Tema. A arte romana.

A manifestacin artstica mis representativa e importante do mundo romano foi a arquitectura. Se os gregos revolucionaron a escultura, os romanos farano a nivel arquitectnico. E a sa arquitectura foi de carcter utilitario que reflicte perfectamente a mentalidade practica dos romanos: a construcin que define a arquitectura romana, non ser pois o tempo, coma en Grecia, senn as grandes obras publicas de caracter utilitario (pontes, acuedutos, termas, baslicas, etc..). Os romanos intersalles, por enriba de todo, a adecuacin do edifico as sas funcins. Partindo dos influxos outras artes, como a etrusca e a grega, crean unha linguaxe arquitectnica nova, que froito dun momento histrico preciso: o mundo romano xira en torno cidade, cuio crecemento levou necesidade de dotala de infraestruturas axeitadas. A creacin dun basto Imperio, coa conquista de novos territorios, onde se implantou unha rede urbana: fomentou anda mis o afn construtivo. Os romanos tiveron que construr moitos edificios de forma rpida , de a que empreguen materiais baratos e lixeiros, que lles permitiu cubrir os espazos internos de grandes superficies abovedadas (bvedas e cpulas), inaugurando as unha autentica linguaxe arquitectnica: a creacin e valoracin do espazo interior na arquitectura. As sas aportacins son tan trascendentais que se adiantaron, en moitos aspectos, s grandes correntes arquitectnicas do sculo XIX e comezos do XX. As grandes obras arquitectnicas romans convrtense tamn nunha

manifestacin poltica a travs das sas construcins Roma fai propaganda do seu propio poder (do poder da Repblica ou do Emperador). As sas obras arquitectnicas, espalladas por todo o mundo romanizado, son ante todo un smbolo de prestixio, transmiten o poder do Estado ou do Emperador, o que leva a que xeralmente tean carcter monumental que serve ara demostrar a grandeza da Cidade de Roma ou do seu Imperio.

O Contexto Histrico.
As orixes de Roma.
Durante o s. VIII a. C. a pennsula Itlica estaba habitada por pobos moi diversos: Etruscos no noroeste, latinos no centro e oeste e gregos na zona meridional e Sicilia (Magna Grecia). A mediados do sculo VIII , na rexin do Lacio, e da unin de varias aldeas o poboacins, nace unha cidade arcaica: Roma. Esta cidade, queda baixo a influencia e control dos Etruscos. Os etruscos, durante o s. VII, convertronse no pobo

mis poderoso e desenrolado dos que habita a pennsula itlica. A conquista de Roma, propiciou a imposicin do seu rxime polticos: a monarqua. Neste momento Roma experimentou un importante crecemento, que lle leva a construcin de templos, edificios pblicos canalizacin e urbanizacin da Cloaca Mxima. A impronta etrusca foi moi importante para o desenvolvemento posterior da arte romana.

A Repblica Romana (s. VI a I a. C.).

Os romanos conseguen expulsar s etruscos da sa terra e instauran un novo rxime poltico: a Repblica. Esta foi unha Repblica Aristocrtica ou Oligarqua, na que os mecanismos do poder levaron a un pequeno grupo de privilexiados (os patricios) os que controlen o goberno. O poder dos patricios foi socavado polos plebeos (as clases populares), que intentan participar no goberno da cidade: esto provocou unha serie de conflictos internos que os plebeos a participacin en certos mbitos do goberno da cidade. Pero a participacin poltica dos plebeos na vida poltica non supn a democratizacin da vida publica en Roma, xa que os nicos plebeos que poden participar na poltica, eran os enriquecidos. Estes plebeos enriquecidos iran perdendo a consciencia de clase, e foron asimilndose cada vez mis s grupos aristocrticos. Desta maneira, na Roma Republicana, iniciase un concepto de cidadana diferente do que exista en Grecia. As institucins polticas nas que se apoiaba a Repblica era:

Senado. A institucin mis importante de Roma. Nas sas orixes

estaba integrada s polos Patricios, posteriormente establecese un sistema social, na que participan os homes mis poderosos e ricos de Roma. Nela tombanse as decisins mis importantes da poltica romana e da conquista do Imperio Romano.

Comicios ou Asembleas Populares. Estas eran a representacin

directa dos cidadns romanos. Posuan unha enorme capacidade lexislativa. Estaban mediatizadas polo Senado e as clases mis enriquecidas.

Os maxistrados. Eran os encargados de xestionar a vida diaria da

cidade, encargbanse do asuntos de goberno e dos temas xudiciais. Eran elixidos polos comicios por un perodo anual. A medida que o poder de Roma vai crecendo, o Senado, aproveita a situacin para crear unha poltica expansionista. Esta so foi posible polo desenvolvemento dun poderoso sistema militar, baseado nos cidadns-soldados. As ansias expansionistas da Repblica Romana, levaran a que no sculo III a. C. conquistaran a maior parte da P. Itlica, e que se lancen a conquista novos territorios o longo do Mediterrneo. Nese afn conquistador

Roma toparase con Cartago, un dos grandes imperios da sa poca, e que tia as mesmas ambicins. Esto provocou un enfrontamento entre ambas potencias coecidas co nome de Guerras Pnicas. A vitoria de Roma acrecentou o imperialismo romano, que no s se lanzou conquista das antigas reas de influencia cartaxinesa (Hispania e Norte de frica) senn que pronto iniciou a sa expansin cara Oriente. Todos este feitos permiten a Roma recibir novas influencias culturais e artsticas, que plasmara na sa propia cultura. As conquistas provocaron fortes transformacin no seo da sociedade romana, agudizando as diferencias entre os grupos sociais: a orde senatorial sae beneficiada e consolida o seu poder poltico e econmico. Os senadores conseguen grandes extensin de terreo (os latifundios) que sern traballados por man de obra escrava. Os grandes latifundios proporcionan un aumento da productividade agrcola, que acabou levando a runa os pequenos e medianos propietarios agrcolas que emigran a cidade e engrosan a fila dos plebeos. Moitos destes plebeos viven desocupados, sendo un caldo de cultivo para as sublevacins e as artimaas polticas das clases senatoriais. Estes cambios sociais, acaban repercutindo en cambios polticos, inicindose unha serie de Guerras Civs entre os grandes lideres de Roma: Mario e Sila, Xulio Cesar e Pompeio, Augusto e Marco Antonio, etc.. Estas Guerras Civs repercuten nun cambio poltico, e a necesidade de crear un novo sistema poltico para Roma. Os enfrontamentos remataron con Octavio (Augusto), que inicia a Pax Romana (pacificacin dos territorios conquistados) e a romanizacin das terras conquistadas. A partir de Augusto iniciase unha nova etapa na historia de Roma: o Imperio. A raz das conquistas, a Repblica Romana iniciou un programa de obras publicas. A parir do s. III a. C. pdese falar dos inicios dunha arquitectura propiamente romana que sabe conxugar con mestra os influxos doutras artes (etrusca e grega) e creou unha arquitectura e unhas tcnicas construtivas novas. Durante as conquistas Roma impn as sas estructura s pobos conquistados, pero tamn capta e asimila os elementos culturais destes. As a admiracin pola cultura e a arte grega, que xa se manifestara trala conquista de Siracusa (no sculo III a. C.), faise maior a raz da conquista de Grecia (o longo do sculo II a. C.). Os soldados levaron de Grecia, como botn de guerra, un gran conxunto de obras de arte, que lle serviron para adornar as prazas da cidade de Roma e as casas das clases sociais mis acomodadas. Estas obras usronse como smbolo do poder de Roma e como smbolo de distincin social entre as clases acomodadas. Xorde as unha corrente helenstica que afectara a tdalas ordes plsticas. Xunto con esta corrente, desenrlanse dous xneros propiamente

romanos: o retrato (non tan xenrico como o Helenstico, senn fisionmico, realista, individualizado e smbolo de distincin social) e o relevo histrico (que acadou o seu maior apoxeo durante a poca imperial). A conquista de Grecia por Roma tivo gran trascendencia cara o futuro, xa que foi a propia Roma a encargada de introducir e difundir a cultura e a arte grega na parte occidental do Imperio Romano.

O Imperio Romano (S. I a. C. ata o s. V d. C.).

Podemos dividir o imperio en das grandes etapas: o Alto Imperio (s. I a. C. ata o II d. C.) coecido como poca de esplendor; e o Baixo Imperio (s. III ata o V), que se caracterizou por unha poca de decadencia.

O Alto Imperio.
O primeiro emperador romano foi Octavio Augusto, que comprendeu que as institucin polticas da poca republicana eran as axeitadas para gobernar unha soa cidade, Roma, pero non para poder aplicarse a un territorio tan amplo coo o que esta conquistara. Desta maneira vai acumulando poderes de forma paulatina, pero mantendo nominalmente as institucins polticas republicanas, anda que el se situou por riba delas. Todas as institucin de Roma van recaer sobre o emperador: desenrolando un goberno centralizado na sa persoa, anda que teoricamente mantase o rxime republicano. Deste xeito pasamos dunha repblica aristocrtica a un imperio no que o poder concentrase nas mans dunha soa persoa, que co paso do tempo acadou a categora de divindade. Con Augusto conclense os grandes procesos de conquistas iniciadas durante a Repblica, que lle permitiu celebrar a Pax Romana e levar a romanizacin dos territorios conquistados. Este so sern ampliados levemente por Claudio, coa conquista da Britania, e Trxano coa conquista da Dacia. A Augusto sucdenlle varias dinastas de emperadores, que a finais do sculo II d. C., coa dinasta dos Severos, atisbase os comezos da crise que afectara o Imperio durante o s. III. A grandes rasgos, o Alto Imperio caracterizouse por unha gran prosperidade. Roma convertese nunha gran cidade na que se erixiron unha enorme cantidade de construcins. Co desenrolo do rxime imperial aumenta o afn constructivo na propia Roma e nas provincias. Os propios emperadores promoveron toda unha serie de obras publicas, que servan para aumentar o seu propio prestixio, e que se manifestaron como smbolo do seu propio poder. A arquitectura acada, nestes momentos, os seus mximos logros e o afn

propagandstico chega s sas mximas cotas. No campo escultrico configurase o relevo histrico propiamente romano, que o mximo expoente deste afn propagandstico.

O Baixo Imperio.
Durante o s. III prodcese un proceso de cambios e transformacins que preludian o fin do Imperio Romano. A crise, que xa se via vislumbrando, afectara neste sculo a tdolos sectores da vida romana.

Crise Econmica e Social.

A crise dos sistema escravista: a paralizacin das conquistas e as frecuentes manumisin de escravos, levaron a diminucin do seu numero. O rendemento laboral dos escravos que quedaba distaba moito de ser efectivo, polo que os propietarios dos latifundios preferiron contratar homes libres (colonos), que co paso do tempo quedaron adscritos terra de forma forzosa e hereditaria. Destrese unha das bases sobre as que se sostia o Imperio Romano, a escravitude, e brese o camio cara unhas relacin de dependencia persoal, que preludian o rxime feudal da Idade Media. Unida a crise dos latifundios aparece una reducin na minera, na artesana, na industria e no comercio. A crise econmica acaba levando a crise do mundo urbano, que provoca a marcha cara o campo. Este proceso de ruralizacin serve de base os colonos.

A Crise Poltica.
Esta manifestase dentro dunha dobre vertente: unha crise interior que levou a un perodo de desgoberno, no que os exrcitos son os que colocan o emperador no trono; e unha crise exterior, motivada pola presin dos pobos xermnicos sobre as fronteiras do Imperio. Todo esto provoca a reduccin dos territorios baixo control romano, e definitivamente a sa desaparicin.

Crise Relixiosa.
A decadencia moral na que estaba sumida o Imperio Romano, fixo que pouco a pouco, no seo da propia sociedade, se fose introducindo toda unha serie de relixin procedentes de Oriente. Entre estas destaca a existencia do Cristianismo. Esta basea nun culto monotesta, que pose un forte sentido moral e de vida, que ataca directamente as bases do Imperio Romano. Chegara a ter tanta importancia no s. IV, que os emperador comezan a someterse a esta nova relixin: Constantino publica o Edicto de Miln no 313,

no que concede liberdade de culto os cristins: e Teodosio que convrtea na relixin oficial do Imperio romano no 392.

Crise Cultural e Artstica.

A decadencia foi absoluta, a partir do s. III Roma comezou a perder o seu papel hexemnico e, anda que en arquitectura segue conservando a tradicin de poca imperial (como as Termas de Diocleciano), o foco arquitectnico abandona as cidades e centrase nas vilas ou casas de campo. Desta maneira , as grandes obras publicas romanas sobre unha crise paralela crise do Imperio. So na zona Oriental se mantn unha certa prosperidade, que foi continuada polos Bizantinos. Dende o s. IV a escultura perdeu a importancia que acadou durante o Alto Imperio: as figuras perden o naturalismo e faranse rxidas, cunha fractura moi tosca. O cristianismo supuxo unha nova forma de entender as artes plsticas.

O Fin do Imperio.
Durante o sculo IV algns emperadores tentaron solucionala crise. Finalmente Teodosio, nun ltimo intento de solucin, no ano 395 divide o Imperio entre os seus dous fillos: Honorio recibiu a zona occidental, que no ano 476 cae en poder dos reinos xermnicos; Arcadio recibiu a parte oriental, que logo se converteu no Imperio Bizantino.

Contexto Cultural.
Mundo cultural romano foi a grandes rasgos eclctico, e dicir, recibiu e asimilou a influencia dun gran conxunto de culturas, especialmente da grega e da etrusca. Sen embargo, o seu esprito practico fixo que os romanos desenrolasen aspetos culturais propios. Os romanos recibiron o influxo do pensamento filosfico e cientfico grego, pero se para Grecia estes constituan a base da sa cultura, o que define plenamente a cultura romano : a gramtica, a oratoria, a historia e o dereito. Nestes mbitos deixaron patnteo o seu interese por unha cultura de tipo practico: foi nestas disciplinas onde os romanos amosaron a sa orixinalidade. A relixin grega tamn influu na romana: baixo a influencia os deuses romanos identifcanse cos gregos e adquiren formas humanas. Sen embargo, a relixin romana tia un caracter mis practico, exista un acordo entre os deuses e os seres humanos: se os homes cumpran os ritos que lle deban a divindade, esta pola sa parte estaba obrigada a facer canto eles lle pedan. A divinizacin do Emperador reflicte o grande abismo que separaba a relixin romana da grega. A divinizacin do Emperador foi consecuencia inmediata dun rxime poltico no que o poder concentrbase nas mans

dunha soa persoa, que para refrendar os seu poder adopta un carcter divino. Este proceso vinculouse a un proceso de orientalizacin (helenstico, persa, exipcio,....) a medida que se amplan os territorios do imperio. Dende un punto de vista artstico o autntico esprito romano manifestouse na arquitectura, partindo dos influxos dos gregos e etruscos. Roma chega a crear unha nova linguaxe arquitectnica na que se manifesta o principio practico sobre o terico (mais propio do mundo grego). A conquista de Grecia fai ver os romanos o alto nivel de vida e cultura que posuan os gregos, o cal contrasta co austeridade e sinxeleza de costumes propias da sociedade romana. A partir do sculo III a. C., e sobre todo do II a. C., produciuse na sociedade romana unha helenizacin de costumes, que tivo un gran desenvolvemento entre os grupos mis acomodados e que se utilizou como unha forma de distincin social. O desexo de posur gran cantidade de obras de arte gregas, levou a que estas se esgotasen: xorde deste modo unha industria das copias das mis famosas obras de arte helenas; o tempo que se desenrolou a moda de combinar nunha soa escultura elementos procedente de diferentes culturas ( o cal era impensable no ideal de escultura grega). A gran demanda non estaba impulsada por un desmedido amor escultura: para os romanos unha estatua serva para decorar as sas casas, xardns ou a cidade; pero no polos seus valores plsticos. A escultura foi considerada polos romanos como un elemento de adorno subordinado a unha arquitectura. A posesin de obras de arte gregas converteuse nun smbolo de distincin social unha maneira de amolar o poder de Roma. Xunto coa corrente Helenstica, que pouco a pouco foi perdendo forza,

desenrolouse dos xneros escultricos que acadaron grande importancia, e reflicten o autntico esprito romano: o relevo histrico e o retrato. Tendo como elemento chamativo, o desenvolvemento da arquitectura funeraria, sobre todo a partir do s. III, cos sartegos. Durante a Repblica , o retrato romana acadou os seus maiores logros durante o s. II a. C. O retrato romano tia como precedente o retrato do perodo helenstico, pero este era un retrato xenrico (o ancin, o mozo, o filosofo, etc..) e o retrato romano vai ser individualizado, fisionmico e realista. Xorde na Repblica na que a esfera do probado e o seu nacemento estaba relacionado co dereito, que tian exclusivamente os patricios, de poer no atrio das sas casas as imaxes dos antepasados. Este dereito reciba o nome de ius imagium, costume de facer unha mascara de cera do rostro do defunto, que desta maneira ofreca unha representacin completamente realista. O feito de que s os patricios posuirn o ius imagium (que mis tarde foi asimilado polos plebeos

enriquecidos) fai que estes retratos se converteran nuns smbolo de distincin social. A importancia concedida rostro fixo que no mundo romano triunfasen os retratos cabeza ou retratos-busto, namentres que o corpo perdera a importancia que tivera no mundo grego, e se convertera nun simple soporte da cabeza. Durante a poca imperial, o retrato , que xa dende a repblica deixara de utilizar as mscaras de cera, adquire un caracter oficial representar s Emperadores. Isto levou a que , anda mantendo o idea realista, houbese unha tendencia a idealizacin. Os retratos imperiais serven para manifestar o poder e prestixio do Emperador. O Relevo Histrico acadou a sa madurez durante a poca imperial. A travs del os romanos contaran a sa propia historia de gloria e engrandecemento. Este foi mis unha crnica en pedra da gloriosa historia de Roma, que un elemento decorativo. Ese relevo histrico serviu como vehculo de propaganda da grandeza de Roma e do Emperador. No mundo romano apenas temos coecemento dos nomes dos artistas: algns que aparecen son gregos (escravos, libertos ou homes libres) que acudan a Roma a traballar ou traballaban para os romanos dende as sa terra. Os romanos estableceron unha clara diferenciacin entre a obra de arte o artista: admiraban a primeira e desprezaban o segundo (especialmente os escultores) por realizar un traballo manual e por depender dun encargos ou dun salario. A practica das artes, sobre todo nas artes plsticas, considerbase indigna dun cidadn romano; de a que a meirande parte das obras que coecemos (sobre todo esculturas) naceron da man de artistas gregos ou estranxeiros.

A Arquitectura Romana.
Caractersticas Xerais.
Se de algunha maneira pode definirse a arquitectura romana cos termos: prctica, utilitaria e funcional. Os romanos interesballes ms a adecuacin do edificio as sas necesidade que a proporcin, a harmona; anda que isto non quere dicir que non se preocupasen por elas. A arquitectura era eclctica, dicir, vai recoller os influxos doutras arquitecturas, pero a partires delas creou unha arquitectura nova e orixinal. Entre os influxos atopamos: a arquitectura etrusca, da que toma o emprego do arco e da bveda e o uso d adobe; a arquitectura grega, da que toma aqueles elementos constructivos que serviron para

ornamentar a construcin (as ordes arquitectnicas). A partires destes influxos creou unha linguaxe arquitectnica nova, que oi consecuencia directa dunhas estructura polticas, socias e econmicas; e cuias caractersticas mis salientables foron:

Materiais: as novas tcnicas.

Do mundo grego toman o uso da pedra e dos etrusco o do adobe. Sen embargo, os romanos van revolucionar as tcnicas arquitectnicas a travs de dous novos materiais: o ladrillo (foron dos primeiros en empregalo) e o morteiro ou formign (Opus Caementicium1). Ambos materiais , especialmente o formign, presenta as seguintes vantaxe: barato, pdese obter en grandes cantidades, permite a construcin de forma rpida, son flexibles e lixeiros, permiten a construccin en altura, etc.. Especialmente, o emprego do formigos permitiulles s romanos cubrir amplos espazos con superficies curvas (bvedas e cpulas), producndose unha valoracin dos espazos interiores, inexistente no mungo grego. Dependendo do tipo de edificio, os romanos no caso de empregar o formign, cubrano exteriormente con ladrillo u placas de pedra (granito, mrmores, etc..). Con este recubrimento solucionan o problema do aspecto pobre que posua o formign.

As cubertas: a conquista do espazo arquitectnico.

Os romanos utilizaban as cubertas alinteladas (mantendo o influxo grego), pero vanse destacar polo emprego que fan das cubertas curvas. Dos etruscos tomaron o uso do arco e a bveda, o que lle van engadir a utilizacin da cpula semiesfrica. Grazas a estas cubertas curvas revolucionan o campo arquitectnico. O ladrillo, e especialmente o formign, permitiron a cubricin de amplos espazos con bvedas (de canon e de aresta) e cpulas (semiesfricas). Desta maneira estamos ante unha concepcin arquitectnica radicalmente distinta a grega: a arquitectura grega valorbase para ser vista ende o exterior, amosando un caracter escultrico; mentres que a arquitectura romana vloo espazo interno da construcin, e este un dos elementos que define e caracteriza a arquitectura. Tamn debemos destacar un uso innovador do arco de medio punto, que ter gran transcendencia na arquitectura posterior: o arco con lintel.

As ordes arquitectnicas: o legado grego.

A admiracin polo mundo grego manifestouse a travs do emprego nos edificios de elementos constructivos que lle deron un aspecto decorativo. Desta maneira os romanos
1

Material inventado polos romanos que consista en aglutinar cascotes e cantos cunha mestura de area, cal e auga.

revestiron os seus edificios con elementos arquitectnicos procedentes do mundo grego. Destacou especialmente o uso das tres ordes arquitectnicas gregas, pero adaptndoas a sa maneira de entender a arquitectura. Nesta readaptacin dos estilos clsicos crearon das novas ordes: o toscano, que derivaba da orde drica, diferencindose dela en que ten a basa e o fuste liso; e a composta, na que se mestura no capitel corintios. Os gregos, como vimos, en algunhas exemplo ocasins o (como por Partenon) utilizaban elementos xnicos e

das ordes nun mesmo edificio, pero nunca as das no exterior. Os romanos no seu desexo de facelas construcins mis decorativas, empregan varias ordes no exterior dun mesmo edificio. A gran altura que acadan algunhas das construcins romanas far que se dividan as fachadas en varios pisos, colocando en cada un, unha orde diferente. Normalmente da seguinte maneira: piso inferior, orde drica ou toscana; no piso medio, orde xnica, no superior, orde corintia ou composta. Indo as dende a mis sinxela a mis complexa.

Caracter funcional: a arquitectura concibida para a cidade.

O edificio que define a arquitectura romana non o templo, como no caso de Grecia, senn as construcins de caracter utilitario: baslica, termas, ... Para as necesidades dos cidadns cranse novos edificios con novas tipoloxas, que logo foron recollidas por outras arquitecturas.

Caracter propagandstico da arquitectura.

Os modelos arquitectnicas creados na cidade de Roma repetronse longo de tdalas terras conquistadas por Roma.
A cidade romana o centro da vida do mundo romano: todo xira en torno a ela. Nas sas orixes, Roma foi unha cidade que creceu de forma moi irregular. O aumento da poboacin e as conquistas realizadas baixo a Repblica, levaron a creacin dun plan urbanstico irregular. No caso na creacin das novas cidades motivadas pola ampliacin do imperio romano baseronse nun crecemento regular, baseado na estrutura dos campamentos romanos. A cidade romana estaba amurallada e tia, e no caso das creacin de novas cidades, basebase nunha forma rectangular ou cadrada. Estas cidades regulares organizbanse en torno a das grandes avenidas: o cardo (de Norte a Sur) e do decumano (de Lesste a Oeste). No cruce de ambas apareca unha praza: o foro, centro da cidade, e onde se situaban os principais edificios e onde tian lugar a vida poltica e social romana. O resto das sas cidades cruzbanse en ngulo recto. Este plano urbanstico recibe o nome de ortogonal, e copia os modelos iniciados por Hipdamo en Mileto. A cidade romana vaise difundir resto dos territorios conquistados, onde se fixeron cidades para manifestar o poder e a grandeza de Roma.

Os Arquitectura Romana: tipoloxa e funcin dos edificios pblicos.

Os templos:
Os templos romanos recibiron influxos do tempo etrusco e do grego, sen embargo, Roma creou unha tipoloxa orixinal de templo. a) Os templos rectangulares. Son herdeiros directos dos templos etruscos, anda que adoptaron completamente o exterior dos templos gregos. Pero son de menores dimensins que os gregos, e situbanse dentro dos limites da cidade (moi habitualmente no foro); mentres que no gregos colocbanse en recintos sacros. En canto s edificios, os templos romanos derivan manifestamente da tradicin grega. lzanse sobre un podio elevado, de 2,5 a 3 m de altura, que son herdanza etrusca; e cun profundo prtico columnado que exerce unha posicin frontal dominante. O templo romano defnese como prstilo e pseudoperptero: a mido, a continuacin do prtico eran semicolumnas ou columnas adosadas longo das fachadas e a parte posterior do santuario. Todo estes elementos marcan un claro sentido de frontalidade, que se arreda

dos patrns gregos. Comparado co modelo grego, o templo romano era bidimensional. A parte posterior era pouco importante; incluso poda estar enmascarada polo muro que marcaba o lmite interior dun forum ou temenos, confrontado templo tanto como o atrium ou patio exterior se confrontara igrexa paleocristi. A funcin expresa do templo romano era a de impoer respecto asemblea desde o elevado podio, fose para unha cerimonia relixiosa ou para as finalidades seculares que animaban a oratoria pblica. Podase acceder podio mediante unha escalinata frontal flanqueada de plataformas, ou incluso mediante discretas escaleiras laterais. No seu interior os templos romanos posuan unha cella bastante profunda, que serva para gardar a imaxe da divindade e os seus tesouros. O influxo grego ven dado porque no exterior utilizbanse as ordes gregas, especialmente a corintia e a nova orde creada por eles, a composta, xa que son mis decorativas. O maior dos primeiros templos de Roma era o que consagrou a Xpiter Capitolino no 509 a.C. Sufriu diversos incendios e reconstruccins, pero deba de medir uns 53 m de ancho por 61 m de longo, e o prtico de entrada tia 18 columnas dispostas en tres fiadas de seis; das filas de columnas exteriores prolongbanse en cada unha das beiras ata o muro posterior, que era liso. Un exemplo tpico dun templo romano mis tardo a famosa Maison Carre de Nimes, no S. de Francia. Probablemente foi construido no 16 a.C. e o exterior consrvase completo, anda que orixinariamente o podio se alzaba sobre unha plataforma, rodeada de prticos que encadraban o foro da colonia. O profundo porche de entrada ten tres vanos laterais entre columnas, s que seguen semicolumnas arredor de toda a nave central; noutras palabras, trtase dun templo hexstilo pseudoperptero, de orde corintia e esculpido en pedra caliza do lugar. b) Os templos mixtos. Os templos circulares ou poligonais rodeados dun prtico circular estaban bastante extendidos en provincias durante o Imperio. Pero o mellor exemplo de todos os templos circulares conservados , sen lugar a dbidas, o Panten de Roma, un edificio nico que compite co Partenn e Santa Sofa como un dos fitos da historia da arquitectura. Na sa forma final, o edificio obra de Adriano, que o fixo construr arredor do 126 d.C. Consagrado s sete divindades planetarias, o templo era un simulacro arquitectnico do cosmos. Visto dende o exterior,

incluso se se ten en conta a desaparicin do estuco e do revestimento, o edificio carece de elegancia. A falla de harmona entre o prtico e a rotonda produce unha sensacin de incomodidade; a disposicin do prtico s xustificbel na medida que destaca a orixinalidade da grande construccin que oculta. Sen embargo, o Panten concibiuse como un interior e como tal insuperbel. Liviano gracias grcil distribucin de cavidades nos seus muros, forte gracias s poderosas lias da sa soberbia cpula artesonada, e con esa cpula unida mesmo ceo gracias a unha audaz abertura na cima, o interior unha obra mestra singular. Tecnicamente, o Panten debe as sas cualidades utilizacin de ladrillera e formign para levantar a estructura da sa inmensa cpula. Anda que xa os gregos, no s. VI a.C., construiran pequenas bvedas, a cpula foi un artiluxio romano, e debe a sa introduccin no deseo arquitectnico desenvolvemento do formign, unha mestura de escombros con morteiro, no sculo II a.C.

As baslicas.
A baslica unha creacin arquitectnica romana de gran importandia, xa que foi a base das baslicas paleocristis que se empezaron a construr dende mediados do sculo IV d. C. No mundo romano a baslica era un edificio civil con diversas funcins: sede de administracin de xustiza, centro de intercambio comercial e lugar de encontro para cidadns que ten que estar a cuberto. Polas sas funcins necesitaba ter amplos espazos internos. Na maiora dos casos presenta unha planta rectangular e interiormente dividase en tres naves separadas por columnas: a nave central era mis alta e anca que as laterais. Algunhas baslicas tian o prtico de entrada no lado curto do rectngulo e as naves colocbanse en sentido lonxitudinal (esta foi a organizacin que adoptaron as baslicas paleocristas). Outras tian o prtico nin dos lados longos do rectngulo e as naves colocbanse en sentido transversal. A nave central remata na cabeceira nunha forma semicircular: chamada bside, que ser de gran transcendencia para a arquitectura medieval. Toda a construcin conduca a visin cara o bside, que era o lugar onde se imparta xustiza ou se realizaban tratos comerciais Nas baslicas, os romanos amosaban un total dominio do espazo interno. No sculo IV d. C. a Baslica de Maxencio ( de enormes dimensins) utilizaba bvedas para cubrir as naves (de aresta a central e de canon as laterais).

As termas.

Este foi un dos edificios mis tipicamente romano, no que se mestura o carcter funcional coa monumentalidade. Acadan o seu maior desenvolvemento durante a poca imperial, destacnado as Termas de Caracalla (s. III d. C.) e as de Diocleciano, anda mis grandiosas. As termas no seu Incio son baos pblicos, pero que incle estancias mis utilitarias: salas de reunins, bibliotecas, aloxamentos para os atletas, ximnasios, palestras, xardns, etc.. As grandes dimensins que chegaron a acadar, fixeron que algunhas seguisen un plan uirbanistico. As termas constaban de: piscinas de Auga Fra ou Frigidarium, zona de Bao Morno ou Tepidarium e Bao de Auga Quente ou Caldarium (nesta poda aparecer zonas de sauna ou de masaxe). Nas Termas foi onde as bvedas e as cpulas atoparon as sas mellores aplicacin. Nas Termas de Caracalla chegase a solucionar o problema de cubrir espazos cbicos con cpulas semiesfricas, mediante o uso de pechinas: adiantndose a solucin que usaran os bizantinos en Santa Sofia de Constantinopla. As innumerbeis termas pblicas do Imperio Romano contriburon

extraordinariamente desenvolvemento xeral do deseo e a estructura dos edificios. No caso das Termas de Adriano, por exemplo, a construccin mis exterior era unha piscina ar libre, rodeada de prticos corintios por tres beiras e flanqueada por dous vestbulos columnados. Unhas letrinas situbanse mis al, a cada beira dos vestbulos; os ocupantes sentbanse nos asentos de mrmore dispostos arredor de tres das paredes e eran observados por unha estatua colocada na furnela da parede restante. A travs de catro portas, accedase dende a piscina a un corredor que rodeaba o frigidarium ou sala de baos fros, pavimentado con lousas de mrmore e cuberto por tres bvedas de arista de formign, que nacan de oito columnas corintias, dende a sala central, accedase s baos fros a travs dunhas arcadas situadas nos laterais. Unha porta conectaba a sala central do frigidarium co tepidarium ou sala de baos temperados, que tia un grande bao central e dous baos laterais, mis pequenos, construdos posteriormente. A continuacin, via o calidarium ou sala de baos quentes, alzado mediante unha grande bveda de cann con vents que probablemente estaban acristaladas. Dende o calidarium accedase s das salas que constituan a lacnica ou sauna. As outras dependencias son e funcin dubidosa, pero non infrecuente que os grandes baos inclusen unha biblioteca e salas de ximnasia.

O Foro.

Na cidade clsica, a praza pblica o agora dos gregos, o forum dos romanos- era o centro do comercio e a vida social; en Roma, os baos pblicos tamn cumpran virtualmente unha funcin social. Na poca dos gregos, o agora era esencialmente un espacio aberto, que ofreca unha perspectiva descoidada dun conxunto de edificios pblicos e monumentos e, sobre todo, de stoae ou galeras columnadas onde a conversacin poda continuar a pesar da choiva ou o sol. No perodo helenstico, a stoa tendeu a confirmar unha unidade mis ou menos xeomtrica co gora. En Roma, a despreocupacin no trazado da praza pblica perdurou

ocasionalmente ata a poca de Augusto. Baixo o Imperio, sen embargo, o foro era normalmente un espacio simtrico cuadrangular ou rectangular, rodeado de prticos por tres beiras e cunha baslica ou edificio municipal no cuarto. Este un exemplo mis de cmo os romanos tian tendencia a cercar os lugares onde se realizaban as asembleas pblicas, e que tamn ocasionalmente se pode ver nos teatros; se para os gregos o teatro era esencialmente unha estructura aberta paisaxe, para os romanos convrtese nunha estructura pechada mediante a integracin da escea e o auditorio. Edificios para Espectculos. Reflicten claramente o carcter romano: son edificos destinados a servir para a distracin dos cidadns. O poder romano vainos utilizar como unha forma de ter distrada gran masa de desocupados. As sas dimensins monumentais amosan o seu sentido prctico: acoller a unha enorme cantidade de persoas; pero tamn son un smbolo do poder de Roma.

O teatro.
Deriva directamente do teatro grego, sen embargo presenta unha serie de innovacins importantes respecto a aquel. A sa forma semicircular igual que o grego e esta constitudo polas seguintes partes:

A Cavea. Espazo semicircular con asentos onde se colocaba o pblico. No

exterior amosa unha gran diferencia con respecto cavea grega, a cal se construa sobre a ladeira dunha colina. Isto impeda que a cavea tivese fachada e obrigaba a construlo edificio lonxe da cidade, xeralmente no campo. Pero os romnanos construron a cavea dende os cimentos, exenta, e isto vaille permitir que os teatros pidanse erixir na cidade; e que presenten fachada na que se empregaban varios pisos, unha galera de arcos de medio punto con lintel

enriba e enmarcados por columnas clsicas. Foi nestes edificos onde se creou a orde de superposicins de ordes clsicos romanos.

Orchestra. Situada diante da cavea. Era o lugar onde se situaban o coro e os

msicos. Diferencibase da grega en que esta era circular e a romana vai ser semicircular.

Proscenio. Espacio situado diante da escena, mis alto que o grego. Escena. Acada maior importancia que no mundo grego. E mis alta e o muro

de fondo (frons scenea) esta decorada cunha fachada con columnas e nichos en dous ou mis niveis. Un dos mellore exemplos o Teatro de Mrida.

Os Anfiteatros.
Foi unha das creacins mis orixinais de Roma. Este edificio foi destinado para a realizacin de espectculos pblicos, destacando a loita de gladiadores. Pero tamn se usou para a loita de gladiadores contra feras salvaxes ou para loitas navais. Xeralmente tian unha planta elptica, s veces circular, e chegaron a acadar unhas dimensins enormes co fin de acoller Constaba das seguintes partes:

a un gran nmero de espectadores.

Area. Espazo central de forma elptica onde se representaba o espectculo.

NO medio tia un fosos en forma de cruz que se entia de auga para representar simulacros, a pequena escala, de combates navais ou nuticas.

Podio ou Muro. Rodeando a area, con das portas situadas en extremos Cavea ou graderio. Rodeaba totalmente a area. Era o luar onde se situaban

opostos.

os espectadores. O ser elptica permita que o espectculo puidese ser visto dende tdalas partes.

Vomitorios ou escalinatas. Estas daban acceso s gradas, a vez que Crceres subterrneas. Situadas baixo a area.

separaban as localidades correspondentes, e as clases sociais.

No exterior os anfiteatros dividanse en pisos e amosaban un gran luxo e monumentalidade. Estes situbanse no centro das cidades Os anfiteatros ovais case nunca circulares-, baixo o Imperio, constituan un signo de romanizacin. A maior obra de enxeera que nos legou a antigidade romana probablemente un anfiteatro, o Coliseo de Roma ou Anfiteatro Flavio, construdo no

ltimo cuarto do sculo I d.C. Cos seus aneis de arcadas, a superposicin de ordes en forma de semicolumnas e a fila de pilastras que o coroaba, o Coliseo converteuse no modelo para a arquitectura renacentista. Entre a enorme estructura do Coliseo, deseada para albergar 45.000 espectadores, e os pequenos recintos situados nos confns do Imperio, atpase un amplo conxunto de anfiteatros monumentais, utilizados anda na actualidade para propsitos non tan alonxados dos orixinais.

O circo.
Os circos, construdos sobre extensas reas de terreo plano, amosan a disposicin tpica dunha pista de carreiras alongada, cun extremo semicircular e outro aberto ou cadrado. No centro levantbase a spina divisoria, marcada mediante monumentos. Estes eran usados para a realizacin de carreiras de cuadrigas (carreiras de carros tirados por catro cabalos). Constaba:

Area. Recinto onde se realizaba a carreira. No medio posua unha estructura Podium ou Muro. Que separaba a area da cavea. Cavea. Tia as mesmas funcins e parte que no anfiteatro.

arquitectnica, a spina, que serva para orientar a carreira.

As grandes obras de inxenieria. Con frecuencia afirmouse que os romanos careceron do estmulo necesario para a innovacin tecnolxica dispor dunha man de obra ilimitada e barata nos escravos. Iso non do todo certo. Nun mundo mis pequeno e con menos necesidades, os gregos xa amosaran unha curiosidade viaxeira que exercitou o seu xenio innato pola especulacin matemtica, xenio que s veces atopou unha expresin prctica. Pero o pensamento romano tia unha finalidade mis predisposta s finalidades prcticas e enxeera funcional. Neste aspecto hai das contribucins etruscas salientbeis: a construccin de estradas ou calzadas, unha tcnica mis etrusca que grega, e que se convertera nunha tcnica romana por excelencia; tamn a enxeera hidrulica, na que os romanos pasaron a converterse en mestres. Un tipo de construccins relacionadas cos medios de comunicacin son os portos, dos que o de Ostia pareceu o mis importante. Tamn hai que sinalar, para a navegacin martima, a importancia que tivo o faro ou Torre de Hrcules de A Corua, construdo cara s. II polo lusitano Caio Servio Lupo, anda que a sa estructura externa foi renovada totalmente no sculo XVIII.

Entre as obras de enxeera hidrulica cabe destacar os acueductos que os romanos utilizaban para transportar a auga potable cara s cidades a travs de profundos e extensos vales. Cabe citar entre belos exemplares os acueductos de Pont du Gard e os de Segovia e Mrida. As pontes mis sinxelas manifestan unha grandiosidade menor, pero un dominio do espacio comparable. A ponte romana corrente consista en piares de mampostera que sostian unha superestructura horizontal de madeira. Existen indicios de que os etruscos facan algo parecido. Pero no emprego do arco onde os constructores romanos transcenderon a mera utilidade e se converteron en artistas. Na ponte de Alcntara, construda no 106 por orde de Trxano, os dous arcos centrais miden 27 m de luz e os arcos laterais axstanse s desniveis do barranco. Na parte central do viaducto hai un arco en honra de Trxano.

Monumentos conmemorativos.
Da explotacin funcional do arco seu tratamento como monumento solitario, nunha sociedade tan afeizoada s demostracins pblicas e tan rica como a romana, haba s un paso. Os arcos de triunfo convertronse no smbolo do Imperio. Emperadores viaxeiros como Trxano ou Adriano, ou os Severos, erixiron arcos por todo o mundo romano. S en Roma se contaron mis de 50. Os arcos naceron antes da configuracin da idea imperial, anda que esta contribuu vigorosamente sa difusin. Os primeiros arcos conmemorativos son do s. II a.C. Pero ata o Principado de Augusto e os seus inmediatos seguidores o arco de triunfo non se transformou nunha convencin. A maiora dos arcos de triunfo, particularmente na metade occidental do Imperio, teen unha soa abertura. A abertura estaba flanqueada por semicolumnas ou columnas adosadas e, desde o s. II d.C., por columnas independentes e paneis esculpidos, e estaba coroada por un piso superior, onde apareca a inscricin en letras esculpidas ou de bronce. Sobre a inscricin colocbanse as figuras, xeralmente de bronce dourado, que incluan un carro tirado por cabalos ou, s veces, por elefantes. Nos inicios do Imperio difundiuse o arco de tres arcadas ou triple; por esta razn, alongouse o piso superior, capaz de soster a partir de agora unha escultura de dimensins maiores. Na metade oriental do Imperio, onde estaba consolidada a tradicin dos propleos, o arco triple era o mis popular. Dunha variedade intermedia, o arco dobre, s se rexistraron media ducia de exemplos. Como arquitecturas conmemorativas, anda que sempre utilizadas como soporte para os baixorrelevos, estn as columnas, das que a Columna Trxana o mellor

exemplo. Estas columnas parecen inspiradas nos obeliscos exipcios, levados a Roma como trofeos de guerra; pero tamn teen un precedente no costume romano de erixir no foro, sobre un podio, unha columna rostral, as chamada por adornarse coas proas ou espolns (rostra) de naves inimigas tomadas. En canto s residencias dos emperadores, a de Augusto no Palaino era unha estructura relativamente simple e austera, en consonancia coa estudiada moderacin do primeiro emperador. Pero os seus sucesores pronto abandonaron esta austeridade e o exemplo difundiuse. Algunhas das grandes mansins da Galia poderan describirse como pacegas polo seu tamao e calidade constructiva. Pero o mis extravagante de todos os pazos romanos foi a grande Vila de Adriano, que se expenda longo de 1,5 km polas beiras de Tvoli, perto de Roma. Nun extremo do inmenso patio columnado a Piazza dOro- erixiuse un interesante conxunto de salas e estancias. A sala principal ten oito beiras, que alternan vans rectangulares e absidiais, e est cuberta por unha cpula que presenta unha abertura central. Os piares entre os vans estn unidos mediante arcos; de cada arco xorde un segmento de bveda que converxe na cpula central. No outro extremo do patio, outra sala presenta oito pilastras principais das que os seus arcos deban soportar unha cpula central. Os van situados entre os pares de pilastras alternan as formas cncavas e convexas mediante a ondulacin sucesiva da posicin das columnas cara a dentro e cara a fra do espacio central. As habitacins adxacentes axudaban a distribur o empuxe da cpula. O edificio est situado sobre unha pequena illa, que se accede mediante unhas pontes que cruzan a canle circundante, rodeado dun perstilo de mrmore de orde xnica. Na costa de Iugoslavia, nos suburbios da antiga Salona (Split), estn situadas as defensas do pazo onde se retirou o emperador Diocleciano no ano 305. Estaba situado sobre un recinto rectangular duns 155 por 185 m, rodeado de fortificacins que tian muros de 18 m de altura e 2 m de grosor. Por ltimo, as construccins romanas de carcter funerario son sumamente variadas. Os enterramentos por inhumacin situbanse a ambas beiras dos camios de acceso cidade, xa que estaban prohibidos dentro da mesma. Nos casos de incineracin, as cinzas recollanse en pequenas furnas que se colocaban logo nos chamados columbarios: construccins nas que nos muros se abran para tal fin furnelas ou nichos. Son tamn frecuentes os enterramentos en edculos sobre podio: uns de pranta circular, como o de Cecilia Metella ou o impoente e grandioso de Adriano.

A Escultura Romana.
De todas as manifestacins da cultura material romana de carcter artstico, seguramente a escultura a menos orixinal, a mis deudora de modelos gregos e helensticos, xa que incluso se produciron importacins masivas de pezas orientais. Ese aspecto non se deu na pintura, que poda copiarse, pero era de difcil, senn imposible traslado, por ser mural, debido que se desenvolveu con maior autonoma. No mbito da plstica, Roma innovou en dous campos principais: o retrato e o relevo descriptivo, de marcada intencin realista en ambos casos. No caso do retrato, foi decisiva a prctica dun certo costume vernculo, o das imagines maiorum, consistente en conservar nas casas os retratos, tomados de mascarias funerarias,que rememoraban s sartegos, e que se portaban nos solemnes cortexos pblicos da poca. O retrato en s pasou por varias etapas, xa que non s reflexou con bastante aproximacin as modas, senn que manifestou, de xeito sucesivo ou simultneo, segundo os momentos e lugares, tendencias ultrarrealistas xunto a casos claros de idealizacin. Os relevos romanos, nos que se manifestan con especial potencia as modas helenizantes dos tempos de Augusto e Adriano, tiveron dous aspectos destacbeis, de distinta natureza, anda que sempre dentro da tendencia narrativa: por unha banda, na poca flavia, chegouse cumio do ilusionismo impresionista na representacin do espacio, cos limitadsimos recursos do baixorrelevo en mrmore; por outra, lembremos a culminacin da plstica narrativa na impoente crnica de guerra contida na Columna que Trxano erixiu entre as das salas da biblioteca, inaugurada o 12 de maio do ano 113, e que fixera construir no Foro de Roma; no seu fuste de 29,78 m de altura cntanse os preparativos, sucesos e feliz desenlace da conquista da Dacia. Podemos afirmar que a temtica histrica destes relevos constituu a aportacin mis orixinal de Roma a esta forma artstica, e especialmente cuestin dos xneros, toda vez que nos demais se seguiu con bastante servilismo s gregos. O escultor romano manexou toda clase de materiais, desde os ptreos (mrmore, pedra natural ou estucada, e incluso fibra enlucida) ata os metlicos (bronce, cobre, chumbo, prata, ouro e aleacins), pasando por todas as materias artificiais (cermica, vidro,...) e orgnicas (marfil, so, madeira,...). En calquera caso, as esculturas e os relevos, onde s veces se mesturaban materiais diversos coa finalidade de aproveitar as sas propiedades fsicas e expresivas, reciban tratamentos epidrmicos para

proporcionarlles textura e cor. Tales acabados proporcionaban s estatuas romanas unha apariencia polcroma. O retrato romano ten como caracterstica principal o verismo. Fronte s retratos helensticos, os romanos fan gala dunha fidelidade que non se detn ante nada, sexa cruel, feo ou simplemente desagradbel. Os trazos temporais, a personalidade duramente formada, a idade que deixa a sa pegada fsica e espiritual, son ata tal punto fundamentais que nalgns casos, a serie de retratos de Csar, por exemplo, posbel reconstruir a evolucin dunha fisonoma longo da sa vida. O verismo pattico propio dos retratos de Csar vai dar paso a un verismo mis retrico, como o caso do Augusto con coraza,, chamado Augusto Prima Porta (19 a.C.). Os historiadores afirman que durante o perodo de Augusto e, en xeral o que podemos denominar poca imperial temprana, ten lugar un certo apoxeo das formas neoticas. A influencia tica nutre e matiza unhas formas propias, aporta elementos que, integrndose plenamente na imaxe romana, perden por completo os trazos definitorios da sa orixe. A figura erguida de Augusto, na obra citada, ten a sa orixe nas estatuas de Policleto, pero dous factores contriben de xeito decisivo sa transformacin: en primeiro termo, a actitude, co brazo levantado, rompe a composicin grega; o brazo que se levanta e sinala, contrapondose resto do corpo, que ten unha direccin que orienta o movemento da cabeza e a mirada, non se pecha frontalmente, senn que racha co espacio sesgado pola escultura mesma. En segundo lugar, a vestidura de Augusto e a disposicin da tnica configuran unha nova diferencia sustancial respecto estatuaria grega, pois a figura perde proporcin cannicae o movemento, que lembra a Policleto, queda plenamente oculto pola tnica. Por outra banda, a importancia concedida decoracin da coraza introduce un novo foco de atencin, co que o carcter representativo e unitario das estatuas gregas clsicas desaparece. Na coraza atopamos unha interpretacin histrica da nova realidade romana: a devolucin polos partos dos estandartes perdidos, que Augusto lograra por medios diplomticos, o anuncio dunha nova idade de ouro, tal como indicara un orculo da Sibila de Cumas, todo ilo nun mbito csmico que saca emperador do tempo dos mortais e o pon baixo o ampara e o destino dos deuses. Son incontbeis os retratos de Augusto. En todos eles domina o verismo. As estatuas do emperador difundanse por todo o imperio como smbolo e testemua do seu dominio. Al onde estaba a estatua estaba o emperador mesmo. A medida que avanzaba en idade facanse outras que, no caso concreto de Augusto, se colocaban xunto s antigas. longo da evolucin dos retratos, os artistas sempre souberon captar o xesto e a

expresin, a personalidade decidida de Augusto; estas cabezas son as dun verdadeiro individuo, nunca un tipo simblico. Semellante plantexamento obsrvase tamn nos retratos da familia imperial ou na magnfica estatua de muller Livia? Procedente de Pompeia, cara a finais do s. I a.C. Unha das realizacins escultricas mis importantes do perodo alto-imperial o Ara Pacis, obra fundamental para a comprensin da arte romana, pois proxecta a sa influencia sobre a arte de provincias e sobre a escultura posterior. Os membros da familia xulio-claudia que aparecen neste baixorrelevo acentan o verismo da poca de Augusto mediante alteracins que afectan tanto s figuras en s mesmas como composicin no seu conxunto. O espacio en torno a cada unha das figuras aumenta, co que se intensifica a individualidade dos personaxes e concntrase a visin en cada unha das actitudes, que permiten entrelazar unha figura con outra, alumeando unha composicin continua. As figuras, pola sa banda, adoptan a actitude de estatuas con xestos enfticos, de corte retrico, que idealizan os personaxes representados, todo ilo no marco dun virtuosismo tcnico cada vez maior que non ha de abandonar durante todos estes anos escultura en mrmore. A influencia grega evidente. Un pouco posteriores son os relevos do Arco de Tito (81-97), que reflexan a victoria de Tito sobre os xudeus. Na beira norte do arco, o emperador Tito, por unha Victoria, dirxese no seu carro cara Capitolio precedido por Dea Roma, que volve a cabeza cara a el, e polos lictores, que levan fasces e un estandarte cubrindo o baleiro da parte alta do fondo; beira do carro, presntanse as personificacins do pobo (torso no) e do senado (con toga) romanos. Na beira sur do arco, o baixorrelevo representa como os obxectos sagrados do templo de Xehov en Xerusaln o Candelabro dos Sete Brazos, as Trompetas de Prata e a Mesa dos Pans- son levados en andas como botn da conquista. O cortexo est pasando baixo a Porta Triumphalis, que se ve dereita, coroada por das cudrigas. Para atopar unha obra monumental equiparable, pero distinta, Ara Pacis, debemos acudir poca de Trxano. Tres son os monumentos incomparbeis nos que a escultura acada o seu mximo desenvolvemento: o Arco de Trxano en Benevento (107117 d.C.), o chamado Friso da Batalla, utilizado posteriormente no Arco de Constantino (106-117) e a Columna Trxana (110-117). Nesta ltima obra, a conquista de Dacia trtase como se fose unha epopea; nela presntase emperador como xeneral mando das tropas, garante da nova orde romana, que lexitima desta maneira o expansionismo imperial.

Da poca de Adriano destacan os monumentos que non renden culto poder senn beleza; tal o caso de Antnoo (130-138), exemplo de culto beleza fsica, amosando a un mozo con corpo perfecto, que non amosa todo o anatomicamente agresivo, xa que a pedra est delicadamente pulida; todos estes elementos flannos dunha nova divindade; despois da sa morte, Antnoo foi elevado categora de deus e todo o imperio lle rendeu, a dicir de historiadores e xegrafos, avidamente culto. A escultura romana toma a continuacin un camio de reintroduccin do verismo xesticulante e ata certo punto psicoloxista con Marco Aurelio, exemplo de emperador estoico que nos deixou exemplos escultricos no Arco de Marco Aurelio e, sobre todo, na Estatua ecuestre de Marco Aurelio, fundida en bronce e obra preclara da escultura romana. Marco Aurelio aparece nela representado co manto de soldado sobre a tnica, o brazo lixeiramente extendido, a mirada directa, todo o movemento pausado coa mesma orientacin; a maxestuosidade do emperador manifstase no seu mximo esplendor. A diferencia do que suceder posteriormente no Renacemento, o artista romano non falsifica a relacin entre o xinete e a montura, non se trata dun grande cabalo que, mirado desde abaixo, maraville polo seu volume ou pola sa corpulencia, polo seu empuxe, senn por todo o contrario, as pernas de Marco Aurelio sobresaen por debaixo do ventre da montura, que non desmesurada. No s. III, a crise poltica provocar unha certa decadencia da arte romana. S algunhas obras son especialmente interesantes, como o Sartego Ludovisi. Nel, a escultura romana volve coidado pola composicin e organizacin da superficie mediante un procedemento que os historiadores deron en chamar barroco. O tema bastante tradicional na iconografa romana: a loita contra os brbaros. O xeneral, no centro, levantando o brazo co que arenga s tropas e suxeitando o cabalo, mira como os seus soldados derrotan s brbaros. A organizacin simtrica da composicin en torno a un eixo, do cal se escapa lixeiramente a figura central, non oculta a superposicin de bandas, franxas ou capas de figuras, nas cales a situacin inferior corresponde s brbaros, cados ou aplastados polas tropas romanas. Agora ben, eliminar calquera espacio, ocupado na sa totalidade por un conxunto de figuras que, entrelazndose, o exceden, o escultor produciu un efecto indito na arte romana: a sensacin de que a composicin estala, de que todo, cabalos e soldados, escudos, lanzas e espadas, sae violentamente cara a fra, como se non coubese dentro do espacio material do que se dispn.

Pintura: Caractersticas

A pintura, sobre todo despois da Repblica, empregarase como mtodo decorativo nas casas ou para tapar os materiais constructivos baratos, Gracias o descubrimento de Pompeia e a sa pintura podemos diferenciar os catro estilos pompeianos: O de Incrustacins (S.II ata o 1 tercio do S. I a. C.), pintura que imita revestimentos de mrmore e xaspes. Arquitectnica (finais do S. I a. C), emprega decoracin deste tipo, tratando de ampliar ilusoriamente o espacio. Ornamental (1 metade S. I d. C.), a decoracin arquitectnica xa non real. Ilusionista (dende a metade do S. I d. C), cunha sensacin de irrealidade, fantasa e orixinalidade con cortinaxes, mscaras...

Mosaico: Caractersticas
Composto por teselas (pezas de mrmore en forma de cubo, brancas e negras ou polcromas, que cando miden 1 cm. de lado chmanse opus teselatum e as dun mm. opus vermiculatum). O mosaico empregbase para tapar materiais mais pobres ou para a decoracin de chans, coma o Gran chan da casa de Fauno en Pompeia, ca representacin da batalla de Isos, entre Alexandre Magno e O rei Dario III de Persia.