F snf uucu kl kullanarak iyiletirilmesini aratrmlardr. Ayrca bir karlatrmaya olanak salamak zere, ayn zeminler %6 kire ve %10 portland imentosu ilavesi ile hazrlanan karmlarda hazrlanmtr. Aratrmada, Teksas kkenli iki ayr tip doal zeminden yararlanlmtr. Hazrlanan doal zemin ve karmlara ait numuneler, 28 gnlk kr sresi sonunda mukavemet deerlerinin belirlenmesi amacyla, serbest basn deneyi ile kesilmilerdir. ekil 4.21 ve ekil 4.22de yer alan serbest basn deneyi sonularndan da anlald zere uucu kl ilavesinin zemin mukavemetinde ortaya kartt art, kire ve imento ile slah edilenlere gre daha dk bir seviyede kalmaktadr. Fakat uucu kln ucuz maliyeti gz nne alndnda nemli bir alternatif olduu da aikardr.

ekil 4.21. 2.Cadde Zemin Numunesine Ait Serbest Basn Deneyi Sonular (Keshawarz ve Dutta, 1993)

57

4.NCEK ALIMALAR

Koray KSZ

ekil 4.22. Premont Zemin Numunesine Ait Serbest Basn Deneyi Sonular (Keshawarz ve Dutta, 1993) Aratrmaclar dier stabilizasyon malzemeleri gibi uucu kln de her zemin tipi iin farkl bir etkisi olduunu, bu sebeple, uucu kl katk orannn iyiletirme yaplacak zemin iin slah ileminden nce deneysel almalar ile belirlenmesi gerekliliini de belirtmektedirler. Smith (1993), dier aratrmaclardan farkl olarak uucu kln tek bana endstriyel atklarn stabilizasyonunda kullanlabilirliini aratrmtr. Netice olarak birok uygulamada kullanlan, fiyat yksek olan ve retimi kstl olan taban kl, kire tozu ve imento tozu karsnda uucu kln, kolay elde edilebilirlii ve ucuzluu sebebiyle endstriyel atk stabilizasyonunda kullanlabilir olduu sonucuna varmtr. ekil 4.23de uucu kl ve dier malzemelerin mukavemette meydana getirdikleri zamana bal art gsterilmektedir.

58

4.NCEK ALIMALAR

Koray KSZ

ekil 4.23. Uucu Kl ve Dier Malzemelerin Mukavemette Meydana Getirdikleri Zamana Bal Art (Smith, 1993) Maher ve ark. (1993), su artma tesislerinde byk oranda ortaya kan, su muhtevas ve ince daneli madde ierii yksek olan artma amurunun, uucu kl ilavesi ile iyiletirilmesi amacyla bir dizi deneysel alma gerekletirmilerdir. Chu ve Kao (1993), dk plastisiteli gri Tayvan kilinin, uucu kl ve cruf ile iyiletirilmesini deneysel olarak incelemilerdir. Uucu kl olarak F snf uucu kl kullanlm ve puzzolanik reaksiyon meydana getirebilmek amacyla da %20 civarnda kire ihtiva eden cruf ilave edilmitir. Serbest basn deneyi sonularna gre zemine sadece uucu kl ilavesi ile mukavemette gzlemlenen artlar ok kstl olmakta iken karma ayrca cruf ilavesi ile daha yksek mukavemet artlar elde edilmi grnmekle beraber zamana bal olarak mukavemet deerlerinin azalma durumu da gzlemlenmitir. Ayrca gerekletirilen eksenli basn deneylerinden elde edilen c ve f deerlerinin deiimi de ekil 4.24 ve ekil 4.25de grlmektedir.

59

4.NCEK ALIMALAR

Koray KSZ

ekil 4.24. Tayvan Kili Uucu Kl Karmna Ait Kohezyon (Chu ve Kao, 1993)

ekil 4.25. Tayvan Kili Uucu Kl Karmna Ait Kayma Direnci Alar (Chu ve Kao, 1993)

60

4.NCEK ALIMALAR

Koray KSZ

akr (1999), Kemerburgaz Kilinin, %10 ve %20 oranlarda Seyitmer Uucu Kl ilavesi ile iyiletirilmesini aratrmtr. Gerekletirdii Standart Proctor Deneyleri neticesinde zemine uucu kl ilavesi ile optimum su muhtevas deerinin ykseldiini ve maksimum kuru birim hacim arlk deerinin azaldn tespit etmitir. Ayrca zemine uucu kl ilavesinin mukavemette meydana getirdii deiimi belirlemek zere de eksenli basn deneyleri yapmtr. Bu deiimin zamana bamlln belirlemek zere deneyleri, 1 gnlk, 7 gnlk, 33 gnlk ve 195 gnlk, 4 farkl kr sresinde gerekletirmitir. Deneyler neticesinde zemine uucu kl ilavesinin mukavemeti %100 arttrdn tespit etmitir. Dayanmda meydana gelen artn zamana bal olarak devam ettiini tespit etmitir. Mukavemetin 1 gnlk kr sresinde dahi %50 arttn, artn byk bir blmnn 33 gnlk kr sresinde tamamlandn; fakat artn hzn azaltarak zamana bal olarak devam ettiini belirlemitir. Artan uucu kl miktarnn mukavemette byk bir deiim meydana getirmediini gzlemlemitir. Bu durumun belirli bir uucu kl oranndan itibaren artk mukavemette bir art olmayacana hatta azalmann bile olabileceine bir iaret olduunu belirtmitir. oka ve Tokta (2002), dispersif bir kilin C tipi uucu kl ile stabilizasyonunu aratrmlardr. Deiik oranlarda ( %0, 3, 5, 7, 10, ve 13 ) C tipi uucu kl dispersif zemin numunesine katarak, uucu kl ilavesinin indeks, mukavemet ve konsolidasyon zelliklerine etkisine bakmlardr. Sonu olarak, uucu kl miktarnn artmasyla numunenin optimum su ieriklerinin arttn ve maksimum kuru birim hacim arlklarnn azaldn bulmulardr. Numunenin ierisindeki uucu kl miktarnn artmasyla numunenin skabilirliinin azaldn tespit etmilerdir. Ayrca numune iindeki uucu kl miktarnn %7ye arttka numunenin serbest basn dayanmnn arttn, fakat daha fazla uucu kl katksnn serbest basn dayanmnda de yol atn belirtmilerdir (izelge 4.4). Savran (1988), kohezyonlu zeminlerin uucu kl ile stabilizasyonunu incelemitir. Yksek plastisiteli Eymir Gl Kili zerinde, deiik miktarlarda kl kullanarak deneyler gerekletirmitir. Uucu kl miktar, kr sresi ve sktrma enerjisinin, mukavemet ve skabilirlie etkisini aratrmtr. Deneyler sonucunda, puzzolanik uucu kln katlmasyla, zeminin geirgenliinin ve skabilirliinin

61

4.NCEK ALIMALAR

Koray KSZ

azaldn; serbest basn dayanm ve drenajl kayma dayanmnn arttn bulmutur. izelge 4.4. Dispersif Bir Kilin C Tipi Uucu Kl le Stabilizasyonu (oka ve Tokta, 2002)
Uucu Kl (%) Serbest Basn Dayanm ( kN/m2 ) 0 3 5 7 10 13 456,49 462,55 537,67 536,42 464,64 462,81

Cmert, Koyuncu, Frat ve Smer (2006) uucu kl ile stabilize edilmi zeminlerde kr sresinin tama gc zerindeki etkilerini aratrmlardr. Bunun iinde taze ve 28 gnlk kr etkilerini incelemilerdir. Yaptklar deneyler sonucunda, 28 gn kr edilen karmlarn CBR deerinin, geleneksel CBR deneyi sonularna gre elde edilen CBR deneyinden %4 - %160 daha yksek olduunu belirlemilerdir. Sonu olarak puzzolanik reaksiyon ieren zemin stabilizasyonlarnda, CBR deneyinin 28 gn kr edilmi rnekler zerinde yaplmasnn daha uygun olaca sonucuna varmlardr. Aksoy, Ylmaz ve Akarsu (2006), killi bir zeminin C tipi uucu kl kullanlarak stabilizasyonunu aratrmlardr. Killi zemine %0, 3, 5 ve 10 gibi oranlarda C tipi uucu kl katlarak optimum su muhtevalarnda elde edilen numuneler zerinde 1 gnlk ve 7 gnlk kr sresine tabi serbest basn deneyleri yapmlardr. Sonuta serbest basn mukavemetinin artan kl miktar ile arttn tespit etmilerdir. Alkaya, manl, Alyanak, Erken ve obanolu (2006), Yataan Termik Santral uucu kllerinin zemin iyiletirilmesinde kullanlabilirliini aratrmlardr. Uucu kln zemin zerindeki etkilerini belirlemek iin zemine %5, 10, 15, 20 ve 25 oranlarnda uucu kl ilave etmilerdir. Hazrladklar numuneler zerinde birtakm

62

4.NCEK ALIMALAR

Koray KSZ

deneyler (kvam limitleri, proktor ve serbest basn deneyi) yapmlardr. Uucu kl ilavesi ile gkmax deerinin azaldn ve optimum su muhtevasnn da azaldn tespit etmilerdir. Serbest basn deneyleri sonucunda ise; zeminin kayma mukavemetinin artan kl oran ile birlikte arttn belirlemilerdir. lk 3 aylk kr sresi boyunca dorusal bir art meydana geldiini ancak; 3 aydan sonra artn daha yava bir hzla devam ettiini bulmulardr. Bu sonular izelge 4.5.de verilmitir. izelge 4.5. Uucu Kl Katk Oran ve Kr Sresine Gre Serbest Basn Mukavemet Deerleri (kN/m2) (Alkaya, manl, Alyanak, Erken ve obanolu (2006)
Karm /Kr sresi Zemin %5 UK Katkl Zemin %10 UK Katkl Zemin %15 UK Katkl Zemin %20 UK Katkl Zemin %25 UK Katkl Zemin Hemen 103,2 128,2 131,8 142,5 135,8 146 135 146 156,7 160,3 160,3 150 176,7 176,7 195,9 215,1 206 235,1 327 334,4 377,7 1 Hafta 1 Ay 3 Ay

63

5.DENEYSEL ALIMA

Koray KSZ

5. DENEYSEL ALIMA 5.1. Giri Deneysel alma, zemin (kum), uucu kl, imento ve su karmndan oluan silindir eklindeki numunelerin serbest basn deneylerini iermektedir. Deneylerde, zemine sabit miktarda imento ilavesi ile uucu kln miktar ve kr sresi bakmndan zeminin dayanmna etkisi aratrlmtr. imento miktar btn numunelerde kuru arln %5i, uucu kl miktar ise kuru arln %0, %5, %10, %15 ve %20si olarak alnmtr. Ayrca hazrlanan numuneler 7, 14, 28 ve 56 gnlk kre tabi tutulmutur. Bu blmde ncelikle deney dzeni, deneylerde kullanlan zemin (kum), uucu kl ve imento zellikleri ile bu almada izlenen deney program aklanmtr. Daha sonra, deneylerden elde edilen sonular sunulmutur. 5.2. Zemin Numunesinin (Kum) zellikleri Deneysel almalarda, ukurova blgesi, Seyhan nehir yatandan getirilen kum numuneler kullanlmtr. Kum numuneler, ASTM standartlarna gre srasyla 18 nolu (1mm apl) ve 200 nolu (0,074mm apl) eleklerden ykanarak elenmitir. Bu ilem sonunda No.18 ile No.200 arasnda kalan kumlar, 105oCde etvde kurutulduktan sonra, geni bir alana serilerek oda scaklnda bekletilerek havalandrlmtr (Yldz, 2002). Deney kumunun endeks ve kayma mukavemeti zelliklerini belirlemek zere ukurova niversitesi naat Mhendislii Zemin Mekanii Laboratuarnda bir seri deney yaplmtr. Deney kumu zerinde, ilk nce ASTM standartlarna gre elek analizi deneyi yaplarak dane ap dalm bulunmutur (ekil 5.2). Deney kumunun %97sinin dane ap, 1mm (No 18) ile 0,25mm (No 60) arasnda yer almaktadr. Zemin snf ise, kt derecelenmi ince ve temiz kumdur (SP). Elek analizi deney sonular toplu olarak izelge 5.1de verilmitir. Sonra deney kumunun dane birim hacim arln

64

5.DENEYSEL ALIMA

Koray KSZ

belirlemek iin yaplan piknometre deneyinden s=26,8 kN/m3 olarak bulunmutur. Deney kumunun minimum ve maksimum kuru birim hacim arln bulmak iin yaplan Relatif sklk deneyinden elde edilen sonular izelge 5.2de verilmektedir. Relatif skln eitli deerlerine gre kohezyonsuz zeminlerde sklk derecesi izelge 5.3de verilmektedir. Son olarak deney kumu zerinde yaplan kesme kutusu deneyi sonularndan, deney kumunun kayma mukavemeti as =41o ve kohezyonu ise c=0 kPa olarak bulunmutur (Yldz, 2002). Ayrca laboratuarda, numunelerde kullanlan deney kumu zerinde Standart Proktor deneyi yaplmtr. Bu deney sonucunda kullanlan kumun optimum su muhtevas %5,8 ve buna karlk gelen maksimum birim hacim arlk 1,64gr/cm3 olarak elde edilmitir (ekil 5.1).

1,64 K uru B irim H ac im A . (gr/c m 3 )

1,63

1,62

1,61 1,60

1,59 4,00

4,50

5,00

5,50

6,00

6,50

7,00

7,50

Su erii (%)

ekil 5.1. Deney Kumuna Ait Standart Proktor Deney Grafii

izelge 5.1 Kum Numunesine Ait Elek Analiz Sonular

65

5.DENEYSEL ALIMA

Koray KSZ

Granlometri Parametreleri Kaba Kum Yzdesi Orta Kum Yzdesi nce Kum Yzdesi Efektif Dane ap, D10 D30 D60 niformluluk Katsays, Cu Derecelenme Katsays, Cc Zemin Snf

Birim % % % mm mm mm -

Deer 0 34 66 0,26 0,30 0,40 1,53 0,87 SP

izelge 5.2. Kum Numunesine Ait Relatif Sklk Deney Sonular

Relatif Sklk Parametreleri Dane zgl Arlk, Gs Maksimum Kuru Birim Hacim Arlk Minimum Kuru Birim Hacim Arlk Maksimum Boluk Oran, emax Minimum Boluk Oran, emin Birim kN/m3 kN/m 3

Deer 2,68 17,8 15,9 0,686 0,506

izelge 5.3. Kohezyonsuz Zeminlerde Sklk Tablosu

Relatif Sklk, Dr 0-15 15-35 35-65 65-85 85-100 Sklk Derecesi ok Gevek Gevek Orta Sk Sk ok Sk

66

5.DENEYSEL ALIMA

67 Koray KSZ ekil 5.2. Deney Kumunun Granlometri Erisi (Yldz, 2002)

5.DENEYSEL ALIMA

Koray KSZ

5.3. Uucu Kl Numunesinin zellikleri Bu almada Kahramanmara Afin Elbistan Termik Santralndan getirtilen uucu kl kullanlmtr. Kullanlan bu kln kimyasal zellikleri izelge 5.4te verilmitir. Kullanlan bu kl, kzdrma kayb (%0,64), MgO (%1,70), serbest kire (%1,08) miktarlar bakmndan standartlar salamaktadr. Ancak, SO3 (%8,50) ve SiO2 + Al2O3 + Fe2O3 (%30,70) miktarlar bakmndan standartlara uymamaktadr. Bu yzden kullanlan kl kimyasal kompozisyon bakmndan standart d bir kldr (Sevim, 2003). Ayrca kullanlan kln zgl arl (.A) 2,92gr/cm3, zgl yzeyi (.Y) ise 1820cm2/grdr. izelge 5.4. Uucu Kln Kimyasal zellikleri (%) (Sevim, 2003)
Oksit Kl SiO2 18,96 Al2O3 8,04 Fe2O3 3,79 SAF 30,79 CaO 53,23 MgO 1,7 SO3 8,5 SCaO 1,08 KK 0,64

Ayrca laboratuarda uucu kl numunesi zerinde birtakm deneyler yapmtr. Yaplan Standart Proktor deneyi sonucunda uucu kln maksimum kuru birim hacim arl (kmax) 1,71gr/cm3, optimum su muhtevas (Wopt) ise yaklak olarak %14 bulunmutur (ekil 5.3).

68

5.DENEYSEL ALIMA

Koray KSZ

Kuru Birim Hacim A. (gr/cm )

1,75 1,70 1,65 1,60 1,55 1,50 1,45 1,40 0,00 7,00 14,00 Su erii (%) 21,00 28,00

ekil 5.3. Uucu Kl Numunesine Ait Kompaksiyon Erisi 5.4. imento Numunesinin zellikleri Deneysel almalarda, Adana imento Sanayi T.A.. fabrikasnda retilen CEM II / B-M 42,5R Portland kompoze imento kullanlmtr. Kullanlan imentoya ait kimyasal zellikler izelge 5.5te verilmitir. Ayrca imentoya ait analiz sonular da ekler ksmnda verilmitir. Portland kompoze imento, eitli oranlarda portland imentosu klinkeri ve katk malzemelerinin, priz dzenleyici olarak da kalsiyum slfatn katlarak tlmesi sonucunda elde edilen hidrolik balaycdr. izelge 5.5. imentoya Ait Kimyasal zellikler
Oksit CEM II SiO2 25,70 Al2O3 6,95 Fe2O3 4,07 CaO 53,33 MgO 3,87 SO3 1,90 K2O 1,21 Na2O 0,48 KK 1,10

69

5.DENEYSEL ALIMA

Koray KSZ

5.5. Deney Dzeni Bu blmde, yaplan deneysel almalarda kullanlan deney numunelerinin neler olduu, hazrlanmalar esnasnda hangi yntemlerin izlendii, hangi esaslara uyulduu gibi konular aklanmaya allmtr. 5.5.1. Deney Numunesi Kalplar Bu almada ortalama, ap 3,60cm ve boyu 7,20cm, arl 24-25gr arasnda olan silindir eklindeki plastik kalplar kullanlmtr. Ayrca sktrma ileminde 16,2cm boyunda, 3,25cm apnda ve 43,097gr arlnda tahta tokmak kullanlmtr (ekil 5.3).

ekil 5.4. Numune Kalb ve Sktrma Tokma 5.5.2. Deney Numunelerinin Gruplanmas Bu tez kapsamnda gerekletirilen deneysel almalarda, zemin numunesine sabit miktarda imento ve deien yzdelerde uucu kl eklenmesinin, zemin zelliklerine etkisini inceleyebilmek iin 5 ayr deney grubu oluturulmutur. Bu deney gruplarnn tamamnda, balayc etkisi nedeniyle %5 imento sabit tutulmutur. Sadece uucu kl numunesinin oranlar %0dan balayarak, %5 artmlarla %20ye kadar arttrlmtr. Deney gruplar;

70

5.DENEYSEL ALIMA

Koray KSZ

1. %95 Zemin Numunesi + %5 imento + %0 Uucu Kl + %6 Su (UK-0) 2. %90 Zemin Numunesi + %5 imento + %5 Uucu Kl + %7 Su (UK-5) 3. %85 Zemin Numunesi + %5 imento + %10 Uucu Kl + %8 Su (UK-10) 4. %80 Zemin Numunesi + %5 imento + %15 Uucu Kl + %9 Su (UK-15) 5. %75 Zemin Numunesi + %5 imento + %20 Uucu Kl + %10 Su (UK-20) eklindedir. Uucu kln zeminde gerekletirecei varsaylan iyiletirmenin zamana bamll veya zamanla deiiminin gzlemlenebilmesi amacyla, ierisinde %0, %5, %10, %15, %20 orannda uucu kl ihtiva eden deney gruplarna ait 7 gnlk, 14 gnlk, 28 gnlk ve 56 gnlk alt deney gruplar oluturulmutur. Son deney gruplar da u ekilde oluturulmutur: 1. UK-0-7 (%0 Uucu Kl 7 Gnlk) 2. UK-0-14 (%0 Uucu Kl 14 Gnlk) 3. UK-0-28 (%0 Uucu Kl 28 Gnlk 4. UK-0-56 (%0 Uucu Kl 56 Gnlk 5. UK-5-7 (%5 Uucu Kl 7 Gnlk) 6. UK-5-14 (%5 Uucu Kl 14 Gnlk) 7. UK-5-28 (%5 Uucu Kl 28 Gnlk) 8. UK-5-56 (%5 Uucu Kl 56 Gnlk) 9. UK-10-7 (%10 Uucu Kl 7 Gnlk) 10. UK-10-14 (%10 Uucu Kl 14 Gnlk) 11. UK-10-28 (%10 Uucu Kl 28 Gnlk) 12. UK-10-56 (%10 Uucu Kl 56 Gnlk) 13. UK-15-7 (%15 Uucu Kl 7 Gnlk) 14. UK-15-14 (%15 Uucu Kl 14 Gnlk) 15. UK-15-28 (%15 Uucu Kl 28 Gnlk) 16. UK-15-56 (%15 Uucu Kl 56 Gnlk) 17. UK-20-7 (%20 Uucu Kl 7 Gnlk) 18. UK-20-14 (%20 Uucu Kl 14 Gnlk) 19. UK-20-28 (%20 Uucu Kl 28 Gnlk) 20. UK-20-56 (%20 Uucu Kl 56 Gnlk)

71

5.DENEYSEL ALIMA

Koray KSZ

5.5.3. Serbest Basn Deney Numunelerinin Hazrlanmas Serbest basn deney numunelerinin hazrlanmasnda, btn deney gruplar iin izlenen yntem ayn olduundan, her grup iin ayr ayr aklanmasna gerek grlmemitir. zlenen yntem yledir: Zemin numunesinden belirli bir arlkta alnan zemin, geni bir metal tepside, o deney grubuna ait oranda uucu kl ve %5 orannda imento ile homojen bir grnm elde edilene kadar iyice kartrlr. Deney gruplarna ait, daha nceden belirlenen optimum su muhtevasn salayacak miktardaki su, karmn zerine gezdirilerek ilave edilir. Daha sonra tekrar homojen olana kadar iyice kartrlr. Daha sonra da nceden hazrlanm olan plastik ve 7,2cm boyunda 3,6cm apnda olan silindir kalplar ierisine konulur. Kalplara koyma ilemi 3 tabaka halinde olur ve her tabaka iin 50 vuru olacak ekilde, zel olarak hazrlanm tahta tokmakla sktrlr. Daha sonra yzeyleri dzlenerek kre braklr.

ekil 5.5. Serbest Basn Deney Numunelerinin Hazrlanma Aamalar

72

5.DENEYSEL ALIMA

Koray KSZ

5.5.4. Deney Numunelerinin Kre Braklmas Serbest basn deneyinde kullanlacak olan numunelerin byk bir ksm, uucu kln zemin zelliklerine etkisinin zamana bamllnn llebilmesi iin belirli srelerde bekletilmesi gerektiinden, hazrlanan numunelerin saklanma koullar, eitli d faktrlerin deney sonularn etkilememesi iin byk nem arz etmektedir. Numunelerin saklanmasnda en nemli unsur numunelerin srekli su ile kr edilmesidir. Bu sebeple numuneler hazrlandktan sonra dz bir kaba dizilerek zerleri slak bez ile rtlm ve oda scaklnda muhafaza edilmitir. 2 gnde bir bu bezler srekli olarak slatlarak deney yaplana kadar bu ortamda muhafaza edilmitir. yi bir kr iin bu ok nemlidir.

ekil 5.6. Serbest Basn Deney Numunelerine Kr Uygulanmas 5.5.5. Deneyin Yapl 1. lk olarak kr halindeki numunelerden zaman gelen numuneler krden karlr. Daha sonra karlan numunelerin su muhtevalar fazla olacandan bir saat kadar oda scaklnda bekletilir.

73

5.DENEYSEL ALIMA

Koray KSZ

2. Bir saat sonra numuneler maket ba yardmyla kalplardan karlr ve bir saat daha oda scaklnda braklr. 3. Daha sonra numune serbest basn cihazna yerletirilir. 3,6cm apnda ve 7,2cm boyundaki numune presin alt platformuna merkezlenerek (simetrik) oturtulur. Alt ve st balklar numuneye tam deecek ekilde yerletirilir. Alt ve st balklara yerletirilen boy deiimini len saatler sfrlanarak yklemeye balanr. Yklemenin eksenel bir ekilde olmasna dikkat edilmelidir. 4. Ykleme 0,6mm/sn hzla yaplmtr. Deneyde kullanlan yk halkasnn kalibrasyon katsays 0,30 kgf/divdir. Deneyde kullanlan yk halkasnn kapasitesi 10kNdur. Yk ve boy deitirme okumalar deney fyne kaydedilmitir. 5. Deneye, numunelerin yk almas bitene kadar devam edilmitir. Numunelerin byk bir ounluu ani patlama eklinde krlmtr (ekil 5.6).

ekil 5.7. Numunelerin Deney Sonundaki Krlm Halleri

74

5.DENEYSEL ALIMA

Koray KSZ

ekil 5.8. Serbest Basn Deneyinin Yapl

75

6.BULGULAR ve TARTIMA

Koray KSZ

6. BULGULAR ve TARTIMA Afin Elbistan Termik Santral uucu klnn zeminin mukavemetine etkisini ve zellikle bu etkinin kr sresine bal olarak deiimini belirlemek amacyla gerekletirilen bu tez almasnda, zemine %0, 5, 10, 15, 20 muhtevalarnda uucu kl ilave edilerek 7, 14, 28 ve 56 gnlk kr srelerinde numuneler hazrlanm ve bu numuneler zerinde serbest basn deneyleri yaplmtr. 6.1. Kr Sresinin Serbest Basn Mukavemetine Etkisi Kr, numunelerin su muhtevalarn kaybetmeyecek ekilde kr odas vb. yerlerde muhafaza edilmesi ilemidir. Kr sresi, hazrlanan numunenin zelliine veya yaplacak deney eitlerine gre ortalama 1 ile 90 gn arasnda deiebilir. Kr sresi, numunenin prizini almas veya numune iinde malzemelerin puzzolanik reaksiyona girmesi asndan ok nemlidir. Stabilizasyon ilemlerinde ilk 1 haftalk sre malzemelerin puzzolanik reaksiyona girmesi asndan yeterli deildir. Bu sre sadece puzzolanik etkinin ilk prizlenme sresini karlar ve nihai bir mukavemet iin yetersiz kalr. Gerek puzzolanik reaksiyon ilemi ise 28 gnden sonra kendini gstermeye balar. Bu yzden uucu kln imento ve kum ile birbirini balamas asndan kr sresi ok nemlidir. Bunun iin %5, %10, %15 ve %20 uucu kl ilave edilmi numunelerin 7, 14, 28 ve 56 gnlk kr srelerinde serbest basn mukavemetine etkisi aratrlm ve elde edilen sonular ekil 6.1-6.2-6.3-6.4te gsterilmitir. Bu grafiklerden elde edilen sonular ekil 6.5te toplu olarak gsterilmitir. Buna gre, %0dan %20ye kadar uucu kl ilave edilen numunelerde 28 gn kr sresine kadar serbest basn mukavemetinin artt gzlenmitir. 28 gnden sonra ise, art hznda azalma meydana gelmitir.

76

6.BULGULAR ve TARTIMA

Koray KSZ

24.0
UK (% 0) UK (% 5)

20.0

UK (% 10) UK (% 15) UK (% 20)

Gerilme (kg/cm 2)

16.0

12.0

8.0

4.0

0.0 0.00

0.30

0.60

0.90

1.20

1.50

1.80

2.10

(%)

ekil 6.1. 7 Gnlk Kr Sresinin Serbest Basn Mukavemetine Etkisi

28.0
UK (% 0)

24.0 20.0 Gerilme (kg/cm 2) 16.0 12.0 8.0 4.0 0.0 0.00

UK (% 5) UK (% 10) UK (% 15) UK (% 20)

"

0.25

0.50

0.75

1.00

1.25

1.50

1.75

2.00

2.25

(%)

ekil 6.2. 14 Gnlk Kr Sresinin Serbest Basn Mukavemetine Etkisi

77

6.BULGULAR ve TARTIMA

Koray KSZ

40.0
UK (% 0)

35.0 30.0 Gerilme (kg/cm 2) 25.0 20.0 15.0 10.0 5.0 0.0 0.00

UK (% 5) UK (% 10) UK (% 15) UK (% 20)

0.25

0.50

0.75

1.00

1.25

1.50

1.75

2.00

2.25

2.50

(%)

ekil 6.3. 28 Gnlk Kr Sresinin Serbest Basn Mukavemetine Etkisi

56.0
UK (% 0) UK (% 5) UK (% 10) UK (% 15) UK (% 20)

48.0 40.0 Gerilme (kg/cm 2)

32.0 24.0

16.0 8.0

0.0 0.00

0.25

0.50

0.75

1.00

1.25

1.50

1.75

2.00

2.25

2.50

(%)

ekil 6.4. 56 Gnlk Kr Sresinin Serbest Basn Mukavemetine Etkisi

78

6.BULGULAR ve TARTIMA

Koray KSZ

45 40 35 30 qu (kg/cm 2) 25 20 15 10 5 0 0 7 14 21 28 35 42 49 56 63 Kr Sreleri (Gn)

UK (% 0) UK (% 5) UK (% 10) UK (% 15) UK (% 20)

ekil 6.5. Farkl Kl Yzdelerinin Kr Sresine Bal Olarak Zeminin Serbest Basn Mukavemetine Etkisi 6.2. Kl Yzdesinin Serbest Basn Mukavemetine Etkisi Zemine %5 imento oran sabit tutularak farkl miktarlarda uucu kl ilave edilerek yaplan serbest basn deneylerinden elde edilen sonular izelge 6.1 ve ekil 6.6da toplu olarak gsterilmitir. Bu deneylerden elde edilen sonular aada sralanmtr: Zemine %0 - %5 arasnda uucu kl ilave edilmesiyle serbest basn mukavemetinde nemli artlar meydana gelmektedir. %5 orannda uucu kl ilavesi ile serbest basn mukavemetinde yaklak %100 orannda art elde edilmitir. %5 - %15 arasnda uucu kl ilave edilmesi durumunda serbest basn mukavemetinde art hznda azalma gzlenmitir. %15ten fazla uucu kl ilavesi ile serbest basn mukavemetinde tekrar nemli lde artlar meydana geldii grlmtr. %20 orannda uucu kl ilave edilmesi durumunda serbest basn mukavemeti yaklak %400 - %500 orannda

79

6.BULGULAR ve TARTIMA

Koray KSZ

artmtr. Bunun nedeni, % 5 imento oranna ilave olarak artan kl miktar ile birlikte zeminin bir har kvamna gelmesi ve beton zellii gstermesidir. izelge 6.1. Numunelerin Serbest Basn Mukavemeti Deerleri
qu (kg/cm2) 14 Gn 28 Gn 4,06 9,63 11,05 16,83 24,58 6,29 13,44 15,31 19,07 33,57

Kl Oran (%) 0 5 10 15 20
45 56.Gn 40 35 30 qu (kg/cm 2) 25 20 15 10 5 0 0 5 28.Gn 14.Gn 7.Gn

7 Gn 3,53 5,85 6,81 9,46 17,27

56 Gn 7,85 17,99 18,84 21,53 42,94

10

15

20

25

Kl yzdeleri (%)

ekil 6.6. Farkl Kr Srelerinin Kl Yzdesine Bal Olarak Zeminin Serbest Basn Mukavemetine Etkisi zbayolu (1993) tarafndan gerekletirilen aratrmada zemine farkl oranlarda uucu kl ilavesi ile zeminin serbest basn mukavemetinde meydana gelen deiimler incelemi ve benzer sonular elde edilmitir. Bu almada, %5 oranda uucu kl ilavesi ile serbest basn mukavemetinde nemli artlar gzlendii,

80

6.BULGULAR ve TARTIMA

Koray KSZ

%10 ve %15 oranlarnda uucu kl ilavesi ile ise, mukavemette fazla bir deiim gzlenmediini belirtmitir. Farkl uucu kl oranlar iin deneylerden elde edilen serbest basn mukavemeti-dey deformasyon ilikisi, ekil 6.7-6.11de gsterilmektedir. Bu grafiklerden artan uucu kl yzdeleri ile gme anndaki deformasyon miktarlarnn byd grlmektedir.

10.5 7 Gnlk 9.0 7.5 Gerilme (kg/cm 2) 6.0 4.5 3.0 1.5 0.0 0.00 14 Gnlk 28 Gnlk 56 Gnlk

0.25

0.50

0.75

1.00

1.25

1.50

1.75

(%)

ekil 6.7. %0 Miktarda Uucu Kln Serbest Basn Mukavemetine Etkisi

81

6.BULGULAR ve TARTIMA

Koray KSZ

24.0 7 Gnlk 14 Gnlk 20.0 28 Gnlk 56 Gnlk Gerilme (kg/cm 2) 16.0

12.0

8.0

4.0

0.0 0.00

0.25

0.50

0.75

1.00

1.25

1.50

1.75

(%)

ekil 6.8. %5 Miktarda Uucu Kln Serbest Basn Mukavemetine Etkisi

24.0 7 Gnlk 14 Gnlk 20.0 28 Gnlk 56 Gnlk Gerilme (kg/cm 2) 16.0

12.0

8.0

4.0

0.0 0.00

0.25

0.50

0.75

1.00

1.25

1.50

1.75

2.00

(%)

ekil 6.9. %10 Miktarda Uucu Kln Serbest Basn Mukavemetine Etkisi 82

6.BULGULAR ve TARTIMA

Koray KSZ

28.0
7 Gnlk

24.0 20.0 Gerilme (kg/cm 2) 16.0 12.0 8.0 4.0 0.0 0.00

14 Gnlk 28 Gnlk 56 Gnlk

0.30

0.60

0.90

1.20

1.50

1.80

2.10

2.40

(%)

ekil 6.10. %15 Miktarda Uucu Kln Serbest Basn Mukavemetine Etkisi
56.0 48.0 40.0 Gerilme (kg/cm 2) 32.0 24.0 16.0 8.0 0.0 0.00

7 Gnlk 14 Gnlk 28 Gnlk 56 Gnlk

0.40

0.80

1.20

1.60

2.00

2.40

2.80

(%)

ekil 6.11. %20 Miktarda Uucu Kln Serbest Basn Mukavemetine Etkisi

83

7.SONULAR ve NERLER

Koray KSZ

7.SONULAR ve NERLER Termik santrallerde pulverize kmrn yaklmas sonucu atk olarak byk miktarlarda uucu kl ortaya kmaktadr. Oysa silt boyutunda ii bo kresel daneciklerden oluan uucu kller fiziksel ve kimyasal zelliklerinin yardm ile, inaat mhendisliinin birok uygulamalarnda yararlanlabilecek malzemelerdir. Bu yksek lisans tez almasnda, Afin Elbistan Termik Santral uucu klnn zemin stabilizasyonunda kullanlabilirlii deneysel olarak incelenmitir. Zemine uucu kl ilavesinin mukavemette meydana getirdii deiimi belirlemek iin serbest basn deneyleri gerekletirilmitir. Zemine kuru arlnn %5, %10, %15 ve %20 gibi deien miktarlarda uucu kl katlarak mukavemetteki deiim aratrlmtr. Bu deiimin zamana bamlln belirlemek zere deneyler 7, 14, 28 ve 56 gnlk 4 farkl kr sresinde gerekletirilmitir. Deneyler neticesinde zemine uucu kl ilavesinin mukavemete meydana getirdii dayanmn uucu kl miktar arttka artt tespit edilmitir. %5 oranda uucu kl ilavesi ile serbest basn mukavemeti %100 artmtr. %10 ve %15 oranda uucu kl ilavesi ile dayanmda pek fazla arta rastlanmamtr. %20 oranda uucu kl ilavesi ile serbest basn mukavemeti %400-%500 arsnda art gstermitir. Bununla birlikte, kr sresi arttka mukavemetin artt tespit edilmitir. %5, %10 ve %15 oranda uucu kl ilaveli numunelerde 14. gn sonunda mukavemet %70%80 orannda artt halde, 28. ve 56. gn sonunda ise pek fazla bir art grlmemitir. %20 oranda uucu ilaveli numunede ise, 56. gn sonunda %150 orannda bir art grlmtr. Kl ieriinin ve kr sresinin artmasyla, gme anndaki deformasyon deerlerinde de artlar gzlenmitir. Gelecekte yaplacak almalarda, zemin tipinin deitirilmesi, farkl tipte uucu kllerin kullanlmas, imentonun ve uucu kln miktarndaki deiim ile ilgili eitli aratrmalar yaplabilir. Bu aratrmalarda eksenli basn deneyi ve CBR deneyi de yaplabilir. Ayrca cruf ve kire katarak zemin stabilizasyonu ile ilgili eitli almalar yapmak mmkndr. Sonuta bu tez almas neticesinde, Afin Elbistan Termik Santral uucu klnn zemin stabilizasyon almalarnda kullanlabilecei sonucuna varlmtr.

84

7.SONULAR ve NERLER

Koray KSZ

lkemizde atk olarak nitelendirilen ve byk depolama masraflar yannda evre kirliliine yol aan bu malzemenin, Geoteknik Mhendislii uygulamalarnda kullanlmas ile dier yap malzemelerinden daha az kullanlarak ekonomik fayda salanacaktr. Ayrca evreye ve kamuya verilen zarar da azaltlm olacaktr.

85

KAYNAKLAR AKSOY, H.S., YILMAZ, M. ve AKARSU, E.E., 2006, Killi Bir Zeminin C Tipi Uucu Kl Kullanlarak Stabilizasyonu: Zemin Mekanii ve Temel Mhendislii Onbirinci Ulusal Kongresi, Sh:173 177, Karadeniz Teknik niversitesi, Trabzon. ALATA, T., 1996, Afin Elbistan Termik Santral Uucu Klnn Yol Stabilizasyonunda eitli Malzemelerle Birlikte Kullanm zerine Bir Aratrma, Doktora Tezi, Frat niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Elaz. ALKAYA, D., MANLI, G., ALYANAK, ., ERKEN, A. ve OBANOLU, ., 2006, Yataan Termik Santral Uucu Kllerinin Zemin yiletirmesinde Kullanlabilirlii: Zemin Mekanii ve Temel Mhendislii Onbirinci Ulusal Kongresi, Sh:165 172, Karadeniz Teknik niversitesi, Trabzon. ANON, 1986, Fly Ash Design Manual For Road and Site Applications, Volume 2, Slurried Placement: Electr Power Res nst. Coal Combust Syst Dv Rep. 200 p. ATANUR, A., 1971, Uucu Kllerin Kimyasal ve Fiziksel Vasflar ve Yap Malzemesi Olarak Kullanlmas, KGM, Yayn No:193, Ankara. AT, C.D., 2001, Uucu Kl eren Silindirle Sktrlabilen Betonlarn zellikleri: Turkish Journal of Engineering&Enviromention Sciences, Vol. 25, No.5, pp.503 515. AYTEKN, M., 2004, Deneysel Zemin Mekanii, Teknik Yaynevi, Ankara. BAYAZIT, .L., 1980, Tunbilek Uucu Kllerinin Betonun Fiziko Kimyasal ve Mekanik zelliklerine Etkileri, Doktora Tezi, Ankara CHU, S.C., ve KAO, H.S., 1993, A Study of Engineering Properties of a Clay Modified by Fly Ash and Slag: Fly Ash For Soil mprovement, Geotechnical Special Publication, No:36, Sh:89 100, New York. CMERT, A.T., KOYUNCU, H., FIRAT, S. ve SMER, M., 2006, Uucu Kl ile Stabilize Edilmi Zeminlerde Kr Sresinin Tama Gc zerine Etkileri: Zemin Mekanii ve Temel Mhendislii Onbirinci Ulusal Kongresi, Sh:153 164, Karadeniz Teknik niversitesi, Trabzon.

86

AKIR, M., 1999, Uucu Kl ile Zemin Stabilizasyonu, Yksek Lisans Tezi, T, Fen Bilimleri Enstits, stanbul. OKA, E., ve TOKTA, F., 2002, Dispersif Bir Kilin C Tipi Uucu Kl ile Stabilizasyonu: Zemin Mekanii ve Temel Mhendislii Dokuzuncu Ulusal Kongresi, Sh:659 668, Anadolu niversitesi, Eskiehir. ERDOAN, T.Y., 1993, Uucu Kl ve Yksek Frn Crufu: Endstriyel Atklarn naat Sektrnde Kullanlmas Sempozyumu, TMMOB naat Mhendisleri Odas, Ankara. EDL, T., http://www.engr.wisc.edu./cee/faculty/edil_tuncer.html FERGUSON, G., 1993, Use of Self Cementing Fly Ashes As a Soil Stabilization Agent: Fly Ash For Soil mprovement, Geotechnical Special Publication, No:36, Sh:1 15, New York. GNAL, R.G., 1996, Uucu Kln Zemin Stabilizasyonunda Kullanlmas, Yksek Lisans Tezi, T, Fen Bilimleri Enstits, stanbul. KESHAWARZ, M.S., ve DUTTA, U., 1993, Stabilization of South Texas Soils With Fly Ash: Fly Ash For Soil mprovement, Geotechnical Special Publication, No:36, Sh:30 43, New York. KHAN, L.I., ve SARKER, M., 1993, Enzyme Enhanced Stabilization Soil and Fly Ash: Fly Ash For Soil mprovement, Geotechnical Special Publication, No:36, Sh:43 58, New York. MAHER, M.H., BUTZGER, D.L., DSALVO, D.L., ve OWELS, I.S., 1993, Lime Sludge Amended Fly Ash For Utilization As an Engineering Material: Fly Ash For Soil mprovement, Geotechnical Special Publication, No:36, Sh:73 89, New York. McMANIS, K., ve ARMAN, A., 1989, Class C Fly Ash As a Ful lor Partial Replacement for Portland Cement or Lime: Univ. Of New Orleans, New Orleans, USA, Transportation Research Record, p:68 81, Journal Article. NICHOLSON, P.O., ve KASHYAP, V., 1993, Fly Ash Stabilization of Tropical Hawaiian Soils: Fly Ash For Soil mprovement, Geotechnical Special Publication, No:36, Sh:15 30, New York. ZAYDIN, K., 1989, Zemin Mekanii, Birsen Yaynevi, stanbul.

87

ZBAYOLU, F., 1993, Uucu Kllerin, Bentonit, Kire ve imento Katklaryla Kumlu Zeminlerin Stabilizasyonunda Kullanm: Endstriyel Atklarn naat Sektrnde Kullanlmas Sempozyumu, Ankara, Bildiriler Kitab, Sh:103 118. ZTURAN, T., 1993, Uluslar Aras IV. CANMET ACI Betonda Uucu Kl, Silis Duman, Cruf ve Doal Puzzolanlarn Kullanm Konferansnn Deerlendirilmesi: Endstriyel Atklarn naat Sektrnde Kullanlmas Sempozyumu, Bildiriler Kitab, Ankara, Sh:57 78. SAVRAN, K.Z., 1988, Kohezyonlu Zeminlerin Uucu Kl ile Stabilizasyonu, Yksek Lisans Tezi, T, Fen Bilimleri Enstits, stanbul. SEVM, U.K., 2003, Afin Elbistan Uucu Klnn Beton ve imento Katks Olarak Kullanlabilirliinin imento Hamuru ve Harlarnn zerinde Yaplacak Deneylerle Aratrlmas, Doktora Tezi, ukurova niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Adana. SMITH, R.L., 1993, Stabilization of Industrial Wastes: Fly Ash For Soil mprovement, Geotechnical Special Publication, No:36, Sh:58 73, New York. ENTRK, F., ve SAYMAN, Y., 1972, imento Enjeksiyonlarnda Uucu Kl ve Bentonit Kullanlmas: DS, Ar. Dai. Bk., Ankara, Yayn No:KI 517. TAN, O., ve YSAN, R., 1996, Uucu Kl ile Zemin Stabilizasyonu: Zemin Mekanii ve Temel Mhendislii Altnc Ulusal Kongresi, Dokuz Eyll niversitesi, zmir. TOKYAY, M., ve ERDODU, K., (1998), Trkiye Termik Santrallerinden Elde Edilen Uucu Kllerin Karakterizasyonu: Trkiye imento Mstahsilleri Birlii / AR-GE/ Y 98.3 TOKYAY, M., 1989, Uucu Kllerin Mineralojik Kompozisyonlarnn Hidratasyon ve Puzzolanik Reaksiyonlara Etkileri: Trkiye naat Mhendislii, X. Teknik Kongre, Ankara, Bildiriler Kitab, Cilt:1, Sh:389 401. _______, 1993, Betonda Uucu Kl Kullanm(Trkiye Deneyimi): Endstriyel Atklarn naat Sektrnde Kullanlmas Sempozyumu, Bildiriler Kitab, Ankara, Sh:29 36.

88

TOROS, H., 1987, Afin Elbistan Termik Santral Uucu Kllerinin Yap Malzemesi Olarak Kullanlabilirlii, Yksek Lisans Tezi, T, Fen Bilimleri Enstits, stanbul. TS 1900, 1987, naat Mhendisliinde Zeminlerin Snflandrlmas, Ankara. TS 639, 1975, Portland imento Klinkerine ve Portland imento Betonuna Kartrlacak Uucu Kller, Ankara. TS 640, 1975, Uucu Kll imentolar, Ankara. TUAL, M., 1989, Uucu Kllerden Tula Tipi Bir Yap Malzemesinin elde Edilmesi, Doktora Tezi, Frat niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Elaz. TRKER, D., 2000, ien Zeminlerin C/F Tipi Kl ve Kum ile Stabilizasyonu, Yksek Lisans Tezi, ODT, Fen Bilimleri Enstits, Ankara. UZUNER, B.A., 2000, Temel Mhendisliine Giri, Karadeniz Teknik niversitesi, Trabzon. WAST, Y., 1990, Uucu Kllerin Geoteknik zellikleri ve Kullanm Olanaklar, MO, Teknik Dergi, Cilt:1, Say:4, Ankara, Sh:177 188. _______, 1993, Uucu Kllerin Geoteknik Uygulamalarda Kullanm: Endstriyel Atklarn naat Sektrnde Kullanlmas Sempozyumu, Ankara, Bildiriler Kitab, Sh:37 44. YILMAZ, Z., 2000, Lastik ve Bentonit Katkl Uucu Kln Geoteknik zellikleri, Yksek Lisans Tezi, ODT, Fen Bilimleri Enstits, Ankara. YILDIRIM, S., 2002, Zemin ncelemesi ve Temel Tasarm, Birsen Yaynevi, stanbul. YILDIZ, A.A., 2002, Donatl Zeminler zerine Oturan Yzeysel Temellerin Analizi, Doktora Tezi, ukurova niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Adana.

89

ZGEM 1981 ylnda dnyaya gelen Koray KSZ ilkokulu Ankarada, ortaokulu Adanada ve liseyi skenderunda bitirmitir. 1998 ylnda ukurova niversitesi Mhendislik Mimarlk Fakltesi naat Mhendislii blmne girmitir. 2002 ylnda inaat mhendisi olarak mezun olmutur. Ayn yln eyll aynda yksek lisans eitimine balamtr.

90

Ek 1. Portland Kompoze imento Kimyasal Kompozisyonu (%)

ADANA MENTO SANAY T.A.. ADANA/TURKEY

QUALITY / ANALYSIS CERTIFICATE

Report No : Date of report: 13.03.2006

Numune - Sample: Composite Cement Standard : CEM II/B-M 42,5 R (EN 197-1:2000) hra edildii yer - Place of shipment : (Typical Analysis) hra tarihi - Date of shipment : January - 2006 Deneme tarihi - Date of test : KMYASAL Analiz Deneme Standardlar ANALZ FZKSEL DENEMELER Standardlar Sonular Standards Sonular Test CHEMICAL PHYSICAL REQUIREMENTS Standards % Test results results % REQUIREMENTS SiO2 znen-soluble Erimez kalnt Insoluble residue Al2O3 Fe2O3 CaO MgO SO3 Kzdrma Kayb Loss on ignition Na2O K2O Na20+0.658K2O Serbest CaO Free Lime Mineralojik bileim Mineralogical composition C3S C2S C3A C4AF 25,70 6,67 6,95 4,07 53,33 3,87 1,90 1,10 0,48 1,21 1,28 0,62 Gn Days 2 3 7 28 zgl arlk Specific gravity g/cm3 Donma Balang Sresi Intial Setting Son time hours (Vicat) Final Hacim Sabitlii Soundness (Le Chatelier) mm. zgl yzey ncelik-Fineness
Specific surface (Blaine) 2 cm /g

3,05 251 342 1 3720 0,0 1,6

0.090 mm elekte kalnt

Residue on 0.090 mm sieve %

0.045 mm elekte kalnt

Residue on 0.045 mm.sieve %

DAYANIM DENEMELER STRENGTH REQUIREMENTS TEST METOD EN 196-1 ISO 679 TS 24 Eilme dayanm Bending strength, N/mm2 Standard D.Sonu T.results Basn dayanm Compressive str, N/mm2 Standard D.Sonu T.results 22,8 33,5 44,7

LSF Cl-= 0,0148

Quality Control Chief

91