32

Elektroakustyka

Pytki drukowane wysyane s za zalicze niem pocztowym. Pytki mona zamawia w redakcji PE. Cena: pytka numer 592 17,50 z + koszty wysyki (10z).

mgr in. Dariusz Cichoski

Przestrajany filtr aktywny do subwoofera

Sowo subwoofer zadomowio si w jzyku polskim na dobre. Mimo tego tak napraw d niewiele osb wie dokadnie co ono oznacza. Znale je mona tylko w sownikach technicznych. Woofer to po prostu gonik niskotonowy. Natomiast przedrostek sub oznacza co pod, poniej. Czyli mamy kolejny typ gonika ultraniskotonowego jak chyba naleao by nazwa ten wynalazek w jzyku polskim. Aktywny filtr do gonika ultraniskotonowego pozwala rozwiza wiele problemw zwizanych z dobrym od biorem najniszych czstotliwoci jakie moemy spotka w naszych ulubionych na graniach. Od pocztku rozwoju elektroakustyki odtwarzanie czstotliwoci ze skrajw pasma akustycznego stanowio due pro blemy techniczne. Na pocztku w erze wzmacniaczy lampowych tony wysokie przyprawiay o bl gowy nie jednego pro jektanta. Wszystko to za spraw transfor matora wyjciowego, ktry by nieodcz nym elementem kadego wzmacniacza. Pojemnoci rozproszone uzwojenia pier wotnego skutecznie tumiy czstotliwoci powyej 10kHz. Jedynym sposobem wy brnicia z tej trudnej sytuacji byo dziele nie uzwoje na sekcje. Taki transformator przypomina dzieo sztuki przestrzennej nawinitej na karkasie. Oczywicie pod nosio to koszt samego transformatora. Era wzmacniaczy tranzystorowych usuna na bok problem tonw wysokich, przynajmniej po stronie wzmacniacza. Pozostay jeszcze goniki. Take i to uda o si do szybko rozwiza i to dziki amatorom, ktrzy wpadli na pomys go nika kopukowego. Jako kopuk w kon strukcjach amatorskich stosowano pow k skorupki jajka, Materia bardzo sztyw ny i rwnoczenie lekki. Kopoty z przenoszeniem tonw ni skich zawsze tkwiy po stronie przetwor nikw, czyli gonikw i obudw goni kowych. Przyczyn byy i s w dalszym cigu niezmienne, w caym poznanym Wszechwiecie, prawa fizyki. Nakadaj one wymogi dotyczce gonikw i obu dw i im trzeba si podporzdkowa. W miar upywu lat i rozwoju technologii materiaw w tym magnesw udao si pokona kopoty z tonami niskimi. Mimo tego zestawy ktre dobrze przenosz naj nisze czstotliwoci z pasma akustyczne go s najdrosze. Jak twierdzi wielu melo manw w kolumnie paci si za basy. To

prawda, nawet w kolumnie redniej jako ci mona zamontowa stosunkowo tani gonik wysokotonowy taki sam jak w ko lumnie wyszej klasy. Obie kolumny gr bd odtwarza podobnie. Nato miast d bdzie si ju rni bardzo mocno. Najtasze kolumny nie przenosz nawet czstotliwoci poniej 150Hz. Te troch lep sze zaczynaj gra od 80100Hz. Cakiem dobre zestawy mog pocign od cz stotliwoci rzdu 40Hz. Najlepsze zaczy naj w okolicach 28Hz. Generalna zasad dobrych tonw niskich jest gonik niskoto nowy o duej rednicy i obudowa o duych wymiarach. To pociga za sob koszty i to znaczne. Rozwizaniem ekonomicznym jest wykorzystanie pewnej waciwosci tonw niskich. Nie s one kierunkowe. Na tonach niskich nie jestemy w stanie zauway z ktrego kierunku dobiega dwik. Dziki temu mona zrezygnowa z dwch kana w i najnisze tony pasma akustycznego od twarza przy pomocy oddzielnego, pojedyn czego zestawu niskotonowego, nazywane go z angielska subwooferem. Oprcz obnienia kosztw takie roz wizanie posiada jeszcze jedn zalet, wan w maych pomieszczeniach. Gw ne kolumny gonikowe mog by znacz nie mniejsze, gdy nie musz si mczy z tonami najniszymi. Uatwia to dobre pod wzgldem odsuchu stereofoniczne go posadowienie kolumn w pokoju. Sub woofer moe lee na pododze byle gdzie.

Przestrajany filtr aktywny do subwoofera

33

R9 R1 1,5k WE-L C1 100p C3 22mF R3 220k C4 22mF R4 220k R7 47k R5 220k 47k
2 3

C6 R10 3,9k + R11 3,9k C5 220n

220n +
5 6 8

US1A TL082

P1 10k-B

US1B
4

R2 1,5k WE-P C2 100p

R8 47k R6 220k

R12 1,5k

R13 10k

R21 +15V 10W R23 220W C13 220mF +

3 2 8

T1 BD137

+40+60V + R27 4,7k T D1 16V 4060V R28 4,7k D2 16V

C11 47mF C8 R14 16k R15 16k C7 100n 100n

R24 220W

US2A
4

C9 22mF R16 12k

P2 22k-A R18 100k R19 1k TL082

5 6

R22 15V C10 47uF do wzm. mocy WY C12 47mF 10W R25 220W C14 220mF

T2 BD138

US2B

R26 220W

R17 10k

R20 100k

Rys.1 Schemat ideowy filtru aktywnego do subwoofera

Idea subwoofera pozwala take na modernizacj istniejcego zestawu goni kowego. Wystarczy tylko zbudowa do datkowy, monofoniczny wzmacniacz mocy i kolumn gonikow subwoofer. Pozostaje jeszcze zgranie zestawu pod stawowego z subwooferem, przy czym pomocny bdzie opisany poniej przestra jany filtr aktywny. Kada kolumna gonikowa charaktery zuje si spadkiem efektywnoci na kracach

odtwarzanego pasma akustycznego. Subwo ofer z zaoenia przenosi tony nisze ni zestaw podstawowy. Natomiast cz pasma obejmujca wysze partie tonw niskich bdzie odtwarzana zarwno przez subwo ofer jak i przez kolumny podstawowe dajc nieprzyjemne wzmocnienie na czstotliwo ciach lecych w okolicach 80150Hz. Objawia si to dudnicym i guchym odtwa rzaniem dwiku, ktry w tym pamie za czyna dominowa.

[dB] +10,0

Filtr aktywny pozwala na bezproble mowe wycicie tonw powyej pew nej ustawianej potencjometrem granicy. Dziki temu mona dobra grne pasmo przenoszone przez subwoofer zgodnie z upodobaniami suchacza. Inn zalet fil tru jest moliwo podczenia wzmac niacza mocy bezporednio do gonikw niskotonowych. W ten spos eliminuje si kopotliwe w wykonaniu zwrotnice go nikowe. Taki podczenie wpywa te ko rzystnie na elektryczne tumienie goni ka, poprawiajc jego brzmienie. Dwik jest krtszy i mniej dudnicy, a stopka ostra. Stopka to po prosu wielki bben w perkusji.

+2,0

Opis ukadu
6,0

14,0

22,0

30,0 10 100

[Hz] 1000

Rys.2 Charakterystyki przenoszenia filtru

Jak ju wspomniano wczeniej kana oddzielnego subwoofera z reguy jest monofoniczny. Dlatego te trzeba na jego wejciu zsumowa sygnau lewego i prawego kanau. Funkcj t spenia su mator zbudowany na wzmacniaczu ope racyjnym US1A. Maa impedancja wyj ciowa pozwala umieci bezporednio za sumatorem filtr donoprzepustowy Czebyszewa, o stromo opadajcym zbo czu.

34

Przestrajany filtr aktywny do subwoofera

ce drukowanej i urzdzenie jest gotowe do pracy. Regulacja polega na subiektywnym dobraniu czstotliwoci granicznej filtru i poziomu sygnau odtwarzanego przez subwoofer. W zasadzie nie ma oglnych wskazwek czym kierowa si przy regu lacjach. Jedyne co mona poradzi to prze prowadzanie regulacji przy redniej go noci odtwarzania muzyki dla rnych nagra. Najlepiej wybiera nagrania ktre s dobrze znane (osuchane) wtedy zde cydowanie atwiej uda si wychwyci r nice brzmienia. ycz miej zabawy i dobrego odsuchu. Wykaz elementw: Pprzewodniki US1, US2 TL082 T1 BD137, redniej mocy npn UCE>60V T2 BD138, redniej mocy pnp UCE>60V D1, D2 dioda Zenera 16V/50mW Rezystory R21, R22 R23R26 R19 R1, R2, R12 R10, R11 R27, R28 R13, R17 R16 R14, R15 R7R9 R18, R20 R3R6 P1 10W/0,25W 220W/0,25W 1kW/0,125W

ARTKELE 594

WE-L

R7 R9

C3
R1 R3 R5

C9
R12

US1 TL 082

R16

US2 TL 082

T1 WY D1

R27

R21 C11

R23 R24

C7 C8
R13 R14 R15

C13
C12

R19

R20

R18

WE-P

R8

C4
R2 R4 R6

C2

P1

Rys.3 Pytka drukowana i rozmieszczenie elementw.

Czstotliwo odcicia filtru regulowa na jest stereofonicznym potencjometrem P1. Dla zastosowa akustycznych filtr nie musi by doskonay i dlatego moliwe byo zastosowanie potencjometru stereofonicz nego, ktry niestety nie posiada dobrej wspbienoci obu sekcji. Spraw troch poprawia fakt, e jest to potencjometr li niowy, ktry z zaoenia zawsze ma lepsz wspbieno ni potencjometr logaryt miczny. W czci opadajcej nachylenie charakterystyki wynosi 12dB/okt. Uzupe nieniem filtru przestrajanego jest nieprze strajalny filtr dolnoprzepustowy zrealizowa ny na wzmacniaczu operacyjnym US2A. Czstotliwo odcicia tego filtru wynosi ok.150Hz. Wypadkowe charakterystyki obu filtrw dla rnych pooe suwaka potencjometru zamieszczono na rysunku 2. Za filtrami znajduje si potencjometr regulacji siy gosu. Umoliwia on dokad ne dobranie gonoci dwiku wytwarza nego przez subwoofer. Skutkiem tego mo na zgra subwoofer z zestawami zasad niczymi. Jest to niezbdne, gdy najcz ciej efektywno, czyli sprawno zamia ny energi elektrycznej na energi fali aku

ELEKTRA 495

R10

C5 C6
R11

R17

P2

stycznej, subwoofera bdzie si rnia od efektywnoci zestaww zasadniczych. Ukad zasilany jest bezporednio ze wzmacniacza mocy, co upraszcza cae urzdzenie. Z uwagi na wysokie napicie zasilania kocwek, wynoszce 4060V zastosowano prosty parame tryczny stabilizator szeregowy z filtrem aktywnym. W ukadzie takim filtracja jest dwustopniowa. Pierwszym czonem filtra cyjnym jest dioda Zenera. Drugi czon fil tracyjny to mnonik pojemnoci. Jest on utworzony z kondensatora C13 i tranzy stora T1. Efektem dziaania tego ukadu jest zwikszenie pojemnoci C13 tyle razy ile wynosi wzmocnienie prdowe tranzysto ra T1. Tranzystory redniej mocy charak teryzuj si w zalenoci od typu wzmoc nieniami prdowymi rzdu 40100. Zatem pojemno jaka jest symulowana po stro nie obcienia ma warto rzdu 880022000mF. Tak dua pojemno kon densatora filtru zapewnia wystarczajce tumienie ttnie napicia zasilajcego. Wykonanie filtru nie wymaga adnych wielkich umiejtnoci. Wystarczy tylko zamontowa wszystkie elementy na pyt

C1

C10

T2
R22 R28 R25 R26

D2

C14

T T

1,5kW/0,125W 3,9kW/0,125W 4,7kW/0,5W 10kW/0,125W 12kW/0,125W 16kW/0,125W 47kW/0,125W 100kW/0,125W 220kW/0,125W 10kWB RV16LN(PH) 15KQ P2 22kWA RV16LN(PH) 15KQ Kondensatory

C1, C2 100pF/50V ceramiczny C7, C8 100nF/50V MKSE20 C5, C6 220nF/50V MKSE20 C3, C4, C9 22mF/25V C10 47mF/16V C11, C12 47mF/25V C13, C14 220mF/25V pytka drukowana numer 594 Pytki drukowane wysyane s za zalicze niem pocztowym. Pytki mona zamawia w redakcji PE. Cena: pytka numer 594 5,30 z + koszty wysyki (10z).

Jerzy Sota