VIEÄN VIEÄT-HOÏC * ÑAÏI-CÖÔNG VEÀ LÒCH-SÖÛ VIEÄT-NAM - TIEÁT 9 : NHAØ LYÙ (1010-1225) – THÔØI-KYØ SUY-VI

VIEÄN VIEÄT-HOÏC
BAN SÖÛ - ÑÒA VIEÄT-NAM
Giaûng-khoa : ÑAÏI-CÖÔNG VEÀ LÒCH-SÖÛ VIEÄT-NAM
Phuï traùch : Giaùo-sö Traàn Gia-Phuïng

TIEÁT 9 NHAØ LYÙ (1010-1225)

THÔØI KYØ SUY VI
I.- LYÙ THAÀN TOÂNG (trò vì 1128-1138)
Nieân hieäu: Thieân Thuaän (1128-1132), Thieân Chöông Baûo Töï (1133-1137)

Lyù Nhaân Toâng khoâng coù con, laäp chaùu teân laø Lyù Döông Hoaùn laøm thaùi töû. Lyù Döông Hoaùn laø con cuûa Suøng
Hieàn Haàu, em cuûa Nhaân Toâng. Khi Nhaân Toâng töø traàn vaøo thaùng 12 naêm ñinh muøi (cuoái naêm 1127 ñaàu naêm 1128),
Lyù Döông Hoaùn môùi 13 tuoåi (tuoåi ta) leân noái ngoâi töùc Lyù Thaàn Toâng. Luùc ñoù, Lyù Thaàn Toâng coøn nhoû tuoåi neân moïi
vieäc trong trieàu ñeàu nhôø caùc cöïu thaà n giuù p ñôõ .
Döôùi ñôøi Thaàn Toâng, trieàu ñình tieáp tuïc chính saùch vua tröôùc, chaúng coù gì thay ñoåi quan troïng. Khi môùi leân
laøm vua, ngoaøi vieäc aân xaù tuø phaïm, Thaàn Toâng coøn traû laïi ruoäng ñaát maø trieàu ñình ñaõ tòch thu tröôùc ñoù. Trong nöôùc
an bình, chæ coù moät soá ngöôøi Chieâm hay Chaân Laïp (Cambodia) ñeán quaáy phaù Ngheä An ñeàu bò ñaåy lui. Nhôø tình hình
xaõ hoäi oån ñònh, trieàu ñình ra leänh chia quaân só laøm 2 phieân, moät phieân ôû laïi canh gaùc, moät phieân veà laøm ruoäng 6
thaùng; roài cöù theá luaân phieân thay ñoåi.

II.- LYÙ ANH TOÂNG (trò vì 1138-1175)

Nieân hieäu: Thieäu Minh (1138-1139), Ñaïi Ñònh (1140-1162), Chính Long Baûo ÖÙng (1163-1173), Thieân Caûm
Chí Baûo (1174-1175)

1.- Noäi trò

Thaùng 10 naêm maäu ngoï (1138), Lyù Thaàn Toâng töø traàn. Thaùi töû Thieân Toä môùi 3 tuoåi leân noái ngoâi, töùc Lyù
Anh Toâng, meï laø Leâ thò leân laøm thaùi haäu, naém quyeàn nhieáp chính. Hai nhaân vaät ñaàu trieàn naém quyeàn laø Ñoã Anh Vuõ,
caäu cuûa vuaThaàn Toâng, vaø laø nhaân tình cuûa Leâ thò, vaø Toâ Hieán Thaønh, moät vieân töôùng taøi gioûi, giuùp trieàu ñình oån
ñònh caùc cuoäc loaïn laïc.
Cuoäc noåi loaïn quan troïng nhaát do Thaân Lôïi caàm ñaàu ôû Thaùi Nguyeân vaøo cuoái naêm 1140 (canh thaân). Thaân
Lôïi, voán laøm ngheà thaày boùi, töï nhaän laø con rieâng cuûa vua Lyù Nhaân Toâng, noåi leân chieám giöõ vaøi chaâu ôû Thaùi Nguyeân,
xöng laø Bình Vöông, laäp trieàu ñình, phong quan töôùc cho thuoäc caáp, vaø caàm quaân ñaùnh phaù caùc nôi.(1) Giöõa naêm
1141 (taân daäu), Thaân Lôïi ñem quaân vaây phuû Phuù Löông (Thaùi Nguyeân), bò Ñoã Anh Vuõ ñaùnh ñuoåi, phaûi boû chaïy qua
Laïng Chaâu (Laïng Sôn ngaøy nay). Toâ Hieán Thaønh ñaùnh baét ñöôïc, ñem veà Thaêng Long trò toäi.
Töø ñoù , tình hình caùc chaâu vuøng bieân giôùi Vieät Hoa taïm yeân. Moät ngöôøi coù coâng trong vieäc chieâu an ôû khu
vöïc naày laø Döông Töï Minh, thuû lónh phuû Phuù Löông. Naêm 1127 (ñinh muøi), Lyù Nhaân Toâng gaû coâng chuùa Dieân Bình
cho hoï Döông. Naêm 1144 (giaùp tyù), sau khi deïp yeân cuoäc noåi daäy cuûa Thaân Lôïi, vua Lyù Anh Toâng laïi gaû cho oâng ta
theâm coâng chuùa Thieàu Dung. Chính saùch cuûa caùc vua nhaø Lyù laø lieân keát hoaøng gia vôùi thuû laõnh caùc vuøng bieân giôùi
ñeå oån ñònh v aø môû mang vuøng naày.
Thaùng 12 naêm nhaâm tuaát (qua naêm 1143), trieàu ñình quy ñònh laïi theå leä caàm baùn ruoäng ñaát. Quy ñònh naày
raát caàn thieát ñeå giaûi quyeát nhöõng tranh tuïng trong giai ñoaïn khaån hoang laäp aáp luùc baáy giôø.(2) Naêm 1156 (bính tyù),
theo ñeà nghò cuûa Toâ Hieán Thaønh, nhaø vua cho laäp mieáu Khoång Töû ôû phía nam thaønh Thaêng Long. Sau khi Vaên
Mieáu ñöôïc thaønh laäp naêm 1070 döôùi ñôøi vua Lyù Thaùnh Toâng, vieäc xaây theâm mieáu Khoång Töû cho thaáy Nho giaùo
caøng ngaøy caøng ñöôïc suøng thöôïng ôû Ñaïi Vieät.

1
VIEÄN VIEÄT -HOÏC, 10872 Westminster Ave., Suite 202, Garden Grove, CA 92843, USA - Hoäp thö: P.O. Box 11900, Westminster,
CA 92685-1900, USA - Ñieän -thoaïi: (714) 636-6967 – Fax: (714) 636-1617 - E-mail: info@viethoc.org - Website: www.viethoc.org.
VIEÄN VIEÄT-HOÏC * ÑAÏI-CÖÔNG VEÀ LÒCH-SÖÛ VIEÄT-NAM - TIEÁT 9 : NHAØ LYÙ (1010-1225) – THÔØI-KYØ SUY-VI

Naêm 1172 (nhaâm thìn), sau caùc cuoäc tuaàn du ñaây ñoù, vua Lyù Anh Toâng vieát saùch Nam baéc phieân giôùi ñòa ñoà,
moät taùc phaåm veà ñòa lyù nöôùc ta, nhöng raát tieác nay ñaõ thaát truyeàn.
Luùc baáy giôø, tuy chöa ñaày 40 tuoåi, Lyù Anh Toâng ñau yeáu, beänh taät. Nhaø vua muoán chuaån bò ngöôøi noái ngoâi.
Thaùi töû Long Söôûng phaïm toäi, bò nhaø vua truaát boû naêm 1174 (giaùp ngoï). Vaøo ñaàu naêm sau (aát muøi, 1175), nhaø vua
laäp thaùi töû Long Caùn, môùi 3 tuoåi (tuoåi ta) laøm thaùi töû.
2.- Ngoaïi giao
a) Vôùi Trung Hoa:
Sau khi vua Lyù Anh Toâng leân ngoâi, nhaø Toáng cöû söù sang saùch phong nhaø vua laøm Giao Chæ Quaän Vöông
naêm 1139 (kyû muøi). Naêm 1145 (aát söûu), moät thoå haøo ngöôøi Hoa, teân laø Ñaøm Höõu Löôïng, töï ñoäng chieâu moä binh só,
ñaùnh cöôùp chaâu Quaûng Nguyeân (Cao Baèng). Trieàu ñình cöû Döông Töï Minh ñöa quaân ñaåy lui, baét ñöôïc ñoà ñaûng cuûa
Ñaøm Höõu Löôïng traû laïi cho nhaø caàm quyeàn Trung Hoa.(3) Naêm 1164 (giaùp thaân), nhaø Toáng sai söù sang caûi phong
cho Lyù Anh Toâng töø Giao Chæ Quaän Vöông sang An Nam Quoác Vöông. Ñaây laø moät thaéng lôïi ngoaïi giao quan
troïng, vì ñaây laø laàn ñaàu tieân trieàu ñình Trung Hoa khoâng coøn coi nöôùc ta laø moät quaän cuûa hoï, maø chính thöùc thöøa
nhaän Ñaïi Vieät laø moät nöôùc rieâng.(4)
b) Vôùi caùc nöôùc khaùc:
Naên 1150 (canh ngoï), ngöôøi Chaân Laïp (Cambodia) taán coâng baèng ñöôøng boä, xaâm nhaäp ñeán nuùi Vuï Thaáp, ôû
Ngheä An, thì bò chöôùng khí khieán nhieàu ngöôøi cheát, phaûi ruùt lui. Naêm 1152 (nhaâm thaân), xaûy ra cuoäc tranh chaáp ngoâi
baùu taïi Chieâm Thaønh. Trieàu ñình cöû Lyù Moâng caàm quaân can thieäp, nhöng Lyù Moâng bò töû traän, quaân Vieät phaûi ruùt
lui.(5) Sau ñoù vua Chieâm cöû söù giaû sang toû yù hoøa hieáu. Naêm 1159 (kyû maõo), ngöôøi Ai Lao taán coâng ôû Höng Hoùa, bò
Toâ Hieán Thaønh deïp yeân.

III.- LYÙ CAO TOÂNG (trò vì 1176-1210)

Nieân hieäu: Trinh Phuø (1176-1185), Thieân Tö Gia Thuïy (1186-1201), Thieân Gia Baûo Höõu (1202-1204), Trò
Bình Long ÖÙng (1205-1210)

1.- Vieäc noái ngoâi

Hoaøng tröôûng töû Long Söôûng ñaõ ñöôïc Lyù Anh Toâng laäp laøm thaùi töû. Naêm 1174 (giaùp ngoï), Long Söôûng bò
truaát pheá vì phaïm toäi tö thoâng vôùi cung phi cuûa nhaø vua. Hoaøng haäu Chieâu Linh nhieàu laàn xin vua tha toäi Long
Söôûng, nhöng vua khoâng thuaän, vaø phong Long Caùn môùi 3 tuoåi laøm thaùi töû thaùng 2 naêm aát muøi (1175). Nhaø vua coøn
phong töôùc vöông cho Toâ Hieán Thaønh vaø cöû oâng laøm Thaùi phoù Bình chöông quaân quoác troïng söï, ñöùng ñaàu trieàu ñình,
ñoàng thôøi giuùp thaùi töû troâng coi chính söï. Khi Lyù Anh Toâng töø traàn vaøo thaùng 7 naêm aát muøi (1175), baø Chieâu Linh
ñem tieàn baïc ñuùt loùt cho vôï cuûa Toâ Hieán Thaønh laø Löõ thò, xin giuùp Long Söôûng, Toâ Hieán Thaønh traû lôøi: "...Laøm ñieàu
baát nghóa maø ñöôïc giaøu sang, coù leõ naøo haïng trung thaàn nghóa só laïi vui loøng maø laøm ñöôïc..." (6) Toâ Hieán Thaønh
cöông quyeát phoø taù thaùi töû Long Caùn leân ngoâi töùc vua Lyù Cao Toâng. Boán naêm sau, Toâ Hieán Thaønh töø traàn (kyû hôïi,
1179),(7) nhöng trieàu ñình vaãn coøn nhieàu ñaïi thaàn neân vieäc trieàu chính khoâng coù gì thay ñoåi.
2.- Noä i loaï n
Khi Cao Toâng lôùn leân vaø töï mình caàm quyeàn, Cao Toâng ham chôi hôn laø trò nöôùc. Naêm 1208 (bính thìn),
nhaø vua phaïm moät sai laàm traàm troïng: luùc aáy vieân tri Ngheä An quaân (coi vieäc quaân ôû Ngheä An) laø Phaïm Du thu naïp
boïn vong maïng, troäm cöôùp, laäp ra ñoäi "haäu nhaân" (ngöôøi do thaùm), chia nhau ñi cöôùp boùc caùc nôi. Vua sai thöôïng
phaåm phuïng ngöï Phaïm Bænh Di ñi ñaùnh. Phaïm Du thua chaïy. Bænh Di tòch thu taøi saûn, ñoát phaù nhaø cöûa cuûa Phaïm
Du. Phaïm Du maät sai thuû haï veà kinh ñoâ, duøng vaøng baïc hoái loä caùc quan trong trieàu, noùi raèng mình voâ toäi, bò haïi oan,
xin veà trieàu chòu toäi, vaø vu cho Phaïm Bænh Di taøn aùc, gieát haïi löông daân. Nhaø vua tin lôøi, cho vôøi Phaïm Du vaøo
chaàu, vaø ra leänh goïi Phaïm Bænh Di ñem quaân veà. Khi Di veà tôùi trieàu ñình naêm 1209 (kyû tî), nhaø vua cho baét giam Di
vaø con laø Phuï.
Boä töôùng cuûa Phaïm Bænh Di laø Quaùch Boác ñöôïc tin naày, raát töùc giaän ñem quaân phaûn ñoái, nhöng bò chaän laïi
khoâng cho vaøo thaønh. Quaùch Boác phaù cöûa thaønh xoâng vaøo. Cao Toâng sai ñem hai cha con Bænh Di ra gieát roài cuøng
thaùi töû Saûm boû troán. Quaùch Boác cöôùp xaùc Phaïm Bænh Di vaø Phuï ñem taùng ôû ngoaïi thaønh, roài laäp con trai thöù cuûa
Cao Toâng teân laø Thaàm leân laøm vua.
Lyù Cao Toâng laùnh naïn ñeán Quy Hoùa giang (vuøng soâng Thao ôû Höng Hoùa), trong khi thaùi töû Saûm chaïy ñeán
thoân Löu Gia ôû Haûi AÁp (nay thuoäc Thaùi Bình). Taïi vuøng naày, coù moät ngöôøi nhaø giaøu laø Traàn Lyù, soáng baèng ngheà

2
VIEÄN VIEÄT -HOÏC, 10872 Westminster Ave., Suite 202, Garden Grove, CA 92843, USA - Hoäp thö: P.O. Box 11900, Westminster,
CA 92685-1900, USA - Ñieän -thoaïi: (714) 636-6967 – Fax: (714) 636-1617 - E-mail: info@viethoc.org - Website: www.viethoc.org.
VIEÄN VIEÄT-HOÏC * ÑAÏI-CÖÔNG VEÀ LÒCH-SÖÛ VIEÄT-NAM - TIEÁT 9 : NHAØ LYÙ (1010-1225) – THÔØI-KYØ SUY-VI

ñaùnh caù, ñöôïc nhieàu ngöôøi veà theo, cuõng noåi leân huøng cöù moät vuøng. Thaùi töû Saûm cöôùi con gaùi cuûa Traàn Lyù, vaø
phong cho Traàn Lyù töôùc minh töï, (8) caäu vôï laø Toâ Trung Töø laøm ñieän tieàn chæ huy söù.
Traàn Lyù taäp hoïp höông binh, veà kinh thaønh ñaùnh Quaùch Boác. Sau khi deïp yeân Quaùch Boác, Traàn Lyù röôùc Lyù
Cao Toâng hoài cung. Nhaø vua thöôûng nhöõng ngöôøi coù coâng, phaït nhöõng keû coù toäi, roài cho röôùc thaùi töû Saûm trôû veà
kinh ñoâ, coøn Traàn thò ôû laïi nhaø cha meï.
Lyù Cao Toâng hoài kinh chaúng bao laâu thì töø traàn vaøo thaùng 10 naêm canh ngoï (1210), höôûng döông 38 tuoåi, ôû
ngoâi ñöôïc 35 naêm. Thaùi töû Saûm theo di chieáu leân noái ngoâi töùc Lyù Hueä Toâng, môùi 17 tuoåi (tuoåi ta), toân meï laø Ñaøm
thò leân laøm hoaøng thaùi haäu, cuøng nhaø vua lo vieäc chính söï.

IV.- LYÙ HUEÄ TOÂNG (trò vì 1211-1224)

Nieân hieäu: Kieán Gia (1211-1224)

1.- Vieäc trieàu chính

Lyù Hueä Toâng cho ngöôøi ñoùn Traàn thò, nhöng Traàn thò chöa chòu veà ngay. Nhaø vua phaûi sai Toâ Trung Töø
cuøng phuïng ngöï Phaïm Boá ñi laàn nöõa, röôùc Traàn thò veà cung, vaø saùch laäp laøm nguyeân phi. Luùc ño, Traàn Lyù bò moät
ñaùm giaëc khaùc gieát cheát, ngöôøi con trai thöù laø Traàn Töï Khaùnh leân thay naém höông binh, cuõng ñöôïc goïi veà trieàu cai
quaûn quaân gia, vaø ñöôïc phong töôùc Chöông Tín Haàu. Coøn Toâ Trung Töø ñöôïc phong chöùc thaùi uyù, töôùc Thuaän Löu
Baù.
Nguyeân phi Traàn thò khoâng ñöôïc loøng thaùi haäu, thöôøng hay bò thaùi haäu haønh haï. Thaáy em mình khoå sôû,
thaùng 3 naêm quyù daäu (1213), Traàn Töï Khaùnh ñem quaân ñeán cung vua xin ñoùn xa giaù. Lyù Hueä Toâng chöa bieát yù gì,
xuoáng chieáu ra leänh cho quaân caùc ñaïo veà kinh thaønh ñaùnh baét Traàn Töï Khaùnh, truaát nguyeân phi Traàn thò xuoáng laøm
ngöï nöõ .
Ñöôïc tin naày, Traàn Töï Khaùnh moät laàn nöõa ñeán xin taï toäi. Hueä Toâng caøng nghi ngôø beøn cuøng thaùi haäu chaïy
leân Laïng Chaâu (Laïng Sôn ngaøy nay) vaøo ñaàu 1214 (quyù daäu). Töï Khaùnh ñem quaân theo ñeán Laïng Chaâu, vua laïi
cuøng thaùi haäu chaïy ñi Bình Hôïp.(9)
Treân ñöôøng troán chaïy, thaùi haäu cho raèng Traàn thò laø beø ñaûng cuûa boïn phaûn traéc Traàn Töï Khaùnh neân thöôøng
hay haønh haï Traàn thò. Coù laàn thaùi haäu buoäc Traàn thò phaûi töï saùt, nhöng Hueä Toâng khoâng ñoàng yù. Nhaø vua coøn che
chôû cho Traàn thò khoûi bò thaùi haäu ñaùnh thuoác ñoäc. Cuoái cuøng, khoâng chòu noãi söï haønh haï cuûa chính thaùi haäu, Hueä
Toâng cuøng Traàn thò boû troán ñeán nhaø töôùng quaân Leâ Mòch ôû An Duyeân. Bieát tin naày, Töï Khaùnh sai Vöông Leâ ñem
thuyeàn ñeán ñoùn. Vua chuyeån ñeán vuøng baõi Cöûu Lieân,(10) vôøi Töï Khaùnh ñeán gaëp.
Traàn Töï Khaùnh röôùc vua trôû veà kinh ñoâ vaøo naêm 1216 (bính tyù). Lyù Hueä Toâng toå chöùc laïi trieàu ñình, phong
Traàn thò laøm hoaøng haäu, Traàn Töï Khaùnh laøm Thaùi uùy phuï chính, anh caû cuûa Traàn Töï Khaùnh laø Traàn Thöøa laøm Noäi
thò phaù n thuû .
2.- Hoï Traàn naém quyeàn
Töø ñaây, quyeàn haønh trieàu ñình nhaø Lyù daàn daàn loït vaøo tay anh em hoï Traàn. Traàn Töï Khaùnh cuøng vôùi
Thöôïng töôùng quaân Phan Laân toå chöùc laïi quaân ñoäi, cheá taïo vuõ khí, huaán luyeän voõ ngheä, phaán chaán laïi quaân theá. Chæ
tröø moät vaøi cuoäc noåi loaïn nhoû, tình hình trong nöôùc coù theå coi laø taïm yeân. Nhöng taïi trieàu ñình, söùc khoûe nhaø vua
caøng ngaøy caøng yeáu keùm.
Sau khi hoài cung moät thôøi gian, Hueä Toâng bò bònh cuoàng vaøo ñaàu 1217 (ñinh söûu). Khi phaùt ñieân, nhaø vua töï
xöng laø Thieân töôùng giaùng traàn, tay caàm giaùo vaø moäc, treân buùi toùc caém côø nhoû, muùa may suoát ngaøy. Nhaø vua uoáng
röôïu say li bì, khoâng laøm vieäc ñöôïc; moïi vieäc trong trieàu do moät mình Traàn Töï Khaùnh quyeát ñònh.
Naêm 1223 (quyù muøi), Traàn Töï Khaùnh qua ñôøi, ñöôïc truy phong laøm Kieán Quoác ñaïi vöông. Anh caû cuûa Traàn
Töï Khaùnh, vaø cuõng laø anh cuûa hoaøng haäu, laø Traàn Thöøa ñöôïc ñöa leân laøm Phuï Quoác thaùi uyù, vaøo chaàu khoûi xöng
teân; em hoï cuûa hoaøng haäu laø Traàn Thuû Ñoä laøm ñieän tieàn chæ huy söù, coi giöõ quaân ñoäi.
Trong khi ñoù, beänh tình Lyù Hueä Toâng caøng ngaøy caøng traàm troïng. Nhaø vua khoâng coù con trai, chæ coù hai gaùi
ñeàu do hoaøng haäu Traàn thò sinh ra laø coâng chuùa Thuaän Thieân, sinh naêm 1216 (bính tyù), vaø coâng chuùa Chieâu Thaùnh,
sinh naêm 1218 (maäu daàn). Thuaän Thieân ñöôïc gaû cho Traàn Lieãu, con ñaàu cuûa Traàn Thöøa. Hueä Toâng laäp coâng chuùa
Chieâu Thaùnh, huùy laø Phaät Kim, laøm thaùi töû ñeå noái ngoâi.

V.- LYÙ CHIEÂU HOAØNG (trò vì 1224-1225)

3
VIEÄN VIEÄT -HOÏC, 10872 Westminster Ave., Suite 202, Garden Grove, CA 92843, USA - Hoäp thö: P.O. Box 11900, Westminster,
CA 92685-1900, USA - Ñieän -thoaïi: (714) 636-6967 – Fax: (714) 636-1617 - E-mail: info@viethoc.org - Website: www.viethoc.org.
VIEÄN VIEÄT-HOÏC * ÑAÏI-CÖÔNG VEÀ LÒCH-SÖÛ VIEÄT-NAM - TIEÁT 9 : NHAØ LYÙ (1010-1225) – THÔØI-KYØ SUY-VI

Nieân hieäu: Thieân Chöông Höõu Ñaïo

1.- Söï saép ñaët cuûa Traàn Thuû Ñoä

Lyù Hueä Toâng truyeàn ngoâi cho Chieâu Thaùnh vaøo thaùng 10 naêm giaùp thaân (1224) töùc Lyù Chieâu Hoaøng. Hueä
Toâng leân laøm thöôïng hoaøng, dôøi ra ôû chuøa Chaân Giaùo trong noäi thaønh. Chieâu Hoaøng môùi 7 tuoåi (tuoài ta) neân moïi
vieäc do thaùi haäu Traàn thò cuøng vôùi em hoï laø Traàn Thuû Ñoä quyeát ñoaùn.
Theo söû saùch, tuy ít hoïc, nhöng Traàn Thuû Ñoä laø moät ngöôøi raát thoâng minh, taøi ba, taøn baïo, vaø raát gian
huøng.(11) Thuû Ñoä ñaõ cuøng Traàn thò tìm caùch chuyeån quyeàn moät caùch nheï nhaøng vaø hôïp lyù töø hoï Lyù qua hoï Traàn.
Caùch saép ñaët cuûa Traàn Thuû Ñoä raát kheùo leùo, baét ñaàu baèng vieäc thaùng 10 naêm aát daäu (1225) xuoá n g chieá u
tuyeån con em caùc quan vieân sung vaøo laøm caùc coâng vieäc saéc dòch trong cung Lyù Chieâu Hoaøng. Hoï Traàn duøng caùc
chaùu laø Traàn Baát Caäp laøm Caän thò thöï luïc cuïc chi haäu, Traàn Thieâm laøm Chi haäu cuïc, Traàn Caûnh laøm Chính thuû ñeà u
laø nhöõng chöùc vuï haàu caän vua Lyù Chieâu Hoaøng.
Trong ba ngöôøi naày, Traàn Caûnh luùc ñoù 8 tuoåi (tuoåi ta) ñöôïc Lyù Chieâu Hoaøng thích hôn caû, thöôøng hay noâ
ñuøa, treâu choïc.(12) Moät hoâm Caûnh böng chaäu nöôùc ñöùng haàu, Chieâu Hoaøng röûa maët, voác nöôùc vaøo Traàn Caûnh, roài
laáy khaên ñöïng traàu neùm cho Caûnh. Caûnh khoâng bieát traû lôøi sao, veà trình baøy laïi vôùi Traàn Thuû Ñoä. Ñoä noùi: " ...Neáu
quaû thaä t nhö theá thì hoï ta thaø n h hoaø n g toä c hay bò dieä t toäc ñaây..." Moät laàn khaùc, Chieâu Hoaøng laáy khaên traàu neùm cho
Caûnh, Caûnh traû lôøi: "Beä haï tha toä i cho thaà n khoâ n g? Thaàn xin vaâng meänh. " Chieâu Hoaøng cöôøi vaø noùi: "Tha toäi cho
ngöôi. Nay ngöôi ñaõ bieát noùi khoân roài ñoù." Caûnh veà noùi chuyeän laïi vôùi Thuû Ñoä. Thuû Ñoä hieåu yù, ra leänh ñoùng cöûa
thaønh, canh phoøng cung caám nghieâm nhaët, vaø loan baùo: "Beä haï ñaõ coù choàng roài ". Caùc quan ñeàu vaâng lôøi, xin choïn
ngaøy toát vaøo chuùc möøng. Tuy chính söû ghi laïi nhö treân, nhöng thöïc teá moïi dieãn tieán trong trieàu ñình luùc baáy giôø ñeàu
do Traàn Thuû Ñoä thu xeáp ñeå chuaån bò laät ñoå nhaø Lyù vaø thieát laäp nhaø Traàn.
2.- Nhaø Lyù maát ngoâi
Vaøo thaùng 12 naêm aát daäu (qua naêm 1226), Lyù Chieâu Hoaøng nhöôøng ngoâi cho choàng laø Traàn Caûnh, chaám döùt
nhaø Lyù. Ñeán ñaây, nhaø Lyù ôû ngoâi ñöôïc hai traêm möôøi saùu naêm, truyeàn chín ñôøi vua.
Sau ñaây laø ñaïi yù tôø chieáu truyeàn ngoâi cuûa Lyù Chieâu Hoaøng:
" Hoï Lyù ta vaâng meänh cao saùng töø trôøi, coù caû boán bieån. Lieät thaùnh keá tieáp laøm vua hôn hai traêm naêm, chaúng
may gaëp vaän gian truaân, giaëc cöôùp noåi leân nhö ong, nhaân daân khoâng ñöôïc yeân oån. Thöôïng hoaøng maéc beänh, khoâng
ngöôøi noái doõi, Traãm phaûi vaâng theo thaùnh chæ, göôïng gaïo noái ngoâi. Traãm xeùt thaáy ngoâi baùu raát laø troïng ñaïi maø Traãm
laø vua ñaøn baø, phaûi gaùnh vaùc lòch soá trôøi giao cho, rieâng nhöõng nôm nôùp lo sôï, nhö saép sa xuoáng vöïc saâu. Nghó sao
tìm ñöôïc hieàn nhaân quaân töû, ñeå giuùp ñôõ veà chính trò. Duy coù Traàn Caûnh laø ngöôøi vaên chaát ñuû veû, uy nghi ñöôøng
hoaøng, thöïc coù phong ñoä baäc quaân töû, coù theå nhöôøng ngoâi baùu ñeå choáng ñôõ trong buoåi gian nguy. Vaäy raát mong Traàn
Caû n h ñoà ng loøng hôïp söùc, deïp yeân loaïn laïc, cöùu vôùt sinh daân, ñeå cuøng höôûng phuùc thaùi bình."(13)

CHUÙ THÍCH:

1. Trong Vieät söû tieâu aùn, Ngoâ Thôøi Syõ nhaéc ñeán lôøi noùi cuûa vieân quan tænh Quaûng Taây (Trung Hoa) nhö sau: "Vua Nhaân Toân
nhaø Lyù coù ngöôøi con cuûa cung thieáp sinh ra, khoâng nhaän laø con, maø laäp vua Thaàn Toân. Ngöôøi [con cuûa] cung thieáp aáy chaïy
sang Ñaïi Lyù [Vaân Nam], ñoåi teân laø Trí Chi. Khi vua Thaàn Toân maát, Ñaïi Lyù cho Trí Chi veà nöôùc muoán tranh ngoâi vua vôùi vua
Anh Toân, xin möôïn quaân nhaø Toáng, quan tænh Quaûng Taây ñöa vieäc aáy taâu leân, vua Toáng xuoáng chieáu khöôùc töø. Chaéc raèng Trí
Chi vôùi Thaân Lôïi laø moät ngöôøi, söï traàn tình ñeå xin nhaø Toáng cho vieän binh, laø noùi doái ñeå löøa nhaø Toáng ñoù."(Ngoâ Thôøi Syõ, Vieät
söû tieâu aùn, baûn dòch cuûa Hoäi Vieät Nam Nghieân Cöùu Lieân Laïc Vaên Hoùa AÙ Chaâu, Nxb Vaên Söû, San Jose, California, taùi baûn,
1991, tt. 146-147.
2. Theo quy ñònh naày: "Phaøm ai caám coá nhöõng ruoäng thuïc ñieàn thì trong haïn 20 naêm ñöôïc pheùp chuoäc laïi; phaøm nhöõng ruoäng
hoang bò ngöôøi khaùc caøy caáy roài thì trong haïn moät naêm ñöôïc pheùp thöa kieän maø nhaän laïi, quaù haïn aáy ñeàu caám chæ. Nhöõng
ruoäng ñaát ñaõ baùn ñöùt roài hieän coù vaên kheá vaø khoaùn öôùc thì khoâng ñöôïc chuoäc nöõa. Keû naøo vi phaïm seõ phaït 80 tröôïng. Tranh
nhau ruoäng ao maø ñem ñoà binh khí ñaùnh nhau ñeán töû thöông thì phaït 80 tröôïng, vaø phaûi toäi ñoà; coøn ruoäng ao thì traû cho phía
ngöôøi bò töû thöông."(Cöông muïc, baûn dòch ñaõ daãn, tr. 352.)
3. Khi Ñaøm Höõu Löôïng bò ñaåy lui veà Trung Hoa, tri chaâu Ung Chaâu (Trung Hoa) giaû saéc chæ cuûa vua Toáng, ñoùn Ñaøm Höõu
Löôïng. Höõu Löôïng töôûng thaät ra ñaàu thuù lieàn bò baét gieát.
4. Nguyeân vaøo ñaàu theá kyû 12, Trung Hoa bò ngöôøi Kim uy hieáp ôû maïn baéc neân naêm 1127 (ñinh muøi), Toáng Cao Toâng (trò vì
1127-1162) dôøi ñoâ veà Haøng Chaâu (tænh Chieát Giang ngaøy nay). Söû Trung Hoa thöôøng goïi giai ñoaïn naày laø Nam Toáng. Phaùi
ñoaøn söù giaû nöôùc ta moãi khi qua trieàu coáng nhaø Nam Toáng chæ ñeán Quaûng Taây chöù khoâng leân tôùi Haøng Chaâu. Nhaân vieäc

4
VIEÄN VIEÄT -HOÏC, 10872 Westminster Ave., Suite 202, Garden Grove, CA 92843, USA - Hoäp thö: P.O. Box 11900, Westminster,
CA 92685-1900, USA - Ñieän -thoaïi: (714) 636-6967 – Fax: (714) 636-1617 - E-mail: info@viethoc.org - Website: www.viethoc.org.
VIEÄN VIEÄT-HOÏC * ÑAÏI-CÖÔNG VEÀ LÒCH-SÖÛ VIEÄT-NAM - TIEÁT 9 : NHAØ LYÙ (1010-1225) – THÔØI-KYØ SUY-VI

Toáng Hieáu Toâng (trò vì 1162-1189) leân keá vò Toáng Cao Toâng, vua Lyù Anh Toâng gôûi thö ñeà nghò trieàu ñình Trung Hoa ñeå cho
ñoaøn söù giaû nöôùc ta ñeán kinh ñoâ chaøo möøng naêm 1164 (giaùp thaân). Vua Toáng ñoàng yù. Thoâng thöôøng, coáng söù chæ coù hai
ngöôøi, nay ñoaøn söù giaû Ñaïi Vieät goàm ba ngöôøi laø Doaõn Töû Tö, Lyù Bang Chính, Nguyeãn Vaên Hieán. Theo Ngoâ Thôøi Syõ, söù boä
do Doaõn Töû Tö caàm ñaàu chöùng toû phong ñoä chöõng chaïc, töø saéc phuïc, caùch öùng xöû, aên noùi... neân Toáng Hieáu Toâng khaâm phuïc,
ñoàng yù ñoåi teân nöôùc ta thaønh An Nam quoác vaø phong vua ta laøm An Nam Quoác Vöông. (Ngoâ Thôøi Syõ, sñd. tr. 153.) Thaät ra,
luùc baáy giôø nhaø Toáng ñang khoán ñoán vì söï noåi daäy cuûa ngöôøi Kim ôû phía baéc, maø Toáng Hieáu Toâng laïi ñöôïc ngöôøi Ñaïi Vieät
cöû moät phaùi boä haønh xöû ñuùng möùc theo nghi leã ngoaïi giao, toû ra toân troïng quyeàn haønh cuûa vua Toáng, neân vua Toáng raát öng
yù. Ñoàng thôøi vua Toáng muoán voã veà vua Ñaïi Vieät ñeå giöõ moái lieân laïc ñöôïc toát ñeïp, traùnh tình traïng ngöôøi Ñaïi Vieät theo
göông ngöôøi Kim, taán coâng ôû phöông nam, thì nhaø Toáng seõ phaûi choáng ñôû caû hai maët baéc vaø nam. Ñieàu naày nhaø Lyù ñaõ töøng
laøm khi cöû Lyù Thöôøng Kieät vaø Toân Ñaûn ñem quaân sang ñaùnh caùc chaâu Khaâm, Lieâm vaø Ung naêm 1075 (aát maõo), cho neân vua
Toáng môùi quyeát ñònh nhö treân.
5. Theo Dohamide va Dorohiem trong Daân toäc Chaøm löôïc söû, Saøi Goøn, 1965, tt. 59-60, thì vua Jaya Harivarman I (trò vì 1147-
1166?) bò ngöôøi anh reå laø Vamcaraja tranh chaáp. Vamcaraja caàu cöùu Ñaïi Vieät. Vua Lyù Anh Toâng môùi gôûi Lyù Moâng ñi.
6. Cöông muïc, baûn dòch tt. 368-369).
7. Khi Toâ Hieán Thaønh bò beänh saép maát, Tham tri chính söï Vuõ Taùn Ñöôøng luoân luoân ôû beân caïnh giöôøng saên soùc, coøn Giaùn nghò
ñaïi phu Traàn Trung Taù baän vieäc neân khoâng coù maët. Ñoã thaùi haäu (meï ruoät Lyù Cao Toâng) ñeán thaêm, hoûi oâng ñeà nghò ai leân
theá oâng laøm töôùng quoác giuùp vieäc trieàu ñình, Toâ Hieán Thaønh ñaùp : " Traàn Trung Taù coù theå laøm ñöôïc ". Thaùi haäu noùi: "...Taùn
Ñöôøng ngaøy ñeâm haàu haï thuoác thang sao oâng khoâng tieán cöû?" Toâ Hieán Thaønh traû lôøi: "...Beä haï hoûi ngöôøi coù theå thay toâi neân
toâi môùi ñeà cöû Traàn Trung Taù; coøn neáu hoûi ngöôøi saên soùc nuoâi döôõng toâi thì khoâng phaûi Taùn Ñöôøng coøn ai nöõa?..." (Cöông
muïc, baûn dòch tr. 371).
8. Theo Cöông muïc, baûn dòch tr. 359, minh töï laø moät töôùc ñeå phong cho ngöôøi coù coâng.
9. Bình Hôïp, caùc saùch ñeàu khoâng roõ ôû ñaâu.
10. An Duyeân (hay Yeân Duyeân), baõi Cöûu Lieân, caùc saùch khoâng roõ chính xaùc ôû ñaâu, chæ cho bieát coù theå ôû Haûi Döông.
11. Traàn Thuû Ñoä (? - 1264): OÂng laø moät nhaø chính trò raát thoâng minh, nguyeân taéc vaø cöông quyeát. OÂng khoâng töø nan baát cöù
haønh ñoäng taøn baïo naøo ñeå tieâu dieät nhaø Lyù vaø cuûng coá nhaø Traàn. Chính söû keå raèng coù moät vieân quan ñaõ noùi vôùi Traàn Thaùi
Toâng: "Beä haï coøn thô aáu maø quyeàn bính cuûa Thuû Ñoä to quaù, theá thì xaõ taéc seõ ra theá naøo?" Thaùi Toâng lieàn ñem vieân quan ñoù
ñeán nhaø rieâng cuûa Thuû Ñoä vaø keå laïi caâu chuyeän treân. Thuû Ñoä taâu laïi raèng: "Caâu noùi ñoù ñuùng söï thöïc", roài laáy tieàn vaø luïa
thöôûng cho vieân quan ñoù. Moät laàn khaùc, Thaùi Toâng ngoû yù muoán phong cho anh cuûa Traàn Thuû Ñoä laø Traàn An Quoác laøm teå
töôùng. Thuû Ñoä töø choái raèng:"An Quoác laø anh cuûa thaàn, neáu beä haï nhaän thaáy laø ngöôøi hieàn taøi thì thaàn xin töø chöùc ñeå nhöôøng
cho anh thaàn, neáu beä haï nhaän thaáy khoâng phaûi hieàn taøi thì khoâng neân duøng, chöù neáu caû hai anh em ñeàu laøm töôùng, thì ñoái vôùi
thieân haï coøn ra theá naøo?" Vì vaäy, Thaùi Toâng môùi boû yù ñònh naày.
12. Traàn Caûnh laø em cuûa Traàn Lieãu vaø laø con thöù cuûa Traàn Thöøa.
13. Trích Cöông muïc, baûn dòch tr. 388.

[ Xin xem tieáp trang sau: “THEÁ-PHOÅ NHAØ LYÙ”]

5
VIEÄN VIEÄT -HOÏC, 10872 Westminster Ave., Suite 202, Garden Grove, CA 92843, USA - Hoäp thö: P.O. Box 11900, Westminster,
CA 92685-1900, USA - Ñieän -thoaïi: (714) 636-6967 – Fax: (714) 636-1617 - E-mail: info@viethoc.org - Website: www.viethoc.org.
VIEÄN VIEÄT-HOÏC * ÑAÏI-CÖÔNG VEÀ LÒCH-SÖÛ VIEÄT-NAM - TIEÁT 9 : NHAØ LYÙ (1010-1225) – THÔØI-KYØ SUY-VI

ªª

6
VIEÄN VIEÄT -HOÏC, 10872 Westminster Ave., Suite 202, Garden Grove, CA 92843, USA - Hoäp thö: P.O. Box 11900, Westminster,
CA 92685-1900, USA - Ñieän -thoaïi: (714) 636-6967 – Fax: (714) 636-1617 - E-mail: info@viethoc.org - Website: www.viethoc.org.