Instytut Technologii Maszyn i Automatyzacji

Instrukcja Zakadu Metrologii i Bada Jakoci Nr 2 Podstawy Metrologii

WACIWOCI METROLOGICZNE PRZYRZDW POMIAROWYCH WYZNACZENIE WACIWOCI METROLOGICZNYCH PRZYRZDW NONIUSZOWYCH I CZUJNIKOWYCH

Opracowa dr in. Stanisaw Fita

Instytut Technologii Maszyn i Automatyzacji

Zakad Metrologii i Bada Jakoci

1. Narzdzia pomiarowe - klasyfikacja.

Sprztem pomiarowym nazywamy og rodkw technicznych przeznaczonych do wykonywania pomiarw, czyli narzdzia pomiarowe i urzdzenia pomocnicze. Narzdzia pomiarowe s to urzdzenia techniczne przeznaczone do wykonywania pomiarw, obejmujce wzorce miar i przyrzdy pomiarowe Wzorzec miary to narzdzie pomiarowe niezmiennie odtwarzajce jedn lub kilka znanych wartoci danej wielkoci. Wzorzec miary suy do wykonywania pomiarw samoistnie lub cznie z innym narzdziem pomiarowym. Charakterystyczn cech wzorca miary jest to, e najczciej nie ma on adnego elementu ruchomego. W zalenoci od dokadnoci i przeznaczenia, rozrnia si wzorce uytkowe, suce do pomiarw uytkowych, oraz wzorce kontrolne, ktre su do sprawdzania innych wzorcw lub przyrzdw pomiarowych. Etalon - narzdzie pomiarowe przeznaczone do okrelenia lub zrealizowania, zachowania lub odtwarzania jednostki miary okrelonej wielkoci przez (albo jej wielokrotnoci innym lub podwielokrotnoci) w celu przekazywania jej porwnanie narzdziem pomiarowym. Metoda etalonowa - sposb odtwarzania jednostki miary, bdcy w stanie zastpi etalon fizyczne. Przykad: m. e. odtwarzania metra przez dugoci fal wietlnych. podstawowy przez wartoci stae pewnych wielkoci cia bd przez stae

Przyrzd pomiarowy jest to narzdzie suce do przetwarzania wielkoci mierzonej albo jednej spord innych wielkoci zwizanych z wielkoci mierzon na wskazanie lub inna rwnoznaczn informacj. Podobnie jak wzorce przyrzdy pomiarowe mona podzieli na uytkowe i kontrolne. Przyrzd pomiarowy, ktry za pomoc jednego wskazania podaje warto wielkoci mierzonej nazywa si wskazujcym przyrzdem pomiarowym lub miernikiem Jeli wyznaczanie wartoci wielkoci mierzonej odbywa si za pomoc cakowania lub sumowania, to taki przyrzd jest nazywany cakujcym przyrzdem pomiarowym lub licznikiem, przyrzdy pomiarowe umoliwiajce wykreln lub cyfrow rejestracj wartoci wielkoci mierzonej s. rejestrujcymi przyrzdami pomiarowymi. Inn odmian narzdzia pomiarowego, umoliwiajc stwierdzenie, czy warto wielkoci mierzonej nie przekracza okrelonej granicy, lub granic jest sprawdzian. Urzdzenia pomiarowe pomocnicze su do utrzymania waciwych warunkw podczas pomiaru, uatwiaj czynnoci pomiarowe lub zwikszaj moliwoci narzdzia pomiarowego. S to
Opracowa: dr in. Stanisaw FITA 2

Instytut Technologii Maszyn i Automatyzacji

Zakad Metrologii i Bada Jakoci

wszelkiego rodzaju uchwyty, pryzmy, stoy pomiarowe, pyty statywy, lupy, wbudowane w przyrzd poziomnice itp.
NARZDZIA POMIAROWE

rodki pomiarowe

Narzdzia pomiarowe

Przetworniki pomiarowe

Urzdzenia pomiarowe pomocnicze

Wzorce miar

Pomoce pomiarowe

Przybory pomiarowe

Przyrzdy pomiarowe

Wzorce miar

Liczba odtwarzanych wartoci

Moliwo zastosowania

Przeznaczenie

Jednomiarowe

Samodzielne

Etalony

Wielomiarowe

Niesamodzielne

Wzorce kontrolne

Wzorce uytkowe

Przyrzdy pomiarowe

Liczba odtwarzanych wartoci

Moliwo zastosowania

Przeznaczenie

Analogowe

Mechaniczne Pneumatyczne

Sygnalizujce Wskazujce Sterujce Wskazujco - sygnalizujce Wskazujco - sterujce Wsk. - sygn. - ster. Rejestrujce Cakujce Liczniki

Cyfrowe

Hydrauliczne Elektryczne Optyczne Radiacyjne

Rys. 1.

Opracowa: dr in. Stanisaw FITA

Instytut Technologii Maszyn i Automatyzacji

Zakad Metrologii i Bada Jakoci

W literaturze specjalistycznej sprzt pomiarowy klasyfikuje si wedug rnych kryteriw, na przykad wedug sposobu przetwarzania, zasady dziaania, wypeniania dodatkowych funkcji itp. Klasyfikacje te nie bd tu omawiane a jedynie czciowo przedstawione na diagramie (rys. 1 i 2.)

NARZDZIA POMIAROWE

Kreskowe, kreskowo - kocowe i inkrementalne Kodowe

Wzorce miar
Kocowe

Falowe

Wymiaru

Wzorce miar

Ksztatu

Elementw zoonych

Przyrzdy suwmiarkowe

Przyrzdy mikrometryczne Dugociomierze Czujniki Wysokociomierze Maszyny pomiarowe Mikroskopy i projektory

Wzorce miar

Przyrzdy do pomiaru ktw Wsprzdnociowe maszyny pomiarowe Interferometry Przyrzdy do pomiaru chropowatoci i falistoci powierzchni Przyrzdy do pomiaru k zbatych Inne

Rys. 2. Klasyfikacja przyrzdw pomiarowych do pomiaru wielkoci geometrycznych

Przyrzdy pomiarowe. Wikszo przyrzdw pomiarowych wykorzystuje okrelone zjawisko (lub zjawiska) fizyczne do przetwarzania wielkoci mierzonej na wskazanie. Zjawisko te jest zasad dziaania przyrzdu. Na mierzon wielko i jej zmiany reaguje pierwszy z przetwornikw, nazywany czujnikiem. Zmienia on wielko wejciow na inn wielko,
Opracowa: dr in. Stanisaw FITA 4

Instytut Technologii Maszyn i Automatyzacji

Zakad Metrologii i Bada Jakoci

wygodn do dalszego przetwarzania i porwnywania z wartoci wzorcow, a do uzyskania sygnau wyjciowego, najczciej wskazania. Cig przetwornikw i czci czcych przyrzdu pomiarowego, znajdujcych si midzy czujnikiem, stanowicym pierwszy element obwodu, a urzdzeniem pomiarowym. wskazujcym stanowicym ostatni jego element, nazywany jest torem

2. Elementy skadowe
Przetwornikiem pomiarowym nazywa si element (lub zesp elementw) sucych do przetwarzania wielkoci wejciowej - wedug okrelonego prawa - na wielko wyjciow. Przetworniki mog stanowi odrbn jednostk funkcjonaln, zdoln do samodzielnego dziaania (np. termopara) lub s integraln czci przyrzdu pomiarowego (np. rurka Bourdona manometru). W przyrzdach do pomiaru dugoci, dziaajcych w oparciu o przekadnie mechaniczne, nie zawsze da si wyodrbni konstrukcyjnie cz przetwornikow, komparator czy te wzorzec. Dopiero gdy nastpuje przetwarzanie dugoci lub kta na sygna elektryczny, tor pomiarowy zawiera wszystkie wymienione elementy skadowe. Urzdzenie wskazujce, jak ju wspomniano, jest wyjciowym zespoem przyrzdu pomiarowego Jego najbardziej widocznym elementem jest podzielnia to znaczy ta cz na ktrej znajduje si podziaka. Wyrnia si trzy odmiany podziaki, mianowicie podziak kreskow, podziak cyfrow i podziak cyfrowo-kreskow. W przeszoci stosowano podziaki kreskowe, pniej zaczto budowa przyrzdy z podziaka cyfrow oparte gwnie na projekcji obrazu podziaki lub lampach wywietlajcych cyfry. Dopiero zastosowanie wywietlaczy ciekokrystalicznych spowodowao gwatowne przejcie na urzdzenia wskazujce cyfrowe. Podziaki kreskowe (analogowe) charakteryzuj si ma pojemnoci (zawartoci) informacji i moliwoci popenienia pomyki podczas odczytywania wskaza Pozwalaj jednak na szybk ocen stanu wartoci. Podziaki cyfrowe pozwalaj na znaczne powikszenie zawartoci informacji, wskazuj warto w postaci gotowego wskazania bez koniecznoci obserwacji pooenia wskazwki wzgldem podziaki, co eliminuje bdy odczytu. Jednak podziaka cyfrowa nie pozwala na szybk ocen orientacyjn mierzonej wartoci. Dlatego obecnie stosuje si rwnolegle obie podziaki obok siebie, analogow do szybkiej oceny orientacyjnej i cyfrow do odczytywania dokadnej wartoci mierzonej wielkoci Charakterystyk statyczn przyrzdu pomiarowego jest to zaleno opisujca zmian sygnau Y na wyjciu z przyrzdu, wywoan zmian sygnau X na wejciu (rys.3).

Opracowa: dr in. Stanisaw FITA

Instytut Technologii Maszyn i Automatyzacji

Zakad Metrologii i Bada Jakoci

X - wielko mierzona Y- wskazanie

Y = F(x)

Rys. 3. Charakterystyka statyczna przyrzdu pomiarowego

Deniem konstruktorw przyrzdw pomiarowych jest takie dobranie jego przetwornikw aby zaleno Y = F (X) bya prostoliniowa. Jednak zwykle jest to zaleno zbliona do prostoliniowej na tyle, by bdy przetwarzania mogy by pominite. Zaleno ta dotyczy stanu ustalonego, to znaczy, e warto wielkoci mierzonej jest staa lub zmienia si na tyle wolno, e jej zmienno w czasie nie wywiera wpywu na wskazanie. W przypadku gdy zmiany wartoci wielkoci mierzonej s szybkie i wskazania przyrzdu nie nadaj za tymi zmianami, zachodzi konieczno wyznaczania charakterystyk dynamicznych. Charakterystyki te nie bd tu omawiane.

3. Waciwoci metrologiczne narzdzi pomiarowych

Zesp cech pozwalajcych na ocen przydatnoci narzdzi pomiarowych do okrelonych celw pomiarowych nazywa si charakterystyk metrologiczn, okrelon przez poszczeglne waciwoci metrologiczne Dla penej charakterystyki przyrzdu, naley poda znaczn liczb jego cech. Natomiast z punktu widzenia uytkownika przyrzdu, tylko znajomo kilku z nich jest niezbdna, a mianowicie:
Opracowa: dr in. Stanisaw FITA 6

Instytut Technologii Maszyn i Automatyzacji

Zakad Metrologii i Bada Jakoci

- Zakres pomiarowy narzdzia pomiarowego - zakres wartoci wielkoci mierzonej (albo innych wielkoci wyznaczajcych wielko mierzon), dla ktrych narzdzie pomiarowe moe by stosowane z bdem nie przekraczajcym dopuszczalnych granic, bez szkody dla wytrzymaoci trwaoci narzdzia i bez naruszenia warunkw bezpieczestwa. Wyrnia si doln i grn granic zakresu pomiarowego. Zastrzeenie co do wytrzymaoci i zachowania warunkw bezpieczestwa dotyczy sygnaw pomiarowych, ktre s nonikami energii. Na przykad nie mona mierzy cinienia rzdu dziesitek megapaskali manometrem przeznaczonym do pomiaru cinienie rzdu kilkudziesiciu paskali. Przyrzdy dziaajcy w oparciu o sygna elektryczny najczciej s wielozakresowe. Wwczas jako zakres przyrzdu traktuje si zakres najwikszy. - Zakres wskaza narzdzia pomiarowego - zakres wartoci wielkoci mierzonej, ktre mog by odczytywane na podzielni narzdzia pomiarowego. Czsto zakres wskaza pokrywa si z zakresem pomiarowym, ale nie zawsze. Na przykad transametr o zakresie pomiarowym 0 25 mm, ma zakres wskaza 80 m. - Warto dziaki elementarnej (we) - warto wielkoci mierzonej odpowiadajca zmianie wskazania o jedn dziak elementarn. Potocznie - cakowicie bdnie - mwi si, e jest to dokadno narzdzia pomiarowego. Warto dziaki elementarnej nie jest ani bdem narzdzia pomiarowego ani tym bardziej jego dokadnoci. Dla urzdze wskazujcych cyfrowych jest to jednostka wartoci z ostatniej (prawej) pozycji wywietlacza. Na przykad gdy wskazanie ma posta 20,456mm - warto dziaki elementarnej wynosi 0,001 mm. - Dugo dziaki elementarnej (le) - odlego midzy dwoma ssiednimi wskazami mierzona wzdu linii podstawowej podziaki. Dla podziaek prostoliniowych jest to wprost odlego midzy osiami ssiednich wskazw. Dla podziaek hakowych, lini podstawow wyznaczaj wewntrzne koce kresek, lub rodki najkrtszych kresek. Dugo dziaki elementarnej decyduje o wyrazistoci podziaki. - Czuo narzdzia pomiarowego - pochodna wskazania wzgldem wartoci wielkoci mierzonej, dla danej jej wartoci:

k=

dW dN

gdzie: W wskazanie przyrzdu pomiarowego, N wielko zmierzona Czuo moe te by wyraona stosunkiem przyrostu wskazania do przyrostu odpowiadajcego temu wskazaniu - wartoci wielkoci mierzonej:
Opracowa: dr in. Stanisaw FITA 7

Instytut Technologii Maszyn i Automatyzacji

Zakad Metrologii i Bada Jakoci

k= gdzie:

W N

W przyrost wskazania przyrzdu pomiarowego, N przyrost wielkoci zmierzonej Jeli warto dziaki elementarnej i dugo dziaki elementarnej s dla danego przyrzdu stae, wwczas czuo bdzie rwna stosunkowi dugoci dziaki elementarnej - le, do wartoci dziaki elementarnej - we. Czuo jest wyraana jako stosunek jednostki dugoci do jednostki wielkoci mierzonej (np. mm/V). W przypadku gdy wskazanie i wielko mierzona s tego samego rodzaju czuo jest przeoeniem.
- Poprawno wskaza narzdzia pomiarowego - zdolno do dawania wskaza

rwnych poprawnym wartociom wielkoci mierzonej. Poprawno jest cech charakteryzujc narzdzie pomiarowe pod wzgldem jego bdw systematycznych a wic moliwych do wyeliminowania z wyniku pomiaru. Miar poprawnoci jest bd poprawnoci - suma algebraiczna (wypadkowa) bdw systematycznych, obarczajcych wskazania narzdzia pomiarowego w okrelonych warunkach uytkowania.
- Wierno wskaza narzdzia pomiarowego - zdolno do dawania wskaza

zgodnych ze sob dla tej samej wartoci wielkoci mierzonej, przy jednoczesnym pominiciu bdw systematycznych. Rozrzut wskaza narzdzia pomiarowego okrela zmienno wynikw w serii pomiarw tej samej wartoci wielkoci mierzonej. Rozrzut wskaza moe by wyraony ilociowo przez odchylenie rednie kwadratowe (standardowe) lub zakres rozrzutu wskazania
narzdzia pomiarowego - obszar zmiennoci wskaza narzdzia pomiarowego wyraony

rnic midzy najwikszym xmax i najmniejszym xmin spord wskaza w danej serii pomiarw, odpowiadajcych tej samej wartoci wielkoci mierzonej:

W = x max x min
- Bd wiernoci - jeden ze wskanikw rozrzutu wskaza narzdzia pomiarowego -

najczciej - redni bd kwadratowy wiernoci wskaza. Bdy graniczne wiernoci - bdy graniczne pojedynczego pomiaru wartoci wielkoci mierzonej wykonanego w okrelonych warunkach uytkowania, z pominiciem bdw poprawnoci narzdzia pomiarowego. Bdy graniczne oblicza si zwykle jako iloczyn redniego bdu kwadratowego wiernoci wspczynnika t:
Opracowa: dr in. Stanisaw FITA 8

Instytut Technologii Maszyn i Automatyzacji

Zakad Metrologii i Bada Jakoci

e 1 = + ts

e 2 = + ts

W przypadku rozkadu normalnego bdw oraz dostatecznie duej liczby pomiarw przyjmuje si na og t = 3, co odpowiada prawdopodobiestwu P = 99,73%, e w serii pomiarw nie bd przekroczone bdy graniczne wiernoci, dla P = 95% - t = 1,96, a dla P = 99% - t = 2,58. W metrologii prawnej wyznacza si bdy graniczne wiernoci narzdzia pomiarowego jako rnic algebraiczn najwikszego xmax i najmniejszego xmin wskazania przyrzdu i dla uproszczenia przyjmuje si, e bdy graniczne wiernoci s rwne i wynosz 0,5 (xmax xmin)
- Stao narzdzia pomiarowego - zdolno narzdzia pomiarowego do zachowywania

niezmiennych cech metrologicznych w czasie.

- Odwracalno narzdzia pomiarowego - zdolno narzdzia pomiarowego do

dawania tego samego wskazania, gdy t sam warto wielkoci mierzonej osiga si raz przez zwikszanie wartoci wielkoci mierzonej od wartoci mniejszej, drugi raz przez jej zmniejszanie od wartoci wikszej. Miar zwrotnoci jest histereza pomiarowa - bd odwracalnoci charakteryzujcy si rnic wskaza narzdzia pomiarowego, gdy t sam warto wielkoci mierzonej osiga si raz przy zwikszaniu wartoci wielkoci mierzonej, drugi raz - przy jej zmniejszaniu.
- Pobudliwo narzdzia pomiarowego - waciwo charakteryzujca zdolno

narzdzia pomiarowego do reagowania na mae zmiany wielkoci mierzonej. Prg pobudliwoci to najmniejsza zmiana wartoci wielkoci mierzonej, ktra wywouje dostrzegaln zmian wskazania narzdzia pomiarowego.
- Dokadno narzdzia pomiarowego - waciwo charakteryzujca zdolno

narzdzia pomiarowego do wskazywania wartoci bliskich rzeczywistej wartoci wielkoci mierzonej. Bd dokadnoci - wypadkowa warto bdw narzdzia pomiarowego w okrelonych warunkach uytkowania, zawierajca bdy poprawnoci i bdy wiernoci wskaza
- Klasa dokadnoci - zbir waciwoci metrologicznych, umownie oznaczonych

wartoci dopuszczalnego bdu podstawowego W przypadku przyrzdw analogowych, wskazwkowych, klasa dokadnoci charakteryzuje warto graniczn niedokadnoci wskaza wyraon w procentach wartoci umownej Wartoci umown jest najczciej grna granica zakresu pomiarowego, ale moe ni by te warto wskazana, zakres wskaza, dugo podziaki. Informacje o rodzaju wartoci umownej podane s na przyrzdzie w formie odpowiedniego symbolu. Na przykad:

Opracowa: dr in. Stanisaw FITA

Instytut Technologii Maszyn i Automatyzacji

Zakad Metrologii i Bada Jakoci

0,5 0,5 0,5 1 ~ 0,5

przyrzd kl. 0,5, dla ktrego wartoci umown jest zakres pomiarowy, przyrzd kl. 0,5, ale wartoci umown jest warto wskazana, przyrzd kl 0,5, dla ktrego wartoci umown jest zakres wskaza, przyrzd kl. 1 dla prdu staego i kl. 0,5 dla prdu zmiennego.

Liczby wyraajce wzgldn niedokadno wskaza w formie klasy s znormalizowane szeregiem: 0,1; 0,2; 0,5; 1; 1,5; 2,5. Na przykad woltomierz klasy 1 o zakresie Un = 10V, w adnym punkcie skali nie bdzie mierzy z bdem wikszym ni: Un = 0,1V 100

U = kl.

Ponadto Polska Norma definiuje takie cechy jak: czsto najwiksza (najmniejsza) pomiaru. pewno odczytania narzdzia pomiarowego, bdy graniczne dopuszczalne poprawnoci, poprawka na poprawno narzdzia pomiarowego, bdy graniczne dopuszczalne wiernoci. histereza pomiarowa graniczna, histereza pomiarowa granic/na dopuszczalna, bd graniczny pobudliwoci, czas odpowiedzi narzdzia pomiarowego, prg rozruchu licznika, bdy graniczne dokadnoci, bdy graniczne dopuszczalne dokadnoci.

Nie bd one bliej omawiane.

Opracowa: dr in. Stanisaw FITA

10