P O D Z E S P O Y

Indukcyjnoci to nie takie straszne, cz 1

Chyba kady elektronik praktyk, prbujcy za pomoc lutownicy i garci drobiazgw wskrzesi do ycia jakie nowe urzdzenie, stan kiedy przed barier nie do pokonania na schemacie znalaz si jaki wrogi element ELEMENT INDUKCYJNY!
Prawdopodobnie kiedy kady z nas na widok indukcyjnoci na schemacie zareagowa w ten sam sposb nie, nie bd tego robi, bo skd mam wzi te dziwne czci, a jakie w ogle one maj one by. Reakcja jak najbardziej naturalna, bo przecie w szkoach nie za wiele ucz na ten temat, a i literatura dostpna w jzyku polskim jest do uboga, albo zbyt teoretyczna. No jest oczywicie Internet, ale wszdzie pisz co innego i komu tu wierzy. Postanowilimy wic, naszym Czytelnikom, w kilku kolejnych odsonach nieco przybliy temat tabu indukcyjnoci. W pierwszym odcinku zamiecimy troch informacji o materiaach magnetycznych, a w kolejnych o poszczeglnych grupach elementw indukcyjnych i ich zastosowaniach w konkretnych aplikacjach. Wbrew pozorom indukcyjno nie jest to jaka Czarna Magia, ale zwyke zjawisko zyczne, ktre mona w jaki sposb zaobserwowa, a czasami nawet zmierzy, by nastpnie dopasowa teori, ktra prbuje te zjawiska opisa i w logiczny sposb uporzdkowa. Jak wszyscy wiemy, rubokrt mona namagnesowa, eby mg przyciga rubki (atwiej si wkrca), no ale co to znaczy namagnesowa? A wic namagnesowa, to nic innego jak uporzdkowa poszczeglne drobiny materiau tak, aby wszystkie wskazyway w przestrzeni ten sam kierunek. Drobiny te nazywamy domenami magnetycznymi. Mona powiedzie, e s to miniaturowe magnesiki porozrzucane bezadnie Rys. 3.
Rys. 2.

w caej objtoci materiau magnetycznego (rys. 1). S k d s i b i o r t e m a g n e s i ki? Ot gdy elektrony kr wok jdra, i to w dodatku we miar uporzdkowany sposb, to swym ruchem obrotowym powoduj powstanie miniaturowego pola magnetycznego. Kada z takich domen porozmieszczanych chaotycznie w objtoci materiau powoduje, e na zewntrz materia taki wydaje si

Rys. 1.

Tab. 1. Typowe zastosowania rdzeni proszkowych

Zastosowanie Rodzaj materiau 2 Regulatory owietlenia 50 Hz dawiki zakce asymetrycznych w ltrach EMI dawiki DC: <50 kHz dawiki DC: 50 kHz 8 14 18 26 30 34 35 38 40 45 52

ukady korekcji wspczynnika mocy: <50 kHz ukady korekcji wspczynnika mocy: ukady rezonansowe: 50 kHz 50 kHz

Elektronika Praktyczna 12/2005

P O D Z E S P O Y

Tab. 2. Materiay przystosowane do wysokich czstotliwoci pracy (NiZn)

Przenikalno pocztkowa ISKRA FERRITI EPCOS FERROXCUBE VOGT 13 2E U17 4E1 Fi110 F29 H6, K6 K14 25 1E K12 4E2 Fi130 F28 H5, K5 K40 Mf321 80 1F K1 4D2, 4F1 Fi150, Fi221 F25 H3, K3 K80 Mf340 602 125 3F K1 4C6, 4C65 Fi212 F01, F16 H3, K3 K80, K120 Mf343 602 300 2C M11 4B1, 4B2, 4B3 F221, Fi242, Fi222i F14, F302 H2 K250, K300 Mf251 900 1C K10, 400 4A11, 4A15, 4S2 Fi292 F19, F52 H1, C1 K800, K900 Mf260 701 N7, H5R 2000 4C N4 4A15

Rys. 4.

NEOSID/MMG LCC THOMSON KASCHKE TRIDELTA SAGEM PRAMET POLFER EMVAC TDK FDK FUJI TOKIN CERAMIC/ MAGNETICS NEOSID FAIR RITE STEVARD COSMOFERRITES FERRIT BALFORD/EEL FERRONICS

F11

magnetycznie obojtny, wystarczy jednak przyoy nieco zewntrznej energii, aby domeny te uporzdkowa. Jeeli takie miniaturowe magnesiki zostan uporzdkowane, to mwimy o saturacji, czyli po prostu o nasyceniu (rys. 2). Jeeli teraz po znikniciu zewntrznej energii, materia magnetyczny nadal pozostaje uporzdkowany, to mamy do czynienia z materiaem magnetycznym twardym takimi nie bdziemy si zajmowa. Natomiast, jeeli po znikniciu zewntrznej siy materia bdzie si stara powrci do swego pierwotnego stanu, to stanie si on dla nas jak najbardziej interesujcy, bo jest to materia magnetyczny mikki. Materiay takie s najczciej wykorzystywane w elektronice do budowy elementw indukcyjnych. Podstawowym ich zadaniem jest gromadzenie pewnej porcji energii, a nastpnie jej oddawanie, w takiej bd innej postaci. Zjawiska panujce w materiale magnetycznym w najprostszy sposb mona przedstawi za pomoc magnetycznej ptli histerezy (rys. 3). Okrela ona zalenoci pomidzy gstoci strumienia indukcji B, a nateniem pola magnetycznego H. Jeeli dokadnie spojrzymy naszymi bystrymi oczkami na taki wykres, to stwierdzimy, e jest on zbudowany ze schodkw... O ciekawostka! Ale tak naprawd jest. Jest to zwizane ze stopniowym porzdkowaniem si domen (rys. 4). Nie tylko schodki powinny przyku nasz uwag, pojawiaj si rwnie zaokrglenia wykresu wiadczce o nieliniowym charakterze elementu. Akurat ta wasno jest zwizana ze zdolnoci gromadzenia pola magnetycznego przez ferromagnetyki, zdolno ta jest wiksza przy maych wartociach

K1500, K2000

U11 K8 H56Z 10L N40 68 21

U31 K7A H55Z

F82 K6A H54Z

N3 F201, F302 K5 H52Z 250L CMD10 F2 64, 83 CF102M

NF10 H53Z

700L CN20 43 26, 28 900HM, 600NN, 900HKC J G CMD5005

C2075 F40 67

C2050 F106 65 22

C2025 61 23

30BH K8 P

150BH K8

100NH K10 K

300BHC K4

natenia pola H. Wic drogi Czytelniku, jeli obudzi si w tobie ch stworzenia jakiego elementu indukcyjnego, to postaraj si na samym pocztku tej niezmiernie ciekawej przygody, usanej na kocu z pewnoci kwiatami i czerwonymi dywanami, zapozna si z charakterystyk materiau magnetycznego, jakiego zamierzasz uy. Pamitajc o tym, e przenikalno magnetyczna wzgldna osiga najwiksz warto poniej (patrzc od gry) i powyej (patrzc od dou) zaama charakterystyki, czyli zazwyczaj skupiamy si na prostoliniowym odcinku krzywej. Do produkcji materiaw magnetycznych uywa si rnych pierwiastkw i zwizkw chemicznych i czy je ze sob w taki sposb, aby w efekcie uzyska materia magnetyczny o okrelonych waciwociach. W zalenoci od uytych surowcw i technologii wytwarzania

mona uzyskiwa rne wielkoci domen magnetycznych, a tym samym wpywa na zmian waciwoci magnetycznych produkowanych materiaw. Najwikszej wielkoci domeny, a co za tym idzie najbardziej bezwadne, znajduj si w blachach uywanych do produkcji konwencjonalnych transformatorw sieciowych, przy czym wielko domeny zaley od skadu chemicznego (Si, Fe), od gruboci blachy i kierunku jej walcowania. Cechy charakterystyczne takich materiaw to: niska czstotliwo pracy najczciej 50 Hz i dua indukcja nasycenia rzdu 1,5 Tesli, stosunkowo due straty mocy powodowane przez indukowane prdy wirowe i materia stosunkowo tani. Praktycznie nie uywa si ich powyej czstotliwoci 1 kHz.

Materiay konwencjonalne

Elektronika Praktyczna 12/2005

P O D Z E S P O Y

Rys. 7.

Rys. 8.

Rys. 5.

Rys. 6.

Kolejnym rodzajem materiaw magnetycznych mikkich jest sproszkowane elazo. Zmielone na mae drobiny, zmieszane w niektrych przypadkach z pewnymi ulepszaczami zostaje poddane wraz z wypeniaczem organicznym, sprasowaniu pod duym cinieniem w odpowiedniej formie. Forma nadaje materiaowi magnetycznemu ksztat rdzenia. Po sprasowaniu takiego materiau, pomidzy drobinami elaza pozostaj przerwy, tworzc tak zwan

Rdzenie proszkowe

rozproszon szczelin wystpujc w caej objtoci rdzenia. Rdze wykonany z takiego materiau posiada nieliniow charakterystyk magnesowania w funkcji zewntrznej siy magnesujcej, w zwizku z tym, jego specyczne wasnoci s wykorzystywane do gromadzenia dosy duych iloci energii. Zwyke rdzenie wykonane z czystego proszku elaza (materia 26) nale do najtaszych i najbardziej popularnych materiaw. Indukcja nasycenia rzdu 1,2 Tesli, a take maksymalna czstotli-

wo pracy ok. 80 kHz powoduj, e trzeba stosowa take bardziej wyranowane materiay (rys. 5). Do takich nale: materia 2 z bardzo nisk przenikalnoci pocztkow, wysok czstotliwoci graniczn, bardzo maymi stratami mocy, du liniowoci i stabilnoci temperaturow, ale za to charakteryzujcy si duymi gabarytami; materia 8 czy pozytywne cechy dwch wczeniej wymienionych materiaw, za to stosunkowo drogi. Musimy jednak pamita o powanej wadzie, jak posiadaj rdzenie proszkowe. Jest ni niestety podatno na proces starzenia si rdzeni. Jest to proces nieodwracalny. Wystpuje on przy pracy w wysokich temperaturach, a jego przyczyn jest wypeniacz. Aby nasze

Rys. 9.

Elektronika Praktyczna 12/2005

P O D Z E S P O Y

urzdzenie yo jak najduej nie starajmy si zbytnio yowa jego moliwoci. Zalecana jest wic praca wszystkich rdzeni proszkowych w temperaturze do 90 o C. Typowe zastosowania rdzeni proszkowych przedstawiono w tab. 1. Grzechem byoby nie wspomnie w tej czci artykuu o rdzeniach typu SuperMSS, uznawanych dzisiaj za najbardziej wartociowy materia magnetyczny. Ten rodzaj proszkw posiada czsteczki oddzielone izolacj, ktra zostaa specjalnie opracowana dla niskich przenikalnoci. Izolacja ta jest nieorganiczna, co pozwala osign wysze wydajnoci w wyszych temperaturach. Natomiast jej dobre waciwoci na przebicie elektryczne docenimy podczas duych obcie prdowych, w ktrych jak wiadomo mamy do czynienia z grubymi przekrojami drutw nawojowych. S p r o s z ko w a n y m e t a l u y t y w rdzeniach SUPERMSS jest gwnie stopem elaza z ma iloci krzemu i aluminium. Pozbawiony kosztownego niklu moe zapewni nam jeszcze dodatkowe korzyci: pozbawienie magnetostrykcji, ktra jest zjawiskiem polegajcym na zmianie wymiarw materiau znajdujcego si w polu magnetycznym, wysoka zdolno magazynowania energii, mae straty (10x mniejsze w odniesieniu do rdzeni proszkowych), stabilno indukcyjnoci w funkcji bezporedniego prdu polaryzacji, wysoka impedancja przy wysokiej czstotliwoci, m a e z m i a n y i n d u kc y j n o c i w funkcji prdu zmiennego. Rdzenie SUPERMSS znajduj gwnie zastosowanie w aplikacjach zaprojektowanych na du moc i tam, gdzie gromadzenie duej energii magnetycznej staje si istotnym faktem (rys. 6). Rdzenie te zostay projektowane z myl o zastpieniu rdzeni ze sproszkowanego elaza w ukadach pracujcych w zakresie czstotliwoci 25...500 kHz, przy zachowaniu wysokiej stabilnoci parametrw w czasie pracy. Rdzenie takie mog by wykorzystane w rnych ukadach, midzy innymi: w zasilaczach impulsowych jako dawik wyjciowy, w regulatorach wspczynnika mocy (PFC),

Tab. 3. Materiay o maych stratach

Przenikalno pocztkowa ISKRA FERRITI EPCOS FERROXCUBE VOGT NEOSID/MMG LCC THOMSON KASCHKE TRIDELTA SAGEM PRAMET POLFER EMVAC TDK FDK FUJI TOKIN CERAMIC/MAGNETICS MAGNETICS NEOSID FERRIT BALFORD/EEL 750 10G M33 3D3 Fi850, Fi262 F58 S5, C5 K700, K600 Mf143 509 F605 H6F H52B, 3H01 MN67 A F08 700HM H6K, H8B H22Z, 3H20 F2001 G 2000 26G N45, N48 3B6, 3H3 P12 S4, T9, S3 K2007 Mf166 507 2300 16G N22, N26 3B7, 3H1 Fi323 P10, P11 A9, S1 K2005 Mf183 506 H20 F2001 M2F, M2FA H6B 3H21 F2003 MN80 D F02, F2001 Q6

Q7

Tab. 4. Materiay o wysokiej przenikalnoci

Przenikalno pocztkowa ISKRA FERRITI EPCOS FERROXCUBE VOGT NEOSID/MMG LCC THOMSON KASCHKE TRIDELTA SAGEM PRAMET POLFER EMVAC TDK FDK FUJI HITACHI/NIPPON TOKIN CERAMIC/MAGNETICS MAGNETICS NEOSID FAIR RITE STEVARD TSC TOMITA ACME COSMOFERRITES BALFORD/EEL FERRONICS 34 TSF5000 2E3 A05 CF195 T2 B 2E1 A07 CF195 T4 T 4300 19G N30 3S1, 3E4, 3C11 Fi340 F9N, F9 A6, T6 K4000 Mf185, Mf193 512 H40 F4001 M5, M4 H5A, H7A 2H04 GP7 H4000 MN30 T, J F830 6000 22G T37, T35 3E27, 3E25 Fi360 F10, FT6 A4, A5, T4 K6000 Mf187, Mf197 511 H60 M5, M6 HS52, H5B 2H06 GP5, GQ5C H6000 MN60 J F860 75 76 40 TSF010K 2E2 A10 CF197 MC25 W 10000 12G T44, T38 3E5 Fi410 F39, FTA A3, A2 K8000, K10000 Mf199 515 12000 32G T42 3E6 15000 52G T46 3E7

HS1, H5C2 2H10 GP11

H5D 2H15

H12000

Elektronika Praktyczna 12/2005

P O D Z E S P O Y

Rys. 10.

Rys. 11.

Rys. 12.

Rys. 13.

w transformatorach mocy, w ukadach rezonansowych, w ltrach EMI, do tumienia zakce asymetrycznych.

Czas na nanokrysztay, czyli w tym przypadku Nanopermy, ktre powstaj w procesie gwatownego schadzania metalu i jednoczenie formowania w bardzo cienk tam. Materia, ktry tak powstanie charakteryzuje si drobn mikrostruktur krystaliczn. Typowe rozmiary ziarna s na poziomie 10 nm i dlatego te ju wiadomo, dlaczego taki materia nazywa si nanokrystalicznym. Drobnoziarnista struktura materiaowa jest cech, ktra pozwala na osignicie niezwykych waciwoci mikko magnetycznych. Jest to materia bezpostaciowy, ktry podczas gwatownego schadzania nie zdy si skrystalizowa i uzyska now posta, stan skupienia zwany szklistym metalem. Podstawowe cechy Nanopermw: skad stopu Fe73,5 Cu1 Nb3 Si15,5 B7, gsto strumienia nasycenia Bsat 1,2 T, poziom przenikalnoci m 20000...200000 (niespotykany w innych materiaach magnetycznych), nasycenie magnetostrykcji <0,5 ppm, elektryczna rezystywno 115 mVcm, gsto 7,35 g/cm3, temperatura Curie Tc okoo 6000C, maksymalna temperatura pracy Tmax okoo 1200C (1800C), straty rdzenia (0,3 T, 100 kHz, sinus) Pv <110 W/kg, grubo tamy d 17/23 mm. Waciwoci i zalety nanokrysztaw najlepiej mona pozna analizujc ich charakterystyki przedstawione na rys. 7...12.

Nanokrysztay

Rys. 14.

Rys. 15.

Rys. 16.

Ferryty

Na koniec zostawiem ferryty, ktre s materiaem mikrokrysta-

licznym, zbudowanym z krysztakw tlenku elaza (Fe2O3) i rnych domieszek metali. Rozrniamy dwie najczstsze kombinacje chemiczne wystpujce w materiale ferrytowym. Jest to kombinacja manganowo cynkowa (MnZn) i niklowo cynkowa (NiZn). Mangan i cynk oznacza si wysz przenikalnoci i indukcj nasycenia Bs w porwnaniu z jego niklowo cynkowym

Elektronika Praktyczna 12/2005

P O D Z E S P O Y

Tab. 5. Materiay mocy

Przenikalno pocztkowa ISKRA FERRITI EPCOS FERROXCUBE VOGT NEOSID/MMG LCC THOMSON KASCHKE TRIDELTA Mf196B 3000 25G N41 3B8 Fi323 F5A, F5C B1 2000 15G N27 3C10, 3C80 Fi322 F5 B5, B6, B3 K2004 Mf196A, Mf196 516, 517 H21 F807 M2TNB HV22, PC30 5H20 SB3L B2500 2300 45G N67 3C81, 3C85 Fi324 F44 B2, B4, F1 K2006 Mf198 527 H24 F814 M2TNC PC40 6H10 SB7L, BS7C B25 MN80 F867 78 32 TSF7099 PC44, PC40 6H40, 6H20 SB9C PC50, PC44 7H10, 6H40 SB1M B40 R F887 P PC47 7H10 2200 35G N87 3C90, 3F3 F45 F2 K2008 Mf198A F47 2000 65G N97 1300 75G N49, L49 3F4, 3F35

Rys. 17.

SAGEM PRAMET POLFER EMVAC TDK FDK FUJI HITACHI/NIPPON TOKIN CERAMIC/MAGNETICS MAGNETICS NEOSID FAIR RITE STEVARD TSC TOMITA ACME COSMOFERRITES BALFORD/EEL PC30 6H10 SB5S B3100 F

F827 77 TSF7070 2E6C CF196 L2

Rys. 18.

TSF5080

2E6 P2 CF101

CF129

CF138

Rys. 19.

bratem charakteryzujcym si wysz rezystywnoci i pracujcym ze znacznie wyszymi czstotliwociami. Najprostsz metod identykacji rdzenia jest jego zbadanie. Po pierwsze sprawdzamy pilnikiem, czy jest twardy, czy mikki. Jeeli jest mikki, to jest to jeden z materiaw proszkowych, jeeli natomiast jest twardy i kruchy, to mamy do czynienia z ferrytem. Po nadpiowaniu dwch punktw uzyskujemy do-

stp do goego rdzenia. Moemy teraz zmierzy jego rezystancj. Jeeli jest niska, to jest to MnZn, jeeli wysoka, to NiZn. Do do popularnych materiaw MnZn mona zaliczy 3C85, 3C90,3F3 i 3F35 (bdziemy si posugiwa oznaczeniami rmy FERROXCUBE ze wzgldu na ich popularno na naszym rynku) wykorzystywanych midzy innymi w przetwornicach impulsowych; 3E27, 3E5, 3C11 o redniej i wysokiej przenikalnoci magnetycznej wystpujcy w ukadach ltrw EMI; 3H3, 3D3, ktre zostay docenione w przemyle telekomunikacyjnym pokrywajc pasmo do 2 MHz. Podstawowe zalenoci pomidzy gwnymi parametrami, niektrych z tych materiaw, przedstawiaj wykresy na rys. 13...19. Bardzo oglna zasada mwi, e im nisza jest przenikalno pocztkowa, tym wysz czstotliwoci pracy charakteryzuje si dany materia.

Co w rodzinie to nie zginie, wic troch rwnie o niklu i cynku. Tutaj warto zwrci uwag na materiay typu 4A11, 4B1,4C65, 4E2, ktre s uywane w dawikach szerokopasmowych EMI, czy te w naszych domowych antenach, jako cz elementu symetryzatora. Czstotliwo pracy elementw niklowo cynkowych sigaj zazwyczaj ju MHz i o tym warto pamita (rys. 20, 21) Ze wzgldu na ksztat i wymiary, materiay ferrytowe wystpuj w najwikszej iloci na rynku magnetycznym. Mamy tu do czynienia z toroidami, ksztatkami typu EE, EFD, ETD, UU, RM, P, EP, ER, planarami, walcami, walcami z otworem, RKSami dwu i wielootworowymi oraz z zintegrowanymi elementami indukcyjnymi typu IIC. O tych wszystkich materiaach, a take o niewymienionych wyej opowiemy w nastpnych odcinkach.

Elektronika Praktyczna 12/2005

P O D Z E S P O Y

I to by byo na tyle tej opowieci. Dla szerszego zapoznania si z materiaami magnetycznymi zapraszam do lektury oferowanej przez ich producentw. Znajdziecie j midzy innymi na ich stronach internetowych, jak rwnie w katalogach rmowych. Niech moc bdzie z Wami......... Konstruktor rmy Feryster Tomasz Szyko Literatura: 1. M. Soiski, Materiay magnetyczne w technice, COSiW, Warszawa 2001 r. 2. A.Gerfer, H.Zenker, B.Rall Trilogy of inductors,WE www.arnoldmagnetics.com www.ferroxcube.com www.feryster.com.pl www.micrometals.com

Rys. 20.

Rys. 21.

Czsto zastanawiamy si nad tym, jaki materia lub, jaki odpowiednik materiau bdzie w naszej aplikacji najlepszy. Dane zebrane w tab. 2...4 na pewno pomog zde-

cydowa o wyborze. S w nich zamieszczone materiay producentw, ktrych ju nie ma na rynku, ale zwyczajowo wielu elektronikw posuguje si tymi oznaczeniami.

1/2

180x30
Elektronika Praktyczna 12/2005