Pendelonderzoek 2003

Pendel in Overijssel
Pendelonderzoek 2003
Ruimte, Wonen en Bereikbaarheid
drs. L.J.F. Derckx/drs. M.F.M. Ellenbroek
augustus 2005
Colofon
Datum
oktober 2005
Auteurs

Project/kenmerk
J :\rwbbelinfo \economie\pendel2004
Inlichtingen bij

Eenheid Ruimte, Wonen en Bereikbaarheid
038-4251647/038-4251655
Adresgegevens
Provincie Overijssel
Luttenbergstraat 2
Postbus 10078
8000 GB Zwolle
Telefoon 038 425 25 25
Fax 038 425 26 50
www.prv - overijssel.nl
postbus@prv -overijssel.nl
Inhoudsopgave
Samenvatting en conclusies 4
1 Aanleiding en doel 6
2 Pendelonderzoek 2003 7
2.1 Rapportage 7
2.2 Relatie met vorige pendelonderzoeken 8
2.3 Betrouwbaarheid van de gegevens 8
3 Woon-werkrelaties in Overijssel 9
3.1 De Overijsselse gemeenten 9
3.2 Typering van kernen 11
3.2.1 Algemeen 11
3.2.2 De steden 12
3.2.3 Overige kernen 13
3.2.4 Woon-werkrelaties grote steden in Overijssel 14
3.2.5 Grensoverschrijdende pendel naar en vanuit Duitsland 15
4 Onderzoek verplaatsingsgedrag OVG 17

4.1 Vervoerswijzen en pendel 17
4.2 Pendel en opleiding 21
5 Begrippenkader pendel 26
3
Samenvatting en conclusies
Dit pendelonderzoek heeft betrekking op de woon- en werkverplaatsingen per gemeente en naar
regio in Overijssel en is van belang voor de beleidsontwikkeling op het gebied van de ruimtelijke
ordening, verkeer en vervoer, economie en milieu. Daarnaast wordt er een relatie gelegd tussen de
vervoerswijzen en pendel en de relatie tussen opleiding en pendel in Overijssel.
De volgende typering van de steden en overige kernen kan worden gegeven op basis van de
pendelrelaties:
• Allereerst valt het hoge aandeel van de locale woon- werkverplaatsingen op. Dit aandeel varieert
van 36% voor Borne tot 72% voor Kampen
• De Overijsselse steden Almelo, Hengelo, Enschede, Deventer en Zwolle hebben een belangrijke
regionale werkfunctie. Dit komt onder andere tot uitdrukking in omvangrijke op deze steden
gerichte pendelstromen met een hoge inkomende pendel. Enschede en Zwolle hebben de hoogste
inkomende pendel, resp. 47.426 en 32.322. De pendel van Hengelo, Deventer en Almelo ligt op
een lager nivo met resp. 29.846, 24.374 en 22.267
• Naast de steden hebben 10 kernen een inkomend pendelsaldo van enige betekenis (>10%), het
betreft Bathmen, Olst-Wijhe, Ommen, Hellendoorn, Borne, Haaksbergen, Losser, Oldenzaal,
Tubbergen en Wierden.
De beroepsbevolking werkend binnen de eigen gemeente ligt voor de grote steden op ongeveer
de helft van de totale beroepsbevolking en is in Enschede het hoogst en in Hengelo het laagst. De
beroepsbevolking die elders in de provincie werkt is in Hengelo het hoogst en in Zwolle het laagst.
De beroepsbevolking die buiten de provincie werkt is in Zwolle het hoogst, gevolgd door Deventer
en Enschede en het laagst in Almelo en Hengelo.
Naarmate het aandeel van de werkgelegenheid groter is dan het aandeel van de werkende beroeps-
bevolking binnen de gemeente is sprake van een werkfunctie. De volgende Overijsselse
gemeenten hebben een duidelijke werkfunctie: Zwolle, Almelo, Deventer, Enschede, Hengelo,
Oldenzaal en Rijssen-Holten.
In het Overijssels provinciale ruimtelijk beleid ( Streekplan Overijssel 2000+) wordt een tweetal
streekcentra onderscheiden, waarvoor op grond van hun huidige positie en potenties een
concentratie van functies, vooral op het gebied van wonen, werken en voorzieningen wordt
nagestreefd. Daarnaast is er een aantal kernen die door omvang en ligging een belangrijke rol
hebben op het gebied van wonen, werken en voorzieningen voor een groot aantal bewoners van de
kern zelf en van het omliggende gebied, waarvoor de provincie een rol wil blijven behouden en dat
deze verder wordt ontwikkeld. Het gaat om de streekcentra Hardenberg en Steenwijk en de grotere
kernen Kampen/IJsselmuiden, Raalte en Hellendoorn/Nijverdal.
Uit het onderzoek volgt, dat Hardenberg, Steenwijkerland, Kampen, Raalte en Hellendoorn nog het
meest aan het beeld van een typische centrumkern voldoen: met enerzijds een hoog percentage ter
plaatse werkende beroepsbevolking maar anderzijds relatief hogere uitgaande pendel.
Arbeidsmarktgebieden van steden zijn in het algemeen vrij gescheiden. Daarnaast zijn er steden
die op elkaar zijn gericht qua arbeidsmarkt. In Twente is sprake van relaties tussen de steden
onderling (Enschede versus Hengelo en Almelo versus Hengelo) en naar de omliggende gemeenten
binnen een ruime regio. De arbeidsmarktgebieden voor Zwolle en Deventer zijn gescheiden en
richten zich - anders dan de Twentse grote steden - op een zeer ruime regio, zowel binnen als
buiten de provincie.
De landsgrenzende pendel is bescheiden van omvang, ongeveer 0,5%. De dicht bij de grens
gelegen steden Hengelo, Enschede en Oldenzaal spelen als werkbestemming nauwelijks enige rol
van betekenis. De pendel vanuit Nederland op Duitsland is qua omvang wat groter en is
geconcentreerd op twee bestemmingen te weten Nordhorn en Gronau.
De pendelstromen vinden plaats over verschillende vervoerswijzen. Van belang hierbij zijn vooral
de omvangrijke stromen, omdat hiervan het grootste effect kan worden verwacht bij het nemen van
maatregelen. Deze hebben vooral betrekking op de woon-werkverplaatsingen gericht op de grote
vijf Overijsselse steden en de verplaatsingen van degenen die in dezelfde stad wonen en werken.
4
De woon-werkverplaatsingen gericht op de vijf steden hebben vooral betrekking op de
autoverplaatsingen. De pendel per auto op Zwolle is regionaal georiënteerd voornamelijk
afkomstig uit Noord-Overijssel, Zuidwest-Drenthe en de Veluwe. De pendel per auto op Deventer is
voornamelijk afkomstig uit de regio Zuidwest-Overijssel. De pendel per auto in Twente is zowel
afkomstig van de Twentse steden onderling als van de rest van Twente en voor een gering
percentage uit de Achterhoek, voor Enschede is 4% afkomstig uit de Achterhoek en Hengelo 5%.
Binnen de Overijsselse steden is de pendel voor een groot gedeelte autogericht. In Zwolle is 28%
van het autogebruik locaal georiënteerd c.q. binnengemeentelijk, in Deventer 41%, in Enschede
46%, in Hengelo 33% en in Almelo 32%.
Regionaal gezien is de pendel per openbaar vervoer (OV) naar Zwolle voornamelijk afkomstig uit
(de rest) van Noord-Overijssel (51%), Deventer (19%) en de Veluwe (11%). Van Deventer zijn
geen gegevens beschikbaar. Met betrekking tot de pendel per OV naar Enschede is 13% afkomstig
uit Almelo, 24% uit Hengelo en 29% uit de rest van Twente. Met betrekking tot de pendel per OV
naar Hengelo is 27% afkomstig uit Almelo en 73% uit de rest van Twente. Van Almelo zijn geen
gegevens beschikbaar.
Het langzaam verkeer per fiets naar Zwolle is voor een gering percentage afkomstig uit Noord
Overijssel 4% en de Veluwe 5%. Naar Deventer is slechts 2% afkomstig uit de regio, i.c. de Veluwe.
In Twente is met betrekking tot Almelo 22% van de pendel per fiets afkomstig uit de rest van
Twente, voor Hengelo is dit 11% en voor Enschede 4%. Naar Hengelo is de pendel per fiets
afkomstig uit Enschede 8% en naar Enschede 4% uit Hengelo.
Voor de woon-werkverplaatsingen binnen de steden speelt langzaam verkeer per fiets een grote rol.
Bij woon-werkafstanden tot 5 km is het aandeel van het fietsverkeer duidelijker groter dan dat van
de auto. De pendel per fiets is dan ook voornamelijk locaal georiënteerd. In Zwolle 91%, Deventer
98%, Almelo 78%, Enschede 92% en Hengelo 81%.
Ten aanzien van pendel en opleiding gaat het om woon-werkverplaatsingen in relatie tot het
opleidingsniveau van werkenden. Degenen die het basisonderwijs in West-Overijssel hebben
gevolgd zijn voornamelijk locaal georiënteerd qua pendel. Dat wil zeggen, dat er nagenoeg geen
pendelrelaties op dit niveau zijn tussen de steden onderling en binnen de regio. Voor Twente ligt de
situatie anders, hier zijn op dit niveau wel pendelrelaties tussen de stad en de omliggende kernen:
Almelo 32%, Hengelo 31% en Enschede 9%.
Degenen die voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs (VBO*) hebben gevolgd zijn qua
pendelrelaties veel meer regionaal georiënteerd: 52-73% komt uit de steden zelf. De overige pendel
komt uit de omliggende regio. Van het gevolgde middelbaar beroepsonderwijs (MBO) zijn de
pendelrelaties iets meer regionaal georiënteerd dan het VBO: 48-64% komt uit de steden zelf. De
overige pendel komt uit de omliggende regio.
Van degenen met een hogere beroeps- en wetenschappelijke opleiding (HBO/WO) hebben de
pendelrelaties een grotere regionale reikwijdte: 46-64% komt uit de steden zelf. De overige pendel
op HBO/WO niveau in West Overijssel komt uit een groter spreidingsgebied. Voor Twente is op dit
niveau het spreidingsgebied meer gericht op de eigen regio.
*VBO en VMBO is synoniem
5
1 Aanleiding en doel
Informatie over aard, omvang en richting van woon-werkverplaatsingen, ook wel pendel genoemd,
is van belang voor de beleidsontwikkeling op het gebied van de ruimtelijke ordening, verkeer en
vervoer, economie en milieu.
In de bestuurspraktijk van zowel de provincie als gemeenten geeft informatie over pendel
aanknopingspunten voor de volgende beleidsterreinen. Voor de ruimtelijke ordening gaat het om de
afstemming van samenhangende woon- en werkrelaties. Voor verkeer en vervoer geeft inzicht van
de woon-werkrelaties een onderbouwing van het te voeren provinciale mobiliteitsbeleid. Voor
economische zaken betreft het de situering van werkgelegenheidscentra.
Operationele thema’s waarvoor pendelgegevens van belang zijn, hebben bijvoorbeeld betrekking op:
• Concentratie van bevolking en bedrijvigheid en voorzieningen in steden en grotere kernen
• Woon-, werken voorzieningenfuncties van kernen
• Functionele samenhang van gebiedseenheden (bijv. stadsgewesten, regio’s)
• Economische ontwikkeling van gebiedseenheden
• Bereikbaarheid van bedrijven en voorzieningen
• Verantwoord gebruik van ruimte en energie
• Terughoudendheid ten aanzien van de aanleg van nieuwe wegen
• Geleiding en terugdringing van de (auto)mobiliteit.
6
2 Pendelonderzoek 2003
2.1 Rapportage
Deze rapportage geeft de neerslag van een analyse van gegevens van het Bedrijven- en Instellingen
Register Overijssel (BIRO) en gegevens van het Onderzoek Verplaatsingsgedrag (OVG) met
betrekking tot pendel.
Bij de BIRO-enquête van 2003 is aan bedrijven en instellingen gevraagd de woonplaats van de
werknemers aan te geven. Met deze vraag kan worden voorzien in de behoefte aan actuele
informatie over woon- en werkverplaatsingen per gemeente en regio in Overijssel.
De informatie over pendelverplaatsingen op het gemeentelijk schaalniveau niveau levert een
adequaat beeld op van daadwerkelijk optredende pendelverplaatsingen. Aan de hand van
kaartmate riaal worden deze pendelrelaties gevisualiseerd, waarmee een beeld wordt verschaft met
betrekking tot pendel en werkgelegenheid per gemeente en van de provincie Overijssel als geheel.
Hierbij wordt gebruik gemaakt van het Geografisch Informatiesysteem (GIS). Herhaling van de
pendelvraag binnen de BIRO-enquête maakt het in de toekomst mogelijk ontwikkelingen in de tijd
te kunnen volgen en provinciaal beleid hierop te toetsen. De pendel is geanalyseerd voor het jaar
2003. Dit jaar vormt tevens de nulsituatie van deze rapportage.
Daarnaast zijn de pendelgegevens afkomstig van het OVG. Dit is een uitgebreid landelijk onderzoek
dat het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) jaarlijks uitvoert in opdracht van de Adviesdienst
Verkeer en Vervoer (AVV) naar het feitelijk verplaatsingsgedrag van personen. De uitkomsten
hebben behalve de pendel binnen Overijssel ook betrekking op de aan Overijssel grenzende
gebieden. Het OVG van het CBS geeft indicaties over ontwikkelingen in de tijd. Variabelen zijn:
vertrek- en aankomst gemeenten, motieven, afgelegde afstand, vervoerswijze. Resultaten die
hiervan onder andere afgeleid kunnen worden zijn:
• Gemiddelde afstand per werkende
• Gemiddeld afgelegde afstand woon-werkverkeer
• Aantal werkenden buiten de gemeente
• Jaarlijkse stijging/toename pendelverkeer
Deze rapportage is als volgt opgebouwd:

Hoofdstuk 1 Aanleiding en doel
Hoofdstuk 2 Pendelonderzoek 2003
• Rapportage
• Relatie met vorige pendelonderzoeken
• Betrouwbaarheid van de gegevens
Hoofdstuk 3 Woon-werkrelaties (op basis van het BIRO)
• Overijsselse gemeenten
• De steden
• Grensoverschrijdende pendel naar en vanuit Duitsland
Hoofdstuk 4 Onderzoek verplaatsingsgedrag (op basis van het OVG)
• Vervoerswijzen en pendel
• Opleiding en pendel
Hoofdstuk 5 Begrippenkader pendel.
7
2.2 Relatie met vorige pendelonderzoeken
In het verleden zijn in opdracht van de provincie Overijssel met enige regelmaat pendelonderzoeken
verricht (1974, 1982, 1986, 1990). Deze onderzoeken vormden in de genoemde jaren een
onderdeel van de door het ETIO (Economisch en Technologisch Instituut Overijssel) en later door de
OOM (Overijsselse OntwikkelingsMaatschapppij) gehouden enquêtes onder het Overijsselse
bedrijfsleven. Het is niet mogelijk na 15 jaar deze onderzoeken, zowel methodisch als op basis van
autonome ontwikkelingen, te vergelijken. Er is gekozen om 2003 als nieuw vertrekpunt voor
pendelonderzoek aan te houden.
2.3 Betrouwbaarheid van de gegevens
Ten aanzien van de betrouwbaarheid van de gegevens van het BIRO is gebruik gemaakt van een
gestratificeerde steekproef. Dit houdt in, dat voor de grote steden alle vestigingen/bedrijven zijn
aangeschreven. Voor de subregionale kernen en de kleine gemeenten is gebruik gemaakt van een
steekproef. Het gaat in totaal om 57.000 vestigingen binnen Overijssel. De grootte van de
steekproef kan als betrouwbaar worden aangemerkt.
De betrouwbaarheid van de gegevensverzameling en -verwerking van het OVG berust bij het CBS.
8
3 Woon-werkrelaties in Overijssel
3.1 De Overijsselse gemeenten
In een zogenaamde pendelmatrix worden van 26 gemeenten in Overijssel de belangrijkste

kengetallen weergegeven. De matrix geeft de relatie weer tussen enerzijds de woongemeenten van
de werkzame beroepsbevolking en anderzijds de werkgemeenten waarheen de bevolking zich
daadwerkelijk begeeft om te werken.
Idealiter staat het aandeel van de werkgelegenheid en het aandeel van de beroepsbevolking per
gemeente in een verhouding van 1:1. Gemeenten met een lage werkgelegenheidsfunctie hebben
een functie die minder is dan 1: een zogenaamde woonfunctie. Hiertoe behoren perifeer gelegen
plattelandsgemeenten met weinig eigen werkgelegenheid en gemeenten in de nabijheid van
werkgelegenheidscentra met een grote aantrekkingskracht. De gemeente heeft een werkfunctie,
wanneer deze groter is dan 1. Dit houdt in, dat het aandeel van de werkgelegenheid groter is dan
het aandeel van de werkende beroepsbevolking binnen de gemeente.
De volgende grafiek geeft voor de Overijsselse gemeenten de mate aan waarin er al of niet sprake is
van een werkfunctie.
Grafiek 3-1: Woon-werkfuncties Overijsselse gemeenten
ALMELO
ZWOLLE 1,4 BATHMEN
ZWARTEWATERLAND BORNE
1,2
WIERDEN DALFSEN
1
TWENTERAND DEVENTER
0,8
0,6
TUBBERGEN DINKELLAND
0,4
STEENWIJKERLAND 0,2 ENSCHEDE
0
STAPHORST HAAKSBERGEN
RIJSSEN-HOLTEN HARDENBERG
RAALTE HELLENDOORN
OMMEN HENGELO (O)
OLST-WIJHE HOF VAN TWENTE

OLDENZAAL KAMPEN
LOSSER
Bron: Provincie Overijssel/Biro
9
De volgende Overijsselse gemeenten hebben een duidelijke werkfunctie: Zwolle, Almelo, Deventer,
Enschede, Hengelo, Oldenzaal, Rijssen-Holten.
Centrale steden in een regio hebben vrijwel altijd een werkgelegenheidsfunctie voor het omliggende
gebied en daarmee een positief pendelsaldo. Deze zogenaamde arbeidsmarktgebieden hebben een
aantrekkingskracht op de beroepsbevolking van de omliggende gemeenten.
Naast het pendelsaldo, dat globale informatie over de woon- en werkfuncties van kernen geeft, zijn
voor een goed beeld eveneens van belang de grootheden, waarvan het saldo de resultante is t.w. de
inkomende en uitgaande pendelstromen. Het zijn deze stromen die de daadwerkelijk optredende
mobiliteit en belasting van infrastructuur en milieu bepalen (zie onderstaande grafiek). Zie voor een
nadere verklaring van de gehanteerde begrippen: hoofdstuk 5.
Grafiek 3-2: In- en uitgaande pendel en saldo
ZWOLLE
ZWARTEWATERLAND
WIERDEN
TWENTERAND
TUBBERGEN
STEENWIJKERLAND
STAPHORST
RIJSSEN -HOLTEN
RAALTE
OMMEN
OLST-WIJHE
OLDENZAAL
LOSSER
KAMPEN
HOF VAN TWENTE
)HENGELO (O
HELLENDOORN
HARDENBERG
HAAKSBERGEN
ENSCHEDE
DINKELLAND
DEVENTER
DALFSEN
BORNE
BATHMEN
ALMELO
-10.000 -5.000 0 5.000 10.000 15.000 20.000 25.000
TOTAAL UIT TOTAAL IN SALDO
10
Bij zeven gemeenten in Overijssel is in meerdere mate sprake van inkomende pendel. Dit zijn
Zwolle, Deventer, Rijssen-Holten, Enschede, Hengelo, Almelo, Oldenzaal.
3.2 Typering van kernen
3.2.1 Algemeen
Aan de hand van de onderstaande tabellen kan een typering van de steden en overige kernen
worden gegeven naar pendelrelaties.
Tabel 3-1: Pendel tussen gemeenten (absoluut)

HELLENDOOR
HENGELO (O)
woon werken
STEENWIJKE
ZWARTEWAT
DINKELLAND
HAAKSBERG
HARDENBER
TUBBERGEN
TWENTERAN
STAPHORST
OLDENZAAL
OLST-WIJHE
ENSCHEDE
DEVENTER
BATHMEN
WIERDEN
DALFSEN
RIJSSEN-
HOF VAN
Eindtotaal
ALMELO
TWENTE
KAMPEN
ZWOLLE
LOSSER
HOLTEN
ERLAND
OMMEN
RAALTE
BORNE
RLAND
EN
D
ALMELO 12746 0 234 13 352 161 1833 117 117 465 2636 333 4 218 378 7 35 60 575 4 0 621 583 479 0 299 22267
BATHMEN 14 413 3 3 808 5 20 0 0 7 20 19 0 0 0 21 2 58 90 0 0 0 2 8 0 50 1543
BORNE 1325 0 1412 4 104 106 1143 46 27 33 2201 261 4 66 251 1 5 18 97 0 0 99 37 58 0 53 7350
DALFSEN 10 1 8 3380 146 0 30 0 248 62 14 13 77 1 8 76 432 371 19 231 28 1 8 0 202 3741 9106
DEVENTER 158 117 14 2 7 21078 9 270 16 21 67 176 82 28 10 30 525 11 535 282 4 19 6 9 28 9 845 24374
DINKELLAND 535 0 115 0 3 5 4055 1343 29 23 24 966 91 2 379 1495 4 0 6 37 6 0 307 34 26 15 35 9563
ENSCHEDE 1736 2 183 7 382 230 35252 976 38 125 4541 409 14 818 1898 12 6 30 268 3 5 102 46 83 11 251 47426
HAAKSBERGEN 388 1 41 3 46 23 2100 3762 9 15 880 398 0 79 159 1 6 9 53 0 0 19 10 19 0 23 8044
HARDENBERG 322 2 44 378 83 35 126 7 11826 104 105 42 44 9 20 17 1244 85 52 135 33 166 608 57 92 1841 17478
HELLENDOORN 1199 8 71 93 318 13 405 17 161 6001 482 250 5 88 67 39 172 709 1256 4 0 72 411 328 0 561 12729
HENGELO (O) 4058 0 509 4 243 325 6540 411 38 126 14632 709 3 292 1133 2 7 23 285 0 0 105 81 107 7 204 29846
HOF VAN TWENTE 823 17 126 1 276 23 1087 259 14 85 1780 4892 2 77 141 7 5 35 466 1 0 27 37 145 0 86 10413
KAMPEN 11 0 16 70 57 0 11 0 20 3 2 6 9194 0 29 18 23 54 11 51 63 4 1 3 760 3112 13519
LOSSER 194 0 40 0 35 333 2802 39 7 2 614 69 0 2614 1316 1 2 5 18 0 0 22 12 1 0 25 8152
OLDENZAAL 646 2 81 2 87 563 3285 69 24 39 1334 93 0 704 5667 1 2 6 58 3 0 116 29 12 4 54 12881
OLST-WIJHE 21 5 6 25 1500 5 21 2 4 20 11 3 21 0 4 1750 5 364 29 5 3 0 5 1 16 1026 4851
OMMEN 99 2 0 437 63 0 32 3 546 77 30 14 30 1 5 21 2215 140 55 36 11 5 180 10 39 1039 5090
RAALTE 178 35 2 391 1914 2 73 7 69 327 109 54 59 4 12 699 197 6114 179 2 4 6 32 41 42 3109 13660
RIJSSEN-HOLTEN 779 30 164 18 740 12 374 57 23 474 540 538 6 36 42 12 15 105 6642 5 0 17 153 388 2 145 11319
STAPHORST 2 0 0 182 7 1 3 17 55 4 0 0 52 0 1 3 14 19 7 2251 42 12 6 1 299 899 3879
STEENWIJKERLAND 12 0 12 34 25 2 7 5 38 3 8 0 152 2 5 3 15 11 4 174 6582 3 5 0 533 1424 9058
TUBBERGEN 1644 0 80 2 35 401 486 22 62 65 407 69 0 106 326 1 9 14 36 0 0 2872 204 101 3 54 6999
TWENTERAND 2457 4 126 74 95 42 365 9 515 507 483 75 4 71 96 15 496 60 347 1 1 297 4448 296 4 220 11106
WIERDEN 1926 1 109 10 130 22 421 22 111 401 642 316 3 48 99 7 7 36 992 0 1 47 246 2167 3 109 7878
ZWARTEWATERLAND 0 0 0 60 43 0 10 12 23 0 0 0 290 1 0 8 3 33 6 54 115 0 0 3 4265 1866 6794
ZWOLLE 70 2 3 357 675 2 92 9 354 62 53 11 850 10 16 300 150 364 65 162 146 5 32 4 562 27966 32322
OVERIJSSEL 31351 644 3398 5573 29277 6369 58131 5912 14374 9096 32666 8746 10843 5636 13200 3553 5077 9262 11930 3132 7053 4928 7219 4366 6866 49039 347644
Van buiten de provincie 1416 77 479 491 9218 218 4977 1188 2502 399 3079 1165 1913 202 607 538 632 455 943 1359 3022 142 169 182 1193 15867 52430
Totaal 32767 721 3877 6064 38495 6587 63108 7100 16876 9495 35745 9911 12756 5838 13807 4091 5709 9717 12873 4491 10075 5070 7388 4548 8059 64906 400074
11
Tabel 3-2: Pendel tussen gemeenten (relatief)
ZWARTEWATERLAND
STEENWIJKERLAND
HOF VAN TWENTE
RIJSSEN-HOLTEN
HELLENDOORN
HAAKSBERGEN
HARDENBERG
TWENTERAND
DINKELLAND
TUBBERGEN
STAPHORST
OLST-WIJHE
OLDENZAAL
ENSCHEDE
DEVENTER
HENGELO
BATHMEN
WIERDEN
DALFSEN
KAMPEN
LOSSER
ZWOLLE
ALMELO
RAALTE
OMMEN
BORNE
woont in werkt in
ALMELO 39 0 6 0 1 2 3 2 1 5 7 3 0 4 3 0 1 1 4 0 0 12 8 11 0 0
BATHMEN 0 57 0 0 2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0
BORNE 4 0 36 0 0 2 2 1 0 0 6 3 0 1 2 0 0 0 1 0 0 2 0 1 0 0
DALFSEN 0 0 0 56 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 0 2 8 4 0 5 0 0 0 0 3 6
DEVENTER 0 16 0 0 55 0 0 0 0 1 0 1 0 0 0 13 0 6 2 0 0 0 0 1 0 1
DINKELLAND 2 0 3 0 0 62 2 0 0 0 3 1 0 6 11 0 0 0 0 0 0 6 0 1 0 0
ENSCHEDE 5 0 5 0 1 3 56 14 0 1 13 4 0 14 14 0 0 0 2 0 0 2 1 2 0 0
HAAKSBERGEN 1 0 1 0 0 0 3 53 0 0 2 4 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
HARDENBERG 1 0 1 6 0 1 0 0 70 1 0 0 0 0 0 0 22 1 0 3 0 3 8 1 1 3
HELLENDOORN 4 1 2 2 1 0 1 0 1 63 1 3 0 2 0 1 3 7 10 0 0 1 6 7 0 1
HENGELO 12 0 13 0 1 5 10 6 0 1 41 7 0 5 8 0 0 0 2 0 0 2 1 2 0 0
HOF VAN TWENTE 3 2 3 0 1 0 2 4 0 1 5 49 0 1 1 0 0 0 4 0 0 1 0 3 0 0
KAMPEN 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 72 0 0 0 0 1 0 1 1 0 0 0 9 5
LOSSER 1 0 1 0 0 5 4 1 0 0 2 1 0 45 10 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
OLDENZAAL 2 0 2 0 0 9 5 1 0 0 4 1 0 12 41 0 0 0 0 0 0 2 0 0 0 0
OLST-WIJHE 0 1 0 0 4 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 43 0 4 0 0 0 0 0 0 0 2
OMMEN 0 0 0 7 0 0 0 0 3 1 0 0 0 0 0 1 39 1 0 1 0 0 2 0 0 2
RAALTE 1 5 0 6 5 0 0 0 0 3 0 1 0 0 0 17 3 63 1 0 0 0 0 1 1 5
RIJSSEN-HOLTEN 2 4 4 0 2 0 1 1 0 5 2 5 0 1 0 0 0 1 52 0 0 0 2 9 0 0
STAPHORST 0 0 0 3 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 50 0 0 0 0 4 1
STEENWIJKERLAND 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 4 65 0 0 0 7 2
TUBBERGEN 5 0 2 0 0 6 1 0 0 1 1 1 0 2 2 0 0 0 0 0 0 57 3 2 0 0
TWENTERAND 7 1 3 1 0 1 1 0 3 5 1 1 0 1 1 0 9 1 3 0 0 6 60 7 0 0
WIERDEN 6 0 3 0 0 0 1 0 1 4 2 3 0 1 1 0 0 0 8 0 0 1 3 48 0 0
ZWARTEWATERLAND 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 2 0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 0 53 3
ZWOLLE 0 0 0 6 2 0 0 0 2 1 0 0 7 0 0 7 3 4 1 4 1 0 0 0 7 43
OVERIJSSEL 96 89 88 92 76 97 92 83 85 96 91 88 85 97 96 87 89 95 93 70 70 97 98 96 85 76
Van buiten de provincie 4 11 12 8 24 3 8 17 15 4 9 12 15 3 4 13 11 5 7 30 30 3 2 4 15 24
TOTAAL 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100
Bij de analyse van de bovenstande tabellen valt allereerst het hoge aandeel van de locale woon-
werkverplaatsingen op. Dit komt overeen met het aandeel van de bevolking dat in dezelfde kern
woont en werkt uitgedrukt in % van de totale (werkende) beroepsbevolking. Dit percentage varieert
van 36% voor Borne tot 72% voor Kampen. Dit houdt in, dat Borne relatief de laagste binding van
de werkende beroepsbevolking aan de eigen werkgelegenheid heeft en Kampen de hoogste binding.
3.2.2 De steden
De Overijsselse steden Almelo, Hengelo, Enschede, Deventer en Zwolle hebben een belangrijke
regionale werkfunctie. Dit komt onder andere tot uitdrukking in omvangrijke op deze steden
gerichte pendelstromen. Enschede en Zwolle hebben de hoogste pendel, resp. 47.426 en 32.322.
Hengelo, Deventer en Almelo liggen op een lager nivo met resp. 29.846, 24.374 en 22.267. De hoge
pendelsaldi van Enschede en Zwolle worden voor een belangrijk deel bepaald door de hoogte van de
inkomende pendelstromen voor beide steden, dit geldt eveneens voor Hengelo. Voor Almelo en
Deventer zijn de stromen kleiner. De uitgaande pendel vertoont een wat ander beeld. Hier zijn het
Hengelo en Enschede die de hoogste scores halen.
Op grond van de pendelkenmerken van de steden zijn twee uiterste profielen te schetsen. De
Zwolse situatie: centrale stad in een vrij duidelijk af te bakenen arbeidsmarktgebied,
middelpuntzoekende pendel gericht op deze stad, een relatief groot deel van de werkzame
beroepsbevolking van de centrale stad werkt daar ook (43%) met daaruit voortvloeiend een hoog
aandeel van de locale woon-werkverplaatsingen, een hoge inkomende pendel en een lage uitgaande
pendel en een daaruit resulterend hoog pendelsaldo.
12
De Hengelose situatie: Deze kenmerkt zich daarentegen door een sterk verstedelijkt gebied met
meerdere stedelijke polen. Dit houdt in: elkaar overlappende arbeids- en woningmarkten en veel
kris-kras pendelrelaties. Een evenredig aandeel locale woon-werkverplaatsingen (41%) als in het
eerste profiel, relatief hoge inkomende pendel, hoge uitgaande pendel en een daaruitvolgend relatief
laag inkomend pendelsaldo. De steden Enschede, Almelo en Deventer bevinden zich tussen deze
twee uitersten met een laag tot gemiddeld pendelsaldo.
Wat betreft de patronen van de op de steden gerichte pendel zijn er tussen de steden onderling vrij
grote verschillen te constateren naar aantal en omvang van de stromen. Met name voor Enschede,
Hengelo en Almelo geldt dat het beeld van de inkomende pendel overheerst wordt door een beperkt
aantal stromen van relatief grote omvang voornamelijk door hun onderlinge relaties. Zo is 10% van
de pendel op Enschede afkomstig uit Hengelo en van de op Hengelo gerichte pendel is 13%
afkomstig uit Enschede, voor Almelo is 10% afkomstig uit Hengelo. Zwolle levert een totaal ander
beeld op met gespreide op deze stad gerichte pendelstromen.
3.2.3 Overige kernen
Naast de steden hebben 10 kernen een inkomend pendelsaldo van enige betekenis (>10%). Het
betreft Bathmen, Olst-Wijhe, Ommen, Hellendoorn, Borne, Haaksbergen, Losser, Oldenzaal,
Tubbergen en Wierden.
Ook de typische suburbanisatiekernen springen eruit. Zij kenmerken zich door relatief weinig locale
(<50%) en veel uitgaande woon- werkverplaatsingen (>5000). Voorbeelden zijn Borne, Wierden,
Oldenzaal, Losser, Hof van Twente.
Een andere relevante categorie kernen zijn de kernen met een hoog mobiliteitsprofiel. Dit zijn
kernen met enerzijds veel uitgaande pendel en anderzijds veel inkomende pendelaars. Dit is het
geval met name voor Rijssen-Holten en Oldenzaal.
In het Overijssels provinciale ruimtelijk beleid ( Streekplan Overijssel 2000+) wordt een tweetal
streekcentra onderscheiden, waarvoor op grond van hun huidige positie en potenties een
concentratie van functies, vooral op het gebied van wonen, werken en voorzieningen wordt
nagestreefd. Daarnaast is er een aantal kernen die door omvang en ligging een belangrijke rol
hebben op het gebied van wonen, werken en voorzieningen voor een groot aantal bewoners van de
kern zelf en van het omliggende gebied, waarvoor de provincie een rol wil blijven behouden en dat
deze verder wordt ontwikkeld. Het gaat om de streekcentra Hardenberg en Steenwijk en de grotere
kernen Kampen/IJsselmuiden, Raalte en Hellendoorn/Nijverdal.
Hardenberg, Steenwijkerland, Kampen, Raalte, Hellendoorn, en voldoen nog het meest aan het
beeld van een typische centrumkern: met enerzijds relatief hogere uitgaande pendel maar
anderzijds een hoog percentage ter plaatse werkende beroepsbevolking
De kern Oldenzaal is minder stereotypisch. Oldenzaal heeft alleen een positief pendelsaldo, dat wil
zeggen meer in- dan uitgaande pendel en een relatief kleiner gedeelte van de eigen werkende
beroepsbevolking dat in de eigen kern werkt.
13
3.2.4 Woon-werkrelaties grote steden in Overijssel
De vijf grote steden in Overijssel hebben een regionale functie met betrekking tot de
werkgelegenheid. Hieruit ontstaan vooral pendelstromen die op de vijf steden zijn gericht en vanuit
de steden worden gegenereerd.
In onderstaande figuren zijn de woon-werkrelaties van de Overijsselse grote steden in beeld

gebracht. De omvang van het herkomstgebied van werkzame personen is van alle vijf de steden in
Overijssel het grootst in Zwolle. Voor Deventer is dat in mindere mate het geval.
Kaart 3-1
In Enschede (en ook Hengelo en Almelo) zijn de woon-werkrelaties beperkt tot het arbeidsmarkt-
gebied van Twente.
Het deel dat in de Achterhoek woont is vooral georiënteerd op Enschede en in mindere mate op
Hengelo. De herkomst van werknemers in Almelo is duidelijk afkomstig uit Twente.
Kaart 3-2
14
In onderstaande matrix wordt het woon-werkverkeer van de steden naar omvang (absoluut) en in
percentages weergegeven.
Tabel 3-3: Woon-werkverkeer 2003 in Overijssel
Werken ALMELO DEVENTER ENSCHEDE HENGELO ZWOLLE OVERIG OV. TOTAAL
omvang in omvang in omvang in omvang in omvang in omvang in Omvang

Wonen % % % % % %
ALMELO 12.746 39 352 1 1.833 3 2.636 7 299 0 4.401 3 22.267
DEVENTER 158 0 21.078 55 270 0 176 0 845 1 1.846 1 24.374
ENSCHEDE 1.736 5 382 1 35.252 56 4.541 13 251 0 5.265 3 47.426
HENGELO 4.058 12 243 1 6.540 10 14.632 41 204 0 4.169 3 29.846
ZWOLLE 70 0 675 2 92 0 53 0 27.966 43 3.466 2 32.322
Overig 12.583 38 6.547 17 14.144 22 10.628 30 19.474 30 128.032 78 191.409

Overijssel
Van buiten 1.416 4 9.218 24 4.977 8 3.079 9 1 5 .867 24 17.873 11 52.430

Overijssel
Totaal 32.767 100 38.495 100 63.108 100 35.745 100 64.906 100 165.053 100 400.074
Bron: Provincie Overijssel/ Biro
Het merendeel van de bevolking woont en werkt binnen de eigen gemeente (Almelo 39%, Deventer
55%, Enschede 56%, He ngelo 41%, Zwolle 43%).
Voor het overige hebben de grote steden een regionale functie met betrekking tot de
werkgelegenheid voor het omliggende gebied.
In Twente is sprake van relaties tussen de steden onderling (Enschede versus Hengelo en Almelo
versus Hengelo) en naar de omliggende gemeenten binnen een ruime regio c.q. stadsgewest.
Twente vormt in dit geval een samenhangend geheel waar men woont en werkt.
De arbeidsmarktgebieden voor Zwolle en Deventer zijn gescheiden maar richten zich - anders dan
de Twentse grote steden - op een zeer ruime regio, zowel binnen als buiten de provincie.
3.2.5 Grensoverschrijdende pendel naar en vanuit Duitsland
De aan Twente en Noordoost-Overijssel grenzende gebieden betreffen de Kreisen Bentheim, Borken

en Steinfurt. De landsgrenzende pendel naar Nederland is bescheiden van omvang, ongeveer 0,5%.
De dicht bij de grens gelegen steden Hengelo, Enschede en Oldenzaal spelen als werkbestemming
nauwelijks enige rol van betekenis. De pendel vanuit Nederland op Duitsland is qua omvang wat
groter en is geconcentreerd op twee bestemmingen te weten Nordhorn en Gronau. De pendel op
Nordhorn is samengesteld uit relatief veel stromen van geringe omvang afkomstig uit noordelijk
Twente. Het aandeel van Enschede in de pendel op Gronau is hoog. Vanwege de geringe omvang
van de relaties in het grensoverschrijdend woon-werkverkeer is afgezien van een
grensoverschrijdende pendelmatrix.
15
Tabel 3-4: Woon-werkrelaties Overijssel en omliggende landen
Van Naar Frankrijk België/Luxemburg Duitsland
Zwolle 0 0 0
Rest Noord-Overijssel 0 0 0
Deventer 0 0 0
Rest Zuidwest-Overijssel 0 0 0
Almelo 0 0 0
Enschede 0 0 553
Hengelo (O.) 0 0 234
Rest Twente 0 0 952
16
4 Onderzoek verplaatsingsgedrag OVG
In dit hoofdstuk wordt een inzicht gegeven in de verdeling van de pendelstromen over de
belangrijkste vervoerswijzen. De nadruk ligt hierbij vooral op omvangrijke stromen, omdat
hiervan het grootste effect kan worden verwacht onder invloed van de inzet van instrumentarium.
Hierbij moet worden gedacht worden aan een wijziging c.q. stimulering van de vervoerswijzekeuze
van de pendelaars in de richting van openbaar en langzaam vervoer Deze heeft vooral betrekking op
de woon-werkverplaatsingen gericht op de vijf Overijsselse steden en de verplaatsingen van
degenen die in dezelfde stad wonen en werken.
Daarnaast wordt een relatie gelegd tussen de gevolgde opleiding en de mate van pendel.
Beide soorten gegevens zijn afkomstig van het CBS.
4.1 Vervoerswijzen en pendel
In deze paragraaf wordt aandacht besteed aan de verdeling van de pendelstromen over de diverse
vervoerswijzen.
Een nadere beschouwing van de woon-werkverplaatsingen gericht op de vijf steden leidt tot de
weinig verrassende conclusie dat autoverplaatsingen veruit in de meerderheid zijn, zoals
onderstaande tabel laat zien.
Tabel 4-1: Auto absoluut
naar Zwolle Rest Deventer Rest Almelo Enschede Hengelo Rest

Noord- Zuidwest- (O.) Twente
van Overijssel Overijssel
Zuidwest-Friesland 0 506 0 0 0 0 0 0
Zuidoost-Friesland 220 1179 0 0 0 0 0 0
Noord- Drenthe 325 0 0 0 0 0 0 0
Emmen 335 575 0 0 0 0 0 0
Rest Zuidoost-Drenthe 663 1021 0 0 0 0 0 301
Zuidwest-Drenthe 2841 3804 0 0 0 0 0 0
Zwolle 11100 2899 237 816 0 0 0 218
Rest Noord-Overijssel 10942 24945 470 1117 705 0 211 1762
Devent er 520 0 8405 837 0 536 0 455
Rest Zuidwest-Overijssel 2791 909 2888 4569 0 0 0 634
Almelo 0 0 284 0 6063 1445 1580 4488
Enschede 0 0 218 0 1041 17897 4298 4580
Hengelo (O.) 0 0 0 0 1603 4650 6932 3718
Rest Twente 860 2354 2015 748 9587 12228 6869 37836
Lelystad 0 0 0 0 0 0 0 0
Rest Flevoland 1068 1190 0 0 0 0 0 0
Veluwe 5228 1010 2774 233 0 542 0 323
Achterhoek 821 0 2322 0 0 1513 978 2831
17
Arnhem 0 0 0 0 0 0 0 0
Nijmegen 0 0 0 0 0 0 0 0
Rest Arnhem/Nijmegen 730 0 578 0 0 0 0 0
Zuidwest-Gelderland 0 0 0 0 0 0 0 0
Amersfoort 0 0 284 0 0 0 0 0
Utrecht 0 0 0 0 0 0 0 0
Rest Utrecht 559 0 0 0 0 0 0 0
Bron: CBS/OVG
Tabel 4-2: Auto percentages

Zuidwest-Friesland 0 1 0 0 0 0 0 0
Noord- Drenthe 1 0 0 0 0 0 0 0
Emmen 1 1 0 0 0 0 0 0
Zwolle 28 7 1 10 0 0 0 0
Deventer 1 0 41 10 0 1 0 1
Almelo 0 0 1 0 32 4 8 8
Enschede 0 0 1 0 5 46 21 8
Hengelo (O.) 0 0 0 0 8 12 33 7
Rest Twente 2 6 10 9 50 32 33 66
Lelystad 0 0 0 0 0 0 0 0
Rest Flevoland 3 3 0 0 0 0 0 0
Veluwe 13 3 14 3 0 1 0 1
Achterhoek 2 0 11 0 0 4 5 5
Arnhem 0 0 0 0 0 0 0 0
Nijmegen 0 0 0 0 0 0 0 0
Zuidwest-Gelderland 0 0 0 0 0 0 0 0
Amersfoort 0 0 1 0 0 0 0 0
Utrecht 0 0 0 0 0 0 0 0
Rest Utrecht 1 0 0 0 0 0 0 0
Bron: CBS/OVG
Binnen de Overijsselse steden is de pendel voor een groot gedeelte autogericht met een percentage
tussen de 28% en 46%. In Zwolle is 28% van het autogebruik locaal georiënteerd c.q.
binnengemeentelijk, in Deventer 41%, in Enschede 46%, in Hengelo 33% en Almelo 32%.
Het autoverkeer naar Zwolle is afkomstig uit Noord-Overijssel 28%, Zuidwest-Drenthe 7%, de
Veluwe 13% en Zuidwest-Overijssel 7%. Naar Deventer: afkomstig uit Zuidwest-Overijssel 10%.
Naar Almelo: 4% vanuit Enschede, 8% vanuit Hengelo, rest Twente 8%. Naar Hengelo: 8% Almelo,
12% Enschede, 7% rest Twente. Naar Enschede: 5% uit Almelo, 21% Hengelo, 8% Rest Twente.
Samengevat is de pendel per auto op Zwolle regionaal georiënteerd voornamelijk uit Noord-
Overijssel, Zuidwest-Drenthe en de Veluwe. De pendel per auto op Deventer voornamelijk afkomstig
18
uit de regio Zuidwest-Overijssel. De pendel per auto in Twente is zowel afkomstig van de Twentse
steden onderling als de rest van Twente en voor een gering percentage uit de Achterhoek, m.n. voor
Enschede geldt (4%) en Hengelo (5%).
Bij de woon-werkverplaatsingen binnen de steden speelt langzaam verkeer een grote rol. Bij
woon-werkafstanden tot 5 km is het aandeel van het langzaam verkeer verhoudingsgewijs groter
dan dat van de auto. In onderstaande tabel wordt dit geïllustreerd aan de hand van de pendel per
fiets.
Tabel 4-3: Fiets absoluut

Zwolle 18606 0 0 0 0 0 0 0
Deventer 0 0 11570 0 0 0 0 0
Almelo 0 0 0 0 7167 0 0 360
Enschede 0 0 0 0 0 19647 910 711
Hengelo (O.) 0 0 0 0 0 920 9383 325
Rest Twente 0 315 0 0 2054 805 1272 25440
Lelystad 0 0 0 0 0 0 0 0
Veluwe 1065 0 277 0 0 0 0 0
Bron: CBS/OVG
Tabel 4-4: Fiets percentages

van Overijssel Ove rijssel
Zwolle 91 0 0 0 0 0 0 0
Deventer 0 0 98 0 0 0 0 0
Almelo 0 0 0 0 78 0 0 1
Enschede 0 0 0 0 0 92 8 3
Hengelo (O.) 0 0 0 0 0 4 81 1
Rest Twente 0 1 0 0 22 4 11 95
Lelystad 0 0 0 0 0 0 0 0
Veluwe 5 0 2 0 0 0 0 0
Bron: CBS/OVG
De pendel per fiets is voornamelijk locaal georiënteerd. In Zwolle 91%, Devente r 98%, Almelo 78%,
Enschede 92%, Hengelo 81%. Naar Zwolle is een gering percentage van de fietspendel afkomstig uit
Noord-Overijssel 4% en de Veluwe 5%. Naar Deventer is slechts 2% afkomstig uit de regio, i.c. de
Veluwe.
19
In Twente is met betrekking tot Almelo 22% van de pendel per fiets afkomstig uit de rest van
Twente, voor Hengelo is dit 11% en voor Enschede 4%. Naar Hengelo is de overige pendel
afkomstig uit Enschede 8% en naar Enschede 4% uit Hengelo.
Het aandeel van de pendel per openbaar vervoer in de steden is relatief geringer. Regionaal komt
de pendel per openbaar vervoer beter uit de verf. Onderstaande tabel laat dit zien.
Tabel 4-5: OV absoluut

Zwolle 477 433 0 0 0 0 0 0
Deventer 484 0 0 0 0 0 0 0
Almelo 0 0 0 0 0 375 278 0
Enschede 0 0 0 0 0 1035 0 0
Hengelo (O.) 0 0 0 0 0 704 0 0
Rest Twente 0 0 0 0 253 871 756 485
Lelystad 0 0 0 0 0 0 0 0
Veluwe 271 0 0 0 0 0 0 0
Bron: CBS/OVG
Tabel 4-6: OV percentages
naar Zwolle Rest Deventer Rest Almelo Enschede Hengelo Res t

Zwolle 19 62 0 0 0 0 0 0
Deventer 19 0 0 0 0 0 0 0
Almelo 0 0 0 0 0 13 27 0
Enschede 0 0 0 0 0 35 0 0
Hengelo (O.) 0 0 0 0 0 24 0 0
Rest Twente 0 0 0 0 100 29 73 100
Lelystad 0 0 0 0 0 0 0 0
Veluwe 11 0 0 0 0 0 0 0
Bron: CBS/OVG
De pendel per openbaar vervoer (OV) i.c. de bus binnen Zwolle bedraagt 19% en binnen Enschede
35%. Voor de overige steden zijn geen gegevens beschikbaar.
Regionaal gezien is de pendel per OV naar Zwolle voornamelijk afkomstig uit (de rest) van
Noord-Overijssel (51%), Deventer (19%) en de Veluwe (11%). Voor Deventer zijn geen gegevens
beschikbaar.
Met betrekking tot de pendel per OV naar Enschede is 13% afkomstig uit Almelo, 24% uit Hengelo
en 29% uit de rest van Twente. Met betrekking tot de pendel per OV naar Hengelo is 27% uit
Almelo en 73% uit de rest van Twente. Van Almelo zijn geen gegevens beschikbaar.
20
4.2 Pendel en opleiding
In deze paragraaf wordt een relatie gelegd tussen de gevolgde opleiding en de mate van pendel.
Tabel 4-7: Basisonderwijs absoluut

Zwolle 1240 0 0 0 0 0 0 0
Deventer 0 0 1750 0 0 0 0 0
Almelo 0 0 0 0 1249 0 0 0
Enschede 0 0 0 0 0 3866 0 0
Hengelo 0 0 0 0 0 0 691 0
Rest Twente 0 0 0 0 596 386 312 3344
Bron: CBS/OVG
Tabel 4-8: Basisonderwijs relatief

Zwolle 100 0 0 0 0 0 0 0
Rest Noord-Overijs sel 0 94 0 0 0 0 0 0
Deventer 0 0 100 0 0 0 0 0
Almelo 0 0 0 0 68 0 0 0
Enschede 0 0 0 0 0 91 0 0
Hengelo 0 0 0 0 0 0 69 0
Rest Twente 0 0 0 0 32 9 31 100
Bron: CBS/OVG
Ten aanzien van het gevolgde basisonderwijs in West-Overijssel is de conclusie, dat de pendel
voornamelijk locaal is georiënteerd. Dat wil zeggen, dat er op dit niveau nagenoeg geen
pendelrelaties tussen de steden onderling en binnen de regio zijn.
Voor Twente ligt de situatie anders, hier is de omliggende regio i.c. de rest van Twente georiënteerd
op de steden: voor Almelo betreft dit 32%, Hengelo 31% en Enschede 9% van de pendelrelaties
tussen stad en omliggende kernen.
21
Tabel 4-9: VBO absoluut
naar Zwolle Rest Devent er Rest Almelo Enschede Hengelo Rest

Zwolle 8527 1005 0 0 0 0 0 0
Deventer 0 0 7872 0 0 0 0 0
Almelo 0 0 0 0 5902 0 628 1539
Enschede 0 0 0 0 487 12840 920 1116
Hengelo 0 0 0 0 397 1095 5012 1070
Rest Twente 248 1141 572 267 3479 3121 2856 28342
Veluwe 2151 408 1106 0 0 0 0 0
Achterhoek 0 0 781 0 0 543 0 1135
Bron: CBS/OVG
Tabel 4-10: VBO relatief

Zwolle 52 3 0 0 0 0 0 0
Deventer 0 0 70 0 0 0 0 0
Almelo 0 0 0 0 55 0 7 5
Enschede 0 0 0 0 5 73 10 3
Hengelo 0 0 0 0 4 6 53 3
Rest Twent e 2 4 5 4 33 18 30 83
Veluwe 13 1 10 0 0 0 0 0
Achterhoek 0 0 7 0 0 3 0 3
Bron: CBS/OVG
Ten aanzien van het gevolgde voorbereidend beroepsonderwijs (VBO) zijn de pendelrelaties veel
meer regionaal georiënteerd: 52-73% komt uit de steden zelf. De overige pendel komt uit de
omliggende regio.
Voor Zwolle komt 22% uit de rest van Noord-Overijssel, 5% uit Zuidwest-Drenthe en 13% van de
Veluwe. Voor Deventer komt 8% uit de rest van Zuidwest-Overijssel, 5% uit de rest van Twente en
10% van de Veluwe. Voor Almelo komt 33% uit de rest van Twente, 4% uit Noord-Overijssel, 5%
uit Enschede en 4% uit Hengelo. Voor Hengelo komt 30% uit de rest van Twente, 10% uit Enschede
en 7% uit Almelo. Voor Enschede komt 18% uit de rest van Twente, 6% uit Hengelo en 3% uit de
Achterhoek.
22
Tabel 4-11: MBO absoluut

Zwolle 13168 761 0 0 0 0 0 0
Deventer 0 0 9057 727 0 0 0 0
Almelo 0 0 0 0 4658 913 729 1634
Enschede 0 0 0 0 351 15086 2286 2943
Hengelo 0 0 0 0 896 3010 8280 1526
Rest Twente 465 899 866 299 3882 5984 3269 30109
Veluwe 2792 0 1235 0 0 0 0 0
Achterhoek 381 0 1041 0 0 628 494 1034
Bron: CBS/OVG
Tabel 4-12: MBO relatief

Zwolle 50 3 0 0 0 0 0 0
Deventer 0 0 64 12 0 0 0 0
Almelo 0 0 0 0 48 4 5 4
Enschede 0 0 0 0 4 59 15 8
Hengelo 0 0 0 0 9 12 55 4
Rest Twente 2 4 6 5 40 23 22 80
Veluwe 11 0 9 0 0 0 0 0
Achterhoek 1 0 7 0 0 2 3 3
Bron: CBS/OVG
Ten aanzien van het gevolgde middelbaar beroepsonderwijs (MBO) zijn de pendelrelaties iets meer
regionaal georiënteerd dan het VBO: 48-64% komt uit de steden zelf. De overige pendel komt uit de
omliggende regio.
Voor Zwolle komt 25% uit de rest van Noord-Overijssel, 3% uit Zuidwest-Drenthe en 11% van de
Veluwe. Voor Deventer komt 12% uit de rest van Zuidwest-Overijssel, 6% uit de rest van Twente en
9% van de Veluwe. Voor Almelo komt 40% uit de rest van Twente, 4% uit Enschede en 9% uit
Hengelo. Voor Hengelo komt 22% uit de rest van Twente, 15% uit Enschede, 5% uit Almelo en 2%
23
uit de Achterhoek. Voor Enschede komt 23% uit de rest van Twente, 12% uit Hengelo, 4% uit
Almelo en 2% uit de Achterhoek.
Tabel 4-13: HBO/WO opleiding absoluut

Groningen 361 0 0 0 0 0 0 0
Zwolle 10082 1534 216 534 0 0 0 0
Deventer 672 0 6312 0 0 0 0 0
Almelo 0 0 0 0 3592 569 451 942
Enschede 0 0 0 0 0 10710 1695 975
Hengelo 0 0 0 0 414 2110 4086 833
Rest Twente 254 600 356 0 3633 4434 2275 10669
Rest Flevoland 552 291 0 0 0 0 0 0
Veluwe 1461 349 824 0 0 292 0 0
Achterhoek 330 0 905 0 0 465 420 526
Amersfoort 0 0 541 0 0 0 0 0
Rest Utrecht 314 0 0 0 0 0 0 0
Bron: CBS/OVG
HBO/WO opleiding relatief

Groningen 2 0 0 0 0 0 0 0
Zuidwest-Dre nthe 6 7 0 0 0 0 0 0
Zwolle 52 13 2 27 0 0 0 0
Deventer 3 0 64 0 0 0 0 0
Almelo 0 0 0 0 47 3 5 7
Enschede 0 0 0 0 0 58 19 7
Hengelo 0 0 0 0 5 11 46 6
Rest Twente 1 5 4 0 48 24 25 77
Veluwe 8 3 8 0 0 2 0 0
Achterhoek 2 0 9 0 0 3 5 4
Amersfoort 0 0 6 0 0 0 0 0
Rest Utrecht 2 0 0 0 0 0 0 0
Bron: CBS/OVG
24
Ten aanzien van het gevolgde hoger beroeps- en wetenschappelijk onderwijs (HBO/WO) hebben de
pendelrelaties een grotere regionale oriëntatie: 46-64% komt uit de steden zelf. De overige pendel
van het HBO/WO in West-Overijssel komt uit een groter spreidingsgebied. Voor Zwolle komt 13%
uit de rest van Noord-Overijssel, 8% van de Veluwe, 6% uit Zuidwest-Overijssel en geringere
percentages zijn afkomstig uit Deventer, Flevoland, Achterhoek, Arnhem/Nijmegen en Utrecht.
Voor Deventer komt 9% uit de Achterhoek, 8% van de Veluwe, 7% uit Zuidwest Overijssel, 4% uit
de rest van Twente en 6% uit Amersfoort.
Voor Twente is het spreidingsgebied meer gericht op de eigen regio. Voor Hengelo komt 25% uit de
rest van Twente, 19% uit Enschede, 5% uit Almelo en 5% uit de Achterhoek. Voor Enschede komt
24% uit de rest van Twente, 11% uit Hengelo en geringe percentages uit Almelo, de Veluwe en de
Achterhoek. Voor Hengelo komt 22% uit de rest van Twente, 15% uit Enschede, 5% uit Almelo en
2% uit de Achterhoek. Voor Almelo komt 48% uit de rest van Twente, 4% uit Enschede en 9% uit
Hengelo.
25
5 Begrippenkader pendel
In onderstaand overzicht (begrippenkader) wordt de werking van de woon-werkrelaties i.c. pendel

schematisch in beeld gebracht.
Schema 5-1: Beroepsbevolking en pendel
Inwoners gemeente werkende beroepsbevolking werkgelegenheid in gemeente
Potentiële beroepsbevolking waarvan werkend: waarvan wonend:

15-64 jr.
binnen de gemeente in de gemeente
buiten de gemeente buiten de gemeente
niet werkende beroepsbevolking:

geregistreerde werkloosheid
werkzaam < 12 upw
inactief/scholier
uitgaande pendel * inkomende pendel *
*) Het pendelsaldo is de resultante van de inkomende en uitgaande pendelstromen.
Dit schema wordt in onderstaande grafieken toegepast op de grote steden in Overijssel.
26
Bron:
Be Be Be
20000
40000
60000
80000
20000
40000
60000
80000
100000
120000
100000
120000
0
0
0
20000
40000
60000
80000
100000
120000
Be vo Be vo Be vo
W roe
lkin
g W roe lkin W roe
lkin
g
erk
en p erk
en ps g erk p
sb be en sb
de ev de vo de e v
be olkin be l
k ing be o lkin
roe g roe roe g
W ps
be W ps
be W ps
be
erk erk erk v
en
db
vo
lkin en vo
lkin en o lkin
inn g db
in g db g
W en W n e W inn
erk ge erk ng erk en
en en em en ge
de
me
en de ee de m ee
lde te lde nte lde nte
rs rs rsi
W in W in nO
O O ve W v
erk ve erk erk erij
en rijs en rijs en ss
se se el
db
uite l
db
uite l db
uite
nO nO nO
ve ve ve
rijs rijs rijss
se se el
W l W l
erk erk W
ge ge erk
ZWOLLE
leg leg ge
leg
HENGELO
ALMELO
en en en
he he he
id id id
27
Be Be
0
20000
40000
60000
80000
100000
120000
0
20000
40000
60000
80000
100000
120000
vo W Be vo
W Be lkin roe lkin
erk roe g erk
en ps g
en ps
Grafiek5-1: Woon-werkrelaties steden volgens begrippenkader
be de be
de vo be volk
be lkin roe ing
roe g W ps
W ps erk be
erk be en vo
en vo lkin
db lkin db g
inn g W inn
W en erk en
erk ge ge
en me en
de m ee
de en lde nte
lde te rs
rs in
W inO W O
erk ve erk
en veri
en rijs jss
se db el
db
uite l uite
nO nO
ve
ve rijs
rijs se
se l
W l W
erk erk
ge ge
leg leg
DEVENTER
en en
he
ENSCHEDE
he id
id
Volgens het begrippenkader kunnen de bovenstaande grafieken van de steden als volgt worden
verklaard:
• De verhouding bevolking vs. beroepsbevolking ligt in de ste den op ongeveer 2:1;
• De werkende beroepsbevolking volgt de potentiële beroepsbevolking met een frictie die iets
onder het niveau daarvan ligt. Het verschil is in de gemeente Enschede het grootst;
• De beroepsbevolking werkend binnen de gemeente ligt voor de steden op ongeveer de helft van
de totale beroepsbevolking en is in Enschede het hoogst en in Hengelo het laagst;
• De beroepsbevolking die elders in de provincie werkt is in Hengelo het hoogst en in Zwolle het
laagst;
• De beroepsbevolking die buiten de provincie werkt is in Zwolle het hoogst, gevolgd door Deventer
en Enschede en het laagst in Almelo en Hengelo.
28

Pendelonderzoek 2003

Enviado por

Dados do documento

Título original

Direitos autorais

Formatos disponíveis

Compartilhar este documento

Compartilhar ou incorporar documento

Opções de compartilhamento

Você considera este documento útil?

Este conteúdo é inapropriado?

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

Pendelonderzoek 2003

Enviado por

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

Pendel in Overijssel

Ruimte, Wonen en Bereikbaarheid

drs. L.J.F. Derckx/drs. M.F.M. Ellenbroek

drs. L.J.F. Derckx/drs. M.F.M. Ellenbroek

drs. L.J.F. Derckx/drs. M.F.M. Ellenbroek

4 Onderzoek verplaatsingsgedrag OVG 17

*VBO en VMBO is synoniem

Deze rapportage is als volgt opgebouwd:

2.3 Betrouwbaarheid van de gegevens

3.1 De Overijsselse gemeenten

In een zogenaamde pendelmatrix worden van 26 gemeenten in Overijssel de belangrijkste

Grafiek 3-1: Woon-werkfuncties Overijsselse gemeenten

STEENWIJKERLAND 0,2 ENSCHEDE

OMMEN HENGELO (O)

OLST-WIJHE HOF VAN TWENTE

Bron: Provincie Overijssel/Biro

Grafiek 3-2: In- en uitgaande pendel en saldo

HOF VAN TWENTE

-10.000 -5.000 0 5.000 10.000 15.000 20.000 25.000

TOTAAL UIT TOTAAL IN SALDO

3.2 Typering van kernen

Tabel 3-1: Pendel tussen gemeenten (absoluut)

Bron: Provincie Overijssel/Biro

3.2.3 Overige kernen

In onderstaande figuren zijn de woon-werkrelaties van de Overijsselse grote steden in beeld

Bron: Provincie Overijssel/Biro

Bron: Provincie Overijssel/Biro

Tabel 3-3: Woon-werkverkeer 2003 in Overijssel

Werken ALMELO DEVENTER ENSCHEDE HENGELO ZWOLLE OVERIG OV. TOTAAL

omvang in omvang in omvang in omvang in omvang in omvang in Omvang

ALMELO 12.746 39 352 1 1.833 3 2.636 7 299 0 4.401 3 22.267

DEVENTER 158 0 21.078 55 270 0 176 0 845 1 1.846 1 24.374

ENSCHEDE 1.736 5 382 1 35.252 56 4.541 13 251 0 5.265 3 47.426

HENGELO 4.058 12 243 1 6.540 10 14.632 41 204 0 4.169 3 29.846

ZWOLLE 70 0 675 2 92 0 53 0 27.966 43 3.466 2 32.322

Overig 12.583 38 6.547 17 14.144 22 10.628 30 19.474 30 128.032 78 191.409

Van buiten 1.416 4 9.218 24 4.977 8 3.079 9 1 5 .867 24 17.873 11 52.430

Bron: Provincie Overijssel/ Biro

3.2.5 Grensoverschrijdende pendel naar en vanuit Duitsland

De aan Twente en Noordoost-Overijssel grenzende gebieden betreffen de Kreisen Bentheim, Borken

Van Naar Frankrijk België/Luxemburg Duitsland

Bron: Provincie Overijssel/Biro

4.1 Vervoerswijzen en pendel

Tabel 4-1: Auto absoluut

naar Zwolle Rest Deventer Rest Almelo Enschede Hengelo Rest

Zuidoost-Friesland 220 1179 0 0 0 0 0 0

Noord- Drenthe 325 0 0 0 0 0 0 0

Emmen 335 575 0 0 0 0 0 0

Rest Zuidoost-Drenthe 663 1021 0 0 0 0 0 301

Zuidwest-Drenthe 2841 3804 0 0 0 0 0 0

Zwolle 11100 2899 237 816 0 0 0 218

Rest Noord-Overijssel 10942 24945 470 1117 705 0 211 1762

Devent er 520 0 8405 837 0 536 0 455

Rest Zuidwest-Overijssel 2791 909 2888 4569 0 0 0 634

Almelo 0 0 284 0 6063 1445 1580 4488

Enschede 0 0 218 0 1041 17897 4298 4580

Hengelo (O.) 0 0 0 0 1603 4650 6932 3718

Rest Flevoland 1068 1190 0 0 0 0 0 0

Veluwe 5228 1010 2774 233 0 542 0 323

Achterhoek 821 0 2322 0 0 1513 978 2831

Rest Arnhem/Nijmegen 730 0 578 0 0 0 0 0

Rest Utrecht 559 0 0 0 0 0 0 0

Tabel 4-2: Auto percentages