Você está na página 1de 58

EXEMPLOS MUSICAIS Introduo

A incluso de alguns exemplos de msica instrumental na reedio deste livro a resposta possvel, ao desejo manifestado por Ernesto V. Oliveira e Benjamim Pereira de complementar a vasta informao nele contida, com indicaes que permitam, a quem o deseje, conhecer e mesmo iniciar ou desenvolver uma prtica instrumental que, como os autores previam na 1. edio, se encontra em franco declnio. Jorge Dias, em Da msica e da dana, como formas de expresso populares, aos ranchos folclricos (1970), descreve a degradao da msica tradicional portuguesa a partir dos anos 20, como um processo irreversvel a curto prazo, que justifica a adopo de medidas eficazes para a sua salvaguarda. A bibliografia e discografia existentes apesar de dispersas e parcelares, permitem conhecer, a quem o queira, o repertrio tradicional que deveria ser objecto de uma maior ateno por parte de msicos amadores e profissionais, e das escolas, associaes e academias que de algum modo desenvolvem actividades musicais. A recente edio do Cancioneiro Popular Portugus (1981) de M. Giacometti e F. Lopes Graa, pela escolha criteriosa das msicas e incluso de bibliografia e discografia actualizada, facilitou o trabalho desses msicos e instituies, aos quais bastar ter a vontade necessria para comear de imediato a sua divulgao. A msica instrumental apresenta porm problemas especficos, pelo que o seu tratamento, conducente a uma prtica ou pelo menos ao seu conhecimento, s ser possvel pela complementaridade de vrias aces: - contacto directo com os msicos que por todo o pas tocam ou tocaram estes instrumentos; - conhecimento das formas de transmisso e aprendizagem dos saberes instrumentais, tal como se processavam nos grupos e comunidades a que pertenciam (ou pertencem); - levantamento urgente das tcnicas de construo, reparao e manuteno; - estudo dos registos fonogrficos, fotogrficos, filmes e vdeos, etc. para apuramento das tcnicas instrumentais, postura corporal, sonoridade, adequadas a cada um dos instrumentos; - transcries em notao musical e tablaturas instrumentais, acompanhadas sempre que possvel por registos udio; - publicao de trabalhos de divulgao sem descurar os aspectos histricos e etnogrficos facilitando o reencontro com estes instrumentos e grupos instrumentais, bem como a procura de novas formas e funes, condio necessria para uma renovao que acreditamos possvel e potencialmente motivadora de msicos situados em diferentes quadrantes da prtica musical. Outras aces seriam necessrias, com destaque para as que dependem dos poderes pblicos, que lamentavelmente pouco fizeram nas duas dcadas que nos separam da 1. edio deste livro. Jorge Montes Caranova e Manuel Moreira, tocadores de viola campania e viola beiroa, e como eles tantos outros, j no nos podem ensinar os

326

segredos dos seus instrumentos. As gravaes, fotografias, registos escritos e algumas cartas, os relatos vividos por quem de perto com eles conviveu, no respondem infelizmente a algumas perguntas que s eles, pelo seu exemplo, poderiam esclarecer. Quando, nos cursos de formao de professores da Fundao Gulbenkian (1969) e posteriormente na Juventude Musical Portuguesa e Escola Superior de Educao pela Arte procurmos conhecer a msica instrumental portuguesa, foi este livro que ento nos serviu e serve de guia na descoberta de um mundo que a nossa formao e experincia anteriores no nos tinha revelado. Tornmo-nos frequentadores habituais do Museu de Etnologia de Lisboa, que fomos conhecendo com a ajuda de todos quantos a trabalhavam. Os objectos e coleces, os livros, os filmes, eram um constante desafio nossa curiosidade que j no se contentava com os aspectos especificamente musicais e se abria a outros campos do conhecimento sem os quais aqueles no podem ser compreendidos. O estudo da coleco de instrumentos populares e gravaes do Museu, foi-nos facilitado pelo constante situar dos objectos nas pessoas e grupos que os tocavam e nas situaes em que eram utilizados. Aprendemos que todo esse trabalho se baseava num mtodo de investigao apurado e rigoroso e num profundo respeito por esses homens e mulheres, camponeses na sua maioria, no seu saber e na sua vontade. Devemos a F. Lopes Graa e Michel Giacometti, os textos e gravaes onde comemos a estudar a msica do nosso povo. A Francisco dOrey o gosto e a prtica da msica vocal na J.M.P.. A Javier Hinojosa e Emlio Pujol o conhecimento das tablaturas instrumentais e a sua utilizao para a transcrio da msica popular portuguesa. Ao Grupo de Aco Cultural, o conhecimento e apoio decisivos na procura de novos caminhos para a msica portuguesa. A Lus Pedro Faro, Pedro Caldeira Cabral e Rui Vaz o esclarecimento de muitas das nossas dvidas e a clarificao de determinados procedimentos instrumentais. A publicao de algumas partituras instrumentais o resultado do continuado interesse e dedicao das pessoas citadas e de muitas outras que, de quaisquer outras formas nos tm ajudado. A todos nos basta que os instrumentos populares portugueses recuperem o lugar a que tm direito, como modesta homenagem aos homens e mulheres das comunidades rurais que lhes deram vida. Estamos com Ernesto V. Oliveira quando nos diz que ...eles no so relquias mortas e inertes, exotismos pitorescos ou curiosidades eruditas: so testemunhos do passado que explica o presente, a prpria histria da marcha e da luta do Homem, a dignidade e a beleza das suas mos uma lio viva de Humanismo, a dizer o que o Homem de sempre. Domingos Morais Jos Pedro Caiado Carlos Guerreiro
EXEMPLOS MUSICAIS 327

Nota Preliminar

1) As msicas transcritas a partir das gravaes originais de Ernesto V. Oliveira e Benjamim Pereira, entre 1960/63, referem-se apenas aos instrumentos e grupos instrumentais mais significativos. 2) A escolha dos trechos musicais, dada a impossibilidade na maior parte dos casos de recorrer aos msicos que os tocaram, teve em conta a nossa capacidade de analisar as gravaes e a informao que sobre cada um deles existia, sendo a opo por aqueles que pensamos ter apreendido no que de essencial os caracteriza. 3) Utilizmos ainda outros materiais de diferentes provenincias, que no existiam ou eram de difcil tratamento nas gravaes referidas em 1). 4) Os instrumentos e grupos instrumentais seguem a ordem de apresentao dada neste livro, onde se assinalam com a letra M, seguida do nmero ou nmeros dos exemplos musicais que o complementam. Pelo nmero limitado de exemplos a incluir, no foi possvel tratar todas as formas e gneros musicais referidos. 5) Nome dos colectores, local, data da recolha, responsveis pela notao musical e notas explicativas, so indicadas a seguir ao nome dos instrumentos, excepto nos casos em que no foi possvel seguir esta norma. 6) O nome dos informadores est junto a cada exemplo musical, logo a seguir ao ttulo, ou nas notas explicativas quando se tratava de um grupo numeroso; para as msicas (3.1), (3.2), (13), (14.1) e (14.3) no foi possvel dar esta indicao. 7) Nos cordofones, a restituio dos exemplos musicais facilitada pela complementaridade da informao dada na notao musical e na tablatura que indica as cordas e trastos (ou pontos) que os dedos da mo esquerda pressionam e ainda as que soam livres. Neste tipo de tablatura, muito usado em edies modernas de msica para instrumentos similares aos tratados neste livro, os smbolos usados so:

1 linha: Primeira(s) corda(s) 2 linha: Segunda(s) corda(s) 3 linha: Terceira(s) corda(s) 4 linha: Quarta(s) corda(s) 5 linha: Quinta(s) corda(s)

1 2 3 4 5

2 4

0 2 3 0 0

. .

.
0 2 3 0 0 0 2 3
(etc...)

328

- Espaos separados por linhas que representam as cordas; nos instrumentos de cordas duplas, cada espao representa duas cordas. As cordas so ainda representadas por um nmero num crculo. - Nmeros que representam os trastos ou pontos a partir da pestana ( = zero ou corda solta). - Outros smbolos de uso corrente em notao musical (barras de compasso, sinais de repetio, figurao rtmica, etc.).

EXEMPLOS MUSICAIS 329

Cordofones
EM 1. VIOLA AMARANTINA
EM 1. VIOLA AMARANTINA E. V. DE Oliveira / B. Pereira Arnoia, Celorico de Basto E.V. de Oliveira / B. Pereira (1960/63) Arnoia, Celorico de Basto (1960/63) D. Morais
D. Morais

V
1

1.1.Afinao 1.1. Afinao

1.2. VAREIRA 1.2.VAREIRA Viola Jos Alves Mesquita Viola Jos Alves de de Mesquita

1 2 3 4 5

r q . . . . . . . K # # 2 . .. .. .. .. .. .. .. ( . ) V 4 . . K r . 0 0 . 0 0 . 0 0 . 0 0. 0 0 . 0 0 . 0 0 0 0 0 2 0 4 2 .. 2 2 2 2 2 2 2 0 0 3 3 0 0 2 2 (2 .. 2) 3 3 3 3 3 3 3 3 2 2 0 0 2 2 3 3 3 3
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
(etc...)

1.3.CANA VERDE 1.3. CANA VERDE Viola Jos Alves Mesquita Viola Jos Alves de de Mesquita

q ## 2 V 4
1 2 3 4 5


0 2 3 0 0

() .. 6 .. .. 8 . 6 . 0. 8 .2 3 0
0


0 2 3 0 0

2 4

0 2 3 0 0

j 2 4 J j 0 2 0 2 4 2
3 0 0 3 0 0


0 2 3 0 0

. 6 ... 8 . 6 0. 8 2 3 0
0


0 0 2 0 2

j 2 4 J j 0 2 0 0 43
2 0 2 2 0 2


0 3 2 0 2

6 8 6 8

# # 6 .. V 8 ... 6 0. 83 2 0
2 0 0 0 0 2

j 2 4 J j 0 2 0 0 0 4 0 3
0 0 2 0 0 2 2 0 2

. 6 ... 8 . 6 0. 8 03 0
0


0 2 3 0 0

> j 2 . 6 ... 4 . 8 . . J j . 0 0 2 0 0 2 4 2 2 .. 6 2 8 3 3 3 3 0 0 0 0
0 0 0 0

> > ... 2 . 4 . .


0 2 3 0 0

2 4

0 2 3 0 0

330

EM 2. VIOLA BEIROA EM 2. VIOLA BEIROA E. V.de Oliveira / B. Pereira E.V. de Oliveira / B. Pereira D. Morais Idanha-a-Nova (1960/63) Penha Garcia,
D. Morais 2.1. Afinao 2.1.Afinao

2.2. SENHORA DA PVOA 2.2. SENHORA DA PVOA Viola Manuel Moreira Viola Manuel Moreira

U j q U # # .. V () J J U U j . 7 7 7 7 7 7
1 2 3 4 5 6

7 7

7 7

8 7

8 7

7 7

8 7

7 7

8 7

7 0

8 7

8 7

8 7 7 7

7 8 7

7 0

(etc...)

3 j , U # # .. .. V () J 3 3 U j . . 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 8 7 8 7 7 7 7 8 7 8 7 7 8 7 7 7 7 8 7 9 7 0 7 7 7 7 8 7 8 7 7 8 7 7 7 7 8 7 9 7 0

U U j j j # # .. () J V J 3 J J 3 j j U U j . 87 787 7 7 9 7 7 7 7 9 7 7 7 8 7 8 7 7 8 7 8 7 8 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 8 7
3 7 7 7 7 7 9 7 0 0 7 7 7 0 0 0 7 7 7 0
8

0 0 0

7 7

7 0

U U U # # .. .. .. V () U U U . . . 7 7 7 7 7
7 7 8 8 7 7 7 7 7 8 7 7 8 7 7 7 9 7 0 7 7 8 8 7 7 7 7 7 8 7 7 8 7 7 7 9 7 0 7 7 0 8 7 7 8 7 7 8 7 7 7 7 9 7 0

EXEMPLOS MUSICAIS 331

2.3. PARABNS E SERENATAAOS NOIVOS 2.3. PARABNS E SERENATA AOS NOIVOS Canto Catarina Chitas Canto Catarina Chitas Viola Manuel Moreira Viola Manuel Moreira

&

e 2 4

6 8 6 8 .
2 0

%. n . .
7 7 7 7 7 7 0 0 8 8 8 7 7 7 0 0 0 0
(etc...)

3 J 4

# 2 V (#) 4
1 2 3 4 5 6

. . . . . .. 3 . 4
7 7 7 0 9 7 7 7 7 7

1. 2. J

se - nho - ra se po - de

2 4
0

6 8
0

7 7 7 7 7 7 7 7 7 0

7 7 7 7 7 7 7 7 0 0

..

7 8 7

7 8 7

7 8 7

7 8 7 0

7 8 7

7 8 7

3 4 5 8

&

3 j j 4 #
es - po - sa dis - pi - di da, ri,

6 j j j 4 3 8 J J
j se - nho - ra se po - de

n ~Glis~s~. ~~
po pi -

. # # 3 ... V () 4 3 4
7 8 7 0

. 6 ... 8 .
7 8 7 0 7 8 7 7 7 7 7 7 7

j J j
7 7 7 7 7 7 7 7 7

es dis

3 4
7 7 7 0 0

7 8 7

7 8 7

6 8
0

j J J j
7 8 8 7 7 7 7 7 7 7

sa - da, di - ri

j 5 J 8 j
7 7 0

3 4 6 n 8 J r

5 8 3 4
-

&

j r r j 3 5 8 j J 4
ra - mi - nho des - se tra -

j j

j j
de jo man to

## 5 V () 8 5 8

. .. . .

de jo

man - ge - ri - co, to bo - ni - to,

3 4
7 7 7 7 7 7

. . .. 6 .. . 8 . .
0 7 7 8 7 7 7 8 7 7 7 7 7 7

ra - mi - nho des - se tra -

.. 3 . 4 .
7 7 7 0

7 7 7

3 4

6 . 8
0

7 7 7

7 7 7 7 7 7

3 4

332

3 & 4
ge bo -

{
ri - co; ni - to.

5 8

(3 vezes ao

%e) 3 .. 4
4. ser minha. (a) (para terminar no ltimo verso)

. j . # # 3 5 . 3 8 . 4 ( ) 4 V 3 4
7 8 7 7 7 7 777 7 7 777 7 7 7 7 7 7 8 7 7 7 7 8 7 7 7 7 7 7

>> > > > J >> > > > j


7 7 7 0 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7

5 8

7 7 7

7 7

7 7 7

7 7 7 0

7 7 7

.. 3 4

1. senhora esposada raminho de mangerico 2. J se pode d(i)spidir(i) desse trajo to bonito

(bis) (bis) (bis) (bis)

3. Deixa-te estar linda rosa na roseira fechadinha 4. Eu vou a servir o Rei (a) em vindo hs-de ser minha

(bis) (bis) (bis) (bis)

EM 3. VIOLA BEIROA EM de Oliveira BEIROA E. V. 3. VIOLA / B. Pereira E.V, de Oliveira / B. Pereira Lousa, Castelo Branco (1960/63) Lousa, Castelo Branco (1960/63) D. Morais D. Morais 3.1.DANA DOS HOMENS 3.1. DANA DOS HOMENS Genebres viola Genebresee viola

V
1

b b
3

b b
5

j 3 4 b 3 V(b b b b) 4
1 2 3 4 5

(q) b b b

3 4

3 3 2 0 0

3 3 2 0 0

3 3 2 0 0

3 3 2 0 0
(etc...)

3 3 2 0 0

3 3 2 0 0

3 3 2 0 0

3 3 2 0 0

3 3 2 0 0

3 3 2 0 0

3 3 2 0 0

3 3 2 0 0

3 3 2 0 0

3 3 0 0 2

EXEMPLOS MUSICAIS 333

V b
3 3 0 0 2

b b

.. .. b ..

3 3 0 0 2

3 3 0 0 2

3 3 0 0 2

3 3 0 0 2

3 3 0 0 2

3 3 0 0 2

3 3 2 0 0

3 3 2 0 0

3 3 2 0 0

3 3 0 0 2

3 3 2 0 0

3 3 2 0 0

3.2. DANA DAS VIRGENS DANA DAS VIRGENS 3.2.

% q Vb 4 4 .
1 2 3 4 5

4 4
0

3 3 0

4 0 0 0

5 4 2

2 3 3 0 3

4 0 0 0

5 4 2

% Vb
3 3

3 0

5 0

5 5 4 2 0

2 3 0

4 5 4 2

2 3 0

3 3

4 0

2 0

334

Vb

% . . .. . .
1

.. ..

3 0

3 3

4 0

2 0

.. 3. 0
3

3 3 0 0 3

.
3 0 3 3 0 2

2 3 2 0

5 4 2

Vb

10

%
3

(Fim)

A ordem dos
3 4 3 4

arbitrria


2 3 2 0 2 7 5 4 5 4 2 2 3 0

3 0

EM 4. VIOLA CAMPANIA EM de Oliveira / B. Pereira E. V. 4. VIOLA CAMPANIA E.V. de Oliveira / B. (1960/63) Santa Vitria, BejaPereira Santa Vitria, D. Morais Beja (1960/63)
D. Morais

4.1. Afinao
4.1. Afinao

V
1

# #
2

4.2. MODA PARA VIOLA 4.2. MODA PARA VIOLA Viola Jorge Montes Caranova Viola Jorge Montes Caranova

# 2q V 4
1 2 3 4 5

2 4
3

.. J 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 .. 3 2 1 3 1 3 4 3 3 3 3 3 3 5 7 8 8 7 8 5 5 3 5 3 3 3 3 3 3 3
3

EXEMPLOS MUSICAIS 335

# V . J
1 1 0 1 3 5 3 1 1 1 1 5 5 3 5 3 1 1 3 1 0 1 1 0


1 1 2 1 1 2 1 1 2 1 1 2 1 1 2

# j V J j
1 1 2 1 1 2 0 1 1 2 1 1 2 1 1 2 1 1 2

r r R r r
1 1 2 0 1 2 1 2 1 2 1 2 3 3 3 3 5 3 1 1 1 1 3 5 7 8 7 8 5 5

# V .. J R
3 3 3 3 3 3 5 4 5 3 5 3 3 1 1 1 1 1 2 0 1 2 3 1 0 1 1 3 1 0 3 2


3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3

# V ..
3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3


3 3 3 3

U
3 3 3 3

..

3 3 3

3 3 3 3

4.3. MURIANOS BOM POVO 4.3. MURIANOS BOM POVO Viola e canto Jorge Montes Caranova Viola e canto Jos Montes Caranova

q ### 2 V 4 2 4

1 2 3 4 5

5 5

7 6

9 8

9 8

5 5 0

7 6

9 9 9 8

9 9 9 9 8 8

9 9 9 9 10 10 9 10 9 8 8

336

## V #

7 6

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

7 6

9 8

9 8

9 8

9 8

9 8

9 8

9 10 10 10 9

### V

5 7 5

10

10

10

## V #


5 5 5 0


5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5

(ee)

4 8

5 5

5 5 5

5 5 5

5 5 5

5 5 5

5 5 5

###

2 8 2 8 j J j

R R
Ma - ri

(ee)

2 4
-

J J J J
a - nos bom

po -


vo,

### V

2 4

5 5 5

5 5 5

5 5 5

5 5 5

5 5 5

5 5 5

5 5 5

7 6

7 6

10 10 10

9 8

9 8

EXEMPLOS MUSICAIS 337

j # # # ( ) J V

j J J
San -

ta na,

mi - nh'al - dei

### V

9 8

9 9 8

8 10 10

9 9

9 9 9

9 10 10 10 9

7 6

7 6

5 5 5

5 5 5

5 5 5

### V J J J
das

ter -

J
ras mais

J
bri -


lhan tes

## V #

5 5 5 5 5 5 5 5 5

5 5

7 6

9 9 9 9 9 8 8 8

9 9 9 8

9 8

9 9 10 10 9 8 8 8

7 6

7 7 5 6 3 3 3 3

###

J J
p'ra can -

J
tar

j J J
-(a) len -

() J
te -

n
na,

#
5 5 5 0

ja - (a) - (a)

3 3 3

5 5 7 7 5 6

9 8

9 10 10

9 10 9

7 6

5 5

5 5

3 3

3 0

~~~~

### V

J J

~~~~

5 5 5

338

## V # ### V
5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5


5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5


p'ra can -

. () J J R
tar - len - te -


5 5 5 0 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5

(etc...)

7 6

(etc...)

### , J J V
ja na; Dis - se'o

J
mais ve lho'ao

J
mais j no vo,

### J J V ### V
vo.

J j JJ J


na,

.. J J j J J R J
Mu - ri - a-nos bom


po (o) -

mi - nh'al - dei - a

San - ta


5 5 5 5 5 5 5 5 5 0 5 5 5


5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 0 5 5 5 5 5 5

j J j
5 5 5 0 3 3 5 5 7 9

### V

5 5 5

5 5 5

### ( n ) J V
10 } 10 9

10

10 10 10 10

10

9 8

9 8

9 8

9 8

EXEMPLOS MUSICAIS 339

### V

9 8

9 8

9 8

9 8

9 8

9 8

9 10 10 10 9

5 5

### V

9 8

9 8

9 10 10 10 9

5 7 5

3 3 3

3 3 5

5 7

9 10 10 9 10 7

### V


5 5 5 0 5 5 5

. J
5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 0

5 6

5 7

3 3

5 3

5 5 5

EM 5. CAVAQUINHO EM 5. CAVAQUINHO E. V. de Oliveira / B. Pereira E.V. de Oliveira / B. Pereira Ferreiros, Braga (1960/63) Ferreiros, Braga (1960/63) D. Morais D. Morais
5.1. Afinao 5.1.Afinao

&

1 1 2

4 5

4 6

#w #w V

w w #w

340

5.2. MEU CAVAQUINHO Cavaquinho Bernardo da Silva 5.2. MEU CAVAQUINHO Violo Manuel da SilvaSilva Cavaquinho Bernardo da
Violo Manuel da Silva

# # 2 q .. & 4 .
2 2. 4 3 0 0

> ..

.. . . .

.. . . .

1 2 3 4

2 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

3 .. 2 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

3 3 0 0

3 3 0 0

5 3 0 0

5 3 0 0

5 2 0 2

5 2 0 2

5 2 0 2

3 2 0 2

3 2 0 2

3 2 0 2

5 2 0 2

5 2 0 2

5 2 0 2

5 2 0 2

5 2 0 2

3 2 0 2

3 2 0 2

3 2 0 2

7 2 0 2

7 2 0 2

(etc...)

# 2 V # 4

j j ..

> # # ... . & .


7 3 0 0 2 3 0 0 2 3 0 0 2 3 0 0 2 3 0 0 2 3 0 0 2 3 0 0 2 3 0 0 2 3 0 0 2 3 0 0 2 3 0 0 2 3 0 0 3 3 0 0 3 3 0 0 5 3 0 0 5 3 0 0 5 2 0 2 5 2 0 2 5 2 0 2

3 2 0 2

3 2 0 2

3 2 0 2

5 2 0 2

5 2 0 2

5 2 0 2

5 2 0 2

5 2 0 2

3 2 0 2

2 2 0 2

2 2 0 2

0 2 0 2

0 2 0 2

j ## V
1

j
2

# & # ..

2 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

..

2 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

7 3 0 0

5 3 0 0

3 3 0 0

2 0 0 0

0 2 0 2

0 2 0 2

0 2 0 2

0 2 0 2

5 2 0 2

3 2 0 2

2 2 0 2

0 0 0 2

2 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

7 3 0 0

5 3 0 0

3 3 0 0

2 0 0 0

j j ## . . V

EXEMPLOS MUSICAIS 341

# # &

.. . .

0 2 0 2

0 2 0 2

0 2 0 2

0 2 0 2

5 2 0 2

3 2 0 2

2 2 0 2

0 0 0 2

2 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

7 3 0 0

5 3 0 0

3 3 0 0

2 0 0 0

0 2 0 2

0 2 0 2

0 2 0 2

0 2 0 2

5 2 0 2

3 2 0 2

2 2 0 2

0 0 0 2

2 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

##

# & # ..

3 .. 2 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

0 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

# V # ..

# # &

. .

0 2 0 2

0 2 0 2

0 2 0 2

0 3 0 2

0 2 0 2

0 2 0 2

0 0 0 2

0 0 0 2

0 2 0 2

0 2 0 2

5 2 0 2

5 2 0 2

3 2 0 2

3 2 0 2

2 2 0 2

2 2 0 2

0 3 0 0

0 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

.. ..

##

342

2 # # &

(Para terminar) .. . .

0 3 0 0

0 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

7 3 0 0

5 3 0 0

3 3 0 0

2 0 0 0

0 2 0 2

0 2 0 2

0 2 0 2

0 2 0 2

5 2 0 2

3 2 0 2

2 2 0 2

0 0 0 2

2 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

2 3 0 0

## V

EM 6. GUITARRA EM 6. GUITARRA Pedro Caldeira Cabral


Pedro Caldeira Cabral

&
1

6.1. VARIAESEM L MENOR 6.1. VARIAES EM L MENOR Lisboa Lisboa Guitarra de Lisboa Guitarra de Lisboa Armandinho Armandinho

& 4 j 4
1 2 3 4 5 6

. . 0
L m.

m J # j
0 2 3 5 5 6 7

# j . j
5 7 4 0 5 7 8 7 5 8

J j

4 4

j
0

. 7
Mi 7

Viola

Mi 7

m m m . # . j # . J &J j
2

. 0

0 2 3

. 7
L m.

j
3 2 0 7 5 7 4 0 5 7 8 7 5 8

. 7
Mi 7

j
5 3 5

L m.

Mi 7

EXEMPLOS MUSICAIS 343

m & J . j
2 0

b .. b j # . # j
10 9 9 10 7

... . 10
8 10

J #. j
10 9

J j

8 7

10 9

. 11

.
10 7

11 10 9

11 10 9

L m.

L 7

R m.

Mi 7

m b b # ... # & . 11

... # . m j J # ~~ . 10
8 10

j
10 9

.
7 10

10

10

10

9 9 10

8 7 7

11 10 10 9 9

11 10 9

j
9 10

~~

L m.

L 7

R m.

Mi.7

L M.

6.2. VARIAESEM R MENOR 6.2. VARIAES EM R MENOR Coimbra Coimbra Guitarra de Coimbra Guitarra de Coimbra Artur Paredes Artur Paredes

&
1

(*) . # . # # . # #. . # b 4 . . . & 4
3 3 3 3 10 3 3 8 3 3 11

1 2 3 4 5 6

4 0. 4

5 8

10

9 10 11

.
0 5 8

10

9 10 11

.
0 4 7

7 8 10

.
0 4 7

7 8 10

Viola

R m.

R m.

L 7

L 7

(*) A escrita da guitarra de Coimbra apresenta-se 1 tom acima do som real.

344

&b

n I { . . # #. n . . . # . .
3 3 3 3 3 3 3 3 3 3

.
0 5 8

10

9 10 11

10 10

. 10 13.

12 13 15

11 11

. 10

10

11

10 11 15

10

9 10 11 8

7 8 10

R m.

R m. R 7

Sol m.

R m.

L 7

&b

. . . . . . # . .
8 5 5 7

.
8 7 5 8

.
5

.
5 5 7

.
8 7 5 8 5

.
4 4 7

.
10 8 7 10

R m.

R m.

L 7

. . # . . . . . . b & .
9 9 7

.
10 7 9 10

.
10 10 8

.
12 10 8 13

.
8 8

10 13 11 10 15

.
7 7

11 8

11

L 7

R m.

R m.

. . &b .
7 7

~~~

11 8

11

.
10 10 8

10

10 8

11 10

10 8

10 15

10 10

~~~

L 7

R m.

R m.

L 7

EXEMPLOS MUSICAIS 345

EM 7. CHULA E. V. de Oliveira / B. Pereira Arnoia, Celorico EM 7. CHULA de Basto E.V. de Oliveira / B. Pereira D. Morais
Arnoia, Celorico de Basto D. Morais

7.1. CHULA VAREIRA 7.1. CHULA VAREIRA Arnoia Celorico de Basto (1960/63)
Arnoia, Celorico de Basto (1960/63)

Rabeca

Violo assurdinado

1 Viola

% 4 . # . &4 4 V4 ! ! 4 V4 4 V4 4 V4

. . . . . . . . ! ! ! ! ! ! .. .. .. !

2 Viola

Violo solto

Ferrinhos Bombo

4 4 4 4

! ! ! ! ! ! .. ! ! ..

Rab

V.ass.

1 V.

. . . & ! ! ! ! ! V ! V V V ! ! ! ! ! !

2 V.

V. solto

Ferr. Bo.

346

Rab

V.ass.

1 V.

. . . . . . . . . . . & ! ! ! ! V ! ! ! ! ! ! ! ! V .. V V .. ..
(Repete sempre a acompanhar a Rabeca e o Violo assurdinado)

2 V.

V. solto

Ferr. Bo.

! ! ! ! ! ! .. .. . . . . . . . . . # . . . ! ! ! ! ! ! ! V ! & . . & . # . . . . # . . . . . . . . # . . V . . . . . . . . . . %. . . . & V .. . . .

Rab

V.ass.

Rab

V.ass.

Rab

V.ass.

Rab

V.ass.

. . . . . . . .. .. . . . . . & .. .. . V

EXEMPLOS MUSICAIS 347

Rab

& V
1

.. ..

% (etc...)
(etc...)

V.ass.

, % . . .. . . . . . . , . . ! ! !

Rab

2 . . . . . . .. . . . . &

V.ass.

. . . . ! V ! !

(O Canto interrompe as variaes instrumentais da Rabeca e do Violo assurdinado que imediatamente passam a tocar A ou B.)

Rabeca Canto e V. ass.

j V4 J 4 4 V4 V4 4
1.Quan-do eu a -

j j
qui che - guei -

qui che - guei - (e), quan - do eu a

1 e 2 Violas

(1 e 2 Violas, em acordes de D e Sol, com o Violo solto)

Violo solto

Ferrinhos

Bombo

4 4 4 4 ,

Canto Rab. V.ass. V. solto

U % ou , no final de 6. j (A ordem dos % arbitrria) V J


(e), bo - tei o lhos no mun do.

Ferr.

2. Meu amor nos braos d'outro (bis) no sei como no morri. 4. De Amarante fui nascido no Covelo (?) baptizado. 6. Eu vos peo por favor se for da vossa vontade se parais um bocadinho. (bis)

Bo.

348

Canto Rab. V.ass. 1/2 V.

U j j j j , j j j j j j 4 V 4
B

V4 4 V4 4

3.Mas eu le-vo_a de - va - ga - ri - (i) - nho 5.

Ai,

pe - lo man - ti - lho, mas eu le-vo_a

(1 e 2 Violas, em acordes de D e Sol, com o Violo solto)

U , % arbitrria) % U U , ,

V. solto

Ferr.

Bo.

4 4 4 4

(A ordem dos

Canto Rab. V.ass. 1/2 V.

j V . r
de meu va - gar - r(e).

V V

V. solto

Ferr.

! ! ! ! !

Bo.

5. Sou de Freguesia da Arnoia de Celorico de Basto e de nome sou Sepriano.

7.1.1.Afinao 7.1.1. Afinao

EXEMPLOS MUSICAIS 349

(q) 4 V4
1 2 3 4 5


0 2 3 0 0


0 2 3 0 0


0 0 2 0 2


0 0 2 0 2 0 0 2 0 2 0 0 2 0 2


0 0 2 0 2 0 0 2 0 2


0 2 3 0 0


0 2 3 0 0


0 2 3 0 0


0 2 3 0 0 0 2 3 0 0


0 0 2 0 2


0 0 2 0 2 0 0 2 0 2 0 0 2 0 2


0 0 2 0 2 0 0 2 0 2


0 2 3 0 0


0 2 3 0 0

4 4

0 2 3 0 0

0 2 3 0 0

7.2. CHULA 7.2. CHULA Tabuado, Marco de Canavezes (1960/63) Tabuado, Marco de Canavezes (1960/63)

Rabeca

Violo assurdinado

(q) #### 4 & 4 # ## 4 V # 4 #### 4 V 4 4 4 4 4 .

Viola

j j j j j j j j

Ferrinhos Bombo

Rab

#### &

V.ass.

Viola

# ## V # # n j j j #### V

n n # j j j j # j j j j j

Ferr. Bo.

! ! ! !

350

Canto

####

Rab

V.ass.

Viola

## & ## #### V j j #### V

% -(Rab. e V.ass. s) . J 1.Eu j bol j j j j j j j

Ferr. Bo.

! ! ! ! ! ! ! !

Canto

Rab

V.ass.

Viola

#### j # V J to a can-ta #### # & ## V # # # j j j ## V # # !

. .

j #
da


De -

(re) jun - to

j Gra - a de #

# n ! ! ! !

Ferr. Bo.

! ! ! .

EXEMPLOS MUSICAIS 351

Canto

V &

#### ####

us

.
que nos

j # j #

ou Coda)


ar.

Rab

be - nh'au - xi - li -

V.ass.

## V # # # #### V !

Viola

Ferr. Bo.

# n ! ! !

! !

Rab

V.ass.

Viola

## & # # # j ## # V # j j j # # # # V ## & ## #### V V ####

j j j j

.. # j .. j j j ..

Ferr. Bo.

Rab

V.ass.

Viola

! ! ! ! ! ! ! ! .. ! ! ! ! .. # 1 .. j j j . . j j j j j j j j j .. ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! .. ..

Ferr. Bo.

352

Rab

&

####

V.ass.

## V ## V ####

Viola

j # j j j J .

j j j

% no transcritas

Outras variaes

j
CODA

Ferr. Bo.

! ! ! ! ! ! ! !

! ! !

Rab

#### &

V.ass.

Viola

j #### V j j j # # # # V

. J j # jj j

Ferr. Bo.

! ! ! !!! ! ! .

1. Eu j bolto a cantar junto da Graa de Deus que nos benha auxiliar. 2. Ai um biba aos grabadores um biba aos grabadores que a fala me bo cortar. 3. Nossa Senhora de Ftima desceu do Alto Pombal. 4. Que desceu do Cu a Terra dar a paz a Portugal. 5. Biba o senhor D. Ernesto mais a sua aparelhada. 6. Quando o cantador cansou j nos ficou na jornada. 7. Bai um biba ao geral mais humana gerao biba o probe e biba o rico.

8. Biba o grande e o pequeno biba o nobo e biba o velho bibam quantos aqui esto. 9. pobo de Tabuado o pobo abenoado j que todos me do teno. (...) 10. A todos bs agradeo bossa boa deboo. (bis)

Ai um biba ao grabador um biba ao grabador biba mais quem tem no livro. Biba a sua pacincia e biba quem nos ensina. (bis)

11. Agora bai terminar o grabador de cantar que j se encontra enfadado. 12. Bai a Glria Vieira e a festa de Tabuado dar tudo por acabado. (...) (...)

Senhores, muito boa noite so horas de m'ir embora mais de eu arrecolher. Bejo j bir a polcia (bis) e a todos nos bai prender. e assoai multido e toda a nossa aflio do perigo, oh! De os prender.

EXEMPLOS MUSICAIS 353

7.2.1. Afinao
7.2.1. Afinao

V
1

I I
2

I I
3

j j j

(q) #### 4 V 4
1 2 3 4 5

.. . .2

j j j
0 3 2 0 0 3 2 0 0 3 2 0 0 3 2 0 0 3 2 0

.. . .4


0 2 3 0

w w w w w w

4 4

0 2 3 0 4

0 2 3 0 4

0 2 3 0 4

0 2 3 0 4

0 3 0 0

0 2 3 0

0 2 3 0

0 2 3 0

0 2 3 0

0 2 3 0 4

EM 8. INSTRUMENTOS DE TUNA EM 8. INSTRUMENTOS DE TUNA 8.1. STANDO EU A COSER 8.1. 'STANDO EU A COSER Reguengos de Mao, Santarm Reguengos de Mao, Santarm Bernardino Nascimento (1981) Bernardino Nascimento (1981)

3 &4

Largo

3 & 4 3 V4 ?3 J J 4 J & J J

& V ? J
354

&

& # V ? J J J J j

& .

& V ? J J j J J

&

j
1

..
2

&

.. j

. . J V ? J J .. J J J J

EXEMPLOS MUSICAIS 355

8.2. MOURISCA DE S. JOO DE BRAGA Braga Braga Bernardino Nascimento (1981) Bernardino Nascimento (1981)

8.2. MOURISCA DE S. JOO DE BRAGA

# 2Allegretto & 4 # 2 & 4 # 2 V 4

j j

? # 4 2

I I I # . . . . R & # &

# V ? # j j j j j j j J j j J j .. .

I # n n . & & #

..

# V #

n . .

? # J n j j j j j .. J J J J J J

356

# & . # & V

J R

# n b b J j J j J j J J j J
2 vez ..

?# J J

1 vez # &

# & b .. # b b .. V ?# j J J j j J j .. J

EM 9. SANFONA EM 9. SANFONA Catro pezas pra zanfona recollidas por Castro Sampedro y Folgar (Cancioneiro Musical Musical de Galicia) "Catro pezas pra zanfona recollidas por Castro Sampedro y Folgar" (Cancioneiro Musical de Galicia)
9.1. CANTIGA 9.1. CANTIGA Graba, Ourense Graba, Ourense

2 &4 & b b b b
EXEMPLOS MUSICAIS 357

Allegretto

9.2. CANTIGA 9.2. CANTIGA Graba, Ourense Graba, Ourense

Allegretto > > 6 &8 J J

j> > > J J > J

> > j J

> > J J

> & # J

> J # .

> > > J # J J J # .

> . J > &J

> > J # . J

9.3. CANTIGA 9.3. CANTIGA Zalin, Pontevedra Zalin, Pontevedra

6 j > &8 J
Allegretto

JJ

> J .

. . . .

J j

j &

j J

j j

& J J . j & J .

j .

9.4. CANTIGA 9.4. CANTIGA Zalin, Pontevedra Zalin, Pontevedra

j j j & 6 J j j 8 j j j j j j j j & J . j j j j & j j j j j .


358

Allegretto

9.5. Afinao das Sanfonas


9.5. Afinaes das Sanfonas Afinao da Sanfona segundo Santalices: Cantantes 2 Bordoncillo Bordon

TOM DE D

&w

?w

?w

TOM DE SOL

&w

?w

?w

Actualmente, nas Sanfonas em sol, empregamos a seguinte afinao: Cantantes 2 Bordoncillo Bordon

&w

? w

?w

EXTENSO

& # # # #
Solta

# # # # # # #
Com o teclado

S em algumas Sanfonas

EXEMPLOS MUSICAIS 359

Aerofones e Membranofones

EM 10. GAITA-DE-FOLES EM 10. Oliveira / B. Pereira E. V. de GAITA-DE-FOLES C. Guerreiro / / B. Pereira E.V, de Oliveira D. Morais
C. Guerreiro / D. Morais

10.1. ALVORADA 10.1. ALVORADA Moimenta, Vinhais (1960/63) Moimenta, Vinhais (1960/63) Gaita Carlos Gonalves Gaita Carlos Gonalves Caixa Augusto Diegues Augusto Diegues Bombo Isaias Azevedo Bombo Isaias de de Azevedo

&b (q ) ## w sempre
j

Original em:

b w

sempre

Caixa Bombo

% al 4 4 4 . j 4 4 4

j j j . j jj j j j j j j >

# # j

j j n

jj > .

# # # # .. ##

# #

j j . . . J J j .. n . j .. Picado > j j . j

% ..

360

10.2. CARVALHESA Moimenta, Vinhais (1960/63) 10.2. CARVALHESA Moimenta, Vinhais (1960/63) Gaita Carlos Gonalves Gaita Carlos Gonalves Ferranholas Iria dos Anjos Ferranholas Iria dos Anjos Pandeiro Maria do Carmo Garcia Pandeiro Maria do Carmo Garcia

Original em:

U b w &b

j b

sempre

Ferranholas

# U # w sempre

(q ) 2 n j n j 4 2 4 2 4
j

j n

Pandeiro

> > > . . . .. .. ..

# # ##

> . .
j n

( ) . J j

.. .
1

r j ..
EXEMPLOS MUSICAIS 361

# # .. .

r
j

..

# # . j .. ## ##
j n
1

j ..

..

10.3. ELEVAO DA HOSTIA Ifanes, Miranda do Douro (1960/63) 10.3. ELEVAO DA HOSTIA Ifanes, Jos Joo da Igreja Gaita, Miranda do Douro (1960/63)
Gaita Jos Joo da Igreja Original em: j b

r b &b J sempre # j j # sempre # # (q ) j j R a


n j

U a j

j j j j ## j j . j j j

# # j nj j j [ 3 3 ## Picado
10.4. MIRA-ME MIGUEL 10.4. MIRA-ME MIGUEL Ifanes,Miranda dodo Douro (1960/63) Ifanes, Miranda Douro (1960/63) Gaita, Jos Joo da Igreja Gaita Jos Joo da Igreja
Original em: j b

&

bb

sempre

##

(q ) j j n n sempre
j

# # %2 (qj ) 4 j # # j
j

j j n

.. j

362

##

j n

j n

j
j

2 vez, ao j

##
j

U j n j j
j

%e ..

10.5. JOTA CARVALHESA 10.5. JOTA CARVALHESA Rio de Onor, Bragana (1960/63) Rio de Onor, Gaita JuanBragana (1960/63) Gaita Juan Prieto Chimeno Prieto Chimeno Caixa Joo Manuel Fernandes Caixa Joo Manuel Fernandes

U . & sempre b . sempre

Original em:

Caixa

(q. ) b 3 j j j 8 j 3 8
quei j
3

j j

b j j % b ..
mo,


ra - (a),

j #

r #

j j

j
que - res que te r #

j -

j
e com

j J # ca - ri - nho te

can - te -

b b

1 vez

j #

j j

j #

j #

j j

j #

1 vez

(e)]

j. . . . j ..

j j

j j

j j

j j

j j

b b

j
(etc...)

1) % > > > > > j j j j j j

[co
EXEMPLOS MUSICAIS 363

b j . b
por la

(;;) 2 8
Diz - me a - mor si me

j .
-

me

quie - res

3 8

j . j

j j j

e_es - pe - ra

ca - lle - (e)

J #

j .

b . . . . . . . . j
3

1) O canto realizado pelo gaiteiro em unssono com a gaita

10.6. CAROLINA ANDA VARANDA 10.6. CAROLINA ANDA VARANDA Zs-pereirasde Braves, Ponte da Barca (1960/63) Zs-pereiras de Braves, Ponte da Barca (1960/63)
Original em:

&b

b . J . J sempre (q ) ## 4 4 . j . j .. sempre # 4 j .. # 4 sempre 4 .. 4 4 .. 4 .


6

. .
6

. .
6

1)

Tambor Bombo

. . . . . . .
6

# # # #

n n n n
6 6 6

.
6 6

. . . . . . . .

364

##

n . n n . # j ..
1 vez

# # n N .
6 6 6

j j n n n n . # ..
6 6 6 6 6

. . . . . . . . .. ..
1) No incio, aqui a entrada do Tambor e Bombo

EM 11. FLAUTAS EM de FLAUTAS E. V. 11. Oliveira / B. Pereira E.V. Caiado / / B. Pereira J. P. de Oliveira D. Morais
J.P. Caiado / Domingos Morais

11.1 LLAO DAS CAMPANITAS 11.1. LLAO DAS CAMPANITAS Gensio, Miranda do Douro (1960/63) Gensio, Miranda do Douro (1960/63) Pfaro Antnio Incio Joo Pfaro Antnio Incio Joo
Original em:

# # (q) 2 4

q 2 4 j {
j

j j J

{ ..

} j J 1 U .. J

EXEMPLOS MUSICAIS 365

# 2 j j j j j j j j j j j # 4 j J J
Cam - pa - ni - tas de To - le - do y la_I - gre - ja de Le - on,

n J J

j j J J

# j j j j j j j j j # j j j jn j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j n on, re - l - gios y be - na - ven - to_y la tor - re de San Si - mon. Gui - sa - di - tas j j j rrjj # j j j # J .. ##
com pre - sun - to, ai, que me bien sa - bo - ro - sas so, que me bien sa-bo-ro-sas so.

re - l - gios y be - na -

ven- to_y las tor - res de San Si - mon. Cam - pa - ni - tas de To - le - do y la_I - gre - ja de Le -

11.2. TOQUE DO PEDITRIO 11.2. TOQUE DO PEDITRIO Constantim, Miranda do Douro (1960/63) Constantim, Miranda do Douro (1960/63) Tamboril e pfaro Jos Francisco PiresPires Tamboril e pfaro Jos Francisco

b b bbbb

Original em:

J
3 3 j J J

(q # 2 ) 4 > 2 4 >

3 3 3 j> > j> > j> > j> > 3 3 j 3 # j J J J 3

j> >
3

3 3 j> > j> > j> > 3 . J J 3 j> > j> > U3 , 3 J 3 3 > j> > j>

j> >
3

#
3

j> >
3

j> >

>

#
3

366

j> >

j>
3

11.3.ALVORADA 11.3. ALVORADA Barrancos (1960/63) Barrancos (1960/63) Tamboril e pfaro Antnio Torrado Rodrigues Tamboril e pfaro Antnio Torrado Rodrigues

q (;;) . 6 J 3 . &8 4

. 6 J 3 . 8 4

6 .. . . b J 3 8 4 J

j 3 j 3 j j 3 6 . 4 6 . 4 6 .. . . 4 8 8 8 6 . 4 &8 J 3 j 3 6 . 4 8 6 . b 3 J 4 8 j 3 6 . 4 8 6 . 8 3 . 4 .. ..

j 3 6 . 4 8

11.4. VITRIA 11.4. VITRIA Castelo branco (1960/63) Malpica do Tejo, Castelo Branco (1960/63) do Tejo, Malpica Flauta travessa Joo dos Reis Barata Flauta travessa Joo dos Reis Barata Canto Conceio Marques Canto Conceio Marques Pandeiro Pandeiro Lucrcia Marques Lucrcia Marques

Flauta

## # 3 j 8 ### 3 j & 8 (q.) # 3 8 j # 3 & 8 j


Vi -

Original em:

J J J J
ria

Canto

Flauta

.. ..
t

J J J J
lin - da

J J

Canto

j } } j J
ai Vi - t ria

Vi - t - ria (e)

Pandeiro

3 8 .

..
1

# j & J J .
do co - ra - o

2 j .. .. j .. .. J J

j j J J J J
vai ao mi -

Vi

Ai

Vi - t - ria no

EXEMPLOS MUSICAIS 367

&

# #


n(rio)

j j
bus - car

J J
l


dois

j j

. j j j .
de car - vo

D.C.

.. ..


vo

sa - cos

11.5. VIRGEM DAS NECESSIDADES 11.5. VIRGEM DAS NECESSIDADES Pvoa da Atalaia, Fundo (1960/63) Pvoa Flautada Atalaia, Francisco Carrondo travessa Fundo (1960/63) Flauta travessa Francisco Carrondo Canto Maria de Jesus Xavier Abelho Canto Maria de Jesus Xavier Abelho Adufe Maria Gertrudes Navais Adufe Maria Gertrudes Navais

Flauta

b b b J .. J &
Original em:

Canto

j b & b b J .. . (e) , . j 3 j m 6 J 3 J 6 J .. &b 8 4 8 4 6 3 & b 8 J .. J J J . R 4


1. Vir - gem das Ne - cessi da - des A

Flauta

Canto

6 j j 3 8 JJ 4
vos - sa por - ta che - guei, oh!

Adufe

1 .

6 8 .. J ..

..

3 4

&b &b &b

j 2 3 6 J 4 3 J 6 .. 8 4 8 B j 3 3 j 6 .. j j 4 6 J j 4 8 8 J J J 2. Tan tos An - jos m'a-com - pa-nhem co A 1. Virgem das Necessidades vossa porta cheguei, oh! 3. Virgem das Necessidades quem vos deu o guio verde mo de pas - sa-das dei-(e).

. J .. j .. .
Tan

B 2. Tantos anjos me acompanhem como de passadas dei 4. Foi uma moa donzela d'uma doena que teve 5. Glria, Rei da Glria nossa alegria esta

&b

6. Virgem das Necessidades vossa porta me miro

7. Miro-me nos vossos olhos como num espelho fino 8. Aleluia, aleluia aleluia, j festa ver surgir o Rei da Glria nossa alegria esta

368

11.6. CHULA 11.6. Baio Gve,CHULA(1960/63) Gve, travessa Joaquim Cardoso da Silva Flauta Baio (1960/63) Flauta travessa Joaquim Cardoso da Silva

# # 4q j j j 4 . . . ## j J # # . . # j # 3 ... ## j # j #
11.7. CHULA Vilar CHULA Barcelos (1960/63) 11.7. do Monte, Vilar do Jos Dias Ocarina Monte, Barcelos (1960/63)
Ocarina Jos Dias

# 2q 4 #

# # # # j

U j
EXEMPLOS MUSICAIS 369

EM 12. PALHETA EM12. PALHETA E. V. de Oliveira / B. Pereira E.V. de Oliveira / B. Pereira J. Caiado J.P.P. Caiado 12.1.LAVRADOR DA ARADA 12.1. LAVRADOR DA ARADA Monsanto, Idanha a Nova Monsanto,Idanha a Nova Palheta Jos dos Reis Palheta Jos dos Reis

b . & b bbb

Original em:

J
2 ..

(q ) # # . 3 . 1 J # J &

EM 13. TAMBORES EM 13. TAMBORES R. Vaz / L. P. Faro Rui Vaz / Lus/ D. Morais J. P. Caiado P. Faro
J.P. Caiado / Domingos Morais

13.1. BOMBOS 13.1. BOMBOS Ermesinde(1977) Ermesinde (1977)

(q ) > > > > > > > > 4 .. 4 j 4 .. . 4 > > > > > > > > U .. j j j U . . ..

13.2. BOMBOS DO MARO 13.2. BOMBOS DO MARO Paradela, Amarante (1977) Paradela, Amarante (1977)
al (q ) 3 % > Fine 3 3 3 > > 3 > 3 1 vez 3 2 4 .. ..

2 4
370

..

..

Fine 3 3 3 3 3 % > > > > > > .. .. > > > > .. . . . . ..
2 vez

Caixa

Bombo

Entrada da Flauta e do Canto para terminar r@ 3 r@ 3 r@ 3 @ ! ! 2 4 . @ ! ! . .. @! ! @ ! ! . .. 2 E E 4 .. ..

13.3. MODA DO BOMBO MODA DO BOMBO 13.3. Lavacolhos,Fundo (1976) Lavacolhos, Fundo (1976)

r@ 3 @ ! ! .

Outra "MODA" (Bombo)

a) E E 2 4 .. ..
1 vez

2 vez

a)

Flauta travessa

A 3 ## 2 % 4

# #
B

3 % ##

# # ##

% CODA
C arbitrria; para finalizar,

NOTA: A ordem de repetio das frases A , B e

e CODA.

Canto e Flauta, so independentes; apenas respeitam a entrada no incio do ostinato, retomando ad libitum. As CODAS da Flauta, Caixas e Bombos, so o Final.

EXEMPLOS MUSICAIS 371

# 2 j j j & 4 j .. J J J J J J J J J JJ
A - na vem ve - r(i), A - na vem ve - r(i) o fo - go no mar e os pei-xes ar 2 vez

&

j . J J
der, ai la - ri - l -

1 vez j j j J

. j ..

l - la,

A - na vem

ver.

ver.

Ana vem ver Ana vem ver o fogo no mar e os peixes a arder ai larillla, Ana vem ver

Senhora Maria senhora Maria o seu galo canta e o meu assobia ai larillla, senhora Maria

Ao alto, ao alto ao alto, ao alto quanto mais acima maior o sal ai larillla, ao alto, ao alto

EM 14. PANDEIROS EM 14. Oliveira / B. Pereira E. V. de PANDEIROS E.V. de Oliveira /Vaz Pereira D. Morais / R. B.
D. Morais / Rui Vaz

14.1. TOQUE DE PANDEIRO E FERRANHOLAS 14.1. TOQUE DE PANDEIRO E Moimenta, Vinhais (1960/63)FERRANHOLAS
Moimenta, Vinhais (1960/63)
1 vez (q ) .. 4 4 4 .. 4 2 vez

Ferranholas

.. .. .. ..

Pandeiro

De cima para baixo De baixo para cima

14.2. LILAR, COM OS CINCO SENTIDOS 14.2. OO LILAR,COM OS CINCO SENTIDOS Moimenta, Vinhais (1960/63) Moimenta, Vinhais (1960/63)

j J J n 1. O pri-mei-ro que ver, a coi-sa qu'eu mais de-se - jo, quan - do pas - so pe - la ru - (u) - a, > > > b b n b j . . . ( J b ) J J j j j & J J J sem - pre jul - go que te ve - jo. Li- la - r-(), e_ai li- la - r - () li - la-r. j >j > > j j >j j b V b n J b J . J J b J~ J J
sem - pre jul - go que te ve - jo. Li - la- r-(), li - la - r e_ai li- la - r - () li - la-r.

, jU & (e)-jo, , b j j j j j j j U V b . J J JJ
Tempo rubato (e ) bb Mulheres

j J J n
quan - do pas - so pe - la ru - (u) - a,

372

&b Vb

b b

.. ..

.. ..

1 > > > > vez >ad. libitum 5 6 . .. . . . . 16 6 . . .. . 8 8

D.C.

O primeiro que ver a coisa que eu mais desejo quando passo pela rua sempre julgo que te vejo li-ra-l ... o segundo que ouvir eu de si no ouo nada quando ouo mal de si fica-me a cor demudada li-la-r ...

O terceiro que cheirar um raminho d'alecrim peo-te amor da minh'alma que no te esqueas de mim li-la-r ... O quarto que gostar, eu de si sempre gostei desde que nasci at agora sempre por si aguardei li-la-r ...

O quinto que apalpar menina, os meus anseios desejava de saber porque so tais arreceios li-la-r ...

14.3. ALVSSARAS RESSURREIO 14.3. ALVSSARAS RESSURREIO Lousa, Castelo Branco Lousa, Castelo Branco

(q) 3 J &4 J
1. Al Adufe vi -

J J JJ
al vi - ss'ras d'a-le - gri - a -

.
(a) -

.
(a) -

ssar', al - vi - ssar',

3 4 (etc...) , J J J.R . J J J J J &


(a). Al - vi - ss'ras Se - nho - ra a - (l) - vi - ss'ras d'a-le - gri - a Alvssaras, alvssaras alvssaras de alegria Alvssaras Senhora alvssaras de alegria -

.
(a) -

.
(a) -

(a).

& j
(a).

O seu amado filho ressurgiu ao meio dia Aleluia, aleluia, aleluia com fervor Aleluia, j festa ressurgiu Nosso Senhor

} }

bis bis

EXEMPLOS MUSICAIS 373

Notas Explicativas

1. Viola amarantina Os dois trechos foram tocados a solo, para exemplificar a funo de acompanhamento deste instrumento em grupos instrumentais. Tocado de rasgado pela mo direita que no seu movimento ascendente apenas faz vibrar as 3 primeiras cordas, a digitao da mo esquerda e a prpria afinao esto perfeitamente adaptadas a tocar os acordes que so o suporte harmnico de actuaes musicais que duram vrias horas. Os melhores tocadores so os que conseguem reforar a seco rtmica dos grupos (bombo, ferrinhos, violo, etc.) ao mesmo tempo que com oportunidade introduzem motivos meldicos curtos, num quase ponteado. O violeiro Domingos Machado, de Tebosa/Braga, com a viola braguesa, consegue tirar partido de cada uma das afinaes deste instrumento (que pouco difere da viola amarantina) para tocar de ponteado o repertrio minhoto, com melodia e acompanhamento. As setas que aparecem na tablatura, indicam se o rasgado ascendente ou descendente.

2. Viola beiroa Manuel Moreira, talvez o ltimo tocador de viola beiroa, utilizava uma tcnica de mo direita com utilizao do polegar para os bordes de requintas e do indicador em movimento de vaivm dedilho para as fundeiras, segundas e toeiras. O movimento ascendente ou descendente do indicador e a ornamentao da mo esquerda fraseiam a melodia. Na Senhora da Pvoa (2.2) h uma predominncia do dedilho ascendente, enquanto em Parabns e serenata aos noivos (2.3), a alternncia ascendente/descendente do dedilho nos desenhos em semi-colcheias s interrompida por movimentos ascendentes quando necessria uma acentuao para guiar o canto, ou para finalizar, no ltimo verso.

3. Viola beiroa A Dana das Virgens (3.2) tocada numa guitarra portuguesa afinada uma terceira menor ascendente em relao viola beiroa de Manuel Moreira, sem requintas. Estamos talvez perante um caso em que se substituiu um instrumento por outro, que adoptou a mesma afinao e tcnica instrumental, o que justifica a sua incluso neste local. Na Dana dos Homens (3.1), a afinao das bandurras beiroas, s se explica, para ns, pela comodidade para a mo esquerda de formar os acordes que a mo direita pulsa de rasgado.

374

4. Viola campania Pouco podemos acrescentar ao que o livro j nos diz sobre a forma de tocar este instrumento. Se nos possvel comparar as gravaes que conhecemos de Manuel Moreira com a viola beiroa e Jorge Montes Caranova com a viola campania, encontramos neste uma maior utilizao da escala em toda a sua extenso e um andamento mais vivo, com passagens muito rpidas no desenho meldico sobre as primas, segundas e toeiras que realiza a duas vozes paralelas em intervalo de terceiras, sempre que possvel. Pedro Caldeira Cabral, em gravaes recentes de colaborao com o cantor Vitorino, utiliza a viola campania que nas suas mos reencontra uma sonoridade s possvel pelo seu perfeito domnio deste instrumento. Em No h terra que resista, (1979 Edio Orfeu) a viola campania est includa na msica com o mesmo ttulo na face 1; e na face 2, em Diz a laranja ao limo, procura-se restituir uma gravao feita por Ernesto V. Oliveira e Benjamim Pereira (1960/63) com Jorge Montes Caranova. Em Romances (1981 Edio Orfeu) a viola campania tocada em D. Filomena e em Indo eu por i abaixo.

5. Cavaquinho Bernardino da Silva toca quase que exclusivamente na afinao indicada, que designa por antiga e lhe permite percorrer toda a extenso da escala, em passagens de grande virtuosidade. A mo direita toca de rasgado, segundo uma tcnica prpria do instrumento, o varejamento, que feito com o polegar e indicador (e/ou mdio, e/ou anelar, e/ou mnimo, consoante os tocadores) em posio rgida que no movimento ascendente ou descendente da mo pulsam sucessivamente as cordas, mantendo uma amplitude constante no movimento da mo que articula pelo pulso e cotovelo. Conseguem assim os bons tocadores criar a iluso de no haver interrupo no fluxo sonoro, pela isocronia e rapidez dos ataques dos dedos, em cada movimento ascendente ou descendente. As pausas e acentuaes, so feitas por interrupo sbita do movimento ou por aumento de velocidade de um dos movimentos para o dobro. Ainda por diviso ternria em tempos de diviso binria e vice-versa. O exemplo transcrito, que escolhemos entre os mais simples de realizar neste instrumento, tem indicada na tablatura as direces ascendente ou descendente do varejamento, que faz soar cada acorde 2 ou 3 vezes, consoante o nmero de dedos usados, o que no anotmos por complicar, sem vantagem, a escrita musical. Jlio Pereira, no disco Cavaquinho (1981 Edio Sasseti) faz uma utilizao quase exaustiva das possibilidades do varejamento.

EXEMPLOS MUSICAIS 375

6. Guitarra A tcnica da mo direita em guitarra portuguesa, consiste na utilizao do dedo indicador em movimento de vaivm dedilho , para tocar a melodia; e do polegar, em movimento descendente, para o acompanhamento. Na tcnica de Coimbra, o dedilho utilizado de acordo com o princpio de articulao forte/fraco (ascendente/descendente) e nos acordes so normalmente utilizados dois dedos em movimentos opostos (polegar descendente indicador ascendente). Na tcnica de Lisboa o dedilho utilizado indiferentemente. Exemplo:

&
Coimbra Lisboa

A tcnica da guitarra de Coimbra segue os princpios de utilizao do dedilho comuns na prtica dos tocadores populares de violas portuguesas, herdeiros dos violistas Ibricos do Renascimento. A guitarra com a afinao de Coimbra transpe uma segunda maior abaixo do efeito escrito. 7. Chula Como forma musical, instrumental, vocal e coreogrfica, banalizada por inmeros agrupamentos que talvez abusivamente a usam para designar algumas das suas msicas e danas, a transcrio das duas chulas, de Arnoia (7.1) e Tabuado (7.2), por apresentarem um instrumental completo (sem recorrer a harmnicas e concertinas) revela uma interessante textura musical, pela complementaridade dos vrios instrumentos. Se a alternncia dos acordes de tnica e dominante, que estrutura a seco de acompanhamento aos instrumentos solistas e voz, delimita as possibilidades harmnicas, deixa, por outro lado, campo livre rabeca, violo assurdinado e cantores que com grande virtuosidade tocam os interldios instrumentais e se adaptam s variaes introduzidas por qualquer deles, mesmo quando acontece um engano. Transcrevemos em (7.1.1) e (7.2.1) a 1. viola de Arnoia e a viola de Tabuado que completam a informao dada em 1. sobre a viola amarantina. Optmos por transcrever apenas algumas das variaes dos instrumentos solistas, no anotando ainda as diferenas que o canto apresenta, quando procura para cada verso ou frase as acentuaes e figurao rtmica mais adequadas s palavras que sempre se destacam com nitidez e correco. A seco de acompanhamento, pelo seu

376

carcter repetitivo, apenas figura no incio. Em Arnoia, a Festada era constituda por Francisco da Mata, rabeca; Sepriano Coelho, violo assurdinado; Antnio da Cunha, 1. viola; Francisco Gonalves, 2. viola; Francisco Coelho, violo solto; Antnio Coelho, ferrinhos; Francisco Teixeira, bombo; cantador, Sepriano. Em Marco de Canaveses, por Fernando da Cunha major, rabeca; lvaro da Silva Coelho, violo assurdinado; Alexandre Napoleo Moreira, viola; Joaquim Moreira, ferrinhos; Manuel de Oliveira, bombo; cantadeira, Maria da Glria Vieira. 8. Instrumentos de Tuna Deve-se a Bernardino Nascimento a incluso de dois quartetos inditos para dois bandolins, bandola (ou bandoleta) e bandoloncelo, que pertencem a uma srie de arranjos feitos sobre msicas publicadas no Cancioneiro Popular Portugus de M. Giacometti e Fernando Lopes Graa (nos 119 e 205). Stando eu a coser (8.1) uma Xcara da Quaresma recolhida por Francisco Serrano entre 1913/20. A Mourisca de S. Joo de Braga (8.2) foi recolhida por Gonalo Sampaio entre 1890/1933(?). O 1. bandolim, em (7.1) toca a sua parte em trmulo, com o plectro. Os dois bandolins afinam em mi4 -l3 -r3 -sol2; a bandola, em l3 -r3 -sol2 -d2; o bandoloncelo em l2 -r2 -sol1 -d1. As partes de bandola, que habitualmente se l em clave de d na 3. linha, foram escritas em clave de sol na 2. linha, com indicao de 8. grave. Com o Quarteto Zimarlino: Bernardino Nascimento, que o dirige e toca o 1. bandolim; Jos Grazina, 2. bandolim; Eduardo Marques, bandola; Analide Ferreira, bandoloncelo, dominam um repertrio adaptado a estes instrumentos, com que tm percorrido o pas, tocando em centros culturais e museus, entre outros locais. A sua colaborao com grupos de Teatro, tocando a msica ao vivo no decorrer dos espectculos, considerada exemplar pela qualidade das actuaes e escolha do repertrio. Referimos ainda a gravao em disco do Grupo de recolha e Divulgao de Msica Popular Portuguesa da J.M.P., Almanaque, do trabalho Descantes e Cantarus que inclui em algumas msicas o bandolim; permitimo-nos destacar uma Quadrilha do Douro Litoral, com a indicao de ser tocada ...tal qual a colhemos, incluindo os bordes do violo (1978 Edio Valentim de Carvalho).

9. Sanfona A sanfona de h muito desapareceu completamente do nosso Pas sem quase deixar rasto.... Com esta frase comea o captulo dedicado a este instrumento neste livro. Recordamos t-la sublinhado quando em 1968 a lemos, por nos alertar para o que poderia acontecer a tantos outros instrumentos.
EXEMPLOS MUSICAIS 377

Escrevemos a Xavier Garrote, director da Escola de Gaitas de Santa Maria de Ortigueira (A Corua), solicitando a sua colaborao. Na volta do correio, chegavam as msicas aqui publicadas, com a indicao de pertencerem ao Cantigueiro de Castro Sampredro, onde tm respectivamente os nmeros 468, 469, 470 e 471. Devemos-lhe ainda a indicao das vrias afinaes usadas, bem como a extenso deste instrumento. Transcrevemos do texto que acompanha o duplo lbum (2 discos) sobre a Escola de Gaitas (1980 Edio Guimbarda DD-22035/36), algumas das suas realizaes, esperando que o seu exemplo seja seguido entre ns: (...) - Taller-Escola de Gaitas e zanfonas, dirixido polo Mestre-artesn Antn Coral, os seus obxetivos son: formar novos artesns, mellora-la calidade dos instrumentos (gaitas, pitos, zanfoas, etc.) recuperar instrumentos xa perdidos, como o charrasco. - Clases gratuitas de solfeo, gaita, zanfona e demais. - Recopilacin de msica pra gaita, zanfoa, etc., contando xa con unhas 600 partituras. En Novembro do 79, fizose unha xuntanza cos grupos de gaitas de toda Galicia cateima de atopar solucins, estmulos, sistematizacin da nossa msica tradicional de gaita. - Departamento de fotografia de instrumentos populares. - Dende o mes de novembro de 1979, conta tamn cun grupo de Zanfonas, pitos e requintas e un Grupo de baile, que xa acompaan grupo de gaitas nas suas actuacins.

10. Gaita-de-foles A transcrio de msica de gaita-de-foles em notao musical pe problemas de difcil resoluo, pela quase impossibilidade de anotar o que para alguns autores so ...faltas de entoao (verdadeiras desafinaes) e para Lopes Graa ...verdadeiras escalas microcromticas... que, alm do mais, so frequentes na msica vocal como se l neste livro, no captulo dedicado gaita-de-foles. Com uma extenso limitada, que nos exemplos transcritos no ultrapassa o mbito de uma nona, o que importa, como alis acontece com outros aerofones, so as digitaes que derivam de um compromisso entre as possibilidades de cada instrumento, o repertrio que habitualmente toca e a forma como se fazem as notas picadas, os acentos e as ornamentaes. Resolvemos por isso no sobrecarregar os textos musicais com muitas indicaes que dificultariam, sem resolver completamente, a restituio dos trechos musicais, por estarmos certos que os interessados podero recorrer s gravaes originais que se encontram no Museu Nacional de Etnologia, corrigindo assim os erros que cometemos.

378

A transposio de todos os trechos para o mbito de d4 a r5, visa facilitar aos executantes a sua leitura. A exemplo do que hoje se faz na Galiza, a gaita-de-foles tratada como instrumento transpositor, indicando-se no incio se a msica era ou deve ser tocada num instrumento em r, d ou si b. Enrique Otero Covelo, em Leccins de Gaita (ed. Galaxia, Vigo, 1978) sistematiza os procedimentos de escrita e tcnica instrumentais que aqui utilizamos. No nos foi possvel infelizmente comparar as digitaes usadas pelos gaiteiros nas msicas transcritas, pelo que optmos por indicar a digitao utilizada actualmente nas gaitas galegas. A construo ou recuperao de instrumentos portugueses, com caractersticas que lhes so prprias, no deve no entanto ser esquecida, por serem os nicos que permitem uma restituio fiel do repertrio tradicional.

Mo esquerda P I M A I M A Mi

bw nw w #w w w w #w w #w w #w w #w

Mo direita

Um dos procedimentos tcnicos utilizados pelos gaiteiros portugueses, muito frequente em notas longas (que indicamos com mmm, que no o mesmo que trmmm) o picado, que lhes permite uma articulao e subtil variao de intensidade e timbre, sem modificar a altura do som. Otero Covelo, na obra citada (p. 20), diz-nos ainda: ...A gaita un instrumento de sonido continuado ou permanente, anque en determinados momentos se corte o son por ter que acompaar a outros instrumentos ou conxuntos. Na maiora dos instrumentos, sexan de boquilla ou cana, o picado faise cun pequeno golpe de lngua. Mentras que na gaita ese mesmo afecto hai que facelo cos propios dedos. A maiora das persoas que escriben pra este instrumento fano desvirtuando o picado, escribindo un mordendo dunha nota cun sonido superior nota real, que pode darse por bon pro que en realidade non o . Dos moitos segredos que ten a gaita, un dos principais o punteado. Por ser instrumento de sonido permanente, poderamos decir que as melodias sempre estn ligadas. Pero toda nota que sexa do mesmo nome e estea mesma altura ten que ser quitada por ser nota repetida.
EXEMPLOS MUSICAIS 379

Na gaita existen tres maneiras de facer o picado: picado, picado ligado e acento. Este ltimo depende da pulsacin do dedo que fai o picado. Picado da man dereita. Todas as notas que facemos coa man dereita, que son Do, Re, Mi, e Fa, pcanse co dedo nmero seis segn a escala numera da, ou sexa co dedo do La que pertence man ezquerda. Picado da man ezquerda. As notas Sol e La pcanse co dedo n. 7, ou sexa ca posicin do Si. O Si, co ltimo dedo, ou sexa ca posicin do Re. O Do con tres dedos ao mesmo tempo que pertencen s posicins Sol, La e Si. E o Re, que a ltima nota, cos catro dedos da mesma man ao mesmo tempo. Picado ligado. Este picado ten unhas caractersticas moi especiais xa que se ten que facer ca maioria dos dedos que nese momento estn abertos. A primeira nota do punteiro quizais na que non podemos usar este termo, ainda que tampouco se adoita facer cadencia sobre dela por ser nota de paso e resolver na tnica. A segunda nota, que o Re, faise co maimio. O Mi cos dous primeiros dedos. O Fa cos tres. O Sol cos catro. O La cos cinco. O Si cos seis, ou cos dous primeiros dedos da man ezquerda. O Do cos tres dedos desta mesma man. E o Re, que a ltima nota, cos catro dedos. O picado que facemos con mis dun dedo ten de ser simultneo e preciso no momento de facelo pra non desfigurar o sonido. 11. Flautas A flauta de tamborileiro de trs furos, subordina-se a princpios acsticos comuns a instrumentos idnticos que j na Idade Mdia eram usados na Europa. Anthony Baines, em Woodwind Instruments and their History (Londres, 1957, pp. 224 e 225) diz-nos que ...as notas fundamentais da flauta de tamborileiro podem-se tocar, mas no so muito usadas. A escala comea uma oitava acima, com o 2. harmnico e continua, por intensidade de sopro, pelo 3., 4. e 5. harmnicos e mesmo mais. Neste instrumento, o intervalo maior entre dois registos de uma quinta, do 2. para o 3. harmnico, pelo que os trs furos so suficientes para se conseguir as notas necessrias para fazer uma escala. Fica assim uma mo livre para segurar a baqueta do tamboril. S nos foi possvel verificar a digitao da Alvorada de Barrancos (11.3), que transcrevemos:

&
Polegar

w bw

bw

w bw

w
6 harm.

Indicador Mdio

2 harmnico

3 harmnico

4 harmnico

5 harmnico

380

Para a restituio de repertrio de flauta de tamborileiro, adoptmos a digitao apresentada por David Munrow em Instruments of Middle Ages and Renaissance (Oxford U.P., 1976, pp. 13 e 14):

&
Polegar

bw

nw

Indicador Mdio

2 harmnico

3 harmnico

4 harmnico

5 harmnico

- os crculos negros indicam os furos tapados e os brancos os abertos; - as notas indicadas na tabela, devem ser procuradas por digitao adequada a cada instrumento, tirando partido das combinaes possveis entre furos abertos, fechados e semi-abertos; - o repertrio para este instrumento poder seguir o procedimento j adoptado na gaita-de-foles, considerando-o instrumento transpositor. Dever sempre indicar-se a afinao do instrumento original. A flauta travessa, usada em Vitria (11.4), Virgem das Necessidades (11.5) e Moda do Bombo (13.6) a de seis furos. A Chula de Gve (11.6) tocada numa flauta de sete furos, sendo o stimo tapado com o polegar. A digitao de um instrumento em r de seis furos (a mais comum) dada pela tabela seguinte:

# # w
Mo esquerda I M A I M A

nw

aw

Mo direita

As notas no indicadas na tabela, devem ser procuradas por digitao adequada a cada instrumento, tirando partido das combinaes possveis entre furos abertos, fechados, semi-abertos, e de digitao cruzada. A digitao da 2. oitava, exceptuando a 1. nota, igual da 1. oitava.

EXEMPLOS MUSICAIS 381

A ocarina uma flauta globular de bisel. A digitao do instrumento usada na Chula (11.7) tem a nota fundamental em sol.

Mo direita 10 polegar 4 indicador 3 mdio 2 anelar 1 mnimo 1 10 8

Mo esquerda 8 polegar 7 indicador 6 mdio 5 anelar 9 mnimo

&w
10 9 8 7 6 5 4 3 2 1

12. Palheta O instrumento tocado por Jos dos Reis, tem a digitao indicada na tabela:

#w
Mo esquerda I M I M A

#w

#w

Mo direita

13. Tambores Nos trs exemplos transcritos, d-se a conhecer uma nfima parte do repertrio destes instrumentos, a necessitar de uma maior ateno em trabalhos futuros. A utilizao de tambores e caixas em (7.1), (7.2), (10.1), (10.5) e (10.6) completa

382

os exemplos deste captulo, que deve ser acompanhado por uma leitura atenta do texto respectivo no livro, onde se indica a tcnica adequada a cada um deles, conforme as regies e os grupos instrumentais. Em (13.1) e (13.2) as acentuaes indicadas nas caixas e bombos so da maior importncia. Da sua execuo correcta, depende por vezes a diferena entre duas msicas aparentemente iguais. Em alguns grupos, a execuo das msicas dirigida no momento da realizao por um homem, que com uma moquinha transmite toda uma srie de sinais que todo o grupo conhece, permitindo a mudana rpida para um novo motivo, que pela sua diferena do anterior (alteraes de andamento, de acentuaes, de diviso dos tempos, de compasso, etc.) demonstra a virtuosidade dos executantes e do grupo. Deve-se a Lus Pedro Faro e a Rui Vaz o estudo e realizao de muitas msicas para esses instrumentos com o Grupo de Aco Cultural, de que se encontram gravados em disco alguns exemplos nos trabalhos ... E Vira Bom e Ronda da Alegria (Edio G.A.C., Lisboa, 1977).

14. Pandeiros L-se no captulo dedicado ao pandeiro neste livro, que este se toca ...com grande vontade, cincia e inventiva, numa extraordinria riqueza e variedade de ritmos por vezes muito complexos, rigorosamente exactos para cada msica, descrevendo-se ainda com pormenor os preceitos tcnicos para a boa execuo do instrumento. Nos exemplos transcritos, a diviso das frases entre as mos direita e esquerda indicada pela colocao das figuras sob e sobre a linha, respectivamente. Completam a informao, os trechos musicais (10.2), (11.4) e (11.5).

EXEMPLOS MUSICAIS 383

Você também pode gostar