T.C.

ADNAN MENDERES NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS AR YL 2007-05

ANADOLUDAK DOR DZENL TAPINAKLAR

HAZIRLAYAN Sedat AKKURNAZ

DANIMAN Yrd. Do. Dr. Suat ATELER

AYDIN 2007

YAZAR ADI-SOYADI: Sedat AKKURNAZ BALIK: Anadoludaki Dor Dzenli Tapnaklar

ZET
Bu alma, Arkaik Dnemden balayarak Roma mparatorluk ann sonuna dein Anadolu corafyasnda ina edilmi Dor Dzenine sahip tapnaklarn tespit edilmesi ve bu yaplarn incelenerek deerlendirilmesi sonucunda oluturulmutur. almada ele alnan konu iki ana balk altnda toplanmtr. Birinci blmde, her tapnak kendi iinde, konum, plan-altyap, oranlar, tarihleyici kriterler ve kltler baznda ele alnp, nceden yaplm almalardan da yararlanlarak ve baka yaplarla benzeen zellikler n plana karlmak suretiyle bu tapnaklar tantlmaya ve tanmlanmaya allmtr. almann ikinci ksmn oluturan Karlatrmal-Deerlendirme balkl blmde, konu kapsamndaki btn tapnaklarn ortak zellik sergileyen ynleri ve birbirlerinden ayrlan zellikleri, Anadolu dndaki rnekler de dikkate alnarak incelenmitir. nceki blmde tespit edilen veriler, ikinci ksmda yaylm alanlar, konum, plan-altyap, oranlar, kronolojik dizim ve kltler gibi eitli alt balklar altnda yorumlanp, bir takm sonulara ulalmtr. Elde edilen bu sonular, konunun daha net anlalmas asndan, tablolar ve grafikler yardm ile istatistiki veriler halinde sunulmutur. ANAHTAR SZCKLER Anadolu Dor Dzen Tapnak Mimari Arkeoloji

ii

NAME and SURNAME: Sedat AKKURNAZ TITLE: The Doric Temples In Anatolia

ABSTRACT
This study is constructed by the discovery and the analysis of the Doric Temples which were built from the beginning of Archaic Age until the end of the Roman Age in Anatolia. The case is grouped in two main chapters.

In the first chapter; representation and identification of the individual temples while emphasizing the common properties with the other temples is tried by the means of location, planning-infrastructure, architectural ratios, dating criteria and cult basis.

In the Comparison-Analysis named second chapter, all temples which are included in the case are analysed with the common properties and the differring properties also considering the outer Anatolian Doric Temples. By the means of gathered data in the aforimentioned chapter, some sorts of consequences are revealed by commenting in the subchapters location, planning-infrastructure, architectural ratios, choronological order and cults. These consequences are represented as statistical data with the help of tables and graphs to achieve a deeper comprehension.

KEYWORDS Anatolia Doric Order Temple Architecture Archaeology

iii

NSZ Arkeoloji dnyasn kefetmeye baladka ve kefettiim bu dnyann en byk gsteri merkezleri olan Antik kentleri gezip, dolatka; bu bilim dalnn en grsel ve her platformda sz edilen eserlerinin banda mimari kalntlarn geldiini grdm ve de kavradm. Hatta Antik an Yedi Harikasn oluturan eserlerin bile, be tanesi, mimari ierikli deil midir? Ayrca, gnmzde evremize baktmzda, insanolunun yapt ve bizi etkileyen en nemli nesnelerin mimari tasarmlar veya antsal yaplar olduunu rahatlkla syleyebiliriz. Yukarda saydm nedenlerin etkisi ile mesleki geliimimde, Antik Dnem mimari konular zerinde almaya ynelmek istedim. Sz konusu mimari tasarmlarn etkisinin bu kadar geni mekanl ve uzun sreli olmasnn altndaki yatan en byk etken, Antik mimarlarn, yaplar tasarlarken oransallk ve grsel estetik zerinde younlap yaptklar binalar birer sanat eseri niteliinde sunmu olmalardr. Bu oransal ve grsel sanat eserlerini n plana karan en nemli unsurlar ise hi phesiz ki, cephe dzenlemeleridir. Bu konuda olduka zengin eserlere ev sahiplii yapan ve sanatsal hisler ile rasyonel dncelere sahip mimarlar yetitirmi olan Anadolunun bu blgesinde yaamm srdrrken, Antik mimari alannda almaya karar verip de, tez konumu belirlemede fazla sknt duymadm. Mimari ve sanat zerine almalar yapma istei ve bilinciyle, bunun cephe dzenlemesi ile ilgili olmas gerektiine de inanarak ve alannda ksmen de olsa, bir eksiklii gidermesini hedefleyerek, alma konumun dnce taslan oluturdum. Tez konusunun zihnimde ekillenmesini ve almann btn aamalarnda her trl fikri, ilmi ve materyal yardm salayan tez hocam Yrd. Do. Dr. Suat Ateliere, konu gerei sklkla karlatm Almanca yaynlarn evirisini yapan ve bu eviriler srasnda deerli birikimlerini benimle paylaan hocam Prof. Dr. Abdullah Yaylalya ve retim hayatm boyunca devaml ilgi, sevgi ve desteklerini hi esirgemeyen Aileme teekkrlerimi sunarm. AYDIN 2007

iv

NDEKLER
ZET....i ABSTRACT....ii NSZ.......iii NDEKLER.......iv TABLOLAR VE LEVHALAR LSTES...........................................................................vi I. GR............................................................................................................................1 I. A. Ama Yntem Kapsam.....................5 II. ANADOLUDA NA EDLM DOR DZENL TAPINAKLAR.....7 II. A. Troas Blgesindeki Tapnaklar.......7 II. A. 1. Ilion Athena Tapna.................................................................7 II. A. 2. Aleksandreia Troas Dor Tapna.............11 II. A. 3. Assos Athena Tapna.............13 II. B. Mysia Blgesindeki Tapnaklar.......17 II. B. 1. Pergamon Athena Polias Tapna............................................17 II. B. 2. Pergamon Hera Basileia Tapna.....21 II. B. 3. Pergamon Zeus Tapna...........23 II. B. 4. Pergamon Asklepios-R Tapna...........25 II. B. 5. Mamurt Kale Meter Theon Tapna ........27 II. C. Aiolis Blgesindeki Tapnaklar........29 II. C. 1. Aigai Demeter-Kore Tapna.......29 II. D. Ionia Blgesindeki Tapnaklar......31 II. D. 1. Klaros Apollon Tapna...........................................................31 II. D. 2. Metropolis Ares Tapna.....35 II. D. 3. Priene Demeter-Kore Tapna.........37 II. D. 4. Myus Apollon Termintheus Tapna...........40 II. D. 5. Miletos Dor Tapna................43 II. E. Karia Blgesindeki Tapnaklar........45 II. E. 1. Amyzon Artemis Tapna45 II. E. 2. Alabanda Artemis Tapna......47 II. E. 3. Herakleia Athena Latmia Tapna...49 II. E. 4. Baarck Zeus Akraios Tapna.......51 II. E. 5. Kedreai Apollon Kedrieus Tapna..............53 II. E. 6. Emecik Apollon Tapna......55 II. E. 7. Knidos Dor Tapna........58

II. E. 8. Kaunos Teras Tapna............................................................59 II. E. 9. Kaunos Dor Tapna..............................................................62 II. F. Lykia Blgesindeki Tapnaklar.............64 II. F. 1. Kadyanda Dor Tapna........64 II. F. 2. Sidyma Sebasteion...................................................................66 II. F. 3. Letoon Apollon Tapna. ....68 II. F. 4. Oinoanda Dor Tapna.............71 II. F. 5. Balboura Agora Tapna.........................................................74 II. F. 6. Sura Apollon Surius Tapna.......77 II. F. 7. Arykanda Helios Tapna......................................................79 II. G. Pisidia Blgesindeki Tapnaklar...................81 II. G. 1. Sagalassos Dor Tapna........................................................ .81 II. H. Pamphylia Blgesindeki Tapnaklar.........85 II. H. 1. Perge Dor Tapna...........85 II. H. 2. Aspendos Dor Tapna.........88 II. H. 3. Lyrbe-Seleukeia Dor Tapna..... ........................92 II. I. Kilikia Blgesindeki Tapnaklar.......95 II. I. 1. Laertes Zeus Megistos Tapna.................................................95 II. I. 2. Iotape Traianus Tapna........................................................... 97 II. I. 3. Kestroi Vespasianus Tapna....................................................99 II. I. 4. Asar Dor Tapna....................................................................101 II. I. 5. Korykos Zeus Korykios Tapna........103 II. I. 6. atren Hermes Tapna...............106 II. I. 7. Seleukeia-Pieria Zeus Tapna...108 II. K. Tartmal Yaplar....110 III. KARILATIRMALI DEERLENDRME119 III. A. Tapnaklarn Anadoludaki Yaylm Alanlar...119 III. B. Konumu ....122 III. C. Altyap ve Plan..126 III. D. Dzen Oranlar..139 III. E. Kullanlan Malzemeler..146 III. F. Tapnaklarn Kronolojik Dizimi150 III. G. Kltler...155 IV. SONU......................................................................................................................160 V. KISALTMALAR VE BBLYOGRAFYA .......164 ZGEM.....................186 TABLOLAR, HARTA VE LEVHALAR......................................................................187

vi

TABLOLAR LSTES

Tablo 1

Anadoludaki Dor Dzenli Tapnaklarn Blgesel Dalm. Anadoludaki Dor Dzenli Tapnaklarn Kent indeki Konumlarna Gre Dalm. Anadoludaki Dor Dzenli Tapnaklarn na Dnemlerine Gre Dalm.

Tablo 2

Tablo 3

Tablo 4

Anadoludaki Dor Dzenli Tapnaklarn Planlarna Gre Dalm.

Tablo 5

Anadoludaki Dor Dzenli Tapnaklarn l ve Oranlar. Dor Dzenli Tapnaklarn na Tarihlerine Ynelik Kronolojik Cetveli.

Tablo 6

Tablo 7

Anadoludaki Dor Dzenli Tapnaklarn Kltlerine Gre Dalm.

Tablo 8

Anadoludaki Dor Dzenli Tapnaklar-na Edilen Malzeme Elemesi.

HARTA

Harita 1

Dor Dzenli Tapnaklarn Bulunduu Kentleri Gsteren Anadolu Haritas.

vii

LEVHALAR LSTES

Levha 1 Levha 2 Levha 3 Levha 4 A Levha 4 B Levha 4 C Levha 4 D Levha 5 A Levha 5 B Levha 5 C Levha 5 D Levha 5 E Levha 6 A Levha 6 B Levha 6 C Levha 7 A Levha 7 B Levha 7 C Levha 7 D

Peripteros tipli tapnaklarn planlar. Prostylos tipli tapnaklarn planlar. Templum in antis tipli tapnaklarn planlar. Ilion Athena Kutsal Alannn olas grnm. Ilion Athena Tapna pteroma restitsyonu ( Goethert-Schleif 1962, Fig. 20 ). Ilion Athena Tapna styap restitsyonu ( Goethert-Schleif 1962, Fig. 21 ). Ilion Athena Tapna alt-styap kesit izimi ( Goethert-Schleif 1962, Fig. 19 ). Ilion Athena Tapna Helios kabartmal metop. Ilion Athena Tapna Dor bal. Ilion Athena Tapna Dor bal. Ilion Athena Tapna Dor bal. Ilion Athena Tapna Dor saaklk detay. Aleksandreia Troas Dor Tapna ta plan ( Pohl 1999, 88, Res.1 ). Aleksandreia Troas Dor Tapna genel grnm. Aleksandreia Troas Dor Tapna krepidoma ( Pohl 1999, 86, Res. 13,2 ). Assos Athena Tapna restitsyonu. Assos Athena Tapna 3D modelleme. Assos Athena Tapna peristasis stunlar ve tavan restitsyonu. Assos Athena Tapna n cephe 3D modelleme.

Levhalarda kullanlan alnt resimlerin referanslar listede ilgili maddenin yannda italik stilde -yatk- olarak sunulmutur.

viii

Levha 7 E Levha 7 F Levha 8 A Levha 8 B Levha 8 C Levha 8 D Levha 8 E Levha 9 A Levha 9 B Levha 9 C Levha 9 D Levha 10 A Levha 10 B Levha 10 C Levha 11 A Levha 11 B Levha 12 A Levha 12 B Levha 12 C Levha 13 A Levha 13 B Levha 13 C Levha 14 A

Assos Athena Tapna ayaa kaldrl n cephe. Assos Athena Tapna n cephe 3D modelleme. Assos Athena Tapna kuzeybatdan grnm. Assos Athena Tapna Dor bal. Assos Athena Tapna Dor bal. Assos Athena Tapna triglif paras. Assos Athena Tapna Dor stun tamburlar. Pergamon Athena Tapna cephe restitsyonu ( Rheidt 1996, 170, Res. 9 ). Pergamon Athena Polias Tapna Dor bal. Pergamon Athena Polias Tapna Dor bal. Pergamon Athena Polias Tapna insit temel bloklar. Pergamon Hera Basileia Tapna olas grnm ( Schazmann 1923 ). Pergamon Hera Basileia Tapna yandan grnm ( Schazmann 1923 ). Pergamon Hera Basileia Tapna st yap restitsyonu ( Schazmann 1923 ). Pergamon Hera Basileia Tapna styap elemanlar. Pergamon Hera Basileia Tapna merdivenler ve styap grnm. Pergamon Zeus Tapna cephe restitsyonu ( Rheidt 1996, 170, Res. 9 ). Pergamon Zeus Tapna tayc elemanlar ( Rheidt 1996, 170, Res. 9 ). Pergamon Zeus Tapna entablature izimi ( Rheidt 1996, 170, Res. 9 ). Pergamon Asklepios-R Tapna ta plan izimi ( Schazmann 1923 ). Pergamon Asklepios-R Tapna Dor friz blou izimi ( Schazmann 1923 ). Pergamon Asklepios-R Tapna Dor saaklk izimi ( Schazmann 1923 ). M. Kale Meter Theon Tap. cephe restitsyonu ( Rheidt 1996, 170, Res. 9 ).

ix

Levha 14 B Levha 15 A Levha 15 B Levha 15 C Levha 16 A Levha 16 B Levha 17 A Levha 17 B Levha 17 C Levha 17 D Levha 18 A Levha 18 B Levha 19 A Levha 19 B Levha 19 C Levha 19 D Levha 19 E Levha 20 A Levha 20 B Levha 21 A Levha 21 B Levha 21 C Levha 21 D

M. Kale Meter Theon Kutsal Alan olas grnm ( Radt 2002, Res. 189 ). Aigai bat teras ve zerindeki yaplarn plan. Aigai Demeter-Kore Tapna Dor bal ( Rumscheid 1994, 2, Res. 1,4 ). Aigai Demeter-Kore T. entablature izimi (Bohn-Schuchhardt 1889,45, Res.40). Klaros Apollon Tapna havadan grnm. Klaros Apollon Tapna adyton grnm. Klaros Apollon Tapna ke triglifi. Klaros Apollon Tapna triglif detay. Klaros Apollon Tapna Dor bal. Klaros Apollon Tapna Dor bal detay. Metropolis Ares Tap. mimari bloklar ( Meri-z-Meri-Aybek 2006, 251, Res. 7 ). Metropolis Ares Tapna yaztl Dor stun tamburu ( Meri 2003, 111 ). Priene Demeter Tapna cephe restitsyonu ( Rumscheid 2000, 155, Fig. 137 ). Priene Demeter Tapna yanndaki adak ukuru. Priene Demeter Tapna evresindeki Dor mimari elemanlar. Priene Demeter Tapna celladan grnm ( Rumscheid 2000, 155, Fig. 138 ). Priene Demeter Tapna Dor bal ( Rumscheid 1994, 73, Fig. 162,3 ). Myus Apollon Termintheus Tapna cella duvar bloklar. Myus Apollon Termintheus Tapna Dor stun tamburu. Miletos Dor Tapna cephe restitsyonu ( Mller-Wiener 1983, 75, Res. 5 ). Miletos Dor Tap. Dor saaklk bloklar izimi ( Mller-Wiener 1983, 74, Res. 3). Miletos Dor Tap. Dor saaklk bloklar izimi ( Mller-Wiener 1983, 74, Res.4 ). Miletos Dor Tap. Dor stun paralar izimi ( Mller-Wiener 1983, 73, Res. 2 ).

Levha 22 A Levha 22 B Levha 23 Levha 24 A Levha 24 B

Amyzon Artemis Tapna genel grnm. Amyzon Artemis Tapna triglif paras. Alabanda Artemis Tapna ta plan izimi ( Serdarolu 2004, 181, Res.43 ). Herakleia Athena Latmia Tapna gneydoudan grnm. Herakleia Athena Latmia Tapna podyum ve cella duvar grnm.

Levha 25 A Baarck Zeus Tap. cephe restitsyonu ( Peschlow-Bindokat 1996b, 220, Res. 2 ). Levha 25 B Levha 26 A Levha 26 B Levha 26 C Levha 27 A Levha 27 B Levha 27 C Levha 27 D Levha 28 A Levha 28 B Levha 28 C Levha 29 A Levha 29 B Levha 30 A Levha 30 B Levha 31 A Levha 32 A Baarck Zeus Akraios Tapna genel grnm. Kedreai Apollon Tap. mimari bloklar izimi ( Anabolu 1965, 250, Res. 40 ). Kedreai Apollon Tapna Dor friz blou izimi ( Anabolu 1965, 250, Res. 35 ). Kedreai Apollon T. Dor stun tamburlar izimi (Anabolu 1965, 250,Res.32-33). Data Emecik Apollon Kutsal Alan havadan grnm. Data Emecik Apollon Tapna Dor stun tamburlar. Data Emecik Apollon Tapna Dor bal. Data Emecik Apollon Tapna Dor architrav paras. Knidos Dor Tapna genel grnm. Knidos Dor Tapna Dor friz blou izimi ( zgan 1991, 59, iz. 1 ). Knidos Dor Tapna Dor architrav blou izimi ( zgan 1991, 59, iz. 2 ). Kaunos Teras Kutsal Alan ta plan izimi ( n-Ik 2001, 88, Res. 61 ). Kaunos Teras Tapna n cephe basamaklar ve insit ante stunlar. Kaunos Dor Tapna plan. Kaunos Dor Tapna genel grnm ( n-Ik 2001, 92, Res. 64 ). Kadyanda Dor Tapna Dor bal ( Rumscheid 1994, 24, Res. 52,11 ). Sidyma Sebasteion restitsyonu ( Benndorf- Niemann 1884, 61, Fig. 42 ).

xi

Levha 32 B Levha 33 A Levha 33 B Levha 33 C Levha 34 A Levha 34 B Levha 35 A Levha 35 B Levha 36 Levha 37 A Levha 37 B Levha 38 A Levha 38 B Levha 39 A Levha 39 B Levha 40 A Levha 40 B Levha 41 A Levha 41 B Levha 42 A Levha 42 B Levha 42 C Levha 43 A

Sidyma Sebasteion ve agora plan ( Benndorf- Niemann 1884, 61, Fig. 41 ). Letoon Leto, Artemis ve Apollon T. restitsyonu ( Courtils 2003, 142, Res. 55 ). Letoon Kutsal Alan genel grnm. Letoon Apollon Tapna kuzeybat keden grnm. Oinoanda Dor Tapna cephe restitsyonu ( Coulton 1982, 54, Fig. 7 ). Oinoanda Dor Tapna entablature izimi ( Coulton 1982, 51, Fig. 5 ). Balboura Agora T. cephe restitsyonu ( Coulton-Milner-Reyes 1988, 143, Fig. 8 ). Balboura Agora T. entablature izimi ( Coulton-Milner-Reyes 1988, 143, Fig. 7 ). Sura Apollon Surius Tap. genel grnm ( Brandt-Kolb 2005, 112, Res. 152). Arykanda Helios Tapna genel grnm. Arykanda Helios Tapna genel grnm ( Bayburtluolu 2003, 67 ). Sagalassos Dor Tap. cephe restitsyonu ( Bykkolanc 1996, 83, Lev. 89a ). Sagalassos Dor Tapna gneydoudan grnm. Sagalassos Dor Tapna cella i duvar. Sagalassos Dor Tapna podyum profili detay. Perge Dor Tapna ta plan izimi ( Mansel 1970, 170, Res.1 ). Perge Dor Tap. entablature profil izimi ( Rumscheid 1994, 69, Res. 141,5 ). Aspendos Dor Tapna genel grnm. Aspendos Dor Tapna genel grnm. Aspendos Dor Tapna kuzeydou ke podyum detay. Aspendos Dor Tapna mutulus paras. Aspendos Dor Tapna Dor stun tamburu. Lyrbe-Seleukeia Dor Tapna cephe restitsyonu ( nan 1998, 129, iz. 32 ).

xii

Levha 43 B Levha 44 A Levha 44 B Levha 45 A Levha 45 B Levha 46 Levha 47 A Levha 47 B Levha 48 Levha 49 A Levha 49 B Levha 49 C Levha 50 A Levha 50 B

Lyrbe-Seleukeia Dor Tapna genel grnm ( nan 1998, 150, Res. 121 ). Laertes Zeus Megistos Tap. genel ve detay grnm ( St 1998, Lev. 17a-b ). Laertes Zeus Megistos Tapna mimari bloklar ( St 1998, Lev. 17c-d ). Iotape Traianus Tapna altyap kesit izimi ( St 1998, iz. 11 ). Iotape Traianus Tapna mimari paralar izimi ( St 1998, iz. 12 ). Kestroi Vespaianus Tap. heykel konumlar ve plan ( St 1998, iz. 15 ). Asar Dor Tapna Dor frizi ve saakl izimi ( St 1998, iz. 42 ). Asar Dor Tapna Dor architrav izimi ( St 1998, iz. 41 ). Korykos Zeus Tap. Dor ante bal izimi ( Feld-Weber 1967, 262, Res. 3 ). atren Hermes Tapna genel grnm. atren Hermes Tap. n cephe grnm ( Durukan 1999, Lev. 17, Fig. 16 ). atren Hermes Tapna pronaos ii cella duvar detay. Seleukeia Pieria Zeus Tapna genel grnm. Seleukeia Pieria Zeus Tapna genel grnm.

I. GR Antik Dnem mimarisinde nemli bir yere sahip olan cephe dzenlemesi1 iin, kukusuz, iki dzen n plana kmaktadr. Bunlardan ilki Arkaik Dnem balarnda ortaya kan ve daha ok Kta Yunanistanda kullanlm olan Dor Dzenidir2. kincisi ise ilk olarak Erken Arkaik Dnemde Kuzey-Bat Anadolu ve Ege Adalarnda kullanlmaya balanan ve Dor Dzenli stunlara gre stun ap daha ince ve stun boyu daha uzun olan Ion Dzenidir3. Bu iki dzene kyasla daha erken kullanm evresi olan ve Arkaik Dnemden sonra ilevselliini yitiren Kuzeybat Anadolu kkenli Aiol Dzeni, her ne kadar da kendisine kuzey Ege havzasnda kullanm sahas bulsa da, stilistik zelliklerinden dolay, Yakndou kltrlerinin etkisini tamaktadr4. Aiol Dzeni Arkaik Dnemle birlikte geliim ve kullanm mrn doldurmu5 iken, Ion ve Dor Dzenleri ilk kullanm evrelerinde standart birimlerden yoksundur6. Arkaik Dnemin sonlarna doru Dor Dzeni klasik slubuna ulam7 iken, Ion dzeni ise ancak tam anlamyla . . ge 4. yy.dan itibaren ideal birimlerine kavumutur8. Hellenistik Dnemden itibaren ise bu iki dzenden Dor Dzenine oranla, daha ok Ion Dzeni temel
Antik a mimarisi zerine yaplan almalarda grlmektedir ki; gerek Antik a mimarlar, gerekse gnmz aratrmaclar yaplarda kullanlan dzen konusuna geni lde yer vermektedirler. Hatta bu dzenler sonraki dnemlerde, kk farkllklar gstererek, Barok ve Neoklasik gibi sanat akmlarnda bile kullanm alan bulmulardr ( bk. Conti 1997, 14 ). Antik Dnem yaplarnn bu kadar byk etki uyandrmasnn temel nedeni yaplarn ilevinden ok, cephelerinde kullanlan ve belli kurallar dahilinde uygulanan sslemelerden kaynaklanmaktadr. Mimari genel anlam ile bir alann kapatlmas olarak kabul edilmesine ramen, Antik a mimarlarnn hem mimar hem de sanat kimlikleri- rnein Skopas mimar olmasnn yannda ayn zamanda heykeltratr ( bk. Winter 1982, 387; Mansel 1999, 418 )- nedeniyle, Grek yaplar bu ilevin tesine gemitir. Tapnak mimarisi dikkate alnrsa, ierisine insanlarn sokulmad yaplarn tek ilevi klt heykelin bulunduu alan kapal ve kasvetli bir mekan haline getirmek ve pteroma alanlarnn glgelik olarak kullanlmasn salamaktr. levi son derece kstl olan bu yaplar, daha ok d grnlerine nem verilerek estetik kayglarla tasarland iin ( bk. Vitruvius III, III, 8-11 ) kendilerinden ok cepheleri n plana kmtr. Bu dncelerle oluan cephe dzenleri, o dnemde yaamn her alannda kullanlan matematiksel oran mant ve ideal gzellik kavram ile birleip, yaplarn sadece bir bina olmadn bunun tesinde bir sanat eseri niteliinde yapldklarn vurgulamaktadr. 2 Dor Dzeninin kkeni ve ortaya k, ahap mimari gelenein taa yansmas olarak yorumlanmaktadr. Bu konu iin bk. Vitruvius IV, II, 2; Holland 1917, 117; Dinsmoor 1950, 56-57, Fig. 20; Cook 1951, 50-51; Rhodes 1987, 477; Lawrence 1996, 99; Wesenberg 1996, 11, Fig. 10; Gruben 2001, 31, 35, Res. 21; Jones 2002, 353, Fig. 1; Ayrca, Dor Dzeninin kkeninde Msr mimarisinde kullanlan ktlesel stunlu yaplarn rol oynad dnlmektedir ( bk. Chitham 1985, 22 ). 3 Gruben 1996, 61-77; Tomlinson 2003, 21. 4 Dinsmoor 1950, 61. 5 Robertson 1943, 60. 6 Barletta 1990, 49; Bingl 2001, 32; Jones 2002, 359. 7 Friedell 1994, 111. 8 Tomlinson 2003, 22.
1

alnarak tretilen Korinth ve Kompozit gibi farkl cephe dzenleri meydana getirilmitir. Ayn ekilde, Roma Dneminde zellikle talyada kullanlm olan Toskana Dzeni Vitruvius tarafndan Dor Dzenin bir eitlemesi olarak da kabul edilir 9. almann snrlarn oluturan Anadolu corafyasnda Arkaik, Klasik ve Hellenistik Dnemde Ion Dzenli tapnaklar n planda iken, Roma mparatorluk Dneminde bu dzene ek olarak, zellikle tapnak mimarisinde Korinth ve Kompozit dzenlerinin yaygn olarak kullanld grlmektedir. almann konusunu oluturan Dor Dzeni ise Anadoludaki kentlerde daha ok stoalarn, proskenelerin ve propylaionlarn cephe dzenlemelerinde kullanlmtr10. Antik Dnem Anadolu tapnak mimarisinde, yukarda anlan dzene oranla daha az kullanlm olduu dnlmesine ve Kta Yunanistan kkenli olduu11 kabul edilmesine ramen, Dor Dzeni Arkaik Dnemden balayarak Tm Antik a boyunca Anadolu tapnak mimarlnda ksmen de olsa tercih edilen bir dzen olmutur. Hatta Vitruvius Anadoludaki ilk Hellen tapnann Dor Dzeninde ina edilmi Panionion Apollon Tapna olduunu belirtir12. Fakat arkeolojik veriler nda Anadoludaki en eski Dor Dzenli tapnak . . 630-620 arasna tarihlenen Assos Athena Tapnadr13. Klasik14 ve Hellenistik15 Dnemlerde Dor Dzenli tapnaklarn saysnda art grlmektedir. Dor
Vitruvius IV, VII, 3; Ayrca bk. Chitham 1991, 28; Erken Dnemde Gney talyada ina edilmi olan Dor Dzenli tapnaklar Toskana Dzenine kken ve ya nclk etmi olmaldr. 10 Coulton 1976, 102; Orta 2001. 11 Vitruvius IV, I, 3. 12 Ionlar Anadoluya yerletikleri zaman Ion birliinin ba tanrs olan Panionion Apollonuna bir tapnak ina etmiler ve bu yapnn cephe dzenlemesi iin daha nceden Kta Yunanistandan bildikleri Dor Dzenini kullanmlardr ( bk. Vitruvius IV, I, 5; Ayrca bk. Hersey 1987, 72; Wesenberg 1996, 8 ). Vitruviusun bu gr tartmaya ak bir konudur. Ionlarn Anadoluya ilk gelii ile sz konusu mimari dzenlerin ortaya k arasnda 450- 500 yl gibi byk bir zaman fark vardr. ayet bu bilgi gvenilir ise Vitruvius tatan ina edilmi bir yapdan deil de ahap bir tapnaktan bahsediyor olmaldr. Ya da kitabnda grp grmedii konusunda bir sonu karmamakla birlikte Vitruvius Panionionda Dor Dzeninde Apollon Tapna olduunu biliyordu ve bu tapnan nclnn ahap olabilecei dncesiyle byle bir efsanevi anlatma gitmi olabilir. 13 Serdarolu 2005, 93. 14 Konu kapsamnda yaplan aratrmada grlmtr ki; Klasik Dnemin erken evrelerine kyasla, zellikle .. 4. yy.n ikinci yarsndan itibaren Anadoluda ina edilmi Dor Dzenli tapnaklarn saysnda byk art olmutur. Ayrca bk. Mansel 1999, 422. 15 Hellenistik Dnemden itibaren Kta Yunanistan dnda zellikle Anadolu ve Suriye gibi yerlerde Dor Dzenli tapnaklarn youn olarak ina edilmi olmas, Byk skenderden sonra bu blgelere hakim olan ve Kta Yunanistan geleneklerini benimsemi Makedonyal komutanlara balanmaktadr ( bk. Tomlinson 2003, 54 ).
9

Dzenin kullanm Hellenistik Dnemin sonunda Anadoluda kesilmez ve Ge Hellenistik Dnemden ok az farkl versiyonlarla en azndan . S. 1. yy.n sonuna kadar ina edilmeye devam etmitir. Yalnz Flaviuslar Dnemindeki antlarn saysnn okluuna ramen . S. 2. yy.a kesin olarak tarihlendirilebilen Dor Dzenli yap says ok azdr16.

Antik a tapnak mimarisinde tan kullanlmaya baland Arkaik Dnemde ina edilen tapnaklarda cephe dzenlemesi iin tek bir dzen tercih edilirken17, Klasik Dnem ile birlikte tapnaklarda iki dzenin bir arada kullanld grlmektedir. En ak rneini Atina Akropolndeki Athena Parthenon Tapna18 ve Propylaiada19 grld zere, yapnn ana ykn tayan d stun sras Dor Dzeninde ina edilmiken, yap duvarlarna yakn olmas nedeniyle zerine fazla yk binmeyecek olan i sra stunlarda Ion Dzeni kullanlmtr20. Ayn dnceden hareketle Antik ada ok katl yaplarn inasnda alt kat taycs olarak Dor Dzeni, st katlar iin Ion veya Korinth Dzeni tercih edilmitir21. Roma mparatorluk Dneminde ise mimaride kullanlan yeni teknikler ve bakm kurallar erevesinde ok katl cephelerin alt katnda sade grnml Dor Dzeni, yerini, ayn oranda yk tayabilecek kapasiteye sahip ve hareketli sslemeleriyle de seyir zevkine hitap eden Kompozit Dzene brakmtr22. Bunun yannda, iilik maliyetinin dk olmas nedeniyle23 nceki dnemler kadar youn olmasa da, Dor Dzeni de tercih edilebilmektedir. Yukarda verilen rneklere benzer farkl cephelerde ayr dzenlerin kullanlmas ile oluan iki dzene sahip yaplar yannda, iki dzenin tek bir cephede birlikte

Coulton 1982, 55-56; Mitchell-Waelkens 1998, 104. Erken Arkaik Dnemden itibaren kullanlmaya balanan cephe dzenlerinin Arkaik Dnemde bir arada kullanldna dair herhangi bir mimari veri bulunmamaktadr. 18 Tapnan batya bakan arka cephesindeki opisthodomosta 4 adet Ion stunu kullanlmtr ( bk. Tomlinson 1963, 143; Coulton 1976, 99; Gruben 2001, 182, Res. 144 ). 19 Dinsmoor 1950, 177, Res. 50; Tanoulas 1996, 114 vd.; Gruben 2001, 195, Res. 154; Wheeler 2004, 11. 20 Benzer bir uygulama Priene Agorasndaki Kutsal Stoada da grlmektedir ( bk. Rumscheid 2000, 74, Res. 56-59 ). 21 Pergamon Athena Kutsal Alan propylaionu ve galerileri ( bk. Radt 2002, 159, Res. 106 ) ve Atinadaki Attolos Stoas ( bk. Lawrence 1996, 198, Res. 344-345 ) bu tr yaplara rnek olarak gsterilebilir. 22 Bunun en ak rneini, yaklak . S. 120 ylnda yaplm olduu dnlen ve imdi Berlin Mzesinde restore edilmi haliyle grlebilen Miletos Kentindeki gney agorann antsal kapsna ait cephede grlmektedir ( bk. Strocka 1981, 17, Res. 12-13 ). 23 Dor Dzeninde kullanlan mimari elemanlarn zellikle de stun balklarnn, Ion, Korinth ve Kompozit Dzende kullanlan mimari elemanlara kyasla daha az sslemeye sahip olmas, hem iilik maliyetini hem de yapm srecini nemli derecede azaltmaktadr (bk. Tomlinson 1963, 139).
17

16

kullanlmas ile oluan kark sluplu24 cephelere sahip yaplarn Anadolu dnda25 ve Anadoluda26 geni lde kullanlm olduu bilinmektedir. Yaplarn cephesinde hangi dzenin tercih edilecei hususunda en belirleyici etken, dzenlerin belirli oranlar dahilinde yaplarda ne kadar kullanlabilir olduklar ile ilikili grnmektedir27. Erken dnem tapnaklarnda kesin oranlar uygulanmad iin antsal yaplarda ounlukla blgesel etkilerin n plana kt grlmektedir28. Hellenistik Dnemden itibaren, mimaride belli oransal kurallar gelimi ve yaplar kendi iinde saysal uygunluk gsterecek ekilde ina edilmitir29. Roma mparatorluk Dneminde ise yapm tekniinde kesin kurallara bal kalnmakla birlikte, Anadolu geleneinin dna klarak, tapnaklarda malzemenin, topografyann ve maddi imkanlarn izin verdii lde deiik dzenler ve planlar uygulanmtr30.
Bu tarz kark dzenin Arkaik ve Klasik Dnemlerde kullanlm olduuna iaret eden herhangi bir mimari veri bulunmam olmasna ramen, Ge Arkaik Dneme tarihlenen ve Harrow Ressam tarafndan krmz figr tekniinde boyanm olan bir Hydria ( bk. Boardman 2002, Fig. 175 ) zerinde Aiol veya Ion balna benzer voltl bal olan bir stun ve bunun stnde triglif-metop frizi grlmektedir. Benzer ekilde, . . 4. yy.n ortalarna tarihlenen bir an krater paras zerinde proskene olabilecei dnlen bir mimari yapnn tasviri vardr ve betimlenen yapda Ion stunlar ve balklarnn zerinde Dor Dzenine ait triglifmetop frizi bulunduu grlmektedir ( bk. Simon-Otto 1973, 122, Res, 1-3 ). 25 Hellenistik Dneme tarihlenen Paestumdaki Korinth-Dor Tapnann cephe sslemelerinde iki slup bir arada kullanlmtr. Stunlar ve stun balklar Korinth Dzeninde iken, fasciasz architrav ve triglif-metop dizisinden oluan yapnn entablature blm Dor Dzenindedir ( bk. Robertson 1943, 204, Fig. 91). Roma mparatorluk ann nemli kentlerinden Petrada Roma mimarisinin bir rn olan Byk Tapnakta, Korinth Dzenine ait stunlar ve bunlarn zerinde triglif-metop frizi kullanlmas ile kark bir slup sergilemektedir ( bk. Kanellopoulos 2004, 230, Fig. 8 ). 26 Anadoluda ise bu tarz uygulama, Hellenistik Dneme tarihlenen pek ok yapda grlmektedir. Priene kuzey stoada Dor stunlar zerinde di srasnn yer almas, Pergamon Athena Kutsal Alannda kuzeybat stoann st kat dzeninde Ion stunlar zerinde triglif-metop frizinin olmas, Assosta kuzey stoann st katnda Dor stunlar zerinde Ion Dzenli entablature kullanlm olmas ( sz konusu yaplar iin bk. Coulton 1976, 218, 276-277 Fig.16 ) rnek olarak gsterilebilir. Ayrca, Adyaman yaknlarndaki Direkkale Kutsal Alannda yer alan ve Roma mparatorluk Dnemine tarihlenen A Tapnanda grlmektedir ( bk. Hoepfner 1966, 164, iz. 5,7 ). Yapda, stunlar ve stun balklar Kompozit Dzende iken, friz kua triglif-metoplardan olumaktadr. 27 Hermogenes Dor Dzeninde tasarlanm ve mermer malzemesi hazrlanm bir tapna, triglif-metop dizimi ve stunlar arasndaki oranszlk nedeniyle Ion Dzenine dntrmtr ( bk. Vitruvius IV, III, 1 ). 28 Bat Anadolu ve Adalarda Ion Dzeni hakim iken, Kta Yunanistan ve Gney talyada Dor Dzeni hakimdir ( bk. Theuer 1918, 2 ). Blgeler bazndaki etkileim ve geliim iin bk. Winter 1982, 382. 29 zellikle Pytheos ve Hermogenes eserlerinde belirli oranlar uygulamlardr. Bu konu iin bk. Gruben 2001, 429. 30 Roma mparatorluk Dneminde Anadolu ve Kta Yunanistanda ounlukla Hellenistik geleneklere uygun tapnaklar ina edilmesine ramen, Roma mparatorluk Dneminin rn olan ve klasik tapnaklardan farkl plan ve dzen zelliklerine sahip yaplar da ina edilmitir. Bu tapnaklara rnek olarak; Pergamon Serapis Tapna (bk. Bean 2001, 61, Res.11), Pergamon Asklepios Kutsal Alanndaki Zeus-Asklepios Tapna (bk. Anabolu 2001, 41 ), Ephesos Serapis Tapna ( bk. Serdarolu 2004, 184, Lev. 46 ), Ephesos Hadrianus Tapna ( bk. Freely 2002 b, 111 ) gsterilebilir.
24

I. A. Ama Yntem Kapsam

Anadoluda Dor Dzenli Tapnaklar balkl almann amac, Kta Yunanistan kkenli olduu dnlen Dor Dzeninin, dinsel yaplar gz nnde tutularak, Anadoludaki yaylm alann tespit etmeye yneliktir. Sz konusu dzene sahip dini yaplarn snrl sayda ina edilmelerinin temel nedenlerinin neler olabilecei zerine aratrmalar yapmak ve elde edilen sonular erevesinde Dor Dzeninin kullanmndaki faktrleri belirlemektir. Ayrca Dor Dzeninin tercih edilmesinde corafi ve ekonomik artlarn, yapnn ina edildii dnemde o blgenin etnik kimliinin veya tapnaklardaki kltlerin ne oranda etkili olduunu tespit etmektir. Tapnaklar blgesel dalm, plan tipleri, kltleri ve tarihsel geliimleri baznda deerlendirip, istatistiki veriler halinde yorumlayarak bir takm sonulara ulamaktr. Konu seiminde tapnak mimarisi zerine younlalmasnn temel nedeni ise, tapnaklarn kukusuz Antik an en grkemli yaplar olmas ve ayn zamanda bu antsal yaplarn estetik kayglar ve belirli bakm kurallar erevesinde31 ina edilmi olmasdr. Dolays ile eer cephe dzenlemesi hakknda bir alma yaplacaksa, bu younlama mutlaka tapnak mimarisi zerine olmaldr. Aratrma yaplrken izlenen yntem ncelikle, hangi kentlerde Dor Dzenine ait tapnaklarn olduunu tespit etmeye yneliktir. Daha sonra, bu yaplarla ilgili yaynlarn toplanp incelenmesidir. nceden incelenen yaynlar nda, aratrma gezileri yaplarak, Dor Dzeninde olduu tespit edilen yaplarn mevcut durumlar yerinde gzlemlenmitir32. almann deerlendirme aamasnda uygulanan metot ise; tezin ana konusunu oluturan ve Anadoluda na Edilmi Dor Dzenli Tapnaklar balkl blmde, Kuzeybat Anadoludan balayp gneye ve buradan da douya doru antik blgeler baz alnarak her tapnak kendi iinde tek tek ele alnmtr. Bu yaplarn kent iindeki konumu, plan, mimari zellikleri, tarihlenmesi, klt gibi konular zerinde younlaarak ve benzer
Vitruvius eserinde; dzen oranlarnn ve bakm kurallarnn zellikle tapnaklarda kusursuz bir ekilde uygulamas iin zen gsterildiinden bahsetmektedir ( bk. Vitruvius III, I, 4 ). Tapnak cephesinde kullanlan mimari dzenlerin nemi iin bk. Wycherley 1993, 79. 32 Kilikia Blgesindeki Dor Dzenli tapnaklar hari dier blgelerde yer alan tapnaklar, Blmmzce dzenlenen gezilerde yerlerinde gzlemlenmitir.
31

rneklerle karlatrlarak incelenmitir. Ayrca Tartmal Yaplar bal altnda, Dor Dzenine sahip olup olmad kesin olarak bilinmeyen baz tapnaklar ve Dor Dzeninde ina edilmi olup da ilevi tam anlamyla tespit edilemeyen yaplar zerinde ksa bir deerlendirme yaplmtr. almann Karlatrmal Deerlendirme blmnde ise yaplar, bir btnlk ierisinde, yaylm alanlar, konum, altyap-plan, dzen oranlar, kullanlan malzemeler, tapnaklarn kronolojik dizimi, kltler ad altnda alt balklara ayrp kendi aralarnda ve Anadolu dnda bulunan Dor Dzenli tapnaklarla karlatrarak bir takm sonulara ulamak hedeflenmitir. Yaplarn ayr ayr incelenmesi ve toplu olarak deerlendirilmesi sonucunda elde edilen veriler almann sonu blmnde ksaca zetlenmitir. Konunun daha kolay anlalabilir ve yorumlanabilir olmas iin, alma tablolar, grafikler, resimler, haritalar ve izimlerle desteklenmitir. almann yazm aamasnda terimsel ifadelerin kada aktarm gibi nemli bir konuda elikiler ortaya kmtr. Trkiyede kullanlan arkeolojik literatrde bir takm terimlerin33 yazm srasnda karlalan belirsizlikler nedeniyle, konu btnl iinde elikilere neden olaca iin, bu terimlerin kk ve byk harflerle yazmnda, alnt metinleri hari, dier tm metinlerde uluslararas literatr dikkate alnmtr. Btn abalara ramen yine de bir btnlk salamak mmkn olmam34 ve elikiler en aza indirgenmeye allmtr.

Baz terimlerin yazmnda kk harfler kullanldnda Herakleia, Aigai, Mysia, Ilion biiminde ifadeler, byk harfle yazldnda ise HERAKLEIA, AIGAI, MYSIA, ILION eklinde bir terminoloji kullanlmaktadr. Fakat Artemis, Aphrodite, Helios, Hemitheia gibi terimler ise byk harfle ARTEMS, APHROTDE, HELOS, HEMTHEA yazldklarnda Trke-ngilizce karm bir ekilde aktarlmaktadr. Konunun zne inilecek olursa yukarda anlan btn ifadeler sonu itibari ile birer arkeolojik terimdir ve terimsel ifadelerde btnlk olumas gerekmektedir. Dolays ile bu mantktan hareket edilmesi durumunda, tanr isimleri de yer ve blge isimleri gibi byk harfle yazldnda Trke karekteri yerine, ngilizce I harfi kullanlmas gerekir. Fakat tanr ve ahs isimlerinde bu tr bir uygulamaya gitmek allmadk bir yntem gibi grnse de, bilimsel bir almada konuyu disipline etmek ve terminolojide tutarllk sergilemek adna nemli ve gerekli olduu iin, bu almada yer alan terimlerin yazmnda uluslararas literatr baz alnacaktr. 34 Herakles, Zeus, Seleukhos gibi kemiklemi baz terimleri Heracles, Zevs, Seleuchos=Selevkos eklinde Trke veya ngilizce yazmak bu terimleri zorlamak anlamna gelecei iin, Greke yazllar dikkate alnarak kullanlmtr.

33

II. ANADOLUDA NA EDLM DOR DZENL TAPINAKLAR

II. A. TROAS BLGESNDEK TAPINAKLAR

II. A. 1. Ilion Athena Tapna anakkale linin 30 km. gneybatsnda bulunan ( Har. 1 ) ve gnmzdeki ad Hisarlk olan tepe zerinde yer alan Troia yerleiminin Antik Dnemindeki ad Iliondur. Dokuz tabakadan oluan yerleimin en st tabakas ise Hellenistik-Roma Dnemlerine aittir ve bu tabakann en nemli yaps ise Ilion Athena Tapnadr35. Architravndaki Augustus dnemine ait yazt, tapnan ina tarihi konusunda eitli fikir ayrlklarna neden olmutur36. 16.40x35.70 m. llerinde bir alan zerinde oturan37 ve cephesi douya bakan tapnak mermerden ina edilmi olup, Dor Dzenli tapnaklara zg bir zellik38 olan 3 basamakl bir krepidoma zerinde ykselmektedir39. Stylobate dzlemi 32.40x15.15 m. lsyle 1/2.1 oranndaki yap, 4.50x6.65m.lik dar bir pronaos, 12.35x6.65 m.lik dikdrtgen bir cella ve 2.50x6.65 m.lik opisthodomostan meydana gelmektedir40. Pronaos 1/1.47, cella 1/1.85 orannda iken, opisthodomos ise pronaostan daha kk llere sahip

Akurgal 2000, 121; Hertel 2004, 178, iz.1. Helios kabartmas ve ithaf yaztna gre bu tarihte ina edildii dnlmesine ramen (bk. Webb 1996, 47; Goethert-Schleif 1962, 8; Anabolu 1970, 24), kimi aratrmaclara gre ise yap bu tarihte sadece onarm geirmitir ve asl yapm tarihi Erken Hellenistik dnemdir ( bk. Ayrton 1961, 224; Tomlinson 1963, 134; Rumscheid 1994, 18). .. 3. yy balarnda toplanan yardmlarla bir Athena tapna ve bir tiyatro ina edildii bilinmektedir (bk. Rose 2001, 185). Bu imar faaliyetleri srasnda Lysimakhosun Athena Tapnann yaptrlmas iin verdii ba, kesin tarih vermesi bakmndan toplanan yardmlar iinde en nemli olandr (bk. Tomlinson 1963, 134). Ayrca Seleukos kral Antiokhos Hieraks blgeye hakim olduu dnemde (.. 241229) Athena Tapnan Dor Dzeninde yeni bir portikos ile evirdii ynndeki bilgi, yapnn onarmdan nceki varl hakknda bize somut bilgiler vermektedir. Dolays ile .. 1. yy.n ilk yarsndaki savalar nedeniyle kentte ve Hellenistik tapnakta tahripler meydana gelmitir. Augustus mitolojik bir nedene dayandrarak dier Anadolu kentlerine nazaran, Iliona daha fazla maddi yardmda bulunmu, tapna ve kenti imar ettirmitir (bk. Rose 2001, 183). Ayrca, Kutsal Alana girii salayan propylaion da .. 85 ylndan sonraya tarihlendirilmekte (bk. Orta 2001, 11) ve bu durum . . 1.yy ortalarnda burada youn imar faaliyetleri olduunu gstermektedir. 37 Tomlinson 1963, 134; tapnak bu ller ile1/2 oranna yakn bir plan sergilemektedir. 38 Serdarolu, 2004, 146. 39 Hertel 2004, 189, iz.10. 40 Rose 2006, 149, Fig. 14; Dar pronaos, derin cella ve opisthodomostan oluan yap, bu birimleri ve lleri ile klasik Dor Dzenli tapnaklarda grlen zellikleri yanstmaktadr.
36

35

olmasna ramen, kendi iinde 1/2.66 oranyla yap btnl asndan orantl bir plan gstermektedir41. Kk Asyadaki Roma Dnemi Dor Dzenine sahip tapnaklarnn en nemlisi olan Ilion Athena Tapna 6x12 stun says42 ile peripteros bir plana ( Tab. 4 ) ve tapnan n ve arka anteleri arasnda ikier adet stuna sahiptir. Cella iinde yan duvarlarda 4, arka duvarda 2 adet yarm stun vardr ( Lev. 1 ) ve arka duvardaki yarm stunlarn tam simetrik olmayanlar opisthodomosta da grlr. Cella duvarlar, Hellenistik Dnem kesme ta iiliinden hi de aa kalmayacak kalitededir. Orthostat srasnn stnde meander motifi ieren ince bir friz vardr ve izodomik duvarlar bunun stnde ykselir43. Tipik bir Dor Dzeni zellii olarak direk stylobate zerine oturan kaidesiz stunlarn gvdeleri 1.25 m. apndadr ve Vitruviusun verdii oranlara dayanarak stun ykseklii stun alt apnn 6 kat yani 7.50 m. olarak kabul edilir44. ou Dor Dzenli yaplarda olduu gibi45, burada da stunlar zerinde 20 yiv yer alr ve balklar en stteki stun tamburu ile birlikte ayn blok zerinde ilenmitir46 ( Lev. 5b-d ). Yine benzer ekilde triglif ve metoplar tek blok halinde ilenmi olup, stun aralarna ikier metop denk gelecek ekilde yerletirilmitir47 ( Lev. 4a ).

Ilion Athena Tapnann plan oranlarn peripteros planl dier Dor tapnaklaryla karlatrmak iin Tablo 5e baknz. 42 Anabolu 1992, 10, Res. 13; Klasik oran, uzun kenardaki stun saysnn ksa kenardaki stun saysnn iki katndan bir eksik ya da bir fazla olmas ilkesine dayanr. Bu yapda ksa kenarlarda 6, uzun kenarlarda 12 stun bulunmas, yani tam iki kat olmas nedeniyle, bu tapnakta klasik orann dna klmtr. 43 Anabolu 1970, 52. 44 Goethert-Schleif 1962, 11; Ayrca bk. Vitruvius IV, III,12. 45 Dor stunlarnda kullanlan yivlerin says dnemlere ve yaplara gre 16 ile 24 arasnda deimektedir. .. 5. yy.da genellikle stunlar 20 yivli olarak ilenmektedir ( bk. Conti 1997, 11 ). 46 Anabolu 1970, 65. 47 Anabolu 1970, 75; Yapnn tarihi konusunda eitli grler vardr. Stunlar arasna iki metop denk gelecek biimde oranlanarak ina edilmi olmas dikkate alndnda, yap, bu yn ile Hellenistik Dneme damgasn vuran Pergamon Kentindeki l metop sisteminde yaplm olan Hellenistik Dor tapnaklarndan ( bk. Rheidt 1996, 174179 ) ayrlmaktadr. kili metop sistemine nazaran, l metop sisteminin, triglifmetop ile stun dizilii arasndaki uyumsuzluu daha aza indirmi olduu bilgisinden hareketle ve de birbirine bu kadar yakn iki kent arasndaki ilikiler dikkate alnrsa, bu kentlerdeki yaplar arasnda etkileim olmas gerekmektedir. Ilion Athena Tapnann mimari paralar gnmze ulam olan evresi, ayet Pergamon yaplarndan sonra ina edilmi ise, oranlamalarda iyilemeye ynelim olaca iin Pergamon yaplarndaki oranlar benimsemesi gerekirdi. ayet, baz aratrmaclarn ne srd gibi, Ilion Athena Tapnann erken Hellenistik Dnem balarnda yaplm olduu kabul edilirse, tapnaktaki ikili metop sistemi, yapnn Pergamondaki l metop sistemine sahip tapnaklardan sonra deil de, nce yapldna iaret ediyor olabilir.

41

Frizdeki metoplarn kabartmalar tapnan en nemli ssleme unsurlardr48, fakat metoplarn ancak %20si gnmze ulamtr49. Bunlardan en nemlisi quadriga zerindeki Helios tasviridir50 ( Lev. 5a ). Bunun yannda metoplarda Tanrlar-Gigantlar sava, Grekler-Amazonlar mcadelesi, Troiann ykl ve Kentauroslar-Lapitler savann konu edildii dncesi vardr51. Olduka ssl tavan kasetleri ile bezenmi olan tapnan peristasis blmmde rozetlerden meydana gelmi olan bir friz vardr. Tapnan at blmnde ise, saaklk ksmn talandrmakta olan sima paralar zerinde kvrk dal bezekleri ve alnlklarn st kenarlarndaki bordrlerde lotus palmet motifleri gibi eitli bitkisel bezeklerle Dor Dzenli yaplarda nadir grlen sslemeler meydana getirilmitir52.

Ilionda Athena Kltnn varl Hellenlerin ilk yazl kaynaklarna kadar dayanmaktadr. Ilyadada, Hekabenin Tanra Athenann tapnana gittiinden ve yalvardndan bahsedilmektedir53. Troiann kurulu efsanesini ve Troia Savan konu edinen antik kaynaklarda gkten inen Palladiondan54 ve Troial Prenses Kassandrann Athena Mabedinden karlp karldndan55 bahsedilmektedir. .. 480 de Pers kral Kserkses56 ve .. 334 de Byk skender
57

, seferleri srasnda kente urayp Athena

Tapnana adaklarda bulunmulardr. Kentte yaplan kazlar sonucunda Geometrik Dnemden balayp Arkaik Dnemde de kullanlm olan kutsal alanlar58 bulunmu ve bu alanlarn ana tanra ile ilikili olduu tespit edilmitir59. Ayrca, Athena Tapnann
Yapda uygulanan ssleme program, Parthenon Athena Tapna ile uyumaktadr. Ayrca, her iki yapnn da ayn tanraya adanmas, her iki kutsal alanda Panathenaia festivalleri dzenlenmesi ve iki alann da siyasi birlik merkezi olmas, Hellenistik ve Roma Dnemlerinde Ilionu, tpk Klasik Dnem Atinas gibi nemli bir merkez yapmaya ynelik abalarn olduunu gstermektedir ( bu konu iin ayrca bk. Rose 2006, 149 ). 49 Schmidt-Dounas 1991, 390; Rose 2001, 182. 50 Goethert-Schleif 1962, 23, Res. 35; Schmidt-Dounas 1991, 375, Res. 46. 51 Schmidt-Dounas 1991, 379, Res. 47; Rose 2001, 182. 52 Anabolu 1970, 65. 53 Homeros, Ilyada VI, 285-313. 54 Konu ile ilgili antik kaynaklar iin bk. Graves 2004, 770; Erhat 2004 233. 55 Strabon XIII, I. 40; Konu ile ilgili dier antik kaynaklar iin bk. Graves 2004, 872; Erhat 2004 17. 56 Herodotos VII, 43; Rose 2001, 180. 57 Strabon XIII, I, 26; Ayrca, Strabon kentten bahsederken, skender Zamanndan nce burada bir Athena Tapna olduunu belirtir. 58 Ilion Kentinin bat tarafnda yaplan kazlarda, ierisinde, Geometrik ve Arkaik Dnemlerde kullanlm ve birisinin Aiol Dzeninde olduu dnlen tapnak bulunan bir kutsal alan ortaya karlmtr ( bk. Rose 2006, 141, Fig. 3-7 ). 59 Rose 2001, 180; Rose 2006, 142, 151; Bat Anadoluda birok kentte ve kutsal alanda grdmz gibi, burada da klt geliimi ksmi paralellik gstermektedir. nceleri kutsal alanlara yerel ana tanra kltleri
48

10

yapld Hellenistik Dneme ait kent sikkeleri zerinde klt heykeli eklinde Tanra Athenann tasvirlerinin60 grlyor olmas, sikkelerde betimlenen temann Dor Dzenli tapnan klt heykeli ile ilikili bir tasvir olduu dncesini akla getirmektedir.

Antik an byk tapnaklar gibi Ilion Athena Tapna da hem dini, hem siyasi, hem de iktisadi bir merkezdi61. Troas Kentleri Birlii Koinon yesi kentler dzenli olarak her yl Athena Kutsal Alanna deme yapmaktadrlar62. Biriken fonun denetim ve kullanm hakk birlik yelerinde olmasna karn, idari merkez olma ayrcalndan yararlanarak tapnak ynetimi ve kent halk refah iinde yaamtr.

hakim iken, Greek gleri ve kolonizasyonlar ile birlikte bu kltler, tanr ve tanralar olarak biim ve nitelik deitirmeye balamtr. Muhtemelen burada da ana tanra klt zamanla Athena kltne dnmtr. 60 Morkholm 2000, 283, Res. 652. 61 Tpk Atinada olduu gibi, burada da tanrann onuruna Panathenaia festivalleri dzenlenmitir ( bk. Rose 2006, 148 ). 62 Rose 2001, 184.

11

II. A. 2. Aleksandreia Troas Dor Tapna . . 4. yy.n sonlarnda kurulmu olan63 ve Hellenistik Dnemde Troas Blgesinin en nemli yerleimi haline gelen Aleksandreia Troas Kenti anakkale li, Ezine lesi, Dalyan Ky snrlar iinde yer alr64 ( Har. 1 ). Kentin gneydousunda bulunan tiyatronun dousundaki st terasta Dor Dzeninde ina edilmi bir tapnak bulunmaktadr65. Dou-bat dorultusunda konumlandrlm olan ve cephesi douya bakan66 tapnak gneyden kuzeye doru ykselen bir yama zerinde ina edilmi olduu iin, yapnn gneyine 1.35 m. yksekliinde kademeli bir poydum yaplarak, dz bir alan yaratlm ve bu kot fark ortadan kaldrlmtr. Ayn ekilde yapnn bulunduu alanda dou-bat ynnde de kot fark vardr ve bu fark tapnan kuzeyine merdivenler yaplarak giderilmitir67. Yap ok tahrip edilmi olduu iin tapnan altyaps tam olarak bilinmemektedir. Fakat mevcut durumdan anlald kadaryla, tapnak bir podyum zerinde ykselmektedir. Tapnan dousunda bulunan ve podyum ile ayn ykseklie sahip basamakl krepis de dahil olmak zere, yapnn uzunluu 29.60 m., genilii ise 14.50 m.dir ve stylobate lleri ise 27.40x14.10 m.dir68 ( Lev. 6a ). Hem yapnn ana lleri hem de stylobate lleri incelendii zaman, tapnan plannn 1/2 oranna uygun olarak yapld anlalmaktadr ( Lev. 6b ). Pronaos, cella ve opisthodomostan69 meydana gelen tapnan altyaps ve duvarlar gzenekli ky tandan ( Lev. 6c ) mimari elemanlar ise mermerden yaplmtr. 0.30 m.
Byk skender'in komutanlarndan Antigonos tarafndan Antigoneia ad ile . . 310 ylnda bir kaplca kenti olarak kurulan yerleim, . . 3. yy.da Lysimakhos tarafndan evre ehir halklarnn buraya getirilmesiyle geniletilmi ve bu tarihten sonra Aleksandreia Troas olarak anlmaya balanmtr ( bk. Freely 2002b, 11 ). Ayrca Bk. Strabon XIII, I, 26. 64 Akurgal 1985, 62. 65 Bayburtluolu 1976a, 11; Schwertheim 2006, 11, Res. 1. 66 Tapnan bakt panoramada r Da ve bu dan yamacnda kurulmu olan Neandreia Kenti grlmektedir ( bk Pohl 1999, 85 ) . 67 Pohl 1999, 86. 68 Pohl 1999, 87. 69 Anadoluda ina edilmi peripteros planl Dor Dzenli tapnaklarda genelde opisthodomos olmad grlr, sadece Ilion Athena Tapna ( bk. Goethert-Schleif 1962, 23, Res. 35 ) ve Aleksandreia Troas Dor Tapnanda ( bk. Pohl 1999, 89 ) opisthodomos bulunmaktadr.
63

12

yksekliinde i bkey bir profil zerinde ykselen ve 1.00 m. genilie, 1.00 m. ykseklie sahip olan kuzeybat ante blou insitu olarak bulunmutur. Bu insitu blok ile stylobate kuzey kenar aras 2.40 m.dir ve bu yapnn yan pteroma geniliini vermektedir. Ayn ekilde ante blou ile stylobate bat kenar aras ise 3.00 m.dir ve bu da dar yzlerdeki pteron geniliini oluturmaktadr70. Yap tahrip olduu iin sadece kuzey tarafta cella duvarna ait izler grlebilmektedir ( Lev. 6a ).

Tapnan cephe dzeni konusunda bilgi verebilecek ok az sayda mimari blok gnmze ulamtr. Bu malzemeler arasnda Tapnan dou ve kuzey tarafnda bulunmu olan dz architrav bloklar ve alt ap 1.10 m. olan stun tamburlar71 olduka nemlidir. Bu malzemelerin llp oranlanmas sonucu, tapnan 6x11 stunlu peripteros plana sahip olduu anlalmtr72 ( Tab. 4, Lev. 1 ). Tapnan ina tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Kentin . . 4. yy.n sonlarnda kurulduu73 dnldnde tapnan bu tarihten sonra yaplm olmas gerekmektedir74 ( Tab. 6 ). Klt konusunda ise herhangi bir yazl veya arkeolojik bulgu olmad iin, tapnan hangi tanr ya da tanrlara adanm olduu bilinmemektedir. Kent sikkeleri zerindeki tasvirlerde75 ve kentte bulunmu olan yaztlarda76 grld zere Athena, Zeus, Herakles, Dionysos, Asklepios ve Apollon yerleimde klt sahibi tanrlardr ve konuyu oluturan Dor Dzenli tapnak da bu tanrlardan biri veya birka ile ilikili olabilir.

Pohl 1999, 87. Pohl 1999, 89. 72 Mitchell 1998, 139. 73 Akurgal 1985, 62. 74 Pohl 1999, 93. 75 Sikkeler zerinde Apollon, Athena ve Herakles tasvirleri grlmektedir ( bk. Grace 1932, 229, Fig. 1-5; Meadows 2004, 58 vd., Res. 3 ). 76 Ayrca, yerleimde bulunmu bir yaztta, kente ait topraklar iinde bir Serapis Tapna olduundan bahsedilmektedir ( bk. Ricl 1996, 8 ).
71

70

13

II. A. 3. Assos Athena Tapna

Troas Blgesinde yer alan Assos Antik Kentinin ( Har. 1 ) en nemli yaplarndan birisi ve .. 6. yy.n ikinci yarsnda77 ina edilmi olan Athena Tapna, Anadoluda bilinen ilk Arkaik a Dor mimari rnei78 olmas nedeniyle, mimarlk tarihi asndan olduka nemli bir yapdr. Bunun yannda, kabartmal friz ve ssleme elemanlar gibi Ion mimari elerinin Dor mimarisine kullanld ilk rnektir79 ( Lev. 7b,e-f ). Ayrca, opisthodomossuz tek meknl i blm ile de gl bir Anadolu mimarl etkisi tamaktadr80.

Assosun kendine zg yerli andezit tandan yaplan tapnak iin akropoln yzeyi dzeltilmi ve yap, giri cephesi Anadolu geleneine81 uygun olarak douya bakar biimde, kuzeybatgneydou ynnde oturtulmutur82. Dikdrtgen planl bir iyap ile dta onu evreleyen tek sra stundan oluan ve 6x13 stunlu peripteros plana ( Tab. 4, Lev. 1 ) sahip tapnak iki basamakl bir krepise oturmaktadr83 ( Lev. 7a-b ). Bu iki basamakl ykselti douda bir podyum biimini alr. Basamaklar 0.28 m. yksekliindedir ve rht yzeyine, kabartma olarak polygonal desen yaplmtr. Stunlarn oturduu stylobate yzeyi 30.00x14.00 m. llerinde ve 1/2.15 oranndadr. yap 22.00x8.00 m.

Yapnn mimari-heykeltralk eserleri stilistik adan incelendiinde, tapnak .. 530-520 arasna tarihlenmektedir ( bk. Ayrton 1961, 222; Boardman 2001, 179, Fig. 216; Serdarolu 2005, 86 ). 78 Son yllarda Burgazda yaplan almalarda Arkaik bir kutsal alan tespit edilmitir. Tanr Apollona adanm olan bu kutsal alanda Dor Dzeninde ina edilmi bir tapnan izleri grlmektedir ( bk. Tuna 1998, 123 ). Sz konusu kutsal alann Erken Arkaik Dnemden beri kullanld tespit edilmesine ramen, Arkaik tapnak ile ilgili her hangi bir iz bulunamamtr. Alandaki sz konusu tapnak ise Hellenistik Dnemde ina edilmitir ( bk. Tuna-Berges 2002, 93, ek. 2 ). Ionia Blgesinde yer alan Myus Kentinde Apollon Termintheusa adanm Dor Dzenli bir tapnak bulunmakta ve bu yap Ge Arkaik-Erken Klasik Dneme tarihlenmektedir ( bk. Marchese 1976, 89 ). Fakat tapnaktan gnmze sadece temel izleri ve birka stun tamburu ulamtr ( bk. Weber 1965, 50, iz. 2 ). Dolays ile bu yap hakknda fazla bilgi bulunmamakla birlikte, Assos Athena Tapnandan sonra ina edildii bilinmektedir. Her iki tapnak da Arkaik Dnemle balantl olmasna ramen, Assos Athena Tapna hala Anadoluda ina edilmi ilk Dor Dzenli yap olarak kabul edilmektedir ( bk. Dinsmoor 1950, 88; Wescoat 1987, 556; Serdarolu 2005, 87 ). 79 Dinsmoor 1950, 88. 80 Serdarolu 2005, 87. 81 Bean 1999, 116. 82 Steele 1992, 75. 83 Serdarolu 2005, 87; yerine iki basamakl krepis uygulamas, Pergamon Athena Tapnanda da ( bk. Radt 2002, 165 ) vardr ve her iki yap da bu zellii ile klasik Dor Dzenli tapnaklardan ayrlmaktadr. Assos Athena Tapna ile yaklak ayn tarihlerde ina edilmi Delphi Athena Pronaia Tapnanda da iki basamakl krepis kullanlmtr ( bk. Gruben 2001, 95, Res. 72 ).

77

14

boyutunda ve 1/2.8 oranndadr84. Pronaos i genilii 6.65 m., derinlii 3.30 m.dir. Girite anteler arasnda iki stun vardr85 ( Lev. 1, 7a-b ). Bu stunlar 0.91 m. apnda ve 18 oluklu Dor stunlardr86. 6.65x17.71 m. llerindeki cellaya 1.65 m. geniliindeki kapdan girilmektedir ve muhtemelen bu kap ift kanatldr. Duvar talar sklerek baka yaplarda kullanlm olduu iin, bugn 0.66 m. kalnlndaki cella duvarnn sadece stylobate zerindeki izleri grlmektedir ( Lev. 8a ). Yapy eviren stun sras klasik orana uygun olarak 6x13 dr. Toplam 36 stunun 32sinin bal bugn salam olarak bulunabilmitir87 ( Lev. 8b-c ). 4.30 m. yksekliindeki balksz stunlar, balkla birlikte 4.78 m. ulamaktadr. Stun ykseklii stylobate geniliinin 1/3dr. Stunlar ( Lev. 8e ) 0.60 m.den 1.40 m. kadar deien ykseklikteki paralardan olumaktadr. En alt ap 0.91 m., en st ap ise balk altnda 0.64 m.dir ve stunlarda entasis belirgindir. Stunlar 16 olukludur ve arris stylobate kenarna dik gelmektedir. Stunlar aras, dar yzeylerde merkezden merkeze 2.61 m., yanlarda 2.45 m.dir. Stun sras ile cella duvar aras pteroma geni braklmtr88.

Assos Athena Tapna plan asndan Arkaik Dnem zelliklerini yanstmasna ramen, mimari zellikleri dikkate alndnda bunlar sylemek gtr. nce har tabakas iine siyah ve beyaz mermer paracklar yerletirilerek yaplan zemin mozaii daha ge dnem zellikleri gstermektedir89. Cellann zeminini oluturan mozaik ve kaide zerinde duran tanrann klt heykeli gnmze ulamay baaramamtr. Tapnan d cephe mimari elemanlarnda biri olan stun balklarnn ekhinus blm . . 6. yy. Dor balklarnn bask yass profiline sahiptir90. Stun balklar zerinde balayc ve tayc olarak architrav vardr. Architrav bloklar 2.40 m. ile 2.60 m. arasnda boyutlardadr ve balklarn merkez noktasnda kenetle birbirlerine balanmlardr.
Assos Athena Tapnann plan oranlarn peripteros planl Dor Dzenli dier tapnaklarla karlatrmak iin Tablo 5e baknz. 85 Serdarolu 2005, 88. 86 Dor stunlarnda kullanlan yivlerin says dnemlere ve yaplara gre 16 ile 24 arasnda deimektedir. .. 5. yy.da genellikle stunlar 20 yivli olarak ilenmektedir ( bk. Conti 1997, 11 ). 87 Wescoat 1987, 556; Mitchell 1990, 94. 88 Wescoat 1987, 557-558. 89 Serdarolu 2005, 88. 90 Balklar birbirine benzemek birlikte, detaya inildii zaman her baln profili dierlerinden farkldr ( bk. Serdarolu 2005, 89; Wescoat 1987, 558, Fig. 8, 9a-c, 10, 11, 12 ). Bu da yapnn farkl ellerden ktn gstermektedir.
84

15

Architrav zerinde Dor Dzenine yabanc ve Anadolu mimarisine uygun kabartmal frizler ilenmitir91. Her iki dar cephede de ortada iki sfenks kompozisyonun merkezini oluturur ( Lev. 7e-f ). Sol tarafta Herakles-Kentauroslar mcadelesi, sa tarafta ise atllar, ritel halindeki figrler ve kede Triton ile mcadele eden Herakles ilenmitir. Dier yanlarda ise geyie saldran aslanlar, ziyafet sahnesi (symposion) gibi konular ilenmitir. Kabartmal olmayan architrav bloklarnn da bulunmu olmas ( Lev. 7d-e ), tm styapda friz olmadn gsterir92. Architrav zerinde Dor Dzenin tipik esi olan triglifler yer alr ( Lev. 8d ). Triglif aralarndaki boluklar metop levhalar yerletirilerek birbirleri ile btnletirilmitir. Tapnan metop levhalar zerine yaban domuzu, kentauros, karlkl iki erkek figr, sfenks, atllar, yaran atletler kabartma olarak ilenmitir93 ( Lev. 7f ). Metop talar, bir Aiol mimarlk esi olarak Lesbos yapra motifiyle bezenmitir94. Tapnan alnlnda kabartma ya da bezeme yoktur95. gen alnln tepesinde spiral bezekli bir tepe akroteri, alnlk ularnda da sfenks veya grifon eklinde ke akroterleri vardr. Yapnn oturduu dzlemden alnln u noktasna kadar olan ykseklii 12.50 m. kadardr. at rts ise ok iyi kalplanm ve frnlanm boyal kiremitlerden oluuyordu96.

Frizin kabartmal olmas ilgin bir zellik oluturmaktadr. Dor Dzenindeki Girit Prinias Tapnanda da byle friz vardr ( bk. Robertson 1943, 56 ). Assosa yakn bir noktada bulunan Thasos Adasnda, kent duvarlarna ait kaplarda Ge Arkaik stilde yaplm kabartmalar bulunmaktadr ( bk. Boardman 2001, 179 ). Thasos kabartmalar ile Assos Athena Tapna kabartmalarnn ayn blgenin ve ayn dnemin rn olmas, Anadolu ve Kuzey Mezopotamyada Hitit, Asur ve Pers mimarisindeki orthostatlar zerinde var olan friz geleneinin bir devam ve Antik a tapnaklarnda uygulanan friz iin gei unsuru olarak grlmelidir. 92 Dinsmoor 1950, 87; Boardman 2001, 179, Fig. 216. 93 Tapnan yapmnda kullanlan andezit ta, koyu renkli ve ince iilie elverisiz bir tatr ( bk. Gney 1994, 33 ). Kullanlan tan bu kadar sert olmasndan dolay, ayn dnemin dier kabartmalarna oranla, frizlerde tanrlarn ve yar tanrlarn yklerini anlatan kabartmalarn iilik kalitesi daha dktr. 94 Benzer ekilde Dor Dzeninde olup, Aiol etkileri gsteren bir dier yap Lesbos Adasndaki Apollon Bresaeus Tapnadr ( bk. Dinsmoor 1950, 88 ). Arkaik Dnemde zellikle Kuzeybat Anadoluda Aiol mimarisi etkin ekilde kullanlmaktadr. Bunun bir yansmas olarak Assos Athena Tapnanda bu gibi etkileri grmemiz; Dor ve Ion Dzeninin oluumu ve geliiminde, Aiol Dzeninin varln gstermesi bakmndan nemlidir. Ayrca Kta Yunanistan kkenli Dor Dzeninin Anadoludaki kullanmnda, yerel mimari unsurlarn etkisiyle klasik birimlerden ve ssleme unsurlarndan farkl olarak deiik eitlemeler ile karlamamz asndan nemli bir rnektir. 95 Antik a boyunca ina edilmi Dor Dzenli tapnaklar incelendiinde; tapnak alnlklarnn plastik eserlerle ssl olduu grlr, Ion Dzenli tapnaklarda ise alnlk bo braklmaktadr. Dor Dzenli Assos Athena Tapnann alnlnn bo braklmas, tpk architrav zerinde kabartmal sslemelerin ilenmesi gibi, bir Ion mimari geleneini yanstmaktadr ( bk. Boardman 2001, 179 ). 96 Serdarolu 2005, 93.

91

16

Tanra Athenann Assos Kentinin ba tanrs olmasndaki nedenleri incelersek; Assos ile Atina kentleri arasndaki ilikilere bakarak yorumlamak bizi daha doru sonulara gtrecek gibi grnmektedir. .. 6. yy.da iki kent arasnda sk bir iliki vardr97. Bunun yannda Assosun erken dnem sikkeleri zerinde tpk Atina da olduu gibi miferli Athena ve Medusa ba tasvirleri grlmektedir98. Ayrca Assos ve Atina .. 478 ylnda kurulan Attika Delos Birliinin kurucu yeleri arasnda yer almaktadr99.

Boardman 2001, 179. Serdarolu 2005, 33. 99 Assos ve Atina gibi, Smyrna, Phokaia ve Miletos Kentleri de birliin kurucu yeleri arasnda yer almaktadr ( bk. Serdarolu 2005, 14, 30 ) ve bu kentlerin de ba tanrs Athenadr.
98

97

17

II. B. MYSIA BLGESNDEK TAPINAKLAR II. B. 1. Pergamon Athena Polias Tapna Hellenistik Dnemin nemli merkezlerinden birisi olan Pergamon Kentinde ( Har. 1 ) ok sayda tapnak bulunmaktadr. Bunlarn arasnda gerek klt gerekse konumu nedeniyle Athena Polias Tapna n plana kmaktadr100. Akropol zerinde, Zeus Sunann 24.00 m. stndeki terasta kurulmu olan kutsal alan, kentin hem ekonomik hem de siyasi ve askeri g bakmndan parlak zamanlarn yaad101 Hellenistik Dneme tarihlenmektedir.

Athena Polias Kutsal Alannda Ge Antik ada bir kilise ina edilmitir ve bu durum sonucunda antik tapnaktan hibir iz kalmamtr102. Tapnan malzemesi ile yaplm olan Bizans kilisesinin duvarlar yklnca iinden birok antik kalnt karlmtr. Bunlardan yaztl bir stun parasnda, Bunu Artemonun olu senin iin dikti ey Tritondan doan tanra cmlesine gre kalenin en eski kutsal blgesi olan bu yerin Athena Poliasa adanm olduu anlalmtr103.

Tapnaa kentten ve uzaklardan egemen bir gr salamak iin cephesi, Klasik Dnem Hellen tapnaklarnda olduu gibi douya deil de gneye bakmaktadr104. Her biri 0.24 m. yksekliinde iki basamakl bir krepis zerine105 oturan tapnak geniliinin 13.00 m., uzunluunun ise 22.50 m.106 olmasyla, genel planda 1/1.70 oranna sahiptir. Pronaos ve celladan oluan yapnda opisthodomos uygulamasnn varl tam olarak bilinmemekte,
100 101

Freely 2002b, 27. Tapnak .. ge 4. yy.a tarihlenmesine ramen, Kutsal Alandaki pek ok yap Hellenistik Dnem ilerinde yaplmtr ( bk. Schalles 1985, 2 ). 102 Tapnan kuzeyini kaplayan, douya doru devam eden bir kilisenin mermer demesi kazlarda bulunmutur. .S. 6. yzylda ina edilen bu kilise yznden tapnak, temellerine kadar sklm olarak ortaya karld halde, Dr. R. Bohn yapt bir alma ile burasnn restitsyonunu yapmay baarmtr ( bk. Radt 2002, 165 ). 103 Bean 2001, 54. 104 Klinkott 1989, 278, Fig, 2; Gneye bakmas olaslkla byk sunakla ilikisinden kaynaklanmaktadr. Ayrca bk. Bean 2001, 55; Radt 2002, 164. 105 Assos Athena Tapnanda ( bk. Serdarolu 2005, 87 ) olduu gibi Pergamon Athena Tapnann da Klasik Dor Dzenli tapnaklardan farkl olarak iki basamakl krepise sahip olmas, her iki yapnn da blgesel bir yaknlk ve benzerlikler tadn gsterir. 106 Baz yaynlarda, tapnan 12.27x21.77 m. llerinde olduu belirtilmektedir ( bk. Tomlinson 1963, 134).

18

tapnak ile ilgili yaynlarda farkl plan tipleri olduu grlmektedir107. Cephesinde 6, yanlarnda 10 stun bulunmas108 nedeniyle peripteros plan sergileyen yapnn pronaosunda iki adet stun bulunmaktadr109 ( Lev. 1 ).

Yapy evreleyen ve ap 0.75-0.60 m. arasnda olan be paral yivsiz stunlarn ykseklikleri 5.25 m.dir. Stunlar zerinde, ykseklikleri 0.29 m. olan ve tapnak alannda birka tanesi grlebilen mermer balklar ( Lev. 9b-c ), bunun stnde 0.48 m.lik architrav ve 0.21 m. olan geison bulunuyordu. Yaplan incelemeler, bu tapnan peripteral yani evresinin stunlu olduunu ve cellann enine ikiye blnm olduunu gstermektedir110. Ayn zamanda tapnan bir suna olduunu da gneyindeki izler gstermitir. Hellenistik Dnemin Dor mimari biimine uygun andezit tandan111 yaplan tapnan l dzeninin Philetairos ayana112 gre olmas da dikkat ekicidir. rnein st basamaktaki cephe uzunluu 12.25 m. 35 ayaa, stun ykseklikleri ise 5.25 m. 15 ayaa uymaktadr113. l metop sisteminde cephe dzenlemesine sahip olmas114 ( Lev. 9a ) Hellenistik Dnemde Pergamonda Dor Dzeninde ina edilmi yaplarda grlen bir zelliktir115.

Grubenin yaynnda, tapnak opisthodomossuz olarak gsterilirken ( bk. Gruben 2001, 464 Res. 344 ), Radtn yaynndaki planda, tapnan, arka tarafta ierisinde iki adet stun barndran opisthodomosa sahip olduu grlr ( bk. Radt 2002, 165, Res. 114 ). ayet yapda opisthodomos uygulamas var ise opisthodomosa sahip olmasyla Anadoludaki Dor tapnaklar arasnda tekil rnek olan Ilion Athena Tapna ( bk. Rose 2006, 149, Fig. 14 ) ile birlikte bu uygulamann grld ikinci rnei oluturacaktr. Hatta bu iki yap kronolojik olarak ele alndnda, opisthodomosa sahip Anadoludaki ilk Dor Dzenli tapnan Pergamon Athena Tapna olabilecei sonucu ortaya kar. 108 Tapnak 6x10 stun says ile Anadoludaki dier Dor Dzenli peripteros rneklerden ayrlmaktadr. 109 Robertson 1943, 330. 110 Hansen 1972, 406; Celladaki bu blnmlk tapnakta iki ayr tanrya tapnld grn ortaya karmtr. Temenos propylaionunda yer alan sembollerden dolay Athenann yannda Zeusa da tapnlm olduunu dndrmektedir. Fakat yukar Agoradaki Zeus Tapnann varl bu gr zayflatmaktadr. 111 Anadoludaki Dor Dzenli tapnaklarda mimari dzen tercihinde n plana kan nemli bir neden; kullanlan malzemenin ta iiliine ne kadar uygun olduudur. Burada ve birok dier rneklerde grdmz gibi mermer dnda yerel talar kullanlrken Dor Dzenleri tercih edilmitir ( r. Assos Athena Tapna- Andezit Ta, Aigai Demeter Kore Tapna-Trakit Ta, Herakleia Athena Tapna-Gnays Ta ). Bunun nedeni; bu dzene ynelik sslemeler yaplrken, Ion ve ya Korinth Dzenine oranla daha az iilik gerektirmesidir. nk yerel talar, mermer kadar kaliteli ve ince gzenekli olmad iin tan zerine istenilen nitelikte sslemeler yaplamamaktadr. Dolays ile tapnaklarn inalarnda en nemli yap malzemesi olan ta, mimari dzen tercihlerinde nemli rol oynamaktadr. 112 Bu l sistemi Hellenistik Dnemde Pergamon krallar tarafndan kullanlan resmi bir l sistemidir. Bir Philetairos Aya yaklak 0.35 m. ye denk gelmektedir. 113 Webb 1996, 57. 114 Coulton 1976, 117; Rheidt 1996, 170, Res. 9. 115 Akurgal 1985, 26.

107

19

Tapna evreleyen temenos116 tanraya adanm antlarla doldurulmutur. Bunlardan en nemlileri Kral Attalos tarafndan diktirilen Byk Athena heykeli ve Galatlara kar kazanlan zaferi simgeleyen ve Epigonos tarafndan yaplm olan Galatlar Grubudur117. I. Attalosun kardeleri Eumenes, Attalos ve anneleri Apollonis ile Athena Polias rahiplerinin heykelleri ve adaklarnn burada bulunduu kaidelerinden anlalmaktadr. Roma mparatorluk Dneminde kutsal alana birok imparator adna ant dikilmitir118. .. 3. yy.da yapld dnlen tapnan ina tarihi hakknda eitli grler vardr. I. Attalos kutsal alanda bir takm dzenlemeler yaparak eitli adaklarda bulunmutur. Buna dayanarak yapnn ina tarihi olarak .. 3. yy.n ortalarn119 neren grler olmasna ramen, son yaplan aratrmalar Byk skenderin Pers asll cariyesi Barsine tarafndan, ocuklar Herakles adna .. 330-325 arasnda yaptrlm olabileceini gstermektedir120. Pergamonun mitolojik dneminden beri var olduu kabul edilen Athena klt121 iin kurulan en eski mabet Athena Polias Tapnadr. Tapnan stunlarnn biri zerinde bulunan Lydia yazt122 ve bloklar birletiren krlangkuyruu biimli kenetlerde ( Lev. 9d ) grlen ahap kullanm123 yapnn kkeninin erken dnemlere kadar uzandn gstermesi bakmndan nemlidir.
Temenosun giriinde gsterili bir propylaion yer alr. Alann uzunluu gneyde 90.00 m. kuzeyde ise 74.00 m. dir. Genilii ise 70.00 m.yi bulmaktadr ( bk. Orta 2001, 44 ). Temenos kuzeydoudan gneye doru eimli bir kayalk alan zerindedir. Kayalarn yontulmas ve alak yerlerin doldurulmas ile dzlk elde edilmitir (bk. Radt 2002, 165 ). 117 Attalos Hanedanl Pergamonu ikinci bir Atina yapmak iin eitli politikalar gtmlerdir ( bk. Schalles 1985, 4 ). Bu politikalardan birisi Tanra Athenay tpk Atinada olduu gibi ba tanra ilan edip onuruna Panathenaia enlikleri dzenlemeleridir. Ayrca kazanlan zaferleri nikephoros sfatyla Athenaya adamalar ve her zaferi Hellenlerin barbarlara kar ulusal bir zaferiymi gibi gstererek ulusal nderlie soyunmu olmalardr ( bk. Radt 2002, 160 ). 118 Alann ortasnda ap 3.13 m olan yuvarlak bir altlk zerine mparator Augustus iin bronz bir ant dikilmitir. Yine burada 12 kk bronz heykel tayan basamak vard. Ondan sonra gelen imparatorlar adna da antlar dikildii bilinmekle birlikte, Hadrianusa ithaf edilen yuvarlak altlkl bir anta ait izler bulunmutur ( bk. Radt 2002, 161; Smith 2002, 104105, Res. 118122 ). 119 Ayrton 1961, 224; Tomlinson 1963, 134. 120 Schalles 1985, 16; Radt 2002, 157; Ayrca tapnan Anadoludaki Dor Dzenli tapnaklar arasndaki kronolojik yeri iin Tablo 6ya baknz. 121 reten 2003, 72; Athena Kltnn Pergamona gelii Zeus Sunann i frizinde ilenmitir. Heraklesin sevgilisi ve Pergamonun mitolojik kent kurucusu Telephosun annesi olan Argoslu Prenses Auge kendi memleketinde Athena rahibesidir ve Pergamona gelirken Athena Kltn yannda getirmitir ( bk. Radt 2002, 157 ). 122 Radt 2002, 157. 123 Radt 2002, 157.
116

20

Pergamon Kenti iin Athena Klt olduka nemlidir. Kltn kente getirili hakknda bilge veren ve . . ge 2. yy.a tarihlenen bir yazt bulunmutur124. Polias sfat, kentlerin ve kasabalarn koruyucusu anlamna gelmektedir125. Dolays ile bu tapnan, tpk Atinada olduu gibi126 Athena Poliasa adanmasnn nedeni tanrann kentin ba tanrs ve koruyucusu olmasndan kaynaklanmaktadr. Tapnan ina edildii Erken Hellenistik Dneme ait Pergamon sikkelerinde ska tasvir edilmi127 olan Tanra Athenaya, kentte, 5 isim altnda tapnlmtr. Bunlar; Athena Polias, Athena Nikephoros, Athena Areia, Athena Tritogeneia ve Athena Pallasdr128.

reten 2003, 73. reten 2003, 78. 126 Attalos Hanedanl Pergamonu ikinci bir Atina yapmak iin eitli politikalar gtmler ve bu politikalardan birisi de ayn tanraya ayn sfatla ba tanr olarak tapmalardr ( bk. Radt 2002, 172 ). 127 Morkholm 2000, 105, 141, Res. 268, 408-410. 128 reten 2003, 72.
125

124

21

II. B. 2. Pergamon Hera Basileia Tapna Yukar Gymnasiumun stnde birbirine paralel iki adet dar terasta, Zeusun kars Herann kutsal alan bulunur129. Bu teraslardan stte olan tapna, dier teras alan ise ana yaplar tayordu. Bu alan batda yuvarlak eksedra ve douda stunlu galeri ile evrelenmi bir tapnaktan meydana gelir130 ( Lev. 10a ). Tapnak architrav zerindeki adak yaztna ( Lev. 10c ) gre II. Attalos tarafndan ina ettirilmitir131. Architrav zerindeki yaztn evirisi, Kral Attalosun olu Kral Attalos Kralie Heraya adad eklindedir132. 6.76x10.13 m. lleriyle133 1/1.50 oran sergileyen yap, klasik Hellen tapnaklarndan farkl olarak kuzey-gney dorultusunda uzanmakta ve cephesi gymnasiumun bulunduu gney tarafa bakmaktadr134 ve bu alanda tapnakla balantl kk bir sunak bulunmaktadr. Sz konusu sunan oturduu dzlem ile tapnan stylobate dzlemi arasnda 2.45 m.lik kot fark vardr135 ( Lev. 10b ). Yapya ulamay salayan ve her bir krepisi ortalama 0.20 m. yksekliinde olan 12 basamakl bir n merdiven136 ( Lev. 11b) ile bu kot fark ortadan kaldrlm ve tapnaa antsal bir grnm kazandrlarak, ayn teras zerindeki dier yaplardan syrlp, tapnan n plana kmas salanmtr. Tapnak ve sunan bulunduu alann girii bat tarafndadr ve yaklak 3 m. aada yer alan terasa almaktadr. Bir Roma podyumlu tapna ile hemen hemen ayn zellikler sergileyen yap prostylos tipi bir plana sahiptir ( Tab. 4, Lev. 2 ) ve cellas 5.80x6.80 m. llerinde137 olmasyla 1/1.17 oranndadr ve kareye yakn bir planda yaplmtr.
Klinkott 1989, 278. Radt 2002, 184. 131 Tomlinson 1963, 134; Rumscheid 1994, 36. 132 Radt 2002, 184; reten 2003, 68; Architrav zerindeki yaztta, Kralie=Basileia yazmasndan dolay tapnak Hera Basileia Tapna olarak anlmaktadr. 133 Tomlinson 1963, 134. 134 Schazmann 1923, 104; Tapnak cephesinin gneye bakmas, sz konusu dini yaplarn evrelerindeki dier kamu yaplar ile olan uyumunu yanstmas bakmndan nemlidir. Vitruviusun da belirttii gibi ( bk. Vitruvius IV, V 2 ) tapnaklarn cephesi, halkn bu yaplar grebilmesi iin gnlk yaamn son derece hareketli olduu kamu yaplarna bakar tarzda ina edilmektedir. Benzer ekilde Dor Dzenindeki Sidyma Sebasteionunun cephesi de kent agorasnn bulunduu gneybatya bakmaktadr ( bk. Serdarolu 2004, 75 ). 135 Schazmann 1923, 103. 136 Benzer uygulama . . erken 1. yy.a tarihlenen Sagalassos Dor Tapnanda grlmektedir ( bk. MitchellWaelkens 1987, 42 ). 137 Schazmann 1923, 107; Robertson 1943, 209.
130 129

22

Architrav bloklarnn alt tarafnda soffit bezemeleri olmasndan dolay yap Ion mimari zellikleri gsteren Dor Dzenli bir tapnaktr. Grnen malzemeleri mermer ( Lev. 11a ), gz nnde olmayan blmleri yerel andezit tandan yaplm138 olan tapnan mermer mimari paralar olduka salam durumdadr. Bu paralar arasnda 18 yivli stun tamburlar, architrav ve triglif-metop bloklar, alnlk ve akroter paralar grlmektedir139. Sz konusu mimari malzemeler yardm ile stunlarn yaklak 4.50 m. yksekliinde olduu ve yapda l metop sisteminin kullanld anlalmaktadr140 ( Lev. 10a,c ). Cella tabannda, bordr niteliindeki kalntnn iinde bantlarla sarl girlandlar ve bunlarn evresinde siyah-beyaz bir dalga kua olan ve Hellenistik Dneme tarihlenen bir mozaik paras bulunmu ve sonraki bir dnemde bu mozaiin yerine mermer demeler yerletirildii anlalmaktadr141. Cellann iinde arka duvarn nnde bir knt yaplarak muhtemelen Herann klt heykeli iin bir alan oluturulmutur. 1909 da yaplan kaz almalarnda, bu kntnn hemen solunda byk boyutlu bir erkek heykeli bulunmutur. Hera Tapna iinde bulunan bu heykel nceleri tanrann kocas Zeus olarak yorumlanmtr142, daha sonraki grler ise bir takm nedenlerden dolay heykelin Zeusa deil de, Kral II. Attallosa ait olduu ynndedir143. Kent sikkelerinde tasvirleri grlmeyen Herann kentin dier tanr ve tanralarna oranla klt pek yaygn deildir. Kentte Hera kltne ilikin bulgular Tanrann kutsal alan dnda, sadece tapnan inasndan sonraya tarihlenen iki yazt zerinde tespit edilmitir144. Dolaysyla, II. Atallosun kutsal alan yaptrm olduu tarihe kadar, Pergamonda Herann klt olmad anlalmaktadr. Sz konusu kutsal alan, Hera kltne hizmet etmekten ziyade kraln kendi propagandas iin yaplm bir ant olarak dnlmelidir145.
Radt 2002, 184. Schazmann 1923, 105; Akurgal 1985, 90. 140 Rheidt 1996, 179, Res. 18; Pergamondaki Hellenistik Dnemde ina edilmi Dor Dzenli yaplar l metop dizimine sahiptir ( bk. Akurgal 1985, 26 ). 141 Rumscheid 1994, 37; Radt 2002, 185. 142 Schazmann 1923, 109. 143 Robertson 1943, 159; Freely 2002b, 32; Radt 2002, 185. 144 reten 2003, 69. 145 Radt 2002, 186; Bir baka dnce ise Hera Basileia Tapnann, II. Attalosun ei Kralie Apollonise ithafen yaptrld ynndedir ( bk. Hansen 1972, 414 ).
139 138

23

II. B. 3. Pergamon Zeus Tapna ok sayda terasa blnm yukar agorann bat tarafnda yer alan yap yaknnda bulunan bir yaztn da146 gsterdii gibi ve benzer rneklerinden147 de bildiimiz zere tipik bir agora tapna olarak Zeusa adanmtr. Son zamanlarda yaplan aratrmalar nda Dor Dzeninde ina edilmi olan Zeus Tapnann . . 3. yy.n son eyreinde I. Attalos dneminde yapld dnlmektedir148.

Mermerden ina edilmi olan tapnan cephesi douya bakmaktadr. Yap 12.30x7.70 m. llerinde ve 1 m. yksekliinde bir podyum zerinde ykselmektedir149. n cephesinde drt stun olmas nedeniyle prostylos150 bir plan sergileyen ( Lev. 2 ) tapnan stylobate lleri 11.70x7.10 m.dir. Cella 5.25x5.20 m. olmas ile kareye yakn bir plana sahiptir151. Pronaos ise 2.80 m. derinliindedir ve pronaostan cellaya geii salayan kapnn genilii 1.70 m.dir152.

Yaklak 4.40 m. yksekliinde stunlara sahip olan yapda, iki stun arasna metop denk gelecek ekilde153 cephe dzenlemesi yaplm olup ( Lev. 12a-c ), Dor Dzeninde ina edilmesine ramen, tapnak Ion Dzeninin etkilerini gstermektedir154. Yuvarlak bir plinthos zerinde ok geni ve takn Ion kaidesi, 18 yivli Ion stunlar155 ve

Radt 2002, 91. Benzer ekilde agorada yaplm ve Tanr Zeusa adanm tapnaklara rnek olarak Priene agorasndaki Zeus Olympios Tapnan ( bk. Schede 1964, 58; Marchese 1976; 144 ) ve Magnesia agorasnda yer alan Zeus Sosipolis Tapnan ( bk. Freely 2002 b, 145 ) gsterebiliriz. 148 Radt 2002, 87; Pergamon Zeus Tapnann Anadoludaki dier Dor Dzenli tapnaklar ierisinde kronolojik konumu iin Tablo 6ya baknz. 149 Rheidt 1996, 163, iz. 6. 150 Agora ierisinde veya agora evresinde ina edilmi tapnaklarda, Assos, Magnesia ve Priene rneklerinden bilindii zere, genelde prostylos ve templum in antis plan uyguland grlmektedir ( bk. St 2001, 486 ). Ayn ekilde, Pergamon Zeus Tapna gibi, agora ile ilikili yaplm olan Sidyma Sebasteionu ( bk. Serdarolu 2004, 75 ) ve Lyrbe-Seleukeia Dor Tapna ( bk. nan 1998, 71 ) prostylos planldr. Ayrca, Balboura Agora Tapna ( bk. Serdarolu 2004, 66 ), Herakleia Athena Latmia ( bk. Freely 2002b, 170 ) ve Kestroi Vespasianus ( bk. St 1998, 70, iz 15 ) Tapnaklar da templum in antis planldr ve bu yaplar ina edildikleri konum ve plan tipleri bakmndan benzerlik tamaktadrlar. 151 Tapnan llerini ve oranlarn dier Dor Dzenli rneklerle karlatrmak iin Tablo 5e baknz. 152 Rheidt 1996, 164. 153 Rheidt 1996, 166, iz. 4. 154 Akurgal, 1985, 26. 155 Zeus Tapna, bu tarz kaideli Dor stununa sahip Kaunostaki yuvarlak planl Dor Tapna ( bk. nIk 2001, 93 ) ile benzerlik gsterir.
147

146

24

balklarnn Dor bal olmas nedeniyle hem Ion hem Dor Dzeninin zelliklerini bir arada tamaktadr156 ( Lev. 12b ) ve bu ynyle ilgin bir grnm arz etmektedir. zerinde satyros bal rlyefli sarmak sslemeleri bulunan sima bu tarz bezenmi ( Lev. 12 b-c ) olmasyla Ion Dzeni etkileri gsterir157. Tapnak cephesinin kark slupta yapldnn bir dier gstergesi triglif altndaki guttaelerin sivri ulu olmas ve triglif kelerinde akanthus yapraklar bulunmasdr158. Yapnn ana cephesindeki tepe akroterinin, uan Nike heykeli eklinde yapld ynnde izler bulunmutur159.

. . 2. yy.n ilk eyreinde II. Eumenes tarafndan yaptrlan agora ile uyumlu bir plan sergileyen, fakat bu dnemden biraz daha erken bir tarihte yapld160 tespit edilen tapnan klt ile ilgili olarak alanda bulunan yazt161 sayesinde aydnlatc bilgilere ulalmtr. Ayrca, ayn alanda Kurtarc Zeusa yani Zeus Soterose adanm bir sunak bulunmaktadr. Pergamon panteonunda kentin ba tanrs olduu iin Tanra Athena n plana kmakla birlikte, bu kentte darp edilmi Hellenistik sikkeler zerinde Zeus tasvirlerinin de olduu grlmektedir162.

156 157

Mansel 1999, 530. Rumscheid 1994, 118, Res. 127. 158 Rumscheid 1994, 314; Rheidt 1996, 167, Res. 3, iz. 7; Radt 2002, 91. 159 Rumscheid 1994, 124; Rheidt 1996, 166,iz. 5. 160 Radt 2002, 88; Tapnan, Anadoludaki dier Dor tapnaklar ile birlikte kronolojik dizilimdeki yeri iin Tablo 6ya baknz. 161 ahin 2001, 173. 162 Morkholm 2000, 141, Res. 407, 411.

25

II. B. 4. Pergamon Asklepios-R Tapna

Yukar Gymnasiumun bat tarafnda kayalk alan zerine yerletirilmi olan ve duvarlarnda epheboslarn listesi yazlm olduu iin gymnasiuma ait olduu dnlen tapnan163 klt hakknda kesin bir bilgi bulunmad iin baz aratrmaclar tarafndan R Tapna olarak adlandrmtr164. Yapnn, . . 3. yy. iinde veya 2. yy. banda Dor Dzeninde yaplm olduu, daha sonra . . 2.yy.n ortalarnda ise Ion Dzeninde bir tapnaa dntrld dnlmektedir165.

Gnmzde andezitten yaplm temelleri grlen tapnan asl malzemesi mermerdir. Prostylos tipli ( Tab. 4, Lev. 2 )yap derin bir pronaosa sahiptir. Stylobate lleri 16.00x9.00 m. olan tapnan gney cella duvar nnde bir platform bulunmaktadr166. Daha eski Dor Dzenli bir yapya ait mermer triglif paralar ( Lev. 13bc ) Ion Dzeninde yaplm olan tapnann at ksmnda grlmeyecek biimde yerletirilerek kullanlmtr167. Yapdan gnmze ulaan bloklar arasnda ilk evre yapsnn izleri grlmez. Alanda grlebilen kalntlar ise yapnn ikinci evresine aittir. Sz konusu Dor malzemenin nereden getirildii konusunda net bir bilgi yoktur. Bunun yannda bu mimari elemanlarn kent dndaki bir yapdan getirilmi olabilecei belirtilmektedir168.

Yukar Gymnasiumun batsndaki hamamlarn olduu alanda bulunan ve oturur tarzda ilenmi olmas nedeniyle Asklepios olduu dnlen erkek heykeli bu yapyla ilikilendirilmitir169. Kent iinde bulunmu olan bir yaztta Asklepios Gymnasiarkhos

Rheidt 1996, 178, Res. 17. Kentle ilgili yaynlar incelendii zaman bu yapnn tanmnda farkllklar olduu grlmektedir. Bir grup aratrmac yapy R tapna ( bk. Rheidt 1996, 179, Res. 16; Radt 2002, 128, Res. 74 ) diye adlandrrken, kimi yaynlarda ise Asklepios Tapna ( bk. Akurgal 2000, 346 ) olarak tanmlanmtr. Rumscheid ise, yapy Asklepios=R Tapna bal altnda inceleyerek, bu yapnn farkl iki tapnakm gibi alglanmasn engellemeye almtr ( bk. Rumscheid 1994, 41 ). 165 Rheidt 1996, 180, Res. 16. 166 Akurgal 2000, 343. 167 Radt 2002, 129. 168 Rumscheid 1994, 41. 169 Akurgal 2000, 346.
164

163

26

olarak anlmaktadr170 ve bu yapnn duvarlarnda epheboslarn listesi olduu iin kimi aratrmaclar tarafndan, tapnan Tanr Asklepios adanm bir yap olduu belirtilir171. Dolays ile de bu heykelin tapnan klt heykeli olduu dnlmektedir.

170 171

Radt 2002, 129. Rumscheid 1994, 40; Akurgal 2000, 346.

27

II. B. 5. Mamurt Kale Meter Theon Tapna Pergamon Kentinin gneyinde uzanan Yund Da zerinde yer alan ve gnmzde Mamurt Kale olarak bilinen alanda ( Har. 1 ) Antik yazar Strabonun da belirttii172 gibi bir Ana Tanra Kutsal Alan bulunmaktadr173. Bu kutsal alan Pergamon Krallnn kurucusu Philetairos tarafndan . . 3. yy.n ilk yarsnda ina ettirilmitir174. Kuzey-gney ynnde uzanan ve cephesi gneye bakan175 tapnak, trakit tandan yaplm olup, evresinde bulunan tek odal yaplarla176 birlikte temenos alan iinde bulunmaktadr ( Lev. 4b ). Alak bir podyuma ve tipik Dor yaplarnda grdmz gibi177 3 basamakl krepise sahip olmas nedeniyle, Mamurt Kale Ana Tanra Tapna kk tapnaklarn merdivenli kaidelerine en iyi rnei vermektedir178. 12.90x9.60 m. llerinde bir alan zerine oturan yapnn stylobate 11.35x7.20 m.dir ve cellaya girii salayan kapnn genilii ise 1.60 m.dir179. Anteler arasnda yivsiz tamburlardan oluan iki adet stun180 bulunan yapnn n tarafnda, sunaa bakan cephede, trenlerde grevlilerin ayinleri ynetmelerine olanak salayacak genilikte bir dzlem ve bunun ortasnda, tam cellann giriine denk gelecek ekilde ortada, yapya ulam salayan basamaktan oluan dar bir merdiven181 yer
Strabon, Pergamon evresindeki kayalk ve plak Aspordenon Da ( Yund Da ) zerinde Tanrlar Anas Asporeneye ait bir tapnan ve kutsal alann varlndan bahsetmektedir ( bk. Strabon XIII, II, 6 ). 173 Schalles 1985, 26. 174 Rumscheid 1994, 29. 175 Klasik Hellen tapnaklarnn girii genelde douya bakmasna ramen ( bk. Bean 1999, 116 ), bu tapnan gneye bakmas, kutsal alan iindeki yaplarla ilikili konumundan kaynaklanyor olmaldr. 176 Bu yaplarn kutsal alan ziyarete gelenler tarafndan konaklamak amacyla kullanld, bunun yannda tapnan bat tarafnda daha komplike bir yapnn ise tapnak grevlilerinin evleri olduu dnlmektedir. 177 Serdarolu, 2004, 146. 178 Serdarolu 2004, 147. 179 Conze-Schazmann 1911, 18. 180 Ortada iki stn arasndaki mesafe yanlarda anteler ile stunlar arasndaki mesafeden daha genitir. Yap bu ynyle, Aigai Demeter-Kore Tapna ( bk. Bohn-Schuchhardt 1889, 52, Res. 49 ), Kaunos Teras Tapna ( bk. Serdarolu 2004, 40 ), Sagalassos Dor Tapna ( bk. Serdarolu 2004, 175, Res. 37 ) gibi Anadoludaki Dor Dzenli templum in antis planl yaplar ile benzerlik gsterir. Ayn ekilde Delosda yer alan ve .. 2. yy. ortalarna tarihlenen templum in antis plana sahip Dor Dzenli Isis Tapnanda da iki stun aras ante taraflarna gre daha genitir ( bk. Witt 1971, 113, Res. 14; Lauter 1986, 189, Res. 15 ). 181 Bu ekilde giri cephesinde dar basamak uygulamas, Kestroi Antoninus Pius Tapna, Selge Kesbelion Artemis Tapna ve en nemlisi Dor Dzeninde olmas ile Mamurt Kale Meter Theon Tapnana benzeyen ve bu yapdan daha ge bir tarihte yaplm olan Iotape Traianus Tapnanda da grlmektedir ( bk. St 2001 487 ).
172

28

almaktadr182 ( Lev. 14b ). Templum in antis planl tapnak, kareye yakn bir cellaya ve derin bir pronaosa sahip olmas ile farkl bir plan sergilemektedir183. Cellann arka tarafnda, olaslkla klt heykelin kaidesine ait olan U eklinde podyum izleri grlmektedir ( Lev. 3 ). l triglif-metop sistemine gre ina edilen184 tapnan styapsna ait mimari paralar arasnda zerinde adak yazt bulunan architrav blou ve triglif-metop frizine ait bloklar bulunmutur185 ve bu malzemeler dorultusunda tapnan restitsyonu yaplm ( Lev. 14a ) ve bu restitsyonda stun ykseklileri 4.90 m. olarak verilmitir186.

Kutsal alann ortasna denk gelen noktada tapnak nnde bir sunak bulunmaktadr. Sunak ile tapnak arasndaki plan ilikisi biraz farkldr. Tapnak kuzey-gney ynl iken, sunak dou-bat ynnde yaplmtr ve batsnda basamakl merdiven yer almaktadr187 ( Lev. 14b ). Tapnaa ait bir architrav blou zerindeki yazt188 ( Lev. 14a ) ve alanda bulunan dier yaztlar189 kutsal alann klt ve yapm tarihi hakknda aydnlatc bilgiler vermektedir. Kutsal alann erken evreleri hakknda yeterli bilgiler olmamasna ramen, yksek ve dalk bir alanda bulunmas nedeniyle, kltn Philetairos vakfndan daha erken dnemlerde de var olduu dnlebilir. Ayrca Pergamon Kentinin iinde ve evresinde baka Ana Tanra tapnaklar ve kutsal alanlar olduu bilinmektedir190.

Radt 2002, 241, Res. 189. Mansel 1999, 530; Derin pronaosa, daha ok, ince uzun planl tapnaklarda rastlanmaktadr ( bk. Serdarolu 2004, 152 ). Ayrca, templum in antis planda Dor Dzeninde ina edilmi olmas ve derin bir pronaosu bulunmasndan dolay, yap, hemen hemen ayn tarihlerde yaplm olan Herakleia Athena Tapna (bk. Peschlow-Bindokat 2005, 113 ) ile benzerlikler tamaktadr. Perge Dor Tapna ( bk. Mansel 1970, 170, Res. 1 ) ve Kestroi Vespasianus Tapna ( bk. St 1998, 70, iz 15 ) Anadoluda derin pronaosa sahip dier Dor Dzenli rneklerdir. 184 Schalles 1985, 26; Rheidt 1996, 171, Fig. 10. 185 Rumscheid 1994, 29, Res. 94,1-2. 186 Restitsyon almas iin bk. Conze-Schazmann 1911, 4. 187 Serdarolu 2004, 173. 188 Architrav blou zerinde Attalosun olu Philetairos ( bu tapna ) Tanrlarn Anasna (sundu) yazmaktadr ( bk. Conze-Schazmann 1911, 10; Rumscheid 1994, 29; Rheidt 1996, 171, iz. 10 ). 189 reten 2003, 32-33. 190 Radt 2002, 242.
183

182

29

II. C. AIOLIS BLGESNDEK TAPINAKLAR II. C. 1. Aigai Demeter-Kore Tapna Aiolis Blgesinin nemli kentlerinden birisi olan Aigaida ( Har. 1 ), yerleimin kuzeybatsnda bulunan kent tiyatrosu ile ayn teras zerinde yer alan tapnak ( Lev. 15a ), alanda bulunan ve . . 2. yy.a tarihlenen yaztlardan anlald zere Tanra Demeter ve kz Koreye adanmtr191. Dor Dzeninde ina edilmi olan192 Aigai Demeter-Kore Tapna yine ayn yaztlardan dolay . . 3. yy.a tarihlenmektedir193. Kentteki pek ok yap gibi trakit194 tandan yaplan tapnak kuzey-gney ynde konumlandrlm olup, cephesi gneye yani tiyatronun ve agorann bulunduu yne bakmaktadr195 ( Lev. 15a ). ki basamakl merdivenden oluan bir altyapya sahip tapnak 9.70x6.70 m. llerinde bir alan zerine oturmakta ve yaklak 5.20x5.20 m. llerinde kareye yakn bir cellaya ve 3.12x5.20 m. derinliinde pronaosa sahiptir196. Pronaostan cellaya gei, 3.29 m. yksekliindeki sveleri alanda grlebilen ve yaklak 1.60 m. genilie sahip bir kapdan salanmaktadr197. Tapnan geniliinin uzunluuna oran 1/1.45 olmas, yapnn fazla uzun olmayp kareye yakn bir llerde olduunu
Freely 2000b, 41. Kent iinde Dor Dzenin youn biimde kullanlmas nedeniyle baz yaplar Dor Dzenli tapnaklar olarak anlmtr (bk. Bohn-Schuchhardt 1889, 41, 43, 45; Tl 1995, 34; Akurgal 2000, 360 ). Konumlar itibariyle tapnak olabilecei dnlen fakat Dor Dzeninde ina edilip edilmedii belli olmayan ve de ilevi tam belirlenemeyen bu yaplar, yeterli veri olmad iin konu kapsamnda detayl olarak incelenmemi, sadece Tartmal Yaplar blmnde ksaca deerlendirilmitir. 193 Harf karakterlerinden ve yazl stilinden dolay yazt . . 2. yy.a tarihlenmektedir ( bk. Tl 1995, 39 ). Yazttan yola karak yapnn bu tarihte nce yapld dnlrse ve mimari paralarn stili dikkate alnrsa ( bk. Bohn-Schuchhardt 1889, 53, Res. 52 ), tapnak . . 3. yy.a tarihlenebilir. 194 Kentin kurulduu yerde youn olarak bulunmasndan dolay yerleimdeki yaplarn hemen hemen hepsinde bu ta kullanlmtr ( bk. Tl 1995, 39 ). Ayrca kentte yaplan incelemede, trakit tandan ina edilmi btn yaplarn Dor Dzeninde, sadece Apollon Tapnann Ion Dzeninde olduu grlmtr. Bu yaplarda Ion veya Korinth Dzeni seilmeyip de Dor Dzeninin tercih edilmesinde temel neden Trakit tann ince iilie elverisiz olmasdr. Trakit ta, mermer kadar kaliteli ve ince gzenekli olmad iin tan zerine istenilen nitelikte sslemeler yaplamamaktadr. Dolays ile tapnaklarn inalarnda en nemli yap malzemesi olan ta, mimari dzen tercihlerinde nemli rol oynamaktadr. 195 Bohn-Schuchhardt 1889, 45, Res. 40; Klasik Hellen tapnaklarnn girii genelde douya bakmasna ramen ( bk. Bean 1999, 116 ), bu yapnn gneye bakmas, Vitruviusun da belirttii gibi ( bk. Vitruvius IV, V, 2 ) tapnaklarn, cepheleri kamu yaplarna bakar tarzda konumlandrlmas gerektii ilkesine dayandrlabilir. 196 Bohn-Schuchhardt 1889, 52; Tl 1995, 30; Freely 2000b, 42. 197 Kapya ait svelerin ve kiriin lleri ve kap geniliinin nasl hesaplandna dair bilgi edinmek iin bk. Bohn-Schuchhardt 1889, 52.
192 191

30

gstermekte, cellann yapnn geneline oran ise 1/1.86, pronaosun derinlii yap uzunluunun 1/3 oranndadr198. Templum in antis planl yapnn anteleri arasndaki 24 yivli199 stunlar 3 adet stun tamburundan olumakta ve tapnak evresinde bir rnei bulunmu olan balkla ( Lev. 15b ) birlikte toplam 4.33 m. ykseklie kmakta ve stun alt ap 0.57 m., st ap ise 0.45,5 m.dir200. Stunlar diastylos yani geni aralkl olarak yerletirilmilerdir ve ortada iki stn arasndaki mesafe yanlarda anteler ile stunlar arasndaki mesafeden daha genitir201. styap ile ilgili gze arpan en belirgin zellik ise drtl metop sisteminin kullanlm olmasdr202 ( Lev. 15c ).

Sa ante zerinde bulunan 13 satrlk yazt tapnan klt ve yapm tarihi hakknda aydnlatc bilgiler vermektedir. Trakit ta zerine yazld iin anm yaztn 7. satrnda Tanra Demeter ve Kz Korenin adlar203 tam okunmamakla birlikte, genel dnce yapnn bu tanralara adand ynndedir. Sz konusu yazt harf karakterleri nedeniyle . . 2. yy.a tarihlenmekte ve tapnan ise bu tarihten biraz nce yaklak . . 3. yy.n sonlarnda veya 2. yy.n balarnda yaplm olduu dnlmektedir. Ayrca, yapda drtl metop sisteminin kullanlm olmas ve mimari bloklarn genel stili bu tarihi mmkn klmaktadr.

Serdarolu 2004, 154; Bu yapnn plan oranlarn dier yaplarla karlatrmak iin Tablo 5e baknz. Dor stunlarnda kullanlan yivlerin says dnemlere ve yaplara gre 16 ile 24 arasnda deimekte ve .. 5. yy.da stunlar genellikle 20 yivli olarak ilenmektedir ( bk. Conti 1997, 11 ). Perge Dor Tapna ( bk. Mansel 1975, 94 ) ile birlikte Aigai Demeter-Kore Tapna 24 yivli stunlaryla, Anadoludaki Dor tapnaklar iinde en fazla yiv sayna sahip yapdr ve bu zellik nedeniyle iki yap dier Dor tapnaklarndan ayrlmaktadr. 200 Rumscheid 1994, 2, Res. 1,4. 201 Yap, bu ynyle dier templum in antis plana sahip Dor Dzenli tapnaklardan ayrlmaktadr. Mamurt Kale Meter-Theon Tapna ( bk Conze-Schazmann 1911, 18 ), Kaunos Teras Tapna ( bk. Serdarolu 2004, 40 ), Sagalassos Dor Tapna ( bk. Serdarolu 2004, 175, Res. 37 ) gibi Anadoludaki Dor Dzenli templum in antis planl yaplar ile benzerlik gsterir. Ayn ekilde Delosda yer alan ve .. 2. yy. ortalarna tarihlenen templum in antis plana sahip Dor Dzenli Isis Tapnanda da iki stun aras ante taraflarna gre daha genitir ( bk. Witt 1971, 113, Res. 14; Lauter 1986, 189, Res. 15 ). 202 Bohn-Schuchhardt 1889, 53, Res. 51; Rumscheid 1994, 315; Benzer drtl metop sistemi, Priene Demeter Tapnanda ( bk. Anabolu 1988, 121, Fig. 2; Rumscheid 2000, 155, Fig. 137 ) ve Balboura Agora Tapnanda ( bk. Coulton-Milner-Reyes 1988, 140, Fig. 8 ) grlmektedir. Mimari Dzen, plan ve klt gibi konularda ortak zellik sergileyen iki tapnakta ve Balboura rneinde bu tarz benzer bir uygulama grlmesi, drtl metop sisteminin kullanm konusunda genel yarglar sunamayacak kadar zel bir durum olmaldr. 203 Bohn-Schuchhardt 1889, 54, Res. 50.
199

198

31

II. D. IONIA BLGESNDEK TAPINAKLAR II. D. 1. Klaros Apollon Tapna

Klaros on iki Ion kentinden biri olan Kolophona ait bir kutsal alandr ve Kolophon ile Notion kentleri arasnda yer almaktadr204 ( Har. 1 ). Apollona adanm kutsal alan tpk Delphi205 ve Didyma206 kutsal alanlar gibi nemli bir kehanet merkezi olmutur207. Kutsal alann en nemli yaps ise . . 3. yy.da ina edilmi olan Apollon Tapnadr208.

Dou-bat ekseninde konumlandrlm olan tapnak 26.00x45.50 m. llerinde bir alan kaplamakta ve cephesi douya bakmaktadr209 ( Lev. 16a ). Dor Dzeninde ina edilmi olmasna ramen, tapnak, altyapsn oluturan 5 basamakl krepisi ile Dor Dzeninden ok Anadolulu bir zellik olan Ion Dzeninin etkisini tamaktadr210. Pronaos ve celladan oluan yapda opisthodomos bulunmamas ise baka bir Ion Dzeni zelliidir. 6x11 stun says ile peripteros bir plan sergileyen tapnak beyaz mermerden yaplm olup, yapnn temelinin iki sra ta kullanlarak rlm olmas ise rutubetli zeminden korumak iin temelin yksek tutulduunu gstermektedir211.

Tapnakta, pronaostan cellaya antsal bir kapyla geilmektedir. Bugn bu kapnn svelerinden biri korunmu durumdadr. Tapnak, cella altndaki adytonu ile deiik bir plana sahiptir212 ( Lev. 1, 16a-b ). Tapnan bat ynnde bulunan, kehanetin yapld
Robert 1976, 10. 45. Greaves 2003, 114, 145. 206 Akurgal 1985, 222. 207 Tapnan cellasnn altnda bugn ta kemerleri grlen kutsal blmde kehanet, Delphide olduu gibi Pythia ad verilen kadn araclyla deil, antik kaynaklara gre; bir erkek khin araclyla gerekletirilmekteydi. Klarosta bulunmu olan yaztlar kehanet zerine hibir bilgi vermemekle birlikte, Bergama, Sivas, Amasya, Kayseri ve Konya gibi kentlerde Klaros Apollonunun tlerini ieren yaztlar bulunmutur ( bk. ahin 1998, 37 ). 208 Tomlinson 1963, 133. 209 Robert 1976, 10. 45. 210 Bilindii gibi Dor Dzenli tapnaklar genelde 3 basamakl bir krepis zerinde ykselmektedir. Fakat bu yapda grlen 5 basamakl krepis ise Ion Dzeninin bir zellii olan ok basamakl krepis uygulamasnn tipik bir yansmasdr. 211 ahin 1998, 39. 212 Serdarolu 2004, 172, Lev. 35.
205 204

32

adytona bir koridorla ulalmaktadr. Mavi mermerden yaplm olan, 0.70 m. geniliindeki bu dar koridora, pronaostan cellaya geiteki blmde yer alan, biri kuzey, dieri ise gneyde bulunan drder basamakl iki merdivenle inilmektedir. Dou-bat ynnde ve 2.10 m. yksekliindeki bu koridor daha sonra ikiye ayrlarak, kuzeye ve gneye ynelen iki koridora dnmektedir. Toplam uzunluu 25 m. olan bu koridor, yeraltndaki iki odadan oluan adytonun n odasnda son bulmaktadr213. Kahinliin yapld adyton, klt heykelinin bulunduu cellann altnda yer almaktadr. Doudaki kemerli salonda ta oturma bantlarnn yan sra, Apollonun kutsal ta olan mavi mermerden yaplm omphalos bulunmaktadr214.

Stun tamburlarnn ykseklii 0.80 ile 0.95 m. arasnda deimekte olup, alt tambur ap 1.72 m., st tambur ap ise 1.40 m.dir. Stun ykseklii, alt apn 6.62 katdr ve 12 tamburdan oluan stunlarn yksekliinin 11.42 m. olduu dnlmektedir215. Tapnan cephe dzenine ve styapsna ait ok sayda mermer mimari blok tapnak alannda bulunmaktadr. Yap uzun sre bitirilememi olduu iin eitli dnemlere ait olan bu malzemeler arasnda arrisleri bak az biimli 22 yivli stun tamburlar216, Dor stun balklar217 ( Lev. 17c-d ), architrav bloklar218, triglif-metop bloklar219 ( Lev. 17a-b ) grlebilmekte ve bu malzemeler yardm ile tapnan ina evreleri hakknda bilgiler edinilebilmektedir.
ahin 1998, 39, Res. 3334. Bunun bir benzeri de Delphide ele geirilmitir. Khin ve yazman, bekleme odas niteliindeki bu salonda durmaktayd. Batdaki ikinci salonda, doudaki ile arasnda yer alan kapdan baka bir giri bulunmamakta, yalnzca khinin karanlkta girebildii bu salonda, iinde kutsal suyun korunduu, dikdrtgen bir kuyu yer almaktayd. Khin bu suyu itikten sonra kehanetlerini ark eklinde dile getirmekteydi ( bk. ahin 1998, 35; Bean 2001, 148 ). 215 nc dnem kazlarnn mimar olan J. Rouget ise, bu konuda iki neri sunmakta ve birinci neriye gre, bu oran 5.94 olarak hesaplayarak, balkla birlikte 11 tamburdan oluan stun yksekliini 10.26 m. olarak vermekte; ikinci bir neri olarak ise, bir oran, 5.4 olarak alp, 10 tamburdan oluan stun ykseklii iin, 9.38 m. vermektedir. ( bk. ahin 1998, 36 ). 216 Yaklak 150 adet stun tamburu bugn, tapnan dou, bat ve gney ynlerine devrilmi olarak korunmaktadr. L. Robert, yaklak her biri 52 ton arlnda olduu dnlen stunlarn bu ekilde devriliini kuzeydou ynnden gelmi olan bir depreme balamakta ( bk. Robert 1976, 10. 45) , J. Rouget ise, bu stunlarn tapnan terk edildii dnemde insan gcyle ekilerek ykldklarn ve birok parann Notiona gtrldnn bilindiini ileri srmektedir. Ona gre, halen ren yerinde bulunan baz tamburlarda alm delikler, bunlarn da tanmak zere hazrlandklarn kantlamaktadr ( bk. ahin 1998, 39 ). 217 Rumscheid 1994, 26, Fig. 56,2. 218 La Geniere 1989, 300. 219 Wesenberg 1996, 7.
214 213

33

Tapnan ina tarihi tam olarak bilinmemektedir. Fakat gerek antik kaynaklardaki anlatmlardan220, gerekse alanda bulunmu olan mimari buluntulardan221 anlald zere tapnan yapm uzun yllar srmtr. Mevcut kalntlar gnmze ulaan Hellenistik tapnan . . 3. yy.da yaplmaya baland ve Hadrianus Dnemine kadar inasnn devam ettii tespit edilmitir222. Sz konusu yapnn temellerinde, sunu olarak braklm bir bronz sikke hazinesi bulunmu olup223, bu hazine .. 294 ncesine tarihlenmektedir ve tapnan yapm iin en erken tarihi vermektedir224. Tapnan dou cephesiyle ayn eksen zerinde yer alan ve Seleukhos Kral III. Antiokhosa ait olan bir antn225 tarihi tapnan kronolojisi bakmndan nem tamaktadr. Sz konusu ant . . 2. yy.n balarna tarihlendirildii226 iin, bu tarih Hellenistik tapnan yapm iin en ge tarih olmaktadr. Dolays ile tapnan . . 3. yy.da yapld dnlmektedir.

Gerek pek ok antik kaynak227, gerekse kazlarda elde edilmi ok saydaki epigrafik buluntu228, kutsal alann kltn tanmlamaya yardmc olan ok deerli bilgeler iermektedir ve bu belgeler sayesinde, burada tanr Apollona Klarios
229

epitheti ile

tapnld bilinmektedir. Kutsal alan ile ilgili en eski bilgiler Homerik hymnoslarda

Pausanias, bu blgede, birisi Didyma Apollon dieri Klaros Apollon olmak zere, iki tane Apollon kutsal alannn bitirilmemi olduunu belirtmektedir ( bk. Pausanias VII, 5, 4 ). 221 Erken Hellenistik Dnem zellikleri gsteren triglif-metop bloklar ( bk. Wesenberg 1996, 7, Res. 9 ) yan sra Hadrianus Dnemi stilini yanstan architrav bloklar ( bk. Rumscheid 1994, 20 ) bulunmutur. 222 Stilistik adan .. 3. yzylda yapmna baland anlalan tapnan peristylosu mparator Hadrianus (.S. 2. yzyl) tarafndan tamamlanmtr. Nitekim ren yerindeki bir Architrav paras zerinde, bu imparatorun unvanlar yer almaktadr ( bk. La Geniere 1989, 300; Price 1998, 150, 254 ). 223 La Geniere 1989, 298. 224 .. 294 ile Lysimakhos'un lm tarihi olan .. 281 yllar arasnda yaanan tarihi olaylar da dikkate alacak olursak, Hellenistik Dnem tapnann .. 3. yy.n ilk eyreinden sonra ina edildii kesin gibi grnmektedir ( bk. ahin 1998, 37 ). 225 Rumscheid 1994, 20. 226 .. 204 ile 193 yllar arasnda babas ile birlikte krallk yapm olan III. Antiokhosun antnn dikildii tarihte, tapnan krepidomasnn ayakta olduu ve bu antn, tapnan dou cephesi baz alnarak, ayn eksen zerinde dikildii anlalmaktadr. Kutsal alann bal olduu anakent Kolophonun .. 218 ylnda Pergamon kral I. Attalosun kontrolne girdii ve bunun kraln lm yl olan .. 197ye kadar devam ettii bilinmektedir. Suriye Kral III. Antiokhos, Seleukhos hakimiyetini salamak zere .. 197 ylnda harekete gemi ve 196 ylnda birok Bat Anadolu kentini kendine balamtr. Bu durum, Antiokhos antnn .. 196 ile 193 tarihleri arasnda dikilmi olduuna dair kesinlik kazandrmaktadr ( bk. ahin 1998, 38 ). 227 Bu konu iin bk. Strabon XIV, I, 27; Pausanias VII, 3, 1; VII, 5,4. 228 Kutsal alanda bulunmu ok saydaki epigrafik buluntu dnda, Bergama, Sivas, Amasya, Kayseri ve Konya gibi kentlerde Klaros Apollonunun tlerini ieren yaztlar bulunmutur ( bk. ahin 1998, 37 ). 229 Laumonier 1958, 676; Robert 1976, 10. 45; Pisidia kentlerinden Sagalassosta da Klaros Apollonu iin bir tapnak yapld bilinmektedir ( bk. Anabolu 1970, 12, 24 ).

220

34

(ezgiler) .. 7. ve 6. yy.a dein gitmektedir230. Hellenistik ve Roma mparatorluk Dnemi boyunca da nem tayan Klaros Apollon Tapnann yaknnda bir kutsal maarann bulunmas, burada daha nceki dnemlerde bir Kybele kltnn varlna iaret eder231. Kazlardan elde edilen verilere gre, sz konusu tapnan altnda Arkaik Dnemde de Apollona ait kk bir tapnan ve sunan bulunduu anlalmaktadr232. Klarostaki Apollon tapnann kehanet alanndaki ilevini ortaya koyan en eski bilgi Byk skender Dnemine gitmektedir233.

Tapnan cellasnda byk boyutlu Apollon heykeliyle birlikte Artemis ve Leto heykellerinin ele gemi olmas, burada Apollonun yan sra kz kardei Artemis ve anneleri Leto iin de bir kltn bulunduunu gstermesi asndan nemlidir234. Ayrca Apollon Tapnann dousunda bir sunak235, kuzeyinde ise Artemise adanm Ion Dzeninde kk bir tapnak236 yer almaktadr.

230 231

Strabon XIV, I, 27. ahin 1998, 23; Bean 2001, 147; Freely 2002a, 74. 232 La Geniere 1989, 297, 299; Gates 1997, 287; ahin 1998, 34; Bean 2001, 147. 233 Pausaniasa gre; Byk skendere ryasnda Pagos Dann eteklerinde (Kadifekale) yeni, byk bir kent kuraca sylenmi, bunun zerine kral ryann yorumu iin Klarostaki Apollon kahinine danarak olumlu yant aldktan sonra yeni Smyrnay kurmutur ( bk. Pausanias VII, 5, 3 ). 234 Artemis veya Apollon ile ilikili kutsal alanlar incelendiinde genellikle bu iki tanrya, Alabanda (bk. Badatl 2001, 8-9) ve Miletosta ( bk. Greaves 2003, 110, Res. 3) olduu gibi ayn kent iinde her biri iin ayr kutsal alanlar oluturularak tapnld veya ayn kutsal alan iinde ortak bir klt altnda tapnld grlr. Ortak klte sahip kutsal alanlarda ise bu karde tanrlar iin Amyzon (bk.Robert 1983,141), Ephesosta (bk. Bammer-Muss 1996, 39) olduu gibi tek bir tapnak veya Klaros (bk. ahin 1998, 46), Letoon ( bk. Courtils 2003,152) ve Didyma ( bk. Greaves 2003, 114, 145 ) gibi kutsal alanlarda her biri adna ayr ayr tapnaklar adand bilinmektedir. En mehur klt merkezlerinden birisi olan Delphide Apollonun yannda Artemise ( bk. Waites 1923, 38, dipnot 11 ) ve Menderes zerindeki Magnesia Kentinde Artemis Leukophryene ile birlikte Apollon Pythiosa ehir tanrs olarak ( bk. Waites 1923, 40 ) tapnlyordu. 235 La Geniere 1989, 298; Serdarolu 2004, 172, Lev. 35. 236 Burada Arkaik Dneme ait Artemis heykelinin ele geirilmesi, sz konusu tapnan Artemise adandn gstermektedir ( bk. ahin 1998, 33 ).

35

II. D. 2. Metropolis Ares Tapna Ionia Blgesinin nemli kentlerinden birisi olan Metropolis Antik Kentinde ( Har. 1 ), yerleime ve ovaya hakim konumda bulunan kent akropolnde237, Anadoluda ok az yerde238 tapk gren ve Kta Yunanistan kkenli239 bir tanr olduu dnlen Sava Tanrs Arese adanm Dor Dzeninde bir tapnana ait olabilecek baz mimari paralar bulunmutur240. Mimari bloklarn bulunduu alanda kazlar yaplmasna ramen, henz tapnan yeri tam olarak tespit edilememitir241.

Tapnak alannda yaplan kazlarda yapnn cephe dzeni hakknda bilgi veren ok sayda mimari blok bulunmutur ( Lev. 18a ). Sz konusu bloklar arasnda arrisleri bak az eklinde 22 yivli Dor stun tamburlar242 ( Lev. 18b ) hem tapnan dzeni, hem de zerinde yazt bulunmas243 nedeniyle klt hakknda nemli bilgiler ierir. Ayrca akropoln batsnda bulunmu olan mermer friz blou244 ve yine mermerden yaplm yaztl bir bloun245 bu yapya ait olduu dnlmektedir.

Yeterli derecede kaz almas yaplmad iin tapnan tarihi hakknda kesin bilgiler bulunmamaktadr. Snrl saydaki mimari paralara dayanarak Ares Tapnann Ge Hellenistik Dnem iinde olaslkla .. 1. yy.da yapld dnlmektedir246. Akropolde . S. 1. yy.n sonundan itibaren youn bir yaplama vardr247. Ares Tapnana
Meri 2003, 109. Anadoluda Ares Klt hakknda bugne kadar kapsaml bir alma yaplmam olmakla birlikte, tanrya ok az yerde tapnld bilinmektedir. Bu yerler arasnda Halikarnassostaki Ares Tapna ( bk. Mitchell 1990, 108; Bean 2000, 104 ), Balbourada Arese adanm sunaklar ( bk. Bean 1998, 171 ), Oinoanda Kentinde klt yaztlar ( bk. Mitchell 1996, 72 ), Phaselis yaknlarndaki Ares Kutsal Alan (bk. plikiolu 2003, 73 ) ve Termessos Kentinde Ares Tapna ( bk. Bykkolanc 1996, 136 ) bulunmaktadr. 239 Graves 2004, 80. 240 Meri-z-Meri-Aybek 2006, 251, Res. 7; Meri 2006, 231. 241 Meri 1995, 420; Alanda bulunmu yaztlarda Ares Tapna rahiplerinin isimleri anlmaktadr. Ares kltnn varlna iaret eden bu yaztlar ve bahsedilen rahipler listesi nedeniyle burada bir tapnan olmas gerektii dnlmektedir ( bk. Meri 2002, 87 ). Fakat stun paralar dnda, henz tapnaa iaret eden somut bir mimari kalnt bulunamamtr ( bk. Meri-z-Meri-Uluans 2004, 294 ) . 242 Meri 2002, 87, Res. 1; Meri 2003, 73; Meri-z-Meri-Aybek 2006, 251, Res. 7. 243 Sz konusu yazt .S. 1. yy.n 2. yarsna tarihlenmekte ve Ares Tapnanda grevli bir aileden bahsetmektedir ( bk. Meri 2003, 73, 111 ). 244 Meri 1999, 338 Res. 22. 245 Meri-z-Meri-Aybek 2006, 251, Res. 7. 246 Meri 2003, 111. 247 Meri-z-Meri-Aybek 2006, 251.
238 237

36

ait mimari bloklarn, bu imar faaliyetleri srasnda ina edilmi yaplarn duvarlarnda kullanld tespit edilmitir248. . S. 3. yy.a tarihlenen kent sikkeleri zerinde Ares Tapnann tasvirleri grlmektedir249.

Alanda bulunmu ve Erken Dnemlere tarihlenen malzemelerin250 de gsterdii gibi bu alan uzun sre kullanm grmtr. Ge Hellenistik Dneme tarihlenen tapnan muhtemelen erken evrelerinin de olmas gerekir. Ares kltnn Metropolis Kentinde var olduu kesin olarak bilinmekle251 birlikte klt kkeni ve geliimi hakknda mevcut bilgiler yetersizdir. Ayrca, bugne kadar yaplan almalarda, Akropolde olduu tahmin edilen, tapnan ve kutsal alann varlna iaret eden baz mimari paralar bulunmu olmasna ramen, yapnn yerinin net bir ekilde saptanamam olmas, Ares Tapnann varln ksmen de olsa tartmal hale getirmektedir.

248 249

Meri 2002, 87; Meri-z-Meri-Aybek 2006, 251, Res. 7. Meri 2003, 50; Ares, Sz konusu sikkeler zerinde miferli portre eklinde veya kalkanl ve mzrakl ayakta durur tarzda betimlenmitir ( bk. SNG 1982, Cat. 903-912 ). 250 Burada Ge Geometrik, Oryantalizan ve Arkaik Dneme tarihlenen ok sayda seramik paras bulunmutur ( bk. Meri 1999, 338; Meri 2003, 113 ). 251 Akropolde bulunan yaztl stun tamburu ve yaztl dz blok zerinde Ares kltnden ve grevli rahiplerden bahsedilmektedir ( bk. Meri 2002, 87 ). Kent iinde bulunan bir baka yaztta ise; Arese sunulmak iin kurbanlk hayvan ba yapld belirtilir ( bk. Meri 2003, 112 ).

37

II. D. 3. Priene Demeter-Kore Tapna Ionia Blgesi snrlar ierisinde Byk Menderes Nehrinin kenarnda yksek bir yama zerinde kurulmu olan Priene Kentinin ( Har. 1 ) kuzeydeki akropoln gney yamacnda 46.00x26.00 m. llerindeki teras zerinde Demeter ve Kz Persephone iin ayrlm bir kutsal alan bulunmaktadr252. Temenos alan dou-bat ynnde olup, gnmzde gney taraf yklm olan bir duvar ile evrilidir ve alann girii dou taraftadr253. Kutsal alann batsnda templum in antis planl tapnak yer alrken, dier ksmlar trenler iin alan oluturmak amacyla bo braklmtr. Tren alannn kuzeydou kesinde bir sunaa ait olabilecek izler ve tapnan gneyinde bir klt ukuru bulunmaktadr254 ( Lev. 19b ). Cephe dzenlemesinde Dor Dzeni tercih edildii iin asl konumuzu oluturan Demeter-Kore Tapna 15.75x12.80 m. llerinde bir alan zerine oturmakta255 ve yapnn stylobate dzlemine tek basamakla ulalmaktadr. Yapda anteler arasna stun aral 2.95 m. olan 22 yive sahip iki Dor stunu yerletirilmi ve olaslkla bu stunlardan birisine ait bir Dor bal ( Lev. 19e ) ile bir ante bal gnmzde tapnan yannda grlebilmektedir256 ( Lev. 19c ). Genilii 8. 89 m. derinlii 4. 48 m. llerindeki pronaosta iki tane kap vardr ve bunlardan gneydeki byk boyutlu olup, tanr evinin giriini simgelemektedir ( Lev. 19a ). Kuzey tarafta daha kk boyuttaki kap ise ilevsel niteliktedir257. Bu giriten yapnn i blmlerine geilmektedir. Mermerden ina edilmi Priene Demeter Tapnanda, dikine dikdrtgen planl tapnaklardan farkl258 olarak, cellann enlemesine yerletirilmi olmas nedeniyle, yapnn plan259 dier tapnak
Duyuran 1948, 22; Rumscheid 2000, 151. Bean 2001, 186. 254 Rumscheid 2000, 153, Fig. 135. 255 Schipporeit 1998, 194, Res. 1. 256 Rumscheid 1994, 73, Fig. 162,3. 257 Ayn cephe zerinde fakl llerde iki kapnn yaplm olmas, kaplarn farkl amalar iin tasarlanm olduunu gsterir. Rahiplerin gnlk giri klarn kk kapdan yapt, trenlerde ise antsal kapy kullandklar dnlebilir. 258 Bu yapnn plann dier Dor Dzenli templum in antis planl rneklerle karlatrmak iin Tablo 4 ve Levha 3e baknz. 259 Anabolu 1992, 7; Antik Dnemde Tapnaklar belli plan tipleri ierisinde ina edilmektedir. Bu plan tiplerinin ortak zelliklerinden birisi, pronaos ve cellann genilik bakmndan eit llerde olmasdr. Dier bir nemli zellik ise, cella derinliinin daima cella geniliinden daha uzun tutulmasdr ( bk. Vitruvius IV, IV, 1 ). Fakat bu yapda cella genilii 11.72 m. iken, derinlii ise 6.45 m.dir ( bk. Schede 1964, 93). Yani cella derinlie oranla daha geni yaplmtr.
253 252

38

tiplerinden ayrlmaktadr260. Cella gneye doru devam ettii iin pronaosun enini aan llere sahiptir261. Cella iinde batda duvara yakn tarafta, olaslkla zerine klt heykeli yerletirilmi olduu dnlen 1.23 m. yksekliinde mermer bir podyum vardr262 ( Lev. 19d ). Tapnan mimari dzeni hakknda snrl bilgiler veren bir Dor bal ve arrisleri yzeysel olarak bak az biimli ilenmi stun tamburu alanda grlebilmektedir263 ( Lev. 19c ). Bu malzemelerden ve yapnn boyutlarndan hareketle yaplan restitsyonlarda ( Lev. 19a ), tapnakta, iki stun ortasna denk gelen blmde drtl metop264, anteler ile stunlar arasndaki alanda ise beli metop sistemi olduu ve alnla ait herhangi mimari paraya rastlanmamasndan dolay yapnn dz daml olarak izildii grlr265.

Tapnan gneyinde 2.00 m. derinlikte, 1.80x1.80 m. llerinde ve kesme ta kullanlarak yaplm bir kuyu vardr266 ( Lev. 19b ) . Kuyunun zeri, gen bir alnla benzer biimde, iki yana eimli ve pe pee sralanm ta dizilerinden oluan bir at ile rtlmtr267. Bat tarafta alr kapanr bir kanala ait izler grlmektedir. Sz konusu kuyu kimi aratrmaclara gre bir adak kuyusu268 olarak kabul edilirken, kimilerine gre
Demeter, Pluton ve Persephone gibi yeralt klt ile ilgili tanrlar iin yaplm tapnaklarn, plan bakmndan klasik tapnak planlarndan farkl olduu grlmektedir ( bk. Anabolu 1989a, 46 ). Yeralt tanrlarna adanm ve farkl plan sergileyen tapnaklara rnek olarak Anadoluda Pergamon Demeter Tapna ( bk. Radt 2002, 178 ), Akharaka Pluton-Kore Tapna ( bk. dil 1999, 82, ek. 10 ) ve Hieropolis Apollon Arkhagetes Tapnann altnda izleri grlen Plutonion ( bk. Anabolu 1989b, 156, Res. 1-3 ), Anadolu dnda ise; Naksos Sangri Demeter Tapna ( bk. Gruben 2001, 370, Fig. 278 ), Akragas Demeter ve Kaya Tapna ( bk. Anabolu 1989a, 46 ), Selinusta Demeter Malophoros Tapna (bk. Gruben 2001, 296, Fig. 224-225 ) gsterilebilir. 261 Schipporeit 1998, 194, Res. 1; Rumscheid 2000, 154, Fig. 135. 262 Duyuran 1948, 22. 263 Rumscheid 1994, 73, Fig. 162,3; Tapnan restitsyonunda ( bk. Rumscheid 2000, 154, Fig. 135 ) anteler arasndaki stunlar yivsiz olarak grlmektedir ( Lev. 19a ). Fakat, gerek tapnaa ait Dor balnn hemen altnda ( Lev. 19e ), gerekse alanda bulunmu olan stun tamburlar ( Lev. 19c ) zerinde Dor Dzenine zg yivler grlmektedir. 264 Anabolu 1988, 121, Fig. 2; Rumscheid 2000, 155, Fig. 137; Benzer biimde drtl metop sistemi . . 3. yy.n sonlarna tarihlenen Aigai Demeter-Kore Tapnanda ( bk. Bohn-Schuchhardt 1889, 53, Res. 51; Rumscheid 1994, 315 ) ve Balboura Agora Tapnanda ( bk. Coulton-Milner-Reyes 1988, 140, Fig. 8 ) grlmekte ve Anadoluda Dor Dzenli, templum in antis planl iki Demeter tapnanda ve Balbourada drtl metop sistemin kullanlm olmas, olaslkla sistematik olmayan rastlantsal bir durumdur. 265 Tapnan olas cephe iziminde, frizin beli metop sisteminde, stunlarn yivsiz ve yapnn dz daml olduu grlr. Yap evresinde yivli tamburlarn bulunmas, tapnan ina edildii dneme ait Dor Dzenli yaplarda beli metop sisteminin kullanmna ilikin bilgilerin yetersizlii ve nadir grlen bir zellik olarak tapnan dz daml gsterilmesi, yaplan restitsyonun tartmal olduunu dndrmektedir. 266 Rumscheid 2000, 157 Fig. 140. 267 Bean 2001, 186. 268 Kutsal alana adanan kk eyalarn belli bir sre sergilendikten sonra bu kuyuda depoland dnlyor ( bk. Hedrick 1988, 187; Rumscheid 2000, 158 Fig. 140 ).
260

39

ise

kurban

edilen
269

hayvanlarn

kannn

aktld

bir

klt

ukuru

olarak

nitelendirilmektedir .

Kutsal alann ve buradaki kltn erken dnemleri hakknda herhangi bir iz bulunamamas nedeniyle, Demeter-Kore Kutsal Alannn, Priene Kentinin ina dnemi olan .. 4. yy.n ikinci yarsnda kentteki dier yaplar ile birlikte planlanm olduu dnlmektedir270. Kent dzleminden yksel bir noktada olmas ve zerine oturduu arazinin planl yaplamaya uygun olmamas nedeniyle, Demeter Kutsal Alan, dou-bat dorultusunda uzanan yn dnda, kentin insula-zgara planna pek uymamaktadr271. na tarihi hakknda dier nemli kantlar ise; alanda bulunan ve . . 4. yy. sonlarna3. yy. balarna tarihlenerek kutsal alann erken buluntularn oluturan adak yaztlar272 heykellerdir273. ve

Tapnan ve alann klt konusunda temenos giriinde bulunan heykel yaztlar aydnlatc bilgiler sunmaktadr274. Yaztlardan ve genel plan275 bakmndan Demeter ve Koreye adanm olduu anlalan Kutsal Alann erken klt hakknda bilgiler yetersizdir. Kent buraya tanmadan nce bu alanda herhangi bir kltn olup olmad veya mevcut kltn bu dnemde mi oluturulduu, yoksa nceki yerleimden mi buraya tand ynndeki sorular henz cevaplandrlamamtr.
Duyuran 1948, 22; Anabolu 1988, 121; Akurgal 2000, 442; Bean 2001, 186. Sz konusu ukurun kurban riteli ile ilikilendirilmesinin temel nedeni, kutsal alann tanralar olan Demeter ve kz Persephonenin yeralt dnyasyla ilgili mitlerde nemli bir yer tutmasdr ( bk. Graves 2004, 104 ). Fakat Demeter kltnde kuyunun ok zel bir anlam daha vardr. Birok Demeter kutsal alannda olduu gibi Eleusisdeki klt alannda da zel bir kuyu bulunmaktadr. Hasat yapldktan sonra rnn bir ksm tarm tanrs olan Demetere adanarak bu kuyularda saklanmaktadr ve ekim zaman gelince kuyulardan karlan tahllar tohumluk budaylara kartrlarak ekilmektedir ( bk. Thomson 1995, 258259 ). Klt alanndaki bu kuyunun da hasat ve ekim trenleri ile ilikili olarak tahl depolamak amacyla kullanlm olabilecei de dnlebilir. 270 Koenigs-Raeck 2001, 186. 271 Kent plan iin bk. Akurgal 2000, 429, Fig. 338. 272 Rumscheid 2000, 151. 273 Schipporeit 1998, 224; Rumscheid 2000, 153, Fig. 136; Akurgal 2000, 441. 274 Tapnan rahibeleri iin adanm heykellere ait kaideler zerinde; Demeter ve Korenin rahibesi, Eupolisin ei, Euthydemos kz Timonassa ve Demeter ve Korenin rahibesi, Eukritosin ei, Hipposthenesin kz Nikeso yazmaktadr ( bk. Rumscheid 2000, 152, Fig. 136; Akurgal 2000, 442 ). 275 Dier Demeter kutsal alanlarnda da benzer ekilde bir uygulama ile karlayoruz. Demeter kutsal alanlar dou-bat ynnde douya bakar ekilde ina edilmektedir. Temenosun batsnda tapnak ina edilirken, dousu trenler iin bo braklp kuzeye oturma sralar yaplmaktadr. rnein; Pergamon Demeter Kutsal Alan ( bk. Radt 2002, 178 ), Eleusis Demeter Kutsal Alan ( bk. Bean 2001, 186 ) ve Morgantina Demeter ve Persephone Kutsal Alan ( bk. Anabolu 1989b, 157 ).
269

40

II. D. 4. Myus Apollon Term(b)intheus 276 Tapna

Antik Latmos Krfezinin kuzeyinde kurulmu olan Myus Antik Kenti ( Har. 1 ) Arkaik Dnemde blgenin en nemli yerleimlerinden birisidir277. Kentte grlebilen kalntlar arasnda akropolde ayr teraslar zerinde ina edilmi iki tapnaa ait izler vardr. Alt terasta .. 6. yy.n ortalarna tarihlenen Dionysos Tapna278, st terasta ise Dor Dzeninde ina edilmi olmas nedeniyle alma kapsamna dahil edilen Apollon Tapna279 yer alr.

Mermerden ina edilmi olan tapnak dou bat dorultusunda uzanmakta olup cephesi olaslkla douya bakmaktadr. Plan tam tespit edilemeyen tapnak yaklak 15.70x33.00 m. llerinde ve olaslkla peripteros tarzda ina edilmitir280. Tm kente olduu gibi281 tapnak terasnda da ok az sayda mimari paraya rastlanmtr. Alanda sadece yapnn temel bloklar ( Lev. 20a ) ile tapnan styapsna ait Dor Dzeni stilinde arrisleri bak az biiminde ilenmi 20 yivli bir adet mermer stun tamburu bulunmutur282 ( Lev. 20b ). Ayrca Miletosta tiyatronun parados duvarnda devirme
Baz kaynaklarda Terbintheus biiminde yazlmasna ( bk. RE XVI 2, 1433; Marchese 1976, 87; Bean 2001, 226 ) ramen, ou aratrmac Termintheus eklinde ( bk. RE XVI 2, 1436-1437; Herrmann 1965, 90; Weber 1965, 47; Weber 1967, 140; Cook-Blackman 1971, 44; Koenings 1981, 143; Philipp 1989, 448 ) yazmaktadr. Bunun nedeni alanda bulunan Arkaik kuros zerindeki adak yaztndan kaynaklanmaktadr ( bk. Mitchell-McNicoll 1979, 73 ). Yaztta Apollon Termintheus ibaresi getii iin genelde bu ekilde anlmtr ( bk Herrmann 1965, 91,96 ). Fakat etimolojik olarak klt Apollon Terbintheus Kltdr ( bk. MitchellMcNicoll 1979, 73 ). Bu almann sonraki blmlerinde, tablolar ve levhalar ksmnda, tanrnn bu epitheti Termintheus eklinde ifade edilecektir. 277 Herotodos, Oniki Ion kenti arasnda Myusun da adn sayar ( Herodotos I, 142 ). Fakat zamanla Menderes Nehrinin alvyonlar ile kentin n dolmu ve bataklk alanlar olumutur. Sivrisinekler ve stma gibi sorunlar nedeniyle halk Miletos Kentine tanm ve Myus terk edilmitir ( bk. Strabon XIV, I, 10; Bean 2001, 226 ). 278 Akurgal 2000, 172. 279 Marchese 1976, 89. 280 Weber 1965, 51; Hemen alt terasta 17.25x29.85 m. lleriyle Apollon Tapnandan biraz kk olan ve yaklak yarm yzyl daha nce ina edildii dnlen Dionysos Tapna genel plan bakmndan Apollon Tapna ile benzer zellikler gstermekte ve 6x10 stun says ile peripteros plan sergilemektedir ( bk. Weber 1967, 131, Res. 2 ). Dolays ile Apollon Tapnann plan ve stun dizimi hakknda fazla bilgi bulunmamasna ramen, yapnn llerinin bykl ve Dionysos Tapnandaki uygulamalar dikkate alndnda, tapnan etrafnn stunlarla evrili olduu, hatta bu stun diziminin Dionysos Tapnandaki gibi peripteros tarzda yapld dnlmelidir. 281 Kentin .. 2. yy. sonlarnda terk edilmesi ve yerleimdeki birok malzemenin zamanla Miletosa tanmas sonucu, kentte gnmze ok az sayda yap kalnts ulamtr. Bu konu iin ayrca bk. Gney 1999, 64. 282 Weber 1965, 49, iz. 2.
276

41

olarak kullanlm olan mermer bir ante blou zerindeki yaztta Apollon Termintheus klt ve tapnandan bahsedilmektedir283. Yazt nedeniyle . . 2. yy.a tarihlenen ante blounun Myusdaki Apollon tapnana ait olduu dnlmektedir284. Stylobate dzlemi zerinde tapnan cella duvarnn izlerine paralel uzanan ve olaslkla peristasis stunlarnn oturduu bir dizi ukur tespit edilmitir285. Bu izler, kesin veriler olmamakla birlikte, yapda ahap kullanldna iaret eden bulgular olarak yorumlanabilir286.

Tapnak alannda tarihleyici kriter verecek mimari eleman bulunamam olmas, yapy tarihlemede glkler yaratmaktadr. Bunun yannda, aa terasta tarihi belli olan Dionysos Tapna287 gz nnde tutularak ve Apollon Termintheus Tapnann oturduu yukar terasta bulunan arkaik objeler288 dikkate alnarak tapna Ge Arkaik-Erken Klasik Dneme tarihlenmektedir289. Teras alannda bulunmu olan bir arkaik kuros zerinde Termintheus yazs290 okunmas zerine tapnan Apollon Termintheusa291 adand dnlmtr. Miletos tiyatrosunda bulunan ve .. 2.yy.n ikinci yarsna tarihlenen bir yaztta Apollon Termintheus ad gemekte ve bu tanrya adanm bir tapnaktan

Herrmann 1965, 91 vd. Herrmann 1965, 90; Sz konusu ante blou ayet Apollon Tapnann ante blou ise, tapnakta mermer kullanldn gstermekle birlikte, .. 2. yy.a tarihlenmesi ( Bol 2005, 56, Fig. 23-24 ) Arkaik Tapnak ilevini yitirdii zaman yerine Hellenistik Dnemde de bir tapnak yaplm olabileceini akla getirmektedir. Bunun yannda, .S. 2. yy.da yaam olan Pausanias Myusda mermerden yaplm ve ayakta duran Dionysos Tapnan grdnden ve bu yap dnda kentte gze arpan baka bir yap olmadndan bahsetmektedir (bk. Pausanias VII, 2, 11 ). Nasl ki .. 6. yy.n ortalarnda ina edilmi bir tapnak yaklak 700 yl sonra hala ayakta ise-ki bu durum sz konusu Dionysos Tapnann en az bir yapm evresi geirdiini gsterirayn ekilde, Apollon Tapnann da eitli ina evreleri olduunu dnmek mmkndr. 285 Bean 2001, 227. 286 Dor Dzeninde ina edilmi Letoon Apollon Tapnanda da benzer biimde ahap kullanmna iaret eden ve . . 5. yy.a tarihlenen kare eklinde sral ukurlar bulunmutur ( bk. Courtils 2003, 143 ). Her iki tapnakta da benzer tarzda yaplm olan ve Erken Klasik Dneme tarihlenen bu izler, bu dnemde tapnaklarda ahap kullanldn gstermesi bakmndan olduka nemli bulgulardr. 287 . . 6. yy.n ortalarna tarihlenmektedir ( bk. Weber 1967, 140; Marchese 1976, 88 ). 288 Bu alanda eitli terrakotta figrinler yannda Arkaik kuros paralar bulunmutur (bk. Herrmann 1965, 90 Res. 28-29 ). 289 Marchese 1976, 89; Bean 2001, 227. 290 Cook-Blackman 1971, 44; Mitchell-McNicoll 1979, 73. 291 Terbintheus sakz ( Menengi ) aac anlamna gelmektedir ( bk. Bean 2001, 227 ). Antik ada, meyveleri ekmek ve dier gdalarn iinde itah ac olarak kullanlan bu aa tr Anadoluda ve nadiren Karaburun Yarmadasnda yetiir ( bk. Baytop 1997, 205 ). Apollonun yredeki bitkilerle zdeletirilip tapnlmasna, sedir aalaryla nl Kedreai Kentindeki Apollon Kedrieus Kltn rnek gsterebiliriz (bk. Laumonier 1958, 655 ). Ayrca, yine bu blgede yer alan Kolophon Kentinde Dibudak Aac Apollon Klt ile bir tutulmaktadr ( bk. Pausanias VII, 5, 10 ).
284

283

42

bahsedilmektedir292. Myus yukar terasta bulunmu ve zerinde Kalydon domuz av mitosu anlatlan kabartmal friz blou kimi aratrmaclar tarafndan bu yap ile ilikilendirilir293.

Laumonier 1958, 543 Herrmann 1965, 91; Koenigs 1981, 143; Bu yazt Apollon Termintheus Kltnn Arkaik Dnemden Ge Hellenistik Dneme kadar tapnm grdn gstermesi bakmndan nemlidir. 293 Philipp 1989, 448.

292

43

II. D. 4. Miletos Dor Tapna

Ionia Blgesinin nemli merkezlerinden birisi olan Miletos Kentinde ( Har. 1 ) Gney Agorann dousunda ge dnemde ina edilmi olan Byk Kilisenin altnda kkeni Erken Hellenistik Dneme kadar uzanan kutsal yap kalntlar bulunmaktadr294. 6 evreden oluan yap topluluunun ilk evresi Erken Hellenistik Dneme, Dor Dzeninde bir tapnak ina edilmi olmas nedeniyle asl konumuzu oluturan 2. evresi ise .. 2.yy.n ortalarna tarihlenmektedir295.

Tapnak dou-bat dorultusunda ina edilmi ve cephesi douya bakmaktadr. Yapnn etrafn, Dor Dzeninin tipik bir zellii olan 3 basamakl krepis296 evrelemektedir. Yaklak 9.20x14.20 m.lik bir alan kaplayan yap, hemen hemen ayn llere sahip olan ve kareye yakn plan sergileyen pronaos ve celladan olumakta297 ve derin pronaosa sahip olmas nedeniyle, Anadolu zellii gstermektedir. n cepheye her biri be tamburdan oluan drt stun yerletirilmesi nedeniyle prostylos planl tapnaklar grubuna dahil edilen yapdan gnmze ok az sayda mimari para ulamtr. Sadece temel izleri grlebilen yapnn mimari elemanlar mermerden yaplmtr. Sz konusu mimari buluntular arasndaki Dor Dzenine ait 18 yivli stun tamburu paralar, 3 tane triglif paras ve zerlerinde mutuluslarn ve guttaelerin grlebildii geison-sima blouna ait birka para298 ( Lev. 21b-d ) ve Dor ante bal299 yapnn dzenini tanmlamada etkili olmutur. Az saydaki malzemenin yardmyla tapnan cephe izimi yaplm ( Lev. 21a ) ve kesin olmamakla birlikte, frizde ikili metop sisteminin uyguland ve stunlarn 5.30 m. yksekliinde olduu dnlmektedir300.

Alanda youn ve sk evreler halinde yaplama olduu ve bu evreye ait ok az tarihleyici malzeme bulunduu iin, tapnan tarihi konusunda net fikir yrtmek olduka
294 295

Kster 2004, 132, Res. 21, 150. Mller-Wiener 1983, 70. 296 Serdarolu 2004, 146. 297 Mller-Wiener 1983, 73, Res. 1. 298 Mller-Wiener 1982, 10; Mller-Wiener 1983, 72, Res. 2. 299 Micthell 1990, 102. 300 Mller-Wiener 1983, 75, Res. 5.

44

zordur. Fakat II. evreye ait az saydaki mimari para tapnan .. 2. yy. iinde ina edilmi olduunu gsterir301. Tapnan bulunduu yer uzun sre kutsal alan olarak kullanld halde, klt hakknda kesin bilgiler yoktur, sadece, yap evresinde ele geen yaztlardan dolay tapnan klt tanr Asklepios ile zdeletirilmitir302. Ayrca, ok nadir olmakla birlikte, Miletos basm sikkeler zerinde Asklepios tasvirleri grlmektedir303.

301 302

Mller-Wiener 1990, 72. Mller-Wiener 1983, 76; Micthell 1990, 102. 303 SNG 1982, Cat. 1051.

45

II. E. KARIA BLGESNDEK TAPINAKLAR

II. E. 1. Amyzon Artemis Tapna

Bir Kuzey Karia yerleimi olan Amyzon ( Har. 1 ), zellikle kutsal alanyla yakn evresindeki yerleimlere hizmet eden bir klt merkezi olmaldr304. Kent iinde grlebilen en nemli kalnty oluturan ve duvarlar gnmze kadar korunan teras ayn zamanda ehir suru olarak da kullanlmtr. Tapnan temenosunu da oluturan bu teras duvarlar zerinde yer alan Artemis Kutsal Alannn giriinde, zerinde Idrieus tarafndan yaptrldn belirtir bir yazt bulunan ve .. 4. yy.n ikinci yarsna tarihlenen propylaion vardr305. Ayrca kutsal alanda bulunan dier yaztlar306 tapnan tarihi konusunda nemli bilgi vermektedir.

evresine gre hakim bir konumda bulunan Amyzon Artemis Tapna dou- bat dorultusunda uzanmakta olup307, cephesi Artemis tapnaklarnda olduu gibi308 batya bakmaktadr. Dor Dzeninde olan ve peripteros309 bir plan sergileyen tapnak stylobate seviyesine kadar korunmutur310 ( Lev. 22a ). 9.55x 16.20 m. llerindeki tapnak 7.50x7.00 m. boyutlarnda kareye yakn bir cella ve yaklak 5.00x7.00 m. llerindeki pronaostan olumaktadr311. 3 basamakl bir krepise sahip olan ve mermerden ina edilmi tapnakta cella duvarnn, stylobate ile birleen alt taraf profilli olarak ilenmitir312. Pronaostan cellaya geite yaklak 1.40 m. llerinde bir kap boluu vardr. Dor
Trpan 1999, 461. Robert 1983, 94, Fig. 2; Mitchell 1984, 87; Orta 2001, 11-12. 306 Yaztlardan, Pers kkenli bir aileden Ariaramnes ve Ariaramnes olu Bagadatesin tapnakta rahiplik yaptn ve kentle ilgili nemli kararlar aldn reniyoruz ( bk. Robert 1953, 12 ). Artemisin Pers Tanras Anahita ile zdeletirilmesi ( bk. Laumonier 1958, 430; Sekunda 1991, 93 ) ve burada Persli rahiplerin grev almas kltn nitelii asndan olduka nemlidir. Bu yaztta ad geen kiilerin ve proplylaion zerindeki yaztta anlan Idrieusun . . 4. yy.n ikinci yars iinde yaadklar ve bu dnemde blgede sz sahibi ahsiyetler olduklar bilinmektedir ( Bean 2000, 8 ). 307 Robert 1983, 69. 308 Tapnak cephesinin batya bakmas Artemis Tapnaklarnda grdmz ortak bir zelliktir ( bk. Akurgal 2000, 472 ). rnein Magnesia Artemis Tapna ( bk. Lawrence 1996, 163 ), Ephesos Artemis Tapna ( bk. Bammer-Muss 1996, 33 ), Sardeis Artemis Tapna ( bk Dinsmoor 1950, 228 ). 309 Yap lleri ve yanlarda cella duvar ile krepisin son basama arasndaki mesafe nedeniyle tapnan etrafnn stunla evrili olduu dnlmekte, fakat stun says konusunda net bir fikir bulunmamaktadr. 310 Mansel 1999, 423. 311 Robert 1953, 9. 312 Robert 1983, 76, Fig. 64.
305 304

46

Dzeninde yaplm olan tapnakta Ion mimari etkileri grlmektedir313. Tapnan cephe dzenine iaret edebilecek ok az sayda styap malzeme kutsal alan iersinde dank durumda bulunmaktadr. Bu malzemeler arasnda arrisleri bak az biimli 20 yivli Dor stun tamburlar314, yap evresindeki ge dnem duvarlarnda kullanlm olan triglifmetop frizine ait bloklar
315

( Lev. 22b ) nemli bir yer tutmakla birlikte yapnn

restitsyonunu yapmak iin yeterli deildir.

Alanda yaplan kazlarda . . 6. yy.a tarihlenen ok sayda terracotta figrn316 bulunmutur. Kutsal alann erken evrelerinin olduunu gstermesi asndan son derece nemli olan bu eserler arasnda mimari terracotta317 olmas, erken dneme ait tapnan kalitesi hakknda azda olsa bilgi vermektedir.

Kutsal alanda bulunan yaztlardan318 anlald gibi tapnak Tanra Artemise adanm bir yapdr. Yine yaztlardan319 rendiimize gre Artemisin kutsal alannda tanrann yannda kardei Apollona320 da tapnlmtr. Bu nedenle kimi aratrmaclar tarafndan Klt alan Artemis-Apollon Kutsal Alan olarak anlmaktadr321.

zkaya-San 2001, 246; Derin pronaos uygulamas gibi zellikler Ion mimari stilini yanstmaktadr. Robert 1983, 72, Res. 66. 315 Robert 1983, 68, Res. 45. 316 Duyuran 1954, 22. 317 Robert 1983, 63, Res. 35. 318 Robert 1983, 120, Fig. 35. 319 Paton-Myres 1896, 232; Marchese 1976, 116. 320 Artemis veya Apollon ile ilikili kutsal alanlar incelendiinde genellikle bu iki tanrya, Alabanda ( bk. Badatl 2001, 8-9 ) ve Miletosta ( bk. Greaves 2003, 110, Res. 3 ) olduu gibi ayn kent iinde her biri iin ayr kutsal alanlar oluturularak tapnld veya ayn kutsal alan iinde ortak bir klt altnda tapnld grlr. Ortak klte sahip kutsal alanlarda ise bu karde tanrlar iin Amyzon ( bk.Robert 1983, 141 ), Ephesosta ( bk. Bammer-Muss 1996, 39 ) olduu gibi tek bir tapnak veya Klaros ( bk. ahin 1998, 46 ), Letoon ( bk. Courtils 2003, 152 ) ve Didyma ( bk. Greaves 2003, 114, 145 ) gibi kutsal alanlarda her biri adna ayr ayr tapnaklar adand bilinmektedir. En mehur klt merkezlerinden birisi olan Delphide Apollonun yannda Artemise ( bk. Waites 1923, 38, dipnot 11 ) ve Menderes zerindeki Magnesia Kentinde Artemis Leukophryene ile birlikte Apollon Pythiosa ehir tanrs olarak ( bk. Waites 1923, 40 ) tapnlyordu. 321 Laumonier 1958, 429; Bean 2000, 211; zkaya-San 2001, 247.
314

313

47

II. E. 2. Alabanda Artemis Tapna

Karia Blgesinde yer alan Alabanda Antik Kentinde ( Har. 1 ), 1905-1906 yllarnda yaplan kazlarda ortaya karlan Dor Dzenindeki tapnak, tiyatronun 200 m. kadar kuzeybatsnda yapay bir teras zerinde ina edilmitir322. Alanda, ArtemisHekateyi simgeleyen figrin bulunduu iin genellikle Artemise adand323 kabul edilen tapnak, kesin olmamakla birlikte . . 3. yy.a tarihlenmektedir324.

Dou-bat ynnde konumlandrlm olan tapnan giri cephesi Artemis tapnaklarnda grlen ortak bir uygulamann devam niteliinde batya bakmaktadr325 ( Lev. 23 ). Ksa kenarlarda 6 uzun kenarlarda 11 yivsiz stuna sahip326 peripteros tipli tapnak, stylobate oran 1/1.8, ana yap genilik uzunluk oran 1/1.2 ile kareye yakn bir plan sergilemektedir327. Ana yapya oran 1/3.5 olan derin bir pronaos ve celladan oluan yap opisthodomossuz oluu ile de eski bir Anadolu geleneini devam ettirmektedir328.

Tapnak yaknndan bulunan ve . . 2. yy.a tarihlenen sikkeler zerinde kentin ba tanrs olarak kabul edilen Apollona329 ait tasvirler yer almaktadr. Sikkelerden anlaldna gre tapnak .. 200 den nce ina edilmi olmaldr. Fakat bu tarihleme kesin deildir. Antik kentlerin pek ounda grld zere330 bu kentte de Apollon ve
Bean 2000, 197, Res. 28; Freely 2002b, 209. Trpan 1989, 172; Bean 2000, 198. 324 Tapnak terasnda bulunan ve . . 2. yy.a tarihlenen sikkelere gre yap . . 200 ylndan nce ina edilmi olmaldr ( bk. Bean 2000, 197 ). 325 Tapnak cephesinin batya bakmas Artemis Tapnaklarnda grdmz ortak bir zelliktir ( bk. Akurgal 2000, 472 ). rnein Magnesia Artemis Tapna ( bk. Lawrence 1996, 163), Ephesos Artemis Tapna ( bk. Bammer-Muss 1996, 33 ), Sardeis Artemis Tapna ( bk Dinsmoor 1950, 228 ). 326 Kent ve tapnakla ile ilgili nceden yaplm olan baz aratrmalarda yapnn stun says hakknda itilaflar olmutur ( bk. Bean 2000, 197; Akurgal 2000, 476 ). Konunun iyi irdelenmesi sonucunda bu yanl bilgiler dzeltilmi ve hatann kayna tespit edilmitir ( bk. Boysal 1994, 329). 327 Serdarolu 2004, 159, Lev. 43. 328 Opisthodomossuz olmas ve genel plan bakmndan uyumas nedeniyle Bargylia Korinth Tapna ile benzerlikler gstermektedir ( bk. Serdarolu 2004, 157 ). 329 La Umoneir 1958, 436; Marchese 1976, 131. 330 Bu kentlere rnek olarak Miletos ( bk. Greaves 2003, 110 ), Ephesos ( bk. Bammer-Muss 1996, 39 ), Amyzon (bk. Robert 1983,141 ) ve Magnesia (bk. Waites 1923, 40 ) gsterilebilir. Ayrca Delphi ( bk. Waites 1923, 38, dipnot 11), Klaros ( bk. ahin 1998, 46 ), Didyma ( bk. Greaves 2003, 114 ) ve Letoon (bk. Courtils 2003,152 ) gibi Antik an nemli kutsal alanlarnda bu iki tanrya birlikte tapnlmtr.
323 322

48

Artemise ortak tapnm olduu grlr. Yerleimde yeterli bilimsel kaz almas yaplmad iin tapnak ve klt hakknda ayrntl bilgiler edinilememektedir. Kent sikkeleri zerinde ve yaztlardan331 anlald kadaryla kentin ba tanrs Apollondur332. Bunun yannda ba tanr Apollonun kz kardei olmas nedeniyle Tanra Artemisin kltnn ve tapnann kentte nemli bir yer tuttuu dnlebilir. Ayrca kent sikkeleri zerinde Apollon betimleri dnda az sayda da olsa Artemis tasvirleri olduu grlmektedir333.

Paton 1907, 82. Kent iinde Apollon Isotimosa adanm byk bir tapnak bulunmaktadr ( bk. Badatl 2001, 20 ). Bundan yola karak; kentin asl kutsal yaps olarak Apollon Tapna, ikincil srada Artemis Tapna olduu dnlmelidir. 333 SNG 1982, Cat. 7.
332

331

49

II. E. 3. Herakleia Athena Latmia Tapna Latmos kenarndaki Herakleia olarak anlan kentte ( Har. 1 ), Dor Dzeninde olmas nedeniyle konu kapsamnda incelenen Herakleia Athena Tapna, kente yaklaan gemilerin grebilecei ekilde, deniz kenarnda, zemini kayalk olan bir ykselti zerine yerletirilmitir334 ( Lev. 24a ). Konum itibari ile kentin en nemli yaplarndan biri olan tapnak, yerleimde bulunan yaztlardan anlald gibi kentin ba tanrs Athena Latmiaya adanmtr335. Dor Dzenli tapnan zerinde ykseldii tralanm ana kaya, yap iin doal bir podyum oluturmakta ve tapnan cephesi agoraya bakmaktadr336. Duvarlar ve altyaps yerel gnays tandan, cephe mimarisi ise mermerden yaplm olan tapnak zerinde iki basamakl bir krepis bulunan podyumlu bir altyapya337 ( Lev. 24b ) ve templum in antis plana sahiptir338. Duvarlar at seviyesine kadar korunmu olan yapda ( Lev. 24a ) cella ve pronaos hemen hemen ayn llerdedir339 ve her ikisi de kareye yakn bir plan sergilemektedir340. Kentin ba tanrsna adanm bir yap olmas nedeniyle ayn zamanda kamu arivi grevini stlenmitir341. Mermerden yaplm antelerin342 cephelerine, alnan
Athena Tapna konumu nedeniyle geni bir gr alanna sahiptir. Kente gelirken hemen fark edilebilecek olan tapnan ana cephesi ise kentin giriine veya deniz tarafna deil de, yaamn daima canl olduu agoraya yani douya bakmaktadr ( bk. Bean 2001, 235 ). Bu dzenleme iki gereke ile aklanabilir. ncelikli dnce; ou tapnakta olduu gibi, bu yapnn da klt gerei cephesi douya bakar tarzda ina edildii ynndedir. Olas bir dier gr ise; yapnn cephesi ariv niteliinde olduu iin, antelere yazlan kararlarn halk tarafndan devaml grlebilmesi amacyla cephenin agoraya bakar ekilde yapld dncesidir. nk yazlan bu kararlar daha ok kentin ticari ve sosyal konular ile ilgili bilgiler iermektedir ( bk. Peschlow-Bindokat 2005, 116 ). 335 Peschlow-Bindokat 2005, 113. 336 Lehmann 1954, 15, Fig. 1; Tapnak, kayalk bir alan zerine yerletirilmi ve cephesi kamu yaplarna bakar tarzda olmas nedeniyle Lindos Akropolndeki Athena Tapna ile benzerlik gstermektedir ( bk. Lehmann 1954, 16, Fig. 2 ). 337 Serdarolu 2004, 150. 338 Freely 2002b, 170; Templum in antis planl Dor Dzenli ve agoraya yakn konumda olmas nedeniyle aralarnda dnem fark olmasna ramen, Balboura Agora ( bk. Serdarolu 2004, 66 ) ve Kestroi Vespasianus ( bk. St 1998, 70, iz 15 ) Tapnaklar ile benzemektedir. 339 Derin pronaosa daha ok ince uzun plandaki tapnaklarda rastlanmaktadr ( bk. Serdarolu 2004, 150, Lev. 37) ve yap, bu zellii nedeniyle Mamurt Kale Meter-Theon Tapnana ( bk. Conze-Schazmann 1911, 20 ) benzemektedir. 340 Bu yapnn ve dier templum in antis planl Dor tapnaklarnn planlarn karlatrmak iin Levha 3e baknz. 341 Peschlow-Bindokat 1996a, 32. 342 Mermer oluum artlar itibariyle youn bir yapya sahip olduu iin, ince iilik gerektiren yerlerde kullanm kolayl salayan ve anmadan uzun yllar dayanabilen bir malzeme olmutur ( bk. Anabolu 1970, 42 ). Tapnan ana ktlesinde yerel ta kullanlrken antelerde mermer kullanlmasnn en nemli nedeni ise
334

50

kararlar yazlmtr. Dor Dzenindeki yapda Ion mimarisinin etkileri grlmektedir343. Bu nedenle baz aratrmaclar tarafndan Ion Dzeninde yaplm olduu belirtilmektedir344. Tapnan cephe sslemelerine ait mermer mimari bloklar kayalk zeminin yamalarnda dank halde bulunmaktadr. Bu malzemeler arasndaki triglif paralar345 tapnan cephe dzenlemesi hakknda bilgi vermesi asndan olduka nemlidir. Ayrca stun tamburlar, sima bloklar, akroter paralar alanda grlebilen dier mimari malzemelerdir346. Yap Hellenistik Dnem mimari zellikleri347 tamakla birlikte yapm tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Ancak kentin ina dneminden hemen sonra yani .. 3. yy. iinde yapld dnlmektedir348. Athena Latmia Klt konusunda epigrafik buluntular aydnlatc bilgi vermektedir349. Bunun yannda, klt kkeni ve geliimi hakknda bilgiler bulunmamasna ramen, Tanrann Latmia sfatndan da anlalaca gibi, kentin ba tanrsna ait olan klt, yine kent iin yaamsal neme sahip Latmos (Beparmak Dalar ) ve Latmos Kolpos ( Latmos Krfezi )350 ile ilikili grnmektedir351. Ayrca, kent sikkeleri zerinde miferli Athena bann tasvir edilmesi352, tanrann kentin ba tanrs olduunu gsteren nemli kantlardan biridir.
yazt kazmak gibi ince iilie elverili ve zerine yazlan kararlar abuk anmadan yllarca sergileyebilecek kadar dayankl bir ta cinsi olmasdr. 343 Mitchell 1998, 156; Tapnan gnays tandan yaplan blmleri Dor Dzenine uygun yaplrken, Ante balnda da grld zere mermerden yaplan blmlerinde ise estetik deeri daha yksek olan Ion Dzeni mimari elemanlar tercih edilmitir. 344 Sevin 2001, 120. 345 Rumscheid 1994, 22. 346 Peschlow-Bindokat 1977, 94. 347 Peschlow-Bindokat 2005, 113. 348 Makedonyal Genarel Pleistarkhos . . 3. yy. balarnda blgeye hakim olur ve bakent olarak Herakleia Kentini seer ( bk. McNicoll 1978, 411 ). Bu dnemden itibaren kentte imar faaliyetleri balamaktadr ( bk. Peschlow-Bindokat 1996a, 29 ). Bu dnceye paralel olarak, Athena Latmia Tapna bu imar programnn bir rn olarak grlmektedir. Bunun dnda, tapnaa adanan yaztlar nedeniyle, yapnn yaztlardan nceki bir tarihte ina edilmi olmas gerekir. Dolays ile yaztlar . . 193 ylndan sonraya iaret ettii iin tapnak bu tarihten nce yani . . 3. yy. ilerinde yaplm olmaldr. Ayrca bk. Rumscheid 1994, 18. 349 Peschlow-Bindokat 1977, 96; Akurgal 2000,474; Peschlow-Bindokat 2005, 117. 350 Herakleia Kenti iin olduka nemli olan Latmos Krfezinin, Menderes Nehrinin getirdii alvyonlarn zamanla krfezin giriini doldurmas sunucunda Ege Denizi ile balants kopmu ve gnmzdeki Bafa Gl olumutur ( bk. Peschlow-Bindokat 2005, 33 ). 351 Latmos Da hem krfeze, hem de Herakleiann gneydousundaki eski bir yerleim olan Latmosa ( bk. Peschlow-Bindokat 2005, 94 ) isim kkeni konusunda kaynaklk etmi olmaldr. Hellenlerin blgeye yerlemesinden sonra ise Athena klt nem kazanarak ve eski yerel Ana tanra klt ile btnleerek Latmia sfatyla tapnm grm olmaldr. 352 Sz konusu sikkelerde n yzde miferli Athena ba arka yzde kente ismine veren yar tanr kahraman Heraklesin topuzu ve Herakleoton monogram vardr ( bk. SNG 1982, Cat. 781-787; Morkholm 2000, 283, Res. 654 ).

51

II. E. 4. Baarck Zeus Akraios Tapna

Herakleia Kentinin 2 km. kuzeydousunda yer alan Baarck Ky yaknlarnda henz antik ismi belirlenemeyen ve iinde birok mimari kalntnn bulunduu bir yerleim vardr353. Bu antik yerleiminin kuzey tarafnda vadi iinde yerel gnays tandan yaplm Zeus Akraios Tapna yer almaktadr354.

Kuzey gney dorultusunda355 uzanan ve derinlii 6.90 m. genilii ise 7.30 m. llerinde olmas nedeniyle kareye yakn bir grnm sergileyen tapnak templum in antis planldr ( Lev. 3 ). Sol ante bal, yivsiz stunlar ve architrav bloklar dnda fazla bir mimari para kalmamtr. Mevcut paralar ise tapnak evresine dalm vaziyettedir356 ( Lev. 25b ). ift sra bloun yan yana konmasyla oluturulmu yap duvarlar kaliteli Hellenistik iilik gstermektedir. Dor Dzenindeki yapda en nemli ssleme unsurlar ante cephelerindeki tasvirlerdir ve Sol ante zerinde kalkan, sa ante zerinde ise mifer yer alr357. Architrav dnda styapya ait herhangi bir mimari para bulunmamas nedeniyle, yaplan restitsyonlarda358 ( Lev. 25a ) tapnak dz daml olarak gsterilmi iken, stun ykseklii 3.30 m. olarak verilmi ve Ante bal359 sayesinde tapnan cephesinin Dor Dzeninde olduu anlalmtr360.

Tapnan tarihi konusunda net bilgi verebilecek kantlar olmamasna ramen, Architrav zerindeki ithaf yazt sayesinde yap Hellenistik Dneme tarihlenmektedir361. Blgede aratrma yapan ilk gezginler yapnn Zeus Stratios Tapna olduunu
Peschlow 1993, 444 . Mitchell 1998, 155; Peschlow-Bindokat 1996b, 219. 355 Bilindii gibi Antik a tapnaklar genelde douya bakmaktadr ( bk. Bean 1999, 116 ). Burada ise genel eilimin aksine tapnan yn gneye bakmaktadr ve bunun nedenini tanrnn sfatyla ilikilendirilebilir. Akraios, Greeke Akra ( Tepe, Doruk ) kelimesinden tremi bir sfat olup ( bk. Sinanolu-Trkan 1979, 179), doruktaki, tepedeki anlamna gelmektedir. Zeus Akraios ( Doruktaki-Tepedeki Zeus ) Tapna da gney taraftaki tepeyi grmesi amacyla bu ekilde konumlandrlm olmaldr. Ayrca bk. ahin 2001, 9. 356 Mitchell 1998, 156, Fig. 40; Peschlow-Bindokat 1996c, 214. 357 Paton-Myres 1896, 212-213, Fig. 10; Paton-Myres 1897, 54. 358 Paton-Myres 1896, 213, Fig. 10; Peschlow-Bindokat 1996b, 220, Res. 2; Peschlow-Bindokat 2005, 145. 359 Peschlow-Bindokat 2005, 144. 360 Peschlow-Bindokat 1996c, 214. 361 Architrav zerindeki yaztn harf karakterleri Hellenistik Dnem yaz stilini yanstmaktadr ( bk. Peschlow-Bindokat 2005, 145 ).
354 353

52

dnmlerdir362. Sonraki aratrmaclarn yazt fark edip okumasyla363 yapnn kime adand konusunda net bir bilgi oluurken, ina tarihi hakknda ise en azndan yzyl olarak bir fikir edinilmi olup, . . 2. yy. iinde yapld tahmin edilmektedir364.

Alann klt kkeni ve geliimi hakknda epigrafik veya mitolojik herhangi bir bilgi bulunmamaktadr. Tanrnn sfat konusunda ise architrav zerindeki yazt gerekli aklamay yapmaktadr365. Sfatlarndan birisi de Akraios olan Zeus366, Yunan mitlerine gre, Olympos ve Ida gibi gkyzne yakn noktalarda ba tanr olarak yaar367. Blgenin yerel mitleri ve erken kltleri incelendii zaman dalara, subalarna, hava ve yamur gibi doa olaylarna kiiselletirilip tapnld grlmektedir368. Hellenler blgeye hakim olduu dnemlerde ise eskinin yerel doa tanr ve tanralar, Zeus ve Athena gibi Hellen tanrlarnda yeniden kimliklendirilip, eski ritellere bu yeni tanrlarn yanlarnda getirdikleri tapnm biimleri de eklenerek, bu kltler ve kutsal alanlar ilevlerini srdrmlerdir369. Hem da zirvelerine yakn hem de sulak bir yerde olmas nedeniyle, Zeus Akraios Tapna ve Zeus klt Hellen inan sistemi iinde eski yerel kltlerin devirilmi bir biimi olarak dnlmelidir.

Paton-Myres 1896, 213; Paton-Myres 1897, 54; Ayrca bk. Peschlow-Bindokat 1996c, 214. Peschlow-Bindokat 1996b, 224. 364 Peschlow-Bindokat 2005, 47. 365 Peschlow-Bindokat 1996b, 219. 366 Zeus Akraios Da tanrs Zeus anlamna gelmektedir ( bk. ahin 2001, 9 ). Halikarnassos Antik Kenti yaknlarnda da Zeus Akraios Klt bulunmaktadr ( bk. Laumonier 1958, 715 ). 367 Erhat 2004, 294. 368 Peschlow-Bindokat 2005, 48-49. 369 Laumonier 1958, 57.
363

362

53

II. E. 5. Kedreai Apollon Kedrieus Tapna

Gkova Krfezinin dou kesiminde Sedir Adas zerinde kurulmu kk bir Karia kenti olan Kedreai ( Har. 1 ) ismini adada youn olarak yetien sedir aacndan almtr370. Adann tam ortasna denk gelen blgede bulunan ve kent yzeyinde grlebilen en nemli kalnt gruplarndan birisini oluturan bir kutsal alan yer almakta ve bu kutsal alann en nemli yapsn ise, Dor Dzeninde ina edilmi bir tapnak oluturmaktadr371.

Yzeyleri bozajl dikdrtgen bloklardan rlm ve gnmze olduka salam ekilde ulam duvarlarla desteklenen bir platform zerinde tapnak iin bir temenos meydana getirilmitir. Sz konusu temenos alanna girii salayan kuzeyde 2 adet ve gneyde 1 tane olmak zere toplam kap ve bu kaplara ait eik talar ve yan sveler insitu olarak gnmzde grlebilmektedir372. Yerleimde ve kutsal alanda arkeolojik kazlar yaplmam olduu iin, youn mimari blok yn altnda grlen tapnan, plan ve lleri tespit edilememitir. Alandaki malzemeler ierisinde, ncelikli olarak deerlendirilmesi gereken ve orijinal yerlerinde grlebilen temel duvarna ait bloklar ile tapnan evresine dalm durumdaki styap elemanlar ( Lev. 26a-c ), yapy tanmlamaya yardmc olabilecek snrl bilgeler sunmaktadr. Sz konusu mimari elemanlar arasnda grlebilen arrisleri bak az biiminde ilenmi 18 yivli Dor stun tamburlar ( Lev. 26c ) ve metoplar herhangi bir ssleme iermeyen triglif-metop frizine ait paralar ( Lev. 26b ), yapnn cephe dzeni hakknda yeterli bilgeler vermektedir373. Bunun yannda cella duvarlar ve styapya ait374 yerel kire tandan yaplm ve tanmlanmas g olan ok sayda mimari blok grlebilmektedir.

Kentte detayl aratrmalar yaplmam olduu iin, tapnan tarihi, kutsal alann kullanm evreleri ve yap gruplar hakknda bilgiler yetersizdir. Kentin Arkaik ve Klasik

370 371

Freely 2002b, 213. Bean 2000, 162. 372 Anabolu 1965, 250, Res. 26-27. 373 Anabolu 1965, 250, Res. 31-35. 374 levi tam olarak belirlenemeyen bala benzer bir mimari eleman, silmeli bloklar ve dekoratif kabartmalarla ssl paralar dikkati ekmektedir ( bk. Anabolu 1965, 250, Res. 39-40).

54

Dnem yerlemesi ile ilgili bilgiler ieren eitli antik kaynaklarda375 Kedreai ad gemekle birlikte kentte kazlar yaplmad iin, bu dnemlerde kutsal alann durumu belirsizlik tamaktadr. Sadece alann ge dnem kullanmna ynelik bilgiler veren ve dinler deise de, kutsal alanlarn ilevlerini srdrdne dair tipik bir rnek oluturan Bizans Dneminde ina edilmi olan kk bir kiliseye ait kalntlar grlmektedir
376

. Kesin

olmamakla birlikte mimari paralarn genel stili tapnan . . 1. yy.n sonlarnda yapldn gstermektedir.

Kutsal alan ve tapnak klt ynnden incelendiinde, konuyla ilgili aydnlatc bilgiler sunan ok sayda materyal mevcuttur. zellikle kutsal alanda ve kentin nekropolnde bulunmu olan yaztlardan renilen bilgilere gre yerleimin en nemli tanrs olduu anlalan Apollon iin kullanlan epithetlerden ve Apollon Pythios ile Apollon Kedrieus Kltnden bahsedilmektedir377. Yerleimin ad ve doal dokusu ile uyumlu olan ve sedir aalaryla ilikili378 olduu belirlenen Apollon Kedrieus Klt Antik ada olduka nldr379. Sz konusu yaztlar yardmyla, Dor Dzeninde ina edilmi olan tapnak ve bu yapy kapsayan kutsal alanda, ncelikli olarak Apollon Kedrieusa, ikincil srada ise yine ayn tanrya Pythios epitheti ad altnda tapnld anlalmaktadr380.

. . 6. yy.n nemli isimlerinden Miletoslu Hekataios kentten bahsetmekte ve . . 5. yy.da yaam Ksenephonun Hellenika adl eserinde Kedreai ad gemektedir ( bk. Anabolu 1965, 247; Bean 2000. 163 ). 376 Freely 2002b, 213. 377 Laumonier 1958, 655. 378 Youn olarak Toros ve Antitoros dalarnda yetien Sedir Aacnn Latince ad Cedrus dur ve odunundan sarmtrak katran elde edilmektedir ( bk. Baytop 1997, 239 ). Sz konusu sedir aac Antik ada olduka nemli ve pahal bir ahap hammaddesidir ve heykeltralar tarafndan ncelikli olarak tercih edilen bir malzemedir ( bk. Doruk 2001, 74 ). Hatta, Vitruvius Ephesos Artemis Tapnann heykeli ve oradaki tm dier nl tapnaklarn kasetli tavanlarnda sedir aac kullanldn belirtmektedir ( bk. Vitruvius II, IX, 13 ). Dolays ile Myus ( Apolllon Termintheus=Sakz Aac Apollonu bk. Bean 2001, 227 ) ve Korykos (Zeus Korykios= Safran Zeus bk. Bent 1891, 213 ) gibi antik yerleimlerde benzer rneklerini grdmz biimde, burada da, olduka nemli bir bitki olan sedir, Apollon ile zdeletirilmi ve Kedrieus=Sedir epitheti ile Apollona tapnlmtr. 379 Laumonier 1958, 614, 652, 655; Mellink 1966, 282; Ayrca, Arcadia ve Giritte de Artemise Kedreatis epitheti ile tapnld bilinmektedir ( bk. Laumonier 1958, 655 ). 380 Anabolu 1965, 251.
375

55

II. E. 6. Emecik Apollon Tapna

Mula li, Data lesi, Emecik Ky snrlar iinde Sar Liman Mevkiinde ( Har. 1 ), dousuna denizi alacak biimde eimli bir yamaca kurulmu381 ve kademeli terastan oluan Tanr Apollona adam bir kutsal alan bulunmaktadr382( Lev. 27a ). Alt terasta temenosun girii ve eitli yaplar383, orta terasta ise Hellenistik Dnemde Dor Dzeninde ina edilmi Apollon Tapna ve sunak yer alrken384, st teras ise, ge dnem yerlemeleri ve tapnak malzemeleri de kullanlarak yaplm bir Bizans kilisesi barndrmaktadr385.

Orta teras zerinde dou-bat ynnde konumlandrlm yapnn cephesi douya bakmaktadr386. 21.11x11.65 m. llerine387 sahip olan ve konglomera bloklar kullanlarak oluturulan Euthynteria zerine oturan tapnan klasik Dor tapnaklarnda grld gibi388 3 basamakl bir krepidomas vardr ve stylobate lleri 19.70x10.25 m. olan tapnan her bir krepis yksellii ise 0.35 m.dir389. Pronaos geniliinin 4.00 m., derinliinin ise 1.60 m. olmas390 nedeniyle dar bir pronaosa sahip olan ve yaklak 4.00x12.00 m. llerinde uzun dikdrtgen bir cellas391 bulunan tapnan planndaki bu uygulamalar Anadolu gelenei ile uyumayan bir zelliktir392. Alann uzun sre kullanlm olmasndan kaynaklanan tahripler nedeniyle, tapnak stylobate dzlemine kadar salam kalabilmitir. Son krepis zerinde grlen krlangkuyruu biimli kenet izleri stunlarn oturduu dzlemi gstermektedir. Sz konusu bloklar ile cella duvar arasnda
Mitchell 1998, 161. Orta terasta yer alan tapnan gneydou kesinde, zerinde [] ifadesi geen bir yazt paras bulunmu olmas nedeniyle Kutsal Alann Apollona adand dnlmektedir ( bk. Berges-Tuna 2000, 196, Res. 12 ). 383 Tuna 2004, 42. 384 Tuna-Berges 2002, 93, ek. 2; Sunak iin ayrca bk. Berges-Tuna 1990, 25. 385 Berges-Tuna 2000, 191; Tuna 2004, 44, ek. 1-3. 386 Cephesinin douya bakar tarzda olmas, pek ok Hellen tapnanda grlen bir zellik olmakla birlikte (bk. Bean 1999,116 ), sunan ve denizin de dou tarafta bulunmas ( bk. Tuna-Berges 2001, ek. 1 ) gibi nedenlerden dolay yapnn cephesi iin bu yn tercih edilmi olabilir. 387 Berges-Tuna 2000, 188; yap, bu ller ile 1/2 oranna yakn bir plan sergilemektedir. 388 Serdarolu 2004, 146. 389 Berges-Tuna 2000, 188, Res. 8b. 390 Tuna-Berges 2002, 92. 391 Tuna 2004, 45, ek. 2. 392 Dar pronaos uygulamasnn Anadolu geleneine yabanc olduu ve daha ok Kta Yunanistanda kullanld bilinmektedir ( bk. Akurgal 2000, 358 ).
382 381

56

kalan pteron genilii 3.50 m.dir393.Dor Dzeninde ina edilmi olan yap 6x11 stunlu peripteros planl bir tapnaktr394. Bu tapnaa ait pek ok mimari bloun kutsal alandaki dier yaplarda ve ge dnem kilisesinde devirme olarak kullanld grlmektedir395 ( Lev. 27b ). Sz konusu bloklar arasnda alt aplar 0.75-0.68 m. arasnda deien ve arrisleri bak az biimli 20 yive sahip konglomeradan ve kire tandan yaplm stun tamburlar396, yine konglomeradan yaplm architrav, triglif-metop bloklar ve mermerden yaplm Dor balklar397 bulunmutur ( Lev. 27c-d ). Tapnan atsna ait olduu dnlen korinth tipi at kiremitleri, antefiksler398 ve pimi topraktan yaplm palmetli akroter paralar399 yapnn nemli buluntular arasndadr.

Alanda youn miktarda bulunan mimari paralara dayanarak tapnan Hellenistik Dnemde ina edildii dnlmektedir. Tapnan gneybat kesinde bulunan ve . . 4. yy.a tarihlenen Knidos sikkesi yapnn bu tarihten sonra yapldn gsterir400. Ayrca, tapnan kuzeydou kesinde bulunmu olan antefiks paralar stilistik zelliklerinden dolay en ge . . 3. yy.n balarna tarihlenir. Dolays ile sz konusu buluntular ve dier mimari paralar nedeniyle tapnan . . ge 4. yy.da veya . . 3. yy. balarnda yapld tahmin edilmektedir401. Alt terasta bulunan buluntularn402 da gsterdii gibi kutsal alan . . 7. yy.da balayp, . S. 7. yy.a kadar uluslararas bir klt merkezi olarak kullanlmtr403. Temenos alann kuzeybatsnda yer alan bir maara ve buradan akan su404, Kutsal alann yer seiminde nemli rol oynam olmaldr. Olaslkla erken dnemlerde bu maara
Tuna-Berges 2002, 92. Tuna-Berges 2002, 92, Res. 11; Tuna 2004, 44, ek. 2. 395 Tuna-Berges 2001, 129, ek. 3. 396 Berges-Tuna 1990, 23-24, Res. 8-10; Tuna 2004, 44. 397 Berges-Tuna 2000, 188, Res. 20; Tuna-Berges 2001, 129. 398 Sz konusu antefiksler stilistik zellikleri nedeniyle . . 4. yy. sonu-3. yy. balarna tarihlenmektedir. Bu noktadan hareketle tapnan bu tarihlerde yapld dnlmektedir ( bk. Tuna-Berges 2001, 129 ). 399 Tuna 2004, 44. 400 Tuna-Berges 2002, 93. 401 Tuna-Berges 2001, 129. 402 Berges-Tuna 2000, 196 vd., Res. 13-19; Sz konusu buluntular arasnda Oryantalizan aa ait seramik paralar ( bk. Tuna-Berges 2001, 128 ) ve figrinler ( bk. Tuna-Berges 2002, 90 ), Arkaik Dneme ait Kuros heykeli ( bk. Tuna-Berges 2001, 128 ) ve ok sayda seramik paralar ( bk. Tuna-Berges 2002, 90 ) vardr. Ayrca alanda youn olarak Msr, Kbrs, Fenike, Etrrya, Libya gibi deniz ar kkenlere sahip adak eyalar ele geirilmi ( bk. Tuna-Berges 2001, 130; Tuna 2004, 43 ) olmas, deniz kenarna kurulmu olan Kutsal Alann gemiciler tarafndan da ziyaret edilen uluslararas bir klt merkezi olduunu gstermektedir. 403 Berges 1994, 12. 404 Tuna-Berges 2002, 94.
394 393

57

etrafnda balayan tapnm, Arkaik Dnemde eitli yaplar405 ilave edilerek gelitirilmi Hellenistik Dnemde antsal tapnan406 inas ile dorua ulam ve Erken Bizans Dneminde kilise yaplarak407 srdrlmtr.

Alt terasta Hellenistik tapnaktan daha erken evreye ait olan stun balklar bulunmutur ( bk. Tuna 2004, 42 ). 406 Alanda en nemli yaplar Hellenistik Dneme ait olan tapnak ve sunaktr ( bk. Mitchell 1998, 161 ). 407 nefli kilise . S. 7.yy.da terk edilmi ve yerine daha ge dnemde kk bir kilise yaplmtr ( bk. Tuna-Berges 2001, 130 ).

405

58

II. E. 7. Knidos Dor Tapna

Karia Blgesinin nemli kentlerinden birisi olan Knidos Kentinin ( Har. 1 ) bat blmnde, Apollon Tapnana giden yolun batsndaki terasta Dor Dzenli bir tapnak bulunmaktadr408 ( Lev. 28a ). Klt409 ve yapm tarihi kesin olarak bilinmeyen tapnan zerinde Erken Hristiyanlk Dnemine ait bir kilisenin kalntlar vardr410.

Kire ta bloklar kullanlarak rektogonal tarzda rlm bir podyum zerinde ykselen ve 6x 13 stunlu peripteros bir plana sergileyen411 yapnn stylobate lleri 23.00x13.50 m.dir ve bu llerin 1/1.70 orann vermesi, tapnan genel planda dikdrtgene yakn olduunu gsterir. Gri-Pembe renkli kire tandan ina edilmi olduu iin pembe tapnak412 olarak da bilinen yapnn evresinde bulunmu olan architrav ve triglif-metop paralar413 ( Lev. 28b-c ), tapnan Dor Dzeninde ina edildiini gsteren en nemli bulgulardr. Tartmal olarak . . 2. yy.a tarihlenen414 Knidos Dor Tapnann klt hakknda kesin veriler bulunmamakla birlikte, alanda bulunmu olan ve Erken Roma mparatorluk Dnemine tarihlenen bir heykel kaidesi zerindeki yaztta Apollon Karneiosa adanm bir heykelden bahsedilmektedir415. Arlkl olarak Apollon Karneiosa adand dnlen tapnan bulunduu alanda, Erken Bizans Dneminde, olaslkla tapnan malzemeleri416 de kullanlarak bir kilise ina edilmitir417.

Mellink 1968, Fig. 23. Tapnan klt kesin olarak bilinmemesine ramen, Love, yapy Apollon Karneios Tapna olarak adlandrmtr ( bk. Love 1970, 151; Love 1972a, 64 ). 410 Freely 2002b, 218. 411 Love 1970, 151. 412 Bruns-zgan 2006, 168. 413 zgan 1991, 59, iz. 1-2. 414 St 2001, 486; Anadoludaki Dor tapnaklarnn kronolojik diziminde, Knidos Dor Tapnann yeri iin Tablo 6ya baknz. 415 Love 1972a, 64; Fakat yaztl kaidenin, alanda bulunmu olan heykellerden hangisi ile ilikili olduu veya bu yapya adanm bir heykele mi ait olduu tam olarak belirlenememitir ( bk. zgan 1991, 59 ). 416 Love 1972b, 398; Kilise duvarnda bulunmu olan bir yaztta Apollon Karneios festivallerinden ve bu festivallerde grevli Klearkhoslardan bahsedilmektedir ( bk. Love 1978, 1126 ). 417 Freely 2002b, 218.
409

408

59

II. E. 8. Kaunos Teras Tapna Mula li, Ortaca lesi, Dalyan Ky snrlar ierisinde yer alan Kaunos Antik Kentinin ( Har. 1 ) bat blmnde, Liman Agorasnn kuzeyindeki dzlkte, propylaion, stoalar ve sunak gibi yaplarn bulunduu ve temenos duvarlaryla evrilmi bir kutsal alan bulunmaktadr418 ( Lev. 29a ). Dini amalar iin uzun sre kullanlm olan temenosun dou tarafnda yer alan ve baz yaynlarda Kaunos D Tapna419 olarak anlan Teras Tapna grlmektedir420.

Yapay bir teras zerine kuzeydou-gneybat ynnde konumlanm ve 10.40 m. uzunluunda, 7.00 m. geniliinde bir alan zerine ina edilmi olan tapnan cephesi gneybatya bakmaktadr421. 9.70x6.78 m. llerindeki asl yap nde iki basamakl merdivene422 sahiptir ( Lev. 29b ). 6.10x6.00 m. llerinde kareye yakn cella ve genilii 6.00 m., derinlii ise 2.50 m. olan pronaostan oluan yapnn anteleri arasnda in situ olarak bulunmu ve alt ap 0.66 m.423 olan 20 yivli yekpare iki adet Dor stun yerletirilmitir424 ( Lev. 29b ). ki stun arasndaki mesafe stun merkezleri dikkate alnrsa 2.10 m.dir425. Stunlarn d yzleri arasndaki mesafe 1.50 m. ve ante i yzleri ile stunlarn d yzlerindeki mesafe ise 1.70 m.dir426. Yani iki stun aras kenarlara gre daha dardr427. Bu
Freely 2002c, 11. Serdarolu 2004, 40. 420 Diler 1995, 9, Res. 1; Trkiyenin Antik Kentleri 2000, 74. 421 Kentin doal konumu nedeniyle teraslanan alanlar gney ve gneybatya bakmaktadr. Bu nedenle Tapnak alan, Teras Tapnann cephesi douya bakar ekilde ina edilmesi iin uygun deildir. Ayrca tapnan bak alannda, agora, Apollon Kutsal Alan ve liman gibi kentin en nemli kamusal yaplar bulunmaktadr ( bk. Ik 1994, Plan 1 ). 422 Diler 1995, 19, Res. 1; Basamaklar zerinde ilevi ve dnemi tam tespit edilemeyen krlangkuyruu eklinde kenet yuvalar grlmektedir ( bk. n-Ik 2001, 92 ). Bilindii gibi bu tarz kenetler Arkaik Dnemden beri kullanlmaktadr. Tapnan basamaklarnda eski gelenei yanstan bu tarz uygulamann nedenini aklamak olduka gtr. Dor Dzeninde ina edilmi olup ta krlangkuyruu biimli kenetler kullanlm benzer bir yap Pergamon Athena Tapnadr ( bk. Radt 2002, 157 ). 423 n 1968, 124, Res. 17; Yapnn lleri konusunda, tapnakla ilgili yaynlar arasnda kk farkllklar vardr. Karlatrma yapmak iin bk. Serdarolu 2004, 40; n-Ik 2001, 88. 424 Anabolu 1970, 92. 425 Anteler arasna yerletirilen stunlarn ara mesafesi 2.10 m. ile aptr, yani geni dizim ( diastylos )dir (bk. Serdarolu 2004, 40 ). 426 Serdarolu 2004, 154. 427 Yap bu ynyle dier templum in antis plana sahip Dor Dzenli tapnaklardan ayrlmaktadr. MamurtKale Meter Theon Tapna ( bk. Conze-Schazmann 1911, 18 ), Aigai Demeter-Kore Tapna ( bk. BohnSchuchhardt 1889, 52, Res. 49 ), Sagalassos Dor Tapna ( bk. Serdarolu 2004, 175, Res. 37 ) gibi
419 418

60

mimari yapsna gre Dor Dzeninde ve templum in antis tarzndaki tapnan krepidomas ve stunlar mermer, cella duvarlar ise ky tandan bloklarla rlmtr428. Pronaos celladan 0.25 m. alaktr ve pronaostan cellaya 1.50 m. geniliindeki kap aklndan geilmektedir. Alann uzun sre kullanlm olmas nedeniyle styapya ait mimari paralardan ok az gnmze ulamtr. Bu mimari bloklar arasnda bulunmu olan ve ky tandan yaplm triglif-metop paralar429 tapnan cephe dzeni hakknda nemli bilgiler sunmaktadr. Olaslkla ge dnemde ina edilen kilisede kentteki dier yaplarla birlikte buradan toplanan talar kullanlmtr430.

Tapnan tarihi konusunda kesin veriler bulunmamasna ramen, ina tarzndan dolay, yapnn . . 1. yy.n ortalarnda yapld dnlmektedir431. Bunun yannda, terasn kuzeydou kesinde432 ve tapnan iinde433 yaplan kazlar ve sondajlar434 sonucu, yapnn ina dneme ynelik daha aydnlatc bir takm arkeolojik belgeler bulunmutur. Bu arkeolojik veriler nda tapnan Hellenistik Dneme ait olduu ve en ge . . 1. yy.n ortalarnda yapld dnlebilir435. Tapnan klt konusunda temenosun batsnda ortaya kartlan ve zerinde Zeus ifade geen bir stun tamburu436 fikir vermektedir. Sz konusu yazttan dolay bu alann Zeusa adand dnlmektedir437. Tapnan nnde yaplan sondajlar sonucu ortaya karlan ve yannda
Anadoludaki Dor Dzenli templum in antis yaplarda stun aras, ante taraflarna oranla daha geni tutulmutur. Benzer ekilde Delosda yer alan ve .. 2. yy. ortalarna tarihlenen templum in antis plana sahip Dor Dzenli Isis Tapnanda da iki stun aras ante taraflarna gre daha genitir ( bk. Witt 1971, 113, Res. 14; Lauter 1986, 189, Res. 15 ). 428 Ik 2006, 161; Kuzey stun kendi orijinal yerindeyken, gney stun yaklak 0.30 m. kaymtr. Btn bu detaylar, tapnan yapmnda kullanlan mermer malzemenin devirme olduunu ortaya koymaktadr ( bk. n-Ik 2001, 88, Res. 61-62 ). 429 n 1968, 124; n 1978, 424; n-Ik 2001, 86. 430 Anabolu 1970, 92. 431 n 1978, 424; Diler 1995, 19; Serdarolu 2004, 42. 432 Buradaki kazlarda insitu durumda kalp eklinde profili olan ke stunu bulunmutur ( bk. n-Ik 2001, 90 ). Bilindii zere bu tarz stunlar .. 3. yzyldan nce grlmezler ( bk. Mitchell-Waelkens 1998, 145 ). Dolays ile yap bu tarihten sonra ina edilmi olmaldr. 433 Yapnn i sa kesinde ana kaya zerinde bulunan Augustus sikkesi tapnan son ina tarihi hakknda nemli ipucu vermektedir ( bk. n-Ik 2001, 90 ). 434 Sondajlarda . . 1. yy.a tarihlenen seramik paralar bulunmutur ( bk. n-Ik 2001, 90 ). 435 Anabolu 1970, 27-28, Res. 174-179; n 1978, 424; n 1991, 71. 436 Ik 2006, 161; Mermerden yaplm stun zerinde Dias Sateras=Kurtarc Zeus yazs okunmaktadr ( bk. n-Ik 2001, 90 ). 437 Letoonda bulunmu bir yazt zerinde Basileus Kaunios ad gemektedir ( bk. n-Ik 2001, 90 ). Sz konusu ibarenin Zeusun bir epitheti olduu ve Kaunos Kentinin ba tanrsn ifade ettii dnlmektedir ( bk. Anabolu 1970, 65 ).

61

bulunan seramiklere gre . . ge 5. yy.a tarihlenen byk boyutlu klt ta438 bu alann erken evreleri ve klt kkeni hakknda ilgin veriler sunmas bakmndan olduka nemlidir. Ayrca tapnan gneyinde Bizans Dneminde bir kilise ina edilmi olmas439, burann uzun sre dini amalar iin kullanlm bir kutsal alan olduunu gstermektedir.

2.50 m. yksekliindeki klt ta krk ve iki para halinde bulunmutur ( bk. Diler 1996, 319 ). Phaselis Antik Kenti yaknlarndaki Kavakl Da zerinde bulunan ve antik ismi belirlenemeyen yerleimde, Kaunos Klt Ta ile ayn niteliklere sahip benzer bir rnek bulunmaktadr ( bk. Bayburtluolu 2004, 62 ). 439 Diler 1995, 20, Res. 5; n-Ik 2001, 96; Ik 2006, 162.

438

62

II. E. 9. Kaunos Dor Tapna

Kaunos Teras Tapna ile ayn temenos alann paylaan ( Lev. 29a ) ve baz yaynlarda Kaunos E Tapna440 olarak anlan yapnn klt bilinmedii iin ve de planndan ( Lev. 30a ) yola karak Kaunos Yuvarlak Yap diye adlandrlmaktadr441. Sz konusu yap, temenos alann gney tarafnda ge dneme ait kilisenin kalntlar altnda bulunmutur442. Yuvarlak plana sahip olmas nedeniyle yapnn ilevi konusunda eitli grler ne srlmtr443.

Klasik Hellen tapnak tiplerinden farkl ekilde tasarlanm olan ve 13.00 m. apa sahip yuvarlak planl444 yap ana blmden olumaktadr. Bu blmler; dta yapy eviren peristasis, eksedra ve ortada alak bir kaide zerinde oturan sunaktr445 ( Lev. 30b ). Temenosun dou portii tapnan gneydousunu snrlamakta ve yapnn plannn tam daire eklinde olmasn engellemektedir446. Yapnn etrafn eviren 16 yivli Dor tarz stunlar, ince profilli bir kaideye sahip447 olmas nedeniyle, kaidesiz olan ve direk stylobate zerine oturan klasik Dor stunlarndan448 ayrlr ve farkl bir stil sergilemektedir. D sraya ait 22 stundan 8 tanesi insitu olarak yerinde bulunmutur ve stunlarn arasndaki mesafe 1.78 m.dir449. Stunlarn birbirlerine bakan taraflarnda dikey kenet yuvalar bulunmakta ve sz konusu bu izlerin stunlar arasna yerletirilmi parapetlerin yuvalar
Serdarolu 2004, 42. Akurgal 1985, 254; n-Ik 2001, 91. 442 n 1978, 424. 443 n, ilk yaynlarnda, binann su ile ilgili bir fonksiyonu bulunduunu ve olaslkla bir nymphaeion veya bir havuz olabileceini ileri srmesine ( bk. n 1978, 424, Lev. 127 Fig. 9 ) ramen, zamanla yapnn bir tapnak olduu ynndeki grler arlk kazanmtr ( bk. n-Ik 2001, 91; Serdarolu 2004, 43 ). 444 Yap plan bakmndan Tivolideki Vesta Tapna ( bk. Stamper 2005, 75, Res. 55) ve Romadaki Vesta Tapna (bk. Stamper 2005, 78, Res. 61 ) ile benzerlikler tamaktadr. Kaunos Tapna 13.00 m. apnda iken, Tivolideki Vesta Tapna 14.20 m., Romadaki Vesta Tapna ise 14.00 m.dir ve Kaunos Tapna 22 stunla evrili iken, Tivolideki Vesta Tapna 18, Romadaki Vesta Tapna 19 stunludur. Ayrca bu yap da . . 1. yy. iinde yaplm olmakla birlikte, Kaunos Tapna Dor, Vesta Tapnaklar Korinth Dzenindedir. 445 n-Ik 2001, 91. 446 Serdarolu 2004, 43. 447 Kaideli Dor stunlarna sahip Pergamon Yukar Agorada yer alan Zeus Tapnan ( bk. Akurgal 2000, 210 ) rnek gsterilebilir. 448 Dor Dzeninde, stunlarn kaidesiz olduu ve stunlarn stylobate zerine herhangi bir tayc olmadan yerletirildii bilinmektedir ( bk. Chitham 1991, 22 ). 449 n-Ik 2001, 92.
441 440

63

olduu dnlmektedir450. Gnmze ulaan kalntlardan anlald kadaryla, tapnan iki basmakl krepis bloklar ve d sra stunlar ince gzenekli beyaz mermerden451, i sraya ait 6 tanesi insitu konumda olan toplam 9 stun ve bu stunlarn oturduu bloklar ise ky tandan452 yaplmtr ( Lev. 30b ). Tapnan styapsna ait herhangi bir mimari bloun bulunamam olmas, yuvarlak planl yapnn zerinin ak braklm olduu ynnde deiik grler olumasna neden olmutur453.

Tapnan tarihi hakknda kesin veriler bulunmamakla birlikte, kaz ve sondajlardan kan seramikler sonucu yapnn .. 1. yy. iinde olaslkla da bu yzyln son eyreinde ina edildii dnlmektedir454. Temenos alannda bilimsel kazlar ve yap zerine eitli aratrmalar yapan bilim adamlar tapnan kent kurucusu ile balantl bir AbatonHeroon olduunu belirtmektedirler455. Ayrca alanda bulunmu olan yaztlarda Zeus kltnden bahsedilmekte456 ve bu yap da dolayl olarak Zeus ile ilikilendirilmektedir457.

Tapnan iinde yaplan sondajlarda bulunmu olan ve yapnn erken evrelerine iaret eden . . 5. yy.a tarihlenen Klt Ta458 ve temenos alannn dou kesinde nefli tek apsise sahip Bizans Dneminde ina edilmi olan kilise459, burasnn uzun sre dini amalar iin kullanlm bir alan olduunu gstermesi bakmndan olduka nemlidir.

Serdarolu 2004, 43. Serdarolu 2004, 43. 452 n-Ik 2001, 92. 453 n-Ik 2001, 92. 454 Diler 1995, 15; Serdarolu 2004, 44. 455 Diler 1996, 319; n-Ik 2001, 93. 456 Yivsiz stun tamburu zerinde Dios Soteros=Kurtarc Zeus yazmaktadr ( bk. n-Ik 2001, 90 ). 457 Diler 1996, 319. 458 Diler 1995, 12, Res. 3; Diler 1996, 319; Baitylos olarak adlandrlan Klt Ta krk ve iki para halinde bulunmutur ve ykseklii 2.50 m.dir ( Klt Ta ile ilgili daha ayrntl bilgi iin bk. Diler 2000, 52 vd. ). 459 Ik 1994, Plan 1; Diler 1995, 20, Res. 5; n-Ik 2001, 88, Res. 61.
451

450

64

II. F. LYKIA BLGESNDEK TAPINAKLAR

II. F. 1. Kadyanda Dor Tapna Kadyanda Antik Kenti, Fethiyeye 20 km. uzaklktaki zml Buca yaknnda yer almaktadr460 ( Har. 1 ). Yerleimde gnmze ulaan pek ok mimari kalnt grlmektedir461. Bunlarn arasnda, kent akropolnde, stadyumun kuzeyinde yer alan462 ve Dor Dzeninde ina edilmi olmas nedeniyle konuya dahil edilen tapnak nemli bir yer tutmaktadr.

Stadyum alanndan basamaklarla klan bir teras zerinde ina edilmi olan tapnak duvarlarla evrilmi bir temenos ierisinde yer alr463. lleri ve plan464 tam olarak tespit edilemeyen yap kuzey-gney ynl konumlandrlm olup, cephesi gneye yani agoraya ve stadyuma bakmaktadr. Tapnak alannda bulunmu olan ve 18 yivli son stun tamburu ile birlikte tek blok olarak ilenmi bir Dor bal465 ( Lev. 31 ), triglif paralar466 ve yine Dor Dzenine ait architrav paralar467 kaliteli iilik gstermesi bakmndan tapnakla ilikilendirilmekte ve dolays ile yapnn mimari dzeni hakknda snrl ve aydnlatc bilgiler sunmaktadr.

Dor Dzeninde ina edilmi olan tapnan yapm tarihi hakknda, kent iinde yeterli almalar yaplmad iin kesin bir bilgi bulunmamakta, sadece, tapnan mimari paralar Rumscheid tarafndan Hellenistik Dneme tarihlenmektedir468. Tapnan klt469
Frezouls 1985, 450. Sur duvarlar, mparator Vespasianus Dneminde yaplm hamam kalntlar ve kentin kuzey tarafnda pek ok Likya tipi mezar kentte grlebilen kalntlar arasndadr ( bk. Malko 1994, 83 ). 462 Kalinka 1930, 241; Frezouls-Morant-Longepierre 1986, 227, Fig. 2. 463 Bean 1998, 46, Res. 3. 464 Bayburtluolu tapnan heksastylos prostylos planl olduunu belirtmektedir ( bk. Bayburtluolu 2004, 289 ), fakat bu plan tipi Anadoluda pek yaygn olmad iin tartmaya ak bir konudur. 465 Rumscheid 1994, 24, 303, Res. 52,11; Stun tamburu ile birlikte ilenmi Dor balklarnn en tipik rneklerini Ilion Athena Tapnana ait balklarda grlmektedir ( bk. Anabolu 1970, 65 ). Ayrca, Kilikia Blgesindeki Laertes Zeus Megistos, Asar Dor Tapna ile Lamos Vespasianus-Titus ve Imbriogon Komedeki Dor Dzenli yaplarda bu tarz ilenmi balklar grlmektedir ( bk. St 1998, 58,Dipnot 434 ). 466 Benndorf- Niemann 1884, 142. 467 Frezouls-Morant-Longepierre 1986, 235. 468 Rumscheid 1994, 24, 303.
461 460

65

ve erken evreleri konusunda bilgilerin yetersiz olmasna ramen, kent sikkelerinden470 ve yerleimde bulunmu olan yaztlardan471 anlald kadaryla, Kadyandann en nemli tanrs olarak Apollon n plana kmakta, ayrca mparatorluk Klt de nemli bir yer tutmaktadr.

469

Klt hakknda kesin bilgiler bulunmamakla birlikte, Frezouls, Morant ve Longepierre tapnan Artemis, Dionysos, Helios ve Demeter gibi tanrlarla ilikili olabilecei belirtilmektedir ( bk. Frezouls-MorantLongepierre 1986, 235 ). 470 Kent sikkeleri zerinde Apollon ba, ok ve sadak tasvirleri yer almaktadr ( bk. Troxell 1984, 616 ). 471 Benndorf- Niemann 1884, 143; Kalinka 1930, 243vd.; Frezouls-Morant 1986, 244.

66

II. F. 2. Sidyma Sebasteion Mula li, Fethiye lesi, Dodurga Ky iinde bulunan Sidyma Antik Kentinde ( Har. 1 ) gnmzde grlebilen kalntlarndan birisi olan ve Roma mparatorluk Dneminde yaplan Sebasteion akropoln gneydousunda agoraya bitiik olarak ina edilmitir472 ( Lev. 32b ). Tapnak gnmzde Kuran kursu binasnn altnda kalmtr ve tapnaa ait ok sayda bloun bu yapnn duvarlarnda kullanld anlalmtr473. Roma podyumlu tapnak geleneinde ve Dor Dzeninde ina edilmi yapnn cephesi gneybatya bakmaktadr. Byk ksm toprak altnda bulunan podyumun kaide ve ta ksm ile birlikte toplam ykseklii 1.85 m.dir ve yapya giri cephesinde yer alan 12 basamakl merdiven ile klmaktadr474 ( Lev. 32a ). Ana yapnn malzemesi sert ve beyaz kalkerdir ve duvarlar rektogonal pseudo-izodomik tarzda ift sra tala rlmtr. Yapnn dtan da genilii 7.10 m., uzunluu 9.50 m.dir ve oran 1/l.3tr475. Tapnan pronaosu 2.55 m. derinliindedir476 ve iten ie genilii 5.90 m.dir. Derinliinin geniliine oran da 1/2 e ok yakndr. Cellaya giri 1.50 m. geniliinde bir kapyla salanmaktadr. Cella, genilii 5.90 m., derinlii ise 5.80 m. olmas ile kareye yakn bir plan gstermekte ve oran 1/1.017 dir477. Prostylos tipli478 tapnan orta stunlar orijinal yerinde durmaktadr ve ge dnemde bu stunlarn evresi baka amala kullanlmak iin rlmtr. Stun
Brandt-Kolb 2005, 29. Serdarolu 2004, 73; Ayn alann kuzeyinde bir Orta a kilisesinin, dousunda da bir caminin bulunuu, bu alann bir kutsal mahal olarak ayr kltr evresinde de, yani pagan, Hristiyan ve slam devirlerinde kullanldn gstermesi ynnden ok ilgi ekicidir. 474 Benndorf- Niemann 1884, 61, Fig. 42. 475 Serdarolu 2004, 74, Res. 55. 476 Serdarolu 2004, 73; Ancak Benndorf ve Niemann pronaos derinliini 2.72 m. olarak vermilerdir ( bk. Benndorf- Niemann 1884, 62 ). 477 Serdarolu 2004, 74; Bu yap ve dier prostylos planl Dor tapnaklarnn planlarn ve oranlarn karlatrmak iin Tablo 5 ve Levha 2ye baknz. . 478 Benndorf- Niemann 1884, 61, Fig. 42; Agora ierisinde veya agora evresinde ina edilmi tapnaklarda, Assos, Magnesia ve Priene rneklerinden bilindii zere, genelde prostylos ve templum in antis plan uyguland grlmektedir ( bk. St 2001, 486 ). Ayn ekilde Sidyma Sebasteionu gibi, agora ile ilikili olan Pergamon Zeus Tapna ( bk. Rheidt 1996, 164 ) ve Lyrbe-Seleukeia Dor Tapna da ( bk. nan 1998, 71 ) prostylos planldr. Ayrca, Balboura Agora Tapna ( bk. Serdarolu 2004, 66 ), Herakleia Athena Latmia ( bk. Freely 2002b, 170 ) ve Kestroi Vespasianus ( bk. St 1998, 70, iz 15 ) Tapnaklar da templum in antis planldr ve bu yaplar ina edildikleri konum ve plan tipleri bakmndan benzerlik tamaktadrlar.
473 472

67

aralarndaki mesafe dtan da 1.60 m., merkezden merkeze 2.13 m.dir ve stun alt aplar ise 0.54 m.dir479. Dolays ile ara mesafenin drt kat olmas nedeniyle stunlar ak dizimde480 yerletirilmitir. Tamburlardan oluan ve tpk ana yap gibi yerel tatan yaplm olan yivsiz stunlarn 4.83 m. yksekliinde olduu dnlmektedir481. Dnem zellii olarak ikin ve bask ekhinus profiline sahip olan balklar stun tamburu ile beraber yaplmtr ve ekhinustan tambura geite ara bilezii ilenmemitir482. Tapnan styaps tipik Dor Dzenine gre baz farkllklar iermektedir. Yapda dz architrav kullanlmtr ve architrav zerinde triglif-metop frizi483 olmas gerekirken, yerine dbkey profilli ve dz braklm friz blou yerletirilmitir484 ( Lev. 32a ). Ayrca, yine tapnan styapsna ait bir geison blou bulunmutur485.

Yapnn ina tarihi hakknda architrav bloklar zerinde yer alan yaztlar gerekli bilgileri sunmaktadr. Sz konusu yaztlara gre tapnak Claudius devrinde Konsl Q. Veranius tarafndan ( konsll . S. 49 ) yaptrlmtr486. Ayrca yapnn hemen nndeki stoa ile birlikte yaptrld; stoa epistylos yaztndan anlalmaktadr487. Tapnan klt konusunda yine ayn yaztlardan yapnn kime adand reniliyor488. Yaztlarn verdii bilgiye gre yap Sebasteion olarak nitelenebilir ve imparatorluk klt489 ile alakal bir yapdr. Kentte kaz almalar yaplmad iin nceki dnemlerde bu alann kutsal ilevi olup olmad henz belirlenememitir.

Serdarolu 2004, 75. Stunlar aras mesafe, stun alt apnn 3.50 kat veya daha fazlas ise bu dizim ak dizim (araeostylos) olarak isimlendirilir ( bk. Vitruvius III, III, 5 ). 481 Benndorf- Niemann 1884, 62. 482 Anabolu 1970, 23, Res. 27-29; Serdarolu 2004, 77, Res. 53. 483 Anabolu, yapda sk aralklarla dizilmi triglif-metop frizi olduundan bahsetmektedir ( bk. Anabolu 1970, 75, 92 ). Alanda yaplan gezi srasnda Sebasteiona yakn bir yerde triglif-metop paralarnn olduu grlmtr. Fakat bunlar tapnakla ilikilendirmek biraz gtr. 484 Robertson 1943, 209; Serdarolu 2004, 77, Res. 53. 485 Anabolu 1970, 81, Res. 71. 486 Benndorf- Niemann 1884, 64; Robertson 1943, 209; Anabolu 1970, 15; Frezouls 1985, 457; Price 1998, 137, 263. 487 Serdarolu 2004, 77, Res. 53. 488 Yaztlarda tapnan mparator Claudius, Artemis ve dier tanrlara adand belirtilmektedir ( bk. Benndorf- Niemann 1884, 64; Bayburtluolu 2004, 268 ). 489 Sidyma Kentindeki mparator Klt hakknda bk. Price 1998, 137, 263; Brandt-Kolb 2005, 29.
480

479

68

II. F. 3. Letoon Apollon Tapna Lykia Blgesinin en nemli kentlerinden Ksanthosa bal olan Letoon ( Har. 1 ) ayn zamanda Lykia Birliinin federal kutsal alandr490. Kutsal alann kuzeyi ve bats stunlu galeriler ile evrilmitir. Bunlarn i ksmnda Hellenistik dnemde ina edilmi tapnak bulunmaktadr491 ( Lev. 33a-b ). Batda, kutsal alann ba tanrs olan ve buraya adn veren Tanra Letoya adanm Ion Dzeninde bir tapnak vardr. Bunun hemen yannda yine Ion Dzeninde ina edilmi ve Letonun kz Tanra Artemise adanm olan kk bir tapnak bulunmaktadr492. Kutsal alann dousunda ise Dor Dzeninde olmas nedeniyle asl konuyu oluturan ve Artemis tapnandan daha byk ller sahip olan Apollon Tapna yer alr493.

Yap

494

basamakl

krepis

zerinde

ykselmekte
495

ve

27.90x15.07
496

m. arz

llerindedir . Peripteros planl tapnak 6x11 stun says

ile klasik bir oran

etmesine ramen, dier Hellen tapnaklarndan farkl olarak ana cephesi gneye bakmaktadr497. Kutsal alan Erken Bizans Dneminde kire oca olarak kullanld iin tapnaktan geriye sadece temel izleri kalm498 ( Lev. 33c ), dolaysyla tapnan styaps ile ilgili bilgiler snrldr. Kire ta ve mermerden ina edilmi yap pronaos, cella ve ok dar bir opisthodomostan meydana gelir ( Lev. 1 ) ve cella iinde ve cella arka duvarnn d yznde yarm stunlar ykseldiine dair izler vardr499. Az saydaki Dor Dzenli malzemenin yardmyla cephe izimi yaplm ve tapnan, iki stun arasna iki metop

Metzger 1978, 789 Fig. 2; Bean 1998, 62. Steele 1992, 157. 492 Courtils 2003, 152. 493 evik 2002, 76; Brandt-Kolb 2005, 29, Res. 27. 494 Metzger 1978, 795, Lev. 241 Fig. 5; Freely 2002c, 28. 495 Bean 1998, 63. 496 Bilindii gibi tapnaklarn stun saylar Klasik adan itibaren belirli bir oran dahilinde dizilmektedir. Vitruviusun da belirttii gibi; Uzun kenarda bulunan stunlar toplam, ksa kenarda yer alan stunlarn toplamndan ya bir eksik ya da bir fazladr (r. Olympia Zeus Tap. 6x13, Parthenon Athena Tap. 8x17, Magnesia Artemis Tap. 8x15 ). Ayrca bk. Vitruvius III, II 5; Ayrton 1961, 206. 497 Vitruvius tapnaklarn ynleri hakknda bilgi verirken bir takm nedenleri sralamaktadr ( bk. Vitruvius IV, V 2 ). Bu gerekelerden birisi de; Tapnaklarn sahile ve kyya bakar ekilde ina edilebilecek olmasdr. Bu dnceye paralel bir yaklamla; Letoon kutsal alanndaki her tapnak da, kydan grlebilmeleri amacyla gneye bakar tarzda yaplmtr denilebilir. 498 Courtils 2003, 142. 499 Bean 1998, 63.
491

490

69

denk gelecek ekilde ina edilmi ve stunlarn yaklak 7.00 m. yksekliinde olduunu grlr500.

Cella iinde erken evrelere ait izler bulunmutur. Byk talarla cella duvarna paralel olmayan duvarlar oluturulmu ve bu ta sralarnn kenarlarnda ve kelerde oyuklar ve delikler vardr501. Bu ta rgler ve izler tapnan olduu yerde nceden baka bir yapnn olduuna iaret etmektedir. zlerin yorumlanmas sonucunda, sz konusu eski yapnn muhtemelen ahaptan yaplm bir tapnak olduu ynnde grler ileri srlmtr502. Ayn yap izleri Leto Tapnann iersinde de vardr503. Apollon ve Leto tapnaklarnn ierisinde bulunan bu ta temeller, erken dnemlerde burada bulunan erken kltlere ait ahap yaplarn varln kantlamaktadr. Cella tabannda .. 2. yy.n ortalarna tarihlenen mozaik bulunmutur504. Sz konusu mozaikte ssleme olarak kullanlan rozas, lir, ok ve yay motiflerinin Tanr Apollonun eitli atribsleri505 olmas nedeniyle bu yapnn Apollona adanm olduu dnlmektedir506. Mozaik . . 2. yy.a tarihlenmesine507 ramen, Dor Dzenindeki Letoon Apollon Tapna .. 4. yy.n sonlarna veya Hellenistik Dnem balarna tarihlenmektedir508.

Tapnan klt konusunda, cella zemininde bulunan mozaik yeterince aydnlatc ve nemli bilgiler sunmaktadr. Kutsal alan bir btn olarak ele aldmzda, Tanra Letoya adan olmas ve ocuklar Artemis ve Apollon adna da tapnaklar yaplm

500 501

Courtils 2003, 142, Res. 5. Courtils 2003 143; Benzer ukur izleri, Dor Dzeninde ina edilmi ve Ge Arkaik-Erken Klasik Dneme tarihlenen Myus Apollon Termintheus Tapnanda da bulunmutur ( bk. Bean 2001, 227 ). 502 zlerin olaslkla .. 5. yy.a ait olduu dnlmektedir ( bk. Courtils 2003, 145 ). Her iki Apollon Tapnanda bulunan ve ayn dneme tarihlenen ukurlar bu dnemde ahap stun kullanldn gstermesi bakmndan olduka nemlidir. 503 Courtils 2003, 152. 504 Metzger 1978, 795, Lev. 241, Fig. 6; Le Roy 1991, 77, Fig. 1. 505 Graves 2004, 89. 506 Le Roy 1991, 77; Freely 2002c, 28; Courtils 2003, 143. 507 Lykia Birliinin Rodos denetiminden kurtulmas bu tarihe denk gelmektedir. Belki de Mozaik ve kutsal alandaki dier . 2. yy. yaplanmalar bu olayla ilikili olabilir ( bk. Bean 1998, 64; Courtils 2003, 145 ). 508 Courtils 2003, 145; Dor Dzenli tapnaklarn kronolojik diziminde bu yapnn yeri iin Tablo 6ya baknz.

70

olmas, bu kltlerin, kimi yerde olduu gibi509 burada da, birlikte tapk grdn gstermesi bakmndan nemli bir delildir. Ayrca, Kutsal alanda bulunmu olan adak yaztlar510 tapnaklarn hangi tanrlara adandn belirlemede etkili olmutur.

Genelde, Leto Klt Delosta ( bk. Thomson 1995, 325 ) ve Klarosta ( bk. ahin 1998, 40 ) olduu gibi ocuklarna ait kutsal alanlarda ikincil tanr olarak sayg grmektedir. Fakat, Letonun Lykia kkenli ana tanra ( bk. Bean 1998, 62 ) olmas nedeniyle, burada n plana kt ve bu kutsal alann tm birliin dini merkezi haline geldii ve de ocuklarnn da annelerinin yannda ikinci derecede tapk grd dnlebilir. 510 Alandaki yaztlar . . 5. ve 4. yy.a aittir ( bk. evik 2002, 76; Courtils 2003, 147 ).
509

71

II. F. 4. Oinoanda511 Dor Tapna Mula li Fethiye lesi ncealiler Kynn st ksmnda kurulmu olan Antik Kentte ( Har. 1 ) gnmze ulaan en erken yap Hellenistik Dneme ait sur duvardr512. Sz konusu surun kesine denk gelecek ekilde ve bu surdan daha ge bir tarihte ina edilmi tapnaa ait izler vardr513. Yerleimin kuzeyinde bulunan yukar agorann kuzeybatnda ehri ve yukar agoray tepeden grecek biimde konumlandrlan ve Mk 2 yaps514 olarak adlandrlan podyumlu tapnan Ge Hellenistik-Erken mparatorluk Dnemine ait olduu ynnde grler vardr515.

Tapnan girii Antik Dneme ait pek ok tapnakta516 olduu gibi douya bakmaktadr. Podyumlu tapnak geleneine uygun olarak ina edilen yapya 8 basamakla ulalmaktadr517. 8.90x14.10 m. llerindeki stylobatenin 1/1.60 oranda olmasyla yap gene planda dikdrtgene daha yaknken, cella ise 6.90x7.20 m. lleriyle 1/1.05 oranda ve neredeyse kare bir plan gstermektedir. Pronaosun 3.45x6.90 m. llerinde ve 1/2 orannda olmas, pronaos uygulamasnn kendi iinde dikdrtgen planl olduu, yap uzunluuna oranlandnda ise 1/4.1 ile Dor Dzenli tapnaklarda grld gibi dar tutulduu anlalmaktadr518. Yap, dar cephelerde 4 adet, yan cephelerde ise 6 adet yarm paye stun ile tetrastylos pseudoperipteros bir plana sahip519 ( Lev. 1 ) olmas ile tapnak
Kentle ilgili kaynaklarda, yerleimin ad Oinoanda ( bk. Bean 1998, 175; evik 2002, 145 ) ve Oenoanda ( bk. Hall 1977, 193; Ras 1995, 23 ) olmak zere iki ekilde gemektedir. 512 Ras 1995, 24; Freely 2002c, 17. 513 Bean 1998, 177. 514 Coulton konuyla ilgili almasnda Tapna Mk2 yaps olarak adlandrmtr ( bk. Coulton 1982, 45; Mitchell 1996, 75, iz. 1 ). Yapnn Dor Dzenli bir cephesi olduu kesin biimde kabul edilmesine ve ilevinin ise bir tapnak olduuna dair yaygn bir kan olumasna ramen, yapnn bir Heroon veya TapnakMezar olabilecei ynnde de grler vardr ( bk. Coulton 1982, 58 ). 515 Bu yapnn iinde mparator Augustustan bahseden bir yazt paras ele gemitir. Bununla birlikte gstermi olduu plan tipi bakmndan da mparatorluk Dneminde ina edildii ynnde dnce vardr (bk. Mitchell 1984, 100 ). Fakat mimari elemanlarn stilistik zelliklerinden ve benzer mimari paralarla karlatrlmalarndan dolay Ge Hellenistik Dneme de tarihlendirilmektedir ( bk. Coulton 1982, 48 ). 516 Bean 1999, 117. 517 Coulton 1982, 54. 518 Tapnan plan ve oranlarn dier Dor Dzenli rneklerle karlatrmak iin Tablo 5 ve Levha 1e baknz. 519 Coulton 1982, 48, Fig. 3; Yap plan bakmndan, klasik tapnak tiplerinden ayrlmakta ve pseudoperipteros bir plan sergilemektedir. Anadoluda bu plan tipi pek kullanlmam olmakla birlikte, Side Antik Kentindeki Roma mparatorluk Dnemine tarihlenen Korinth Dzenli Dionysos Tapna tetrastylos pseudoperipteros
511

72

plan bakmndan dier rneklerden ayrlmaktadr. Tapnak cella ve pronaostan oluan dikdrtgen bir plana sahip olmasna ramen, yapnn d cephelerinde yarm paye stunlar ve n tarafta kapal bir pronaos vardr520. Kelere denk gelen stunlar ise 1/4 orannda cella duvarna yaslanmaktadr. Dolays ile bu stunlar hem yan cepheden hem de n cepheden rahatlkla grlebilmektedir. Coulton almasnda521, Vitruviusun Dor yaplar zerine verdii oranlardan yola karak tapnan mimari elemanlarnn oranlarn saptayarak bir takm sonulara ulam ve yapnn restitsyonunu yapmtr ( Lev. 34a ). Bu sonulara gre stun ykseklii 5.60 m.dir ve iki stun arasna metop gelecek ekilde oranlanmtr522. Pronaosta yer alan iki stun arasnda gei iin 1. 85 m. aklk vardr. Pronaos nndeki n stunlar ile ante duvarlar arasn kapatan ve pronaosu kapal bir mekan haline getiren bir duvara ait olabilecek izler grlmektedir523. Cella duvarlar yer yer 4.50 m.ye kadar korunmu524 olan tapnan inasnda kullanlan malzeme sarmtrak renkli kire tadr525. Bunun yannda yer yer mermer kullanmna da rastlanmaktadr. Yap evresinde tapnan cephe dzeni hakknda aydnlatc bilgiler sunabilecek nitelikte architrav bloklar ve triglif-metoplardan oluan friz paralar yer almaktadr ve bu malzemelere dayanarak Coulton yapnn entablature blmnn izimini yapmtr ( Lev. 34b ). Sz konusu mimari paralarn zerinde ta iaretleri olduu grlr526. Tapnan st rtsnde atda Korinth ve Lakonia tipi kiremitler kullanlmtr.
(bk. Anabolu 2001, 44, iz. 9 ) bir plan, Patarada Roma Dnemine tarihlenen Korinth Dzenli bir tapnakmezarda heksastylos pseudoperipteros bir plan grlmektedir (bk. Ik 2000, 145, Fig. 108). Benzer ekilde, Knidos Kentindeki Roma Dnemine ait Korinth Dzenli Tapnak ( bk. Mert 2002, 16, Res. 11 ) pseudoperipteros planl tapnaklara bir dier rnektir. Anadoludaki pseudoperiteroslu tapnaklar, rneklerde de grld gibi Korinth Dzenine sahiptirler. Oinoanda Dor Tapna Anadoluda Dor Dzeninde ina edilmi tapnaklar iinde bu plana sahip tek rnek olmas nedeniyle olduka nemlidir. Anadolu dnda Dor Dzenli pseudoperipteros planl erken tarihli bir rnek Akragasta . . 5. yy.n ilk yarsna tarihlenen Olympeion B Tapnadr ( bk. Gruben 2001, 329, Fig. 252 ). Ayrca, Roma mparatorluk Dneminde yaplm olan Korinth Dzenli Nimes Maison Carree Tapna ( bk. Ward-Perkins 1981, 226, Fig.137 ), ayn dneme ait Romadaki Ion Dzenli Fortuna Virilis Tapna ( bk. Roberson 1943, 213, Res. 10b ) ve Dor Dzeninde ve . . 1. yy.da yaplm olmas sebebiyle Oinoanda Dor Tapna ile benzerlik gsteren Cori Herakles Tapna ( bk. Stamper 2005, 65, Res. 46 ) pseudoperipteros rneklerdir. 520 Mitchell 1996, 75, iz. 1. 521 Coulton 1982, 53. 522 Coulton 1982, 50, Fig. 7. 523 Coulton 1982, 47. 524 Bean 1998, 177. 525 Mitchell 1984, 101. 526 Coulton 1982, 50, Fig. 4.

73

Yapnn tarihi net olarak bilinmemekle birlikte, mimari paralarn stil zellikleri dikkate alnarak Ge Hellenistik Dnemde ina edildii, yaztl architrav parasna dayanarak da Erken mparatorluk Dneminin bir eseri olabilecei belirtilmektedir527. Oinoanda Dor Tapna, zerinde allm bir yap olmasna ramen klt hakknda kesin bir gr yoktur. Yapnn iinde bulunan ve mparator Augustusa atfedilen yazt528 gz nnde bulundurulursa, kesin olmamakla birlikte tapnan bu imparatora adanm olduu dnlebilir. Kent iinde bulunan yaztlardan anlald zere Herakles, Ares ve Helios Klt Oinoandada nemli bir yer tutmaktadr529. Ayrca yerleimde Letoya adanm bir kutsal alan bulunmaktadr530 ve sz konusu Mk2 yaps da Leto Klt ile ilikili ikincil bir tanrya adanm bir tapnak olabilir.

527 528

Mitchell 1984, 100. Coulton 1982, 48. 529 Mitchell 1996, 72. 530 Hall 1977, 194.

74

II. F. 5. Balboura Agora Tapna Antalya li, Dirmil lesi snrlar iinde yer alan Balboura Antik Kentinde ( Har. 1 ) agorann gneybatsnda Dor Dzeninde ina edilmi bir yapya ait baz kalntlar bulunmaktadr531. Baz aratrmaclar tarafndan, sz konusu yapnn tapnak veya heroon olabilecei belirtilmitir532. Kimi aratrmaclar ise mimari elemanlardan yola karak ve yapnn ilevini vurgulamadan kalntlarn ait olduu yapya Doric Building533 =Dor Dzenli Yap ismini vermilerdir.

Gneydou-kuzeybat ynnde konumlandrlm olan yapnn cephesi gneydou ynndedir. Arazinin eimli olmas nedeniyle tapnan oturduu dzlem agora zemininden 15.00 m. yksektedir. Yapnn gneyinden geen caddeden yapnn oturduu dzleme gei 3 basamakl bir merdiven yardm ile salanmaktadr ve bu basamaklar arazi eimi ortadan kaldrlmasna ramen, yapnn n ve arka ykseklikleri ayn deildir. Podyumlu yap n tarafta yani gneydouda 1.10 m., arka tarafta yani kuzeybatda ise 1.70 m yksekliinde drt sra tatan meydana gelen, dz, kaidesi ve tac olmayan basamaksz bir podyuma sahiptir534. dolgusu moloz ta kullanlarak oluturulan podyumun 1.70 m. olan ykseklii dikkate alnarak yaplan saptamalarda yapnn n cephesinde 10 veya 12 basamak olmas gerektii belirtilmektedir535.

Mermeri andran sert ve gzeneksiz beyaz renkli kire tandan ina edilmi olan yap, ayn dzlem zerinde bulunan iki farkl mekandan olumas536 nedeniyle deiik bir plan sergilemektedir. 6.85x7.90 m.lik bir alan kaplayan ve asl konumuzu oluturan n taraftaki mekan, 2.00x4.00 m. llerinde ve 1/2 orannda derin tutulmu bir pronaos ve

531 532

Mitchell 1990, 118. Serdarolu 2004, 65. 533 Coulton-Milner-Reyes 1988, 139. 534 Serdarolu 2004, 63 Res. 46, Lev. 26. 535 Yapnn n cephesi ok fazla tahribe uram olduu iin, gnmzde basamaklardan herhangi bir iz kalmamtr ( bk. Serdarolu 2004, 65 ). 536 ndeki yapnn ya bir kk agora tapna veya bir heroon; arkadakinin ise ndeki yapdan biraz daha nce yaplm bir sunak olabileceini ynnde grler vardr ( bk. Serdarolu 2004, 66). Reyes ise; Dor Dzenin daha ok hazine binalar ve mezarlarda kullanldn, fakat buradaki mimari elemanlarn bir tapnaa ait olmas gerektiini belirtir ( bk. Coulton-Milner-Reyes 1988, 144 ).

75

4.00x4.30 m. lleriyle 1/1.07 oranda kare planl bir celladan537 oluan ve anteler arasnda iki stun bulunan templum in antis planl538 ( Lev. 3 ) bir yapdr. Arka taraftaki ikinci mekan ise 3 basamakl bir krepisin evreledii ve uzunluu 7.80 m., genilii ise tam tespit edilemeyen dikdrtgen bir yapdr ve bu mekann ortasnda 4.10x4.50 m. llerinde bir kaide bulunmaktadr539. Anteler arasndaki stunlara ait tamburlar 0.52 m. apnda ve 0.801.20 m. arasnda deien yksekliklere sahiptir ve 16 yivlidir540. Tapnan mimari cephe dzenine iaret eden ok sayda mimari blok yapnn etrafna dalm ekilde arazide bulunmaktadr. ki stun arasna drt metop541 denk gelecek biimde oluturulmu olan saakla ait mimari paralar arasnda, zerinde taenialar bulunan architrav bloklar, triglifmetop bloklar, guttae, regula paralar ve yapnn alnlna ait eimli bloklar grlmektedir542. Yapnn mimari paralar zerinde alma yapan Reyes tapnan restitsyonunu yaparak ( Lev. 35a ), stun yksekliinin 4.69 m., entablature yksekliinin 2.48 m. ( Lev 35b ) ve yapnn btn yksekliinin ise 7.17 olabileceini nermitir543.

Yapnn tarihi hakknda kesin veriler bulunmamasna ramen, drtl metop sisteminde ina edilmi olmas544 ( Lev. 35a ), podyumlu bir altyap zerinde oturmas ve mimari elemanlarn incelenmesi sonucu Roma mparatorluk Dneminde545 olaslkla da . S. ge 1. yy.da yapld dnlmektedir546. Tapnan klt konusunda ipucu verebilecek
Yap genel lleriyle, Anadoluda ina edilmi Dor tapnaklar ierisinde Baarck Zeus Akraios Tapnandan sonra en kk boyutlu Dor Dzenli rnektir. Tapnaklarn llerini ve oranlarn karlatrmak iin Tablo 5e baknz. 538 Balboura Agora Tapna, templum in antis planl Dor Dzenli ve agoraya yakn konumda olmas nedeniyle aralarnda dnem fark olmasna ramen, Herakleia Athena Latmia ( bk. Freely 2002b, 170 ) ve Kestroi Vespasianus ( bk. St 1998, 70, iz 15 ) tapnaklar ile benzemektedir. 539 Serdarolu 2004, 66, Res. 48, Lev. 26. 540 Serdarolu 2004, 65. 541 Coulton-Milner-Reyes 1988, 143, Fig. 8; Benzer biimde drtl metop sistemi . . 3. yy.n sonlarna tarihlenen Aigai Demeter-Kore Tapnanda ( bk. Bohn-Schuchhardt 1889, 53, Res. 51; Rumscheid 1994, 315 ) ve Priene Demeter Tapnanda ( bk. Anabolu 1988, 121, Fig. 2; Rumscheid 2000, 155, Fig. 137 ) grlmekte ve Anadoluda Dor Dzenli, templum in antis planl iki Demeter tapnanda ve Balbourada drtl metop sistemin kullanlm olmas, olaslkla sistematik olmayan rastlantsal bir durumdur. 542 Coulton-Milner-Reyes 1988, 140, Fig. 8. 543 Coulton-Milner-Reyes 1988, 142, Fig. 7,8. 544 Coulton-Milner-Reyes 1988, 142, Fig. 8. 545 Yapnn triglif bloklarnn Roma mparatorluk Dnemi zellikleri gsterdiini vurgulayan Serdarolu, sz konusu triglif bloklarndan hareketle yapy, herhangi bir yzyl vermeden Roma mparatorluk Dnemine tarihlemektedir ( bk. Serdarolu 2004, 66 ). 546 Reyes tapnan Vespasianus Dneminde ina edilmi olabileceini belirtmektedir ( bk. Coulton-MilnerReyes 1988, 144 ).
537

76

herhangi bir bilgi yoktur. Balboura Kentinde, Nemesis547, Ares548 gibi Anadoluda pek tapnm grmeyen tanrlara ait kltlerin bulunmas, sz konusu Dor Dzenli tapnan kltnn belirlenmesinin ne kadar nemli olduunu ortaya koymaktadr. Yap, belki Ares klt ile ya da Anadoluda ok az yerde tapnm gren baka bir tanryla ilikili olabilecei gibi agorann yannda yer almas nedeniyle Zeus549, Hermes gibi agora tanrlar iin adanm da olabilir.

Kent iinde, halk klesi Onesimos tarafndan Nemesise adanm ve hangi mimari dzende yapld kesin olarak bilinmeyen prostylos tipli bir tapnak bulunmaktadr ( bk. evik 2002, 148 ). 548 Balboura yerleimi evresinde Arese adanm sunaklar bulunmaktadr ( bk. Bean 1998, 171 ). 549 Pergamon yukar agora ( bk. Rheidt 1996, 162 ), Magnesia agoras ( bk. Akurgal 1985, 183 ) ve Priene agorasnda ( bk. Rumscheid 2000, 67 ) Zeusa adanm kk tapnaklar vardr.

547

77

II. F. 6. Sura Apollon Surius Tapna Antalya li, Demre lesinin batsnda Myra Antik Kentine 4 km. uzaklkta bulunan Sura ( Har. 1 ) yerleimi bir kentten ziyade Myraya bal bir kutsal alan olmaldr550. Alandaki en nemli yap akropoln batsnda yer alan ve kutsal alann ba tanrs Apollona adanm olan Dor Dzenindeki Apollon Surius Tapnadr551 ( Lev. 36 ). Tapnak bir kehanet merkezinin ana yaps olmas nedeniyle belli klt kurallar552 erevesinde akropoln batsnda kuzey-gney ynl konumlanm ve cephesi gneye bakmaktadr553. 1.24 m. yksekliinde bir podyum zerine ina edilmi yapnn sadece n cephesinde 10 basamakl bir krepis vardr554. Bu zellii nedeniyle yap klasik Dor tapnaklarndan ayrlmaktadr555. 14.00x7.00 m. llerindeki yap pronaos nnde drt stun bulunan prostylos planl bir tapnaktr556 ( Lev. 2 ). Pronaosun 3.20x5.50 m., cellann ise yaklak 5.50x8.00 m. llerinde olmas, yapda, Dor Dzenine zg dar pronaos ve derin cella uygulamasnn olduunu gstermektedir. Cella arka duvar zerinde triglifmetop dizisi grlmekte ve yan duvarlar ise antelere doru alalarak kademeli biimde korunmu durumdadr557 ( Lev. 36 ). Kutsal alanda yapyla ilikili olduu dnlen az sayda sslemeli mimari para bulunmutur. Bu paralar arasnda architrav bloklar, 20 yivli stun tamburlar ve triglif-metop bloklar yapnn cephe dzenini tanmlama asnda olduka nemlidir558. Tapnan yapm tarihi hakknda kesin bilgiler bulunmamaktadr. Mimari paralarn ve genel plann incelenmesi sonucu tapnak Hellenistik Dneme tarihlenmektedir559.
Kimi yaynlarda yerleim kent olarak anlmasna ( bk. Bayburtluolu 2004, 205 ) ramen, alanda kent niteliini yanstacak yaplar olmamas nedeniyle Surann kutsal alan olduu ynnde dnceler de vardr ( bk. Freely 2002c, 47; Brandt-Kolb 2005, 112; Nolle 2005, 83 ). 551 Bean-Mitford 1970, 48; Bean 1976, 47; Bean 1998, 135. 552 evik 2002, 112; Kutsal alanda, kehanetler balklara baklarak yapld ( bk. Freely 2002c, 48; Nolle 2005, 83 ) iin, akropolde daha uygun yerler olmasna ramen, tapnak suyun kenarna, bataklk bir alana ina edilmitir. 553 Brandt-Kolb 2005, 112. 554 Borchhardt 1975,79; Brandt-Kolb 2005, 113. 555 Bilindii gibi Dor Dzenli tapnaklar genellikle 3 basamakl bir krepis ile evrilidir ( bk. Serdarolu 2004, 146 ). 556 Bayburtluolu 2004, 204; Baz yaynlarda, Sura Apollon Tapnann templum in antis planl olduu belirtilir ( bk. Borchhardt 1975, 79; Sevin 2001, 144; Freely 2002c, 48 ). 557 Brandt-Kolb 2005, 112, Res. 152. 558 Borchhardt 1975, 80; Bayburtluolu 2004, 204. 559 Freely 2002c, 48.
550

78

Akropoln gneydou yamacnda bulunmu olan yazt560 ve yapnn i duvarnda yer alan yaztlar561 kutsal alann klt hakknda aydnlatc bilgiler vermektedir. Bilindii gibi Apollon kutsal alanlar ayn zamanda kehanet merkezleridir562. Suradaki Apollon Surius Kutsal Alan da blgenin en nemli kehanet merkezidir563. Pek ok antik kaynakta Sura Kutsal Alanndan ve burada balklar ile yaplan kehanet ritelinden bahsedilmektedir564.

Hristiyanln Anadoluda yaylmasyla, Apollon Tapnann bulunduu kehanet merkezinin kuzeyine tek apsisli Bizans apeli ina edilmi ve Ortodoks bazilikas olarak kullanlmtr565. Sura Kutsal Alan uzun sre dini amalar iin kullanlm bir yer olduu bilinmesine ramen, Hellenistik Dnem ncesi kullanm ve ilevi hakknda herhangi bir bilgi bulunmamaktadr.

Bu yamata, stel biiminde kaya yzeyine yaplm ve zerinde Apollon Surius rahiplerinin listesi bulunan bir yazt yer almaktadr ( bk. Petersen-Luschan 1889, 45; Cook-Blackman 1964, 61; Brandt-Kolb 2005, 113, Res. 153 ). 561 Petersen-Luschan 1889, 44; Bean-Mitford 1970, 48;Duvarlara kaznan yaztlarda kutsal alana yaplan balardan bahsedilmektedir. Yaztlardan anlald kadaryla bu adaklar Apollon Suriusa deil de, Anadolulu bir tanr olan Sozona ve Zeus Atabyriusa yaplmtr. Bilindii gibi Tanr Sozon ve Apollon bir tutulmaktadr ( bk. Talklolu 1963, 156 ). Fakat Rhodos kkenli kabul edilen Zeus Atabyriusun ( bk. ahin 2001, 28 ) burada sayg grmesi, olaslkla gemilerin yakndaki limana uramas ve kutsal alann ziyaret edilmesiyle balam ve zamanla bu klt gelimitir. 562 Delphi Apollon ( bk. Conti 1997, 4 ), Didyma Apollon ( Greaves 2003, 144 ), Klaros Apollon ( bk. ahin 1998, 24 ) kutsal alanlar rnek gsterilebilir. 563 Cook- Blackman 1964, 61; Anadolu ay ve k tanrs Men adna kutsal tapnak ve kehanet merkezi bulunmaktayd. Menin ardl Apollon tm Likyada olduu gibi bu yrede de kutsanm ve kutsal tapnakla kehanet merkezinin ad Apollon Soura olmutur. Ayrca akropol tepesindeki bir kaya mezarnda, Likya dilindeki yaztta Surann Likya birliinde yer alan, Dou Likya blgesinin en nemli Apollon kutsal alan ve kehanet merkezi olduu anlatlmaktadr ( bk. evik 2002, 111 ). Blge iin nemli bir bilicilik merkezi olmasna ramen, hibir zaman Delphi, Didyma ve Klaros gibi uluslararas bir ne kavumam ve sadece yerel halka hizmet vermitir ( bk. Nolle 2005, 83 ). 564 Kutsal Alandaki kehanet ile ilgili olarak Plinius; Apollon emesinde balklarn kehanetlerini bildirmek zere kez su kanalna toplandn, eer balklar kendilerine atlan eti paralarsa, bunun kehanetin yapld kii iin iyi olduunu, kuyruklar ile geri evirirlerse de ktye iaret ettiini belirtir ( bk. Plinius XXXII, 17 ). Bir baka antik yazar Plutarkhos ise; rahiplerin oturup, kehanet kularn izler gibi balklar izlediklerini ve konulan kurallara uyarak veya igdsel olarak baln nasl kvrlp bkldn, birbirlerinden nasl katklarn gzlemlediklerini ve kehanetin nitelii konusunda byle karar verdiklerini anlatr ( bk. Plutarkhos, De sollertia animalium 23 ). Konu hakknda en ayrntl aklamay Athenaeus, eserinde Polykharmosun azndan yapmaktadr. Yazar, ad Surius olan bir yerdeki deniz suyu ile dolu bir kuyudan bahsettikten sonra, aklamasn srdrr: Haklarnda kehanette bulunulmasn isteyen kiiler, kumdaki girdabn bulunduu deniz kysndaki Apollon koruluuna geldiklerinde ellerinde her birine on para kzarm et takl olan iki tahta i tutarak, kendilerini takdim ederler. Rahip koruluktaki yerini sessizce alrken, kii de ileri girdaba atp olacaklar izler. iler atldktan sonra havuz deniz suyu ile dolar ve deiik boylardaki ok sayda balk neredeyse sihirli bir ekilde ortaya kar. Kahin balklarn cinslerini belirtir ve kii de buna gre rahipten kehanetini renir (bk. Athenaeus VIII, 333-334 ). 565 evik 2002, 112.

560

79

II. F. 7. Arykanda Helios Tapna Antalya li, Finike lesi, Arif Ky snrlar iinde bulunan Arykanda Antik Kentinde ( Har. 1 ) yaplan kazlarda birok kutsal alan ve tapnak ortaya karlmtr 566. Bunlardan birisi de, akropolde ticaret agorasnn zerindeki terasta yer alan ve antik kaynaklarda567 bahsedilen Helios Kutsal Alandr568. Sz konusu kutsal alann en nemli yaps ise Dor dzeninde yaplm ve Gne Tanrsna ithaf edilmi olan Helios Tapnadr569. Helios Tapnann temenos alan, gney, bat ve douda hafif bosajl teras duvarlar ile evrilip geniletilmi olan ve ana kayann tralanmas ile elde edilen zemin zerinde bulunmaktadr570 ( Lev. 37a ). Kutsal alann batsnda byk bloklardan oluturulmu bir temel zerinde ( Lev. 37b ) ykselen tapnak, basamakl krepidomas ile birlikte 7.70x10.70 m. llerinde, Asl yap ise 6.40x9.40 m. boyutlarndadr571. ok sert ve ince grenli kire tandan zenli olarak yaplm krepidoma basamaklar ksmen korunan yap kuzey-gney ynnde uzanmakta ve tapnan cephesi, temenos girii batda olmasna ramen, gneye bakmaktadr572. Tapnan, kesin bir biimde saptanamam
Mitchell 1998, 170; Bu yaplar arasnda imparatorluk kltne hizmet eden iki Sebasteion yer almaktadr (bk. Bayburtluolu 2003, 70 ). Tpk Hellenistik Dnemde Helios Kutsal Alan araclyla Rhodos Devleti ile Arykanda arasnda gerekleen yaknlamada olduu gibi ( bk. evik 2002, 117 ), Roma mparatorluk Dneminde de Roma ve mparatorlar ile kent arasnda yakn ilikiler kurmak niyetiyle adanm olan bu sebasteionlar, kentin, politik amalar iin, kutsal alanlara ve kltlere verdii nemi gstermesi bakmndan olduka nemlidir. 567 Bu konu iin bk. Bayburtluolu 2005, 19; Beann Eski ada Lykia Blgesi adl eserinin 1998 ylnda yaynlanan Trke 2. basksnda, Antik kaynaklarda Arykanda Helios Kutsal Alanndan bahsedildii ve yerinin henz bulunamad yazmaktadr ( bk. Bean, 1998, 141 ), dolays ile kentle ilgili gncellenmesi gereken bilgilerden birisidir. 568 Rhodos ile ilikili olan gne tanrs Heliosa adanm az saydaki kutsal alanlardan birisi olan Arykanda Helios Kutsal Alan, ayn zamanda Lykia Blgesindeki Rhodos ynetimi altndaki kutsal yerlerden biridir ( bk. Bean 1998, 141 ). 569 Trkiyenin Antik Kentleri 2000, 91; Tapnak, gne tanrsna ithaf edilmi bir yap iin olduka uygun bir topografik konuma sahiptir ve gnei douundan batna dek grecek biimde gneye bakar tarzda yaplmtr ( bk. Bayburtluolu 2003, 65 ). 570 Bayburtluolu 2003, 66. 571 Bayburtluolu 2003, 67. 572 Klasik Hellen tapnaklarnn girii genelde douya bakmasna ramen ( bk. Bean 1999, 116 ), bu yapnn gneye bakmas hem topografik gereklilikten, hem de klt ile ilikilidir. Vitruviusun da belirttii gibi ( bk. Vitruvius IV, V, 2 ) Tapnaklarn konumlandrlmasnda topografyann, kltlerin ve cephelerinin kamu yaplarna bakar tarzda olmas olduka nemlidir. Bu zellikleri tamas bakmndan Arykanda Helios Tapna konumlandrlma artlar nedeniyle antik literatre uyan, gnmze ulam az saydaki yapdan birisidir.
566

80

olmakla birlikte, olaslkla templum in antis veya prostylos plana sahip olduu dnlmektedir573. Yapnn mimari dzeni hakknda bilgi verebilecek az sayda malzeme krepidoma zerinde ve bir teras aadaki ticaret agorasnn dkkanlarnn iinde bulunmutur574.

Yapnn ina tarihi kesin olarak saptanamamakla birlikte, tapnan Hellenistik Dnemde ina edilmi ve youn biimde kullanlm olduu bilinmektedir575. Kutsal alann ve tapnan erken evreleri hakknda somut veriler bulunmamaktadr, ancak . . 5. yy.da yaam olan antik yazar Pindaros, Helios kltnn Arykanda Kenti iin olduka nemli olduundan ve burada Heliosa adanm bir kutsal alann varlndan bahseder576. Alanda yaplm olan kazlar sonucunda, Helios Tapnann . S. 2. yy.n ortalarnda bir deprem sonucu ykld ve bu tarihten sonra baka amalar iin kullanld anlalmtr577.

Tapnan klt hakknda alanda bulunmu olan yaztl adak stelleri nemli bilgiler sunmaktadr. Bu stellerde gne tanrs Heliosdan578 bahsedilmektedir579. Ayrca, Arykanda sikkeleri zerinde n tac ile veya bir atn yannda durur biimde Helios ve Apollon tasvirlerinin yer almas580, bu kltn kent iin olduka nemli olduunu gstermektedir. Kutsal alanda bulunan ok saydaki adak eyasndan anlald kadaryla, burada Helios=Sozonun yannda, kla ilgili Apollon, Asklepios, Hygeia gibi Hellen kkenli ve Sol, Mithras gibi yerel kkenli tanrlara da ikincil srada tapnlmaktadr581.

Tapnan lleri, prostylos planl Pergamon Hera Tapna ve Sidyma Sebasteionuna ve templum in antis planl Aigai Demeter-Kore, Kaunos Teras ve Iotape Traianus tapnaklarna yakndr ( bu tapnaklarn lleri ve planlar iin ilgili tapnan balna, dipnotlarna ve Tablo 4, 5e baknz ). Dolays ile Helios Tapna zerinde detayl bir alma yaplmadan, benzer tapnaklarla karlatrlarak yapnn plann belirlemek gtr. 574 Bayburtluolu 2003, 66. 575 Bayburtluolu 2003, 65. 576 Bu konu iin bk. Bayburtluolu 2005, 19. 577 .S. 2. yy.n ortasnda tapnak alanna, tapnan bloklar da kullanlarak bir mezar ina edilmi ve bu alan daha sonraki dnemlerde ise kire oca olarak kullanlmtr ( bk. Bayburtluolu 2003, 67 ). 578 Helios, yerel tanr Sozon ile bir tutulmaktadr ( bk. Talklolu 1963, 156 ) ve antik kaynaklarda kent iin bu tanr kltnn nemli olduu belirtilmektedir ( bk. Bayburtluolu 2005, 19 ). 579 zerinde Helios yazs ve n tac tasviri bulunan kire tandan yaplm olan bir altarn, yapnn krepidomas iinde bulunmu olmas (bk. Bayburtluolu 2003, 59 ), klt tanmlama asndan olduka nemlidir. 580 Talklolu 1963, 97; Bayburtluolu 2003, 60. 581 Bayburtluolu 2003, 68.

573

81

II. G. PISIDIA BLGESNDEK TAPINAKLAR

II. G. 1. Sagalassos Dor Tapna Burdur li, Alasun lesinin 7 km. kuzeydousunda yer alan ve Antik Pisidia Blgesinin nemli kentlerinden birisi olan Sagalassos Kentinin582 ( Har. 1 ) yukar blmnde Bouletherion ve Yukar Agorann batsnda583, Dor Dzeninde ina edilmi kk bir tapnak bulunmaktadr584. lk aratrmaclarn585 yapt kent plannda R harfiyle gsterilen tapnan klt bilinmedii iin, baz aratrmaclar tarafndan R Tapna586, bazlar tarafndan Doric Temple=Dor Tapna587 olarak adlandrlmaktadr. Tapnan bulunduu alanda yaplan kazlar sonunda, burasnn temenos duvaryla evrelenmi ve dousunda propylaiona sahip bir kutsal alan olduu anlalmtr588.

Yaklak 20.00 m. uzunluundaki teraslanm bir alan zerinde kuzey-gney dorultusunda uzanan tapnan cephesi gney tarafta, yani kente hakim bir gr asnda yaplmtr589. 13.07x8.86 m. llerinde bir alan zerine oturan ve geniliinin uzunluuna oran 1/1.45 olan590 tapnak, 1.26 m. yksekliinde591 ve st ksm ta profilli bir podyuma sahiptir ve yapya giri 5 basamakl bir krepis ile salanmaktadr592. Anteler arasnda iki stuna sahip templum in antis planl ( Lev. 2, 38a ) yapda iki stun arasndaki mesafe, ante i yz ile stunlar arasndaki mesafeden daha genitir593. Dar bir pronaos ve celladan
Vandeput 1997, 11. Vandeput 1997, 21. 584 Freely 2002c, 79. 585 Lanckoronski 1892, 139. 586 Serdarolu 2004, 114. 587 Waelkens-Harmankaya-Viaene 1991, 286; Waelkens-Hofman 1993, 374; Anabolu 2001, 14. 588 Mitchell-Waelkens 1987, 43; Waelkens 1997, 252; Vandeput 1997, 21. 589 Mitchell-Waelkens 1987, 42. 590 Serdarolu 2004, 114. 591 Waelkens-Owens-Hasendonckx-Arkan 1992, 88, Res. 23a; Podyumun ykseklii 1.26 m. olmasna ramen, Serdarolunun 2004 ylnda baslan eserinde podyumun grlebilen ykseklii 0.75 m. olarak verilmitir (bk. Serdarolu 2004, 114 ). 1990-1993 yllar arasnda yaplan kazlar sonucu tapnakla ilgili yeni veriler elde edildii iin, baz bilgilerin gncellenmesi gerekmektedir. 592 Tapnak podyumu, ta profili ve basamak saylar bakmndan Hellenistik zellikler gstermesi nedeniyle Pergamon podyumlu tapnaklarna zellikle Dor Dzenli Hera Basileia ve Mamurt Kale Meter-Theon Tapnana benzemekle birlikte, arlkl olarak Roma mparatorluk Dnemi etkileri iermektedir (bk. Mitchell-Waelkens 1987, 42; Waelkens-Owens-Hasendonckx-Arkan 1992, 91 ). 593 Serdarolu 2004, 175, Res. 37; Bu tarz uygulama templum in antis planl yaplarda ska grlmektedir. Mamurt-Kale Meter Theon Tapna ( bk. Conze-Schazmann 1911, 18 ), Aigai Demeter-Kore Tapna ( bk.
583 582

82

oluan tapnan asl yaps 12.80x8.60 m. llerindedir594. Dolays ile podyum oturma alan ve asl yapnn oturma alan arasnda 0.26 m.lik profil vardr. Pronaos 2.25 m. derinlikte, 7.40 m. genilikte olmasyla 1/3.30 orannda, yapnn genel lleri dikkate alndnda ise pronaos derinlii yap uzunluunun 1/4.1 oranndadr. Bu ller ve oranlar, Dor Dzenli tapnaklarda grlen ve Anadolu tapnak mimari geleneine yabanc olan dar pronaos uygulamasna bu yapda yer verildiini gstermektedir. Cella ise 9.25x7.40 m.lik lsyle 1/1.25 oranndadr ve kareye yakn bir plan sergilemektedir595. Yapnn yan cella duvarlar architrav hizasna kadar 5.80 m. ykseklikte, kuzey taraftaki arka duvarda ise birka sra korunmu durumdadr596 ( Lev. 38b, 39a-b ). Tapnan podyum ve cella duvarlar dzgn rektogonal pseudo-izodomik tarzda rlmtr597. Templum in antis planl tapnakta cella duvarlar ve cephe sslemesine ait ilenmi bloklar sarmtrak renkli beyaz kiretandan yaplmtr598 ( Lev. 39a ).

Tapnan styapsna ait ok sayda mimari blok yapnn evresinde dank halde bulunmakta ve bu malzemeler arasnda yapnn dzeni hakknda bilgiler veren triglif-metop paralar599 ve tek para halindeki fasciasz architrav blou600 olduka nemlidir. Ayrca, tapnan giri cephesinin olduu gney tarafta bulunmu olan iki adet yivsiz stun tamburu601 yapnn plann ve mimari dzenini destekler bulgular arasndadr. Bu malzemeler dayanlarak yaplan restitsyonlarda602 ( Lev. 38a ) stun ykseklii yaklak 5.60 m. olarak verilmi ve frizde l metop sistemine yakn bir uygulama yapld ne srlmtr. Bunun yannda alanda Ion ve Korinth Dzenine ait baz mimari paralarn bulunmas603 tapnan cephe dzeni konusunda farkl grlerin orta kmasna neden

Bohn-Schuchhardt 1889, 52, Res. 49 ), Kaunos Teras Tapna ( bk. Serdarolu 2004, 154 ) ve Delos Adasndaki Isis Tapna ( bk. Witt 1971, 113, Res. 14; Lauter 1986, 189, Res. 15 ) gibi templum in antis planl Dor Dzenli rnekler bu ynleri ile benzerlik gsterirler. 594 Mitchell-Waelkens 1987, 42; Bykkolanc 1996, 83. 595 Anabolu 1970, 22, Res. 36-39; Serdarolu 2004, 115, Lev. 30. 596 Serdarolu 2004, 114. 597 Waelkens 1997, 253; Serdarolu 2004, 116, Res. 89. 598 Bykkolanc 1996, 83. 599 Mitchell-Waelkens 1987, 42. 600 Serdarolu 2004, 116; Sz konusu bloklarn pronaos ve cellaya bakan i yzlerinde silah kabarmalar ilenmitir ( bk. Mitchell-Waelkens 1987, 43; Bykkolanc 1996, 83, Lev. 89b, 92a ). 601 Waelkens-Harmankaya-Viaene 1991, 288. 602 Bykkolanc 1996, 83, Lev. 89a. 603 Serdarolu 2004, 116.

83

olmutur604. Fakat 19901993 yllar arasnda yaplan kazlar sonucu bu paralarn tapnaa deil, Korinth Dzeninde yaplm olan kutsal alann propylaionuna ait olduu anlalmtr605.

Arazi konumundan dolay tapnan ve kutsal alann zaman zaman deiiklie urad anlalmtr. zellikle teras evresindeki orijinal merdivenlerin yerini ayr teras almtr606. . S. 5. yy.da, kentteki dier yaplardan toplanan malzemelerden yararlanlarak, ge dnem sur duvarn desteklemek amacyla tapnak zerinde bir kule yaplm olmas607, o dnemde bu alann artk dini amalar iin kullanlmad gstermektedir.

Tapnan tarihi konusunda eitli grler vardr. Teraslanm bir alana, podyum zerinde ina edilmi templum in antis planl kk bir tapnak olmas nedeniyle, Pergamonda . . 3. yy. ve 2. yy.da yaplm olan tapnaklarn etkilerini tad608, ve bu yapnn Pergamondaki Hellenistik tapnaklardan hemen sonra, yani . . ge 2. yy.-erken 1. yy.da yapldn belirtilmektedir609. Sagalassos kaz ekibi tarafndan 1990-1993 yllar arasnda tapnak alannda yaplan kazlar sonucu, temenos alanna girii salayan propylaionun Augustus Dneminde ina edildii610 ve tapnak podyumunun sanld gibi alak olmad611 tespit edilmitir. Tapnan podyuma sahip olmas Hellenistik bir gelenek olarak yorumlanmakla birlikte, podyumun yksek tutulmas, mparatorluk Dnemi zelliidir ve bu nedenle tapnan Hellenistik Dnemden ziyade Roma mparatorluk Dnemine yakn bir tarihte ve propylaiondan daha nce, olaslkla . . 1. yy.n ortalarnda yapld belirtilmektedir612.

Bu malzemeler arasnda dendane, sima ve geison paralar bulunmaktadr. Serdarolu, 2004 ylnda yaynlanan almasnda, sz konusu paralardan dolay yapnn Ion veya Korinth Dzeninde olabileceini belirtmektedir ( bk. Serdarolu 2004, 116 ). 605 Waelkens 1997, 253; Orta 2001, 96. 606 Vandeput 1997, 22. 607 Sagalassos Kentini Isauria kabilesine kar korumak iin bu deiikliin yapld sanlmaktadr ( bk. Waelkens-Owens-Hasendonckx-Arkan 1992, 91; Waelkens-Hofman 1993, 380 ). 608 Mitchell 1990, 121, Fig. 54. 609 Mellink 1992, 138; Vandeput-Kse-Aydal-Erb 2001, 258, Dipnot: 8. 610 Waelkens 1997, 253; Mitchell 1998, 176; Orta 2001, 95. 611 Bykkolanc 1996, 84; Mitchell 2001, 45. 612 Waelkens 1997, 255.

604

84

Dor Dzeninde ina edilmi olan tapnan klt konusunda bilgi verecek herhangi bir yazt ele gememesine ramen, alanda yaplan kazlar sonucu bulunan baz adak eyalar klt hakknda eitli yorumlar yaplmasna neden olmutur. Sz konusu adak eyalar arasnda ata binmi figrler613 nemli bir yer tutmaktadr. At stnde betimlenen bu figrinler blgede klt sahibi yerel bir tanr olan Kakasbos614 ile zdeletirilmektedir615. Bu nedenle tapnak baz aratrmaclar tarafndan Kakasbos Tapna olarak tanmlanmaktadr616. Tapnan Kakasbos klt altnda kimliklendirilmi Ba Tanr Zeusa veya yar lmsz olu Heraklese adand da dnlmektedir617. Ayrca tapnak, baz yaynlarda Zeus Tapna olarak anlmaktadr618.

Waelkens-Hofman 1993, 376-377. Kakasbos, at stnde ayakta durur biimde gsterilen, Lykia ve Pisidia Blgelerinde tapnm gren yerel bir tanrdr ( bk. Erhat 2004, 165 ). Benzer ekilde, Telmessos Kentinde ( bk. Brandt-Kolb 2005, 114 ) ve Antalya Akdada ( bk. plikiolu 2003, 71 ) Kakasbosa adanm kutsal alanlar bulunmaktadr. 615 Waelkens-Owens-Hasendonckx-Arkan 1992, 91; Freely 2002c, 79. 616 Gates 1997, 278. 617 Waelkens-Hofman 1993, 376381; At stnde betimlenen Kakasbos, Dioskurlarn babas kabul edilen Zeus ve Herakles ile bir tutulmaktadr ( bk. Brandt-Kolb 2005, 114 ). 618 Akurgal 2000, 489.
614

613

85

II. H. PAMPHYLIA BLGESNDEK TAPINAKLAR II. H. 1. Perge Dor Tapna Antalya linin 18 km. dousunda yer alan Perge Antik Kenti ( Har. 1 ) Pamphylia Blgesinin nemli yerleimlerinden birisidir. Kentte gnmze ulam ok sayda yap kalnts619 grlmesi ramen, ehrin yaklak 850 m. gneyindeki yilik Belen mevkiinde 1968-1970 yllarnda yaplan kazlarda620 ortaya karlan Dor Dzenli Tapnak621 dnda, yerleimdeki dier kalntlar arasnda tapnak olarak tanmlanabilecek herhangi bir baka yap bulunmamaktadr. Dor Dzenli tapnak 1968-1970 yllarndaki kazlarda bulunmu olmasna ramen, bu tarihlerden sonra baslm pek ok yaynda ne tapnaktan bahsedilmekte, ne de yap kent planlarnda gsterilmektedir.

Dou-bat ynnde konumlandrlm olan tapnak ( Lev. 40a ) 21.50 m. uzunlukta, dou ksa tarafta 12.78 m. bat ksa tarafta ise 12.60 m. llerindedir622 ve cephesi ou Hellen tapnaklarnn tersine batya bakmaktadr. Klasik Dor tapnaklarnda grlen 3 krepisten oluan ve yapnn drt tarafn evreleyen 0.80 m. yksekliindeki krepidoma, Bizans dneminde tahrip edilmi olduu iin belirli yerlerden llebilmekte ve birbirine demir kenetlerle tutturulmu anathyrosisli bloklardan meydana gelmektedir623. Btn mimari unsurlar mermere benzeyen sert ve sarmtrak kiretandan ina edilmi olan yap, 8.80x10.40 m. llerinde kareye yakn bir cella ve 8.70x10.40 m. llerinde olduka derin olan kareye yakn bir pronaostan olumakta624 ve tapnakta ge dnemde youn tahribata urad iin duvarlar korunamam, sadece evreye dalm kesme ta bloklar grlebilmektedir. Bu bloklar arasnda cella duvarnn alt srasn oluturduu dnlen
Bean 1999, 31 vd., Res. 5. Bu tarihlerde A. M. Mansel bakanlnda gerekletirilen Perge kazlarnda, Antik kaynaklarda bahsi geen Artemis Pergaea Tapnan bulmaya ynelik yilik Belen Mevkiinde kaz almalar balatlm (Mansel 1968,101 ), fakat daha sonra Artemis Tapnana dair herhangi bir iz bulunmam olmakla birlikte, konumuzu oluturan Dor Tapnann kalntlarna rastlanm ve bu yap gn yzne karlmtr. 621 AnatSt 1969, 22; Pekman 1989, 42. 622 Bat kenarn, Dou kenara gre daha uzun olmasnn nedeni, krepisin her iki bat kesine yakn noktada krepis basamaklarnn 0.09 m. knt yapmalarndan kaynaklanmaktadr ( bk. Mansel 1970, 170, Res. 4 ). 623 Mansel 1975, 93. 624 Mansel 1970, 170, Res.1; Perge Dor Tapna Anadoluda yaygn olarak kullanlan derin pronaos uygulamas asndan, Mamurt Kale Meter-Theon Tapna ( bk. Conze-Schazmann 1911, 18 ), Herakleia Athena Tapna ( bk. Peschlow-Bindokat 2005, 113 ), Kestroi Vespasianus Tapna ( St 1998, 70, iz 15 ) gibi Dor Dzenli Derin pronaoslu rneklerle karlatrlabilir.
620 619

86

torus ve trokhilos profilli blok paralar ve kap svesi olarak kullanlm olan biri 1.86 m., dieri 1.19 m. uzunluundaki iki kesme ta blok anlmaya deer mimari malzemelerdir625. Tapnan bat ksa kenarnda gney taraftaki iki stuna ait alt tamburlar orijinal konumda ele geirilmitir. Insitu durumdaki 24 yive626 sahip, 0.65 m. yksekliindeki Dor stun tamburlar baz alnarak yaplan lmlere gre627, stun alt aplar 1.10 m., stunlar aras mesafe ise 4.10 m.dir ve stun dizisinin 1/3.72 orannda olduu yani Vitruviusun verdii oranlar628 dikkate alndnda geni dizimde ( areostylos ) yapld grlr. Ayn ller sonucu, yapnn, bat cephesine 4 adet stun yerletirilmi tetrastylos prostylos planl bir tapnak ( Lev. 2 ) olduu ve stun ykseklikleri, stun alt apnn 6-6.5 kat olarak kabul edilirse629, ortalama 6.60 ila 7.20 m. arasnda deiebilecei dnlebilir. Alanda yaplm olan kazlarda tapnan dikey tayclar ve styapsna ait ok az mimari malzeme bulunmutur. Sz konusu buluntular arasnda, insitu konumdaki stun tamburlar, yapnn stun dizimini ve cephe sslemesini anlamada olduka nemli bilgiler sunmaktadr. Arrisleri ok ince bir erit eklinde ilenmi olmakla birlikte630, insitu tamburlarn direk stylobate dzlemi zerine oturuyor olmas, yapnn Dor Dzenine sahip olduunun en nemli gstergesidir. Ayrca, alanda bulunmu olan ve dzen hakknda aydnlatc bilgiler veren 0.45-0.50 m. arasnda bir genilie sahip olduu tahmin edilen triglif-metop frizine631 ait bir para, 1.30 m. uzunluunda, 0.75 m. yksekliinde ve 0.32 m. kalnlndaki dz architrav blou ve Dor geison blou gibi mimari malzemeler yardmyla yapnn entablature blmnn kesit izimi yaplmtr632 ( Lev. 40b ). Bunlarn yannda alanda Ion Dzenine ait baz mimari paralar633 ortaya karlmtr.
Mansel 1970, 170. Aigai Demeter-Kore Tapna ( bk. Bohn-Schuchhardt 1889, 52 ) ile birlikte Perge Dor Tapna 24 yivli stunlar ile Anadoludaki Dor tapnaklar arasnda en fazla yiv saysna sahip stunlu yapdr ve bu zellik iki yapy dier tapnaklardan ayran kk bir detaydr. 627 Mansel 1975, 94. 628 Vitruvius III, III, 5. 629 Vitruvius, stun ykseklii iin, stun alt apnn 6 yada 6.5 kat olmas gerektiini belirtir ( Vitruvius IV, III, 4. ). 630 Mansel 1970, 169. 631 Stun oranlar ve triglif-metop lleri dikkate alnrsa, yapda l metop sisteminin uyguland anlalmaktadr ( ayrca bk. Coulton 1976, 117, Dipnot 14 ). 632 Mansel 1975, 93-94, Res. 68; Rumscheid 1994, 69, Res. 141,5. 633 Ion Dzenine ait iki torus bir trokhilostan meydana gelen stun kaidesi, yivli stun paralar, ke balna ait paralar, fascial architrav blou ve di kesimi paralar bulunmutur ( bk. Mansel 1970, 171, Res. 8-10 ). Antik kaynaklarda, Ion Dzeninde olduu bahsedilen Artemis Pergaea Tapnann bu alana
626 625

87

Tapnan ina tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte, Pergamondaki tapnaklarn etkisiyle634, Anadoludaki prostylos tipli kk tapnaklarn, .. 3. yy.dan itibaren youn biimde ina edildii bilinmektedir. Ayrca tapnan temelinde bulunan seramik paralar kaz ekibi tarafndan . . 3. yy.n sonlarna tarihlendirilmitir635. Hem seramik buluntular, hem plan ve tip geliimi gibi doru kriterler gz nnde tutularak Perge Dor Tapna . . 2. yy.n ilk yarsna tarihlenmektedir636. Tapnan kltne iaret edebilecek herhangi bir veri bulunmamaktadr. Strabon 637, Perge yaknlarnda yksek bir tepe zerinde yer alan Artemis Pergaea adna yaplm Ion Dzenli bir tapnaktan bahsetmektedir. Henz bu tapnan yeri tam olarak

belirlenememitir. Fakat konu kapsamnda incelenen Dor Dzenli tapnan bulunduu yilik Belen Mevkiinin Strabonun da belirttii gibi, kente yakn yksek bir tepe olmas nedeniyle Perge Kentinin kutsal alan olabilecei dnlmekte ve sz konusu Artemis tapnann burada olduu tahmin edilmektedir638. Bunun yannda Dor tapnan Artemis ile ilikili olmad, olaslkla bu tanr ile yakn ilikilerde bulunan ikincil bir tanrya ait olduu dnlebilir. Kent sikkeleri zerinde youn ekilde grlen Artemis tasvirleri639 yannda Apollon ve Zeus betimlerine yer verilmi640 olmas ve kent bulunmu olan yaztlarda Tanr Apollon ve Tanra Athenann isimlerine rastlanmas641, Dor tapnann bu tanrlarla dorudan ilikili olduunu dair herhangi bir kant tekil etmemekle birlikte, bu tanrlarn kentte klt sahibi olduunu gstermesi bakmndan nemlidir. Ayrca yerleimde Aphrodite, Nemesis ve Asklepiosa gibi tanrlara da nem verildii642 bilinmektedir.

yakn bir noktada olduu ve bu paralarnda sz konusu tapnaa ait olabilecei ynnde dk bir olaslk olmakla birlikte, malzemelerin alandaki baka bir yapya ait olduu da dnlebilir. 634 Pergedeki tapnak zellikle Dor Dzenli bir prostylos olmas ile Pergamon Hera Basileia ( bk. Schazmann 1923, 107 ), Pergamon Zeus ( bk. Rheidt 1996, 164 ) ve Pergamon Asklepios ( bk. Radt 2002, 129 ) tapnaklar ile benzerlikler tamaktadr. 635 Mansel 1970, 171. 636 Mansel 1970, 171; Mansel 1975, 95. 637 Strabon; XIV, IV, 2. 638 Bean 1999, 41. 639 Morkholm 2000, 157, Res. 482. 640 Robinson 1914, 44; Morkholm 2000, 157, Res. 479. 641 Lanckoronski 2005, 167,168. 642 AnatSt1969, 22.

88

II. H. 2. Aspendos Dor Tapna Antalya li, Serik lesi, Belks kynde yer alan Aspendos Antik Kentinde643 ( Har. 1 ) tiyatronun kuzeyindeki akropoln dou tarafnda, denizden yaklak 53.00 m. ykseklikte bir dzlem zerinde kuzey-gney ynl ve girii kuzeybat kede yer alan byk bir kutsal alan bulunmaktadr ( Lev. 41a-b ). Temenos duvarlaryla evrili kutsal alann ortasnda Dor Dzeninde ina edilmi olmas nedeniyle konu kapsamnda incelenen bir tapnaa ait temel izleri ve bunun evresine dalm durumda eitli mimari buluntular grlebilmektedir644. Temenos alan ile paralel biimde kuzey-gney dorultusunda konumlandrlm olan tapnan cephesi gneye, yani tiyatro ve agora gibi kamu yaplarnn bulunduu kent merkezine bakmaktadr645. Tapnan kuzeydou kesinde, toprak zeminden itibaren 0.65 m.lik blm grlebilen duvar rgs ( Lev. 42a ) yapnn bir podyum zerinde ykseldiini gstermektedir. Yerel konglomera bloklardan oluan duvarn alt blmleri topran altnda kalm olduu iin podyumun tam ykseklii llememitir. Podyumdan asl yapya gei, klasik Dor tapnaklarnda grlen 3 basamakl bir krepis ile gerekletirilmitir. Krepidomann en alt basama 0.10 m. genilie, 0.12 m. rht yksekliine, ikinci ve nc basamaklar ise 0.33 m. genilie, 0.24 m. rht yksekliine sahiptir. Yaklak 20.00x12.20 m. llerinde bir alan zerine oturan yapnn stylobate lleri 11.00x17.20 m.dir ve yaklak 9.00x9.00 m. llerinde kare bir cella ve 5.80x9.00 m. llerinde fazla derin olmayan bir pronaostan meydana gelmektedir.

Gerek altyap ve cella duvarlar, gerekse cephe malzemeleri yerel konglomeradan yaplm olan tapnak Stylobate dzlemine kadar korunmu olup, mimari bloklarn byk bir ksm tapnan evresinde kutsal alan iinde bulunmaktadr. Pronaos ve cella arasndaki duvarn kalnl yaklak 1.30 m. iken, cellann yan ve arka duvarlar ise 1.00
Lanckoronski 2005, 88. zgr 1993, 252; Mitchell 1998, 171. 645 Bilindii gibi Antik a tapnaklarnn cephesi genelde douya bakmaktadr ( bk. Bean 1999, 116 ). Bu yap ise, konumundan dolay douya bakmas uygun olmayaca ve kent halkna hitap eden bir yap olduu iin herkesin grebilecei ekilde ana cephesi kent meydanna bakar biimde yksek bir yere konumlandrlmtr ( bk. zgr 1993, 253, Res. 1 ).
644 643

89

m. kalnlnda tek sra blok kullanlarak oluturulmutur. Pronaostan cellaya geii salayan kap eiinin olduu blmde 3.50 m. genilie, 0.45 m. derinlie sahip ve zerinde kapya ait zvanalarn yerletirilmi olduu delikler grlebilen iki para mermer bloktan oluan bir eik, olaslkla, insitu konumda bulunmaktadr. Cellann giriinde gney duvara paralel uzanan 0.75 m. derinlikte ve 4.40 m. genilikte, eiin devam niteliinde bir basamak tekil eden konglomera bloklardan yaplm bir dzlem yer almaktadr. Cella iinde kuzey duvarn tam ortasna denk gelecek ekilde ve bu duvara bitiik olarak yaplm bir platforma ait izler grlmektedir. Konglomera bloklardan oluan 0.22 m. yksekliinde dikdrtgen platform, kuzey duvara paralel ekilde 5.00 m. uzunlukta ve duvardan 3.10 m. kntldr ve olaslkla klt heykeli iin yaplm olan podyumun alt srasna aittir.

Tapnan styapsna ait olan yerel kire tandan yaplm eitli mimari bloklar kutsal alan iinde dank durumda grlebilmektedir. Bu malzemeler arasnda, arrisleri bak az biimde yzeysel olarak ilenmi aplar yaklak 0.65 m., ykseklikleri ise 0.95 m. ile 1.55 m. arasnda deien ok sayda stun tamburu dikkati ekmektedir ( Lev. 42c ). Yine bu malzemeler arasnda grlebilen ve tapnan cephe dzeni hakknda fikir veren Dor geison paralar ve zerinde guttaeler olan dz architrav blou olduka nemli paralardr. Sz konusu architrav blou 0.68 m. yksekliinde, 1. 17 m. geniliinde ve 0.33 m. geniliindedir ve zerindeki guttaelerin genilii 0.23 m., aralarndaki mesafe ise 0.70 m.dir. Architrav zerindeki guttaelerin llerinden hareketle zerinde yer alan triglif genilikleri 0.45 m, metop geniliklerinin ise 0.70 m. olduu anlalmaktadr. Bu triglifmetop ller, yapnn ksa kenar uzunluu ve stun aplar hesap edilip oranland zaman646 sz konusu architrav blounun tapnaa ait olamayaca olaslkla kutsal alandaki galerilerin cephesinde kullanlm olduu sonucu ortaya kmaktadr. Alanda bulunan ve zerinde mutulus guttaelerin grld geison paras ( Lev. 42b ) 0.15 m. yksekliinde, 0.37 m. geniliinde ve 0.30 m. derinliindedir. Sz konusu geison parasnn lleri baz alnarak tapnan geison yksekliinin 0.15 m. olduu sonucuna varlabilir. Tapnak
Sz konusu architrav blou krk deil, tam bir para olduu iin, architravn her bir kenar bir stunun zerine oturmas gerekmektedir. Dolays ile architrav uzunluuna paralel olarak, merkezden merkeze stunlar aras mesafe 1.15 m. kmakta ve yapnn 12.00 m. olan ksa cephe uzunluu, stunlar arasna blndnde, bir ksa kenarda 11 stun olmas gerekir ki, oranlamalarn bu rakam vermesi architrav blounun tapnaa ait olmadn ortaya koymaktadr.
646

90

alannda Dor Dzenine iaret edebilecek stun bal, trigif-metop frizi paralar ve dier styap elemanlarna ait herhangi bir mimari buluntuya rastlanmad gibi, Ion Dzeni veya bunun trevi dier dzenlere ait malzemelerde bulunmamaktadr. Kutsal alan dnda kentteki dier yerlerde Hellenistik Dnem zelliklerini yanstan ok sayda Dor Dzenine ait mimari paalarn bulunmu olmas647, yerleimin Hellenistik evresinde bu dzenin sevilerek kullanldn gstermesi asndan olduka nemlidir. Konu kapsamnda incelenen tapnan da bu dzene sahip olmas, kentin mimari dokusu iinde yapnn dier binalarla cephesel uyum sergilediini gstermektedir.

Tapnan stun dizimi tam olarak bilinmemekle birlikte, uzun kenarlarda podyumun zerinde 3 basamakl krepis ve hemen bunun devamnda cella duvarlarnn bulunmas, yapnn etrafnn bir stun srasyla evrili olmad gstermektedir. Tapnak ve cella giriinin bulunduu gney ksa cephede youn tahribatlar olduu ve stylobate dzlemine ait bloklar sklm olduu iin n cephedeki stun says bilinmemektedir. Tapnan ksa kenarnn yaklak 12.00 m. uzunluunda olmas, konu kapsamnda incelenen Dor Dzenli tapnaklarla karlatrld zaman ( bk. Tablo 5 ) Aspendos Dor Tapnann templum in antis planda olamayacak kadar byk boyutlu olduunu ortaya koymaktadr. Aspendosun batsnda ok yakn bir noktada bulunan komu kent Pergedeki Dor Tapna ile Aspendos Dor Tapna lleri bakmndan birbirlerine olduka yakndr648. Pergede tapnak alannda yaplan kazlarda bulunan mimari bloklarn incelenip oranlanmas sonucu tapnan prostylos planda olduu tespit edilmitir649. ki yapnn birbirine yakn noktada ve llerde olmas nedeniyle Aspendos Dor Tapnann Perge Dor Tapnandaki gibi prostylos plana sahip olduu dnlebilir ( Lev. 2 ). Ayrca tapnan 12.00 m. uzunluundaki gney ksa kenarna, 0.70 m.lik stun aplar dikkate alnarak prostylos planl olduu kabul edildiinde stunlar aras mesafe 3.50 m. olarak hesaplanmakta ve ara mesafe stun alt apnn 5 katna denk gelmektedir. Bu oran

647 648

zgr 1993, 253, Res. 21-24. Perge Dor Tapna 12.70x21.50 m. ( bk. Mansel 1970, 170 ), Aspendos Dor Tapna ise yaklak 12.20x20.00 m. llerindedir. 649 Mansel 1970, 169.

91

stunlarn olduka geni tutulmu olduunu gstermekle birlikte, Roma mparatorluk Dneminde kullanlan bir uygulamadr650.

Tapnan ina tarihi ve klt kesin olarak bilinmemektedir. Kentin en eski yerleimine sahip olan akropol zerindeki Kutsal Alan iinde yaplan temizlik almalarnda Klasik Dneme tarihlenen seramik paralar ve Hellenistik Dneme ait sikkeler bulunmu651 olmas, alann bu dnemlerde kullanlm olduunu gstermesi bakmndan nemlidir. Klasik dneme iaret edecek mimari buluntu olmamakla birlikte olaslkla burada bir tapnak yer almaktayd, ama, bugn kalntlar grlen ve alak podyumlu bir altyapya sahip olan tapnak mimari zellikleri nedeniyle Pergamondaki tapnaklarn652 etkisi altnda Ge Hellenistik Dneminin bir rn olarak yorumlanabilir ve kesin olmamakla beraber .. 1.yy.n ilk yarsnda yaplm olduu dnlebilir. Kutsal Alann kltne iaret edebilecek herhangi bir obje bulunmam olmakla birlikte kentteki temizlik almalarnda bulunan yaztlarn okunmas sunucu, yerleimde imparatorluk kltnn varl tespit edilmitir653. Ayrca kent sikkeleri zerinde Zeus, Aphrodite, Hephaistos ve Serapis tasvirlerine rastlamas654, bu tanrlarn kentte sayg grdklerini ve klt sahibi olduklarn gstermektedir. Salam veriler bulunmamasna ramen, kkl bir gemie655 sahip akropoldeki bu Kutsal Alan kent iin nemli saylan bir tanrya, belki de sikkelerde tasvir edilen tanrlardan birine adanm olabilir.

Stamper 2005, 43. zgr 1993, 253, 10-11. 652 zellikle .. 2. yy.dan itibaren Yukar Gymnasium alanndaki Hera Basileia ( bk. Schazmann 1923, 107 ) ve Yukar Agoradaki Zeus Tapna ( bk. Rheidt 1996, 164 ) podyumlu Dor tapnaklarna nclk etmitir. 653 Agorann kuzey bat kesinde bulunmu bir heykel kaidesi zerindeki yaztta mparatorluk Kltnden ve bu kltn rahibinden bahsedilmektedir ( bk. zgr 1993, 252 ). 654 Robinson 1914, 43; Morkholm 2000, 157, Res. 478. 655 Bilindii gibi akropoller kentlerin en eski yerleim birimlerini oluturmakta ve kent iin en nemli kutsal alanlar buralarda bulunmaktadr. Aspendos Akropolnde de Klasik Dneme ait seramikler bulunmu olmas ve burasnn bir kutsal alan barndryor olmas bu dnceyi desteklemektedir.
651

650

92

II. H. 3. Lyrbe-Seleukeia Dor Tapna Antalya li, Manavgat lesi snrlar iindeki Seleukeia Antik Kentinde ( Har. 1 ) agorann yaklak 40 m. kuzeyinde yer alan656 ve baz yaynlarda657 C2 Yaps olarak adlandrlan Dor Dzenli tapnak, yerleimde en iyi korunmu ( Lev. 43b ) yaplardan birisidir ve fonksiyonu tartlmakla birlikte arlkl gr yapnn tapnak olduu ynndedir658.

Kuzey-gney ynnde konumlandrlm olan yapnn cephesi agorann bulunduu gney tarafa bakmaktadr659. 1.40 m. yksekliinde bir podyum zerinde ykselen ve 7.34x14.35 m. llerinde bir alan zerinde olmas ile 1/2 oranna uygun olarak yapld anlalan tapnak, architrav seviyesine kadar korunmutur660. 2.30x5.70 m. llerinde dar bir pronaos ve 4.90 x 7.86 m. llerindeki celladan meydana gelen tapnan altyaps iki basamakl krepis zerine oturmu bir podyum ve n cephede genilii 2.75 m. olan 9 basamakl merdivenden olumaktadr ( Lev. 43a ). Pronaostan cellaya gei, zerinde mil deliklerine ait izler grlebilen eii, lentosu ve sveleri salam olarak gnmze kadar ulam olan ve 3. 52 m. yksekliinde, 1.72 m. geniliinde bir kapdan salanmaktadr661. Cellann duvarlar, konglomera ve kire ta bloklar kullanlarak dzgn izodomik rg tekniinde rlmtr662 ( Lev. 43b ).
Bean-Mitford 1965, 5. nan 1998, 69, iz. 3. 658 Duvarlarda sekiz adet kemerli ni bulunmasndan dolay, yapnn ktphane veya tapnak mezar olabilecei ve bu nilere de kitap rulolarnn veya lahitlerin yerletirilmi olduu dnlmtr ( bk. nan 1998, 71, Res. 120 ). Fakat gerek mimari zellikleri gerekse plan itibari ile yapnn, tapnak olduu ve bu nilerin iine de adak eyalarnn braklm olduu belirtilmitir ( bk. Bean-Mitford 1965, 6, Lev. Ib; Bean 1999, 100 ). Kilikia Blgesinde Asar Mevkiindeki Dor Dzeninde ina edilmi olan tapnan cellasnn kuzey duvarnda da benzer ekilde kemerli niler bulunmaktadr ( bk. St 1998, 96, iz. 40, Lev. 49d ). Her iki tapnan da Dor Dzeninde prostylos planda ve benzer ekilde nilere sahip olmas, birbirine yakn blgelerde bulunan bu yaplarn ayn dnemde yaplm olduklar da dnld zaman, benzer niteliklerdeki yaplarda grlen ilevsel mimarinin etkileimi gstermesi bakmndan olduka nemlidir. 659 Hellen tapnaklarnn cephesi genelde douya bakmasna ramen, bu yapnn gneye bakar tarzda yaplm olmas agora ile olan konumundan kaynaklanm olmaldr. Benzer ekilde agora yaknnda yaplm ve agora ile ilikili olup, cephesi agoraya bakan Dor Dzenli tapnaklara rnek olarak Herakleia Athena Latmia Tapna ( bk. Peschlow-Bindokat 2005, 113 ), Oinoanda Dor Tapna ( bk. Coulton 1982, 45 ) ve Balboura Agora Tapna ( bk. Coulton-Milner-Reyes 1988, 122 ) gsterilebilir. 660 nan 1998, 69, Res. 119; Bean 1999, 100. 661 nan 1998, 71, iz. 31-32. 662 nan 1998, 70, 121.
657 656

93

n cephede, alt aplar 0.60 m., merkezi aralklar 2.25 m. ve ykseklikleri 3. 93 m. olan ve alt yars dz braklm st 18 yivli 4 adet stun bulunmaktadr663. Tapnan stun oranlar incelendii zaman, merkezlerden stunlar aras mesafe stun alt apnn 3.50 kat olduu ve stunlarn ak dizimde ( araeostylos )664 yerletirilmi olduu grlr. n cephesinde 4 stun bulunmas nedeniyle prostylos tipli tapnaklar grubuna dahil edilmi665 ( Lev. 2 ) olan yapnn ante balklarnda stilize yaprak ve rozet motifleri ilenmitir666. Tapnak evresinde yapnn styaps ve cephe dzeni hakknda bilgi verebilecek ok sayda mimari blok bulunmaktadr. Bu bloklar arasnda Ekhinus ve abakustan oluan Dor balklar, st ksmnda guttaeler bulunan dz architrav bloklar, triglifleri dz braklm triglif-metop bloklarna ait paralar, geison ve zerinde yamur sularn toplayan oluklar ve rtenlere ait izlerin grld sima bloklar bulunmaktadr667. Sz konusu mimari paralar yardm ile yaplm olan tapnak restitsyonunda668 ( Lev. 43a ) yapnn cephe dzenlemesinde, iki stun arasna metop denk gelecek ekilde bir uygulamaya gidildii grlmektedir669.

Tapnan ina tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Fakat yap, plan zellikleri ve mimari dzeni nedeniyle youn biimde, Pergamonda Hellenistik Dnemde ina edilmi olan prostylos planl podyumlu tapnaklarn670 etkisini tamaktadr ve bu etkileimler erevesinde Roma Dnemi mimari zellikleri671 de kullanlarak yaplm olan tapnan Erken mparatorluk Dneminde olaslkla . . 1. yy.n sonu- . S. 1. yy. banda yapld dnlmektedir672.
Anabolu 1970, 66, Res. 65; nan 1998, 71; Bean 1999, 100. Stun dizilileri ve oranlara gre tanmlanmalar iin bk. Vitruvius III, III, 1-13. 665 Bean-Mitford 1965, 5; Anabolu 1970, 23, Res. 61. 666 nan 1998, 70. 667 nan 1998, 70-71. 668 nan 1998, iz. 31. 669 l metop sistemi, Anadolu tapnak mimarisinde ncelikli olarak Pergamondaki Dor Dzenli tapnaklarda kullanlm ve n plana km, daha sonra dier rnekleri etkilemitir. Pergamondaki Dor Dzenli tapnaklar iin bk. Rheidt 1996, Radt 2002. 670 Seleukeia Dor Tapna ile benzer nitelikler tayan Pergamondaki Dionysos Tapna, Hera Basileia Tapna, Yukar Agoradaki Zeus Tapna, Yukar Gymnasiumun batsndaki Asklepios Tapna ve Orta Gymnasiumdaki Hermes-Herakles Tapna ( bu tapnaklar iin bk. Akurgal 1985, 89, Fig. 33 ) Anadoludaki en nemli ve en ok bilinen podyumlu prostylos tipli tapnaklardr. 671 Yapya ulalmasn salayan merdivenlerin geniliini cephe geniliinden daha azdr ve bu, Roma Dneminde grlen bir zelliidir ( bk. nan 1998, 71, iz. 32 ). 672 Anabolu 1970, 23, 31, 66, Res. 61-65.
663 664

94

Tapnan hangi tanr veya tanrlara adandna dair bilgi verecek, herhangi bir epigrafik ya da arkeolojik veri bulunmamaktadr. Kent sikkeleri zerinde, bir yap iinde oturur tarzda Herakles betimi vardr ve sz konusu tasvirden dolay, kentte Heraklese adanm bir tapnan olduu dnlmektedir673. Yine kent sikkeleri zerinde grlen Zeus, Athena, Ares, Hekate ve Tykhe tasvirlerinin674 yorumlanmas sonucunda, bu tanrlarn kltlerinin bulunduu ve en azndan bazlar adna kentte tapnaklar yaplm olduu dnlebilir.

673 674

St 1998, 26, Lev. 72d. Mitford-Andrews 1990, 2143.

95

II. I. KILIKIA BLGESNDEK TAPINAKLAR II. I. 1.Laertes Zeus Megistos Tapna Antik Kilikia Blgesinde, Antalya li, Alanya lesine bal Gzkkl Ky yaknlarnda bulunan Laertes Antik Kentindeki675 ( Har. 1 ) tapnaktan676 birisi olan ve Dor Dzeninde ina edilmi olan Zeus Megistos Tapna, kent tiyatrosunun gney kenarndaki terasn dousunda yer almaktadr677 ( Lev. 44a ). Yerleimde bilimsel kaz almalar yaplmam olduu iin tapnan altyaps ve plan hakknda fazla bilgi bulunmamaktadr. Fakat tapnak alannda inceleme yapan St, yapnn podyumsuz bir ekilde ana kaya zerine ina edilmi olduunu belirtmektedir678. Tapnak evresinde bulunmu olan 20 yivli Dor stun tamburlar ( Lev. 44b ), yivli stun tamburu ile birlikte tek blok olarak ilenmi bir Dor bal679 ve fascial architrav bloklar680 ( Lev. 44b ) yapnn mimari dzeni hakknda nemli bilgiler sunmaktadr. Ayrca yapnn dousunda tapnan styapsna ait olabilecei dnlen baz mimari paralar bulunmutur681 ( Lev. 44a ). Tapnan ina edildii terasn dousunda yapnn tarihi ve klt hakknda nemli bilgiler veren bir yazt bulunmutur. Sz konusu yaztta682 Zeus Megistos kltnden
Trkiyenin Antik Kentleri 2000, 113; Pilhofer 2005, 92. Laertes Kentindeki dier tapnaklar ise mparator Claudius Tapna ve Apollon Tapnadr ( bk. St 2001, 481, ek. 1 ). 677 Bean-Mitford 1962, 195, Fig. 2; St 1998, 58. 678 St 1998, 58, Lev. 17. 679 Stun tamburu ile birlikte ilenmi Dor balklarnn en tipik rneklerini Ilion Athena Tapnana ait balklarda grlmektedir ( bk. Anabolu 1970, 65 ). Ayrca Kadyandada bulunmu olan ve Dor Dzenli bir tapnaa ait olduu dnlen Dor bal ( bk. Rumscheid 1994, 24, Res. 52 ) ve Kilikia Blgesinde yer alan Lamos, Imbriogon Komedeki tapnaklarda ( bk. St 1998, 58, Dipnot 434 ) ve Yeenlideki Asar Dor Tapnanda ( bk. St 1998, 96 ) bu tarz Dor balklar kullanlmtr. 680 Architrav bloklarnn fascial oluu tapnan dzeni konusunda elikiler ortaya koymaktadr. St, bu bloklarn, Zeus Tapnann yannda bulunan ve Ion veya Korinth Dzeninde ina edilmi olan Apollon Tapnana ait olabileceini belirtmekle birlikte, alandaki bloklarn ok sayda olmas nedeniyle bunlarn baka bir yapya deil de Zeus Tapnana ait olduunu ve yapnn ise kark slupta yaplm olabileceini dile getirmektedir ( bk. St 1998, 58-59 ). 681 Bu bloklar zerinde yzeysel ilenmi Ion kymationlar ve bitkisel bezekler bulunmaktadr ( bk. St 1998, 59, Lev. 18b-c ). 682 Kitabede Patiosun olu Upamis, Zeus Magistos iin, altar ve evre korkuluunu kendi parasyla yaptrd yazmaktadr ( bk. Bean-Mitford 1962, 198; St 1998, 59, Lev. 18d ). Ayrca bk. Bean-Mitford 1970, 96.
676 675

96

bahsedilmektedir. Ayrca kentte bulunmu olan yaztlardan, mparatorluk kltnn varl ve eitli imparatorlarn kentte nemli derecede sayg grd anlalmaktadr683. Yaztlardan dolay tapnan Zeus Megistosa adanm olduu ve ayn zamanda mparatorluk klt ile ilikili bir yap olduu dnlmektedir684.

Yapnn ina tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Zeus Megistos Kltnden bahseden yazt, gerek harf karakterlerinden, gerekse anlatlan konu itibari ile . S. 1. yy. sonu2. yy. balarna tarihlenmekte685 ve bu yazt nedeniyle de tapnan bu tarihte yaplm olabilecei ynnde bir dnce olumaktadr686. Ayrca tapnak evresinde bulunmu olan ve tapnan styapsna ait olduu dnlen baz mimari bloklarn zerindeki bitkisel bezekler de . S. 1. yy. sonu2. yy. balarnn stil zelliklerini yanstmaktadr687. Kentin ve tapnan erken evreleri hakknda bilgiler yetersiz olmakla birlikte, yerleimde bulunmu olan . . 7. yy.n son eyreine ait Fenike dilindeki yazt688 Laertesin Roma mparatorluk Dnemi ncesi varln kantlamakta ve kentin kkeninin olduka erkene dayandn gstermesi bakmndan nemlidir.

683 684

Bean-Mitford 1970, 96-99; St 1998, 59. Mitford-Andrews 1990, 2142, 2145; St 1998, 59; Kentteki mparatorluk Klt iin bk. Price 1998, 135, 273. 685 Bean-Mitford 1962, 198; St 1998, 59; ahin, yaztn .S. 2. yy.a ait olduunu belirtmektedir ( bk. ahin 2001, 101 ). 686 Bean-Mitford 1962, 198; St 1998, 59. 687 St 1998, 59; Alanda bulunmu olan mimari bloklarn zerindeki Ion kymationlarnn stili bu tarihi vermektedir ( bk. St 1998, 59 ). 688 Karamut-Trkmen 1997, 293.

97

II. I. 2. Iotape Traianus Tapna Bat Kilikia Blgesinde yer alan Iotape Antik Kenti, Antalya li, Gazipaa lesi, Urak Ky Aytap Mevkiinde bulunmaktadr689 ( Har. 1 ). Yerleimde grlebilen en nemli kalntlardan birisini oluturan Dor Dzenli tapnak690 antik limann dousundaki teras zerinde ina edilmitir ve kentteki iki tapnaktan birisi olduu iin baz yaynlarda691 1 No.lu Tapnak olarak adlandrlmtr.

Gneydou-kuzeybat

ynnde

konumlandrlm

olan

yapnn

cephesi

gneydouya bakmaktadr. 1.10 m. yksekliinde dz bir podyum ( Lev. 45a ) zerine oturan tapnan giri cephesinde podyuma ilave edilen 1.85 m. geniliinde dar bir merdiven692 ile yapya ulalmaktadr. Podyumun hemen zerinde, tipik Dor tapnaklarnda grlen basamakl bir krepis, bu krepisin zerinde ise, 11.57x7.45 m. llerindeki stylobate yer almaktadr693. Pronaos ve celladan meydana gelen yapnn plan konusunda eitli grler bulunmakta694 ve 5.10x4.03 m. llerindeki kareye yakn bir cellaya sahip olan yapnn pronaos genilii 4.03 m. iken, tahribattan dolay pronaos derinlii ise bilinmemektedir. St, 2.65 m.lik dar bir pronaos ile tapnan prostylos bir plana sahip olmas gerektiini belirtmektedir695 ( Lev. 2 ). Yapnn n cephesine ait olduu dnlen ve Dor Dzenine zg, yzeysel ilenmi bak az biimli 16 arrise sahip olan stun tamburlar tapnan cephe dzenine iaret eden en nemli mimari buluntular
Karamut-Trkmen 1997, 291; St 1998, 61. Kentte tapnaktan baka Hamam, Kilise, Bazilika gibi yaplarn kalntlar grlmektedir ( bk. Huber 1964, 146 ). 691 Yksek bir teras zerinde ina edilmi olduu iin Tapnak alannn, kentteki dier yaplar ile fiziki balants snrlandrlmtr. Bu alana giriin belirli bir noktadan yaplmas ve dolays ile tapnak alannn bir propylaia sahip olmas gerektii ileri srlmektedir ( bk. St 1998, 62 ). 692 Benzer ekilde, giriin bulunduu ynn orta blmnde dar basamak uygulamas, Kestroi Antoninus Pius ve Selge Kesbelion Artemis tapnaklarnda da grlmektedir ( bk. St 2001, 487 ). Ayrca, Dor Dzeninde olmasyla Iotape Traianus Tapnana benzeyen ve bu tapnaktan daha nce ina edilmi olan Mamurt-Kale Meter Theon Tapnanda da ( bk. Radt 2002, 241, Res. 189 ) ayn biimde, giri ynnde ortada basamaktan oluan dar bir merdiven yaplmtr. 693 St 1998, 63. 694 Youn ekilde tahribata uram yapnn plan konusunda deiik grler ne srlmtr. Kentte aratrmalar yapan baz bilim adamlar yapnn templum in antis planl olabileceini belirtirken ( bk. Rosenbaum-Huber-Onurkan 1967, 43 ), Karamut-Trkmen ve St, tapnan plannn daha ok prostylosa yakn olduunu savunmaktadr ( bk. Karamut-Trkmen 1997, 293; St 1998, 63 ). 695 Claudius (41-54) Dneminden itibaren blgede ok tercih edilen prostylos plan tipinin Iotape gibi bir ehirde, bu kk tapnakta uygulanmasnn normal olduu belirtilmektedir ( bk. Anabolu 1970, 96; St 1998, 63 ).
690 689

98

oluturmaktadr696. Tapnan styapsna ait ok sayda mimari blok yap evresine dalm durumdadr. Sz konusu malzemeler arasnda, fascial architrav bloklar697, ortasnda bir kalkan kabartmas bulunan bir alnla698 ait paralar ve atya ait ok sayda pimi toprak at kiremidi paralar699 bulunmaktadr ( Lev. 45b ).

Tapnan ierisinde, yapnn ina tarihi ve klt hakknda olduka aydnlatc bilgiler sunan bir adak yazt bulunmutur700. Sz konusu yaztta Iotape Kentinin halkndan ve mparator Traianusdan bahsedilmektedir701. Bu yazt yardm ile, yapnn .S. 115-117 yllar arasnda ina edildii ve mparator Traianusa adanm bir tapnak olduu anlalmtr702. Tapnan ina edildii dnemde kentte baka imar faaliyetlerinin olduuna dair eitli bilgiler mevcuttur. Tapnan hemen kuzeyinde yer alan hamamn kap lentosundaki yazta gre bu yap Traianusa adanmtr703. Dolays ile Dor Dzenli tapnak, kentte Traianus Dneminde gerekleen bir dizi bayndrlk faaliyetleri erevesinde tasarlanm ve kentin nde gelen kiileri tarafndan finanse edilerek yaplm olmaldr. Ayrca, Traianus zamanndan balayarak Kente ait sikkeler baslm704 olmas, Iotapenin bu mparator dneminde n plana ktnn baka bir gstergesidir. Yerleimde bilimsel kazlar yaplmam olduu iin kutsal alann erken evreleri hakknda herhangi bir bilgi bulunmamaktadr.

St 1998, 64. Tapnan Dor Dzeninde olduu dnlmesine ramen, tipik Ion mimari zellii olan fascial architrav bloklarnn bulunmu olmas, tapnakta kark slubun kullanlm olduu ynnde grler olumasna yol amtr ( bk. St 1998, 64 ). 698 St 1998, 64. 699 Sz konusu paralara gre, yapnn beik atl olduu dnlmektedir ( bk. St 1998, 64 ). 700 Karamut-Trkmen 1997, 294. 701 Kitabede; mparator Nerva Traianus Caesar Germanicus Dacius Parthicusa ve Iotapeiteslilerin ehrine vatansever Toues, imparatorlarn nc kez rahipliini, ikinci kez halk ilerini ve ikinci kez daima olarak gymnasium bakanl ve btn dier hizmetleri yaparken tapna ve onun iindeki heykeli kendi parasyla yaptrd yazmaktadr ( bk. Bean-Mitford 1965, 26; St 1998, 65, Lev. 23b ). 702 Anabolu 1970, 96; Price 1998, 137, 273; St 1998, 65; Anadoluda mparator Traianusa adanm pek ok tapnak bulunmakla birlikte, bu tapnaklarn en bilineni Pergamon Kentindeki Traianus Tapnadr ( bk. Price 1998, 138, 252; Radt 2002, 299 ). Traianusa adanm Anadoludaki dier tapnaklar iin bk. St 1998, 65. 703 Onurkan 1964, 150; Rosenbaum-Huber-Onurkan 1967, 41. 704 Mitford-Andrews 1990, 2140; Karamut-Trkmen 1997, 293.
697

696

99

II. I. 3. Kestroi Vespasianus Tapna Antalya li, Gazipaa lesi, Macar Ky yaknlarndaki Kestroi Antik Kentinde ( Har. 1 ) agorann gney tarafnda bulunan ve mparator Vespasianusa adanm olan705 Dor Dzenli yap, kentte birden fazla tapnak bulunduu iin, baz yaynlarda706 1 Nolu Tapnak olarak anlmaktadr. Agora ile olan ilikisi nedeniyle tapnak, klasik Hellen tapnaklarndan farkl ekilde konumlandrlm707 olup, kuzey-gney ynldr ve cephesi agorann yer ald kuzey tarafa bakmaktadr708. Ana kaya zerine ina edilmi olan yap 9.72x5.15 m. llerinde bir alan kaplamakta ve 4.10x4.00 m.lik pronaos ve 4.35x3.85 m.lik celladan709 meydana gelmektedir ve yapya, sadece n cephede bulunan 8 basamakl bir krepis ile ulalmaktadr. Kareye yakn ve derin bir pronaos ve yine kareye yakn cellas ile yap klasik Dor Dzenli tapnaklarn plan tiplerinden710 ayrlmakla birlikte, n cephede, anteler arasnda iki stun bulunmas nedeniyle templum in antis bir plan sergilemektedir711 ( Lev. 3, 46 ). Cella duvarlar, aras kk molozlarla dolgu yaplm ift sra talarla rlmtr ve duvarlar youn kire katkl bir harla svanmtr712. Tapnan evresinde, arrisler bak az biimli 20 yive sahip ve aplar 0.46-0.52 m. arasnda deien stun tamburlar
Bean-Mitford 1970, 156, Fig. 6; Kilikiada Vespasianus Dneminde ina edilmi Kestroidaki tapnaktan baka Lamosta da Vespasianusa adanm bir tapnak bulunmaktadr ( bk. Mitford-Andrews 1980, 1247 ). 706 Vespaianus Tapnann karsnda, kuzey tarafta Antoninus Piusa adanm bir tapnak yer almaktadr ( bk. St 1998, 68 ). 707 Bilindii gibi Antik a tapnaklarnn cephesi genelde douya bakmaktadr ( bk. Bean 1999, 116 ). 708 St 1998, 68; Tapnan cephesinin kuzeye bakmasnn temel nedeni agora ile olan ilikisinden kaynaklanmaktadr. Vitruvius, tapnaklarn ynleri hakknda bilgi verirken bir takm nedenleri sralamaktadr ( bk. Vitruvius IV, V 2 ). Bu gerekelerden birisi de; tapnaklarn halkn grebilecei ekilde yollara veya agora gibi buluma alanlarna bakar tarzda yaplmas gerektiidir. Benzer ekilde agora yannda ina edilmi olup, cephesi douya deil de, agorann bulunduu yne bakan tapnaklara, Dor Dzeninde olmalar nedeniyle alma kapsamnda incelenen Sidyma Sebasteionu ( gneybatya bk. Serdarolu 2004, 79 ), Balboura Agora Tapna (gneydouya bk. Coulton-Milner-Reyes 1988, 141 ) ve Lyrbe-Seleukeia Dor Tapna ( gneye bk. nan 1998, 69 ) rnek olarak gsterilebilir. 709 St cella iin bu lleri verirken ( bk. St 1998, 68 ), Bean ve Mitford ise cella geniliini 3.50 m. olarak belirtmektedir ( bk. Bean-Mitford 1970, 159 ). 710 Cella ve pronaosun kareye yakn oranlar, aralarnda 300-350 yl gibi bir zaman fark olmasna ramen, Dor Dzeninde ve templum in antis planda olmalar nedeniyle de ortak zellikler tayan Herakleia Athena Latmia Tapna ( bk. Peschlow-Bindokat 2005, 113 ) ve Mamurt Kale Meter-Theon Tapna (bk. Mansel 1999, 530 ) ile benzerlikler gstermektedir. 711 St 1998, 70, iz 15; Kestroi Vespasianus Tapna, templum in antis planl Dor Dzenli ve agoraya yakn konumda olmas nedeniyle aralarnda dnem fark olmasna ramen, Herakleia Athena Latmia ( bk. Freely 2002b, 170 ) ve Balboura Agora ( bk. Serdarolu 2004, 66 ) tapnaklar ile benzemektedir. 712 Anabolu 1970, 46; St 1998, 71, Lev. 26-27.
705

100

bulunmaktadr. Alanda Dor Dzenine iaret edecek baka mimar malzemeler olmamasna ramen, sz konusu tamburlar nedeniyle tapnan Dor Dzeninde yaplm olduu dnlmektedir713. Ayrca tapnan st rtsne ait olduu dnlen Korinth tipi pimi toprak at kiremidi paralar bulunmu ve bu paralar yardm ile yapnn zerinin beik at ile rtlm olduu tespit edilmitir714. Cellann i ksmnda dou, bat ve gney duvarlar nnde U eklinde yerletirilmi olan ve tapnan ina tarihine ve kltne ilikin deerli bilgiler sunan heykel kaideleri bulunmutur715. Cellann dou tarafnda Hadrianus ve kars Sabinann716, gney tarafta Nerva717, Vespasianus718 ve Titusun719, bat tarafta Hadrianus720 ve Traianusun721 heykelleri durmaktayd. Heykel kitabelerine gre tapnak ilk nce Vespasianus Dneminde . S. 76 ylnda yaplm ve bu imparatora adanmtr. Daha sonra dier imparator kltleri grlmektedir. Diziliten anlald kadar ile giriin tam karsnda ortada tapnan asl klt sahibi olan Vespasianusun heykeli durmakta ve onun ardl dier imparatorlarn heykelleri bunun sana ve soluna dizilmilerdir722. Kentteki bilimsel almalarn yetersizlii nedeniyle, tapnan ve bulunduu alann erken evreleri hakknda herhangi bir bilgi bulunmamaktadr.

St 1998, 71. St 1998, 71. 715 Bean-Mitford 1970, 158. 716 Heykelin kaidesinde; Halk vatann babas unvann tayan ( pater patriae ), efendi ve velinimet olan, tanr Traianus Parthicusun olu, tanr Nervann torunu, imparator Caesar Traianus Hadrianus Augustusu ve Sabina Augustay dikti yazmaktadr ( bk. Bean-Mitford 1970, 160; St 1998, 70 ). 717 Heykelin kaidesinde; mparator Nerva Caesar Augustusu ( halk dikti ) yazmaktadr ( bk. Bean-Mitford 1970, 159; St 1998, 69 ). 718 Heykelin kaidesinde; mparator Caesar Vespasianus Augustusa pontifex maximus, 50. kez halk tribn, 7. kez consl, 14. kez imparator, pater patriae lakabna sahipken Kestroslularn halk dikti yazmaktadr ( bk. Bean-Mitford 1970, 157; St 1998, 69 ). 719 Heykelin kaidesinde;mparator Titus Caesar Augustus Germanicusu ( halk dikti ) yazmaktadr ( bk. Bean-Mitford 1970, 158; St 1998, 69 ). 720 Heykelin kaidesinde; Tanr Traianus Parthicusun olu, Nervann torunu, mparator Caesar Traianus Hadrianus Augustusu, dnyann efendisi ve velinimetini halk dikti yazmaktadr ( bk. Bean-Mitford 1970, 159; St 1998, 69 ). 721 Heykelin kaidesinde; mparator Nerva Traianus Caesar Augustus Germanicusu, dnyann efendisini halk dikti yazmaktadr ( bk. Bean-Mitford 1970, 159; St 1998, 69 ). 722 St 1998, 70.
714

713

101

II. I. 4. Asar Dor Tapna

Tapnan bulunduu antik yerleim, el li, Silifke lesi, Yeenli Ky, Asar Mevkiindedir723 ( Har. 1 ). Antik ismi bilinmeyen yerleimde en nemli yaplardan birisi ise kentin bat tarafnda yer alan ve klt tespit edilememi olduu iin, baz aratrmaclar tarafndan724 Asar 1 Nolu Tapnak olarak adlandrlan Dor Dzeninde ina edilmi tapnaktr. Ana kaya zerine oturtulmu olan tapnak gneydou-kuzeybat ynnde konumlandrlm olup cephesi gneydou tarafta bulunmaktadr. Cella ve pronaostan meydana gelen yap 15.60x 7.65 m. llerinde stylobate725 sahip olmas nedeniyle 1/2 oranna yakn llerde yaplm olduu ve klasik bir plan sergiledii grlmektedir. 3.75x5.55 m. llerindeki pronaosun derinliinin ana yapya oran 1/4.16 dir ve dolaysyla pronaosun olduka dar tutulmu olmas, Dor Dzenli tapnaklarda uygulanan bir zellii yanstmaktadr. Cellas ise 7.40x 5.55 m. llerindedir ve yap, n cephede drt stun bulunan prostylos bir plana sahiptir726 ( Lev. 2 ). Kuzeybat ve kuzey cella duvar ksmen korunmu olan yapnn cella duvarlarnda 0.60 m. geniliinde plasterler bulunmakta ve kuzey cella duvarnda doudaki daha byk olmak zere iki adet kemerli ni727 olduu grlmektedir.

Tapnak alannda, yapnn cephe dzeni hakknda bilgi verebilecek ok sayda mimari blok bulunmaktadr. Bu malzemeler arasnda yivsiz stun tamburlar, Dor architrav bloklar ( Lev. 47b ), triglif-metop paralar ( Lev. 47a ), geison, sima ile alnla ait bloklar ve son stun tamburu ile birlikte tek blok halinde ilenmi olan Dor balklarnn bulunmu
St 1998, 96. St 1998, 96. 725 St 1998, 96, Tab. 5, iz. 40. 726 St 1998, 96, Tab. 5, iz. 40. 727 St 1998, 96, iz. 40, Lev. 49d; levleri tam olarak bilinmeyen kemerli nilerin benzeri, Pamphylia Blgesinde yer alan Seleukeia Antik Kentindeki Dor Tapnann cella duvarlarnda grlmektedir ( bk. nan 1998, 71, Res. 120 ). Dor Dzeninde ve prostylos planda yaplm olan ve ayn ileve sahip her iki yapda da benzer nitelikte mimari uygulamalarn kullanlm olmas, bu yaplarn ve ilerindeki nilerin benzer amalar dorultusunda yaplm olduu ve birbirlerine yakn blgelerde bulunduklar iin etkileim iinde olduklar dnlebilir.
724 723

102

olmas728, tapnan Dor Dzeninde yaplm olduunu gsteren nemli paralardr729. Alt ap 0.60 m. ve balklar ile birlikte toplam 6.07 m. ykseklie sahip olan stunlara ait tamburlar dz braklm iken, Sz konusu balklar ile ayn blok zerine ilenmi olan son stun tamburlar yivlendirilmitir730.

Mimari paralarn stil zellikleri, yapnn Roma mparatorluk Dneminde yapldn gstermekle birlikte, tapnan tam olarak ne zaman ina edilmi olduuna dair kesin veriler bulunmamaktadr. Kemerli nilere sahip cella duvar ve dar pronaosa sahip prostylos planl bir tapnak olmas gibi mimari zelikler, yapnn Roma mparatorluk Dnemine tarihlenmesini gerektiren dier nemli unsurlardr. St, tapnan duvar rg tekniini731 incelemi ve yapnn . S. 2. yy.a tarihlenmesi gerektiini nermitir732.

Kent henz tam anlam ile aratrlmam ve incelenmemi bir yerleim olduu iin, alanda, tapnan kltn kesin bir biimde tanmlamaya yardmc olabilecek herhangi bir epigrafik veya arkeolojik obje bulunmamaktadr. Kent iinde bat tarafta bulunmu olan ve zerinde bir kartal, bir erkek figr ve okunamayacak durumda bir yazt grlen tahrip olmu bir kabartmann Zeus klt ile ilikili olduu ve blgede Zeus Kltnn yaygn olmas nedeniyle de bu yapnn Zeusa adanm olabilecei dnlmektedir733.

Stun tamburu ile birlikte ilenmi Dor balklarnn en tipik rneklerini Ilion Athena Tapnana ait balklarda grlmektedir ( bk. Anabolu 1970, 65 ). Ayrca Kadyandada bulunmu olan ve Dor Dzenli bir tapnaa ait olduu dnlen Dor bal ( bk. Rumscheid 1994, 24, Res. 52 ) ve Kilikia Blgesinde yer alan Laertes Zeus Megistos Tapnanda, Lamos Vespasianus-Titus ve Imbriogon Komedeki yaplarda ( bk. St 1998, 58, Dipnot 434 ) bu tarz Dor balklar kullanlmtr. 729 St 1998, 96 iz. 41b, Lev. 50a-d. 730 St 1998, 97 iz. 41a. 731 Tapnan duvarlar okgen ve drtgen bloklar ile aralarda atklar kullanlarak ift sra halinde rlm olup, aralara moloz ve akl talar ile dolgu yaplmtr ( bk. St 1998, 96-97 ). 732 St 1998, 97, Dipnot 645. 733 Durugnl 1997, 256; St 1998, 97.

728

103

II. I. 5. Korykos Zeus Korykios Tapna el li, Erdemli lesi, Kz Kalesi Kasabasnda yer alan Korykos Antik Kentinde734 ( Har. 1 ) gnmze ulaan nemli yaplardan birisi, Cennet-Cehennem obruklarnn yannda Bizans Dneminde devirme malzeme kullanlarak ina edilmi bir kiliseye ait kalntlardr735. Kilisede kullanlm devirme bloklar arasndaki Dor Dzenine ait baz mimari paralarn736 yaknlarda bulunan bir tapnaktan buraya tand dnlmektedir737.

Sz konusu devirme bloklar arasnda grlebilen Dor Dzenine ait 20 yivli stun tamburlar, architrav, ante bal738 bloklar ( Lev. 48 ) ve 0.36 m. geniliinde triglif, 0.56 m., geniliinde metop paralar ve ok sayda taenia, guttae ve regula paralar739 blgede Dor Dzenli bir tapnan olduuna iaret eden gl kantlardr. Yapnn plan kesin olarak bilinmemekle birlikte, mevcut mimari paralar yardmyla, anteli bir tapnak olduu tahmin edilmekte740, Trpan741 yapnn amphidistyl in antis planl olabileceini, Hild-Hellenkemper ve St742 ise templum in antis planl olduunu ne srmektedirler. Feld ve Weber yaptklar almada, yine ayn mimari paralar inceleyerek tapnan yaklak llerini saptamlardr. Buna gre tapnan duvarlarnn yaklak 7.00 m. ykseklie, stunlarn ise en azndan 5.50 m. ykseklie sahip olmas gerektiini belirtmektedirler743. Ayrca tapnan kaplad alan tam olarak saptanamam olmakla birlikte, cellann yaklak 8.75x12.75 m. llerinde olduunu dnlmektedir744.

St 1998, 97. Bent 1890, 447. 736 Bu paralar arasnda bulunan en nemli malzeme Dor ante baldr ( bk. Bent 1891, 214; Feld-Weber 1967, 262, Res. 3 ). 737 Feld-Weber 1967, 256; Hild-Hellenkemper 1990, 314; Tapnak, Hristiyanlk dneminde btnyle yklp yerine bazilika planl bir kilise ina edilmitir. Bu yeni yapnn kuzey duvar tapnan kendi duvarnn talarnn yeniden kullanlmasyla oluturulmutur. Tapnan gney duvar tmyle kaldrlm ve kaldrlan bu duvarn talaryla kilisenin batsndaki giri yerinin kapl i duvar yaplmtr ( bk. Bent 1891, 214 ). 738 Bent 1891, 214; Feld-Weber 1967, 262, Res. 3. 739 Feld-Weber 1967, 263. 740 Feld-Weber 1967, 263. 741 Trpan 1994, 418. 742 Hild-Hellenkemper 1990, 314; St 1998, 16. 743 Feld-Weber 1967, 264. 744 Feld-Weber 1967, 266.
735

734

104

Tapnan tarihi konusunda net bir fikir olmamasna ramen, sz konusu mimari paralarn benzer rneklerle karlatrlmasyla745, yapnn Hellenistik Dnem etkileri tad ve yaklak . . 1. yy.da yapld tahmin edilmektedir746. Fakat Bizans Kilisesinin duvarlarnda devirme olarak kullanlm yaztlarda Zeus Tapnanda grevli rahiplerin adlar bulunmaktadr747. Sz konusu yaztlarda ad geen rahiplerin kronolojik dizimi yapldnda isimleri kaydedilmi ilk rahiplerin . . 2. ve 1. yy.larda yaam olduu saptanmtr748 ve Dolaysyla tapnan .. 2. yy.da kullanmda olduu, mimari paralar gnmze ulaan evrenin ise .. 1. yy.da yaplm olabilecei dnlebilir. Ayrca, St, yapnn iki evresi olduunu, ilk evrenin .. 3. yy. sonu-2. yy. banda yapldn, ikinci evrenin ise Roma mparatorluk ana ait olduunu dnmektedir749.

Tapnan klt hakknda, Bizans kilisesinin duvarlarnda devirme olarak kullanlm yaztlar750 bilgi vermekte ve bu yaztlarda ad geen rahiplerin Zeus Korykios Klt rahipleri olduu dnlmektedir751. Ayrca, Gzc Tepe=Gz Tepede Zeus Korykiosa adanm bir sunak bulunmutur752. En iyi safrann753 yetitirildii yer olarak da bilinen bu alanda bir maara ve su kayna bulunmaktadr754. Yreye zg tabiat zellikleri sergilemesi nedeniyle kutsal saylan bu yer, Zeus Korykios Klt ile ilikilendirilmi ve tapnlmtr755. Antik ada, Korykos Kenti yaknlarnda bulunan bir maara Zeusun
Dor Dzenine ait mimari paralar Pergamon Athena Tapna ve Pergamon Hera Basileia Tapna ile karlatrlmaktadr ( bk. Feld-Weber 1967, 262, 265 ). 746 Feld-Weber 1967, 268. 747 Bent 1890, 447; Bu yaztlara Hellenistik ve Roma dnemlerinde grev yapm 130 din adamnn adlar kaznmtr ( bk. Hicks 1891, 244 vd.; ahin 2001, 84 ). 748 Durugnl-Ozaner 1994, 531; St 1998, 15. 749 St 1998, 18. 750 Pilhofer 2005, 144-145. 751 Hild-Hellenkemper 1990, 315; Sayar 1999, 139. 752 Sayar 1997, 342. 753 Safrann Latince karl Crocus dur ( bk. Baytop 1997, 232 ). Korykos=Korykios=Crocus kelimelerinin etimolojik ynden karlatrlmas sonucu; Korykos Kentinin isim kkeninin safran bitkisi ile ilikili olduu ve Zeusa Korykios sfatyla tapnlrken de, safran bitkisiyle zdeletirilmi bir klt ad altnda tapnld anlalmaktadr. Ayrca bk. Bent 1891, 213. 754 Strabon XIV, V, 5; Gney 1999, 123. 755 Sayar 1997, 344; Nysa yaknlarndaki Akharaka Kutsal Alannda da grld gibi ( bk. dil 1999, 79 ) genelde, maaralar yeralt kltyle ilikilendirilir. Zeus ba tanr sfatyla birok kltte kendine yer bulmakta, hatta Msr, Pers ve Phyrig dinlerine zg tanrlarla kimliklendirilip, yeni epithetler- Zeus Ahuramazda, Zeus Ammon, Zeus Gordios- ald gibi ( bk. ahin 2001, 5, 15, 55 ), Anadolu kkenli Apollon ve Artemis gibi tanrlarla da zdeletirilmitir ( bk. ahin 2001, 61 ). Zeus her ne kadar yeralt kltyle direk ilikili olmasa da ba tanr olmas nedeniyle burada da ncelikli tanr olarak tapnm grmtr. Bunun yannda safran
745

105

Typhonu ldrd yer olarak anlmakta756 ve sz konusu maarann cennet obruu olduu ynnde arlkl dnceler vardr757 ve dolaysyla buradaki klte mitolojik bir anlam da yklenmi olmaktadr.

bitkisinin youn olarak yetitii bir yer olan maara evresinde, tanrya korykios=safran epitheti ile tapnlmtr. 756 Strabon XIII, IV, 6; Hild-Hellenkemper 1990, 315. 757 Bent 1890, 447; Sayar 1997, 343; Sayar 1999, 140.

106

II. I. 6. atren Hermes Tapna Antik ismi henz belirlenememi olan atren Antik yerleimi, Mersin ili, Erdemli lesi, Aya Kasabasnn 8 km. kuzeybatsnda Paa Deresi Vadisi zerinde ve vadinin atal yapt yerde kayalk bir tepe zerinde bulunmaktadr758 ( Har. 1 ). Arlkl olarak Hellenistik Dnemde, ksmen de Roma mparatorluk anda iskan grm olan yerleimde konut alanlar, nekropol, surlar ve Dor Dzeninde olmas nedeniyle konuya dahil edilen ve akropoln batsnda yer alan Hermes759 Tapnana ait kalntlar760 grlebilmektedir ( Lev. 49a ). Ana kaya zerine podyumsuz biimde polygonal duvar tekniinde761 yaplm olan 14.55x10.70 m. llerindeki tapnak 4.40x5.90 m.lik derin bir pronaostan ve 5.90x8.20 m. llerindeki celladan meydana gelmekte762 ve templum in antis bir plana sahiptir763. Yapnn d duvarlarnda kenarlar gnyeli yzeyleri bosajl, i duvarlarnda ise kenarlar gnyeli yzeyleri dz ve ince yonlu polygonal ta iilii kullanlmtr764 ( Lev. 49b ). ok keli sarmtrak renkli yerel kire ta bloklar kullanlarak rlm cella ve pronaos duvarlar architrav hizasna kadar korunmu iken, yapnn etrafna dalm stun tamburlar765 ve Dor architrav paralar766 dnda, tapnan cephe dzeni ve plan hakknda aydnlatc bilgiler verecek insitu konumda her hangi bir mimari blok grlmemektedir. Yapnn at sistemine ynelik, krma at alnln oluturan ve boluu kapatan ta duvar at eimine uygun bir ekilde insitu olarak durmakta767 ve bu durum yapnn enlemesi krma atya sahip olduunu gstermektedir768. Pronaos iinde cellaya
Aydn 2002, 106. Anadoluda ok az yerde tapnm gren Hermes, Kilikia Blgesinde olduka sevilen bir tanrdr ve atrendeki Dor Dzenli tapnak dnda, blgede ok sayda tapnaa sahiptir (Trpan 1994, 416; bu tapnaklar iin bk. Bent 1890, 450; Bent 1891, 218 ). 760 Pilhofer 2005, 145. 761 Durugnl 1998, 28, Res. 7,3; Tapnak, bu tarz duvar rgsne sahip olmasyla Anadoludaki dier Dor Dzenli tapnaklardan ayrlmakta ve tekil bir rnek oluturmaktadr. 762 Bent yapnn llerini feet olarak vermitir bk. Bent 1891, 210. 763 St 2001, 487. 764 Trpan 1994, 421. 765 Pronaos iinde iki Dor stununa ait paralar bulunmaktadr ( bk. Trpan 1994, 415 ). 766 Durugnl-Gabelmann 1997, 215, Res. 32,1. 767 Trpan 1994, 415. 768 Bu tarz ne ve arkaya eimli, yanlarda alnlk yapan krma atnn, ta mimariden nce yaplm ahap tapnaklarda kullanldna dair bulgular vardr ( bk. Tomlinson 200, 23 ).
759 758

107

girii salayan kapnn zerinde ve her iki yannda ilevleri tam olarak belirlenemeyen tane kk dikdrtgen delik vardr769 ( Lev. 49b-c ).

okgen talardan oluturulmu duvarlarda polygonal rg teknii kullanlm olmas770 ve pronaosta bulunan yaztn .. 2. yy.n balarna tarihlenmesi771 nedeniyle, tapnan .. 2. yy.n balarnda veya bu tarihten hemen nce yaplm olduu dnlmektedir772.

Klt konusunda herhangi bir yazt bulanmam olmakla birlikte, pronaostan cellaya geii salayan kapnn lentosu zerinde iki adet kerykeion kabartmas olmas773 nedeniyle, tapnan haberci Tanr Hermes ile balantl olduu dnlmektedir774. Ayrca, tapnan duvarlarnn gnmze kadar korunmu olmas, o dnemde yerleimde uygulanan kamu dzeni ve dini seramoniler hakknda bilgiler sunan bir takm ayrntlarn -cella kapsnn hemen sanda Greeke bir yazt775 ve bunun yannda duvarda adak amal ald dnlen bir oyuk776- gnmze ulamasn salamtr.

Durugnl-Gabelmann 1997, 214, Res. 32,1. Trpan 1994, 421. 771 Hicks 1891, 235. 772 St 2001, 487. 773 Trpan 1994, 415. 774 Durugnl-Gabelmann 1997, 215. 775 Roma Dnemine ait olan yazt; eski l birimleri yerine artk yeni l birimlerinin kullanlaca, aksi takdirde yeni l birimlerini kullanmayanlarn cezalandrlaca ynnde bilgiler iermektedir ( bk. Bent 1891, 217 ). 776 Tapnaa adak adamak iin gelenler bu oyuktan zeytinya aktarak adakta bulunuyorlar ve cellada biriken zeytinya ise tapnak rahipleri tarafndan alnyordu. Hristiyanln yaylmaya balad sonraki dnemlerde, azizlerin mezarlarnn bulunduu kiliseleri ziyaret ederek hac olmak isteyenler benzer bir uygulama yapyorlard. Bu benzerlik dinlerin sistematik olarak birbirlerini etkilediklerinin bir kantdr (bk. DurugnlGabelmann 1997, 215 ).
770

769

108

II. I. 7 Seleukeia Pieria Zeus Tapna

Seleukoslar Krallnn bakenti Antiokheiann Liman Kenti olan Seleukeia Pieria Antakya li, Samanda lesi, Kapsuyu Ky snrlar ierisinde yer alr777 ( Har. 1 ). Kent, Ipsos savandan sonra Seleukos Niketor I tarafndan . . 3. yy. banda hem bakent olarak, hem de Suriye blgesindeki mallarn datm amacyla liman kenti olarak kurulmutur778. Yukar kentte yer alan ve Dor Dzeninde yaplm olan Zeus Tapna kentin kuruluundan hemen sonraya yani .. 3. yy.a tarihlenir779.

Tamamen beyaz mermerden ina edilmi olan Zeus Tapna ( Lev. 50a-b ), denizden ve kente geli gzergahlarndan fark edilebilmesi iin yerleimin en nemli noktasna konumlandrlmtr. Dolays ile yapy antsallatrmak ve salam bir temel zerine oturtmak amacyla bloklar ok dzgn ekilde rlerek podyum oluturulmutur. nde, arkada ve yanlardaki stunlarn oturduu temel, bamsz ekilde rlerek, 0.45 m. aralklarla yerletirili 0.75 m. geniliindeki bloklarla ana yapya balanmtr780. Sz konusu temel rgs Antik ada ok az yapda781 grlen radie-general ( devaml temel ) sistemine gre yaplm olmas nedeniyle Seleukeia Pieria Zeus Tapna dier Dor Dzenli tapnaklardan altyapsnn farkl olmasyla ayrlmaktadr. Anteleri arasnda iki stun bulunan tapnan cephesi douya bakmaktadr ve yap derin bir pronaosa ve cella gerisinde bir adytona sahiptir782. 6x12 stun says783 ile peripteros bir plan sergileyen tapnan lleri 15.84x34.14 m.dir784. Bu nedenle Seleukeia Dor Tapnanda stylobate oran 1/2, ayn ekilde ana yap oran da 1/2 dir. n ve arkadaki stunlar 1/2 orannda aralkl yerletirilmeleriyle kapal dizim yani pykhostylostur ve pteroma ise iki stn

McNicoll 1978, 405. Chesney 1838, 229; Dou Akdeniz havzasnda nemli bir konuma sahip kentin liman blgede yetien sedir aalarnn ihra edildii bir ticaret noktadr ( bk. Allen 1853, 157 ). 779 Glueck 1939, 157. 780 Serdarolu 2004, 148. 781 Bu temel sistemine sahip nadir rnekler iin bk. Serdarolu 2004, 147-148. 782 Rey-Coquais 1976, 43. Yapda bulunan adyton uygulamas Dor Dzenli peripteros planl Pergamon Athena Tapnanda ( bk. Hansen 1972, 406 ) da grlmekte ve bu iki tapnak bu ynden benzemektedir. 783 6x12 stun says peripteros planl Dor Dzeninde ina edilmi tapnaklar arasnda sadece Ilion Athena Ilias Tapna ( bk. Anabolu 1992, 10, Res. 13 ) ve bu yapda grlmektedir. 784 Norris 1982, 192.
778

777

109

apna eit genilikte braklmtr

785

. Temel bloklar ve duvarlarnn alt sras gnmze

ulam olan yapnn mimari dzeni hakknda bilgiler verebilecek ok sayda Dor stun tamburlar tapnan etrafna dalm durumdadr ( Lev. 50b ).

Yapnn hangi tarihte yapld tam olarak bilinmemektedir. Fakat kent planlamas786 ve yerleim iindeki Zeus Kltnn oluumuna iaret eden antik kaynaklar787 dikkate alndnda tapnan en ge . . 3. yy.n ilk yarsnda ina edilmeye baland kabul edilebilir. Tapnak blgede yaygn olarak tapnlan Zeusa788 adanm bir yap olmaldr. Konu zerinde alan aratrmaclarn belirttii gibi kentin hemen yan banda ykselen Cassius789(Kasion790)-Ziyaret Danda Zeus Kasiosun Klt alan vardr791. Ayrca Kent iinde de Zeus Kasios iin bir Klt alan oluturulduu bilinmekte792 ve Kent sikkeleri zerinde yldrm demeti793, Zeus tasviri ve Zeus Casius794 monogram grlmektedir795. Alanda, Isis- Aphrodite tipine benzeyen bir tanra heykeli bulunmu olmas nedeniyle, baz aratrmaclar tarafndan, burann Isis kutsal alan olabilecei belirtilmitir796.

Serdarolu 2004, 160. Seleukeia Pieria Kenti Hellenistik Dnem balarnda ortaya kan yeni siyasi yaplanmalarn getirdii oluumlar erevesinde, o dnemin birok kenti gibi Hellenistik Krallar tarafndan topografyaya uygun ekilde planlanarak kurulmutur. Bu noktada Zeus Tapna da dier kamu yaplar ile plansal btnlk gstermektedir ( bk. McNicoll 1978, 405 ). 787 Bu konu iin bk. ahin 2001, 72. 788 Nock 1928, 42; Fraser 1949, 93; Ayrca Zeus kentin kurulu efsanesinde ok nemli bir rol oynamaktadr. Seleukos Niketor I kenti kuraca yer konusunda Zeusa danmtr. Daha sonra ald cevapla Seleukeia Pieriay kurar ve kent iinde tanrya bir tapnak alan ayrr ( bk. ahin 2001, 72 ). 789 Chesney 1838, 229. 790 ahin 2001, 70. 791 Sayar 1997, 339; Zeus bu kltte da tanrs sfatyla tapnm grmektedir ( bk. Sayar 1999, 136 ). 792 ahin 2001, 71. 793 Waites 1923, 32, Dipnot: 11. 794 Zeus Casius= Zeus Kasios Sami kkenli bir tanr ad olmaldr bk. Sayar 1997, 338; ahin 2001, 71. 795 Paton 1910, 31; Tapnan ina edildii Erken Hellenistik Dnemde Seleukeia Pieria Kentinde baslan sikkelerde nike tutan Zeus ve kartal tutan Zeus tasvirlerini kullanlmtr (bk. Morkholm 2000, 83, Res. 154). 796 Norris 1982, 193; Fakat genel gr ise tapnan Zeus Kasios Klt ile ilikili olduu ynndedir.
786

785

110

II. K. TARTIMALI YAPILAR

ok sayda Dor Dzenli tapnan bulunduu Pergamon Antik Kentinin gneybatsndaki Asklepion Kutsal Alannda prostylos tipli ve Dor Dzeninde ina edilmi olduu dlen797 kk bir yap yer almaktadr798. Gnmzde sadece temel izleri kalan yapya ait olduu tahmin edilen mermer bir architrav blou zerinde Kral Attalos, Asklepios Soteros ve Hygieia yazmaktadr799. Sz konusu architrav bloundan yola karak yapnn . . 3. yy.n 3. eyreinde ina edildii ve Asklepiosun kz Hygieiaya adanm bir tapnak olduu dnlmektedir800. Yap ile ilgili gerek mimari buluntularn, gerekse bilimsel argmanlarn yetersizliinden dolay, sz konusu yap detayl bir ekilde incelenmemi, sadece bu blmde zet halinde sunulmutur. Aiolis Blgesinin nemli kentlerinden birisi olan Aigaidaki binalarn inasnda kullanlan yerel trakit tann801 ince iilie elverisiz olmas nedeniyle, yerleimdeki yaplarda youn olarak Dor Dzeninin kullanlm olduu grlr. Dolays ile konumlar itibariyle tapnak olabilecei dnlen baz yaplarda, kentteki pek ok yap kalntsnda olduu gibi, bu dzene ait mimari paralar grlmekte ve ilevi tam belirlenemeyen bu yaplarn Dor Dzenli tapnaklar olabilecei zerinde durulmutur802. Aigai Kentindeki yaplar zerinde ilk aratrmalar yapan Bohn ve ekibi ile daha sonra kent hakknda bilgiler veren Tl ve Akurgal, yerleimin kuzeybatsnda biri 6x12 stunlu803, dieri stun says belirlenememi804 iki tane peripteros planl tapnaktan bahsetmektedirler. Aratrmaclarn
Akurgal 1985, 110; Schalles 1985, 144. Radt 2002, 228, Res. 168/15, 175/13. 799 Akurgal 1985, 110, Fig. 38; Schalles 1985, 144. 800 Akurgal 1985, 110, Fig. 38; Schalles 1985, 144. 801 Kentin kurulduu yerde youn olarak bulunmasndan dolay yerleimdeki yaplarn hemen hemen hepsinde bu ta kullanlmtr ( bk. Tl 1995, 39 ). Ayrca kentte yaplan incelemede, trakit tandan ina edilmi btn yaplarn Dor Dzeninde, sadece Apollon Tapnann Ion Dzeninde olduu grlmtr. Bu yaplarda Ion veya Korinth Dzeni seilmeyip de Dor Dzeninin tercih edilmesinde temel neden Trakit tann ince iilie elverisiz olmasdr. Trakit ta, mermer kadar kaliteli ve ince gzenekli olmad iin tan zerine istenilen nitelikte sslemeler yaplamamaktadr. Dolays ile tapnaklarn inalarnda en nemli yap malzemesi olan ta, mimari dzen tercihlerinde nemli rol oynamaktadr. 802 Bohn-Schuchhardt 1889, 41, 44; Tl 1995, 34; Akurgal 2000, 286-287. 803 Bohn, yapnn uzun kenarlarnda 12 stun, ksa kenarlarda ise 6 stun bulunmas gerektiini, fakat yaplan lmler sonucu cephelerde tutarszlk olduunu dolays ile stun saylarnda kesinlik olmad ve terastan aaya dm Dor Dzenine ait malzemelerin yapnn lleri ile bire bir uyumadn belirtir ( bk. Bohn 1889, 42 ). 804 Bohn, bu yap hakknda herhangi kesin bir verinin bulunmad vurgulamaktadr ( bk. Bohn 1889, 46 ).
798 797

111

yaynlar incelendii zaman grlmektedir ki; sz konusu yaplar hakknda kesin veriler ne srlememekte ve yerleimde Dor Dzeninin youn biimde kullanlmasndan hareketle ilevi bilinmeyen bu yaplarn Dor Dzenli tapnaklar olabilecei dile getirilmektedir. Tl, sz konusu tartmal yaplarn tapnak olduunu ve bu tapnaklarn kent sikkeleri zerinde tasvirleri bulunan Zeus ve Athena ile ilikili olabileceini belirtmektedir805. Ionia Blgesindeki Thebai Antik Kentinde ilevi tam tespit edilemeyen fakat olaslkla bir tapnak olduu dnlen kalntlarn yannda Hellenistik stilde ilenmi Dor bal paralar bulunmutur ve kesinlik kazanmam bir gr olmakla birlikte sz konusu yapnn Dor Dzenli bir tapnak olduu dnlmektedir806. Kesinlik kazanmam ve zerinde fazla allmam olmas nedeniyle konuya dahil edilmeyen yapnn, Dor Dzenli bir tapnak olabilecei ihtimali gz nnde tutularak, bu balk altnda ksaca sunulmutur. Nysa ve Tralleis Kentleri arasnda yer alan Akharaka Kutsal Alannda Roma mparatorluk Dnemine tarihlenen807 ve yeralt-salk klt808 ile ilikili Pluton-Kore Tapna bulunmaktadr809. evrede bulunmu olan triglif-metop frizine ait blok ve yivsiz stun tamburlar810 nedeniyle sz konusu yap, pek ok yaynda811, Dor Dzeninde ina edilmi 6x12 stunlu peripteros tipli bir tapnak olarak anlmaktadr. Fakat son yllarda yaplan kazlarda, tapnan Dor Dzende deil de Korinth Dzende ina edilmi olabileceine dair olduka nemli veriler elde edilmitir812. Tapnak alanndaki youn yaplama ve eitli dnemlere ait mimari bloklar813 dikkate alnrsa, tapnan birden fazla
Tl 1995, 34. Lohmann 2003, 253, Res. 6. 807 Anabolu 1989b, 156. 808 Anabolu 1988, 122. 809 dil 1999, 81; dil-Kadolu 2006, 140; Strabon XIV, I, 44. 810 Bean 2000, 232. 811 Paton 1900, 69; Anabolu 1970, 65; Bayburtluolu 1976b, 6; Marchese 1996, 162; dil 1999, 81; Bean 2000, 231; Sevin 2001, 112. 812 Attik-Ion stun kaideleri, di sras, ranke bezemeli friz blou, bak srt eklinde ilenmi yivlere sahip stun tamburlar ve Korinth balklar bulunmutur ( bk. dil-Kadolu 2005, 393 ). 813 Tapnak alannda bulunmu olan Dor ve Ion mimari elemanlar farkl dnemlere tarihlenmektedir. Korinth Dzenli Tapnaa ait olduu dnlen ranke bezemeli frizin stil zellikleri nedeniyle sz konusu Korinth Dzenli tapnak Hadrianus Dnemine tarihlenirken ( bk. dil-Kadolu 2005, 393 ), Dor Dzenine ait mimari bloklar . . 1. yy.-. S. 1. yy.a tarihlenmektedir (bk. dil 1999, 81).
806 805

112

yapm evresi geirdii anlalr. Dor Dzenine ait mimari elemanlar ise yapnn baka bir evresine veya kutsal alanda bulunan baka bir yapya ait olabilir.

Rhodos Peraiasnda yer alan Kastabos Antik Kenti snrlar iinde bulunan Hemitheia Kutsal Alanndaki Hemitheia Tapnann bir takm Dor Dzeni etkileri814 tamas nedeniyle, baz aratrmaclar, yapnn Dor etkili Ion Dzeninde bir tapnak olduunu belirtmektedirler815. Sz konusu etkiler cephe dzenlemesinden ziyade, altyap ve plan zerindedir816 ve yap Ion Dzeninde 6x11 stunlu peripteros bir tapnaktr817. Karia Blgesinde yer alan Knidos Antik Kentinde 1969 ylndaki kazlarda kalntlar bulunmu olan yuvarlak planl bir yapnn, kentin ba tanrs Aphrodite Euploia adna Erken Hellenistik Dnemde yaplm bir tapnak olduu belirtilmektedir818. Sz konusu tapnan mimari dzeni, Hadrianusun Tivolideki villasnn bahesinde bulunmu olan ve iinde Praksitelesin Knidoslu Aphrodite heykelinin bir kopyas yer alan yuvarlak planl ve Dor Dzenli bir tapnak modeli819 ile ilikilendirilmektedir. Bu model yapnn, bir tapnan kopyas olduu dncesinden hareketle, baz aratrmaclar, burada, Knidos Kentindeki yuvarlak planl Aphrodite Tapnann model alnm olabileceini820 ve Knidos Kentinin bir Dor kenti olmas nedeniyle821, Knidostaki tapnan da Tivolideki kk modelde grld gibi822 Dor Dzeninde ina edilmi yuvarlak planl bir tapnak olduunu belirtmektedirler823. Fakat, Knidos yuvarlak planl yap alanndaki kazlar ilerledike, tapnan Dor Dzeninde deil de, Korinth Dzeninde ina edilmi olduu ynnde nemli bulgular elde edilmitir824. Ayrca yapnn dnld gibi, . . ge 4.
Yap Dor Dzenli tapnaklarda grlen ( bk. Serdarolu 2004, 146 ) 3 basamakl bir krepise sahiptir ( bk. Cook-Plommer 1966, 80 ). 815 Bean 2000, 170; Freely 2002b, 220. 816 Yapda Dor Dzenine zg basamakl krepis yer almakta ve stun yivleri Dor Dzenindeki ince arrislere yakn bir profil gstermektedir ( bk. Cook-Plommer 1966, 82, 88, 150 ). 817 Cook-Plommer 1966, 107. 818 Love 1970, 154; Love 1972b, 402; Love 1973, 419; Freely 2002b, 218. 819 Love 1970, 154; Love 1972a, 70. 820 Love 1970, 154; Love 1972a, 72; Bean 2000, 147. 821 Knidos, Dor Birliinin nemli bir kentidir ve ayn zamanda birliin kutsal merkezi olan Apollon Triopios Tapna kentin snrlar iinde bulunmaktadr ( bk. Bean 2000, 144 ). 822 Love 1970, 154. 823 Love 1970, 154, iz. 2; Love 1972a, 74, iz.9; Freely 2002b, 218; Bean 2000, 147. 824 Kire tandan yaplm Korinth Dzenine ait balklar bulunmutur ( bk. Love 1972b, 402; Love 1973, 420; zgan 1995,163 ).
814

113

yy.da yaplm ve Aphrodite Euploiaya adanm bir tapnak olmad, Ge Hellenistik Dnemde yaplm olup Apollon Klt ile ilikili bir tapnak olduu anlalmtr825. Knidos Kentinde tiyatronun dousundaki terasta Musalar ve Nympheler Klt ile ilikili kutsal alanda826, n cephesinde Dor Dzenine ait 4 stun bulunan ve .. 4. yy.n sonuna tarihlenen bir yap kalnts bulunmaktadr827. Baz aratrmalarda828 Musalar Tapna olarak tanmlanmasna ramen, son yllarda yaplan kazlar sonucu, yapnn bir tapnaktan ziyada, kutsal alann klt ile ilikili bir nymphaeum olduu belirtilmektedir829. Karia Blgesinde yer alan Kaunos Antik Kentinde kuzeybat terasta kireta bloklar kullanlarak ina edilmi ve duvarlarnn byk bir ksm gnmze ulaabilmi bir tapnak bulunmaktadr. Sz konusu tapnak M. U. Anabolunun yaynlarnda830 Kaunos Dor Tapna adyla anlmakta ve yapnn cephe sslemelerinin Dor Dzeninde olduunu belirtilmektedir. Daha sonraki yllarda kentte yaplm olan bilimsel kazlar sonucu yapnn tapnak olduu kesinlik kazanm olmakla birlikte, cephe dzenlemesinin ise Dor tarzda deil de, Korinth Dzeninde olduu anlalmtr831 ve bu yap baz yaynlarda832 Korinth Tapna olarak anlmaktadr. Lykia Blgesindeki Trysa Antik Kentinde yerleimin gneybatsnda templum in antis planl kk bir tapnan kalntlar yer almaktadr833. Alanda bulunmu olan ve . S. 1. yy.a tarihlenen yaztta Zeus Eleutherios ve Heliosa rahiplik yapm bir kiiden bahsedilmekte834 ve dolays ile tapnan bu tanrlardan birine veya her ikisine adanm olduu dnlmektedir835. Petersen ve Luschann ortak almasnda836, yap, templum in antis plana sahip Dor Dzenli bir tapnak olarak anlm ve tapnan styapsna ilikin
825 826

zgan 1995, 170. zgan 2005, 242. 827 zgan 2004, 210. 828 Akurgal 1985, 253, Fig. 96; zgan 2003, 362 vd. 829 zgan 2004, 210; zgan 2005, 242. 830 Anabolu 1970, 27-28, Res. 174-175; Anabolu 1992, 9-10, Res. 9-10. 831 Kazlar srasnda tapnan pronaosunda insitu ekilde Attik-Ion stun kaideleri ve yapnn kuzey tarafnda ise bir adet Korinth bal bulunmutur ( bk. Serdarolu 2004, 33 vd., Res. 24-25 ). 832 Serdarolu 2004, 33 vd.; n-Ik 2001, Harita 1, 2. 833 Bean 1998, 116; Freely 2002c, 46. 834 Petersen-Luschan 1889, 11; Borchhardt 1976, 46. 835 evik 2002, 104; Freely 2002c, 46; Petersen ve Luschan, agora yaknnda olmas nedeniyle tapnan, Zeusa adanm olabilecei ne srmektedirler ( Petersen-Luschan 1889, 11). 836 Petersen-Luschan 1889, 11, Fig. 8.

114

kk bir izim sunulmutur. Kent hakknda bilgiler sunan daha sonraki aratrmaclar ise, yaptklar yaynlarda837 tapnan templum in antis planl olduunu belirtmelerine ramen, yapnn cephe dzeni hakknda her hangi bir gre yer vermemilerdir. Plan ve ilevi konusunda bir fikir birlii olumakla birlikte, cephe dzeni hakkndaki bilgilerin yetersizlii nedeniyle, tapnak alma kapsamna alnmam, sadece bu blmde ksaca deerlendirilmitir.

Lykia Blgesinin nemli kentlerinden birisi olan Limyrada Hellenistik Dneme tarihlenen ve metoplarnda kentauros-lapit mcadelesi ilenmi838 olan mermer bir yapya ait kalntlar bulunmaktadr839. Baz yaynlarda840 Dor Dzenli bir tapnak olarak anlan yapnn, aslnda Ptolemaios II ve kars Arsinoe IIe adanm ve . . 3. yy.n ilk yarsnda yaplm bir ant olduu anlalmtr841. Dor mimari elemanlarn ise yapnn podyumunda ssleme kua oluturmak amacyla kullanld ve anttaki asl cephe dzenlemesinin Ion Dzeninde olduu belirtilmitir842.

Pisidia Blgesinin en nemli kentlerinden birisi olan Termessosta gnmze ulam ok sayda yap kalnts bulunmakta ve bu kalntlarn nemli bir grubunu oluturan 7 adet tapnan varl bilinmektedir843. Bu tapnaklardan 5 tanesi tiyatronun gneyindeki geni bir dzln zerindedir844 ve olaslkla buras kentin kutsal alandr. Sz konusu alann dousunda yer alan ve boyutlar bakmndan kentteki dier tapnaklardan ayrlan 6x11 stun saysna sahip Peripteros planl tapnak845 kent yzeyinde ilk kapsaml aratrmalar yapan Lanckoronski ve ekibi tarafndan kent plannda N5 Tapna olarak gsterilmitir846. Lanckoronski tarafndan plan karlan ve cephesini Ion Dzeninde gsteren restitsyonu yaplm olmasna ramen, baz yaynlarda, sz konusu

837 838

Borchhardt 1976, 46; Bean 1998, 116; evik 2002, 104; Freely 2002c, 46. Mellink 1987, 18; Mitchell 1990, 118. 839 Bayburtluolu 2004, 118. 840 Mitchell 1990, 118; Borchhardt 1999, 79. 841 Rumscheid 1994, 36; Borchhardt 1999, 83. 842 Mellink 1987, 18, Fig. 15; Borchhardt 1999, 80, Lev. 48; Bayburtluolu 2004, 118. 843 RE V.A1, 743 vd.; Bykkolanc 1996, 108. 844 Freely 2002c, 71-72. 845 elgin 2002a, 92. 846 Lanckoronski 1892, 80.

115

tapnan Dor Dzeninde ina edilmi olduu belirtilmektedir847. Tapnan Ion Dzenli bir cepheye sahip olduu, genel olarak kabul gren bir gr olmasna848 ramen, alanda bulunan Artemis betimli kabartmann Dor metoplardan birine ait olabilecei dncesinden hareketle tapnan da Dor Dzeninde yaplm olduu gibi bir dnce ortaya km ve baz yaynlarda849 bu gr dile getirilmitir. Termessosa yaptmz blm gezimizde sz konusu tapnaklarn olduu alanda gzlemler yaplmtr. Kentin bu noktasnda youn ekilde blok ynlar olduu ve yaplarn malzemelerinin birbirine kart grlmektedir. Bu alann hemen batsnda, duvarlar salam ekilde gnmze ulam bir meclis binas bulunmaktadr850. Meclis binasnn duvarlarnn d taraflarndaki blok ynlar arasnda ise Dor Dzenine ait ok sayda triglif-metop bloklar vardr. Dor Dzenine ait bu malzemelerin bouletherionun tarafnda da bulunuyor olmas, bu bloklarn tapnaklarla ilikili olmadn bouletheriona ait olduunu gstermektedir. Yaptmz gzlemlerde, N5 Tapnann hemen kuzeyinde bir teras aada ierisinde Dor Dzenine ait bloklarn ve N5 Tapnann malzemelerinin de olduu ok saydaki mimari bloun bir arada bulunduu grlmtr. Sz konusu terasn kentin dou nekropolne bakan bir seyir teras olduu ve burada, yukar terastan dklm N5 Tapnana ait malzemeler dnda, daha kk boyutlu Ion stun tamburlar ve balklar ile Dor Dzenine ait stun balklar ve triglif-metop frizi bloklarnn olmas, seyir terasnn i sra Ion, d sra Dor Dzeninde ve douya bakan cephesi ak bir stoa niteliinde tasarlanm olduunu akla getirmektedir. Baz yaynlarda N5 Tapnann Dor Dzeninde gsterilmesine neden olan bu Dor malzemeler olaslkla aadaki teras zerinde yer alan stoa ile ilikili grnmekte ve alandaki herhangi bir tapnakla balants bulunmamaktadr. nk stoann bulunduu terasn aasna, teras zerindeki malzemelerle ayn niteliklere sahip ve olaslkla stoann d stun dizisini oluturan Dor bloklarn dm olduu grlr. Dolays ile kime adand tam olarak bilinmeyen Termessos Kentindeki N5 Tapnann Dor Dzeninde olmad anlalmaktadr. Tapnak evresinde bulunmu olan rlyeflerden851 ve yaztlardan
847 848

Akurgal 1985, 327; Mitchell 1992, 10-11. Lanckoronski 1892, 81; Bykkolanc 1996, 116, Lev. 144-147; Bean 1999, 117; elgin 2002a, 99; Freely 2002c, 71. 849 Akurgal 1985, 327; Mitchell 1992, 10-11. 850 Akurgal 1985, 327. 851 Tapnak evresinde bulunmu olan ve metoplarndan birine ait olduu dnlen bir kabartmada Artemis ve Iphigenia konusu ilenmitir ( bk. Freely 2002c, 73 ).

116

bu yapnn, kentin ba tanrs Artemise ithaf edildii dnlmektedir852. Yerleimde Artemis adna yaplm prostylos tipli kk bir tapnak853 bulunuyor olsa da, bu llerde byk bir tapnan da Artemis ile ilikili olduu veya Zeus Solymenosa adand ynnde gr farkllklar bulunmaktadr854. Termessos Kentinde bulunmu olan epigrafik belgelerden anlald kadar ile yerleimde ok sayda tanr ve tanraya tapnlmaktadr855. Bu tanrlar arasnda Artemisin ilk srada yer ald ve tanraya ok fazla deiik epithetler altnda tapnld saptanmtr856. Alanda bilimsel arkeolojik kazlar yaplmad ve yap yeterince detayl allmam olduu iin, tapnan tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Bunun yannda, mimari paralardan yola karak . S. 2. yy.n ikinci yarsnda yani Antoninler Dneminde ina edilmi olduu ileri srlmektedir857.

Pisidia Blgesinin kk yerleimlerinden birisi olan Ariassosta agorann batsnda, gnmzde sadece temelleri ve n cephe merdivenleri grlebilen kk bir yap kalnts bulunmakta858 ve templum in antis planl bir tapnak olarak tanmlanmaktadr859. Tapnak zerine almalar yapan baz bilim adamlar, yapnn Hellenistik Dnemde yaplm olup, Roma Dneminde onarm geirdiini ve alanda bulunmu olan yivsiz stun tamburlarna ve Dor balklara dayanarak cephe dzenlemesinin ise Dor Dzeninde olabileceini belirtmektedir860. Fakat, tapnan Hellenistik Dnemde yaplm861 olmas, Dor sslemelerin ise Roma mparatorluk Dnemi stilini yanstmas862 nedeni ile her iki mimari unsurun farkl evrelere ait olduu ve tapnan evresindeki dier kamu yaplar ile

elgin 2002a, 92. Bykkolanc 1996, 140. 854 Akurgal tapnan Artemise adanm olabileceini belirtirken ( bk. Akurgal 1985, 327 ), Bykkolanc ve elgin yapnn Zeus Solymenos ile ilikili olduunu ne srmektedir ( bk. Bykkolanc 1996, 121; elgin 2002a, 102 ). 855 elgin 2002b, 123. 856 Kentte epigrafik almalar yapm olan aratrmaclar, Artemise Touropolos, Ephesia, Potnia Theron, Philoparthenos, Agrotera, Kelbessis, Aspalos, Kore ve Akrea epithetleri ile tapnlm olduunu belirtmektedirler ( bk. elgin 2002b, 124 ). 857 Bykkolanc 1996, 120. 858 Mitchell 1991, 160, Fig. 2. 859 Bykkolanc 1996, 67, Lev. 64b; Baz yaynlarda ise prostylos planl olabilecei belirtilir ( bk. MitchellWaelkens 1989, 65 ). 860 Bykkolanc 1996, 68. 861 Mitchell 1991, 160. 862 Yivsiz stunlar bir Roma mparatorluk Dnemi mimari uygulamas olan postamentli kaideler zerinde ykselmektedir ( bk. Mitchell 1991, Fig. 2; Bykkolanc 1996, 68, Lev. 64a ).
853

852

117

olan ilikisi gz nnde tutulduunda863, sz konusu Dor malzemelerin tapnaa ait olabilecei gibi stoa ile de balantl olma ihtimali zerinde durulmaktadr864. Pisidia Blgesinde yer alan Pednelissos Antik Kentinde agorann dousundaki kilise kalntlar arasnda Dor yap elemanlar bulunmutur. Bu nedenle burada nceden Dor Dzenli bir tapnak olduu ynne grler865 olmasna ramen, daha sonra yaplan aratrmalarda bu malzemelerin tapnaktan ziyade bir stoaya ait olduu dncesi arlk kazanmtr866. Syllion Antik Kentinde tiyatronun dousunda Hellenistik Dneme ait kk bir yapnn kalntlar grlmektedir867. 7.30x11.00 m. llerinde bir podyumun zerinde ykselen yapnn, evrede grlebilen mimari paralardan yola karak, Dor Dzeninde ina edilmi bir tapnak olabilecei, baz aratrmaclar tarafndan dile getirilmektedir868. Yap hakknda bu ynde grler bulunmasna karn, yerleimde bugne kadar yeterli aratrma yaplmad iin sz konusu yapnn ilevine k tutacak net bilgiler bulunmamaktadr. Dalk Kilikia Blgesinde youn ekilde tapnm gren Hermese adanm ok sayda tapnak vardr869. Bu tapnaklardan birisi de, Ayal yaknndaki Cambazl Deresinde doal bir maarann az kapatlp, bindirme kemerler ve duvarlarnda polygonal ta rgs kullanlarak bir tapnaa dntrlmesi sonucu oluturulmu ve ierisinde bulunan bir yazt ve duvarlardaki kerykeion motifleri sayesine haberci tanrya adanm olduu anlalan Hermes Tapnadr870. Yap baz yaynlarda871 Dor Dzenli olarak anlmasna ramen, Alanda tapnan cephe dzenine iaret edebilecek herhangi bir mimari obje bulunamamtr. Sz konusu yapya olduka yakn bir blgede bulunan atren Hermes Tapnann polygonal duvarlara sahip Dor Dzenli bir tapnak
Tapnan bulunduu alanda pek ok kamu yaps yer alr. Yapnn karsnda bouleuterion, dousunda stoa ve gneybatsnda prytaneion bulunmaktadr ( bk. Mitchell-Waelkens 1989, 65, Fig. 1 ). 864 Bykkolanc 1996, 68. 865 In 1998, 116. 866 Vandeput-Kse 2003, 323, Res. 6. 867 Freely 2002c, 95. 868 Lanckoronski 2005, 81, Res. 64. 869 Bent 1890, 450; Trpan 1994, 416. 870 Bent 1891, 210. 871 Trpan 1994, 417.
863

118

olmasndan hareketle, iki yap arasnda mimari ilinti kurulmu ve Cambazl Deresindeki Hermes Tapnann da Dor Dzenli olabilecei belirtilmitir872. Fakat Stn de belirttii873 gibi yapnn cephe dzeni hakknda kesin veriler bulunmamaktadr. Kilikia Blgesinde Apollon Klt ile ilikili Sarpedon Akra bilicilik merkezi ile Seleukia arasndaki Aziz Tekla Tepesinde yerel bir klt merkezi olan Athena Oreiaya adanm bir maara ve bu maarann yan tarafnda Dor Dzenli bir tapnan cephesine ait olabilecek baz malzemeler bulunmutur874. Sz konusu mimari bloklar arasnda Dor stun tamburlar ve alnlk paralar olmasna ramen, Stn de belirttii gibi875, bu malzemeler burada bir tapnak olduuna iaret edebilecek younlukta deildir. Kommagene Krall snrlar iinde bulunan ve gnmzde Eski Kahta yerleimde yer alan Direkkale Kutsal Alannda A yaps olarak adlandrlan ve klt belirlenemeyen bir tapnak bulunmaktadr876. Friz kuanda, drtl metop sistemine gre yerletirilmi olan triglif-metop dizisi877 bulunmasna ramen, stunlardan ve balklardan anlald zere, yap Kompozit Dzende ina edilmi bir tapnaktr878. Roma mparatorluk Dneminde kullanlan Kompozit Dzene sahip olmas ve frizlerinde Dor Dzeni zellikleri gstermesi bakmndan, Anadoluda Roma mparatorluk Dneminde grlen kark bir slup879 sergilemesi nedeniyle nemli bir rnek oluturmaktadr. Bu tarz benzer bir uygulama, Paestumdaki klt kesin olarak bilinmeyen bir tapnakta Dor ve Korinth Dzenlerinin bir arada kullanld grlmektedir880. Yakn bir corafyada yer almas ile nemli bir rnek tekil eden Petradaki Byk Tapnak da, Roma mparatorluk Dneminin bir rn olup, Korinth Dzenine ait stunlar ve triglif-metop frizi ile kark bir slup sergilemektedir881.
Trpan 1994, 417. St 1998, 16. 874 Sayar 2003, 64, Res. 14. 875 St 1998, 21. 876 Hoepfner 1966, 163. 877 Anabolu 1970, 76. 878 Hoepfner 1966, 164, iz. 5,7; Anabolu 1970, 100, Res. 287. 879 Yap hem Kompozit Dzende olmas, hem de Dor-Kompozit unsurlarn birlikte kullanlm olmas ile Roma mparatorluk Dnemi mimari geleneklerini yanstmaktadr. 880 Sz konusu yapda, Dor Dzenine zg dz architrav ve friz kuanda triglif-metop kullanlm iken, stun kaideleri, gvdeleri ve balklar Korinth Dzeninde ilenmitir ( bk. Robertson 1943, 204, Fig. 91 ). 881 Kanellopoulos 2004, 230, Fig. 8.
873 872

119

III. KARILATIRMALI DEERLENRME

III. A. Tapnaklarn Anadoludaki Yaylm Alanlar alma neticesinde Anadoluda Dor Dzeninde yaplm olduu tespit edilen 41 tapnaktan882, 9 tanesi Kuzeybat Anadoluda ( Troas 3, Mysia 5 ve Aiolis 1 Blgeleri ), 5 tanesi Ionia, 9 tanesi Karia, 7 tanesi Lykia, 1 tanesi Pisidia, 3 tanesi Pamphylia ve 7 tanesi Kilikia Blgesindedir ( Har. 1; Tab. 1 ). alma corafi bazda tm Anadoluyu kapsamasna ramen, bu tapnaklarn, temsil ettikleri kltrlerin yaylm alanna paralel olarak, bat ve gney Anadoluda younlat grlmektedir. Dor Dzenli tapnaklarn 20 tanesi ky ehirlerinde yer alr iken, 9 tanesi kyya yakn, 12 tanesi ise denizden uzak i blgelerde kurulmu kentlerdedir. Tapnaklarn dalm blgeler baznda incelendii zaman, yer aldklar blgelerin Antik Dnemdeki kltrel ve siyasi nemleri ile tapnaklarn younluu arasnda dengeli bir dalm olduu grlmektedir. Erken tarihli Dor Dzenli tapnaklar, Hellenlerin yerlemi olduu ve tarih sahnesinde . . erken 1. Binde boy gsterdikleri bir corafyada yer alan Myus ve Assos Kentlerinde bulunmaktadr. Akdenize komu blgelerde Arkaik ve Klasik Dneme tarihlendirilebilecek Dor tapna saptanamam iken, Hellenistik Dnemle birlikte Lykia ve Kilikia gibi blgelerde, artan Hellenizm kltre paralel olarak Dor tapnaklarn inasnda younlama olduu grlr883 ( Tab. 3 ). Ayrca, Kilikia Blgesindeki Dor Dzenli tapnaklardan Seleukeia Pieria Zeus Tapna ve atren Hermes Tapna Hellenistik Dnemde ina edilmi olup, dier 5 tapnan ise Roma mparatorluk Dnemine ait olmasnn bir sonucu olarak, blgedeki tapnak mimarisinin erken dnemlerinde Dor Dzeninin kullanmnn az olduu ve Roma Dneminde art gsterdii dikkate alnmal ve blgenin Roma Dnemi mimarisi zerine yaplacak olan almalara yn verecek kriterlerden biri olarak kabul edilmelidir.
Sz konusu tapnaklarn bulunduu kentler, blgeler ve corafi tanmlamalar ile bu konudaki referanslar burada tekrar sunulmayacaktr. Tapnaklarn bulunduu kentler ve blgeler iin II. blmdeki ilgili balklara ve dipnotlara baknz. 883 Hellenistik Dnemden itibaren Kta Yunanistan dnda zellikle Anadolu ve Suriye gibi yerlerde Dor Dzenli tapnaklarn youn olarak ina edilmi olmas, Byk skenderden sonra bu blgelere hakim olan ve Kta Yunanistan geleneklerini benimsemi Makedonyal komutanlara balanmaktadr ( bk. Tomlinson 2003, 54 ).
882

120

Dor Dzeni adn her ne kadar Hellenlerin bir kolu olan Dorlardan alm ise de, gerek Kta Yunanistan gerekse dier Antik a blgeleri incelendii zaman, Dor Dzeninin Dorlarn yerleim yerleri ile paralellik tamad, bunun yannda, Anadoluda Ionlar, Aioller ve Lykiallar gibi dier topluluklar tarafndan iskan edilmi blgelerde de Dor Dzenli yaplarn ina edilmi olduu grlmektedir. Anadoluda Hellen yaylm alanlar baz alnarak bu dzene sahip tapnaklarn dalm incelendiinde, Dorlarn yaad Karia Blgesinde 9 tane tapnan bu dzene sahip olduu grlr. Yine Karia Blgesi snrlar iinde yer alan ve Dor Heksapolisi olarak bilinen bugnk Data Yarmadas ve evresinde ise 5 adet Dor tapna tespit edilmi olup, bu say Anadoludaki Dor tapnaklarn sadece %12sini oluturmaktadr. Ionia Blgesindeki ise 5 adet Dor tapna olduu tespit edilmitir ve bu say Dor Heksapolisi olarak bilinen Rhodos Peraiasndaki Dor tapnaklarnn saysna denktir. Hellenistik Dnemde Anadolunun en byk gc haline gelen Pergamon Krallar Hellenlerin nderliine soyunarak bir takm politikalar gtmlerdir884. Bu politikalardan birisi ise Pergamonu Hellen kltrnn bakenti yapmak ve bu amala Klasik Dnem Atinasna benzetmek adna kentte bir takm imar faaliyetleri gerekletirilmi ve bu imar faaliyetleri erevesinde Dor tapnaklar ina edilmitir. Bu dncenin bir sonucu olarak Pergamonda 4 tane, hemen yan bandaki Mamurt Kalede 1 tane olmak zere toplam 5 adet Dor Dzenli tapnak Hellenistik Dnem iinde ina edilmi olup, bu rakam Anadoluda bir kentte bulunan en fazla Dor tapnann saysn vermektedir. Hellenistik Dnemde Anadoluyu her ynden etkileyen Pergamon Hegemonyas sanatta ve mimaride de bu corafyaya nclk etmi ve dier blgelerdeki mimari tasarm ve tercihlerde belirleyici olmutur. Anadoludaki Dor Dzenli tapnaklar incelendii zaman Pergamondaki Dor tapnaklarn Dier blgelerdeki tapnaklar zerindeki etkileri analiz edilebilir. Yukar Agoradaki Zeus Tapna, Asklepios-R Tapna ve zellikle Hera Basileia Tapna prostylos planlar ve podyumlu altyaplar ile Sidyma Sebasteionu, Lyrbe-Seleukeia Dor, Sura Apollon Surius, Iotape Traianus, Asar Dor, Perge Dor ve Miletos Dor Tapna gibi Ge Hellenistik-Roma mparatorluk Dnemi rnleri olan prostylos tipli kk Dor yaplarn etkilemilerdir.
884

Radt 2002, 172.

121

Anadoludaki Dor Dzenli tapnaklar planlar ve boyutlar dikkate alnarak blgeler baznda incelenirse, Troas Blgesindeki Ilion Athena Tapna, Assos Athena Tapna ve Aleksandreia Troas Dor Tapna ile Pergamondaki Athena Polias Tapnann byk boyutlu peripteroslar olduu grlr885. Dier blgelerde ise tapnaklarn planlarnda ve boyutlarnda dengeli bir dalm sz konusudur ( Tab. 4 ve 5 ). Yine ayn ekilde, Anadolu genelinde Athenaya adanm 4 tane Dor tapnandan nn bu blgede yaplm olmas, Dor tapnaklarnn blgesel dalm analiz edilirken, Athena Klt ile ilikili Dor tapnaklarn bu blgede younlatn gstermesi bakmndan ilgin bir sonu ortaya koymaktadr.

16.40x35.70 m.lik Ilion Athena Tapna ( bk. Tomlinson 1963, 134 ), 14.50x29.60 m.lik Aleksandreia Troas Dor Tapna ( bk. Pohl 1999, 87 ), 14.00x30.00 m.lik Assos Athena Tapna ( bk. Serdarolu 2005, 88 ) ve 13.00x22.50 m.lik Pergamon Athena Tapna ( bk. Robertson 1943, 330 ) Anadoludaki Dor Dzenli tapnaklar arasnda plan ve boyut bakmnda Klaros Apollon Tapnandan sonraki sralamay oluturmaktadr.

885

122

III. B. Konumu Dor Dzenli tapnaklar886 konumlar itibariyle incelendii zaman; kent iindeki tapnaklar Ilion Athena, Aleksandreia Troas Dor, Assos Athena, Pergamon Athena, Priene Demeter, Amyzon Artemis, Alabanda Artemis, Kedreai Apollon, Kaunos Teras ve Dor, Miletos, Knidos, Kadyanda, Sagalassos, Perge, Aspendos ve Asar Dor Tapnaklar, grld gibi kendilerine ayrlm kutsal alanlar ierisinde bulunmaktadrlar. Bunlarn yannda yine kent iinde olup ta bir temenos ile evrelenmeyen Dor Dzenli tapnaklar ise kentteki dier kamu yaplar ile ilikili konumdadr. Pergamon Hera Basileia ve AsklepiosR Tapnaklar gymnasium yaknnda, Aigai Demeter-Kore ve Laertes Zeus Megistos Tapnaklar tiyatro evresinde, Iotape Traianus Tapna liman yaknnda ina edilmi Dor tapnaklardr. Kent iindeki Dor tapnaklarnn en byk grubunu agora iinde veya yaknnda yaplm Pergamon Zeus, Herakleia Athena, Sidyma Sebasteion, Oinoanda Dor, Balboura Agora, Lyrbe-Seleukeia Dor ve Kestroi Vespasianus Tapnaklar oluturmaktadr. Dor Dzenine sahip tapnaklarn nemli bir blm ise kent dndaki kutsal alanlarda, ya kutsal alann ba tanrs iin ya da alandaki ikincil tanrlardan birisine adanm olarak yaplm tapnaklardr. Mamurt Kale Meter Theon, Klaros Apollon, Baarck Zeus Akraios, Emecik Apollon, Sura Apollon Tapnaklar kutsal alanlarn ba tanrsna adanm iken, sadece Letoon Apollon Tapna kent dndaki bir kutsal alanda ikincil bir tanrya adanm Dor Dzenli tapnaktr. Kutsal alanlardaki Dor tapnaklarnn, grld gibi, genellikle Apollon adna yaplm olmas, Anadoluda, dier tanrlara oranla Apollon iin ayrlm kutsal alanlarn okluu ile paralellik tayan bir durumdur. Assos ve Pergamon Athena Tapnaklarnn, Atinadaki Athena Parthenon Tapnana887 benzer ekilde kent akropolnde ina edilmi olmas ve Pergamon Zeus Tapnann, Priene Zeus Olympios ve Magnesia Zeus Sosipolis Tapnaklar gibi agora ierisinde konumlandrlm olmas tapnaklar iin yer seiminde kltlerin nemli rol oynadn gstermektedir. Tapnaklarn bulunduu alanlardaki da, maara, su kayna gibi doal oluumlarn tanrsallatrlp tapnld ve eski klt geleneinin orada tapnak
Sz konusu tapnaklarn kent ii planlamadaki konumlar veya bulunduklar topografya ile ilgili ayrntlar ve bu konudaki referanslar burada tekrar sunulmayacaktr. Tapnaklar konumlar iin II. blmdeki ilgili balklarla birlikte dipnotlara ve Tablo 2e baknz. 887 Gruben 2001, 173 vd.; Tomlinson 2003, 43.
886

123

yaplarak srdrld daha sonra ise tek tanrl dinlere ait mabetler ina edilerek kutsalln devam ettirdii grlr. Klaros Apollon ve Sura Apollon Tapnaklar su kayna kenarnda, Emecik Apollon Tapna maara yannda, Baarck Zeus Akraios Tapna Da dibindedir ve bu yaplar yaknlarnda bulunan objelerin kltnn devam niteliindedir. Benzer ekilde Dor Dzenli Meter Theon Tapnan kapsayan Mamurt Kale Kutsal Alan zerine konumland dadan ismini alan Meter Asperdonon iin adanm bir klt merkezidir.

Templum in antis planl Herakleia Athena Latmia, Balboura Agora, Kestroi Vespasianus Tapnaklar ile prostylos planl Bergama, Sidyma, Lyrbe-Seleukeiadaki Dor Dzenli tapnaklar; Priene, Magnesia ve Assostaki Ion Dzenli Tapnaklarda grld888 gibi agora ierisinde veya hemen yannda yaplmtr. Bu tapnaklar aralarnda cephe dzeni ve dnem fark olmasna ramen, genelde prostylos veya templum in antis planldr. Dor Dzenli rnekler konum, plan ve cephe dzeni ynnden benzemekte ve agora evresinde ina edilmi tapnaklarda in antis veya prostylos gibi belirli planlar uyguland ynndeki dnceleri destekler bulgular sunmaktadr. Klasik Hellen tapnaklarnn girii genelde douya bakmasna889 ramen, Dor Dzeninde ina edilmi Anadoludaki tapnaklarn cephelerinin890 farkl ynlere bakmasnda topografik zorunluluklar, kent iindeki dier kamu yaplar ile olan konumlar, bazen de klt ile ilikili nedenler belirleyici olmutur. Hi phesiz ki, bu konumlandrma ve yn seiminde Vitruviusun belirttii891 temel kriterler, baz yaplarda zorunlu olarak, bazlarnda ise tercihen uygulanmtr. Peripteros plana sahip tapnaklar ierisinde Ilion Athena, Aleksandreia Troas Dor, Assos Athena, Klaros Apollon, Myus Apollon, Emecik Apollon, Knidos Dor ve Oinoanda Dor Tapna gibi yaplarn cephesi Hellen tapnaklarnda grlen ortak zellie paralel olarak douya bakmaktadr. Seleukeia Pieria Zeus Tapnann cephesi de douya bakmakla birlikte, burada temel etken olaslkla
St 2001, 486; Serdarolu 2004, 143. Bean 1999, 116. 890 Yaplarn cephe konumlar hakknda daha ayrntl bilgiye ulamak iin almann II. blmndeki ilgili tapnak balna baknz. 891 Vitruvius, tapnaklarn konumlandrlmasnda topografya, kltler ve cephelerin kamu yaplarna bakar tarzda olmas gibi nedenlerin gz nnde tutulmas gerektiini belirtir ( bk. Vitruvius IV, V, 2 ).
889 888

124

denizden ve karadan kente geli gzergahlarnn bu ynde bulunuyor olmasdr. Bunun yannda Artemis ile ilikili olan ve Dor Dzenine sahip Amyzon ve Alabanda Artemis Tapnaklar, Ion Dzenli benzer rneklerde892 grld zere batya bakmaktadr. Peripteros planl Dor tapnaklar ierisinde en bilinen yaplardan birisi olan Pergamon Athena Tapna ise dier rneklerden farkl olarak gneye bakmakta ve kent iindeki yaplarn birbirleri ile olan uyumu sonucunda bu durumun ortaya kt dnlmektedir893. Pergamon Athena Tapnana benzer ekilde cephesi gneye bakan bir dier peripteros rnek ise Letoon Apollon Tapnadr ve sz konusu bu yapda tpk Pergamon Athena Tapna gibi evresindeki dier dini yaplar ile cephesel uyum sergilemektedir. Letoondaki her tapnakta gneye yani denizin olduu tarafa, dolays ile de kutsal alann giri ynne bakmaktadr. Letoon tapnaklarnn gneye bakmasndaki dier nemli bir neden ise, yaplarn yer ald alann dou tarafnn kayalk olmas ve dolays ile tapnaklarn konumu iin topografyann olumsuzluk tamasdr.

Templum in antis planl tapnaklar ierisinde Priene Demeter ve Herakleia Athena Tapnaklar douya, Kestroi Vespasianus Tapna kuzeye bakarken, dier rneklerin hepsi gney ynl veya buna yakn bir pozisyonda konumlandrlmtr. Kk boyutlu tapnaklarn yn tercihinde kent iindeki yaplarla olan uyumlarnn dikkate alnd grlr. Aigai Demeter-Kore, Balboura Agora, Arykanda Helios, Sagalassos ve Kadyanda Dor Tapnaklar agora, stadyum, tiyatro ve liman gibi kamu yaplarn grecek biimde konumlandrlmtr. Mamurt Kale Meter Theon Tapna kent dndaki kutsal alanda evresindeki yaplarla uyumlu ekilde cephesi gneye bakmakta iken, yine kent dnda kutsal bir korulukta yer alan Baarck Zeus Akraios Tapna ise klt ile ilikili olarak yanndaki da zirvesinin bulunduu gney ynne bakmaktadr. Arykanda Helios Tapna gneye meyilli teras zerinde olmas gibi topografik zorunluluk ve gnei grebilme

Tapnak cephesinin batya bakmas Artemis Tapnaklarnda grlen ortak bir zelliktir ( bk. Akurgal 2000, 472 ). rnein Magnesia Artemis Tapna ( bk. Lawrence 1996, 163), Ephesos Artemis Tapna ( bk. Bammer-Muss 1996, 33 ), Sardeis Artemis Tapna ( bk Dinsmoor 1950, 228 ). Fakat Letoon Artemis Tapna alandaki dier tapnaklarla birlikte gneye bakmakta ( bk. Courtils 2003, 147 ) ve Artemis Tapnaklar ierisinde farkl bir konum sergilemektedir. 893 Tapnan gneye bakmas olaslkla byk sunakla ilikisinden kaynaklanmaktadr ( bk. Klinkott 1989, 278, Fig, 2; Radt 2002, 164 ).

892

125

gereklilii gibi klt unsurlar dikkate alnarak konumlandrlm olup, Vitruviusun894 da belirttii niteliklere uyan, gnmze ulam az saydaki yapdan biridir.

Prostylos planl Dor tapnaklarnda ise, iinde bulunduu agorann konumu nedeniyle zorunlu olarak cephesi douya ynelmi olan Pergamon Zeus Tapna ve kent yaknnda olaslkla Artemis Klt ile balantl olmas nedeniyle cephesi batya bakan Perge Dor Tapna dnda dier btn rnekler gneye bakmaktadr. Pergamon Hera Basileia ve Asklepios-R Tapnaklar yanlarndaki gymnasium nedeniyle, Lyrbe-Seleukeia Dor Tapna ve Sidyma Sebasteion yaknlarndaki agorann konumundan dolay gneye ynelmilerdir. Aspendos Dor ve Iotape Traianus Tapnaklar liman grecek biimde, kent dnda kutsal alanda bulunan Sura Apollon Surius Tapna ise yine denizle ilikili olup, fakat ticari veya sosyal gerekelerden uzak bir ekilde, kehanet klt ile balantl olarak, cephesi gneye yani denizin bulunduu yne konumlandrlmtr.

894

Vitruvius IV, V, 2.

126

III. C. Altyap ve Plan III. C. 1. Altyap895 Benzer topografik yapya sahip meyilli yamalara kurulmu olan Pergamon ve Aigai kentlerinde eimli araziler teraslanarak dz alanlar meydana getirilmi ve oluturulan bu dzlklere yaplar ina edilmitir. Pergamonda akropoln zerinde gneye hafif meyilli arazinin teraslanmas ile oluturulan kutsal alann ortasnda yer alan Athena Tapna iin ayrca bir teras yaplmamtr. Yukar Gymnasium iin yaplm byk bir terasn zerinde yer alan Hera Basileia ve Asklepios-R Tapnaklar, birbirlerine ok yakn olmalarna ramen, Hera Basileia Tapnann daha yksek bir kota sahip olduu, farkl iki kk teras zerinde bulunmaktalar ve bu kk teraslarn arasnda basamaklarla oluturulmu bir gei vardr. Zeus Tapna ise Yukar Agora iin yaplm byk bir terasn ortasnda konumlanm iken, Aigai Demeter Kore Tapna ise batya meyilli arazide oluturulmu tiyatro terasnn zerinde kuzey tarafta bulunmaktadr. Yine benzer ekilde Aleksandreia Troas Dor, Priene Demeter, Myus Apollon, Amyzon Artemis, Kedreai Apollon, Emecik Apollon, Knidos Dor, Kaunos Teras ve Dor, Kadyanda Dor, Sidyma Sebasteion, Arykanda Helios, Sagalassos Dor, Aspendos Dor Tapnaklar teraslanarak oluturulmu kutsal alanlar iinde ina edilmi iken, Balboura Agora, Laertes Zeus Megistos ve Iotape Traianus Tapnaklar her hangi bir temenos duvar ile snrlandrlamam bamsz teraslar zerinde yer alr. Mamurt Kale Meter Theon, Herakleia Athena, Arykanda Helios, Kestroi Vespasianus, Asar Dor ve atren Hermes Tapnaklar ana kayann tralanmas ile elde edilen dz bir kayalk zemine ina edilmitir. Klaros Apollon, Miletos Dor, Letoon Apollon, Sura Apollon Tapnaklar deniz seviyesine yakn dzlklere, Ilion Athena, Assos Athena, Alabanda Artemis, Oinoanda Dor, Perge Dor, Lyrbe-Seleukeia Dor ve Seleukeia Pieria Zeus Tapnaklar ise teraslanmadan hafif dzeltilmi alanlar zerinde yaplmlardr. Anadoludaki Dor tapnaklar altyaplar ynnden podyumsuz ve poyuma sahip yaplar olarak iki ana balk altnda toplanabilir. Peripteros planl IIion Athena, Assos Athena, Pergamon Athena, Klaros Apollon, Myus Apollon, Amyzon Artemis, Alabanda
Bu balk altnda incelecek olan Dor Dzenli tapnaklarn altyaps ile ilgili ayrntlar ve bu konudaki referanslar burada tekrar sunulmayacaktr. Tapnaklarn altyap iin II. blmdeki ilgili balklara ve dipnotlara baknz.
895

127

Artemis, Emecik Apollon, Letoon Apollon Tapnaklar, prostylos planl Pergamon Hera Basileia, Perge Dor Tapna ve templum in antis planl Aigai Demeter-Kore, Priene Demeter, Baarck Zeus, Kaunos Teras, Kestroi Vepasianus ve atren Hermes Tapnaklar ile yuvarlak planl Kaunos Dor Tapna podyumsuz rneklerdir. Anadoludaki Dor tapnaklarnda podyum gelenei . . 3. yy. balarndan itibaren grlmektedir. Bu dnem tarihlenen Herakleia Athena ve Seleukeia Pieria Zeus Tapnaklarnda yapy antsallatrmak ve salam bir temel zerine oturtmak amacyla bloklar ok dzgn ekilde rlerek podyum oluturulmutur. Yine ayn dnemin bir rn olan Mamurt Kale Meter Theon Tapna ise, alak bir podyuma ve tipik Dor yaplarnda grdmz896 gibi 3 basamakl krepise sahip olmasyla, kk tapnaklarn merdivenli kaidelerine en iyi rnei vermektedir. Pergamon Zeus 1.00 m. yksekliinde bir podyum ve Knidos Dor Tapna ise rektogonal tarzda rlm bir podyum zerinde ykselmektedir. Arykanda Helios Tapna ise podyumdan ziyade byk bloklardan oluturulmu bir temele sahiptir. Toprak zeminden itibaren 0.65 m.lik blm grlebilen bir podyum zerinde bulunan Aspendos Dor Tapnanda yerel konglomera bloklardan oluan duvarn alt blmleri topran altnda kalm olduu iin podyumun tam ykseklii llememitir.

Aleksandreia Troas Dor Tapna gneyden kuzeye doru ykselen bir yama zerinde ina edilmi olduu iin, yapnn gneyine 1.35 m. yksekliinde kademeli bir poydum yaplarak, dz bir alan yaratlm ve bu kot fark ortadan kaldrlmtr. Ayn ekilde, yapnn bulunduu alanda dou-bat ynnde de kot fark vardr ve bu fark tapnan dousunda merdivenler yaplarak giderilmitir. Balboura Agora Tapnann gneyinden geen caddeden yapnn oturduu dzleme gei 3 basamakl bir merdiven yardm ile salanmaktadr ve bu basamaklar arazi eimi ortadan kaldrlmasna ramen, yapnn n ve arka ykseklikleri ayn deildir. Podyumlu yap, n tarafta yani gneydouda 1.10 m., arka tarafta yani kuzeybatda ise 1.70 m. yksekliinde drt sra tatan meydana gelen, dz, kaidesi ve tac olmayan basamaksz bir podyuma sahiptir.

896

Serdarolu, 2004, 146; Tomlinson 2003, 44.

128

Podyumlu tapnak geleneine uygun olarak ina edilen Oinoanda Dor Tapnann stylobate dzlemine 8 basamakla ulalrken, 1.24 m. yksekliinde bir podyum zerine ina edilmi olan Sura Apollon Tapnanda sadece n cephesinde 10 basamakl bir krepis vardr. Yine podyumlu bir altyapya sahip olan Sagalassos Dor Tapna 1.26 m. yksekliinde ve st ksm ta profilli bir podyuma sahiptir ve giri cephesinde 5 basamakl bir krepis vardr. Sidyma Sebasteionda kaide ve ta ksm ile birlikte toplam 1.85 m. yksekliinde bir podyum ve n cephede 12 basamakl bir merdiven yer almakta ve 1.40 m. yksekliinde bir podyum zerinde ykselen Lyrbe-Seleukeia Dor Tapnanda ise yapya n cephede ortada yer alan 9 basamakl bir merdiven ile klmaktadr. 1.10 m. yksekliinde dz bir podyum zerine oturan Iotape Traianus Tapnanda giri cephesinde, podyuma ilave edilmi durumda yapya ulam salayan 1.85 m. geniliinde dar bir merdiven vardr. Sadece Dor Dzenli tapnaklara zg olmayan897 giriin bulunduu ynn orta blmnde dar basamak uygulamas, Dor Dzenine sahip Mamurt-Kale Meter Theon, Sagalassos Dor, Lyrbe-Seleukeia Dor, Iotape Traianus Tapnaklarnda grlen ortak bir zelliktir. Dor Dzenli tapnaklarn en tipik zelliklerinden birisi olarak kabul edilen 3 basamakl krepis898 Anadoludaki Dor Dzenli 41 tapnaktan sadece 6 tanesinde, IIion Athena, Miletos Dor, Amyzon Artemis, Emecik Apollon, Letoon Apollon ve Perge Dor Tapnaklarnda tam anlamyla uygulanmtr. Byk bloklardan oluturulmu bir temel zerinde ykselen Arykanda Helios Tapna, alak bir podyum zerinde yer alan Mamurt Kale Meter Theon Tapna ve toprak zeminden itibaren 0.65 m.lik blm grlebilen bir podyum zerinde bulunan Aspendos Dor Tapnanda podyumdan asl yapya gei iin 3 basamakl bir krepis yaplmtr. Benzer ekilde, Iotape Traianus Tapnanda podyumun hemen zerinde, tipik Dor tapnaklarnda grlen 3 basamakl bir krepis varken, Balboura Agora Tapnanda ise caddeden yapnn bulunduu dzleme geite 3 basamakl merdiven yer almaktadr. Peripteros planl Assos ve Pergamon Athena Tapnaklar iki basamakl krepisleri ile dier rneklerden farkllamakta ve Assosta 0.28 m.
Benzer ekilde, giriin bulunduu ynn orta blmnde dar basamak uygulamas, Kestroi Antoninus Pius ve Selge Kesbelion Artemis tapnaklarnda da grlmektedir ( bk. St 2001, 487 ). 898 Serdarolu, 2004, 146; Tomlinson 2003, 44; Dor Dzeninin bir zellii olarak kabul edilmesine ramen, 3 basamakl krepis uygulamas, Ion Dzeninin en nemli temsilcilerinden birisi olan Priene Athena Tapnanda da kullanlmtr ( bk. Gruben 2001, 417, Res. 314 ).
897

129

yksekliindeki basamaklarn rht yzeyine, kabartma olarak polygonal desen yaplm, bu iki basamakl ykselti douda bir podyum biimini alrken, Pergamon Athena Tapnanda basamaklarn her biri 0.24 m. yksekliindedir. Plan ynnden ve boyut olarak Pergamon ve Assos Athena Tapnaklarndan farkl olan Aigai Demeter-Kore ve Kaunos Teras Tapnaklarnda sadece n cephede iki basamakl merdiven bulunurken, yuvarl planl Kaunos Dor Tapnanda yapy eviren d sra stunlarnn olduu platformda iki basamakl krepis uygulanmtr. Klaros Apollon Tapna ise Dor Dzeninde ina edilmi olmasna ramen, altyapsn oluturan 5 basamakl krepisi ile Dor Dzeninden ok Anadolulu bir zellik olan Ion Dzeninin etkisini tamaktadr. Farkl bir altyapya sahip Priene Demeter Tapnanda stylobate dzlemine tek basamakla ulalmaktadr.

Podyumsuz olup da, arazinin eiminden dolay yrme zemininden yksekte konumlandrlm kk boyutlu tapnaklarda kot fark ok basamakl bir merdiven ile giderilmitir. Pergamon Hera Basileia Tapnanda oturduu dzlem ile stylobate dzlemi arasnda 2.45 m.lik kot fark vardr. Yapya ulamay salayan ve her bir krepisi ortalama 0.20 m. yksekliinde olan 12 basamakl bir n merdiven ile bu kot fark ortadan kaldrlm ve tapnaa antsal bir grnm kazandrlarak, ayn teras zerindeki dier yaplardan syrlp, tapnan n plana kmas salanmtr. Ayn konumdaki Kestroi Vepasianus Tapnanda ise yapya, sadece n cephede bulunan 8 basamakl bir krepis ile ulalmaktadr.

130

III. C. 2. Plan Anadoludaki Dor Dzeli Tapnaklar899 plan tipleri bakmndan deerlendirildiinde, yaplarda, arlkl olarak peripteros, prostylos ve templum in antis planlarn uyguland grlr ( Tab. 4 ). Pseudoperipteros planl Oinoanda Dor Tapna ile yuvarlak planl Kaunos Dor Tapna bu plan tiplerindeki tekil rnekleri oluturmaktadr. Ayrca Dor Dzeninde ina edildii bilenen Kedreai Apollon, Kadyanda Dor ve Laertes Zeus Megistos Tapnaklar ile Dor mimari malzemeleri bulunmu fakat yeri henz tespit edilememi Metropolis Ares Tapnann plan bilinmemektedir.

Dor Dzeninde yaplm peripteros plana sahip 12 tane tapnak ( Lev. 1 ) tespit edilmi olup, bu tapnaklar zellikle Anadoluda nemli kltlere sahip olan Apollon, Artemis, Athena ve Zeus adna yaplmtr. Kuzeybat Anadoludaki peripteros planl Ilion Athena, Aleksandreia Troas Dor, Assos Athena ve Pergamon Athena Tapnaklarnn, bu plana sahip toplam rneklerin 1/3n oluturmas, peripteros planl Dor tapnaklarn bu blgede younlatn gstermektedir. Yine benzer ekilde, birbirlerine yakn noktalarda bulunan Klaros Apollon, Myus Apollon, Amyzon Artemis ve Alabanda Artemis Tapnaklar, Gney Ionia-Kuzey Karia blgesinde peripteros plana sahip Dor tapnaklarn youn ekilde ina edildiini ortaya koymaktadr. Lykia Blgesinde Letoon Apollon ve Kilikia Blgesindeki Seleukeia Pieria Zeus Tapnaklar bu blgelerdeki Dor Dzene sahip peripteros planl tekil rnekleri oluturmaktadr.

Assos Athena, Myus Apollon, Amyzon Artemis, Pergamon Athena, Letoon Apollon Tapnaklar erken tarihli peripteroslar iken, Hellenistik Dnemden itibaren Emecik Apollon, Seleukeia Pieria Zeus, Klaros Apollon, Aleksandreia Troas Dor, Alabanda Artemis ve Knidos Dor Tapnaklar ina edilmi, . . 1. yy.n ortalarna tarihlenen Ilion Athena Tapna ise Anadoludaki son byk boyutlu peripteros planl Dor tapnadr. Dolaysyla, Dor Dzenli peripteroslarn hepsi Arkaik-Hellenistik Dnemler iinde ina edilmi olup,

Bu balk altnda incelecek olan Dor Dzenli tapnaklarn planlar ile ilgili ayrntlar ve bu konudaki referanslar burada tekrar sunulmayacaktr. Tapnaklarn planlar iin II. blmdeki ilgili balklara ve dipnotlara baknz.

899

131

Anadoluda Roma mparatorluk ana ait bu planl Ion, Korinth ve Kompozit Dzenli ok sayda rnek900 varken, Dor Dzenli tapnak bulunmamaktadr.

Peripteros planl tapnaklar genel lleri ve geniliin uzunlua oranlanmas ynnden irdelendiinde, birbirlerine yakn sonular vermektedir ( Tab. 5 ). 26.00x45.50 m.lik lleriyle Anadoluda Dor Dzeninde ina edilmi en byk tapnak olan Klaros Apollon Tapnann eninin boyuna oran 1/1.45 olmasyla tam dikdrtgen olmayp, klasik 1/2 oranndan901 farkl olarak daha geni bir yapya sahiptir. Ayn blgede yer alan Ilion Athena, Aleksandreia Troas Dor ve Assos Athena Tapnaklar birbirlerine yakn olan genel lleri itibariyle 1/2 oranna olduka yakn ina edilmitir. Bu yaplara komu olan Pergamon Athena Tapna ile Lykia Blgesindeki Knidos Dor Tapna daha kk boyutlu olup, iki yapda da geniliin uzunlua oran 1/1.70 dir ve Klaros Apollon Tapna kadar olmasa da ksmi olarak enli bir yapdadrlar. 10.25x19.70 m.lik boyutlaryla daha kk llere sahip olan Emecik Apollon Tapna ile 15.70x33.00 m. llerindeki Myus Apollon, 15.84x34.14 m. llerindeki Seleukeia Pieria Zeus Tapna 1/2 orannda olmalaryla dikdrtgen bir plan sergilerken, 15.07x27.90 m.lik Letoon Apollon Tapna 1/1.85 oran ile bu yaplardan biraz daha geni bir grnme sahiptir. Anadoludaki Dor peripteroslar genel anlamda 1/2 -1/1.45 oranlar arasnda ina edilmi olup, plan oranlar ynnden birbirlerine yakndrlar ve Antik ada ina edilmi dier peripteroslu rneklerle de uyumluluk gsterirler902. Peripteros planl Dor Tapnaklarnn boyutlar bakmndan en by olan Klaros Apollon Tapna antsal lleriyle sadece Anadoludaki Dor Dzenli tapnaklarnn deil tm Antik an nde gelen tapnaklarndan birisidir ve bu ller nedeniyle de yzyllar boyunca bitirilememitir. Bu yapdan sonra lleri birbirine yakn olan Seleukeia Pieria Zeus, Myus Apollon, Ilion Athena, Assos Athena, Aleksandreia Troas Dor, Letoon Apollon Tapnaklar sralanmaktadr. Yaklak ayn llere sahip Pergamon Athena ve Knidos Dor Tapnaklar daha kk boyutlaryla sralamann nc halkasnda,
Euromos Zeus, Pergamon Traianus, Sagalassos Antoninus Pius, Side N1 ve N2 Tapnaklar Roma mparatorluk ana ait bu plana sahip deiik dzenli rneklerdir ( bu tapnaklar iin bk. Anabolu 1970; Serdarolu 2004 ). 901 Bilindii gibi Klasik planlardaki tapnaklar, ideal olarak yap geniliinin uzunlua oran 1/2 olacak biimde ina edilmektedir ( bk. Serdarolu 2004, ). 902 Bu konu ile ilgili ok sayda yayn olmakla birlikte, dikdrtgen ve buna yakn plan sergileyen peripteros planl tapnaklar iin temel kaynak niteliinde bk. Theuer 1918; Robertson 1943; Dinsmoor 1950; Lawrence 1996; Gruben 2001; Stamper 2005.
900

132

Emecik Apollon ve Amyzon Artemis tapnaklar ise daha kk lekte olmalaryla peripteros planl Dor Dzenli tapnaklar sralamasnda sonlarda yer almaktadrlar.

Anadoluda prostylos plana sahip Dor Dzeninde toplam 11 tane tapnak ( Lev. 2 ) tespit edilmi olup, bu say toplam Dor Dzenli tapnaklar yaklak 1/4 oluturmaktadr. . . 3. yy.n ortalarndan itibaren . S. 2. yy.n ortalarna kadar ki 500 yllk sre ierisinde ina edilmi olan prostyloslu Dor Tapnaklarnn ilk rnekleri Pergamon Kentinde bulunan Zeus, Hera Basileia ve Asklepios-R Tapnaklardr. Pergamondaki yaplarn da etkisiyle, bu yaplarn ina dnemleriyle ayn zaman diliminde veya biraz daha ge tarihte prostylos planl tapnaklarn saysnda bir art olduu grlmektedir. . . 2 yy.da Miletos Dor, Perge Dor ve olaslkla ayn dneme ait Sura Apollon Tapnaklar ile . . 1. yy.a tarihlenen Aspendos Dor, Lyrbe-Seleukeia Dor ve Roma Dneminin rn olan Sidyma Sebasteion, Iotape Traianus ve Asar Dor Tapnaklar Dor Dzenine sahip bu plan tipinin dier rnekleridir. Blgeler baznda ele alndnda; Pergamon Kenti ve Kilikia Blgesi bu plana sahip er tapnak, Lykia ve Pamphylia Blgeleri ikier, Ioniada Miletos Kentinde bir tane tapnak olduu grlr. Arykanda Helios ve Korykos Zeus Tapnaklarnn planlar tam olarak bilinmemekte ve her iki yapnn da prostylos veya templum in antis planl olabilecei dnlmektedir. Fakat Arykanda Helios Tapnann templum in antis planl olduu ynnde arlkl bir dnce vardr.

Prostylos planl Pergamon Hera Basileia, Zeus ve Asklepios-R Tapnaklarnda genel ller dikkate alndnda, bu yaplar geniliin uzunlua oran, Asklepios-R ( 9.60x16.00 m.) 1/1.70, Zeus Tapna ( 7.70x12.30 m. ) 1/1.60 ve Hera Basileia ( 6.76x10.13 m. ) 1/1.50 ile boyutlar farkl olmasna ramen oranlarn uyumlu olduu ve dikdrtgenden ziyade daha enli tasarlandklar anlalr. Anadoludaki Dor Dzenli prostyloslarn en by olan Perge Dor ( 12.70x21.50 m. ) 1/1.70 orannda ve lleri bakmndan buna yakn olan ( 11.00x17.20 m. ) ve ayn blgede yer alan Aspendos Dor Tapna 1/1.56 oranda olmasyla Pergamon prostyloslarna benzer bir dzenlemeye sahiptirler. Miletos Dor Tapna ( 9.20x14.20 m. ) ve Iotape Traianus Tapna ( 7.50x11.57 m. ) 1/1.54 ile ayn orana sahip prostylosturlar. Btn bu rneklerden anlalaca zere, genel olarak, prostylos planl Dor Dzenli tapnaklarn, 1/1.50 oranna yakn bir planda yerletirildikleri

133

grlr. Yaklak ayn llere sahip Sura Apollon ( 7.00x14.00 m. ), Lyrbe-Seleukeia Dor ( 7.34x14.35 m. ) ve Asar Dor ( 7.65x15.60 m. ) Tapnaklar 1/2e yakn oranlar ile peripteros planl rneklere benzer ekilde dikdrtgen plana sahiptirler. Sidyma Sebasteionu ( 7.10x9.50 m. ) ise 1/1.30 oran ile kareye yakn plan gsteren tek prostylos Dor tapnadr. Pamphylia Blgesindeki Perge ve Aspendos Dor Tapnaklar byk boyutlu prostyloslardr. Bu yaplardan sonra srasyla; Pergamon Asklepios-R, Miletos Dor, Asar Dor, Lyrbe-Seleukeia Dor, Sura Apollon, Pergamon Zeus, Iotape Traianus, Pergamon Hera Basileia eklinde bir dizin takip edilirken, kk boyutlu Sidyma Sebasteion bu sralamann son halkasn oluturmaktadr. . . 4. yy.n son eyreinden balayarak . S. 1. yy.n ikinci yarsna kadar deiik dnemler ierisinde Anadoluda templum in antis plana sahip Dor Dzenli Tapnaklar ina edilmitir. Priene Demeter ve Mamurt Kale Meter Theon Tapnaklar bu plana sahip ilk yaplar olup, daha sonra, Olgun Hellenistik Dnem olarak bilinen . . 225-160/150 tarihleri arasnda Aigai Demeter-Kore, Herakleia Athena, atren Hermes, Baarck Zeus Tapnaklar ina edilmitir. . . 1. yy.n ortalarna tarihlenen Kaunos Teras ve Sagalassos Dor Tapnaklar ile mparator Vespasianus Dnemine tarihlenen Balboura Agora ve Kestroi Vespasianus Tapnaklar ge tarihli templum in antis planl Dor Dzenli yaplardr.

Peripteros ve prostylos planl tapnaklara oranla templum in antis planl tapnaklar daha kk boyutlara sahiptirler. 12.80x15.75 m. olan lleri ile enine bir plan sergileyen Priene Demeter Tapna ayn plana sahip dier templum in antisli yaplardan ayrlmakla birlikte, bu grubun en byk tapnadr. atren Hermes Tapna (10.70x14.55 m. ) ise boyuna dikdrtgen planl yaplarn lleri dikkate alndnda, boyut olarak dier rneklerden daha byktr. Yaklak ayn llerdeki Mamurt Kale Meter Theon ve Sagalassos Dor Tapnaklar sralamadaki ikinci grubu, dier rnekler; Aigai Demeter-Kore, Kaunos Teras, Kestroi Vespasianus Tapnaklar birbirlerine yakn lleriyle sralamada nc grubu oluturmaktadr. Anadoludaki Dor Dzenli Tapnaklar arasnda en kk llere sahip olan Baarck Zeus ve Balboura Agora Tapnaklar kareye yakn bir plan gstermekte ve templum in antisli tapnaklar iinde boyutlar ynnden son srada bulunmaktadrlar. Templum in antis planl Dor tapnaklarnn genilikleri uzunluklarna

134

oranlandnda 12.80x15.75 m. llerindeki Priene Demeter Tapna 1.23/1 orannda olmasyla enine bir plan sergilemekte ve ayn plana sahip dier rneklerden ayrlmaktadr. Kestroi Vespasianus Tapna ( 5.15x9.72 m. ) ise 1/1.88 oranyla bu plan grubundaki tapnaklar ierisinde dikdrtgen biimli tek yapdr. Mamurt Kale Meter Theon (9.60x12.90) 1/1.35, atren Hermes Tapna ( 10.70x14.55 m. ) 1/1.35, Sagalassos Dor Tapna ( 8.86x13.07 m. ) 1/1.45, Aigai Demeter-Kore Tapna ( 6.70x9.70 m. ) 1/1.45, Kaunos Teras Tapna ( 6.78x9.70 m. ) 1/1.43 oranlarnda olmalaryla tipik templum in antisli tapnak planna uymaktadrlar. Balboura Agora Tapna ( 6.85x7.90 m. ) 1/1.5, Baarck Zeus Tapna ise ( 6.90x7.30 m. ) 1/1.05 oranndadr ve bu iki yap kareye yakn bir plan gstermektedir.

Anadolu genelinde Dor Dzende ina edilmi olup peripteros, prostylos ve templum in antis plana sahip tapnaklarn genilikleri/uzunluklar oranlamas sonucu elde edilen veriler, ayn plan grubu dahil tapnaklarn, genelde, kendi ilerinde uyumluluk gsterdii ortaya koymaktadr. Peripteros planl tapnaklar 1/2 1/1.60 arasnda oranlara sahip olmalaryla, baka dzenlerde ina edilmi peripteros rneklerle paralellik tamakta ve dikdrtgen veya dikdrtgene yakn plan sergilemektedirler. Prostylos planl gruba dahil tapnaklar ise genelde 1/1.50 orann yakndrlar ve bu oranlaryla, deiik dzenlere sahip dier prostylos planl tapnaklardan fazla ayrlmamaktadrlar. Priene Demeter ve Kestroi Vespasianus Tapnaklar gibi planlarnda kk farkllklar tayan rnekler dikkate alnmazsa, Dor Dzenli templum in antis planl sekiz tapnan 1/45 1/1.05 arasnda oranlara sahip olduu, bu oranlaryla, daha ok kareye yakn bir plan sergiledikleri ve ayn planl farkl cephe dzenine sahip dier tapnaklarla benzetikleri grlmektedir.

Anadoludaki Dor Dzeninde ina edilmi olan peripteros planl rneklerin hepsi n ve arka cephede 6 ar stuna sahip heksastylos peripteros tipli tapnaklardr. lleri ve genel planlar bakmndan Myus Apollon ve Amyzon Artemis Tapnaklarnn peripteros plana sahip olduu dnlmekte, fakat bugne kadar bu yaplar zerinde detayl bir alma yaplmad iin stun saylar bilinmemektedir. Pseudoperipteros planl Oinoanda Dor Tapnann genel plan dikkate alndnda peripteroslu rneklere benzemekte ve ksa kenarlarda 4 yanlarda 6 adet yarm stun bulunmaktadr. 6x11 stuna sahip Aleksandreia

135

Troas Dor, Klaros Apollon, Alabanda Artemis, Emecik Apollon ve Letoon Apollon Tapnaklar ile 6x13 stunlu Assos Athena ve Knidos Dor Tapnaklar, peripteros planl klasik tapnaklarda grlen ilkeye -yanlardaki stunlar, ksa kenardaki stun saysnn 1 eksik ya da 1 fazla olmas- gre ina edilmi iken, Ilion Athena ve Seleukeia Zeus Tapnaklar 6x12 stunlu olmasyla, Pergamon Athena Tapna ise 6x10 stun says ile dier peripteroslu rneklerden ayrlmaktadr. Dta 22, i srada 9 stuna sahip yuvarlak planl Kaunos Dor Tapna plannn yannda stun says ve dizilimi ile de Anadolu Dor Tapna mimarisinde nik bir yap olarak dikkate alnmas gereken farkl bir konumda bulunur. Templum in antis planl tapnaklarda uygulanan genel kurala903 bal kalnarak, Anadoludaki Dor Dzenli templum in antis planl tapnaklarn n cephesinde anteler arasna iki stun yerletirilmitir. Bilindii gibi, prostylos plan tipindeki yaplar n cephelerinde bulunan stun saysna bal olarak kendi iinde tetrastylos, heksastylos, oktastylos gibi alt gruplara ayrlmaktadr904. Bu balamda, Anadoluda yaygn ekilde grlen prostylos planl tapnaklar deiik stun saysna sahip iken905, Dor Dzeninde ina edilmi tapnaklarn hepsinin n cephede 4 stuna sahip tetrastylos prostylos planl olmas, Pergamondaki prostyloslu Dor tapnaklarnn Anadoludaki dier rnekler zerinde etkili olduuna dair nemli bir kant olurken, belki de bu yaplarn bir plan birlii iinde ina edildiini gstermektedir. Dor Dzeninde yaplm olan Kedreai Apollon, Kadyanda Dor, Laertes Zeus, Korykos Zeus ve Metropolis Ares Tapnaklarnn planlar tam olarak bilinmedii iin bu yaplarn stun says ve dizimi hakknda bir fikir yrtmenin, varsaymlardan teye gitmeyecei ve belki de genel saptamalarda hatal tespitler yaplmasna neden olaca iin sz konusu yaplar deerlendirilmeye alnmamtr.

Anadoludaki Dor Dzenli peripteroslarn hepsinde, Dor Dzenli tapnak mimarisinin bir zellii olan dar pronaos uygulamas grlmektedir ( Lev. 1 ). Ayn ekilde prostylos planl Dor tapnaklarnda da pronaos derinlii yap uzunluuna gre dar tutulmuken ( Lev. 2 ), bu durum templum in antis rneklerde biraz farkllk

Mansel 1999, 227. Serdarolu 2004, 155. 905 n cephede alt stunlu heksastylos prostylos planl Termessos Korinth ve n cephede sekiz stunlu oktastylos prostylos planl Ephesos Serapis Tapna deiik stun saysna sahip prostylos planl tapnaklara rnek gsterilebilir. Bu yaplar iin bk. Anabolu 1970; Serdarolu 2004.
904

903

136

gstermektedir. Templum in antis planl Aigai Demeter-Kore, Priene Demeter, Kaunos Teras, Balboura Agora, Arykanda Helios ve Sagalassos Dor Tapnaklarnda dar pronaos, Mamurt Kale Meter Theon, Herakleia Athena ve Kestroi Vespasianus Tapnaklar ise, Anadolu tapnak mimarisinin bir geleneinin olduu bilinen derin pronaos uygulamasna sahiptirler ( Lev. 3 ).

Dor Dzenli tapnaklarn cella genilikleri ve oranlar ( Tab. 5 ) zerine genel bir deerlendirme yapldnda peripteroslu rneklerin, klasik Dor tapnaklarnda grlen906 uzun dikdrtgen planl cellalara sahip olduu, pseudoperipteros planl Oinoanda Dor Tapnann cellas ( 6.90x7.20 m. ) ise 1/1.05 oranla kareye yakn plan sergiledii grlr. Ayrca, peripteros planl Amyzon Artemis Tapnann cellas yaklak 7.00x7.50 m.lik lleri ile 1/1.07 oranna sahiptir ve dier peripteros planl tapnaklardan farkllaarak tam olmasa da, kareye yakn bir plandadr. Prostylos planl Dor tapnaklarnda ise, yaplarn boyutlar ile ilikili olarak, dikdrtgen ve kareye yakn planl cellalar olduu grlr. Pergamondaki kk boyutlu Hera Basileia, Asklepios-R ve Zeus Tapnaklar ile bunlara yakn llere sahip olan Sidyma Sebasteion ve Iotape Traianus Tapnaklarnda kare biimli cellalar mevcuttur. lk rneklere oranla daha byk ve birbirlerine yakn llere sahip Sura Apollon ( 7.00x14.00 m. ), Lyrbe-Seleukeia Dor ( 7.34x14.35 m. ) ve Asar Dor (7.65x15.60 ) Tapnaklarnn cellalar dikdrtgen planldr. Byk boyutlu prostyloslar Perge Dor Tapnanda cella ( 8.80x10.40 m. ) 1/1.8 oranla kareye yakn, Aspendos Dor Tapnanda ise cella ( 9.00x9.00 m. ) 1/1 orannda olmasyla kare biimli tutulmutur. Grld gibi, prostylos planl Dor tapnaklarndan kk boyutlular kare planl, daha byk lekli ikinci grupta dikdrtgen planl, byk llerdeki prostylos rneklerde ise yine kare biimli cellalar planland tespit edilmitir. Anadoludaki Dor Dzenli templum in antis planl tapnaklarn ierisinde, Priene Demeter Tapnanda cella ( 11.70x6.45 m. ) enlemesine yerletirilmi olup, ayn planl dier rneklerden farkl olarak yanlara doru dikdrtgen bir plan gstermektedir. Sagalassos Dor Tapna, cella ( 7.40x9.25 m. ) oran 1/1.25 ile kare plandan uzaklaan tek rnektir. Aigai Demeter-Kore Tapnann cellas (5.20x5.20 m. ) 1/1, Kaunos Teras Tapnann cellas ( 6.10x6.00 m. ) 1/1.01, Balboura
Anadolu dndaki peripteros planl Dor Dzenine sahip Arkaik ve Klasik Dnem tapnaklarnn lleri ve oranlar iin bk. Theuer 1918; Ayrca bk. Conti 1997, 10.
906

137

Agora Tapnann cellas ( 4.00x4.30 m. ) 1/1.07, Kestroi Vespaianus Tapnann cellas ( 3.85x4.35 m. ) 1/1.13 oranda ve pronaossuz sadece celladan ibaret Baarck Zeus Tapna ( 6.90x7.30 m. ) 1/1.05 oranyla, templum in antisli tapnaklarn planlarnda genel bir uyumluluk olduunu ve cellalarn kare planda yapldn ortaya koymaktadr. Her plan grubundaki Dor Dzenli tapnaklar, ksmi fakllklar tayan tekil rnekler hari, cella uygulamalar ynnden, genelde, kendilerinin dahil olduu plan tipinin zelliklerini yanstmaktadr.

Klasik Dor Dzenli tapnaklarn vazgeilmez bir birimi olan opisthodomos Anadolu tapnak geleneine yabanc bir uygulama907 olduu iin Anadoludaki Dor Dzenli tapnaklarda pek kullanlmam, sadece Kuzeybat Anadoluda nadir ve tartmal rnekler mevcuttur. Peripteros planllar dnda, dier plan tiplerine sahip Dor tapnaklarnn hi birisinde uygulanmayan opisthodomosun sadece Ilion Athena Tapnanda olduu kesin bir biimde sylenebilir. Mevcut kalntlara ve ta planna gre Aleksandreia Troas Dor Tapnanda opisthodomos olduu dnlrken, Pergamon Athena Tapnanda ise cellann ikiye blnm olmas cella iindeki ikinci blmn opisthodomos gibi alglanmasna sebep olmu, hatta baz yaynlardaki908 planlarda, tapnak opisthodomoslu olarak gsterilmitir. ayet, bu yapnn opisthodomoslu olduu kabul edilir ve tm Dor tapnaklar kronolojik ynden deerlendirilirse, opisthodomosa sahip Anadoludaki ilk Dor tapnann Pergamon Athena Tapna olabilecei sonucu ortaya kar. Ayrca, Letoon Apollon Tapnanda cella yan duvarlar arkada kk kntlar yapmas tam olmasa da, yapda opisthodomos varm hissi uyandrmaktadr.

alma kapsamnda gzlemlenen nemli bir dier husus ise, gerek Anadoluda gerekse Anadolu dndaki Dor Dzenli tapnaklarda dipteros ve pseudodipteros909 plana

Akurgal 2000, 358. Lehmann 1954, 19, Fig. 11; Akurgal 2000, 259, ek. 286,1; Gruben 2001, 464 Res. 344. 909 Dor Dzenli tapnak iinde bu plan tipine sahip kesin bir rnek bilinmemek birlikte, Erken Arkaik Dnemde yaplm Dor Dzenli Korkyra Artemis Tapna ( bk. Gruben 2001, 112, Res. 89 ), . . 530-470 arasna tarihlenen ve Dor Dzeninde olan Selinus D, F ve G Tapnaklar ( bk. Theuer 1918, 7-11, Res. 3-5 ) ile . . 6. yy.n ortalarna tarihlenen Dor Dzenli Paestum Hera I Tapnann genel plan ( bk. Gruben 2001, 161, Res. 198 ) incelendiinde stunlar ile cella duvar arasndaki pteromann olduka geni tutulduu
908

907

138

rastlanlmamasdr. Anadolu dnda Dor Dzenli rneklerde amphidistyl in antis910, amphiprostylos911, pseudoperipteros912 ve yuvarlak913 planlar yaygn kullanm alan bulmu iken, Anadoluda sadece Kaunos Dor Tapnanda yuvarlak plan ve Oinoanda Dor Tapnanda pseudoperipteros plan uygulanm, dier plan tiplerine sahip Dor Dzenli tapnak tespit edilememitir.

ve bu plan emas nedeniyle sz konusu tapnaklarn planlarnn, pseudodipteros olarak adlandrmamakla birlikte, buna yakn olduu grlr. 910 Bu plan tipindeki Dor Dzenli tapnaklarn en bilinen rnei Eleusisteki Artemis Tapnadr ( bk. Gruben 2001, 238, Res. 178 ). 911 Anadoludaki Dor Dzenli tapnaklarda rnei bulunmayan bu plan tipi, Delosta Apollon Kutsal Alannda . . 425417 arasna tarihlenen Apollon Tapna ( bk. Gruben 2001, 155, Res. 125 ) ve . . 4. yy.n sonunda yaplm Rhodostaki Athena Lindia Tapnanda ( bk. Lehmann 1954, 16, Fig. 2 ) grlmektedir. 912 . . 5. yy.n ilk yarsna tarihlenen Akragas B Tapna ( bk. Gruben 2001, 329, Res. 252 ) ve . . 1. yy.da yaplm olan Cori Herakles Tapna ( bk. Stamper 2005, 65, Res. 46 ) bu plan tipine sahip Dor Dzenli rneklerdir. 913 Delphide Athena Pronaia Kutsal Alannda . . 6. yy.n ortasna tarihlenen Tholos ( bk. Gruben 2001, 100, Res. 77-79 ) ve Epidauros Asklepios Kutsal Alannda . . 360-320 arasnda ina edilmi olan Tholos ( bk. Dinsmoor 1950, 150, Res. 50 ) Anadolu dndaki yuvarlak planl Dor Dzenli tapnaklara rnek gsterilebilir.

139

III. D. Dzen ve Oranlar914 na edilecek bir yapya daha fazla ilevsellik ve salamlk kazandrmak amacyla, belirli kurallar iinde ve sistemli bir ekilde uygulanan yap birimlerinin oranlanmas, sadece yaplarn planlarnda alglanabilen bir zellik deil, ayn zamanda, styapy dengeli bir ekilde tayabilmek ve binay estetik kayglar erevesinde orantl bir grnte sunmak adna, yaplarn dikey tayclarnda da zenle uygulanm ve hatta kesin kurallara balanmtr. Belirli kurallar dahilinde uygulanan cephe dzenlemeleri Antik ada farkl ilevlere sahip pek ok yapda kullanlm olmakla birlikte, arlkl olarak, grsel estetik kayglar kendisine ama edinen tapnak mimarisiyle zde tutulmutur. Bu dnceler temelinde, almann bu blmnde, Anadoludaki Dor tapnaklarnn cephe dzenlerini ve bu dzenlere ait mimari elemanlarn kendi ilerindeki oranlanmalarn inceleyerek, Dor Dzeninin tapnaklardaki uygulanma biimi ve bu yaplar arasndaki ilikiler belirlenmeye allacaktr.

Tapnaklarn asl dzlemi olan stylobatenin lleri ve bunun zerine oturan ana yapnn boyutlar ile ilikili olarak yapy eviren stunlarn kalnlklar ve dizilimleri farllklar gstermektedir. Yaplar tasarlayan mimarlar stun alt apn baz alp, belirli kurallar erevesinde bir takm oranlamalar yaparak915, stunlarn dizilimlerini ve ykseklikleri hesap etmi ve yaplarn orantl ekilde grnmesini salamlardr. Bu balamda, Assos Athena Tapnanda 0.60 m.den 1.40 m. kadar deien ykseklikteki paralardan oluan stunlarn en alt ap 0.91 m., en st ap ise balk altnda 0.64 m.dir. Balksz 4.30 m., balkla birlikte 4.78 m. ulaan stun ykseklii stylobate geniliinin 1/3dr. Stunlar aras, dar yzeylerde merkezden merkeze 2.61 m. olup, stun alt apnn yaklak 3 kat olmasyla ak dizimde yani diastylos, yanlarda ise 2.45 m. ile 2.5 katna yakn olmasyla ak dizimden biraz daha dar bir uygulama yaplm ve dolaysyla n cephedeki stunlar yanlardakilere gre daha aralkl dizilmitir. Aralarnda dnem ve plan fark olasma ramen Aigai Demeter-Kore Tapnandaki paradan oluan stunlar
Anadoludaki Dor Dzenli tapnaklarn mimari dzenleri ve oranlar ile ilgili ayrntlar ve bu konudaki referanslar burada tekrar sunulmayacaktr. Tapnaklarn dzenlenmeleri ve oranlanmalar hakknda detayl bilgiler iin II. blmdeki ilgili balklara ve dipnotlara baknz. 915 Vitruvius III, III, 1 vd.
914

140

balkla birlikte toplam 4.33 m. ykseklie kmakta ve Assos Athena Tapnann stunlar ile yaklak ayn uzunluktadr. Aigaidaki tapnan stun alt ap 0.57 m., st ap ise 0.45,5 m.dir ve stunlar diastylos yani geni aralkl olarak yerletirilmi olup, dizilim Assos Athena Tapna ile ayn iken, stunlarn daha ince ve uzun olduu anlalmaktadr. Bu durum, Hellenistik Dneme ait Dor stunlarnn, Arkaik Dnemin Dor stunlarna oranla daha incelip uzadn gstermektedir. Yine benzer ekilde, Hellenistik Dnemin rn olan Pergamon Athena Tapnanda be paral yivsiz stunlarn alt ap 0.75 m., ykseklikleri ise 5.25 m.dir ve Assos rneine oranla daha ince ve uzun yapdadrlar. Boyutlar asndan Anadoludaki Dor tapnaklarnn en by olan Klaros Apollon Tapnanda on iki tamburdan oluan stunlarn alt ap, yapnn bykl ile ilintili olarak 1.72 m.dir ve bu l Dor tapnaklar arasnda en kaln stunlarn bu yapya ait olduunu ortaya koymaktadr. Yapnn stunlar kaln olmak birlikte 11.42 m. ykseklii dikkate alnrsa, dier Hellenistik rneklerde olduu gibi, genel ykseklik ve alt ap arasndaki 6.62 oran sonucu, bu stunlarn da ince ve uzun bir grnme sahip olduu ortaya kar. Templum in antis planl Priene Demeter, Aigai Demeter-Kore, Kaunos Teras Tapnaklarnda stun alt apnn 3 kat aralklarla stunlar yerletirilmi olup, stunlar geni dizimde yani diastylosdur. Sidyma Sebasteionunda stun alt ap 0.54 m., stun aralklar ise merkezden merkeze 2.13 m. ve Oinoanda Dor Tapnanda olduu gibi alt apn 3.5 kat ara mesafe ile ak dizime yani araeostylosa yakn bir dizili gsterir. Oinoandadaki tapnakta stun ykseklii 5.60 m. iken, Sidymada stunlar 4.83 m. ykseklie sahiptir ve stun dizilimi ayn olasma ramen, Oinoanda Dor Tapnann stunlar daha ince ve uzundur. Lyrbe-Seleukeia Dor Tapnanda n cephede, alt aplar 0.60 m., merkezi aralklar 2.25 m. olan stunlarn oranlar incelendii zaman, merkezlerden stunlar aras mesafenin stun alt apnn 3.50 kat olduu ve stunlarn ak dizimde araeostylos yerletirilmi olduu grlr. Bu yapnn stun ykseklikleri ise 3. 93 m. olarak hesaplanm olup, prostylos rnekler arasnda en ksa stunlara sahip olduu anlalmtr. Ayn ekilde, prostylos planl Perge Dor Tapnanda da stun alt aplar 1.10 m., stunlar aras mesafe ise 4.10 m.dir ve stunlar aras mesafenin 3.7 orannda, yani geni dizimde araeostylosda yapld grlr. 6.60 ila 7.20 m. arasnda olduu dnlen stun ykseklikleri dikkate alndnda, dier geni dizilimli stunlara sahip tapnaklar ierisinde Pergedeki yapnn en yksek stunlara sahip olduu ortaya kar. Perge Dor Tapnana

141

yakn llerdeki Aspendos Dor Tapnanda ise stunlar arasndaki 3.50 m.lik mesafenin, 0.65 m.lik stun alt apnn 5 kat olmasyla, olduka farkl bir dizlim grlr ve yap bu ynyle Dor Dzenine sahip dier tapnaklardan ayrlr. Seleukeia Pieria Zeus Tapnanda ise n ve arkadaki stunlar, alt apn 1.50 orannda aralkl

yerletirilmeleriyle kapal dizim yani pykhostylostur ve bu dizilim dier Dor Dzenli rneklerde grlmeyip, bu yapya zgdr.

Yaplarn stun yksekliklerinin hesaplanmas ve birbirleriyle karlatrlmas sonucu elde edilecek veriler Anadoludaki Dor Dzenli tapnaklarn yksekliklerinin alglanmas asndan olduka nemlidir. Peripteros planl tapnaklar kendi ierisinde stun ykseklikleri ve dolaysyla yap ykseklikleri bakmndan irdelendiinde; boyutlar asndan Anadoludaki Dor tapnaklarnn en by olan Klaros Apollon Tapnanda stunlarn ykseklii 11.42 m. olarak hesaplanm ve dier Dor rneklerinden olduka yksek olduu grlmtr. 7.50 m. stun yksekliine sahip olan Ilion Athena Tapna ise, bu lyle ykseklik asndan Klaros Apollon Tapnana en yakn ikinci yap rneini oluturmaktadr. Stun ykseklikleri asndan peripteros planl dier tapnaklar srasyla; yaklak 7.00 m. stun yksekliine sahip Letoon Apollon Tapna, 5.25 m. stun ykseklii ile Pergamon Athena Tapna eklinde sralanmaktadr. Pseudoperipteros planl Oinoanda Dor Tapnann stunlar 5.60 m. yksekliinde olmasyla, Arkaik Dnemde ina edilmi olan Assos Athena Tapnann 4.78 m. ykseklie sahip stunlarndan daha uzundur. Grld zere peripteros planl yaplar ierisinde Assos Athena Tapna en ksa stunlara sahiptir ve bu durum, erken tarihli Dor yaplarnn ge rneklere kyasla daha ksa ve bask bir grnme sahip olduunu gstermesi bakmndan nemlidir.

Prostylos planl yaplar arasnda genel llerinin byklyle n plana kan Perge Dor Tapnanda stun yksekliklerinin 7.20 ila 6.60 m. arasnda olmas, bu yapnn stun boyuyla da, ayn plana sahip dier rneklerden farkl olduunu gstermektedir. Stun ykseklii 6.07 m. olan Asar Dor Tapna ise bu lleriyle ikinci srada yer almaktadr. Miletos Dor Tapnanda stunlar 5.30 m. yksekliinde iken, Sidyma Sebasteionunda

142

stunlarn 4.83 m. yksekliinde olmas, bu yapnn genel lleri ( 7.10x9.50 m. ) dikkate alndnda ayn plandaki dier rneklerden daha kk boyutlu olmasna ramen, daha yksek olduunu ortaya koymaktadr. Pergamon Hera Tapnanda stunlar yaklak 4.50 m., Pergamon Zeus Tapna ise 4.40 m. ve Lyrbe-Seleukeia Dor Tapnanda stunlarn ykseklii 3.93 m. olarak hesaplanmtr. Sidyma Sebasteionundan daha byk olan Pergamon Hera Basileia ( 6.76x10.13 m. ) ve Zeus ( 7.70x12.30 m. ) Tapnaklar ile LyrbeSeleukeia Dor Tapnanda ( 7.34x14.35 m. ) stun ykseklikleri dikkate alnrsa, Sidyma Sebasteiona gre bu yaplarn boyutlar byk olmasna ramen, daha ksa bir grnme sahip olduklar anlalr.

Templum in antis planl yaplarda sadece anteler arasnda bulunan iki tane stunun uzunluunu hesaplayarak, yapnn stylobate dzleminde itibaren st blmnn cephe ykseklii hakknda genel bir fikir edinilebilir. Bu plana sahip 10 tapnaktan sadece 6 tanesinin stun yksekliklerini belirlemek mmkn olmu ve bu sonular dorultusunda Sagalassos Dor Tapnann 5.60 m. yksekliindeki stunlar ile bu plan grubundaki en yksek tapnak olduu grlr. Cephesi Sagalassos Dor Tapnandan ( 8.86x13.07 m. ) yaklak 1.00 m. daha geni olan Mamurt Kale Meter Theon Tapnann( 9.60x12.90 m. ) stunlar 4.90 m. yksekliindedir. Dolays ile bu ller, Mamurt Kaledeki tapnann Sagalassostaki tapnaktan daha ksa ve bask bir grnmde olduunu gstermektedir. Balboura Agora Tapnanda ( 6.85x7.90 m.) stunlar 4.69 m. yksekliinde iken, Aigai Demeter-Kore Tapna ( 6.70x9.70 m. ) stunlar 4.33 m. yksekliindedir ve iki yap karlatrldnda, cephesi 0.15 m. daha geni olan Balbouradaki tapnak ile stun boyu 0.36 m. daha ksa Aigaidaki tapnak arasnda orantlar baznda paralel bir grnm vardr. Bu iki tapnaktan daha geni bir cephesi olan Baarck Zeus Tapna ( 6.90x7.30 m. ) ise, 3.30 m. ykseklie sahip stunlarndan yola klrsa, genel lleri yannda, cephe ykseklii asndan da Anadoludaki Dor tapnaklarnn en kk leklisi ve olduka bask grnml bir cepheye sahip olduu anlalmaktadr. Plan ve yap lleri tespit edilememi Korykos Zeus Tapnanda ise, mimari malzemeler yardmyla yaplan hesaplamalar sonucu, stunlar yaklak 5.50 m. yksekliindedir.

143

Pergamon Athena, Mamurt Kale Meter Theon, Alabanda Artemis, Baarck Zeus, Sidyma Sebasteion, Sagalassos Dor, Asar Dor gibi tapnaklarda stun tamburlar dz braklrken; Klaros Apollon, Priene Demeter, Metropolis Ares ve Pergamon Asklepios tapnaklar 22 yivli stuna sahiptir. Ilion Athena, Myus Apollon, Amyzon Artemis, Emecik Apollon, Kaunos Teras, Sura Apollon, Laertes Zeus, Kestroi Vespasianus, Korykos Zeus tapnaklarnda stunlar 20 yivli, Pergamon Hera ve Zeus, Miletos Dor, Kedreai Apollon, Kadyanda Dor, Lyrbe-Seleukeia Dor Tapnaklar ise 18 yivlidir. Ayrca, Assos Athena Tapnanda ante aralarndaki stunlar 18 yivli iken, yapy evrelen stunlar 16 yivlidir. Kaunos Dor, Balboura Agora ve Iotape Traianus tapnaklar da 16 yivli stuna sahiptir. Perge Dor tapna ile Aigai Demeter-Kore Tapna ise 24 yivli stunlar ile Anadoludaki Dor tapnaklar arasnda en fazla yiv saysna sahip stunlu yaplardr916. Dor

mimarisindeki stunlarda kullanlan yivlerin saysnn dnemlere ve yaplara gre 16 ile 24 arasnda deitii ve .. 5. yy.da stunlara genellikle 20 yiv ilendii bilinmektedir917. Anadoludaki Dor tapnaklarnda da yiv saylar 16 ile 24 arasnda deimekle birlikte, bu farklln dnemsel, blgesel ya da yap boyutu ve plan ile ilikili olmad918, her dnemde stunlarn eitli saylarda yivlendirilmi veya dz braklm olduu grlr. Anadoludaki Dor Tapnaklarnda kullanlan stunlar yekpare olmayp, tamburlar halindedir ve genelde stun balndan ayr olarak ilenirken, son tambur ile birlikte ilenmi Dor balklar ise, Ilion Athena919, Laertes Zeus Megistos920, Kadyanda921 ve Asar922 Dor Tapnaklarnda grlmektedir. Hellenistik Dnem ncesi Anadolu d923 ve Anadoludaki Dor tapnaklarnda grld zere iki stun arasna denk gelen metop says924 iki iken, zellikle .. 3.

Yaplarn stun yiv saylar iin, II. Blmdeki her tapnak ile ilgili olan maddeye ve dipnota baknz. Conti 1997, 11. 918 Dor Dzenli tapnaklarn dnemleri, blgeleri, boyutlar ve planlar iin Tablo 1, 3, 4 ve 5e baknz. 919 Anabolu 1970, 65. 920 St 1998, 59, Lev. 17b. 921 Rumscheid 1994, 24, Res. 52. 922 St 1998, 97; Ayrca, Kilikia Blgesindeki, Lamos Vespasianus-Titus ve Imbriogon Komedeki Dor Dzenli yaplarda bu tarz ilenmi balklar grlmektedir ( bk. St 1998, 58, Dipnot 434 ). 923 Bu konu ile ilgili ok sayda rnek olmakla birlikte, Atinadaki Athena Parthenon, Olympia Zeus, Delphi Apollon ve Gney talyadaki Dor Tapnaklar ikili metop sistemine rnek gsterilebilir ( Bu yaplar iin bk. Theuer 1918; Gruben 2001; Tomlinson 2003 ).
917

916

144

yy.dan itibaren tapnaklarda925 ve stoalarda l, . . 2. yy. da ise zellikle tiyatro sahneleri ve stoalarda drtl926 metop sistemi kullanlmaya balanmtr. Konuyu oluturan Anadoludaki Dor Dzenli tapnaklar bu ynyle incelendii zaman, pek ok Dor tapna detayl allmam olduu iin triglif-metop sistemi tam olarak bilinmemektedir. zerinde alma yaplan tapnaklarda ise, erken tarihli rneklerde ikili, Hellenistik ve Roma Dnemine tarihlenen yaplarda ikili sistemin yannda l927 ve drtl metop sisteminin de kullanld grlr. Konu kapsamndaki tapnaklar metop dizilimine gre snflandrlrsa; Ilon Athena, Assos Athena, Miletos Dor, Letoon Apollon tapnaklarnda ikili metop sistemi kullanlm iken, Pergamon Athena, Hera, Zeus Tapnaklar ile Mamurt Kale Meter Theon, Oinoanda Dor, Sagalassos Dor, Perge Dor, Lyrbe-Seleukeia Dor Tapnaklarnn l metop sisteminde ina edildii grlr. Aigai ve Priene Demeter Tapnaklarnda ve Balboura Agora Tapnanda ise drtl metop sistemi uygulanmtr. kili sistem daha ok erken tarihli yaplarda, l sistem ise Pergamon tapnaklar ya da onlarn etkisi altnda yaplm tapnaklarda, drtl metop diziminin de byk boyutlu tapnaklardan ziyade daha kk llere sahip tapnaklarda kullanlmtr928. Bu yaplardan Priene Demeter Tapnann .. ge 4. yy.da, Aigai Demeter Tapnann yaklak 100 yl sonra, Balboura Agora Tapnann ise . S. 70-80 arasnda yaplm olmas drtl metop sisteminin bu kadar geni bir aralkta yaklak 400 yl- kullanlm olduunu gstermekle birlikte, Prienedeki yapda bu sistemin uygulandna dair veriler olduka snrldr929.
Tapnaklarda kullanlan triglif-metop dizimi hakknda daha ayrntl bilgi iin II. Blmde ilgili tapnak maddesine ve dipnotlara baknz. 925 Tapnaklarda .. ge 4. yy.dan itibaren l metop sistemi kullanlmtr ( bk. Coulton 1976, 117 ). 926 Akurgal 2000, 210; .. 2. yy.a tarihlenen Priene Zeus Kutsal Alannn stoalar, Pergamon Athena Kutsal Alannn kuzey-dou stoas ve Pergamon Asklepiondaki bat stoada drtl metop sistemi kullanlmtr ( bu yaplarn hepsi iin bk. Coulton 1976, 275, 279 ). Fakat . . 4. yy.n ortalarna tarihlenen bir an krater paras zerinde proskene olabilecei dnlen bir mimari yapnn tasviri vardr ve betimlenen yapda Ion stunlar ve balklarnn zerinde Dor Dzenine ait triglif-metop frizi bulunmaktadr ( bk. Simon-Otto 1973, 122, Res, 1-3 ). Sz konusu mimari tasvirde iki stun arasna denk gelecek ekilde l ve drtl metop sistemlerinin uyguland grlmektedir. Bu durum sanld gibi drtl metop sisteminin . 2. yy.da ortaya kmadn en azndan Ge Klasik Dnemde kullanlm olduunu gstermektedir. 927 l metop sistemi, Anadolu tapnak mimarisinde ncelikli olarak Pergamondaki Dor Dzenli tapnaklarda kullanlm ve n plana km, daha sonra dier rnekleri etkilemitir. Pergamondaki Dor tapnaklar iin bk. Rheidt 1996, Radt 2002. 928 Dnem, plan ve yap boyutlar asndan Triglif-metop dizimini karlatrmak iin Tablo 3, 4, 5e baknz. 929 Tapnan restitsyonlar incelendii zaman ortada drtl, kenarlarda beli metop sistemi uygulandn grlr ( bk. Rumscheid 2000, 155, Fig. 137 ), gerek mimari verilerin azl, gerekse bu tarz kark sistemin
924

145

Pergamon Zeus, Asklepios-R Tapna ve Kaunos Dor Tapnanda stun kaidelerinde profil ilenmesi, Klaros Apollon Tapna bata olmak zere baz yaplarda ok basamakl krepis bulunmas, ou tapnaklarda pronaosun derin tutulmas, rneklerin tamamna yaknnda opisthodomosa yer verilmemesi ve Sidyma Sebasteionunda triglifmetop frizi yerine dz braklm d bkey bir silme kua olmas gibi, Dor Dzenli tapnaklarda grlen-veya bu dzenin tipik bir zellii olarak uygulanmas gerekirken, kullanlmam olan-baz uygulamalar Anadolu mimarisi ve Ion Dzeninin etkileridir.

Dor Dzenine zg bir takm uygulamalarn Anadoludaki Ion ve Korinth Dzenli pek ok tapnakta kullanld grlr. Ion Dzenin en nemli temsilcilerinden birisi olan Priene Athena Tapna930 basamakl krepis, dar pronaos ve opisthodomos gibi genelde Dor Dzeni ile zdelemi olan uygulamalara sahiptir. Ion Dzeninde ina edilmi olan Labraunda Zeus Tapnanda pronaosun dar tutulmu931 olmas ve Ion Dzenli Kastabos Hemitheia Tapnanda 3 basamakl krepis932 kullanlmas, yine Dor Dzeni mimari zellikleri olarak Anadolu geleneine yabancdr. Ion Dzenli Magnesia Artemis933, Alabanda Apollon934 ve Aizonai Zeus935 ile Korinth Dzenli Lagina Hekate936 ve Ankyra Augustus937 Tapnaklarnda grlen pseudodipteros plan938 ve opisthodomosa yer verilmesi, Arkaik ve Klasik Dneme tarihlenen Kta Yunanistan ve Gney talyadaki Dor Dzenli Tapnaklarn939 en tipik zelliklerinden bazlardr.

kullanldn gsteren rneklerin yetersizlii nedeniyle sz konusu sistemin bu yapda kullanlm olmas olduka dk bir olaslktr. 930 Bu tapnak iin bk. Akurgal 2000, 356-359; Gruben 2001, 416-423. 931 Mitchell 1984, 87. 932 Cook-Plommer 1966, 80. 933 Robertson 1943, 155, Fig. 67. 934 Badatl 2001, 44. 935 Anabolu 1970, 27. 936 Lauter 1986, 186. 937 Akurgal 2000, 436, ek. 400. 938 Bu konu iin almann III. Blmdeki plan ynnden deerlendirme alt balna baknz. 939 Sz konusu Dor Dzenli tapnaklar iin bk. Theuer 1918; Dinsmoor 1950; Gruben 2001.

146

III. E. Kullanlan Malzemeler Anadoludaki Dor Dzenli tapnaklarn940 inasnda arlkl olarak yerel talarn kullanld grlmektedir. Mermer, gnays, bulunduklar blgelere gre beyaz, kahverengi sarmtrak ve pembemsi renklere sahip eitli kire talar, kum ve akllarn skmasyla oluan konglomera tortul kayac, deniz kenarlarnda bakalam yoluyla oluan ky ta, volkanik lavlarn soumas ile oluan andezit ve andezite yakn ierie sahip trakit Anadolu Dor tapnak mimarisinde yaygn ekilde kullanm alan bulan malzemelerdir941 ( Tab. 8 ).

Ilion Athena, Pergamon Zeus, Klaros Apollon, Priene Demeter, Miletos Dor, Amyzon Artemis, Seleukeia Pieria Zeus Tapnaklarnda cephe dzenlemesi iin mermer tercih edilmi iken, Aleksandreia Troas Dor ve Kaunos Teras Tapnaklarnda mermerin yannda zellikle ana yap duvarlar ve temellerde ky ta kullanlmtr. Assos ve Pergamon Athena Tapnaklar andezit bloklardan ina edilmi, ayn corafyada bulunan Pergamon Hera Basileia ve Asklepios-R Tapnaklarnda ise cephe sslemeleri ve stunlar gibi ince iilik gerektiren alanlarda mermer, gz nnde bulunmayan ksmlarda andezit kullanld grlr.

Bakray ve Gediz havzalar arasnda kalan ve ayn jeolojik oluuma sahip Yund ve Gn Dalarnn kaplad blgede yaplm olan Mamurt Kale Meter-Theon ve Aigai Demeter-Kore Tapnaklar, blgenin jeolojik yapsnda nemli bir yer tutan trakit tann kullanlmasyla ina edilmitir. Dor Dzenli tapnak da dahil, Mamurt Kale Kutsal Alanndaki tm yaplarn ana maddesi olan trakit kutsal alann zerinde oturduu kayalk alandan salanmtr. Aigaida ise kentin kurulduu yerde youn olarak bulunmasndan dolay yerleimdeki yaplarn hemen hemen hepsinde trakit ta kullanlmtr942. Ayrca, kentte yaplan gzlemlerde, trakit tandan ina edilmi btn yaplarn Dor Dzeninde, sadece Apollon Tapnann Ion Dzeninde olduu grlmtr. Bu yaplarda Ion veya
Sz konusu tapnaklarn ina malzemelerine ynelik tartmalar ve bu konudaki referanslar burada tekrar sunulmayacaktr. Tapnaklarda kullanlan yap malzemeleri iin II. blmdeki ilgili balklara ve dipnotlara baknz. Ayrca tapnak-kullanlan malzeme elemesi iin Tablo 8e baknz. 941 Dor Tapnaklarnda temel yap malzemesi olarak kullanlm olan mermer, andezit, trakit, gnays, kire ta ky ta ve konglomerann jeolojik oluumu ve Anadolu corafyasndaki dalm iin bk. Gney 1994. 942 Tl 1995, 39.
940

147

Korinth Dzeni seilmeyip de Dor Dzeninin tercih edilmesinde temel neden trakit tann ince iilie elverisiz olmasdr. Trakit ta, mermer kadar kaliteli ve ince gzenekli olmad iin tan zerine istenilen nitelikte sslemeler yaplamamaktadr. Dolays ile tapnaklarn inalarnda en nemli yap malzemesi olan ta, mimari dzen tercihlerinde nemli rol oynamaktadr. Latmos ( Bafa Gl ) civarnda Beparmak Dalarnda grlen gnays ta ise, Herakleia Kentindeki pek ok yapda olduu gibi kentin ba tanrsna adanm olan Athena Latmia Tapnanda ve bu kentin yaknnda yer alan Baarck Zeus Tapnanda ana malzeme olarak kullanlmtr.

eitli renklere sahip olan ve Anadoludaki Dor Dzenli tapnaklar iinde, sadece, gney blgelerdeki rneklerde kullanlm olan kire ta, konu kapsamnda incelenen yaplarn inasnda tercih edilen nemli bir yap malzeme grubunu oluturmaktadr. Kedreai Apollon, Kaunos Dor, Kadyanda Dor, Sidyma Sebasteion, Letoon Apollon, Balboura Agora, Arykanda Helios, Sagalassos Dor, Lyrbe Seleukeia Dor Tapnaklarnda beyaz renkli kire ta tercih edilmitir. Knidos Dor Tapnanda griye yakn pembemsi renkte kire ta kullanlm, Oinoanda Dor ve Perge Dor Tapnaklar sarmtrak renkli kire ta, Kilikia Blgeindeki Iotape Traianus ve atren Hermes Tapnaklar ise kahverengi kire ta bloklardan ina edilmitir. Emecik Apollon Tapnanda mermer Dor balklar ve stun tamburlar yannda ok sayda konglomeradan yaplm Dor stun tamburlar, triglif paralar vardr. Lyrbe-Seleukeia Dor Tapna beyaz renkli kire ta ve konglomerann bir arada kullanld tek rnektir. Aspendos Dor Tapna ise tamamen konglomera bloklardan ina edilmi Anadoludaki tek Dor Dzenli tapnaktr.

Anadoludaki Dor Dzenli tapnaklarn inasnda ana yap malzemesi olarak kullanlan talarn tamam, ya tapnaklarn zerlerine oturduu kayalklarn ilenmesi sonucunda elde edilmi ya da tapnaklarn kurulduu yerin yaknlarndaki ta ocaklarndan salanmtr. Yaplarn inasnda hayati rol oynayan tan, uzaklardan getirilmesine ihtiya duyulmadan inaat alannn hemen yan bandan veya ok yaknndan karlyor olmas, antsall nedeniyle inasnda byk bir bteye gerek duyulan ve i-d etkenler nedeniyle zorunlu olarak yapmnda uzun sreli bir ina program izlenen Klaros Apollon Tapna ayr tutularak, dier Dor tapnaklar dikkate alndnda, inaat maliyetini ve srecini

148

azaltan en nemli etken olmutur. Kolay elde edilebilir olmalar nedeniyle maliyeti azaltan ve ina sresini ksaltan bu yap malzemeleri, ince iilie ne kadar elverili olmalar ile de, cephe dzenlerinin tercihinde dolayl olarak belirleyici bir rol oynamaktadr. Kesin bir yarg olarak ifade edilmesi olduka g olsa da, bitkisel ve figrl bezemelerin youn ekilde kullanld Ion ve Korinth Dzenleri yerine, daha sade ve geometrik biimlerden oluan Dor Dzeninin tercih edilmesinde, tapnaklarda kullanlan yap talarnn cinsinin nemli olduu dnlebilir. Nitekim Anadoludaki Dor tapnaklarnda youn olarak kullanlm olan andezit, trakit, gnays, konglomera, ky ta ve kire ta bu durumu destekler biimde ince iilie elverisiz bir yapya sahiptir. Bir gelenek olarak943 Dor Dzenin kullanlmas zorunlu olan yaplarda ise bezemelerin yaplaca alanlarda ince iilie daha elverili olan mermer tercih edilmitir. Ge Arkaik Dnemin balarnda andezit kullanlarak ina edilmi olan Assos Athena Tapna ile . . 1. yy. ortalarna tarihlenen mermerden yaplm Ilion Athena Tapna dnda, sadece, Sagalassos Dor Tapnann i frizinde silah kabartmalar ilenmitir, dier Dor rneklerin cephelerinde plastik ssleme olup, olmadna dair elimizde kesin veri bulunmamaktadr. Anadolu dnda zellikle Kta Yunanistan ve Gney talyadaki Arkaik ve Klasik Dneme tarihlenen ve gerek yerel talardan gerekse mermerden yaplm olan Dor tapnaklarnda944 figrl bezemeler youn olarak kullanlmtr945. Hellenistik Dnemle birlikte ina edilmeye balanan Anadoludaki Dor tapnaklarnda ise bu tr sslemelerin grlmemesi birka sebeple aklanabilir. Anadoluda Arkaik Dnemde ina edilmi iki Dor Dzenli tapnaktan birisi olan Assos Athena Tapnanda zaten plastik sslemeler mevcut, ikinci rnek yani Myus Apollon Tapnandan gnmze ok az malzeme kald iin yapnn cephe sslemeleri
Makedonyal kkenli Hellenistik Krallar, Kta Yunanistan geleneklerini benimseyerek ve siyasi propagandann bir rn olarak Yunanistan anakarasnda yaygn olan Dor Dzenli tapnaklarn benzerlerini Anadolu ve Suriye gibi yerlerde ina ettirmilerdir ( bk. Tomlinson 2003, 54 ). Ayn ekilde Pergamondaki Dor tapnaklar ve Ilion Athena Tapna ile daha erken bir tarihte yaplm olan Assos Athena Tapna bu dncenin rnlerdir. 944 Kta Yunanistan ve Gney talyadaki Dor Dzenli Tapnaklarn detaylar iin bk. Theuer 1918. 945 Mermer, bu dnemde kolay bulunan bir malzeme olmad iin yerel talardan da tapnaklar ina edilmek zorunda kalnmtr. Sadece Kta Yunanistan ve Gney talyadakiler deil, Anadolu ve Adalardaki tapnaklarda, dnemin gelenei olarak cepheler, malzemesi mermer yada yerel ta olsun ayrm yaplmadan figrlerle bezenmitir. Dolaysyla, cephelerde yaplacak sslemeye gre, yap malzemesinin tercih edilmesi gerektiini kantlarcasna, malzemesi mermer olan tapnaklarda plastik sslemeler daha kaliteli iken, yerel tatan ina edilmi tapnaklarda iilik kalitesi dktr.
943

149

hakkndaki bilgilerimiz yetersizdir, fakat tapnak alannda bulunmu olan kabartmal bir frizin tapnakla ilikili olduu dnlmektedir946. Dolaysyla erken tarihli rneklerin sslemelere sahip olduu ynnde kuvvetli kantlar vardr. Hellenistik Dnemden itibaren yaplan Dor tapnaklar genelde kk boyutlu olmu ve olaslkla bu yaplarda maliyeti artrc unsurlardan kanlarak cepheler bo braklmtr. Magnesia Artemis, Apollon Smitheon ve Lagina Hekate Tapnaklar947 gibi Ge Hellenistik Dnemin antsal yaplarnda heykeltralk eserleri ssleme olarak kullanlm iken, bu dnemin Anadolu Dor tapnaklar iinde, Ilion Athena hari, dier rneklerin hi birinde ve ayn ekilde bu tarihten sonra Anadolu dnda ina edilen Dor Dzenli tapnaklarda plastik sslemeye rastlanmamas, mimari bir stil olarak yorumlanmal ve Klaros Apollon Tapna gibi antsal bir yapda ve dier kk boyutlu rneklerde metoplar, alnlk ve architrav gibi bezeme alanlarnn bo braklmas, bu eilimin bir sonucu olarak grlmelidir. Ilion Athena Tapnann kabartmal metoplar ayet . . erken 3. yy.da yaplan evreye ait ise, Ge Hellenistik ve sonrasna tarihlenen Anadoludaki rneklerin hepsinin bezemesiz olduu dnlmelidir. Aksi durumda, Hellen Kltrnn en popler sahnelerinin anlatld kabartmalar . . 1. yy.da ilenmi ise, kkl bir klte sahip olan Ilion Athena Tapna, Kta Yunanistanda bulunan ve Hellen Kltrnn simgesi durumdaki antsal Dor tapnaklar948 rnek alnarak ve gerekesini mitolojik nedenlere dayandrarak yapy finanse eden Augustusun propagandasna hizmet amac gdlerek yaplm ge tarihli ve Dor Dzenli nik bir rnek olarak yorumlanmaldr.

Philipp 1989, 448. Bu tapnaklarn plastik sslemeleri ve bunlara dayanlarak yaplarn tarihlendirmesi iin bk. Webb 1996. 948 Burada Olympia Zeus, Athena Parthenon ve Delphi Apollon Tapnaklar kastedilmektedir.
947

946

150

III. F. Tapnaklarn Kronolojik Dizimi Anadoluda ina edilmi Dor Dzenli tapnaklarn bulunduu ou kentte hala bilimsel kazlara veya aratrmalara balanlmam ya da sz konusu kentlerde aratrmalar yapld halde, bilinen birka rnek dnda, Dor tapnaklar zerinde detayl bir ekilde allmamtr. Dolays ile Anadoludaki bu dzene sahip tapnaklarn ortaya k, geliimi, kronolojik dizimi gibi sresel bir aratrmada sz konusu mimari stilin tanmn ve takibini irdelerken glkler yaanmaktadr. alma konusunu oluturan Dor tapnaklarnn949 ou hakknda tarihleyici kesin veriler bulunmamakla birlikte, eldeki bilgilerin erevesinde, bu yaplar kronolojik ynden deerlendirilerek bu balk altnda sunulamaya allacaktr ( Tab. 3, 6 ).

Gnmz aratrmaclarna Antik Dnem mimarisi hakknda deerli bilgiler aktaran Vitruvius, kitabnda Anadolu mimarlk tarihi asndan olduka nemli, fakat bir o kadar zerinde tartlmas gereken bir detay sunarak, Anadoludaki ilk Hellen tapnann Dor Dzeninde ina edilmi Panionion Apollon Tapna olduunu belirtir950. Vitruviusun bu ifadesi, arkeolojik bulgularla desteklenmesi son derece zor bir ideadr ve bugnn artlarnda, maddi kalntlar incelenirken sadece gz nnde tutulmas gereken bir detaydr. Arkeolojik veriler nda bilinen Anadoluda ina edilmi en erken tarihli Dor Dzenine sahip tapnak gerek mimari slubu, gerekse styap elemanlarn ssleyen plastik eserlerin stil yoluyla incelenmesi sonucu . . 630-620 arasna tarihlenen Assos Athena Tapnadr. Gnmze fazla kalnts ulamam olan Dor Dzenli Myus Apollon Termintheus Tapna alanda bulunan snrl saydaki objeler yardm ile Ge Arkaik-Erken Klasik Dneme tarihlenmekte olup, Assos Athena Tapna ile birlikte Anadoluda Arkaik Dnemde ina

Sz konusu tapnaklarn ina tarihlerine ynelik tartmalar ve bu konudaki referanslar burada tekrar sunulmayacaktr. Tapnaklar tarihlenmesi iin II. blmdeki ilgili balklara ve dipnotlara baknz. 950 Ionlar Anadoluya yerletikleri zaman Ion birliinin ba tanrs olan Panionion Apollonuna bir tapnak ina etmiler ve bu yapnn cephe dzenlemesi iin daha nceden Kta Yunanistandan bildikleri Dor Dzenini kullanmlardr ( bk. Vitruvius IV, I, 5; Ayrca bk. Hersey 1987, 72; Wesenberg 1996, 8 ). Vitruviusun bu gr tartmaya ak bir konudur. Ionlarn Anadoluya ilk gelii ile sz konusu mimari dzenlerin ortaya k arasnda 450- 500 yl gibi byk bir zaman fark vardr. ayet bu bilgi gvenilir ise Vitruvius tatan ina edilmi bir yapdan deil de ahap bir tapnaktan bahsediyor olmaldr. Ya da kitabnda grp grmedii konusunda bir sonu karmamakla birlikte Vitruvius Panionionda Dor Dzeninde Apollon Tapna olduunu biliyordu ve bu tapnan nclnn ahap olabilecei dncesiyle byle bir efsanevi anlatma gitmi olabilir.

949

151

edilmi Dor Dzene sahip ilk rnekler olarak kronolojik zincirin birinci halkasn oluturmaktadr. Bu iki tapnak dnda, Dor Dzenli Ilion Athena, Klaros Apollon, Amyzon Artemis ve Emecik Apollon Tapnaklar gibi nemli yaplar barndran kutsal alanlarn Arkaik evreleri olmasna ramen, sz konusu kutsal alanlardaki Dor tapnaklarnn bu dneme ait evreleri hakkndaki bilgilerimiz yetersizdir. Anadolu klt geleneinde nemli bir yeri bulunan ve uzun sre dini amalar iin kullanlm olan bu kutsal alanlardaki Arkaik Dneme ait tapnaklar da olaslkla Hellenistik takipileri gibi Dor Dzenine sahiptiler. .. 5. yy.da cephe dzenlemesi iin Ion ve Dor Dzeni kullanld bilinmekle birlikte mimari alanda Kta Yunanistanda Olympia Zeus, Athena Parthenon, Bassai Apollon, Erektheion Tapnaklar ve Gney talyada Paestum, Syrakusa, Selinus ve Metopontumda nemli tapnaklar yaplrken951, Anadoluda ise dnemin siyasi kargaa ortamnda ok az sayda tapnak ina edildii952, Dor Dzenine sahip tapnak ise bulunmad grlr. . . 4. yy.n nc eyreinden itibaren Anadoluda Dor tapnaklar ina edilmeye balanmtr953. Amyzon Artemis Tapna . . 4. yy.n nc eyreine tarihlenirken, Priene Demeter, Pergamon Athena ve Letoon Apollon Tapnaklar ayn yzyln son drtlnde ina edilmi, Emecik Apollon tapna ise bu yzyln sonunda veya erken 3. yy.da yaplm olmaldr. Bu dneme yani . . 3. yy.n balarna kadar Anadoluda ina edilmi 7 tane Dor tapnaktan, Priene Demeter hari, dier 6 tanesinin peripteros plana sahip olmas, sonraki dnemlere nazaran erken dnemlerde daha fazla antsal boyutlu tapnak yapldn gstermesi bakmndan nemlidir.

Anadolu Dor tapnak kronolojisinde Hellenistik Dneme gelindiinde siyasi hareketliliin imar faaliyetlerinde temel etken oluturduu grlmektedir. Aleksandreia Troas, Pergamon, Priene, Herakleia, Knidos ve Seleukeia Pieria gibi kentlerin . . 4. yy.n sonlar ve 3. yy.n balarnda Makedonya kkenli Hellenistik Krallar tarafndan kurulmu
Kta Yunanistan ve Gney talyadaki tapnaklar iin bk. Theuer 1918; Gruben 2001. Pers savalar nedeniyle Anadoluda bu dnemde imar faaliyetleri duraklam olup, dnemin en nemli yaps Ion Dzenine sahip peripteros planl Miletos Athena Tapnadr ( bk. Mansel 1999, 367 ). 953 . . 4. yy.n ortalarndan itibaren yeniden Anadoluda antsal yaplar ina edilmeye balamtr. Ephesos Artemis, Priene Athena ve Didyma Apollon Tapnaklar ile Halikarnassos Mausoleionu bu dnemin ve tm Antik an nde gelen yaplar olmutur ( bu yaplar iin bk. Dinsmoor 1950; Steele 1992; Lawrence 1996 ).
952 951

152

veya yeniden imar edilmi olmas nedeniyle, bu kentlerde Dor tapnaklar yaplm olduu grlr954 ve bu sonu Anadoludaki Dor Dzenli tapnaklarn kronolojik diziminde Hellenistik Dnemde bir younlama yaandn gstermektedir. Seleukhos Krallar tarafndan kurulan Seleukeia Pieriada Zeus Tapna ve Philetairos tarafndan ina ettirilen Mamurt Kale Kutsal Alanndaki Meter Theon Tapna .. 3. yy.n balarna tarihlenen nemli iki Dor Dzenli tapnaktr. Ayn yzyln ierisinde Klaros Apollon, Aleksandreia Troas Dor Tapnaklar, son eyreinde ise Pergamon Zeus, Aigai Demeter-Kore Tapnaklar ina edilmitir. Olgun ve Ge Hellenistik Dnemler dikkate alndnda ve . . 1. yy.n ikinci yars da bu srecin devam olarak nitelendirildiinde Anadolu Dor tapnaklarnn saysnda bu iki yzyl ierisinde patlama yaand, toplam tespit edilen 41 tapnan 21 tanesinin bu dnemlerde yapld grlr. Peripteros plana sahip Alabanda Artemis, Knidos Dor ve Ilion Athena Tapnaklar dndaki dier 18 tapnak templum in antis veya prostylos planl ve kk boyutlu Dor tapnaklardr. Sz konusu bu Dor tapnaklar ile ayn plana ve boyutlara sahip Ion dzenli rneklerin955 oluturduu anteli tapnak gelenei Pergamon Kentinin ncl ile956 Anadolu mimarlk tarihinin bu dnemine damgasn vuran ve Roma mparatorluk andaki mimari faaliyetleri etkileyen bir akm olmutur. Herakleia Athena ve Alabanda Artemis Tapnaklar .. ge 3. yy.-erken 2. yy.a tarihlenirken, atren Hermes ve Perge Dor Tapnaklar .. 2. yy.n ilk yarsnda ina edilmilerdir. Miletos Dor, Baarck Zeus, Pergamon Asklepios-R, Knidos Dor Tapnaklarnn .. 2. yy.n ortalarnda yapld dnlmekte ve bu yzyln ierisinde ina edilmi ve tarihi net olarak bilinen tek Dor tapna ise architrav zerindeki yazt sayesinde . . 158-138 yllar arasnda yaplm olduu belirlenen Pergamon Hera Basilea
Hellenistik Dnemden itibaren Kta Yunanistan dnda zellikle Anadolu ve Suriye gibi yerlerde Dor Dzenli tapnaklarn youn olarak ina edilmi olmas, Byk skenderden sonra bu blgelere hakim olan ve Kta Yunanistan geleneklerini benimsemi Makedonyal komutanlara balanmaktadr ( bk. Tomlinson 2003, 54 ). 955 Pergamon Demeter, Dionysos ve Herakles-Hermes Tapnaklar, Magnesia Zeus Sosipolis, Priene Zeus Olympios gibi tapnaklar nemli rnekler arasndadr. 956 Hellenistik Dnemde Pergamonda Zeus, Hera Basileia, Asklepios-R, Mamurt Kale Meter Theon gibi Dor Dzenli rnekler yannda Demeter, Dionysos ve Herakles-Hermes Tapnaklar ile Asklepiondaki Asklepios Tapna gibi dier dzenlere sahip ve anteli planl toplam 8 tapnak ( bu tapnaklar iin bk. Radt 2002 ) Anadolu genelindeki dier blgelerde ina edilmi anteli tapnaklar zerinde etkili olmulardr.
954

153

Tapnadr. Kadyanda Dor, Arykanda Helios ve Sura Apollon Surius Tapnaklar nceden zerlerinde herhangi bir alma yaplmam Dor tapnaklardr ve bu yap hem plan zellikleri, hem de mimari malzemelerin incelenmesi sonucu genel olarak Hellenistik Dneme tarihlenmektedir. Ge Hellenistik Dneme zellikle . . 1. yy.a gelindiinde Dor tapnaklarnn saysnda, Pergamon tapnaklarnn etkisi ile younluk olduu ve bu artn Anadolunun gney blgelerinde daha fazla n plana kt grlmektedir. Oinoanda Dor ve Aspendos Dor Tapnaklar bu yzyln ilk yarsna tarihlenirken, Metropolis Ares, Kaunos Teras ve Sagalassos Dor Tapnaklar .. 1. yy.n ortalarna tarihlenmektir. Bu yzyln ikinci yarsnda Hellenistik Dnemden Roma mparatorluk ana gei srecinde ina edilmi tapnaklarn en nemlisi olan ve Anadoluda Dor Dzende yaplm son byk boyutlu tapnak olarak ayr bir nem kazanan Ilion Athena Tapna architrav zerindeki Augustusun ithaf yaztna ramen tartmal ekilde . . 1. yy.n ikinci yarsna tarihlenir957. Ayn yzyln ikinci yarsna, zellikle de yaplarda Roma mparatorluk a etkisi grlmesi nedeniyle son eyree tarihlenen yaplar ise, Korykos Zeus Korykios, Kedreai Apollon ve Kaunos Dor Tapnaklardr. Roma mparatorluk anda Anadoludaki Dor Dzenli tapnaklarn saysnda azalma olduu grlr. . . Ge 1. yy.n sonu-.S. 1. yy.n balarna tarihlenen LyrbeSeleukeia Dor Tapna dndaki rneklerin ina tarihleri net olarak bilinmektedir. Tapnak alanlarnda bulunmu olan yaztlar yardm ile Sidyma Sebasteionu Claudius Dnemine, Balboura Agora ve Kestroi Vespasianus Tapnaklar Vespasianus Dnemine tarihlenmekte, Laertes Zeus Megistos Tapna . S. 1. yy. sonu-2. yy.n ilk yarsnda ve Iotape Traianus Tapna ise Traianus Dneminde ina edilmitir. Anadoludaki son Dor Dzeninde ina edilmi tapnak ise tarihi tam olarak belirlenemeyen fakat genel olarak . S. 2. yy.n ortalarnda yapld dnlen Kilikia Blgesindeki Asar Dor Tapnadr.

957

Hellenistik Dnem ve Daha ncesi dnemlere ait evreleri olduu bilinen tapnak, olaslkla . . 1. yy.n ilk yarsndaki siyasi olaylarda ar tahripler grm ve Augustus Dneminde .. 1.yy.n ikinci yarsnda byk oranda yenilenerek yeniden ina edilmitir ( bu konu iin II. blmdeki Ilion Athena Tapna bal altndaki metne ve dipnotlara baknz ).

154

Yukarda genel hatlar ile kronolojik olarak yapm tarihleri sunulan Dor Dzenli tapnaklar ina edildikleri dnemlerle snrl kalmayp sonraki dnemlerde de kullanm grmler ve onarm geirmilerdir. Bilindii gibi Anadoludaki Dor Dzenli tapnaklar ierisinde boyut olarak en by olan Klaros Apollon Tapna . . 3. yy.da yaplmaya balanmas ramen ancak . S. 2. yy.da Hadrianus Dneminde bitirilebilmi ve bu yapnn ina program zaman zaman duraksamalar yaanarak yaklak 450-500 yl boyunca yrtlmtr.

155

III. G. Kltler Dor Dzeninde ina edilen toplam 41 tapnakta958 12 farkl klt tespit edilmi olup, tapnaklarn 28 tanesinin klt bilinmekte ve adand tanrnn adyla anlmaktadr. Bunlarn dnda geriye kalan ve mimari dzenlerinden yola klarak Dor Tapna eklinde isimlendirilen 13 tapnaktan 8 tanesinin klt tam olarak tespit edilememi olmakla birlikte, 5 tanesi; Miletos Dor Tapna Asklepios Klt, Kaunos Teras ve Dor Tapnaklar Zeus Klt, Knidos Dor Tapna Apollon Klt ve Oinoanda Dor Tapna mparatorluk Klt ile ilikili grnmektedir ( Tab. 7 ). Anadoludaki Dor tapnaklarndan 7 tanesi Dor tanrs olarak nitelenen Zeus adna yaplm959 ve Seleukeia Pieria Zeus Tapna dndaki dier rneklerin hepsinin anteli kk tapnak olduu grlr. Pergamon Yukar Agorada bulunan Zeus Tapna, Priene960 ve Magnesia961 agoralarndaki benzer rneklerde grld gibi Zeusa adanm olmas bu tanrnn agoralar ile balantl bir klte sahip olduunu gstermesi bakmndan nemlidir. Seleukeia Kenti yaknnda bulunan Ziyaret = Cassius Dandaki Zeus Kassios Kltnn devam niteliinde bir klt olan Seleukeia Pieria Zeus Tapna ve yine bir da kltne sahip Baarck Zeus Akraios Tapna bu tanrnn paralel kltne sahip Anadoludaki iki Dor Dzenli tapnaktr. Korykos Zeus Korykios Tapnanda ise Zeus, tapnan yaknndaki yine doal bir oluum olan maara ve bu maara evresinde yetien safran bitkisi ile zdeletirilmitir. Laertes Kentindeki Dor tapnanda Zeusa Megistos epitheti ile tapnlm iken, Kaunos Teras ve Dor Tapnaklar ise alanda bulunmu olan bir yaztta Dias Sateras=Kurtarc Zeus yazmas nedeniyle Zeus ile ilikili grlmektedir. Apollon iin yaplm Dor Dzenli tapnaklar Myus ve Kedreai Tapnaklar hari dierleri kehanet ile ilgili kutsal alanlarda yaplmtr. Klt kkeni eskiye dayanan Klaros, Emecik ve Sura kutsal alanlarndaki Apollon Tapnaklar ba tanr iin yaplm iken, Letoon Kutsal Alanndaki Apollon Tapna ise ikincil bir tanrya adanm Dor tapnadr.
Sz konusu tapnaklarn kltlerine ynelik bilgilerin detaylar ve bu konudaki referanslar burada tekrar sunulmayacaktr. Tapnaklar klt sorunlar iin II. blmdeki ilgili balklara ve dipnotlara baknz. 959 Anadoluda Zeus adna sadece Dor Dzenli tapnaklar yaplmam, Labraunda Zeus, Magnesia Zeus, Priene Zeus, Aizonai Zeus, Olba Zeus Tapnaklar deiik dzenlerde ina edilmi dier tapnaklardr ( bu yaplar iin bk. Dinsmoor 1950; Anabolu 1970; Akurgal 1985; Gruben 2001 ). 960 Rumscheid 2000, 67. 961 Gruben 2001, 425, Res. 318.
958

156

Tpk Korykos Zeus Korykios Kltnn safran bitkisi ile balantl olduu gibi Myus Apollon Termintheus Klt Sakz Aac ve Kedreai Apollon Kedrieus Klt Sedir Aac ile balantl olarak yredeki bitki rts ile ilikili bir klte sahiptir. Anadolu kkenli bir tanraya adanm olan Amyzon ve Alabanda Artemis Tapnaklar ise, sahip olduklar ortak klt gerei cepheler batya bakan peripteros planl Dor tapnaklar olmakla birlikte, Alabandada Artemis ve Apollona ayr tapnaklar adanm iken, Amyzondaki tapnakta iki tanrya bir arada tapnld bilinmektedir. Bu iki tanr Letoon, Klaros, Aigai ve Alabanda962 gibi yerleimlerde ayr tapnaklarda tapnm grrken, Amyzon, Magnesia ve Ephesos963 gibi kentlerde ise ortak bir klt altnda tapnm grmlerdir. Tanra Athena adna yaplm 3 tanesi Kuzeybat Anadoluda 1 tanesi Karia blgesindeki Herakleiada olmak zere toplam 4 tane tapnak bulunmakta ve bu durum Dor tapnaklar klt baznda deerlendirildiinde nemli bir grubunu oluturmaktadr. Kuzeybat Anadoludaki Ilion Athena Ilias, Assos Athena Polias ve Pergamon Athena Polias Nikephoros Tapnaklar ayn tanraya adanm olmalar yannda, peripteroslu planlaryla da benzemekteler ve her klt merkezinde de Atinadaki Athena Parthenon Kltnde964 olduu gibi Panathenaia enlikleri yaplyor olmas, Dor Dzenine sahip bu 4 tapnan kltnn birbiriyle yakndan ilikili olduunu gstermektedir. Bilindii gibi Ilion Athena Tapnann klt Homerik hymnoslara kadar uzanrken ve Pergamondaki Athena Kltnn oluumu mitolojik anlatmlara dayanrken, Assos Athena Polias Kltnn kkeni ve geliim hakknda veriler yetersizdir. Kuzeybat Anadoludaki Athena Tapnaklar kadar kkl bir klte sahip olmasa da, Anadoludaki Dor Dzenli dier bir Athena Tapna ise, kentin yan banda ykselen Latmos Dalarndan klt ismini alan Herakleia Athena Latmia Tapnadr ve dier rnekler gibi kendine ayrlm bir kutsal alana sahip olmayan bu tapnak templum in antis planl ve kk boyutlu olmas ile de dier Athena tapnaklarndan ayrlmaktadr. Ktleri ve epithetlerinden anlald zere Ilion, Assos, Pergamon ve Herakleia Athena Tapnaklar, Anadoludaki dier Athena tapnaklarnda965 da
Bu yerleimlerdeki tapnaklar iin II. blmdeki konu balklarna baknz. Magnesia ve Ephesos Artemis Tapnaklarnda Artemisin yannda ikincil olarak Apollona tapnld bilinmektedir. Magnesia iin bk. Waites 1923, 40; Ephesos iin bk. Bammer-Muss 1996, 39. 964 Tomlinson 2003, 47. 965 Phokaia Athena, Smyrna Athena, Priene Athena ve Miletos Athena tapnaklar bulunduklar kentlerin ba tanrsna adanm yaplardr ( bu tapnaklar ve kltleri iin bk. Akurgal 1985 ).
963 962

157

grld gibi, kentin ba tanrsna adanm yaplar olmas nedeniyle, bulunduklar kentlerdeki en nemli tapnaklar olmulardr.

Yukarda anlan Zeus, Apollon, Artemis ve Athenaya adanm tapnaklar dndaki dier Dor Dzenli rneklerin hepsi Anadoluda ok az yerde tapk gren tanr ve tanralarla ilikilidir. Yeralt kltyle alakal Demeter ve Kz Kore iin yaplm olan Aigai Demeter-Kore ve Priene Demeter Tapnaklarnn klt kkeni ve geliim hakknda bilgilerimiz yetersizdir. Pergamon Hera Basileia Tapna ise genel anlamda ne Anadoluda ne de Pergamonda kkl bir klte sahip olmayan Dor tanras Herann n plana karlmas ve asl znde siyasi bir propagandann gdlmesi ile II. Attalosun ei Kralie Apollonise ithafen yaplm kk bir tapnaktr. Rodos ile yakn ilikilerde bulunan Arykandadaki Dor Dzenli Helios Tapnann klt . . 5. yy.a kadar uzanan bir gemie sahip olmakla birlikte, tapnan yapld Hellenistik Dnemde Arykanda, ba tanrs Helios olan Rodosun dini ve siyasi gdmnde bulunmaktadr. Dolays ile kentin ba tanrs olan ve Dor Dzenli tapnaa sahip Arykanda Helios Klt, Rodos Helios Kltnn kk bir yansmas niteliindedir. Anadoluda en nemli klt merkezi Pergamon yaknlarndaki Asklepion Kutsal Alan olan salk tanrs Asklepiosa adanm Pergamon Yukar Gymnasiumun batsnda Dor Dzenli kk bir anteli tapnak bulunmaktadr. Sz konusu tapnan klt olaslkla gymnasiumun ilevi ile balantl olarak spor-salk kltne ynelik olmaldr. Pergamondaki Asklepios Tapnandan baka, Miletos Dor Tapna da, alanda bulunan yaztlardan dolay, kesin olmamakla birlikte, Asklepios Klt ile ilikili grnmektedir. atrende Dor Dzenli bir tapnaa sahip olan Hermes Klt zellikle Kilikia Blgesinde, birbirine yakn 3 tane tapnak ve ok sayda tapnm alan966 ile Anadolunun dier blgelerinde grlmeyen bir younlua sahiptir. Metropolis Kenti akropolnde bulunan ok saydaki Dor malzemesi nedeniyle, sz konusu alanda, yeri henz tam olarak tespit edilememi olan Dor Dzenli bir tapnak olduu dnlmekte ve yine ayn mimari bloklar zerindeki yaztlardan dolay tapnan, kentin ba tanrs Ares adna yaplm olduu dnlmektedir. Metropoliste bulunan ok saydaki yaztta Ares Kltnden ve bu
966

Bent 1891, 210 vd., Harita 1.

158

klte bal rahiplerden bahsedilmekte, ayrca kent sikkeleri zerinde de miferli Ares tasvirleri olmas, bu tanrnn kentin ba tanrs olduunu gstermekle beraber, kltn kkeni ve geliimi tam anlamyla henz zmlenememitir. Dor Dzeninin youn ekilde kullanlm olduu Pergamon Kenti yaknlarnda bulunan Mamurt Kalede, Anadolunun her tarafnda youn ekilde tapk gren Ana Tanra Klt ile balantl bir Kutsal Alan bulunmakta ve bu alann en nemli yaps ise Ana Tanra=Meter Theona adanm Dor Dzenli ve templum in antis planl kk bir tapnaktr. Aspordenon Da ( Yund Da ) zerinde bulunan ve Pergamon Kenti ile evresindeki blgeye hizmet veren Mamurt Kale Ana Tanra Kutsal Alan, adn dadan alan ve yerel bir klt olan Meter Asporene Kltne sahiptir. Roma mparatorluk anda ina edilmi Dor Dzenli Tapnaklardan Sidyma Sebasteionu, Iotape Traianus Tapna ve Kestroi Vespasianus Tapna mparatorluk Klt ile ilikilidir. Tapnan yanndaki agorann architrav zerindeki yazta gre, Sidyma Sebasteionu Claudius Dneminde Konsl Q. Veranius tarafndan ( konsll .S. 49 ) yaptrlm olup, bu tarihten sonra mparatorluk Kltne hizmet eden bir yap olmutur. Iotapedeki Dor tapnann klt alanda bulunmu yaztlar yardm ile belirlenmi ve Traianusa adanm iken, Vespasianus devrinde yaplan Kestroidaki tapnak ise, ilk olarak Vespasianusa adanm sonra Titus, Nerva, Traianus ve Hadrianus Dnemlerinde de mparatorluk Kltne hizmet etmitir. Oinoanda Dor Tapnann architrav zerinde Augustusun ithaf yazt bulunmasndan dolay kesin olmamakla birlikte bu yapnn da mparatorluk Klt ile ilikili olduu dnlmektedir. Anadoludaki mparatorluk Kltne sahip Dor Dzenli tapnaklarn Kilikia Blgesinde younlamas dikkate deer bir nokta olmakla, Stn Kilikia Blgesinde yapt967 gibi, dier blgelerde de Roma mparatorluk a Tapnak Mimarisi zerine aratrmalar yaplrsa bu istatistiki verinin deimesi olas grnmektedir.

Dor Dzenli tapnaklar ierisinde kltleri bilinen yaplar klt baznda genel olarak deerlendirildiinde; Mamurt Kale Meter Theon Tapna dndaki dier tapnaklarn Greek Tanrlar ve mparatorluk Klt ile ilikili olduu tespit edilmitir. Msr Tanrlar,
967

St 1998.

159

yar tanr-kahraman veya Poseidon, Hades, Hephaistos, Aphrodite gibi Anadoluda az yerde tapnm gren Greek tanrlarna ise adanm Dor tapnaklar olmad saptanmtr968. Dor Dzenli tapnaklardaki mevcut kltlerin birou, Arykandada Helios=Sozon ve Kaunosta Zeus=Kaunos Basileus elemesinde olduu gibi yerel kltlerin Olymposlu kltlere dnmesiyle ya da Apollon Termitheus, Apollon Kedrieus, Apollon Surius, Zeus Korykios, Zeus Megistos, Athena Latmia rneklerinde olduu gibi Olymposlu tanrlara yerel epithetler taklarak oluturulmutur. Bunlarn yannda Athena Polias, Athena Nikephoros, Hera Basileia, Zeus Akraios gibi Antik an ok bilinen kltlerinin de Dor Dzenli tapnaklarda kullanld grlr.

Ilion, Assos, Pergamon (Athena), Metropolis, Herakleia, Kedreai, Kaunos, Korykos, Arykanda ve Seleukeia Pieriadaki Dor tapnaklar bulunduklar kentlerin ba tanrlar iin yaplmken, kent iinde ina edilmi dier Dor tapnaklar ise yerleimlerde ikincil srada sayg gren tanrlara adanmtr. Ayn ekilde Klaros, Amyzon, Mamurt Kale, Baarck, Emecik ve Sura Kutsal Alanlarndaki Dor tapnaklar klt merkezinin birinci derece sahibi olan tanrlar iin yaplmken, Letoon Apollon Tapna ise kutsal alann ikincil tanrsna ithaf edilmitir.

Dor Dzenli tapnaklarn boyutlar ile kltleri ilikilendirildiinde byk peripteroslarn Anadoluda olduka yaygn kltlere sahip Apollon, Artemis, Athena adna yapld, dier tanrlara ve mparatorluk Kltne hizmet eden Dor tapnaklarnn ise kk boyutlu anteli tapnaklar olduu grlr. Peripteros planl Seleukeia Pieria Zeus Tapna, prostylos planl Sura Apollon Surius Tapna ve templum in antis planl Herakleia Athena Tapna bu genellemenin dnda tutulabilir. Kltleri belirlenememi olan peripteros planl Aleksandreia Troas Dor Tapna ile Knidos Dor Tapna boyutlar dikkate alndnda, dier rneklerde olduu gibi olaslkla her iki tapnakta Apollon Kltyle ilikili olmaldr969.

En azndan bugnk veriler nda bu gr rahatlkla sylenebilir, fakat ileri dnemlerde yaplacak olan yeni kazlar ve aratrmalar bu dncenin deimesine sebep olabilir. 969 Knidos ve Aleksandreia Troas Dor Tapnaklarnn Apollon Klt ile ilikili olabileceklerine dair baka bulgular iin II. blmdeki ilgili balklarn altndaki metinlere ve dipnotlara baknz.
968

160

IV. SONU Aratrma sonunda, Anadoluda Dor Dzenine sahip 41 tane tapnak tespit edilmi olup, bunlar dnda 18 yap ise ya ilevi, ya da cephe dzeni konusunda kesin veriler bulunamam olmas nedeniyle tartmal yaplar grubunda ksaca deerlendirilmitir. lerleyen dnemlerde Antik yerleimlerde yaplacak kazlarn artmas ve hem mevcut tartmal yaplarn, hem de ileriki kazlarda ortaya karlacak olan yeni yaplarn dzen ve ilevlerine ynelik yaplacak almalar sonucunda, Anadoluda Dor Dzeninde ina edilmi tapnaklarn saysnn bu rakamla snrl kalmayaca rahatlkla ngrlebilir. alma kapsamnda incelenen rnekler kent iinde kamu yaplarna yakn ve kent dnda bamsz kutsal alanlar olmak zere, bulunduklar konum itibariyle iki ana grupta toplanmaktadr. Kent iindeki tapnaklar arasnda agora, tiyatro, stadyum, liman ve gymnasium gibi kamu yaplar ile yakn iliki rnekler olduu gibi, kent iinde kendilerine ayrlm temenoslara sahip bamsz tapnaklarda bulunmaktadr. Kent dnda kutsal alanlarda ina edilmi Dor Dzenli tapnaklar ise arlkl olarak kutsal alan ile direk balantl birincil tanrya adanm yaplardr. Anadoludaki Dor Dzenli tapnaklar ina edildikleri dnemin tapnak mimarisi zelliklerine uygun olarak erken dnemlerde basamakl bir krepis zerine otururken, Hellenistik Dnemle birlikte ortaya kan ve Roma mparatorluk anda ise tamamen yaygn bir ekilde kullanm alan bulmu olan podyumlu bir altyapya sahiptirler. Anadolu dndaki Dor Dzenli tapnaklarda templum in antis, amphidistyl in antis, n cephelerde farkl stun saylarna sahip prostylos, amphiprostylos, peripteros ve pseudoperipteros ile yuvarlak planl tapnaklar yaygn olarak kullanlm iken, Anadoludaki Dor Dzenli tapnaklarda ise sadece ana tip heksastylos peripteros, tetrastylos prostylos ve templum in antis planlar uygulanmtr ( Tab. 4 ). Bunlarn yannda, plan belirlenemeyen 4 tapnak dnda, sadece Kaunos Dor Tapna yuvarlak ve Oinoanda Dor Tapna pseudoperipteros planl tekil rneklerdir. Ayrca, gerek Anadoluda gerekse Anadolu dnda dipteros ve pseudoperipteros planl Dor Dzenine sahip tapnak ina edilmemitir. Dor dzeninin tipik zellii olan dar pronaos ve opisthodomos uygulamas, Anadolu tapnak mimarisinin etkisiyle, Anadoludaki Dor Dzenli tapnaklarda yaygn deildir.

161

Anadoludaki Dor Dzenli 41 tapnakta 8 tanesinin klt tespit edilememi, dier rneklerin arlkl olarak Hellen pantheonunda nemli bir yer tutan tanrlara ve tanralara adanm olduu grlr. Klt bilinen tapnaklarn yedier tanesi Zeusa ve Apollona, drt tanesi Athenaya, ikier tanesi Artemise, Demetere ve Asklepiosa, birer rnek Hera, Ares, Helios, Hermes ve Ana Tanraya, drt tanesi ise mparatorluk Kltne adanmtr. Apollon, Artemis ve Ana Tanra gibi Anadolu kkenli tanrlara genel toplamn 1/4 orannda tapnak yaplm iken, Anadoludaki Dor Dzenli tapnaklar arlkl olarak Dor tanrlar olduklar kabul edilen Zeus, Athena, Hera, Ares, Demeter ve Hermes adna ina edilmitir. Bilicilik ve kehanet merkezleri ile nl Apollona adanan tapnaklar ise kent merkezlerinden ziyade daha ok kutsal alanlarda younlamaktadr. Demeter, Ares, Hermes ve Helios gibi Anadoluda klt pek yaygn olmayan tanrlara adanm Dor Dzenli tapnaklar mevcut iken, Aphrodite, Hephaistos, Dionysos ve Hades adna rnekler yaplmamtr. Olymposlu tanrlar arasnda olduka nemli bir yer tutan Heraya Anadolu dnda zellikle kta Yunanistan ve Gney talyada Dor Dzenli byk boyutlu tapnaklar yaplm iken, Anadoluda sadece Pergamonda, ksmen de siyasi propagandann bir rn olan kk bir prostylos adanmtr. Bunun yannda Anadolulu yerel tanrlara adanm Dor Dzenli tapnak tespit edilmemi olmakla birlikte, Zeus ve Apollon gibi byk tanrlar deiik epithetler alarak, snrl sayda da olsa, yerel tanrlarn yerlerini alp, konu dahilindeki tapnaklarda sayg grmlerdir. zellikle Hellenistik Dnemle birlikte Anadoluda youn ekilde tapnm gren ve adlarna, birok kentte farkl cephe dzenlerine sahip tapnaklar ina edilmi olan Msr tanrlarna ait her hangi bir Dor Dzenli tapnak tespit edilememitir. Dor Dzenli tapnaklarda arasnda, profilli stun kaideleri, fascial architravlar ve bitkisel bezekli saaklara sahip olan ve dolaysyla Ion Dzeni etkileri grlen tapnaklar mevcuttur. Planlar, stun saylar ve dizilileri belirlenen Dor Dzenli tapnaklarda stunlarn diastylos, araeostylos ve pykhostylos eklinde dizildikleri grlmektedir. Dor Dzenli tapnaklarn hi birisinde yekpare stuna bulunmamakta, tapnaklarn boyutlar ile ilikili olarak tambur saylar deimektedir. Dor Dzeninin en belirleyici zelliklerinden birisi olan stunlar zerindeki arrisleri bak az biimli yivler, dier dzenlere sahip tapnaklarla paralel olarak 16 ila 24 arasnda deimekte, bunlarn yannda tamburlar dz

162

braklm veya stunun alt taraf dz, st taraf yivlendirilmi rnekler bulunmaktadr. Dor Dzeninin vazgeilmez unsurlar olan triglif-metop frizi, Anadoludaki tapnaklarda, erken dnemlerde ikili sistem, Pergamondaki rneklerin etkisi ile Hellenistik Dnemle birlikte l ve drtl sistem uygulanmtr. alma kapsamnda incelenen Dor Dzenli tapnaklarda, arlkl olarak mermer, andezit, trakit, konglomera, gnays, ky ta ile beyaz, gri-pembemsi, sarmtrak ve kahverengi gibi deiik renkle sahip kire talar yap malzemesi olarak kullanlmtr. Tapnaklarda kullanlan bu malzemelerin, ina edilecek yaplarn yan banda bulunuyor olmas veya ok yaknndan elde edilmesi, yap maliyetini ve yapm srecini azaltan nemli bir faktr olmakta ve dolaysyla ina alanlarnn evresindeki doal oluumlar, tapnaklarn ana malzemesinde kullanlacak olan ta cinsinin belirlenmesinde temel kriter

oluturmaktadr. Dor Dzenindeki sslemelerin, dier cephe dzenlerindeki gibi bitkisel bezeklere ve hareketli stun balklarna gerek duyulmadan, daha sade ve geometrik biimlerden olumas, bu dzene ait yaplarda, ince iilie pek fazla elverili olmayan yerel talarn kullanlmasna olanak salamtr. Kesin bir ifadeden kanlarak, mermer kadar ince iilie elverili olmayan ve konu dahilindeki tapnaklarda youn olarak kullanld anlalan yerel talarn cephe dzenini belirlemede nemli bir faktr oluturduu dnlebilir. Ayn ekilde, tapnaklarda, ana yap duvarlarnda ve Dor Dzenine ait ssleme alanlarnda yerel talar, yazt veya daha hareketli ssleme gerektiren yzeylerde mermer kullanlm olduu grlr. Cephelerde belirli dzenler kullanlarak tapnaklar ina edilmeye baland Arkaik Dnemde, Bat Anadoluda Ion ve Aiol Dzenleri n planda iken, bu blgede yer alan Assos ve Myusda Dor Dzenli rneklerin ortaya kmas, mevcut bilgiler dahilinde bu iki yap dnda herhangi kesin bir baka rnek olmamas ve daha sonra . . 4. yy.n sonlarndan itibaren Anadoluda Dor Dzenli tapnaklarn saynda byk bir art grlmesi, Dor Dzenli rneklerin, Hellenizmin yaylm alan ve sreci ile paralellik tadn ortaya koymaktadr. Tekil rnekler de olsa, Arkaik Dor Dzenli tapnaklar Troas ve Ionia gibi Helenlerin erken yerleim alanlarnda ortaya kmakta, Anadolunun gneyinde Lykia, Pisidia, Pamphylia ve Kilikia Blgelerinde ise Hellenistik Dnemle

163

birlikte Dor Dzenli tapnaklar yaplmtr. zellikle Kilikia Blgesinde Roma mparatorluk Dneminde ina edilmi tapnaklar arlktadr. Genel bir ifadeyle, Ge Arkaik Dnemden balayp, Klasik Dnemde kesintiye urayarak ve Hellenistik Dnemde younlaarak . S. 2. yy.n ortasna tarihlenen tekil rnekle birlikte, bu sre boyunca Anadoluda Dor Dzenine sahip tapnaklar ina edilmitir. Anadoluda ina edilmi ilk Dor Dzenli rnek olan Assos Athena Tapna, Kta Yunanistan ve Gney talyadaki adalar Dor Dzenli tapnaklarn genel zeliklerini yanstmakla birlikte, plan ve altyap bakmndan Anadolu geleneine yakndr. Antik an en byk tapnaklarndan birisi olan ve yzyllarca bitirilememi olan Klaros Apollon Tapna ve ayn ekilde, Antik ada olduka popler olan Ilion Athena Tapna Anadoluda ina edilmi Dor Dzenli nemli rneklerdir. Pergamon Kentinde ina edilmi olan Zeus, Hera ve Asklepios-R Tapnaklar ile bunlara yakn bir noktada bulunan Mamurt Kale Meter Theon Tapna Hellenistik ve Roma Dnemlerinde Anadoluda ina edimi dier Dor Dzenli tapnaklar zerinde etkili ve belirleyici olmutur. alma kapsamnda tespit edilmi Dor Dzenli tapnaklar, temsil ettikleri kltrn dnemlere gre genileyen yaylm alan ile paralellik gstererek, Anadolunun bat ve gney sahillerinde veya bu noktalara yakn blgelerde younlamaktadr ( Tab. 1 ). Bu durumun n plana kmasnda belirleyici rol oynayan etkenlerin banda, sz konusu blgelerde yer alan Antik yerleimlerde uzun sredir bilimsel almalarn yaplyor olmas ve bu blgeler dndaki yerlerde ise Antik Dnemi kapsayan bilimsel aratrmalarn ve kazlarn yetersizlii gibi faktrler dikkate alnmal, bu nedenle tapnaklarn blgesel dalmnda gelecek dnemlerde farkllklar olaca ve Anadolunun dier blgelerinde de Dor Dzenli tapnaklarn varl ortaya karlarak, bu dzenin Anadolu corafyasndaki yaylmnda deiiklik olabilecei gz nnde tutulmaldr. Ayn ekilde, bu almann kapsamn, amacn ve srecini aan daha detayl bir almada, klt belirlenemeyen hem mevcut tapnaklarn hem de gelecekte ortaya karlacak olan Dor Dzenli tapnaklarn, yeni kazlarla elde edilecek veriler yardmyla da incelenmesi sonucunda bu yaplarn kltleri belirlenebilecek ve tapnak-klt ilikisi daha salkl bir ekilde analiz edilebilecektir.

164

V. KISALTMALAR VE BBLYOGRAFYA AA Adalya AJA AKMED Akurgal 1985 Archaeologischer Anzeiger Akdeniz Medeniyetleri Aratrma Enstits Yll American Journal of Archaeology Akdeniz Medeniyetleri Aratrma Enstits, stanbul Akurgal, E., Ancient Civilizations and Ruins of Turkey, Haet Kitabevi Yaynlar, stanbul 1985. Akurgal, E., Anadolu Uygarlklar, Net Yaynlar, stanbul 2000. Allen, W., The Ancient Harbour of Seleucia in Pieria, JRGS Vol. 23, 1853, s: 157-163. Asia Minor Studien Anabolu, M.U., Issz Bir Adacn Koynunda Uyuyan Antik ehir, Kedreai ( Cedrae ), Belleten XXIX-114, 1965, s:245262. Anabolu, M.U., Kk Asyada Bulunan Roma mparatorluk a Tapnaklar, stanbul 1970. Anabolu, M.U., Demeter ve Khitonien Tanr Tapnaklar, VI. AST, Ankara 1988, s:121139. Anabolu, M.U., Anadolu ve Sicilya Arasndaki Mimarlk likileri, TrkArkDerg 28, Ankara 1989, s: 41-52. Anabolu, M.U., Hierapolisde Bulunan Kharoneion veya Plutonion, Trk Kltr Tarihinde Denizli Sempozyumu; Bildiriler 27-30 Eyll 1988, Denizli 1989, s: 154-160. Anabolu, M.U., Bat Anadoludaki 1den Fazla Naoslu Tapnaklar, BELLETEN Cilt 56 Say 215, 1992, s: 7-12. Anabolu, M.U., stanbul ve Anadoludaki Roma mparatorluk Dnemi Mimarlk Yaptlar, stanbul 2001. Anatolian Studies. Journal of the British Institute of Archaeology at Ankara

Akurgal 2000

Allen 1853

AMS Anabolu 1965

Anabolu 1970

Anabolu 1988

Anabolu 1989a

Anabolu 1989b

Anabolu 1992

Anabolu 2001

AnatSt

165

AnatSt 1969

AnatSt, Recent Archaeological Research in Turkey, AnatSt 19, 1969, s: 3-46. Aufstieg und Niedergang der Rmischen Welt Archaeological Reports, ( JHS Supplement ) Aratrma Sonular Toplants Aydn, A., atren Kilisesi, OLBA V , 2002, s: 105-112. Ayrton, E., The Doric Temple, Thames and Hudson, London 1961. Badatl, F., Alabanda Apollon Isotimos Tapna, Adnan Menderes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Aydn 2001 ( Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi ). Bammer, A.-Muss, U., Das Artemision von Ephesos, Verlag Philipp von Zabern, Mainz 1996. Barletta, B. A., An Ionian Sea Style in Archaic Doric Architecture AJA Vol. 94 No.2, 1990, s:45-72. Bayburtluolu, C.,Alexandria Troas, The Princeton Encyclopedia of Classical Sites, N.J. Princeton University Press, 1976 s: 11. Bayburtluolu, C.,Acharaca,The Princeton Encyclopedia of Classical Sites, N.J. Princeton University Press,1976 s: 6. Bayburtluolu, C., 2003. Arykanda, Homer Kitabevi, stanbul,

ANRW AR AST Aydn 2002 Ayrton 1961

Badatl 2001

Bammer-Muss 1996

Barletta 1990

Bayburtluolu 1976a

Bayburtluolu 1976b

Bayburtluolu 2003

Bayburtluolu 2004 Bayburtluolu 2005

Bayburtluolu, C., LYKIA, AKMED, stanbul, 2004. Bayburtluolu, C., Arykanda Tanrlar ve Kltleri, III. Uluslararas Likya Sempozyumu 07-10 Kasm 2005 ANTALYA: Bildiri zetleri, AKMED, Antalya 2005, s: 19. Baytop, T., Trke Bitki Adlar Szl, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1997. Been, G.-Mitford, T.B.,Sites Old and New in Rough Cilicia, AnatSt Vol. 12, 1962, s:185-217.

Baytop 1997

Bean-Mitford 1962

166

Bean-Mitford 1965

Been, G.-Mitford T.B.,Journeys in Rough Cilicia in 1962 and 1963, Wien 1965. Been, G.-Mitford T.B., Journeys in Rough Cilicia in 1964 and 1968, Wien 1970. Bean, G., Sura, The Princeton Encyclopedia of Classical Sites, N.J. Princeton University Press, 1976 s:47. Been, G., Eski ada Lykia Blgesi, Arion Yaynlar, stanbul 1998. Been, G., Eski ada Gney Kylar, Arion Yaynlar, stanbul 1999. Been,G.,Eski ada Menderesin tesi, Arion Yaynlar, stanbul 2000. Been, G., Eski ada Ege Blgesi, Arion Yaynlar, stanbul 2001. Trk Tarih Kurumu Sreli Yayn Benndorf, O.- Niemann,G., Reisen in Lykien und Karien, Viyana 1884. Bent, T. J., Explorations in Cilicia Tracheia, Proceedings of the Royal Geographical Society and Monthy Record of Geography; New Monthly Series Vol. 12 No: 8, 1890, s: 445463. Bent, T. J., A Journey in Cilicia Tracheia, JHS Vol. 12, 1891, s: 206-207. Berges, D.-Tuna, N., Ein Heiligtum bei Alt Knidos, AA 2. Halbband, 1990, s: 19-35. Berges, D., Alt-Knidos und Neu-Knidos, IstMitt Band 44, 1994, s: 5-16. Berges, D.-Numan, T., Das Apollonheiligtum von Emecik, Bericht ber die Ausgrabungen 1998 und 1999, IstMitt Band 50, 2000, s: 169-212.

Bean-Mitford 1970

Bean 1976

Bean 1998

Bean 1999

Bean 2000

Bean 2001

BELLETEN Benndorf-Niemann 1884 Bent 1890

Bent 1891

Berges-Tuna 1990

Berges 1994

Berges-Tuna 2000

167

Bingl 2001

Bingl, O., The Frieze and Dentil on Early Ionic Column Architecture, Gnnda Anadolu Cevdet Bayburtluolu in Yazlar, Homer Kitabevi, stanbul 2001, s: 32-34. Boardman, J., Yunan Heykeli Arkaik Dnem, Homer Kitabevi Yaynlar, stanbul 2001. Boardman, J., Krmz Figrl Atina Vazolar: Arkaik Dnem, Homer Kitabevi Yaynlar, stanbul 2002. Bohn, R.Schuchardt, C., Altertmer von Aegae, JDAI Supplement. II, Verlag Georg-Reimer, Berlin 1889. Bol, R., Der Torso von Milet und die Statue des Apollon Termintheus in Myus , IstMitt Band 55, 2005, s: 37-64. Borchhardt, J., Myra: Eine Lykische Metropole in Antiker & Byzantinischer Zeit, IstForsch, Mann Verlag, Berlin 1975. Borchhardt, J., Trysa, The Princeton Encyclopedia of Classical Sites, N.J. Princeton University Press, 1976 s: 46. Borchhardt, J., LMYRA Zemuri Talar, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul 1999. Boysal, Y., Kuzey Karia Hellenistik Tapnaklarna Ksa Bir Bak, XI. TTK Cilt I, Ankara 1994, s:321-331. Brandt, H.-Kolb, F., Lycia et Pamphylia: Eine Rmische Provinz im Sdwesten Kleinasiens, Verlag Philipp von Zabern, Mainz 2005. Bruns-zgan C.,Knidos, Stadtgrabungen und Stadtforschung im Westlichen Kleinasien, BYZAS 3, 2006 s: 167-178. Annual of the British School at Athens Bykkolanc, M., Pisidia Blgesi Tapnak Mimarisi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1996 ( Yaylanmam Doktora Tezi ). Verffentlichungen des Deutschen Archaologischen Instituts stanbul

Boardman 2001

Boardman 2002

Bohn-Schuchardt 1889

Bol 2005

Borchhardt 1975

Borchhardt 1976

Borchhardt 1999

Boysal 1994

Brandt-Kolb 2005

Bruns-zgan 2006

BSA Bykkolanc 1996

BYZAS

168

Chesney 1838

Chesney L. C., On the Bay of Antioch, and the Ruins of Seleucia Pieria, JRGS Vol. 8, 1838, s: 228-234. Chitham R., The Classical Orders of Architecture, Rizzoli Publications, New York 1991. Conti, F., Eski Yunan Sanatn Tanyalm, nklap Kitabevi, stanbul 1997. Conze, A.- Schazmann, P., Mamurt-Kaleh: Ein Tempel der Gttenmutter unweit Pergamon, Verlag von Georg Reimer, Berlin 1911. Cook, R. M., A Note on The Origin of The Triglyph, BSA 46, 1951, s: 50-52. Cook, J.M., The Sanctuary of Hemithea at Kastabos Cambridge University Press, London 1966. Cook, J. M. Blackman, D. J., Greek Archaeology in Western Asia Minor1965-70, AR No. 17, 1971, s:33-62. Coulton J. J., The Architectural Development of The Greek Stoa, Clarendon Press, Oxford 1976. Coulton, J.J., Oinoanda. The Doric Building, AnatSt Vol. 32, 1982, s: 45-59. Coulton, J. J.-Milner, N. P.-Reyes, A. T., Balboura Survey: Onesimos and Meleager; Part I, AnatSt Vol. 38, 1988, s:121146. Courtils, J. D., KSANTOS ve LETOON Rehberi, Ege Yaynlar, stanbul 2003. Classical Review Comptes Rendus des Sances de lAcadmie des Inscriptions et Belles-Lettres, Paris elgin, A. V., Termessostaki Artemis Tapnaklar. Epigrafik Verilere Gre Genel Bir Deerlendirme, Anadolu Aratrmalar XVI, stanbul niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul 2002, s: 87-114.

Chitham 1991

Conti 1997

Conze-Schazmann 1911

Cook 1951

Cook 1966

Cook- Blackman 1971

Coulton 1976

Coulton 1982

Coulton-Milner-Reyes 1988

Courtils 2003

CR CRAI

elgin 2002a

169

elgin 2002b

elgin, A. V., Termessos Tanrlar ve Kent Alanndan Artemisin Yeni Epithet ve Kltlerini Belgeleyen Yazt, Adalya V, 2002, s: 121-136. evik, N., Talarn zinde LKYA, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul 2002. Diler, A., Karia Yzey Aratrmalar 1994, XIII AST Cilt II, Ankara 1996, s: 315-333. Diler, A., Account of The Sanctuary Exposed at Caunus City, AMS Band 16, 1995, s: 9-22. Diler, A., Sacred Stone Cult in Caria, AMS Band 39, 2000, s: 51-77. Dinsmoor, W.B., The Architecture of Ancient Greece, W. W. Norton Company, London 1950. Doruk, S., Antik a Yaplarnda Ahap Kullanm, Gn Inda Anadolu Cevdet Bayburtluolu in Yazlar, Homer Yaynlar, stanbul 2001, s: 71-77. Durugnl, S.-Ozaner, F. S., Adamkayalar ( Kilikya ) Kabartmalarnn Arkeolojik ve Morfolojik Ynden Deerlendirilmesi ve Korunmasna likin neriler, XI. AST, Ankara 1994, s:527-546. Durugnl, S.,1995 Yl el li-Antik Dalk Kilikya Yzey Aratrmas, XIV. AST Cilt I, Ankara 1997, s:253-258. Durugnl, S.-Gabelmann, H., Trme und Siedlungen im Rauhen Kilikien Ein Vorbericht, IstMitt Band 47, 1997, s: 213-220. Durugnl, S., Trme und Siedlungen Im Rauhen Kilikien: eine Untersuchunge zu den archaologischen Hinterlassenschaften im Olbischen Territorium, AMS Band 28, Bonn 1998. Durukan, M., Hisarkale Garnizonu ve Bu Merkezde Polygonal Teknikte na Edilmi Olan Mezarlar, OLBA II Cilt I, Mersin 1999, s: 79-91. Duyuran, R., Priene Klavuzu, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul 1948.

evik 2002

Diler 1996

Diler 1995

Diler 2000

Dinsmoor 1950

Doruk 2001

Durugnl-Ozaner 1994

Durugnl 1997

Durugnl-Gabelmann 1997

Durugnl 1998

Durukan 1999

Duyuran 1948

170

Duyuran 1954

Duyuran, R., Tarihte Bat Anadolu I, Ege Turizm Cemiyeti Yaynlar, zmir 1954. Erhat, A., Mitoloji Szl, Remzi Kitabevi, stanbul 2004. Feld, O.-Weber, H., Tempel und Kirche ber der Korykischen Grotte in Kilikien, IstMitt Band 17, 1967, s: 254-278. Fraser, P.,Zeus Seleukeios, CR Vol. 63 No.3/4,1949 s: 9294. Freely, J., Trkiye Uygarlklar Rehberi 2, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2002. Freely, J., Trkiye Uygarlklar Rehberi 3, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2002. Freely, J., Trkiye Uygarlklar Rehberi 4, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2002. Frezouls, E., Exploration Archeologique et Epigraphique en Lycie Occidentale, III. AST , Ankara 1985, s:449-461. Frezouls, E.- Morant, M.J.-Longepierre, D., Urbanisme et Principaux Monuments de Kadyanda KTEMA 11, 1986, s: 223-238. Frezouls, E.-Morant, M.J., Inscriptions de Sidyma et de Kadyanda KTEMA 11, 1986, s: 239-258. Friedell, E., Kulturgeschichte Griechenlands Leben und Legende der Vorchristlichen Seele, C. H. Becksche Verlagsbuchhandlung, 1994. Gates, M. H., Archaeology in Turkey, AJA Vol. 101 No. 2, 1997, s: 241-305. Glueck, N., Archaeological Exploration and Excavation in Palestine, Transjordan and Syria During 1938, AJA Vol. 43 No. 1, 1939, s: 146157. Goethert, F. W.-Schleif, H., Der Athena Tempel von Ilion, Denkmaler Antiker Architektur, JDAI Band 10, Berlin 1962.

Erhat 2004 Feld-Weber 1967

Fraser 1949

Freely 2002a

Freely 2002b

Freely 2002c

Frezouls 1985

Frezouls-MorantLongepierre 1986

Frezouls-Morant 1986

Friedell 1994

Gates 1997

Glueck 1939

Goethert-Schleif 1962

171

Grace 1932

Grace, V. R., Scopas in Chryse, JHS Vol. 52 No. 2, 1932, s: 228-232. Graves, R., Yunan Mitleri, Say Yaynlar, stanbul 2004. Greaves, A. M., MLETOS Bir Tarih, Homer Kitabevi Yaynlar, stanbul 2003. Gruben, G., Griechische un-Ordnungen, Saule und Gebalk: Diskussionen zur Archaologischen Bauforschung 6, Berlin 1996, s: 61-77. Gruben, G., Griechische Tempel und Heiligtmer, Hirmer Verlag, Mnchen 2001. Gney, E., Antik a Trkiye Kentleri, Bilgili Yaynlar, stanbul 1999. Hall, A., A Sanctuary of Leto at Oenoanda, AnatSt 27, 1977, s: 193-197. Hansen, E.V., The Attalid of Pergamon, Cornell, 1972. Hedrick, C. W., The Temple and Cult of Apollo Patroos in Athens, AJA Vol. 92 No:2, 1988, s:185-210. Herrmann, P., Antenblock vom Tempel des Apollon Termintheus in Myus IstMitt Band 15, 1965, s: 90-117. Hersey, G. L., Vitruvius and the Origins of the Orders: Sacrifice and Taboo in Greek Architectural Myth, Perspecta Vol. 23, 1987, s: 66-77. Hertel, D., Zum Heiligtum der Athena Ilias von Troia IX und zur frhhellenistischen Stadtanlage von Ilion, AA 1. Halbband, 2004, s: 177-206. Hicks, E. L., Inscriptions from Western Cilicia, JHS Vol. 12, 1891, s: 225-273. Hild, F.-Hellenkemper, H., Kilikien und Isaurien, Tabula Imperii Byzantini; Band 5, Wien 1990. Holland L.B.,The Origin of the Doric Entablature, AJA Vol. 21, No: 2, 1917, s: 117-158.

Graves 2004 Greaves 2003

Gruben 1996

Gruben 2001

Gney 1999

Hall 1977

Hansen 1972 Hedrick 1988

Herrmann 1965

Hersey 1987

Hertel 2004

Hicks 1891

Hild-Hellenkemper 1990 Holland 1917

172

Hoepfner 1966

Hoepfner, W., Direk Kale ein Unbekanntes Heiligtum in Kommagene, IstMitt Band 16, 1966, s: 157-177. Harvard Theological Review Huber,G.,Vorlaufige Beobachtungen ber die Staedteplanung in den Kstenorten des Westlichsten Kilikien, TrkArkDerg 13 Cilt 2, 1964, s:140-148. Istanbuler Forschungen Istanbuler Mitteilungen Ik, C., KAUNOS, Liman Agoras ve eme Binas, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1994. Ik, C., Kaunos, Stadtgrabungen und Stadtforschung im Westlichen Kleinasien, BYZAS 3, 2006 s: 159-166. Ik, F., Patara: The History and Ruins of the Capital City of Lycian League, supported by Universal Holding, Antalya 2000. In, G., The Ruins at Kozan-Bodrumkaya: Pednelissos, Adalya III, 1998, s: 111-128. dil, V., Nysa ve Akharaka, Yaar Eitim ve Kltr Vakf Yaynlar, stanbul 1999. dil V.-Kadolu, M., 2003 Yl Nysa Kaz ve Restorasyon almalar, 26. KST Cilt 1, Ankara 2005, s: 387-400. dil V.-Kadolu, M., 2004 Yl Nysa Kaz ve Restorasyon almalar, 27. KST Cilt 2, Ankara 2006, s: 131-146. nan, J., Toroslarda Bir Antik Kent SELEUKEIA, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul 1998. plikiolu, B., Bat Pamfilya ve Dou Likyada Epigrafya Aratrmalar 2001, 20. AST Cilt 2, Ankara 2003, s:71-75. Jahrbuch des Kaiserlich Deutschen Archologischen Instituts The Journal of Hellenic Studies

HTR Huber 1964

IstForsch IstMitt Ik 1994

Ik 2006

Ik 2000

In 1998 dil 1999 dil-Kadolu 2005 dil-Kadolu 2006 nan 1998 plikiolu 2003

JDAI JHS

173

Jones 2002

Jones M. W., Tripods, Triglyphs, and the Origin of the Doric Frieze, AJA Vol. 106 No:3, 2002, s: 353-390. Journal of the Royal Geographic Society of London The Journal of the Society of Architectural Historians Kalinka, E., Cadyanda, Ttuli Lyciae, Ttuli Asiae Minoris Vol. II, 1930, s: 240-259. Kanellopoulos, C., The Temples of Petra: An Architectural Analysis, AA 1. Halbband, 2004, s: 221-240. Karamut, .-Trkmen, S., Dalk Kilikyada Bir Kent: Iotape, TrkArkDerg 31, 1997, s:291-305. Karlsson, L., Thoughts About Fortificatios in Caria from Moussollos to Demetrios Poliorketes, REA 96, 1994, s: 141 153. Klinkott, M., Die Ambulationes Pensiles in der Pergamenischen Stadtbaukunst, IstMitt Band 39, 1989, s: 273-280. Koenigs, W., Bauteile aus Myus im Theater von Milet, IstMitt Band 31, 1981, s: 143-147. Koenigs, W.-Raeck, W., Priene Bericht ber die Kampagne 1999, 22. KST Cilt II, Ankara 2001, s:181-194. Kster, R., Die Bauornamentik von Milet, Verlag Walter De Gruyter, Berlin 2004. Kaz Sonular Toplants Civilisations de l'Orient, de la Grce et de Rome Antiques La Geniere, J., 1988 Yl Eyll Aynda Clarosda yaplan alsmann raporu, TrkArkDerg 28, Ankara 1989, s : 293306. Lanckoronski, K.G., Stdte Pamphyliens und Pisidiens II: Pisidien, Published by Tempsky, Wien 1892. Lanckoronski, K.G., Pamphylia ve Psidia Kentleri Cilt 1: Pamphylia, AKMED eviri Dizisi 2, stanbul 2005.

JRGS JSAH Kalinka 1930

Kanellopoulos 2004

Karamut-Trkmen 1997 Karlsson 1994

Klinkott 1989

Koenigs 1981

Koenigs-Raeck 2001

Kster 2004

KST KTEMA La Geniere 1989

Lanckoronski 1892

Lanckoronski 2005

174

Laumonier 1958

Laumonier, A., Les Cultes Indigenes en Carie, Bibliotheque des Ecoles Franaises dAthenes et de Rome, 1958. Lauter, H.,Die Architektur des Hellenismus, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1986. Lawrence, A. W., Greek Architecture, Yale University Press, New Haven 1996. Lehmann, P. W., The Setting of Hellenistic Temples, JSAH Vol.13 No.4, 1954, s: 15-20. Le Roy, C., Xanthos-Letoon 1989, 12. KST Cilt 2, Ankara 1991, s: 75-80. Lohmann, H., Survey in Theben an der Mykale 1. Kampagne 2001, 20. AST Cilt 2, Ankara 2003, s: 247-260. Love, I.C., A Preliminary Report of the Excavations at Knidos, 1969, AJA Vol. 74 No. 2, 1970, s: 149-155. Love, I.C., A Preliminary Report of the Excavations at Knidos, 1970, AJA Vol. 76 No. 1, 1972, s: 61-76. Love, I.C., A Preliminary Report of the Excavations at Knidos, 1971, AJA Vol. 76 No. 4, 1972, s: 393-405. Love, I.C., A Preliminary Report of the Excavations at Knidos, 1972, AJA Vol. 77 No. 4, 1973, s: 413-424. Love, I.C., A Brief Summary of Excavations at Knidos 19671973, The Proceedings of the Xth International Congress of Classical Archaeology, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1978, s: 1111-1133. Malko, ., Kadyanda Antik Kenti 1992 Yl evre Dzenlemesi ve Kurtarma Kazs, IV. MKKS, Ankara 1994, s:83-94. Mansel, A. M., 1967 Yl Perge Kazsna Dair n rapor, TrkArkDerg 17 Cilt 1, 1968 s:93-104. Mansel, A. M., 1970 Yl Perge Kazsna Dair n rapor, TrkArkDerg 19 Cilt 2, 1970 s: 169-184.

Lauter 1986

Lawrence 1996

Lehmann 1954

Le Roy 1991

Lohmann 2003

Love 1970

Love 1972a

Love 1972b

Love 1973

Love 1978

Malko 1994

Mansel 1968

Mansel 1970

175

Mansel 1975

Mansel, A. M., Bericht ber Ausgrabungen und Untersuchungen in Pamphylien in den Jahren 1957-1972, AA 90, 1975, s: 49-96. Mansel, A.M., Ege ve Yunan Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1999. Marchese, R.T., A History of Urban Organization in the Lower Maeander River Valley: Regional Settlement Patterns to the Second Century A.D., New York 1976. McNicoll, A., Some Developments in Hellenistic Siege Warfare with Special Reference to Asia Minor, The Proceedings of the Xth International Congress of Classical Archaeology, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1978, s: 405-420. Meadows, A.R., The Earliest Coinage of Alexandria Troas, NC Vol. 164, 2004, s: 47-70. Mellink M. J., Archaeology in Asia Minor, AJA Vol. 72 No. 2, 1968, s: 125-147. Mellink M. J., Archaeology in Anatolia, AJA Vol. 91 No. 1, 1987, s: 1-30. Mellink, M. J., Archaeology in Anatolia, AJA Vol. 96 No: 1, 1992, s:119-150. Mentzger, H., Fouilles du Letoon de Xanthos 1962-1972, The Proceedings of the Xth International Congress of Classical Archaeology, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1978, s: 789-803. Meri, R., Metropolis Kazs 1992 Yl almalar, XV. KST Cilt II, Ankara 1995, s: 419-425. Meri, R., Metropolis 1997 Yl Kaz Raporu, XX. KST Cilt II, Ankara 1999, s: 335-352. Meri, R., Metropolis: Ana Tanra Kenti, MESEDER, stanbul 2003. Meri, R., Metropolis, Stadtgrabungen und Stadtforschung im Westlichen Kleinasien, BYZAS 3, 2006 s: 227-240.

Mansel 1999

Marchese 1976

McNicoll 1978

Meadows 2004

Mellink 1968

Mellink 1987

Mellink 1992

Mentzger 1978

Meri 1995

Meri 1999

Meri 2003

Meri 2006

176

Meri-z-Ekin 2002

Meri, R.-z, A. K.-Ekin, A., Metropolis 2000 Yl Kaz Raporu, 23. KST Cilt 1, Ankara 2002, s: 87-98. Meri, R.-z, A. K.-Meri, A. E.-Uluans, G., Metropolis 2002 Yl Kaz Raporu, 25. KST Cilt 2, Ankara 2004, s: 293302.

Meri-z-MeriUluans 2004

Meri-z-Meri-Aybek Meri, R.-z, A. K.-Meri, A. E.-Aybek, S., Metropolis 2004 2006 Yl Kaz almalar, 27. KST Cilt I, Ankara 2006, s: 250259. Mert 2002 Mert, . H., Der Korinthische Tempel in Knidos: Vorbericht, AA 2. Halbband, 2002, s: 9-22. Mitchell, S.-McNicoll, A.W., Archaeology in Western and Southern Asia Minor 1971-78, AR No.25, 1979, s: 59-90. Mitchell S., Archaeology in Asia Minor 1979-1984, AR No. 31, 1984, s: 70-105. Mitchell S.-Waelkens, M., Sagalassus and Cremna 1986, AnatSt Vol. 37, 1987, s: 37-48. Mitchell S.-Waelkens, M., Ariassos and Sagalassus 1988, AnatSt Vol. 39, 1989, s: 61-76. Mitchell S., Archaeology in Asia Minor 1985-1989, AR No: 36, 1990, s: 83-131. Mitchell, S., Ariassos 1990, AnatSt Vol. 41, 1991, s: 159172. Mitchell, S., Hellenismus in Pisidien, in E. Schwertheim, Forschungen in Pisidien, AMS Band 6, 1992, s: 10-21. Mitchell S., 1994 Yl Oinoanda ve Bat Pisidiada Yzey Aratrmalar, XIII. AST Cilt II, Ankara 1996, s: 71-80. Mitchell S.-Waelkens, M., Pisidian Antioch: The Site and Its Monuments, Duckworth, London 1998. Mitchell S., Archaeology in Asia Minor 1990-1998, AR No. 45, 1998, s: 125-192. Mitchell S., Anatolia: Land, Men and Gods in Asia Minor, Oxford University Press, London 2001.

Mitchell-McNicoll 1979 Mitchell 1984

Mitchell-Waelkens 1987 Mitchell-Waelkens 1989 Mitchell 1990

Mitchell 1991

Mitchell 1992

Mitchell 1996

Mitchell-Waelkens 1998 Mitchell 1998

Mitchell 2001

177

Mitford-Andrews 1980

Mitford, T. B.-Andrews, S., Roman Rough Cilicia ANRW II. 7.2, 1980, s:1230-1261. Mitford, T. B.-Andrews, S., The Cults of Roman Rough Cilicia ANRW II. 18.3, 1990, s:1231-1260. Mze Kurtarma Kazlar Semineri Morkholm, O., Erken Hellenistik a Sikkeleri, Homer Kitabevi Yaynlar, stanbul 2000. Mller-Wiener, W., Arbeiten im Stadtgebiet: Milet 1981, IstMitt Band 32, 1982, s:59-70. Mller-Wiener, W., Milet 1982, IstMitt Band 33, 1983, s:6990. Mller-Wiener, W., Arbeiten in der Grossen Kirche: Milet 1989, IstMitt 40, 1990, s:72-78. The Numismatic Chronicle; The Royal Numismatic Society Nock, A. D., Notes on Ruler-Cult, I-IV, JHS Vol. 48 Part. 1, 1928, s: 21-43. Nolle, J., Sura Balk Kehanet Merkezinde Krali Bir Maiyet, III. Uluslararas Likya Sempozyumu 07-10 Kasm 2005 ANTALYA: Bildiri zetleri, AKMED, Antalya 2005, s: 83. Norris, F. W., Iss, Sarapis and Demeter in Antioch of Syria, HTR Vol. 75 No. 2, 1982, s: 189-207. Kilikia Arkeolojisini Aratrma Merkezi Yaynlar: Mersin niversitesi Onurkan,S., Anemurion ve Iotapede Bulunan Halka ait Binalar zerine Tetkikler, TrkArkDerg 13 Cilt 2, Ankara 1964, s:149-150. Orta, M., Die Hellenistischen und Rmischen Propyla in Kleinasien, Ruhr-Universitat, Bochum 2001. n B., Kaunos Sondajlar, TrkArkDerg 16 Cilt 1, Ankara 1968, s:121-131.

Mitford-Andrews 1990

MKKS Morkholm 2000

Mller-Wiener1982

Mller-Wiener1983

Mller-Wiener1990

NC Nock 1928

Nolle 2005

Norris 1982

OLBA

Onurkan 1964

Orta 2001

n 1968

178

n 1978

n, B., Excavations of Caunus, The Proceedings of the Xth International Congress of Classical Archaeology, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1978, s: 421-426. n, B., Kaunos 1989 Yl almalar, 12. KST Cilt 2, Ankara 1991, s: 69-73. n,B.,- Ik,C., KAUNOS, Orkut Ozan Yaynevi, Antalya 2001. zgr, E., Aspendos ren yeri 1991 Yl Kaz Onarm ve evre Dzenleme almalar, III. MKKS, Ankara 1993, s: 251-261. zgan, R., 1989 Knidos Kazs, 12. KST Cilt 2, Ankara 1991, s: 57-67. zgan, R., 1991 Knidos Kazs, 15. KST Cilt 2, Ankara 1995, s: 161-188. zgan, R., 2001 Yl Knidos Kazlar, 24. KST Cilt 2, Ankara 2003, s: 359-372. zgan, R., 2002 Yl Knidos Kazlar, 25. KST Cilt 2, Ankara 2004, s: 205-216. zgan, R., 2003 Yl Knidos Kazlar, 26. KST Cilt 1, Ankara 2005, s: 235-248. zkaya V. San, O., Alinda and Amyzon, Two Ancient Cities in Caria,19. AST Cilt 1, Ankara 2001, s: 237-254. Paton W. R.-Myres, J. L., Karian Sites and Inscriptions, JHS Vol.16, 1896, s:188 272. Paton W. R.-Myres, J. L., Researches in Karia, JRGS Vol. 9 No. 1, 1897, s: 38-54. Paton, W. R., Sites in E. Karia and S. Lydia, JHS Vol. 20, 1900, s: 57-80. Paton, J. M., Archaeological News, AJA Vol.11 No.1, 1907, s: 71-141. Paton L. B., The Cult of the Mother-Goddess in Ancient Palestine, The Biblical World Vol. 36 No. 1, 1910, s: 26-38.

n 1991

n-Ik 2001

zgr 1993

zgan 1991

zgan 1995

zgan 2003

zgan 2004

zgan 2005

zkayaSan 2001

Paton-Myres 1896

Paton-Myres 1897

Paton 1900

Paton 1907

Paton 1910

179

Pekman 1989

Pekman, A., Son Kaz ve Aratrmalar I altnda PERGE TARH, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1989. The Yale Architectural Journal, Yale University Peschlow-Bindokat, A., Herakleia am Latmos; Vorlaufiger Bericht ber die Arbeiten in den Jahren 1974 und 1975, AA Vol. 92, 1977, s: 90-104. Peschlow, A., Herakleia am Latmos und Umgebung die Arbeiten des Jahres 1991, X. AST, Ankara 1993, s: 439-458. Peschlow-Bindokat, A., Der Latmos, Verlag Philipp von Zabern, Mainz 1996. Peschlow-Bindokat, A., Der Kult des Anatolichen Regen-und Wettergottes auf dem Gipfel des Latmos und das Heiligtum des Zeus Akraios im Tal von Dikilita, IstMitt Band 46, 1996, s: 217-225. Peschlow-Bindokat, A., Die Arbeiten des Jahres 1994 im Territorium von Herakleia am Latmos, XIII. AST Cilt 2, Ankara 1996, s: 211-224. Peschlow-Bindokat, A., Latmosta Bir Karia Kenti Herakleia, Homer Kitabevi, stanbul 2005. Petersen, E.,- Luschan, F., Reisen in Lykien Milyas und Kibyratis, Codex Verlag, Vienna 1889. Philipp, H., Die Kalydonische Jagd von Myus, IstMitt Band 39, 1989, s: 441-449. Pilhofer, S., Romanisierung in Kilikien ?; Das Zeugnis der Inschriften, Herbert Utz Verlag, Mnchen 2005. Pohl, D., Der Dorische Tempel von Alexandria Troas berlegungen zur Rekonstruktion und Datierung, Die Troas. Neue Forschungen III, AMS Band 33, 1999, s: 85-95. Price, S. R. F., Rituals and Power; The Roman Imperial Cult in Asia Minor, Cambridge University Press, New York 1998. Radt, W., PERGAMON, Antik Bir Kentin Tarihi ve Yaplar, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2002.

Perspecta Peschlow-Bindokat 1977

Peschlow 1993

Peschlow-Bindokat 1996a Peschlow-Bindokat 1996b

Peschlow-Bindokat 1996c

Peschlow-Bindokat 2005 Petersen-Luschan 1889

Philipp 1989

Pilhofer 2005

Pohl 1999

Price 1998

Radt 2002

180

Ras 1995

Ras, M., Oinoanda in Lycia. The Elite and Economy in the Roman Empire, LYKIA Anadolu-Akdeniz Kltrleri II, Likya Aratrma Merkezi, 1995, s:22-38. Paulys-Wissowa, Real-Encyclopdie Altertumswissenschaft (1893- ). Revue des Etudes Anciennes Rey-Coquais, J. P., Seleucia Pieria, The Princeton Encyclopedia of Classical Sites, Princeton University Press, 1976, s: 7,43. Rheidt, K., Pergamenische Ordnungen-Der Zeustempel und seine Bedeutung fr die Architektur der Attaliden, Saule und Gebalk: Diskussionen zur Archaologischen Bauforschung 6, Berlin 1996, s: 162-180. Rhodes R. F., Early Corinthian Architecture and the Origins of the Doric Order, AJA Vol. 91 No: 2, 1987, s: 477-481. Ricl, M, Epigraphical Survey in Alexandreia Troas, XIII. AST Cilt I, 1996, s:7-13. Robert, M. L., Le Sanctuaire DArtemis A Amyzon, CRAI, Paris 1953, s:3-15. Robert, M. L., Claros, The Princeton Encyclopedia of Classical Sites, N.J. Princeton University Press, 1976, s: 45. Robert, M. L., Fouilles DAmyzon en Carie, Commission des Fouilles et Missions Archeologiques au Ministere des Relations Exterieures, Paris 1983. Robert, D.S., Greek and Roman Architecture, Cambridge University Press, Cambridge 1943. Robinson, E. S. G., Coins from Lycia and Pamphylia, JHS Vol 34, 1914, s: 36-46. Rose, C. B., Yunan ve Roma Dnemlerine Ilion Tarih ve Kaz Buluntular, D ve Gerek TROIA, Homer Kitabevi, stanbul 2001 s: 180-187. Rose, C. B., Ilion, Stadtgrabungen und Stadtforschung im Westlichen Kleinasien, BYZAS 3, 2006 s: 135-158. der Klassischen

RE

REA Rey-Coquais 1976

Rheidt 1996

Rhodes 1987

Ricl 1996

Robert 1953

Robert 1976

Robert 1983

Robertson 1943

Robinson 1914

Rose 2001

Rose 2006

181

Rosenbaum-HuberOnurkan 1967

Rosenbaum, E.-Huber, G.-Onurkan, S., A Survey of Coastal Cities in Western Cilicia, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1967. Rumscheid, F., Untersuchungen zur Kleinasiatischen Bauornamentik des Hellenismus, Verlag Philipp von Zabern, Mainz 1994. Rumscheid, F., PRENE Kk Yaynlar, stanbul 2000. Asyann Pompeisi, Ege

Rumscheid 1994

Rumscheid 2000

Sayar 1997

Sayar, M. H., Kilikyada Epigrafi ve Tarihi-Corafya Aratrmalar 1996, XV. AST Cilt I, Ankara 1997, s: 323-330. Sayar, M. H., Kilikyada Tanrlar ve Kltler, OLBA II Cilt I, Mersin 1999, s: 131-154. Sayar, M. H., Kilikyada Epigrafi ve Tarihi-Corafya Aratrmalar 2001, 20. AST Cilt 2, Ankara 2003, s: 59-70. Schalles, H. J., Untersuchungen zur Kulturpolitik der Pergamenischen Herrscher im Dritten Jahrhundert vor Christus, IstForsch Band 36, Verlag Ernst Wasmuth, Tbingen 1985. Schede, M., Die Ruinen von Priene, Verlag Walter De Gruyter; II. Aufl, Berlin 1964. Schipporeit, T. S., Das Alte und das Neue Priene, das Heiligtum der Demeter und die Grndungen Prienes, IstMitt Band 48, 1998, s: 193-236. Schmidt-Dounas, B., Zur Datierung der Metopen des AthenaTempels von Ilion, IstMitt Band 41, 1991 s:363 -415. Schwertheim, E., Aleksandria Troas, Stadtgrabungen und Stadtforschung im Westlichen Kleinasien, BYZAS 3, 2006 s: 11-18. Sekunda, N., Achaemenid Settlement in Caria, Lycia and Greater Phrygia, Achaemenid History VI, Leiden 1991, s: 83143. Serdarolu, ., Lykia-Kariada Roma Dnemi Tapnak Mimarl, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul 2004.

Sayar 1999

Sayar 2003

Schalles 1985

Schede 1964

Schipporeit 1998

Schmidt-Dounas 1991

Schwertheim 2006

Sekunda 1991

Serdarolu 2004

182

Serdarolu 2005

Serdarolu,., Assos-Behramkale, Yaynlar, stanbul 2005.

Arkeoloji

ve

Sanat

Sevin 2001

Sevin,V., Anadolunun Tarihi Corafyas I, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 2001. Schazmann, P., Altertmer von Pergamon VI: Gymnasion, Verlag Walter De Gruyter, Berlin1923. Das

Schazmann 1923

Simon-Otto 1973

Simon, E.-Otto, B., Eine Neue Rekonstruktion der Wrzburger Skenographie, AA 1. Halbband, 1973, s:121-131. Sinanolu, S.-Trkan, C., Yunanca Uygulama Kitab. Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yaynlar, Ankara1979. Sylloge Nummorum Graecorum, Danish National Museum 5: Ionia, Caria and Lydia. The Royal Collection of Coins and Medals, Published by Sunrise, New Jersey 1982. Smith, R.R.R., Hellenistik Heykel, Homer Kitabevi, stanbul 2002. St, B., Kilikia Blgesindeki Roma mparatorluk a Tapnaklar, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Konya 1998 ( Yaynlanmam Doktora Tezi ). St, B., Kilikia Blgesindeki Roma mparatorluk a Tapnaklar; mparator Claudius Dnemi Tapnaklar, La Cilicie: Espaces et Pouvoirs Locaux, Varia Anatolica XIII, 2001, s: 479-504. Stamper, J.W., The Architecture of Roman Temples, Cambridge University Press, Cambridge 2005. Steele, J., Hellenistic Architecture in Asia Minor, Academy Editions, London 1992. Strocka, V.M., Das Markttor von Milet, Verlag Walter De Gruyter, Berlin 1981. ahin, N., KLAROS; Apollon Klarios Bilicilik Merkezi, Ege Yaynlar, stanbul 1998. ahin, N., Zeusun Anadolu Kltleri, AKMED, stanbul 2001.

Sinanolu-Trkan 1979

SNG 1982

Smith 2002

St 1998

St 2001

Stamper 2005

Steele 1992

Strocka 1981 ahin 1998 ahin 2001

183

T.A.K.2000

Trkiyenin Antik Kentleri, Ekin Yayn Merkezi, stanbul 2000. Tanoulas, T., New Information about the Ionic Stylobates and the Building Process of the Propylaia, Saule und Gebalk: Diskussionen zur Archaologischen Bauforschung 6, Berlin 1996, s:114-123. Talklolu, Z., Anadoluda Apollon Klt ile lgili Kaynaklar, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul 1963. Texier, C., Kk Asya Corafyas, Tarihi ve Arkeolojisi. Ankara 2002. Theuer, M., Der Griechisch-Dorische Peripteraltempel, Verlag von Ernst Wasmuth, Berlin 1918. Thomson, G., Tarih ncesi Ege I, Payel Yaynevi, stanbul 1995. Trpan, A. A.,Alabanda,VII. AST, Antalya 1989, s: 171-179. Trpan, A. A., Kilikya Tracheiada Poligonal Ta rgl Duvarlar, XI. TTK Cilt 1, Ankara 1994, s: 405-424. Tomlinson, R. A., The Doric Order: Hellenistic Critics and Criticism JHS Vol. 83, 1963, s: 133-145. Tomlinson, R. A., Yunan Mimarl, Homer Kitabevi Yaynlar, stanbul 2003. Troxell, H. A., The Coinage of the Lycian League, AJA Vol. 88 No.4, 1984, s: 616-618. Trk Tarih Kongresi Tuna, N.-Berges, D., Data/Emecik/Sar Liman Mevkii Arkaik Kutsal Alan 1999 Yl almalar 22. KST Cilt 2, Ankara 2001, s:127-136. Tuna, N.-Berges, D., Data/Emecik/Sar Liman Mevkii Arkaik Tapnak 2000 Yl almalar 23. KST Cilt 2, Ankara 2002, s:89-100.

Tanoulas 1996

Talklolu 1963

Texier 2002

Theuer 1918

Thomson 1995

Trpan 1989 Trpan 1994

Tomlinson 1963

Tomlinson 2003

Troxell 1984

TTK Tuna-Berges 2001

Tuna-Berges 2002

184

Tuna 2004

Tuna, N., Data/Emecik/Sar Liman Mevkii Arkaik Tapnak 2002 Yl almalar 25. KST Cilt 2, Ankara 2004, s:41-48. Tl, ., AIGAI, Ege Yaynlar, 1995. Trk Arkeoloji Dergisi reten, H., Neredilmi Yaztlar Inda Hellenistik Dnemde Pergamon Kenti Tanr ve Kltleri, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal, Ankara 2003 (Yaynlanmam Doktora Tezi). Vandeput, L., The Architectural Decoration in Roman Asia Minor. Sagalassos: a Case Study, Leuven: Brepols 1997. Vandeput, L.-Kse, V.-Aydal, S.-Erb, E., Pisidia Survey Project: Melli 1999, 18. AST Cilt 1, Ankara 2001, s: 257270. Vandeput, L.-Kse, V., Pisidien Survey Projekt: Erste Kampagne in Pednelissos, 20. AST Cilt 1, Ankara 2003, s: 315-328. Institt Franais DEtdes Anatoliennes, stanbul. Waelkens, M.-Harmankaya, A.-Viaene, W., The Excavations at Sagalassos 1990, VIII. KST Cilt II, anakkale 1991, s: 283-308. Waelkens, M.-Owens, E.-Hasendonckx, A.-Arkan, B.,The Excavations at Sagalassos 1991, AnatSt Vol. 42, 1992, s:7998. Waelkens, M.-Hofman, L. B., The 1992 Excavation Season at Sagalassos, XV. KST Cilt II, Ankara 1993, s: 373-418. Waelkens, M., The 1996 Excavations at Sagalassos, XIX. KST Cilt II, Ankara 1997, s: 249-300. Waites, M. C., The Deities of the Sacred Axe AJA Vol. 27 No.1, 1923, s: 25-56. Ward-Perkins, J. B., Roman Imperial Architecture, Yale University Press, New Haven 1981. Webb, P.A., Hellenistic Architectural Sculpture, London 1996.

Tl 1995 TrkArkDerg reten 2003

Vandeput 1997

Vandeput-Kse-AydalErb 2001

Vandeput-Kse 2003

Varia Anatolica WaelkensHarmankaya-Viaene 1991 Waelkens-OwensHasendonckx-Arkan 1992 Waelkens-Hofman 1993 Waelkens 1997

Waites 1923

Ward-Perkins 1981

Webb 1996

185

Weber 1965

Weber, H., Myus. Grabung 1964, IstMitt Band 15, 1965, s: 43-63. Weber, H., Myus Grabung 1966, IstMitt Band 17, 1967, s: 128-143. Wescoat, B. D., Designing the Temple of Athena at Assos: Some Evidence from the Capitals, AJA Vol. 91 No. 4, 1987, s: 553-568. Wesenberg, B., Griechische Saulen-und Gebalkformen in der Literarischen berlieferung, Saule und Gebalk: Diskussionen zur Archaologischen Bauforschung 6, Berlin 1996, s:1-15. Wheeler, M., Roma Sanat ve Mimarl, Homer Kitabevi Yaynlar, stanbul 2004. Winter, F., Tradition and Innovation in Doric Desing IV: The Fourth Century, AJA Vol. 86 No. 3, 1982, s: 387-400. Witt, R. E., Isis in the Graeco-Roman World, Thames and Hudson, London 1971. Wycherley, R.E., Antik ada Kentler Nasl Kuruldu ?, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul 1993.

Weber 1967

Wescoat 1987

Wesenberg 1996

Wheeler 2004

Winter 1982

Witt 1971

Wycherley 1993

ANTK KAYNAKLAR Athenaeus Herodotos Homeros Pausanias Plinius Plutarkhos Strabon Vitruvius Athenaeus, Deipnosophistae ( The Deipnosophists ) Herodotos, Historiai ( The Histories ) Homeros, Ilias ( The Iliad ) Pausanias, Hellados Periegesis ( The Description of Greece ) Plinius, Naturalis Historia (The Natural History ) Plutarkhos, De Sollertia Animalium ( The Face in the Moon ) Strabon, Geographika ( Geography ) Vitruvius, De Architectura ( The Ten Books of Architecture )

186

Z GEM
Kiisel Bilgiler Ad Soyad Doum Yeri ve Tarihi : Sedat AKKURNAZ : Kayseri/ Bnyan 02.06.1980

Eitim Durumu Lisans renimi : Adnan Menderes niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm

Yksek Lisans renimi : Adnan Menderes niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Arkeoloji Anabilim Dal Bildii Yabanc Diller Bilimsel Faaliyetleri Deneyimi Stajlar : *2001 ve 2002 yaz sezonu T. C. Kltr ve Turizm Bakanl Foa Kazlar *2003, 2004 ve 2005 yaz sezonu T. C. Kltr ve Turizm Bakanl Laodikeia Kazlar *2006 ve 2007 yaz sezonu T. C. Kltr ve Turizm Bakanl Tralleis Kazlar Projeler : Euromos Antik Kentinde bulunmu Arkaik Dnem Mimari Terracottalar, Yrd. Do. Dr. Suat Atelier bakanlnda ( TUBTAK ) : T. C. Adnan Menderes niversitesi : ngilizce :

alt Kurumlar letiim e-posta Adresi Tarih

: sakkurnaz@adu.edu.tr : 07.07.2007

Tablo 1 Anadoludaki Dor Dzenli Tapnaklarn Blgesel Dalm.

KILIKIA PAMPH. PISIDIA TROAS ILION ATHENA ILIAS TAPINAI ALEKSANDREIA TROAS DOR TAPINAI ASSOS ATHENA TAPINAI PERGAMON ATHENA TAPINAI PERGAMON HERA BASILEIA TAPINAI PERGAMON ZEUS TAPINAI PERGAMON ASKLEPIOS-R TAPINAI MAMURT KALE METER-THEON TAPINAI AIGAI DEMETER-KORE TAPINAI KLAROS APOLLON TAPINAI METROPOLIS ARES TAPINAI PRIENE DEMETER TAPINAI MYUS APOLLON TERMINTHEUS TAPINAI MILETOS DOR TAPINAI AMYZON ARTEMIS TAPINAI ALABANDA ARTEMIS TAPINAI HERAKLEIA ATHENA TAPINAI BAARCIK ZEUS AKRAIOS TAPINAI KEDREAI APOLLON TAPINAI EMECK APOLLON TAPINAI KNIDOS DOR TAPINAI KAUNOS TERAS TAPINAI KAUNOS DOR TAPINAI KADYANDA DOR TAPINAI SIDYMA SEBASTEION LETOON APOLLON TAPINAI OINOANDA DOR TAPINAI BALBOURA AGORA TAPINAI SURA APOLLON SURIUS TAPINAI ARYKANDA HELIOS TAPINAI SAGALASSOS DOR TAPINAI PERGE DOR TAPINAI ASPENDOS DOR TAPINAI LYRBE-SELEUKEIA DOR TAPINAI LAERTES ZEUS MEGISTOS TAPINAI IOTAPE TRAIANUS TAPINAI KESTROI VESPASIANUS TAPINAI ASAR DOR TAPINAI KORYKOS ZEUS KORYKIOS TAPINAI ATIREN HERMES TAPINAI SELEUKEIA-PIERIA ZEUS TAPINAI MYSIA KARIA LYKIA AOLIS IONIA

X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X

Tablo 2- Anadoludaki Dor Dzenli Tapnaklarn Kent indeki Konumlarna Gre Dalm.
Akropolde Agora inde veya evresinde Gymnasium inde veya evresinde Tiyatro Limanda le veya likili Yaknda Kent indeki Kutsal Alanlarda Kent Dndaki Kutsal Alanlarda

ILION ATHENA ILIAS TAPINAI ALEKSANDREIA TROAS DOR TAP. ASSOS ATHENA TAPINAI PERGAMON ATHENA TAPINAI PERGAMON HERA BASILEIA TAP. PERGAMON ZEUS TAPINAI PERGAMON ASKLEPIOS-R TAP. M. KALE METER-THEON TAPINAI AIGAI DEMETER-KORE TAPINAI KLAROS APOLLON TAPINAI METROPOLIS ARES TAPINAI PRIENE DEMETER TAPINAI MYUS APOLLON TERMINTHEUS T. MILETOS DOR TAPINAI AMYZON ARTEMIS TAPINAI ALABANDA ARTEMIS TAPINAI HERAKLEIA ATHENA TAPINAI BAARCIK ZEUS AKRAIOS TAP. KEDREAI APOLLON TAPINAI EMECK APOLLON TAPINAI KNIDOS DOR TAPINAI KAUNOS TERAS TAPINAI KAUNOS DOR TAPINAI KADYANDA DOR TAPINAI SIDYMA SEBASTEION LETOON APOLLON TAPINAI OINOANDA DOR TAPINAI BALBOURA AGORA TAPINAI SURA APOLLON SURIUS TAPINAI ARYKANDA HELIOS TAPINAI SAGALASSOS DOR TAPINAI PERGE DOR TAPINAI ASPENDOS DOR TAPINAI LYRBE-SELEUKEIA DOR TAPINAI LAERTES ZEUS MEGISTOS TAP. IOTAPE TRAIANUS TAPINAI KESTROI VESPASIANUS TAPINAI ASAR DOR TAPINAI KORYKOS ZEUS KORYKIOS TAP. ATIREN HERMES TAPINAI SELEUKEIA-PIERIA ZEUS TAP.

X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X

Tablo 3- Anadoludaki Dor Dzenli Tapnaklarn na Dnemlerine Gre Dalm.

ARKAK DNEM ILION ATHENA ILIAS TAPINAI ALEKSANDREIA TROAS DOR TAP. ASSOS ATHENA TAPINAI PERGAMON ATHENA TAPINAI PERGAMON HERA BASILEIA TAP. PERGAMON ZEUS TAPINAI PERGAMON ASKLEPIOS-R TAPINAI MAMURT KALE METER-THEON TAP. AIGAI DEMETER-KORE TAPINAI KLAROS APOLLON TAPINAI METROPOLIS ARES TAPINAI PRIENE DEMETER TAPINAI MYUS APOLLON TERMINTHEUS TAP. MILETOS DOR TAPINAI AMYZON ARTEMIS TAPINAI ALABANDA ARTEMIS TAPINAI HERAKLEIA ATHENA TAPINAI BAARCIK ZEUS AKRAIOS TAPINAI KEDREAI APOLLON TAPINAI EMECK APOLLON TAPINAI KNIDOS DOR TAPINAI KAUNOS TERAS TAPINAI KAUNOS DOR TAPINAI KADYANDA DOR TAPINAI SIDYMA SEBASTEION LETOON APOLLON TAPINAI OINOANDA DOR TAPINAI BALBOURA AGORA TAPINAI SURA APOLLON SURIUS TAPINAI ARYKANDA HELIOS TAPINAI SAGALASSOS DOR TAPINAI PERGE DOR TAPINAI ASPENDOS DOR TAPINAI LYRBE-SELEUKEIA DOR TAPINAI LAERTES ZEUS MEGISTOS TAPINAI IOTAPE TRAIANUS TAPINAI KESTROI VESPASIANUS TAPINAI ASAR DOR TAPINAI KORYKOS ZEUS KORYKIOS TAPINAI ATIREN HERMES TAPINAI SELEUKEIA-PIERIA ZEUS TAPINAI KLASK DNEM HELLENSTK ROMA MP. DNEM DNEM X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X

Tablo 4- Anadoludaki Dor Dzenli Tapnaklarn Planlarna Gre Dalm.

Stun Says TAPINAK ADI Templum Prostylos Peripteros Pseudo- Yuvarlak Plan Tespit In Antis Peripteros Planl Edilemeyen

6x12 6x11 6x13 6x10 4 4 2 2 2 6x11 --2 --4 --6x11 2 2 --6x11 6x13 2 16 --4 6x11 4x6 2 4 2-4 2 4 4 4 --2 2 4 2-4 2 6x12

ILION ATHENA ILIAS TAP. ALEKSANDREIA TROAS DOR T. ASSOS ATHENA TAPINAI PERGAMON ATHENA TAP. PERGAMON HERA BASILEIA T. PERGAMON ZEUS TAPINAI PERGAMON ASKLEPIOS-R TAP. M. KALE METER-THEON TAP. AIGAI DEMETER-KORE TAP. KLAROS APOLLON TAPINAI METROPOLIS ARES TAPINAI PRIENE DEMETER TAPINAI MYUS APOL. TERMINTHEUS T. MILETOS DOR TAPINAI AMYZON ARTEMIS TAPINAI ALABANDA ARTEMIS TAPINAI HERAKLEIA ATHENA TAPINAI BAARCIK ZEUS AKRAIOS TAP. KEDREAI APOLLON TAPINAI EMECK APOLLON TAPINAI KNIDOS DOR TAPINAI KAUNOS TERAS TAPINAI KAUNOS DOR TAPINAI KADYANDA DOR TAPINAI SIDYMA SEBASTEION LETOON APOLLON TAPINAI OINOANDA DOR TAPINAI BALBOURA AGORA TAPINAI SURA APOLLON SURIUS TAP. ARYKANDA HELIOS TAPINAI SAGALASSOS DOR TAPINAI PERGE DOR TAPINAI ASPENDOS DOR TAPINAI LYRBE-SELEUKEIA DOR TAP. LAERTES ZEUS MEGISTOS TAP. IOTAPE TRAIANUS TAPINAI KESTROI VESPASIANUS TAP. ASAR DOR TAPINAI KORYKOS ZEUS KORYKIOS TAP. ATIREN HERMES TAPINAI SELEUKEIA-PIERIA ZEUS TAP.

X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X

Tablo 5- Anadoludaki Dor Dzenli Tapnaklarn l ve Oranlar

ANA YAPI
l Oran

PRONAOS
l Oran

CELLA
l Oran

OPSTHODOMOS l Oran

ILION ATHENA ILIAS TAPINAI ALEKSANDREIA TROAS DOR TAP. ASSOS ATHENA TAPINAI PERGAMON ATHENA TAPINAI PERGAMON HERA BASILEIA TAP. PERGAMON ZEUS TAPINAI PERGAMON ASKLEPIOS-R TAP. M. KALE METER-THEON TAPINAI AIGAI DEMETER-KORE TAPINAI KLAROS APOLLON TAPINAI METROPOLIS ARES TAPINAI PRIENE DEMETER TAPINAI MYUS APOLLON TERMINTHEUS TAP. MILETOS DOR TAPINAI AMYZON ARTEMIS TAPINAI ALABANDA ARTEMIS TAPINAI HERAKLEIA ATHENA TAPINAI BAARCIK ZEUS AKRAIOS TAP. KEDREAI APOLLON TAPINAI EMECK APOLLON TAPINAI KNIDOS DOR TAPINAI KAUNOS TERAS TAPINAI KAUNOS DOR TAPINAI KADYANDA DOR TAPINAI SIDYMA SEBASTEION LETOON APOLLON TAPINAI OINOANDA DOR TAPINAI BALBOURA AGORA TAPINAI SURA APOLLON SURIUS TAPINAI ARYKANDA HELIOS TAPINAI SAGALASSOS DOR TAPINAI PERGE DOR TAPINAI ASPENDOS DOR TAPINAI LYRBE-SELEUKEIA DOR TAPINAI LAERTES ZEUS MEGISTOS TAP. IOTAPE TRAIANUS TAPINAI KESTROI VESPASIANUS TAPINAI ASAR DOR TAPINAI KORYKOS ZEUS KORYKIOS TAP. ATIREN HERMES TAPINAI SELEUKEIA-PIERIA ZEUS TAPINAI

15.15x32.40 m. 14.50x29.60 m. 14.00x30.00 m. 13.00x22.50 m. 6.76x10.13 m. 7.70x12.30 m. 9.00x16.00 m. 9.60x12.90 m. 6.70x9.70 m. 26.00x45.50 m. -----15.75x12.80 m. 15.70x33.00 m. 9.20x14.20 m. 9.56x16.20 m. ? ? 6.90x7.30 m. ? 10.25x19.70 m. 13.50x23.00 m. 6.78x9.70 m. 13.00 m. apnda ? 7.10x9.50 m. 15.07x27.90 m. 8.90x14.10 m. 6.85x7.90 m. 7.00x14.00 m. 7.70x10.70 m. 8.86x13.07 m. 12.70x21.50 m. 11.00x17.20 m. 7.34x14.35 m. ? 7.50x11.57 m. 5.15x9.72 m. 7.65x15.60 m. -----10.70x14.55 m. 15.84x34.14 m.

1/2.1 1/2 1/2.15 1/1.70 1/1.50 1/1.60 1/1.77 1/1.35 1/1.45 1/1.45 -----1.23/1 1/2.10 1/1.54 1/1.70 ? ? 1/1.05 ? 1/1.92 1/1.70 1/1.43 --? 1/1.30 1/1.85 1/1.60 1/1.15 1/2 1/1.40 1/1.45 1/1.70 1/1.56 1/2 ? 1/1.54 1/1.88 1/2.03 --1/1.35 1/2.15

4.50x6.65 m. ? 3.30x6.65 m. ? ? 2.80x5.20 m. ? ? 3.12x5.20 m. ? -----4.48x8.89 m. ? ? 5.00x7.00 m. ? ? -----? 1.60x4.00 m. ? 2.50x6.00 m. -----? 2.55x5.90 m. ? 3.45x6.90 m. 2.00x4.00 m. 3.20x5.50 m. ? 2.25x7.40 m. 8.70x10.40 m. 5.80x9.00 m 2.30x5.70 m. ? 2.65x4.03 m. 4.00x4.10 m. 3.75x5.55 m. -----4.40x5.90 m. ?

1/1.47 ? 1/2 ? ? 1/1.85 ? ? 1/1.60 ? -----1/2 ? ? 1/1.4 ? ? --? 1/2.50 ? 1/2.40 --? 1/2.30 ? 1/2 1/2 1/1.71 ? 1/3.30 1/1.20 1/1.55 1/2.40 ? 1/1.52 1/1.025 1/1.48 --1/1.35 ?

6.65x12.35 m. ? 6.65x17.71 m. ? 5.80x6.80 m. 5.20x5.25 m. ? ? 5.20x5.20 m. ? -----11.70x6.45 m. ? ? 7.00x7.50 m. ? ? -----? 4.00x12.00 m. ? 6.10x6.00 m. -----? 5.80x5.90 m. ? 6.90x7.20 m. 4.00x4.30 m. 5.50x8.00 m. ? 7.40x9.25 m. 8.80x10.40 m. 9.00x9.00 m. 4.90x7.86 m. ? 4.03x5.10 m. 3.85x4.35 m. 5.55x7.40 m. 8.75x12.75 m. 5.90x8.20 m. ?

1/1.85 ? 1/2.66 ? 1/1.17 1/1.10 ? ? 1/1 ? --1.81/1 ? ? 1/1.07 ? ? --? 1/3 ? 1/1.01 --? 1/1.1 ? 1/1.05 1/1.07 1/1.45 ? 1/1.25 1/1.18 1/1 1/1.60 ? 1/1.26 1/1.13 1/1.33 1/1.45 1/1.38 ?

2.50x6.65 m. ? ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

1/2.66 ? -----------------------------------------------------------------------------

Tablo 6- Dor Dzenli Tapnaklarn na Tarihlerine Ynelik Kronolojik Cetvel.

ASSOS ATHENA TAPINAI MYUS APOLLON TERMINTHEUS TAP. 530520 6. yy. sonu5. yy. ba

.. 6. Yzyl

.. 5. Yzyl

-----------------------------------AMYZON ARTEMIS TAPINAI PERGAMON ATHENA TAPINAI PRIENE DEMETER TAPINAI LETOON APOLLON TAPINAI EMECK APOLLON TAPINAI SELEUKEIA-PIERIA ZEUS TAPINAI MAMURT KALE METER-THEON TAP. KLAROS APOLLON TAPINAI ALEKSANDREIA TROAS DOR TAP. PERGAMON ZEUS TAPINAI AIGAI DEMETER-KORE TAPINAI ALABANDA ARTEMIS TAPINAI HERAKLEIA ATHENA TAPINAI ATIREN HERMES TAPINAI PERGE DOR TAPINAI MILETOS DOR TAPINAI BAARCIK ZEUS AKRAIOS TAPINAI KNIDOS DOR TAPINAI PERGAMON ASKLEPIOS-R TAP PERGAMON HERA BASILEIA TAP. ARYKANDA HELIOS TAPINAI SURA APOLLON SURIUS TAPINAI KADYANDA DOR TAPINAI OINOANDA DOR TAPINAI ASPENDOS DOR TAPINAI METROPOLIS ARES TAPINAI KAUNOS TERAS TAPINAI SAGALASSOS DOR TAPINAI KAUNOS DOR TAPINAI KORYKOS ZEUS KORYKIOS TAP. KEDREAI APOLLON TAPINAI ILION ATHENA ILIAS TAPINAI LYRBE-SELEUKEIA DOR TAPINAI SIDYMA SEBASTEION BALBOURA AGORA TAPINAI KESTROI VESPASIANUS TAPINAI LAERTES ZEUS MEGISTOS TAPINAI IOTAPE TRAIANUS TAPINAI ASAR DOR TAPINAI

----------4. yy. 3. eyrei 330320 4. yy. son eyrei 4. yy. son eyrei 4. yy. sonu3. yy. ba 3. yy. ilk eyrei 281263 3. yy. iinde 3. yy. ortalar 3. yy. son eyrei 3. yy. son eyrei 3. yy. sonu2. yy. ba 3. yy. sonu2. yy. ba 2. yy. balar 2. yy. ilk yars 2. yy. ortalar 2. yy. ortalar 2. yy. ortalar 2. yy. ortalar 158138 Hellenistik Dnem Hellenistik Dnem Hellenistik Dnem 2. yy. sonu1. yy. ilk yars 1. yy. ilk yars 1. yy. ortalar 1. yy. ortalar 1. yy. ortalar 1. yy. son eyrei 1. yy. son eyrei 1. yy. son eyrei 1. yy. son eyrei 1. yy. sonu- 1. yy. ba 49 6979 6979 1. yy. sonu2. yy. ba 98117 2. yy. ortalar

.. 4. Yzyl

.. 3. Yzyl

.. 2. Yzyl

Hellenistik Dnem

.. 1. Yzyl

.S. 1. Yzyl

.S. 2. Yzyl

Tablo 7- Anadoludaki Dor Dzenli Tapnaklarn Kltlerine Gre Dalm.

Z E U S A P O L L O N A T H E N A A R T E M S D E M E T E R H E R A A R E S H E L I O S A S K L E P O S A N A T A N R I A H E R M E S M P. K L T KLT BELL OLMAYAN

ILION ATHENA ILIAS TAP. ALEKSANDREIA TROAS DOR T. ASSOS ATHENA TAPINAI PERGAMON ATHENA TAPINAI PERGAMON HERA BASILEIA TAP. PERGAMON ZEUS TAPINAI PERGAMON ASKLEPIOS-R TAP. M. KALE METER-THEON TAP. AIGAI DEMETER-KORE TAPINAI KLAROS APOLLON TAPINAI METROPOLIS ARES TAPINAI PRIENE DEMETER TAPINAI MYUS APOL. TERMINTHEUS T. MILETOS DOR TAPINAI AMYZON ARTEMIS TAPINAI ALABANDA ARTEMIS TAPINAI HERAKLEIA ATHENA TAPINAI BAARCIK ZEUS AKRAIOS TAP. KEDREAI APOLLON TAPINAI EMECK APOLLON TAPINAI KNIDOS DOR TAPINAI KAUNOS TERAS TAPINAI KAUNOS DOR TAPINAI KADYANDA DOR TAPINAI SIDYMA SEBASTEION LETOON APOLLON TAPINAI OINOANDA DOR TAPINAI BALBOURA AGORA TAPINAI SURA APOLLON SURIUS TAP. ARYKANDA HELIOS TAPINAI SAGALASSOS DOR TAPINAI PERGE DOR TAPINAI ASPENDOS DOR TAPINAI LYRBE-SELEUKEIA DOR TAP. LAERTES ZEUS MEGISTOS TAP. IOTAPE TRAIANUS TAPINAI KESTROI VESPASIANUS TAP. ASAR DOR TAPINAI KORYKOS ZEUS KORYKIOS TAP. ATIREN HERMES TAPINAI SELEUKEIA-PIERIA ZEUS TAP.

X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X

Tablo 8- Anadoludaki Dor Dzenli Tapnaklar-na Edilen Malzeme Elemesi.

Tapnak Ad ILION ATHENA ILIAS TAPINAI ALEKSANDREIA TROAS DOR TAPINAI ASSOS ATHENA TAPINAI PERGAMON ATHENA TAPINAI PERGAMON HERA BASILEIA TAPINAI PERGAMON ZEUS TAPINAI PERGAMON ASKLEPIOS-R TAPINAI MAMURT KALE METER-THEON TAPINAI AIGAI DEMETER-KORE TAPINAI KLAROS APOLLON TAPINAI METROPOLIS ARES TAPINAI PRIENE DEMETER TAPINAI MYUS APOLLON TERMINTHEUS TAPINAI MILETOS DOR TAPINAI AMYZON ARTEMIS TAPINAI ALABANDA ARTEMIS TAPINAI HERAKLEIA ATHENA TAPINAI BAARCIK ZEUS AKRAIOS TAPINAI KEDREAI APOLLON TAPINAI EMECK APOLLON TAPINAI KNIDOS DOR TAPINAI KAUNOS TERAS TAPINAI KAUNOS DOR TAPINAI KADYANDA DOR TAPINAI SIDYMA SEBASTEION LETOON APOLLON TAPINAI OINOANDA DOR TAPINAI BALBOURA AGORA TAPINAI SURA APOLLON SURIUS TAPINAI ARYKANDA HELIOS TAPINAI SAGALASSOS DOR TAPINAI PERGE DOR TAPINAI ASPENDOS DOR TAPINAI LYRBE-SELEUKEIA DOR TAPINAI LAERTES ZEUS MEGISTOS TAPINAI IOTAPE TRAIANUS TAPINAI KESTROI VESPASIANUS TAPINAI ASAR DOR TAPINAI KORYKOS ZEUS KORYKIOS TAPINAI ATIREN HERMES TAPINAI SELEUKEIA-PIERIA ZEUS TAPINAI na Edilen Malzeme MERMER MERMER-KIYI TAI ANDEST ANDEST MERMER-ANDEST MERMER MERMER-ANDEST TRAKT TRAKT MERMER MERMER MERMER MERMER MERMER MERMER MERMER MERMER-GNAYS GNAYS KRE TAI MERMER-KONGLOMERA GR-PEMBE RENKL KRE TAI MERMER-KIYI TAI BEYAZ KRE TAI MERMER- KRE TAI BEYAZ KRE TAI MERMER-KRE TAI SARIMTIRAK KRE TAI BEYAZ KRE TAI BEYAZ KRE TAI BEYAZ KRE TAI BEYAZ KRE TAI SARIMTIRAK KRE TAI KONGLOMERA KONGLOMERA- BEYAZ KRE TAI KRE TAI KAHVERENG KRE TAI KRE TAI KRE TAI MERMER- KRE TAI KAHVERENG KRE TAI MERMER

LEVHA 1

Ilion Athena Tapna

Aleksandreia Troas Dor Tapna

Assos Athena Tapna

Pergamon Athena Tapna

Klaros Apollon Tapna

Alabanda Artemis Tapna

Oinoanda Dor Tapna

Emecik Apollon Tapna

Letoon Apollon Tapna

LEVHA 2

Pergamon Zeus Tapna

Pergamon Hera Basileia Tapna

Pergamon Asklepios-R Tapna

Sura Apollon Surius Tapna

Aspendos Dor Tapna

Perge Dor Tapna

Lyrbe-Seleukeia Dor Tapna

Sidyma Sebasteion

Iotape Traian Tapna

Asar Dor Tapna

LEVHA 3

Mamurt Kale Meter-Theon Tapna

Aigai Demeter-Kore Tapna

Priene Demeter Tapna

Herakleia Athena Tapna

Baarck Zeus Akraios Tapna

Kaunos Teras Tapna

Balboura Agora Tapna

Arykanda Helios Tapna

Sagalassos Dor Tapna

Kestroi Vespasianus Tapna

HARTA I

LEVHA 4

LEVHA 5

LEVHA 6

LEVHA 7

LEVHA 8

LEVHA 9

LEVHA 10

LEVHA 11

LEVHA 12

LEVHA 13

LEVHA 14

LEVHA 15

LEVHA 16

LEVHA 17

LEVHA 18

LEVHA 19

LEVHA 20

LEVHA 21

LEVHA 22

LEVHA 23

LEVHA 24

LEVHA 25

LEVHA 26

LEVHA 27

LEVHA 28

LEVHA 29

LEVHA 30

LEVHA 31

LEVHA 32

LEVHA 33

LEVHA 34

LEVHA 35

LEVHA 36

LEVHA 37

LEVHA 38

LEVHA 39

LEVHA 40

LEVHA 41

LEVHA 42

LEVHA 43

LEVHA 44

LEVHA 45

LEVHA 46

LEVHA 47

LEVHA 48

LEVHA 49

LEVHA 50