Tom 52, 2003
Numer 1 (258)
ALEKSANDRA KASPEROWICZ-D¥BROWIECKA
Katedra i Klinika Psychiatrii
Akademii Medycznej w Bydgoszczy
Kurpiñskiego 19, 85-096 Bydgoszcz
e-mail: S_Dabrowiecki@hernia.pl
RÓ¯NICE P£CI W ALKOHOLIZMIE
W codziennej praktyce klinicznej obserwu-
je siê istotne ró¿nice w czêstoœci wystêpowa-
nia uzale¿nienia alkoholowego u mê¿czyzn i u
kobiet. Szeroko zakrojone badania populacyj-
ne przeprowadzone w latach 90. w Stanach
Zjednoczonych wykaza³y, ¿e ryzyko wyst¹pie-
nia uzale¿nienia od alkoholu i nadu¿ywania al-
koholu w ci¹gu ¿ycia (ang. lifetime prevalen-
ce) wynosi³o 25,6 % dla mê¿czyzn (18,6 % uzale-
¿nienie, 7% nadu¿ywanie) i 10,7% dla kobiet
(8,4% uzale¿nienie, 2,3% nadu¿ywanie) (HANNA
i GRANT 1997). Oznacza³o to, ¿e powy¿ej jednej
pi¹tej populacji mê¿czyzn mia³o w którymœ
momencie swojego ¿ycia powa¿ne problemy z
alkoholem. Zdumiewaj¹ca by³a te¿ niespodzie-
wanie wysoka czêstoœæ rozpoznawania uzale-
¿nienia od alkoholu u kobiet. W potocznej ob-
serwacji wydaje siê, ¿e problem ten dotyczy ko-
biet jedynie w znikomym stopniu. W cytowa-
nym powy¿ej badaniu demograficznym osza-
cowano równie¿ wspó³wystêpowanie ró¿nych
zaburzeñ psychicznych u tych samych osób.
Okaza³o siê, ¿e znacznie wiêksz¹ czêstoœæ uza-
le¿nienia od alkoholu wykazywa³y osoby, u któ-
rych stwierdzono równie¿ depresjê (mê¿czy-
Ÿni 45,2%, kobiety 23,3%).
Doœæ powszechnie panuje przekonanie, ¿e
pacjenci z zaburzeniami psychicznymi, a
zw³aszcza w obni¿onym nastroju, pij¹ alkohol
w celu „samoleczenia” objawów depresyjnych,
co w konsekwencji u niektórych osób prowa-
dzi do rozwiniêcia siê uzale¿nienia od alkoho-
lu. Prawdopodobne jest jednak, ¿e p³ytkie sta-
ny obni¿enia nastroju (subdepresje) mog¹
sprzyjaæ siêganiu po alkohol, podczas gdy
Strony 83–86
g³êbokie zespo³y depresyjne rzadziej powo-
duj¹ takie sytuacje. Podczas rocznej obserwacji
pacjentów z depresj¹, popijaj¹cych alkohol, za-
uwa¿ono, ¿e pocz¹tkowo alkohol zmniejsza³
objawy depresyjne, natomiast póŸniej depresja
nasila³a siê pod jego wp³ywem (ANESHENSEL i
HUBA 1983).
W wielu badaniach naukowych stwierdza-
no ponadto odmienn¹ chronologiê wystêpo-
wania alkoholizmu i depresji u obu p³ci. Na
ogó³ u kobiet depresja i zaburzenia lêkowe po-
przedza³y wyst¹pienie alkoholizmu (WINOKUR
i wspó³aut. 1970, HESSELBROCK i wspó³aut.
1985), a u mê¿czyzn wystêpowa³y one w trak-
cie trwania uzale¿nienia (SCHUCKIT 1983). W
jednym z badañ porównano cechy osobowoœci
przedchorobowej kobiet i mê¿czyzn uzale¿-
nionych od alkoholu. Okaza³o siê, ¿e kobiety
czêœciej charakteryzowa³y siê wysokim pozio-
mem lêku, niskim poczuciem w³asnej wartoœci
oraz mia³y ojców alkoholików. Bardzo czêsto
mia³y równie¿ uzale¿nionych od alkoholu mê¿-
ów (DUNNE i wspó³aut. 1993). Autorzy sugero-
wali, ¿e to w³aœnie wysoki poziom lêku powo-
dowa³ u wielu kobiet siêganie po alkohol w
celu zmniejszenia stresu, podczas gdy mê¿czyŸ-
ni pili raczej ze wzglêdów towarzyskich. Obec-
noœæ objawów depresyjnych u pij¹cych kobiet
³¹czy siê z ogólnie lepszym efektem leczenia al-
koholizmu, a u mê¿czyzn pogarsza jego prze-
bieg. Dzieje siê tak prawdopodobnie dlatego,
¿e wyleczenie depresji usuwa równoczeœnie
g³ówn¹ przyczynê siêgania po alkohol, a z tak¹
sytuacj¹ mamy najczêœciej do czynienia wœród
p³ci ¿eñskiej.
84 ALEKSANDRA KASPEROWICZ-D¥BROWIECKA
W latach 80. popularny sta³ siê podzia³ alko-
holizmu zaprezentowany przez Cloningera i
jego zespó³ (CLONINGER i wspó³aut. 1979,
1981; BOHMAN i wspó³aut. 1981, 1984) na pod-
stawie wniosków z badañ epidemiologicznych
i rodzinnych. Cloningerowski typ I, tzw. œrodo-
wiskowy (ang. milieu limited), dotyczy³ w wiê-
kszoœci kobiet, maj¹cych niewielu krewnych
alkoholików, u których uzale¿nienie od alko-
holu rozwinê³o siê póŸno (po 25 roku ¿ycia).
Osoby z tej grupy charakteryzowa³y siê neuro-
tycznymi cechami osobowoœci, mia³y poczucie
winy z powodu picia, obawia³y siê oceny
spo³ecznej. Pomimo póŸnego pocz¹tku, uzale-
¿nienie w tej grupie rozwija³o siê bardzo szyb-
ko i czêœciej powodowa³o powik³ania takie jak
majaczenie dr¿enne czy choroby somatyczne.
Typ II (ang. male limited) oznacza³ dziedzicze-
nie alkoholizmu w linii mêskiej i 90% chorych
stanowili mê¿czyŸni maj¹cy ojców alkoholi-
ków. W typie II wystêpowanie alkoholizmu
by³o 9 razy czêstsze ni¿ w populacji ogólnej i
charakteryzowa³o siê znacznym stopniem dzie-
dziczenia. Istotnie zwiêkszone ryzyko zachoro-
wania wystêpowa³o nawet wtedy, gdy dzieci al-
koholików by³y adoptowane i od niemowlêc-
twa wychowywane w prawid³owych rodzi-
nach. Pacjenci z II typem alkoholizmu charak-
teryzowali siê wczesnym pocz¹tkiem picia, na-
wet w okresie m³odzieñczym, znacznym nasile-
niem uzale¿nienia, ale rzadkimi powik³aniami
somatycznymi i psychicznymi. Zarówno oni,
jak i ich uzale¿nieni ojcowie, byli czêsto impul-
sywni, mieli antyspo³eczne cechy osobowoœci
oraz przejawiali zachowania kryminalne. Po-
pularnoœæ podzia³u Cloningera spowodowa³a
zró¿nicowanie programów terapeutycznych
leczenia alkoholizmu. Pacjenci z typem I uzy-
skiwali poprawê w trakcie psychoterapii inter-
personalnej, a pacjenci z II typem alkoholizmu,
maj¹cy cechy psychopatyczne, lepiej reagowa-
li na dyrektywny trening po¿¹danych zacho-
wañ i umiejêtnoœci spo³ecznych. Badania prze-
prowadzone przez HABRATA (1996) w Polsce
wykaza³y, ¿e w naszym kraju z ró¿nych form
pomocy ambulatoryjnej korzysta znacznie wiê-
cej osób z I typem uzale¿nienia od alkoholu,
podczas gdy w oddzia³ach detoksykacyjnych
lecz¹ siê przede wszystkim pacjenci z typem II.
Drugim uznanym systemem kwalifikacji al-
koholizmu jest typologia BABORA i wspó³aut.
(1992), w której jednak nie ma wyraŸnie zary-
sowanego podzia³u ze wzglêdu na p³eæ uzale-
¿nionych osób. Po przeanalizowaniu wielu
czynników wp³ywaj¹cych na przebieg alkoho-
lizmu takich jak: czynniki genetyczne, g³êbo-
koœæ uzale¿nienia, powik³ania somatyczne i
psychiczne, autorzy wyodrêbnili dwie grupy
alkoholików, które zosta³y nazwane A i B. Po-
dobnie jak w klasyfikacji Cloningera w typie A
znalaz³y siê osoby z póŸnym pocz¹tkiem uzale-
¿nienia od alkoholu i ma³¹ czêstoœci¹ rodzinne-
go alkoholizmu, a do typu B zaliczono osoby z
wczesnym pocz¹tkiem uzale¿nienia, du¿ym
obci¹¿eniem rodzinnym alkoholizmem, a tak¿e
antyspo³ecznym zachowaniem w czasie intok-
sykacji alkoholowej. Ró¿nica pomiêdzy obie-
ma klasyfikacjami polega³a na tym, ¿e objawy
lêkowe i depresyjne, które towarzyszy³y alko-
holizmowi, wystêpowa³y raczej w typie B ni¿ w
typie A, odwrotnie ni¿ w klasyfikacji Cloninge-
ra. Z tego powodu równie¿ w typie B znalaz³o
siê wiele kobiet, podczas gdy cloningerowski
typ II dotyczy³ w 90% mê¿czyzn. Na ró¿nice
p³ci w zachorowalnoœci na zaburzenia psy-
chiczne w rodzinach alkoholików zwróci³
wczeœniej uwagê WINOKUR (1979). Jego hipo-
teza tzw. „spektrum depresyjnego” dotyczy³a
grupy kobiet z depresj¹, charakteryzuj¹cych
siê wczesnym pocz¹tkiem zachorowania na de-
presjê (przed 40. rokiem ¿ycia) oraz dziedzi-
czeniem depresji w linii ¿eñskiej (matka-cór-
ka). U spokrewnionych z tymi kobietami mê¿-
czyzn, czêœciej ni¿ w populacji ogólnej, wystê-
powa³ alkoholizm i osobowoœæ antyspo³eczna.
Winokur uzna³, ¿e w tych rodzinach alkoho-
lizm u mê¿czyzn by³ form¹ depresji, a powi¹za-
nie rodzinne depresji i alkoholizmu nazwa³
spektrum depresyjnym. Prace innych autorów
wykaza³y, ¿e nie tylko kobiety, ale i mê¿czyŸni
ze spektrum depresyjnego (co oznacza³o, ¿e
sami mieli tylko depresjê, ale wœród bliskich
krewnych równie¿ alkoholików) charaktery-
zowali siê nieustabilizowanym trybem ¿ycia i
czêœciej mieli problemy rodzinne i socjalne
(ZIMMERMAN i wspó³aut. 1986), ponadto ce-
chowali siê ogóln¹ niestabilnoœci¹ emocjo-
naln¹, neurotyzmem i wysokim poziomem
lêku (WINOKUR 1985). W trakcie 5-letniej ob-
serwacji takiej grupy stwierdzono, ¿e u kobiet
czêsto rozwija³o siê uzale¿nienie od alkoholu i
œrodków psychoaktywnych (TSUANG i
WINOKUR 1992, WINOKUR i CORYELL 1992).
Próbê oceny zale¿noœci wystêpuj¹cych
miêdzy p³ci¹ uzale¿nionych osób, przebiegiem
ich alkoholizmu, wspó³wystêpowaniem depre-
sji oraz obci¹¿eniem rodzinnym alkoholizmem
i depresj¹, przeprowadzono w Klinice Psychia-
trii w Bydgoszczy (KASPEROWICZ-D¥BROWIEC-
KA i RYBAKOWSKI 2001). Pacjenci zostali po-
 Ró¿nice p³ci w alkoholizmie
dzieleni na trzy grupy: A — z depresj¹ poprze-
dzaj¹c¹ wyst¹pienie alkoholizmu, B — z depre-
sj¹, która pojawi³a siê w trakcie uzale¿nienia od
alkoholu oraz C — z „czystym” alkoholizmem
bez depresji. Kobiety znalaz³y siê przede
wszystkim w grupie A (74% badanych kobiet),
mê¿czyŸni w grupie C (55% badanych mê¿-
czyzn). Wczeœniejszy pocz¹tek uzale¿nienia
obserwowano wœród osób obu p³ci z po-
dwójn¹ diagnoz¹ alkoholu i depresji (grupa A i
B). Najwiêcej krewnych z depresj¹ oraz alkoho-
lików, zw³aszcza w linii ¿eñskiej, mieli mê¿czy-
Ÿni i kobiety z grupy A, czyli te osoby, u których
objawy depresyjne wystêpowa³y zanim rozwi-
nê³o siê uzale¿nienie od alkoholu. Nasze obser-
wacje by³y zgodne z koncepcj¹ Winokura, wy-
odrêbniaj¹c¹ osoby (kobiety i mê¿czyzn) o
zwiêkszonym ryzyku alkoholizmu, u których
uzale¿nienie rozpoczê³o siê w m³odszym wie-
ku, a w ich rodzinach stwierdzono wysok¹ czê-
stoœæ alkoholizmu, depresji i przypadków
wspó³istnienia obu tych chorób. W naszym ba-
daniu ponad trzy czwarte osób w grupie A sta-
nowi³y kobiety, wiêc przeciwnie ni¿ w typolo-
GENDER DIFFERENCES IN ALCOHOLISM
S u m m a r y
This article reviews current classifications of alco-
hol abuse showing gender differences among alcohol-
ics. The most popular Cloninger’s classification and
Winokur’s depressive spectrum hypothesis have been
LITERATURA
ANESHENSEL C. S., HUBA G. J., 1983. Depression, alcohol
use, and smoking over one year: a four-wave lon-
gitudinal causal model. J. Abnorm. Psychol. 92,
134–150.
BABOR T. F., HFMANN M., DELBOCA F. K., HESSELBROCK V.,
MEYER R., DOLINSKY Z. S., ROUNSAVILLE B., 1992. Ty-
pes of alcoholics, 1. Evidence for an empirically
derived typology based on inicarors of vulnerabi-
ty and severity. Arch. Gen. Psychiatry 49,
599–608.
BOHMAN M., CLONINGER C. R., VON KNORRING L.,
SIGVARDSSON S., 1984. An adoption study of soma-
toform disorders. III. Cross-fostering analysis and
genetic relationship to alcoholism and criminali-
ty. Arch. Gen. Psychiatry 41, 872–878.
BOHMAN M., SIGVARDSSON S., CLONINGER C. R., 1981. Ma-
ternal inheritance of alcohol abuse; cross-foster-
ing analysis of adopted women. Arch. Gen. Psy-
chiatry 38, 965–969.
CLONINGER C. R., BOHMAN M., SIGVARDSSON S., 1981. In-
heritance of alcohol abuse: cross-fostering analy-
sis of adopted men. Arch. Gen. Psychiatry 38,
861–868.
85
gii Cloningera, a bardziej w zgodzie z koncep-
cj¹ Babora, by³y znacz¹co bardziej obci¹¿one
rodzinnie alkoholizmem i zaburzeniami psy-
chicznymi (depresj¹). Z drugiej strony, w gru-
pie C z „czystym alkoholizmem” znajdowa³o siê
16% badanych przez nas kobiet i one uzale-
¿nia³y siê póŸniej, same nie mia³y objawów de-
presyjnych, a w rodzinach niewielu krewnych
uzale¿nionych od alkoholu.
Podsumowuj¹c mo¿na stwierdziæ, ¿e w
chwili obecnej brak jest przekonywuj¹cych da-
nych umo¿liwiaj¹cych podzia³ alkoholizmu ze
wzglêdu na jedno kryterium np. p³ci. Wiêk-
szoœæ badaczy uwzglêdnia w analizie wiele
czynników i wydaje siê, ¿e mo¿na w ten sposób
wyodrêbniæ co najmniej dwa podstawowe
typy, w których obecni s¹, w ró¿nych propor-
cjach, zarówno mê¿czyŸni, jak i kobiety. Nieza-
le¿nie od p³ci osób uzale¿nionych, wiêksze
obci¹¿enie rodzinnym alkoholizmem ³¹czy siê
z wczeœniejszym pocz¹tkiem choroby, g³êb-
szym uzale¿nieniem, wystêpowaniem chorób
somatycznych i psychicznych.
discussed. The author also presents results of a study
in which a case of familial depression and familial alco-
holism was investigated.
CLONINGER C. R., REICH T., WETZEL R., 1979. Alcoholism
and affective disorders: familial association and
genetic models. [W:] Alcoholism and affective di-
sorders: clinical, genetic, and biochemical studies.
GOODWIN D. W., ERICKSON C. K. (red.) SP. Medical
and Scientific Books, New York.
DUNNE F. J., GALATOPOULOS CH., SCHIPPERHEIJN J. M.,
1993. Gender differencies in psychiatric morbidi-
ty among alcohol misusers. Compr. Psychiatry 34,
95–101.
HABRAT B., 1996. Powi¹zania etiopatogenetyczne miê-
dzy chorobami afektywnymi a alkoholizmem
oraz wynikaj¹ce z tego konsekwencje diagno-
styczne i terapeutyczne. Lêk i Depresja 1 (Suppl.),
38–53.
HANNA E. Z., GRANT B. F., 1997. Gender differences in
DSM-IV alcohol use disorders and major de-
pression as distributed in the general population:
clinical implications. Compr. Psychiatry. 38,
202–212.
HESSELBROCK N., MEYER E., KEENER J., 1985. Psychopa-
thology in hospitalised alcoholics. Arch. Gen. Psy-
chiatry 42, 1050–1055.
86 ALEKSANDRA KASPEROWICZ-D¥BROWIECKA
KASPEROWICZ-D¥BROWIECKA A., RYBAKOWSKI J., 2001.
Beyond the Winokur concept of depression spec-
trum disease: which types of alcoholism are rela-
ted to primary affective illness? J. Affect. Disorders
63, 133–138.
SCHUCKIT M. A., 1983. Alcoholic patiens with seconda-
ry depression. Am. J. Psychiatry 140, 711–714.
TSUANG D. W., WINOKUR G., 1992. Testing the validity of
the neurotic depression concept. J. Nerv. Ment. Dis.
180, 446–450.
WINOKUR G., 1979. Unipolar depression, is it divisible
into autonomous subtypes? Arch. Gen. Psychiatry
24, 135–144.
WINOKUR G., 1985. The validity of neurotic-reactive de-
pression. New data and reappraisal. Arch. Gen.
Psychiatry 42, 1116–1122.
WINOKUR G., CORYELL W., 1992. Familial subtypes of
unipolar depression: a prospective study of fami-
lial pure depressive disease compared to de-
pression spectrum disease. Biol. Psychiatry 32,
1012–1018.
WINOKUR G., REICH T., RIMMER J., 1970. Alcoholism III:
diagnosis and familial psychiatric illness in 259
alcoholic probands. Arch. Gen. Psychiatry 23,
104–111.
ZIMMERMAN M., CORYELL W., PFOHL B., 1986. Validity of
subtypes of primary unipolar depression, clinical,
demographic, and psychosocial correlates. Arch.
Gen. Psychiatry 43, 1090–1096.