AD TAMLAMASI - YELK BE AYRIMI

Do. Dr. Kerime STNOVA ZET letiim yargl anlatmlarla kurulur; ancak cmlelerde sunulan bilgiyi, duyguyu, dnceyi tam olarak aktarabilmek iin yargsz anlatmlara ihtiya duyulur. te en az iki szcn bir araya gelerek oluturduu bu yargsz anlatmlara szck bei denir. Szck beklerinde adlar, yarg bildiren bir birim olmakszn dorudan doruya kendi aralarnda anlamsal ve biimsel iliki kurarlar. Bu; bazen ekler araclyla, bazen de eksiz salanr. bei oluturan szckler; yardmc e bata, asl e sonda gelecek biimde sralanrlar. Yardmc enin grevi, asl unsura hizmet etmektir. Trke szck beklerinin eitlilii bakmndan olduka zengindir. Bu beklerden en sk kullanlanlardan ikisi ad tamlamalar ile iyelik bekleridir. Farkl terimler kullanlmakla birlikte genellikle ad tamlamas ve iyelik bei olarak adlandrlan iki szck beinin zaman zaman birbirinin ayn sayld, ayn at altnda ele alnd grlmektedir. Ad tamlamalar ile iyelik bekleri ayn yntemle oluturulan szck bekleridir. Ortak noktalar olduu gibi ayrldklar, birbirine benzemeyen ynleri de vardr. Bu nedenle iyelik beklerinin ad tamlamas terimiyle karlanmamaldr. Anahtar szckler ad tamlamas, iyelik bei, ilgi durumu eki, iyelik eki letiim yargl anlatmlarla kurulur; ancak cmlelerde sunulan bilgiyi, duyguyu, dnceyi tam olarak aktarabilmek iin yargsz anlatmlara ihtiya duyulur. te en az iki szcn bir araya gelerek oluturduu bu yargsz anlatmlara szck bei denir. Szck beklerinde adlar, yarg bildiren bir birim olmakszn dorudan doruya kendi aralarnda anlamsal ve biimsel iliki kurarlar. Bu; bazen ekler araclyla, bazen de eksiz salanr. bei oluturan szckler; yardmc e bata, asl e sonda gelecek biimde sralanrlar. Yardmc enin grevi, asl unsura hizmet etmektir. Trke szck beklerinin eitlilii bakmndan olduka zengindir. Bu beklerden en sk kullanlanlardan ikisi ad tamlamalar ile iyelik bekleridir. Farkl terimler kullanlmakla birlikte genellikle ad tamlamas ve iyelik bei olarak adlandrlan iki szck beinin zaman zaman birbirinin ayn olduu, ayn at altnda ele alnd grlmekte; bu durum rencilerin kafasn kartrmakta, retimi zorlatrmaktadr. Bu almann amac, sz edilen yaplarn aralarndaki benzer ve ayr noktalar ortaya koyarak sonuca gitmektir. Pek ok dil bilgisi kitab taranmakla birlikte, hacim art nedeniyle buraya yalnz rnek tekil edecek grler alnmtr. Muharrem Ergin, aralarndaki farklarn bir ksmn belirtmekle birlikte te iyelik gurubunun her iki unsuru isim olan bu ekline isim tamlamas ad verilmektedir. Demek ki isim tamlamas bir iyelik gurubundan, iyelik gurubunun nc ahsndan baka bir ey deildir ve isim tamlamasna da iyelik gurubu diyebileceimiz gibi dier iyelik guruplarna da isim tamlamas diyebiliriz. (Ergin 1998: 382) szleriyle olaya bakn ortaya koymaktadr. Zeynep Korkmaz, Grevleri eklendikleri adlar kendilerine tb olan adlara balamak olduu iin, iyelik eki alm adlar ile o iyelik ekinin iaret ettii ahs zamirleri veya adlar, cmle yaps bakmndan iyelik grubu biiminde bir ad tamlamas olutururlar. (benim) evim, (senin) iin vb. (Korkmaz 2003: 261-262) diyerek iyelik grubunda bir ad tamlamasndan sz etmektedir. Bununla her iki bek arasndaki yapsal benzerlie dikkat ekmekte; ayn eserin 270-277. sayfalarnda ad tamlamalarn ayrca incelemektedir.

Trk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi S. 641, s. 418-425te yaymland.

Rasim imek, rneklerle Trke Szdizimi adl eserinde (imek 1987: 322-346) sz konusu bekleri iyelik bekleri ana bal altnda a. ad takm b. adl takm olmak zere iki grupta ele almaktadr. Bizim iyelik bei terimiyle karladmz bee adl takm diyip hem bunu, hem de ad tamlamasn iyelik beinin bir tr olarak deerlendirmekte; belirteni addan oluan iyelik bei, belirteni adldan oluan iyelik bei, belirtili ad takm kuruluundaki iyelik bei vb. terimlerini kullanmaktadr. Doan Aksan ynetiminde hazrlanan Szck Trlerinde konu, Ad Tamlamas ana bal altnda belirtili tamlama alt balnda, Tamlayan kii adl olan belirtili tamlamalar da vardr: benim kitabm, senin konun, onun dncesi, kendisinin odas gibi. (Atabay 1983: 54) szleriyle ele alnp ayrca Adl Tamlamas blmnde, Adllar bir adla birlikte tamlama kurarlar. Adl tamlamasnda tamlayan adl, tamlanan addr. Bu tamlamada hem adl, hem de ad, tamlamann gerektirdii ekleri alarak belirtili bir tamlama kurarlar: benim okulum, bizim okulumuz, onun okulu, onlarn okulu gibi. Kimi zaman da kendi iim, kendi evim gibi belirtisiz tamlama oluturduklar grlr. Adl tamlamasnda adln sylenmedii de olur. (benim) evim, (onun) okulu gibi. Bu tr kullanlara dilimizde ok rastlanr. (Atabay 1983: 117) biiminde deerlendirilmektedir. Leyla Karahan, sim tamlamasnda birinci unsur, ikinci unsura ilgi hli ile balanr. Bu hl, zamirlerde ekli, isimlerde ekli veya eksizdir. Tamlamann ikinci unsuru dim iyelik eki tar. Ky yolu, ovann yeili, bizim sesimiz vb. (Karahan 1998: 13) Ser Eker, Ad tamlamas iyelik balants ile birbirine balanm iki veya daha ok addan oluan tamlamadr. Bu nedenle ad tamlamalarna iyelik grubu ad da verilir. (Eker 2003: 363) aklamalaryla iki bei ayn at altnda incelemektedirler. Ad tamlamalar ile iyelik bekleri ayn yntemle oluturulan szck bekleridir. Ortak noktalar olduu gibi ayrldklar, birbirine benzemeyen ynleri de vardr. Bu nedenle iyelik beklerinin ad tamlamas terimiyle karlanmamas gerektiini dnmekteyiz. 1. Ad tamlamas ile iyelik beklerini ortak noktalar: 1.1. Her iki bek de, tamlayan + tamlanan sralamasyla oluur. Arabann rengini sizin ocuunuz seti. arabann rengi: ad tamlamas
tamlayan tamlanan

sizin
tamlayan

ocuunuz: iyelik bei

tamlanan

1.2. Her iki bekte de, tamlayan ilgi durumundadr, tamlanan ise iyelik eki alr. Ad iletme eklerinden olan iyelik eklerinin grevsel ilevi, geldii ad geriye tayp ilgi durumuna girmi kii zamirlerine ya da ada balamak; anlamsal ilevi ise, geldii adn kime, ya da neye ait olduunu bildirmektir. lgi durumu eki de, geldii szc ileri tayarak iyelikli bir ada balamak ve her iki birim arasnda sahiplik ilgi ba kurmaktadr. araba-n-n reng -i: ad tamlamas
tamlayan tamlanan ilgi durumu eki iyelik eki

siz-in

ocu-u-nuz: iyelik bei

tamlayan tamlanan ilgi durumu eki iyelik eki

1.3. Tamlanan, her iki szck beinde de ad deerinde bir birim olmak zorundadr. araba-n-n reng -i: ad tamlamas
tamlayan tamlanan ad

siz-in
tamlayan

ocu-u-nuz: iyelik bei

tamlanan ad

1.4. Hem ad tamlamalar, hem iyelik bekleri ileride baka birimlere durum ekleriyle tanrlar. Sizin konumanz tutaa geirdik, pnarn suyunu kuruttular, onun fkesinden korkmuyorum, lodosun etkisinden sz edildi rneklerinde sizin konumanz (iyelik bei), pnarn suyu (belirtili ad tamlamas) belirtme durumu ekiyle geili eyleme balanm (geirdik / kuruttular); onun fkesi (iyelik bei), lodosun etkisi (belirtili ad tamlamas) kma durumu ekiyle eyleme (korkmuyorum / sz edildi) balanmtr.

1.5. Her iki bekte de tamlananda bulunan iyelik ekinin dmyle yeni bir yap elde edilir. Benim kz, yine snfn geemedi. Elifin kz, bugn gelin oluyor. Senin kitap, naslsa yok olmu. Hate Kadnn Horoz artk tmyor.

benim kz (benim kzm), senin kitap (senin kitabn), Elifin kz (Elifin kz), Hate Kadnn horoz (Hate Kadnn horozu), vb. szck bekleri kimi kaynaklarda ilgi bei / genitiv grubu olarak adlandrlsa da birer sfat tamlamasdr. 2. Ad tamlamalar ile iyelik beklerinin ayrld noktalar: 2.1. Ad tamlamasnda tamlayan ilgi durumuna girmek zorundadr; ama ilgi durumu ekini almak zorunda deildir. Tamlayan ekli ilgi durumuna girdii gibi, eksiz ilgi durumuna da girebilir. Bu nedenle belirtili ad tamlamas-belirtisiz ad tamlamas diye iki trden sz edilir. ocuk arabas almak iin gittiler. ocuk- arabas tamlayan tamlanan eksiz ilgi durumuna girmi ad

ocuun arabas param para olmu. ocuun arabas vb.

tamlayan tamlanan ekli ilgi durumuna girmi ad

yelik beklerinde tamlayan mutlaka ilgi durumu eki almaldr. Eksiz ilgi durumundan sz edemeyiz. Bunlar, siz eviniz ben evim olmaz. Benim evim, sizin eviniz vb. olmak zorundadr. Her zaman benim evim, onlarn evi derim. benim evim onlarn evleri
tamlayan tamlanan ilgi durumuna girmi zamir tamlayan tamlanan ilgi durumuna girmi zamir

2.2. yelik beklerinde tamlanan, tamlayann durumuyla balantl olarak birinci, ikinci, nc kii iyelik eklerinden uygun olann alr. Buna gre, alt eit iyelik beinden sz edilir. benim arabam, bizim arabamz / senin araban, sizin arabanz / onun arabas, onlarn arabalar vb. Ad tamlamalarnda ise, tamlanan yalnz nc kii iyelik eklerinden uygun olann alr. Birinci ve ikinci kii iyelik eklerini ad tamlamalarnda grmek imkanszdr. evin ats, evin odalar, evlerin balkonlar , Onurun kardeleri , ocuk arabas, araba boyas vb. 2.3. Ad tamlamalarnda tamlayan, ad deerinde bir szck olurken, iyelik beklerinde tamlayan zamir grevini stlenmi olmaldr. Tahtann boyas, iyiden iyiye km. tahtann
tamlayan ad

Senin olun ipek bcei yetitirmek istiyor. bcei

tamlanan

boyas
tamlanan

ipek
tamlayan ad

senin

olun

tamlayan tamlanan zamir

2.4. Belirtili ad tamlamalarnda, hem tamlayan hem tamlanan okluk eki alabilir. rencilerin dersi,benim dersimle akm. Snavlarn sonular henz aklanmad. Benim adm, Ufuk deil. Senin soyadn,biraz nce sylendi. Kyn bekileri, karakola gtrlm. Btn arklarn szlerini unutmular. Bizlerin adlar okunmad. Sizlerin soyadlar unutulmaz.

rencilerin dersi, kyn bekileri, snavlarn sonular, arklarn szleri rneklerinde grld gibi yalnz tamlayan, yalnz tamlanan okluk eki ald gibi hem tamlayan hem tamlanan okluk eki alabilir.

yelik beklerinde ise tamlanann okluk ekini almasna karn, birinci ve ikinci tekil kii zamirleriyle kurulan beklerde tamlayan okluk ekini alamaz. Benim adm, senin soyadn vb. (benlerin adm, senlerin soyadn olmaz) Ancak bizlerin ad, sizlerin soyadlar (bizlerin admz, sizlerin soyadlarnz olmaz) vb. kullanmlar mmkndr ki, bunlarda da tamlanan nc tekil kii iyelik eki almakta, iyelik beinden farkl bir yap ortaya kmaktadr. 2.5. Belirtili ad tamlamalarnda tamlayan ile tamlanan arasna szck girerken, belirtisiz ad tamlamalarnda bu mmkn deildir. ncinin siyah ayakkabs, ok gzel. Hepimizi ocuklarn karmak, skc sorular, bunaltt. Kedinin ipek gibi yumuak tyleri, dikkatimi ekmiti. ncinin siyah ayakkabs, ocuklarn karmak, skc sorular, kedinin ipek gibi yumuak tyleri vb. sylemler dil asndan kabul edilebilir olurken; kalem krmz kutusu, devlet eski bakan, hal yeni fuar vb sylemler, belirtisiz ad tamlamalarnda tamlayan ile tamlanan arasna szck giremez kuralndan tr kabul edilemez. Benim sevimli kedim yine kayp. Senin hrn kzn byd m? Sizin uzun, kafa kartran aklamalarnzdan bktm. yelik beklerinin tmnde tamlayan ile tamlanan arasna benim sevimli kedim, senin hrn kzn, sizin uzun, kafa kartran aklamalarnz vb. rneklerde olduu gibi szck girebilir. 2.6. yelik beklerinde, tamlayan zorunlu olmadka yzey yapya kmaz, derin yapda braklr. Souktan elim, yzm iti. cmlesinde elim, yzm birinci esi dm iyelik bekleridir. letiimde benim elim, benim yzm biiminde deerlendirilir. Yamurun ardndan belediye temizlik iileri toplandlar. Gne klar iimizi stt. Yzndeki izgiler yllarn getirdii armaand onun iin. Dnce younluu bu mu? Ad tamlamalarnda, tamlayan yzey yapda yer almak zorundadr. yamurun ard, gne klar, belediyenin temizlik iileri, yllarn getirdii, dnce younluu, vb. Ancak ortak kullanmlarda tekrara dmemek amacyla tamlayan, derin yapda braklabilir. Tavann gzleri, kulaklar, minik burnu, kuyruu dikkatlice incelendi. cmlesinde drt belirtili ad tamlamas vardr. Tamlayan (tavan) ilkinde verilip dierinde ortak kullanlmak zere derin yapda braklmtr. Cmle, Tavann gzleri, Tavann kulaklar, Tavann minik burnu, Tavann kuyruu dikkatlice incelendi. biiminde deerlendirilecektir. 2.7. Kimi belirtisiz ad tamlamalar yeni bir kavrama karlk yapmak zere dilde deerlendirilirler ve bileik ad dediimiz yeni yaplar ortaya kar. yelik bekleri iin sz konusu olmayan bu oluumlar grupta toplayabiliriz. 2.7.1. Belirtisiz ad tamlamas biiminde olup tamlayann eksiz ilgi durumu sergiledii rnekler: ipek bcei, kei boynuzu, tavuk karas, dilber duda, hanm gbei, binba, yzba, ayakkab, kaar peyniri, hanmeli, aslanaz, kuba (et), Boazii, pazartesi, cumartesi, bel soukluu, deve kuu, tarla kuu, gz ta, akmak ta, al ta, saray helvas, denizalt vb. 2.7.2. Kimi ad tamlamalarnda ilgi durumu ve iyelik eklerinin dmyle yeni yaplar elde edilmitir. Muharrem Erginin feci bir yanl olarak niteledii (Ergin 1998: 384) bu yaplar her geen gn giderek artmakta, zellikle semt, cadde, mekan ad olarak dile girmektedir. Arnavutky, Polenezky, Kavakkap, Tebrizkap, Topkap, Batkent, Paabahe, dilbilim, ruhbilim, hcumbot, takmr, ketenhelva, Akbank, Hitit Mble, Ege Tur, Balk Market, Fenerbahe, Galatasaray vb. 2.7.3. Yabanc dillerin etkisiyle ad tamlamasnda tamlayanla tamlanan yer deitirmesiyle Trkeye yabanc yeni yaplar ortaya kar: Hotel Palas, Cafe Bir, Kanal D, Radyo S, Eczane Kalyon, Villa Beendi, Foto Kray, vb.

2.8. Ad tamlamalarnda tamlayan ve tamlananda birden fazla szck, ya da szck bei bulunabilir. Hatta i ie girmi tamlama olabilirler ki bu durumda zincirleme ad tamlamasndan sz edilir: yelik beklerinin ise, yalnz tamlanannda birden fazla szck / szck bei bulunabilir: Kar kyn obann koyun otlatrken aldn buralardan duyardk.. Belediye meclisinin seim kararlar, yarn aklanacakm. Dediklerine gre, senin yeil boyal kapn varm eskiden. Hatrladm kadaryla bizim der kitabmz bu deildi. kar kyn oban - nn koyun otlatrken ald,
tamlayan tamlanan tamlanan belirtili ad tamlamas tamlayan zincirleme ad tamlamas

senin
tamlayan

yeil boyal kapn

tamlanan iyelik bei

belediye meclisi - nin

tamlayan tamlanan belirtisiz ad tamlamas tamlayan

seim kararlar
tamlayan tamlanan belirtisiz ad tamlamas tamlanan

bizim

ders
tamlayan

kitabmz 1
tamlanan

tamlayan

belirtisiz ad tam. tamlanan iyelik bei

zincirleme ad tamlamas

2.9. Ad tamlamalarnda sahiplik, aitlik, sebep, niteleme, benzerlik, ama, ara, zaman, yer, kaynak, mene vb. anlam eitlii olmasna karn iyelik beklerinde yalnz sahiplik, aitlik zellii vardr. Zeynepin orab,kirlenmi. Snfn kaps kilitli kalm. ubat tatilinde Hint kilimi alacam. Ky yaam oldum olas ekici gelmitir. Zeynepin orab: sahiplik okul antas: ara ky yaam: yer snfn kaps: aitlik Hint kilimi: mene ubat tatili: zaman Bugn sana okul antas alrz. Ktlk endiesi, herkesi rahatsz eder. Mankenlik arzusu yerini yazarla brakt. Ay bizi air yapt. ktlk endiesi: neden mankenlik arzusu: ama ay : kaynak

2.10. Belirtili ad tamlamalarnda oul ad olan tamlayan, ilgi durumu eki yerine {-DEn} ayrlma durumu ekini alabilir; Kardelerden biri ortalarda gzkmyor. devlerden drd gelmedi. Arabalardan sonuncusu bize verilecek. kardelerden biri (kardelerin biri) devlerden drd (devlerin drd) ocuklardan ikisi imdi geldi. Evlerden ilki satld. Terliklerden teki bir numara kk. ocuklardan ikisi (ocuklarn ikisi) evlerden ilki (evlerin ilki)

Gerek ad tamlamalarnda, gerek iyelik beklerinde tamlananda bir ad tamlamas varsa, iki iyelik ekinin st ste gelememesi nedeniyle ilk ek der, yan tamlananda yer alan ad tamlamas kendi iyelik ekini deil, ana tamlamann iyelik ekini alr.

arabalardan sonuncusu (arabalarn sonuncusu)

terliklerden teki (terliklerin teki)

Bu durum, iyelik beklerinde oul kii zamirlerinden oluan tamlayanlarn oluturduu yaplarda grlr. Tekil kii zamirleriyle kurulan beklerde kullanlmaz. Sizlerden biri, bu devi yapmal. Onlardan sonuncusu ayrlmal. Sizlerden biri, onlardan sonuncusu rneklerinde olduu gibi tamlayandaki kii zamiriyle tamlanandaki iyelik ekinin kiisi arasnda olmas gereken uyum ortadan kalkar ve iyelik bei farkl bir yapya dnr. (bkz. 2.4. madde)

Sonu: Ad tamlamas ile iyelik bei;hem aralarnda benzer ynlerin, hem de pek ok farkn bulunduu iki szck beidir. En byk farklardan biri; iyelik beklerinde alt eit eki grmenin mmkn oluu yannda, ad tamlamalarnda yalnz nc tekil ve oul iyelik eklerinin yer almasdr. yelik beklerinde tamlayann derin yapda kalmas iletiim asndan bir sknt yaratmazken, ad tamlamalar iin bu, ortak kullanmlar dnda- mmkn deildir. Ayrca ad tamlamalarnda grdmz kaynak, yer, mene, ara, ama, sahiplik, aitlik vb. anlam zelliklerinin iyelik beklerinde yalnzca sahiplik olarak ortaya kmaktadr. Dolaysyla bunlarn ayn terimle karlanmas, sz konusu beklerin retimini skntya sokacandan doru deildir.

Kaynaka
Atabay, Nee ve dierleri (yneten: Doan Aksan) (1983); Szck Trleri, Ankara: TDK Yaynlar:421, Bilgegil, Kaya (1963); Trke Dilbilgisi, stanbul: Gzel stanbul Matbaas Bozkurt, Fuat (1995); Trkiye Trkesi, stanbul: Cem Yaynevi Cemilolu, smet (2001); Dede Korkut Hikyeleri zerinde Sz Dizimi Bakmndan Bir nceleme, Ankara: TDK Yaynlar:790 Eker, Ser (2003); ada Trk Dili, Ankara: Grafiker Yaynlar:7, 2. bask Ergin, Muharrem (1998); Trk Dil Bilgisi, stanbul: Bayrak Basn/ Yaym/ Tantm Gencan, Tahir Nejat (1974); Trkenin Grameri, stanbul: Baha Matbaas Glsevin, Grer (1997); Eski Anadolu Trkesinde Ekler, Ankara: TDK Yaynlar:673 Hengirmen, Mehmet (1997); Trke Dilbilgisi, Ankara: Engin Yaynlar Karahan, Leyla (1998); Trkede Sz Dizimi, Ankara: Aka Yaynlar:58, Kaynak Eser:2 Ko, Nurettin (1996); Yeni Dilbilgisi, stanbul: nklp Kitabevi Korkmaz, Zeynep (2003); Trkiye Trkesi Grameri (ekil Bilgisi), Ankara: TDK Yaynlar:827 imek, Rasim (1987); rnekleriyle Trke Szdizimi, Trabzon: Kuzey Gazetecilik Matbaaclk ve Ambalaj San. A.. Kurum Yayn: TDK (1999) Trk Gramerinin sorunlar II, Ankara: TDK Yaynlar:718