Foucaultda Bilgi ve ktidar Suat Takesen Giri Kendi kiisel tarihi boyunca Nazizmin kne, Stalinizmin zlne ve 68 dnmne

tanklk etmi olan Michel Foucaultnun dnsel retiminin en can alc ksmnn iktidarn nelii ve nasll zerine yrtm olduu almalarndan meydana geldiini sylemek pek de yanl olmayacaktr. Ne var ki Foucaultnun sosyal ve siyasal kuram alanlarnda byk ses getirmi olan bu almalarn modern anlamda sistematik ve kapsaml bir ontolojik rntleme iinde deil de daha ok felsefi ve tarihsel bir perspektifi bir araya getirmeye alan dnsel denemeler eklinde grmekteyiz. Modern bir tasarmlama anlaynn dnda kalan bu zellii, bu ontolojik yoksunluk, ilk bakta Foulcaultnun bir zayflym gibi grlse de esasnda onun dn alanna katt zenginliin biricik kaynadr. Foulcaultnun bu zenginliini bilgi ve iktidar ilikisi erevesinde ele alrken, Onun tarafndan sosyal ve siyasal kuramlara kazandrlm olan birka kavramn yakndan irdelenmesi bir yandan bu almaya bir btnsellik salarken dier yandan tarihsel ve kuramsal olarak birbirlerine bal olan bu kavramlarn daha anlalr olmalarn mmkn klacaktr. Aada srasyla ele alnacak olan bu kavramlar Foucaultun analiz yntemi diyebileceimiz Soykt (genealogy), tarihsel-sosyolojik evrimsel hattn iktidar iinde yaadmz modern dnya iin sonlandrd akli-idare (governmentality) ve son olarak dnrn modern iktidar daha dorusu modern ilikilerini zmledii biyoiktidar/biyopolitika (biopower/biopolitics) kavramlardr. lk olarak, soykt kavramn felsefi dzeyde kullanan ilk dnr Nietzsche olmutur.1 Nietzscheden ald bu kavram Heideggerci bir izgiye oturtan Foucault zn bat metafiziinden alan geleneksel tarih anlaynn yerine soyktksel analizi nerir. Bilindii zere Heideggere gre mutlak, sonsuz, Bir kavramlar tzsel ve
1

Soykt eletiri ve analizin yorumsamac (hermeneutik) bir biimidir denilebilir. Mantkl tutarllklar ve turtaszlklara odaklanana Kant eletirel teorinin analiz ynteminin aksine soykt tarihsel bir ereveden bakar ve olay ve olgular hem kendi ilerinde hem de insanln geliimi ierisinde ele alr. Soykt, antirealist, anti-diyalektiki ve ayn zamanda bu dnyadan elini eteini ekmi ileci sofu anlayn karsnda olan yorumsamac bir analiz ve eletiri dzeyi sunar. Ayrnt iin Bkz. Lino Molina, Genealogy: Nietzsche, Deleuze and Foucault, California Undergraduate Philosophy Review, vol. 1, pp. 55-67. Fresno, CA:California State University, Fresno.

akn olan ifade etsinler diye geleneksel Bat Metafiziinin Platonun deasndan hareketle temellendirdii ve insann varlkla ilikisini geri dnlmez bir biimde paralayan uydurma kavramlardr ve bunlarn gerek karlklar yoktur. Bunlar yalnzca mantksal, karmc ve nedenselci dnmenin soyutlamalardrlar.2 Geleneksel tarih anlaynn temeli de yine bu soyutlamalardr. Heideggerin bu izgisine sadk kalan Foucaultda geleneksel tarih anlaynn Bat metafiziine bamlln yadsr. Geleneksel tarih anlay, tarihini yazd eyin kkenini izgisel ve ereksel bir hat zerinde arar. Bu anlay, tarihin gemiten bu ana izgisel bir gelime kat ettiini; dolaysyla tarihi yazlan eyin bugn iin sahip olduu znden hareketle, bu gelime srecinde anlamn koruduunu ileri srer. te bu ereksel ve izgisel tarih anlaynn yntemi metafizik bir yntemdir.

Bylece gelitirdii soyktksel analizle birlikte, Foucault, mutlak, sabit, bir, z, tz, sonsuz gibi soyutlamalar zerinden hareketle olay ve olgular anda bulunduklar hal itibariyle merulatrma faaliyeti olan geleneksel tarih anlaynn karsna olay ve olgular kendi farkllklar iinde almay ve onlar izgisel bir tarih hatt zerinde analiz etmekten ziyade, onlar zmeyi, ayrtrmay yani yapskme uratmay hedefleyen bir analiz dzeyini sosyal ve siyasal kuramlar dnyasna sokmu olur. Ne var ki Foucault, soykt ile teorinin soyut birliine kar olgularn somut oulluunu getirmeyi kast etmemektedir. Kast ettii, modern dnemin doa bilimlerine kazandrd egemen ve merkezi gcn karsnda yerel, sreksiz, bir kenara itilmi, merulamam bilgilerin, onlar bilim adna alkoyan, bir szgeten geiren, belli hiyerarik ilikiler iine sokan, dzenleyerek ve birletirerek teorik bir at altnda toplayan merciye kar bir koruma giriimi olarak ele alr. Soykt bu haliyle pozitivist anlamda yeni bir bilimsel yntem deil tam olarak anti-bilimlerdir.3 Ksaca soykt, Bat Metafizii tarafndan bizlere sunulmu olan her trl sabit/deimez kimliin reddedilmesinin yntembilimsel aracdr ve bu soyktksel yntem, bizim kendimizi iktidar ilikileri ann dnda yeniden kurmamz iin bize bir zgrlk alan sunmaktadr.4
2 3

Martin Heidegger, Teknie ilikin Soruturma, ev. Doan zlem, Paradigma, 1998, s.11. Michel Foucault, Seme Yazlar 1, ev. Isk Ergden, Osman Akhay & Ferda Keskin, stanbul, 2011, Ayrnt Yaynlar, ss.90-91. 4 Bkz. Stk Akn, Michel Foucaultda ktidar likileri 1-2. Eriim (Ocak 2012): http://www.sosyalhizmetuzmani.org/michel_foucault1.htm

Sonu olarak, Foucault da aynen Heidegger gibi, varlnn kantn dnmede bulan ve bu dnme araclyla gereklii tasarmlama kudretini kendinde gren kurucu zneden vazgemenin, bu znenin bizzat kendisinden kurtulmann gerekliliini savunur. Baka bir deyile bu znenin bizzat kendisinin de aynen yappetmeleriyle ortaya koyduu eyler gibi tarihsel bir rg ierisinde kurulduunu aklayabilen bir analize ulamak gerekmektedir. te soykt analiz yntemi tam olarak budur. Foucaultnun kendi szleriyle soykt, akn bir konumda bulunan, ya da tarihin ak ierisinde kendi bo kimliiyle koturan bir zneye gnderme yapmakszn bilgilerin, sylemlerin ve nesne alanlarnn kurulmasn aklayabilecek olan byle bir tarih biimidir.5 Yukarda da belirtildii zere Foulcaultun bilgi ve iktidar ilikisini aklamamza kaynaklk tekil edecek olan ikinci kavram governmentalitydir. 1977-78 retim ylnda College Francede vermekte olduu Gvenlik, Toprak ve Nfus balkl dersinin adn drdnc oturumda (1 ubat 1978) Governmentality olarak deitiren Foucault dn alannda big bang etkisi yaratan bir sosyal kuramn da temelini atm oluyordu. Governmentality terimini govern (ynetmek, idare etmek) ve mentality (akl, zihniyet) kavramlarn birletirerek treten dnr bu terimi genellikle ynetme sanat (art of government) ve/veya tarz- idare (governing) olarak tarif etmektedir. Akli-idare olarak evrilebilecek olan bu terimi Foucault iin u eyi ifade etmektedir.6 Bunlar; Hedefi nfus, temel bilgi biimi ekonomi politik ve esas teknik aralar gvenlik aygtlar olan bu ok spesifik; ama karmak iktidar biiminin uygulanmasn salayan kurumlar, prosedrler, analizler ve dnceler, hesaplar ve taktiklerden oluan btn. Bir yanda tm spesifik ynetim aygtlar dizisinin oluumu, te yanda da tm bir bilgi kompleksinin geliimiyle sonulanan ve ynetim olarak

5 6

Foucault, Seme Yazlar 1, s.67. Michel Foucault, Entelektel'in Siyasal levi, ev. Ik Ergden, Osman Aknhay, Ferda Keskin, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2000, s.285.

adlandrlabilecek bu iktidar trn uzun bir sre iinde ve tm Batda dier tm biimler zerinde stnlk kurmaya gtren eilim. 15. ve 16. yzylda idari devlete dnm olan ortaa adalet devletinin yava yava akli-idare devletine dnt sre ya da srecin sonu.7 Ksaca Foucaultcu evrimsel bir hat zerinden ilerlenirse, 16. yzyla gelindiinde prensin, prenslie dsall, aknlna vurgu yapan ve prensin toprakla ve tebaasyla ilikisine ve o ilikinin daimiyetine vurgu yapan8 ortaa adalet devleti ve dolaysyla geleneksel egemenlik anlay tarihsel misyonunu tamamlam ve onun yerini (i) ynetim aygtlarnn ortaya kyla balantl olarak monarilerin idari aygtlarnn gelimesiyle, (ii) 16. ve 17. yzyldan itibaren istatistik diyebileceimiz devlet bilgisinin oluturulmaya balanmasyla ve nihayet (iii) merkantilizmin9 oluup gelimesi ve yine buna paralel olarak ynetme sanatnn gelimesiyle10 birlikte eylerin ynetimine vurgu yapan idari devlet yaps ortaya kmtr. Son olarak, 18. yzyla gelindiinde ise ulus ve ulusal unsurlarn gelimesine de paralel olarak nfus boyutunun kefedilmesi ve ynetme sanatnda nfusun kesinlikle aileye [feodal dnemdeki soy ve kan ilikilerine] indirgenemeyecei anlald andan itibaren 11 dirilerin ve eylerin ynetimine vurgu yapan ynetim devleti sahneye kmtr. te Foucaultya gre bugn bizler ilk olarak 18. yzylda kefedilen [ve artk nfusun lm-doum oranlar, hastalk dzeyi, yaam uzunluu gibi bilgileri ve dzenlemelere dayanan biyopolitikay da kapsayan] bir akli-idare anda yayoruz.12
7

Bu akli-idare srecine devlet rnei zerinden nasl geldiimizi ok kaba bir evrimsel hat zerine oturtan Foucault u tarihsel sralamay yapyor: Adalet Devleti, 15. yy ncesi feodal devlet yapsdr. Feodal trde toprak rejiminden domu olan geleneksel yasalar ya da yazl yasalar toplumuna tekabl eder. dari Devlet: 15. ve 16.yy.larda feodal deil ulusal snrlarla evrili bir toprakta domu bir dzenleme ve disiplin toplumudur. Son olarak, ynetim devleti, artk znde topra kaplad alanla deil, bir kitleye nfus kitlesine dayanan yapdr. Bkz. Michel Foucault, Entelektel'in Siyasal levi,s.286-7.
8

Michel Foucault, Entelektel'in Siyasal levi,ss.268-9.

Yaklak olarak 16. yzylda balayp 18. yzyl sonlarna kadar devam eden merkantilizm Foucaulta gre iktidarn bir ynetim pratii olarak kullanlmasnn rasyonellemesinin ilk rneidir. Merkantilizmle birlikte ilk defa bir ynetim taktii olarak yararlanlabilecek bir devlet bilgisinin gelimesine tank oluyoruzMerkantilizm lkenin sahip olduu zenginlii arttrmaktan ziyade yneticinin servet biriktirmesinin, hazinesini kurmasnn ve siyasetini uygulamak iin kullanaca orduyu oluturmasnn yolunu aramtr.ama hkmranln gc, ara hkmranln aralardr Michel Foucault, Entelektel'in Siyasal levi,s.279.
10

Michel Foucault, Entelektel'in Siyasal levi,s.277. bid.,s.281. bid.,s.286.

11

12

Soykt ve akli-idare kavramlar yannda Foucaultnun hak ettii biimiyle anlalmasn salayacak nc ve son kavram seti de biyopolitika/biyoiktidardr. Foulcault klasik iktidar modeliyle modern iktidar modelini yaam ve lm karsndaki durularyla ayrr. Klasik iktidar mekanizmas, daha dorusu klasik egemenlik ilikisi, grnr olmann esas olduu ve asl ilevi hayatlarn (biyolojik, politik, ekonomik) devam edip etmeyecei zerindeki tasarrufu elinde tutmak olan bir bask ve g mekanizmasn ifade eder. Konunun daha anlalr olmas asndan Macihavellinin Prens eserini inceleyen Foucault klasik egemenlik ilikisinin u belirleyici zelliin varlndan bahseder. lk olarak, yukarda da deinildii zere bu egemenlik ilikisinde temel prensip prensin dsall ve kendi prensliine aknldr. Prensle prenslii arasnda hibir ekilde hukuki, doal, temel olmayan ve bir ze dayanmayan tamamen sentetik bir iliki sz konusudur. kinci ve temel prensibin doal sonucu olarak, prensin dsall onu i ve d tehditler karsnda hassas ve krlgan bir konuma getirmektedir. Bu her iki belirleyici zellikten yola klarak varlabilecek olan nc zellik g kullanmnn prenslii korumann, glendirmenin ve nihayet onu devam ettirmenin biricik aygt olmasdr.13 Klasik iktidardan/egemenlik ilikisinden farkl olarak modern iktidar ise yaam zerinde daha dolayl ileyen, grnmez ama ok daha etkin bir mekanizmaya tekabl eder. te 16. yzyldan itibaren kresel seviyedeki kaplamsal ve zamansal yaylmn aralksz olarak devam ettiren tarihsel kapitalizm ierisinde gelien bu yeni iktidar mekanizmasn Foucault biyoiktidar olarak adlandrmaktadr. Bu yeni iktidar mekanizmasnn temel zellii yaam(lar)n grnmez eller araclyla ynetilmesidir. Tarihsel kapitalizmin geliimine paralel olarak ortaya kan modern ulus devletlerle birlikte dnldnde, biyoiktidar nfusu ekonomik bir kaynak, bir hammadde, bir retim arac olarak alr. Klasik egemenlik ilikisinden farkl olarak, biyoiktidar, nfusun ve dolaysyla onu meydana getiren atomik unsurlar olarak bedenlerin sadece yapp-etmelerini deil ayn zamanda varolularn dzenleyen, denetleyen ve disiplin altnda tutan, btn olas aygtlarla nfusun iine sirayet eden iktidar ilikilerini iaret etmektedir. Biyoiktidar, bir yanyla bir nevi retim arac olarak grd
13

bedenleri

ynetmekte,

modern

politik-ekonomik

sreler

iinde

Bkz. Michel Foucault, Security, Territory, Population: Lectures at the College de France 1977-1978, Part Four, ss.130-33.

dzenlemekte ve bu atomize bedenlerin kontroll (ya da akvaryum-ii-serbest) znelemelerini salamakta iken dier yanyla bedenlerin retebilir-canlln korumak, devam ettirmek ve yeniden-retmek iin her trl istatistik nlemi alr. Biyoiktidarn bu ikinci yann, yani nfus saymlarnn, kontroll-salkl dourganln, doum ve lm oranlarnn, ortalama yaam srelerinin, farkl unsur ve gruplarn zelliklerinin belirlendii bu istatistik faaliyetlerini ve onlardan yola klarak gelitirilen nlemleri Foucault bir btn olarak biyopolitika kavram altnda toplamaktadr. Ksaca Foucaultya gre yaamn siyasal ve ekonomik bir unsur olarak tarih sahnesine k kapitalizmin ortaya kmas ve bir dnya sistemi olarak gelimesiyle yakndan ilgilidir. Biyopolitika ile birlikte yaam ve beden, yeni politik savalar ve yeni ekonomik stratejilerin merkezine oturmutur. Baka bir ifadeyle 18. yzyldan gnmze yaam srelerini hesaba katmaya balayan bilgi ve iktidar aygtlar, yaamlarn kontrol edilmesi ve yaplandrlmalarnn olaslklar zerine odaklanmlardr.14 Soyktksel analiz yntemini, akli-idare ve biyoiktidar/biyopolitika tarihsel sosyolojik kavramlarnn ayrntlaryla ele alnd bu giri denilebilecek blmden sonradr ki artk Foucaultnun, bu almann ana konusunu oluturan iktidar meselesine ve ayn ereve iinde grd bilgiye bakna dnlebilir. Klasik Egemenlik likilerinden Modern ktidar ilikilerine ktidarn nasll zerine alan Foucault, onun mekanizmalarn iki iaret noktas arasnda kavramaya alr. Bu noktalardan ilki, iktidar biimsel olarak snrlayan hukuk kurallar ve dieri ise iktidarn rettii, ynlendirdii ve dolaysyla kendini devam ettirdii hakikat etmenleridir. Bu iki iaret noktas ile birlikte dnldnde iktidar, hukuk ve hakikatten oluan bir emadan hareketle Foucault siyaset felsefesine zgn olan u geleneksel soruyu tekrarlar: hakikatin (truth) sylemi ya da ok basit olarak, her eyden nce hakikatin sylemi olarak kavranan felsefe, iktidarn hukuk snrlarn nasl saptayabilir? Ne var ki Foucault bunun geleneksel, soylu ve felsefi bir soru olduunu ileri srer ve bunun karsna kendi olgusal sorusunu koyar: iktidar ilikilerinin hakikat sylemlerini retmek iin seferber ettii hukuk kurallar
14

Maurizio Lazzarato, From Biopower To Biopolitics, Tailoring Biotechnologies, Vol.2, Issue 2, Summer-Fall 2006, s.11.

nelerdir? Ya da bizimki gibi bir toplumda bylesine gl etkilerle donanm hakikat sylemlerini retme gcne sahip olan u iktidar biimi nedir?15 Bu sorulardan hareketle modern toplumu, saysz iktidar ilikilerinin iine nfuz ettii, onu belirledii ve oluturduu bir yap olarak betimleyen Foucault, bu yap ierisindeki iktidar ilikilerinin, hakikat syleminin bir birikmesi, bir dolam, bir ileyii ve bir retimi olmakszn ne isleyebileceini, ne yerleebileceini, ne de ayrt edilebileceini ileri srer. Yine bu iktidar ierisinde, o iktidardan yola karak ve o iktidar araclyla ileyen belirli bir hakikat ekonomisi olmadan iktidarn varl mmkn deildir. yle ki srekli bir biimde iktidar tarafndan hakikatin retimine bal klnrz ve ancak hakikatin retimi araclyla iktidar uygulayabiliriz.16 Foucaulta gre iktidar, hukuk ve hakikat geninin ileyi mekanizmasn deil de bu mekanizma ierisindeki ilikinin younluunu ve srekliliini vurgulamak asndan u sylenebilir: kendi ileyii iin hakikati talep eden iktidar, bizleri de hakikati retmeye zorunlu klar. ktidar bizleri, hakikati retmeye, dile getirmeye, itiraf etmeye, bulmaya mahkum klmtr. ktidar, hakikate olan bitmez tkenmez talebinin sonucu olarak bizleri srekli olarak sorgular, soruturmaya tabi tutar, hakikat araylarn kurumsallatrr, meslekletirir ve dl mekanizmalar gelitirir. Nihayetinde zenginlik retmek zorunda olduumuz kadar, hakikat retmek zorundayz, nk zenginlik retmenin yolu hakikat retmekten gemektedir.17 genin iki yann temsil eden hukuk ve iktidar ilikileri konusunda da genel bir ilke, unutulmamas gereken bir olgu olduunu dile getiren Foucault, Bat toplumlarnda ortaya km olan hukuksal dncenin temelinin krallk iktidar evresinde gelitiini ve bir zamanlar krallk tarafndan sipari edilmi olan bu hukuk kuramnn Ortaadan bu yana balca ilevinin iktidarn meruluunu tespit etmek olduunu ileri srer. Buna gre, Batl toplumlarda hukukun temel sorunu egemenlik (sovereignty) sorunudur ve hukukun teknii ve sylemi znde hakimiyeti (domination) iktidarn potasnda eritmeye dayanr. Bu eritme ilemi grnm kaybolan ya da maskelenen hakimiyetin (domination) yerine egemenin yasal haklar ve yasal boyun eme zorunluluunu koyar.
15 16

Bat hukuk sitemi tamamen kral

Michel Foucault, Toplumu Savunmak Gerekir, ev. ehsuvar Akta, Yap Kredi, 2002, ss.37-8. bid., s.38. 17 bid., ss.38-9.

merkezlidir, bir baka deyile hakimiyetin (domination) ve sonularnn eliminasyonu anlamna gelmektedir. 18 ktidarn hukuk ve hakikatle birlikte oluturduu gen mekanizmay hibir zaman dikkatinden karmayan Foucault iktidar analizini be farkl metodolojik yaklam zerine kurar. Ynteme ilikin olan bu be farkl metodolojik yaklam ayn zamanda Foucaultun soyktksel analiz yntemini de pratikte aka yanstr. Dnrn iktidar analiz etmeye ynelik olarak ihtiyatla nerdii ve bizzat iktidarn kendisine ilikin olan bu metodolojik yaklamlar yle zetlenebilir: lk olarak, Foucault amacnn tek bir merkeze sahip, idari yaps kurallar eliyle ileyen ve meru olan iktidar biimlerini veya bu tr iktidar biimlerinin genel mekanizmalarn ya da onlarn btnsel etkilerinin neler olabileceini analiz etmek olmadn belirtir. Tam aksine, Foucault amacnn iktidar arlat yerlerde, klcal damarlarnn ulat dsal snrlarnda anlamak olduunu ileri srer. Baka bir deyile, Foucaultnun amac iktidar, uygulannn hukukiliinin giderek azald snrndan kavramaya almak; yani iktidar ikence, idam, hapsetme ve cezalandrma tasarruflaryla grnr olduu, lokal ve kurumsal yaplar ierisinde somutlat haliyle kavramaktr. 19 kinci olarak, Foucaultnun amac iktidar niyetler ve kararlar dzeyinde analiz etmek deildir. ktidara ierden yaklaarak ve iktidar elinde tutann kimliini ve zelliklerini, niyetlerini, faaliyetlerinin nedenlerini analiz etmeyi nermez Foucault. Tam aksine Foucaultnun amac iktidar niyetinin-ayet bir niyeti varsa- gerek ve yrrlkteki uygulamalar ierisine btnyle nfuz ettii taraftan incelemek; yle ki iktidar ok geici olarak, nesnesi, hedefi, uygulama alan denilebilecek eyle dorudan ve annda ilikiye girdii, baka bir deyile iyice yerletii ve gerek etkilerini gsterdii d yznden incelemektir. Dolaysyla sorulmas gereken sorularn Neden birileri hakimiyet kurmak ister? , Bu ki ler ne ister?, Stratejileri nedir? deil de u olmas gerektiini salk verir Foucault: Boyun edirme prosedr srasnda ve dzeyinde neler oluyor? ya da baka ekliyle soracak olursak Bedenlere boyun ediren, onlar buyruk altna alan, jestlerini ynlendiren ve davran biimlerini dzenleyen, sreklilik
18 19

bid., ss.39-40. bid., ss.41-42.

ve kesintisizlik arz eden o sreler iinde neler oluyor? Bu soruyla birlikte Foucault, hkmdarn belirlenimini ve hkmranlk ilikilerinin hkmdarn ahsiyeti etrafnda yaylmn merak etmek yerine, oklu bedenlerin, glerin, enerjilerin, eylerin, arzularn, dncelerin vd. kademeli, ilerlemeci, gereki ve maddi bir biimde zneler ya da zne olarak nasl oluturulduklar kefetmek gerektiini ileri srer. Bylece, Foucault iktidarn oluumu ve ileyiine odaklanan klasik hiyerarik bak asn tersine evirmekle kalmayp, onu hem zamansal hem de kaplamsal yaylm bakmndan ok daha geni bir perspektiften kavramann nn amaktadr. Nitekim Foucaulta gre buyruk altna almann, temel somut uygulamasnn uyruklarn oluturulmas olduunu kavramak aslnda Hobbesin Leviathanda yapmaya alt eyin tam tersidir. Nihayetinde Leviathan, imal edilmi bir insan olarak, devletin birtakm kurucu elerince bir araya getirilmi birtakm ayr bireyselliklerin phtlamasndan ibarettir. Ama devletin merkezinde daha dorusu banda onu bu biimde oluturan bir ey vardr der Hobbes ve bu ey Leviathann ruhu olan egemenlikten (sovereignty) bakas deildir. Oysa, Foucaulta gre, merkezdeki ruhu sorun olarak almak yerine ya da bunu ispata meyletmek yerine asl olarak evredeki okluluk arz eden bedenleri, iktidar-etkileri tarafndan zneler olarak kurulan bedenleri almak gerekir.20 nc olarak, iktidar masif, homojen bir hakimiyet (domination) olgusu olarak almamak gerektiini belirten Foucault ayrca iktidarn klasik yaklamlarca ortaya konulmu olan dalist modellemeler araclyla ele alnmasna da kar kar. Buna gre iktidar bir bireyin, grubun ya da snfn tekiler zerindeki hakimiyeti (domination) olarak ele alnmamaldr; iktidar ona sahip olanlarla olmayanlar, ondan istifade edenlerle ondan yoksun olanlar, onu kullananlarla ona katlananlar arasnda paylalan bir ey deildir. Bunlarn aksine, iktidar, dolamda olan ve zincir biiminde bir ey gibi zmlenmelidir. ktidar srekli olarak iler; belli yeri belli bir sahibi yoktur. ktidar btn bireyleri iine alan bir a eklinde iler ve bu a iindeki bireyler srekli olarak bir yandan bu iktidara katlanrken dier yandan da iktidar uygulamak durumundadrlar.21

20 21

bid., ss.42-43. bid., s.43.

Drdnc olarak ve nc neriyle paralel bir biimde, Foucaultya gre iktidar iler, uygulanr, dolamdadr ve bir a oluturur dediimizde bu zmni olarak u anlama da gelmektedir: hepimizin bedeninde iktidar vardr ve iktidar bedenimizden gei yapar ya da yaylr. Ne var ki bu, iktidarn dnyada en iyi ve en ok paylalan bir ey olduu anlamna gelmiyor. Bundan anlalmas gereken ey, iktidar ele almaya merkezden balayarak, onun nereye kadar uzandn, ne lde oaldn ya da toplumun en kk elementleri iinde ne lde yenilendiini ve yeniden retildiini anlamaya alan indirgemeci bir yaklamn sakncal olduudur. Tam aksine, iktidarn yukarya doru bir zmlemesinin yaplmasn neren Foucault, kendi tarihleri, kendi gidiatlar, kendi teknik ve taktikleri olan ok kk mekanizmalardan yola klarak, bir anlamda kendi dayankllklarna ve kendi teknolojilerine sahip olan bu grece lokal iktidar mekanizmalarnn, kapsaml hakimiyet biimleri ve gittike artan genel mekanizmalar tarafndan nasl yutulduklarn, nasl kullanldklarn nasl koloniletirildiklerini, nasl dntrldklerini, nasl bkldklerini, nasl yerlerinden edildiklerini, nasl geniletildiklerini vd. ele almay nerir.22 Beinci ve son olarak, ideolojik retimin iktidarn byk makineleriyle birlikte var olduunun kuku gtrmez olduunu ileri sren Foucault bir eitim ideolojisini, bir parlamenter demokrasi ideolojisini ya da bir monarik iktidar ideolojisini bunlarn kant olarak grr. Ne var ki bunun, iktidar alarnn sona erdii u noktalarnda ya da kklerinde biimlenen eylerin ideoloji olduu anlamna gelmediini ileri sren Foucault durumun az ya da ok bundan fazlas olduunu syler. Ona gre bunlar bilgiyi biimlendiren ve toplayan gerek aralardr, gzlemsel metotlardr, kayt teknikleridir, soruturmac aratrma prosedrleridir, dorulama mekanizmalardrlar. yle ki iktidarn hassas mekanizmalar bilgi ya da daha dorusu bilgi aralar olmakszn ileyemezler. Daha da ilginci, bu hassas iktidar mekanizmalarn biimlendiren, rgtleyen ve dolama sokan bu bilgi aralar ideolojik dzenlemeler ya da yaplar deildirler.23 zetle Foucault, iktidar ele alan analizlerin egemenliin hukuksal yapsna, devlet aygtlarna ve bunlara elik eden ideolojilere odaklanmak yerine bilhassa somut ileyilere, uyruklatrma biimlerine ve bir yandan bu uyruklatrmann lokal
22 23

bid., ss.43-44. bid., s.47.

10

sistemlerinden dier yandan ise bilgi aralarndan oluan kullanm srelerine odaklanmalar gerektiini belirtir. ktidar ve egemenlii baka bir yerden hatta bir yerden ele almaya alan klasik Leviathan modeli terk edilmelidir. Bedeni gerek bireylerden yani vatandalardan, ruhu egemenlikten oluan bu robotik, retilmi, yapay insan modeli terk edilmelidir. Foucaulta gre bugn artk iktidar Leviathan modelinin dnda, hukuki egemenliin betimlendii alann dnda ve dahas devlet kurumunun dnda analiz etmek gerekir. Sonu olarak, Foucaulta gre ortaadan gnmze uzanan hakim hukuksal-siyasal egemenlik kuramn terk etmeli ve iktidar, hakimiyet kurmann ve gelitirmenin taktikleri ve tekniklerini ele alarak analiz etmeye balamalyz.24 18. yzyl ncesi dneme ait olan ve artk terk edilmesi gereken hukuksal-siyasal egemenlik kuram Foucaultya gre drt nemli rol stlenmitir. lk olarak, feodal monariye ait olan gerek bir iktidar mekanizmasna bavurmutur. kinci olarak, byk monarik ynetimleri oluturmann ve merulatrmann bir arac olarak kullanlmtr. nc olarak, hukuksal-siyasal egemenlik kuram 16. ve zellikle 17. yzyldan itibaren, ya da din savalar dneminde, kraliyet iktidarn snrlamak ya da glendirmek iin hemen hemen her siyasal aktr tarafndan kullanlmtr. Son olarak, 18. yzyla gelindiinde hukuksal ve siyasal egemenlik kuram, otoriter ya da mutlak monari ynetimlerinin karsna parlamenter demokrasiyi ina ederken kullanlr ki bu roln Fransz devrimi gerekleene kadar srdrr.25 Foucaultya gre hukuksal ve siyasal egemenlik kuramnn oynad bu drt role yakndan baktmzda, gemite feodal-tip toplumlar devam ettii srece, egemenlik kuramyla ilgili sorunlar, iktidarn genel mekaniiyle ya da en st seviyeden en alt seviyeye uygulanan iktidar tarzyla ayn alan kaplamlardr. Baka bir deyile egemenlik ilikisi btn toplumsal bedenle ayn alan kaplamt ve iktidarn uyguland yol tamamen egemen/uyruk ilikisi temelinde ele alnabilmekteydi.26 17. ve 18. yzyllara gelindiinde ise Foucaultya gre ok nemli bir olgu ortaya km ya da daha dorusu icat edilmitir. Bu olgu, ok zel prosedrleri, tamamen yeni enstrmanlar ve yepyeni bir donanm olan yeni bir iktidar mekanizmasdr. yle
24 25

bid.,ss. 47-48. bid., ss.48-49. 26 bid., s.49.

11

ki Foucaultya gre bu yeni olgu ortaadan miras kalm olan klasik egemenlik ilikileriyle hibir ekilde uyumamaktadr. Bu yeni iktidar mekanizmas, toprakla ve rnle deil ncelikle bedenlerle ve onlarn yapp-etmeleriyle ilgilenir. Bu yeni mekanizma bedenlerden mal ve zenginlikten ok, emek ve zaman talep eder. Bu yeni iktidar mekanizmas kronolojik aralklarla ileyen bir vergi be ykmllk sistemine deil, istatistikle desteklenen srekli bir gzetime dayanr. Bu yeni iktidar mekanizmas bir egemenin somut varlndan ok birbirine sk skya gemi somut zorunluluklardan oluan ebekevari bir an varln ngrr. Bu yzden bu yeni mekanizma, hem uyruklatrlan gleri hem de onlar uyruklatran g ve odaklar arttrmay zorunlu gren bir prensibe dayanan yeni bir iktidar ekonomisine dayanr. 27 Foucaultya gre bu tr bir iktidar mekanizmas egemenlik kuramnn aktarmaya alt iktidar mekaniiyle kartlk iindedir. Egemenlik kuram, bedenler ve bedenlerin yapp-etmelerinden ok toprakla ve topran retimi ile ilgili olarak uygulanan bir iktidar biimine vurgu yapar. Bu kuram, iktidarn emei ve zaman deil, mallar ve zenginlikleri yerinden etmesi ve paylatrmasyla ilgilidir. Dolaysyla egemenlik kuram, iktidar kesintisiz ve dzenli bir gzetim sistemi iinde ele almaz; daha dorusu egemenin fiziksel varln esas alr ve iktidar onun evresinden rntleyerek mutlak iktidar bulmay ve egemenin fiziksel varl evresinde kurmay mmkn klar. Egemenlik kuram mutlak iktidar, mutlak iktidar harcamada bulabilir, iktidar minimum harcama ve maksimum verimlilik hesaplarnda bulmaz. te Foucaultya gre btn bu farkllklardan dolaydr ki burjuva toplumunun en byk bulularndan bir olan bu yeni iktidar mekanizmas artk egemenlik tarafndan aklanmaktan uzaktr. Egemenlik kuramna yabanc olan ve sanayi kapitalizminin kuruluunun en nemli temellerinden birini tekil eden bu yeni egemen-olmayan bu modern iktidar trn Foucault disiplinci iktidar olarak adlandrmaktadr.28 Foucaultun 18. yzyldan itibaren iinde yaadmz dnemi akli-idare dnemi olarak adlandrd yukarda ele alnmt. te disiplinci ve dzenleyici iktidar mekanizmas bugne de uzanan bu akli-idare dnemi iinde geerli olan modern iktidar ve iktidar ilikileri tipine gnderme yapmaktadr. Buna gre, bu yeni iktidar biimi toplumsal bedenin zerinde deil iinde iler ve bu nedenledir ki bu iktidar
27 28

bid. bid., ss.49-50.

12

modeli, hukuki egemenlik kuramlarnda ngrlen modeller gibi bir hkmdar ya da Leviathan eliyle ileyemez. Yukarda da ele aldmz zere bu yeni iktidar modeli sonsuz saydaki ok kk lokal iktidar mekanizmalarna ihtiya duyar ve onlar eliyle srekli bir biimde genilik ve derinlik kazanr. Sonu: Bilgi ve ktidar likisi zerine Yukarda Foucaultnun iktidar analiz etmeye ynelik olarak birbirlerine bal ve iktidarn kendisiyle alakal be adet metodolojik yaklam ayrntlaryla verilmiti. Hatrlanacak olursa bu metodolojik yaklamlarda, bir a oluturan, srekli bir biimde ileyen ve srekli dolamda olan modern iktidarn sahip olduu hassas mekanizmalarnn bilgi ve bilgi aralar olmakszn ileyemeyecei vurgulanmt. Foucaultnun iktidar ve iktidar ilikileri zerine hem burada hem de hemen hemen btn ilgili eserlerinde aka ya da zmni olarak dile getirdii dncenin z tam da budur. Buna gre bilgi ve iktidar hep ve vazgeilmez bir biimde bir aradadr ve aralarnda mutualist bir yaam ilikisi sz konusudur. 18. yzyldan gnmze uzanan akli-idare a ierisinde srekli bir geliim sergileyen modern iktidar mekanizmas, toplumsal hayatn btn lokal alanlarna nfuz etmek ve biyoiktidarn kurmak, korumak ve/veya devam ettirmek iin bilgiye ihtiya duyar. Biyoiktidar, hapishane, okul, fabrika, kla, bakmevleri gibi somut kurumlara dayand kadar, sosyal bilimler gibi soyut kurumlara ve onlar araclyla retilen sylemlere de dayanmaktadr. Bylece, modern iktidar, tm bilgi ve bilimlerin retilip iktidar iliki-alar vastasyla sonsuz saydaki lokal iktidar mekanizmalarna aktaran ve elde edilen geri dnmleri bu ekilde yeniden ve hep yeniden reterek dolama sokan bir iktidar modeli olarak karmza kmaktadr. Sonsuz sermaye birikimi yasasnn ve onun tarafndan oluturulan birikim srelerinin grld kapitalist ekonomik sitemine zg olan bu modern iktidar modeli srekli ilemesini ve srekli dolamda olmasn yine bilgileri ve bilimleri srekli olarak yeniden retmesine borludur. Burada sonsuz sermaye birikimi ve 16. yzyldan beri gelimekte olan tarihsel kapitalizmdeki rol ve nemi zerine bir parantez amak, ele aldmz modern iktidar mekanizmasnn hem fotorafnn tamamlanmas hem de tarihsel geliimini belirleyen mantn kavranmas asndan nemlidir. Sermaye birikimi tarihsel kapitalizme zg 13

olmad gibi tarih boyunca rastlanlan bir olgu olagelmitir. Kapitalizmi ortaya karan baka bir deyile tarihsel sosyal bir sistemi kapitalist yapan olgu sonsuz sermaye birikimidir. Sermayenin birikimi yeni bir ey olmasa da sonsuz birikimi tarihsel kapitalizme zg ve yeni bir eydir. Ksaca aklanacak olursa, tarihsel kapitalizm nceki tarihsel sistemlerde olduu gibi sadece deiim srelerini deil ayn zamanda retim srelerini, datm srelerini ve hep-yeniden yatrm srelerini kapsamaktadr. Btn bu kapitalist sreler, elindeki sermayeyi yeniden yatrm srecine dhil etmek zorunda olan (aksi halde elindeki sermaye erir ve/veya devale olur) kapitalist giriimcilerce, mal ve hizmet retme srecine zorla ya da rzayla dahil edilen emekilerce, retilen mal ve hizmetleri pazara gtren datmclarca, ve nihayet retilen ve pazara sunulan mal ve hizmetleri maliyetinden daha yksek bir fiyata satn alan tketen kii ve gruplarca yrtlr ve desteklenir. Bylesine bir sreler zinciri (baka bir deyile sermayenin dolam) tamamyla iinde bulunduumuz modern zamanlara ait bir olgudur ve yaklak olarak 16. yzyldan beri grlmektedir. Wallerstein bylesi bir retim, datm, tketim ve yeniden retim zincirinin tarihsel kapitalizm ncesi tarihsel sistemlerde nadiren tamamlanan bir olgu olduunu nk gemiteki birikim srelerinin genellikle aynnn daha fazla birikimine dayandn ileri srmektedir.29 zetle, Tarihsel kapitalizmi en iyi ekilde, motoru sonsuz sermaye birikimi ve arac uzam ve zaman iinde srekli genileyen ve derinleen meta-zinciri olan bir tarihsel sistem olarak tanmlayabiliriz.30 Sanayi devrimiyle birlikte saylar hzla artan kentleri ve glerle artan kent nfuslarn dzenlemek, ynetmek ve srekli bir biimde genileyen ve derinleen metazincirinin ihtiya duyduu iblmn ve gerekli eleman bileenlerini sermaye birikimi srelerine sevk etmek modern iktidarn en byk ura alan olmutur. Biyoiktidarn bir yanyla nfusu ve dolaysyla yaam dzenleyip denetlerken, dier yanyla da yaamn en doal veheleri olan doumu ve lm istatistikletirdii ve biyoiktidarn bu istatistiki faaliyet ve nlemlerinin genel olarak biyopolitika olarak adlandrld belirtilmiti. te bu yeni sanayi toplumunu meydana getiren ve olduka heterojen bir yap arz eden bu nfusu dzenlemek, denetlemek, ynetmek ve kapitalist toplumun refah iin yeniden retmek gerekmitir. Btn bunlar nedeniyledir ki biyoiktidarn
29

Bkz. Immanual, Wallerstein, Historical Capitalism with Capitalist Civilization, Verso Books, 1996, p.1145. 30 Bkz. Suat, Takesen, Spatial Temporal Fixes and Hegemonic Transitions in the Historical Capitalism (Yaynlanmam Tez almas), Advisor: Fatih Tayfur, METU, 2010.

14

derinlii ve kapsam olduka genilemi ve gelitirilen biyopolitikalarla doum ve lm olgular kontrol altna alnmaya balanmtr. Sonu olarak, denilebilir ki modern iktidar ve iktidar ilikileri sadece yapp-etmeleri deil ayn zamanda varolular da dzenleyen, denetleyen ve yeniden reten bir iktidar mekanizmasna gnderme yapmaktadr. Bu iktidar ilikileri yaam zerinde, zihin zerinde, dil zerinde, bilme alanlar zerinde sonsuz birikim srecine paralellik arz eden her trl etkin aygta bavurmaktadr. Ne ki modern iktidar ilikileri dntrd her eyle birlikte bu etkin aygtlar da kesintisiz bir biimde dntrerek bizzat kendisi de dnmektedir.

Kaynaka Akn, Stk, Michel Foucaultda ktidar likileri 1-2. Eriim (Ocak 2012): http://www.sosyalhizmetuzmani.org/michel_foucault1.htm Heidegger, Martin, Teknie ilikin Soruturma, ev. Doan zlem, Paradigma, 1998. Foucault, Michel, Seme Yazlar 1, ev. Isk Ergden, Osman Akhay & Ferda Keskin, stanbul, 2011, Ayrnt Yaynlar. Foucault, Michel, Entelektel'in Siyasal levi, ev. Ik Ergden, Osman Aknhay, Ferda Keskin, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2000.

15

Foucault, Michel, Security, Territory, Population: Lectures at the College de France 19771978, ev. Graham Burchell, Palgrave Macmillan. Foucault, Michel, Toplumu Savunmak Gerekir, ev. ehsuvar Akta, Yap Kredi, 2002. Lazzarato, Maurizio, From Biopower To Biopolitics, Tailoring Biotechnologies, Vol.2, Issue 2, Summer-Fall 2006. Molina, Lino, Genealogy: Nietzsche, Deleuze and Foucault, California Undergraduate Philosophy Review, vol. 1, pp. 55-67. Takesen, Suat, Spatial Temporal Fixes and Hegemonic Transitions in the Historical Capitalism (Yaynlanmam Tez almas), Advisor: Fatih Tayfur, METU, 2010. Wallerstein, Immanual, Historical Capitalism with Capitalist Civilization, Verso Books, 1996.

16