2 WYTRZYMAO MATERIAW

2.1 WIADOMOCI WSTPNE

2.1.1 Podstawowe zaoenia i hipotezy wytrzymaoci materiaw
Dowiadczenia praktyczne ucz, e kade ciao pod wpywem dziaajcych na nie obcie ulega
odksztaceniu. Jeli obcienia osign odpowiednio due wartoci mog spowodowa, e ciao
(element konstrukcyjny) ulega zniszczeniu lub nadmiernemu, nieodwracalnemu odksztaceniu. W
efekcie traci on swe wasnoci uytkowe, co pociga za sob znaczne straty ekonomiczne, a w
szczeglnych przypadkach moe stanowi zagroenie dla zdrowia i ycia jego uytkownikw.
Zadaniem wytrzymaoci materiaw jest opracowanie metod oceny zachowania spotykanych w
praktyce inynierskiej typowych elementw konstrukcyjnych poddanych dziaaniu obcie. Przez
ocen odpornoci, czyli sprawdzenie (kontrol) nonoci istniejcych lub projektowanych elementw
konstrukcyjnych naley rozumie: ocen wytrzymaoci (obliczenie wartoci i rodzaju napre) oraz
ocen odksztace (okrelanie wartoci i rodzaju odksztace), w stosunku do ustalonych (zwykle
narzucanych normami, zaleceniami producenta lub przepisami odpowiednich sub dozoru
technicznego) wymaga praktycznych, gwarantujcych dostateczne bezpieczestwo i dostateczn
sztywno elementu.
Odksztacenia i naprenia wystpujce w elementach konstrukcyjnych zale od wielu
czynnikw, przy czym za najwaniejsze zwyko uwaa si:
Rodzaj materiau i jego stan,
Ksztat i wymiary elementu,
Rodzaj oraz wartoci si obciajcych.
W zwizku z tym metody obliczeniowe stosowane w wytrzymaoci musz wiza zasady
mechaniki ciaa staego (rwnania rwnowagi) z matematycznym opisem jego zachowaniem pod
wpywem obcie. W szczeglnoci koniecznym jest zdefiniowanie stanu odksztace i napre
ciaa oraz wzajemnych zwizkw pomidzy nimi a wasnoci materiau(rwnania konstytutywne), z
ktrego wykonany jest element konstrukcyjny.
Dla potrzeb zagadnie rozpatrywanych w niniejszym skrypcie, wprowadza si nastpujce
zaoenia dotyczce materiau, z jakiego wykonany jest element konstrukcyjny:
Cigo materiau. W materiale nie wystpuj mikropknicia, pustki. Rozpatrywane materiay
mona uwaa za continuum materialne.
Jednorodno materiau. Waciwoci mechaniczne materiau nie s funkcjami pooenia, czyli s
jednakowe w kadym punkcie elementu konstrukcyjnego.
Izotropowo materiau. Waciwoci mechaniczne materiau nie zale od orientacji
rozpatrywanej objtoci elementarnej ciaa.
Liniowa sprysto materiau. Zakada si, e do pewnej granicy obcienia ciao zachowuje
cigo struktury oraz, e istnieje jednoznaczny, bez napreniowy stan ciaa, do ktrego badane
ciao powraca, ilekro zostan usunite siy zewntrzne.
Powysze zaoenia pozwalaj w konsekwencji na ustalenie wzajemnych zalenoci
matematycznych (rwna konstytutywnych) pomidzy odksztaceniami ciaa a obcieniami
zewntrznymi, w oparciu o mechaniczne wasnoci materiau. Naley sobie zdawa spraw z faktu, e
poczynione zaoenia umoliwiaj analiz jedynie pewnej klasy materiaw (liniowo sprystych)
poddanych obcieniom nieprzekraczajcych wartoci powodujcych powstanie odksztace trwaych.
Stosowanie wzorw obliczeniowych uzyskanych przy tych zaoeniach do innych zagadnie (materia
ulegajcy uplastycznieniu, materiay kompozytowe itp.) prowadzi do znacznych bdw na etapie
projektowania a w konsekwencjami do zniszczenia konstrukcji w czasie jej eksploatacji.
Jest oczywistym, e opis matematyczny wymaga informacji na temat wasnoci mechanicznych
materiau. Powysze informacje uzyskuje si przez odpowiednie badania wytrzymaociowe, w
szczeglnoci okrelajce odksztacenia materiau w funkcji obcie przy rnych warunkach
zewntrznych. Tak uzyskane wartoci opisuj w sposb uredniony waciwoci mechaniczne
materiau i opisuj z pewn dokadnoci zjawiska, jakie zachodz w materiale rzeczywistym.
Podstawowe zaoenie wytrzymaoci materiaw mwi, e ciao materialne pod wpywem
obcie ulega odksztaceniom. Rozrnia si dwa rodzaje odksztace: odksztacenia spryste,
ustpujce po usuniciu obcienia, oraz odksztacenia trwae, zwane plastycznymi, pozostajce w
materiale po usuniciu ich przyczyny. Naley zaznaczy, e odksztacenia trwae towarzysz
procesowi obcienia od samego pocztku, ale ich warto zaczyna mie praktyczne znaczenie (w
przypadku materiaw liniowo sprystych) dopiero po przekroczeniu wielkoci, zwanej granic
sprystoci. Dodatkowo przyjmuje si, e w wikszoci przypadkw wszelkie odksztacenia w
stosunku do wymiarw ciaa s znikomo mae, co zreszt odpowiada praktycznym warunkom
eksploatacji elementw konstrukcyjnych. W zalenoci od mechanizmu odksztace wywoanych
obcieniem, materiay konstrukcyjne mona podzieli na trzy grupy podstawowe: materiay
sprysto-plastyczne (metale konstrukcyjne), lepko-spryste (tworzywa sztuczne, szkliwa, betony),
materiay sprysto-kruche (krysztay).
Proces analizy stanu odksztace i napre elementu konstrukcyjnego wymaga prawidowego
opisu zarwno wasnoci mechanicznych materiau jak i ksztatu elementu. Taki model nosi nazw
schematu obliczeniowego, na ktry nakada si ukad obcie, przez co powstaje peny model
statyczno-wytrzymaociowy ukadu (konstrukcji, urzdzenia). Mona powiedzie, e model
statyczno-wytrzymaociowy jest schematem lub zbiorem schematw poszczeglnych elementw
konstrukcji lub urzdzenia, zapisanych znakami umownymi i zawierajcymi wiadomoci o
podstawowych wymiarach, sposobach podparcia lub wzajemnych poczeniach oraz obcieniach
zewntrznych. Mimo zoonoci problemw do rozwizywania, metody rachunkowe ilociowej oceny
stanu odksztace i napre elementw konstrukcyjnych s stosunkowo proste. Wytrzymao
materiaw jest, bowiem nauk zastosowa praktycznych, w ktrej dla uatwienia analizy zalenoci
midzy dziaajcymi z zewntrz siami a prac elementu godzimy si bardzo czsto na stosowanie
pewnych zaoe upraszczajcych lub metod przyblionych, ktrych suszno weryfikuje si z
zwykle w oparciu o wyniki bada eksperymentalnych i teori sprystoci.
2.1.2 Rodzaje obcie
Jednym z podstawowych zada elementw konstrukcyjnych jest zrwnowaenie obcie
zewntrznych lub wykonanie okrelonej pracy, sprowadzonej do przemieszczania w kierunkach
wyznaczonych dziaaniem dziaajcych si. W tym rozumieniu obcienia zewntrzne s rwne
ciarowi wasnemu konstrukcji, obcieniom uytkowym oraz wpywom zewntrznym zwizanym z
uytkowaniem urzdzenia. Zwykle obcienia dziaajce na konstrukcj dzielimy na:
Obcienia stae. Do obcie tych zalicza si ciar wasny konstrukcji oraz ciar wasny
elementw podtrzymywanych przez konstrukcj. Obcienie to w okresie eksploatacji na
niezmienn warto.
Obcienia uytkowe (zmienne). Jest to grupa zasadniczych obcie, dla ktrych projektuje si
dan konstrukcj. Do obcie tych nale m.in.: obcienia od wyposaenia technologicznego,
siy bezwadnoci wynikajce z pracy urzdze, wpyw prdkoci odksztace, wpyw czasu
obcienia, wpyw obcie wielokrotnych. Zakres tych obcie jest bardzo szeroki a ich
oszacowanie naley do najbardziej istotnych fragmentw budowy modelu statycznego.
Wpyw otoczenia. Grupa warunkw pracy konstrukcji obejmujca wpywy atmosferyczne (nieg,
wiatr), wpyw temperatury otoczenia, napromieniowanie itp. Zwykle zakres tych wpyww
okrelaj odpowiednie normy, ale moe zachodzi potrzeba indywidualnej analizy, szczeglnie w
przypadku konstrukcji prototypowych.
Obcienia transportowe i montaowe. S to obcienia okrelajce zachowanie si elementu lub
konstrukcji w czasie transportu i montau, gdy elementy nie s jeszcze cakowicie zczone
zgodnie z ich udziaem w maszynie lub urzdzeniu.
Oczywiste jest przy tym, e w trakcie analizy ze zbioru moliwych kombinacji obcie naley
uwzgldnia zestawy obcie wywoujce najbardziej niekorzystne ukady si i momentw zarwno
elementw skadowych jak i caej konstrukcji.
2.1.3 Odksztacenia
Odksztaceniem nazywamy chwilow lub trwa zmian wymiarw caego ciaa lub jego czci
wywoan przyoonym do niego obcieniem. Poniewa zaoylimy, e analizowane ciao ma posta
kontinuum materialnego, moemy zaoy, e dwa punkty ciaa ssiadujce ze sob przed
odksztaceniem pozostaj ssiednimi i po odksztaceniu. Ponadto mona przyj, e przemieszczenia
stykajcych si elementw, na jakie podzielilimy mylowo rozpatrywane ciao s znikomo mae.

Rys.2.1 Odksztacenia a) ciao przed odksztaceniem, b) ciao po odksztaceniu
Intensywno odksztacenia bdca miar odksztacenia okrelaj (rys.2.1):
Zmiany wymiarw dugoci l (wzgldne wyduenie ciaa rys.2.1.a):

l
l
l

=
0
lim (2.1)
Zmiany wymiarw kta (odksztacenie postaci ciaa rys.2.1.b)
' ' ' lim
0 , 0
E D C CDE
DE CE
=

(2.2)
Zmiana dugoci jest wynikiem rozlunienia struktury ciaa, a zmiana postaci wynikiem polizgu
tj. przesunicia si warstwy atomw po sobie. Stan odksztacenia w otoczeniu punktu np. O, bd
opisyway wielkoci i we wszystkich kierunkach, z punktem O jako punktem odniesienia.

Rys.2.2 Zmiana objtoci i postaci elementarnego prostopadocianu.
W zorientowanej ukadem odniesienia przestrzeni odksztacenie elementarnego
prostopadocianu o bokach dx, dy, dz w przypadku oglnym okrela sze wielkoci jednostkowych:
z y x
, , opisujcych zmiany dugoci jego bokw, oraz
zx yz xy
, , opisujcych zmiany jego ktw
dwuciennych. Jeli przyjmie si, e wobec jego maych wymiarw odpowiednie ciany bd do
siebie rwnolege, czyli prostopadocian przechodzi w rwnolegocian (rys.2.2) to jednostkowa
zmiana objtoci:
( ) 1 cos cos cos ) 1 )( 1 ( 1
'
+ + + =

zx yz xy z y x
V
V V
V
V
(2.3)
gdy: dxdydz V = , ( )
zx yz xy z y x
dxdydz V cos cos cos ) 1 )( 1 ( 1 ' + + + = .
Jeli zaoy si, e iloczyny
z y x
, , mona pomin jako wielkoci maego rzdu, zaleno
(2.3) przyjmie posta:
1 cos cos cos ) 1 (
'
+ + + =

zx yz xy z y x
V
V V
V
V
(2.4)
a wzgldna zmiana objtoci dana wzorem (2.4) jest superpozycj dwch odksztace: objtoci i
postaci.
2.1.3.1 Odksztacenia czysto objtociowe
Warunkiem koniecznym i wystarczajcym, aby odksztacenia miay charakter odksztace czysto
objtociowych jest spenienie zalenoci:



= = =
= = =
z y x
zx yz xy
0
(2.5)
Gdyby skadowe
z y x
, , rniy si miedzy sob, to powstaby kt (rys.2.3). Z zalenoci (2.4)
wynika, e przy odksztaceniu czysto objtociowym wzgldna zmiana objtoci jest rwna:
3
'
=

V
V V
V
V
(2.6)

Rys.2.3 Ilustracja odksztace czysto objtociowych
2.1.3.2 Odksztacenie czysto postaciowe
Warunkiem koniecznym i wystarczajcym, aby odksztacenia miay charakter czysto postaciowy
jest:

0
0 1 cos , cos , cos
= + +
=
z y x
zx yz xy
V czyli


(2.7)
Naley zauway, e niespenienie ktregokolwiek z warunkw (2.5) i (2.7) wiadczy, e
wystpuje odksztacenie mieszane: objtociowo-postaciowe (rys.2.4).

Rys.2.4. Odksztacenia mieszane objtociowo-postaciowe.
2.1.4 Naprenia
Z kursu mechaniki wynika, e miar mechanicznego oddziaywania na siebie cia s wektory si
i
P

i wektory momentw siy
i
M

. Mwic, e jakie ciao znajduje si w rwnowadze pod wpywem

dziaajcych na niego ukadu si i par si (momentw), rozumie si, e ukad si
i
P

i momentw
i
M

jest ukadem zrwnowaonym. W wytrzymaoci przyjmuje si ponadto, e rozpatrywane ciao
znajduje si w rwnowadze dziki odpowiedniemu doborowi wizw w postaci reakcji
j
R

.
Ukad si czynnych (do przenoszenia, ktrych suy dany element konstrukcyjny) oraz ukad si
reakcji (rwnowacy ukad si czynnych) nazywa si obcieniem. W obliczeniach statyczno-
wytrzymaociowych bardzo czsto stosuje si izolacj ukadu, polegajc na odpowiednim
rozczonkowaniu elementw z zachowaniem wzajemnego oddziaywania, co uatwia prowadzenie
rachunkw. Jest to celowo przeprowadzona mylowa metoda przeci. Na rys.2.5 pokazano
przykadowo podzia ramy na trzy belki, ktre mog by analizowane oddzielnie.

Rys.2.5 Podzia zoonej konstrukcji na proste podukady.
T sam metod przeci stosuje si do ujawniania si wewntrznych w ciele M (znajdujcym si
w rwnowadze) izolowanym z rozpatrywanego ukadu i obcionego ukadem si czynnych i biernych
(rys.2.6). Jeli poprowadzimy mylowo pewn zamknit powierzchni A wewntrz obszaru ciaa, to
oddziaywanie czci zewntrznej na materia ograniczony t powierzchni obejmuje siy wewntrzne
bez moliwoci ich dokadnego okrelenia. Wydzielenie na powierzchni A elementu
powierzchniowego A z wektorem

prostopadym do A i skierowanym na zewntrz powierzchni

A, orientuje A.

Rys.2.6 Metoda przeci
W obszarze ciaa M materia lecy po dodatniej stronie wektora

wywiera si p

na cz
ciaa przylegajc do A, ale lec po ujemnej stronie

. Rwnoczenie ) (A f p =

. Gdy A dy
do zera, to granica ilorazu A p /

dy do granicy dA p d /

, przy czym zanika moment si

dziaajcych na powierzchni A z uwagi na 0 r

. Wektor graniczny o kierunku P rwny:

dA
p d
p

(2.8)
nazywa si wektorem naprenia lub krtko napreniem.
Naley zaznaczy, e definiowanie napre jako wektora w otoczeniu danego punktu ciaa jest
dopuszczalne tylko wtedy, gdy mylowy przekrj traktujemy jako stay. Odmienno naprenia w
otoczeniu punktu B ciaa w zalenoci od przeprowadzonego przekroju obrazuje rys.2.7 (

' p p

),
mimo, e chodzi tu o ten sam punkt B ciaa M.

Rys.2.7 Wpyw orientacji wektora

na wektor naprenia

.
Miar napre w ukadzie SI jest 1 paskal (skrtowo Pa) definiowany jako stosunek siy 1 N do
powierzchni 1m
2
. Do praktycznych zastosowa jednostka ta jest zbyt maa i dlatego posugujemy si
megapaskalem (1MPa=10
6
Pa).

Rys.2.8 Rozkad wektora naprenia na skadowe.
Przyjmijmy, e obiektem rozwaa jest, w przypadkowo zorientowanym ukadzie Oxyz,
elementarny prostopadocian o powierzchniach
z y x
dA dA dA , , wycity z badanego elementu w
otoczeniu jego punktu J (rys.2.8a). Wektor napre

moe by rozoony na trzy skadowe

x
p

,
y
p

oraz
z
p

. Na ciance ,
x
dA tej kostki dziaa wektor
x
p

w oglnym przypadku o kierunku

nierwnolegym do osi x. Wobec tego wektor
x
p

moe by rozoony na trzy skadowe o kierunkach

przyjtego ukadu osi wsprzdnych (rys.2.8.b):
k p j p i p p
xz xy xx x
+ + =

(2.9)
podobnie mona rozoy wektory dla innych powierzchni (
z y
dA dA , ):
k p j p i p p
yz yy yx y
+ + =

(2.10)
k p j p i p p
zz zy zx z
+ + =

(2.11)
Skadowe o indeksach rwnoimiennych skierowane wzdu normalnych do rozpatrywanych
powierzchni nazywamy napreniami normalnymi i oznaczamy , pozostae za nazywamy
napreniami stycznymi . Przyjmijmy przy tym umow znakowania: + = naprenie na zewntrz
rozpatrywanego przekroju + = wg przyjtego ukadu osi wsprzdnych.
W oglnym trjosiowym stanie naprenia na ciankach mylowo wycitego elementarnego
prostopadocianu bd wystpoway naprenia o skadowych pokazanych na rys.2.9. Mona
wykaza (zapisujc rwnania rwnowagi statycznej dla elementarnego prostopadocianu), e
skadowe napre stycznych prostopade do krawdzi przecicia dwch elementarnych przekrojw
wzajemnie prostopadych s wzajemnie rwne. Zmniejsza to praktycznie liczb skadowych w
oglnym stanie do naprenia do szeciu:
zx yz xy z y x
, , , , , .

Rys.2.9 Skadowe wektora napre
2.1.5 Elementy teorii sprystoci
Naprenia w ciele zale od wzajemnego pooenia elementarnych czsteczek ciaa poddanego
dziaaniu si zewntrznych. Naprenia s, zatem zwizane pewnymi zalenociami funkcyjnymi z
odksztaceniami, przy czym z kolei odksztacenia s uwarunkowane odpowiednimi cechami materiau
ciaa. Prowadzi to do umownych zapisw:
) ( f = (2.12)
Wiadomoci o funkcjach f wzajemnych zalenoci od uzyskuje si przez odpowiednie
prby wytrzymaociowe. Wyczajc z rozwaa prby specjalistyczne podstawow statyczn prb
wytrzymaociow jest prba na rozciganie. Wszystkie prby przeprowadza si na
znormalizowanych, co do ksztatu i wymiarw prbkach umoliwiajcych jednolit interpretacj
wynikw bada. Materiay sprysto-plastyczne (metale, niektre tworzywa sztuczne, itp.),
poddawane prbom na rozciganie, bada si na stosunkowo dugich prbkach walcowych, natomiast
materiay sprysto-kruche na krtkich prbkach walcowych.
Zazwyczaj w czasie prby uzyskuje si zaleno wyduenia prbki od wartoci siy
rozcigajcej, ktr przedstawia si w postaci wykresu ) ( f = . Na rys. 2.10 pokazano wykresy
ilustrujce prb statycznego rozcigania materiau sprysto-plastycznego i sprysto-
kruchego.

Rys. 2.10 Wykres rozcigania prbki z materiau a) sprysto-plastycznego, b)sprzysto-
kruchego
Z wykresw wynika, e funkcja f jest nieliniowa, co wynika z zachowania si materiau podczas
prby. Poszczeglne liniowoci i nieliniowoci rnych typw rozdzielaj umowne punkty, ktrym
odpowiadaj wartoci charakterystyczne lub :
Granica proporcjonalnoci R
H
(punkt A). Jest to naprenie, przy ktrym wystpuje jeszcze
praktycznie liniowo midzy odksztaceniem a napreniem.
Granica sprystoci R
sp
(punkt A'). Odpowiada napreniom, przy ktrych brak jest liniowoci
midzy i , ale po odcieniu prbka wraca do swojego ksztatu pierwotnego (brak
wyranego odksztacenia trwaego). Oznacza to, e nagromadzona podczas odksztacenia
energia sprysta (praca si wewntrznych) przy odcieniu zostaje w caoci zwrcona. Zwykle
punkty A i A' s pooone bardzo blisko siebie i czsto przyjmowane jako wsplne.
Granica plastycznoci R
e
(punkt B). Jest napreniem, przy ktrym uwidaczniaj si znaczne
odksztacenia plastyczne (wzrost przy praktycznie staym
e
R = ). Samo zjawisko w obszarze
B-B', zwane pyniciem materiau, wie si ze zmianami mikrostruktury materiau w postaci
mikroskopijnych polizgw nieznikajcych po odcieniu i dajcych odksztacenia trwae. Trzeba
wyjani, e gdy
sp
R < istniej rwnie polizgi strukturalne, co zawsze wie si z pewnymi,
chocia bardzo maymi odksztaceniami trwaymi. S one jednak rzadkie i dopiero liczba ich
gwatownie, a nawet lawinowo wzrasta, gdy
e
R . Zatem granica sprystoci
sp
R jest
pojciem umownym i zaley od dokadnoci pomiarw i z reguy nie wystpuje w tablicach
wasnoci mechanicznych materiaw. Natomiast wartoci
e
R , podawane s powszechnie. Jeli
jednak punkt
e
R nie zaznacza si wyranie w czasie bada, wprowadza si pojcie umownej granicy
plastycznoci
2 , 0 e
R przyjmujc taki punkt wykresu, w ktrym odksztacenia trwae osigaj warto
0,2%. Uzasadnieniem takiej umowy jest to, e przy takim odksztaceniu trwaym obraz zmian
mikrostruktury jest podobny do obrazu zmian w materiale z wyran granic
e
R .
Umocnienie materiau (punkt B'). Punkt, w ktrym tworzenie si polizgw doznaje pewnego
zahamowania. Od tego punktu w celu zwikszenia trzeba zwikszy

(cho ju nie tak
szybko jak w pierwszej fazie obcienia).
Wytrzymao dorana R
m
(punkt C). Jest punktem stanu, przy ktrym naprenia przestaj by
jednorodne. W badanych prbkach pojawia si koncentracja polizgw w jednym miejscu,
uwidoczniona w postaci lokalnego przewenia (szyjki). Punkt ten suy do okrelenia umownej
(nie fizycznej) wielkoci
A
P
R
m
max
= (A - pocztkowe pole przekroju).
W przedziale
m e
R R < < wystpuje ciekawe zjawisko podniesienia granicy plastycznoci.
Jeli proces obcienia przerwa np. w punkcie E, to proces odcienia przebiegnie po linii prostej EF,
rwnolegej do OA. Cakowitemu odcieniu ) 0 ( = odpowiada trwae odksztacenie OF. Powtrne
obcienie spowoduje zmian odksztace po linii FE, po czym dalszy przebieg ) ( f = bdzie
odbywa si po linii EC. Gdyby obcienie przerwa w punkcie E, to okae si, e po zdjciu
obcienia materia wraca znowu do stanu F. W przedziale napre
E
0 materia zachowuje si jak
materia sprysty. Zjawisko to jest szeroko wykorzystywane w technice.
Z bada zalenoci ) ( f = odczytuje si pewne wasnoci materiau zwane cechami
wytrzymaoci materiau, jeli odnosz si do caoci prby, lub cechami sprystoci materiau, jeli
odnosz si do obszaru odksztace sprystych.

2.1.5.1 Cechy sprystoci materiau
Modu sprystoci podunej (modu Younga) E okrela proporcjonalno midzy i w
obszarze
H
R 0 , i definiowany jest jako:

= = ) ( tg E (2.13)
Modu Younga charakteryzuje opr, jaki materia stawia wydueniu sprystemu. Zaleno
(2.13) z reguy przedstawiana jest w postaci prawa Hooke'a
E

= .
Liczba (wspczynnik) Poissona okrela proporcjonalno wzajemnie do siebie
prostopadych wydue liniowych:

x
z
x
y

= = (2.14)
Zaleno (2.14) jest czciej podawana w postaci
E
x
x z y

= = = .
Modu sprystoci postaciowej (sprystoci, poprzecznej, modu Kirchoffa) G okrela
proporcjonalno midzy i :

= G (2.15)
Modu sprystoci postaciowej G charakteryzuje opr, jaki materia stawia sprystej zmianie
postaci. Zaleno (2.15) z reguy przedstawiana jest w postaci prawa Kirchhoffa
G

= .
2.1.5.2 Cechy wytrzymaoci materiau
Wytrzymao materiau opisywana jest nastpujcymi wielkociami:
Granica plastycznoci
e
R .
Wytrzymao dorana
m
R
.

Wydualno materiau. Zwyczajowo wyduenie plastyczne oznacza si przez
r
A i oblicza
wg wzoru:
% 100
) (
1

=
o
o
r
L
L L
A (2.16)
w ktrym
o
L

oznacza pomiarowy (przed odksztaceniem) odcinek prbki przyjmowany jako
wielokrotno jej rednicy ) 5 . 10 , 20 (
o o o o o
d d d L d = ,
1
L dugo pomiarowego odcinka po zerwaniu
podczas gdy indeks r podaje krotno rednicy, np.
5
A .
Opisane waciwoci materiau na og charakteryzuj wikszo materiaw konstrukcyjnych.
Nie naley jednak tych sformuowa generalizowa, gdy istniej lub pojawiaj si materiay, ktrych
cechy zarwno wytrzymaoci jak i sprystoci odbiegaj od wyej opisanych (np. materiay
kompozytowe, piezoceramiczne, materiay z pamici ksztatu).
Naley zaznaczy, e podane zalenoci (2.13-2.15) midzy odksztaceniami a napreniami s
prawami konstytutywnymi obowizujcymi w obszarze liniowej proporcjonalnoci funkcji
) ( f = i pozwalaj na stosowanie zasady superpozycji obcie i skutkw ich dziaania.
Tablica 2.1
Skadowe odksztace w funkcji napre

x

y

z

xy

xz

yz

x

E
x

E
y

E
z

y

E
x

E
y

E
z

z

E
x

E
y

E
z

xy


G
xy

xz


G
xz

yz


G
yz

Dziki zasadzie superpozycji (rozkadu zoonego stanu naprenia na skadowe - tablica 2.1)
mona znale wsplne wartoci odksztace materiaw liniowo-sprystych, w przypadku
obcienia ich w ukadzie trjwymiarowym:

| |
| |
| |
G
G
G
E
E
E
yz
yz
xz
xz
xy
xy
y x z z
z x y y
z y x x

=
=
=
+ =
+ =
+ =
) (
1
) (
1
) (
1
(2.17)
Zaleno (2.17) nazywa si uoglnionym prawem Hooke'a w trjosiowym stanie naprenia.
2.1.6 Podzia obcie. Zasada de Saint-Venanta
W zalenoci od sposobu przyoenia si zewntrznych moemy wyrni nastpujce
elementarne przypadki obcie: rozciganie lub ciskanie, cinanie, skrcanie oraz zginanie.

Rys.2.11 Elementarne przypadki obcie
Wemy pod uwag elementarne przypadki obcie prta (rys.2.11). Prtem nazywamy ciao, w
ktrym jeden z wymiarw (dugo) przewaa nad pozostaymi wymiarami (poprzecznymi), za osi
prta jest linia utworzona przez rodki cikoci przekrojw poprzecznych prta. Dwie siy rwne, co
do wartoci, przeciwnie skierowane, dziaajce wzdu osi prta powoduj jego rozciganie lub
ciskanie. Siy prostopade do osi prta znajdujce si nieskoczenie blisko siebie powoduj jego
cinanie. Dwie pary si dziaajce w dwch rnych paszczyznach prostopadych do osi prta
powoduj jego skrcanie Siy prostopade do osi prta znajdujce si w pewnych odlegociach od
siebie powoduj jego zginanie.
Przedstawiona klasyfikacja obcie ilustruje przypadki obcie prostych, jeeli za rwnoczenie
wystpuje kilka obcie prostych, mamy wwczas przypadki wytrzymaoci zoonej.
Siy zewntrzne mog by przykadane do ciaa nie tylko jako obcienie cige, ale te jako
obcienie prawie-skupione. Poniewa skoczona warto siy skupionej dziaa na bardzo maej
powierzchni w otoczeniu punktu przyoenia tej siy, powstaj tutaj bardzo due odksztacenia i
naprenia lokalne. Jednak w dostatecznej odlegoci od punktu przyoenia tej siy, rozkad napre
jest ju rwnomierny w caej objtoci rozpatrywanego ciaa. Rozpatrywany problem ujmuje zasada
de Saint-Venanta (rys.2.12).
a) b)
Rys.2.12 Ilustracja zasady de Saint-Venanta
Rwnowane ukady si dziaajce na may obszar ciaa wywouj takie same stany naprenia w
caym ciele z wyjtkiem bezporedniego otoczenia przyoonych si.
Spitrzenia napre w miejscach styku dociskanych wzajemnie cia s rozpatrywane jako
osobne zagadnienie napre powierzchniowych (wytrzymaoci kontaktowej) w odrnieniu od
napre wystpujcych w caej objtoci rozpatrywanych cia.
2.2 PODSTAWY PROJEKTOWANIA KONSTRUKCJI
2.2.1. Uwagi oglne o doborze materiaw konstrukcyjnych
Projektant ma do swojej dyspozycji wiele materiaw i moe spord nich wybra najbardziej
odpowiadajcy przeznaczeniu projektowanego elementu konstrukcyjnego. Jednak ta dowolno
wyboru materiau stwarza najwiksze trudnoci gdy wymaga, uwzgldnienia i pogodzenia wzgldw
eksploatacyjnych, technologicznych i wytrzymaociowych z ekonomicznymi.
Na og do projektujc nowe konstrukcje dobiera si materiay w oparciu o istniejce
rozwizania, co znacznie upraszcza zagadnienie, brak jest, bowiem jednolitego kryterium doboru
materiau konstrukcyjnego. W zwizku z tym projektant powinien dobrze pozna wasnoci
materiaw i umie je prawidowo interpretowa, jak rwnie umiejtnie posugiwa si
dowiadczeniem i intuicj konstruktorsk.
Podstawowymi danymi do projektowania konstrukcyjnego s wasnoci mechaniczne materiau
opisywane szeregiem staych otrzymywanych eksperymentalnie, takich jak: modu sprystoci
Younga E , modu sprystoci Kirchoffa G , liczba Poissona , wytrzymao dorana
m
R , granica
plastycznoci
e
R (lub
2 , 0 e
R ), wydualno
5
A , twardo H

oraz wytrzymao zmczeniowa Z .
Ponadto dane te czsto uzupenia si wiadomociami o pezaniu, szczeglnie w podwyszonych
temperaturach, oraz o udarnoci. W oparciu o skad chemiczny mona dobra materiay
odpowiadajce panujcym warunkom chemicznym otoczenia konstrukcji. Z wasnoci chemicznych
projektant otrzymuje wiadomoci o zachowaniu si materiau pod wpywem temperatury, o jego
aroodpornoci, o czynnikach powodujcych jego korozj itp. Z danych fizycznych projektant czerpie
wiadomoci o gstoci, przewodnoci elektrycznej i cieplnej, o waciwociach magnetycznych
materiau. W tablicy 2.2 podano wybrane wasnoci mechaniczne oraz wytrzymaociowe najbardziej
popularnych materiaw konstrukcyjnych. Oglne wiadomoci o wasnociach materiaw naley
czerpa z odpowiednich danych atestowych produkcji materiaw z informatorw lub norm.
Tablica 2.2
Wasnoci mechaniczne wybranych materiaw konstrukcyjnych.
Wytrzymao
Materia
] [
10
5
MPa
E

] [
10
5
MPa
G
] [

] [MPa
R
e

] [MPa
R
mr

] [MPa
R
mc

[%]
5
A

Stal St 3S 2,06 0,80 0,29 235 370-460 370-460 25
Stal sprynowa
60SGH
2,08 0,80 0,30 ~1250 ~1400 ~1400 7
eliwo zwyke 1,20 0,47 0,27 80-100 120-200 700-850 5
Aluminium 0,72 0,27 0,34 50 90-100 90-100 8-13
Cyna 0,55 0,21 0,33 40 20-40 - 40
Cynk 1,30 0,49 0,33 100 110-150 - 5-20
Mied 1,15 0,43 0,34 70 220 - 60
Ow 0,17 0,06 0,42 5 20 20 50
Wolfram 4,20 1,80 0,17 750 ~1300 - -
Stop Al-Cu D16 0,70 0,26 0,34 320 460 460 17
Stop Cu-Sn (brz) 1,05 0,40 0,32 350 480 480 11
Sosna (wzdu wkien) 0,10 - 0,05 - 80 45 -
Db (wzdu wkien) 0,15 - 0,05 - 96 55 -
Beton 0,30 0,13 0,17 - 2-3 20-40 -
Szko potasowe 0,62 0,25 0,24 - 2-3 70-90 ~0
Bakelit 0,04 0,01 0,37 - - 80 -
Kauczuk mikki
5
10 4


5
10 3 , 1

0,49 - 20 - (>200)
Rwnie wiadomoci o wasnociach technologicznych, takich obrabialno, toczno,
spawalno, hartowno itp. s bardzo istotne, gdy narzucaj sposb obrbki elementw lub wybr
materiau z uwagi na warsztatowe moliwoci wykonania. Wybr materiau konstrukcyjnego zaley
take od jego ceny. Celem wybrania moliwie najodpowiedniejszego materiau na projektowany
element konstrukcyjny naley porwna przewidywane warunki jego pracy z odpowiadajcymi im
wasnociami materiaw. Naley przy tym zwrci uwag na szereg wymaga zestawionych w
tablicy 2.3.
Tablica 2.3
Cechy materiau w zalenoci od rodzaju projektowanego elementu
Element projektowany Poszukiwane cechy materiaowe
Rodzaj obcienia i napre
Wytrzymao, twardo, odporno na cieranie,
naprenia dopuszczalne
Rodzaj odksztace Moduy sprystoci E i G , liczba Poissona
rodowisko pracy Odporno korozyjna
Temperatura pracy Ciepo odporno, pezanie, relaksacja
Ksztat elementu Warunki obrbki
Funkcje elektryczne Oporno, przewodno elektryczna
Funkcje cieplne Przewodno cieplna
Liczba produkowanych sztuk Ekonomia produkcji i koszty nabycia
2.2.2. Zasady oglne oblicze konstrukcyjnych
Projektant przy ksztatowaniu konstrukcji musi wypeni rne sprzeczne ze sob postulaty, do
ktrych mona zaliczy:
Nadanie konstrukcji najodpowiedniejszej formy pod wzgldem uytkowym.
Zapewnienie maksymalnego bezpieczestwa, niezawodnoci i trwaoci.
Przeprowadzenie realizacji projektu przy minimalnym nakadzie kosztw.
Przez wiele wiekw pojcie bezpieczestwa konstrukcji byo praktycznie nieokrelone. Wymiary
konstrukcji ustalano na podstawie nawykw i dowiadczenia przekazywanego z pokolenia na
pokolenie. Dopiero w XX wieku pojawio si pojcie napre dopuszczalnych k jako granicy, ktrej
naprenia rzeczywiste w elemencie konstrukcyjnym nie mog przekroczy. Warto napre
dopuszczalnych k ustalono jako pewien uamek napre uznawanych za niebezpieczne,
przyjmowanych na podstawie rnych hipotez wytrzymaociowych. Z reguy za stan niebezpieczny
przyjmowano wytrzymao doran materiau
m
R lub te nadmierne odksztacenia trwae, co
prowadzio do uznania granicy plastycznoci
e
R za stan niebezpieczny. Wobec tego definiowano dwa
rodzaje napre dopuszczalnych:

e
e
e
X
R
k =
,
m
m
m
X
R
k =
(2.18)
gdzie liczby
e
X i
m
X s wiksze od jednoci i nosz nazw wspczynnikw bezpieczestwa
odniesionymi odpowiednio do
e
R lub
m
R . Wspczynniki bezpieczestwa zwykle s podawane w
odpowiednich przepisach i normach pastwowych dla poszczeglnych, rodzajw konstrukcji i
materiaw konstrukcyjnych. Z wartoci k wie si take ekonomiczna opacalno i koszty.
Liczbowa warto X zaley od dokadnoci, z jak znane s obcienia zewntrzne, od stopnia
jednorodnoci materiau, charakteru obcie (stae czy zmienne w czasie), warunkw uytkowania
itp. W zwizku z tym wartoci liczbowe X ustalane s z du doz niepewnoci i czsto opiera si
przy tym na intuicji i dowiadczeniu inynierskim. Metoda napre dopuszczalnych jest oparta na
istotnym zaoeniu, e o bezpieczestwie caej konstrukcji decyduje warto naprenia w jednym jej
miejscu. Zaoenie to jest najbardziej dyskusyjne, gdy cise trzymanie si jego prowadzi z reguy do
niepotrzebnego przewymiarowania konstrukcji.
2.3 MOMENTY BEZWADNOCI FIGUR
We wzorach dotyczcych wytrzymaoci materiaw wykorzystywane s statyczne momenty
powierzchniowe wyszego rzdu, ktre przez analogi do poj znanych ze statyki nazywamy
momentami bezwadnoci powierzchni. Momenty bezwadnoci powierzchni w wytrzymaoci
materiaw nazywa si skrtowo momentami bezwadnoci. Miar momentw bezwadnoci s ] [
4
m .
Dla potrzeb wytrzymaoci materiaw, dla osi przechodzcych przez rodek cikoci
powierzchni C, definiuje si nastpujce rodzaje momentw bezwadnoci (dla oznacze przyjtych
jak na rys.2.13):

Rys.2.13 Oznaczenia wykorzystane w definicji momentw bezwadnoci
Moment bezwadnoci wzgldem osi y i z:

=
=
A
z
A
y
dA y I
dA z I
2
2
,
(2.19)
Biegunowy moment bezwadnoci O:

+ = =
A
z y
o
I I dA r I
2
(2.20)
Moment dewiacji (odrodkowy):

=
A
yz
yzdA I
(2.21)


Dla osi przesunitych rwnolegle w stosunku do osi przechodzcych przez rodek cikoci
powierzchni C, mona udowodni, e suszne jest twierdzenie Steinera (dla oznacze przyjtych jak
na rys.2.14):

2
1
2
1
Ac I I
Ab I I
z z
y y
+ =
+ =
(2.22)

Abc I I
yz z y
+ =
1 1
(2.23)

Rys.2.14 Ilustracja twierdzenia Steinera
Momenty bezwadnoci wzgldem osi , obrconych o kt mona wyrazi poprzez
momenty wzgldem osi nieobrconych (dla oznacze przyjtych jak na rys.2.15):

2 cos cos sin

2 sin cos sin
2 sin sin cos
2 2
2 2
2 2
yz z y
yz z y
yz z y
I I I I
I I I I
I I I I
+ =
+ =
+ =
(2.24)

Rys.2.15 Oznaczenia do wyznaczenia momentw bezwadnoci wzgldem osi obrconych
Osiowe momenty bezwadnoci przyjmuj wartoci ekstremalne (maximum i minimum) dla osi
ukadu obrconych o kt
0
. Momenty te nosz nazw gwnych osiowych momentw bezwadnoci.
Jednoczenie moment dewiacji dla osi obrconych o kt
0
jest rwny zeru. Kt
0
obliczamy z
zalenoci:

) (
2
2
0
z y
yz
I I
I
tg

=
(2.25)
Ktom
0
i 2 /
0
+ obliczonym wg. (2.25) odpowiadaj ekstremalne wartoci momentw
bezwadnoci:

2 2
min
2 2
max
4 ) ( 5 , 0 ) ( 5 , 0
4 ) ( 5 , 0 ) ( 5 , 0
yz z y z y
yz z y z y
I I I I I I
I I I I I I
+ + =
+ + + =
(2.26)
Znajomo gwnych momentw bezwadnoci i gwnych osi bezwadnoci upraszcza
zalenoci (2.24), ktre przyjmuj postacie:

( )
2
2 sin
2 cos sin
2 sin cos
min max
min
2
max
min
2
max

I I
I
I I I
I I I

=
+ =
+ =
(2.27)
Majc zdefiniowane momenty bezwadnoci wzgldem osi oraz bieguna mona zdefiniowa
wskaniki przekroju na zginanie
z y
W W , i skrcanie
o
W :

max
max max
,
r
I
W
y
I
W
z
I
W
o
o
z
z
y
y
=
= =
(2.28)
gdzie
max
y ,
max
z oznaczaj odlego skrajnych wkien od osi a
max
r ich odlego od bieguna.
Stosowane w praktyce przekroje stanowi z reguy kombinacj figur prostych (prostokt, trjkt,
koo itp.). Wzory Steinera pozwalaj na obliczanie momentw bezwadnoci figur zoonych przez
rozoenie jej na figury proste. W tablicy 2.4 podano przykadowo momenty bezwadnoci oraz
wskaniki na zginanie i skrcanie spotykanych w praktyce, przekrojw elementw konstrukcyjnych.
Tablica 2.4
Momenty bezwadnoci i wskaniki na skrcanie i zginanie figur paskich
Lp. Przekrj o
I
o
W
y
I

y
W

1


12
3
bh

6
2
bh

2


4
141 , 0 a

4
208 , 0 a
12
4
a

6
3
a

3


12
4
a

3
3
11785 , 0
12 / 2
a
a

4

36
3
bh
I)
24
2
bh


4
80
3
b
20
3
b


II)
12
2
bh

5


4
115 , 0 a

3
189 , 0 a
3 3
625 . 0 8 / 5 a a =
6


4
4
5413 , 0
16 / 3 5
a
a

3
3
5413 , 0
16 / 3 5
a
a

7


32
4
d


16
3
d


4
4
0491 . 0
64
d
d

3
3
0982 . 0
32
d
d

8


12
) (
3 3
h H b

H
h H b
6
) (
3 3

9


32
) (
4 4
d D

16
) (
3 3
d D
64
) (
4 4
d D

D
d D
32
) (
4 4


10

11

12


12
3 3
bh BH

H
bh BH
6
3 3

2.4 ROZCIGANIE I CISKANIE PRTW PROSTYCH
2.4.1 Zaoenia podstawowe
Prty proste statycznie wyznaczalne to prty, w ktrych wartoci reakcji od obcie
zewntrznych mona okreli z rwna statyki, a naprenia w kadym dowolnie pomylanego
przekroju prta mona wyznaczy metod przeci. Z bada eksperymentalnych wynika, e przy
rozciganiu (ciskaniu) prta siami niepowodujcymi odksztace trwaych o prta pozostaje prosta,
prt zwiksza swoj dugo (rys.2.16) a narysowana na bocznej powierzchni prta prostoktna siatka,
zostaje w dalszym cigu prostoktna, cho zmieniaj si jej wymiary.

Rys.2.16 Rozciganie prta pryzmatycznego
Pozwala to na postawienie hipotez, e dla prtw z materiaw liniowo sprystych:
Naprenie normalne w kadym, pomylanym przekroju prostopadym do osi prta i wzdu
caego prta (z wyjtkiem krtkich odcinkw przy jego kocach, co mona praktycznie pomin)
jest proporcjonalne do wartoci wektora siy P i odwrotnie proporcjonalne do pola przekroju
poprzecznego prta A:

A
P
x
= (2.29)
Wyduenie wzgldne w kierunku osi prta (odksztacenie normalne) jest proporcjonalne do
napre normalnych
x
, a odwrotnie proporcjonalne do staej materiaowej zwanej moduem,
Younga E :

EA
P
E L
L
x
x
= =

=

(2.30)
Odksztacenie w kierunku poprzecznym do osi prta (przewenie w przypadku rozcigania,
spczenie w przypadku ciskania)
y
jest proporcjonalne do napre normalnych
x
i liczby
Poissona , a odwrotnie proporcjonalne do moduu Younga E :

E
x
x y

= = (2.31)
Na podstawie powyszych zaoe mona dla osiowego rozcigania (ciskania) sformuowa
prawo Hookea (rwnanie konstytutywne) w postaci:

x x
E = (2.32)
Wartoci moduu Younga i liczby Poissona dla typowych materiaw konstrukcyjnych podano
w tablicy 2.2.
2.4.2 Naprenia dopuszczalne
Projektant wykonujc obliczenia wytrzymaociowe moe w praktyce wykonywa tzw. obliczenia
sprawdzajce, polegajce na okreleniu napre i odksztace oraz wspczynnika bezpieczestwa
konstrukcji o znanych wymiarach i obcieniu, lub obliczenia projektowe polegajce na okreleniu
wymiarw konstrukcji przy znanych obcieniach tak, aby naprenia dopuszczalne byy mniejsze od
dopuszczalnych.
Obcienia elementu konstrukcyjnego mog doprowadzi do powstania takiego stanu napre,
ktry prowadzi do powstania w nim staych odksztace, lub jego zniszczenia. Z prby rozcigania
wynika, e gdy naprenia osigan warto graniczn
m
R prbka ulegnie zerwaniu. Rwnie
niekorzystnym moe by powstanie odksztace trwaych przy przekroczeniu przez naprenia
granicy plastycznoci
2 , 0
,
e e
R R . W celu zabezpieczenia si przed tak sytuacj naley okreli
graniczn warto naprenia, nieprzekraczaln w danych warunkach pracy elementu. T warto
naprenia nazywamy napreniem dopuszczalnym. W przypadku rozcigania, naprenia
dopuszczalne oznacza si symbolem
r
k . W obliczeniach projektowych przy rozciganiu musi by
speniony nastpujcy warunek:

r
k
A
P
= (2.33)
gdzie:

m
m
r
X
R
k = (2.34)

e
r
e
e
r
X
R
k
X
R
k
2 , 0
, = = (2.35)
Wspczynniki
e m
X X , nazywamy wspczynnikami bezpieczestwa odpowiednio w odniesieniu do
wytrzymaoci na rozciganie
m
R lub w odniesieniu do granicy plastycznoci
2 , 0
, R R
e
.
Przy ustalaniu wartoci wspczynnika bezpieczestwa naley uwzgldni warunki pracy, rodzaj
materiau, rodzaj obcie, niedokadno oblicze wytrzymaociowych, wielko elementu.
Przyjto, e wspczynniki
m
X stosuje si dla materiaw sprysto-kruchych (bez wyranej granicy
plastycznoci) a wspczynniki
e
X dla materiaw sprysto-plastycznych (z wyran lub umown
granic plastycznoci). W tablicy 2.5. przedstawiono przecitne wartoci wspczynnikw
bezpieczestwa, ktrymi mona si posugiwa przy obliczeniach wytrzymaociowych, a w tablicy
2.6 orientacyjne wartoci napre dopuszczalnych
r
k w funkcji wartoci granicy plastycznoci
e
R i
wytrzymaoci doranej
m
R .
Tablica 2.5
Wspczynniki bezpieczestwa dla rozcigania typowych materiaw konstrukcyjnych
Materia
e
X
m
X
Stal, staliwo, eliwo cigliwe 2 - 2,3 -
eliwo szare - 3,5
Mosidz 3 -
Brz 3,5 -
Stopy aluminium 3,9 -
Stopy magnezu 3,9 -

Tablica 2.6
Naprenia dopuszczalne
r
k w funkcji wartoci granicy plastycznoci . ,
m e
R R
Materia
r
k
Stale wglowe
(0,55-0,65)
e
R
Stale stopowe normalizowane
(0,5-0,6)
e
R
Stale stopowe hartowane
(0,35-0,5)
e
R
Stale stopowe do ulepszania cieplnego
(0,35-0,45)
e
R
Staliwa
(0,35-0,45)
e
R
eliwa
(0,14-0,2)
m
R
Stopy aluminium
(0,2-0,4)
m
R
Stopy miedzi
(0,2-0,35)
m
R
2.5 CINANIE TECHNOLOGICZNE
cinanie czyste przy ktrym naprenia styczne s jedynymi napreniami w danym przekroju
elementu, w rzeczywistych konstrukcjach praktycznie nie wystpuje. Zwykle napreniom stycznym
towarzysz naprenia normalne . Istnieje jednak pewna grupa elementw konstrukcyjnych, w
ktrej naprenia styczne s dominujce. Elementy takie, do ktrych zalicza si midzy innymi
sworznie i nity, obliczane s wycznie na cinanie. Zakada si przy tym, e rozkad napre
cinajcych w przekroju prta jest rwnomierny i nie zaley od jego ksztatu. Ze wzgldu na
poczynione odstpstwa od cisej teorii mwimy, e mamy do czynienia z cinaniem
technologicznym. Naprenia cinajce obliczane s z zalenoci:

t
t
t
X
R
k
A
T
= = (2.36)
gdzie T oznacza warto wektora siy tncej, A jest polem przekroju poprzecznego prta,
t
k
oznacza naprenie dopuszczalne na cinanie,
t
R jest wytrzymaoci materiau na cinanie (zawsze
m t
R R < ) podczas gdy
t
X jest wspczynnikiem bezpieczestwa na cinanie.
Przeksztacajc wzr (2.36) mona obliczy warto siy przenoszonej przez nity jednocite
(rys.2.17):

4
2
t
k d
T

= (2.37)
oraz nity dwucite (rys.2.18):

2
2
t
k d
T

= (2.38)

Rys.2.17 Obcienia nita jednocitego.

Rys.2.18 Obcienia nita dwucitego.
cinaniu nitw towarzyszy nacisk powierzchniowy
d
p' (rys.2.19), przy czym do oblicze
przyjmuje si rwnomierny ukad napre powierzchniowych
d
p

i wobec tego:

d
gdk T = (2.39)
gdzie T sia docisku przypadajca na jedn blach, g grubo blachy, d rednica nitu,
d
k naprenie
dopuszczalne na docisk powierzchniowy.

Rys.2.19 Rozkad naciskw powierzchniowych
Rwnie spoiny pachwinowe (rys.2.20) oblicza si na cinanie technologiczne. Naprenia
cinajce wystpuj wzdu wysokoci trjkta spoiny. Poniewa dla spoin pachwinowych wysoko
najmniejszego przekroju wynosi a a
s
7 , 0 = , wobec tego dugo spoiny potrzebna do przeniesienia
siy tncej T obliczana jest z zalenoci:

st st s
s
ak
T
k a
T
l
7 . 0
= = (2.40)
gdzie
st
k oznacza naprenie dopuszczalne w spoinie (zwykle przyjmuj si
st
k = 0,65
r
k materiau
czonego).

Rys.2.20 Wymiary spoiny pachwinowej.
2.6 SKRCANIE PRTW KOOWYCH
Typowym przykadem pracy prta na skrcanie jest praca wau przekazujcego napd z silnika na
element roboczy, np. koo, wirnik itp. (rys.2.21). Moc
n
P silnika zostaje przekazana przez wa na
pokonanie oporw ruchu elementu roboczego. Wektory momentw skrcajcych (napdowego
n
M

i
oporowego
o
M

) le wzdu osi x, s wzajemnie rwne i przeciwnie skierowane. Warto momentu

napdowego
n
M wynosi:

n
P
M
n
n
55 , 9 = (2.41)
gdzie
n
P oznacza moc silnika ] [W , n jest prdkoci obrotow wau silnika min] / [obr .

Rys.2.21 Skrcanie wau napdowego
2.6.1 Wyznaczanie momentu skrcajcego
Momentem skrcajcym
s
M

nazywamy par si P

lec w paszczynie prostopadej do osi

x prta (rys.2.21). Wewntrznym momentem skrcajcym
s
M

, nazywamy algebraiczn sum

momentw skrcajcych po lewej lub prawej stronie przekroju prta. Przyjmujemy przy tym, e
warto wektora
s
M

uwaamy za dodatni, gdy jego zwrot jest skierowany na zewntrz badanego

przekroju prta (rys.2.22).

Rys.2.22 Konwencja znakw momentu skrcajcego
Sposb wyznaczania wewntrznych momentw skrcajcych
sa
M

i
sd
M

, wywoanych
zewntrznymi momentami skrcajcymi
sB
M

i
sC
M

pokazano na rys.2.23.

Rys.2.23 Wykres momentw skrcajcych w prcie
2.6.2 Naprenia i odksztacenia skrcanego prta o przekroju koowym
Zaleno pomidzy wartoci wektora momentu skrcajcego
s
M a wywoanymi przez to
obcienie napreniami poszukiwana jest na drodze analizy odksztace na zewntrznej powierzchni
prta. Okazuje si, e obraz odksztace jest rny dla rnych ksztatw przekrojw poprzecznych.
Najprostszy, a tym samym najatwiejszy do interpretacji obraz odksztace przekroju, otrzymuje si
dla prtw koowych (rys.2.24).

Rys.2.24 Odksztacenia prta skrcanego
Przy obcieniu prta o przekroju koowym momentem skrcajcym o wartoci
s
M , dostrzega
si, e przekroje poprzeczne doznaj obrotu wok osi prta bez widocznych deformacji, a tworzce
przyjmuj ksztat linii rubowych, przy czym pierwotna dugo walca nie ulega zmianie. Upowania
to do postawienia dwu wnioskw:
Jeli przekroje poprzeczne doznaj jedynie obrotw, to w zakresie odksztace sprystych mona
przyj, e nie ulegaj one deplanacji (hipoteza paskich przekrojw).
Brak wydue i przewe wskazuje na wystpowanie wycznie napre stycznych .
Do dalszej analizy przyjmuje si nastpujce zaoenia, ktre znajduj potwierdzenie w
weryfikujcych je badaniach:
Wartoci napre stycznych zwikszaj si proporcjonalnie do odlegoci od osi wau,
poczynajc od zera w jego rodku do wartoci maksymalnych we wknach skrajnych (rys.2.25.b).
Naprenia s styczne do odpowiednich okrgw przekroju, czyli s prostopade do
odpowiednich promieni (rys.2.25.b).
Elementarne siy styczne dA dT

= w przekroju tworz ukad si, ktry redukuje si do
wypadkowej pary si, rwnowanej momentowi skrcajcemu.

Rys.2.25 Rozkad napre w prcie skrcanym
Przyjmujc powysze zaoenia na podstawie zalenoci geometrycznych (rys.2.25) znajdujemy:


rd dx d dx = = , (2.42)
Poniewa G = (prawo Hookea dla skrcania), wic:

dx
d G

= (2.43)
Na podstawie zaoenia dA dT

= , moemy wyznaczy warto momentu skrcajcego:


= = = =
A
o
A A
s
dx
d GI
dA
dx
d
G dA dT M

2
) ( (2.44)
gdzie

=
A
o
dA I
2
oznacza biegunowy moment bezwadnoci powierzchni przekroju.
Uwzgldniajc w rwnaniu (2.44) zaleno (2.43) otrzymujemy zwizek na warto momentu
skrcajcego w funkcji odlegoci od osi obrotu prta:

o p
s
I
M = (2.45)
Ostatecznie najwiksze naprenia styczne (na obwodzie wau) wynosz:

s
o
s
o
s
k
W
M
I
r M
= = =


max
(2.46)
gdzie
r
I
W
o
o
= oznacza wskanik wytrzymaoci przekroju na skrcanie (patrz tablica 2.4), a
s
k
oznacza naprenia dopuszczalne przy skrcaniu.
Z zalenoci (2.44) znajdujemy zwizek do wyznaczenia kta obrotu przekroju:

o
s
o
s
GI
l M
GI
M
dx
d
= =

(2.47)
gdzie oznacza kt skrcania w radianach odcinka l wau, na ktrym dziaa stay moment
skrcajcy o wartoci
s
M .
Drugim obok danego zalenoci (2.46) kryterium wytrzymaociowego, kryterium sucych do
projektowania waw skrcanych jest warunek odksztaceniowy:

dop
o
s
GI
l M
=
max
(2.48)
gdzie
dop
okrela najwikszy dopuszczalny kt skrcenia wau.
Z zalenoci (2.46) wynika, e wytrzymao wau jest w peni wykorzystana jedynie na jego
obwodzie. W celu lepszego wykorzystania materiau czsto stosuje si way drone (rys.2.26),
znacznie lejsze od waw penych. Ponadto przy zachowaniu jednakowej wytrzymaoci na skrcanie
way drone z uwagi na wiksz rednic s sztywniejsze od waw penych.

Rys.2.26 Rozkad napre w skrcanym wale dronym.
2.7 ZGINANIE BELEK
Umownie dla prtw zginanych przyjmuje si prawoskrtny ukad osi wsprzdnych.
Pocztek ukadu wsprzdnych przyjmuje si nad lew podpor prta, w jego rodku
cikoci przekroju, o x wzdu dugoci prta, osie z y, pokrywaj si z gwnymi osiami
bezwadnoci przekroju prta.
Pod pojciem czystego zginania rozumiemy wystpowanie w rozpatrywanym przekroju
prta tylko momentu gncego o wartoci
g
M prostopadego do osi x prta (rys.2.27).



Rys.2.27 a) Czyste zginanie wzgldem osi y, b) zginanie ze cinaniem.

W praktyce momentowi gncemu
g
M

towarzyszy zwykle sia T

, zwana si tnc, take

prostopada do osi x prta (rys.2.27.b). Przypadek wsplnego dziaania momentu gncego
g
M

i siy tncej T

nazywamy zginaniem poprzecznym. Naley on do zagadnie tzw.

wytrzymaoci zoonej.
Prty zginane nazywamy belkami. Z punktu widzenia mechaniki belka jest paskim
ciaem sztywnym lub sztywnym prtem podpartym dla zachowania rwnowagi trzema
wizami, z ktrych najczciej wystpuj: podpora przegubowo-przesuwna, podpora
przegubowo-nieprzesuwna lub podpora utwierdzona. Istniej jeszcze inne, bardziej zoone
typy podpr, np. podpory utwierdzono-przesuwne, podpory spryste. Poniewa dla paskiego
dowolnego ukadu si mona napisa trzy warunki rwnowagi statycznej:
0 , 0 , 0
1 1 1
= = =

= = =
n
i
oi
n
i
zi
n
i
xi
M P P

, liczba niewiadomych wartoci na podporach nie powinna
by wiksza od trzech (belka statycznie wyznaczalna). Jeli liczba niewiadomych wartoci
podporowych jest wiksza od trzech, to belka staje si statycznie niewyznaczalna.
2.7.1 Naprenia w belce zginanej
Belka pokazana na rys.2.28 jest statycznie wyznaczalna. W oparciu o warunki
rwnowagi statycznej paskiego dowolnego ukadu si moemy wyznaczy reakcje
A
R

i
B
R

,
rwnowace ukad si czynnych
i
P

. Stosujc metod przeci moemy okreli siy

wewntrzne np. w punkcie C belki. Na lew cz AB belki dziaaj siy:
1 1
W P R
A

= +
(rys.2.28.a-b). Si
1
W

mona przenie do punktu C (rys.2.28.c-e), i wwczas otrzymamy w

nim si N T W

+ =
1
oraz
1
W r M
g

= .


Rys.2.28 Obcienia w przekroju belki
Oglnie, na dowolny punkt osi belki dziaaj (rys.2.28.e-f):
Sia poprzeczna T

.

Prostopada do osi belki, jako algebraiczna suma skadowych
prostopadych od osi belki wszystkich si obcienia, dziaajcych po lewej lub prawej
stronie rozpatrywanego przekroju belki.
Sia normalna N

.

Rwnolega do osi belki, jako algebraiczna suma skadowych
rwnolegych do osi belki wszystkich si obcienia, dziaajcych po lewej lub prawej
stronie rozpatrywanego przekroju belki;
Moment gncy
g
M

. Algebraiczna suma momentw si, dziaajcych po lewej lub prawej

stronie rozpatrywanego przekroju belki.

Siy T

i N

oraz
g
M

s siami panujcymi wewntrz przekroju. Umowa znakowania
przedstawiona zostaa na (rys.2.29). Przyjmujemy, e:
Warto T siy poprzecznej ma znak dodatni, gdy usiuje obrci rozpatrywana cz
belki w kierunku zgodnym z ruchem wskazwek zegara.
Warto N siy normalnej ma znak dodatni, gdy powoduje oddalanie si od siebie
mylowo przecitych czci belki.
Warto
g
M momentu gncego ma znak dodatni, gdy powoduje obrt lewego przekroju
belki w kierunku zgodnym z ruchem wskazwek zegara.



Rys.2.29 Umowa znakowania si i momentw w prcie zginanym
2.7.2 Analiza belki przy czystym zginaniu
Czyste zginanie belki zachodzi, gdy na caej dugoci lub na pewnym jej odcinku warto
wektora momentu gncego const x M
g
= ) ( oraz warto wektora siy tncej 0 ) ( = x T (w
belce nie dziaaj siy poprzeczne). Zwizek midzy wartoci momentu gncego
g
M

a
wywoanymi przez to obcienie napreniami wynika z analizy odksztace zewntrznych
powierzchni belki. W wyniku odksztace, narysowana na bokach belki siatka prostoktna
przyjmuje ksztat pokazany na rys.2.30. Linie pionowe 1-3, 2-4 obracaj si i pozostaj
proste, a kontur przekroju pozostaje paski. Ponadto mona zauway, e na skutek obrotu
przekrojw wzdune wkna belki po stronie wklsej belki ulegaj skrceniu a po stronie
wypukej wydueniu.


Rys.2.30 Odksztacenia belki zginanej.

Na podstawie powyszych spostrzee mona przyj nastpujce zaoenia:
Przekroje poprzeczne belki paskie przed odksztaceniem pozostaj paskimi po
odksztaceniu (hipoteza paskich przekrojw).
Istnieje obojtna warstwa wkien o niezmienionych dugociach pierwotnych - tzw.
paszczyzna neutralna.
W granicach liniowej sprystoci naciski w kierunku poprzecznym do wkien s
pomijalne. W przekroju poprzecznym belki wystpuj wycznie naprenia normalne .
Z analizy odksztace wzgldnych
x
wzdu osi wzdunej belki oraz w oparciu o podane
zaoenia moemy okreli zalenoci midzy wartoci momentu gncego
g
M a
napreniami normalnymi i ich rozkadem w dowolnym przekroju poprzecznym belki
rys.2.31.


Rys.2.31 Rozkad odksztace i napre w elemencie belki

Z zalenoci geometrycznych elementu odksztaconego (oznaczajc =
x
) znajdujemy:


ds
z
ds
=
+
+
) (
) 1 (
(2.49)
gdzie oznacza promie krzywizny paszczyzny obojtnej.
Wykorzystujc prawo Hookea ( E = ) oraz zwizek (2.49) moemy poda zaleno
na naprenia w dowolnym miejscu przekroju poprzecznego belki:

Ez
z
z
= = ) ( (2.50)
W celu okrelenia zalenoci midzy wartoci momentu gncego
g
M a promieniem krzywizny
z warunkw rwnowagi si zewntrznych reprezentowanych przez moment gncy
g
M i si
wewntrznych dA z) ( w przekroju (rys.2.34) przy uwzgldnieniu (2.50) znajdujemy:

0 ) (
1
= = =

=
A A
n
i
xi
zdA
E
dA z P

(2.51)
0 ] ) ( [
1
= = =

=
A A
n
i
zi
yzdA
E
y dA z M

(2.52)
0 ] ) ( [
2
1
= = =

=
A
g g
A
n
i
yi
M dA z
E
M z dA z M

(2.53)
Z rwnania (2.51) wynika, e moment statyczny przekroju poprzecznego belki wzgldem osi y
jest rwny zeru, co oznacza, e nie tylko suma si wewntrznych dA
z
w caym przekroju jest rwna
zeru, ale take, e centralna o y przekroju poprzecznego belki ley w warstwie obojtnej. Z
rwnania (2.52) wynika, e moment dewiacji przekroju poprzecznego belki
yz
I jest rwny zeru, co
oznacza, e osie y i z tworz ukad gwnych osi bezwadnoci przekroju belki. Natomiast z
rwnania (2.53) otrzymujemy:

y
g
EI
M
=

1
(2.54)
gdy
y
A
I dA z =

2
oznacza moment bezwadnoci przekroju wzgldem osi y .
Krzywizna belki jest proporcjonalna do wartoci momentu zginajcego
g
M i odwrotnie
proporcjonalna do iloczynu
y
EI , zwanego sztywnoci na zginanie. Wykorzystujc zaleno
Ez
z) ( 1

=
, otrzymujemy zwizek pomidzy napreniem a wartoci momentu gncego:

y
g
EI
z M
z = ) ( (2.55)
Ocen bezpieczestwa, a wobec tego i projektowanie belek przy poprzecznym zginaniu (a z
takim mamy najczciej do czynienia) przeprowadzamy badajc jedynie ekstremalne naprenia
normalne. Ze wzoru (2.55) wynika, e najwiksze co do bezwzgldnej wartoci naprenia normalne
wystpuj we wknach najbardziej odlegych od osi obojtnej przekroju. Wobec tego warunk
bezpieczestwa przekroju przy czystym zginaniu wyraa si zalenoci:


g
y
g
y
g
k
W
M
EI
z M
= =
max
max
(2.56)
gdzie
max
z
I
W
y
y
= nosi nazw wskanika przekroju na zginanie wzgldem osi y.

Ze zwizku (2.56) wynika, e materia belki jest w peni wykorzystany tylko w tym miejscu, w
ktrym wystpuje
max g
M . W kadym innym przekroju, w ktrym
max g g
M M < materia nie jest w
peni wykorzystany. Chcc temu zapobiec, naley optymalizowa ksztatu przekroju poprzecznego
belki, zakadajc zmienn warto wskanika wytrzymaoci ) (x W
y
w funkcji pooenia x przekroju.
Postulat ten sprowadza si do rozwizania rwnania:


g
g
y
k
x M
x W
) (
) ( = (2.57)

Belk uksztatowan wg. zalenoci (2.57) nazywamy belk o staej wytrzymaoci na zginanie.
Powyszy warunek nie okrela ksztatu przekroju poprzecznego belki, ktry trzeba dobra
odpowiednio do warunkw rzeczywistej pracy belki, co na og nie jest zbyt atwe i czsto
zadowalamy si rozwizaniami przyblionymi.


Rys.2.32 Belki o staej wytrzymaoci o zmiennej szerokoci b(x) i zmiennej wysokoci h(x)

Dla belki pokazanej na rys.2.32 moemy zaleno (2.57) zapisa jako:

g g
g
y
k
Px
k
x M
x W = =
) (
) ( (2.58)

Zakadajc
6
) (
) (
2
h x b
x W
y
= , czyli przyjmujc wzdu dugoci belki sta wysoko h przy
zmiennej szerokoci belki ) (x b , znajdujemy:


l
x
B
k h
Px
x b
g
= =
2
6
) ( (2.59)
gdzie
g
k h
Pl
B
2
6
= okrela szeroko belki w rodku jej rozpitoci.
Jeli z kolei przyjmiemy sta szeroko belki const b = a zmienn wysoko ) (x h to zgodnie z
zalenoci (2.57) otrzymamy zwizek:


g
k b
Px
x h
2
6
) ( = (2.60)

wskazujcy na to, e wysoko ) (x h belki zmienia si wg. paraboli.
2.7.3 Wyznaczenie linii ugicia belki
Aby okreli odksztacenia osi obojtnej ACB belki (rys.2.33) wykorzystujemy z geometrii
rniczkowej, wzr na krzywizn linii, oraz z wytrzymaoci materiaw, wzr (2.54) wyraajcy
krzywizn belki poprzez lokaln warto momentu gncego ) (x M
g
.
.
Rys.2.33 Linia ugicia belki
Wic wzajemnie obie zalenoci, przy zaoeniu maych ugi, znajdujemy uproszczon posta
rwnania rniczkowego krzywizny belki:

y
g
EI
x M
x
x w
) (
) (
2
2
=

(2.61)
gdzie ) (x w oznacza przemieszczenie poprzeczne przekrojw belki wzdu osi z .
Wyznaczenie funkcji opisujcej przemieszczenia poprzeczne ) (x w dla rozpatrywanego odcinka
belki, w ktrym const EI
y
= oraz moment gncy ) (x M
g
jest opisany jednym rwnaniem
algebraicznym (belka jednoprzedziaowa), sprowadza si do dwukrotnego scakowania stronami
rwnania (2.61):

D dx C dx x M x w EI
C dx x M
x
x w
EI
l l
g y
l
g y

+
(

+ =
+ =

) ( ) (
) (
) (
(2.62)
gdzie:
x x
tg
x
x w
=

) (
oznacza kt ugicia (mierzony w radianach), l jest dugoci przedziau
belki.
Stae cakowania C i D

wyznacza si z warunkw w brzegowych w miejscu podparcia. Dla
typowych podpr moemy zapisa nastpujce warunki brzegowe:
Podpora przegubowa oraz przesuwna. W miejscu podpory zakada si zerowe przemieszczenie
poprzeczne:
0 = w (2.63)
Wspornik. W miejscu utwierdzenia przyjmuje si zerowe przemieszczenie poprzeczny oraz
zerowy kt obrotu:

0
0
=
=

w
x
w
(2.64)
Koniec swobodny. Na kocu swobodnym zakadamy, e moment gncy i sia tnca s
rwne zeru:

0
0
3
3
2
2
=

x
w
x
w
(2.65)
W belce o n przedziaach wzdu caej jej dugoci rozwizanie rwnania (2.61) prowadzi do
ukadu 2 n rwna z ktrych kade posiada stae cakowania. Stae C
i
wyznacza si na podstawie
rwnoci ktw ugicia belki oraz D
i
na podstawie rwnoci przemieszcze belki na brzegach
ssiadujcych ze sob przedziaw. Liczba warunkw brzegowych w miejscach podparcia oraz
cigoci na granicach przedziaw musi by rwna liczbie szukanych staych cakowania.
Wzory obliczeniowe gncych, strzaek ugicia i ktw obrotu dla typowych schematw obcienia
belek podano w tablicy 2.7.








Tablica2.7
Belki statycznie wyznaczalne, momenty ugicia, strzaki ugicia, kty obrotu.
Lp. Schemat belki i obcienia M
gmax
Strzaka ugicia
Kt nachylenia
stycznej do linii
ugicia w punktach A, B
1 2 3 8
1

Pl M
gA
=
EI
Pl
f
3
3
=
EI
Pl
B
2
2
=
2

Pa M
gA
=
) 3 (
6
2
a l
EI
Pa
f =
EI
Pa
B
2
2
=
3

2 /
2
gl M
gA
=
EI
ql
f
8
4
=
EI
ql
B
6
3
=
4

2 /
2
ga M
gA
=
) 4 (
24
3
a l
EI
qa
f =
EI
qa
B
6
3
=
5

M M
gA
=
EI
Ml
f
2
2
=
EI
Ml
B
=
6

4 / Pl M
gD
=
EI
Pl
f
48
3
=
EI
Pl
B A
16
2
= =
7

l Pab M
gD
/ =
2
3
) (
3 3
(

+ = b l
a
lEI
Pb
f
przy
a
b
a x
3
2
3
1
+ =
(dla b a > )
EI
b a Pa
B A
2
) ( +
= =
8

8 / ql M
g
=
przy 2 / l x =
EI
ql
f
384
5
4
=
EI
ql
B A
24
3
= =
9

q R M
A g
2 /
2
=
przy q R x
A
2 / =

10

M M
g
=
EI
Ml
f
8
2
=
EI
Ml
B A
2
= =


2.8 WYTRZYMAO ZOONA
2.8.1 Zarys hipotez wytrzymaociowych
Z opisu wzajemnych zalenoci midzy napreniami a odksztaceniami, wynika, e
odksztacenia postaci s zwizane z napreniami stycznymi, a za odksztacenia objtoci
odpowiadaj naprenia normalne. Ocena wytrzymaoci materiau w zoonym stanie naprenia nie
moe opiera si, na wektorowym dodawaniu p

= + , gdy zatracony byby wtedy rzeczywisty
stan odksztacenia (odksztacenia mieszanego), odpowiedzialny za wewntrzn prac materiau.
Tak, wic koniecznym jest opracowanie metody oceny bezpieczestwa materiau,
uwzgldniajcej zoony stan naprenia. Najwygodniej jest przy tym okreli w materiale,
znajdujcym si w oglnym stanie naprenia, jego graniczny stan nonoci, za ktry uwaa si
pojawienie si odksztace trwaych. Jest to zadanie o tyle trudne, e pojawienie si stanu
niebezpiecznego na og zaley nie tylko od wartoci napre, ale take i od wzajemnego ich
stosunku. Znalezienie, zatem warunkw, ktre okrelayby pojawienie si stanu niebezpiecznego, staje
si bardzo skomplikowane i waciwie w zakresie eksperymentalnych bada wytrzymaociowych
niemoliwe do zrealizowania.
Przyblione okrelenie zjawiska zbliania si materiau do stanu niebezpiecznego,
rwnoznacznego z pojawieniem si odksztace trwaych, jest przedmiotem tzw. hipotez
wytrzymaociowych. Hipotezy te podaj odpowiednie funkcje zoonego stanu naprenia, ktre
mog by uznane za miarodajne do okrelenia wytenia materiau, przez ktry rozumiemy stan
krytyczny napre (np.
e
R w materiaach sprysto-plastycznych lub
m
R w materiaach sprysto-
kruchych).
Poniej przedstawiono szereg hipotez wytrzymaociowych:
Hipoteza najwikszych napre normalnych
max

W myl tej hipotezy, o wyteniu materiau decyduje najwiksze naprenie normalne
wystpujce w najbardziej zagroonym punkcie ciaa (rys.2.34). Jeeli w dowolnym punkcie elementu
konstrukcyjnego wystpuj jednoczenie naprenia gwne
3 2 1
, , to naprenia
2
i
3
nie
maj wpywu na stan wytenia materiau. Hipoteza ta ma znaczenie raczej historyczne, lecz moe
by stosowana dla materiaw kruchych. Kryterium wytrzymaociowe myl tej hipotezy przyjmuje
posta:

r z
k =
1
(2.66)
gdzie
z
oznacza naprenia zredukowane (zastpcze).

Rys.2.34 Ilustracja hipotezy najwikszych napre normalnych
max

Hipoteza najwikszych napre tncych (
max
)
Zgodnie z t hipotez, o wyteniu materiau nie decyduje osignicie przez naprenia
rozcigajce granicy plastycznoci, lecz osignicie przez naprenia styczne wartoci krytycznej. W
przypadku rozcigania kryterium wytrzymaociowe przyjmuje posta:

r z
k = =
1 max
2
1
(2.67)
za w trjosiowym stanie napre

r z
k = = ) (
2
1
3 1 max
(2.68)
Oznacza to, e naprenie
1
moe by wiksze od granicy plastycznoci (rys.2.35), zanim
powstanie w materiale krytyczny stan zapocztkowujcy jego pynicie. Hipoteza daje wyniki
najbardziej zgodne z dowiadczeniem dla materiaw plastycznych (stale niskowglowe).

Rys.2.35 Ilustracja hipotezy najwikszych napre stycznych
max


Hipoteza najwikszego wyduenia wzgldnego (
max
)
O wyteniu materiau decyduje warto najwikszego wyduenia lub skrcenia wzgldnego,
ktre nie moe przekracza wartoci dopuszczalnych dla prostego rozcigania. Kryterium
wytrzymaociowe myl tej hipotezy przyjmuje posta:

r z
k

+
+
+
=
) (
) (
) (
max
2 1 3
3 1 2
3 2 1



(2.69)
Hipoteza ta ma dzi praktycznie znaczenie historyczne.
Hipoteza Hubera
Zgodnie z t hipotez, o wyteniu prbki decyduje nie ta cz energii, ktra idzie na
odksztacenie objtociowe, lecz jedynie ta cz, ktra idzie na odksztacenie postaci. Kryterium
wytrzymaociowe myl tej hipotezy przyjmuje posta:
| |
r z
k + + =
2
1 3
2
3 2
2
2 1
) ( ) ( ) (
2
1
(2.70)
Hipoteza Hubera jest powszechnie stosowana przy analizie wytrzymaociowej elementw
konstrukcyjnych wykonanych z materiaw sprysto-plastycznych.
Znaczenie hipotez jest ogromne, gdy redukuj one liczb niezbdnych dowiadcze, jakie
naleaoby wykona, aby dla danego materiau i caej mnogoci stanw naprenia (niektrych wrcz
niemoliwych do realizacji) ustali kryteria stanu niebezpiecznego.
2.8.1 Zginanie z rozciganiem lub ciskaniem

Rozpatrzmy belk zginan dwiema parami si o momentach
g
M , dziaajcych w dowolnej
paszczynie gwnej i jednoczenie rozciganej lub ciskajcymi siami osiowymi P (rys.2.36). W
dowolnym przekroju belki bd dziaay naprenia normalne pochodzce od rozcigania (ciskania) i
zginania:

y
g
g
c r
I
z M
A
P
A
P
=
|
.
|

\
|
=

) (
(2.71)


Rys.2.36 Jednoczesne zginanie i rozciganie (ciskanie) belki

W skrajnych wknach belki naprenia cakowite bd wynosiy:


y
g
y
g
W
M
A
P
W
M
A
P
=
+ =
2
1

(2.72)
Maksymalne naprenia bd panoway we wknach skrajnych, ktre s jednoczenie
rozcigane si osiow i siami pochodzcymi od momentu zginajcego. Warunek wytrzymaociowy
przyjmuje, wic posta:

r
y
g
z
k
W
M
A
P
+ = =
max
(2.73)
2.8.2 Zginanie ze skrcaniem
Zginanie wystpuje ze skrcaniem w przypadku pracy wszelkiego rodzaju waw napdowych
(rys.2.37).



Rys.2.37 Zginanie ze skrcaniem

W dowolnym przekroju wau wystpuj naprenia od zginania
g
oraz od skrcania
s
.
Naprenia te przyjmuj maksymalne wartoci w skrajnych wknach. Na podstawie podanych
hipotez wytrzymaociowych mona napisa nastpujce zwizki na naprenia zredukowane
(przyjmujc oznaczenia = =
s g
, ):
Hipoteza najwikszych napre normalnych
max

( )
r z
k + + =
2 2
4
2
1
(2.74)
Hipoteza najwikszych napre tncych (
max
)

r z
k + =
2 2
4 (2.75)
Hipoteza najwikszego wyduenia wzgldnego (
max
)

r z
k
|
.
|

\
|
+
|
.
|

\
|
+ + =
2 2 2 2
4
2
1
2
4
2
1
2

(2.76)
Dla stali konstrukcyjnych 3 . 0 = i zaleno (2.70) przyjmuje posta:

r z
k + + =
2 2
4 65 . 0 35 . 0 (2.77)
Hipoteza Hubera

r z
k + =
2 2
3 (2.78)
Aby mc obliczy rednic wau do powyszych zalenoci naley prowadzi zalenoci na
wskaniki wytrzymaoci przy zginaniu
y
W i skrcaniu
o
W . Mona wykaza, e dla przekroju
koowego
y o
W W 2 = , i napisa nastpujce zalenoci na naprenia zredukowane wedug
omawianych hipotez w funkcji momentu gncego
g
M , momentu skrcajcego
s
M i zastpczego
wskanika przekroju
2
o
y
W
W W = = :
Hipoteza najwikszych napre normalnych
max


r
s g g
z
k
W
M M M

+ +
=
2
2 2
(2.79)
Hipoteza najwikszych napre tncych (
max
)

r
s g
z
k
W
M M

+
=
2 2
(2.80)
Hipoteza najwikszego wyduenia wzgldnego (
max
) dla stali konstrukcyjnej przy 3 . 0 = :

r
s g g
z
k
W
M M M

+ +
=
2 2
65 . 0 35 . 0
(2.81)
Hipoteza Hubera

r
s g
z
k
W
M M

+
=
2 2
75 . 0
(2.82)
2.9 WYTRZYMAO ZMCZENIOWA
2.9.1 Podstawowe pojcia wytrzymaoci zmczeniowej
Rozpatrywane dotychczas problemy wytrzymaoci nie uwzgldniay zmiennoci si w czasie. Na
og obcienia elementw konstrukcyjnych zmieniaj (np. okresowo) swoj warto w czasie. S to
obcienia zmienne, a naprenia przez nie wywoywane nazywamy napreniami zmiennymi.
W trakcie pracy maszyn i urzdze zauwaono, e ich elementy czsto ulegaj zniszczeniu przy
napreniach znacznie niszych od wytrzymaoci doranej
m
R danego materiau okrelonej z prb
statycznych. Zniszczenia takie (np. pknicia) zachodz bez adnych dostrzegalnych odksztace
plastycznych, za przyczyn uszkodze jest midzy innymi niedoskonaa sprysto materiau.
Obnianie si wytrzymaoci przy napreniach zmiennych nosi nazw zmczenia materiaw. W
wikszoci przypadkw (rys.2.38.a) zmiany napre w elementach maszynowych maj przebieg
sinusoidalny ) sin( t
a m
+ = , ktry mona scharakteryzowa nastpujcymi wielkociami:
Naprenie rednie
m
liczone jako
2
min max
+
(gdzie
max
oznacza maksymalne warto
naprenia w cyklu a
min
jego warto minimaln).
Amplituda naprenia
a
liczona jako
2
min max

.
Czstotliwo cyklu .
Czsto zamiast podawa wartoci naprenia redniego
m
oraz amplitudy naprenia
a

definiuje si wspczynnik asymetrii cyklu
a m
a m
R


+

= oraz wspczynnik staoci obcienia

R
R
a
m

+
= =
1
1

.
Moemy wyrni dwa zasadnicze przypadki zmiennoci napre:
Cykl jednostronny o wartociach dodatnich (rys. 2.38.b), przy ktrym 1 = i 0 = R lub cykl
jednostronny o wartociach ujemnych przy 1 = i = R .
Cykl obustronny, dla ktrego 0 = i 1 = R (rys. 2.38.c).

Rys.2.38 Przebiegi napre zmiennych a) dowolny (niesymetryczny), b) jednostronny (odzewowo-
ttnicy), c)obustronny (symetryczny).
2.9.2 Wytrzymao zmczeniowa przy cyklach symetrycznych i niesymetrycznych
Podobnie, jaki i przy obcieniach statycznych (granica plastycznoci
e
R lub wytrzymao na
rozciganie
m
R ) do oblicze uwzgldniajcych zmczenie materiau potrzebna jest pewna wasno
zwana wytrzymaoci zmczeniow Z . Wytrzymaoci zmczeniow Z (lub granic zmczenia)
nazywamy maksymalne naprenie
max
dla danego cyklu napre, przy ktrym element nie ulegnie
zniszczeniu po osigniciu umownej granicznej liczby cykli napre (dla stali
6
10 10 = N ).
Przeprowadzajc badania na prbkach poddanych obcieniom zmiennym w czasie otrzymamy
wykres Whlera (rys.2.39). Z wykresu tego mona odczyta warto wytrzymaoci zmczeniowej Z
dla przyjtego cyklu obcie.

Rys.2.39 Wykres Whlera.
Wytrzymao zmczeniow przy cyklach symetrycznych rozcigajco-ciskajcych oznacza si
symbolem
rc
Z , przy obustronnym skrcaniu symbolem
so
Z a przy obustronnym zginaniu
go
Z . Przy
cyklach niesymetrycznych, zmieniajc na przykad amplitud naprenia
a
przy staej wartoci
napre rednich
m
, mona otrzyma krzyw Whlera odpowiadajc danej wartoci
m
. Dla
cykli jednostronnych wytrzymao zmczeniow oznaczamy symbolami: dla rozcigania
rj
Z , dla
ciskania
cj
Z , dla zginania
gj
Z , dla skrcania
sj
Z .
Przyblione zalenoci pomidzy wytrzymaoci zmczeniow przy obustronnym zginaniu
go
Z
a wytrzymaoci doran
m
R podano w tablicy 2.8, a przykadowe zalenoci midzy
wytrzymaoci zmczeniow
go
Z a wytrzymaoci zmczeniow dla rnych przypadkw
obcienia podano w tablicy 2.9.
Tablica 2.8
Przyblione zalenoci pomidzy
go
Z a
m
R .
Materia Zaleno Przecitnie
Stal
go
Z =(0,36-0,6)
m
R
go
Z =0,47
m
R
eliwo szare
go
Z =(0,35-0,45)
m
R
go
Z =0,4
m
R
Stopy aluminium i miedzi
go
Z =(0,25-0,5)
m
R
go
Z =0,35
m
R

Tablica 2.9
Wytrzymao zmczeniow w rnych przypadkach obcienia w funkcji
go
Z
Materia
rc
Z
so
Z
rj
Z
sj
Z
gj
Z
Stal wglowa
(0,7-0,8)
go
Z 0,55
go
Z (1,12-1,28)
go
Z (0,99-1,1)
go
Z 1,7
go
Z
Stal stopowa
0,7
go
Z 0,6
go
Z (1,05-1,12)
go
Z (1,08-1,2)
go
Z 1,6
go
Z
eliwo
(0.6-0.7)
go
Z (0,75-0,9)
go
Z 1,5
go
Z (0,9-1,17)
go
Z (1,2-1,5)
go
Z
Stopy miedzi
(0,7-0,8)
go
Z (0,5-0,6)
go
Z (1,19-1,36)
go
Z (0,7-1,2)
go
Z 1,7
go
Z
Stopy
aluminium
(0,7-0,8)
go
Z (0,55-0,58)
go
Z (1,19-1,36)
go
Z (0,77-1,16)
go
Z (1,7-1,8)
go
Z
Przy obliczeniach zmczeniowych elementw maszyn naley zna wytrzymao zmczeniow
Z dla rnorodnych cykli (nie tylko podstawowych). W tym celu sporzdza si dla danego materiau
i dla danego rodzaju obcie wykresy zmczeniowe Smitha lub Haigha. Przykadowo wykres Smitha
(rys.2.40) dla zginania konstruowany jest w nastpujcy sposb. Jako pierwszy wyznaczany jest punkt
A odpowiadajcy wytrzymaoci zmczeniowej dla obustronnego zginania. Nastpnie wyznacza si
punkt B o wsprzdnych
|
.
|

\
|
gj gj
Z Z ,
2
1
i prowadzi si przez punkty AB prost do przecicia z prost
poziom odpowiadajc granicy plastycznoci
e
R . W ten sposb otrzymujemy wsprzdne punktu C.
W celu wyznaczenia punktu D z pocztku ukadu prowadzimy prost pod ktem
0
45 do przecicia z
prost poziom odpowiadajc granicy plastycznoci
e
R . Otrzymana w ten sposb grna ga
wykresu Smitha umoliwia przeprowadzenie oblicze dla materiaw sprysto-plastycznych (stal,
stopy metali nieelaznych).

Rys.2.40 Uproszczony wykres Smitha
2.9.3 Czynniki wpywajce na zmian wytrzymaoci zmczeniowej
Wytrzymao zmczeniowa (wykresy zmczeniowe) jest ustalana dowiadczalnie dla
znormalizowanych prbek wytrzymaociowych. Rzeczywisty element moe mie inne waciwoci i
wytrzymao zmczeniowa czci maszyny moe by inna ni wytrzymao prbki z tego samego
materiau. Wytrzymao zmczeniowa danego elementu bdzie zaleaa od jej wielkoci, ksztatu i
stanu powierzchni.
2.9.3.1 Wpyw ksztatu przedmiotu
Wspczynnik ksztatu
k
definiujemy jako stosunek teoretycznego naprenia
max
(nie
uwzgldnia on wpywu materiau) do naprenia nominalnego
n
(rys.2.41) obliczonego dla
najbardziej osabionego przekroju bez uwzgldnienia spitrzenia naprenia.

Rys.2.41 Rozkad napre w prcie paskim z karbem (prt rozcigany, materia doskonale sprysty)
Rozkad napre w obszarze karbu zaley od geometrii karbu zwizanej z wymiarami elementu.
Warto wspczynnika ) / , / ( r R r f
k
= zaley od stosunku promienia krzywizny dna karbu
do promienia lub poowy szerokoci przekroju r w elementach paskich w paszczynie karbu oraz od
stosunku promienia (poowy szerokoci) elementu R w miejscu nieosabionym karbem do promienia
r . Warto wspczynnika ksztatu
k
dla najczciej spotykanych w praktyce karbw
konstrukcyjnych mona odczyta z wykresw. Promie dna karbu w przypadku ostrych podci
oblicza si ze wzoru
m k
+ = , w ktrym
k
jest promieniem rzeczywistym (konstrukcyjnym)
dna karbu, za
m
jest promieniem minimalnym dna karbu,. Jeli mm
k
5 > , mona przyj
k
= .
2.9.3.2 Wpyw dziaania karbu
Wspczynnik
k
obowizuje dla ciaa doskonale sprystego (liniowego), od ktrego
oczywicie odbiega materia rzeczywisty. Dlatego dziaanie karbu jest inne w przedmiocie
rzeczywistym anieli w przyjty modelu i jest wyraone przez wspczynnik dziaania karbu
k
.
Wspczynnik 1 >
k
okrela wielko obnienia wytrzymaoci zmczeniowej na skutek dziaania
karbu i jest ustalony ze stosunku wytrzymaoci zmczeniowej prbki gadkiej
gl
Z do wytrzymaoci
zmczeniowej prbki z karbem
k
Z , czyli
k
gl
k
Z
Z
= .
2.7.3.3 Wpyw wraliwoci materiau na dziaanie karbu
Okazuje si, e wspczynnik karbu
k
zaley od waciwoci materiau i dlatego wprowadza
wspczynnik wraliwoci materiau na dziaanie karbu 1 0 < <
k
. Szko jest przykadem materiau
bardzo wraliwego na dziaanie karbu i 1 =
k
, za materiaem niewraliwym na dziaanie karbu jest
eliwo szare 0 =
k
. Warto wspczynnika ) 0 , (
m k
R f = mona odczyta z odpowiednich
wykresw. W rezultacie wspczynnik dziaa karbu
k
mona wyznaczy ze wzoru:
) 1 ( 1 + =
k k k
(2.83)
2.9.3.4 Wpyw stanu powierzchni
Dotychczasowe rozwaania dotyczyy prbek idealnie gadkich (polerowanych), aby uwzgldni
wpyw stanu powierzchni (chropowato, rodzaj obrbki), wprowadzono wspczynnik stanu
powierzchni
p
. Wspczynnik ten wyraony jest stosunkiem wytrzymaoci zmczeniowej prbki
gadkiej
gl
Z do wytrzymaoci zmczeniowej prbki o danym stanie powierzchni
p
Z , czyli
p
gl
p
Z
Z
= . Warto wspczynnika ) , (
e m p
R R f = mona odczyta z odpowiednich wykresw.

2.9.3.4 Wpyw spitrzenia naprenia
czny wpyw dziaania karbu i stanu powierzchni danego elementu uwzgldnia si przez
obliczenie zmczeniowego wspczynnika spitrzenia napre wyraonego wzorem:
1 + =
p k
(2.84)
2.9.3.5 Wpyw wielkoci przedmiotu
Wpyw wymiarw elementu na warto wytrzymaoci zmczeniowej wyznacza si przy pomocy
wspczynnika wielkoci przedmiotu 1 =
D
d
Z
Z
, gdzie
d
Z jest wytrzymaoci zmczeniow
prbki o rednicy od 7 do 10mm, za
D
Z wytrzymaoci zmczeniow prbki o wikszych
wymiarach poprzecznych. Warto wspczynnika ) (D f = mona odczyta z odpowiednich
wykresw.
2.9.4 Wyznaczanie rzeczywistego wspczynnika bezpieczestwa
Obliczenia przy obcieniach zmiennych (zmczeniowe) s w zasadzie obliczeniami
sprawdzajcymi. Wczeniej przeprowadzamy obliczenia wstpne, w ktrych okrelamy podstawowe
wymiary elementu. Wstpn ocen wytrzymaoci elementw w najbardziej niebezpiecznych
przekrojach przeprowadzamy sprawdzajc warunek wytrzymaociowy:

z
X
Z
k = (2.85)
Najczciej przyjmowane wartoci wspczynnika bezpieczestwa
z
X wynosz 2.5-4.0.
Sprawdzajce obliczenia elementu o znanych parametrach konstrukcyjnych polegaj na wyznaczeniu
rzeczywistego wspczynnika bezpieczestwa i porwnaniu go z wymaganym zmczeniowym
wspczynnikiem bezpieczestwa
w
. Podczas wykonywania tych oblicze czsto zachodzi potrzeba
zmiany cech geometrycznych elementu i ponownego obliczenia wytrzymaoci, poniewa warto
wspczynnika nie odpowiada wymaganym wartociom. Przecitne wartoci rzeczywistego
wspczynnika
w
w zalenoci od stopnia dokadnoci oblicze, znajomoci danych
dowiadczalnych charakteryzujcych obcienie, umieszczono w tablicy 2.10.
Tablica 2.10
Rzeczywisty wspczynnik bezpieczestwa
Lp.
w
Zastosowanie
1. 1,3 - 1,4
Przy bardzo dokadnych obliczeniach,
jednorodnym materiale, dokadnym
wykonaniu
2. 1,4 - 1,7 Dla przecitnych warunkw pracy
3. 1,7 3,0
Dla niezbyt dokadnych oblicze,
dla przypadkw statycznie niewyznaczalnych,
dla niekorzystnych warunkw pracy,
odpowiedzialnych konstrukcji
2.9.4.1 Dla cyklu symetrycznego
W przypadku obustronnych (symetrycznych) cykli napre 0 =
m
sprawdzamy warunek:

w
a
o
Z

= (2.86)
gdzie
a
jako amplituda napre jest wyznaczona dla najbardziej osabionego przekroju elementu (w
przekroju dna karbu) bez uwzgldnienia spitrzenia napre (rys.2.42).

Rys.2.42 Wyznaczanie wspczynnika bezpieczestwa dla cyklu symetrycznego
2.9.4.2 Dla cyklu niesymetrycznego
W przypadku niesymetrycznych cykli napre 0
m
sprawdzamy warunek:

w
a m
Z

+
= (2.87)
Aby wyznaczy wystpujc w powyszym wzorze wytrzymao zmczeniow Z
odpowiadajc danemu cyklowi wzrostu napre zastosujemy metod analityczno-wykreln w
oparciu o uproszczony wykres Smitha (rys.2.43).

Rys.2.43 Wyznaczanie wspczynnika bezpieczestwa dla cyklu niesymetrycznego przy pomocy
uproszczonego wykresu Smitha.
Aby wyznaczy wystpujc w powyszym wzorze wytrzymao zmczeniow Z
odpowiadajc danemu cyklowi wzrostu napre zastosujemy metod analityczno-wykreln w
oparciu o uproszczony wykres Smitha (rys.2.46). W tym celu prowadzimy prost EG dla const
m
=
oraz prost OH dla const
m
a
=

. Punkt F pracy elementu scharakteryzowany jest przez naprenie:

a m m
+ =
max
(2.88)
Wyznaczenie wytrzymaoci zmczeniowej
1
Z lub
2
Z odpowiadajcej danemu cyklowi zmian
napre zaley od tego, jak zmienia si bdzie naprenie rednie
m
i amplituda naprenia

a
w miar wzrostu obcie dziaajcych na obliczany element. Jeeli wemiemy pod uwag typ
zmian obcie o staym napreniu rednim const
m
= (gdy amplituda
a
zmian napre
pochodzi od drga ukadu), to wytrzymao zmczeniowa
1
Z odpowiadajca punktowi F okrelona
jest punktem G, za wspczynnik
EF
EG
= . Inny typ zmian obcie scharakteryzowany przez
const
m
a
=

, to wytrzymao zmczeniowa
2
Z odpowiadajca punktowi H i wspczynnikowi
OF
OH
= . W przypadku, gdy punkt F znajdzie si w obszarze trjkta CDI, to niezalenie od typu
zmian obcie, wytrzymao zmczeniowa jest jednakowa i rwna granicy plastycznoci, czyli w
obu powyszych przypadkach musi by speniony warunek:

w
a m
e
R

+
= (2.89)
We wszystkich przypadkach, gdy brak jest bliszych danych dotyczcych typu zmian obcie,
naley korzysta ze wzoru odpowiadajcemu przypadkowi const
m
= (wiksze wymagania),
sprawdzajc warunek okrelony wzorem (2.87).
Przykad 9.1
Sprawdzi wspczynnik bezpieczestwa prta okrgego z odsadzeniem o wymiarach jak na
rys.2.44, wykonanego z ulepszonej cieplnie stali 45.Waciwoci wytrzymaociowe stali, okrelane
dowiadczalnie: MPa 540 =
e
R , MPa 810 =
m
R , MPa 380 =
go
Z . Prt jest obciony
wahadowym zginaniem, przy czym najwikszy moment zginajcy (moment nominalny) w przekroju
osadzenia wynosi Nm 680 . Element jest szlifowany.

Rys. 2.44 Wymiary prta z przykadu 9.1
Rozwizanie:
Na pocztku wyliczamy nominalna amplitud naprenia
MPa 100
40
32 10 628
32
3
3
3
max max

= = =

d
M
W
M
g
y
g
a
(2.90)
Wspczynnik bezpieczestwa dla cyklu symetrycznego wyraa si:

a
go
Z

= (2.91)
gdzie
1 + =
p k
(2.92)
oznacza czny wspczynnik dziaania karbu
k
i stanu powierzchni
p
, podczas gdy jest
wspczynnikiem wielkoci przedmiotu.
Wartoci
k
,
p
i wyznaczamy na podstawie wykresw. Aby to zrobi na podstawie
wykresu 2.1 okrelamy wspczynnik ksztatu
k
( ( ) r r R f
k
, = . Dla 5 . 1 = r R oraz
15 . 0 = r odczytujemy 8 . 1 =
k
. Nastpnie z wykresu 2.2 odczytujemy 65 . 1 =
k
a z wykresu
2.3 06 . 1 =
p
. Ostatecznie 71 . 1 = .
Warto wspczynnika wielkoci przekroju 33 . 1 = , odczytujemy z wykresu 2.4. Podstawiajc
powysze wartoci do zalenoci Bd! Nie mona odnale rda odwoania. otrzymujemy
67 . 1
100 33 . 1 71 . 1
360
=

= , co odpowiada warunkom praktycznym | | 7 . 1 , 5 . 1 .


0 0.08 0.16 0.24 0.32 0.4 0.48
/r
1.2
1.6
2
2.4
2.8

k
R/r=6
3
2
1.5
1.2
1.01

Wykres 2.1 Wspczynnik ksztatu
k
przy zginaniu prbki okrgej z odsadzeniem. [wg. Kocada
St., Szala J., Podstawy oblicze zmczeniowych, PWN 1997]
0 1 2 3 4
promie karbu mm
1.2 1.6 2 2.4 2.8

k

0
0.2
0.4
0.6
0.8
1
1.2
1.6
2
2.4
2.8
k

k

1400
1120
9
8
0
840
7
0
0
560
420
Rm
=
3
5
0

Wykres 2.2 Wspczynnik
k
w zalenoci od wspczynnika ksztatu
k
i wsplczynnika
wraliwoci
k
. [wg. Kocada St., Szala J., Podstawy oblicze zmczeniowych, PWN 1997]

1
1.5
2
3
1.1
1.2
1.3
1.4
1.5
1.6
300 500 700 900 1100 1300 1500
R
m
MPa
4
2
3
1

p
'
p

Wykres 2.3 Wpyw rodzaju obrbki skrawaniem na warto wspczynnikw stanu powierzchni: 1
szlifowanych, 2 starannie toczonych, 3 zgrubnie toczonych, 4 z ostrym karbem obrczkowym
(dla porwnania), przyjto 1 = =
p p
dla prbek polerowanych. [wg. Kocada St., Szala J.,
Podstawy oblicze zmczeniowych, PWN 1997]

d mm
F cm
2

Z
go
MPa

k

10 20 30 40 50 60 70 80 90100 150 200
1 5 10 20 30 40 50 100 200 400
1
1.2
1.4
1.6
1.8
2
200 300 400 500
1
1.1
1.2
1.3
1.4
1.5
1.6
1.7
1.8
2
3
4

Wykres 2.4 Wspczynnik wielkoci przedmiotu dla elementw stalowych. [ wg. Niezgodziski
M.E., Niezgodziski T., Obliczenia zmczeniowe maszyn, PWN 1973]
Przykad 9.2
Sprawdzi, czy toczysko pompy przedstawione na rys.2.45 zostao poprawnie zaprojektowane do
dugotrwaej pracy przy zmiennym obcieniu osiow si | |N 8000 , 8000 P . Toczysko
wykonano ze stali 45 w stanie surowym. Wymagany zmczeniowy wspczynnik bezpieczestwa
wynosi 6 . 1 =
z
x .

Rys.2.45 Wymiary prta z przykadu 9.2
Rozwizanie
Toczysko zaprojektowano tak, aby speniony by warunek:

rc
k
F
P
=
max
max
(2.93)
Naprenia dopuszczalne przy obustronnym rozciganiu-ciskaniu przyjmujemy rwne
2
mm N 70 MPa 70 = =
rc
k . Ze wzoru Bd! Nie mona odnale rda odwoania. otrzymujemy
2 2 max
mm 114 mm
70
8000
=
rc
k
P
F . Std rednica mm 12 d . Przyjmujc mm 12 = d
(
2
mm 114 = F ), wyznaczamy amplitud napre w cyklu:
MPa 70
max
max
= = = =
rc a
k
F
P
(2.94)
Zmczeniowy wspczynnik bezpieczestwa obliczamy dla cyklu symetrycznego wg:

a
rc
Z

= (2.95)
MPa 210 =
rc
Z
Do wyznaczenia i potrzebne bd dodatkowe wspczynniki:
( ) | |
p k
1 1 + = (2.96)
Na podstawie wykresu 2.5, przyjmujc powierzchni starannie toczon, oraz stal 45 o
| | MPa 730 , 610
m
R otrzymujemy wspczynnik stanu powierzchni 13 . 1 =
p
. Wspczynnik
ksztatu ( ) d d D f
k
, = odczytamy z wykresu 2.1, przyjmujc promie
obliczeniowy
m k
+ = . Warto mm 1 =
k
wynika z geometrii analizowanego przykadu,
natomiast mm 57 . 0 =
m
jest promieniem granicznym dla stali 45 o wytrzymaoci
| | MPa 730 , 610
m
R odczytanym z wykresu 2.6.
Ostatecznie z wykresu 2.7 odczytujemy ( ) ( ) 6 . 1 13 . 0 , 25 . 1 , = = = f d d D f
k
. Majc
k
znajdujemy z wykresu 2.4 73 . 0 = (stal 45, MPa 280 =
go
Z ), oraz 03 . 1 = (stal 45,
MPa 280 =
go
Z , mm 12 = d ). Podstawiajc do Bd! Nie mona odnale rda odwoania.
dostajemy:
( ) | | 62 . 1 13 . 1 1 6 . 1 73 . 0 1 = + = ,
Z Bd! Nie mona odnale rda odwoania. otrzymujemy 8 . 1
70 03 . 1 62 . 1
210
=

= .
Poniewa 6 . 1 8 . 1 = > =
z
x wymiary z rysunku mona uzna za wystarczajce.
400 800 1200 1600
R
r

MPa
1
1.1
1.2
1.4
1.5
1.6
1.7
1
1.2
1.4
1.6
1.8
2
2.5
3
3.5

ps
5
4
3
2
1

Wykres 2.5 Wspczynnik stanu powierzchni dla stalowych czci rozciganych i zginanych
p
oraz
skrcanych
ps
: 1 - szlifowane, 2 - staranna obrbka, 3 zgrubna obrbka, 4 - ostry karb, 5 -
pokrycie naskrkiem walcowniczym. [ wg. Niezgodziski M.E., Niezgodziski T., Obliczenia
zmczeniowe maszyn, PWN 1973]
300 500 700 900 1100
R
r
MPa
0.2
0.4
0.6
0.8
1

m
mm

Wykres 2.6 Promie minimalny (graniczny)
m
dla stali konstrukcyjnych. [ wg. Niezgodziski M.E.,
Niezgodziski T., Obliczenia zmczeniowe maszyn, PWN 1973]
0.01 0.1
0.02 0.03 0.05 0.2 0.3 0.5
/d
1
1.5
2
2.5
3
3.5

k
D
/
d
=
2
1
.2
5
1
.0
5
1
.0
1


Wykres 2.7 Wspczynnik
k
ksztatu przy rozciganiu prbki okrgej z odsadzeniem. [ wg.
Niezgodziski M.E., Niezgodziski T., Obliczenia zmczeniowe maszyn, PWN 1973]

Przykad 9.3
Sprawdzi wytrzymao zmczeniow walcowanej belki o przekroju prostoktnym
mm 20 90 , wykonanej ze stali 45, obcionej jak na rys.2.46 si | | N 2000 , 300 P . Wymagany
zmczeniowy wspczynnik bezpieczestwa 0 . 2 =
z
x .


Rys.2.46 Dane geometryczne do przykadu 9.3
Rozwizanie
Wyznaczamy zakres zmiennoci momentu gncego:
kNmm 650 Nmm 650 1000
2
max
max
= = = l
P
M
kNmm 5 . 97 Nmm 650 150
2
min
min
= = = l
P
M .
Wskanik przekroju poprzecznego na zginanie:

2
2 2
mm 6000
6
20 90
6
=

= =
bh
W
y
.
Nastpnie okrelamy graniczne naprenia cyklu:
MPa 108
10 6
10 650
3
3
max
max

= =
y
W
M
,
MPa 16
10 6
10 5 . 97
3
3
min
min

= =
y
W
M
.
Std obliczamy naprenie rednie i amplitud cyklu:
MPa 62
2
min max
=
+
=

m
,
MPa 46
2
min max
=

a
.
Poniewa element nie ma karbu, wic: ( ) | |
p p k
= + = 1 1 . Z wykresu 2.5 odczytujemy
13 . 1 =
p
(zakadajc naskrek walcowniczy oraz stal 45 o MPa 650 =
m
R ). Z wykresu 2.4
otrzymujemy 07 . 1 = (
2 2
cm 18 mm 90 20 = = F , stal 45).
Zmczeniowy wspczynnik bezpieczestwa obliczamy wg dwch zalenoci:

( )
( )
23 . 2
62 46 07 . 1 75 . 1
480 280 1 62 2 280
1 2
=
+
+
=
+
+
=
m a
gj go m go
Z Z Z

38 . 3
62 46 07 . 1 75 . 1
500
=
+
=
+
=
m a
g
Q

,
i przyjmujemy mniejsz z wartoci 0 . 2 23 . 2 = > = =
z
x . Belka jest, wic wystarczajco
wytrzymaa.
Zadanie 9.1
Obliczy maksymalny moment skrcajcy | |
max max
, 0 : M M M , jaki moe przenosi
wydrony wa pokazany na rys.2.50. Wa wykonano ze stali15HGM w stanie ulepszonym, i
poddano dokadnej obrbce. Zaoony wymagany wspczynnik bezpieczestwa wynosi
9 . 1 =
z
x

Rys.2.47 Dane geometryczne do zadania 9.1
Odpowied: Nm 5022
max
= M

2.10 ELEMENTY MECHANIKI PKANIA
Zagadnienie wytenia materiaw sprysto-kruchych jest bardziej zoone ni
materiaw sprysto-plastycznych. Mechanizm zniszczenia czy si bowiem bezporednio z
mechanizmem dekohezji, ktry jest szczeglnie wraliwy na istnienie defektw w budowie
wewntrznej materiau, wad nabytych w trakcie procesw technologicznych lub w wyniku
dziaania obcie.

ciaaorazwzajemnychzwizkwpomidzynimiawasnocimateriau(rwnaniakonstytutywne),z
Badaniem mechanizmu dekohezji zajmuje si dyscyplina naukowa, zwana mechanik pkania,
ktrej podstawy zostay opracowane przez Griffitha w latach dwudziestych XX wieku. Szybki
rozwj mechaniki pkania obserwuje si od lat pidziesitych ubiegego stulecia, gdy
Irwin zmodyfikowa teori Griffitha w taki sposb, aby mona j byo zastosowa do materiaw
konstrukcyjnych. Wedug zaoe Griffitha (rys.2.48 - obszar zakreskowany pozbawiony jest
zakumulowanej energii odksztacenia sprystego) w nieograniczonej, rozciganej tarczy o gruboci
jednostkowej, obcionej napreniem , a posiadajcej szczelin o dugoci a 2 , wystpi
zmniejszenie zgromadzonej energii sprystej o warto:

E
a U
s
2
2

= (2.97)
Aby szczelina moga powsta, potrzebna jest energia powierzchniowa:
au U
p
4 = (2.98)
gdzie u jest jednostkow energi powierzchniow.
Rnica energii powierzchniowej i odksztacenia sprystego posiada ekstremum wyraone
wzorem:

E
a u
a
U U
p s
2
2 4
) (

=

(2.99)
Z zalenoci (2.99) moemy wyznaczy warunek pozwalajcy znale maksymaln dugo
pknicia ktrej przekroczenie powoduje dalszy jego wzrost:

2
4
2

uE
a < (2.100)
Jeeli dugo pknicia jest mniejsza od wartoci danej zalenoci (2.100) nie ma moliwoci jego
wzrostu pod wpywem danego naprenia , i praktycznie pozostanie bez wpywu na wytrzymao
materiau. Ze zwizku (2.100) wyznaczy mona krytyczn warto naprenia ktre bdzie
odpowiadao za mechanizm dekohezji:

a
uE
k

2
> (2.101)
Praktyczna przydatno rwna (2.100-101) jest ograniczona ze wzgldu na wystpowanie
jednostkowej energii powierzchniowej u , ktrej okrelenie napotyka na due trudnoci dowiadczalne.
Aby omin t trudno Irwin modyfikujc teori Griffitha, wprowadzi pojcie wspczynnika
intensywnoci naprenia na dnie szczeliny:
a K = (2.102)
ktry wie si z jednostkow energi spryst G , niezbdn do rozwoju pknicia zalenoci:

E
K
E
a
a
U
G
s
2 2
) 2 (
) (
= =

=

(2.103)
W chwili, gdy wspczynnik intensywnoci napre K osignie warto krytyczn
c
K zwan
wytrzymaoci na pkanie nastpuje dalszy samoistny wzrost dugoci pknicia. Wytrzymao na
pkanie
c
K jest, wic wskanikiem wytrzymaociowym analogicznym do
e
R czy
m
R . Stanowi on
podstaw oceny podatnoci materiau na pkanie, jak i wyznaczenia krytycznej dugoci pknicia
kr
a :

2
2

c
kr
K
a = (2.104)
Krytyczna warto wspczynnika intensywnoci napre
c
K jest okrelana eksperymentalnie
wedug wytycznych podanych w polskiej normie PN-87/H-04335. Pomiary wykonuje si w trzech
moliwych kierunkach rozwoju pknicia. Std trzy schematy prb i trzy wartoci krytycznego
wspczynnika intensywnoci napre
IIIc IIc Ic
K K K , , (rys.2.49):

Rys.2.49 Trzy podstawowe przypadki rozwoju pknicia
Pierwszy przypadek rozwoju pknicia (rys.2.49.a) charakteryzuje si rozwarciem jego powierzchni
w kierunku osi y i odpowiada pkniciom powstajcym w elementach rozciganych lub zginanych. Drugi
przypadek (rys.2.49.b) przedstawia polizg powierzchni pknicia w kierunku osi x i, w praktyce
wystpuje przy cinaniu oraz skrcaniu. Trzeci przypadek (rys.2.49.c) dotyczy przemieszczenia
paszczyzny pknicia w kierunku osi z i wystpuje przy skrcaniu. Przesunicie powierzchni pknicia
wywouje pole napre w najbliszym otoczeniu wierzchoka pknicia. Pole to moe by opisane
odpowiednimi rwnaniami, ktre w ukadzie biegunowym dla paskiego stanu napre przyjmuj posta
(rys.2.50):

Rys.2.50 Pole napre wok wierzchoka pknicia.

2
3
cos
2
cos
2
sin
2
2
3
sin
2
sin 1
2
cos
2
2
3
sin
2
sin 1
2
cos
2

r
K
r
K
r
K
I
xy
I
y
I
x
=
|
.
|

\
|
+ =
|
.
|

\
|
=
(2.105)
Model Irwina dobrze opisuje mechanizm pkania w materiaach kruchych. T cz mechaniki
pkania okrela sie mianem liniowo-sprystej. Przydatna jest ona do bada stali w niskiej temperaturze
oraz dla materiaw o duej wytrzymaoci (
e
R powyej 1000 MPa). Dla materiaw o granicy
plastycznoci poniej 1000 MPa przydatno liniowo-sprystej mechaniki pkania zaley od wymiarw
(szerokoci b i wysokoci h ) przekroju poprzecznego elementu konstrukcyjnego:

2
5 , 2
|
|
.
|

\
|

e
Ic
R
K
h ,
2
5
|
|
.
|

\
|

e
Ic
R
K
b (2.106)
Przykadowo dla stali o
e
R = 240 MPa w celu spenienia powyszych warunkw grubo prbki
powinna wynosi ok. 300 mm. Ograniczenie okrelone wzorem (2.106) oznacza, e dla kadego
materiau w zalenoci od gruboci i granicy plastycznoci istnieje maksymalna warto
Ic
K wana w
liniowo-sprystej mechanice pkania:
h R K
e Ic
4 , 0 (2.107)
W przypadkach, gdy w okolicy wierzchoka pknicia pojawiaj si odksztacenia
plastyczne do oblicze naley stosowa zwizki nieliniowo-sprystej mechaniki pkania. W
nieliniowo-spreystej mechanice pkania rozrnia si trzy etapy rozwoju pknicia (rys.2.51):
inicjacja pknicia o charakterze stabilnym, stabilny rozwj pknicia oraz przejcie pknicia w
stan niestabilny, prowadzcy do dekohezji.

Rys.2.51 Etapy rozwoju pknicia w materiale sprysto-plastycznym
W celu analizy rozwoju pkni w materiaach sprysto-plastycznych opracowano kryterium
COD (crack opening displacement) oraz cak o zamknitym konturze J , zwan take cak Rice'a.
Pojcie caki J zostao wprowadzone na podstawie rozwaa bilansu energetycznego dwch
identycznych przestrzeni rnicych si jedynie wielkoci wewntrznej wady. Przestrzenie s
zamknite konturem C i obcione na odcinku
T
S si T , oraz wymuszonym przemieszczeniem
i
u ii;
na odcinku
u
S (rys.2.52).
Rnic energii potencjalnej midzy dwiema przestrzeniami mona wyrazi w postaci:



=
V S
i i ij ij
dS u T dV U
2
1
2
1
(2.108)
gdzie indeksy i,j oznaczaj odpowiednie osie ukadu odniesienia.
Przenoszc pojcie bilansu energetycznego przestrzeni zamknitej konturem na obszar
wystpujcy w nieskoczonej bliskoci karbu o dugoci l i dl l + (rys.2.55) oraz
uwzgldniajc, e wielko spadku energii potencjalnej na jednostk gruboci (paski stan napre
lub odksztace) do wielkoci karbu moe by wyraona jako:

= =
ij
ij ij ij ij
d W dy W U


0
) ( gdzie ) ( (2.109)
Rice i Sih wyprowadzili wzr na niezalen od drogi cakowania po konturze cak J :

= ds ) (
x
u
T dy W J
ij

(2.110)
gdzie krzywa otaczajca pknicie, s dugo uku, n T = wektor siy dziaajcej na kontur
i n wektor normalny do .



Rys.2.52 Sposb wyznaczania caki Ricea.
Badania wykazay dla materiaw kruchych:

E
K
G J
2
= = (2.111)
gdzie G jest prdkoci uwalniania energii sprystej (energia niezbdna do rozwoju pknicia), ktra
w warunkach krytycznych przyjmuje warto
E
K
G
c
c
2
= i jest miar odpornoci materiau na
pkanie, analogicznie jak i
c
K . W tablicy 2.11 podane s przykadowe wartoci
c
G i
c
K dla pewnych
materiaw konstrukcyjnych.


Tablica 2.11
Wartoci
c
G i
c
K dla typowych materiaw konstrukcyjnych
Lp. Materia
(

2
m
kJ
G
c

(

2 3
m
kJ
K
c

1 Metale czyste, plastyczne (np. Cu, Ni, Ag) 100-1000 100-350
2 Stale o wysokiej wytrzymaoci 15-118 50-154
"i Stale mikkie 100 140
4 Stale rednio wglowe 13 51
5 Zwyke drewno, pknicie rwnolegle do wkna 0,5-2 0,5-1
6 Zwyke drewno, pknicie prostopade do wkna 8-20 11-13
7 Stopy tytanu (Ti6 A 14V) 26-114 50-115
8 ywice epoksydowe wzmacniane wknem szklanym 40-100 42-60
9 ywice epoksydowe 0,1-0,3 0,3-0,5
10 ywice epoksydowe wzmacniane wknem boru 17 46
11 Stopy aluminium (wysokiej wytrzymaoci -niskiej wytrzymaoci) 8-30 23-45
12 Polipropylen 8 i
13 Polietylen (maej gstoci) 6-7 1
14 Polietylen (duej gstoci) 6-7 2
15 Nylon 2-4 3
16 Cement wzmacniany stal 0,2-4 10-15
17 Beton niezbrojony 0,03 0,2
18 eliwo 0,2-3 6-20
19 Wgliki spiekane (W w osnowie Co) 0,3-0,5 14-16
20 Poliester 0,1 0,5
21 Kalcyt (marmur, wapie) 0,02 0,9
22 Szko sodowe 0,01 0,7-0,8
23 Porcelany elektrotechniczne 0,01 1
24 Ld 0,003 0,2
Krytyczn warto caki
c
J J = , wystpujc w momencie inicjacji pknicia, wyznacza si
na podstawie norm: E-813-89 i PN-88/H-04336 dla warunkw liniowo- i nieliniowo-sprystej
mechaniki pkania. Przedstawione dotychczasowe rozwaania o zagadnieniach mechaniki pkania
dotycz obcie statycznych. W tych warunkach, jeeli krytyczna warto wady przy danym
napreniu nie zostanie przekroczona, to nie naley obawia si rozwoju dekohezji. Jeeli natomiast
wystpuj obcienia zmienne (przemienne, udarowe lub impulsowe), to podkrytyczne pknicie rozwija
si bardzo szybko, a do uzyskania krytycznej wartoci wady
kr
a i gwatownej dekohezji.
W przypadku obcie przemiennych, chcc oceni bezpieczny czas eksploatacji naley okreli
liczb cykli przemiennoci obcienia do momentu gwatownej dekohezji. Z danych dowiadczalnych
odnonie wzrostu pkni przy cyklicznym obcieniu prbki (rys.2.53) wynika, e wspczynnik
intensywnoci napre cyklicznie zmiennych ronie z czasem.

Rys.2.53 Wzrost wspczynnika intensywnoci napre dla obcie zmiennych
Paris zaoy, e dla cykli o staej amplitudzie obcienia przyrost dugoci pknicia podczas
jednego cyklu obcienia
dN
da
skorelowany jest z K w sposb nastpujcy:

m
K C
dN
da
= (2.112)
gdzie C i m s staymi materiaowymi.
Std, jeli jest znana pocztkowa dugo pknicia
o
a oraz kocowa dugo
k
a , przy ktrej
pknicie staje si niestabilne (nastpuje gwatowna dekohezja), to wwczas bezpieczn liczb cykli
obcienia mona oszacowa przez cakowanie:



= =
N
a
a
m
k
K C
da
dN N
0
0
(2.113)
W przypadkach obcie udarowych, szczeglnie w duych wspczesnych konstrukcjach
spawanych (mosty, statki, platformy wiertnicze itp.), charakteryzujcych si obecnoci pkni,
niezbdna jest znajomo parametrw charakteryzujcych odporno na pkanie w podobnych
dynamicznie warunkach:
Id
K i
Id
J . Pomiar tych wielkoci jest znacznie trudniejszy ni w warunkach
statycznych. Mona te parametry wyznaczy na oprzyrzdowanych motach udarowych, gdzie z
szybkozmiennych przebiegw sia-czas lub sia-ugicie ocenia si krytyczne wartoci dynamicznego
wspczynnika intensywnoci napre
Id
K lub caki dynamicznej Rice'a
Id
J . Procedura wyznaczania
tych parametrw jest przedmiotem licznych bada, a o trudnoci problemu niech wiadczy fakt, i
istniej dotd jedynie propozycje norm ich wyznaczania






2.11 PYTANIA DO ROZDZIAU 2
1. Co to jest wytrzymao?
2. Czym zajmuje si wytrzymao materiaw?
3. Wymie podstawowe materiay konstrukcyjne.
4. Omw podstawowe zaoenia wytrzymaoci materiaw.
5. Co to s odksztacenia, sklasyfikuj rodzaje odksztace?
6. Co to s naprenia, podaj ich rodzaje?
7. Co to s rwnania konstytutywne?
8. Podaj zaleno pomidzy napreniami a odksztaceniami w trjosiowym stanie napre.
9. Omw znane rodzaje obcie.
10. Podaj i omw zasad de Saint-Venanta.
11. Jaka jest rnica pomidzy jednorodnoci a izotropi materiau?
12. Co to s stae materiaowe?
13. Na czym polega liniowa sprysto materiau?
14. Wymie podstawowe stae materiaowe dla materiau liniowo sprystego.
15. Podaj definicje: momentw statycznych przekroju oraz promieni bezwadnoci.
16. Co to jest moment dewiacji?
17. Co to jest biegunowy moment bezwadnoci przekroju?
18. Podaj twierdzenia Steinera dla momentw statycznych i momentw bezwadnoci przekroju.
19. Scharakteryzuj stan naprenia w prcie rozciganym.
20. Podaj wzr na naprenia normalne w prcie rozciganym.
21. Scharakteryzuj stan odksztacenia w prcie rozciganym.
22. Podaj interpretacj fizykaln liczby Poissona.
23. Podaj wzr na wyduenie prta rozciganego sta si.
24. Czym rni si czyste cinanie od cinania technologicznego?
25. Podaj warunki wytrzymaociowe do projektowania nitw jedno i dwucitych.
26. Z jakiego warunku wyznaczamy dugo spoiny pachwinowej?
27. Jaka jest zaleno jednostkowego kta skrcania od momentu skrcajcego?
28. Podaj wzr na moment bezwadnoci na skrcanie.
29. Okrel rozkad napre stycznych przy skrcaniu.
30. Podaj warunki projektowania przekroju przy skrcaniu.
31. Podaj definicj kta skrcenia i jednostkowego kta skrcenia.
32. Co wiesz o stanie naprenia i rozkadzie napre przy skrcaniu?
33. Co to jest moment bezwadnoci na skrcanie?
34. Scharakteryzuj stan naprenia przy czystym zginaniu.
35. Podaj wzr na naprenia normalne przy czystym zginaniu.
36. Okrel rozkad napre normalnych w przekroju poprzecznym przy czystym zginaniu.
37. Opisz pooenie osi obojtnej przy czystym zginaniu.
38. Gdzie wystpuj najwiksze naprenia w przekroju przy czystym zginaniu?
39. Scharakteryzuj stan odksztacenia przy czystym zginaniu.
40. Co wiesz o deformacji przekroju poprzecznego przy czystym zginaniu?
41. Co to jest wskanik wytrzymaoci?
42. Jaki przekrj najlepiej pracuje na zginanie?
43. Jak zaprojektowa optymalny przekrj zginany?
44. Jak okreli naprenia w dowolnym punkcie przekroju?
45. Podaj zaoenia technicznej teorii zginania.
46. Co to s ugicia i kty obrotu?
47. Jak zaleno rniczkowa istnieje pomidzy ugiciami a momentem zginajcym?
48. Omw warunki brzegowe dla rwnania rniczkowego opisujce ugicie belki.
49. Opisz metod analityczn obliczania ugi.
50. Opisz metod Clebscha obliczania ugi.
51. Podaj znane hipotezy wytrzymaociowe
52. Ktre hipotezy stosuje si dla materiaw sprysto-plastycznych, a ktre do sprysto-kruchych?
53. Scharakteryzuj stan naprenia przy zginaniu z rozciganiem.
54. Podaj wzr na naprenia normalne przy zginaniu z rozciganiem.
55. Opisz rozkad napre normalnych w przekroju poprzecznym przy zginaniu z rozciganiem.
56. Okrel pooenie osi obojtnej przy zginaniu z rozciganiem.
57. Jakie s moliwe pooenia osi obojtnej przy zginaniu z rozciganiem?
58. Gdzie wystpuj najwiksze naprenia normalne w przekroju przy zginaniu z rozciganiem?
59. Scharakteryzuj stan naprenia przy zginaniu ze skrcaniem.
60. Opisz rozkad napre normalnych i stycznych w przekroju poprzecznym przy zginaniu ze
skrcaniem.
61. Podaj wzr na naprenia zredukowane wedug znanych Ci hipotez przy zginaniu ze skrcaniem.
62. Opisz zjawisko zmczenia materiau.
63. Jakie wielkoci opisuj naprenia w cyklu zmczeniowym?
64. Jakie rozrniamy rodzaje cykli obcienia?
65. Co to jest wytrzymao zmczeniowa?
66. Naszkicuj wykres Wohlera.
67. Opisz wykres Smitha i krzyw Haigha dla innych rodzajw cykli.
68. Podaj sposb wyznaczania wspczynnika bezpieczestwa przy cyklach niesymetrycznych.
69. Podaj sposb wyznaczania wspczynnika bezpieczestwa przy cyklach symetrycznych.
70. Omw kryteria liniowo-sprystej mechaniki pkania.
71. Podaj i omw trzy podstawowe przypadki rozwoju pkni.
72. Podaj warunki stosowalnoci zalenoci liniowo-sprystej mechaniki pkania.
73. Omw etapy rozwoju pkni w materiale sprysto-plastycznym.
74. Co to jest caka Ricea, o czym mwi jej warto krytyczna?
75. Podaj wzr Parisa na prdko rozwoju pkni zmczeniowych.
76. W jaki sposb mona oszacowa liczb cykli do dekohezji materiau.

BIBLIOGRAFIA
1. Brzoska Z.: Wytrzymao Materiaw. PWN Warszawa 1980.
2. Dylg Z., Jakubowicz A., Oro Z.: Wytrzymao Materiaw. WNT Warszawa 1999.
3. Jastrzembowski P., Mutermilch J., Orowski W.: Wytrzymao Materiaw. Arkady
Warszawa 1986
4. Kocada S.: Zmczeniowe Niszczenie Metali. WNT Warszawa 1978.
5. Leyko J.: Mechanika Oglna. PWN Warszawa1978.
6. Misiak J.: Mechanika Techniczna. WNT Warszawa1999.
7. Neimitz A.: Podstawy Mechaniki Pkania. WNT Warszawa 1999.
8. Niezgodziski M.E., Niezgodziski T.: Wzory, Wykresy i Tablice Wytrzymaociowe. PWN
Warszawa 1974.
9. Osiski Z.: Mechanika Oglna. PWN Warszawa 1987.
10. Poradnik Inyniera Mechanika. WNT Warszawa 1968.
11. Zakrzewski M., Zawadzki J.: Wytrzymao Materiaw. PWN Warszawa 1983.
12. Zawadzki J, Siuta W.: Mechanika Oglna. PWN Warszawa 1968.