Você está na página 1de 14

LOS NOMBRES DE LAS MANSIONES CON AD+ACuSAtIvO EN LAS fuENtES ItINERARIAS

Jess Rodrguez Morales

1.- Ad + acusativo en las fuentes itinerarias


Hace ahora 45 aos cmo pasa el tiempo! el joven Jos Manuel Roldn, que estaba comenzando sus investigaciones sobre las vas romanas, escribi un artculo muy conocido, en el que trataba de aclarar el significado de la expresin Ad+ acusativo en el nombre de las vas romanas del Itinerario de Antonino1. Examinaba tambin los nombres que aparecen en una interesante fuente del s. Iv, el Itinerarium Burdigalense siue Hierosolymitanum2. Sus conclusiones apuntaban a que el nombre que segua a la preposicin de acusativo se refera a un objeto cercano a la situacin de la mansio al servicio de la va: se le bautizaba segn el objeto ms sobresaliente que existiera en las cercanas y que pudiera servir como punto de referencia.3 Nosotros vamos a ampliar el trabajo de Roldn a otras dos fuentes: el Itinerario recogido en los vasos de vicarello4 y la Tabula de Peutinger5. trataremos de estudiar todas las veces que aparece la expresin en fuentes itinerarias. En la primera columna, y por orden alfabtico, estn todas las mansiones o mutationes que contienen Ad + acusativo. En la segunda el lugar en el que aparecen. Entre parntesis el nmero de veces que est documentado el nombre. En negrita: Itinerario de Antonino (numeracin de Wesserling6) En negrita subrayado: Itinerarium Burdigalensis (numeracin de Wesserling7) En cursiva: Itinerario de los vasos de vicarello (nmero del vaso8) Normal: tbula de Peutinger (nmero de segmento9)

It. 9, 4; Africa It. 316, 4; Italia V It. 36, 5; Africa It. 75, 6; Africa tab. X,2,b Syria tab. vII,2,b Africa It. 480, 3; Britania It. 422, 6; Tarraconensis It. 43, 2; Africa It. 88, 7; Sicilia tab. Iv,5,b Numidia tab. v,3,m Italia tab. vI,1,b Africa tab. vI,3,b Africa tab. vII,4,t Moesia tab. vII,5,t Dacia tab. v,5,m , Italia tab. Iv,4,b Numidia tab. Iv,1,b Numidia It. 97,10; Sicilia It. 10, 1; Africa It. 9, 5; Africa tab. Iv,3,m Italia It. 413, 4; Baetica VV 1, 2, 3, 4 Baetica tab. XI,2,m Moesia VV 1, 2 Tarraconensis tab. Iv,4,b Numidia It. 418, 2; Lusitania tab. v,3,b Africa tab. vI,3,t , Pannonia Inferior Ad Basilicam Diadumene tab. III,3,b Numidia Ad Basilicam It. 40, 3; Africa Ad Basilicam tab. II,5,b Mauretania Ad Birium-Ad Bivium tab. vI,1,m Italia Ad Calceum Herculis tab. III,5,b Numidia

Ad Abilem*10 Ad Aesim Ad Albulas Ad Amadum Ad Ammontem Ad Amonem Ad Ansam Ad Aquas Ad Aquas Ad Aquas Ad Aquas Ad Aquas Ad Aquas Ad Aquas Ad Aquas Ad Aquas Ad Aquas Albulas Ad Aquas Casaris Ad Aquas Herculis Ad Aquas Pertinacenses Ad Aquilam Maiorem* Ad Aquilam Minorem* Ad Aquileia Ad Aras Ad Aras Ad Aras Ad Aras Ad Arvalla Ad Atrum Flumen Ad Atticille Ad Basante

42

U El Nuevo Miliario

N 12, Junio 2011

Ad Cale Ad Cale Ad Calem Ad Calem Ad Calem Ad Calorem Ad Canales Ad Capsu Iuliani Ad Capsum ultimum Ad Castra Ad Cazalis Ad Centenarium Ad Centenarium Ad Centenarium Ad Centesimum Ad Centuriones Ad Cephalon Ad Cerasias Ad Cisternas Ad Columnam Ad Columnam Ad Commusta Ad Confluentes Ad Confluentes Ad Cottias Ad Crispas* Ad Cypsaria taberna Ad Davalis Ad Deam Bocontiorum Ad Decem Pagos Ad Decimum Ad Decimum Ad Decimum Ad Decimum Ad Decimum Ad Decumo Ad Decumum Ad Diana Ad Diana Ad Dianam Ad Dianam Ad Dianam Ad Dianam Ad Dianam Ad Dracones Ad Dracones Ad Drinum Ad Duo flumina Ad Duo Solarias Ad Duodecimum Ad Duodecimum Ad Duodecimum Ad Duodecimum AD Duodecimum

Burd. 614, 6 Italia VV 3, 4 Italia It. 316, 1; Italia VI v,2,m Italia VV 1 Italia It. 110, 1; Italia II tab. vI,3,m Italia tab. II,2,b Mauretania tab. vIII,1,b Africa It. 259, 6; Raetia tab. Iv,2,b Numidia tab. II,3,m Gallia Narbonensis tab. II,5,b Numidia tab. Iv,1,b Numidia It. 307, 5; Italia V It. 397, 6; Noricum tab. vII,5,m Macedonia It. 280, 6; Italia X tab. vII,5,b Africa It. 106, 4; Italia III It. 111, 5; Italia III VV 4 Gallia Narbonensis tab. v,1,m Italia tab.XI,2,t Armenia Burd. 557, 5 Alpes Cottias It. 13, 4; Africa tab. vII,2,b Africa tab. X,2,m Cappadocia tab. III,1,m Gallia Narbonensis tab. III,2,t Gallia Belgica Burd. 556, 10 Alpes Cottias Burd. 557, 9 Italia Burd. 605, 5 Macedonia Burd. 609, 11 Italia It. 305, 8; Italia I VV, 1 Baetica VV , 4 Baetica tab. vI,3,m Italia tab. vI,3,t Dalmacia It. 21, 1; Africa tab. III,1,b Numidia tab. Iv,4,b Numidia tab. IX,5,b Arabia tab.vII,4,m Achaia It. 183, 3; Galatia- Cilicia It. 36, 6; Africa tab. vI,5,t Pannonia Inferior tab. III,5,b Numidia VV 4 Tarraconensis Burd. 556, 6, Italia Burd. 559, 4 Italia Burd. 604, 2 Thracia Burd. 606, 5 Epirum Burd. 609, 6

tab. II,3,t Germania Inferior Ad Duodecimum tab. III,2,t Gallia Belgica Ad Duos Pontes It. 424, 2; Tarraconensis Ad Ensem- Ad Aesim tab. v,2,m Italia Ad Enum tab. Iv,3,t Raetia Ad Equum Magnum Burd 610, 9 Italia Ad Equum Tuticum It. 103, 2; Italia II Ad ficum tab. II,5,b Mauretania Ad ficum tab. vII,5,b Africa Ad Ficum It. 40, 4; Africa Ad figlinas tab. III,5,m Italia Ad Fine Burd. 555, 5,Gallia Narbonensis Ad Finem Burd. 559, 2 Italia Ad Fines Burd. 555, 5 Gallia Narbonensis Ad Fines Burd. 556, 7 Italia Ad Fines It. 232, 2; Raetia Ad Fines It . 238, 1; G e r m a n i a Superior Ad Fines It. 274, 6; 2; Dacia Ad Fines It. 285, 3; Italia VII Ad Fines It. 356, 13; Alpes Cottias Ad Fines It. 387, 2; Lugdunensis Ad fines tab. II,5,t Gallia Belgica Ad fines tab. III,1,m Gallia Narbonensis Ad fines tab. III,5,t Raetia Ad fines tab. Iv,1,m Italia Ad fines tab. v,4,t Pannonia Superior Ad fines tab. vI,1,t Pannonia Inferior Ad fines tab. vII,3,t Moesia Ad fines tab. vII,4,m Macedonia Ad fines tab. X,2,m Cilicia Ad Fines VV 1, 2, 3, 4 Tarraconensis Ad Flexum It. 558, 9 Ad flexum tab. v,2,t Pannonia Superior Ad flexum tab. vI,3,m Italia Ad flumem Capadocem tab. XI,3,m Syria Ad flumem Ganges tab. XII,4,b Exterior Ad flumem tigrem tab. XI,5,m Mesopotamia Ad flumem tigrim tab. XI,5,m Mesopotamia Ad Fluvium Angitulam It. 106, 1; Italia II Ad Fluvium Bradanum It. 104, 3; Italia II Ad Fluvium Lanaricum It. 88, 8; Sicilia Ad Fluvium Sabatum It. 105, 5; Italia III Ad Fonteclos Burd. 616, 16 Italia Ad fontem felicem tab. XI,3,t Armenia Ad fontem Scaborem tab. XI,3,b Mesopotamia Ad Fornolus Burd. 560, 1, Italia Ad Fratres* It. 12, 5; Africa Ad fusciana tab. vI,4,t Dalmacia Ad Gallum Gallinaceum It. 22, 4; Africa Ad Gemellas It. 412, 3; Britania Ad Germani tab. Iv,2,b Numidia

Ad Duodecimum

N 12, Junio 2011

El Nuevo Miliario

43

tab. Iv,4,m Italia tab. IX,2,t Bithynia tab. vII,4,m Macedonia It. 266, 2; Pannonia It. 293, 1; Italia VII It. 408, 3; Britania It. 83, 4; Sardinia tab. vII,4,t Moesia tab. XI,4,b Mesopotania Burd. 614, 5 Italia It. 297, 3; Alpes Maritimas Ad Horrea tab. III,2,m Gallia Narbonensis Ad Horrea tab. vI,2,b Africa Ad Intercisa tab. v,2,m Italia Ad Ioglandem tab. Iv,4,m Italia Ad Iouem Burd. 551, 1 Aquitania Ad Labores Pontem ulcae tab. vI,2,t Pannonia Inferior Ad Labores tab. vI,2,t Pannonia Inferior Ad Lacum Aprilem It. 292, 2; Italia VII Ad Lacum Comacinum It. 278, 7; Raetia Ad Lacum Regium It. 41, 1; Africa Ad Ladios It. 268, 8; Dacia Ad Lali tab. III,4,b Numidia Ad Lapidem Baium tab. Iv,2,b Numidia Ad Lefas tab. vI,3,m Italia Ad Letoce Burd. 553, 8 Gallia Narbonensis Ad Libros tab. vI,4,t Dalmacia Ad Lippos It. 434, 2; Lusitania Ad Lullia tab. II,2,t Gallia Belgica Ad Lunam tab. Iv,1,t Raetia Ad Maiores tab. Iv,4,b Numidia Ad Mallias It. 106, 3; Italia III Ad Malum It. 273, 3; Italia X Ad Malum tab. vII,4,t Moesia Ad Marte Burd. 556,3; Alpes Cottiae Ad Martis tab. Iv,1,m Italia Ad Martis tab. v,4,m Italia Ad Martis It. 311, 3; Italia VI Ad Martis It. 341, 4 Alpes Cottias Ad Martis It. 357, 2; Alpes Cottias Ad Martis VV 1, 2, 3 Italia Ad Matrem Magnam It. 103, 3; Italia II Ad Matricem tab. vI,5,t Dalmacia Ad Medera Iv,5,b Africa Ad Medera X,3,b Syria Ad Mediam vII,4,t Dacia Ad Medias Burd. 557, 4 Italia Ad Medias Burd. 560, 11 Noricum Ad Medias Burd. 611, 11 Italia Ad Medias Burd. 617, 7 Italia Ad Medias It. 82, 3; Sardinia

Ad Grecos Ad Herbas flumem Ad Hercule Ad Herculem Castra Ad Herculem Ad Herculem Ad Herculem Ad Herculem Ad Herculem Ad Hesis Ad Horrea

Ad Medias Ad Mensulas Ad Mercurios Ad Mercurios Ad Mercurium Ad Mercurium Ad Mercurium Ad Mercurium Ad Mercurium Ad Molas Ad Monilia Ad Morum Ad Morum Ad Mures et ad Statuas in medio Ad Navalia Ad Nonas Ad Nono Ad Nonum Ad Nonum Ad Nonum Ad Nonum Ad Nonum Ad Nonum Ad Nonum Ad Nova Ad Novas et Aureo Monte Ad Novas Ad Novas Ad Novas Ad Novas Ad Novas Ad Novas Ad Novas Ad Novas Ad Novas Ad Novas Ad Novas Ad Novas Ad Novlas Ad Novolas Ad Octavo Ad Octavum Ad Octavum Ad Octavum Ad Oculum Marinum Ad Oleastrum Ad Olivam Ad Olivam Ad Olivam

Iv,4,b Numidia tab. Iv,4,m Italia It. 24, 4; Africa It. 6, 4; Africa tab. Iv,3,b Numidia tab. Iv,5,b Numidia tab. v,5,b Africa tab. vI,1,b Africa tab. XI,3,t Armenia tab. Iv,3,b Numidia tab. III,5,m Italia It. 401, 7; Tarraconensis VV, 1, 2, 3, 4 Tarraconensis It. 246, 5; Pannonia tab. III,4,m Italia tab. Iv,4,m Italia Burd. 612, 3 Italia Burd. 551, 3 Aquitania Burd. 559, 5 Italia Burd. 560, 6 Italia Burd. 564, 10 Moesia Burd. 583,13 Syria Burd. 617, 4 Italia tab. vI,3,m Italia VV 4 Tarraconensis It. 243, 6; Pannonia It. 24, 3; Africa It. 329, 6; Macedonia It. 452, 3; Tarraconensis tab. Iv,1,t Raetia tab. Iv,4,m Italia tab. v,1,m Italia tab. v,3,m Italia tab. v,5,m Italia tab. vI,4,m Italia tab. vI,4,t Dalmacia tab. vII,3,t Moesia Superior tab. vIII,1,t Moesia Inferior VV 1, 2, 3, 4 Tarraconensis VV 1, 2 Baetica Burd. 615, 2 Italia Burd. 556, 8 Italia Burd. 565, 5 Moesia Burd. 611, 4 Italia tab. II,2,b Mauretania tab. vI,4,b Africa It. 39, 8; Africa It. 97, 5; Sicilia tab. II,3,b Mauretania

Ad Orontem Ad Pactas Ad Padum Ad Padum Ad Palae

tab. X,4,b Syria tab. vI,1,m Italia tab. Iv,2,t Italia tab. v 1 m Italia VV 4 Tarraconenis

44

U El Nuevo Miliario

N 12, Junio 2011

Ad Palatium Dafne, Burd. 581, 7 Cilicia Ad Palatium It. 275, 8; Italia X Ad Pale VV 3 Tarraconenis Ad Palem VV 1 Tarraconenis Ad Palen VV 2 Tarraconenis Ad Palmam tab. III,4,b Numidia Ad Palmam tab. Iv,5,b Africa Ad Palmam tab. vI,5,b Africa Ad Palmam tab. vII,3,b Africa Ad Palmam tab. vIII,1,b Africa Ad Pannonios tab. vII,4,t Dalmacia Superior Ad Pertusa tab. v,5,b Africa Ad Picaria tab. vII,2,t Dalmacia Ad Pictas It. 304, 8; Italia I Ad Pinum It. 113, 2; Italia II Ad Pireneum It. 390, 2; Narbonensis Ad Pirum filumeni tab. v,2,m Italia Ad Pirum summas Burd. 560, 4 Italia Alpes Ad Pirum It. 316, 2; Italia VI Ad Pirum tab. vI,5,m Italia Ad Piscinam tab. Iv,2,b Numidia Ad Pisinas tab. Iv,3,b Numidia Ad Plumbaria tab. III,5,b Numidia Ad Ponte Campanu tab. vI,3,m Italia Ad Ponte Ises tab. Iv,5,t Noricum Ad Pontem Iulii tab. v,5,m Italia
Ad Pontem Singe Ad Pontem Ad Pontem Ad Pontem Ad Pontem Ad Pontes Tesseninos Ad Portum Dubris Ad Portum Lemanis Ad Portum Ritupis Ad Portum Ad Portum Ad Portum Ad Praetorium Ad Praetorium Ad Pretorium Ad Pretorium Ad Pretorum Ad Promontorium

Ad Promuntorium Barbiti* Ad Protorium Ad Publicanos Ad Publicanos Ad Publicanos Ad Putea

tab. XI,3,m Syria It. 409, 2; Britania It. 477, 7; Baetica tab. v,1,t Noricum tab. XI,5,m Moesia It. 257, 5; Raetia It. 473, 5; Britania It. 473, 10; Britania It. 472, 6; Britania tab. II,4,b Mauretania tab. Iv,4,t Italia VV,1,2,3,4 Baetica VV 4 Tarraconensis It. 177, 3; Galatia- Cilicia tab. tab. v, 5, t Africa tab. v,1,b Africa tab. vI,1,t Dalmacia tab. IX,2,t Bithynia et Pontus It. 10, 2

tab. v,2,t Pannonia Superior It. 346, 3; Narbonensis tab. III,2,m Alpes Cottios tab. v,2,t Pannonia Superior It. 447, 3; Tarraconensis

tab. vIII,1,t Moesia Inferior Ad Puteum tab. vIII,3,b Cirenaica Ad Pyrum tab. vI,3,m Italia Ad Quartodecimo Burd. 560, 8 Italia Ad Quintanas It. 304, 7; Italia I Ad Quintanas tab. vI,1,m Italia Ad Quintodecimo Burd. 610, 2 Italia Ad Quintum Burd. 608, 3 Epirus Ad Radices tab. vIII,2,t thracia Ad Regias It. 36, 7; Africa Ad Renum tab. III,5,t Raetia Ad Retio tab. Iv,4,m Italia Ad Rota Burd. 617, 1 Ad Rotam It. 40, 8; Africa Ad Rotas tab. vI,3,m Italia Ad Rubras It. 36,4; Africa Ad Rubras It. 431, 11; Baetica Ad Rubras tab. Iv,1,b Numidia Ad Rubras tab. v,5,m Italia Ad Sabatum Fluvium It. 110, 8; Italia Ad Salices It. 227, 1; Moesia Inferior Ad Salum flumen* It. 13, 3; Africa Ad Sava Municipium It. 39, 9; Africa Ad Sava Municipium tab. II,2,b Mauretania Ad Scrofulas tab. vII,3,t Moesia Superior Ad Septem Aras It. 419, 3; Lusitania Ad Septem Aras It. 420, 5; Lusitania Ad Septem Fratres* It. 9,3; Africa Ad Septimum Decimum It. 452, 4; Tarraconensis Ad Serta tab. XI,1,b Syria Ad Sex Insulas* It. 11, 1; Africa Ad Sextum Burd. 550, 9 Aquitania Ad Sextum Burd. 564, 2 Moesia Ad Sextum tab. Iv,3,m Italia Ad Sextum tab. v,4,m Italia Ad Sextum Miliarem Burd. 564, 4 Moesia Ad Silanos tab. Iv, 5, t Italia Ad Silanum tab. II,3,m Gallia Narbonensis Ad Silma tab. v,1,b Africa Ad Solaria tab. III,5,m Italia Ad Solaria tab. Iv,2,m Italia Ad Solaria VV, 2 Tarraconensis Ad Sorores It. 433, 3; Lusitania Ad Speluncas tab. vIII,1,b Africa Ad Stabulo dio Burd. 603, 3 Thracia Ad Stabulum It. 390, 1; Narbonensis Ad Stabulum tab. X,2,m Capadocia Ad Stabulum Olearium tab. II,4,b Mauretania Ad Statuas It. 244, 3; Pannonia Ad Statuas It. 285, 5; Italia VII Ad Statuas It. 400, 5; Tarraconensis Ad Statuas tab. vI,1,m Italia Ad Statuas tab. vIII,5,m thracia Ad Stoma tab. vIII,4,t Dalmacia Inferior

Ad Putea

N 12, Junio 2011

El Nuevo Miliario

45

Ad Sturnos Ad taberna frigida Ad Tanarum Ad Tarum Ad taum Ad teglanum Ad Templum Ad tine Recine Ad Titulos Ad tomenta Ad Tres Insulas* Ad Tricensimum Ad Turrem Ad Turrem Ad turrem Ad turrem Ad turres Albas Ad Turres Ad Turres Ad Turres Ad Turres Ad Turres Ad turres Ad turres Ad turres Ad turres At Turres Ad tygrem Ad Undecimum Ad Undecimum Ad Unimpara Ad veneris Ad Vicensimum Ad Vicensimum Ad Vicensimum Ad Vicesimum Ad Vicesimum Ad vicesimum Ad vicesimum Ad Vicesumo Ad vicum Ad villam Sele Ad Villam Servilianam Ad villam Servilianam Ad X Ad XX Ad Zizio Ad Zociandem

tab. II,5,b Numidia tab. Iv,1,m Italia It. 109, 5; Italia II Burd. 616, 14, Italia tab. II,1,t Britania tab. vI,5,m Italia It. 74, 4; Africa tab. v,4,m Italia It. 273, 4; Dacia tab. XII,1,m Hiberia It. 11, 5; Africa It. 279, 4; Italia X It. 298, 3; Narbonensis It. 83, 5; Sardinia tab. III,1,m Gallia Narbonensis tab. vIII,1,b Africa tab. vI,1,m Italia It. 105, 6; It. 111, 1; Italia III It. 273, 6; Dacia It. 290, 2; It. 301, 2, Italia VII It. 400, 6; Tarraconensis It. 445, 2; Tarraconensis tab. v,2,b Africa tab. v,2,t Dalmacia tab. vI,2,m Italia tab. vI,5,t Dalmacia VV 3 Tarraconensis tab. XI,4,m Mesopotamia Burd. 559, 10 Italia Burd. 559, 14 Italia Burd. 602, 8 Dalmatia tab. vI,5,m Italia Burd. 613, 1 Italia It. 216, 5; Galatia- Cilicia It. 397, 3; Narbonensis Burd. 551, 4 Gallia Narbonensis It. 113, 6; Italia III tab. v,3,t Pannonia Superior tab. v,4,m Italia VV 2 Italia tab. X,1,m Asia tab. III,3,b Numidia It. 42, 6 Numidia tab. Iv,1,b Numidia VV, 2, 3 Baetica VV 1, 3, 4 Italia tab. vI,5,t Dalmacia tab. XI,2,b Syria

Il. 1: La famosa inscripcin de Calidio Ertico (CIL IX, 2689). Un viajero echando cuentas con el posadero11.

A continuacin hemos clasificado los nombres por campos semnticos. BAOS: Las termas eran fundamentales para que los viajeros pudieran limpiarse el polvo del camino12. Por eso el nmero de mansiones y mutationes llamadas Ad Aquas, De los Baos (13) era tan grande13 Ad Aquas (9) Ad Aquas Albulas Ad Aquas C(a)esaris Ad Aquas Herculis Ad Aquas Pertinacenses FUENTES Y POZOS: El suministro de agua era vital en las mansiones. varias de ellas se llaman de la Cisterna, de la fuente, de la Piscina, de los Pozos o de los Canales. Ad Canales Ad Cisternas Ad fonteclos Ad fontem felicem Ad fontem Scaborem

46

U El Nuevo Miliario

N 12, Junio 2011

Ad Piscinam Ad Putea (2) Ad Puteum ROS Y LAGOS: Al borde de ros de y lagos, en los lugares en los que estos se atravesaban, se colocaban las mansiones. veintitrs de ellas llevan nombres de ros y tres ms de lagos. Ad (A)enum Ad Aesim Ad Atrum flumen Ad Calem Ad Calorem Ad Drinum Ad Duo flumina Ad flumem Capadocem Ad flumem Ganges Ad flumem tigrem (2) Ad fluvium Angitulam Ad fluvium Bradanum Ad fluvium Lanaricum Ad fluvium Sabatum Ad Herbas flumem Ad Hesis Ad Lacum Aprilem Ad Lacum Comacinum Ad Lacum Regium Ad Orontem Ad Padum (2) Ad Renum Ad ta(n)um Ad tanarum Ad tarum Ad tigrim ANIMALES El nombre de un animal emblema colocado a la puerta- es corriente para dar nombre a la mansio o mutatio. El que ms se repite es el caballo, pero el guila, el gallo o el tigre son otros de los ttulos que se conocen. Ad Aquilam Ad Dracones (2) Ad Equum Magnum Ad Equum tuticum Ad Gallum Gallinaceum Ad Sturnos Ad tigrim Ad tygrem PLANTAS Los rboles colocados junto a la posada le acaban dando nombre. Los ms corrientes son la Palmera (todas en frica) y el Peral (todos en Italia), seguidos por la Higuera (tambin todas en frica), El Olivo (dos en frica y una en Sicilia), el Manzano o el Moral.

Ad Cerasias Ad ficum (3) Ad Malum (2) Ad Morum Ad Oleastrum Ad Oliuam (3) Ad Palmam (5) Ad Pinum Ad Pirum-Ad Pyrum(3) Ad Pirum filumeni Ad Pirum summas Alpes Ad Radices Ad Salices PAISAJE El paisaje alrededor de la venta, el aspecto de los campos o los elementos del relieve pueden servir para bautizarla. Ad Arualla Ad Confluentes Ad Decem Pagos Ad Duo flumina Ad Labores Ad Pirum Summas Alpes Ad Promontorium Ad Speluncas RELIGIN Hasta 48 de los nombres conservados aluden a aspectos religiosos. varias divinidades protegan a los viajeros en sus desplazamientos por tierra. De ellas la ms importante era Hermes y su equivalente latino Mercurio, que aparece en el nombre de siete estaciones. Es la divinidad cuya toponimia ms se asocia a las vas romanas en francia14, en donde se le consideraba equivalente al dios local Teutates15. Diana, diosa de los cazadores, aparece en siete casos. tambin era divinidad protectora de los caminantes16. Marte, dios de los soldados, que se movan constantemente por los caminos, aparece en siete casos. Hercules, hroe itinerante, que protege a los viajeros que le sacrifican al ponerse en camino17, da nombre a ocho estaciones. Estos cuatro dioses son los ms citados. En total representan el 65 % de los nombres religiosos. Ad Aquas Herculis Ad Aras (3) Ad Calceum Herculis Ad Deam Bocuntiorum Ad Dianam (7) Ad Herculem (6) Ad Herculem Castra Ad Iouem Ad Lunam Ad Marte Ad Martis (6)

N 12, Junio 2011

El Nuevo Miliario

47

Ad Matrem Magnam Ad Mercurios (2) Ad Mercurium (5) Ad Palem Ad Septem Aras Ad Silanos (2) Ad templum Ad ueneris RASGOS Y ELEMENTOS DEL CAMINO Los elementos fsicos del propio camino dan nombre a las paradas: Ad Bivium: El Cruce, Ad Flexum: La Curva, Ad Intercisa, Ad Pertusam: El Camino cortado o tallado, tambin aluden a los puentes, a los puertos, a los coches (capsum18) o a las ruedas, smbolos del trfico rodado19. Ad Bivium Ad Capsu Iuliani Ad Capsum ultimum Ad Duos Pontes Ad flexum (2) Ad Intercisa Ad Pertusa Ad Pontem (5) Ad Pontem Campanum Ad Pontem Isei Ad Pontem Iulii Ad Pontem Singae Ad Pontes tesseninos Ad Portum (3) Ad Portum Dubris Ad Portum Lemanis Ad Portum Ritupis Ad Rota Ad Rotam Ad Rotas AEDIFICIA Como es lgico, gran parte de los nombres de las mansiones y mutationes se refieren al propio edificio20. una buena parte de ellos aluden al aspecto lujoso de la mansio: Basilica, Palatium Dafnae, Regias. Castra: es el campamento militar, pero tambin la jornada de marcha o etapa del camino. Entre las distintas maneras de referirse al propio edificio de la mansio tenemos: Centenaria: se aplica a los albergues no oficiales que no pertenecan al cursus publicus21. Horrea: son depsitos del fisco en el que los propietarios vecinos depositaban su contribucin a la annona22. Palatium: se reserva para las paradas imperiales, estaciones itinerarias preparadas para recibir al emperador o sus funcionarios23. Stabulum: albergue provisto de cuadras24. Praetorium: parada del cursus publicus, para uso de los funcionarios25.

Quintana: mercado, cantina. Taberna: establecimiento privado en una mansio26. Turris: torre, palacio, castillo, lugar fortificado, por su abundancia debe de aludir al propio edificio y no a ningn otro cercano. Vicus y villa se pueden referir a mansiones situadas en estos lugares. Otras denominaciones se refieren a edificios anejos: Figlinas27, Fornolus28, Molas29, Picaria30, Plumbiaria31. Es muy corriente 16 casos referirse a la mutatio como Ad Novam, la Nueva, aunque tambin hay alguna quemada: Ad Combustam. Ad Basilicam (2) Ad Basilicam Diadumene Ad Castra Ad Centenarium (3) Ad Commusta Ad Cypsaria taberna Ad figlinas Ad fornolus Ad Herculem Castra Ad Horrea (3) Ad Molas Ad Nouas (12) Ad Nova Ad Novlas Ad Novolas Ad Palatium Ad Palatium Dafnae Ad Picaria Ad Plumbiaria Ad Praetorium (5) Ad Quintana Ad Quintanas Ad Regias Ad Stabulodio Ad Stabulum (2) Ad Stabulum Olearium Ad taberna frigida Ad turrem (4) Ad turres (10) Ad turres Albas Ad uicum Ad uilla Sele Ad uillam Servillianam(2) PERSONAS Los nombres de personas se refieren, bien a los dueos, caracterizados por su aspecto fsico o apodos32 (Gemellas33, Sorores34, Pactas35, Crispas36, Lippos37, Scrophulas38, Lib(e)ros39, Maiores40, Matricem), por la procedencia de posaderos o usuarios (Atticile, Cottias, Germani, Grecos, Panonios) o por el oficio de sus principales clientes (Centuriones, Publicanos- Recaudadores de impuestos, Navalia, etc.) Ad Atticile Ad Centuriones (2)

48

U El Nuevo Miliario

N 12, Junio 2011

Ad Cottias Ad Crispas Ad Gemellas (2) Ad Germani Ad Grecos Ad Libros Ad Lippos Ad Maiores Ad Matricem Ad Navalia Ad Pactas Ad Panonios Ad Publicanos (3) Ad Scrophulas Ad Sorores NOMBRES CURIOSOS Algunos nombres son dignos de pelculas de piratas: Los Dragones, La Sandalia de Hrcules, Los Baos de Hrcules o del Csar, el ltimo Coche, Los Ratones con estatuas en el medio, la Nueva del Monte de Oro o el Ojo Marino, son nombres que despiertan nuestra curiosidad. Ad Aquas Caesaris Ad Aquas Herculis Ad Calceum Herculis Ad Capsu Iuliani Ad Capsum ultimum Ad Dracones (2) Ad fontem felicem Ad Lapidem Baium Ad Murem et Statuas in medio Ad Nouas et Aureo Monte Ad Oculum Marinum OBJETOS Y COLORES Los objetos que dan nombre a la mansion podran estar colgados a la puerta, en un aviso o ensea: El Asa, el Reloj de Sol, la Cabeza, Las Mesitas, Los Collares, Las Redes, La Rueda, Las Estatuas, La Boca, El Colchn o Los Letreros son nombres que se asocian fcilmente a su representacin grfica. En cuanto a Ad Rubras, Las rojas, Albert Grenier48 ha puesto de manifiesto la asociacin del topnimo francs Maison Rouge, Casa Roja, con ruinas de edificios antiguos al borde de las vas romanas. Piensa que el color rojo era un smbolo de la funcin hostelera de la casa. Ad Albulas Ad Ansam Ad Cephalem Ad Columnam Ad Duo Solaria Ad Mensulas Ad Monilia Ad Pictas Ad Retium Ad Rota

Ad Rotam Ad Rotas Ad Rubras (4) Ad Solaria (3) Ad Statuas (3) Ad Statuas in medio Ad Stoma Ad titulos Ad tomenta LUGARES un buen nmero de mansiones o mutationes llevan el nombre de un lugar, bien de la ciudad de la que dependa el establecimiento o bien del sitio de procedencia del ventero. Ad Amadum Ad Basante Ad Cazalis Ad Daualis Ad fusciana Ad Ladios Ad Lali Ad Lefas Ad Letoce Ad Lullia Ad Mallias Ad Medera (2) Ad Monilla Ad Serta Ad Silima Ad teglanum Ad tine Recine Ad unimpara Ad Zizio Ad Zociander LMITES Y MILIARIOS Muchas de las mutationes eran conocidas sencillamente por el nmero del miliario en el que se encontraban. Esto resulta indudable si se estudia la fuente ms completa que nos ha llegado, el Itinerarium Burdigalense sive Hierosolymitanum, en donde se recogen todas las civitates, mansiones y mutationes del camino de Burdeos a Jerusaln y de vuelta a Miln49. Aunque simplemente se las nombra con ad- + acusativo est implcita la palabra (lapidem) miliarem, y as se ha conservado en un caso: Ad sextum miliarem. un buen nmero tambin estaban colocadas en la frontera entre dos provincias (15 casos) o en el medio del camino entre dos ciudades (7 casos). Ad Quintum Ad Sextum (4) Ad Sextum Miliarem Ad Octavo Ad Octavum (3) Ad Nonas Ad Nono Ad Nonum (6)

N 12, Junio 2011

El Nuevo Miliario

49

Ad Decimum (3) Ad Decumo Ad Decumum Ad undecimum (2) Ad Duodecimum (7) Ad Quartodecimo Ad Quintumdecimum Ad Septimum Decimum Ad uicensimum (2) Ad uicesimum (4) Ad uicesumo Ad tricensimum Ad Centesimum Ad finem Ad fines (14) Ad Media Ad Medias (6) Es significativo que, salvo dos casos con nombres griegos: Ad Cephalem: La Cabeza y Ad Stoma: La Boca, todos los nombres con Ad + acusativo estn en latn, cosa que no sucede con los nombres propios de la mayora de las mansiones, que se nombran por los topnimos de los lugares civitates o vici- en los que se ubican.

PLANTAS De Calabazas De fresnedilla De la Higuera De la Huerta De la Mata52 De la Zarzuela53 De Las vias De los Olmos De Salcedn Del lamo Del Carrascal Del Chaparral Del fresno Del Moral Del Palmar Del Rebollar PAISAJE De la Dehesilla De la Ladera Del Monte de la tierra Del Puerto Las Lomas RELIGIN De la Cruz De los Santos De San Andrs De San Bartolom De San Julin De San Pedro De Santa Catalina De Santa Luca De Santillana EDIFICIOS De Las Herreras De los Arquillos De los Molinos De los Palacios De Paredes De torre Blanca De torre Molina Del Albergue Del Espital Del Molinillo Nueva Quemada Real ventas Nuevas RASGOS Y ELEMENTOS DEL CAMINO De la Caada De la Puente vieja De la tablada De Mal Abrigo De tajada

2.- el nombre de las ventas en fuentes itinerarias modernas


Para poder comparar los nombres antiguos de estos establecimientos de carretera con otros modernos vamos a examinar una fuente muy conocida, el Reportorio de villuga50, publicado en Medina del Campo en 1546. tomaremos de esta recopilacin de caminos aquellas paradas que aparecen denominadas como ventas. La lista ya clasificada por campos semnticos es la siguiente: BAOS Alhama51 De Baos FUENTES- POZOS Agua Dulce De la fuenfra ROS, LAGOS, MONTAAS: De Aulencia De Riofro Del Alberche Del Ro Del Ro de las Yeguas ANIMALES De la Cigarra De las Yeguas De los toros de Guisando Del Gato

50

U El Nuevo Miliario

N 12, Junio 2011

Del Barranco Del Campo Del Coche PERSONAS De Gins De Juan Gil De la Portuguesa De la Regina De la Silvera De las Dos Hermanas De las Guardas De los Locos De Romanos Del Alcaide Del Bellaco Del Conde Del Duque Del Marqus NOMBRES CURIOSOS De Mojapn Motorica Mazota OBJETOS Y COLORES De la Alhaja De la Bandera Del Barco Del Bal Del trabuco LUGARES Y OTROS De Segovia De totana LMITES Y MILIARIOS De Diezma54 Media Llama la atencin la coincidencia de los campos semnticos e incluso de los mismos nombres, aplicados a mansiones antiguas y ventas modernas. La denominacin de las dos estaciones de la va de la Plata de las que parta el artculo de Roldn: Ad Sorores, De las Hermanas y Ad Lippos: De los Legaosos, se pueden comparar con nombres como la venta de las Dos Hermanas, la de los Locos o la del Bellaco del Reportorio de villuga, muy similares. Lo mismo en las fuentes antiguas que en las modernas el nombre que ms se repite es el de venta Nueva = Ad Nouas, aunque curiosamente en ambos casos tambin hay una venta Quemada = Ad Combusta.

en la casa de campo de Livia en veyes en la que se encontr en el s. XIX la estatua de Augusto llamada de Prima Porta56 , propiedad conocida despus del portento como uilla Ad Gallinas57. El primero es de la vida de Augusto de Suetonio: un da Livia, a raz de su casamiento con Augusto, fue a visitar la residencia que tena cerca de veyes, y he aqu que un guila pas volando junto a ella y dej caer en su regazo una gallina blanca que todava sostena en el pico una rama de laurel tal como la llevaba en el mismo momento de ser apresada. Livia dispuso que criasen aquel ave y plantasen la rama: de aquella gallina nacieron tantos polluelos que todava hoy en da se la conoce como la villa Ad Gallinas y de aquella rama surgi un boscaje de laureles tan espeso, que los csares los tomaban de aquel lugar para celebrar sus triunfos.58. Plinio el viejo ampla la noticia al hablar del rbol del laurel: Hay tambin algunos hechos dignos de mencin relacionados con el laurel en la historia del divino Augusto. una vez, cuando Livia Drusila quien tras su matrimonio con el emperador tom el nombre de Augusta- era su prometida, estando sentada, le cay en el regazo una gallina de gran blancura, que un guila haba dejado caer sin que hubiera sufrido ningn dao. vindolo Livia sin ninguna alarma, se aadi el milagro de que todava llevaba en el pico una rama de laurel llena de bayas. Los arspices dieron orden de que la gallina y su progenie fueran conservadas cuidadosamente y la rama plantada y custodiada con cuidado religioso. Esto se hizo en la villa de los Csares, situada en la orilla del tber, junto al noveno miliario de la va flaminia, a la que se conoce desde entonces como Ad Gallinas y en donde de la rama se origin prodigiosamente un bosque. Despus de esto, Csar Augusto, cada vez que celebraba un triunfo, llevaba una rama de este laurel en su mano y una corona en su cabeza y desde entonces todos los emperadores han seguido su ejemplo.59 En 1909 se public una tabula ansata de bronce hallada en el fondo del tber, que estara fijada a un barco o coche oficial, preparado para que lo usaran los emperadores60. Nombra a dos libertos imperiales de edad trajanea M. Ulpius Diadumenus y Glyptus que ocupaban cada uno de ellos el cargo de procurator praetorii Fidenatium et Rubriensium et Albarum Gallinarum, encargados de las residencias imperiales conocidas ms corrientemente como Ad Fidenas, Ad Saxa Rubra y Ad Gallinas Albas. La noticia de Plinio y Suetonio de que, por albergar las gallinas sagradas, la villa se conoca como Ad Gallinas, podra confirmar la idea, ya adelantada por

3.- la villA Ad GAllinAs AlbAs


vamos a ver a continuacin dos textos55 relacionados con este tema. Se refieren al prodigio acaecido

N 12, Junio 2011

El Nuevo Miliario

51

nosotros en El Nuevo Miliario61, de que la expresin Ad + acusativo, que aparece muchas veces en el las fuentes itinerarias antiguas para designar una mansio o mutatio, no se refiere a ningn objeto cercano a ellas, sino que es el nombre propio o comercial del lugar o establecimiento de carretera, de la posada o venta.

Il. 2: Tabula ansata, cara 2 62

M. VLPI(I) AVG(VSTI) [LI]B(ERTI) DIADVME NI PROC(VRATORIS) PRAETORI(I) FIDE NATIVM ET RUBRIENSIVM ET GALLINAR(VM) ALBARVM SA CRVM QUAE PRAESTV EST VSI BVS CAESARIS N(OSTRI)

Cara 1:

GLYPTI AVG(VSTI) [LI]B(ERTI)PROC(URAT ORIS) PRAETORI(I) FIDENATIUM ET RVBRIENSIVMET GALLINARV [M ALBA]RVM SACRVM QUAE PRAE STV EST VSIBVS CAESARIS N(OSTRI)

Cara2:

4.- conclusiones
Con todo esto creemos haber demostrado que los nombres en Ad + acusativo de las estaciones de los itinerarios romanos se refieren exactamente a la denominacin comercial de los establecimientos situados al borde de las calzadas para dar servicio a los viajeros. En la denominacin que nos han transmitido los textos el sustantivo taberna, caupona o stabulum casi siempre va elptico63. Solamente en tres casos se ha conservado la denominacin completa: Ad Palatium Dafnae, Ad Stabulum Olearium y Ad Taberna Frigida. La locucin que hemos descrito: Ad + acusativo, con el significado que apuntamos, no corresponde con un uso descrito en las gramticas latinas64, sin embargo se puede rastrear un doble origen: Por un lado ad sustituye a apud preposicin que s indica el lugar en donde ya en autores antiguos como Plauto y terencio y es comn este uso de nuevo en escritores tardos65. Por otro el acusativo con ad reeemplaza al locativo muchsimas veces hasta con nombres de lugar66.

En cuanto a las lenguas romnicas se ha conservado en francs un uso muy parecido, con la locucin aux, que se utiliza para designar el nombre de establecimientos hosteleros: Caf Aux Tours de Notre Dame67, Hotel Aux Trois Portes68, Restaurant Aux Armes de Bruxelles69. El mismo empleo se conserva en italiano70. Nombres como Albergo y Hotel Al Cacciatore, Hotel al Pescatore, Albergo al Gobbo71, Albergo Al Gambero72, Albergo al Gallo Forcello, Albergo al Capello Rosso o formas en plural como Albergo Alle Alpi o Albergo Alle Porte parecen ser, como en francs, descendientes romnicas de la locucin latina que estamos estudiando. Aparte de los evidentes errores de las desinencias, producto en su mayor parte de la transmisn textual73, existe tambin en los itinerarios un numeroso grupo de topnimos que parecen obedecer a la construccin ad + ablativo74. El error de transmisin se puede descartar para los que provienen de los vasos de vicarello (Ad Cale, Ad Commusta, Ad Decumo, Ad Nova, Ad Vicesumo), que son una fuente directa. Se producen tambin sobre todo en los numerales- dobletes, como Ad Decumo Ad Decumum, Ad Octavo Ad Octavum, Ad Vicesumo- Ad Vicesimum. todo ello parece apuntar a la utilizacin del ablativo en lugar del acusativo, que se hace normal en poca tarda75 o a ms bien a la confusin de los escribas sobre las reglas de utilizacin de las terminaciones de caso76. Este uso particular del acusativo nos tendra que hacer repensar el posible significado de la utilizacin de distintas desinencias acusativo, ablativo, locativoen las fuentes itinerarias, asunto sobre que el maestro Gonzalo Arias llam la atencin hace casi 50 aos77, desarrollando la que l llamaba teora de los empalmes o explicacin gramatical del Itinerario, para aclarar el empleo de los acusativos sin preposicin. Las implicaciones de esta hiptesis que presentamos, sobre todo para la geografa antigua, son importantes, puesto que saber que la mayor parte de estas mansiones que aparecen nombradas con ad + acusativo eran edificios aislados simples ventas o posadas-, que habrn dejado restos arqueolgicos en una superficie limitada, puede ayudar a su identificacin sobre el terreno. Si examinamos la tabla adjunta, que corresponde a los datos del Itinerarium burdigalense, sin duda el itinerario ms detallado que nos ha dejado la antigedad, podemos ver que en l lo que ms se citan son mutationes, que representan aproximadamente la mitad de las paradas. Sin embargo de las que aparecen nombradas con ad- + acusativo alcanzan el 90%, lo que indica que en su gran mayora eran pequeos establecimientos al borde del camino.

52

U El Nuevo Miliario

N 12, Junio 2011

Itinerarium burdigalense Mansiones Mutationes Civitates Vici Castella Urbes Nada Total 100 (22%) 234 (51,4%) 121(26,5) 1 (0,2%) 1 (0,2%) 1 (0,2%) 6 (0,12%) 455 (100%)

Con ad- 78 3 (6%)79 46 (90 %) 0 (0 %) 0 0 0 2 (4 %)80 51 (11,2 %81)

NOTAS 1. J. M. ROLDN HERvS, Jos Manuel, Sobre los Acusativos con ad en el Itinerario de Antonino, Zephyrus, 17, 1966, pp. 109- 125. 2. G. PARtHEY Y M. PINDER, Itinerarium Antonini Augusti et Hierosolymilitanum ex libris manu scriptis, Berolini impensis friderici Nicolai, 1848; O. CuNtZ, Itineraria romana. Volumen prius. Itineraria Antonini Augusti et Burdigalense, Studgard, B.G. teubner, 1929. 3. J. M. ROLDN HERvS, Sobre los acusativos [n. 1 ] p. 118. 4. K. MILLER, Itineraria Romana, Stuttgard, 1916, p. 71 y ss. 5. http://www.tabula-peutingeriana.de/tp/tp_aa.html Se han eliminado los datos del segmento 1, que como sabemos desapareci y fue reconstruido por Miller.. 6. Citamos por O. CuNtZ, Itineraria romana. Volumen prius. Itineraria Antonini Augusti et Burdigalense, Studgard, B.G. teubner, 1929. 7. Citamos tambin por O. CuNtZ, Itineraria romana [n. 6]. En lnea est en http://www.christusrex.org/www1/ofm/pilgr/bord/10Bord01Lat.html 8. P. MARCHI, La stipe tributata alle divinit delle Acque Apollinari, Roma 1852; CIL XI, 3281-3284; K. Miller, Itineraria Romana, [n.4] p. 71 En lnea en http://www.hs-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lspost04/Gaditana/gad_intr.html 9. K. MILLER, Itineraria Romana: Rmische Reisewege an der Hand der Tabula Peutingeriana, Stuttgart 1916, Roma, Bretschneider 1964. En lnea en http://www.hs-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lspost03/tabula/tab_intr.html 10. Las mansiones con * son parte de un itinerario martimo y su interpretacin elementos distintivos de la costa- difiere de lo que aqu examinamos. 11. E. terenziani, L. Calidi Erotice, titulo manebis in aevum. Storia incompiuta di una discussa epgrafe isernina [CIL IX, 2689], Ager Veleias, 3.09, 2008, http://www.veleia. it/download/allegati/fn000076.pdf Lucio Calidio Ertico, lo mand hacer para s mismo y para fania volupta cuando estaba vivo. ventero, echemos cuentas. tienes: un as por un sextario de vino, un as por el pan y dos ases por el guiso. De acuerdo. Ocho ases por la chica. tambin de acuerdo. Dos ases por el heno de la mula. Esta mula me va a arruinar! 12. J. RODRGuEZ MORALES, Las calzadas romanas propaganda o utilidad?, Actas del VIII Coloquio de A.I.E.R. Propaganda y persuasin en el mundo romano. 1 y 2 de diciembre de 2010 (en prensa) 13. Sobre Aqua en la toponimia relacionada con las vas romanas, vid. S. GENDRON, La toponymie des voies romaines et mdivales, Paris, Ed. Errance, 2008, p.109 111.

L(ucius) CALIDIvS EROtICvS SIBI Et fANNIAE vOLvPtAtI v(ivus) f(ecit) COPO COMPvtEMvS HABES vINI S(extarium) I PANE(m) A(sse) I PvLMENtAR(ium) A(ssibus) II CONvENIt PvELL(am) A(ssibus) vIII Et HOC CONvENIt fAENvM MvLO A(ssibus) II IStE MvLvS ME AD fACtvM DABIt

N 12, Junio 2011

El Nuevo Miliario

53

14. A. GRENIER, Manuel de archologie gallo-romaine. II Partie: Larchologie du sol, Paris, Picard, 1934, pp. 307- 311. 15. CSAR, De Bello Gallico, 6, 17: Deum maxime Mercurium colunt. Huius sunt plurima simulacra: hunc omnium inventorem artium ferunt, hunc viarum atque itinerum ducem, hunc ad quaestus pecuniae mercaturasque habere vim maximam arbitrantur. Adoran como divinidad principal a Mercurio. tienen muchas imagenes de l; le consideran el inventor de todas las artes y gua en todos los viajes y caminos, y el que tiene mayor influencia para la ganancia de dinero y transacciones comerciales. Apud R. CHEvALLIER, Voyages et dplacement dans lEmpire romain, Armand Colin, 1988, p. 382. 16. Trivia Diana est, ab eo dicta Trivia, quod in trivio ponitur fere in oppidis Graecis.... La titnida trivia es Diana, calificada de trivia porque en las ciudades griegas suele colocarse su imagen en la confluencia de tres calles vARRN, De lingua latina, 7, 2, 16. traduccin de M. A. MARCOS CASQuERO, Varrn. De Lingua latina, ed. bilinge, Barcelona, Anthropos, 1990, pp. 224- 225. Anthologia Palatina, vI, 199. pp.: Artemis, diosa del camino, Antfilo te dedica este sombrero de viaje, smbolo del caminante, porque t has atendido sus votos, t has bendecido sus pasos. W. R. PAtON, The Greek Anthology, volume 1, Loeb, 1916, pp 400- 401. 17. fEStO, XIIII, 284; Propter viam Peregre profecturi Herculi sacrificabant in culina quase Propter viam fit sacrificium: quod est proficiscendi gratia Herculi, aut Sanco, qui scilicet idem est Deus. Los viajeros, en el momento de su partida, sacrificaban a Hrcules o a Sancus en la cocina Es junto al camino en donde se hace el sacrificio corriente en el momento de la partida, en honor de Hrcules o de Sancus, que es el mismo dios. M. Verrii Flacci quae extant : et, Sexti Pompeii Festi De verborum significatione libri XX, tomo 2, Londres,valpy, 1826, p. 661- 662 18. ISIDORO, Origenes sive Etymologiae, XX, 12, 3: Capsus carruca undique contecta, quasi capsa. Capsus es una carroza cubierta por todas partes, casi una caja. 19. En varias emisones monetales y en un relieve de poca trajanea, hoy en el Arco de Constantino, la va trajana, fue representada como una joven tendida que sostiene una rueda. 20. Sobre los establecimientos hosteleros en Roma, vid.: t. KLEBERG, Hotels, restaurants et cabarets dans l Antiquit romaine, upsala, 1957. Sobre la toponimia que han dado estos nombres: GENDRON, La toponymie des voies romaines et mdivales [n. 12] p. 101- 109. 21. R. CHEvALLIER, Voyages et dplacement dans lEmpire romain [n.14], p. 67 22. R. CHEvALLIER, Les voies romaines, Paris, Picard, 1997, p. 281 23. Codex Theodosianus, vII, 10, 1: palatia nostra in qualibet civitate vel mansione, apud R. CHEvALLIER, Les voies romaines [n. 21] p. 281 24.R. CHEvALLIER, Les voies romaines [n. 21] p. 281. GENDRON, La toponymie des voies romaines et mdivales [n. 12] p. 102.

25. R. CHEvALLIER, Les voies romaines [n. 21] p. 282. 26. R. CHEvALLIER, Les voies romaines [n. 21] p. 282. 27. fbrica de cermica. 28. Hornillo. 29. Molinos. 30. fbrica de pez. 31. Seguramente Pumblaria, fontanera. 32. Es significativo que estos nombres sean casi todos femeninos, puesto que las mesoneras o venteras eran parte del atractivo de la posada. 33. Las Gemelas 34. Las Hermanas. 35. Las Novias. 36. Crispas significa Las del pelo rizado, o Ls Rpidas. 37. Los Legaosos 38. Las Escrfulas. 39. Quizs Ad Liberos: Los Nios? 40. Los viejos. 41. La Nodriza 42. Atticilla: pequea ateniense? 43. Las delos Alpes Cottios. 44. En Numidia. 45. En Italia. 46. En Dalmacia. 47. La Naval. 48. A. GRENIER, Manuel de archologie gallo-romaine [n. 13] p. 286- 291 49. todas las estaciones del Burdigalense que se nombran con un nmero son simples mutationes. 50. P. JuAN vILLuGA, Reportorio (sic) de todos los caminos, hasta agora nunca visto...Medina del Campo, Pedro de Castro impresor, 1546. Edicin facsmil de De vinne Press, 1902. Hay edicin electrnica en: http://www.traianvs. net/villuga/index.html 51. Alhama significa en rabe el Bao 52. Parte de un bosque. 53. El encinar: vid J. RODRGuEZ MORALES, El Puente de la Zarzuela en el antiguo camino real de Extremadura (Navalcarnero), Anales del Instituto de Estudios Histricos del Sur de Madrid Jimnez de Gregorio, 10, 2010, pp. 97- 127. 54. Dcima. 55. Otros dos autores clsicos (DIN CASIO, XLvIII, 52, 2 y AuRELIO vCtOR, v, 17) se refieren al prodigio, aunque no citan la villa Ad Gallinas. 56. M. GAEtANO, Ad Gallinas Albas Villa di Livia, Roma, LErma de Bretschneider, Bullettino della Commissione Archeologica Comunale di Roma, Supplementi, 8, 2001. f. MAuRIZIO, La Villa di Livia: un percorso di ricerca di archeologia virtuale, Roma, LErma di Bretschneider, Bibliotheca Archaeologica, 41, 2008. G. MESSINEO, La Tomba dei Nassoni, Roma, LErma di Bretschneider, Studia Archaeologica, 104, 2000, p. 82 57. Sobre este prodigio el estudio ms completo est en S. MONtERO HERRERO, Augusto y las aves. Las aves en la Roma del Principado: prodigio, exhibicin y consumo, Barcelona, Publicacions i edicions, universitat de Barcelona, 2006, p. 102- 107 58. SuEtONIO, Galba, 1: La traduccin es de M. BASSOLS DE

54

U El Nuevo Miliario

N 12, Junio 2011

CLIMENt, C. Suetonio Tranquilo. Vida de los doce csares, vol. Iv, Barcelona, Alma Mater, 1970, p. 18- 19 Liuiae olim post Augusti statim nuptias ueientanum suum reuisenti praeteruolans aquila gallinam albam ramulum lauri rostro tenentem, ita ut rapuerat, demisit in gremium; cumque nutriri alitem, pangi ramulum placuisset, tanta pullorum suboles prouenit, ut hodieque ea uilla ad Gallinas uocetur, tale uero lauretum, ut triumphaturi Caesares inde laureas decerperent. 59. PLINIO EL vIEJO, Naturalis Historia, XvI, 136- 137: Sunt et circa Diuum Augustum euenta eius digna memoratu. Namque Liuiae Drusillae, quae postea Augusta matrimonii nomen accepit, cum pacta esset illa Caesari, gallinam conspicui candoris sedenti aquila ex alto abiecit in gremium inlaesam, intrepideque miranti accessit miraculum. Quoniam teneret in rostro laureum ramum onustum suis bacis, conseruari alitem et subolem iussere haruspices ramumque eum seri ac rite custodiri. Quod factum est in uilla Caesarum fluvio tiberi inposita iuxta nonum lapidem flaminiae uiae, quae ob id uocatur Ad Gallinas, mireque silua prouenit. Ex ea triumphans postea Caesar laurum in manu tenuit coronamque capite gessit, ac deinde imperatores Caesares cuncti. La traduccin es ma. 60. Notizie degli scavi di di antichit, Roma, Accademia dei Lincei, 1909, pp. 433-435. C.I.L. XI, 2, 2, Addenda ad Partes Priores et Indicum Capita Tria, 1976, p. 1358. Cfr. S. PANCIERA, Procurator huius praetori, Studia in honorem Borisi Gerov, Sofia, 1990, pp. 174- 189. 61. J. RODRGuEZ MORALES, El yacimiento de El Beneficio, en Collado Mediano y la mansio Miac(c)um, El Nuevo Miliario, 8, Junio de 2009, pp. 97- 101. 62. Noticie degli scavi [n. 55] p. 435, fig. 2 63. P. e.j. Ad (Tabernas) Nouas. 64. En las que se le da a la locucin el sentido de: direccin: hasta un punto que no se rebasa o proximidad: cerca de, delante de. M. BASSOLS DE CLIMENt, Sintaxis Latina, Madrid, C.S.I.C., 1973, tomo 1, p. 239- 240. 65. Ad ipsum fontem facta est oratio. vid: C. H. GRANDGENt, Introduccin al latn vulgar, Madrid, C.S.I.C., 19915, p. 77 66. C.H. GRANDGENt, Introduccin al latn vulgar [n. 60], p. 80. 67. Caf de las torres de Notre Dame 68. Hotel de las tres Puertas 69. Restaurante del Escudo de Bruselas 70. Debo esta observacin a Gioacomo Gillani, del equipo de El Nuevo Miliario, al que agradezco en lo que vale su aportacin. 71. Del Jorobado. 72. De la Gamba. 73. Ad Capsu Iuliani, Ad Fornolus, Ad Palae, Ad Pale o Ad Germani. 74. Ad Aquileia, Ad Basante, Ad Cale, Ad Commusta, Ad Cypsaria Taberna, Ad Decumo, Ad Diana, Ad Duo Flumina, Ad Fusciana, Ad Hercule, Ad Intercisa, Ad Letoce, Ad Lullia, Ad Medera, Ad Medera, Ad Navalia, Ad Nova, Ad Octavo, Ad Pertusa, Ad Ponte Campanu, Ad Ponte Ises, Ad Quartodeci-

mo, Ad Retio, Ad Rota, Ad Serta, Ad Silma, Ad Stabulodio, Ad Taberna Frigida, Ad Tomenta, Ad Vicesumo, Ad Zizio. 75. Ad ecclesia maiore C.H. GRANDGENt, Introduccin al latn vulgar [n. 60] p. 86 76. Se veran arrastrados por el ablativo, que era el caso que se utilizaba por norma general (vid. J. M. ROLDN HERvS, Jos Manuel, Sobre los Acusativos con ad en el Itinerario de Antonino [n. 1], p. 109. 77. ARIAS BONEt, G., passim El Miliario Extravagante, 2, 1963. 78. El tanto por ciento es del total de estaciones con ad79. Mansio Ad Marte, Mansio Ad Fines, Mansio ad Equum Magnum. 80. Ad Palatium Dafne, Ad Pirum Summas Alpes. 81. Del total de paradas del Itinerarium Burdigalense.

N 12, Junio 2011

El Nuevo Miliario

55

Você também pode gostar