X.

Anxo Corral
1
Departamento de Fsica e Qumica IES As Lagoas (Ourense)

FISICA 2 Bach
CAMPO GRAVITATRIO

1.- HISTRIA DA GRAVITACIN. LEIS DE KEPLER.

Un dos problemas que mis preocupou desde sempre foi o estudio do movemento dos corpos
celestes. Xa os gregos supuan que todos os corpos do ceo xiraban arredor da Terra e era ela o
centro xeomtrico do Universo. A primeira hiptese sobre o sistema planetrio sostia que os
planetas describan crculos concntricos tendo Terra como centro. (Xeocentrismo)

Para explicar con maior precisin o movemento dos planetas esta teora inicial foi
complicndose progresivamente. Ptolomeo desenvolveu unha teora que consideraba Terra como
centro, e os planetas dando voltas en torno Terra; sa vez cada un destes planetas realizaba un
movemento de rotacin (epiciclo) de xeito que a traxectria completa chambase epicicloide.
Explicaba as a impresin de que os planetas, nalgunhas noites parecen ir cara atrs.












No sculo XVI Coprnico buscou outra solucin explicacin do movemento dos planetas
e propuxo un sistema heliocntrico. Coprnico propuxo unha teora co Sol no centro e todos os
planetas, mesmo a Terra, xirando en torno a el.
Esta teora axudou a Kepler a enunciar as sas leis que rixen o sistema planetrio:

1. Os planetas describen rbitas planas
e elpticas, estando o Sol nun dos seus focos.

2. O vector de posicin de calquera
planeta con respecto do sol abarca reas iguais
en tempos iguais. (Lei das reas). (Isto quere
dicir que a velocidade lineal do planeta non
constante).

v
A
= dA/dt = constante para cada planeta.
Onde v
A
a velocidade areolar, dA
pequena rea abarcada polo vector de posicin e dt pequeno tempo que se tarda en abarcala.

S
P
S
TERRA TERRA TERRA TERRA
Planeta
Epicicloide
Epiciclo
X. Anxo Corral
2
Departamento de Fsica e Qumica IES As Lagoas (Ourense)

3. Os cadrados dos perodos de revolucin (tempo en percorrer unha vez a elipse) son
proporcionais aos cubos das distncias medias entre os planetas e o Sol.

T
2
= K
.
R
3
(T: perodo; R: distncia media)

2.- CAMPOS DE FORZAS CENTRAIS: CARACTERISTICAS XERAIS.

Un campo calquera rexin ou zona do espazo na que en cada ponto existe un valor dunha
magnitude fsica. Por exemplo, en cada ponto da aula existe un valor da temperatura, diremos entn
que na aula existe un campo de temperaturas.

Un campo de forzas unha zona na que en cada ponto existe un valor da forza (lembra que
a forza vectorial polo que hai que debuxar sempre no ponto a estudio o vector que a representa).

Unha forza central aquela na
que asa direccin (recta que contn o
vector que a representa) pasa sempre por
un ponto fixo no espazo.
Se neste ponto fixo situamos o
sistema de referncia entn F
r
ter
sempre a mesma direccin que r
r
(vector
de posicin).
Un campo de forzas centrais
unha zona do espazo onde en cada ponto
hai definido un vector forza que est
dirixido sempre cara o mesmo ponto.
As das primeiras leis de Kepler
poden deducirse supoendo que entre o
Sol e un planeta acta unha forza central,
dirixida sempre cara ao Sol.
Situando no Sol o sistema de
referncia o vector F
r
e o vector r
r

sempre van estar na mesma recta.
Lembra que o momento angular
L
r
, via definido pola expresin:
v m r p r L
r r r r
r
= = sendo L
r
en todo momento perpendicular a r
r
e a p
r
, dicir, a v
r
.
Por outro lado, a variacin relativa do momento angular respecto do tempo ven dada pola
expresin: F r
dt
L d
r
r
r
= sendo o seu mdulo: dL/dt = r F sen, onde o ngulo que forman
F r
r
r
e .
Como a forza central o ngulo vale 180, polo que dL/dt = 0 dicir 0 =
dt
L d
r
,
conservndose o momento angular (en mdulo e en direccin).

r
r

F
r

F
r

r
r
F
r

F
r

F
r

S
P
X. Anxo Corral
3
Departamento de Fsica e Qumica IES As Lagoas (Ourense)

Isto quere dicir que L
r
sempre ten a mesma direccin no espazo, e como sempre tamn
perpendicular a v r
r r
a e , entn v r
r r
e estn sempre no mesmo plano. A conclusin que o
movemento de calquera corpo sometido a unha forza central ten unha traxectria situada
sempre no mesmo plano. (1 lei de Kepler).

O planeta, no seu movemento arredor do
Sol, no tempo dt recorre unha distncia ds= v.dt ,
para un tempo mui pequeno dt, esta distncia
coincide coa base do tringulo representado na
figura da dereita (SAB), a sa altura ven dada pola
expresin r.sen, polo tanto a rea deste tringulo
(abarcado polo planeta) ser: sen dt v r dA . . .
2
1
=
que se convirte en: sen v r
dt
dA
. .
2
1
= , ou tamn:
sen v
m
m
r
dt
dA
.
2
1
= e como L v m r = . . quedara:
cte
m
L
dt
dA
= =
2
1
sendo dA/dt a velocidade areolar.

Por ser a forza central, L
r
constante, e entn a velocidade areolar constante. (2
Lei de Kepler).

3.- FORZA QUE ORIXINA O CAMPO GRAVITATRIO. LEI DA GRAVITACIN
UNIVERSAL.

Newton obtivo a expresin da forza central gravitatria a partir da cal deduciu as rbitas dos
planetas.
A forza gravitatria directamente proporcional masa do Sol e do planeta considerado e
inversamente proporcional ao cadrado da
distncia que separa ao planeta do Sol:
2
R
Mm
G F = onde M a masa do Sol, m a
masa do planeta e R a distncia que os separa.
G unha constante que foi determinada
posteriormente por Cavendish tendo sempre o
valor 6,67
.
10
-11
N.m
2
/kg
2
.
Esta forza sempre de atraccin, est
situada no centro do planeta (e tamn no centro do
Sol), de xeito que cando a debuxamos no planeta
a forza apunta cara ao Sol.
Ainda que a expresin que probou Newton
particular para o movemento dos planetas,
extendeuna despois para dous corpos calquera de
r
r

S

h
dS
90
A
B
m
Planeta
Sol
M
R
R
M
m
X. Anxo Corral
4
Departamento de Fsica e Qumica IES As Lagoas (Ourense)

masas M e m, distanciados por R.
Esta forza a responsable do cmbio de movemento dos corpos tanto celestes coma non
celestes, sendo ste un dos grandes mritos de Newton, xa que at o seu traballo considerbanse de
distinta natureza (e polo tanto con distinta causalidade) o movemento dos corpos celestes (sempre
segn circunferncias ou rbitas pechadas) e o movemento dos corpos terrqueos que non
peridico.

4.- INTENSIDADE DO CAMPO GRAVITATRIO.

Consideremos unha masa M nun ponto do
espazo e outra m que cambiamos de posicin.
En cada unha destas posicins m sofre unha
forza de atraccin provocada por M, tendo un valor
dado pola lei de Newton da gravitacin:
2
R
Mm
G F =
Podemos pois dicir que M produce no
espazo que a rodea unha perturbacin fsica, xa que
se en cadanseu destes pontos poemos unha masa
m haber sobre sta unha forza. O espazo que rodea
a M quedou polo tanto alterado (se non est M, nestes pontos m non sofrira forza).

Definimos intensidade de campo gravitatrio, ou gravidade como a forza recibida por
unidade de masa:
m
F
g = dicir
2
2
R
M
G
m
R
Mm
G
m
F
g = = =

Fixate que como na expresin da
gravidade non aparece a masa introducida (m)
ainda que s a masa presente (M), polo tanto
existir campo gravitatrio ainda que non haxa
masa m. A simple presncia da masa M
provoca un campo gravitatrio en cada un dos
pontos que a rodean.
Dado que a forza gravitatria sempre un vector apontando cara a M, tamn g
r
ser un
vector que apontar sempre cara a M e situado na recta que une o centro de M e o ponto
considerado.
Se nun ponto do espazo a interaccin gravitatria fose causada por mis dun corpo:1, 2, 3,...
a intensidade de campo total seria a suma vectorial de todas e cada unha das intensidades de campo
debidas a cada un dos corpos (Principio de superposicin). ...
3 2 1
+ + + = g g g g
r r r r


No caso particular (que se presenta moitas veces) de que o corpo que cree o campo
gravitatrio sexa a Terra e o ponto considerado estea na superficie da Terra, entn o valor que toma
a gravidade 9,8 N/kg=g
0
.
m
M

M
g
r
g
r

X. Anxo Corral
5
Departamento de Fsica e Qumica IES As Lagoas (Ourense)
R d
r


Se situamos agora un corpo na superficie da Terra sofrir
unha forza gravitatria que vir dada por: 8 , 9
0
m mg F = = a esta
forza chammoslle peso e ven representada por P. Ntese que esta
forza vai estar dirixida sempre cara o centro da Terra.

O valor do campo gravitatrio da Terra depende da distncia
do ponto considerado at o centro da Terra. Polo tanto non ter o
mesmo valor nun ponto situado na costa que nun ponto situado no
cumio dun monte alto. Sen embargo esta variacin pequena, de
xeito que para diferncias de alturas menores de 100 km podemos
considerar o valor da gravidade prcticamente constante.

5.- ENERXIA POTENCIAL GRAVITATRIA. POTENCIAL GRAVITATRIO.

a) A forza gravitatria conservativa.

Consideremos un corpo de masa
M que est en repouso. Outro corpo de
masa m inicialmente est situado no
ponto A e desprzase cara ao ponto B,
(ver figura).
En todo momento existe unha
forza gravitatria entre os corpos de
masas M e m. Calcularemos o traballo
realizado pola forza gravitatria entre o
ponto A e o ponto B. Posto que esta forza
variable (depende da distncia entre os
centros dos corpos), debemos calcular o
traballo facendo pequenas particins da
sa traxectria (dR), de xeito que o
traballo realizado en cada pequeno
desprazamento vn dado pola expresin:
180 cos FdR R d F dW = =
r r
(na figura pode observarse como o ngulo que forman R d F
r r
e vale
180). Sustituindo na expresin anterior o valor de cos180 = -1 e tamn o valor da forza gravitatria
queda: dR
R
Mm
G dW
2
=
O traballo total entre A e B ser a suma de todos estes pequenos traballos entre os pontos A e
B, dicir, a integral entre A e B:

=
(

= = =
B
A
B
A
A B
R
R
B
A
R
GMm
R
GMm
R
GMm
R
dR
GMm dR
R
Mm
G W
B
A
2 2


Nesta ltima expresin podemos ver como o traballo s depende do ponto inicial (R
A
) e do
ponto final (R
B
). Non depende polo tanto da traxectria, dicir a forza gravitatria conservativa.

M
m
B
A
F
X. Anxo Corral
6
Departamento de Fsica e Qumica IES As Lagoas (Ourense)


Podemos definir a funcin enerxa potencial gravitatria de xeito que o traballo realizado
sexa igual variacin desa enerxa potencial gravitatria, cambiada de signo:
( )
A B A B
P P P P P
B
A
E E E E E W + = = =
Identificando trminos obtemos como
expresin para a enerxa potencial gravitatria:
R
GMm
E
Pg
=
O signo menos significa que a enerxa
potencial gravitatria vai ser sempre negativa,
sendo o seu valor mximo (e igual a cero) cando
R tea o valor de infinito, (ver figura).


b) Principio de conservacin da enerxa.

Posto que o campo gravitatrio
conservativo podemos escribir o principio de conservacin para dous pontos calquera:

Enerxa total en A = Enerxa total en B

B B A A
Epg Ec Epg Ec + = +
B
B
A
A
R
Mm
G mv
R
Mm
G mv =
2 2
2
1
2
1


c) Potencial gravitatrio.

Defnese potencial gravitatrio (V
g
) como o cociente entre a enerxa potencial gravitatria
nun ponto e a masa que hai nese ponto. A relacin matemtica entre enerxa potencial gravitatria e
potencial gravitatrio a seguinte:
R
GM
m
R
GMm
m
E
V
Pg
g =

= = Vemos que para que exista

potencial gravitatrio non necesrio que exista unha masa
situada no ponto considerado.
No caso de que sexan vrios corpos os que orixinan
o potencial nun ponto, debemos aplicar o principio de
superposicin para o potencial: ...
3 2 1
+ + + = V V V V
A expresin que toma o traballo en funcin do
potencial gravitatrio a seguinte:
) (
A B g P
B
A
V V m V m E W = = =




E
Pg
R
m
B
A
M
X. Anxo Corral
7
Departamento de Fsica e Qumica IES As Lagoas (Ourense)


d) Traballo e espontaneidade.

Consideremos unha masa m situada no ponto A da figura. Como sabemos, existe unha forza
gravitatria causada polas masas M e m dirixida cara o centro da masa M. Se non hai nada que o

impida, e esta forza non est compensada por ningunha outra, a masa m comenzar a moverse
espontaneamente de A cara a B.

Comparando as enerxas potenciais gravitatrias de A e B, podemos escribir E
pgA
> E
pgB
,
polo que E
pgB
- E
pgA
< 0 dicir, hai unha diminucin de enerxa potencial gravitatria cando pasa de
A a B e como o traballo 0 > =
Pg
E W
dicir que cando o traballo positivo, realizado polo campo e dase a espontaneidade.


e) Enerxa potencial para pequenas alturas.

Tomaremos como masa M a da Terra ou doutro planeta.
Se consideramos os pontos A e B prximos entre s (a menos de
100 km), o clculo da diferncia de enerxa potencial gravitatria
para un corpo de masa m conduce a:
( ) = =
|
|

\
|
= =
B A
A B A B
Pg Pg P
R R
R R
GMm
R R
GMm E E E
A B
1 1

( )
A B
A B
R R
R R
GMm
Posto que R
B
- R
A
= h (ver figura) e
como R
B
aproximadamente igual a R
A
o producto
R
B
.R
A
podmolo sustituir por
2
A
R . A expresin para a
enerxa potencial gravitatria quedara finalmente:
2
A
2
R
GMm
como e h
R
GMm
E
A
Pg
= o valor da
gravidade no punto A: h g m E
Pg
= Expresin que s vlida cando h pequena (menos de
100 km). Esta xustamente a expresin para a variacin da enerxa potencial gravitatria asociada
forza conservativa peso, que obtivemos no tema anterior.











h
R
B
B
A
R
A
M
X. Anxo Corral
8
Departamento de Fsica e Qumica IES As Lagoas (Ourense)

6.- A TERRA COMO FONTE DE INTERACCIN GRAVITATRIA. SATLITES
ARTIFICIAIS.

Anteriormente vimos como a
gravidade variaba coa distncia entre o
ponto e o centro de Terra. A medida que
nos alonxamos da Terra o valor da
gravidade vai diminuindo, inversamente
proporcional distancia ao cadrado. A
representacin grfica de g frente a R
presntase na grfica da dereita. Nela
podemos ver como cae rapidamente coa
distncia ainda que s no infinito tera o
valor terico de cero.

O potencial gravitatrio aumenta
coa distncia, mais o seu aumento mis
moderado que a caida da intensidade da
gravidade, xa que o potencial gravitatrio
inversamente proporcional distncia
mentras que a gravidade depende do seu
cadrado.

Calquera corpo que estea nas
proximidades da Terra vai sufrir a sa
accin gravitatria mediante unha forza de
atraccin dirixida sempre cara o centro da
Terra. Esta forza pode provocar no corpo
un cmbio no seu movemento, seguindo a
2 lei de Newton da Dinmica: ma F = , sendo m a masa do corpo que est nas proximidades da
Terra.
Se este corpo inicialmente non ten
velocidade, a aceleracin que provoca a
forza gravitatria empezar a aumentar o
mdulo da velocidade cara abaixo polo
que a sa traxectria ser unha lia recta
que pasa polo centro da Terra (a pequena
escala esta lia parece vertical superficie
da Terra).
Xeneralizando: cando sobre un
corpo acta a forza gravitatria provocada
pola Terra, se este corpo est inicialmente
parado ou ten velocidade na direccin da
forza gravitatria, entn a aceleracin
somente tanxencial.

R
T
9,8
g(N/kg)
R
R
T
V(J/kg)

R
TERRA
v
0
F
v
0
F
F
v
0
= 0
X. Anxo Corral
9
Departamento de Fsica e Qumica IES As Lagoas (Ourense)


Se o corpo ten unha velocidade de distinta
direccin da forza gravitatria, entn ademis de
existir aceleracin tanxencial aparece unha
aceleracin normal. Polo tanto, ademis do
cmbio do mdulo de v haber tamn cmbio na
direccin de v, e a traxectria ser curvilnea. Esta
aceleracin normal depende da velocidade do
corpo ao cadrado.

Como a aceleracin normal depende da
velocidade do corpo ao cadrado, se esta
velocidade maior tamn o ser a aceleracin
normal. Se o producto Fc ma
N
= ten o mesmo
valor que o da forza gravitatria, entn non vai
cambiar o mdulo da velocidade xa que non hai
aceleracin tanxencial, somente cambiar a sa
direccin, polo tanto o movemento ser circular.
Neste caso o corpo queda en rbita arredor da
Terra, sendo a condicin para que orbite: Fc Fg =

R
mv
ma Fc
R
Mm
G Fg
N
2
2
= = = =
Por outra banda, como a aceleracin normal vai dirixida sempre
cara o centro da traxectria, s sern estables aquelas rbitas nas que
o centro da traxectria e o centro da Terra coincidan. dicir en
rbitas que contean crculos mximos da Terra.


Se o centro da traxectria e o centro da Terra
non son coincidentes entn a forza gravitatria,
ademis de ter unha componente normal ou
centripeta F
N
vai ter outra componente tanxencial F
T

que fai que cambie de rbita, describindo unha
traxectria espiral, at acadar unha na que coincidan
o centro da Terra e o centro da traxectria circular,
momento no que F
T
= 0 polo que xa ser estable.




a) Velocidade orbital e perodo de revolucin
Se supoemos que a rbita circular, existir unha forza centripeta causante dese movemento
circular que ser a forza gravitatria, logo
g C
F F = e
2
2
R
Mm
G
R
v
m =
h R
GM
R
GM
v
T
+
= =
onde h a altura da rbita sobre a superficie.
F
v
0
90
F
v
0
F
F
N
F
T
X. Anxo Corral
10
Departamento de Fsica e Qumica IES As Lagoas (Ourense)


Como vemos s depende do radio da rbita e non da masa do satlite. A cada valor do radio
da rbita correspndelle un nico valor da velocidade e viceversa, e canto maior o radio menor a
velocidade orbital.
O perodo de revolucin o tempo que tarda en percorrer unha rbita completa, polo que:
vT R e = = . 2
GM
R
GM
R
R
R
GM
R
v
R
T
3
2 . 2
. 2 . 2


= = = = como caba esperar pola 3 Lei de
Kepler.

A) Enerxa para a posta en rbita
A enerxa mecnica total dun satlite en rbita ser a suma da sa enerxa potencial gravitatria e da
sa enerxa cintica, xa que est orbitando:
R
GMm
R
GM
m
R
Mm
G mv
R
Mm
G E E E
C Pg MO
2
1
2
1
2
1
2
2
=
|
|

\
|
+ = + = + =
A enerxa mecnica total na superficie da Terra ser s potencial gravitatria:
T
MT
R
Mm
G E = polo que a enerxa necesria para poer en rbita ese satlite ser a diferncia:
|
|

\
|
= + = = =
R R
GMm
R
Mm
G
R
GMm
E E W E
T T
MT MO
2
1 1
2
1
que como pode observarse depende
s do radio da rbita R e da masa do satlite m.

C) Velocidade de escape
Definimos a velocidade de escape como a velocidade que necesrio comunicarlle a un satlite para
que escape atraccin gravitatria da Terra, dicir, levalo desde a superficie da Terra at o infinito.

= E E
MT
e polo tanto

+ = +
Pg C PgT CT
E E E E e asi 0 0
2
1
2
+ =
T
e
R
Mm
G mv polo que
T
e
R
GM
v
2
= como pode observarse independente da masa do satlite e igual a 11,2 km/s


7.- VARIACIN DA GRAVIDADE (INTENSIDADE DE CAMPO).

A) Variacin de g coa altura (h):
Se consideramos un ponto P que est a unha altura h sobre a supeficie da Terra:
|

\
|
|

\
|
+ =
+
=
+
=

R
h
g
R
h
g
R
h
R
M
G
h R
M
G g
2
1 1
) 1 (
) (
0
2
0
2 2
2





X. Anxo Corral
11
Departamento de Fsica e Qumica IES As Lagoas (Ourense)

B) Variacin de g coa profundidade (h):
Se consideramos un punto P por debaixo da superficie
da Terra, a unha profundidade h, so influir na intensi-
dade do campo a masa que queda por debaixo, non a
que queda por encima, dicir, a masa m que encerra a
esfera punteada e se consideramos a Terra como unha
esfera de densidade uniforme (o que evidentemente
non certo polo que unha simplificacin bastante
burda) o seu volume seria:
3
.
3
4
R V = polo que a sua densidade:
3
.
3
4
R
M
d

= e
asi a masa da esfera pequena que conten o punto P na sua superficie ser:
3
3
3
3
.
3
4
.
3
4
R
Mr
r
R
M
dV m = = =

polo que
|

\
|
=

= = = = =
R
h
g
R
h R
g
R
r
R
M
G r
R
M
G
r
R Mr
G
r
m
G g 1
/
0 0
2 3 2
3 3
2






C) Variacin de g coa latitude ():






















R
h

P P
0

F
C


g g
0

a
N



F
C

P
0

X. Anxo Corral
12
Departamento de Fsica e Qumica IES As Lagoas (Ourense)


P F P
C
r r r
+ =
0
logo
C
F P P
r r r
=
0
polo que
N
a m g m g m
r r r
=
0
e asi
N
a g g
r r r
=
0
e esa ecuacin
vectorial equivalente a duas ecuacins escalares en
direccins perpendiculares, en direccin tanxencial T e en
direccin radial (segn o radio da Terra) R:
NT T
a g = 0
NR R
a g g =
0
e como cos cos
2
r
v
a a
N NR
= = e como
r v . = sendo r o radio da circunferncia que describe o
ponto de latitude queda

cos . cos
2
2 2
r
r
r
a
NR
= = e
ao ser cos R r = temos
2 2
cos R a
NR
= e asi

2 2
0 0
cos R g a g g
NR R
= =

logo a direccin de g non coincide coa radial, a direccin da plomada non radial, desvase cara ao
S no hemisfrio N e cara ao N no hemisfrio S. O valor de g depende da latitude, de , sendo
mxima nos polos (9,83) e mnima no ecuador (9,78) ainda que a diferncia entre g e g
0
moi
pequena, un 0,03% no ecuador



g g
0

a
N

a
NT

g
T

g
R

a
NR