Yapay Sinir Alar

Yapay Zeka
Yard.Do.Dr. Mehmet Sira ZERDEM siracozerdem@gmail.com sozerdem@dicle.edu.tr Elektrik Elektronik Mhendislii Blm Dicle niversitesi

Zeka

Deneyimden renme yetenei Bilgi edinme, saklama ve uygulama yetenei Yeni durumlara tepki verebilmek iin muhakeme edebilme yetenei Problem zme yetenei

Yapay Zeka

Bilgisayarn insan gibi hareket ve muhakeme edebilmesini amalayan alma alan Bilgisayarlara dnmeyi retmek Bilgisayarn insan akln taklit etmesini salamak nsanlarn iyi yapabildikleri konularda bilgisayarlarn da iyi olmasn salamak (problem zme, oyun oynama)

Yapay Zeka

Bilgisayarlar hibir zaman insanolunun yaratclk, duygu ve mizacnn benzeimini aktarabilme becerisine sahip olamayacaktr. Bununla beraber, bilgisayarlarn belirli insan davranlarn yapan makinalara yn vermesi ve belirli bir uzmanlk alan ile ilgili (veri hesaplamas, tbbi tehis gibi) beeri dnme srecinin benzeimini yapan sistemlere beyin olma becerisine sahip olmas olasdr.

Yapay Zeka

MIT (Massachusette Technical University) aratrma grubunda YZ ile ilgili almalarn ncs olan Manvin Minsky YZ'nin "hareket eden bir ufuk" gibi olduunu ifade etmitir.

YZ konusundaki almalar 1960'lardan beri gndemde olmasna karn YZ uygulamalarnn ok ileri boyutta bilgisayar gcne ihtiya duymasndan dolay aratrmaclarn ounun bu alanda yeni bir ey ortaya koyma gayreti sonusuz kalmtr.

Yapay Zeka

Gnmzde bilgisayar teknolojisinde yaanan gelimelerin salad ucuz ve gl bilgisayarlar sayesinde YZ alannda byk lekli aratrma yapabilmek ekonomik adan mmkn hale gelebilmitir. Bunun sonucu olarak, YZ'nin bir alt alan olan uzman sistemler (expert systems) konusunda daha imdiden nemli gelimeler salanm olup, i dnyasnn karar verme srecinde uzman sistemlerden nemli lde yararland gzlenmektedir.

Yapay Zeka

Yapay zeka, insann dnme yapsn anlamak ve bunun benzerini ortaya karacak bilgisayar ilemlerini gelitirmeye almak olarak tanmlanr. Daha geni bir tanma gre ise, yapay zeka, bilgi edinme, alglama, grme, dnme ve karar verme gibi insan zekasna zg kapasitelerle donatlm bilgisayarlar diye tanmlanr. Bu konudaki ilk alma McCulloch ve Pitts tarafndan yaplmtr. Bu aratrmaclarn nerdii, yapay sinir hcrelerini kullanan hesaplama modeli, nermeler mant, fizyoloji ve Turing'in hesaplama kuramna dayanr.

Yapay Zeka

Ayn aratrmaclar, her hangi bir hesaplanabilir fonksiyonun sinir hcrelerinden oluan alarla hesaplanabileceini gsterdiler. Bu a yaplarnn uygun ekilde tanmlanmalar halinde renme becerisi kazanabileceini de ileri srdler.
Hebb, sinir hcreleri arasndaki balantlarn iddetlerini deitirmek iin basit bir kural nerince, renebilen yapay sinir alarn gerekletirmek de olas hale gelmitir. 1950'lerde Shannon ve Turing tarafndan bilgisayarlar iin satran programlar yazlmaktayd.

Yapay Zeka

lk yapay sinir a temeli, bilgisayar SNARC, MIT'de Minsky ve Edmonds tarafndan 1951'de yapld. almalarn Princeton niversitesi'nde srdren McCarthy, Minsky, Shannon ve Rochester'le birlikte 1956 ylnda Dartmouth'da iki aylk bir alma toplants dzenledi. Bu toplantda bir ok almann temelleri atlmakla birlikte, toplantnn en nemli zellii McCarthy tarafndan ilk kez Yapay Zeka teriminin kullanlmasdr.

Yapay Zeka

Zeki davran retmek iin almalarda kullanlan temel yaplardaki baz nemli yetersizliklerin ortaya konmasyla, bir ok aratrmaclar almalarn durdurmutur. Buna en temel rnek, sinir alar konusundaki almalarn Minsky ve Papert'in 1969'da yaynlanan Perceptrons (Algalar) adl kitaplarnda tek katmanl algalarn baz basit problemleri zemeyeceini gsterip ayn ksrln ok katmanl algalarda da beklenilmesi gerektiini sylemeleri ile bakla kesilmi gibi durmasdr.

Yapay Zeka

Her sorunu zecek genel amal program yerine belirli bir uzmanlk alanndaki bilgiyle donatlm programlar kullanma fikri yapay zeka alannda yeniden bir canlanmaya yol at. Ksa srede uzman sistemler ad verilen bir metodoloji geliti. Fakat burada ok sk rastlanan tipik bir durum, bir otomobilin tamiri iin nerilerde bulunan uzman sistem programnn otomobilin ne ie yaradndan haberi olmamasyd. nsanlarn iletiimde kullandklar Trke, ngilizce gibi doal dilleri anlayan programlarn dnya hakknda genel bilgiye sahip olmas ve bu bilgiyi kullanabilmek iin genel bir metodolojisi olmas gerektii belirtilmitir.

Turing Testi

lerinde bir insan,bilgisayar ve sorgulayc bulunan oda. Sorgulayc dier iki oda ile bir uzaktan yazc (teleprinter) sistemi ile haberleebilir. Sorgulayc odalardan hangisinde insan, hangisinde bilgisayar bulunduunu ayrt etmeye alr. Makine sorgulaycy kendisinin insan olduuna inandrmaya alr. Eer makine sorgulaycy aldatabilirse makinenin dnebildiine karar verilir.

Eliza

ELIZA Turing Testini baarm, bir hasta ile etkileime geebilen psikoterapist simlasyonunudur. 1964-1966 yllar arasnda Joel Weizenbaum tarafndan MIT de yazlmtr. lk yazlan hali DOCTOR dur. Kod kurall ifadelere(regular expressions) benzemeyen baz basit szdizimi ablonlarn barndryordu. Her ablon, ierisinde dardan gelen verileri de barndrabilecek kendisiyle ilikili cevaplara sahipti.(basit bir deiiklik ile benim senin) Weizenbaum karlat tepkilere ok ard: Psikiyatristler gelecek vaat ettiini dndler. nsanlar simlasyonu kolayca insan yerine koydu. Birok kimse NL problemlerinin zldne inand.

Eliza

Bu Emacsin iinde Eliza simlasyonuna benzer bir programla yaplm bir sohbetin kopyasdr

Ben psikoterapistinizim.Ltfen probleminizi anlatn.Anlatnz her sonlandnda ltfen iki kez RET yazn. rencilerimle zor zamanlar yayorum. Niin yle sylediniz. Nasl desem,benden para isteyip duruyorlar. Belki planlarnzda bununla ilgilenmek iin bir eyler vardr. Ne planlar? Peki Ne planlar? demenizin sebebi yaadnz bu hayat m? Hayr yle syledim nk neden bahsettiine dair hibir fikrim yok. Peki bana gelmenizin sebebi neden bahsettiime dair bir fikrinizin olmamas m? Hayr,geldim nk Turing testini geip geemeyeceini grmek istedim. Peki gerekten Turing Testini geseydim seni rahatsz eder miydi? .. Okulda problemlerini nasl zerdin? Bu tam bir zaman kayb!Gle gle. Sekreterim size faturanz gnderecektir.

Colbynin PARRYsi (Geitirici)

Kenneth Colby 1968li yllarda ayn teknii kullanarak bir paranoit (paranoyak) modelledi. PARRY temel duygu biimlerine sahipti. Eer sinirlenirse cevaplar daha saldrganlayordu. Turing testinde, uzman psikiyatristler PARRYnin cevaplarn gerek paranoitlerden ayramadlar.

H: yi akamlar. Benim Adm Doktor Jones. P: Tantmza memnun oldum. H: Naslsn? P: yiyim galiba. H: Bana adn sylermisin? P: Pat Smith. H: Baz problemlerin olabileceini dndm. P: Son zamanlarda biraz zgnm. H: Neye kar? P: nsanlar bazen sinirlerimi bozuyor. H: Devam et. P: Bahisiler hakknda bir ey biliyormusun? ...

P: E: P: E: P: E: P: E:

Parry Elizayla tanr

Drtlerini anlamyorum. Neden anlamyorsun? Anlamamalmydm? Bunu neden syledin imdi? yle ite. yle olmadn dn. Yani? Seni tam olarak anladm sanmyorum. P: Bu soru zerinde ok srarcsn. E: Bu benzerlik sana ne neriyor? P: Anlamadm. E: Anlam olmak istermiydin?

Avantajlar

Bilgisayarlar daha gl ve kullanldr. Yeni problemleri zebilir. Bilgiyi daha etkin kullanr. Arayzler gelimektedir.

Dezavantajlar

Artan Maliyet Yava yazlm geliimi Az sayda uzman programc Sektrde kullanmda olan az sayda yazlm

Bilgisayarn Baarl Olmas iin Gerekenler

Yaplacak iin ak tanm Gerekli prosedrn tanm Kural ve snrlarn tanmlanmas Srekli deien ve ok miktarda olan bilginin saklanmas ve etkin olarak ilenmesi

YZnin Temelleri
Bilgisayar Bilimi ve Mhendislii

Matematik

Felsefe

Ekonomi

YZ
Psikoloji

Biyoloji

Kavramsal
Bilim

Dilbilimi

YZ sistemleri hala neyi yapamaz?

Doal dilleri ok salkl anlamak(rnek; Gazetedeki bir makaleyi okuyup anlamak) Internet de srf yapmak. Grsel bir sahneyi istee bal yorumlamak Bir doal dili renmek Dinamik gerek zamanl bir alanda plan kurmak Karmak bir evrede ilgiyi yeniden odaklamak Yaam boyu renmek

Olas YZ Yaklamlar
nsanlar gibi yi

Dnme

GPS

Rational agents

Hareket

Eliza

Heuristic systems

YZ genelde bu alanda almaya meyilli

YZ Grleri
Yapay Zeka grleri 4 kategoriye ayrlr nsanca dnmek nsanca hareket etmek Rasyonel dnmek Rasyonel hareket etmek

yi Dnme

Like humans

Well
Rational agents

Think

GPS

Act

Eliza

Heuristic systems

Bilgi temsili, mantk, renme, hafza, problem zme gibi algoritmalarn resmi modellerinin gelitirilmesi.

Kantlanm ve garantili en uygun zm olan sistemde genellikle vurgu vardr.

yi Hareket Etme

Like humans

Well
Rational agents

Think

GPS

Act

Eliza

Heuristic systems

Verilen bir girdi iin, ille de doru olmayan fakat ii yaptran uygun bir kt oluturur.
Hibir zm garanti etmez: Bunlarn tm ou zaman yeterince iyi olan zmleri sunan faydal keif iin sylenebilir.

Like humans

Well
Rational agents

nsanlar gibi dnme

Think

GPS

Act

Eliza

Heuristic systems

Saysal modellerin nasl ifade edilmesi gerektiinin sonular elde edilmeli. Beynin i aktivitelerinin bilimsel teorileri gerekir. Bunlar deerlendirmek iin yeni mekanizmalar ve kavramsal teoriler, bunlar ifade etmek iin de yeni bir dil salamak. GPS (Genel problem zc): Ama insana ait davranlar retmek deil (ELIZA gibi), benzer bir greve zm bulan bir kii tarafndan izlenen mantk ileminin basamaklarnn srasn retmektir.

Like humans

Well
Rational agents

nsanlar gibi hareket etmek

Think

GPS

Act

Eliza

Heuristic systems

Davran yaklam.

Nasl sonular getireceinle ilgilenmek deil, sadece insan sonularna benzerliiyle ilgilenmektir.
rnek olarak turing testi (turing test) (Alan Turing, 1950).

Yapay Zeka
Yapay Zeka (Artificial Intelligence); renme, gerekeleme, problem zme, yabanc bir dili alma v.b. gibi insanolunun davranlarn gsterebilen sistemlerle ilgilenen bir bilgisayar bilimidir. Yapay Zekann ana amac insanlarn davranlarnn ve sezgisel yeteneklerinin bilgisayar zerinde benzetimidir. nsanolu esas olarak Bilgiyi (Knowledge) kullanmakta ve onu ilemektedir. Bu yzden bilgi ve bilginin kullanm Yapay Zekann da anahtar karakteristikleridir.

Yapay Zeka

Yapay Zekann standart bir tanm yaplamamakla beraber, yaplagelen tanmlarn ortak ynleri unlardr; YZ bir bilgisayar bilim daldr, YZ bilgi ve davrana dayanr, YZ zeki davranlar aratrmaktadr. Zeka rakam ya da veriler yerine bilgiye dayal mantksal bir sretir. Bilgi ve bilginin ilenmesi ile zeki davranlar ortaya karlabilir.

Yapay Zeka

Bir programn ya da sistemin zeki ya da akll olup olmadn snamak iin baz testler uygulanr; Turing Testi in Odas Testi

Yapay Zeka

Bir programn ya da sistemin zeki ya da akll olarak kabul edilebilmesi iin, en azndan aadaki zelliklerden bazlarn salayabilmesi gerekir;
Karar verme Alglama renme Problem zme Muhakeme ekil ya da resim tanma Doal dil anlama

Yapay Zeka

YZnn geleneksel programlamadan birok fark vardr;

renebilirler Tecrbe kazanabilirler Bu tecrbeyi kullanarak yeni problemleri zebilirler Eksik veri ile problemler zebilirler Belirli bir algoritma yerine sezgisel yntemler kullanrlar Yanl yapabilirler

YAPAY ZEKA ARALARI

Uzman Sistemler Yapay Sinir Alar Bulank Mantk Genetik Algoritmalar Tabu Aratrma Algoritmalar Benzetilmi Tavlama Benzetilmi Su Verme Vaka Tabanl Gerekeleme

NSAN VE ZEKA
BR NSANDA ORTALAMA: Hcre Adeti: 220 milyon Damar Uzunluu: 200.000 km Kan Hz: 2.000 m/saat Ary Duyma: 0.9 saniye Isy Duyma: 0.16 saniye Dokunmay Duyma: 0.12 saniye Sinir Sistemi Balant Noktas (NEURON) Says: 1 trilyon Sinir Sistemi Balant Says: 10 trilyon Sinir Sistemi - Operasyon Says: 1 milyar operasyon / saniye

NSAN DAVRANILARI VE BAZI ZELLKLER

NSANLAR: renebilir ve retilebilir Dnebilir Tecrbe kazanabilir, gemi tecrbelerini kullanarak yeni problemleri zebilir Karar verebilir Mantk yrtebilir Tahmin yapabilir Kalabalkta ya da karanlkta grd bir yz anmsayabilir Gnlk yaantsnda farknda olmad dilsel deikenler kullanr oalabilirler, ocuklar byk bir ihtimalle kendilerine benzer

UZMAN SSTEMLER (EXPERT SYSTEMS)

Geleneksel Programlamadan Farklar Avantaj ve Dezavantajlar Kullanm Alanlar Uzman Sistem Gelitirme Aralar

UZMAN SSTEMLER

Uzman Sistemler en eski Yapay Zeka aralarndan birisidir Belirli bir alanda, bir uzmann nerdii zmleri retebilen, o alann bilgileri ile donatlm, gerekeleme metotlar ile olaylar szebilen programlardr. Bilgi Tabanl Sistemler (Knowledge Based Systems) olarak ta bilinirler.

UZMAN SSTEMLER (EXPERT SYSTEMS)

Genel Yap ve alma Mekanizmas

UZMAN SSTEMLER (EXPERT SYSTEMS)

KULLANIM ALANLARI Proses tasarm ve seimi rn tasarm, lem planlama Medikal Tedavi Kalite Kontrol izelgeleme Ses ileme Grnt tanma Robotik uygulamalar Hata dzeltme

UZMAN SSTEMLER (EXPERT SYSTEMS)

AVANTAJ VE DEZAVANTAJLAR Uzman Sistemler, kardklar sonular nasl ve neden kardn aklayabilir nc kiiler, uzman sistemleri yani kurallar reterek rahatlkla deitirebilir Uzman sisteme bilgiyi verecek uzman bulmak her zaman kolay olmayabilir Uzmanlar bilgilerini kurallar halinde belirtemeye bilir

UZMAN SSTEMLER (EXPERT SYSTEMS)

UZMAN SSTEM GELTRME ARALARI Programlama Dilleri: Prolog, C++, LISP Kabuklar: Leonardo, VP-Expert, KES, GoldWorks

YAPAY SNR ALARI (ARTIFICIAL NEURAL NETWORKS)

Yapay Sinir Alar (YSA) genel olarak insan beyninin ya da merkezi sinir sisteminin alma prensiplerinin taklit eden bilgi ileme sistemleridir. YSAda bilgi basit ilem elemanlar arasnda paralel olarak datlm olup, her bir proses eleman birbiri ile balantldr. Bu yzden YSA bazen, Paralel Datlm leme Sistemleri (Paralel Distributed Processing Systems) ya da Balantc Sistemler (Connectionist Systems) olarak ta adlandrlrlar.

YAPAY SNR ALARI (ARTIFICIAL NEURAL NETWORKS)

Genel Yap ve alma Mekanizmas

retmenli ve retmensiz renme

YAPAY SNR ALARI (ARTIFICIAL NEURAL NETWORKS)

Bir Proses Elemann almas

YAPAY SNR ALARI (ARTIFICIAL NEURAL NETWORKS)

SINIFLANDIRMA

YAPAY SNR ALARI (ARTIFICIAL NEURAL NETWORKS)

KULLANIM ALANLARI Robotik Uygulamalar Proses kontrol rn tasarm lem planlama Kalite Kontrol Gerek zamanl modelleme Adaptif kontrol Grnt tanma Borsa endeksi, enflasyon ve kur tahmini, v.b

YAPAY SNR ALARI (ARTIFICIAL NEURAL NETWORKS)

AVANTAJ VE DEZAVANTAJLAR Uzman sistemler gibi bilgiyi kurallar halinde istemezler renebilir ve hi karlamadklar bir problemi zebilirler Paralel yaplar nedeniyle ok hzl alrlar kardklar sonular nasl ve neden kardn aklayamaz (kapal kutu) Eitimleri olduka zaman alc ve zordur

YAPAY SNR ALARI (ARTIFICIAL NEURAL NETWORKS)

YSA GELTRME ARALARI Programlama Dilleri: C++ (Nesneye Ynelik Programlama) Kabuklar: NeuralDesk, NeuroShell2, MATLAB Neural Network Tool Box