Você está na página 1de 100

ANTOINE DE SAINT-EXUPRY

Quyllur llaqtayuq wawamanta


Qillqaqpa dibuhunkunantin

Frances simimanta tikraqkuna LYDIA CORNEJO ENDARA - CSAR ITIER

Hanan pawaq pisqukunawan aysarichikuspachari quyllur llaqtayuq wawaqa ayqirikupurqan.

ANTOINE DE SAINT-EXUPRY

Quyllur llaqtayuq wawamanta


Qillqaqpa dibuhunkunantin

Frances simimanta tikraqkuna LYDIA CORNEJO ENDARA, CSAR ITIER

Publicado en francs como Le Petit Prince de Antoine de Saint-Exupry. ditions Gallimard, 1946. Todos los derechos reservados.

De la Traduccin Csar Itier y Lydia Cornejo Endara De esta edicin en Quechua Sud-Peruano Asociacin Pukllasunchis Siete Diablitos #222 SAN BLAS - CUSCO Telf.: 26 14 31 - 24 33 08 Fax: 23 79 18 E-mail: pukllas@terra.com.pe http://www.pukllasunchis.org Co-editores CBC - Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolom de las Casas Av. Tullumayo #248 - CUSCO Telf.: 23 34 66 Fax: 23 82 55 Email: cbc@apu.cbc.org.pe http://www.cbc.org.pe IFEA - Instituto Francs de Estudios Andinos Contralmirante Montero 141 - Lima 18 Telf.: 447 60 70 Fax: 445 76 50 E-mail: postmaster@ifea.org.pe
Este libro corresponde al tomo 160 de la coleccin Travaux de lInstitut Franais dtudes Andines (ISSN 0768-424X)

ISBN Depsito Legal

9972-9651-0-4 0801012002-4545

Cuidado de la Edicin: Angel Aparicio Impreso en la Editorial del CBC CUSCO - PER Octubre del 2002

Len Werthpaq
Wawakuna, pampachaykuwankichik kuraq runapaq kay liwru dedicasqaymanta. Sapan kaptinmi paypaq dedicani. Manam kanchu payhina munasqay wawqimasiyqa. Paypa yuyayinqa tukuy imaman aypan, wawakunapaq qillqasqa liwrukunamanpas. Chay kuraq runaqa Franciapim tiyan. Chaypim yarqayta chirita muchuchkan. Chaymi paytaqa sunqunchananchik. Mana kay nisqaykuna sunquykichikman chayaptinqa kaytapas nillaykichiktaq: manaraq kuraq runa kaspaqa paypas wawam karqan. Chayqa chay wawamanmi kay liwruta dedicasaq. Llapantin kuraq runakunam wawa karqayku. (Chaytaqa may wakillanmi yuyachkayku). Chaymi dedicatoriayta kayhinaman tukuchisaq:

Len Werthpaq
wawa kasqanta yuyarispa.

uqta watayuqllaraq kachkaspa huk sumaq dibuhutam liwrupi rikurqani. Chay liwruqa yunka ukumantam rimarqan, Kawsaymanta willakuykuna nisqa sutiyuqmi karqan. Chay liwrupiqa amarum rikurirqan animal millpukuchkaq. Kayhinam karqan. Chay liwrupim nirqan amaruqa hinantintam hapisqanta millpuykurqun mana kamuspalla nispa. Chaymantataq manaam amaruqa kuyurinachu. Hinaspa suqta killam puun, chunchullinpi mikusqan muyurinankama. Imaynach? nispam yunka ukupi kawsaymantaqa yuyaykukuni. Chaymantaqa huk dibuhuta ruraykuni kulurlapiswan. Kayhinam karqan:

Kuraq runakunamanmi chay ancha sumaq dibuhuyta rikuchini kay dibuhuy manchachisunkichu? nispa.

Paykunaqa niwan imaynataq sumbriruri manchachikuq kanman? nispa. Dibuhuyqa manam sumbriruchu karqan. Amarup wiksan ukupi elefantem karqan. Mana riparaptinkum amarup wiksa ukuntaataq dibuhani. Imatapas kuti kutitapunim paykunamanqa rikuchina. Chay dibuhuyqa kayhinam karqan:

Kuraq runakunaqa saqipuy chay amaru dibuhasqaykikunata, wiksan kichasqa kaqta wichqasqa kaqtapas nispa niwan. Aswanmi geografiamanta, historiamanta, yupaymanta, gramaticamantapas yachay nispa. Chaymi suqta watayuqlla kachkaspa allin pintor kanayta saqipuni. Chay iskay dibuhuy mana kusirichiptinmi manaa dibuhayta munapuniachu. Kuraq runakunaqa manapunim paykunallamantaqa imatapas unanchanmanchu. Chaymi wawakunaqa awin kicharichiyta munaspa saykunku. Chaymantam huk anta akllakupuni. Chaymi kunanqa avion purichiq kani. Pachantintam avionpi pawarqani. Geografia yachayqa allinmi chaypaq: huk qawariyllapim Chinapichu icha Arizonapichu kasqayta yachakuni. Geografiata yachaspaqa tuta chinkaspapas aninchikta tarillanchikmi. Chay purisqaykunapim achka yuyayiyuq runakunawan tinkuni. Chayqa unay kuraqkunawan purispaymi sunqunkuta yachani. Chaymi mana allinpuni niymanchu paykunamantaqa. Ima kuraq runawanpas tinkuspaqa allin yachayiyuq-hina kaptinqa awpaqin dibuhuyta rikuchiqmi kani. Apallaqpunim kani
8

dibuhuykunataqa. Chay runa allin yachayiyuqchuch manachuch chaytam yachayta munaq kani. Chay tapusqay runakunaqa sumbrirum nispallapunim niwaq. Chaymantam amarumantapas yunkamantapas quyllurmantapas mana rimapayapunichu. Paykunahinam rimaykuni bridge nisqa pukllanamanta, golf nisqamantapas1 politicamantapas corbatamantapas ima. Chaymi chay kuraq runakunaqa anchata kusikun amawtahina rimasqaymanta.

II
haymantam sapallay purikupuni mana piwan rimanakuspa. Suqta wataa, Sahara aqupurunpi, huchuy avioniypa motorin pakirqukusqam. Manam mecanicopas ni pipas avioniypi karqanchu, chaymi uqalla chay sasa allichanata qallarirqani atispa mana atispapas allichasaqpunim nispa. Pusaq punchawllapaqam upyana yakuy karqan. Chay tutaqa aqupatallapim puuni may llaqtamantapas sinchi karupi rikukuspay. Mamaqucha chawpipi chinkaq balseromantapas aswan sapallaymi rikukuni. Chaymi sinchita mancharikuni illarimuyta au kunkata uyarispa. -Ama hina kaychu... uwihata dibuhaykupuway! nispam niwan. -Im! -Uwihata dibuhaykupuway! Illapap mancharichisqanhinam p'itaylla sayarirquni. awiyta qaquykukuspa allintam qawarini. Mana haykap rikusqay wawam
1

Bridge nisqa pukllanataqa naypiswan pukllanku, golf nisqa pukllaytataq bulawan pukllanku. Franciapiqa yaqa ejecutivo runakunallam chayta pukllanku.

chaypi kachkasqa piahina qawawachkaspa. Llapantin dibuhuymantaqa kay kaqllam payman rikchakun. Kay dibuhuyqa manam pay kikinhina munaychu. Manam uqachu huchayuq kani chaypaqqa. Suqta watayuqllaraq kachkaptiy kuraq runakunam allin pintor kanayta tatichiwarqan. Chaymi kunan mana imatapas dibuhayta yachanichu. Wiksan wichqasqa, wiksan kichasqa amarullatam dibuhayta atini. Chay wawata rikuspaqa utinipunim. May llaqtamantapas sinchi karupi kaspaymi chayhinataqa utirayani. Chay wawaqa manam chinkasqahinachu. Manallataqmi saykuymantapas mikunanmantapas upyananmantapas waunanmantapas llakisqahinachu. Manapunim aqupurunpi, may llaqtamantapas karupi chinkasqahinachu. Chaymi rimayta atispaqa: -Imatataq kaypi rurachkanki? nispa nini. Chayqa allillamantam niwan: -Ama hina kaychu... uwihata dibuhaykupuway, nispa, ancha chaniyuqpas chay uwihaqa paypaq kanmanhina. Qunqayllamanta imatapas maakurquwaptinchik manam mana nisunmanchu. Chaymi may llaqtamantapas karupi kaspa ch'akiymantapas waunay kachkaptin papelta lapistawan bolsilloymanta hurqurquni. Hinaspataq chayraqmi yuyarirquni geografialla historialla yupaylla gramaticalla yachasqayta. Chaymi as piasqa nini: -Manam yachanichu dibuhaytaqa, nispa. -Manam imananpaschu, uwihata dibuhaykupuway, nispa niwallantaq. Chayqa mana uwiha dibuhayta yachaspam awpaq kaq dibuhuyta dibuhapuni, mana imapas amarup wiksanpi rikukuq kaqta. Utirayanipunim chay wawap nisqanwan:
10

Llapantin dibuhuymantaqa kay kaqllam payman rikchakun.

-Manam! Manam! Manam amarup wiksan ukupi elefanteta munanichu. Amaruqa millay manchachikuqmi, elefantetaq sinchi hatun. Kanchayqa huchuyllam. Chaymi uwihataqa munani. Uwihata dibuhaykupuway, nispa niwan. Chaymi dibuhapuni. Allinta qawarispam niwan: -Manam! nispa. Kayqa unqusqamari. Hukta ruraykupuway. Niptinmi kayhinataataq dibuhani: Rimaqmasiyqa chayta qawarispa asirin: -Chayqa manam uwihachu, nispa. Burrigumari, waqrayuq. Manachu rikunki? Chaymantam huktaataq dibuharqullanitaq: Chaytapas manallataqmi munanchu: -Chayqa machullaamari! Unay kawsaq uwihatam munani, nispa niwan. Chay wawa umayta nanachiwaptin motoriy llakichiwaptinmi kayhinallataa dibuharparini: Hinaspam nini: -Kayqa kahunmi, nispa. Munasqayki uwihaqa kay ukupim kachkan. Ichaqa utirayanipunim chay wawata kusirikuqta rikuspa:
12

-Kay kikinpunim munasqay uwihaqa! Achka qachutachu kay uwiha mikun? -Imaraykutaq chayta tapuwanki? nispa nini. -Kanchaymi huchuylla... -Pisillatam mikun. Huchuy uwihallatam quyki, nispa nini. Niptiymi dibuhuta qawaykun: -Manam ancha huchuychu. Qawariy! Puuchkanmi... Chayhinatam chay wawawan riqsinakuyku.

III

iparaqmi yachani maymanta hamusqantaqa. Chay wawaqa imaymana tapuykachawaspapas manam tapusqaytaqa uyariqhinachu. Paypa rimasqallanmantam pisi pisimanta bidanta yachani. Hinam avioniyta qawarispa (manam avioniytaqa kaypi dibuhasaqchu, chayqa sinchi sasa dibuhanam) tapuwan: -Imataq chayri? nispa. -Manam 'chay' sutiyuqchu. Kayqa pawaqmi, avionmi, uqap avioniymi, nispa anchatam umayta huqarini.

Payqa niwan: -Imayn! Hanaqpachamantachu uraykumunki? nispa. -Ar, nispam asirikuni. -A! Qampas hanaqpachallamantataqchu hamunkiri? nispa chuyatam asiykun. Asiykuptinqa piaykukuni. Muchusqaykunamantaqa manam asinankuta munaqchu kani. -May planetamantataq kanki? nispa nin. Niptinmi yuyayiy kancharin. -Huk planetamantachu hamunki? nispa nini. Manam imaninpaschu. Umallantam maywirin avioniyta qawarispa. -Chay avionwanqa manapunichari karumanta hamuwaqchu karqan... nispa niwan. Unaymi yuyaymanaykukun. Hinaspam uwihayta bolsillonmanta hurquspa yupaychaylla qawapayaykun. Chay huk planetamanta willawasqanwanqa imaymanataraq yuyaykukuni! Chaymi astawanraq yachasaq nini. -Wawally, maymantataq kanki? Maytaq wasiykiri? Maytataq uwihaykitari apayta munanki? Chinlla yuyaykukuspaam niwan: -Allinqa kahun quwasqaykim, tutaqa wasinmi kanqa, nispa. -Ar, sumaq kaptiykiqa waskatawan takarputawanpas qusqayki, chaywanqa uwihaykita punchaw watanki. Niptiyqa mancharisqam nin: -Watanaypq? Imapaqmi watanayta munanki? nispa. -Mana wataptiykiqa maymanpas chinkaripunqa...

14

Quyllur llaqtayuq wawa, B612 asteroide nisqapi.

Asillantaqmi: -Maymantaq ripunmanri? nispa. -Maymanpas ari, chiqanta ari. -Hinallaa kachun, kanchayqa sinchi huchuyllam! nispam nin llakirikuspa quyllur llaqtayuq wawaqa. Hinaspam putirisqa nillantaq: -Chiqanta rispaqa manam karutachu purisunman... nispa.

IV

hayhinam kayta yacharquni: paypa planetanqa wasimantapas tumpa hatun kasqa. Chayhinapuni ari kanman karqan: manam Pacha planetanchikllachu, Pachapaqariq chaskallachu, Marte, Jupiter chaykunallachu kan. Huk achka planetakunapas kallantaqmi. Sinchi huchuylla chaykuna kaptinmi akaylla telescopio nisqawan rikusunchikman. Planetamanta yachaq astronomo nisqakunam mana riqsisqa planetata rikurquspaqa yupaywan sutiyan kayhinata: 3251 nispa. Yuyaykukusqaymanhinaqa chay wawap planetanqa B612 sutiyuq kaqchari kanman. Turkiya llaqtayuq astronomopaqsi

chay huchuy planetaqa huk kutilla rikurirqan telescopiopi, 1909 watapi. Hatun huunakuypis chay rikusqanmanta astronomomasinkunaman willan. Manas pipas kasunchu Turkiya p'achayuq kaptin. Chayhinapunim kanku kuraq runakunaqa. Chaypis Turkiyapi kamachikuq llaqtantinta kamachisqa: Europapihina p'achakuychik nispa, mana hinaptiykichikqa wauchichisqaykichikmi. Chaysi asteroide B612 sut'inchasqa kapun: astronomoqa 1920 watapi hukmanta rikusqanmanta willallasqataq allin p'achayuqa. Chayraqsi hinantin runakuna uyaripusqaku. Kuraq runakunaman unanchachinaypaqmi chaykunata willaykichik. Paykunaqa numeroyuq numeroyuqtapunim imatapas munan. Wawqi masitam tarikuni nispa willaptinchikqa manapunim chanin tapuytaqa tapuwasunmanchu.

Imaynataq kunkanri? Ima pukllaytataq munan? Pillpintuta qatinchu? nispaqa manapunim tapuwasunmanchu. Aswanmi tapuwasunman hayka watayuqtaq? haykataq wawqinkuna? hayka pukllanayuqtaq? haykatataq taytan ganan? nispa. Chayta yachasparaqmi ninkuman yachaniam imayna kasqanta nispa. Puka ladrillomanta rurasqa munay wasitam rikuni, bintanapi t'ikakunayuqta waytakunayuqta wasipatapipas urpiyuqta nispa niptinchikqa manallataqmi imayna chay wasi kasqanta unanchankumanchu. Kayhinatam ninanchik: huk wasitam rikuni pachak waranqa franco chaniyuqta. Chayraqmi ima sumaq wasichari! nispaqa ninkuman. Quyllur llaqtayuq wawaqa karqanpunim: payqa munayllam karqan, asikuq, huk uwihayuq kaytapas munarqan. Kaspallapunim uwihataqa munasunman nispa niptinchikqa kuraqkunaqa umankuta maywirispachari ay, kay wawa niwasunman. Planetanqa B612 asteroidem karqan nispa niptinchiktaq ichaqa hinapunim chayqa nispa niwasunman. Hinaspam manaa tapupayawasunmanchu. Hinam paykunaqa. Manam chayqa sintikunanchikpaqchu. Hina kaptinkupas paykunataqa entendenallanchikmi. uqanchik kawsaymanta yachaqqa asikunchikmi numerokunamantaqa! Cuentohina kay qillqasqaypa qallarinantam munayman karqan: Quyllur llaqtayuq wawas kasqa. Tiyasqan planetaqa paymantapas tumpa hatunsi kasqa. Chay wawaqa wawqimasiyuq kaytas munasqa... . Kawsaymanta yachaqpaqqa willasqayqa aswan chiqanmi kapunman. Ancha llakikuywanmi paymanta qillqani. Chaymi qillqasqayta mana hawahawallan liyirqunankuta munanichu. Suqta wataam wawqimasiypa uwihantin ripusqan. Ama qunqanayray-

18

kum quyllur llaqtayuq wawata riqsichisaq nini. Sunqu pakiymi wawqimasi qunqayqa. Manam lliwchu wawqimasiyuqqa kanchik. Chaymantataq uqaqa manam kuraq runakunamanhina tukupuyta munanichu. Chaymi kulurlapiskunata rantikuni. May sasam kuraq kaspaa dibuhayman kutiyqa! Suqta watayuq kachkaspa wiksan wichqasqa, wiksan kichasqa amarullata dibuhayta atirqani chaypas quyllur llaqtayuq wawaman allin rikchakuqta dibuhaytam munani. Atisaqchuch manachuch? Chay dibuhasqayqa allinmi, kaytaq mana payman rikchakunchu. Sayay-inpas ataq hatun, ataq huchuy. Mana allinta p'achanpa kulur-inta yuyani chaypas dibuhasaqpuni nispam dibuhallani. Imapi pantaptiypas ama piakuychikchu. Manam wawqimasiyqa imatapas chuyatachu willawarqan. Ichapas payqa uqahinachari niwarqan. uqataq kahun ukupi wichqasqa uwihataqa manam rikuyta atiymanchu. Ichapas uqaqa kuraq runahinaa kani. Machuyapunichuch?

apa punchawmi chaytaataq kaytaataq yachani chay planetanmantaqa, biyahi purinamantapas. Hinam kimsa punchawmantaqa baobab sachap llakichisqanta yachani uwihamanta rimaptin. Llakisqam tapuwan: -Qhulla sachata uwiha mikunchu icha manachu? nispa. -Mikunmi. -A, kusikuni. Imapaqcha uwihaman qhulla sacha mikuchiyta munan? nispa sunquypi nini. Hinam niwan:
19

-Baobab sachatapas mikullantaqchu? nispa. Niptinqa: -Baobabqa manam huchuy sachachu, nispa nini. Inlisha sayay hatun sacham. Trupa elefanteta qatiykuptinchikpas manam mikuspa huk baobab sachallatapas tukuyta atinmanchu. Trupa elefante nisqaymantaqa asirikunmi: -Chay elefantekunata tawqachinanchikmi kanman... nispa. Yuyaysapa kaspam niwan: -Manaraq hatun kaspa baobabqa huchuyllam, nispa. -Ar, hinapunim! Imapaqtaq uwihayki qhulla baobab mikunantari munanki? nispa nini. Niptiyqa yachankia nispalla niwan. Chaymi sinchita yuyaykukuni. Quyllur llaqtayuq wawap planetanpiqa llapan planetapihinacha allin yurapas yanqa qurapas kaq kasqa. Allin yurap allin muhunpas yanqa qurap yanqa muhunpas kaq kallasqataq. Chay muhukunataqa manam rikuchwanchu. Allpa sunqupim saman. Chaymantam rikcharimun wiarimunanpaqqa. Hinaspam chutarikuspa puturimun. Huchuy yurallam lluqsirimun allpa sunqumanta intita mancharikuyllawan qawarispa. Papa rapi,

rosas rapipas puturimuptinqa wiarichichwanmi. Yanqa qura kaptintaq chaypachallam t'irarquna, riqsirquspahina. Quyllur llaqtayuq wawap planetanpiqa manchakuy muhukunacha kasqa, baobab sutiyuq. Baobab muhup hunt'aykusqancha kasqa chay planetaqa unquypa hapisqanhina. Chayqa mana chaypachalla t'irarquptinchikqa manaam librakuchwanachu chay manchay hatun sachamantaqa. Planetantinpim hunt'aykunman. Sapinkunawan icharatahina suysunatahinam ruranman planetataqa. Planeta huchuylla kaptintaq phatachinman.

21

Chaymi qipamana quyllur llaqtayuq wawaqa niwarqan sapa punchawmi t'irana chaytaqa nispa. Allicharqukuspaqa planetanchiktaataqmi allinta allicharqunanchik. Rikurquspahinam t'irarquna baobab sachataqa. Ch'ichillaraq kaspaqa rosaswan pantaymi. Uma pasaymi chay llamkayqa. Chaypas manam sasachu nispam huk punchaw kallpanchaykuwan chay ruraytam llaqtayki wawakunap sunqunman churanayki nispa, chaymi sumaq dibuhuta ruranayki. Chayqa maypipas allininkum kanqa. Maypachaqa ima rurananchiktapas saqirichwanmi, baobab sacha t'iranatataq mana. Qayantinpaq saqispaqa llakipim rikukuchwan! uqam rikurqani huk planetata qilla tiyaqiyuqta. Paymi kimsa qhulla sachata qunqasqa... . Quyllur llaqtayuq wawap willawasqanmanhinam chay planetata dibuhaykuni. Manam yachaq tukuyta munanichu. Baobab sacha wiarquspa muchuchikuq kasqantaqa manam yachankuchu. Chaymi asteroideman chayaq runap chay llakipi ama rikukunanpaq willachkaykichik: Wawakuna, paqtataq baobab sachata wiachiwaqchik! Wawqimasiykunapas uqapas llakiman chayanayku kasqa! Ama chay llakipi rikukunankupaqmi kay dibuhuta imaymanaspa rurani. Manam yanqallachu dibuhani. Imaraykutaq kay liwrupiri mana huk kayhina hatun dibuhuta rurarqankichu? nispa niwankichik chayqa, kaytam nisqaykichik: Rurasaq nispapas manam atinichu. Baobabta dibuhachkaspaqa niqmi kani: dibuhanaypunim kaytaqa ama llakiman chayanankupaq nispa.

22

Baobabkuna.

VI

y, quyllur llaqtayuq wawally, as asmantam putikuyiykita yacharqani. Tawa punchawmantaqa kaytaataqmi yacharquni: inti chinkaykuylla kawsayiykita llampuchasqa. -Inti chinkaykuqta munanim, nispa niwarqanki. Haku qawarimusun! -Suyananchikmi... -Imatam suyananchik? -Inti chinkaykuqta ari, nispa nini. Niptiymi utirayankiraq. Hinaspam qammanta asirispa niwanki: -Wasillaypi kasqayta yuyakuni! nispa.

24

America suyupi chawpi punchaw kaptinqa intiqa Europa suyupi chinkaykuchkana. Chayqa yachasqam. awi chimsillapi Europa suyukama puriyta atichwan chayqa, chaypi inti puuykuqta rikuchwanmi. Ichaqa manam chay puriyta atichwanchu Europa suyu ancha karu kaptin. Chay huchuy planetaykipitaqcha tiyanaykita suchurichispalla inti chinkaykuqtaqa qawawaq... -Huk punchaw tawachunka kimsayuq kutim inti chinkaykuqta rikuni, nispa ninki. As unaymanta nillankitaq: -Llakisqa kaspaqa inti chinkaykuqta munanchikmi... nispa. -Ancha llakisqachu karqanki chay tawachunka kimsayuq kuti inti puuykuqta rikuspa? nispa nini. Manam imaniwanpaschu.

VII
ichqa punchawmantaqa uwihamanta rimaptinmi huktapas yachallanitaq bidanmanta. Allinta yuyaykukuspa tapuykuwan: -Qhulla sachata uwiha mikun chayri t'ikatapas mikullantaqchu? nispa. -Uwihaqa ima tarisqantapas mikullanmi, nispa nini. -Kichkayuq t'ikatapas? -Ar, kichkayuq t'ikatapas. -Chayr imapaq allintaq kichkanri? Manam chayta yacharqanichu. Aswanmi yuyaykukuchkarqani imaynatataq kay tornillota hurqusaq? nispa. Chay motor allichanay sasapuni kaptinmi llakisqa karqani. Upyana yakuypas a
25

tukukupuchkaptin imapiraqchuch rikukusaqpas? nispa mancharikuni. -Imapaq allintaq kichkari? Quyllur llaqtayuq wawaqa tapukusqanman mana kutichiptinchikqa manapunim hinalla kachun nispa niqchu. Tornillohawa piasqa kachkaspam hinata mana hinata kutichini: -T'ikapi kichkaqa yanqallam, allaykukuqllam, nispa. -Achachw! nispa upallaykun. Chaymanta piasqa niwan: -Manam chayqa hinachu! nispa. T'ikaqa mana kallpayuqmi, mana yachayiyuqtaq. Kichkallanwanmi amachakun. Kichkayuqtaqa manchawanqaku ninmi. Manam imaninipaschu. Sunqullaypim yuyakuni kay tornillo manapuni hurquchikuptinqa martillowan takaspa p'itarquchisaq nispa. Payqa waqmantam rimapayaykuwan: -Chiqapunichu t'ikaqa..., nispa. -Mana, mana! Manam yachanichu, nispa nini. Yanqallam nirqayki. Yuyayiyuqpa ruranantam rurachkani. Utirayallanmi. -Yuyayiyuqpa ruranant? nispam qawawan martillo hapirisqata avioniyman yanalla makiyuq kumurayaqta. Millakuspa avioniyta qawan. -Kuraq runakunahinam rimachkanki! nispam pinqachiwan. Hinaspam niwallantaq: -Tukuytam pantanki, tukuytam chaqrunki! nispa. Piasqapunim karqan. Chaymi umanta maywirispa quri chukchanta wayrarichin. -Puka uya runam huk planetapi kasqa. Manam payqa hay26

kappas t'ikawan samaykuchikusqachu. Manam quyllurtapas qawarisqachu. Manallataqmi pitapas munakusqachu. Yupayllatam yachasqa. Yuyayiyuqmi kani, yuyayiyuqmi kani nispam qamhina huqarikuq kasqa. Manam chayqa runachu, kallampam. -Im? -Kallampam. Quyllur llaqtayuq wawaqa manchay piallaam kachkasqa. -Paqarisqa timpumantapacham t'ikaqa kichkayuq. Chaywanpas paqarisqa timpumantapachallataqmi uwihaqa t'ikata mikun. Chayr imapaqtaq t'ikari imaymanaspa kichkanta wiarichin yanqalla kaptinri? Manachu chayri yuyayiyuqpa rikunan? Manachu t'ikawan uwihawan maqanakuyinri yuyayiyuqpa yachanan? Yuyayiyuq kayri chay puka uyayuq wira runahina yupaylla yupaychu? uqam huk t'ikata riqsini. Manam chay t'ikahinaqa maypipas kanmanchu. Planetallaypim kan. Chay t'ikata huchuy uwiha mikurqunman. Chayri manachu yuyayiyuqpa llakinan?

Quyllur llaqtayuq wawa piarqukuspa nillantaq: -Siyluta quyllur hunt'ata qawarispaqa sunqunchikta kusirichichwanmi 'chullalla t'ika munakusqayqa chaqay ukupi kachkan' nispa. Chay t'ikata uwiha mikurqunman chayqa, quyllurkunap kanchayin waurqupunmanpas-hinam kanman. Manachu chayri yuyayiyuqpa llakinan? nispa upallaykun. Hinaspam waqayta qallarin. Chayqa tutayapusqaa. Martilloytapas kacharparini. Manaam martilloymantapas tornilloymantapas yaku ch'akiymantapas wauymantapas llakikupuniachu. Huk quyllurpim wawa kasqa. Chay quyllurqa uqap planetaymi kasqa, kikin Pachanchikmi kasqa. Chayqa pay sunqunchanayuq, sunqun tiyachinayuqmi rikukuni. Hinaspa marqarirquspa luluni munakusqayki t'ikaqa manam waunqachu nispa, uwihaykipaq hakimata dibuhapusaq. T'ikaykipaqtaq pullqanata dibuhapusaq... uqaqa... nispa akllu akllu nini. Ichaqa yanqallapunim nanasqa sunqunmanqa yaykuyta munarqani. Waqay pukyuqa pakasqam.

VIII

N
28

am chay t'ikataqa allintaa riqsipurqani. Quyllur llaqtayuq wawap planetanpiqa huchuy t'ikakunas kaq kasqa. Huk siqi rapiyuqllas kaq. Pampallas kakuq. Tutamantaqa qura chawpipis puturqumuq, chisintaqsi wauykupuq. Chay wawap t'ikanqa wayrap apamusqan muhumantas puturqumurqan. Quyllur llaqtayuq wawaqa awillas wiachirqan chay mana riqsisqan qhulla sachataqa amalla baobab sacha kanmanchu nispa. Chay qhulla sachaqa manaa wiaripuspa chayllas huk t'ikata t'ikachaykukusqa.

Hinaptinsi hatun mukmuta rikuspa quyllur llaqtayuq wawaqa imachari rikurimunqa! nispa suyan. Chaykamas t'ikaqa qumir wasin ukupi allichakuchkarqan. Kulurintaraqsi akllakurqan. Allillamantas p'achakurqan. Huk hukmantas rapichakurqan. Manas munarqanchu sipu sipulla amapolahina rikurimuyta. Payqa llanllarichkaqpunis t'ikarimuyta munarqan. Chay t'ikaqa k'achayk'achapuni kayta munarqan. Chaysi chay punchawpas chay punchawpas mana rikuchikuspa allichakurqan. Hinaspas inti lluqsimuyta rikurimun. Payqa mana imallas unaymanta lluqsimun hanllarikusparaq. -Ay! Kunallanmi rikcharini, manaraqmi aqchakunichu, nispas nin. Quyllur llaqtayuq wawaqa ninsi: -Ima sumaqmi kanki! nispa. Niptinqa: -Hinapunim kani, nispas nin. Intiwanmi paqarimuni... Niptinsi manachus-hinam kay t'ikaqa pisillapaqchu yuyakun nispa umanpi nin hina kaspapas sunquytam suwarquwachkan. -Qarpaykuway ari, ch'akiykuwachkana, nispas nin t'ikaqa. Quyllur llaqtayuq wawaqa manchay manchayraq yakuta maskarqumuspas qarpaykun. Chay t'ikaqa yupaychachikunanraykus muchuchiq. Kaytas nin, huk punchaw, tawa kichkanmanta:

-Manchay silluyuq pumapas hamullachun! nispa. -Manam planetaypi pumaqa kanchu, nispas nin quyllur llaqtayuq wawaqa. Manataqmi pumaqa qurata mikunchu. Niptinqa: -Manam qurachu kani, nispa nin. -Ama ari piakuychu... -Manam uqaqa pumata manchanichu, wayrallatam manchani. Manachu qataykuwankiman? -Wayrata manchaspari imaynatach kawsanki? nispas nin quyllur llaqtayuq wawaqa. Sasam ari kay t'ikaqa... -Tutaqa qataykuwankipuni, nispas nin t'ikaqa. Kaypiqa anchatam chirikusqa. Manam wasiykiqa allin wasichasqachu. Tiyasqay planetaqa na..., nispas upallaykun. Pay wayrallawan hamuq muhuri imatach yachanman waq planetakunamanta? Llullarikusqanmanta pinqarikuspas uhuyllaa uhurin quyllur llaqtayuq wawap kuyapayananpaq. -Maytaq qatanari? Nispas nin. -Rimapayawaptiykim mana maskamunichu, nispa niptinqa astawanraqsi uhuykun unqusqanmanta huchachananpaq.

Manaraq chay t'ikata allinta riqsichkaspaqa ay ay niptin llakiyllaas atiparqan. Llullakusqanta riparaspas waylluchkaspapas manaa anchata kasupunchu. Huk punchawmi willarikuwan: Amachari chay t'ikata uyariymanchu karqan nispa. T'ikataqa manapuni uyarinachu, qawarinallam, mutkirinallam. uqaqa planetayta t'ikay qapaykuptinpas manam mutkiriqchu kani. Chay t'ikayqa hatun silluyuq pumamanta willawaspam anchatapuni piaykuchiwarqan. Piarikuyrantiqa aswanmi sunquyta llampuyachiyman karqan... Nispam nillantaq: Manam rumi sunquchu kanay karqan nispa. Manam rimasqantaqa uyarinaychu karqan, rurasqantam rikunay karqan. Qapaykuwarqantaq kanchaykuwarqantaq. Amachari qayllanmanta ayqimuymanchu karqan. Aswanpas llampu sunquntachari riparayman karqan llullakusqanpi pakakusqata. T'ikakunaqa nin: munawaytaq amataq. uqataq wawaraqchari karqani pay munanaypaqqa.

IX

anan pawaq pisqukunawan aysarichikuspachari quyllur llaqtayuq wawaqa ayqirikupurqan. Sumaqtas planetanta allichaykurqun ayqirinanpaqqa. Hinaspas volcan nisqa ninasamaq urqunkunatapas allinta picharqun. Payqa iskay ninasamaq urquyuqsi karqan. Chayllapis yakuta timpuchiq sapa paqarin. Chayqa wausqa volcaninpas kallaqtaqsi. Imaynapaqpas picharqullasaqtaq kaytapas nispas chaytapas picharqullantaq. Ninasamaq urquqa allin pichasqaqa allillamantam rawran, mana phataspa. Phataspaqa hurnuhinam rawran. Kay Pachanchikpiqa huchuylla kaspanchikmi mana chaykunataqa pichanchikchu. Chaymi llakiykuchiwanchik. Hinaspas quyllur llaqtayuq wawaqa baobab mukmukunatapas putisqa t'irarqullantaq ichapas manaa kutimusaqachu nispa. Chay paqarinqa rurasqanpas manas saykuchinchu. T'ikanta qarparquspa, qataykusaq nichkaptin waqayllaas atipan. -Allillan kakuy, nispas nin t'ikantaqa. Niptinqa chinllas. -Allillan kakuy, nispas nillantaq. T'ikaqa uhurillansi. Manachari uhu unquyinraykuchu uhuchkan. -Ima pisi sunqutaq karqani! nispas nin t'ikaqa. Ama chiqniwaychu. Tukuy sunqulla ripuy. Upallaykuptinsi qatana hapirisqa sayapayan. Kay t'ikaqa llampu sunqum kasqa! nispas nin.

32

Volcan nisqa ninasamaq urqunkunatapas allinta picharqun.

-Munaykim, nispas nin t'ikaqa. uqam huchayuq kani mana chay yachanaykipaq. Ama llakikuychu chaymantaqa. Qampas pisi sunqullataqmi karqanki. Tukuy sunqulla ripuy... Amaa qataykuwaychu. Hinallaa kasaq. -Wayra hamuptinr...? -Alliyapuniam. T'ikapaqqa tuta wayraqa allinmi. -Kurupas imapas hamuptinr...? -Iskay kimsa kurutaqa uywanaypunim pillpintu rikuyta munaspaqa. Munayllas pillpintuqa. Mana chayri pitaq watukuq hamuwanman? Qamqa maypiachari kanki! Pumapas hamullachun, manam manchanichu, silluyuqmi kani, nispas tawa kichkanta rikuchin. Hinaspas nillantaq: -Sayarayaspam piaykuchiwanki, nispa. Ripullaya ripuyta munaspaqa. Chay t'ikaqa manas llakikusqanta rikuchiyta munasqachu. Chaysi mana waqaq tukun.

X
uyllur llaqtayuq wawaqa 325, 326, 327, 328, 329, 330 asteroidekunamansi chayan. Hinaspas hukpiataq hukpiataq puriykachan ichapas ima ruranallatapas kaypi tariyman nispa, imatapas yachayman kawsaymanta. Chayqa 325 kaq asteroidepiqa hatun apus tiyasqa ancha sumaq suni llaqullayuq. Chay apuqa hatun tiyanapis tiyasqa. -Runaymi hamuchkan, nispas nin quyllur llaqtayuq wawata rikuspa.
34

Quyllur llaqtayuq wawaqa sunqunpis nin: -Imaynamantach payri riqsiwan mana haykappas rikuwaspa? nispa. Manas yacharqanchu apukunapaq tiqsimuyu huk kasta runayuqlla kasqanta: apupaqqa llapa runapas runallanmi. -Hamuy, allinta qawarisqayki, nispas nin apuqa huk runayuqllapas kasqanmanta kusirikuspa. Quyllur llaqtayuq wawaqa maypi tiyaykunantas maskan. Apup llaqullanqa planetantintaraqsi qataykusqa. Chaysi wawaqa sayaylla sayan. Saykusqas hanllarikun. -Manam hanllarikunachu apup awpaqinpiqa, nispas nin apuqa. Ama hanllarikuychu. -Hanllakuymi chayawan, nispas nin wawaqa pinqarikuspa. Karumantam hamuchkani, mana puusqam kani. -Hina kaptinqa kamachiyki hanllarikunaykipaq, nispas nin apuqa. Unayam mana pitapas hanllakuqta rikunichu. Chaymi rikuyta munani. Hanllarikuy astawan. -Pinqakunim. Manaam hanllarikuymanchu, nispas nin wawaqa manchakuspa. -Ayh! nispas nin apuqa. Chayqa nayki... kamachiyki hanllarikunaykipaqtaq nanaykipaqtaq..., nispas nin akllu akllu, sunqu nanasqahina. Kamachisqankunataqa hunt'anapunis kaq kasqa. Payllas kamachiq kasqa planetanpi. Ichaqa ruray atinallatas sumaq apu kayinpi kamachiq kasqa. Wamink'ayta 'wallataman kutiy, wachwaman tukuy' nispa niyman, chay wamink'ay mana chayta hunt'anmanchu chayqa, manam huchanchu kanman. uqap huchaymi kanman nispas niq.

35

-Yayy, lisinsaykiwan tiyaykusaq, nispas nin quyllur llaqtayuq wawaqa. -Tiyaykunaykipaq kamachiyki, nispas nin apuqa llaqullanta payiqman aysaririspa. Chaysi quyllur llaqtayuq wawaqa sunqullanpi nin pitach kamachin kay huchuy planetapi? nispa. -Tapurikusqayki, yayally, nispas nin wawaqa. -Tapuwanaykipaq kamachiyki, nispas nin apuqa. -Pitataq kamachinkiri, yayally? -Hinantintam kamachini, nispallas nin apuqa. -Hinantint? Chaypis apuqa planetantapas huk planetakunatapas quyllurkunatapas huk qawariyllapi rikuchin. -Chay lliwt? nispas nin wawaqa. -Ar, chay lliwta, nispas nin apuqa. Manas chay apuqa planetallanpichu kamachiq kasqa, tiqsimuyuntintas kamachiq kasqa. -Quyllurkunar kasullasunkitaqchu? -Ar, kasuwallantaqmi, nispas nin apuqa. Kamachisqaypacham sayarimun. Mana chayqa piakuni, nispa niptinsi utirayallan ancha munayiyuqmi kasqa nispa. Payqa chay apuhina munayiyuq kaspaqa manas tawachunka tawayuq kutillachu inti chinkaykuqta rikunman karqan. Aswansi qanchischunka iskayiyuq kuti, pachak kuti, iskaypachak kutipas huk punchawllapi rikunman karqan, mana tiyananta suchurichispa. Chaysi quyllur llaqtayuq wawaqa llakirikunsi planetanta yuyarispa. Hinaspas aputa nin:

36

-Inti chinkaykuqta qawariyta munani, nispa. Ama hina kaychu... Intita kamachiy chinkaykunanpaq. -Wamink'ayta t'ika t'ikamanta paway pillpintuhina, kunanqa harawita qillqaykuy, tikrakuy wallataman nispa kamachiyman, mana chayta hunt'anmanchu chayqa mayqanpataq huchan kanman? nispas tapuykun wawataqa. -Qampa huchaykim ari kanman.
37

-Ar, hinapunim chayqa. Runataqa kallpan atinallantam kamachina, nispas nin apuqa. Chaymi chaninta kamachina. Runakunata mamaquchaman wischuykukunanpaq kamachichwan chayqa, awqam hatarinkuman. Chaymi runaykunap uyariwanantapuni munaspaqa chaninta kamachinay, nispas nin apuqa. Niptinsi nin: -Inti chinkaykuqta rikuyta munani, nispa. Tapukusqantaqa manam qunqaqchu. Apuqa ninsi: -Rikuchisqaykim inti chinkaykuqtaqa, nispa. Ichaqa amawta kaspam suyanay chay kamachinaypaqqa. Niptinqa: -Haykapkama? nispas nin. Apuqa almanaquentaraqsi qawaykun uhurikuspa. -am..., am... am chisiyaykuytaa rikuchisqayki. Chaypiam yachanki imapas tukuy imaymanapas kasuwasqanta. Mana inti chinkaykuqta rikuspas quyllur llaqtayuq wawaqa hanllarikun. -Mana imapas kaypi ruranay kanachu, nispas nin aputaqa. Ripullasaqa. Niptinqa: -Ama ripuychu, nispas nin. Apuqa kusisqas runan kaptin. Chaysi nin: -Ama ripuychu, kunanmanta kamachiqmi kanki. -Imatataq kamachisaq? -Huwistam churasqayki, chaninchaqtam churasqayki. -Pitataq chaninchasaqri? -Manam chayta yachanichu, nispas nin apuqa. Machuam
38

kani, manam kaypi karru kawinmanchu, puriykachaspaqa saykuni, chaymi mana llaqtayta muyurinichu. -Yachaniam mana imapas kaypi kasqantaqa, nispas nin wawaqa chay lawiqman kay lawiqman qawarispa. Niptinsi: -Qam kikiykita chaninchakunki, nispas nin. May sasam kikinchik chaninchakuyqa! Allin yachayiyuqpaqmi chayqa. -uqaqa maypipas chaninchakullaymanmi, nispas nin wawaqa. Manam kaypi tiyaspallachu. -Kay planetapiqa ukucham tuta purin. Chaytam chaninchanki. Chullalla ukucha kaptinmi wauchichisqayki ninkitaq qispichisqayki ninkitaq. Qamllamantam wauyinpas kawsayinpas kanqa. -uqaqa manam pitapas wauchichisqayki niymanchu. Ripullasaqa, nispas nin. Niptinqa: -Ama, nispas nin. a ripuy patapia kachkaspa quyllur llaqtayuq wawaqa manas chay machu aputaqa llakichiyta munarqanchu. Chaysi nin: -Apully, kamachisqayki hunt'anayta munaspaqa chaninta kamachiway, nispa. 'Ripullaya' niway, amaa suyaychu. Mana kamachiptin tunki tunkiraqsi kachkan. Hinaspas llakisqa ripun. Ripuchkaptinas apuqa kamachimun: -Kunanmanta uqap kachaymi kanki, nispa. Qipamanqa sasam kuraq runakunaqa! nispas nin quyllur llaqtayuq wawaqa purikuyinpi.

39

XI

26 kaq planetapiqa sumaychakuq runas2 tiyaq kasqa. -A! A! Huk runachus-hinam sumaychawaq hamuchkan, nispas nin chay sumaychakuq runaqa quyllur llaqtayuq wawata rikurquspa. Chayhinam yupaychakuq runakunapaqqa pipas sumaychaqillan. -Tayty! nispas nin quyllur llaqtayuq wawaqa. Sumbriruykitahinaqa manam rikurqanichu. Niptinqa: -Sumbriruyqa napaykunaypaqmi, nispas nin. Sumaychaqiykuna napaykunaypaqmi. Chaypas manam pipas hamunchu kaytaqa, nispa.

awpaqqa sumaychakuq nispa nirqanchik jactanciosota.

Niptinqa: -Hinachu? nispas nin mana unanchaspa. -Taqllakuy, nispas nin. Niptinqa taqllakunsi. Chaysi chay sumaychakuq runaqa sumbrirunta hapispa napaykun. Napaykuptinqa: -Kayqa apumantapas astawanmi asichiwan, nispas sunqunpi nin. Yapas taqllarikullantaq. Chaysi chay sumaychakuqqa yapa napaykullantaq sumbrirunwan. ataq ataq taqllakuspa saykurqupunsi quyllur llaqtayuq wawaqa: -Kunanqa sumbriruyki urmananta munani.

41

Manas ari chay sumaychakuq runaqa uyarinchu. Sumaychakuq runakunaqa miski simillatam uyarin. -Anchatachu yupaychakuwanki? nispas tapun chay runaqa. -Imaniytam munan yupaychakuy? nispas nin. -Yupaychakuyqa kaymi: qamllapunim sumaq, k'achalla, qapaq, yachaysapa kanki planetaykipi nispa niwankiman chaymi. -Sapallaykitaq kankiq planetaykipi! -Ama hina kaychu. Yupaychakullaway, nispas nin. Niptinqa: -Yupaychakuyki, nispas umallanta maywirin. Yupaychasqayri imapitaq yanapasunki? nispa ripun. Qipamanqa sasam kuraq runakunaqa! nispas nin quyllur llaqtayuq wawaqa purikuyinpi.

XII

3
42

27 kaq planetapiqa machaysiki runas tiyaq kasqa. Quyllur llaqtayuq wawaqa askamallas chayan chaytaqa. Chaypas ancha llakikuysi hapin. -Imatataq kaypi rurachkanki? nispas nin machaysikitaqa, chusaq butillakunap, hunt'a butillakunap chawpinpi tiyaqta rikuspa. Niptinqa llakisqallas nin: -Upyachkanim, nispa. -Imapaqtaq upyankiri? -Qunqanaypaqmi, nispas nin machaysikiqa. -Ima qunqanaykipaqtaq? nispas tapun sunqu qiwiywan.

Machaysikiqa pinqasqas nin: -Pinqakusqay qunqanaypaqmi, nispa. -Imamantataq pinqakunkiri? nispas kuyapayan. -Upyasqaymantam pinqakuni, nispas nin machaysikiqa. Hinaspas chinlla tukukupun. Chaysi quyllur llaqtayuq wawaqa ripun mana imata intindispa. Sasapunim kuraq runakunaqa! nispas yuyaykukun purikuyinpi.

XIII

28 kaq planetapiqa businessmansi3 tiyasqa. Chay runaqa achka llamkanayuq kaspas mana qawarinpaschu quyllur llaqtayuq wawa chayamuptin. -Tayty! Sigarruykim waupuchkan, nispas nin wawaqa. -Kimsawan iskaywan pichqam. Pichqawan qanchiswan chunka iskayiyuq. Chunka iskayiyuqwan kimsawan chunka pichqayuq. Im? Chunka pichqayuqwan qanchiswan iskaychunka iskayiyuq. Iskaychunka iskayiyuqwan suqtawan iskaychunka pusaqiyuq. Manam timpuy kanchu kawsarichinaypaq. Iskaychunka suqtayuqwan pichqawan kimsachunka hukiyuq. Hananw! Chayqa pichqapachak iskaychunka iskayiyuq waranqa qanchispachak kimsachunka hukiyuq. -Imatataq chay pichqapachak iskaychunka iskayiyuq waranqatari yupanki? -Im? Kayllapichu kachkanki? Chay pichqapachak iskaychunka na... qunqarquni... llamkanay achka kaptin. Yuyayiyuqmi
3

Ingls-simipi businessman nispa ninku achka qullqiwan chaykuska negocio ruraq runata.

43

kani uqaqa. Manam pukllachkanichu! Pichqawan iskaywan qanchis... -Imatataq chay pichqapachak iskaychunka iskayiyuq waranqatari yupanki? nispas nillantaq quyllur llaqtayuq wawaqa. Mana imaniptinqa tapukullaqpuni. Chayraqsi businessmanqa qawarin: -Pichqachunka tawayuq wataam kay planetapi tiyani. Kimsa kutillam tatichiwanku. a iskaychunka iskayiyuq wataam kuru maymantachari urmaykumuwanpas t'uquq! nispa. Chaymi yupaspa tawa kuti pantani. Huk kutitaq, chunkahukiyuq wataa, tullu nanaymi hapirquwan mana puriykachasqaymanta. Manam qasi qaynanaypaq timpuy kanchu. Yuyayiyuqmi kani. Kunanwanqa kimsa kutim. Hayka nichkarqanim? Pichqapachak iskaychunka iskayiyuq waranqa...
44

-Imatataq chay pichqapachak iskaychunka iskayiyuq waranqatari yupanki? Businessmanqa sunqunpis nin manachus-hinam kaypa tapukusqanmantaqa librakusaqchu nispa. -Chay huchuy imakunatapas siylupi rikunchik chaytam yupani. -Chuspit? -Mana, chay kanchaqkunata. -Wanquyrut? Tankayllut? -Manam, chaqay kanchaqkunata qilla runa musquchiqtam yupani. Yuyayiyuqmi kani. Manam timpuy kanchu punchaw musqunaypaq. -A, quyllurkunata! -Ar, chaytam, quyllurkunata. -Imatataq ruranki chay pichqapachak iskaychunka iskayiyuq waranqa quyllurwanri? -Pichqapachak iskaychunka iskayiyuq waranqa qanchispachak kimsachunka hukiyuq. Yuyayiyuqmi kani. Chanintam yupanay. -Imatataq ruranki chay quyllurkunawanri? -Imata ruran? -Ar. -Mana imatapas. Kaqiy chaylla. -Quyllurkuna kaqiykichu? -Ar. -Apuwan tupamuni, chayqa niwallantaqmi... -Apukunaqa manam kaqiyuqchu. Kamachinku chayllam. -Imaraykum quyllurkuna kaqiyuq kayta munanki?
45

-Qapaq kanaypaqmi. -Imaraykutaq qapaq kayta munankiri? -Quyllur rantinaypaqmi pipas tariptin. Kay runaqa yuyayinpi machaysikihinallataqmi nispas sunqunpi nin quyllur llaqtayuq wawaqa. Hinaspas tapullantaq: -Imaynatataq quyllur kaqiyuqri kachwan? nispa. Tapuptinqa: -Pippataq quyllurkunari? nispas nin piallaa. -Manam yachanichu. Manachari pippapaschu. -Chayhina kaptinqa uqapmi. uqam awpaqta hapikuni. -Hinallachu hapikunki? -Ar. Umiata tarikunchik chayqa, kaqinchikmi kapun. Mana piyiyuq wat'ata chayanchik chayqa, kaqinchikmi kapun. uqanchikllaraq imatapas riqsinchik chayqa, yachayinchikmi kapun. Quyllurqa uqapllataqmi manataq pipas hapikurqanchuq. -Mana pipas ari, nispas nin quyllur llaqtayuq wawaqa. Hinaspar imatataq ruranki chay quyllurkunawanri? Niptinqa ninsi: -Qawani, nispa. Yupani, hinaspa waqmanta yupallanitaq. Chayqa sasam. Ichaqa yuyayiyuqmi kani. Manas chaywanpas quyllur llaqtayuq wawap sunqun hunt'asqachu. Chaysi nin: -Chalinay kaptinqa chalinaykusqa ripuyman. T'ikay kaptinqa pallarquspa aparikuyman. Qamqa manam quylluriykikunata aparikuwaqchu. -Hinapunim. Ichaqa bancoman churamuni. -Imaynatataq quyllurtari bancoman churawaq?
46

-Haykam quylluriy chaytam papelpi qillqani, chaytataqmi bancoman churamuni. -Hinachu? -Hinam. Quyllur llaqtayuq wawaqa sunqunpis nin: -Quyllur bancoman churasqanqa asichiwan, nispa. Manam chaytaqa yuyayiyuq runaqa ruranmanchu. Paypaq yuyayiyuq kayqa manachari kuraq runakunapaqhinachu. Hinaspas nillantaq: -T'ikay kan, chaytaqa sapa punchaw qarpani. Kimsa volcaniypas kallantaq, chaytapas sapa simana pichani. Imaynapaqpas wausqa kaqta pichani. Ninasamaq urquykunapaq, t'ikaypaq allinmi amun kasqayqa. Quyllurkunapaqqa yanqallam amun kasqaykiqa... Businessmanqa utirayansi mana imanispa. Chaysi quyllur llaqtayuq wawaqa ripun. Qipamanqa kuraq runakunaqa mana unanchay atiyllapunim kanku nispas nin purikuyinpi.

XIV

29 kaq planetaqa manas hukkunahinachu kasqa. Llapanmantapas aswan huchuysi. Huk farol-llas kancharichiq runayuq chaypi kasqa. Chaysi quyllur llaqtayuq wawaqa sunqunpi nin: -Imatach ruran chay farol-kancharichiq runari siylu chawpipi, purun planetapiri? nispa. Ichapas chay kancharichiq runaqa yanqalla kachkan. Ichaqa apumantapas businessmanmantapas
47

machaysikimantapas sumaychakuqmantapas pisi yanqam. Paypa rurasqanqa allinmi: kancharichiptinqa huk quyllurtapas huk t'ikatapas paqarichimunmanhina. Wauchiptintaq chay t'ikata chay quyllurta puuykuchin. Kay rurayinqa ancha sumaq, chaymi chiqanpiqa mana yanqapaqchu. Chay planetaman chayaspa sumaqtas napaykun kancharichiq runataqa: -Allillanchu illarimunki? nispa. -Allillanmi. -Imapaqmi faroliykita wauchinki? -Kay kamayuqmi kani, nispas nin kancharichiqqa. Qamr allillanchu illarimunki? -Allillanmi. Imataq kamayuq kayri? -Kamayuq kayiyqa farol wauchinaymi. Qayakama. Chaypis kancharichin. -Imapaqmi kancharichinki? -Kay kamayuqmi kani, nispas nin. -Imayn? Mana chayta unanchanichu. -Manam imapas unanchana kanchu, nispas nin. Kamayuqqa kamayuqllam. Chaymantas wauchillantaq. Hinaspas humpinta picharikun. -Sasa llamkanayuqmi kani. awpaqqa manam hinachu karqan. Illarimuptinqa wauchiqmi kani, chisiyaptintaq kancharichiqmi kani. Samakuytapas atiqmi kani, tutapas allintam puuq kani... -Chaymantari huktachu kamachipusunkiku? -Manam huktachu kamachipuwanku, nispas nin. Chaymi mana allinqa! Watan watan kay planeta utqaylla muyuripun chaypas kamachiwasqankuqa kikillanmi!
48

Sasa llamkanayuqmi kani.

-Chayr? nispas nin. -Kunanqa huk minutollapi muyuripun, chaymi manaa askamallapas samayta atiniachu. ataq kancharichinay, ataq wauchinay. -Imayn? Huk minutolla kaypi punchaw kasqa! -am killaa kuska rimachkanchik, nispas nin kancharichiq runaqa. -achu killaa? -Killaam, kimsachunka minutoqa kimsachunka punchawmi. Qayakama, nispas kancharichillantaq. Tukuy sunqu llamkaptinsi quyllur llaqtayuq wawaqa munaykun chay kancharichiq runataqa. Hinaspas yuyarin inti chinkaykuq qawananpaq tiyanan suchurichiq kasqanta. Chaysi wawqimasin kusirichinanpaq nin: -Huktam yachani samay munasqaykipacha samanaykipaq, nispa. -Ima uraspas samayllatam munani, nispas nin kancharichiq runaqa. Qillakuypas simi hunt'aypas simpananmanmi. Quyllur llaqtayuq wawaqa nillantaqsi: -Huchuy planetaykitaqa iskay kimsa tatkiyllapim muyuriwaq, nispa. Chaymi allillamanta purispaqa intillapi kawaq. Samayta munaspaqa allillamantam purinayki. Chaymi punchawqa punchawlla kanqa munanaykikama. -Niwasqaykiqa manam yanapawanmanchu. uqaqa puuytam munani, nispas nin kancharichiq runaqa. -Ay, imanasuntaq kunanri? nispas nin. -Imanasunpunichari! Allillanchu illarimunki? nispas lamparata wauchin.
50

Purikuyinpiqa quyllur llaqtayuq wawaqa sunqunpis nin: Riqsisqay runakunaqa sumaychakuqpas machaysikipas businessmanpas kay runata millanmanchari nispa. Kay kaqqa manam payllapichu awinta churan, chaymi uqamantaqa aswan chaniyuq. Hinaspas llakirikuspa nillantaq: -Kay kaqllawanmi wawqintinqa tiyayman, nispa. Ichaqa planetanataqmi ancha huchuy. Manam tiyaykumanchu iskayiykuqa... Sunquntaqsi nin sapa punchaw pachak tawachunkayuq kuti inti chinkaykuptinmi chay sumaq planetapi tiyayta munarqani nispa!

XV

3
4

30 kaq planetaqa ancha hatunsi kasqa. Chaypiqa machu wiraquchas tiyasqa. Chay wiraquchaqa hatuchaq liwrukunatas qillqaq kasqa.

-Kayq! Exploradormi4 hamuchkan! nispas nin quyllur llaqtayuq wawata rikuspa. Niptinqa hananw nispas misapi tiyaykun chay tukuytaa purispa. -Maymantam hamunki? nispas nin chay wiraquchaqa. Niptinqa: -Imataq chay raku liwruri? Imatam chaypi ruranki? nispas tapun.
Europapi explorador niqku awpaqqa karu llaqtakunaman imapas yachaq puriq runakunata.

51

-Geografom kani. -Imataq geografori? -Geografoqa amawtam. Paymi yachan maypi quchakuna mayukuna llaqtakuna urqukuna purunkuna kasqanta. -Kusam ari chayqa, chay llamkay kaqmi allinqa! nispas nin quyllur llaqtayuq wawaqa. Hinaspas qawarin chay lawta kay lawta, geografop planetanpi. Manas rikurqanchu chayhina hatun planetataqa. -Ima sumaqmi planetayki! Qucha kanchu? -Imaynachari! nispas nin geografoqa. -Mmm! nispas nin quyllur llaqtayuq wawaqa (kusirikuyin wapsirin). Urqur? -Imaynachari chaypas, nispas nillantaq geografoqa. -Llaqtakunar mayukunar aqupurunr? -Imaynachari chaypas, nispas nillantaq geografoqa. -Geografom kani niwankitq! -Chaypunim kani, ichaqa manam exploradorchu kani. Manam
52

exploradoriy kanchu. Manam ari geografochu llaqtata mayuta urquta quchata aqupurunta yupan. Geografoppaqa manam timpun kanchu qasi qaynananpaq. Manam oficinanmanta lluqsinchu. Payqa exploradorkunamantam tukuy imata yachan. Paykunata tapuspam rikumusqankumanta qillqan. Huk explorador mana pippa yachasqanta willan chayqa, geografoqa chay exploradorpa kawsayinmanta tapuykachachin. -Imaraykum chayta tapuykachachin? -Explorador llulla kaptinqa panta pantam kanman geografia liwrukuna. Hinallataqmi kanman machaysiki kaptinqa. -Imaynata? -Machasqaqa iskaytam rikun. Chaymi geografoqa chaypi iskay urqum kan nispa qillqanman chullalla kaptinpas. -Huk runatam riqsini, payqa manachus-hinam allin exploradorchu kanman. -Chayhina runaqa kanpunim. Explorador allin kawsayiyuqhina kaptinqa astawanraqmi geografoqa yachayta munan. -Qawaqchu rin? -Manam. Chayqa manam paypa rurananchu. Aswanmi exploradorta kachan imawanpas sut'inchay chay rikumusqaykita nispa. Mana pippa rikusqan urquta rikuptinqa chay urqumanta rumintam apamunki nispa nin. Qunqayllamantas geografoqa kusirikun: -Qam karumanta hamuqqa exploradorchari kanki! nispa. Planetaykimanta willaway! nispas geografoqa cuadernonta kicharirquspa lapisinta afilaykun. Lapisllawanraqmi qillqana exploradorkunap willasqanta. Tintawan qillqapunapaqqa exploradorpa sut'inchanantam suyana.
53

-Rimariy, nispas nin. -Planetaymantaqa manam ancha rimana kanchu, huchuyllam. Kimsa volcaniymi kan. Iskay kawsachkaq, huktaq wausqaa. Wausqa kaspapas kawsarirqumunmanmi. -Chayqa kanmanmi, nispas nin geografoqa. -T'ikaypas kallantaq. -T'ikamantaqa manam qillqaykuchu. -Imaraykutaq? T'ikaqa munaymi. -T'ikaqa qunqay naqiqmi. -Imaniytam munan qunqay naqiq? -Geografia liwrukunaqa llapan liwrukunamantapas aswan chaniyuqmi. Wiayllam chaniyuq. Urquqa manam kuyurinchu. Mamaquchaqa manallataqmi yakunta ch'akichinchu. uqaykuqa wiaylla kaqmantam qillqayku, nispas nin. Niptinqa: -Wausqa volcanqa kawsarirqumunmanmi. Imaniytam munan qunqay naqiq? nispas waqmanta tapun. -Volcanqa wausqapas kawsaqpas kikillanmi uqaykupaqqa. Urquqa manam tikrakunchu. -Imaniytam munan qunqay naqiq? nispas nillantaq quyllur llaqtayuq wawaqa. Tapusqanman mana kutichiptinqa manapunis hinallaa kachun niqchu. -Qunqay naqiq nispaqa chaylla wauykupuq ninchik. -T'ikayr chaylla wauykupuqllataqchu? -Ar. T'ikayqa qunqay naqiqmi, nispas sunqunpi nin quyllur llaqtayuq wawaqa. T'ikayqa tawa kichkayuqllam lliwmanta amacha54

kunanpaq. Chayraqsi nin: amachari icha saqirparimuymanchu karqan! nispa. Hinaspas kallpata hapispa nin: -Ima planetatataq kunan rikumuyman? nispa. -Tierra planetata, Pachata. Allintam paymanta rimanku... Chaysi quyllur llaqtayuq wawaqa t'ikanta yuyarikuspa siqapun.

XVI

anchis kaq planetaqa Pachas kasqa. Pachaqa manam wakin planetakunahinachu! Chaypim kasqa pachak chunka hukiyuq apu (yana apuntin yupasqa), qanchis waranqa geografo, isqunpachak waranqa businessman, qanchiswaranqa waranqa kuskayuq machaysiki, kimsapachak chunkahukiyuq waranqa waranqa sumaychakuq runa. Iskaywaranqa waranqa waranqachus-hinam kuraq runakunaqa kasqa. Imaynach Pacha chay qhawarichinaypaqmi kayta mastaripusqaykichik: suqtantin continentepiqa manaraq electricidad nisqata paqarichiptinku tawapachak suqtachunka waranqa pichqapachak chunkahukiyuq farol-kancharichiq runas karqan. Karumanta rikusqaqa ancha sumaqmi karqan. Kancharichiq runakunaqa allintam yacharqanku haykap kancharichinankuta. awpaqtaqa Nueva Zelandia, Australia llaqtap kancharichiqinmi rikurirarimuq. Kancharichiyta tukuspaqa puupuqkum. Chayam China llaqtap, Siberia llaqtap kancharichiqinkunaataq rikurirarimullaqtaq. Hinaspas kutiykapuqku. Qipankutaqa Rusia llaqtap, India llaqtap kancharichiqinkunaataqmi hamuq. Chaymantaataqmi Africa suyup, Europa suyup kancharichiqinkunapas lluqsirarimuq. Hinaspaataqmi America del Sur suyup kancharichiqinkunapas America del Norte suyuppas lluqsirarimullaqtaq. Manapunim pantaqkuchu haykap kancharichinankutaqa. Qachwaqkunahina ancha sumaqmi karqan chayqa. Polo nortepi tiyaq kancharichiqllam, polo surpi tiyaq kancharichiq-masinwan qilla qillakuylla kaqku: iskay kutillam watapi paykunaqa llamkaqku.

56

XVII

sichiyta munaspaqa llullaykukuchwan ima. Chaymi mana chanintachu willaykichik kancharichiq runakunamantaqa. Amalla yanqata musquchiymanchu mana Pacha rikuqkunata. Sut'in rimaypiqa runakuna huchuy huchuyllapim tiyan Pachapiqa. Chaymi Pachapi tiyaq runakuna huukunman chayqa hatun plasallapi kawinkuman. Llapantin runakunata huchuy wat'allapim huunachichwan. Manam hinachu ninmanmi hatun runakunaqa. Paykunaqa baobab sachahina hatunmi yuyakun. Chaymi yuparquychik runakunata nispa nina paykunataqa yupaylla yupaywantaq kusirikunkuq. Wawakuna, qamkunaqa ama llakikuychu yupanamantaqa. Yanqapaq sasa llamkayllam chayqa. Yachankichikam mana llullakuq kasqayta. Quyllur llaqtayuq wawaqa Pachaman chayaspa utirayansi mana pita rikuspa. Icha planetata pantanichu nispas nin. Qunqaymantas anilluta rikurqun aqupi kuyuykachaqta killahina kanchachkaqta. -Imaynalla? nispas nin quyllur llaqtayuq wawaqa. Niptinqa: -Imaynalla? nispas nin machaqwayqa. -May planetapitaq kani? -Pachapim kanki, Africa suyupi. -A! Manachu pipas Pachapi tiyan? -Kayqa aqupurunmi. Manam pipas kaypi tiyanchu. Pachaqa hatunmi, nispas nin machaqwayqa.

57

Quyllur llaqtayuq wawaqa rumipi tiyaykuspas siyluta qawarikun. Hinaspas nin: -Sapanka runa quyllurin riqsirqukunanpaqchuch quyllurkuna kanchan? nispa. Qawariy, chaqaymi planetayqa... uqanchikchiqanmi kanchamuchkan... Sinchi karupim kasqa! -Sumaqmi planetaykiqa, nispas nin machaqwayqa. Imamanmi hamunki? -T'ikaymi llakichiwarqan, nispas nin quyllur llaqtayuq wawata. -A! nispallas nin. Hinaspas chinlla kaykunku. As unayinmantas: -Maytaq runakunari? nispas nin quyllur llaqtayuq wawaqa. Sapallaymi kani kay aqupurunpiqa... -Runakuna ukupipas sapallaykitaqmi rikukuwaq. Quyllur llaqtayuq wawaqa machaqwayta allinta qawarispas nin: -Manam qamtahinaqa rikurqanichu, nispa. Rukanahina aum kanki... -Apup rukananmantapas aswan kallpayuqmi kani, nispas nin. -Imaynataq qamri kallpayuq kawaq? Manam ari chakiyuqchu kanki. Manam karutaqa puriwaqchu... -uqaqa wampumantapas aswan karumanmi aparikuykiman, nispas nin machaqwayqa. Hinaspas quyllur llaqtayuq wawap chakinman quri waskahina maytuykukuspa nillantaq: -Tupaykusqaytaqa allpa paqarimusqanmanmi kutirichipuni, nispa. Qamqa llumpaqllam kanki. Quyllurmanta hamunki...

58

-Manam qamtahinaqa rikurqanichu. Rukanahina aum kanki...

Niptinsi quyllur llaqtayuq wawaqa chinlla. Machaqwayqa nillantaqsi: -Kuyapayaykim qamta kay ranra ranrapi pisi kallpayuqta rikuspa. Huk punchaw planetaykiman kutipuyta munaptiykiqa yanapaykimanmi. Nayman... -Riparaniam, nispas nin quyllur llaqtayuq wawaqa. Imaraykutaq mana chuyatachu rimankiri? -Tukuytam chuyanchani, nispas nin. Hinaspas chinlla kaykunku.

XVIII

qupurunpi puriykuspas quyllur llaqtayuq wawaqa t'ikallawan tinkun. Chay t'ikaqa kimsa rapiyuqllas. Manas ancha sumaqchu kasqa... -Imaynalla? nispas nin quyllur llaqtayuq wawaqa. -Imaynalla? nispas nin t'ikaqa. -Mamy, maytaq runakunari? nispas tapurikun. Chay t'ikaqa unayas rikurqan biyahiru pasaqta. Chaysi nin: -Runakunaqa suqtachus qanchischus-hinallam, nispa. Unay wataam rikurqani. Kunanqa maypichari kankupas! Mana allin sapiyuq kaspam wayrap apaykachanallan paykunaqa. -Tupananchikkama, nispas nin quyllur llaqtayuq wawaqa. -Tupananchikkama, ninsi t'ikaqa.

60

XIX
inaspas quyllur llaqtayuq wawaqa suni urquta siqan. Paypa riqsisqan urqukunaqa kimsa huchuy volcanllas karqan. Wausqa kaqqa tiyanansi kaq. Kay suni urqumantaqa huk qawariyllapichari llapantin pachata rikusaq runantinta... nispas nin. Chaymantaqa awchi qaqa qaqallatas rikun. -Imaynalla? nispas nin qasillapas. -Imaynalla... imaynalla... imaynalla, nispallas qaqakunaqa yachapayamun. -Pim kankichik? nispas nillantaq quyllur llaqtayuq wawaqa. -Pim kankichik... pim kankichik... pim kankichik..., nispas yachapayamullantaq.

-Wawqimasiy kaychik, sapaymi kani, nispas nin. -Sapaymi kani... sapaymi kani... sapaymi kani..., nispas yachapayamullantaq. Manam kayhina planetataqa rikurqanichu! nispas nin. Ch'akillam, awchillam, qullpallam. Kaypi tiyaq runakunaqa pisi hamutayiyuqmi: rimasqayllata yachapayamuwanku... Planetaypiqa t'ikayraqmi rimariq.

XX
chayan. -Imaynalla? nispas nin t'ikakunataqa. -Allillanmi, nispas nin t'ikakunaqa. Chaysi quyllur llaqtayuq wawaqa chay t'ikakunata allinta qawarin. Llapantinsi t'ikanman rikchakusqa. -Pitaq kankichik? nispas utirayan. -Rosasmi kayku. -An! nispas llakiykukun. Tiqsimuyuntinpi manam uqahinaqa kanchu nispas t'ikanqa nirqan. Ichaqa pichqa waranqas huk wertallapi t'ikanhina rikchayiyuqkama kasqa! Kayta rikuspaqa pinqarikunmanmi... uhurikuspa wauqmi tukunman ama paymanta asinaypaq. uqataqmi hampiq tukunay kanman. Mana chayqa waurqunmanpuni pinqachiwananpaqlla....

qupurunta urqukunata ritin ritinta unaya puriykuspas quyllur llaqtayuq wawaqa anta taripan. Llapantin ankuna runakunappata pusaptinsi rosast'ika wertaman

62

Kay planetaqa ch'akillam, awchillam, qullpallam.

Hinaspas sunqunpi nin: qapaqmi yuyakurqani nispa 'uqallachari kayhina t'ikayuq kani' niq kani, ichaqa rosasiy tukuy rosashinalla kasqa. Iskay huchuy ninasamaq urquyuqllaqa huk wausqa volcaniyuqllaqa huk rosast'ikayuqllaqa manam hatun quyllur llaqtayuqchu kani nispas wischurparikuspa waqaykun.

XXI

W
64

aqaykuptinqa atuqsi napaykumun:

-Imaynalla? nispa. -Imaynalla? nispas qawarikun quyllur llaqtayuq

wawaqa. Manas pitapas rikunchu. -Kaypim kachkani, nispas nimun. Kay mallki sikipi... -Pitaq kanki? nispas nin. Munayllam kanki... -Atuqmi kani, ninsi. -Hamuy pukllarikusun, nispas nin quyllur llaqtayuq wawaqa. Llakikuymi atipawan...

-Manam pukllaymanchu qamwanqa. Manam runaman yachasqachu kani. -A! Manachu? Yuyariykukuspa nillantaq: -Imaniytam munan runaman yachasqa? nispa. -Manachari kaymantachu kanki, nispas nin atuqqa. Imatataq maskankiri? -Runakunatam maskani, ninsi. Imaniytam munan runaman yachasqa? -Runakunaqa fusiliyuqkamam purinku, chaywan kasanku. Chaymi llakikuy! Wallpatapas uywallankutaq. Chayllam allin kayinku. Wallpatachu maskanki? -Mana, nispas nin quyllur llaqtayuq wawaqa. Wawqimasiyuq kaytam munani. Imaniytam munan runaman yachasqa? -Qunqasqaam chayqa, ninsi atuqqa. Wakiyasqa niytam munan...

-Wakiyasqa? -Ar, nispas nin atuqqa. Qamqa tukuy wawahinam kanki uqapaq. Manam munaykichu. Qampas manallataqmi munawankichu. uqaqa tukuy atuq-hinam kani qampaq. Yachaykuchikuwanki chayqa, munanakusunmi. Manam uqapaqqa tiqsimuyuntinpi qamhinaqa kanqachu. Qampaqpas uqahinaqa manallataqmi kanqachu... -Unanchaykuchkania chayta, nispas nin quyllur llaqtayuq wawaqa. Huk t'ika yachaykuchikuwanachus-hina... -Chayqa kanmanmi, ninsi atuqqa. Kay Pachapiqa imapas kallanpunim. -Mana ari Pachapichu, nispas nin. Chaysi atuqqa utirayan. -Huk planetapichu? -Ar. -Kasadur kanchu chay planetaykipi? -Manam. -Allinmi chay! Wallpar? -Manallataq. -Manapunim imapas allinpa allininqa kanchu. Hinaspas nillantaq: -uqapaqqa sapa punchawpas kikillanmi. Wallpata qamisiyani, runataq uqata qamisiyawan. Lliw wallpapas kikillanmi, runakunapas kikillantaqmi. Chaymi imapas kananta munani. Yachaykuchikuwanki chayqa, inti kanchayllam kanqa kawsayiy. Qamta hamuqta uyarispaqa riqsirqusqaykim. Runap puriyinta uyarispataq pakaykukuni. Qampa tatkiyiykiqa takihinam tuquymanta lluqsirquchimuwanqa. Rikuchkankichu chaqay trigo chakrata? Manam uqaqa t'antata mikunichu. Chay trigo chakrataqa
66

manam llakinichu. Trigo chakraqa manam imatapas yuyarichiwanchu. Mana imatapas yuyarichiwaptinmi llakikuni. Qamqa quri chukchayuqmi kanki. Chaymi qamman yachaykuchikuwaptiykiqa kusisqalla kawsasaq. Trigop quri chukchanqa qamtam yuyarichiwanqa. Chaymi chakrapi wayrata munasaq... Chaymanta upallaykuspa unaysi quyllur llaqtayuq wawata qawarayan.Hinaspas nin: -Ama ari hina kaychu, qamman yachaykuchikuway ari, nispa. -Yachaykuchikuykimanmi, ichaqa timpullaymi mana kanchu, nispas nin quyllur llaqtayuq wawaqa. Runakuna riqsimunaymi, llapa imapas rikumunaymi. -Yachaykuchikusqanchikllatam allintaqa riqsinchik, nispas nin atuqqa. Manaam runakunap timpun kanachu imapas allin riqsinanpaq. Paykunaqa wakichisqallataam imatapas rantinku. Ichaqa manam kanchu wawqimasi rantinaqa. Chaymi runakunaqa mana wawqimasiyuqchu. Wawqimasiyuq kayta munaspaqa yachaykuchikuway ari! -Imaynata? nispas nin. -Pisi pisillamantam yachaykuchikuwanki, nispas nin. Karupiraqmi tiyanki chay qurapihina. uqataqmi pakallamanta qawamusqayki. Qamqa chinlla kakunki. Rimayqa pantachikuyiyuqmi. Punchaw punchawmantam aswan qayllaypia tiyaykunki... Qayantin punchawqa quyllur llaqtayuq wawaqa kutimunsi. -Qayna punchaw kikin urasmi hamunayki karqan, nispas nin atuqqa. Tawa urasta hamunki chayqa, kimsa urasmantaam kusikuyta qallarisaq. Hamunayki qayllamuchkaptinqa pawaykachasaqa. Chaymi yachasaq kusikuypa chaninta. Mana yuyayta hamunki chaytaq, manam yachasaqchu haykap sunquy kusirichinayta... Hamunayki urasqa unanchasqa kanam. -Imaniytam munan unanchasqa? nispas nin.
67

-Chaypas a qunqasqallaataqmi, nispas nin. Unanchasqa punchawmi mana huk punchawkunahinachu; unanchasqa urasmi mana huk uraskunahinachu Huywis punchawqa tusunanku unanchasqam: chay punchawqa manam kasadurkuna kasanchu. Sipaskunawanmi tusunku. Chaymi huywisqa kusikuylla uqapaq. Maypipas purimullani. Kasadurkuna ima punchawpas kasaptinqa punchawkunaqa huk punchawllam kanman, uqapaq manam samay punchaw kanmanchu. Hinaspas quyllur llaqtayuq wawaqa atuqta yachaykuchikun. Atuqqa ripunan patapia kaspa ninsi: -A! Waqasaqmi, nispa. -Qammi huchayuq kanki uqaman yachaykukuq, nispas nin quyllur llaqtayuq wawaqa. uqaqa manam waqachiyta munarqaykichu... -Ar, uqam qamman yachakuyta munarqani, nispas nin atuqqa. -Kunanqa waqanki. -Ar, waqasaqmi. -Yanqallamari yachaykukuwanki! -Trigo chakra qurihina kaptinmi mana yanqachu, nispas nin.

Tawa urasta hamunki chayqa, kimsa urasmantaam kusikuyta qallarisaq.

Hinaspas nillantaq: -Qawarimuy rosaskunata, nispa. Chaypim yachanki mana huk t'ikallapas t'ikaykihina kasqanta. Kutimuptiykia sunqullaykipaq willasqayki. Chay niptinsi quyllur llaqtayuq wawaqa siqan rosast'ikakuna qawaq. -Qamkunaqa rosasiymanta hukmi kankichik. Manaraqmi imachu kankichik. Manam pipas yachachikusunkichikchu. Imaynam atuqiy karqan chayhinam kankichik. Atuqiyqa tukuy atuqhinam karqan. Hinaspam wawqichanakuyku. Chaymi kunanqa mana payhinaqa kanmanchu, nispas nin. Niptinsi rosaskunaqa pinqakun. -Munaytaq chusaqtaq kankichik, nispas nin. Manam qamkunaraykuqa pipas waunmanchu. Mana rosasiy riqsiqqa chay rosaskunahinallam ninman uqappataqa. Rosasiytaqa qarpani, pakchiykuni, wayramanta harkani, kurunta wauchini (iskay kimsa kurullatam puchuchini pillpintuman tukunanpaq), waqasqanta yupaychachikusqanta chin kasqantapas uyarini, paymi rosasiy, chaymi paylla uqapaq chaniyuq. Hinaspas atuqman achhuykullantaq, chimpaykullantaq: -Diosllawana, nispa. Achhuykuptinqa: -Diosllawana, nispas nin. Kayqa sunqullaykipaq: sunqunchikllawanmi allintaqa rikunchik. awiwanqa manam rikuchwanchu chaniyuq kaqtaqa. -awiwanqa manam rikuchwanchu chaniyuq kaqtaqa, nispas nillantaq quyllur llaqtayuq wawaqa ama qunqananpaq. -Rosasiykiwan qaynasqaykim rosasiykita chaniyuqman tukuchin.
70

Wischurparikuspa waqaykun.

-Rosasiywan qaynasqaymi..., nispas nillantaq quyllur llaqtayuq wawaqa ama qunqananpaq. Niptinqa: -Runakunaqa chayta qunqapunam, nispas nin. Qamqa ama ari chayta qunqankichu. Wiayllam yachaykuchikusqaykitaqa uywanayki. Rosasiykita uywanaykim... Niptinqa: -Wiayllam rosasiyta uywanay..., nispas nillantaq allinta yuyananpaq.

XXII
ayty! nispas nin quyllur llaqtayuq wawaqa. -Wawy! nispas nin riel kamayuq5 runaqa. Niptinqa: -Imatam rurachkanki? nispas nin. -Pasahirukunata waranqakama tantaspa rakini, nispas nin. Hinaspa ataq paaman, ataq lluq'iman trenpi apachini. Nichkaptin llipllichkaq trensi qhaqyahina pasarqun kamayuqpa wasinta kuyurichisparaq. -Utqayllam richkanku! Imatataq maskanku? -Tren purichiqpas manam yachanchu, nispas nin riel kamayuqqa. Chayllamansi huklawmantaataq llipllichkaq tren qhaqyahina pasarqullantaq. -Kutimuchkankuachu? nispas nin quyllur llaqtayuq wawaqa.
5

Riel kamayuqqa riel pallqapim sayan chay lawman kay lawman tren rakinanpaq.

72

-Manam paykunachu, nispas nin. Kayqa hukinpa rantinmi hamun. -Manachu kusisqa karqanku tiyasqankupi? -Manapunim kusisqachu kanchik tiyasqanchikpiqa. Chayqa hukataqsi qhaqyahina tuqyarispallataq pasarqun. -Hukin pasahirukunatachu qatichkan? nispas nin quyllur llaqtayuq wawaqa. Niptinqa: -Manam imatapas qatichkankuchu, nispas nin. Pasahirukunaqa puullan, mana chaytaq hanllakuchkan. Wawakunallam bintanaman sinqanta itin. -Wawakunallam ima munasqanta yachan, nispas nin quyllur llaqtayuq wawaqa. Wawakunallam thanta wawaraykulla punchawtapas usuchinman. Chay thanta wawam paykunapaqqa ancha chaniyuqin. Qichurquptinqa waqaykunkumanmi... -Ancha samiyuqmi kanku wawakunaqa.

XXIII

ayty, nispas nin quyllur llaqtayuq wawaqa.

-Wawy, nispas nin qatuqqa. Ch'akikuypaq hampi qatuqsi kasqa. Chay hampita sapa simana millpuykurquptinchikqa manaas ch'akipuwasunmanachu. -Imapaqmi chayta bindinki? nispas nin quyllur llaqtayuq wawaqa. Niptinqa: -Chayqa timpu mana usuchinapaqmi, nispas nin. Yachaqkunam ninku: 'chay hampita millpuykurquspaqa pichqachunka kimsayuq minutotam sapa simana puchuchikusunman yakuta mana upyaspa' nispa. -Imatataq rurasunchikman chay pichqachunka kimsayuq minutowanri? -Ima munasqanchiktapas... Quyllur llaqtayuq wawaqa sunqullanpis nin uqapaq pichqachunka kimsayuq minuto kanman chayqa, pukyullamana riyman... nispa.

XXIV
am pusaq punchawa aqupurunpi karqani mana avioniy purichiyta atispa. Ch'akikuypaq hampi qatuqmanta willawachkaptin yaku apasqayta tukuykuni. -Ayh! Willawasqaykikunawanqa manaraqmi avioniyta allichanichu. Manam yakuy kapunchu. uqapas pukyumanqa rillaymantaqmi! nispa nini quyllur llaqtayuq wawataqa. Chayqa niwan: -Wawqiy atuqqa..., nispa. -Wawy, amaa rimapayawaychu.

74

-Imanaptin? -Ch'akiymanta wausun... Mana uyariq-hinam niwan: -Wawqimasiyuq kayqa allinmi waunanchik qayllamuptinpas, nispa. uqaqa ancha kusisqam kani atuqwan wawqichanakusqaymanta. Manachus-hina waunaykuta unanchanchu nispam sunquypi nini. Paytaqa manam yarqanchu, manataqmi ch'akinchu. Intillawanmi kawsan... . Chayqa sunquyta rikunmanpas-hina niwan: -uqatapas ch'akiwachkanmi... pukyuta maskamusun..., nispa. T' ayh! nispa amirqupuni. Imaynataq hinalla aqupurunpi pukyuta maskamuykumanri? nispa sunquypi nini. Amisqapas paywan purini. Unaya upalla purispayku tutayachikuyku. Chayqa quyllurkunapas kancharimuna. Musquypihinallaam quyllurkunata rikuni ch'akiypa humpi huqarichisqan. Quyllur llaqtayuq wawap rimasqantaqmi umaypi. -Qamtapas ch'akiykusunkichu? nispam nini. Manam kutichiwanchu. -Sunqunchikpaqpas yakuqa allinmi, nispallam nin. Mana unanchaspam upalla kani. Mana imatapas tapunayta munanchu nispam yuyarini. Saykusqa tiyaykun, uqataq qayllanpi tiyaykuni. Hinaspam nin: -Mana rikusqa t'ikayuq kaspam quyllurqa sumaq..., nispa. Hinapunim nispa upallallam qutu qutu aquta qawani killa kanchaypi.
75

-Aqupurunqa sumaqmi, nillantaq. Ar, haykapmantapas munanipunim aqupuruntaqa. Aqu qutupi tiyaykuspaqa manam imatapas rikunchikchu uyarinchikchu. Ichaqa imachari aqu sunqupi kanchan... -Pukyuta pakaspam aqupurunqa sumaq..., nispam nin quyllur llaqtayuq wawaqa. Chaypim yacharquni sunqullapaq aqu kanchasqanta. Wawa kaspa awpa wasipim tiyaq kani. Entierrom kan kay wasipiqa nispam niqku. Manam chaytaqa pipas tarinchu. Ichapas mana maskankuchu. Wasiypiqa mana rikuy kanchayllam kanchaq. Wasiyqa illayuqmi kaq... -Ar, mana rikusqa illayuq kaspaqa wasiqa quyllurqa aqupurunqa sumaq! nispam nini. -Kusisqam kani atuqiyhina sunquyuq kasqaykimanta. Puuykurquptinmi marqarirquspa siqarini. Quri umiatapas apachkaymanhinam sunqu hunt'asqa karqani. Manam Pachantinpi kayhina qapyaqa kanmanchu nispa nini. Yuraq mat'inta wichqasqa awinta chukchantam wayrawan pukllaqta killa kanchaypi qawani. Hinaspam nini kay rikusqayqa hawallanmi. awiwanqa manam rikuchwanchu chaniyuq kaqtaqa... . Kusisqahinam puuchkarqan. T'ikan sunqu kasqanmantam kay warmataqa munani nispam nini puuchkaptinpas rosast'ikanmi lamparahina sunqunpi kanchan. Chaypim watuni yuyasqaymanta aswan qapya kasqanta. Chaymi nini lamparataqa allintam wayramanta harkana ama wauchinanpaq nispa. Hinaspam purisqaypi pukyuta taripani illarimuchkaptin.

76

Asirikuspa waskata aysarin rueda muyurichinanpaq.

XXV
unakunaqa trenman winaykukun, nispam nin quyllur llaqtayuq wawaqa. Manataqmi ima maskasqankutapas yachankuchu. Chaymi irapihina muyunku... Hinaspam nillantaq: -Yanqallam..., nispa. Chay pukyu taripasqaykuqa manam Sahara pukyuhinachu kasqa. Sahara pukyuqa aqupampapi uchkullam. Pukyu taripasqaykuqa llaqtapi pukyuhinam kasqa, posom kasqa. Manataqmi chaypiqa ima llaqtapas karqanchu. Chaymi utirayani: -Imayn? nispa. Lliwmi churasqa kachkasqa puruntin, waskantin... Utirayaptiyqa asirikuspa waskata aysarin rueda muyurichinanpaq. Ruedaqa unaya mana muyurichisqa molinohinam waqan. -Uyarinkichu? nispas nin quyllur llaqtayuq wawaqa. Kay pukyuta rikcharichinchik, waqachkanmi... uqaqa manam aysarispa saykunanta munarqanichu. Chaymi: -uqam aysarisaq, nispa nini. Sinchi llasam qampaq. Hinaspam puruta allillamanta aysarquni. Allintam takyaykuchini. Ruedaqa umaypi waqachkarqallanraqmi, yakupitaqmi intiqa llipipiykuchkarqan. -Kay yakutam munarqani, nispa niwan quyllur llaqtayuq wawaqa. Upyachiway ari... Chaypim yachani ima maskasqanta!
78

Chaymi puruta hapirayapuni. Chimsirayasparaqmi upyaykun. Sunquman chayaq miskihinam chay yakuqa. Manam ch'akiyllapaqchu. Killa kanchaypi purisqaykumanta, rueda muyurichispa waqachisqaykumanta, puruta aysarispa kallparisqaykumantam chay yakuqa pullpumun. Sunqutapas kusirichinmi. Wawa kachkaptiy Navidad mallkip kanchayin, chawpi tuta taki, runakunap asiyinmi Navidadpaq regalo chaskisqayta kancharichipuwarqan. Hinallataqmi karqan chay yaku upyaykuptiyqa. -Llaqtamasiykikunaqa huk wertallapim pichqa waranqa rosas t'ikata t'ikachin..., nispam nin quyllur llaqtayuq wawaqa. Chaypas manam chaypi tarinkuchu munasqankuta... -Manapunim, nispa nini... -Maskasqankuqa huk t'ikallapim kachkan, as yaku upyasqallapim kachkan. -Hinapunim, nispa nini. Chaymantam quyllur llaqtayuq wawaqa: -awiqa awsam, sunqunchikwanmi maskana, nispa nin. Upyaykuniam. Chaymi allina samarquni. Illarimuytaqa aquqa ch'umpillam qutu qutu kasqa. Chaypas kusichiwallantaqmi. Imamantach llakikuyman karqan... Chaypim quyllur llaqtayuq wawaqa qayllaypi tiyaykuspa niwan: -Simiykitaqa hunt'anaykipunim, nispa. -Ima simiyta? -Yachankiatq... uwihaypa hakimanta dibuhanaykim... Wiayllam chay rosasiyta uywanay. Dibuhuykunatam bolsilloymanta hurquni. Chayta rikuspaqa quyllur llaqtayuq wawaqa asinmi:
79

-Baobab sacha dibuhasqaykiqa kullis-hinam..., nispa. -Im? uqataq ancha altuman baobab sacha dibuhasqayta huqarirqani! -Atuq dibuhasqaykip ninrinqa waqrahinam... ancha hatunmi, nispam asillantaq. -Ama hinata niwaychu, wawy. Manam dibuhayta atirqanichu. Kicharayaq, wichqarayaq amarullatam dibuhayta atirqani. -Hinallaa kachun, nispam nin. Wawakunaqa yachanmi. Niptinmi hakimata dibuharparini. Hinaspam sunqu patmisqa haywani. -Imatataq yuyaykukuchkankiri...? nispa niptiyqa manam imaninchu. -Paqarinwanmi killaa uraykumusqay kanqa..., nispallam nin. Hinaspam upallaykun. -Chayllamanmi chayamurqani... nispam nillantaq. Hinaspam mancharikun. Chay nisqanpim sunquy putiykun. Chaymi tapuni: -Chay tupasqanchik paqarinqa manachari yanqallachu purikuchkarqanki may llaqtamantapas karupi, nispa. Chayamusqaykimanchu kutipuchkarqanki? Niptiyqa pukayaykullantaqmi. Chayqa unancharispahina nillanitaq: -Killaa chayamusqayki kaptinchu chayman kutipuchkarqanki...? nispa. Chayqa hukmanta pukayaykullantaq. Manapuni ari tapusqaymanqa kutichiwaqchu. Ichaqa pukayaspanchikqa hinapunim nichwanpas-hina ari.
80

-Ay! Manchachiwankim..., nispa niptiymi niwan: -Llamkamunaykim. Avioniykimanmi kutinayki. uqaqa kayllapim suyasqayki. Qaya chisi kutimunki... uqapas atuq-hina waqallasaqtaq nispa manam sunquy tiyaykunchu. Pimanpas yachaykukuspaqa waqachwanmi...

XXVI

ukyu qayllapiqa raqaymi kasqa. Chay qayantin chisiqa llamkasqaymanta kutimuchkaspam quyllur llaqtayuq wawataqa karumanta rikumuni pirqapatapi tiyachkaqta. -Manachu yuyanki? nispa nichkaqtam uyarini. Manam kaypichu! nispa niptin rimaqmasinqa imatachari nin. Niptinqa: -Ar! Ar! Kunan punchawmi, ichaqa manam kaypichu..., Nispam nin. Chay raqayman qayllachkaspapas manam pitapas rikunichu, manataqmi uyarinichu. Quyllur llaqtayuq wawallam nillantaq: -...Hinam, nispa. Aqupi yupiyta rikunkim. Chaypim suyamuwanki. Kunan tutam tinkusun. Raqay qayllapia kaspaqa manam rimaqmasinta rikunichu. Quyllur llaqtayuq wawallam upallarispa nillantaq: -Allinchu miyuyki? nispa. Manachu akarichiwanki? Niqta uyarispam llakirikuylla sayaykuni imaniytach munan nispa. -Ripuy kunanqa, nispam nin. Uraykuytam munani!
81

Hinam pirqa sikita qawarispa p'itaniraq. Chaypim sayarayachkasqa huk kutuyllawan wauchikuq machaqway. Pistolay hurqunaypaq bolsilloyta maskakuspa pawarini. Chayqa uyarirquwaspam machaqwayqa aqu aqunta suchuykun. Hinaspam ranraman ayqiykurqun talan talan nisparaq. Pirqata chayarquptiyqa makillaymana quyllur llaqtayuq wawaqa uraykumun qillullaa. -Imatataq rurachkarqankiri? Machaqwaywanchu rimanki? nispa nini. Hinaspa quri chalinanta paskarispa mat'inta uquchani. Chaymanta yakuta upyachini. Upyachispa chinlla kani. Allinta qawariwaspa uqllaykurqukuwan. Fusilpa chayasqan pisquppahinam sunqunqa phatatatamuchkasqa. Chaypas niwanmi: -Kusikunim motoriyki allicharqusqaykimanta, nispa. Wasiykimanqa kutipunkim... -Imaynamantam chayta yachanki? uqaqa motoriy allicharqusqayta willaqmi richkarqani! -uqapas kunan punchawmi wasiyman kutipullasaqtaq..., nispallam niwan. Chaymantam sunqu putisqahina nin: -Wasiyqa qampamanta aswan karupim, chaymi aswan sasawanqa chayman kutisaq..., nispa. Imanancha? nispam mat'ita uqllaykuni. Uqllaykuspaqa yacharquni sunqun chusaqman tukukupuchkasqanta... Hinallam karuiqman qawarayan. Hinaspam nin: -Dibuhapuwasqayki uwihaqa makiypim, kahunpas wasinpaq, hakimanpas, nispa. Llakisqallaa asirikun.
82

-Ripuy kunanqa, nispam nin. Uraykuytam munani!

Uqllarayachkaptiymi pisipisimanta yuyayman kutin. -Wawally, mancharikunkichu? nispa tapuni. Mancharikusqapuni ari chaypas asirikunmi. -Kunan chisim manchakusaqqa... nispa niwan. Chaymi sunquy qaqcharqukullantaq. Imaynam mana rikusaqachu? Asiyinmi uqapaq aqupurunpi pukyuhina karqan. -Wawally, asiyiykitaqa wiayllam uyariyta munani..., nispa nini. Hinam niwan: -Kunan tutawanmi wataa kanqa, nispa. Chaymi quylluriyqa qayna wata purun chayamusqaypa hanaqinpi kanqa... -Wawally, yanqa musquyiyllachu chay machaqwaywan rimasqayki, paywan tinkunayki, quylluriykiman kutipunayki..., nispa tapuni. Manam imaniwanpaschu. -awiwanqa manam rikuchwanchu chaniyuq kaqtaqa, nispallam nin. -Ar... -T'ikata yuyariy. Quyllurpi wiaq t'ikata wayllukuspaqa kusirikunkim tuta siyluta qawaspa. Quyllurkunaqa t'ikayuqkamam kanqa. -Ar... -Yakuta yuyariy. Rueda waqachiptiyki, waska aysaptiykim yaku upyachiwasqaykiqa uqapaq takihina miski karqan. Chayta yuyankichu? -Ar... -Quylluriy huchuylla kaptinmi mana rikuchiykimanchu.

84

Hinallaa kachun. Tuta quyllurkuna qawaptiykiqa mayqan kaqpas quylluriy kanqa. Chayqa llapantin quyllurta qawaspam kusirikunki... Mayqan kaqpas wawqimasillaykim kanqa. Kunan hukta qusqayki, nispa asikun. -A! Wawally wawa, chay asiyiykiqa kusichiwanmi. -Chaytam quyta munarqayki... Asiyiyqa yaku upyachiwasqaykihinam qampaq kanqa. -Imaniwayta munanki? -Runaqa manam kikin quylluriyuqkamachu kanchik. an puriq runakunataqa quyllurinqa anintam rikuchin, wakin runapaqtaq kanchayllam kanchan. Astronomokunapaqtaq uma nanay yupayllam. Businessmanpaqtaq qurim. Chay quyllurkunaqa chinllam. Qampa quylluriykikunaqa manam chay runakunappahinachu kanqa... -Chaywanri imaniwaytataq munanki? -Tuta siyluta qawaspaykiqa asiqta rikuwanki. Qampaqmi llapantin quyllur asimunqa. Asiqmi quylluriykikuna kanqa! niwaspam asirikullantaq. Sunquyki tiyaykupunqaa (sunqunchikqa tiyaykupullanpunim) chayqa, kusisqallam kanki riqsiwasqaykimanta. Wawqimasillaymi kanki haykapkamapas. uqawan asiyta munaspaykiqa bintanaykita kichararillaspa asirikunki. Runamasiykikunaqa utirayaspam asiqta qawasunki. Chayqa ninki quyllurqa asichillawanpuni nispa. Paykunaqa muspachkanmi nisunki. Qamtaqmi sunqullaykipi ninki quyllur llaqtayuq wawaqa pukllapayamuwanmi nispa, nispam asirikullantaq. -Quyllur rikunaykitaqa achka asiq kampanillatam rikunki, nispam yapa asirikullantaq. Hinaspam niwan:

85

-Kunan tuta amam hamunkichu, nispa. -Manam saqiykimanchu, nispam nini. -Unqusqahinam kasaq, waunayachkaymanhinam kanqa. Manam chayta rikunaykita munanichu... -Manam saqiykimanchu, nispam nillanitaq. Chayqa manchay llakisqam niwan: -Ichapas chaypi machaqway kanqa, ama kutuchikunkichu... Machaqwayqa manchay miyum. Yanqallamantam kutuykusunkiman.... -Manam saqiykimanchu, nispam nillanitaq. -Huk kutuyllapaqmi miyun kan..., nispam sunqunta tiyaykuchikun. Chay tutaqa manam paytaqa siqaqta rikunichu. Chinllamantam chinkarirqusqa. Taripaykuptiyqa utqayllam puriykuchkasqa. Chayqa: -Aypaykuwankichu? nispallam niwan. Hinaspam makiymanta hapipakuwaspa waqmanta llakirikullantaq: -Imamanmi hamunki? Llakikunkim. Wausqahinam kasaq, ichaqa manam wausqachu kasaq... uqaqa upallallam kani. -Karumanmi ari ripunay. Mana ari llasa kurpuntinqa ripuymanchu. uqaqa upallallam kani. -Kurpullayam chaypi kanqa. Amam llakikunkichu. uqaqa upallallam kani. Sunqun patmikuchkaptinpas kallpanchaykukun:

86

-Yuyanakullasunmi, nispa. uqapas quyllurta qawallasaqtaq. Quyllurkunaqa qurwayasqa ruedayuq posokamam kanqa. Llapantin quyllurmi upyachiwanqa.... uqaqa upallallam kani. -Qamqa waranqa waranqa kampanillayuq kanki, uqataq waranqa waranqa posoyuq kasaq, chaymi kusikusun, nispam nin. Waqaspam manaa rimanchu. Hinaspam nin: -Chayllapim, sapallaya risaq, nispa. Chayqa mancharisqa tiyaykurqun. Hinaspam nillantaq:

-T'ikaytaqa wiayllapuni rikunay! Pisi kallpayuqllam. Pisi yachayiyuqllam. Tawa kichkallanmi kan awqankunamanta amachakunanpaq... Ancha saykusqam uqapas tiyaykuni. -Chayllam..., nispam nin. Iskarayaspa hatarin. Hinaspa tatkirin. uqaqa manam kuyuriytapas atinichu. Chakin larupiqa qillullam kancharimun. Quyllur llaqtayuq wawaqa sayayllam sayan. Manam qaparinchu. Hinaspam ramranhina allillamanta aqupataman wischukun.

XXVII

am suqta wataa... Manam chaykunata pimanpas willarqanichu. Llaqtamasiykunaqa kusirikunmi kawsachkaqta riku-waspa. uqataq llakisqa kachkarqani. Saykusqam kani... nispalla nini. am kunanqa sunqunchakupunia... yaqa yaqa. Illarimuytaqa manam kurpunta taripanichu. Chaymi yachani planetanman kutipusqanta. Manam kurpunqa sinchi llasachu karqan... Tutaqa quyllurkunata uyarispa kusirikunim. Waranqa waranqa kampanillahina kanku... Imacha sunquypi? Maypachaqa nini hakima dibuhasqaymanqa watutaataq mana churasqanichu nispa. Manachari uwihanman hakima churayta atinchu. Kunanqa imaraqcha planetanpi kachkan? Ichapas uwihaqa t'ikata mikurqupuna... . Maypachataqmi kusirikuni manachari mikunchu! nispa. Quyllur llaqtayuq wawaqa allintachari t'ikanta pakchiykuchkan. Allintachari uwihanta qawachkan nispa nini, chaypim llapantin quyllurqa sunqullaymanta asirikumun. Maypachataqmi nini huk pantayllapaqmi kachkan nispa. Ichapas t'ikan pakchiykuyta qunqarqun. Ichapas uwihaqa qunqayllamanta tuta lluqsirqun... nispa nini, chaymi kampanillaqa wiqiman tukupun. Imanaptincha quyllurkunaqa kaymanataq hukmanataq tukun? Qamkuna quyllurllaqtayuq wawa munaqqa uqahinam kayta yachankichik: ima uwihapas t'ikata mikunqa chayqa, manaam tiqsimuyuqa kikillanchu kanqa...

89

Ramranhina allillamanta aqupataman wischukun.

Siyluta qawariychik. T'ikata uwiha mikunchu icha manachu? Chayta yuyaykukuspa yachankichik mana chay uwihap, chay t'ikap yanqalla kasqanta... Kuraqrunakunari yachanmanchu chaykunap ancha chaniyuq kasqanta?

91

Chay rikusqaymi uqapaq aswan sumaqtaq llakichikuqtaq. Kay paginap awpaqinpi dibuhasqaywanmi kikin. Allinta rikunallaykichikpaqmi huktawan dibuhani. Chay purunmanmi quyllur llaqtayuq wawaqa kay planetanchikman chayamun. Hinaspa chaymanta chinkapun. Allinta qawaykuychik kay dibuhasqayta. Ima punchawpas Africa suyupi aqupuruninta purispa chayman chayankichik chayqa, ninkichik kaymanmi quyllur llaqtayuq wawaqa chayamusqa! Nispa. Ama utqaylla pasarqunkichikchu. Quyllur chiqanpi suyarinkichik! Wawa achhuykamusuptiykichikqa chimpaykumusuptiykichikqa asirikuptinqa quri chukchayuq kaptinqa tapuykunaman mana kutichiptinqa paymi kanqa. Ama hina kaychikchu! Qillqamuwaychik kutimunam nispa...

nota de los traductores *


La elaboracin de libros de lectura de amplia difusin en quechua encuentra uno de sus mayores escollos en la ausencia de una lengua escrita. Si bien las formas de quechua habladas en los departamentos de Huancavelica, Ayacucho, Apurmac, Arequipa, Cuzco y Puno, e incluso en Bolivia, son en alto grado intercomprensibles y, por lo tanto, pueden considerarse como variantes de una sola lengua -a veces llamada quechua meridional-, esta relativa unidad no se plasma en la actualidad en una lengua literaria, es decir dotada de una norma grfica, lxica y gramatical, enseada en las escuelas y que se transmita de escritor a escritor. El desarrollo actual de la educacin bilinge y de la produccin de material de lectura en quechua pone cada vez ms a menudo al autor de manuales escolares y al traductor ante la necesidad de elegir dentro del amplio abanico de variaciones fonolgicas, lxicas, semnticas y morfolgicas que se despliega a lo largo de las reas a las que van dirigidas sus escritos. No hacerlo, es decir elaborar en el habla propia de un lugar un texto que pretende ser comn presenta el riesgo de suscitar el rechazo de los lectores que se identifican con hablas potencialmente concurrentes. En efecto, las formas particulares que toma el quechua en cada provincia, cada distrito y, a veces, en cada comunidad, constituyen uno de los signos ms resaltantes de las identidades locales. Por lo tanto, creemos que slo una forma de quechua neutral, que no se identifique con ningn habla particular y sea susceptible de representar, a travs de la escritura, a todas en comn, tiene posibilidades de ser aceptada por el conjunto de los hablantes del quechua meridional. Uno de los principales objetivos de esta traduccin es proponer un modelo de quechua escrito para todo el sur del Per, desde Huancavelica hasta Puno y el norte de Bolivia. Ello no implica que el desarrollo de una lengua escrita comn deba hacerse en perjuicio del cultivo literario de las variedades locales. Antes bien, creemos que ambos quehaceres pueden andar de la mano y enriquecerse el uno al otro. Criterios fonolgicos, lxicos y gramaticales permiten distinguir tres zonas fundamentales en el quechua meridional: un rea nortea, correspondiente a los departamentos de Huancavelica, Ayacucho y a la parte ms oriental de Apurmac, un rea central, que abarca el resto del departamento de Apurmac y la regin del Cuzco, y un rea surea, que cubre los departamentos de Puno y Arequipa, prolongndose hacia Bolivia. Si bien, fonolgicamente, el quechua cuzqueo y el quechua puneo comparten rasgos que los diferencian ntidamente del quechua ayacuchano (presencia de consonantes glotalizadas y aspiradas, conservacin del carcter oclusivo de la uvular /q/, erosin de las consonantes en posicin final de slaba),

otros muchos rasgos lexicales, gramaticales e incluso fonolgicos acercan el quechua cuzqueo al quechua ayacuchano -tambin llamado chanca-, diferencindolos a ambos del puneo. Por lo tanto, no parece justificarse, para la planificacin lingstica, el establecimiento de dos lenguas escritas: el quechua cuzqueo-collavino, por un lado, y el quechua ayacuchano, por otro. Segn nuestra experiencia lingstica, las tres subvariedades mencionadas (chanca, cuzquea y punea) presentan un grado equivalente de diferenciacin entre s al mismo tiempo que una semejanza suficiente como para dar lugar a un estndar nico. La presente traduccin toma por base las variedades cuzquea y collavina pero espera ser aceptada y fcilmente legible por hablantes de la variedad ayacuchana. En efecto, Lydia Cornejo es hablante materna del quechua que se habla en el norte del departamento de La Paz, el cual difiere muy poco del habla del departamento de Puno, mientras Csar Itier est familiarizado con el quechua cuzqueo. Por esta razn, esta traduccin contiene algunas formas y estructuras tpicamente cuzqueas y collavinas, como por ejemplo mat'i frente, en lugar del ayacuchano urku. En el caso de trminos de uso frecuente, como t'ika flor (Ayacucho: wayta), paa derecha (Ayacucho: alliq), lluqi izquierda (Ayacucho: ichuq), chaqay aquel (Ayacucho: wak), huchuy pequeo (Ayacucho: uchuk), esperamos que la rica y antigua tradicin escrita de la que goza el quechua cuzqueo haya podido familiarizar a muchos hablantes ayacuchanos y huancavelicanos con dichos trminos. Sin embargo, hemos rechazado el trmino unu agua, exclusivamente cuzqueo-puneo, probablemente de origen no quechua, en beneficio del trmino panquechua yaku, empleado tanto en el quechua ayacuchano como en el boliviano y generalmente conocido por los hablantes de las regiones de Cuzco y Puno. En muchos casos en que tenamos que elegir entre las distintas posibilidades ofrecidas por cada habla, optamos por recoger las soluciones que aparecen en los textos de la poca colonial. Por una parte porque la antigua lengua general ofrece muchas veces las formas primigenias que han dado origen a la diversidad de formas modernas as como un estado de la lengua menos interferido por el castellano que el actual. Por otra, porque creemos que promover formas en lo posible cercanas a la lengua en la que est escrita la rica literatura colonial facilitara un futuro acceso a sta y, consiguientemente, el enriquecimiento y fortalecimiento del estndar literario moderno. As, hemos optado por el empleo de q'aya maana (adv.) (que escribimos qaya), que se conserva an con este sentido en el quechua de Puno y Bolivia, en vez del de paqarin, usado en Ayacucho y Cuzco y que constituye muy probablemente un hispanismo semntico. Por la misma razn, empleamos muspa- en su sentido cuzqueo y ayacuchano de estar confundido, delirar y no en su sentido puneo de estar sorprendido. Asimismo, empleamos naqi- marchitarse, hoy conservado en Ayacucho y Cuzco, en vez de iq'i- (norte de La Paz); qapya frgil, que se conserva bajo esta forma en Ayacucho y bajo la forma qhapya en Puno, en vez de la forma cuzquea qhapra, fonolgicamente ms evolucionada; yayku- entrar, como en el ayacuchano, en

ii

vez de la forma cuzquea moderna hayku- y de la forma collavina wayku-. En unos pocos casos, cuando las condiciones estilsticas lo permitan, hemos empleado conjuntamente dos expresiones de diversas procedencias, como en los ejemplos siguientes: - wallataman kutiy, wachwaman tukuy transfrmate en pato, donde wachwa pertenece al quechua ayacuchano y wallata al cuzqueo y puneo, kuti-, en este sentido, al quechua del norte de La Paz y tuku- al ayacuchano-cuzqueo. - achhuykullantaq, chimpaykullantaq se acerc nuevamente a l, donde achhucaracteriza al cuzqueo frente a chimpa-, en este sentido propio del collavino. - pay sunqunchanayuq, sunqun tiyachinayuqmi rikukuni yo tena que consolarlo, donde la primera expresin pertenece al collavino y a la antigua lengua general, y la segunda al ayacuchano y cuzqueo. Una vez establecidos criterios de seleccin lxica, el traductor se enfrenta con el problema de la representacin grfica de la lengua: cmo encontrar una manera unitaria de escribir un idioma cuya realidad fonolgica vara de un lugar a otro? En una mayora de casos, hemos optado por no representar los rasgos glotalizados y aspirados de las consonantes oclusivas y africadas, que caracterizan al quechua cuzqueo y puneo frente al ayacuchano. Aunque estamos conscientes de que dichos rasgos constituyen un aspecto central, para muchos hablantes, de la identidad fonolgica y grfica de la lengua, la inclusin de los mismos en un estndar escrito nos parece presentar ms inconvenientes que ventajas. Por una parte, porque la distribucin de los rasgos glotalizados y aspirados no es uniforme de una zona a otra, lo cual hara difcil establecer un uso homogneo de los mismos. Por otra parte, porque resultara extremadamente engorroso, para un hablante ayacuchano, aprender a manejar una grafa que represente rasgos fonticos que no tienen reflejos en su propia pronunciacin. Adems, la experiencia parece mostrar que la ausencia de una notacin de la glotalizacin y la aspiracin no estorba la lectura de un texto por hablantes cuzqueos y puneos. Sin embargo, la hemos conservado en los pocos casos en que su ausencia puede crear ambigedades: proponemos diferenciar grficamente t'ika flor de tika cuajado, ch'aki seco de chaki pie, sut'i claro de suti nombre, k'acha elegante de kacha enviado, p'ita- saltar de pita- fumar, qhulla tierno de qulla colla, t'iraarrancar de tira- andar al trote, etc. La opcin de no representar, lo ms a menudo, los rasgos glotalizados implica tambin el abandono grfico de la /h/ epenttica que surge en posicin inicial de las palabras que empiezan por vocal y comportan una consonante glotalizada: escribimos: upalla- callarse (hup'alla- en el quechua puneo), amawta sabio (hamawt'a en el quechua cuzqueo), allpa tierra (hallp'a en Puno y ciertas reas del Cuzco), allicha- arreglar (hallch'a- en el quechua collavino), ukucha ratn (huk'ucha en Cuzco y Puno), uqu hmedo (huq'u en Puno), etc. Las formas que prescinden de la h epenttica son generalmente las que se encuentran en el quechua ayacuchano.

iii

Hemos optado por representar las consonantes en posicin final de slaba tal como se ofrecen en el quechua de los departamentos de Huancavelica y Ayacucho y en los textos cuzqueos de los siglos XVI y XVII. En el transcurso de la poca colonial, el quechua cuzqueo y collavino ha sufrido un proceso de erosin de dichas consonantes, debido muy probablemente a una influencia sustratstica de la fonologa del aymara. Se trata de un proceso an sin concluir ya que el quechua del norte de La Paz conserva muchas formas y arcaicas como el progresivo -chka- (que ha evolucionado a -s a- en el quechua cuzqueo), o kimsa tres (hoy kinsa en el cuzqueo). Escribimos, pues, achka mucho y no ashkha o askha, wichqa- cerrar y no wisq'a-, qullqi y no qulqi, upya- y no ukya- o uha-, wischu- y no wikch'u-, utqa- y no usqha-, wawqi y no wayqi. En la morfologa, hemos restitudo tambin las consonantes de fin de slaba de acuerdo a la forma que tenan en la lengua general, la misma que encontramos en una parte del quechua ayacuchano e incluso en algunas zonas del cuzqueo o del puneo: -p para el genitivo despus de vocal (amarup wiksan), -pti- para el gerundio 2 (Asiykuptinqa piaykukuni), -m para el asertivo despus de vocal (Kayhinam karqan), -chka- para el progresivo (kayllapichu kachkanki?), -i- para el estribo que precede los sufijos posesivos despus de consonante (yuyayiyuqmi kani), -chwan para el optativo en la primera persona inclusiva del plural (Chay muhutaqa manam rikuchwanchu), -chuch para el dubitativo (Atisaqchuch manachuch?). Todas estas opciones corresponden a los principios de normalizacin actualmente propuestos por el Ministerio de Educacin del Per. La erosin de las oclusivas y africadas en posicin final de slaba ha tenido a veces efectos ms complejos. El antiguo conjetural -ch (despus de vocal) / -cha (despus de consonante), que encontramos en la lengua general, se ha conservado tal cual en el quechua ayacuchano. En el quechua del norte de La Paz, ha evolucionado a -s despus de vocal, en los grupos interrogativos, confundindose formalmente con el citativo (imanansi qu le habr pasado?) y en los otros contextos aparece bajo la forma -cha, tanto despus de vocal como de consonante. En el quechua cuzqueo, se ha evitado la confusin del conjetural y del citativo despus de vocal mediante la asimilacin de ari pues al sufijo conjetural, lo que ha producido la forma -chari, posteriormente reducida a -ch. Esta creacin morfolgica se encuentra tambin en las hablas ayacuchana (bajo la forma -ch) y boliviana (bajo la forma chari) con un matiz evidencial que lo distingue de -ch(a). En el cuzqueo, el mismo contraste semntico distingue el empleo de -ch en asociacin con riki (por ejemplo: mamaypas phiakuwanqach riki seguramente que mi madre se va a enojar contra mi) de su empleo simple. Ante la diversidad de las soluciones que se observan actualmente entre las variedades del quechua meridional, hemos optado por seguir el modelo que ofrece la lengua general, diferenciando un conjetural que expresa un alto grado de probabilidad, que representamos como -chari (manapunichari karumanta hamuwaqchu karqan no puedes haber venido de muy lejos), de un conjetural que expresa un cierto grado de incertidumbre, que representamos como -ch despus de vocal (imaynamantach payri riqsiwan? cmo puede

iv

conocerme?) y -cha despus de consonante (Baobab muhup hunt'aykusqancha kasqa chay planetaqa ese planeta deba estar plagado de semillas de baobab). Asimismo, el sufijo contradictor -m del quechua cuzqueo resulta de una elisin de la ltima slaba de -mari (a su vez procedente de -m + ari), forma sta que se conserva todava en el quechua puneo y boliviano. Lo restituimos en la grafa: Kayqa unqusqamari Pero este est muy enfermo!. El quechua ayacuchano y cuzqueo ha experimentado un fenmeno de disimilacin voclica en ciertos contextos morfolgicos: formas como tiyaykumun, tiyaykupun, tiyaykuchin, que son las que se dan en la lengua general y, todava, en el quechua de Bolivia, corresponden actualmente en el quechua ayacuchano y cuzqueo a tiyaykamun, tiyaykapun, tiyaykachin. Siguiendo el principio que consiste en recoger las formas ms conservadoras entre las que estn actualmente en uso, hemos optado por no tomar en cuenta esta evolucin fonolgica en la representacin grfica y escribimos: uwihata dibuhaykupuway dibjame una oveja o uraykumunki has bajado. Otro rasgo conservador del quechua puneo y boliviano es la retencin sistemtica de la consonante interna de ciertos sufijos verbales, como el centrpeta -yku-, que en Ayacucho y Cuzco est evolucionando hacia -yu-, o del centrfuga -rqu-, que en las mismas zonas tiende a producirse como -ru-. El mismo fenmeno sucede con el pretrito -rqa(n) que se da muchas veces en esas zonas como -ra(n)-. Representamos dichos sufijos en su forma ms conservadora. El orden en el que aparecen los sufijos dentro de la palabra tambin vara, en ciertos casos, de una zona a otra. As, en quechua ayacuchano, el orientador actancial 1 -ku- puede preceder al centrpeta -yku- y al centrfuga -rqu- (por ejemplo: tapukuykuni, puukurqun), posibilidad inexistente en el quechua cuzqueo-boliviano y en la mayora de los textos antiguos. Una vez ms, nos hemos atenido al modelo de la lengua general. Igualmente, en el quechua puneo, las marcas de persona sujeto-objeto tienden a aglutinarse en posicin final de palabra, despus de las marcas de tiempo y aspecto. Se dice as munarqawanki, munarqasunki, etc, tal vez por influencia del aymara, ms sinttico en este aspecto de su morfologa que el quechua. A la inversa, el quechua ayacuchano y la lengua general presentan la estructura atribuible al protoquechua, en la cual la marca de la primera persona verbal -wa- y el sufijo -su-, que invierte la actancia, preceden las marcas de tiempo y aspecto: munawarqanki, munasurqanki, etc. El quechua cuzqueo moderno representa un estado intermediario, en el que la marca de primera persona objeto precede las marcas de tiempo y aspecto (munawarqanki) mientras que el sufijo *-su- se ha fusionado con la marca de segunda persona sujeto creando un sufijo -sunki l a ti colocado despus de los sufijos temporales y aspectuales (munarqasunki). Hemos optado aqu por la estructura ms conservadora, que es la que presentan la lengua general y el quechua ayacuchano. Igualmente, combinamos el posesivo -yuq y el restrictivo -lla segn el orden -yuq-lla, como en quechua ayacuchano y boliviano y como en la lengua general, y no segn el orden -lla-yuq con el que aparece en el quechua cuzqueo moderno. No empleamos el gerundio -stin, exclusivo del quechua ayacuchano moderno ni el diminutivo -cha, casi inexistente en el

quechua collavino y en la lengua general. Segn el mismo principio, hemos optado por la forma ayacuchana uchku hueco en lugar de la forma cuzqueo-punea hutk'u, donde t representa una reinterpretacin, por influencia del sustrato aymara, del fonema retroflejo */c/ del protoquechua *ucku. Del mismo modo, hemos elegido la forma pakchi- cubrir con un recipiente que, con o sin glotalizada, coexiste junto con la forma aymarizada pakti(tambin con o sin glotalizada) en los quechuas de Puno, Cuzco y Ayacucho. La influencia del sustrato aymara, ms marcada en el quechua puneo que en el quechua cuzqueo y ayacuchano, ha favorecido evoluciones fonolgicas propias que no hemos recogido (en particular los cambios /r/ > /l/, en posicin inicial de palabra, y el cambio /w/ > /m/). As hemos rechazado maymi- agitar en beneficio de maywi- y laqay ruina en beneficio de raqay. Por fin, criterios etimolgicos y el modelo de la lengua general nos han hecho preferir wanquyru a wayrunqu (ambas formas se dan en todo el quechua meridional), saqi- dejar (Ayacucho, Cuzco) a haqi- (norte de La Paz), taqlla- dar palmadas (Ayacucho, Cuzco) a taqlli- (norte de La Paz), q'achu pasto (Cuzco) -que escribimos qachu- a hach'u (norte de La Paz). Una buena parte del lxico quechua de origen castellano puede considerarse como una caracterstica esencial de la lengua y un reflejo de la historia cultural de sus hablantes. Aunque la actividad neolgica que se est llevando a cabo actualmente en los pases andinos no carece de justificaciones, nos ha parecido que emplear neologismos todava relativamente poco difundidos entre los hablantes podra dificultar la lectura de nuestra traduccin. Por lo tanto, hemos conservado prstamos ya bien integrados a la lengua como kulur color, lapis lapiz, dibuha- dibujar, liwru libro, liyi- leer. Sin embargo, hemos recogido algunas adaptaciones semnticas de origen culto que ya gozan de cierta trayectoria en la cultura escrita quechua y frente a las cuales no existe un prstamo realmente integrado a la lengua: amawta sabio, harawi poema, suyu regin y Pacha Tierra, sami dicha, samay punchaw da de descanso. Asimismo, hemos acudido a algunas composiciones lxicas que existen en los textos antiguos aunque parecen haber sido forjadas por quechuistas eruditos de la poca colonial: ninasamaq urqu volcn (en actividad), sumaychakuq jactancioso. Hemos tratado de rescatar trminos que han cado parcial o totalmente en obsolescencia, pero que pertenecen a la lengua tal como se hablaba en los siglos XVI y XVII: apu seor, rey, wamink'a capitn, mamaqucha mar, ocano, kacha enviado, embajador hamuta- imaginar, illapa rayo, chani valor, precio, pullqana escudo, aqupurun desierto, wampu barco, tiqsimuyu mundo. Tambin hemos acudido a algunos trminos, al parecer obsoletos en el quechua de Ayacucho y Cuzco, pero que se conservan en el quechua collavino: kamayuq encargado, responsable, wat'a isla, unancha- hacer manifiesto, develar, descubrir (para s o para otros). En unos pocos casos, la voluntad de proporcionar un texto claro para todos nos ha hecho preferir ciertos prstamos a trminos quechuas que se conservan todava en algunas zonas. As hemos traducido vender por bindi- y no por rantiku-, que encontramos en la lengua general y en el quechua huancavelicano actual, ni por ranha-, existente en el quechua del norte de La Paz.

vi

Empleamos hanaqpacha trmino acuado en ese sentido por los religiosos del siglo XVI- en contextos en los cuales el cielo aparece como un mundo poblado de seres animados. En efecto, ese trmino se emplea actualmente en contextos semejantes. En cambio, siguiendo tambin el uso, hemos preferido el prstamo siylu (< esp. cielo), muy antiguo en la lengua, para designar el cielo fsico que se ve desde la tierra. De manera general, nos parece esencial que las categoras que se han establecido en la lengua real no queden sepultadas por un afn purificador. Parece imposible encontrar soluciones simples y sistemticas para la representacin grfica de los prstamos. Tratamos de identificar los prstamos mejor integrados al habla de los monolinges, desde un punto de vista fonolgico y cultural, que tratamos grficamente como palabras quechuas, de acuerdo a la pronunciacin con la que los hemos escuchado de personas monolinges (aunque tambin hemos observado que dicha pronunciacin vara de una regin a otra e incluso de una persona a otra). Las personas bilinges tienden a pronunciar todos los prstamos -por lo menos los que identifican como tales- de acuerdo a su pronunciacin en castellano, en parte por no parecer ignorar la lengua de prestigio. Los monolinges, por su parte, estaran muy sorprendidos de saber que ciertas palabras de su lxico cotidiano no son de origen quechua. En la representacin de este tipo de prstamos, preferimos adoptar el punto de vista de las personas menos influenciadas por el espaol y considerarlos como elementos vivos del quechua. Consignamos as: bida vida, misa mesa, law (< lado) lugar, huywis jueves, simana semana, liwru libro, huwis juez, kasu- (< caso) obedecer, kurpu cuerpo, liyi- leer, inlisha iglesia, ira era, ripara- (< reparar) darse cuenta, kahun caja, cajn, siylu cielo, sintiku- (< sentir + ku-) resentirse, timpu tiempo, uwiha oveja, etc. En cambio, para los prstamos menos vinculados a la cultura tradicional y de uso menos comn, hemos preferido optar por la grafa de la lengua fuente, aunque sustrayendo los acentos por carecer stos de funcin, debido al carcter sufijante del quechua: bolsillo, tornillo, martillo, avion, gramatica, historia, elefante, mecanico, telescopio, baobab, numero. Estamos conscientes de que, muchas veces, es difcil adscribir un prstamo a una u otra categora. En un caso, hemos preferido no seguir estos criterios: hemos escrito cuento el trmino pronunciado kintu por las personas monolinges, a pesar de la total integracin de este concepto a la cultura tradicional. En efecto, nos ha parecido que la forma kintu no sera reconocida por la mayora de lectores. La elaboracin de un texto escrito en quechua plantea tambin problemas de orden estilstico. Inspirndonos en los textos en lengua general y en el habla de las personas monolinges, hemos optado por marcar, cada vez que era posible, el predicado, con el asertivo -m(i), el citativo -s(i) o los conjeturales -ch() y -chari. Por otra parte, en quechua, la relacin de cada enunciado con el anterior se precisa muy a menudo mediante partculas como chayqa, chaysi, chaymi, hinaspa, etc. Hemos acudido frecuentemente a estas articulaciones lgicas entre las frases.

vii

El proceso de literizacin del quechua, por ser obra de personas bilinges, corre necesariamente el riesgo de tomar por base el sociolecto de dichas personas, de inspirarse excesivamente en el modelo de la lengua dominante y de reproducir inconscientemente en quechua muchas estructuras semnticas, sintcticas y estilsticas que, en realidad, son propias del castellano. Esta tendencia, muy natural, amenaza el xito mismo de dicho proceso ya que los hablantes monolinges, en particular los alumnos de las escuelas bilinges, podran no reconocer como su propio idioma el de los textos educativos y literarios que se les propone. Por nuestra parte hemos tratado de contrarrestar tales interferencias prestando una atencin detenida al habla de las personas monolinges tal como la hemos podido apreciar a travs de los textos, particularmente de tradicin oral, recogidos de boca de personas poco o nada familiarizadas con el castellano. Hemos podido constatar cun grande es la distancia existente entre el quechua hablado en las comunidades y el de las ciudades andinas, en particular en los aspectos semntico y sintctico. Con esta traduccin, esperamos contribuir a definir un concepto de quechua literario dotado de estructuras semnticas, gramaticales y sintcticas genuinas que produzcan textos lmpidos para el lector monolinge. Creemos que El Principito, de Antoine de Saint-Exupry, se presta muy bien para ello: en los ltimos aos, el desarrollo de la educacin bilinge intercultural ha generado la necesidad de proporcionar textos literarios accesibles a los nios y adolescentes que han adquirido cierta prctica de la lectura en su lengua materna pero que no encuentran nada para leer en quechua al salir del aula o al terminar la escuela primaria. Atractivo y portador de valores universales, Quyllur llaqtayuq wawamanta puede servir de etapa preliminar a la traduccin de obras peruanas y extranjeras de mayor alcance literario. Muchas veces en la historia de las lenguas, la actividad de los traductores ha sido la que ha permitido la emergencia de un nuevo instrumento lingstico, apto para sustentar una prosa escrita. De manera general, estamos conscientes de que la lengua literaria que tal vez logre plasmarse en el futuro puede no ser la que proponemos aqu. Pero esperamos que esta traduccin y esta nota contribuyan a una reflexin prctica sobre la literizacin del quechua. Agradecemos a Gloria Cceres, Rosala Puma Vda. de Cusihuamn, Georgina Maldonado y Gerald Taylor por sus acuciosas observaciones a versiones anteriores de esta traduccin.

Lydia Cornejo y Csar Itier ensean la lengua quechua en el Instituto Nacional de Lenguas y Civilizaciones Orientales (INALCO, Pars, Francia).

viii

Você também pode gostar